ΚΠΕ 102: Κλασσικές Κοινωνιολογικές Θεωρίες

Max Weber
Μέρος Β΄

Άντρια Χριστοφίδου
christofidou.andria@ucy.ac.cy
▪ «Κοινωνικό πράττειν»
▪ Ιδεότυπος
▪ Ιδεότυποι δράσης:
▪ Ορθολογική ως προς κάποιο σκοπό
▪ Ορθολογική ως προς την αξία
▪ Συναισθηματική
▪ Παραδοσιακή

▪ Ιδεότυποι της νομιμότητας της κυριαρχίας

▪ Ορθολογισμός

▪ Εξορθολογισμός: κλειδί για την ανάπτυξη του σύγχρονου καπιταλισμού

▪ Γραφειοκρατία
▪ Εκκοσμίκευση: διαδικασία συρρίκνωσης της επιρροής της θρησκείας στην
καθημερινή ζωή αλλά και στους θεσμούς

▪ Κοινωνικές σχέσεις:
▪ Αποτίμηση κατάστασης από δρώντες -> Διαμόρφωση της κοινωνικής τους δράσης
-> Επίδραση στις κοινωνικές σχέσεις.

▪ Νόμιμη-ορθολογική κυριαρχία
Με ποιους τρόπους ασκείται η θρησκευτική κυριαρχία;
Εξουσία:
▪ βίαιη δύναμη καταναγκασμού (die Macht)
▪ νόμιμα αναγνωρίζεται από αυτούς στους οποίους ασκείται (die Herrschaft)

Η (θρησκευτική) εξουσία μπορεί να νομιμοποιείται:

▪ Με τρόπο έλλογο-νόμιμο: διοικητική αρχή
▪ Ιερέας που αντιπροσωπεύει τη θρησκευτική αρχή του αξιώματος που ασκείται στο
πλαίσιο μιας γραφειοκρατικής επιχείρησης σωτηρίας (π.χ. Εκκλησία)
▪ Με τρόπο παραδοσιακό: έθιμα
▪ Πίστη στην εγκυρότητα των εθίμων και στην νομιμότητα της μεταβίβασης των
αξιωμάτων μέσω της κληρονομικότητας για παράδειγμα (π.χ. μάγος ως αυθεντικός
φορέας παράδοσης)
▪ Με τρόπο χαρισματικό: προσωπική εξουσία ενός ατόμου
▪ Εξουσία που η νομιμότητα της στηρίζεται στην γοητεία ενός συγκεκριμένου ατόμου
- κοινωνικές διαφοροποιήσεις της θρησκευτικότητας
- οικονομική και κοινωνική καταπίεση: η ρίζα και μία από τις βασικές αιτίες των
πεποιθήσεων λύτρωσης.

- Υψηλά κοινωνικά στρώματα: κατέχουν τα κοινωνικό-οικονομικά πλεονεκτήματα ->

μη ανάγκη σωτηρίας / χρήση θρησκείας για νομιμοποίηση της κοινωνικής τους
κατάστασης.
- Λαϊκά στρώματα: γοητεύονται από τις μαγικές και συγκινησιακές μορφές
θρησκευτικότητας

- Αιρέσεις:
- θρησκευτικές ομάδες οι οποίες βρίσκονται σε ρήξη με το κοινωνικό περιβάλλον
και την εκκλησία
- Χαρισματικού τύπου θρησκευτική εξουσία
1904-1905: αρχικά δημοσιεύθηκε υπό τη μορφή δύο άρθρων
1920: εκδόθηκε υπό τη μορφή βιβλίου.
▪ Συζήτησε την επίδραση που άσκησε ο Χριστιανισμός στην ιστορία της Δύσης
▪ Ο προτεσταντισμός, και ιδιαίτερα η παράδοση του καλβινισμού, έπαιξε
κύριο ρόλο στην ανάπτυξη του πνεύματος του καπιταλισμού.
▪ Δόγμα του προορισμού ή προκαθορισμού -> μοίρα & θέση των
ανθρώπων: προκαθορισμένη
▪ Καλβινιστική ηθική: εξύμνηση εργατικότητας -> πνεύμα καπιταλισμού:
από την σφαίρα της ατομικής φιλοδοξίας σε ηθικό καθήκον.
«ο μόνος τρόπος να ζήσεις μια ζωή αρεστή στον Θεό δεν ήταν
να ξεπερνάς την εγκόσμια χρηστότητα με τον μοναστικό
ασκητισμό, αλλά μόνο να εκτελείς τις υποχρεώσεις που
συνεπάγεται η θέση σου στον κόσμο. Αυτός είναι ο
προορισμός σου» (Βέμπερ, Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύμα του Καπιταλισμού)

Επάγγελμα: το άτομο δρα μέσα στην κοινωνία

Ανάλυση της μοναδικότητας του δυτικού καπιταλισμού.
▪ αν ο καπιταλισμός υπήρχε και σε άλλα μέρη του κόσμου, γιατί μόνο στη Δύση
έλαβε τη συγκεκριμένη ειδική σύγχρονη μορφή του;
▪ συγκριτική μελέτη των παγκόσμιων θρησκειών και της επίδραση τους στην
καθημερινή συμπεριφορά των ανθρώπων σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο

«ένα από τα καθήκοντα της κοινωνιολογικής και ιστορικής έρευνας πρέπει

να είναι πρώτα από όλα να αναλύσει τις επιδράσεις και τις αιτιακές σχέσεις
που μπορούν να ερμηνευθούν ικανοποιητικά σαν αντιδράσεις στις συνθήκες
του περιβάλλοντος» (Βέμπερ, Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύμα του Καπιταλισμού)
▪ Οι καπιταλιστικές πρακτικές που αναπτύσσονται στη νεωτερική
κοινωνία έχουν ένα καινοτομικό χαρακτήρα σε σχέση με τις
«παραδοσιακές καπιταλιστικές δραστηριότητες» που
επιτελούνταν σε προηγούμενες κοινωνίες
▪ Η σύγχρονη καπιταλιστική δραστηριότητα χαρακτηρίζεται από
ένα νέο επιχειρηματικό ήθος που συνδυάζει αναζήτηση μεγάλου
κέρδους και ορθολογική πειθαρχία της επιχειρηματικής
δραστηριότητας
▪ Αιτιακή σχέση ανάμεσα στο νέο επιχειρηματικό ήθος και τη διάδοση
ενός νέου θρησκευτικού συστήματος αξιών: της προτεσταντικής και
ιδιαίτερα καλβινιστικής ηθικής
▪ Στη σύγχρονη Γερμανία οι προτεσταντικές περιοχές ήταν
πλουσιότερες από τις καθολικές.
▪ Οι μεγαλοεπιχειρηματίες και τα ανώτερα στελέχη των μεγάλων
επιχειρήσεων ήταν κατά πλειοψηφία προτεστάντες
▪ Τα παιδιά από καθολικές οικογένειες κατευθύνονται περισσότερο
προς τις κλασσικές σπουδές ενώ τα παιδιά από οικογένειες
προτεστάντων προς τις επαγγελματικές και τεχνικές σπουδές στον
τομέα της βιομηχανίας και του εμπορίου

→ Αιτιακή σχέση μεταξύ της ανάπτυξης του πνεύματος του

καπιταλισμού και της προτεσταντικής ηθικής
«Γίνεται πράγματι λόγος για «ηθική» ενώ πρόκειται για ήθος […] μια
εφαρμοσμένη ηθική, δηλαδή μια «συγκεκριμένη μορφή σκέψης και ζωής»,
ένα πρακτικό τρόπο συμπεριφοράς» (Hervieu-Leger & Willaime, 2005:144)
«Πρόκειται για μια συγκεκριμένη ηθική, ιστορικά τοποθετημένη: της
καλβινιστικής έμπνευσης πουριτανική ηθική που αναπτύχθηκε ιδιαίτερα στον
αγγλοσαξονικό προτεσταντισμό. Ο πουριτανισμός καθόρισε ένα θρησκευτικό
ύφος, μια συμπεριφορά, μια νοοτροπία» (Hervieu-Leger & Willaime,
2005:144).

Πουριτανισμός:
- Αντιπροσωπεύει μια ευαισθησία με πολιτικές, πολιτιστικές, ηθικές,
θρησκευτικές και οικονομικές συνέπειες.
- ως μια σφαιρική νοοτροπία του ανθρώπου και του κόσμου έπαιξε σημαντικό
ρόλο στην διαμόρφωση ενός συγκεκριμένου τύπου συμπεριφοράς στο πεδίο
της εργασίας και της οικονομικής δραστηριότητας.
Sombart Werner (1863-1941): ο οικονομικός ορθολογισμός αποτελεί το
βασικό κίνητρο της σύγχρονης οικονομίας.
Πνεύμα του καπιταλισμού: Η τάση να αντιμετωπίζεται η εργασία ως ένα
θεϊκό κάλεσμα σε ένα επάγγελμα και ως αυτοσκοπός.

‘Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού’ υποδηλώνει την

σχέση μεταξύ του πουριτανικού ήθους και του πνεύματος του Δυτικού
καπιταλισμού.
▪ Η «ορθολογική καπιταλιστική οργάνωση της (τυπικά) ελεύθερης εργασίας»
▪ Επιδίωξη του συνεχώς ανανεωμένου κέρδους
▪ Απελευθέρωση της εργασίας
▪ Απελευθέρωση της γης και του κεφαλαίου από τα φεουδαλικά δεσμά
▪ Ορθολογική οργάνωση της καπιταλιστικής επιχείρησης
▪ Ουσιαστική εκλογίκευση τη οικονομικής ζωής
▪ Η πόλη
▪ Εξορθολογισμός της θρησκευτικής ζωής (και η απομάγευση του κόσμου) →
εκλογίκευση και εκκοσμίκευση
▪ Διοικητική γραφειοκρατία
Επιχειρήματα που αναπτύσσονται:
▪ Ηθική στάση: εγκόσμιος ασκητισμός, σκληρή εργασία, λιτότητα,
πειθαρχικότητα, επιμέλεια κτλ. – εργασία ως «θεϊκό κάλεσμά»
(calling)
▪ Πίστη ότι η καλή τύχη που εκδηλωνόταν με κοινωνική αναγνώριση ή
πλουτισμό ήταν εκδήλωση θεϊκής εύνοιας
→ Ορθολογικό σύστημα παραγωγικής διαδικασίας & Επενδύσεις →
πνεύμα του καπιταλισμού
«Ο ιδεατός τύπος του καπιταλιστικού επιχειρηματία (...)
αποφεύγει την επίδειξη και τα περιττά έξοδα, καθώς και τη
συνειδητή απόλαυση της δύναμης του, και αισθάνεται
δυσφορία με εξωτερικά δείγματα κοινωνικής αναγνώρισης. Ο
τρόπος ζωής (...) διακρίνεται από μια ασκητική τάση (...) δεν
είναι διόλου σπάνιο, αλλά πολύ συνηθισμένο σ’αυτόν να έχει
ένα μέτρο ψυχρής μετριοφροσύνης. Δε διαθέτει τίποτε από τον
πλούτο του για τον εαυτό του εκτός από την άλογη αίσθηση
ότι εκπληρώνει καλά το «επαγγελματικό χρέος του»
(Βέμπερ, Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύμα του Καπιταλισμού)
▪ Απορρίπτει την επίδειξη και την άχρηστη δαπάνη και «την συνειδητή
απόλαυση της δύναμης του» (ΠΗ 56).

▪ Τον ενδιαφέρει το ανορθολογικό αίσθημα ότι έφερε σε πέρας την εργασία

του.

▪ Ο προσανατολισμός της ζωής του υποκινείται από θρησκευτικές

αναπαραστάσεις.

▪ Αντιλαμβάνεται το επάγγελμά του ως κλίση στον ασκητικό προτεσταντισμό.

▪ Οικονομικές συνθήκες
▪ Εισοδηματικές ομάδες ατόμων που βρίσκονται στην ίδια ταξική κατάσταση
▪ Τάξη της ιδιοκτησίας
▪ Τάξη της αγοράς

▪ Εργατική τάξη: χαμηλά/μηδαμινά επίπεδα ιδιοκτησίας γης και δεξιοτήτων

▪ Μικροαστική τάξη: μεσαίο επίπεδο ιδιοκτησίας γης και δεξιοτήτων
▪ Τάξη των διανοούμενων: υψηλό επίπεδο δεξιοτήτων/χαμηλό επίπεδο ιδιοκτησίας
▪ Τάξεις που απολάμβαναν τα προνόμια της κληρονομικής ιδιοκτησίας ή/και υψηλού μορφωτικού
επιπέδου: υψηλά επίπεδα ιδιοκτησίας και δεξιοτήτων
Status: η δεύτερη παράμετρος κοινωνικής διαφοροποίησης
▪ Οι ευκαιρίες ζωής (life chances) που μπορεί να έχει (ή μην έχει) ένα
άτομο χάρη στην κοινωνική υπόληψη που απολαμβάνει (ή δεν
απολαμβάνει)
▪ Ο τρόπος ζωής (lifestyle)
▪ Πρακτικές κατανάλωσης
▪ Συμμετοχή σε συγκεκριμένες ομάδες που απολαμβάνουν κύρος
▪ Κόμματα «πατρωνίας»: βασική τους μέριμνα η απόκτηση εξουσίας
▪ Κόμματα «αρχών»: δρουν ως προς κάποιους σκοπούς και οφέλη

Τα κόμματα αποβαίνουν ομάδες status → συμμετοχή σε αυτά μπορεί να

καταλήξει σε πλεονεκτήματα
Για τα επόμενα 30 λεπτά σε ομάδες των 4-5:

Εντοπίστε τα σημεία όπου τα έργα των Μαρξ και

Βεμπερ συμφωνούν, καθώς και τα σημεία όπου
διαφωνούν.
▪ Η διαλεκτική σκέψη. Όμως δίνουν έμφαση σε διαφορετικούς παράγοντες

▪ Μαρξ: έμφαση στον οικονομικό παράγοντα

▪ Βέμπερ: υλικές συνθήκες ευνοούν την ανάπτυξη του καπιταλισμού, αλλά ο

καπιταλισμός αναπτύχθηκε επειδή ευνοήθηκε από κάποιους πολιτισμικούς
παράγοντες: την προτεσταντική θρησκευτική ηθική στα πλαίσια μιας γενικότερης
διαδικασίας εξορθολογισμού στις δυτικές κοινωνίες

▪ Έμφαση στον παράγοντα της ιδιοκτησίας

▪ Διαστρωμάτωση → ανισότητες

▪ Κοινωνιολογική ταξική ανάλυση

▪ Ο Βέμπερ διαφωνεί με τον οικονομικό ντετερμινισμό του Μαρξ

▪ Καπιταλισμός

▪ Βάση και εποικοδόμημα

▪ Κοινωνικές τάξεις

▪ Αντίληψη περί θρησκείας