AÖF Türk Dili Ve Edebiyatı Ders Notları

23.08.2019 AÖF Türk D l ve Edeb yatı ders notları: 14 - 15.
Yüzyıllar Türk D l
D ğer ssp lten@gma l.com Kontrol panel Oturumu kapat
AÖF Türk Dili ve Edebiyatı ders notları
19 N san 2013 Cuma
14 - 15. Yüzyıllar Türk Dili
XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Ün te 1
Harezm – Altın Ordu Türkçes
Harezm bölges 11. yüzyıldan t baren Türkleşm şt r. Oğuz Türkçes ve Kıpçak
Türkçes n n Karahanlı Türkçes yle kaynaşmasından müteşekk l Türkçeye Harezm-Altın
Ordu Türkçes d yoruz.
Harezm Türkçes n n kavramsallaşması Al Ş r Nevâî’n n Mecal sü’n-Nefay s adlı

eser nde Hüsey n Harezmî’n n Kas de- Bürde’ye Harezm Türkçes nde şerh yazdığını
kaydetmes ne dayanır.
Karahanlı Türkçes nden sonra gel şm ş olan Harezm Türkçes T murlular devr nde yer n
Çağataycaya bırakmıştır.
Harezm ve Altın Ordu Türkçeler arasında kes n b r ayrım yapılamadığı ç n bu k başlık
b r arada değerlend r lmekted r.
Mukadd metü’l Edep, Rabguz ’n n Kısasü’l-Enb ya’sı, Nehcü’l Ferad s, Mu’ nü’l-Mür d
ve satır arası Kur’an tercümeler genell kle Harezm Türkçes eserler olarak kabul
ed l rler.
Kutb’un Hüsrev ü Ş r n’ , Muhabbet-name, M ’rac-name, Das tan-ı Cümcüme ve yarlık
ve b t kler Harezm-Altın Ordu başlığı altında değerlend r l rler.
Harez-Altın Ordu Türkçes n n Tar h Gel ş m

Aral Gölü’nün güney nde Ceyhun Irmağı’nın etrafındak bölgeye Harezm adı ver l r.
İslam yet’ten önce bölgede İranlıların yakın akrabası olan Harezml ler yerleş kt ler. 717
yılından t baren bölge İslamlaştı. 1017 yılına kadar Saman ler n kontrolünde kaldılar. Bu
tar hten sonra önce Gaznel ler sonra da Selçukluların kontrolüne geçt ler.
Sultan Mel kşah zamanında Anuş T g n Harezm val s tay n ed lm şt r. Anuş T g n Sayfalar
zamanında Kıpçak Türkler nden olan Ek nc b n Koçkar, bölgen n Türkleşmes n
sağlamıştır. Ana Sayfa
Anuş T g n’ n oğlu Kutbüdd n Harezm val s olduktan sonra Selçuklulara bağlı Türkçe
Harezmşahlar Hanedanı kuruldu (1097). Atsız (1127-1156) dönem nde yarı müstak l b r
devlet hal ne gelen Harezm, İl Arslan (1156-1172) ve Alaedd n Tek ş (1172-1200) Bu Blogda Ara
dönem nde güçlenm ş, Alaedd n Muhammed (1200-1220) devr nde mparatorluk hal ne
gelm şt r. Celaledd n Muhammed’ n dares ndeyken (1220-1231) Moğollar tarafından Ara
yıkılmışlardır.
Harezm Türkçes Eserler

Blog Arşivi
Kısasü’l-Enb ya ► 2019 (1)

►
Eserde 483 d ze tutan 43 Türkçe ş r bulunmaktadır. Kutadgu B l g ve Atabetü’l- ► 2018 (3)
►
Hakayık’ta da karşılaşılan man , tuyuğ şekl ndek dörtlükler Kısasü’l-Enb ya’dak ► 2017 (6)
►
manzumeler n öneml b r özell ğ d r.
► 2015 (21)
►
Eser, Burhanüdd n Rabguz tarafından 1310’da yazılıp Moğol şehzades Nas rüdd n
Tok Buga’ya sunulmuştur. ► 2014 (9)
►
▼ 2013 (23)
▼
En esk nüshası B r t sh Museum’dadır. 15. yüzyılda st nsah ed lm şt r. ► Kasım (3)
►
16, 17 ve 18. yüzyıllara a t çeş tl nüshaları Len ngrad’dadır. ► Ekim (3)
►
İsveç, Par s ve Bakü’de de yazma nüshaları mevcuttur.
► Eylül (3)
►
1859’da L. İlm nsky, 1881’de Şemsüdd n Hüseyn, 1898’de N. F. Katanov, 1916-17’de ► Ağustos (3)
►
Gulam Hasan Ar fgan, 1926-27’de J. Sch nkew tsch, 1948’de K. Grönbech, 1997’de ► Mayıs (4)
►
Aysu Ata, 2010’da Al C n’ n eser hakkında yayımlanmış çalışmaları vardır. ▼ Nisan (6)
▼
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyatı II
Nehcü’l-Ferad s Uygur Türkçesi
Kırk had s türünde mensur b r eserd r. Harezm Türkçes n n d l özell kler n ncelemek
Türkçe Cümle Bilgisi II
maksadıyla müracaat ed lecek eserler n en öneml s d r. Eser dört bab ve her bab ç n
10’ar fasıldan mürekkept r. OSMANLI TÜRKÇESİ GRAMERİ II - Farsça
Eser n müell f olarak Kerderl Mahmud b n Al sm karşımıza çıkar. 1358’den önce 14 - 15. Yüzyıllar Türk Dili
yazılmış olmalıdır. 14 - 15. Yüzyıllar Türk Edebiyatı
Süleyman ye Kütüphanes ndek nüsha Zek Vel d Togan tarafından fark ed lm şt r. ► Mart (1)
►
Harekel nes h yazıyla yazılmıştır. Tıpkıbasımını Janos Eckmann yapmıştır. ► 2012 (19)
►
Mercan Nüshası, Kazanlı âl m Ş. Mercan ’n n kütüphanes ndeyd ne var k
► 2011 (5)
►
kaybolmuştur. Mercan ’n n verd ğ b lg ye göre H cr 759 tar h nde (1357-1358) Saray’da
http://trkdlvdbyt.blogspot.com/2013/04/14-15-yuzyllar-turk-d l .html 1/52

23.08.2019 AÖF Türk D l ve Edeb yatı ders notları: 14 - 15. Yüzyıllar Türk D l
st nsah ed lm şt . Etiketler
Par s Nüshası, başı ve sonu eks k olan bu nüshayı Janos Eckman tanıtmıştır. Gülden 11 - 13. Yüzyıllar Türk Dili (1)
Sağol eser hakkında çalışmalar yapmıştır. 14 - 15. Yüzyıllar Türk Dili (1)
Yalta Nüshası, eks k b r nüshadır, eser n sadece lk k babını çermekted r. 1390’da 14 - 15. Yüzyıllar Türk Edebiyatı (1)
Kasım b n Muhammed tarafından st nsah ed lm şt r. 16 - 19. Yüzyıllar Türk Dili (1)
Kazan nüshaları, 17. yüzyıla a t olduğu tahm n ed len nüshada eser n müell f ç n 16. Yüzyıl Türk Edebiyatı (1)
Mahmud b n Al Şeyh es-Saray bares mevcuttur. 18. yüzyıla a t d ğer nüsha, her
17. Yüzyıl Türk Edebiyatı (1)
sayfasında 29 satır bulunan 28 varaktan müteşekk ld r. Kazan bölges nde başka nüshalar
da mevcuttur.
Len ngrad Nüshaları, 2’s Şark yat Enst tüsü’nde olmak üzere toplam 7 nüsha bu
2. Abdülhamid Dönemi Türk Edebiyatı (1)
bölgeded r.
2. Meşrutiyet Dönemi Türk Edebiyatı (1)
1930 yılında Yakub Kemal, 1956’da Janos Eckmann (TDK, Ankara), 1968’de Osman 8 -13. Yüzyıllar Türk Edebiyatı (1)
Ned m Tuna, 1968-1971’de Al Fehm Karamanlıoğlu (TDE derg s ), 1963 ve 1988’de Batı Edebiyatında Akımlar (1)
Janos Eckmann (Belleten), 1995’te Janos Eckmann (TDK), 1995’te Al Fehm Cumhuriyet Dönemi Türk Nesri (1)
Karamanlıoğlu, 1998’de Gülden Sağol (Doçentl k çalışması), 1998’de Aysu Ata Cumhuriyet Dönemi Türk Şiiri (1)
(TDK) eser hakkında yayımlanmış çalışmalara sah pt rler. Çağdaş Türk Edebiyatları 1 (1)
Çağdaş Türk Edebiyatları 2 (1)
Mukadd metü’l-Edeb Çağdaş Türk Romanı (1)
Tefs r ve lügat âl m Mahmud b n Ömer ez-Zemahşer tarafından yazılmıştır. Anuş Çağdaş Türk Yazı Dilleri I (1)
T g n’e sunulmuştur. Eser 1128-1144 yılları arasında yazılmıştır. Türklere Arapça Çağdaş Türk Yazı Dilleri II (3)
öğretmek amacıyla yazılmış prat k b r sözlüktür. Eser beş bölümden oluşmaktadır: Ders Notları (5)
1. İs mler Edebiyat çalışmaları (6)
2. F ller Eleştiri Kuramları (1)
3. Harfler (edatlar, s m ve f l dışındak gramer unsurları) Eleştiri Tarihi (1)
4. İs m çek m
Eski Türk Edebiyatına Giriş: Biçim ve Ölçü (1)
5. F l çek m
Eski Türk Edebiyatına Giriş: Söz Sanatları (1)
D vanü Lügat ’t-Türk’ten sonra Orta Türkçe dönem n n en zeng n kel me haz nes bu Eski Türk Edebiyatının Kaynaklarından Şair Tezkireleri (1)
sözlükted r. Farsça (3)
Farsça Dilbilgisi (2)
Yozgat Nüshası, en esk nüshadır. 1257 tar h nde st nsah ed lm şt r. Genel Dilbilim (1)
Berl n Devlet Kütüphanes ndek nüsha 1282 tar hl d r. Genel Dilbilim 2 (1)
Par s 12. yüzyıl, Şuşter 13. yüzyıl, İstanbul Ün vers tes Kütüphanes (1315), Rampur Halk Edebiyatı (4)
Saray Kütüphanes 14. yüzyıl, Topkapı Sarayı’nda 14. yüzyıla a t 2 nüsha ve tar hs z b r Halk Edebiyatına Giriş (1)
üçüncü nüshaya sah pt r. M llet Kütüphanes (1348), Beş r Ağa (1394), Damat İbrah m Halk Hikâyeleri (1)
Paşa Kütüphanes (1338), Atıf Efend (1397), Yen Cam Kütüphanes (1367), İstanbul Halk Masalları (1)
Arkeoloj Müzes (1340), Man sa Kütüphanes (1398), Br t sh Museum (1359), Halkbilimi (5)
Kastamonu Kütüphanes (tar hs z), H ve (1338, Taşkent (tar hs z). Karacaoğlan (4)
Kazak Türkçesi (1)
İshak Hocası Ahmet Efend (1895, İstanbul), W. Barthold (Le pz g, 1926), Zek Vel d
Kırgız Türkçesi (1)
Togan (İstanbul, 1951), Nur Yüce (Ankara, 1988) eser hakkında çalışmalar
Metin Tahlilleri (2)
yapmışlardır.
Orhun Türkçesi (1)
Osmanlı Türkçesi (1)
Mu’ nü’l-Mür d
OSMANLI TÜRKÇESİ GRAMERİ I (1)
D n -tasavvuf konularda d dakt k b r eserd r. Harezm Türkçes n n en öneml eserler nden
b r d r. B l nen tek nüshası Bursa Orhan Kütüphanes ’nded r. Bu nüshanın fotoğrafları OSMANLI TÜRKÇESİ GRAMERİ II (1)
Agâh Sırrı Levend tarafından TDK’ya bağışlanmıştır. Tamamı 26 varak olan nüshanın Osmanlı Türkçesine Giriş (1)
her sayfasında 16-17 satır yer almaktadır. Varaklarda Cevah rü’l-Esrar adlı eserden Roman Tahlilleri (2)
alınmış tal katlar vardır. Şiir Tahlilleri (8)
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyatı (1)
F. Köprülü ve Janos Eckmann eser n yazarının İslam olduğunu kabul ederler. Ebulgaz Tanzimat Dönemi Türk Edebiyatı II (1)
Bahadır Han se Şecere- Terak me’de eser n müell f n Şeyh Şeref Hace olarak göster r. Tatar Türkçesi (1)
Türk Edebiyatının Mitolojik Kaynakları (1)
Al Fehm Karamanoğlu (İstanbul, 2006), Recep Toparlı-Mustafa Argunşah (Ankara, Türk Halk Şiiri (1)
2008) eser hakkında çalışmalar yapmışlardır. Türk Tiyatrosu (1)
Türkçe Biçim Bilgisi (1)
Satır Arası Kuran Tercümes Türkçe Cümle Bilgisi (1)
Kuran’ın Harezm Türkçes le yapılmış tercümes Süleyman ye Kütüphanes ’nde Türkçe Cümle Bilgisi II (1)
bulunmaktadır. Eser 1363’te st nsah ed lm şt r. Her sayfada 9 satır Arapça, 9 satır Türkçe Türkçe Ses Bilgisi (1)
olmak üzere 18 satır bulunmaktadır. Eser n tamamı 583 varaktır. Türkoloji (15)
Tercüme b r eser olması bakımından d l ncelemeler açısından bulunmaz b r n mett r.
Uygur Türkçesi (2)
Eser hakkında Gülden Sağol çalışmalar yapmıştır. Emek Üşenmez’ n doktora tez de
Yeni Türk Edebiyatına Giriş (1)
eserle lg l d r (2010).
Cevah rü’l-Esdaf İzleyiciler

Mu’ nü’l-Mür d’ n sayfa kenarlarına yazılmış altı kıtalık b r met nd r. Dörtlükler hal nde Tak pç sayısı (73) Sonrak
yazılmıştır. Tasavvuf ve d dakt k b r parçadır.
Harezm-Altın Ordu Türkçes Eserler
Hüsrev ü Ş r n
1341’de Kutb tarafından Altın Ordu hükümdarı Tını Beg Han le eş Mel ke Hatun
adına yazılmış b r mesnev d r. Gencel N zam ’n n eser n n tercümes d r. Tevh d, naat le
İzle
Çehar-yar meth yes n n bulunduğu lk kısımlarıyla Tını Beg Han le Mel ke Hatun ç n
yazılmış meth yeler kısmı ve sebeb- tel f- k tab bölümüyle N zam ’n n eser nden ayrılır.
Çehar-yâr: Dört dost anlamındadır (Hz. Ebubek r, Hz. Ömer, Hz. Osman, Hz. Al ) Toplam Sayfa Görüntüleme Sayısı
17 bey tl k Çehar yâr meth yes dışında mefâ’ lün mefâ’ lün mefâ’ lün vezn nde
yazılmıştır. Türk edeb yatındak 21 Hüsrev ü Ş r n / Ferhad u Ş r n mesnev s n n lk 1 6 6 2 5 7 6
olması bakımından öneml d r.
Eser n b l nen tek nüshası Par s’ted r. 1383’te Berke Fak h adlı b r Kıpçak tarafından
Altın Buga adına st nsah ed lm şt r.

Abdülkad r İnan, Zajakowsk ve Necmett n Hacıem noğlu eser hakkında çalışmalar
yapmışlardır.
Muhabbet-name
1353 Harezm tarafından yazılmış mesnev tarzında uzunca b r manzumed r. Eser,
Muhammed Hace Beg’ n steğ üzer ne yazılmıştır. B r Uygur harfl olmak üzere 4
nüshası mevcuttur:
Br t sh Museum’dak Uygur harfl nüsha V. V. Barthold tarafından tanıtılmıştır. Aynı
yerde Arap harfl b r başka nüsha daha mevcuttur. İstanbul M llet Kütüphanes ’nde de k
ayrı nüshası mevcuttur.
T. Gandje , 1957-1958 ve 1959 tar hler nde eserle lg l çalışmalarını yayımlamıştır.

1959’da A. M. Şçerbak, 1962’de S r G. Clauson ve 1972 yılında da Osman F.
Sertkaya eserle lg l çalışmalar yayımlamışlardır.
Das tan-ı Cümcüme

1368-1369 yıllarında Hüsam Kat b tarafından yazılmış d n çer kl l r k b r h kâyed r.
Eser n konusu; İlyas Peygambere man etmed ğ ç n çok ez yetler çeken fakat kend
adamlarına y davrandığı ç n tekrar d r lt len Kes kbaş adlı meşhur d n menakıbe
dayanır.
Attar’ın aynı adlı eser nden tercümed r. Cennet ve cehennem konularındak teferruatıyla
or j nal nden ayrılır.
Eser, 1548’de Sah b G ray b n Hacı G ray’ın emr yle Anadolu Türkçes ne tercüme
ed lm şt r. Samoylov ç eser n Len ngrad’da k nüshasının olduğunu b ld rm şt r. Eser n
16-17 yüzyıl Çağatay Türkçes ne tercüme ed lm ş nüshası Par s’ted r. 1872’de eks k b r
neş r Kazan’da yayımlanmıştır.
M ’rac-name
D l ve üslup bakımından Nehcü’l-Ferad s’e benzer. M rac olayını anlatan anon m b r
eserd r. Uygur harfl tek nüshası Par s’ted r. Bu nüsha 1436’da Mal k Bahşı tarafından
st nsah ed lm şt r. Osman F kr Sertkaya eser üzer nde doktora yapmıştır.
Yarlık ve B t kler
Yarlık: Ferman
B t k: Mektup
14. yüzyıl sonu le 15. yüzyıl başlarında yazılmış 2 yarlık ve b r b t k günüme kalmıştır.
Uygur harfler yle yazılmış olan Toktamış ve Tem r Kutluk yarlıkları ve Arap harfl Uluğ
Muhammed Han b t ğ Harezm Türkçes yad gârlarıdır.
1393’te Toktamış Han’ın Leh stan-L tvanya kralına gönderd ğ yarlık, 25 satırdır.
1397’de Tem r Kutluk Han’ın Muhammed adlı b r zatı tarhan yapmak üzere yazdığı
yarlık 55 satırdır.
1428’de Uluğ Muhammed Han’ın II. Murad’a gönderd ğ b t k se Arap harfl ve 19
satırdır.
Eserler üzer nde Melek Özyetg n nceleme yapmıştır.
S racü’l-Kulub
D n -tasavvuf b r eserd r. Harezm Türkçes yle tercüme ed lm ş nüshaları mevcuttur.
1554 tar h nde st nsah ed lm ş olan on dokuz sual ve cevap çeren nüsha Moskova’dadır.
E. N. Nadj b (Moskova, 1989), Ayşe Gül Sertkaya (İstanbul, 2010) eser hakkında
çalışma yapmışlardır.
İbn Mühenna Lügat / H lyetü’l-L san ve Hulbetü’l-Beyan

14. yüzyılda İbn Mühenna tarafından yazılmıştır. Arapça-Türkçe-Moğolca sözlüktür.
Avrupa’dak 5 yazmaya dayanarak P. M. Mel oransk y b r çalışma yayımlamıştır. K l sl
Rıfat, 1923’te yen b r nüshayı yayımlamıştır. K l sl Rıfat’ın bulduğu nüshada eser n
müell f İbn Mühenna olarak kayıtlı olduğu ç n eser bu s mle anılmaktadır.
Abdullah Battal 1934’te eser n Türkçe bölümünün alfabet k d z n n yayımlamıştır.
---
Özet:
Harezm Türkçes n n kavramsallaşması Al Ş r Nevâî’ye dayanır.
Harezm Türkçes Eserler
Kısasü’l-Enb ya / Burhanüdd n Rabguz

Burhanüdd n Rabguz tarafından 1310’da yazılıp Moğol şehzades Nas rüdd n Tok
Buga’ya sunulmuştur. Man , tuyuğ şekl ndek dörtlükler Kısasü’l-Enb ya’dak
manzumeler n öneml b r özell ğ d r.
En esk nüshası B r t sh Museum’dadır. 15. yüzyılda st nsah ed lm şt r.
Eser hakkında çalışması bulunan s mler:
L. İlm nsky
Şemsüdd n Hüseyn
N. F. Katanov
Gulam Hasan Ar fgan
K. Grönbech
Aysu Ata
Al C n
Nehcü’l-Ferad s / Kerderl Mahmud b n Al

Kırk had s türünde mensur b r eserd r.

Eser n müell f olarak Kerderl Mahmud b n Al sm karşımıza çıkar. 1358’den önce
yazılmış olmalıdır.
Süleyman ye Kütüphanes ndek nüsha Zek Vel d Togan tarafından fark ed lm şt r.
Tıpkıbasımını Janos Eckmann yapmıştır.
Eser hakkında çalışma yapan s mler:
Yakub Kemal
Janos Eckmann
Osman Ned m Tuna
Al Fehm Karamanlıoğlu
Gülden Sağol (Doçentl k tez )
Aysu Ata
Mukadd metü’l-Edeb / Mahmud b n Ömer ez-Zemahşer

Arapça öğretmey amaçlayan lügat, 1128-1144 tar hler arasında yazılıp Anuş T g n’e
sunulmuştur.
D vanü Lügat ’t-Türk’ten sonra Orta Türkçe dönem n n en zeng n kel me haz nes bu
sözlükted r.
Yozgat Nüshası, en esk nüshadır. 1257 tar h nde st nsah ed lm şt r.
İshak Hocası Ahmet Efend
W. Barthold
Zek Vel d Togan
Nur Yüce
Mu’ nü’l-Mür d / İslam

B l nen tek nüshası Bursa Orhan Kütüphanes ’nded r.
Varaklarda Cevah rü’l-Esrar adlı eserden alınmış tal katlar vardır.
Ebulgaz Bahadır Han Şecere- Terak me’de eser n müell f n Şeyh Şeref Hace olarak
göster r.
Al Fehm Karamanoğlu
Recep Toparlı-Mustafa Argunşah
Satır Arası Kuran Tercümes

1363’te st nsah ed lm ş olan eser Süleyman ye Kütüphanes ’nded r.
Eser hakkında Gülden Sağol çalışmalar yapmıştır. Emek Üşenmez’ n doktora tez de
eserle lg l d r (2010).
Cevah rü’l-Esdaf
Mu’ nü’l-Mür d’ n sayfa kenarlarına yazılmış altı kıtalık b r met nd r.
Harezm-Altın Ordu Türkçes Eserler
Hüsrev ü Ş r n / Kutb
1341’de Kutb tarafından Altın Ordu hükümdarı Tını Beg Han le eş Mel ke Hatun
adına yazılmış b r mesnev d r.
Eser n b l nen tek nüshası Par s’ted r. 1383’te Berke Fak h adlı b r Kıpçak tarafından
Altın Buga adına st nsah ed lm şt r.
Abdülkad r İnan, Zajakowsk ve Necmett n Hacıem noğlu eser hakkında çalışmalar
yapmışlardır.
Muhabbet-name / Harezm
1353 Harezm tarafından yazılmış mesnev tarzında uzunca b r manzumed r.
B r Uygur harfl olmak üzere 4 nüshası mevcuttur.
T. Gandje
S r G. Clauson
Osman F. Sertkaya
Das tan-ı Cümcüme / Hüsam Kat b

1368-1369 yıllarında Hüsam Kat b tarafından yazılmış d n çer kl l r k b r h kâyed r.
Attar’ın aynı adlı eser nden tercümed r.
1872’de eks k b r neş r Kazan’da yayımlanmıştır.
M ’rac-name
Uygur harfl tek nüshası Par s’ted r. Bu nüsha 1436’da Mal k Bahşı tarafından st nsah
ed lm şt r. Osman F kr Sertkaya eser üzer nde doktora yapmıştır.
Yarlık ve B t kler
1393’te Toktamış Han’ın Leh stan-L tvanya kralına gönderd ğ yarlık, 25 satırdır.
1397’de Tem r Kutluk Han’ın Muhammed adlı b r zatı tarhan yapmak üzere yazdığı
yarlık 55 satırdır.
1428’de Uluğ Muhammed Han’ın II. Murad’a gönderd ğ b t k se Arap harfl ve 19
satırdır.
Eserler üzer nde Melek Özyetg n nceleme yapmıştır.
S racü’l-Kulub
1554 tar h nde st nsah ed lm ş olan on dokuz sual ve cevap çeren nüsha Moskova’dadır.
E. N. Nadj b (Moskova, 1989), Ayşe Gül Sertkaya (İstanbul, 2010) eser hakkında
çalışma yapmışlardır.

İbn Mühenna Lügat / H lyetü’l-L san ve Hulbetü’l-Beyan / İbn
Mühenna
14. yüzyılda İbn Mühenna tarafından yazılmıştır. Arapça-Türkçe-Moğolca sözlüktür.
Avrupa’dak 5 yazmaya dayanarak P. M. Mel oransk y b r çalışma yayımlamıştır. K l sl
Rıfat, 1923’te yen b r nüshayı yayımlamıştır.
Ün te 2
Harezm-Altın Ordu Türkçes n n D l Özell kler

Harezm-Altın Ordu Türkçes ne a t met nler Arap harfler yle yazılmışlardır. Toktamış
Han yarlığı Uygur harfler yle yazılmıştır. Muhabbet-name ve M r’ac-name g b her k
harfle yazılmış met nler de vardır.
Arap harfl met nlerde;
b/p ünsüzler tek noktalı, bazen de noktasız yazılmıştır. P ünsüzü bazı
met nlerde üç nokta le göster lm şt r.
c/ç ünsüzü tek noktalı veya noktasız yazılmıştır. Ç ses n n üç noktayla yazıldığı
met nler de vardır.
İlk hecedek e/ sesler nde de yazım b rl ğ yoktur.
Kalın ünlülü sözcüklerde ‫ س‬ve ‫ ت‬yanına ‫ ص‬ve ‫ ط‬kullanıldığı da görülür.
Ç ft okunan ünsüzler k m zaman tek harfle k m zaman şedde le yazılmıştır.
Ses Özell kler

Harezm Türkçes nde a, ı, o, u, e, , ö, ü ünlüler vardır.
Karahanlı Türkçes nde lk hece ünlüsü / / olan bazı kel meler Harezm Türkçes nde kapalı
e’ye dönüşmüştür.
Ünlü uyumları
Kel me ç ndek ünlüler ya sadece kalın ya da sadece nced rler. Türkçe bazı kel melerde
uyumsuzluk görüleb l r (alnıge, anasıge, oglunge…). Arapça ve Farsça kel melere Türkçe
ekler eklend ğ nde uyumda düzens zl k oluşab l r (adem ga, adem ge, acebrak,
acebrek…).
Ünlü Yuvarlaklaşması
e/ö : eksük/öksük, ewür/öwür
a/o : bark/börk, awuç/owuç
e/ö : teşük/töşük, telük/tölük, sev/söw
ı/u : ıçgın/uçgun
Ünlü Düzleşmes
ü/ : ünde/ nde
o/a : sowı/savu, kov/kav
u/a : suvsa/savsa
ü/ : büt/b t, t lkü/tülk
ü/e : sünük/sünek
Ünlü Kalınlaşması
/ı : s g/ısıg, s l g/sılıg
Ünlü İncelmes
ı/ : bış/b ş
u/ü : sun/sün
Ünlü Düşmes
N +ol / nol
N çe+ök / n çük
N +erse / nerse
İl ğ / lg , kapugın/kapgın
İçer+ ken / çerken
Avla+alın / anlalın
Ünsüzler
Harezm Türkçes ndek ünsüzler Karahanlı Türkçes ndek lerle aynıdır. Bu dönemde z / ‫ذ‬
ve w / ‫ ف‬veya ‫ ڤ‬sesler y / ‫ ى‬ve v / ‫ و‬le yer değ şt r r.
Ünsüz Değ şmeler

Tonlulaşma
k/g : alçak/alçag
t/d : te/de, tur/dur
Tonsuzlaşma
z/s : maz/mas, mez/mes, zde/ ste, sek z nc /sekz nç
Sızıcılaşma
b/v : yabız/yawuz-yavuz, sub/suw-suv
ç/ş : ç/ ş, nece/neşe
d/y : adır/ayur, adak/ayak
g/w/v/ : b regü/b rev, k gür/k wür-k vür
k/h : katun/hatun, aksak/ahsak, okşa/ohşa
Gen zs lleşme
b/m : ben/men, b z/m z
Ünsüz Düşmes
G / Oğuz Türkçes n n etk s yle b rden fazla hecel kel melerde /g/ ses n n düştüğü
görülür: arıg/arı, kamug/kamu, köprüg/köprü
R / : r/ , berk/bek-b k, kardaş/kadaş
L / : keltür/ketür, oltur/otur
İk zleşme
İk / kk , katıg/kattu
Göçüşme
-nş/-şn : konşı/koşnı
Şek l Özell kler

İs mlerde çokluklar –lar/-ler ekler yle yapılmaktadır.
Hal Ekler
A tl k ek +KI veya +gı’dır: astıngı, bıldurgı, avvalkı, burunkı, lk nk .
F l Çek m




F l ms ler
Sıfat-F ller
-Ası, GAsI, -esü: kurtulası, y ges , b çesü
-IsAr: yagısar bulutlar
-dAçI: kıldaçı, keldeç
-DUK: akartduk üçün, erdük n

-GAn / -kan /-An: atkanın, yeğend n, azganlarga
-(I)GlI / -(U)GlI / -glu: t gl , uruglu, alıglı
-GU / -ku: kılgu, yatgu
-GUıUG: algulugnı, körüşgülüg
-mAz / mAs: körmes, ş tmez, bolmas
-mIş: soyulmuş, k çm ş, ölm şn
-Ur / -Ar / -r / -(y)Ur: keçer dünya, yarar ş, t yürde
Zarf F ller
-A: aça, ayra, aka, çe, arta
-ArdA / -UrdA: alurda, batarda, togarda
-DI erse: kıldı erse, köründü erse
-DUKDA: k rdükde, çapdukda
-GAç: algaç, öpgeç, ş tgeç
-GAlI / -GAlU / -kAlı / -AlI: namaz kılgalı, körgelü, sançıskalı
-GandA: sorganda, teggende
-GInçA / -GUnçA / -KUnçA / -InçA / -GUçA / -g mçe / -GUmçA : aygınca,
k lg nçe, eş tmegünçe, açgınça, batınça
-IbAn / -UbAn / -ban: k l ben, atanıban, körüben, kurşaban
-ken: t r g erken
-mAdIn: bolmadan, çmed n, tölenmed n
-mAyIn: körmey n, emgetmey n
-mIşDA: k rm şte, ulgaymışta, yatmışda
-(I)p / -(U)p: baglap, saklap, kılıp, ıdıp
-(y)U: aytu, kılu, teg rü
-uçak: baruçak
-y: okuy, yör y, sarnay
Yapım Ekler
İs mden İs m Yapan Ekler
+Ak: başak
+An: Aslen b r çokluk ek olup fonks yonunu kaybetm şt r: oglan, eren
+çA: Aslen eş tl k ek olup kalıplaşarak kalıcı s mler türetm şt r: barça, neçe
+çak: alçak “ taatkar”
+çI: Herhang b r şle sürekl uğraşma veya meslek mensubunu fade eder: başçı
“başkan”,
k nç “ç ftç ”, kopuzçı “kopuz çalan”, tapugçı “h zmetç ”
+çUk: bürünçük “baş örtüsü”, örümçük “örümcek”
+dAş: B rl ktel k, ortaklık, eş tl k, b r şeylere sah p veya bağlı olma fade eder: emükdeş
“kardeş, süt kardeş”, hacedaş “sınıf arkadaşı”, karındaş “kardeş”
+egü: Daha çok sayıların sonuna gelerek topluluk fade eder: kegü “he k s ”, törtegü
“dördü de”
+er: Üleşt rme sayıları yapar: b rer
+I: Üçüncü tekl k şahıs yel k ek olup kalıplaşarak kalıcı s mler türetm şt r: barı
“heps ”,
k b “g b ”, yolı “defa”
+lI / +lU: Genell kle sıfatlar türeten bu ekle kalıcı s mler de türet lm şt r. +lIG / +lUG
ek n n sonundak ünsüzün düşmes yle ortaya çıkmıştır: baglı “bağlı”, körkl “güzel”,
yüklü
“yüklü”, ataglı “şöhretl ”
+lIG / +lUG: İs m veya sıfatlar türet r: atlıg “adlı”, bahalıg “pahalı”, b l gl g “b lg l ”,
b zekl g “süslü”, k zl g “g zl ”, körklüg “güzel”, sevüglüg “sevg l ”
+lIK / +lUK: Soyut veya somut anlamlı s m ve sıfatlar türet r: açlık, altunçılık
“kuyumculuk”, hanlık, k zlemekl k “g zleme”, t r gl k “canlılık”
+nç / +nçI: Sıra sayıları yapar. Aslı +nç’d r, +nçI şekl 3. tekl k şahıs yel k ek n n
kalıplaşmasıyla ortaya çıkmıştır: ottuzınçı, üç nç, üç nç
+rAK: Üstünlük ve karşılaştırma fade eder: avvalrak “daha önce”, revanrak “hızlıca”,
yahşırak “daha y ”, yakınrak “daha yakın”, yırakrak “daha uzak”
+sIz / +sUz: Yokluk, azlık fade eder: adaksız “ayaksız”, bahasız “pahalı”, davlatsız
“devlets z”, rks z “güçsüz”, suvsuz “susuz”, yazuksuz “günahsız”
İs mden F l Yapan Ekler

+A-: Hem geç şl hem geç şs z f ller türet r: aşa- “yemek yemek”, ata- “adlandırmak”,
oyna-, t le-
+Al-: Geç şs z f ller türet r: bolal-, yokal- “yok olmak”
+Ar-: Geç şs z f ller türet r: agar- “ağarmak, beyazlaşmak”, kızar-, yaşar-
+DA-: Geç şl f ller türet r: zde- “ stemek”, ünde- “seslenmek”
+gar-: Geç şl f ller türet r: suvgar- “sulamak”
+I-: Geç şs z f ller türet r: agrı-, bayı-, berk -, b t -
+K-: Geç şs z f ller türet r: b r k-, yoluk- “rastlamak”
+kır-/ +kür-: Ses takl d kel melerden geç şs z f ller türet r: bıskır-, tüfkür-
+lA-: Geç şl ve geç şs z f ller türeten şlek b r ekt r: agırla-, arzula-,bagışla-, ederle-
“eyerlemek”, konakla- “m saf r etmek”, toyla- “z yafet vermek”
+r-: belgür- “bel rtmek”, kadgur- “kaygılanmak”

+sa-: İstek fade eder: suvsa- “susamak”, kapsa- “ ht va etmek”
+sI-n-: agırsın- “ağır saymak”, begs n-, ulugsın-
F lden s m Yapan Ekler
-A: Zarf-f l kalıplaşarak kalıcı s mler yaratmasıyla ortaya çıkmıştır: ara “açıklık,
mesafe”,
aşa “fazla”, rte “erte, sabah”, oza “önce”, yana “y ne”
-ag: kurag “mecl s”
-AK: bıçak, vek “acelec ”, konak “menz l”
-ç: kılınç “kılıç”, ökünç “düşünce”, sakınç “düşünce”, umuç “üm t”
-G: açıg “acı, keder”, aldag “aldatma”, batıg “der n”, yaylag “yayla”
-GA / -KA: b lge, s pürtke “süpürge”
-GAn: B r özell k veya alışkanlığa şaret eden s mler türet r: sıçgan “sıçan, fare”, ugan
“kad r, Tanrı”
-GI/ -GU: keygü “g yecek”, açgu “açma”, çgü “ çme”, kılgu “yapma”
-GUçI / -IçI / -uçı: açguçı, tutguçı, y güç , b l ç , yazıçı
-GIn / -Gun /-KUn: uçgun “kıvılcım”, azgun, satgın, kaçkun
-I: koñşı, ötürü, ulaşu, yahşı, yazı
-K / -UK: aksak “topal”, p ş k “p şm ş”, esrük “sarhoş”, sınuk “kırık”
-kak: İş yapanı fade eder: baskak
-l: yoksıl, tükel
-m: F l n sonucunda meydana gelen durum veya ş fade eder: küçem “zorlama”, ölüm,
yarım
-mA: F ller n hareket s mler n yapar: sürme, t gme “benzer”
-mAK: F ller n hareket s mler n yapar: aldamak “aldatmak”, ıglamak “ağlamak”
-mAn: teg rmen, tuman
-mış: keleşm ş “n şanlı”, y m ş “meyve”
-mUr: kömür, yagmur
-n: bükün “büküm, düğüm”, bütün, ek n, tügün
-sıg: yatsıg “yatsı, yatacak zaman”
-ş: b l ş, n ş, kör ş, külüş, sakış “sayı”, ukuş “anlayış”
-t / -Ut: közet “bakma”, münüt “b nek atı”, ögüt, uyat “utanma”, yanut
-z: boguz “boğaz”, uz, y t z
F lden F l Yapan Ekler
-A-: küde-, sıka-, sora-
-Ar-: Ett rgen f ller türet r: ıdar- “göndermek”, k ter- “g dermek”
-ç-: sürç-
-çır-: külç r- “gülümsemek”
-d- / -y-: ıd- “göndermek”, kod- / koy-, toy-, yüd-
-DUr-: Ett rgen f ller türet r: aktur- “akıtmak”, arsıktur- “aldatmak”, karıştur-
-Gar- / -KAr-: Ett rgen f ller türet r: bütker- “b t rmek”, kopgar-
-gez-: körgez-
-GUr- / -kur-: Ett rg n f ller türet r: b lgür- “b ld rmek”, t rgür- “d r ltmek”
-GUz-: Ett rgen f ller türet r: k rgüz-, olturguz-, turguz-
-I-: kazı-, sür -
-k-: basık- “basılmak”, sınık-, turuk-
-k-: Pek şt rme fade eder: kırk-
-l-: gs l- “eks lmek”, kodul- “koyulmak, bırakılmak”, basrul- “bastırılmak”
-mA-: Olumsuzluk b ld ren f ller türet r: b lme-, koyma-
-n-: Dönüşlülük ve ed lgenl k b ld ren f ller türet r: aldan-, atan- “adlanmak”, buyurun-
“buyurmak, emretmek”, t pün- “tep nmek”
-r-: eg r-, köyür- “yakmak”, öçür- “söndürmek”, ötür- “geç rmek”
-sık-: Ed lgen f ller türet r: arsık- “aldanmak, kanmak”
-ş-: aytış- “söyleşmek”, kılış- “b rl kte hareket etmek”, tutuş-, uruş- “vuruşmak”
-t-: Ett rgen çatı ek d r: açıt- “acıtmak”, sürt-, turıt- “durdurmak”
-tüz-: Ett rgen çatı ek d r: öltüz- “öldürmek”
-Ur-: Ett rgen çatı ek d r: art-ur- “arttırmak”, çökür- “çökertmek”, kavşur-
“kavuşturmak”,
öçür- “söndürmek”, ötür- “geç rmek”, yaşur- “örtmek”
-z-: küdez- “gözetlemek, korumak”, tütüz- “koku vermek ç n b r şey yakmak,
tütsülemek”
Söz Varlığı
Harezm Türkçes n n kend ne has sözcükler n n olması d kkate değer b r durumdur: karu /
karşılık, mükâfat, ked gle / örtünmek…
Nehcü’l-Ferādîs (108/4- 108/13)

Çev r yazı
B r kün Ömer razıyallahu anhu Med ne oramında yör yür erd . B r nāresîde oglan b r
mahallede yıglayur erd . Kaçan k m Ömern körd erse ol nāres de oglan aytur: Yā Rebb ,
bu Ömerd n men m dādımnı sen algıl, téd erse, Ömer razıyallahu anhu korktı takı aydı:
Ey nāres de, Ömer sanga ne zulm kıldı k m Ömerke mundag aytur-sen? téd erse, ol
oglan aydı k m: Men ensār lardın turur-men. Atam Peygāmber aleyh ’s-selām leg nde

şeh d
boldı. Atam karındaşı takı şeh d boldı. Anam bar takı mend n öng n tokuz karındaşım
bar. B z cümle üç kün boldı k m dünyā taāmıdın tatmışımız yok. Takı s z hal fa bolgay-
sz
takı b zlerke terb yet kılmagay-s z, beytü’l-māldın neerse bérmegey-s z téd erse, Ömer
yıgladı, takı ol oglannıñ başını sıkadı, takı ol oglannıñ élg n aldı, takı mesc dke k rd takı
buyurdı münād ga n dā kıl téyü. Münād n dā kıldı erse, cümle sahābalar yıgıldılar.
Çev r
B r gün Ömer rad yallahu anhu Med ne sokağında yürüyordu. B r küçük (büluğa
ermem ş) çocuk b r yerde ağlıyordu. Ömer’ gördüğünde o küçük çocuk “Ya Rabb , bu
Ömerden ben m hakkımı sen al” dey nce Ömer rad yallahu anhu korktu ve “Ey küçük,
Ömer sana ne ez yet ett k Ömer’e böyle söylüyorsun” dey nce oğlan “Ben
ensar lerden m. Babam Peygamber aleyh sselamın önünde şeh t oldu. Babamın kardeş
de şeh t oldu. Annem ve benden önce dokuz kardeş m var. Hep m z üç günden ber dünya
n metler nden tatmadık. S z hal fe olacaksınız, b zlere bakmayacaksınız, mal ye
haz nes nden h çb r şey vermeyeceks n z” dey nce Ömer ağladı ve o oğlanın başını
okşadı, oğlanın el n tuttu ve mesc de g r p tellala “seslen” d ye buyurdu. Tellal
seslen nce bütün sahabeler toplandılar.
Kısasü’l-Enb yā, 93v/9-94r/1

Çev r yazı
Kaçan Yusuf karındaşların körd erse ol kılgan yawuzlukların sakındı, alarga aytayın,
téd . Mevl taªālā köñl ge saldı k m ey Yusuf olar aşlık algalı muñlug bolup keld ler, sen
şler n āşkār kılsañ uwtangaylar, olarga aşlık bérg l sewünüp yansunlar, sen ñ edgül k ñ
źāh r bolsun. Yusufga bu n yet hoş keld , Yusuf alarnı körd kamugları tofrakga
bulganmış,
tonları arıgsız. Sordı: Kaydın kel p-s z, k mn ñ oglanları turur-s z? Aydılar:
b z Kenªāndın keldük, Yaªkub yalawaç oglanları turur-m z, Kenªāndın kelür-m z. Aydı:
atañız t r g mü turur? Aydılar: t r g turur. Aydı: ne ş şleyür? Aydılar: yalawaç turur, Teñr
taªālāga kulluk kılur. Yusuf aydı: k md n k mge yalavaç turur? Aydılar: Hakdın halkga
yalawaç turur. Yusuf aydı: Yalawaç erm ş. Mısr halkıga ne üçün yalawaçlık tegürmes?
Aydılar: Kenªānga takı Kenªān tegres ndek halkga yalavaçlık tegürür, takı közler körmes
téd ler. Yusuf aydı: közler ned n körmes boldı? Aydılar: Yusuf atlıg oglı bar erd
anı yawlak söwer erd , ol oglı gāy b boldı, anıñ üçün yıglamakdın közler körmes boldı
téd ler. Ol Hālde Yusuf anı ş t p n kāb ç d n yıgladı.
Çev r
Yusuf kardeşler n görünce yaptıkları kötülükler düşündü, “onlara söyleyey m” ded .
Mevla Teala gönlüne şöyle koydu: Ey Yusuf onlar buğday alacak kadar kederl geld ler,
sen yaptıklarını ortaya dökersen utanacaklar, onlara buğday ver, sev n p dönsünler, sen n
y l ğ n ortaya çıksın. Yusuf’a bu n yet y göründü, Yusuf onları gördü k heps toprağa
bulanmış, elb seler p s. “Nereden gelm şs n z, k m n oğullarısınız” d ye sordu. “B z
Kenan’dan geld k, Yakup peygamber n oğullarıyız, Kenan’dan gel yoruz” ded ler.
“Babanız
hayatta mı?” ded , “Hayattadır.” ded ler. “Ne yapıyor?” ded , “Peygamberd r, Tanrı te
alaya kulluk ed yor” ded ler. Yusuf “K mden k me peygamberd r?” ded , “Haktan halka
peygamberd r.” ded ler. Yusuf “Peygamberse Mısır halkına n ye peygamberl k yapmıyor?
ded . “Kenan’a ve Kenan çevres ndek halka peygamberl k yapıyor, ayrıca gözler
görmüyor.” ded ler. Yusuf “Gözler neden görmez oldu?” ded . “Yusuf adlı oğlu vardı,
onu çok severd , o oğlu kayboldu, onun ç n ağlamaktan gözler görmez oldu.” ded ler.
Bunun üzer ne Yusuf bunu ş t p peçes n n altından ağladı.
Sözlük
Agah / haberdar, b lg l
Ayt- / demek, söylemek
Çın / gerçek
Dad / adalet
İleg / ön, ön taraf
Münad / bağıran, tellal
Nares de / çocuk
N teg / nasıl
Oram / sokak
Sıka / sıvazlamak
Tegre / etraf
Tegür / değd rmek, ulaştırmak
Uwtan / utanmak
Yalawaç / peygamber
Yawlak / çok
Yügür / koşmak
Ün te 3
Esk Anadolu Türkçes n n Oluşumu
Esk Anadolu Türkçes (Esk Oğuzca)
10 yüzyıldan t baren orta Asya’dan batıya göç eden Oğuzların Anadolu ve çevres nde
gel şt rd kler edeb yazı d l ne Esk Anadolu Türkçes d yoruz. 15. yüzyılın k nc
yarısına kadark met nler n d l bu şek lde adlandırılır.
Oğuzlar
Türkmen olarak da adlandırılan Oğuzların adı Orhun Yazıtlarında da geçmekted r.

Tar h sahnes nde lk büyük başarıları 1040 yılında Gaznel Mahmud’u yen p Büyük
Selçuklu Devlet ’n kurmalarıdır. Alparslan önderl ğ nde 1071’den t baren Anadolu’ya
g ren Oğuzlar, ağırlıkla Moğol akınları sonucunda dağılmışlardır. Yıkılan Selçuklu
devlet , Anadolu’yu Oğuz yurdu hal ne get rd .
Çağataycadak Oğuzca unsurlar üzer ne Günay Karaağaç (Karaağaç 1997) ve Zek
Kaymaz (Kaymaz 2002), Harezm Türkçes ndek ler üzer ne Gürer Gülsev n (Gülsev n
2003) çalışmıştır.
Anadolu’da Oğuzcanın Yazı D l Olma Sürec

Oğuzlar kend lehçeler le eserler üretm şlerd r. B ze ulaşan en esk eserler: Behcetü’l-
Hada k f Mev’ zetü’l-Hala k, Al ’n n Kıssa- Yusuf’u, Kudurî Tercümes ,
K tab-ı Fera z.
Orta Asya lehçeler n tems l eden esk Oğuzca’nın özell kler nden bazıları şunlardır:
1. Kel me başında, tıpkı Orta Asya’dak lehçeler g b /m-/ ünsüzlü örnekler de vardır:
men ‘ben’, meŋ z ‘ben z’, munça ‘bunca’, vb.
2. Oğuzcada kel me başında /v-/ le görülen bazı kel meler Orta Asya’dak g b /b-/’l
şek llerde de kayded lm şt r: bar ‘var’, bar- ‘varmak’, b r- ‘vermek’
3. Oğuzcada başındak /b-/ ses düşmüş olan f l Orta Asya’dak g b de kullanılmıştır:
bol- ‘olmak’
4. Ekler n başındak /G/ ses pek çok örnekte Orta Asya lehçeler ndek g b muhafaza
ed lm şt r: yalgan ‘yalan’
5. Yükleme hâl ek bazı örneklerde +nI şekl nde de geçm şt r: cânumnı, b zn
Anadolu Selçukluları dönem nde yazılan eserler hem az hem de n speten bas t
çer kl yd ler.
Yazarların kend ağız özell kler veya yaşadıkları kültür ortamının d l eserlere
yansıyordu.
Hayat Devel , met nler n d l özell kler ne bakarak Esk Anadolu Türkçes dönem nde en
az 3 ana ağız grubu bulunması gerekt ğ n düşünmüştür Devel 2008):
1. Ağız Grubu: Kel me ç nde ve sonunda –í- / -í; büyük ünlü uyumunun yaygınlığı;
b r nc k ş zam r “ben”; benzetme edatı “g b ”;
2. Ağuz Grubu: Kel me ç nde ve sonunda ħ değ şmes ; büyük ünlü uyumunda
bozulmalar; b r nc k ş zam r “ben”; benzetme edatı “b g ”
3. Ağız Grubu: Kel me başında ħ değ şmes , büyük ünlü uyumunda bozulmalar; b r nc
k ş zam r “men” benzetme edatları olarak “k m ” ve “tek”
Esk Anadolu Türkçes , Orta Türkçe dönem n n en zeng n eserler üret len sahasıdır.
Behcetü’l-Hadayık F -Mev’ zetü’l-Hakayık

Arapça ve Farsça çeş tl vaaz k taplarından yararlanılarak Nâsırüdd n b. Ahmed b.
Muhammed tarafından tel f ed lm şt r. 13. yüzyıl başlarında yazıldığı tahm n ed l yor.
Mevlana Celaledd n Rum

Eserler : Mevlâna eserler n (kend dönem n n edebî geleneğ ne uygun olarak) Farsça
yazmıştır. Ancak eserler n n ç nde bazı Türkçe bey t ve bareteler geçmekted r. Bu
Türkçe bey t ve bareler araştırmacılar tarafından b r araya toplanmış ve yayınlanmıştır.
Dîvân-ı Kebîr: Tasavvufî ş rler konu alan bu dîvân, aruzun 24 bahr nde sank 24 ayrı
k tap g b hazırlanmıştır. Farsçadır. İç nde, kas deler, gazeller ve d ğer türde ş rler vardır.
Mesnevî: Mevlâna’nın en meşhur eser d r. Farsçadır. 25618 bey tl k bu eser İslam
dünyasında yüzyıllardır okunagelm şt r.
Fîh Mâfîh: Mevlâna’nın tasavvuf muhtevalı, d nî öğütler veren sohbetler n n not
ed lmes yle oluşturulmuştur.
Mektubât: Mevlâna’nın sonrada b r araya get r len mektuplarıdır.
Mecâl s- Seb’a: Mevlâna’nın yed vaazını toplayan k taptır.
Türkçe bey t ve bareler : Muhtel f eserler n n ç nde geçen ve araştırmacılar tarafından
b r araya get r lm ş manzumelerd r.
Sultan Veled
Eserler :
İbt dâ-Nâme: Sultan Veled’ n yazdığı lk mesnev d r. Veled-nâme adıyla da tanınan eser,
1291 yılında yazılmış olup ç nde 76 Türkçe bey t bulunmaktadır. Sultan Veled’ n kend s
hakkında da eserde b lg bulunmaktadır.
Rebâb-Nâme: Sultan Veled’ n yazılış sırasına göre k nc mesnev s Rebâb-nâme’d r.
Mevlânâ’nın Mesnev ’s n vezn nde ve onun etk s altında kalınarak yazılmış olan bu kısa
mesnev de 162 Türkçe bey t bulunmaktadır
İnt hâ-Nâme: Sultan Veled’ n son mesnev s d r. İşlenen konular bakımından b r öncek
mesnev ye benzer. Ancak, bu eser n tamamı Farsçadır.
D van: Değ ş k nazım şek ller le yazılmış d n -tasavvuf ve ahlâk ş rler yer alır.
Hac ml b r eser olan Dîvân’ın gazeller bölümünde Türkçe-Farsça-Rumca yazılmış
mülemma manzumeler de bulunmaktadır
Ma ‘Ar f: Sultan Veled’ n d n , ahlâk öğütler veren son eser Ma ‘ar f se mensur olarak
yazılmıştır. Bu eser de Farsçadır.
Hoca Ahmed Fak h

Eserler :
Çarh-nâme: 100 bey tl k b r manzumed r. Kas de şekl nded r. D n ve tasavvuf
konularında yazılmış öğret c mah yette b r eserd r.
K tâbu Evsâf-ı Mesâc d ’ş-Şerîfe: Çarh-nâme’den daha hac ml 339 bey tl k b r
manzumed r. Mesnevî tarzında yazılmıştır. Eserde Şam, Kudüs, Mekke ve Med ne
şeh rler ve orada gördükler anlatılmıştır. 13. yüzyıl Türkçes n n nad r örnekler nden
olmasından dolayı d l tar h nde öneml b r yer vardır.

Yunus Emre
Eserler :
D van: Yunus’a snat ed len ş rler n sayısı çok fazla da olsa D van’ında 400 ş r
bulunmaktadır. İç ndek ş rler n b r kısmı aruz b r kısmı da hece le söylenm şt r.
D van’da lah ler n çoğu dörtlükler şekl nde söylenm ş olmakla b rl kte, gazel ve mesnev
türünde ş rler de vardır.
R saletü’n-Nush yye: 1307-8 yılında yazılmıştır. Başında 13 bey tl k b r g r ş bölümü
vardır. Bunun arkasından kısa b r mensur bölüm gel r. Asıl bölüm se 600 bey te yakındır.
D nî-tasavvuf öğret c b r eser olduğundan dolayı Yunus Emre’n n d ğer ş rler nde
görülen l r zm bunda yoktur.
Şeyyad Hamza
Eserler :
Yûsuf u Zel hâ: Kaynağını Tevrat’tan alarak değ ş k b ç mlerde h kâye ed len Yusuf le
Züleyha manzumemeler , İslâm dönemde de Kuran-ı Ker m’dek şekl nden beslenerek
pek çok esere konu olmuştur. İslam dönemde b ld ğ m z en esk Yusuf u Züleyha Al ’n n
Kıssa- Yusuf’udur. O eser n yazılış sahası tam olarak bel rlenememekted r. Anadolu
sahasında yazıldığı b l nen en esk Yusuf u Züleyha h kâyes Şeyyad Hamza’nın yazmış
olduğu eserd r. 1529 bey tl k b r mesnev olarak kaleme alınmıştır.
Ş rler : Hem aruzla hem de hece vezn yle yazdığı manzumeler vardır. Manzumeler nde
dörtlük, mesnev , gazel, kas de olmak üzere değ ş k nazım şek ller n kullanmıştır.
Dâstân-ı Sultân Mahmûd: 79 bey tl k mesnev d r. Düşünce ve fades ndek olgunluk,
şa r n olgunluk dönem ne a t olması gerekt ğ n göstermekted r.
Hoca Dehhan
Hoca Dehhan ’y de b l m dünyasına tanıtan Fuad Köprülü olmuştur. 20.000 bey tl k b r
Selçuk Şeh-nâmes yazdığı b l nse de o eser henüz bulunamamıştır.
Eserler :
Ş rler : Günümüzde sadece 10 kadar ş r bulunab lm şt r.
Âşık Paşa
Asıl adı Alâedd n Al ’d r. 1272’de Kırşeh r’de doğmuştur.
Eserler :
Garîb-nâme: 1330 yılında yazılmıştır. 12.000 bey tl k b r mesnev d r. D nî ve tasavvuf
öğütler bulunan 10 baba ayrılmış b r ahlâk k tabıdır. Şa r eser nde, devr n aydınlarının
Türk d l ne gereken önem vermed kler nden yakınır. M llî d l le b r edeb yat meydana
get rmek steyen Anadolu şa rler arasında çok öneml b r yer vardır.
Fakr-nâme: 160 bey tl k mesnev türünde b r eserd r. D nî ve tasavvuf çer kl öğret c
b r eserd r.
Vasf-ı Hâl: 31 bey tl k küçük b r mesnev d r.
H kâye: 59 bey tl k b r mesnev d r.
K myâ R sâles : Eser n Bu eser n Âşık Paşa a t olup olmadığı kes n değ ld r.
R sâle fî Beyân ’s-Semâ: Sadece “Osmanlı Müell fler ” adlı k tapta adı geçen bu eser n de
Âşık Paşa a t olduğu şüphel d r.
Ş rler : Âşık Paşa’nın bunların dışında çeş tl mecmualarda aruz ve hece ölçüsüyle
yazılmış 60 kadar ş r daha vardır.
Gülşehr
Eserler :
Felek-nâme: D nî çer kl , Farsça yazılmış b r mesnev d r.
Kerâmât-ı Ahî Evrân: Daha önce Feleknâme adlı k tabında şled ğ bazı konuların
gen şlet lerek oluşturulmuş b r mesnev d r. 167 bey tt r. 1301’den sonra yazılmıştır.
Kudûrî Tercümes : Henüz bulunamamış b r eser d r.
Arûz-ı Gülşehrî: Farsça olarak yazılmış 16 varaklık küçük b r eserd r.
Mantıkuttayr: Gülşehrî’n n ve o dönem n en öneml eserler nden b r d r. Ferîdüddîn-
Attâr’ın aynı adı taşıyan Farsça eser n n özgün ve serbest b r d lle Türkçeye yapılmış
tercümes d r. 1317 yılında tamamlanmıştır. 4300 bey tt r.
Hoca Mesud
Eserler :
Süheyl ü Nev-bahâr: 1350’de yazılmıştır. 5568 bey tl k romant k b r aşk h kâyes d r.
Mesnev türünde yazılmıştır. Yabancı unsurların fazla bulunmadığı, d l bakımından
b rçok arka k unsur da barındıran, dönem n Türkçes n n bütün ses ve şek l özell kler n
çeren b r eserd r. Söz varlığı da son derece zeng nd r. Kend dönem ndek d ğer eserlere
göre çok daha fazla Türkçe ağırlıklıdır.
Ferheng-nâme- Sâ’dî Tercümes : 1073 bey tl k bu mesnev türündek eser 1304’te
yazılmıştır. Bu da Farsçadan tercümed r.
Kadı Burhanedd n
1345’te Kayser ’de doğmuştur.
Eserler :
Dîvân: B l nen tek eser bu değerl D van’ıdır. Eser, 1500 gazel, 119 tuyug ve 20 ruba den
oluşmaktadır. D l , o dönemdek d ğer eserlere göre b raz daha fazla Anadolu dışı
Oğuzcasının özell kler göstermekted r.
Şeyhoğlu
Eserler :
Marzubân-nâme Tercümes (1389): Farsçadan tercümed r.1389’da kaleme alınmıştır.
Hayvan konulu h kâyelerd r. Kıssadan h sse özell ğ taşıyan öğret c b r eserd r.

Hurşîd ü Ferahşâd: Süleyman Şah zamanında yazılmaya başlanmış ancak 1387 yılında
tamamlanmıştır. 7903 bey tt r. Anadolu halkının Türkçe konuşuyor olmasından dolayı
k tabı Türkçe yazdığını bel rtm şt r. Hurş d le Ferahşad arasındak aşkı anlatır.
Şeyhoğlu’nun bu eser n yazarken Şeh-name’den etk lend ğ genel b r kanıdır.
Kenzü’l-Küberâ: 1401’de, Yıldırım Bayez d dönem nde yazmıştır. Mensur ve manzum
karışık b r eserd r. Pad şah, bey, vez r, âl m ve kadılara d nî öğütler ver r.
Dede Korkut H kâyeler

H kâyelerde Oğuzların Gürcü, Abaza ve Trabzon Rumları le savaşları le Türk
boylarının kend aralarındak ç savaşları anlatılır. İk yazması mevcuttur. Bunlardan b r
Vat kan’da d ğer se Dresden’de bulunmaktadır.
Dede Korkut’ta toplam 12 h kâye vardır:
1. D rse Han Oğlı Buğaç Han Boyı.
2. Salur Kazanuŋ İv Yağmaladuğı Boy.
3. Kam Pürenüŋ Oğlı Bamsı Beyrek Boyı.
4. Kazan B g Oğlı Uruz B güŋ Tutsak Olduğı Boy.
5. Duha Koca Oğlı Delü Dumrıl Boyı.
6. Kaŋlı Koca Oğlı Kan Turalı Boyı.
7. Kazılık Koca Oğlı Y genek Boyı.
8. Basat Tepegöz Öldürdüg Boy.
9. Beg l Oğlı Emrenüŋ Boyı.
10. Uşun Koca Oğlı Segrek Boyı.
11. Salur Kazan Tutsak Oğlı Uruz Çıkarduğı Boy.
12. İç Oğuza Taş Oğuz As Olup Beyrek Öldürdüg Boy.
Ahmed
Eserler :
Dîvân: Yaklaşık 9000 beyt bulan bu eserde şa r, çeş tl türde ş rler yazmış olmakla
beraber en çok gazel türünü terc h etm şt r. Eser, şa r n üstün edebî gücünü
göstermekted r.
İskender-nâme: 8000 bey tten fazla b r manzumed r. 1390 yılında yazılmıştır. Mesnev
türünde b r eser d r. Eser, Büyük İskender’ n hayatı etrafında gel şen olayları destansı b r
tarzda anlatılır. Türk Edeb yatının lk manzum İskender-nâme’s d r. İskender-nâme, daha
önce b rçok Fars şa r tarafından ele alındıysa da Ahmedî’n n bu eser b r tercüme
olmaktan öte tel fe yakın b r özell k taşır.
Cemşîd ü Hurşîd: 1403 yılında kaleme alınmıştır. Yaklaşık 5000 bey tten oluşan mesnev
türünde b r eserd r. 2700 bey tl k Farsça b r eserden yapılmış tercümed r. Tercüme ett ğ
eser n 2700 bey t olması, bunun k tabın da b reb r tercüme olmaktan çok şa r n
katkılarıyla yarı tel f b r n tel k kazandığını göstermekted r.
Tervîhü’l- Ervâh: Yıldırım Bayez d’ n oğlu Em r Süleyman’ın emr yle yazılmıştır.
10100 bey tl k b r mesnev d r. Tıbb b r nas hat k tabı mah yet nded r.
Bedây ’ ’s-S hr fî San ây ’ ’ş- Ş ’r: Edeb sanatlarla lg l b r eserd r.
M rkâtü’l-Edeb: Aydınoğlu İsa Bey’ n oğlu Hamza Bey ç n yazılmış Arapça-Farsça
manzum b r sözlüktür.
Mîzânü’l-Edeb, M ’yârü’l-Edeb: Bunlar da Hamza Bey ç n hazırlanmış b rer Arapça
ders k tabıdır.
Ahmed- Dâî
Eserler :
Türkçe Dîvân: D van’ın Kah re’dek nüshasında 1885 bey t, Burdur’dak nüshasında se
1535 bey t vardır. Değ ş k mecmualarda başka ş rler de bulunmaktadır.
Çeng-nâme: 1446 bey tl k eser mesnev türünde yazılmıştır. B r Türk çalgısı olan çeng n
mah yet yer yer d nî, ahlakî ve tasavvufî mot flerle şlen r. Bu eser dâî’n n en özgün ve
en güçlü eser kabul ed lmekted r.
Vas yyet- Nûş revân: Mesnev türünde yazılmış 115 bey tl k b r eserd r. B r öğüt k tabı
n tel ğ nded r.
Câmasb-nâme Tercümes : 73 bey tl k küçük b r mesnev olan bu eser, Hoca Nas r-
Tûsî’n n aynı adlı eser nden Türkçeye çevr lm şt r. Yıldızname, falname türünden b r
eserd r.
Farsça Dîvân: 1413 yılında Hayrett n Hacı Hal l Bey’e kend el yazısı le sunduğu,
Farsça ş rler n n toplandığı d vandır.
Ukûdü’l-Cevâh r: Farsça manzum b r lügat olan ve aruzun esas bah rler n gösteren bu
eser 51 kıta ve 650 bey tten meydana gelm şt r. II. Murad’ın şehzadel ğ dönem nde
kend s ne sunmuştur.
Tercüme- Tefsîr- Ebü’l-Leys es-Semerkandî: Em r Sultan adına kaleme alınan bu
tercüme, Anadolu sahasının b l nen lk Kur’an tercümes d r. Eser b reb r tercüme
etmem ş, başka kaynaklardan da yararlanarak âdeta yen b r tefs r hâl ne get rm şt r.
Esere ekled ğ 235 bey tl k manzum g r ş kısmı se tamamıyla kend tel f d r. Pek çok
nüshası bulunan bu eserdek d l son derece başarılıdır.
Tezk retü’l-Evl yâ: II. Murad adına, Ferîdüddîn- Attâr’ın aynı adlı eser nden yaptığı
tercümed r. Bu da Anadolu sahasının b l nen lk Tezkîretü’l- Evl yâ’sıdır.
Tercüme- Eşkâl- Nâs r- Tûsî: Farsçadan tercüme b r eser olup yıldızlardan bahseder.
Ta’b r-nâme Tercümes : Germ yanoğlu II. Yakup Bey’ n şaret le Farsçadan çev rd ğ b r
eserd r. Rüya yorumlarından bahseder.
Teressül: Edeb yatımızda “usul- nşa” ve mektuplaşma türünün lk örnekler ndend r.
Özel ve resmî yazışma ve haberleşme kurallarını göstermek ç n kaleme a/lmıştır.
M ftâhü’l-cenne: Lülü Paşa adında b r zatın steğ üzer ne Arapçadan Türkçeye çev rd ğ
b r eserd r. Ancak, Ahmed- Dâî’n n el nde bu tercüme de tel f özell ğ kazanmıştır.
Cennet’e g rmek ç n yapılması gerekenler anlatır.
Tıbb-ı Nebevî Tercümes : Umur Bey’ n emr yle Türkçeye çevr lm ş b r eserd r. Hz.
Muhammed’ n had sler n dayandırılarak k bölüm hal nde hazırlanmış b r koruyucu
hek ml k k tabıdır.
Vesîletü’l-mülûk l -ehl ’s-sülûk: Ayete’l-kürsî’n n Türkçeye tercümes olan b r eserd r.
Hat boğlu
Eserler :
Bahrü’l-Hakâyık: 1359 bey tl k mesnev türünde b r eserd r. Hacı Bektaş-ı Velî’n n
Arapça mensur b r eser olan Makâlât’ının manzum b r tercümes d r. 1409’da
Dulkad roğlu Garsudd n Hal l Bey’ n oğlu Nâsırudd n Mehmed Bey’e sunmuştur.
Letây f-nâme: 3910 bey tl k mesnev türünde b r eserd r. Arapça mensur b r Sûre-
Mülk Tesfîr ’n n 1414 yılında yapılmış manzum tercümes d r.
Ferâh-nâme: Arapçadan Türkçeye çevr lm ş yüz had s tercümes d r. 6093 bey tl k eser
manzum olup d nî ve ahlak öğütlerle öğret c b r özell k taşır. 1426 yılında tamamlayıp
II. Murad’a sunmuştur.
Süleyman Çeleb
Eserler :
Mevlîd: B l nen tek eser d r. Bat n görüşler le ehl- sünnet arasındak çek şmeler n
olduğu dönemde ehl- sünnet n yanında yer almıştır. 732 bey tl k eser n 1409’da
tamamlamıştır.
Şeyhî
Eserler :
Dîvân: Küçük b r d vandır. 2 müstezad, 20 c varında kas de, 200 kadar gazel, terk b-
bend ve terc - bend bulunmaktadır.
Har-nâme: 126 bey tl k b r mesnev d r. H c v edeb yatımızın en y örnekler ndend r.
Hüsrev ü Şîrîn: 6944 bey tl k bu mesnev II. Murad’ın tahta çıkışıyla b rl kte yazılmaya
başlanmıştır. Eser b t remeden de Şeyhî vefat etm şt r. Doğu Edeb yatının meşhur klas k
aşk h kâyes n konu almıştır.
Hakîkî
Eserler :
Dîvân: 350 varaklık büyük b r d vandır; münacat ve tevh d le başlayıp tasavvuf
neşveler terennüm eden değ ş k başlıklardak ş rlerle devam eder.
Muhabbet-nâme: Eser toplam 175 varaktan oluşur. Mesnev türünde tasavvuf muhtevalı
b r eserd r.
Metâl ’u’l-İmân: B r görüşe göre Sadredd n Konev ’n n Metâl ’u’l-İmân adlı tasavvuf
Farsça r sales n n b r tercümes d r. 26 varaktır. B r Fat ha, üç matla’ ve b r hat me üzer ne
kurulmuştur.
Tasavvuf R sales : Metâl ’u’l-İmân adlı eser n ç nde bulunduğu yazmanın 26b/57a
varakları arasında bulunan aynı yazı ve aynı üslupla kaleme alınmış bu eser n Yûsuf
Hakîkî’ye a t olması kuvvetle muhtemeld r.
D l Özell kler
1. Bazı met nler harekel , bazıları se harekes z yazılmıştır. Sadece bazı yerler n
harekelend ğ met nler de vardır.
2. Arapça ve Farsça kel meler özgün mlaları le yazmak genel b r kuraldır.
Çok nad r olarak özgün şekle uymayan yazımlar da görüleb l r.
3. Kel me başında /a/ ve /e/ sesler ç n el f (‫ )ا‬kullanılır.
4. Kel me başındak /ı/ ve / / sesler bazen sadece el f (‫ )ا‬le bazen de el f-ye (‫ ) اي‬le
yazılmıştır.
5. Kel me başındak /o/, /ö/, /u/ ve /ü/ sesler bazen sadece el f (‫ )ا‬le bazen de el f-vav (‫او‬
) le yazılmıştır.
6. Kel me ç nde /a/ ve /e/ sesler ç n harf kullanılmayan örnekler de vardır, kullanılan
örnekler de vardır. Eğer harf kullanılmışsa bazen he (‫ )ه‬bazen de el f (‫ )ا‬terc h ed lm şt r.
7. Kel me ç nde /ı/ ve / / sesler ç n bazen ye (‫ )ي‬kullanılmış bazen de harf
yazılmamıştır.
8. Kel me ç nde /o/, /ö/, /u/ ve /ü/ sesler bazen vav (‫ )و‬le bazen de harfs z yazılmıştır.
9. Kel me sonunda /a/ ve /e/ sesler genell kle he (‫ )ه‬bazen de el f (‫ )ا‬le yazılmıştır.
10. Kel me sonunda /ı/ ve / / sesler ye (‫ )ى‬harf le yazılır. Çok seyrek olarak kel me
sonunda /ı/ veya / / sesler n n herhang b r harf le yazılmamış olduğu örnekler de vardır.
11. Kel me sonunda /u/ ve /ü/ sesler vav (‫ )و‬le yazılır.
Nad ren, Arapçadak kel me sonu uzun /u/ ünlüler n n yazılışı g b , vav-el f (‫ ) وا‬le
yazılmış olan örnekler de vardır.
12. Sonu /en/ sesler le b ten bazı kel meler n, Arapçadak tenv n le yazıldığı da
olmuştur.
13. Bazı ünsüz sesler Arapçada olmadığı ç n Arap alfabes nde de onların harf yoktur
(p, ç, ŋ, ç g b ). Farslar ve Türkler kend d ller ç n Arap alfabes n kullanırken bu seslere
karşılık yen harfler de yaratmışlardır (/p/ ç n üç noktalı be; /ç/ ç n üç noktalı ç m, g b ).
Bu yüzden /p/, /ç/, /ŋ/ g b sesler ç n EAT’de farklı yazımlarla karşılaşılmaktadır.
/p/ ses ç n bazen be (‫ )ب‬bazen de pe (‫ )پ‬yazılmıştır.
/ç/ ç n bazen c m (‫ )ج‬bazen ç m (‫ )چ‬kullanılmıştır.
/ŋ/ ç n sadece kef (‫ )ك‬kullanılması genel b r kuraldır. Bazı met nlerde kef harf n n
üzer ne “üç nokta” konulduğu da olmuştur. Orta Asya Türk yazı d l geleneğ nde bu ses
nun-kef (‫ ) ﻧﻚ‬le yazılmaktaydı. EAT met nler nde o kullanış yaygınlaşmamşsa da
özell kle “taŋrı” kel mes yazılırken nun-kef kullanılmış örnekler de bazı met nlerde
görülmekted r.
14. Kel me başındak /s/ ünsüzü, nce ünlülü kel melerde s n (‫ )س‬le yazılır. Kalın ünlülü
kel melerde se sad (‫ )ص‬le yazılan örnekler de vardır, s n ( ‫ )س‬le yazılanlar da vardır
15. Esk Uygur Türkçes nde bazı ekler kel meden ayrı olarak yazılıyordu. Aynı yazım
geleneğ Orta Asya Türk lehçeler n n Arap harfler yle yazılmaya başlandığında da devam
ett r lm şt . O yazım geleneğ , Anadolu’dak Oğuzların yazdığı bazı met nlerde de
görülmekted r

16. Edatlar kel melerden ayrı yazıldığı hâlde, çok seyrek olarak kel meye b t ş k
yazıldıkları da olmuştur.
Ün te 4
EAT Ses B lg s / Şek l B lg s
Ünlüler
Türkçedek 8 ünlü fonem n göstermek ç n Arap harfler nde sadece 3 harf

bulunmaktadır: el f (‫)ا‬: /a/, /e/; ye (‫)ى‬: /ı/, / /; vav (‫)و‬: /o/, /ö/, /u/, /ü/.
Ünlü Uyumları
Kalınlık Uyumu ve İncel k Uyumu
Türk d l n n Köktürkçeden ber zleneb len en sağlam ünlü uyumu budur.
Düzlük Uyumu ve Yuvarlaklık Uyumu

EAT met nler n n ünlüler açısından en karakter st k özell ğ , dudak (düzlük-yuvarlaklık)
uyumunun tam olmamasıdır.
Kapalı /é/ ses n Arap harfl yazmalarda tesp t etmek zordur. Ancak, bugün /e/ le
kullanılan bazı kel meler EAT met nler nde / / olarak yazılmıştır.
Ünlü Düşmes
Orta hecedek vurgusuz dar ünlüler n düşmes Türkçe ç n b r genel eğ l md r.
Ünlü Geç şmes

B r ünlüyle b ten arkasındak de ünlüyle başlayan k kel me b r araya gel nce ünlüler
kaynaşır
Ünsüzler
Ünsüz Türler
Günümüz Türk ye Türkçes yazı d l nde kullanılan ünsüzler EAT met nler nde de vardır.
Bunlara ek olarak, b r de bugün sadece bazı ağızlarda korunmuş olan /ŋ/ ünsüzü (damak
n’s ) bulunmaktadır. Hem bazı kel melerde hem de bazı eklerde geçmekted r
Ünsüz Uyumları
Köktürkçede, ötümlülük-ötümsüzlük bakımından ünsüzler arasında b r uyum yoktu.
EAT met nler nde de bu uyum görülmez.
Ötümlüleşme
EAT dönem n n ünsüzler bakımından en karakter st k değ şmes kel me başında ve k
ünlü arasında /t/, /k/ ve /ç/ ünsüzler n n ötümlüleşme eğ l m n n yaygın olmasıdır.
d<t
Kel me başında: Esk Türkçedek kel me başı /t/’ler , XI. yüzyıldan ber Oğuzcada /d-/
olmaya başlamış d . Bu ötümlüleşme EAT dönem eserler nde oldukça yaygınlaşmış b r
eğ l md r. Bugün b le /t-/ le kullandığımız pek çok kel me EAT met nler nde /d-/ ünsüzü
le yazılmıştır.
g<k
Kel me başında: İnce ünlülü kel melerde bu ötümlüleşme gerçekleşm ş, kalın ünlülü
kel melerde se gerçekleşmem şt r.
c<c
Alfabe bu değ şmen n durumunu anlamamızı zorlaştırmaktadır.
Sızıcılaşma
v<b
Kel me başında: Köktürkçedek kel me başı /b-/ ünsüzler daha sonrak dönemlerde
büyük çoğunlukla devam etm şt r. Oğuzcada se 3 kel men n başında bu ünsüz
sızıcılaşarak
/v-/ hâl ne gelm şt r. O kel meler EAT’de de /v-/ led r
Kel me ç nde: Köktürkçede kel me ç ndek /b/ le yazılan sesler Uygurca dönem nden
t baren /v-/ le yazılmıştır. EAT’de de o sesler /v-/ le kullanılmıştır.
y<d
Kel me ç nde: Köktürkçede ünlüden sonra gelen /d/ ünsüzü XI. yüzyıldan t baren b rçok
lehçede sızıcılaşarak /y/ hâl ne gelm şt r. EAT’de de o durumlarda /y/ olmuştur.
ħ<k
EAT’de bu sızıcılaşma yoktur. Sadece b rkaç kel mede gerçekleşm şt r ve o kel meler
günümüz Türkçes nde de /h/ le söylenmekted r
ş<ç
Kazak, Karakalpak ve Nogay lehçeler nde her şartta meydana gelen bu değ şme
Oğuzcanın ağızlarında sadece kapalı hece sonu durumunda ken gerçekleşmekted r. EAT
met nler nde bu sızıcılaşma yoktur.
Dudaklılaşma

v<g
Bünyes nde dudak ünlüsü bulunduran bazı kel melerdek damak ünsüzler dudaklılaşarak
/v/ hâl ne gelm şt r
m<ŋ
İlg ek n n unundak ŋ ses , 1. k ş zam rler n n çek m nde, kel me başındak /b/ dudak
ünsüzünün de etk s le dudaklılaşarak kurallı b r şek lde /m/ olmuştur
Gen zleşme
m<b
Eğer kel men n bünyes nde b r gen z ünsüzü varsa, yakınındak b r ünsüzü
gen zleşt reb l r. Bu tür gen zleşmeler Türk ye Türkçes nde de EAT dönem nde de yoktur.
Anadolu sahası dışındak lehçeler n karakter st k özell ğ d r. Ancak EAT dönem
met nler n n bazılarında nad ren bu tür gen zleşmeye uğramış kel me örnekler
görüleb l r.
Ünsüz Düşmes
Kel me başında Ø- < b-

Köktürkçedek bol- f l n n başındak ünsüz d ğer lehçelerde korunmuş olmasına rağmen
Oğuzcada kaybolmuştur. EAT met nler n d ğer Orta Türkçe lehçeler nden ayıran en
öneml özell klerden b r de bu kel mede /b-/ düşmes n n gerçekleşm ş olmasıdır.
Kel me başında Ø- < y-
Kend nden sonra dar ünlü bulunan kel me başı /y-/ ünsüzü Oğuzcada düşeb lmekted r.
Azerbaycan sahasında çok yaygın olan bu düşme, Anadolu sahasında sadece bazı
kel melerde gerçekleşm şt r. Ancak gerek günümüz Türk ye ağızlarında gerekse EAT
dönem met nler n n bazılarında nad ren de olsa başka bazı kel melerde de bu düşmeler
görülmekted r.
Ünsüz Türemes
v- < Ø-
Köktürkçedek ur- f l n n başında Oğuzcada b r /v-/ ünsüzü türem şt r. EAT met nler ne
çoğunlukla Köktürkçedek g b ur- şekl geçse de bazı met nlerde türeme olmuş şekl de
kullanılmıştı
Ünsüz İk zleşmes
B rkaç kel mede görülür.
Ünsüz Tekleşmes
Arapça ve Farsça kel meler özgün şek ller yle yazılıyor da olsa, bazı kel melerdek k z
ünsüzler tekleşm ş ve bu durum yazıya da yansıtılmıştır.
Hece Tekleşmes
Yanyana bulunan benzer veya aynı hecelerden b r n n söylen şten kalkması şekl nde
oluşan bu değ şme bel rl kel melerde gerçekleşm şt r.
Göçüşme
Bu tür göçüşmeler Anadolu sahası dışındak Oğuzcalar ç n karakter st kt r. Ancak b rkaç
tane EAT metn nde nad ren de olsa ünsüz göçüşmes ne uğramış örneğe rastlanmaktadır.
ŞEKİL BİLGİSİ ÖZELLİKLERİ
Çek m Ekler
İs m Çek m
Çokluk
Esk Anadolu Türkçes nde de çokluk yapmak ç n +lAr (+lar / +ler) ek kullanılır.
Günümüz Türkçes ndek farklı şlevler EAT met nler nde de görülmekted r.
İşlevler :
Kök veya tabanları çokluk yapar.
İs mler sınıf veya fam lya anlamında kategor ze eder.
Zarf türünden kel melere eklenerek bugün +lArI ek le kullandığımız zarflar yapar.
Türk d l nde sayı sıfatlarından ve topluluk b ld ren s mlerden sonra gelen kel meler
çokluk ek almazlar. Fakat EAT.’de az da olsa bu durumlarda da +lAr ek n n kullanıldığı
görülmekted r (saŋa b r kaç ögütler v rey n ben).
İyel k Ekler
EAT.’dek yel k ekler hem Esk Türkçedek şek llerle hem de günümüz Türk ye
Türkçes ndek şek llerle aynıdır.
İyel k ekler n n üzer ne hâl ekler geld ğ nde de durum TTk.’den farklı değ ld r.
Hâl Ekler
Yalın Hâl (nom nat ve)
Yalın hâl eks zd r.
İlg (Tamlama) Hâl (genet ve): Ek n ünlüsü dâ mâ dar-yuvarlaktır, ‘dudak uyumu’na

uymaz. Ünsüzle b ten kel melerden sonra +Uŋ, ünlüyle b ten kel melerden sonra +nUŋ
şekl nde eklen r. Hem Türk ye Türkçes le hem de Köktürkçe le aynıdır.
+(n)Iŋ ek get r lmeden de “bel rt l s m tamlaması” yapılab lmekted r.

Taradığımız met nler ç nde ‘tamlama ek n n, yel k ek almış kel melere pek az
eklend ğ n ’ gördük.
Yükleme Hâl (accusat ve)

+(y) I
Ünlüsü kurallı olarak “dar-düz”dür (+ı, + , +yı, +y ). D ğer Orta Türkçe lehçeler nde bu
ek değ l de +nI ek karakter st k hâle gelm şt r.
EAT’dek ek, Köktürkçede s mlere gelen +(I)G ek n n devamı olarak düşünülmekted r.
EAT. devres nde, yel k ek almış s mler n de +(y)I ek n almaksızın bel rl nesne
oldukları görülür.
Yönelme Hâl (dat ve)

+ (y) A
Esk Türkçedek +KA yönelme hâl n n başındak ünsüz önce ötümlüleşerek +GA olmuş,
daha sonra Oğuzcada kapalı heceden sonra gelen heceler n başındak /G/ ünsüzler
yutulup kaybolurken yönelme hâl ek de +A şekl ne g rm şt r. Ünlüyle b ten kel melere
eklen rken araya b r de /y/ ünsüzü g rer.
D ğer Orta Türkçe lehçeler le günümüzde Oğuzca olmayan lehçelerde se ünsüzünü de
koruyarak +KA şekl nde yaşamaktadır.
Bulunma Hâl (locat ve)

+dA
Ünsüz uyumuna uymaz. Sadece ötümlü olarak +da / +de şekl nde eklen r.
Ayrılma Hâl (ablat ve)
+dAn
Ünsüz uyumuna uymaz. Sadece ötümlü olarak +dan / +den şekl nde eklen r. Köktürkçede
hem bulunma hâl hem de ayrılma hâl ç n +dA ek kullanılmakta d . Daha sonrak
dönemlerde bulunma hâl devam ederken ayrılma hâl ç n b r yandan +dAn d ğer yandan
+dIn ek ortaya çıktı. Oğuzca, dolayısı le EAT, +dAn şekl n kullandı. Orta Türkçe
dönem nde Anadolu sahası dışındak lehçeler n met nler nde se +dIn da yaygınlık
kazanmıştı.
Orta Türkçede Anadolu sahası dışındak lehçelerde görülen +dIn ek , EAT met nler nde
seyrek olarak geçm şt r.
Vasıta Hâl ( nstrumental)

+ (I) n
Köktürkçede şlek olan vasıta hâl ek +In, bugünkü Türkçede terk ed lm şt r.
+(I) l A
‘ le’ edatının ekleşm ş şekl d r. +(I)lA olab ld ğ g b , ünlülerle b ten kel melerden sonra
+yIlA şekl nde de görüleb l r.
b rle
‘b r+le’ yapısındadır. Edat olarak kullanılır.
+lA
‘ le’ edatının ekleşm ş hâl nden ayrı b r şek ld r. zarflar oluşturur.
Eş tl k Hâl (equat ve)

+CA
Ünsüz uyumana uymaz. ‘... kadar’ anlamında kullanılır. ‘... olarak’ anlamında
kullanılab l r. ‘... +(y)A göre’ anlamını ver r. ‘... g b ’ anlamında kullanılab l r.
İs m Hal Ekler ve B rb rler n n Yer ne Kullanılışı

B r hâl ek , bel rl b r tar hî dönemde veya bel rl b r lehçede, d ğer b r dönem veya
lehçeye göre farklı kullanımlar göstereb lmekted r.
Met nler ncelend ğ nde hâl ekler n n Türk ye Türkçes yazı d l ne göre farklı
kullanımları şöyle b r tabloyla göster leb l r:
A tl k Ek
+KI
Hem +dA bulunma hâl ek üzer ne hem de doğrudan kök veya tabanlara
ekleneb lmekted r. Büyük ünlü uyumuna g rmez.

F l Çek m
F l Zamanları
Gelecek Zaman ç n, -(y)A; -(y)AsI; -(y)IsAr; -(y)AcAK, -dAçI, -sA gerek
Duyulan / Farkına Varılan Geçm ş Zaman

Geçm şte cereyan eden b r oluş veya kılışın b zzat görülmed ğ , başkası tarafından
nakled ld ğ durumlarda bu zaman kullanılab l r. İfades nde r vayet anlamı bulunur. Asıl
ek -mIş‘tır ve dâ ma ‚düz-dar ünlü‘ le kullanılır.
-mIş ek n n b r görev de, önceden vuku bulmuş, fakat söyleyen tarafından sonradan
farked lm ş ya da görülmüş b r oluş ve kılışı b ld rmekt r. Bu fonks yon ç n -(y)Up
dur(ur) ek de kullanılmaktadır.
-mIş
2. tekl k k ş –mIşsIn.
2. çokluk k ş –mIşsIz.
3. tekl k k ş –mIş.
3. çokluk k ş –mIşlAr.
- (y)Up dUr(U)r
-(y)Up zarf-f l ek le dur(ur) b ld rme şekl n n b rleşmes nden meydana gelm şt r. Bugün
yazı d l m zde bulunmayan bu yapıyı, Türk ye Türkçes ne daha z yâde “-mIş+k ş ” veya
“-mIştır” olarak aktarab l r z.
2. tekl k k ş : -(y)Up durursın.
3. tekl k k ş : -(y)Up dur(ur) .
3. çokluk k ş : -(y)Up dururlar.
Görülen Geçm ş Zaman

Bu zamanın asıl ek “-d+k ş ” d r. 1. k ş ç n “-mIş+k ş ” de kullanılmaktadır. Nâd ren de
olsa 1. k ş ç n “-(y)Up durur+k ş ” ek de görülmekted r.
– d+k ş
Ek n ünsüzü dâ mâ d‘d r.
1. tekl k k ş -dUm
1. çokluk k ş -dUK
2. tekl k k ş -dUŋ
2. çokluk k ş -dUŋUz
3. tekl k k ş -dI
3. çokluk k ş -dIlAr
-mIş
Bu ek, 1. k ş ler ç n kullanıldığında “Görülen Geçm ş Zaman” fade edeb l r.
1. tekl k k ş -mIşvAn / -mIşvAnIn / -mIşAm
1. çokluk k ş -mIşUz
Gen ş Zaman
- (V) r
Türk d l nde -(V)r ek n n ünlüsünün hang şartta hang n tel kte geleceğ konusu başlı b r
başına meseled r.
1. tekl k k ş -(V)r men/ -(V)rvAn/ -(V)rvAnIn/ -(V)rvAm/ -(V)rIn/-(V)rAm
1. çokluk k ş -(V)rUz
2. tekl k k ş -(V)rsIn
2. çokluk k ş -(V)rsIz
3. tekl k k ş -(V)r
3. çokluk k ş -(V)rlAr
- (y) A
1. tekl k k ş -(y)Am
1. çokluk k ş -(y)AvUz
2. tekl k k ş -(y)AsIn
2. çokluk k ş -(y)AsIz
3. tekl k k ş -(y)A
3. çokluk k ş -(y)AlAr
Ş md k Zaman
- (V) r
1. tekl k k ş -(V)rvAn / -(V)rvAm/ -(V)rvIn -(V)rAm
1. çokluk k ş -(V)rUz
2. tekl k k ş -(V)r sen / -(V)rsIn
2. çokluk k ş -(V)rsIz
3. tekl k k ş -(V)r
3. çokluk k ş -(V)rlAr
-(y) A
-(y) V Turur
3. k ş tek l k -(y)V Turur
-(y) A yor(ur)
1. çokluk k ş -(y)A yoruruz
3. tekl k k ş -(y)A yor(Ir)
Gelecek Zaman
1. -(y)A; 2. -(y)IsAr; 3. –sA 4. -(y)AcAK

- (y)IsAr
EAT.’de en şlek gelecek zaman ek budur.
1. tekl k k ş -(y)IsArvAn / -(y)IsArvAnIn / -(y)IsArIn / -(y)IsArAm
1. çokluk k ş -(y)IsArUz
2. tekl k k ş -(y)IsArsIn
2. çokluk k ş -(y)IsArsIz
3. tekl k k ş -(y)IsAr
3. çokluk k ş -(y)IsArlAr
- (y)A
1. tekl k k ş -(y)Am
1. çokluk k ş -(y)AvUz
2. çokluk k ş -(y)AsIz
3. tekl k k ş -(y)A
3. çokluk k ş -(y)AlAr
- (y)AcAK
1. tekl k k ş -(y)AcAGIn
2. tekl k k ş -(y)AcAKsIn
2. çokluk k ş -(y)AcAsIz
- sA gerek
1. tekl k k ş -sAm gerek
1. çokluk k ş -sAvUz gerek
3. tekl k k ş -sA gerek
3. çokluk k ş -sAlAr gerek
Ün te 5
EAT Şek l B lg s II
KİPLER, FİİLLERİN BİRLEŞİK ÇEKİMİ, FİİLİMSİLER,
YAPIM EKLERİ
Fiil Kipleri
İstek-Emir Kipi
Aynı ek, hem emir, hem istek, hem gereklilik vs. bildirebilmektedir. Bunların
farklı fonksiyonlar ifade edebilmesi, ancak; 1. cümledeki diğer kelimelere; 2.
kişiler arasındaki hissî ve hiyerarşik ilişkilere; 3. vurgu ve tonlamaya; 4.
isteğin gerçekleşmesi için gereken zamana; 5. isteğin derecesine; 6. isteğin
gerçekleşmesi için müsamaha ve mecburiyete, göre değişmektedir.
“-sA Dilek-Şart” eki, şart bildirdiği durumlarda “kip” özelliği değil de “zarf-
fiil” özelliği taşımaktadır.
- (y) A
1. teklik kişi -(y)AvAn / -(y)AvAm / -(y)Am / -(y)AyIn / -(y)AyIm
a. dilek-istek bildirir: süçü içevem süçü delü olavam delü
b. tavsiyede gereklilik bildirir (özellikle ne soru kelimesi ile birlikte
kullanılınca): ilâhî alnında ne yazayın didi
c. tercih bildirir: senüŋ etüŋden ogul yiyeyin mi yohsa sası dinlü kâfirüŋ
döşegine gireyin
mi
ç. gereklilik bildirir (‘gerek (kim) ... -(y)A’ yapısında olanlar): ammâ ben bu
ılanı gerek
bâgubân eliyile öldürem
1. çokluk kişi -(y)AvUz / -(y)AlUm
a. dilek-istek bildirir: bir zamân yatalum uyuyalum
b. gereklilik bildirir (‘gerek (kim) ... -(y)A’ yapısında olanlar): gerek ki aŋa
ölince tapavuz
/ yaramazlık kapusın yapavuz biz
2. teklik kişi -(y)AsIn
a. dilek-istek bildirir: hemîşe saltanat tahtında pâdişâh olasın turasın didiler
b. emir bildirir: hak te’âlâ eydür yâ muhammed hâcetüm oldur kim benden
çok nesne
dileyesin
c. istek yolu ile gereklilik bildirir: yûsuf kavlinde mâl yidi bâre idesin üç bâre
arslıka viresin ve oglına viresin
ç. tavsiye yolu ile gereklilik bildirir: iki ‚âlem eger sinüŋ olursa /
koyasın‚âlemi anı
dutasın
d. gereklilik bildirir (‚gerek (kim) ... -(y)A’ yapısında): gerek kim beni hazrete
kavuşdurasın
e. serbestlik verildiğini bildirir: gele sen bunda saŋa neŋ garazum yok işidür
sen / kala
sen anda yavuzdur yalıŋuz kanda kalur sen
2. çokluk kişi -(y)AsIz
a. dilek-istek bildirir: esen kaluŋ gönüldük hayr ile biz / nasîb ola varasız
dahı hem siz

b. istek yolu ile gereklilik bildirir: ammâ sizden dilerem kim benüm
vasiyyetüm
saklayasız ve bilesiz kim yigrek gül göŋül gülistânında açılur
c. emir yoluyla gereklilik bildirir: tâ ola kim sakınasız yimekden içmekden
cimâ‘ itmekden
dahı taŋrıdan korkasız
d. gereklilik bildirir (gerek (kim) ... -(y)A’ yapısında): gerek kim ferrûha
gösderdesiz
yüz
3. teklik kişi -(y)A
a. dilek-istek bildirir: anı taŋrı‚aşkına kılgıl revâ / hak zamâne şerrini senden
sava
b. şart bildirir (her kim veya kaçan, kaçan kim sözleri ile kurulan birleşik
cümlelerde):
her kim gendü kavmin agırlaya gendüzin agırlamış olur
c. gereklilik bildirir (gerek (kim) ... -(y)A’ yapısında): pes pâdişâh gerek kim
taŋrı buyrugına uya ve kur‘ânı îmân idine
3. teklik kişi -(y)AlAr
a. dilek-istek: yine işit resûlüŋ hâlin iy cân / o kâfirler dilerler dökeler kan
-s A
Şart bildirdiği sürece esas cümlenin yüklemi olamayan ve bu yüzden bir kip
özelliği taşımayan -sA eki, sadece dilek-istek bildirdiği örneklerde asıl
cümlenin yüklemi olabilmektedir.
1. teklik kişi -sAm

a. dilek-istek bildirir: gücüm yitse iletsem aŋa ben de
b. gereklilik bildirir (-sAm gerek yapısında olanlarda): senüŋle meşveret
kılsam gerekdür
1. çokluk kişi -sAvUz
a. dilek-istek bildirir: gamzenüŋ zahmın görüp yoluŋda yüz döndürsevüz
2. teklik kişi -sAŋ

a. gereklilik bildirir (-sAŋ gerek yapısında olanlarda): bir kaç haslet birle
ârâste olsaŋ gerek
3. teklik kişi -sA
a. dilek-istek bildirir: kamu muhammed ümmetine okısa bizni du‘âdan
unutmasa
inşaallah
b. gereklilik bildirir (-sA gerek yapısında olanlarda): müslümânum diyen kişi
şartı nedür bilse gerek
Kişiler İçin Özel Eklerle Yapılan
-GIl
2. teklik kişi
a. dilek-istek bildirir: aytdum iy pertev-i hak dutgıl elüm
b. duâ yoluyla istek bildirir: …günâhlardan arıtgıl, …ilâhî bu kulunuŋ sinini
nûrlandurgıl
c. tavsiye bildirir: anı algıl dahı talak yirine baglagıl
d. tavsiye yolu ile gereklilik bildirir: yidürgil hak yolına dünyâda nân
e. emir bildirir: beg eyitdi eyitgil
-Ø (eksiz)
2. teklik kişi
a. dilek-istek bildirir: kerem göster ki sultân-ı keremsin
b. duâ yolu ile istek bildirir: rahmet eyle yâ ilâhî rabbenâ
c. tavsiye bildirir: imdi gel‚akluŋı der gendüzüŋe
ç. tavsiye yolu ile gereklilik bildirir: sözüm işit öğüdüm dut top elden
d. emir bildirir: bir sâlih kişi bir câriye satun aldı meger ol câriye
zâhidlerdendi efendisi
eyitdi iy câriye bu gün yun arın
- (U)ŋ ~ - (U)ŋUz
Aslında -(U)ŋ eki 2. çokluk kişiyi göstermek için yeterlidir. Ayrıca -(U)ŋUz
şeklinde genişletilmesi, saygı ve incelik ifadesi kazandırmak için olmalıdır.
Bu yüzden, -(U)ŋUz kullanılışında, emir fonksiyonu beklenemez.
2. çokluk kişi
a. emir bildirir: varuŋ avlaŋ getürüŋ kurdı ele
b. dilek-istek bildirir: cuhûd eyder işidüŋ göŋül ne diler
c. yalvarma yolu ile istek bildirir: âciz kalmışuz bizi esirgeŋüz…
ç. tavsiye bildirir: kaçan aşuŋuza siŋek düşse aşa tamâm baturuŋuz iki
kanadın bile andan çıkarup yabana atuŋuz
d. tavsiye yolu ile gereklilik bildirir: koŋ savaşı siz bugün şeytân başını dögüŋ

e. serbestlik verildiğini bildirir: iy mü’minler yiŋüz kim halk toydugı vaktın
siz aç
olurduŋuz
- sUn / - sUnlAr
3. teklik kişi -sUn
a. dilek-istek bildirir: dir aŋa ‘âşık olan gelsün baŋa
b. temenni bildirir: …ör olsun dostlarum beni götürüp uçdıgı-yiçün didi
3. çokluk kişi -sUnlAr

a. emir bildirir: hak te’âlâ eyitdi bu dört ayı oruc dutsunlar
b. dilek-istek bildirir: şeyh eyitdi iy şâh buyur bir legençe getürüp suyıla
toldursunlar
c. müsaade-icâzet bildirir: üçer gün tahta geçüp pâdişâhlık eylesünler hüküm
hükümât ellerinde olsun ne dilerse eylesünler
Fiillerin Birleşik Çekimi
Hikâye Çekimleri
i-
Zaman eklerinin üzerine fiili ve d+kişi i-
getirilerek yapılır. fiili bazı
örneklerde kullanılmış ise de, çoğunlukla, iç hecede kalmış olmasından dolayı
kaybolmuştur.
a. -mIş(i-)d+kişi / -(y)Up dur(ur)(i-)d+kişi

bu medhi çûn hakınca diŋlemişdüm / aluban hem bilemce gizlemişdüm
b. -mAdUKdI
veli cânuma irmedükdi eli / o câna açmadukdı kimse yolı
c. -dUG+kişi yogıdı
anuŋ gibi gökçek sûretlü kişi hiç gördügümüz yogıdı
ç. -mIşlAr degül idi
cühûtlar kamusı aŋa bakadururdı ve hergiz anuŋ gibi görmişler degül idi ve
anun yiyisinden görklü yiyi bulmışlar degül idi
Görülen Geçmiş Zamanın Hikâyesi
-d+kişi (i-)dI
okıdumdı ferhengnâme sözin, dir imiş ben döşedidüm döşeği, gözgüye
bakdıyıdı yûsuf meger
Geniş Zamanın Hikâyesi
a. -(V)r (i-)d+kişi
hakkile söz söyleşürdüm ben dahı, ki anuŋ ümmetidük namâz kılarduk oruc
dutarduk taŋrıyı birlerdük
b. -(y)a (y~yI)d+kişi
yohsa ben ölmege râzı olaydum anı aç komayaydum
Şimdiki Zamanın Hikâyesi
a. -(V)r (i-)d+kişi
ka’beyi tavaf iderdüm bir kişi gördüm, bir gün ibn-i ‘abbâs ile otururduk
b. -(y)A dur(ur) (i-)d+kişi / -(y)A yorur (i-)d+kişi
Bunların örneği yok denecek kadar azdır.
dilkü eyitdi benden neye ürkersin şol aradan geçeyorurdum, elinde
oynaduriken düşürdi derhâl bir ördek anı yutdı hoca anı göre dururdı
Gelecek Zamanın Hikâyesi
a. -(y)IsAr (i-)d+kişi
ol yûnus balık karnında tesbîh idici degülmisse ‘izzetüm hakkı tâ kıyâmete
degin balık
karnında kalısardı
b. -(y)A (i-)d+kişi
şâh bakup gördi kim nîl deŋizi öyle taşup gelür ki bu resme gelürse mısır
şehrini bir bunca gibi hây götüreydi
İstek Kipinin Hikâyesi
a. -(y)A (i-)d+kişi
ilâhî üzerüme kocam hakkı olmasadı gündüz dahı saŋa 'ibâdet ideydüm gice
vü gündüz senüŋ kulluguŋda olaydum
Rivayet Çekimi
Geniş Zamanın Rivayeti
-(V)r ekinin üzerine i- fiili ve -mIş getirilerek yapılır. i- fiili bazı örneklerde
kullanılmış ise de, iç hecede kalmış olmasından dolayı, kaybolduğu örnekler
de vardır.
bildüŋ gelen geçer imiş bidüŋ konan göçer imiş / ‘ışk şerbetin içer imiş her
kim bu ma’nîden tuyar
+DUR’lu Hâli
Duyulan-Farkına Varılan Zamanın +DUR’lu Hâli
Bugün -mIştIr eki ile karşılanan fonksiyonu belirtir.
-mIş ekinin üzerine +dUr eklenince, fiilin yapılmasındaki ‘rivayet’ de
ortadan kalkar.
a. -mIş dur(ur): delim hoş ögütler virilmiş durur
b. -mAdUk (ola)~(dur): hiç günah eylemedükdür ol nebî
c. -dUG + iyelik yoK: ol nesneleri va’de kıldum kim gözler gördügi yok ve
kulaklar işitdügi yok
ç. - m I ş degül(dür): kim anı gözler bakup görmiş degül
d. - m I ş olmaya: hiç anlaruŋ gibi görklü kimse görmedüm kimse dahı görmiş
olmaya
Gelecek Zamanın +DUR’lu Hâli
a. -(y)IsAr dur(ur) : yıkılısar bu göklerle bu yirler / kamusı olısardur küllî
vîrân
b. -(y)AcAk dur(ur) : ya’ni hikmet içinde ancılayın ne geldi ne gelecekdür
c. -(y)sA gerek dur: ulu mertebeye irişüp gelüp yakama yapışsaŋuz gerekdür
BİLDİRME ÇEKİMİ (EK-FİİL ÇEKİMİ)

Geniş-Şimdiki Zaman
1. Teklik kişi +vAn / +(y)Um / +(y)Am: firişdelerden söz işiden benven
1. çokluk kişi +vUz / +(y)Uz: koyun gibi degülüz
2. Teklik kişi +sen / +sIn: gözüm sen sen, cânum sen sen
2. çokluk kişi +sIz: baŋa anam arkası gibisiz
3. Teklik kişi +Ø / dUrUr ~ +dUr: bu bir agaçdur ki ne göresi gözi var+Ø ne
işidesi kulagı var+ Ø
3. çokluk kişi +Ø / +dUrUrlAr ~+dUrlAr / +dUrUr ~ +dUr: anuŋiçün kim ‘āciz
dururlar
bular
Geçmiş Zaman Çekimi
Ek fiil morfemi i- (<er-) üzerine zaman ve kişi ekleri getirilerek yapılır. Ek
fiilin söyleyişte tamamen ortadan kalktığı örnekler de vardır.
gâh odında vü gâh suda idi
FİİLİMSİLER
İsim-Fiil Ekleri
–mAK: kaygulardan kurtulmak du‘âsı budur
–mAKlIK: üşenme ugramaklıga buŋa sen
–mA: ditreme dutdı ve ol rencile helâk oldı
-(y)Iş: gidişde aŋmaz imiş evini âdem
Sıfat-Fiil Ekleri
-mI ş: görmiş, uyımış
-mAdUK: günâhından tevbe kılsa ol günâhı işlemedük gibi olur
–dUK: bizi korkdugumuzdan kurtar i hak
-(y)AcAK: görecek yir durur ol dahı iy yâr
-(y)AsI: olmayası işleri koyup gider
-dAç(I): (Köktürkçede işlek olmasına rağmen sonraki dönemlerde körelmiş
gelecek zaman sıfat-fiil ekidir) cümle geldeç yıl ola dir âşikâr
-(y)An: Eski Türkçede metinlerde bu şekilde bir sıfat-fiil eki geçmemiştir. yâ
kanı cem’ iden kur’ânı ‘osmân
-(U)r: (Geniş zaman sıfat-fiil ekidir) bilür, yürür
-mAz: bilmez, olmaz, yaramaz
Zarf-Fiil Ekleri
Zaman zarf-fiilleri
-(y)I cAK: En işlek zarf-fiil eklerindendir. Şu fonksiyonlarda kullanılmıştır: 1.
-DIktAn sonra, 2. -(y)IncA, 3. -(V)rken, 4. -DIĞIndA, +DA iken, 5. -
(V)rsa+kişi: dükedicek, ölicek, yaradıcak, susayıcak
-(y)I ncA: geyince, ölince
-(y)I cAGAz: kopıçagaz, varıcagaz
-(y)I ncAK: görincek
-(y)AlI: (Seyrek kullanılmıştır) olalı, yiyeli
- mAdIn: gelmedin, başlamadın, gelmedin
–sA: gelse, çıksa
-dUkdA: irişdükde, itdükde, bulunmadukda
-dUK+iyelik+dA: itdüğinde
-dI sA: gördise, oldısa
-mAzdAn öŋ(din): dünyâdan çıkmazdan öŋ ol kişiye bildüreler
çûn (ki) ... F.-d+kişi: çûn ördek anı işitdi hâtırı bir gezden incindi
kaçan (kim) ... F.-d+kişi: kaçan islâm geldi anı terk itdük
kaçan (kim) ... F.-dIsA: kaçan bu âyet geldise iblîs sevindi
kaçan (kim) ... F.-(y) A+kişi: kaçan ikisin bile cem’ idesiz şifâ olur
Hâl Zarf-Fiilleri
–ken: i- fiili ile kullanılır. Ünlü uyumuna girmez: ümîdümi bulmışiken
nideyim
-(y)V:
-(y)ArAk: (Fazla işlek değildir) bakarak kendüzin unutdı

-dUkCA: -dUk geçmiş zaman sıfat-fiil eki üzerine eşitlik hâli eki gelmiştir:
okundukça
Şart Zarf-Fiiller
-sA+kişi: yüzine baksa kişi kalmaya gam
-(V)rsA+kişi: benüm ile gelüriseŋüz bile / gide bilevüz dükelümüz yola
Bağlama Zarf-Fiilleri
-(y)Up: sevinüp şâd olur görince anlar
-(y)UbAn:-(y)Up ekinin genişletilmiş şeklidir. varuban bunları kılduk ziyâret
-(y)UbAnIn: Bu da -(y)UbAn ekinin genişletilmiş halidir: cân u dil milkini
hış görmeyibenin hışmile
YAPIM EKLERİ
İsimden İsim Yapan Ekler
+acuk: azacuk
+aç: bozaç
+AK: bögrek, yaŋak
+An: eren, kızan, oglan
+Aru: aŋaru, ilerü
+ez: geŋez, gögez
+CA: akça, karaca, boŋcukca
+CAK: arucak, gökçek, ısıcak
+CI: demürci, kapucı, okçı
+CIl: tavşancıl, balıkçıl
+cUGAz: evcügez, gözcügez, kılcugaz
+cUK: delücek, depecük, dizçük
+DAsI: irtesi, yarındası
+dAş: göŋüldeş, karındaş, koldaş
+dıç: sagdıç
+dIn: aydın, öŋdin
+duruk: burunduruk
+dü: iŋildü
+düz: gündüz
+egü: biregü
+ıl: kızıl, yaşıl
+In: öyün, uzun, yakın
+gü: gözgü
+kek: erkek
+lA: dünle, taŋla, yiŋile, kışla
+lak: kışlak, otlak
+lAyIn: ancılayın, ikileyin, ogurlayın
+lIK: beglik, kulluk, ayrulık, kocalık, münkirlik
+lU: boylu, deŋlü, dürlü, yüzlü
+mIş: altmış, yitmiş
+(I)ncI: altıncı, dördünci, kaçıncı
+ndü: ikindü
+rA: içre, taşra, soŋra
+rAk: eksükrek, katırak, sevgülürek, yigrek
+sI: artuksı, ayruhsı
+sul: yoksul
+sUz: kardaşsuz, günâhsuz, gözsüz
+vaş: karavaş
İsimden Fiil Yapan Ekler
+A-: beŋze- kana- oyna- uza-
+(A)l-: çogal- kocal- yücel- buŋal-
+(A)r- : agar- bozar- göger- suvar-
+dA-: güvülde- alda- iste- izde-
+eT-: gözet-
+ı-: bayı- kakı-
+Ik-: açık- birik- gözük-
+irge-: esirge- (Çrh.)
+lA-: gicele- işle- avla- gözle-
+lAn-: kuvvetlen- yapraklan-
+ra-: çıŋra-
+sA-: sense- susa-
+ü-: ögüt
Fiilden İsim Yapan Ekler
-aç: kısaç
-(y)AGAn: olağan, yiyegen
-am: tutam
-AnAK: degenek, yıganak
-çek: emçek
-dU: döğdü, sındu
-g: bag, ög
-GA: bilge
-gAn: irişgen, gömülgen, yaratgan
-geç: yüzgeç
-GU: sevgü, yanku
-guç: çatlaguç, aldaguç
-Gun: azgun, çapkun, kırgun
-Im: ölüm, toyum, adım, tadım
-In: akın, dütün, ekin
-Inç: korkunç, basınç, kakınç
-Iş: togış
-(A)k: dilek, döşek, turak
-(U)k: esrük, öksürük, açuk
-mA: ısıtma
-mal: sagmal
-maz: yaramaz
-men: degirmen
-mur: yagmur
-ş: oynaş
-T: binit, öğüt, yüklet
-A: göre, öte
-I: ulaşdurı, koku, korku, saçu
-(y)I cI: gülici, virici, bisleyici
Fiilden Fiil Yapan Ekler
Çatı Ekleri
Geçişli-Ettigenlik Ekleri
-dUr-: bildür- / birikdür-
-(I)t-: sovu-t- / diril-t-
-der-: dönder- / gönder-
-GUr-: dirgür- / irgür-
-Uz-: dütüz- / tutuz-
-Ar-: çıkar- / gider-
-Ur-: bitür- / dadur-
Edilgenlik Ekleri
-Il-: ekil- / kırıl-
-(I)n-: işlen- / okun-
Dönüşlülük Ekleri
-(I)n-: arın- / bezen-
-(I)l-: dökil- / saçıl-
İşteşlik Ekleri
-(I)ş-: kucuş- / tanış-
Fiilden Fiil Yapan Diğer Ekler
-ele-: depele-
-Ik-: kayık-
-Ir-: segir-
-y-: koy-
ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİNİN
TARİHÎ TÜRK LEHÇELERİ ARASINDAKİ YERİ
Eski Anadolu Türkçesi, Oğuzcanın bilinen ilk yazı dilidir. Türk dilinin bilinen
en eski yazı dili ise 7-8. yüzyıllardan kalma eserleri olan Köktürkçedir.
Karahanlılar döneminde yazı dili tek olsa da, Kaşgarlı Mahmut o günkü
Türk lehçeleri hakkında ayrıntılı bilgiler vermiştir.
Eski Anadolu Türkçesi o göçler sonucunda Anadolu’da kurulup gelişmiş
Oğuzcaya dayalı bir yazı dili olmuştur.
Köktürk yazı dilindeki bazı özellikler bizzat Oğuzcanın özellikleri idi.
Birkaç örnek:
1. “Duyulan-farkına varılan geçmiş zaman” eki olarak Köktürkçede -mIş eki
vardır. Eski Uygurcada da aynı ek devam etti. Karahanlıca döneminden
itibaren hem bu –mIş eki kullanıldı hem de bunun yanında yeni bir şekil
olan –GAn eki görülmeye başlandı. Harezm, Kıpçak ve Çağatay
dönemlerinde ise –mIş ekinin kullanımı iyice azaldı, -GAn ekinin kullanımı
arttı.
2. Köktürkçedeki –DUK sıfat fiil eki bugün sadece Oğuz lehçelerinde
yaşamaktadır. Orta Asya’daki lehçelerde ise bunun yerine –GAn eki işlekti.
3. Eski Türk yazı dilinde isimlere gelen yükleme hâli eki +(I)G idi. Uygurca
döneminden itibaren bunun yanında +nI eki de görülmeye başlandı. Daha
sonra tarihî ve yaşayan Orta Asya lehçelerinde Köktürkçedeki +(I)G terk
edildi ve sadece +nI kullanıldı. Köktürkçedeki +(I)G eki ise, sadece Eski
Anadolu Türkçesinde (sonundaki /G/ eriyerek) devam etti: Köktürkçe eb+ig >
EAT ev+i.
4. Köktürkçede –(U)p zarf-fiil ekinin yanı sıra bir de –(U)pAn zarf-fiili eki
vardı. Bu ek Eski Anadolu Türkçesinde işlek olarak devam etti. Diğerlerinde
ise kullanılmadı.
5. Köktürkçede kullanılan “bul-” fiili bugün sadece Oğuz lehçelerinde devam
etmektedir. Diğer lehçeler bunun yerine “tap-” fiilini kullanmaktadır.
6. Köktürkçede dönüşlülük zamiri olarak kullanılmış olan “kentü” Orta
Türkçe döneminde Eski Anadolu Türkçesinde devam etmiştir. Diğerlerinde
“öz” şekli yaygınlaşmıştır. Günümüzde de Oğuz lehçeleri “kendi”, Kıpçak ve
Karluk lehçeleri ise “öz” şeklilerini kullanmaktadırlar.
Ünite 6
Eski Anadolu Türkçesi Metin İncelemeleri
METİN 1: SÜHEYL Ü NEVBAHAR
Transkripsiyon
dirįġā bu taħt u bu māl u bu genc
ki dirdi dedelerümüz yidi renc
çü ben gidiserem kime ķalısar

oġul almasa düşmenüm alısar
bunı fikr idüp dāyimā aġladı

ümįźini bir taŋrıya baġladı
ħazįnelerin açmaġa başladı

mālı dökmege vü śaçmaġa başladı
uluyı ve giçiyi ķıldı ġaná

daħı didi kim siz dileŋüz anı
ki taŋrı ta’ālā bir oġlan vire

benüm bu ölü gevdeme cān vire
çü ķamu ħalāyıķ du’ā eyledi

anuŋ ĥācetin ĥaķ revā eyledi
dürişdügi olmadı hergiz telef

meger incü ķapdı bilinden śadef
adı baĥr idi ŧaŋ degüldür hele

ger baĥrdan incü ĥāśıl ola
gelüp şāha muştıladılar anı

çün işitdi iŋen sevindi cānı
baġışladı altun ķızıl u aġı

śanasın yirinde ķomadı daġı
çü ŧoldı ŧoķuz ay geldi ķaber

ki taŋrı saŋa virdi ķayġuŋ gider
bir oġlan ki beŋzer yüzi bedr aya

iki ķaşı daħı ķurılmış yay
açup yüzini gördi buldı murād

ol aya muvāfıķ Süheyl urdı ad
aŋa süt virdi bisledi on ŧaya

ķalan ķullık idenleri kim śaya
Dil İncelemesi
dirįġā (< Far.) ‘yazık, eyvahlar olsun’
genc (< Far.) ‘hazine, define’
renc: (< Far.) ‘zahmet, sıkıntı, ağrı’
ümįźê: (< Far.) ‘ümit, umut’ +i+: iyelik 3.tk +n+: zamir n’si +i: yükleme h.
giçi: ‘küçük’ +yi: yükleme h.
gāná: (< Ar.) ‘zengin’ ķıl-: ‘kılmak yardımcı fiili’ -dı: görülen geçmiş z. 3.tk
daħı: “ve, ve de” [< taķ-ı]
ta’ālā: (< Ar.) ‘yüksek olsun, ulu’
ħalāyıķ: (< Ar.) ‘mahluklar, insanlar’
ĥācet: (< Ar.) ‘ihtiyaç, lüzum, gereklik’ +i+: iyelik 3.tk. +n: yükleme h.
düriş-: çalışmak, çabalamak’ -düK+: sıfat-fiil +i: iyelik 3.tk.
hergiz: (< Far.) ‘asla, katiyyen’
taŋ: ‘şaşılacak şey, hayret’
hele: ‘özellikle, sonunda’
muştı: (< Far.): ‘müjde’ muştıla-: ‘müjdelemek’ -dılar: görülen geçmiş z.3.çk.
iŋen: ‘çok, pek, gayet, fazla’
agı: ‘ipekli kumaş, mal’
ķo-: ‘bırakmak, koymak’ -ma-: olumsuzluk -dı: görülen geçmiş z. 3.tk.
muvāfıķ: (< Ar.) ‘uygun, yerinde’
Açıklamalar
[taŋrı] Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde büyük çoğunlukla sadece “kef”
harfi ile yazılmaktadır. Bazı eserlerde “ng” şeklinde (nun+kef) yazılmaktadır.
[benüm] İlgi hâli eki +(n)Uŋ şeklindedir. Ancak 1. teklik ve çokluk kişi
zamirlerinin çekiminde ŋ > m
(çün … işit-di) “Çün” kelimesiyle birlikte kullanılan fiiller geçmiş zaman ile
çekimlendiğinde, zarf-fiil yapısı oluşturulur. Bu yapı “işitince, işittiğinde”
tarzında günümüze aktarılabilir.
(iŋen) Bu kelime Oğuzcaya aittir. 13. yüzyıldan önceki metinlerde
geçmemiştir.
(beŋze-) Bu kelime Oğuzcaya aittir. Kıpçak ve Karluk lehçelerinde bunun
yerine okşa fiili kullanılır.
(yüzüni) Eski Anadolu Türkçesinde 3. kişi iyelik eki dâima düz ünlü iledir.
Yuvarlak ünlülü şekil kullanılmaz.
METİN 2: KİTABU EVSĀF-I MESĀCİDİ’Ş-ŞERÎFE

Transkripsiyon
yüceligi iŋen yüksekdür iy cān
ķıyās itseŋ anı ķırķ arşun iy cān
kireç ŧaşdur anuŋ daħı yapusı

güneş ŧoġışınadur hem ķapusı
bilek gibi ki halķa var gümişden

iki ĥalķa var anda tuĥfe işden
bu iki halķa arası kilid bil

çıķarsaŋ işigine var yüzüŋ sil
işigi yücesi boydan yücedür

çeker birbirini ķul ger ħocadur
ķara aŧlāsıla ka’be bürinür

hemān etekleridür kim görinür
ķapusına ĥacerü’l-esved yaķıncaķ

ki cānlar sevinür aŋa baķıncaķ
hem altun oluġuŋ altı ziyāret

ki ismā’il nebáye var işāret
ķuyuya menberi ķarşudur anuŋ

görincek ġarķ olur nūrlara cānuŋ
ŧolayı yanı feridür ka’benüŋ bil

yapılmışdur aŋa otuz iki mįl
Dil İncelemesi
iŋen: ‘çok, pek, gayet, fazla’
anda: orada a+: 3. kişi zamiri +n+: zamir n’si +da: bulunma h.
tuĥfe: (< Ar.) ‘hediye, armağan, güzel şey’
işiK: ‘eşik, kapı’ +i+: iyelik 3.tk. +n+ zamir n’si +e: yönelme h.
ger: (< Far.) ‘eğer, şayet’
büri-: bürümek, sarmak’ -n-: edilgenlik -ür: geniş z. 3.tk.
sevin-: ‘sevinmek’ [sev-in-] -in-: dönüşlülük -ür: geniş z. 3.tk.
ġarķ: (< Ar.) ‘batma, batırma’ ġarķ ol-: ‘batmak’ -ur: geniş zaman 3.tk.
ferş: (< Far.) ‘örtü, yaygı, döşeme’ +dür: bildirme 3.tk.
Açıklamalar
[işik] Köktürkçedeki “kapıg” kelimesi daha sonra Eski Anadolu Türkçesinde
“ķapu”, günümüz Türkiye Türkçesinde ise “kapı” olarak devam etmiştir.
METİN 3: MİFTĀHU’L-CENNE
Transkripsiyon
ĥūrilerden bu sözi işitdüm vurdum bardaġumı śıdum daħı uyandum gördüm
kim
bardaġum śınuķ yatur bu ol bardaķdur didi ħaberde gelür kim ķaçan
ramażān ayı gelse uçmaķ ķapuların açarlar ŧamu ķapuların yaparlar ve
şeyŧānları baġlarlar ĥabs iderler ramażān ayınuŋ evvelinden āħirine degin
andan her gice oruc açduķları vaķtın altı yüz biŋ ‘āśi ķulın ĥaķ te’ālā
ŧamudan āzād ider faķįh r.ĥ. eydür: uçmaķ ķapuları açılur dimek ma’nįsi
oldur kim ŧā’at ķapuları ya’ni her kim ŧā’at ve ‘ibādet ider ramażān ayında ol
kişiye uçmaķ ķapuların açarlar, ŧamu ķapuların baġlarlar daħı şeyŧānları
baġlarlar. ya’ni ķomazlar kim ol kişileri azduralar ħaberde gelür kim ķaçan
ramażān ayı gelse ‘arş ve kürsį
firişteleri eydürler źį-sa’ādet muĥammed ümmetinüŋ kim ĥaķ te’ālā anlara
ne kerametler virür bu ay içinde ve daħı ay u güneş yılduzlar gice ve
gündüzler
Dil İncelemesi
śı-: ‘kırmak’ -dum: görülen geçmiş z. 1.tk
śınuķ: ‘kırık, kırılmış’ [< sı-n-uķ] śı-: kırmak -n-: dönüşlü-edilgenlik
ķaçan: ‘ne zaman ki…; -DIĞIndA’
uçmaķ: ‘cennet’
yap-: ‘örtmek, kapatmak’ -arlar: geniş z. 3.çk.
ĥabs: (< Ar.) ‘hapis, kapama’
‘āśá: (< Ar.) ‘âsi, karşı gelen’
ey(i)T-: ‘söylemek, demek’ -ür: geniş z. 3.tk.
ya’ná: (< Ar.) ‘yani, sözün kısası’
az-: ‘yoldan çıkmak, günah işlemek’ -dur-: geçişli-ettirgenlik -alar: istek-emir
k.
firişte . (< Far.) ‘melek’ +ler+: çokluk
dükeli: ‘bütün, hep, bütünüyle’
müzd: (< far.) ‘ücret, mükafat’ +i+: iyelik 3.tk. +n: yükleme h.
müştāķ: (< Ar.) ‘özleyen’ +dur: bildirme 3.çk.
geleci: ‘söz, laf, lâkırdı’ +ler: çokluk +den: ayrılma h.
ŧoy-: ‘doymak’ -ur-: geçişli-ettirgenlik -an+: sıfat-fiil
eyit-: ‘söylemek, demek’ -di: görülen geçmiş z. 3.tk.
Açıklamalar
[yap-] Oğuz lehçeleri “ört-”, Kıpçak ve Karluk lehçeleri ise bu anlamda “yap-”
fiillerini kullanır.
[eyit- / eydür] Eski Türkçede “söylemek” anlamında ay- fiili vardı. Bunun -ıt-
eki ile genişlemiş şekli olan ayıt- fiili de kullanılıyordu. Eski Anadolu
Türkçesinde /y/ sesinin etkisi ile bu kelimenin ünlüleri inceldi ve eyit- oldu.
METİN 4: (ŞEYYAD HAMZA) YUSUF U ZELİHA

Transkripsiyon
źį şįrįn söz yūsuf ķıśśası
diŋleyenüŋ gide göŋli ġuśśası
budur āħir ķıśśalaruŋ görklüsi

ķur’ān içre muśĥaflaruŋ yazusı
imdi diŋleŋ sözüme ŧutuŋ ķulaķ

bir söz eydem kim şekerden ŧatluraķ
varıdı ken’anda bir server gişi

adı ya’ķūb kendü peyġāmber gişi
yūsuf adlu bir oġlı vardı anuŋ

imdi işit bu sözi varsa cānuŋ
yidi yaşında idi yūsuf nebį

śūret-i ħūb yoġıdı anuŋ gibi
bir gice yaturiken ol düş görür

irte ŧurur anı ya’ķūba śorar
eydür iy baba yaturdum bu gice

bir ‘aceb düş görürem işit nice
eydi vir ta’bįrini anuŋ baŋa

eydeyim ol gördügüm düşi saŋa
gördüm ay u güneş on bir yılduz

secde ķılurlar ķamusı baŋa düz
döndi ya’ķūb söyledi eytdi cānum

saķla düşüŋ sözümi işit benüm
yorariken yūsufa uşbu sözi

işitdi ol ya’ķūbuŋ ögey ķızı
olmaya kim söyleyesin daħıya

işide düşüŋi saŋa ķaħıya
ħōşdur yā oġul senüŋ düşüŋ

sulŧānlıġıla giçiser ‘ömrüŋ yaşuŋ
ĥaķ seni sulŧān ķılısar ķamuya

on bir ķardaşuŋ ŧurısar ŧapuya
Dil İncelemesi
ġuśśa: (< Ar.) ‘keder, kaygı, tasa’ +sı: iyelik 3.tk.
görk: ‘güzellik, iyi huy’ +lü: isimden isim +si: iyelik 3.tk
içre: ‘içinde, arasında [iç+re] +re: yön gösteme h. (isimden isim)
server: (< Far.) ‘baş, başkan, ulu’
tur-: ‘kalkmak, ayağa kalkmak’ -ur: geniş z. 3.tk.
eydi vir-: ‘söyleyivermek’
ķaħı-: ‘öfkelenmek, kızmak’ z -ya: geniş z. 3.tk.
ŧapu: ‘hizmet, huzur, nezd, kat, makam’
uşbu: ‘bu, işte bu’ [uş bu]
ögey: ‘üvey’ [ög+ey] ög: ‘anne’
Açıklamalar
[kendü] Köktürkçede ‘dönüşlülük zamiri’ olarak hem ‘kentü’, hem de ‘öz’
kelimeleri vardı.
[yoġıdı] Sonu /ķ/ ile biten yoķ kelimesinin arkasında ünlü ile başlayan ek
getirilince ötümlüleşme olmuştur: yoķ idi > yoġıdı.
METİN 5: DEDE KORKUT KİTABI

Transkripsiyon
… olmaġa başladı meger dirse ħan dirleridi bir bigüŋ oġlı ķızı yoġıdı śoylamış
görelüm ħanum ne śoylamış
śalķum śalķum ŧaŋ yilleri esdüginde
śaķallu bozaç torġay sayraduķda
śaķalı uzun tat eri baŋladuķda
bedevi atlar issini görüp ‘oķraduķda
aķlı ķaralı seçen çaġda
göksi gözel ķaba ŧaġlara gün degende
big yigitler cılasunlar birbirine ķoyulan çaġda
alar śabaĥ dirse ħan ķalķubanı yirinden örü ŧurup ķırķ yigidin boyına alup
bayındır ħanuŋ śoĥbetine gelüridi bayındır ħanuŋ yigitleri gelüp dirse ħanı
ķarşuladılar getürüp ķara otaġa ķondurdılar ķara kiçe altına döşediler ķara
ķoyun yaĥnısından öŋine getürdiler
Dil İncelemesi
śoyla-: ‘anlatmak, hikâye etmek, manzume söylemek’ [soy+la-]
śalķum: ‘soğuk’
bozaç: ‘boz renkte’ [boz+aç] boz: ‘boz, açık toprak rengi’
torġay: ‘çayır kuşu, toygar’
sayra-: ‘ötmek, cıvıldamak’ [-duķda: zarf-fiil] -duķ+: sıfat-fiil
baŋla-: ‘ezan okumak; yüksek sesle bağırmak’ [baŋ+la-] baŋ: ‘ezan’
issi: ‘sahibi’ [< idi+si] is [< idi]: sahip
‘oķra-: ‘(at) mırıltı şeklinde kişnemek’ [-duķda: zarf-fiil]
ķaba: ‘büyük, iri, kocaman’
teg-: ‘değmek, ulaşmak’ [-ende: zarf-fiil] -en: sıfat-fiil
cılasun: ‘kahraman, babayiğit’ +lar: çokluk
ķoyul-: ‘üzerine saldırmak, dalmak’ [ķoy-ul-] ķoy-: ‘koymak, katmak’
alar: ‘ala, alaca’
örü ŧur-: ‘kalkmak, ayağa kalkmak’ [ör-ü ŧur-] ör-: ‘yükselmek
kiçe: ‘keçe’
yaĥnı: (< Far.) ‘yahni, et yemeği’
Açıklamalar
[śoyla-] Eski Tüekçede “söz” anlamına gelen “sab” şeklinden türetilmiştir:
sab+la- > savla- >> soyla-.
[issi] Eski Türkçede “sahip” anlamına gelen “idi” kelimesindeki /d/ sesi
düzenli değişme sonusunda /y/ olunca bu kelime “iye” hâline gelmiştir: idi >
iye. Üzerine 3. kişi iyelik eki getirilince de “iyisi” olur. Daha sonra bu kelime
iyisi > iysi > issi şeklini almıştır.
[getür-] Eski Türkçedeki şekli “kel-tür-” idi. Eski Anadolu Türkçesinde /lt/
grubundaki /l/ ünsüzü düştü ve “getür-” oldu. Bu değişmenin olduğu paralel
bir örnek de şudur: Eski Türkçe ol-tur- > Eski Anadolu Türkçesi otur-.
Ünite 7
Çağatay Türkçesi
15. yüzyıl başlarından 20. yüzyıla kadar Orta Asya’da kullanılmıştır.
Karahanlı ve Harezm yazı dillerinin devamı olarak özellikle Timurlular
(1405-1506) döneminde gelişen Çağatay Türkçesi Ali Şir Nevâyî döneminde
klasik bir edebî dil durumuna gelmiştir.
15. Yüzyıldan itibaren Harezm Türkçesi, yerini Çağatay Türkçesine
bırakmış, Kıpçakların diğer Türk boyları arasına karışarak tarih
sahnesinden çekilmeleri sonucu Kıpçak Türkçesi de büyük ölçüde Çağatay
Türkçesi ile karışmıştır.
Çağatay terimi, Cengiz Han’ın ikinci oğlu Çağatay’dan gelmektedir.
Timur 1370 yılında Semerkant şehrini merkez yaparak Timurlular
saltanatını kurmuştur. Otuz beş yıl süren hükümdarlığı sırasında
imparatorluğun sınırlarını Doğu Türkistan’dan Anadolu’ya kadar
genişletmiştir.
Çağatay hanlığı, Hüseyin Baykara ile çocukları arasında süren taht
kavgaları yüzünden zayıfladı ve 1507 yılında Özbek hükümdarı Muhammet
Şibanî tarafından tarihten silindi.
Çağatayca terimi Avrupa Türkolojisinde ilk defa H. Vambery tarafından
kullanılmış ve bu terim daha sonra yaygınlık kazanmıştır.

Rus bilim adamlarından Samoyloviç Çağatayca terimini 15.-20. yüzyıllar
Orta Asya edebi Türk dili için kullanmış ve şu dönemlere ayırmıştır:
1. Karahanlı Türkçesi veya Kâşgar Türkçesi (11-12. yüzyıllar)
2. Kıpçak-Oğuz Türkçesi (13-14. yüzyıllar);
3. Çağatayca (15-19. yüzyıllar);
4. Özbekçe (20. yüzyıl)
F. Köprülü Çağatayca’yı şu dönemlere ayırır:

1. Erken devir Çağataycası (13-14. yüzyıllar);
2. Klasik öncesi Çağatayca (15. yüzyılın ilk yarısı);
3. Klasik Çağatayca (15. yüzyılın ikinci yarısı);
4. Klasik Çağatayca’nın devamı (16. yüzyıl);
5. Çöküş Devri (17-19. yüzyıllar)
A. M. Şerbak “Eski Özbek” dilini şu dönemlere ayırmıştır:

1. İlk Devir (10-13. yüzyıllar): Batı Türkçesi (Kıpçakça) ve Güney Türkçesi
unsurlarının alınması. Moğol istilası, bu gelişmeye son vermiştir.
2. İkinci Devir (14-17. yüzyıllar): Suni dil. “Çağatayca” terimini sadece bu
devire ait kılmak mümkündür.
3. Üçüncü Devir (17-18. yüzyıllar): Mahalli dil unsurlarının edebî dile girmesi
J. Eckmann, Orta Asya edebî Türk dilini şöyle sınıflandırır:

1. Karahanlıca veya Hakaniye Türkçesi (11-13. yüzyıllar);
2. Harezm Türkçesi (14. yüzyıl);
3. Çağatayca (15. yüzyıl – 20. yüzyılın başlangıcı)
J. Eckmann Çağatayca’yı da kendi içinde üç döneme ayırır:
1. Klasik Öncesi Devir (15. yüzyılın başlarından Nevâyî’nin 1465’te ilk
divanını tertibine kadar);
2. Klasik Devir (1465 – 1600);
3. Klasik Sonrası Devir (1600 – 1921).
Klasik Öncesi Dönem (15. Yüzyılın İlk Yarısı)

Bu dönem, Harezm Türkçesi ile Klasik Çağatay Türkçesi arasında geçiş
dönemidir.
Belli başlı temsilcileri: Sekkâkî, Lutfî, Haydar Tilbe, Yusuf Emîrî, Seydî
Ahmet
Mirzâ, Gedâyî, Atâyî, Ahmedî, Yakînî.
Sekkâkî
Doğum yeri ve yılı bilinmemektedir. Halil Sultan (1405-1409) ile Uluğ Bey’in
(1409-1449) saray şairi olarak Semerkant’ta yaşamış ve bu hükümdarlara
kasideler yazmıştır.
Nevâyî’nin verdiği bilgilere göre Sekkâkî, Mâverâünnehrli olup şiirleri
Semerkant’ta şöhret bulmuştur.
Divan’ının iki nüshası vardır. Nüshalardan biri Londra Biritish Museum’da,
diğeri ise Özbekistan Fenler Akademisinde kayıtlıdır.
Şiirlerinde aliterasyona, halk dilinden alınan deyimlere ve atasözlerine
rastlanır.
Lutfi
Klasik öncesi dönemin en önemli şairidir. Türkçe şiirdeki şöhreti daha çoktu.
99 yıl yaşamıştır ve Herat’a bağlı Kenâr köyünde gömülüdür. Gazel, kaside
ve tuyuğ gibi nazım şekillerinde oldukça başarılı olmuştur.
Günümüze kadar ulaşan eserleri Divanı ve Gül ü Nevrûz adlı mesnevisidir.
Divanda 550 kadar şiir yer alır.
Gül ü Nevrûz mesnevisi Celâleddin Tabib tarafından 1333 yılında Farsça
olarak yazılmıştır. Lutfi bu eseri Şîrâz emiri İskender Mirza adına Türkçeye
tercüme etmiştir.
Haydar Tilbe
Türkîgûy (Türkçe söyleyen) lakabıyla tanınmıştır. Günümüze kadar ulaşan
tek eseri, Mahzenü’l-esrâr adlı mesnevidir.
Yusuf Emîrî
Şiirlerinde Emîr ve Emîrî mahlaslarını kullanmıştır. Divan, Dehnâme ve
Beng ü Çagır adlı eserleri günümüze ulaşmıştır.
Beng ü Çagır münazara şeklinde yazılmış bir eserdir. Eserde beng (afyon) ile
çagır (şarap) karşılaştırılmaktadır.
Seydî Ahmet Mirzâ

Timur’un torunlarından Mîrânşah’ın oğludur. Şahruh zamanında Horasan
valiliği yapmıştır.
Günümüze ulaşan tek eseri Ta’aşşuk-nâme’dir. Tamamı 320 beyit olan eserde
10 aşk mektubu yer alır.
Gedâyî
Dili oldukça sadedir. Divanının günümüze ulaşan tek nüshası Paris’tedir.
Atâyî
İsmail Ata’nın torunlarından olduğu için Atâyî mahlasını almıştır.
Divan’ı gazellerden ibaret olup gazellerin toplam sayısı 260’tır.
Ahmedî
Çeşitli telli sazlar arasında geçen bir atışmayı konu edinen, hacim
bakımından küçük, edebi değeri büyük olan bir mesnevisi vardır. 130 beyitlik
bir mesnevidir.
Yakînî
Elimizde bulunan tek eseri Ok Yaynıng Münazarası adlı mensur eseridir.
Klasik Çağatay Türkçesi Dönemi (15. Yüzyılın İkinci Yarısı)

Hüseyin Baykara
1438 yılında Herat’ta doğmuştur. Timurlular hanedanına mensuptur.
1469 yılında Horasan tahtına oturduktan sonra 1506 yılına kadar süren
saltanatı süresince Herat’ı kültür ve sanat merkezi haline getirmiştir.
Şiirlerinde Hüseynî mahlasını kullanan Baykara, Câmî ve Nevâyî gibi
dönemin büyük şair ve sanatçılarını sarayında bulundurmuş ve onlara itibar
göstermiştir.
Nevâyî’den sonra klasik Çağatay şiirinin en değerli ve lirik şairidir.
Divanı ve otobiyografi tarzında kaleme aldığı küçük bir risalesi
bulunmaktadır.
Ali Şir Nevâyî

9 Şubat 1441 tarihinde Herat’ta doğmuştur. Uygur Türklerindendir.
Birlikte büyüdüğü Hüseyin Baykara’nın “Mühürdâr”ı olmuştur.
1490 yılından itibaren bütün devlet görevlerini bırakan Ali Şir Nevâyî
hükümdarın nedimi olarak kalmakla yetinmiştir. Ömrünün son yıllarını
sadece sanatıyla geçirmiş olan Ali Şir Nevâyî 3 Ocak 1501 tarihinde vefat
etmiştir.
Otuza yakın eser vermiştir.
Nevâyî’nin şöhreti ve tesiri kendi döneminden sonra daha da artmıştır.
16. yüzyılın başlarında Anadolu sahasında yazılmış olan ve Abuşka Lügati
diye tanınan sözlüğün bir diğer adı da Lügat-i Nevaî’dir.
Eserleri
I. Divanlar (Hazâinü’l-me‘ânî)
1. Garâibü’s-sıgar (çocukluk döneminin gariplikler)
2. Nevâdirü’ş-şebâb (gençlik döneminin nâdireleri)
3. Bedâyiü’l-vasat (orta yaşlılığın güzellikleri)
4. Fevâyidü’l-kiber (yaşlılığın faydaları)
5. Farsça Divanı
II. Hamse
1. Hayretü’l-ebrâr
2. Ferhâd ü Şîrîn
3. Leylî vü Mecnûn
4. Seb’a-i seyyâre
5. Sedd-i İskenderî
III. Tezkireler
1. Mecâlisü’n-nefâis
2. Nesâimü’l-mahabbe min şemâyimi’l-fütüvve
IV. Dil ve edebiyat eserleri
1. Risâle-i muammâ
2. Mîzânü’l-evzân
3. Muhâkemetü’l-lugateyn
V. Dinî – ahlâkî eserler
1. Münâcât
2. Çihil Hadis
3. Nazmü’l-cevâhir
4. Lisânü’t-tayr
5. Sirâcü’l-müslimîn
6. Mahbûbü’l-kulûb
VI. Tarihle ilgili eserler
1. Târîh-i enbiyâ ve hükemâ
2. Târîh-i mülûk-i Acem
3. Zübdetü’t-tevârîh
VII. Biyografik eserler
1. Hâlât-ı Seyyid Hasan Erdeşîr
2. Hamsetü’l-mütehayyirîn
3. Hâlât-ı Pehlevân Muhammed
VIII. Belgeler
1. Vakfiyye 2. Münşeât
Hâmidî
Farsçadan çevirdiği Yusuf ve Züleyhâ mesnevisini 1469 yılında yazmış ve
Hüseyin Baykara’ya sunmuştur. Eser, 2726 beyittir.
YAZIM ÖZELLİKLERİ
Ünlülerin Yazımı
a ünlüsü kelime başında bazen medli elifle ( ‫) آ‬, bazen de medsiz elifle ( ‫) ا‬
yazılmıştır. Kelime ortasında bazen elifle yazılmış, bazen de yazılmamış,
seyrek olarak da üstün işareti ile yazılmıştır. Kelime sonunda ise bazen elifle
bazen de he (‫ )ه‬harfi ile yazılmıştır. e ünlüsü kelime başında elifle (‫) ا‬
yazılmıştır. Ancak bazı kelimelerin elif ve ye ile (‫ )ي ا‬yazılmış şekilleri de
vardır. Kelime ortasında bazen elifle yazılmış, bazen de bu ünlüyü gösteren
herhangi bir işaret kullanılmamış, seyrek olarak da üstün işareti ile
yazılmıştır. Kelime sonunda ise bazen elifle bazen de he (‫ )ه‬harfi ile
yazılmıştır. ı ve i ünlüleri kelime başında elif ve ye (‫ )ي ا‬ile, kelime ortasında
bazen ye (‫ )ي‬ile bazen de yazılmamış, bazı metinlerde ise esre işareti ile
yazılmıştır. Kelime sonunda ise daima ‫ ى‬ile yazılmıştır. o, ö, u, ü ünlüleri
kelime başında daima elif ve vav (‫ ) او‬ile, kelime ortasında genellikle vav (‫)و‬
ile yazılmış, bazen yazılmamış, bazen de ötre işareti kullanılmıştır.
Ünsüzlerin Yazımı
p ç
Çağatay Türkçesi eserlerinde ünsüzü genellikle be (‫)ب‬, ünsüzü genellikle
g
cim(‫)ج‬, ünsüzü genellikle kef (‫ )ك‬bazen de keşideli kef (‫ )گ‬ile yazılmıştır.
ñ
Bir geniz ünsüzü olan sesi için genellikle nun ve kef (‫ ) ﻧﻚ‬harfleri
kullanılmıştır.
SES ÖZELLİKLERİ
Ünlüler
Çağatay Türkçesinde a, e, ı, i, o, ö, u, ü ünlüleri bulunmaktadır.
Çağataycadan önceki dönemlerde e’li olan bazı kelimeler klasik dönem
Çağataycasından itibaren genellikle i (‫ )ى‬ile bazen de i’siz yazılmıştır: min ~
men, sin ~ sen, kiçmek ~ keçmek, ne ~ ni.
Ünlü Uyumları
Türkçedeki ünlü uyumları, ünlülerin kalınlık incelik ve düzlük yuvarlaklık
bakımından uyumlu olması temeline dayanır.
Kalınlık İncelik Uyumu
Türkçe kelimelerde genel olarak muhafaza edilmiştir. Kalınlık incelik
uyumuna göre bir kelimede kalın ünlüleri kalın ünlüler, ince ünlüleri de ince
ünlüler takip eder.
Örnekler: köydürsem; körmegen; bolmagaylar
Türkçe ekler getirildiğinde bu uyumun bozulduğu görülmektedir.
Düzlük Yuvarlaklık Uyumu
Türkçede daha geç dönemlerde oluşmuştur. Buna göre bir kelimenin ilk
hecesinde düz ünlülerden biri (a, e, ı, i) varsa sonraki hecelerde de düz
ünlüler gelmelidir: bakganda; biglerniñ
Yine bu uyuma göre bir kelimenin ilk hecesinde yuvarlak ünlülerden biri (o,
ö, u, ü) biri varsa sonraki hecelerde ya düz geniş (a, e) ya da yuvarlak dar (u,
ü) ünlüler gelmelidir: örtenmes; kuçuşmak
Çağatay Türkçesinde bazı eklerin yalnızca düz şekilleri, bazı eklerin de
yalnızca yuvarlak şekilleri olduğu için düzlük yuvarlaklık uyumu sağlam
değildir.
Ünlü Değişmeleri
Ünlülerde Darlaşma
a, e, o, ö geniş ünlülerinin ı, i, u, ü dar ünlülerine dönüşmesi olayı olan ünlü
darlaşması Çağatay Türkçesi metinlerinde de görülmektedir.
e- > i-, -e- > -i- : Bu ses olayı genellikle ilk hecede görülmektedir. Örnekler:
erkek > irkek
-a- > -ı- : Örnekler: kalkan > kılkan
Ünlülerde Genişleme
ı, i, u, ü dar ünlülerinin sırasıyla a, e, o, ö geniş ünlülerine dönüşmesi
olayıdır.
-i- > -e-: Örnek: kölige > kölege
Ünlülerde Düzleşme
o, ö, u, ü yuvarlak ünlülerinin a, e, ı, i düz ünlülerine dönüşmesi olayı
Çağatay Türkçesi metinlerinde de görülmektedir.
-o- > -a- : Örnekler: uşol > uşal; kog- > kav-
-ü- > -e-, -ü > -e: Örnekler: süñük > süñek; töpü > tepe
-ü > -i: yörü- > yöri-
-u- > -ı-, -u > -ı: Örnekler: bulut > bulıt; asru > asrı
Ünlülerde Yuvarlaklaşma
a, e, ı, i düz ünlülerinin sırasıyla o, ö, u, ü yuvarlak ünlülerine dönüşmesi
olayıdır.
a- > o- : Genellikle ikinci hecedeki yuvarlak u ünlüsünün etkisiyle ilk
hecedeki düz a ünlüsünün yuvarlaklaşması olayıdır. Örnekler: acun > ocun;
asru > osru
e- > ö- : Örnekler: eksül- > öksül-; esrük > ösrük
-ı- > -u- : yavıt- > yavut-; yapşın- > yapşun-
Ünlü İncelmesi
Kalın ünlülerin ince ünlüye dönüşmesi olayıdır.
-ı- > -i-: yañı > yeñi; bıçıl- > biçil-
-a- > -e-: yañı > yeñi
Ü
Ünlü Türemesi
Söyleyişi kolaylaştırmak amacıyla iki ünsüz arasında hece oluşturabilecek
şekilde bir ünlünün türemesidir. Daha çok yabancı kökenli kelimelerde
görülen bir ses olayıdır. Örnek: hükm > hüküm
Ünlü Düşmesi
Ünlü düşmesi olayı genellikle ikiden fazla heceli kelimelerde sonunda ünsüz
olmayan orta hece ünlüsünün düşmesi şeklinde görülmektedir. Örnekler:
agızı > ağzı; boyunı > boynı
Ünsüzler
Ünsüz Uyumları
Sözcüklerin kök veya gövdelerinde yan yana gelen ve ötümlü / ötümsüz
karşılıkları bulunan ünsüzler arasında görülen uyuma ünsüz uyumu denir.
Çağatay Türkçesi eserlerinde bu uyumun tam olarak bulunmaz.
+GA yönelme hâli eki, +DIn ayrılma hâli eki, -GAlI zarf fiil eki gibi bazı ekler
ünsüz uyumunda düzensizlik gösterir. Örnekler: itmek-din, baş-dın, baş-tın,
yarut-gay, aç-kunça
Ünsüz Değişmeleri
Düzenli olmayan ünsüz değişmeleridir.
Ünsüz Ötümlüleşmesi
(p>b, t>d, v>f, g>k, ġ>k, ş>j, ç>c, s>z)
t->d-: takı > dagı, ti-> di-
-k->-g-: sakın- > sagın-
Ünsüz Ötümsüzleşmesi
Çağatay Türkçesinin karakteristik özelliklerinden biridir.
+lIG >+ lIḲ, –mAz > -mAs, otlug > otluk, bilmez > bilmes, irmez > irmes
Ünsüz Sızıcılaşması
Kapantılı ünsüzlerin genellikle ünlü seslerin etkisiyle sızıcı ünsüzlere
dönüşmesi olayıdır. -ġ->-v-, -g->-v-: yaguk > yavuk, kigür- > kivür-, kaġun >
kavun, sogık > savuk, biregü > birev
-b->-v-, -b>-v: çab > çav, sebmek > sivmek, tabışgan > tavışkan
-p->-f- : toprak > tofrak, yaprak > yafrak, oprak > ofrak
-ḳ->-ḫ-: okşa- > ohşa-, toksan > tohsan
Ünsüz Akıcılaşması
Ötümlü kapantılı ünsüzlerin genellikle ünlü seslerin etkisiyle akıcı ünsüzlere
dönüşmesi olayıdır.
-d->-y-, -d>-y: adak > ayak, adır-> ayır-, kadgu > kaygu
Ünsüz Genizsileşmesi
Ses boğumlanması için gerekli hava akımının ağızdan çıkmasıyla oluşan
ağızsı ünsüzün, hava akımın burundan çıkmasıyla oluşan bir geniz ünsüzüne
b->m- : bin- > min-, beñze-> miñze-, beñ >meñ
Ünsüz Düşmesi
-g> Ø: körklüg > körklü, kulġak > kulak
-r- > Ø: ir- > i-, birle > bile
-l- > Ø: keltür- > kitür-, oltur- > otur-
Ünsüz Türemesi
h- türemesi: ar- > har-, ürk- > hürk-
y- türemesi: ırak > yırak, igne > yigne
Göçüşme
gr > rg göçüşmesi: örgen- > örgen-
ġm > mġ göçüşmesi: yaġmur > yamġur
İkizleşme
iki > ikki, yeti > yitti, sekiz > sikkiz
Ünite 8
Çağatay Türkçesi II
Çekim Ekleri
Eklendikleri sözlerin anlamını değiştirmeyen, sözlerin kök ve gövdelerine
işleklik katan, onları söz grubu ya da cümledeki diğer sözlerle ilişkiye sokan
eklere çekim ekleri denir.
İsim Çekimi
İsim çekimi çokluk, iyelik ve hâl çekimlerinden oluşur.
Çokluk
Çağatay Türkçesi eserlerinde isimlerin çokluk şekillerini yapmak için +lAr
eki kullanılmıştır. Örnekler: kişiler, yıllar, közler, tiller, müsülmānlar
İyelik
İyelik ekleri, eklendikleri ismin kime ya da neye ait olduğunu ve iyenin
şahsını ve sayısını gösterir. Çağatay Türkçesi eserlerinde iyelik ekleri,
ünlüyle biten kök ve gövdelere doğrudan, ünsüzle bitenlere ise bir yardımcı
ünlüyle getirilirler. Çağatay Türkçesi eserlerinde kullanılan iyelik ekleri
şunlardır:
İyelik Ekleri Teklik Çokluk

I. Kişi +(I)m / +(U)m +(I)mIz / +(U)mUz

II. Kişi +(I)ñ / + (U)ñ +(I)ñIz / +(U)ñUz
III. Kişi +I; +sI +I; +sI; +lArI
Genel Türkçede III. kişi iyelik ekleri ile hâl ekleri arasında bulunan
zamir n’si, Çağatay Türkçesinde genellikle kullanılmaz. Bu durum
Çağatay Türkçesinin en karakteristik özelliklerinden biridir.
Örnekler: tilekim, közüm, ışkın, sözün, himmeti, közidin
Hâl
İsimlerin söz grubu veya cümledeki diğer sözlerle olan ilişkisini göstermek
amacıyla girdikleri çekime hâl çekimi denir. Çağatay Türkçesinde dokuz hâl
çekimi vardır.
Yalın Hâl
Cümlede öznenin bulunduğu hâldir.
İlgi Hâli
İsmin başka bir isimle ilişkisi olduğunu gösteren ilgi hâli, isim tamlamasında
tamlayanın bulunduğu hâldir. İlgi hâli eki Çağatay Türkçesinde genel olarak
+nIñ / +nUñ şeklindedir.
Kişinin, künnüñ, okuñuznuñ, anın, āhınıñ
Yükleme Hâli
Söz gruplarında ve cümlelerde fiilin yaptığı işten etkilenen ismin bulunduğu
hâldir. Bu hâldeki isim, cümlenin nesnesi olur.
Çağatayca metinlerde kullanılan genel yükleme hali eki +nI’dir. Örnekler:
ulusnı, yüzüñni, Gayibimni, Kaddıñnı, başnı, köñüllerni
Yönelme Hâli
Üzerine geldiği ismin bağlı bulunduğu fiille yönelme ve yaklaşma ilişkisini
gösteren hâldir. Çağatay Türkçesinde yönelme hâli yaygın olarak +GA / +KA
ekiyle yapılır. Örnekler: kuyaşka, közige, boynıga, kullugumga, tofrakka
Oğuz Türkçesinin genel yönelme hâli eki olan +A eki de Çağatayca
metinlerde işlek olmamakla birlikte kullanılmaktadır: közüme, feryadıma,
ikkisine
Bulunma Hâli
Bulunma hâli, fiillerle ilişkide olan ismin bulunduğu yeri bildirir. İsimle fiil
arasında mekân ilişkisi gösteren bulunma hâli, Çağatay Türkçesinde +DA
ekiyle yapılır. Örnekler: köñülde, kişide, tüşümde, köñlide
Ayrılma Hâli
Ayrılma hâli, fiilin gösterdiği hareketin kendisinden uzaklaştığını, ayrıldığını
gösteren ismin bulunduğu hâldir. Çağatay Türkçesinde ayrılma hâli eki +DIn
şeklindedir. Örnekler: ündin, öydin, atlastın, mihnetdin
Eşitlik Hâli
Eşitlik hâli, isimlerde eşitlik, benzerlik, sınırlandırma, gibilik, görelik
gösteren hâldir. Çağatay Türkçesinde eşitlik hâli +çA ekiyle yapılmaktadır.
Örnekler: kılca, itçe, cāvidānça
Vasıta Hâli
Söz gruplarında ve cümlede isimle fiil arasında vasıta ilişkisi gösteren hâldir.
Fiilin ne ile kim tarafından, ne zaman ve ne şekilde yapıldığını göstermek
için isimler vasıta çekimine girer. Bu hâlin çekimi için Eski Türkçeden beri
kullanılan ek +(I)n + (U)n ekidir. Örnekler: sinsizin, ansızın, terkin
Yön Hâli
Söz gruplarında ve cümlelerde isimle fiil arasındaki yön ilişkisini göstermek
için isim yön gösterme çekimine girer ve fiilin kendi yönüne doğru yapıldığını
ifade eder. Yön eki Çağatay Türkçesindeki +GArI ve +rA şekilleriyle
kullanılmıştır. Örnekler: yokkarıdur, taşkarı, ilgeri
Aitlik
Aitlik, bütün Türkçede olduğu gibi Çağatay Türkçesinde de +KI eki ile
karşılanır. Örnekler: yokkarıgı, ozakı, kiçeki, kökdeki
Fiil Çekimi
Sözlük malzemesi olarak hareketleri soyut olarak karşılayan fiillerin bir
şekil, zaman ve kişiyle ilişkilendirilerek kullanım alanına çıkmasına fiil
çekimi denir.
Fiil Çekiminde Kullanılan Kişi Ekleri
I. Tipteki Kişi Ekleri
I. tipteki kişi ekleri kişi zamiri kaynaklıdır. Çağatay Türkçesinde I. tipteki
kişi ekleri geniş zaman, öğrenilen geçmiş zaman, şimdiki zaman ve gelecek
zamanın çekimlenmesinde kullanılır.
Teklik Çokluk
min biz
sin siz
Ø -lAr
Örnekler: bilür min, körer min, yazmay min, salmagay sin, kılıp sin
II. Tipteki Kişi Ekleri
İyelik eki kaynaklı olan bu kişi ekleri, Çağatay Türkçesinde görülen geçmiş
zaman, kesin gelecek zaman ve şart kipinde kullanılır.
Teklik Çokluk
-m -K; -mIz
-ñ -ñIz
Ø -lAr

Örnekler: cān birdim, bildin, bolsan, körmedük
Zamanlar
Görülen Geçmiş Zaman
Eylemin konuşan kişinin gözü önünde gerçekleştiğini ifade eden zamandır. –
DI; -DU eki kullanılır. Örnekler: urdum, çıkardım, bildin
Öğrenilen Geçmiş Zaman
Eylemin başkasından duyulduğu, başkasından öğrenildiği ya da sonradan
farkına varıldığı bilgisini verir. –mIş, -p turur / -pDUr / -p ve -GAn / -
GAndUr / -GAn turur ekleriyle yapılır.
-mIş
Çağatay Türkçesinde daha az kullanılmıştır. Örnekler: bolmış, almış
-p turur / -pDUr / -p
Örnekler: aşurup durur, yaratıptur, biriptür, töñülüp min
-GAn / -GAndUr / -GAn turur
Örnekler: bargandur, bulgangan
Şimdiki Zaman
Eylemin, içinde bulunulan zaman diliminde ortaya çıktığını ifade eden
şimdiki zaman çekimi için eski Türkçede geniş zaman ekleri kullanılmıştır. -
AdUr /
-ydUr; -A / -y ekleriyle yapılır. Örnekler: aylanadur, aza durur, köredür min
Gelecek Zaman
-GAy; -GA
Örnekler: bolmagay min, tınga min, bolga sin, körmegey sin
-GU+iyelik ekleri+turur / -GU +iyelik ekleri+Dur / -GU
Kesin gelecek zamanı ifade eden bir şekildir. Örnekler: kılmagumdur,
Turmagumdur, tapmagumızdur
Geniş Zaman
Ünsüzle biten fiillere -Ur ve -Ar; ünlü ile biten fiillere -r eki ulanır. Örnekler:
töker min, tiler min, artar
Kipler
Emir Kipi
Emir kipinde her kişi için ayrı ek bulunur.
Emir Kipi Teklik Çokluk
I. Kişi -AyIn; -yIn; -Ay -AlIñ; -AlIm; -AlI
II. Kişi Ø; -GIl; -GIn -(I)ñ/-(U)ñ; -(I)ñIz /-(U)ñUz; -(I)ñlAr /-
(U)ñlAr
III. Kişi -sIn / -sUn; -sU; -dik -sInlAr / -sUnlAr; -dikler
Örnekler: yaşurayın, bolay, bağlayın, aytkıl, körkin
Şart Kipi
-sA eki ile çekimlenir. Örnekler: dimesem, ursam
Gereklilik Kipi
“-sA + kerek” yapısı kullanılır. Örnekler: vefā kirek bolsa, bilse kirek
İstek Kipi
İstek ifadesi için özellikle -GAy / -GA gelecek zaman ekinden yararlanılır.
Örnekler: ötkey min, dige sin
Zamanların Birleşik Çekimi

Çağatay Türkçesinde birleşik çekimler ir- / i- yardımcı fiili ile yapılır.
Hikâye
Çağatay Türkçesinde hikâye birleşik çekimi, zaman veya kip eki almış asıl
fiilden sonra ir- / i- yardımcı fiiline görülen geçmiş zaman ekinin
getirilmesiyle yapılır. Örnekler: kılmış irdi, añlap idi
Rivayet
Rivayet birleşik çekimi, zaman veya kip eki almış asıl fiilden sonra ir- / i-
yardımcı fiiline -miş ve -ken öğrenilen geçmiş zaman eklerinin getirilmesiyle
yapılır. Örnekler: uradur irmiş, çıkmaydur irmiş
Şart
Şart birleşik çekimi, zaman almış asıl fiilden sonra ir- / i- yardımcı fiiline
şart kipi ekinin getirilmesiyle yapılır. Örnekler: er körmediñ irse kökdeki ay
Ek Fiilin Çekimi
Eski Türkçede er- şeklindedir. Bu yardımcı fiil daha sonra er-> ir-> i-> Ø
şeklinde ekleşmiştir. Çağatay Türkçesinde ek fiilin ir- ve i- şekillerinin bir
arada kullanıldığı görülmektedir. Geniş zaman bildirmelerinde ise ir- ve i-
yanında tur- yardımcı fiili de bu görevde kullanılmıştır.
Ek Fiilin Geniş Zaman Çekimi: irür yapısına birinci tipteki kişi eklerinin
getirilmesiyle yapılır. Örnekler: kul irür men, irür sin
Ö
Ek-Fiilin Öğrenilen Geçmiş Zaman Çekimi: irmiş / imiş ve irken / iken
biçimleri kullanılmıştır. Örnekler: nā-tamām irmiş, ölmek imiş
Ek Fiilin Görülen Geçmiş Zaman Çekimi: irdi ve idi biçimleri kullanılmıştır.
Örnekler: kāfir idim, rāsih irdi
Ek Fiilin Şart Çekimi: irse ve ise biçimleri kullanılmıştır. Örnekler: bülbül
isem, yār isen
Ek Fiilin Sıfat Fiil Eki Alması: Ek-fiil, Çağatay Türkçesi metinlerinde
geçmiş zaman ifadeli -GAn sıfat fiil ekini alarak işlek bir şekilde
kullanılmaktadır. Örnekler: mübtelā irkeninin, şūr igenini min, şehd
igenindin
Ek Fiilin Zarf Fiil Eki Alması: Örnekler: uykuda irken, körmes igeç tüşte
hayālıñ
Ek Fiilin Olumsuz Çekimi: Ek fiilin olumsuz biçimi irmes / imes sözüyle
yapılmaktadır. Örnekler: Şükr kim gāfil imes min bir dem anıñ yādıdın, Ol at
irmes ni üçün andın togar yahşı urug
Fiilimsiler
İsim Fiil Ekleri
Çağatay Türkçesinde fiillerin hareket isimlerinin ifadesi için -mAK ve -Iş
ekleri kullanılmıştır. Özellikle -mAK eki yaygın bir kullanım alanına sahiptir
ve bu ekin +lIK ekiyle genişlemiş şekli -mAKlIK eki aynı görevde
kullanılmıştır.
-mAK: kuçmak, öpmek, ölmekni
-mAKlIK: köymeklik, bolmaklık
-Iş: barışka, bakış, kiliş
Sıfat Fiil Ekleri
Sıfat fiil ekleri, fiillerin üzerine gelerek varlıkları zaman ve hareket
ifadelerine göre geçici olarak karşılama görevinde kullanılan sıfatlar türetir.
–Ar / -Ur / -r: akar, kılurdın, küler
-GAn: kiygen, barganım, tüşken
-GU: bargusın, kiskü, külgü
-mAs: tapılmas, tükenmes
-mIş: körmiş, kılmamış
Zarf Fiil Ekleri
Fiillere eklenerek onların hareket hâllerini ifade eden eklerdir. Bu ekler,
eklendikleri fiilleri cümlede zarf yaparlar ya da yardımcı fiillerin önüne
gelerek birleşik fiil oluştururlar.
-A; -yU /-y: Ünsüzle biten fiillere -A, ünlüyle biten fiillere ise -yU ve -y ekleri
getirilir: yıglayu, kopa, korka, tiley
-ArdA / -UrdA / -rdA: Külerde, yıgıştururda, sözleşürde
-ArgA / -UrgA / -rgA: kılurga, yürürge
-GAç: bargaç, başlagaç
-GAlI: tutuşkalı, urgalı, kirgeli
-GAnçA: añgança, tutkança
-GAndA: digende, yasaganda, tüşkende
-GInçA/-GUnçA: tilemegünçe, eylegünçe
-mAy; -mAyIn: tapmay, ivürmey, çıkmayın
-(I)p/-(U)p; -(I)bAn / -(U)bAn: yıglap, yıglap, aşukup, külüp
Yapım Ekleri
Kelime kök veya gövdesine getirilerek kelimenin yeni bir anlam kazanmasını
sağlayan eklere yapım eki denir. Çağatay Türkçesinde kullanılan yapım
ekleri şunlardır:
+Aç: yalañ+aç;
+AK: baş+ak;
+Ar / şAr: üç+er, altı+şar;
+Av: bir+ev, üç+ev;
+çA: bilek+çe, kasaba+ça;
+çAK: çukur+çak, bik+çek;
+çI: ayak+çı, bitik+çi;
+çUK: tagar+çuk, yarım+çuk;
+DAş: boy+daş, kökel+deş;
+dIrIK / +dUrUK: boyun+duruk, agız+dırık;
+GA: baş+ḳa, öz+ge;
+GInA: az+gına, esrük+kine;
+lAK: av+lak, tuz+lak;
+lIG / +lUG: at+lıg, kaygu+lug, ot+luk, Semerkand+lık;
+lIK/+lUK: yahşı+lıḳ, kurug+luḳ, tirig+lik;
+mtUl: kara+mtul, kök+ümtül;
+nçI: ikki+nçi, üç+ünçi;
+rAK: az+rak, kiçig+rek;
+sI: agır+sı, artuk+sı;
+suk: tañ+suk;
+sIz: küç+siz, ruh+sız, yüz+siz, yürek+siz.
İ
-A: koş-a, tol-a;
-AK: yat-ak, böl-ek;
-ç: ökün-ç, kılın-ç, tın-ç;
-çAK: avun-çak, bürün-çek;
-ÇI: tilen-çi;
-G / -(I)G / -(U)G: açı-g, öl-üg, kuru-g;
-GA / -KA: kıs-ka, yumurt-ka;
-GAK / -KAK: ay-gak, bat-kak, kaç-kak;
-GIç / -GUç: tal-gıç, süz-güç, ör-güç;
-GU / -KU: yar-gu, iç-kü, al-gu bir-gü;
-GUçI / -KUçI: oku-guçı, sat-kuçı, kez-güçi;
-GUn / -KUn; az-gun, çap-gun, tut-kun;
-GUR / -KUr: toy-gur, öt-gür, tınma-gur, toyma-gur;
-K / -(U)K: emge-k, kara-k, tüfür-ük, buyur-uk;
-l: kaba-l, soyurga-l, tüke-l, yasa-l;
-m / -(I)m / -(U)m: at-ım, bil-im, öl-üm;
-mA: as-ma, kavur-ma, süz-me;
-mAç: bula-maç, tut-maç;
-mAK: tokuş-mak, iç-mek;
-mAKlIK: di-meklik, bol-maklık;
-mUr: yamgur (< yag-mur);
-n /- (I)n / -(U)n: çak-ın, büt-ün, tol-un, tüg-ün;
-sI: kavur-sı, tüt-si;
-ş / - (I)ş / -(U)ş: bak-ış, oku-ş, ur-uş;
-t / -(I)t / -(U)t: ög-üt, kiç-it, kuru-t;
-tU: yak-tu;
-v / -Av: bile-v, büt-ev, yasa-v;
-vul / -avul: çap-avul, kara-vul, yort-avul;
-z / -(U)z: bog-uz, tük-üz, sö-z.
+a-: aş+a-, at+a-, til+e-;
+Al-: az+al-, oñ+al-, sag+al-;
+Ar-: oñ+ar-, kök+er-, yaş+ar-;
+Ay-: körk+ey-, muñ+ay-;
+dA-: al+da-, ün+de-;
+ga-: say+ga-;
+Gar- +Kar-: baş+kar-, kut+kar-;
+I- / +U-: aġr+ı-, bay+ı-, berk+i-;
+K- / +(I)K- / +(U)K-: at+ık-, bir+ik-, tar+ık-, yagı+k-;
+lA-: agır+la-, boguz+la-, söz+le-, iye+le-;
+r-: belgü+r-, iski+r-, kaygu+r-;
+rA-: muñ+ra-, tilbe+re-;
+rgA- / +(I)rgA- / +(U)rgA-: muñ+urġa-, az+ırga-, tañ+ırga-;
+sA-. su+sa-.
-Ar-: çık-ar-, kayt-ar-, kit-er-;
-DIr- / -DUr-: ak-tur-, atlan-dur-, kil-tür-, öl-tür-;
-GAr- / -KAr-: büt-ker-, toy-gar-;
-GUlA- / -KUlA-: at-kula-, çap-kula-;
-GUr- / -KUr-; az-gur-, yit-kür-;
-GUz- / -KUz-: oltur-guz-, tir-güz-, kör-güz-;
-k- / -(I)k-; az-ık-, kaç-ık-;
-l- / -(I)l- / -(U)l-: biti-l-, boya-l-, kıl-ıl-, oku-l-;
-mA-: al-ma-, bol-ma-, kör-me-;
-n- / -(I)n- / -(U)n-: tile-n-, kör-ün-, yasa-n-, çal-ın-;
-r- / -(U)r-: aş-ur-, iç-ür-, kaç-ur-, yit-ür-;
-ş- / -(I)ş- / -(U)ş-: bir-iş-, kör-üş-, sözle-ş-, ur-uş-;
-t-: meñze-t-, oku-t-, yalbar-t-, yügür-t-;
-y-: ko-y-, to-y-;
-z- / -(I)z- / -(U)z-: ak-ız-, em-iz-, öt-üz-, tam-ız-.
Yeterlik Fiili
Fiilin karşıladığı hareketin mümkün veya muhtemel olup olmadığını ifade
eden tasvir fiiline yeterlik fiili denir. Çağatay Türkçesinde yeterlik fiilinin
olumlu ve olumsuz şekilleri al- yardımcı fiili ile yapılır. Örnekler: nazarımdın
öter baka bilmen, hiç kişi taklid kıla almadı.
SÖZ VARLIĞI
Ali Şir Nevâyî’den itibaren tam anlamıyla bir edebî dil hâline gelen Çağatay
Türkçesinde Arapça ve Farsça unsurların yanında Moğolca alıntıların da
arttığını görüyoruz.
ÖRNEK DİL İNCELEMELERİ

Ali Şir Nevâyî, Tārīḫ-i Enbiyā, (Külliyât, R 715b [ÇEK s. 229])

Ashāb-ı Kehf bābıda ihtilāf köptür. Muhtasarı budur kim Yūnān mülkide
Efsūs şehride Dakyānūs atlıġ melik-i cebbār bar irmiş, kim ba‘żı dipdürler
kim ulūhiyyet da‘vāsı kılur irmiş. Ve bu Ashāb-ı Kehf ba‘żı rivāyet bile
nevvābları ve mülāzimleri irmişler. Ve müslümān ikendürler ve yaşurun
Teñri ta‘ālā ‘ibādetin kılur irmişler. Dakyānūs bu hāldın vākıf bolup alarnıñ
katli fikride bolmış. Alar bu hālni ma‘lūm kılıp ittifāk bile şehrleridin kaçıp el
yolukur vehmidin yolsız beyābānġa tüşüp bir koyçıġa uçrap koyçı daġı alarġa
koşulup, koyçınıñ iti hem koşulup Rakīm atlıġ ġārġa kirmişler.
Bābıda; bāb: isim +ı: iyelik 3.t.k.e. +da: bulunma h.e.

Köptür; köp: isim -tür: bildirme 3.t.k.e.
bar irmiş; bar: isim ir-: ek fiil -miş: öğrenilen g.z 3.t.k.e.
dipdürler; di-: fiil -pdür: öğrenilen g.z.e. -ler: 3.ç.k.e.
hālni; hāl: isim +ni: yükleme h.e.
şehrleridin; şehr: isim +leri: iyelik 3.ç.k.e. +din: ayrılma h.e.
Ali Şir Nevâyî, Muḥākemetü’l-luġateyn

[777a] (23) Ve kildük (24) kuşka ki anda mukarrer ve meşhūr ilbesün
ördektür ve Sart ol ilbesünni hod bilmes. Tagı Türk
ördekniñ irkekin (25) sona ve tişisin borçın dir ve Sart muña hem at
koymaydur ve ner ü māde ikkelesin murgābī dir. Ve
ördekniñ envā‘ı (26) bilür kuşçılar kaşıda meselā; çörke ve irke, soksur ve
alma baş ve çakır kanat ve timür kanat ve ala luġa ve
ala pöke ve baġçal ve bu (27) yosunluk dirler ki yitmiş nev‘ bolur kim Sart
barısın murġābī ok dir. Ve eger biridin mütemeyyiz kılsa, Türkçe at bile ok
aytur.
Kildük; kil-: fiil -dü: görülen g.z.e. -k: 1.ç.k.e.

Koymaydur; ko-: fiil -y-: ffye -maydur: olumsuz öğrenilen g.z.e.
Bilür; bil-: fiil -ür: sfe
Dirler; di-: fiil -r: geniş z.e.
ler: 3.ç.k.e.
Çağatay Türkçesi Sözlüğü

A
Ala luġa: Bir tür ördek
Ala pöke: Bir tür cinsi
Alay: Öyle
All: Ön, önde
Alma baş: Bir tür ördek
Andaġ: Öyle
Ashāb-ı kehf: Mağara dostları
Āsīb: Bela, afet
Aylan-: Dönmek
Azak: Ayak
B
Baġçal: Bir ördek türü
Barça: Bütün, hepsi
Barı: Hepsi, bütün
Baṣīr: Görüp, anlayan
Başḳar-: Yol göstermek
Belī: Evet
Beyābān: Çöl
Bī-dād: Zulüm, işkence, zalim
Biti-: Yazmak
Borçın: Dişi ördek
Bögrek: Böbrek
Burun: Önce, önceki, ilk
Bütev: Bütün, hepsi
C-Ç
Cebbār: Zalim, zorba
Çapavul: Çapul, yağma
Çörke: Bir ördek türü
D
Deryuze: Dilenme
E
Eḏgülük: İyilik
Endāze: Ölçek, tahmin, derece
Esrük: Sarhoş
Evḳat: Vakitler
G-Ğ
Ġanî: Zengin
Ġār: Mağara
Gedā: Dilenci, yoksul
H
Ḫalāṣ: Kurtuluş
Ḥāliyā: Şimdi
Ḫārā-Ken: Taş kazıcı
Ḫvār: Hor, aşağı
Hergiz: Asla
Ḫırāş: Tırmalayan
Ḫil‘At: Elbise
Ḫod: Kendi
I-İ
Irga-: Sallamak, kımıldatmak
‘ibāret: Söyleyiş
İḥtirāz: Korkma, sakınma
İkkele: Her ikisi
İlbesün: Bir ördek türü
İley: Ön, ön taraf
İmtināǿ: Atı geriye döndürme
İrke: Bir ördek türü
İtelgü: Çakır doğan
K
Ḳadd: Boy
Ḳaçan: Her ne zaman
Ḳaravul: Karakol; bekçi
Ḳaş: Ön, huzurt-
Ḳaṭre: Damla
Ḳayġur-: Üzül-, endişelen-
Kenīzek: Küçük cariye; köleniz
Keyin: Arka, sonra
Ḳıyış-: Meylet-
Ḳoşa: Çift
Ḳoşul-: Katılmak, ilişmek
Ḳoyçı: Çoban
Kökeldeş: Süt kardeş
Köp: Çok
Körkey-: Güzelleşmek
Körkli: Güzel
Közgü: Ayna
Ḳuç-: Kucaklamak
Kurla: Defa, kere
Ḳuyaş: Güneş
L
La‘l: Kırmızı ve değerli bir taşı; dudak
Lūbyā: Fasulye
M
Māde: Dişi
Mev‘iẓe-āmiz: Öğüt içeren
Miñizlig: Gibi, benzer
Muḳarrer: Sağlam, şüphesiz.
Muñ: Sıkıntı
Muñay-: Bunalmak, sıkılmak
Mundaḳ: Böyle
Murġābī: Su kuşu; ördek, kaz
Mütekellim: Söyleyen
N
Ner: Erkek
Nevbet: Sıra, nöbet
Nevvāb: Vekil, yardımcı
Nime: Şey, nesne
O-Ö
Oḫşa-: Benzemek
Ok: Tam, kesin, kesin olarak
Ot: Ateş
Ösrü-: Sarhoş olmak
Öt-: Geçmek
Öy: Ev
R
Raḳam-zed: Yazılmış, söylenen
S
Saġın-: Düşün-
Sanç-: Batır-
Sarı: Taraf, yön, cihet
Sart: Fars, iranlı
Saru: Yön, taraf
Ser-gerdān: Şaşkın, sersem, perişan
Soksur: Bir ördek türü
Sona: Erkek ördek
Soyurġal: Hediye
Şāpūr: Bir sasani hükümdarı
Süñü: Süngü
T
Taġı: Dahi, dahası, ve

Tañ: Sabah vakti
Tañ: Tuhaf, acayip
Tap-: Bulmak
Ṭap-: Bul-
Tart-Çekmek
Tevaḳḳuǿ: Umma, isteme
Tīġ: Kılıç
Tigrü: Kadar
Tilbe: Deli
Tīşe: Balta, nacak, keser
Toḳ-: Çarp-, vur-
Ṭurfe: Tuhaf, acayip
Tümen: On bin
Tün: Gece
U-Ü
Uçra-: Karşılaşmak, rastlamak
Ulūhiyyet: İlahlık, tanrılık
Üküş: Çok
Y
Yaġı: Düşman
Yalañaç: Yalın, çıplak
Yapuḳ: Kapalı, örtülü
Yaruḳ: Aydınlık, ışık
Yasa-: Yapmak, düzenlemek; süslemek
Yaşur-: Gizlemek
Yaşurun: Gizlice
Yıġaç: ağaç; Bir uzunluk ölçüsü
Yıġıl-: Toplanmak
Yoluḳ-: Karşılaş-
Yoluḳ-: Karşılaşmak, buluşmak
Yortavul: Akıncı
Yosunluḳ: Gibi
Ünite 9
Kıpçak Türkçesinin Oluşumu ve Ses Bilgisi
Kıpçaklar, Bizans ve Latin kaynaklarında Kuman, tarihî Rus
kaynaklarında Polovets, Macarlar tarafından Kun olarak
adlandırılmışlardır.
Kıpçak adlandırmasına ilk olarak 759 yılında dikilmiş olan Bayan Çor
yazıtında rastlanır. 9. yüzyılda Kimek birliği içinde olan ve muhtemelen 10.
yüzyılın ilk yarısında batıya kayan Kıpçaklara daha birçok boyun katıldığı
muhakkaktır
11. yüzyıl başlarında Yayık boylarında yaşayan Kıpçaklar 1030 yılı civarında
İdil’i geçerek Uzları batıya ittiler ve Rus knezlikleriyle komşu oldular. Rus
kaynakları ilk defa 1055 yılında Kıpçaklardan bahseder
1080’lerde Kıpçak hâkimiyeti, “Balkaş gölü-Talas havalisinden Tuna ağzına
kadar” yayılmıştı; ağırlık merkezi Don-Dinyester boylarıydı
Ruslarla çatışmaları İgor Destanının konusu oldu.
On binlerce Kıpçak askeri 12. Yüzyılda, Selçuklu Oğuzlarına karşı Gürcüleri
korudular.
1241 yılından sonra Altın Ordu Hanlığının asıl kitlesini oluşturdular. Batu
Han’ın askeri seferleri sırasında bir kısım Kıpçak, Mısır’a giderek Eyyubilere
paralı asker oldular. 1250 yılında Mısır’da Memluk devletini kurdular.
Mısır’daki Araplara Türkçe öğretmek için bu dönemde çok sayıda eser
yazıldı. Mısır’da yazılan bu eserler Kıpçak Türkçesi veya Memluk Kıpçak
Türkçesi olarak kayda geçmiştir.
Kıpçak Türkçesi
Mısır’da yazılan eserler Harezm Türkçesi’ne çok benzer. Bu dönemdeki
eserlerin dili Karahanlı Türkçesi ile Çağatay Türkçesi arasında geçiş evresini
işaret eder. Bu eserler arasında sadece Et-Tuhfetü’z-Zekiyye yazarı,
doğrudan doğruya Kıpçak dilini esas aldığını belirtmiştir.
Kıpçakların yaşadığı bölgelerde verilen eserler iki başlık altında toplanır: 1)
Sözlük ve gramerler 2) Edebiyat, din, askerlik, baytarlık vb. alanlarındaki
metinler. 15. ve 17. yüzyıllarda Ermeni harfleriyle yazılmış olan eserler ise
Ermeni harfli Kıpçakça metinler başlığı altında toplanır.
Sözlük ve Gramerler
Kodeks Kumanikus
İlk satırlarında 1303 tarihi yazılı olan ve 1362 yılında Petrarca tarafından
Venedik Cumhuriyetine hediye edilen eserin günümüze ulaşan tek nüshası,
İtalya’da Venedik Saint Marcus Kütüphanesindedir. Latince olan Kodeks
Kumanikus’un anlamı Kıpçak Kitabıdır. Kodeks Kumanikus, Karadenizin
kuzeyindeki Kıpçak Türklerinden İtalyanlar ve Almanlar tarafından
derlenmiş malzemelerden oluşan iki defterin birleştirilmesiyle oluşmuş bir
eserdir.
Kodeks Kumanikus’un 55 yapraktan oluşan ve İtalyanlar tarafından
hazırlanan birinci defteri iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde kısa

bir Latince girişten sonra sırayla Latin, Fars ve Kıpçak dilleri üzerine üç
paralel sütun halinde tertip edilmiş sözlükler yer almaktadır. Burada fiiller,
isimler, sıfatlar, zamirler ve zarflar ele alınmıştır. Bu bölüm yaklaşık 1560
Türkçe kelimeyi içermektedir.
İkinci bölümde eşya adları, ticaretle ilgili sözler, kıymetli taşların adları,
kültür ve sosyal hayatla ilgili sözler, meslek adları vb. konularla ilgili
sözlerden gruplar oluşturulmuştur. Bu bölümdeki sözlerin toplam sayısı
1120’dir.
27 yapraktan oluşan ve Almanlar tarafından hazırlanan ikinci defter Gotik
harfleriyle yazılmıştır. Bu defter Kıpçakça-Almanca, Kıpçakça-Latince olan
iki karışık sözlük listesi ve bazı metinlerden oluşur. Hristiyan dinî metinleri,
Latince-Kıpçak Türkçesiyle yazılmış parçalar ve her satırın üzerine Latincesi
yazılmış Kıpçak Türkçesi metinleri bulunmaktadır. Kitaba 47 adet bilmece
de alınmıştır.
Kitabü’l-İdrak li-Lisani’l-Etrak
1312’de Kahire’de tamamlanmış olan kitabın yazarı Endülüslü Ebu
Hayyan’dır. Araplara Türkçe öğretmek amacıyla yazılmıştır. Eser, sözlük, dil
bilgisi ve cümle bilgisi olmak üzere üç bölümde düzenlenmiştir.
Eserin günümüze ulaşan üç nüshası bulunmaktadır. Bunlar; İstanbul
Beyazıt Devlet Kütüphanesi, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Arapça
Yazmalar Bölümü ve Kahire’de Dârü’l-Kütüb Kütüphanesinde
bulunmaktadır
Kitab-ı Mecmu-ı Tercüman-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî

1343 veya 1345 yılında Halil bin Muhammed el-Konevî adlı Konyalı bir
Türk tarafından yazılmış veya istinsah edilmiş olan eser bir sözlük ve dil
bilgisidir. 63 yaprağı Arapça-Türkçe sözlük ve dil bilgisi, 13 yaprağı Moğolca-
Farsça sözlük olan eserin günümüze ulaşan tek nüshası Holanda’da Leiden
Akademi Kütüphanesi’ndedir.
Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l-Lügati’t-Türkiyye
Sözlük olan eserin tek nüshası İstanbul Beyazıt Devlet Kütüphanesi
Veliyüddin Efendi Bölümündedir. Eserde bazen Türkmen ve Kıpçak
diyalektleri arasındaki farklılıklar da gösterilmektedir. Kıpçak sözlük ve
gramerleri arasında gerçek
Kıpçak dil özelliklerini en iyi yansıtan kitaptır
Kitabu Bülgatü’l-Müştak fî Lugati’t-Türk ve’l-Kıfçak

Cemâleddin Ebū Muhammed Abdullah et-Türkî tarafından 14. yüzyıl ya da
15. yüzyılın başlarında yazıldığı tahmin edilen Arapça-Türkçe bir sözlüktür.
Tek nüshası Paris’te Biblioteque Nationale Türkçe Yazma Bölümündedir.
Eser, normal satırlar olarak değil, ikinci yapraktan itibaren zikzaklı baklava
dilimi biçiminde yazılmıştır.
El-Kavanînü’l-Külliyye li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye
Arapça yazılmış Türkçe dil bilgisidir. Sözlük bölümü yoktur. Bilinen tek
nüshası 85 yapraktır. Bu nüsha Süleymaniye Kütüphanesindedir. Eser
sadece gramerden ibarettir.
Ed-Dürretü’l-Mudiyye fi’l-Lügati’t-Türkiyye
Araplara Türkçeyi öğretmek amacıyla yazılmış sözlük ve bir konuşma
kılavuzu özelliği taşımaktadır. Tek nüshası İtalya’da Floransa şehrindeki
Medicea Bibliotheca Laurenziana bulunmaktadır. Eser 24 bölüme ayrılmıştır.
21. fasıl “Türkçe sayılar”, 22. Fasıl “Türk erkek adları”, 23. fasıl “Türk kadın
adları”dır.
Edebiyat, Din, Askerlik, Baytarlık Alanlarındaki Eserler

Kitab Gülistan bi’t-Türk
Sadi’nin 1258 yılında yazdığı Gülistan adlı eserinin bilinen en eski tarihli
Türkçe tercümesidir. Tercümeden çok adaptasyon karakterinde olan eserin
yazarı Seyf-i Sarayî hakkında bilinenler oldukça sınırlıdır. Eseri Mısır’da
hacipler hacibi Emir Bathâs adına tercüme etmiştir. Serbest çeviri özelliği
taşıyan eser Kıpçak Türkçesinin bilinen tek edebi eseridir. Eserin sonunda
Seyf-i Sarayî’nin kendi şiir ve nazireleri de vardır. Seyf-i Sarayî’nin elinden
çıkan nüsha günümüze ulaşan tek nüshadır ve Hollanda’da Leiden İlimler
Akademisi Kütüphanesindedir.
İrşadü’l-Müluk ve’s-Selatîn
İskenderiye’de aynı adlı eserden 1287 yılında yapılan satır altı bir
tercümedir.
498 yapraktan oluşan eldeki tek nüshanın müstensihi Berke Fakih’tir. Her
sayfasında sekizi Arapça, sekizi Türkçe on altı satır bulunmaktadır.
Eserde Hanefi mezhebinin fıkıh görüşleri ele alınmıştır.
Kitab fi’l-Fıkh bi-Lisani’t-Türkî

1421 tarihinden daha önce yazılmıştır.
Çeşitli fıkıh kitaplarından derlenen fetvaları içeren kitabın 429 yapraktan
oluşan tek nüshası İstanbul Millet Kütübhanesi Feyzullah Efendi
bölümündedir.
Kitab-ı Mukaddime-i Ebu’l-Leysi’s-Semerkandî

Ebu’l-Leysi’s-Semerkandî’nin fıkıhla ilgi Arapça eserinin satır altı
tercümesidir. Esenbay b. Sudun tarafından istinsah edilmiştir. 47 yapraktan
oluşan eser İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi Ayasoyfa bölümünde
kayıtlıdır.
Münyetü’l-Guzat
Askerlikle ilgilidir. Gazi Altunboga adına 1446/1447 tarihinde istinsah
edilmiştir. 115 yapraklık günümüze ulaşan tek nüshası Topkapı Sarayı
Müzesi Kütüphanesi III. Ahmed bölümündedir.
Kitab fî İlmi’n-Nüşşab
Okçulukla ilgili bir eserdir. İstanbul Beyazıt Devlet Kütüphanesi Veliyüddin
Efendi Bölümündeki nüshada Kıpçakça unsurlar, Paris Bibliotheque
Nationale’deki nüshada Oğuzca unsurlar ağırlıktadır.
Kitabu’l-Hayl
Atçılık ve veterinerlikle ilgilidir. İstanbul Beyazıt Devlet Kütüphanesi
Veliyüddin Efendi Bölümündeki nüshada Kıpçakça unsurlar ağır basar.
İkinci nüsha da harekeli olup Oğuzca unsurlar ağır basmaktadır. Bu nüsha,
Paris Bibliotheque Nationale’dedir.
Baytaratu’l-Vazıh
Tolu Beg adına 14. yüzyılın sonunda tercüme edildiği sanılan eser at ve
veterinerlikle ilgilidir. Birinci nüsha 69 yaprak olup İstanbul Topkapı Sarayı
Revan Köşkü Kütüphanesinde kayıtlıdır. İkinci nüsha Paris Bibliotheque
Nationale’dedir.
Kitab fi’l-Fıkıh
Arapça bir fıkıh kitabından satır altı tercümedir. 266 yaprak olan nüsha
Süleymaniye Kütüphanesi Ayasoyfa bölümünde kayıtlıdır.
Ermeni Harfli Kıpçakça Metinler

11. yüzyıldan itibaren Deşt-i Kıpçak’ta birlikte yaşayan Kıpçak Türkleri ile
Ermeniler yakın ilişkiler kurmuşlardır. 16-17. yüzyıllar arasında Ermeni
harfleriyle Kıpçakça yazılmış olan metinlerin ortaya çıkmıştır. 100’den fazla
metin, günümüze ulaşmıştır. Vakayiname, hukuki metin, sözlük, gramer
kitabı, edebi metin, dini metin ve özellikleri taşıyan bu eserler Ermenistan,
Ukrayna, Rusya, Avusturya, İtalya, Polonya ve Fransa’da bulunan çeşitli
müze ve kütüphanelerde korunmaktadır.
YAZIM ÖZELLİKLERİ
Ünlülerin Yazımı
Kıpçak sahası metinlerinde ünlülerin yazımı genel olarak şu şekildedir. a
ünlüsü Arap grafiğiyle yazılmış eserlerde elif hemze (‫ )أ‬veya üstün işareti ( َ )
ile, bazılarında başta iki elif (‫ ) اا‬veya medli elif (ْ‫ ;)ا‬Latin grafiğiyle yazılmış
eser olan Kodeks Kumanikus’ta a harfi ile; e ünlüsü Arap grafiğiyle yazılmış
eserlerde elif (‫ )ا‬veya üstün işareti ( َ) ile; Kodeks Kumanikus’ta e, a, ä, ea
veya sağ üst köşesi çengelli a ile; a ve e ünlülerinin Arap grafiğiyle yazılmış
eserlerde söz sonunda nadiren he (‫ )ه‬harfi ile yazıldığı görülür. ı ünlüsü Arap
grafiğiyle yazılmış eserlerde başta elif (‫ )ا‬veya elif ve ye (‫ ) ا ې‬ile, ortada ye (‫)ې‬
veya esre ( ِ ) işareti ile, Kodeks Kumanikus’ta i ve e ile; i ünlüsü Arap
grafiğiyle yazılmış eserlerde başta elif (‫ )ا‬veya elif ve ye (‫ ) ا ې‬ile, ortada ye (‫)ې‬
veya esre ( ِ) işareti ile, Kodeks Kumanikus’ta i ile; o ve ö ünlüleri Arap
grafiğiyle yazılmış eserlerde başta elif (‫ )ا‬veya elif ve vav (‫ ) او‬ile, ortada vav
(‫ )و‬veya ötre ( ُ) işareti ile, Kodeks Kumanikus’ta ó ile; u ve ü ünlüleri Arap
grafiğiyle yazılmış eserlerde başta elif (‫ )ا‬veya elif ve vav (‫ ) او‬ile, ortada vav
(‫ )و‬veya ötre ( ُ) işareti ile, Kodeks Kumanikus’ta ó, ø, v, ou,w harfleriyle
işaretlenir.
Ünsüzlerin Yazımı
Arap grafiğiyle yazılmış Kıpçak sahası eserlerinde, Türkçe b ve p gibi iki
farklı ses için be (‫ )ب‬harfinin, k ve g gibi farklı ses için kef (‫ )ك‬harfinin
kullanılması veya s sesi için iki farklı harf sin (‫ )س‬ve sad (‫’)ص‬ın, t sesi için te
(‫ )ت‬ve tı (‫’)ط‬nın ve z sesi ze (‫)ز‬, zel (‫)ذ‬, dat (‫ )ض‬ve zı ( ‫ )ظ‬gibi farklı harflerinin
kullanılması gibi yazım özellikleri Türkçe kökenli sözlerdeki ünsüzlerin
yazımında belirli bir ölçütün oluşamamasına sebep olmuştur. Kodeks
Kumanikus’ta b ve p sesleri, k ve g sesleri, c ve ç sesleri ayrı harflerle
yazılmıştır. Bu, Arap grafiğiyle Kıpçak sahasında yazılan eserlerdeki bazı
ünsüzlerin belirlenmesinde yararlı olmaktadır.
SES BİLGİSİ ÖZELLİKLERİ

Ünlüler
Ünlü Uyumları
Kalınlık Uyumu ve İncelik Uyumu
Kıpçak sahası metinlerindeki Türkçe sözlerde ve sözlerle ekler arasında da
bazı istisnalar dışında vardır. Örnekler: olturmaḳ, yaldırım, almaġaylar
İ
İncelik uyumu; Örnekler: tigresindeki, kökürmek, kelmegil
Düzlük Uyumu ve Yuvarlaklık Uyumu
Kıpçak sahası eserlerde tam anlamıyla düzlük uyumu ile yuvarlaklık
uyumunun hâkim olduğunu söylemek mümkün değildir.
Ünlü Değişmeleri
Ünlülerde Darlaşma
“a, e, o, ö” geniş ünlülerin sırasıyla “ı, i, u, ü” dar ünlülerine dönüşmesi
Kıpçak sahası metinlerinde de görülmektedir.
-e->-i- : beze- > bize-, teş- > tiş-
-a->-ı- : yaldırım > yıldırım
Ünlülerde Genişleme
ı, i, u, ü dar ünlülerinin sırasıyla a, e, o, ö geniş ünlülerine
-ı- > -a-, -ı > -a: yalıñ > yalan
aşağı > aşaġa
sarımsaḳ > saramsaḳ
Ünlülerde Düzleşme
Dudaklar yuvarlakken oluşan o, ö, u, ü ünlülerinin sırasıyla dudaklar düz
iken boğumlanan “a, e, ı, i” düz ünlülerine dönüşmesi Kıpçak sahası
metinlerinde de görülmektedir.
-u- > -a- : yoġun- > yoġan-
-ü > -e, -ü- > -e- : törü > töre; süñük > süñek
-ü > -i: çürü- > çüri-
-u- > -ı-: arḳun > arḳın
Ünlülerde Yuvarlaklaşma
a, e, ı, i düz ünlülerinin sırasıyla o, ö, u, ü yuvarlak ünlülerine dönüşmesi
olayıdır.
a- > o-: āmaç > omaç
e- > ö-: ev > öy
-ı- > -u-: yabız > yawuz
-i- >-ü-: kirpik > kirpük
Ünlü İncelmesi
Kalın ünlülerin ince ünlüye dönüşmesi olayıdır.
-ı->-i-: bıç-> biç-; ısın->isin-; çız- > çiz-
-a->-e-: yaşıl > yeşil; çayna- > çeyne-
Ünlü Kalınlaşması
İnce ünlülerin kalın ünlüye dönüşmesi olayıdır.
-e- > -a-: teñri > tañrı
Ünlü Türemesi
Sözlerin söyleyiş kolaylığıyla ilgili olarak iki ünsüz arasında hece
oluşturabilecek şekilde bir ünlünün türemesidir: arslan > arsalan
Ünlü Düşmesi
Ses düşmesi olayı, genellikle, ses ve hece yapısı V-KVK veya KV-KVK iken;
ses yapısı V, VK olan veya yardımcı ses aracılığıyla ulanan K olan bir ek alan
ve bunun sonucunda hece yapısı V-KV-KV veya KV-KV-KVK’e dönüşen
sözlerin açık orta hecelerinde bulunun dar yuvarlak (u/ü) veya dar düz (ı/i)
ünlülerinin düşmesiyle ortaya çıkar:
aġız > aġzı
ayıt-> ayt-
ḳarın > ḳarnı
yuġur- > yuġrul-
Ünsüzler
Ünsüz Uyumları
Genellikle ilerleyici benzeşme şeklinde ortaya çıkan bu ses olayı, daha çok,
sözler ile ekler arasında görülür.
Kıpçak sahası eserlerinde genellikle bu uyum görülür: aç-ḳuç; ḳur-daş
+çA, +çAK, +çI, +çUK, çUKAZ gibi sürekli tonsuz ünsüzle başlayan isimden
isim yapma ekleri tonlu ünsüzle sonlanan sözlere eklendiğinde uyum dışında
kalır: ḳul-çuḳaz; yay-çuḳaz
-Kur- fiilden fiil yapma eki, +GA yönelme hali eki,
+DA bulunma hali eki, -DI görülen geçmiş zaman eki, -GAy gelecek zaman
eki, -GIl emir eki, -GAn sıfat eki ve -GAndAn ve -GAndA zarf fiil ekleri gibi
ekler ünsüz uyumunda düzensizlik gösterir. Örnekler: at-ġanda; uruş-ġanda;
ḳoş-ḳay; sürüt-gey; kaç-ġıl; çap-dı-lar
Ünsüz Değişmeleri
Düzenli olmayan ünsüz değişmeleridir.
Ünsüz Ötümlüleşmesi
Boğumlanmaları sırasında ses telleri titreşmeyen ötümsüz ünsüzlerin ses
telleri titreşerek oluşan ve karşılıkları olan ötümlü ünsüzlere (p>b, t>d,
v>f, g>k, ġ>ḳ, ş>j, ç>c, s>z) dönüşmesi olayıdır.
-t->-d-: ti-> di-; tamar > damar; tüş- > düş-
-ḳ->-ġ-: aḳar > aġar; saḳış > sağış
Ünsüz Ötümsüzleşmesi
-z >-s: bulunmaz > bulunmas; köküz > köküs
d->t-: düşmen > tuşman
Ünsüz Dudaksılaşması
-ñ- > -m: köñlek > kömlek
Ünsüz Sızıcılaşması
-ġ>-v/-w, -ġ->-v-/-w-;-g>-v/-w, -g->-v-/-w-: ḳoġ->ḳov- / ḳow-; kigür-> kevür-;
tügme > tüvme; baġ >bav; saġlık > savluḫ
b->-v, -b->-w-, -b>-w: eb > iw; seb-> sew-; yubḳa > yuwḳa; sub> suw; bar > var
-b->-f- : sub > suf; tabar > tafar
ḳ->ḫ-, -ḳ->-ḫ-, -ḳ>-ḫ : ḳatun > ḫatun; ḳan > ḫan; aḳça > aḫça
ç- >ş-, -ç- > -ş-: keçi > keşi; çardaḳ> şardaḳ; bıçaḳ > bışaḳ
Ünsüz Akıcılaşması
-d->-y-, -d>-y: adaḳ > ayaḳ; adır-> ayır-
-g->-y-, -g>-y: teg n > dey n; teg ş- > dey ş-
Ünsüz Genizsileşmesi
b->m- : bin- > min-; beñze-> meñze-
Ünsüz Ağızsılaşması
-ñ->-ġ-: saña > saġa; teñri> taġrı
Ünsüz Düşmesi
-ġ/-g>Ø: kiçig > kiçi; ḳuruġ > ḳuru
-ġ-/-g->Ø: işgek > işek; ḳazġan > ḳazan
b- > Ø: bol- > ol-
-r- > Ø: ir- > i-
h- > Ø: heç > eç
y- > Ø: yamġır > amġur
-f- > Ø: sufsa- > susa-
-l- > Ø: keltür- > ketür-
Ünsüz Türemesi
h- türemesi: ayva > hayva
v- türemesi: ur- > vur-
y- türemesi: eki > yekki
t-, -t- türemesi: asru > astru
Göçüşme
lġ>ġl göçüşmesi: ḳarlıġaç > ḳarılġaç
ḳr > rḳ göçüşmesi: aḳrun > arḳın
ġl > lġ göçüşmesi: baġla- > balġa-
ġm > mġ göçüşmesi: yaġmur > yamġur
ks > sk göçüşmesi: öksür- > öskür-
İkizleşme
Örnekler: iki > ikki; ṣaṭın- > ṣaṭṭın-
METİNLER
Gülistan Tercümesi (116b)
1 ḥikāyet şeyḫ saǾdî aytur yādımda bar kim yigit(2)lik eyyāmında bir kim-
irse bilen dostluḳum ol (3) ġāyetde idi kim niçük kim ikki bādām maġzı bir
yirde (4) bolsa suḥbetimiz anıñ bigin idi nā-gah ortamızda (5) ittifāḳ-ı ġaybet
tüşti bir
müddetden sonra kildi (6) olturup Ǿitāb ḳılmaġa başladı kim niçün sen (7)
maña bir ḳaṣıd ıya birmediñ ayttım ḥayfım kildi (8) cemāliñ bilen ḳāṣıd közi
müşerref bolġay daġı men maḥrum (9) şiǾr cehānda kimdür ol cānā bu
Ǿışḳıñ otına küymes (10) viṣāliñ körmege bir dem meni hicrin tutar ḳoymas
(11) kilür ḥayfım naẓar ḳılsa yüzüne her ki toyġunça (12) yana aytur men ol
yüzge niçe baḳsa kişi toymas (13) ḥikāyet şeyḫ saǾdî aytur bir dānişmendni
kördüm.
Münyetü’l-Guzāt (115b)
1 bu bāb sıpḳun urmaḳlıḳ Ǿilminde beyān ḳılur (2) sıpḳun birle urmaḳlıḳnıñ
Ǿilmi ol turur kim (3) sıpḳunı ortasındın tutġay artḳarı maḳlūb (4) andın
soñra üç ḳurla titretgey üç atlam (5) ilgerü basġay taḳı ol ḳaṣd ḳılġan (6) yirni
igrirek turup mecmūǾı ḳuvveti birle ġarîmi (7) üzere atġay cehd ḳılıp ura
körgey
Ünite 10
Kıpçak Türkçesi Şekil Bilgisi
İ İ İ İÖ İ İ
Çekim Ekleri
Sözlerin anlamını etkilemeyip, onların diğer sözlerle bir şekilde ilişkisini
kurup söz grubunda veya cümlede görev almasını sağlayan eklere çekim
ekleri denir.
İsim Çekimi
Çokluk
+lAr eki kullanılır: oḳlarını alıp barmaḳlarıñge soḳıp burunġı kibi atġıl
Ünlü ile biten zamirlere, zamir “n”si olmaksızın ulanabilmektedir: bularġa
birer alṭın bir
İyelik
İyelik Ekleri Teklik Çokluk
I. Kişi +(I)m + (I)mIz / +(U)mUz
II. Kişi +(I)ñ +(I)ñIz / +(U)ñUz
III. Kişi +I /+U; +sI/+sU +I /+U; +sI/+sU
Örnekler: menim kullarum / ümmetim / atam / anam

Hal
Yalın Hal
İsmin cümlede özne olarak görev yaptığı haldir.
İlgi Hali
İsim tamlamasında tamlayanın bulunduğu haldir.
Ünsüzle sonlanan zamirlere +Iñ eki, ünlüyle sonlanan zamirlere veya
isimlere +nIñ / + nUñ eki ulanır: bir fakir kilip bularnıñ müşkilin hall itip
ayttı
İlgi halinin eki, men ve biz kişi zamirlerine eklendiğinde +im şeklini
almaktadır.
Yükleme Hali
Cümlede, geçişli fiil olan yüklemden etkilenen ismin bulunduğu haldir.
Genel yükleme hali eki +nI’dir: Özümni fillerge urġay men
İyelik üçüncü kişi ekini almış isimlerin yükleme haline sokulmasında
genellikle +n eki kullanılır: bir oġlın
Yönelme Hali
Öncelikli olarak ismin bağlı bulunduğu yüklemin yönünü gösteren haldir.
Genel yönelme hali eki +GA’dir. Yavuzġa eygülükni ḳılmaḳlıḳ eyledür
İyelik eki almış isimlerin yönelme hali +A eki ile belirtilir: illerin baġlap
sulṭān ḫıdmatına kitürdiler
Bulunma Hali
Yüklemin ifade ettiği hareketin mekânını gösteren haldir. Bu halin eki
+dA’dır: avrat ḳumāşın kiyip ivde oturuñ
Ayrılma Hali
Bağlı bulunduğu yüklemi mekân veya zarf olarak tamamlayan ismin
bulunduğu haldir. Eki +dAn’dır. bu sözni vezirden sulṭān nedîmleri işitip
Ayrılma hali ekinin +dIn şekli de Kıpçak sahası metinlerinde görülür: ḳuldın
ni ḫata kördi
Eşitlik Hali
Bu halin eki +çA’dır. bu yanı kilmege köñlündeki murādınça ‘izzet tapḳay
Vasıta Hali
Genellikle ismlerin yüklemlere zarf olarak bağlandığı haldir. Bu halin
ifadesi, Kıpçak sahası metinlerinde daha çok bile, bilen ve birle yardımcı
biçim birimleriyle sağlanmaktadır: sen seni küç bile otḳa yaḳar sen
+n eki, belirli bazı sözlerde bu hali ifade etmeye devam etmektedir: ol biligsiz
kündüzün kim şem ‘-i kātūri yakar
Yön Hali
Yüklemin sonlanmamış yönünü zarf olarak gösteren haldir. +GArI eki ile bu
hal ifade edilmektedir: çevġannı artḳarı sala birmeklik turur
Aitlik
Aitlik, diğer tarihi devir ve sahalarda olduğu gibi Kıpçak sahası metinlerinde
de +KI eki ile ifade edilir. yıraḳdaġılar böyle ḥuzūrda daġı yaḳındaġılar
baṣîretsiz yıraḳda / soñraḳılar andı / bu üstimdegi ḫırḳamdan özge
Fiil Çekimi
Fiil Çekiminde Kullanılan Kişi Ekleri
I. Tipteki Kişi Ekleri
I. Tip Teklik Çokluk
I. Kişi men; -n biz
II. Kişi sen; sın/sin siz
III. Kişi Ø Ø; -lAr
II. Tipteki Kişi Ekleri

İyelik eki kaynaklı olduğu düşünülen bu kişi ekleri görülen geçmiş zaman,
şart ve kısmen istek kipinin çekimlenmesinde görev alırlar.
II. Tip Teklik Çokluk
I. Kişi -m -K
II. Kişi -ñ -ñIz / -ñUz
III. Kişi Ø Ø; -lAr

Zamanlar
Görülen Geçmiş Zaman
-DI
bir vezîrniñ oġlını kördüm
Öğrenilen Geçmiş Zaman
-p turur / -ptur / -p
Birinci tipteki kişi ekleriyle çekimlenir: melik üçün bir ḳaṣîde medḥ ḳılıp
turur men / keliptir men / bir tüş körüp men
-mIş
Birinci tipteki kişi ekleriyle çekimlenir: ketmiş men / ḳılınmış sen / bolmış
sen
Şimdiki Zaman
-A/-y turur ; -A/-y dIr
Birinci tipteki kişi ekleriyle çekimlenir: aladır men / söyley dir sen / ivde
yaḫni bişe durur / kele dirler
–AyUr; -IyUr; -yUr; -Ayor;-Ayorur
mecrūḥ kitip ‘aḳlı büriyür / biri birine oḫşayur / yatayor, keleyorur
Gelecek Zaman
-GAy; -GA
men mü’min bolġay men / ṭalaşḳay men / körge men
-IsAr
Melül ḳılmayısar ‘ārif ir kişi köñlün
-AsI
alası men, alası sen, alası, alası biz
Geniş Zaman
Ünsüzle sonlanan fiillere -Ur ve -Ar; ünlü ile sonlanan fiillere -r eki ulanır.
yir men içer men baġışlar men / ḳapar sen / ınanman / izderler
Kipler
Emir Kipi
Emir Kipi Teklik Çokluk
I. Kişi -AyIm / -GAyIm; -GAyIn -AlIm/ -GAlIm; -lIm; -AlIK / -
AlI
II. Kişi Ø; -GIl/-Kıl/-GUl -(I)ñ/-(U)ñ; -(I)ñIz /-(U)ñUz
III. Kişi -sIn / -sUn -sIn / -sUn;-sInlAr / -sUnlAr
Örnekler: etek ḳaydan ketüreyim / men oḳıġayım / tilegeyim / işitmegeyin
Şart Kipi
-sA eki ile çekimlenir:
Tilesem / tileseñ / ḳayıtsañ / alsalar
Gereklilik Kipi
“fiil+şart eki+kişi eki kerek” veya “fiil+mAK + kerek+kişi eki” kalıplarından
yararlanılır: bu fesād ehliniñ nesli münḳaṭi’ bolsa kirek / anı öltürmek kerek
İstek Kipi
-A eki aracılığıyla ifade edilir.
Oruç tutam ol kün / işitmeye oş bu tanuḳluḳnı
Zamanların Birleşik Çekimi
Hikaye
Görülen Geçmiş Zamanın Hikayesi: -DI irdi: niçük kim burun tuttuñ irdi
Öğrenilen Geçmiş Zamanın Hikayesi: -mIş idi ; -mış irdi: kördüm yazılmış
irdi uçmaḳ işiginde
-p idi; -p turur idi; -p turur irdi: ol ḳavm kim andan ẓulm körüp idiler
-GAn idi: kime zaḥmetin çekmegen idi
Gelecek Zamanın Hikayesi: -GAy idi; -GAy irdi: öz kereminden yazukın
baġışlap āzād ḳılsa ni bolgay idi
Rivayet
Geniş Zamanın Rivayeti
-Ar/Ur/-r imiş; -Ar/Ur/-r irmiş: yir imiş ġam
Şart
Görülen Geçmiş Zamanın Şartı: -DI/-DU ise ; -DI/-DU irse: ḳayda ḳoyduñ
ise kemāhuve anda ḳoyġıl
Öğrenilen Geçmiş Zamanın Şartı: -mış-mışsa: Sançar urmış-mışsa Sonḳur
urmışdı
Geniş Zamanın Şartı: -Ar/-Ur/-r ise; -UrsA/-rsA: alursam / bu ṭariḳa okur
iseñ ḳur’ān
Ek-Fiilin Çekimi
Türkçenin ilk tespit edilen yazılı metinlerinden beri, öncelikli görevi
isimlerin yüklem olmasını sağlamak olan ek-fiil, Orhun harfli metinlerde er-
olarak belirlenmiştir. Ek-fiil, Kıpçak sahası metinlerinde ir-, i- veya Ø olarak
görülmektedir. Bu sahada, aynı görevde tur- fiili de, özellikle geniş zaman
bildirimlerinde ek-fiil olarak işlev görmüştür.
Ek-Fiilin Geniş Zaman Çekimi: ir- ek-fiilinin geniş zamanda şekimlenmiş
biçimi kişi eklerini alır. irür men ‘aybıma ḳāyil / irür men meskenet mülkinde
meẕkūr / bu muḥal irür
tur- yardımcı fiili de, ir- fiiliyle eş görevli kullanılmıştır: sen niçe kim yıraḳ
turur sen / yimiş yimişi yok turur / iyeleri dururular
Ek-Fiilin Öğrenilen Geçmiş Zaman Çekimi: ir- veya i- biçimleri
belirlenmiştir: böriniñ ṣa’b-reki sen imiş sen / ol nusret birle irmiş
Ek-Fiilin Görülen Geçmiş Zaman Çekimi: türbesinde mu’tekif idim / biri
ḳısḳa boylı idi / bizler safar içinde irdük
Ek-Fiilin Şart Çekimi: lāyıḳ isem / ir isen / özi bahādur irse anın ḳatında
bolsun
Ek-Fiilin Sıfat Fiil Eki Alması: Sadece -dük sıfat fiil ekini almaktadır: eger
bilse ol derviş, ol ḥarām idügin andan sonra du’a ḳılsa
Ek-Fiilin Zarf Fiil Eki Alması: -ken zarf fiil ekinin yanında -geç zarf fiil
ekini de aldığı görülmektedir: ol meni kiçer iken körüp tanıdı / bular munça
silāḥları bar irken ḳılıçdın müstaġni bolur
Ek-Fiilin Olumsuz Çekimi: Daha çok degül / dögül yardımcı sözüyle
yapılmaktadır: şerrinden iymen dögül men / sen müsülmān degül mü sen
irmes yardımcı sözünün de bu görevle kullanıldığı cümleler vardır: bu levnli
süñüde iḥtiyāṭ ḳılmaḳ ḥācet irmes
Fiilimsiler
İsim Fiil Ekleri
Hareket ismi yapmak için Kıpçak sahası metinlerinde -Iş’e göre -mAK eki
daha yaygın kullanılır.
-mAK: terbiyet ġayr ehline ḳılmaḳ künbed üstüne ḳoz ḳoymaḳ tur
-Iş: öfke bile ol ḳıya yaḳışın körünüz / bu şîve bilen köñül yaḳışın körüñüz
Sıfat Fiil Ekleri
-AcAk: bu olturacaḳ yirdür
-An: revā bolur boġuzlamaḳ kirü kalan ḳurbanlıḳlarnı / mükāteb hālinde
toġan oġlan sa’y ḳılġay
–Ar / -Ur / -r: kiter vaḳtın ayttım / dārūdın kim işlenür
-AsI: ni yatur sen yatası yir degül
-çı: esrük ol turur kim bolmaçı sözler sözler
-GAn: aşıḳḳan ir bilen yoldaş bolma
-GIçI: fāyide ḳılmas aña edeb ḳılġıçınıñ edebi
-GlI: ḳaçan senden biligli ir açıp ağzın söze kilse
-GU: küçi yitkü kadarınca
-mAs: oḳ atmaḳlıḳdın ḳorḳmas boldıñ
-mIş: ileyinde asılmış muṣḥaf bolsa
Zarf Fiil Ekleri
-A: oğlan def’ ite bilmedi
-ArAk/ -UrAk: berāber kötürürek tutġıl
-ArdA: öperde nāgeh oynap tiş batırdı
-ArgA: buyursa biş yumurtḳanı alurġa küç bile sulṭān
-bAn/ –UbAn: ġāfil yürüben usal bolma
-dükçe: ili tigdükçe ol kitābge meşgul boldı
-GAç: kemide oturup kiter igeç kime sonunda bir zevrāḳ ġarḳ boldı
-GAlI: ketkeli beri körmedim
-GAnçA: küçi yitgençe körklü tertîb birip altı fen üzere taḥrîr ḳıldı
-GAndA: ḳılıç çapġanda bilegiñni tışḳaruraḳ bura çapġıl
-GAydA: anın üzere baġlanġayda biri birine kerek
-GInçA / -GUnçA: aşı bişkinçe iygü ādemîniñ ivüñ ratın tirip otḳa yaka dur
-I/ -U: ma’nisin añlayı bilmedi
-IçAK/-UçAK: sen ölüçek ol miñ altunga tiger
-ken: ḳılınçnı çaparken ḳınına soḳmaḳnı ögrengey sen
-mAdIn: ḥāzıḳ ve ḫafîf kirek kim tuymadın tuydurmadın ḳılabilgey
-mAyIn: eyyāmında kiçeler uyumayın
-mAyInçA: ol andan kitmeyiser ölmeyince
-p: illerin baġlap sulṭān ḫıdmatına kitürdiler
-y: ol pehlevān yigit bilen oynay küle kilür idük
Yapım Ekleri
+aç. yalañ+aç;
+An. oġul+an, ir+en;
+AġU, +Av /+Ov, +AvU. birev, üçöv, bişevü, toḳsavu, yidegü;
+Ar / şAr. üç+er, dört+er, yedi+şer;
+ey. il+ey;
+çA. Arap+ça, bar+ça;
+çAK. oyun+cak, kök+çek, il+çek;.
+çI. yay+çı, kömür+çi, tegirmen+çi, boyaġ+ç;
+çUK. it+çük, ḳısḳa+çuḳ, ḳap+çuḳ, köl+çük;
+CUKAz. it+çükez, ḳul+çuḳaz, at+çuḳas, yüz+cügez;
+DAş. kökür+deş, boy+daş , yol+daş;
+dUrUK. boyun+duruk, kömül+dürük, burun+duruk;
+GA. baş+ḳa, öz+ge;
+gü. köz+gü;
+GInA. ulu+ġına, at+ġına, bey+gine, bular+ġına;
+lI / +lU; -lIg/-lUg. körk+lü, bilig+li, yay+lu, küç+lü, at+lı, at+lıġ, saġ+lıġ,
at+lıġ,
il+lig, korku+lug;
+lIK/+lUK. arıḳ+lıḳ, bol+luḳ, esen+lik, edgü+lük;
+maç. til+maç;
+nçI. ikki+nçi, üç+ünçi, on+ınçı, yüz+inçi;
+rAK. artuḳ+raḳ, bilge+rek;
+sIz/+sUz. azuḳ+sız, til+siz, idman+suz;
+sul. yoḳ+sul;
+şın. sarı+şın;
+z. iki+z.
-A. çevr-e, ölç-e, yaḳ-a;
-Aç. kül-eç;
-AçAK. iç-ecek, yat-açaḳ, kel-eçek, yaz-açaḳ;
-AġAn. iç-egen, kül-egen, aç-aġan, bar-aġan;
-AK. ḳon-aḳ, ḳuç-aḳ, öl-çek, otur-aḳ;
-am. tut-am;
-an. uç-an;
-çAK. em-çek, ḳabar-çaḳ;
-ıçı, -çi. oḳı-çı, tilen-çi;
-çuḳ. kabar-çuk;
-dI/-dU. karal-dı, öv-dü, yuyun-du;
-G. bil-i-g, aġrı-ġ;
-GA. ḳısḳa, kavurga, süpürge;
-GAç. oltur-ġaç, tart-ġaç, tep-keç;
-GAK. bat-ḳaḳ, il-gek, ḳaç-ḳak;
-GAn. ḳudur-ġan, süpür-gen, unut-ḳan;
-GI/-GU. bur-gı, bıç-ḳı, dir-gi, sev-gü, kes-ki;
-GIç/-GUç. aç-ḳıç, aġın-ġuç, süz-güç;
-GIçI/-GUçI. al-ġuçı, tut-ġuçı, yon-ġuçı;
-I/-U. ḳorḳ-u, ölç-i, öl-i (GT 189/10), sat-ı, yaz-ı;
-IçI /-UçI. Al-ıçı, bil-içi, iç-üçi, küt-üçi;
-K. aç-u-ḳ, bit-i-k, böl-ü-k, tamız-ı-ḳ;
-KIn /-KUn. sep-kün, taş-ḳın, uç-ḳun, yar-ḳın;
-m. bog-u-m, öl-ü-m, yar-ı-m;
-mA. süz-me, ḳaz-ma;
-mAK. oy-maḳ, iç-mek, ye-mek;
-mAKlIK. bit-meklik, ḳopar-maḳlıḳ;
mAn. talaş-man, tegir-men;
-mİş. yi-miş;
-muḳ. ḳus-muḳ;
-n. aḳ-ı-n, kel-i-n, tüt-ü-n, yıġ-ı-n;
-nç. ınan-ç, umun-ç, sağın-ç;
-ş. biliş, sanç-ı-ş, olṭur-u-ş, öp-ü-ş, çap-ı-ş;
-t. ög-ü-t, sarḳ-ı-t, yan-u-t;
-vUç. çimdi-vüç, yülü-vüç;
-z. kö-z, sö-z.
+A-. ad+a-, aş+a-, küç+e-, til+e-;
+Ar-. aḳ+ar-, kök+er-, yaş+ar-;
+dA-. al+da-, at+ta-;
+ġa-. yır+ġa-;
+I-, +U-. aġr+ı-, bay+ı-, taş+ı-;
+K-. yol(u)+ḳ-, çın(ı)+ḳ-, kéç(i)+k-;
+KIr- / +KUr-. ḳıç+ḳur-, süm+kür-;
+lA-. söz+le-, yazuḳ+la-; sayrı+la-n-, baz+la-ş-, ḳız+la-t-;
+r-. eski+r-, kara+r-;
+rgA-. açı+rġa-;
+sA-. su+sa-, ḳutḳaruv+sa-;
+sIn-. bey+sin-, erk+sin-;
+sIrA. uyuḳ+sıra-.
-ala-. kov-ala-;
-Ar-. çık-ar-, ḳayt-ar-, ḳop-ar-;
-der-. kön-der-;
-DIr- / -DUr-. aç-tur-, bil-dir-, birik-dür-, iç-dir-, ḳızdır-, sındur-, sat-tır-, üleş-
tür-;
-GIr- / -GUr- / -KIr-. bat-ḳır-, bil-gir-, tir-gir-, tur-ġur-, yat-ḳır-;
-GIz- / -GUz-. kir-giz-, kör-güz-, tir-giz-, tur-guz-, oltur-ġuz-;
-I-. ḳaz-ı-;
-k-. kir-i-k-, tur-u-ḳ-, yul-ḳ-;
-GAr-. öt-ker-, az-ġar-;
-l-. aç-ı-l-, arı-l-, bil-i-l-, ḳoş-ı-l-, ur-u-l-;
-mA-. sözle-me-, tap-ma-;
-n-. arı-n-, bil-i-n-, kör-ü-n-, kizle-n-, yap-ı-n-;
-p-. ḳır-p-, ser-p-;
-r-; -Ir-;-Ur-. art-ur-, biş-ür-, aş-ur-, tüş-ür-;
-ş-. bir-i-ş-, okşa-ş-, sancı-ş-, tap-ı-ş-;
-t-. aġar-t-, boşa-t-, ohşa-t-, uya-t-, oḳu-t-;
-ü-. sür-ü-;
-y-. ḳo-y-, to-y-;
-z-. em-i-z-, tam-ı-z-, aġ-ı-z-.
SÖZ VARLIĞI
Deşt-i Kıpçak bölgesinde yaşayan Kıpçakların konuşma dilinden derlemeler
yapılarak oluşturulan Kodeks Kumanikus’un söz varlığı, esasta Türkçe
sözlerden oluşur.
Memluk Kıpçaklarının yaşadığı sahada yazılan eserlerin söz varlığı da esasta
Türkçedir. Bunun yanı sıra Arapça ve Farsça sözler de özellikle dini varlık ve
kavramların adlandırılmalarında kullanılmıştır.
ÖRNEK DİL İNCELEMELERİ

Gülistan Tercümesi
[148/74b](1) bu ḫalḳ ilinden ḫalāṣ ṭapḳay men. ol sebeb (2) den kim köp
kilürler meni ziyāret ḳılmaġa daġı (3) alarnıñ kilmegi evḳatımnıñ ṣafāsın
kiterür. (4) ayttı tileseñ kim daġı kilmegeyler. ol (5) faḳîr durur aña aḳça borç
birgil. ol kim (6) ġanî durur andan akça tilegil daġı hîç kim (7) irse ḳatıña
kilmes. Ş’ir (8) müsülmān leşkeri alnında derviş (9) yüriben vaḳt kim deryuze
itkey (10) tevaḳḳu’ ḳorḳusından cümle kāfir (11) ḳaçıp çîn ü ḫaṭāġa tigrü
kitkey (12) ḥikāyet bir faḳîh oġlı atasına ayttı.
iy ata (13) bu mütekellim vā’iẓlerniñ körkli Ǿibāretiniñ eseri.
Münyetü’l- Ġuzāt
[64a](1) sançışmayın süñüñni imtināǾḳa salıp anıñ sa (2) ru kiri ol yirge
ḳayıtġıl. aṭıñnı ḳatıġ sürüp (3) taḳı iyeriñde anıñ saru ḳıyışaraḳ olturġıl (4)
taḳı andan iḥtirāz ḳılġıl. aña alay körgüzgil (5) kim sen aṭıñnı tartaraḳ
yürürsin tip saġınsun. (6) ḳaçan oltar yirdin çıḳsañ anıñ birle anda sançış (7)
ġıl. bu menim ḳatımda ol tar yirde toḳuşmaḳdın yaḫşı (8) raḳ turur. eger
‘askerde
üküş atlıġlarġa (9) ḳarşu yoluḳsañ bularnıñ orta yirine kirip
İrşādü’l Mülūk ve’s Selātîn

[81a] (1) iy Teñri Rasūlı ḥikāyet ḳılġıl anlarnı bizge. ayıttı Nebî ‘aleyhi’s-
selām: anlar (2) Teñri üçün dōst tutuşġanlar turur taḳı ziyāret ḳılışġanlar
turur Teñri üçün taḳı olturuşġanlar turur Teñri üçün. on sekizinçi farż : ataġa
eḏgülük ḳılmaḳ turur. Teñri te’ālā sözi: (3) ayıtmaġıl ata taḳı anaga üf tip.
Takı Nebî ayıttı: kim kim öpse anasının başını ululap ol anasını taḳı çökse (4)
anası
ileyinde ḫvār ḳılıp kendüsini taḳı anasınıñ ḥaḳḳını ululap kiçgey ṣırāṭdan
yıldırım kibi. on toḳuzunçı (5) farż : emānetlerni ötemek turur. Teñri te’ālā
sözi: rāstı Teñri te’ālā buyurur sizge kim öteñiz emānetlerni (6) iyesine. Taḳı
ayttı Rāsul : îmānı yoḳ ol kişiniñ kim anıñ emāneti yoḳ taḳı dîni yoḳ ol kişiniñ
(7) anıñ ‘ahdi yoḳ. yigirminçi farż : sewünmekni terk itmek turur. Teñri te’ālā
sözi: ḳayġurmañız ol nerse öze kim kiçti sizden (8) taḳı sewünmeñiz ol
nersege kim kildi sizge.
Kodeks Kumanikus
«Eger biz aytsaḳ: «Yazuḳsuz biz», – kensimizni aldar biz, daġı kertilik bizde
yoḳ-tur. Eger biz yazuḳımıznı kerti köñül bile aytsaḳ, kim Teñri önünde
öltürür, Teñri küçlü-dür daġı yarlıġançlu-dur bizim yazuḳumuz boşatma daġı
barça yamandan arıtma». «Neçik yara yaḫşı bolmas içinden temeri
çıḳmayınça, alay yazuḳlı can sav bolmas, arınmas, yazuḳı çıḳmayınça. Vay
sen, ya zuḳlı kişi, kim sen yazuḳuŋnı bu dünyada bir kişiden yaşırır sen!
Yaḳşı bilir sen, kim ol cehanda yaşınmas sen. Uyalır sen bir kişige kensi
yazuḳın aytmaġa. Anda ne uyat bolġay saña ol köni yarıçı alında, ḳayda
yazuḫıñ eşitkeyler köktegiler, tamuḫdaġılar! Anda bolġay saña ulu uyat, daġı
kerti uyat, daġı ölüm uyat. Ol uyat neme de boluşmaġay saña: erkli-erksiz
tamuḳḳa barġaysiz». (s.124)
(Kitap Bitti)

Gönderen sozriko zaman: 19:04
Etiketler: 14 - 15. Yüzyıllar Türk Dili
Hiç yorum yok:

Yorum Gönder
Yorumunuzu girin...
Yorumlama b ç m : Ş (Google) Oturumu kapat
Yayınla Ön zleme Ben b lg lend r
Sonraki Kayıt Ana Sayfa Önceki Kayıt
Kaydol: Kayıt Yorumları (Atom)
Basit teması. Blogger tarafından desteklenmektedir.

AÖF Türk Dili Ve Edebiyatı Ders Notları - 14 - 15. Yüzyıllar Türk Dili

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

AÖF Türk Dili Ve Edebiyatı Ders Notları - 14 - 15. Yüzyıllar Türk Dili

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

23.08.2019 AÖF Türk D l ve Edeb yatı ders notları: 14 - 15.

D ğer ssp lten@gma l.com Kontrol panel Oturumu kapat

19 N san 2013 Cuma

14 - 15. Yüzyıllar Türk Dili

XIV-XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Harezm Türkçes n n kavramsallaşması Al Ş r Nevâî’n n Mecal sü’n-Nefay s adlı

Harez-Altın Ordu Türkçes n n Tar h Gel ş m

Harezm Türkçes Eserler

Kısasü’l-Enb ya ► 2019 (1)

http://trkdlvdbyt.blogspot.com/2013/04/14-15-yuzyllar-turk-d l .html 1/52

Cevah rü’l-Esdaf İzleyiciler

Harezm-Altın Ordu Türkçes Eserler

http://trkdlvdbyt.blogspot.com/2013/04/14-15-yuzyllar-turk-d l .html 2/52

T. Gandje , 1957-1958 ve 1959 tar hler nde eserle lg l çalışmalarını yayımlamıştır.

Das tan-ı Cümcüme

İbn Mühenna Lügat / H lyetü’l-L san ve Hulbetü’l-Beyan

Harezm Türkçes Eserler

Kısasü’l-Enb ya / Burhanüdd n Rabguz

Nehcü’l-Ferad s / Kerderl Mahmud b n Al

http://trkdlvdbyt.blogspot.com/2013/04/14-15-yuzyllar-turk-d l .html 3/52

Mukadd metü’l-Edeb / Mahmud b n Ömer ez-Zemahşer

Mu’ nü’l-Mür d / İslam

Satır Arası Kuran Tercümes

Harezm-Altın Ordu Türkçes Eserler

Das tan-ı Cümcüme / Hüsam Kat b

http://trkdlvdbyt.blogspot.com/2013/04/14-15-yuzyllar-turk-d l .html 4/52

Harezm-Altın Ordu Türkçes n n D l Özell kler

Ses Özell kler

Ünsüz Değ şmeler

Şek l Özell kler

A tl k ek +KI veya +gı’dır: astıngı, bıldurgı, avvalkı, burunkı, lk nk .

http://trkdlvdbyt.blogspot.com/2013/04/14-15-yuzyllar-turk-d l .html 6/52

http://trkdlvdbyt.blogspot.com/2013/04/14-15-yuzyllar-turk-d l .html 7/52

http://trkdlvdbyt.blogspot.com/2013/04/14-15-yuzyllar-turk-d l .html 8/52

http://trkdlvdbyt.blogspot.com/2013/04/14-15-yuzyllar-turk-d l .html 9/52

http://trkdlvdbyt.blogspot.com/2013/04/14-15-yuzyllar-turk-d l .html 10/52

İs mden F l Yapan Ekler

http://trkdlvdbyt.blogspot.com/2013/04/14-15-yuzyllar-turk-d l .html 11/52

Nehcü’l-Ferādîs (108/4- 108/13)

http://trkdlvdbyt.blogspot.com/2013/04/14-15-yuzyllar-turk-d l .html 12/52

Kısasü’l-Enb yā, 93v/9-94r/1

http://trkdlvdbyt.blogspot.com/2013/04/14-15-yuzyllar-turk-d l .html 13/52

Anadolu’da Oğuzcanın Yazı D l Olma Sürec

Behcetü’l-Hadayık F -Mev’ zetü’l-Hakayık

Mevlana Celaledd n Rum

Hoca Ahmed Fak h

http://trkdlvdbyt.blogspot.com/2013/04/14-15-yuzyllar-turk-d l .html 14/52

http://trkdlvdbyt.blogspot.com/2013/04/14-15-yuzyllar-turk-d l .html 15/52

Dede Korkut H kâyeler

http://trkdlvdbyt.blogspot.com/2013/04/14-15-yuzyllar-turk-d l .html 17/52

Türkçedek 8 ünlü fonem n göstermek ç n Arap harfler nde sadece 3 harf

Düzlük Uyumu ve Yuvarlaklık Uyumu

Ünlü Geç şmes

http://trkdlvdbyt.blogspot.com/2013/04/14-15-yuzyllar-turk-d l .html 18/52

Kel me başında Ø- < b-

ŞEKİL BİLGİSİ ÖZELLİKLERİ

İlg (Tamlama) Hâl (genet ve): Ek n ünlüsü dâ mâ dar-yuvarlaktır, ‘dudak uyumu’na

http://trkdlvdbyt.blogspot.com/2013/04/14-15-yuzyllar-turk-d l .html 19/52

Yükleme Hâl (accusat ve)

Yönelme Hâl (dat ve)

Bulunma Hâl (locat ve)

Vasıta Hâl ( nstrumental)