Jurnal Pengajian Melayu, Ji/id 16, 2005

PERANAN TULISAN JAWI DALAM

PERKEMBANGAN ISLAM DI MALAYSIA 1
Hashim Hj. Musa

Pendahuluan: Melaka sebagai Pusat Tamadun Islam Dunia

Kurun ke-9H/ 15M

Empayar Melaka pada pertengahan kurun ke- 15 M merupakan

kemuncak kegemilangannya, terutamanya pada zaman Sultan Mansur
Syah yang menaiki takhta sekitar tahun 1456 (Muhammad Yusoff
Hashim, 1989:114). Tiga tahun sebelum itu iaitu 1453 kerajaan Islam
Uthmaniyyah telah menawan bandar Constantinople/Istanbul daripada
Kerajaan Romawi Timur menandakan kemasukan Islam ke Eropah
timur. Namun pada tahun 1492 iaitu 36 tahun kemudian, kerajaan Islam
di Sepanyol telah dimusnahkan oleh kerajaan Kristian, menandakan
kehancuran kuasa orang Islam di Eropah barat sehingga kini.

Sesungguhnya, Melaka bersama Pasai dalam abad ke-15 telah

menjadi pusat kebudayaan Melayu Islam yang terkemuka di dunia dan
menjadi nadi pengajaran dan penyebaran Islam ke seluruh Asia Tenggara.
lstana Sultan menjadi semacam madrasah dan maktabah; pusat

0/
 Peranan Tulisan jawi Dalam Perkembangan Islam Di Malaysia

pengajian, pusat penyalinan, penterjemahan, dan perpustakaan bagi

khazanah persuratan Melayu Islam. Kitab-kitab Hikayat Amir Hamzah,
Hikayat Muhammad Ali Hanafiah, al-Durr al-Manzum dan tentu sekali
banyak lagi yang lain, tersalin/tersimpan di sini, manakala kitab Bahr
Lahut karangan Sheikh Abdullah Arif (1177 M) dikatakan oleh Wan
Muhammad Shaghir ( 1996: 1-2) telah diMelayukan di Melaka pada
zaman mi.

Ulama-ulama daripada Timur Tengah, Parsi, India dan lain-lain,

antaranya Makhdun Syed Abdul Aziz, Maulana Abu Bakar, Qadhi Yusuf,
Mualana Yusuf, Maulana Sadar Johan dan Maulana Jalaluddin telah
mengunjungi atau menetap di Melaka untuk mengajar bangsawan dan
pembesar Melaka termasuklah sultan sendiri (Sejarah Melayu, Ms Raffles
No 18, 1998: 122, 183, 185). Jawatan Qadhi dan Faqih menduduki
barisan depan pembesar Melaka. Pelajar-pelajar daripada kawasan lain
di Kepulauan Melayu belajar di Melaka dan apabila kembali ke tempat
masing-masing telah menjadi pendakwah Islam dan ada yang
menubuhkan pusat pengajian mereka sendiri, termasuklan beberapa
tokoh Wali Songo Jawa iaitu Sunan Bonang dan Sunan Giri (R. 0.
Winstedt, 1977:85).

Melaka juga pada masa itu merupakan antara pelabuhan yang

tersibuk di dunia, seperti yang dinyatakan oleh Tom Pires pencatat rasmi
kerajaan Portugis ketika itu:

"No trading port as large as Malacca is known nor anywhere they

deal in such fine and highly prized merchandise. (Tiada pelabuhan
yang sebesar Melaka diketahui dan tiada yang berdagang barangan
yang secantik dan semahal itu)." (Suma Oriental of Tome Pires,
Armando Cortesao, 1944:286).

Simon Elegant dalam Far Eastern Econmic Review, IO Jun, 1999:45,

telah menegaskan tentang Melaka (Terjemahan):

"Lima kurun dahulu, Melaka dikunjungi 2,000 kapal sehari iaitu

sesibuk pelabuhan Singapura moden kini, yang menjadikannya
satu daripada tiga pelabuhan yang tersibuk di dunia... Di situ
terdapat orang-orang Gujerat, Tamil, Bengali daripada India
berniaga dengan orang Melayu, Cina dan Arab secara harmonis;
bandar raya dengan 100,000 penghuni, 84 bahasa dituturkan di

87
Jurnal Pengajian Melayu, jilid 16, 2005

pasar. Sultan yang memerintah, telah memastikan keselamatan

Selat Melaka daripada lanun, dan barangan dapat disimpan dalam
ratusan gudang dengan selamat. Jika ada sebarang pertelingkahan
undang-undang yang berwibawa dilaksanakan ke atas orang
tempatan dan asing seadilnya."

Demikianlah Melaka pada masa itu benar-benar pusat tamadun

Melayu Islam yang telah mencapai taraf dunia, dengan organisasi dan
institusi sosial dalam bidang ekonomi, politik, pentadbiran, pendidikan,
dan agama Islam yang kukuh dan berwibawa. Ini bermakna dalam masa
sekitar 50 tahun selepas pembukaannya, para pemimpin dan rakyat
jelatanya telah berjaya membina negara dan tamadun Melayu Melaka
sebagai sebuah negara bertaraf dunia pada ketika itu. Asas yang menjadi
tunjang tamadun itu ialah budaya Melayu, agama Islam, dan bahasa
Melayu (dengan tulisan Jawi) sebagai wadah persuratan, perakaman dan
pewarisan segala khazanah ilmu pengetahuan dan kebijaksanaannya.

Tulisan Jawi dan kedatangan Islam di Kepulauan Melayu

Tulisan Jawi berasal daripada tulisan Arab yang tiba ke Kepulauan

Melayu bersama-sama dengan kedatangan agama Islam. Sememangnya
sejarah penggunaan tulisan Jawi amat rapat dengan sejarah kemasukan
dan penghayatan Islam di seluruh Kepulauan Melayu amnya dan di
Malaysia khususnya.

Tulisan Jawi dicipta oleh orang Melayu dengan berasaskan huruf

Arab, untuk mengeja bahasa Melayu yang dijadikan sebagai bahasa
agama Islam walaupun sebelum ini bahasa Melayu sudah mempunyai
ejaan Kawi. Ini adalah kerana tulisan Jawi lebih serasi untuk
melambangkan bunyi istilah-istilah agama Islam yang kebanyakannya
bersumberkan al-Qur'an dan al-Hadith yang wajib disebut secara betul
supaya tidak berlaku perubahan bunyi yang mudah terjadi jika dieja
dalam tulisan Rumi dan dapat menjejas keimanan, seperti bagi istilah-
istilah berikut kalau dieja dengan tulisan Rumi:

88
 Peranan Tulisan Jawi Dalam Perkembangan Islam Di Malaysia

Jawi Rumi Makna dalam Rumi

01•_,J Quran/Kuran surat akhbar
..:...;W. Sabit sejenis parang

.r- LA;; Takbir takbir sepatutnya ta'bir

t!:~ Tasyrik yang disyirikkan

<$-..!...( Bidah nama perempuan
.~ Isyak syak wasangka

Fl Ijmak yang dij imak

_,..a.i Kasar Keras

r:.r---'.r Mukmin yang menyembunyikan

~ Nikmat bala
~')J Rukyah nama perempuan
.J.J\ Allah alah/kalah
\..:._,.) Rabbana rabana, alat bunyian

~ Taklim yang diiklimkan

t_W Samak samak, dibasuh

t_.r->- Khusuk kusuk (masai)

Kesimpulannya, sememangnya datuk nenek orang Melayu dahulu

apabila memeluk agama Islam dengan penuh kebijaksanaan dan dengan
taufik hidayat Ilahi, mereka telah mencipta tulisan Jawi untuk
merakamkan persuratan Islam dan menggunakannya selama hampir
1000 tahun (berbanding dengan tulisan Rumi hanya sekitar 50 tahun)
supaya dapat memelihara kemurnian ajaran al-Quran dan al-Hadith
demi ketakwaan dan keredaan Ilahi.

Dalam sejarah penyebaran agama Islam ada beberapa bahasa yang

telah dijadikan bahasa agama Islam dengan penggunaan sistem tulisan
yang diasaskan daripada skrip Arab, antaranya ialah bahasa Parsi, bahasa
Turki, bahasa Swahili (Afrika), bahasa Urdu, dan bahasa Melayu.

89
]urnal Pmgajian Melayu, Ji/id 16, 2005

Daripada bahasa-bahasa itu yang masih kekal dengan skrip Arab ialah
bahasa Parsi dan bahasa Urdu selain daripada bahasa Arab sendiri,
manakala bahasa Turki, bahasa Swahili dan bahasa Melayu sudah
mengambil tulisan Rumi. Bahasa Melayu hanya menggunakan skrip
Arab/Jawi dalam bidang agama ataupun oleh orang-orang lama yang
masih nostalgia dengannya seperti Utusan Melayu. Demikianlah suasana
yang ada kini.

Dari segi sejarah sumber skrip Arab berpunca daripada keluarga

skrip Semitik daripada cabang Semitik Utara yang menurunkan keluarga
kecil Aramaik dan seterusnya skrip Nabataen dan akhirnya kepada skrip
Arab. Manakala tulisan Rumi berasal daripada tulisan Eropah, iaitu
seperti rajah berikut:

Penurunan Tulisan Jawi Dan Tulisan Rumi Bahasa Melayu

Skrip Semitik Purba

Skrip Semitik Utara Skrip Semitik Selatan Skrip Ethiopik

Skrip Skrip Skrip

Paleo-Hebrew Aramaik
PhoenU<s~

Skrip Skrip Skrip-skrip Skrip-skrip Skrip Skrip

Syriak Nabataen Asia Tengah India Hebrew Bersegi Greek

/
Skrip Arab Skrip-skrip Skrip-skrip

l Asia Tenggara Eropah kini

SkrlpJawl Skrip Ruml

90
 Peranan Tu/isan jawi Da/am Perkembangan Islam Di Malaysia

Bahasa Melayu sebelum menggunakan tulisan Jawi untuk

mencatatkan agama Islam, telah menggunakan beberapa sistem tulisan
yang lain yang telah digunakan oleh masyarakat Melayu pada masa itu,
antaranya ialah sistem tulisan Kawi dan sistem tulisan Rejang (Sumatra).
Penggunaan tulisan Kawi terdapat dalam dua contoh batu bersurat iaitu
satu di Minyak Tujuh Aceh bertarikh 1380 M dan satu lagi ialah Batu
Nisan Ahmad Majnun di Pengkalan Kempas, Sungai Ujung, Negeri
Sembilan bertarikh 1463 (sila lihat gambar batu bersurat tersebut yang
terlampir). Batu nisan Ahmad Majunun mempunyai dua sistem tulisan
sekali gus iaitu tulisan Kawi dan tulisan Jawi. Penggunaan tulisan Kawi
ini menunjukkan dengan jelas zaman transisi dari zaman dominasi
Hindu-Buddha kepada zaman pemerkasaan Islam sepenuhnya apabila
tulisan Jawi digunakan secara meluas di seluruh Kepulauan Melayu.

Tentang kedatangan Islam ke Asia Tenggara dan Kepulauan Melayu,

mungkin ada dua arah ketibaannya. Pertama ialah ketibaan daripada arah
Timur iaitu daripada negara China. Syed M. Naquib al-Attas (1969)
menyebut tentang catatan pengembara China yang menyatakan bahawa
pada tahun 55 H I 674 M sudah ada penempatan orang-orang Islam
di Sumatra Timur iaitu di San Fu Chi (Srivijaya). Penghijrahan dan
penempatan yang lebih besar mungkin berlaku apabila orang-orang
Islam, yang sudah bermastautin di Negeri China sejak awal Hijrah lagi,
telah berpindah akibat daripada kekacauan yang berlaku pada zaman
RajaJi-Tsung. Mereka telah turun ke bahagian selatan dan menubuhkan
kawasan-kawasan penempatan baru di Kalah (Kedah) sekitar tahun 878
M (S. Q. Fatimi, 1963:69) dan di sekitar Palembang sekarang (Syed M.
Naquib Al-Attas, 1969: 11). Beberapa buah batu bersurat dalam tulisan
Arab telah dijumpai pada awal kurun 5 H I 11 M membuktikan arah
kedatangan dan penempatan Islam daripada arah Timur iaitu China;
batu nisan Champa di Vietnam Selatan bertarikh 431 H I 1039 M, batu
nisan di Pekan Pahang bertarikh 419 H I 1028 M, batu nisan al-
Mukhdarah di Brunei bertarikh 440 H I 1048 M, batu nisan Fatimah
di Leran Surabaya bertarikh 475 H I 1082 M dan batu bersurat di Kuala
Berang Terengganu 702 HI 1303 M.

Satu lagi kemungkinan arah kedatangan Islam ialah dari Barat, sama
ada secara langsung daripada tanah Arab ataupun melalui Parsi dan
India. Berdasarkan catatan Arab/Parsi/India oleh Abu Ishak Makarani
al-Fasy, (lihat N.A. Baloch, Advent of Islam in Indonesia, 1980:17 dan

91
jurnal Pengajian Melayu, jilid 16, 2005

Abdul Rahman Haji Abdullah, 1990:37) Islam mula-mula bertapak di

Perlak Sumatra dengan kerajaan Islam pertama dirnbuhkan sekitar 225
H I 840 M oleh rajanya yang pertama Sultan Sayyid Maulana Abdul
Aziz Shah anak kepada seorang Arab Quraisy Sayyid Ali hasil
perkahwinannya dengan adik perempuan Meurah Perlak. Kemudian
diikuti oleh Samudera-Pasai dengan kerajaan Islam pertamanya
ditubuhkan oleh Meurah Giri dengan nama Islamnya Mahmud Shah
pada tahun 1042. Di Pasai pula seorang rajanya bernama Meurah Silau
diislamkan dengan nama Islamnya Malik al-Saleh oleh seorang
pendakwah bernama Syeikh Ismail urnsan daripada Syarif Mekah.
Kemangkatan Baginda pada tahun 696 HI 1297 M terpahat pada batu
nisan baginda.

Syed M. Naquib al-Attas (1969:11) berdasarkan riwayat dalam

Hikayat Aceh yang mengatakan bahawa Islam juga telah masuk ke
Sumatra Utara sekitar tahun 505 H I 1112 M dengan kedatangan
seorang mubaligh Islam bernama Syeikh Abdullah Ariff. Muridnya yang
bernama Syeikh Burhan'l-din seterusnya telah membawa Islam ke Pantai
Barat Sumatra. Tarikh penubuhan Islam di Sumatra Utara dikatakan
bermula pada 601 H I 1204 M apabila Sultan Johan Shah menaiki
takhtanya. (lihat Othman Mohd Yatim clan N. Halim, 1990:18). Marco
Polo apabila singgah di sini pada tahun 1292 dalam perjalanannya ke
China telah menyebut "The people of Ferlac (Perlak) used to be idolators
but owing to contact with Saracen (Muslims) merchants they all have
converted to Islam". Samudera-Pasai telah menjadi pusat tamadun Melayu
Islam yang pertama dan semasa pemerintahan Malik al-Zahir
pengembara Islam Ibnu Batutah telah sampai di sini clan menyatakan
bahawa Rajanya Malik al-Zahir merupakan seorang Islam yang
berpegang teguh kepada agama Islam, clan balai penghadapan Baginda
senantiasa dikunjungi para ilmuwan clan sasterawan. Batu nisan Malik
al-Zahir di Lhoksaumawe Aceh Utara bertarikh 726 H I 1326 M.
Daripada Aceh Islam merebak ke kawasan pulau Sumatra yang lain.
Peristiwa, tarikh, clan tinggalan sejarah di tempat-tempat ini
membuktikan bahawa jalur kedatangan Islam mungkin juga daripada
arah Barat. Seterusnya Islam telah merebak ke Melaka (1414 M), clan
kawasan SemenanjungTanah Melayu yang lain, Patani (1500 M), Brunei
(sekitar awal Kurun ke-15 M), Kepulauan Sulu (1405 M), Jawa (Gerisik
1419, Demak 1450 M, Surabaya 1525, Sunda Kelapa/Jakarta 1527,

92
 Peranan Tulisan jawi Dalam Perkembangan Islam Di Malaysia

Mataram 1586), Mindanao 1475 M, Banjaramsin Kurun ke-15 M, dan

lain-lain tempat di timur Kepulauan Melayu.

Penggunaan Tulisan Jawi dalam Batu Bersurat

Batu Bersurat Terengganu 702 HI 1303 M

Para pengkaji menyebut catatan pertama yang mengandungi tulisan
Jawi iaitu yang mencatat bahasa Melayu ialah Batu Bersurat Terengganu
(702 H I 1303 M). Sebelum itu semua batu bersurat/batu nisan Islam
tertulis dalam bahasa Arab. Batu Bersurat Terengganu mempunyai
kedudukan yang amat penting dalam sejarah penyebaran dan
penghayatan agama Islam di rantau Asia Tenggara, bukan sahaja kerana
itulah tulisan Jawi pertama dalam bahasa Melayu, tetapi juga
kandungannya merujuk kepada pelaksanaan hukum hudud atau undang-
undang jenayah dalam sebuah negara Islam. Batu Bersurat menyebut 10
hukum, antaranya ialah:

1) Hukum zina:

(i) lelaki perempuan yang berzina ('berbuat balacara') jika

merdeka dan bujang, dipalu seratus rotan,

(ii) lelaki perempuan merdeka yang berzina jika beristeri (bagi

lelaki) dan bersuami (bagi perempuan), ditanam hingga
ke pinggang dan baling ('dihembalang') dengan batu
sehingga mati

(iii) Jika anak Raja ('Mandalika') bujang (berzina) dendanya

(emas) sepuluh setengah (saga),

(iv) Jika Menteri bujang (berzina) dendanya (emas) tujuh tahil

setengah tiga,

(v) Jika pembesar ('tetua') bujang (berzina), dendanya (emas)

lima tahil (atau) tujuh tahil dan sepaha,

(vi) Jika menuduh perempuan berzina secara tidak benar

dendanya (emas) setahil sepaha.

93
Jurnal l'engajian Melayu, jilid 16, 2005

Batu Bersurat Terengganu juga telah merakamkan kesemua lima

huruf Jawi iaitu ..Y J \i. t_ ~ yang dicipta khusus untuk bahasa
Melayu clan ridak ada dalam bahasa Arab. Ini menunjukkan bahawa sejak
permulaan kurun ke-8 H I ke-14 M masyarakat Melayu sudah pun
menyempurnakan huruf Jawi sepenuhnya, iaitu mengambil semua 29
huruf Arab dengan tambahan 5 huruf Jawi. Pada rahun 1986 satu huruf
lagi ditambahkan iaitu j unruk huruf Rumi v.

Batu Nisan Ahmad Majnun Pengkalan Kempas Sungai Ujung

872H/ 1467M
Catatan tulisan Jawi seterusnya ialah Batu Nisan Ahmad Majnun
di Pengkalan Kempas, Sungai Ujung, yang amat menarik kerana
mengandungi dua sistem tulisan sekali gus iaitu rulisan Jawi pada
penampang Timur clan Barat clan tulisan Kawi pada penampang Utara
clan Selatan, seperti dalam gambar terlampir. Kandungan dalam tulisan
Jawi berbeza dengan kandungan tulisan Kawi. Seni khat Jawi tidak begitu
ringgi nilainya bahkan terpengaruh dengan seni tulisan Kawi, clan
kandungan kedua-dua penampang Jawi itu adalah sama iaitu
menandakan maqam Syeikh Ahmad Majunun yang mati pada 801
Hijrah (1467/8 Masihi) iaitu pada zaman Sultan Mansur Shah
memerinrah Melaka. Manakala kandungan kedua-dua penampang
rulisan Kawi tidak sama bahkan penampang Selaran merupakan
sambungan kesah daripada penempang Utara, iaitu meriwayarkan
kematian Ahmad Majunun dengan isteri clan anaknya ketika mereka
berjuang di sebuah jalan. Waiau bagaimanapun kandungan kedua-dua
sistem tulisan itu dengan jelas menunjukkan pengaruh Islam iairu
dimulai dengan Basmallah.

Manuskrip dan Teks Jawi sebagai Pencatat Ilmu Islam dan

Persuratan Melayu Sepanjang Zaman

Sepucuk surat Sultan Ternate (bertarikh 1522 M) iaitu di sebelah Timur

Kepulauan Indonesia yang tertulis dalam tulisan Jawi walaupun
ditujukan kepada Raja Portugal, dengan jelas menunjukkan kemerebakan
sisrem Tulisan Jawi clan agama Islam ke sebelah Timur Kepulauan
Melayu. Hakikat bahawa surat itu bermula dengan ucapan Al-

94
 Peranan Tulisan jawi Dalam Perkembangan Islam Di Malaysia

Hamadulillahi Rabil 'Alamin. Ytl 'Aziz ya Ghaffar dan berakhir dengan

Wassalam bi 1-khair menunjukkan pengaruh Islam yang mendalam.

Sebuah kitab terjemahan daripada Aqa'id al-Nasafi karya Abu Hafs

'Umar Najm al-Din al-Nasafi (meninggal 537 H I 1142 M) merupakan
antara bukti teks awal (selain Bahr al-Lahut, Durr al-Manzum, Umm
al-Barahin) tentang kemasukan sebuah karya ilmu Islam ke dalam bahasa
Melayu iaitu ilmu tauhid yang membicarakan akidah Islam. Terjemahan
itu ditulis pada tahun 998 H /1590 M yang mengikut pendapat Syed
M. Naquib al-Attas (1988:34) mungkin di Aceh oleh seorang murid
Syeikh Muhammad Al-Hamid (atas arahan beliau) iaitu bapa saudara
kepada Syeikh Nuruddin al-Raniri. (lihat lampiran salinan tiga halaman
Terjemahan Aqa'id al-Nasafi).

Kitab-kitab Bahr al-Lahut oleh 'Abdullah 'Arif (tertulis pada kurun

6 H I 12 M) dan Umm al-Barahin oleh al-Sanusi (meninggal 895 H I
1490 M), dikatakan telah diajarkan di Melaka pada zaman
Kesultanannya. (lihat Mahayudin Hj Yahaya, 1994:3). Kitab Durr al-
Manzum oleh Abu Ishak al-Sirazi (kurun ke-15 M) telah disebut oleh
Sejarah Melayu (naskhah Shellabear, 1967: 149) sebagai kitab yang
didatangkan ke Melaka pada zaman Sultan Mansur Shah (1456-1477
M) oleh murid Abu Ishak iaitu Maulana Abu Bakar kemudian
diterjemahkan di Pasai oleh Makhdun Patakan dan diajarkannya kepada
para pembesar Melaka termasuk Sultan sendiri. Ini membuktikan dengan
jelas tradisi pengajian dan persuratan ilmu Islam yang kukuh di Melaka
sejak 500 tahun dahulu lagi.

Kesemua persuratan itu ditulis dalam tulisan Jawi yang terus

menerus digunakan oleh bahasa Melayu sehinggalah ke pertengahan
kurun ke-20, apabila ratusan kitab agama Islam telah dihasilkan untuk
memenuhi tradisi pengajian secara pondok yang ditubuhkan di merata
pelosok Asia Tenggara selaras dengan tersebar luasnya penganutan agama
Islam.

Kitab Kuning: Warisan Gemilang Persuratan Melayu Islam

Pada separuh kedua kurun ke-19 M kitab-kitab Jawi yang dikenali

dengan nama "kitab kuning" mula dicetak apabila sebuah pencetak

95
Jurna/ Pengajian Melayu, Ji/id 16, 2005

kerajaan di Mekah didirikan pada 1884 dengan editor pertamanya

Syeikh Ahmad Muhammd Zain al-Fatani, selain pencetak di Kaherah
(Mustafa al-Babi) dan juga di Bombay yang ditubuhkan sebelum itu.
Seterusnya syarikat pencetak tempatan muncul untuk mencetak kitab-
kitab kuning itu, seperti di Sumatra, Singapura, Jawa, Semenanjung,
Patani, dan lain-lain. Seorang pengkaji Belanda, Martin Van Bruinessen
telah menjelajah toko-toko buku Islam di Jakarta, Bogor, Bandung,
Purwokerto, Semarang, Surabaya, Banda Aceh, Medan, Pontianak,
Banjarmasin, Amuntai, Singapura, Kuala Lumpur, Pulau Pinang, Kota
Bharu, dan Patani dan membeli kitab-kitab kuning yang berjumlah
sekitar 900 judul dan dipunggah ke Perpustakaan KITLV di Leiden,
Belanda (M. Van Bruinessen, 1999:132-134).

Briunessen menyenaraikan lapan disiplin ilmu Islam yang

terkandung di dalam kitab-kitab itu (dan menyenaraikan juga judul-
judul kitab bagi setiap jenis disiplin itu), iaitu:

Fiqih - 20 %
Akidah/usuluddin - 17 %
Nahu Arab - 12 %
Kumpulan Hadith 8%
Tasawuf dan tariqat 7%
Akhlaq 6%
Doa, wirid, mujarabat 5%
Kisah ambia, maulid, munaqib dll. - 6%

Mohd Noor bin Ngah (1980:9) telah memperturunkan beberapa

kitab yang sangat popular dipelajari di Malaysia dan seluruh Kepulauan
Melayu, iaitu:

1) Bidayat al-Hidayat, tawhid, usul al-din (Muhammad Zain Jalal

al-Din Aceh, 1757M),

2) Siraj al-Huda, tawhid (Muhammad Zain al-Din al-Samabawi,

1886 M),

3) 'Aqidat al-Najin, tawhid, (Zain al-'Abidin al-Fatani, 1890),

Ketiga-tiga itu merupakan terjemahan daripada kitab Umm
al-Barahin oleh al-Sanusi,

96
 Peranan Tulisan Jawi Dalam Perkembangan Islam Di Malaysia

4) Sirat al-Mustaqim, feqah, (Nur al-Din al-Raniri, 1634-44),

5) Sabi! al-Muhtadin, feqah, (Muhammad Arsyad al-Banjari,

1780)

6) Hidayat al-Salikin, tasawuf, ('Abd al-Samad al-Falimbani,

1778),

7) Siyar al-Salikin, tasawuf, ('Abd al-Samad al-Falimabi),

8) Al-Durr al-Thamin, usul al-din, (Daud al-Fatani, 1816),

9) Jama' al-Fawa'id, hadith, (Daud al-Fatani, 1823),

10) Furu' al-Masa'il, feqah, (Daud al-Fatani, 1838-41),

11) Hikam, tasawuf, (penterjemah anonimus),

12) Taj al-'Arus, (penterjemah Uthman Shihab al-Din al-

Funtiayani, 1886),

13) Fath al-'Arifin, tariqah (Ahmad Khatib Sambas, 1878),

14) Mat/a' al-Badrain, usul al-din & hukum (Muhammad bin

Ismail Daud al-Fatani, 1885/86),

15) Tanbih al-Ghafilin, hadith ('.Abdullah 'Abd al-Mubin al-Fatani,

1770 M),

16) ]awhar al-Mauhub ('.Ali bin 'Abd al-Rahman al-Kelantani,

1888),

17) Kitab Sifat Dua Pu/uh, 'usul al-din, ('Uthman bin 'Abdullah
Betawi, 1886),

18) Kasyf al-Ghaibiyyah, (Zain al-'Abdin bin Muhammad al-

Fatani, 1883)

Haji Wan Mohd Shaghir Abdullah dalam makalah beliau

"Manuskrip Islam Dunia Melayu Ditinjau Daripada Pelbagai Peringkat"
(1995/96) telah membincangkan dengan terperinci penulisan/
penterjemahan kitab-kitab dalam pelbagai ilmu Islam di Alam Melayu
daripada tahap awal (Ku run ke 12 M) hingga ke tahap ke-9 (kurun 20-
21 ). Dengan berdasarkan makalah beliau ada lagi beberapa kitab kuning

97
Jurnal Pengajian Melayu, jilid 16, 2005

yang luas tersebar dan diajar di seluruh wilayah Alam Melayu. Antaranya
Turjuman al-Mustafid atau Tafiir Anwar al-Baidhawi (Abdul Rauf al-
Fansuri al-Singkili dan Baba Daud bin Ismail al-Jawi), Munabbih al-
Ghafilin (l 868 M) dan Jal' al-Qulub (1870) kedua-duanya oleh Haji
Abd al-Samad Muhammad Salleh atau Tuan Tabal, dan lain-lain.

Untuk tinjauan ringkas karya dalam tulisan Jawi, sila lihat salinan
kitab Bahr al-Dahut (Lahut), Undang-Undang Laut Me/aka (tertulis pada
1066 H I 1655 M, lihat Perpustakaan Negara Malaysia, Manuskrip
Melayu Kegemilangan Tamadun Melayu, 1990:63), Hidayat al-Salikin,
Hikayat Abdullah (Abdullah Munsyi, 1256 H I 1840 M), Bustan al-
Katibin (Raja Ali Haji, 1850 M), Kitab Pemimpin johor (Muhammad
Ibrahim bin Haji Abdullah Munsyi, 1878 M), Hidayat al-Salikin ('Abd
Samad al-Falembani, cetakan 1354 H I 1935 M), Al-Durr al-Thamin
(Syeikh Daud al-Fatani, 1223 HI 1816 M), Tafiir Anwar al-Baidhawi
(Abdul Ra'ufbin Muhammad 'Ali al-Fansurai, cetakan 1961 M), Hadith
Empat Puluh (Matn al-'Arba'in al-Nawawiyyah), (diterjemah, disyarah,
disusun oleh Mustafa 'Abdu al-Rahman, 1964), Mastika Hadith
Rasulullah Sallallhu 'Alaihi Wasallam (terbitan Jabatan Perdana Menteri,
Hal Ehwal Agama Islam Malaysia, 1974), Kimia' al-Sa'adah Iman al-
GAhazali (terjemahan 'Abd al-Majid bin Haji Khatib, 1976), Risa/ah al-
Laduniyyah Iman al-Ghazali (terjemahan 'Abd al-Llah bin Muhammad
(Nakula), 1977), dan Pendidikan Islam Tingkatan 4 (Muhammad
Mukhtar Shafi'e, dkk, 1994).

Peminggiran Tulisan Jawi

Pada tahun 1956 Kongres Bahasa dan Persuratan Melayu Ketiga di Johor
Baharu telah mengambil keputusan " ... sudah sepatutnya tulisan Rumi
dirasmikan bagi persuratan Melayu dengan tidak menghapuskan tulisan
Jawi sehingga masa akan menentukannya". Seterusnya Jawatankuasa
Ejaan telah ditubuhkan oleh kerajaan " ... untuk menimbangkan
ketetapan yang dibuat oleh Kongres berkenaan dengan ejaan Rumi dan
penyatuannya dengan ejaan bahasa Indonesia dan mendatangkan syor-
syor bagi satu Ejaan Kebangsaan Rumi yang tetap".
 Peranan Tulisan Jawi Dalam Perkembangan Islam Di Malaysia

Pada tahun 1963 berdasarkan keputusan Kongres dan juga

Jawatankuasa Ejaan itu maka Parlimen Malaysia telah meluluskan Akta
Bahasa Kebangsaan 1963 yang memutuskan tulisan Rumi digunakan
sebagai tulisan rasmi bahasa Melayu mengetepikan tulisan Jawi kecuali
dalam pendidikan agama Islam. Dengan demikian tulisan Jawi tidak lagi
digunakan dalam semua mata pelajaran termasuk mata pelajaran bahasa
Melayu kecuali Pendidikan Islam. Seterusnya beberapa majalah dan
akhbar yang diterbitkan dalam tulisan Jawi misalnya Majalah Dian,
Majalah Mastika, Utusan Qiblat, dan lain-lain telah menukarkan sistem
ejaan Jawi kepada ejaan Rumi, kecuali Utusan Melayu/Utusan Zaman
yang meneruskan penerbitannya walaupun menanggung kerugian kerana
pasaran yang mengecut akibat berkurangnya mereka yang celik Jawi,
setelah bertahun-tahun pengajaran tulisan Jawi diabaikan di sekolah.

Pelaksanaan Kembali Tulisan Jawi di Sekolah

Pada tahun 1981, iaitu 18 tahun sesudah pelaksanaan dasar tulisan

Rumi, Jawatankuasa Mengkaji Semula Penggunaan Bahasa Malaysia
Kementerian Pendidikan telah mengesyorkan "supaya ejaan Jawi dikaji
semula dan diperkemas dan dikeluarkan sebuah Daftar Ejaan Rumi-Jawi
dengan tujuan untuk digunakannya di sekolah." Pada tahun 1983
Dewan Bahasa dan Pustaka telah menubuhkan Jawatankuasa Ejaan Jawi
untuk mengemaskinikan sistem ejaan Jawi Za'ba dan mengajukan satu
sistem tulisan Jawi bagi penggunaan Kementerian Pendidikan. Hasilnya
ialah penerbitan buku Pedoman Ejaan jawi yang Disempurnakan pada
tahun 1986 (edisi kedua 1987, edisi ketiga 1993). Seterusnya Dafiar
Ejaan Rumi-jawi dan Pedoman Ejaan jawi Bahasa Melayu diterbitkan
pada tahun 1996.

Pada tahun 1992 Ketua Pengarah Pendidikan Malaysia telah

mengeluarkan arahan supaya menggunakan sistem ejaan jawi yang
disempurnakan itu, iaitu:

"Mulai tarikh ini (22 Januari, 1992) Pedoman Ejaan Jawi yang
Disempurnakan oleh Dewan Bahasa dan Pustaka (PEJYD) itu
hendaklah digunakan di semua sekolah rendah, menengah,
maktab-maktab perguruan, oleh Lembaga Peperiksaan dan Majlis
Peperiksaan Malaysia serta dalam semua sektor dan masyarakat
di seluruh negara." (Sila lihat salinan surat terlampir.)

99
jurnal Pengajian Melayu, Ji/id 16, 2005

Maktab Perguruan Islam dan Bahagian Pendidikan Islam

Kementerian pendidikan telah mempelopori gerakan penyebaran dan
pemapanan tulisan Jawi dengan melatih para guru dalam kemahiran
Jawi, memperkemas ejaan dan menulis buku-buku teks pendidikan Islam
dalam tulisan Jawi. Kementerian Pendidikan pada tahun 1992 telah
memasukkan pelajaran Jawi dalam Kurikulum Bersepadu Sekolah
Rendah (KBSR) yang menekankan kemahiran membaca dan menulis
Jawi. Satu Sukatan Pelajaran (SP) dan Huraian Sukatan Pelajaran (HSP)
bagi tulisan Jawi telah dibentuk daripada tahun 1 hingga tahun 6. Satu
semakan kedua-dua itu telah dibuat pada tahun 2000 untuk
dilaksanakan pada tahun 2003.

Namun tulisan Jawi hanya diajar dalam mata pelajaran Pendidikan

Islam dan bukannya dalam mata pelajaran Bahasa Melayu, atas
penjelasan pihak Peguam Negara yang berbunyi:
"Tidak ada percanggahan dari segi Perlembagaan menjadikan Jawi
sebahagian daripada pelajaran Bahasa Malaysia dan
memasukkannya dalam Sukatan Pelajaran. Juga tidak ada
percanggahan undang-undang bagi Kementerian (Pendidikan)
menyuruh sekolah mengajar pelajaran Jawi, tetapi adalah
bercanggah dengan semangat Akta Bahasa Kebangsaan 1963
memaksa penuntut-penuntut mempelajari Jawi sebahagian
daripada (pelajaran) Bahasa Malaysia." ('Aishah Rabi' ah bin ti
Muhammad Saleh, 2002, "Pelaksanaan Jawi di Sekolah: Satu
Penyelesaian. ")

Penutup: Jawi Sebagai Citra clan Jati Diri Bangsa Malaysia

Satu-satunya milik asli negara bangsa Malaysia ialah bahasa Melayu

dengan tulisan Jawinya yang berumur hampir 1,000 tahun, berbanding
dengan tulisan Rumi yang kita gunakan kurang dari 50 tahun. Di Korea,
Jepun dan China, bahasa Korea, Jepun dan China ialah milik negara
bangsa masing-masing, dan setiap rakyat mereka untuk memasuki
Universiti mesti lulus bahasa mereka dengan tulisan mereka sendiri
supaya dapat dikekalkan dan disemaikan jati diri, citra dan semangat
kebangsaan rakyat jelata mereka. Demikianlah juga kita bangsa Malaysia,
jika kita berasa bangga dengan khazanah warisan bangsa kita dan mahu
membina jati diri Malaysia yang tersendiri supaya dapat dibemuk citra
asli negara bangsa Malaysia tersendiri demi perpaduan yang utuh di

100
 Peranan Tu/isan jawi Da/am Perkembangan !slam Di Malaysia

kalangan rakyat jelatanya, mengapa kita tidak terns menekankan polisi

bahasa Melayu ini clan ditambahkan lagi dengan kemahiran tulisan
Jawinya?

Pada zaman penjajah dahulu, pegawai-pegawai penjajah clan

pembesarnya bila berhubung dengan Raja-Raja clan pembesar Melayu,
mereka menulis dalam bahasa Melayu dengan tulisan Jawi. Bahkan
seorang ketua Paderi Kristian Werndly telah menterjemahkan Ki tab Injil
ke dalam bahasa Melayu dengan tulisan Jawi. Begitu juga paderi-paderi
lain misalnya Shellabear, Thompsen, clan pembesar-pembesar lnggeris
seperti Raffles, Farquhar, Wilkinson, Winstedt, clan lain-lain, telah
menguasai bahasa Melayu clan tulisan Jawi. Oleh itu tuduhan yang
mengatakan bahawa dengan mempelajari Jawi maka pelajar-pelajar
dipaksa masuk Islam, adalah tuduhan yang palsu clan penuh prasangka
yang buruk. Bahkan semua pelajar yang menguasai tulisan Jawi tidak
akan mengalami sebarang kerugian; dia akan bernilai tinggi kerana dapat
menimba secara langsung khazanah warisan ilmu pengetahuan clan
kebijaksanaan yang turun-temurun sebuah tamadun besar di rantau Asia
Tenggara iaitu tamadun Melayu. Di samping itu satu jati diri yang asli
clan utuh dapat disemai clan dipupuk sebagai milik khusus negara bangsa
Malaysia.

Wti Allahu 'a'lamu bi al-ssawab, wa salla Allahu 'ala Sayyidina

Muhammadin wa 'ala alihi wa sahbihi ajma'in wa al-hadulillahi Rabbi
al- 'alamin.

No ta

Kertas kerja dalam Seminar Tulisan jawi Dunia Melayu 2003,

anjuran kerajaan Melaka 1-3 Oktober, 2003 di Melaka.

Rujukan
Abdul Rahman Haj Abdullah, 1990. Pemikiran Umat Islam di Nusantara.
Kuala Lumpur: Dewan Bahasa clan Pustaka.

Aisyah Rabi'ah binti Muhammad Saleh, 2002. "Pelaksanaan Jawi di

Sekolah: Satu Penyelesaian", kertas kerja sempena Mesyuarat Agung
PENJAWIM 2002.

101
Jurnal Pengajian Melayu, Ji/id 16. 2005

Al-'Attas, S. M. Naquib, 1988. The Oldest Known Malay Manuscript: A

16th Century Translation of the 'Aqa'id ofal-Nasafi. Kuala Lumpur:
University of Malaya Press.

Al-'Attas, S. M. Naquib, 1984. The Correct Date of the Terengganu

Inscription. Kuala Lumpur: Muzium Negara.

Al-'Attas, S. M. Naquib, 1969. Preliminary Statement on A General Theory

of the Islamization of the Malay-Archipelago. Kuala Lumpur: Dewan
Bahasa dan Pustaka.

Amat Juhari Moain, 1996. Sejarah Aksara ]awi. Kuala Lumpur: Dewan
Bahasa dan Pustaka.

Bruinessen, 1999. Kitab Kuning: Pesantren dan Tarekat. Bandung:

Penerbit Mizan.

Casparis, J. G. de, 1980. "Ahmad Majnun Tombstone at Pengkalan

Kempas'',]MBRAS, Vol. 53, Pt. 1, h. 1-12.

Daftar Ejaan Rumi-]awi, 2000. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan

Pustaka.

Hashim Hj Musa, 1997. Epigrafi Melayu: Sejarah Sistem Tulisan dalam

Bahasa Melayu. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

- - - - - - - , 1999. Sejarah Perkembangan Tulisan ]awi. Kuala

Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

- - - - - - - , 1999. A Brief Survey on the Study of the Malay

Sastera Kitab on Malay-Islamic Thought., Kuala Lumpur: APMUM.

- - - - - - - , 2001. Merekonstruksi Tamadun Melayu Islam: Ke

Arah Pembinaan Sebuah Tamadun Dun ia Ala/Ketiga. Kuala Lumpur:
APMUM.

Ismail Dahaman & Manshoor bin Hj Ahmand (peny.), 2000. Pedoman

Ejaan ]awi Bahasa Melayu. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan
Pustaka.

Mahayudin Hj Yahaya, 1994. Naskhah ]awi: Sejarah dan Teks, ]ii. 1.

Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

102
 Peranan Tulisan Jawi Dalam Perkembangan Islam Di Malaysia

Mohd Nor bin Ngah, 1980. "Some Writing of the Traditional Malay
Muslim Scholars Found in Malaysia", Tamadun Islam di Malaysia.
Kuala Lumpur: Persatuan Sejarah Malaysia.

Mohd YusoffHashim, 1989. Kesultanan Melayu Me/aka, Kuala Lumpur:

Dewan Bahasa dan Pustaka.

Omar bin Awang, 1985. "The Terengganu Inscription as the Earliest

Known Evidence of the Finalisation of the Jawi Alphabaet, lslamika
Ill. Kuala Lumpur: Jabatan Pengajian Islam, Universiti Malaya.

Othman Mohd Yatim & Abdul Halim Nasir, 1990. Epigrafi Islam
Terawal di Nusantara. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
Sejarah Melayu (Ms. Raffles No. 18 Edisi Rumi Baru}, (penyusun Cheah
Boon Kheng, perumi Abdul Rahman Hj Ismail), 1998, MBRAS.

Wan Mohd Shaghir Abdullah, 1996. Koleksi Kertas Kerja llmiah HJ Wtin
Mohd Shaghir Abdullah. Kuala Lumpur: Khazanah Fathaniyah.
Winstedt, R. 0., 1977. A History of Classical Malay Literature. Kuala
Lumpur: Oxford University Press.

103
 .,,..

u. 5
0 LAMPIRAN I. Kedatangan Islam ke Nusantara berdasarkan penemuan epigrafi.
.l:>.
. .. . .. l
~
~
~
,:/f/1
~ .:'" ~
o§l
~
t=
;:s
~
, . (·' ~
~;
~

..... : C:klt.lA \ ~
J' Ji!IU5ililel'lrl \-1 .!'
/ P>RSI ··.
£"1- P..,t,~ ;-u,;d,..
..1, ~

/(~~ ~ /
~
.....
\ ·T•'"!'~ ~ L/1),_____..,.~·1'tr-•1 -- --- --·.. _, ' .--. .
·-., __ .
.. ·\?
J/,
9\
~

\ ~~.
\~~, t•'"* • , ·--/c,-" ~
\.

~
. ,.
,. . -. >~\,
l.1til
rt........

·..
1r.;i:t" /.,::\.
1~
.i.,,; \
A__-'";' );,"':' ·.,,

·, ,-L•U ·~~
( \ ~~: Ct:iru W ff
i I( v.-·.~:-~tm/ ~(
, · - . . . -~~),~-. ·~.-\.~~v~9-~-:"'.
; i7.mt.~ ·:·· "'. ~. -
V1
•6'1ft-c·

~"\~ ~:'[ >.~

·~~~- ·-:~ ~~
.-'/ LAO:»· "1NDI
I
Ila: lJ\llll:t\.
. • • • &trisn.-'11.- ~~ l'rr,,.i;.: T"........ - 1111! 1 ~ If ~ .. bi ~~~
~~ ..
....... !ltfdaQ"""" ~-- l't:nulis. 8 - 4"' ~ll Jitrf}I ...,..._. ....,. 'l -2 ·1£oct;s61 ~..... I.
,..-----------·-·-· • Q .'1 l;>
(<'°''> ........ ~ ., •• ;..., •.1rw. ¥AU;,. 1-14,;,. r&.~a}
 I
~~ .
LAMPIRAN 2. Melaka Sebagai Pusat Perdagangan Melayu di Timur

p.,...a.5-.. nwita.
~H11D~t ~ M~liiic•
ii14i0111 ... 1NT-....M..#1UK,.. .. ~ •
a.1•~4'£11iilt IJl6WlllUlll!41 ,.._...
.
•
~~nD'9n
Cl-;-.r.•- M41tt•
~N· Pl"U
·-
::ilui.. ..
I .- p;;-.r.~:..

ill ...l:1,;,..,_ ~··J.·

=::,;;;::~r:.- ~
...........
-.
.. iV
-
: ,,.d~o•i;-11111
.0
• Aupt ll•Ut -t'U.111.a.c- ..-·111'1:~~ ......
HNI.» t/1.. .la"" ;~\.I ......~•4"4t •.
.. .f!i•.1< t.Allt...16.li-" C.-"'91'
tCMr.&."'·JIM'"
1*"4lf\lolr.
11,.,~j.hM u,,... ~ . ~··u. t·~••:
(jil.l(;.air cl Cl~'M/'
u•.1-11-r iU111GA.-. • ......c:.1 r,:;~•·
911-or .... #ilq,
..,,...-.~·''"
. - J~lwr[.A ~·.,,..~ llllMRfM .... ~· "1,-...;~~·····-·'!"1· .... ~··1
tu .... » t I~.._. ....... ~,...
).UU'l•ltJIA.
'"'--~----___.
1.,,
:L •· _..,,;1.. ,~ ~....,,_...,
ov.-~"'t P.IU,..t;)"""I... •
.......... ,~·L,,.:
- ~ &'lil,J,.ii1Wt11,a..'4~
---n1"."I"''''"""'"
fwc•t.,......,,11111..,1\d.
· -- - U~llol.l'l ~.
l....
::~..'t~ ~l\IL b..,, r \lht
1 ..... ":;U4ro. •

~ . :If -~- . ·. \ . -......,.~

~J I ·
~ .. , ... <..)

o··
I
""'~"4•"11~

t·. \
u
t.'
1\(· ~~
~-1111; ... - ...~ .... h·
. .........

. e. .
:
"I!
~}\ ,,,,.j. ·~ ~

J!'I-~r :.'.=-'.~'..~-
u Nl!tOll-••....
. ~
..... ~ •
. • .. ~'1u.ia
Sl!\11111'1•~ ...
~
..;;:
::s
::s
i . \ ;;i
\~ "-••ab•na""
<'!,.r,....,.,,111.t - MMIJll&
..
E"='
\
•
••••.• ~.:..·i..·
P....1tM~ML .C~U fll\.Ofiit.T

Oft:.S"~D.,_ MC:llllll
......:...;:... "" .....
Wl'lll\
::s
....
11•wl.A!11l1.,,.w1t ....~'~":« §.
~ ... ~
t'"
:'i
l:Sat•i.1•11Vn · ' ~
Nol•~•: "•e•l•lllP Mall'tU ~
O..io1 C•IAJ11U•... Ml........ • :'i
~
......
,,. . . " ..................... I

.~! ::~~.:!~~ ~~
""' :lti11111•.1,... 111•1 ..... lt.4D'!c•16 ...
, •• All .. u.,,P~ ~~~"'~"
..
~

,.. ... ....... '4\. ..N

U"'-..,....."""' ..
lllJ~ !~11 CA\i tw.al
"':::;...

........
____
•ll:~il!l'J,"-JV.}44v"• <1Mta.-llk:.,
lllll'IMl,.Z,.&irlft1111o................rlP*H

._~~·::.~..:.-:~~-:"~~
,.,,_._--..:..:.:....:
n•..
.- .
t'"
:'i
S?
~
0 ~
Vl I M ..._ ···' I .. - - • ••• ~-
furnal Pengajian Melayu, Ji/id 16. 2005

LAMPIRAN 3.
Gambar Penampang Batu Bersurat Terengganu Bertarikh 702H/1303

106
 Peranan Tu!isan jawi Dalam Perkembangan Islam Di Malaysia

LAMPIRAN 4. Penampang Timur dan Barat Batu Nesan

Sheikh Ahmad Maj nun di Pengakalan Kem pas Bertarikh 801H/1467 -SM

·:.•'
.:; .' ~ ...
~_;l· LJµ._Jltl_.U\~
."---'"'.... , \ '
..> i ..' :.Y:..i " ..:...t..
<-.V·:...t:v ...H-'- \ / " - " ' \ t.,._ ~-
~ :...L: (/,, -
o'J )\.
I ~

t}...,.. ~~ .N ...___.,:..

~::) y \-:).._ ~>'\....ls. ..~~)

~..> \ ~-~---' (j
i--:..~ ..... '
s~..... _)' _:.

·:>-> ,..J J..)-1?.-'-". ;. \ __ :...

~ r I 'l~< "t_,..J.l\

107
jurnal Pengajian Melayu, ji!id 16, 2005

LAMPIRAN 5. Gambar Satu Batu Nesan Sultan Malik Al-Salleh Pasai

Bertarikh 696H/1297M

... 181iL££J ••.••..

..
~

108
 Peranan Tulisan Jawi Dalam Perkembangan Islam Di Malaysia

LAMPIRAN 6. Batu Nesan Seorang Wanita Bernama Makhdarah

Bertarikh 440H/1048M di Bandar Seri Bagawan, Brunei Darussalam

109
Jurnal Pengajian Melayu, Ji/id 16, 2005

LAMPIRAN 7

110
 Peranan Tulisan ]awi Dalam Perkembangan Islam Di Malaysia

LAMPIRAN 8.
Salinan Beberapa Halaman Manuskrip Terjemahan Aqa'id Al-Nasafi
Dianggar Bertarikh 990H/1590M
(Dipetik Daripada Buku S.M. Naguib Al-Attas: 1900)

e
J
l ···.

~~0·
f ~··.
.•
.··...

~-\
../

rr
•
'.(f)/·,:~\~>9~
+-
/
...;r J
'

. · ·~
4'•
/
\
. ·
\' \
~··
'.

u~~~~-~
·.
I

111
jurnal Pengajian Melayu, jilid 16, 2005

LAMPIRAN 9. Salinan Surat Asal Sultan Alaudin Shah Aceh

Kepada Kaptain Kapal lnggeris Harry Middleton 1011H/1602M

112
 Salinan foto beberapa halaman Hikayat Abdullah cetakan Sistem Ejaan Jawi Abad Ke-19 M
Klise Penerbit J ambatan dan Gunung Agung berasaskan
cetakan batu Abdullah Munsyi tahun 1849 M.

~
~
""'
";;;-J
s-:
"'"'
....
s.
~
~

"
~
~

~
""'"'
<>--

"'"'
s:~ ::;-.

-z
~
""'
S?.
~ ~
...... {
0 ;:;·
.>J
jurnal Pengajian Melayu, Ji/id 16. 2005

LAMPIRAN 11.
Surat Kedua Sultan Abu Hayat Ternade Bertarikh 1522M
 Peranan Tulisan jawi Dalam Perkembangan Islam Di Malaysia

Salihah surat Ketua Pengaral:i P~nqidil<an Malaysia ter11ang arahan peng"

gunaan Pedoman Ejaan J;iwi yang Disempurnakan oleh Dewan Bahasa
~fan Pvstaka berfarikh 23 Januari 1992.

~E:Ml!l~IUAN 1.E.NOIOIMN MA!..AYSll\.

,;.,,....,s i. Bl.OK J,
,os;~T. !!ANO'-'· t'A).IA~s.A!<...,_, [cl1/o•: Cl-ll~!>OO
~ lCIMLA LUMPUI\ .r.. r: c;-~>101
K.....,: -,u_,.,,,.,.....,..

!lw/. X..J; KPIJS) est11.:rc:' VI I H l

Tori~· 22. Jl..°)UUi 1'92

Semu& hn91.::-ah. Pc:·n<!i~i)an Ne9eri

114!-lqsh

Sur&~ Pekdilin<; Il<h~~-u Hi. l1Hf2

Petakun&an P•oo~n :tj&Ln Jav·~.:!'J,1'9.
,R.r.~·
Di~tJllpl>rUkan Olch Oe."AJ; llli.h.Hl!- d.!t-11
Pusi:.ak& f P.tJ'IO! ~ µ~"'."" tp-
~ -
' . . .. . '1<.ll l-
Su.ra~ PckeUlin9: .:.n.:. •d;&l&h U'l~Uk ••11&klW11kar; fl
.1>cn9cnd pcn99unun ~epenu)\Jly• Pedoa•11 tju.n
Jo1-.. 1 hi'l9 Db:e111pu:naltan Ohh De\i!1,n t&h.UJ. •hn A.

.Yi.·.·.~. · ,l.•
ca:~kh
·Pu.ttak·a IPtJ:tDI. ..· . .
2. l\ul&i d'arf i.ni Peao..;.:n
i:)•il' J•"i Jf"!y.f V""
ran~ !iirnapur.,,akan Olen lie"&~ tl~J.i.u: d.0.11 hst.a"l.J/7~
t1'tJl'!ll u.11 1ic,ul&k.~lf1 di9una\:4" Ill hllu& lekol•h
rel\d&l:, si:'lci:lllih ia'itlillint.i.h~, l!l&~tlb"''"&kUD puy1,l':-\l•n,
cfi •dal&# buku eeks .d&n peperikuan. y&•ns •Hk.cnc! .. l'ili:&n
ole:f1 !.&•b•<;& hj>e!'ik'Olin 'd&n ll•H~' Pcj>cdx:u·an
,.,,p·ays.!t seri•. dal·..,. •cmu.r;: .ael<tor .d•n. 111&·•::-:a:-:&)(a~
d~ ·•• luruh neq&.i:"•.
J; . Sih edai1e&11° Ptol<eliHi><; .i.ni kep;iid• .,.,,.,.. •
.•t~o.li.11 d&ll iuk't&b -pe.-7uru•n \ln'<UX ~~11duan
s"hn;11tt1y&·.

1 1"