You are on page 1of 8

nqIjw 100%

ivSw-swieMs jmwq-dsvIN
ijhVy ividAwrQI swieMs ivSy iv`coN 40% qoN G`t AMk lYNdy hn jW swieMs iv`coN PylH ho skdy
hn ieh bu`k lYt aunHW ividAwrQIAW nUM iDAwn iv`c r`K ky bxweI geI hY[
Aijhy ividAwrQI jy ies bu`k lYt nUM qs`lI bKS iqAwr kr lYNdy hn qW PylH hox dI koeI
sMBwvnw nhIN bcdI[
21.01.2019 qoN 29.01.2019 q`k hr ividAwrQI ienHW pRSn auqrW iv`c inpuMnqw hwsl
kry[
30.01.2019 nUM styt p`DrI ivigAwn ivSy dw pypr ilAw jwvygw[
ies bu`k lYt iv`c swry mh`qvpUrn pRSn, . . . purwxy pypr, mwfl tYst pypr 2019
pUrn rUp iv`c h`l kIqy hoey hn[
not:- ieh bu`k lYt isr& swieMs ivSy iv`coN kmzor ividAwrQIAW leI bxweI geI hY[ieh bu`k
lYt quhwnUM pws krvw skdI hY pr pUry AMk lYx leI pUrw islybs piVHAw jwvy[
hrmndIp isMG fI.AYm. swieMs sMgrUr, mo: 84376-63000
pRSn 1. ic`qr iv`c drswey pypr ‘qy inMbU dy rs dw pRSn 7. kwrbn dy auh do gux ikhVy hn, ijnHW kwrn swfy
. Aqy imlk AwP mYgnISIAw dw hY[ ies qoN kI cwr-cuPyry kwrbn XoigkW dI v`fI sMiKAw ivKweI idMdI hY?
Bwv hY? au`qr- cwr sMXojkqw lVI bMDn Aqy SwKwvW kwrbn dy do gux hn,
ijnHW kwrn kwrbn XoigkW dI v`fI sMiKAw idKweI idMdI hY[
pRSn 8. AwksIkwrk kI huMdy hn?
au`qr- auh pdwrQ jo AwrMiBk pdwrQ iv`c AwksIjn joVdy hn,
a`uqr- dw mwn 7 qoN G`t hovy qW Gol qyzwbI huMdw hY Aqy 7 qoN
aunHW nUM AwksIkwrk ikhw jWdw hY[
v`D hox ‘qy KwrI huMdw hY[ ies leI inMbU dw rs ie`k SkqISwlI
qyzwb hY Aqy imlk AwP mYgnISIAw ie`k SkqISwlI Kwr hY[ pRSn 9. kI qusIN mYl-invwrk dw aupXpog krky d`s skdy ho
ik pwxI kTor hY jW nhIN hY?
pRSn 2. ip`ql Aqy qWby dy brqnW iv`c dhIN Aqy K`tIAW
vsqW ikauN nhIN r`KxIAW cwhIdIAW? au`qr- mYl-invwrk dI vrqoN krky AsIN ieh nhIN d`s skdy ik
pwxI dw koeI nmUnw kTor hY jW nhIN ikauNik mYl-invwrk
au) -dhIN Aqy K`tIAW vsqW iv`c qyzwb huMdw hY, jo ik ip`ql Aqy
(iftrjYNt) kTor pwxI nwl vI AwswnI nwl J`g bxwauNdw hY Aqy
qWby nwl ikirAw krky zihrIly pdwrQ bxwauNdw hY[
qlC`t nhIN bxwauNdw[
pRSn 3. kSIdq pwxI ikauN ibjlI cwlk nhIN, jdoN ik mINh
pRSn 10. smjwqI lVI kI huMdI hY? audwhrn dy ky smJwau[
dw pwxI huMdw hY?
ayu`qr- XoigkW dI AijhI lVI, ijs iv`c kwrbn lVI iv`c siQq
au`qr-kSIdq pwxI iv`c Guly hoey lUx jW gYsW Awid nhIN huMdIAW,
hweIfrojn nUM ie`k hI pRkwr dw ikirAwqmk smUh ivsQwipq
ijs kwrn ies pwxI iv`c Awien nhIN huMdy jo ik ibjlI cwln dw
krdw hY[ aus nUM smjwqI lVI kihMdy hn[
kwrn huMdy hn[ iehI kwrn hY ik ieh ibjlI cwlk nhIN hY[ mINh
dy pwxI iv`c kuJ qyzwb GuilAw huMdw hY[ ies leI iv`c Awien pRSn 11. AStk inXm dI pirBwSw idau[ jW
Aqy hor Awien huMdy hn, ijs dy kwrn ieh ibjlI dw cwlk hY[ q`qW dy vrgIkrn leI inaUlYNf dw AStk dw inXm ilKo[
pRSn 4. k`pVy Dox vwly sofy dy do aupXog ilKo[ au`qr- jdoN q`qW nUM aunHW dy v`Ddy prmwxU puMjW dy ADwr ‘qy
au`qr- 1. ieh GrW iv`c k`pVy Dox leI vriqAw jWdw hY[ ivvsiQq kIqw jWdw hY qW hryk A`TvyN q`q dy gux pihly q`q dy
guxW dy smwn huMdy hn[
2. ies dw pRXog kwgj audXog, swbn audXog Aqy k`c audXog
iv`c huMdw hY[ pRSn 12. mYNflIv ny AwpxI AwvrqI swrnI iqAwr krn leI
ikhVw mwpdMf ApxwieAw?
pRSn 5. KuSk gYs KuSk iltms pypr dy rMg nUM ikauN
nhIN bdldI? au`qr-mYNflIv v`loN AwpxI AwvrqI swrnI iqAwr krn leI
ApxwieAw igAw mwpdMf sI-1. prmwxU puMj Aqy 2. rswieixk
au`qr- KuSk gYs KuSk iltms pypr dy rMg nMU ies leI nhIN
guxW dI smwnqw[
bdldI ikauNik aus iv`c Awien mOjUd nhIN huMdy[
pRSn 13. AwDuink AwvrqI swrnI Aqy mYNflIv dI AwvrqI
pRSn 6. plwstr Aw& pYirs nUM nmIroDk brqn iv`c r`Kxw
swrnI iv`c q`qW dI qrqIb dI qulnw kro[
cwhIdw hY, ikauN?
au`qr- mYNflIv dI AwvrqI swrnI iv`c q`qW nMU aunHW dy prmwxU puMj
au`qr- plwstr Aw& pYirs ie`k slPyt cUrn hY jo pwxI imlwaux
dI qrqIb dy v`Ddy kRm dy Anuswr r`iKAw igAw hY[ jdik
‘qy vwps ijpsm bx ky kTor Tos pdwrQ pRdwn krdw hY[
AwDuink AwvrqI swrnI iv`c q`qW nUM aunHW dy prmwxU sMiKAw dy
1 1
1 → 2 v`Ddy kRm dy Anuswr r`iKAw igAw hY[
2 2
pRSn 14. svY-poSI poSx dI pirBwSw ilKo[ jW
plwstr Aw& pYirs ijpsm
svY-poSI poSx kI huMdw hY? ie`k audwhrn idau[
ies pRiqikirAw nUM rokx leI plwstr Aw& pYirs nUM nmIroDk
brqn iv`c r`Kxw cwhIdw hY[ au`qr- svY qoN Bwv hY ‘Awpxy-Awp’ Aqy poSx qoN Bwv hY ‘Bojn’[
ies dw ArQ ieh hY ik svY-poSI Awpxw Bojn Awp iqAwr krdy
hn[ audwhrn- hry pOdy[

hrmndIp isMG fI.AYm. swieMs sMgrUr, mo: 84376-63000


pRSn 15. pr-poSI poSx dI pirBwSw ilKo[ pRSn 30. iptUeItrI (pIXUS) gRMQI nUM mwstr gRMQI ikauN ikhw
au`qr- pr qoN Bwv hY ‘dUsrw’ Aqy poSx qoN Bwv hY ‘Bojn’[ ies jWdw hY? kI ieh svwDIn hY?
dw ArQ ieh hY ik pr-poSI Awpxw Bojn dUsirAW qoN pRwpq krdy au`qr-iptUeItrI (pIXUS) gRMQI idmwg dy hweIpoQYlms nwl juVI
hn[ huMdI hY[ ieh gRMQI dUjIAW AMdr-irswvI gRMQIAW dy kwrj nUM
audwhrn- swry jMqU Aqy hry rMg qoN ibnW pOdy[ inXMiqRq krdI hY[ ies leI iesnUM mwstr gRMQI kihMdy hn[ ieh
pRSn 16. SwkwhwrI dI pirBwSw ilKo[ gRMQI svwDIn hY[
au`qr- ijhVy jIv pOidAW jW aunHW dy auqpwdW dI Bojn vjoN vrqoN pRSn 31. CUeI-mUeI pOdy dIAW p`qIAW dI gqI, pRkwS v`l
krdy hn, aunHW nUM SwkwhwrI jIv kihMdy hn[ ijvyN-gW, m`J, b`krI, krUMblw dI gqI qoN ikvyN iBMn hY?
GoVw, hwQI Awid[ au`qr- CUeI-mUeI pOdy dIAW p`qIAW dI gqI iv`c vwDw Swiml nhIN
pRSn 17. mwswhwrI dI pirBwSw ilKo[ huMdw, jdik pRkwS dy v`l krUMblW dI gqI vwDy dy kwrn huMdI hY[
au`qr- ijhVy jIv Awpxy Bojn leI dUsry jIvW dw mws KWdy hn, pRSn 32. suKmnw nwVHI ‘qy s`t l`gx nwl ikhVy sMkyqW iv`c
aunHW nUM mwswhwrI jIv kihMdy hn[ ijvyN-s`p, iCpklI, cIqw, f`fU rukwvt AwvygI?
Awid[ au`qr- suKmnw nwVI ‘qy s`t l`gx nwl pRqIvrqI ikirAwvW Aqy
pRSn 18. imRq-AwhwrI dI pirBwSw ilKo[ Axie`Cq ikirAwvW leI Awaux vwly sMkyqW iv`c rukwvt AwvygI[
au`qr- ijhVy jIv mry hoey gly-sVy kwrbnI pdwrQW qoN Awpxw pRSn 33. Axie`Cq ikirAwvW Aqy pRiqvrqI ikirAwvW ie`k-
Bojn pRwpq krdy hn, aunHW nUM imRq AwhwrI jIv kihMdy hn[ ijvyN- dUjy qoN iks pRkwr iBMn hn?
PPUMdI (au`lI), bYktIrIAw, XIst Awid[ au`qr- Axie`Cq ikirAwvW m`D idmwg Aqy ipCly idmwg duAwrw
pRSn 19. prjIvI dI pirBwSw ilKo[ kMtrol huMdIAW hn[ jdik pRiqvrqI ikirAwvW mu`K qOr ‘qy rIVH
dI h`fI duAwrw kMtrol huMdIAW hn[
au`qr-ijhVy jIv Awpxy poSx (Bojn Aqy invws) leI dUsry jIvW
‘qy inrBr krdy hn, aunHW nUM prjIvI kihMdy hn[ ies nUM hI pRSn 34. AwieEfIn Xukq lUx dy aupXog dI slwh ikauN id`qI
prjIvI poSx kihMdy hn[ijvyN: Amrvyl jWdI hY?
pRSn 20. AwksI swh ikirAw iks nUM kihMdy hn? au`qr- AwieEfIn dI kmI ig`lV rog dw kwrn bx skdI hY, ies
leI AwieEfIn Xukq nmk Kwx dI slwh id`qI jWdI hY[
au`qr- AwksI swh ikirAw, auh swh ikirAw hY, ijhVI
AwksIjn dI mOjdUgI iv`c huMdI hY[ pRSn 35. Avql drpx dy aupXog d`so[
pRSn 21. Ax-AwksI swh ikirAw qoN kI Bwv hY? au`qr- 1. fwktr Avql drpx nwl srIr dy AMgW, ijvyN A`K,
kMn, gly Awid dw inrIKx krdy hn[
au`qr- Ax-AwksI swh ikirAw, auh swh ikirAw hY, ijhVI
AwksIjn dI gYr-mOjUdgI iv`c huMdI hY[ 2. Avql drpx Syv krn vwly drpx dy qOr ‘qy vriqAw jWdw
hY[
pRSn 22. AYnzweIm qoN kI Bwv hY?
3. Avql drpx dw pRXog vwhnW dIAw lweItw Aqy src lweItW
au`qr- ieh pdwrQ Su`D pRotIn dy bxy huMdy hn[ jIvW iv`c hox
iv`c kIqw jWdw hY[
vwlIAW ikirAwvW dI dr iv`c vwDw krdy hn[
pRSn 36. au`ql drpx dI pirBwSw idau[
pRSn 23. pRkwS sMslySx ikirAw dI pirBwSw ilKo[
au`qr- au`ql drpx dI prwvrqk sqHw aus goly dy kyNdr qoN prHW
au`qr- pRkwS sMslySx ikirAw iv`c hry pOdy kloroiPl vrxk dI
v`l huMdI hY, ijs dw ieh drpx ie`k ih`sw huMdw hY[ au`ql drpx
shwieqw nwl sUrj dI rOSnI iv`c kwrbn fweIAwksweIf Aqy
dI AMdrlI sqHw pwilS kIqI huMdI hY Aqy prwvrqn bwhrlI sqHw
pwxI qoN Awpxw Bojn iqAwr krdy hn[
qoN huMdw hY[
pRSn 24. podw pRkwS sMSlySx leI zrUrI k`cI sm`grI ik`QoN
pRSn 37. Poks dUrI dI pirBwSw idau[
lYNdw hY?
au`qr- golwkwr drpx dy SIrS Aqy mu`K Poks ivckwrlI dUrI nUM
au`qr- pOdy vwXUmMfl qoN kwrbn fwieAwksweIf, im`tI qoN pwxI
drpx dI Poks dUrI ikhw jWdw hY[
Aqy sUrj qoN pRkwS pRwpq krdy hn[
pRSn 38. pRkwS dw Apvrqn kI hY?
pRSn 25. swfy imhdy iv`c qyzwb dI kI mh`qqw hY?
au`qr- jdoN pRkwS ie`k mwiDAm qoN dUjy mwiDAm iv`c jWdw hY qW
au`qr- qyzwb (hweIfRokloirk qyzwb) ie`k Aijhw mwiDAm iqAwr
ies dy p`Q iv`c qbdIlI Awaux dI ikirAw nUM pRkwS dw Apvrqn
krdw hY, jo pYpisn AYnzwiem nUM srl qrIky nwl Bojn nUM pcwaux
kihMdy hn[
iv`c shwieqw krdw hY[
pRSn 39. lYn ` z dy m`uK Poks dI pirBwSw ilKo[
pRSn 26. idmwg dw ikhVw Bwg srIr dI siQqI Aqy sMquln
nUM bxweI r`Kdw hY? au`qr- l`Ynz dw mùK Poks Dury a`uqy auh ibMdU huMdw hY, ijs ‘qy m`uK
Dury dy smwnMqr Aw rhIAW ikrnW lY`nz iv`cNo dI lMG ky AiBswirq
au`qr- sYrIbYlm[
huMdIAW hn[
pRSn 27. AsIN ie`k Agrb`qI dI gMD dw ikvyN pqw krdy hW?
pRSn 40. lY`nz dI Poks dUrI dI pirBwSw ilKo[
au`qr- igAwn ieMdrIAW dI m``dd nwl AsIN ie`k Agrb`qI dI gMD
au`qr- lY`nz dy pRkwSI kyNdr Aqy aus dy mu`K Poks iv`ckwrlI dUrI
dw pqw krdy hW[
nUM Poks dUrI kihMdy hn[
pRSn 28. homIEstYiss iks nUM kihMdy hn?
pRSn 41. ibjleI Swrt srkt kdoN huMdw hY?
au`qr- srIr iv`c lUxW Aqy pwxI dw sMquln kwiem r`Kx nUM
au`qr- jdoN lwiev qwr Aqy audwsIn qwr juV jwvy ausnUM Swrt
homIEstYiss kihMdy hn[
srkt kihMdy hn[
pRSn 29. inaurw`n kI hY?
pRSn 42. ibjleI motr iv`c spilt irMg dI kI BUimkw hY?
au`qr- nwVI pRxwlI dI kwrj krn dI iekweI nUM inaur`wn kihMdy
au`qr- spilt irMg kuMflI dy hryk A`Dy rotySn dy bwAd kuMflI qoN
hn[ hryk inaurwn iqMn Kws KyqrW dw bixAw huMdw hY[ ieh Kyqr
ibjleI Dwrw dy pRvwh dI idSw nUM bdl (au`ltw) idMdw hY[
inmniliKq hn- 1. sY`l srIr, 2. fYNfrweIt, 3. AYkswn[

hrmndIp isMG fI.AYm. swieMs sMgrUr, mo: 84376-63000


pRSn 43. ivsQwpn ikirAw Aqy dUhrw ivsQwpn ikirAw iv`c qwpmwn, Apvrqn AMk, Gxqw Awid iBMn-iBMn huMdIAW hn Aqy
kI AMqr hY? ieh vwXUmMfl iv`c hox vwlIAW hlclW kwrn bdldIAW rihMdIAW
au`qr- ivsQwpn ikirAw- ivsQwpn ikirAw iv`c ie`k hn[ ies kwrn qwrw swnUM itmitmwauNdw jwpdw hY[
ikirAwSIl q`q ie`k hor q`q nUM ies dy Gol iv`coN ivsQwipq kr pRSn 53. ivAwiKAw kro ik gRih ikauN nhIN itmitmwauNdy?
idMdw hY[ au`qr- gRih DrqI dy bhuq nyVy hn, ies leI ieh v`fy nzr
duhrw ivsQwpn- jdoN do v`K-v`K pRmwxU smUh Awpo-Awpxy Xoigkw AwauNdy hn[ siQqI iv`c bhuq QoVHI qbdIlI kwrn ieh swnUM
iv`coN Awps iv`c Adlw-bdlI krn[ itmitmwauNdy nhIN jwpdy[
pRSn 44. AvKypx pRiqikirAw qoN quhwfw kI Bwv hY? pRSn 54. sUrj cVHn smyN lwl ikauN pRqIq huMdw hY?
au`qr- ijs pRiqikirAw qoN AvpyK pRwpq huMdw hY, aus nMU AvKypx au`qr- DUV-kxW Aqy jl-kxW dI mOjUdgI kwrn G`t qrMg lMbweI
pRiqikirAw ikhw jWdw hY[ vwly rMg (ijvyN nIlw, bYNgxI Awid) dw iKMfwE huMdw hY Aqy isr&
pRSn 45. ‘Korn’ dw vrxn kro Aqy ie`k audwhrn idau[ AiDk qrMg lMbweI vwlIAW lwl pRkwS qrMgW is`DIAW swfIAW
au`qr- jdoN koeI Dwq qyzwb jW nmI Awid dy sMprk iv`c AwauNdI A`KW q`k pu`jdIAW hn[ ies qrHW sUrj cVHn smyN lwl pRqIq huMdw
hY qW auh Kurn l`gdI hY[ ies pRikirAw nUM Korn kihMdy hn[ Korn hY[
kwrn kwr dy FWcy, pul, jhwz Aqy DwqW, Kws krky lohy qoN bxIAW pRSn 55. iksy pulwV XwqrI nUM AwkwS nIly dI QW kwlw ikauN
vsqW nUM bhuq hwnI pu`jdI hY[ pRqIq huMdw hY?
pRSn 46. swbx duAwrw sPweIkrn dI ikirAw ivDI dI au`qr- hvw dy AxUAW jW hor bhuq sUKm kxW dI AxhoNd kwrn
ivAwiKAw kro[ pRkwS dw iKMfwE nhIN huMdw, ijs kwrn pulwV XwqrI nUM AwkwS
au`qr- swbx ie`k v`fI hweIfrokwrbn pUC dy irxwqmk isry nwl kwlw ivKweI idMdw hY[
juiVAw huMdw hY[ pwxI iv`c Gulx vwly ie`k isry nUM jl snyhI kihMdy
hn Aqy dUjy isry (hweIfrokwrbn pUC) nUM jl ivroDI kihMdy hn[ pRSn 56. cuMbkI Kyqr ryKwvW dy guxW dI sUcI bxwau[
Gol iv`c mOjUd irxwqmk isry Coty glwbulys nwl iGry huMdy hn[ au`qr- cuMbkI Kyqr ryKwvW dy gux-
pwxI iv`c mOjUd irxwqmk isry Coty glwbulys nUM ie`kTy Awaux qoN 1. cuMbkI Kyqr ryKwvW cuMbk dy bwhr au`qrI Druv qoN SurU huMdIAW hn
rokdy hn[ ies qrHW qyl vwlI mYl vsqU qoN ht jWdI hY[ Aqy ies dy d`KxI Druv ‘qy Kqm huMdIAW hn[
pRSn 47. eIQynol qyzwb Aqy eIQonoiek qyzwb iv`c AMqr ilKo[ 2. koeI do cuMbkI Kyqr ryKwvW ie`k-dUjy nUM nhIN k`tdIAW[
au`qr- pRSn 57. do cuMbkI Kyqr ryKwvW ie`k-dUjy nUM ikauN nhIN
eIQynol qyzwb eIQynoiek qyzwb k`tdIAW?
1. ies dw aubwl drjw 351 1. ies dw aubwl drjw 391 au`qr- jy auh ie`k-dUjy nUM k`tx qW ies dw Bwv ieh hY ik kwt-
hY[ hY[ ibMdU ‘qy cub
M kI kMpws do idSwvW v`l sMkyq krygI, jo ik AsMBv hY[
2. ies dw svwd kOVw huMdw 2. ies dw svwd K`tw huMdw hY[ pRSn 58. ibjleI motr dw kI isDWq hY?
hY[ 3. ieh nIly iltms nUM lwl rMg au`qr- jdoN iksy krMt vwhk kuMflI nUM ie`k cuMbkI Kyqr iv`c
3.ieh iltms dw rMg nhIN iv`c bdl idMdw hY[ r`iKAw jWdw hY qW ies ‘qy ie`k tw`rk *+,-./ bl ikirAw
bdldw[ krdw hY[
pRSn 48. iBMnqwvW dy pYdw hox nwl iksy spISIz dI hoNd pRSn 59. ibjlI jnrytr dw isDWq ilKo[
ikvyN v`D jWdI hY? au`qr- jdoN koeI cwlk cuMbkI bl ryKwvW nUM k`tdw hY qW PYrwfy dy
au`qr- iBMnqwvW dy pYdw hox nwl iksy spISIz dI hoNd dI sMBwvnw ibjl-cuMbkI pRyrx dy inXm Anuswr ies iv`c ibjlI vwhk bl
v`D jWdI hY[iBMnqwvW kudrqI vwqwvrx iv`c shwieqw krdIAW hn pRyirq ho jWdw hY[ ies pRyirq ibjlI-vwhk bl kwrn srkt iv`coN
Aqy pRqIkUl hwlqW nwl lVn iv`c shwiek huMdIAW hn[ ieh krMt vihMdw hY, jo ik cwlk srkt nUM bMd kr idMdw hY[
AnukUlx nUM vDwauNdIAW hn[ pRSn 60. BoN-qwr dw kI kwrj hY? Dwq vwly XMqrW nUM BoN-
pRSn 49. auh ikhVy kwrk hn jo nvIN spISz pYdw krn iv`c sMprk krnw ikauN zrUrI hY?
shwiek hn? au`qr- Dwq dy XMqrW ijvyN ibjlI pRY`s, Pirz, tostr Awid nUM BoN-
au`qr- nvIN spISIz pYdw krn iv`c shwiek kwrk hn- 1. sMprk qwr nwl joV id`qw jWdw hY[ ies nwl ieh XkInI ho jWdw
jynyitk bhwv, 2. kudrqI cox, 3. BUgoilk Algwv[ hY ik XMqr iv`coN ibjlI Dwrw guzrn nwl XMqr dw putYNSl DrqI dy
pRSn 50. smjwq Aqy smrUp AMgW dI audwhrn dy ky smJwau[ putYNSl dy brwbr bxw id`qw igAw hY[ ies nwl aupkrn dI vrqoN
au`qr- smjwq AMg- pOidAW Aqy pRwxIAW dy aug AMg, ijnHW dI kr rhy ivAkqI nUM ibjlI dw J`tkw l`gx dw ^qrw nhIN rihMdw[
m`uFlI rcnw ie`k smwn huMdI hY, pr aunHW dy kwrj v`K-v`K huMdy pRSn 61. ie`k sw& lybl kIqw ic`qr bxw ky bksw iksm dy
hn, aunHW nUM smjwq AMg kihMdy hn, ijvyN-pMCIAW dy pMK[ sUrjI ku`kr dI rcnw Aqy kwrjivDI dw vrxn kro[
smrUp AMg- jIvW dy auh AMg, jo ijnHW dI mUl rcnw v`Ko-v`K huMdI au`qr- ieh ku`kr ie`k Dwq dy bks
hY pr kwrj ie`ko ijhw krdy hn, aunHW nUM smrUp AMg kihMdy hn, dw bixAw huMdw hY[ ies nUM AMdroN
ijvyN kItW dy pMK, pMCIAW dy pMK, cmig`dV dy pMK[ kwlw kIqw hMudw hY[ ies iv`c
pRSn 51. ie`k golwkwr drpx dw vkrqw ArD-ivAws prwvrqk v`joN ie`k bhuq vDIAw
#$ hY[ aus dI Poks dUrI kI hovygI? smql drpx lgwieAw huMdw hY[
ie`k motI k`c dI SIt F`kx dw kMm
au`qr- id`qw hY: % 20 '(
krdI hY[ pkwaux vwly Kwxy nUM brqnW iv`c r`iKAw jWdw hY[
% 20
) '( 10'( pRSn 62. BU-qwp aUrjw kI hY? ies dy m`uK aupXog kI hn?
2 2
pRSn 52. qwry ikauN itmitmwauNdy hn? au`qr- BU-qwp aUrjw-DrqI dI sqHw dy hyTly qwp dy somy nUM BU-qwp
au`qr- qwirAW qoN pRkwS vwXUmMfl dIAW iBMn-iBMn prqW iv`coN lMG aUrjw kihMdy hn[
ky swfy q`k phuMcdw hY[ vwXUmMfl dIAW BOiqk hwlqW ijvyN ik aupXog-

hrmndIp isMG fI.AYm. swieMs sMgrUr, mo: 84376-63000


1. ies qoN ibjlI pYdw kIqI jw skdI hY[ bwieau-gYs bxwaux leI jwnvrW dy gohy iv`c mnu`KW dw pKwnw vI
2. grm cSimAW iv`c Kwxw pkwieAw jw skdw hY[ imlwieAw jw skdw hY[ KyqIbwVI Aqy bnspqI dI rihMd-KUhMd qoN
pRSn 63. Pwis`l bwlx kI hn? ieh ikvyN bxdy hn? ieh vI bwieau-gYs bxweI jw skdI hY[ ies qrHW bwieau-gYs iqAwr
aUrjw dy pUrqIAXog somyN ikauN hn? krn nwl nw kyvl sw& bwlx imldw hY, sgoN rihMd-KUhMd nUM Kwd
iv`c bdlx nwl pRdUSx vI G`t jWdw hY[
au`qr- kolw, pYtrolIAm Aqy kudrqI gYs Pwis`l jW pQrwt bwlxW
dy iqMn mu`K rUp hn[ bhuq smW pihlW, fwienosorW dI hoNd qoN pRSn 67. Ezon kI hY Aqy ieh pirsiQiqk pRbMD nUM ikvyN
pihlW, pOidAW Aqy jwnvrW dI rihMd-KUh M d DrqI dy hyTW d`b pRBwivq krdI hY?
geI[ ies rihMd-KMUhd nUM Pwis`l ikhw jWdw hY[ ieh rihMd-KUhMd auy`qr- Ezon vwXUmMfl iv`clI AwksIjn dy au`pr sUrj dIAW
AwksIzn dI gYrhwzrI iv`c dbwA, qwp Aqy bYktIrIAw dI prwvYNgnI ivikrnW dy pRBwv kwrn bxdI hY[ smqwp mMfl iv`c
ikirAw duAwrw bwlxW iv`c bdl geI[ ies leI ienHW nUM Pwis`l mOjUd Ezon dI pUrI qih nUM Ezon prq jW Ezon p`tI kihMdy hn[
jW pQrwt bwlx ikhw jWdw hY[ ienHW nUM pUrqIAXog somy qW kihMdy ieh swnUM sUrj qoN Awaux vwlIAW prwvYNgxI ivikrnW qoN bcwauNdI
hn ikauNik ienHW nUM bxn iv`c hor l`KW-kroVW swl l`gxgy[ hY[ eyrosolz kloro-Ploro kwrbn vrgy rswieixk pdwrQ hn[
pRSn 64. aUrjw-somy dy rUp iv`c pQrwt bwlx Aqy sUrj dI ieh pdwrQ smqwp vwXUmMfl iv`c Ezon nwl ikirAw krky ies
qulnw kro Aqy ienHW iv`c AMqr ilKo[ nUM ^qm krdy hn[
au`qr- pRSn 68. qusIN kUVy-krkt dy inptwry dI sm`isAw G`t krn
iv`c kI Xogdwn pw skdy ho? koeI do qrIikAW dw vrxn kro[
pQrwt bwlx aUrjw somy dy sUrjI aUrjw somy dy rUp iv`c
rUp iv`c au`qr- kUVy-krkt dy inptwry leI hyT ilKy do qrIikAW nUM
ApxwieAw jw skdw hY-
1. pQrwt bwlxW dI vrqoN 1. sUrj pRdUSx mukq aUrjw
pRdUSx dw kwrn bxdI hY[ dw somw hY[ 1. muV c`krx kr ky- kcry jW kUVy krkt iv`coN kwgz, plwsitk,
DwqW, k`pVy Awid cux ky Al`g krky aunHW dw muV c`krx kIqw
2. ieh bwlx sIimq mwqrw 2. sUrjI aUrjw AsIimq
jwxw cwhIdw hY[ purwxy k`pVy Aqy kwgzW dy muV c`krx nwl
iv`c aupl`bD hn[ mwqrw iv`c aupl`bD hY[
dr`^qW nUM k`tx qoN bcwieAw jw skdw hY[ plwsitk dw bwr-bwr
3. ieh nw-nivAwauxXog 3. sUrjI aUrjw nivAwaux aupXog kIqw jw skdw hY[
aUrjw dy somy hn[ Xog aUrjw dw somw hY[ 2. im`tI iv`c dbw ky- jYv ivGtnSIl pdwrQW nUM im`tI iv`c dbw
4. ieh iksy vI smyN vrqy jw 4. sUrjI aUrjw dI vrqoN ky kUVy-krkt dw inptwrw kIqw jw skdw hY[ ies nwl Kwd
skdy hn[ kyvl idn dy smyN huMdI hY[ pRwpq kr ky KyqW iv`c vrqI jw skdI hY[
pRSn 65. sUrjI ku`kr dw aupXog krn dy kI lwB Aqy hwnIAW pRSn 69. swfy duAwrw pYdw jYv AivGtnSIl kcry qoN
hn? ikhVIAW muSklW pYdw huMdIAW hn?
au`qr- sUrjI ku`kr dy lwB- au`qr- swfy duAwrw pYdw jYv AivGtnSIl qoN hyT ilKIAW muSklW
1. bwlx dw koeI ^rc nhIN huMdw ArQwq bwlx Aqy ibjlI dI pYdw huMdIAW hn
Kpq nhIN huMdI[ 1. jl, hvw Aqy im`tI dw pRdUSx[
2. pUrn rUp nwl pRdUSx rihq hY[ hOlI gqI nwl Bojn pkwaux 2. mnu`KI srIr iv`c jYivk vwDw[
nwl Bojn dy poSk q`qW dI hwnI nhIN huMdI[ 3. pirsiQiqk sMquln iv`c rukwvt[
3. iksy iksm dI gMdgI nhIN PYldI[ 4. nwly-nwlIAW iv`c rukwvt[
4. Bojn pkwaux smyN inrMqr dyKBwl krn dI loV nhIN huMdI[ 5. plwsitk vrgy pdwrQW nUM ingl lYx nwl SwkwhwrI
sUrjI ku`kr dIAW hwnIAW- jMqUAW dI mOq[
1. bhuq AiDk qwpmwn nhIN pYdw kr skdw[ pRSn 70. ie`k ivAkqI ivSyS dy rUp iv`c qusIN iBMn kudrqI
2. rwq smyN aupXog nhIN kIqw jw skdw[ auqpwdW dI Kpq G`t krn leI kI kr skdy ho?
3. mINh Aqy b`dlW vwly idn ies dw aupXog nhIN kIqw jw skdw[ au`qr- 1. in`jI vwhn dI jgHw srvjnk vwhn dw aupXog krWgw[
4. ieh 100° qoN 140° q`k dw qwpmwn pRwpq krn leI 2-3 2. p`iKAW Awid nUM bMd krky ibjlI bcwvWgw[
GMty lY lYNdw hY[ 3. ilPt dI jgHw pOVIAW dw pRXog krWgw[
pRSn 66. ie`k sw& lybl kIqw ic`qr bxw ky siQr guMbd pRSn 71. vwqwvrn p`KI bxn leI qusIN AwpxIAW AwdqW iv`c
iksm dy bwieau-gYs plWt dI kwrjivDI dI ivAwiKAw kro[ ikhVy pirvrqn ilAw skdy ho?
au`qr- siQr guMbd iksm dy au`qr- 1. jMglW dI k`tweI ‘qy rok lgw ky[
bwieau-gYs plWt dI kwrjivDI 2. pwlIQIn dI vrqoN nw krky[
hyT ilKy Anuswr hY-
3. ivArQ vgdy pwxI dI brbwdI nUM rok ky[
ieh ie`tW dw bixAw huMdw hY[ gYs
4. soc-smJ ky ibjlI aupkrnW dI vrqoN krky[
fweIjYstr tYNk dy guMbd iv`c
pRSn 72. kI qusIN Awpxy skUl iv`c ku`J pirvrqn suJw skdy
iek`TI kIqI jWdI hY, jo siQr huMdw
ho, ijnHW nwl ies nUM vwqwvrn p`KI bxwieAw jw sky?
hY[ ies leI ies dw nW siQr
guMbd iksm dw bwieau-gYs plWt r`iKAw igAw hY[ pSUAW dy gohy au`qr- 1. swnUM pwxI dw PzUl-^rc nhIN krnw cwhIdw[
Aqy pwxI nUM imSrx tYNk iv`c imlwieAw jWdw hY Aqy ies mswly 2. swnUM skUl iv`c v`D qoN v`D ru`K lgwauxy cwhIdy hn[
nUM pRvyS tYNk iv`c ByijAw jWdw hY, ij`QoN ieh mswlw fweIjYstr 3. pKwixAW Awid dI inXimq sPweI krnI cwhIdI hY[
tYNk iv`c Aqy iPr islMfrwkwr ih`sy q`k clw jWdw hY[ guMbd nUM 4. ibjlI dI PzUl-^rcI nUM rokxw cwhIdw hY[
gYs ie`kTI krn leI Ku`lHw C`f id`qw jWdw hY[ vriqAw igAw 5. skUl dI iemwrq sw&-suQrI r`KxI cwhIdI hY[
mswlw gYs dy dbwA kwrn inkws cYNbr iv`c clw jWdw hY, ij`QoN
ieh AiqpRvwh tYNk iv`c clw jWdw hY[

hrmndIp isMG fI.AYm. swieMs sMgrUr, mo: 84376-63000


pRSn 73. DwqW Aqy ADwqW dy guuxW iv`c AMqr ilKo[ 1. ijnHW pRikirqk pdwrQW 1. ijnHW KixjW qoN lwBdwiek
au`qr- iv`c DwqW dy Xoigk aupsiQq Aqy sOK nwl DwqW pRwpq kIqIAW
DwqW 2/3 4 ADwqW 5+6 7 2/3 4 huMdy hn, Kixj khwauNdy hn[ jw skdIAW hn, aunHW nUM k`cI
Dwq kihMdy hn[
BOiqk guxW dI qulnw-
2. Dwq dI pRqISq mwqrw bhuq 2. swrIAW k`cIAW DwqW iv`c
1. DwqW swDwrn qwpmwn ‘qy 1. ADwqW swDwrn qwpmwn qy
G`t huMdI hY[ Dwq dI kw&I mwqrw hMudI hY[
Tos huMdIAW hn[ iqMny AvsQwvW iv`c imldIAW
hn[ 3. ku`J KixjW iv`c ASu`DIAW 3. k`cIAW DwqW iv`c koeI vI
dI bhuq v`D mwqrw huMdI hY[ rukwvt pwaux vwlIAW ASu`DIAW
2. DwqW KcIxXog Aqy 2. ieh Awm qOr ‘qy
nhIN huMdIAW hn[
kutIxXog huMdIAW hn[ BurBurIAW huMdIAW hn[
4. swry KixjW nUM Dwq 4. swrIAW k`cIAW DwqW nUM
3. DwqW Awm qOr ‘qy 3. ADwqW iv`c DwqvI cmk
inSkrSn leI aupXog nhIN inSkrSn dy leI aupXog kIqw
cmkdwr huMdIAW hn[ nhIN huMdI[
kIqw jw skdw hY[ swry Kixj jw skdw hY[
4. DwqW qwp Aqy ibjlI 4. gRyPweIt qoN ielwvw bwkI k`cI Dwq nhIN huMdy hn[
dIAW sucwlk huMdIAW hn[ swrIAW ADwqW kucwlk
huMdIAW hn[
pRSn 77. BuMnx Aqy BsmIkrx ivckwr AMqr audwhrx dy ky
rswieixk guxW dI qulnw-
d`so[
1. DwqW Kwry AwksweIf 1. ADwqW qyzwbI Aqy
au`qr- BuMnx Aqy BsmIkrx iv`c AMqr-
bxwauNdIAW hn[ audwsIn AwksweIf
bxwauNdIAW hn[ BuMnx %+ 43869 BsmIkrx '86 38+6

2. DwqW qyzwb nwl ikirAw 2. ADwqW qyzwbW iv`coN 1. BuMnx pRikirAw dw aupXog 1. BsmIkrx pRikirAw dw
krky hweIfrojn gYs nUM hweIfrojn gYs nUM ivsQwipq slPweIf k`cIAW DwqW nUM aupXog kwrbonyt Aqy hweIfRyitf
ivsQwipq krdIAW hn[ nhIN krdIAW[ AwksweIf iv`c pirvriqq k`cIAW DwqW dy leI kIqw jWdw
krn leI kIqw jWdw hY[ hY[
3. DwqW Dnwqmk cwrj Xukq 3. ADwqW irxwqmk cwrj
huMdIAW hn[ Xukq huMdIAW hn[ 2. BuMnx pRikirAw iv`c k`cI 2. BsmIkrx pRikirAw iv`c
Dwq nUM AwksIjn dI hoNd ivc k`cI-Dwq nUM hvw dI AxhoNd iv`c
pRSn 74. Lohy nUM zMg l`gx dI ikirAw dw vyrvw idE Aqy ies grm kIqw jWdw hY[ grm kIqw jWdw hY[
qoN bcwA dy koeI do FMg d`so[ 3. ies iv`c gYs auqpMn 3. ies iv`c gYs auqpMn
auqr- lohy nUM zMg l`gxw %.43869 +) :,+6 – ieh auh ikirAw huMdI hY[ huMdI hY[
hY jo hyT ilKy FMg nwl huMdI hY-
;/ < → ;/ . < pRSn 78. sofIAm nUM kYrosIn iv`c fubo ky ikauN r`iKAw jWdw hY?
(hweIfryt PYirk AwksweIf jW zMg) au`qr- sofIAm nUM kYrosIn qyl iv`c fubo ky r`Kxw-sofIAm ie`k
zMg iek icpicpwht rihq XOigk hY[ ieh prq qoN bwAd prq bhuq hI ikirAwSIl DwqU hY ijhVI hvw iv`c r`Kx nwl AwksIjn
bx ky au`fdw rihMdw hY qy lohy dI nvIN sqih nUM zMg l`gx leI Ku`lHw nwl ikirAw krky sofIAm AwksweIf bxwauNdI hY Aqy pwxI nwl
C`f id`qw jWdw hY[ ikirAw krky sofIAm hweIfroksweIf Aqy hweIfrojn gYs auqpMn
zMg l`gx dI rokQwm- kùJ bcwE kwrjW nUM Apxw ky lohy nUM jMg krdI hY[ hweIfrojn bhuq jlxSIl gYs hY ijs krky ieh A`g
l`gx qoN bcwieAw jw skdw hY ijvyN- PV lYNdI hY[ ies leI sofIAm dw hvw nwl sMprk htwaux leI
(a) pyNt lgw ky bcwA krnw ies nUM kYrosIn qyl iv`c fubo ky r`iKAw jWdw hY[
(A) DwqvI prq cVHwauxw pRSn 79. ipaUbrtI smyN lVkIAW iv`c ikhVy-ikhVy pirvrqn
ivKweI idMdy hn?
(e) zMg-roDI Gol vrq ky
au`qr- ipaUbrtI smyN lVkIAW iv`c ivKweI dyx vwly pirvrqn-
(s) inkl Aqy koRmIAm nwl imSirq Dwq bxw ky
1. h`QW, pYrW qy mhIn surwK jW rom Aw jWdy hn[
pRSn 75. imSrq Dwq iks nUM AwKdy hn? ienHW nUM bxwaux dy
kI audyS hn? 2. cmVI qyl Xukq ho jWdI hY qy kdy-kdy mUh M qy ik`l inklx
lgdy hn[
au`qr- imSrq Dwq = +> - iksy Dwq nUM iksy hor Dwq jW ADwq
nwl imlw ky bxwey gey sm-AMgI imSrn nUM imSrq Dwq AwKdy 3. CwqIAW dy Awkwr iv`c vwDw huMdw hY[
hn[ audwhrn vjoN stynlYs stIl[ 4. sqnW dy Agly Bwg dw rMg gihrw BUrw hox lgdw hY[
imSirq DwqW dI vrqoN- 5. mwisk Drm hox lgdw hY[
1. kTorqw vDwaux leI 6. AMfkoS iv`c AMfy iqAwr hox lgdy hn[
2. SkqI vDwaux leI 7. Awvwz surIlI ho jWdI hY[
3. Kurn qoN bcwaux leI 8. ault ilMg pRqI iK`c hox lgdI hY[
4. DunI auqpMn krn leI pRSn 80. AMikq ic`qr bxw ky Pu`l dy v`K-v`K BwgW dw vrxn
5. ipGlwE drjw G`t krn leI kro[
6. au`icq sWcy iv`c FlweI leI au`qr- Pu`l- puSpI pOidAw iv`c
P`ul ilMgI jxn iv`c shwieqw
7. rMg bdlx leI
krdw hY[ Pu`lW dI shwieqw
8. GrylU loVW leI nwl bI bxdy hn[ Pùl iv`c
pRSn 76. Kixj Aqy k`cI Dwq iv`c AMqr ilKo[ iek AwDwrI Bwg huMdw hY ijs
au`qr- Kixj Aqy k`cI Dwq iv`c AMqr- au`pr Pu`l dy swry Bwg l`gy huMdy
Kixj 26/, 4 k`cI Dwq ,/4
hrmndIp isMG fI.AYm. swieMs sMgrUr, mo: 84376-63000
hn[ ies nUM puSp-Awsn kihMdy hn[ Pu`l dy mu`K rUp iv`c cwr pRSn 83. Ehm dw inXm ilKo[ ic`qr bxw ky smJwau ik ies
Bwg huMdy hn[ dI pRXogSwlw iv`c puStI ikvyN kIqI jWdI hY?
1. bwhrI dlpuMj jW hrIAW p`qIAw- ieh Pu`l dw sB qoN bwhrI au`qr- Ehm dw inXm
Bwg huMdw hY[ C(D 4 E F 7Ehm dy
2. dlpuMj jW rMgdwr p`qIAW- bwhrI dlpuMj dy AMdrly Bwg nUM inXm Anuswr, “iksy cwlk dy
dlpuMj kihMdy hn[ isirAW iv`c putYNSl AMk A
3. puMkysr- ieh Pu`l dw bwhroN qIsrw Bwg hY[ Aqy aus iv`c pRvwihq ho rhI
krMt dI mwqrw : dw Anupwq
4. iesqrI kysr- ieh Pu`l dw mwdw Bwg huMdw hY[ ies dy hr AMg
sdw siQr rihMdw hY, Srq
nUM iesqrI kysr jW grB kysr kihMdy hn[ iesdy iqMn Bwg hud M y
cwlk dIAW BOiqk hwlqW (qwpmwn Aqy dbwA) Awid nw
hn-(1) sitgmw (2) vriqkw (3) AMfkoS dy AMdr bIjwxU huMdy
bdlx[”
hn[
G
pRSn 81. lVky Aqy lVkIAW iv`c ikSor AvsQw dOrwn Awaux jW siQq AMk %
H
vwly pirvrqn ikhVy hn? ies siQr AMk % nUM cwlk dw pRiqroD ikhw jWdw hY[
au`qr- (a) nr dy srIr iv`c idKweI dyx vwly pirvrqn- Ehm dy inXm dI puStI- id`qy gey cwlk IJ nUM bYtrI ? , ie`k
1. Awvwz iv`c BwrIpx Aw jWdw hY[ krMt inXMqrk %C , ie`k AYmmItr = Aqy ie`k kuMjI nUM
2. dwVHI Aqy mu`CW aùg jWdIAW hn[ id`qy gey srkt iv`c joVy[ cwlk IJ dy isirAW dy ivckwr volt
3. jxn AMgW qy vwl au`g AwauNdy hn[ mItr A lgwE, ivjyN ik ic`qr iv`c ivKwieAw igAw hY[
4. moFy cOVy ho jWdy hn[ mwspySIAW ivkisq ho jWdIAW hn[ hux kuMjI iv`c pl`g lgw ky cwlk
IJ iv`c pRvwihq ho rhy krMt :
5. ault ilMg v`l AwkrSn v`D jWdw hY[
dI pVHq AYmmItr iv`c Aqy
(A) mwdw dy srIr iv`c idKweI dyx vwly pirvrqn- cwlk dy isirAW iv`ckwr dw
1. jxn AMgW qy vwl au`g AwauNdy hn[ putYNSl AMqr A voltmItr iv`c
2. CwqIAW v`fIAW ho jWdIAW hn[ mwslqw Aw jWdI hY[ not kro[ hux A Aqy : dw
3. mhwvwrI SurU ho jWdI hY[ Anupwq
G
pqw kro[ hux
H
4. kUilHAW dy Aws-pws crbI iek`TI ho jWdI hY[ inXMqrk dI shwieqw nwl srkt
5. ault ilMg pRqI iK`c v`D jWdI hY[ iv`c krMt dw mu`l bdlo Aqy
pRSn 82. AilMgI jxn dIAW v`K-v`K ivDIAW ikhVIAW hn? voltmItr Aqy AYmmItr dI nvIN pVHq not kro[ qusIN dyKogy ik
G
au`qr- AilMgI jxn iv`c jIv ^ud guixq huMdy hn[ AilMgI jxn hr vwr putYNSl AMqr Aqy Dwrw dw Anupwq siQr hY ArQwq
H
GK GL
dIAW v`K-v`K ivDIAW hyT ilKy Anuswr hn- ⋯ % (siQr AMk)
HK HL
1. do KMfn ?86 ,> )8448+6 - do KMfn iv`c jIv dw srIr grw& ie`k is`DI ryKw, hY ieh Ehm dy inXm dI puStI krdw hY[
lMbvq AnupRsQ KWc qoN
pRSn 84. hyT iliKAW dI ivAwiKAw kro:
do brwbr BwgW iv`c
ivBwijq ho jWdw hY[ hr (1) ibjlI-lYNpW dy i&lwmYNt dy inrmwx iv`c ie`k mwqr
Bwg jxn dy smwn ho tMgstn dw hI aupXog ikauN kIqw jWdw hY?
jWdw hY[ jxn dI ieh (2) ibjleI qwpn XMqrW, ijvyN ik bRY`f tostr Aqy ibjleI
ivDI pRotozoAw (AmIbw, pRY`s dy cwlk Su`D DwqUAW dy sQwn qy imSrq DwqW dy ikauN
pYrwmISIAm Awid) iv`c huMdI hY[ bxwey jWdy hn?
2. bifMg ?.@@869 - (3) GrylU ibjleI srktW iv`c lVI sMXj o n dw aupXog ikauN
bifMg jW mukuln ie`k pRkwr nhIN kIqw jWdw?
dI AilMgI jxn ikirAw hY au`qr- (1) ikauNik tMgstn dI au`c pRiqroDkqw hY Aqy tMgstn dw
ijs iv`c nvW jIv jo qulnw ipGlwE drjw vI hornW DwqW dI qulnw iv`c bhuq au`cw hY, ies
iv`c Coty puMj dy sY`lW iv`coN leI ibjleI lYNpW dy i&lwmYNt dy inrmwx leI Awm qOr qy isr&
inkldw hY[ tMgstn DwqU dw aupXog kIqw jWdw hY[
3. KMfn ;, 9(/63 38+6 - spweIrogweIrw vrgy ku`J jIv pUrn (2) imSrq DwqW dI pRiqroDkqw SùD DwqUAW dI qulnw iv`c
ivkisq hox dy bwAd Awm krky do jW v`D KMfW iv`c t`ut jWdy izAwdw hY Aqy qwp v`Dx nwl ies dI pRiqroDkqw iv`c nW dy
hn[ ieh KMf vwDw krky pUrn ivkisq jIv bx jWdy hn[ brwbr pirvrqn huMdw hY[ iesy leI bRY`f tostr Aqy ibjleI pRY`sW
4. bhu-KMfn 2. 38 / )8448+6 7 kdy-kdy pRqIkUl hwlwqW iv`c dy i&lwmYNt imSrq DwqW dy bxwey jWdy hn[
sY`l dy cwry pwsy iek sur`iKAw prq jW (3) lVIkRm sMXojn iv`c ijvyN-ijvyN hor pRiqroDk juVdy hn, srkt
iB`qI bx jWdI hY[ AijhI AvsQw nUM dw ku`l pRiqroD v`Ddw jWdw hY Aqy v`K-v`K pRiqroDkW dy isirAW
putI (isst) kihMdy hn[ putI dy AMdr ivckwr pRwpq putYNSl G`tdw jWdw hY[ ies leI srkt iv`c Dwrw
sY`l keI vwr ivBwijq ho jWdw hY[ ijs dI mwqrw vI G`t jWdI hY[
nwl bhuq swry sMqwn sY`l bx jWdy hn[ pRSn 85.ikirAw: mYgnISIAm irbn dw hvw iv`c jlxw
AijhI pRikirAw nUM bhu-KMfn kihMdy auqr-mYgnISIAm ie`k Dwq hY
hn[
-mYgnISIAm irbn nUM jlwaux qy
5. bnspqI jxn A/9/3 38B/ ,/ ,+@.'38+6 7 jdoN pOdy dy ieh hvw iv`c mOjd U AwksIjn gYs
iksy bnspqI AMg ijvyN-p`qw, qxw Aqy jVH qoN nvW pOdw augwieAw nwl ikirAw krdw hY[
jw skdw hovy qW ies pRikirAw nUM bnspqI jxn kihMdy hn[
-mYgnISIAm dw sUqr 29
mYgnISIAm AwksweIf dw sUqr

hrmndIp isMG fI.AYm. swieMs sMgrUr, mo: 84376-63000


29 auqr: pRkwS sMslySx p`qy duAwrw sUrjI aUrjw Aqy p`qy ivclI
-smIkrn 229 → 229 kloroiPl vrq ky hvw iv`coN gYs Aqy jVHW rwhIN (pwxI)
AiBkwrk mYgnISIAm, AwksIjn, lYky kwrbohweIfRyt dy rUp iv`c Bojn bxwieAw jWdw hY[ iesnUM
auqpwd mYgnISIAm AwksweIf, pRkws sMslySx kihMdy hn[ jo kwrbohweIfRyt qurMq nhIN vrqy jWdy,
auh stwrc dy rUp iv`c stor kIqw jWdw hY[
-mYgnISIAm AwksweIf dw rMg ic`tw / sPYd huMdw hY[
kloroiPl
pRSn 86.ikirAw : qyzwbW dI DwqW nwl ikirAw [ 6 12 6 6
PQQQQQR S T S
au`qr-ikirAw dI iksm: ivsQwpn sUrjI roSnI

ikirAw GtnwvW:
-ikirAw dOrwn auqpMn gYs: 1) p`qy dI kloroiPl pRkwS aUrjw nUM soKdI hY[
hweIfRojn gYs 2) pRkwS aUrjw nUM rswieixk aUrjw iv`c bdlxw
-smIkrn :- qyzwb + Dwq → lUx 3) dw kwrbohweIfRytW iv`c lGUkrn krnw
+ gYs N6 → pRSn 89. hyTW id`qy ic`qr U Aqy V pOdy dy ikhVHy Bwg hn?
N6 ieh kI kMm krdy hn?
-swbx dy Gol iv`c bulbly ikauN bxdy hn: hweIfRojn gYs kwrn auqr: ic`qr: Kuly stomYtw dw Cyk
-gYs dI prK: bulbilAW dy nyVy jldI hoeI momb`qI ilAwaux qy W ic`qr bMd stomYtw dw Cyk
P`t-P`t jW pOp dI Awvwz suxdI hY[
stomYtw dw kMm
ikirAw : DwqW ibjlI dIAW sucwlk hn[
1) p`qy dy hyTly Bwg qy brIk Cyk
jy kilp = Aqy ? iv`c DWq dw huMdy hn, ijnHW nUM stomYtw kihMdy
koeI tukVw r`iKAw jwvy qW b`lb hn[ hryk stomYtw , do gwrf sY`lw
jg pvygw[ ies qoN pqw lgdw nwl iGirAw hud M w hY[
hY ik auh Dwq ibjlI dI
2) ieh gYsW dw Awdwn pRdwn krdy hn[
sucwlk hY[
3) ieh vwSp auqsrjn iv`c mdd krdy hn[
pRSn 90. hyTW id`qy ic`qr iks jIv dy hn[ ieh ikhVI
ikirAw nUM drswauNdy hn?
pRSn 87. ikirAw: imsY`l dw bxnw
auqr: jIv dw nwm: AmIbw
ic`qr iv`c drsweI rcnw nUM kI ikhw
ikirAw dw nwm: AmIbw iv`c poSx –
jWdw hY? iesdy do isry kI drswauNdy
ikirAw
hn? ieh rcnw iks ikirAw iv`c
ivDI:-
bxdI hY?
1) AMqr gRihx
auqr: rcnw: rcnw nUM imsY`l kihMdy hn[
2) pwcn
swbx dy AxU dy 2 isry hn[
3) soKx Aqy svYAMgIkrx
do isirAw dy nwm: 1) jl snyhI isrw: 5 dw AwienI Bwg
4) ml-iqAwg
2) jl ivroDI isrw: hweIfRokwrbn-lVI
pRSn 91. ikirAw: mn`uKI pwcx-
ikirAw dw nwm: swbx duAwrw sPweIkrn ikirAw
pRxwlI dy AMg
ivDI: 1) ies ikirAw qoN sPweI iv`c swbx dw pRBwv pqw l`gdw
hY[ • mUMh
2) k`pVHy ivclI mYl dy dwg iv`c qyl mOjUd hUMdw hY, jo pwxI iv`c • Bojn-nlI
AGulxSIl huMdw hY[ • imhdw
3) swbx dy AxU lMbIAw lVIAw vwly kwrboksilk qyzwb dy • ijgr
sofIAm 5 jW potwSIAm lUx huMdy hn[ • ip`qw-koS
4) swbx dw AwienI Bwg 5 pwxI iv`c Gul jWdw hY[ ies nUM • lu`bw
jl snyhI isrw kihMdy hn[
• v`fI AWdr (kolwn)
5) swbx dI hweIfRokwrbn-lVHI,pwxI iv`c nhIN GuldI, pr qyl
• CotI AWdr (kolwn)
iv`c GuldI hY[ ieh jl ivroDI isrw huMdw hY[
• rYktm
6) swbx dy AxU imsYl-rcnw bxwauNdy hn[
7) AxU dw jl ivroDI isrw (hwrIfRokwrbn-isrw) mYl dy duAwly ho • eyns (ml-duAwr)
jWdw hY[ pRSn 92. ikirAw: swh ikirAw dOrwn X dy bxn dw
AiDAYn
8) jl snyhI isrw 5 bwhr v`l huMdw hY[ imsY`l mYl nUM pwxI
iv`c GoldI hY Aqy k`pVw swP ho jWdw hY[ cUny dy pwxI iv`coN swh duAwrw bwhr
9) qyl pwxI iv`c AGulxSIl hY k`FI hvw lMGweI jw rhI hY
10) swbx nwl pwxI iv`c iemlSn bxdw hY[ W cUny dy pwxI iv`coN ipckwrI rwhIN
hvw lMGweI jw rhI hY
pRSn 88. pRkws sMslySx ikirAw kI hY?
ieh pOdy dy iks Bwg iv`c huMdI hY? mnu`KI swh-ikirAw dOrwn 7gYs
smIkrn ilKo? ies pRikirAw dOrwn AMdr jWdI hY qy 7 gYs bwhr
ikhVIAW GtnwvW vwprdIAW hn? inkldI hY[
jy cUny dy pwxI iv`coN lMGwvWgy, qW auh duDIAw ho jwvygw[

hrmndIp isMG fI.AYm. swieMs sMgrUr, mo: 84376-63000


pRSn 93. ikirAw : inaUrwn pRSn 98.ikirAw: mnu`KI A`K dy Bwg Aqy ienHW dy kwrj[
a) rYtInw : 1) ies qy vsqU dw
-inaUrwn nUM nwVHI- pRqIibMb bxdw hY[
sYl vI kihMdy hn[ 2) rYtInw iv`c pRkwS –
-ieh sMdySW nUM ie`k sMvydnSIl koiSkwvW huMdIAW
QW qoN srIr dI dUjI hn[jo pRkwS Aqy rMgw pRqI
QW qk lYky jWdy sMvydnSIl hn[
hn[ b) islIAr pySI (p`Ty): 1) lYnz nUM jkVH ky r`Kdy hn[
iksmW 2) lYnz dI Poks dUrI nUM bdlx iv`c mdd krdy hn[
1) sMvydI-inaUrwn-sMvydnw nUM srIr dy BwgW qoN lYky idmwg q`k c) do-pwsI auql lYnz: pRkwS dIAW ikrnW nUM Apvrqn qoN bwd
phuMcwauNdw hY rYitnW qy Poks krdw hY[
2) pRyrk-inaUrwn-sMvydnw nUM idmwg qoN lYky srIr dy BwgW q`k d) kwrnIAw:- vsqU qoN Aw rhIAW pRkwS ikrnW , kwrnIAW iv`coN
3) bhu-DruvI inaurwn: ieh sMvydnw nUM idmwg v`l Aqy AMgW v`l lMG ky A`K iv`c dwKl huMdIAW hn[
lYky jWdw hY[ e) pRSn: ic`qr iv`c ikhVw doS drswieAw igAw hY? ies
pRSn 94. ikirAw: mnu`KI idmwg dI kwrj ivDI nUM ikvyN TIk kIqw jw skdw hY?
• idmwg dy duAwly iqMn-iJ`lIAW hn, ijnHW nUM mYinMgz kihMdy auqr: 1) dUr-idRStI doS
hn[ ies iv`c ie`k qrl 2) auql – lYnz vwlI AYnk lgwky doS
mOjUd hY, ijsnUM sYrIbRospweInl TIk huMdw hY[
dRv kihMdy hn[ ieh XMqirk 3) lYnz dI Poks dUrI v`D jWdI hY
J`tikAw qoN bcwauNdw hY[ 4) A`K dw fylw Cotw ho jWdw hY[
kwrj:-
1) sMvydI AMgW qoN sMvydnw pRwpq pRSn ic`qr ? iv`c ikhVw doS
krnw drswieAw igAw hY? iesnUM ikvyN TIk
2) pRyrk ikaUrwnW rwhIN idmwg dw sunyhw lYky jwxw kIqw jw skdw hY?
3) kwbU Aqy qwlmyl bxwky r`Kxw auqr: 1) inkt – idRStI doS
4) srIr dIAW swrIAW gqIivDIAW qy kMtrol 2) Avql lYnz vwlI AYnk lgwky doS
• sYrIbYlm Bwg srIr dI siQqI qy sMquln bxwky r`Kdw hY[ TIk huMdw hY[
pRSn 95. id`qw igAw ic`qr iks pOdy dw hY? kI ieh pOdy dw 3) lYnz dI Poks dUrI G`t jWdI hY[
p`qw hY jW qxw? sp`St kro 4) A`K dw fylw v`fw ho jWdw hY[
• pOdy dw nwm: bRwieEiPlm-pOdw
• p`qw jw qxw: ieh p`qw hY f) pRSn ic`qr iv`c ikhVI pRkwSI – ikirAw drsweI geI hY?
• bRwieauiPlm iv`c p`qy qoN nvIAw-
klIAW inkl AwauNdIAW hn
• ieh klIAW p`iqAw qoN v`K-ho ky
zmIn qy if`g ky nvyN pOdy nUM jnm
idMdIAW hn[
vrqwrw : punr – sMgTn vrqwrw: pRkwS dw vrx-ivKypx
• ieh kwiek – pRjxn dI ivDI hY[ (ic`ty pRkwS dy spYktRm dw muVH sPyd-pRkwS dy s`q-rMg huMdy
pRSn 96. ic`qr iv`c drswey AMg iks iksm dy hn? pirBwSw imlxw) hn[
idau? ivigAwnI dw nw: AweIzk inaUtn
auqr: smjwq AMg ny pqw kIqw ik sPyd pRkwS s`q
• iehnW AMgW dI rcnw qW ie`k smwn huMdI hY rMgW dw imSrx hY
• pr iehnW dy kwrj v`Ko-v`Kry huMdy hn[ pRSn 99. ic`qr iv`c drswey gey inXm dw nwm ilKo? ies
• ijvyN: 1) pMCI dy pMK Aqy f`fU dy Agly pYr iv`c AMgUTw Aqy auNglW kI drsw rhIAW hn[
2) mnu`K dIAW bwhW Aqy GoVy dIAW
AglIAW l`qw
pRSn 97.ic`qr iv`c drswey AMg iks
iksm dy hn? pirBwSw idau?
auqr: smrUp – AMg pRSn 100.ikirAw: cuMbkI bl
• iehnW AMgW dI rcnw Aqy ryKwvW[
auqp`qI ie`k smwn nhIN gux: (1) iksy Kyqr qy cuMbkI bl ryKwvW
hMudI dI sMGxqw, aus QW qy cuMbkI Kyqr dI
• pr iehnW dy kwrj ie`k qIbrqw dy is`Dy AnupwqI hud
M I hY[
smwn huMdy hn (2) do-cuMbkI bl ryKwvW ie`k dUjy nUM
• ijvyN: pMCIAW Aqy kItW dy pMK nhIN k`tdIAW[

hrmndIp isMG fI.AYm. swieMs sMgrUr, mo: 84376-63000

You might also like