Ιστορικός Καπιταλισμός Wallerstein

'/ιΜΛΝΟΥίΛ B.
B ^ o m i ΘΕΜΙΛΡΟ
Ό Ιμμάνουελ Βαλλερστάιν γεννήθηκε τό
1930 στη Νέα 'Υόρκη. Σπούδασε στο Co-
lumbia University -άποφοίτησε τό 1951, πή-
ρε τό διδακτορικό του δίπλωμα τό 1959- και
στή συνέχεια δίδαξε στό τμήμα κοινωνιολο-
γίας του πανεπιστημίου. Τό βασικό άντικεί-
μενο τής ερευνάς του κατά τήν περίοδο
1955-1970 ήταν ή 'Αφρική. Τό 1961 δημο-
σίευσε τήν εργασία Africa: the Politics of In-
dependence καί τό 1967 τό Africa: The Poli-
tics of Unity. Μετά τήν ενεργό συμμετοχή
του στό μεταρρυθμιστικό κίνημα του Co-
lumbia τό 1968, δίδαξε στό McGill Universi-
ty του Μόντρεαλ, όπου προσκλήθηκε τό
1971. Ά π ό τό 1976 είναι επίτιμος καθηγη-
τής τής κοινωνιολογίας στό State University
τής Νέας 'Υόρκης καί διευθυντής τοϋ Κέν-
τρου Fernand Braudel, γιά τή Μελέτη των
Οικονομιών, των Ιστορικών Συστημάτων
καί τών Πολιτισμών, πού στεγάζεται στό
ίδιο πανεπιστήμιο, στό Binghamton. Ό
πρώτος τόμος τοϋ έργου του The Modern
World-System (αναμένεται νά όλοκληρωθεΐ
σέ τέσσερεις τόμους) έκδόθηκε τό 1974 καί ό
δεύτερος, μέ τόν υπότιτλο Mercadilism and
the Consolidation of the European World-
Economy, 1600-1750), τό 1980.
ΕΞΩΦΥΛΛΟ ΑΛ.ΙΣΑΡΗΣ
3 ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ
τίτλος πρωτοτύπου:
Immanuel Wallerstein
HISTORICAL CAPITALISM
Verso Edition, 1983
ΘΕΜΕΑΙΟ, 1987
Σόλωνος 84, τηλ. 36.08.180, 36.02.646
ΙΜΜΑΝΟΥΕΛ ΒΑΛΛΕΡΣΤΑΙΝ
ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ
ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ
Μετάφραση
ΜΕΤΤΑ ΤΣΙΚΡΙΚΛ
ΘΕΜΕΛΙΟ 1987
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ 9
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 13
1. Η ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΝΤΩΝ:

Παραγωγή τοΰ Κεφαλαίου · 17
2. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΣΓΣΣΩΡΕΤΣΗΣ:

'Αγώνας γιά πλεονεκτήματα 51
3. Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΩΣ ΟΠΙΟ:
Αογική καί έκλογίκευση 81
4. ΕΠΙΛΟΓΟΣ:
Γιά τήν πρόοδο καί τους δρόμους της μετάβασης 103
ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
Ή μετάφραση τοϋ «Ιστορικού Καπιταλισμού» εμφάνισε

τις δυσκολίες πού συναντά κανείς δταν ερχεται άντιμέτω-
πος με τό κείμενο ενός συγγραφέα άπόλυτα ενημερωμένου
πάνω στην εξέλιξη της σύγχρονης σκέψης και ενός συγγρα-
φέα πού δέν αρκείται στη χρήση της παραδεδομένης γρα-
φής. Πρόκειται γιά δύο προβλήματα: τήν άπόδοση της ξε-
νόγλωσσης έπιστημονικής όρολογίας μέ ελληνικές λέξεις
πού, δμως, δέν είναι άκόμη δόκιμες στή γλώσσα μας- και
τήν άπόδοση μιάς ιδιολέκτου πού χαρακτηρίζεται άπό νεο-
λογισμούς.
Παραθέτω τούς κυριότερους άγγλικούς όρους και τις με-
ταφραστικές λύσεις πού άκολούθησα, γιά τήν πρώτη περί-
πτωση:
biological wholeness: βιολογικός όλισμός
civilizational project: πολιτιστικό πρόγραμμα
ideology of universalism: Ιδεολογία τοϋ οικουμενισμού
paradigm: Παράδειγμα
rationalisation: εκλογίκευση
"Όσον άφορα τό λεκτικό Ιδίωμα τοϋ συγγραφέα^ προτίμη-
σα νά άντικαταστήσω τούς νεολογισμούς του μέ ελληνι-
κούς νεολογισμούς (π.χ. antisystemic morement: άντισυ-
στημικό κίνημα), πού ίσως ήχοϋν παράξενα και σίγουρα
δέν θά ξένιζαν αν άποδίδονταν περιφραστικά. Περιφρα-
10 ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
σηκές διατυπώσεις, ώστόσο, θά μπορούσαν νά υπήρχαν

και στο πρωτότυπο κείμενο.
Νεολογισμοί χρησιμοποιήθηκαν και γιά τήν απόδοση των
λέξεων world-system, world-market κα^ world-economy, εν-
νοιες πού ό Βαλλερστάιν δημιουργεί γιά νά περιγράψει αυ-
τό πού βλέπει νά εμφανίζεται στόν κόσμο κατά τά τέλη του
15ου-άρχέζ του 16ου αιώνα και τό όποιο άποκαλεΐ Euro-
pean world-economy. 'Όπως ό ίδιος τό παρουσιάζει στό
εργο του The Modern World-System, πρόκειται γιά ενα
κοινωνικό σύστημα άγνωστο μέχρι τότε στόν κόσμο, ενα
κοινωνικό σύστημα πού είναι τό διακριτικό γνώρισμα τοϋ
σύγχρονου κόσμου' ενα «παγκόσμιο» σύστημα, όχι επειδή
περιλάμβανε ολόκληρο τόν κόσμο, άλλά επειδή ήταν ευρύ-
τερο από οποιαδήποτε νομικά καθορισμένη μονάδα - μέσα
του άναπτύχθηκαν και σχηματίσθηκαν τά έθνη-κράτη' και
μία «οικονομία» γιατί ό βασικός συνδετικός δεσμός ανάμε-
σα στά μέρη του ήταν οικονομικός. Πρόκειται, κατά τή
διατύπωση τοϋ συγγραφέα, «γιά μιά οικονομία πού ήταν
ενας κόσμος, όχι άναγκαστικά ό κόσμος». Είναι νομίζω
σαφές ότι ό Βαλλερστάιν θέλει νά τονίσει δχι τό παγκόσμιο
εύρος τοϋ συστήματος (τό όποιο άλλωστε, πάντα κατά τόν
συγγραφέα, ποτέ δέν κατέληξε σέ μιά συγκεντρωτική πολι-
τική δομή, ποτέ δέν μεταμορφώθηκε σέ αυτοκρατορία),
άλλά τή σφαιρική του λειτουργία και τόν ενιαίο του χαρα-
κτήρα. Γι' αυτό, υιοθέτησα τή λύση πού προτείνει ό μετα-
φραστής τοϋ άρθρου τοϋ I. Βαλλερστάιν « Ή Κρίση της Κο-
σμο-οικονομίας και οι Προοπτικές των Σοσιαλιστικών Κι-
νημάτων» (στό συλλογικό τόμο: Ή Επικαιρότητα του
Μαρξισμού, Θεμέλιο, 1984, σ. 15-29) χωρίς δμως τή διαχω-
ριστική παύλα ανάμεσα στις λέξεις, μιά και ή ελληνική
γλώσσα προσφέρεται γιά συγκερασμό λέξεων. Οι όροι λοι-
πόν μεταφράστηκαν «κοσμοσύστημα», «κοσμοαγορά» και
«κοσμοοικονομία», άντίστοιχα.
Γιά τήν έννοια «νοικοκυριό» (μετάφραση τοϋ household)
ό συγγραφέας εκρινε απαραίτητη τήν προσθήκη μιας επε-
ξηγηματικής υποσημείωσης: εννοεί «ομάδα άτόμων πού
έχουν κοινό ταμείο γιά μεγάλες χρονικές περιόδους- δέν
ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Π
συνδέονται μέ σχέσεις συγγενικής μορφής αναγκαστικά^

οϋτε αναγκαστικά ζοϋν κάτω άπό την ϊδια στέγη»,
Δυό λόγια ακόμη. Ό συγγραφέας κάνει χρήση τόσο των
κλασικών δρων working class καί work-Force, δσο και τοϋ
πληθυντικού τους, working classes καί work-Forces. Καί
γιά τίς δύο περιπτώσεις κράτησα ώς επί τό πλείστον τή
συνηθισμένη χρήση τους στά ελληνικά (εργατική τάξη, ερ-
γατική δύναμη). Είναι ωστόσο προφανές ότι ό Βαλλερ-
στάιν προτιμά νά άντιμετωπίζει την «εργατική τάξη» ώς
σύνολο άποτελούμενο άπό ετερόκλητα στοιχεία, παρά ώς
συμπαγές καί όμοιογενές, πολιτικά καί οικονομικά, σώμα.
Μέ τήν ϊδια λογική άλλωστε χρησιμοποιεί τήν έκφραση
«συσσωρευτές του κεφαλαίου» (accumulators of capital),
εσκεμμένα άντί του περιοριστικού «καπιταλιστές» (capita-
lists).
Θά ήθελα, τέλος, νά ευχαριστήσω τόν Μιχάλη Χρυσανθό-
πουλο καί τόν Χρυσάφη Ίορδάνογλου, γιά τίς παρατηρή-
σεις καί τά σχόλιά τους, καί γιά τήν αμέριστη φιλική τους
διάθεση τόν Χάρη Κουρούκλη καί τήν 'Αμαλία Ζέπου.
Μ.Τ.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Τό βιβλίο αυτό όφείλει άμεσα την καταγωγή τον σέ δύο

διαδοχικές εκκλήσεις, Τό φθινόπωρο τοϋ 1980 ό Τιερύ Πα-
κό μοϋ ζήτησε νά γράψω ενα συνοπτικό βιβλίο, γιά μιά
σειρά πού έξέδιδε στό Παρίσι, Ώς Θέμα μοϋ πρότεινε τό
«Καπιταλισμός». 'Απάντησα δτι σέ γενικές γραμμές θά ήθε-
λα νά τό κάνω, θά προτιμούσα όμως τό θέμα μου νά είναι
« Ιστορικός Καπιταλισμός»,
Νομίζω δτι έχουν γραφτεί πολλά γιά τόν καπιταλισμό
άπό Μαρξιστές και άλλους στόν πολιτικό χώρο της αριστε-
ράς, άλλά έπίσης δτι τά περισσότερα άπ' αυτά τά βιβλία
πάσχουν, διότι εμφανίζουν τή μιά ή τήν άλλη άπό τις έξης
άτέλειες, Τό ενα είδος είναι βασικά αναγωγικές λογικές
άναλύσεις, ξεκινούν άπό τό τί έχει θεωρηθεί δτι είναι στήν
ουσία του ό καπιταλισμός και έπειτα εξετάζουν πόσο έχει
άναπτυχθεΐ σέ διάφορες περιοχές και χρονικές στιγμές,
'Ένα δεύτερο είδος έχει συγκεντρώσει τήν προσοχή του
πάνω σέ μεταμορφώσεις τού καπιταλιστικού συστήματος
άπό κάποιο πρόσφατο χρονικό σημείο και μετά -μεταμορ-
φώσεις τις όποιες έξ ορισμού θεωρούν σημαντικές- και γιά
τήν προηγούμενη χρονική περίοδο πλάθουν μιά μυθολογία
πού τούς βοηθά νά πραγματευτούν τήν έμπειρική πραγμα-
τικότητα τού παρόντος,
'Εκείνο πού έκρινα επείγον, ένα καθήκον στό όποιο έχει
κατά κάποιο τρόπο άφιερωθεΐ δλη μου ή δουλειά τελευ-
14 ΠΡΟΛΟΓΟΣ
ταΐα, ήταν τό νά όώ τόν καπιταλισμό ώς ιστορικό σύστη-

μα, στό σύνολο της ιστορίας τον και στη συγκεκριμένη μο-'
ναδική τον πραγματικότητα. Θέτω, επομένως, στόν έαντό
μον ώς καθήκον την περιγραφή αντής τής πραγματικότη-
τας, τήν ακριβή σκιαγράφηση εκείνον πού άλλαζε πάντα
και εκείνον πού όέν άλλαξε καθόλον - ετσι ώστε νά μπορέ-
σονμε νά όηλώσονμε μέ ενα όνομα τήν δλη πραγματικότη-
τα.
Πιστεύω, όπως πολλοί άλλοι, πώς αντή ή πραγματικότη-
τα είναι ενα ενιαίο σύνολο. Πολλοί όμως απ' δσονς σνμμε-
ρίζονται αντήν τήν άποψη τήν νποστηρίζονν κάνοντας κά-
ποια επίθεση σέ άλλονς: εναντίον τοϋ νποτιθέμενον «οικο-
νομισμού» τονς, τοϋ ιδεολογικού «Ιδεαλισμού» τονς, τής
νπερβολικής τονς έμφασης σέ πολιτικούς, «βολονταριστι-
κούς» παράγοντες. Τέτοιον εΐδονς κριτικές τείνονν, από
τή φύση τονς σχεδόν, νά όλισθαίνονν στό άντίθετο άκρι-
6ώς παράπτωμα άπό εκείνο πού πολεμούν. Προσπάθησα
λοιπόν νά παρονσιάσω τή σφαιρική ενιαία πραγματικότη-
τα αρκετά απλά, πραγματενόμενος διαδοχικά τήν εκφρασή
της στήν οικονομική, πολιτική και πολιτιστική-ιδεολογική
σκηνή.
Λίγο άργότερα άφότον κατ' άρχήν άποφάσισα νά γράψω
τό βιβλίο, δέχτηκα μιά πρόσκληση άπό τό Τμήμα Πολιτι-
κής 'Επιστήμης τοϋ πανεπιστημίον τής Χαβάης γιά μιά σει-
ρά διαλέξεων. 'Επωφελήθηκα άπ' αντήν τήν ενκαιρία και
βάσει των διαλέξεων, πού δόθηκαν τήν άνοιξη τοϋ 1982,
έγραψα τό βιβλίο. Ή πρώτη μορφή των τριών πρώτων κε-
φαλαίων παρονσιάστηκε στή Χαβάη, και είμαι ενγνώμων
στό ζωντανό μον άκροατήριο γιά τά σχόλια και τις κριτι-
κές τονς, πού μέ βοήθησαν νά βελτιώσω αισθητά τήν πα-
ρονσίαση.
Μία βελτίωση πού έκανα ήταν ή προσθήκη τοϋ τέταρτον
κεφαλαίον. Στή διάρκεια τών διαλέξεων διαπίστωσα δτι
παρέμενε ένα πρόβλημα στήν άνάπτνξη τοϋ θέματος: ή τε-
ράστια νπόγεια δύναμη τής πίστης στό δεδομένο και αντο-
νόητο τής προόδον. Διαπίστωσα, επιπλέον, δτι ή πίστη αν-
τή διαστρέβλωνε τήν άντίληψή μας γιά τις ρεαλιστικές
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 15
ιστορικές εναλλακτικές λύσεις που έχουμε μπροστά μας.

Γι' αυτό Αποφάσισα νά θίξω τό ζήτημα άπενθείας.
Τέλος, έπιτρέψτε μου νά πώ δυο λόγια γιά τόν Κάρλ
Μάρξ, Είναι μιά κολοσσιαία φυσιογνωμία της σύγχρονης
πνευματικής και πολιτικής ιστορίας. Μας κληροδότησε μιά
μεγάλη κληρονομιά, πού είναι εννοιολογικά πλούσια και
ηθικά προτρεπτική. "Οταν, δμως, είπε δτι δέν είναι Μαρξι-
στής, θά έπρεπε νά τόν πάρουμε σοβαρά και νά μήν παρα-
βλέπουμε τή ρήση του σάν σχήμα λόγου,
'Ήξερε -κάτι πού πολλοί από τούς αυτοαποκαλούμενους
όπαδούς του άγνοοϋν- δτι ήταν ένας άνθρωπος τοϋ δέκα-
του ένατου αιώνα, πού τό οπτικό του πεδίο ήταν Αναπό-
φευκτα περιορισμένο άπό τήν κοινωνική πραγματικότητα
τής έποχής του, 'Ήξερε -κάτι πού πολλοί δέν ξέρουν- δτι
μιά θεωρητική διατύπωση είναι κατανοητή και χρήσιμη μό-
νο σέ σχέση μέ τή διαζευκτική διατύπωση τήν οποία, περι-
φραστικά ή Απερίφραστα, Αντικρούει' και δτι είναι εντε-
λώς Ανακόλουθη σέ σχέση μέ διατυπώσεις πού Αφοροϋν
αλλα προβλήματα, βασισμένα σέ άλλες συλλογιστικές προ-
τάσεις. 'Ήξερε -κάτι πού πολλοί Αγνοούν- δτι στήν παρου-
σίαση τοϋ έργου του υπήρχε κάποια όξυνση Ανάμεσα στήν
Ανάλυση τοϋ καπιταλισμού ώς ολοκληρωμένο σύστημα
(πού στήν πραγματικότητα ποτέ δέν υπήρξε ιστορικά) και
τήν Ανάλυση τής συγκεκριμένης. Από μέρα σέ μέρα, πραγ-
ματικότητας τοϋ καπιταλιστικού κόσμου.
'Επιτρέψτε μου, λοιπόν, νά χρησιμοποιήσω τά γραπτά
του κατά τό μόνο λογικό τρόπο, ώς τό 'έργο ενός συντρό-
φου στόν Αγώνα, ενός συντρόφου πού ήξερε δσα ήξερε.
ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Η ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΝΤΩΝ:

ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ
Ό καπιταλισμός είναι πρώτα άπ' δλα και πάνω άπ' δλα

ενα ιστορικό κοινωνικό σύστημα. Για να κατανοήσουμε τις
άπαρχές, τή λειτουργία και τις τρέχουσες προοπτικές του,
χρειάζεται νά εξετάσουμε τή σημερινή του πραγματικότη-
τα. Τό νά επιχειρήσουμε νά συνοψίσουμε αυτήν τήν πραγ-
ματικότητα σ' ένα σύνολο άφηρημένων προτάσεων είναι
φυσικά εφικτό* θά ήταν δμως άτοπο νά χρησιμοποιήσουμε
τέτοιες αφαιρέσεις γιά νά κρίνουμε καί νά ταξινομήσουμε
τήν πραγματικότητα. Προτείνω λοιπόν, άντίθετα, νά προ-
σπαθήσουμε νά περιγράψουμε τί ήταν 6 καπιταλισμός
στήν πράξη, πώς έχει λειτουργήσει ώς σύστημα, γιατί έχει
άναπτυχθεϊ μέ τούς τρόπους πού έχει αναπτυχθεί καί πού
κατευθύνεται σήμερα.
Ή λέξη καπιταλισμός προέρχεται άπό τή λέξη capital
(=κεφάλαιο). Θά ήταν λοιπόν εύλογο νά προϋποθέσουμε
ότι τό κεφάλαιο είναι ένα στοιχειο-κλειδί στόν καπιταλι-
σμό. 'Αλλά τί είναι τό κεφάλαιο; Κατά μία έννοια είναι
άπλώς συσσωρευμένος πλούτος. "Οταν δμως χρησιμοποιεί-
ται στά πλαίσια του ιστορικού καπιταλισμού, έπιδέχεται
μιά ειδικότερη έρμηνεία. Αέν είναι μόνο τό άπόθεμα κατα-
ναλώσιμων άγαθών, μηχανημάτων ή έπικυρωμένων άξιώ-
σεων γιά υλικά πράγματα μέ τή μορφή τού χρήματος. Εί-
ναι άλήθεια δτι τό κεφάλαιο στόν ιστορικό καπιταλισμό
συνεχίζει νά άναφέρεται σέ συσσωρεύσεις, άποτελέσματα
προσπαθειών προγενέστερης έργασίας, πού δέν έχουν άκό-
μη άναλωθει· άλλά άν αυτό ήταν δλο, τότε όλα τα ιστορικά

συστήματα, πηγαίνοντας πίσω στήν εποχή του άνθρωπου
του Νεάντερταλ, θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως κα-
πιταλιστικά, μιά καί δλα είχαν τέτοιου είδους συσσωρευ-
μένα άποθέματα πού ενσωμάτωναν προγενέστερη έργασία.
Έκεϊνο πού διακρίνει τό ιστορικό κοινωνικό σύστημα
πού ονομάζουμε ιστορικό καπιταλισμό είναι δτι, σ' αυτό τό
ιστορικό σύστημα, τό κεφάλαιο κατέληξε νά χρησιμοποιεί-
ται -νά επενδύεται- μέ έναν πολύ ιδιαίτερο τρόπο. Κατέ-
ληξε νά χρησιμοποιείται μέ πρωταρχικό άντικειμενικό
σκοπό καί πρόθεση τήν αύτοεπέκταση. Σ' αυτό τό σύστη-
μα, οι προγενέστερες συσσωρεύσεις άποτελούσαν «κεφά-
λαιο» μόνο στό βαθμό πού χρησιμοποιούνταν γιά νά συσ-
σωρεύσουν περισσότερο κεφάλαιο. Χωρίς άμφιβολία, ή
διαδικασία ήταν περίπλοκη καί, δπως θά δούμε, μέ διακυ-
μάνσεις. Άλλά έκείνο πού επονομάζουμε καπιταλιστικό,
είναι αυτός ό άμείλικτος καί περίεργα αύτάρκης αυτοσκο-
πός του κατόχου του κεφαλαίου, δηλαδή ή συσσώρευση
δλο καί περισσότερου κεφαλαίου, καθώς καί οι σχέσεις
πού 6 κάτοχός του έπρεπε; κατά συνέπεια, νά συνάψει μέ
άλλα πρόσωπα γιά τήν πραγμςχτοποίηση αύτού του σκο-
πού. 'Ομολογουμένως, αύτός ο στόχος δέν ήταν άποκλει-
στικός· καί άλλοι παράγοντες υπεισήλθαν στή διαδικασία
παραγωγής. 'Ωστόσο ή ερώτηση παραμένει: ποιοί παρά-
γοντες έτειναν νά υπερισχύουν σέ περίπτωση σύγκρουσης;
"Οποτε ή συσσώρευση τού κεφαλαίου ήταν εκείνος ό. πα-
ράγοντας πού είχε κατά σύστημα προτεραιότητα έναντι
άλλων εναλλακτικών στόχων, τότε θά μπορούσαμε δικαιο-
λογημένα νά ισχυρισθούμε δτι παρατηρούμε ένα καπιταλι-
στικό σύστημα σέ λειτουργία.
Τό νά επενδύσει κανείς κεφάλαιο, έχοντας σκοπό τήν ά-
πόκτηση δλο καί περισσότερου κεφαλαίου, είναι φυσικά
μιά απόφαση πού θά μπορούσε δυνητικά νά ληφθεί από
ένα άτομο ή μιά ομάδα άτόμων σέ οποιαδήποτε εποχή.
Ποτέ όμως δέν υπήρξε εύκολο γι' αυτά τά άτομα νά πραγ-
ματοποιήσουν τό σκοπό τους μέ επιτυχία, προτού επέλθει
μιά συγκεκριμένη ιστορική στιγμή. Στά προηγούμενα συ-
Η ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΝΤΩΝ 19
στήματα, ή μακρόχρονη και περίπλοκη διαδικασία της

συσσώρευσης του κεφαλαίου σχεδόν πάντα μπλοκαριζόταν
σε κάποιο σημείο, άκόμα καί σε περιπτώσεις πού ή άρχική
συνθήκη (ή ιδιοκτησία ή συγχώνευση στά χέρια των λίγων
κάποιου άποθέματος άγαθών πού δεν είχαν καταναλωθεί
πρωτύτερα) ϊσχυε. Ό υποθετικός καπιταλιστής μας πάν-
τοτε χρειαζόταν νά έξασφαλίσει τή χρήση έργατικής δύνα-
μης, τό όποίο σημαίνει δτι επρεπε νά υπάρχουν κάποιοι
άνθρωποι πού θά δελεασθούν ή θά άναγκαστούν νά παρά-
γουν τέτοια έργασία. 'Από τή στιγμή πού είχαν εξασφαλι-
στεί έργάτες καί είχαν παραχθεί άγαθά, αυτά τά αγαθά
έπρεπε μέ κάποιο τρόπο νά διοχετευθούν στήν άγορά, πού
σημαίνει δτι έπρεπε νά υπάρχει, άπό τή μιά, ένα σύστημα
διανομής καί, άπό τήν άλλη, μιά ομάδα άγοραστών μέ τά
άπαραίτητα χρήματα γιά νά άγοράσουν τά προϊόντα. Τά
προϊόντα έπρεπε νά πουληθούν σέ τιμή μεγαλύτερη άπό τό
συνολικό κόστος (της στιγμής της πώλησης) όπως καθορί-
στηκε άπό τόν πωλητή καί, έπιπλέον, αυτό τό περιθώριο
διαφοράς έπρεπε νά είναι μεγαλύτερο άπ' όσο χρειαζόταν
ό πωλητής γιά τήν προσωπική του συντήρηση. "Επρεπε,
στή σύγχρονη γλώσσα μας, νά υπάρχει κέρδος. Ό κάτοχος
του κέρδους έπρεπε στή συνέχεια νά έχει τή δυνατότητα νά
τό διατηρήσει μέχρι νά παρουσιαστεί ή κατάλληλη ευκαι-
ρία γιά έπένδυση καί, άπό 'κεί καί πέρα, ή δλη διαδικασία
έπρεπε νά αύτοανανεώνεται στό σημείο της παραγωγής.
Στήν πραγματικότητα, αυτή ή άλυσίδα διαδικασιών (πού
συχνά όνομάζεται άνακύκληση του κεφαλαίου) σπάνια ο-
λοκληρώθηκε πρίν τή σύγχρονη εποχή. "Ενας λόγος είναι
δτι, στά προηγούμενα ιστορικά κοινωνικά συστήματα, πολ-
λοί άπό τούς συνδετικούς κρίκους της άλυσίδας θεωρήθη-
καν, άπό τούς κατόχους της πολιτικής καί ηθικής εξου-
σίας, ως έξω άπό τή συμβατική λογική καί ήθική. 'Αλλά
άκόμα καί όταν δέν υπήρχε άμεση έπέμβαση άπό τή μεριά
έκείνων πού είχαν τή δύναμη νά παρέμβουν, ή διαδικασία
συνήθως άποτύγχανε, επειδή ένα ή καί περισσότερα στοι-
χεία δέν ήταν διαθέσιμα - τό συσσωρευμένο σέ κάποια
μορφή χρήματος άπόθεμα, ή εργατική δύναμη τής όποίας
θά έκανε χρήση ό παραγωγός, τό δίκτυο των διανομέων,

οί καταναλωτές πού ήταν άγοραστές.
Ό λόγος πού ένα ή περισσότερα στοιχεία έλειπαν είναι
ότι, στα προηγούμενα ιστορικά κοινωνικά συστήματα, ένα
ή περισσότερα από αυτά τά στοιχεία δεν «έμπορευματο-
ποιήθηκε» ή ήταν άνεπαρκώς «εμπορευματοποιημένο».
Αυτό σημαίνει δτι ή διαδικασία δέν είχε θεωρηθεί τέτοια
ώστε νά μπορεί ή νά πρέπει νά διεκπεραιωθεί μέσω μιας
«άγοράς». Ό ιστορικός καπιταλισμός έπέφερε επομένως
τήν σέ ευρεία κλίμακα Εμπορευματοποίηση των διαδικα-
σιών -όχι μόνο τών διαδικασιών άνταλλαγής, άλλά και
τών διαδικασιών παραγωγής, διανομής καί έπένδυσης-
πού προηγουμένως είχαν λειτουργήσει μέ άλλους τρόπους,
καί όχι διαμέσου τής «άγοράς». Καί σέ όλη τήν πορεία τής
προσπάθειάς τους νά συσσωρεύουν δλο καί περισσότερο
κεφάλαιο, οί καπιταλιστές επιδίωκαν νά έμπορευματοποι-
ούν δλο καί περισσότερες άπό τίς κοινωνικές διαδικασίες,
σέ δλες τίς σφαίρες τής οικονομικής δραστηριότητας. Καί
μιά καί ό καπιταλισμός είναι αυτάρκης διαδικασία, κάθε
κοινωνική συναλλαγή μπορούσε δυνητικά νά συμπεριλη-
φθεί. Νά γιατί θά μπορούσαμε νά πούμε δτι ή ιστορική
άνάπτυξη του καπιταλισμού είχε ώς συνέπεια τήν ώθηση
πρός τήν έμπορευματοποίηση τών πάντων.
Ούτε ή έμπορευματοποίηση τών κοινωνικών διαδικασιών
άρκούσε. Οί διαδικασίες παραγωγής ήταν συνδεδεμένες
μεταξύ τους μέ πολύπλοκες εμπορευματικές άλυσίδες. "Ας
πάρουμε ένα τυπικό προϊόν πού νά έχει εύρύτατα παρα-
χθεί καί πουληθεί σέ δλη τήν ιστορική έμπειρία του καπι-
ταλισμού, γιά παράδειγμα ένα είδος ρουχισμού. Γιά νά
παραχθεί ένα είδος ρουχισμού τά βασικά -τουλάχιστον-
πράγματα πού χρειάζονται είναι ύφασμα, κλωστή, κάποιο
είδος μηχανημάτων καί έργατική δύναμη. Άλλά καθένα
άπ' αύτά πρέπει μέ τή σειρά του νά παραχθεί. Γιά τήν πα-
ραγωγή τους χρειάζονται άλλα εϊδη, τά όποια έπίσης μέ τή
σειρά τους ποέπει νά παραχθούν. Ή έμπορευματοποίηση
κάθε ύποδιαδικασίας σ' αύτήν τήν έμπορευματική άλυσίδα
δέν ήταν υποχρεωτική (θά λέγαμε μάλιστα δτι ούτε κάν
συνέβαινε συχνά). Πράγματι, δπως θά δούμε, πολλές φο-

ρές τό κέρδος ήταν μεγαλύτερο, δταν δέν είχαν πραγματι-
κά έμπορευματοποιηθεϊ δλοι οί συνδετικοί κρίκοι της άλυ-
σίδας. Εκείνο πού είναι βέβαιο, είναι ότι υπήρχε στήν
άλυσίδα ενα πολύ μεγάλο και διασκορπισμένο σύνολο έρ-
γατών, οί όποιοι έπαιρναν κάποιο είδος άποζημίωσης πού
καταγραφόταν στό φύλλο ισολογισμού ώς κόστος. 'Υπήρ-
χε έπίσης ένα κατά πολύ μικρότερο, άλλά έξ ϊσου διασκορ-
πισμένο σύνολο άτόμων (οί όποιοι, σύν τοις άλλοις, συνή-
θως δέν ήταν ένωμένοι ώς εμπορικοί συνεργάτες, άλλά
δρούσαν ώς αυτόνομες οικονομικές όντότητες) πού μέ κά-
ποιο τρόπο συμμετείχαν στό τελικό περιθώριο τής εμπο-
ρευματικής αλυσίδας, τό οποίο βρίσκεται άνάμεσα στό συ-
νολικό κόστος παραγωγής τής άλυσίδας καί στό συνολικό
εισόδημα πού προκύπτει άπό τή διάθεση του τελικού
προϊόντος.
Ά π ό τή στιγμή πού υπήρχαν έμπορευματικές αλυσίδες νά
συνδέουν πολλαπλές διαδικασίες παραγωγής, είναι σαφές
ότι ό ρυθμός συσσώρευσης, γιά τούς «καπιταλιστές» στό
σύνολό τους, ήταν ένα ζήτημα τού πόσο μεγάλο περιθώριο
διαφοράς θά μπορούσε νά δημιουργηθεί, τή στιγμή μάλι-
στα πού αυτό τό περιθώριο ήταν δυνατό νά διακυμανθεί
σημαντικά. 'Όμως γιά κάθε έναν καπιταλιστή χωριστά, ό
ρυθμός συσσώρευσης ήταν ένα ζήτημα μιας διαδικασίας
«άνταγωνισμού», μέ υψηλότερες άμοιβές γιά έκείνους πού
έπιδείκνυαν μεγαλύτερη διορατικότητα στίς κρίσεις τους,
μεγαλύτερη ικανότητα νά έλέγχουν τό εργατικό τους δυνα-
μικό καί μεγαλύτερη δυνατότητα πρόσβασης σέ περιορι-
στικές πολιτικές άποφάσεις πάνω σέ ιδιαίτερες λειτουργίες
τής άγοράς (γενικά γνωστές ώς μονοπώλια).
Αυτό δημιούργησε τήν πρώτη βασική άντινομία τού συ-
στήματος. Έ ν ώ τό ένδιαφέρον όλων των καπιταλιστών, αν
τούς εξετάσουμε ώς τάξη, φαινόταν νά είναι ή συνολική
μείωση του κόστους παραγωγής, στήν πράξη αυτές οί μει-
ώσεις συχνά ευνοούσαν κάποιους καπιταλιστές έναντίον
κάποιων άλλων καί, κατά συνέπεια, μερικοί προτιμούσαν
νά έχουν αυξημένο μέρισμα σέ ένα μικρότερο ολικό περι-
θώρια, παρά μικρότερο μέρισμα σέ ένα μεγαλύτερο ολικό

περιθώριο. Επιπλέον, υπήρχε μια δεύτερη θεμελιώδης αν-
τινομία στό σύστημα. Καθώς προχωρούσαν ή συσσώρευση
όλο και περισσότερου κεφαλαίου, ή εμπορευματοποίηση
όλο καί περισσότερων διαδικασιών καί ή παραγωγή δλο
καί περισσότερων εμπορευμάτων, ένα άπαιτούμενο στοι-
χείο, ζωτικής σημασίας γιά τή διατήρηση τής οικονομικής
ροής, ήταν ή ύπαρξη δλο καί περισσότερων άγοραστών.
Παράλληλα όμως, οί προσπάθειες γιά τή μείωση τού κό-
στους παραγωγής συχνά μείωναν τήν κυκλοφορία καί κα-
τανομή τού χρήματος καί, έτσι, ή σταθερή αύξηση των
άγοραστών, πού χρειαζόταν γιά νά συμπληρωθεί ή διαδι-
κασία τής συσσώρευσης, άναχαιτιζόταν. 'Από τήν άλλη
μεριά, οί άνακατανομές τού συνολικού κέρδους πού όδη-
γούσαν στή διεύρυνση τού δικτύου των άγοραστών, συχνά
μείωναν τό ολικό περιθώριο τού ,κέρδους. Γι' αύτόν τόν
λόγο, μεμονωμένοι επιχειρηματίες βρέθηκαν στό σημείο νά
πιέζουν πρός τή μιά κατεύθυνση, γιά τό όφελος των έπι-
χειρήσεών τους (μειώνοντας, γιά παράδειγμα, τό εργατικό
κόστος) καί ταυτόχρονα, ώς μέλη μιας συλλογικής τάξης,
νά πιέζουν γιά τήν αύξηση τού συνολικού άγοραστικού δι-
κτύου (τό οποίο ειχε άναπόφευκτα ώς συνέπεια, τουλάχι-
στον γιά μερικούς παραγωγούς, τήν αύξηση τού εργατικού
κόστους).
Κατά συνέπεια, ή οικονομία τού καπιταλισμού διακατε-
χόταν άπό τήν ορθολογιστική πρόθεση νά αυξηθεί ή συσ-
σώρευση σέ μέγιστο βαθμό. Άλλά δ,τι ήταν λογικό γιά
τούς έπιχειρηματίες δέν ήταν κατ' άνάγκη λογικό καί γιά
τούς εργάτες. Καί, τό πιό σημαντικό, δ,τι ήταν λογικό γιά
δλους τούς επιχειρηματίες ώς συλλογική ομάδα, δέν ήταν
κατ' άνάγκη λογικό γιά κάθε μεμονωμένο καπιταλιστή.
Δέν άρκεί λοιπόν νά πούμε δτι καθένας έπιδίωκε τό συμ-
φέρον του. Τό προσωπικό συμφέρον καθενός χωριστά, πολ-
λές φορές τόν άνάγκαζε νά εμπλακεί σέ άντιφατικές δρα-
στηριότητες. Επομένως, τό νά υπολογίσει κανείς μακρο-
πρόθεσμα τό πραγματικό του συμφέρον κατέληξε νά είναι
εξαιρετικά δύσκολο, παρόλο πού αύτή τή στιγμή άγνοούμε
σέ ποιό βαθμό ή προσωπική άντιληψη του καθένα για τό

συμφέρον του ειχε έπικαλυφθει και διαστρεβλωθεί άπό
πολυσύνθετα ιδεολογικά νεφελώματα. Προς τό παρόν,
θεωρώ προσωρινά ώς δεδομένο δτι 6 καπιταλισμός πράγ-
ματι ανέθρεψε εναν homo economicus, αλλά σπεύδω νά
προσθέσω δτι αυτός 6 homo economicus παρουσίαζε -σχε-
δόν άναπόφευκτα- κάποια σημάδια σύγχυσης.
'Υπάρχει δμως ενας «άντικειμενικός» περιορισμός πού
μείωνε τή σύγχυση. "Αν ένα δεδομένο άτομο επανειλημμέ-
να διέπραττε λάθη στίς οικονομικές του άποφάσεις, άδιά-
φορο αν τό έκανε άπό άγνοια, άπό άνοησία ή άπό ιδεολο-
γική προκατάληψη, αυτό τό άτομο (ή ή εταιρεία) δέν
επρόκειτο νά επιβιώσει στήν άγορά. Ή χρεωκοπία ήταν τό
οξύ καθαρτικό υγρό του καπιταλιστικού συστήματος, πού
συνεχώς έξανάγκαζε δλους τούς οικονομικούς πρωταγωνι-
στές νά πορεύονται σταθερά μέσα σ' ένα καλοστρωμένο
αυλάκι, πού τούς έσπρωχνε νά λειτουργούν μέ τέτοιο τρό-
πο ώστε συνολικά νά υπάρχει άκόμα μεγαλύτερη συσσώ-
ρευση κεφαλαίου.
Ό ιστορικός καπιταλισμός είναι λοιπόν τό συγκεκριμένο,
χωροχρονικά όριοθετημένο, ένοποιημένο χωρίο τών παρα-
γωγικών δραστηριοτήτων, μέσα στό όποιο 6 οικονομικός
άντικειμενικός σκοπός ή «νόμος» πού έπικρατεί ή διέπει
τήν κύρια οικονομική δραστηριότητα είναι ή άτέρμονη
συσσώρευση του κεφαλαίου. Είναι τό κοινωνικό σύστημα
στό όποιο έκεινοι πού έπραξαν βάσει αυτών τών κανόνων,
άπέκτησαν τόσο μεγάλη έπιρροή στό σύνολο, ώστε νά δια-
μορφώσουν συνθήκες κάτω άπό τίς όποιες οι υπόλοιποι
έπρεπε εϊτε νά συμμορφωθούν πρός τά πρότυπα ή νά υπο-
στούν τίς συνέπειες. Είναι τό κοινωνικό σύστημα στό
όποιο τό φάσμα αυτών τών κανόνων (του νόμου της άξιας)
γινόταν διαρκώς ευρύτερο, οι εκτελεστές τών κανόνων όλο
και περισσότερο άδιάλλακτοι, ή διείσδυση τών κανόνων
στό κοινωνικό οικοδόμημα συνεχώς μεγαλύτερη, άκόμη
και αν, παράλληλα, ή κοινωνική άντίθεση πρός αυτούς
τούς κανόνες μεγάλωνε δλο καί πιό κραυγαλέα καί οργα-
νωμένα.
Κάνοντας αυτήν την περιγραφή για τόν ιστορικό καπιτα-

λισμό, ό καθένας μας μπορεί να προσδιορίσει ποιό συγκε-
κριμένο, χωροχρονικά όριοθετημένο, ένοποιημένο χωρίο
θεωρεί ώς σημείο άναφοράς του. Ή προσωπική μου άπο-
ψη είναι δτι ή γένεση αυτού του ιστορικού συστήματος το-
ποθετείται στήν Ευρώπη τού τέλους τού δέκατου πέμπτου
αιώνα, οτι τό σύστημα μέ τό πέρασμα τού χρόνου επεκτά-
θηκε στό χώρο ώστε νά καλύπτει στό τέλος τού δέκατου
ένατου αιώνα όλόκληρη τήν υδρόγειο καί δτι άκόμη καί
σήμερα καλύπτει όλόκληρη τήν υδρόγειο. 'Αντιλαμβάνο-
μαι δτι μιά τέτοιου είδους πρόχειρη σκιαγράφηση τών χω-
ροχρονικών ορίων δημιουργεί σέ πολλούς άμφιβολίες.
'Ωστόσο, οι άμφιβολίες αύτές είναι δύο ειδών. Κατ' άρ-
χήν, έμπειρικές. Ή Ρωσία τού δέκατου έκτου αιώνα βρι-
σκόταν μέσα στήν Εύρωπαϊκή κοσμοοικονομία; Πότε
άκριβώς ενσωματώθηκε ή 'Οθωμανική Αύτοκρατορία στό
καπιταλιστικό κοσμοσύσιημα; Μπορούμε νά θεωρήσουμε
δτι μία δεδομένη έσωτερική ζώνη ένός δεδομένου κράτους
κατά μία δεδομένη χρονική στιγμή ήταν πραγματικά «έν-
σωματωμένη» στήν καπιταλιστική κοσμοοικονομία; Τέ-
τοιες ερωτήσεις είναι σημαντικές καί άπό μόνες τους, άλλά
καί έπειδή, στήν προσπάθειά μας νά τούς δώσουμε μιά
άπάντηση, άναγκαζόμαστε νά κάνουμε πιό εμπεριστατω-
μένες τίς άναλύσεις μας πάνω στίς διαδικασίες τού ιστορι-
κού καπιταλισμού. 'Όμως δέν είναι ούτε ή στιγμή ούτε ό
χώρος κατάλληλος γιά νά άπευθύνουμε πολυάριθμα εμπει-
ρικά έρωτήματα, πού άποτελούν άντικείμενο συνεχούς
διαλόγου καί έπεξεργασίας.
Τό δεύτερο είδος άμφιβολιών είναι εκείνες πού άπευθύ-
νονται στή χρησιμότητα της επαγωγικής κατάταξης πού
μόλις πρότεινα. Υπάρχουν έκείνοι πού άρνούνται νά άπό-
δεχθούν τήν ύπαρξη καπιταλισμού εάν δέν υπάρχει μιά ει-
δική μορφή κοινωνικών σχέσεων στό χώρο εργασίας, δη-
λαδή κάποιος ιδιώτης επαγγελματίας πού άπασχολεί μι-
σθωτούς έργάτες· κι έκείνοι πού άρέσκονται νά ισχυρίζον-
ται δτι άπό τή στιγμή πού ενα δεδομένο κράτος εθνικο-
ποιήσει τά έργοστάσιά του καί διακηρύξει τήν πίστη του
στη σοσιαλιστική θεωρία, μ' αυτές τις πράξεις, καί ώς

άποτέλεσμα των έπιπτώσεών τους, τό κράτος αυτό παύει
νά άποτελει τμήμα τής καπιταλιστικής κοσμοοικονομίας.
Αυτά δεν είναι εμπειρικά, άλλά θεωρητικά έρωτήματα καί
θά επιχειρήσουμε νά τά εντάξουμε στή συζήτησή μας. "Αν
ή άναφορά μας είναι άναγωγική, θά καταλήξει νά είναι
καί άσκοπη, καθώς θά οδηγήσει όχι σ' εναν όρθολογικό
διάλογο, άλλά σε μία σύγκρουση άντιπαρατιθέμενων δογ-
μάτων. Θά άναφερθούμε λοιπόν σ' αυτά τά έρωτήματα μέ
έρευνητικό τρόπο, διατεινόμενοι ότι ή έπαγωγική μας κα-
τάταξη είναι χρησιμότερη άπό άλλες έναλλακτικές, έπειδή
συλλαμβάνει πιό εύκολα καί έκλεπτυσμένα δ,τι αυτή τή
στιγμή γνωρίζουμε συλλογικά γιά τήν ιστορική πραγματι-
κότητα, καί έπειδή μας έφοδιάζει μέ μιά έρμηνεία τής
πραγματικότητας πού μας βοηθά νά έπέμβουμε πιό άποτε-
λεσματικά στό παρόν.
"Ας έξετάσουμε έπομένως πώς έχει πραγματικά λειτουρ-
γήσει τό καπιταλιστικό σύστημα. Τό δτι λέμε πώς ό άντι-
κειμενικός σκοπός του παραγωγού είναι ή συσσώρευση
του κεφαλαίου σημαίνει δτι ό παραγωγός θά έπιδιώξει νά
παράγει ένα δεδομένο άγαθό σέ δσο τό δυνατόν μεγαλύτε-
ρη ποσότητα καί δτι θά τό προσφέρει γιά πώληση μέ τό
μεγαλύτερο γι' αυτόν περιθώριο κέρδους. Αύτά δμως θά
τά κάνει μέσα σέ μιά σειρά οικονομικών περιορισμών πού
υπάρχουν, δπως λέμε, «στήν άγορά». Ή συνολική του πα-
ραγωγή άναγκαστικά καθορίζεται άπό τήν (σχετικά άμε-
ση) διαθεσιμότητα πραγμάτων δπως υλικά, έργατική δύ-
ναμη, πελάτες καί πρόσβαση σέ ρευστό χρήμα γιά νά έπε-
κτείνει τήν έπενδυτική του βάση. Επίσης, ή ποσότητα τήν
οποία μπορεί νά παράγει έπικερδώς καί τό περιθώριο κέρ-
δους πού μπορεί νά διεκδικήσει περιορίζονται άπό τήν
ικανότητα των «άνταγωνιστών» του νά προσφέρουν τό
ίδιο είδος σέ χαμηλότερες τιμές πώλησης* στή συγκεκριμέ-
νη περίπτωση δχι άπό τούς άνταγωνιστές στήν παγκόσμια
άγορά, άλλά άπό εκείνους πού βρίσκονται στίς ϊδιες, άμε-
σες, πλέον περιορισμένες τοπικές άγορές -δπως τυχόν θά
μπορούσαν νά καθοριστούν σέ μιά δεδομένη στιγμή- στίς
όποιες ό παραγωγός πουλά. Ή επέκταση της παραγωγής

του θά εξαρτηθεί έπισης άπό τό κατά πόσο ή αυξημένη του
παραγωγή θά έπιφέρει τέτοια μείωση των τιμών στήν «το-
πική» άγορά ώστε νά μειώσει ουσιαστικά τό πραγματικό
συνολικό κέρδος, πού πραγματοποιείται έπί της συνολικής
του παραγωγής.
"Ολοι αυτοί είναι αντικειμενικοί περιορισμοί, πού σημαί-
νει δτι υφίστανται άνεξάρτητα άπό τίς συγκεκριμένες άπο-
φάσεις ενός δεδομένου παραγωγού ή άλλων ενεργών προ-
σώπων τής άγοράς. Περιορισμοί, οι όποιοι είναι τό έπακό-
λουθο του συνόλου τών κοινωνικών διαδικασιών πού
υπάρχουν σέ ένα συγκεκριμένο τόπο καί χρόνο. Παράλλη-
λα, βέβαια, πάντα υπάρχουν καί άλλοι περιορισμοί πού
προσφέρονται περισσότερο γιά έλιγμούς. Οι διάφορες κυ-
βερνήσεις έχουν τή δυνατότητα νά υιοθετούν διάφορα μέ-
τρα (μιά δυνατότητα πού πιθανόν νά έχουν ήδη θέσει σέ
εφαρμογή) πού μέ κάποιο τρόπο μετασχηματίζουν τίς οι-
κονομικές επιλογές καί, συνακόλουθα, τόν υπολογισμό του
κέρδους. Έ ν α ς δεδομένος παραγωγός μπορεί νά είναι εϊτε
ευνοούμενος εϊτε θύμα τών μέτρων ένας δεδομένος παρα-
γωγός μπορεί νά επιδιώξει νά πείσει τήν πολιτική εξουσία
γιά τήν άλλαγή τών μέτρων της, πρός όφελός του.
Πώς έχουν ένεργήσει οι παραγωγοί γιά νά αύξήσουν στό
έπακρο τήν ίκανότητά τους νά συσσωρεύουν κεφάλαιο; Ή
εργατική δύναμη άποτελούσε πάντα ένα κεντρικό καί
ποιοτικά σημαντικό στοιχείο στή διαδικασία παραγωγής.
Ό παραγωγός πού επιδιώκει τή συσσώρευση ένδιαφέρεται
γιά δύο διαφορετικές πλευρές τής έργατικής δύναμης: τή
διαθεσιμότητα καί τό κόστος της. Τό πρόβλημα τής διαθε-
σιμότητας έχει συνήθως τεθεί κατά τόν άκόλουθο τρόπο:
οι κοινωνικές σχέσεις παραγωγής πού παραμένουν άμετά-
βλητες -μιά σταθερή εργατική δύναμη γιά ένα δεδομένο
παραγωγό- θά είναι χαμηλού κόστους, έάν ή άγορά παρα-
μείνει σταθερή καί ό άριθμός τής έργατικής δύναμης ό κα-
λύτερος δυνατός γιά κάποιο δεδομένο χρονικό διάστημα.
Έ ά ν όμως μειωθεί ή ζήτηση γιά τό προϊόν, τό γεγονός δτι
ή έργατική δύναμη είναι σταθερή θά αυξήσει τό πραγματι-
κό κόστος του προϊόντος γιά τόν παραγωγό. Σέ περίπτωση

πού αυξηθεί ή ζήτηση, τό γεγονός δτι ή έργατική δύναμη
είναι σταθερή δεν θά δώσει στόν παραγωγό τή δυνατότητα
νά επωφεληθεί άπό τις παρουσιαζόμενες ευκαιρίες κέρ-
δους.
'Από τήν άλλη μεριά, καί ή μεταβλητή έργατική δύναμη
παρουσιάζει προβλήματα στόν παραγωγό. Ή μεταβλητή
έργατική δύναμη αποτελείται έξ ορισμού άπό έργάτες πού
δεν έργάζονται κατ' άνάγκη γιά τόν ϊδιο συνεχώς παραγω-
γό. Επομένως αυτοί οι έργάτες έπρεπε, γιά νά έπιβιώ-
σουν, νά έχουν ένδιαφερθει γιά τό ΰψος τών άποδοχών
τους, συνυπολογίζοντας ένα χρονικό διάστημα, ικανό νά
έξισορροπήσει τίς μεταβολές του πραγματικού τους εισο-
δήματος. Τό όποιο σημαίνει δτι οι έργάτες έπρεπε νά κερ-
δίζουν άπό τή δουλειά άρκετά ώστε νά καλύπτουν τίς πε-
ριόδους πού δεν πληρώνονταν. "Αρα, ή μεταβλητή έργατι-
κή δύναμη στοιχίζει συχνά στούς παραγωγούς περισσότε-
ρο τήν ώρα άνά άτομο, άπ' δσο ή σταθερή έργατική δύνα-
μη.
"Οταν έχουμε νά κάνουμε με μία άντίφαση (καί στή συγ-
κεκριμένη περίπτωση ή άντίφαση βρίσκεται στήν καρδιά
της καπιταλιστικής διαδικασίας παραγωγής) μπορούμε νά
είμαστε βέβαιοι δτι τό άποτέλεσμα θά είναι ένας ιστορικά
προβληματικός συμβιβασμός. "Ας κάνουμε μιά άνασκόπη-
ση του τί συνέβη στήν πραγματικότητα. Στά ιστορικά συ-
στήματα πού προηγήθηκαν του ιστορικού καπιταλισμού,
τίς περισσότερες φορές -ποτέ δμως δλες- ή έργατική δύνα-
μη ήταν σταθερή. Σέ μερικές περιπτώσεις, ή έργατική δύ-
ναμη τού παραγωγού ήταν μόνο ό ϊδιος ή ή οίκογένειά του
καί, έτσι, έξ ορισμού σταθερή. Σέ ορισμένες περιπτώσεις,
μιά μή συγγενικής μορφής έργατική δύναμη ήταν συνδεδε-
μένη μέ κάποιον παραγωγό μέσω διαφόρων νομικών ή/καί
έθιμικών κανονισμών (συμπεριλαμβανομένων διαφόρων
μορφών δουλείας, σωματικής υποθήκης λόγω χρεών, δου-
λοπαροικίας, συμφωνιών μόνιμης μίσθωσης, κλπ.). Μερι-
κές φορές ή δέσμευση διαρκούσε έφ' δρου ζωής. "Αλλες
φορές γιά μιά ορισμένη χρονική περίοδο, μέ πιθανότητα
άνανέωσης· όμως, ένας τέτοιου είδους χρονικός διακανο-

νισμός ειχε νόημα μόνο αν κατά τή στιγμή της άνανέωσης
υπήρχαν ρεαλιστικές εναλλακτικές λύσεις. Ά π ό τήν άλλη
μεριά, ή μονιμότητα αυτών των διευθετήσεων δέν δη-
μιουργούσε προβλήματα μόνο στούς συγκεκριμένους πα-
ραγωγούς, μέ τούς όποιους ήταν συνδεδεμένη μιά δεδομέ-
νη εργατική δύναμη. Δημιουργούσε προβλήματα και στούς
υπόλοιπους παραγωγούς, μιά και οι τελευταίοι είχαν τή
δυνατότητα νά επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους μόνο
στό βαθμό πού ή μεταβλητή εργατική δύναμη ήταν διαθέ-
σιμη.
Ό λ α αύτά τά ζητήματα διαμόρφωσαν τή βάση, όπως συ-
χνότατα έχει περιγραφεί, γιά τήν άνάπτυξη τού θεσμού της
μισθωτής έργασίας, κατά τόν οποίο υπήρχε ένας άριθμός
άτόμων πού ήταν μονίμως διαθέσιμα νά εργαστούν στόν
υψηλότερο, λίγο-πολύ, πλειοδότη. Σ' αύτήν τή διαδικασία
άναφερόμαστε ώς τή λειτουργία μιας άγοράς έργασίας, καί
στά πρόσωπα πού πουλάν τήν έργασία τους ώς προλετά-
ριους. Δέν προσθέτω τίποτα νεότερο μέ τό νά άναφέρω
ότι, στόν ιστορικό καπιταλισμό, πραγματοποιήθηκε μιά
αύξανόμενη προλεταριοποίηση της εργατικής δύναμης. Ή
παρατήρηση όχι μόνο δέν είναι καινούργια - ούτε καν εκ-
πλήσσει* τά πλεονεκτήματα πού προσφέρει στούς παραγω-
γούς ή διαδικασία τής προλεταριοποίησης έχουν διεξοδικά
τεκμηριωθεί. Τό παράξενο είναι όχι πόσο πολλή, άλλά πό-
σο λίγη προλεταριοποίηση έγινε. Σήμερα, μετά άπό τουλά-
χιστον τέσσερεις έκατοντάδες χρόνια ύπαρξης ένός ιστορι-
κού κοινωνικού συστήματος, ό άριθμός τής πλήρως προλε-
ταριοποιημένης έργασίας στήν καπιταλιστική κοσμοοικο-
νομία δέν μπορεί νά θεωρηθεί δτι άνέρχεται ούτε καν στό
πενήντα τοίς εκατό.
'Ομολογουμένως, αύτή ή στατιστική έχει νά κάνει μέ τό
πώς υπολογίζουμε καί μέ τό ποιόν υπολογίζουμε. "Αν κά-
νουμε χρήση τών κρατικών στατιστικών πού άναφέρονται
στήν άποκαλούμενη οικονομικά ενεργό έργατική δύναμη,
δηλαδή κατά κύριο λόγο άντρες πού είναι τυπικά διαθέσι-
μοι γιά άμειβόμενη έργασία, θά βρούμε δτι ή ποσοστιαία
άναλογία των μισθωτών εργατών θεωρείται δτι είναι άρκε-

τά υψηλή σήμερα (παρόλο πού, άκόμα και σ' αυτήν τήν
περίπτωση, δταν ό υπολογισμός γίνει σέ παγκόσμια κλίμα-
κα, τό πραγματικό ποσοστό είναι μικρότερο άπ' δ,τι θεω-
ρείται ώς δεδομένο στίς περισσότερες θεωρητικές εκθέ-
σεις). "Αν ώστόσο λάβουμε υπ' δψιν δλα τά πρόσωπα πού
ή εργασία τους είναι ένσωματωμένη, μέ τόν άλφα ή βήτα
τρόπο, στίς εμπορευματικές άλυσίδες (περικλείοντας έτσι
ουσιαστικά δλες τίς ενήλικες γυναίκες, καί μιά μεγάλη
άναλογία άτόμων προ-ενηλίκων καί μόλις μετα-ενηλίκων,
δηλαδή τούς νέους καί τούς ηλικιωμένους) τότε, τό ποσο-
στό τών προλεταρίων μειώνεσαι δραστικά.
"Ας κάνουμε ένα άκόμη συμπληρωματικό βήμα πρίν τή
μέτρηση μας. Είναι εννοιολογικά σκόπιμο νά δώσουμε τόν
χαρακτηρισμό «προλετάριος» σ' ένα άτομο; Προσωπικά,
άμφιβάλλω. Στόν ιστορικό καπιταλισμό, δπως καί στά
προηγούμενα ιστορικά συστήματα, οί άνθρωποι έμφανί-
ζουν τήν τάση νά ζουν τή ζωή τους μέσα στά πλαίσια στα-
θερών σχετικά δομών, πού έχουν κοινό ταμείο γιά τό τρέ-
χον εισόδημα καί τό συσσωρευμένο κεφάλαιό τους, καί τίς
όποιες θά μπορούσαμε νά ονομάσουμε νοικοκυριά. Τό γε-
γονός ότι τά σύνορα αυτών τών νοικοκυριών μεταβάλλον-
ται συνέχεια από τήν είσοδο καί έξοδο τών άτόμων, δέν
μειώνει τήν άξία τους ώς μονάδων λογικού υπολογισμού
τών εσόδων καί τών δαπανών. Εκείνοι πού θέλουν νά
επιβιώσουν λογαριάζουν δλο τό δυνάμει είσόδημά τους,
άδιάφορο ποιά είναι ή πηγή του, καί τό άξιολογούν μέ
βάση τίς πραγματικές τους δαπάνες. Τό έλάχιστο τών έπι-
διώξεών τους είναι ή έπιβίωση* δταν τό είσόδημά τους αυ-
ξηθεί, τό νά άπολαύσουν τόν τρόπο ζωής πού θεωρούν
ικανοποιητικό, καί δταν αύξηθεί περισσότερο, τό νά
μπουν στό καπιταλιστικό παιχνίδι ώς συσσωρευτές κεφα-
λαίου. Σέ τελική άνάλυση, ή οικονομική μονάδα πού έχει
έμπλακεί σ' αυτές τίς δραστηριότητες είναι τό «νοικοκυ-
ριό». Τό νοικοκυριό άποτελούσε συνήθως, άλλά όχι άπο-
κλειστικά, μιά συγγενικής μορφής μονάδα* παρουσίαζε ώς
επί τό πλείστον μιά τάση συνοχής, ή οποία δμως, καθώς
προχωρούσε ή έμπορευματοποιηση, μειωνόταν.

Μέσα άπ' αυτό τό πλαίσιο της δομής-νοικοκυριό άρχισε
να επιβάλλεται στήν έργατική τάξη ή κοινωνική διάκριση
μεταξύ παραγωγικής καί μή παραγωγικής εργασίας. Ώ ς
παραγωγική εργασία κατέληξε, de facto, νά ορίζεται ή
χρηματικά άμειβόμενη εργασία (κυρίως ή μισθωτή) καί ως
μή παραγωγική ή έργασία ή όποία, αν καί άπαόαίτητη,
ήταν άπλώς «επιβοηθητική» δραστηριότητα καί, κατά συ-
νέπεια, θεωρήθηκε δτι δέν παράγει «πλεόνασμα», πού κά-
ποιος άλλος θά μπορούσε πιθανόν νά οικειοποιηθεί. Αύτή
ή έργασία εϊτε ήταν όλοκληρωτικά μή έμπορευματοποιημέ-
νη ή άναφερόταν σέ μικρή (πολύ μικρή δμως) εμπορευμα-
τική παραγωγή. Ή διαφοροποίηση ανάμεσα σέ εϊδη εργα-
σίας εμπεδώθηκε μέ τή δημιουργία ειδικών ρόλων πού επι-
δικάστηκαν στούς άνθρώπους. Ή παραγωγική (μισθωτή)
έργασία έγινε τό χρέος κατά κύριο λόγο του ένήλικου άν-
τρα/πατέρα καί κατά δεύτερο λόγο τών άλλων (νεότερων)
ένήλικων άντρών τού νοικοκυριού. Ή μή παραγωγική
(επιβοηθητική) έργασία έγινε τό χρέος κατά κύριο λόγο
τής ένήλικης γυναίκας/μητέρας καί κατά δεύτερο λόγο τών
άλλων γυναικών, καθώς καί τών ήλικιωμένων καί τών παι-
διών. Ή παραγωγική έργασία γινόταν έξω άπό τό νοικο-
κυριό, στό «χώρο έργασίας»· ή μή παραγωγική γινόταν μέ-
σα στό νοικοκυριό.
'Ομολογουμένως, ή διαχωριστική γραμμή δέν ήταν ποτέ
απόλυτη, στόν ιστορικό καπιταλισμό δμως κατέληξε νά εί-
ναι άρκετά σαφής καί άναγκαστική. Φυσικά ό καταμερι-
σμός τής πραγματικής έργασίας άνάλογα μέ τό γένος καί
τήν ήλικία δέν ήταν μιά έφεύρεση τού ιστορικού καπιταλι-
σμού. Πιθανόν νά ύπήρχε πάντα, έπειδή -άν μή τι άλλο-
γιά ορισμένες δουλειές υπάρχουν βιολογικές προδιαγρα-
φές καί δρια (γένους άλλά καί ήλικίας). Ούτε ή ιεραρχική
οικογένεια καί ή δομή τού νοικοκυριού ήταν έφεύρεση τού
καπιταλισμού. Κι αύτά υπήρχαν πρό πολλού.
Τό νέο στοιχείο στόν ιστορικό καπιταλισμό ήταν ή συσχέ-
τιση τού καταμερισμού τής έργασίας μέ τήν άποτίμηση τής
έργασίας. Μπορεί καί πρίν νά ήταν συχνό τό φαινόμενο νά
προσφέρουν οι άντρες διαφορετική έργασία άπό τις γυναί-

κες (και οι ενήλικοι διαφορετική έργασία άπό τά παιδιά
καί τους ηλικιωμένους), άλλα αυτό πού συνέβη μέ τόν
ιστορικό καπιταλισμό είναι ή σταθερή υποτίμηση της ερ-
γασίας των γυναικών (επίσης των νέων καί των ηλικιωμέ-
νων) καί μια άντίστοιχη έμφαση στήν άξία της έργασίας
του ενήλικου άντρα. Ένώ στα προηγούμενα συστήματα οι
άντρες καί οι γυναίκες είχαν καθορισμένα (άλλα συνήθως
ισότιμα) καθήκοντα, στόν ιστορικό καπιταλισμό ό ένήλι-
κος άντρας πού έπαιρνε μισθό κατατάχθηκε ώς αυτός πού
«κερδίζει τό ψωμί», ή κολώνα του σπιτιού, καί ή ένήλικη
γυναίκα πού έργαζόταν στό σπίτι ώς «νοικοκυρά». Έτσι
όταν άρχισαν νά συντάσσονται οι έθνικές στατιστικές, αυ-
τούσιο προϊόν του καπιταλιστικού συστήματος, στήν οικο-
νομικά ενεργό εργατική δύναμη θεωρήθηκαν δτι άνήκουν
όλοι δσοι «κέρδιζαν τό ψωμί», όχι δμως καί οι νοικοκυρές.
Έτσι θεσμοποιήθηκε ό σεξισμός. Τό νομικό καί παρανομι-
κό πλέγμα της κοινωνικής διαφοράς καί διάκρισης τών
δύο φύλων ήρθε, άρκετά λογικά, ώς επακόλουθο της βασι-
κής διαφορικής άποτίμησης της έργασίας.
Μιά επισήμανση σ' αυτό τό σημείο: τά σχήματα της παρα-
τεταμένης παιδικής ήλικίας/έφηβείας καί της «άποχώρη-
σης» άπό τήν εργατική δύναμη, χωρίς νά υπάρχει κάποια
άσθένεια ή ευπάθεια, ήταν επίσης ιδιάζοντα παρεπόμενα
της δομής-νοικοκυριό, δπως άναδυόταν μέσα στόν ιστορι-
κό καπιταλισμό. Αυτές οι έννοιες έχουν συχνά εκτιμηθεί
ώς «προοδευτική» άπαλλαγή άπό τήν έργασία. Θά μπο-
ρούσαν δμως νά εκτιμηθούν έπακριβέστερα ώς άναπροσ-
διορισμός της έργασίας ώς μή έργασία. Καί σάν νά μήν
έφτανε μόνο αύτό, οι έκπαιδευτικές δραστηριότητες τών
παιδιών καί οι διάφορες ένασχολήσεις τών ηλικιωμένων
χαρακτηρίστηκαν ώς, κατά κάποιο τρόπο, «διασκέδαση»,
καί ή υποτίμηση της εργατικής τους συνεισφοράς ώς τό λο-
γικό άντίβαρο γιά τήν άπαλλαγή τους άπό τό «μόχθο» της
«πραγματικής» έργασίας.
Ώ ς ιδεολογία, αύτές οί διακρίσεις συνέβαλλαν στό νά
διασφαλίζεται ότι ή έμπορευματοποίηση της έργασίας
ήταν εκτεταμένη, άλλα και περιορισμένη, ταυτόχρονα. Για

παράδειγμα, αν πρόκειται νά υπολογίσουμε πόσα νοικο-
κυριά στήν κοσμοοικονομία έχουν εξασφαλίσει περισσότε-
ρο άπό τό πενήντα τοις έκατό του πραγματικού τους εισο-
δήματος (ή των συνολικών εσόδων κάθε είδους) άπό μι-
σθωτή εργασία έξω άπό τό νοικοκυριό, νομίζω δτι θά εκ-
πλαγούμε άπό τό χαμηλό ποσοστό* αυτό ισχύει οχι μόνο
γιά τους νεώτερους χρόνους, άλλά άκόμη καί σήμερα, πα-
ρόλο πού -πιθανότατα- κατά τήν ιστορική άνάπτυξη της
καπιταλιστικής κοσμοοικονομίας τό ποσοστό αύξανόταν
σταθερά.
Νομίζω πώς δεν είναι δύσκολο νά δώσουμε μιά εξήγηση
γι' αυτό. Θεωρώντας ως δεδομένο δτι ό παραγωγός πού
άπασχολεί μισθωτούς εργάτες προτιμά νά τούς πληρώνει
λιγότερο παρά περισσότερο, παντού καί πάντα, τό πόσο
χαμηλό θά είναι τό επίπεδο της άμοιβής, τό όποιο οι μι-
σθωτοί εργάτες μπορούν νά άποδεχτούν γιά τήν έργασία
τους, εξαρτάται άπό τό είδος τού νοικοκυριού πού βρίσκε-
ται ό κάθε μισθωτός έργάτης στή διάρκεια της ζωής του.
Γιά νά τό θέσουμε άπλά, γιά μιά ϊδια άκριβώς έργασία,
τού ϊδιου έπιπέδου άποδοτικότητας, ό μισθωτός έργάτης
πού βρίσκεται σέ ένα νοικοκυριό μέ υψηλό ποσοστό εισο-
δήματος άπό μισθούς (τό όποιο άς όνομάσουμε προλετα-
ριακό νοικοκυριό), έχει θέσει στόν έαυτό του άνώτερο
χρηματικό δριο (κάτω άπό τό όποιο θά ήταν τελείως πα-
ράλογο γι' αύτόν νά προσφέρει μισθωτή έργασία) άπό
έναν μισθωτό έργάτη πού βρίσκεται σέ ένα νοικοκυριό μέ
μικρότερο ποσοστό εισοδήματος άπό μισθούς (τό όποιο άς
όνομάσουμε ήμιπρολεταριακό νοικοκυριό).
Ό λόγος γιά τή διαφορά σέ δ,τι θά μπορούσαμε νά όνο-
μάσουμε κατώτατο άποδεκτό μισθολογικό δριο, έχει νά
κάνει μέ τήν οικονομία της έπιβίαχτης. Τή στιγμή πού ένα
προλεταριακό νοικοκυριό βασιζόταν κυρίως σέ εισοδήμα-
τα άπό μισθούς, τά εισοδήματα αυτά έπρεπε νά καλύπτουν
τό κατώτατο κόστος έπιβίωσης καί άναπαραγωγης. "Όταν
δμως οι μισθοί άποτελούσαν ένα λιγότερο σημαντικό τμή-
μα στό συνολικό εισόδημα ένός νοικοκυριού, έπαιρνε συ-
νήθως κανείς τή λογική άπόφαση νά δεχτεί μιά εργασία

ενός έπιπέδου άμοιβής πού κατέληγε νά συνεισφέρει στό
πραγματικό εισόδημα λιγότερο άπ' δσο θά 'πρεπε άναλο-
γικά νά συνεισφέρει (δσον άφορα τίς ώρες άπασχόλησης),
μιά έργασία πού ώστόσο άπέφερε τό άπαραίτητο ρευστό
χρήμα - τή συχνά νομικά επιβεβλημένη άναγκαιότητα*
διαφορετικά, τό άποτέλεσμα ήταν ή υποκατάσταση αυτής
τής μισθωτής άμειβόμενης εργασίας μέ άκόμη λιγότερο
έπικερδείς άπασχολήσεις.
Έκεϊνο πού συνέβη σέ τέτοιου είδους ήμιπρολεταριακά
νοικοκυριά, στή συνέχεια, είναι δτι δσοι παρήγαγαν άλλες
μορφές πραγματικού εισοδήματος (δηλαδή βασικά παρα-
γωγή τού νοικοκυριού γιά εσωτερική κατανάλωση ή γιά
πώληση στήν τοπική άγορά ή ϊσως καί τά δύο), εϊτε αυτοί
ήταν διαφορετικά άτομα στό νοικοκυριό (άδιακρίτως φύ-
^ου ή ήλικίας) εϊτε τό ϊδιο πρόσωπο σέ διαφορετικές στιγ-
μές τής ζωής του, δημιουργούσαν πλεονάσματα τά όποια
κατέβαζαν τό κατώτατο άποδεκτό μισθολογικό δριο. Μ'
αυτόν τόν τρόπο, ή μή μισθωτή έργασία επέτρεπε σέ μερι-
κούς παραγωγούς νά δίνουν στήν εργατική τους δύναμη
άμοιβή χαμηλότερου μισθολογικού έπιπέδου καί, ώς έκ
τούτου, νά μειώνουν τό κόστος παραγωγής καί νά αυξά-
νουν τό περιθώριο κέρδους τους. Ώ ς γενικός λοιπόν κανό-
νας, δέν χωρά άμφιβολία δτι κάθε έργοδότης πού άπασχο-
λεϊ μισθωτή εργατική δύναμη θά προτιμούσε νά βρίσκον-
ται οι μισθωτοί έργάτες του σέ ήμιπρολεταριακά παρά σέ
προλεταριακά νοικοκυριά. 'Άν τώρα εξετάσουμε συνολικά
τήν εμπειρική πραγματικότητα σέ δλο τό χωροχρονικό εύ-
ρος τού ιστορικού καπιταλισμού, άνακαλύπτουμε ξαφνικά
δτι ή εγκατάσταση των μισθωτών εργατών σέ ήμιπρολετα-
ριακά παρά σέ προλεταριακά νοικοκυριά άποτελούσε τόν
στατιστικό κανόνα. Ά π ό συλλογιστικής πλευράς, τό πρό-
βλημά μας άντιστρέφεται στή στιγμή. 'Από τήν έξήγηση
των αιτίων γιά τήν ύπαρξη τής προλεταριοποίησης, έχουμε
στραφεί στό νά εξηγούμε γιατί ή διαδικασία αυτή ήταν τό-
σο άτελής. Τώρα πρέπει νά πάμε άκόμη μακρύτερα - γιατί
τελικά νά προχωρήσει ή προλεταριοποίηση;
Επιτρέψτε μου νά πώ αμέσως πώς είναι πολύ άμφίβολο

ότι ή αυξανόμενη παγκόσμια προλεταριοποίηση όφείλεται
πρωταρχικά στις κοινωνικο-πολιτικές πιέσεις των επιχει-
ρηματικών στρωμάτων. Μάλλον τό άντίθετο συνέβη* άπ'
δ,τι φαίνεται τά επιχειρηματικά στρώματα είχαν πολλά κί-
νητρα ώστε νά καρκινοβατούν σκόπιμα. Πρώτα άπ' όλα,
όπως μόλις ισχυριστήκαμε, ή μετατροπή ένός σημαντικού
άριθμού ήμιπρολεταριακών νοικοκυριών σέ προλεταρια-
κά, σέ μιά δεδομένη ζώνη, έτεινε νά άνεβάζει τό πραγμα-
τικό κατώτατο μισθολογικό έπίπεδο, γεγονός πού επιβά-
ρυνε τούς εργοδότες της μισθωτής εργασίας. Δεύτερο, ή
αυξανόμενη προλεταριοποίηση ειχε πολιτικές έπιπτώσεις,
όπως θά δούμε άργότερα, οι όποιες ήταν καί άρνητικές γιά
τούς εργοδότες, άλλά καί άθροιστικές καί, επομένως, τελι-
κά άνέβαζαν άκόμη περισσότερο τά μισθολογικά έπίπεδα
σέ δεδομένες γεωγραφικο-οικονομικές ζώνες. Πράγματι,
τόσο άσυγκίνητοι ήταν οι έργοδότες στό θέμα της προλε-
ταριοποίησης πού, εκτός άπό τό νά καλλιεργούν τή διαίρε-
ση τής εργατικής δύναμης κατά γένος/ήλικία, υποδαύλιζαν
έπίσης, μέσα άπό τά πρότυπά τους γιά έργασία καί τήν
επιρροή τους στήν πολιτική σκηνή, τήν άναγνώριση προσ-
διορισμένων εθνικών ομάδων, τίς όποιες επιδίωκαν νά
συνδέσουν μέ ειδικά κατανεμημένους ρόλους στήν εργατι-
κή δύναμη, καθιερώνοντας διαφορετικά έπίπεδα πραγμα-
τικής άμοιβής γιά τήν έργασία πού πρόσφεραν. Ή εθνότη-
τα δημιούργησε ένα πολιτιστικό φλοιό, πού άποκρυστάλ-
λωσε τό πρότυπο τής δομής τού ήμιπρολεταριακού νοικο-
κυριού. Τό ότι ή προβολή τής εθνότητας έπαιξε έπίσης τόν
ρόλο τού νά διαίρει πολιτικά τήν έργατική τάξη, ήταΛ^
πράγματι ένα πολιτικό δώρο γιά τούς έργοδότες, άλλά όχι,
νομίζω, ό κύριος υποκινητής αυτής τής διαδικασίας.
Προτού δμως βρεθούμε σέ θέση νά καταλάβουμε πώς κα-
τέληξε νά υπάρχει οποιαδήποτε αύξηση τής προλεταριο-
ποίησης, σέ όλη τή διάρκεια τού ιστορικού καπιταλισμού,
πρέπει νά έπανέλθουμε στό ζήτημα τών εμπορευματικών
άλυσίδων, στίς όποιες βρίσκονται οι πολλαπλές ιδιαίτερες
δραστηριότητες τής παραγωγής. Πρέπει νά άπαλλαγούμε
άπό την άπλουστευτική εικόνα πώς ή «άγορά» είναι ενα

μέρος δπου ό άρχικός παραγωγός συναντά τόν τελικό κα-
ταναλωτή. Χωρίς άμφιβολία τέτοια μέρη-άγορές υπάρχουν
καί υπήρχαν πάντα. Στόν ιστορικό καπιταλισμό δμως οι
συναλλαγές σέ μέρη-άγορές συνιστούν ενα μικρό ποσοστό.
Οι περισσότερες συναλλαγές άφορούν άνταλλαγές άνάμε-
σα σέ δύο ενδιάμεσους παραγωγούς πού βρίσκονται σέ μιά
μακριά εμπορευματική άλυσίδα. Ό άγοραστής άγόραζε
μία «εισροή» στή δική του διαδικασία παραγωγής. Ό πω-
λητής πουλούσε ένα «ήμικατεργασμένο προϊόν», ήμικατερ-
γασμένο δσον άφορά τήν τελική του χρήση στήν άμεση ά-
τομική κατανάλωση.
Ή πάλη γιά τίς τιμές σ' αυτές τίς «ένδιάμεσες άγορές»
άντιπροσώπευε τήν προσπάθεια τού άγοραστή νά άποσπά-
σει άπό τόν πωλητή ένα μέρος άπό τό κέρδος πού έπέφε-
ραν δλες οι προηγούμενες διαδικασίες, σέ δλη τήν έμπο-
ρευματική άλυσίδα. Μιά πάλη πού καθοριζόταν ομολο-
γουμένως σέ ειδικές χωροχρονικές συγκυρίες άπό τήν προ-
σφορά καί τή ζήτηση, άλλά ποτέ κατ' άποκλειστικότητα.
Κατ' άρχήν, χωρίς άμφιβολία, ή προσφορά καί ή ζήτηση
μπορούν νά ελεγχθούν μέσα άπό μονοπωλιακούς περιορι-
σμούς, κάτι πού ήταν μάλλον κοινός τόπος, παρά εξαίρε-
ση. Κατά δεύτερο λόγο, 6 πωλητής μπορεί νά έπηρεάσει σέ
μιά δεδομένη συγκυρία τίς τιμές μέ καθετοποίηση. 'Οποτε-
δήποτε ό «πωλητής» καί ό «άγοραστής» ήταν τελικά ή ϊδια
στήν πραγματικότητα εταιρεία, οι τιμές μπορούσαν αύθαί-
ρετα νά κανονιστούν μέ ταχυδακτυλουργικό τρόπο, στά
πλαίσια οικονομικών καί άλλων διαβουλεύσεων, τέτοιες
τιμές, δμως, ποτέ δέν άπεικόνισαν τήν άλληλεπίδραση
προσφοράς καί ζήτησης. Ή καθετοποίηση, δπως καί τό
μονοπώλιο σέ όριζόντια κλίμακα, δέν ήταν σπάνιο φαινό-
μενο. Είμαστε εξοικειωμένοι μέ τά πιό θεαματικά της πα-
ραδείγματα: τίς καταστατικές εταιρείες άπό τόν δέκατο
εκτο ως τόν δέκατο όγδοο αιώνα, τούς μεγάλους εμπορι-
κούς οίκους τού δέκατου ένατου αιώνα, τούς υπερεθνι-
κούς συνεταιρισμούς τού εικοστού. Ό λ α αυτά είναι σφαι-
ρικές δομές, πού έπιζητούσαν νά συμπεριλάβουν δσους
περισσότερους συνδετικούς κρίκους στήν έμπορευματική

άλυσίδα ήταν δυνατό. Λιγότερο θεαματικά παραδείγματα
καθετοποίησης, πού κάλυπταν μόνο μερικούς (άκόμη καί
δύο) συνδετικούς κρίκους σε μιά άλυσίδα, ήταν, ώστόσο,
άκόμη πιό πλατιά διαδεδομένα. Νομίζω πώς θά μπορού-
σαμε νά ισχυριστούμε δτι ό στατιστικός κανόνας του ιστο-
ρικού καπιταλισμού ήταν ή καθετοποίηση, καί όχι έκείνα
τά πλέγματα της «άγοράς» στήν έμπορευματική άλυσίδα,
όπου ό πωλητής καί ό άγοραστής ήταν σαφώς διακριτοί
καί άνταγωνιστικοί.
Συνεχίζοντας τώρα, οι έμπορευματικές άλυσίδες δέν ήταν
άπρογραμμάτιστες ώς πρός τίς γεωγραφικές τους κατευ-
θύνσεις. "Αν τίς παραστήσουμε γραφικά σέ χάρτες, θά πα-
ρατηρήσουμε δτι σχηματίζουν μιά κεντρομόλο διάταξη. Οι
άφετηρίες τους ήταν πολλές καί διάφορες, άλλά τά σημεία
προορισμού τους έτειναν νά συγκλίνουν σέ μερικές μόνο
περιοχές. Πού σημαίνει δτι παρουσίαζαν τήν τάση νά κι-
νούνται άπό τίς περιφέρειες της καπιταλιστικής κοσμοοι-
κονομίας πρός τά κέντρα, τούς πυρήνες. Αυτό είναι μιά
έμπειρική παρατήρηση πού είναι δύσκολο νά αμφισβητη-
θεί* τό πραγματικό πρόβλημα είναι τό γιατί συνέβαινε. Τό
νά μιλάμε γιά έμπορευματικές άλυσίδες, σημαίνει δτι μιλά-
με γιά έναν έκτεταμένο κοινωνικό καταμερισμό της έργα-
σίας, ό όποιος, κατά τήν ιστορική άνάπτυξη του καπιταλι-
σμού, γινόταν όλο καί περισσότερο λειτουργικά καί γεω-
γραφικά εκτενής καί ταυτόχρονα δλο καί περισσότερο ιε-
ραρχικός. Ή ιεράρχηση του χώρου κατά τή δόμηση τών
διαδικασιών παραγωγής, οδήγησε σέ άκόμη μεγαλύτερη
πόλωση άνάμεσα στίς κεντρικές καί τίς περιφερειακές ζώ-
νες της κοσμοοικονομίας, πόλωση όχι μόνο άπό τήν άποψη
τών κριτηρίων κατανομής (επίπεδα πραγματικού εισοδή-
ματος, ποιότητα ζωής), άλλά έπίσης, καί αυτό είναι άκόμη
πιό σημαντικό, άπό τήν άποψη τών περιοχών στίς όποιες
συσσωρευόταν τό κεφάλαιο.
Στήν άρχή, καθώς ξεκινούσε αυτή ή διαδικασία, οι δια-
φοροποιήσεις τού χώρου ήταν άρκετά μικρές καί ό βαθμός
της έξειδίκευσης στό χώρο περιορισμένος. Μέσα στό καπι-
ταλιστικό σύστημα, ωστόσο, οποιεσδήποτε διαφοροποιή-

σεις υπήρχαν (γιά οικολογικούς ή γιά ιστορικούς λόγους)
μεγαλοποιήθηκαν, ένδυναμώθηκαν και έπικαλύφθηκαν.
Τό κρίσιμο στοιχείο σ' αυτήν τή διαδικασία ήταν ή παρεί-
σφρυση του παράγοντα «δύναμη» στόν καθορισμό της τι-
μής. 'Ομολογουμένως, τό νά επιβάλλει κανείς τή δύναμή
του σε μιά εμπορική συναλλαγή, γιά νά βελτιώσει τίς τιμές
του, δέν ήταν μιά έφεύρεση του καπιταλισμού. Ή άνιση
άνταλλαγή είναι μιά παμπάλαια πρακτική. Τό άξιοσημείω-
το στόν καπιταλισμό, ώς ιστορικό σύστημα, ήταν ό τρόπος
πού ή άνιση άνταλλαγή μπορούσε νά καλυφθεί. Πράγματι,
καλύφθηκε τόσο έντεχνα πού άκόμη καί οι δεδηλωμένοι
άντίπαλοι του συστήματος άρχισαν νά ξεσκεπάζουν αυτόν
τό μηχανισμό συστηματικά, μόνο μετά άπό πεντακόσια
χρόνια έφαρμογής του.
Τό κλειδί της άπόκρυψης αυτού τού κεντρικού μηχανι-
σμού βρίσκεται στήν ϊδια τή δομή της καπιταλιστικής κο-
σμοοικονομίας, στή φαινομενική διάσταση πού υπάρχει
στό καπιταλιστικό κοσμοσύστημα άνάμεσα στήν οικονομι-
κή καί τήν πολιτική σκηνή: ή οικονομική σκηνή εμφανίζει
έναν παγκοσμίου εύρους κοινωνικό καταμερισμό της έργα-
σίας μέ ενοποιημένες τίς διαδικασίες παραγωγής, πού στό
σύνολό τους λειτουργούν γιά τήν άτέρμονη συσσώρευση
τού κεφαλαίου· καί ή πολιτική σκηνή άποτελείται φαινο-
μενικά άπό ξεχωριστά, άνεξάρτητα κράτη, πού τό καθένα
έχει αύτεξούσια υπευθυνότητα γιά τίς πολιτικές άποφά-
σεις μέσα στήν έπικράτειά του, καί τό καθένα διαθέτει
ένοπλες δυνάμεις γιά τή διατήρηση της έξουσίας του. Στόν
πραγματικό κόσμο τού ιστορικού καπιταλισμού, όλες σχε-
δόν οι έμπορευματικές άλυσίδες, οποιασδήποτε σημασίας,
έχουν διαπεράσει τά σύνορα των κρατών. Αυτό δέν είναι
μιά πρόσφατη καινοτομία. Συνέβαινε άπό τίς πρώτες στιγ-
μές τού ιστορικού καπιταλισμού. Καί έπιπλέον, ή διεθνι-
κότητα τών έμπορευματικών άλυσίδων είναι τόσο παρα-
στατική άλήθεια γιά τόν δέκατο εκτο αιώνα, δσο είναι καί
γιά τόν εικοστό.
Πώς δμως λειτούργησε αυτή ή άνιση άνταλλαγή; Άρχί-
ζοντας άπό δποια πραγματική διαφοροποίηση υπάρχει

στήν άγορά, εϊτε λόγω κάποιας σπανιότητας (προσωρινής)
σε μιά σύνθετη διαδικασία παραγωγής εϊτε λόγω κάποιας
τεχνητής σπανιότητας δημιουργημένης manu militari, τά
εμπορεύματα κινήθηκαν άνάμεσά στις ζώνες μέ τέτοιο
τρόπο, ώστε ή περιοχή μέ τό λιγότερο «σπανίζον» είδος
«πουλούσε» τά εϊδη της στήν άλλη περιοχή, σέ μιά τιμή
πού ενσωμάτωνε υψηλότερη πραγματική εισροή (κόστος)
άπ' δση ενσωμάτωνε κάποιο άλλο είδος, ισάξιας τιμής, τό
όποιο βάδιζε πρός τήν άντίθετη κατεύθυνση. Εκείνο πού
πραγματικά συνέβαινε είναι δτι μεταφερόταν άπό μιά ζώ-
νη πρός κάποια άλλη ένα μέρος άπό τό συνολικό παραγό-
μενο κέρδος (ή πλεόνασμα). Μιά τέτοια σχέση είναι ή σχέ-
ση κέντρου καί περιφέρειας. Κατ' έπέκτασιν, ονομάζουμε
τή ζώνη πού ζημιώνεται «περιφέρεια» καί τή ζώνη πού
κερδίζει «κέντρο». Στήν πραγματικότητα οι ονομασίες αυ-
τές άντανακλούν τή γεωγραφική δομή τών οικονομικών
ροών.
Αυτόματα άνακαλύπτουμε διάφορους μηχανισμούς πού
ιστορικά έχουν αυξήσει τήν άνισομέρεια. Κάθε φορά πού
γινόταν «καθετοποίηση» δύο συνδετικών κρίκων σέ μιά
έμπορευματική αλυσίδα, ήταν δυνατό νά στρέψει ένα άκό-
μη μεγαλύτερο τμήμα του συνολικού πλεονάσματος πρός
τό κέντρο, μεγαλύτερο άπ' όσο ήταν μέχρι τότε δυνατό.
Επίσης, ή στροφή του πλεονάσματος πρός τό κέντρο συγ-
κέντρωνε έκεϊ τό κεφάλαιο καί δημιουργούσε δυσανάλογα
κεφάλαια, διαθέσιμα γιά περαιτέρω μηχανοποίηση, κάτι
πού επέτρεπε στούς παραγωγούς τών κεντρικών ζωνών
άφ' ένός νά έχουν έπιπρόσθετη υπεροχή στόν άνταγωνισμό
γιά τά υπάρχοντα προϊόντα καί άφ' ετέρου νά παράγουν
συνεχώς νέα προϊόντα, μέ τά όποια νά άνανεώνουν τή δια-
δικασία.
Ή συγκέντρωση του κεφαλαίου σέ κεντρικές ζώνες δη-
μιούργησε τήν οικονομική βάση καί τό πολιτικό κίνητρο
τής δημιουργίας σχετικά ισχυρών κρατικών μηχανισμών,
πού άνάμεσα στίς πολλές τους ιδιότητες ήταν νά εξασφα-
λίζουν δτι οι κρατικοί μηχανισμοί τών περιφερειακών ζω-
νών γίνονταν ή παρέμεναν σχετικά ανίσχυροι. Μπορούσαν

λοιπόν να πιέσουν τίς περιφερειακές κρατικές δομές να δε-
χτούν ή ακόμη καί να προωθήσουν, μέσα στα δρια της έπι-
κράτειάς τους, την εξειδίκευση σέ εργασίες πού βρίσκον-
ταν χαμηλά στην ιεραρχία των έμπορευματικών αλυσίδων,
χρησιμοποιώντας χαμηλά άμειβόμενη έργατική δύναμη καί
δημιουργώντας (ένδυναμώνοντας) τίς συναφείς δομές-νοι-
κοκυριά, ώστε νά είναι δυνατό νά επιβιώσει ή χαμηλά ά-
μειβόμενη έργατική δύναμη. Μ' αυτόν τόν τρόπο, ό ιστορι-
κός καπιταλισμός πράγματι δημιούργησε τά ονομαζόμενα
ιστορικά επίπεδα μισθών, πού κατέληξαν νά είναι σέ συν-
ταρακτικό βαθμό άποκλίνοντα άνά τίς διάφορες ζώνες τού
κοσμοσυστήματος.
Είπαμε ότι αύτή ή διαδικασία ήταν καλυμμένη. Μ' αύτό
έννοούμε πώς οι πραγματικές τιμές φαίνονταν νά είναι αν-
τικείμενα διαπραγμάτευσης σέ μία παγκόσμια άγορά, στή
βάση απρόσωπων οικονομικών δυνάμεων. Ό τεράστιος
μηχανισμός της λανθάνουσας δύναμης (πού άποκαλυπτό-
ταν σποραδικά σέ πολέμους καί άποικισμούς) δέν ήταν
άνάγκη νά βγαίνει στήν επιφάνεια σέ κάθε ξεχωριστή έμ-
πορική πράξη γιά νά εξασφαλιστεί τό άνισο της άνταλλα-
γής. Πιό σωστά, ό μηχανισμός της δύναμης έμπαινε σέ
έφαρμογή μόνο όταν υπήρχαν σημαντικές προκλήσεις σέ
κάποιο επίπεδο της άνισης άνταλλαγής. 'Από τή στιγμή
πού ή οξεία πολιτική σύγκρουση περνούσε, ή παγκόσμια
έπιχειρηματική τάξη μπορούσε νά υποκρίνεται δτι ή οικο-
νομία λειτουργούσε άποκλειστικά μέ τά κριτήρια της
προσφοράς καί της ζήτησης, χωρίς νά άναγνωρίζει τό πώς
έφτασε ιστορικά ή κοσμοοικονομία σ' ένα συγκεκριμένο
σημείο προσφοράς καί ζήτησης, καί τό ποιές δομές δύνα-
μης υποβάσταζαν σ' αύτήν τή κρίσιμη στιγμή τίς «έθιμι-
κές» διαφοροποιήσεις στά έπίπεδα τών μισθών καί της
πραγματικής ποιότητας ζωής της παγκόσμιας εργατικής
δύναμης.
Μπορούμε τώρα νά έπανέλθουμε στό έρώτημα γιατί νά
συμβεί οποιαδήποτε έστω προλεταριοποίηση. "Ας θυμη-
θούμε τή θεμελιώδη άντίφαση άνάμεσα στά άτομικά συμ-
φέροντα κάθε έπιχειρηματία και τά συλλογικά συμφέροντα

του συνόλου της καπιταλιστικής τάξης. Έ ξ ορισμού, ή
άνιση άνταλλαγή εξυπηρετούσε τά συλλογικά συμφέροντα,
όχι όμως καί πολλά άπό τά άτομικά. Έπεται ότι, ανά πά-
σα δεδομένη στιγμή, έκεινοι πού τά συμφέροντά τους δέν
εξυπηρετούνταν άμεσα (γιά τό λόγο ότι κέρδιζαν λιγότερα
άπό τούς άνταγωνιστές τους) προσπαθούσαν άδιάλειπτα
νά μεταβάλλουν τά πράγματα πρός όφελός τους. Προσπα-
θούσαν δηλαδή νά άναμετρηθούν έπιτυχέστερα στήν άγο-
ρά, εϊτε κάνοντας τήν παραγωγή τους πιό άποδοτική εϊτε
άσκώντας πολιτική επιρροή γιά νά δημιουργήσουν μιά νέα
μονοπωλιακή ευκαιρία γιά τόν έαυτό τους.
Ό σκληρός άνταγωνισμός άνάμεσα στους καπιταλιστές
ήταν μία άπό τίς εΙδοποίούς διαφορές τού ιστορικού καπι-
ταλισμού. 'Ακόμη καί σέ περιπτώσεις πού φαινόταν νά πε-
ριορίζεται έκούσια (μέ διευθετήσεις τύπου καρτέλ), αυτό
γινόταν κυρίως έπειδή 6 κάθε άνταγωνιστής υπολόγιζε δτι
ενας τέτοιος περιορισμός θά βελτιώσει τά δικά του περι-
θώρια κέρδους. Σ' ένα σύστημα βασισμένο στήν άτέρμονη
συσσώρευση τού κεφαλαίου, κανένας κοινωνός του δέν
ήταν σέ θέση νά διαφύγει άπ' αυτήν τή διαρκή ώθηση πρός
τή μακροπρόθεσμη δυνατότητα κέρδους, εκτός πιά άν δια-
κινδύνευε τήν αυτοκαταστροφή του.
Έτσι ή μονοπωλιακή πρακτική καί ή άνταγωνιστική πα-
ρότρυνση ήταν μιά συζευγμένη πραγματικότητα στόν ιστο-
ρικό καπιταλισμό. Κάτω άπό τέτοιες συνθήκες, είναι προ-
φανές δτι κανένα συγκεκριμένο πρότυπο σύνδεσης των
διαδικασιών παραγωγής δέν ήταν δυνατόν νά παραμείνει
σταθερό. 'Ακριβώς τό άντίθετο: ήταν πάντα πρός τό συμ-
φέρον ενός μεγάλου άριθμού τών άνταγωνιστών έπιχειρη-
ματιών νά προσπαθούν νά μεταβάλλουν τό συγκεκριμένο
πρότυπο ενός δεδομένου χώρου καί χρόνου, χωρίς νά τούς
άπασχολεί βραχυπρόθεσμα ή καθολική επίδραση μιάς τέ-
τοιας συμπεριφοράς. 'Αναμφισβήτητα, λειτουργούσε ή
«άόρατος χείρ» τού "Ανταμ Σμίθ, μέ τήν έννοια δτι ή «άγο-
ρά» έθετε περιοριστικά δρια στήν άτομική συμπεριφορά,
άλλά τό νά διατείνεται κανείς δτι ή έκβαση ήταν άρμονική
σημαίνει πώς εχει κάνει μια πολύ παράξενη άνάγνωση του

ιστορικού καπιταλισμού.
Μάλλον, ή έκβαση φαίνεται -άπό εμπειρική παρατήρηση,
γιά μιά άκόμη φορά- πώς ήταν ένας έναλλασσόμενος κύ-
κλος επεκτάσεων καί στασιμοτήτων, στό σύνολο τού συ-
στήματος. Οι άνακυκλήσεις αυτές έχουν έπιφέρει διακυ-
μάνσεις πού είναι τόσο σημαντικές καί τακτικές, ώστε εί-
ναι δύσκολο νά πιστέψουμε δτι δέν είναι εγγενείς στή λει-
τουργία τού συστήματος. Μοιάζουν νά είναι, αν μού έπι-
τραπεί ή μεταφορά, τό άναπνευστικό σύστημα τού καπιτα-
λιστικού όργανισμού, πού εισπνέει καθαρτικό οξυγόνο καί
έκπνέει δηλητηριώδη άπόβλητα. Οι αναλογίες είναι πάντα
έπικίνδυνες, άλλά ή συγκεκριμένη μού φαίνεται εξαιρετικά
κατάλληλη. Τά συσσωρευμένα άπόβλητα είναι οι οικονο-
μικές άνεπάρκειες οι όποιες επανειλημμένα καλύπτονταν
πολιτικά μέσω της διαδικασίας της άνισης άνταλλαγής,
πού περιγράψαμε πιό πάνω. Τό καθαρτικό οξυγόνο είναι
ή κατά τό δυνατόν άποτελεσματικότερη κατανομή των
προσόδων (άποτελεσματικότερη μέ τήν έννοια δτι έπιτρέ-
πει τήν περαιτέρω συσσώρευση τού κεφαλαίου), πού γινό-
ταν δυνατή μέ τήν τακτική άναδιάρθρωση των εμπορευμα-
τικών άλυσίδων.
Αύτό πού φαίνεται πώς συνέβαινε κάθε πενήντα χρόνια
- ή περίπου τόσο- είναι δτι, στήν προσπάθεια ολο καί πε-
ρισσότερων έπιχειρηματιών νά κατακτήσουν γιά τόν εαυτό
τους τά πιό κερδοφόρα πλέγματα των εμπορευματικών
άλυσίδων, σημειωνόταν τέτοια δυσαναλογία στίς επενδύ-
σεις πού μιλάμε, κάπως παραπλανητικά, γιά υπερπαραγω-
γή. Ή μόνη λύση γι' αυτές τίς δυσαναλογίες ήταν ή άνακα-
τάταξη τού συστήματος παραγωγής, ώστε νά επέλθει μιά
περισσότερο ομαλή κατανομή· μιά λύση πού φαίνεται λο-
γική καί άπλή, άλλά πού οι έπιπτώσεις της ήταν πάντα
μεγάλες. Όδηγούσε κάθε φορά στήν παραπέρα συγκέν-
τρωση τού κεφαλαίου σέ συνδετικούς κρίκους των έμπο-
ρευματικών άλυσίδων πού ήταν περισσότερο φραγμένοι.
Αυτό είχε ώς συνέπεια τόν άποκλεισμό κάποιων επιχειρη-
ματιών καί κάποιων έργατών (δσων δούλευαν γιά έπιχει-
ρηματιες πού εϊτε άποσύρθηκαν οριστικά ή μηχανοποίη-

σαν περισσότερο την έπιχείρησή τους γιά νά μειώσουν τό
κόστος άνά παραγόμενη μονάδα). Μιά τέτοιου είδους με-
ταστροφή έδινε έπίσης τη δυνατότητα στους επιχειρημα-
τίες νά «υποβιβάζουν» κάποιες λειτουργίες στήν ιεραρχία
της εμπορευματικής αλυσίδας, καί έτσι τους έπέτρεπε νά
διαθέτουν τά έπενδυτικά αποθέματα καί τήν ένέργειά τους
σέ νεωτερικούς συνδετικούς κρίκους τών εμπορευματικών
αλυσίδων, οι όποιοι, επειδή αρχικά πρόσφεραν «σπανιό-
τερες» εισροές, ήταν περισσότερο κερδοφόροι. Ό «υποβι-
βασμός» συγκεκριμένων διαδικασιών στήν ιεραρχική κλί-
μακα οδηγούσε έπίσης συχνά σέ μερική γεωγραφική μετα-
τόπιση, ή οποία παρελκύστηκε ιδιαίτερα πρός τήν κατεύ-
θυνση περιοχών χαμηλότερου έργατικού κόστους, αν καί,
δσον άφορα τήν περιοχή όπου μετατοπιζόταν ή βιομηχα-
νία, ή νέα βιομηχανία επέφερε συνήθως κάποια άνοδο τών
μισθολογικών έπιπέδων γιά μερικά τμήματα της εργατικής
δύναμης. Στίς μέρες μας άντικρύζουμε άκριβώς μιά τέ-
τοια, παγκόσμιου εύρους, μαζική μετατόπιση τών βιομη-
χανιών αυτοκινήτων, χάλυβα καί ηλεκτρονικών, σέ όλο
τόν κόσμο. Τό φαινόμενο της μετατόπισης ήταν άναπό-
σπαστο μέρος του ιστορικού καπιταλισμού, άπό τήν άρχή.
Τρεις ήταν οι σημαντικότερες συνέπειες αυτών τών άνα-
σχηματισμών. Ή πρώτη, ή διαρκής γεωγραφική αύτοανα-
διάρθρωση τού καπιταλιστικού κοσμοσυστήματος. 'Ωστό-
σο, αν καί οι εμπορευματικές άλυσίδες άναδιαρθρώνονταν
σημαντικά κάθε πενήντα περίπου χρόνια, τό σύστημα τών
ιεραρχικά δομημένων εμπορευματικών άλυσίδων παρέμε-
νε. Συγκεκριμένες διαδικασίες παραγωγής μετατοπίζονταν
χαμηλά στήν ιεραρχία, καθώς καινούργιες εισέρχονταν
στήν κορυφή. Καί ειδικές γεωγραφικές ζώνες στέγαζαν τίς
όλο καί περισσότερο ιεραρχικά μεταβαλλόμενες βαθμίδες
τών διαδικασιών. Μ' αύτόν τόν τρόπο, δεδομένα προϊόντα
έχουν εμφανίσει «κύκλους παραγωγής», ξεκινώντας ώς
προϊόντα τού κέντρου καί καταλήγοντας προϊόντα της πε-
ριφέρειας. Επιπλέον, δεδομένες περιοχές έχουν μετακινη-
θεί άνοδικά ή καθοδικά, άπό τήν άποψη της συγκριτικής
ευημερίας των κατοίκων τους. Άλλα τό νά ονομάσουμε

αυτούς τους άνασχηματισμούς «άνάπτυξη» προϋποθέτει τό
νά άποδείξουμε δτι ή συνολική πόλωση του συστήματος
μειώθηκε. 'Από έμπειρική παρατήρηση, αυτό, πολύ άπλά,
δεν φαίνεται νά συνέβη· μάλλον ή πόλωση έχει ιστορικά
αυξηθεί. Οι γεωγραφικές μετατοπίσεις καί οι μετατοπίσεις
των προϊόντων θά μπορούσαν λοιπόν νά θεωρηθούν ώς
πράγματι κυκλικές.
Υπήρξε ώστόσο μιά δεύτερη, άρκετά διαφορετική συνέ-
πεια. Ή παραπλανητική μας λέξη «υπερπαραγωγή» μας
άναγκάζει νά στρέψουμε τήν προσοχή μας σέ κάτι άλλο:
στό γεγονός δτι τό πραγματικό πρόβλημα βρισκόταν πάντα
στήν άπουσία επαρκούς, παγκόσμιας, ενεργούς ζήτησης
γιά κάποια προϊόντα-κλειδιά τού συστήματος. Αύτή είναι
ή περίπτωση δπου τό συμφέρον της εργατικής τάξης ταυτι-
ζόταν μέ τό συμφέρον μιας μειοψηφίας έπιχειρηματιών. Ή
εργατική δύναμη πάντα έπιδίωκε νά αύξήσει τό μέρισμά
της στό πλεόνασμα, καί οι στιγμές οικονομικής κατάρρευ-
σης τού συστήματος τήν εφοδίαζαν άφ' ένός μέ άμεσο
έναυσμα καί άφ' ετέρου μέ κάποιες επιπρόσθετες εύκαι-
ρίες γιά νά προωθήσει τόν ταξικό της άγώνα. Έ ν α ς άπό
τούς πιό άποτελεσματικούς καί άμεσους τρόπους γιά νά
αύξήσει ή έργατική δύναμη τό πραγματικό της εισόδημα
ήταν ή παραπέρα εμπορευματοποίηση τής δικής της έργα-
σίας. Συχνά επιδίωξε νά άντικαταστήσει μέ μισθωτή εργα-
σία εκείνα τά τμήματα τών διαδικασιών τής παραγωγής
τού νοικοκυριού πού άπέφεραν χαμηλά ποσά στό πραγμα-
τικό εισόδημα, ιδίως τά διάφορα εϊδη μικρής έμπορευμα-
τικής παραγωγής. Μία άπό τίς μεγαλύτερες δυνάμεις πίσω
άπό τήν προλεταριοποίηση ήταν ή ιδια ή παγκόσμια έργα-
τική δύναμη. Είχε καταλάβει, συχνά πολύ καλύτερα άπό
τούς αύτοαποκαλούμενους θεωρητικούς έκπροσώπους της,
πόσο μεγαλύτερη είναι ή εκμετάλλευση στά ήμιπρολετα-
ριακά άπ' δ,τι στά περισσότερα πλήρως προλεταριοποιη-
μένα νοικοκυριά.
Είναι σέ στιγμές στασιμότητας πού μερικοί ιδιοκτήτες
τών μέσων παραγωγής, εν μέρει άνταποκρινόμενοι σέ πο-
λιτικές πιέσεις της εργατικής δύναμης καί εν μέρει πι-

στεύοντας δτι διαρθρωτικές άλλαγές στις παραγωγικές
σχέσεις θα τούς ενδυναμώσουν στόν άνταγωνισμό, ένωσαν
τις δυνάμεις τους, καί στο χώρο της παραγωγής καί στην
πολιτική σκηνή, γιά να πιέσουν γιά παραπέρα προλετα-
ριοποίηση κάποιου περιορισμένου τμήματος τής εργατικής
δύναμης, σέ κάποιο τόπο. Είναι αυτή ή διαδικασία πού
μας δίνει τό κλειδί γιά νά κατανοήσουμε τό γιατί αυξήθη-
κε ή προλεταριοποίηση έστω καί στο ελάχιστο, δεδομένου
δτι ή προλεταριοποίηση οδήγησε μακροπρόθεσμα σέ μείω-
ση τών περιθωρίων κέρδους στήν καπιταλιστική κοσμοοι-
κονομία.
Μέσα σ' αυτό τό πλαίσιο πρέπει νά εντάξουμε τή διαδι-
κασία τής τεχνολογικής έξέλιξης, ή όποία μπορεί νά έκλη-
φθεϊ λιγότερο ώς κινητήρια δύναμη καί περισσότερο ώς
επακόλουθο του ιστορικού καπιταλισμού. Κάθε μεγάλη τε-
χνολογική «καινοτομία» ήταν ή δημιουργία κατά κύριο λό-
γο νέων, «σπανιζόντων» καί γι' αυτό υψηλά προσοδοφό-
ρων προϊόντων, καί κατά δεύτερο λόγο διαδικασιών πού
μείωναντό έργατικό κόστος. ^Ηταν άντιδράσεις στίς καθο-
δικές πορείες τών οικονομικών κύκλων, τρόποι νά άξιο-
ποιήσει κανείς τίς «εφευρέσεις» γιά νά συνεχιστεί ή διαδι-
κασία τής συσσώρευσης του κεφαλαίου. Χωρίς άμφιβολία,
αυτές οι καινοτομίες συχνά επηρέαζαν τήν ισχύουσα οργά-
νωση παραγωγής. 'Ιστορικά, έσπρωχναν πρός τό συγκεν-
τρωτισμό πολλών εργασιακών διαδικασιών (του εργοστα-
σίου, τής γραμμής συναρμολόγησης). 'Αλλά παράλληλα εί-
ναι πολύ εύκολο νά μεγαλοποιήσει κανείς τό μέγεθος τής
έξέλιξης. Οι διαδικασίες συγκέντρωσης τών άμεσα υλικών
καθηκόντων τής παραγωγής έχουν συχνά διερευνηθεί, χω-
ρίς νά έξετάζονται ώς άντιδράσεις στίς διαδικασίες άπο-
κέντρωσης.
Αυτό γίνεται μοναδική άλήθεια, δταν δούμε τήν τρίτη συ-
νέπεια τών κυκλικών άνασχηματισμών. Σημειωτέον δτι,
μιά καί έχουν ήδη άναφερθεϊ οι δύο συνέπειες, έχουμε νά
έξηγήσουμε ένα φαινομενικό παράδοξο. 'Από τή μιά με-
ριά, μιλάμε γιά συνεχή συγκέντρωση του συσσωρευμένου
κεφαλαίου στα πλαίσια της ιστορικής πόλωσης στην κατα-

νομή. Τήν ϊδια στιγμή, ώστόσο, μιλάμε για μια άργή άλλά
σταθερή διαδικασία προλεταριοποίησης, ή οποία στήν
πραγματικότητα, όπως υποστηρίζουμε, κατέβαζε τά επίπε-
δα κέρδους. Μια εύκολη διέξοδος θά ήταν νά ισχυριστού-
με ότι ή πρώτη διαδικασία ήταν άπλα ευρύτερη άπό τή
δεύτερη, τό όποιο είναι άλήθεια. Επιπλέον, όμως, ή μείω-
ση στά περιθώρια κέρδους, άποτέλεσμα τής αυξανόμενης
προλεταριοποίησης, έχει μέ τό παραπάνω άντισταθμιστεϊ,
μέχρι σήμερα, άπό έναν πρόσθετο μηχανισμό πού κινείται
πρός τήν άντίθετη κατεύθυνση.
Μιά άκόμη εύκολη έμπειρική παρατήρηση πού μπορούμε
νά κάνουμε γιά τόν ιστορικό καπιταλισμό είναι δτι τό γεω-
γραφικό του μήκος καί πλάτος επεκτεινόταν σταθερά μέ τό
πέρασμα του χρόνου. Γιά μιά άκόμη φορά, ή εξήγηση γι'
αυτό βρίσκεται στήν ϊδια τήν έξελικτική πορεία τής διαδι-
κασίας. Ή ένσωμάτωση νέων ζωνών στόν κοινωνικό κατα-
μερισμό εργασίας τού ιστορικού καπιταλισμού δέν συνέβη
σέ μιά στιγμή. Στήν πραγματικότητα συνέβη μέ περιοδικά
ξεσπάσματα, αν καί κάθε διαδοχική επέκταση φαινόταν
νά είναι περιορισμένης εμβέλειας. 'Αναμφίβολα μέρος τής
έξήγησης βρίσκεται σ' αυτήν καθεαυτή τήν τεχνολογική
άνάπτυξη τού ιστορικού καπιταλισμού. Βελτιώσεις στίς
μεταφορές, στίς έπικοινωνίες καί στούς έξοπλισμούς έκα-
ναν λιγότερο δαπανηρή τήν ένσωμάτωση περιοχών πού
άπείχαν όλο καί περισσότερο άπό τίς κεντρικές ζώνες.
"Όμως μιά τέτοια έξήγηση μας έφοδιάζει στή καλύτερη πε-
ρίπτωση μέ μιά άναγκαία, άλλά όχι ικανή συνθήκη γιά νά
εξηγήσουμε αύτήν τή διαδικασία.
Έχει υποστηριχθεί δτι ή έξήγηση βρίσκεται στή διαρκή
άναζήτηση νέων άγορών, όπου θά μπορούσαν νά πραγμα-
τοποιηθούν τά κέρδη τής καπιταλιστικής παραγωγής.
Ώστόσο αύτή ή έξήγηση δέν συμβαδίζει μέ τά ιστορικά
γεγονότα. Περιοχές έξω άπό τήν επικράτεια τού ιστορικού
καπιταλισμού ήταν στό σύνολό τους άπρόθυμες νά άγορά-
σουν τά προϊόντα του, έν μέρει επειδή δέν ήταν «χρήσιμα»
στά πλαίσια τού δικού τους οικονομικού συστήματος καί
έν μέρει γιατί συχνά στερούνταν τα άπαραίτητα χρήματα

να τα άγοράσουν. Όμολογουμένως υπάρχουν έξαιρέσεις.
Γενικά όμως ήταν ό καπιταλιστικός κόσμος έκείνος πού
επιζητούσε προϊόντα της εξωτερικής του ζώνης, και όχι
άντίστροφα. Όποτεδήποτε συγκεκριμένες περιοχές κατα-
κτήθηκαν στρατιωτικά, οι καπιταλιστές έπιχειρηματίες
έκαναν μονίμως παράπονα γιά τήν άπουσία πραγματικών
αγορών στους χώρους αυτούς, καί ενεργούσαν μέσω τών
αποικιοκρατικών κυβερνήσεων γιά νά «διαμορφώσουν
προτιμήσεις».
Πολύ απλά, ή άναζήτηση άγορών ώς έξήγηση στερείται
ερεισμάτων. Μιά πιό άληθοφανής έξήγηση είναι ή άναζή-
τηση εργατικής δύναμης χαμηλού κόστους. Αύτό πού ιστο-
ρικά συνέβαινε είναι ότι, ούσιαστικά, κάθε νέα ζώνη πού
ενσωματωνόταν στήν κοσμοοικονομία καθιέρωνε επίπεδα
πραγματικής άμοιβής πού βρίσκονταν στό χαμηλότερο ση-
μείο στήν ιεραρχία τών μισθολογικών έπιπέδων τού κο-
σμοσυστήματος. Στήν πραγματικότητα οι νέες ζώνες δέν
είχαν κι ούτε παροτρύνθηκαν στό ελάχιστο νά άναπτύξουν
πλήρως προλεταριοποιημένα νοικοκυριά. 'Αντίθετα, ή πο-
λιτική τών άποικιακών κρατών (καθώς καί τών άναδιαρ-
θρωμένων ήμιαποικιακών κρατών στίς ενσωματωμένες πε-
ριοχές πού τυπικά δέν ήταν άποικίες) φαίνεται πώς ήταν
άκριβώς προδιαγραμμένη ώστε νά προωθήσει τή δημιουρ-
γία τού κλασικού ήμιπρολεταριακού νοικοκυριού, τό ό-
ποιο, όπως είδαμε, έκανε δυνατή τήν ύπαρξη ένός δσο τό
δυνατόν κατώτερου μισθολογικού ορίου. "Ενα τυπικό
δείγμα κρατικής πολιτικής άφορούσε συνδυαστικούς φο-
ρολογικούς μηχανισμούς, πού έξανάγκαζαν κάθε νοικοκυ-
ριό νά άπασχοληθεί σέ κάποια μισθωτή εργασία καί, πα-
ράλληλα, ή επέβαλλαν άναγκαστική αποσύνδεση στά μέλη
τού νοικοκυριού ή εθεταν περιορισμούς στή μετακίνησή
τους, ετσι ώστε νά μειωθεί σημαντικά ή δυνατότητα πλή-
ρους προλεταριοποίησης.
"Αν προσθέσουμε στήν άνάλυσή μας τήν παρατήρηση ότι
οι νέες ενσωματώσεις στό κοσμοσύστημα τού καπιταλι-
σμού εμφάνιζαν μιά τάση συντονισμού μέ τίς φάσεις στα-
σιμότητας στην κοσμοοικονομια, γίνεται φανερό ότι ή

γεωγραφική έξάπλωση του κοσμοσυστήματος, με την έν-
σωμάτωση νέας έργατικής δύναμης προορισμένης να είναι
ήμιπρολεταριοποιημένη, λειτουργούσε ώς άντιστάθμισμα
στη διαδικασία της αυξανόμενης προλεταριοποίησης πού
μείωνε τό κέρδος. Τό φαινομενικό παράδοξο εξαφανίζε-
ται. Ή επίδραση πού ειχε ή προλεταριοποίηση στη διαδι-
κασία της πόλωσης έχει άμβλυνθει, ϊσως κάτι παραπάνω
άπό άμβλυνθει -τουλάχιστον μέχρι σήμερα- άπό τήν επί-
δραση των ενσωματώσεων. Επιπλέον, οι εργοστασιακού
τύπου εργασιακές διαδικασίες ήταν, ώς ποσοστιαία ανα-
λογία τού δλου, λιγότερο εξαπλωμένες άπ' δ,τι έχει συνή-
θως υποστηριχθεί, δεδομένου δτι ό παρονομαστής της έξί-
σωσης αύξανόταν σταθερά.
'Αφιερώσαμε πολύ χρόνο γιά νά περιγράψουμε τό πώς
λειτούργησε ό ιστορικός καπιταλισμός άποκλειστικά στόν
οικονομικό χώρο. Είμαστε τώρα έτοιμοι νά εξηγήσουμε τό
γιατί άναδύθηκε ό καπιταλισμός ώς ιστορικό σύστημα, μιά
εξήγηση πού δέν είναι τόσο εύκολη, δσο έχει συχνά θεωρη-
θεί. Ά π ό πρώτη ματιά, άπέχοντας πολύ άπό τό νά είναι
ένα «φυσικό» σύστημα, όπως μερικοί άπολογητές του προ-
σπάθησαν νά υποστηρίξουν, ό ιστορικός καπιταλισμός εί-
ναι ολοφάνερα ένα σύστημα παραλογισμού. Κάποιοι συσ-
σωρεύουν κεφάλαιο γιά νά συσσωρεύσουν άκόμη περισσό-
τερο. Οί καπιταλιστές μοιάζουν σάν τά άσπρα ποντίκια
στή ρόδα, πού τρέχουν δλο καί πιό γρήγορα, γιά νά τρέ-
ξουν άκόμη πιό γρήγορα. Σ' αυτήν τή διαδικασία, άναμφί-
βολα, κάποιοι ζούν καλά, άλλά κάποιοι άλλοι άσχημα* άλ-
λά κι έκεινοι πού ζούν καλά, πόσο καλά, καί γιά πόσο
καιρό;
Ό σ ο περισσότερο τό σκέφτομαι, μού φαίνεται δλο καί
πιό παράλογο. 'Όχι μόνο έχω τήν πεποίθηση δτι ή συντρι-
πτική πλειοψηφία τού παγκόσμιου πληθυσμού ευημερεί
άπό υλική άποψη, άντικειμενικά καί υποκειμενικά, λιγότε-
ρο σέ σύγκριση μέ τά προηγούμενα ιστορικά συστήματα,
άλλά, δπως θά δούμε, νομίζω δτι είναι σέ χειρότερη κατά-
στασή^καί άπό πολιτική άποψη. Τόσο διαποτισμένοι είμα-
στε δλοι μας άπό τήν αύτοεπιβεβαιωνόμενη ιδεολογία της

προόδου, διαπλασμένη άπ' αυτό τό ιστορικό σύστημα, πού
μας φαίνεται δύσκολη άκόμη καί ή αναγνώριση των τερά-
στιων ιστορικών άρνητικών του συστήματος. Άκόμη καί
ένας τόσο ένθερμος κατήγορος του ιστορικού καπιταλι-
σμού σαν τόν Κάρλ Μαρξ έδωσε μεγάλη έμφαση στόν ιστο-
ρικά προοδευτικό του ρόλο. Μέ τό όποιο δεν συμφωνώ
καθόλου, εκτός πιά αν κανείς μέ τόν όρο «προοδευτικός»
εννοεί εκείνο πού είναι ιστορικά έπόμενο καί του οποίου ή
γένεση μπορεί νά εξηγηθεί μέ κάτι πού προηγήθηκε. Ό
ισολογισμός του ιστορικού καπιταλισμού, στόν οποίο θά
επανέλθω, είναι πιθανόν περίπλοκος, ό άρχικός δμως υπο-
λογισμός στό επίπεδο της διανομής τών υλικών άγαθών
καί τού έπιμερισμού ένεργειών είναι, κατά τή γνώμη μου,
πράγματι πολύ άρνητικός.
Έ ά ν αύτό άληθεύει, γιατί νά εμφανιστεί ένα τέτοιο σύ-
στημα; "Ισως, άκριβώς γιά νά έκπληρώσει αύτόν τό σκοπό.
Τί πιό εύλογο άπό μιά συλλογιστική πορεία, πού διατείνε-
ται δτι ή εξήγηση γιά τήν καταγωγή ένός συστήματος βρί-
σκεται στήν επίτευξη ένός σκοπού πού πράγματι επιτεύ-
χθηκε; Βέβαια, ή σύγχρονη έπιστήμη μας έχει άπομακρύ-
νει άπό τήν άναζήτηση τών τελικών αιτίων καί άπό κάθε
άναζήτηση σκοπιμότητας (ειδικά μιά καί άπό τή φύση
τους είναι πολύ δύσκολο νά άποδειχθούν έμπειρικά). Ή
σύγχρονη έπιστήμη δμως καί ό ιστορικός καπιταλισμός
βρίσκονται σέ στενή συμμαχία, δπως ξέρουμε* γι' αύτό
πρέπει νά άμφιβάλλουμε γιά τή φερεγγυότητα της έπιστή-
μης στό άκόλουθο άκριβώς πρόβλημα: τή μέθοδο γιά τή
γνώση της καταγωγής τού ιστορικού καπιταλισμού. Ε π ι -
τρέψτε μου λοιπόν νά σκιαγραφήσω μιά ιστορική έξήγηση
της καταγωγής τού ιστορικού καπιταλισμού, χωρίς προσ-
πάθεια νά άναπτύξω εδώ τήν εμπειρική βάση γιά τό έπι-
χείρημά μου.
Στόν κόσμο τού δέκατου τέταρτου καί δέκατου πέμπτου
αιώνα, ή Ευρώπη ήταν ό χώρος ένός κοινωνικού καταμε-
ρισμού της έργασίας πού συγκριτικά μέ άλλες περιοχές τού
κόσμου ήταν, όσον άφορα τίς παραγωγικές δυνάμεις, τή
συνοχή τού ιστορικού της συστήματος καί τή σχετική κα-

τάσταση της άνθρώπινης γνώσης, μιά ένδιάμεση ζώνη -
οΰτε τόσο προηγμένη δσο κάποιες περιοχές της, οΰτε τόσο
πρωτόγονη, δσο κάποιες άλλες. Ό Μάρκο Πόλο, άξίζει
νά θυμηθούμε, ερχόμενος από μιά άπό τις πιό πολιτιστικά
καί οικονομικά «προηγμένες» ύποπεριοχές της Ευρώπης,
είχε μείνει έκπληκτος μέ δ,τι συνάντησε στά 'Ασιατικά του
ταξίδια.
Ή οικονομική σκηνή της φεουδαλικής Ευρώπης διερχό-
ταν έκείνη τήν έποχή μιά πολύ σημαντική, έσωτερικά γεν-
νημένη κρίση, πού συντάραζε τά κοινωνικά της θεμέλια.
Οί άρχουσες τάξεις της άλληλοεξολοθρεύονταν μέ ταχύ
ρυθμό, ενώ παράλληλα τό σύστημα γαιοκτησίας (ή βάση
της οικονομικής της δομής) χαλάρωνε, καθώς έμφανιζόταν
μιά σημαντική άναδιοργάνωση κινούμενη πρός τήν κατεύ-
θυνση μιας κατά πολύ περισσότερο έξισωτικής κατανομής
άπ' δ,τι ήταν μέχρι τότε ό κανόνας. Επιπλέον, οί μικροί
αγρότες καλλιεργητές παρουσίαζαν μεγάλη άποδοτικότητα
ώς παραγωγοί. Οί πολιτικές δομές εξασθενούσαν συνολι-
κά, καί ή συνεχής τους άπασχόληση μέ τούς άλληλοκτό-
νους άγώνες των πολιτικά ισχυρών σήμαινε δτι λίγος χρό-
νος άπέμενε στή διάθεσή τους γιά νά άναχαιτίσουν τήν αυ-
ξανόμενη δύναμη τής μάζας τού πληθυσμού. Ή ιδεολογι-
κή συνεκτική δύναμη τού Καθολικισμού βρισκόταν σέ με-
γάλη δοκιμασία, καθώς ίσονομιστικά κινήματα άναδύον-
ταν μέσα άπό τούς ίδιους τούς κόλπους τής Εκκλησίας.
Όντως τά πράγματα κατέρρεαν. Έ ά ν ή Εύρώπη συνέχιζε
στόν δρόμο πού πορευόταν, είναι δύσκολο νά πιστέψουμε
δτι τά πρότυπα τής μεσαιωνικής φεουδαλικής Εύρώπης μέ
τό αυστηρά ιεραρχικό σύστημα των «τάξεων» ήταν δυνατό
νά άνασυγκροτηθούν. Πολύ πιθανότερο νά είχε εξελιχθεί
ή Εύρωπαϊκή φεουδαλική κοινωνική δομή πρός ενα σύ-
στημα σχετικά ισοδύναμων μικρών παραγωγών, πού θά
ισοπέδωναν περισσότερο τήν άριστοκρατία καί θά άπο-
κέντρωναν περισσότερο τίς πολιτικές δομές.
Τό αν αύτό θά ήταν -καί τό γιά ποιόν θά ήταν- καλό ή
κακό, είναι ενα ζήτημα θεώρησης καί μικρής σημασίας.
Είναι δμως προφανές δτι μιά τέτοια προοπτική θά προκά-

λεσε φρίκη στις άρχουσες τάξεις της Ευρώπης, θά τους
προκάλεσε φρίκη καί θά τίς κατατρόμαξε, ιδιαίτερα κα-
θώς αισθάνονταν καί την ιδεολογική τους πανοπλία νά
άποσυντίθεται. Χωρίς νά προτείνουμε πώς δ,τι έγινε ήταν
άποτέλεσμα συνειδητών προσπαθειών, συγκρίνοντας τήν
Ευρώπη του 1650 μέ τήν Ευρώπη του 1450, μπορούμε νά
παρατηρήσουμε δτι συνέβησαν τά άκόλουθα. Μέχρι τό
1650, οι βασικές δομές του ιστορικού καπιταλισμού, ώς
ένός βιώσιμου κοινωνικού συστήματος, είχαν εδραιωθεί
καί σταθεροποιηθεί. Ή τάση προς τήν εξίσωση τών αμοι-
βών ειχε δραστικά άνατραπεϊ. Οι άρχουσες τάξεις είχαν
γιά μιά άκόμη φορά στενό έλεγχο της πολιτικής καί της
ιδεολογίας. Υπήρχε ένας λογικά υψηλός βαθμός συνέ-
χειας μεταξύ τών οικογενειών πού ήταν ανώτερη τάξη τό
1450 καί εκείνων πού ήταν άνώτερη τάξη τό 1650. Ε π ι -
πλέον, αν κανείς άντικαταστήσει τό 1650 μέ τό 1900, άνα-
καλύπτει πώς οι περισσότερες άπό τίς συγκρίσεις μέ τό
1450 ισχύουν. Μόνο στόν εικοστό αιώνα υπήρξαν κάποιες
σημαντικές τάσεις πρός μιά διαφορετική κατεύθυνση, ένα
σημάδι, όπως θά δούμε, δτι τό ιστορικό σύστημα τού καπι-
ταλισμού, μετά άπό τετρακόσια μέ πεντακόσια χρόνια άν-
θησης, είχε φτάσει τελικά σέ μιά διαρθρωτική κρίση.
Μπορεί κανείς νά μήν εξωτερίκευσε ενσυνείδητα τήν πρό-
θεση, άλλά εκείνο πού σίγουρα συνέβη είναι δτι ή έγκαθί-
δρυση τού ιστορικού καπιταλισμού ώς κοινωνικού συστή-
ματος άνέτρεψε ριζικά τήν τάση πού τρόμαζε τίς άνώτερες
τάξεις καί τοποθέτησε στή θέση της κάποια άλλη πού έξυ-
πηρετούσε τά συμφέροντά της άκόμη καλύτερα. Είναι τό-
σο παράλογο αύτό; Μόνο γιά όσους υπήρξαν θύματά της.
ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗΣ:

ΑΓΩΝΑΣ ΓΙΑ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ
Ή ατέρμονη συσσώρευση του κεφαλαίου ώς αυτοσκοπός

φαίνεται, σέ μιά πρώτη ματιά, σάν ένας κοινωνικός παρα-
λογισμός. Έχει, παρ' δλα αυτά τους συνήγορούς της, πού
κατά κανόνα την υποστηρίζουν στή βάση των μακροπρό-
θεσμων κοινωνικών όφελών, στά όποια προτίθεται νά κα-
ταλήξει. Θά συζητήσουμε άργότερα σέ ποιό βαθμό τά κοι-
νωνικά αυτά οφέλη είναι πραγματικά. 'Ωστόσο, πέρα από
οποιαδήποτε συλλογικά οφέλη, είναι σαφές δτι ή συσσώ-
ρευση του κεφαλαίου προσφέρει σέ πολλά άτομα (ή/καί μι-
κρές ομάδες) τή δυνατότητα καί τήν ευκαιρία νά κατανα-
λώνουν πολύ περισσότερο. Τό αν ή αυξημένη κατανάλωση
βελτιώνει στήν πραγματικότητα τήν ποιότητα ζωής των
καταναλωτών είναι ενα άλλο ζήτημα, πού επίσης μεταθέ-
τουμε γιά άργότερα.
Ή πρώτη ερώτηση πού μπορούμε νά άπευθύνουμε είναι ή
έξης: ποιός καρπώνεται τά άμεσα άτομικά οφέλη; Νομίζω
δτι δλοι θά συμφωνούσαμε πώς οι περισσότεροι άνθρωποι
δέν περιμένουν νά άποτιμήσουν τά μακροπρόθεσμα οφέλη
καί τήν ποιότητα ζωής πού προκύπτει άπό τήν κατανάλω-
ση (σέ συλλογικό ή άτομικό επίπεδο) γιά νά καταλήξουν
στό συμπέρασμα δτι άξίζει νά παλέψουν γιά τά άμεσα
άτομικά οφέλη, πού είναι τόσο προφανώς διαθέσιμα.
Πράγματι, αυτό τό σημείο είναι ό άξονας του πολιτικού
άγώνα στόν ιστορικό καπιταλισμό. Καί αυτό, όντως, είναι
πού έννοούμε όταν λέμε δτι ό ιστορικός καπιταλισμός εί-

ναι ενας υλικός πολιτισμός.
Ά π ό υλικής πλευράς, όχι μόνο οι άμοιβές ήταν μεγαλύτε-
ρες για όσους είχαν τό προβάδισμα, αλλά και οι διαφορο-
ποιήσεις στις υλικές άμοιβές, άνάμεσα στήν κορυφή και τό
κατώτερο σημείο, καί ήταν μεγάλες καί γίνονταν μεγαλύ-
τερες μέ τό πέρασμα του χρόνου, στό σύνολο του κοσμοσυ-
στήματος. Έχουμε ήδη άναφερθεί στις οικονομικές διαδι-
κασίες πού έξηγούν τήν πόλωση στήν κατανομή των άμοι-
βών. Τώρα θά στρέψουμε τήν προσοχή μας στό πώς έχουν
έλιχθεί οι άνθρωποι μέσα σ' αυτό τό οικονομικό σύστημα,
γιά νά κερδίσουν οι ϊδιοι τά πλεονεκτήματα καί, έπομέ-
νως, νά τά στερήσουν άπό τούς άλλους. Θά εξετάσουμε
έπίσης πώς ελίχθηκαν εκείνοι πού υπήρξαν θύματα της δυ-
σανάλογης κατανομής, πρώτα-πρώτα γιά νά μειώσουν στό
ελάχιστο τίς άπώλειές τους μέσα στά πλαίσια λειτουργίας
του συστήματος, καί, έπειτα, γιά νά άλλάξουν αυτό τό σύ-
στημα, πού ήταν ό υπεύθυνος γιά τέτοιες καταφανείς άδι-
κίες.
Μέ ποιό τρόπο οι άνθρωποι, οι ομάδες τών άνθρώπων,
διεξήγαν τούς πολιτικούς τους άγώνες στόν ιστορικό καπι-
ταλισμό; Ή πολιτική άφορα τήν άλλαγή τών σχέσεων
έξουσίας πρός μιά κατεύθυνση πιό ευνοϊκή γιά τά συμφέ-
ροντα κάποιου, καί, κατά συνέπεια, αναπροσανατολίζει
τίς κοινωνικές διαδικασίες. Γιά μιά επιτυχή έκβαση χρειά-
ζεται ή άνεύρεση μοχλών άλλαγής, πού νά επιτρέπουν τό
καλύτερο άποτέλεσμα γιά τή μικρότερη δαπάνη. Ή δομή
του ιστορικού καπιταλισμού ήταν τέτοια ώστε οι πιό άπο-
τελεσματικοί μοχλοί πολιτικής διευθέτησης νά είναι οί
κρατικές δομές, πού ή ιδιόμορφη συγκρότηση τους ήταν
αυτή καθεαυτή ένα άπό τά βασικά θεσμικά επιτεύγματα
του ιστορικού καπιταλισμού, δπως έχουμε ήδη διαπιστώ-
σει. Δέν είναι τυχαίο δτι ό έλεγχος τής κρατικής έξουσίας,
ή κατάκτηση τής κρατικής έξουσίας, άν ήταν άπαραίτητο,
ήταν ό κύριος στρατηγικός στόχος δλων τών πρωταγωνι-
στών τής πολιτικής σκηνής, σέ δλη τήν ιστορική εμπειρία
του σύγχρονου καπιταλισμού.
Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗΣ _53
Ό ρόλος της κρατικής έξουσιας γιά τις οικονομικές δια-

δικασίες είναι άποφασιστικής σημασίας καί, άκόμη καί άν
οριστεί πολύ περιορισμένα, άποκτά έντυπωσιακές διαστά-
σεις άπό τη στιγμή πού θά εξετάσει κανείς άπό κοντά πώς
έχει λειτουργήσει τό σύστημα στήν πραγματικότητα. Τό
πρώτο καί πλέον στοιχειώδες στοιχείο τής κρατικής εξου-
σίας ήταν ή κυριαρχία του κράτους μέσα στά δρια τής έπι-
κράτειάς του. Τά κράτη είχαν έδαφικά δρια. Αυτά τά σύ-
νορα ήταν νομικά καθορισμένα, έν μέρει μέ νομοθετικές
διακηρύξεις άπό τή μεριά του ένδιαφερόμενου κράτους
καί έν μέρει μέ διπλωματική άναγνώριση άπό τή μεριά τών
άλλων κρατών. Χωρίς άμφιβολία, τά σύνορα είναι δυνα-
τόν νά διαμφισβητηθούν - κάτι πού συνέβαινε συχνά καί
πού σημαίνει ότι οι δύο πηγές τής νομικής άναγνώρισης
(τό ϊδιο τό κράτος καί τά άλλα κράτη) βρίσκονταν σέ σύγ-
κρουση. Τέτοιου είδους διαφορές έπιλύονταν τελικά είτε
μέ έπιδικάσεις ειτε μέ τή βία (πού κατέληγε σέ συναίνεση).
Πολλές προστριβές διατηρούσαν μιά λανθάνουσα μορφή
γιά πολύ μακρές χρονικές περιόδους, άν καί έλάχιστες έπι-
βίωναν περισσότερο άπό μία γενιά. Έκεινο πού έχει παί-
ξει άποφασιστικό ρόλο είναι ή συνεχής ιδεολογική πεποί-
θηση, άπ' δλες τίς πλευρές, δτι τέτοιου είδους προστριβές
μπορούν νά έπιλυθούν, καί θά έπιλυθούν, τελικά. Τό έν-
νοιολογικά άνεπίτρεπτο στό σύστημα του σύγχρονου κρά-
τους ήταν ή ρητή άναγνώριση μόνιμα έπικαλυπτόμενων δι-
καιοδοσιών. Ή έννοια τής έθνικής κυριαρχίας βασιζόταν
στήν 'Αριστοτελική άρχή του άποκλειόμενου μέσου.
Αυτό τό νομικο-φιλοσοφικό δόγμα έκανε δυνατή τήν
άνάθεση άρμοδιοτήτων γιά τόν έλεγχο τής κίνησης στά σύ-
νορα, γιά νά έλέγχεται δηλαδή τί εισέρχεται καί τί εξέρχε-
ται άπό δεδομένα κράτη. Κάθε κράτος είχε επίσημα δι-
καιοδοσία πάνω στά σύνορά του γιά τήν κίνηση τών άγα-
θών, του χρηματικού κεφαλαίου καί τής εργατικής δύνα-
μης. Έτσι κάθε κράτος μπορούσε ώς ένα βαθμό νά έπη-
ρεάζει τό πώς λειτουργούσε ό κοινωνικός καταμερισμός
τής εργασίας στήν καπιταλιστική κοσμοοικονομία. Ε π ι -
πλέον, κάθε κράτος μπορούσε συνεχώς νά προσαρμόζεται
στους μηχανισμούς αυτής της λειτουργίας, αλλάζοντας,

άπλώς και μόνο, τους κανόνες πού καθόριζαν τη ροή των
συντελεστών παραγωγής μέσα στα σύνορα του.
Συνήθως συζητάμε γι' αυτούς τούς συνοριακούς έλεγχους
άπό τή σκοπιά τής άντινομίας άνάμεσα στήν όλική απου-
σία έλέγχου (έλεύθερο έμπόριο) καί τήν όλική απουσία έ-
λεύθερης κίνησης (αυτάρκεια). Στήν πραγματικότητα, στίς
περισσότερες χώρες, τίς περισσότερες χρονικές στιγμές, ή
πολιτική τών κρατών βρισκόταν στήν πράξη άνάμεσα στά
δύο άκρα. Επιπλέον, οι πολιτικές έπιλογές πού υιοθετή-
θηκαν γιά τήν κίνηση τών άγαθών, του χρηματικού κεφα-
λαίου καί τής εργατικής δύναμης, διέφεραν μεταξύ τους
κατά ένα πολύ συγκεκριμένο τρόπο: σέ γενικές γραμμές, ή
μετακίνηση τής έργατικής δύναμης δεχόταν περισσότερους
περιορισμούς άπ' δ,τι ή διακίνηση τών άγαθών καί του
χρηματικού κεφαλαίου.
Γιά έναν δεδομένο παραγωγό, πού βρίσκεται τοποθετημέ-
νος σέ κάποιο σημείο μιάς εμπορευματικής άλυσίδας, ή
έλευθερία κίνησης είναι επιθυμητή τή στιγμή πού ό παρα-
γωγός αυτός είναι οικονομικά άνταγωνιστικός πρός άλ-
λους παραγωγούς τών ϊδιων άγαθών, στήν παγκόσμια ά-
γορά. "Αν δέν υπάρχει έλευθερία κίνησης, οι διάφοροι τε-
λωνειακοί περιορισμοί σέ βάρος τών άνταγωνιστών παρα-
γωγών μπορεί νά αυξήσουν τό κόστος τους καί νά ευνοή-
σουν κάποιον άλλο παραγωγό, πού κάτω άπό διαφορετι-
κές συνθήκες θά ήταν λιγότερο έπιτυχημένος. Καί μιά καί,
εξ ορισμού, ή πλειοψηφία είναι λιγότερο άποτελεσματική
άπό τή μειοψηφία σέ μιά άγορά δπου υπάρχουν πολλαπλοί
παραγωγοί γιά κάθε άγαθό, υπήρχε πάντα μιά μόνιμη πίε-
ση γιά έμποριοκρατικούς περιορισμούς στήν έλευθερία κί-
νησης στά σύνορα. 'Ωστόσο μιά καί ή μειοψηφία, πού εί-
ναι περισσότερο ικανή, είναι μέν πλούσια καί ισχυρή, σέ
σχετικό όμως βαθμό, πάντα υπήρχε μιά μόνιμη πίεση πρός
τήν άντίθετη κατεύθυνση -άπό τή μεριά τής πλειοψηφίας-,
δηλαδή μιά πίεση γιά τό άνοιγμα τών συνόρων ή, πιό ειδι-
κά, γιά τό άνοιγμα μερικών συνόρων. Επομένως, ή πρώτη
μεγάλη διαμάχη -μιά διαμάχη άνελέητη καί διαρκής- άφο-
ρούσε την πολιτική των κρατών για τά σύνορα. Επιπλέον,

μια καί κάθε δεδομένη ομάδα παραγωγών (ιδιαίτερα όμως
οί μεγάλοι καί ισχυροί) θιγόταν άμεσα από τίς πολιτικές
επιλογές τών κρατών πάνω στό θέμα τών συνόρων, καί μά-
λιστα όχι μόνο τών κρατών στά όποια είχαν εγκαταστήσει
τήν οικονομική τους βάση (καί τών οποίων πιθανόν νά
ήσαν πολίτες), άλλά καί πολλών άλλων κρατών, δεδομένοι
οικονομικοί παράγοντες είχαν πολιτικές βλέψεις ταυτό-
χρονα σέ πολλά, συχνά μάλιστα σέ πάρα πολλά κράτη. Ή
άντίληψη ότι ό καθένας όφειλε νά περιορίσει τήν πολιτική
του άνάμειξη μόνο στό δικό του κράτος ήταν ριζικά άπα-
ράδεκτη γιά όσους θεωρούσαν καί επιδίωκαν τήν άτέρμο-
νη συσσώρευση τού κεφαλαίου ώς αυτοσκοπό.
Έ ν α ς τρόπος, βέβαια, έπηρεασμού τών κανόνων πού
άφορούν τό τί μπορεί καί τό τί δέν μπορεί νά διασχίσει τά
σύνορα, καί κάτω άπό ποιούς όρους, ήταν ή άλλαγή τών
ύπαρχόντων συνόρων - μέ ολική ενσωμάτωση ενός κρά-
τους άπό ένα άλλο (ενοποίηση, Anschluss, αποικισμός), μέ
κατάληψη κάποιων εδαφών, μέ άπόσχιση, ή μέ άνεξαρτο-
ποίηση τών άποικιών. Τό γεγονός ότι οί άλλαγές τών συ-
νόρων είχαν άμεση έπίδραση στά πρότυπα τού κοινωνικού
καταμερισμού της εργασίας στήν καπιταλιστική κοσμοοι-
κονομία, άποτελούσε τόν άξονα της σκέψης όλων εκείνων
πού τάσσονταν υπέρ ή κατά συγκεκριμένων συνοριακών
μεταβολών. Τό γεγονός ότι οί ιδεολογικές κινητοποιήσεις
γύρω άπό τόν καθορισμό τών έθνών μπορούσαν, σέ μικρό-
τερο ή μεγαλύτερο βαθμό, νά κάνουν δυνατές κάποιες συγ-
κεκριμένες συνοριακές άλλαγές, έδινε άμεσο οικονομικό
περιεχόμενο στά εθνικιστικά κινήματα, στό βαθμό πού
συμμετέχοντες καί άλλοι βασίζονταν στό ενδεχόμενο νά
ύπάρξουν συγκεκριμένες κρατικές άποφάσεις πού θά άξιο-
ποιήσουν τίς προτεινόμενες άλλαγές τών συνόρων.
Τό δεύτερο στοιχείο της κρατικής εξουσίας, θεμελιώδους
σημασίας γιά τίς λειτουργίες τού ιστορικού καπιταλισμού,
ήταν τό έννομο δικαίωμα τών κρατών νά καθορίζουν, μέ-
σα στά όρια της έπικράτειάς τους, τούς νόμους πού ρυθμί-
ζουν τίς κοινωνικές σχέσεις της παραγωγής. Οί σύγχρονες
κρατικές δομές σφετερίστηκαν αυτό τό δικαίωμα για να

άνακαλούν ή να τροποποιούν οποιοδήποτε έθιμικό πλέγμα
σχέσεων. Ώ ς άρχή της νομικής τους φιλοσοφίας τα κράτη,
εκτός άπό τους περιορισμούς πού αύτοεπιβάλλονταν, δέν
άναγνώριζαν κανένα άλλο περιοριστικό δριο στό νομοθε-
τικό τους φάσμα. 'Ακόμη καί στήν περίπτωση πού συντάγ-
ματα συγκεκριμένων κρατών έμφανίζονταν νά άποτίουν
ιδεολογικό σεβασμό σέ περιορισμούς πού πηγάζουν άπό
δόγματα τής θρησκείας καί του φυσικού δικαίου, διατη-
ρούσαν γιά κάποιο συνταγματικά καθορισμένο σώμα ή
πρόσωπο τό δικαίωμα ερμηνείας αύτών τών δογμάτων. Τό
δικαίωμα νά νομοθετούνται οι μορφές εργατικού έλέγχου
δέν παρέμενε, έπ' ούδενί, απλώς καί μόνο στή θεωρία. Τά
κράτη έκαναν συστηματικά χρήση αυτού τού δικαιώματος,
συχνά κατά τρόπους πού έπέφεραν ριζικές μεταμορφώσεις
στά ισχύοντα πρότυπα. "Οπως θά περιμέναμε, στόν ιστο-
ρικό καπιταλισμό, τά κράτη νομοθετούσαν έτσι ώστε νά
αύξάνεται ή έμπορευματοποίηση τής εργατικής δύναμης,
καταργώντας διάφορους εθιμικούς περιορισμούς σχετικά
μέ τή μετακίνηση τών εργατών άπό τό ένα μέρος στό άλλο.
Επιπλέον έπέβαλλαν στήν έργατική δύναμη δημοσιονομι-
κές υποχρεώσεις, πού συχνά άνάγκαζαν ορισμένους εργά-
τες νά άπασχοληθούν σέ μισθωτή εργασία. Ά π ό τήν άλλη
μεριά δμως, όπως έχουμε ήδη διαπιστώσει, τά κράτη μέσω
τών νομικών τους πράξεων άποθάρρυναν τήν πλήρη προ-
λεταριοποίηση, θέτοντας περιορισμούς στήν κατοίκηση ή
έμμένοντας στό νά διατηρήσουν οι συγγενικής μορφής
όμάδες όρισμένες ύποχρεώσεις οικογενειακής προνοίας
πρός τά μέλη τους.
Τά κράτη έλεγχαν τίς παραγωγικές σχέσεις. 'Αρχικά νο-
μιμοποίησαν, έπειτα έθεσαν εκτός νόμου συγκεκριμένες
μορφές άναγκαστικής εργασίας (δουλεία, υποχρεώσεις δη-
μόσιας έργασίας, σύμβαση μαθητείας, κλπ.). Δημιούργη-
σαν κανόνες πού ρύθμιζαν τά συμβόλαια τής μισθωτής ερ-
γασίας, συμπεριλαμβάνοντας εγγυήσεις γιά τά συμβόλαια
καθώς καί έλάχιστες καί μέγιστες άμοιβαίες υποχρεώσεις.
Θέσπισαν τά γεωγραφικά όρια κινητικότητας τής έργατι-
κής δύναμης, οχι μόνο διαμέσου των συνόρων, άλλά καί

μέσα σ' αυτά.
'Όλες αυτές οί κρατικές άποφάσεις λήφθηκαν σέ άμεση
συνάρτηση μέ τις οικονομικές επιπτώσεις πού θά επέφεραν
στή συσσώρευση του κεφαλαίου. Αυτό μπορεί πολύ εύκο-
λα νά επαληθευτεί μέ μιά ερευνά στόν τεράστιο άριθμό
των συζητήσεων (γιά τις όποιες υπάρχουν πλήρη στοι-
χεία), πάνω σέ θέματα νομοθετικών ή διοικητικών εναλλα-
κτικών έπιλογών. Επιπλέον, τά κράτη άφιέρωναν συστη-
ματικά σημαντική ενέργεια στήν ένδυνάμωση τών διατά-
ξεών τους σχετικά μέ τις άπείθαρχες ομάδες καί, πιό συγ-
κεκριμένα, μέ τήν άπείθαρχη εργατική δύναμη. Οί έργάτες
σπάνια άφέθηκαν έλεύθεροι νά παραβλέπουν τούς νομι-
κούς περιορισμούς στίς πράξεις τους. 'Ακριβώς τό άντίθε-
το· ή έργατική εξέγερση, άτομική ή συλλογική, παθητική ή
ένεργητική, προκαλούσε συνήθως μιά γρήγορη κατασταλ-
τική άντίδραση άπό τή μεριά τών κρατικών μηχανισμών.
'Ομολογουμένως, τά οργανωμένα κινήματα της έργατικής
τάξης στάθηκαν ικανά, μέ τό πέρασμα του χρόνου, νά θέ-
σουν κάποιους περιορισμούς στήν κατασταλτική δραστη-
ριότητα, όπως καί νά διασφαλίσουν ότι οί κρατούντες νό-
μοι είχαν τροποποιηθεί σέ κάποια σημεία πρός δφελός
τους, αποτελέσματα, ώστόσο, πού οφείλονταν κατά κύριο
λόγο στήν ικανότητα τών κινημάτων νά επηρεάζουν τήν
πολιτική σύνθεση τών κρατικών μηχανισμών.
Τό τρίτο στοιχείο της κρατικής έξουσίας ήταν ή έπιβολή
φόρων. Ή φορολογία δέν μπορεί, μέ κανένα τρόπο, νά
θεωρηθεί εφεύρεση του ιστορικού καπιταλισμού* καί οί
προηγούμενες πολιτικές δομές τή χρησιμοποιούσαν ώς πη-
γή έσόδων γιά τούς κρατικούς μηχανισμούς. Όμως, μέ τόν
ιστορικό καπιταλισμό, ή φορολογία μετατράπηκε κατά
δύο τρόπους. Ένώ πρίν τά κρατικά έσοδα όφειλαν τήν
προέλευσή τους σέ περιστασιακές καί βίαιες υπεξαιρέσεις
άπό άτομα έντός ή εκτός της επίσημης επικράτειας του
κράτους (συμπεριλαμβανομένων καί υπεξαιρέσεων άπό
άλλα κράτη), στόν ιστορικό καπιταλισμό ή φορολογία έγι-
νε ή κύρια - θ ά λέγαμε συντριπτική- τακτική πηγή τών
κρατικών έσόδων. Δεύτερο, ή φορολογία, ώς ποσοστό της

συνολικής παραγόμενης ή συσσωρευμένης άξιας, αυξανό-
ταν σταθερά κατά την ιστορική εξέλιξη τής καπιταλιστικής
κοσμοοικονομίας. Αυτό σημαίνει ότι 6 οικονομικός ρόλος
των κρατών αυξανόταν συνεχώς σέ σχέση μέ τους πόρους
πού ελεγχαν, διότι οί πόροι όχι μόνο τούς επέτρεπαν νά
ενισχύσουν τή συσσώρευση του κεφαλαίου, άλλά διανέ-
μονταν καί άπ' ευθείας, συμβάλλοντας έτσι εϊτε έμμεσα εί-
τε μέσω τής άμεσης διανομής τους στήν παραπέρα συσσώ-
ρευση του κεφαλαίου.
Ή φορολογία ήταν ή εξουσία πού έπικέντρωνε τήν
εχθρότητα καί τήν άντίσταση πάνω στήν ϊδια τήν κρατική
δομή, έμοιαζε σάν ένα είδος άπρόσωπου κακοποιού πού
ιδιοποιείται τούς καρπούς τής έργασίας τών άλλων. Εκεί-
νο πού πρέπει πάντα νά θυμόμαστε είναι δτι υπήρχαν έξω-
κυβερνητικές δυνάμεις πού πίεζαν πρός ειδικές φορολογή-
σεις, διότι αυτή ή διαδικασία ή θά κατέληγε σέ άμεση άνα-
κατανομή τών πόρων πρός όφελός τους, ή θά επέτρεπε
στίς κυβερνήσεις τή δημιουργία έξωτερικών οικονομιών
πού θά βελτίωναν τήν οικονομική τους κατάσταση, ή θά
στρεφόταν έναντίον κάποιων άλλων έτσι ώστε νά ευνοηθεί
οικονομικά ή πρώτη ομάδα. Έ ν όλίγοις, ή έξουσία τής φο-
ρολογίας ήταν ένας άπό τούς πιό άμεσους τρόπους γιά νά
έπεμβαίνει τό κράτος άμεσα στή διαδικασία συσσώρευσης
του κεφαλαίου, πρός όφελος κάποιων ομάδων καί σέ βά-
ρος κάποιων άλλων.
Οί άναδιανεμητικές έξουσίες του κράτους έχουν ώς έπί τό
πλείστον συζητηθεί άπό τήν πλευρά τής εξισωτικής τους
δυνατότητας. Αυτό άποτελεί τό θέμα του κράτους προ-
νοίας. Στήν πραγματικότητα δμως ή ανακατανομή έχει ευ-
ρύτερα χρησιμοποιηθεί ώς μηχανισμός γιά νά επιφέρει πό-
λωση στήν κατανομή, παρά γιά νά κάνει τά πραγματικά
εισοδήματα νά συγκλίνουν. Τρείς είναι οί βασικοί μηχανι-
σμοί πού έχουν αυξήσει τήν πόλωση τών άμοιβών περισσό-
τερο άπό τήν ήδη υπάρχουσα πόλωση, τό άποτέλεσμα τών
διαδικαστικών λειτουργιών τής καπιταλιστικής άγοράς.
Πρώτα άπ όλα, μέ τή φορολογική διαδικασία, οί κυβερ-
νήσεις είχαν τή δυνατότητα νά συσσωρεύουν μεγάλα ποσά

κεφαλαίου, τά όποια άναδιένεμαν μέσω έπίσημων έπιδο-
τήσεων σε άτομα ή όμάδες, ήδη κατόχους μεγάλου κεφα-
λαίου. Αυτές οι έπιδοτήσεις είχαν τή μορφή καθαρών επι-
χορηγήσεων καί συνήθως τήν πενιχρή δικαιολογία δτι
άφορούν υπηρεσίες κοινής ώφελείας (ουσιαστικά, μέ
υπέρμετρη άμοιβή γιά τίς υπηρεσίες αυτές). Είχαν δμως
καί μιά λιγότερο ευδιάκριτη μορφή: τό κράτος άναλάμβα-
νε τό κόστος άνάπτυξης του προϊόντος, ένα κόστος πού
-υποτίθεται- θά μπορούσε νά αποσβεστεί άπό μετέπειτα
κερδοφόρες πωλήσεις* τή στιγμή δμως πού ολοκληρωνόταν
ή δαπανηρή αναπτυξιακή φάση,^ τό κράτος παρέδιδε τή
συνέχιση της οικονομικής δραστηριότητας στά χέρια μή
κυβερνητικών επιχειρηματιών, σέ τιμή κόστους.
Δεύτερο, οι κυβερνήσεις, μέσω τυπικά νόμιμων καί συχνά
νομιμοποιημένων καναλιών φορολογίας, είχαν τή δυνατό-
τητα νά συσσωρεύουν μεγάλα ποσά κεφαλαίου, τά όποια
στή συνέχεια κατέληγαν εύκολοι στόχοι γιά εύρύτατη πα-
ράνομη μέν άλλά de facto κατασπατάληση τών δημοσίων
πόρων. Μιά τέτοιου είδους κλοπή τών δημοσίων εσόδων,
καθώς καί οι συναφείς διεφθαρμένες διαδικασίες της ιδιω-
τικής φορολογίας, άποτελούσε μείζονα πηγή ιδιωτικής
συσσώρευσης, σέ όλη τήν πορεία του ιστορικού καπιταλι-
σμού.
Τέλος, οι κυβερνήσεις έκαναν τίς αναδιανομές τους στούς
πλούσιους εφαρμόζοντας τήν αρχή της άτομικοποίησης
τού κέρδους καί της κοινωνικοποίησης τού κινδύνου. Σέ
δλη τήν ιστορία τού καπιταλιστικού συστήματος, δσο με-
γαλύτερος ήταν ό κίνδυνος -καί οι άπώλειες- τόσο πιθα-
νότερο ήταν νά παρέμβουν οι κυβερνήσεις γιά τήν πρόλη-
ψη τών πτωχεύσεων καί τήν αποκατάσταση τών απωλειών,
μόνο καί μόνο γιά νά άποφύγουν τόν οικονομικό σάλο.
Ένώ αυτές οι εφαρμογές της άντι-εξισωτικής άνακατα-
νομής ήταν ή έπονείδιστη πλευρά της κρατικής έξουσίας
(έπονείδιστη υπό τήν έννοια οτι οι κυβερνήσεις ήταν κά-
1. Ένν. ή φάση ερευνάς γιά τήν ανάπτυξη του προϊόντος (Σ.τ.Μ.).

πως άμήχανες γιά αυτές τις δραστηριότητες και έπιδίωκαν

να τις καλύπτουν), ή παροχή του πάγιου κοινωνικού κε-
φαλαίου άπό τις κυβερνήσεις εχει απροκάλυπτα προβληθεί
καί, πράγματι, υποστηριχτεί ώς άπαραίτητος ρόλος τού
κράτους γιά τή διατήρηση τού ιστορικού καπιταλισμού.
Οι δαπάνες πού μείναν σε άποφασιστικό βαθμό τά έξοδα
των πολλαπλών όμάδων τών ιδιοκτητών τών μέσων παρα-
γωγής (δηλαδή οι δαπάνες γιά τή βασική ένέργεια, τις με-
ταφορές, καί τήν υποδομή πληροφοριών της κοσμοοικονο-
μίας) αναπτύχθηκαν καί υποστηρίχθηκαν πλατιά μέ δημό-
σιους πόρους. Ένώ δέν υπάρχει άμφιβολία δτι τά πε-
ρισσότερα άτομα έχουν άποκομίσει κάποιο όφελος άπό τό
πάγιο κοινωνικό κεφάλαιο, αυτό δέν σημαίνει δτι όλοι
ωφελήθηκαν εξ ϊσου. Τά πλεονεκτήματα κατανέμονταν
άνισα πρός όφελος τών κατόχων ήδη μεγάλου κεφαλαίου,
ένώ παράλληλα ή προέλευσή τους έξασφαλιζόταν μέσω
ένός φορολογικού συστήματος, πού ήταν κατά πολύ πε-
ρισσότερο εξισωτικό. Μ' αύτόν τόν τρόπο, ή διάρθρωση
τού πάγιου κοινωνικού κεφαλαίου έξυπηρετούσε τήν πα-
ραπέρα συσσώρευση τού κεφαλαίου καί τή συγκέντρωσή
του.
Τέλος, τά κράτη έχουν μονοπωλήσει, ή έχουν προσπαθή-
σει νά μονοπωλήσουν τίς ένοπλες δυνάμεις. Ένώ τά άστυ-
νομικά σώματα είχαν ώς κύριο μέλημά τους τή διατήρηση
της εσωτερικής τάξης (τό νά άποδεχτεϊ, μέ άλλα λόγια, ή
έργατική τάξη τούς ρόλους καί τίς άμοιβές πού της καθό-
ριζαν), οι στρατιωτικές δυνάμεις ήταν μηχανισμοί μέσω
τών οποίων οι παραγωγοί ένός κράτους είχαν τή δυνατό-
τητα άμεσης παρέμβασης, σέ περίπτωση πού οι άνταγωνι-
στές τους -πού έδρευαν σέ άλλα κράτη- επικαλούνταν τό
προστατευτικό κάλυμμα τών δικών τους κρατικών μηχανι-
σμών. Ά π ό έδώ ερχόμαστε στό τελευταίο, πολύ σημαντικό
χαρακτηριστικό της κρατικής έξουσίας. Ένώ οί μορφές
έξουσίας πού άσκούσε κάθε κράτος ήταν παρεμφερείς, ή
διαφορά άνάμεσα στούς κρατικούς μηχανισμούς βρισκό-
ταν στόν βαθμό της έξουσίας τους, πού σέ δεδομένες περι-
πτώσεις εμφάνιζε τεράστια ποικιλομορφία. Τά κράτη είναι
ιεραρχημένα μέ τό κριτήριο της άποτελεσματικής εξου-

σίας: ή δύναμη τους μπορεί νά υπολογιστεί όχι άπό τό μέ-
γεθος και τη συνοχή της γραφειοκρατίας καί του στρατού
τους, ούτε άπό τίς ιδεολογικές σχηματοποιήσεις των ϊδιων
των κρατών, άλλα άπό τήν άποτελεσματικότητά τους νά
προωθούν διαχρονικά τή συγκέντρωση τού συσσωρευμέ-
νου κεφαλαίου μέσα στά σύνορά τους, καί όχι στά εχθρικά
κράτη. Μιά άποτελεσματικότητα πού περικλείει τήν ικανό-
τητα των κρατών νά πιέζουν τίς εχθρικές στρατιωτικές δυ-
νάμεις* τήν ικανότητα νά θεσπίζουν ευνοϊκούς κανονι-
σμούς στό εσωτερικό καί νά άποτρέπουν τά άλλα κράτη νά
κάνουν τό ϊδιο· καί τήν ικανότητα νά άσκούν πιέσεις πάνω
στή δική τους εργατική δύναμη καί νά υπονομεύουν τήν
άντίστοιχη ικανότητα τών έχθρών τους. Ή πραγματική
καταμέτρηση της ισχύος τους βρίσκεται στήν μεσοπρόθε-
σμη οικονομική έκβαση. Ή άπροκάλυπτη χρήση βίας γιά
τόν έλεγχο της εσωτερικής εργατικής δύναμης, μιά τεχνική
δαπανηρή καί άποσταθεροποιητική, είναι τίς περισσότερες
φορές ένα σημάδι άδυναμίας, παρά δύναμης τού κρατικού
μηχανισμού. Οί πραγματικά ισχυροί κρατικοί μηχανισμοί
μπορούν, μέ τόν ένα ή τόν άλλο τρόπο, νά έλέγχουν τήν
έργατική τους δύναμη μέ περισσότερο επεξεργασμένους
μηχανισμούς.
Υπάρχουν, λοιπόν, πολλοί διαφορετικοί τρόποι μέ τούς
οποίους τό κράτος άποβαίνει ένας κρίσιμος μηχανισμός
γιά τή συσσώρευση τού κεφαλαίου στό άνώτερο δυνατό
σημείο. Σύμφωνα μέ τήν ιδεολογία του, ό καπιταλισμός
υποτίθεται δτι επιφέρει τήν άποδέσμευση τών ιδιωτών
έπαγγελματιών άπό τήν παρέμβαση τού κρατικού μηχανι-
σμού. Στήν πράξη, ωστόσο, αύτό δέν ίσχυσε ποτέ καί που-
θενά. Είναι ματαιοπονία νά είκοτολογεί κανείς γιά τό άν ό
καπιταλισμός θά μπορούσε νά άκμάσει χωρίς τόν ένεργητι-
κό ρόλο τού κράτους. Στόν ιστορικό καπιταλισμό, οί καπι-
ταλιστές στηρίζονταν στήν ίκανότητά τους νά χρησιμοποι-
ούν, μέ τούς διάφορους τρόπους πού περιγράψαμε, τούς
κρατικούς μηχανισμούς πρός δφελός τους.
Έ ν α ς δεύτερος ιδεολογικός μύθος άφορα τήν άνεξαρτη-
σία του κράτους. Τό σύγχρονο κράτος δεν υπήρξε ποτέ μιά

έντελώς αυτόνομη οντότητα. Τά κράτη άναπτύχθηκαν και
σχηματίστηκαν ώς άναπόσπαστα μέρη ενός διακρατικού
συστήματος, πού ήταν ενα σύνολο κανόνων βάσει τών
όποίων τά κράτη έπρεπε νά λειτουργούν, καί ένα σύνολο
νομιμοποιήσεων χωρίς τίς όποιες τά κράτη ήταν άδύνατο
νά έπιβιώσουν. Γιά τόν κρατικό μηχανισμό κάθε κράτους
τό διακρατικό σύστημα άντιπροσώπευε περιορισμούς στήν
αύτοβουλία του. Περιορισμούς, πού μπορούν νά άνευρε-
θούν στή διπλωματική πρακτική, στούς επίσημους κανονι-
σμούς πού άναφέρονται στόν καθορισμό τών έδαφικών
ορίων καί τών συμβάσεων (διεθνές δίκαιο), καί στά νομι-
κά περιθώρια γιά τό πώς, καί κάτω άπό τΓοιές συνθήκες,
μπορεί νά διεξαχθεί πόλεμος. "Ολοι αυτοί οι περιορισμοί
έρχονταν σέ αντίθεση μέ τήν έπίσημη ιδεολογία τής ανε-
ξαρτησίας του κράτους, αν καί, στήν πραγματικότητα, ή
έννοια τής άνεξαρτησίας του κράτους ποτέ δέν είχε τή ση-
μασία ολοκληρωτικής αυτονομίας. Ή έννοιολογική της
σύλληψη είχε περισσότερο τό νόημα νά υποδηλώνει τήν
ύπαρξη νομικών ορίων στήν παρεμβατική πολιτική κάποι-
ου κρατικού μηχανισμού πρός τίς λειτουργίες κάποιου άλ-
λου.
Οι κανόνες του διακρατικού συστήματος δέν έπιβλήθη-
καν μέ συμφωνία ή κοινή συναίνεση, άλλά μέ τή θέληση
καί ικανότητα τών ισχυρότερων κρατών νά έπιβάλλουν
αύτούς τούς περιορισμούς πρώτα στά πιό άδύναμα κράτη
καί, στή συνέχεια, τό ένα στό άλλο. Τά κράτη, πρέπει νά
θυμόμαστε, ήταν τοποθετημένα σέ μιά ιεραρχική κλίμακα
εξουσίας. Ή ϊδια ή ύπαρξη τής ιεραρχίας έθετε τόν μεγα-
λύτερο περιορισμό στήν αυτονομία τών κρατών. 'Ομολο-
γουμένως ή συνολική κατάσταση θά μπορούσε νά μετα-
στραφεί πρός τήν έξαφάνιση τής έξουσίας δλων τών κρα-
τών, άνεξαίρετα, στό βαθμό πού ή διάρθρωση τής ιεραρ-
χίας παρουσίαζε περισσότερο μιά πυραμιδική αιχμή, παρά
ένα οροπέδιο στήν κορυφή. Μιά δυνατότητα πού ξεπέρασε
τό στάδιο τής υπόθεσης, καθώς ή δυναμική τής συγκέν-
τρωσης τής στρατιωτικής δύναμης οδήγησε έπανειλημμένα
σέ πιέσεις για νά μετατραπεί τό διακρατικό σύστημα σε

μιά παγκόσμια αυτοκρατορία.
Τό αν οι πιέσεις αυτές δέν κατέληξαν σέ επιτυχία, στόν
ιστορικό καπιταλισμό, οφείλεται στό δτι ή διαρθρωτική
βάση του οικονομικού συστήματος καί τα σαφή συμφέρον-
τα των σημαντικότερων συσσωρευτών τοϋ κεφαλαίου ήταν
ριζικά άντίθετα μέ τόν μετασχηματισμό τής κοσμοοικονο-
μίας σέ κοσμοαυτοκρατορία.
Πρώτα άπ' δλα, ή συσσώρευση τού κεφαλαίου ήταν ένα
παιχνίδι στό όποιο υπήρχαν συνεχώς κίνητρα γιά συμμετο-
χή στόν άνταγωνισμό καί, γι' αυτόν τόν λόγο, υπήρχε πάν-
τοτε κάποιος διασκορπισμός τών πλέον κερδοφόρων πα-
ραγωγικών δραστηριοτήτων. Γι' αυτό, άνά πάσα στιγμή
πολυάριθμα κράτη επιδίωκαν νά έχουν μιά οικονομική βά-
ση πού νά τά καθιστά σχετικά ισχυρά. Δεύτερο, σέ κάθε
κράτος, οι συσσωρευτές τού κεφαλαίου χρησιμοποιούσαν
άπό τή μιά μεριά τίς δικές τους κρατικές δομές γιά νά τούς
βοηθούν στή συσσώρευση τού κεφαλαίου, αλλά άπό τήν
άλλη χρειάζονταν καί κάποιο μοχλό έλέγχου εναντίον τών
δικών τους κρατικών δομών. Γιατί άν ό κρατικός τους μη-
χανισμός γινόταν υπερβολικά ισχυρός, θά μπορούσε νά
άφεθεί έλεύθερος καί νά άνταποκριθεϊ, γιά λόγους εσωτε-
ρικής πολιτικής ισορροπίας, στίς εσωτερικές έξισωτικές
πιέσεις. Γιά τήν άντιμετώπιση αυτής τής άπειλής, οι συσ-
σωρευτές τού κεφαλαίου άπειλούσαν καταστρατήγηση τών
δικών τους κρατικών μηχανισμών συνάπτοντας συμμαχίες
μέ άλλους κρατικούς μηχανισμούς. Μιά άπειλή εφικτή, μό-
νο υπό τόν δρο ότι κανένα κράτος δέν εξουσίαζε τό σύνο-
λο.
Αυτοί οί παράγοντες διαμόρφωσαν τήν αντικειμενική βά-
ση γιά δ,τι ονομάζουμε συσχετισμό τών δυνάμεων, καί μέ
τό όποιο εννοούμε δτι τά πολυάριθμα ισχυρά καί μέτριας
δύναμης κράτη τού διακρατικού συστήματος έτειναν άνά
πάσα στιγμή νά διατηρούν συμμαχίες (ή εάν χρειαζόταν να
τίς άλλάζουν), έτσι ώστε νά μήν δίνεται σέ κανένα κράτος
ή δυνατότητα νά κατακτήσει δλα τά υπόλοιπα.
Τό δτι ό συσχετισμός δυνάμεων ήταν κάτι πολύ περισσό-
τερο άπό πολιτική ιδεολογία μπορεί νά άποδειχθεϊ άν έξε-

τάσουμε τρεις περιπτώσεις όπου ένα άπό τα ισχυρά κράτη
πραγματοποίησε, προσωρινά, μιά περίοδο σχετικής έπι-
κράτησης - μιά σχετική επικράτηση, πού μπορούμε νά
άποκαλέσουμε ηγεμονία. Τά τρία παραδείγματα είναι ή
ηγεμονία των Ηνωμένων Επαρχιών (Κάτω Χώρες) στά
μέσα τού δέκατου έβδομου αιώνα, τής Μεγάλης Βρεταν-
νίας στά μέσα τού δέκατου ένατου, καί τών Ηνωμένων
Πολιτειών στά μέσα τού εικοστού.
Σέ κάθε περίπτωση, ή ηγεμονία άκολούθησε τήν ήττα
ένός στρατιωτικού διεκδικητή κατακτήσεων (Άψβούργοι,
Γαλλία, Γερμανία). Κάθε ηγεμονία σφραγίστηκε άπό εναν
«παγκόσμιο πόλεμο» - μιά μαζική, ήπειρωτική, εξαιρετικά
καταστροφική, τριάντα χρόνων κατά διαστήματα σύγ-
κρουση, πού συμπεριέλαβε δλες τίς κυριότερες στρατιωτι-
κές δυνάμεις τής εποχής. Είναι άντίστοιχα 6 Τριακονταε-
τής Πόλεμος τού 1618-48, οι Ναπολεόντειοι Πόλεμοι
(1792-1815) καί, στόν εικοστό αιώνα, οι συγκρούσεις άπό
τό 1914 εως τό 1945 πού θά μπορούσαν, πολύ σωστά, νά
εκληφθούν ώς ένας μακρός «παγκόσμιος πόλεμος». Ση-
μειωτέον ότι, σέ κάθε περίπτωση, ό νικητής ήταν πρίν τόν
«παγκόσμιο πόλεμο» μιά κατ' εξοχήν ναυτική δύναμη, ή
οποία δμως μετεξελίχθηκε σέ δύναμη ξηράς γιά νά νικήσει,
στόν συγκεκριμένο πόλεμο, μιά ιστορικά ισχυρή δύναμη
ξηράς πού φαινόταν νά έπιχειρει τή μεταμόρφωση τής κο-
σμοοικονομίας σέ κοσμοαυτοκρατορία.
Ή βάση τής νίκης δέν ήταν ώστόσο στρατιωτική. Ή πρω-
ταρχική πραγματικότητα ήταν οικονομική. 'Οφειλόταν
στήν ικανότητα τών συσσωρευτών τού κεφαλαίου πού
έδρευαν στά συγκεκριμένα κράτη νά θέσουν εκτός συνα-
γωνισμού δλους τούς υπόλοιπους, καί στίς τρεις κύριες
σφαίρες τής οικονομίας - τήν άγροτο-βιομηχανική παρα-
γωγή, τό εμπόριο καί τή χρηματοδότηση. Συγκεκριμένα,
γιά μικρές χρονικές περιόδους, οι συσσωρευτές τού κεφα-
λαίου στό ήγεμονικό κράτος ήταν περισσότερο άποδοτικοί
άπό τούς άνταγωνιστές τους στά άλλα ισχυρά κράτη, καί
έτσι κατακτούσαν άγορές άκόμη καί μέσα στήν «περιοχή»
των τελευταίων. Κάθε μια άπ' αυτές τις ήγεμονίες ήταν

σύντομη. Κάθε μιά τους επαψε νά υπάρχει περισσότερο
από οικονομικούς, παρά πολιτικο-στρατιωτικούς λόγους.
Σε κάθε περίπτωση, ή προσωρινή τριπλή οικονομική υπε-
ροχή ήρθε άντιμέτωπη με δυό σκληρούς βράχους της καπι-
ταλιστικής πραγματικότητας. Πρώτο, οι συντελεστές της
αυξημένης οικονομικής άποδοτικότητας μπορούσαν πάντα
νά άντιγραφούν άπό άλλους -όχι άπό τά τελείως άνίσχυ-
ρα, άλλά άπό τά μέτριας δύναμης κράτη- καί, συνήθως,
όσοι έμπαιναν εκ των υστέρων σέ όποιαδήποτε οικονομική
δραστηριότητα βρίσκονταν σέ πλεονεκτική θέση, γιατί δέν
είχαν νά άποσβέσουν παλιότερο άπόθεμα. Δεύτερο, ή ηγε-
μονική δύναμη είχε κάθε συμφέρον νά διατηρεί τήν οικο-
νομική της δραστηριότητα άδιάλειπτη καί ετεινε, κατά συ-
νέπεια, νά εξαγοράζει τήν πειθαρχία της εργατικής δύνα-
μης μέ εσωτερική άνακατανομή. Κάτι πού μέ τό πέρασμα
του χρόνου όδηγοΰσε σέ μείωση τής άνταγωνιστικότητας
καί, γι' αυτό άκριβώς, στό τέλος τής ήγεμονίας. Επιπλέ-
ον, ή μετατροπή τής ηγεμονικής δύναμης σέ μιά δύναμη μέ
μεγαλεπήβολες «υπευθυνότητες», καί στήν ξηρά καί στή
θάλασσα, έπέφερε ένα αυξανόμενο οικονομικό βάρος στό
ήγεμονικό κράτος, άνατρέποντας έτσι τό χαμηλό έπίπεδο
των δαπανών πού ϊσχυε στόν στρατιωτικό τομέα πρίν τή
φάση του «παγκοσμίου πολέμου».
Επομένως, ό συσχετισμός δυνάμεων -πού έπέβαλλε πε-
ριορισμούς καί στά άνίσχυρα καί στά ισχυρά κράτη- δέν
ήταν ένα πολιτικό επιφαινόμενο πού μπορούσε νά εξαλει-
φθεί εύκολα. Είχε τίς ρίζες του στίς πολύ ιδιαίτερες συν-
θήκες κάτω άπό τίς όποιες συσσωρευόταν τό κεφάλαιο
στόν ιστορικό καπιταλισμό. Ούτε ήταν άπλώς μιά σχέση
άνάμεσα στούς κρατικούς μηχανισμούς, γιά τόν άπλό λόγο
ότι τά πρόσωπα πού δρούσαν στό έσωτερικό κάθε δεδομέ-
νου κράτους κινούνταν συνήθως πέρα άπό τά δικά τους
σύνορα, είτε άμεσα ειτε μέσω συμμαχιών μέ άλλα πρόσω-
πα, άλλου. Κατά συνέπεια, κατά τήν άποτίμηση τής πολι-
τικής κάθε δεδομένου κράτους, ή διάκριση εσωτερικό/εξω-
τερικό είναι σέ μεγάλο βαθμό τυπική καί ελάχιστα βοηθη-
τική γιά νά σχηματίσουμε μια αντίληψη πάνω στο πώς

πραγματικά συντελέστηκαν οί πολιτικοί άγώνες.
Ποιος δμως συγκρουόταν με ποιόν, στην πραγματικότη-
τα; Οί αντιφατικές πιέσεις πού υπάρχουν μέσα στόν ιστο-
ρικό καπιταλισμό κάνουν την απάντηση στό παραπάνω
έρώτημα δυσκολότερη άπ' δσο θά μπορούσε κανείς νά
φανταστεί. Ή πλέον στοιχειώδης σύγκρουση, καί μέ κά-
ποια έννοια ή πλέον προφανής, ήταν ή σύγκρουση άνάμε-
σα στή μικρή ομάδα τών μεγάλων δικαιούχων του συστή-
ματος καί στή μεγάλη ομάδα τών θυμάτων τους. Αυτή ή
σύγκρουση έμφανίστηκε μέ πολλές ονομασίες καί πολλά
προσωπεία. Συνηθίζουμε νά τήν άποκαλούμε ταξικό αγώ-
να άνάμεσα στό κεφάλαιο καί τούς εργάτες, δταν ή διαχω-
ριστική γραμμή άνάμεσα στούς συσσωρευτές του κεφαλαί-
ου καί τήν εργατική τους δύναμη, σέ οποιοδήποτε δεδομέ-
νο κράτος, είναι χαραγμένη άρκετά καθαρά. Ταξικοί άγώ-
νες τέτοιου είδους διεξήχθηκαν σέ δύο σκηνές - τήν οικο-
νομική σκηνή (καί στό χώρο της πραγματικής εργασίας καί
στήν ευρύτερη άμορφη «άγορά») καί τήν πολιτική σκηνή.
Είναι όλοφάνερο ότι στήν οικονομική σκηνή πραγματο-
ποιήθηκε μιά άμεση, λογική καί άπευθείας σύγκρουση
συμφερόντων. "Οσο μεγαλύτερη ήταν ή άμοιβή της εργατι-
κής δύναμης, τόσο λιγότερο πλεόνασμα υπολειπόταν ώς
«κέρδος». 'Ομολογουμένως, συχνά άπαλυνόταν αυτή ή
σύγκρουση, έπειδή ύπεισέρχονταν καί άλλοι περισσότερο
μακροπρόθεσμοι καί ευρύτερου πεδίου παράγοντες. Καί 6
μεμονωμένος συσσωρευτής του κεφαλαίου καί ή έργατική
του δύναμη είχαν συμφέροντα άπό κοινού, συμφέροντα
πού τούς έφερναν άντιμέτωπους μέ άλλα άντίστοιχα ζεύγη
σέ διαφορετικά μέρη του συστήματος. Επίσης, ή έπιπλέον
άμοιβή της εργατικής δύναμης μπορούσε κάτω άπό συγκε-
κριμένες συνθήκες νά επιστραφεί στούς συσσωρευτές του
κεφαλαίου ώς μελλοντικά πραγματοποιήσιμο κέρδος, μέσω
της αυξημένης άγοραστικής δύναμης στήν κοσμοοικονο-
μία. 'Ωστόσο, κανένας άπ' δλους αυτούς τούς άλλους πα-
ράγοντες δέν μπόρεσε ποτέ νά εξαλείψει τό γεγονός ότι ή
διαίρεση ενός δεδομένου πλεονάσματος είχε μηδενικό
άποτέλεσμα, και επομένως ή ένταση ήταν αναγκαστικά συ-

νεχής. Εκφραζόταν λοιπόν με εναν συνεχή άνταγωνισμό
γιά πολιτική έπικράτηση μέσα στα διάφορα κράτη.
'Ωστόσο, μιά και, δπως ξέρουμε, ή διαδικασία της συσ-
σώρευσης του κεφαλαίου όδηγούσε στή συγκέντρωσή του
σέ κάποιες γεωγραφικές ζώνες* μιά καί ή έξήγηση γι' αυτό
βρίσκεται στήν άνιση άνταλλαγή, τήν όποία έκανε δυνατή
ή ύπαρξη του διακρατικού συστήματος μέ τά ιεραρχικά
ταξινομημένα κράτη· καί μιά καί οι κρατικοί μηχανισμοί
μπορούσαν ώς ένα σημείο νά μεταβάλλουν τίς λειτουργίες
τού συστήματος, ό άγώνας άνάμεσα στους συσσωρευτές
τού κεφαλαίου σέ παγκόσμια κλίμακα καί τήν έργατική
δύναμη σέ παγκόσμια κλίμακα έκφράστηκε επίσης, σέ με-
γάλο βαθμό, μέ τίς προσπάθειες διαφόρων ομάδων νά άνέ-
βουν στήν έξουσία σέ δεδομένα (άσθενέστερα) κράτη, μέ
σκοπό νά χρησιμοποιήσουν τήν κρατική έξουσία εναντίον
τών συσσωρευτών τού κεφαλαίου πού ήταν τοποθετημένοι
σέ ισχυρότερα κράτη. Σ' αυτήν τήν περίπτωση, συνηθίζου-
με νά μιλάμε γιά άντι-ιμπεριαλιστικούς άγώνες. Χωρίς άμ-
φιβολία, τό έρώτημά μας συσκοτίζεται καί εδώ άπό τό γε-
γονός δτι συχνά οι εσωτερικές διαχωριστικές γραμμές, σέ
καθένα άπό τά δύο κράτη πού είχαν άναμιχθει, δέν ταυτί-
ζονταν πάντοτε άπόλυτα μέ τή βαθύτερη πίεση τού ταξι-
κού άγώνα στό σύνολο της κοσμοοικονομίας. Κάποιοι συσ-
σωρευτές τού κεφαλαίου στό άσθενέστερο κράτος καί κά-
ποια στοιχεία της εργατικής δύναμης στό ισχυρότερο έκρι-
ναν ότι βραχυπρόθεσμα τούς συνέφερε περισσότερο νά
προσδιορίσουν τά πολιτικά ζητήματα σέ καθαρά εθνικά,
παρά ταξικο-εθνικά πλαίσια. Μεγάλες δμως κινητοποιή-
σεις τών άντι-ιμπεριαλιστικών κινημάτων δέν ήταν ποτέ
δυνατό νά πραγματοποιηθούν, καί κατά συνέπεια άκόμη
καί οί περιορισμένοι στόχοι ήταν σπάνια έφικτοί, έάν δέν
υπήρχε καί δέν προσδιοριζόταν ώς ιδεολογικό θέμα, του-
λάχιστον σιωπηρά, τό ταξικό περιεχόμενο τού άγώνα.
Έχουμε επίσης παρατηρήσει δτι, σέ δεδομένα κράτη, ή
διαδικασία σχηματισμού τών εθνικών ομάδων ήταν άνα-
πόσπαστα συνδεδεμένη μέ τή διαδικασία σχηματισμού της
έργατικής τάξης, χρησιμεύοντας σαν ένας βάναυσος κώδι-

κας τοποθέτησης στις οικονομικές δομές. Στις περιπτώ-
σεις, λοιπόν, πού ό σχηματισμός ήταν πιό άπότομος ή οι
περιστάσεις επέβαλλαν οξύτερες βραχυπρόθεσμες πιέσεις
στην έπιβίωση, ή διαμάχη άνάμεσα στούς συσσωρευτές του
κεφαλαίου καί τά πιό καταπιεσμένα τμήματα της έργατι-
κής δύναμης έτεινε νά παίρνει τή μορφή γλωσσικών/φυλε-
τικών/πολιτιστικών άγώνων, άπό τή στιγμή πού τέτοιου εί-
δους διατυπώσεις είχαν μεγάλη συσχέτιση μέ τήν ταξική
ιδιότητα. Όπουδήποτε καί όποτεδήποτε συνέβη αυτό, συ-
νηθίζουμε νά άναφερόμαστε σέ εθνικούς ή εθνικιστικούς
άγώνες. 'Ωστόσο καί αυτοί οι άγώνες (άκριβώς δπως καί
οι άντι-ιμπεριαλιστικοί) σπάνια κατέληγαν σέ επιτυχία,
έκτός αν κατόρθωναν νά κινητοποιήσουν τά αισθήματα
πού έβγαιναν στήν έπιφάνεια άπό τόν βαθύτερο ταξικό
άγώνα, τόν άγώνα γιά τήν οικειοποίηση του πλεονάσματος
πού παραγόταν μέσα στό καπιταλιστικό σύστημα.
Έ ά ν ώστόσο συγκεντρώσουμε τήν προσοχή μας μόνο
στόν ταξικό άγώνα, έπειδή είναι καί πρόδηλος καί θεμε-
λιώδης, θά χάσουμε άπό τό οπτικό μας πεδίο έναν άλλο
άγώνα, πού άπορρόφησε τουλάχιστον τόν ϊδιο χρόνο καί
ενέργεια στόν ιστορικό καπιταλισμό. Γιατί τό καπιταλιστι-
κό σύστημα είναι ένα σύστημα πού έβαζε δλους τούς συσ-
σωρευτές του κεφαλαίου τόν ένα εναντίον του άλλου. Μιά
καί, γιά τόν καθένα, τό κυνήγι της άτέρμονης συσσώρευ-
σης του κεφαλαίου γινόταν μέ τήν πραγματοποίηση κερ-
δών πού προέρχονταν άπό οικονομική δραστηριότητα
εναντίον των άνταγωνιστικών προσπαθειών των άλλων,
κάθε μεμονωμένος επιχειρηματίας δέν μπορούσε νά είναι
τίποτα περισσότερο άπό πρόσκαιρος σύμμαχος οποιουδή-
ποτε άλλου επιχειρηματία, μέ κίνδυνο νά άποκλειστει όλο-
κληρωτικά άπό τήν άνταγωνιστική σκηνή.
Επιχειρηματίας εναντίον επιχειρηματία, οικονομικός
κλάδος εναντίον οικονομικού κλάδου, επιχειρηματίες το-
ποθετημένοι σέ ένα κράτος ή έθνική ομάδα εναντίον έπι-
χειρηματιών σέ άλλο - ό αγώνας ήταν, εξ όρισμοΰ, άστα-
μάτητος. Καί αυτός ό άσταμάτητος άγώνας έπαιρνε συνε-
χώς πολιτική μορφή, άκριβώς έπειδή τά κράτη έπαιζαν

άποφασιστικό ρόλο στή συσσώρευση του κεφαλαίου. Με-
ρικές φορές, οι άγώνες μέσα στά κράτη περιορίζονταν
απλώς σέ θέματα σχετικά μέ τήν έπάνδρωση τών κρατικών
μηχανισμών καί βραχυπρόθεσμες πολιτικές επιλογές. "Αλ-
λοτε, ώστόσο, αφορούσαν μεγαλύτερα «συνταγματικά» ζη-
τήματα, σχετικά μέ τόν καθορισμό κανονισμών πού ρύθμι-
ζαν τήν διεξαγωγή τών βραχυπρόθεσμων αγώνων καί,
άρα, τίς πιθανότητες νά υπερισχύσει ή μιά ή ή άλλη φα-
τρία. Όποτεδήποτε οι άγώνες αυτοί ήταν «συνταγματι-
κής» φύσης, άπαιτήθηκαν μεγαλύτερες ιδεολογικές κινητο-
ποιήσεις. Σ' αυτές τίς περιπτώσεις άναφερόμαστε σέ «έπα-
ναστάσεις» καί «μεγάλες μεταρρυθμίσεις»· στίς ήττημένες
πλευρές άποδόθηκαν συχνά υβριστικές (καί άπρόσφορες
γιά άνάλυση) όνομασίες. Στό βαθμό πού οι πολιτικοί άγώ-
νες γιά, άς πούμε, «δημοκρατία» ή «έλευθερία», κατά του
«φεουδαλισμού» ή της «παράδοσης» δέν ήταν άγώνες της
έργατικής τάξης κατά τού κεφαλαίου, άποτελούσαν ουσια-
στικά άγώνες άνάμεσα στούς συσσωρευτές τού κεφαλαίου,
γιά τή συσσώρευση τού κεφαλαίου* τέτοιοι άγώνες δέν
ήταν ό θρίαμβος κάποιας «προοδευτικής» άστικής τάξης
εναντίον τών άντιδραστικών στρωμάτων, άλλά άγώνες στό
έσωτερικό της άστικής τάξης.
Βέβαια, ή χρησιμοποίηση «γενικευτικών» ιδεολογικών
συνθημάτων μέ μοτίβο τήν πρόοδο ήταν πολιτικά χρήσιμη.
"^Ηταν ένας τρόπος νά συσχετίζεται ή κινητοποίηση τού τα-
ξικού άγώνα μέ μιά πλευρά τών ένδοσυσσωρευτικών άγώ-
νων. Άλλά ένα τέτοιου είδους ιδεολογικό πλεονέκτημα
ήταν πολλές φορές δίκοπο μαχαίρι, γιατί εκτόνωνε τήν έν-
ταση καί έξασθενούσε τίς κατασταλτικές δεσμεύσεις τού
ταξικού άγώνα. Κάτι πού ήταν, φυσικά, ένα άπό τά αιώ-
νια διλήμματα τών συσσωρευτών τού κεφαλαίου στόν
ιστορικό καπιταλισμό. Ά π ό τόν τρόπο λειτουργίας τού
συστήματος άναγκάζονταν νά συμπεριφέρονται μεταξύ
τους σέ πλαίσια ταξικής άλληλεγγύης, έναντιωνόμενοι στίς
προσπάθειες της έργατικής τάξης νά επιδιώξει τά δικά
της, άντίθετα πρός αύτούς συμφέροντα, άλλά ταυτόχρονα
και νά συγκρούονται μεταξύ τους άδιάκοπα, καί στήν οι-

κονομική καί καί στήν πολιτική σκηνή. Αυτό άκριβώς εν-
νοούμε μιλώντας γιά άντίφαση μέσα στο σύστημα.
Πολλοί μελετητές, παρατηρώντας οτι υπάρχουν καί άλλοι
αγώνες, έκτος από τούς ταξικούς, πού άπορροφούν ένα
μεγάλο μέρος από τή συνολική πολιτική ένέργεια πού ανα-
λώνεται, καταλήγουν στό συμπέρασμα ότι ή ταξική ανάλυ-
ση ειναί άμφίβολης σημασίας γιά τήν κατανόηση του πολι-
τικού άγώνα. Αύτό είναι μιά παράξενη εξαγωγή συμπερά-
σματος. Θά ήταν πιό λογικό νά συμπεράνουμε δτι αύτοί οι
μή ταξικής βάσης πολιτικοί αγώνες, δηλαδή οι άγώνες γιά
πολιτική υπεροχή ανάμεσα στούς συσσωρευτές, είναι από-
δειξη μιας σοβαρής διαρθρωτικής άδυναμίας της συσσω-
ρευτικής τάξης στόν συνεχιζόμενο, παγκόσμιο, ταξικό της
άγώνα.
Οί πολιτικοί αύτοί άγώνες μπορούν νά μετονομαστούν ώς
άγώνες γιά τή μορφοποίηση τών θεσμικών δομών της κα-
πιταλιστικής κοσμοοικονομίας, ώστε νά κατασκευαστεί τό
είδος της παγκόσμιας άγοράς πού ή λειτουργία του νά ευ-
νοεί αυτόματα κάποιους συγκεκριμένους πρωταγωνιστές
της οικονομικής σκηνής. Ή καπιταλιστική «άγορά» δέν
ήταν ποτέ δεδομένη καί, πολύ περισσότερο, σταθερή.
^Ηταν ένα διαρκώς άναδημιουργούμενο καί άναρυθμιζό-
μενο δημιούργημα.
Κάθε δεδομένη στιγμή ή «άγορά» άντιπροσώπευε ένα σύ-
νολο κανόνων ή περιορισμών, πού άπέρρεαν άπό τή σύν-
θετη άλληλεπίδραση άνάμεσα σέ τέσσερα κύρια σύνολα θε-
σμών: τά πολλαπλά κράτη συνδεδεμένα σέ ένα διακρατικό
σύστημα· τά πολλαπλά «έθνη», εϊτε πλήρως άναγνωρισμέ-
να εϊτε σέ άγώνα γι' αύτήν τήν έπίσημη καθιέρωση (συμπε-
ριλαμβανομένων τών ύπο-εθνών, τών «έθνικών ομάδων»),
νά βρίσκονται σέ άβολη καί άβέβαια σχέση μέ τά κράτη·
τίς τάξεις, σέ άναπτυσσόμενο επαγγελματικό περίγραμμα
καί ταλαντευόμενους βαθμούς συνείδησης* καί τίς μονάδες
εισοδηματικής κοινοπραξίας, έπιφορτισμένες μέ τή συντή-
ρηση του κοινού νοικοκυριού δπου συνενώνονταν πολλα-
πλά πρόσωπα πού άπασχολούνταν μέ πολλαπλές μορφές
έργασίας και άποκόμιζαν τό εισόδημα τους άπό πολλα-

πλές πηγές, να βρίσκονται σέ άβολη σχέση μέ τις τάξεις.
Σ' αυτόν τόν αστερισμό των θεσμικών δυνάμεων δέν υ-
πήρχαν σταθεροί πολικοί άστέρες. Δέν υπήρχαν «αρχέτυ-
πες» όντότητες μέ τάσεις έπικράτησης άπένάντι στίς θεσμι-
κές δομές πού επέβαλλαν οι συσσωρευτές του κεφαλαίου
σέ συνδυασμό, άλλά καί σέ άντίθεση μέ τόν αγώνα τής έρ-
γατικής δύναμης νά αντισταθεί στην οικειοποίηση του οι-
κονομικού της προϊόντος. Τά όρια κάθε παραλλαγής μιας
θεσμικής μορφής, τά «δικαιώματα» πού ήταν νομικά καί
de facto ικανή νά στηρίξει, ποίκιλαν άπό τη μιά ζώνη τής
κοσμοοικονομίας στην άλλη - κάτι πού ισχύει γιά τά χρο-
νοδιαγράμματα καί των κυκλικών διακυμάνσεων καί τών
μακρόχρονων τάσεων. "Αν 6 προσεκτικός νους του μελετη-
τή ζαλιστεί άντικρύζοντας αυτή τή θεσμική δίνη, μπορεί
νά χαράξει ένα ξεκάθαρο μονοπάτι, άν θυμηθεί ότι, στόν
ιστορικό καπιταλισμό, οι συσσωρευτές δέν είχαν υψηλότε-
ρο στόχο άπό τήν προώθηση τής συσσώρρευσης, καί έπο-
μένως ή έργατική δύναμη δέν θά μπορούσε νά έχει υψηλό-
τερο στόχο άπό τήν έπιβίωση καί τή μείωση του φορτίου
της. Ά π ό τή στιγμή πού θά τό θυμηθεί κανείς αυτό, είναι
σέ θέση νά κατανοήσει πολλά πράγματα άπό τήν πολιτική
ιστορία του σύγχρονου κόσμου.
Συγκεκριμένα, μπορεί κανείς νά άρχΧσει νά κατανοεί, μέ-
σα στήν πολυπλοκότητά τους, τίς πλάγια εκφρασμένες καί
συχνά παράδοξες ή άντιφατικές θέσεις τών άντισυστημι-
κών κινημάτων πού άναδύθηκαν μέσα στόν ιστορικό καπι-
ταλισμό. Ά ς ξεκινήσουμε μέ τό άπλούστερο δίλημμα: ό .
ιστορικός καπιταλισμός λειτούργησε μέσα στά πλαίσια
μιας κοσμοοικονομίας, άλλά όχι μέσα στά πλαίσια ενός
κοσμοκράτους. Ά ν τό θέσουμε διαφορετικά, ό ιστορικός
καπιταλισμός λειτούργησε μέσα σέ μιά πολλαπλότητα κρα-
τών. Ό π ω ς έχουμε δεί, διαρθρωτικές πιέσεις άντιμάχον-
ταν κάθε κατασκευή ενός κοσμοκράτους. Έχουμε υπο-
γραμμίσει τόν κρίσιμο ρόλο πού έπαιζαν μέσα σ' αυτό τό
σύστημα τά πολλαπλά κράτη - οι πιό ισχυρές πολιτικές
δομές καί δμως, ταυτόχρονα, μέ περιορισμένη εξουσία. Γι'
αυτό άκριβώς, ή άναδιάρθρωση δεδομένων κρατών άντι-

προσώπευε για την έργατική τάξη τον δρόμο πού πρόσφε-
ρε τις περισσότερες υποσχέσεις γιά τη βελτίωση της κατά-
στασης της, καί την ϊδια στιγμή ενα δρόμο περιορισμένης
άξίας.
Πρέπει νά ξεκινήσουμε εξετάζοντας τί εννοούμε δταν λέ-
με «άντισυστημικό» κίνημα. Ή λέξη κίνημα υπονοεί κά-
ποια συλλογική πίεση πού είναι κάτι περισσότερο άπό
προσωρινού χαρακτήρα. Στήν πραγματικότητα, βέβαια, σέ
όλα τά γνωστά ιστορικά συστήματα έχουν συμβεί κάποιου
είδους αυθόρμητες διαμαρτυρίες ή έξεγέρσεις της εργατι-
κής δύναμης. Έχουν παίξει τό ρόλο άσφαλιστικών δικλεί-
δων στήν έγκλωβισμένη άγανάκτηση· ή άλλες φορές, κά-
πως περισσότερο έπιτυχημένα, τό ρόλο μηχανισμών πού
έθεταν κάποια περιοριστικά δρια στήν έκμεταλλευτική
διαδικασία. Γενικά όμως, ή έξέγερση ως τεχνική λειτουρ-
γούσε μόνο στό περιθώριο της κεντρικής έξουσίας - καί
συγκεκριμένα σέ περιπτώσεις πού οι κεντρικές γραφειο-
κρατίες βρίσκονταν σέ φάσεις άποσύνθεσης.
Ή δομή τού ιστορικού καπιταλισμού μετέβαλε μερικά άπ'
αύτά τά δεδομένα. Τό γεγονός δτι τά κράτη ήταν τοποθε-
τημένα σέ ένα διακρατικό σύστημα σήμαινε δτι 6 αντίκτυ-
πος τών εξεγέρσεων καί τών έπαναστατικών κινήσεων δια-
περνούσε, συχνά μέ μεγάλη ταχύτητα, τά σύνορα τής άμε-
σης πολιτικής έπικράτειας μέσα στήν όποία συνέβαινε. Οι
άποκαλούμενες «εξωτερικές» δυνάμεις είχαν επομένως σο-
βαρά κίνητρα νά σπεύδουν σέ βοήθεια τών κρατικών μη-
χανισμών πού δέχονταν τήν επίθεση, γεγονός πού δυσκό-
λευε τίς έξεγέρσεις. Ά π ό τήν άλλη μεριά, ή παρείσφρυση
τών συσσωρευτών τού κεφαλαίου καί επομένως τών κρατι-
κών μηχανισμών στήν καθημερινή ζωή τής εργατικής δύ-
ναμης ήταν, σέ γενικές γραμμές, κατά πολύ έντονότερη
στόν ιστορικό καπιταλισμό, άπ' δ,τι στά προηγούμενα
ιστορικά συστήματα. Ή άτέρμονη συσσώρευση τού κεφα-
λαίου οδήγησε σέ επανειλημμένες πιέσεις γιά άναδόμηση
τής οργάνωσης (καί τού χώρου) τής έργασίας, γιά άριθμη-
τική αύξηση τής άπόλυτης έργασίας καί κοινωνικο-ψυχο-
λογική άνασυγκρότηση της έργατικής δύναμης. Μ' αυτήν

τήν έννοια, ή άποσύνθεση, ή άμηχανία και έκμετάλλευση
ήταν γιά τό μεγαλύτερο μέρος της έργατικής δύναμης με-
γαλύτερη άπό ποτέ. Τήν ίδια στιγμή, ή κοινωνική άποσύν-
θεση υπονόμευε τις συνδιαλλακτικές μορφές κοινωνικο-
ποίησης. Συνολικά, επομένως, τα κίνητρα γιά εξέγερση
δυνάμωναν, παρόλο πού οι δυνατότητες έπιτυχίας είχαν
ϊσως άντικειμενικά λιγοστέψει.
Αυτή ή επιπλέον ένταση ήταν πού όδήγησε στή μεγάλη
καινοτομία στό χώρο της τεχνολογίας της έξέγερσης, πού
άναπτύχθηκε στόν ιστορικό καπιταλισμό. Ή καινοτομία
ήταν ή έννοια της διαρκούς όργάνωσης. Είναι μόνο στόν
δέκατο ένατο αιώνα πού αρχίζουμε νά βλέπουμε τή δη-
μιουργία συνεχών, γραφειοκρατικοποιημένων δομών σέ
δύο μεγάλες ιστορικές παραλλαγές: τά έργατικά-σοσια-
λιστικά κινήματα καί τά έθνικιστικά κινήματα. Καί τά δύο
εϊδη κινημάτων μιλούσαν μιά καθολική γλώσσα - ουσια-
στικά τή γλώσσα της Γαλλικής Επανάστασης: έλευθερία,
ισότητα καί αδελφοσύνη. Καί τά δύο ενστερνίστηκαν τήν
ιδεολογία του Διαφωτισμού - τό αυτονόητο τής προόδου,
πού σημαίνει χειραφέτηση του άνθρώπου, καταξιωμένη
άπό τά έμφυτα άνθρώπινα δικαιώματα. Καί τά δύο άντέ-
ταξαν τό μέλλον στό παρελθόν, τό νέο στό παλιό. 'Ακόμη
καί όταν έπικαλούνταν τήν παράδοση, ή παράδοση ήταν ή
βάση μιας άναγέννησης, μιας άναδημιουργίας.
Είναι άλήθεια ότι καθένα άπό τά δυό εϊδη κινημάτων
εστίαζε τό ένδιαφέρον του σέ διαφορετικό σημείο, καί γι'
αυτό είχε άρχικά διαφορετικό χώρο άναφοράς. Ή εστία
τών έργατικών-σοσιαλιστικών κινημάτων έντοπιζόταν στίς
συγκρούσεις άνάμεσα στούς μισθωτούς έργάτες τών πό-
λεων πού δέν είχαν ιδιοκτησία (τό προλεταριάτο) καί τούς
ιδιοκτήτες τών οικονομικών δομών στίς όποιες δούλευαν
οι μισθωτοί έργάτες (τήν άστική τάξη). Τά κινήματα αυτά
διατείνονταν δτι ή κατανομή τών άμοιβών ήταν ριζικά
άνιση, καταπιεστική καί άδικη. ^Ηταν φυσικό ότι τέτοιου
είδους κινήματα θά έμφανίζονταν πρώτα σ' έκεινες τίς πε-
ριοχές τής κοσμοοικονομίας πού είχαν μιά σημαντική βιο-
μηχανική εργατική δύναμη - συγκεκριμένα στή Δυτική Ευ-

ρώπη.
Ή έστία των εθνικιστικών κινημάτων έντοπιζόταν στις
συγκρούσεις άνάμεσα στούς πολυάριθμους «καταπιεσμέ-
νους λαούς» (καθορισμένους στά πλαίσια γλωσσικών ή/καί
θρησκευτικών χαρακτηριστικών) και τούς συγκεκριμένους
κυρίαρχους «λαούς» μιας δεδομένης πολιτικής επικρά-
τειας* οι πρώτοι είχαν πολύ λιγότερα πολιτικά δικαιώμα-
τα, οικονομικές ευκαιρίες καί αποδεκτές μορφές πολιτιστι-
κής έκφρασης άπό τούς δεύτερους. Τά κινήματα αυτά δια-
τείνονταν δτι ή κατανομή τών «δικαιωμάτων» ήταν ριζικά
άνιση, καταπιεστική καί άδικη. Ήταν φυσικό δτι τέτοιου
είδους κινήματα θά εμφανίζονταν πρώτα σέ ήμιπεριφε-
ρειακές περιοχές τής κοσμοοικονομίας, δπως στήν Αύ-
στρο-Ούγγρική Αυτοκρατορία, όπου ή άνομοιογένεια τών
έθνικών ομάδων ήταν τό πλέον εμφανές χαρακτηριστικό
στήν ιεραρχική κατάταξη τής εργατικής δύναμης.
Γενικά, τά δύο αυτά εϊδη κινημάτων θεωρούσαν μέχρι
πολύ πρόσφατα δτι είναι πολύ διαφορετικά, πολλές φορές
άκόμη καί άνταγωνιστικά μεταξύ τους. Οι συμμαχίες μετα-
ξύ τους ήταν θέμα τακτικής καί προσωρινού χαρακτήρα.
Κι δμως, άπό τήν άρχή άκόμη, καί τά δύο ειδη κινημάτων
είχαν μερικές δομικές όμοιότητες σέ εντυπωσιακό βαθμό.
Κατ' άρχή ν, καί τά έργατικά-σοσιαλιστικά καί τά έθνικι-
στικά κινήματα, μετά άπό σημαντικές επεξεργασίες, πήραν
τή βασική άπόφαση νά γίνουν οργανώσεις καί τή συνακό-
λουθη άπόφαση δτι ό πιό σημαντικός πολιτικός τους στό-
χος ήταν ή κατάκτηση τής κρατικής έξουσίας (άκόμη καί
δταν, στήν περίπτωση μερικών εθνικιστικών κινημάτων,
αυτό θά είχε ώς επακόλουθο τή δημιουργία νέων κρατικών
συνόρων). Δεύτερο, σύμφωνα μέ τήν άπόφαση γιά τή
στρατηγική τους (τήν κατάκτηση τής κρατικής έξουσίας)
τά κινήματα έπρεπε νά κινητοποιήσουν τίς λαϊκές δυνά-
μεις στή βάση μιας άντισυστημικής, δηλαδή επαναστατικής
ιδεολογίας. Ήταν κατά του υπάρχοντος συστήματος (του
ιστορικού καπίΓαλισμού) πού ήταν χτισμένο πάνω στίς βα-
σικές δομικές άνισότητες κεφάλαιο-έργασία, κέντρο-περι-
φέρεια, τις όποιες τά κινήματα επιδίωκαν νά καταλύσουν.

Βέβαια, σε ενα άνισο σύστημα υπάρχουν πάντα δύο δρό-
μοι πού μπορεί νά άκολουθήσει μιά κατώτερη κοινωνικά
όμάδα γιά νά βγει από τη χαμηλή της θέση. Μπορεί νά
επιδιώξει τήν άναδιάρθρωση του συστήματος έτσι ώστε
δλοι νά είναι κοινωνικά ϊσοι. Ή μπορεί νά επιδιώξει
άπλώς τή μετατόπισή της σέ μιά άνώτερη βαθμίδα της άνι-
σης κατανομής. "Οπως ξέρουμε, τά άντισυστημικά κινήμα-
τα, άσχετα από τό πόσο συγκέντρωναν τό ενδιαφέρον τους
σέ ίσονομιστικούς στόχους, συμπεριλάμβαναν πάντοτε
στοιχεία πού ό άντικειμενικός τους σκοπός, άρχικά ή τελι-
κά, περιοριζόταν στό νά είναι «άνοδικά κινητοί» μέσα
στήν ισχύουσα ιεραρχία. Και τά ϊδια τά κινήματα είχαν
πάντα έπίγνωση της κατάστασης. Είχαν ωστόσο τήν τάση
νά προσεγγίζουν τό πρόβλημα άπό τή σκοπιά των προσω-
πικών προθέσεων: ή αγνότητα της καρδιάς ενάντια στούς
προδότες του σκοπού. Ά π ό τή στιγμή όμως πού οί «προ-
δότες του σκοπού» φαίνονται πανταχού παρόντες σέ κάθε
συγκεκριμένη περίσταση τών κινημάτων, όπως άναπτύ-
χθηκαν ιστορικά, στρέφεται κανείς στήν άναζήτηση αιτίων
πού έχουν νά κάνουν περισσότερο μέ δομές καί λιγότερο
μέ προθέσεις.
Τό κλειδί αυτού τού προβλήματος μπορεί στήν πραγματι-
κότητα νά βρίσκεται στή βασική στρατηγική απόφαση τών
κινημάτων, στό νά άποτελέσει δηλαδή ή κατάκτηση της
κρατικής εξουσίας τόν άξονα τών δραστηριοτήτων τους.
Μιά στρατηγική πού είχε δύο κεφαλαιώδεις συνέπειες. Γιά
τήν επίτευξη τού στρατηγικού του στόχου, κάθε κίνημα,
στή φάση της κινητοποίησης, άναγκαζόταν νά συνάπτει
συμμαχίες τακτικής μέ ομάδες πού δέν ήταν έπ' ούδενί άν-
τισυστημικές. Αύτές οί συμμαχίες τροποποιούσαν τή δομή
τών ϊδιων τών άντισυστημικών κινημάτων άκόμη καί στό
στάδιο της κινητοποίησης. Επιπλέον, καί αυτό είναι άκό-
μη πιό σημαντικό, ή στρατηγική τελικά σέ πολλές περιπτώ-
σεις πέτυχε. Πολλά κινήματα άπέκτησαν μερική, ή καί ολι-
κή κρατική έξουσία. Τά επιτυχημένα αυτά κινήματα βρέ-
θηκαν έπειτα άντιμέτωπα μέ τήν πραγματικότητα τών
ορίων της κρατικής έξουσίας μέσα στά πλαίσια της καπι-

ταλιστικής κοσμοοικονομίας. 'Ανακάλυψαν δτι ή λειτουρ-
γία του διακρατικού συστήματος τά άνάγκαζε νά άσκούν
τήν έξουσία τους ετσι ώστε νά καταπνίγονται οι «άντισυ-
στημικοί» σκοποί, πού ήταν γιά τά κινήματα raison d'etre.
Αυτό είναι τόσο πασιφανές, πού νά αναρωτιέται κανείς
γιατί τά κινήματα στήριξαν τή στρατηγική τους πάνω σ'
έναν τόσο, κατά τά φαινόμενα, αυτοκαταστροφικό σκοπό.
Ή άπάντηση είναι άρκετά απλή: δεδομένης τής πολιτικής
δομής τού ιστορικού καπιταλισμού, δέν είχαν καί πολλά
περιθώρια έπιλογής. Δέν φαινόταν νά υπάρχει άλλη έ-
ναλλακτική λύση πού νά υπόσχεται περισσότερα. Τουλάχι-
στον, κατά κάποιο τρόπο, ή κατάκτηση τής κρατικής έξου-
σίας υποσχόταν τήν άλλαγή τού συσχετισμού δυνάμεων
άνάμεσα στά άντιμαχόμενα μέρη. Πού σημαίνει δτι ή κα-
τάκτηση τής έξουσίας αντιπροσώπευε μιά μεταρρύθμιση
τού συστήματος. Στήν πραγματικότητα οι μεταρρυθμίσεις
πράγματι βελτίωσαν τήν κατάσταση, πάντοτε όμως μέ τί-
μημα τήν ένδυνάμωση τού συστήματος.
Μπορούμε, λοιπόν, συνοψίζοντας νά πούμε δτι τό έργο
των άντισυστημικών κινημάτων, σέ διάστημα πάνω από
έκατόν πενήντα χρόνια, ήταν άπλώς ή ένδυνάμωση τού
ιστορικού καπιταλισμού μέσα από μεταρρυθμίσεις; Ό χ ι ,
καί αυτό γιατί ή πολιτική τού ιστορικού καπιταλισμού
ήταν κάτι περισσότερο άπό τήν πολιτική των διαφόρων
κρατών ήταν, έπιπλέον, ή πολιτική τού διακρατικού συ-
στήματος. Ά π ό τήν αρχή, τά άντισυστημικά κινήματα δέν
είχαν μόνο ατομική υπόσταση, υπήρχαν καί ώς συλλογικό
σύνολο - αν καί ποτέ οργανωμένο γραφειοκρατικά. (Οι
πολλαπλές Διεθνείς ποτέ δέν συμπεριέλαβαν τήν όλότητα
αυτών τών κινημάτων). Πάντοτε ή ύπαρξη άλλων κινημά-
των ήταν ένας παράγοντας ζωτικής σημασίας γιά τή δύνα-
μη κάθε δεδομένου κινήματος.
Κάθε δεδομένο κίνημα αποκόμιζε άπό τά άλλα κινήματα
τρεις μορφές υποστήριξης. Ή πλέον οφθαλμοφανής είναι
υλική· χρήσιμη μέν, άλλά ϊσως ή λιγότερο σημαντική. Ή
δεύτερη είναι ή υποστήριξη άντιπερισπασμού. Γιά παρά-
δείγμα, ή ικανότητα ενός δεδομένου ισχυρού κράτους νά

παρέμβει εναντίον ένός άντισυστημικοΰ κινήματος, τοπο-
θετημένου σέ ενα άσθενέστερο κράτος, ήταν πάντα ενα ζή-
τημα πόσων πραγμάτων υπήρχαν άμεσα στήν πολιτική του
ήμερήσια διάταξη. 'Όσο πιό απασχολημένο ήταν ενα δεδο-
μένο κράτος μέ ενα εγχώριο άντισυστημικό κίνημα, τόσο
μειωνόταν ή ίκανότητά του νά άσχοληθεί μέ ένα μακρινό
άντισυστημικό κίνημα. Ή τρίτη καί σημαντικότερη υπο-
στήριξη άνήκει στό χώρο της συλλογικής νοοτροπίας. Τά
κινήματα διδάσκονταν τό ένα άπό τά λάθη του άλλου, καί
τό ένα άντλούσε θάρρος άπό τίς επιτυχίες τακτικής του
άλλου. Επιπλέον, οι προσπάθειές τους σέ παγκόσμια κλί-
μακα επηρέαζαν τήν παγκόσμια πολιτική άτμόσφαιρα - τίς
προσδοκίες, τήν άνάλυση τών δυνατοτήτων.
Καθώς τά κινήματα αυξάνονταν σέ άριθμό, ιστορία καί
επιτυχίες τακτικής, φαίνονταν ώς συλλογικό φαινόμενο
ισχυρότερα καί, επειδή φαίνονταν, ήταν. Ή αύξηση της
συλλογικής τους δύναμης σέ παγκόσμια κλίμακα χρησίμευε
σάν χαλινός στίς «άναθεωρητικές» τάσεις τών κινημάτων
πού είχαν κατακτήσει τήν κρατική έξουσία (τίποτα πε-
ρισσότερο, άλλά καί τίποτα λιγότερο άπ' αυτό) καί ό άντί-
κτυπός της στήν υπονόμευση τής πολιτικής σταθερότητας
του ιστορικού καπιταλισμού ήταν μεγαλύτερος άπό τό
άθροισμα τών ένδυναμωτικών γιά τό σύστημα επιδράσεων,
πού επέφερε ή κατάκτηση τής εξουσίας άπό τά άλλεπάλλη-
λα μεμονωμένα κινήματα.
Τέλος, έπενέργησε ένας άκόμη παράγοντας. Καθώς οι
δύο παραλλαγές τών άντισυστημικών κινημάτων έξαπλώ-
νονταν (τά έργατικά-σοσιαλιστικά κινήματα άπό μερικά
κράτη σέ όλα τά άλλα, τά εθνικιστικά κινήματα άπό μερι-
κές περιφερειακές ζώνες σέ όλες τίς περιοχές), ή διαφορο-
ποίηση τους γινόταν όλο καί περισσότερο συγκεχυμένη. Τά
έργατικά-σοσιαλιστικά κινήματα έβρισκαν τά εθνικιστικά
θέματα πολύ σημαντικά γιά τίς κινητοποιητικές τους
προσπάθειες καί τήν άσκηση τής κρατικής εξουσίας. Ά π ό
τήν άλλη μεριά, τά έθνικιστικά κινήματα άνακάλυπταν τό
άντίστροφο. Γιά νά έχουν επιτυχία στίς κινητοποιήσεις καί
τή διακυβέρνηση τους, έπρεπε νά προσφέρουν κάποιες

διεξόδους στό ένδιαφέρον της έργατικής δύναμης για έξι-
σωτική άνακατανομή. Καθώς τά θέματα άρχισαν νά άλλη-
λεπικαλύπτονται ευρύτατα και τά οργανωτικά διακριτικά
γνωρίσματα έτειναν νά εξαφανίζονται ή νά συγχωνεύονται
σέ μία ένιαία δομή, ή δύναμη των άντισυστημικών κινημά-
των, καί ειδικά ή δύναμη τους ώς παγκόσμιο συλλογικό
σύνολο, αυξήθηκε εξαιρετικά.
Έ ν α άπό τά στοιχεία της δύναμης των άντισυστημικών
κινημάτων είναι δτι άνέβηκαν στήν έξουσία σέ ένα μεγάλο
άριθμό κρατών, κάτι πού άλλαξε τήν πολιτική ροή του κο-
σμοσυστήματος. Ή δύναμή τους, δμως, ήταν ταυτόχρονα
καί αδυναμία, μιά καί τά όνομαζόμενα μετεπαναστατικά
καθεστώτα συνέχισαν νά λειτουργούν ώς τμήματα του κοι-
νωνικού καταμερισμού της εργασίας του ιστορικού καπι-
ταλισμού. Γι' αυτό ένεργούσαν, θέλοντας καί μή, κάτω
άπό τίς άκαμπτες πιέσεις της έντονης δύναμης πού έσπρω-
χνε πρός τήν άτέρμονη συσσώρευση του κεφαλαίου. Τό
πολιτικό έπακόλουθο στό έσωτερικό ήταν ή συνέχιση της
έκμετάλλευσης της έργατικής δύναμης, άν καί σέ πολλές
περιπτώσεις κατά μιά έλαττωμένη καί βελτιωμένη μορφή.
Γεγονός πού όδήγησε σέ έσωτερικές έντάσεις, παράλληλες
πρός τίς έντάσεις πού συνέβαιναν σέ κράτη πού δέν ήταν
«μετεπαναστατικά», καί αύτό, στή συνέχεια, προκάλεσε
τήν έμφάνιση νέων άντισυστημικών κινημάτων, μέσα στά
μετεπαναστατικά κράτη. Ό άγώνας γιά τά πλεονεκτήματα
συνεχιζόταν καί μέσα σ' αυτά τά κράτη καί οπουδήποτε
άλλού, έπειδή, μέσα στά πλαίσια της καπιταλιστικής κο-
σμοοικονομίας, οί έπιταγές τής συσσώρευσης λειτουργού-
σαν άπό άκρη σέ άκρη τού συστήματος. Οί άλλαγές στίς
κρατικές δομές μετέβαλαν τήν πολιτική τής συσσώρευσης*
δέν στάθηκαν δμως ικανές νά τήν τερματίσουν.
'Αρχικά μεταθέσαμε τά έξής έρωτήματα: πόσο πραγματι-
κά είναι τά οφέλη στόν ιστορικό καπιταλισμό; πόσο μεγά-
λη είναι ή άλλαγή στήν ποιότητα ζωής; Είναι πλέον σαφές
δτι δέν υπάρχει άπλή άπάντηση. «Γιά ποιόν;», πρέπει νά
ρωτήσουμε. Ό ιστορικός καπιταλισμός έπέφερε μιά κο-
λοσσιαία δημιουργία υλικών άγαθών, αλλά και μιά κολοσ-

σιαία πόλωση τών άμοιβών. Πολλοί ευνοήθηκαν σέ τερά-
στιο βαθμό, άλλά πολλοί περισσότεροι γνώρισαν εναν ου-
σιαστικό υποβιβασμό στά πραγματικά συνολικά τους εισο-
δήματα καί στήν ποιότητα της ζωής τους. Ή πόλωση, βέ-
βαια, ήταν ενα κατά τόπους φαινόμενο καί γι' αυτό σέ με-
ρικές περιοχές έμοιαζε νά μήν υπάρχει - μιά άκόμη συνέ-
πεια του αγώνα γιά πλεονεκτήματα. Ή γεωγραφική κατα-
τομή τοί3 οφέλους μεταβαλλόταν συχνά καί έτσι κάλυπτε
τήν πραγματικότητα της πόλωσης. Στό σύνολο, δμως, της
χωροχρονικής ζώνης πού περιέκλειε ό ιστορικός καπιταλι-
σμός, ή άτέρμονη συσσώρευση του κεφαλαίου σήμαινε τήν
άκατάπαυστη διεύρυνση του πραγματικού χάσματος.
ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΩΣ ΟΠΙΟ:
ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΕΚΛΟΓΙΚΕΥΣΗ
Ό ιστορικός καπιταλισμός, τό ξέρουμε καλά, ήταν Προ-

μηθεϊκός στις φιλοδοξίες του. Παρόλο πού ή έπιστημονική
και τεχνολογική εξέλιξη άποτελούσε πάντα ένα άδιάλειπτο
στοιχείο της άνθρώπινης ιστορικής δραστηριότητας, είναι
μόνο μέ τόν ιστορικό καπιταλισμό πού ό Προμηθέας, πάν-
τα παρών, έμεινε «χωρίς δεσμά», κατά τή διατύπωση του
David Landes.^ Ή βασική συλλογική παράσταση πού έ-
χουμε σήμερα γιά τήν έπιστημονική κουλτούρα του ιστορι-
κού καπιταλισμού είναι δτι τήν εισηγήθηκαν άνθρωποι μέ
ευγενείς πόθους έναντίον της τυφλής άντίστασης των δυ-
νάμεων τής «παραδοσιακής», μή έπιστημονικής κουλτού-
ρας. Τό δέκατο έβδομο αιώνα, ήταν 6 Γαλιλαίος έναντίον
τής Εκκλησίας· τόν εικοστό, ό «έκσυγχρονιστής» έναντίον
του μουλά. Σέ όλα τά σημεία, έμφανιζόταν νά είναι ή «λο-
γική» άντιμέτωπη μέ τή «δεισιδαιμονία» καί ή «έλευθερία»
μέ τήν «ιδεολογική καταπίεση». Κάτι πού θεωρήθηκε πα-
ράλληλο -άκόμη καί ταυτισμένο- μέ τήν έξέγερση στή σκη-
νή τής πολιτικής οικονομίας, δηλαδή μέ τόν άστό έπιχειρη-
ματία έναντίον του άριστοκράτη γαιοκτήμονα.
Ή βασική αυτή παράσταση μιας παγκόσμιας πολιτιστι-
κής διαμάχης ένέχει μιά καλυμμένη συλλογιστική, συγκε-
1. Ή άναφορά γίνεται στό §ργο του David S. Landes, The Unbound

Prometheus, Cambridge University Press, 1969 (Σ.τ.Μ.).
^ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ
κριμένα εναν λογικό συλλογισμό πάνω στη χρονικότητα.

Βασίστηκε στην υπόθεση δτι τό «μοντέρνο» είναι χρονικά
νέο, ένώ άντίθετα τό «παραδοσιακό» είναι χρονικά παλιό
καί προγενέστερο του μοντέρνου* πράγματι, κατά κάποιες
εντονες άποδόσεις της εικονικής παράστασης, ή παράδοση
είναι ά-ιστορική, καί επομένως αιώνια. Αύτη ή συλλογι-
στική είναι ιστορικά λανθασμένη καί, κατά συνέπεια, πα-
ραπλανητική. Οι πολλαπλοί πολιτισμοί, οι πολλαπλές
«παραδόσεις», πού άνθησαν μέσα στά χωροχρονικά σύνο-
ρα του ιστορικού καπιταλισμού, δέν είναι περισσότερο αρ-
χέτυπες άπό τά πολλαπλά, καθιερωμένα θεσμικά πλαίσια.
Είναι σέ μεγάλο βαθμό δημιουργία τού σύγχρονου κόσμου,
τμήμα τού ιδεολογικού του ικριώματος. Βέβαια, οι διάφο-
ρες «παραδόσεις» είχαν συνδετικούς δεσμούς μέ ομάδες
καί ιδεολογίες πού προηγήθηκαν τού ιστορικού καπιταλι-
σμού, υπό τήν έννοια δτι είχαν συχνά κατασκευαστεί μέ τή
χρησιμοποίηση ιστορικού καί πνευματικού υλικού πού ήδη
υπήρχε. Εξάλλου, ή διεκδίκηση τέτοιων δια-ιστορικών
δεσμών άπό τίς διάφορες όμάδες έπαιξε σημαντικό ρόλο
γιά τή συνοχή τών όμάδων κατά τή διάρκεια τών κοινωνι-
κο-πολιτικών τους άγώνων μέσα στόν ιστορικό καπιταλι-
σμό. Έ ά ν δμως θέλουμε νά κατανοήσουμε τό πολιτιστικό
σχήμα πού πήραν αυτοί οι άγώνες, δέν μπορούμε νά κρί-
νουμε τίς «παραδόσεις» στήν επιφανειακή τους άξία καί,
συγκεκριμένα, δέν μπορούμε νά υποθέσουμε δτι οι «παρα-
δόσεις» είναι στήν πραγματικότητα παραδοσιακές.
Ήταν πρός τό συμφέρον δλων εκείνων πού ήθελαν νά
διευκολύνουν τή συσσώρευση τού κεφαλαίου νά δημιουρ-
γηθεί εργατική δύναμη στίς κατάλληλες περιοχές καί νά
άμείβεται μέ τό κατώτερο δυνατό έπίπεδο άμοιβής. Έχου-
με ήδη εξετάσει πώς καθιερώθηκαν τά κατώτερα επίπεδα
πληρωμής γιά τίς περιφερειακές οικονομικές δραστηριότη-
τες, μέ τή δημιουργία νοικοκυριών δπου ή μισθωτή έργα-
σία έπαιζε περιθωριακό ρόλο ως πηγή εισοδήματος. Έ ν α ς
τρόπος πού τέτοιου είδους νοικοκυριά «δημιουργήθηκαν»,
δηλαδή άναγκάστηκαν νά αύτοδιαρθρωθούν, ήταν ή «έ-
θνοποίηση» τής κοινοτικής ζωής στόν ιστορικό καπιτα-
Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΩΣ ΟΠΙΟ 83
λισμό. Λέγοντας «έθνικές ομάδες» εννοούμε ομάδες άν-

θρώπων, αρκετά μεγάλες, γιά τις όποιες ορίστηκαν συγκε-
κριμένοι έπαγγελματικοί/οίκονομικοί ρόλοι, σέ σχέση μέ
άλλες άντίστοιχες όμάδες πού βρίσκονταν σέ γεωγραφική
γειτνίαση. Ό έξωτερικός συμβολισμός της κατανομής ρό-
λων γιά τήν εργατική δύναμη ήταν τά διακριτικά χαρακτη-
ριστικά του «πολιτισμού» τής εθνικής όμάδας - ή θρησκεία
της, ή γλώσσα της, οι «άξίες» της, τό ιδιαίτερο σύνολο των
κανόνων τής καθημερινής της συμπεριφοράς.
Φυσικά, δέν προτείνω ότι στόν ιστορικό καπιταλισμό
ύπήρχε ενα τέλειο σύστημα κοινωνικής διαστρωμάτωσης.
Ύπό τόν δρο δμως δτι διατηρούμε τίς έπαγγελματικές μας
κατηγορίες αρκετά πλατιές, έχω νά προτείνω δτι υπάρχει,
καί πάντα ύπήρχε, μιά μάλλον ύψηλή συσχέτιση μεταξύ
έθνότητας καί έπαγγελματικού/οίκονομικού ρόλου, σέ δλες
τίς διάφορες χωροχρονικές ζώνες τού ιστορικού καπιταλι-
σμού. Κι άκόμη, προτείνω δτι οι κατανομές αύτές τής έρ-
γατικής δύναμης άλλαζαν μέ τό χρόνο καί δτι, καθώς άλ-
λαζαν, άλλαζε καί ή έθνότητα (δσον αφορά τά σύνορα καί
τά καθοριστικά πολιτιστικά γνωρίσματα τής όμάδας). Καί
έπιπλέον, δτι δέν υπάρχει καμιά σχεδόν συσχέτιση άνάμε-
σα στή σημερινή έθνική κατανομή τής εργατικής δύναμης
καί στά πρότυπα τών ύποτιθέμενων προγόνων τών σημερι-
νών εθνικών ομάδων, πού ανάγονται σέ περιόδους πρίν
από τόν ιστορικό καπιταλισμό.
Ή έθνοποίηση τής εργατικής δύναμης είχε τρεις, σημαν-
τικές γιά τή λειτουργία τής κοσμοοικονομίας, συνέπειες.
Πρώτα άπ' δλα, έκανε δυνατή τήν άναπαραγωγή τής έργα-
τικής δύναμης. Άναπαραγωγή, όχι μέ τήν έννοια τού νά
έξασφαλίζεται άρκετό εισόδημα ώστε νά επιβιώνουν οι έρ-
γάτες, άλλά μέ τήν έννοια τού νά έξασφαλίζονται σέ κάθε
κατηγορία άρκετοί έργάτες πού νά έχουν προσδοκίες ανά-
λογες πρός τά επίπεδα τού εισοδήματος - δσον άφορά καί
τά συνολικά ποσά καί τά εϊδη τού εισοδήματος τού νοικο-
κυριού. Έπιπλέον, άκριβώς έπειδή είχε έθνοποιηθεί ή έρ-
γατική δύναμη, παρουσίαζε πλαστικότητα στήν κατανομή
της. Ή έθνότητα διευκόλυνε, δέν δυσχέραινε τήν εύρεία.
γεωγραφική και έπαγγελματική κινητικότητα. Κάτω άπό

την πίεση νά άλλάξουν οι οικονομικές συνθήκες, εκείνο
πού δλο και δλο χρειαζόταν γιά νά άλλάξει ή κατανομή
της εργατικής δύναμης ήταν κάποια άτομα με έπαγγελμα-
τικό πνεύμα πού θά έπαιρναν τή γεωγραφική ή έπαγγελμα-
τική έπανεγκατάσταση στά χέρια τους, καί θά άνταμείβον-
ταν γι' αυτό. Τό όποιο αυτόματα άσκούσε σέ άλλα άτομα
τής έθνικής ομάδας μιά φυσική «έλξη» νά μεταφέρουν τις
έγκαταστάσεις τους στήν κοσμοοικονομία.
Δεύτερο, ή έθνοποίηση πρόσφερε έναν ενδογενή μηχανι-
σμό διάπλασης τής έργατικής δύναμης, πού διασφάλιζε δτι
ή κοινωνικοποίηση των έπαγγελματικών καθηκόντων θά
γινόταν κατά ένα μεγάλο μέρος μέσα στά πλαίσια των
εθνικά προσδιορισμένων νοικοκυριών, καί όχι σέ βάρος
των έργοδοτών των μισθωτών έργατών ή τών κρατών.
Τρίτο, καί ίσως τό πιό σημαντικό, ή έθνοποίηση σχημάτι-
σε ένα φλοιό γύρω άπό τίς διαβαθμίσεις τών έπαγγελματι-
κών/οίκονομικών ρόλων, πού στή συνέχεια πρόσφερε έναν
εύκολο κώδικα γιά τή συνολική κατανομή τών εισοδημά-
των - έναν κώδικα νομιμοποιημένο άπό τόν μανδύα τής
«παράδοσης».
^Ηταν αυτή ή τρίτη συνέπεια πού έγινε άντικείμενο τής
πλέον λεπτομερειακής επεξεργασίας καί μορφοποίησε έναν
άπό τούς βασικούς κίονες στήριξης του ιστορικού καπιτα-
λισμού, τήν καθιέρωση του ρατσισμού. Εκείνο πού εν-
νοούμε μέ τόν ρατσισμό έχει έλάχιστη σχέση μέ τήν ξενο-
φοβία πού υπήρχε σέ διάφορα προηγούμενα ιστορικά συ-
στήματα. Ή ξενοφοβία είναι κατά λέξη «ό φόβος του ξέ-
νου», ό φόβος πρός τόν ξένο. Ό ρατσισμός μέσα στόν ιστο-
ρικό καπιταλισμό δέν είχε καθόλου νά κάνει μέ «ξένους».
'Ακριβώς τό άντίθετο. Ό ρατσισμός ήταν ό τρόπος μέ τόν
όποιο τά διάφορα τμήματα τής έργατικής δύναμης, μέσα
στήν ιδια οικονομική δομή, άναγκάστηκαν νά άποκτήσουν
σχέση μεταξύ τους. Ό ρατσισμός ήταν τό ιδεολογικό πρό-
σχημα γιά τήν ιεράρχηση τής έργατικής δύναμης καί γιά
τήν υψηλά άνιση κατανομή τών άμοιβών της. Λέγοντας
ρατσισμό εννοούμε τό συνδυασμό του συνόλου τών ίδεολο-
γικών σχηματοποιήσεων καί του συνόλου των έξακολουθη-

τικών πρακτικών, πού είχαν άποτέλεσμα τή διαχρονική
διατήρηση μιας συσχέτισης υψηλού βαθμού άνάμεσα στήν
εθνότητα καί τήν κατανομή της εργατικής δύναμης. Οι
ιδεολογικές σχηματοποιήσεις πήραν τή μορφή ισχυρισμών
πώς τά γενετικά ή/καί χρόνια «πολιτιστικά» γνωρίσματα
τών διαφόρων ομάδων άποτελούν τήν κύρια παράμετρο
γιά τή διαφορική κατανομή τών θέσεών τους στίς οικονο-
μικές δομές. 'Ωστόσο, οι δοξασίες ότι όρισμένες όμάδες
ήταν «άνώτερες» από άλλες σέ ορισμένα χαρακτηριστικά,
σχετικά μέ τήν έπίδοσή τους στήν οικονομική σκηνή, έμφα-
νίστηκαν μάλλον μετά, παρά πρίν τήν τοποθέτηση αύτών
τών όμάδων στήν εργατική δύναμη. Ό ρατσισμός ερχόταν
πάντα post hoc. Διατεινόταν πώς, όσοι είναι οικονομικά
καί πολιτικά καταπιεσμένοι, είναι πολιτιστικά «κατώτε-
ροι». Έ ά ν γιά οποιοδήποτε λόγο μεταβαλλόταν ή θέση
τους στήν οικονομική ιεραρχία, ή θέση τους στήν κοινωνι-
κή ιεραρχία έτεινε νά συμβαδίζει (ομολογουμένως μέ κά-
ποια καθυστέρηση, μιά καί έπαιρνε πάντα μία ή δύο γενιές
γιά νά ξεριζωθεί ή έπίδραση της προηγούμενης κοινωνικο-
ποίησης).
Ό ρατσισμός χρησίμευε ώς σφαιρική ιδεολογία πού δι-
καίωνε τήν άνισότητα. "Ήταν δμως κάτι πολύ περισσότερο
άπ' αυτό. Χρησίμευσε γιά νά κοινωνικοποιήσει τόν οικο-
νομικό ρόλο τών όμάδων. Οι ένσταλαγμένες νοοτροπίες
(οι προκαταλήψεις, ή άνοικτή μεροληπτική συμπεριφορά
στήν καθημερινή ζωή) εξυπηρέτησαν τό νά καθιερωθεί γιά
τόν καθένα ενα πλαίσιο πρέπουσας καί άποδεκτής συμπε-
ριφοράς, καί γιά τόν ιδιο καί γιά τά άλλα μέλη του νοικο-
κυριού καί της εθνικής του ομάδας. Ό ρατσισμός, άκρι-
βώς δπως ό σεξισμός, λειτούργησε ώς αύτοκατασταλτική
ιδεολογία, πλάθοντας προσδοκίες καί ταυτόχρονα περιο-
ρίζοντάς τες.
Σίγουρα ό ρατσισμός δέν ήταν μόνο αύτοκατασταλτικός·
ήταν καί καταπιεστικός. Χρησίμευε γιά νά κρατά τίς κα-
τώτερες κοινωνικά όμάδες ευθυγραμμισμένες, καί νά χρη-
σιμοποιεί τίς όμάδες μεσαίας κοινωνικής θέσης σάν άμι-
σθους στρατιώτες του παγκόσμιου άστυνομικού συστήμα-

τος. Μ' αυτόν τόν τρόπο όχι μόνο μειώθηκαν αισθητά τα
οικονομικά έξοδα τών πολιτικών δομών, δυσκόλεψε έπί-
σης και ή ικανότητα τών άντισυστημικών κινημάτων νά κι-
νητοποιούν πλατιά τους πληθυσμούς, μιά και ό ρατσισμός,
άπό τόν τρόπο πού είχε δομηθεί, έβαζε θύματα εναντίον
θυμάτων.
Ό ρατσισμός δεν ήταν απλό φαινόμενο. Με κάποια έν-
νοια υπήρχε ένα βασικό, παγκοσμίου εύρους τεκτονικό
ρήγμα, μέ γραμμές πού χάραζαν τήν ανάλογη κοινωνική
ιδιότητα στό σύνολο του κοσμοσυστήματος. Ήταν οι
γραμμές του «χρώματος». 'Ό,τι ήταν «άσπρο» ή ανώτερης
κοινωνικής θέσης ήταν φυσικά ένα κοινωνικό φαινόμενο,
δέν ήταν ζήτημα φυσιολογίας* γεγονός πού θά γινόταν έκ-
δηλο μέ τήν ιστορικά μεταβαλλόμενη θέση, στίς παγκό-
σμιες (καί τίς έθνικές) κοινωνικά καθορισμένες «χρωματι-
κές γραμμές», όμάδων όπως οι νότιοι Ευρωπαίοι, οι 'Άρα-
βες, οι Λατινοαμερικάνοι μιγάδες, καί οι ανατολικοί
'Ασιάτες.
Τό χρώμα (ή ή φυσιολογία) ήταν μιά έτικέττα εύκολης
χρήσης, επειδή άπό τή φύση του είναι δύσκολο νά καλυ-
φθεί. Ά π ό τή στιγμή δέ πού ιστορικά εξυπηρετούσε τήν
κατάσταση, μιά καί οί απαρχές τού ιστορικού καπιταλι-
σμού ανάγονται στήν Εύρώπη, χρησιμοποιήθηκε. "Οποτε
δμως δέν βόλευε τήν κατάσταση, τότε ή περιέπεφτε σέ
άχρηστία ή τροποποιόταν χάριν άλλων χαρακτηριστικών
πού προσδιόριζαν τήν ταυτότητα. Έτσι, σέ πολλά συγκε-
κριμένα μέρη, τό σύνολο τών προδιοριστικών χαρακτηρι-
στικών γινόταν άρκετά πολύπλοκο. Καί δταν συνυπολογί-
σει κανείς τό γεγονός δτι ό κοινωνικός καταμερισμός τής
εργασίας προχωρούσε σταθερά, διαπιστώνει πώς ή εθνική/
φυλετική ταυτότητα κατέληξε νά είναι εξαιρετικά άσταθής
ώς βάση σκιαγράφησης τών υπαρχόντων κοινωνικών όμά-
δων. Οι ομάδες έρχονταν καί παρέρχονταν, καί άλλαζαν
τόν αύτοκαθορισμό τους μέ άξιοσημείωτη εύκολία (μέ τήν
ϊδια εύκολία πού κάποιοι άλλοι τίς έβλεπαν νά άλλάζουν
σύνορα). Ή μεταβλητότητα τών συνόρων κάθε δεδομένης
ομάδας δεν ερχόταν σε άντίθε(τη με τή διατήρηση της συ-

νολικής ιεράρχησης των ομάδων, με τήν έθνοποίηση δηλα-
δή τής εργατικής δύναμης· πράγματι, άποτελοϋσε μάλλον
λειτουργικό της τμήμα.
Έτσι, ό ρατσισμός εγινε 6 πολιτιστικός κίονας στήριξης
του ιστορικού καπιταλισμού. Ή ιδεολογική του ρηχότητα
δεν τόν εμπόδισε νά επιδοθεί σε φοβερές σκληρότητες.
'Ωστόσο, εχει πλέον δεχτεί σοβαρή επίθεση μέ τήν άνοδο
των άντισυστημικών κινημάτων τά τελευταία έκατόν πε-
νήντα χρόνια. Πράγματι, σήμερα, ό ρατσισμός στίς σκλη-
ρές παραλλαγές του υφίσταται κάποια άπονομιμοποίηση
σέ παγκόσμιο επίπεδο. "Ομως ό ρατσισμός δέν ήταν ό μό-
νος ιδεολογικός στυλοβάτης τού ιστορικού καπιταλισμού.
Ό ρατσισμός έπαιξε τόν πιό άποφασιστικό ρόλο στήν κα-
τασκευή καί άναπαραγωγή τής έργατικής δύναμης. Δέν
άρκούσε δμως ή άναπαραγωγή της, γιά νά λειτουργήσει
άνεμπόδιστα ή άτέρμονη συσσώρευση τού κεφαλαίου. Ή
εργατική δύναμη δέν άναμενόταν νά έχει άποτελεσματική
καί συνεχή άπόδοση, εάν δέν τή διεύθυναν κάποια στελέ-
χη. Στελέχη, τά όποια επίσης έπρεπε νά δημιουργηθούν,
νά κοινωνικοποιηθούν καί νά άναπαραχθούν. Ή κύρια
ιδεολογία πού μπήκε σέ λειτουργία γιά νά τά δημιουργή-
σει, νά τά κοινωνικοποιήσει καί νά τά άναπαράγει δέ ήταν
ή ιδεολογία τού ρατσισμού. ^Ηταν ή ιδεολογία τού οικου-
μενισμού.
Ό οικουμενισμός είναι μιά έπιστημολογία. Είναι μιά κο-
σμοθεωρία γιά τό τί είναι δυνατόν νά γίνει γνωστό καί μέ
ποιό τρόπο. Ή ούσία αυτής τής θεώρησης είναι δτι υπάρ-
χουν σημαντικές γενικές άρχές γιά τόν κόσμο -τόν φυσικό
κόσμο, τόν κοινωνικό κόσμο- πού είναι καθολικά καί άμε-
τάκλητα άληθινές, καί δτι σκοπός τής έπιστήμης είναι ή
άναζήτηση αυτών των γενικών άρχών, σέ μιά μορφή πού
νά άποκλείει άπό τή διατύπωσή της δλα τά ονομαζόμενα
υποκειμενικά, δηλαδή ιστορικά όριοθετημένα, στοιχεία.
Ή πίστη στόν οικουμενισμό ήταν ό άκρογωνιαίος λίθος
τής ιδεολογικής άψίδας τού ιστορικού καπιταλισμού. Ό
οικουμενισμός είναι έπιστημολογία, άλλά έπίσης πίστη.
'Αξιώνει δχι άπλώς σεβασμό, άλλά καί ευλάβεια πρός τό

άδιόρατο μέν, άλλά φερόμενο ώς πραγματικό φαινόμενο
της άλήθειας. Τά πανεπιστήμια άποτελούσαν καί έργαστή-
ρια της ιδεολογίας καί τεμένη της πίστης. Στό έμβλημα του
Χάρβαντ άναγράφεται ή λέξη Veritas, Ένώ ήταν πάντα
άποδεκτό δτι κανείς δέν μπορεί νά γνωρίσει τήν αλήθεια
έπακριβώς (καί αυτό υποτίθεται δτι διακρίνει τή σύγχρονη
έπιστήμη άπό τή Δυτική Μεσαιωνική φιλοσοφία), ήταν
επίσης μόνιμα άποδεκτό δτι ή άναζήτηση της άλήθειας συ-
νιστούσε τό raison d' etre τού πανεπιστημιακού θεσμού
καί, ευρύτερα, δλης της πνευματικής δραστηριότητας. Ό
Keats, γιά νά καταξιώσει τήν τέχνη, μας είπε δτι «ή άλή-
θεια είναι τό ώραίο, τό ώραίο ή άλήθεια». Στίς Ηνωμένες
Πολιτείες, μιά πολιτικά εύσχημη δικαιολογία γιά τά πολι-
τικά δικαιώματα είναι δτι ή άλήθεια μπορεί νά γίνει γνω-
στή μόνο ώς άποτέλεσμα της άλληλεπίδρασης πού συμβαί-
νει στό «χώρο της έλεύθερης διακίνησης των ιδεών».
Ή άλήθεια ώς πολιτιστικό ιδεώδες λειτούργησε σάν δπιο,
ϊσως τό μοναδικό δραστικό δπιο τού σύγχρονου κόσμου.
Ό Κάρλ Μάρξ είπε δτι ή θρησκεία είναι τό δπιο τού λαού.
Ό Raymond Aron άνταπάντησε δτι οι Μαρξιστικές ιδέες
είναι μέ τή σειρά τους τό δπιο τών διανοουμένων. Καί στίς
δύο πολεμικές διακρίνεται οξυδέρκεια. Είναι δμως ή οξυ-
δέρκεια άλήθεια; Θά ήθελα νά προτείνω δτι ϊσως τό πραγ-
ματικό δπιο καί τού λαού καί τών διανοουμένων είναι ή
άλήθεια. 'Ομολογουμένως, τά ναρκωτικά δέν είναι δλως
διόλου επιβλαβή. Καταπραύνουν τόν πόνο. Δίνουν στούς
άνθρώπους τή δυνατότητα φυγής άπό τίς σκληρές συνθή-
κες ζωής, δταν φοβούνται δτι τό μόνο πού μπορεί νά τούς
προσφέρει ή άντιπαράθεση μέ τήν πραγματικότητα είναι
άναπότρεπτες άπώλειες καί φθορά. Παρ' δλα αύτά, δμως,
οι περισσότεροι άπό μας δέν συστήνουμε δπια. Ούτε ό
Μάρξ τό έκανε, ούτε ό Raymond Aron. Στά περισσότερα
κράτη, καί γιά τά περισσότερα πράγματα, ή χρήση ναρκω-
τικών είναι παράνομη.
Ή συλλογική μας παιδεία μας εχει διδάξει πώς ή άναζή-
τηση τής άλήθειας είναι μιά άνιδιοτελής άρετή δταν στήν
πραγματικότητα είναι μιά ιδιοτελής έκλογίκευση. Ή άνα-

ζήτηση της άλήθειας, άναγορευμένη ώς ό άκρογωνιαιος λί-
θος της προόδου, και κατά συνέπεια της ευημερίας, βρι-
σκόταν τουλάχιστον σε αρμονική συμβίωση με τή διατήρη-
ση της ιεραρχικής, άνισης κοινωνικής διάρθρωσης, άπό
αρκετές συγκεκριμένες πλευρές. Οι διαδικασίες πού είχαν
σχέση μέ τήν επέκταση τής καπιταλιστικής κοσμοοικονο-
μίας (ή περιφεριοποίηση των οικονομικών δομών, ή δη-
μιουργία ανίσχυρων κρατικών δομών πού συμμετείχαν στό
διακρατικό σύστημα καί παράλληλα περιορίζονταν άπ'
αυτό) έπέφεραν εναν άριθμό πιέσεων στό επίπεδο τής
κουλτούρας: Χριστιανικό προσηλυτισμό* τήν έπιβολή τής
Ευρωπαϊκής γλώσσας* κατάρτιση σέ ειδικές τεχνολογίες
καί ήθη* άλλαγές στούς νομικούς κώδικες. Πολλές άπό τίς
άλλαγές αυτές έγιναν δυνατές manu militari. "Αλλες πραγ-
ματοποιήθηκαν μέσω τής πειθούς τών «παιδαγωγών», πού
ή εξουσία τους τελικά υποβασταζόταν άπό στρατιωτικές
δυνάμεις. Αυτό είναι τό σύμπλεγμα τών διαδικασιών πού
όνομάζουμε «δυτικοποίηση» ή, άκόμη πιό υπεροπτικά,
«έκσυγχρονισμό», καί τό όποιο νομιμοποίησε ή επιθυμία
συμμετοχής καί στούς καρπούς καί στήν πίστη τής ιδεολο-
γίας του οικουμενισμού.
Δύο κύρια κίνητρα βρίσκονταν πίσω άπ' αυτές τίς επιβε-
βλημένες πολιτιστικές άλλαγές. Τό ενα ήταν οικονομική
άποδοτικότητα. "Αν δεδομένα πρόσωπα έπρόκειτο νά επι-
τελέσουν δεδομένα καθήκοντα στήν οικονομική σκηνή,
ήταν σημαντικό καί νά διδαχθούν οι ϊδιοι τά άπαιτούμενα
πολιτιστικά πρότυπα καί νά ξεριζωθούν τά ένάντια πολι-
τιστικά πρότυπα. Τό δεύτερο ήταν πολιτική σταθερότητα.
Επικρατούσε ή άποψη δτι, εάν οι άποκαλούμενες ελίτ τών
περιφερειακών περιοχών ήταν «δυτικοποιημένες», τότε θά
μπορούσαν πιό εύκολα νά διαχωριστούν άπό τίς «μάζες»
τους, καί έτσι θά λιγόστευαν οι πιθανότητες νά έξεγερθούν
- σίγουρα θά μειωνόταν ή ίκανότητά τους νά οργανώνουν
οπαδούς γιά τίς έξεγέρσεις. Μιά άποψη πού άποδείχθηκε
μέν ένας μνημειωδώς κακός υπολογισμός, φαινόταν δμως
λογική καί λειτούργησε γιά κάποιο χρονικό διάστημα.
( Έ ν α τρίτο κίνητρο ήταν νβρις^ από τή μεριά των κατα-

κτητών. Δεν θέλω να υποτιμήσω τή σημασία αυτού του κι-
νήτρου, δεν νομίζω δμως πώς είναι άναγκαιο να καταφύ-
γουμε σ' αυτό για νά εξηγήσουμε τίς πολιτιστικές πιέσεις,
οι όποιες άλλωστε καί κατά τήν άπουσία του ήταν τό ιδιο
μεγάλες).
Ένώ δμως ό ρατσισμός χρησίμευσε ώς μηχανισμός γιά νά
ελέγχονται σέ παγκόσμια κλίμακα οι άμεσοι παραγωγοί, ό
οικουμενισμός χρησίμευσε γιά νά διοχετεύει τίς δραστη-
ριότητες της άστικής τάξης τών άλλων κρατών καί τών
διαφόρων μεσαίων στρωμάτων σέ παγκόσμια κλίμακα σέ
κανάλια πού θά μεγιστοποιούσαν τίς προϋποθέσεις γιά τή
στενή ένοποίηση τών παραγωγικών διαδικασιών καί τήν
ομαλή λειτουργία τού διακρατικού συστήματος, διευκολύ-
νοντας έτσι τή συσσώρευση τού κεφαλαίου. Αύτό άπαι-
τούσε τή δημιουργία ενός παγκόσμιου πολιτιστικού πλαι-
σίου της άστικής τάξης, πού νά μπορεί νά εμβολιάζεται
πάνω στίς «εθνικές» παραλλαγές. Κάτι πού ήταν ιδιαίτερα
σημαντικό γιά τήν έπιστήμη καί τήν τεχνολογία, άλλά έπί-
σης σημαντικό γιά τό χώρο τών πολιτικών ιδεών καί τών
κοινωνικών επιστημών.
Ή έννοια της ούδέτερης «οικουμενικής» κουλτούρας,
όπου θά μπορούσαν να «άφομοιωθούν» (ή χρήση της πα-
θητικής φωνής έχει εδώ σημασία) τά στελέχη τού παγκό-
σμιου καταμερισμού τής έργασίας, κατέληξε λοιπόν νά έχει
τή θέση ενός βασικού στυλοβάτη τού κοσμοσυστήματος,
κατά τήν ιστορική του έξέλιξη. Ό έκθειασμός τής προό-
δου, καί άργότερα τού «έκσυγχρονισμού», έξέφρασε λακω-
νικά αύτό τό σύνολο τών ιδεών, πού λειτούργησαν λιγότε-
ρο ώς πραγματικά πρότυπα κοινωνικής δράσης καί πε-
ρισσότερο ώς σύμβολα κοινωνικής θέσης, ώς σύμβολα γο-
νυκλισίας καί συμμετοχής στά άνώτερα κοινωνικά στρώ-
ματα τού κόσμου. Ή ρήξη μέ τίς υποτιθέμενες πολιτιστικά
στενές, θρησκευτικές βάσεις τής γνώσης, πρός όφελος τών
1. Ό συγγραφέας χρησιμοποιεί τήν ελληνική λέξη μέ τήν άρχαία της

σημασία, δηλ. άλαζονεία (Σ.τ.Μ.).
υποτιθέμενων διαπολιτιστικών, επιστημονικών βάσεων της

γνώσης, χρησίμευσε ώς ή αύτοδικαίωση μιας εξαιρετικά
ολέθριας μορφής πολιτιστικού ιμπεριαλισμού. Επικράτη-
σε στο δνομα της πνευματικής άπελευθέρωσης* έπιβλήθηκε
στο δνομα τού σκεπτικισμού.
Ή κεντρική στόν καπιταλισμό διαδικασία τής έκλογίκευ-
σης χρειάστηκε τή δημιουργία ένός ένδιάμεσου στρώματος
πού θά περιλάμβανε τους ειδήμονες τής έκλογίκευσης,
όπως διαχειριστές, τεχνικούς, έπιστήμονες, παιδαγωγούς.
Λόγω τής ιδιαίτερης πολυπλοκότητας όχι μόνο τής τεχνο-
λογίας αλλά καί τού κοινωνικού συστήματος ήταν επίσης
άναγκαιο τό στρώμα αύτό νά είναι μεγάλο καί νά διευρύ-
νεται συνέχεια μέ τό πέρασμα τού χρόνου. Οι πόροι πού
χρησιμοποιήθηκαν γιά νά τό στηρίξουν αντλήθηκαν άπό
τό συνολικό πλεόνασμα, πού ή άπόσπασή του γινόταν μέ-
σω τών έπιχειρηματιών καί τών κρατών. Επομένως, κατ'
αύτήν τή στοιχειώδη άλλά κεφαλαιώδους σημασίας έννοια,
αυτά τά στελέχη άποτελούσαν τμήμα τής αστικής τάξης. Ή
άξίωσή τους νά συμμετέχουν στήν κατανομή τού πλεονά-
σματος πήρε συγκεκριμένο ιδεολογικό σχήμα μέ τή μορφή
τού άνθρώπινου κεφαλαίου, μιά εννοιολογική σύλληψη
τού εικοστού αιώνα. Εφόσον τά στελέχη δέν διέθεταν πα-
ρά σχετικά μικρό πραγματικό κεφάλαιο γιά νά τό μεταβι-
βάσουν στό νοικοκυριό τους ώς κληρονομιά, φρόντιζαν νά
παρέχουν έγγύηση γιά τή διαδοχή τους, εξασφαλίζοντας
γιά τά παιδιά τους προνομιακή πρόσβαση σέ εκπαιδευτικά
κανάλια πού ήταν έγγυητές τής κοινωνικής τους θέσης. Ή
προνομιακή αύτή πρόσβαση παρουσιαζόταν επιδέξια ώς
επίτευγμα, δήθεν νομιμοποιούμενο άπό μιά πολύ στενά
όριοθετημένη «ισότητα στίς ευκαιρίες».
Μ' αύτόν τόν τρόπο ή έπιστημονική κουλτούρα έγινε ά-
δελφός κώδικας τών συσσωρευτών τού κεφαλαίου σέ παγ-
κόσμια κλίμακα. Χρησίμευε, πρώτα άπ' όλα, γιά νά δι-
καιολογεί καί τίς δικές τους δραστηριότητες καί τήν ύπαρ-
ξη διαφορικών άμοιβών, άπό τίς όποιες ώφελούνταν οι
ϊδιοι. Προώθησε τήν τεχνολογική άνάπτυξη. Έκανε θεμιτή
τήν άμείλικτη εξαφάνιση πραγμάτων πού ήταν εμπόδια
^ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ
στην έπέκταση της παραγωγικής άποδοτικότητας. Επέφε-

ρε τη γένεση μιας μορφής προόδου πού θα ήταν πρός όφε-
λος όλων - τελικά, αν όχι άμέσως.
Ή έπιστημονική κουλτούρα ήταν ώστόσο κάτι παραπάνω
άπό μιά άπλή εκλογίκευση. Ήταν μιά μορφή κοινωνικο-
ποίησης των ετερόκλητων στοιχείων πού άποτελούσαν τά
στελέχη όλων των άπαραίτητων θεσμικών δομών. Καί κα-
θώς ήταν κοινή γλώσσα γιά τά στελέχη άλλά όχι άμεσα γιά
τήν εργατική δύναμη, κατέληξε επίσης νά είναι γιά τήν
ανώτερη τάξη ένα μέσο ταξικής συνοχής, περιορίζοντας,
σέ περίπτωση πού τά στελέχη παρασύρονταν, τίς προοπτι-
κές καί τό βαθμό τής έπαναστατικής τους δραστηριότητας.
Επιπλέον, ήταν ένας ευέλικτος μηχανισμός άναπαραγω-
γής τών στελεχών. Γέννησε τήν έννοια πού είναι σήμερα
γνωστή ώς «άξιοκρατία», πρωτύτερα ώς «la carriere ouver-
te aux talents».^ Ή έπιστημονική κουλτούρα δημιούργησε
ένα πλαίσιο μέσα στό όποιο ήταν δυνατή ή άτομική κινητι-
κότητα χωρίς νά διαταράζεται ή ιεραρχική κατάταξη τής
εργατικής δύναμης· ή άξιοκρατία, άπεναντίας, ένδυνάμω-
σε τήν ιεράρχηση. Τέλος, ή άξιοκρατία ώς λειτουργία καί
ή έπιστημονική κουλτούρα ώς ιδεολογία δημιούργησαν
παραπετάσματα, πού έμπόδιζαν τήν κατανόηση τών βαθύ-
τερων λειτουργιών του ιστορικού καπιταλισμού. Ή έμφα-
ση πού δόθηκε στή λογική τής έπιστημονικής δραστηριότη-
τας ήταν ή μάσκα του παραλογισμού τής άτέρμονης συσ-
σώρευσης.
Ό οικουμενισμός καί ό ρατσισμός μπορεί έπιφανειακά
νά φαίνονται παράξενοι συνοδοιπόροι, άν όχι διαμετρικά
άντίθετα δόγματα - τό ένα άνοικτό, τό άλλο κλειστό* τό
ένα έξισωτικό, τό άλλο πολωτικό* τό ένα νά προσκαλεί σέ
λογικό διάλογο, τό άλλο νά ένσαρκώνει τήν προκατάληψη.
Ώστόσο, μιά καί τά δύο αυτά δόγματα διαδόθηκαν καί
έπικράτησαν παράλληλα, θά έξετάσουμε άπό πιό κοντά
πώς θά μπορούσαν νά θεωρηθούν άρμονικά.
Ό οικουμενισμός έκρυβε κάποια παγίδα. Δέν χάραξε τό
1. Ή καριέρα άνοικτή στους ικανούς.

δρόμο του ώς ρευστή καί εύπλαστη ιδεολογία, άλλά ώς

ιδεολογία διαδεδομένη άπό τους κατόχους της οικονομι-
κής καί πολιτικής έξουσίας στό κοσμοσύστημα του ιστορι-
κού καπιταλισμού. Ό οικουμενισμός προσφέρθηκε στόν
κόσμο σαν δώρο τού δυνατού πρός τόν άδύνατο. Φοβοϋ
τούς Δαναούς καί δώρα φέροντας. Τό ϊδιο τό δώρο εφερνε
στόν κόρφο του τό ρατσισμό, γιατί έδινε στόν άποδέκτη
δύο επιλογές: ή δέχεσαι τό δώρο, καί έτσι παραδέχεσαι ότι
βρίσκεσαι χαμηλά στήν ιεραρχία τής κατακτημένης γνώ-
σης· ή άρνείσαι τό δώρο, καί έτσι στερείς τόν εαυτό σου
άπό τα δπλα πού θά μπορούσαν νά άνατρέψουν τήν κατά-
σταση τής άνισης πραγματικής έξουσίας.
Δέν είναι καθόλου παράξενο πού άκόμη καί τά στελέχη,
πού είχαν άδεια συμμετοχής στά προνόμια, ήταν άνθρωποι
βαθιά άνερμάτιστοι πάνω στό μήνυμα τού οικουμενισμού,
άμφιταλαντευόμενοι μεταξύ ένθουσιαστικής μαθητείας καί
μιας άπόρριψης τής κουλτούρας - μιά άπόρριψη πού προ-
καλούσε ή άποστροφή τους γιά τίς ρατσιστικές θέσεις. Αύ-
τός ό έπαμφοτερισμός έκφράστηκε στά πολλαπλά κινήμα-
τα τής πνευματικής «άναγέννησης». Ή ιδια ή λέξη άναγέν-
νηση, πού χρησιμοποιήθηκε πλατιά σέ πολλές περιοχές τού
κόσμου, ενσάρκωνε τήν άμφιταλάντευση. Μιλώντας κανείς
γιά άναγέννηση, άποδεχόταν τήν ύπαρξη μιας προγενέστε-
ρης εποχής πολιτιστικής δόξας, άλλά ταυτόχρονα άναγνώ-
ριζε στή συγκεκριμένη στιγμή μιά πολιτιστική κατωτερότη-
τα. Ό εννοιολογικός χρωματισμός τής λέξης άναγέννηση,
αύτής καθεαυτής, έχει άντιγραφει άπό τή συγκεκριμένη
πολιτιστική ιστορία τής Ευρώπης.
Εύλογα θά σκεφτόταν κανείς δτι οι έργατικές δυνάμεις
τού κόσμου είχαν μείνει περισσότερο άπρόσβλητες άπ' αύ-
τήν τήν άμφιταλάντευση, μιά καί δέν είχαν ποτέ προσκλη-
θεί σέ γεύμα στό τραπέζι τών πλουσίων. Στήν πραγματικό-
τητα, ώστόσο, ή πολιτική τους έκφραση, δηλαδή τά άντι-
συστημικά κινήματα, είχαν άπό μόνα τους διαποτιστεί μέ
τόν ιδιο έπαμφοτερισμό. "Οπως έχουμε ήδη παρατηρήσει,
τά άντισυστημικά κινήματα ένστερνίστηκαν τήν ιδεολογία
τού Διαφωτισμού, πού είναι άπό μόνη της ένα κύριο
προϊόν της ιδεολογίας του οικουμενισμού. Πιάστηκαν ετσι

σε μιά πολιτιστική παγίδα, στην οποία παραμένουν άπό
τότε: επιδιώκοντας νά υπονομεύσουν τόν ιστορικό καπιτα-
λισμό, χρησιμοποίησαν στρατηγικές καί έβαλαν μεσοπρό-
θεσμους στόχους πού πήγαζαν άπό τίς πολύ συγκεκριμένες
«ιδέες των κυρίαρχων τάξεων», ιδέες τίς όποιες τά κινήμα-
τα έπιχειρούσαν νά καταστρέψουν.
Ή σοσιαλιστική παραλλαγή των άντισυστημικών κινημά-
των είχε άπό τήν άρχή δεσμευτεί μέ τήν επιστημονική
πρόοδο. Ό Μάρξ, θέλοντας νά διαχωρίσει τή θέση του
άπό έκείνους πού κατήγγειλε ώς «ουτοπιστές», διακύρηξε
δτι συνηγορεί υπέρ του «έπιστημονικού σοσιαλισμού». Στά
γραπτά του υπογραμμίζεται εμφατικά τό πώς ό καπιταλι-
σμός ήταν «προοδευτικός». Ή άποψη ότι ό σοσιαλισμός
θά ξεκινήσει πρώτα στίς πιό «προηγμένες» χώρες δριζε μιά
διαδικασία, σύμφωνα μέ τήν οποία ό σοσιαλισμός άνδρω-
νόταν μέσα άπό τήν παραπέρα προώθηση του καπιταλι-
σμού (καί σέ άντίθεση μ' αυτόν). Έτσι ή σοσιαλιστική
έπανάσταση θά άντέγραφε καί θά ερχόταν μετά τήν «άστι-
κή έπανάσταση». 'Αργότερα, μερικοί θεωρητικοί ισχυρί-
στηκαν ότι είναι, λοιπόν, καθήκον τών σοσιαλιστών νά
συμβάλλουν στήν άστική έπανάσταση στίς χώρες πού δέν
είχε άκόμη συντελεστεί.
Οι μετέπειτα διαφορές άνάμεσα στή Δεύτερη καί τήν Τρί-
τη Διεθνή δέν άφορούσαν καμιά διαφωνία πάνω σ' αυτήν
τήν επιστημολογία, πού καί οι δύο άσπάστηκαν. Πράγμα-
τι, καί οι Σοσιαλδημοκράτες καί οι Κομμουνιστές στήν
έξουσία έτειναν νά δίνουν προτεραιότητα στήν παραπέρα
άνάπτυξη τών μέσων παραγωγής. Τό σύνθημα τού Λένιν
« Ό κομμουνισμός ισούται μέ σοσιαλισμό σύν ηλεκτρισμό»
κρέμεται άκόμη σέ τεράστια πλακάτ στούς δρόμους της
Μόσχας. Ά π ό τή στιγμή πού αυτά τά κινήματα βρέθηκαν
στήν έξουσία καί έφάρμοσαν (καί οι Σοσιαλδημοκράτες
καί οι Κομμουνιστές κατά τόν ϊδιο τρόπο) τά συνθήματα
τού Στάλιν γιά «σοσιαλισμό σέ μιά μόνο χώρα», άναγκα-
στικά προώθησαν τή διαδικασία της έμπορευματοποίησης
τών πάντων, πού ήταν τόσο ούσιώδης γιά τή σφαιρική
συσσώρευση του κεφαλαίου. Ά π ό τή στιγμή πού παρέμει-

ναν μέσα στο διακρατικό σύστημα (όντως άγωνίστηκαν νά
παραμείνουν μέσα στό διακρατικό σύστημα, έναντιωνόμε-
νοι σέ κάθε προσπάθεια νά έκδιωχθούν), άποδέχτηκαν καί
προώθησαν τήν παγκόσμια πραγματικότητα: την κυριαρ-
χία του νόμου της αξίας. Ό «σοσιαλιστικός άνθρωπος»
κύτταζε καχύποπτα καθώς ό Τεϋλορισμός ετρεχε μέ αχαλί-
νωτο ρυθμό.
Υπήρξαν βέβαια καί «σοσιαλιστικές» ιδεολογίες πού εί-
χαν τήν πρόθεση νά άπορρίψουν τόν οικουμενισμό του
Διαφωτισμού καί συνηγορούσαν υπέρ διαφόρων «εγγε-
νών» παραλλαγών του σοσιαλισμού γιά τίς περιφερειακές
περιοχές τής κοσμοοικονομίας. Στό βαθμό πού οι σχημα-
τοποιήσεις αυτές ήταν κάτι περισσότερο άπό άπλή ρητορι-
κή, φαίνονταν νά είναι de facto προσπάθειες ώστε, ώς βα-
σική μονάδα στή διαδικασία τής έμπορευματοποίησης, νά
χρησιμοποιηθούν όχι τά νέα νοικοκυριά πού μοιράζονταν
τό εισόδημα, άλλά μεγαλύτερες κοινοτικές οντότητες πού
ήταν, καθώς υποστηρίχθηκε, περισσότερο «παραδοσια-
κές». Στό σύνολό τους οι προσπάθειες αυτές, δταν ήταν
σοβαρές, αποδείχθηκαν άκαρπες. Έ ν πάσει περιπτώσει, ή
κύρια φλέβα τών παγκόσμιων σοσιαλιστικών κινημάτων
είχε τήν τάση νά τίς άποκυρήσσει ώς μή σοσιαλιστικές, ώς
μορφές οπισθοδρομικού πολιτιστικού έθνικισμού.
'Από πρώτη ματιά, ή έθνικιστική παραλλαγή τών άντισυ-
στημικών κινημάτων μοιάζει νά είναι λιγότερο ύπόχρεως
στήν ιδεολογία του οικουμενισμού, λόγω τής κεντρικής θέ-
σης πού κατέχουν τά αυτονομιστικά τους θέματα. Μέ μιά
προσεκτικότερη ώστόσο ματιά, αυτή ή έντύπωση διαψεύ-
δεται. Σίγουρα, ό έθνικισμός περιείχε πάντα ένα πολιτι-
στικό συστατικό (μιά έθνική γλώσσα, συχνά μιά θρησκευ-
τική κληρονομιά), στό όποιο συγκεκριμένα κινήματα έδι-
ναν έμφαση γιά τήν ένδυνάμωση τής εθνικής «παράδο-
σης». ^Ηταν όμως ό πολιτιστικός έθνικισμός πολιτιστική
αντίσταση στίς πιέσεις τών συσσωρευτών του κεφαλαίου;
Στήν πραγματικότητα, δύο κύρια στοιχεία τού πολιτιστι-
κού έθνικισμού κινήθηκαν πρός τήν άντίθετη κατεύθυνση.
Πρώτο, ή μονάδα πού ειχε έπιλεγει σαν ή δίφρος του πολι-

τισμού γινόταν συνήθως κράτος, πού ήταν μέλος του δια-
κρατικού συστήματος. 'Ακόμη συνηθέστερα γινόταν κρά-
τος πού περιβαλλόταν μέ έναν «εθνικό» πολιτισμό. Γεγο-
νός πού, ούσιαστικά σέ κάθε περίπτωση, επέφερε μιά δια-
στρέβλωση της πολιτιστικής συνέχειας, συχνά πολύ σοβα-
ρή. Σέ όλες σχεδόν τίς περιπτώσεις, ή αποδοχή ένός εθνι-
κού πολιτισμού, έγκλειστου στό κράτος, έπέφερε αναπό-
φευκτα τόση καταπίεση της πολιτιστικής συνέχειας, όση
καί επανεκτίμηση. Σέ όλες τίς περιπτώσεις ενδυνάμωσε τίς
κρατικές δομές, άρα καί τό διακρατικό σύστημα, καί τόν
ιστορικό καπιταλισμό ώς κοσμοσύστημα.
Δεύτερο, μέ μιά συγκριτική ματιά στίς πολιτιστικές έπα-
νεκτιμήσεις όλων αυτών τών κρατών γίνεται ολοφάνερο
δτι, ενώ εμφάνιζαν ποικιλία στή μορφή, ήταν πανομοιότυ-
πες στό περιεχόμενο. Τά μορφήματα τών γλωσσών διέφε-
ραν, άλλά ή θεματική τού λεξιλογίου άρχιζε νά συγκλίνει.
Μπορεί νά είχαν αναζωογονηθεί δλες οί ιεροτελεστίες καί
οί θεολογίες τών θρησκειών τού κόσμου, είχαν όμως άρχί-
σει καί νά είναι λιγότερο διαφορετικές άπό πρίν στό πραγ-
ματικό τους περιεχόμενο. Οί δέ πρόγονοι της έπιστημονι-
κότητας άνακαλύφθηκαν εκ νέου, κάτω άπό πολλά καί
διάφορα ονόματα. Συνοπτικά, ένα μεγάλο μέρος τού πολι-
τιστικού έθνικισμού ήταν ένας τεράστιος συλλαβόγριφος.
Επιπλέον, ό πολιτιστικός εθνικισμός (δπως καί ή «σοσια-
λιστική κουλτούρα») ήταν 6 πιο άφοσιωμένος όπαδός της
ιδεολογίας τού οικουμενισμού στό σύγχρονο κόσμο, καθώς
τή διοχέτευε στίς έργατικές δυνάμεις τού κόσμου μέ τέτοιο
τρόπο ώστε νά τούς φαίνεται πιό ευχάριστη. Μ' αύτήν τήν
έννοια, τά έθνικιστικά κινήματα συχνά λειτούργησαν ώς
πολιτιστικοί μεσάζοντες τού ισχυρού πρός τόν άνίσχυρο,
πού περισσότερο κατέστρεφαν, παρά άποκρυστάλλωναν
τίς βαθιά ριζωμένες πηγές της άντίστασης.
Οί εγγενείς άντιφάσεις στή στρατηγική τών άντισυστημι-
κών κινημάτων γιά τήν κατάκτηση της κρατικής έξουσίας, σέ
συνδυασμό μέ τή σιωπηρή τους άποδοχή της ιδεολογίας τού
οικουμενισμού, είχαν σοβαρές έπιπτώσεις πάνω στά ίδια τά
κινήματα. Τα κινήματα επρεπε να άσχολούνται δλο και πε-

ρισσότερο μέ τό φαινόμενο της άπογοήτευσης, στό όποιο ή
κύρια ιδεολογική τους άπάντηση ήταν ή έπανεπιβεβαίωση
της βασικής δικαιολογίας του ιστορικοί καπιταλισμού: ή
αύτόματη καί αύτονόητη ποιότητα της προόδου, ή, δπως
στις μέρες μας είναι πλατιά διαδεδομένο στή Σοβιετική
Ένωση, ή «έπιστημονική-τεχνολογική επανάσταση».
'Αρχίζοντας τόν εικοστό αιώνα, καί μέ αύξανόμενη βα-
ρύτητα μετά τό 1960, ή προβληματική τού «πολιτιστικού
προγράμματος», δπως άρέσει στόν Anouar Abdel-Malek
νά τό άποκαλεϊ, έχει άρχίσει νά κερδίζει έδαφος. Ένώ γιά
πολλούς ή νέα γλώσσα των «ενδογενών εναλλακτικών προ-
τάσεων» είναι απλώς μιά λεκτική παραλλαγή τών παλιών
καθολικευτικών, πολιτιστικών, εθνικιστικών θεμάτων, γιά
άλλους υπάρχει ένα αυθεντικά νέο έπιστημολογικό περιε-
χόμενο σ' αυτήν τήν προβληματική. Τό «πολιτιστικό πρό-
γραμμα» άνακίνησε τό ερώτημα αν πραγματικά ύπάρχουν
δια-ιστορικές άλήθειες. Μιά μορφή άλήθειας άνθησε καί
διαπέρασε τήν υφήλιο, μιά μορφή άλήθειας πού άντανα-
κλούσε τήν πραγματικότητα της δύναμης καί τίς οικονομι-
κές επιταγές τού ιστορικού καπιταλισμού. Αύτό, δπως εί-
δαμε, είναι άλήθεια. Πόσο φώς δμως έριξε ή συγκεκριμένη
μορφή άλήθειας πάνω στή διαδικασία παρακμής τού ιστο-
ρικού αυτού συστήματος ή πάνω στήν ύπαρξη ρεαλιστικών
έναλλακτικών λύσεων γιά τό ιστορικό σύστημα πού βασι-
ζόταν στήν άτέρμονη συσσώρευση τού κεφαλαίου; Έ δ ώ
έγκειται τό ερώτημα.
Αυτή ή πρόσφατη μορφή θεμελιακής πολιτιστικής άντί-
στασης έχει μιά υλική βάση. Οι άλλεπάλληλες κινητοποιή-
σεις τών παγκόσμιων άντισυστημικών κινημάτων οδηγού-
σαν, δλο καί περισσότερο μέ τό πέρασμα τού χρόνου, σέ
στρατολογήσεις στοιχείων πού ήταν, άπό οικονομική καί
πολιτική πλευρά, περισσότερο περιθωριακά στόν τρόπο
λειτουργίας τού συστήματος, καί τά όποια είχαν λιγότερες
πιθανότητες νά ώφεληθούν, έστω καί τελικά, άπό τό συσ-
σωρευμένο πλεόνασμα. Τήν ϊδια στιγμή, οι άλλεπάλληλες
άπομυθοποιήσεις τών ίδιων τών κινημάτων υπονόμευαν
την άναπαραγωγή της ιδεολογίας του οικουμενισμού στό

εσωτερικό τους, και έτσι τά κινήματα άρχισαν να άνοίγον-
ται σε δλο και περισσότερα στοιχεία πού άμφισβητούσαν
άκόμη περισσότερες άπό τις συλλογιστικές τους θέσεις. Ή
σύνθεση τών μελών των άντισυστημικών κινημάτων άπό τό
1950 και μετά, συγκρινόμενη μέ τη σύνθεση τους άπό τό
1850 ως τό 1950, περιείχε περισσότερα άτομα άπό περιφε-
ρειακές ζώνες, περισσότερες γυναίκες, περισσότερους άπό
όμάδες «μειονοτήτων» (όπως καί νά οριστούν) και, άπό
τήν εργατική δύναμη, περισσότερους άνειδίκευτους, του
χαμηλότερα άμειβόμενου άκρου της κλίμακας. Αυτό ισχύει
καί γιά όλο τόν κόσμο στό σύνολό τους καί γιά κάθε κρά-
τος, καί στό έπίπεδο τών μελών καί στό έπίπεδο της ηγε-
σίας. Μιά μεταστροφή τέτοιου είδους δέν θά μπορούσε
παρά νά μεταβάλλει τίς πολιτιστικές-ιδεολογικές επιλογές
τών παγκόσμιων άντισυστημικών κινημάτων.
Μέχρι τώρα προσπαθήσαμε νά περιγράψουμε πώς λει-
τούργησε στήν πραγματικότητα ό καπιταλισμός ώς ιστορι-
κό σύστημα. 'Ωστόσο τά ιστορικά συστήματα είναι άκρι-
βώς αύτό: ιστορικά. 'Αρχίζουν νά υπάρχουν καί τελικά
παύουν νά υπάρχουν - ένα άποτέλεσμα εσωτερικών διερ-
γασιών, όπου ή επιδείνωση τών έσωτερικών άντιφάσεων
όδηγεί σέ διαρθρωτική κρίση. Οί διαρθρωτικές κρίσεις εί-
ναι ισχυρές, όχι προσωρινού χαρακτήρα. Χρειάζονται
χρόνο γιά νά άνακάμψουν. Ό ιστορικός καπιταλισμός
μπήκε στή διαρθρωτική του κρίση στίς άρχές τού εικοστού
αιώνα καί θά δεί τό θάνατό του ώς ιστορικό σύστημα κά-
ποια στιγμή τόν έπόμενο αιώνα. Τό νά προβλέψουμε τί θά
έπακολουθήσει είναι παρακινδυνευμένο. Εκείνο πού μπο-
ρούμε τώρα νά κάνουμε είναι νά άναλύσουμε τίς διαστά-
σεις της ϊδιας της διαρθρωτικής κρίσης καί νά προσπαθή-
σουμε νά διακρίνουμε τίς κατευθύνσεις πρός τίς οποίες
μας σπρώχνει ή συστημική αυτή κρίση.
Ή πρώτη καί πιθανότατα ή πιό σημαντική πλευρά της
κρίσης είναι ότι βρισκόμαστε τώρα κοντά στήν έμπορευμα-
τοποίηση τών πάντων. Πού σημαίνει πώς 6 ιστορικός κα-
πιταλισμός βρίσκεται σέ κρίση άκριβώς επειδή, έπιδιώκον-
τας την άτέρμονη συσσώρευση του κεφαλαίου, άρχισε νά

προσεγγίζει έκείνη την κατάσταση της ύπαρξης πού ό "Αν-
ταμ Σμίθ διακύρηξε ώς «φυσική» για τον άνθρωπο, άλλα
πού, δμως, ποτέ δεν υπήρξε ιστορικά. Ή «τάση (ένν. τής
άνθρωπότητας) νά συναλλάσσεται^ σε είδος, νά εχει δοσο-
ληψίες άντιπραγματισμού καί νά άνταλλάσσει τό ενα
πράγμα με τό άλλο με μεσολάβηση χρήματος» εχει διεισδύ-
σει σε περιοχές καί ζώνες πρωτύτερα άπρόσιτες, ή δέ πίε-
ση γιά τήν έπέκταση τής έμπορευματοποίησης είναι σχετι-
κά άνεξέλεγκτη. Ό Μάρξ μιλούσε γιά τήν άγορά σάν νά
πρόκειται γιά εναν «μανδύα» πού καλύπτει τίς κοινωνικές
σχέσεις τής παραγωγής. Τό όποιο ισχύει μόνο υπό τήν έν-
νοια δτι, σέ σύγκριση μέ τήν άμεση κατανομή του πλεονά-
σματος, ή κατανομή του στήν έμμεση άγορά (καί επομένως
έξω άπό τήν τοπική) ήταν λιγότερο ευδιάκριτη, καί κατά
συνέπεια ή παγκόσμια έργατική τάξη ειχε μεγαλύτερη δυ-
σκολία νά άγωνιστεί στόν πολιτικό χώρο. Ή «άγορά»,
ώστόσο, λειτουργούσε κάτω άπό τούς ποσοτικούς όρους
ενός γενικού μέτρου, του χρήματος, γεγονός πού μάλλον
διαφώτιζε, παρά συσκότιζε τό πώς γινόταν στήν πραγμα-
τικότητα ή κατανομή του. Εκείνο στό όποιο οί συσσωρευ-
τές του κεφαλαίου έχουν βασιστεί σάν πολιτικό δίχτυ
άσφαλείας είναι ότι μόνο ένα μέρος τής έργασίας έχει υπο-
λογιστεί μ' αυτόν τόν τρόπο. Στό βαθμό πού δλο καί πε-
ρισσότερη έργασία έμπορευματοποιείται καί ό θεσμός του
νοικοκυριού γίνεται δλο καί περισσότερο ένα πλέγμα τών
εμπορευματικών σχέσεων, ή ροή του πλεονάσματος γίνεται
δλο καί περισσότερο ορατή. Γι' αυτό, οί πολιτικές πιέσεις
εναντίον του συστήματος κινητοποιούνται δλο καί πε-
ρισσότερο, καί ή διάρθρωση τής οικονομίας γίνεται δλο
καί περισσότερο ό άμεσος στόχος τών κινητοποιήσεων. Οί
συσσωρευτές του κεφαλαίου, μακριά άπό κάθε προσπά-
θεια νά επισπεύσουν τήν προλεταριοποίηση, προσπαθούν
νά τήν επιβραδύνουν. Δέν μπορούν δμως νά τό κάνουν έν-
τελώς, λόγω τών άντιφάσεων στά ϊδια τους τά συμφέρον-
τα, καθώς είναι καί μεμονωμένοι έπιχειρηματίες καί μέλη
μιας συλλογικής ομάδας.
Αύτη είναι μιά σταθερή, άδιάλειπτη διαδικασία, πού εί-

ναι άδύνατο να χαλιναγωγηθεί δσο ή οικονομία κατευθύ-
νεται άπό την άτέρμονη συσσώρευση του κεφαλαίου. Τό
σύστημα μπορεί να παρατείνει τη ζωή του μειώνοντας κά-
ποιες άπό τίς φθοροποιούς του διαδικασίες, ό θάνατος
ομως διαγράφεται πάντα σε κάποιο σημείο του ορίζοντα.
Έ ν α ς άπό τούς τρόπους με τούς όποίους οι συσσωρευτές
του κεφαλαίου έχουν παρατείνει τή διάρκεια του συστήμα-
τος είναι οι πολιτικοί περιορισμοί πού έκτισαν μέσα του,
περιορισμοί πού άνάγκασαν τά άντισυστημικά κινήματα
νά πορευθούν στό δρόμο της δημιουργίας έπίσημων οργα-
νώσεων, χρησιμοποιώντας ως στρατηγική τήν κατάκτηση
της κρατικής έξουσίας. Δέν είχαν πραγματικά δυνατότητα
έπιλογής, ή στρατηγική τους δμως δέν έπαυε νά είναι αύ-
τοπεριοριστική.
'Ωστόσο, δπως έχουμε δει, οι άντιφάσεις αύτής της στρα-
τηγικής έχουν άπό μόνες τους τροφοδοτήσει μιά κρίση στό
πολιτικό επίπεδο. Δέν πρόκειται γιά μιά κρίση του δια-
κρατικού συστήματος, τό όποιο έκπληρώνει άκόμη καλά
τή βασική του άποστολή νά διατηρεί τήν ιεραρχική κατά-
ταξη καί νά άναχαιτίζει τά άντιτιθέμενα κινήματα. Ή πο-
λιτική κρίση είναι ή κρίση των ϊδιων των άντισυστημικών
κινημάτων. Καθώς ή διαφοροποίηση άνάμεσα στά σοσια-
λιστικά καί τά εθνικιστικά κινήματα άρχίζει νά γίνεται
άσαφής, καί καθώς δλο καί περισσότερα άπ' αύτά τά κινή-
ματα ελέγχουν τήν κρατική εξουσία (μέ δλους τούς περιο-
ρισμούς της), ή συλλογική ύπαρξη των κινημάτων σέ παγ-
κόσμια κλίμακα έχει έπιβάλλει τήν επαναξιολόγηση τών
άπαράβατων άξιων τους, πού πήγασαν άπό τίς πρωταρχι-
κές άναλύσεις του δέκατου ένατου αιώνα. Κατά τόν ϊδιο
τρόπο πού ή επιτυχία τών συσσωρευτών του κεφαλαίου
έχει δημιουργήσει τόση έμπορευματοποίηση ώστε νά άπει-
λεί τό ϊδιο τό σύστημα, έτσι καί ή επιτυχία τών άντισυστη-
μικών κινημάτων νά άνέβουν στήν εξουσία έχει δημιουρ-
γήσει τόση ένδυνάμωση του συστήματος ώστε νά άπειλεί
νά διασπάσει τήν άποδοχή τής αύτοπεριοριστικής τους
στρατηγικής άπό τήν παγκόσμια έργατική δύναμη.
Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΩΣ ΟΠΙΟ m
Τέλος, ή κρίση είναι πολιτιστική. Ή κρίση των άντισυ-

στημικών κινημάτων, τά έρωτήματα πάνω στη βασική τους
στρατηγική, εγείρουν έρωτήματα πάνω στίς συλλογιστικές
προτάσεις της ιδεολογίας του οικουμενισμού. Κάτι πού
πραγματοποιείται σέ δύο χώρους: στά κινήματα, δπου ή
άναζήτηση «πολιτιστικών» εναλλακτικών λύσεων τίθεται
γιά πρώτη φορά σοβαρά* καί στήν πνευματική ζωή, δπου
όλο τό πνευματικό οικοδόμημα πού παρουσιάστηκε άπό
τόν δέκατο τέταρτο αιώνα καί μετά αποτελεί σιγά-σιγά αν-
τικείμενο άμφισβητήσεων. Έ ν μέρει, γιά μιά άκόμη φορά,
ή διαμφισβήτηση αυτή είναι παράγωγο της έπιτυχίας του.
Στίς φυσικές έπιστήμες οι έσωτερικές διεργασίες της έρευ-
νας, άποκυήματος της σύγχρονης επιστημονικής μεθόδου,
φαίνεται νά θέτουν υπό άμφισβήτηση τήν ύπαρξη τών οι-
κουμενικών νόμων, πού αποτελούν τή βάση της συλλογι-
στικής τους. Στίς μέρες μας γίνεται συζήτηση γιά τήν εισα-
γωγή τής «χρονικότητας» στήν επιστήμη. Στίς κοινωνικές
έπιστήμες, μιά πενιχρή άναφορά άπό κάποια άποψη, άλλά
ή μητέρα (δηλαδή ή κορύφωση τών επιστημών) άπό κά-
ποια άλλη, όλο τό άναπτυξιακό Παράδειγμα έχει σήμερα
κατηγορηματικά αμφισβητηθεί στόν πυρήνα του.
Επομένως, ή άνακίνηση τών πνευματικών ζητημάτων εί-
ναι άπό τή μιά μεριά προϊόν έσωτερικών επιτυχιών καί
εσωτερικών άντιφάσεων. Είναι δμως έπίσης προϊόν τών
πιέσεων τών κινημάτων, τά ϊδια σέ κρίση, γιά νά μπορέ-
σουν νά άνταπεξέλθουν, νά παλέψουν πιό άποτελεσματικά
τίς δομές τού ιστορικού καπιταλισμού, πού ή κρίση του
είναι ή άφετηρία δλης τής υπόλοιπης δραστηριότητας.
Ή κρίση τού ιστορικού καπιταλισμού περιγράφεται συ-
χνά ώς ή μετάβαση άπό τόν καπιταλισμό στόν σοσιαλισμό.
Συμφωνώ μέ τή σχηματική διατύπωση, δέν νομίζω δμως
δτι λέει καί πάρα πολλά. Δέν ξέρουμε άκόμη πώς θά λει-
τουργούσε μιά σοσιαλιστική τάξη πραγμάτων, μιά τάξη
πραγμάτων πού μειώνει δραστικά, γιά δλους τούς άνθρώ-
πους, τά χάσματα τής υλικής εύημερίας καί τής άνισης
πραγματικής δύναμης. Τά υπαρκτά κράτη ή κινήματα πού
αύοαποκαλούνται σοσιαλιστικά προσφέρουν ελάχιστες κα-
τευθυντήριες γραμμές για τό μέλλον. Είναι φαινόμενα του

παρόντος, δηλαδή του ιστορικού καπιταλιστικού κοσμο-
συστήματος, και μέσα σ' αυτό τό πλαίσιο πρέπει νά άποτι-
μηθούν. Μπορεί νά είναι μεσολαβητές στό θάνατο τού κα-
πιταλισμού, αν και, όπως έχουμε δείξει, δύσκολα εμφανί-
ζουν αυτήν τήν όμοιομορφίά. Ή μελλοντική τάξη πραγμά-
των θά αύτοδιαρθρωθεΐ αργά, κατά τρόπους πού έλάχιστα
μπορούμε νά φανταστούμε καί πολύ λιγότερο νά προβλέ-
ψουμε. Επομένως, τό νά πιστέψουμε δτι θά είναι καλή ή
έστω καλύτερη είναι, κατά κάποιο τρόπο, μιά υπέρβαση
στήν πίστη μας. Ή τωρινή όμως τάξη πραγμάτων ξέρουμε
δτι δέν είναι καλή, καί, καθώς ό ιστορικός καπιταλισμός
πήρε τόν ιστορικό του δρόμο, ήταν κατά τή γνώμη μου
(καί παρά τίς ιδιαίτερες επιτυχίες του) ένας δρόμος πρός
τό χειρότερο, δχι πρός τό καλύτερο.
ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΕΠΙΛΟΓΟΣ:
ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΟΔΟ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΔΡΟΜΟΥΣ
ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ
"Αν υπάρχει μια ιδέα πού συσχετίζεται με τό σύγχρονο κό-

σμο -πράγματι άποτελεϊ τό κεντρικό του σημείο- είναι ή
ιδέα της προόδου. Αυτό δέν σημαίνει δτι όλοι έχουν πιστέ-
ψει στην πρόοδο. Στή μεγάλη δημόσια ιδεολογική διαμάχη
μεταξύ συντηρητικών καί φιλελευθέρων, πού εν μέρει προ-
ηγήθηκε αλλά κυρίως ακολούθησε τή Γαλλική Επανάστα-
ση, ή ουσία της συντηρητικής θέσης ήταν πώς έθεσε υπό
άμφισβήτηση τό δτι οι αλλαγές πού διερχόταν ή Ευρώπη
καί ό κόσμος μπορούσαν νά θεωρηθούν πρόοδος ή δτι ή
πρόοδος ήταν πράγματι μιά έννοια φορτισμένη μέ σημασία
καί κατάλληλη γιά χρήση. 'Ωστόσο, όπως ξέρουμε, οί φι-
λελεύθεροι ήταν οί άγγελιαφόροι τής έποχής καί οί ένσαρ-
κωτές έκείνου πού στόν εικοστό αιώνα θά γινόταν ή κυ-
ρίαρχη ιδεολογία τής μακραίωνης καπιταλιστικής κο-
σμοοικονομίας.
Τό δτι οί φιλελεύθεροι πίστευαν στήν πρόοδο δέν προκα-
λεί έντύπωση. Ή ιδέα τής προόδου έδωσε λογικό έρεισμα
στήν όλη μετάβαση από τόν φεουδαλισμό στόν καπιταλι-
σμό. Νομιμοποίησε τήν κατάρριψη καί των τελευταίων εμ-
ποδίων στήν έμπορευματοποίηση των πάντων, καί έτεινε
νά παραγράψει δλα τά άρνητικά του καπιταλισμού μέ τό
αιτιολογικό δτι τά οφέλη υπερτερούν, κατά πολύ, άπό τή
βλάβη. Δέν εκπλήσσει λοιπόν καθόλου τό δτι οί φιλελεύθε-
ροι πίστευαν στήν πρόοδο.
Έκεινο πού προκαλεί έντύπωση είναι πώς οι ιδεολογικοί

τους άντίπαλοι, οι Μαρξιστές -οι κατά των φιλελευθέρων,
οι έκπρόσωποι της καταπιεσμένης έργατικής τάξης- πί-
στευαν στην πρόοδο, τουλάχιστον μέ τό ϊδιο πάθος πού
πίστευαν καί οι φιλελεύθεροι. 'Αναμφίβολα ή πίστη τους
εξυπηρέτησε μέ τη σειρά της μιά σημαντική ιδεολογική
τους επιδίωξη. Δικαίωσε τή δράση του παγκόσμιου σοσια-
λιστικού κινήματος, προσφέροντάς του τήν εύσχημη δι-
καιολογία δτι ένσάρκωνε τήν άναπότρεπτη τάση της ιστο-
ρικής άνάπτυξης. Επιπλέον, ή εισήγηση αυτής τής ιδεολο-
γίας φαινόταν εξαιρετικά εύστοχη, μιά καί εμφανιζόταν
νά χρησιμοποιεί τίς ϊδιες τίς ιδέες των φιλελευθέρων γιά
νά τούς καταπολεμά.
Δυστυχώς υπήρχαν δύο επουσιώδεις άδυναμίες σ' αύτόν
τόν φαινομενικά μεγαλοφυή καί σίγουρα ενθουσιαστικό ά-
σπασμό τής λαϊκής πίστης στήν πρόοδο. Ή ιδέα τής προό-
δου δικαίωνε τόν σοσιαλισμό, αλλά παράλληλα δικαίωνε
καί τόν καπιταλισμό. Δύσκολα μπορεί κανείς νά άδει
ωσαννά στό προλεταριάτο, χωρίς νά έχει πρωτύτερα δοξο-
λογήσει τήν άστική τάξη. Τά περίφημα γραπτά του Μάρξ
γιά τήν 'Ινδία προσφέρουν άφθονες μαρτυρίες γι' αυτό,
άλλά τό ϊδιο ισχύει καί γιά τό Κομμουνιστικό Μανιφέστο.
Επιπλέον, μιά καί τό μέτρο τής προόδου είναι υλικό (καί
θά μπορούσαν νά μή συναινέσουν σ' αυτό οι Μαρξιστές;)
ή ιδέα τής προόδου θά μπορούσε νά στραφεί, καί όντως
στράφηκε τά τελευταία πενήντα χρόνια, εναντίον δλων
τών «σοσιαλιστικών πειραμάτων». Ποιός δέν έχει άκούσει
τίς επικρίσεις πού δέχεται ή Σοβιετική Ένωση, δτι τό βιο-
τικό της επίπεδο είναι κατώτερο άπό τών Ηνωμένων Πο-
λιτειών; Κι άκόμη, παρά τίς καυχησιολογίες του Χρου-
τσώφ, δέν έχουμε λόγο νά πιστεύουμε δτι αύτή ή άνομοιο-
γένεια θά πάψει νά υπάρχει σέ πενήντα χρόνια άπό σήμε-
ρα.
Ό Μαρξιστικός άσπασμός του εξελικτικού μοντέλου τής
προόδου ήταν μιά τεράστια παγίδα, πού μόνο πρόσφατα
οι σοσιαλιστές άρχισαν νά υποπτεύονται δτι είναι στοιχείο
μιάς ιδεολογικής κρίσης, πού μέ τή σειρά της είναι μέρος
ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΟΔΟ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΔΡΟΜΟΥΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ 105
της συνολικής δομικής κρίσης τής καπιταλιστικής κοσμοοι-

κονομίας.
Δέν είναι άλήθεια, πολύ άπλα, ότι ό καπιταλισμός ώς
ιστορικό σύστημα εχει άντιπροσωπεύσει την πρόοδο άπέ-
ναντι στά διάφορα ιστορικά συστήματα πού κατέστρεψε ή
μετασχημάτισε. 'Ακόμη και πού τό γράφω, αισθάνομαι τό
ρίγος πού συνοδεύει την αίσθηση τής βλασφημίας. Τρέμω
την οργή των θεών, γιατί κι εγώ σφυρηλατήθηκα στό ϊδιο
ιδεολογικό έργαστήρι μέ όλους τούς όμοτίμους μου, καί
πήγα γιά προσκύνημα στούς ίδιους "Αγιους τόπους.
Έ ν α άπό τά προβλήματα στήν άνάλυση τής προόδου εί-
ναι ή μονομέρεια όλων τών μέτρων πού έχουν προταθεί.
Αέγεται ότι ή επιστημονική καί τεχνολογική πρόοδος είναι
συναρπαστική καί άδιαμφισβήτητη, κάτι πού σίγουρα
ισχύει, ιδίως άπό τή στιγμή πού ή τεχνική γνώση είναι ώς
έπί τό πλείστον άθροιστική. Ποτέ όμως δέν συζητάμε σο-
βαρά τό πόση γνώση έχουμε στερηθεί άπό τήν παγκόσμια
καί σαρωτική έπίδραση τής ιδεολογίας του οικουμενισμού.
Κι αν τό κάνουμε, κατατάσσουμε τή χαμένη γνώση ώς
άπλή(;) σοφία. 'Ακόμη, στά άπλά τεχνικά επίπεδα τής ά-
γροτικής παραγωγικότητας καί του βιολογικού όλισμού,
έχουμε πρόσφατα άνακαλύψει ότι μέθοδοι τής άνθρώπινης
πράξης, παραμερισμένες ένα ή δύο αιώνες πρίν (μιά πράξη
επιβεβλημένη πάνω στίς καθυστερημένες μάζες άπό τίς πε-
φωτισμένες ελίτ), χρειάζεται πολλές φορές νά επανέλθουν
γιατί άποδεικνύονται περισσότερο -όχι λιγότερο- άποτε-
λεσματικές. Επιπλέον, καί αυτό είναι άκόμη πιό σημαντι-
κό, άνακαλύπτουμε στά άκρα «σύνορα» τής προηγμένης
έπιστήμης τήν πειραματική έπανεισαγωγή λογικών προτά-
σεων πού υποσκελίσθηκαν πρίν έναν ή άκόμη καί πέντε
αιώνες πρίν.
Αέγεται δτι ό ιστορικός καπιταλισμός έχει μεταμορφώσει
τήν επέκταση τής άνθρωπότητας στό χώρο τής μηχανικής.
Κάθε εισροή άνθρώπινης ενέργειας άνταμείβεται μέ στα-
θερά αυξανόμενες έκροές προϊόντων, κάτι πού είναι άλή-
θεια. Δέν λογαριάζουμε, δμως, κατά πόσο αυτό σημαίνει
οτι ή άνθρωπότητα έχει μειώσει ή αυξήσει τή συνολική δα-
πάνη ενέργειας, την όποια καλούνται νά έπενδύσουν τα

άτομα μεμονωμένα ή δλοι οί άνθρωποι μέσα στην κοσμοοι-
κονομία συνολικά, ανά χρονική μονάδα ή άνά διάρκεια
ζωής. Μπορούμε νά είμαστε τόσο βέβαιοι ότι στόν ιστορι-
κό καπιταλισμό ό κόσμος είναι λιγότερο έπίμοχθος άπ' δ,τι
στά προηγούμενα συστήματα; Υπάρχει σοβαρός λόγος νά
αμφιβάλλουμε γι' αυτό, δπως αποδεικνύεται άπό τήν έν-
σωμάτωση τού έξαναγκασμού γιά έργασία μέσα στά μύχια
υπερεγώ μας.
Λέγεται ότι σέ κανένα προηγούμενο σύστημα δέν ζούσαν
οί άνθρωποι μιά τόσο άνετη ζωή, ποτέ δέν είχαν στή διά-
θεσή τους μιά τόσο πλατιά κλίμακα έναλλακτικών τρόπων
ζωής, όπως στό τωρινό σύστημα. Γιά μιά άκόμη φορά ό
ισχυρισμός άληθεύει, άποκαλύπτεται από τις συγκρίσεις
πού συνήθως κάνουμε μέ τή ζωή των προηγουμένων προ-
γόνων μας. 'Ωστόσο, οί άντιρρήσεις καί πάνω σ' αυτό τό
σημείο έχουν σταθερά αυξηθεί μέσα στόν εικοστό αιώνα,
δπως δείχνουν σήμερα οί συχνές μας άναφορές στήν
«ποιότητα ζωής» καί τό αύξανόμενο ενδιαφέρον γιά τήν
άνομία, τήν αποξένωση καί τίς ψυχικές παθήσεις. Τέλος,
λέγεται δτι ό ιστορικός καπιταλισμός έπέφερε μιά τερά-
στια διεύρυνση τού περιθωρίου τής άνθρώπινης άσφά-
λειας, κατά των πληγμάτων άπό ένδημικούς κινδύνους (οί
τέσσερεις ιππείς τής Αποκάλυψης) καί κατά τής άλλοπρό-
σαλλης βίας. Κάτι, πού είναι επίσης άδιαμφισβήτητο όσον
άφορα τόν μικρόκοσμο (παρά τούς κινδύνους, πρόσφατα
άνασυρμένους ξανά στήν έπιφάνεια, πού εγκυμονεί ή ζωή
στίς άστικές πόλεις). 'Ισχύει όμως καί γιά τόν μακρόκο-
σμο, άκόμη καί στίς μέρες μας, καί τόσο ώστε νά παραμε-
ρίζει τή Δαμόκλεια σπάθη τού πυρηνικού πολέμου;
Είναι τουλάχιστον μή αυταπόδεικτο, επιτρέψτε μου νά
πω, δτι υπάρχει περισσότερη ελευθερία, ισότητα καί άδελ-
φοσύνη στό σημερινό κόσμο, άπ' δ,τι χίλια χρόνια πρίν.
Θά μπορούσε νά επιχειρηματολογήσει κανείς δτι ισχύει
άκριβώς τό άντίθετο. Δέν έχω πρόθεση νά πλέξω εγκώμιο
γιά τόν κόσμο πρίν τόν ιστορικό καπιταλισμό* ήταν ένας
κόσμος μέ λίγη ελευθερία, λίγη ισότητα καί λίγη άδελφο-
σύνη. Τό μόνο έρώτημα είναι άν ό ιστορικός καπιταλισμός

ήταν σ' αυτά τα θέματα ή έκφραση της προόδου ή της όπι-
σθοδρόμησης.
Δέν μιλώ για ενα μέτρο συγκριτικής σκληρότητας. Κάτι
τέτοιο θά ήταν δύσκολο, άκόμη και θλιβερό, νά έπινοηθει,
άν και δέν έχουμε κανένα λόγο νά είμαστε αισιόδοξοι γιά
την επίδοση του ιστορικού καπιταλισμού σ' αυτό τό θέμα.
Ό κόσμος τού εικοστού αιώνα μπορεί νά διεκδικήσει δτι
έπέδειξε μερικές σπάνιες ικανότητες στήν επεξεργασία τών
πανάρχαιων αυτών τεχνών. Ούτε μιλώ γιά τήν αυξανόμενη
καί πραγματικά απίστευτη κοινωνική σπατάλη, άποτέλε-
σμα τού άνταγωνιστικού άγώνα ταχύτητας γιά τήν ατέρμο-
νη συσσώρευση τού κεφαλαίου, μιά σπατάλη τέτοιου βαθ-
μού, πού νά αγγίζει τά δρια τού άνεπανόρθωτου.
Μάλλον θά προτιμούσα νά στηρίξω τήν άποψή μου στήν
έξέταση υλικών παραγόντων - οχι σ' αυτούς πού αναφέ-
ρονται στό κοινωνικό μέλλον, αλλά σέ έκείνους πού άνή-
κουν στήν πραγματική ιστορική περίοδο της καπιταλιστι-
κής κοσμοοικονομίας. Τό επιχείρημα είναι απλό, άν καί
τολμηρό. Θέλω νά υπερασπίσω τή Μαρξιστική πρόταση
πού άκόμη καί οι ορθόδοξοι Μαρξιστές έχουν τήν τάση νά
θάβουν άπό ντροπή, τή θέση τής άπόλυτης -όχι σχετικής-
έξαθλίωσης τού προλεταριάτου.
'Ακούω τούς φιλικούς ψιθύρους. Σίγουρα δέν μπορεί νά
σοβαρολογεί* σίγουρα εννοεί σχετική εξαθλίωση· ό βιομη-
χανικός εργάτης σήμερα δέν βρίσκεται σέ εντυπωσιακά
καλύτερη κατάσταση άπό τό 1800; Ό βιομηχανικός έργά-
της ναί, ή τουλάχιστον πολλοί βιομηχανικοί εργάτες. Οι
βιομηχανικοί έργάτες όμως συνιστούν άκόμη ένα σχετικά
μικρό μέρος τού παγκόσμιου πληθυσμού. Ή συντριπτική
άναλογία τής παγκόσμιας έργατικής δύναμης, πού ζεί σέ
άγροτικές ζώνες ή κινείται άνάμεσα σέ άγροτικές ζώνες
καί άστικές φτωχογειτονιές, είναι σέ χειρότερη κατάσταση
άπό τούς προγόνους τους, πεντακόσια χρόνια πρίν. Τρέ-
φονται λιγότερο καλά καί σίγουρα έχουν ένα λιγότερο
ισορροπημένο διαιτολόγιο. "Αν καί έχουν περισσότερες πι-
θανότητες νά έπιβιώσουν κατά τόν πρώτο χρόνο τής ζωής
τους (λόγω της έπιδρασης της κοινωνικής υγιεινής, θεσπι-

σμένης γιά την προστασία των προνομιούχων), άμφιβάλλω
ότι οι προοπτικές ζωής γιά την πλειοψηφία του παγκό-
σμιου πληθυσμού, άρχίζοντας τόν υπολογισμό από την
ηλικία τοϋ ενός έτους, είναι καλύτερες άπό πρωτύτερα*
υποψιάζομαι ότι τό αντίθετο είναι άλήθεια. 'Αναντίρρητα
δουλεύουν σκληρότερα - περισσότερες ώρες ανά μέρα, άνά
έτος, άνά διάρκεια ζωής. Καί μιά καί αυτό τό κάνουν
παίρνοντας λιγότερη συνολική άμοιβή, ή εκμετάλλευση
έχει πολύ άπότομα κλιμακωθεί.
Είναι περισσότερο καταπιεσμένοι πολιτικά καί κοινωνι-
κά, ή ή εκμετάλλευση είναι μεγαλύτερη στόν οικονομικό
τομέα; Αυτό είναι πολύ δύσκολο νά υπολογιστεί. "Οπως
είπε κάποτε ό Jack Goody, ή κοινωνική επιστήμη δέν έχει
στή διάθεσή της εύφοριόμετρα. Οι μικρές κοινότητες δπου
οι άνθρωποι ζούσαν τή ζωή τους στά προηγούμενα ιστορι-
κά συστήματα είχαν κάποιες μορφές κοινωνικού ελέγχου
πού, άναμφίβολα, έθεταν περιορισμούς στήν άνθρώπινη
έπιλογή καί στήν κοινωνική μεταβλητότητα. Αυτό πολλοί
τό έβλεπαν ώς φαινόμενο ενεργητικής καταπίεσης. Οι άλ-
λοι πού ήταν περισσότερο ικανοποιημένοι άνταμείβονταν
γιά τή συναίνεσή τους μέ ένα πολύ στενό πεδίο άνθρώπι-
νη ς δυνατότητας.
Ή δόμηση του ιστορικού καπιταλισμού έπέφερε, όπως
δλοι ξέρουμε, τή σταθερή ελάττωση, άκόμη καί οριστική
έξάλειψη του ρόλου των μικρών αυτών κοινοτικών δομών.
Τί πήρε όμως τή θέση τους; Σέ πολλές περιοχές, καί γιά
μακρές χρονικές περιόδους, ό ρόλος πού πρίν άνήκε στίς
κοινοτικές δομές είχε άναληφθει άπό «φυτείες», δηλαδή
άπό τόν καταπιεστικό έλεγχο πολιτικο-οικονομικών δομών
μεγάλης κλίμακας, πού ελέγχονταν άπό «έπιχειρηματίες».
Οι «φυτείες» τής καπιταλιστικής κοσμοοικονομίας -βασι-
σμένες στή δουλεία, στή φυλάκιση, στήν κολλεκτιβική πα-
ραγωγή (καταναγκαστική ή βάσει συμβολαίων) ή στή μι-
σθωτή έργασία- δέν μπορούν, καθόλου σχεδόν, νά θεωρη-
θούν δτι επέτρεπαν μεγαλύτερη παρέκκλιση πρός τήν
«άτομικότητα». Οι «φυτείες» μπορεί νά θεωρηθούν ώς
ενας εξαιρετικά άποτελεσματικός τρόπος για να παράγε-

ται υπεραξία. Δεν υπάρχει άμφιβολία δτι και πριν υπήρ-
χαν στην άνθρώπινη ιστορία, ποτέ δμως πρωτύτερα δεν
είχαν χρησιμοποιηθεί τόσο εκτεταμένα στην άγροτική πα-
ραγωγή - σέ αντιστοιχία μέ τήν έξόρυξη μεταλλευμάτων
καί τήν κατασκευή υποδομής σέ μεγάλη κλίμακα, πού καί
τά δύο, ώστόσο, άπασχολούσαν πολύ λιγότερους ανθρώ-
πους σέ παγκόσμιο έπίπεδο.
'Ακόμη καί σέ περιπτώσεις πού καμιά μορφή άμεσου αυ-
ταρχικού ελέγχου τής άγροτικής παραγωγής (υπό τήν έν-
νοια πού μόλις ορίσαμε τίς «φυτείες») δέν είχε αντικατα-
στήσει τίς προηγούμενες, περισσότερο χαλαρές, κοινοτικές
δομές ελέγχου, ή άποσύνθεση των κοινοτικών δομών στίς
αγροτικές ζώνες δέν ήρθε σάν «απελευθέρωση». Κι αυτό
γιατί συνοδευόταν άναπόφευκτα (πράγματι πολλές φορές
είχε άμεσα προηγηθεί) από τόν σταθερά αυξανόμενο έλεγ-
χο πού άσκούσαν οι άναδυόμενες κρατικές δομές, οι
όποιες είχαν όλο καί λιγότερη διάθεση νά άφήσουν τόν
άμεσο παραγωγό στίς αυτόνομες τοπικές του διαδικασίες
λήψης άποφάσεων. Ή δλη πίεση βάδιζε άφ' ενός πρός μιά
κατεύθυνση εξαναγκασμού γιά αύξηση τής εργατικής εισ-
ροής καί άφ' έτέρου πρός τήν έξειδίκευση τής έργατικής
αυτής δραστηριότητας (κάτι πού, από τήν πλευρά του ερ-
γάτη, εξασθενούσε τή διαπραγματευτική του θέση καί αύ-
ξανε τήν πλήξη του).
Καί δέν ήταν μόνο αύτό. Ό ιστορικός καπιταλισμός άνέ-
πτυξε ένα ιδεολογικό πλαίσιο καταπιεστικής ταπείνωσης
πού ποτέ πρωτύτερα δέν είχε συμβεί, καί τό όποιο σήμερα
ονομάζουμε σεξισμό καί ρατσισμό. Επιτρέψτε μου νά γί-
νω σαφής. Στά προηγούμενα ιστορικά συστήματα καί ή
κυριαρχική θέση του άντρα απέναντι στή γυναίκα καί ή
γενικευμένη ξενοφοβία ήταν ευρύτατα διαδεδομένες, ου-
σιαστικά οικουμενικές. Ό σεξισμός δμως ήταν κάτι πε-
ρισσότερο άπό τήν κυριαρχική θέση τού άντρα άπέναντι
στή γυναίκα καί ό ρατσισμός κάτι περισσότερο άπό τήν
ξενοφοβία.
Ό σεξισμός ήταν ή παραπομπή τής γυναίκας στό χώρο
no ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ
της μή παραγωγικής εργασίας, κάτι διττά ταπεινωτικό: ή

πραγματική εργασία πού άπαιτούσαν άπό τή γυναίκα
ήταν, αν μή τι άλλο, έντατική· καί ή παραγωγική εργασία
στήν καπιταλιστική κοσμοοικονομία κατέληξε νά εϊναι,
γιά πρώτη φορά στήν άνθρώπινη ιστορία, ή βάση γιά τή
νομιμοποίηση των προνομίων. Αυτό σχημάτισε ενα διπλό
δεσμό, ένα γόρδιο δεσμό του συστήματος.
Ό ρατσισμός δεν ήταν μίσος ή καταπίεση κάποιου ξένου,
κάποιου έξω άπό τό ιστορικό σύστημα. 'Απεναντίας, ό ρα-
τσισμός ήταν ή διάταξη τής έργατικής δύναμης κατά στρώ-
ματα μέσα στό ιστορικό σύστημα* σκοπός του ήταν νά δια-
τηρεί τίς καταπιεσμένες ομάδες μέσα στό σύστημα, καί όχι
νά τίς αποβάλλει. Δημιούργησε τό πρόσχημα γιά τή χαμη-
λή άμοιβή τής παραγωγικής εργασίας καί κατέχει τά πρω-
τεία στόν ορισμό του δικαιώματος άμοιβής, ορίζοντας τήν
έργασία μέ τήν κατώτερη άμοιβή ώς άμοιβή γιά τήν εργα-
σία κατώτερης ποιότητας. Καί μιά καί αυτό ϊσχυε ex defi-
nitio, οποιαδήποτε άλλαγή στήν ποιότητα τής εργασίας δέν
μπορούσε νά κάνει τίποτα παραπάνω άπό τό νά άλλάξει
-άπλώς- τό είδος τής κατηγορίας, ενώ παράλληλα ή ιδεο-
λογία διατεινόταν πώς προσφέρει τή δυνατότητα άτομικής
κινητικότητας ώς άνταμοιβή γιά τήν άτομική προσπάθεια.
Έ ν α ς άκόμη διπλός δεσμός, εξίσου γόρδιος.
Καί ό σεξισμός καί ό ρατσισμός ήταν κοινωνικές διαδικα-
σίες δπου ή «βιολογία» καθόριζε τήν κοινωνική θέση. Καί
καθώς ή βιολογία ήταν άπό κάθε πλευρά άδύνατο νά μετα-
βληθεί κοινωνικά, έχουμε φαινομενικά νά κάνουμε μέ μιά
δομή πού ήταν κοινωνικά κατασκευασμένη άλλά μή υπο-
κείμενη σέ κοινωνική έπίλυση. Φυσικά στήν πραγματικό-
τητα δέν ήταν έτσι. Εκείνο πού ισχύει, όμως, είναι δτι ή
διάρθρωση του σεξισμού καί του ρατσισμού δέν θά μπο-
ρούσε, καί δέν μπορεί, νά άποδιαρθρωθεί χωρίς τήν άπο-
διάρθρωση ολόκληρου του κοινωνικού συστήματος πού τά
δημιούργησε καί τό όποίο έχει διατηρηθεί σέ άποφασιστι-
κά σημεία λόγω τής λειτουργίας τους.
Έτσι, καί άπό υλική καί άπό ψυχολογική πλευρά υπήρξε
άπόλυτη εξαθλίωση. Αυτό φυσικά σημαίνει ότι υπήρχε ένα
διευρυνόμενο «χάσμα» στην κατανάλωση του πλεονάσμα-

τος, άνάμεσα στο κοινωνικά άνώτερο δέκα με δεκαπέντε
τοις έκατό καί στό υπόλοιπο του παγκόσμιου πληθυσμού.
Ή έντύπωση πού εχουμε δτι κάτι τέτοιο δέν ισχύει βασίζε-
ται σέ τρία δεδομένα. Πρώτο, ή ιδεολογία της άξιοκρατίας
έχει πράγματι λειτουργήσει έτσι ώστε νά κάνει σέ σημαντι-
κό βαθμό δυνατή τήν άτομική κινητικότητα, άκόμη καί τήν
κινητικότητα συγκεκριμένων έθνικών ή/καί έπαγγελματι-
κών όμάδων της έργατικής δύναμης. 'Ωστόσο, αυτό συνέ-
βη χωρίς νά μεταμορφώσει ουσιαστικά τή συνολική στατι-
στική εικόνα της κοσμοοικονομίας, μιά καί ή άτομική κι-
νητικότητα (ή ή κινητικότητα τών ύπο-ομάδων) άντισταθ-
μιζόταν από μιά αύξηση τού άριθμού τού χαμηλότερου
στρώματος, εϊτε μέ τήν ενσωμάτωση νέων πληθυσμών στήν
κοσμοοικονομία εϊτε μέ τούς διαφορικούς ρυθμούς αύξη-
σης τού πληθυσμού.
Ό δεύτερος λόγος πού δέν έχουμε παρατηρήσει τό διευ-
ρυνόμενο χάχτμα είναι οτι οι άναλύσεις μας στό χώρο της
ιστορίας καί της πολιτικής επιστήμης έχουν συγκεντρωθεί
στό τί έχει συμβεί μέσα στίς «μεσαίες τάξεις», δηλαδή μέσα
σ' αυτό τό δέκα μέ δεκαπέντε τοις έκατό τού πληθυσμού
της κοσμοοικονομίας, πού κατανάλωνε περισσότερο πλεό-
νασμα απ' δσο παρήγε. Μέσα & αντό τό τμήμα έχει πράγ-
ματι έπέλθει ένα σχετικά ριζικό ίσιωμα τής καμπύλης άνά-
μεσα στήν κορυφή (τό λιγότερο άπό τό ένα τοις έκατό τού
συνολικού πληθυσμού) καί τά πραγματικά μεσαία στρώμα-
τα, τά στελέχη (τό ύπόλοιπο τού δέκα μέ δεκαπέντε τοις
έκατό). Μέσα σ' αύτήν τή μικρή όμάδα πού μοιράζεται τήν
παγκόσμια υπεραξία, ή «προοδευτική» πολιτική τού ιστο-
ρικού καπιταλισμού κατά τά τελευταία έκατό χρόνια έπέ-
φερε τή σταθερή έλάττωση τής άνισης κατανομής. Οι
θριαμβικές κραυγές πού έκδήλωνε τό «μεσαίο» τμήμα έπει-
δή μειωνόταν τό χάσμα πού υπήρχε άνάμεσα σ' αυτούς καί
στό ένα τοις έκατό, κάλυπτε τήν πραγματικότητα τού αύ-
ξανόμενου χάσματος άνάμεσά τους καί στό όγδόντα πέντε
τοις έκατό.
Τέλος, 6 τρίτος λόγος πού έξηγει γιατί τό φαινόμενο τού
αυξανόμενου χάσματος δεν εχει γίνει κεντρικό θέμα στις

συλλογικές μας συζητήσεις. Είναι πιθανό ότι τα τελευταία
δέκα μέ είκοσι χρόνια, κάτω άπό την πίεση της συλλογικής
δύναμης των παγκόσμιων άντισυστημικών κινημάτων καί
τήν προσέγγιση στίς οικονομικές άσυμπτώτους, μπορεί νά
υπήρξε κάποια μείωση τής άπόλυτης, άλλά δχι καί τής
σχετικής, πόλωσης. Κι αυτό άκόμη πρέπει νά υποστηριχθεί
μέ προσοχή καί νά ένταχθεί στό πλαίσιο τής ιστορικής
άνάπτυξης τής αυξανόμενης, εδώ καί πεντακόσια χρόνια,
άπόλυτης πόλωσης.
Είναι πολύ σημαντικό νά συζητάμε τήν πραγματικότητα
πού έχει συμβαδίσει μέ τήν ιδεολογία τής προόδου, διότι
μόνο αν τό κάνουμε μπορούμε νά άναλύσουμε καί νά προ-
σεγγίσουμε μέ σαφήνεια τή μετάβαση άπό τό ένα ιστορικό
σύστημα στό άλλο. Ή θεωρία τής εξελικτικής προόδου
ένέκλειε όχι μόνο τήν υπόθεση δτι τό μεταγενέστερο σύ-
στημα είναι καλύτερο άπό τό προγενέστερο, άλλά έπίσης
τήν υπόθεση δτι κάποια νέα κυρίαρχη ομάδα άντικαθιστά
τήν προηγούμενη κυρίαρχη ομάδα. Επομένως, δχι μόνο 6
καπιταλισμός ήταν πρόοδος άπέναντι στόν φεουδαλισμό,
άλλά καί ή πρόοδος αυτή ουσιαστικά επιτεύχθηκε μέ τόν
θρίαμβο, τόν επαναστατικό θρίαμβο τής «άστικής τάξης»
άπέναντι στή «γαιοκτητική άριστοκρατία» (ή τά «φεουδα-
λικά στοιχεία»). Έ ά ν δμως ό καπιταλισμός δέν ήταν προο-
δευτικός, τί νόημα έχει ή έννοια τής άστικής επανάστασης;
Ή άστική επανάσταση ήταν μία καί μοναδική ή εμφανί-
στηκε μέ πολλαπλά προσωπεία;
Έχουμε ήδη υποστηρίξει πώς ή εικονική παράσταση πού
έχουμε γιά τόν ιστορικό καπιταλισμό, δτι δηλαδή εμφανί-
στηκε μέ τήν άνατροπή τής οπισθοδρομικής άριστοκρατίας
άπό τήν προοδευτική άστική τάξη, είναι λανθασμένη. 'Αν-
τίθετα, ή σωστή βασική εικόνα είναι δτι ό ιστορικός καπι-
ταλισμός ήρθε στό προσκήνιο μέ τή γαιοκτητική άριστο-
κρατία, ή οποία, επειδή τό παλιό σύστημα βρισκόταν σέ
άποσύνθεση, μεταμορφώθηκε σέ άστική τάξη. Προκειμέ-
νου νά άφήσουν τήν άποσύνθεση νά συνεχίζεται πρός αβέ-
βαια έκβαση, υποβλήθηκαν σέ ριζική, δομική χειρουργική
έπέμβαση, ετσι ώστε νά διατηρήσουν και νά αυξήσουν ση-

μαντικά την ικανότητα τους νά εκμεταλλεύονται τους άμε-
σους παραγωγούς.
"Αν ωστόσο αύτη ή εικόνα είναι σωστή, άνατρέπει ριζικά
τήν άντίληψή μας γιά τήν τωρινή μετάβαση άπό τόν καπι-
ταλισμό στόν σοσιαλισμό, άπό μιά καπιταλιστική κοσμοοι-
κονομία σε μιά σοσιαλιστική παγκόσμια τάξη πραγμάτων.
Μέχρι τώρα, ή «προλεταριακή επανάσταση» έχει πάρει ώς
ύπόδειγμα, λίγο-πολύ, τήν «άστική έπανάσταση». Ό π ω ς ή
άστική τάξη άνέτρεψε τήν άριστοκρατία, έτσι και τό προ-
λεταριάτο θά άνέτρεπε τήν άστική τάξη. Αύτή ή άντιστοι-
χί<χ άποτελούσε τό θεμελιακό οικοδομικό συγκρότημα της
στρατηγικής πρακτικής των παγκόσμιων άντισυστημικών
κινημάτων.
Έ ά ν δεν υπήρξε άστική έπανάσταση, μήπως αύτό σημαί-
νει δτι δεν ύπήρξε ή δτι δεν θά ύπάρξει προλεταριακή
έπανάσταση; Ό χ ι βέβαια, καί έματειρικά καί λογικά. Ση-
μαίνει δμως δτι πρέπει νά προσεγγίσουμε μέ διαφορετικό
τρόπο τό ζήτημα της μετάβασης. Χρειάζεται πρώτα νά κά-
νουμε μιά διάκριση μεταξύ άλλαγής μέσω άποσύνθεσης
καί έλεγχόμενης άλλαγής, δ,τι ό Σαμίρ Ά μ ί ν έχει ονομάσει
διάκριση μεταξύ «παρακμής» καί «έπανάστασης», άνάμε-
σα δηλαδή στό είδος τής «παρακμής» πού, όπως υποστηρί-
ζει, συνέβη μέ τήν πτώση τής Ρώμης (καί δπως ισχυρίζεται
συμβαίνει σήμερα) καί έκείνη, τήν πλέον έλεγχόμενη άλλα-
γή, πού συνέβη μέ τό πέρασμα άπό τόν φεουδαλισμό στόν
καπιταλισμό.
Αέν άρκει δμως μόνο αύτή ή διάκριση. Γιατί, δπως μόλις
ύποστηρίξαμε, δέν έξυπακούεται δτι οι έλεγχόμενες άλλα-
γές (οι «έπαναστάσεις» του Άμίν) είναι «προοδευτικές».
Πρέπει επομένως νά κάνουμε μιά διάκριση άνάμεσα στό
είδος του διαρθρωτικού μετασχηματισμού πού θά άφήσει
δπως είναι (καί πιθανόν θά αύξήσει) τήν πραγματικότητα
τής έκμετάλλευσης τής έργασίας, καί σ' έκείνο τό είδος
πού θά έξαλείψει τήν έκμετάλλευση ή τουλάχιστον θά τήν
έλαττώσει ριζικά. Αύτό σημαίνει δτι τό πολιτικό πρόβλη-
μα τών καιρών μας δέν είναι τό αν θά ύπάρξει μετάβαση
άπό τόν ιστορικό καπιταλισμό σέ κάτι άλλο. Αυτό είναι

τόσο βέβαιο, δσο μπορούμε νά είμαστε βέβαιοι για τέτοια
πράγματα. Τό πολιτικό πρόβλημα των καιρών μας είναι τό
αν αυτό τό άλλο, ή έκβαση της μετάβασης, θά είναι κάτι
εντελώς διαφορετικό άπ' αυτό πού έχουμε τώρα, άν θά εί-
ναι πρόοδος.
Ή πρόοδος δέν είναι οΰτε δεδομένη οΰτε αυτονόητη.
'Αγωνιζόμαστε γι' αυτήν. Καί ή μορφή πού παίρνει ό άγώ-
νας μας δέν είναι σοσιαλισμός κατά καπιταλισμού, άλλά
μετάβαση πρός μιά σχετικά άταξική κοινωνία κατά μετά-
βασης πρός κάποιο νέο, ταξικά προσδιορισμένο τρόπο πα-
ραγωγής (πού είναι διαφορετικός άπό τόν ιστορικό καπι-
ταλισμό, άλλά δχι κατ' άνάγκη καλύτερος).
Οι έπιλογές πού έχει μπροστά της ή παγκόσμια άστική
τά|η δέν είναι διατήρηση του καπιταλισμού ή αυτοκτονία.
Είναι, άπό τή μιά μεριά, μιά «συντηρητική» στάση πού θά
καταλήξει στή συνέχιση της άποσύνθεσης του συστήματος
καί στόν παρεπόμενο μετασχηματισμό πρός μιά άβέβαιη
άλλά πιθανότατα πιό ίσονομιστική τάξη πραγμάτων καί,
άπό τήν άλλη μεριά, σέ μιά τολμηρή προσπάθεια νά έλεγ-
χθεϊ ή διαδικασία της μετάβασης, μιά προσπάθεια κατά
τήν οποία ή άστική τάξη θά περιβληθεί μέ «σοσιαλιστική»
άμφίεση καί θά προσπαθήσει νά δημιουργήσει ένα έναλλα-
κτικό ιστορικό σύστημα πού νά άφήνει άνέπαφη τή διαδι-
κασία εκμετάλλευσης της παγκόσμιας εργατικής δύναμης,
πρός όφελος μιας μειοψηφίας.
Μέσα άπ' αυτό τό πρίσμα τών ρεαλιστικών πολιτικών
έναλλακτικών λύσεων πού άνοίγονται μπροστά στήν παγ-
κόσμια άστική τάξη είναι πού πρέπει νά άποτιμήσουμε τήν
ιστορία καί του παγκόσμιου σοσιαλιστικού κινήματος καί
εκείνων τών κρατών, δπου σοσιαλιστικά κόμματα άνέβη-
καν στήν εξουσία μέ τόν ένα ή μέ τόν άλλο τρόπο.
Τό πρώτο καί πιό σημαντικό πράγμα πού πρέπει νά θυ-
μόμαστε σέ κάθε υπολογισμό τέτοιου είδους είναι δτι τό
παγκόσμιο σοσιαλιστικό κίνημα -πράγματι, δλες οί μορφές
τών άντισυστημικών κινημάτων- δπως καί δλα τά επανα-
στατικά ή/καί σοσιαλιστικά κράτη είναι, αυτά καθεαυτά.
αυτούσια προϊόντα του ιστορικού καπιταλισμού. Δεν ήταν

δομές εξω άπό τό ιστορικό σύστημα, άλλά τό άπόκριμα
διαδικασιών μέσα σ' αύτό. Γι' αύτό άντανακλούσαν δλες
τις άντιφάσεις καί τούς περιορισμούς τού συστήματος. Δέν
θά μπορούσαν καί δέν μπορούν νά κάνουν διαφορετικά.
Τά λάθη τους, τά δρια των δυνατοτήτων τους, οι άρνητι-
κές τους ενέργειες άποτελούν μέρος τού ισολογισμού τού
ιστορικού καπιταλισμού, καί δχι κάποιου υποθετικού
ιστορικού συστήματος, κάποιας σοσιαλιστικής τάξης
πραγμάτων, πού δέν έχει άκόμη δημιουργηθεί. Ή σφοδρό-
τητα στήν εκμετάλλευση της εργασίας στά επαναστατικά
ή/καί σοσιαλιστικά κράτη, ή στέρηση των πολιτικών ελευ-
θεριών, ή διατήρηση τού σεξισμού καί τού ρατσισμού, όλα
αυτά έχουν πολύ περισσότερο νά κάνουν μέ τό δτι τά κρά-
τη αυτά συνεχίζουν νά βρίσκονται τοποθετημένα σέ περι-
φερειακές καί ήμιπεριφερειακές ζώνες της καπιταλιστικής
κοσμοοικονομίας, καί λιγότερο μέ τό δτι άποτελούν τά
ιδιάζοντα χαρακτηριστικά ένός νέου κοινωνικού συστήμα-
τος. 'Ό,τι ψιχία ήταν στόν ιστορικό καπιταλισμό διαθέσι-
μα γιά τήν εργατική τάξη ήταν συγκεντρωμένα στίς ζώνες
τού κέντρου. Κι αυτή ή δυσαναλογία είναι άληθινή.
Επομένως, ή άποτίμηση καί τών άντισυστημικών κινημά-
των καί τών καθεστώτων στή δημιουργία τών οποίων συ-
νέβαλαν, δέν μπορεί νά υπολογιστεί άπό-τήν πλευρά τών
«καλών κοινωνιών» πού έχουν ή δέν έχουν δημιουργήσει.
Μπορούν νά εκτιμηθούν αισθητά μόνο αν θέσουμε τό ερώ-
τημα πόσο έχουν συνεισφέρει στόν παγκόσμιο άγώνα, γιά
νά διασφαλίσουν δτι ή μετάβαση άπό τόν καπιταλισμό εί-
ναι μετάθεση πρός μιά ίσονομιστική σοσιαλιστική τάξη
πραγμάτων. Σ' αύτό τό σημείο ό άπολογισμός άναγκαστι-
κά περιπλέκεται περισσότερο, άπό τόν τρόπο πού λειτουρ-
γούν οι ϊδιες οί άντιφατικές διαδικασίες. Ό λ ε ς οι θετικές
πιέσεις έχουν καί άρνητικές καί θετικές έπιπτώσεις. Κάθε
εξασθένιση τού συστήματος σέ κάποιο σημείο τό δυναμώ-
νει σέ άλλα. Ό χ ι δμως άναγκαστικά στόν ϊδιο βαθμό!
Έ δ ώ βρίσκεται δλο τό πρόβλημα.
Δέν υπάρχει άμφιβολία δτι ή μεγαλύτερη συνεισφορά τών
άντισυστημικών κινημάτων πραγματοποιείται κατά τις φά-

σεις των κινητοποιήσεών τους. Με την οργάνωση των εξε-
γέρσεων, τη μεταμόρφωση της συνείδησης, γίνονται άπε-
λευθερωτικές δυνάμεις· ή συμβολή των μεμονωμένων κινη-
μάτων γίνεται μέ τον χρόνο δλο καί μεγαλύτερη, μέσα από
τόν άνατροφοδοτούμενο μηχανισμό της ιστορικής γνώσης.
'Από τή στιγμή πού τά κινήματα αυτά άποκτούσαν πολι-
τική δύναμη στίς κρατικές δομές, άρχιζαν νά άντιμετωπί-
ζουν περισσότερα προβλήματα, έπειδή καί οι εξωτερικές
καί οι έσωτερικές πιέσεις πού δέχονταν γιά νά καταπνί-
ξουν τίς άντισυστημικές τάσεις αυξάνονταν μέ γεωμετρική
πρόοδο. Αυτό, ώστόσο, δέν σημαίνει δτι ό ισολογισμός
ενός τέτοιου είδους «ρεφορμισμού» καί «ρεβιζιονισμού»
είναι εντελώς άρνητικός. 'Ώς ενα βαθμό τά κινήματα ήταν
πολιτικοί κρατούμενοι της ιδεολογίας τους καί, κατά συ-
νέπεια, άντικείμενα οργανωμένων πιέσεων καί άπό τή με-
ριά τών άμεσων παραγωγών μέσα στό επαναστατικό κρά-
τος καί άπό τή μεριά τών άντισυστημικών κινημάτων εξω
άπ' αυτό.
Ό πραγματικός κίνδυνος έμφανίζεται αυτήν άκριβώς τή
στιγμή, τώρα πού ό ιστορικός καπιταλισμός παρουσιάζει
τήν πιό ολοκληρωμένη καί άποκαλυπτική του όψη - τή συ-
νεχή έπέκταση της εμπορευματοποίησης τών πάντων, τήν
αυξανόμενη ισχύ της παγκόσμιας οικογένειας τών άντισυ-
στημικών κινημάτων, τήν άδιάκοπη ορθολογική οργάνωση
της άνθρώπινης σκέψης. Είναι αυτή ή ολοκληρωμένη καί
άποκαλυπτική όψη πού θά επιταχύνει τήν κατάρρευση του
ιστορικού συστήματος τό όποιο έχει ευδοκιμήσει έπειδή ή
λογική του είχε γίνει μέχρι σήμερα μόνο εν μέρει άντιλη-
πτή. Καί άκριβώς τή στιγμή πού καταρρέει, καί άκριβώς
έπειδή καταρρέει, ή κουστωδία τών δυνάμεων της μετάβα-
σης θά φαίνεται δλο καί πιό έλκυστική καί γι* αυτό ή έκ-
βαση θά είναι άκόμη πιό άβέβαιη. Ό άγώνας γιά τήν έλευ-
θερία, τήν ισότητα καί τήν άδελφοσύνη συνεχίζεται, σύν-
τροφοι, καί ό πυρήνας του άγώνα θά εντοπίζεται δλο καί
περισσότερο μέσα στήν παγκόσμια οικογένεια τών ϊδιων
τών άντισυστημικών δυνάμεων.
Ό κομμουνισμός είναι Ουτοπία (ου τόπος), δεν υπάρχει.

Είναι ή ενσάρκωση δλων των θρησκευτικών μας έσχατολο-
γιών: ό ερχομός του Μεσσία, ή Δευτέρα Παρουσία του
Χριστού, ή Νιρβάνα. Δεν είναι ιστορική προοπτική, είναι
ή τρέχουσα μυθολογία. Σέ άντίθεση πρός αυτόν, ό σοσια-
λισμός είναι ενα πραγματοποιήσιμο ιστορικό σύστημα, ενα
σύστημα πού ϊσως κάποια μέρα καθιερωθεί στόν κόσμο.
Ό «σοσιαλισμός» πού διακυρήσσει δτι είναι μιά «προσω-
ρινή» στιγμή μετάβασης πρός τήν ουτοπία, δέν έχει νόημα.
Μόνο ενας συγκεκριμένος ιστορικός σοσιαλισμός εχει νόη-
μα, ό σοσιαλισμός πού άνταποκρίνεται στά έλάχιστα δια-
κριτικά γνωρίσματα ένός ιστορικού συστήματος πού
προωθεί στό έπακρο τήν ισότητα καί τή δικαιοσύνη, ό σο-
σιαλισμός πού αυξάνει τήν έξουσία της άνθρωπότητας πά-
νω στή ζωή της (δημοκρατία), καί άπελευθερώνει τή φαν-
τασία.
TO ΒΙΒΛΙΟ TOY ΙΜΜΑΝΟΤΕΛ ΒΑΛζΥΕΡΣΤΑΪΝ
«ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ»
ΦΩΤΟΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΦΩΤΟΚΥΤΤΑΡΟ ΕΠΕ
ΥΜΗΤΤΟΥ 219 ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΤΟ ΛΙΘΟΓΡΑΦΕΙΟ
ΑΦΟΙ ΧΡΥΣΟΧΟΥ, ΣΤΥΜΦΑΛΙΑΣ 8 ΠΕΡΙΣΤΕΡΙ
ΤΟΝ ΝΟΕΜΒΡΙΟ ΤΟΥ 1987 ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΘΕΜΕΛΙΟ.
Η ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ ΕΓΙΝΕ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΟΔΩΡΟ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟ
ΚΑΙ ΠΑΝΤΕΛΗ ΡΟΔΟΠΟΥΛΟ ΚΑΙ Η ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ
ΚΑΙ ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΝΑ ΜΑΛΙΚΙΩΣΗ.
ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΚΕΨΗ - ΚΡΙΤΙΚΗ
ΝΙΚΟΣ ΠΟΥΛΑΝΤΖΑΣ
• Πολιτική εξουσία καί κοινωνικές τάξεις - τ.2
• Οί κοινωνικές τάξεις στό σύγχρονο καπιταλισμό
• Τό κράτος, ή έξουσία, ό σοσιαλισμός
• Προβλήματα τοϋ σύγχρονου κράτους
καί του φασιστικού φαινομένου
ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΒΕΪΚΟΣ
• Προλεγόμενα στή φιλοσοφία
• 'Ιστορία καί φιλοσοφία
• Θεωρία καί μεθοδολογία της 'Ιστορίας
ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΝΟΥΤΣΟΣ
Κάρλ Μάρξ ό κριτικός της ιδεολογίας
ΛΟΥΪ ΑΛΤΟΥΣΕΡ
• Θέσεις
• 'Απάντηση στόν Τζών Αιούις
ΑΟΥΪ ΑΡΑΓΚΟΝ
Μ' άνοιχτά χαρτιά
ΒΕΑΚΟ ΒΛΑΧΟΒΙΤΣ
Επανάσταση καί δημιουργία
ΚΡΙΣΤΙ ΜΠΥΣΙ-ΓΚΛΥΚΣΜΑΝ
Ό Γκράμσι καί τό κράτος
Κ. ΜΠΥΣΙ-ΓΚΛΥΚΣΜΑΝ - ΓΚΕΡΑΝ ΘΕΡΜΠΟΡΝ
Ή σοσιαλδημοκρατική πρόκληση
ΖΑΚ ΓΚΥΓΙΩΜΩ
Κυβερνητική καί διαλεκτικός υλισμός
ΠΙΕΤΡΟ ΙΓΚΡΑΟ
Μάζες καί έξουσία
ΓΚΕΟΡΓΚ ΛΟΥΚΑΤΣ
Ή "ψυχή καί οί μορφές
ΑΝΤΑΜΣΑΦ
Φιλοσοφία τού άνθρωπου
ΟΥΜΠΕΡΤΟ ΤΣΕΡΟΝΙ
Κρίση τού Μαρξισμού;
ΕΡΝΕΣΤ ΦΙΣΕΡ
Ή αναγκαιότητα της τέχνης
« Ό ιστορικός ΐίάπιταλισμός, τό ξέρουμε .καλά, ήταν Προμηθεϊ-
κός στίς φιλοδοξίες τόυ. Παρόλο πού ή επιστημονική καί τε-
χνολογική έξέλιξη αποτελούσε πάντα ένα αδιάλειπτο στοιχείο
της ανθρώπινης ιστορικής δραστηριότητας, είναι μόνο μέ τόν
ιστορικό καπιταλισμό πού ό Προμηθέας, πάντα παρών, έμεινε
"χωρίς δεσμά", κατά τή διατύπωση τοϋ Ό3νί(1 Landes. Ή βα-
σική συλλογική παράσταση πού έχουμε σήμερα γιά τήν έπιστη-
μονική κουλτούρα τοϋ ιστορικού καπιταλισμού είναι δτι τήν
εισηγήθηκαν άνθρωποι μέ ευγενείς πόθους εναντίον τής τυφλής
αντίστασης των δυνάμεων τής "παραδοσιακής", μή επιστημο-
νικής κουλτούρας. Τόν δέκατο έβδομο αιώνα ήταν ό Γαλιλαίος
εναντίον τής Εκκλησίας- τόν εικοστό, ό "εκσυγχρονιστής"
εναντίον τού μουλά. Σέ δλα τά σημεία, -εμφανιζόταν νά είναι ή
"λογική" άντιμέτωπη μέ τή "δεισιδαιμονία" καί ή "ελευθερία"
μέ τήν "Ιδεολογική καταπίεση". Κάτι πού θεωρήθηκε πα-
ράλληλο -ακόμη καί ταυτισμένο- μέ τήν εξέγερση στή σκηνή
τής πολιτικής οικονομίας, δηλαδή μέ τόν άστρ επιχειρηματία
εναντίον τού αριστοκράτη γαιοκτήμονα.4.». .
Μέ τόν «'Ιστορικό Καπιταλισμό» έρχεται κανείς σέ επαφή μέ
τίς κεντρικές θεωρητικές συλλήψεις τοϋ Ίμμάνουελ Βαλλερ-
στάιν (πού εκτίθενται αναλυτικά στό βασικό του έργο The Mo-
dern World System, Νέα Υόρκη - Λονδίνο: Academic Press,
1974-1980, vols. 1, 2, καί μέ τή μεθοδολογική του προσέγγιση: ό
καπιταλισμός εξετάζεται ώς ιστορικό σύστημα, ώς ένοποιημένη
ιστορική οντότητα. 'Αποτελεί μιά σημαντική συμβολή στή σύγ-
χρονη σκέ-ψη, έμπλουτίζοντάς την μέ τήν κριτική τής Νεομαρ-
ξιστικής προβληματικής.

Ιστορικός Καπιταλισμός Wallerstein

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ιστορικός Καπιταλισμός Wallerstein

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

'/ιΜΛΝΟΥίΛ B.

1. Η ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΝΤΩΝ:

2. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΣΓΣΣΩΡΕΤΣΗΣ:

Ή μετάφραση τοϋ «Ιστορικού Καπιταλισμού» εμφάνισε

σηκές διατυπώσεις, ώστόσο, θά μπορούσαν νά υπήρχαν

συνδέονται μέ σχέσεις συγγενικής μορφής αναγκαστικά^

Τό βιβλίο αυτό όφείλει άμεσα την καταγωγή τον σέ δύο

ταΐα, ήταν τό νά όώ τόν καπιταλισμό ώς ιστορικό σύστη-

ιστορικές εναλλακτικές λύσεις που έχουμε μπροστά μας.

Η ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΝΤΩΝ:

Ό καπιταλισμός είναι πρώτα άπ' δλα και πάνω άπ' δλα

μη άναλωθει· άλλά άν αυτό ήταν δλο, τότε όλα τα ιστορικά

στήματα, ή μακρόχρονη και περίπλοκη διαδικασία της

θά έκανε χρήση ό παραγωγός, τό δίκτυο των διανομέων,

συνέβαινε συχνά). Πράγματι, δπως θά δούμε, πολλές φο-

θώρια, παρά μικρότερο μέρισμα σέ ένα μεγαλύτερο ολικό

σέ ποιό βαθμό ή προσωπική άντιληψη του καθένα για τό

Κάνοντας αυτήν την περιγραφή για τόν ιστορικό καπιτα-

στη σοσιαλιστική θεωρία, μ' αυτές τις πράξεις, καί ώς

όποιες ό παραγωγός πουλά. Ή επέκταση της παραγωγής

κό κόστος του προϊόντος γιά τόν παραγωγό. Σέ περίπτωση

άνανέωσης· όμως, ένας τέτοιου είδους χρονικός διακανο-

άναλογία των μισθωτών εργατών θεωρείται δτι είναι άρκε-

προχωρούσε ή έμπορευματοποιηση, μειωνόταν.

προσφέρουν οι άντρες διαφορετική έργασία άπό τις γυναί-

ήταν εκτεταμένη, άλλα και περιορισμένη, ταυτόχρονα. Για

νήθως κανείς τή λογική άπόφαση νά δεχτεί μιά εργασία

Επιτρέψτε μου νά πώ αμέσως πώς είναι πολύ άμφίβολο

άπό την άπλουστευτική εικόνα πώς ή «άγορά» είναι ενα

περισσότερους συνδετικούς κρίκους στήν έμπορευματική

ταλιστικό σύστημα, ωστόσο, οποιεσδήποτε διαφοροποιή-

ζοντας άπό δποια πραγματική διαφοροποίηση υπάρχει

νών γίνονταν ή παρέμεναν σχετικά ανίσχυροι. Μπορούσαν

φέροντα κάθε έπιχειρηματία και τά συλλογικά συμφέροντα

σημαίνει πώς εχει κάνει μια πολύ παράξενη άνάγνωση του

ρηματιες πού εϊτε άποσύρθηκαν οριστικά ή μηχανοποίη-

ευημερίας των κατοίκων τους. Άλλα τό νά ονομάσουμε

λιτικές πιέσεις της εργατικής δύναμης καί εν μέρει πι-

κεφαλαίου στα πλαίσια της ιστορικής πόλωσης στην κατα-

έν μέρει γιατί συχνά στερούνταν τα άπαραίτητα χρήματα

σιμότητας στην κοσμοοικονομια, γίνεται φανερό ότι ή

στε δλοι μας άπό τήν αύτοεπιβεβαιωνόμενη ιδεολογία της

συνοχή τού ιστορικού της συστήματος καί τή σχετική κα-

Είναι δμως προφανές δτι μιά τέτοια προοπτική θά προκά-

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗΣ:

Ή ατέρμονη συσσώρευση του κεφαλαίου ώς αυτοσκοπός

πού έννοούμε όταν λέμε δτι ό ιστορικός καπιταλισμός εί-

Ό ρόλος της κρατικής έξουσιας γιά τις οικονομικές δια-

στους μηχανισμούς αυτής της λειτουργίας, αλλάζοντας,

ρούσε την πολιτική των κρατών για τά σύνορα. Επιπλέον,

κρατικές δομές σφετερίστηκαν αυτό τό δικαίωμα για να

κής δύναμης, οχι μόνο διαμέσου των συνόρων, άλλά καί

κρατικών έσόδων. Δεύτερο, ή φορολογία, ώς ποσοστό της

νήσεις είχαν τή δυνατότητα νά συσσωρεύουν μεγάλα ποσά

1. Ένν. ή φάση ερευνάς γιά τήν ανάπτυξη του προϊόντος (Σ.τ.Μ.).

πως άμήχανες γιά αυτές τις δραστηριότητες και έπιδίωκαν

ιεραρχημένα μέ τό κριτήριο της άποτελεσματικής εξου-

σία του κράτους. Τό σύγχρονο κράτος δεν υπήρξε ποτέ μιά

σέ πιέσεις για νά μετατραπεί τό διακρατικό σύστημα σε

τερο άπό πολιτική ιδεολογία μπορεί νά άποδειχθεϊ άν έξε-

των τελευταίων. Κάθε μια άπ' αυτές τις ήγεμονίες ήταν

τική γιά νά σχηματίσουμε μια αντίληψη πάνω στο πώς

άποτέλεσμα, και επομένως ή ένταση ήταν αναγκαστικά συ-

έργατικής τάξης, χρησιμεύοντας σαν ένας βάναυσος κώδι-