EKEV AKADEMİ DERGİSİ Yıl: 18 Sayı: 59 (Bahar 2014) 89

AHZÂB SURESİ 37. AYETİYLE İLGİLİ NÜZUL SEBEBİ

RİVAYETLERİ VE İLMÎ DEĞERİ

Celalettin DİVLEKCİ (*)

Öz
Nüzul sebeplerinin tespiti, rivâyet ilimlerinin ilgi alanına giren, içtihada yer olmayan
bir konudur. Nüzul sebeplerinin Kur’an’ı anlamaya yardımcı olan vasfı dikkate alındı-
ğında, tespitte gösterilecek gevşekliğin vahim sonuçlara yol açma ihtimali bir gerçek-
tir. Nitekim Ahzâb Suresi 37. ayetiyle ilgili bazı rivâyetler buna dair ilginç bir örnektir.
Söz konusu rivâyetler ahlaken düşük bir peygamber ve sahâbe profili çizmekte, ayrıca
Peygamber’in istek ve arzularına hizmet eden bir vahiy anlayışı izlenimi vermektedir.
Bu yönüyle Müslümanların zihinlerini bulandıracak, art niyetli kimselere de malzeme
verecek bir mahiyet arz etmektedir. Bu çalışmamızda söz konusu rivâyetleri belli başlı
tefsirlerin nasıl değerlendirdiğine yer verdik. Daha sonra, bu konuda yapılmış çağdaş
bir çalışmadan da yararlanarak rivâyetlerin sened tenkidini ve ilmi değerini belirlemeye
gayret ettik.
Anahtar Kelimeler: Ahzab, 37, Nüzul sebebi, Tefsir

Regarding Chapter Ahzab 37th Verse - Its Verse of Revelation and Academjc Value
Abstract
Evaluating the purpose of revelation is within the study of narrations and has no place
in Ijtihad (independent reasoning). When one considers the role of “reasons of revelation”
in understanding the Qur’an, it is certain that an inattentive examination will result in
fatal consequences. As a matter of fact, certain narrations about this specific verse (38th
verse of Chapter Ahzab) is an interesting example to this phenomenon. Aforementioned
narrations describe a morally dishonorable prophet and (his) companions and gives an
impression of revelation as if it is to serve the prophet’s wishes and desires. In this way,
it would confuse muslim believers and allow for people with an ulterior motive to reach
their bad intentions. In this work, we examine how mainstream commentaries assess
these narrations. Furthermore, we strived to indicate the academic value and credentials
of narrations utilizing a more recent, modern work focused specifically in this topic.
Keywords: al-Ahzaab, 37, the purposes of revelation, Tafser
*) Yrd. Doç. Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi. İlahiyat Fakültesi,
(e-posta: celalettindivlekci@sdu.edu.tr).
 göstermeyi
planını gerektirebilir.
vermesi yönüyle, çoğuZirazaman
nüzul yorumun
sebebinin,çerçevesini
ayet(ler)inbelirlemek
tarihsel arka
ve
planını vermesi
yönlendirmek yönüyle,
gibi çoğuvardır.
bir işlevi zamanDolayısıyla
yorumun çerçevesini
bu konudabelirlemek ve
gösterilecek
yönlendirmek
herhangi gibi bir ya
bir gevşeklik işlevi vardır. ayeti
da ihmal, Dolayısıyla bu konuda gösterilecek
kabul edilemeyecek yorumlara
herhangi
maruz
90 birDr.gevşeklik
Celalettin ya
/ Yrd.bırakabilmektedir.
Doç. da ihmal, ayeti kabul EKEV
DİVLEKCİ edilemeyecek
AKADEMİ yorumlara
DERGİSİ
maruz bırakabilmektedir.
Nitekim Ahzâb Suresi 37.GİRİŞ ayetinin inişiyle ilgili kimi rivâyetler,
bu Nüzul Nitekim
sebebi, bir
hassasiyet Ahzâb
ve kısım Suresi
Kur’an
titizlik 37. ayetinin
ayetlerinin,
gösterilmediği içininişiyle
hükmünü ilgili
açıklamak
muteber yakimi
kabul rivâyetler,
da kendisini
edilen hikâ-
tefsir
ye etmek yahut reddetmek gibi hususlar için indiği rivâyet edilen bir takım olaylardır.1
bu hassasiyet ve
kitaplarında titizlik
alıp,gösterilmediği için muteber kabul edilen tefsir
Tefsir âlimleri, yer
nüzul sebepleriyleMüslümanların zihnini
ilgili rivâyetlerin sıhhatini tespitteve
çoğu gönlünü
zaman ti-
tizkitaplarında yer usulüalıp,
davranmışlar, hadis ilminin,Müslümanların zihnini
sahih hadisler için öne ve gönlünü
sürdüğü şartların bu rivâ-
bulandırabilmiştir.
yetlerde de mevcut olmasını gerekli görmüşlerdir. Yani nüzul sebebi olarak nakledilen
bulandırabilmiştir.
rivâyetlerin şâz ve illetli olmayarak, isnâdı Hz. Peygamber’e (s.a) veya sahâbeden yahut
Bir birine
sonrakilerden yönüyle hadis,kadar
varıncaya tefsir,
adaletkelam
ve zabtve İslam
sahibi Tarihini
kimselerin, ilgilendiren;
kendileri gibi kim-
selerden muttasıl ve merfu
Bir yönüyle senetlerle
hadis, rivâyet
tefsir, ettikleri
kelam sahih hadis
ve İslam niteliğinde
Tarihini olmasını
ilgilendiren;
diğer bir yönüyle insanların Hz. Peygamber'e (s.a) ve vahye bakış açısını
istemişlerdir.2
diğer bir yönüyle insanların Hz. Peygamber'e (s.a) ve vahye bakış açısını
Bilindiğieden
alakadar gibi muttasıl bir senedle Hz.
bu rivâyetlerin Peygamber’e
sened tenkidi isnâd edilen durmanın
üzerinde bir rivâyet yagerekli
doğru-
dan doğruya eden
alakadar sahâbîlerden ya da onlardan
bu rivâyetlerin bizzat
sened işitme yoluyla
tenkidi üzerinde nakilde bulunan gerekli
durmanın tabiiler-
olduğunu
den düşündük.
gelmektedir. Bu durumdaRivâyetlerin
eğer bir ayetdeğerlendirme ve tenkidinde,
veya surenin nüzulüne günümüz
şahit olan sahâbî olayı
olduğunu
anlatırken düşündük.
kaynak olarak Rivâyetlerin
kendini değerlendirme
göstermişse, bu haber ve
sahih tenkidinde,
kabul edilir. günümüz
Rivâyet tabiî
araştırmacılarından Zâhir Avâd el-Elmeî’nin mea'l-Mufessirîn ve'l-
vasıtasıyla geliyor ve bir sahâbîye nisbet ediliyorsa, bu da
araştırmacılarından Zâhir Avâd el-Elmeî’nin mea'l-Mufessirîn ve'l-makbul sayılır. Ancak söz ko-
nusu haberi herhangi
Müsteşrikîn bir tabiî, sahâbîyi
adlı eserinden azamiatlayarak
şekilde naklediyorsa,
istifade ettik.bu tarz bir rivâyet mürsel
haber olarak kabul
Müsteşrikîn adlıedileceği
eserindeniçin,azami
böylesişekilde
haberlerin kabulünde
istifade ettik. iki şart ileri sürülmüştür.
Bu şartlar şunlardır:
1. Problemin Ortaya Konması
(I) Söz1.konusu mürsel haber
Problemin Ortayabaşka bir mürsel haberle takviye edilmelidir.
Konması
(II) Sebebi
“Birnüzule
mümin konu olan mürsel
erkek veya birrivâyet, Mücahid
mümin b. Cebr,
kadının, İkrimeveveResulü
Allah Saîd b. Cü-
bir
beyir gibi sahâbeden
“Bir mümin hadiserkek
rivâyetveya
etmekle
birmeşhur
mümin olan tabiîn müfessirlerinden
kadının, Allah ve Resulü birinden
bir
nakledilmelidir.
emir ve hüküm 3
verdiklerinde artık onların, işlerinde başkasını seçme
emir ve hüküm verdiklerinde artık onların, işlerinde başkasını seçme
Nüzul sebeplerinin kabulü, bazen çok daha fazla dikkat ve titizlik göstermeyi gerek-
hakları olamaz. Allah'ın ve Resulünün emrine itaat etmeyenler doğru
tirebilir.
hakları Ziraolamaz.
nüzul sebebinin,
Allah'ınayet(ler)in tarihsel arka
ve4 Resulünün planınıitaat
emrine vermesi yönüyle, çoğu
etmeyenler doğruza-
man yorumun çerçevesini
yoldan açıkça sapmışlardır.” 4 belirlemek ve yönlendirmek gibi bir işlevi vardır. Dolayısıyla
buyoldan
konudaaçıkça sapmışlardır.”
gösterilecek herhangi bir gevşeklik ya da ihmal, ayeti kabul edilemeyecek
yorumlara maruz bırakabilmektedir.
Tefsirlerin belirttiğine göre bu âyetin iniş sebebi Hz.
Nitekim Ahzâb Suresibelirttiğine
Tefsirlerin 37. ayetinin inişiyle
göre ilgili
bukimi rivâyetler,
âyetin inişbu hassasiyet
sebebi veHz.
ti-
tizlik gösterilmediğiZeyd
Peygamber'in, için muteber kabul edilen
b. Hârise tefsir kitaplarında
(ö.8/m.629) yer alıp, Müslümanların
ile Zeyneb bint Cahş'ı
Peygamber'in,
zihnini Zeyd b. Hârise (ö.8/m.629) ile Zeyneb bint Cahş'ı
ve gönlünü bulandırabilmiştir.
5
(ö.20/m.629) evlendirmesidir. 5 Zeyd toplumsal sınıf itibariyle köle olup,
Bir yönüyle hadis,
(ö.20/m.629) tefsir, kelam ve Zeyd
evlendirmesidir. İslam Tarihini
toplumsal ilgilendiren; diğer bir köle
sınıf itibariyle yönüyle in-
olup,
sanların Hz. Peygamber’e (s.a) ve vahye bakış açısını alakadar eden
Hz. Peygamber tarafından özgürlüğüne kavuşturulmuş, bu arada evlatlığı bu rivâyetlerin sened
Hz. Peygamber
tenkidi tarafından
üzerinde durmanın özgürlüğüne
gerekli kavuşturulmuş,
olduğunu düşündük. bu değerlendirme
Rivâyetlerin arada evlatlığı ve
olma şerefine
tenkidinde, günümüznâil olmuştur. Hz.Zâhir
araştırmacılarından ZeynebAvâd ise Peygamber
el-Elmeî’nin Efendimiz’le
mea’l-Mufessirîn ve’l-
olma şerefine nâil olmuştur. Hz. Zeyneb ise Peygamber Efendimiz’le
Müsteşrikîn adlı eserinden azami şekilde istifade ettik.
arasında akrabalık bağı olan, soylu bir ailedendi.
arasında akrabalık bağı olan, soylu bir ailedendi.
1) İbn Âşûr, et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, I, 46.
2) Demirci, Tefsir Usulü, s. 233-234.
3) Polat, Müresel Hadisler, ss. 118-135.
4
4ْ ْ ََََ ُ ‫رسُولَه‬ َ ‫ﷲَ َو‬ ‫ْص ه‬ ‫ﷲُ َو َرسُولُهُ أَ ْمرًا أَ ْن يَ ُكونَ لَهُ ْم ْال ِخيَ َرةُ ِم ْن أَ ْم ِر ِه ْم َو َم ْن يَع‬
‫ضى ه‬َ ََ‫َوو َمماا َك َكانَانَ لِل ُمم ْؤْؤ ِمم ٍنن َوو َ ََلَل ُمم ْ ْؤؤ ِممنَنَ ٍةٍة إِإ ََذذاا قق‬
4) ْ ْ ََََ ُ‫ﷲَ َو َرسُولَه‬ ‫ْص ِ ه‬
ِ ‫ﷲُ َو َرسُولُهُ أَ ْمرًا أَ ْن يَ ُكونَ لَهُ ْم ْال ِخيَ َرةُ ِم ْن أَ ْم ِر ِه ْم َو َم ْن يَع‬‫ضى ه‬َ ِ ِ ُ َ ٍ ِ ُِ َ َ
‫ض َ ًَل ًَل ُم ً ِبينًا‬
َ َ ‫ض هل‬ Ahzâb, 33/36.
َ Ahzâb, 33/36.
َ ‫ض هل‬
‫ضَلَل ُمبِينا‬ َ Ahzâb, 33/36.
5
5Beğavî, Meâlimü’t-Tenzîl,
Beğavî, Meâlimü’t-Tenzîl,VI, VI,353.
353.

33
 AHZÂBZeyd
SURESİile37.Zeyneb’in
AYETİYLE İLGİLİ NÜZUL
evliliği, Hz. SEBEBİ
Peygamber tarafından açıkça
91
RİVAYETLERİ VE İLMÎ DEĞERİ
belirtilmiş olmasa da, araştırmacılar tarafından toplumsal sınıf farklılığını
1. Problemin Ortaya Konması
ortadan kaldırmaya doğru atılmış bir adım olarak yorumlanmıştır.6
“Bir mümin erkek veya bir mümin kadının, Allah ve Resulü bir emir ve hüküm ver-
diklerinde artık onların, işlerinde başkasını seçme hakları olamaz. Allah’ın ve Resulünün
Ne ki işaret etmiş olduğumuz bu sınıf farklılığı karı-koca
emrine itaat etmeyenler doğru yoldan açıkça sapmışlardır.”4
Tefsirlerinderinden
ilişkilerini belirttiğineetkilemiş,
göre bu âyetin iniş sebebi
bu husus Hz. Peygamber’in,
zaman zaman ZeydZeyd b. Hârise
tarafından
(ö.8/m.629) ile Zeyneb bint Cahş’ı (ö.20/m.629) evlendirmesidir.5 Zeyd toplumsal sı-
Peygamber Efendimiz’e
nıf itibariyle köle intikal tarafından
olup, Hz. Peygamber ettirilmiş, Peygamber
özgürlüğüne Efendimiz
kavuşturulmuş, de
bu arada
evlatlığı olma
kendisine şerefine nâil
evliliğini devamolmuştur.
ettirmeHz. hususunda
Zeyneb ise Peygamber Efendimiz’le
nasihatlerde arasında
bulunmuştur. 7
akrabalık bağı olan, soylu bir ailedendi.
Buna rağmen
Zeyd Zeyd ile
ile Zeyneb’in Zeyneb’in
evliliği, evlilikleri
Hz. Peygamber yaklaşık
tarafından birbelirtilmiş
açıkça sene sonra bitme
olmasa da,
araştırmacılar
noktasına tarafından
gelmiştir. 8 toplumsal sınıf farklılığını ortadan kaldırmaya doğru atılmış bir
adım olarak yorumlanmıştır. 6

Ne ki
Bu işaret etmiş
noktada olduğumuz
tefsir bu sınıf
ve tabakât farklılığı karı-koca
kitaplarında, ilişkilerini
sallantıda olanderinden etkile-
bu evliliğin
miş, bu husus zaman zaman Zeyd tarafından Peygamber Efendimiz’e intikal ettirilmiş,
bitiş sebebiEfendimiz
Peygamber olarak kabul edilebilecek
de kendisine evliliğinifarklı
devamvaryantları olan bir
ettirme hususunda olaya yer
nasihatlerde bu-
lunmuştur. Buna rağmen Zeyd ile Zeyneb’in evlilikleri yaklaşık bir sene sonra bitme
7
verilir ki bu olay aynı zamanda bir başka evliliğe doğru atılmış bir adımı
noktasına gelmiştir.8
da Bu
anlatır. Butefsir
noktada olay aynı zamanda,
ve tabakât kitaplarında,bazı müfessirler
sallantıda tarafından
olan bu evliliğin Ahzâb
bitiş sebebi ola-
rak kabul edilebilecek farklı varyantları olan bir olaya yer verilir ki bu olay aynı zamanda
Suresi 37. ayetinin nüzul sebebi olarak kabul edilir. Buna geçmeden önce
bir başka evliliğe doğru atılmış bir adımı da anlatır. Bu olay aynı zamanda, bazı müfessir-
ler tarafından
söz Ahzâb Suresi
konusu ayetle 37. ayetinin
ilgili iki hususa nüzul sebebi
dikkat olarakistiyoruz.
çekmek kabul edilir. Buna geçmeden
önce söz konusu ayetle ilgili iki hususa dikkat çekmek istiyoruz.
‫ﷲَ َوتُ ْخفِي َِي نَ ْف ِسكَ َما‬ ‫ق ه‬ِ ‫ﷲُ َعلَ ْي ِه َوأَ ْن َع ْمتَ َعلَ ْي ِه أَ ْم ِس ْك َعلَ ْيكَ َزوْ جَكَ َواته‬ ‫َوإِ ْذ تََُو ُل لِله ِذي أَ ْن َع َم ه‬

َ َ‫ق أَ ْن ت َْخشَاهُ ََلَ هما ق‬

َ‫ضى زَ ْي ٌ ْ ِم ْنهَا َوطَرً ا زَ هوجْ نَا َكهَا لِ َك ْي ََل يَ ُكون‬ ُّ ‫ﷲُ أَ َح‬ ‫اس َو ه‬
َ ‫ﷲُ ُم ْب ِ ْي ِه َوت َْخشَى النه‬ ‫ه‬
‫ضوْ ا ِم ْنه هُن َوطَ ًرا َو َكانَ أَ ْم ُر ه‬
ً ‫ﷲِ َم ْفع‬
‫ُوَل‬ َ َ‫اج أَ ْد ِعيَائِ ِه ْم إِ َذا ق‬
ِ ‫َعلَى ْال ُم ْؤ ِمنِينَ َح َر ٌج َِي أَ ْز َو‬
“Bir zaman, Allah’ın kendisine lütufta bulunduğu, senin de lütufkâr davrandığın ki-
“Birevlilik
şiye ‘Eşinle zaman,
bağını Allah'ın kendisine
koru, Allah’tan lütufta Bunu
kork’ demiştin. bulunduğu, seninileride
derken Allah’ın de
açıklayacağı
lütufkâr şeyi içinde gizliyordun,
davrandığın kendisinden
kişiye ‘Eşinle evlilikçekinme
bağınıhususunda Allah’ın önceliği
koru, Allah'tan kork’
bulunduğu halde sen halktan çekiniyordun. Zeyd onunla beraber olduktan sonra, mü-
minlere evlâtlıklarının
demiştin. Bunu derken-kendileriyle beraber ileride
Allah'ın olup ayrıldıkları- eşleriyle evlenmeleri
açıklayacağı şeyi içinde hu-
susunda bir sıkıntı gelmesin diye seni o kadınla evlendirdik. Allah’ın emri elbet yerine
gizliyordun,
getirilecektir.”kendisinden
Ahzâb, 33/37. çekinme hususunda Allah'ın önceliği bulunduğu
halde senMeâlimü’t-Tenzîl,
5) Beğavî, halktan çekiniyordun.
VI, 353. Zeyd onunla beraber olduktan sonra,
6) Elmeî, Mea’l-Müfessirîn, s. 63; Ebû Şehbe, el-İsrâiliyyât, s. 324. Krş. Karaman, v.d. Kur’an Yolu, IV,
müminlere
386. evlâtlıklarının -kendileriyle beraber olup ayrıldıkları-
7) İbn Kesîr, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, XI, 171.
eşleriyle evlenmeleri hususunda bir sıkıntı gelmesin diye seni o kadınla
8) Elmeî, age. s. 63.
evlendirdik. Allah'ın emri elbet yerine getirilecektir.” Ahzâb, 33/37.

6
 n Rasulü Kur’an’dan bir şey gizleyecek olsaydı, bu ayeti
i.”9 sözü de eklenince mesele iyice problematik hale gelmektedir.

Söz konusu rivâyet özetle şu şekildedir: “Hz. Peygamber Zeyd b.

yi görmek için Zeyd'in
92 / Yrd. Doç. evine gelir. Zeyd
Dr. Celalettin evde yoktur. Kapıya
DİVLEKCİ eşi AKADEMİ DERGİSİ
EKEV

b çıkar. Zeyneb, Hz. Peygamber’i eve davet eder. Hz. Peygamber

ette geçen etmez ‫“ َوتُ ْخفِي َِي نَ ْف ِسكَ َما ه‬Allah'ın ileride açıklayacağı
‫َّللاُ ُم ْب ِ ْي ِه‬
eti kabul AyetteAyette ve geçen
bir
geçen şeyler ‫ َِي نَ ْف ِسكَ َما ه‬geri
söyleyerek
‫َّللاُ ُم ْب ِ ْي ِه‬ ‫ َوتُ ْخفِي‬döner.
“Allah'ın
“Allah’ın Zeyneb
ileride
ileride buaçıklayacağı
açıklayacağı bir şeyi için-
içinde de gizliyordun”
gizliyordun” ifadesiyle ‫اس‬
ifadesiyle ‫ه‬ ‫ن‬‫ال‬ ‫َى‬‫ش‬
َ “Eyifadesiyle ْ
‫َخ‬ ‫ت‬‫و‬ “sen
“sen
َ evirip halktan çekiniyordun”
halktan ifadelerine özel-
den yalnızca
bir şeyi şu kadarınıiçinde anlamıştır:
gizliyordun” kalpleri
likle dikkat çekmek istiyoruz. Zira ayetteki bu َ iki ifade zikredeceğimiz
‫ َوت َْخشَى‬sen
‫ النهاس‬çeviren “sen halktan
nüzul sebebinin
un” ifadelerine
oksandan bir yerde
uzaksın.” özellikle
ayete
Kocası dikkat
montajlandığıZeyd çekmek yerdir.
eve istiyoruz.
Bahse çekmek
dönünce Zira
konu ayetteki
nüzul
Zeyneb sebebi
olanları rivayetlerine Hz. Âişe’nin
çekiniyordun” ifadelerine özellikle dikkat istiyoruz. Zira ayetteki
“Eğer Allah’ın Rasulü Kur’an’dan bir şey gizleyecek olsaydı, bu ayeti gizlerdi.”9 sözü de
eZeyd
zikredeceğimiz
Hz. nüzul sebebinin bir yerde ayete montajlandığı
bu ikiPeygamber'in
eklenince
ifade mesele yanına
zikredeceğimiz gider
iyice problematik nüzulvesebebinin
ona
hale‘Ya Rasülallah
gelmektedir.
bir yerde ayete evime montajlandığı
ahse konu niçin
nüzul Söz sebebi
konusu rivayetlerine
rivâyet Hz.Zeyneb'i
Âişe’nin “Eğer Zeyd b. Hârise’yi gör-
gelmişsiniz
yerdir. Bahse içeri girmediniz?
konu nüzulözetle Herhalde
sebebi şu şekildedir:
rivayetlerine “Hz.beğendiniz...
Peygamber
Hz. Âişe’nin “Eğer
mek için Zeyd’in evine gelir. Zeyd evde yoktur. Kapıya eşi Zeyneb çıkar. Zeyneb, Hz.
Rasulü Kur’an’dan
Peygamber’i bir eve şey
davet gizleyecek
eder. Hz.bir olsaydı,
Peygamber bu kabul
bu daveti ayeti etmez vebubir şeyler
eniz ondan
Allah’ınayrılayım’ Rasulü der. Bunun
Kur’an’dan üzerine Hz.
şey Peygamber
gizleyecek ‘Eşini
olsaydı, ayetisöyleye-
rek geri döner. Zeyneb bu sözlerden yalnızca şu kadarını anlamıştır: “Ey kalpleri evirip
asözü de
veeklenince
tut gizlerdi.”
Allah'tan
çeviren
9
sözü
mesele
senkork!’
de
iyice
hereklenince der.problematik
noksandan Fakat
mesele
uzaksın.” Zeyd hale
iyice
Kocasıbunu gelmektedir.
yapamaz.
problematik
Zeyd haleEşi
eve dönünce gelmektedir.
Zeyneb olanları anlatır.
Zeyd Hz. Peygamber’in yanına gider ve ona ‘Ya Rasülallah evime kadar gelmişsiniz niçin
10
b’i boşar. rivâyet
z konusu İddeti
içeri
bitince
özetle deşu Zeyneb’le
girmediniz? şekildedir:
Herhalde
Hz.
“Hz.
Zeyneb’i
Peygamber
Peygamber
beğendiniz...
evlenir”
Zeyd b. ondan ayrılayım’ der. Bu-
Dilerseniz
Söz konusu rivâyet özetle şu şekildedir: “Hz. Peygamber Zeyd b.
nun üzerine Hz. Peygamber ‘Eşini yanında tut ve Allah’tan kork!’ der. Fakat Zeyd bunu
görmek için
Kıssacılara Zeyd'in
ait görmek evinehaber
bir başka gelir. ise
Zeyd evde yoktur. Kapıya eşi
yapamaz.
Hârise'yi Eşi Zeyneb’i
için Zeyd'in boşar.şu şekildedir:
İddeti
evine bitince
gelir. de “Hz.
Zeyd Peygamber
Zeyneb’le
evde Hz. Peygamber
yoktur. Kapıyaevlenir”
eşi 10
nkar. Zeyneb,
evine gelir, Hz.
Zeyneb
Peygamber’i
Kıssacılara
Zeyneb'i
çıkar. ait bir
evin
Zeyneb,
eve davet
Hz.başka
ortasında haber eder.
oturmuş
Peygamber’i ise şuHz.
eve
Peygamber
birşekildedir:
vaziyette
davet “Hz.
eder. kokuPeygamber Zeyd’in evi-
Hz. Peygamber
ne gelir, Zeyneb’i evin ortasında oturmuş bir vaziyette koku ezerken görür ve
nkabul
görüretmez‫الخالَين‬
buvedaveti
ve bir‫أحسن‬şeyler
kabul etmez
söyleyerek
‫َتبارك َّللا‬ geri‫سبحان‬
‫النور‬şeyler
ve bir ‫خالق‬ döner.
söyleyerek
Zeyneb
“Ey nuru
“Ey nuru
geri
bu Allah’ım her türlü nok-
yaratan
yaratan
döner. Zeyneb bu
yalnızca şu sandan uzaksın.
kadarını Yaratanların
anlamıştır: “Ey en güzelievirip
kalpleri yücelerçeviren
yücesisin.”
sen diyerek dönüp gider. Zeyd
m hersözlerden
türlüevenoksandan uzaksın.
yalnızcaZeyneb
gelince, şu kadarını Yaratanların
olanları anlamıştır:
anlatır. Bunun enüzerine
“Ey güzeli
kalpleri
Zeydyüceler
evirip çeviren sen
eşine, ‘Herhalde sevgin Hz.
ndan Peygamber’in
uzaksın.” Kocası gönlüne
Zeyd düştü...
eve İstersen seni
dönünce Zeyneb boşayayım
olanlarıda Hz. Peygamber alsın’ der.
in.” her
diyerek dönüp gider.
noksandan uzaksın.” Zeyd eve gelince,
Kocası Zeyd eve Zeyneb
dönünce olanları
Zeyneb olanları
Zeyneb, ‘Korkarım sen beni boşarsın ama o benimle evlenmez’ der. Derken Zeyd Hz.
ydBunun
Hz. Peygamber'in
Peygamber’in
üzerine yanına gider
yanına‘Herhaldeve ona
gider veyanına ‘Ya
Zeyneb’i Rasülallah
boşamak evime
istediğini söyler. Hz. evime
Peygamber ise
anlatır. ZeydZeyd eşine,
Hz. Peygamber'in sevgin
giderHz. ve Peygamber'in
ona ‘Ya Rasülallah
kendisine, ‘eşini yanında tutmasını ve Allah’tan korkmasını’ emir bu­yurur”11
mişsiniz niçin içeri girmediniz?
e düştü... Herhalde Zeyneb'i beğendiniz...
kadarİstersen
gelmişsinizseni niçin
boşayayım
Bu rivayetleri Ahzâb da Hz.
içeri Suresinin
girmediniz? Peygamber
mezkûrHerhalde alsın’
Zeyneb'i
ayetlerinin der.sebebi
nüzul beğendiniz...
olarak kabul et-
ondan ayrılayım’
b, ‘Korkarım tiğimizde,der.
senondan Bunun
karşımıza
beni ayrılayım’
boşarsın amaüzerine
evlatlığının Hz. Peygamber
karısına göz koyan ‘Eşini
(!) top­lumun baskı ve kınamasın-
Dilerseniz der. oBunun
benimle üzerineevlenmez’ der.
Hz. Peygamber ‘Eşini
dan kurtulmak için de kendisine kılıf ola­bilecek ayetler indiren bir Peygamber (!) Bu
nut Zeyd
ve Allah'tan
yanında
kork!’ der.
Hz.Peygamber’in
Peygamber'in arzusunun
tut ve Allah'tan
Fakatgerçekleşmesine
yanına Zeyd
kork!’gider bunuZeyneb'i
der.veFakat
yapamaz.
önayak Zeydolan, Eşi konumunda bir sahâbî (!)
koca
boşamak
bunu yapamaz. Eşi
oşar. İddeti ve nihayet
bitince dekocasının
Zeyneb’le nikâhı
Hz.altındayken
Peygamber bir başkasıyla
evlenir”10 evlenmek için kocasını adeta yön-
10
Zeyneb’i boşar.
lendiren bir İddeti bitince
kadın sahabî ve de Zeyneb’le
müminlerin Hz.(!)Peygamber
annesi tablosu ortayaevlenir”
çık­maktadır.

sacılara ait bir 2.başka

Müfessirlerin
haber ise Konuya Bakışı: “Hz. Peygamber
şu şekildedir:
Kıssacılara ait bir başka haber ise şu şekildedir: “Hz. Peygamber
İbn Sa’d (ö.230) ve Taberî (ö.310) gibi tarihçilerin gelişigüzel naklettiği bu tür rivâ-
ine gelir, Zeyneb'i evin ortasında oturmuş bir vaziyette koku
Zeyd'inyetler, ileride
evine üzerinde
gelir, Zeyneb'iduracağımız üzere, gerek
evin ortasında sened gerekse
oturmuş metin açısından
bir vaziyette koku tenkide
, Tevhid, 22; açık olmasına
Müslim, İman, rağmen,
77. maalesef Semerkandî
örür ve ‫“ سبحان خالق النور َتبارك َّللا أحسن الخالَين‬Ey nuru yaratan (ö.375), Zemahşerî (ö.457), Beğavî (ö.510)
ezerkenvegörür ve er-Râzî
Fahreddin ‫(الخالَين‬ö.606)
‫ أحسن‬gibi
‫َتبارك َّللا‬
bir ‫النور‬müfessirlerin
kısım “Ey nurukendisine
‫سبحان خالق‬eserlerinde yaratanyer bula-
, age. s. 11.
her türlü noksandan
bilmiştir. uzaksın. Yaratanların en güzeli yüceler
Allah’ım her türlü noksandan uzaksın. Yaratanların en güzeli yüceler
” diyerek dönüp gider.
9) Buhârî, Tevhid,Zeyd eveİman,
22; Müslim, gelince,
77. Zeyneb olanları
yücesisin.” diyerek dönüp gider. Zeyd eve gelince, Zeyneb olanları
10) Elmeî, age. s. 11. 5
unun üzerine11) Zeyd eşine, ‘Herhalde sevgin Hz. Peygamber'in
anlatır. Bunun üzerine Zeyd eşine, ‘Herhalde sevgin Hz. Peygamber'in
Agy.
üştü... İstersen seni boşayayım da Hz. Peygamber alsın’ der.
gönlüne düştü... İstersen seni boşayayım da Hz. Peygamber alsın’ der.
Korkarım sen beni boşarsın ama o benimle evlenmez’ der.
Zeyneb, ‘Korkarım sen beni boşarsın ama o benimle evlenmez’ der.
eyd Hz. Peygamber'in yanına gider ve Zeyneb'i boşamak
AHZÂB SURESİ 37. AYETİYLE İLGİLİ NÜZUL SEBEBİ 93
RİVAYETLERİ VE İLMÎ DEĞERİ

Bu konuda, müfessirleri “rivâyetleri kullanmakta sakınca görmeyenler”, “rivâyetleri

doğru bulmamakla birlikte bir sakınca içermediğini düşünenler” ve “rivâyetleri kabul
edilemez görenler” şeklinde üç grupta ele alabiliriz.
Yukarıda ismi geçen müfessirleri birinci grupta, Elmalılı Hamdi Yazır (ö.1942) ve Tâhir
b. Âşûr (ö.1973) gibi müfessirlerimizi ikinci grupta; İbnü’l-Arabî (ö.543), Kurtubî (ö.671)
ve İbn Kesîr (ö.774) gibi müfessirleri de üçüncü grupta mütalaa etmek mümkündür.
Hem dirayet hem de rivâyet ilimleri açısından kabul edilmesi mümkün olmayan bu tür
rivâyetlerin, ilim geleneğinin temel referansları konumunda olan eserlere girmiş olması,
bu eserlerin ilim çevreleri ve dini bilgisi ortalamanın üzerindeki halk kitleleri üzerindeki
etkisi dikkate alındığında endişe vericidir.

2.1. Rivâyetleri kullanmakta sakınca görmeyenler:

a. Semerkandî: Rivâyet malzemesini değerlendirme noktasında İbn Cerir gibidir;
tefsirinde rivâyetlerin pek azı hariç tenkit ve tercihte bulunmaz. Ayrıca Kelbî ve Süddî
gibi tüküllime fih olan kişilerden rivayette bulunur.12
Müfessir, birisi Katâde diğeri İbn Abbas’tan gelen, yukarda özetini vermiş olduğu-
muz iki rivâyete yer verir. Semerkandî’nin burada problem olarak gördüğü husus, Hz.
Peygamber’in evli bir kadını beğenmiş olması değil de, Zeyneb’i boşaması konusunda,
Zeyd’e içinden geçenin tam tersini söylemesidir.
Semerkandî aslında bulduğunu zannettiği çözümle, problem ettiği hususu daha da
karmaşık hale getirir. Ona göre, Peygamber’in içinden boşamasını istediği halde Zeyd’e,
“boşama” demesi bir tür “emr-i bil maruf”tur. Hz. Peygamber böyle yapmakla nefsinin
isteğini reddetmiştir. Aynı zamanda bu Peygamberî bir ameldir de.13
Görüldüğü üzere müfessir rivâyetin senedi yahut içeriğinde herhangi bir beis görme-
b. el-Beğavî:
mekte, Hz. Peygamber’in Zeyd’e eşini boşama konusunda Tefsirde
içinden geçeni imam
söylememesini olduğu ka
de nefsini terbiye etmesi şeklinde izah etmektedir.
imam olan, Sübkî'nin (ö.771) övgüsüne mazhar
b. el-Beğavî: Tefsirde imam olduğu kadar fıkıhta ve hadiste de imam olan, Sübkî’nin
(ö.771) övgüsüne mazhar olmuş14 Beğavî, ‫ﷲُ ُم ْب ِ ْي ِه‬‫ك َما ه‬ َ ‫“ َوتُ ْخفِي َِي نَ ْف ِس‬Allah’ın
“Allah'ın ileride a
ileride açıklayacağı şeyi içinde gizliyordun.” ayetinin tefsirinde
15
15 İbn Abbas’a nisbet edi-
gizliyordun.”
len şu rivâyete yer verir: “Yani içinde Zeyneb’i ayetinin16 Müfessirimiz
sevdiğini gizliyordun.” tefsirinde İbn Abbas'a

12) Zehebî, et-Tefsir ve’l-Müfessirûn, I, 227. yer verir: “Yani içinde Zeyneb'i sevdiğini gizl
13) Bkz. Semerkandî, Bahru’l-Ulûm, III, 51-53. Semerkandî akıl ve izan ölçülerini zorlayan şöyle bir
bu rivâyetin etkisiyle olsa gerek, devamında şö
izahta bulunur: Hz. Peygamber, ileride kendisine eş olacağı bildirildiği halde Zeyneb’i Zeyd’le ev-
lendirmiştir. Evlilikleri yürümeyince, Zeyneb’in kendisine eş olacağını bildiği halde, boşanmalarını
içinden,
tasvib etmemiştir. Zeyd karısını boşadığında da “millet Zeydkarısıyla
evlatlığının kendisinden
evlendi” derayrılsa da Zeyneb’i b
korkusuyla
Zeyneb’i nikâhına almaktan kaçınmıştır. Daha sonra Allah evlatlık kurumunun kalktığını göstermek
için Zeyneb’le evlenmesini emir buyurmuş, o da bunun üzerine evlenmiştir. Semerkandî, age. III,
54.
Bu rivâyetleri dirayet tefsirinin iki büyü
14) Zehebî, et-Tefsir ve’l-Müfessirûn, I, 236. Râzî ve Zemahşerî’nin de muhteva açısından ka
15) Ahzâb, 33/37.
16) Bkz. Beğavî, Meâlimü’t-Tenzîl, VI, 355. çekicidir.

c. er-Râzî: Râzî'nin konuyla ilgili yaptı

kendisinin rivâyet ilimlerindeki konumuna kısa
94 / Yrd. Doç. Dr. Celalettin DİVLEKCİ EKEV AKADEMİ DERGİSİ

bu rivâyetin etkisiyle olsa gerek, devamında şöyle der: “Hz. Peygamber içinden, Zeyd
kendisinden ayrılsa da Zeyneb’i ben alsam diyordu.”17
Bu rivâyetleri dirayet tefsirinin iki büyük ismi olan Fahreddin er-Râzî ve Zemahşerî’nin
de muhteva açısından kabul edilir bulması dikkat çekicidir.
c. er-Râzî: Râzî’nin konuyla ilgili yaptığı nakle geçmeden önce, kendisinin rivâyet
ilimlerindeki konumuna kısaca temas edelim: “Râzî, tefsirinde yeri geldikçe hadis usûlü
konularında da görüş beyan eder. Tefsirinin mukaddimesinde, lafızların delâletinden bah-
sederken kısaca âhad ve mütevatir haberlere işaret eder”18
Bazen hadisin sıhhatinden bahseder; “Bu hadis meşhur olduğu gibi mütevatirdir, teva-
türen sabit oldu ki, sahih hadiste rivâyet edilir, bu meşhur hadistir”, gibi ifadeler kullanır.
Râvîlerin durumundan bahsettiği de olur: “Haccâc b. Ertâ’ın rivâyeti zayıftır, bu hadis
rivâyet yönünden zayıftır” demesi gibi. Râzî aklî yönlerden belirli bir rivâyete kâni ol-
mazsa onu kabul etmez. İsterse râvîler büyük muhaddislerden olsun.”19
Ne gariptir ki Râzî’nin tavrı bu olmasına rağmen söz konusu asılsız rivâyetlerden o
da etkilenmiş ve bir cümleyle de olsa bunlara yer ver­miştir. Râzî, “Allah’ın ileride açık-
layacağı şeyi içinde gizliyordun” Ahzâb, 33/37. ayetinin tefsirinde şöyle der: “Zeyneb’le
evlenme isteğini gizliyordun.”20
d. Zemahşerî: Zemahşerî söz konusu asılsız rivâyeti naklettikten sonra, Hz.
Peygamber’in kalbinde gizlediği şeyin ne olduğu sorusunu sorar ve bu soruya, “Zeyneb’i
sevmesidir” şeklinde cevap verir.21
Rivâyet ilimlerinde öne çıkmış müfessirlerden, haklı olarak beklenen, ilmî müktese-
batlarıyla mütenasip bir şekilde bu rivâyetleri tenkit süzgecinden geçirmek ve rivâyetin
okurda oluşturacağı menfi düşüncelere imkân vermemektir. Aynı şekilde Kur’an’a yak-
laşımlarında dirayeti önceleyen müfessirlerden beklenen de bu rivâyette dile getirilen
çarpıklığı görmeleri ve reddetmeleridir.
Öte yandan tefsirlerde kendisine yer bulan bu rivâyetlerin peşin fikirli ve art niyetli bir
takım oryantalistlere malzeme olacağı malumdur. Nitekim Leon Caetani, Emile Dermen-
ghem ve Savary gibi kimileri bu rivâyetleri kullanmakla kalmamışlar, bir takım ekleme
ve ilavelerde bile bulunmuşlardır.22

2.2. Rivâyetler doğru olsa bile bir sakınca içermediğini düşünenler:

Bu rivâyetleri asılsız kabul etmekle birlikte, gerçek olduğu kabul edilse bile ortada bir
sakınca olmadığını düşünen müfessirlerimiz de vardır. Elmalılı Hamdi Yazır (ö.1942) ve
Tâhir b. Âşûr (ö.1973) konuya bu şekilde yaklaşmaktadır.
17) Agy.
18) Geniş bilgi için bkz. Denizkuşları, Tahrîç Çalışmaları ve et-Tefsîru’l-Kebirde Hadis, s. 15-19.
19) Agy.
20) Râzî, Mefatihu’l-Ğayb, XIII, 183.
21) Zemahşerî, el-Keşşâf, III, 524.
22) Ateş, Oryantalistlerin Hz. Peygamber ile İlgili İddialarına Ce­vaplar, ss. 111-113.
 Bu olay doğru kabul edildiği takdirde acaba Elmalıl
yorumladığımuhalif
şekliylehiç bir ma'nâ olmadığından
yorumlamak mümkün müdür?bu hikâyen
Herhan
anlama esas i'tibariyle birönüne
mahzurgeçmek der.23rivâyeti
yoktur.”için
AHZÂB SURESİ 37. AYETİYLE İLGİLİyahut
NÜZULkarışıklığın
SEBEBİ 95
RİVAYETLERİ VE İLMÎ DEĞERİ
anladığı ve naklettiği şekliyle
Bu olay doğruaynen nakletmek
kabul edildiği istiyoru
takdirde ac
a. Elmalılı: Elmalılı, bu hâdise hadisşöyle
tefsirler ilmi açısından
bir fıkra sahih
derçolarak sabit değildir,
etmişler: gûyates- Resûl-i ekrem
yorumladığı şekliyle yorumlamak mümkün müd
pitini yapmakla birlikte “Ansızın görülen bir güzelin cemalini, kemâl-i nezahetle hiss-ü
takdir ederek yaradanın sun-ualeyhi
kudretinivetesbih
sellem Zeyneb’i
ve tenzih
anlama ile i’lânZeyd’e
yahut etmektenikâh ettikten
Enbiyanın
karışıklığın önüne bir zaman
şânı geçmek içi
ısmetine muhalif hiç bir ma’nâ olmadığından bu hikâyenin vukuunu farz etmekte esas
tesadüfen bir
i’tibariyle bir mahzur yoktur.” der.23
gözü ılışmış,
anladığı birden bire
ve naklettiği cemâliaynen
şekliyle gönlünde bir
nakletm
Bu olay doğru kabul edildiği ‫مَلب الَلوب‬
datakdirde acaba‫َّللا‬Elmalılı
‫سبحان‬şöyle
tefsirler merhumun
demiş, birZeyneb yorumladığı
fıkra bu şekliyle
dederç tesbihi işitmiş,
etmişler: gûyaZey
R
yorumlamak mümkün müdür? Herhangi bir yanlış anlama yahut karışıklığın önüne geç-
mek için rivâyeti Elmalılı’nınZeyd
anladığıintikalaleyhieylemiş
ve naklettiği ve sellem
şekliyle veaynen bunun
Zeyneb’i üzerine
nakletmek Zeyd’e Zeyneble
istiyoruz: suhb
nikâh ettikte
“Burada tefsirler şöyle bir fıkra derç etmişler:
görmiyerek gûya Resûl-i gelmiş
Rasulullah’a ekrem sallallahü aleyhi ve
‘ben sahibemden ayrılmak
tesadüfen bir gözü ılışmış, birden bire cemâli g
sellem Zeyneb’i Zeyd’e nikâh ettikten bir zaman sonra ona tesadüfen bir gözü ılışmış,
birden bire cemâli gönlünde bir mevki Rasulullah
demiş, almışdada ‫الَلوب‬ da‫مَلب‬ne ‫َّللا‬ var?
‫سبحان‬ Ondan demiş,
demiş, Zeyneb
seni dede bu
şüpheye
Zeyneb düşürece
tesbihi
bu tesbihi işitmiş, Zeyde söylemiş, Zeyd intikal eylemiş ve bunun üzerine Zeyneble suhbeti
muvafık görmiyerek Rasulullah’aoldu? buyurmuş,
gelmiş Zeyd
‘ben Zeyd,
intikal‘Yok
sahibemden vallahi
eylemiş
ayrılmak veben ondan
bunun
istiyorum.’ hayırdanZey
demiş,üzerine b
Rasulullah da ne var? Ondangörmedim
seni şüpheyeve düşürecek bir şey mi oldu?
lâkin şerafetinden buyurmuş,
dolayı banaZeyd, taazzum ediyor
görmiyerek Rasulullah’a
‘Yok vallahi ben ondan hayırdan başka bir şey görmedim ve lâkin şerafetinden dolayı
gelmiş ‘ben sahibemd
bana taazzum ediyor’ demiş vevakit
o vakit Rasulullah
Rasulullah
demiş, ‫ َج َك‬Rasulullah ‫ َأ‬buyurmuş”
ْ‫ ْم ِس ْك َع َل ْي َك زَ و‬da buyurmuş” 24
ne var? 24Ondan seni şüphe
• Eğer rivayetteki bu takdir müfessirin anladığı şekliyle “kemâl-i nezahatle yapılmış
bir hiss-i takdir” ise Zeyd neye “intikal”
• Eğeroldu?
ediyor? buyurmuş,
Neden
rivayetteki
25
bu olay Zeyd, müfessirin
üzerine
bu takdir ‘Yok vallahi
Zeyneb’le suh- ben ondan
anladığı şekli
beti muvafık görmüyor? Ve neden Rasülullah’a gelip eşini
görmedim veboşamak
lâkin istediğini söylüyor?
şerafetinden dolayı bana taa
Demek ki müfessir tarafındannezahatle yapılmış
“takdir” olarak bir hiss-i
yorumlanan husus, takdir”
Zeyd tarafından ise Zeyd aynıneye “intika
şekilde yorumlanmamış… Sonda bu sözlerinvakit takdirRasulullah ‫ زَ وْ َج َك‬olmasıyla
hissi ile söylenmiş ‫ َك‬suhbeti َ buyurmuş”
‫أ ْم ِس ْك َع َل ْي‬muvafık
(!) ola-
24
Neden bu olay üzerine Zeyneb’le görmüyo
yın evlilikle neticelenmesini telif etmek mümkün müdür?
• Rivâyette geçen tesbîhin Rasülullah’a
“Kalpleri eviripgelip
çevireneşini
•Allah
Eğer boşamak istediğini
nerivayetteki
yücedir!” şeklinde söylüyor?
olması
bu takdir Demek
müfessirin an
ne anlam ifade etmektedir? Bu söz sahibinin çevresine eskisi gibi bakmadığının, gönül
tarafından “takdir”
nezahatle
dünyasında bir değişiklik olduğunun ifadesidir.
olarak
yapılmış
Dolayısıyla
yorumlanan husus, ise
bir hiss-iZeyneb’i,
“Hz. Peygamber, takdir” Zeyd Zeydtara
ilk defa görmedi çok önceden tanıyordu”
şekilde şeklinde
Neden yapılacak
yorumlanmamış… bir savunmayı
Sonda
bu olay üzerine bu da çöker-
sözlerin
Zeyneb’le takdir hissi
suhbeti muvaf il
tiyor. Elmalılı rivâyeti metin açısından tenkit ederken, Peygamberimiz’in Zeyneb’i ilk
defa görmediğini, her haliyle olmasıyla (!) olayın
önceden de bildiğini evlilikle
söyleyerek,
Rasülullah’a neticelenmesini
rivâyetin
gelip eşini metin açısından
boşamak telif söylü
istediğini etme
da temelsiz olduğuna işaret eder.26 Ama rivâyette geçen “tesbih”in böyle bir bağlamda ne
müdür? tarafından “takdir” olarak yorumlanan husus,
anlama gelebileceği üzerinde durmaz.27
şekilde yorumlanmamış… Sonda bu sözlerin ta
• Rivâyette geçen tesbîhin “Kalpleri evirip çevire
23) Elmalılı, Hak Dini, VI, 3901.

yücedir!” olmasıyla
24) Elmalılı, age. VI, 3900, 3901. Krş. Kâdî İyâz, Şifâ, s. 731.
şeklinde (!) ne
olması olayın
anlamevlilikle neticelenmesini
ifade etmektedir? Bu s
25) İntikal etmenin, söylenen sözdeki manayı ve maksadı anlama, kavrama anlamına geldiğine dair bkz.
çevresine eskisi müdür?
Ayverdi, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, II, s. 1422.
gibi bakmadığının, gönül dünyasında bi
26) Saniyen, dirâyet i’tibariyle: Zeynebin hüsn-ü cemalini Resulullahın henüz yeni görüp anlamış olması
aklen şâyanı kabul değildir. Zira Zeyneb Resulullahın yakın akribasından olmakla ta çocukluğundan
beri görüp bildiği ve bâhusus henüz tesettür emredilmemiş •bulunduğu
Rivâyette geçen
için hüsn-ü yakından “Kalpleri e
tesbîhin
endamını
tanıya geldiği bir kadın iken bunu
23 ilk olarak bu kerre görülmüş beğenilivermiş diye anlatmak kendi
Elmalılı, Hak Dini, VI, 3901.
kendini tekzib eden bir hikâyedir. Elmalılı, age.yücedir!”
VI, 3901. şeklinde olması ne anlam ifade etmek
24
Elmalılı, age. VI, 3900, 3901.
27) Bu argümanı Kâdî İyâz’ın (ö.544) naklettiğine göre, Kuşeyrî de (ö.344)Krş.kullanır.
Kâdî İyâz, Şifâ, age.
Kâdî İyâz, s. 731.
s.
430. 25
çevresine eskisi gibi bakmadığının, gönül dü
İntikal etmenin, söylenen sözdeki manayı ve maksadı anlama, kavr
geldiğine dair bkz. Ayverdi, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, II, s. 1422.
23
Elmalılı, Hak Dini, VI, 3901.
24
Elmalılı, age. VI, 3900, 3901. Krş. Kâdî İyâz, Şifâ, s. 731
96 / Yrd. Doç. Dr. Celalettin DİVLEKCİ EKEV AKADEMİ DERGİSİ

Elmalılı naklettiği şekliyle rivâyeti, ne rivâyet ilimleri açısından ne de dirâyet açı-

sından doğru bulmaz, kaldı ki doğru bile olsa ortada mahzurlu bir durumun olmadığını
söyler.
b. Tâhir b. Âşûr: Söz konusu rivâyeti özet olarak veren Tâhir b. Âşûr, rivâyetin is-
nadlarında çeşitli düzeylerde vehn olmasına rağmen kıssa şeklinde gündeme getirildiğini
söyler sonra da şu ifadeyi kullanır: “Velev ki bütün bunlar doğru olsa bile, içinde nübüv-
vet makamı için kusur olabilecek bir husus yoktur.” İbn Âşûr daha sonra garip bir şekilde
bu durumun makul kabul edilebileceğini ve ortada yadırganacak bir şeyin olmadığını
izaha çalışır. Şöyle der:
• Hz. Peygamber’in Zeyneb’i Zeyd’in evinde görmesine gelirsek, eğer bu kasten bir
hareketse, Rasülullah’ın içeri girmeden önce izin istemiş olması gerekirdi, çünkü evlere
izinle girmek vaciptir, bu durumda Hz. Peygamber’in Zeyneb’in yüzünü görüp kendisini
beğendiğinde bir şüphe yoktur, şeklindeki görüşün doğru olduğunu zannetmiyorum. Çün-
kü kadınlar henüz yüzlerini örtmüyordu. Ayrıca Zeyd Peygamberimiz’le en çok içli dışlı
olan kişiydi. Zeyneb de halasının kızı, kölesi ve evlatlığının da hanımıydı. Aile içinden
birisiydi, nitekim kendisini Zeyd’le evlendiren de bizzat Peygamberimiz’in kendisiydi.
Dolayısıyla –denildiği şekliyle rüzgâr örtüsünü açmış O da (s.a) daha önce görmediği
şekliyle kendisini görmüş olsa bile - Hz. Peygamber’in Zeyneb’i o şekilde ilk defa gör-
müş olması söz konusu olamaz. Sonra aniden gerçekleşen görüşten dolayı bir sorumluluk
da yoktur. Haram olmayan bir bakışın ardından hâsıl olan beğeni zorunlu bir durumdur,
insan böyle bir durumda kendisini kontrol edemez. Böyle bir beğeni, bir bahçeyi, çiçe-
ği yahut atı beğenmek gibi bir şeydir. Bakan kişi tekrar tekrar bakmadıktan sonra, bu
Allah’ın Kur’an’da adına ziynet dediği şeydir.28
İbn Âşûr yaklaşımını aşağıdaki argümanlarla da teyit eder:
• Peygamberimiz’in gönlüne düşen Zeyneb’le evlenme arzusuna gelince, böyle bir
şey vaki olsa bile büyük bir sorun değildir. Çünkü bu akla düşen bir şey olup, insanın
elinde olmayan bir durumdur.29
• Diyelim ki Zeyd Hz. Peygamber’in Zeyneb’le evlenmek istediğini biliyordu ve bun-
dan dolayı -Hz. Peygamber’den bu konuda bir emir almadan- kendiliğinden Zeyneb’i bo-
şadı. Bunda da şaşılacak bir durum yoktur. Çünkü sahâbe Peygamber’i kendilerine tercih
ediyordu. Nitekim Dihyetü’l-Kelbî, Hayber’de kendisine ganimet olarak düşen Safiyye
bint Huyey’den Peygamberimiz için vazgeçmişti. Sad b. er-Rebî de Peygamberimiz’in
kendisini Abdurrahman b. Avf’la kardeş yapmasından sonra, Abdurrahman b. Avf’a eşle-
rinden hangisini dilerse ondan vazgeçebileceğini söylemişti.30
Kısaca, Tâhir b. Âşûr rivâyeti sened açısından zayıf olarak niteler. Ona göre böyle bir
olay vâki değildir, olsa bile bir mahzur içermemektedir. Her iki müfessirin söz konusu
rivayetin içeriğinde bir mahzur olmadığını izaha çalışmaları, yaşadıkları dönemde bu ri-
28) İbn Âşûr, et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, XXII, 36.
29) Agy.
30) Agy.
hale getirme çabasıdır. Gerçekliği olmayan bir olay üzerinden, savunma
geliştirmek ve meşruiyet arayışına gitmek, her şeyden önce İslam
âliminin zihnindeki peygamber tasavvurunu toplum nezdinde tartışmalı
AHZÂB SURESİ 37. AYETİYLE İLGİLİ NÜZUL SEBEBİ
haleRİV
getirecek ve VE
hedeflenen amaca hizmet etmeyecektir. 97
AYETLERİ İLMÎ DEĞERİ

vayetler
2.3. üzerinden Peygamberimiz’e
Rivâyetleri ve İslam’a
kabul edilemez yapılan
olarak saldırıları, bir çeşit etkisiz hale
görenler:
getirme çabasıdır. Gerçekliği olmayan bir olay üzerinden, savunma geliştirmek ve meşru-
iyet a.
arayışına gitmek, her şeyden
İbnü’l-Arabî: önce İslam
Ebû Bekr âliminin zihnindeki
İbnü’l-Arabî (ö.543) peygamber
tefsirinde,tasavvurunu
ilgili
toplum nezdinde tartışmalı hale getirecek ve hedeflenen amaca hizmet etmeyecektir.
ayeti verdikten sonra, “Birinci Mesele” alt başlığı altında ayetin sebeb-i
2.3. Rivâyetleri kabul edilemez olarak görenler:
nüzulü a.üzerinde durur
İbnü’l-Arabî: Ebû ve
Bekrşöyle der: (ö.543)
İbnü’l-Arabî “Müfessirler
tefsirinde,bu
ilgilikonuda şunu son-
ayeti verdikten
ra, “Birinci Me­sele” alt başlığı altında ayetin sebeb-i nüzulü üzerinde durur ve şöyle der:
naklederler; Hz. Peygamber, Zeyd'in evine gelir. Zeyd'in karısını
“Müfessirler bu konuda şunu naklederler; Hz. Peygamber, Zeyd’in evine gelir. Zeyd’in
karısını ayaktayken
ayaktayken görür. Kendisini
görür. Kendisini beğenirbeğenir
ve ve şöyleder:
şöyle der: ‫‘ سبحان مَلب الَلوب‬Ey
‘Eykalp-
leri evirip çeviren sen her noksandan uzaksın.’”
kalpleri evirip çeviren sen her noksandan uzaksın.’”
“Zeyneb bunu duyunca oturur. Zeyd eve gelince olanları anlatır. Zeyd, karısının anlat-
tıklarından eşinin Hz. Peygamber’in gönlüne düştüğünü anlar. Hz. Peygamber’in yanına
gelir“Zeyneb bunu
ve şöyle der: “Yaduyunca
Rasülallahoturur.
izin verZeyd eveboşayayım,
Zeyneb’i gelince olanları anlatır.
zira dili çok uzun! Hz.
Peygamber, kendisine eşini yanında tutmasını söyler. Hâlbuki
Zeyd, karısının anlattıklarından eşinin Hz. Peygamber'in gönlüne kal­binde başka düşünceler
vardır. Sonunda Zeyd, Zeyneb’i boşar. Zeyneb’in iddeti bitince Hz. Peygamber Zeyd’e
‘Beni bir anlar.
düştüğünü çıtlat bakalım’ der. Zeyd, Zeyneb’e
Hz. Peygamber'in gider vegelir
yanına Hz. Peygamber’in
ve şöyle kendisini
der: “Ya dünür-
cü olarak gön­derdiğini müjdeler. Zeyneb, ‘Ben Rabbim’den bir emir gelinceye kadar bir
Rasülallah izinder’
şey yapamam ver Zeyneb'i
ve namaza durur,boşayayım,
bunun üzerine zira dili ayet
söz konusu çoknaziluzun! Hz.
olur.”31
İbnü’l-Arabî,
Peygamber, sonuçeşini
kendisine olarakyanında
bütün bututmasını
rivâyetlerinsöyler.
sâkıtu’l-esânîd
Hâlbukiolduğunu belirtip,
kalbinde
devamla doğru olan rivâyetin Hz. Âişe’den gelen, “Şayet Hz. Peygamber vahye dair bir
başka
şeydüşünceler vardır.
gizlemiş olsaydı Sonunda
bu ayeti Zeyd,
gizlerdi” Zeyneb'i
şek­lindeki boşar.
rivâyetin Zeyneb'in
olduğunu söyle.32iddeti
bitince b.Hz.
İbn Kesîr: İbn KesîrZeyd'e
Peygamber ilgili ayetin tefsirinde
‘Beni bir şu cümlelere
çıtlat yer verir:
bakalım’ “İbnZeyd,
der. Ebî Hâtim,
Ali b. Zeyd b. Cüd’ân’ın şöyle dediğini rivâyet etti. Ali b. el-Huseyn bana “Allah’ın
Zeyneb'e gider ve Hz.
ileride açıklayacağı Peygamber'in
bir şeyi kendisini
içinde gizliyordun.” dünürcüHasen’in
ayeti hakkında olarak negön-
dediğini
derdiğini müjdeler. Zeyneb, ‘Ben Rabbim'den bir emir gelinceye kadar etti;
sordu. Kendisine ne dediğini söyledim. Hayır diyerek kabul etmedi ve şöyle devam
“Allah Peygamber’ine Zeyneb’in ileride kendisine eş olacağını bildirdi. Zeyd de şikâyet
için kendisine
bir şey yapamam gelince,
der’ veona namaza
‘Allah’tandurur,
kork ve bunun
eşini yanında tut!’”
üzerine dedi.
söz Buna göre
konusu ayetayetin
anlamı şöyledir: “Ya Muhammed! Seni onunla evlendireceğimi haber vermiştim. Sense
nazilAllah’ın
olur.” ileride
31
açıklayacağı bu şeyi (yani evlenme meselesini) içinde gizliyordun.”33
c. Kurtubî: Âlimlerin, ayetin tevili konusunda ihtilaf ettiklerini belirten Kurtubî de-
İbnü’l-Arabî,
vamla sonuçİbnolarak
şöyle der: “Katâde, Zeyd vebütün bumüfessir
bir grup rivâyetlerin sâkıtu'l-esânîd
ki içlerinde Taberî ve diğerleri
de vardır. Hz. Peygamber’in Zeyneb’i Zeyd’in nikâhı
olduğunu belirtip, devamla doğru olan rivâyetin Hz. Âişe'den altında olduğu halde beğendiği
gelen,
ve kendisiyle evlenmeye can attığı görüşündedirler.” Kurtubî malum rivâyeti ufak tefek
farklılıklarla
“Şayet naklettikten vahye
Hz. Peygamber sonra, kendisine
dair birgöre
şeyen uygun rivâyetin
gizlemiş aşağıda
olsaydı bunakledeceği-
ayeti
miz rivâyet olduğunu söyler. 32
gizlerdi” şeklindeki rivâyetin olduğunu söyle.
31) İbnü’l-Arabî, Ahkâmu’l-Kur’an, III, 575.
32) İbnü’l-Arabî, age. III. 577.
33) İbn Kesîr, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, XI. 172.

31
İbnü'l-Arabî, Ahkâmu'l-Kur'an, III, 575.
32
İbnü'l-Arabî, age. III. 577.
98 / Yrd. Doç. Dr. Celalettin DİVLEKCİ EKEV AKADEMİ DERGİSİ

“Ali b. el-Huseyn’den rivâyet edildiğine göre, Hz. Peygamber’e Cenab-ı Hak, Zeyd’in
Zeyneb’i boşayacağını ve bizzat Allah’ın ev­lendirmesiyle Zeyneb’in kendisine eş ola-
cağını vahiy etmişti. Zeyd, Zey­neb’in ahlakını, itaatsizliğini bildirince Hz. Peygamber
nezaket ve tavsiye babından ‘Bu sözden dolayı Allah’tan kork ve eşini yanında tut!’ bu­
yurdu. Hâlbuki Zeyd’in karısını boşayacağını ve onunla kendisinin ev­leneceğini biliyor-
du. Hz. Peygamber’in içinde gizlediği şey buydu! Bu yüzden ona ‘boşa’ demedi. Çünkü
Zeyneb’in yakın bir zamanda ken­disine eş olacağını biliyordu. Hz. Peygamber, kendisi-
ne boşamasını em­rettikten sonra, üstelik Zeyd kendisinin azatlı kölesiyken, Zeyneb’le
ev­lendiği takdirde, insanların arkasından laf etmelerinden korkuyordu. Bu yüzden yüce
Allah, kendisinin mubah kıldığı bir şey hakkında in­sanlardan korkmasından ve eşini bo-
şayacağını bildiği halde ‘Eşini ya­nında tut’ demesinden dolayı kendisini kınıyordu.”34
“Allah Peygamber’ine kendisinin, her zaman korkulmaya en layık varlık olduğunu
bildirdi. Âlimlerimiz bu görüşün bu ayetin tefsiri konusunda söylenenlerin en güzeli ol-
duğunu söylemişlerdir. Zührî, Kadı Bekr b. Alâ el-Kuşeyrî, Ebu Bekr İbnü’l-Arabî ve
diğer tahkik ehli müfessir ve âlimlerimizin be­nimsediği görüş de budur.”35
Burada sadece belli başlı tefsirlere yer verdik. Bunların yanı sıra, söz konusu rivâ-
yetleri reddedenler arasında Âlûsî36 (ö.1273) ve Cemaleddin Kâsımî37 (ö.1914) gibi mü-
fessirleri de eklemek gerekir Asıl dikkat çeken nokta ise Esbâbü’n-Nüzûl’le ilgili kadim
yahut muâsır hiçbir eserde bu rivayetlere yer verilmemiş olmasıdır.38

3- Rivâyetlerin Kaynak ve Senedleri

3.1. İbn Cerir et-Taberî’de yeralan rivâyetler: Taberî’nin (ö.310) konuyla ilgili
yapmış olduğu rivâyetlere geçmeden önce, rivâyet tefsirinin elimize ulaşan ilk örneği ol-
ması hasebiyle, tefsirinin rivâyet ilimlerindeki konumuna kısaca temas edelim. Muham-
med ez-Zehebî, Taberî’nin güvenilirliği hakkında şunları söyler: “Lisanü’l-Mizan sahibi,
Taberî’nin güvenilir, doğru ve biraz da Şiî taraftarı olduğunu ama bunun zararsız bir se-
viyede olduğunu ifade eder. İbn Cerîr tefsirinde İsrailî haberler nakleder. Rivâyetlerin is-
nadında Ka’bu’l-Ahbar, Vehb b. Münebbih, Süddî vs. vardır. Taberî Tefsiri’nin bu açıdan
çok ciddî bir tenkide ihtiyacı vardır.” Zehebî’ye göre, Taberî yapmış olduğu rivâyetlerin
senedini tam olarak vermekle üzerine düşen görevi yerine ge­tirmiştir.39
İbn Cerîr hadis usulündeki rivayetin senedini veren kimse, senedin ricalini araştırma,
adalet ya da cerh açısından durumlarını öğrenme sorumluluğunu sana yüklemiş demektir
34) Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâmi’l-Kur’an, VII, 122-124.
35) Agy.
36) Âlûsî, Rûhu’l-Meânî, XXII, 24.
37) Kâsımî, Mehâsinü’t-Tevîl, XIII, 4863-4870.
38) Vâhidî, Esbâbü’n-Nüzûl, s. 370; Suyûtî, Lübâbü’n-Nükûl, s. 391; Ak, Teshîlü’l-Vüsûl ilâ Marifeti
Esbâbi’n-Nüzûl; Uleyvâ, Câmiu’n-Nükûl fî Esbâbi’n-Nüzûl, II, 274, 275; el-Vâdiî, es-Sahîhu’l-Müs-
ned min Esbâbi’n-Nüzûl, s. 188; el-Kâdî, Esbâbü’n-Nüzûl ani’s-Sahâbeti ve’l-Müfessirin, s. 313,
314.
39) Zehebî, age. I, 214-217.
 öğrenme sorumluluğunu sana yüklemiş demektir kabulüne uygun olarak
medim!
hareket etmiştir.40 Ne ki rivâyetlerin müfessirler tarafından ele alış ve
hareket etmiştir.40 Ne ki rivâyetlerin müfessirler tarafından ele alış ve
kullanılış keyfiyeti
- Eşini yanında bu tut
kabule uygun olarak
ve Allah'tan kork!gerçekleşmemiştir.
kullanılış keyfiyeti bu kabule uygun olarak gerçekleşmemiştir.
Yaptığı Cenab-ı
Nitekim rivâyet:Hakkın 1- BizeşuBişr
AHZÂB SURESİ 37. AYETİYLE İLGİLİ NÜZUL SEBEBİ
ayetitahdis
de buna etti,işaret
o dedi ki; bize Yezid
etmektedir: “Bir
Yaptığı rivâyet: 1- Bize Bişr tahdis etti, o dedi 41 ki; bize Yezid
99
RİVtahdis
zaman,
AYETLERİ etti, VEo dedi
Allah'ınİLMÎ ki; bize Saîd
kendisine
DEĞERİ Katâde'den
lütufta bulunduğu,tahdis etti: senin de lütufkâr
“‘Allah'ın ken-
tahdis etti, o dedi ki; bize Saîd Katâde'den tahdis etti:41 “‘Allah'ın ken-
disine uygun
davrandığın
kabulüne nimetolarakverdiği
kişiye kimseye
‘Eşinle
hareket etmiştir. (…)’
evlilik40
Nebağını koru, müfessirler
Burivâyetlerin
ki Zeyd’tir. Allah'tan
Allah kendisinikork’ demiştin.
tarafından İslam’la
ele alış
vedisine nimet
kullanılış verdiği
keyfiyeti kimseye
bu kabule uygun (…)’
olarakBugerçekleşmemiştir.
Zeyd’tir. Allah kendisini İslam’la 44
Bunu derken Allah'ın‘Senin
nimetlendirmiştir. ileridedeaçıklayacağı
kendisine bir iyilikte bulunduğun
şeyi içinde kimseye’
gizliyordun!”
Yaptığı rivâyet: 1- Bize Bişr tahdis etti, o dedi
nimetlendirmiştir. ‘Senin de kendisine iyilikte bulunduğun kimseye’ ki; bize Yezid tahdis etti, o dedi ki;
45
Rasulullah
Yani
bize SaîdZeyd kendisini
eşinden
Katâde’den azat
etti:41etmişti.
ayrıldığı
tahdis takdirde
“‘Allah’ın ‘Eşini
eşiyle yanında
ken­disineevleneceğini tut vegizliyordun.
nimet verdiği Allah'tan
kimseye (…)’kork!
Bu
Rasulullah
Zeyd’tir. kendisini
Allah kendisini etmişti. ‘Eşini ‘Senin
azat nimetlendirmiştir.
İslam’la yanında tut ve Allah'tan
de kendisine kork!
iyilikte bulundu-
diyorsun. Allah'ın açığa vuracağı şeyi içinde gizliyorsun’ Râvî şöyle
ğun kim­seye’
diyorsun. 3- Rasulullah
Bize
Allah'ın kendisini
Halladaçığab. Eslemazat etmişti.
vuracağı tahdis ‘Eşini
şeyi etti, yanında
içindeo dedi tut
ki;vebize
gizliyorsun’ Allah’tan
İbnRâvîkork!
Uyeyne,di-
şöyle
yorsun.
dedi:Allah’ın açığa vuracağı
Hz. Peygamber içindeşeyi Zeyd'in,
içinde gizliyorsun’ Râvî şöyle
karısı Zeyneb'i dedi: Hz. Peygamber
boşamasını istediğini
Ali
dedi:b.
içinde Yezîd
Zeyd’in,
Hz. b. Cüd'ân'dan,
karısı
Peygamber Zeyneb’i
içinde o da Ali
boşamasını
Zeyd'in, b. Huseyn’den
istediğini
karısı rivâyet etti,
gizliyordu.boşamasını
Zeyneb'i ‘kendisinden o dedi
çekinme
istediğini
gizliyordu.
hususunda
46 ‘kendisinden
Allah’ınAllah çekinme
önceliğiPeygamber’ine, hususunda
bulunduğu halde senZeyneb'in Allah'ın
insanlardan yakın önceliği
çekiniyordun’ bulunduğu
Hz. Pey-
ki; “Yüce
gizliyordu. ‘kendisinden çekinme hususunda Allah'ın önceliği bir bulunduğu
zamanda
gamber insanların sözlerinden korkuyordu. 42
halde sen insanlardan çekiniyordun’ Hz. Peygamber insanların
eşlerinden
2- Banasen
halde birisi
Yunus olacağını
tahdis etti, o 42
insanlardan haber
ki; bizeverdi.
dediçekiniyordun’ İbn Vehb, Zeyd, eşinden
İbn Zeyd’in
Hz. Peygamberşöyleşikâyet
dediğini ederek
haber
insanların
sözlerinden
verdi: 43
“Hz. korkuyordu.
Peygamber, Zeyd b. Hârise’yi halasının kızı Zeyneb bint Cahş’la evlendir-
kendisine
sözlerinden geldiği vakit, 42
korkuyordu. ona, ‘Allah'tan kork ve eşini yanında tut!’ dedi.
mişti. Günün birinde Hz. Peygamber Zeyd’i görmek için evine gider. Kapıda kıldan bir
İşte vardır.
perde 2-Derken
bunun Bana Yunuskapıdaki
üzerine
rüzgâr tahdisAllah
Yüce etti, o açar.
perdeyi dedi ki;buyurdu:
şöyleZeyneb bizeodanın
İbn Vehb,‘Allah’ın
ortasında İbn ileride
ev Zeyd’in
haliyle
2- Bana Yunus tahdis
oturmaktadır. O anda sevgisi Hz. Peygamber’in etti,
43 o dedi
kalbineki; bize İbn Vehb, İbn
47 düşmüş ve artık kocası Zeyd’ten Zeyd’in
şöyle dediğini
açıklayacağı haber
bir şeyi içindeverdi:
soğumuştur. Bunun üzerine Zeyd Hz. Peygamber’e
gizliyordun.’
“Hz. Peygamber,
”gelerek, Zeyd b. Hârise'yi
‘Ya Rasülallah, ben eşimden
43
şöyle dediğini haber verdi: “Hz. Peygamber, Zeyd b. Hârise'yi
ayrılmak
halasınınistiyorum’
kızı der ve aralarındaki
Zeyneb bint Cahş'ladiyalog şu şekilde gelişir: Günün birinde Hz.
evlendirmişti.
halasının 3.2.
- Neyin var? kızıİbn Sa'd’ta
Zeyneb
Ortada
yeralan
bint Cahş'la
seni şüphelendiren
rivâyetler:
evlendirmişti.
bir şey mi var?
İbnGünün Sa'd (ö.230)
birinde Hz. Hz.
Peygamber Zeyd'i görmek için evine gider. Kapıda kıldan bir perde
Peygamber'in
- Vallahi hiç bir
Peygamber Zeyd’i
şey yok!
Zeyd'i aracı
Bu güne
görmek yaparak
kadarevine
için Zeyneb'e
hiçbir gider. talip
kötülüğünü oluşuna
gör­medim!
Kapıda kıldan dairbirkısaperdebir
vardır. Derken
- Eşini yanında rüzgâr kapıdaki
tut ve Allah’tan kork! perdeyi açar. Zeyneb odanın ortasında ev
rivâyet naklettikten
vardır. Derken rüzgârsonra,
kapıdaki Hz.perdeyi
Peygamber'in
açar. Zeyneb Zeyneb'le odanın olan evliliğini
ortasında ev
Nitekimoturmaktadır.
haliyle Cenab-ı Hakkın O şu anda
ayeti de buna işaret
sevgisi etmektedir: “Bir kalbine
Hz. Peygamber'in düşmüş
zaman, Allah’ın
nakleder:
haliyle lütufta
kendisine
“Bize
oturmaktadır. Muhammed
bulunduğu,Osenin anda b. Umer
de sevgisi Hz.haber
lütufkâr davrandığın
verdi, okalbine
Peygamber'in
kişiye ‘Eşinle
dedi ki,bağını
bana
evlilikdüşmüş
ve
koru,
artık kocası
Allah’tan kork’
Zeyd'ten
demiştin. Bunu derken
soğumuştur.
Allah’ın ileride
Bunun üzerine Zeyd Hz.
Abdullah
ve artık 44b. Amir
kocası el-Eslemî,
Zeyd'ten Muhammed
soğumuştur. b. açıklayacağı
Bunun Yahya üzerineb. bir şeyi içinde
Hıbban’dan
Zeyd 45Hz.
gizliyordun!”
Peygamber'e Yanigelerek,
Zeyd eşinden
‘Ya ayrıldığı
Rasülallah, takdirde ben eşiyle evleneceğini
eşimden ayrılmakgizliyordun.
istiyorum’
tahdis
Peygamber'eetti şöyle dedi:
gelerek, ‘YaHz. Peygamber,
Rasülallah, benZeyd b.
eşimden
3- Bize Hallad b. Eslem tahdis etti, o dedi ki; bize İbn Uyeyne, Ali b. Yezîd b.
Hârise'nin
ayrılmak evine geldi.
istiyorum’
der ve aralarındaki
Cüd’ân’dan, ogörmek
diyalog şurivâyet
da Ali b. Huseyn’den
şekilde gelişir:
etti,Muhammed'in
o dedi ki;46 “Yüce oğlu Allah Peygamber’ine,
Kendisini
der ve aralarındaki istiyordu.
diyalog Zeyd'e
şu şekilde gelişir: Zeyd denirdi.
Zeyneb’in yakın bir zamanda eşlerinden birisi olacağını haber verdi. Zeyd, eşinden şikâ-
Büyük
yet ederek bir ihtimalle,
kendisine gel­diğiHz. vakit,Peygamber
ona, ‘Allah’tano kork
andaveZeyd’i arıyordu
eşini yanında ve evine
tut!’ dedi. İşte
39
bunun üzerine Yüce Allah şöyle buyurdu: ‘Allah’ın ileride açıklayacağı bir şeyi içinde
Zehebî, age. I, 214-217.
geldi.
39
40Zehebî, age.
Zeyd’i evde bulamadı. Zeyd'in eşi Zeyneb ev haliyle Hz.
gizliyordun.’
Zehebî, age. ”47 I,I,214-217.
214.
Peygamber’i
41Zehebî, age. I, karşıladı.
40
40) Zehebî, I, 214.
214. Hz. Peygamber onu böyle görünce kafasını
‫عن قتاد َة‬age.
،ٌْ ‫سعي‬ ‫ ثنا‬:‫ قال‬،ُْ ‫ ثنا يزي‬:‫ قال‬،ٌ‫ح ه ْثنا بشر‬
41)
41
42َ‫ عن قتادة‬،ٌْ ‫ ثنا سعي‬:‫ قال‬،ُْ ‫ ثنا يزي‬:‫ قال‬،ٌ‫ح ه ْثنا بشر‬
Taberî, Tefsîru't-Taberî, XIX, 116.
42) Taberî,
42 Tefsîru’t-Taberî, XIX, 116.
43 Taberî, Tefsîru't-Taberî, XIX, 116.
44 ْ ٍ ‫قال ابنُ زي‬
43) Ahzâb, :‫ قال‬،‫ب‬
33/37. ٍ ‫ أخب َرنا ابنُ وه‬:‫ قال‬، ُ‫ح ه ْثني يونس‬
43
45ْ ٍ ‫زي‬
44) Ahzâb, ُ‫قال ابن‬ :‫ قال‬،‫ب‬
33/37. ٍ ‫ أخب َرنا ابنُ وه‬:‫ قال‬، ُ‫ح ه ْثني يونس‬
Taberî, Tefsîru't-Taberî, XIX, 116.
45) Taberî, Tefsîru’t-Taberî, XIX, 116.
46
46) ‫حسين‬
ٍ ‫ عن عل ّي ب ِن زي ِ ْ ب ِن ُج ْ ْعانَ عن عل ّي ب ِن‬،َ‫ ثنا سُفيانُ بنُ عُي ْينَة‬:‫ قال‬،‫ح ه ْثنا َخَله ُد بنُ أسْل َم‬ 16
47) Taberî,
47
Taberî,age.
age.XIX, 117.117.
XIX, 16

17
100 / Yrd. Doç. Dr. Celalettin DİVLEKCİ EKEV AKADEMİ DERGİSİ

3.2. İbn Sa’d’ta yeralan rivâyetler: İbn Sa’d (ö.230) Hz. Peygamber’in Zeyd’i aracı
yaparak Zeyneb’e talip oluşuna dair kısa bir rivâyet naklettikten sonra, Hz. Peygamber’in
Zeyneb’le olan evliliğini nakleder: “Bize Muhammed b. Umer haber verdi, o dedi ki,
bana Abdullah b. Amir el-Eslemî, Muhammed b. Yahya b. Hıbban’dan tahdis etti şöy-
le dedi: Hz. Peygamber, Zeyd b. Hârise’nin evine geldi. Kendisini görmek istiyordu.
Zeyd’e Muhammed’in oğlu Zeyd denirdi. Büyük bir ihtimalle, Hz. Peygamber o anda
Zeyd’i arıyordu ve evine geldi. Zeyd’i evde bulamadı. Zeyd’in eşi Zeyneb ev haliyle
Hz. Peygamber’i karşıladı. Hz. Peygamber onu böyle görünce kafasını çevirdi. Zeyneb
kendisine; ‘Zeyd evde yok yâ Rasülallah, içeriye buyursaydınız!’ dedi. Hz. Peygamber
içeri girmek is­temedi. Zeyneb’e ‘Rasulullah kapıda’ denilince aceleyle üzerine bir şey al-
madan kapıya koşmuştu, o hali Hz. Peygamber’in hoşuna gitti. Hz. Pey­gamber bir şeyler
mırıldanarak geri döndü, sözlerinden yalnızca şunlar anlaşılıyordu: ‘Ey kalpleri evirip
çeviren sen her noksandan uzaksın.’ ”48
4-Rivâyetlerin Tenkidi: Kanaatimizce, İslam ilim-kültür mirasının önemli bir bö-
lümünü oluşturan, Kuran-ı Kerim’i ve Hz. Peygamber’i doğru bir şekilde tanımamızı
ve anlamamızı sağlayan rivâyet ilimlerine dair bir malzemeyle karşılaştığımız zaman,
bu rivâyeti sened ve metin açısından çok sıkı bir tenkit süzgecinden geçirdikten sonra
kul­lanmalıyız. Gelen rivâyet Peygamberlerin ismet sıfatına ters düşüyorsa, İslam inanç
ve akidesiyle telif edilemiyorsa, bu işe daha fazla ehemmiyet vermeli, hadis usûlündeki
karşılığıyla müteşeddid olmalıyız. Haberin sübûtu sahih olmadan bir takım yorumlara
gitmemeliyiz.
Sened ve metin yönüyle tenkide açık bir rivâyeti olduğu gibi kabul etmek ya da
Kur’an’la ve İslam inancıyla telif etmek için nassı tevile gitmek, dini özünden uzaklaştır-
mak olacak, dolayısıyla insanları dinden soğutacaktır.
4.1. Taberî’de yer alan rivâyetlerin tenkidi:
1.Sened: Bize Bişr tahdis etti, o dedi ki; bize Yezid tahdis etti, o dedi ki; bize Saîd
Katâde’den tahdis etti.
Bu sened iki yönüyle tenkit edilebilir:
Birincisi: Söz konusu hadis maktudur. Çünkü sened Katâde’de (ö.118) son bulmakta
ve Katâde’nin herhangi bir sahabîden rivâyet edip etmediği de tasrih edilmemektedir. Bu
gibi durumlarda hadisin kabulü için sahih muttasıl bir senede ihtiyaç duyulur.49
İkincisi: Senette Saîd b. Ebî Arûbe (ö.156) vardır ki bu zât kesîru’t-tedlîs ve muhtelit-
tir.50 Üstelik Katâde’den yaptığı rivâyet de mu’an’an şeklindedir. Muhaddisler, müdelli-
sin rivâyetini, mu’an’an şeklinde ol­duğu zaman reddetmişlerdir. Çünkü müdellisle, mü-
dellisin, senette is­mini tasrih ettiği şeyhi arasındaki bir takım râvîlerin düştüğünü kabul
etmektedirler.51
48) İbn Sa’d, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, VIII, 101, 102.
49) Elmeî, age. s. 14.
50) İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, s. 384.
51) Elmeî, agy.
 Davud da (ö.203) Veki'in (ö.198) şöyle d
huzuruna gider ve hadis dinlerdik, hadisi sah
olmadığı zaman ise almazdık.” el-Ezdî de (ö.
kötü
AHZÂB SURESİ 37. AYETİYLE İLGİLİ NÜZUL bir
SEBEBİ muhtelit olduğunu söyler.
101
Nesâî (ö
RİVAYETLERİ VE İLMÎ DEĞERİ
ondan yapılan rivâyetin hiç bir değeri olmadı
Her ne kadar muhaddislerden büyük bir gruprivâyetin
Saîd b. Ebî Arûbe’yi
sâbit tevsik etse
olmadığına de, bu
hükmedilir. 54
tevsik onun muhtelit olmasından öncedir.52 Bu yüz­dendir ki Ebû Hâtim (ö.277) “o muh-
telit olmadan önce sikaydı” der. Ebû Davud da (ö.203) Veki’in (ö.198) şöyle dediğini
2. Sened: Bize Yunus tahdis etti,
nakleder: “Saîd’in huzuruna gider ve hadis din­lerdik, hadisi sahih olduğu zaman alır,
sahih olmadığı zaman ise al­mazdık.” el-Ezdî deZeyd'in
(ö.274), Saîd b. dediğini
şöyle Ebî Arûbe’nin
haberkötüverdi.
bir
muhtelit olduğunu söyler. Nesâî (ö.303) ise ihtilatından sonra ondan yapılan rivâyetin hiç
bir değeri olmadığını kaydeder.53 Buna göre, rivâyetin sâbit olmadığına hükmedilir.54
Senedi üç açıdan kabul etmek mümkü
2. Sened: Bize Yunus tahdis etti, o dedi ki; bize Vehb İbn Zeyd’in şöyle dediğini
haber verdi. Birincisi: Senette adı geçen İbn Vehb
Senedi üç açıdan kabul etmek mümkün değildir:
(ö.197) olup müdellistir. İbn Sa'd hakkında ş
Birincisi: Senette adı geçen İbn Vehb, Abdullah
sadûkb.ve Vehb el-MısrîSemâ’
sikadır. (ö.197) olup müdel- mütesâhild
konusunda
listir. İbn Sa’d hakkında şöyle demiştir: “Abdullah
Vehbb. Vehb bilgisi
bilgisi çok sadûk
çokolup
olup ‫ح ْثنا‬ sikadır.haberlerde
ve dediği
dediği Semâ’ k
55
haberlerde güvenilir bir kimseydi ve tedlis yapardı.
halkına Nesâî,
görehadis almada
icâzet mütesâhil olup,
câizdir.”
tedlis (ö.307)
la-be’se bih’dir, demiştir. Zekeriyya b. Yahya es-Sâcî yapardı. halkına
Nesâî,
ise “Zâhit bir hadis
icâzet câizdir.
görealmada
kimse olup mütesâ
sadûk ve sikadır. Semâ’ konusunda mütesâhildi. Zira bulunduğu
demiştir. bölge halkına
Her halükarda
Zekeriyya birçokgöre
b. Yahya icâzet
âlim kendisinin
es-Sâcî sik
(ö.307
câizdir.”55 Her halükarda birço
‫ح ْثنا‬diyerek yaptığı rivâyetlerde kadha maha
Her halükarda birçok âlim kendisinin sika olduğunu söylemiştir. ‫ح ْثنا‬diyerek
diyerek yap-
yaptığı rivâye
tığı rivâyetlerde kadha mahal yoktur. Üzerinde dur­duğumuz hadiste olduğu gibi
duğumuz hadiste olduğu gibi ‫ ح ْثنا‬demediği r
duğumuz
demediği rivâyetler ise senette bazı meçhul râvîlerin bulunması ihtimalinden dolayı hadiste
kabul olduğu g
edilmez. 56 meçhul râvîlerin bulunması ihtimalinden dolayı
meçhul râvîlerin bulunması
İkincisi: İbn Zeyd –ki Abdurrahman b. Zeyd b.İbn Eslem el-Adevî’dir (ö.180), s.
za­yıftır.
50
Hacer, Takrîbu't-Tehzîb, 384. 57
Ahmed b. Hanbel (ö.241) kendisinin zayıf olduğunu İkincisi:
söylemiş, İbn Zeyd –ki Abdurrahman
51
Elmeî, agy. öte yandan Buhârî (ö.256)
İkincisi: İbn Zeyd
ve Ebû Hâtim, (ö.277) Ali b. el-Medînî’nin (ö.234)
52 kendisinin
Adevî’dir cidden zayıftır.
(ö.180), çok zayıf57olduğunu
Ahmed b. Hanbel
Elmeî, agy. Adevî’dir (ö.180), zayıftır.
söylediğini naklederler. Cerh ve ta’dil ulemasından pek çok kişi hakkında ko­nuşmuşlardır.
Yani hakkında tüküllime fih cerh hükmünü ver­mişlerdir.
olduğunu 58 söylemiş, öte yandan Buhârî (ö.256)
Recebv
53
İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, II, 34. Krş. İbn
olduğunu söylemiş, öte yan
Abdullah b. Vehb el-Mısrî’nin bu hadisi, adı
b. geçen Abdurrahman
s. 565, 567
el-Medînî'nin b. Zeyd’ten kendisinin
(ö.234) aldığını cidden
görmüştük. Bu zat aynı derecede zayıftır. Buna göre
54 sened gayr-i
Elmeî, agy. sahihb. el-Medînî'nin
olur.59 (ö.234)
İbn Vehb hadisini İbn Zeyd’ten ister sarahaten söylediğini
nakletsin naklederler.
isterse mu’an’anCerhşeklinde
ve ta'dil ulemasınd
söylediğini naklederler. Ce
nakletsin, kadh illetinden ötürü rivâyet makbul de­ğildir. 60
konuşmuşlardır. Yani hakkında tüküllime f
konuşmuşlardır. Yani ha
52) Elmeî, agy. 58
mişlerdir.
53) İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, II, 34. Krş. İbn Receb el-Hanbelî, Şerhu İleli’t-Tirmîzî, 58
s. 565, 567
mişlerdir.
54) Elmeî, agy.
55) İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, II, 454-455. Abdullah b. Vehb el-Mısrî'nin bu hadisi
Abdullah b. Vehb e
56) Elmeî, age. s. 15.
b. Zeyd'ten aldığını görmüştük. Bu zat aynı der
57) Bkz. Davûdî, Tabakatü’l-Müfessirîn, I, 265. b. Zeyd'ten aldığını görmü
58) Askalânî, Tehzîbu’t-Tehzîb, II, 508. sened gayr-i sahih olur.59
59) Elmeî, s. 15. sened gayr-i sahih olur.59
60) Agy.
İbn Vehb hadisini İbn Zeyd'ten ister sa
İbn Vehb hadisini
mu'an'an şeklinde nakletsin, kadh illetinden ö
mu'an'an şeklinde nakletsi
ğildir.60
ğildir.60
102 / Yrd. Doç. Dr. Celalettin DİVLEKCİ EKEV AKADEMİ DERGİSİ

Üçüncüsü: Sened munkatı’dır. Sahâbeden herhangi birine mut­tasıl bir şekilde ulaş-
mamıştır. İnkıta ne şekilde meydana gelirse gelsin, munkatı rivâyet zayıf grubuna dâhil-
dir. Bir yerde sübjektif bir görüş olup, ileri sürülecek tezler için sağlam bir temel teşkil
etmez.61
3. Sened: “Bize Hallad b. Eslem tahdis etti, o dedi ki” şeklinde başlayan senede gelin-
ce, senette yer alan Ali b. Zeyd b. Cüd’an (ö.129) zayıftır, lâ yuhteccü bihidir.62
Yalnız Tirmizi el-Hakîm (ö.279) mübalağalı bir şekilde bu rivâyetin hasen olduğunu
belirtmiş ve bu rivâyetin gizli bir ilim cevheri olduğunu söy­lemiştir.63
İbn Hacer, (ö.852) İbn Ebî Hâtim’in, (ö.327) Süddî (ö.127) tarikıyla tahrîcini yaptığı
rivâyetin bu rivâyetten daha güzel olduğunu ifade eder.64
Rivâyet şu şekildedir: “Allah’ın açığa vuracağını içinde giz­liyordun...”65 Ayet Zeyneb
bint Cahş hakkında inmiştir. Annesi, Ümeyye Abdulmuttalib’in kızı, Hz. Peygamber’in
halasıydı. Hz. Pey­gamber kendisini mevlası Zeyd b. Hârise ile evlendirmek isteyince
önce buna razı olmamış daha sonra rıza göstermiş ve Hz. Peygamber kendisini Zeyd’le
evlendirmiştir. Daha sonra Allah, Peygamber’ine Zeyneb’in eş­lerinden birisi ola-
cağını haber vermiştir. Hz. Peygamber Zeyd’ten karısını boşamasını istemekten
utanıyordu çünkü hala iki eş ara­sındaki karı kocalık münasebeti devam ediyordu.
Bu yüzden Hz. Peygamber Zeyd’e eşini yanında tutmasını ve Allah’tan korkmasını
emretmiştir. Zira yukarıda da temas ettiğimiz gibi, Hz. Peygamber, in­sanların kendisini
ayıplamasından ve “evlatlığının karısıyla evlendi...” demelerinden korkuyordu.66
Nitekim Hafız İbn Hacer, Fethu’l-Bârî adlı eserinde, Süddî’nin bu rivâyetini över ve
şöyle der: “İbn Ebî Hâtim bu kıssayı Süddî tarikıyla tahrîç etmiş ve gayet açık ve güzel bir
şekilde de serd etmiştir.”67 İbn Hacer et-Tirmizî’nin, övgüde bulunduğu mezkûr rivâyet
hakkında ise şunları söyler: “Bana öyle geliyor ki et-Tirmizî, benim ortaya koyduğum
Süddî’nin tefsirine vakıf olmadı. Hâlbuki bu rivâyet, onun yaptığı rivâyetten hem daha
açık hem de isnadı daha sahihtir. Zira onun yaptığı rivâyette zayıf bir râvi olan Ali b. Zeyd
b. Cüd’an yer almaktadır. İbn Ebî Hâtim ve Taberî’nin tahriç ettiği birçok müfessirin de
naklettiği, haddizatında kendisiyle meşgul olunması yakışık almayan daha birçok haber-
ler vardır. Güvenilir olanı benim zikrettiğim rivâyettir.”68
4.2. İbn Sa’ad’da yeralan rivâyetlerin tenkidi: Elmeî, İbn Sa’d’a ait bu rivâyetlerin
üç açıdan tenkid edilebileceğini söyler:
61) Agy.
62) İbn Sa’d, age. VII, 252.
63) İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, VIII, 394.
64) Agy.
65) Ahzâb, 33/37.
66) İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, VIII, 394.
67) Agy.
68) Agy.
 Üçüncüsü: Muhammed b. Umer'in kendisinden rivâyette bu-
lunduğu, Abdullah b. Âmir el-Eslemî (ö.152) zayıftır. Ahmed, (ö.241)
AHZÂB SURESİ 37. AYETİYLE İLGİLİ NÜZUL SEBEBİ
Ebû Zür'a, (ö.264) Ebu Âsım (ö.212) ve Nesâî, bu zatın zayıf olduğunu
103
RİVAYETLERİ VE İLMÎ DEĞERİ
söylemişlerdir. Ebû Hâtim, (ö.277) metrûk olduğunu söylerken, İbn Maîn
Birincisi: Bu rivâyet mürseldir. Muhammed73
b. Yahya b. Hıbban (ö.121) tabiîdir, Me-
zayıf, leyse
dinelidir, bişey
fakihtir. olduğunu
Amcası Vâsi‘den,söyler. Buhârî
Rafı’ b. Hüdeyc, isevehıfzı
Enes hakkında
diğerlerinden ileri bu-
rivâyette geri
lunmuştur. Kendisinden Zührî, Yahya b. Saîd el-Ensarî, Malik, Leys ve diğerleri rivâyette
konuşulduğunu, zâhibu'l-hadis olduğunu söyler. İbn Hibban da (ö.354)
bulunmuştur. Vefatı Hicrî 121’dir.69
buİkincisi:
zatın, sened ve metinlerde
Muhammed taklib yaptığını
b. Umer el-Vâkıdî’dir ve mürsel
ki (ö.206) bu rivâyetimerfu
İbn Sa’drivâyetleri ken­
disinden almıştır. Bu şahıs hadis uleması tarafından hüsnü kabul görmemiştir. es-Sâcî
olarak gösterdiğini nakleder.74
hakkında şöyle der: “Bağdat kadısı olan el-Vâkıdî müttehemdir.”70
Buhârî de şöyle demiştir: el-Vâkıdî Medinelidir. Bağdat’ta kal­mıştır. Metrûku’l-ha-
Kısaca, bu rivâyetler ne sened ne de metin bakımından doğrudur.
distir. Kendisini Ahmed, İbnü’l-Mubarek ve İbn Numeyr terk etmiştir. Buhârî, Ahmed’in
Vâkıdî’nin yalancı bu
Kanaatimizce olduğunu söylediğini
tür ilmî değerinakleder.
olmayan 71
rivâyet malzemelerine çeşitli
Yahya b. Maîn (ö.233) ise şöyle der: Vâkıdî zayıftır. Leyse bişeydir, mukallibu’l-ha-
sâiklerle yorum getirmeye çalışmak da onlara değer atfetmek anlamına
distir.72
geleceğinden doğru değildir.
Üçüncüsü: Muhammed b. Umer’in kendisinden rivâyette bu­lunduğu, Abdullah b.
Âmir el-Eslemî (ö.152) zayıftır. Ahmed, (ö.241) Ebû Zür’a, (ö.264) Ebu Âsım (ö.212) ve
Nesâî, bu zatın zayıf olduğunu
5- Sahih söylemişlerdir.
Rivâyetler Ebû Hâtim,
Çerçevesinde Ayetin(ö.277) metrûk olduğunu söy-
Tefsiri
lerken, İbn Maîn zayıf, leyse bişey olduğunu söyler.73 Buhârî ise hıfzı hakkında ileri geri
konuşulduğunu, zâhibu’l-hadis olduğunu söyler. İbn Hibban da (ö.354) bu zatın, sened ve
5.1. Hadis kitaplarına göre ayetin nüzul sebebi
metinlerde taklib yaptığını ve mürsel rivâyetleri merfu olarak gösterdiğini nakleder.74
Kısaca, bu rivâyetler ne sened ne de metin bakımından doğrudur. Kanaatimizce bu tür
Buhârî, Nesâî, Ahmed b. Hanbel ve Tirmîzî’nin Enes b. Mâlik’ten
ilmî değeri olmayan rivâyet malzemelerine çeşitli sâiklerle yorum getirmeye çalışmak da
onlara değerettiklerine
rivâyet atfetmek anlamına geleceğinden
göre; Zeyd doğru
eşinden değildir.etmek üzere Peygamber
şikâyet
5- Sahih Rivâyetler
Efendimize Çerçevesinde
geldi, Hz. Peygamber Ayetin Tefsiri eşini bırakmamasını emretti.
kendisine
5.1. Hadis kitaplarına göre ayetin nüzul sebebi
Bunun üzerine “Allah'ın ileride açıklayacağı şeyi içinde gizliyordun.”75
Buhârî, Nesâî, Ahmed b. Hanbel ve Tirmîzî’nin Enes b. Mâlik’ten rivâyet ettiklerine
76
göre;
ayetiZeyd
nazileşinden
oldu.şikâyet etmek üzere Peygamber Efendimize geldi, Hz. Peygamber
kendisine eşini bırakmamasını emretti. Bunun üzerine “Allah’ın ileride açıklayacağı şeyi
Görüldüğüayeti
içinde gizliyordun.” nazil hadis
oldu.76 kitaplarındaki rivâyetler, ayetin Zeyd ve
75
üzere
69) Bkz. Tehzîbü’t-Tehzîb, III, 726. Krş. Elmeî, age. s. 19.
Zeyneb hakkında nazil olduğunu göstermektedir. Sened ve metin
70) İbn Hacer, age. III, 657. Krş. Elmeî, age. s. 19.
71) İbn
73 Hacer, agy.
İbn Maîn’in hakkında leyse bi şey dediği râvî, rivâyeti çok az olan râvîdir. Bkz. Uğur,
72) İbn Hacer, agy.
73) İbn Hadis Maîn’in hakkındaSözlüğü,
Terimleri 201. râvî, rivâyeti çok az olan râvîdir. Bkz. Uğur, Hadis Terimleri
leyse bi şeys.dediği
74 Sözlüğü, s. 201.
İbn Hacer, Tehzîbu't-Tehzîb, II. 363-364. Krş. Elmeî, age. s. 19.
74) İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, II. 363-364. Krş. Elmeî, age. s. 19.
75 ‫ك َما ه‬
75) ‫ﷲُ ُم ْب ِ ْي ِه‬ َ ‫ َوتُ ْخفِي َِي نَ ْف ِس‬Ahzâb, 33/37.
Ahzâb, 33/37.
76) Buhârî,
76 Tefsir, 33; Nesâî,
Buhârî, Tefsir, 33; Nesâî, Tefsir, Tefsir, 33 (11343); Tirmîzî, Tefsir,
33 (11343); 34 (3213-14);
Tirmîzî, Ahmed
Tefsir, 34 b. Hanbel,
(3213-14); XIV,
Ahmed
492. Müsned’te Rasülullah’ın Zeyd’in evine geldiği ve Zeyneb’i gördüğü şeklinde bir rivâyet yer
almaktadır.
b. Hanbel, Fakat rivâyette
XIV, 492.daha ötesi yoktur.
Müsned’te Yani tenkide medar
Rasülullah’ın Zeyd’inolanevine
mezkûrgeldiği
rivâyetlerde bahsedi-
ve Zeyneb’i
len hadiseler yer almamaktadır. Bununla birlikte Şuayb Arnavud rivâyetin isnadının zayıf olduğunu,
gördüğü şeklinde bir rivâyet yer almaktadır. Fakat rivâyette daha ötesi yoktur. Yani
tenkide medar olan mezkûr rivâyetlerde bahsedilen hadiseler yer almamaktadır.
Bununla birlikte Şuayb Arnavud rivâyetin isnadının zayıf olduğunu, çünkü
Müemmel b. İsmâil’in seyyiü’l-hıfz olduğunu ayrıca rivâyetin metninde garabet
açısından herhangi bir problem içermemektedir. Bununla beraber,
açısından herhangi bir problem içermemektedir. Bununla beraber,
konuyu tavzihe de kavuşturmamaktadır. Şöyle ki; ayeti ve hadis
konuyu tavzihe de kavuşturmamaktadır. Şöyle ki; ayeti ve hadis
kitaplarındaki nüzul sebebini okuyan birisi Hz. Peygamber’in içinde
kitaplarındaki
104 / Yrd. Doç. Dr.nüzul sebebini
Celalettin okuyan birisi Hz.
DİVLEKCİ Peygamber’in
EKEV içinde
AKADEMİ DERGİSİ
gizlediği şeyin ne olduğunu tam olarak anlamadıkça olayı iç dünyasında
gizlediği şeyin ne olduğunu tam olarak anlamadıkça olayı iç dünyasında
Görüldüğü
aydınlığa üzere hadis kitaplarındaki rivâyetler, ayetin Zeyd ve Zeyneb hakkında na-
kavuşturamayacaktır.
aydınlığa kavuşturamayacaktır.
zil olduğunu göstermektedir. Sened ve metin açısından herhangi bir problem içermemek-
tedir. Bununla 5.2. Ayetin beraber, konuyu
tahlili tavzihe de kavuşturmamaktadır. Şöyle ki; ayeti ve hadis
kitaplarındaki 5.2. Ayetin tahliliokuyan birisi Hz. Peygamber’in içinde gizlediği şeyin ne
nüzul sebebini
olduğunu tam olarak anlamadıkça olayı iç dünyasında aydınlığa kavuşturamayacaktır.
Söz konusu ayetin sağlıklı ve sahih rivâyetlerle de tutarlı bir şekilde anlaşılabilmesi
Söz konusu ayetin sağlıklı ve sahih rivâyetlerle de tutarlı bir şekilde anlaşılabilmesi
için5.2. şu Ayetin
sorunun tahlili
cevaplanması gerekmektedir: Ayette ifade edilen Hz. Peygamber’in
için şu sorunun cevaplanması gerekmektedir: Ayette ifade edilen Hz. Peygamber’in
içinde Söz gizlediği konusu ayetin sağlıklıAslında
şey nedir? ve sahihayet-i rivâyetlerle
kerime de Hz.tutarlı bir şekilde içinde
Peygamber’in anlaşılabilmesigizlediği
için
içindeşugizlediği sorununşey cevaplanması
nedir? Aslında gerekmektedir:
ayet-i kerime Ayette Hz. ifadePeygamber’inedilen Hz.içinde Peygamber’in gizlediği
şeyin Allah
içinde gizlediği tarafından
şey nedir? açıklanacağını
Aslında ayet-i söylemektedir.
kerime Hz.O OPeygamber’in
takdirde Allah içindetarafından
gizle-
şeyin Allah tarafından açıklanacağını söylemektedir. takdirde Allah tarafından
diği
açıklanan şeyin Allah husus, tarafından Hz. Peygamber’in açıklanacağını içindesöylemektedir.
gizlediği şeyO yani takdirde Allah tarafından
aradığımız sorunun
açıklanan husus, Hz. Peygamber’in içinde gizlediği şey yani aradığımız sorunun
açıklanan husus, Hz. Peygamber’in içinde gizlediği şey yani aradığımız sorunun ce-
cevabıdır. Bu husus, ‫ج‬ ٌ ‫ضى َز ْي ٌ ْ ٌ ِم ْن ْهَا َوطَ َ ًرا َز هوجْ نَا َكَهَا لِ َكَ ْي َ ََل يَ ُك ُونَ َعلَ َى ْال ْ ُم ْ ْؤ ِمنِينَ حر‬ َ َ‫ََلَ هما ق‬
vabıdır.
cevabıdır.BuBuhusus, husus, ‫ج‬ ٌ ‫ينَ َ َح َ َر‬ ِ‫ضى َز ْي ْ ِمنهَا َوطرً ا زَ هوجْ نَاكهَا لِك ْي َل يَكونَ َعلى ال ُمؤ ِمن‬ َ َ‫ََلَ هما ق‬
‫اج أَ ْدعيائهم‬ ِ ‫ي أَأَ ْ ْزز َ َوو‬ ayetinde77
‫ َِي‬ayetinde karşılığını
karşılığını bulan,bulan, Zeyneb’in
Zeyneb’in Hz. Hz. Peygamber’le
Peygamber’le Allah’ın
‫اج أَ ْد ِ ِع َيَا ِئِ ِ ِه ْ ْم‬
77
77
Allah’ın
ِ ِ َ ayetinde karşılığını bulan, Zeyneb’in Hz. Peygamber’le Allah’ın
emriyle evlendirileceği gerçeğidir.7878Buhârî ve Müslim’in Hz. Âişe’den rivâyet ettikleri,
emriyle evlendirileceği gerçeğidir.78 Buhârî ve Müslim’in Hz. Âişe’den rivâyet ettikleri,
“Eğer
emriyle Allah’ın
evlendirileceği Resulü kendisine
gerçeğidir. indirilenden
Buhârî vebirMüslim’in şey gizleyecek olsaydı,rivâyet
Hz. Âişe’den bu ayetiettikleri, gizler-
di”
“Eğer 79
sözüyle
Allah’ın ne kast Resulüettiğikendisine
de böyleceindirilenden
vuzuha kavuşmaktadır. bir şey gizleyecek olsaydı, bu ayeti
“Eğer Allah’ın Resulü kendisine indirilenden bir şey gizleyecek olsaydı, bu ayeti
gizlerdi” Nitekim 79
bu yorum,
sözüyle hadis
ne kast kitaplarının
ettiği de böylece dışında
vuzuhakalan sened ve metin açısından sahih
kavuşmaktadır.
gizlerdi”79 sözüyle ne kast ettiği de böylece vuzuha kavuşmaktadır.
kabul edilen yukarıda yer vermiş olduğumuz İbn Ebî Hâtim’in Süddî tarikıyla yaptığı
rivâyetle Nitekim de uyum halindedir. bu yorum, hadis kitaplarının dışında kalan sened ve
Nitekim bu yorum, hadis kitaplarının dışında kalan sened ve
metin açısından sahih kabul edilen Sonuçyukarıda yer vermiş olduğumuz İbn
metin açısından sahih kabul edilen yukarıda yer vermiş olduğumuz İbn
Ahzâb Suresi 37. ayetiyle ilgili rivâyetler geçmiş âlimlerimizi meşgul ettiği kadar,
Ebî Hâtim'in
günümüz Süddî tarikıyla
ilim adamlarını da meşgul yaptığı rivâyetle
etmiş bir de
konudur.de uyum
Asılsız halindedir.
olduğu kadar tehlikeli bu
Ebî Hâtim'in Süddî tarikıyla yaptığı rivâyetle uyum halindedir.
rivâyetlerin belli başlı rivâyet ve dirayet tefsirlerinde ve tarih kitaplarında yer almış ol-
ması işi daha da zorlaştırmıştır. Taberî, Râzî, Zamahşerî gibi hatırı sayılır bazı âlimlerimiz
bu rivâyetlerin etkisi altında kalmışlar ve Ahzâb Süresi 37. ayetini, söz konusu rivâyetler
çerçevesinde anlamışlardır. Sonuç
Sonuç
L. Caetani, Emile Bergmenghem ve Saravy’i gibi kimi oryantalistler de bu rivâyetleri
kullanmışlardır.
Ahzâb Suresi 37. ayetiyle ilgili rivâyetler geçmiş âlimlerimizi
Ahzâb Suresi 37. ayetiyle ilgili rivâyetler geçmiş âlimlerimizi
Öte yandan İbnü’l-Arabî, Kurtubî ve İbn Kesîr gibi diğer bazı âlimler ise konuyu
meşgul
tenkitçi ettiği kadar, günümüz ilim adamlarını da meşgul etmiş bir
meşgulbirettiğitavırla kadar,
ele almışlar, ahlak yoksunu
günümüz ilim bir peygamber ve
adamlarını da sahâbe
meşgul algısıetmiş
oluşturan,
bir
çarpık
konudur.bir anlayışın
Asılsızürünü rivâyetlere
olduğu kadar yer vermemişlerdir.
tehlikeli bu rivâyetlerin belli başlı rivâyet
konudur. Asılsız olduğu kadar tehlikeli bu rivâyetlerin belli başlı rivâyet
İbn Hacer’in tespitine göre bize ulaşan rivâyetler içinde en makbul olanı İbn Ebî
ve dirayet
Hâtim’in Süddîtefsirlerinde ve tarih
tarikıyla yaptığı kitaplarında yer almış olması işi daha da
ve dirayet tefsirlerinde ve şu rivâyettir:
tarih Hz. Pey­gamber
kitaplarında Zeyneb’i
yer almış Zeydişi
olması ile daha
evlendir-
da
zorlaştırmıştır.
çünkü Müemmel b. Taberî,
İsmâil’in Râzî, Zamahşerî
seyyiü’l-hıfz gibi rivâyetin
olduğunu ayrıca hatırı sayılır
metninde bazı
garabetâlimlerimiz
olduğunu söy-
zorlaştırmıştır. Taberî, Râzî, Zamahşerî gibi hatırı sayılır bazı âlimlerimiz
ler. Bkz. agy. dipnot.
bu rivâyetlerin
77) Ahzâb, 33/37. etkisi altında kalmışlar ve Ahzâb Süresi 37. ayetini, söz
bu rivâyetlerin etkisi altında kalmışlar ve Ahzâb Süresi 37. ayetini, söz
78) Kâdî İyâz, Şifâ, s. 729.
konusu rivâyetler
79) Buhârî,
çerçevesinde
Tevhid, 22; Müslim,
anlamışlardır.
İman, 77. anlamışlardır.
konusu rivâyetler çerçevesinde

77
77 Ahzâb, 33/37.
Ahzâb, 33/37.
78
78 Kâdî İyâz, Şifâ, s. 729.
Kâdî İyâz, Şifâ, s. 729.
AHZÂB SURESİ 37. AYETİYLE İLGİLİ NÜZUL SEBEBİ 105
RİVAYETLERİ VE İLMÎ DEĞERİ

dikten sonra, Allah kendisine Zeyneb’in eşi olacağını haber verir. Hz. Peygamber (bunu
bildiği için) Zeyd’ten ka­rısını boşamasını istemekten utanır. Çünkü hala iki eş arasında
karı kocalık münasebeti devam etmektedir. Bu yüzden Hz. Peygamber Zeyd’e eşini ya-
nında tutmasını ve Allah’tan korkmasını emretmiştir. Bu rivâyete göre Hz. Peygamber’in
-ayette işaret edilen- içinde gizlediği şey, Zeyneb’in Allah’ın emriyle kendisine eş olaca-
ğıdır. Nitekim aynı ayette bu husus Allah tarafından açığa vurulmuştur: “Zeyd onunla be-
raber olduktan sonra, müminlere evlâtlıklarının -kendileriyle beraber olup ayrıldıkları-
eşleriyle evlenmeleri hususunda bir sıkıntı gelmesin diye seni o kadınla evlendirdik.”80

KAYNAKÇA
el-Askalânî, İbn Hacer, (2001). Fethu’l-Bârî bi Şerhi Sahihi’l-Bııharî, tah: Abdülkadir
Şeybe el-Hamed, (1. Basım). Riyad.
el-Askalânî, İbn Hacer, (t.y). Tehzîbu’t-Tehzîb, Beyrut: Müessesetür’-Risâle.
el-Askalânî, İbn Hacer, (1421). Takrîbu’t-Tehzîb, tah: Ebu’l-Eşbâl Sağir el-Bâkistânî,
Dâru’l-Âsıme.
Ateş, Ali Osman, (1996) Oryantalistlerin Hz. Peygamber ile İlgili İddialarına Ce­vaplar,
İstanbul: Beyan Yayınları.
Ak, Hâlid, (1998). Teshîlü’l-Vüsûl ilâ Marifeti Esbâbi’n-Nüzûl, (1. Basım). Beyrut:
Dâru’l-Marife.
Âlûsî, Ebu’s-Senâ Mahmûd, Rûhu’l-Meânî, Beyrut: Dâru İhyâi’Türâsi’l-Arabî, ty.
Ayverdi, İlhan, (2005). Misalli Büyük Türkçe Sözlük, (1. Basım). İstanbul: Kubbealtı.
Beğavî. Ebû Muhammed Huseyn b. Mesûd, (1409). Meâlimü’t-Tenzîl, (1. Basım). tah:
Muhammed Abdullah en-Nemr, Riyad: Dâr Tayyibe.
Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl, (1979). Sahîhu’l-Buhârî, İstanbul: el-
Mektebetü’l-İslamiyye.
Davûdî, Şemsüddin, (1994). Tabakatü’l-Müfessirîn, (2. Basım). tah: Ali Muhammed
Ömer, Kahire: Mektebetü Vehbe.
Denizkuşları, Mahmut, (1989). Tahrîç Çalışmaları ve et-Tefsîru’l-Kebirde Hadis, Yayım-
lanmamış doktora tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Demirci, Muhsin, (2011). Tefsir Usulü, (15. Basım). İstanbul: İFAV.
Ebû Şehbe, Muhammed, (1408). el-İsrâiliyyât ve’l-Mevdûât fî Kütübi’t-Tefsîr, Mektebetü’s-
Sünne.
el-Elmeî, Zâhir, (1983) mea’l-Müfessirîn ve’l-Müsteşrikîn, (4. Basım). yy.
Hanbelî, İbn Receb, (1978). Şerhu İleli’t-Tirmîzî, (1. Basım). tah: Nuruddin Itr, Dâru’l-
Melah.

80) Ahzâb, 33/37.

106 / Yrd. Doç. Dr. Celalettin DİVLEKCİ EKEV AKADEMİ DERGİSİ

İbn Âşûr, Tâhir, (1984). et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, Tunus: ed-Dâru’t-Tûnusiyye li’n-Neşr.

İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillah, (1988). Ahkâmu’l-Kur’an, Beyrut:
Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
İbn Hanbel, Ahmed, (1995). Müsned, tah: Şuayb el-Arnavud, (1. Basım). Beyrut:
Müessesetü’r-Risâle.
İbn Sa’d, Muhammed, (1958). et-Tabakâtü’l-Kübrâ, Beyrut: Dâru Sâdr.
İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmâîl b. Amr, (2000). Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, tah: Mustafa Mu-
hammed vd. (1. Basım). Kahire: Müessesetü Kurtuba.
Kâdî İyâz, (2006). eş-Şifâ bi Tarifi Hukuki’l-Mustafâ, (2. Basım). tah: Abdüh Ali Kuşk,
Beyrut: Dâru’l-Feyhâ.
el-Kâdî, Abdülfettâh, (1986). Esbâbü’n-Nüzûl ani’s-Sahâbeti ve’l-Müfessirin, (Çev. Salih
Akdemir), Ankara: Fecir Yay.
Karaman, Hayreddin, Çağrıcı, M. Dönmez, İ. Gümüş, S. (2007). Kur’an Yolu, Ankara:
Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
Kurtubî, Ebû Abdillah, (1993). el-Câmiu li-Ahkâmi’l-Kur’an, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-
İlmiyye.
Nesâî, Ahmed b. Şuayb, (2001). es-Sünenü’l-Kübrâ, (1. Basım). Beyrut: Müessesetü’r-
Risale.
Polat, Selahattin, (1985). Müresel Hadisler ve Delil Olma Yönünden Değeri, Ankara.
Râzî, Fahreddin, (1990). Mefatihu’l-Ğayb, (1. Basım). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İImiyye.
Semerkandî, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed, (1993). Bahru’l-Ulûm, (1. Basım). tah: Ali
Muavvad v.d, Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye.
et-Tirmîzî, Muhammed b. İsa, (1975). Sünen, (2. Basım). tah: İbrahim Atve Avad, Mısır:
Mektebetü Mustafa el-Bâbî el-Halebî.
et-Taberî, İbn Cerîr, (2001). Tefsîru’t-Taberî, (2. Basım). tah: Abdullah et-Turkî, Kahire:
Dâr Hicr.
Uleyvâ, İbn Halife, (1404) Câmiu’n-Nükûl fî Esbâbi’n-Nüzûl, (1. Basım). yy.
Uğur, Mücteba, (1992). Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, (1. Basım). Ankara: Tür-
kiye Diyanet Vakfı Yayınları.
el-Vâdiî, Ebû Abdurrahman, (2004). es-Sahîhu’l-Müsned min Esbâbi’n-Nüzûl, (2. Ba-
sım). Mektebetü’s-Sanâ’l-Eseriyye.
Vâhidî, Ebu’l-Hasen Ali b. Ahmed, (1991). Esbâbü’n-Nüzûl, (1. Basım). tah: Kemâl
Besyûnî Zalül, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
Yazır, M. Hamdi, (1979). Hak Dini Kur’ân Dili, Eser Neşriyât.
ez-Zehebî, Muhammed, et-Tefsir ve’l-Müfessirûn, (1. Basım). Lübnan: Dâru’l-Kalem.
Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer, (1995). el-Keşşâf, (1. Basım). Beyrut: Dâru’l-
Kütübi’l-İlmiyye.