Pinoy Folk Tales

Philippine Folk Tales. Kuwentong Bayan. Pabula. Alamat. Maikling Kuwento. Atbp...

FRIDAY, JANUARY 18, 2013

PANITIKAN NG ARMM

PANITIKAN NG ARMM:

Mga Iba’t Ibang Anyo ng Panitikan sa Maranao

Sa pagsasaliksik ni Tim Madela ng Mindanao State University hinati niya ang panitikang pasalita sa mga
sumsunod: panitikang pangIslam, (1) Panitikang di pang-Islam (2) Katutubong panitikan na Pang-Islam,
at (3) Ang iba pang klasipikasyon (Madale, 1942).

Sa panitikang di pang-Islam, hinati niya ito sa mga sumusunod: (1) Epiko, (2) Tutol (kuwento), (3) Tubad-
tubad (maiiksing tula pampag-ibig) (4) Kadaonga (Love fest), (5) Pananaroon (kasabihan),(6) Sowa-sowa-i
(drama),(7) Limpangan ago Antoka (Puzzles at Riddles), (8) Rhymes (Sakuba), (9) Panitikan Pambata
(Madale, 1942).

Sa ilalim ng katutubong panitikan pang-Islam ay: (1) Dekir (Dirge Song), (2) Quiza (Religious story), (3)
Kandidiagao (Crying over the dead), (4) Khutba (sermons), (5) Koranic Exegesis, (6) Nagpapaliwanag na
Pahayag (Explicatory Statements) tungkol sa Islam, (7) Duaos, (8) Relihitosong Kanta, (9) Kadaolat sa
Miatal (Madale, 1942).

Ang iba pang klasipikasyon ng panitikang pasalita ng Maranao ay gumagamit ng pigura ng pananalita,
ang tuwirang paghahambing (simile) at di-tuwirang paghahambing (metaphor).

KATUTUBONG PANITIKAN SA ISLAM

EPIKO

Darangen

And Darangen ang pinakatanyag na epiko sa Maranao. Iilang gabi ang nilalaan para matapos ang buong
epiko.

Ang mga pinakilalang kabanata sa Darangen ay ang " Ang Pagdukot kay Paramat a Lawanen, ’’ (So
Kiaperawa-i ki Paramat a Lawaen) at, “Ang Pagkamatay ni Bantugan sa Kaharian ng Dagat,” (So
Kapnatangkopan a Ragat) (Madale, 1942).

Ito ay mga kabanta pati mga buod nito mula sa Darangen:

1. Diwatandao Gibon- Ang Unang Paghahari ni Diwantandao Gibon ;

Sa kabanatang ito, isinasalaysay kung paano pinamamalakad ni DiwantadoGibon ang kanyang kaharian
nang mag-isa. Bago siya namatay, nagbigay siya ng payo sa kanyang mga anak kung paano mamuno. Dito
rin isinasalyasay, ang angkan ng pinakaunang sultan sa Lanao (Madale, 1942).

2. Sandalinaian Sirig- Nang Dinukot ni Bantugan si Sandalinaian Sirig

Isinasalyasay dito kung paano inakit ni Paramat a Bantugan and prinses, Si Sandalinaian Sirig. Ang buong
lamin (silid sa tore) ng prinsesa ay dinala sa ibang kaharian nang di niya namamalayan (Madale, 1942).

3. Minirigi a Rogong – Pag-ibig at Pakikipagsapalaran ni Prinsipe Lomna

Ito ay karugtong ng kabanta, “Kpaloma,” ang kabanata na ito ay ikinulwento kung paano inutusan ni
Bantugan si Lomna na huwag umalis sa lugar habang siya ay wala pa (Madale, 1942).

Si lomna ay iniwang mag-isa at ang mga tao sa Kadaraan ay gustong maghiganti. Ang ibong Noi ay
bumalik sa Bombaran at nalaman ni Madale ang nangyari. Sinabi niya sa Nori na pupunta sila at ililigtas
nila si Lomna (Madale, 1942).

4. Kaplombaian a Lena- Ang Pagdukot kay Prinsesa Minoiod a Damoao

Si Prinsesa Minoiod a Damao ay isa sa mga kasintahan ni Bantugan. Habang wala si Bantugan, siya ay
dinukot ng ibang prinsipe. Narinig ni Bantugan. Ito at kaagad iniligtas siya sa mga kalaban (Madale,
1942).

5.Paramta a Gandingan- Ang Pagdukot kay Prinsesa Paramta a Gandingan

Nagkaroon ng piging sa Bogabong Komara. Ang prinsesa ay nakabihis para sa okasyon nang
dumating ang diwata mula sa Bembaran. Nagkaroon ng kadiliman at kidlat. Nang nagging mabuti ang
panahon, umopo siya sa isang bato, lakongan tomianong. Nakita siya ni Bantugan. Dinala siya sa
Bembaran at ihinarap sa kanyang ama para ikasal ngunit di pumayag ang ama (Madale, 1942).

6. Kambabalaian Anonen- Bantugen Linigawan si Walain a Maginar

Alam ni Inaionan o Kampong ( pinuno ng ) na si Bantugen ay kasama si Walain a Maginar. Nang

malaman niya ang mga ito, sinabihan niya lahat ng mga datu ng Bembaran na huwag siyang kausapin sa
kanyang pagbalik (Madale, 1942).

7. Kapminangoao a Rogong- Ang Pakikipagsapalaran ni Paramat a Bantugen in Minangoao a Rogong

Ang bayani, si Paramt a Bantugen ay nanaginip ng isang magandang prinsesa, si Alongan Labimombao
na pumunta sa piging ng Bembaran. Sa kanyang panaginip ay di niya hinayaan bumalik ang prinsesa sa
kanila. Ang prinsesa ay nagkaroon rin ng parehong panaginip. (Madale, 1942)

Nagising si Bantugen at tinawag siya ng diwata na papuntahin sa kaharian na iyon. Nagbalatkayo siya
bilang isang maitim na lalaki at nakipagkaibigan kay Daridai Mairindo, na anak ng isang datu (Madale,
1942).

8. Kaploma- Ang Planong Pagpapakasal ni Prinsipe Lomna

Dito isinalaysay kung paano humingi si Lomna ng kasal at ng marami pang iba sa kanyang ama, si
Bantugen. Hiningi ri n niya nag awing ginto ang buong lugar (Madale, 1942).

9. Kiaperawa-a ki Paramat a Lawanen- Ang Pagdukot kay Prinsesa Lawanen

Ito ang pinakasikat na kabanata sa Darangen.

10. Kailid a Dempas – Sagayan War Depictions:

Sa kabanatang ito, inilalarawan ang mga tamang pamamaraan sa pakikibaka. Inilarawan dito ang tamang
paraan sa paghawak ng kampilan. Ang isang mananayaw ay pinagaaralang ang iba’t ibang pamamaraan
sa pakikibaka (Madale, 1942).

11. Kangginasaan a Oral- Bantugen Hiniwalay ang Nanay ni Ginasaan a Orai

Nagselos si Bantugen at hinawalayan si Ginasaan a Orai. Nagsimula ito nang makita niya ang kwintas suot
ng kanyang asawa. Sabi niya ito ay bigay ng kanyang ina ngunit ayaw pa rin ni Bantungen maniwala sa
kanya (Madale, 1942).

12. Kapagondoga- And Di-pagkaiintindihan

Dito, ikinwento ni Bantugen ang mga pangyayari kung bakit niya hiniwalayan ang kanyang mga asawa
(Madale, 1942).

13. Kapranona- Pagtanaw sa Nakalipas

Madalas umupo ang bayani sa bato, lakongan tomianong at inaalala ang mga nakaraang nangyari.
Naalala rin niya ang mga kaharian na kung saan nakipagrelasyon siya sa mga prinsesa (Madale, 1942).

14. Kasonggiringa- Ang Di-pagkakaintindihan nina Bantugen at Minoiod

Si Prinsesa Minoid ay di tinanggap ni Inaionan o Kampong bilang asawa ni Bantugen. Umalis ang bayani
at si Mindanano sa Tonong ay linusob ang lugar.

Si Daridai Mairindo, isang batang lalaki ay sinubukan ipagtanggol ang lugar ngunit di niya kaya. Ang
prinsesa ay nagpadala ng ibon (Nori) upang hanapin ang bayani at ipagtanggol sila. Nagkaroon ng
pagtutunggali at nailigtas ang prinsesa (Madale, 1942).

15. Kapenggensaian a Rogong- Ang Digmaan ni Misoiao

Ito ay tungkol sa paghihirap at tagumpay ni Misoiao sa pakikipagdigma sa kanyang mga kalaban-

Ikaharaanens (Madale, 1942).

16. Kianggobat i Misoiao- Nagdeklara si Misoiao ng digmaan sa lahat ng digmaan

Si Misoiao, isang batang prinsipe ay pumunta sa lahat ng kaharian at nagpahayag ng digmaan upang
patunayan ang kanyang sarili. Pumaslang at Linpastangan niya ang mga kapangyarihan. Ang nakapagpigil
sa kanya ay si Bantungen lamang na tinuturi niyang ama (Madale, 1942).

17. Natangkopan a Ragat – Ang Pagkamatay ni Bantugen sa Natangkopan a Ragat

Ang datu ay nagutos sa lahat ng mga kaharian na huwag kausapin si Bantungen sa kanyang pagdating.

Nagulat si Bantungen dahil walang gustong makipagusap sa kanya. Umalis siya at namatay sa ibang
kaharian. Kinuha ni Madale ang kanyang kaluluwa sa isang lugar sa kalangitan at binuhay muli si
Bantungen. Ito ay pinkawiling-wili na kabanata dahil ito ang pinakaunang pagkakataon na ang lahat ng
mga asawa at kasintahan ni Bantugen ay nagsama-sama upang bigyan siya ng pugay (Madale, 1942).

18. Darangen- Rinandang- Ang Paglalakbay ni Prinsipe Rinandong

Sa unang bahagi ng kabanata na ito ay ipinakita ang pinaglahian ng mga tauhan sa Darangen.

Sa sumunod na bahagi ng kabanata, isinasalaysay nito ang paglalakbay ni prinsipe Bantugen, Madale, at
Rinandang habang papunta sila sa Kiaranda a Ragat. Ito ay kaharian na kapantay ang Bembaran. Lahat
sila ay pumunta upang matanawa ang kaharian at ang magandang prinsesa (Madale, 1942).

TUTOL

Ang tutol ay nahahati sa tatlo: (1) Tutol sa Pagkapoon (Kuwento tungkol sa Pinagmulan), (2) Tutol sa
Piyakakuyakayad (Nakakatuwang Kuwento), (3) pabula (pangangayamun).

TUTOL SA PAGKAPOON (KUWENTO TUNKOL SA PINAGMULAN)

Radia Indarapatra
Bagama’t itinuturing ang Radia Indarapatra bilang epiko, ito ay napapabilang sa kategoryang tutol. Ito ay
ayon kay Timan Madela (1942).

Ang Radia Indarapatra ay may dalawang bersyon: ang sa Maguindanao at sa Maranao. Sa bersyon ng
Maranao, binubuo ito ng pitong kabanata.

Ang tutol ay tumtukoy sa mga pangyayari sa iba’t ibang pagkakasunod: (1) pisikal at political na
heograpiya, (2) sosyal at pamilyang organisasayon, (3) kosmolohiya, (4) relihiyon at mahika, at iba’t
ibang katangian ng lipunan ng Maranao (Madale, 1942).

TUTOL SA PIYAKAKUYAKAD (NAKAKATUWANG KUWENTO)

Isang magandang halimbawa sa nakakatuwang kuwent na gustong gusto marinig ng mga Maranao ay
ang Pilandok. Si Pilandok ay mautak at maparaan . Isa sa mga kuwento nito ay ang kuwento kung paano
niya tinawid ang ilog na may mga buwaya (Madale, 1942).

Ang Pagtawid ni Pilandok sa Ilog

Isang araw gustong tumawid ni Pilandok sa ilog ngunit wala siyang bangka. Takot rin siya lumangoy dahil
mayroon matatagpuang buwaya doon. Hindi alam ni Pilandok kung ano ang kanyang gagawin. Umupo
siya malapit sa ilog at biglang may naisip siya. Mabilis niyang sinigaw sa mga buwaya (Madale, 1942).

“Gusto ng datu malaman kung ilan ang mga buwaya nakatira sa ilog na ito. Kinakailangan na lumabas
kayo para mabilang ko kayo.”

Nang marining ng mga buwaya ito, lumabas ang pinakamatanda na buwaya upang makipagusap kay
Pilandok.

“Bakit gusto ng datu na bilangin kami?”

“Kasi gusto niya pakainin kayo araw-araw.”

Nang marinig ng mga buwaya ito, lumabas sila sa kanilang pinagtataguan. Dahil sa sobrang dami nila,
ihiniling niya sa mga bumawaya na gumawa ng maraming mga hanay patungo kung saan siya
kinaroroonan. Nang matapos ihanay ng mga buwaya ang kanilang sarili, sinumula ni Pilandok magbilang.

“Isa—dalawa—tatlo.” Habang ibinibilang niya ang buwaya, lumundag siya mula sa likod sa isang buwaya
patungo sa isa. Nang marating niya ang kabilang banda ng ilog, lumukso siya. Tumingin siya sa likod,
sabi niya sa mga buwaya.

‘’ Ha, ha, ha, naloko ko kayo. Walang gustong gawin ang buwaya sa inyo.’’ Nang sabihin niya ito,mabilis
siyang tumakbo patungo sa kanyang bahay (Madale, 1942).

PABULA-PANGANGANYAMON
Mahilig ang mga kabataan sa mga nakakatuwang kuwento. Bukod pa ditto, mahilig rin sila sa mga
kuwento tungkol sa mga hayop o pabula. Halimbawa nito ay ang Unggoy at Ang Tagak (Madale, 1942).

TUBAD- TUBAD – MAIIKSING TULANG PAMPAG-IBIG

Noong una, ang mga Maranao ay gumagamit ng maiiksing mga berso para iphayag ang kanilang
nararamdaman at pagkadismaya. Patula nilang pinapahayag ang mga ito para di masakit sa iba (Madale,
1942).

Flying hard the swift is

Trying hard to catch up with the hawk

But he can not equal him

Because he is far too small.

Ito ay may iba’t ibang interpretasyon depende sa okasyong ginamit ito. Kung sa conteksto na pag-ibig,
maaring ibig sabihin nito na hindi mapapantayan ng isang mangiibig ang isa dahil ang isa ay masmataas o
masmagaling kaysa sa kanya. Ang isa pang interpretasyon ay ang literal na kahulugan na ang lawin ay di
makakapantay sa agila (Madale, 1942).

KADAONGA (LOVE FEST)

Kapag gusto ng lalaki magphayag ng pag-ibig sa babae, binibisita niya ito sa bahay at may kasama siyang
dala na nagsisilbing tagapagmensahe niya. Sa ganitong paraan, ang babae mayroon ring
tagapagmensahe. Ito ay di pormal na okasyon.

Ito ay halimbawa ng sagot nang lalaki matapos sagutin ng babae kung mayroon ba itong pag-asa
(Madale, 1942):

Ino ko di

Papanok ka so Nori

Apai so samber ian

Da ngka kasampiroti
Why will i not be sure

that the bird Nori is mine

When in flight it is free

but when it perched it's caught

PANANAROON- MATALINGHAGANG KASABIHAN

Ang mga pananaroon ng mga Maranao ay binibigkas tuwing pinaparusa ang isang bata upang matuto o
uyamin ang tao. Kahit karamihan sa mga ito ay di nakasulat, isinasapuso ito ng mga bata at nagiging
bahagi ng kanilang pagpapahalaga at paniniwala (Madale, 1942).

Hal.:

So bawing a ketesen

Na mi song bo sa ketesen

Na makapemagenesa

A bunch of bawing plants

May grow far apart

But they are one when being pulled

SOWA-SOWA-I - DRAMA

Ang Sowa-sowa-I ay mahahati sa lima: (a)Kamboyka, (b)Kaganat sa darangen, (c)Diabro, Onta, and Kokok
(d)Sagayan (e)Sadoratan (Madale, 1942).

KAMBOYOKA

Ang bayok ay mga patulang berso na tumatalakay sa iba’t ibang paksa. Ang tema ay umiikot sa uri ng
kapistahan na piangdidiwang. Ito ay maaring bahagi ng epiko. Ito ay inaawit ng onor. Ang tawag sa
sesyon na ito ay kambayoka (Madale, 1942).

Ito ay maaring kantahin ng dalawa o higit pa na nakaupo sa magkabila. Ito ay nagsisimula ng isang
panimulang talumpati ng tagapagbunsod at ng mga putok ng baril. Ang pangatlong tao ay magsisilbing
tagapaghatol kung sino sa dalawa ang may pinakamaganda at may pinakamatalinghagang paglalarawan
sa okasyon na iyon (Madale, 1942).

Ito ay isang halimbawa ng isang bayok na may tunog ng Darangen na tumatalakay sa isang bahagi ng
epikong, “Kamplomna” (Madale, 1942).

Oh, for the love

Someone of nobility has come.

To propose for marriage

He, who can not be ignored

Because he is of royal blood.

Lomna, dear Lomna why did you come

He who is flirtatious, must be entertained?

Playing around is his forte.

I see the waves in the sea

That dash to the shores of all kingdoms

I see the sun that shines all over

What made you come?

The bird, Sampiri Kagandongan is right

To love prince Bantugen in your behalf

One will regret;

Loving him is just adoring a pale green color.

The color that fades easily

As few drops of rain fall.

Dear Lomna, if you really mean to live

In Dalinaian Kaparan, be serious

Then we will put up flares in Gandamato Damedag

We will shelter you with an umbrella of yellow

That fades as rain fall

Dear Lomna, why did you come?

KAGANAT SA DARANGEN

Ang Kaganat sa Darangen ay isang interpretatibong sayaw at kanta. Inilalarawan ng tagapagtanghal na

subukan gayahin si Prinsipe Lomna nang pinadala siya upang mag-alok ng kasal para sa kanyang ama
(Madale, 1942).

Ang tagapagtanghal ay kailangan wala pang asawa, maganda at mayroong malambot na katawan. Ito ay
dula na nagpapakita ng pagpapadala kay Lomna sa Gindolongan. Maraming pagwawagayway ng
pamaypay at maraming paggiwang ng bewang ang isisinasagawa sa dulang ito (Madale, 1942).

DIABRO, KOKOK, AT ONTA

Ang daibro at ang kokok ay laging magkasama tuwing kasal, koronasyon at iba ipang magkatulad na
pagdiriwang. Ang diabro ay nakabihis ng tuyong dahon ng banana. Sa kapistahan, tatakbo siya kukunin
ang kopya (kalo) ng mga datu. Ito ay kostumbre na maari lamang niya kunin balik ang kanyang gamit
kung bibigyan niya ang diabro ng pera (Madale, 1942).

Ang koko naman ay isang nagmumukhang halimaw na nanggaling sa gubat. Nakasuot siya ng kalo.
Mahaba ang kanyang buhok at ang kanyang suot ay puno ng algae. Kasama ang diabro, tatakbo sila,
sasayaw sa tunog ng agong at kulintang (Madale, 1942).

Ang onta ay isang paggaya sa kamelyo. Gumagamit sila ng kawayan upang makabuo ng isang istraktura
na halintulad sa kamelyo. Apat na lalake ang nagsisilbing binti ng kamelyo (Madale, 1942).

Kinagawian na ang onta ay linilibot ang buong baryo tuwing kasal at binubukas ang bunganga. Ito ay
kagawian na kung buksan nito ang kanyang bunganga ay kinakailangan na lagyan ito ng laman. Ito ay
nagsisilbing mga regalo ng pamilya ng babaeng kinakasal (Madale, 1942).
SAGAYAN

Ang sagayan (sayaw pandigma) ay nagmula sa Darangen. Ito ay pagsasadula ng kabaynihan ni Bantugen
habang ihinahanda ang kanyang sarili para sa pakikidigma sa mga kalaban-Ikadaraanen (Madale, 1942).

SADORATAN

Sa isang kabanata sa epiko, ang prinsesa matapos siyang dukutin ng isa pang prinsipe, siya ay lumakad sa
gitna ng napakaraming tao na nasilayan ang kanyang kagandahan (Madale, 1942).

Ganito ang paglarawan ng kanyang paglakad:

“…Kisiod bon a nglai na arega sakampo, kanatap palad a-i na pasa-i saka inged.”

“…Swaying her hands as she walks is worth a camp, and lifting her foot is worth a place.”

Ang sayaw na ito ay pagsasadula nang pinalakad ang prinsesa sa harap ng mga datu at sultan. Ang
tagapagtanghal ay kailangan maganda, marunong kumanta at malamyos maglakad (Madale, 1942).

LIMPANGAN AGO ANTOKA - Puzzles at Riddles

Ang limapangan (puzzles) ay para sa mga matatanda samantalang ang mga antoka (riddles) ay para sa
mga bata (Madale, 1942).

Ang halimabawa ng limpangan ay ang kuwento ng Unggoy at ng Puno

Ang mga limpangan ay binibigkas tuwing nagsasama-sama ang mga batang Maranao. Ang bata na na
nakakasagot ng maraming limpangin ay hinahangaan at itinuturing matalino (Madale, 1942).

Halimbawa ng limapangan :

Ladia sa kalaan

A di ketangalan sa ig.

A cup from the forest

Which can not hold water

Sagot: Bird’s nest

SAKUBA- Rhymes

Ito ay kasiya-siyang pakinggan na may dalawang ibig kahulugan.

Ino ako den a-i Why am I

Mala ako den a-i A grown up

Pekelilid ako den rolling?

Kapag isinulat at baybayin sa ibang paraan. Ganito ang kahulugan nito:

Ino a koden den a-i Why is this

Mala a koden den a-i big pot

Pekelilid a koden rolling?

PANITIKANG PAMBATA

Ang panitikang pambata ay nahahati sa tatlo:(a) Kanta tungkol sa Pangangaso (b) pangingisda, (c) lalabay,
(d) kantang may rima (rhyme song) (Madale, 1942).

Kanta tungkol sa Pangangaso

Naniniwala ang mga bata na kapag maglagay sila ng bitag at kapag sila ay kumanta, mahuhuli nila ang
ibon. Ang isang uri ng ibon na mabibihag nila sa pamamagitan ng kantan ay ang dao’lan.

Matapos niyang ibitag ito, aawit siya.

Kanta tungkol sa Pangingisda

Halimbawa :

Seda ka seda ka

O ba ka panonotolan

Magpeka baka ‘ka

Mabibid a lig ka.

Fish, fish

Do not tell your story

Or your jaw will break

And you neck twisted.

Pinaniniwalaan kapag kumanta sila ng kantang ito, marami silang mahuhuling isda.

Bung-bong – Lalabay

Kinakanta ito ng mga nakakatandang kapatid na babae sa kapag pinapatigil ang iyak ng sanggol at kapag
pinaputolog ang sanggol kapag umaalis sa bahay ang ina (Madale, 1942).

Bon, bong ai bong bongan Sleep, sleep, sleep

Pakatorog ka wata Sleep dear little one

Gomirao si ‘na aka Mother might say

Ba ko seka dianeg That I punish

Go ka ri pimbongetan And reprimanded you.;

Kantang May Rima (rhyme)

Karamihan ng mga bahay ay itinatayo malapit sa lawa. Dahil ditto, kinahiligan ng mga bata maglaro at
lumangoy sa tubig. Matapos maglaro, lulundag sila mula sa banto at kakanta sila (Madale, 1942).

Halimbawa:

Talepi, talepi Beat, beat

Maona ko mamara I will dry ahead

Di so mga ped ko Of my companions.

Katutubong Panitikan na Pang-Islam

DEKIR- Dirge Song

Ang Dekir (dekr sa salitang Arabo) ay ibig sabihin sambahin ang Panginoon. Ang isang berso mula sa
Koran o ang buong Koran ay itinuturing dekir. Sa mga Maranao, ang ibig sabihin ng dekir ay isang kanta
na inaawit sa huling gabi ng virgil. Kiakailangan dalawang tao ang aawit ng dekir. Ito ay mayroon mataas
na tono. Nang maabot ng mangaawit ang pinakamataas na tono, hihinto siya sa pagkanta at
ipagpapatuloy ng isa pang mangaawit (Madale, 1942).

Halimbawa:

So Bangkit sa Donia- The End of the World

Peace be unto you

Oh, how true

While on earth living and strong

One must perform his religious obligations

For when the earth will crumble into pieces

There will be no places one can stray;

Big waves and storms one can not stand

What a disaster for mankind

Allah the Greatest!

QUIZA- Religious Story

Ang mga quiza ay mga relihiyosong kuwento na nagmula sa Koran para sa mga nanampalataya at di
nanampalataya. Ang isang halimbawa nito ay ang kuwento ni Ibrahim nang isakripisyo niya ang kanyang
sariling anak (Madale, 1942).

KANDIDIAGAO- Crying Over the Dead

Ito ay kakaibang paraan ng pagiyak para sa namatay. Habang umiiyak para sa namatay, ginagawa niya ito
sa magandang tono. Ito ay katulad ng dekir. Iba ang pamamaraan ng Kandidiago ng lalaki sa babae. Ang
tawag sa paraan ng lalaki sa pagkanta ay kakemama (Madale, 1942).
Ang unang halimbawa ay pagiyak ng babae para sa kanyang namatay na anak:

Aidao ikaritan ko, bolawan aken

Ino ko ngka pagawa-i, ikaritan ko

Aidao Tuhan ko, ino ngaka raken kowa-a a wata aken a-i

Ikaritan ko a bolawan aken

Aidao tuhan ko na o ba ba den mapemasa

Na pamasa-an ko; ay Tuhan ko

Ngkaia wata aken, bolawan aken.

My dear child, my beloved

Why did you leave me, my child

Dear God, why did you take away my child

My child, my beloved

Dear God, if I can only buy his soul

I will buy it, dear God

My child, my beloved.

Ang sunod na hlaimbawa ay Kandidiago ng lalaki. Sa pagpasok niya sa silid na mayroong bangkay, hawak
niya ng kampilan sa kanyang kanan na kamay at sa kanyang kanang paa, stump the floor nang buong
lakas. Papahirin niya ang kanyang mga luha sa kanyang kaliwang kamay at sisigaw (Madale, 1942):

Aidao ama ko, ino kami ngaka ganati a mga wata ‘ka

Da kami ngka kanggona-i

Seka i katohanan ami sa donia

Opama ka ba den miaaniaia so niawa ngaka,

Sa ba den aden a kesenditan non

Na di ami den pakatorogan.

Opaka ka ba den mapemasa so niawa ngka a tamok

Na sekami a mga wata ka na bapia mi miapesa a lawas a mi

Na di ami panganogonan

Asar a pekeili ami seka a mga wata aka.

Dear father, why did you leave us all

We have not serve you long

You, our God on earth

If only somebody mudered you

Whom we can take revenge of your death

We will not sleep unless we have revenge;

Or if we can only buy your soul with property

We, your children sell ourselves

Ou body we will treasure so much

If only to see you alive.

KHUTBA-Sermons

Ito ay mga passsages mula sa Koran na para sa mga nanampalatay at para rin sa di nanampalataya. Ito ay
isinasagawa ng Iman (pari) tuwing kapistanhan tulad ng Ed-el Fitr, Mauleed-en-Nabi at sa mga dasal
tuwing Biyernes(Salatul Juma-at) (Madale, 1942).

Kadalasan ang tema ng khutba ay naayong sa okasyon. Halimbawa na lamang kung sa Biyernes, ang tema
ay tungkola kahalagahan ang pagdarasal (Madale, 1942).

KORANIC EXEGESIS
Ito ay mahalaga sa muslom sa kanilang paginterpreta ng scriptures. Ito ay di lamang para sa Muslim, para
rin ito sa mga di Muslim (Madale, 1942).

EXPLICATORY STATEMENTS TUNGKOL SA ISLAM

Ito ay maaring bahagi ng ng mahabang khutba o interpretasyon ng Koran.

Ito ay para sa Muslim at di Muslim (Madale, 1942).

DUA’A

Ito ay binibigkas pagkatapos ng salat (dasal) at maari rin pagkatapos ng kandori (thanksgiving) (Madale,
1942).

Halimbawa:

Oh, Allah! The Lord of this all

And of all the prayers to be offered,

Bestow on Mohammed the means

The Greatness and elevate him in

The most exalted place,

Which thee least promised

Verily thou never breakest a promise.

MGA RELIHIYOSONG KANTA

Ang mga ito ay nagging sikat nang dumating ang mga misyonaryong Arabo mula

Egypt sa Pilipinas upang magturo sa Madarasa na paaralan (Madale, 1942).

Halimbawa :

Inao Tuhan ani Dear God

A kibogi an ko podi To whom praise is due

Miaden ko donia Creator of the world

Ago langon a kaaden And all living things

Rakmati kami ngka Give us your blessings

Ago rapeg a reski And luck

Na go so kambowai ami Long life, too

Na go ami pekilalan So we can continue

Nem rokon a iman The six obligations

Go rokon a islam And the pillars of Islam

An kami makaogop So that we can help

A memolia ko Nabi Offer our thanks to the Prophet

Makasapaat sa tao And serve our people

A pepegislam And not forget

A di ami kalipatan

So di i kambarorantang Our obligations

Kipelalanen ami and proclaim with sincerity

So Lailahailalah God is Greatest

IBA PANG KLASIPIKASYON

Ang iba pang klasipikasyon ng panitikang pasalita ng Maranao ay gumagamit ng pigura ng pananalita,
ang tuwirang paghahambing (simile) at di-tuwirang paghahambing (metaphor) (Madale, 1942).

Halaw mula sa Radia Indarapatra:

a. The datu caused the gong to be sounded

And his people were assembled like the

Spreading ashes and the returning ants.

b. During the time of Sultan Nabi nobody had

Excelled his melodious voice; whenever he

Chants, the wind blowing, the falling leaves,

And the running water stop to listen to him.

c. Hey, golden bird of mine, bring back my child

The fruit of my heart (liver), the seed of

My eyes, so I can caress him even for a little

While (Madale, 1942).

PANITIKAN NG TAUSUG

Ang panitikan ng Tausug ay binubuo ng tula at prosa, naratibo at di naratibo. Ang mga nilalaman ng
mga ito ay maaring mapabilang isa sa dalawang tradisyon:

1. Katutubo(folk)

2. Pang-islam na nakabatay sa Quran at mgat Hadith (mga kasabihan) and Sunna (tradisyon at kaugalian)
ng propetang Muhammad.

Katutubong naratibo ay binubuo ng tigum-tigum o tukud-tukud (riddles), masaalaa (proverbs), daman

(poetic dialogue or advice), pituwa (maxims), malikata (word inversions), tilik (love spells), and tarasul
(poems) (Tuban 1977:101).

Tigum-tigum/tukud-tukud (riddles)

Ang mga tigum-tigum ay maaring tinatanong sa di pormal na kuwentuhan o ikinakanta sa mga

pagdiriwang. Anumang okasyon , ang pagsasagot sa mga tigum-tigum ay kusang hinuhulaan ng mga
panauhin . Sa porma, ito ay maaring quatrain (kapag kinakanta), o couplet, o prosa. Ang karaniwang
mga paksa nito ay tungkol sa halama, hayop, kasangkapan , klima, topograpiya, kalangitan, bahagi ng
katawan, pagkain, mga laro, at mga relihiyosong kagawian (Tuban 1977:101, 108, 111-112).

Ang bugtong sa lipunan ng Tausug ay nagsisilbing panlibangan lalo na tuwing kasal at sa buwan ng
Ramadan. Ito ay isang pagtutunggali ng katalinuhan. Ito ay nagbibigay aral sa mga bata tungkol sa
kalikasan at sa iba pang bagay na pumapalibot sa kanila. Narito ang mga halimbawa (Tuban 1977:121-
122):

Piyasud, Piyasling
Piyasausugaring

Pasura paslinga

Pasa usugaringa. (Makina pagtatahi)

It was entered inside and taken outside

It was zigzagged

Let it enter, take it out

Let it zigzag. ( Sewing Machine)

Pay ku hangka uhayuhay

Nalatag in laum bay (Palitaan)

My grain of Palay is like a little leaf

But it was able to fill the whole house (Lamplight)

Day kappa bud datag in labayan ( Laud)

You climb a mountain but its path is plain. (sea)

Masaalaa (proverbs/ kasabihan)

Tulad ng ibang pangkat etniko, ang mga masaalaa (proverbs), ito ay nagpapakita ng pandaigdigang
pananaw sa buhat at kadalasan maririnig sa mga pagdiriwang, sa kasiyahan, kalungkutan, o
pagkadismaya. Ang mga ito ay mayroon gamit sa edukasyon, pinapangara; ng mga nakakabata sa lipunan
ng Tausug (Tuban 1977:140).

Karamihan sa mga kasanihan sa Tausug ay nagpapakita ng dominanteng etniong katangian.

Halimbawa:

Gam muti in bukug,

ayaw in tikud-tikud.

It is better to die

rather than run away from trouble.

In isug ha way akkal' way guna'.

Courage without discretion is useless.

In tau nagbubuluk bihasa mahumu marayaw in

parasahan niya.

A person who works hard often has a comfortable life.

In halli' subay wajib

mangadjang ha di'

patumu' in ulan.

One must always be

prepared to have a roof

ready before the rain falls.

Ang paniniwala at pagtitiwala sa Panginoon ay enduring sa mga kasabihan sa Tausug:

*Tuhan in paunahun,

ha unu-unu hinangun,

minsan kaw malaung,

maluhay kaw maapun.

God must be first

before you do anything else,

even if you make a mistake,

you will be easily forgiven.

Paminsan ang mga kasabihan sa Tausug ay may unibersal na appeal (Tuban 1977:144):

In manussiya magparuparu,

sagawa in Tuhan in magbaya.

Man plans

but God decides.

*Kitbita in pais mu;

bang masakit kaymu,

masakit da isab ha kaibanan mu.

Pinch your own skin;

if it is painful to you,
it is also painful when done to your fellows.

Daman (patulang diyalogo/advice)

Ang mga daman ay patulang diyalogo o payo na ginagamit sa panliligaw, at sa mga ritwal sa kasa. Ang
wikang gamit ay luma kaya mahirap ito maintindihan. Sa pamamagitan ng daman, kaya ng isang
manliligaw iphahayag ang kanyang nararamdaman sa isang magalang at matalinghagang paraanpresent
(Rixhon 1974a:41-44).

Ang sumusunod ay isang daman na ginagamit sa panliligaw kapag natuklasan ng ama ng isang dalaga ang
isang manliligaw na naghihintay sa kanya malapit sa kanilang bahay. Sasabihin niya (Rixhon 1974a:41-
44):

*Unu bagun gikus,

unu lubid us' usan?

What [kind of] rope are [you] twining,

what [kind of] rope are [you] coiling?

Ang sagot ng binata:

Mana'ta lupu

Kimita' pagtanuman

Bang awn na kantanaman

duun na magjambangan.

[I'm] surveying the field

In search of a place to plant

If [I] can find a pleasant place

There [I'll] make my garden.

Kapag maselan ang paksa sa paguusap, kapag may sekswal na konotasyon, ang daman ay kadalasan
ginagamit upang di makaopenda. (Rixhon 1974a:45-46)
Halimbawa:

In bawgan' pana' mu

Yan da ka kaymu?

Bang kaw biya' siyumu

Bihun ta kaymu

Your arrow container

Is it still with you?

If you are tired of using it

I'll buy it from you.

Maaring ang maging sagot ay:

Mayta' mu subay andagan?

Bihun paandigan

Bang kaw biya' sukuran

Kalu mu mabawgan.

Why do you have to ask for the price?

And buy it insinuatingly?

If you are lucky

You might have the bow for free.

Tausug pituwa (maxims or advice)

Ito ay tulad rin sa mga kasabihan (Rixhon 1974a:45)

Halimbawa:

Suppak bata malangug, mahumu' kasakitan.

The retribution for a naughty child is pain.

Dunya ini pinjaman

Hapitan panayaman

Ayaw maghamanhaman

Mahuli kananaman

The world goes on and on

a stop-over for games

do not waste time

for at the end comes repentance

Malikata (word inversions)

Malikata (word inversions) ay mga salitang mayroong tinatagong biro o mga nararamdaman para sa iba.
Ito ay mga pangungusap na mayroong pagkakabaliktad ng mga salita na maaring mabasa sa isang
kodigo.

Halimbawa:

Kaina bang in anu matinab init makatina' kay manubu'

bahal panadu?
Tinatagong Mensahe: Mayta' bang tau mabuta di' makakita'?

Why can't blind men see?

Ha' yangad maka-iyul-iyul sinanniyu' binhi' bang

aniya' sinaha' aniyu ni pagkawakawalan, aniyu' higan,

aniyu janni.

Tinatagong : Makaluuyluuy biya' kattu' ini bang way

usahd ta, way gadgi, way pangadji'.

It is a pity for people like us not to have a job nor

to earn a salary, nor to have an education.

Tarasul (poems)

Ito ay kawili-wila at mayroong maiituro. Kahit sila ay pasalitang ipinapasa sa tradisyon, nakasulat ang mga
ito. Ang mga paksa ay iba’t iba- kalikasan, paglulutog , pag-iba at marami pang iba (Hassan et al
l974a:116, 118, 123, 126):

Halimbawa:

In ulan iban suga

Kagunahan ha dunya

U! Apu' Banuwa

In jambangan tulunga.

The rain and sun

Are essential on earth,

Oh, Apu' Banuwa ["grandfather chief"

or angel Michael]

Help the garden.

Manggis iban buwahan

Kasusuban sin katan;

In marang iban duyan

Bungangkahuy manaman.

The mangosteen and the lanzones

Are the delight of everybody;

The marang and the durian

Fruits are tasty.

Tarasul ini iban daman

Ganti' pamintangan

Ha pasal ina' subay kalasahan

Di ha dunya ganti' patuhanan.

This tarasul and daman

Serves as a lesson

Concerning the obligation to love one's mother

Since she is God's representative on earth.

…
Mabugtang agun in baran ku

Pasal sin raybal ku.

Hangkan no aku di' no magkadtu

Sabab landu' susa in atay ku.

My whole being seems paralyzed

[Thinking] of my rival.

The reason I no longer pay [her] a visit

Is that my heart is grieving much

Tilik (love spells):

Ang mga tilik (love spells) ay pangunahing ginagamit ng mga lalaking Tausug upang makuha ang puso ng
babae ngunit mayroon pa ito ibang gamit: upang gawin ang kanyang sarili kaakit-akit , upang mapagaan
ang galit, upang mapahina. Ang mga tilik ay itinuturing banal at di dapat isawalat. Ang halimbawa sa
ibaba ay binibigkas upang ang mga anghel at ang propeta ay magpakita sa panaginip ng babae.

Ang inkantasyon na ito ay sinsasamahan ng tatlong palo sa gilid ng unan, na ibabaligtad (Tuban
1977:105-106).

Halimbawa:

Kaddim alua hi dua

Magsailu kita alua

Alua mumari kaku'!

Alua ku mattun kaymu,

Bang adlaw aku in ha atay mu

Bang dum aku in ha mata mu

Iya Mikail, iya Sarapil, iya Gibrail, iya Muhammad

Pasabisabilra niyu aku

Katua niyu kaku' hi (ngan sin babae). Pukawa!

Barakat Laillahailqulla

Barakat duwa Muhammad Razurulla.

Our two souls are chained

Let's exchange our souls

Your soul will come to me;

My soul will go to you.

At daytime I'm in your heart,

At night time I'm in your eyes.

O Michael, O Raphael, O Gabriel, O Muhammad

I am inviting you

To go to [name of woman]. Wake her up?

God's blessings!

Blessings of Muhammad

KATUTUBONG NARATIBO ( FOLK NARRATIVE)

Ito ay binubuo ng mga sumusunod:

1. Ang Salsila (ethno-historical narratives)

 Ang mga salsila ay talaan ng pinaglahian ng angkan ng dakilang angkan. Sinasalaysay ng mga ito ang
mga dakilang ninuno, mahahalagang pangyayari, ang katapangan ng mga bayani, at ang mga di-
pangkaraniwang kakayahan. My bahagi ang salsila na sinasalaysay ng Datu Salip Raja Bassal Pulalun, ang
kanyanh angkan mula pa kay to Sultan Salahuddin Karamat, 1648-1666 Ganito:

 Ang anak ni Sultan Karamat , si Sultan Bararuddin I ay mayroong apat na anak- anh kambal Datu
Alimuddin Han, na gwapo; Datu Salikala, na pangit, di-pangkaraniwan at kamukha ang unggoy, si Datu
Nasaruddin, Datu Nasaruddin; and Dayangdayang Putli'Agtah Lana. Bararuddin pinamigay ang Salikala
kay Datu Maharaja Dindah Bantilan. Lumaki si Salikala nang malakas at linigtas si Bararuddin sa mga
Kastila.

Ikinuwento ni Bantilan ang katatotohanan at nagkaisa ang pamilya. Si Sakila at ang kanyang
kambalAlimuddin ay nakatanggap ng salita mula kay Sultan Muhuddin ng Brunei, na humihiling ng tulong
ng lakas sandata,request-ing.

Ang mga kapatid ay kinakailangan sa digmaan. Si Sakila ay nakatamo ng malalim na sugat. Siya at ang
kanyng mg tauhan ay sinunog ang kanilang sarili. Isang monumentoang itinayo sa kanla at ang hilgang
Borneo ay binigay sa Tausug bilang gantimpala (Tuban 1977:44-46).

2. Ang Kaawn Kissa (mga kuwento tungkol sa paglikha), Ang usulan kissa ( mga kuwento sa pinagmulan),

 Ang tema ng paglikha ay sinasalaysay sa mga kuwento na ang tawag ay kaawn kissa. Halimbawa ay ang
"Apu' Adam Iban Apu' Hawa" (Grandfather Adam and Grand-mother Eve) na isinaslaysay ang
kaunanahang magulang natin at ang pilit na pagalis nila sa paraiso. Napasyahan ng Diyos na lumikha ng
tao muli at magpadala ng anghel na pagsamahin ang lupa. Tubig, apoy at hangin ay dinagdag upang
makabuo ng buhay. Si Adan ay nag-iisa at binigyan siya ng Diyos ng babae na nabuo sa kanyang tadyang.
Apat na anak ang naipanganak- isang putting lalaki, isang putting babae, isang maitim na lalaki, at isang
maitim na babae. Sa susunod na henerasyon, nagkaroon ng iba’t ibang lahi bunga ng pagkakasal. Si Eba
ay nakain ang ipinagbabawal na prutas at pinatulo ang katas nito sa bunganga ni Adan. Nang dumuni sila
sa paraiso, pinaalis sila ng Diyos (Tuban 1977:50-51).

Ang pinagmulan ng mga kostumbre ng Tausug ay isinasalaysa sa usulan kissa. "In Usulan sin Katantan
Bungang Kahuy iban Binatang Halal" (The Origin of Edible Fruits and Animals). Sinasalaysay nito kundi
paano ang balat ni Adan ay ginawang puno na pinagmulan ng lahat na nakakain na hayop- narrates
karabaw, manok, kambing, kabayo at kalapati. Ang puno, na nagging sagabal sa pagpunta sa langit, ay
inutusang paputulin, ngunit ito ay patuloy na tumtubo at nagbubunga ng 99 iba’t ibang prutas (Tuban
1977:59).

3. Ang Katakata

 Ang mga katakata ay mga kuwento na di historical at binibigkas para libangan. Mayroong tatlong uri ng
katakata: Ang isa ay tulad ng alamat, ang isa ay katutubong kuwento marchen, at ang mga kuwento ng
mandaraya.

1. Halimbawa ng unang uri ay ang "In Duwa bud" (The Two Mountains). Mayroon isang lalaki at isang
babae na namatat sa dalawang bukid. Pinaniniwalan ang dalawang ito ay mahiwaga. Ito ay matatagpuan
sa pagitan ng dagat ng Sulu at Zamboanga.

2. Ang halimbawa ng pangalawang uri ay ang bersyon ng Tausug, "Tom Thumb". Ang tawag nila dito ay
"Hangdangaw" (literally, "a span high"). Sa halip ng kanyang sukat, si Hangdangaw ay matakaw at
mayroong kakaibang lakas. Iniwan niya ang kanyang magulang. Mayroon siyang nakilalang apat na
makapangyarihan na lalaki na nagging kaibigan niya: Mamuk Bunga, Tumibik Batu, Sumagpih Ipil, at
Rumatag Bud. Isang araw , nakahuli si Hangdangaw ng malaking isda ngunit doon niya natuklasan na
kinakailangan niya ng apoy upang makaluto. Pinadala niya ang apat para kumuha ng apoy ngunit sila ay
nadakip ng higanteng kumakain ng tao. Iniligtas ni Hangdangaw at nakain rin niya ng isda. Matapos
kumain, tinapon ni Hangdangaw ang buto ng isda, na sa kasawing palad ay napunta sa balon ng
maharajah. Tinulungan ni Hangdangaw ang maharajah sa pamamaagitan ng pagtapon ng buto ng isda sa
pangalawang pagkakataon; ito ay nakaabot sa butas ng tubig ng panglima (headman). Ito ay inulit ng
dalawang beses sa balon of ng imam at ng naghaharing prinsipe. Bilang gantimpala, ang mga anak na
babae ng maharajah, panglima, imam, at naghaharing prinsipe ay pinakasal sa apat na kaibigan ni
Hangdangaw. Mula sa balon ng prinsipe, ang buto ng isda ay umabot sa sultan at napangasawa niya ang
anak ng sultan (Tuban 1977:63-68).

 Ang sikat sa mga Tausug na kuwneto ng mandaraya ay ang kuwento nina Pusong at Abunnawas na
napapabilang sa "mautak na lalaki" uri. Sa mga kuwentong ito , sina Pusong at Abunnawas ay laging
nakakadaya sa hari. Ang kasikatan ng mga kuwentong ito ay nagpapakita ng di paggalang sa sultan.
(Rixhon 1974a:34, 73).

 Ang isang pang katakata ay tungkol sa mga higante, agassi tulad ng "Baguinda Iban Hinda Apu"
(Baguinda and Grand-father Agassi). Mayroon rin mga kuwento na ang gwapong anak ng datu o ang
magandang anak ng datu ay ginawang pangit ng mga nilalang. Sila ay maibabalik lamang sa kanilang
tunay na anyo kung malampasan nila ang mga pagsubok. "Putli Pugut" and "Manik Buwangsi" ang mga
magagandang halimbawa ng ganitong uri ng katakata.

Panitikang Pang-islam

Ang panitikan pang-Islam ay maipapakita sa mga teksto ng Arabo sa pamamagitan ng hadis

(commentaries on Islamic law), khutba (Friday sermon), at salat (prayers), (Rixhon 1974a:6-14).

A. Mga Dasal

1. Duwaa

Ito ay mga debosyonal na dasal, na dinadagdag sa pang-araw-araw na dasal bukod pa salat. Ito ay
dinadasal sa mga indibidwal, pamilya at sa mga komunidad na karanasan sa saya at sa kahirapan.

Mga dasal, kung tawagin duwaa sala-mat o dasal pampasalamat ay ginagawa kapag nakaroos sa
problema

a. Magtaubat
Ito ay isang duwaa ng pagsisi. Ito ay idinadasal kapag naghihingi ng kapatawaran kay Allah sa mga
kasalanan.

b. Duwaa arowa

Ito ay mga dasal para sa mg a anibersaryo ng kamatayan.

c. Duwaa ulan

-for the alleviation of drought. Ang mga dasal ay may kasamang jamu (feast).

2. Jihiker

Ang mga dasal na ito ay pagpbigkas ng 99 pangalan ni Allah na gamit ang tasbih (prayer beads). Pribado
itong isinasagawa bilang bahagi ng salat

Ang pangadji o pagbabasa ng Koran ay isinasagawa ng mga Muslim upang ipakita nag kanilang
pagmamahal at pananampalataya kay Allah. Ito ay maaring gawin sa publiko o sa sariling pagpapahayag
ng debosyon kay Allah.

B. Pangadji

Pangadji ay isinasagaw rin kapag may namatay sa pamilya. Pitong gabi ang inilalaan para dito.
Magsisimula ito sa unang gabi ng pagkamatay. Ibinibigkas ito mula sa Koran ng mga lalaki at babae
pasalit-salit hanggang buong aklat ay nabasa. Ito ay isinasagawa para sa mabuting paglalakbay ng
namatay.

C. Hadith o Hadis

Ito ay mga kasabihan o mga kagawian ng Propeta Muhammad na pinagsama ng mga iskolar ng Islam.
Ang mga ito ay isa rin sa batayan ng mga batas ng Islam. Ang mga ito ay nagpapaliwanag rin ng mga
mahahalagang punto sa Koran. Ang wikang gamit ay Arabo.

Ang mga hadis ng Tausug ay nasa anyong tarasul (poem) o kissa (story), at mga komentaryo ito sa
mahahalagang punto ng Koran. Ang mga hadis tarasul ay kinakanta sa lugu at nagpapakilala sa isang
kabanata mula sa Korantradition. Itinatanghal rin ito bilang relihiyosong obligasyon ng mga tao (Rixhon
1974a:16-18).

Ang mga hadis kissa ay kinakanta na may kasamang musikal na instrumento tulad ng gabbang (native
xylophone) at biyula (native violin). Isang halimbawa, the "Kissa sin Hadis sin Duwa Magtiyaun" (The
Story of the Tradition of Marriage), isinasalaysay ang mga tungkulin ng mag-asawa (Rix-hon 1974a:16).
D. Khutba

Ang khutba ay isang sermon o pangaral sa Biyernes na ibinibigay tuwing magdarasal ang kongregasyon at
ginagawa ito ng khatib mula sa mimbar (platform). Ito ay tungkol sa mga relihiyosong paksa at ang gamit
ito sa pangarawaraw na buhay. Ang lokal na wika ang gingamit sa khutba kahit ang mga berso mula sa
Koran ay binanabasa sa wikang Arabo.

PARANG SIBIL

Ito ay isang naratibong kanta na nagsasalaysay ng kabayanihan ng mga tao na nakikipaglaban sa

pamamaraan ng Diyos. Ang mga ito ay kinakanta na may kasamang musikal na instrumento, gabbang.
Bilang isang anyong pampanitikan, ang mga ito ay tinuturing epiko na isinasalaysay ang pagpasalang ng
mga Muslim sa kamay ng mga Kristiyano sa digmaan.

Ang "Parang Sabil hi Baddon" ay kuwneto ni Baddon na naisulto ng datu. Si Baddon ay inatake ng mga
marangal ng mga kalalakihan nang matapos siyang ideklara bilang suwail ng batas. Isang opersayon
militar ang isnigawa laban sa kanya. Ang labanan ay nagsimula sa mga kamaganak nina Baddon at datu
(Mercado 1963).

Ang "Parang Sabil hi Abdulla" ay kuwento ni Putli Isara, isang magandang anak ng panglima. Isang araw
sa may ilog, isang Kastilang sandalo gusto siyang galawin. Dahil ditto, sina Putli Isara at Abdulla ay
gumawa ngparang sabil ("Parang Sabil" 1973).

SINING SA PAGTATANGHAL

Instrumentong Pangmusikal

Iba’t ibang musikal na instrumento na pwedeng tugtogin pang-indibidwal o pamparamihan ang gingamit
ng mga Tausug.

Ang pinakakila ay ang kabuuan ng kulintangan na mayroong dalawang gandang (drums), tungallan (large
gong), duwahan (set of two-paired gongs), at ang the kulintangan (a graduated series of 8 to 11 small
gongs). Di dapat kumulang sa limang tao ang tugtog sa mga ito. Sinasamahan ito ng mga sayaw at sa
mga pagdiriwang (Kiefer 1970:2).

Ang iba pang kilala na instrumento ay ang gabbang (native xylophone) at ang biyula (native violin).
Mayroon itong 14 hanggang 24 keys na nahahati sa pitong-notas scales. Ang gabbang ang pinakasikat na
musikal na instrumento sa Sulu. Kasabay nito, ang bokal na musika tulad ng sindil. Ang tono na nabuo
kapag tinutugtog ang gabbang ng mag-isa nga lalaki o babae ay tinatawag na tahtah.
Ang biyula ay tulad rin ng biyula ng pangkanluranin. Karaniwan lalaki ang tumutugtog ng biyula, ng
gabbang,kasama ng sindil (Kiefer 1970:2)

Ang musika ng pauta ay iniuugnay sa kapayapaan ar paglalakbay.Ito ay rinerepresenta ng mga

sumusunod na di gaanoong kilalang instrumento: the saunay (reed flute), suling (bamboo flute), and
kulaing (jew's harp). Ang saunay ay binbuo ng payat na kawayan may anim na butas, 1.5 mm sa
dayametro, nakatakip ng sampung simud (mouthguard). Ang suling ay masmalaking berson ng saunay.
Ito ay may 60-cm haba ng kawayan na may 2-cm dayametro. Tulad ng saunay, ito ay mayroong anim
fingerholes (Kiefer1970:4).

Ang mga musikal na instrumento ng Tausug ay binubuo ng: gabbang; tahtah (gabbang na may kasamang
biyula); ang kasi-lasa, lugu, at tahtah ( kanta para sa biyula); the sinug kiadtu-kari (kulintangan); ang
tiawag kasi ( musika ng saunay), ang tahtah ( musika ng suling); at ibapa (Kiefer 1970).

KALANGAN/TAUSUG VOCAL MUSIC

Kalangan or Tausug musika na boses ang ginagamit ay puwedeng hatiin ito sa dalawa: naratibo at lirko.
Puwede pa itong hatiin sa lugu at sa paggabang tradisyon. Ang lugu ay mga relihiyosong kanta na walang
gamit na instrumento, samantalang ang tradisyon ng paggabang ay sinasabing "makamundong kanta”
na ginagamitan ng gabbang at biyula (Trimillos 1972).

Ang mga naratibong kanta ay nagsasalaysay ng kuwento at sinasama nito ang kissa tulad ng parang
sabil. Ang mga kantang liriko ay nagpapahayag ng ideya at pakiramdam. Ito ay binubuo ng langan
batabata (children's songs), ang baat (occupational songs), ang baat caallaw at ang pangantin (funeral
and bridal songs, respectively), ang mga tarasul (sung poems), ang sindil (sung verbal jousts), ang liangkit
(from langkit or "chained"), at ang sangbay o kanta na sinsabay sa sayaw dalling-dalling.

Ang mga langan batabata ay lalabay. Mayroon silang malambot at nakakaginhawang himig (Tuban
1977:210).

Halimbawa:

Dundang ba Utu

tug na ba kaw

Liyalangan ta sa kaw

Bang bukun sabab ikaw

In maglangan mahukaw.
Go to sleep

Now my son

I am singing to you

If not because of you

I would not even like to sing.

Ang Baat at ang kalangan ay pareho. Ang baat ang tawag sa pagkanta. Ang baat taallaw ay mayroong
malungkot na himig. Ang sumusunod ay paggunita sa patay na kapitan (Rixhon 1974a:49).

Halimbawa:

Tuwan ku Tuwan Nahoda

Bati' bali' na ba kaw

Sin pu'pu' Tahaw

Aturan hawhaw

Tubig pangdan malihaw

Hiubat langang uhaw.

My beloved, beloved Nahuda

Will you please wake up

Will you take a look

At the islet of Tahaw

It seems very far

But its clear water among the screw pines

Can quench one's thirst.

Matapos ng pagtratrabaho ng mga magsasaka at mga mangingisda, kakanta sila:

Manok-manok Iupad kaw

Sulat ini da kaw

Pagdatung mu sumha kaw

Siki limo siyum kaw.

Little bird fly away

Bring this letter

When you arrive make an obeisance

And kiss [her] feet and hands.

Saupama naghangka-bangka

In alun landu' dakula

Seesabroos nagkalalawa'

Hi rayang hadja

In ba laum dila'.

Supposing I'll go boating

The waves are very big

The Seesabroos was lost

Mv darling's name

was always on my tongue.

Ang Baat Pangantin ay kilala rin bilang Langan Pangantin. Ito ay kinakanta para panatagin ang loob ng
babaeng ikakasal at upang pawiin ang lungkot ng kaibigan (Rixhon1974a:51).

Halimbawa:
Unu in hi langan

Sin hidlaw kan jungjungan

Ayir bajanggang

Sukkal banding di kapasangan

Hi ula katumbangan

Bang maisa kulangan

Dayang in pagngnnan

What can I sing

[To ease my] yearning for my beloved

[Her] incomparable presence

cannot be matched

[My] dear idolized lover

When lying in the chamber

Utters the name of his beloved.

Ang sindil (sung verbal jousts) ay napapabilang sa tradisyon ng gabbang at itinatanghal ng babae at
lalakiand na naglalabanan ng pagkamautak. Ito ay mgy tukso at biro na nasa anyo ng berso. Ang
mayroong masmagandang berson ay pinapalakpalan ng mga paunahin (Kiefer 1970: 10).

Nihma:

arri ba dundangun

aha pantun sila sing pindagun

a pantun sing pagpindangun

arri andu arrj ba hampil punungun

ba lugay diq pagdanganun.

Hussin:

nagsablay kaw manipis ba manga

naganggil no ma kaw mga abris

mga naganggil na mga abris

arri bang kaw Nihma magkawa misis

agun ta kaw hikapanguntis.

Nihma [Woman]:

I sing as I am rocking a cradle

With patience,

Until I am exhausted

I have waited a long time

to be called "darling."

Hassin [Man]:

You, wearing a sheer dress,

Resembling a precious stone,

Resembling a precious stone,

Nihma, when you finally call yourself "Mrs"

I may enter you in a beauty contest.

Ang mga liangkit ay mahahabang piyesa na kinakanta nang mag-isa, kasabay sa tunog ng gabbang at
biyula. Ang paksa ng liangkit ay malawak- pagibig, digmaan, kalikasan , at iba pa. Ang Tausug lelling, ay
nakuha mula sa Samal, ay mga bahagi ng tradisyon ng liangkit. Kinakanta ito kasabay sa tugtog ng gitara.
Nakikiayon rin ito sa mga kasalukuyang kaganapan. Ang isang magandang halimbawa ay ang lelling na
sinasalaysay ang pagpasok ng Moro National Liberation Front forces sa probinsya ng Jolo noong
Pebrero1974.

Ang sining sa pagkanta sa sayaw dalling-dalling dance ay tawag pagsangbay. Ang kanta ay nagdidikta ng
galaw na kailangan sundin ng mananayaw.

Ang lugu o sail tradition ay isinasabay sa mga relihiyosong ritwal at ng mga ritwal sa kasal, sa
panganganal, paggunting, pagtammat, at sa libing. Ito ay mayroong dahig or jugjug (high vocal ten-sion).
Ang tempo ay mabagal na mayroong mahahabang sustained tono. Kahit ito ay kadalasan ikinakanta ng
mga babae, puwede rin ito kantahin ng mga lalake(Trimillos1974)

Halimbawa:

Piyaganak

Malam ismin piyag bata

Ama pilihan mahakuta

Nabiyulla nabi Muhammad

Panghu sa sin kanabihan.

Birth

It was Monday night

A child was born

Of Allah. He is Muhammad

To redeem the sins of man.

MGA SAYAW

PANGALAY

Ang pinakakilalang sayaw sa Tausug ay ang pangalay. Ang kanyang pangunahing istilo nito ay pinagmulan
ng iba’t ibang sayaw sa Sulu at Tawi-Tawi. Ang pangalay ay sinasayawan ng babae man o lalaki, mag-isa o
may kasama. Ito ay kadalasan sinasabayan ng kulintang (Amilbangsa1983:14,62).
Ang sayaw ng pangalay dances ay naiiba sa paggamit ng janggay (metal nail extenders) upang
payamanin ang mga galaw ng kamay. Ang mga naiunat na daliri ay matigas at magkahiwalay sa mga
hinlalaki.

DALLING-DALLING

Isa pang sikat na sayaw ay ang dalling—dalling. Gumagamit ng pamaypay at panyo sa sayaw nito. Ang
mangaawit sinasamahan ang mananayaw sa pamamagitan ng paglalarawan ng iba’t ibang galaw ng
sayaw. Ang tawag sa kantang ito ay sangbay at ang pagkanta ay tawag,. pagsangbay. Ang mga kanta nito
ay "Lingisan/kinjung-kinjung," "Dalling-dalling." Ang pag-unlad ng dalling--dalling ay nagmula sa
isangTausug na nagngangalang na nagging sikat na tagapagtaguyod ng sayawAlbani (Amilbangsa
1983:42).

TAUSUG MARTIAL DANCE

Ang mga sayaw ng martial art ng Tausug martial-art dances ay itinatanghal ng mga lalake at sinasama ang
langka-silat at ang langka-kuntaw.

A. Ang Langka-Silat ay nagpapasimula ng away at kadalasan itinatanghal ito ng dalawa o tatlong

mananayaw.

B. Ang Langka-Kuntaw ay isang sayaw ng self-defense, na maihahantuld sa martial arts ng China, Japan,
at Burma (Amilbangsa 1983:32-35).

TAUSUG OCCUPATIONAL DANCE

Ang occupational dance ng Tausug ay maaring ito ay linggisan, taute, suwa-suwa. Ang linggisan ay
nagpapakita ng ibon na lumilipad. Ang taute ay nagpapakita ng mangingisdang sumisid para makahuli ng
catfish. Ang suwa--suwa, ay nagpapakita ng mananayaw ginagaya ang pag ng mga sumasayaw na
punong lemon (Amilbangsa 1983:28).

LITERATURA NG MAGUINDANAO:

Ang mga bumubuo sa elemento ng literatura ng mga Maguindanao ay ang folk speech at folk narratives.
Ang folk speech ay nahahayag sa mga antuka/pantuka/paakenala (bugtong) at bayok (tulang liriko),
samantalang ang mga naratibo naman ay nahahati sa tradisyong pang-islam at sa katutubong tradisyon.
Sa tradisyong pang-Islam kasama ang pagbasa sa Quran, ang tarsila o naratibo ng angkan (genealogical
narratives), ang luwaran, ang paglalarawan sa mga nakasanayang batas; hadith o mga kataga ng propeta;
ang quiza o mga relihiyosong kwento. Ang katutubong tradisyon naman ay binubuo ng tudtul
(katutubong kwento), at mga epiko tulad ng Raja Indarapatra, Darangen, at Raja Madaya.

Para sa Maguindanao, ang mga bugtong ay nakakatulong sa pagsulong at pagkabuo ng pagkakaibigan sa

isang grupo. Nagsisilbi itong kasangkapan sa paghahanda sa pagtuturo. Ang istruktura ng isang bugtong
sa Maguindanao ay binubuo ng isang larawan o imahe at ng isang paksa. Merong apat na uri ng larawan:
komparatibo, deskriptibo, puns o puzzle at naratibo. Ang mga Maguindanao ay nainiwala sa pagkakaisa
ng mga iba’t –ibang aspeto ng kapaligiran at ang paniniwalang ito ay nasasalamin sa kadalasang
paggamit ng nagsasalungat na imahe at paksa sa mga bugtong. (Notre Dame Journal 1980:17)

Ang pagsasanay ng bugtong ay ginagawa sa isang grupo, kung saan ang isa ay ang riddler. Kung isa man
sa grupo ang nagnanais na maging riddler, kailangan ay may nakahanda na siyang bugtong, kung wala pa,
siya ay sasailalim sa dtapulung (ridicule), na binibigay di bilang isang kritisismo ngunit bilang part eng
tadisyon ng bugtungan. Tinuturing ng mga Maguindanao na di magaling na riddler ang mga nagdadagdag
o nagbabawas sa ‘orihinal’ na teksto ng bugtong. Ang bugtungan ay maaring gawin saan mang oras at
lugar, basta’t ito’y gagawin bilang grupo.

Ang kalituhan sa sagot ay maaaring malutas sa pamamagitan ng pagtattanong sa matatanda o ng

sinumang nirerespeto sa lugar, partikular ng barangay. Sa ganitong pamamaraan, ang sagot sa bugtong
ay nagiging flexible, dumarami at lumalawak ang posibilidad ng mga sagot na nagreresulta sa isang
pedagogy.

Halimbawa:

Entuden, niaden

It is here, it is there (wind)

*Bukas rin sa iba pang kasagutan ang bugtong na ito, halimbawa, pwede rin itong tumukoy sa duyan.
Ang mga bugtong nila ay maaari ring sumalamin sa pananaw nila tungkol sa mundo.

May mga paniniwala tulad ng, dapat ang bugtungan ay hindi dapat ginagawa sa gabi, para hindi
maenganyo ang mga masasamang espiritu na makisali. Isa pang paniniwala ay ang di pagamit ng salitang
nipai (ahas) kapag gabi sa bugtungan.

Ang mga verse ng mga Maguindanao ay pinapahayag sa pamamagitan ng ida-ida a rata (children rhymes)
o sa pamamagitan ng tubud-tubud (maikling tulang patungkol sa pag-ibig).

Halimbawa:

Pupulayog sa papas ka pumagapas apas

Ka tulakin kon ko banog

Na diron pukatalakin

Ka daon kasakriti

Kanogon si kanogon nakanogon ni ladan ko

A pukurasai mamikir a ana palandong a dar

Na di akun ipantao na pusulakan a ig

O matao kandalia.

Flying hard, the swift is

Trying to catch up the hawk

But he cannot equal him

Because he is far too small

Woe, woe unto me

Worried from thinking of a loved one

And I cannot let my feelings prevail,

Express my love

Because everytime I want to reveal it

Stops it in its way.

Metaporikal ang wika ng Maguindanao kaya kung ang sasabihin o kung ang nais na ipahiwatig ay
nangangailangan ng pagiingat, bayok ang ginagamit. (Wein 1938:35-36)

Halimbawa:

Salangkunai a meling

A malidu bpagimanen

Ka mulaun sa dibernal
Dun-dun ai lumaging

A paya pagilemuan

Ka mumbus sa hakadulat

Na u saken idumanding

Sa kaludn pun na is

Na matag aku ‘ngka maneg

Di ku mawatang galing

Talking Salangkunai

T’is hard to trust in you,

For untrue leaves could sprout

Dun-dun fond of chatting

T’is hard believing you

For cheating buds may show

Once I (start to) fondle

From the sea

You would just hear from me

My darling, close to me

Ang Luwaran ng Maguindanao ay lupon ng encoded adat laws na tumutugon sa mga kasong tulad ng
pagpatay, pagnanakaw, pati na rin sa mga isyu ng pamana at kalakalan. Ang lahat ay nasasakupan ng
batas at ito na rin ang naging basehan ng hudisprudensiya ng Islam. (Darangen 1980:33).

Ang hadith ay mga kasabihan at kaugalian ni propeta Mohammad na kinulekta, inipon at pinagtibay ng
mga iskolar ng Islam. Nilalaman ng Hadith ang isa sa mga pinagkunan ng batas ng relihiyong Islam.
Ginagamit din itong basehan para sa pagpapaliwanag ng mga paksa sa Quran. Ang wikang ginagamit at
Arabic.

Ang tudtul (katutubong kwento) ng Maguindanao, ay mga maiikling kwento na may simpleng pangyayari.
Dalawang halimbawa nito ay ang “Lagya Kudarat” na tungkol sa pakikipagsapalaran ng dalawang anak ni
Lagya (rajah) Mampalai ng Lum na tinangay sa kagubatan matapos dumaing si Mampalai sa kawalan ng
pwedeng mapangasawa ng kanyang dalawang anak. Ang dalawang anak ay sina Lagya Kudarat at Puteli
(prinsesa) Sittie Kumala. Si Puteli Kumala ay tinangay sa kagubatan kung saan nakilala niya ang isang
kabayan (isang matandang dalaga). Inampon siya ng kabayan na ito kasama ng isang prinsipe na
nagngangalang Sumedsen sa Alungan. Kahit na magkasama sa bahay ay di naguusap sina Sumedsen at
Kumala. Di kalaunan ay umalis si Kumala sa bahay at sumama si Sumedsen. Napadpad sila sa Lum, kung
saan nagkita-kita uli ang magkakapamilya. Di nagtagal ay nagpakasal rin si Sumedsen at Kumala.
Samantala si Lagya Kudarat naman ay tinangay sa Kabulawanan, doon ay nakilala niya ang isa pang
kabayan na pinatira siya sa kanyang bahay. Isang araw habang nangangaso, nakarinig si Kudarat ng tunog
ng mga naglalaro ng sipa. Sinundan niya ang tunog at ng Makita ang mga naglalaro ay nakisali siya. Hindi
niya alam kung paano maglaro nito, kaya aksidenteng napunta sa lugar ng isang prinsesa ang sipa.
Naghagis ang prinsesa ng isang singsing at panyo patungo kay Kudarat. Di nagtagal ay ipinakasal silang
dalawa. Matapos ng kasal ay bumalik sila sa Lum at nagkasama-sama muli ang buong pamilya nila.
Matapos ng isang lingo ay bumalik si Kudarat at kanyang asawa sa Kabulawanan upang manirahan sa
biyenan nito. (Notre dame journal 1980:3-6).

Ang isa pang folk tale ng Maguindanao ay ang “Pat-I-Mata” na tungkol sa dalawang magkapatid na Pat-I-
Mata at Datu sa Pulu. Si Pat-I-Mata ay namumuno sa Kabalukan at si Datu sa Pulu naman ay sa Reina
Regente. Pat-I-Mata ang kanyang pangalan dahil sa meron siyang apat na mata, na kung saan kapag tulog
ang dalawa ay naiiwang bukas ang natitirang dalawa. Kilala siya sa kanyang kalupitan sa mga kababaihan,
kung saan ay pakakasalan niya ito kung ito’y maganda, ngunit kapag ito’y pumangit na ay iiwanan na
niya. Dahil sa ganitong ugali ni Pat-I-Mata ang mga mamamayanan ng Kaabalukan ay din a matiis ang
kanyang pagkamalupit. Lumapit ang mga tao sa kanyang kapatid at humingi ng tulong. Sinubukan ni Datu
sa Pulu na bigyan ng payo ang kanyang kapatid ngunit di ito nagbago kaya naisipan niyang patayin si Pat-
I-Mata. Gumawa siya ng isang hawla, nang makita ito ni Pat-I-Mata, tinanong niya ang kanyang kapatid
kung para saan ito at sinabi naman ni Datu sa Pulu na gagamitin ito bilang proteksyon sa paparating na
bagyo. Dahil sa pagkamadamot ni Pat-I-Mata, hiningi niya ang hawla at hinayaang gumawa ng bago ang
kanyang kapatid. Nang gagamitin na ang hawla at binuksan ito, hinayaan ni Datu sa Pulu pumasok si Pat-
I-Mata at pinabayaan itong makulong. Bago ihulog sa ilog si Pat-i-Mata ay isinumpa niyang magkaaway
sila ng kanyang kapatid habambuhay. (Notre Dame Journal 1980:7-8).

Ang mga epiko ng Maguindanao ay sinasalita at pinaniniwalaang naunahan pa ang Islam. Ang epikong
Rajah Indarapatra ay patungkol sa maraming tauhan na biniyayaan ng kakaibang kapangyarihan. Isang
part eng epiko ay patungkol sa pagsilang kay Rajah Indarapatra, na pinaniniwalaang nagmula sa union ng
Sultang Nabi at pinsan nito.

Ang Rajah Madaya ay pinaniniwalaang orihinal na literature ng Maguindanao dahil karamihan sa

elemento nito-wika, metaphor, gamit sa kwento ay mula sa Maguindanao. Sa kabilang banda, ang iba
pang elemento ng epiko ay may kasamang ibang naratibo, isa na rito ang tungkol sa walang anak na si
Sultan Ditindegen. Sa kanyang pagkadesperado, nagdasal siya upang magkaroon ng anak, kapalit ang
pangakong ibibgay niya ito sa isang dragon. Natupad ang kanyang hiling at kasabay nito ang paglabas ng
isang dragon na nagsasabing ito na ang malaking Prinsesa Intan Tihaya. Nang mabalitaan ni Raja Madaya
ang tungkol sa mahirap na sitwasyon ng prinsesa, ay dumating ito upang tumulong. (Wein 1984:14).
Ang epiko ng Maguindanao ay binibigkas ng paawit sa paraang melismatiko. Ang mga religious chants ay
karaniwang melismatiko rin at gumagamit ng diatonic scale. Mahilig ang mga Maguindanao sa chants,
dalawang uri ang ginagamit nila, una ay ang sindil, ito ay ‘coloristic’ ang isa naman ay ang bayok na isa
naming syllabic at tetrachordal. Ang mga oyayi ay tetrachordal rin ang anyo. Ang mga kumakanta ng
epiko at religious chants ay mga propesyunal na maituturing samantalang ang mga kumakanta ng oyayi
at bayok ay maituturing na kabilang lang sa pangkalahatan.

PANITIKAN NG SAMAL

Ang Sama/Samal ay isa sa apat na grupong etniko na nasa archipelago ng Sulu. Ang salitang ‘Sama’ ay
maari raw nagmula sa salitang sama-sama (togetherness). Ang wikang gamit nila ay Siama/ Sinama na
tinatawag ring Bahasa Sama, Bisla Sinama at Pamong Sinama.

Ang tradisyunal na literature ng mga Samal ay binubuo ng kanilang mga naratibong prosa (narrative
prose), katutubong kwento (folk tale) na karaniwang tinatawag bilang kata-kata, isang termino na
karaniwang tumutukoy sa mga trickster tales na madalas isang pusung ang sentrong karakter. Ang iba
pang naratibo na mayroon ang panitikan ng Samal ay ang mga mito, kwento na hayop ang mga bida,
numskull tales, kwentong may mahika, at mga novelistic tales. Mayroong kata-kata ang mga Samal dahil
ito ang nagpapaliwanag sa mga pinagmulan ng pagkain, bituin, pagkabuo ng lupa at iba pa. May mga
kwento rin sila patungkol sa mga dragon, anghel, halimaw, prinsipe at prinsesa.

Isang araw, noong unang panahon, may mga matatandang lalaki na nagsasagwan ng bangka gamit ang
isang matabang sanga, nang masira ang sanga, may tumulong katas at natuklasan nila na ito’y matamis.
Sa ganitong paraan nadiskubre ang tubo.

Isang maybahay ang gumagamit ng gatong para sa kanyang niluluto. Nang magsimulang magbaga ang
gatong, tumalsik ang iba nito sa kamay ng maybahay. Nilapit niya ang kanyang kamay sa kanyang bibig at
aksidenteng nalasahan ang gatong, at ito pala ay gabi, na maaaring kainin.

Mayroon isang naga (dragon) na sobrang laki na halos kaya na nitong lumunok ng sampung kalabaw,
nakalalason ang dila at kung ihampas nito ang kanyang buntot ay parang magkakaroon ng bagyo. Kinain
nito ang mga tao hanggang sa isang mag-asawa kasama ng kanilang isang anak ang natitira. Umakyat sila
sa kabundukan upang hilingin sa diyos na bigyang hangganan na ang kalupitan ng dragon. Di pa sila
natatapos sa kanilang pagdarasal ay lumutang na ang dragon ng napakataas at ito ang naging bituin sa
kalangitan. Sa katapusan ng mundo, ang dragon na ito ay magbabalik upang parusahan ang mga
masasama. (Ziegler 1973:117).

Sa mga kwentong pusung palaging naiisahan ni pusung ang mga nakatataas sa kanya. Minsan binigyan
Pusung ang sultan ng cake. Nasarapan ang sultan sa cake ngunit kalaunan ay nalaman niyang gawa pala
ang cake sa buhok ng asong alaga ni pusung. Nagalit ang sultan at dahil dito at ipinautos na arestuhin si
Pusung. Nang malaman ito ni Pusung, sinabihan niya ang mga guwardiya na ang taong hinahanap nila ay
may kulay itim na puwit samantalang siya ay may dilaw na puwit. Ang mga guwardiya ay nabigong
mahuli si Pusung.

Isa pang paboritong trickster ay si Abunnawas, isang matapat na subject sa Jolo. Katulad ni Pusung,
palagi niya ring naiisahan ang Sultan. Isa sa maituturing na tagumpay ni Abunnawas ay ang pagpapakasal
nito sa isa sa mga babae ng sultan, na pinaghirapang ligawan ng sultan.

Isang halimbawa ng novelistic tale meron ang mga Samal ay tungkol sa isang babae na naghiram ng pera
sa kanyang asawa at nagdesisyong umalis patungong ibang lugar upang hanapin ang swerte. Nanghiram
siya sa pitong opisyal ng sultanato, ang: pang-lima, maharajah, urungkaya, datu, bilal, hatib, at imam. Sa
bawat isa ay nangako siyang ibabalik ang hiniram, at kung hindi man niya ito magawa, ang kanyang sarili
ang kanyang ipambabayad. Dumating ang takdang panahon ng pagbabayad ngunit hindi niya kayang
magbayad, kaya nangako siyang makipagkasal sa bawat isa. Matapos nito ay nagkaroon siya ng pitong
aparador na ginto ang labas. Isang gabi, dumating ang pitong lalaki sa pagitan ng tig-iisang oras. Tuwing
may kakatok ay nagtatago ang mga lalaki sa may aparador sa pag-aalalang baka ang asawa ng babae ang
dumating. Matapos ang tatlong araw ay nabalita na may nawawalang pitong opisyal. Lumapit ngayon
ang babae sa sultan at ibinigay ang mga nawawalang opisyal. Pareho niyang nakuha ang gantimpala para
sa mga nawawalang opisyal at pati na rin ang reward money dahil sa pagsasabi niyang pinilit siyang
ipakasal, kahit na alam na ng mga opisyal na mayroon na siyang asawa.

Ang tradisyong pangmusika ng mga Samal ay kaugnay rin ng mga iba pang grupo na matataguan sa Sulu.
Ang pinakamatnadang uri ng musika ay ang luguh na siyang kinakanta ssa mga banal at sosyal na
pagtitipon. Mayroon itong mabagal at melancholy tune.

PANITIKAN NG MGA TIRURAY

Ang salitang Tiruray ay mula sa salitang ‘tiru’ na nangangahulugang ‘place of origin, birth o residence’ at
ang ‘ray’ naman ay nangangahulugang ‘upper part of a stream or river’ . tinatawag ng mga Tiruray ang
kanilang mga sarili na etew teduray (Tiruray People).

Ang panitikan ng Tiruray ay binubuo ng mga mito, alamat at mga kwentong ang bida ay ang mga hayop.

Ang mito ng paglikha ay nakasentro sa isang diyosang nangngangalang Minaden, kung saan hinubog niya
ang mga tao mula sa putik. Matapos gawin nito, nilagay niya ang araw sa gitna ng himpapawid at lupa,
kaya nagkaroon ng umaga. Ang himpapawid ay hinihinalang may walong layers, ang pinakamataas ay
pinamumunuan ni Tulus, na kapatid ni Minaden. Kilala rin sa iba pang pangalan si Tulus tulad ng
Meketefu at Sualla. Gumawa si Minaden ng dalawang tao at pinalaki ito, ngunit sa loob ng matagal na
panahon ay di ito nagkaanak. Bumaba mula sa himpapawid si Meketefu at nakita na may problema sa
pagkakalikha sa dalawa kaya napagdesisyunan niya na lumikha ng bagong tao mula sa luwad o putik. Di
nagtagal ay taong nalikha niya ay nagsilang ng isang anak, ngunit wala naming pagkain para mabuhay
kaya namatay rin ito kalaunan. Wala pang lupa noon kaya humiling ang ama kay Meketefu na bigyan sila
ng lupa, na siya rin namang binigay. Lumipas ang panahon at ang lupa ay tinubuan ng iba’t-ibang klase ng
halaman at gulay. (Patanne 1977:256 and Wood 1957:15-16).

Ang mga Tiruray ay may mga bayani sa kanilang kulturang mitolohiya katulad nila Lagey Lengkuwos, na
tinuturing na pinakamalakas sa kanilang lahat. Sinasabing nakapagsasalita na siya kahit na nasa
sinapupunan pa lamang ng kanyang ina. Siya raw ang nagbigay ng bagong buhay sa mundo na dating
ginawa ni Minaden, dahil ang ginawa dati ni Minaden ay puro lupa at bato lamang. Ayon sa talaan ni
Sigayan, ang mga babaeng epic chanters ay nagkukwento ng tungkol kay Lagey Lengkuwos, Metiyatil
Kenogon, Bidek at Bonggo na sinasabing mga naunang taong namuhay sa mundo. Hindi sila mga diyos
ngunit sila ay nererespeto at sinusunod ng mga sinaunang Tiruray. Nakatira na sila ngayon sa mundo ng
mga espiritu.

Ang alamat ng “Kung paano nalikha ang mais at bigas” ay nagpapaliwananag na ang mga sinaunang
Tiruray na kinakatawan ni Kenogolagey at ng kanyang asawang si Kenogen ay kumakain lamang ng
kamote at cassava. Isang araw, isang matandang lalaki ang bumisita sa kanila at nagbigay kaalaman
hinggil sa mas mainam na pagkain, ang bigas at mais na makukuha lamang sa nakakatakot na kastilyo ng
isang higante sa gitna ng dagat. Dahil sa paying ito ng matanda, nagpadala si Kenogolagey ng dalawang
kaibigan, isang pusa at aso para kunin ang nasabing pagkain. Dalawang araw silang lumangoy sa dagat at
nakita ang pagkain sa may paanan ng higante. Habang natutulog ang higante, ang pusa ay kumukuha ng
mga butil ng bigas at ang aso naman ay kumuha ng mais, matapos nito ay lumangoy sila pabalik sa
pampang ngunit nahulog ng aso ang mais at napunta ito sa kailaliman ng dagat. Hindi agad natulungan
ng pusa ang aso sapagkat may dala-dala rin siyang bigas. Nang makarating ang pusa sa pampang ay
nilapag niya muna ang nakuhang bigas at saka lumangoy muli para kunin ang nahulog na mais.
Sinamantala ito ng aso at kinuha ang bigas. Bumalik ang aso sa kanilang lugar at ipinagmalaking siya ang
nakakuha. Nang makaligtas ang pusa ay bumalik ito sa kanilang lugar at sinabi ang buong katotohanan.
Nagalit ang aso at sinugod ang pusa, ngunit nakatakbo ang pusa. Kahit na nagkaroon na ng bigas at mais
sa kanilang lugar, doon naman nagsimula ang awayan ng aso’t pusa.

Katulad ng Pilandok (mouse deer), ang pagong sa mga kwento ng Tiruray ay mapanlinlang at makulit. Sa
kwentong “Ang Pagong at ang mga unggoy”, ang pagong ay nakipagkita sa isang manok na
ipinagmamalaki na hindi niya na kailangan pang magpagod upang makahanap ng pagkain dahil
nakahanap siya ng maraming palay. Nainggit ang pagong sa manok at sinabihan itong namumula ang
mata niya, isang palatandaan ng matinding sakit na maaari niyang ikamatay. Naniwala ang manok sa
sapantaha ng pagong at ito’y ikinatakot niya. Kumuha siya ng dagta ng tegef at inilagay niya ito sa
kanyang mga mata. Tumigas ang dagta, at nataranta ang manok kaya siya’y nahulog kung saan ang ulo
niya’y pumasok sa isang butas na tinitirahan naman ng isang talangka. Kinain ng talangka ang dagta sa
mata ng manok na naging dahilan upang ito’y maging malaya muli at nagdesisyon itong maghiganti sa
pagong. Samantala, ang pagong ay naglalaro sa may halamanan ng rattan at inaya rin ang unggoy na
maglaro. Di nakayanan ng halaman ang bigat ng unggoy at ito’y nahulog sa bangin at namatay. Kinuha
agad ng pagong ang utak, tenga at puso ng unggoy. Isa pang unggoy, si Dakel-ubal ay abala sa pagtatanim
ng palay at tinanong ang pagong para sa isang nganga. Nakilala ni Dakel-ubal ang labi ng unggoy at
tinawag ang iba pa nitong kasamahan at sinentensiyahan ang pagong na mamatay sa paglunod dito. Sa
tubig, pinagtawanan lamang ng pagong ang unggoy. Nagalit ang mga unggoy at nakiusap sa isang
nilalang na nagngangalang Ino-Trigo na sipsipin ang lahat ng tubig papunta sa tiyan nito. Ginawa naman
ito ni Ino-Trigo at nakita nila ang pagong na nagtatago sa likod ng mga sanga. Nang makita ng manok ang
pagong, tinuka niya ito sa mata ngunit nabigo siya at ang natuka niya ay ang tiyan ni Ino-Trigo, nabutas
ang tiyan nito at lumabas ang lahat ng tubig na siyang nagdulot ng pagkalunod ng manok at ng mga
unggoy.

Maraming uri ng kanta ang mga Tiruray na nababagay sa iba’t-ibang okasyon. Ang balikata ay isang awit
na may improvised text na kinakanta sa tradisyunal na melodiya na ginagamit rin sa mga debate at
pakikipag-usap. Ang balikata bae ay kilalang oyayi samantalang ang lendugan naman ay isang awit ng
pag-ibig, isang patulang paglalarawan sa kagandahan ng ligawan, na inihahambing rin sa mga bulaklak.
Minsan, inilalarawan rin nito ang uri ng pamumuhay meron ang mga Tiruray. Ang binuaya ay isang
kantang naratibo na nagkukwento tungkol sa mga mahahalagang pangyayari sa nakaraan. Ang siasid ay
isang dasal na inaawit na inaalala ang mga biyayang binigay ni Lagey Lengkuwos at ng espiritu ng
kalikasan na sina Serong at Remoger. Ang foto moto ay isang kanta na wari’y nanunukso na siyang
itinatanghal tuwing may kasal. Ang meka meka ay awit ng katapatan na kinakanta ng babae sa kanyang
asawa.

PANITIKAN NG MGA YAKAN:

Ang mga Yakan ay ang pinakalamaking grupo ng Muslim sa Basilan. Tinatawag sila ng mga Espanyol na
Samecas at itinuturing silang maiilap at palaban na taga-bundok (Wulff 1978:149; Haylaya 1980:13).

Ang mga Yakan ay nagtataglay ng katangian ng mga Malay at nagsasalita ng wikang Bahasa Yakan, isang
baryasyon ng Samal Sinama o Siama at ng wika ng Tausug (Jundam 1983:7-8). Sinusulat ito sa Malayan
Arabic Script na may adaptasyon sa tunog na hindi maririnig sa Arabic (Sherfan 1976).

Ang pinaka-prominenteng halimbawa ng literature ng Yakan ay mga alamat. Dalawang magkaugnay na

alamat ay ang kwento ng paglikha ng mundo at tao. Una ay kadiliman lamang ang mayroon at nilikha ng
Diyos ang liwanag, sunod ay ang tubig at mga puno na nagbunga ng 7.7 milyon na prutas. Sunod na
nilikha ng Diyos ay ang mga ibon na mangamatay matapos kainin ang huling prutas. Pagkatapos ng
pagkamatay ng ibon, nilikha ng Diyos ang 70 Adan na may 70 taon na buhay. Ang huling Adan ang ating
ninuno.

Nilikha rin ng Diyos ang mga bundok. Si Adan umakyat sa pinakamataas na bundok at napagtantong wala
pa siyang asawa at humiling sa Diyos na bigyan siya. Nagpakita ang isang espiritu at sinabihan siyang
bumalik sa biyernes. Nang dumating ang araw na iyon, gumuhit ng anyo ng isang babae at sinabi kay
Adan na ito ang kanyang magiging asawa. Matapos ay inatasan si Anghel Gabriel na patulugin si Adan at
kumuha ng laman sa kanyang tadyang na sa kalaunan ay naging si Sitti Hawa ( Eve). Inutusan ng Diyos si
Adan na bigyan ng regalo ang kanyang asawa. Ang regalo na ibinigay ni Adan ay isang pormula: La Ilaha
Illahah na nangangahulugang “Walang ibang Diyos kundi si Allah”. Nagkaroon sila ng apat na anak,
dalawang lalaki at dalawang babae. Ang dalawang lalaki ay sina Kain at Habil. Mula sa kanila umusbong
ang dami ng tao.
Ang isa pang kwento ay tungkol naman sa pinagmulan ng mga Yakan. Nagkaroon ng isang delubyo at sa
kanluran naman, isang yakal ang nahati na siyang naglalaman ng unang tao sa Basilan. Sa silangan ay
may kabundukan na tinatawag na Tong Magtangal. Mula sa punso ay lumabas ang unang babae sa
Basilan. Nagkita ang dalawa, nag-ibigan, at nagkaroon sila ng apat na anak. Ang panganay na babae ay si
Kumalang, na ipinangalan mula sa isang ilog na tinatawag na Bohe Kumalang na nasa kanluran. Sa hilaga
nanirahan ang kanilang anak na lalaki na si Gubawan, na hango rin sa pangalan ng ilog. Sa timog-
silangang parte ng isla nanirahan ang isa pa nilang anak na lalaki na si Tumahubong, na mula sa ngalan
ng ilog. Ang huling anak na lalaki na si Basilan ay ipinangalan mula sa ilog na Bohe Basilan sa may
silangan.

Isang araw, isang negosyanteng nagngangalang Julol mula sa Borneo ang dumating at umibig kay
Kumalang. Ang mga magulang ni Kumalang ay pumayag na ipakasal sila sa kondisyon na makakapagdala
si Julol ng mga binhi ng mangga, niyog at marang na nagawa naman niya, kaya ang Basilan ay sagana sa
mga prutas na ito (Sherfan 1976).

Ang pinakapopular na katutubong kwento ay tungkol sa mga hayop. Isang halimbawa ay ang kwento sa
suliranin sa pagitan ng mga unggoy at paru-paro. Isang araw ang mga paru-paro, bibe at ibon ay
nagsagwan gamit ang isang malaking dahon at tubo naman bilang batangan. Isang unggoy ang kumain sa
tubo kaya naman ang mga nasa dahon ay tumaob. Nagalit ang mga ibon at tinanggihang tulungan
makapunta ng pampang ang mga unggoy, ngunit nakumbinsi ng mga unggoy ang isang paru-paro. Nang
makaahon sa pampang ang unggoy ay tinapakan niya ang paru-paro hanggang sa mamatay ito. Nagalit
ang iba pang mga paru-paro at kalaunan ay nagkaroon ng digmaan. Nangamba ang mga paru-paro dahil
sa sila’y maliliit lamang ngunit nakaisip ang pinuno ng mga paru-paro. Dumapo sila sa ilong ng mga
unggoy at lumipad kaagad kaya naman ang mga unggoy ay nagkatamaan. Namatay ang mga unggoy
maliban na lamang sa isang buntis kaya naman di nagtagal ay dumami muli ang mga unggoy (Eugenio
1989:42-43).

Posted by Den at 6:42 AM

Labels: mindanaw, panitikan armm, panitikan maguindanao, panitikan ng mindanao, panitikan samal,
tiruray, yakan

1 comment:

UnknownJanuary 18, 2016 at 7:20 AM

all of this came from region 4?

Reply
Newer Post Older Post Home

Subscribe to: Post Comments (Atom)

STATCOUNTER

FOLLOWERS

BLOG ARCHIVE

▼ 2013 (153)

▼ January (153)

Filipino Martyr: JOSE CLEMENTE ZULUETA

Filipino Martyr: FLAVIANO A. YENGKO

Filipino Martyr: CLETO L. YANCE

Filipino Martyr: MAXIMO S. VIOLA

Filipino Martyr: WENCESLAO Q. VINZONS

Filipino Martyr: MACARIO VALENTIN

Filipino Martyr: ISIDORO DAYAO TORRES

Filipino Martyr: MANUEL S. TINIO

Filipino Martyr: PABLO O. TECSON

Filipino Martyr: POLICARPIO TARLA

Filipino Martyr: SULTAN DIPATUAN KUDARAT

Filipino Martyr: GABINO SUCGANG

Filipino Martyr: GABRIELA SILANG

Filipino Martyr: CANUTO SEGOVIA

Filipino Martyr: PAULINO T. SANTOS

Filipino Martyr: ALEJO S. SANTOS

Filipino Martyr: JOSE TURIANO A. SANTIAGO

Filipino Martyr: MARINA DIZON-SANTIAGO

Filipino Martyr: GREGORIO G. SANCIANCO

Filipino Martyr: LUCIANO SAN MIGUEL

Filipino Martyr: ANTONIO SAN AGUSTIN SALAZAR

Filipino Martyr: MAGAT SALAMAT

Filipino Martyr: FRANCISCO V. ROMAN

Filipino Martyr: PACIANO A. RIZAL

Filipino Martyr: JOSE RIZAL

Filipino Martyr: BRAULIO RIVERA

Filipino Martyr: SIMPLICIO REYES

Filipino Martyr: GABRIEL PRIETO

Filipino Martyr: HUGO PEREZ

Filipino Martyr: JOSE I. PAUA

Filipino Martyr: JOAQUIN G. PARDO DE TAVERA

Filipino Martyr: JOSE MARIA E. PANGANIBAN

Filipino Martyr: PALARIS JUAN DELA CRUZ

Filipino Martyr: AMAI PAKPAK

Filipino Martyr: TIMOTEO PAEZ

Filipino Martyr: RAMON PADILLA

Filipino Martyr: ENRIQUE PACHECO

Filipino Martyr: FRANCISCO R. OSORIO

Filipino Martyr: MARIANO ORDENANZA

Filipino Martyr: SIMEON A. OLA

Filipino Martyr: BONIFACIO S. OCTAVO

Filipino Martyr: BENEDICTO P. NIJAGA

Filipino Martyr: DELFINA HERBOSA – NATIVIDAD

Filipino Martyr: FRANCISCO G. NAKPIL

Filipino Martyr: GUILLERMO NAKAR

Filipino Martyr: GREGORIA P. MONTOYA

Filipino Martyr: VICENTE MOLINA

Filipino Martyr: AGUSTIN C. MENDOZA

Filipino Martyr: RAYMUNDO MELLIZA

Filipino Martyr: MARIANO MELGAREJO

Filipino Martyr: GUILLERMO R. MASANGKAY

Filipino Martyr: EUSTACIO MAÑALAC

Filipino Martyr: FRANCISCO MANIAGO

Filipino Martyr: MIGUEL C. MALVAR

Filipino Martyr: ANDRES MALONG

Filipino Martyr: Magalate

Filipino Martyr: JOSE N. LUNA

Filipino Martyr: JOAQUIN N. LUNA

Filipino Martyr: VICENTE R. LUKBAN

Filipino Martyr: Marcela Marcelo-Lugo

Filipino Martyr: VICTORIANO S. LUCIANO

Filipino Martyr: GRACIANO LOPEZ y JAENA

Filipino Martyr: SIXTO C. LOPEZ

Filipino Martyr: ROMUALDO LEYSAN

Filipino Martyr: FLORENCIO LERMA

Filipino Martyr: ESTANISLAO LEGASPI

Filipino Martyr: PASCUAL V. LEDESMA

Filipino Martyr: MIGUEL B. LAZA

Filipino Martyr: SOTERO R. LAUREL

Filipino Martyr: SEVERINO LAPIDARIO

Filipino Martyr: NAZARIA L. LAGOS

Filipino Martyr: ANICETO L. LACSON

Filipino Martyr: PRINCESS TARHATA KIRAM

Filipino Martyr: RUPERTO K. KANGLEON

Filipino Martyr: AGUEDA Y. KAHABAGAN

Filipino Martyr: FELICIANO JOKSON

Filipino Martyr: ISIDORO JIMENEZ

Filipino Martyr: CAMILO JACOB

Filipino Martyr: EMILIO D. JACINTO

Filipino Martyr: MAXIMO F. INOCENCIO

Filipino Martyr: CANDIDO I. IBAN

Filipino Martyr: RAJAH HUMABON

Filipino Martyr: TIBURCIO T. HILARIO

Filipino Martyr: INOCENCIO HERRERA

Filipino Martyr: ANTONINO M. GUEVARRA

Filipino Martyr: MAXIMO S. GREGORIO

Filipino Martyr: LICERIO I. GERONIMO

Filipino Martyr: PANTALEON GARCIA

Filipino Martyr: PATROCINIO V. GAMBOA

Filipino Martyr: DOMINGO T. FRANCO

Filipino Martyr: HIGINO P. FRANCISCO

Filipino Martyr: AMBROSIO FLORES

Filipino Martyr: PRAXEDES P. FAJARDO

Filipino Martyr: AGUEDA C. ESTEBAN

Filipino Martyr: JOSEFA LLANES ESCODA

Filipino Martyr: JUAN M. ELIZALDE

Filipino Martyr: LADISLAO N. DIWA

Filipino Martyr: ANANIAS N. DIOKNO

Filipino Martyr: VALENTIN V. DIAZ

Filipino Martyr: SEVERINO DIAZ

► 2012 (86)

► 2009 (119)

Powered by Blogger.