ELEMENTI I UREDJAJI NAFTNIH I GASNIH INSTALACIJA

Opšte stručni, izborni / obavezni (Gasna tehnika)

Eksploatacija tečnih i gasovitih mineralnih sirovina - V - semestar

fond - 2 + 1

4 ESPB

Naučna oblast – Naftno rudarstvo, mehanizacija i automatizacija u rudarstvu

Docent dr Miloš Tanasijević, dipl.ing. rudarstva

Asistent mr Marija Živković, dipl.ing. mašinstva

Cilj kursa: Kurs predstavlja proširenje kursa Mašinskih elemenata iz III semestra, iz oblasti
upravo elemenata naftnih i gasnih instalacija, odnosno procesne tehnike. Studenti pri tome
stiču neophodna teorijska znanja iz oblasti cevnih vodova, cevne armature itd., kao i iz
sudova pod pritiskom. Aktivno znanja je ovde od izuzetne važnosti i upravo zbog toga se i
ocena studenata najviše bazira na odbrani projektnih radova i završnom ispitu koji je takodje
sastavljen od računskih zadataka.

- Literatura:
- Dušan Vitas, Milan Trbojević, Mašinski elementi I deo, '' Naučna knjga'', Beograd, više
izdanja.
- Stojan Sedmak, Elementi mašina i aparata, TMF, Beograd, više izdanja.
- Milosav Ognjanović, Mašinski elementi, Mašinski fakultet, Beograd 2006.
- Slobodan Ivković, Mašinski elementi, priručnik za vežbe, izdanje Rudarsko-geološki fakultet,
1988.
- Božidar Prstojević, Nenad Djajić, Merenje i regulacija prirodnog gasa, izdanje Rudarsko-
geološki fakultet 1995.
- Božidar Prstojević, Nenad Djajić, Vojislav Vuletić, Distribucija prirodnog gasa, izdanje
Rudarsko-geološki fakultet 2005.
- M. Bogner, M. Isailović, Prirodni gas, ETA Beograd, 2005.
- Strelec, ..., Plinarski priručnik, Energetika marketing, Zagreb. 1995.

1
Način ocenjivanja:

15, 14, 13, 12 / 15 radnih nedelja 10

10, 11 / 15 radnih nedelja 9
8, 9 / 15 radnih nedelja 8
7 / 15 radnih nedelja 7
6 / 15 radnih nedelja 6
U toku semestra

Pohadjanje
5 / 15 radnih nedelja 5 0-10
predavanja
4 / 15 radnih nedelja 4
3 / 15 radnih nedelja 3
2 / 15 radnih nedelja 2
1 / 15 radnih nedelja 1
0 / 15 radnih nedelja 0
I projekat 0-30
Projekat II projekat 0-30 0-60

Završni ispit (pismeni 2 računska zadatka, 2 školska časa) 0-30

Ukupan broj bodova 0-100
Bodovno vrednovanje Ocena ECTS ocena
0-50 5 F
51-60 6 E
61-70 7 D
71-80 8 C
81-90 9 B
91-100 10 A

2
 - Elementi za transport fluida gde spadaju cevovodi i oprema cevovoda (armatura);
- Elementi za čuvanje fluida gde spadaju sudovi pod pritiskom i rezervoari;

Elementi – Uređaji – Mašine - Industrijska postrojenja

CEVOVODI

- Vrsta fluida ..... naftovodi i gasovodi.

- Materijal cevovoda

Na izbor materijala utiču: radni uslovi u kojima će cevovod biti eksploatisan, tj:
- Mehaničko opterećenje – naponi. Usled: pritiska fluida koji se transportuje; težine
cevovoda, fluida, armature, izolacije; usled temperaturnih dilatacija.
- Radna temperatura - ponašanje materijala na različitim temperaturama.
- Hemijski sastav fluida koji se transportuju.
- Cena.

Čelik, liveno gvožđe, čelični liv; ..... izrada cevi: šavne, bešavne, livene.

Čelične cevi – čelik je osnovni materijal za izradu cevi. Zbog veće jačine materijala lakše su
od livenih i jeftinije. Mogu biti vrlo dugačke i preko 16 m, što znatno smanjuje broj nastavaka.
Koriste se za veliki broj različitih fluida i različite nominalne pritiske. Prečnici su obično 4 do
3000 mm. Za uobičajene čelike preporučene radne temperature su do 435 0 C. Za više
temperature koriste se legirani čelici (Cr i Mo).
Podložne su koroziji (neophodno korišćenje zaštitnih prevlaka).

Po tehnologiji dobijanja razlikuju se:

- Cevi sa uzdužnim sastavkom ili uzdužnim šavom: zakovane, zavarene, zalemljene ili
presavijene pa stisnute (falcovane). Šav može biti i spiralno izrađen u odnosu na
uzdužnu osu cevi. Šav može biti sučeoni (za manje radne pritiske) ili preklopni
(kotlovske cevi)
- Cevi bez šava, koje mogu biti: valjane i vučene. Vučene mogu biti i drugih porečnih
preseka, sem kružnog.

Šavna cev s uzdužnim šavom nastaje sučeonim zavarivanjem hladno pripremljenih limova,
traka, pomoću jednog od sledećih načina zavarivanja:

a) Elektrozavarivanje

Podužni šav se može zavariti elektrootpornim zavarivanjem i elektroindukcijskim

zavarivanjem bez dodatka stranog metala. Zavareni šav ovim metodama zavarivanja kod cevi
kvaliteta iznad X - 42 mora biti termički obrađen posle zavarivanja uz minimalnu temperaturu
od 5380C. Za kvalitet X - 42 i ispod toga zavareni šav se slično termički obrađuje ili se cev
mora proizvesti na takav način da nikakav odtemperirani martenzit ne ostane.

3
 b) Zavarivanje uronjenim lukom

Podužni šav se izrađuje automatski zavarivanjem uronjenim lukom. Pri tome najmanje jedan
var mora biti na unutrašnjoj strani i najmanje jedan var na spoljnoj strani.

c) Elektrolučno zavarivanje pod zaštitnim gasom

Podužni var se izrađuje kontinualnim postupkom elektrolučnog zavarivanja pod zaštitnim

gasom. Mora biti najmanje jedan var na unutrašnjoj strani i najmanje jedan var na spoljnoj
strani cevi. Ovim postupkom zavarivanja spajanje krajeva cevi se ostvaruje zagrevanjem
pomoću luka između elektrode i površine cevi, elektoroda se topi i obavlja popunjavanje
prostora kojim se ostvaruje spajanje krajeva cevi. U područje električnog luka se dovodi
zaštitni gas, tako da je električni luk izolovan od spoljne atmosfere. Ovaj postupak se zove
MIG (metal inert gas) kada se upotrebljava neutralan gas kao zaštitni gas, npr. argon, a ako
se upotrebljava aktivni gas, na primer CO2, onda se postupak naziva MAG (metal activ gas).
Zaštitni gas štiti zavarni metal od oksidacije ili od zagađenja okolne atmosfere.

d) Zavarivanje kombinacijom zavarivanja pod zaštitom gasa (MIG) i zavarivanja

uronjenim lukom

Kod ovog postupka zavarivanja podužni šav se izvodi prvo postupkom zavarivanja pod
zaštitom gasa, a potom sledi zavarivanje postupkom uronjenog luka.

Spiralno zavarene cevi imaju spiralno izveden šav, pomoću automatskog zavarivanja
uronjenim lukom. Mora da postoji najmanje jedan var na unutrašnjoj strani i najmanje jedan
var na spoljnoj strani.

Postoje cevi koje su proizvedene postupkom kod koga se podužni šav izvodi kovačkim
zavarivanjem. Kod ovih cevi, krajevi lima, trake, pre spajanja se zagrevaju do temperature
zavarivanja, a potom se mehanički pritiskom postiže spajanje krajeva. Ovim postupkom se
proizvode cevi samo za GRAD-A-25.

Cevi koje podležu ovoj specifikaciji, izuzev kovačko zavarenih, se isporučuju u

neekspandiranom stegnutom ili hladnoekspandiranom stanju, sem ako kupac traži drugačije.

U tablici je prikazan proces proizvodnje cevi prema kvalitetu cevi.

Kvalitet čelika
Proces proizvodnje X - 42
A - 25 AiB
do X - 80
1. Bešavne cevi x x x
2. Kovački zavarene cevi x
3. Podužno zavarene cevi sa eleketričnim zavarivanjem x x x
4. Podužno zavarene cevi sa uronjenim lukom x x
5. Podužno zavarene cevi MIG postupkom x x
6. Podužno zavarene cevi kombinovanim zavarivanjem x
7. Spiralno zavarene cevi x x
8. Cevi sa dva podužna šava x x

4
Čelik od koga se proizvode cevi je čelik dobijen iz Simens Martenovih peći i električnih peći,
Besemerov ili bazičnooksidiran čelik.

Cevi od livenog gvožđa – otpornije su na koroziju od čeličnih, mogu da izdrže pritiske do 16

bar-a, u slučaju većih pritisaka koristi se čelični liv. Obično se izrađuju sa obodom i sa
naglavkom. Najčešće se koristi SL 14, mogu da izdrže pritiske do 160 bar-a. Livenjem u
pesku se rade od 40 do 1200 mm, a centrifugalnim livenjem 80 do 500 mm. maksimalne
dužine su 4 pa čak i 5 m, za najveće prečnike.

Cevi od: mesinga, bakra, olova, aluminijuma, titana.

Cevi od plastičnih masa, gume

Kod transporta gasa koriste se isključivo čelične cevi za pritiske preko 4 bara i polietilenske
za niže pritiske. Polietilenske cevi mogu da se koriste na temperaturama od -65 do 80 o C.
Zatezna čvrstoća polietilena je između 12 i 35 MPa, u zavisnosti od tipa polietilena, a
izduženje može preći i 150 % (pa čak i do 1000 %). Gustina je ok 0,9 kg/dm3. Polietilen se
dobro mehanički obrađuje i zavaruje, sklon je puzanju i sakupljanju statičkog elektriciteta.
Postojan je i prema kiselinama i alkalijama i dosta je providan.

Cevi od keramike, stakla...

NASTAVLJANJE I OBLIKOVANJE CEVI

Cevne instalacije pored cevi poseduju i elemente koji služe za oblikovanje cevovoda i
instalacije. Promena pravca u cevovodima se postižu ugradnjom lukova, izdvajanje usputnih
vodova iz glavnog cevovoda se postiže ugradnjom T komada koji mogu biti pravi i
redukovani. Promena prečnika cevovoda se izvodi ugradnjom koncentričnih ili ekscentričnih
reducira. Ugradnja manjih izvoda na nekom cevovodu se postiže preko zavarnih komada
(weldolet).

Zatvaranje krajeva cevi se obavlja zavarnim kapama. Svi ovi elementi su poznati pod
zajedničkim nazivom fitinzi.

Fitinzima se spajaju cevi istog ili različitog materijala pri čemu se u izboru fitinga odnosno
specifikaciji za nabavku moraju dati kvaliteti materijala cevi koje se spajaju kao i njihove
osnovne dimenzije. Materijali koji se koriste za proizvodnju fitinga moraju biti kompatabilni u
pogledu otpornosti i zavarljivosti sa cevima u koje se ugrađuju.

Posebnu grupu cevnih elemenata čine prirubnice. Na narednim slikama su prikazane vrste
prirubnica koje se koriste u cevnim instalacijama. Prirubnice se proizvode prema standardima
koji su klasifikovali ove proizvode prema pritisku.

Livene cevi se često nastavljaju prirubnicama sa grlom:

5
Pored prirubnica sa grlom koje je izliveno izjedna sa cevi, koriste se i druge vrste
prirubnica koje mogu biti zavarene za cev, ili spojene na neki drugi način.

6
Standard ASA B 16.5, čelične kovane prirubnice definiše na sledeći način:

7
Između dve prirubnice stavljaju se zaptivači. Primena zaptivača od gume ili kartona
pogodna je za pritiske do 25 bara i temperature do 40o C, a za složenije radne uslove
koriste se metalno-azbestni zaptivači, teflonski i drugi.

Vodeća upuštena površina omogućava korišćenje nominalno slabijih zaptivača i pri znatno
složenijim radnim uslovima (do 200 bara i 400 o C)

Nastavljanje cevi može da se ostvari i pomoću naglavka. U zazor f se nabija kudelja

natopljena katranom, pa se ova zaptivna masa zalije olovom. Kao zaptivna masa može da
se koristi i gumeni prsten, tada je pokretljivost cevi nešto veća. Ovako spajanje livenih cevi
se koristi za radne pritiske do 16 bara.

Čelične cevi manjih prečnika često se nastavljaju pomoću navojnih parova. Zaptivanje se
može ostvariti pomoću koničnog navoja ili umetanjem kudelje ili PVC trake u cilindrični
navoj.

8
Konstrukcijska rešenja koja se koriste u konstrukcijama predviđenim za brzo i sigurno
sastavljanje, baziraju se isto na navojnom spoju dve cevi. Prikazana su rešenja sa dve
konične površine (gornja slika, pozicije 1. i 2.) i sa sočivastim zaptivačem (donja slika,
pozicija 4). Prsteni 3 i 1 se izrađuju od od legiranog čelika sa Cr, Mo i V, Rm = 800 MPa
Zaptivač se izrađuje od legiranog čelika sa Cr, Rm = 750 MPa. Ovi materijali omogućavaju
primenu na temperaturama od – 40 do 300o C.

Konstrukcija nastavka gumenog creva.

Nastavljanje cevi zavarivanjem.

9
Cevi od plastičnih masa mogu da se nastavljaju lepljenjem i zavarivanjem. Cevi veći prečnika
mogu da se nastavljaju sučeonim zavrivanjem, a za manje prečnika je potrebna spojnica koja
može i da se lepi za cev.

Anker prirubnica predstavlja prirubnicu koja se postavlja na početku i na kraju cevovoda.

Njihova uloga je da apsorbuju određena dilataciona kretanja cevovoda i da se kretanje ne
prenosi na deo cevovoda na površini.

Na izlazu cevovoda iz zemlje ugrađuje se izolaciona prirubnica. Njen je zadatak da elektro-

izoluje deo cevovoda koji se štiti katodno, koji je ukopan i koji se nalazi pod zaštitnim
potencijalom, od dela koji se nalazi na površini. Izolacione prirubnice služe za izolaciju jedne
sekcije cevovoda od druge.

Izolacione prirubnice imaju priključke koji mogu biti sa navojem ili sa krajevima za
zavarivanje. Izolacione prirubnice se najčešće zavaruju za cevovod. Između prirubnica je
postavljena električna izolacija u obliku izolirajućeg obruča, a izolirajući cilindri ostvaruju
kontakt preko zavrtnja. Standardi definišu posebne zahteve prema izolacionom materijalu. Na
slici je dat prikaz izolacione prirubnice.

Na mestima granjanja ili promene pravca koriste se oblikovani nastavci.

10
 - Standardizacija i tipizacija u oblasti cevnih vodova

Osnovni zahtevi u pogledu karakteristika cevi se regulišu standardima. U našoj zemlji se za

čelične cevi koriste JUS standardi i standardi Američkog instituta za naftu (API). Takođe
određenu primenu u našim uslovima nalaze i nemački standardi, DIN.

Osnovu sistema mnogih tehničkih standarda čine standardni (Renarovi) brojevi. Oni su nastali
iz potrebe da se iz prirodnog niza brojeva odaberu izvesni brojevi pogodni za praktičnu
upotrebu. Odabir tih brojeva treba da bude ponekom sistemu, tj. da među njima postoji neka
zakonitost. U praksi se pokazalo da je najprikladniie da se izabere red brojeva sa
geometrijskom progresijom. Za standardne brojeve po ISO (JUS) standardu, usvojeni su
brojevi koji su geometrijskog reda sa količnicima: 5 10 , 10 10 , 20 10 , 40 10 , sa početnim brojem 1.
- red R5 količnika q = 5 10 ≈ 1,6
- red R10 količnika q = 10 10 ≈ 1,25
- red R20 količnika q = 20 10 ≈ 1,12
- red R40 količnika q = 40 10 ≈ 1,06
Na primer standardni brojevi reda R5 od 1 do 10 su: 1 -1,6 – 2,5 – 4 – 6,3 – 10.
Standardni brojevi manji od 1 i veći od 10 dobijaju se deljenjem ili množenjem sa 10, 100 ....

11
 Podešeni
R5 R10 R20 R40
brojevi
1,00 1,00 1,00 1,00
1,06 1,05
1,12 1,12 1,1
1,18 1,15; 1,20
1,25 1,25 1,25 1,2
1,32 1,3
1,40 1,40
1,50
1,60 1,60 1,60 1,60
1,70
1,80 1,80
1,90
2,00 2,00 2,00
2,12 2,1
2,24 2,24 2,2; 2,25
2,36 2,35; 2,4
2,50 2,50 2,50 2,50
2,65 2,6
2,80 2,80
3,00
3,15 3,15 3,15 3,0; 3,2
3,35 3,4
3.55 3,55 3,5; 3,6
3,75 3,8
4,00 4,00 4,00 4,00
4,25 4,2
4,50 4,50
4,75 4,8
5,00 5,00 5,00
5,30
5,60. 5,60 5,5
6,00
6,30 6,30 6,30 6,30
6,70 6,5
7,10 7,10 7,0
7,50
8,00 8,00 8,00
8,50
9,00 9,00
9,50
10,00 10,00 10,00 10,00

Od osnovnih redova mogu da se prave i izvedeni redovi, odabiranjem svakog n-tog člana
osnovnih redova (nevažno od koga se broja počne sa stvaranjem niza). Npr. red R10 je
praktično izvedeni red reda R5, za n = 2, tj. R10 = R5/2.

Količnici izvedenih redova mogu se razlikovati od količnika osnovnih redova standardnih

brojeva. Svaki standardni broj može biti količnik nekog izvedenog reda. Znači red R40 sadrži
sve moguće količnike.

12
 Količnik
R5/n R10/n R20/n R40/n
q
1,06 - - - R40
1,12 - - R20 R40/2
1,18 - - - R40/3
1,25 - R10 R20/2 R40/4
1,32 - - - R40/5
1,40 - - R20/3 R40/6
1,50 - - - R40/7
1,60 R5 R10/2 R20/4 R40/8
1,70 - - - R40/9
1,80 - - R20/5 R40/10
1,90 - - - R40/11
2,00 - R10/3 R20/6 R40/12
2,12 - - - R40/13
2,24 - - R20/7 R40/14
2,36 - - - R40/15
2,50 R5/2 R10/4 R20/8 R40/16
2,65 - - - R40/17
2,80 - - R20/9 R40/18
3,00 - - - R40/19
3,15 - R10/5 R20/10 R40/20
3,55 - - R20/11 R40/22
4,00 R5/3 R10/6 R20/12 R40/24
4,50 - - R20/13 R40/26
5,00 - R10/7 R20/14 R40/28
5,60 - - R20/15 R40/30
6,30 R5/4 R10/8 R20/16 R40/32
7,10 - - R20/17 R40/34

Podešeni brojevi mogu biti zamena za standardne brojeve u nekim slučajevima.

Postoji i izuzetni red, standardni broj R80.

Standardni brojevi pomnoženi, podeljeni ili steponovani standardnim brojevima, daju

standardni broj – približno ili tačno.

Stvaranje nizova veličina, tipizacija, izbor reda standardnih brojeva.

Primer: Potrebno je izabrati n = 6 standardnih unutrašnjih prečnika cevi, za transportovanje

fluida protoka u intervalu od Q min = 7,1 do Q max 71 l/s, i brzinu kretanja fluida v = 2 m/s.

- količnik reda protoka:

Q max 71
qQ = n −1 = 6−1 = 1,5849 ≈ 1,6 ,
Q min 7,1
za ovaj količnik mogu da se biraju (druga tablica) redovi: R5, R10/2, R20/4, R40/8.

Red R20/4 sadrži broj 7,1, tako da se ovaj red bira za izbor protoka:

13
7,1 ...11,2 ... 18,0 ... 28,0 ... 45,0 ... 71,0

- količnik reda unutrašnjih prečnika:

I način:

d 2π 4⋅Q
Q = v⋅ ⇒d =
4 v ⋅π

za n = 1, tj za Q = 7,1 l/s → d = 0,6723 dm = 67, 23 mm

za n = 6, tj za Q = 71 l/s → d = 2,126 dm = 212, 60 mm

Usvajaju se standrdni brojevi (prva tablica): dmin= 67 mm, dmax = 212 mm.

d max 6−1 212

Količnik prečnika: q d = n −1 = = 1,2589 ≈ 1,25
d min 67
za ovaj količnik mogu da se biraju (druga tablica) redovi: R10, R20/2, R40/4.

Red R40/4 sadrži broj 67, tako da se ovaj red bira za izbor prečnika:

67 ...85 ... 106 ... 132 ... 170 ... 212

II način:

Potrebno je odrediti odnos između količnika, u ovom slučaju količnika za protok qQ koji je
poznat i količnika za prečnik qd koji je nepoznat.

Načelno odnos količnika dveju fizičkih veličina odnosi se kao i njihove teorijske definicije, ili
dimenzije. Recimo u odnosu na količnik dužine (u ovom slučaju prečnik) q, mogu da se
definišu i količnici za:
- površine qS= q2
- zapremine qV= q3
- težine qG= q3
- mase qm= q3
- vreme qT= q
- brzinu qv= 1
- ubrzanje qa= q-1
- sile qF= q2
- snagu qP= q2

Za protok (dimenzija - m3 / s) bi bilo: qQ = qV / qT = q2, odnosno qQ = qd2 →

q d = qQ = 1,6 = 1,2649 ≈ 1,25

Dimenzije i materijal šavnih (JUS C.B5.240) i bešavnih cevi (JUS C.B5.221) čeličnih cevi

14
15
Osnovni zahtevi u pogledu kvaliteta proizvodnje cevi prema standardu API - 5L (1988)

- Hemijska svojstva i ispitivanja

Sastav za različite kvalitete cevi utvrđen na osnovu analize uzorka uzetog kašikom treba da
odgovara hemijskim zahtevima datim u tabeli 6.3. Sastav srednjih kvaliteta-grad (nivo

16
otpornosti veći od X-42) treba da odgovara zahtevima dogovorenim između kupca i
proizvođača, i ujedno treba da je u skladu sa zahtevima specificiranim u tabeli 6.3 za cevi.
Pored toga, elementi i njihovo procentualno učešće specificirano u tabeli 6.3 kolone 7, 8, 9 i
drugi elementi mogu biti dodati u bilo koju kategoriju, u bilo koji kvalitet (grad) X-42 ili veći, uz
saglasnost između proizvođača i kupca. Dodavanje ovih inače poželjenih elemenata može
promeniti zavarljivost cevi i zato se mora voditi računa prilikom određivanja količine koja se
može dodati kod konkretne dimenzije i debljine zida.

Analizu uzorka gotovih cevi obavlja proizvođač na uzorcima uzetim iz dve cevi iz svakog
(lota) kontigenta. Rezultati analize se stavljaju na raspolaganje kupcu. Količina koja se
određuje kao kontigent gotovih cevi sa kojih se uzimaju dve cevi radi uzorkovanja je
definisana u zavisnosti od kvaliteta i prečnika cevi.

Hemijske analize se izvode jednom od uobičajenih metoda za određivanje hemijskog sastava,

kao što su spektroskopija, X- zracima, apsorpcija atoma, tehnika sagorevanja.

- Mehanička svojstva i ispitivanja

Mehanička svojstva kvaliteta grada A-25, A, B, X–42, X-46, X-52 , X-56, X-60, X-65, X-70 i X-
80 moraju odgovarati zahtevima u pogledu naprezanja na istezanje specificiranim u tabeli 6.4.
Međukvaliteti, međugradi treba da imaju naprezanje na istezanje prema dogovoru između
kupca i proizvođača, s tim da zahtevi u čvrstoći odgovaraju zahtevima datim u tabeli 2-6. Za
hladno ekspandirane cevi odnos između granice elastičnosti i čvrstoće na istezanje svake
ispitane cevi ne sme preći 0,85, osim za grad X-65 sa debljinom zida cevi iznad 0,375 i za
kvalitete veće od X-65 za sve debljine zida cevi odnos ne sme preći 0,90 izuzev X-80 gde ne
sme preći 0,93. Granica elastičnosti treba da bude naprezanje na istezanje potrebno da se
dobije ukupno izduženje od 0,5% od dužine merenja utvrđene pomoću ekstenzometra.

17
Zahtevi u pogledu naprezanja na istezanje
1 2 3 4 5
Min.
Čvrstoća na
Granica elastičnosti izduženje
istezanje
Grad
min min
Psi max MPa % od 50,8
MPa MPa
A - 25 2500 172 310 - -
A 30000 207 331 - -
B 35000 241 413 - -
X - 42 42000 289 413
X - 46 46000 317 434 - -
X - 52 52000 358 455 - -
X - 56 56000 386 489 - -
X - 60 60000 413 517 - -
X - 65 65000 448 530 - -
X - 70 70000 482 565 - -
X - 80 80000 551 620 827 -

Minimalno izduženje na 50,8mm treba da se utvrdi pomoću jednačine:

e =1942,57 A / U
gde su:
e minimalno izduženje na 50,8mm u procentima zaokruženo na 0,5%.
A presek uzorka uzetog na ispitivanje čvrstoće na istezanje u mm2 baziranna
spoljnjem prečniku i debljini zida zaokruženim na 6,5 mm2.
U specifična čvrstoća na istezanje, MPa

U oblasti mehaničkih ispitivanja, ovim standardom (specifikacijom), je definisano ispitivanje

uzoraka uzetih sa cevi na istezanje, ispitivanje na istezanje uzdužnih uzoraka, ispitivanje na
istezanje poprečnog uzorka, ispitivanje na istezanje šava, ispitivanje na spljoštavanja i
ispitivanje na savijanje.

18
- Hidrostatička ispitivanja
Svaka cev mora izdržati bez curenja, hidrostatička fabrička ispitivanja izvedena najmanje do
specificiranog pritiska ispitivanja poznatog kao "ispitni pritisak". Pritisak ispitivanja za sve
besšavne cevi prečnika 457,2mm (18”) i manje ne sme trajati manje od 5 sekundi. Ispitni
pritisak za šavne cevi prečnika 508mm (20") i veće ne sme trajati manje od 10 sekundi.

Minimalni pritisak ispitivanja treba da bude standardni pritisak ispitivanja ili alternativni pritisak
ispitivanja kao što je dato u sledećoj tablici ili neki srednji ili veći pritisak prema želji
proizvođača ukoliko nije to ograničeno od kupca, ili veći pritisak prema dogovoru između
proizvođača i kupca.

Tablica Procenat od specificirane minimalne granice elastičnosti

Procenat od specificirane minimalne

Grad Spoljni prečnik
granice elastičnosti

A - 25 59/16" 93,66mm 60 -
3/8”
A 2 i veći 60,32mm 60 75
B 23/8” i veći 60,32mm 60 75
X - 42 59/16” i manji 242,88mm 60 75
168,27mm i
do X - 80 65/8” i 85/8" 75 -
203,82
273mm do
103/4” do 18" 85 -
457,2mm
20” i veći 508mm i veći 90 -

Ispitni pritisci koji se primenjuju u fabrici su izračunati pomoću formule:

P = 2000 S t / D
gde su:
P fabrički hidrostatički ispitni pritisak u kPa,
S naprezanje u MPa koje je određeno za različite dimenzije kao određeni procenat
minimalne granice elastičnosti kao što to pokazuje tabela 6.5
t specificirana debljina zida u mm
D specificirani spoljni prečnik u mm

- Dimenzije težine i dužine

Cevi moraju biti isporučene sa spoljnim prečnikom, debljinom zida i težinama.

Spoljni prečnik mora biti u granicama tolerancija specificiranih u datoj tablici. Unutrašnji
prečnik je određen spoljnim prečnikom i tolerancijama za težinu. Cevi kvaliteta X - 42 i većeg,
sa međuprečnicima u odnosu na prečnike date u Prilogu 1 su raspoložive u veličinama
spoljnjeg prečnika od 508mm (20") i većim po dogovoru kupca i proizvođača. Takva cev mora
odgovarati svim zahtevima ove specifikacije i moraju biti odgovarajuće označene.

Svaka dužina cevi treba da bude izmerena da se utvrdi da li odgovara zahtevima u vezi s
debljinom zida. Debljina zida na bilo kom mestu mora biti unutar tolerancija datih u tabeli 6.6
osim za zavarene cevi, kod kojih zavareno područje nije ograničeno plus tolerancijama.
Merenje debljine zida cevi treba da se izvode mehaničkim kaliperom ili pravilno kalibrisanim

19
uređajem za nedestruktivnu kontrolu odgovarajuće tačnosti. U slučaju odstupanja obaviće se
merenja sa mehaničkim kaliperom.

Svaka cev 242,88mm (59/16") spoljnjeg prečnika i većeg prečnika mora se posebno izvagati i
treba utvrditi vagonsku težinu. Cevi spoljnjeg prečnika 114,3mm (41/2") i manje mogu se po
želji proizvođača vagati pojedinačno ili u posebnim buntovima i treba utvrditi vagonsku težinu.
Kao vagonska težina smatra se težina od minimum 8144kg.

Ako se drukčije ne ugovori između kupca i proizvođača, cevi moraju biti isporučene u
dužinama datim u tablici, kako je specificirano u narudžbi za kupovinu. Dužine moraju biti
unutar tolerancija specificiranih u tablici.
Tablica – Tolerancija dužina
Minimalna
Najkraća Najkraća
Najkraća dužina prosečna
dužina u dužina u 95%
90% celokupne dužina
celokupnoj celokupne
isporuke celokupne
isporuci isporuke
isporuke
Cevi sa navojem i spojnicama
jedna dužina 4,88m 5,49m - -
dupla dužina 6,71m - - 10,67m
Cevi sa ravnim krajevima
jedna dužina 2,74m - - 5,33m
dupla dužina 4,27m - 8,0m 10,67m
ako su
40% od
prethodno 75% od
dogovorene
dogovorene - dogovorene -
prosečne
dužine iznad prosečne dužine
dužine
6,1m

Cevi manje od 114,3mm (41/2") spoljnjeg prečnika u kvalitetima grad A - 25, A i B moraju biti
razumno prave. Sve druge cevi moraju biti proverene na pravolinijalnost i odstupanje od
prave linije ne sme preći 0,2% od dužine. Merenje se može izvesti nategnutom žicom, uzduž
cevi učvršćenom na dva kraja, pri čemu se meri najveće odstupanje.

Debljina zida cevi se određuje preko jednačine:

P⋅D⋅S
t=
20 ⋅ f ⋅ V ⋅ T
gde su:
t debljina zida cevi u mm,
P pritisak u Pa
D spoljni prečnik cevi u mm,
S faktor sigurnosti
f granica elastičnosti, MPa,
V faktor zavarenog šava za sve cevi po API -5LX je 1,0
T faktor temperature koji ima vrednost T = 1 za temperature do 1200C

20
Prirubnice
Čelična prirubnica sa grlom za zavarivanje, za nominalni pritisak 40 bara, JUS M.B6.165

21
 Čelična ravna prirubnica za nominalne pritiske do 16 bara, JUS M. B6.182

Lukovi dugog radijusa od 45°, 90° i 180°

22
Za izračunavanje luka od 450 treba težina luka od 900 podeliti sa 2, a težinu luka od 1800 treba množiti težinu.

Lukovi dugog radijusa od 45°, 90° i 180°

Lukovi kratkog radijusa od 90° i 180°

Za izračunavanje približne težine luka 1800 treba izvršiti množenje gornjih vrednosti sa 2.

23
Lukovi kratkog radijusa od 90° i 180°

T-komadi

Kape

24
 - PRORAČUN CEVOVODA

Proračun cevovoda obuhvata:

- potreban prečnik cevi, debljina zida cevi - usvajanje standardne cevi,
- gubici u cevovodu i pritisak na određenim mestima u cevovodu.

Da bi se proračunao cevovod potrebno je poznavati fizička svojstva fluida, pritisak i

temperaturu na određenim mestima, materijalni i energetski bilans strujanja, režim strujanja i
specifične karakteristike strujanja kroz cevovod.

- Fizička svojstva fluida:

m
Gustina ρ= , kg/m3
V

Definisanje fizičkih karakteristika prirodnog gasa zasniva se na razmatranju prirodnog gasa

kao smeše gasova i kao realnog gasa

Zapremina može biti definisanana na uslovima normalnim kada je temperatura 0°C, odnosno
standardnim kada je temperatura 15°C pri čemu je u oba slučaja pritisak isti 101,325 kPa.
Gustina prirodnog gasa može biti apsolutna i relativna.

Apsolutnu gustinu prirodnog gasa na standardnim uslovima možemo odrediti na osnovu

poznavanja zapreminskog udela, odnosno molarnog, komponenti u prirodnom gasu i gustine
komponenti (koje se mogu uzeti iz priloga I), uz primenu jednačine:

ρgs = y1 ⋅ ρ1 + y 2 ⋅ ρ 2 + ... + y n ⋅ ρ n

gde su:
yi - zapreminski udeo komponente "i" u gasu
ρi - gustina komponente "i"

Gustina prirodnog gasa se može odrediti na osnovu poznavanja molekulske mase gasa prema
jednačini:

25
 Mg
ρgs =
Vm
gde su:
Mg - molekulska masa gasa
Vm - molekulska zapremina gasa

Pošto je zapremina jednog kilomola na normalnim uslovima 22,415 m3, a na standardnim

uslovima 23,646 m3 to se na bazi poznavanja molekulske mase može odrediti gustina gasa na
normalnim, odnosno standardnim uslovima.

Gustina gasa na uslovima pritiska i temperature, a koji nisu standardni, odnosno normalni, može
se odrediti preko jednačina stanja.

P mg P m g ⋅ Ru ⋅ T Ru ⋅ T
⋅V = ⋅ Ru ⋅ T ⎯
⎯→ = = ρg ⋅ ⎯→ ρ
⎯
Z Mg Z M g ⋅V Mg

Uvođenjem u jednačinu za broj molova izraz:

mg
N=
Mg
gde su:
mg - masa gasa (kg)
Mg - molekulska masa gasa (kg/kmol)

Polazna jednačina dobija oblik:

mg P⋅Mg P⋅Mg
ρg = = =
V Z ⋅ Ru ⋅ T 8314 ⋅ Z ⋅ T

gde su:
ρg - gustina gasa na uslovima P i T
P - pritisak (Pa)
V - zapremina gasa (m3)
N - broj molova u zapremini V
Ru -univerzalna gasna konstanta (8314 J/kmolK)
T - temperatura (K)

26
 Z - faktor kompresibiliteta

Relativna gustina predstavlja odnos gustine gasa prema gustini vazduha. Ova gustina nalazi
primenu u mnogim tehnološkim proračunima, a izračunava se preko jednačine:

ρgs(n)
ρr =
ρvs(n)

Mg Mg
ρr = =
Mv 28,96
Gde su:

ρr relativna gustina gasa

ρgs(n) gustina gasa na standardnim, odnosno normalnim uslovima
ρvs(n) gustina vazduha na standardnim uslovima, odnosno normalnim uslovima
Mv molekulska masa vazduha(Mv = 28,96 kg/kmol) na normalnim uslovima.

Viskoznost

- (Dinamička) viskoznost η, Pa s ; - predstavlja meru opora fluida prema tečenju.

Paskal sekunda je izvedena jedinica dinamičke viskoznosti homogenog fluida koji laminarno
struji, u kojem između dva paralelna sloja s razlikom u brzini od 1 metra, nastaje naprezanje
na smicanje od 1 Pa.
∆v
Napon unutrašnjeg trenja (Njutnov zakon) τ = η ⋅
∆n
η 2
- Kinematska viskoznost ν = , m /s
ρ

Kinematska viskoznost predstavlja otpor fluida prema tečenju pod dejstvom težine. Kvadratni
metar u sekundi je izvedena jedinica i jednaka je kinematskoj viskoznosti homogenog fluida
koji ima dimamičku viskoznost 1 Pas u gustini fluida 1 kg/m3.

27
Viskoznost gasova se ponaša u odnosu na porast ili pad temperature suprotno viskoznosti
tečnosti. Viskoznost gasova sa porastom temperature raste a sa porastom molekularne
težine gasa opada
Za izračunavanje viskoznosti smeše gasova – prirodnog gasa kod niskih pritisaka, Hering i
Ziperer su predložili sledeću jednačinu:

ηg =
∑η ⋅ y ⋅ ∑ M
i i i

∑y ⋅∑ M
i i

η g – dinamička viskoznost prirodnog gasa, Pas

η i – dinamička viskoznost komponente i u prirodnom gasu, Pas
yi – zapreminski udeo komponente i u gasu
Mi – molekulska masa komponente i, kg/mol
Viskoznost prirodnog gasa u zavisnosti od pritiska i temperature može da se odredi preko
dijagrama:

28
 - Stanje fluida

Stanje fluida se opisuje temperaturom i pritiskom.

Za gas je neophodno je da se definišu još pojmovi kritična temperatura i kritični pritisak.

Kritičnom temperaturom nazivamo onu temperaturu, iznad koje gas pod dejstvom pritiska bilo
koje veličine ne može biti preveden u tečno stanje. Kritičan pritisak predstavlja pritisak
neophodan za prevođenje gasa u tečno stanje kod kritične temperature. Definiše se još i
pojam kritične zapremine, koja predstavlja zapreminu jednog mola gasa kritičnog pritiska i
kritične temperature. Prirodni gas predstavlja smešu gasova. Za tehnološke proračune se
koriste vrednosti dobijene kao srednje vrednosti kritičnih parametara komponenti. Tako
izračunate vrednosti nazivaju se prividno kritičnim:

29
Ppk = ∑ Yi ⋅ Pki , T pk = ∑ Yi ⋅ Tki , V pk = ∑ Yi ⋅ Vki
- Veličine sa indeksom pk – prividno kritične, za smešu;
- Veličine sa indeksom ki – kritične, za komponentu I;
- Yi – zapreminski udeo komponente i u gasu.

- Režim strujanja

Laminarno i turbulentno strujanje.

v sr ⋅ D
Rejnoldsov broj: Re =
ν
Re = ... 2330 ... 10.000 ...
Kod cevi koje nemaju kružni profil uvodi se ekvivalentni (hidraulički) prečnik:
4⋅ A
D , = , , gde je O' obim cevi po unutrašnjoj tj. ''okvašenoj'' konturi.
O

- Bilans strujanja

Jednačina kontinuiteta: q = A ⋅ v sr
1 2 ⎛ L ⎞
Bernulijeva jednačina → pad pritiska: ∆p =ρ ⋅ g ⋅ h +⋅ ρ ⋅ v sr ⋅ ⎜ λ ⋅ + ∑ ξ ⎟
2 ⎝ D ⎠
Ova jednačina se koristi i za proračun pada pritiska i u gasnim instalacijama niskog pritiska
(sa nadpritiskom od 100 bar-a):

1 2 ⎛ L ⎞
∆p =( ρ vazduha − ρ gasa ) ⋅ g ⋅ h + ⋅ ρ ⋅ v sr ⋅ ⎜ λ ⋅ + ∑ ξ ⎟
2 ⎝ D ⎠

Koeficijent trenja (hidraulički otpor) λ :

64
- laminarno strujanje: λ=
Re
1 ⎡ ε ⎛ 6,81 ⎞ 0,9 ⎤
- turbulentno strujanje: = −2 ⋅ log ⎢ +⎜ ⎟ ⎥
λ ⎢⎣ 3,7 ⎝ Re ⎠ ⎥⎦

30
 k
Relativna hrapavost cevi: ε =
D
Veličina apsolutne hrapavosti (visine neravnina) k (mm):

Za određivanje λ , u području Re = 4.000 – 125.000¸ često se koristi i obrazac Blasiusa:

0,3164
λ= 4
Re

Slika. Koeficijent trenja za sva područja strujanja

Lokalni otpori ξ :
Koeficijenti lokalnog otpora za razne delove cevovoda

31
32
33
34
35
36
Proračun cevi:

1. proračunavanje unutrašnjeg prečnika cevi na osnovu potrebnog Q.

2. proračunavanje debljine zida cevi na osnovu vrste matertijala, prečnika i pritiska u cevi.

Napon istezanja u zidu cevi, u uzdužnom preseku:

F1
σ1 =
Az1

Az1 – površina poprečnog preseka zida cevi izloženog istezanju usled sile F (šrafirana
površina na slici dole – uzdužni presek)

Az1 = 2 ⋅ L ⋅ δ

F1 – sila koja opterećuje zid cevi na istezanje.

F1 = p ⋅ Af 1

p – pritisak fluida koji vlada u cevi

Af1 – površina fluida u (uzdužnoj) ravni opterećenog preseka Az1

Af1 = L ⋅ d

d
Konačno, napon istezanja u uzdužnom preseku cevi se dobija u obliku: σ 1 = p ⋅
2 ⋅δ

U slučaju kada bi se posmatralo istezanje u zidu cevi u poprečnom preseku, napon bi bio:

37
 F2
σ2 =
Az 2

Az2 – površina poprečnog preseka zida cevi izloženog istezanju usled sile F (šrafirana
površina na slici dole – poprečni presek)

π
Az 2 = ⋅ ((d + δ ) 2 − d 2 )
4

F2 – sila koja opterećuje zid cevi na istezanje.

F2 = p ⋅ Af 2

p – pritisak fluida koji vlada u cevi

Af2 – površina fluida u (poprečnoj) ravni opterećenog preseka Az2

π
Af 2 = d2
4

d2
Konačno, napon istezanja u poprečnom preseku cevi se dobija u obliku: σ 2 = p ⋅
δ ⋅ (2d + 1)

- Koji je od ova dva napona (σ1, σ2) merodavan za proračun ?

σ 1 2d + 1
= > 1 ⇒ σ 1 > σ 2 , σ1 merodavan za proraučun debljine zida cevi.
σ2 2d

38
Napon σ1 se izjednači sa dozvoljenim naponom na istezanje σ1d, koji je definisan kao količnilk
napona na granici razvlačenja Rp0.2 i stepen sigurnosti SF :

d p⋅d p ⋅ d ⋅ SF
σ 1d = p ⋅ ⇒δ = =
2 ⋅δ 2 ⋅ σ 1d 2 ⋅ Rp 0.2

Vrednosti stepena sigurnosti SF

- Za cevi sa atestom, za miran protok fluida bez udara: SF = 1,6
- ─║─ sa udarima: SF = 1,7
Za cevi bez atesta, za protok fluida bez udara: SF = 1,8
- ─║─ sa udarima: SF = 2,0

Poslednja jednačina se još koriguje na sledeći način:

- najpre se veličina Rp0.2 (za čelik = 240 MPa) množi sa koeficijentom slabljenja cevi φ
koji iznosi:
φ=1 za cevi bez šava,
φ = 0,9 za cevi obostrano zavarene, žarene i ispitane,
φ = 0,8 za cevi obostrano zavarene ili jednostrano zavarene na podmetaču,
φ = 0,7 za cevi uzduž jednostrano zavarene,
φ = 0,57 – 0,63 za zakovane cevi, sa jednim redom zakivka.

- na debljinu zida δ dodaju se još:

C1 ≅ 0,0005 m - dodatak zbog netačnosti izrade, odn. tolerancija u proizvodnji.
C2 ≅ 0,001 - 0,0015 m - dodatak zbog korozije i trošenja cevi tokom eksploatacije.

Konačno, debljina zida cevi se dobija kao:

p ⋅ d ⋅ SF
δ = + C1 + C 2
2 ⋅ ϕ ⋅ Rp 0.2

- PRORAČUN PRIRUBNICA

Spoj dve prirubnice ostvaruje se pritezanjem zavrtnja. Preko zavrtnja u prirubnički spoj se
uvode sva radna opterećenja, sila pritiska fluida u cevi ili sudu, sila pritiska fluida u prostoru
zaptivača, sila usled pritezanja (reakcije) zaptivača, kao i druge sile koje mogu nastati u
cevovodu i sl.

Prirubnice se načelno usvajaju prema radnom pritisku i prečniku cevi. U telu prirubnice vlada
složeno naponsko stanje, a nominalni naponi mogu da se provere u kritičnim presecima.

39
 Slika Prostiranje napona u telu prirubnice sa konusnim grlom

Uobičajeno se koristi približan proračun, koji za usvojene standardne prirubnice vrši proveru
napona na kritičnim mestima (preseci AB i BC).

Napon savijanja σf, u opasnom preseku AB: σf = M / W ≤ σfd

Moment savijanja u preseku AB: M = Fz · L

- Fz - sila pritezanja zavrtnja
- L - krak dejstva sile u odnosu na presek AB

Otporni moment W u preseku AB: W = Dk · h2 ·π / 6

Napon savijanja σf, u opasnom preseku BC: σf1 = M1 / W1 ≤ σfd

Moment savijanja u preseku BC, dobija se na osnovu empirijske formule koja uzima u obzir
krutost prirubnice preko koeficijenta 0,4: M1 = 0,4 · Fz · L1
- Fz - sila pritezanja zavrtnja
- L - krak dejstva sile u odnosu na presek BC, L1 = (Do - Dm) / 2

Otporni moment W u preseku BC: W1= Dm ·s12 ·π / 6

40
U slučaju zavarene ravne prirubnice, proverava se napon u zavarenim spojevima.

Napon savijanja σfv, u šavu: σfv = M / W ≤ σfd

Moment savijanja u odnosu šav: M = Fz · L

- Fz - sila pritezanja zavrtnja
- L - krak dejstva sile u odnosu na šav

Otporni moment W u šavu: W = Ds · (H - h)3 ·π / (6 ·H)

Napon smicanja τsv, u šavu: τsv = Fz / As ≤ τsd

Fz - sila pritezanja zavrtnja

Površina šava koja se suprostavlja smicanju: As = 2 · 0,7 · π ·k ·Ds

σ fv + τ sv ≤ σfdv
2 2
Ukupni (svedeni) napon savijanja σiv, u šavu: σiv =

Dozvoljeni napon za materijal šava: σfdv = 0,8 · σfd

Dozvoljeni napon za osnovni materijal prirubnice: σfd = Rm / S

- zatezna čvrstoća Rm
- stepen sigurnosti: S=5

41
Za pritiske do 20 bar-a i radne temperature do 200 oC, sa mekim zaptivačima između
prirubnica, debljina prirubnice h može da se odredi prema empirijskom obrascu:

Fz ⋅ ( Do − D) ⋅ e
h=C⋅
200 ⋅ σ fd ⋅ (e − d ) ⋅ d

- koeficijent C - ako zaptivač ne dolazi do zavrtnja C = 0,6; ako zavrtnji prolaze kroz zaptivač
C = 0,43

- D – unutrašnji prečnik prirubnice (jednak nazivnom prečniku cevi)

- Do – prečnik podeonog kruga zavrtnja

- d – prečnik zavrtnja

- e – korak zavrtnja

PRORAČUN zavrtnja za vezu dve prirubnice

- Napon istezanja u jezgru zavrtnja usled sile pritezanja + sile usled pritiska fluida.

42