(TALASTAS SA MGA LUGPONG: ALAMDAG; BANAY; UG ALIMGAS)

Ni Dr. Jes B. Tirol, Ph.D

 Likwa Sa Banay
 Mga Katalian sa Banay
 Mga Pangtahod
 Mga Panimbaya
 Mga Matang Sa Direksiyon
 Mga Matang Sa Hangin
 Ubang Lugpong Sa Heyograpiya
 Mga Adlaw Sa Semana
 Mga Bulan sa Tuig
 Mga Hugna sa Takna
 Mga Hugna sa Usa ka Adlaw
 Tingkaon
 Pakli sa Panahon
 Mga Ngalan sa mga Kolor
 Mga Matang sa Panganod
 Mga Matang sa Ulan
 Huros sa Hangin
 Kasarangang mga Mananap
 Mga Insekto
 Kasarangang mga Langgam
 Kasarangang mga Bungahoy
 Mga Bahin sa Kahoy
 Mga Bahin Sa Lawas
 Lugpong sa Alimgas
 Heavenly Bodies
 Kahimtang sa Kabutang
 Hugna sa Bulan
 Mga Sukod
 Mga Utanon
 Mga Bahin sa Balay
 Muwebles
 Mga Klase sa Isda
 Crab Family

[Family Generation] Likwa Sa Banay

agaton – male ancestor
ubo – female ancestor
apohan – grandparent
ginikanan – parent
anak – child
apo – grandchild
apo-sa-sungay – great-grandchild
apo-sa-sungkod – great-great-grandchild
apo-sa-tuhod – great-great-great-grandchild
saumag – great-great-great-great-grandchild
hinulaw – great-great-great-great-great-grandchild
[Family Relations] Mga Katalian sa Banay
apohan – grandparent
amahan – father
inahan – mother
anak – child
bana – husband
asawa – wife
uyoan – uncle
iyaan – aunt
igsoon – sibling
igsoon-nga-lalaki – brother
igsoon-nga-babaye – sister
amaon – wedding godfather
inaon – wedding godmother
maninoy – baptismal godfather
maninay – baptismal godmother
anakon – godson/daughter
igso – godson/daughter to godparent’s children
adje; adye; kompare – compadre
balai; komare – comadre
hablos – half-brother/sister
humagbos – step-child
ama-ama – stepfather
ina-ina – stepmother
bayaw-nga-lalaki – brother-in-law
bayaw-nga-babaye – sister-in-law
umagad – daughter/sister’s husband
binalaye; binaje – son/brother’s wife
ugangan – parents-in-law
ugangan-nga-lalaki – father-in-law
ugangan-nga-babaye – mother-in-law
bilas – in-law relation with their wife/husband as sisters or brothers
ig-agaw– cousin
kabanay; paryente– kinsman
kagupa – clansmen
ilo – orphan
ilo-nga-tuwapos – orphan of both parents
mulmulo – orphan and only one alive
[Address of Respect] Mga Pangtahod
lolo; uyong – grandpa
lola; uyang – grandma
tatay; papa – daddy
mama; nanay – mommy
uray – old female relative of parents
iyo – old men
iya – old women
manong – eldest brother
manang – eldest sister
manoy – 2nd eldest brother
manay – 2nd eldest sister
ingko – 3rd eldest brother
insi – 3rd eldest sister
mano – 4th eldest brother
mana; manding – 4th eldest sister
kamahalan – highness; excellency
tangba – reverend/reverend father
tinahod – respected
tinamod – esteemed
amba; senyor – sir, señor
ana; senyora – ma’am; madam
ginong – mister; señor/señorito
ginang – mrs.; mistress/señora
gining – miss; señorita
binot – gentleman
luming – lady
palihog – please
tabi – excuse me
salamat – thank you
walay sapayan – you’re welcome

[Greetings] Mga Panimbaya (1)

abi; abi diha – hello; hi there
abay; bay – comrade
 komosta – (Sp. como esta) How are you?
maayo man – I’m fine.
halin pa ba?– (old way) How are you?
mohalin pa ba? – (old way) I’m fine.
maayong udto– good noon.
maayong hapon– good afternoon.
maayong gabii – good evening
maayong ngilit sa gabii– good night.
ayop – welcome.
ayo-ayo– good luck.
pag-amping/amping – take care.
kuwin; lamano – (Sp. la mano) handshake.
abi-abi; hangop – to greet (entertain)
timbaya – to greet (pay respect)
tamiaw– to greet (encounter on the way)
pabuos – salute
salabat – toast (to one’s health)
alap – toast (with advise)

[Types of Direction] Mga Matang Sa Direksiyon

amihanan – north
habagatan – south
silangan – east
subangan; sidlakan – orient
kasadpan – west
kalundan – occident
amihanang silangan – northeast
amihanang kasadpan – northwest
habagatang silangan – southeast
habagatang kasadpan – southwest
hawin; tutok – zenith (Sp. cenit)
ubos; tungod – nadir (Sp. nadir)

[Types of Wind] Mga Matang Sa Hangin

amihan – north wind
dumagsa – northeasterly wind
 timog – easterly wind
habagat – south wind
kanaway sa habagat – southwesterly wind
kanaway – westerly wind
kanaway sa amihan – northwesterly wind
kabunghan – northwest wind during cold weather
utala; uta – east-southeast wind
batunggala – southeast wind
satan; salatan – wind not from normal direction

[Other Geographical Terms] Ubang Lugpong Sa Heyograpiya

kalibotan – world; earth
kanaypan – continent
kapupud-an – archipelago
pulo – island
lawis – cape of land
dawis – peninsula
katarman; hitos – isthmus
nasod – country
bansa; estado – state
bungto; rehiyon – region
lalawigan – probinsiya
purok; distrito – district
dakbayan; siyudad – city
lungsod – town; municipality
balangay – barrio
binaboy; sityo– sitio; village; hamlet

[Days of the Week] Mga Adlaw Sa Semana

(Gisal-ot sa tunga ang kanhiay o lunsay Binisayang mga ngalan sa adlaw).
Domingo; Ligidligid – Sunday
Lunes; Tigburukad – Monday
Martes; Dumason – Tuesday
Miyerkoles; Dukutdukot – Wednesday
Huybes; Baylubaylo – Thursday
Biyernes; Danghos – Friday
 Sabado; Hinguthingot – Saturday

[Months of the Year] Mga Bulan sa Tuig

(Gisal-ot sa tunga ang kanhiay o lunsay Binisayang mga ngalan sa bulan.)
Enero; Ulalong – January
Pebrero; Daghangkahoy – February
Marso; Daghangbulan – March
Abril; Kiling – April
Mayo; Himabuyan – May
Hunyo; Kabay – June
Hulyo; Hidapdapon – July
Agosto; Lubadlubad – August
Septiyembre; Kangurulsol – September
Oktubre; Bagyubagyo – October
Nobiyembre; Panglot-nga-Diyotay – November
Disyembre; Panglot-nga-Dako – December
Kibag-anon – (former intercalary 13th month)

[Phases of Time] Mga Hugna sa Takna

gutling (Sp. segundo) – second
gutlo (Sp. minuto) – minutes
takna; oras (Sp. hora) – hour
adlaw (Sp. dia) – day
pitlaw; semana (Sp. semana) – week
bulan (Sp. mes) – month
tuig; anyo (Sp. año) – year
napuloan, dekada (Sp. decada) – decade
gatosan; siglo (Sp. siglo) – century
adlawan; petsa (Sp. fecha) – date

[Phases of a Day] Mga Hugna sa Usa ka Adlaw

tungang gabii – midnight
kadlawon – dawn
alamandaman – little after midnight
 pamasipas – mid-dawn
banagbanag – daybreak
kabugason – daybreak with morning star
buntag – morning
sayong buntag – early morning
udto – noon
udtong tutok – high noon
udlingay – high noon (just past high noon)
palis (1:00 – 3:00 P.M) – afternoon
hapon (after 3:00 P.M) – afternoon
kilumkilom – dusk
salumsom – eventide (equal light and darkness)
sayo nga gabii – evening
pamituon – twilight
lawom nga gabii – dead of night

[Eating Time] Tingkaon

pamahaw – breakfast
paniudto – lunch
panihapon – supper
piging – dinner
simasima – snack
bahawbahaw; meryenda (Sp. merienda) – afternoon snack
hawhaw; pabugnaw – refreshment snack
painit – hot snack, coffee break
piging; bangkete – banquet, party
bangaw – feast
pagkaon nga aray – buffet
kanyaw – picnic

[Weather Season] Pakli sa Panahon

tingpamulak; ting-udlot – spring
tiadlaw – summer
tinglaglag – autumn
tingtugnaw – winter
 ting-init; tiinit– hot season
ting-ulan; tiulan – rainy season
tingbagyo – typhoon season

(Colors of the Rainbow): Mga Ngalan sa mga Kolor

pula -- red
pulagaw; kahil – orange
da’g; dalag – yellow
lunhaw; berde – green
bughaw; asul – blue
tagom – indigo
lila – violet
_______________
samala -- amber
bughaw-lunhaw – aqua color
uphag-pula – auburn (reddish brown)
itom – black
bulagaw; buwagaw – blond
magang – bright red (for fruits)
tabunon – (Sp. pardo; moreno/a) brown
panhulagon – light brown
alasan – chestnut color
luto nga pula – crimson (deep red)
lugitom – dark blue (deep sea blue)
duas – dirty white
luwab; dayag – dominant color
bantulihaw – ebony color
uphag-dalag -- ecru
tapan – emerald green
burahag – flesh color
bulawanon – golden color
abohon – gray
uphag – light gray color
hilaw nga pula – light red
lagom -- maroon
hitam – metal black
alaangalaw – ocher color
manbanon – olive color
 bakiki – piebald
limba – pink
limbahon – pinkish color
tapol – (Sp. morado) purple
bayo – roan
kasubhi; dalaongon – saffron
lakha – scarlet
pus-aw – silky color
bagunbon – silver color
ilom – swarthy (dark brown)
suilom – (Sp. tez; morena) tan
bautbaot – varicolor (multicolor)
puti; ugis – white

(Kinds of Clouds) Mga Matang sa Panganod

panganod -- cloud
gan-od – moving cloud
dag-om – rain cloud
dampugon nga panganod – cirrus cloud
pison – cumulus cloud
ulumuom nga panganod – nimbus cloud
lapion nga panganod – stratus cloud

[Types of Rain] Mga Matang sa Ulan

ulan -- rain
gabon – fog
alikabo – haze
habulhabol; habuhabo – mist
alindahaw – drizzle
taligbos – drizzle with light wind
nikinik – small rain without wind
taligsik – shower
niknik – shower with sparse drops
talithi – local shower of short duration
talini – shower with sparse drops and strong wind
ulan labok-labok – intermittent rain
 lubgob; lugdong – light rain but continuous
ulan binabaye – alternating strong/light rain
walo-walo – rain for 8-continuous days
siyam-siyam – rain for 9-continuous days
talubog – much rain without wind
bunok – cloudburst; downpour
lipak – thunderstorm
unos – storm
unos-sa-kalawran – (Sp. chubasco) squall
bagyo -- typhoon
buhawi – waterspout
alimpulos – whirlwind; tornado
himugdas – rain with large drops with wind
nagikmik – hail

Rain-like Effects:
talisik – sprying effect of rain splatter
salisi – spindrift of rain
amgi; ambi – spray carried inside by the wind
silib – entrance of rain thru window, hole, etc.
salibo – rain-like effect when quenching fire

[Kinds of Wind Forces] Huros sa Hangin

hawa -- air
hangin – wind
huyuhoy – breeze
hubay – very, very weak wind
hutuhot – very weak wind
tanat – weak wind; light wind
talanay – moderate wind
hulupuhop – brisk wind
kudlon – strong wind (bend trees)
aguhos – furious wind

[Common Animals]

banghitaw -- alligator
amamayon – kangaroo
kabog – bat
langgam – bird
alibangbang – butterfly
kabaw – carabao
iring – cat
manok – chicken
tinggalong; singgawong – civet cat
baka – cow
kasag -- crab
buaya – crocodile
osa – deer
ayam; iro – dog
sigawa – dragon
itik; bibi – duck
gadya; elepante – elephant
isda – fish
hambubukad; tambubukad– flying lizard
kagwang – flying lemur
milo -- fox
baki – frog
tuko – gecko
kanding – goat
aliwas – gorilla; large monkey
kabayo – horse
taluto; tawuto – house lizard
ibid – iguana; chameleon
manok-ihalas – jungle fowl; wild chicken
tiki – lizard
halo; hawo – monitor lizard
amo; unggoy – monkey
kuwago – monkey (howler monkey)
bagtok – mouse
baboy – pig
butakal; butakaw – boar; pig (male)
anay – sow; pig (female)
baktin – piglet
ilaga – rat
tupa; karnero – sheep
kinhason – shellfish
 pasayan – shrimp
tabili; tambusan-on – skink
halas – snake
mawmag; mago – tarsier
pakla – toad
pawikan – turtle (sea)
bao; iyon; iwon – turtle (land)
sigbin – wallaby (small kangaroo)
ulod – worm
alimatok; linta – leech
wati – earthworm

[Insects] Mga Insekto

su’m; sulom – ant (black)
mangmang; hulmigas – ant (red)
piyangaw; tiyangaw – aphid (plant aphid)
dugusdugos – aphid (wooly)
bu’d; bulod – bark beetle
dugho; tugho – bedbug
buyog – black hornet
ligwan – bumblebee
uhipan; ulahipan– centipede
gangis – cicada
duka; tangkabahog – click beetle
uk-ok – cockroach
timos – cricket
tapaytapay; lawalawa – daddy longlegs
alindanaw – dragonfly
aninipot – firefly
langaw – fly (insect)
ibos; alibusbos; tuga – flying ants
apan; lukton– grasshopper
putyukan – honeybee
aguguling; kunkon – hornet
kiyot; kiwot – house bee
mangloy – katydid
kagang – land crab
du’n; dulon – locust
 labod – millipede
lamok; namok – mosquito
kabakaba – moth (red moth)
anunugba – moth (those attracted light)
bayingbaying – praying mantis
bakukang – rhinoceros beetle
kaka; damang; tambayawan – spider
agay-ay– woodborer beetle
lapinig; lampinig – yellow wasp

[Common Birds] Kasarangang mga Langgam

abestrus – ostrich
abukay – parrot (white)
alimukon – dove (Philippine)
ananakyod– wagtail bird
anghiliw – Philippine Robin
antulihaw; damudlaw – oriole
balaguko – turtle-dove
balatok; batok – woodpecker
baliala – magpie bird
banog – hawk; kite
bawod; balod – dove (large brown)
bibi – duck (brown)
buntog – quail bird
butabuta; sayaw – swift bird
buwitre; kikik – vulture
gakit – mallard
gangsa – goose
gitgit; it-it – swallow bird
goryon; langgam pari; bilitsina – sparrow; Chinese maya
hansa – swan
iling; sal-ing – baldhead starling
itik – duck
kalaw – hornbill
kanaway – sea gull
kubol – phoenix (mythical bird)
kukok – cuckoo (fantailed cuckoo)
kulampisaw – frigate bird
kurukutok; kurukuko – dove (small)
kusi – parrot (green)
kuwahaw – Asian koel bird
lansiyang; galansiyang – black starling
lapay – night heron; rufous
magak – snipe (marsh snipe) bird
manaol – eagle
manatad – pigeon (ground-green)
manhak – owl
maya – chestnut manikin
pabo – turkey
punay – dove (green)
salampati – dove
siloy – black shama
tabon – heron
tagul-ol – thrush bird
tamsi – humming bird
tibalas – thrush (white breasted)
tigtig; tagtag – hummingbird (red breasted)
tikarol – kingfisher
tikling; ababakuwa– roadrunner bird
tikwi – eagle, serpent
tukmo – pigeon, Philippine
uwak – crow

Common Fruit Trees Kasarangang mga Bungahoy

abokado – alligator pear; avocado
saging – banana
tipulo – breadfruit tree (native)
kulo – breadfruit with smooth rind
kamansi – breadfruit with spiny rind
kasoy – cashew
lubi – coco tree; coconut
balingbing – coromandel gooseberry
iba – cucumber tree; otaheite gooseberry
anunas – custard apple
duryan – durian
siriguylas; siniguylas – golden apple; Jamaica plum
 nangka – jack tree; jackfruit
lumboy – Jambolan plum
buwahan; bulahan – lanzone
mangga – mango
buongon – orange; pomelo
makupa – otahiete apple
kapayas – papaya; pawpaw
mabulo – persimmon
balibanog; panabo; karnaba – guyabano; sour sop
atis – sweet sop; sugar apple
sambag – tamarind
tambis – water apple
kaymito – star apple

Parts of Trees/Plants Mga Bahin sa Kahoy

A- Gamot – root
lintunganay – main central root
gapang – primary roots
hulungahog – secondary root from primary
gamoy – rootlets
dalingding – small lateral roots
dalid – large protruding lateral roots
litid – large exposed lateral roots

B- Lindog – trunk
panit; pakpak – bark; rind
alamay – soft wood under the bark
as-as – hard wood good for lumber
bahi – duramen
subok – pith
C- sanga – branch
D- salingsing – twig
E- galaw; ga’w – sprig
F- layuyo – sprout
G- pungay – petiole; leafstalk
H- dahon – leaves
I- udlot – leaflet; young leaf
J- putot; piyuros – bud
K- bunga – fruit
L- sambong – canopy of leaves
M- bulak; buwak – flower
salait – anther
nahot – filament
bulinga – ovary
bulingaan – ovule
gihay – petal
banayan – pistil
sanayan – pollen
saloran – receptacle
lapiyos – sepal; calyx
malo; mawo – stamen
pawod – stem; stalk
labutan – stigma
pal-ak – style
N- liso – seeds

Mga Bahin Sa Lawas [Parts of the Body] Mga Bahin Sa Lawas

A- Ulo – Head
utok – brain
punupuno – calvaria
tangkugo – nape
alimpulo – cowlick
bagulbagol – cranium
lumaw – fontanel (hardened)
hubon – fontanel (soft)
tampihak – temple
alimpatakan – frontal lobe
buhok – hair
tamsitamsi – hair at nape
hingaw – migraine headache
salabotan – mind; intellect
anit – scalp
bungo; kalabera – skull

B- Baba – Mouth
bangkil– bicuspid teeth
 tango – canine teeth
ngawingawi – corner of the mouth
aguting – dental caries; tartar
tutunlan – esophagus
lab-it; gabinggabing – frenum of the tongue
lagos – gums
unto – incisor teeth
wait – inner lip
ngabil – outer lip
hagong; ugungan– larynx
panyag – milk teeth
bag-ang – molars
lingagngag – palate
simod – snout; muzzle
tilaok– throat
dila – tongue
pamaga – tonsil
ngipon – tooth
lingganay-lingganay – uvula
babawnan – wall of mouth
panuok – wisdom teeth

C- Nawong – Face
ambulong – acne
bungot – beard
agtang – brow
dalandalan; bahabaha – canal of upper lip
aping – cheek
aligulong – cheekbone
suwang – chin
kandiis – dimple
sampiling – facial hair
buna – forehead
talumtom – freckles
apapangig – jaw
ubaob– jawbone
alab-ab – moustache
lukaylukay – nasal septum/ divider
ilong – nose
butay – nose bridge
 kugmo – nose wax
lungag-sa-ilong – nostril; nares

D- Mata – Eyes
balangikog – canthus; corner of eye
lugi – eye socket
kilay – eyebrow
pilok – eyelash
tabuntabon – eyelid
kalimutaw – iris
tawutawo; batabata – pupil of the eye
puti-sa-mata – white of eye

E- Dunggan – Ears
bitaybitay – lobule; earlobe
langudngod – ear cartilage
atuli – cerumen; ear wax
saminsamin – eardrum

F- Mga Bukton ug Kamot – Arms and Hands

tambuwasog – annular finger
bukton – arm
puwangay – base of finger (mound)
bihol – biceps
langgi – cuticle; hangnail
siko – elbow
buko – finger nodes
tudlo; tudlo-sa-kamot – finger
kuko – fingernail
kamot – hand
lugaluga – hollow of thumb & index finger
itutudlo – index finger
lutaluta – joint hollow opposite the elbow
luhaluha – knuckles
tamadtamad – lanula (white at base of nail)
kumingking – little finger
bukton-nga-dako – lower arm
dalagangan; anlalabaw – middle finger
palad; pa’d – palm of hand
kumagko – thumb
 baktinbaktin – triceps
bukton-nga-gamay – upper arm
pupulan; pulsohan – wrist
bukto – wrist bone

G- Ubang Bahin sa Lawas – Other Body Parts

tiyan – abdomen
sinkol – ankle
buulbuol – anklebone
likod – back
pus-on – belly
lawas – body; torso
sampot – buttocks
dughan – chest; breast
kilid – flank; side
atubangan – front
tikod – heel
bukubuko – hunch
tuhod – knee
tuwaytuway – circular bone of the knee
sabakan – lap
bitiis; batiis – lower part of leg
abaga – shoulder
lapalapa – sole
paa – thigh
bisong; bilat – vagina; female genital
utin – penis
itlog – testicle
bulbol – pubic hair
hawak – waist

Kahimtang sa Kabutang [States of Matter] Kahimtang sa

Kabutang
alinduot – density
alinsuob – temperature
alisngaw– evaporate
basyaw – condense (water gathered at surface)
bugnaw – cold (temperature)
bukal – boil
dagitab – electricity
dagitabming – electronic
hagkot – condense (sticky)
hinungaw; inalisngaw – vapor
init – hot
kabutang – matter
kabutaran – magnetic attraction
kagaw – germ
kamandag – virus
kamig – freeze
labiyaw – matter (liquid)
sapuksapok – atom
sukodinit – thermometer
sunson – condense (close together)
talayo – gravity
tibugol – matter (solid)
tugnaw – cold; cool (feel)
ulong – matter (gaseous)
yamukmok – molecule

Hugna sa Bulan [Phases of the Moon] Hugna sa Bulan

bitay – last 3 nights before disappearance
dulom; du’m – no moon shining
himatayon – waning moon (decreasing)
katin – last quarter moon
lati; bag-ong bulan; subang – new moon
takdol – full moon
tikang – waxing moon (increasing)
udtong katin – first quarter moon

Mga Sukod [Measures] Mga Sukod

bakid – cavan
balangit – tip of thumb to tip of middle finger
buko; pulgada – inch
dangaw – tip of thumb to tip of little finger
dangkal – tip of thumb to tip of annular finger
dapal – palm width
dupa – fathom; arm-spread
galon – gallon
gantang – ganta
kilo – kilo
kilometro; banata – kilometer
litro; kubong – liter
luyong siko – from tip of arm to other elbow
mamaba – from tip of stretched arm to chin
maniko – cubit
metro – meter
salupan; sawpan – chupa
tiil; piye – foot
tukaw – tip of stretched thumb & index finger
yarda; bara; mamulbol – yard

Mga Utanon [Common Vegetables] Mga Utanon

ahos; ganda – (Sp. ajo) garlic
alugbati – spinach; Malabar night shade
apali – (Sc. n. dioscorea esculenta) a variety of yam with very hairy tuber
asuwete; suwete – (Sp. achuete) lipstick plant
atsal – pepper (bell pepper)
bago – valley cabbage (tree with edible leaves)
balanghoy; kamoteng kahoy – cassava
batad – sorghum
batong; sitaw – long yard bean; string beans
bisol– a kind of taro plant. Also known as kuryoso or lutya
bitsuwelas; abitsuwelas – (Sp. habichuela) kidney bean
dabong; ubod-sa-kawayan – bamboo shoot
dawa; kabog – millet
duma – root crops (including cooked banana)
ga’y; galay – sweet potato tops/vines
gabi – taro plant
gisantes – (Sp. guisante) peas
kalabasa – squash; pumpkin
kalabo – oregano
kamatis; tamatis – tomato
kamote – (Mex. Sp. camote) sweet patato
kamunggay – horseradish tree
kinampay – variety of yam (pink aromatic)
lagutmon – vegetable (general term); any plant or weed utilized as food during famine
libgos – a kind of edible mushroom
lutya – a variety of gabi. Also known as kuryoso
luy-a – ginger
mani – (Sp. mani) peanut
mantawi; lawrel – laurel
munggos – mongo; green gram
mungko; batong– cow pea
mustasa – mustard
okra– okra
pa’w; palaw – taro plant (large kind)
pako – kind of edible fern
paliya – balsam apple; bitter gourd
paminta; malisa – (Sp. pimienta) pepper (black pepper)
patani – lima bean
patatas – (Sp. patata) potato
petsay – Chinese cabbage; pechay
rabanos; labanos – (Sp. rabano) radish
repolyo – (Sp. repollo) cabbage
sagibun-on; salibunhon – auxiliary crops (other than duma)
sanahorya; karot – (Sp. zanahoria) carrot
sayote – (Sp. chayote) vegetable pear
sibuyas bumbay – (Sp. cebolla) onion (bulb)
sibuyas; sibuyas dahonan – (Sp. cebolla) onion (leaf onion)
sikwa; patola – sponge cucumber
sili – pepper; chili
singkamas – turnip
talong; tawong – eggplant
tangad; tanglad – lemon grass; sweet rush
tangkong – swamp cabbage; potato vine
ubi – yam
uhong – mushroom
unkog; ungkog – (Sp. pepino) cucumber
upo; bantiyong; tambaliyong – wax gourd
utanon – vegetable (that can be cooked)
Mga Bahin sa Balay [House Parts] Mga Bahin sa Balay
alkoba; arkoba – (Sp. alcove) alcove (the actual meaning is a side room or ‘sibay’ but we
use alkoba to mean attic or ceiling.
atop – roof
balay – house
banggira – kitchen sink
batalan; koridor – corridor
bayumbo – divider (movable partition)
bentana – (Sp. ventana) window
bungbong – wall
dampuwit – parlor (waiting room)
dapog; abohan– hearth; fireplace
ganghaan; pultahan – door
hagdan; hagdanan – stairs
hamboyan; terasa – terrace
hangpas; tiniming – venetian blind
kalibangan; pansayan – toilet room. Also kasilyas
kaligoanan; banyo – (Sp. vaño) bathroom
kan-anan; komedor – dining room
kisami – ceiling
kosina – (Sp. cocina) kitchen
kuwarto; sunog – bedroom
labhanan; bunakanan – washing room
lawak; kuwarto – room
lukob – door/window panel
pagapaga; lawting – (Chi.) loft
pangki – attic; garret
pantaw – porch
sala; balintawak – living room
sawog; salog – floor
sibay – room for storing mat, blanket, etc.
suwambi – ironing/ sewing space/corner
tamboan – window

Muwebles [Household Furnitures] Muwebles

aparador; pangol – clothes closet
 bangkito – little chair
bangko – chair
banig – mat
bitang – chair (arm-chair)
butaka – lounging chair
dampa; kanapi – couch (sofa)
elektrikpan – electric fan
habol – blanket
hat-an – clothes cabinet
hudnohan; hurnohan – oven
hunos – drawer
kaldaw; kuna – crib
kama – bed
kamiganan; rep – refrigerator
kobre kama – mattress
komoda – commode; bureau
kompyuter; kalangan – computer
kordiso – cornice
kurtina – curtain
lantay; katre – bed
lingkoranan; silya – chair
punda – pillowcase
samin; salamin – mirror
sopa – sofa
talad; lamesa – table
tangkilepono – cellphone
telebisyon – television
telepono – telephone
tokador; hapiranan – dresser
unlan – pillow
utaw; plansa – flat iron

Mga Klase sa Isda [Kinds of Fish] Mga Klase sa Isda

ambuhotan – melon-headed whale. Also see lumod
anduhaw – mackerel; a kind of fish
awa – mother milkfish; the large milkfish that is the only one that lays eggs
baknit; baknitan – a kind of fish similar to the triggerfish
baliling – a fish similar to ‘mamsa’
balinsaw – a kind of fish
balinsawog – (Sc.n. scomberoides tala) a kind of marine fish. Also lali
balo; bawo – (sc.n. tylosurus gavialoides) swordfish; garfish
banagan – lobster. Also bakagan
banak; banag – mullet; a kind of fish that can jump high out of the water. Also see gisaw
banakon – a kind of fish
banban – a kind of marine fish of the family hemiramphidae, a fish of one palm in size
staying in the seaweeds and has yellowish tail.
bangsi; mangsi – the flying fish. Also barungoy
bangus – milkfish
bansikol – a kind of fish. When grown or adult it is called mamsa
bantol – tassled scorpion fish; stonefish; a small fish with rough skin and venomous
spines
barilis – yellow fin tuna. (Syn. karaw)
barungoy – the flying fish. Also bangsi
bayan; bayang – a kind of fish
budlisan – yellow-tail barracuda. Also tabangko, rumpi kandado
bugaong – the zebra fish (sc.n. terapon jarbua)
bulawis – the bigger type of danggit
bulinaw – (sc.n. stolephornus commersonii) long-jawed anchovy; a kind of small herring-
like marine fish
bulinaw-nga-bagakayon – (sc.n. stolephorus indicus) Indian anchovy
bulinaw-nga-tumbagahon – (sc.n. setipinna tenuifilis) hair-fin anchovy
bunog – a small fish found near the seashore. It is always resting on the sand. It has a
large head relative to its body. Its length is about 7 to 10 cm long and has light brownish
color
burayburay – the angel fish
buriring; budiding – a kind of small puffer fish that is poisonous to eat. Also butiti
danggit – saguinid; spinefoot. A marine fish of the siganidae family
danggit-nga-bulawis – white spotted spine foot fish
dugong – see duyong
dugso – a kind of sea-eel; spearfish
duyong; dugong – a kind of sea animal; sea-cow
gisaw – fry of mullet. When it becomes big it is called banak
guno – a short-jawed anchovy. It usually lives in sands and corals
halwan – a freshwater mudfish
halwantasik – a mudfish-like large marine fish
ibis – a kind of small fish. It is about 2 to 3 cm long and is usually found near the shoreline
in a school of about a few hundred.
iho – shark, a kind of predator fish
ito – a marine catfish
kasili – a kind of freshwater eel
katambak – emperor bream fish
katambak-amamato – pink ear emperor fish; yellow-tailed emperor fish
katambak-awman – thumbprint emperor fish. Also bulingbuling
katambak-dugsoon – long-nosed emperor fish
kitong – golden spine foot fish. Also pagatpaton
kiyampaw – (sc.n. dasyatis spp) see pagi
labayan – a kind of marine fish. It is about 10 cm long and thrives in sea grasses. It is
greenish or brownish in color.
lambiyaw; lambijaw – (sc.n. spratelloides gracillis) slender sprat fish.
Also libod or mawbgas
lumod – a kind of whale that breathes through a hole on its head.
Also balilan or ambuhotan
malangsi – (sc.n. sardinella gibbosa) gold stripe sardine fish; rainbow sardine fish
malasugi – Indo-pacific blue marlin fish
maming – (sc.n. cheilinus fasciatus) red-breasted wrasse fish
maming-puntikon – (sc.n. cheilinus trilobatus) triple-tail wrasse fish
mamsa – (sc.n. caranx melampygus) blue fin trevally fish
mapawo – a brownish black marine mudfish
mawbgas – see lambiyaw
mulmol – the parrotfish; a marine fish whose mouth is like that of the beak of a parrot.
mungit – (sc.n. acanthurus nigricans) a kind of marine fish. Whitecheek surgeonfish
mungo – a kind of very small fish
pagatpaton – red-dotted spine foot fish; spade fish. It is characterized by yellow-brown
circular spots in its skin.
pagi – (sc.n. dasyatis spp.) the stingray fish. Also kiyampaw or kijampaw
pakol – a kind of fish called black-old-wife. It has tough skin with few scales one on top of
the other
pantat – a freshwater catfish
pata – a kind of small marine fish. It is usually dark in color and about 5 cm long.
pugapo – (sc.n. epinephelus coioides) estuary grouper fish. Also lapulapo
pugawo – 1. peacock hind fish. (sc.n. cephalopholis argus) 2. six-banded rock cod fish
(sc.n. epinephelus sexfasciatus) 3. masked grouper fish (sc.n. gracila albomarginata)
pugawo-nga-bantolon – (sc.n. epinephelus tukula) patato grouper fish.
pugawo-nga-iwon-iwon – 1. long-fin grouper fish (sc.n. epinephelus quoyanus) 2. flowery
grouper fish (sc.n. epinephelus fusgoguttatus)
pugawo-nga-senyorita – (sc.n. epinephelus malabaricus) malabar grouper fish.
rumpi-kandado – see budlisan
saguksok – the file-fish. It is a small, slender, and bony fish. Also baknit
salmon – a kind of fish found in the North Atlantic coastal waters.
saminsamin – golden trevally fish (sc.n. gnathanodon speciosus)
samu’k; samulok – a kind of fish
sasa – a kind of marine fish. Barred garfish (sc.n. hemiramphus far)
sigwil – the pen fish; looks like but smaller than suwasid
suwahan – the bigger variety of (see) saguksok or baknit
suwasid – a kind of marine fish. Tropical halfbeak. Also salawasid
tabudyos; talabudyos – the young banak. Also gisaw
tamban – a variety of sardine fish. Also talamban
tamban-tuloy – Northern pilchard fish
tambasakan – mudskipper fish; long-tailed goby fish. It has grayish color with spots of
drak gray. It can stay on the dry for a long time (sc.n. oxyurichthys microlepis)
tangkig – sea snake
tangige -- blue marlin (also see malasugi)
tikong – a kind of puffer fish. It is yellowish in color with some light spots on the skin. It is
edible when the poisonous sac near the bile is removed.
tilapya – tilapia; a kind of freshwater fish
timbungan – goatfish. A kind of marine fish with two whisker-like growth at the lower jaw
tulingan – oriental bonito; a kind of marine fish (sc.n. sarda orientalis)
tulingan-nga-tindokon – frigate mackerel fish (sc.n. auxis thazard)
ubod – conger eel; a kind of sea eel (sc.n. congridae)
ubod-bulawanon – black-edged conger eel (sc.n. conger cinereus)

Pamilya Sa Kasag Crab Family

agukoy – fiddler crab; a small marine crab with one pincher larger that the other.
Also amimihig or kaliskalis
alimango – the blue-green or brown crab. It is a type of large edible crab that thrives in
marshy places.
amimihig – see agukoy
asan; hasan – a freshwater variety of hairy crab.
balinggiitan – a variety of kasag
bukto – a very small type of marine crab, a parasitic crab that thrives in the gills of fish
kagang – a dry land crab. It is greenish-black and sometimes bluish in color.
kaliskalis – see agukoy
karaskaras – a kind of small marine crab
kasag – a kind of sea crab. It is very common near the seashore. It is small with
roundish or oval body about 10 cm wide
kiyampi – a kind of freshwater crab
 kumungkumong – a kind of crab with a very thick stone-like shell
lambay – the blue crab. It is a kind of marine crab with long legs (sc.n. portunus
pelagicus)
maniit – a smaller variety of alimango
piyo – a kind of small crab found in rice fields. Also, kupoy
sugasuga – swimming and or climbing crab. It is usually bluish-violet in color.
tanggutanggo – see sugasuga
umang – hermit crab, a decapods crustacean with soft abdomen and occupying empty
shell on other snails, mollusks, cans, small bottles, atc.

(Parts of a Flower) Mga Bahin Sa Bulak

banayan – (pistil)
bulinga – (ovary)
bulingaan – (ovule)
gihay – (petal)
labutan – (stigma)
lapiyos – (sepal; calyx)
malo; mawo – (stamen)
nahot – (filament)
pal-ak – (style)
pawod – (peduncle; stem; stalk)
salait – (anther)
saloran – (receptacle)
sanayan – (pollen)

Gramatikanhong mga Termino sa Binisaya

(Pipila ka batadilan-ong termino (grammatical terms) nga gisagop sa
DepEd sa mga teksbok ug mga Tamdanan sa Pagkat-on sa Inahang Dila
o MT)
[* simp. – minubo sa simplified]

abakadhan, [abakada•han], alphabet

abrebisyon, (Sp. abreviacion) abbreviation; shortening. syn. minubo
adhetibo, (Sp. adjetivo) adjective. Syn. pungway (pulong panghulagway)
akademiya, n. (Sp. academia) academy; academic circles, academe (formal), university,
university circles, college circles
alpabeto, alphabet
an, suff. (referring verbs & nouns)
anan, suff. (referring adjectives)
artikulo, (Sp. articulo) article
asento, (Sp. acento) accent
bansilag, slogan
baryasyon, n. (Sp. variacion) variation, variance
basahon, [basa•hon], reading material i.e; magazine, books, newspaper etc.
basahonan, [basa•hon•an], (Sp. librario) library
batadila, grammar
batadilan-on, grammatical
Binisaya, 1. n. – language of the Visayans; 2. adj. – of or pertaining to Visayans
Bisaya, a person living (since birth) or who have descendants from Visayan Island
bokal, vowel
kapahayag, sentence [KAPAHAYAG (SENTENCE)
kapulongan, vocabulary
kapulonganong mga pulong, vocabulary words
kapulongnan, dictionary
kinatawhan, gender
kiye, gender; either of the two reproductive categories, male or female; the sex of a person or
organism (often used euphemistically to avoid the word ‘sex’)
daghanan, plural
espeling, spelling; also (see) panitik
gramar, simp. of (see) gramatika
gramatika, (Sp. gramatica) grammar
idiyoma, (Sp. idioma) idiom; 1. the dialect of a people, region etc. 2. the usual way in which words of a
language are joined together to express thought
idyom, simp. of (see) idiyoma
iglalanggikit, var. of panglanggikit
lengguwahe, (Sp. lenguaje) language, dialect. Syn. pinulongan, sinultihan
lingguwistik/a/o, (Sp. linguistica) linguistic
mapahayagon, declarative
mapahayagong kapahayag, declarative sentence
masumbingayon, figurative
milabay nga panahong, past tense
obdyektib— simp. of (see) obhetibo
obhetibo, (Sp. objetivo) objective
onon, suff. – (referring adjectives)
ortograpiya, (Sp. ortografia) orthography
pagtapos sa sesyon, concluding the session
pahayag, statement
pamantalaan, (Sp. publicacion) publishing house; an institution engage in publishing
panahong, tense
panayag, predicate
pangataposan, conclusion
pangbabaye, feminine
panghangyo, request
panghupot nga pulingan, possessive pronoun
pangkarong panahong, present tense
panglalaki, masculine
panglanggikit, affix; the letter or syllable added to a word to form new word. also
(see) iglalanggikit
pangpihong pungan, proper noun
pangsagarang pungan, common noun
pangsukna nga timaan, question mark
pangsukna, interrogative
pangtawo nga pulingan, personal pronoun
pangtuaw nga timaan, exclamation point
pangtuaw, exclamatory
pangulhinggikit, postfix, suffix; also (see) ulhinggikit
pangunanggikit, (Sp. prefijo) prefix; also (see) unanggikit
panitik, spelling
panitikong mga pulong, spelling words
panultihon, (Sp. proverbio) proverb
panunganggikit, infix, affix in middle; also (see) tunganggikit
parabola, (Sp. parabola) parable
parapo, (Sp. parrafo) paragraph
pulingan nga pangtawo, personal pronoun
pulingan, pronoun
pulongan, phrase
pungan, noun
punglihok, verb
pungtong timaan, punctuation mark
pungway, adjective
punto, (Sp. punto) point; dot; spot; moment; matter. Punto de bista—point of view
puntuwasyon, (Sp. puntuacion) punctuation
sambingay, (Sp. parabola) parable; a short, simple story teaching a moral lesson.
sanglitanan, paradigm; example or model. Syn. indiganan.
subdyek, subject. Syn. sugpay
sugilagming, short short story
 sugilakbit, (sugilanon + lakbit) (Sp. anecdota) anecdote. Syn. anekdota
sugilambong, (Sp. novela) novel
sugilanon, (Sp. cuento) story
sugpay, grammatical term; subject of a sentence
sumbingay sa pamulong, grammatical term; figure of speech
sumbingay, a figure of speech such as metaphor, simile, hyperbole, etc.
tamdanan sa pagkat-on, learner’s material; learner’s guide
tamdanan sa pagtudlo, teacher’s manual; teacher’s guide
tulbok, period
tunganggikit, infix
ulhinggikit, postfix; suffix
umaabot nga panahong, future tense
unanggikit, prefix
usahan, singular

PANIID UG PANAHOM SA INIHAPANG BINISAYA

Ni ERIC S.B. LIBRE
Dakbayan sa Digos, Davao del Sur
Bisaya Hulyo w22, 2015

SA akong pagbiyahe sa Zamboanga del Norte dili pa lang dugay, usa ka magtutudlo sa day care
center ang misugid kanako og ingon niini, “Kausa niana ang usa namo ka kauban nagtudlo sa mga
bata sa pag-ihap gikan sa usa hangtod napulo. Binisaya iyang gitudlo, as in usa, duha, tulo… Unya
kalit naay usa ka bata nga niingon, ‘Mam, dili lagi ka kamao. Dili man na usa, duha, tulo. Wan tu
tri god na!’”

Dinha sab toy higayon nga gikomedyahan nako ang usa nako ka higalang Inglesero nga Binisay-on
niya ang iyang pag-ihap. Ug tuod man miihap siya, “Uno, dos, tres…”

Ambot ngano tong naabot ang among estorya sa lain nakong higala usa niana ka higayon sa mga
numero. Basta mahinumdoman na lang nako nga iya kong gipangutana, “Pila diay nang kapitoan,
Bay?”

Ug sa usa ka panagkabildo dinha sa usa ka grupo sa Facebook nga akong giapilan, dinhay membro
nga nagpaambit sa iyang kasinatian diin gitabangan niya ang iyang anak sa asaynment niini sa
eskuylahan sa pag-research sa Binisayang pag-ihap og 1 ngadto sa 20. Matod pa niya, “Dihang
nahibaloan namo unsa diay ang Binisaya sa 1 ngadto sa 20, naamgohan nako nga dili man ni mao
ang sagad gamiton sa inadlaw-adlawng komunikasyon!”

Makahimuot nga makaguol bitaw hunahunaon ning inihapan natong mga Bisaya ba. Haskang
pagkasaksak-sinagol na, ug daghan kanato ang dili na makaantigo (o wala maanad) sa tarong ug
lunsay nga inihapan sa atong kaugalingong pinulongan.

Sa kinatibuk-an, mamatikdan nato nga ang inihapang Binisaya nagsagol nga lunsayng Binisaya ug
hinulaman sa Kinatsila. Gipakita nato sa ubos ang mga pananglitan niining duha ka klase sa
inihapan.

NUMERO LUNSAY BINISAYANG INIHAPAN HINULAMAN SA KINATSILA NGA

INIHAPAN
1 Usa Uno
2 Duha Dos
3 Tulo Tres
4 Upat Kuwatro
5 Lima Singko
6 Unom Sayis
7 Pito Siyete
8 Walo Otso
9 Siyam Nuybe
10 Napulo Diyes
11 Napulo ug usa (napulog usa) Onse
12 Napulo ug duha (napulog duha) Dose
13 Napulo ug tulo (napulog tulo) Trese
14 Napulo ug upat (napulog upat) Katorse
15 Napulo ug lima (napulog lima) Kinse
16 Napulo ug unom (napulog unom) Desisayis
17 Napulo ug pito (napulog pito) Desisiyete
18 Napulo ug walo (napulog walo) Desiotso
19 Napulo ug siyam (napulog siyam) Desinuybe
20 Kawhaan Baynte
30 Katloan Traynta
40 Kap-atan Kuwarenta
50 Kalim-an Singkuwenta
60 Kan-oman Saysenta
70 Kapitoan Setenta
80 Kawaloan Otsenta
90 Kasiyaman Nobenta
100 Usa ka gatos
101 Usa ka gatos ug usa Sento uno
200 Duha ka gatos Dosentos
300 Tulo ka gatos Tresentos
500 Lima ka gatos Kinyentos
1,000 Usa ka libo Mil
1,500 Usa ka libo ug lima ka gatos Mil kinyentos
5,000 Lima ka libo Singko mil
100,000 Usa ka gatos ka libo Siyen mil

Sa akong napanid-an, sa inadlaw-adlawng pag-estorya, ang lunsayng Binisaya nga inihapan (usa,
duha, … , napulo) maoy sagad nga gamiton sa 1 ngadto sa 10. Pero iniglapas na gani sa napulo,
sagad nga mobalhin ngadto sa hinulaman sa Kinatsila. Dayon inigtangkod nga 100, ang lunsayng
Binisaya na sab maoy gamiton (sa pagkatinuod, wala pa koy nadunggan nga naggamit og
hinulaman sa Kinatsila para sa 100). Pagkahuman na sab sa tangkod 100, mobalik na pod dayon
sa hinulaman sa Kinatsila.

Pero mamatikdan nga sa mga tangkod nga tinaggatos (200, 300, 400, … , 900), usahay lunsayng
Binisaya ang gamiton ug usahay hinulaman sa Kinatsila. Unya mobalik na sab sa hinulaman sa
Kinatsila sa mga numerong dili tangkod nga tinaggatos (pananglit, “sento uno” sa 101).

Sa numerong 1,000 kasagaran nga lunsay Binisaya (usa ka libo) maoy gamiton. Ug sa mga
numerong labaw sa 1,000 hinulaman sa Kinatsila na pod dayon ang inihapan.

Naa say gamay nga kalainan sa mga nahisgotan ang pagkuwenta sa kuwarta, partikularmente
gikan sa usa ngadto sa napulo ka peso. Sa usa ka peso, wala nay litokong numero kon dili igo lang
ta moingon og “peso”. Dayon, sa tanang mosunod nga kantidad (serado man o naay sinentabos)
hinulaman na sa Kinatsila maoy gamiton (1.25, uno baynte singko, 1.50, uno singkuwenta,…, 2.00,
dos…). Ingon man, sa sinentabos hinulaman sa Kinatsila na maoy gamit.
O, di ba morag makalibog?
Ug karon nga gipatuman na sa DepEd ang paggamit sa namat-ang pinulongan sa pagtudlo sa sayo
nga mga ang-ang sa pormal nga pagtuon dinha sa mga publikong eskuylahan, unsa na man ang
angay nga inihapang itudlo ngadto sa mga bata? Sagopon na ba nato ang lunsayng Binisaya nga
inihapan ug isalikway ang hinulaman sa Kinatsila?

Mahimong ingnon nga angay lang nga lunsayng Binisaya na gyod nga inihapan ang itudlo, ug
papason ang hinulaman sa Kinatsila. Ang katarongan niini mao nga angay mamanso ang mga bata
sa maingon nato nga tarong nga Binisaya.

Segurado ko nga naay mga moingon, pananglit, nga haskang lisora kon lunsay Binisaya gyod ang
pag-ihap. Laliman kag ang 1,276 ingnon nimo og “usa ka libo duha ka gatos kapitoan ug
unom”? Napulog pito (o desisiyete) god na ka silaba! Makahangak uy! Mas dali man nga litokon
ang “mil dosentos setentay sayis” (walo o siyam ra ka silaba) – ug mas masabtan sab sa mga
hamtong.
Hinuon, mahimo man ni tubagon nga naa ra man na sa pag-anad. Kay ngano man lagi ang mga
Tagalog morag hanoy ra man molitok sa “isang libo dalawang daan pitumpo’t anim” (napulog upat
o katorse ka silaba) para sa 1,276?

Pero, yuna, kanang “mil dosentos setentay sayis” dili ba diay na Binisaya? Aw, puyde nato
ingnong dili kay hinulaman god gikan sa Kinatsila.

Apan buot ba gyod ipasabot nga basta hinulaman gikan sa langyawng pinulongan dili na gyod
maisip nga Binisaya bisan pa kon gigamit na kini sa kadaghanang Bisaya ug nahimo nang bahin sa
atong inadlaw-adlawng inestoryahan? Sa pag-ugmad sa atong lumad nga pinulongan, kinahanglan
ba gyod nga isalikway ang tanang pulong nga hinulaman?

Sa ako lang ubos nga pangagpas, kanang inihapan nga hinulaman gikan sa Kinatsila maisip na
natong Binisaya ra gihapon sanglit kabahin na man sa mainstream nga sinultihan natong mga
Bisaya. Bisan man gani ang Iningles daghan kaayo og nasagol nga mga pulong nga hinulaman
gikan sa ubang pinulongan sama sa Pranses, Kinatsila, Latin, ug Aleman (German ba), ug kini nga
mga pulong (usahay giusab ang espeling ug paglitok) giisip nang kabahin sa Iningles ug naa na sa
mga diksiyonaryo sa maong pinulongan. Naa man gani pipila ka pulong Iningles nga giingong
gikan sa Tinagalog; ang akong mahinumdoman mao nang “boondocks” nga gikan sa Tinagalog
nga “bundok”. Ingon man, mismo sa lainlaing pinulongan dinhi sa Pilipinas anaay mga pulong nga
abi nato og lumad pero diay hinulaman, sama sa pansit nga gikan sa Ininsek.

Busa, sa akong tan-aw, walay problema kon padayong gamiton sa mga bag-ong tubo (ug iapil
pagtudlo kanila) ang inihapang hinulaman sa Kinatsila sanglit kabahin na man gyod kini sa
matawag nato nga naandang sinultihang Binisaya. Basta lang sab dili kalimtan ang pagtudlo kanila
sa lunsay Binisayang inihapan aron nga makaamgo sila nga duna gyod tay inihapan nga ato gyong
kaugalingon ug ingon man dili sila mabakikawan sa paggamit niini o kaha magnganga kon
makadungog niini.—

Bokabularyo sa mga numero sa Binisaya

Ni E.S. GODIN
Mao kini ang tukmang paagi ug pagtitik sa mga numero o pang-ihap sa Binisaya:

 baynte, n & adj. (Sp. veinte) twenty * baynte uno, baynte dos – twenty one, twenty two. Syn. kawhaan
 katorse, n & adj. (Sp. catorce) fourteen. Syn. napulog upat
 kalim-an (kalimaan), n & adj. (Sp. cincuenta) fifty. * kalim-ag lima, kalim-ag unom – fifty five, fifty six.
also (see) singkuwenta
 kan-oman (kaunoman), n & adj. (Sp. sesenta) sixty. * kan-omag unom, kan-omag pito – sixty six, sixty
seven. also (see) saysenta
 kap-atan (kaupatan), n & adj. (Sp. cuarenta) forty . * kap-atag upat, kap-atag lima – forty four, forty five.
also (see) kuwarenta
 kapitoan, n & adj. (Sp. setenta) seventy. * kapitoag pito, kapitoag walo – seventy seven, seventy eight. also
(see) setenta
 kasiyaman, n & adj. (Sp. noventa) ninety. * kasiyamag siyam – ninety nine. also (see) nobenta
 katloan (katuloan), n & adj. (Sp. treinta) thirty . * katloag usa, katloag duha – thirty one, thirty two. also
(see) traynta
 kawaloan, n & adj. (Sp. ochenta) eighty. * kawaloag pito, kawaloag walo – eighty seven, eighty eight. also
(see) otsenta
 kawhaan (kaluhaan), n & adj. (Sp. veinte) twenty. * kawhaag usa, kawhaag duha – twenty one, twenty two.
also (see) baynte
 kinse, n & adj. (Sp. quince) fifteen. Syn. napulog lima
 kinyentos, n & adj. (Sp. quinientos) five hundred * kinyentos nuybe – five hundred nine. Syn. lima ka gatos
 kuwarenta, n & adj. (Sp. cuarenta) forty * kuwarentay kuwatro – forty four. Syn. kap-atan
 kuwatro, n & adj. (Sp. cuatro) four. Syn. upat
 kuwatrosentos, n & adj. (Sp. cuatrocientos) four hundred * kuwatrosentos diyes – four hundred ten.
Syn. upat ka gatos
 desinuybe, n. & adj. (Sp. diecinueve) nineteen. Syn. napulog siyam
 desiotso, n. & adj. (Sp. dieciocho) eighteen. Syn. napulog walo
 desisayis, n. & adj. (Sp. dieciseis) sixteen. Syn. napulog unom
 desisiyete, n. & adj. (Sp. diecisiete) seventeen. Syn. napulog pito
 diyes, n & adj. (Sp. diez) ten. Syn. napulo
 dos, n & adj. (Sp. dos) two. Syn. duha
 dose, n & adj. (Sp. doce) twelve. Syn. napulog duha
 dosentos, n & adj. (Sp. doscientos) two hundred. Syn. duha ka gatos
 duha, n & adj. (Sp. dos) two. also (see) dos
 gatos, n & adj. (Sp. cien) hundred. * usa ka gatos ka pesos – one hundred pesos
 lima, n & adj. (Sp. cinco) five. also (see) singko
 mil, n & adj. (Sp. mil) thousand * mil kinyentos – one thousand five hundred. Syn. libo
 milyon, n. (Sp. million) million * napulog lima ka milyon or kinse milyones and/or kinse ka milyon –
fifteen million
 napulo, n & adj. (Sp. diez) ten. also (see) diyes
 napulog duha, n & adj. (Sp. doce) twelve. also (see) dose
 napulog lima, n & adj. (Sp. quince) fifteen. also (see) kinse
 napulog pito, n & adj. (Sp. diecisiete) seventeen. also (see) desisiyete
 napulog siyam, n & adj. (Sp. diecinueve) nineteen. also (see) desinuybe
 napulog tulo, n & adj. (Sp. trece) thirteen. also (see) trese
 napulog unom, n & adj. (Sp. dieciseis) sixteen. also (see) desisayis
 napulog upat, n & adj. (Sp. catorce) fourteen. also (see) katorse
 napulog usa, n & adj. (Sp. once) eleven. also (see) onse
 napulog walo, n & adj. (Sp. dieciocho) eighteen. also (see) desiotso
 nobenta, n & adj. (Sp. noventa) ninety * nobentay nuybe – ninety nine. Syn. kasiyaman
 nuybe, adj. & n. (Sp. nueve) nine
 nuybesentos, n & adj. (Sp. novecientos) nine hundred * nuybesentos kinse – nine hundred fifteen. Syn. siyam
ka gatos
 onse, n & adj. (Sp. once) eleven. Syn. napulog usa
 otsenta, n & adj. (Sp. ochenta) eighty * otsentay otso – eighty eight. Syn. kawaloan
 otso, n. & adj. (Sp. ocho) eight; a cardinal number seven plus one. Syn. walo
 otsosentos, n & adj. (Sp. ochocientos) eight hundred. Syn. walo ka gatos
 pito, n & adj. (Sp. siete) seven. also (see) siyete
 sayis, n & adj. (Sp. seis) six. Syn. unom
 saysenta, n & adj. (Sp. sesenta) sixty * saysentay sayis – sixty six. Syn. kan-oman
 saysentos, n & adj. (Sp. seiscientos) six hundred. Syn. unom ka gatos
 setenta, n & adj. (Sp. setenta) seventy * setentay siyete – seventy seven. Syn. kapitoan
 setesentos, n & adj. (Sp. setecientos) seven hundred. Syn. pito ka gatos
 singko, n & adj. (Sp. cinco) five. Syn. lima
 singkuwenta, n & adj. (Sp. cincuenta) fifty. * singkuwentay singko – fifty five. Syn. kalim-an
 siyam, n & adj. (Sp. nueve) nine. also (see) nuybe
 siyete, n & adj. (Sp. siete) seven. Syn. pito
 traynta, n & adj. (Sp. treinta) thirty * trayntay tres, trayntay kuwatro – thirty three, thirty four.
Syn. katloan
 tres, n & adj. (Sp. tres) three. Syn. tulo
  trese, n & adj. (Sp. trece) thirteen. Syn. napulog tulo
 tresentos, n & adj. (Sp. trescientos) three hundred. Syn. tulo ka gatos
 tulo, n & adj. (Sp. tres) three. also (see) tres
 una, adj. (Sp. uno) first, prime
 uno, n & adj. (Sp. uno) one. Syn. usa
 unom, n & adj. (Sp. seis) six. also (see) sayis
 upat, n & adj. (Sp. cuatro) four. also (see) kuwatro
 usa, n & adj. (Sp. uno) one. also (see) uno
 walo, n & adj. (Sp. ocho) eight. also (see) otso

KAPAHAYAG (SENTENCE)
Ni Cesar P. Kilaton, Jr.
Bisaya Hulyo 1, 2015

ANG Kapahayag ing usa ka pulong o hugpong sa mga pulong nga nagapahayag og usa ka hingpit nga panabot, ug
adunay sugpay ug panayag. Ini magsugod sa ulohang titik ug magtapos sa tulbok o pangsukot nga timaan, ubp.
 Nag-ulan.
 Si Hazel gikasab-an sa iyang inahan.
 Lakaw na.
 Bakakon kaayo siya.
 Natunok siya sa lansang.
 Diin nimo napalit imong sapatos?

A. MGA MATANG SA KAPAHAYAG PINASIKAD SA BATADILAN-ONG GAMBALAY (BASED ON

GRAMMATICAL STRUCTURE):

1. Yano nga Kapahayag (Simple Sentence) -- aduna lamang ing usa ka dugokang kabihayag (contains only one main
clause).
 Siya nagbasa og mantalaan.
 Ang mga bata nanagkatawa ug nanagdula.

2. Linangkob nga Kapahayag (Compound Sentence) -- adunay duha o labaw ka dugokang kabihayag apan walay
sakubos nga kabihayag (contains two or more main clauses but no subordinate clauses).
 Ako nagbasa ug siya nagsulat.
 Di ka mahimong molampos, apan kinahanglan nga mosulay ka gayod.
3. Hinugpong nga Kapahayag (Complex Sentence) -- adunay usa ka dugokang kabihayag ug usa o labaw ka sakubos
nga kabihayag (has one main clause and one or more subordinate clauses).
 Kon tin-aw ang kalangitan, kita manglakaw ug sila magpabilin.
 Maayo kaayo siya nga miawit bisan dili pa hanas ang mga magduduyog.

B. MGA MATANG SA KAPAHAYAG PINASIKAD SA LUDLIS (AS TO FORM): Ang sugpay ug ang panayag
mahimong mabaylo ang nahimutangan. Batasan sa mga Sugboanon ug ubang Bisaya nga diha sa kukabildo ug batasan
pagsulti, mag-una ang panayag inay sa sugpay.

1. Kasagaran (Ordinary) -- Sagad mag-una ang sugpay sa panayag.

 Siya [ing] matahom kaayo.
 Ang kalibotan mingitngit.
 Siya mikaon, miinom, ug misuka.

2. Balit-ad (Inverted) -- Ang panayag mag-una inay sa sugpay.

 Matahom kaayo siya.
 Mingitngit ang kalibotan.
 Mikaon, miinom, ug misuka siya.

Mga Idiyoma
Page historylast edited by Edgar S. Godin 3 years, 6 months ago

Hinikay ni E.S.G.
Ang mga idiyoma o idyom, sumala pa sa mga diksiyonaryo, mao ang nausong ekspresyon sa katawhan. Usa
kini ka piguratibo o masumbingayon nga pamaagi sa pagpadayag. Ang matag pinulongan may iya-iyang
idiyoma nga naglungtad diha sa matag komunidad niini. Kanatong mga Bisaya, ania ang pipila sa daghan
kaayong mga idiyoma nato nga ato pa gihapong madunggan hangtod karon:
1. .Maliso pay buko sa kawayan
(lig-on nga baroganan)

2. Mag-usab pay layog

(dili na gayod masubli)

3. Mat-an pa sa pinya
(igmat; maru)
4. Balhiboon og dila
(tsismosa/o)

5. Kasab-itag bukag ang simod

(nagmuro; nagmug-ot)

6. Panahon pa ni Mampor
(niadtong dili na masubay nga panahon)

7. Dila ray way labod

(hilabihang bun-oga)

8. Maghilak ang adlaw

(laay; mingaw)

9. Nagmata og buntag
(wala kahibalo)

10. Puti og itlog

(talawan)

BINISAYA-SINUGBUANON NGA BATADILA

BINISAYA-SINUGBOANON NGA BATADILA

(Visayan-Cebuano Grammar)

Atty. Cesar P. Kilaton, Jr.

Tsirman, Dagang Foundation, Inc. ug
Tagtukod nga sakop, Akademiyang Bisaya
MGA SULOD:
 Pasiuna
 Mga Bahin sa Pamulong
 LUHIN O KINATAWHAN SA MGA PUNGAN (GENDER OF NOUNS)
 KAPANG-ULOHANG TITIK (CAPITALIZATION)

Pasiuna
Oktubre 7, 2009

PULONG pa ni Samuel Butler (1835-1902), usa ka Ingles nga nobelista, nga ang batadila (batakan sa dila) ing ang
paghingalan sa mga himan nga gigamit sa pinulongan. Daghan ang ming-ingon nga ang Binisaya, ilabi na sa
Sinugbuanon, walay batadila. Usa kini ka dakong sayop nga panahom o pagtuo.Ang batadila ing ang pagtuon sa
pinulongan mahitungod sa mga ludlis sa mga pulong (morphology), hanaysay (syntax), ug sa paningog sa pulong
(phonology). Ini ang langkob nga mga lagda alang sa tukma nga paglitok ug pagsulat sa pinulongan. Busa, pinaagi sa
batadila masayran ang mga gamit ug lihok sa pinulongan.

Dihang gisugdan paggambalay ang "English-Cebuano Dictionary" sa Akademiyang Bisaya kaniadtong 1990, daghang
tadhang magsusulat mingtanduso sa ilang mga tampo isip contributing editors, sama kanila ni Alex Abellana,
Estanislao Empinado, Jesus Estaño (PSK, kanhi editor sa Alimyon magasin), Marianita Mangubat, Rogelio Pono, Quir
de Gracia, Gumer Rafanan, ubp. Sanglit ang matag magsusulat adunay iyang kaugalingong estilo pagsulat, hinungdan
nga misangpot nga nagkadaiya ug nagkalainlain ang gambalay ug ludlis sa ilang mga tampo mahitungod sa kahulogan
sa usa ka pulong.

Hinungdan nga napugos kining tagsulat pagmugna og giya o barahan alang sa maayo nga paghan-ay sa mga pulong nga
gihatagan og kahulogan sa kapulongnan kun dictionary. Sa wala lang paabota, nalangkob ang mga lagda alang sa
Binisaya-Sinugbuanon nga batadila kun gramatika nga giuyonan usab sa Akademiyang Bisaya. (Gigamit ko dinhi ang
panitik nga "Sugbu" o "Sinugbuanon" sanglit gikauyonan sa Akademiyang Bisaya nga ang mga ngalan sa dapit o tawo
dili usbon ngadto sa lumad nga panitik. Ang "Cebu" gikan sa "Zebu", busa angay gamiton ang "Sugbu" inay sa
"Sugbo".)

Angay ipasidaan nga ang mga pinulongan nga gipasikaran paghingalan sa mga himan sa atong lumad nga batadila mao
ang Iningles ug ang Kinatsila nga mga pinulongan. Apan daghan ang tinubdan sa mga pulong nga nahasambog sa atong
pinulongan.

Ang lintunganay sa pinulongan nagagikan sa Iningles nga language, sa Kinatsila nga lenguaje, sa Karaang Pranses
nga langue, ug sa Latin nga lingua nga nagkahulogan og "dila." Sa ato pa, ang pinulongan ing litok sa dila nga masabot
sa tuyo pagpadayag sa pagbati ug hunahuna pinaagi sa pulong o mga pulong.
Ang mga pinulongan sa tibuok kalibotan gibanabana nga mokabat og lima ka libo (5,000). Kining tanan, sumala sa
"Ang Dila Natong Binisaya", p. 1, ni Mons. Manuel Yap, nabahin ngadto sa tulo ka matang: isolating, agglutinative,
ug inflective kun mabinugtongon, matapoon, ug malubayon, sa pangiyahay.

Sa isolating kun mabinugtongon nga matang, ang pulong magpabilin nga dili mausab ang ludlis bisan sa
paggamit niini ngadto sa nagkalainlaing bahin sa pamulong. Kini ang matang sa pinulongan sa Vietnam, Tsina,
ubp.

Ang agglutinative kun matapoon nagagamit og mga iglalanggikit sa tuyo pagpasabot sa kahulogan. Ang pulong
nga linanggikitan tataw nga maila nga adunay gidugtong o gitapo sa ining gambalay. Niini nahasakop ang mga
pinulongan sa Hapon, Monggolya, Unggarya, Turkiya, ubp. lakip na ang Binisaya-Sinugbuanon.

Sa inflective kun malubayon, ang pulong matuki ug mahukngay ngadto sa nagkadaiyang sangkap nga
nagpadayag sa nagkalainlaing kahulogan. Ang mga pinulongan nga karaang Griyego, Latin, ug Sanskrit giingon
nga mga pananglitan sa maong matang. Nalakip usab niini ang mga pinulongan nga Kinatsila, Pranses, ug
Iningles.

Sa ikanapulog siyam nga siglo, ang paghagpat o pagpinig sa naasoyng mga matang giisip nga panginahanglan alang
paglambo sa pinulongan. Gani, giingon nga ang mabinugtongon (isolating) nga matang ing labing karaan sa tanang
pinulongan, ang matapoon (agglutinative) ing kalamboan sa mabinugtongon, ug ang malubayon (inflective) maoy
miuswag pag-ayo (New Webster's Dictionary in the English Language, 1995 International Edition, p. xix).

Bisan pa niini, ang Binisayang pinulongan, ilabi na ang Sinugbuanon, nagalangkob sa nagkalainlaing pinulongan sama
sa Sanskrit, Javanes, Malayo, Arabigo, Kinatsila, Iningles, ubp.

Sa sayong panahon, ang Pilipinas nahabuyo sa kultura sa Indiya pinaagi sa Indo-Tsina, amihanang dapit sa Java ug
Habagatang Celebes, diin naugmad pag-ayo ang pinulongang Sanskrit. Sa ikanapulog usa nga siglo, ang gahom sa
imperyo ni Sri-Vishaya nga nagsukad sa Sumatra midangat sa Pilipinas. Tapos sa duha ka siglo, ang imperyo ni
Majapahit mipukan sa imperyo ni Sri-Vishaya, ug gumikan niini ang kultura sa nahiunang imperyo midangat sa
Pilipinas pinaagi sa Malayo ug sa Java, ug nabatyagan ilabi na didto sa Sulu ug sa Manila (Trosdal, Cebuano-English,
Dictionary, p. xxxiv).

Sa ikanapulog lima nga siglo, ang kultura sa nasod nahabuyo na usab sa mga Katsila ug mga Amerikano nga gani
mingdumala sa nasod. Hinungdan, daghan sa mga langyawng pulong nahasambog sa lumadnong pinulongan. Pipila ka
pulong Binisaya-Sinugbuanon nanaggikan niining mosunod nga mga tinubdan:

bukog (Indonesia) - bukog - bone

bhattara (Sanskrit) - bathala - god
kapas (Javanes) - gapas - cotton
buwat (Malayo) - buhat - do
pulo (Malayo) - pulo - island
salamat (Arabigo) - salamat - thank
hakama (Arabigo) - hukom - judge
biku (Tsina) - biko rice cake/pudding
misua (Tsina) - miswa - rice noddles
imperium (Latin) - imperyo - empire
infiernus (Latin) - impiyerno - hell
martillo (Kinatsila) - martilyo - hammer
hormiga (Kinatsila) - hulmigas - ant
natural (Iningles) - natural - natural
believe (Iningles) - belib - believe

Ang piho nga pinulongan adunay duha ka matang sa litok o bungat sa mga pulong: ang binaba ug ang sinulat. Sa
Iningles pa, spoken word ug written word. Sagad sa nahalakip sa spoken word ing mga pulong nga sub-
standard o slang, kun sa Binisaya pa, dibarahanon. Sama sa pulong nga "usab" (again or also).

Sa aphaeresis (laktong), kini mahimo nga "sab". Apan sa dibarahanon nga paglitok, ang "sab" mahimo nga "sad".
"Magsusulat sad ko – I am also a writer." Daghan pa nga mga pulong nga gipanglitok sa dibarahanon nga paagi, sama
sa: "puwa" alang sa "pula", "suwat" alang sa "sulat", "ba’y" alang sa "balay", "da’n" alang sa "dalan", "ku’n" alang sa
"kulon", "tagai" alang sa "hatagi", "kani" alang sa "kini", "ani" alang sa "niani" o "niini", ug daghan pa kaayo. Hinuon,
adunay moingon nga kining maong mga pulong gitawag sa Iningles og variants.

Ang paghingalan sa mga bahin sa pamulong (parts of speech) sa Binisaya-Sinugbuanon nga batadila nag-agad sa mga
ngalan nga gigamit sa Iningles, bisan adunay mga bahin sa lumad nga batadila nga walay katumbas sa Iningles. Kini
nahitabo sanglit walay nangahas pagkaplag og tukma nga mga ngalan. Sama sa Iningles, ang noun nagkahulogan
og name. Apan kon gamiton ang noun, kini nagkuto lamang sa grammar kun batadila. Dili kita mangutana sa ngalan
pag-ingon: "What is your noun?" Ang tubag, dayag na lang, dili gayod: "My noun is Juan."

Mga Bahin sa Pamulong

(Parts of Speech)

SA yanong gamit, ang speech nagpasabot og pakigpulong. Sanglit batadila, kini gitawag og pamulong.
Ang noun nagkahulogan og name word. Sa ato pa, ngalan nga pulong o pulong ngalan. Adunay gitawag sa Iningles
og agglutination kun pagtapo sa mga pulong sa tuyo paghatag og tin-aw nga kahulogan. Pinasikad sa maong barahan,
ang "pulong" ug "ngalan" gitapo ngadto sa "pungan" aron paghatag og pulong alang sa noun.
Ang pronoun isip hulip o puli sa gitumbok nga ngalan, gitawag usab og "pulingan" gikan sa "puli" "ngalan." Maingon
usab ang verb kun verbo sa Kinatsila. Sanglit nagkahulogan og action word, sa ato pa, pulong panglihok, busa kini
gitawag og "punglihok." Ang adjective kun adjetivo sa Kinatsila, nagpasabot og pulong ighuhulagway. Sa yano nga
Iningles, modifier. Busa, sa atong lumad nga batadila, gitawag kinig "pungway." Ang ubang batidila (grammarian)
naglakip sa article kun panumbok nga matang sa pungway. Tugotan nato nga ingon niana, ang article sa lumad nga
batadila gitawag nga "panumbok." Ang adverb, adverbio sa Kinatsila, gamiton paghulagway sa punglihok, pungway, o
laing adverb. Dili kaayo dako ang kalainan niini gikan sa pungway kun adjective, busa gitawag kinig "pungwayon."
Ang preposition diin ang gamit ing pagdugtong sa pungan o pulingan sa tuyo pagludlis o pagporma og pulongan
(phrase), gitawag kinig "pangdugtongan." Ang conjunction nga magdugtong sa pulong, mga pulongan, o mga
kabihayag (clauses) diha sa kapahayag (sentence), gitawag og "panugtong." Ang interjection diin ang gamit ing
pagpadayag sa kalit, bug-at nga pagbati gitawag usab nga "pangtuaw."

Pungan (Noun)
Ang pungan ing ngalan sa tawo, mananap, butang, o dapit.

Mga matang (kinds):

1. Pangpiho (proper noun) – ngalan sa pihong tawo, butang, o dapit, sagad nagasugod og ulohang titik.
 Maria
 Sugbu
 Bantay (iro)

2. Pangsagaran (common noun) — linangkob nga ngalan alang sa matang sa mga ugbay o mga butang.
 magtutudlo (teacher)
 bata (child)
 mananap (animal)

3. Panghugpong (collective noun) — ngalan sa kahugpongan o pundok sa mga tawo o mga butang.
 duot (multitude)
 panon (crowd)
 banay (family)

4. Lunap (abstract noun) — mga ngalan sa butang nga mahun-ag sa panimati, sama sa mga mitna, pagbati, ug butang o
hiyas nga di makita o di mahikap.
 gugma (love)
 pangandoy (ambition)
 laraw (plan)

5. Kabatyag (concrete noun) — mga ngalan sa butang nga mabatyagan sa usa o labaw ka mga panimati.
 hangin (air)
  tunog (sound)
 kalinaw (peace)

6. Pangihap (count noun) — mga ngalan nga nagatumbok sa mga maihap nga ugbay.
 itlog (egg)
 salapi (money)
 papel (paper)

7. Paningob (mass noun) — mga ngalan nga nagatumbok sa mga butang masukod, apan di maihap tinagsa.
 tubig (water)
 abog (dust)
 balas (sand)

LUHIN O KINATAWHAN SA MGA PUNGAN (GENDER OF

NOUNS)
LUHIN O KINATAWHAN SA MGA PUNGAN (GENDER OF NOUNS)

1. Panglalaki (masculine) — nagatumbok sa mga lalaki nga tawo o mga laki nga mananap.
 bana (husband)
 toro (bull)
 amahan (father)

2. Pangbabaye (feminine) — nagatumbok sa mga babaye nga tawo o mga baye nga mananap.
 inahan (mother)
 iyaan (aunt)

 anay (sow)

3. Di katino o pangsagaran (indefinite or common) — nagatumbok sa mga pungan nga mahimong lalaki o babaye.
 apo (grandchild)
 sulugoon (helper)
 baka (cow)

4. Wayluhin (neuter) — naglambigit sa mga ugbay nga walay kiye (sex).

 basahon (book)
  makina (machine)
 talad (table)

MGA DAGHANANG LUDLIS SA MGA PUNGAN (PLURAL FORMS)

1. Mga Kapailin-ilian (Options):

a. Ang matag pungan unhan og mga:
 kamot (hand) -- mga kamot (hands)
 babaye (woman) -- mga babaye (women)
b. Unhan og unanggikit nga "ka-" ug sumpayan og taponggikit (suffix) nga "-an" ang gamotpulong nga pungan.
 hayop (animal) -- kahayopan (animals)
 langgam (bird) -- kalanggaman (birds)
 higala (friend) -- kahigalaan (friends)

2. Mga Kapailin-ilinan sa mga langyawng pulong (Options for foreign words):

a. Kon sa usahan nga ludlis, mahimong unhan og mga:
 apostol (apostle) -- mga apostol (apostles)
 bokal (vowel) -- mga bokal (vowels)
b. Kon anaa na sa daghanan nga ludlis, dili na gamiton ang mga:
 konsonantes (consonants)
 apostoles (apostles)
 fans (mga magdadayeg)
k. Kon hubaron ngadto sa Sinugbuanon, sila unhan og mga:
 patingog (vowel) -- mga patingog (vowels)
 magdadayeg (fan) -- mga magdadayeg (fans)

3. May mga pungan nga anaa na sa daghanan nga ludlis:

 abog (dust)

 agiw (cinders)
 pabugnaw (refreshments)

4. May mga langyawng pulong nga nagtapos og "s" kon gamitan og langyawng pungway. Sa Sinugbuanon dili na sila
magtapos og "s" kon gamitan og Sinugbuanon nga pungway.
 metro (meter) -- diyes metros -- napulo ka metro (ten meters)
 piye (foot) -- dos piyes -- duha ka piye (two feet)
 pulgada (inch) -- tres pulgadas -- tulo ka pulgada (three inches)
5. Kon ang pungan gihulagway sa mga daghanan nga pulingan o pungway, sama sa nagkalainlain (different),
nagkadaiya (varied), daghan (many or plenty), pipila (some) diyotay (few), tanan (all), ubp., dili na gamiton ang mga ni
unhan og unanggikit nga KA-, sama niining mosunod:
 daghan nga basahon (many books)
 diyotay nga tawo (few people)
 hinugpong nga kusog (combined strength)
 pipila ka magsusulat (some writers)
 gagmay nga tudlo (little fingers)
 tag-as nga buktonan (long sleeves)

KAPANG-ULOHANG TITIK (CAPITALIZATION)

Nobiyembre 18, 2009

1. Ngalan, angga, ug titulo sa tawo.

 Roberto
 Butsoy
 Tsirman
 Gobernador

2. Ngalan sa adlaw, bulan, ug "piyesta opisyal."

 Domingo
 Nobiyembre
 "Adlaw sa mga Patay"
 Pasko

3. Ngalan sa distrito, barangay, lungsod, dakbayan, nasod, kalawran, ug ludlis sa yuta.

 Pardo
 Sugbu
 Lawod Pasipiko
 Mt. Manunggal

4. Bahin sa dapit, apan dili punto sa kompas.

 Amihanan
 Habagatan
 Silangan
 Kasadpan
(Gisulatan ko akong higala nga atua sa Kasadpan.)
5. Ngalan sa lungsoranon, pinulongan, tinuohan, ug simbahan.
 Pilipino
 Sinugbuanon
 Katoliko
 Basilika sa Sto. Niño

6. Ngalan sa lungsoranon, pinulongan, tinuohan, ug simbahan.

 Dagang
 Akademiyang Bisaya
 Bathalad
 Unibersidad sa San Carlos
 Lubas sa Dagang Bisaya

7. Ranggo, kahimtang, o propesyon kon gamiton uban ang ngalan.

 Kap. Llamas
 Mlbn. Dipakupil
 Dok. Torre
 Kardinal Vidal

8. Titulo sa dagkong mga opisyal ug halangdong mga tawo.

 Hal. Garcia
 Iyang Kahalangdon
 Ang Pangulo
 Iyang Kamahalan

9. Ngalan sa relasyon kon gamiton uban ang ngalan.

 Tiya Carmen

 Nanay Toyang
 Manang Didang
 Inday Reihil

10. Ulohan sa sugilanon, nobela, balak, awit, ug kaitnon.

 Buang
 Panday
 Matod Nila
 Katawa sa Unggoy

11. Ngalan sa mantalaan, basahon, o sinulat.
  Banat
 Sun*Star
 Mga Tunob sa Dagang
 Bisaya

12. Ngalan sa mga basahon sa Bibliya, balaang tawo, ug diyos-diyos.

 Bag-ong Tugon
 Bugna
 Adonis
 Moises
 Birhen Maria
 Venus

13. Ngalan sa mga makasaysayanong basahon, hitabo, o dokumento.

 Ikaduhang Gubat sa Kalibotan
 People Power

Lagda Sa Espeling

Mga Batakan Sa Panitik Sa Binisaya-Sinugboanon

E. S. GODIN

Associate Editor, Bisaya

 Gilektyur sa Pasinati sa Panitik ug Batadila sa Binisaya-Sinugboanon, MSU-IIT, Iligan City Peb. 22-23,
2007 tinambayayongan sa Komisyon sa Wikang Filipino ug BATHALAD-Mindanao

 Opisyal nga gisagop sa Komisyon Probinsiyal sa Sinugboanong Pinulongan sa Probinsiya sa Sugbo ug giendorso
alang sa implementasyon sa MTB-MLE sa DepEd Rehiyon 7. (Lagda Sa Panitik Sa Bisaya Gisagop Sa KPSP ug
DepEd-7)

 Kining maong Lagda gitamdan usab sa paghikay sa bag-ong mga textbook ug mga Talamdan sa Pagtudlo
(Teacher's Guide) sa DepEd alang sa Grade 1, 2 ug 3 sa mother tongue (MT).

Pasiuna
Usa ka siglo na kapin sukad makahimungawong ang mga Bisaya sa kahinungdanon sa estandard nga panitik kun espeling sa pinulongang

Binisayang Sinugboanon. Namatikdan kini sa kanhing nanag-unang mga magsusulat dihang migula ang unang mantalaang Binisaya, ang

"Ang Suga" (1901) ni Don Vicente Sotto.

Matod ni Sotto, dili tiaw ang gibati nilang kalisod sa pagsulat o pagtitik sa Binisaya kaniadto ("Ang Suga", Vicente Sotto, Bisaya Enero 24,

1931) ug gani, wala nila kalikayi ug wa gyod gani seguro sila magdahom nga naglabi diay ang Kinatsila sa ilang mga sinulat. Ug dayag na

lang nga impluwensiyado usab sa Kinatsila ang ilang pagtitik sa mga pulong, gawas pa nga wala pa gayoy makitang konsistensi sa ilang pag-

espeling— tatawng way sumbanan nga gisunod. Ang ilang sinulatan kanhi ingon niini: guinicanan, camo, canako, quini (kini), cana,

guiadto, guihimo (usahay guijimo) ug ang ‘u’ ug ‘o’ agad lang sa tagsulat.

Unya nanungha ang mingsunod pang mga basahong Binisaya: una kining Bisaya (1930), dayon ang Silaw, Alimyon, ug ang Bag-ong Suga,

nga gipatik sa mga Durano sa Danao, ug tingali may uban pa nga sama sa gihapon, managlahi ug wa magkauyon sa espeling nga angay

sagopon. Sagad nagabase sa undak kuno sa paglitok. Apan namatud-an nga kining pagbase sa undak o tono sa paglitok dili gayod makakab-

ot og kahiusahan (Twa. Artikulo ni Hermosisima, ANG SAMOKAN NGA O ug U Bisaya Aug. 5, 1964; gi-reprint: Budaya Dec. 2003, ug

gilakip ko usab pagpatik sa ulahing bahin ning sinulat) nga matod pa niya, "bisan si Padre Cabonce nag-awhag nga kinahanglan pangitaan

og usa ka paagi nga magpamasamahon sa pagsulat sa ‘u’ ug ‘o’…."

Sa tinguha nga makabaton og hiniusang tamdanan o aron may maisip na nga standard spelling (sanglit nagpakita sa pagka primitibo pa nato

ang padayong paglungtad sa panag-iyahayg titik), gisugdan paglihok ang mga paningkamot. Natukod ang Akademiya sa Dilang Bisaya

(AKADABA) kansang nag-unang katuyoan mao gayod ang kasulbaran sa naasoyng suliran. Angay timan-an nga ang naasoyng Akademiya

dili kay iya lang sa Bisaya. Sumala sa artikulong “Pagpanumpa Sa Bag-ong Mga Punoan Sa AKADEMIYA SA DILANG BISAYA (Bisaya,

Mayo 20, 1964), ang maong pundok gipangulohan nila ni kanhi Pamuno Carlos P. Garcia ug kanhi Bise Presidente Emmanuel Pelaez isip

mga patron; samtang ang banggiitang mga editor nga sila si Francisco Candia (sa Bisaya), Diosdado C. Mantalaba, Laurean Unabia (sa

Silaw) ubp. maoy nanag-unang mga sakop; ug maoy nanimon sa academic council sila si Mlbn. Tomas V. Hermosisima (sa Bisaya), Mlbn.

Napoleon Dejoras, Mlbn. Filomeno C. Kintanar, Mlbn. Fausto Dugenio, Flaviano P. Boquecosa (laing naggikan sa Bisaya), ug Dr. Jesus E.

Perpiñan. (Katingalahan nga wala kahisgoti dinhi ang kalambigitan sa taga Alimyon, apan masubay nga ning mga tuiga [sayong bahin sa

dekada 60] maoy pagkatukod sa maong magasin ug ang nahimong unang editor, matod pa ni Abel Gallardo, mao si Nazario D. Bas kinsa

migawas sa Bisaya aron pangulohan ang bag-ong Binisayang publikasyon. Ug kay lagi si Nazar man ang editor, nan, imposible nga dili siya

sakop sa Akademiya.)

Pilay sugilanon, nahigayon ang daghang miting-miting sa mga sakop sa Akademiya matag Sabado sa hapon diin sagad adto sila magpundok

sa balay mismo ni Pres. Carlos P. Garcia sa kanhi Bohol Avenue pa sa Quezon City. Tuod man, nalatid nila ang “Lagda Sa Paggamit Sa U ug

O” ug tingali daghan pang ubang gramatikanhong kombensiyon. Sa gula sa Bisaya pagka Hulyo 15, 1987, napatik ang lagda sa paggamit sa

"U" ug "O", ubp. isip opisyal nga sumbanan sa tanang buot mosulat og Binisaya ilabi na sa motampohay sa Bisaya. Apan kay kini lagda man

lang sa paggamit sa “u” ug “o”, maisip nga dili pa gayod hingpit. Ug kay dili pa hingpit, may nagkugi pagpadayon sa nasugdan. Natukod

usab ang “Bag-ong Akademiya” nga nagbase na sa Sugbo sa pagpangulo nila ni Atty. Adelino Sitoy, Don Jesus P. Garcia Sr. sa Sun*Star

Daily ug Atty. Cesar Kilaton. Nasulat ni Kilaton ang “Binisaya-Sinugbuanon Nga Batadila” nga sa akong tan-aw, pinasikad kun pinahaom da

usab sa mga prinsipyo sa lagda sa “u” ug “o” diin gidugang na lang pod niya ang uban sama pananglit sa paggamit sa mga “katingog”

o consonants.

Gikan sa nahisgotang mga tamdanan, gihan-ay ko usab kining maong basahon “Mga Batakan sa Panitik Sa Binisaya-Sinugboanon” (Rules

On Cebuano-Visayan Spelling) agig kalangkoban uban ang pipila ka bag-ong nadugang alang sa kasayon sa buot motuon ug sayon usab

ikatunol sa mga nanginahanglan.

Sa kinatibuk-an, ang spelling system sa Bisaya nga inugba sa Akademiya kanhi gisagop usab sa Silaw, Alimyon, ug nga sumala pa ni Abel

Gallardo sa iyang sinulat “Ang Panitik Dili Angay Lalisan Kondili Ayomon Alang Sa Kaayohan Sa Kadaghanan” (Bisaya, Enero 8, 2014),

inanay usab nga giimplementar sa Bag-ong Suga sa mga Durano sa Danao, Sugbo gawas pa nga suportado kini sa kadagkoan sa

kagamhanan— timailhan nga kining maong sistema dili lang basta Tamdanan (Style Book) sa usa ka magasin kondili usa kini ka

kombensiyon nga giyukboan ug gigamit sa tanang mantalaan nga nag-eksist niadtong panahona. Nahitabo lang nga ang Alimyon anam-anam

na usab nga misukwahi dihang migawas si Editor Nazario Bas (kay gikuhag balik sa Bisaya isip mao nay editor-in-chief puli kang Candia sa

tuig 1966) ug maoy gihulip si Ben Sangalang, nga matod pa, dili kuno tinuod nga magsusulat, apan usa lang ka maghuhubad. Unya,

takulahaw lang nahunong ang Silaw ug nawala usab sa sirkulasyon ang Bag-ong Suga ug Alimyon. Nahibilin ang Bisaya nga nagbinugtong

na lang pagsagop ug pag-amuma sa maong Lagda Sa Panitik hangtod ning panahona.

Ug ning bag-o lang, dihang napalusot ang DepEd Order No. 74 nga nagmando nga ipagamit na ang lumad nga mga pinulongan (mother

tongue) sa mga rehiyon isip medyum sa pagtudlo diha sa mga lawak-saringan, usa ko sa gipatawag isip representante sa Bisaya. Diay, ang

DepEd Region 7 nakigtambayayong sa Akademiyang Bisaya (sa Sugbo) nga karon Akademiyang Bisaya Foundation (ABF) na alang sa

pagpangandam sa implementasyon sa D.O. 74 partikular sa gramar ug espeling sa Binisaya. Nahitabo ang gitawag og “Unang Kongreso Sa

Binisayang Pinulongan Sa Rehiyon 7” niadtong Abril 14-15, 2011 nga gipahigayon didto sa Pavilion sa DepEd Ecotech Center sa Lahug,

Cebu City. Didto ko hisayri nga ang Akademiyang Bisaya Foundation (ABF) mipalig-on sa iyang pagtamod sa spelling system sa Bisaya

pinaagi sa usa ka resolusyon nga nagkanayon, “Agreeing that the spelling system of Bisaya Magazine and the Akademiya’s English Cebuano

Dictionary will be used but with modifications to accommodate alternative spelling of words.”(Board Resolution No. 5, Nob. 19, 2010)

Ug aron mas mahingpit pa ang tingog sa Akademiyang Bisaya Foundation (ABF), may pipila ka membro nga mingyangungo ngadto sa

Hunta Probinsiyal sa Sugbo alang sa katukoran sa usa ka komisyon nga sinabak sa lalawigan. Tuod man, pinaagi sa usa ka ordinansa,

nahimugso ang Komisyon Probinsiyal sa Sinugboanong Pinulongan nga maoy mougba sa mga lagda sa pinulongang Sinugboanon. Ug sa

makausa pa, sa panagtigom niadtong Mayo 19, 2014, inuyonan sa mayoriya sa mga sakop, ang natukod nga komisyon milig-on sa

deklarasyon nga kining maong Lagda sa Panitik maoy sagopon isip opisyal nga tamdanan. (Lagda Sa Panitik Sa Bisaya Gisagop Sa KPSP ug

Dep-Ed 7; Bisaya, Hulyo 9, 2014)

Gilaoman nga pinaagi niining nahisgotang mga paninguha ug kalamboan, hingpit nang magkahiusa ang tanan sa pagtitik (spell) sa atong

Binisaya. Nga mahunong na ang panag-iyahay nga nagdulot og kaguliyang sa espeling.

Salamat niining dakong kahigayonan nga ikapaambit kining mga batakan sa panitik— ang bunga sa unang mga pagtuon nga gitamod ug

gisagop sa magasing Bisaya.

Batakang Prinsipyo (Core Principle)

Ang mga eksperto sa lengguwahe nag-ingon nga ang atong Binisaya nahatipon sa grupo sa mga pinulongan nga gitawag og "madinugtong-

dugtongon", ginganlan pod sa uban og "malanggikiton" (agglutinative). Kinaiya sa atong pinulongan ang pagdugtong sa mga langgikit aron

pagporma og bag-ong mga pulong. Kini nagpasabot nga sagad duna lang tay 'base word' nga kon dugtongan og mga langgikit, makahimo tag

daghang pulong nga may lain nang kahulogan. Ug dinhi magsukad ang Batakang Prinsipyo ning maong Lagda sa Espeling nga gitawag og
"root word basing" (nga sa ato pa, ibase sa gamotpulong o pulong lintunganay). Root word o base word + affixes = affixed word. Gani,

mahimo pong balihon-- affixed word - affixes = root/base word. Nga tungod niini, masabot nga ang root word na lay angay masuta o

madeterminar.

Busa, ang pagdeterminar sa espeling sa atong Binisaya nagsandig ning duha ka basehanan-- (1) pulong lumad ba o; (2) pulong hinulaman

(loan word). Human maila kon lumad ba o hinulaman ang usa ka pulong, ilhon na usab kon (1) pulong lintunganay (root word) ba

o (2) pulong linanggikitan (affixed word).

Nia ang mga sumbanan:

Alang sa Lumad nga mga Pulong

Ang lumad nga mga pulong mao ang mga pulong nga nahilakip sa leksikon sa Binisaya-Sinugboanon sa wala pa moabot ang mga Katsila ug

ubang langyaw.

Ang "U" ug "O" sa Mga Pulong Lintunganay (Root Words)

Ang mga pulong lintunganay mao kadtong mga pulong nga wala langgikiti.

1. ‘U' ang gamiton sa una ug sulod nga (mga) silaba sa mga pulong lintunganay, samtang ang ‘o’ anha gamita sa kataposang silaba sa mga

pulong lintunganay.

Mga Pananglitan:

Unang Silaba
 bughat
 kusi
 tulo
 bulan
 buang
 buto
 pulo (island)
 umagad
 ugangan
 ug-og
 mug-ot
 gun-ob
 dugho
 bugan
 sud-an
 tul-an
 kulang
 ulan
 tulon
 gubat
 bugti
 dugnit
 gusbat
Sulod nga Silaba
 hapuhap
 pangutana
 habuhabo
 bituon
 taudtaod
 sagunson
 haguka
 hinuon
 turutot
 bukubuko
 hugunhugon
 puhunan

Kataposang Silaba
 pako
 dako
 tulo
 matod
 nasod
 lungsod
 balod
 gakos
 sakob
 barog
 taob
 turutot
 huyuhoy
 himo
 panimalos
 hisgot

Ang patingog nga "I"

2. Ang "i" gamiton sa tanang lumad nga pulong gawas sa mga pulong "babaye", "pangadye", "dayeg" ug "sikwate".

Mga Pananglitan:
 bitin
 hait
 bituon
 kanding
 sigbin
 iti
 tagiptip
 kuting
 tai

Ang "U" ug "O" sa Mga Pulong Linanggikitan (Affixed Words)

3. Magpabilin ang han-ay sa 'u' ug/o 'o' sa pulong lintunganay diha sa mga pulong linanggikitan, o kon ang mga pulong lintunganay gitapoan

na sa mga iglalanggikit.

Mga Pananglitan:
 himoON -- gikan sa ‘himo’, gisumpotan sa ‘ON’
 himoAN -- gikan sa ‘himo’, gisumpotan sa ‘AN’
  handomANAN -- gikan sa ‘handom’, gisumpotan sa ‘ANAN’
 hALandomON -- gikan sa ‘handom’, gisal-otan sa ‘AL’ ug gisumpotan sa ‘ON’
 sangpotANAN -- gikan sa ‘sangpot’, gisumpotan sa ‘ANAN’
 lungsorANON -- gikan sa ‘lungsod’ (d/r), gisumpotan sa ‘ANON’
 KAbungsorAN -- gikan sa ‘bungsod’ (d/r), gilanggikitan sa ‘KA’ ug gisumpotan sa ‘AN’
 KAlibotAN -- gikan sa ‘libot’, gilanggikitan sa ‘KA’ ug gisumpotan sa ‘AN’
 bULuhatON -- gikan sa ‘buhat’, gisal-otan sa ‘UL’ ug gisumpotan sa ‘ON’
 sULugoON -- gikan sa ‘sugo’, gisal-otan sa ‘UL’ ug gisumpotan sa ‘ON’
 tULunghaAN -- gikan sa ‘tungha’, gisal-otan sa ‘UL’ ug gisumpotan sa ‘AN’
 igsoON -- gikan sa ‘igso’, gisumpotan sa ‘ON’
 MAtINahorON -- gikan sa ‘tahod’, gilanggikitan sa ‘MA’, gisal-otan sa ‘IN’, ug gisumpotan sa ‘ON’
 tULumanON -- gikan sa ‘tuman’, gisal-otan sa ‘UL’ ug gisumpotan sa ‘ON’

(Timan-i: Tungod kay walay tunganggikit (infex) sa Binisaya nga may titik 'O', wala gayoy pulong nga may titik 'O' sa tunga o sulod nga

silaba gawas sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles o Kinatsila, ubp. Sa mga gamotpulong nga gibalik-balik paglitok nga may titik 'O'

sa sulod o tunga nga silaba, kini gi-justify sa haypen pagpasabot nga kana pulong gamot nga gisubli lamang paglitok. Hinungdan usab nga

ang pulong 'hunahuna' dili angay haypenan tungod kay dili man pulong gamot ang 'huna'. Twa: "Mga Pulong nga Gibalik-balik Pagtabi")

Ang mga patingog (A, E, I, U, O) sa Mga Pulong Tinapoan (Contracted Words)

4. Magpabilin usab ang patingog (vowel) sa mga pulong lintunganay diha sa mga pulong tinapoan o hinugtong. (Ang apostrope nga gigamit

sa uban timaan sa paghugtong dili na pagagamiton).

Mga Pananglitan:
 lainlaing dapit (lainlain nga dapit)
 higanteng baki (higante nga baki)
 bayleng buntagay
 kabayong pak-an
 estudyanteng sipat
 dakog kaon (dako og kaon)
 tiking kuwanggol

Mga Silabang Gisubli-subli Paglitok

5-A. Magpabilin ang 'u' sa unang silabang gisubli paglitok.

Mga Pananglitan:
 tudlo -- magtutudlo
 tuon -- magtutuon
 hukom -- maghuhukom
 sulat -- magsusulat
 pulong – magpupulong
 kuot—mangunguot (mangkukuot)

5-B. Dunay tagsa ka silaba nga gibalik-balik sa usa ka pulong lintunganay. Kini magsunod gihapon sa lagda 1 ug/o 2. Mga pulong sama niini

dili gayod angay ulangon og giyon (-).

Mga Pananglitan:
 lumlom
 gulgol
 luglog
 gutgot
  bukbok
 hulhol
 pukpok
 sumsom
 hushos
 pikpik
 suksok
 bungbong
 hunghong
 sungsong
 tuktok
 luklok
 subsob

Mga Pulong Gibalik-balik Pagtabi

6-A. Ang 'u' ug 'o' dili angay usbon sa mga pulong lintunganay o gamotpulong nga gibalik-balik paglitok sa pagpasabot sa lihok nga gibalik-

balik, o sa butang nga ingon-ingon sa, kun susama sa, ug sa kakulang og diyotay sa, o dili kaayo sama sa butang nga gitandingan. Ang mga

pulong sama niini angayng ulangon gayod sa giyon (-) o hyphen.

Mga Pananglitan:
 lukso-lukso
 pula-pula
 tigom-tigom
 dakop-dakop
 hubo-hubo
 buot-buot
 humok-humok
 kaon-kaon
 inom-inom
 hubog-hubog
 itom-itom
 timo-timo
 tagsa-tagsa

6-B. Adunay mga pulong binalik-balik paglitok apan dili mga pulong lintunganay (root) nga gisubli lamang paglitok, kondili usa gayod ka

tibuok kun lintunganay nga pulong. Gilangkob kinig mga silaba nga dili makabarog kon dili sublion paglitok, busa ang ‘u’ ug ‘o’ niini

magsunod sa lagda 1. Kining mga pulonga dili angayng buakon sa giyon sanglit usa man siya ka tibuok nga pulong.

Mga Pananglitan:
 taudtaod
 hunahuna
 hugunhugon
 bukubuko
 habuhabo
 kutukuto
 bagulbagol
 tuwaytuway
 dihadiha
 duhaduha
 dipudipo
6-K. Kon ang pulong binalik-balik paglitok may pagka susama sa giingon sa 6-A apan gigamit na ingong espesipikong ngalan (labi

nag proper noun) sa usa ka butang, mananap, o dapit, ang maong pulong maisip nang kamatang sa giingon sa 6-B ug busa magsunod na sa

maong lagda.

Mga Pananglitan:
 Lapulapu (a name: Cebuano hero)
 lapulapu kun pugapo (fish)
 kasingkasing
 habalhabal (for-hire motorcycle)
 tuwaytuway
 sagingsaging (a kind of herb)
 tubatuba (a kind of herb)
 bagulbagol (skull)
 kandingkanding (plant)
 Gitikgitik (a joke; a section of the Bisaya magazine)

A.T. (Angay Timan-an):

May pipila ka pulong gibalik-balik paglitok nga may kapin sa usa ka gidalang kahulogan. Pananglit, ang pulong "lainlain". Kining pulonga

dili angayng ulangog giyon kon nagpasabot og "different" sama sa "Nagkalainlaing siyudad sa kapupud-an." Apan kini ulangon nag giyon

kon ang maong pulong nagpasabot og "set aside" ingon sa "Iyang gilain-lain pagbutang ang mga pagkaon."

Alang sa Hinulamang mga Pulong

Direktang Paghulam
7-A. Ang direktang paghulam nagpasabot og hingpit nga paggamit sa langyawng pulong sa walay pag-usab sa panitik niini.

Mga Pananglitan:
 fan (Eng. Magdadayeg)
 buena familia (Sp.)
 armas de fuego (Sp.)
 super cute (Eng.)

Di Direktang Paghulam
7-B. Paghulam o pag-adap sa langyawng pulong diin giusab ang espeling pinasibo sa abakada sa Binisayang Sinugboanon. Sa pag-usab,

magpabilin ang mga patingog (vowels) ug ang mga katingog (consonants) lamang ang pagailisan, sama sa mga letrang C, F, J, Ñ, Q, V, X, ug

Z nga may laing katugbang sa abakada sa Binisayang Sinugboanon. (Dili apil sa pagailisan ang mga ngalan sa tawo, dapit, ug brand sa mga

produkto.)

Mga Pananglitan:
 pilosopo (Sp. filosopo)
 kolor (Eng. color)
 tono (Sp. tone)
 polis (Eng. police)
 espiritu (Sp. espiritu)
 gradwasyon (Sp. graduacion)
 gradwesyon (Eng. graduation)
 abentura (Sp. aventura)
 adbentyur (Eng. adventure)
  responsabilidad (Sp. responsabilidad)
 responsibiliti (Eng. responsibility)

7-K. Kon ang pulong hinulaman may kaamgid nga tugbang (sa Iningles ngadto sa Kinatsila o vise versa) nga susama usab ang panglitok, ang

pulong Kinatsila maoy himoong sumbanan.

Mga Pananglitan:
 edukasyon (Sp. educacion) (Eng. education)
 eleksiyon (Sp. eleccion) (Eng. election)

7-D. Kon ang pulong hinulaman may nagsunod nga “uo”, titik “o” ang gamiton o ang patingog nga anaa dapit sa wala (left).

Mga Pananglitan:
 korum (quorum)
 kota (quota)

7-E. A.T. (Angay Timan-an):

May pipila ka pulong hinulaman nga wala moagad sa orihinal nga panitik sa pulong gigikanan. Sagad niining mga pulonga may establisado

nang panitik sa Binisaya nga lisod nang mausab, ug busa angayng pahinuntan na lamang.

Mga Pananglitan:
 suspetsa (Eng. suspect) (Sp. sospecha)
 sustener (Eng. sustain) (Sp. sostener)
 kuwitis (Sp. cojete)
 pista (Sp. fiesta) (Eng. feast)
 tinda (Sp. tienda)
 yelo (Sp. hielo)
 pulbos (Sp. polvo)
 kursonada (Sp. corazonada)
 hulma (Sp. horma)
 pulbora (Sp. polvora)
 hulmigas (Sp. hormiga)
 kutson (Sp. colchon)
 gulpi (Sp. golpe)
 pundo (Sp. pondo) (Eng. fund)

7-G. "E" o "EY" ang gamiton paghulip sa mga pulong Iningles nga may long "a".

Mga Pananglitan:
 keyk (cake)
 tsokoleyt (chocolate)
 manedyer (manager)

7-H. Ang mga pulong Iningles nga nagsugod og "S" nga walay tugbang nga amgid sa Kinatsila pagaunhan og titik "E" sa lumad nga hubad.

Mga Pananglitan:
 estorya— story (Sp. cuento)
 esteyds— stage (Sp. tablado)
 estambay— standby
 esnatser— snatcher
7-I. "I" ang gamiton paghulip sa "y" sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles nga may tunog ‘i’.

Mga Pananglitan:
 kendi (candy)
 delikasi (delicacy)
 seksi (sexy)
 melitari (melitary)
 parti (party)
 panti (panty)

7-L. "I" ang gamiton paghulip sa mga pulong Iningles nga may dobleng E (‘ee’) o nanagsunod nga duha ka ‘e’.

Mga Pananglitan:
 miting (meeting)
 dyip (jeep)
 dyambori (jamboree)
 reperi (referee)

7-M. "O" ang gamiton sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles nga nagtapos og "iew".

Mga Pananglitan:
 interbiyo (interview)
 saydbiyo (sideview)

A.T. (Angay Timan-an):

Kon ang katingog (‘b’ sa gigamit nga pananglitan) sa lumad nga hubad giunhan og patingog (vowel), ang "i" dili na gamiton.

Pananglitan:
 rebyo (review)

7-N. "U" ang gamiton sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles nga nagtapos og "ue".

Mga Pananglitan:
 abenyu (avenue)
 barbekyu (barbecue)
 isyu (issue)
 reskyu (rescue)
 benyu (venue)

7-Ng. "U" ang gamiton sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles nga nagtapos og "ium".

Mga Pananglitan:
 awditoryum (auditorium)
 kondominyum (condominium)
 akwaryum (aquarium)

7-O. "O" ang gamiton sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles nga nagtapos og "ous".
Mga Pananglitan:
 delisyos (delicious)
 hilaryos (hilarious)
 benomos (venomous)
 kyuryos (curious)

Ang Simplikadong Paagi (Simplified Way)

Ang simplified way kun simplikadong paagi maoy komun nga gilutsang bag-ong dalan aron pagkuha (sa labing duol) sa aktuwal nga

pamulong sa kabag-ohan. Kini maoy tubag sa pangutana "unsaon pagsulat ang pinulongan sa kabag-ohan?"

Kini nabahig sa duha ka sumbanan:

7-P. Mga pulong Kinatsila nga kuoton na kaayo o kaha daw dili na praktikal (sa panan-aw ug panglitok sa kabag-ohan) kon apason pa ang

espeling sa gigikanang pulong base sa nahiunang nalatid nga mga lagda. Kini mao ang pagtangtang sa titik "i" sa mga pulong Kinatsila nga

may "ie" o "ei". Hinuon, kini usa lamang ka opsiyonal, ug wala magdili sa paggamit sa nahaunang sumbanan.

Mga Pananglitan:
 gobyerno—inay sa "gobiyerno" (Sp. govierno)
 porsento—inay sa "porsiyento" (Sp. porciento)
 asyenda—inay sa "asiyenda" (Sp. hacienda)
 renda—inay sa "reyinda" (Sp. reinda)
 membro—inay sa "miyembro" (Sp. miembro)

7-R. Mga pulong Iningles nga sulaton sa Binisaya agad sa unsay litok.

Mga Pananglitan:
 naytklab (night club)
 pirslab (first love)
 plaslayt (flash light)
 obertaym (overtime)
 hayskol (high school)
 adbentyur (adventure)
 notbok (notebook)
 hayblad (high blood)
 gradweyt (graduate)

Mga Pulong Sinumpay (Coined Words)

8-A. Magpabilin ang orihinal nga espeling sa root word o mga silaba sa root word nga gitapot sa laing root word aron pagmugna og laing

pulong.

Mga Pananglitan:
 gumonhap (gumon + {kata}hap)
 tagohipos (tago + hipos)
 daghongulisiw (daghong + {k}ulisiw)
 pulongbay (pulong + b{al}ay)
 hatodkawat (telegram) (hatod + kawat)
  tugahala (tuga + {bat}hala)
 tagolilong (tago + lilong)
 kandilaw (kand{ela} + {g}ilaw)

8-B. Mga Pulong Langyaw: Base sa prinsipyo sa paggamit sa ‘u’ ug ‘o’, magpabilin usab ang mga patingog (vowel) sa mga pulong

hinulaman.

Pananglitan:
 teleponokabildo (telepono + kabildo) (telephone conversation)
 tangkilepono (tangkil + telepono) (cellular phone)

insomniyalak (insomniya + balak) (wine-induced sleeplessness)

Mga Katingog (Consonants)*

Ang mga katingog sa Sinugboanong pinulongan mahimong ihulip sa mga katingog sa langyawng pinulongan.

1. B (V)-- Ang "b" gamiton paghulip sa titik "v" sa hinulaman nga pulong.

 abiba -- aviva
 abiso -- aviso
 pabor -- favor
 laba -- lava
 lababo -- lavavo
 bampira -- vampire
 baso -- vaso
 biyahe -- viaje
 bista -- vista
 bino -- vino
 baho -- vajo

2. K (C)-- Ang "k" gamiton paghulip sa titik "c" sa hinulaman nga pulong.

 abaniko -- abanico
 artikulo -- articulo
 barko -- barco
 botika -- botica
 kamote -- camote (Mex.)
 komun -- comun
 kosina -- cocina
 piko -- pico
 bakante -- vacante
 layko -- laico

3. KE (QUE)-- Ang "ke" gamiton paghulip sa mga titik "que".

 etiketa -- etiqueta
 plake -- plaque
 kerida -- querida
 tangke -- tanque
 atake -- ataque
  empake -- empaque
 prangkeyo -- franqueo
 retoke -- retoque

4. KI (QUI)-- Ang "ki" gamiton paghulip sa mga titik "qui".

 arkitektura -- arquitectura
 ekipo -- equipo
 makina -- maquina
 moskitero -- mosquitero
 kinse -- quince
 kinsena -- quincena
 kinto -- quinto
 rekisito -- requisito
 takilya -- taquilla

5. KS (X)-- Ang "ks’ gamiton paghulip sa titik "x" sa hinulamang pulong.

 eksakto -- exacto
 eksamin -- examine
 eksepsiyon -- exception
 ekskursiyon -- excursion
 oksihena -- oxigena
 seksiyon -- section
 seksto -- sexto
 seroks -- xerox

6. KUWA (CUA)-- Ang "kuwa" gamiton paghulip sa mga titik "cua" sa hinulamang mga pulong.

 kuwaresma -- cuaresma
 kuwarta -- cuarta

7. KUWE (CUE)-- Ang "kuwe" gamiton paghulip sa mga titik "cue" sa hinulamang pulong.

 kuwenta -- cuenta
 kuwerdas -- cuerdas

8. DY (J)-- Ang "dy" gamiton paghulip sa titik "j" sa pipila ka pulong Iningles nga ipabilin ang litok.

 dyaket -- jacket
 dyakpat -- jackpot
 dyip -- jeep
 dyet -- jet

9. DYI (GY)-- Ang "dyi" gamiton paghulip sa titik "gy" sa pipila ka pulong Iningles nga ipabilin ang litok.

 alerdyi -- allergy
 enerdyi -- energy

10. H (G ug/o J)--

Ang "h" gamiton paghulip sa titik "g" sa mga pulong Iningles o Kinatsila nga litokon ingon nga "h".

 ahensiya -- agencia
 ahente -- agente
 dihito -- digito
 imahen -- imagen
 orihinal -- original
 trahedya -- tragedia
 rehiyon -- region
 rehimen -- regimen

Ang "h" gamiton usab paghulip sa titik "j" sa mga pulong Kinatsila nga litokon nga "h".

 aguha -- aguja
 bagahe -- bagaje
 baho -- bajo (bass)
 kaha -- caja
 hinete -- jinete
 husto -- justo
 maneho -- manejo
 pasahe -- pasaje
 baho -- vajo (smell)
 biyahe -- viaje
 hunta -- junta
 mohon -- mojon

Eksepsiyon:
Adunay mga pulong Kinatsila nga dili litokon ang "h", busa wagtangon ang maong titik sa mga pulong Sinugboanon.

 alahas -- alhaja
 abilidad -- habilidad
 asyenda -- hacienda
 oras -- horas
 ospital -- hospital
 ostiya -- hostia
 otel -- hotel

11. J sa Binol-anong J (Espesyal nga gamit sa J)--

Ipabilin ang "j" sa pipila ka pulong Binol-anon nga may litok nga "j" kon tuyo nga ipatigbabaw ang pagka Binol-anon
niini.

Mga Pananglitan:
 jamo (yamo)
 kaajo (kaayo)
 gajod (gayod)
 panjo (panyo)

12. L (LL)-- Ang "l" gamiton paghulip sa mga titik "ll" sa mga pulong Iningles.

 aleluya -- alleluia
 alerdyi -- allergy
  basketbol -- basketball
 besbol -- baseball

13. LY (LL)-- Ang "ly" gamiton paghulip sa mga titik "ll" sa mga pulong Kinatsila.

 amarilyo -- amarillo
 apelyido -- apellido
 argolya -- argolla
 barandilya -- barandilla
 bilyar -- billar
 kutsilyo -- cuchillo
 empelya -- empella
 lamparilya -- lamparilla
 mansanilya -- mansanilla
 martilyo -- martillo
 mantekilya -- mantequilla
 sandalyas -- sandalla

14. M (N)-- Ang "m" gamiton paghulip sa titik nga "n" sa mga pulong Kinatsila.

 komperensiya -- conferencia
 kompiyansa -- confianza
 kombento -- convento
 kombida -- convida
 imbalido -- invalido
 imbestigasyon -- investigacion
 simponiya -- sinfonia
 kompesal -- confesar
 kombensiyon -- convencion
 kombikto -- convicto
 kombite -- convite
 imbensiyon -- invencion
 imbitasyon -- invitacion

15. MYA (MIA)-- Ang mga titik nga "mya" gamiton paghulip sa mga titik "mia" sa mga langyawng pulong.

 anemya -- anemia
 epidemya -- epidemia

Eksepsiyon: akademiya -- academia

16. MYO (MIO)-- Ang mga titik "myo" gamiton paghulip sa mga titik "mio" sa langyawng mga pulong.

 andamyo -- andamio
 bohemyo -- bohemio

17. NY (Ñ, NEA)-- Ang mga titik "ny" gamiton paghulip sa mga titik "ñ" ug "nea" sa mga pulong langyaw.

 anyo -- año
 aranya -- areña
 banyo -- baño
  kanyon -- cañon
 kampanya -- campaña
 karinyo -- cariño
 pinya -- piña
 monsenyor -- monseñor
 rinyon -- riñon
 linya -- linea

Eksepsiyon:

a. kompaniya -- compañia

b. Dili usbon ang mga ngalan sa tawo o dapit, sama sa Osmeña, Cariño, Sto. Niño, ubp.

18. NIYA (NIA)-- Ang mga titik "niya" gamiton paghulip sa mga titik "nia" sa mga pulong langyaw kon ang "n" sa lumad nga hubad

giunhan og patingog.

 litaniya -- litania
 simponiya -- sinfonia

Eksepsiyon: epipanya -- epifania

19. P (F)-- Ang "p" gamiton paghulip sa titik "f" sa mga pulong langyaw.

 kape -- café
 pabrika -- fabrica
 pamilya -- familia
 petsa -- fecha
 prutas -- fruta
 garapon -- garrafon
 napta -- nafta
 parapo -- parafo
 puwerte -- fuerte
 opisyo -- oficio
 gripo -- grifo
 garapa -- garrafa
 pista -- fiesta
 paborito -- faborito
 pabula -- fabula
 estropa -- estrofa

20. R (RR)-- Ang "r" gamiton paghulip sa mga titik "rr" sa mga pulong langyaw.

 aras -- arras
 areglar -- arreglar
 baraks -- barracks
 karera -- carrera
 koreyo -- correo
 barena -- barrena
 bara -- barra
 arastre -- arrastre
21. RIYA (RIA)-- Ang "riya" gamiton paghulip sa mga titik "ria" sa mga pulong langyaw kon ang "r" sa lumad nga hubad giunhan og

patingog nga "e" ug/o "o".

 galeriya -- galleria
 karenderiya -- carenderia
 kategoriya -- categoria
 panaderiya -- panaderia
 bateriya -- bateria

22. RYA (RIA)--

Ang "rya" gamiton paghulip sa mga titik "ria" sa mga pulong langyaw kon ang "r" sa lumad nga hubad giunhan og patingog nga "a".

 malarya -- malaria
 primarya -- primaria
 elementarya -- elementaria
 segundarya -- segundaria
 kandelarya -- candelaria
 punerarya -- funeraria

Ang "rya" gamiton paghulip sa mga titik "ria" sa mga pulong langyaw kon ang "r" sa lumad nga hubad giunhan og patingog nga "e" ug nga,

kon ang pulong may duha lamang ka silaba. (Ikatalay dinhi ang mga pulong "medya" dili mediya, "rebyo" dili rebiyo ubp.

 perya -- feria

23. S (C, Z ug X)--

a. Ang "s" gamiton paghulip sa titik "c" sa mga pulong langyaw.

 bosina -- bocina
 onse -- once
 kosina -- cocina
 kinse -- quince

b. Ang "s" gamiton paghulip sa titik "z" sa mga pulong langyaw.

 aktres -- actriz
 asul -- azul
 basar -- bazar
 krus -- cruz
 kapatas -- capataz
 onsa -- onza
 lapis -- lapiz
 ahedres -- ajedrez
 krusada -- cruzada
 kalabasa -- calabaza

k. Ang "s" gamiton usab paghulip sa titik "x" sa pulong langyaw.

 seroks -- xerox
24. SIYA (CIA, TIA)-- Ang "siya" gamiton paghulip sa mga titik "cia" o "tia" sa mga pulong langyaw kon ang "s" sa lumad nga hubad

giunhan og katingog.

 ganansiya -- ganancia
 probinsiya -- provincia
 alkansiya -- alcancia
 ignoransiya -- ignorantia

25. SYA (CIA, SIA)-- Ang "sya" gamiton paghulip sa mga titik "cia" o "sia" sa mga pulong langyaw kon ang "s" sa lumad nga hubad

giunhan og patingog.

 amnesya -- amnesia
 parmasya -- farmacia
 iglesya -- iglesia
 malisya -- malicia
 grasya -- gracia
 demokrasya -- democracia

26. SIYO (CIO, TIO)-- Ang "siyo" gamiton paghulip sa mga titik "cio" o "tio" sa mga pulong langyaw kon ang "s" giunhan og katingog.

 anunsiyo -- anuncio
 silensiyo -- silencio

Eksepsiyon: basiyo -- vacio

27. SYO (CIO, TIO)-- Ang "syo" gamiton paghulip sa mga titik "cio" o "tio" sa mga pulong langyaw kon ang "s" sa lumad nga hubad

giunhan og patingog.

 edipisyo -- edificio
 palasyo -- palacio
 bisyo -- vicio
 serbisyo -- servicio
 opisyo -- oficio
 negosyo -- negocio
 kasosyo -- socio

28. SIYON (CION, TION)-- Ang "siyon" gamiton paghulip sa mga titik "cion" o "tion" sa mga pulong langyaw kon ang "s" sa lumad nga

hubad giunhan og katingog.

 kansiyon -- cancion
 koleksiyon -- collection
 indyeksiyon -- injection
 leksiyon -- leccion
 imbensiyon -- invencion
 kombensiyon -- convencion

29. SYON (CION, TION)-- Ang "syon" gamiton paghulip sa mga titik "cion" o "tion" sa mga pulong langyaw kon ang "s" sa lumad nga

hubad giunhan og patingog.

  alegasyon -- alegacion
 edukasyon -- educacion
 ilusyon -- ilusion
 okasyon -- occacion
 probisyon -- provision
 transportasyon -- transportacion
 ambisyon -- ambicion
 komunikasyon -- communicacion
 impresyon -- impresion
 bakasyon -- vacacion

30. TS (CH)-- Ang "ts" gamiton paghulip sa mga titik "ch" sa mga pulong langyaw.

 atsa -- acha
 tsa -- cha
 tsapa -- chapa
 tsiko -- chico
 tsokolate -- chocolate
 lantsa -- lancha
 tsupon -- chupon
 mantsa -- mancha
 suspetsa -- sospecha
 kapritso -- capricho
 tseke -- cheque
 Tsina -- China
 tsismosa -- chismosa
 itsa -- echar
 letse -- leche
 martsa -- marcha
 tatsa -- tacha

Mga Katingog (Consonants), MGA LAGDA SA SINUGBUANONG PANITIK; BINISAYA-SINUGBUANON NGA BATADILA © 2000 ni Atty.

Cesar P. Kilaton, Jr. -- ph. 11-15

Mga Diptonggo Sa Langyawng Pinulongan*

Sa Binisaya-Sinugboanon, ang "a" basahong "a", ang "o" ug "u" basahon sa ingon, ang "i" ug "e" basahon usab sa ingon. Sumala sa librong

Binisaya-Sinugboanon Nga Batadila ni Mlbn. Kilaton, ang Sinugboanon walay sikpat kun diptonggo sanglit litokon ang matag titik. Hinuon,

adunay mga batidila nga nag-isip sa "y" nga bahin niini. Busa, sa Sinugboanon ang "ay", "ey", "oy" ug "uy" giisip nga sikpat alang sa

"paypay", "baley", "boy" ug "uy". Bisan pa niini, kon ang pulong langyaw adunay diptonggo sama sa "ea", "eo", "ia", "io", "ua", "ue", "ui", o

"uia" sal-otan ang taliwala niini og "y" ug ang diptonggo nga "ao" hulipan ang "o" og "w".

Mga Pananglitan:

1. AY (AE ug AI)—

Ang titik "e" sa mga titik "ae" hulipan og "y".

 ayroplano – aeroplano
  ayrosol – aerosol

Ang titik nga "i" sa mga titik "ai" hulipan usab og "y".

 kayda – caida
 bayle – baile

2. AW (AO ug AU)—

a.) Ang titik "o" sa mga titik "ao" hulipan og "w".

 bakalaw – bacalao
 kakaw – cacao

b.) Ang titik "u" sa mga titik "au" hulipan og "w".

 awto – auto
 awtomatiko – automatico

3. EYA (EA)— Ang mga titik nga "ea" sal-otan og titik "y" sa taliwala.

 beyato – beato
 ideya – idea

4. EYO (EO)— Ang mga titik "eo" sal-otan og titik "y" sa taliwala.

 ateyo – ateo
 ideyolohiya – ideologia

5. EYU (EU)— Ang mga titik nga "eu" sal-otan og titik "y" sa taliwala.

 eyunuko – eunoco

6. IYA (IA)— Ang mga titik "ia" sal-otan og titik "y" sa taliwala.

 akademiya – academia
 anomaliya – anomalia
 bahiya – bahia
 Bibliya – Biblia
 karenderiya – carenderia
 kategoriya – categoria
 enerhiya – energia
 litaniya – litania
 industriya – industria
 ortograpiya – ortografia

Eksepsiyon:

a.) Kon ang diptonggo giunhan og titik "s" sa hubad sa Binisaya ug giunhan pa gayod og katingog, dili na gamiton ang "i".
  amnesya – amnesia
 ambisyon – ambicion
 alegasyon – alegacion
 anemya – anemia

b.) Adunay mga pulong langyaw nga gihubad ngadto sa lumad nga dili na gamitan og "i".

 kolonya – colonia
 komedya – comedia
 elementarya – elementaria
 medya – media
 primarya – primaria
 trahedya – trahedia
 iglesya – iglesia
 segundarya – segundaria

7. IYE (IE)— Ang mga titik "ie" sal-otan og "y" sa taliwala.

 abiyerto – abierto
 diyeta – dieta
 impiyerno – infierno
 miyembro – miembro
 piye – pie (foot)
 piyer – pier
 miyentras – mientras
 siyempre – siempre
 piyesa – pieza

8. IYO (IO)— Ang mga titik "io" sal-otan og "y" sa taliwala.

 adiyos – adios
 Diyos – Dios
 basiyo – vacio
 anunsiyo – anuncio

9. IYU (IU)— Ang mga titik "iu" sal-otan og "y" sa taliwala.

 siyudad – ciudad

10. SYU (CEU)— Ang mga titik "ceu" hulipan og "syu".

 parmasyutika – farmaceutica

11. UWA (UA)— Ang mga titik "ua" sal-otan og "w" sa taliwala.

 estatuwa – estatua
 guwapa – guapa
 guwardiya – guardia
 kuwarenta – quarenta
  kuwarta – cuarta

12. UWE (UE)— Ang mga titik "ue" sal-otan og "w" sa taliwala.

 kuwerpo – cuerpo
 puwerte – fuerte
 muweble – mueble
 muwelye – muelle
 muwestra – muestra
 puwerta – puerta
 buwelta – vuelta
 tuwerka – tuerca
 suwerte – suerte

13. UWI (UI)— Ang mga titik "ui" sal-otan og "w" sa taliwala.

 lingguwistika – linguistica
 buwitre – buitre
 biskuwit – biscuit

14. UY (UE)— Ang mga titik "ue" hulipan og "uy".

 buyno – bueno
 nuybe – nueve
 Huybes – jueves
 buylo – vuelo
 pruyba – prueba
 eskuyla – escuela

15. UYA (UIA)— Ang mga titik "uia" hulipan og "uya".

 aleluya – alleluia

16. YO (IO)— Ang mga titik "io" hulipan og "yo".

 rosaryo – rosario
 kampanaryo – campanario
 diksiyonaryo – diccionario
 ordinaryo – ordinario

Mga Sikpat (Dipthongs), BINISAYA-SINUGBUANON NGA BATADILA © 2000 ni Atty. Cesar P. Kilaton, Jr. -- ph. 16-18

Mga Prinsipyo sa Lagda sa Paggamit sa ‘U’ ug ‘O’*

Pasiuna:
Kaniadto, may mikuwestiyon usab niining nagambalay nga lagda sa paggamit sa U ug O kay kuno wala lagi magtagad sa paningog agad sa

atong paglitok sa pulong. Kon ngano, kini maoy gituki ug gitin-aw niining sinulat "ANG SAMOKAN NGA O ug U" ni T. V. Hermosisima,

Bis. Aug. 5, 1964.

SI Pari Sergio Alfafara nga usa ka makinaadmanon sa pinulongang Binisaya, mipadala kanakog bililhong sulat. Nakaingon ako nga til-og sa

utok ang iyang mga timang sa bag-o tang lagda sa panitik (espeling).

Ania ang hinungdanong uyok sa maong sulat:

Dili ikalimod nga ang maong lagda (1) "nagpasayon sa panitik (spelling), ug (2) maoy usa ka tino nga sistema kun paagi sa pagtukod

og "uniform spelling", apan ania ang pangutana:

Kanang lagdaa nagtin-aw ba sa kaugalingong paningog sa mga tingogang (vowels) O ug U? Sa laing pagkapangutana: Duna bay paningog

ang O nga lain ug lahi sa U? Kon duna, kinahanglan ba nga tinoon pagpalutaw ang maong kalainan diha sa atong sinulat nga panitik

(spelling) ingon nga gitino nato pagpalutaw ang maong kalainan diha sa atong panulti (pagsulti)? Nan, ang gihisgotang lagda dili man

mopatino sa maong kalainan kay igo man lamang mopasayon ug mopa "uniform" sa panitik, igo lamang gayod mopahiluna sa dapit nga

pahimutangan sa U ug sa O sa way pagtagad sa ilang nagkalainlaing paningog, busa ikatimang pag-ingon nga gikinahanglan ang usa ka lagda

nga mahimong batakan alang sa atong Binisayang pinulongan diha sa panitik (spelling).—

(Mao kini ang inespelingan ni Pari Alfafara. Wala nako usba aron pagpakita nga kiniy iyang pangagpas sa paningog sa mga pulong nga iyang

gigamit.)

Diha sa sulat, mapupo nato nga kining mosunod mao ang pagtuo ni Pari Alfafara:

1. Nga ang bag-ong lagda igo lamang magpauniporme sa panitik kun espeling sa walay pagtagad sa lainlaing paningog sa mga bokal U ug O.

2. Nga ang O adunay kaugalingong paningog nga lain ug lahi sa U.

3. Nga sa pagsulti sa Binisaya gipalutaw niya ang kalainan sa tingog sa O ug U.

4. Nga ang gikinahanglang lagda mao kadtong magpaila sa kalainan sa paglitok niining duha ka bokal nga samokan.

Kini tagsa-tagsaon ug ganiron nato paghisgot.

Ang lagda nga atong gisugyot mao kini:

"Ang bokal nga U anha gamita sa nag-una ug sulod nga mga silaba ug ang bokal nga O anha gamita sa kataposang silaba sa mga

pulong lintunganay."

Kon ang pulong lintunganay (rootword) langgikitan og suffix, ang O dili pagailisan sa U. Ang tuyo mao nga aron magpabilin ang lintunganay

nga espeling.

Wala ilabot sa lagda ang mga pulong nga hinulaman kun gisagop gikan sa mga pulong day-o. Ilisan ang mga konsonante haom sa

abakadahang Binisaya, apan ang mga bokal kun ang tumbas nga tingog magpabilin sumala sa orihinal.
Ang lagda dili paturagas. Wala kini himoa aron lamang adunay "uniform spelling". Dili kini pataka ug pasagad. Gipasikad kini sa mga

nahipos sa mga tawo nga may labaw nga kahibalo kay kanato bahin sa Binisaya; labaw silag kahibalo kay gitun-an nila ang pinulongan

pinaagi sa pagpuyo sa lainlaing dapit diin ginasulti ang Binisaya, gisiksik nila ang pinulongan agad sa paagi sa lingguwista kun magdidila.

Ang lapad nilang kinaadman sa atong pinulongan gipupo nila gikan sa mga basahon ug sinulat ug ingon man sa taglawas nga kasinatian. Mao

nga sa ilang pagpatuod nga ingon niini kun ingon niana manlitok ang Bisaya, angay silang saligan ug tuohan. Wala sila magpatakag yawyaw.

Ang atong lagda pinahaom sa ulusahong panlitok sa Bisaya sumala sa giingon sa maong mga makinaadmanon.

Kita nga nabata sa Kinatsila kun Iningles modayon pag-ingon nga ang U ug O may kaugalingong paglitok, dili pareho ang ilang paningog.

Tinuod kini diha sa Kinatsila kun Iningles. Apan tinuod ba kini sa Binisaya?

Usa ka lingguwista ang atong patubagon sa pangutana, si Rev. J.D. v.d. Bergh, M.S.C. Miingon siya (sa iyang basahon "Analysis of the

Syntax and Affixes of the Bisayan Language"): "xxx this phoneme (of u) sounds as an O-sound." Kining paningog (sa u) motingog sama sa

tingog sa o.

Baya, Binisaya sa Sugbo ang gituki niya.

Sumala kang Pari Bergh, ang dagway sa baba kon maglitok ning duha ka bokal mao kining mosunod:

"U is a rounded high back vowel, that is, it is pronounced with the back portion of the tongue raised towards the back of the roof of the

mouth and the lips rounded as if pursed.

"The vowel o is a rounded mid back vowel, that is, it is pronounced with the back portion of the tongue raised towards the back of the roof of

the mouth, but not as high as in the case of the preceding u, and with the lips rounded as if pursed."

Ang hubit walay kalainan gawas lamang nga ang "U is a rounded high back vowel," samtang ang "O is a rounded mid back vowel." Lain nga

diyotay nga kalainan mao ang pag-isa sa dila didto sa likod.

Busa susama ang ilang paningog.

Ingon usab nianang sa itaas ang giingon ni Paul Gravin sa iyang "Visayan Field Manual" (Private Circulation, Ateneo de Manila, Loyola

Heights, 1956).

Ania pay lain. Ang abakadahan sa Sugbo, sumala ni Pari Encinas (sa Arte de Bisaya-Cebuano), adunay tulo lamang ka ilhanan kun karakter

alang sa mga bokal.

Kon mao kini, adunay tulo da ka tingog ang tulo ka bokal. Sa ato pa, usa da ka tingog alang sa u-o ug usa ka tingog alang sa i-e.

Sa panahon sa Katsila, ang mga bokal gihimong lima. Ug karon mao ang a, i, e, u, o.
Kini gidawat ug gisagop sa mga Pilipino. Bisan pa, ang lingagngag sa Bisaya gianad sa kinaiyahan paglitok sa tulo lamang ka tingog alang sa

mga bokal. Ang mga bokal nga lima ka tingog mohaom lamang diha sa mga pulong nga hinulaman kun sinagop.

Si Msgr. Manuel Yap gani (sa iyang basahon) "Ang Dila Natong Bisaya" nag-ingon, "xxx kon nakuhaan pa ang linitokan sa mga Bisaya og

hulagway pinaagi sa mga aparato, makita gayod nga ang UO seguradong iwit bahin sa gidaghanon, ug mag-una ang OO kun ang UU."

Niining giingon ni Yap, mapupo nato kining mosunod:

1. Ang paglitok sa U ug O labihan kasusama nga kon may kalainan man ugaling kini maila lamang pinaagi sa aparato.

2. Diyotay da ang gidaghanon sa mga tawo nga sa pagsulti maila ang paningog nga UO. Kini sila mao kadtong naanad na gayod sa linitokan

sa Katsila kun Ingles.

3. Sa dapit nga ang mga tawo humok nga manlitok, ingon sa pulos OO ang madungog.

4. Sa dapit nga ang mga tawo gahi nga manlitok, ingon sa pulos UU ang madungog.

Gikan nianang itaas, dili nato maingon nga ang U may klaro ug kaugalingong tingog kaysa O, nga kadto may tingog nga pihong gahi ug kini

pihong humok.

Sumala sa gihisgotan sa unahan, ang U wala diay kaugalingong tingog nga lain ug lahi sa O.

Pinasikad sa kasayoran diha sa unahan, malisod o dili ba hinuon mahimo, ang pagtukod sa usa ka lagda nga magpalutaw sa kalainan sa

paningog sa U ug O.

Kini dasonan nato sa mga pulong ni anhing Mahistrado Norberto Romualdez nga sa tibuok niyang kinabuhi nakatuon sa sinultihan sa mga

tabunon. Miingon siya nga "sa atong binaba nga sinultihan dili kinahanglan hatagan og kalainan ang e ug i kun ang o ug u aron paglikay sa

kalahugay."

Nan, ang matuod mao nga wala nato "itino pagpalutaw ang kalainan sa u ug o diha sa atong pagsulti." Kinaiya gayod kini sa linitokan sa

Bisaya kaniadto ug karon.

Gawas nga wala maghatag kalainan sa paglitok sa U ug O, ang Bisaya wala usab magkasama sa ilang paglitok sa sama ug mao rang mga

pulonga.

Matod ni Pari Encarnacion, "Walay mga pulong sa usa ka lungsod nga sama ang paglitok didto sa ubang lungsod."

Ingon usab niini ang napanid-an ni Pari Rodolfo Cabonce, S.J., usa ka Pilipinhon. Miingon siya, "Ang panitik nga Binisaya maoy hubad sa

tinuod nga linitokan. Apan ang nakalisod niini anaa sa hinungdan nga ang tinuod nga linitokan nagkadaiya ug dili makanunayon. Tinuod kini
labi na diha sa mga bokal O ug U. Ang usa ug mao dang pulonga nga nagdala bisan haiy niining duha ka bokal ginalitok ug ginasulat sa

lainlaing paagi sa lainlaing banwa sa katawhan."

Busa kon mao gayoy kuhaag kapasikaran ang tinuod nga linitokan sa Bisaya, dili matukod ang usa da ka lagda nga magamit sa lainlaing

banwa sa Kabisay-an.

Si Pari Cabonce nag-awhag nga "kinahanglan pangitaan og usa ka paagi nga magpamasamahon sa pagsulat sa U ug O ug pinaagi

niini anaron ang katawhan sa usa ka panlitok nga dumalayon ug makanunayon."

Kon susama ang paglitok sa U ug O, kon ang lainlaing mga banwa sa Kabisay-an may lainlaing linitokan, nan, nagkinahanglan tag lagda nga

makapawagtang sa pagkaguliyang sa panitik. Mao nga gisugyot ang lagda nga "ang U anha gamita sa nag-una ug sulod nga mga silaba

ug ang O anha sa kataposang silaba sa mga pulong lintunganay."

Adunay moingon nga kining lagdaa wala mahisubay sa kinaiya nga ponetiko sa atong pinulongan.

Apan ang matuod mao nga kining lagdaa mao hinuoy labing nagsubay sa pagka ponetiko sa Binisaya. Ang pagka ponetiko nagkahulogan nga

ang pagsulat ipasikad sa tinuod nga panlitok. Ang tinuod nga panlitok sa Bisaya wala maghatag kalainan sa tingog sa U ug O, sumala sa mga

mahibalo nga gihisgotan sa unahan. Nan, walay lagda nga makapalutaw sa kalainan niining duha ka bokal. Igo na ang lagda nga makapaila sa

kasusama sa ilang paningog.

Ang mga bokal O ug U (sama sa ubang mga bokal nga Binisaya gawas sa hinulamang E) adunay lainlaing paningog kun "phonemes". Sa

atong pagsulat, sa atong panitik, kining lainlaing paningog maoy pangitaag paagi nga magpaila sa kalainan. Kining paagiha maoy gigamit sa

atong lagda pinaagi sa mailhanong guhit (diacritical mark).

Pananglitan dili magsama ang paglitok sa taho'd sa manok ug ang tahod nga pagrespeto sa tawo. Ang lainlaing "phoneme" nianang duha ka

O ipaila pinaagi sa tukmang guhit sama niining mosunod:

Ang taho'd (spur of rooster) adunay laing paglitok sa tahod (respeto). Ang ilhanang asento agudo (‘) ibabaw sa O diha sa unang pulong

haom gayod sa tinuod nga paglitok sa maong pulong, nga ang tingog ikalit pagpataas. Ang pagka walay mailhanong guhit sa O sa ikaduhang

pulong haom kaayo sa paningog nga maluming sa maong pulong.

Busa pinaagi sa mailhanong guhit, ikapalutaw ang lainlaing phoneme sa O nga susama usab sa tingog sa U. Sa pagbasa mo sa pulong tahod,

kini dili mo gayod litokon sa nagyayang tingog, kay ang ilhanan nga (‘) nagpaila man unsaon kana paglitok. Sa ingong paagi, gawas nga

molutaw ang lainlaing paningog, ang panitik magmasamahon.

Sa laing bahin, ang paagi nga buot magpalutaw gayod sa lainlaing paningog pinaagi sa paglain-lain usab sa bokal, maoy paagi nga wala

gayoy kapuslanan. Niining paagiha, ang panitik mahimutang lamang ubos sa pagbuot sa tagsa-tagsa ka magsusulat. Dili maoy maayong

paagi sa pagkab-ot sa maayo ug masamahong espeling.

Sumala pa ni Pari Bergh:

"A good spelling must be limited to the indication of phonemes only and represent all phonemes without exception; but it is of no distinguish

the variants, because this, consistently followed through, leads to an impractical phonetic writing or, not consequently followed through,

brings to a writing completely arbitrary. The written contrasts u-o and i-e then have almost no meaning!" (sic).

Sa usa ka pulong, walay mahimong lagda nga magpaila sa kalainan sa tingog sa U ug sa O.

King hunahunaa ni Reb. Bergh, mihaom sa paagi nga gisunod sa atong lagda nga mao:

1. Ang pagpaila diha sa espeling sa mga paningog (phonemes) lamang,

2. Ang mga paningog gipaila pinaagi sa tukmang mailhanong guhit,

3. Wala magpalutaw sa kalainan sa mga bokal U ug O, kay kining paagiha mosangpot lamang sa (a) ponetikong pagsulat nga magkaguliyang

lamang, ug (b) sa pagbutang sa paagi sa pagsulat anha sa pagbuot sa tagsa-tagsa ka magsusulat.

 Tomas V. Hermosisima, "ANG SAMOKAN NGA O ug U"; Bis. Aug. 5, 1964

Mga Reperensiya
 LAGDA SA PAGGAMIT SA ‘U’ UG ‘O’ Bisaya, Hulyo 15, 1987.
 Tomas V. Hermosisima, "ANG SAMOKAN NGA O ug U"; Bis. Aug. 5, 1964
 Pagpanumpa Sa Bag-ong Mga Punoan Sa AKADEMIYA SA DILANG BISAYA, Bis. Mayo 20, 1964
 Mga Katingog (Consonants), MGA LAGDA SA SINUGBUANONG PANITIK; BINISAYA-SINUGBUANON NGA
BATADILA (© 2000) ni Atty. Cesar P. Kilaton, Jr. -- ph. 11-15
 Mga Sikpat (Dipthongs), BINISAYA-SINUGBUANON NGA BATADILA (© 2000) ni Atty. Cesar P. Kilaton, Jr. -- ph. 16-18
 Ang Suga, Vicente Sotto, Bisaya Enero 24, 1931

Lagda Sa Pluralisasyon

Ang Paggamit Sa "Mga" Ug Ubang Kalambigit Nga Kahimtang

E. S. GODIN

Ang pluralisasyon sa Binisaya nagsandig sa pulong ‘mga’ sa pagpasabot og kapin sa usa ka pungan (noun). Ang mosunod maoy batakang

mga tamdanan sa hustong paggamit sa "mga" ug uban pang kalambigit nga mga kahimtang:

1. Ang "mga" isip pangdaghanan (plural)

Ang "mga" gigamit sa pagpasabot og kapin sa usa ka pungan (noun).

Mga Pananglitan:
 mga bata
 mga tawo
 mga dulaan
 mga bulak
 mga langgam
 mga igsoon

2. Kon ang gigamit nga pungan (noun) anaa na sa daghanan (plural), dili na gamiton ang "mga".

Mga Pananglitan:
 kabataan (dili "mga kabataan")
 katawhan (dili "mga katawhan")
 kabulakan (dili "mga kabulakan")
 kalanggaman (dili "mga kalanggaman")
 kaigsoonan (dili "mga kaigsoonan")

3. May mga higayon nga ang pungan giunhan og pulong panghulagway (pungway o adjective). Niining kahimtanga, ang "mga" anha

ipahimutang human sa pungway (word modifier) o adyektib. Kini tungod kay ang pungan maoy gi-plural, dili ang pungway.

Mga Pananglitan:
 batan-on nga mga dalaga (dili "mga batan-on nga dalaga")
 guwapang mga maestra (dili "mga guwapa nga maestra")
 kugihan nga mga tawo (dili "mga kugihang tawo")
 bulingit nga mga bata (dili "mga bulingit nga bata")
 tambok nga mga manok (dili "mga tambok nga manok")

4. Sa mga pungan nga noun phrase (bisan tuod ang maong noun phrase gilangkoban usab sa pungway ug pungan adjective & noun, ang

"mga" anha ipahimutang sa unahan sa kinatibuk-ang noun phrase.

Mga Pananglitan:
 mga Iglesia Ni Kristo
 mga lokal nga kagamhanan (local government)
 mga senior citizen
 mga haring gangis
 mga canto boy

5. Ang "mga" sa langyawng mga pulong (loan words)

A. Kon ang langyawng pulong anaa sa usahan (singular), gamiton ang "mga" sa pagpasabot og kapin sa usa ka pungan.

Mga Pananglitan:
 mga fan (dili mga fans)
 mga senior citizen (dili mga senior citizens)
 mga opisyal (dili mga opisyales)
 mga school teacher (dili mga school teachers)

B. Kon ang langyawng pulong anaa na sa daghanan (plural) o palabihon nga ang langyawng pulong maoy i-plural, ang "mga" dili na

gamiton.
Mga Pananglitan:
 Nanghugyaw sa kadasig ang ilang fans.
 Gihatagag 20 porsentong deskuwento ang senior citizens.
 Nanagtigom ang opisyales sa barangay.
 Nanayaw ang school teachers.
 Bibong nagmiting ang konsehales.

6. Sa kahimtang nga ang pungan managsundanay (enumerated), ang "mga" mahimong anha da gamita sa nag-unang pungan sa pahayag.

Mga Pananglitan:
 Nangliki ang hinog nga mga bayabas, kaymito, atis ug pakwan.
 Nahurot na pagpamuril ang mga tugas, lawaan, bayong, ubp.

7. Ang "mga" gigamit usab dili ingong pangdaghanan kondili isip pamanabana lang.

Mga Pananglitan:
 Mga Domingo tingali mi manguli.
 Mga alas otso sa buntag ko mogikan.
 Mga tres kilos ang napanaan nakong pugapo.
 Mga upat pa ka kilometro gikan dinhi ang Barangay Awaaw.

8. Kon ang pungan (noun) giubanag pihong gidaghanon (number), o ang pungan gihulagway sa mga pulingan (pronoun) o pungway

(adjective) nga daghanan sama sa "nagkalainlain", "nagkadaiya", "daghan", "pipila", "diyotay", ubp., ang "mga" dili na gamiton.

Mga Pananglitan:
 lima ka sako (dili "lima ka mga sako")
 upat ka tawo (dili "upat ka mga tawo")
 kawhaan ka kilometro (dili "kawhaan ka mga kilometro/s")
 3 ka bulak (dili "3 ka mga bulak")
 5 ka libong dolyar (dili "5 ka mga libong dolyar")
 traynta ka ektarya (dili "traynta ka mga ektarya/s")
 duha ka metro (dili "duha ka mga metro/s")
 pipila ka musikero (dili "pipila ka mga musikero")
 daghang tawo (dili "daghang mga tawo")

9. Dugang angay timan-an sa mga pulong hinulaman o adaptasyon:

Kon maoy palabihon ang paggamit sa langyawng oryentasyon inay sa Binisaya, ang pagsulat ipahaom usab sa sumbanan sa gisagop nga

langyawng oryentasyon. Kamatikdan dinhi ang pagwagtang na sa artikulong "ka" sanglit kini maoy ilhanan sa Binisayang pagkagamit o

pagkahan-ay.

Mga Pananglitan:
 20 kilometros (dili "20 ka kilometros")
 3 flowers (dili "3 ka/mga flowers")
 5 mil dolyares (dili "5 mil ka dolyares")
 Traynta ektaryas (dili "traynta ka ektaryas")
 Dos metros (dili "dos ka metros")
 Tres kompadres
Eksepsiyon

May mga pulong hinulaman nga dili mahimong kuhaon ang 's’ sa pagpasabot og usahan (singular) o daghanan (plural). Sila giila lang nga

usahan, busa, gamiton gayod ang "mga" sa pagpasabot og daghan. (Hinuon, kining mga pulonga angayng matino sa usa ka diksiyonaryo)

Mga pananglitan:
 mga rosas (roses)
 mga anteyohos (eye glasses)
 mga tsinelas (slippers)
 mga oras (hours)
 mga kuwitis (Sp. cohete) (firecrackers)

Lagda Kapitalisasyon

Lagda Sa Kapitalisasyon Sa Mga Pulong Naggikan Sa Pangpihong Pungan

(Rules For Capitalization On Words Derived From Proper Nouns)

E. S. GODIN

Ang mga pulong sama sa Binisaya, Iningles, nag-uiningles, nagtutagalog, Inamerkano, Inislaw, Minarcos, Inusting, Binol-anon, ubp.

mamatikdan nga sa kanunay wala magmasamahon diha sa pagkasulat— may gikapital ug aduna usay wala. Kini nakahatag kanamog dili

tiawng kalibog kon unsaon gayod nga magmasamahon ang pagsulat niining matanga sa mga pulong.

Ang estandard nga sumbanan (English standard) sa pagkapital sa mga pulong nga naggikan sa pangpihong pungan (proper noun) dili tukma

o haom sa atong Binisaya gumikan sa kinaiya o hiyas sa atong pinulongan nga malanggikiton. Kon pugson ta pagsagop ang sumbanan sa

Iningles, daw makahatag na kinig bikil o kangil-ad sa panan-aw kon dili man gani hingpit nga maguba ang porma sa pulong.

Mao nga sa pagpangitag kasulbaran, dihay higayon nga gisulayan namo ang paggagmay (lower case) na lang gayod sa mga

pulong adjective bisag naggikan kinig proper noun sama sa ‘binisaya’, ‘iningles’ ubp. Apan ingon sa dili usab kini makiangayon. Unsaon na

man lang, kon mao, ang Sinugboanon, Binol-anon, ubp.?

Aron pagsulbad sa gumonhap, nakahukom kami paghikyad niining mosunod nga sumbanan:

1.) Pagakapitalon ang tanang pangpihong pungan. (Proper nouns are capitalized.)

Pananglitan:
 Manila
 Pedro
 Pepsi Cola
 Bisaya
 Pilipinas
 Amerikano
  Marcos
 Bohol
 Islaw

2.) Ang mga pungway kun adyektib nga naggikan sa mga pangpihong pungan
pagakapitalon usab. (Adjectives obtained from proper nouns are capitalized.)

Pananglitan:
 Binisaya
 Tinagalog
 Sinugboanon
 Inamerkano
 Binol-anon
 Inislaw
 Minarcos
 Ininsek
 Iningles
 Amerikanhon

3.) Ang mga punglihok-nag-matang nga naggikan sa mga pangpihong pungan DILI na
pagakapitalon. (Verb forms derived from proper nouns ARE NOT capitalized.)

Pananglitan:
 binisay-a
 nagtutagalog
 nag-uiningles
 pagbinisaya
 nagbinutsoy
 nag-ininsek
 nag-inislaw
 nagdiniyos
 ininglesa

Eksepsiyon:
a.) Ang unang titik sa mga ngalan sa dapit nga gigamit ingong punglihok (verb) angayng kapitalon ug ipahimutang ang giyon tali sa

unanggikit. (First letter of the names of places used as verbs should be capitalized and a hyphen is placed between the prefix.)

Pananglitan:
 Kanus-a ka ba mopa-Manila?
 Sayo kong mobiyahe ugma pa-Davao.
 Nagpa-Iligan mi sa miaging semana.

b.) Ang unang titik sa mga ngalan sa adlaw ug bulan magpabiling kapital nga ulangog giyon tali sa unanggikit. (First letter of the names of

days and months remained capitalized and a hyphen is placed between the prefix.)

Pananglitan:
 Mangompra mig ma-Sabado ug manimbag ma-Domingo.
 Unya, manuroy mig ma-Huybes.
 Mamakasyon mig ma-Disyembre.
 Mamista sab mig ma-Mayo.
k.) Ang mga acronym nga gigamit ingong mga punglihok o adyektib angay usang magpabiling kapital. (Acronyms used as verbs or

adjectives should also remain capitalized.)

Pananglitan:
 Nagpa-NBI-NBI siyang namadlong sa mga hubog.
 Nagpa-CIA-CIA siyang nangulata sa mga estambay.
 Nagpa-NPA-NPA si Kolas nga nangayog makaon sa kabalayan.
 Mag-PAL silang mangadto sa Davao.

d.) Kon ang pangpihong pungan nga gigamit ingong punglihok o pungway ing usa ka ngalan sa produkto, ang unang titik sa pangpihong

pungan angay usang kapitalon ug ipahimutang ang giyon tali sa unanggikit. (If the proper noun being used as verb or adjective is a brand

name, the first letter of the proper noun should be capitalized and a hyphen is placed between the prefix.)

Pananglitan:
 Nag-Honda Civic silang nanuroy sa karaang dakbayan.
 Nag-LEVI’s siyang miadto sa Ayala Center.
 Mag-PAL silang mangadto sa Davao.
 Nag-IUD man na siya maong wa hisudli.

Pakaping Angay Timan-an:

May pipila ka pungan nga gikapital bisan kini dili pangpihong pungan pagpatigbabawg identidad o pagyukbo.

Pananglitan:
 Adlaw (sun)
 Diyos (God)
 Buwan (moon)
 Santo Papa
 Kristo
 Kristohanon
 Ginoo (God)

Lagda Sa Italisasyon

Lagda Sa Italisasyon Sa Langyawng Mga Pulong

(Rules On Italization Of Foreign Words)

E.S. GODIN

A.-- Ang tanang hinulamang pulong (sama sa Iningles, Tinagalog, Kinasila ubp. nga wala pa sagopa isip Binisayang Sinugboanon)

angayng i-italic gawas sa mosunod:

1.) Ngalan sa mga institusyon

Pananglitan:
 Liwayway Publishing Inc.
 Sinulog Foundation Inc.

2.) Ngalan sa mga buhatan (offices)

Pananglitan:
 Department of Finance
 Cebu City Police Office

3.) Ngalan sa mga organisasyon o kapunongan

Pananglitan:
 Dagang Foundation Inc.
 Mindanao Farmers Association

4.) Ngalan sa mga brand sa produkto

Pananglitan:
 Levi’s
 Lydia’s Lechon
 Cora’s Binangkal
 Pepsi Cola

5.) Ngalan sa mga establisamento

Pananglitan:
 Mandaue-Mactan Bridge
 Aurora Tower
 Mandaing Elementary School

6.) Ngalan sa mga dapit

Pananglitan:
 Visayas Avenue
 Aurora Boulevard

7.) Titulo kun dagnay o mga ranggo sa tawo kon gigamit uban ang ngalan

Pananglitan:
 Captain Urbano Duhaylungsod
 Atty. Ramirez
 2004 Miss World Candidate Segundina Matutina
 "Gabay Sa Kabuhayan" Project Director Gerry Geronimo
 Sir Armand
 Hijo Arnold
 Miss Catolcatol
 Ma’am Lopez
 DJ Lyn
May mga dagnay, ranggo o tahod nga gigamit nga panangpit mismo ug wa iuban ang ngalan. Kay gigamit nga panangpit isip hulip sa ngalan,

kini giila nang proper noun (hinungdan gani nga kini pagakapitalon usab), ug busa, kini dili usab angayng i-italic.

Pananglitan:
 Kini bay napili mo, Miss?
 Ayaw kabalaka, Hijo.
 Unsay ato ninyo, Ma’am… Sir?
 Uy, Attorney, ikaw diay?
 Sige, Mommy, moadto na ko!

8.) Titulo sa mga balaod, balaodon (bill), ordinansa, ubp.

Pananglitan:
 Family Code of the Philippines
 Entelectual Property Code of the Philippines (RA 8293)

9.) Titulo sa mga sinulat nga piyesa (sugilanon, nobela, balak, kanta ubp.)

Pananglitan:
 "My Way"
 "Ang Pagong At Ang Matsing"
 "Sien años de soledad"
 "The Last Leaf"

B.-- Sa bisan hain niining siyam (9) ka eksepsiyon, kon kini nahisulod na sa usa ka pulongan (phrase) o parapo (paragraph) nga anaa

sa langyawng ortograpiya, o bisan wala sa langyaw ortograpiya apan gikinahanglan sa ngalan sa arte o kaha gumikan sa

katitikanong rason, ang kinatibuk-an (pulongan o parapo) gayoy i-italic.

Ang Ug ug Og

Ang "Ug" ug "Og"

C. P. KILATON, JR.

ANG "og" usa ka panumbok (article)-- gamiton nga panugtongon (conjunctive) nga isaling-it tali sa pungway (adjective) ug sa pungan

(noun) kon ang naulahi nagtumbok mahitungod sa bahin sa lawas, hiyas, batasan, ug kinaiya sa tawo, mananap, o butang. Sama sa, "bati og

batasan" o "batig batasan" kon gamiton ang laktong (contraction). Kon gamiton ang pulongan (phrase) isip pungway (adjective), mahimong

gamiton ang mga giyon, sama sa "bati-og-batasan nga babaye" o batig-batasan nga babaye".
Apan, kon ang gihulagway sa pungway ing ang pungan gayod— dili ang hiyas, batasan, ubp., dinhi gamiton ang "nga", sama sa "batig-

batasan nga babaye" o "matahom nga babaye."

Gamiton usab ang "og" isip di katino nga panumbok (indefinite article), tugbang sa Iningles nga "a" o "an". Pananglit, "Si Juan ulitawo ug

nangita pa og asawa." (Juan is a bachelor and still looking for a wife.)

Ang "og" gamiton usab nga ugbayong panumbok (objective article), sama sa "Mopalit ko og pan," (I will buy bread) o "Dili ko mokaon og

baboy" (I will not eat pork).

Ang "ug" ing panugtong (conjunction) lamang, gamiton pagdugtong sa mga pulong o pulongan (phrase) nga samag batadilanhong matang

(grammatical kind).

Pananglitan: "Siya ug ako," "Bana ug asawa," "Naglalis ang magtutudlo ug ang tinun-an," o "Pulos makalupad ang langgam ug ang

ayroplano."

Ang Kun ug Kon

Kalainan sa "Kun" ug "Kon"

Ni E.S. Godin

DAGHAN ang wala pa masayod unsay kalainan sa ‘kun’ ug ‘kon’. Gani, daghan ang nanagtuo nga kini managsama ra ug komporme

lamang sa ayon. Ang uban malagmit nanaglibog unsay sakto niining duha. Apan alang sa mga nasayod, ang panagbaylo-baylo niini usa ka

dakong sayop— usa ka ilhanan sa kawalay alamag.

Sumala sa pagtuon sa mga Bisayista, ang ‘kun’ maoy tugbang sa conjunction nga ‘or’ sa Iningles; samtang ang ‘kon’ maoy tugbang sa ‘if’.

Pananglitan:

 Kon ako pay ikaw (If I were you)

 kapin kun kulang (more or less)
 kon mouyon ka (If you agree)
 tukma kun (o) sayop (right or wrong)

T. P. (Timan-an Pag-ayo): Ang ‘kung’ usa ka pulong Tinagalog nga wala pa sagopa sa pormal nga panulat sa Binisaya, bisan tuod nag-eksist

na kini sa mga kombersasyon sa katawhan ilabi na sa kabatan-onan. ‘Kon’ ang ato, impluwensiya lang, lagmit, sa Tagalog ang ‘kung’.

Sa laing bahin, ang ‘o’ gigamit ingong variation sa ‘kun’ sama sa "naglibog sa kalainan o gamit", "moadto ka o dili" ubp.--
Ang Espesyal nga Gamit sa Apostrope sa Bisaya

Ang Espesyal nga Gamit sa Apostrope sa Binisaya

Ang ‘apostrope’ (apostrophe) nga sa komun (English standard) nga gamit nagpadayag o nagtimailhan sa mga letra nga giwagtang (omit) o

gidugtong (contract) wala na gamita sa Bisaya o Binisaya gumikan (tingali) sa kadaghang omission ug contraction diha sa Binisayang han-ay

nga makahasol kaayo sa pagsulat ug bisan sa panan-aw. Gawas pa, gumikan sa kadaghan niini diha sa Binisaya, sagad hinuon nga dili na ma-

consistent sa paggamit. (Angay timan-an nga ang mga partikulo, preposisyon, panugtong kun conjunction, ubp. mahimong idugtong

{contract} pagsulat sa atong pinulongan.)

Matikdi:

 Standard: Iya’ng gidali-dali’g habhab ang isda’ng tinap-anan.

 Sa Karon: Iyang gidali-dalig habhab ang isdang tinap-anan.
 Gigikanan: Iya nga gidali-dali og habhab ang isda nga tinap-anan.

Ang laing gamit sa apostrope

Sa bag-ong paagi, ang apostrope gigamit gihapon apan isip timaan na lang sa painat nga litok sa gimubong mga pulong (shorten) nga

nagtapos og katingog (consonant).

Pananglitan:

 salag-- nga litokong "sa’g"

 halas-- nga litokong "ha’s"
 pulong--ngadto sa "pu’ng"
 palad-- nga litokon nang "pa’d"
 balay-- litokong "ba'y"
 tulog-- ngadto sa "tu'g"
 ulod -- ngato sa "u'd"
 madam-- ngadto sa "ma'm" (dili na "ma'am". Hinuon, kon ipabilin kini sa iyang orihinal isip pulong langyaw (English), nan,
ang "ma'am" maoy masunod.)

Apan, sa mga painat nga litok sa gimubong pulong (shorten) nga nagtapos og patingog (vowel), ang apostrope dili na usab gamiton.

Pananglitan:

 wala-- nga litokong "wa"

 dili-- nga litokong "di"
 malala (makamandag)-- nga litokong "mala" o sa mas gimubo nga "la"
 pulo (island)-- ngadto sa "pu"

Ang kanhing kombensiyon

Kaniadto, naandan kining sulaton pinaagi sa pagpabilin sa usa ka patingog (vowel) ug ang konsonant lang ang giwagtang sama sa: madam--

nga nahimong "ma'am", malala nga gihimong "mala'a", "pulo" ngadto sa "pu'o", ubp.

Apan namatikdan namo (base usab sa komento sa mga magbabasa sa Bisaya) nga kining maong kombensiyon dili tukma diha sa konsepto sa

gisagop natong alpabeto sanglit, base niini, pagabasahon man gayod nato ang matag letra (a, e, i, u, o). Nga tungod niini,

ang "ma'am" basahon na nuong "ma-am", ang "mala'a" hisaypan pagbasa nga "mala-a", ang "wala" kuyawg mahimong "wa-a".--(E.S. Godin)

Ang Way ug Di

Mga Pulong "Way" (Walay) ug "Di" (Dili)

Dinukiduki ni E.S.G.

Maisip ba nga mga iglalanggikit (affixes) ang "Way" ug "Di"?

Kining pangutanaha gitubag sa Akademiyang Bisaya sa pag-ingon: Giuyonan nga ang "way" ug "di" (mga minugbo sa "walay" ug "dili")

ilanggikit sa laing mga pulong aron pagtukod sa mga negatibong adhetibo nga tumbas sa iglalanggikit sa Iningles nga "less", "im", "in", "ir"

ug "un", "non", "mis".

Mga Pananglitan:

 waykamatayon (deathless)
 way-ulaw (shameless)
 dimahimo (impossible)
 dimalinis (insanitary)
 dimatabang (irremediable)
 diinila (unknown)

Angay Timan-an
Kining paagiha igadapat lamang diha sa pagtukod sa madiliong panghiyas. Sa mga hisgot-hisgot sa tigom (tigom sa Akademiya Sa Dilang

Bisaya ang gipasabot), gitin-aw nga ang maong paagi dili mahimo diha sa berbo ug uban pa nga dili mga pulong adhetibo.

Pananglitan:
 Si Jose dili mokaon nianang prutasa kay maoy dimakaon (unedible) nga prutas.

Sumala sa lagda nga giuyonan sa tanan, ang "way" ug "di" ilanggikit nga dili ulangon sa latib (hyphen). Ang latib moulang lamang sa "way"

kon kini ilanggikit sa pulong nga bokal (vowel) ang nag-una.

Ang Lantugi
Ang "way" ug "di" dili mga prefix. Sila mga pulong hingpit nga lahi sa "less", "im", "ir", "in" ug "un" nga dili makabarog. Tungod niini, si

Hermosisima nangagpas: "Sa akong paniid, kining pangahasa hayan sulayan pagbabag sa ubang mga makinaadmanon sa Binisaya."

Katarongan pa niya, "Kay sumala ugod sa kaulusahon sa atong Binisaya, ang prefix lamang ang igalanggikit sa pulong lintunganay."

Baroganan sa Bisaya
Sa kasamtangan, ang Bisaya mipili sa pag-isip niini nga dili mga iglalanggikit. Sila ugod ("walay" ug "dili") mga pulong hingpit kun

lehitimo. Kon may pihigon ta niini sa pag-ila nga kabahin sa mga iglalanggikit, sumala sa gituki sa unahan, motungha na hinuon ang

kalibogang opsiyon. Mahitabo nga ang magsulat mohinuktok usa kon unsa to ning pulonga sa Iningles una siya makatino kon unsay tukmang

pagsulat niini-- ibulag ba o dili. Baya na man kon ang buot mosulat dili intawon makamaong moiningles, unsaon na man lang?

Hinuon, tin-aw man usab ang gihatag nilang tamdanan sa pag-ila. Gisugyot na lamang namo nga kadtong publikasyon nga buot mosagop sa

nahauna, angayng magtamod gayod sa makanunayong paggamit sumala sa gilatid nga tamdanan.

Ug sa buot usab nga mosuon sa gisagop nga baroganan sa Bisaya sa kasamtangan, ang "way" (walay) o "di" (dili) dili gayod angayng

isumpay.--

Ang 'Ilabi na' ug 'Na Man'

Ang mga Pulong ‘Labi na’ o ‘Ilabi na’ ug ang 'Na Man'
Ni E. S. GODIN

ANG pulong ‘labi na’ o ‘ilabi na’ sagad hisaypan pagsulat nga isumpay ang ‘na’. Gituohan sa ubang batidila nga ang ‘labi’ (more, much)

isumpay sa ‘na’ kon kini nagkahulogan og ‘especially’.

Apan naunsang pagkahitaboa nga nasumpay man ang duha ka pulong? Unsay basis? Ang ‘labi’ o ‘ilabi’ laing pulong ug lain usab ang ‘na’.

Dili usab mahimong ingnon tang suffix ang ‘na’ kay walay suffix nga ‘na’ sa Binisaya. Duna hinuoy ‘a’ sama sa "dagana" (gikan sa root nga

dagan + a); "dalia" (dali + a); "kaona" o "kan-a" (gikan sa kaon + a) apan walay "labin + a" o "ilabin + a".

Busa, ang ‘labi na’ o ‘ilabi na’ sulaton gayod nga duha ka pulong (buwag), dili isumpay.

Ang 'Na Man'

Sa samang kahimtang, kining pulong 'na man' sagad usab sulaton nga sumpay sa ubang wala managpakabana. Angay timan-an nga kining

atong 'na man' sa Binisaya lahi kaayo sa naman sa Tinagalog nga pagasulaton nga sumpay o usa da ka pulong.

Ang 'na' ug 'man' sa Binisaya duha ka managlahing partikulo (two different particles) busa dili gayod pagasulaton nga sumpay o usa ra ka

pulong (one word).

Mga Pananglitan:
 Dili na man na siya birhen.
 Gipakaon na man mi ni Iya Asyon.
 Nakapaenrol na man ko sa USC apan di lang mosugot akong uyab.
 Di na man unta ko moeskuyla apan gikasuk-an kong Nanay.
 Pagkanindot na man gyod niyang mosayaw!

Ang mga Pulong 'Usag usa' ug 'Tagsa-tagsa'

Ang ‘Usag Usa’ ug ang ‘Tagsa-tagsa’

Ang pulong ‘usag usa’ maoy resulta sa paghugtong (contract) sa mga pulong ‘usa ug usa’ busa walay katarongan nga kini sulatong usa da

ka pulong nga ulangog giyon (ingon sa usag-usa) sahi sa ‘tagsa-tagsa’.

Ang ‘tagsa-tagsa’, sa laing bahin, usa ka pulong nga gisubli paglitok maong kini ulangon gayod sa giyon (hyphen) samtang ang ‘usag usa’,

sa gikapahayag na, usa ka pulong hinugtong (contracted) gikan sa ‘usa ug usa’ (sama usab sa ‘dakog kaon’ nga gikan sa ‘dako og kaon’)

ug busa, kini pagasulaton da gayod nga ingon niini: ‘usag usa’.-- (E.S. Godin)

Ang mga Pulong 'Usag usa' ug 'Tagsa-tagsa'

Ang ‘Usag Usa’ ug ang ‘Tagsa-tagsa’

Ang pulong ‘usag usa’ maoy resulta sa paghugtong (contract) sa mga pulong ‘usa ug usa’ busa walay katarongan nga kini sulatong usa da

ka pulong nga ulangog giyon (ingon sa usag-usa) sahi sa ‘tagsa-tagsa’.

Ang ‘tagsa-tagsa’, sa laing bahin, usa ka pulong nga gisubli paglitok maong kini ulangon gayod sa giyon (hyphen) samtang ang ‘usag usa’,

sa gikapahayag na, usa ka pulong hinugtong (contracted) gikan sa ‘usa ug usa’ (sama usab sa ‘dakog kaon’ nga gikan sa ‘dako og kaon’)

ug busa, kini pagasulaton da gayod nga ingon niini: ‘usag usa’.-- (E.S. Godin)

Ang Pulong 'Taga'

Ang Pulong ‘Taga’: Unsaon Kini Paggamit?

Ni E.S. GODIN
ANG pulong ‘taga’ (from usahay sa English) maklasipika nga usa ka adverb nga nagpasabot og dapit nga nahimutangan o gigikanan

(denoting place of origin; denoting extent or hight) sama sa "taga Manila", "taga Sugbo".

Ang ubang mga batidila usab nanag-isip niini nga usa ka preffix (sa samang kahulogan) hinungdan nga kini ilang isumpay-- "taga-Manila",

"taga-Sugbo".

Apan kon isumpay ugod, daw sabal na kaayo sa panan-aw ang giyon (hyphen) nga kinahanglang gamiton pag-ulang tali niini ug

sa capitalized proper noun nga mga ngalan sa dapit.

Busa, ang Bisaya magasin mihukom sa pagsagop sa maong duha (2) niini ka kagamitan base niining mosunod nga sumbanan:

Ang "taga" angayng ibulag (sama sa from sa English) kon kini gigamit sa pagpasabot og espesipikong dapit (place) o pihong pungan (proper

noun) aron wala nay giyon.

Pananglitan: "taga Manila", "taga Bacolod", "taga diin ka man diay?", "Ah, taga bukid ko."

Ang "taga" isumpay ingong usa ka langgikit kon kini gigamit sa pagpasabot og dili dapit o lugar, kondili mga bahin sa lawas sama sa:

"tagakiting", "tagatuhod" o "tagaliog" nga tubig.--

Ang Pulong 'Taga'

Ang Pulong ‘Taga’: Unsaon Kini Paggamit?

Ni E.S. GODIN

ANG pulong ‘taga’ (from usahay sa English) maklasipika nga usa ka adverb nga nagpasabot og dapit nga nahimutangan o gigikanan

(denoting place of origin; denoting extent or hight) sama sa "taga Manila", "taga Sugbo".

Ang ubang mga batidila usab nanag-isip niini nga usa ka preffix (sa samang kahulogan) hinungdan nga kini ilang isumpay-- "taga-Manila",

"taga-Sugbo".

Apan kon isumpay ugod, daw sabal na kaayo sa panan-aw ang giyon (hyphen) nga kinahanglang gamiton pag-ulang tali niini ug

sa capitalized proper noun nga mga ngalan sa dapit.

Busa, ang Bisaya magasin mihukom sa pagsagop sa maong duha (2) niini ka kagamitan base niining mosunod nga sumbanan:

Ang "taga" angayng ibulag (sama sa from sa English) kon kini gigamit sa pagpasabot og espesipikong dapit (place) o pihong pungan (proper

noun) aron wala nay giyon.

Pananglitan: "taga Manila", "taga Bacolod", "taga diin ka man diay?", "Ah, taga bukid ko."

Ang "taga" isumpay ingong usa ka langgikit kon kini gigamit sa pagpasabot og dili dapit o lugar, kondili mga bahin sa lawas sama sa:

"tagakiting", "tagatuhod" o "tagaliog" nga tubig.--