CAPPADOCIA JOURNAL OF HISTORY AND SOCIAL SCIENCES

VOL9=OCTOBER=2017

ÖMER HAYYÂM VE İSFAHAN RASATHANESİ’NDE ASTRONOMİ ÇALIŞMALARI*

Seyfettin Kaya**

Özet
Ömer Hayyam Büyük Selçuklu Dönemi’nde astronomi alanında önemli çalışmalar yapmıştır.
Sultan Melikşah Dönemi’nde İsfahan Gözlemevi’nde yeni bir takvimin oluşturulması için bir araya
getirilen bilim adamları heyetine başkanlık yapmıştır. Bu heyetin başkanı olarak yapılan çalışmalara ve
rasatlara öncülük yapmış, sonuçlarını göz önünde bulundurarak Celali Takvimi’ni vücuda getirmiştir.
İsfahan Gözlemevi bilim ekibinin oluşturduğu Celali Takvimi Miladi Takvime kıyasla daha hassas ve
dakik sonuçlar vermiştir. Bu durum Büyük Selçuklular Dönemi’nde astronomi alanında ulaşılan
seviyeyi göstermesi bakımından önemlidir.
Anahtar Kelimeler: Ömer Hayyam, Celali Takvimi, İsfahan Gözlemevi, Selçuklular

OMAR KHAYYAM AND STUDIES ASTRONOMY AT THE OBSERVATORY IN ISFAHAN

Abstract
Omar Khayyam made significant studies about Astronomy during the Great Seljuks era. During
the Sultan Melikşah era he was the head of the committee that got together to form a new calender in
İsfahan Observatory. As a director of that observatory he became the initiator of the studies and
observations and considering the results he generated the Celali Calender. Celali Calender that was
formed by the science team of İsfahan observatory gave more sensitive and punctual results compared
to Miladi Calender. This event is an important one that shows the level we came in Astronomy during
the Great Seljuks era.

Key words: Omar Khayyam, The Jalali Calendar, Isfahan Observatory, Seljuks

Giriş

* Bu çalışma doktora tezinin bir kısmından yararlanılarak hazırlanmıştır.

** MEB Öğretmen, Fırat Üniversitesi Tarih Bölümü Doktora Öğrencisi, kaya_fdd23@hotmail.com

510
 CAPPADOCIA JOURNAL OF HISTORY AND SOCIAL SCIENCES
VOL9=OCTOBER=2017
Müslümanlar 9. ve 11. yüzyılları arasında Batı dünyasına ait eserleri Arapçaya çevirmeye
başlamışlardır. Bu çeviri faaliyetleri sırasında Müslümanların bazı ihtiyaçlarını karşılaması nedeni ile
astronomi bilimine ait bazı kaynaklar da Arapçaya çevrilmiş ve bu eserler incelenmişlerdir. Nitekim bu
gelişme Müslümanların astronomi bilimine daha fazla ilgi göstermesine ortam oluşturmuştur.
Astronomi bilimine olan bu ilgi Türk-İslam Devletleri döneminde de devam etmiştir. Bu konu da
çalışmalar yapılmış ve ilim adamları yetiştirilmiştir. Bu bilim adamlarının başında da Ömer Hayyam
gelmektedir.
Ömer Hayyam, Türk-İslam dünyasında yetişen en önemli ilim adamları arasında yer almaktadır.
Çok yönlü, güçlü bir hafızaya sahip ve felsefi konulara ilgi duyan bir bilgin olan Ömer Hayyam, edebi
özelliğinden dolayı rubaileri ile tanınmış ve yüzyıllar boyunca eserleri dilden dile çevrilmiştir. Ancak
Ömer Hayyam yalnız edebi alanda değil aynı zaman matematik, astronomi ve diğer birçok alanda da
tanınmıştır.
Ömer Hayyam, Büyük Selçuklular Dönemi’nde astronomi çalışmaları yapan en seçkin bilginler
arasında yer almaktadır. İyi bir eğitim alması ve güçlü bir bilgi birikimine sahip olması Büyük
Selçuklular Dönemi’nde yürütülen astronomi çalışmalarına başkanlık yapmasına olanak sağlamıştır.
Muhtemelen Sultan Melikşah Dönemi’nde İsfahan Gözlemevi’nde yürütülen astronomi çalışmalarına
başkanlık yapacak bir pozisyona getirilmesine ve hem Sultan hem de okul arkadaşı ve dostu olan ünlü
vezir Nizamülmülk tarafından desteklenmesinde de önemli bir payı bulunmaktadır.
Ömer Hayyam ilmi heyet (Astronomi) alanında başarılı olduğu kadar ilm-i nücûm (astroloji)
alanında da tanınmış olmalıdır. Ancak Ömer Hayyam’ın ilm-i Nücûm (astroloji) kimliği bu işi yapmak
istemeyişine bağlı olarak daha sönük kalmıştır. Nitekim Selçuklu sarayında sürdürdüğü Astroloji
görevinden de arzusuz olduğu için kendi isteğiyle ayrılmıştır.

1. Ömer Hayyam’ın Hayatı

Kaynaklarda asıl adı Ebü’l-Feth Gıyâsüddîn Ömer b. İbrâhîm el-Hayyâm1 olarak geçmektedir.
On ikinci asrın önemli astronomi bilginlerinden biri olarak kabul edilmektedir.2 Büyük Selçuklu
Devleti’nin egemenliği altında bulunan3 Horasan’a bağlı Nişabur’da 1039-1048 yılları arasında
doğduğu ifade edilmektedir.4 İran’da ikamet eden Arap asıllı “Hayyâmî kabilesinden” olduğu tahmin
edilmektedir.5 Babası çadır yapımı (dokuma) ile meşgul olduğu için “Hayyâm” veya “Hayyâmî” lakabı
ile anılmıştır.6 Okul arkadaşı olan (birlikte eğitim) aldığı)7 Büyük Selçuklu Devleti’nin ünlü veziri
Nizamülmülk ile akran olduğu bilinmektedir.8 Eğitiminin ve hayatının büyük bir bölümünü Nişabur ve
Semerkant’ta geçirmiştir.9 Gençlik yıllarında Semerkant, Buhara ve Belh gibi bilim, kültür ve sanat
merkezlerine gitmiştir.10 Belh'te meşhur âlim Şeyh Muhammed el-Mansûrî'den riyâziyye (matematik)
dersi tedris etmiştir. Eğitimini başarı ile tamamladıktan sonra matematikçi olarak Nişâbur’a geri dönmüş
ve daha sonra on sekiz yıl kalacağı İsfahan'a geçmiştir.11 Kuvvetli bir hafızasının olması ve ileri düzeyde

1 Yavuz Unat, “Selçuklularda Astronomi Bilimi”, Birinci Uluslararası Selçuklu Sempozyumu: Selçuklu Tarihi Bilim e
Düşünce (Bildiriler), 27-30 Eylül 2010, Kayseri, s. 509.
2 J. B. Bury, The Cambridge Medieval History, Volume-IV, Cambridge, 1923, s. 298.
3 Colin A. Ronan, Bilim Tarihi: Dünya Kültüründe Bilimin Tarihi ve Gelişimi, Çev: Ekmeleddin İhsanoğlu-Feza Günergün,

Ankara, 2003, s. 239.

4 Şemsüddin Eş-Şehrezûrî, Nüzhetü’l-Ervâh, (Çev: Eşref Altaş), İstanbul, 2015, s. 736; John Murry, Omar Khayyam,

London, 1952, s. 30.

5 Yavuz Unat, “Ömer Hayyâm”, DİA, Cilt-XXXIV, İstanbul, 2007, s. 66.
6 John Murry, a.g.e., s. 30.
7 Hamit Dilgan, Şair Matematikçi Ömer Hayyam, İstanbul, 1964, s. 9.
8 Yavuz Unat, "Selçuklularda Astronomi Bilimi", s. 509.
9 Ali Bakkal, “Selçuklularda Astronomi”, II. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu: Selçuklularda Bilim

ve Düşünce-Bildiriler, Cilt-III, 19-21 Ekim 2011, Konya, s. 38.

10 Mehmet Bayraktar, İslam Bilim Adamları, İstanbul-2012, s. 195; Ömer Hayyam’ın Semerkant’ta bulunduğu sırada Ebû

Tâhir isminde yüksek makam sahibi bir memurun himayesine girdiği iddia edilmektedir. Bkz. Yavuz Unat, “Ömer
Hayyâm”, DİA, XXXIV, s. 66; Efe Yeşildurak, Sultan Sencer Devri (1098-1157) Selçuklularda İlmî ve Fikrî Hayat,
Yüksek Lisans Tezi, Sakarya, 2015, s. 64.
11 A. Yuschkevitch-B. Rosenfeld, “Al-Khayyam (or Khayyam)”, Dictionary Of Scientific Biography, Volume-VII, Charles

Coulston Gıllıspıe: Editor, Newyork, 1981, s. 324.

511
 CAPPADOCIA JOURNAL OF HISTORY AND SOCIAL SCIENCES
VOL9=OCTOBER=2017
mantık yürütebilme yeteneğine sahip olması nedeni ile dikkatleri üzerine çekmiştir.12 Şemsüddin Eş-
Şehrezûrî, “Ömer Hayyam’ın İsfahan’da bulunduğu sırada bir kitabı ezberlediğini, Nîşâbûr’a
döndükten sonra ezberlediği kitabı yazdırdığını, ancak asıl nüsha ile karşılaştığını ve ezberinden
yazdırdığı kitap ile gerçeği arasında ciddi derecede bir farklılık bulunmadığını gördüğünü” dile
getirmiştir. Ömer Hayyam’ın hafızasının çok kuvvetli olduğuna vurgu yapan Şemsüddin Eş-Şehrezûrî
bir başka ifadesinde ise “Ömer Hayyâm’ın Vezir Abdürrezzak’ın huzuruna çıktığı zaman Kurraların
imamı El-Gazzaâl’ın onun yanında olduğunu, Kurraların aralarında ihtilafa düştükleri bir âyet
üzerinde konuştuklarını, Vezir Abdürrezzak’ın, Ömer Hayyam’ı görünce ‘işin uzmanı ayağımıza geldi’
dediğini ve Ömer Hayyâm’a konuyu açtığını, Onun da kurraların ihtilaflarını, bunlardan her birinin
görüş farklılığının nedenlerini tek tek anlattığını; şaz görüşleri ve bunların nedenlerini de ifade ettiğini,
sonra bunlardan bir veçhin diğerlerine üstünlüğünü belirttiğini, bunun üzerine El-Gazzâl’ın ‘Allah
senin gibi âlimlerin sayısını artırsın! Ben bu konuyu bırak filozoflardan birinin, Kurra’dan hiç bir
âlimin bile ezbere bildiğini sanmıyorum.’” dediğini belirtmiştir.13
Ömer Hayyam, İbn Sinâ ekolünü takip eden ve bu ekole mensup önemli bir filozof olarak
bilinmektedir.14 Edebiyat dünyasında kendi eli ile kaleme aldığı Rubaileri ile ün kazanmıştır.15 Ancak
bilimsel yönü edebi alanda öne çıktığı rubai kisvesinin gölgesinde kalmıştır.16 Çok yönlü bir âlim olması
hasebi ile hem dini hem de müsbet bilimlerde boy göstermiş olduğu savunulabilir. Nitekim Astronomi17,
felsefe18, matematik (riyaziye)19, edebiyat (şiir-rubailer)20, kimya (Simya) cebir, fizik21, geometri22, tıp23
ve müzik24 alanlarında çalışmalar yapmıştır. Bu alanların dışında dil, fıkıh, tarih ve kıraat sahalarında
da geniş bir bilgi sahibi olduğu bilinmektedir. Aklî ilimlerde (muhtemelen felsefe ve mantık) eşsiz
olduğu söylenmektedir. Kübrevi şeyhi ünlü müfessir Necmeddîn-i Dâye “Ömer Hayyam’ın talihsiz bir
filozof, Allahsız ve maddeci” olduğunu ileri sürmüştür.25 Bu konuda Şemsüddin Eş-Şehrezûrî de bilgiler
vermektedir. Buna göre Şemsüddin Eş-Şehrezûrî, “Felsefi konuların kesinlikle Ömer Hayyam’ın işi
olduğunu, bir gün Hüccetu’l-lslâm Muhammed el-Gazzâlî’nin onun yanına uğrayıp birbirinin benzeri
olmakla birlikte feleğin kutupsal parçalarından yalnızca bir parçasının belirlenmesi hakkında bir soru
sorduğunu, Ömer Hayyâm’ın sözü uzattıkça uzattığını, derken öğle ezanın okunduğunu, El-Gazzâlî’nin
‘Hak geldi, batıl zâil oldu’ diyerek kalktığını”26 dile getirmiştir. Bu rivayet Ömer Hayyam’ın akli
bilimlerde geniş bir bilgi sahibi olması ve bu tip konularda saatlerce konuşabileceğini vurgulaması
bakımından kayda değerdir.

2. Ömer Hayyam’ın İsfahan Gözlemevi’nde Yaptığı Çalışmalar

12 Şaban Döğen, İslam ve Astronomi, İstanbul, 1996, s. 168.

13
Şemsüddin Eş-Şehrezûrî, a.g.e., s. 736.
14 Şehrezûrî, Ömer Hayyam’ın kötü huylu-dar fikirli ve kitap telifi-eğitim konusunda tutuk biri olduğunu belirtmiştir. Bkz.

Şemsüddin Eş-Şehrezûrî, a.g.e., s. 736.

15 Seyyed Hossein Nasr, Science And Civilization İn İslam, Boston, 1987, s. 160.
16 Lütfü Göker, Uluğ Bey Rasathanesi ve Medresesi, İstanbul, 1995, s. 131.
17 John Murry, a.g.e., s.30; Seyyed Hossein Nasr, a.g.e., s. 160.
18 Ömer Hayyam, Newruzname, (Çev: Mojtaba Minovi), Tehran, 1933, s. 1.
19 Ömer Hayyam, a.g.e., s. 1; Şemsüddin Eş-Şehrezûrî, a.g.e., s. 736; Colin A. Ronan, a.g.e., s. 239.
20 Ömer Hayyam, a.g.e., s. 1; Seyyed Hossein Nasr, a.g.e., s. 160; Lütfü Göker, a.g.e., s. 131.
21 Ali Bakkal, a.g.m., s. 38,40.
22 Ömer Hayyam’ın başarı gösterdiği alanlardan biri de geometri olmuştur. Ömer Hayyam Üçüncü derece denklem çeşitlerini

İncelemiş ve bunların çözümlerini koni kesitlerini kullanmak suretiyle bulmuştur. Bkz. Ömer Akın-Melek Dosay, Beş
Büyük Cebir Bilgini, İstanbul, 1994, s. 29.
23 Ömer Hayyam, a.g.e., s. 1; Sultan Sencer çocuk yaşta çiçek hastalığına yakalanmıştır. Ömer el-Hayyâmî, Sultan Sencer’i

tedavi etmek için yanına gitmiştir. Sultan Senceri’in yanından ayrıldıktan sonra onunla karşılaşan vezir, “Sultanı nasıl
buldun, neyle tedavi ettin?” diye sormuştur. Ömer Hayyâmî şöyle demiştir: “Çocuğun hayatından korkulur.” Habeşî bir
hizmetçi bunu anında Sultan Sencer’e ulaştırmıştır. Sultan Sencer zamanla iyileştikten sonra Ömer Hayyam’a kin beslemiş
ve onu hiç sevmemiştir. Bkz. Şemsüddin Eş-Şehrezûrî, a.g.e., s. 736.
24 Colin A. Ronan, a.g.e., s. 239.
25 Yavuz Unat, “Ömer Hayyâm”, DİA, XXXIV, s. 66.
26 Şemsüddin Eş-Şehrezûrî, a.g.e., s. 736.

512
 CAPPADOCIA JOURNAL OF HISTORY AND SOCIAL SCIENCES
VOL9=OCTOBER=2017
Büyük Selçuklu Devleti’nin hükümdarı Sultan Melikşah Dönemi’nde (1072-1092) bilimsel ve
kültürel faaliyetler yoğunlaşmış ve önem kazanmıştır. Bu durum Sultan Melikşah’ın bilim ve bilim
adamlarına düşkün olması ve ilim adamlarını seven, koruyan bir hükümdar olmasının önemli bir payı
bulunmaktadır. Bu anlayış bilimsel unsurların gelişmesine imkân sağlamış ve gelişen bilimler arasında
astronomi (heyet) öne çıkmıştır.27 Sultan Melikşâh ve meşhur veziri Nizâmülmülk 1074-1075 yılı
dolaylarında başkent İsfahan'da bir gözlemevi inşa etmişlerdir.28 Bu gözlemevinde yapılacak olan
rasatlar ile Yezdücerd Takvimi’nde bulunan kusurları düzeltmek29, zirai çalışmaların belli bir düzende
yapılmasını kolaylaştırmak30, vergilerin düzenli bir şekilde toplanmasını sağlamak ve yılın farklı
dönemlerinde yapılması gereken diğer idarî işlerin gerçekleştirilmesine olanak sağlamak için güneş yılı
esasına dayalı yeni bir takvim hazırlanmak istenmiştir.31 Bu konuda işin ehli olan uzmanlardan oluşan
bir ekip kurulmak istenmiştir. Bu amaçla Ömer Hayyam’a başkanlığını yapacağı bir ekip ile çalışmaları
yürütmesi için bir davette bulunulmuştur.32 Vezir Nizamülmülk’ün sağladığı maddi olanaklarla33 Ömer
Hayyam’ın başkanlığında dönemin meşhur astronomi bilimcileri İsfehan’da bir araya toplanmıştır.34 8
kişiden oluşan bu astronomi bilimcileri arasında Ebu’l Muzaffer el-İsfizârî35, Meymûn b. en-Necib al-
Vâsiti36, Muhammed Hâzin, Abdurrahman Hâris, Muhammed Baykal37, Abbas el-lavkari, Muhammed
ibn Ahmed el-Mamuri38 gibi şahıslar bulunmaktaydı.
İsfahan Gözlemevi dönemine kıyasla teknolojik ve bilimsel açıdan modern cihazlarla teçhiz
edilmiş olduğu savunulabilir. Bu konuda kaynaklar İsfahan Gözlemevi’nde bulunan donanım ile ilgili
az da olsa bilgiler vermektedir. Astronomi çalışmalarının yapılması için gerekli olan tunçtan yapılmış
“Dünya küreleri”, “Gök küreleri”, “su saatleri”, “kum saatleri”, pozisyon astronomisinde bulunan
küresel üçgen problemlerini çözmeye uygun “usturlaplar”, “safihalar”, iki yıldız arasında açışal
uzaklığı ölçmeyi sağlayan “gonyometrik aletler”, “saire” vb. cihazlar bulunduğu vurgulanmaktadır.
Bu gözlemevinin kütüphanesi’nde ise Batlamyus, Harzemî, Battânî, Birûnî ve İbni Yunus gibi astronomi
konusunda tanınan ünlü şahısların Zic’lerine (astronomik tablolarına) yer verilmiştir. Hatta
kaynaklardan elde edilen bilgilere göre Meymûn b. en-Necib el-Vâsiti, çalışmış olduğu Bağdat

27 Şaban Döğen, a.g.e., s. 167-168.

28 John Murry, a.g.e., s. 30.
29 Sultan Melikşah, Ömer Hayyam ve başında bulunduğu bilim ekibinden İsfahan’da devletin ihtişamına yakışacak şekilde

yeni bir şehir inşa etmelerini istemiştir. Ancak Melikşah’ın Ömer Hayyam’dan yapılmasını istediği şehir ile ilgili
kaynaklarda çok fazla bilgiler bulunmamaktadır. Bkz. Behnaz Hashemipour, “Khayyam: Ghiyâth al-Dîn Abû al-Fatḥ
‘Umar ibn Ibrâhîm al-Khayyâmî al-Nîshâpûrî”, The Biographical Encyclopedia of Astronomers (BEA), Volume-I, in
Thomas Hockey: editor, New York, 2007, s. 627; A. Necati Akgül, “Celali Takvimi”, DİA, Cilt-VII, İstanbul, 1993, s. 257-
258; Yavuz Unat, “İslâm Dünyasında Astronomi Çalışmaları ve İslâm Astronomisinin Batı'ya Etkileri”, Ortaçağ İslam
Dünyası’nda Bilim ve Teknik (Makaleler), Ankara, 2008, s.187;
https://www.academia.edu/16290988/Ortaçağ_İslam_Dünyası_nda_Astronomi_Çalışmaları_ve_Batı_ya_Etkileri_Bilim_v
e_Ütopya_Nisan_2003_Sayı_106_İstanbul_2003_s._48_53 (25.09.2016).
30 B. A. Rosenfeld, “Umar Khayyam” The Encyclopaedia Of İslam, Volume-X, Leıden, 2000, s. 832-833; George Sarton,

İntroduction To The History Of Science, Volume-I, Baltimore, 1962, s. 860.

31 Yavuz Unat, "Selçuklularda Astronomi Bilimi", s. 510.
32 İbnü’l Esir, El-Kamil Fi’t Tarih, (Çev: Abdülkerim Özaydın), Cilt-X, İstanbul, 1987, s. 97-98; A. Yuschkevitch-B.

Rosenfeld, “Al-Khayyam”, DSB, VII, s. 324; B. A. Rosenfeld, “Umar Khayyam” Eİ, X, s. 832-833; George Sarton, a.g.e.,
I, s. 860.
33 Ömer Hayyam’ın genç yaşta rasat aletleri yaptığı ve Nizamülmülk’ün desteği ile Nişabur’da eski bir astrolojik rasat

kulesini restore ettiği ve bu yeni rasathane için gerekli alet ve kitapları Bağdat’tan temin getirttiği ifade edilmektedir.
Hamit Dilgan’ın eserinde rasathanenin Nişabur’da olduğu iddia edilmektedir. Muhtemelen bu bilgide bir yanlışlık
olmalıdır. Bkz. Hamit Dilgan, a.g.e., s. 9.
34 A. Yuschkevitch-B. Rosenfeld, “Al-Khayyam (or Khayyam)”, DSB, VII, s. 324.
35 John Andrew Boyle, “Omar Khayyam: Astronomer, Mathematician and Poet,” Bulletin of the John Rylands Library,

52/1, 1969, s. 34; Behnaz Hashemipour, “Khayyam” BEA, I, s. 627; Mohammed Abattouy,"Isfizârî: Abû Ḥâtim al-
Muẓaffar ibn Ismâ’ îl al-Isfizârî", The Biographical Encyclopedia of Astronomers (BEA), Volume-I, in Thomas Hockey:
editor, New York, 2007, s. 577; Ramazan Şeşen, “Selçuklular Dönemi’nde İlme Genel Bir Bakış”, III. Uluslararası
Mevlana Kongresi-Bildiriler, 5-6 Mayıs 2003, Konya, 2004, s. 236; Rıza Kurtuluş, “İsfizâri, Ebû Hatim”, DİA, Cilt-XXII,
İstanbul, 2000, s. 518.
36 İbnü’l Esir, a.g.e., X, s. 97-98; John Andrew Boyle, a.g.m., s. 34; Vasîtî, Bağdat’ın ünlü Nizamiye Medresesi’nin

astronomlarından biridir. Bkz. Hamit Dilgan, a.g.e., s. 10; Yavuz Unat, "Selçuklularda Astronomi Bilim", s. 510.
37 Şaban Döğen, a.g.e., s. 167-168.
38 Mohammed Abattouy," Isfizârî” BEA, I, s. 577.

513
 CAPPADOCIA JOURNAL OF HISTORY AND SOCIAL SCIENCES
VOL9=OCTOBER=2017
Nizamiye Medresesi’nden birçok Zic’i (astronomi tabloları) ve Ömer Hayyam’ın ise İbn Sînâ'ya ait Gök
küre adlı aleti beraberinde bu gözlemevine getirdikleri rivayet edilmektedir.39
İsfahan Gözlemevi’nde çalışan bilim adamları ekibinin doğru sonuçlara ulaşmak için hassas ve
özverili bir anlayış ile rasatlarını uzun seneler devam ettirdikleri savunulabilir. Bu konuda Ömer
Hayyam ve çevresinde bulunan bilim adamları ekibinin birikimlerini önemli ölçüde kullanmış oldukları
ileri sürülebilir. Doğal olarak bu çalışmalar netice vermiş ve hedeflenen düşünceler kayda değer bir
şekilde biçimlenmeye başlamıştır. Ömer Hayyâm ve ekibinde yer alan diğer bilim adamları yaptıkları
çalışmalar neticesinde Yezdicerd Takvimi’ni düzeltmektense mevsimlere daha çok uyum gösterecek
yeni bir takvim oluşturmanın en doğru karar olacağı hükmüne varmışlardır.40 Bu hedef doğrultusunda
gerekli rasatlar yapılmış ve 1079 yılında “Güneş Yılı” esasına dayalı Celali Takvimi vücuda
getirilmiştir. Bu takvimin en önemli niteliği Nevruz’u41 (15 Mart 1079 / 9 Ramazan 471 Cuma Günü)
yılın başlangıcı olarak kabul etmesidir.42 İbnü’l Esir “bu astronomi heyetinin adet olduğu üzere
Güneş’in Hût burcunun yarısına geldiği günü Nevruz saymak yerine Hamel burcunun birinci noktasını
Nevruz olarak değiştirdiğini ve bu düzenlemenin Sultan Melikşah tarafından kabul edilerek takvim
başlangıcı yapıldığını” vurgulamıştır.43 Celali Takvimi’nin o sırada kullanılan Gregorien Takvimi’ne
göre daha “hassas ve dakik”44 olduğu savunulabilir. Nitekim Gregorien Takvimi 3330 yılda bir gün hata
vermesine karşın Celâlî Takvimi 5000 yılda bir gün hata vermektedir.45 Bu açıdan bakıldığında
düzenlenen Celali Takvimi’nin Büyük Selçuklu Devleti’nde astronomi çalışmalarının ne derece
geliştiğini ve kendisinden önce bu alanda yapılan çalışmaları ne kadar geride bıraktığını göstermesi
bakımından kayda değerdir.
Ömer Hayyam bu gözlemevinde on sekiz yıl boyunca rasat çalışmaları yapmıştır.46 İsfahan
Gözlemevi’nde sürdürülen rasatlar 1092 yılında Sultan Melikşah’ın vefatına kadar devam etmiştir.47 Bu
rasatlar sonucunda astronomi bilimi adına önemli neticelere ulaşılmıştır. Güneşin görünen boyutu,
dünyanın merkezinden istikametler, 1°’lik yayın değeri, ekliptiğin eğimi, equant problemi ve enlemde
hareket gibi konularda Batlamyus’u eleştirerek yeni öneriler getirmiştir.48
Büyük Selçuklu Devleti’nin ünlü veziri Nizamülmülk, Ömer Hayyam’a büyük bir ilgi göstermiş
ve sarayda iyi bir ortamda görevini icra etmesine olanak sağlamıştır. Ancak sarayda görev almaktan
hoşlanmayan Ömer Hayyam, ilmi çalışmalara yönelmiş ve daha sakin ve huzurlu bir yaşamı tercih
etmiştir.49 Ömer Hayyam’ın sarayda kalmak istememesinin bir diğer nedeni de saray müneccimi
(astrologu) olarak görev yapmak istememesi olduğu savunulabilir. Ömer Hayyam İsfahan'da bulunduğu
sırada saray müneccimi (astroloğu) olarak bir süre çalışmak zorunda kalmıştır. Ne var ki müneccimliğe
(astrolojiye) inanmadığı için bu görevi fevkalade isteksiz bir biçimde yerine getirmiştir. Ömer Hayyam,
yalnızca astrolojiye inanmamakla kalmamış, aynı zamanda başka konularda da hür düşünülmesi
gerektiğine de inanmıştır. Diğer taraftan Sünni Müslümanlar arasında dinden uzak olduğu şeklinde bir
intibanın ortaya çıkması dinsizlikle suçlanmasına neden olmuştur. Bütün bu birleşenlerden dolayı
1092'de Sultan Melikşah'ın vefatından sonra saraydaki itibarı iyice azalmıştır. Rasatlarını yürütmek için
sağlanan mali kaynaklar da kesilmiştir. Bu ortamda dinsizlik ile ilgili suçlamaları karşılıksız bırakmak
için Mekke’ye Hac’a gitmiştir.50

39 Hamit Dilgan, a.g.e., s. 9-10.

40 Ali Bakkal, a.g.m., s. 39.
41 Behnaz Hashemipour, “Khayyam” BEA, I, s. 627.
42 Yavuz Unat, "Selçuklularda Astronomi Bilimi", s. 511.
43 İbnü’l Esir, a.g.e., X, s. 97-98.
44 Şaban Döğen, a.g.e., s. 168.
45 B. A. Rosenfeld, “Umar Khayyam” Eİ, X, s. 832-833; Colin A. Ronan, a.g.e., s. 239.
46 Colin A. Ronan, a.g.e., s. 239.
47 İbnü’l Esir, a.g.e., X, s. 97-98; Mohammed Abattouy," Isfizârî” BEA, I, s. 577; Efe Yeşildurak, a.g.e., s. 64.
48 Ali Bakkal, a.g.m., s. 38; Efe Yeşildurak, a.g.e., s. 64.
49 Yavuz Unat, “Ömer Hayyâm”, DİA, XXXIV, s. 66; Ali Bakkal, a.g.m., s. 38.
50 Colin A. Ronan, a.g.e., s. 240.

514
 CAPPADOCIA JOURNAL OF HISTORY AND SOCIAL SCIENCES
VOL9=OCTOBER=2017
Ömer Hayyam çalışmalarını sürdürdüğü bilimsel alanlar ile ilgili çeşitli eserler yazmıştır.
Astronomi alanında da gözlemlerini kaydettiği ve 1090 yılında51 sonuçlarını Sultan Melikşah’a ithaf
ettiği “Zîc-i Melikşâhî”52 ve “Nevruzname”53 adlı iki eser kaleme aldığı bilinmektedir.
Ömer Hayyam çevresinde sevilen ve sayılan biri olarak bilinmektedir. Bu konuda kaynaklar
birçok bilgiler vermektedir. Sultan Melikşah’ın, Ömer Hayyam’ı dostlarından biri olarak gördüğü;
Buhara Hakanı Şemsü’l-mülûk’ün ise Ömer Hayyam’a son derece saygı gösterdiği ve onu tahtına
oturttuğu söylenmektedir.54
Ömer Hayyam’ın ölüm tarihi ve gömüldüğü yer ile ilgili farklı iddialar bulunmaktadır. Ancak en
yaygın kanaate göre Nîşâbur’da 1131 veya 1132 yılında 85 yaşlarında öldüğü söylenmektedir.55

Sonuç
Ömer Hayyam bilimsel alanda çok yönlü bir kişiliğe sahiptir. Birçok alanda bilim ile uğraşmış ve
ilmi faaliyetler içerisinde yer almıştır. Gençlik yıllarında iyi bir eğitim almış ve farklı bölgeleri gezerek
devrin âlimlerinden ders almıştır. Ancak konumuz olması açısından astronomi alanında öne çıkması,
İsfahan Gözlemevi’nde yürütülen çalışmalara başkanlık yapması ve kendi döneminin gelişmiş bir
takvimi olan Celali Takvimi’nin oluşturulması işinde Ömer Hayyam’ın önemini bir kez daha
kanıtlamaktadır.
Ömer Hayyam, Türk İslam dünyasının bilimsel çalışmalarına yaptığı rasat faaliyetleri ile önemli
katkılarda bulunmuştur. Celali Takvimi ve bu takvimin dakikliği Ömer Hayyam’ın bilimsel titizliğine
ve hassasiyetine güzel bir örnek gösterilebilir. Melikşah Dönemi’nde Ömer Hayyam ve İsfahan
Gözlemevi’nde çalışan bilim adamaları ekibi Selçuklu astronomisine önemli derecede katkıda
bulunmuştur. Özellikle Ömer Hayyam, İsfahan Gözlemevi’nde rasat çalışmalarını uzun süre devam
ettirmiştir. Nitekim Türk İslam astronomisi denildiği zaman Ömer Hayyam akla gelen ilk isimlerden
biri olarak karşımıza çıkmaktadır.
Büyük Selçuklular Dönemi’nde Ömer Hayyam’ın astronomi çalışmalarına olan katkısı Celali
Takvimi ile taçlandırılmıştır. Onun astronomi alanındaki başarısı dönemin veziri ve hükümdarı
tarafından anlaşılmasına karşın onlardan sonra Büyük Selçukluların sarsıntılı bir süreç geçirmesi bu
alanda yapılan çalışmalara olan bakış açısını az da olsa değiştirmiştir. Bu durumun yaşanmasında
muhtemelen Ömer Hayyam gibi bir âlimin bulunmaması da etkili olabilir. Doğal olarak bu durum Ömer
Hayyam’ın önemini bir kez daha kanıtlaması bakımından önemlidir.

51 Yavuz Unat, "Selçuklularda Astronomi Bilimi", s. 511

52 Kâtip Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, (Çev: Rüştü Balcı), Cilt-II, İstanbul, 2007, s. 783; “Zîc-i Melikşâhî” adlı eserin büyük bir
kısmı kayıptır. Bu eserde bazı yıldız pozisyonları ile en parlak yüz yıldızın kadirlerinin bir listesi verilmiştir. Bkz. Colin A.
Ronan, a.g.e., s. 239.
53 Ömer Hayyam “Nevruzname” adlı eserinde astronomi ile ilgili şu ifadeleri kullanmıştır: “Allah Teâlâ güneşi nurdan

yarattı; gökleri ve yerleri onunla besledi ve cihandakiler Allah’ın nurundan beslenir.” Allah Teâlâ güneşe “sabit dur ve
ışınlarınla her şeye fayda getir” diye emrettiğinde “Güneş doğudan yukarıya çıktı ve gök onu döndürdü ve karanlık
aydınlıktan ayrıldı ve gece ve gündüz ortaya çıktı. Bkz. Ömer Hayyam, a.g.e., s. 3; Efe Yeşildurak, “Sultan Sencer Devri
Selçuklularda İlmi Hayat”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt-VIII, Şubat-2015, s. 445.
54 Şemsüddin Eş-Şehrezûrî, a.g.e., s. 738.
55 Bir iddiaya göre Ömer Hayyam’ın bir arkadaşlarına “rüzgârın gül kokularını mezarıma kadar getirmesi için öldükten

sonra beni İsfahan'a gömün” diye vasiyet etmiş ve bu arzusu yerine getirilerek 1131 yılında İsfahan'a gömüldüğü ileri
sürülmektedir. Bkz Ömer Akın-Melek Dosay, a.g.e., s. 29; Bir başka iddiaya göre ise Ömer Hayyam’ın yaşamının sonlarına
doğru Büyük Selçuklu Devleti’nin başkenti Merv'e yerleştiği ve 1131 yılında burada vefat ettiği söylenmektedir. Bkz. Colin
A. Ronan, a.g.e., s. 240.

515
 CAPPADOCIA JOURNAL OF HISTORY AND SOCIAL SCIENCES
VOL9=OCTOBER=2017
Kaynaklar
ABATTOUY, Mohammed,"Isfizârî: Abû Ḥâtim al-Muẓaffar ibn Ismâ’ îl al-Isfizârî", The Biographical
Encyclopedia of Astronomers (BEA), Volume-I, in Thomas Hockey: editor, New York, 2007, s. 577.
AKGÜL, Necati, “Celali Takvimi”, DİA, Cilt-VII, İstanbul, 1993, s. 257-258.
AKIN, Ömer-Dosay, Melek, Beş Büyük Cebir Bilgini, İstanbul, 1994.
BAKKAL, Ali, “Selçuklularda Astronomi”, II. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu:
Selçuklularda Bilim ve Düşünce-Bildiriler, Cilt-III, 19-21 Ekim 2011, Konya, s. 29-49.
BAYRAKTAR, Mehmet, İslam Bilim Adamları, İstanbul, 2012.
BOYLE, John Andrew, “Omar Khayyam: Astronomer, Mathematician and Poet,” Bulletin of the John Rylands
Library, 52/1, 1969, s. 35-45.
BURY, J. B., The Cambridge Medieval History, Volume-IV, Cambridge, 1923.
DİLGAN, Hamit, Şair Matematikçi Ömer Hayyam, İstanbul, 1964.
DÖĞEN, Şaban, İslam ve Astronomi, İstanbul, 1996.
GÖKER, Lütfü, Uluğ Bey Rasathanesi ve Medresesi, İstanbul, 1995.
HASHEMİPOUR, Behnaz, “Khayyam: Ghiyâth al-Dîn Abû al-Fatḥ ‘Umar ibn Ibrâhîm al-Khayyâmî al-
Nîshâpûrî”, The Biographical Encyclopedia of Astronomers (BEA), Volume-I, in Thomas Hockey: editor, New
York, 2007, s. 627-628.
https://www.academia.edu/16290988/Ortaçağ_İslam_Dünyası_nda_Astronomi_Çalışmaları_ve_Batı_ya_Etkiler
i_Bilim_ve_Ütopya_Nisan_2003_Sayı_106_İstanbul_2003_s._48_53 (27.8.2017).
İBNÜ’L ESİR, El-Kamil Fi’t Tarih, (Çev: Abdülkerim Özaydın), Cilt-X, İstanbul, 1987.
KÂTİP ÇELEBİ, Keşfü’z-Zunûn, (Çev: Rüştü Balcı), Cilt-II, İstanbul, 2007.
KURTULUŞ, Rıza, “İsfizâri, Ebû Hatim”, DİA, Cilt-XXII, İstanbul, 2000, s. 518-519.
MURRY, John, Omar Khayyam, London, 1952.
NASR, Seyyed Hossein, Science And Civilization İn İslam, Boston, 1987.
ÖMER HAYYAM, Newruzname, (Çev: Mojtaba Minovi), Tehran-1933
RONAN, Colin A., Bilim Tarihi: Dünya Kültüründe Bilimin Tarihi ve Gelişimi, Çev: Ekmeleddin İhsanoğlu-Feza
Günergün, Ankara, 2003.
ROSENFELD, B. A., “Umar Khayyam” The Encyclopaedia Of İslam (Eİ), Volume-X, Leıden, 2000, s. 827-834.
Sarton, George, İntroduction To The History Of Science, Volume-I, Baltimore, 1962.
ŞEMSÜDDİN EŞ-ŞEHREZÛRÎ, Nüzhetü’l-Ervâh, (Çev: Eşref Altaş), İstanbul, 2015.
ŞEŞEN, Ramazan, “Selçuklular Dönemi’nde İlme Genel Bir Bakış”, III. Uluslararası Mevlana Kongresi-
Bildiriler, 5-6 Mayıs 2003, Konya, 2004, s. 233-244.
UNAT, Yavuz, “İslâm Dünyasında Astronomi Çalışmaları ve İslâm Astronomisinin Batı'ya Etkileri”, Ortaçağ
İslam Dünyası’nda Bilim ve Teknik (Makaleler), Ankara, 2008, s. 181-198.
UNAT, Yavuz, “Ömer Hayyâm”, DİA, Cilt-XXXIV, İstanbul, 2007, s. 66-68.
UNAT, Yavuz, “Selçuklularda Astronomi Bilimi”, Birinci Uluslararası Selçuklu Sempozyumu: Selçuklu Tarihi
Bilim ve Düşünce (Bildiriler), 27-30 Eylül 2010, Kayseri, s. 501-516.
YEŞİLDURAK, Efe, “Sultan Sencer Devri Selçuklularda İlmi Hayat”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi,
Cilt-VIII, Şubat-2015, s. 441-452.
YEŞİLDURAK, Efe, Sultan Sencer Devri (1098-1157) Selçuklularda İlmî ve Fikrî Hayat, Yüksek Lisans Tezi,
Sakarya, 2015.
YUSCHKEVİTCH, A.- ROSENFELD, B., “Al-Khayyam (or Khayyam)”, Dictionary Of Scientific Biography
(DSB), Volume-VII, Charles Coulston Gıllıspıe: Editor, Newyork, 1981, s. 323-334.

516