LAMPIRAN A

GARIS PANDUAN
KAWALAN TIKUS
DI PIHAK BERKUASA TEMPATAN
 ISI KANDUNGAN

Tajuk Muka surat

ISI KANDUNGAN i - iii

SENARAI GAMBARAJAH iii

SENARAI JADUAL iii

SENARAI LAMPIRAN iii

SENARAI SINGKATAN DAN ISTILAH iv

1.0 Pendahuluan 1

2.0 Objektif
2.1 Objektif Umum 2
2.2 Objektif Khusus 2

3.0 Skop Kawalan Tikus di PBT 2

4.0 Pengenalan Mengenai Tikus 3-5

4.1 Faktor Biologi Tikus 6
4.2 Faktor Bionomik Tikus 7

5.0 Penyakit-penyakit Berkaitan Dengan Infestasi Tikus 8 – 10

6.0 Tanda-tanda Kehadiran Tikus 11

6.1 Kesan-kesan Am 11 - 12
6.2 Tinja /Tahi Tikus (Dropping) 12
6.3 Kesan Tapak Kaki 13
6.4 Laluan (Runway) 13
6.5 Palitan (Smears) 14
6.6 Kesan Gigitan (Bitemarks) 14
6.7 Lubang (Burrows) 15

7.0 Kaedah Pengiraan Densiti Populasi Tikus 16

7.1 Indeks Tikus (Rat Index) 16 – 17

8.0 Kaedah Kawalan

i
 8.1 Kaedah Kawalan Fizikal, Mekanikal dan Sanitasi 18 - 25
8.2 Kaedah Kawalan Kimia dan Lain-lain Kawalan 26 - 30
8.3 Promosi Kesihatan 31 - 34
8.4 Kaedah Kawalan Secara Pentadbiran / Organisasi 35

9.0 Prosedur Kerja Selamat

9.1 Prosedur Kerja Selamat Kaedah Fizikal dan Mekanikal serta
Langkah Keselamatan 36 - 37
9.2 Prosedur Kerja Selamat Menggunakan Kawalan Kimia Jenis
Umpan 38
9.3 Prosedur kerja Selamat Menggunakan Kawalan Kimia Jenis
Serbuk 39

10.0 Peruntukan Perundangan

10.1 Tafsiran 40
10.2 Peruntukan Perundangan
10.2.1 Kuasa Memasuki 41
10.2.2 Tindakan Kawalan 42-45

11.0 Pelupusan Tikus 46

12.0 Penilaian Program

12.1.1 Perancangan Kerja Program Kawalan Tikus 47

12.1.2 Laporan Pencapaian Program 47

SENARAI RUJUKAN 48 - 49

SENARAI GAMBARAJAH
Gambarajah 1 : Tanda – Tanda Kehadiran Tikus 11
Gambarajah 2 : Bentuk Najis Tikus Dan Kesan Tapak Kaki Mengikut
Spesies 12
Gambarajah 3 : Tanda Palitan Dan Juga Laluan Tikus 13
Gambarajah 4 : Tanda Gigitan Tikus 14
Gambarajah 5 : Lubang Tikus 15
Gambarajah 6 : Pelupusan Tikus Menggunakan Krematorium 46

ii
SENARAI JADUAL
Jadual 1 : Ciri Morfologi, Habitat Dan Tabiat Tiga Spesies Utama
Tikus Di Malaysia 4-5
Jadual 2 : Penyakit – Penyakit Berkaitan Tikus. 8 - 10

Jadual 3 : Jenis Premis Dan Cadangan Penggunaan Rodentisid 27

Jadual 4 : Pengisian Aktiviti Promosi Kesihatan Untuk Kempen
Kesedaran Di Lokaliti Yang Mempunyai Infestasi Tinggi 32 - 33

SENARAI LAMPIRAN
Lampiran 1 – Laporan Bulanan Program Penghapusan Tikus PBT 50 - 51
Lampiran 2 - Carta Alir Pelupusan Tikus 52
Lampiran 3 - Proses Kerja Pelupusan Tikus 53 - 55

iii
SENARAI SINGKATAN DAN ISTILAH

COMBI Komunikasi melalui perubahan tingkahlaku (Comunication for

Behavioural Impact)
DBKL Dewan Bandaraya Kuala Lumpur
PBT Pihak Berkuasa Tempatan
IPM Integrated Pest Management
JPA Jabatan Perkhidmatan Awam
JKKK Jawatan Kuasa Kemajuan dan Keselamatan Kampung
KPKT Kementerian Kesejahteraan Bandar, Perumahan dan Kerajaan
Tempatan
LEV Local Exhaust Ventilation
MSDS Material Safety Data Sheet
NGO Badan Bukan Kerajaan (Non Government Organization)
PPKP Penolong Pegawai Kesihatan Persekitaran
PKA Pembantu Kesihatan Awam
PPE Pakaian Pelindung Keselamatan (Personal Protective Equipment)
WHO Pertubuhan Kesihatan Sedunia (World Health Organization)
PA Pekerja Awam

iv
 GARIS PANDUAN KAWALAN TIKUS DI PIHAK BERKUASA TEMPATAN

1.0 PENDAHULUAN

Tikus merupakan haiwan mamalia daripada kumpulan rodensia yang hidup dalam
persekitaran manusia dan hampir boleh ditemui seluruh dunia. Di kawasan
berpenduduk padat seperti di bandar, tikus banyak didapati di tempat-tempat
pembuangan sampah, pasar, premis makanan dan pusat penjaja di tepi jalan. Di
kawasan luar bandar pula tikus banyak terdapat di hutan, kawasan pertanian
seperti sawah padi, ladang kelapa sawit dan sekitar penempatan manusia.Tikus
dikategorikan sebagai makhluk perosak kerana menyebabkan kerosakan harta
benda, hasil tanaman serta menyebabkan manusia mengalami kerugian berjuta-
juta ringgit malahan turut menjadi punca kepada penyebaran penyakit berjangkit.

Di Malaysia, akhir-akhir ini infestasi tikus terutamanya di bandar-bandar menjadi

masalah kesihatan bandar dan menjadi isu hangat di media massa. Data dari
Kementerian Kesihatan Malaysia menunjukkan terdapat peningkatan kes
leptospirosis saban tahun di mana pada tahun 2011 terdapat 2,268 kes dengan 55
kematian, pada tahun 2012 terdapat 3,665 kes dengan 48 kematian manakala
pada tahun 2013 ialah 4457 kes dan 71 kematian, tahun 2014, 7806 kes dengan
92 kematian. Peningkatan kes ini menjadi salah satu indikator masalah infestasi
tikus yang semakin meruncing.

Disamping itu infestasi tikus juga merupakan salah satu masalah utama di setiap
Pihak Berkuasa Tempatan (PBT). Data daripada Jabatan Kesihatan & Alam
Sekitar, Dewan Bandaraya Kuala Lumpur (DBKL) menunjukkan peningkatan
tangkapan tikus sebanyak 39,688 ekor (347%) dari 11,422 ekor tahun 2007
kepada 51,110 ekor pada tahun 2012.

Setakat ini tiada garis panduan yang spesifik yang digunapakai oleh PBT dalam
mengawal infestasi tikus di premis-premis dan kawasan persekitaran PBT.
Sehubungan dengan itu garis panduan ini diwujudkan untuk membantu anggota di
PBT dalam menangani masalah infestasi tikus.

1
2.0 OBJEKTIF

2.1 OBJEKTIF UMUM

Untuk menangani masalah infestasi tikus di kawasan PBT.

2.2 OBJEKTIF KHUSUS

i. Untuk meningkatkan pengetahuan anggota di PBT mengenai tikus dan

kawalannya.
ii. Untuk menyeragamkan kaedah kawalan tikus di semua kawasan PBT.
iii. Untuk mengurangkan masalah infestasi tikus dan kerosakan harta
benda serta penularan penyakit.

3.0 SKOP KAWALAN TIKUS DI PBT

Skop kawalan tikus di PBT meliputi :-

i. Pusat penjaja
ii. Pasar
iii. Premis makanan
iv. Premis perniagaan
v. Pusat pelancongan
vi. Tempat pengumpulan sampah
vii. Tapak pelupusan sampah
viii. Tempat-tempat awam

Namun begitu PBT masih boleh mengarahkan mana-mana pemilik atau penghuni
premis termasuk premis persendirian untuk menjalankan tindakan kawalan tikus
sekiranya terdapat bukti infestasi tikus di tempat tersebut.

2
4.0 PENGENALAN MENGENAI TIKUS

Roden merupakan haiwan mamalia yang mempunyai sepasang gigi kacip sebagai
ciri utamanya yang digunakan untuk mengerit. Empat puluh peratus daripada
spesies mamalia adalah roden. Ianya terdapat di semua benua kecuali Antartika.
Antara spesis roden yang utama ialah tikus, tupai dan landak yang dikategorikan
kepada tiga sub-order utama iaitu Myomorpha (mouse-shaped), Sciuromorpha
(squirrel-shaped) dan Hystrichomorpha (porcupine-shaped).

Tikus adalah spesis daripada sub-order Myomorpha, di bawah Famili Muridae.

Muridae merupakan kumpulan haiwan yang menjadi spesis dominan disebabkan
kebolehan menerima dan mengeksploitasi pelbagai persekitaran dengan bantuan
manusia untuk tersebar di serata dunia. Ia adalah tikus komensal yang
menyebabkan kerosakan pada rumah dan harta benda, memakan makanan
manusia dan mencemarkannya, merosakkan tanaman dan hasil komoditi di
samping boleh menyebarkan penyakit. Terdapat 26 spesies dan 200 sub-
spesies tikus di Malaysia dan dibahagikan kepada tiga jenis berdasarkan
habitatnya iaitu tikus yang hidup di hutan rimba, kawasan luar bandar dan
kawasan bandar.

Terdapat 3 spesis utama tikus bandar di Malaysia iaitu Tikus Mondok (Rattus
norvegicus), Tikus Rumah (Rattus rattus) dan Mencit Rumah (Mus musculus). Ciri-
ciri morfologi, habitat dan tabiat spesis tikus ini dapat diringkaskan di dalam Jadual
1.

3
Jadual 1 : Ciri Morfologi, Habitat dan Tabiat Tiga Spesis Utama Tikus di Malaysia

Ciri-ciri Rattus norvegicus Rattus rattus Mus musculus

Gambar*

Berat 150 – 600 g 80 – 300 g 10 – 21 g

Kepala Hidung tumpul, berat, Hidung tajam, badan Hidung tajam, badan
dan badan tegap, saiz : 18 ramping, saiz 16 – 21 ramping, saiz 6 – 10
Badan – 25cm cm cm

Ekor Lebih pendek daripada Lebih panjang Panjang ekor sama

panjang badan dan daripada panjang atau lebih sedikit
kepala, gelap di atas kepala dan badan. daripada panjang
dan cerah di bahagian Warna gelap badan dan kepala.
bawah, bulu pendek seragam, tiada bulu, Warna hitam, tiada
dan keras. Panjang panjang ekor 19 – bulu, panjang ekor 7
ekor 16 – 21 cm 25cm – 11 cm

Telinga Kecil, rapat, separuh Besar, menonjol, Menonjol, besar. Saiz

berbulu. Saiz 20 - 23 nipis dan tidak 15 mm atau kurang
mm berbulu, tegak. Saiz
25 – 28 mm

Bulu Kelabu keperangan di Kelabu perang Kelabu keperangan

belakang, kelabu di kehitaman di di belakang, kelabu
perut belakang, perut di perut, bahagian
putih, kelabu atau badan lain lebih
kelabu kehitaman cerah

Tabiat Suka menggali dan Suka memanjat dan Suka memanjat,

menggigit, boleh menggigit menggali dan
berenang dan menggigit
menyelam

Habitat Tinggal di dalam Bersarang di cabang Tinggal di dalam dan

tanah, parit dan pokok, luar dan luar rumah
longkang, membuat dalam rumah
sarang di dalam tanah

4
 Ciri-ciri Rattus norvegicus Rattus rattus Mus musculus

Najis 12 mm (3/4 inci). ½ inci panjang 3-7 mm panjang,

Berbentuk gelendong dengan hujung yang berbentuk gelendong
tirus tajam, berwarna
gelap

Gambar
Najis*

Sumber* :-
Lenny’s Bug Blog (www.LennysPestControl.com)

5
4.1 FAKTOR BIOLOGI TIKUS

Mengenali dan memahami biologi dan tabiat tikus sangat penting untuk
menentukan kaedah kawalan yang sesuai. Secara umumnya, semua tikus
mempunyai kitaran hidup, kelahiran, kadar tumbesaran dan aktiviti
kehidupan yang sama. Purata jangka hayat bagi seekor tikus adalah 1
hingga 3 tahun. Tikus hidup berkoloni dan setiap koloni mempunyai hierarki
yang mana seekor jantan dominan akan mengetuai satu koloni yang terdiri
daripada beberapa ekor betina dewasa, dan anak jantan dan betina yang
belum dewasa. Anak tikus jantan yang telah dewasa akan meninggalkan
koloni untuk membentuk koloni baru di tempat lain.

Kadar pembiakan tikus sangat tinggi kerana disebabkan oleh faktor-faktor

berikut :

1. Kematangan seks awal, iaitu seawal umur 42 hari hingga 75 hari,

berbeza mengikut spesies.

2. Tempoh bunting yang pendek, iaitu 19 hingga 24 hari sahaja.

3. Mampu membiak sepanjang tahun dan setiap kali melahirkan 5 hingga

7 ekor anak. Sebagai contoh, Mus musculus mampu melahirkan anak
sebanyak 10 kali setahun dan mampu melahirkan sehingga 50 ekor
anak.

4. Post-partum oestrus – keupayaan untuk mengawan lagi sejurus

selepas melahirkan anak.

6
4.2 FAKTOR BIONOMIK TIKUS

Tikus sangat bergantung kepada deria sentuhan, bau, pendengaran,

penglihatan dan rasa untuk berhubung dengan persekitaran bagi menjamin
kemandiriannya.

1. Deria sentuhan – Misai pada hidung dan bulu mata merupakan deria
sentuhan tikus yang sensitif bagi membantu pergerakannya. Oleh yang
demikian, ketika bergerak tikus gemar melalui tepi-tepi dinding atau
antara objek yang membolehkan misai atau bulu menyentuh
permukaan. Perlakuan ini menyebabkan tikus akan meninggalkan
tanda palitan (smear) pada permukaan laluannya.

2. Deria bau - Deria bau tikus amat tajam dan ia akan meninggalkan bau
pada jalanan sebagai panduan pergerakan, melalui air kencing dan
cecair genital untuk diikuti oleh tikus lain. Ianya juga sebagai penanda
bagi wilayahnya.

3. Deria pendengaran – Tikus boleh mengesan bunyi sehingga frekuensi

100 kHz, sebagai contoh, tikus rumah boleh mengesan bunyi sehingga
90 kHz dan menggunakan frekuensi pada kadar 22 kHz hingga 90 kHz
untuk berkomunikasi. Bunyi yang kuat akan menakutkan tikus.

4. Deria penglihatan – Deria penglihatan tikus adalah kurang baik

walaupun sensitif terhadap cahaya. Mata tikus berfungsi lebih baik pada
waktu malam berbanding waktu siang. Tikus biasanya tidak dapat
membezakan warna (buta warna) tetapi suka warna yang terang.
Disebabkan itulah, umpan tikus kebiasaannya berwarna terang untuk
menarik perhatian tikus.

5. Deria rasa – Deria rasa tikus sangat baik. Ia boleh membezakan antara
umpan kosong dengan umpan yang mempunyai racun. Deria rasa yang
baik ini menyebabkan berlakunya bait-shyness, iaitu situasi di mana tikus
akan menjauhi umpan apabila telah diketahui mengandungi racun.

7
5.0 PENYAKIT – PENYAKIT BERKAITAN DENGAN INFESTASI TIKUS

Tikus menimbulkan risiko besar kepada kesihatan manusia. Kajian menunjukkan

bahawa tikus boleh dijangkiti pelbagai jenis parasit dan ejen zoonotik, yang
seterusnya boleh menularkan penyakit kepada manusia, secara langsung atau
tidak langsung.

Di samping itu, tikus juga menjadi takungan (reservoir) untuk pelbagai penyakit
zoonotik. Antara penyakit yang dikaitkan dengan infestasi tikus adalah seperti
dalam Jadual 2.

Jadual 2 : Penyakit – penyakit berkaitan tikus.

Penyakit PLAGUE LEPTOSPIROSIS

Gambar
berkaitan
tanda atau
kesan
penyakit
gangrene di jari Kelenjar X-ray pesakit Jaundis
tangan bengkak leptospirosis
Agen Yersinia pestis gram negative  Leptospira (pathogenic) -
penyebab coccobacillus aerobik dan anaerobik Leptospira interrogans

Tempoh 1-7 hari 10 hari (julat 2-30 hari)

inkubasi

Takungan Tikus liar Tikus, lembu, anjing, serigala,

(reservoir) arnab
Cara i. Gigitan pinjal (flea) Langsung atau tidak langsung
Transmisi ii. Gigitan, cakaran tikus dan haiwan daripada haiwan kepada
peliharaan manusia melalui:
ii.Inhalasi titisan cecair pernafasan
 Luka / melecet (abrasion) kulit
(air droplet)
 Membran mukus (mulut,
hidung & mata)
 Inhalasi titisan air kencing
 Pengambilan air / makanan
yang tercemar

8
Penyakit PLAGUE LEPTOSPIROSIS
Tanda dan  Bubonic plague- 80% adalah 4 kategori klinikal :
gejala  Gejala ringan seperti selsema
jenis ini. Tanda-tanda dan gejala-
gejala demam, kelesuan, Sindrom Weil - jaundis,
menggigil, sakit kepala dan kegagalan buah pinggang,
bengkak kelenjar. Tanpa rawatan pendarahan
50-60% maut.  Myocarditis dengan aritmia
 Meningitis/
 Septicemic plague gejala sama meningoencephalitis
dengan bubonic plague dengan  Pendarahan pulmonari
kegagalan pelbagai organ, septic dengan kegagalan pernafasan
shock,pendarahan,disseminated
intravascular coagulation, dan
gangrene jari kaki dan tangan.

 Pneumonic plague gejala

adalah termasuk demam,
menggigil, sakit kepala,
septisemia, masalah pernafasan
dan hemoptysis. Rawatan perlu
dalam tempoh 24 jam selepas
bermulanya gejala, jika tidak,
boleh membawa maut.

Penyakit TYPHUS HANTAVIRAL

Gambar
berkaitan
tanda, kesan
dan vektor
pembawa
penyakit
Ruam Kutu Badan X-ray dada Pendarahan
(macular Manusia pesakit pesakit
eruption) (Human body Hantaviral Hantaviral
louse)
Agen Bakteria Rickettsia prowazeki Hanta virus
penyebab
Tempoh 7 – 14 hari 4 - 40 hari
inkubasi

Takungan Tikus Tikus

(reservoir)

9
 Penyakit TYPHUS HANTAVIRAL
Cara
Transmisi  Gigitan kutu badan manusia -  Inhalasi titisan air liur atau air
Pediculus humanus corporis kencing, atau melalui debu
yang dijangkiti najis daripada tikus liar yang
 Najis kutu terkena pada luka dijangkiti
dan kulit yang melecet  Kulit yang pecah atau
memakan makanan atau
meminum air dicemari najis
atau kencing tikus yang
dijangkiti

Tanda dan  Demam yang tinggi,  Penyakit ini amat serius,

gejala menggigil, sakit kepala, batuk, kadar kematian adalah 50 -
sakit otot yang teruk (severe 60%. Boleh menyebabkan
myalgia), koma dua jenis sindrom iaitu:
 Ruam (macular eruption)
• 5-6 hari selepas onset Hemorrhagic Fever with
• bermula di bahagian atas Renal Syndrome (HFRS) –
badan dan merebak ke gejalanya:
seluruh badan kecuali muka,
 Demam
tapak tangan dan tapak kaki
 Lower back pain
 Pendarahan
 Kerosakan buah
pinggang

Hantavirus Pulmonary
Syndrome (HPS) –
gejalanya:
 Demam
 Myalgia
 Masalah gastrousus
 Kegagalan sistem
pernafasan
 Shock

10
6.0 TANDA – TANDA KEHADIRAN TIKUS

Kehadiran dan infestasi tikus di sesuatu kawasan boleh dikenalpasti melalui

beberapa tanda. Adalah penting untuk mengetahui tanda-tanda kehadiran tikus
seterusnya menganggarkan populasi tikus supaya tindakan kawalan awal dapat
dijalankan sebelum infestasi menjadi serius dan mendatangkan masalah kepada
orang awam. Tanda-tanda kehadiran tikus dapat diringkaskan pada Gambarajah 1
di bawah :

GAMBARAJAH 1: Tanda – Tanda Kehadiran Tikus

6.1 Kesan-kesan am - Kehadiran tikus dapat diketahui secara langsung iaitu

dengan kewujudan tikus itu sendiri. Tikus akan kelihatan berlari di celah-
celah timbunan barang-barang, sampah sarap, timbunan kayu dan lain-lain
terutama pada waktu malam. Selain itu, tikus dapat dikesan kehadirannya
secara langsung dengan bunyi berdecit yang dihasilkan atau bunyi

11
 pergerakannya pada siling, bumbung dan sebagainya. Kesan-kesan am
yang lain adalah seperti berikut:-
a. Kesan air kencing (urin) - air kencing tikus yang kering boleh dikesan
dengan menggunakan lampu ultra violet .
b. Bau tikus yang busuk - kerana ia akan sentiasa kencing disebabkan ia
mempunyai pundi kencing yang kecil.
c. Tikus hidup – tikus boleh dilihat berkeliaran di waktu siang atau malam
hari
d. Bangkai tikus – bangkai tikus ditemui di premis dan persekitaran.
e. Kesan gigitan- kesan gigitan pada makanan, perabut, wayar dan lain-
lain.

6.2 Najis tikus (Droppings) - Ianya akan dilihat bertaburan di sekitar kawasan
yang ada punca makanan. Najis berwarna hitam, tekstur lembut dan berkilat
ketika masih baru dilepaskan dan akan menjadi keras, warna bertukar pudar,
mudah relai jika dipicit selepas sehari atau dua hari kemudian. Tikus akan
membuang najis sekali atau dua kali setiap jam dan saiz serta bentuk
najisnya berbeza mengikut spesis (Gambarajah 2).

Sumber :-
http://www.extension.org/pages/63911/school-ipm-action-plan-for-rodents

Gambarajah 2 : Bentuk najis tikus dan kesan tapak kaki mengikut spesies.

12
 6.3 Kesan Tapak Kaki
a. Boleh dikesan di atas permukaan yang berdebu.
b. Kesan kaki belakang mempunyai 5 jari dan kesan kaki hadapan 4 jari.
c. Akan meninggalkan kesan garisan yang beralun kerana ia mengheret
ekornya terutamanya tikus tua. Bagi tikus muda akan mengangkat
ekornya ke atas.
d. Boleh ditentukan dengan kesan baru atau lama dengan menekan
hujung jari ke atas debu tapak kaki dan bezakan kedua-duanya.
Perhatikan kedalaman, kejelasan dan kebersihan.

6.4 Laluan (Runway)

a. Tikus akan mengikut laluan yang sama bagi perjalanan dari sarang ke
sumber makanan (Gambarajah 3).
b. Laluan perjalanan dari sarang ke sumber makanan akan membuatkan
rumput mati (di kawasan lapang).
c. Jika di dalam bangunan kesan kelihatan di tepi dinding, tangga atau di
celah – celah perabut.
d. Biasanya laluan yang selalu digunakan akan dipenuhi dengan najis,
laluan yang tidak digunakan akan berdebu dan bersawang.

Tanda Palitan Tikus

Tikus akan menggunakan

laluan (runway) yang sama
dan meninggalkan tanda
palitan (smear).

Sumber:-
Rodent Prevention, San Mateo Country Mosquito and Vector Control District.
http://www.smcmad.org/rodent_prevention.htm
Gambarajah 3: Tanda palitan dan juga laluan tikus.

13
 6.5 Palitan (Smears)

a. Bulu tikus yang berminyak akan meninggalkan kesan palitan pada

laluan. Laluan ini meliputi lubang masuk atau keluar, tepi dinding dan di
sekeliling bangunan (Gambarajah 3).
b. Palitan baru ditentukan dengan menggariskan dengan kuku atau benda
tajam dan ia akan menunjukkan kesan garis kerana ia lembut dan
melekat pada jari bila disentuh.

6.6 Kesan Gigitan (Bitemarks)

I. Tikus akan menggerit (gnawing) setiap hari untuk memastikan giginya

pendek dan boleh digunakan (Gambarajah 4).
II. Menggerit pada permukaan untuk memasuki bangunan.
III. Menggerit bungkusan, kotak, guni atau bekas untuk memperoleh
makanan.
IV. Di dalam rumah kesan gigitan terdapat pada sabun mandi, paip, kabel
elektrik, dinding dan almari.
V. Jika terdapat kesan gigitan yang baru, warna pada permukaan bekas
gigitan akan lebih cerah dan segar.

Kerosakkan akibat gigitan tikus:

Tikus menggigit untuk memastikan gigi

sentiasa kekal pendek, mereka juga
menggigit untuk membuat laluan
masuk.

Sumber:-
Roden prevention, San Mateo Country Mosquito and Vector Control
District.http://www.smcmad.org/rodent_prevention.htm

Gambarajah 4: Tanda gigitan tikus.

14
6.7 Lubang (Burrows)

a. Lubang boleh diperhatikan semasa pemeriksaan biasa melalui mata

kasar. Rujuk Gambarajah 5.
b. Ia didapati di sepanjang luar bangunan, di lantai tempat letak kereta
(basement), di luar premis perniagaan, rumah kediaman dan ladang.
c. Lubang juga terdapat di benteng, kawasan tanah tambak, bawah
belukar dan tumbuhan – tumbuhan tebal.
d. Untuk mengesan samada lubang baru, perhatikan longgokan tanah di
tepi lubang.
e. Lama - kelamaan longgokan akan menjadi rata dan laluan masuk akan
menjadi bersih.
f. Lubang lama biasanya akan ditumbuhi dengan rumput, sarang labah –
labah dan ranting kayu.

Sumber :-
Wild Norway Rat Behaviour, www.ratbehaviour.org/WildRats.htm.

Gambarajah 5: Lubang Tikus

15
7.0 KAEDAH PENGIRAAN POPULASI TIKUS

Tikus dikategorikan salah satu makhluk perosak dan kehadirannya dalam jumlah
yang banyak akan menyebabkan masalah kepada manusia dan mengakibatkan
kerugian berjuta-juta ringgit. Oleh itu, maklumat populasi tikus sangat penting
dalam usaha untuk mengawal populasi tikus di sesuatu kawasan supaya
populasinya dapat dikawal pada tahap yang tidak mendatangkan masalah.
Kaedah yang boleh digunakan untuk memperolehi indeks tikus adalah seperti di
bawah:

7.1 Indeks Tikus (Rat Index)

Indeks tikus ialah bilangan tikus yang di tangkap menggunakan perangkap

bagi tempoh masa tertentu. Indeks ini boleh digunakan apabila menjalankan
rutin tangkapan bagi memantau populasi tikus.

Kaedah:
a. Dua belas perangkap tikus yang berumpan perlu dipasang di tempat-
tempat yang berkemungkinan besar menjadi laluan tikus. Pemilihan
lokasi untuk memasang perangkap perlu ditentukan dengan
pemerhatian yang dibuat terlebih dahulu.
b. Perangkap hendaklah diperiksa setiap hari dan bilangan tikus yang
ditangkap selama tempoh tujuh hari dicatitkan.
c. Perangkap tanpa tikus hendaklah dipindahkan ke laluan tikus yang lain
atau menukar umpan.
d. Indeks tikus adalah berdasarkan kepada bilangan tikus yang ditangkap
dari 12 perangkap yang dipasang dalam masa 7 hari. Kadar infestasi
tikus adalah dikira seperti berikut :-

16
 BILANGAN TIKUS DITANGKAP
INDEKS DALAM MASA 7 HARI DARI 12 TAFSIRAN DAN TINDAKAN
PERANGKAP
Tiada tindakan kawalan. Aktiviti
0 (Tiada tikus di perangkap) dan promosi kesihatan dijalankan.
0a
tiada tanda infestasi Permantauan berkala diperlukan (
Contoh setiap minggu )
Tindakan kawalan dan
0 (Tiada tikus di perangkap) tetapi pemantauan susulan perlu
0b
ada tanda infestasi dijalankan. Aktiviti promosi
kesihatan dijalankan
Rendah (tindakan kawalan
dijalankan dan pemantauan
1 1 – 10
berterusan ) Aktiviti promosi
kesihatan dijalankan
Sederhana (kawalan perlu
dilaksanakan sehingga sekurang –
2 11 – 25 kurangnya indeks 1 dicapai)
Aktiviti promosi kesihatan
dijalankan
Tinggi (kawalan segera perlu
dilaksanakan sehingga sekurang –
3 26 dan lebih kurangnya indeks 1 dicapai)
Aktiviti promosi kesihatan
dijalankan

Nilai Indeks dan Anggaran Jumlah Tikus

e. Jika kurang atau lebih bilangan perangkap yang digunakan dalam

tempoh lebih atau kurang dari 7 hari, formula berikut hendaklah
digunakan :-

Bilangan tikus ditangkap X 12

Bilangan Tikus = Bilangan perangkap yang dipasang
______________________________________ X7
Bilangan hari perangkap dipasang

Sumber: Trapping to Estimate Rodent Populations-A Demonstration

Project, T.L. Steinhart &A. W. Karsten, Center Iowa State University
(Diubahsuai).

17
8.0 KAEDAH KAWALAN

8.1 Kawalan Fizikal, Mekanikal dan Sanitari

Kawalan tikus melibatkan segala usaha yang dijalankan untuk meningkatkan

tahap kebersihan persekitaran, mengurangkan bekalan makanan serta
tempat perlindungan dan mengurangkan populasi tikus melalui aktiviti
kawalan.

KAWALAN KAEDAH AKTIVITI

Kawalan Fizikal Kawalan / penghapusan 1. Menutup lubang-lubang tikus
burrow dengan kaedah menampal
menggunakan simen konkrit.
2. Meletakkan rodent proffing di
laluan masuk.
3. Tumpuan perlaksanaan adalah
di aras bawah bangunan,
binaan konkrit longkang dan
dinding.
4. Sila rujuk carta alir 8.1.1
Kawalan Penggunaan perangkap tikus 1. Mempelbagaikan mekanisma /
Mekanikal umpan. Contoh : kelapa bakar,
ikan kering, inovasi sangkar
tikus.
2. Diletakkan di laluan dan ruang
yang terbuka (laluan tikus).

18
 KAWALAN KAEDAH AKTIVITI
Kawalan Penggunaan gam 1. Meletak dan menempatkan
Mekanikal gam di atas papan plywood.
2. Pada ruang premis yang
tertutup seperti dalam
bangunan / ruang sempit.
Penggunaan tangguk / sauk 1. Menangkap tikus yang
berjaring berkeliaran dan selalu
dilaksanakan pada waktu senja.
2. Digunakan jika bacaan indeks
infestasi tinggi.

Kawalan Sanitari Pengurusan sisa pepejal 1. Penggunaan tong sampah yang

Persekitaran sempurna, bertutup dan
mencukupi.
2. Kutipan sampah berjadual.
3. Penggunaan plastik sampah.
4. Digunapakai di semua premis
perniagaan / kediaman.

19
 KAWALAN KAEDAH AKTIVITI
Kawalan Sanitari Penstoran bahan mentah 1. Platform ditinggikan dari aras
Persekitaran yang baik lantai.
2. Jarak dari dinding 6 inci.
3. Jadual penyelenggaraan /
pembersihan stor.
4. Kawalan ke atas bilik stor
supaya tidak dimasuki tikus (rat
proofing).
5. Digunakan di premis
perniagaan yang berasaskan
bahan makanan mentah.
Pemasangan perangkap 1. Semua premis makanan
minyak (grease trap) diwajibkan pemasangan
perangkap minyak (syarat
lesen).
2. Jadual penyelenggaraan yang
sistematik secara individu atau
menggunakan perkhidmatan
kontraktor.
3. Sisa makanan / lemak
diselenggarakan dengan
sempurna.
4. Digunapakai oleh semua
premis makanan.

20
 KAWALAN KAEDAH AKTIVITI
Kawalan Penempatan semula gerai 1. Menyediakan perkhidmatan
Sanitasi penjaja haram (pemutihan) kutipan pelupusan sampah
Persekitaran berjadual.
2. Menyediakan tong sampah
yang sempurna (bertutup).
3. Digunapakai untuk gerai atau
penjaja haram (pemutihan).

Kawalan ke atas premis 1. Notis arahan penghapusan

terbiar / kosong
Kawalan terhadap jenis
perniagaan yang berisiko
seperti kelapa parut,
pemprosesan ayam dan
sebagainya.
kacau ganggu terhadap pemilik
premis (Akta 171, Seksyen 82).
2. Notis arahan pembersihan
premis terhadap pemilik premis
(Akta 171, Seksyen 82).
3. Digunapakai di semua premis
terbiar / kosong.
1. Kawalan pembuangan sisa
dengan lebih sempurna.
2. Tempoh perlaksanaan : Serta-
merta (syarat pelesenan).
3. Digunapakai di semua premis
perniagaan yang berisiko.

8.2 Kaedah kawalan menggunakan pendekatan pengurusan pest (roden)

secara bersepadu ( IPM )

Pengurusan pest (rodent) secara bersepadu ( Integrated Pest

Management, IPM) yang meliputi 4 komponen utama seperti berikut:-

(a) Survey yang termasuk pemeriksaan premis, penyediaan peta dan

analisa, penyediaan laporan lengkap seperti kadar prevalen dan punca
infestasi serta cadangan penyelesaian;

21
(b) Mengenalpasti nilai “treshold” untuk menentukan tindakan kawalan
bagi menghalang kerosakan dan membuat penilaian risiko;

(c) Intervensi untuk pencegahan, mengurangkan populasi dan

menghapuskan tikus; dan

(d) Penilaian melalui pemantauan berterusan bagi memastikan kaedah

kawalan menggunakan pendekatan IMP adalah berkesan dan
ditambah baik sekiranya perlu.

22
 8.1.1 CARTA ALIR KERJA-KERJA KAWALAN FIZIKAL DAN MEKANIKAL
TIKUS

8.1.1.1 Carta Alir Kerja Kawalan Tikus Menggunakan Tangguk / Sauk

Berjaring

Mula

Persediaan logistik dan

anggota

Aktiviti menangkap tikus

menggunakan tangguk/sauk

Tiada
Gunakan kaedah Hasil tangkapan
lain

Ada

Masukkan ke dalam sangkar

Lupuskan secara selamat

Tamat

23
 8.1.1.2 Carta Alir Kerja Kawalan Tikus Menggunakan Gam

Mula

Persediaan logistik
dan anggota

Aktiviti menangkap tikus

menggunakan gam

Gunakan kaedah Tiada

Hasil tangkapan
lain

Ada

Masukkan ke dalam bekas

yang sesuai

Lupuskan secara selamat

Tamat

24
 8.1.1.3 Carta Alir Kerja Kawalan Tikus Menggunakan Perangkap Tikus

Mula

Persediaan logistik
dan anggota

Aktiviti menangkap tikus

menggunakan perangkap

Tiada
Gunakan kaedah lain Hasil tangkapan

Ada

Lupuskan secara selamat

Tamat

25
 8.1.1.4 Carta Alir Kerja Kawalan Tikus Secara Menutup Lubang Tikus (Burrow)

Mula

Persediaan logistik
dan anggota

Tutup lubang tikus

Pantau susulan
Gunakan kaedah Aktif
lubang yang
lain ditutup

Tidak Aktif

Tamat

26
8.2 KAEDAH KAWALAN KIMIA DAN LAIN-LAIN KAEDAH

8.2.1 Pendahuluan
Penggunaan bahan kimia adalah salah satu cara yang paling meluas
digunakan dalam aktiviti kawalan tikus. Bahan kimia (rodenticide)
kebiasaannya berbentuk umpan makanan, cecair dan juga debu. Terdapat
dua jenis cara tindakan rodentisid iaitu secara serta-merta (akut) dan juga
secara perlahan-lahan (antikoagulan). Racun akut bertindak secara pantas
melalui sekali pengambilan manakala racun antikoagulan bertindak secara
perlahan melalui pengambilan secara berulang dan seterusnya
menyebabkan kematian akibat pendarahan dalaman. Aplikasi rodentisid
mestilah toksik terhadap tikus dan pada masa yang sama selamat kepada
organisma bukan sasaran.

Aktiviti kawalan mesti dikekalkan sehingga paras eradikasi yang dikehendaki

tercapai. Secara amnya, aktiviti kawalan menggunakan rodentisid adalah
berjaya jika umpan tidak diganggu selama 2 minggu dan tiada kehadiran
tikus baru dikesan.

8.2.2 Penggunaan Rodentisid Mengikut Jenis Premis

Pemilihan penggunaan rodentisid mestilah bersesuaian dengan lokasi,
persekitaran dan kepadatan populasi tikus. Walau bagaimanapun,
penggunaan bahan kimia (rodenticide) tidak digalakkan digunakan di premis
makanan kerana berisiko tinggi menyebabkan pencemaran makanan kecuali
sekiranya infestasi tikus terlalu tinggi.

27
Jadual 3: Jenis Premis dan Cadangan Penggunaan Rodentisid

BIL JENIS PREMIS KETERANGAN JENIS

1 Gudang Bangunan berasingan untuk Antikoagulan
tempat penyimpanan
barang bukan makanan.

2 Stor Tempat / bilik yang bersaiz Antikoagulan

kecil dan sederhana untuk
penyimpanan barang /
makanan dan sebagainya.

3 Rumah Tempat bangunan Antikoagulan

kediaman manusia.

4 Flat Tempat bangunan 4 tingkat Antikoagulan

ke atas untuk kediaman
manusia bersaiz kecil dan
sederhana.

6 Tempat Rekreasi Tempat tumpuan awam Antikoagulan

bagi menjalankan aktiviti
riadah dan rekreasi.

7 Pasar Bangunan dan tempat Antikoagulan

tumpuan awam bagi
mendapatkan makanan
basah dan kering.

8 Tempat Tempat penempatan tong Antikoagulan

Pembuangan sampah berpusat.
Sampah

28
 8.2.3 Jenis Rodentisid
Senarai Rodentisid yang berdaftar dengan Lembaga Racun Makhluk
Perosak adalah seperti berikut:
Klasifikasi
hazard
Jenama Racun Kepekatan
Bahan Aktif Formulasi Kesan `active
Tikus (%)
ingredient’
oleh WHO
Gold Coin Powder 80
Zinc Phosphide 1b - Highly
Mapa Powder 80 Akut
hazardous
Vita Powder 80
Generasi
Pertama
Warfarin Tikumin 1000 Bait 1.0 Antikoag 1b - Highly
Ebor Baits Bait 0.05 ulan Hazardous
KG 22 Rat Bait Bait 0.05
Tikumin Bait Bait 0.05
HRU Rat Bait Bait 0.05
DSP Bait 0.25
Chlorophacinone
0.25

Chlorophacinone Check Bait 0.29 Antikoag 1a -

Check bait Bait 0.01 ulan Extremely
Hentikus Bait 0.29 hazardous
Butik S Bait 0.005
Trixon Bait 0.25
Rakus FPS-C Bait 0.25

Diphacinone Yasodion Granule 0.005 Antikoag 1a -

ulan Extremely
hazardous

Coumatetralyl Racumin Paste Bait 0.0375 Antikoag 1b - Highly

Coumatrac Powder 0.75 ulan Hazardous

* Senarai ini dikemaskini oleh Lembaga Racun Makhluk Perosak dari semasa ke
semasa.

29
 Klasifikasi
hazard
Jenama Racun Kepekatan `active
Bahan Aktif Formulasi Kesan
Tikus (%) ingredient
’ oleh
WHO

Generasi
Kedua

Bromadiolone Lanirat Bait Bait 0.005 Anticoag 1a -

Butik G2 Bait 0.005 ulan Extremely
Ratox Bait 0.005 hazardous
Q-Rat Bait 0.25
KG 33 Bait 0.005
Ratikus Bait 0.25
Ebor 401 Bait 0.005
DSP Bait 0.25
Bromadiolone
0.25

Brodifacoum Talon Bait 0.005 Anticoag 1a -

Ebor 2030 Bait 0.003 ulan Extremely
Tornado Matikus Bait 0.003 hazardous
Bounty Bait 0.003
Jasper Bait 0.003
Rattus Bait 0.005
BM Ratgone Bait 0.003
ZA Ratbait Bait 0.005
Echo Bait 0.005
Emtikus Bait 0.003
Aratta Bait 0.003
Bait 0.005

Flocoumafen Storm Bait 0.005 Anticoag 1a -

Stratagem Bait 0.005 ulan Extremely
Storm BB Bait 0.005 hazardous

* Senarai ini dikemaskini oleh Lembaga Racun Makhluk Perosak dari semasa ke
semasa.

* Racun dari kelas 1a (extremely hazardous) dan dari kelas 1b (highly hazardous) perlu
dikendalikan oleh anggota yang terlatih - WHO

30
8.2.4 Formulasi Rodentisid dan Penggunaannya

BIL FORMULASI RODENTISID PENGGUNAAN

1 Debu / Serbuk - Lubang

- Laluan tikus

- Digaul dengan umpan yang

bersesuaian

2 Bait (Pallet/ Paste/ Wax Block) - Di dalam Rat Bait Station (RBS)

- Lubang

- Laluan tikus

8.2.5 Pengurusan Dan Pelupusan Rodentisid

8.2.5 (a) Pengurusan rodentisid hendaklah mengikut kepada akta dan `

garis panduan yang berkaitan.
8.2.5 (b) Semua sisa rodentisid hendaklah dilupuskan mengikut Akta Kualiti
Alam Sekeliling (1974) di bawah Peraturan-Peraturan Kualiti Alam
Sekeliling (Buangan Terjadual) 2005 oleh operator yang berdaftar
dengan Jabatan Alam Sekitar.
8.2.5 (c) Pemantauan berterusan untuk menilai kesan penggunaan racun
termasuk keberkesanannya, kesan keracunan terhadap anggota
pekerja, haiwan lain dan alam sekitar perlu dilakukanoleh pihak
profesional seperti Pegawai Sains. Ini adalah bertujuan untuk
memastikan keberkesanannya dan mengelakkan ‘primary
poisoning’ atau ‘secondary poisoning’ terhadap pekerja, kanak-
kanak dan haiwan peliharaan seperti anjing dan kucing.

31
8.3 PROMOSI KESIHATAN

Promosi kesihatan adalah salah satu komponen penting dalam aktiviti

kawalan tikus. Ini kerana tanggungjawab untuk mengawal populasi tikus
tidak hanya terletak pada PBT semata mata. Penglibatan komuniti adalah
penting supaya kesannya akan dirasai oleh keseluruhan lapisan masyarakat
sama ada dari segi kesihatan, ekonomi, keselamatan dan juga imej PBT dan
juga negara amnya.

Sebelum aktiviti promosi kesihatan dijalankan, kawasan yang telah

diinfestasi dengan tikus perlu dikenalpasti terlebih dahulu. Antara kawasan
yang selalunya mengalami masalah infestasi tikus adalah :

i. Pusat penjaja/pasar
ii. Pusat riadah
iii. Kawasan perumahan rakyat dan rumah kos rendah
iv. Kawasan longgokan sampah haram
v. Kawasan yang selalunya mempunyai aduan tikus secara berulang
vi. Kawasan berlakunya kejadian wabak leptospirosis

8.3.1 Kaedah pelaksanaan

8.3.1(a) Kempen kesedaran bahaya tikus

Kempen kesedaran tikus adalah untuk memberikan kesedaran kepada

masyarakat mengenai impak buruk akibat populasi tikus yang tidak
terkawal. Jadual 4 menunjukkan aktiviti yang dicadangkan untuk kempen
kesedaran.

32
Jadual 4: Pengisian aktiviti promosi kesihatan untuk kempen kesedaran di lokaliti yang mempunyai infestasi tinggi
Bil. Aktiviti Objektif Panduan Indikator Tanggungjawab

 Untuk memberi
penjelasan
mengenai kesan
infestasi tikus
kepada masyarakat
Kumpulan sasaran:
 Memberi kesedaran Jabatan/Bahagian
i. Penduduk setempat
kepada masyarakat Sekurang Kesihatan atau
ii. Penjaja
1. Ceramah setempat kurangnya 1 Jabatan yang
iii. Pelajar Sekolah
ceramah berkaitan
iv. NGO
 Menekankan
mengenai
pengurusan sisa
makanan dan
sampah yang
sistematik dan
sempurna

Kumpulan sasaran : Jabatan/Bahagian

Kesihatan atau
Membersihkan kawasan - i. Penduduk setempat Sekurang Jabatan yang
Gotong- kawasan persekitaran yang ii. Penjaja kurangnya sekali berkaitan
2
royong menjadi tempat pembiakan iii. Pelajar Sekolah dalam tempoh
tikus iv. NGO kempen JKKK/Agensi
Kerajaan

NGO

33
Bil. Aktiviti Objektif Panduan Indikator Tanggungjawab

Banner dan bunting

Sekurang -
dipasang sepanjang kempen Jabatan/ Bahagian
Pemasangan kurangnya 5
Memberi kesedaran kepada berlangsung Kesihatan atau
3 banner dan bunting dan 1
masyarakat Jabatan yang
bunting banner dipasang di
Banner dan bunting berkaitan
kawasan
dipasang di jalan utama

Jabatan/ Bahagian
Kesihatan atau
Risalah diedarakan kepada Jabatan yang
kumpulan sasar: berkaitan
Sekurang -
i. Penduduk setempat kurangnya 1
4 ii. Penjaja risalah dan poster
Edaran poster Memberi pengetahuan
iii. Pemilik Premis untuk setiap
dan risalah kepada masayarakat
Makanan/Perniagaan premis
iv. Pelajar Sekolah
v. NGO

Sekurang- Jabatan/ Bahagian

Menggalakkan penglibatan Pertandingan Premis dan kurangnya sekali Kesihatan atau
5 Pertandingan
masyarakat Kawasan Kediaman Bersih sepanjang tempoh Jabatan yang
kempen berkaitan

34
8.3.2 Kempen Pembasmian Tikus

Kempen pembasmian tikus dijalankan oleh pihak PBT secara mobilisasi

masyarakat di mana pihak PBT dan masyarakat bersama-sama
menjalankan aktiviti pembasmian tikus di kawasan yang telah dikenalpasti.
Melalui kempen ini, pihak PBT menyediakan kepakaran teknikal serta
kemudahan logistik termasuk alat dan juga racun.

8.3.2(a) Mewujudkan Jawatankuasa Khas Kolaborasi Kawalan Tikus

Menubuhkan Jawatankuasa melibatkan pelbagai agensi kerajaan dan NGO

yang berkaitan bagi membincangkan isu-isu berhubung masalah tikus di
Pihak Berkuasa Tempatan. Antara agensi kerajaan utama yang terlibat
adalah:
i. Pejabat Kesihatan Daerah
ii. Jabatan Pengairan dan Saliran
iii. Jabatan Perkhidmatan Veterinar
iv. NGO yang berkaitan

8.3.2(b) Mewujudkan Program COMBI (Communication for Behavioral

Impact)
Program COMBI merupakan satu pendekatan yang
diperkenalkan oleh Pertubuhan Kesihatan Sedunia (WHO).
Ianya menggunakan pendekatan komunikasi untuk mengubah
tingkah laku manusia. Untuk melaksanakan program COMBI,
satu jawatankuasa perlu ditubuhkan yang melibatkan
masyarakat bagi mengatasi masalah tikus setempat.

Bagi memastikan kejayaan kempen yang dijalankan, kerjasama

daripada semua pihak terutamanya pihak masyarakat, NGO,
institusi pendidikan dan agensi kerajaan diperlukan.

35
8.4 Kaedah Kawalan Secara Pentadbiran / Organisasi
8.4.1 Keperluan Unit Kawalan Pest dan Roden di Pihak
Berkuasa Tempatan (PBT)
Semua PBT perlulah komited menjalankan program ini melalui
pewujudan Unit Kawalan Pest dan Roden. Perjawatan,
keperluan logistik dan peralatan yang dicadangkan bagi unit ini
mengikut kategori PBT adalah seperti berikut:
TENAGA
KATEGORI KERJA
PIHAK KEPERLUAN KEPERLUAN

PEMANDU
BERKUASA LOGISTIK PERALATAN

PPKP
TEMPATAN

PKA

PA
1 buah 1. Perangkap
Majlis Daerah 1 2 4 1
kenderaan tikus
Majlis 2 buah 2. Rats
2 4 10 2
Perbandaran kenderaan proofing
3. Peralatan
Perlindungan
Dewan 4 buah Diri (PPE)
2 4 10 2
Bandaraya kenderaan 4. UV light
5. Fume hood
6. Stor kimia

8.4.2 Polisi-polisi kawalan kaedah ‘self monitoring’

Menguatkuasakan prosedur sedia ada iaitu laporan
penghapusan tikus di kalangan premis makanan mengikut
syarat perlesenan hendaklah dilaksanakan. Kebanyakan PBT
telah mensyaratkan semua premis makanan berbuat demikian
bagi memenuhi syarat-syarat perlesenan tetapi tidak banyak
PBT yang mengambil tindakan susulan penguatkuasaan
terhadap kaedah ini.

36
 9.0. PROSEDUR KERJA SELAMAT

9.1 Prosedur Kerja Selamat Kawalan Fizikal Dan Mekanikal Serta Langkah Keselamatan

KAEDAH KERJA HAZARD RISIKO LANGKAH KESELAMATAN LANGKAH KESELAMATAN

KAWALAN ( PEKERJA ) ( AWAM )

A Menggunakan 1. Kawasan kerja 1. Tergelincir dan 1. Memakai PPE ( Baju lengan Pemberitahuan kepada
Tangguk / tidak rata / semak Jatuh (slip & fall) panjang, sarung tangan, but masyarakat setempat
Sauk Berjaring / lubang keselamatan) mengenai aktiviti dengan
2. First Aid Kit disediakan menggunakan pembesar
2. Bekerja dalam 2. MSD ( mascular 3. Personal hygiene suara atau media komunikasi
keadaan posisi skeletal disease) (membersihkan diri selepas lain beberapa jam sebelum
badan yang tidak selesai tugas) aktiviti dilaksanakan.
ergonomik 4. Frequent Short Break

B Menggunakan 1. Pendedahan Penyakit alahan 1. Memakai PPE (baju lengan Pemberitahuan kepada
Gam kepada pelarut kulit terhadap panjang, sarung tangan, but masyarakat setempat
organik. bahan kimia keselamatan) mengenai aktiviti dengan
2. Memakai sarung tangan kulit menggunakan pembesar
suara atau media komunikasi
lain beberapa jam sebelum
aktiviti dilaksanakan supaya
mereka menjaga
keselamatan anak-anak dan
haiwan peliharaan.

37
 KAEDAH LANGKAH KESELAMATAN LANGKAH KESELAMATAN
KERJA HAZAD RISIKO
KAWALAN ( PEKERJA ) ( ORANG AWAM )

C Menggunakan 1. Terdedah kepada 1. Luka tertusuk 1. Memakai PPE (baju lengan Pemberitahuan kepada
Perangkap objek tajam 2.Jangkitan penyakit panjang, sarung tangan, but masyarakat setempat
Tikus 2. Bekerja di zoonotik seperti keselamatan) mengenai aktiviti dengan
persekitaran yang leptospirosis, 2. Peralatan First Aid menggunakan pembesar
kotor/semak melioidosis dsb. disediakan suara atau media
3. Perangkap tidak 3. Patukan ular 3. Personal hygiene komunikasi lain beberapa
disenggelara (membersihkan diri selepas jam sebelum aktiviti
dengan baik selesai tugas) dilaksanakan.

D Menutup 1. Terdedah kepada 1. Luka tertusuk 1. Memakai PPE (baju lengan Pemberitahuan kepada
lubang tikus objek tajam 2. Jangkitan penyakit panjang, sarung tangan kulit, masyarakat setempat
dengan 2. Bekerja di zoonotik. but keselamatan dsb). mengenai aktiviti dengan
menggunakan persekitaran yang 3. Patukan ular 2. Mendapatkan pelalian ATT menggunakan pembesar
tanah liat atau kotor/ semak 4. Tergelincir dan (Anti Tetanus) (sekiranya suara atau media komunikasi
simen atau jatuh. perlu). lain beberapa jam sebelum
lain-lain yang 3. Mengambil Prophylaxis aktiviti dilaksanakan
sesuai. antibiotic (sekiranya perlu).
4. Kebersihan diri
(membersihkan diri sebelum
balik ke rumah).

Nota :Mana-mana petugas/kakitangan yang melaksanakan tugas kawalan tikus, jika terkena gigitan tikus perlulah dirujuk kepada
Pegawai Perubatan/hospital/klinik berdekatan SERTA-MERTA untuk pemeriksaan dan pengendalian selanjutnya.

38
9.2 PROSEDUR KERJA SELAMAT MENGGUNAKAN KAWALAN KIMIA JENIS UMPAN

LANGKAH
LANGKAH KESELAMATAN
BIL KERJA HAZAD RISIKO KESELAMATAN
(ORANG AWAM)
(PEKERJA)

1 Menyediaan racun Pendedahan terus i. Keracunan i. Latihan kepada pekerja Meletakkan notis
kepada kulit dan ii. Sakit kulit ii. PPE – Sarung pemberitahuan aktiviti
- Mengalihkan racun dari pernafasan manusia tangan(chemical kawalan tikus sedang
bekas besar kepada resistance), apron,
dijalankan pada hari operasi
bekas kecil penutup hidung dan mulut
(rujuk MSDS) dilakukan.
iii. Basuh tangan selepas
penyediaan racun
iv. Penyediaan First Aid Kit

2 Menempatkan racun di Pendedahan terus i.Keracunan i. Latihan kepada pekerja

lokasi yang di kenal pasti kepada kulit dan ii.Sakit kulit ii. PPE – sarung
pernafasan manusia tangan(chemical
- Laluan resistance), apron,
- Lubang penutup hidung dan mulut
- Habitat (rujuk MSDS)
iii. Basuh tangan selepas
penyediaan racun
Pendedahan terhadap i. Dipatuk ular i. Latihan kepada pekerja
binatang berbisa ii.PPE- Peralatan khusus
seperti ular (penyepit dan bekas)
iii. Penyediaan First Aid Kit

39
 9.3 Prosedur Kerja Selamat Menggunakan Kawalan Kimia Jenis Serbuk

LANGKAH KESELAMATAN LANGKAH KESELAMATAN

BIL KERJA HAZAD RISIKO
KEPADA PEKERJA KEPADA ORANG AWAM

1 Menyediakan racun Pendedahan • Keracunan • Latihan kepada pekerja Meletakkan notis

terus kepada kulit • Sakit kulit • PPE – Sarung tangan(chemical pemberitahuan aktiviti
Mengalihkan racun dan pernafasan • Masalah resistance), penutup hidung dan kawalan tikus sedang
dari bekas besar pernafasan mulut (respirator), apron dan
manusia dijalankan pada hari operasi
kepada bekas kecil • Iritasi mata goggle (rujuk MSDS)
• Basuh tangan – basuh bekas, guna dilakukan.
alatan berasingan selepas
penyediaan racun
• Penyediaan di tempat bertutup
yang mempunyai pengudaraan
baik
• Penyediaan First Aid Kit
• Alat pencuci mata kecemasan
2 Meletak racun di Pendedahan  Keracunan  Latihan kepada pekerja
lokasi yang dikenal terus kepada  Sakit Kulit  PPE – Sarung tangan(chemical
pasti seperti laluan kulit dan  Masalah resistance), penutup hidung dan
pernafasan Pernafasan mulut, apron dan goggle
dan lubang
manusia  Iritasi mata  Basuh tangan – basuh bekas, guna
alatan berasingan selepas
penyediaan racun
 Penyediaan peralatan khusus –
Mist blower

40
10. PERUNTUKAN PERUNDANGAN

10.1 TAFSIRAN

Definasi Kacauganggu

Akta Kerajaan Tempatan 1976 (AKTA 171)

Seksyen 2

“kacau ganggu” ertinya sesuatu perbuatan, ketinggalan atau benda yang menyebabkan atau
mungkin menyebabkan bencana, kegusaran, kesalahan, kerosakan, bahaya atau kecacatan
kepada deria penglihatan, bau, atau pendengaran atau yang membencanakan atau berbahaya
atau yang mungkin membencanakan atau berbahaya kepada kesihatan atau harta atau yang
menjejas keselamatan atau hak-hak penduduk-penduduk umumnya.

Public Health Ordinance 1960

Seksyen 89

The following shall be deemed to be nuisances liable to be dealt with in the manner provided by
this Part :-

(i) any collection of water, sewage, refuse or other fluid or solid substance, or any cesspit,
latrine, urinal or ash-pit, which is in such a state or so situated, constructed or maintained as
to permit, or be liable to permit, the breeding or development of any of the life-stages of
mosquitoes, flies, helminths or other insects or parasites which may convey or cause
diseases of human beings or domestic animals;

Definasi Perosak

Peraturan-Peraturan Kebersihan Makanan 2009

Peraturan 2 :

“perosak” ertinya mana-mana haiwan yang berkebolehan mencemarkan makanan secara

langsung atau tidak langsung.

41
10.2 PERUNTUKAN PERUNDANGAN

10.2.1 Kuasa Memasuki

1. Seksyen 72(1)(a) Akta Kerajaan Tempatan 1976 (AKTA 171)

 Satu pihak berkuasa tempatan yang mempunyai kuasa boleh mengadakan, menyelenggara
dan menjalankan perkhidmatan-perkhidmatan kebersihan bagi membuang dan
menghapuskan ataupun bagi menguruskan sampah, bangkai binatang dan segala jenis
sampah sarap dan cecair buangan.

2. Seksyen 103(1) & (2) Local Government Ordinance (Sabah No.11 od1961) 1961

 Pengerusi dan mana-mana pegawai yang diberikuasa boleh memasuki mana-mana premis
bagi tujuan penguatkuasaan Ordinance.

3. Seksyen 5(1) – (5) Akta Pemusnahan Serangga Pembawa Penyakit 1975 (Pindaan 2007) (AKTA
154)

 Ketua Pengarah, seseorang Pegawai Kesihatan atau Inspektor boleh memasuki premis bagi
tujuan menjalankan kuasa di bawah akta ini.

4. Seksyen 36 Undang-Undang Kecil Establisymen Makanan 1987

 Kemasukan ke dalam establisymen makanan oleh Pegawai Majlis adalah dibenarkan bagi
tujuan penguatkuasaan undang-undang kecil ini.

5. Seksyen 1(a) Akta Makanan 1983 (AKTA 281)

 Seorang Pegawai Berkuasa boleh memasuki pada bila-bila masa yang munasabah mana-
mana premis yang dipercayai sebagai premis makanan.

6. Seksyen 26(a) Undang-Undang Kecil Tred Perniagaan dan Perindustrian 1987

 Seorang pegawai yang diberikuasa boleh memasuki mana-mana premis yang digunakan
atau pegawainya percaya dengan munasabah digunakan bagi maksud tred perniagaan.

42
10.2.2 Tindakan Kawalan

1. Akta Kerajaan Tempatan 1976 (AKTA 171)

 Seksyen 76(1) Memusnahkan tikus

 Pegawai Kesihatan boleh menyampaikan notis kepada pemunya atau penduduk premis
untuk memusnahkan tikus dan untuk menghapuskan tempat pembiakannya dan untuk
mencegahnya daripada berada semula.

 Seksyen 76(2) Memusnahkan tikus

 Ketidakpatuhan notis dalam tempoh tujuh hari dari penyampaiannya apabila disabitkan,
boleh didenda atau dipenjarakan dan pihak berkuasa tempatan itu boleh mengambil
milik premis itu dan mengambil apa-apa langkah sebagaimana yang difikirkannya perlu
untuk melaksanakan maksud seksyen ini.

 Seksyen 80 Kacauganggu hendaklah dihapuskan

 Pihak berkuasa tempatan hendaklah mengambil langkah memberhentikan,

memusnahkan dan menghapuskan segala kacauganggu.

 Seksyen 81(c) Kacau ganggu yang tindakan secara terus boleh diambil atasnya di bawah
Akta ini

 Bagi maksud Akta ini, tindakan boleh diambil secara terus di bawah Akta ini atas perkara
yang berikut iaitu apa-apa timbunan atau letakan yang mana suatu kacau ganggu atau
mungkin menjadi suatu tempat pembiakan bagi nyamuk atau lalat atau apa-apa vermin
dan apa-apa benda lain yang diisytiharkan oleh Pihak Berkuasa Negeri sebagai suatu
kacau ganggu.

 Seksyen 82(1) – (13) Notis mengkehendaki kacau ganggu dihapuskan

 Pihak berkuasa tempatan boleh menyampaikan satu notis kepada orang yang
menyebabkan kacauganggu bagi melaksanakan tindakan penghapusan kacauganggu
dan mencegah berlaku semula kacauganggu tersebut.

 Proses penyampaian notis kacauganggu bagi tindakan penghapusan dan pencegahan

boleh dilaksanakan mengikut peruntukan yang digunapakai.

43
2. Akta Makanan 1983 (AKTA 281)

 Seksyen 11 Penutupan premis tidak suci

 Pengarah atau seseorang pegawai diberi kuasa boleh memerintahkan penutupan mana
mana premis yang tidak dibersihkan dan disucikan keadaannya hingga mendatangkan
bahaya kepada kesihatan.

3. Peraturan-Peraturan Kebersihan Makanan 2009

 Peraturan 16 Kawalan Perosak di Premis Makanan

 Tuan punya premis makanan hendaklah mengekalkan keadaan premis makanan bebas
daripada mana-mana perosak, mengambil semua langkah yang praktis untuk
memusnahkan dan mengelak infestasi semula serangan perosak tanpa menimbulkan
ancaman kepada keselamatan makanan.

 Peraturan 15(2) Kebersihan Premis Makanan- Premis makanan hendaklah bebas

daripada apa-apa timbunan kotak, tin, botol kosong, sampah atau apa-apa barang lain
yang tidak berkaitan dengan urusan premis makanan untuk mengelakkan kemasukan
dan sarang perosak;

 Peraturan 17(3) Pelupusan sampah- Semua tempat simpanan sisa makanan, hasil
sampingan yang tidak boleh dimakan dan sampah lain hendaklah direka bentuk dan
diuruskan dalam cara yang sedemikian yang membolehkannya dikekalkan bersih, jika
perlu bebas daripada haiwan dan perosak.

4. Akta Pencegahan dan Pengawalan Penyakit Berjangkit 1988 (AKTA 342)

 Seksyen 18(b),(c) & (d) Membasmi kuman dan menutup premis

 Pegawai diberi kuasa boleh memerintahkan supaya premis itu atau mana-mana
bahagiannya dibasmi kuman, dibasmi serangga atau dibasmi tikus atau memerintahkan
supaya premis itu atau mana-mana bahagiannya ditutup sehingga premis itu dibasmi
kuman, dibasmi serangga dan dibasmi tikus dengan sempurnanya.

 Seksyen 19(1) Pemusnahan struktur

 Seseorang Pegawai Kesihatan boleh memerintahkan pemusnahan apa-apa struktur di

mana suatu kes penyakit berjangkit telah berlaku jika struktur itu tidak berupaya dibasmi
kuman dengan sempurnanya.
44
5. Undang-Undang Kecil Pelesenan Establisymen Makanan 1987

 Seksyen 15(1) Pengawalan Serangga/binatang perosak

 Setiap pemegang lesen establisymen makanan hendaklah pada setiap masa

mengambil langkah-langkah sesuai yang mungkin perlu untuk menjadikan establisymen
makanannya bebas dari tikus, lalat, serangga atau kutu dan hama membiak.

6. Undang-Undang Kecil Pasar 1987

 Seksyen 7(b) & (e) Kehendak-kehendak Kebersihan

 Pemegang lesen sesebuah pasar awam dan persendirian hendaklah memastikan bahan
makanan yang dijual dan disimpan berada dalam keadaan bersih dan dilindungi dengan
berkesannya dari lalat, vermin, serangga, habuk, kotoran atau lain-lain bahan atau
benda yang merosakkan.

 Seksyen 17 Sekitar gerai hendaklah dijaga kebersihannya

 Tuan punya gerai hendaklah menjaga gerai atau petaknya dan di sekitarnya supaya
berada dalam keadaan bersih dan memuaskan pihak Majlis.

 Seksyen 18(1) – (5) Membuang Sampah

 Tuan punya gerai hendaklah mengadakan bilangan tong sampah yang mencukupi dan
menyelenggara secara teratur dengan kaedah yang diluluskan oleh Majlis.

 Tuan punya gerai hendaklah menyelenggara pengumpulan sampah mengikut kaedah

yang diluluskan oleh Majlis.

7. Akta Pengurusan Sisa Pepejal dan Pembersihan Awam 2007 (AKTA 672)

 Seksyen 79(1) Kuasa penguatkuasaan

 Seseorang pegawai yang diberikuasa boleh menyiasat berkenaan apa-apa kemudahan

pengurusan sisa pepejal, tanah dan premis lain untuk memastikan penyenggaraan dan
kebersihan sepatutnya.

8. Akta Hidrogen Sianida (Pewasapan) 1953 & Peraturan-Peraturan Hidrogen Sianida

(Pewasapan) 1953

45
  Peraturan 16 Notis hasrat menjalankan pewasapan kepada pegawai

 Setiap operator yang berlesen yang mengendalikan hidrogen sianida hendaklah

memberi notis kepada Pegawai Kesihatan pihak berkuasa tempatan mengenai hasrat
kerja-kerja pewasapan.

 Peraturan 17 Notis hasrat menjalankan pewasapan kepada peghuni

 Setiap operator yang berlesen yang mengendalikan hidrogen sianida hendaklah

memberi notis kepada penghuni premis mengenai hasrat kerja-kerja pewasapan.

9 Protection Of Public Health (Sarawak Chepter 30)1999

 Secsyen 32(1) Regular Inspection Of Designated Premises

 The Director or any Public Health Officer shall make regular inspection of premises used for
designated trade, and may, by order in writing, direct the owner or occupier thereof to take all or
any measures at the expense of any owner or occupier, within such time and date to be
specified in the Order-

(a) To improve the sanitary conditions of such premises

(b) If the premises or part thereof found to be infested with disease bearing insects or
rodents, to disinfect the same or, to remove breeding places for such insects or rodents, and
preventing their reappearance, and

(c) To clean the premises or part thereof internally or externally or both internally or
externally.

10 Local Government Ordinance 1961

 Secsyen 49D Order For Demolition Of House Unfit For Habitation.

a) Where a closing order has been made in respect of any dwelling-house and the Authority is of
the opinion that the continued existence of such dwelling-house is dangerous or injurious to the
health of the public or of the inhabitants of the neighbouring dwelling-house it may make a
complaint to a Magistrate’s Court, and such Court after hearing the complaint may make on the
owner a summary order for the demolition of such dwelling-house within a time specified in such
order.

46
 b) Any person who fails to comply with the summary order shall be guilty of an offence and shall
on conviction be liable to a fine not exceeding one hundred ringgit for each day during the period
of his default.

c) Where a person fails to comply with the provisions of a summary order the Authority may
execute the order and may recover the cost of such work from the owner.

11 Syarat-syarat yang dilaksanakan secara pentadbiran termasuklah :-

 Setiap premis makanan perlu mendapatkan pengesahan tiada sebarang infestasi tikus atau
urungan di premis tersebut daripada mana-mana syarikat kawalan ‘pest’ yang berlesen dan
diluluskan sebelum mendapatkan lesen perniagaan atau memperbaharui lesen perniagaan.

Nota :

Cadangan meminda peruntukan Undang-Undang Kecil Pelesenan Establisymen

Makanan dengan meletakkan klausa kepada pemunya premis makanan
mendapatkan perkhidmatan kawalan ‘pest’ (lalat, lipas dan tikus) sebelum
mendapatkan lesen perniagaan atau memperbaharui lesen perniagaan.

47
 11.0 PELUPUSAN TIKUS

11.1 Tikus hidup yang ditangkap menggunakan perangkap dikutip dan dimasukkan dalam
bekas yang kedap air (water tight) dan kedap udara (air tight).

11.2 Tikus dimatikan dengan menggunakan bahan kimia ethyl ether. Kadar sukatan yang
diperlukan perlulah dirujuk pada label bahan kimia tersebut.

11.3 Tikus yang mati akibat dari racun tikus hendaklah dikutip di lapangan dalam tempoh 24
jam selepas racun diletakkan oleh pekerja menggunakan penyepit atau penyodok.
Pencarian berterusan perlu dijalankan sehingga tiada lagi bangkai tikus ditemui.

11.4 Tikus yang mati di lokasi berair, disembur dengan menggunakan disinfektan seperti
klorin, lysol dan seumpamanya. Biarkan selama 10 minit sebelum bangkai tikus dikutip
dengan menggunakan penyepit atau penyodok. Bangkai tikus dimasukkan ke dalam beg
plastik dan diikat kemudian dimasukkan ke dalam beg plastik kedua yang juga diikat.

11.5 Semburan racun serangga (insecticide) hendaklah dijalankan sekitar 1 meter radius dari
bangkai tikus ditemui bagi tujuan mematikan kutu tikus.

11.6 Bangkai tikus boleh dilupuskan dengan kaedah berikut:

11.6.1 Dibakar dalam krematorium haiwan (rujuk gambarajah 6 dibawah)

11.6.2 Ditanam di tempat yang khusus
11.6.3 Dilupuskan di tapak pelupusan sisa pepejal

Carta Alir dan Proses Kerja Pelupusan Tikus adalah seperti di Lampiran 1 & 2.

Gambarajah 6 : Kaedah Pelupusan Tikus Menggunakan Krematorium (Gambar: Ehsan Jabatan

Kesihatan DBKL)

48
12 PENILAIAN PROGRAM

12.1 Perancangan Kerja Program Kawalan Tikus

Setiap PBT hendaklah merancang dan mengatur program kerja penghapusan tikus setiap tahun.
Semua kawasan sasaran hendaklah dijadualkan mengikut masa bersesuaian. Kawasan berisiko
tinggi mempunyai jadual kerja yang lebih kerap berbanding kawasan risiko rendah.

12.2 Laporan pencapaian program hendaklah dinilai setiap bulan.

Laporan hendaklah dibentang dalam Jawatankuasa Kesihatan PBT berkenaan pada setiap bulan.
Laporan kepada KPKT hendaklah dihantar setiap bulan. Contoh laporan seperti Lampiran 3.

49
RUJUKAN

1. Laporan Tahunan Jabatan Kesihatan & Alam Sekitar DBKL 2012.

2. Control of Communicable Diseases Manual 2004, 18th Edition, David L. Heymann, MD.

3. Vector Control Series Rodents, Training and Information Guide, WHO 1987.

4. Lenny’s Bug Blog (www.LennysPestControl.com). 4 Julai 2013,

5. School IPM Action Plan for Rodents (http://www.extension.org/pages/63911/school-ipm-action-

plan-for-rodents). 4 Julai 2013.

6. Roden prevention, San Mateo Country Mosquito and Vector Control District.
(http://www.smcmad.org/rodent_prevention.htm) 4 Julai 2013

7. Wild Norway Rat Behaviour, www.ratbehaviour.org/WildRats.htm. 4 Julai 2013

8. Trapping to Estimate Rodent Populations-A Demonstration Project, T.L. Steinhart &A. W.

Karsten,Center Iowa State University.

9. Akta Kerajaan Tempatan 1976

10. Akta Keselamatan Dan Kesihatan Pekerjaan 1994

11. Kementerian Kesihatan Malaysia (2011). Garis Panduan Untuk Diagnosis, Pengurusan Dan
Pencegahan Serta Kawalan Leptospirosis di Malaysia

12. DBKL ( Aktiviti Kawalan Rodensia di DBKL )

13. Pestisid and Their Application For The Control of Vectors and Pests of Public Health
Importance, Sixth Edition, World Health Organization (WHO) (2006).

14. Senarai Racun Makluk Perosak Berdaftar, Jabatan Pertanian Malaysia-

www.doa.gov.my/web/senarai-racun-makhluk-perosak-berdaftar.

15. Peraturan-Peraturan Kualiti Alam Sekeliling (Buangan Terjadual) 2005

16. Chemical Control of Rodent, Lam Yuet Ming, MARDI Research, Bumbung Lima, Kepala Batas,
Pulau Pinang

17. Peraturan-peraturan Keselamatan dan Kesihatan Pekerjaan ( Penggunaan dan Standard

Berbahaya Kepada Kesihatan) 2000

18. Garispanduan Keperluan Kelengkapan Peralatan Perlindungan Diri

19. Communication for Behavioral Impact (COMBI)- A toolkit for Behavioral and Social
Communication in Outbreak Response

20. Sciences Lab (2013), Material Safety Data Sheet Ethyl ether MSDS,
http://www.sciencelab.com, 21 Mei 2013.

21. Jabatan Kerajaan Tempatan (1987), Undang-Undang Kecil PBT (Jilid Satu), Kementerian
Perumahan dan Kerajaan Tempatan, Kuala Lumpur.

50
22. Jabatan Kerajaan Tempatan (1987), Undang-Undang Kecil PBT (Jilid Dua), Kementerian
Perumahan dan Kerajaan Tempatan, Kuala Lumpur.

23. Lembaga Penyelidikan Undang-Undang (2011), Akta Makanan 1983 (AKTA 281) & Peraturan-
Peraturan (Hingga 5hb Julai 2011), International Law Book Services, Petaling Jaya, Selangor
Darul Ehsan.

24. Lembaga Penyelidikan Undang-Undang (2009), Akta Kerajaan Tempatan 1976 (AKTA 171),
International Law Book Services, Petaling Jaya, Selangor Darul Ehsan.

25. Lembaga Penyelidikan Undang-Undang (2008), Undang-Undang Kecil Bangunan Seragam

1984, International Law Book Services, Petaling Jaya, Selangor Darul Ehsan.

26. State of Sabah (1997), Local Government Ordinance 1961, Government Printer, Sabah.

27. State of Sabah (1997), Public Health Ordinance (Sabah No.11 od1961) 1960, Government
Printer, Sabah.

28. Undang-Undang Malaysia (2007), Akta Pemusnahan Serangga Pembawa Penyakit dan
Peraturan-Peraturan & Akta Pencegahan dan Pengawalan Penyakit Berjangkit dan Peraturan-
Peraturan (Pindaan Januari 2007), MDC Publishers Sdn. Bhd., Kuala Lumpur.

29. Undang-Undang Malaysia (2007), Akta Pengurusan Sisa Pepejal dan Pembersihan Awam 2007
(AKTA 672), Percetakan Nasional Malaysia Berhad, Kuala Lumpur.

30. Akta Hidrogen Sianida 1953 (AKTA 260) (Semakan 1987), Jabatan Percetakan Negara (1987),
Kuala Lumpur.

31. Undang-Undang Malaysia (2008), Akta Keselamatan dan Kesihatan Pekerjaan dan Peraturan-
Peraturan (Pindaan Mei 2008), MDC Publishers Sdn. Bhd., Kuala Lumpur.

32. World Organization of Animal Health (2012), General Disinfection Guidelines, http://www.oie.int,
04 Julai 2013.

33. Dr. Ahmad Zaidi Bin Hj. Zainal (2013), DBKL Experience in Rodent Control, Bengkel Garis
Panduan Kawalan Tikus di PBT Siri 1/2013, Institut Latihan KPT, Berjaya Resort Hill, Bukit
Tinggi, Pahang, 08/05/2013.

34. Recommendation for euthanesia of experimental animals Part 2, Document for the European
Commission 1986, Euthanesia of animal used for scientific purposed, Autralian and New
Zealand Council for the Care of Animals 2001.

51
 (Lampiran 3) BKS/JKT/TIKUS/2013/00

LAPORAN BULANAN AKTIVITI KAWALAN TIKUS DI PIHAK BERKUASA TEMPATAN (PBT)

Nama PBT : ______________________________________________ [1]
Bulan : ___________________ [2] Tahun : _____________________ [3]

TINDAKAN

HIDUP / BANGKAI TIKUS

BIL TIKUS DITANGKAP
KATEGORI AKTIVITI KAEDAH KAWALAN
PENGUATKUASAAN
(Tandakan ) (Tandakan )
(Nyatakan Bilangan)
[7] [8] JENIS BAHAN

DIPUNGUT
JENIS PERANGKAP [12]
KIMIA YANG
BIL TARIKH AKTIVITI TEMPAT AKTIVITI YANG DIGUNAKAN

[11]
DIGUNAKAN
[4] [5] [6] (Nyatakan)
(Nyatakan)

Mahkamah
Perangkap
(Nyatakan)

(nyatakan)
[10]

Kompaun

Tindakan
Siasatan

Lain-lain

Lain-lain
[9]

Operasi

Aduan

Fizikal
Kajian

Kimia
Rutin

Notis
kes
BILANGAN AKTIVITI PENDIDIKAN KESIHATAN BERKAITAN KAWALAN TIKUS YANG DIJALANKAN (Nyatakan Bilangan)[13]
BUNTING KAIN RENTANG
GOTONG-ROYONG CERAMAH PAMERAN KEMPEN RISALAH DIEDAR POSTER DIEDAR DIPASANG DIPASANG
[13a] [13b] [13c] [13d] [13e] [13f] [13g] [13f]

Laporan disediakan oleh :

Nama Pelapor : ………………………………………………………………….. No Tel : …………………………………...

Jawatan : ………………………………………………………………….. E-Mel : ……………………………………
Bahagian/Jabatan : …………………………………………………………………..
Tarikh : …………………….

Nota : Laporan ini hendaklah dikemukakan setiap bulan kepada Bhg. Kesihatan Persekitaran, Jabatan Kerajaan Tempatan, KPKT melalui e-mel vektor@kpkt.gov.my atau faks ke 03-88913098
pada atau sebelum 10hb bulan berikutnya. Sekiranya tiada aktiviti dijalankan pada bulan tersebut, nil reporting masih perlu dikemukakan.

52
PANDUAN MENGISI FORMAT LAPORAN BULANAN AKTIVITI KAWALAN TIKUS DI PIHAK
BERKUASA TEMPATAN (BKS/JKT/TIKUS/2013/00)

1. Laporan ini hendaklah dikemukakan untuk aktiviti kawalan tikus yang dijalankan setiap
bulan pada atau sebelum 10 hb bulan berikutnya.
2. Sekiranya tiada aktiviti dijalankan pada bulan tersebut, laporan ini masih juga perlu
dihantar sebagai nil reporting.
3. Keterangan bagi setiap ruangan dalam format tersebut adalah seperti dalam jadual di
bawah :
NOMBOR
KETERANGAN
RUANGAN
1 Nyatakan nama PBT yang melaporkan aktiviti

2 Nyatakan bulan kalendar bagi aktiviti yang dilaporkan

3 Nyatakan tahun

4 Nyatakan bilangan mengikut turutan aktiviti

5 Nyatakan tarikh aktiviti dijalankan

Nyatakan tempat aktiviti dijalankan contohnya ‘Pasar Borong Selayang’ atau

6
‘Kawasan Perumahan Taman Mahkota’
Tandakan kategori aktiviti yang dijalankan seperti berikut:
 Rutin – aktiviti terancang yang dibuat mengikut jadual
 Operasi – aktiviti yang dirancang khas pada skala yang besar dan melibatkan
pelbagai unit/agensi
 Aduan – aktiviti susulan daripada aduan yang diterima
7
 Kajian – aktiviti yang dijalankan bagi tujuan mendapatkan maklumat atau
pengumpulan data
 Siasatan kes – aktiviti susulan daripada kejadian jangkitan kes penyakit
berpunca atau disyaki daripada pencemaran oleh tikus yang
dilaporkan
Tandakan kaedah kawalan yang dijalankan samada melalui penggunaan bahan
8
kimia, perangkap, fizikal (contohnya menutup lubang tikus) atau lain-lain kaedah
Nyatakan nama bahan aktif dan jenama (trade name) bahan kimia yang digunakan
9
dalam aktiviti kawalan tikus
Nyatakan jenis perangkap yang digunakan contohnya perangkap sangkar, gam,
10
sauk, ‘break bone’, ‘transit killer rat’ (TKR) dan sebagainya.
Nyatakan bilangan tikus yang ditangkap hidup menggunakan perangkap atau
11
bilangan bangkai tikus yang dipungut selepas diracun
Nyatakan bilangan bagi tindakan penguatkuasaan yang diambil semasa aktiviti yang
12
dijalankan samada notis, kompaun atau tindakan mahkamah
Nyatakan bilangan mengikut kaedah aktiviti pendidikan kesihatan yang dijalankan
13a-13f
berkaitan aktiviti kawalan tikus bagi sepanjang bulan yang dilaporkan

4. Laporan ini hendaklah dikemukakan menerusi e-mel di alamat vektor@kpkt.gov.my atau

melalui faksimili di nombor 03-88913098.
5. Sebarang pertanyaan, sila berhubung dengan pegawai di Bahagian Kesihatan
Persekitaran, Jabatan Kerajaan Tempatan di talian 03-88913364.

53
 Lampiran 1

CARTA ALIR PELUPUSAN TIKUS

Mula

Kumpul tikus

Tikus hidup
Keadaan tikus

Tikus mati (Bangkai)

Basmi kuman di tempat

Kumpul ke dalam tong bangkai dikutip
(sekiranya lokasi
berair).

Basmi serangga di
Matikan tikus (ethyl ether) tempat bangkai dikutip.

Masukkan bangkai ke dalam beg

plastik (dua lapis)

Basmi kuman

Pelupusan akhir

Tapak pelupusan Tanam Bakar (krematorium

sisa pepejal haiwan)

Tamat

54
 Lampiran 2

PROSES KERJA PELUPUSAN TIKUS

BIL ANGGOTA TINDAKAN DOKUMEN
TERLIBAT BERKAITAN
1 Pembantu Kumpulkan tikus yang hidup dan bangkai Dr. Ahmad Zaidi
Kesihatan tikus.Gunakan PPE seperti but getah Bin Hj. Zainal
Awam/Pekerja (wellington boot), sarung tangan getah, topeng (2013)
awam mulut (surgical mask), ‘splash goggles’.

2 Pembantu Kumpulkan tikus hidup yang ditangkap ke Dr. Ahmad Zaidi

Kesihatan dalam bekas yang tidak telap air, bertutup Bin Hj. Zainal
Awam/Pekerja rapat dan kedap udara. (2013)
awam Perangkap tikus hendaklah dicuci dengan
bersih dan dibasmikuman setiap kali selepas
digunakan.

3 Pembantu Matikan tikus menggunakan diethyl ether Sect. 2 –

Kesihatan dengan kadar sukatan yang diperlukan; Composition and
Awam/Pekerja • Lakukan dalam ruang yang information on
awam mempunyai ruang pengudaraan baik. ingredients;
• Keluarkan bangkai tikus dari bekas Sect. 7 –
tersebut menggunakan penyepit atau Handling and
penyodok dan diletakkan dalam beg Storage;
plastik dan diikat. Sect. 8 –
• Gunakan PPE yang sesuai sepanjang Exposure controls
mengendalikan tikus. / Personal
Protection.
(MSDS diethyl
ether,
ScienceLab.
Chemicals &
Laboratory
Equipments(2013
)
4 Pembantu Bangkai tikus: Dr. Ahmad Zaidi
Kesihatan  Semua tikus yang mati diracun di Bin Hj. Zainal
Awam /Pekerja lapangan hendaklah dikutip. (2013)
awam  Pekerja hendaklah menggunakan
penyepit atau penyodok semasa
menjalankan kutipan.
 Bangkai tikus dimasukkan ke dalam
beg plastik.
 Tempat bangkai dikutip hendaklah
disinfeksi (dinyahjangkit).
 PPE yang sesuai sentiasa digunakan
sepanjang mengendalikan tikus.

55
BIL ANGGOTA TINDAKAN DOKUMEN
TERLIBAT BERKAITAN
5 Pembantu Basmi kuman Pengalaman
Kesihatan Semburan disinfektan seperti Lysol, cecair daripada Majlis
Awam /Pekerja klorin di lokasi bangkai ditemui (sekiranya Daerah Lahad
awam lokasi berair). Datu, Sabah,
Bengkel Garis
Panduan Kawalan
Tikus di PBT Siri
2/2013, Hotel
Heritage, Tawau,
Sabah,
04/07/2013.
6 Pembantu Basmi serangga Pengalaman
Kesihatan • Semburan racun serangga dijalankan daripada Majlis
Awam /Pekerja dalam lingkungan 1 meter radius dari Daerah Lahad
awam titik bangkai tikus ditemui. Datu, Sabah,
Bengkel Garis
Panduan Kawalan
Tikus di PBT Siri
2/2013, Hotel
Heritage, Tawau,
Sabah,
04/07/2013.
7 Pembantu Masukan bangkai tikus ke dalam beg plastik. Dr. Ahmad Zaidi
Kesihatan Bin Hj. Zainal
Awam/Pekerja (2013)
awam
8 Pembantu Basmi kuman General
Kesihatan • Semburan disinfektan seperti Lysol, Disinfections
Awam /Pekerja cecair klorin dan sebagainya ke atas Guidelines by R.F
awam bangkai di dalam beg plastik. Kahrs
• Beg plastik hendaklah diikat rapat dan
dibawa ke tempat pelupusan.

9 Pembantu Pelupusan akhir - Semua bangkai tikus boleh Dr. Ahmad Zaidi
Kesihatan dilupuskan dengan kaedah berikut :- Bin Hj. Zainal
Awam /Pekerja (2013)
awam
10 Pembantu Bakar bangkai tikus dalam krematorium Dr. Ahmad Zaidi
Kesihatan haiwan. Bin Hj. Zainal
Awam /Pekerja (2013)
awam
11 Pembantu Tanam bangkai tikus di tempat khusus. Dr. Ahmad Zaidi
Kesihatan Bin Hj. Zainal
Awam /Pekerja (2013)
awam
12 Pembantu Tanam bangkai tikus di tapak pelupusan sisa Dr. Ahmad Zaidi
Kesihatan pepejal. Bin Hj. Zainal
Awam /Pekerja (2013)
awam

56
57