TEXTOS LLATÍ I / TEXTOS LATÍN I

2019-2020

EPOS.................................................................................................2
P. VERGILIVS MARO .................................................................2
HISTORIA .......................................................................................5
CORNELI NEPOTIS, THEMISTOCLES ......................................5
C. SALLVSTI CRISPI, BELLVM CATILINAE ............................7
C. SALLVSTI CRISPI, BELLVM IVGVRTHINVM ....................10
ITINERARIVM EGERIAE .........................................................11
GESTA COMITVM BARCHINONENSIVM ............................15
ORATORIA ...................................................................................19
M. TVLLIVS CICERO, PRO ARCHIA POETA ORATIO ..........19
LYRICA .........................................................................................22
C. VALERIVS CATVLLVS, CARMINA....................................22
M. VALERIVS MARTIALIS, EPIGRAMMATON LIBRI .........25
PHILOSOPHIA .............................................................................29
L. ANNAEVS SENECA, EPISTVLAE AD LVCILIVM I 2.........29
 EPOS
P. VERGILIVS MARO

AENEIDOS LIBER QVARTVS

At regina graui iamdudum saucia cura 1
uulnus alit uenis et caeco carpitur igni.
multa uiri uirtus animo multusque recursat
gentis honos; haerent infixi pectore uultus
uerbaque nec placidam membris dat cura quietem. 5
postera Phoebea lustrabat lampade terras
umentemque Aurora polo dimouerat umbram,
cum sic unanimam adloquitur male sana sororem:
'Anna soror, quae me suspensam insomnia terrent!
quis nouus hic nostris successit sedibus hospes, 10
quem sese ore ferens, quam forti pectore et armis!
credo equidem, nec uana fides, genus esse deorum.
degeneres animos timor arguit. heu, quibus ille
iactatus fatis! quae bella exhausta canebat!
si mihi non animo fixum immotumque sederet 15
ne cui me uinclo uellem sociare iugali,
postquam primus amor deceptam morte fefellit;
si non pertaesum thalami taedaeque fuisset,
huic uni forsan potui succumbere culpae.
Anna (fatebor enim) miseri post fata Sychaei 20
coniugis et sparsos fraterna caede penatis
solus hic inflexit sensus animumque labantem
impulit. agnosco ueteris uestigia flammae.
sed mihi uel tellus optem prius ima dehiscat
uel pater omnipotens adigat me fulmine ad umbras, 25
pallentis umbras Erebo noctemque profundam,
ante, pudor, quam te uiolo aut tua iura resoluo.
ille meos, primus qui me sibi iunxit, amores
abstulit; ille habeat secum seruetque sepulcro.'
sic effata sinum lacrimis impleuit obortis. 30
Anna refert: 'o luce magis dilecta sorori,
solane perpetua maerens carpere iuuenta
nec dulcis natos Veneris nec praemia noris?
2
id cinerem aut manis credis curare sepultos?
esto: aegram nulli quondam flexere mariti, 35
non Libyae, non ante Tyro; despectus Iarbas
ductoresque alii, quos Africa terra triumphis
diues alit: placitone etiam pugnabis amori?
nec uenit in mentem quorum consederis aruis?
hinc Gaetulae urbes, genus insuperabile bello, 40
et Numidae infreni cingunt et inhospita Syrtis;
hinc deserta siti regio lateque furentes
Barcaei. quid bella Tyro surgentia dicam
germanique minas?
dis equidem auspicibus reor et Iunone secunda 45
hunc cursum Iliacas uento tenuisse carinas.
quam tu urbem, soror, hanc cernes, quae surgere regna
coniugio tali! Teucrum comitantibus armis
Punica se quantis attollet gloria rebus!
tu modo posce deos ueniam, sacrisque litatis 50
indulge hospitio causasque innecte morandi,
dum pelago desaeuit hiems et aquosus Orion,
quassataeque rates, dum non tractabile caelum.'
His dictis impenso animum flammauit amore
spemque dedit dubiae menti soluitque pudorem. 55
principio delubra adeunt pacemque per aras
exquirunt; mactant lectas de more bidentis
legiferae Cereri Phoeboque patrique Lyaeo,
Iunoni ante omnis, cui uincla iugalia curae.
ipsa tenens dextra pateram pulcherrima Dido 60
candentis uaccae media inter cornua fundit,
aut ante ora deum pinguis spatiatur ad aras,
instauratque diem donis, pecudumque reclusis
pectoribus inhians spirantia consulit exta.
heu, uatum ignarae mentes! quid uota furentem, 65
quid delubra iuuant? est mollis flamma medullas
interea et tacitum uiuit sub pectore uulnus.
uritur infelix Dido totaque uagatur
urbe furens, qualis coniecta cerua sagitta,
quam procul incautam nemora inter Cresia fixit 70
pastor agens telis liquitque uolatile ferrum
nescius: illa fuga siluas saltusque peragrat
Dictaeos; haeret lateri letalis harundo.
3
nunc media Aenean secum per moenia ducit
Sidoniasque ostentat opes urbemque paratam, 75
incipit effari mediaque in uoce resistit;
nunc eadem labente die conuiuia quaerit,
Iliacosque iterum demens audire labores
exposcit pendetque iterum narrantis ab ore.
post ubi digressi, lumenque obscura uicissim 80
luna premit suadentque cadentia sidera somnos,
sola domo maeret uacua stratisque relictis
incubat. illum absens absentem auditque uidetque,
aut gremio Ascanium genitoris imagine capta
detinet, infandum si fallere possit amorem. 85
non coeptae adsurgunt turres, non arma iuuentus
exercet portusue aut propugnacula bello
tuta parant: pendent opera interrupta minaeque
murorum ingentes aequataque machina caelo.

4
 HISTORIA

CORNELI NEPOTIS, THEMISTOCLES

[1] Themistocles, Neocli filius, Atheniensis. Huius uitia magnis sunt

emendata uirtutibus, adeo ut anteferatur huic nemo, pauci pares putentur.

Pater eius Neocles generosus fuit. Is uxorem Acarnanam ciuem duxit, ex qua

natus est Themistocles. Qui cum minus esset probatus parentibus, quod et

liberius uiuebat et rem familiarem neglegebat, a patre exheredatus est. Quae

contumelia non fregit eum, sed erexit. Nam cum iudicasset sine summa

industria non posse eam exstingui, totum se dedidit rei publicae.

[2] Primus gradus fuit bello Corcyraeo; ad quod gerendum praetor a

populo factus, non solum praesenti bello sed etiam reliquo tempore ferociorem

reddidit ciuitatem. Nam cum pecunia publica, quae ex metallis redibat,

largitione magistratuum quotannis interiret, ille persuasit populo ut ea pecunia

classis centum nauium aedificaretur. Qua celeriter effecta, maritimos praedones

consectando mare tutum reddidit. In quo cum diuitiis ornauit, tum etiam

peritissimos belli naualis fecit Athenienses. Id quantae saluti fuerit uniuersae

Graeciae, bello cognitum est Persico. Nam cum Xerxes et mari et terra bellum

uniuersae inferret Europae, Themistocles Atheniensibus persuasit ut in naues se

suaque conferrent.

[3] Huius consilium plerisque ciuitatibus displicebat et in terra dimicari

magis placebat. Itaque missi sunt delecti cum Leonida, Lacedaemoniorum rege,

qui Thermopylas occuparent longiusque barbaros progredi non paterentur. Hi

uim hostium non sustinuerunt eoque loco omnes interierunt […]

5
 [4] Magnus hoc bello Themistocles fuit neque minor in pace. Cum enim

Phalerico portu neque magno neque bono Athenienses uterentur, huius consilio

triplex Piraei portus constitutus est iisque moenibus circumdatus, ut ipsam

urbem dignitate aequiperaret, utilitate superaret.

[5] Tamen non effugit ciuium suorum inuidiam. Namque ob eundem

timorem, quo damnatus erat Miltiades, testularum suffragiis e ciuitate eiectus

Argos habitatum concessit. Hic cum propter multas eius uirtutes magna cum

dignitate uiueret, Lacedaemonii legatos Athenas miserunt, qui eum absentem

accusarent, quod societatem cum rege Perse ad Graeciam opprimendam

fecisset. 3 Hoc crimine absens proditionis damnatus est. Id ut audiuit, quod non

satis tutum se Argis uidebat, Corcyram demigrauit.

[10] De huius morte multimodis apud plerosque scriptum est, sed nos

eundem potissimum Thucydidem auctorem probamus, qui illum ait Magnesiae

morbo mortuum neque negat fuisse famam uenenum sua sponte sumpsisse.

6
 C. SALLVSTI CRISPI, BELLVM CATILINAE

[5] L. Catilina, nobili genere natus, fuit magna ui et animi et corporis, sed

ingenio malo prauoque. Huic ab adulescentia bella intestina, caedes, rapinae,

discordia ciuilis grata fuere ibique iuuentutem suam exercuit. Corpus patiens

inediae, algoris, uigiliae supra quam cuiquam credibile est. Animus audax,

subdolus, uarius, cuius rei lubet simulator ac dissimulator, alieni adpetens, sui

profusus, ardens in cupiditatibus; satis eloquentiae, sapientiae parum. Vastus

animus inmoderata, incredibilia, nimis alta semper cupiebat. Hunc post

dominationem L. Sullae lubido maxuma inuaserat rei publicae capiundae;

neque id quibus modis adsequeretur, dum sibi regnum pararet, quicquam pensi

habebat. Agitabatur magis magisque in dies animus ferox inopia rei familiaris

et conscientia scelerum, quae utraque iis artibus auxerat, quas supra memoraui.

Incitabant praeterea corrupti ciuitatis mores, quos pessuma ac diuorsa inter se

mala, luxuria atque auaritia, uexabant. Res ipsa hortari uidetur, quoniam de

moribus ciuitatis tempus admonuit, supra repetere ac paucis instituta maiorum

domi militiaeque, quo modo rem publicam habuerint quantamque reliquerint,

ut paulatim inmutata ex pulcherruma atque optuma pessuma ac flagitiosissuma

facta sit, disserere.

[7] Sed ea tempestate coepere se quisque magis extollere magisque ingenium

in promptu habere. Nam regibus boni quam mali suspectiores sunt semperque

iis aliena uirtus formidulosa est. Sed ciuitas incredibile memoratu est adepta

libertate quantum breui creuerit; tanta cupido gloriae incesserat. Iam primum

iuuentus, simul ac belli patiens erat, in castris per laborem usum militiae

discebat magisque in decoris armis et militaribus equis quam in scortis atque

conuiuiis lubidinem habebant. Igitur talibus uiris non labor insolitus, non locus

ullus asper aut arduus erat, non armatus hostis formidulosus: uirtus omnia

7
domuerat. Sed gloriae maxumum certamen inter ipsos erat: se quisque hostem

ferire, murum ascendere, conspici, dum tale facinus faceret, properabat. Eas

diuitias, eam bonam famam magnamque nobilitatem putabant. Laudis auidi,

pecuniae liberales erant, gloriam ingentem, diuitias honestas uolebant.

[10] Sed ubi labore atque iustitia res publica creuit, reges magni bello domiti,

nationes ferae et populi ingentes ui subacti, Carthago, aemula imperi Romani,

ab stirpe interiit, cuncta maria terraeque patebant, saeuire fortuna ac miscere

omnia coepit. Qui labores, pericula, dubias atque asperas res facile tolerauerant,

iis otium diuitiaeque optanda alias, oneri miseriaeque fuere. Igitur primo

imperi, deinde pecuniae cupido creuit: ea quasi materies omnium malorum

fuere.

[15] Iam primum adulescens Catilina multa nefanda stupra fecerat, cum

uirgine nobili, cum sacerdote Uestae, alia huiusce modi contra ius fasque.

Postremo captus amore Aureliae Orestillae, cuius praeter formam nihil

umquam bonus laudauit, quod ea nubere illi dubitabat timens priuignum

adulta aetate, pro certo creditur necato filio uacuam domum scelestis nuptiis

fecisse. (…./….) Igitur color ei exsanguis, foedi oculi, citus modo, modo tardus

incessus: prorsus in facie uultuque uecordia inerat.

[16] Sed iuuentutem, quam, ut supra diximus, illexerat, multis modis mala

facinora edocebat. (…./….) His amicis sociisque confisus Catilina, simul quod

aes alienum per omnis terras ingens erat et quod plerique Sullani milites largius

suo usi rapinarum et uictoriae ueteris memores ciuile bellum exoptabant,

opprimundae rei publicae consilium cepit.

8
 [18] Sed antea item coniurauere pauci contra rem publicam, in quibus

Catilina fuit.

[36] Haec ubi Romae comperta sunt, senatus Catilinam et Manlium hostis

iudicat.

[56] Dum ea Romae geruntur, Catilina ex omni copia, quam et ipse

adduxerat et Manlius habuerat, duas legiones instituit.

[59] At ex altera parte C. Antonius, pedibus aeger quod proelio adesse

nequibat, M. Petreio legato exercitum permittit.

[61] Confecto proelio, Catilina uero longe a suis inter hostium cadauera

repertus est paululum etiam spirans ferociamque animi, quam habuerat uiuus,

in uoltu retinens.

9
 C. SALLVSTI CRISPI, BELLVM IVGVRTHINVM

[44] Sed ubi in Africam uenit, exercitus [ei] traditus a Sp. Albino proconsule

iners inbellis, neque periculi neque laboris patiens, lingua quam manu

promptior, praedator ex sociis et ipse praeda hostium, sine imperio et modestia

habitus. Ita imperatori nouo plus ex malis moribus sollicitudinis quam ex copia

militum auxili aut spei bonae accedebat. Statuit tamen Metellus, quamquam et

aestiuorum tempus comitiorum mora imminuerat et expectatione euentus

ciuium animos intentos putabat, non prius bellum attingere, quam maiorum

disciplina milites laborare coegisset.

[78] Nam duo sunt sinus prope in extrema Africa, impares magnitudine, pari

natura; quorum proxima terrae praealta sunt, cetera uti fors tulit alta alia, alia in

tempestate uadosa. Nam ubi mare magnum esse et saeuire uentis coepit, limum

harenamque et saxa ingentia fluctus trahunt: ita facies locorum cum uentis

simul mutatur. Eius ciuitatis lingua modo conuersa conubio Numidarum,

legum cultusque pleraque Sidonica; quae eo facilius retinebant, quod procul ab

imperio regis aetatem agebant. Inter illos et frequentem Numidiam multi

uastique loci erant.

[79] Sed quoniam in eas regiones per Leptitanorum negotia uenimus, non

indignum uidetur egregium atque mirabile facinus duorum Carthaginiensium

memorare; eam rem nos locus admonuit. Qua tempestate Carthaginienses

pleraque Africa imperitabant, Cyrenenses quoque magni atque opulenti fuere.

Ager in medio harenosus, una specie; neque flumen neque mons erat, qui finis

eorum discerneret. Quae res eos in magno diuturnoque bello inter se habuit.

[96] Igitur Sulla, uti supra dictum est, postquam in Africam atque in castra

Mari cum equitatu uenit, rudis antea et ignarus belli, sollertissimus omnium in

paucis tempestatibus factus est.

10
 (PEREGRINATIO AETHERIAE)

ITINERARIVM EGERIAE

I. 1 [deest] * * *... ostendebantur iuxta scripturas. Interea ambulantes

peruenimus ad quendam locum, ubi se tamen montes illi, inter quos ibamus,

aperiebant et faciebant uallem infinitam, ingens, planissima et ualde pulchram,

et trans uallem apparebat mons sanctus Dei Sina. Hic autem locus, ubi se

montes aperiebant, iunctus est cum eo loco, quo sunt memoriae

concupiscentiae.

2. In eo ergo loco cum uenitur, ut tamen commonuerunt deductores sancti

illi, qui nobiscum erant, dicentes: «consuetudo est, ut fiat hic oratio ab his, qui

ueniunt, quando de eo loco primitus uidetur mons Dei»: sicut et nos fecimus.

Habebat autem de eo loco ad montem Dei forsitan quattuor milia totum per

ualle illa, quam dixi ingens.

II. 1. Vallis autem ipsa ingens est ualde, iacens subter latus montis Dei, quae

habet forsitan, quantum potuimus uidentes aestimare aut ipsi dicebant, in

longo milia passos forsitan sedecim, in lato autem quattuor milia esse

appellabant. Ipsam ergo uallem nos trauersare habebamus, ut possimus

montem ingredi.

2. Haec est autem uallis ingens et planissima, in qua filii Israhel commorati

sunt his diebus, quod sanctus Moyses ascendit in montem Domini et fuit ibi

quadraginta diebus et quadraginta noctibus. Haec est autem uallis, in qua

factus est uitulus, qui locus usque in hodie ostenditur; nam lapis grandis ibi

fixus stat in ipso loco. Haec ergo uallis ipsa est, in cuius capite ille locus est, ubi
11
sanctus Moyses, cum pasceret pecora soceri sui, iterum locutus est ei Deus de

rubo in igne.

3. Et quoniam nobis ita erat iter, ut prius montem Dei ascenderemus, qui hinc

paret, <quia> unde ueniebamus, melior ascensus erat, et illinc denuo ad illud

caput uallis descenderemus, id est ubi rubus erat, quia melior descensus montis

Dei erat inde: itaque ergo hoc placuit, ut uisis omnibus, quae desiderabamus,

descendentes a monte Dei, ubi est rubus, ueniremus, et inde totum per mediam

uallem ipsam, qua iacet in longo, rediremus ad iter cum hominibus Dei, qui

nobis singula loca, quae scripta sunt, per ipsam uallem ostendebant, sicut et

factum est.

4. Nobis ergo euntibus ab eo loco, ubi uenientes a Pharan feceramus

orationem, iter sic fuit, ut per medium transuersaremus caput ipsius uallis et sic

plecaremus nos ad montem Dei.

5. Mons autem ipse per giro quidem unus esse uidetur; intus autem quod

ingrederis, plures sunt, sed totum mons Dei appellatur, specialis autem ille, in

cuius summitate est hic locus, ubi descendit maiestas Dei, sicut scriptum est, in

medio illorum omnium est.

6. Et cum hi omnes, qui per girum sunt, tam excelsi sint quam nunquam me

puto uidisse, tamen ipse ille medianus, in quo descendit maiestas Dei, tanto

altior est omnibus illis, ut, cum subissemus in illo, prorsus toti illi montes, quos

excelsos uideramus, ita infra nos essent, ac si colliculi permodici essent.

7. Illud sane satis admirabile est et sine Dei gratia puto illud non esse, ut,

cum omnibus altior sit ille medianus, qui specialis Sina dicitur, id est in quo

12
descendit maiestas Domini, tamen uideri non possit, nisi ad propriam radicem

illius ueneris, ante tamen quam eum subeas; nam posteaquam completo

desiderio descenderis inde, et de contra illum uides, quod, antequam subeas,

facere non potest. Hoc autem, antequam perueniremus ad montem Dei, iam

referentibus fratribus cognoueram, et postquam ibi perueni, ita esse manifeste

cognoui.

III. 1. Nos ergo sabbato sera ingressi sumus montem, et peruenientes ad

monasteria quaedam susceperunt nos ibi satis humane monachi, qui ibi

commorabantur, praebentes nobis omnem humanitatem; nam et ecclesia ibi est

cum presbytero. Ibi ergo mansimus in ea nocte, et inde maturius die dominica

cum ipso presbytero et monachis, qui ibi commorabantur, coepimus ascendere

montes singulos. Qui montes cum infinito labore ascenduntur, quoniam non

eos subis lente et lente per girum, ut dicimus in cocleas, sed totum ad directum

subis ac si per parietem et ad directum descendi necesse est singulos ipsos

montes, donec peruenias ad radicem propriam illius mediani, qui est specialis

Sina.

2. Hac sic ergo iubente Christo Deo nostro adiuta. Orationibus sanctorum,

qui comitabantur, et sic cum grandi labore, quia pedibus me ascendere necesse

erat (quia prorsus nec in sella ascendi poterat, tamen ipse labor non sentiebatur,

ex ea parte autem non sentiebatur labor, quia desiderium, quod habebam,

iubente Deo uidebam compleri): hora ergo quarta peruenimus in summitatem

illam montis Dei sancti Sina, ubi data est lex, in eo id est locum, ubi descendit

maiestas Domini in ea die, qua mons fumigabat.

3. In eo ergo loco est nunc ecclesia, non grandis, quoniam et ipse locus, id est

summitas montis, non satis grandis est, quae tamen ecclesia habet de se gratiam

grandem.

13
 4. Cum ergo iubente Deo persubissemus in ipsa summitate et peruenissemus

ad [h]ostium ipsius ecclesiae, ecce et occurrit presbyter ueniens de monasterio

suo, qui ipsi ecclesiae deputabatur, senex integer et monachus a prima uita et,

ut hic dicunt ascitis et quid plura? qualis dignus est esse in eo loco. Occurrerunt

etiam et alii presbyteri, nec non etiam et omnes monachi, qui ibi

commorabantur iuxta montem illum, id est qui tamen aut aetate aut

inbeccillitate non fuerunt impediti.

5. Verum autem in ipsa summitate montis illius mediani nullus commanet;

nihil enim est ibi aliud nisi sola ecclesia et spelunca, ubi fuit sanctus Moyses.

6. Lecto ergo ipso loco omnia de libro Moysi et facta oblatione ordine suo,

hac sic communicantibus nobis, iam ut exiremus de ecclesia, dederunt nobis

presbyteri loci ipsius eulogias, id est de pomis, quae in ipso monte nascuntur.

Nam cum ipse mons sanctus Sina totus petrinus sit, ita ut nec fruticem habeat,

tamen deorsum prope radicem montium ipsorum, id est seu circa illius, qui

medianus est, seu circa illorum, qui per giro sunt, modica terrola est; statim

sancti monachi pro diligentia sua arbusculas ponunt et pomariola instituunt uel

arationes, et iuxta sibi monasteria, quasi ex ipsius montis terra aliquos fructus

capiant, quos tamen manibus suis elaborasse uideantur.

14
 GESTA COMITVM BARCHINONENSIVM

DE NOBILI REGE IACOBO I ARAGONVM, VALENTIAE ET

MAIORICARVM, ET COMITE BARCHINONAE AC DOMINO

MONTISPESSVLANI

1.- Mortuo domino rege Petro, remansit Iacobus filius eius puer, quem

tradiderat ad nutriendum Simoni comiti Montisfortis praedicto, et

desponsauerat etiam filiam suam illi. Sed quia comes Montisfortis fuerat in

proelio et dederat auxilium morti domini regis Petri patris ipsius, ordinauit

dominus papa Innocentius quod Iacobus puer et rex Aragonum suis

naturalibus baronibus traderetur, et ad hoc faciendum delegauit magistrum

Petrum de Beneuento sacrosanctae ecclesiae cardinalem, per quem restitutus

fuit praefatus infans Iacobus baronibus fidelibus sui regni; et totum

procurauit in sua propria persona et suis propriis expensis Ayspan

episcopus de Segorb; et fuit missus et positus ad nutriendum et

custodiendum puer Iacobus rex praedictus in castro de Montso, Templariis

traditus. In dicto castro puero commorante, insurrexerunt multa mala inter

barones et ciuitates ac uillas totius regni, et sic fuerunt duo procuratores

constituti in regno. Et cardinalis praedictus, habito consilio ecclesiae ac

baronum omnium et nobilium dicti regni, comendauit infantem Iacobum

auunculo suo nomine Sanxo comiti. Qui postquam creuit, tam cito regnauit

consilio nobilium regni sui.

2.- Iste dominus rex Iacobus fuit armis strenuus, curialis, largus, benignus, pius

et qui ab inimicis obtinuit in multitudine proeliorum. Et postquam uenit ad

aetatem nubilem, filiam nobilis regis Castellae, dominam Elienor, duxit

matrimonialiter in uxorem, et genuit ex ea filium nomine Ildefonsum. Quod

matrimonium separauit Iohannes episcopus Sabinensis, sacrosanctae

15
 Romanae ecclesiae cardinalis, quia attinebant sibi ad inuicem proxima linea

parentelae; et eorum filius supradictus fuit mortuus sine prole.

3.- Dominus Iacobus rex praedictus, cor gerens nobile, uestigia generis sui in

bonis actibus sequi uolens, et in aliquo non minuere regnum suum, sed

crescere toto posse, mouit guerram contra omnes sui uicinos Sarracenos, et

intrauit terram illorum, et cepit Burrianam uillam et alia castra multa.

4.- [De adquisitione regni et captione Maioricarum]. Postea, deliberato et

communicato consilio Barchinonae suorum nobilium et baronum, necnon

episcoporum et aliorum praelatorum etiam regni sui, magno nauigio

congregato, iuit ad Maioricarum insulas, quae uocantur antiquitus Baleares;

et post multa et uaria proelia, in quibus mortui fuerunt plures nobiles et alii

milites Cataloniae et Aragoniae, ciuitatem obsedit Maioricarum, et cepit eam

auxilio Iesu Christi cum rege suo et populo uniuerso, et pluribus mortuis

Sarracenis subiugauit sibi ciuitatem praedictam multum nobilem et diuitiis

praepollentem, cum tota insula ciuitatis et aliis insulis d’Euiza et Menorca; et

dimissis ibi qui defenderent ciuitatem, dotatis ecclesiis et ibidem episcopo

ordinato, ad terram suam cum magno honore et uictoria est reuersus.

5.- [De adquisitione regni Valentiae]. Post habito consilio praelatorum, baronum

et aliorum nobilium regni sui, obsedit ciuitatem Valentiae, et ipsa longo

tempore expugnata reddidit se regi et nomini Iesu Christi. Rege etiam

tenente potentissime ciuitatem, restitit imperio suo alia pars regni propter

nobilitatem castrorum fortium et uillarum et multitudinem gentium quae

per regnum Valentiae in diuersis uallibus habitabant; et post multos labores

et damna data et recepta ac utrinque proelia multa facta, subiugauit suo

dominio totam terram, castra et uillas ac sine diminutione omnes nationes

barbaras dicti regni. Et sic obtenta ciuitate opulentissima, plena diuitiis,

referta deliciis, necnon castris munitissimis et opinatissimis ac uallibus, et

complete tota Sarracenorum fronteria dicti regni, quid aliud restat tam nobili

16
 regi et domino, nisi Deo et beatae Virgini matri suae totique caelesti curiae

laudes, qui ordinauerunt et uoluerunt dare propagatorem christianae fidei

talem regem, et dederunt ei potentiam incipiendi, continuandi et perficiendi

tot facta nobilia supradicta et plura alia quae longissimum et impossibile

quasi esset scripturae pagina declarare?

6.- Iste uero inclitus dominus Iacobus rex a prima uxore per censuram

ecclesiasticam separatus, sicut superius est praefatum, dominam Yoles,

filiam regis Ungariae Andreae nomine, sibi matrimonialiter copulauit; cuius

mater fuit domina Yoles regina, uxor dicti regis Ungariae, quae regina fuit

filia imperatoris Constantinopolitani et dominae Yoles Constantinopolitanae

imperatricis, qui de genere regis Franciae descenderunt. Haec domina Yoles

regina Aragonum genuit dominam Yoles quam Alfonso regi Castellae

matrimonialiter copulauit, qui fuit primus filius Ferrandi nobilis regis

Castellae. Item de dicta domina regina Aragonum fuerunt tres filii procreati,

Petrus scilicet et Iacobus et Sanxo, qui fuit archiepiscopus Toletanus et, cum

plures Sarraceni causa uastandi et destruendi terram in Hispaniam

aduenissent, fuit a dictis Sarracenis pro fide Christi et patriae tuitione cum

Christianis pluribus interfectus. Petrus uero habuit in uxorem dominam

Constantiam, filiam Manfredi regis Siciliae. Iacobus frater eius duxit

Sclarmondam, sororem Fuxensis comitis, in uxorem. Item dominus Iacobus

rex praedictus habuit tres filias ex eadem, dominam Constantiam scilicet,

quae fuit uxor Emanuelis fratris supradicti regis Castellae, et dominam

Elisabet, quam in uxorem duxit Philippus, filius Ludouici regis Franciae, et

dominam Mariam, quae uirum non habens fuit mortua sin prole.

7.- [De adquisitione regni Murciae]. Hic dominus Iacobus rex, uolens addere

nobilitati suae et culmini bonitatis, obsedit ciuitatem Murciae, et cum non

esset de adquisitione sua, captam restituit regi Castellae genero suo. Hic

uitam suam ducens contra fidei inimicos, cum in senectute sua

17
 insurrexissent contra eum in regno Valentiae multa castra, quae ab

adquisitione terrae citra Sarraceni tenuerant palliati, propinquus iam morti,

abstulit eis castra et benigne catholicis applicauit, deuicit omnes, et de toto

regno praedicto expulit, ope tamen et regimine nobilis dicti filii sui Petri.

8.- [De morte dicti domini Iacobi regis]. Hic nobilis Iacobus rex ab aetatis sua

flore usque ad uitae terminum persecutus est continue Christianae fidei

inimicos: iudicio iustus, consilio prouidus, probitate conspicuus, statura

procerus, armis strenuus, Sarracenis per omnia odiosus, christianae fidei, ut

praedicitur, propagator, Deo et suis amabilis, gratus omnibus, in senectute

bona corporis grauatus molestia, diadema regni, sceptrum et ensem tradidit

illustri filio suo Petro, in regnis Aragoniae et Valentiae et comitau

Barchinonae heredem uniuersalem instituens eum sibi. Iacobum uero filium

eius heredem sibi instituit in regno Maioricarum et comitatibus Cerritaniae

ac Rossilionis et dominio Montispessulani: assumptoque Cisterciensium

habitu, militiae soluit cingulum; sub quo habitu deuote uerus monachus per

aliquot dies uiuens sub obedientia abbatis monasterii Populeti, in manus

religiosorum ac nobilium regni sui apud Valentiam, VIII kalendas augusti,

die sancti Iacobi, anno Domini MCCLXXVI, animam reddidit creatori, et in

dicto monasterio Populeti tumulariam habuit sepulturam.

18
 ORATORIA
M. TVLLIVS CICERO, PRO ARCHIA POETA ORATIO

1. Si quid est in me ingeni, iudices, quod sentio quam sit exiguum, aut si qua

exercitatio dicendi, in qua me non infitior mediocriter esse versatum, aut si

huiusce rei ratio aliqua ab optimarum artium studiis ac disciplina profecta, a

qua ego nullum confiteor aetatis meae tempus abhorruisse, earum rerum

omnium vel imprimis hic A. Licinius fructum a me repetere prope suo iure

debet. Nam quoad longissime potest mens mea respicere spatium praeteriti

temporis et pueritiae memoriam recordari ultimam, inde usque repetens hunc

video mihi principem et ad suscipiendam et ad ingrediendam rationem horum

studiorum exstitisse. Quod si haec vox huius hortatu praeceptisque conformata

non nullis aliquando saluti fuit, a quo id accepimus quo ceteris opitulari et alios

servare possemus, huic profecto ipsi, quantum est situm in nobis, et opem et

salutem ferre debemus.

[...]

14. Nam nisi multorum praeceptis multisque litteris mihi ab adulescentia

suasissem nihil esse in vita magnopere expetendum nisi laudem atque

honestatem, in ea autem persequenda omnis cruciatus corporis, omnia pericula

mortis atque exsili parvi esse ducenda, numquam me pro salute vestra in tot ac

tantas dimicationes atque in hos profligatorum hominum cotidianos impetus

obiecissem. Sed pleni omnes sunt libri, plenae sapientium voces, plena

exemplorum vetustas; quae iacerent in tenebris omnia, nisi litterarum lumen

accederet. Quam multas nobis imagines non solum ad intuendum verum etiam

ad imitandum fortissimorum virorum expressas scriptores et Graeci et Latini

reliquerunt! quas ego mihi semper in administranda re publica proponens

animum et mentem meam ipsa cogitatione hominum excellentium

conformabam. 19
 15. Quaeret quispiam: 'quid? illi ipsi summi viri quorum virtutes litteris

proditae sunt istane doctrina quam tu effers laudibus eruditi fuerunt?' Difficile

est hoc de omnibus confirmare, sed tamen est certum quid respondeam. Ego

multos homines excellenti animo ac virtute fuisse sine doctrina, et naturae

ipsius habitu prope divino per se ipsos et moderatos et gravis exstitisse fateor;

etiam illud adiungo, saepius ad laudem atque virtutem naturam sine doctrina

quam sine natura valuisse doctrinam. Atque idem ego hoc contendo, cum ad

naturam eximiam et inlustrem accesserit ratio quaedam conformatioque

doctrinae, tum illud nescio quid praeclarum ac singulare solere exsistere.

16. Ex hoc esse hunc numero quem patres nostri viderunt, divinum

hominem, Africanum, ex hoc C. Laelium, L. Furium, moderatissimos homines

et continentissimos, ex hoc fortissimum virum et illis temporibus doctissimum,

<M.> Catonem illum senem; qui profecto si nihil ad percipiendam colendamque

virtutem litteris adiuvarentur, numquam se ad earum studium contulissent.

Quod si non hic tantus fructus ostenderetur, et si ex his studiis delectatio sola

peteretur, tamen, ut opinor, hanc animi remissionem humanissimam ac

liberalissimam iudicaretis. Nam ceterae neque temporum sunt neque aetatum

omnium neque locorum; at haec studia adulescentiam acuunt, senectutem

oblectant, secundas res ornant, adversis perfugium ac solacium praebent,

delectant domi, non impediunt foris, pernoctant nobiscum, peregrinantur,

rusticantur.

17. Quod si ipsi haec neque attingere neque sensu nostro gustare possemus,

tamen ea mirari deberemus, etiam cum in aliis videremus. Quis nostrum tam

animo agresti ac duro fuit ut Rosci morte nuper non commoveretur? qui cum

esset senex mortuus, tamen propter excellentem artem ac venustatem videbatur

omnino mori non debuisse. Ergo ille corporis motu tantum amorem sibi

conciliarat a nobis omnibus; nos animorum incredibilis motus celeritatemque

ingeniorum neglegemus?

20
 18. Quotiens ego hunc Archiam vidi, iudices, – utar enim vestra benignitate,

quoniam me in hoc novo genere dicendi tam diligenter attenditis – quotiens ego

hunc vidi, cum litteram scripsisset nullam, magnum numerum optimorum

versuum de eis ipsis rebus quae tum agerentur dicere ex tempore, quotiens

revocatum eandem rem dicere commutatis verbis atque sententiis! Quae vero

accurate cogitateque scripsisset, ea sic vidi probari ut ad veterum scriptorum

laudem perveniret. Hunc ego non diligam, non admirer, non omni ratione

defendendum putem? Atque sic a summis hominibus eruditissimisque

accepimus, ceterarum rerum studia ex doctrina et praeceptis et arte constare,

poetam natura ipsa valere et mentis viribus excitari et quasi divino quodam

spiritu inflari. Quare suo iure noster ille Ennius 'sanctos' appellat poetas, quod

quasi deorum aliquo dono atque munere commendati nobis esse videantur.

19. Sit igitur, iudices, sanctum apud vos, humanissimos homines, hoc poetae

nomen quod nulla umquam barbaria violavit. Saxa atque solitudines voci

respondent, bestiae saepe immanes cantu flectuntur atque consistunt; nos

instituti rebus optimis non poetarum voce moveamur? Homerum Colophonii

civem esse dicunt suum, Chii suum vindicant, Salaminii repetunt, Smyrnaei

vero suum esse confirmant itaque etiam delubrum eius in oppido dedicaverunt,

permulti alii praeterea pugnant inter se atque contendunt. Ergo illi alienum,

quia poeta fuit, post mortem etiam expetunt; nos hunc vivum qui et voluntate

et legibus noster est repudiamus, praesertim cum omne olim studium atque

omne ingenium contulerit Archias ad populi Romani gloriam laudemque

celebrandam?

21
 LYRICA

C. VALERIVS CATVLLVS, CARMINA

V:

Viuamus, mea Lesbia, atque amemus,

rumoresque senum seueriorum

omnes unius aestimemus assis.

Soles occidere et redire possunt:

nobis cum semel occidit breuis lux, 5

nox est perpetua una dormienda.

Da mi basia mille, deinde centum,

dein mille altera, dein secunda centum,

deinde usque altera mille, deinde centum.

Dein, cum milia multa fecerimus, 10

conturbabimus illa, ne sciamus

aut ne quis malus inuidere possit,

cum tantum sciat esse bassiorum.

VIII:

Miser Catulle, desinas ineptire,

et quod uides perisse perditum ducas.

fulsere quondam candidi tibi soles,

cum uentitabas quo puella ducebat

amata nobis quantum amabitur nulla. 5

ibi illa multa cum iocosa fiebant,

quae tu uolebas nec puella nolebat,

fulsere uere candidi tibi soles.

22
nunc iam illa non uult: tu quoque impotens noli,

nec quae fugit sectare, nec miser uiue, 10

sed obstinata mente perfer, obdura.

uale puella, iam Catullus obdurat,

nec te requiret nec rogabit inuitam.

at tu dolebis, cum rogaberis nulla.

scelesta, uae te, quae tibi manet uita? 15

quis nunc te adibit? cui uideberis bella?

quem nunc amabis? cuius esse diceris?

quem basiabis? cui labella mordebis?

at tu, Catulle, destinatus obdura.

LXX:

Nulli se dicit mulier mea nubere malle

quam mihi, non si se Iuppiter ipse petat.

dicit: sed mulier cupido quod dicit amanti,

in uento et rapida scribere oportet aqua.

LXXII:

Dicebas quondam solum te nosse Catullum,

Lesbia, nec prae me uelle tenere Iouem.

dilexi tum te non tantum ut uulgus amicam,

sed pater ut gnatos diligit et generos.

nunc te cognoui: quare etsi impensius uror, 5

multo mi tamen es uilior et leuior.

qui potis est, inquis? quod amantem iniuria talis

cogit amare magis, sed bene uelle minus.

23
LXXXV:

Odi et amo. quare id faciam, fortasse requiris.

nescio, sed fieri sentio et excrucior

LVIII:

Caeli, Lesbia nostra, Lesbia illa.

illa Lesbia, quam Catullus unam

plus quam se atque suos amauit omnes,

nunc in quadriuiis et angiportis

glubit magnanimi Remi nepotes.

24
 M. VALERIVS MARTIALIS, EPIGRAMMATON LIBRI

I 15:

O mihi post nullos, Iuli, memorande sodales,

si quid longa fides canaque iura ualent,

bis iam paene tibi consul tricensimus instat,

et numerat paucos uix tua uita dies.

Non bene distuleris uideas quae posse negari, 5

et solum hoc ducas, quod fuit, esse tuum.

Exspectant curaeque catenatique labores,

gaudia non remanent, sed fugitiua uolant.

Haec utraque manu conplexuque adsere toto:

saepe fluunt imo sic quoque lapsa sinu. 10

Non est, crede mihi, sapientis dicere'Viuam'

sera nimis uita est crastina: uiue hodie.

I 19:

Si memini, fuerant tibi quattuor, Aelia, dentes:

expulit una duos tussis et una duos.

Iam secura potes totis tussire diebus:

nil istic quod agat tertia tussis habet.

I 57:

Qualem, Flacce, uelim quaeris nolimque puellam?

nolo nimis facilem difficilemque nimis.

Illud quod medium est atque inter utrumque probamus:

nec uolo quod cruciat nec uolo quod satiat.

25
I 64:

Bella es, nouimus, et puella, uerum est,

et diues, quis enim potest negare?

Sed cum te nimium, Fabulla, laudas,

nec diues neque bella nec puella es.

I 83:

Os et labra tibi lingit, Manneia, catellus:

Non miror, merdas si libet esse cani.

III 8:

"Thaida Quintus amat." "Quam Thaida?" "Thaida luscam."

Vnum oculum Thais non habet, ille duos.

III 9:

Versiculos in me narratur scribere Cinna:

Non scribit, cuius carmina nemo legit.

III 57:

Callidus imposuit nuper mihi copo Rauennae:

cum peterem mixtum, uendidit ille merum.

III 69:

Omnia quod scribis castis epigrammata uerbis

inque tuis nulla est mentula carminibus,

admiror, laudo; nihil est te sanctius uno:

at mea luxuria pagina nulla uacat.

Haec igitur nequam iuuenes facilesque puellae,

26
 haec senior, sed quem torquet amica, legat:

at tua, Cosconi, uenerandaque sanctaque uerba

a pueris debent uirginibusque legi.

V 9:

Languebam: sed tu comitatus protinus ad me

uenisti centum, Symmache, discipulis.

Centum me tetigere manus aquilone gelatae:

non habui febrem, Symmache, nunc habeo.

V 43:

Thais habet nigros, niueos Laecania dentes

Quae ratio est? Emptos haec habet, illa suos.

VI 67:

Cur tantum eunuchos habeat tua Caelia, quaeris,

Pannyche? uult futui Caelia nec parere.

VIII 79:

Omnes aut uetulas habes amicas

aut turpis uetulisque foediores.

Has ducis comites trahisque tecum

per conuiuia porticus theatra.

Sic formosa, Fabulla, sic puella es.

27
IX 69:

Cum futuis, Polycharme, soles in fine cacare.

Cum pedicaris, quid, Polycharme, facis?

XI 62:

Lesbia se iurat gratis numquam esse fututam.

Verum est. Cum futui uult, numerare solet.

XII 12:

Omnia promittis, cum tota nocte bibisti;

Mane nihil praestas. Pollio, mane bibe.

XII 46:

Difficilis facilis, iucundus acerbus es idem:

Nec tecum possum uiuere, nec sine te.

28
 PHILOSOPHIA
L. ANNAEVS SENECA, EPISTVLAE AD LVCILIVM I 2

SENECA LVCILIO SVO S ALVTEM

Ex iis quae mihi scribis et ex iis quae audio bonam spem de te concipio: non
discurris nec locorum mutationibus inquietaris. Aegri animi ista iactatio est:
primum argumentum compositae mentis existimo posse consistere et secum
morari. Illud autem uide, ne ista lectio auctorum multorum et omnis generis
uoluminum habeat aliquid uagum et instabile.
Certis ingeniis inmorari et innutriri oportet, si uelis aliquid trahere quod in
animo fideliter sedeat. Nusquam est qui ubique est. Vitam in peregrinatione
exigentibus hoc euenit, ut multa hospitia habeant, nullas amicitias; idem accidat
necesse est iis qui nullius se ingenio familiariter applicant sed omnia cursim et
properantes transmittunt. Non prodest cibus nec corpori accedit qui statim
sumptus emittitur; nihil aeque sanitatem inpedit quam remediorum crebra
mutatio; non uenit uulnus ad cicatricem in quo medicamenta temptantur; non
conualescit planta quae saepe transfertur; nihil tam utile est ut in transitu prosit.
Distringit librorum multitudo; itaque cum legere non possis quantum
habueris, satis est habere quantum legas. 'Sed modo' inquis 'hunc librum
euoluere uolo, modo illum.' Fastidientis stomachi est multa degustare; quae ubi
uaria sunt et diuersa, inquinant non alunt. Probatos itaque semper lege, et si
quando ad alios deuerti libuerit, ad priores redi. Aliquid cotidie aduersus
paupertatem, aliquid aduersus mortem auxili compara, nec minus aduersus
ceteras pestes; et cum multa percurreris, unum excerpe quod illo die concoquas.
Hoc ipse quoque facio; ex pluribus quae legi aliquid adprehendo.
Hodiernum hoc est quod apud Epicurum nanctus sum (soleo enim et in
aliena castra transire, non tamquam transfuga, sed tamquam explorator):
'honesta' inquit 'res est laeta paupertas'. Illa uero non est paupertas, si laeta est;
non qui parum habet, sed qui plus cupit, pauper est. Quid enim refert quantum
illi in arca, quantum in horreis iaceat, quantum pascat aut feneret, si alieno
imminet, si non adquisita sed adquirenda conputat? Quis sit diuitiarum modus
quaeris? primus habere quod necesse est, proximus quod sat est. Vale.

29