Χέλενε Βάιγκελ (Helene Weigel)

Η Χέλενε Βάιγκελ το 1967, ως “Μάνα” στο ομώνυμο θεατρικό του Μπρεχτ.

Η Χέλενε Βάιγκελ (12 Μαΐου 1900 – 6 Μαΐου 1971) ήταν διακεκριμένη γερμανίδα ηθοποιός,
σκηνοθέτης και καλλιτεχνικός διευθυντής. Ήταν η δεύτερη σύζυγος του Μπέρτολτ Μπρεχτ
από το 1930 μέχρι τον θάνατό του, το 1956. Μαζί είχαν δύο παιδιά. Ιδιαίτερα γνωστή για
τους μητρικούς ρόλους σε έργα του Μπρεχτ όπως Η Μάνα και Η Μάνα Κουράγιο, η Χέλενε
Βάιγκελ ήταν επίσης σεβαστή μητριάρχης εκτός σκηνής ως σκηνοθέτης και διευθύντρια του
θεάτρου Berliner Ensemble στην Ανατολική Γερμανία, και αγαπημένη μητέρα δύο παιδιών
τα οποία, όπως και άλλοι κοντά στην Βάιγκελ, την φώναζαν με το χαϊδευτικό “Έλλη”.

Γραμματόσημο της Ανατολικής Γερμανίας.

Προσωπική ζωή
Η Βάιγκελ γεννήθηκε στην Βιέννη της Αυστρο-Ουγγαρίας, κόρη της Leopoldine (το γένος
Pollak, 1867-1927) και του Siegfried Weigel (1869-1941), γενικού λογιστή σε
κλωστοϋφαντουργικό εργοστάσιο. Η αδελφή της Στέλα, γεννήθηκε το 1894 και πέθανε το
1934. Η οικογένειά της ήταν εβραϊκή, της ανώτερης μεσαίας τάξης. Αυτή και ο σύζυγός της
Μπρεχτ είχαν δύο παιδιά, τον Stefan Brecht και την Barbara Brecht-Schall.
Καριέρα
Η Βάιγκελ παρακολούθησε το αμφιλεγόμενο προοδευτικό σχολείο θηλέων που ίδρυσε η
κοινωνική μεταρρυθμίστρια Eugenie Schwarzwald, όπου ο εξπρεσιονιστής καλλιτέχνης
Όσκαρ Κοκόσκα (1886–1980) δίδασκε σχέδιο. Με πρότυπο την ανεξάρτητη και επαγγελματία
μητέρα της (η οποία ήταν ιδιοκτήτρια και λειτουργούσε ένα κατάστημα παιχνιδιών), την
εμψύχωση από το σχολείο που παρακολούθησε και την ενθάρρυνση επιτυχημένων
γυναικών, όπως της Δανής Karin Michaëlis, που την έκανε παρέα, αποφάσισε – παρά την
θέληση των γονέων της – σε ηλικία 17 ετών, να γίνει ηθοποιός και άρχισε να παίρνει
μαθήματα.
Μικροκαμωμένη και με εμφάνιση, κατά κάποιο τρόπο, ανδρόγυνου η Βάιγκελ τράβηξε την
προσοχή, ακόμα και από τα νιάτα της, για τη βαθιά και δυνατή φωνή της. Αν και ξεκίνησε στη

1
Βιέννη, μετακόμισε στη Φρανκφούρτη το 1919 και έγινε μέλος του Νέου Θεάτρου (1919-
1921) και του Frankfurt Playhouse (1921–1922). Εκεί η καριέρα της εξελίχθηκε ταχύτατα,
αλλά μετακόμισε στο Βερολίνο τον Ιούνιο του 1922 για να συνεργαστεί με τον εξπρεσιονιστή
σκηνοθέτη Λέοπολντ Γιένσερ στο Κρατικό Θέατρο του Βερολίνου. Την επόμενη δεκαετία
συμμετείχε σε πολυάριθμα θεατρικά έργα, κάποια των οποίων ήταν εξεχόντων σύγχρονων
συγγραφέων όπως η Marieluise Fleisser (1901–1974), ο Ernst Toller (1893–1939) και ο
Μπέρτολτ Μπρεχτ (1898–1956).
Την ίδια χρονιά γνώρισε τον Μπρεχτ. Έκανε ένα παιδί μαζί του το 1924, τον Στέφαν, αλλά,
επειδή ο Μπρεχτ ήταν παντρεμένος με άλλη, δόθηκε στο παιδί το πατρικό της όνομα. Στις 26
Σεπτεμβρίου 1928 διαχώρισε επίσημα τον εαυτό της και τον γιό της από την εβραϊκή τους
κληρονομιά, αφού διακήρυξε την παραίτησή τους από την Εβραϊκή Κοινότητα του
Βερολίνου. Ένα χρόνο μετά, στις 10 Απριλίου 1929, παντρεύεται τον Μπρεχτ, που είχε εν τω
μεταξύ χωρίσει, και έκανε δεύτερο παιδί μαζί του, την Μπάρμπαρα, το 1930.
Η Μπάρμπαρα αργότερα έλεγε ότι η εβραϊκή κληρονομιά της μητέρας δεν ήταν θέμα
συζήτησης στο σπίτι, παρόλο που δεκάδες συγγενείς της Βάιγκελ δολοφονήθηκαν στο
Άουσβιτς και ο πατέρας της στάλθηκε στο γκέτο Łódź, το 1941.
Στις 28 Φεβρουαρίου 1933, μια μέρα μετά τον εμπρησμό του Ράιχσταγκ, η Βάιγκελ και η
οικογένειά της έφυγαν στην Πράγα. Μέσω Βιέννης και Ελβετίας, έφτασαν στην Δανία τον
Ιούνιο, όπου σύντομα αγόρασαν ένα σπίτι στο νησί Φιονία. Οι ευκαιρίες να εργαστεί η
Βάιγκελ στην Δανία ήταν ελάχιστες, όμως το 1937 ταξίδεψε με μια ομάδα Γερμανών
εξορίστων στο Παρίσι και έπαιξε τον πρωταγωνιστικό ρόλο της μητέρας στο έργο του Μπρεχτ
Τα Τουφέκια της Σινιόρας Καράρ. Την επόμενη χρονιά η ίδια ομάδα έπαιξε σκηνές από το
έργο του Μπρεχτ Τρόμος και Αθλιότητα του Τρίτου Ράιχ, περιλαμβανομένης της “Εβραίας
Συζύγου”, που έπαιξε η Βάιγκελ.
Η γερμανική υπηκοότητα της Βάιγκελ και των παιδιών της ανακλήθηκε το 1937, δύο χρόνια
αφότου την είχε χάσει επίσημα ο Μπρεχτ. Η οικογένεια μετακόμισε στην Σουηδία το 1939,
μετά στη Φινλανδία την επόμενη χρονιά και τελικά, εγκαταστάθηκαν στην Καλιφόρνια, όπου
παρέμειναν από το 1941 ως το 1947.
Η Βάιγκελ ήταν σε αναγκαστική αποχή από τις εμφανίσεις όλη αυτή την περίοδο,
δαπανώντας το μεγαλύτερο μέρος της ενέργειάς της μεγαλώνοντας τα δύο παιδιά της και
εξασφαλίζοντας ότι ο Μπρεχτ θα μπορούσε να συνεχίσει με το έργο του, μαθαίνοντας ακόμα
και να τακτοποιεί τα χειρόγραφά του η ίδια. Ωστόσο, εξακολούθησε τις τακτικές ασκήσεις
φωνής και σώματος για να διατηρήσει την φόρμα της για μελλοντικές εμφανίσεις.
Την επόμενη ημέρα που ο Μπρεχτ κατάθεσε στην Επιτροπή Αντι-Αμερικανικών Ενεργειών
της Γερουσίας, το ζευγάρι έφυγε για την Ευρώπη. Μετά από σύντομη παραμονή στη Ζυρίχη,
η Βάιγκελ και ο Μπρεχτ επέστρεψαν στην Γερμανία και εγκαταστάθηκαν στο Ανατολικό
Βερολίνο, όπου αμέσως άρχισαν την θεατρική τους δουλειά. Ένα χρόνο μετά, το 1948, η
Βάιγκελ πρωταγωνίστησε στην παγκόσμια πρεμιέρα της Αντιγόνης, στην Ελβετία. Τον
Ιανουάριο του 1949 η Βάιγκελ είχε τον πρωταγωνιστικό ρόλο στη γερμανική πρεμιέρα του
“Μάνα Κουράγιο”, γεγονός που την έκανε την πιο διάσημη ηθοποιό στο Βερολίνο. Σε αυτό
τον ρόλο ήταν ιδιαίτερα γνωστή για την “σιωπηλή κραυγή” της, που συμβόλιζε την φρίκη και
την θλίψη της ηρωίδας που υποδυόταν. Ειπώθηκε ότι την εμπνεύστηκε από μια φωτογραφία
της αντίδρασης μιας μάνας στο θάνατο του παιδιού της που προκλήθηκε από Ιαπωνική
επίθεση στη Σιγκαπούρη. Χρησιμοποιώντας τέτοια μέσα, η Βάιγκελ συνδύαζε τον ρεαλισμό
με το στυλιζάρισμα (στήσιμο) στην εκφορά του λόγου και στην κίνηση, δημιουργώντας ένα

2
στυλ (ύφος) που ήταν ασυνήθιστο την εποχή εκείνη. Αυτό ταίριαξε πολύ καλά με την έμφαση
του Μπρεχτ σε αυτό που αποκαλούσε “αποστασιοποίηση”. Επηρεασμένη εν μέρει από το
κινεζικό θέατρο, οι κινήσεις της Βάιγκελ επί σκηνής χρησιμοποιούνταν σκόπιμα και
μετρημένα, καθώς η ηθοποιός πίστευε ότι οι πολλές λεπτομέρειες θα οδηγούσαν σε μια
ακραία φυσικότητα, που θα μπορούσε να καταστρέψει τον χαρακτήρα.
Το 1949 η Βάιγκελ και ο Μπρεχτ ίδρυσαν το θέατρο Berliner Ensemble – μια θεατρική ομάδα
αφιερωμένη στο όραμα του Μπρεχτ για το “επικό θέατρο”, που έγινε η θεατρική ομάδα
σύμβολο της Ανατολικής Γερμανίας – με την Βάιγκελ να ασχολείται με την διεύθυνση, την
ηθοποιία και τα κοστούμια.
Το 1950 η Βάιγκελ ήταν ιδρυτικό μέλος της Deutsche Akademie der Künste (Γερμανική
Ακαδημία Τεχνών) στο Ανατολικό Βερολίνο. Το 1954 ήταν υποψήφια του SED (Sozialistische
Einheitspartei Deutschlands – Ενιαίο Σοσιαλιστικό Κόμμα Γερμανίας) για το κοινοβούλιο του
Βερολίνου. Τρεις φορές (1949, 1953, 1960) τιμήθηκε με το Εθνικό Βραβείο της ΓΛΔ. Επίσης
έλαβε το “Vaterländischer Verdienstorden in Silber” (Πατριωτικό Τάγμα Αξίας, ασημένιο
μετάλλιο) και το μετάλλιο “Κλάρα Τζέτκιν”.
Η Βάιγκελ έγινε καλλιτεχνικός διευθυντής του θεάτρου Berliner Ensemble μετά τον θάνατο
του Μπρεχτ το 1956. Συνέχισε να σκηνοθετεί και να εμφανίζεται με την ομάδα μέχρι λίγο
πριν τον θάνατό της. Είναι περισσότερο γνωστή για την ενσάρκωση διαφόρων ρόλων έργων
του Μπρεχτ, περιλαμβανομένων: της Pelagea Vlassova, από το έργο The Mother (Die Mutter
– Η Μάνα) του 1932, της Antigone (Αντιγόνη) στην εκδοχή του Μπρεχτ της ελληνικής
τραγωδίας, τον πρωταγωνιστικό ρόλο στο θεατρικό για τον Ισπανικό εμφύλιο, Señora
Carrar's Rifles (Die Gewehre der Frau Carrar – τα τουφέκια της κυρίας Καράρ), και, βέβαια,
την εμβληματική Mother Courage (Mutter Courage und ihre Kinder – Μάνα Κουράγιο).
Μεταξύ των ετών 1933 και 1947, ως πρόσφυγας από την Γερμανία του Χίτλερ, σπάνια
μπορούσε να ασκεί την τέχνη της, ακόμα και κατά την διάρκεια της εξαετούς παραμονής της
οικογένειας στο Λος Άντζελες. Μόνο με την ίδρυση του Berliner Ensemble στην Ανατολική
Γερμανία το 1949 το θέατρο του Μπρεχτ άρχισε να αναγνωρίζεται παγκοσμίως. Πέθανε το
1971, επικεφαλής της ομάδας, και πολλοί από τους ρόλους που δημιούργησε με τον Μπρεχτ
είναι ακόμα και σήμερα στο ρεπερτόριο του θεάτρου.

Προς τιμήν της Βάιγκελ, η κεντρική πλατεία στο Marzahn, του δημοτικού διαμερίσματος
Marzahn-Hellersdorf του Βερολίνου, πήρε το όνομά της – Helene Weigel Platz – με την
δημιουργία της, το 1978.
Η προσωπικότητα της Βάιγκελ
Όπως και ο Μπρεχτ, η Βάιγκελ ήταν αφοσιωμένη κομμουνίστρια, μέλος του Κομμουνιστικού
Κόμματος από το 1930. Αν και είχε επιφυλάξεις για το ανατολικογερμανικό ολοκληρωτικό
σύστημα, δεν έκανε τίποτα που θα έβαζε σε κίνδυνο τη δουλειά της ως διευθύντριας του
Berliner Ensemble, το απαιτητικό καθήκον της έκδοσης των απάντων του Μπρεχτ και την
δημιουργία των Αρχείων Μπρεχτ, μετά τον θάνατό του το 1956. Ωστόσο, διαμαρτυρόταν
περιστασιακά για αδικίες, όπως η σύλληψη του νεαρού φιλοσόφου Wolfgang Harich το 1957.
Σε άλλες περιπτώσεις οι ακτιβιστικές της προσπάθειες ήταν αφιερωμένες σε θέματα όπως η
κάτω από το μέσο επίπεδο βιομηχανία παιδικών παπουτσιών στην Ανατολική Γερμανία,

3
καθώς και η έλλειψη στη χώρα εμφιαλωμένων παιδικών τροφών. Η Βάιγκελ ήταν επίσης
γνωστή για την φιλανθρωπία της, δίνοντας γενναιόδωρα σε ορφανοτροφεία και άλλες
φιλανθρωπικές οργανώσεις – αν και αυτή η δραστηριότητα ήταν ενάντια στο επίσημο
σοσιαλιστικό δόγμα, το οποίο υποστήριζε ότι η βοήθεια αυτού του είδους ήταν περιττή στην
αταξική, “ισότιμη” κοινωνία.
Τόσο στην προσωπική, όσο και στην επαγγελματική της ζωή η Βάιγκελ ήταν γνωστή για τον
δυναμισμό, την ενεργητικότητα, τη διπλωματία και το καλό χιούμορ της, Οι φίλοι είχαν να
λένε για τη θέρμη με την οποία καλούσε τακτικά κόσμο σπίτι της, ακόμα και στις προσωρινές
κατοικίες της σε Δανία και Σουηδία. Ενώ ήταν ακόμα στην Καλιφόρνια, έστειλε αμέτρητα
πακέτα βοήθειας σε πεινασμένους καλλιτέχνες και άλλους στην Ευρώπη μετά τον πόλεμο. Η
πολιτική ανοικτών θυρών της Βάιγκελ με τους ηθοποιούς στο Berliner Ensemble συμπλήρωνε
την ετοιμότητά της να βοηθά τα νέα μέλη να βρουν σπίτι, ένα όχι πάντα εύκολο έργο στην
Ανατολική Γερμανία. Οι συναντήσεις του Ensemble γίνονταν όχι μόνο στο γραφείο της, αλλά
και στο σπίτι της, όπου συχνά μαγείρευε για τους υπαλλήλους του θεάτρου.
Η χαρακτηριστική μετριοφροσύνη της Βάιγκελ αποδεικνύεται από το ότι κατά κανόνα δεν
ήθελε να δίνει συνεντεύξεις επειδή αυτές ήταν για τους σταρ (“Backstage with the Berliner
Ensemble.” New Theater Magazine 6.3 (1966): 15–23), αλλά και μέσα από την παρατήρηση
του Μπρεχτ ότι “ποτέ δεν έβαλε σκοπό να δείξει το μεγαλείο της, αλλά πάντα το μεγαλείο
αυτών που υποδυόταν” (Helene Weigel: Actress. A Book of Photographs, σελίδα 54). Αν και
αντιμέτωπη με δοκιμασίες όπως η εξορία, ένας ανοιχτά άπιστος σύζυγος και η
παρακολούθηση, αρχικά του FBI στην Αμερική και στη συνέχεια της μυστικής αστυνομίας της
Ανατολικής Γερμανίας, λέγεται ότι η Βάιγκελ διατήρησε την αίσθηση του χιούμορ της. Μια
ιδιαίτερα κρύα μέρα στην Καλιφόρνια, για παράδειγμα, κάλεσε – σύμφωνα με πληροφορίες
– τον μυστικό πράκτορα του FBI μέσα στο σπίτι, όπου θα μπορούσε να την παρακολουθεί πιο
εύκολα.

Οι τάφοι του Μπρεχτ και της Βάιγκελ.

Θάνατος
Η Βάιγκελ πέθανε στο Ανατολικό Βερολίνο στις 6 Μαΐου 1971, ένα μήνα περίπου αφού
έσπασε τα πλευρά της επί σκηνής στο Παρίσι παίζοντας την Pelagea Vlassova στην Μάνα για
τελευταία φορά και έξι ημέρες πριν τα 71α γενέθλιά της. Τάφηκε δίπλα στον Μπρεχτ στο
νεκροταφείο Dorotheenstädtischer Friedhof της Σοσεστράσε στο Βερολίνο, δίπλα από το
σπίτι που μένανε, και που βρίσκονται ακόμα και σήμερα τα αρχεία Μπρεχτ-Βάιγκελ.

4
Πηγές
• Helene Weigel. en.wikipedia
• Helene Weigel. britannica.com
• Jennifer Marston William, Helene Weigel 1900 – 1971, jwa.org
• Helene Weigel. jewishvirtuallibrary.org
• Helene Weigel Platz. de.wikipedia

Μετάφραση – σύνταξη κειμένου: Αντώνης Αρβανίτης. Αναρτήθηκε στο Scribd: 25/02/2020