KEMALPAŞAZADE
lür. Dili sade, ifade yapısı sağlam dır. Ge-
rek atasözlerini ve deyimleri sıkça kullan-
ması. gerekse cinas sanatını başarılı bir
şekilde uygulaması Sursalı Ahmed Paşa.
Necati Bey, KabGil gibi şairlerin eserle-
rinden etkilenmesine bağlanabilir. Özel-
likle kasidelerinde yaşadığı dönemi can-
landıran imajiara önem vermiş, yer yer
orüinal anlatımlar yakalamıştır. Herhalde
Arap edebiyatma olan yakınlığı dolayısıyla
diğer divan şairlerinin aksine hiçbir şiirin­
de mahlas kullanmamıştır. Yine aynı te-
sir vezin ve kafiye anlayışına da hakimdir.
Manzum şiir tercümelerinde de şekil yö-
nünden divan şiiri için yerli, orijinal ve
farklı tecrübeleri olmuştur. Nesri hakkın­
da, Türkyazı dilinin halk dilinden uzaklaş­
masında etkili olduğu yahut ağır ve tum-
turaklı bir üsiGp kullandığı şeklindeki hü-
kümler gerçeği yansıtmaz. Sadelik ve
akıcılık özelliklerini muhafaza eden sa-
natkarane nesri kendi döneminden iti-
baren takdir edilmiştir.
Kemalpaşazade, başta Tevarih-i A l-i
Osman'ı olmak üzere eserlerini kaleme
alırken edebiyatçı ve şair kimliğinin biri-
kiminden yararlan m ış. yazdıklarında özel-
likle secie çok önem vermiş, zaman za-
man inşa örneği sayılacak edebi tasvir-
lerde bulunmuş, üç dilde edebi kudreti
olduğunu gösterecek şekilde olaylar ara-
sına Türkçe , Arapça ve Farsça hikeml
tarzda şiirler serpiştirmiştir. Divanının.
yazmalarından başka (İÜ Ktp ., nr. ı 94 2,
292 ı . 3497) yayımianmış matbu bir nüs-
hası da vardır (İ sta nbul ı 3 ı 3). İçinde ken- · yalnızca devrinin değil bütün bir Osmanlı
disine ait olmayan bazı şiirlerin de yer al-
dığı bu eksik neşir onun divanıyla ilgili ye-
tersiz değerlendirmelere sebep olmuş ,
bu husustayanlış sonuçlara varılmıştır.
M. A. Yekta Saraç tarafından yeniden
neşre hazırlanan ve henüz basılmamış
olan divanı münacat, Hz. Peygamber ve
Hulefa-yi Raşidln için söylenmiş na'tlar.
p a di şa h için yaz ıl m ı ş iki kaside, ahlaki
konulu mesnevi tarzında manzumeler.
400'den fazla gazel ve çok sayıda mukat-
ta' ve müfredden meydana gelmekte
olup tam bir divan münderecatına sahip-
tir. Kemalpaşazade'nin Yusuf ile Zeliha
mesnevisi kendisinden önce aynı konuyu
işleyen diğer mesnevilere göre daha sa-
natkarane bulunmuştur (Aş ık Çe lebi , vr.
254'). Dil ve edebiyata dair eserleri içinde
Ktifiye Risalesi, mesnevi tarzında olup
darbımeselleri ihtiva eden Usulname ,
Büsiri'nin Kaşid e tü 'l-bürd e'sinin man-
zum tercümesi . Mulnüddin et-Tantara-
nl'nin Nizamülmülk için yazmış olduğu
otuz beş beyitlik e l-Kaşid e tü't-Tanta-
raniyye'sinin manzum tercümesi , bazı
Farsça eş anlamlı kelimeler arasındaki an-
lam nüanslarına dair D ekaik u '1-hakö.ik,
Farsça bir gramer ve sözlük olan. ayrıca
edebiterimleri de ele alan Cami'u 'l-Fürs,
G ülistan'a nazlre olarak Farsça yazılan
Nigaristan, Arapça'dan Farsça 'ya bi r
sözlük olan MuJ:ıitü '1-luga ile Mısır sefe-
ri esnasında Yavuz Sultan Selim'in isteği
üzerine tercüme ettiği söylenen İbn Tağ­
rlberdl'nin en-Nücumü 'z- zahire adlı
eseri ( Aş ık Çel ebi . vr. 8 7' : Keşfü '?·?unD.n,
ll , ı 233 ) anılabilir.
Bazı kaynaklarda Kemalpaşazade ' nin,
Tifaşl'nin (ö. 65111 253) Rü c u'u 'ş-şey]].ila
şıbdh fi 'l -kuvveti 'ale'l -bdh adlı bahna-
mesini padişahın isteği üzerine Türkçe'ye
çevirdiği belirtilmek.le birlikte (Keşfü '? -
?Unun, ı . 83 5) eldeki nüshalarda bu ter-
cüme Kemalpaşazade'ye ait görünmedi-
ği nden, esere meşruiyet kazandınimak
amacıyla ona atfedilmiş olması muhte-
meldir.
Bu zeki, müttaki, kins iz ve garezsiz,
meseleleri ferasetle değerlendiren . mü-
nazara ve münakaşadan hoşlanan , hoş­
sohbet ve nüktedan alim, tıpkı vasiyetna-
mesinde cenazesinin dervişane kaldırıl­
masını ve türbe yapılmayıp başına sadece
bir taş dikilmesini isteyen yalın şahsiyeti
gibi edebiyatta da tasannudan uzak dur-
muş ve halkın daha iyi anlayabileceği bir
üslupla eser vermeyi tercih etmiştir. Tef-
sir, hadis, fıkıh. tasawuf. felsefe. tarih, dil
ve tıp gibi pek çok alanda eser vererek
medeniyetinin en seçkin alimleri arasın­
da yer almış, bu eserlerde dil yönünden
de başarılı olmuştur. Kemalpaşazade yan-
lış gördüğü bazı icraatları da cesaretle
tenkit etmesini bilmiş, hacası Molla Lut-
fi'nin ilhad ve zındıklık.la itharn edilerek
öldürülmesi hadisesinde devlet ileri ge-
lenlerini karş ısına alacak ş e ki lde bir şiir
yazarak bunu ehl-i hasedin işi olarak de-
ğerlendirm işti r.
BİBLİYOGRAFYA :
Sehi. Tezkire( Kut ). s. 154; Aşık Çelebi, Meşa i­
rü'ş-ş ua ra, vr. 39', 87' , 254 '; Latifı. Tezkire, s.
79; Mecdi. Şekaik Tercümesi, s. 197 ; Ahdi. Gül-
şen-i Şuara, İÜ Ktp., TV, nr. 2604, vr. 19' ; Beyani.
Tezkire, İÜ Ktp. , TV, nr. 1560, vr. 10'; Ali Musta-
fa . Künhü'l-ahbar, Süleymaniye Ktp., Fatih, nr.
422 5, vr. 29 b; Kınalızade. Tezk ire, ı, 126; Riyazi,
Riyazü'ş-ş uara, Nuruosmaniye Ktp ., nr. 3724 ,
vr. 19b; Keş{ü '?·?unun, ı , 835; ll , 1233; Cema-
leddin. Aylne-i Zure{a, iü Ktp ., TV, nr. 261 , vr.
15b; Ahmed Badi Efendi. Riyaz-ı Belde-i Edirne,
B e ya z ıt Devlet Ktp ., nr. 10392 , vr. 129'; Ha-
mid Vehbi. Meşahir-i İs la m , istanbul 1301 , s.
155 2; Faik Reşad. Es laf , İst a nbul 1311 , ı , 6 ;
a.mlf.. Tarih-i Edebiyy a t-ı Osmaniy y e, istanbul,
ts. , s. 256 -258; Köprülüzade Mehmed Fuad -
Şehabeddin Sü.l eym an. Yeni Osma nlı Tarih-i
Edebiyya tı, İ sta nbul 1332, s. 258 ; Osmanlı Mü- ·
elli{leri, 1, 223 ; Mustafa Demirel, Kemal-Paşa­
zade'nin Yusuf u Zeliha 's ı ve Dil Hususiyetleri
(doktora tezi, 1979 ), İÜ Ed. Fak.; Mustafa Çiçek-
ler. Kemal Paşaza d e ve Nigaristan 'ı (d oktora
tezi , 1994 ), İÜ Ed . Fak.; M. A. Yekta Saraç, Şey ­
hülis lam Kemal Paşazade: Hayatı, Şahsiy eti,
Eserleri ve Bazı Ş iir/eri, İsta nbul 1995.
Iii M. A. Y EK TA SARAÇ
Eserleri. VeiGd bir müellif olan Kemal-
paşazade birçok alanda Türkçe, Arapça
ve Farsça eserler yazmıştır. Çalışmaları­
nın sayısı konusunda kesin bir rakam ver-
mek güçtür. Cemll ei-Azm kendisine 214,
Brockelmann 179, Nihai Atsız 209, Şamil
Öçal 226 eser nisbet etmektedir. Bunların
bir kısmı müstakil teliflerden, bir kısmı
diğer eserlerinin böl ürnlerinden, aynı ese-
rin değişik isimle kaydedilmiş şeklinden,
şerh ve haşiyelerden oluşmaktadır. Baş­
lıca eserleri şunlardır :
A) Tarih, Dil ve Edebiyat. 1. Tevarih-i
Al-i Osman. On ciltten (defter) meydana
gelen bir eser olup Çelebi Mehmed dev-
rini içeren V. defterle ll. Murad devrine
ayrı l an VI. defterin 847 (1443) yılına ka-
dar olan kısmı ve Yavuz Sultan Selim dev-
rine ait IX. defteri n Mısır seferi bölümü
mevcut değildir. Mohaç seferine dair kıs­
mın müstakil istinsahları Moha çname,
Fatih Sultan Mehmed dönemine ait VII.
defterin istanbul'un fethiyle ilgili kısmı­
nın müstakil istinsahları ise Tarih-i Feth-i
Kostantiniyye adıyla anılır. Osman Bey,
Orhan Bey ve Fatih devirlerine ait ı. ll ve
VII. defterler Şerafetlin Turan , VIII ve IX.
defterler Ahmet Uğur. IV. defter Koji lma-
zawa, X. defter Şerafetlin Severcan tara-
fından yayımlanmıştır (yk. bk.). 2. Divan.
Münacat. na'tlar. iki kaside, mesnevi tar-
zında manzumeler. 400'den fazla gazel
ve çok sayıda mukatta' ile müfredden
m eydana gelen eserin ist anbul'da yapı ­
lan eksik baskısından ( ı 3 ı 3) sonra ten-
kitli neşrini Mustafa Demirel gerçekleş­
tirmiş (İ s t a nbul 1996 ). son olarak da M.
A. Yekta Saraç tarafından neşre hazırlan ­
mıştır. 3. Yusuf ile Züleyha . 7777 beyit-
ten oluşan bu mesnevi üzerine Mustafa
Demirel istanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi 'nde doktora tezi yapmıştır
( 1979) . 4. Kasi d e-i Bürde Tercüm esi.
Büsiri'nin eserinin çevirisi olup M. A. Yek-
ta Saraç tarafından neşred i lmiş (İslami
Edebiyat, sy. 24 1istanbul I 994 ı. s. 65-70).
Yusuf Turan Günaydın üzerinde yüksek
lisans tezi hazırlamışt ı r (ı 99 5, AÜ il ahi-
245
KEMALPAŞAZADE
yat Fakültesi Sosyal Bilimler Enstitüsü). S.
el-Felfı]J şer]Ju'l-Merfı]J (İstanbul I 289.
ı 304). 6. Resfı 'ilü İbn Kemalbfışfı el-lu-
gaviyye (nşr. N asır Sa'd er-Reş!d, Riyad
I 40 ll I 980). 7. Risfıletü meziyyeti'l-lisfı ­
ni'l-Ffırisi 'alfı sfı'iri'l-elsine mfı l]ala '1-
'Arabiyye (nşr. Hüseyin Ali MahfOz, Tah-
ran ı 952) . 8. Risale if ta]J]fi]fi ta'ribi'l-
kelimfıti'l-A'cemiyye (nşr. Muhammed
Seva!, Dımaşk 1991). 9. et-Tenbih 'ala ga-
lati'l-cfıhil ve'n-nebih (İstanbul I 289;
nşr. Muhammed Seva!, Dımaşk I 994). 10.
Risale-i Katiye (nşr. M. A. Yekta Saraç-
Mustafa Çiçekler, TDED, XXVlll ı I 998 ı. s.
445-477) . 11. Dekaiku'l -hakaik*. Fars-
ça'daki bazı eş anlamlı ve eş sesli kelime-
ler arasında bulunan farkiara dair Türk-
çe bir eserdir. 12. Nigfıristdn. Sa"d!-i Şira­
zl'nin Gülistfın'ına naz!re olup ahiakl ve
tasavvufi bir muhteva taşır. Şeyhülislam
Yahya Efendi'nin Türkçe'ye çevirdiği ve
Mehmed Vesim'in Türkçe şerhettiği eser
üzerine Mustafa Çiçekler istanbul Üniver-
sitesi Edebiyat Fakültesi'nde bir doktora
tezi hazırlamıştır (ı 994).
B) Akaid ve Kelam. 1. Risfıletü'l-müni­
re (Münfretü '/-İslam) (Süleymaniye Ktp ..
Ayasofya, nr. 1684; Esad Efendi, m I 197).
2. 'A]fa'id-i İslam (Süleymaniye Ktp., Çe-
lebi Abdullah Efendi, nr. ı 35). İslam dini-
nin iman, ibadet ve ahlak esaslarının ele
alındığı eserde bu esaslar içindeki tasav-
vuf onaylanır; İslam'da raks. devran, ceh -
rl zikir gibi uygulamalara ve şathiye tü-
rü sözlere yer olmadığı kaydedilir. Kitap
1890'da Matbaa-yı Cemll'de basılmıştır.
3. Risfıle fi'l-imani'ş-şer'i (Süleymani-
ye Ktp., Laleli, nr. 37 ı I). 4. Risfıle if ta]J-
]fi]fi'l-iman (Süleymaniye Ktp., Reşid
Efendi, nr. ı 049). Müellif bu risalelerinde
imanın tasdikten ibaret olduğunu söyler
ve ikrarı imanın gerçekleşmesinin şart­
larından saymaz. Arneli imandan cüz ka-
bul eden Haricller'i, Mu'tezile'yi ve ehl-i
hadisi eleştirir. s. Risfıle if vücudi'l-vfı­
cib (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, m 4794).
6. Risfıle if ]fıdemi'l-K.ur'an (Resa'ilü
İbn Kemal, 1, 131-136) . 7 . Risfıle if elffı­
?:i'l-küfr (Süleymaniye Ktp., Kas!deciza-
de Süleyman Sırrı, nr. 677) . Üç bölüm-
den oluşan risalenin birinci bölümünde
küfrü gerektiren söz, işaret ve davranış­
lar, ikinci bölümde küfrü gerektirip ge-
rektirmediği ihtilaflı olan sözler, üçüncü
bölümde de küfür olmasından korkulan
sözler ele alınır. 8. Risfıle fi's -seb (Süley-
maniye Ktp., Kas!decizade Süleyman Sırrı,
nr. 71 O; Yazma Bağışlar, nr. 1398). Bu ri sa-
le de üç bölümden meydana gelmekte,
birinci bölümde Allah'a ve peygamber-
246
!ere söven veya onlarla alay eden müslü-
manların, ikinci bölümde zirnınllerin du-
rumu ele alınmakta, üçüncü bölümde Hz.
Peygamber' e seb anlamına gelen kelime-
ler ve bunları kullanmanın hükmü açık­
lanmaktadır. 9. Risale tfma yete' alla]fu
bi-laf?:i'z-zındi]f (Resa'ilü İbn Kemal, Il,
240-249). 10. Eflj.aliyyetü Mu]Jammed
'aleyhi's-selfım (nebiyyina) 'alfı sfı'iri'l­
enbiyfı' (Sü leymaniye Ktp., Esad Efendi,
nr. 355 ı. 3618; Laleli. nr. 3698; Düğüm­
lü Baba , nr. 35 ı). Hz. isa ' nın Hz. Muham-
med'den üstün olduğunu iddia eden
Molla Kabız'a cevap verrnek üzere ya-
zılmıştır. 11. Risfıle ii tafzfli'l-enbiyfı'
'ale'l-mela'ike (Resa'ilü İbn Kemal, ı, ı ı 7-
124); 12. Risale if ha]f]fı ebeveyi'n-ne-
bi(a.g.e., 1, 87-91) . 13. Risaletfta]J]fi]fi'l-
mu'cize ve delfıletihfı 'alfı şıd]fı men
idde'a'n-nübüvve (a.g.e., I. I 37- 148). 14.
Risale fi'l-cebr ve'l-]fader (a.g.e., I, I 58-
185). 1S. Risale if beyfıni'l-]Jikme li-'ade-
mi nisbeti'ş-şer ila'llahi te'ala (Süley-
maniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 65,
vr. 135- ı 38; Resa'ilü İbn Kema l, ı. ı 25-
130). 16.lfa]fi]fatü'r-ru]J ve'n-nefs (Sü-
leymaniye Ktp., Tırnovalı. nr. 1864) . Bu
risale Süleymaniye Kütüphanesi'nin Da-
rülmesnev! (nr. 55-9) ve Fatih (nr. 5337-
4) bölümlerinde Risfıle if'r-ru]J; Esad
Efendi (nr. 3523-20, 3787-6) ve Hasan
Hüsnü Paşa'da (nr. ı 35-3) Risale if beyfı ­
ni'r-ru]J; Köprülü Kütüphanesi'nde (Fa-
z ı ! Ahmed Paşa, nr. 836) Risfıle if keyfiy-
yeti'l-cismi'l-insani ve heykelihi ve
nefsihf; · Hacı Selim Ağa Kütüphanesi'n-
de (Kemankeş, nr. 556-23) Risfıle if beyCı ­
ni mahiyyeti'n-nefs; ayrıca Süleymani-
ye (Mihrişah Sultan, m. 203-205) ve Nuru-
osmaniye (nr. 4356) kütüphanelerinde
Risale if beyfıni'n-nefs ve'r-ru]J; Süley-
maniye Kütüphanesi'nde (Laleli, nr. 3646;
Osman Huldi Öztürkler, nr. 27-18) Risfıle
if beyani'n -nefs ve'r-ru]J ve'l-beden
adlarıyla kayıtlıdır. Emrullah Yüksel. At~
s ı z'ın makalesinde Risale if ta]J]fi]fi'r-
ru]J, Heykelü 'l-insani, Şal]şü'l-insani,
Ru]J, Tevriye, en-Nefs ve'r-ru]J, Risfıle
if ta]J]fi]fi 'I-heyk eli '1-mal]şuşi '1- insfıni
adlarıyla kaydedilen risalelerin bu eser-
den ibaret olduğunu belirtmektedir (Şey­
hülislamİbnKemalSempozyumu, s. 214).
Risalede insanın biyolojikyönünü oluştu­
ran beden, melek! yönünü oluşturan ruh
ve insani yönünü oluşturan nefis olmak
üzere üç yapıdan meydana geldiği anla-
tılmakta, bu arada ruh göçünün batı! ol-
duğu bildirilmektedir. 17. İl]tilfıtü'l-Ma­
türidiyye ve'l-Eş'ariyye. Zeynüddin İbn
Nüceym'in dört risalesiyle birlikte ljams
resfı'il adıyla basılmıştır (İstanbul I 304).
Kemalpaşazade'nin akaid ve kelama dair
diğer risaleleri de şunlardır : Risfıle if ta]J-
]fi]fi enne esmfı'e'llahi tev]fifiyye (Sü-
leymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4794); Risfı­
le if ta]J]fi]fi l afp Çelebi (Süleymaniye
Ktp., Bağdat lı Vehbi Efendi, nr. 204 I); Ri-
sfıle ifma yete'alla]fu bi-l]al]fi'l-K.ur'an
(Süleymaniye Ktp .. Bağdat lı Vehbi Efen-
di, nr. 2041 ); Risale if ta]J]fi]fi'l-]favli'l-
]fa'ilfn bi'l-]Jal (Süleymaniye Ktp., Aya-
sofya, nr. 4820; Hasan Hüsnü Paşa, nr.
I 21 ); Risale if ta]J]fi]fi ennemfı yaşdü­
ru bi'l-]fudreti ve'l-il]tiyar Id bi'l-kerhi
ve'l-ıztırfır (Süleymaniye Ktp., Bağdatlı
Vehbi Efendi, nr. 204 ı); Risale fftekffri'r-
Revafız (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr.
4 794; Pertev Paşa. nr. 62 I); Risale if be-
yfıniküfri Fir'avn (MÜİF Ktp., Yazmalar,
nr. 252; Atıf Efendi Ktp., nr. 2785); Risale
if ]Ja]fi]fati'l-me'ad (Süleymaniye Ktp .,
Fatih, nr. 5340); Risale if ]Ja]fi]fati'l-mi-
zfın (Resa'ilü İbn Kemal, ll, 38 1-383); lffı­
şiye 'ala evveli'l-ilahiyyat min Şer]Ji'l­
Mevfı]fıf(Süleymaniye Ktp., Halet Efen-
di. nr. 828; Kılıç Ali Paşa, nr. 1028); ljfı­
şiye 'ald lfaşiyeti'l- Celal 'ale't-Tecrid
(Süleymaniye Ktp ., Carullah Efendi, nr.
1256).
C) Felsefe. 1. ljaşiye 'alfı Tehfıfüti'l­
feldsife li-ljocazade (Süleymaniye Ktp.,
Hacı Mahmud Efendi, nr. I 39 I; Ayasofya ,
nr. 2292; Hasan Hüsnü Paşa, nr, I 235). Ah-
metArslan'ın Türkçe'ye çevirdiği eser Te-
hfıfüt Hfışiyesi (Haşiye ala Tehafüt al-
Falasifa) adıyl a yayımlanmıştır (Ankara
ı 987). 2. Risale if beyani'l-vücud (Re-
sa'ilü İbn Kemal, I, 149- I 57). 3. Risfıle if
ta]J]fi]fi Jüzumi'l-imkfın li-mahiyyeti'l-
mümkin (İÜ Ktp .. AY. nr. 1589) . 4. Ta'ri-
fü'l- 'a]fl (Süleymaniye Ktp ., Tırnovalı, nr.
1864) . s. Risale if beyfıni'l-'a]fl (nşr.
ömer Mahir Alper, İs lamAraştırmaları
Dergisi, sy. 3 ı I 999J, s. 235-243) . 6. Nesfı­
yih (Süleymaniye Ktp ., Esad Efendi, nr.
ı 781 ). On beş bölümden meydana gelen
eserde ayet, hadis, kelamıkibar, şiir ve
meşhur kişilerin sözlerine yer verilerek
akıl, ilim, konuşma adabı, dünya malı tut-
kusu. dostluk, çocukların eğitimi, insan-
ları yönetme, iyiliği emredip kötülükten
sakındırma gibi konular ele alınmakta­
dır. 7. Ff Ta]J]fi]fi murfıdi'l-]fa'ilfn bi-en-
ne'l-vacib te' fıla mucib bi'~-~at(Süley­
maniye Ktp., KılıçAli Paşa, nr. 1028). 8. Ri-
sfıle if ]Ja]fi]fati'l-cism (Süleymaniye Ktp.,
Ayasofya, nr. 4 794). Müellif burada cis-
min kelamcılara göre atomlardan, Naz-
zam'a göre bölünebilen sonsuz parçalar-
dan, Şehristanl'ye göre potansiyel parça-

lardan ve filozoflara göre sonsuz sayıda
bölünebilir parçalardan oluştuğunu kay-
deder ve bu görüşler hakkında değerlen­
dirmelerde bulunur. Risiile Nazzam'ın
tafra teorisine genişçe yer verildiği için
Risale ii taf:ı]fil~i J:ıa]fi]fati't - tafra diye
de adlandırılmıştır. 9. Risale ii ma'ne'l-
ca'I ve mec'uliyyeti'l-mahiyye (Süley-
maniye Ktp., Esad Efendi,nr. 3618) . Yarat-
mayı, yaratmanın çeşitlerini ve mahi-
yetini konu edinir. 10. Risale ii taJ:ı]fi]fi
ma'ne'l-eys ve'l-leys (Süleymaniye Ktp. ,
Düğümlü Baba, nr. 35 1). Varlık-yokluk
meselesi ve varlık-mahiyet ilişkisine da-
irdir. 11. Risale ii beyani enne'l-vücud
'aynü mahiyyetih ev gayruha (Süley-
maniye Ktp., Ayasofya nr. 4820).12. Risa-
l e fi vücudi'g-gihni (Süleymaniye Ktp .,
Ayasofya, nr. 4820). 13. Risdle ii'l-ia}fr(İÜ
Ktp ., AY, nr. 1589) . "Fakirlik benim övün-
cümdür" hadisiyle. "Fakirlik her iki alem-
de de yüz karası dır" hadisinin mukayese-
siyle başlayan eserde fakr kelimesine im-
kan anlamı yüklenir ve mümkin varlığın
çeşitli yönlerinden söz edilir. 14. Risale
ii ziya deti 'l-vücud 'ale'I-mahiyye (Sü-
leyman iye Ktp., Ayasofya, nr. 4794). 15.
Risale ii enne'l-mümkin la yekCınü
af:ıade't-taraieyn (Süleymaniye Ktp.,
Pertev Paşa, nr. 653; Ayasofya, nr. 4794).
16. Risale ii iJ:ıtiyaci'I-mümkin (Sü-
leymaniye Ktp ., Esad Efendi, nr. 36 18) .
17. Risale ii 'ulCımi'l-J:ıa]fa'i]f ve J:ıik­
meti't-de]fa'i]f (İÜ Ktp., AY, nr 3726). 18.
Risale ii hel yecCız en yestenide'l-]fa-
dim ile 'l-mü'eşşir em Id (Süleyman iye
Ktp., Ayasofya nr. 4 794 ). 19. Risale ii te-
]faddümi'lilleti't-tamme 'ale'l-ma'ICıl
(Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1049).
20. Risale ii şübuti'l-mahiyye (Sü-
leymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi ,
nr. 2041 ).
D) Fıkıh ve Fıkıh Usulü. 1. Tagyirü't-
Ten]fiJ:ı (İstanbul 1309). Müellif, Sadrüş­
şeria'nın Ten]fiJ:ıu'l-uşCıl adlı eserini ye-
niden oluşturarak metni şerhetmiş ve
Sadrüşşeria'dan ayrıldığı hususları sayfa
kenarlarında zikretmiştir. Katib Çelebi
bu çalışmaya iltifat edilmediğini ve asıl
eserin revaçta kalmayı sürdürdüğünü
belirtir (Keşfü'?-? Unün, ı. 499). 2.lfdşiye
'ale 't- Telvif:ı . Teftazani'nin eseri üzerine
yaptığı bu haşiyede kendisinden önce ay-
nı esere haşiye yazan Molla Hüsrev ile Ha-
san Çelebi'yi birçok konuda isim verme-
den eleştirmiş. eleştirdiği diğer kişileri
sayfa kenarlarında belirtmiştir. 3. Işla­
J:ıu'l- Vi]fliye. Kemalpaşazade, Tiküşşe­
ria ' nın Vi]fayetü 'r-rivaye adlı eserinin
yanlışlarını d üzeltmek üzere önce bu ese-
ri kaleme almış. ardından bunu el-izaJ:ı
(İZa/:ıu '1-Işla/:ı) adıyla şerh etmiştir. İstan­
bul kütüphanelerinde bulunan yazma
nüshalarının çokluğu (Atsız, VII ı 1972 ı. s.
96-98) ve Hacıhasanzade Mehmed Şah ,
Hürremzade Şah Mehmed, Celalzade Sa-
lih (Süleymaniye Ktp., Fatih, nr. 1274),
Molla Uzun Barı. Gazalizade Abdurrah-
man ve Birgivi(Süleymaniye Ktp., Serez,
nr. 3897) gibi alimierin ta ' likatyazmış ol-
maları (Keşfü'?-?Unün, 1, 109) dikkate alı­
nırsa Osmanlı döneminde bu esere ol-
dukça önem verildiği söylenebilir. Niğdeli
Molla Kasım b. Süleyman el-Vi]faye'ye
yazdığı et-Tatbi]f adlı şerhte ve Hüseyin
adlı bir alim Sadrüşşeria'nın şerhine yaz-
dığı haşiyede Kemalpaşazade ' nin eleşti­
rilerine Sadrüşşeria tarafını tutarak ce-
vap vermiştir. Taceddin İbrahim b. Ab-
dullah el-Hamidi de müellifin şerhine yaz-
dığı haşiyede Kemalpaşazade'nin görüş­
lerini çürütmeye çalışmış, bu davranışı
Sadrazam Rüstem Paşa tarafından tep-
kiyle karşılanmıştır (Ata!, s. 50-51; Keşfü '?­
?Unün, 11. 2022). Birgivi ise haşiyesinde
Bahaeddinzade Molla Muhyiddin Meh-
med'in Kemalpaşazade'ye yönelttiği eleş­
tirileri dikkate alarak her ikisi arasında
hakemlik yapmıştır. Şeyhülislam Kadıza­
de Ahmed Şemseddin de MuJ:ıdkemat
beyne Sadrişşeri'a ve İbn-i Kemalpa-
şa ii ŞerJ:ıi'l - Vi]faye adıyla bir eseri ka-
leme almıştır (Gazzl, lll, 109) . 4.lfaşiye
'ale'l-Hidaye . Merginani'ye ait eserin
taharet, zekat. oruç. hac. nikah ve büyO'
bölümlerinin haşiyesidir (ya z maları için
bk. Atsız, VII ı 19721. s. 96). S. Fetdvd. Ke-
malpaşazade'nin Türkçe fetvalarını içe-
ren bu eser müstakil mecmualarda yer
aldığı gibi (yazmaları için bk. a.g.e., VI
ı 1966 ı. s. 77) bir kısım fetvaları Lali Ah-
med Efendi b. Mustafa es-Saruhani, İs­
kilipli Veli Yegan ve İbnü'I-Edheml diye
bilinen Manisalı Sa'di b. Hüsameddin ta-
rafından derlenen, devrin ünlü şeyhülis­
lamiarının fetvalarından seçmelerin yer
aldığı mecmualarda da bulunmaktadır.
6. Mühimmatü'l-m üiti. Arapça olan bu
eser hakkında Birgivi, "Ortada dolaşan
boş şeyler cümlesindendir" ifadesini kul-
lanmışsa da (Keşfü'?-?Unün, ll, 1916) fıkıh
kitapları tertibinde düzenlenen, mesele-
lerin sonlarında kaynaklarına yer verilen
eser müftülerin kullanımı için pratik bir
değer taşımaktadır (yazmaları için bk. At-
s ız, VII ı 19721. s. 95). 7. Eşkdlü'l-ieril'iz
(Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr.
3924). Müellif bu eserde önce Secaven-
di'nin feraiz metnini tashih etmiş, ardın­
dan bunu ŞerJ:ıu'l-Fera'izi's-Siraciyye
KEMA LPAŞAZADE
adıyla şerhetmiştir (yazmaları için ayrıca
b k. a.g.e., s. 99-1 00; DİA, XII, 368). Kemal-
paşazade'nin fıkha dair risalelerinin bir
kısmı Resa'ilü İbn Kemal adlı mecmu-
ada yayımianmış (İstanbul 1316). burada
yer almayan fıkhi risaleleri de Salim Özer
tarafından İbn Kemal'in İslam Hukuku
Alanındaki Arapça Yazma Risaleleri
adlı yüksek lisans tezinde tahkik edilmiş­
tir (bk bibl.) .
E) Tasavvuf. Risale ii ietva'r-ra]fş
(Süleyman iye Ktp ., Esad Efendi, nr. 696);
Fetva ii J:ıa]f]fı İbn 'Ara bi (Süleyma-
niye Ktp., Es ad Efendi. nr. 1694; nr. 34 77 ;
nr. 3548; A.şir Efendi, nr 430; Reşid Efen-
di, nr. 443; L.3.leli. nr. 3720). Birinci risa-
lede sema. raks ve devran gibi ritüel-
lerin İslam'da yasak olduğu belirtilmek-
te, ikinci risalede Muhyiddin İbnü'I-Ara­
bi'nin kamil bir müctehid, fazı! bir mür-
şid ve kendisinden olağan üstü haller zu-
hur eden bir kişi olduğu. ona karşı çıkan ­
ların hata etmiş . tutumunda ısrar eden-
lerin ise sapıtmış olacakları. sultanın bun-
ları görüşlerinden döndürmesi gerektiği
bildirilmektedir (ayrıca bk. Hüseyin Atay,
"ilmi Bir Tenkit örneği Olarak İbn Kemal
Paşa'nın Muhyiddin b. Arabi Hakkında­
ki Fetvası", Şeyhülislam İbn Kemal Sem-
pozyumu, Ankara 1986, s. 263-277).
F) Tefsir. Risale ii tefsiri FiltiJ:ıati'l-ki­
tdb (Resa'ilüİbn Kemal, 1, 2-16); Risale ii
tefsiri sureti'l-Fecr (a.g.'e., 1, 17-21 ); Ri-
sale li istişnô.'i'llô.hi te'alamimmen fi's-
semavati ve'l-arz ve taJ:ı]fi]fih (a.g.e., 1,
186-200); Risale ii teisiri sureti'I-Mülk
(a.g.e., 1, 22- 32); Risale ii sureti'n-Nebe'
(a.g.e., 1, 33-40); Kışşatü HdrCıt ve Md-
rCıt min Tefsiri Ebi's-Su'Cıd (Süleymaniye
Ktp., KılıçAli Paşa, nr. 1028).
BİBLİYOGRAFYA :
Kemalpaşazade, Resa'ilü İbn Kemal(nşr. Ah-
med Cevdet). İstanbul 1316, 1-11, tür. yer. ; Atai,
Zeyl-i Şekaik, s. 50-51; Gazzi, el-Kevakibü 's-
sa' i re, ll, 1 08; lll, ı 09; Keşfü 'z-zun ün, I, ı 05,
ıo9 , 499; ll, 1219-1220, 1247-1248, 1916,
2021-2023; Cemil ei-Azm, 'U~üdü '1-cevher {f te-
racimi men lehüm /)amsüne taşnf{en fe-mi'e
{e-ekşer, Beyrut 1326,1 , 217 vd .; Brockelmann.
GAL,II, 597-602; Suppl.,ll, 668 -673; III, 1306;
Emrullah Yüksel, "Risale fiTahkiki'r-rı1h li Mev-
lana Kemal Paşazade", Şeyhülislam İbn Kemal
Sempozyumu (haz. S. Hayri Bolay v.dğr.). Anka-
ra 1989, s. 214; Salim Özer, İbn Kemal'in İslam
Hukuku Alanındaki Arapça Yazma Risaleleri
(yüksek lisans tezi, 1991 ). EÜ Sosyal Bilimler
Enstitüsü; Şamil öçal, Kemal Paşazade'nin Fel-
sefi ve Kelfımf Göruşleri, Ankara 2000, s. 24-
51 ; Atsız, "Kemalpaşa-oğlu'nun Eserleri", ŞM,
VI (1966). s. 71-112; VII (1972). s. 83-135 (ihti-
yatla kullanılmalıdır): Ferhat Koca, "ei-Feraizü's-
siraciyye", DİA, XII, 368. !Al .
J!lıJ İLYAS ÇELEBİ
247