Univerzitet „Džemal Bijedić“ u Mostaru

Nastavnički fakultet

Odsjek: Hemija

Seminarski rad
Prisustvo teških metala u vodi

Mentor: prof.dr Sejit Bobar Studenti: Emina Begović

Zehra Zukić

Mostar, novembar 2018.

SADRŽAJ

1. UVOD ............................................................................................................................................. 3

2. Definicija teških metala .................................................................................................................. 4

3. Izvori teških metala i njihov uticaj na okoliš i zdravlje ljudi .......................................................... 5

4. Karakterizacija teških metala .......................................................................................................... 7

4.1 Olovo....................................................................................................................................... 7

4.2 Kadmij..................................................................................................................................... 8

4.3 Živa ......................................................................................................................................... 9

4.4 Arsen ..................................................................................................................................... 11

5. Standardi kvaliteta vode ................................................................................................................ 12

6. Osnovne metode i procesi prečišćavanja otpadnih voda............................................................... 15

6.1 Mehaničko prečišćavanje ...................................................................................................... 15

6.1.1 Preliminarno prečišćavanje ........................................................................................... 15

6.1.2 Biološko prečišćavanje ................................................................................................. 16

6.1.3 Hemijsko prečišćavanje ................................................................................................ 16

6.1.4 Dezinfekcija vode ......................................................................................................... 17

7. Metode uklanjanja teških metala iz zagađenih voda ..................................................................... 18

7.1 Taloženje ............................................................................................................................... 18

7.2 Koagulacija/flokulacija ......................................................................................................... 19

7.3 Flotacija................................................................................................................................. 19

7.4 Ionska izmjena ...................................................................................................................... 20

7.5 Adsorpcija ............................................................................................................................. 21

7.5.1 Aktivni ugalj kao adsorbens .......................................................................................... 21

7.5.2 Jeftini adsorbensi........................................................................................................... 22

8. ZAKLJUČAK ............................................................................................................................... 23

9. LITERATURA ............................................................................................................................. 24

2
 1. UVOD

Onečišćenje voda zbog odlaganja teških metala danas je postao jedan od najozbiljnijih
problema u svijetu. Brzim razvojem industrije poput industrije za proizvodnju gnojiva,
baterija, pigmenata i boja, stakla, keramičke i papirne industrije i drugih, teški metali se sve
više direktno ili indirektno ispuštaju u okoliš.

Među najčešćim teškim metalima u otpadnoj vodi su: arsen (As), olovo (Pb), živa (Hg),
kadmij (Cd), hrom (Cr), bakar (Cu), nikal (Ni), srebro (Ag) i cink (Zn). Za razliku od
organskih nečistoća, teški metali nisu biorazgradivi i akumuliraju se u živim organizmima, a
mnogi od njih poznati su kao toksični ili kancerogeni.

Uklanjanje teških metala iz anorganskih otpadnih voda može se postići različitim

konvencionalnim metodama kao što su hemijsko taloženje, koagulacija/flokulacija, flotacija,
membranske metode, ionska izmjena i elektrohemijske metode.

U ovom radu opisano je kako teški metali dospijevaju u vodu, na koji način utiču na biljke,
životinje i čovjeka te proces uklanjaja teških metala iz vode različitim metodama.

Ključne riječi:

 Teški metali
 Zagađivanje
 Toksičnost
 Uklanjanje

3
 2. Definicija teških metala
Do sada nijedno mjerodavno tijelo, kao što je Međunarodna unija za čistu i primijenjenu
hemiju (IUPAC), nije definisalo izraz „teški metali“. Tokom proteklih nekoliko desetljeća taj
izraz često se koristio za grupu metala i polumetala (metaloida) koji se dovode u vezu s
onečišćenjem i potencijalnim toksičnim učinkom. Elemente koji pripadaju grupi teških
metala, razni su autori definisali različitim vrijednostima relativne gustoće. U literaturi
najčešće se kao granica navodi gustoća od 5 𝒈/𝒄𝒎𝟑 . Duffus definiše teške metale kao
elemente čija je atomska masa iznad 23 ili iznad 40 te kao elemente čiji je atomski broj veći
od 20. Sve navedene definicije teških metala uključuju elemente različitih bioloških i
ekoloških važnosti posebno s aspekta neophodnosti, korisnosti i toksičnosti za biljne i
životinjske organizme. Ovu grupu hemijskih elemenata u svijetu najčešće nazivaju i
„elementi u tragovima“, a definisana je kao grupa elementa koji su u vrlo niskim
koncentracijama (mg/kg ili manje) prisutni u tlu, te većini biljaka i živih organizama. Teški
metali koji se najčešće nalaze u vodama uključuju arsen (As), olovo (Pb), živu (Hg), kadmij
(Cd), hrom (Cr), bakar (Cu), nikal (Ni), srebro (Ag) i cink (Zn).

Slika 1. Gustoće metala i metaloida u periodnom sistemu elemenata

4
 3. Izvori teških metala i njihov uticaj na okoliš i zdravlje ljudi

Dva glavna izvora teških metala u vodama su prirodni i antropogeni. Prirodni izvori
uključuju eroziju tla, vulkanske aktivnosti, urbano otjecanje vode i čestice aerosola, a ljudski
faktori uključuju postupke galvanizacije i obrade metala, rudarske djelatnosti, tekstilnu
industriju, nuklearnu energiju i druge. Istraživanja su pokazala da vulkanske aktivnosti štetno
utiču na okoliš, klimu i zdravlje izloženih osoba. Osim pogoršanja socijalnih i hemijskih
uvjeta te plinova (ugljični dioksid, sumporni dioksid, ugljični monoksid, sumporovodik)
oslobođenih tijekom erupcije, razni organski spojevi i teški metali, kao što su živa i olovo
također se oslobađaju. Poznato je da prisutnost tih teških metala u vodenim tijelima znatno
pogoršava kvalitetu takvih voda. Zabilježeno je da su vulkanske aktivnosti odgovorne za
ispuštanje metala, kao što su arsen, živa, aluminij, rubidij, olovo, magnezij, bakar, cink i niz
drugih. Erozija tla je također zabilježena kao izvor onečišćenja teškim metalima u vodi. Dva
glavna uzročnika erozije tla su vjetar i voda. Tokom oborina, teški metali koji se nalaze u
sedimentima distribuiraju se u tlo. Voda koja sadrži agrohemikalije s toksičnim
koncentracijama metala prenosi ove metale iz sedimenata u tlo, a uzrokuje i eroziju. Tokom
oticanja usljed erozije, voda može pokupiti teške metale i distribuirati ih u okoliš. U nekim
slučajevima, za vrijeme kiše, neki otpadni teški metali ispiru se u loše odvodne sisteme, a
zatim i u obližnje rijeke. Završna obrada metala i galvanizacija uključuju nanošenje tankih
zaštitnih slojeva na pripremljene površine metala primjenom elektrohemijskih procesa.
Tokom tih procesa može doći do ispuštanja toksičnih metala u vode. Također čišćenje
procesnih spremnika i obrada tih otpadnih voda može generirati znatne količine vlažnog
mulja/taloga koji sadrži visoke koncentracije toksičnih metala. Rudarske aktivnosti također
mogu ispuštati toksične metale u okoliš. Djelatnost rudarenja i topljenja metala smatraju se
glavnim izvorima teških metala u okolišu. Pokazalo se da u sredinama gdje se odvijaju te
aktivnosti postoje velike količine toksičnih metala u vodama, tlu, usjevu i povrću. Osim toga,
tekstilna industrija još je jedan izvor teških metala u vodama – jedan od glavnih procesa u
takvim indrustrijama jest proces bojenja, iz kojeg najviše potiču spomenuti metali. Spojevi
korišteni za ove procese bojenja uključuju bakar, krom, nikal i olovo. U nekim slučajevima
nuklearne elektrane također su opisane kao izvor ispuštanja teških metala poput bakra i cinka
u površinske vode. U nuklearnim elektranama koriste se velike količine vode za rad. Nakon
rada ove otpadne vode koje sadrže teške metale ispuštaju se u površinske i podzemne vode i
mogu onečistiti vodene sisteme.

5
 Industrijska
grana Cd Cr Cu Hg Pb Ni Se Zn

Papirna
industrija - + + + + + - -
Petrohemija
+ + - + + - + +
Proizvodnja
hlora + + - + + - + +
Industrija
gnojiva + + + + + + - +
Željezare i
čeličane + + + + + + + +
Tabela 1. Grane industrije koje emituju teške metale

Također, velik dio onečišćenja teškim metalima dolazi i iz otpadnih voda u proizvodnji
pesticida, organskih hemikalija, gume, plastike i drugih, koji se zatim transportiraju ispusnim
vodama i onečišćuju izvore voda. Zbog visoke topivosti u vodenom okolišu, teški metali
mogu se apsorbirati u živim organizmima. Nakon što uđu u hranidbeni lanac, velike
koncentracije teških metala mogu se akumulirati u ljudskom tijelu. Ako su uneseni izvan
dopuštene koncentracije, mogu uzrokovati ozbiljne zdravstvene poremećaje.

Teški metali se mogu podijeliti u dvije grupe, a to su:

- esencijalni teški metali (bakar, željezo, cink, hrom)- neophodni za mnogobrojne

funkcije u ljudskom organizmu čiji manjak dovodi do ozbiljnih poremećaja u
organizmu, a također i povećana koncentracija. Najčešće je pitanje toksičnosti
zapravo samo pitanje količine, a ovaj raspon veoma varira kod svakog pojedinog
elementa.
- neesencijalni teški metali (olovo, kadmij, živa)- otrovni i negativno djeluju na
organizam

6
 4. Karakterizacija teških metala
S ekotoksikološkog gledišta, najopasniji metali su: olovo, živa, kadmij i arsen, pa je
izloženost tim metalima glavna prijetnja ljudskom zdravlju.

4.1 Olovo

Olovo u vodi za piće potiče iz olovnih vodovodnih cijevi, PVC cijevi koje sadrže olovnu
komponentu ili iz česme odnosno kućnih priključaka. Brzina rastvaranja olova iz olovnih
cijevi zavisi od: koncentracije hlorida, vrijednosti pH, kisika, temperature, tvrdoće i vremena
zadržavanja vode u cijevima. Olovo u vodu može dospjeti iz lemljivih spojeva cijevi, a
količina olova u vodi za piće može se smanjiti kontrolom korozije i podešavanjem vrijednosti
pH vode u sistemu za distribuciju. U ljudskom tijelu akumulira se prvenstveno u koštanom
tkivu, a iz koštanog tkiva se postepeno otpušta nazad u krvotok. Može se prenijeti s majke na
dijete u maternici, ali i putem majčinog mlijeka. Olovo utječe na gotovo svaki sistem u tijelu,
uključujući krvni sistem, endokrini, probavni, imunološki i reproduktivni sistem. Može
dovesti do oštećenja središnjeg nervnog sistema, posebno mozga u razvoju kod kojeg može
štetno djelovati na kognitivni razvoj i intelektualne performanse kod djece. Može oštetiti i
bubrege, jetru, reproduktivni sustav, osnovne stanične procese i funkcije mozga. Simptomi
trovanja su anemija, nesanica, glavobolja, vrtoglavica, razdražljivost, slabost mišića,
halucinacije i oštećenje bubrega. Olovo u većim koncentracijama kod biljaka inhibira
klijavost sjemena, utiče na morfološko-anatomsku građu biljaka, te inhibitorno utiče na
proces fotosinteze i transpiracije. Smatra se da pšenica ima visoku tolerantnost prema olovu,
dok se spanać ubraja u osjetljive biljke. Za razliku od nekih drugih teških metala, poput žive,
akumulacija olova u morskim i slatkovodnim ribama je neznatna, što znači da olovo nije
opasno po čovjeka pri konzumiranju ribe.

7
 4.2 Kadmij

U okolišu kadmij se prirodno javlja u anorganskom obliku kao posljedica vulkanskih

emisija i trošenja stijena. Antropogeni izvori kao što su izgaranje ugljena, nafte, spaljivanje
otpada, izgaranje benzina, proizvodnja i upotreba mineralnih gnojiva, itd dodatno povećavaju
količinu kadmija u tlu, vodi i živim organizmima. Kadmij i kadmijevi spojevi su netopivi u
vodi. Zbog toga se češće kreću u tlu, općenito su biološki dostupniji i skloni bioakumuliranju.
On nije esencijalan za život biljaka i životinja, a ljudi mu mogu biti izloženi iz više izvora.
Unos hrane čini oko 90% izloženosti, dok se manje od 10 % izloženosti javlja zbog udisanja
niskih razina kadmija u zraku i konzumacijom vode za piće. Prvenstveno je toksičan za
bubrege i hronična izloženost kadmiju rezultira disfunkcijom bubrega, a izloženost velikoj
količini dovest će do smrti. Također može uzrokovati demineralizaciju kostiju. Kod brojnih
biljnih vrsta intenzitet transporta kadmijuma u nadzemnim organima je u korelaciji sa
njegovom koncentracijom u hranljivoj podlozi. Kadmijum usvojen iz hranljive podloge
uglavnom se zadržava u korijenu. Udio ovog elementa u stablu i listovima biljaka je približno
isti ali manji od njegove koncentracije u podzemnom dijelu biljke. Ovaj element najviše se
apsorbuje u paradajzu, salati i spanaću. Veće koncentracije u biljkama inhibiraju
metabolizam željeza, izazivaju hlorozu i time smanjuju intenzitet fotosinteze. Kao i u slučaju
ostalih teških metala, tvrde vode inhibiraju usvajanje kadmijuma od strane riba, s obzirom da
se javlja kompeticija 𝐶𝑎2+ 𝑖 𝑀𝑔2+ i dvovalentih metalnih jona za isto mesto vezivanja na
škrgama. Ova pojava je naročitno bitna kod kadmijuma, jer je intenzitet njegove precipitacije
proporcionalan tvrdoći vode. Stoga kalcijum,
bilo u obliku sulfata bilo u obliku karbonata,
predstavlja zaštitnu materiju od sorpcije
kadmijuma. Međutim pri vrlo visokim
koncentracijama toksičnost kadmijuma
ispoljava se u vidu erozije škrga.

Slika 2. Uticaj različitih koncentracija kadmijuma na

biljku Arabidopsis thaliana

8
 4.3 Živa

Živu nastalu iz prirodnih izvora možemo naći u biosferi kao rezultat erupcije vulkana,
erozije tla te bakterijske razgradnje organskih živinih spojeva, itd. Ako čovjek utiče na
akumulaciju žive u atmosferi, govorimo o antropogenim izvorima žive kao što su izgaranje
fosilnih goriva, prerađivanje nafte, plinovi i otpad nuklearnih reaktora, medicinski otpad,
odlaganje baterija i fluorescentnih lampi. Glavni problem žive je, kada je riječ o zaštiti
okoliša, dakle, njezina široka upotreba i to prije svega u industrijskoj proizvodnji. U
elementarnom stanju živa je otrovna u obliku pare ili veoma sitnih kapljica. Kruženje žive u
prirodi ima četiri snažno povezana dijela: atmosferski, zemljišni, akvatični i biotički. U
atmosferi je dominantna gasovita elementarna živa HgO. Međutim, živa koja iz atmosfere
dospijeva u vodene sisteme je najčešće u svom dvovalentnom obliku-Hg2+ . U zemljištu,
živa biva usvojena od strane prisutnih organskih komponenti. Aktivnošću zemljišnih
bakterija redukcijom se prevodi u elementarni i lako isparljiv oblik žive. U vodenim
ekosistemima anorganska živa 𝐻𝑔2+ iz atmosfere biva transformisana kroz različite procese
od kojih je, sa ekotoksikološkog stanovišta, najznačajnija metilacija.

Slika 3. Ciklus žive u vodenim ekosistemima

9
Prvi znaci trovanja živom su, uglavnom, suhoća usta i grla, tegobe pri disanju, bol u prsima,
drhtavica, razdražljivost, upala desni, nepreciznost u pokretima ruku i prstima i probavne
tegobe. Isti su i znaci trovanja živinim spojevima, a pri teškom trovanju žive nastaje gubitak
pamćenja, grčevi, oduzetost i smrt. Od organometalnih živinih spojeva, metil-živa zauzima
posebno mjesto prema izloženosti faune i ljudske populacije njome. Kao i kod drugih alkil-
živinih spojeva, toksičnost metil-živinih spojeva je veća s obzirom na anorgansku živu. Ona
je snažan neurotoksin, te se prema njoj treba odnositi s izrazitom pažnjom. Može nastati iz
raznih oblika žive djelovanjem bakterija. Metil-živu u vodenom okolišu prvenstveno
nalazimo u ribama i morskim sisavcima. Riba i proizvodi od ribe su glavni, ako ne i jedini
izvor metil-žive prisutne u ljudskom tijelu. Visoke koncentracije pronađene su u velikim
grabežljivim ribama kao što su morski psi, sabljarke, velike tune, u riječnim ribama poput
štuka, brancina, jegulja, i u morskim sisavcima, tuljanima i kitovima. Svaki korak u
prehrambenom lancu povećava koncentraciju metil-žive u organizmu (pojava je poznata pod
nazivom bioakumulacija), pa tako njezina koncentracija u velikim grabežljivim ribama može
dosegnuti razinu milijun puta veću od razine u vodi. Koncentracija se povećava jer se metil-
živa brže akumulira u organizmu nego što se uspije izlučiti. Iako odrasli mogu imati
neurološke posljedice kada su izloženi visokim koncentracijama metil-žive, povećana
zabrinutost je usmjerena na djelovanje metil-žive na razvoj živčanog sustava nerođene djece i
djece u razvoju. Posteljica je sposobna zaustaviti mnogo toksičnih elemenata, ali metil živa je
iznimka po tome što može proći kroz posteljicu te se akumulira u višim koncentracijama u
fetalnom dijelu, a ne na majčinoj strani. Negativna situacija za razvoj fetusa je što živa
prelazi i krvno-moždanu barijeru te se dugoročno zadržava nakon prolaska.

Minamata bolest opisuje trovanje metil-živom ljudi koji su živjeli u Minamata zaljevu u
Kyushu, Japan 50-ih i 60-ih godina. Izvor metil žive bila je voda iz hemijske tvrtke gdje se
živa koristila kao katalizator u proizvodnji acetaldehida. Metil-živa se koncentrisala u
prehrambenom lancu što je kod mještana rezultiralo vrlo visokim koncentracijama u njihovoj
prehrani bogatoj ribama i školjkama. Simptomi ove bolesti su bili dominantno neurološki -
nekontrolisan tremor (nevoljno drhtanje ekstremiteta, jezika, glave, trupa ili čitavog tijela),
poremećaj osetljivosti ekstremiteta, gubitak koordinacije pokreta, gubitak ravnoteže, suženje
vidnog polja i poremećaj govora.

10
 4.4 Arsen

Arsen se može naći u podzemnim i površinskim vodama i to najčešće u obliku svojih

jedinjenja. Javlja se u dva valentna stanja, kao trovalentan i kao petovalentan. Valentno stanje
i oblici arsena u vodi zavise od više faktora: redoks potencijala i pH vrijednost vode, sadržaja
organskih materija, veličine čestica i biološke aktivnosti. U površinskim vodama bogatim
kisikom najčešće je prisutan petovalentni arsen (As(V)-arsenat), dok je u redukovanim
uslovima sa smanjenim redukcionim potencijalom (duboke podzemne vode i sedimenti),
uglavnom prisutan trovalentan arsen (As(III)-arsenit), koji je znatno mobilniji i toksičniji.
Anorganska jedinjenja arsena su kancerogena pa su više opasna za organizam od njegovih
organskih jedinjenja.Većina ekoloških problema, kao i sama pojava arsena u vodi, posljedica
je prirodnih procesa kao što su otapanje, biološke i vulkanske aktivnosti. Nije zanemariv niti
utjecaj čovjeka kroz rudarsku industriju, emisiju plinova nastalih sagorijevanjem fosilnih
goriva, te upotrebom produkata arsena u obliku pesticida i herbicida čija je primjena bila
raširena posljednjih desetljeća. Proizvodi arsena još i danas se često koriste u drvnoj industriji
pri zaštiti drvenih predmeta. Od svih izvora, arsen u vodi za piće ima najveći utjecaj na širu
populaciju i ljudsko zdravlje. Voda za piće uzima se iz raznih izvora, ovisno o lokalitetu;
atmosferska ili oborinska voda, površinska voda (rijeke, jezera, mora) te podzemna voda
(izvori, bunari). Koncentracije arsena pronađene u podzemnim vodama u nekim dijelovima
uvelike prelaze maksimalno dopuštene koncentracije.. Arsen je svrstan u Grupu 1, što znači
da je dokazano kancerogen za čovjeka. Arsen šteti srcu, plućima, želucu, jetri i bubrezima.
Može da izazove rak pluća i bubrega, a negativno utiče i na nervni sistem. Zbog toga je
granična vrednost za arsen u vodi za piće koja je ranije iznosila 0,05 mg/dm3 smanjena na
0,01 mg/dm3. Milioni ljudi danas troše vodu za piće u kojoj se arsen nalazi u povišenim
koncentracijama. Upotrebom ovakve vode za piće dolazi do unosa arsena u organizam koji se
manifestira povećanom koncentracijom arsena u krvi, kosi, noktima, inaktivacijom različitih
enzima te pojavom keratoza i raka pluća.

11
 5. Standardi kvaliteta vode

U zadnjih nekoliko godina, razvojem savremenih analitičkih tehnika, moguće je

detektovati prisutnost različitih anorganskih i organskih spojeva u vodi i to u koncentracijama
od nekoliko dijelova mase na milijardu (ppb) do čak dijelova mase na bilion (ppt). Postavlja
se pitanje koliko mogu biti opasni tako niski sadržaji hemijskih ili bioloških tvari u vodi po
zdravlje čovjeka. Nauka još uvijek ne može sa sigurnošću od 100% dati odgovor na ovo
pitanje. Moguće je izvršiti procjenu rizika da neka tvar u određenoj konentraciji neće izazvati
štetne posljedice na čovjekovo zdravlje. Takva procjena se obično provodi u okviru
ekotoksikoloških ispitivanja na biljkama i životinjama, na osnovu kojih se nastoji utvrditi
referentna doza koja neće biti štetna za čovjeka. Jednom utvrđena referentna doza predstavlja
maksimalno dopuštenu koncentraciju (MDK) tvari u vodi i određuje standard kvaliteta vode
za analiziranu tvar.

Voda za piće
Voda za piće je:

1) svaka voda, neprerađena ili prerađena, namijenjena za piće, kuhanje, pripremu hrane
ili za druge kućanske namjene, bez obzira na njeno podrijetlo i bez obzira isporučuje
li se iz razvodne mreže, rezervoara ili je u bocama ili spremnicima,
2) svaka voda koju subjekti u poslovanju s hranom upotrebljavaju za proizvodnju,
preradu, konzerviranje ili prodaju proizvoda ili tvari namijenjenih za ljudsku uporabu,
osim ako nadležna tijela smatraju da zdravstvena ispravnost vode ne može utjecati na
kvalitetu prehrambenih proizvoda u konačnom obliku.

U tabeli ispod navedene su dozvoljene koncentracije teških metala u vodi za piće prema
Pravilniku o zdravstvenoj ispravnosti vode za piće:

Parametar Vrijednost parametra (µg/l)

arsen 10
antimon 5,0
bakar 2,0
hrom 50
kadmij 5,0
nikal 20
olovo 10
selen 10
živa 1,0
Tabela 2. Dozvoljene koncentracije teških metala u vodi za piće

12
Zakonom o vodama Federacije BiH, član 32., se predviđa klasifikacija stanja vodnih tijela
površinskih i podzemnih voda koja se određuje na osnovu jačine promjena uzrokovanih
ljudskim aktivnostima:

I klasa – vode koje se u prirodnom stanju, uz eventualnu dezinfekciju, mogu upotrebljavati

za piće i u prehrambenoj industriji, a površinske vode i za gajenje plemenitih vrsta riba
(salmonidne).

II klasa – vode koje se u prirodnom stanju mogu upotrebljavati za kupanje i rekreaciju

građana, za sportove na vodi, za gajenje drugih vrsta riba (cipridne), ili koje se uz uobičajene
metode obrade mogu upotrebljavati za piće i u prehrambenoj industriji.

III klasa – vode koje se mogu upotrebljavati za navodnjavanje, a poslije uobičajenih metoda
obrade i u industriji, osim u prehrambenoj industriji.

IV klasa – vode koje se mogu upotrebljavati za druge namjene samo poslije odgovarajuće
obrade. 1

1
Sl. list SR BiH br:19/80.

13
 III-IV klasa površinskih
I-II klasa površinskih voda
TEŠKI METALI voda
µg/l
µg/l

OLOVO 2,00 80

ŽIVA 0,02 1,00

KADMIJ 0,5 5,0

ARSEN 50 50

CINK 50-80 80-200

HROM 1-6 6-20

ANTIMON 50 50

NIKAL 15-30 30-200

ŽELJEZO 100 1000

KOBALT 100 2000

SELEN 10 10

KALAJ 100 500

MOLIBDEN 500 500

MANGAN 50 1000
Tabela 3. Najveće dopuštene koncentracije teških metala u površinskim vodama

14
 6. Osnovne metode i procesi prečišćavanja otpadnih voda

Prečišćavanje zagađenih voda može se vršiti:

1. mehaničkim

2. biološkim

3. hemijskim

4. fizičko-hemijskim metodama

6.1 Mehaničko prečišćavanje

Mehaničkim ili fizičkim postupkom prečišćavanja odstranjuju se iz zagađenih voda
nerastvorene materije, kao i dio materija u koloidnom stanju. Osnovni zadatak mehaničkog
prečišćavanja zagađene vode sastoji se tome da se onemogući zastoj rada narednih objekata
postrojenja, njihovo preopterećenje i niska produktivnost. Kod mehaničkog prečišćavanja
razlikujemo preliminarno i primarno prečišćavanje.

6.1.1 Preliminarno prečišćavanje

Prvi stepen mehaničkog prečišćavanja ima za cilj uklanjanje grubih sastojaka koji mogu
začepiti ili oštetiti pumpne uređaje. Preliminarno prečišćavanje podrazumijeva uklanjanje ili
redukciju krupnih suspendovanih i plivajućih materija (drvo, papir, smeće…) sa eventualno
potrebnim drobljenjem, zatim uklanjanje težih neorganskih materija (pijesak, šljunak, metalni
dijelovi, staklo), kao i uklanjanje prekomjernih količina ulja i masti.

Za preliminarno prečišćavanje koriste se grube i fine rešetke, drobilice, taložnice za pijesak,

bazeni za odvajanje masti i ulja.

15
 6.1.2 Biološko prečišćavanje

Bioško ili sekundarno prečišćavanje zagađene vode ima za cilj da se u što većoj mjeri
uklone biološki razgradive organske materije. Razlog je tome sto prilikom mehaničkog
pročišćavanja nisu zadovoljeni uslovi postavljeni od vodoprivrede u pogledu zaštite voda od
zagađenja, jer dobivena voda poslije prvog stepena prečišćavanja još uvijek sadrži veliki dio
biološki razgradivih materija. U fazi biološkog prečišćavanja moguće je postići sniženje BPK
zagađenih voda u granicama 35-95%. Biološki procesi prečišćavanja baziraju se na aerobnoj
dekompoziciji ili oksidaciji organskih materija, kao i na anaerobnoj razgradnji.

Objekti u kojima se vrši biloško prečišćavanje su: prokapni biofilteri, objekti sa aktivnim
muljem, pješćani filteri (polja filtracije) i stabilizacione lagune (kanali).

6.1.3 Hemijsko prečišćavanje

Korištenje hemijskih i drugih sličnih postupaka za prečišćavanje zagađenih voda praktikuje

se radi povećanja efekta izdvajanja suspendovanih i koloidnih materija, teških metala,
fosfora, azota, deterdženata i pesticida.

Pošto sa mehaničkim i biološkim prečišćavanjem nismo u stanju postići kvalitet efluenta u

svakoj situaciji, to je potrebno izvršiti i naknadno-tercijarno prečišćavanje.

Tercijarno prečišćavanje vrši se kroz: brze pješčane filtere, adsorpcijom zagađenja na

aktivnom uglju, desorpcijom amonijaka, koagulacijom i flokulacijom, ionskom izmjenom,
elektrodijalizom.

16
 6.1.4 Dezinfekcija vode

Hlorisanje vode je proces dodavanja hlora (Cl2) ili hipohlorita u vodu. Ovim procesom se
vrši dezinfekcija vode hlorom, odnosno ubijaju se bakterije i drugi mikroorganizmi.
Hlorisanje vode se upotrebljava za prevenciju bolesti kao što su kolera, dizenterija, tifus itd.

Za fekalne vode utvrđeno je da će doze hlora biti dovoljne da se obezbijedi rezidualni hlor
potreban za dezinfekciju, samo ako se koriste normative, inače doza hlora će zavisiti od Ph
vrijednosti efluenta, rastvorenih materija, temperature i vremena kontakta.

Rezidualni hlor- koncentracija hlora izražena u mg/l koja je zaostala u vodi kao višak nakon
reakcija hlora s tvarima koje se mogu oksidirati u vodi.

Prednosti primjene hlora:

1. Jednostavna nabavka elementarnog hlora

2. Mogućnost skladištenja potrebnih rezervi
3. Mogućnost transporta
4. Jednostavnost rukovanja, doziranja i mjerenja koncentracije

Nedostaci primjene hlora:

1. Nastanak kancerogenih trihalogenmetana pri reakciji hlora sa organskim tvarima u

vodi
2. Hlor reaguje sa amonijakom, fenolima, bromom i drugim tvarima u vodi pri čemu se
troši dodatna količina hlora i nastaju štetni nusprodukti
3. pH vrijednost snažno utiče na učinkovitost hlora.

Slika 4. Tečno hlorisanje

17
 7. Metode uklanjanja teških metala iz zagađenih voda

Posljednjih godina razvijene su različite tehnike prečišćavanja zagađenih voda

onečišćenim teškim metalima. Iako se za uklanjanje teških metala iz onečišćene vode mogu
upotrijebiti različiti postupci kao što su hemijsko taloženje, koagulacija/flokulacija, flotacija,
ionska izmjena adsorpcija itd, svaki od njih ima svoje nerazdvojive prednosti i ograničenja u
primjeni.

7.1 Taloženje

Proces hemijskog taloženja je najčešće korištena metoda za obradu anorganskih efluenata.

Taloženje je hemijski proces u kojem se nepoželjni topivi metalni ioni i određeni anioni
uklanjaju iz vode prevođenjem u netopivi oblik. Postupak uključuje promjenu ionske
ravnoteže kako bi se dobio netopivi talog koji se zatim lako može ukloniti taloženjem. Kako
bi se otopljeni metal pretvorio u čvrsti oblik, u smjesu se dodaje reagens za taloženje.
Hemijskom reakcijom, potaknutu hemijskim reagensom, otopljeni metal prelazi u čvrsti
oblik. Učinkovitost procesa zavisi od vrste i koncentracije metala, te o vrsti reagensa koji se
koristi. Većina metala taloži se u obliku hidroksida, ali se koriste i druge metode kao
taloženje sulfide i karbonata.

Iako je ova metoda prečišćavanja učinkovita i relativno jednostavna, zbog upotrebe velike
količine hemijskih reagenasa i proizvodnje otpadnog mulja koji zahtijeva naknadnu obradu,
skupa je i ekološki neprihvatljiva.

18
 7.2 Koagulacija/flokulacija

Koagulacija je fizikalno hemijski proces prevođenja jednofaznog sistema u pravi dvofazni

sistem, destabilizacijom koloidnih čestica izbijanjem površinskog naboja.

Destabilizacija se postiže dodatkom hemikalija (koagulanata) u kapljevinu. Koloidne čestice

otopljene, otopljene u nekom kapljevitom sistemu, gube svoju stabilnost, i oblikuju nakupine
više čestica. Kada takve nakupine postignu određenu veličinu, zbog djelovanja sile talože se i
izdvajaju iz disperzne faze.

Flokulacija slijedi koagulaciju i često se smatra kao dio jednog procesa zvanog
koagulacija/flokulacija. Koagulacija i flokulacija su međusobno ovisni procesi. Flokulacija je
proces oblikovanja velikih flokula od sitnih, destabiliziranih koloidnih čestica.
Koagulacija/flokulacija podrazumijeva primjenu organskih (polimeri) ili anorganskih
koagulanata/flokulanata (mineralne soli polivalentnih kationa).

Parametri procesa koagulacije/flokulacije uključuju veličinu i oblik posude, brzinu i vrijeme

brzog miješanja, brzinu i vrijeme sporog miješanja, pH vrijednost sistema te koncentraciju
koagulacijskog sredstva. Prednost procesa koagulacije/flokulacije je njeno relativno
jednostavno izvođenje i kratkoća vremena potrebna za provođenje procesa, a glavni
nedostatak je nastajanje velike količine mulja koji predstavlja sekundarni otpad i potrebna
dodatna finansijska sredstva za njegovo zbrinjavanje.

7.3 Flotacija

Flotacija je odvajanje suspendovanih tvari podizanjem na površinu uz pomoć finih

mjehurića. Mjehurići se vežu za čestice i uzrokuju njihoo podizanje na površinu gdje se
skupljaju kao pjena koja se uklanja s vrha flotacijske jedinice. Zrak se u maloj količini vode
otapa pod pritiskom u uređaju koji se zove saturator. Ta voda zasičena otopljenim
zrakomdodaje se glavnoj struji vode koja se obrađuje. Nakon što se zasičena voda pomiješa
sa vodom koja se obrađuje, otpušta se pritisak, a otopljeni zrak izlazi iz otopine u obliku vrlo
sitnih mjehurića.

19
Flotacija se često koristi kao alternativna metoda drugim separacijskim postupcima kao što su
sedimentacija, separacija centrifugama, filtracija i slično, jer je često efikasnija ili ekonomski
prihvatljivija od tih metoda.

Slika 5. Flotacija

7.4 Ionska izmjena

Ionska izmjena je još jedna metoda koja se uspješno koristi u industriji za uklanjanje
teških metala iz otpadnih voda zbog brojnih prednosti, kao što su: visok kapacitet obrade,
visoka učinkovitost uklanjanja, brza kinetika i ekonomičnost, ion-izmjenjivačke smole (imaju
sposobnost izmjene kationa s metalima u otpadnoj vodi).

Ionske smole mogu biti sintetske i prirodne čvrste smole. Među materijalima za ionsku
izmjenu obično se preferiraju sintetske smole jer su učinkovite za gotovo potpuno uklanjanje
teških metala iz otopine. Najčešći kationski izmjenjivači su jako kisele smole sa sulfonskom
skupinom (-SO3H) i slabo kisele smole sa karboksilnom skupinom (-COOH).

Upijanje iona teških metala na ion izmjenjivačkoj smoli je donekle uvjetovana parametrima
kao što su pH, temperature, početna koncentracija metala I kontaktno vrijeme.

Za razliku od hemijskog taloženja kod ionske izmjene nema problema vezanih uz

zbrinjavanje mulja pa se na taj način smanjuju troškovi vezani uz zbrinjavanje metalnog
taloga. Nedostatak ove metode je u tom što ne može podnijeti koncentrirane otopine metala
jer se matrica brzo uprlja organskim i drugim tvarima koje se nalaze u vodi, nisu dostupne
prikladne ion-izmjenjivačke smole za sve metale, ionska izmjena nije selektivna i vrlo je
osjetljiva na pH otopine.

20
 7.5 Adsorpcija

Adsorpcija je jedna od najprikladnijih tehnika za uklanjanje teških metala iz otpadnih

voda. S obzirom na mogućnost smanjenja hemijskog i biološkog mulja, visoku učinkovitost,
mogućnost regeneracije metala, fleksibilnost i jednostavnost,proces je pogodan čak i kad su
metalni ioni prisutni u niskoj koncentraciji. Zbog neosjetljivosti na otrovne onečišćivače,
niska cijena i jednostavnost rukovanja smatra se da je adsorpcija mnogo bolja tehnika u
usporedbi s drugim metodama uklanjanja teških metala.

Adsorbenti su tvari koje imaju veliku površinu po jedinici mase kao posljedica velike
poroznosti ili usitnjavanja.

Najčešći adsorbenti su: aktivni ugljen, koštani ugljen, zemlje za bijeljenje, aktivne gline,
silikagel, aktivirani aluminijev oksid i aktivirani boksit, magnezijev oksid, molekularna sita.

7.5.1 Aktivni ugalj kao adsorbens

Aktivni ugal (AC) kao adsorbens široko se koristi za uklanjanje teških metala. Adsorpcija
metalnih iona na aktivnom uglju uglavnom je pod uticajem njegovih fizikalnih i hemijskih
karakteristika kao što je površina, volume pora i funkcionalnost površine. Kako bi se postigao
napredak u adsorpciji teških metala na AC i kako bi se smanjili troškovi zagađenja nakon
adsorpcije kao opcija mogu se koristiti aditivi kompoziti aktivnog uglja.

Prednosti upotrebe filtracije aktivnim ugljenom su:

 odstranjuje vodikov sulfid i metan koji može nastati u vodi ili u pijesku;
 odstranjuje hlor (hloramine) iz česme;
 odstranjuje organske zagađivače nastale biološkim procesima;
 odstranjuje vanjske zagađivače koji mogu ući u vodu
(dezodoransi, pesticidi, dim cigareta);
 podiže redoks vode;
 stvara kristalno čistu vodu;
 podiže koncetraciju kisika u vodi;
 vrši hemijsku, mehaničku, biološku i denitrificirajuću filtraciju (denitrifikaciju vrši samo
u sporim procjeđivačima).

21
 7.5.2 Jeftini adsorbensi

Prirodni materijali koji su dostupni na određenim područjima mogu se koristiti kao jeftini
adsorbensi zbog njihovog kapaciteta vezanja metala. Prirodni zeoliti stekli su značajan
interes, uglavnom zbog njihove sposobnosti ionske izmjene.

Poljoprivredni otpad jedan je od bogatih izvora jeftinih adsorbenasa. Tu se koristi neaktivna

mikrobna biomasa za vezanje i koncentriranje teških metala iz otpadnih tokova čistim
fizičko-hemijskim putem upijanja. Upotreba poljoprivrednog otpada za uklanjanje teških
metala poznata je kao biosorpcija.

Novi izvori, kao što su ljuske lješnjaka, rižina ljuska, klip ili ljuska kukuruza, nakon hemijske
modifikacije ili pretvorbe u aktivni ugljen zagrijavanjem, mogu se koristiti kao adsorbensi za
upijanje teških metala. Maksimalno ulanjaje teških metala postignuto je na pH 6.0

22
 8. ZAKLJUČAK

Na temelju ovog rada, možemo zaključiti da je onečišćenje vode teškim metalima danas
postao jedan od najozbiljnijih ekoloških problema. Većina teških metala toksična je i
predstavlja ozbiljnu prijetnju ljudskom zdravlju i vodenom okolišu. Teški metali koji se
najčešće nalaze u vodama uključuju arsen (As), olovo (Pb), živu (Hg), kadmij (Cd), hrom
(Cr), bakar (Cu), nikal (Ni), srebro (Ag) i cink (Zn).

Uklanjanje teških metala iz otpadnih voda mogu se primijenjivati različite metode, međutim,
nije pronađena metoda univerzalno učinkovita i primjenjiva za uklanjanje teških metala.

Hemijsko taloženje pokazalo se kao učinkovita metoda za obradu anorganske otpadne vode s
visokom koncentracijom metala, ali zbog upotrebe velike količine hemikalija dolazi do
stvaranja mulja. Kao i kod hemijskog taloženja, proces koagulacije/flokulacije zahtijeva
veliku količinu hemikalija što dovodi do visokih operativnih troškova i povećanja količine
mulja. Ionska izmjena široko se koristi za uklanjanje teških metala.te je učinkovita metoda i u
određenim uvjetima može postići potpuno uklanjanje teških metala. Ali ova metoda je skupa
kada se odrađuju velike količine otpadne vode sa niskom koncentracijom teških metala.
Adsorpcija je prepoznata kao učinkovita metoda za uklanjanje teških metala čak i kada su oni
prisutni u malim koncentracijama.

Iako se za uklanjanje teških metala mogu koristiti različite metode, odabir najprikladnije
metode zavisi od parametara kao što su pH otopine, vrste metala koji se uklanja i njegova
početna koncentracija.

23
9. LITERATURA

1. Lončarić Z., Kadar I., Jurović Z., Kovačević V., Popović B., Karalić K., Teški metali od polja
do stola, 47th Croatian and 7th International Symposium on Agriculture, Zbornik radova 2012.
2. Duffus J.H., Heavy metals- a meaningless term?, International Union of Pure and Applied
Chemistry, 74 (2002)
3. Sofilić T., Ekotoksikologija, Sveučilište u Zagrebu, Metalurški fakultet, Sisak 2014.
4. Lončarić, Božić A., Obrada industrijskih otpadnih voda, Zagreb 2015.
5. Raos N., Metali života- metali smrti, Školska knjiga, Zagreb, 2008.
6. Grdenić D., Živa, Tehnička enciklopedija, 1987.

24