Toplotne Turbomašine

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.
net/publication/272075622
Poglavlje 1 ISTORIJSKI RAZVOJ, PRINCIP RADA, KLASIFIKACIJA I PRIMJENA

TOPLOTNIH TRUBOMAŠINA
Chapter · January 2010

DOI: 10.13140/2.1.3531.8566
CITATIONS READS
0 2,342
1 author:
Zdravko Milovanovic
University of Banja Luka
176 PUBLICATIONS 70 CITATIONS
SEE PROFILE
Some of the authors of this publication are also working on these related projects:
PRIJEDLOG MJERA I AKTIVNOSTI NA UVOĐENJU OPTIMALNOG UPRAVLJANJA POKAZATELJIMA KONKURENTNOSTI ENERGETSKIH I PROCESNIH POSTROJENJA
(UVOĐENJE ASSET MANAGEMENT-A NA NAJVIŠEM NIVOU)"-FAZA I View project
ANALIZA MOGUĆNOSTI I PERSPEKTIVE KORIŠĆENJA KOGENERACIJE I TRIGENERACIJE U REPUBLICI SRPSKOJ View project
All content following this page was uploaded by Zdravko Milovanovic on 10 February 2015.
The user has requested enhancement of the downloaded file.

Energetske mašine
Poglavlje 1
ISTORIJSKI RAZVOJ, PRINCIP RADA,

KLASIFIKACIJA I PRIMJENA TOPLOTNIH
TRUBOMAŠINA
1.1. OSNOVNI POJMOVI

Energetske mašine koje služe za transformaciju potencijalne energije
gasova u mehanički rad, ili obrnuto, za transformaciju mehaničkog rada u
potencijalnu energiju, nazivaju se toplotne turbomašine. Pri tome je
neophodno prethodno izvršiti transformaciju potencijalne energije ili
mehaničkog rada u kinetičku energiju, kako bi u narednom koraku mogli
pretvoriti kinetičku energiju u mehanički rad ili u potencijalnu energiju.
Dakle, osnovni zadatak turbomašina je proizvodnja rada iz energije fluidne
struje ili povećanje energije fluidne struje uz potrošnju rada. Ostvaruje se
najčešće djelovanjem fluida na lopatice radnog kola, koje se obrće (najčešće
konstantnom ugaonom brzinom) ili djelovanjem lopatica radnog kola na
struju fluida. Smjer transformacije ili preobražaja energije određuje da li je
riječ o pogonskoj mašini (smjer prelaska sa struje fluida na obrtno kolo) ili
pak o radnoj (gonjenoj) mašini (smjer prelaska sa obrtnog kola na struju
fluida), slika 1.1.
Turbomašine koje proizvode rad na bazi potrošnje energije same

fluidne struje spadaju u grupu turbina (vodne, parne i gasne turbine). Ove
motorne mašine daju neophodnu snagu potrebnu za pokretanje radnih
mašina (najčešće su to generatori električne energije u termoelektranama i
hidroelektranama ili pak industrijskim energanama), slike 1.2 i 1.3.
Termodinamičke i strujne osnove toplotnih turbomašina 1.1

Energetske mašine
KINETIČKA ENERGIJA
2 2
Δc Δc
ΔE k  m  ; N  m
2 2
Proces
POTENCIJALNA ENERGIJA transformacije ili MEHANIČKI RAD ROTACIJE
preobražaja energije
ΔE P  m  i ; N  m  i kod toplotnih Arot  Mz   ; N  Mz  
turbomašina
Turbine Kompresori
Slika 1.1. Šematski prikaz transformacije energije

u toplotnim turbomašinama, 94
Druga grupa turbomašina, na bazi potrošnje rada motorne mašine

(najčešće elektromotora naizmjenične struje, motora SUS ili pak turbine),
povećava energiju fluidne struje (zavisno od vrste fluida koji kroz njih teče i
ostvarene promjene pritiska i gustine, razlikuju se: pumpe, turbokompresori,
turboduvaljke i ventilatori), tabela 1.1.
Tabela 1.1. Pojednostavljena podjela najvažnijih energetskih mašina, 99

Vrsta Zapreminske Protočne
mašine mašine (turbinske) mašine
Pumpe
Radna Aerohidraulične Zapreminske Propeleri
(gonjena) mašine pumpe Ventilatori
mašina Toplotne mašine Klipni kompresori Kompresori
Aerohidraulične Vodne turbine
mašine Vjetroturbine
Pogonske Motori sa
mašine unutrašnjim Gasne turbine
Toplotne mašine sagorijevanjem
Parne mašine Parne turbine
1.2 Termodinamičke i strujne osnove toplotnih turbomašina
Energetske mašine
Slika 1.2. Opšta klasifikacija mašina za razmjenu energije sa fluidom

Energetske mašine
Turbomašine mogu da služe i kao prenosnici energije, gdje se u

zajednički sklop smještaju pumpe i turbine (pumpno vratilo se spaja sa
vratilom pokretačke motorne, a turbinsko vratilo sa vratilom pokretne radne
mašine), čineći na taj način hidrodinamičke mjenjače ili hidrodinamičke
spojnice (u zavisnosti od toga da li se u prenosu ostvaruje ili ne ostvaruje
promjena obrtnog momenta). Dakle, u okviru svih turbomašina razmjena
energije između struje radnog fluida i obrtnog kola mašine uslovljena je
promjenom impulsa struje fluida, odnosno ostvaruje se promjenom brzine
strujanja po intenzitetu i po pravcu (skretanjem struje).
Proučavanje svih ovih tipova turbomašina bazira se na zajedničkim

principima zasnovanim na zakonima mehanike fluida i termodinamike. U
ovim mašinama dolazi do termodinamičkih promjena stanja radnog
medijuma (otuda potiče naziv toplotne), kao i do promjene njegove brzine
(gasodinamičke promjene stanja). Naziv turbo potiče od toga što im je
glavno kretanje obrtno kretanje jednog ili više radnih kola ("turbo" – lat.
vrtlog ili vihor, obrtanje).
Često se u literaturi za ove mašine može sresti naziv "strujne mašine",

jer kroz njih struji u kontinualnom toku radni fluid. Francuz Claude
Burbinsa je, koristeći latinsku riječ "turbo" osmislio 1882. godine naziv "la
turbine". U daljem tekstu se daje kratki pregled najvažnijih toplotnih
turbomašina, sa posebnim osvrtom na parne i gasne turbine, kao i
turbokompresore, slika 1.3.
Parne i gasne turbine predstavljaju mašine koje pretvaraju toplotnu

energiju pare ili gasa u kinetičku energiju uređene struje fluida adijabatskim
procesom širenja, a zatim ovu energiju u mehanički rad, koji se preko
vratila turbine predaje radnoj mašini. Osnovna karakteristika gasnih turbina,
po kojoj se razlikuju od parnih, jeste relativno mali raspoloživi toplotni pad
i manje povećanje zapreminskog protoka gasa pri njegovoj ekspanziji u
protočnom dijelu turbine, zbog čega imaju manji broj stupnjeva i umjerenije
povećanje visine lopatice od prvog do posljednjeg stupnja.
Pumpama se nazivaju one turbomašine u kojima se rad pogonske

mašine (najčešće elektromotor), putem lopatica kola prenosi na tečnost,
čime se povećava strujna energija tečnosti, što ima za posljedicu povišenje
pritiska i porast brzine. Najčešće se, zajedno sa turbomašinama, razmatraju i
Energetske mašine
one pumpe u kojima se strujna energija jedne tečnosti prenosi na drugu, bez
posredstva pokretnih čvrstih dijelova (injektori, mamut pumpe), a takođe i
vodeni točak u kome se energija vodenog udara koristi za potiskivanje
tečnosti na viši nivo, 66,67  .
Aksijalne ili osne Radijalne TTM Jednostepene Višestepene
Prema pravcu glavnog kretanja fluida Prema broju radnih kola (stupnjeva)
TOPLOTNE TURBOMAŠINE (TTM)
Prema principu djelovanja fluida na radne lopatice Prema namjeni i procesu promjene fluida
Slobodno mlazne ili Pritisne ili Radne mašine Motorne mašine

akcione TTM reakcione TTM (kompresori) (turbine)
(p=0)
(p  0) - Turbokompresori
- Duvaljke
- Parne turbine
- Gasne turbine
- Kombinovana parno-
gasna postrojenja
Slika 1.3. Klasifikacija toplotnih turbomašina, 94
Uređaji koji potiskuju vazduh ili druge gasove, uz ostvarenje

zahtijevanog protoka i potrebnog priraštaja pritiska, koriste se u širokom
dijapazonu oblasti (hemijska i prehrambena industrija, grijanje, hlađenje,
klimatizacija, ventilacija, vodni transport, mašinogradnja, metalurgija,
rudarstvo, građevinarstvo, poljoprivreda, željeznički transport, drumski
transport). Mašine za sabijanje gasova dijele se u više grupa na bazi više
parametara za klasifikaciju (stepen sabijanja, princip rada, konstruktivna
rješenja, namjena i slično).
Ako pri tome ostvaruju relativno male promjene pritiska reda veličine
p2 / p1  1,0  1,15 , nazivaju se ventilatorima, dok se mašine za veće pritiske
nazivaju kompresorima, 67,68 . Zbog malog porasta pritiska, a time i
neznatne promjene gustine, ventilatori se često posmatraju kao mašine za
nestišljive promjene stanja radnog fluida.
Energetske mašine
Ukoliko se pak ove mašine posmatraju po principu rada, one se dijele

na zapreminske mašine i turbomašine. Za ostvarivanje niskih pritisaka služe
ventilatori, dok slične radne parametre ostvaruju i mijehovi, uređaji koje sve
rjeđe susrećemo. Duvaljke i kompresori u kojima se ostvaruju srednji i
visoki pritisci izvode se najčešće kao zapreminske mašine, ali i kao
turbomašine. U zapreminskim mašinama se porast pritiska ostvaruje
mijenjanjem veličine radne zapremine (relativnim kretanjem klipa u cilindru
- klipni kompresori, obrtanjem rotora u oklopu - zavojni, lamelasti
kompresori, Rutsovi ili rotorni kompresori i duvaljke ili približavanjem ili
udaljavanjem ravnih površina mijeha). Kod turbomašina se kroz dinamičko
djelovanje lopatica radnog kola (radijalnog, radijalno-osnog ili osnog) na
fluidnu struju ostvaruje porast pritiska i kinetičke energije.
Turbokompresori su mašine koje, u cilju povećanje entalpije vazduha

ili nekog drugog radnog medijuma, posredstvom vratila dobijaju mehaničku
energiju od neke pogonske mašine (elektromotor, motor sa unutrašnjim
sagorijevanjem, gasna ili parna turbina, itd.). Poređenjem načina pretvaranja
energije kod toplotnih turbomašina i klipnih mašina, mogu se uočiti dvije
njihove suštinske razlike. Kod prvih sa najprije toplotna energija pretvara u
kinetičku energiju uređenog strujanja radne materije, a zatim u mehaničku
energiju rotora (indirektna transformacija), dok se kod klipnih mašina vrši
direktno pretvaranje toplotne energije u mehaničku energiju. Druga
značajna razlika je u obliku dobijene mehaničke energije pokretnih
elemenata mašine. Naime, kod turbomašina dobijena mehanička energija u
obliku obrtanja rotora je vrlo povoljna za dalje korišćenje, dok kod klipnih
mašina potrebno je dobijeno pravolinijsko oscilatorno kretanje pomoću
krivajnog mehanizma pretvoriti u obrtno kretanje.
Na osnovu navedenih razlika procesa transformacije i prenosa energije

moguće je definisati osnovne prednosti i nedostatke toplotnih turbomašina.
Zbog odsustva translatornih masa koje treba uravnotežiti, rad parnih i
gasnih turbina je mirniji, što omogućava izgradnju jedinica za vrlo velike
snage. Sigurnost i pouzdanost ovih postrojenja u radu je na vrlo visokom
nivou.
S druge strane, radni fluid struji neprekidno u jednom zatvorenom

kontinualnom toku, bez dodira sa uljem i gorivom, pa se za dobijanje
toplotne energije mogu koristiti lošija goriva. Pored prednosti, indirektan
Energetske mašine
način pretvaranja toplotne energije u mehaničku i obratno kod toplotnih

turbomašina donosi i određene nedostatke. Jedan od najizraženijih
nedostataka je vrlo velika brzina strujanja, nastala pretvaranjem haotičnog
kretanja molekula u uređeno strujanje fluida, zbog čega sa jedne strane
nastaju veći gubici radne sposobnosti gasa ili pare, a sa druge strane ovako
velike brzine strujanja imaju za posledicu i velike obimne brzine rotora.
Rotori parnih i gasnih turbina spadaju u red najopterećenijih dijelova, jer su
dodatno opterećeni još i termičkom naprezanjima i izloženi dejstvu puzanja
i relaksacije.
Prednost turbokompresora u odnosu na klipne kompresore, osim što se

ne miješa ulje sa gasom, te nema opasnosti od slučajne eksplozije uljnih
para, su: zbijena konstrukcija (nije potreban veliki prostor za montažu), ne
zahtijeva velike količine materijala za građenje i obradu (jeftiniji su), rade
tiho, bespotresno i ne traže velike izdatke u procesu održavanja, 98,102 .
Osnovni njihov nedostatak leži u činjenici da ne mogu proizvoditi visoke
pritiske, niti zahvatiti male količine gasova u jedinici vremena, kao što to
mogu klipni kompresori.
Prema pravcu glavnog strujanja radnog fluida, kao kriterijumu za

podjelu toplotnih turbomašina, posebno značajnom sa aspekta konstrukcije i
procesa transformacije energije u turbomašini, razlikujemo aksijalne,
radijalne, dijagonalne (radijoaksijalne) i tangencijalne toplotne turbomašine.
Parna turbina, kao motorna (pogonska) turbomašina u kojoj se

potencijalna energija pare transformiše u kinetičku, a kinetička energija se
pretvara u mehanički rad (energiju) obrtanja vratila, ima vratilo turbine
neposredno ili preko zupčanog prenosa spojeno sa radnom mašinom.
Najčešće se primjenjuje u energetici za pogon električnih generatora, a u
industriji manje turbine služe za pogon velikih pumpi, ventilatora,
kompresora i slično.
Sama namjena toplotne turbomašine determiniše njen osnovni tehnički

koncept, kao i njene glavne karakteristike. Zbog toga, ona predstavlja i
važan kriterijum za podjelu i klasifikaciju toplotnih turbomašina. Treba
istaći da je u vezi sa namjenom i mjesto ugradnje toplotne turbomašine.

Energetske mašine
Kompresori su radne zapreminske i strujne mašine koje se primjenjuju

u više različitih oblasti: proizvodnju gasa pod pritiskom za razne rudarske,
građevinske i mašine u oblasti mašinske industrije, za obezbjeđenje rada
raznih mehanizama (stajni trap, upravljački mehanizmi, kočioni uređaji,
puštanje motora u rad, opsluživanje specijalnih pribora i dr.), za transport
gasova, kao sastavni dio tehnologije hemijsko-tehnoloških procesa
(proizvodnja azotnih đubriva, dobijanje i prerada nafte), u sklopu rashladnih
postrojenja manjih i većih kapaciteta (prehrambena industrija), u primarnom
krugu nuklearnih reaktora hlađenih gasom, za pneumatski transport
sipkastih mateijala (šljaka, pepeo i sl.), za turboprehranjivanje Oto i Dizel
motora, za punjenje gasa pod pritiskom, itd.
Kompresori mogu sabijati različite gasove, pregrijane ili zasićene

pare, gasne smješe i drugo. Od svih gasova najširu primjenu je stekao
vazduh zbog svojih sljedećih osobina: ne kondenzuje se (osim na veoma
niskim temperaturama), nije zapaljiv i eksplozivan, čist je i bez štetnih
primjesa (što je naročito važno za prehrambenu industriju), lako se
transportuje (velika brzina strujanja), nisu potrebni povratni vodovi, može
se akumulirati i slično. Zbog tih osobina skoro da ne postoji oblast u
industriji gdje se ne primjenjuje sabijeni vazduh, bilo u procesu ili kao
nosilac energije. Veliku primjenu kompresori su stekli u tehnici hlađenja,
koja se sve više razvija, gdje se vrši sabijanje pare rashladnih sredstava.
Najčešća podjela kompresora je na osnovu principa rada i dobijenih

krajnjih pritisaka sabijanja. Na osnovu principa rada kompresori se dijele u
dvije grupe: strujne ili turbo kompresore i zapreminske ili klipne
kompresore.
1.2. DEFINICIJE I NAZIVI

Toplotne turbine predstavljaju mašine koje prvo pretvaraju toplotnu
energiju u kinetičku energiju uređene struje radnog fluida, a zatim ovu u
mehanički rad u obliku obrtanja rotora, koji se preko vratila turbine prenosi
do radne mašine. Najčešće se kao radna mašina sreće generator, u kojem se
mehanički rad pretvara u električnu energiju.

Energetske mašine
Toplotnu turbinu zajedno sa radnom mašinom nazivamo

turbogenerator. Osim kao generator, radna mašina može biti
turbokompresor ili pak toplotna turbina može pokretati razna saobraćajna
sredstva (avioni, lokomotive, automobili i dr.). Za dobijanje mehaničkog
rada iz toplote, pored parne turbine, mora postojati i izvor toplote i toplotni
ponor. U izvoru toplote dobija se toplota iz hemijske ili nuklearne energije
goriva, koja se zatim predaje radnom medijumu (pari ili gasu), dok se u
toplotnom ponoru odvodi preostala toplota koja nije mogla biti pretvorena u
mehanički rad i predaje okolini preko hladnjaka sa pripadajućim
cjevovodima, izmjenjivačima i pumpama potrebnim za rad. Ovo zajedno sa
turboagregatom naziva se postrojenje toplotne turbine ili kraće
turbopostrojenje. Ako je turbina u turbopostrojenju parna odnosno gasna,
onda se radi o parnom odnosno gasnom postrojenju.
Turbopostrojenje zajedno sa izvorom toplote naziva se parni ili gasni

blok. Ako se radi o bloku parne turbine izvor toplote je parni kotao ili
nuklearni reaktor, dok je u slučaju gasne turbine izvor toplote grejna komora
ili pak površinski zagrijač.
1.3. ISTORIJSKI RAZVOJ TOPLOTNIH TURBOMAŠINA
1.3.1. Rana postrojenja i naprave

Prvi pisani trag o uređajima koji su po principu rada slični današnjoj
parnoj turbini nalazi se kod Aleksandrijskog matematičara i fizičara
Herona, 120 godina prije nove ere. Ktesibijev učenik, grčki geometričar i
pronalazač Heron Aleksandrijski, je prema Aleksandrijskim izvještajima
pronašao prvu parnu pogonsku čisto reakcionu mašinu (dejstvo mlaza
vodene pare u obrtnoj lopti, eolipilu). On je 120. godine prije Hrista opisao
napravu ("Heronova lopta"), u kojoj vodena para proizvedena u donjem
sudu prolazi kroz jedan šuplji stubić u loptu, iz koje šireći se ističe kroz
dvije naspramne povijene cjevčice. Lopta je istovremeno imala i funkciju
ose rotacije, dok su savijene cijevi postavljene pod uglom od devedeset
stepeni u odnosu na smjer rotacije. Dakle, Heron je 120. godine p.n.e.
definisao princip reakcije, što pokazuje dejstvom mlazne pare u obrtnoj
lopti, slika 1.4.a.

Energetske mašine
Naime, reakcijsko djelovanje skrenutog mlaza pare dovodilo je do

obrtanja kugle, a dobijeni mehanički rad je služio samo za savlađivanje
trenja usljed rotacije. Heron je opisao i drugi uređaj koji je okretao
rotirajuću platformu, uz pomoć sile uzgona vrućih dimnih gasova. Zakretni
moment je posljedica njihovog prolaska kroz centralnu vertikalnu osovinu
i izlaska kroz horizontalne savijene cijevi, slika 1.4.b. Takođe je opisao i
vjetrenjaču, ali su svi uređaji isprobani samo kao igračke.
a) Heronova "parna turbina" (obrtna b) Heronova "gasna turbina",

lopta, eolipil), 120 godina p.n.e. 130 godina p.n.e.
Slika 1.4. Radovi Herona Aleksandrijskog
Nakon Herona, prvi sljedeći pisani trag o obrtnoj toplotnoj

turbomašini namijenjenoj za dobijanje mehaničkog rada, srećemo tek 16
vijekova kasnije. U svojim dokumentima, sličnu mašinu nacrtao je
Leonardo da Vinci, 1684. godine. Jedan od nekoliko prikaza vertikalne
turbine na topao vazduh dat je na slici 1.5.
Mehanički rad se dobija pomoću horizontalno smještenih lopatica

kola (sličnog rotorima današnjih vjetrenjača), korištenjem uzgona dimnih

Energetske mašine
gasova u vertikalnom dimnjaku, pri njihovom prolasku iz ložišta u

atmosferu.
Iako ne odgovaraju u
potpunosti datoj definiciji toplotne
turbomašine, uređaji koji se opisuju
predstavljaju najstarija poznata
saznanja o nastojanjima da se
toplotna energija nagomilana u
vodenoj pari ili toplom vazduhu
pretvori u mehanički rad, uz
realizaciju rotacionog kretanja. Treba
napomenuti da egzistiraju i druga
rješenja nastala kao poboljšanje
prethodnog, koja nastoje poboljšati
korišćenje kinetičke energije gasova
(rješenja sa ugradnjom više redova
lopatica, rješenja sa zaštitom prvih
redova lopatica od suviše visokih
Slika 1.5. Prikaz vertikalne temperatura nastalih sagorijevanjem
turbine na topao vazduh goriva i slično).
Do praktičnog korišćenja vodene pare za dobijanje mehaničke

energije u klipnoj mašini ili turbini dolazi više od hiljadu godina nakon
ovog pronalaska (vjetrenjače su građene u to vrijeme u Vavilonu, a u
Egiptu nešto kasnije). Nama je, osim toga, malo poznato o daljem toku
razvoja korištenja vodene pare, sve do pojave Dina (Taqi-al-Din), koji je
1551. godine, pišući o Islamskom inžinjerstvu, dao opis akcione parne
turbine koju pokreće određeni mlaz pare. Ovakva ideja je stotinak godina
kasnije inspirisala italijanskog apotekara Branka (Giovanni de Branca),
koji je 1629. godine primijenio princip obrtne lopte za izradu pogonskog
uređaja sličnom vodeničkom točku, koji je pokretan parom, slika 1.6.
Mlaz iz statorske rešetke (sapnice) udara u lopatice na obodu kola,

zamišljeno po uzoru na mlinsko kolo. Obrtanjem kola nastaje mehanički
rad, koji se dalje preko zupčastog prenosnika koristi za okretanje
apotekarskih mlinova.

Energetske mašine
Njutn (Isac Newton) je 1687. godine postavio Zakon akcije i reakcije,

na osnovu kojeg se definiše princip mlazne propulzije.
Kao rezultat ovog razmatranja

proistekla je skica kočije bez konja,
slika 1.7. Britanac Gravensade
konstruisao je i izradio model
ovakvih kočija.
Slika 1.6. Parna turbina iz 1629. Slika 1.7. Newton-ove kočije bez
godine (Giovanni de Branca) konja (prema crtežu)
Prvi patent gasne turbine mnogi autori pripisuju John Barber-u (patent
iz 1971. godine), ali nije poznato da li je prema ovom patentu izrađen
njegov prototip. Značajnije napredovanje prema modernim turbomašinama
ostvareno je u 18. vijeku. Papin (Denys Papin) je 1705. godine publikovao
potpun prikaz centrifugalne duvaljke i pumpe, koje je on razvio.
Značajan podsticaj tom razvoju dao je i veliki švajcarski matematičar

Ojler (Leonhard Euler, 1707  1783. godine), koji je definisao principijelne
osnove Teorije turbomašina (prema Saopštenju Kraljevske akademije nauka
u Berlinu, 1750., 1751. i 1754. godine). Veći dio analize zasnovan je na
Heronovoj turbini i rezultatima sprovedenih eksperimenata, koje je zajedno
sa svojim sinom Albertom realizovao u periodu oko 1750. godine.
Takođe, publikovao je i rezultate primjene Njutnovih zakona na

turbomašine, danas poznatu pod nazivom Ojlerova jednačina (1754.

Energetske mašine
godine), što je omogućilo razvoj nekoliko naučnih metoda približivanja

projektovanju na bazi prethodnog iskustva, tzv. metoda postepenih
približenja.
Prvo eksperimentalno izučavanje turbomašina na bazi modela

testirao je britanski naučnik Smiton (John Smeaton, 1724  1792. god.)
tokom 1752. godine, a nastavljeno je i u daljem periodu. On je takođe
definisao snagu kao ekvivalent brzine potiska mase, principa koji je još
uvijek osnov klasične tehničke termodinamike. Strujno-cijevne analize i
izučavanje idealnih vodenih kola uveo je 1767. godine Borda (Jean
Charles Borda). Do sada prezentovane mašine nisu bile poznate kao
"turbine". Naime, ova riječ prvi put se spominje na drugačiji način od
strane Klaude Bordina, kao i od strane Latina, od sintagme "to što obrće,
kao centrifugalni top: turbo, turbinis". Rejnolds (Osborne Reynolds) je
1883. godine ustanovio osnove sličnosti strujanja za laminarno turbulentna
tečenja u kanalima, dok je osnove dimenzionalne analize uveo Rajli
(Rayleigh) 1892. godine. Ovo je sve doprinijelo značajnijem ubrzanju
razvoja teorije i projektovanja turbomašina.
1.3.2. Istorijski razvoj parnih turbina

Heronove turbine u 62. godini poslije Hrista ili slični izumi su
naprave bez dobijene snage na izlazu. Brankova turbina bila je prvi
prijedlog aklcione parne turbine u 1629. godini, koja je imala za cilj
obezbjeđenje pogona za konkretnu radnu mašinu (mlin za mlevenje žita),
ali nikada nije bila izgrađena u nama poznatom obliku. Ideje za dalji tok
aktivnosti na izradi parne turbine ne mogu se pripisati samo jednom licu. U
toku XVIII i XIX vijeka su predlagani različiti načini za transformaciju
toplotne u mehaničku energiju, koristeći brzinski napor protičuće struje
pare (slika 1.8), ali svi oni ostaju bez značajnije praktične realizacije.
Od 1831. godine W. Avery je u USA izgradio preko pedeset parnih

turbina, čija namjena je bila za pogon pila i mašina za obradu drveta, od
kojih je jedna bila ispitivana čak i za pogon lokomotive. Sastojale su se od
dvije unakrsno postavljene cijevi, iz kojih je para izlazila kroz
tangencijalne otvore na krajevima. Okretanje ovog rotora jednostavne
konstrukcije je bilo posljedica reakcije parnog mlaza. Bez obzira što im je
Energetske mašine
termodinamički stepen korisnog dejstva bio na nivou parne mašine, što su

imale malu specifičnu težinu i relativno nisku cijenu, nisu se dugo zadržale
u upotrebi, prije svega zbog otežane regulacije brzine obrtanja, velikog
dijapazona i učestalosti otkaza pojedinih njihovih dijelova.
Slika 1.8. Prikaz nekih od načina za transformaciju toplotne u mehaničku

energiju (koristeći brzinski napor protičuće struje pare)
Prvi pokušaji realizacije parnih turbina vršeni su početkom XIX

vijeka. U Altajskoj Suzunskoj fabrici, P.M. Zalesov je 1807. godine
konstruisao i izradio akcionu parnu turbinu. Tridesetih godina XIX vijeka
u SAD su izrađivane jednostepene parne turbine reakcionog tipa, koje su
služile za pogon testera u pilanama. Tokom slijedećih 20  30 godina slične
parne turbine izrađivane su i u Engleskoj. Ove turbine su bile slične
Segnerovom kolu u kome se koristilo reakciono dejstvo mlaza pare. U
Petrogradu je 1856  1857. godine V.P. Titov izradio i ispitao reakcionu
parnu turbinu. Primjena navedenih parnih turbina je bila ograničena, jer još
nije bio pronađen električni generator, 39 .
Polazeći od toga da su se 30-ih godina prošlog vijeka u industrijskim

postrojenjima uglavnom koristile parne turbine konstruktivno naslonjene
na Zegnerovo kolo, napredak u daljem razvoju i dizajniranju parne turbine
krajem prošlog stoljeća, imali su, radeći nezavisno jedan od drugoga,
Parsons (Charls Algernon Parsons, 1854  1931. god.) i Patrik de Laval
(Carl Gustav Patrik de Laval, 1845  1913. god.).

Energetske mašine
Prvu industrijski primjenjivu parnu turbinu patentirao je i ostvario

švedski inženjer Patrik de Laval 1883. godine. On je pošao od Heronovog
tipa reakcione turbine, koja je kao takva bila nezadovoljavajuća,
promijenivši joj aktivno kolo i konvergentno-divergentni mlaznik, slika
1.9. Turbina je bila jednoprotočna, male snage (370 kW) i sa velikim
brojem obrtaja (433 s-1). Takođe, turbina je imala djelimično punjenje po
obimu.
Kako realizacija velike kinetičke energije u mlaznici nije zaživjela, on

je konstruisao 1897. godine turbinu poznatu pod nazivom De Lavalova
turbina, slika 1.10. Kod ove turbine se ekspanzija pare odvija samo u
statorskoj rešetci (mlaznicama, sapnicama) od početnog do krajnjeg
pritiska, pri čemu je vrijednost brzine pare na izlazu iz statorske rešetke
imala jako visoku vrijednost.
Slika 1.9. De Lavalova akciona

parna turbina, snaga 3,728 kW,
broj obrtaja n=25000 o/min
S ciljem što boljeg iskorišćenja kinetičke energije mlaza pare, obodna

brzina rotorskih lopatica iznosila je oko polovine vrijednosti apsolutne
brzine pare na izlazu iz mlaznica (sapnica), što je uslovljavalo i činjenicu da
de Lavalova turbina mora imati i visoku obodnu brzinu. Najmanja de
Lavalova turbina sa prečnikom diska od 100 mm i snagom do 2,50 kW
imala je broj obrtaja 500 s 1 . De Laval je za potrebe razvoja svoje turbine
razvio tzv. de Lavalov mlaznik 1888. godine, ali nije bio siguran da se u

Energetske mašine
njemu postiže brzina zvuka, odnosno nadzvučno strujanje. Presjek te turbine

daje slika 1.10.
Legenda:
1 - vratilo turbine;
2 - radno kolo;
3 - lopatice radnog kola;
4 - sprovodni aparat (grupe mlaznica);
5 - kućište (oklop)
Slika 1.10. Jednostepena akciona de Lavalova parna turbina u presjeku
Da se u de Lavalovoj mlaznici postiže nadzvučno strujanje dokazao je

1903. godine Aurel Stodola.
Drugo revolucionarno rješenje, koje se i danas koristi u

najsavremenijim turbinama, predstavlja elastično vratilo sa radnim brojem
obrtaja iznad kritičnog broja obrtaja. Turbina, čiji je presjek dat na slici
1.10, sastoji se iz radnog kola (2) sa lopaticama (3), sprovodnog aparata ili
grupe mlaznica (4) i kućišta (5). Disk rotora (2) čvrsto je vezan sa vratilom
turbine (1). Usmjeravajući aparat de Lavalove turbine sastoji se iz četiri
mlaznice u kojima se pretvara energija pritiska sa p 0 na p 2  p1 u
kinetičku energiju (brzina pare sa c 0 na c1 ) i usmjerava mlaz prema
lopaticama radnog kola. Pri tome pritisak na izlazu iz mlaznika ostaje

Energetske mašine
konstantan, dok se na izlazu iz radnog kola smanjuje brzina struje pare, na

račun čega se dobije rad obrtanja kola, odnosno mehanička energija. Presjek
protočnog međulopatičnog kanala je nepromjenjiv i u njemu se ne troši
energija na ubrzavanje radnog kola. Glavni nedostatak de Lavalove
konstrukcije predstavlja veliki broj obrtaja turbine, što uslovljava primjenu
reduktora za smanjenje broja obrtaja sa 30000 na 3000 o/min i povećanje
cijene same konstrukcije.
Engleski inžinjer Čarls Parsons je skoro istovremeno (1884. godine),

konstruisao višestepenu aksijalnu reakcionu parnu turbinu, koja je ostvarila
7,456 kW i obrtala se sa 17000 min-1, slika 1.11.
a) prva Parsonsova parna turbina, 1884. godina
b) Parsonsov turbo-alternator
od 50.000 kW instalisan
1923. godine u Čikagu
Slika 1.11. Prikaz Parsonsove parne turbine i turbo-alternatora

Energetske mašine
U prijavi patenta, Parsons je ukazao i na mogućnost primjene kao

gasne turbine i kompresora. Problem iskorištenja većeg toplotnog pada
rješava kroz ugradnju velikog broja reakcijskih stupnjeva u seriji,
stvarajući na taj način uslove da se ekspanzija pare vrši u puno malih
koraka, podjednako i u statorskim i u rotorskim rešetkama lopatica, čime
se obezbjeđuju uslovi za rad turbine sa znatno nižim brzinama strujanja
pare, a time i nižim obodnim brzinama rotorskih lopatica u odnosu na de
Lavalovu turbinu. Istu je, zajedno sa svojim partnerom Klarkom (Clarke),
realizovao u kompaniji Champan & Co. u Gateshead-u u sjevernoj
Engleskoj.
U daljem svom radu, nakon razilaženja sa Clarkom, njega sve više

obuzima ideja o višestepenoj radijalnoj turbini. Njegova trinaestostepena
vizija, poznata pod nazivom "Jumbo" (slika 1.12), iako pompezno javno
najavljena, već pri prvom puštanju u rad nije dala odgovarajuće rezultate.
Slika 1.12. Parsonsova "Jumbo" radijalna parna turbina iz 1889. godine

Energetske mašine
Turbina je bila malih dimenzija, sa prečnikom vijenca od svega 74

mm, a imala je punjenje po cijelom obimu. U svakom toku je bilo po 15
stupnjeva, a brzina obrtanja je iznosila 283 s-1 (17000 min-1). Prvi put su
bila primijenjena nova revolucionarna rješenja, koja su doprinijela
ubrzanijem razvoju toplotnih turbina, od kojih izdvajamo: podjela ukupne
ekspanzije na više stupnjeva, što omogućuje gradnju turbina sa manjim
brzinama pare i boljim stepenima korisnog dejstva, kao i rješenja sa
manjom brzinom obrtanja, što omogućuje izostavljanje reduktora iz
konstrukcije.
Osim primjene u industriji, prve parne turbine su se počele koristiti

za pokretanje brodova. Između 1894. i 1896. godine, Parsons je ugradio
parnu turbinu na brod "Turbinia", slika 1.13.
Slika 1.13. Brod “Turbinia”

iz 1897. godine
U Francuskoj je Rato (Auguste Rateau, 1863  1930. god.), vršeći

eksperimente sa de Lavalovom turbinom, došao do višestepene akcione
turbine sa stepenovanjem pritiska, slika 1.14. Na vratilu turbine (8)
učvršćena su tri diska koja nose radne lopatice (3). Između svakog para
susjednih diskova nalaze se nepokretne pregrade, koje se nazivaju
dijafragme (7) i koje su učvršćene za kućište (9), a u njih su ugrađene
mlaznice (2) i (4) u kojima ekspandira para.
Svježa para iz komore (1) prolazi kroz mlaznice i međulopatične

kanale radnih lopatica, redoslijedom kako su postavljene. U mlaznicama
prvog stepena pritisak opada od p 0 na p1 , a brzina pare raste od c 0 do c1 .
U radnim lopaticama prvog stupnja brzina pare se snižava od c1 na c 2 , tj.
dolazi do transformacije kinetičke energije u mehanički rad, koji se dalje

Energetske mašine
predaje vratilu turbine (8). U dva poslednja stupnja turbine prikazana na

slici 1.14, odvija se istovjetan proces transformacije potencijalne energije
pare u kinetičku energiju, a zatim ove u mehanički rad na vratilu turbine.
Prolaskom pare kroz stupnjeve turbine, njen pritisak se snižava od
početnog p 0 do konačnog p 2 na izlazu iz turbine.
Legenda:
1 - ulazna komora;
2, 4 - mlaznice;
3, 5 - diskovi sa radnim lopaticama;
6 - izlazna komora;
7 - dijafragme (nepokretne pregrade);
9 - kućište (oklop)
Slika 1.14. Trostepena akciona Rato-ova parna turbina

sa stepenovanjem pritiska
Već na samom početku korišćenja parnih turbina, uočeno je da

izrađena para koja je prošla kroz turbinu još uvijek raspolaže sa određenom
energijom. Najpovoljnije i najjednostavnije rješenje za njeno dalje
korišćenje je zagrijavanje poslovno-stambenog prostora. Prvo odvođenje
pare za grijanje realizovano je 1893. godine na elektrani "Hamburg
Poststrasse" u Njemačkoj. Vremenom je primjena ovog koncepta značajno
rasla, jer je korišćenje toplote kondenzacije pare koja je već dala rad u
turbini i proizvela električnu energiju, predstavljalo najjednostavniji način
za povišenje stepena iskorišćenja goriva. Ovo, pored ekonomskog ima
Energetske mašine
danas i širi energetski značaj, jer se produžuje period trajanja ukupnih

rezervi fosilnih goriva. Isto tako, posmatrano sa ekološkog aspekta, manje
je zgađivanje okoline po jedinici proizvedene energije, a u skladu sa
dozvoljenim normativima za emisiju i imisiju iz termoenergetskih
objekata.
U SAD je Kertis (Charles G. Curtis, 1860-1953. god.) patentirao

1896. godine akcionu turbinu sa više stepena brzine (slika 1.15), analogno
dvostepenoj de Lavalovoj turbini, koju je dalje razvijao Dženeral Elektrik
(General Electric).
Slika 1.15. Kertisova akciona turbina sa više stepena brzine

iz 1896. godine
Na slici 1.16 je prikazana jednostupna Kertisova turbina sa dva

stepena brzine. Uz potpunu ekspanziju u statorskoj rešetci (sapnici) i
skretanje mlaza u prvom vijencu lopatica rotora, dodavanjem skretnih
lopatica, čiji je zadatak da ulaznu brzinu usmjeravaju na drugi vijenac
rotora, moguće iskorištenje toplotnog pada ostvaruje se i u nekoliko
serijski ugrađenih Kertisovih kola. Njegova ideja je bila obezbijediti
vraćanje struje radnog fluida rotoru bez nove ekspanzije, korišćenjem
radnog kola sa jednim vijencem lopatica, kakva je Kienest konstrukcija

Energetske mašine
akcione turbine, slika 1.17. Varijanta ove konstrukcije predstavlja radijalna

turbina tipa Elektra, koja je data na slici 1.18.
Jednostepena akciona turbina sa dva stepena brzine, patentirana

1900. godine i poznata pod nazivom kao Kertisova turbina prikazana je na
slici 1.16.
Legenda:
2 - radno kolo;
3 - prvi radni vijenac lopatica;
4 - sprovodni aparat (grupe mlaznica);
5 - kućište (oklop) turbine;
6 - drugi radni vijenac lopatica;
7 - skretne (usmjeravajuće) lopatice
Slika 1.16. Jednostepena turbina sa

dva stepena brzine Curtis-ova
turbina
U mlaznicima (4) vrši se ekspanzija pare od pritiska p 0 na izlazni

pritisak p 2  p1 . Na račun pada pritiska, brzina pare u mlaznicama
povećava se od početne vrijednosti c 0 do c1 , tj. potencijalna energija se
pretvara u energiju brzine, a izlazna brzina postaje tako velika da se ne
može iskoristiti u jednom radnom vijencu lopatica sa povoljnim stepenom
korisnosti. Iz tih razloga se struja pare šalje u još jedan radni vijenac

Energetske mašine
lopatica (6) bez nove ekspanzije, samo sa prethodnim usmjeravanjem pare

u skretnim lopaticama (7).
Slika 1.17. Presjek turbine tipa Kinast, 94
Legenda uz sliku 1.17: 1 - upusni (stop) ventil; 2 - regulacioni (prigušni) ventil; 3 - tegovi
centrifugalnog regulatora; 4 - kućište centrifugalnog regulatora; 5 - vratilo turbine;
6 - vreteno (osovinica) regulatora; 7 - polužna veza izmađu regulatora i regulacionog
(prigušnog) ventila; 8 - prstenasti sigurnosni isključivač turbine; 9 - osovinica isključnog
mahanizma; 10 - reza isključivača; 11 - prsten vretena upusnog ventila; 12 - opruga upusnog
(stop) ventila; 13 - grafitni zaptivači sa oprugom; 14 - mlaznice; 15 - disk sa lopaticama;
16 - radijalno-aksijalni ležaj; 17 - radijalni ležaj

Energetske mašine
Na prvom i drugom vijencu radnih lopatica (3) i (6) vrši se

transformacija kinetičke energije u rad na vratilu turbine (1). Brzina pare se
u tom slučaju snižava i to na prvom vijencu od c1 na c 2 , a na drugom od c1,
na c 2, ( c2  c1, - gubitak energije usljed trenja).
Paralelno sa razvojem
turbina kod kojih tok pare teče
približno paralelno osi vratila
turbine (aksijalne parne turbine),
počinje i razvoj konstrukcije
radijalnih parnih turbina sa
smjerom strujanja pare koji je pod
uglom od devedeset stepeni na osu
turbine.
Braća Ljungstrem iz Švedske

(Ljungström) patentirali su 1912.
godine prvu radijalnu turbinu, čija
Slika 1.18. Šema jednostepene je principijelna šema data na slici
radijalne turbine tipa Elektra 1.19.
Legenda:
1, 2 - diskovi turbine;
3 - cjevovod svježe pare;
4, 5 - vratila turbine;
6, 7 - radne lopatice;
8 - kućište turbine
Slika 1.19. Šematski prikaz radijalne turbine tipa Ljungstrem

Energetske mašine
Turbina se sastoji iz diskova (1) i (2), učvršćenih na krajevima vratila

(4) i (5). Radne lopatice (6) i (7), postavljene na stranama diskova
okrenutim jedne drugoj, prstenasto su raspoređene. Para iz cjevovoda svježe
pare (3) ulazi u centralnu komoru, odakle prolazi radijalno kroz
međulopatične kanale i izlazi iz turbine kroz priključak na kućištu (8). Ovaj
tip turbine najčešće nema nepokretne (usmjeravajuće) lopatice, pa spada u
čisto reakcione turbine, a ako ih imaju, one rade po istom principu kao
aksijalno reakcione turbine.
Veliki hroničar i edukator u oblasti razvoja i projektovanja turbina

bio je Aurel Stodola, čija je prva edicija sa tekstovima iz oblasti parnih
turbina publikovana u Švajcarskoj na kraju 18. vijeka. U Stodolinoj drugoj
ediciji publikovanoj 1905. godine dodano je poglavlje o gasnim turbinama,
odnosno izdanje ukupno nosi naziv "Parne i gasne turbine" ("Steam and
Gas Turbines"). Ove edicije se smatraju prvim naučnim izdanjima iz
oblasti parnih i gasnih turbina.
1.3.3. Istorijski razvoj gasnih turbina

Sam naziv "parna turbina" je korišćen za toplotne turbine kroz koje
struji para, a "gasna turbina" ako struji gas. Nije teško uočiti da ovakva
klasifikacija (prema radnom medijumu) nije opravdana sa gledišta
proučavanja strujanja u samoj turbini. Procesi koji se odigravaju u samoj
turbini su isti bez obzira na radni medijum. Ovakva klasifikacija se može
opravdati jedino ako se parna ili gasna turbina posmatra u sklopu cijelog
postrojenja.
Prvi patent za gasnu turbinu dobio je u Engleskoj Džon Barber (John

Barber) 1791. godine, još prije de Lavalovog patenta za parnu turbinu, slika
1.20. Ova turbina je pokretala mijeh, u kojem se je vršilo sabijanje vazduha
potrebnog za sagorijevanje, prije samog miješanja sa gasovitim gorivom.
Gasovi, koji su se dobijali sagorijevanjem, strujali su kroz mlaznice i
pokretali turbinsko kolo, a dobijeni rad služio je isključivo za pokretanje
mijeha. Bez obzira na veliki broj nedostataka, većina renomiranih autora
smatra ovu mašinu prototipom današnje gasne turbine.

Energetske mašine
Legenda:
1 - kolo gasne turbine;

2 - klipni kompresori;
3 - komora za sagorijevanje;
4 - komora za miješanje;
5 - posude za dobijanje gasovitog goriva
Slika 1.20. Berberova gasna turbina iz 1791. godine
Gas se dobijao zagrijavanjem spolja posuda sa tečnim gorivom (5).

Nakon miješanja u komori (4), gas se odvodi u klipni kompresor (2) i sabija,
dok je drugim klipnim kompresorom (2) sabijan vazduh. Sabijeni gas i
vazduh su dalje odvođeni u komoru sagorijevanja (3), gdje su se prvo
miješali, a zatim kao dobijena smješa sprovodili u jedan mlaznik, gdje se
vršilo njihovo palenje i kontinuirano sagorijevanje. Za hlađenje mlaznika
korišćena je voda. Produkti sagorijevanja pokretali su jednostepenu turbinu.
Preko sistema zupčanika obrezbijeđen je pogon klipnih kompresora od
strane turbine. Višak dobijenog rada bio je namijenjen za pokretanje "kočije
bez konja".
U osmanaestom i devetnastom stoljeću bilo je više pronalazaka iz

oblasti gasnih turbina, ali bez značajnije praktične primjene. Razlog su bile
Energetske mašine
visoke temperature potrebne za uspješan rad gasne turbine i usporeni razvoj

teorije dinamike gasova. U to vrijeme još uvijek nije bila osvojena
metalurška tehnologija za proizvodnju vatrootpornih čelika,
114,115,116,123 .
Njemački inženjer Franc Štolc (Franz Stolze, 1836  1910. god.) je
polazeći od ranijih iskustava, pod uticajem rada Ferdinanda Radtenbahera
(Ferdinand Radtenbacher) o teoriji i konstrukciji turbina, prvi publiovao
svoje radove o redukciji gubitaka na aksijalnoj Džonvalovoj (Jonval)
vodenoj turbini.
Dodatna Radtenbaherova knjiga o dvostrukoj klipnoj i cilindričnoj

mašini "Die calorische Maschine" iz 1853. godine, sa radom po Brajton-
Džulovom ciklusu (Brayton-Joule cycle), uz preuzimanje Štolcovog dizajna
"fire turbine" od Fridrika (Freidrich), egzaktno je naznačila principe i
konfiguraciju današnjih parnih turbina.
Drugi Englez, Džon Dambel (John Dumbell) je 1808. godine

patentirao prvu turbinu čisto reakcijskog tipa. Gasovi, nastali
sagorijevanjem uglja, strujali su kroz nekoliko redova rotorskih lopatica
prčvršćenih na jedan rotor. Značajno je napomenuti da nisu korištene
statorske lopatice.
Patent Stolze-ove gasne turbine sa višestepenim aksijalnim

kompresorom i višestepenom aksijalnom turbinom na istom vratilu,
komorom za sagorijevanje i izmjenjivačem toplote iz 1872. godine doživio
je izradu i testiranje prototipa u Parizu (1900. do 1904. godine), slika 1.21.
Snaga postrojenja je iznosila oko 150 kW i bila je dovoljna tek za pokretanje
kompresora. Ovaj tip turbine je bio sa sagorijevanjem pri stalnom pritisku.
Nakon sabijanja, vršeno je zagrijavanje atmosferskog vazduha u komori za
sagorijevanje, kao izmjenjivaču toplote loženom spolja, da bi nakon toga
ekspandirao u rekcijskoj turbini, koja je dalje direktno pokretala kompresor.
Na žalost, zbog malih stepena korisnosti komponenata, ovaj patent je

doživio neuspjeh. Kao ograničenje, koje je onemogućilo realizaciju ovog
projekta u praksi, pojavilo se je nedostatak potrebnih znanja iz
aerodinamike, neophodnog za konstruisanje efikasnijeg kompresora.

Energetske mašine
Slika 1.21. Stolze-ova vazdušna turbina, 147
Zatim se je pokušalo i sa gradnjom turbina sa sagorijevanjem pri

stalnoj zapremini (Holzworth). Ova turbina izrađena u Hanoveru se smatra
prvom gasnom turbinom koja je imala komercijalnu primjenu, slika 1.22.
Zbog slabih rezultata, i jedna i druga

istraživanja su prekinuta pred prvi svjetski rat,
da bi opet bila obnovljena u periodu između
prvog i drugog svjetska rata. Prvi značajniji
uspjeh predstavljala je tek turbina firme Braun
Boveri (Brown Bovery) iz 1939. godine, čija je
snaga 4 MW.
Prethodno je dr Sanford Moss publikovao

tezu o gasnim turbinama (1900. godina).
Njegov rad predstavljaće osnovu za razvoj
avionskih gasnih motora, slika 1.23. Pod
njegovim rukovodstvom 1918. godine General
Electric Company proizvodi prvu gasnu turbinu
Slika 1.22. Početna
za turbopunjenje motora sa unutrašnjim
konstrukcija Holzworth-
sagorijevanjem za pokretanje aviona, čiji prvi
ove gasne turbine iz
let je realizovan već naredne 1919. godine.
1908. god.

Energetske mašine
S druge strane, Eling (Aegidins Elling, 1864-1949. godine) je započeo

rad na projektovanju gasnog turbinskog postrojenja tokom 1882. godine,
prijavivši svoj prvi patent 1884. godine. On je 1903. godine konstruisao
gasnu turbinu sa ciklusom pri konstantnom pritisku, sa neto snagom od oko
8 kW.
U toku 1904. godine Eling je sagradio regenerativnu gasnu turbinu sa

regeneracijom toplote izlaznih gasova iz turbine, čija je izlazna snaga bila
oko 32 kW. Na taj način je Eling uspješno projektovao i proizveo dva
principijelna tipa gasnih turbina, jedne koje rade po "prostom" (simple) ili
"neregenerativnom" ciklusu (nonregenerative), kao i one druge koje rade
po "regenerativnom" (regenerative) ili "toplotno izmjenjivačkom" (heat-
exchanger) ciklusu, daleko ranije od bilo kog svog drugog konkurenta.
Eling je kontinuirano radio na razvoju gasne turbine sve do svoje smrti, iako
mu se to komercijalno nije isplatilo.
Treću uspješnu gasnu turbinu proizveo je u Francuskoj Čarls Lemal

(Charles Lemale), koji je patentirao ciklus po konstantnom pritisku,
Brajtonovom ili Džulovom ciklusu (Brayton, Joule), tokom 1901. godine.
On je 1903. godine, zajedno sa Rene Armengandom, u Parizu formirao
"Societe anonyme des Turbomoteurs".
Jedinica se je sastojala od
dvostepene akcijske turbine,
koja je pogonila Rateau-ov
višestepeni centrifugalni
kompresor.
Proces sagorijevanja se
odvijao u komori za
sagorijevanje (slika 1.24),
smještenoj između turbine i
kompresora, ubrizgavanjem i
Slika 1.23. Crtež motora SUS sa zapalenjem tekućeg goriva u
turbopunjačem prema Moss-u (GEC) struji sabijenog vazduha.

Energetske mašine
Da bi se mogla iskoristiti visoka temperatura gasova nastalih

sagorijevanjem, same turbinske lopatice i diskovi hlađeni su ubrizgavanjem
vode. U periodu od 1905. do 1906. godine kompanija je realizovala
Rateauov dizajn 25-ostepenog centrifugalnog kompresora sa tri kućišta i
jednim vratilom i sa usisnom snagom 245 kW, koji je imao odnos pritiska
3:1.
Slika 1.24. Komora za sagorijevanje Lemale-ove gasne turbine
Bio je to proizvod firme Braun Boveri i ostvarenim izentropskim

stepenom korisnosti od 65 do 70 %. S obzirom na postignutu veoma nisku
termodinamičku iskoristivost od oko 3% u odnosu na druge toplotne
mašine, bilo je neophodno da prođe značajan vremenski period do široke
primjene gasnih turbina (oko 40 godina), koje se danas skoro isključivo
grade za realizaciju otvorenih procesa sa dovođenjem toplote pri
konstantnom pritisku.
Poslije pojave radnih mašina, u periodu 1906. do 1908. godine

predloženo rješenje od strane Holcvarta (Hans Holzwarth) i konstruktora
firme Kerting (Koerting) postiglo je djelimičan uspjeh, kao i kasniji
prijedlog kompanije Braun Boveri u periodu 1908. do 1913. godine.
Njihove turbine bile su zasnovane na ciklusu sagorijevanja pri konstantnoj
zapremini, sa snagom od 150 kW. Radovi Holzwarth-a sa Braun Boveri i
Tisenom (M. F. Thyssen), koji je bio šef inženjerskog kadra, iz perioda
1912  1927. godine, zatim osam Holcvartovih prototipa mašina između
1908. i 1938. godine i 5 MW-tna jednovratilna jedinica sa termičkim SKD
od 25% iz 1938. godine, izdvajaju se u ovom periodu. Paralelno, razvoj
gasnih turbina počinje i u SSSR-u u 1934. godini. Pod rukovodstvom

Energetske mašine
profesora V. M. Makovskog napravljena je gasna turbina snage 735 kW

(0,39 MPa, 850 0C), uz korišćenje gasa iz podzemne gasifikacije uglja.
Konstruktivna izvedba gasnih turbina slična je izvedbi parnih

reakcionih turbina. Uz gasnu turbinu izvodi se kompaktno gasno turbinsko
postrojenje sa otvorenim i zatvorenim termo dinamičkim ciklusom, slika
1.25 i slika 1.26.
Legenda:
2 9
1 - kompresor;
3 2 - komora za sagorijevanje;
4 3 - gasna turbina;
10
4 - električni generator;
5 - elektromotor za pokretanje;
6 - usisni hladni vazduh;
1 5 7 - filter;
8 8 - izlaz gasova iz turbine;
7 9 - pumpa za gorivo;
Atmosfera 6 10 - rezervoar goriva
Slika 1.25. Otvoreni ciklus gasnoturbinskog postrojenja
U praktičnu široku primjenu, u svom primarnom obliku, gasna turbina

kreće 1939. godine. Naime, nadolazeći ratni sukob dovodi do izgradnje
podzemne elektrane sa gasnom turbinom u Švajcarskoj (Neuchatel), kao
izvora energije u slučaju nužde i ratnih razaranja, slika 1.76. Brza spremnost
za start i nagla opterećenja, zatim male dimenzije, pa velika specifična
snaga i relativno niža cijena - samo su neke od osnovnih prednosti prema
drugim tadašnjim postojećim rješenjima, gdje je veći specifični utrošak
goriva, zbog malog broja radnih sati, zanemarljiv.
Treba istaći da se gasnoturbinski pogon posmatra u cjelini, a rijetko

kao gasna turbina samostalno. Osnovni sastavni dijelovi prikazani su na
slikama 1.25 i 1.26. Kod otvorenog ciklusa prikazanog na slici 1.25,
kompresor (1) usisava vazduh iz atmosfere i kroz filter (7) ga pod
određenim pritiskom dovodi u komoru sagorijevanja (2). Paralelno sa tim, u
komoru se dovodi tečno ili gasovito gorivo. Vreli gasovi nastali u procesu
sagorijevanja goriva, pomiješani sa viškom vazduha, ulaze u gasnu turbinu

Energetske mašine
(3), gdje se njihova toplotna energija transformiše u mehanički rad na

vratilu turbine. Izrađeni gasovi kroz izlazni priključak turbine (8) izbacuju
se u atmosferu.
Legenda:
6
1 - kompresor;
13 9 8 Atmosfera 2 - gasna turbina;
3 - električni generator;
4 - hladnjak vazduha;
1 5 - upusni elektromotor;
5
6 - zagrijač vazduha (kotao);
7 - ventilator dimnih gasova;
11 8 - ventilator za vazduh;
3 9 - pumpa za gorivo;
2
10 10 - pumpa rashladne vode;
12
11 - dovod vazduha sa filterom;
12 - zaporni ventil
4
Slika 1.26. Zatvoreni ciklus gasnog-turbinskog postrojenja
U zatvorenom gasnoturbinskom ciklusu datom na slici 1.26, kao

radni fluid se obično koristi vazduh ili neki drugi podesan gas. On cirkuliše
po zatvorenoj konturi 1-6-2-4-1. Sabijanje vazduha do radnog pritiska vrši
se kompresorom, koga pogoni gasna turbina, a njegovo zagrijavanje do
radne turbine ostvaruje se u kotlu (6). Za puštanje u rad gasno-turbinskog
postrojenja predviđen je elektromotor (5), a punjenje sistema vazduhom
izvodi se preko vazdušnog voda sa filterom (11) i zapornim ventilom (12).
Da bi se gasne turbine uvele u praksu, bilo je potrebno riješiti dva

osnovna problema:
a) aerodinamički (izgradnja stupnjeva većeg stepena korisnosti);

b) metalurški (iznalaženje materijala dovoljne čvrstoće i otpornih na
visoke temperature).
Tek pred kraj drugog svjetskog rata dobijeni su materijali za visoke

temperature i uspješno riješeno pitanje stabilnosti strujanja kroz višestepene
aksijalne kompresore, kao i ostali prateći problemi u razvoju gasnih turbina.

Energetske mašine
Pored toga, Sulcer (Sulzer) je 1936. godine analizirao tri alternativna

tipa gasnih turbina, na bazi kojih je započela proizvodnja aksijalnih mašina
koje rade na otvorenom ciklusu pri konstantnom pritisku. Akeret (Jacob
Ackeret) i Keler (Curt Keller) pri Escher Wyss-u projektovali su 1939.
godine gasne turbine, koje rade po zatvorenom ciklusu. Lorenson (Christian
Lorensen) je u Berlinu počeo sa eksperimentima na aksijalnim turbinama,
proizvedenim u Braun Boveriju u 1929. godini.
U Švedskoj je Lisholm (A. J. R. Lysholm), šef inženjerskog tima firme

"Ljungstromom Steam Turbine Comany", započeo razvoj gasnih turbinskih
mašina i proizvodnju nekoliko prvih jedinica. Jedna od njih je proizvedena
u Boforsu u periodu 1933  1935. godine, ali je napredak bio spriječen sa
nedovoljno brzim razvojem centrifugalnih kompresora.
Mađarski inženjer Jendrašik (George Jendrassik, 1898  1954. god.)

sa svojim radom na razvoju gasnih turbina, takođe je od posebnog značaja
kod izučavanja ranih gasnih turbina. Diplomiravši 1922. godine u
Budimpešti, uključuje se u "Ganz&Company" u tom gradu, radeći na
razmatranju istezanja Dizel-ovih mašina. Nakon patentiranja određenih
unapređenja, njihove mašine su bile licencirane širom svijeta. Kao posledica
povećanja njegovog interesa za gasne turbine bilo je njegovo napuštanje ove
kompanije i dalji njegov samostalan rad u formi osnivanja sopstvene
kompanije 1936. godine, kao i početak testiranja njegove prve mašine,
snage 74 kW u 1937. godini. Žurnal "Engineering" je objavio da je to "nova
forma komore za sagorijevanje turbine koja je bila razvijena", očito
zanemarujući ostale, koje su razvijane prema principima određenim
razvojem mašina sa konstantnim pritiskom.
Krajem četrdesetih i početkom pedesetih godina prošlog vijeka,

intenzivnije se grade toplotne turbine sa zatvorenim ciklusom (Ackeret-
Keller) i čistim vazduhom kao radnim fluidom. Usprkos djelotvornom
pogonu sa promjenljivim opterećenjima, uz malu promjenu toplotne
korisnosti, veliki problem je bio mogućnost realizacije primjene drugih
medija (npr. helija, pri radu u ciklusu sa nuklearnim reaktorima). Grijač
vazduha, kao relativno skupi dio gasnoturbinskog agregata sa zatvorenim
ciklusom, ograničavao je temperature na ulazu u turbinu, pa su u narednom
periodu gasne turbine sa otvorenim ciklusom počele potiskivati postrojenja
zatvorenog ciklusa.
Energetske mašine
Godine 1959. u bivšem SSSR-u je izrađena turbina snage 25 MW

(puštena u pogon 1961. godine - LMZ), a vrlo brzo i 100 MW (1967.
godine), sa SKD pri nominalnom režimu od 28 odnosno 28,3%.
Temperatura gasa ispred turbine iznosila je 700 odnosno 750 0C.
Danas su gasne turbine nezamjenljivi motori za pogon letjelica

(aviona i helikoptera) i značajan izvor snage u stacionarnim energetskim
postrojenjima. Sve do danas, dalja usavršavanja gasnoturbinskog agregata
slijede tehnološki razvoj hlađenih dijelova, s ciljem primjene što viših
temperatura na ulaznom dijelu turbine, kao i vode usložnjavanju toplotne
šeme gasnoturbinskih postrojenja, s ciljem dobijanja postrojenja sa što
većim stepenom termodinamičke korisnosti, 123,124.
Što se tiče prostora bivše Jugoslavije, u Tvornici parnih turbina u

Karlovcu obavljeno je krajem 1960. godine više usluga grubih i završnih
finih radova na odlivcima i otkivcima kućišta gasnih turbina i njihovih
kompresora, 173 . U okviru specijalne (vojne) proizvodnje, krajem 1980.
godine izgrađen je pogon gasnih turbina na lokaciji u okviru "Jugoturbine"
Karlovac, nazvan "Tvornica plinskih turbina", 180 . Za mlazni motor
"Viper", po licenci kompanije Rols-Rojsa (Rolls-Royce), na mašinama za
obradu vrhunske kvalitete i sa tadašnjom optimalnom i savremenom
tehnologijom, rađene su turbine sa dva gasno-turbinska diska sa
odgovarajućim lopaticama, uz potpuno automatizovane uređaje za potpunu
kontrolu obradaka. Takođe, ova fabrika proizvodi za izvoz mehaničke
turboduvaljke za tenkovske dizel motore, a danas i komponente gasne
turbine ruske proizvodnje za pogon kompresora gasa za ugradnju u gasne
stanice u ruskim gasovodima. Od 1991. godine počinje, po tada vrhunskoj
tehnologiji, proizvodnja daleko savremenijih gasnih turbina najvećih snaga,
sa skoro potpuno kompjuterizovanom opremom u pogonima "Tvornice
velikih parnih turbina" u okviru fabrike "ABB Karlovac", Hrvatska.
1.3.3.1. Brodske turbine
Do pojave turbina, za pogon brodova primjenjivane su klipne parne

mašine. Zbog svojih dobrih osobina, parne turbine su se počele brzo
primjenjivati na brodovima. Osnovni razlog leži u činjenici da se

Energetske mašine
postrojenje parne turbine može koristiti za daleko veće jednačine snage,

nego što je to dizel motor.
Godine 1898. već su na turbinski pogon plovili razarači COBRA i

VIPER. Prvi put je gasna turbina primjenjena za pogon engleske topovnjače
"MGB-2007" krajem 1947. godine. Od tada je gasna turbina vidno
usavršena u odnosu na zahtjeve pogona broda, naročito u kombinaciji sa
dizel-motorima.
Tako, brodska gasna turbina "Proteus 52M/558" firme Rols Rojs služi
za pogon lakih torpednih čamaca, hidrokrilnih brodova, topovnjača,
lebdilica i dr. Pogonski kompleks sastoji se od samih gasnih turbina ili su
one u kombinaciji sa dizel-motorima. Ova gasna turbina (snage 3300 kW,
specifične potrošnje goriva od 0,348 kg/kWh pri maksimalnoj snazi i
ukupne mase 1533 kg) radi po otvorenom ciklusu, sa ugrađenim primarnim
reduktorom i nezavisnom kompresorskom i pogonskom turbinom, slika
1.27. Za vožnju krmom koristi se propeler sa pokretnim krilima ili reduktor.
Slika 1.27. Uzdužni presjek brodske pogonske turbine "Proteus"

Energetske mašine
Vazduh ulazi na usisnom dijelu 12-stepenog aksijalnog kompresora i

preko poslednjeg centrifugalnog stepena i kućišta difuzora odlazi u osam
komora sagorijevanja. Vrući gasovi iz komora za sagorijevanje odlaze u
dvostepenu kompresorsku turbinu, a zatim u dvostepenu pogonsku turbinu.
Ako je izduv (izlazni dio, ispuh) smješten na krmi, dobija se dodatna sila
potiska od oko 1800 N. Snaga pogonske turbine se prenosi na izlaznu
spojnicu preko osovine koja prolazi kroz šuplju osovinu rotora kompresora.
Preko osovine pogonske turbine pogone se pomoćni privješeni uređaji.
Razvoj postrojenja sa gasnim turbinama išao je ka povećanju

agregatne snage (preko 25000 kW), smanjenju specifične potrošnje goriva
(do 0,240 kg/kWh) i porastu perioda eksploatacije (preko 10000 radnih sati).
Počev od 1960. godine, gasne turbine svoju primjenu nalaze kao

glavne propulzione mašine. Veći broj proizvođača gasnih turbina
prilagođava avionske mlazne motore brodskim uslovima. Na taj način je u
SAD brodska gasna turbina LM-2500 nastala rekonstrukcijom avionskog
turbo-mlaznog motora TF-39, a u Engleskoj brodska gasna turbina
"Olimpus" snage 20000 kW rekonstrukcijom avionskog turbo mlaznog
motora "Olimpus-2001", slika 1.28.
Slika 1.28. Šema uzdužnog presjeka brodske gasne turbine "Olympus",

kompanije Rolls-Royce Limited
Pored navedenih firmi, gasne turbine za ratne brodove proizvode i

drugi proizvođači, kao što su Dženeral Elektrik (General Electric) u SAD,

Energetske mašine
kao i nekoliko kompanija u Rusiji i Ukrajini. Gasne turbine su svoju

primjenu našle i na kopnu i to za proizvodnju električne energije. One su
često montirane na posebnom vozilu, ako se zahtijeva da snabdijevanje
električnom energijom pokrene vojnu tehniku ili naoružanje.
Ovakvo postrojenje sa gasnom turbinom slično je turbomlaznom

motoru. Sastoji se iz centrifugalnog kompresora, komore za sagorijevanje,
jednostepene gasne turbine, reduktora i dodatnih pomočnih uređaja, slika
1.29. U agregat su ugrađena tri generatora, a pokreće ih preko zupčastog
reduktora zajednička turbina. Dva agregata proizvode istosmjernu, a jedan
agregat naizmjeničnu struju. Jedan od generatora istosmjerne struje služi za
pokretanje agregata i u tom momentu radi kao elektromotor i crpi energiju
iz akumulatora.
Legenda:
1 - kolo kompresora;
2 - usisnik;
3 - radijalni difuzor;
4 - aksijalni (osni) difuzor;
5 - vrtložnik;
6 - brizgaljka (mlaznica);
7 - obloga komore za
sagorijevanje;
8 - plamena cijev;
9 - gasni kolektor;
10 - kolo turbine;
11 - izlazna cijev;
12 - mlaznik
a - kanal usisnika,
k, g - prorezi,
d, e - otvori
Slika 1.29. Šema gasne turbine za pogon generatora na kopnu

snage 52 kW i brojem obrtaja 37800 o/min

Energetske mašine
Agregat se pokreće i njime upravlja automatski, odnosno sa pulta

upravljanja iz vozila. Kako kod većine ratnih brodova znatan dio radnog
vremena pogonska postrojenja rade pod malim opterećenjima, već pri
malom smanjenju brzine broda znatno se smanjuje snaga koja se predaje sa
propelera. Na bazi toga izvršena je podjela pogonskog kompleksa na dva
postojenja, od kojih jedno radi na nižim režimima, dok bi se drugo
uključivalo u rad kada se od broda traže maksimalne brzine.
Prvo postrojenje se koristi za ekonomične režime i krstarenje. Pored

ovog, to postrojenje je proračunato i na maksimalni vijek trajanja. Drugo
postrojenje služi za postizanje maksimalnih brzina, pa se od njega traži
velika snaga uz što manje mase i gabarite. Svoju primjenu ovdje je našla
gasna turbina jednostavne šeme, koja ima minimalnu specifičnu masu i
može da razvije veliku snagu. Gasne turbine se danas primjenjuju na
brodovima u kombinovanim pogonskim postrojenjima sa dizel-motorima,
parnim turbinama i gasna turbina sa gasnom turbinom. Primjer
kombinovanog pogona dizel-motora i gasne turbine na brazilskoj fregati
"Niteroi" dat je šematski na slici 1.30.
1.3.3.2. Turbine za turbomlazne avione
Drugo važno polje, gdje je toplotna gasna turbina našla svoje mjesto,
predstavlja avionska propulzija. Nosici razvoja gasne turbine u ovoj oblasti
bili su Frank Whittle u Engleskoj, Hans von Ohain, Herbert Wagner i
Helmut Schelp u Njemačkoj.
Vajtl (Frank Whittle) je, kao kadet "Royal Air Force", već imao svoj
prvi pronalazak iz 1929. godine i patent iz 1930. godine, iako to on nije prvi
u praksi realizovao. Njegov patent se sastojao iz dodatnog aksijalnog i
dodatnog centrifugalnog kompresora i dvostepene turbine, uz korišćenja
silicijum dioksid-keramičkih lopatica. Trebalo je riješiti dva principijelna
problema:
a) napraviti adekvatnu komoru za sagorijevanje (sa oko 10 pomnožen

prethodni maksimum intenziteta sagorijevanja za tečno-gorivne
komore za sagorijevanje), i
b) prevazići mehanička oštećenja koja su imale njegove turbine.
Energetske mašine
Slika 1.30. Šema pogonskog postrojenja sa kombinovanim pogonom dizel-

motor i gasna turbina (Combined diesel and gas turbine – CODAG)
brazilske fregete "Niteroi", sa dvije gasne turbine tipa "Olimpus" ukupne
snage 41176 kW ili dizel motora ukupne snage 11588 kW
Ovaj patent je doživio niz poboljšanja od samog njegovog autora. Na

slici 1.31 dat je prikaz prvog testnog modela na bazi Vajtlovog patenta.
Pronalaženjem materijala dovoljne čvrstoće, otpornih na visoke

tempereture od strane Jan Luboka (Ian Lubbock) iz Šela (Shell) 1940. i
godinu kasnije od strane kompanije "Henry Wiggin Company", prethodno
specificirani problemi su uspješno riješeni: pri tome su korišteni legirajući
elementi nikl, hrom i kobalt.

Energetske mašine
Slika 1.31. Vajtlov prvi testni eksperimentalni mlazni motor iz 1937. godine
Vajtlov konkurent u Njemačkoj bio je Ohajn (Hans von Ohain). Iako

je počeo sa istraživanjima kasnije od Vajtla, on je svoju prvu mašinu
aktivirao ranije. Njegova konfiguracija se sastojala iz centrifugalnog
kompresora sa radijalnom turbinom, izgrađenom uglavnom od prikovanih
blago nakrivljenih čeličnih limova (slika 1.32), s ciljem izbjegavanja tečno-
gorivnog problema sagorijevanja u komori. Korišćen je vodonik za prvi
start iz 1937. godine, slika 1.33. Po njegovim projektima izrađeni motor je
ugrađen u avion He -178 firme Heinkel 1939. godine, što je bio i prvi avion
koji je avgusta 1939. godine poletio sa turbomotorom.
Godine 1935. Vagner (Herbert Wagner), profesor aerodinamike u

Berlinu, je radeći u Junkers-u projektovao elisno-mlazni motor. On je,
zajedno sa Milerom (Max Adolf-Muller), projektovao 1937. godine mašinu
sa petostepenim aksijalnim kompresorom za sagorijevanje i dvostepenu
turbinu. Taj kompresor je imao 50% reaktivnost lopatica i odnos pritisaka
3:1, a u skladu sa tim imao je uzak opseg za upravljanje. Kasnije su ova dva
istraživanja bila dodatno obuhvaćena projektom njemačkog ministarstva za
vojno vazduhoplovstvo (RLM).

Energetske mašine
Slika 1.32. Fon Ohajnov turbomlazni motor sa prikazom

veze "kompresor - turbinski rotor"
Šelp (Helmut Shelp) je u dijelu svog školovanja (priprema magistarske

teze na "Stevens Institute of Technology") boravio u SAD. Povratkom u
Njemačku 1936. godine, počinje saradnju sa RLM i istraživanje problema o
visoko brzinskim letjelicama (avionima).
Slika 1.33. Fon Ohajnova radijalna turbomašina HeS-1

iz 1936-1937. godine

Energetske mašine
Godine 1937. on je predložio da u mlazne mašine uključi aksijalni

kompresor, kako bi dobio optimalnije rješenje. Poput ostalih pionira u ovoj
oblasti, bio je upoznat sa svim predhodnim radovima. Zajedno sa svojim
saradnikom (Hans A. Manch) posjećuje sve veće Njemačke fabrike tokom
1938. godine i predlaže kompanijama "Junkers" i "BMW" prihvatanje
izučavanja pristupa reaktivne propulzije.
Rezultat toga je ugovor koji je dat "Masserschmidt"-u za turbomlazne

lovce avione, sa oznakom Me 262. Franc (Anselm Franz) je imao kompresor
razvijen u Junkers-u, koji se je uklopio u cijenu novog projekta mašine.
Rezultat toga bila je realizacija "Junkers Jumbo 004", sa osmostepenim
aksijalnim kompresorom, koji je imao odnos pritiska 3:1 i SKD izentropski
od 78% sa jednostepenom turbinom, slika 1.34. Šest hiljada Jumbo 004 bilo
je proizvedeno u Njemačkoj do kraja drugog svjetskog rata.
Slika 1.34. Prikaz Junkers Jumbo 004
Slični pokušaji dešavali su se i u Velikoj Britaniji. Krajem drugog

svjetskog rata gasne turbine su testirane ne samo u elektranama nego i u
ratnim letjelicama, helikopterima, pa djelimično i u civilnom
vazduhoplovstvu. U tome se posebno ističu tri kompanije: "General

Energetske mašine
Electric" (i "GE Aircratt Engines") i "Pratt&Whitney" u SAD i "Rolls

Royce" u Britaniji.
1.3.4. Kombinovana parno-gasna postrojenja

U nastojanju da se poveća efikasnost gasnih turbinskih postrojenja,
počela je izgradnja kombinovanih agregata, u kojima se istovremeno koriste
dva radna fluida: voda-para, koja mijenja agregatno stanje, i gas, koji ne
mijenja agregatno stanje. Pri savremenom razvoju energetike, ekonomičnim
postaje primjena gasnih i parnih turbina, objedinjenih kroz zajedničku
toplotnu šemu.
Proučavajući šeme kombinovanih parno-gasnih postrojenja snage

iznad 100 MW na prostorima bivšeg SSSR i u ostalim dijelovima svijeta,
može se konstatovati sledeće:
a) krajem 1997. godine realizovan je veliki broj stacionarnih gasno-

turbinskih i parno-gasnih postrojenja, ukupne snage veće od 76000
MW, što je iznosilo oko 50% svjetske proizvodnje;
b) saglasno podacima američke gasne asocijacije u 1997. godini, samo na
prirodnom gasu na njihovoj teritioriji rade parno-gasna postrojenja
ukupne snage 2200 MW, a do 2000. godine njihova snaga je porasla na
8000  12000 MW;
c) razmatrajući zemlje gdje su parno-gasna postrojenja instalisana,
prednjači američko područje sa 66 energetskih blokova na kraju 1997.
godine, zatim Japan sa 46, Savezna Republika Njemačka sa 24, Velika
Britanija sa 12, Holandija sa 11 (takođe su izgrađena i usješno
funkcionišu velika parno gasna postrojenja u Austriji, Belgiji, Indiji,
Iranu, Meksiku, Pakistanu, Tajlandu, Turskoj, Francuskoj i drugim
zemljama);
d) više od 80% ukupne količine izgrađenih parno-gasnih postrojenja je sa
kotlom-utilizatorom;
e) jedinična električna snaga savremenih parno-gasnih postrojenja danas
prelazi 700 MW, a SKD iznosi oko 55%;
f) zapadne inostrane firme koje učestvuju značajnije u realizaciji parno-
gasnih postrojenja su: Alstom, Babkok-Wilkoks, Kokerit, Hitači,
Mitcubisi, Siemens, Rily Stoker i druge.
Energetske mašine
Po prirodi tehnološkog procesa, kombinovano postrojenje za

proizvodnju električne i toplotne energije treba da bude energetski efikasno,
sa značajnom uštedom primarne energije pri njenoj transformaciji u
toplotnu i električnu energiju. To bi sa svoje strane uslovilo niže troškove u
proizvodnji energije i dalo doprinos relativnom smanjenju emisije štetnih
materija, a posebno gasova sa efektom staklene bašte.
S druge strane, ovakva postrojenja imaju dobru šansu da kroz

primjenu Direktive 2004/8/EC obezbijede povoljno vrednovanje električne
energije u spregnutom procesu proizvodnje toplotne i električne energije
("zelena" energija), te omogući korišćenje stimulativnih mjera pri
finansiranju izgradnje, kao i beneficije pri plasmanu takve energije na
energetsko tržište, 238 . To bi moglo da stvori dobre uslove za prodor na
energetsko tržište, bez obzira na relativno male količine energije i jaku
konkurenciju na tržištu.
Direktiva 2004/8/EC evropskog parlamenta i savjeta od 11. februara

2004. godine o promovisanju kogeneracije na bazi potražnje korisne toplote
na internom tržištu energije, a kojom se utvrđuju zajednička pravila za
proizvodnju (generisanje), prenos, distribuciju i snabdijevanje električnom
energijom u okviru internog tržišta električne energije. U ovom kontekstu,
razvoj kogeneracija doprinosi povećanju konkurencije. Zeleni dokument
pod naslovom "Ka Evropskoj strategiji za sigurnost snabdijevanja
energijom" ukazuje da je Evropska Unija izuzetno zavisna od svojih
eksternih izvora snabdijevanja energijom, koji sada iznose 50% od njenih
potreba, a predviđa se da će narasti do 70% do 2030. godine, ako se nastave
tekući trendovi.
Razvoj kogeneracije doprinosi i povećanju konkurencije na internom

tržištu energije, jer se javljaju novi učesnici. Evropska komisija je
identifikovala primjenu kogeneracije i kao jednu od mjera koje su potrebne
za smanjenje emisije gasova staklene bašte i ublaživanje globalnih
klimatskih promjena. Akcioni plan Komisije o energetskoj efikasnosti iz
2000. godine, a kasnije i energetska politika iz 2008. godine, identifikovali
su kogeneraciju kao jednu od kratkoročnih mjera.

Energetske mašine
1.3.5. Istorijski razvoj kompresora

Prve duvaljke korišćene su u Kini još krajem 16. vijeka. Njihovo
industrijsko korišćenje najčešće se veže za pojačano snabdijevanje
vazduhom industrijskih ložišta i zatvorenih prostora u zgradama i halama. U
Londonu su se prvi industrijski građeni kompresori i duvaljke počeli
koristiti za tzv. cijevnu poštu, slika 1.35.
Ideja da se turbina upotrijebi

da radi kao aksijalni kompresor
nastala je sa pojavom reakcione
turbine. S druge strane, važniji
fluidni odnosno mehanički problemi
u turbomašinama bili su u sklopu
samog projektovanja kompresora.
Zbog toga, nije nam ni poznata
efikasnost Papinove centrifugalne
duvaljke iz 1705. godine.
Prvi odobreni patent aksijalnog

kompresora datira još iz 1884.
Slika 1.35. Radijalni kompresor godine, kada je odobren Parsonsu
za cijevnu poštu (Charles Parsons).
Tri godine kasnije, Parsons je projektovao, izradio i prodao trostepeni

centrifugalni kompresor za brodsku ventilaciju. Nastavivši dalje sa
eksperimentima na aksijalnom kompresoru tokom 1897. godine, uspio je
1899. godine izgraditi 81-stepenu mašinu u sa dostignutom efikašnošću od
70%. Broj stupnjeva je svakako rekord za ta vremena. Godine 1907.
njegova kompanija izgrađuje 48-stepenu aksijalnu mašinu, slika 1.36.
Parsons je koristio suviše velik odnos "prored : tetiva" za namiještanje

lopatica na rotor, što je prouzrokovalo da svi lopatični redovi nisu se previše
mogli upravljati u širokom opsegu, slika 1.37. Zbog tih razloga Parsons se
nakon toga vraća izgradnji radijalnih kompresora, slika 1.38.

Energetske mašine
Slika 1.36. Četrdesetosmostepeni aksijalni kompresor

za rudnik zlata iz 1904. godine
Od ostalih pionira u radu na kompresorima, ističe se u to vrijeme

Auguste Reteau, koji je tokom 1892. godine publikovao veliki broj radova o
turbo duvaljkama. Kompresor, koji je on projektovao, ima odnos pritiska od
1,5 i 12000 o/min.
Slika 1.37. Setovi lopatica korišćeni

u Parsonsovim aksijalnim kompresorima

Energetske mašine
Testiranja koja su na njemu obavljena u 1892. godini dala su

izentropski SKD od 56%. Sve do 1926. godine, dalja istraživanja vezana za
aksijalne kompresore nisu vršena.
Nakon uspostavljanja sistematskog

prilaza vezanog za istraživanje i
definisanjem osnovnih kontura za
projektovanje, moglo se je prići samom
profilisanju lopatica kompresora i turbina.
Istorija aksijalnih kompresora se praktično
nadalje poklapa sa istorijom avijacijskih
gasnoturbinskih motora.
Kompresori iz 1945. i 1946. godine

kod stupnjeva sa niskim stepenom
sabijanja imali su SKD i do 90%. U
novije vrijeme, neprekidno se razvijaju
nove konstrukcije aksijalnih kompresora
sa uvećanim stepenom korisnosti i
stepenom sabijanja. Što se tiče
centrifugalnih kompresora, njihova
primjena je bila prvo kod turbomlaznih
motora za pogon aviona. Prototip tim
kompresorima bio je kompresor iz 1945.
godine namijenjen SUS motorima (motori
sa unutrašnjim sagorijevanjem).
Istorija izgradnje zapreminskih

kompresora prati ostale turbomašine i
usko je povezana sa razvojem pumpi i
ventilatora. Tako je korištenje klipnog
kompresora na vazduh povezano sa
imenom njemačkog fizičara Ota Gerikea
(Otto Gerike, 1640. god.).
Slika 1.38. Parsonsov 16-stepeni radijalni

tandem međuhlađeni kompresor

Energetske mašine
Važan uticaj na dalji razvoj kompresora ostavili su u Rusiji radovi N.

E. Žukovskog pod nazivom "Teorija vozdušnih vintov" i "Vidoizmenenie
metoda Kirhgofa". U njima je data analiza i metodologija proračuna uticaja
sila na lopaticu pumpi i kompresora.
Pumpe, kompresori i ventilatori na prostorima nekadašnjeg SSSR-a su

bili veoma široko rasprostranjeni u industriji i na seoskim domaćinstvima.
Sredinom prošlog vijeka, njihova zastupljenost na ovim prostorima iznosila
je oko 20% instalisane ukupne snage elektrana SSSR-a.
Snage današnjih kompresora dostižu veoma visoke vrijednosti. U

okviru metalurške i procesne industrije oni predstavljaju nezamjenljivu
kariku u okviru tehnoloških postupaka (rafinerije nafte i ulja).
Korišćenje zapreminskih (klipnih) kompresora u savremenoj industriji

usko je povezano sa širokom lepezom zahtijevanih kapaciteta i pritisaka.
Radi udovoljavanja ovom zahtjevu, fabrike konstruišu i u pogon puštaju
unificirane kompresore, čime se sa konstruktivnog aspekta u potpunosti
omogućuje njihova zamjenljivost i održavanje. Ovo značajno utiče na
sniženje cijena zapreminskih (klipnih) kompresora.
Zahvaljujući opštem tehničkom napretku, razvoju i primjeni

odgovarajućih materijala, poboljšanju odgovarajućih tehničkih i
konstruktivnih rješenja, uz prateću opremu za regulaciju, mjerenje i
upravljanje, došlo je do značajnijeg povećanja radnog vijeka toplotnih
turbomašina. Današnji tehnički standard za projektni vijek parnih turbina
iznosi 200000 sati, a industrijskih gasnih turbina već prelazi 100000 radnih
sati, 121,128 .
Postizanje što više efikasnosti transformacije energije, pratili su

zahtjevi za maksimalnu pouzdanost u radu postrojenja i minimalni rizik od
pojave akcidentnih situacija i eventualnih havarija, kao i zadovoljenje svih
mjera zaštite životne sredine, zaštite na radu i zaštite od požara,
124,133,148 . Nakon zastoja u povećanju jediničnih snaga parnih turbina
(posljedica energetske krize tokom sedamdesetih godina prošlog vijeka),
rast snage sa porastom cijene električene energije opet postaje značajan.
Ograničenja koja postoje kod turbina u smislu povećanja snage, odnosno

Energetske mašine
protoka i stepena kompresije kod kompresora, kao i ograničenja u pogledu

najmanjih snaga predstavljaju tzv. "ograničenja sa gornje" i "ograničenja
sa donje strane" za konstrukcije i samu primjenu toplotnih turbomašina.
Ograničenje velike snage toplotne turbomašine može biti i tehnološka

sposobnost industrije za proizvodnju rotora potrebnih dimenzija (velika
zahtijevana čvrstoća raspoloživog materijala za lopatice i rotore, zahtjevi za
aerodinamičkim oblikovanim lopaticama i sl.). Kod jednovratilnih
višestepenih mašina ograničenje može biti postavljeno dinamikom rotora,
posebno u slučajevima kada zbog nedostatka lopatica odgovarajuće
projektovane dužine, konstruktori biraju rješenje kroz uvođenje više
paralelnih tokova radnog tijela. Ozbiljan problem kod turbokompresora
predstavlja i sam njihov aerodinamički princip rada. Poznato je da preveliko
usporenje struje i neadekvatno opstrujavanje profila može dovesti do
odlepljivanja struje od zidova lopatica i dalje do povratnog toka kroz
kompresor, što može u potpunosti onemogućiti dalji njegov rad.
1.3.6. Tehnički razvoj toplotnih turbomašina

Toplotne turbomašine u suštini predstavljaju mašine jednostavne po
ideji, ali složene za krajnju realizaciju. Stalno rastuće potrebe za
električnom energijom u 20. vijeku uslovili su brži razvoj toplotnih
turbomašina kao energetskih mašina. Ključni patenti iz oblasti
elektrotehnike i pronalazak visoko otpornih materijala, vremenski su
koincidirali sa napretcima u oblasti toplotnih turbomašina. Posljedica toga
je značajni porast učešća električne energije u ukupnoj potrošnji energije u
svijetu, sa 10% u 1900. godini na preko 50% nakon 2000. godine, 39 .
Intenzivan razvoj parnih turbina počinje početkom dvadesetog vijeka, kada
je napravljena prva parna turbina sa odvođenjem pare za regenerativno
zagrijavanje napojne vode, čime je poboljšan ukupni stepen iskorišćenja
goriva (1907. godina). Tada je prvi put korišćen rotor iskovan iz jednog
komada čeličnog ingota, težine 3 tone (ranije su korišćeni segmentni rotori,
pravljeni od mehanički spajanih segmenata izgrađenih od rezanog lima).
U razvoju parnih turbina može se primjetiti nekoliko karakterističnih

etapa:

Energetske mašine
 I period osnovnog relativno usporenog razvoja (do 1914. godine);

 II period intezivnog razvoja (1915  1940. godine);
 III period usavršavanja i optimizacije turbinskih postrojenja ili etapa
savremenih parnih turbinskih postrojenja (1941. godina pa do danas).
Limitirajući faktori koji su i definisali ove periode su bili:
a) konstruktivno rješenje poslednjeg stupnja turbine niskog pritiska

(TNP);
b) razvoj nivoa znanja o izdržljivosti i ponašanju materijala u oblastima
visokih temperatura i pritiska, posebno sa aspekta dimenzija i
čvrstoća rotora i lopatica parnih turbina;
c) proširivanje oblasti primjene parnih turbina od početne za pokrivanje
osnovnog opterećenja elektroenergetskog sistema (EES), do
pokrivanja poluvršnog i vršnog opterećenja, u primarnoj i
sekundarnoj regulaciji frekvencije i snage, pa sve do otklanjanja
havarijskih situacija u EES (havarijska zaštita);
d) razvoj reduktorskih postrojenja i njihov uticaj na povišenje
ekonomičnosti turbine i smanjenje gabarita, uz prateće uprošćenje
njihove konstrukcije;
e) razvoj sistema za regulaciju i upravljanje turbinom, razvoj sistema
sigurnosne zaštite, kao i sistema za hlađenje i podmazivanje.
Prvi period u razvoju turbina može se definisati kao period sa

relativno malim nivoem znanja iz oblasti ponašanja materijala u uslovima
visokih pritisaka i temperatura, što je uslovljavalo primjenu pare umjerenih
pritisaka (1,2  1,6 MPa). Međutim, povišenje snage pojedinačnih agregata
je već i u početnom peridu razvoja parnih turbina imalo značajniji uspjeh
(postignute snage do 20 MW). Takođe, u ovom periodu fabrike za
proizvodnju turbina su proizvodile turbine sa ograničenim brojem
stupnjeva, smještenih u jedno tijelo turbine, čime se povećavala njihova
kompaktnost i pristupačnost sa aspekta njihove cijene koštanja i
neophodnog pratećeg održavanja.
Prva ograničenja za prelazak na gradnju parnih turbina većih snaga

predstavljali su dimenzije i čvrstoća rotora. Naime, korišćenje postojećih
materijala u tom vremenu i zahtjevi za omogućenjem rasta jediničnih
Energetske mašine
snaga turbina uslovila je relativno rani početak gradnje četveropolnih

generatora, sa oko 41% većim prečnikom od dvopolnih generatora. Zbog
dvostruko manje brzine okretanja, rotori ovih generatora su izloženi
manjim centrifugalnim silama, tako da za isti nivo čvrstoće materijala
imaju veće dimenzije, proporcionalno odgovarajućem porastu snaga.
Turbogeneratorska postrojenja sa upola manjom brzinom obrtanja i
četveropolnim generatorima imala su, sve do početka pedesetih godina,
veću jediničnu snagu od postrojenja sa punom brzinom obrtanja i
dvopolnim generatorima, slika 1.39.
Primjenom postrojenja parnih turbina u nuklearnim termo-

elektranama dolazi do promjene ove situacije u korist postrojenja sa upola
manjom brzinom obrtanja i četveropolnim generatorima. Takođe, parne
turbine za proizvodnju električne i toplotne energije (SPETE postrojenja)
imaju dvopolne generatore. Parne turbine koje imaju "cross-compound"
konfiguraciju nisu posebno izdvajane na slikama 1.39 i 1.40.
1600
1400 1
1200
Snaga, MW
1000
800 2
600
400 3
200
0
2000
1915
1925
1935
1945
1955
1965
1975
1985
1995
1910
1920
1930
1940
1950
1960
1970
1980
1990
Godine
Slika 1.39. Istorijski razvoj jediničnih snaga parnih kondenzacionih

i kondenzacionih turbina sa oduzimanjima, 39,94
Legenda uz sliku 1.39: 1 - polubrzina, četveropolni generatori; 2 - puna brzina,

dvopolni generatori; 3 - puna brzina, postrojenja za spregnutu proizvodnju električne
i toplotne energije (SPETE)

Energetske mašine
Početkom druge etape razvoja parnih turbina, osnovni pravci u

daljim konstruktivnim rješenjima išli su ka daljem povećanju ne samo
snage agregata, već i optimizaciji broja obrtaja rotora turbine, naročito pri
njihovom izvođenju sa jednim električnim generatorom, kao i povećanju
same ekonomičnosti turbine. Kao turbina sa najvećom dostignutom
snagom u ovom periodu u svoje vrijeme ostaje zabilježena turbina iz
Lenjingradskog metalskog zavoda (LMZ), sa snagom od 100 MW, pri
3000 o/min.
60
1
50
Stepen korisnosti, %
2
40
3
30
20
10
0
2000
1915
1925
1935
1945
1955
1965
1975
1985
1995
1910
1920
1930
1940
1950
1960
1970
1980
1990
Godine
Slika 1.40. Istorijski razvoj stepena korisnosti parnih, gasnih

i kombinovanih parnih i gasnih postrojenja, 39,94
Legenda uz sliku 1.40: 1 - kombinovane parne i gasne turbine; 2 - parne turbine;

3 - gasne turbine
Maksimalni stepen korisnog dejstva (SKD) turbine može se dostići

korišćenjem malih toplotnih međupadova u svakom stupnju turbine i,
saglasno tome, izgradnje turbine sa velikim brojem stupnjeva (za umjerene
parametre svježe pare, broj međustupnjeva je dostizao 50  60). Ovo je za
posljedicu imalo početak izgradnje turbine sa nekoliko cilindara ili kućišta
turbine (kućište visokog, srednjeg i niskog pritiska), koji su osim visoke
ekonomičnosti imale, nažalost, skupe i glomazne konstrukcije.

Energetske mašine
Prvih trideset godina dvadesetog stoljeća obilježava nagla primjena

parnih turbina građenih po rješenjima de Lavala i Parsonsa, započeta
neposredno nakon 1900. godine i koja su u potpunosti dovela do značajnog
istiskivanja parne mašine iz elektrana u svijetu, a posebno kod onih koje su
ovom periodu projektovane i izgrađene. U periodu od 1893. godine pa do
1927. godine pušteno je u rad oko pet hiljada de Lavalovih turbina sa po
jednim turbinskim kolom, a već 1906. godine i turbina snage 10 MW (GE
u SAD-u), te dalje 1913. godine snage 25 MW (Parsons u Velikoj
Britaniji), 1919. godine snage 60 MW (Vestinghaus u SAD-u), 1921.
godine također snage 60 MW (AEG u Njemačkoj) i 1922. godine snage
160 MW (BBC u Švajcarskoj), 42.
Pojava svjetske krize tridesetih godina dvadesetog stoljeća i izbijanje

drugog svjetskog rata, privremeno su usporili dalji rast jediničnih snaga do
pedesetih godina dvadesetog stoljeća. Nagli razvoj energetike i sve veći
rast jediničnih snaga parne turbine, uz istovremenu pojavu tendencije
primjene visokih parametara pare i njenog međupregrijavanja, omogućio je
razvoj visokokvalitetnih legiranih čelika.
Istovremeno, sa konstruktivnim usavršavanjem turbina umjerenog

pritiska (2,0  3,0 MPa), u bivšem SSSR-u u periodu od 1920. do 1940.
godine počinje razvoj ekonomičnijih postrojenja visokog pritiska
(12,0  17,0 MPa). Primjena pare visokog pritiska, sa bitno povećanom
ekonomijom turbinskog postrojenja, zahtijevala je nova rješenja u oblasti
konstruisanja parnih turbina, što je postignuto primjenom legiranih i
visoko legiranih čelika, koji su imali dovoljno visoke granice tečenja
materijala i male brzine puzanja pri temperaturama od 500 do 550 0C.
Prikaz istorijskog razvoja rasta parametara svježe pare (pritisak i
temperatura) na ulazu u turbinu dat je na slikama 1.41 i 1.42.
Paralelno sa razvojem kondenzacionih turbina, početkom prošlog

stoljeća počinje primjena postrojenja za kombinovanu proizvodnju
toplotne i električne energije, koja zahtijevaju izgradnju turbina sa
protivpritiskom i međuoduzimanjem pare. Prva takva turbina sa
regulisanim oduzimanjem pare bila je izrađena 1907. godine.

Energetske mašine
Veliki značaj za razvoj turbina male snage, posebno brodskih turbina,

imali su pozitivni rezultati postignuti u periodu do kraja 1920. godine u
oblasti projektovanja i izgradnje reduktorskih postrojenja. Od vremena
kada su u radu zupčastih reduktora bila postignuta potpuna sigurnost i
pouzdanost u radu, kao i visoka ekonomičnost, brodske turbine opremaju
se pogonskim reduktorima i koriste za povećanje broja obrtaja.
700
3
650
600 2
550
Temperatura, °C
500
450 1
400
350
300
250
200
2000
1915
1925
1935
1945
1955
1965
1975
1985
1995
1910
1920
1930
1940
1950
1960
1970
1980
1990
Godine
Slika 1.41. Istorijski razvoj temperature svježe pare

parnih turbina, 39,94
Legenda uz sliku 1.41: 1 - rast temperature svježe pare; 2 - uobičajne vrijednosti

temperature svježe pare; 3 - unapređene vrijednosti temperature svježe pare
Takođe, kod stacionarnih malih parnih turbina pokazala se je

pogodnom i primjena reduktorskog prenosa između turbine i generatora.
Najveći mogući broj obrtaja pri neposrednoj vezi vratila turbine i
generatora sa frekvencijom 50 Hz, iznosi 3000 o/min, što za za
kondenzacione turbine snaga nižih od 2,5 MW nije pogodno.
Razvoj reduktorskih postrojenja, otvorio je mogućnost korišćenja

turbina na višim brojevima obrtaja (5000  10000 o/min), što je povisilo

Energetske mašine
ekonomičnost turbina manjih snaga, a kao posledica toga su smanjenje

dimenzija i značajnije uprošćenje njihove konstrukcije.
Pored ograničenja vezanih za raspoloživ materijal za rotore, velika

prepreka za gradnju turbina velikih snaga bila je i veličina izlazne površine
iz turbine, odnosno visine lopatica u poslednjem stupnju parne turbine.
Prva rješenja ovog problema zasnivala su se na korištenju dvostrujne
turbine niskog pritiska, zatim korištenje dvije ili tri dvostrujne turbine
niskog pritiska, koje su spojnicama povezane u jedinstvenu cjelinu, kao i
primjena dvovratilnih konstrukcija, a specifičan pristup u rješavanju ovog
problema predstavlja konstrukciju tzv. Baumanovog predposljednjeg
stupnja kondenzacione turbine.
400
4
350
300
3
Pritisak, bar
250 2
200
150 1
100
50
0
2000
1915
1925
1935
1945
1955
1965
1975
1985
1995
1910
1920
1930
1940
1950
1960
1970
1980
1990
Godine
Slika 1.42. Istorijski razvoj pritiska svježe pare parnih turbina, 39,94
Legenda uz sliku 1.42: 1 - rast pritiska svježe pare; 2 - visoki dokritični pritisak;
3 - nadkritični pritisak; 4 - unapređeni nadkritični pritisak
Za više parametre svježe pare neophodni su bili bolji materijali u

vidu nisko legiranih čelika sa niklom, hromom i molibdenom, izrađenih u
elektrolučnim pećima, sa dobrim osobinama čvrstoće i otpornosti prema
puzanju na višim temperaturama. Prva primjena ovog čelika za izradu
rotora turbine zabilježena je 1928. godine. Iste godine je i prvi put
primijenjeno dogrijevanje pare s ciljem povećanja stepena korisnosti
parnih turbina na turbini snage 45 MW. Već iduće godine, najveća snaga

Energetske mašine
jednovratilne turbine u TE Schelle u Belgiji je iznosila 60 MW, sa brzinom

obrtanja od 50 s-1. Temperatura svježe pare od 600 0C primijenjena je
1949. godine na turbini preduzeća Bayer u Leverkuzenu u Njemačkoj, dok
se natkritični parametri prvi put primijenjeni 1954. godine za parnu turbinu
u hemijskoj industriji u preduzeću Hüls u Njemačkoj (pritisak/temperatura
svježe pare je 30,0 MPa/600 0C), 39 .
Treći period razvoja turbinskih postrojenja karakteriše njihova

serijska proizvodnja. Pri tome se pri izboru parametara pare uključuju
četiri osnovna faktora: tehnička izvodljivost, eksploataciona pouzdanost,
sigurnost (uključujući i mogući period njihovog usvajanja) i ekonomska
efikasnost. Kako je za projektovanje, opremanje, montažu, testiranje i
eksploataciju ispitnog bloka potrebno relativno dugo vrijeme (4  5
godina), sistematskim prilazom definišu se osnovni uslovi za uspješno
povišenje početnih parametara pare i savršenstva njihove serijske opreme.
U okviru tabele 1.2 dat je prikaz razvoja turbinskih postrojenja u

nekadašnjem SSSR-u, klasificiranih prema GOST 3618-59. Pri tome prvo
slovo u oznaci turbine ukazuje na tip turbine:
K - kondenzaciona, iza zadnjeg stepena koji ima pritisak

niži od atmosferskog (egzistira kondenzator);
T - sa regulisanim oduzimanjem pare za toplifikaciju;
P - sa regulisanim oduzimanjem pare za industrijske
potrebe;
R - sa protivpritiskom (pritisak pare iza zadnjeg stepena
turbine je viši od atmosferskog).
Šeme turbina R i K tipa su jednake, a osnovna razlika je broj

stupnjeva. Prvi broj označava snagu turbine u MW, drugi početni pritisak u
barima. Kod turbina tipa R broj ispod crte ima vrijednost pritiska u
poslednjem stupnju, a u turbinama tipa P nominalni pritisak u oduzimanju.
Turbine prikazane u okviru tabele 1.2 su proizvedene na

Lenjingradskom metalskom zavodu (LMZ) i Harkovskom turbo-
generatorskom zavodu (HTGZ). Ovdje treba spomenuti i turbine tipa
Elektra (Electra), Kinast (Kienast), Teri (Terry) i druge, koje su pogodne

Energetske mašine
za manje snage, a takođe i turbine tipa Krupp, Borsig, MAN, WUMAG,

BBC, Brückner-Kanis&Co., KTW, Sulzer, Weise Söhne, AEG, EWC, itd.
Najbrži porast jediničnih snaga parnih kondenzacionih turbina

bilježi se početkom pedesetih do polovine sedamdesetih godina, kada pod
utjecajem prve energetske krize dolazi do bitnog usporavanja toga porasta.
Istovremeno, bilježi se rast jediničnih snaga parnih turbina za SPETE,
tako da krajem dvadesetog vijeka te snage praktično se izjednačavaju sa
snagama kondenzacionih turbina sa dvopolnim generatorima.
Tabela 1.2. Osnovni podaci velikih parnih turbina proizvedenih u

nekadašnjem SSSR-u, 64,165,198,204
Parna turbina, oznaka prema GOST 3618-59
(jednovratilno)
Karakteristika
(dvovratilno)
K-1200-240
K-160-130
K-200-130
K-300-240
K-500-240
K-800-240
K-800-240
K-100-90
Fabrika –
proizvođač LMZ HTGZ LMZ LMZ HTGZ LMZ LMZ LMZ
Godina 1964/
proizvodnje 1958 1958 1958 1960 1973 1965 1970 1976
Početni pritisak,
MPa 8,83 12,75 12,75 23,5 23,5 23,5 23,5 23,5
Početna 540/ 540/
temperetura, 0C 535 565 565 560 540 560 540 540
Temperatura 540/ 540/
među- nema 565 565 565 540 565 540 540
pregrijavanja, 0C
Pritisak u
kondenzatoru, 3,43 3,43 3,46 3,43 3,5 2,89/ 3,43 3,58
kPa 3,72
Broj
regenerativnih 8 7 7 8 9 8 8 9
oduzimanja
Temperatura
napojne vode, 0C 215 230 230 270 272 270 270 280
Snaga, MW 100 160 200 300 500 800 800 1200

Energetske mašine
Što se tiče tehničkog razvoja gasnih turbina moguće je razdvojiti dva

pravca:
a) razvoj mlaznih motora za pogon aviona (kasnije i brodova);

b) gasne turbine teške namjene (industrijske gasne turbine), za pogon
električnih generatora ili za mehaničke pogone (kompresori,
pumpe, itd.).
Prva gasna turbina za proizvodnju električne energije puštena je 1937.

godine u pogon (elektrana Neuchatel, Švajcarska), slika 1.76. Sličan
koncept elektrane (mašina sa kompresorom, turbinom i generatorom na
istom vratilu i sa komorom za sagorijevanje postavljenom iznad turbine,
paralelno sa osom vratila) korišćen je i 1940. godine, kada je bila
napravljena prva gasna turbina za pogon željeznice.
Osnovni razlozi za mali SKD prvih postrojenja gasnih turbina su nizak

SKD turbokompresora kao mašine (najveći dio rada gasne turbine korišćen
je za pogon kompresora) i niska temperatura gasova ispred gasne turbine
(mali raspoloživi toplotni pad, odnosno raspoloživi rad po 1 kg gasa).
Kvalitet raspoloživih materijala diktirao je gradnju temperaturno
najopterećenijih elemeneta gasne turbine, dok su raspoloživa znanja o
difuzorskom strujanju gasa kroz kompresorske rešetke i transformacije
energije koje se pri tome realizuju uticale na nizak SKD turbokompresora.
Dalji razvoj gasnih postrojenja i unapređenje kako SKD tako i

odabranih materijala za izradu pojedinih njihovih dijelova doveli su do
primjene tri u osnovi različitih rješenja:
a) prvo rješenje, koje je podrazumijevalo podjelu procesa kompresije

na dva do tri stupnja, u dva ili tri redno povezana kompresora i sa
hlađenjem radnog tijela u posebnim hladnjacima između
stupnjeva, pri čemu se smanjuje ukupan rad kompresora, pa uz iste
ostale uslove gasna turbina ima veći koristan rad;
b) drugo rješenje, zasnovano na podjeli ekspanzije u dva stupnja i
dovođenje toplote na još jednom nivou između ta dva dijela
ekspanzije, čime se dodatno povećava snaga gasne turbine, uz
zadržavanje dozvoljene (granične) temperature diktirane

Energetske mašine
odabranim materijalima za izradu termički najopterećenijih

dijelova;
c) treće rješenje, sa uvođenjem rekuperacije toplote izlaznih gasova
radi predgrijevanja radnog tijela prije dovođenja toplote.
Primjena ovakvih rješenja ima za posljedicu usložnjavanje

konstrukcije i pojavu prvih postrojenja u vidu dvovratilnih mašina (BBC
gasne turbine za TE Beznau, Švajcarska, blokovi 13 i 27 MW, 1948.
godina). Dalji razvoj gasnih turbina je takođe išao u više pravaca:
a) gradnja još sofisticiranijih gasnih postrojenja u odnosu na

dvovratilne mašine (gasne turbine sa dva radna tijela i dvije
konture: trovratilno postrojenje Escher Wyss u TE St-Denis 1,
Francuska, 1960. godina);
b) gradnja gasnih postrojenja po konceptu dvovratilnih mašina po
"cross-compound" sistemu (slično TE Beznau), sa blokovima
snage do 35 MW (tri bloka u TE-TO Novi Beograd, slika 1.43);
Slika 1.43. Blok šema dvovratilne gasne turbine u "cross-compound"

konfiguraciji, FIAT, snage 35 MW, TE-TO Novi Beograd
c) gradnja kombinovanih postrojenja gasnih turbina, sa niskom

cijenom investicija, analogno gradnji avionskih mlaznih motora

Energetske mašine
(prvo postrojenje GE gasna turbina snage 3,5 MW za kombinovano

postrojenje gasne i parne turbine u TE Belle Isle, SAD, 1949.
godine, sa kompresorom, turbinom i generatorom na jednom
vratilu, dok je grejna komora bila anularna saosna sa vratilom;
drugo postrojenje snage 6,8 MW u formi prve dvovratilne gasne
turbine u "tandem compound" konfiguraciji, 1951. godine), slika
1.44.
Slika 1.44. Dvovratilna gasna turbina u tandem konfiguraciji, GE
Gasno postrojenje ugrađeno u TE St-Denis 1 u Parizu, realizovano po

prvom pravcu gradnje, imalo je u prvoj konturi za radno tijelo vazduh i
produkte sagorijevanja. Stepen sabijanja (kompresije) u drugoj konturi
iznosio je 12, a najviši pritisak 5,6 MPa. Iako je ovo postrojenje bilo veoma
skupo i komlikovano, ono nije imalo značajnijih prednosti po pitanju
ostavrenog SKD u odnosu na postrojenja parnih turbina, pa je ovaj koncept
gradnje veoma brzo i napušten.
Gasna turbina realizovana u dvovratilnoj "cross-compound"

konfiguraciji, data na slici 1.43, ima na jednom vratilu kompresor, turbinu
niskog pritiska i generator, a na drugom vratilu kompresor i turbinu visokog
pritiska. Kako su ova postrojenja po pitanju cijene i SKD takođe
nekonkurentna parnim postrojenjima, osnovni razlog za njihovu dalju
primjenu je brži start od parnih postrojenja, kao i kombinovana proizvodnja
toplotne i električne energije (daljinsko grijanje i elektroenergetski sistem).

Energetske mašine
Glavna prednost postrojenja realizovanih po trećem konceptu gradnje

je njihova niska cijena u odnosu na ostala proizvodna postrojenja, kao i duži
radni vijek u pogonu (realizovano 170000 pa čak i 240000 radnih časova).
Prva gasna turbina u SSSR-u

proizvedena je 1949. godine i imala
je snagu od 1 MW. Do kraja 1960.
godine kompanija LMZ je razvila
tipske gasne turbine snage 12, 25, 50
i 100 MW, kao i gasnu turbinu snage
150 MW, slika 1.45.
Istorijski razvoj instalisanih

snaga industrijskih gasnih turbina
dat je na slici 1.46. Analizom ove
slike se vidi da je na početku
tehničkog razvoja koncept "cross-
compound" konfiguracije gasnih
dvovratilnih turbina omogućio
znatno veće snage nego koncept
kompaktnih gasnih turbina. Zbog
sve većih mogućnosti za brži
tehnički i tehnološki razvoj, drugi
koncept je vrlo brzo dostigao, a
zatim i značajno prestigao snage
gasnih turbina u tzv. "cross-
compound" konfiguraciji.
Tako trovratilna varijanta

kompaktnih gasnih turbina data na
slici 1.47 ima koaksijalna vratila za
kompresor i turbinu niskog i
kompresor i turbinu visokog
Slika 1.45. Gasna turbina snage pritiska, kao i mehanički nezavisno
150 MW, 300 o/min, LMZ vratilo pogonske turbine. Ovakva
konstrukcija je razvijena za avionske
Legenda uz sliku 1.45: 1 - kompresor; motore.
2 - komora sagorijevanja; 3 - gasna turbina

Energetske mašine
Patent sa ubrizgavanjem pare, radi povećanja snage i SKD postrojenja

gasne turbine, prvi put je priznat u Švedskoj, još daleke 1951. godine.
Patent o mašini sa dualnim fluidom objelodanjen je u SAD 1978. godine, ali
tek sredinom osamdesetih godina se na tržištu pojavljuju gasne turbine sa
ubrizgavanjem pare.
300
Jedinicna snaga, MW
250
Legenda:
200 4
150 3 1- TE Beznau;
2 - TE-TO Novi
100
Beograd;
50 1 2 3 - u industriji
*
(teške turbine);
*
0
4 - u elektro-
2000
1971
1953
1973
1968
1988
1949
1959
1992
1956
1964
1966
1976
1980
1984
1996
privredi
Godine
Slika 1.46. Istorijski razvoj rasta instalisanih snaga gasnih turbina teške
namjene (za EES i industriju), 39
Slika 1.47. Trovratilna gasna turbina Olimpic sa koaksijalnim vratilima

niskog i visokog pritiska snage 55 MW (Rolls-Royce)

Energetske mašine
Tri postrojenja na bazi gasnih turbina Allison 501-KH, kao i

postrojenje na bazi gasne turbine General Electric LM 5000 (Simson Paper
Company, SAD) puštena su 1985. godine u pogon, slika 1.48.
Slika 1.48. Gasna turbina General Electric LM 5000
Turbina je imala snagu od 49,5 MW, SKD od 43%, sa tri mjesta

ubrizgavanja u turbinu ukupno 59000 kg/h pare. Razvoj industrijskih gasnih
turbina zasnovan je na rekonstrukciji postojećih motora, uz korišćenje
znanja i iskustavfa iz prakse. Tako, već 1967. godine General Electric iz
motora F404 plasira gasnu turbinu LM 1600, slika 1.49.
Slika 1.49. Gasna turbina General Electric LM 1600

Energetske mašine
Bitan razvoj gasnih turbina zasnovan je na razvoju avionskih motora.

Na slici 1.50 prikazana je jedna od prvih verzija Whittle-ovog motora za
avion Gloster meteor. Prvi putnički avion sa mlaznim motorom je prvi put
poletio 1949. godine (de Havilland DH 106 Comet), a pokretala su ga četiri
mlazna motora de Havilland Ghost. U saobraćaj je zvanično uveden 1952.
godine.
Slika 1.50. Mlazni motor W2/700 - usavršena verzija Whittle-ovog motora

WU iz 1937 godine, 257 
Istorija razvoja stepena kompresije za avionske motore i industrijske

gasne turbine data je na slici 1.51. Sa slike se može uočiti relativno brzi rast
stepena kompresije u avionskim motorima do vrijednosti 40, dok su kod
industrijskih gasnih turbina zadržane umjerenije vrijednosti stepena
kompresije (6  14).
Što se tiče razvoja temperatura kod mlaznih motora i industrijskih

gasnih turbina (slika 1.52), uslovi polijetanja diktiraju najviše vrijednosti
temperatura kod avionskih motora, dok umjereniji porast temperatura kod

Energetske mašine
industrijskih gasnih turbina predstavlja posljedicu zahtjeva za njihovim što

dužim radnim vijekom.
50
45
Stepen kompresije, -
40 2
35
30
25
20 1
Legenda:
15
10 1 - industrijske
5
0
(teške) turbine;
2 - avionski motori
1949
1971
1981
1953
1973
1983
1968
1978
1988
1998
1959
1956
1964
1966
1976
1986
1990
1994
Godine
Slika 1.51. Prikaz razvoja stepena kompresije kod mlaznih motora

i industrijskih gasnih turbina
Treba napomenuti da su zahtjevi za što višim temperaturama išli

ispred mogućnosti metalurgije, što je često imalo za posljedicu primjenu
složenih konstruktivnih rješenja za hlađenje temperaturno visoko
opterećenih dijelova mašine.
Legenda:
1 - mogućnosti
1400 materijala;
1200 2 2 - temperatura gasa;
Temperatura, °C
1000 g h a - S816;
d e f
800 a
1 b c b - M252;
600 c - U500;
400 d - U700;
200
e - IN738;
0
f - GTD111;
g - GTD111-UO;
1948
1958
1968
1978
1988
1998
1952
1962
1972
1982
1992
1950
1960
1970
1980
1990
1954
1956
1964
1966
1974
1976
1984
1986
1994
1996
h - GTD111-MK
Godine
Slika 1.52. Prikaz razvoja ulaznih temperatura mlaznih motora

i industrijskih gasnih turbina teške namjene, 39

Energetske mašine
Razlika između temperature koju je korišćeni materijal mogao da

izdrži i usvojene temperature gasa, koju trebaju pokriti sistemi za hlađenje
krajem devedesetih godina prošlog vijeka iznosili su od oko 390 0C
(industrijske gasne turbine teške namjene) do 530 0C (mlazni motori pri
polijetanju). Treba istaći da su se i korišćeni materijali neprekidno tokom
posmatranog vremena usavršavali i da je i njihova temperatura koju su
mogli izdržati rasla. Na slici 1.52 data je ilustracija razvoja materijala za
lopatice gasnih turbina.
Takođe, savremeni mlazni motori u odnosu na početne varijante su

značajno usavršeni i predstavljaju mašine sa kompresorima i turbinama
niskog i visokog pritiska, slika 1.53. Pri tome, kompresor i turbina niskog
pritiska nalaze se na rotoru niskog, a kompresor i turbina visokog pritiska na
rotoru visokog pritiska.
Slika 1.53. Prikaz modernog mlaznog motora nove generacije IAE V2500
Gasne turbine teške namjene danas prelaze snagu od 220 MW, a

stepeni kompresije dostižu vrijednost 20, pri čemu temperatura gasova na

Energetske mašine
ulazu u turbinu prelazi 1100 0C. Stepeni korisnosti ovih turbina sa

jednostavnim termodinamičkim ciklusom dostižu vrijednost od 37%.
Veliki skok u stepenu korisnosti postrojenja parnih kondenzacionih

turbina zabilježen je 1959. godine. Puštanjem u pogon termoelektrane
Eddystone 1 (1954. godina) u SAD, ostvaren je tada rekordni neto stepen
korisnosti od 42,75% (termički th  49, 66% ), uz ultra-nadkritične
parametre svježe pare 34,0 MPa / 654 0C i sa dvostrukim dogrijavanjem
pare (565 / 565 0C).
Međutim, zbog problema sa austenitnim čelicima, temperatura svježe

pare spuštena je na oko 540 0C kod termoelektrana sa nadkritičnim
parametrima, čak do 1990. godine, 158,159 .
Prva energetska kriza iz 1973. godine je imala za posljedicu zastoj u

rastu jediničnih snaga parnih i gasnih turbina, ali određena tehnološka
unapređenja toplotnih turbina nisu bila zaustavljena. Dobri rezultati su
postignuti u projektovanju protočnih dijelova turbina, radi dobijanja boljih
stepena korisnosti. Danas kondenzacione parne turbine imaju kao mašine
stepen korisnosti od 89%, dok je stepen korisnosti protivpritisne turbine
nešto veći. U svijetu se danas grade termoelektrane sa kondenzacijskim
parnim turbinama čija snaga prelazi 1300 MW.
Parametri pare na ulazu u turbinu kod klasičnih termoelektrana većih

snaga kreću se od 12 do 24 MPa, a temperature od 520 do 565 0C.
Savremene moderne termoelektrane grade se sa ultra-nadkritičnim
parametrima pare, tj. pritiscima do 35 MPa i temperaturama pare do oko
600 0C. Treba napomenuti da ove visoke temperature zahtijevaju osvajanje i
primjenu novih vrsta čelika, a posebno skupih austenitnih čelika. U toku su
istraživanja i osvajanje novih vrsta legiranih čelika na bazi nikla, koji će
moći dugotrajno izdržati temperature pare i preko 700 0C (evropski projekat
AD 700), 21,22,59,94,123 .
Razdoblje poslije drugog svjetskog rata karakteriše i nagli razvoj

turbina na zasićenu paru za nuklearne elektrane. Prva nuklearna elektrana
snage 5 MW puštena je u pogon 1954. godine u bivšem SSSR-u. Danas se
za nuklearne elektrane grade turbine na zasićenu paru najvećih snaga i do

Energetske mašine
1600 MW, sa ulaznim parametrima pritiska od 5 do 7 MPa, uz broj obrtaja

od 25 s 1 . Dužina lopatica poslednjeg stupnja je i do 1830 mm (NE
Olkiluoto instalisane snage 1600 MW, Finska,). Karakteristika ovih turbina
je rad sa relativno niskim parametrima pare u usporedbi sa klasičnim
turbinama na pregrijanu paru.
Razvoj klasičnih turbina, zbog povećanih zahtjeva za što veću

ekonomičnost, išao je u pravcu povećanja snage i parametara svježe pare.
To se posebno odnosi na period od posljednjih 10 godina sa primjenom
ultra-nadkritičnih parametara pare i novih legiranih čelika koji imaju dobru
postojanost i na temperaturama pare od oko 600 0C. U Evropskoj uniji,
SAD, Japanu i drugim industrijski razvijenim zemljama traju opsežna
istraživanja na osvajanju novih super legiranih čelika na bazi nikla (Super
Alloy), koji bi omogućili razvoj energetskih blokova na ugljeni prah sa
temperaturama pare preko 700 0C i odgovarajućim pritiscima svježe pare od
oko 35 MPa. Takvi energetski blokovi treba da imaju neto električni stepen
iskorišćenja toplote goriva i preko 50%, 21,22,59,94,123 .
Nuklearni reaktor sa vodom kao moderatorom i hladiocem, prisilio je

povrat parametara pare na stanje zasićenja kao polaznu tačku za ekspanziju.
Bivša SFRJ, odnosno Hrvatska i Slovenija kao njeni sastavni dijelovi, ušle
su u nuklearnu eru 1981. godine puštanjem u pogon nuklearne elektrane
Krško neto snage 696 MW, sa Vestinghausovom turbinom na zasićenu paru
snage 727 MW na generatoru, uz broj obrtaja od 25 s 1 .
Što se tiče turbokompresora, današnji aksijalni (osni) turbokompresori

imaju protoke radnog fluida od 5 do 300 Nm3/s i stepene kompresije do 40,
dok radijalni (centrifugalni) turbokompresori imaju protoke od 0,5 do 300
Nm3/s i stepene kompresije do 800. Snage današnjih kompresora kreću se
od nekoliko W do preko 100 MW, 98,101,102,141,143,146 .
Ograničenje rada za turbokompresore može biti i sam njihov

aerodinamički princip rada. Preveliko usporenje struje radnog fluida i
neodgovarajuće opstrujavanje profila može dovesti do odlepljivanja struje
od zidova lopatica i dalje do povratnog toka kroz kompresor, što može imati
velike posljedice po rad kompresora.

Energetske mašine
1.4. OSNOVNI ELEMENTI I PRINCIP RADA

TOPLOTNIH TURBOMAŠINA
1.4.1. Osnovni elementi i princip rada parnih turbina

Toplotne turbine predstavljaju mašine u kojima se prvo toplotna
energija pretvara u kinetičku energiju uređene struje fluida, a potom ta
energija u mehanički rad u obliku obrtanja rotora. Dva su osnovna dijela
svake turbine: stator sa nepokretnim statorskim lopaticama, smještenim u
kućištu i radno kolo sa rotorskim lopaticama, razmještenim po obodu diska,
slika 1.54.
Legenda:
1 - statorska lopatica;
2 - kućište;
3 - rotorska lopatica;
4 - disk;
5 - vratilo;
6 - aksijalni ležaj;
7 - nosivi ležaj
Slika 1.54. Jednostepena toplotna turbina
Sve termodinamičke promjene i transformacija energije se ostvaruje u

kanalima koje obrazuju rotorske i statorske lopatice, kroz koje radni fluid
struji. Jedno ili više radnih kola pričvršćeno je na vratilo, kojim se obrtni
moment preko spojnice prenosi na radnu mašinu. Vratilo sa jednim ili više
radnih kola čini turbinski rotor. Da radni fluid ne bi izlazio u okolinu, radni
prostor je zatvoren kućištem turbine, koje istovremeno štiti rotor od stranih
elemenata i eventualnih oštećenja. Rotor leži u potpornim nosivim

Energetske mašine
ležajevima, koji preuzimaju radijalne sile, dok aksijalnu silu preuzima

aksijalni ležaj.
S druge strane, nosivi i aksijalni ležaji služe za aksijalno i radijalno

vođenje rotora, odnosno za osiguranje aksijalnog i radijalnog zazora pri
okretanju. Na mjestima gdje rotor prolazi kroz kućište ugrađuju se labirintni
bezdodirni zaptivači, radi sprečavenja promicanja radnog fluida u okolinu.
Da bi se toplotna energija pretvorila u kinetičku energiju uređene

struje, neophodni su za to odgovarajući elementi u vidu kanala sa
promjenljivim presjecima, koji čine sprovodni aparat ili nepokretnu rešetku
(pretkolo) jedne turbine.
Gas ili para iz sprovodnog ulaze u radno kolo sa povećanom brzinom,

gdje se kod reakcionih turbina nastavlja proces pretvaranja toplotne energije
u kinetičku energiju uređene struje. U radnom kolu eventualno može biti
nastavljeno dalje širenje radnog fluida.
S druge strane, oblik kanala radnog kola mora omogućiti prenošenje

kinetičke energije fluidne struje na rotor. Sprovodne i radne lopatice
poređane po obimu pretkola i kola obrazuju kanale, u kojima se vrše
odgovarajuće termodinamičke promjene i prenos energije. Oni se obično
nazivaju rešetke pretkola i rešetke kola. U slučaju kada su lopatice ili
mlaznice u rešetkama pretkola poređane samo na jednom njegovom dijelu,
radi se o pretkolu odnosno o turbini sa parcijalnim punjenjem.
Osim osnovnih elemenata datih na slici 1.54, toplotna turbina mora

imati i druge konstruktivne elemente, slika 1.55.
Radni fluid mogu biti različiti fluidi, ali u postojećim parnim

turbinama to su gotovo uvijek vodena para, a u gasnim turbinama produkti
sagorijevanja i helijum (u zatvorenom ciklusu), kao i vazduh, lako dostupan
iz okolne atmosfere.
Postrojenja sa zatvorenim ciklusom, koja se rjeđe primjenjuju zbog

svoje složenosti, ponekad rade sa freonom, amonijakom, ugljendioksidom
ili binarnom smješom nekih od navedenih fluida.

Energetske mašine
8 7 3 5
9 1 2 4 6 10
Slika 1.55. Višestepena reakciona Parsonsova turbina

Legenda uz sliku 1.55: 1 - kućište; 2 - rešetka pretkola I stupnja, odnosno sprovodni aparat I
stupnja; 3 - rešetka kola I stupnja, odnosno pokretni vijenac lopatica I stupnja; 4 - rešetka
pretkola II stupnja; 5 - rešetka kola II stupnja; 6 - dobošasti rotor; 7 - izravnjač aksijalnih
sila; 8, 9 - labirintski zaptivači; 10 - ležište
1.4.2. Osnovni elementi i princip rada gasnih turbina

Osnovna karakteristika gasnih turbina, koja ih razlikuje od parnih
turbina, jeste relativno mali raspoloživi toplotni pad i manje povećanje
zapreminskog protoka gasa pri njegovoj ekspanziji u protočnom dijelu
turbine. Zbog toga gasna turbina ima manji broj stupnjeva i umjerenije
povećanje visina lopatica od prvog do poslednjeg stupnja.
Pri tome, konstruktivne izvedbe gasnih turbina su slične izvedbi

parnih reakcionih turbina. Isto tako, gasne turbine ugrađuju u
gasnoturbinsko postrojenje sa otvorenim (slika 1.25) i zatvorenim (slika
1.26) ciklusom, o čemu je ranije detaljnije govoreno.
Na slici 1.56 predstavljena je šematski gasna turbina sa

sagorijevanjem pri stalnoj zapremini, a na slici 1.57 sa sagorijevnjem pri
istom pritisku. Da bi se mogao razlikovati karakter oba navedena postupka,

Energetske mašine
na slici 1.58 su predstavljene obe promjene u zavisnosti od vremena trajanja

procesa, i to promjena pritiska sa sagorijevanjem pri stalnoj zapremini na
slici 1.58.a, odnosno na slici 1.58.b sagorijevanje pri stalnom pritisku.
Legenda:
2 - gasna turbina;
3 - generator
Slika 1.56. Šematski prikaz gasne turbine sa sagorijevanjem

pri stalnoj zapremini, 43
Na slici 1.59 predstavljeni su primjeri konstrukcije komore sa

sagorijevanjem u pojedinačnoj cijevi kompanije BBC, pri čemu je brizgaljka
za gorivo smještena aksijalno u sredinu komore.
Legenda:
1 - kompresor;
3 - gasna turbina;
4 - generator
Slika 1.57. Šematski prikaz gasne turbine sa sagorijevanjem

pri istom pritisku, 43

Energetske mašine
Primarni vazduh za sagorijevanje ulazi u prostor za sagorijevanje

koncentrično oko bruzgaljke kroz sprovodne rešetke, koje struji vazduha
daju vihorni oblik strujanja, radi dobrog miješanja sa ubrizganim raspršenim
gorivom.
Pritisak
Legenda:
I - punjenje;
II - sagorijevanje;
III - ekspanzija;
IV - ispiranje
I II III IV Vrijeme
a) sagorijevanje pri stalnoj zapremini

Pritisak
Legenda:
I - usisavanje;
II - sabijanje;
III - sagorijevanje;
IV - ekspanzija;
V - isticanje
I II III IV V Vrijeme
b) sagorijevanje pri stalnom pritisku
Slika 1.58. Promjena pritiska gasne turbine
Izvedba komore za sagorijevanje po varijanti I, data na slici 1.59.a,

ima prostor za sagorijevnje obložen sa koničnim dijelovima cijevi,
postavljenih koncentrično jedni iza drugih na način koji omogućuje da
hladan vazduh ulazi kroz proreze vrelim produktima sagorijevanja, štiteći
na taj način konične uloške od djelovanja sagorjelih gasova. Varijanta II

Energetske mašine
izvođenja (slika 1.59.b) ima unutrašnje kućište komore za sagorijevanje u

obliku cilindra. Pri tome, hladni vazduh se miješa sa sagorjelim gasovima
tek na kraju procesa sagorijevanja. Prstenasti prostor za prolaz hladnog
vazduha razdijeljen je cilindričnim međuzidom, s ciljem smanjenja toplote
prema vani, pri čemu na taj način kućište komore za sagorijevanje ostaje
hladno. Količina vazduha za sagorijevanje može se regulisati pomoću
regulacionog uređaja, mijenjanjem ulaznog presjeka.
a) varijanta I b) varijanta II
Slika 1.59. Šematski presjek komora za sagorijevanje BBC
Poseban oblik uvođenja goriva u komoru za sagorijevanje prikazan je

na slici 1.60. Prikazana je šestostruka komora za sagorijevanje engleske
kompanije Amstrong Siddeley. Kroz brizgaljke u glavi komore vrši se
ubrizgavanje goriva u četiri cijevi, pri čemu se jedna manja količina
vazduha odmah miješa sa gorivom. Cijevi za ubrizgavanje dopiru skoro do
sredine prostora za sagorijevanje, tako da gorivo isparava u cijevi. Cijev je
na kraju savijena za 1800, omogućujući na taj način da smješa pare goriva sa
vazduhom izlazi nasuprot smjeru strujanja u komori za sagorijevanje, čime
se obezbjeđuje bolje miješanje goriva sa vazduhom, a na taj način
indirektno i potpunije sagorijevanje.
Energetske mašine
Slika 1.60. Komora za sagorijevanje kompanije Amstrong Sidll Siddeley
1.4.3. Osnovni elementi i princip rada turbokompresora
Turbokompresori predstavljaju radne toplotne turbomašine, u kojima

se, dodavanjem mehaničkog rada gasu ili pari u jednom ili više kola koja se
obrću, povećava radna sposobnost gasa ili pare (povišenje pritiska ili
temperature gasa).
Slično turbinama, i kod kompresora je proces pretvaranja mehaničkog

rada u radnu sposobnost gasa odnosno toplotnu energiju indirektan.
Dovedeni mehanički rad se pretvara u kinetičku energiju strujanja velikih
fluidnih elemenata. Obrtanjem lopatica radnog kola izaziva se strujanje
radnog tijela. Lopatice sa kojim se rad sa kola predaje gasu, djeluju dakle na
fluid odgovarajućom silom. Lopatice poređane po obimu kola čine rešetku
kola, gdje u najčešćem slučaju nastaje i proces povišenja pritiska. Fluid već
iz rešetke radnog kola može izlaziti sa povećanom kinetičkom energijom,
koja se dalje može pretvarati u pritisnu i unutrašnju energiju gasa u rešetki
zakola. Nju takođe čine lopatice koje formiraju kanale u kojima se vrši
usporavanje radnog fluida, uz povišenje pritiska. Ponekad, posebni zahtjevi
u pogledu strujanja iziskuju da ispred kola mora postojati pretkolo, čije
lopatice upravljaju struju radnog tijela na povoljan način u rešetku radnog
kola.
Prema konstrukciji, strujni kompresori (turbokompresori) dijele se na

osne (aksijalne) i radijalne (centrifugalne). Na slici 1.61 dat je šematski
prikaz aksijalnog višestepenog kompresora. Gas protiče kroz aksijalni
kompresor uglavnom naposredno osi kola, po čemu je i dobio ovaj naziv.
Energetske mašine
Aksijalni kompresori se izvode sa više stupnjeva (slika 1.61), jer često

nije moguće postići razmjenu rada u jednom kolu, niti dostići željeno
sabijanje gasa. Konstrukcija se sastoji od masivnog rotora, kućišta
kompresora i ulazno izlaznih kućišta za dovođenje i odvođenje gasa
odnosno vazduha. Rotor je sastavljen od bubnja (6), šuplje izvedbe, na
kome su učvršćene radne lopatice (1), a preko vratila (8) oslonjen je u
ležištima. U kućištu su učvršćene nepokretne usmjeravajuće lopatice (2). Sa
povećanjem kompresije gasa, dužina lopatica se smanjuje radi smanjenja
zapremine gasa. Usisavanje gasa vrši se kroz usisni priključak i ulazni dio
kompresora, koji se sastoji od konfuzora (4) i ulaznog usmjeravajućeg
vijenca lopatice (3). Pozicije (3) i (4) imaju važnu ulogu i neophodne su za
ubrzavanje i usmjeravanje gasa u prvi stupanj kompresora. Gas aksijalno
prolazi kroz lopatice ostalih stupnjeva, sabija se i na izlazu struji kroz
izlazni usmjeravajući vijenac lopatica (9) i difuzor (7), pri čemu se vrši
transformacija kinetičke energije u energiju pritiska. Pogon aksijalnih
kompresora vrši se elektromotorima, parnim i gasnim turbinama.
4 1 9
3 8 Legenda:
1 - radne lopatice;
2 - usmjeravajuće lopatice;
3 - ulazni vijenac
usmjeravajućih lopatica;
4 - konfuzor;
5 - kućište kompresora;
6 - bubanj rotora;
7 - difuzor;
6 2 5 7 8 - vratilo sa ležajevima;
9 - izlazni vijenac nepokretnih
usmjeravajućih lopatica
Slika 1.61. Principijelna šema aksijalnog višestepenog

kompresora, 98,101,102
Svaki stupanj aksijalnog kompresora sastoji se iz vijenca obrtnih

(rotorskih, radnih) lopatica i vijenaca nepokretnih usmjeravajućih lopatica.
Poslednji stupanj se uvijek izvodi sa izlaznim usmjeravajućim lopaticama, a

Energetske mašine
koji služe za umirivanje struje gasa u aksijalnom pravcu i smanjenje gubitka

na izlazu.
Ako se želi smanjenje rada za sabijanje gasa, radni fluid se, između
stupnjeva kompresora, odvodi u međuhladnjake, gdje se hladi određenim
rashladnim fluidom. Sastavni elementi radijalnog turbokompresora sa dva
stupnja dati su na slici 1.62. Kompresori se najčešće izvode kao višestepeni,
jer sa jednim kolom ne može predati gasnoj struji dovoljno veliku količinu
energije u jedinici vremena, odnosno ne može se postići ni dovoljno visok
stepen sabijanja (najčešće on iznosi 1,15 do 1,85 po kolu kompresora).
Legenda:
1 - kućište;
2, 7, 8 - labirintski zaptivač,
3 - pokretno kolo I stupnja;
4 - difuzor I stupnja;
5 - lopatice kola II stupnja;
6 - vijenac II stupnja;
9 - izravnjač osnih sila;
10 - difuzor
Slika 1.62. Dvostepeni radijalni turbokompresor
Kod centrifugalnih turbokompresora struja gasa mijenja pravac i to

tako što se prvo ubrzava od ose kompresora ka periferiji, pa se zatim vrši
njeno usporavanje i dodatno usmjeravanje od periferije ka osi kompresora.
Na slici 1.63, u jednom presjeku je prikazan smjer strujanja turbo

kompresora. Ubrzavanje struje se ostvaruje obrtanjem rotora (1) sa
lopaticama. Usporavanje struje se ostvaruje u prostoru iza lopatica u
difuzoru (2), koji može biti sa lopaticama ili bez lopatica u vidu prstena po
obimu. U lopatičnom difuzoru postavljene su lopatice koje formiraju kanale
koji se šire. Da bi se gas ponovo odveo na usisavanje u sljedeće radno kolo,
usmjerava se preko povratnog kolena (3) i usmjeravajućeg kola (4)
kompresora. U pravcu strujanja gasa lopatice su manjih dimenzija. Dakle,
naziv centrifuglni kompresor potiče usljed toga što na djeliće tj. molekule
Energetske mašine
gasa, djeluje pored sile ubrzavanja (zbog obrtanja rotora) i centrifugalna sila
od ose ka periferiji kompresora.
3
2
1
4
Legenda:
1- rotor sa lopaticama;
2- difuzor;
3- povratno koljeno;
4- usmjeravajuće kolo
Slika 1.63. Prikaz strujanja u stupnju centrifugalnog turbokompresora
1.5. KLASIFIKACIJA I PRIMJERI IZVEDENIH

RJEŠENJA TOPLOTNIH TURBOMAŠINA
1.5.1. Klasifikacija i primjeri izvedenih rješenja parnih

turbina
Parne turbine najčešće rade sa vodenom parom. Jedan manji dio
postrojenja radi sa amonijakom i freonom u binarnim procesima kod
primjene obnovljivih energetskih izvora (energija temperaturnog gradijenta
mora, geotermalna energija, solarna energija i slično).
Klasifikacija parnih turbina vrši se u zavisnosti od konstrukcionih

osobina, karaktera toplotnog procesa, parametra svježe i izrađene pare i
načina korišćenja ove vrste turbomašina, slika 1.64.

Energetske mašine
Slika 1.64. Prikaz klasifikacije parnih turbina, 94,95

Energetske mašine
Prema karakteru toplotnog procesa, odnosno prema načinu i mjestu

odvođenja pare iz turbine, parne turbine se dijele na:
a) kondenzacione turbine sa regeneracijom - usmjeravaju osnovni tok pare

u kondenzator kod pritiska nižeg od atmosferskog, slike 1.67, 1.69, 1.70
i 1.71;
b) kondenzacione turbine sa jednim ili dva regulisana oduzimanja pare - za
potrebe toplifikacije i proizvodnih procesa, dok se manji dio i dalje
propušta u kondenzator, slika 1.68;
c) protivpritisne turbine - nemaju kondenzator nego se djelimično izrađena
para u turbini dalje koristi za toplifikaciju ili proizvodne procese, slika
1.73;
d) turbine sa protivpritiskom i regulisanim oduzimanjem pare iz
međustepena turbine - predviđene su za podmirenje potrošača parom
različitih parametara, slike 1.66 i 1.72.
Prema stepenu reaktivnosti, odnosno prema principu djelovanja pare,

parne turbine se dijele na:
a) Akcione turbine, kod kojih se potencijalna energija pare pretvara u

kinetičku u kanalima među nepokretnim (usmjeravajućim) lopaticama
ili u mlaznicama, a na radnim lopaticama kinetička energija se
transformiše u mehanički rad. Savremene akcione turbine, posebno
kondenzacione, takođe rade sa određenim manjim stepenom reakcije u
radnim lopaticama. Ove turbine se izvode samo kao aksijalne. Mogu biti
jednostepene (slike 1.10 i 1.54), višestepene (slike 1.14 i 1.15) ili
izvedene u obliku Kertisovog akcionog stupnja sa dva podstupnja
brzine, slike 1.16 i 1.17;
b) Reakcione turbine, u kojima se ekspanzija pare vrši u kanalima
usmjeravajućih i radnih lopatica u približno jednakom stepenu. Ove
turbine se izvode i kao aksijalne i kao radijalne, slike 1.55 i 1.65;
c) Kombinovane turbine, imaju akcione i reakcione stupnjeve. Obično je
prva grupa stupnjeva akcionog, a zatim iza njih grupa reakcionih
stupnjeva.
Prema pravcu strujanja pare parne turbine se dijele na:

Energetske mašine
a) aksijalne turbine, kod kojih se struja pare kreće približno paralelno osi
turbine, kao i
b) radijalne turbine, u kojima se struja pare kreće u ravnima okomitim
(normalnim) na osu obrtanja turbine, slike 1.12, 1.18, 1.19 i 1.65.
2 3
1 4
Legenda:
1 - kućište ili oklop;

2 - nepokretne lopatice 2. stupnja;
3 - pokretne lopatice 2. stupnja;
4 - rotor;
5 - labirintski zaptivači
5
Slika 1.65. Višestepena radijalna turbina
a) spoljašnji izgled protivpritisne parne b) kvadrantni presjek protivpritisne

turbine, tip HG firme Siemens parne turbine, tip HG firme Siemens
Slika 1.66. Protivpritisna parna turbina za visoke parametre pare

za industrijske energane

Energetske mašine
Legenda:
1 - rotor turbine;
2 - kućište;
3 - regulacioni stupanj;
4 - ostali lopatični
stupnjevi turbine;
5 - zadnji radijalni ležaj;
6 - prednji radijalni ležaj;
7 - aksijalni ležaj;
8 - labirintni zaptivači
NP;
9 - labirintni zaptivači
VP;
10 - servo motor za
a) kvadrantni presjek kondenzacione turbine upravljanje regulacionim
ventilima;
11 - regulacioni ventil;
12 - polužni sistem;
13 - nosač regulacionih
ventila;
14 - opruga;
15 - postolje turbine;
16 - dio kućišta NP za
izlaz pare u kondenzator;
17 - priključak za ulaz
svježe pare
b) rotor kondenzacione turbine
Slika 1.67. Kondenzaciona turbina manjih snaga Siemens (1 65 MW)

za industrijske energane sa relativno nižim parametrima svježe pare:
do 10 MPa i 500 0C (moguć dijapazon broja obrtaja 300015000 min -1;
u varijanti oduzimno-kondenzacione turbine moguće snage kreću se od 12
do 80 MW, sa maksimalnim pritiskom oduzimne pare od 3,5 MPa)

Energetske mašine
Slika 1.68. Kvadrantni presjek parne turbine Mitsubishi HI (Japan),

predviđene za snage 600-700 MW, sa dužinom zadnjih
lopatica TNP od 1200 mm
Legenda uz sliku 1.68: 1 - rotor TVP; 2 - rotor TSP; 3 - rotor TNP; 4 - vratilo turbine;
5 - spojnica između vratila TSP i TNP; 6 - labirintni zaptivači pare VP i SP; 7 - labirintni
zaptivači pare NP; 8 - dvostruko kućište TVP i TSP; 9 - kućište TNP; 10 - prestrujana cijev
za paru između TSP i TNP
Prema njemačkim industrijskim standardima (DIN 4335), turbine se

dijele prema:
 pritisku svježe pare na:
a) turbine niskog pritiska, sa pritiskom do 1,0 MPa;

b) turbine srednjeg pritiska, sa pritiskom do 8,8 MPa (slika 1.71);

Energetske mašine
c) turbine visokog pritiska, sa pritiskom do 22,4 MPa (slike 1.67,

1.70, 1.72 i 1.73);
d) turbine najvišeg pritiska, sa pritiskom iznad 22,4 MPa,
 temperaturi svježe pare na ulazu u turbinu na:
a) turbine za zasićenu paru i turbine za srednje temperature pare

(do 485 0C), slika 1.72;
b) turbine za visoke temperature pare (do 565 0C), slike 1.67, 1.70,
i 1.71;
c) turbine za najviše temperature pare (iznad 565 0C), slika 1.73.
Temperatura od 565 0C predstavlja granicu primjene feritnih čelika, a

za više temperature primjenjuju se specijalni legirani čelici (martenzitni i
austenitni čelici, kao i Super-Alloys čelici). Ovakva klasifikacija zasniva se,
sa jedne strane na primjeni raspoloživih materijala (za turbine do 8,8 MPa
moguće je bez termičke obrade primijeniti grupu feritnih čelika), a sa druge
strane na nekim termofizičkim svojstvima vode i vodene pare (kritična
tačka vodene pare 22,13 MPa i 374,15 0C ). Prethodna podjela u odnosu na
parametre pare je uslovna, jer se u literaturi sreću i neke druge podjele.
Slika 1.69. Pogled na

kondenzacionu
turbinu 350 MW,
firme MAN, Njemačka

Energetske mašine
Prema sadašnjim tendencijama gradnje savremenih termoenergetskih

blokova, prihvatljiva je i podjela turbina prema parametrima svježe i
međupregrijane pare na:
a) Turbine sa dokritičnim parametrima (Sub-Critical Units) sa

pritiscima svježe pred turbinom do 17,9 MPa (TE Kostolac B1 i B2) i
temperaturom svježe i međupregijane pare od 520 do 565 0C. Neto stepen
iskorišćenja toplote goriva kod savremenih elektrana sa dokritičnim
parametrima kreće se od 38 do 40 %. Stariji energetski blokovi ove grupe
imaju stepen korisnosti oko 32%. Stepen iskorišćenja NE Krško iznosi 33%.
b) Turbine sa nadkritičnim parametrima pare (Super-Critical Units)

klasične izvedbe sa pritiskom svježe pare oko 24,1 MPa i temperaturom
svježe i međupregrijane pare od 538 do 566 0C. Savremene elektrane sa
nadkritičnim parametrima imaju neto stepen iskorišćenja od 40 do 42%,
dok kod starijih energetskih jedinica (>30 godina) taj stepen je znatno manji
i orjentaciono isnosi: >31% za mrke i lignitne ugljeve i <36% za kamene
ugljeve.
c) Turbine sa ultra-nadkritičnim parametrima pare (Ultra-Super-

Critical Units - USC) sa pritiscima svježe pare od 25 do 31 MPa i
temperaturom svježe i međupregrijane pare oko 600 0C. Savremene
moderne termoelektrane "klase 600 0C" na ugljeni prah već ostvaruju visoke
neto električne stepene korisnosti i to od 42% pa čak do 47%, dok je
termički stepen korisnosti još veći, preko 50% (TE Nordjylland, Danska),
94,195 . Naravno, ostvaruju se još povoljniji stepeni korisnosti pri
sagorijevanju prirodnog gasa (NLG). Takođe, nešto su veći stepeni
efikasnosti pri sagorijevanju kamenog uglja, nego pri sagorijevanju lignitnih
ugljeva.
d) Turbine sa USC - parametrima klase "700 0C", koje će se graditi

kroz realizaciju evropskog projekta AD 700 (Advanced 700 0C Pulverised
Coal-Fired Power Plant), koji je otpočeo u januaru 1998. godine i treba da
se realizuje po fazama u ukupnom trajanju od 17 godina. Prema ovom
projektu trebalo bi osvojiti legirane čelike (Super Alloy) na bazi nikla, koji
bi na pritiscima svježe pare od oko 37,5 MPa i temperaturama pare od 700
do 720 0C imali odgovarajuću vremensku zateznu čvrstoću i trajnu granicu

Energetske mašine
razvlačenja u toku 100000 pogonskih časova rada. Super Alloy bi trebao

imati trajnu granicu razvlačenja oko 100 N/mm2 na 750 0C, 21 . Jedan od
materijala, kandidata za pomenute uslove temperature pare od 620 do 720
0
C je i legura Inconel 617 (NiCr23Co12Mo). Ostvarenje tako visokih
početnih paramera pare omogućio bi termički stepen efikasnosti od 52 do
54,5%, u zavisnosti od primjene jednog ili dva međupregrijanja sekundarne
pare. Kod sagorijevanja praha kamenog uglja i uz određena tehnološka
poboljšanja, očekuje se električni neto stepen iskorišćenja takvih
energetskih blokova iznad 50%: sa jednim međupregrijanjem el .neto > 50%,
a sa dva međupregrijanja očekuje se el .neto > 52%, 21,94,195 .
Osnovne karakteristike:
- snaga 330/369 MW;

- pritisak i temperatura
svježe pare 18,2MPa/530 0C;
- temperatura rashladne vode
21 0C;
- dužina posljednje lopatice
TNP 1044 mm;
- broj stepeni regenerativnog
zagrijavanja 5
Slika 1.70. Dijelovi turbina srednjeg i niskog pritiska kondenzacione turbine

MAN (odgovara turbini TE Kosovo B)
Pored pomenutih istraživanja u Evropskoj uniji, slični razvojni

projekti realizuju se i u SAD, Japanu i drugim razvijenim industrijskim
zemljama. Takvi zahtjevi i potreba proizilazi činjenice da su znatne
preostale rezerve uglja u svijetu koje daju dobru nadu za energetsku
budućnost. S druge strane, sagorijevanje fosilnih goriva (posebno uglja)
izaziva povećanu emisiju gasova sa efektom staklene bašte (GESB), što
negativno utiče na klimatske promjene. Iz tako oprečnih zahtijeva proizilazi
logičan zaključak da se ugljevi u budućnosti mogu sagorijevati samo uz

Energetske mašine
visok stepen efikasnosti korišćenja energije goriva (preko 50%). Ako se

uzme prosječna efikasnost današnjih kapaciteta na ugalj od oko 35%, onda
bi povećanje efikasnosti iznosilo više od 15%, kao i odgovarajuće
smanjenje emisije GESB.
Karakteristike nekih modernih termoelektrana klase "600 0C" i klase

"700 0C" sa USC - parametrima i visokom efikasnošću, izgrađenih u
posljednjih 10 godina ili su u izgradnji, prikazane su u tabeli 1.3.
Prema broju oklopa (kućišta), parne turbine se dijele na:
a) jednokućišne;
b) dvokućišne;
c) trokućišne i više kućišne turbine, slike 1.70 i 1.71.
Slika 1.71. Reakciona kondenzaciona turbina instalisane snage 50 MW

sa tri kućišta, BBC (3000 o/min, 8-9 MPa, 500-525 0C)
Prema broju stupnjeva, parne turbine se dijele na:
a) jednostepene turbine, sa jednim ili nekoliko stupnjeva brzine, slike 1.10,

1.16, 1.18 i 1.54 (ove turbine su obično male snage i koriste se
uglavnom za pogon centrifugalnih pumpi, ventilatora ili drugih sličnih
mašina);
b) višestepene turbine, akcionog i reakcionog tipa male, srednje i velike
snage, slike 1.12, 1.14, 1.15, 1.55 i 1.65.

Energetske mašine
Tabela 1.3. Karakteristike nekih modernih termoelektrana klase "600 0C" i

"700 0C" sa USC - parametrima, 94
Termoelektrana Snaga
elneto Godina
Parametri pare Vrsta
i oznaka bloka puštanja
Zemlja goriva
0 u pogon
MW MPa C %
Neke od TE sa ultra-kritičnim parametrima (USC) klase "600 0C" u pogonu
Matsuura No 2 Japan 1000 24,1 593/593 kam. ugalj 1997
Skaerbaek No 3 Danska 413 29,0 580/580/580 49,0 prir. gas 1997
Haramachi No 2 Japan 1000 24,5 600/600 kam. ugalj 1998
Nordjylland No3 Danska 410 29,0 580/580/580 47,0 kam. ugalj 1998
Lippendorf Njemačka 920 26,7 554/583 43,0 lignit 1999
Tachibanawan 1,2 Japan 1050 25,0 600/610 44,0 kam. ugalj 2000
Hekinan No 4 Japan 1000 25,0 568/593 kam. ugalj 2001
Isogo No 1 Japan 600 25,0 600/610 42,0 kam. ugalj 2002
Hitachinaka 1 Japan 1000 24,5 600/600 kam. ugalj 2003
Niederaussen Njemačka 965 26,0 580/600 43,0 kam. ugalj 2003
Hirono No 5 Japan 600 24,5 600/600 kam. ugalj 2004
Genesse No 3 Kanada 495 24,1 566/593 kam. ugalj 2004
Zouxian No 7,8 Kina 1000 24,1 600/600 kam. ugalj 2006
Walter Scott Jr. SAD 890 25,3 566/593 kam. ugalj 2007
Energy Center 4
Youghung 3 i 4 J. Koreja 870 24,1 566/593 43 kam. ugalj 2008

Neke od TE sa USC-parametrima klase "600 0C" u izgradnji u Njemačkoj
Neurath F+G Njemačka 2x1050 27,2 600/605 43,0 lignit 2010
Boxberg R Njemačka 675 28,6 600/610 44,0 lignit 2011
Datteln 4 Njemačka 1100 28,5 600/620 46,0 kam. ugalj 2011
Moorburg Njemačka 820 27,0 600/620 46,5 kam. ugalj 2012
Westfallen Hamm Njemačka 2x800 28,5 600/610 46,0 kam. ugalj 2012
Grosskrotzenburg Njemačka 1100 28,5 600/620 46,0 kam. ugalj 2013
0
Neke od demonstracionih TE "50 plus" klase "700 C" u izgradnji
USC-700 0C Pr. Danska Dem. 36,5 700/720/720 52,0 kam. ugalj 2010
Wilhelmshaven Njemačka 550 35,0 700/720 50,0 kam. ugalj 2014

Energetske mašine
Slika 1.72. Protiv-

pritisna parna turbina
instalisane snage 16
MW, BBC (protiv-
pritisak 1,519 MPa,
3000 o/min, 11,55
MPa, 470 0C)
Prema broju vratila, parne turbine se dijele na: jednovratilne i

dvovratilne. Dvovratilne parne turbine se primjenjuju samo za najveće
snage (iznad 800 MW).
Slika 1.73. Turbina R-40-130-31 TMZ (K.E. Vorošilov) početnih parametara

svježe pare 12,75 MPa/565 0C i nominalnim protivpritiskom od 3,04 MPa

Energetske mašine
Prema načinu korišćenja, parne turbine se dijele na:
a) turbine stabilnog tipa sa konstantnim brojem obrtaja, namijenjene za

pogon električnih generatora, slika 1.68;
b) turbine stabilnog tipa sa promjenljivim brojem obrtaja predviđene za
pogon vazdušnih duvaljki, ventilatora, pumpi i slično (slika 1.74);
c) turbine mobilnog tipa sa promjenljivim brojem obrtaja, koje su našle
primjenu na brodovima i u željezničkom transportu (turbo lokomotive).
Slika 1.74. Parna turbina OR-12-PM KTZ za pogon napojnih pumpi bloka
instalisane snage 300 MW
Legenda uz sliku 1.74: 1 - temelj i elastični nosači; 2 - kućište prednjeg ležaja; 3 - rotor;
4 - blok za regulaciju; 5 - vertikalni podmetač; 6, 7 - elementi prednjeg zaptivanja; 8 - prednji
dio kućišta turbine; 9 - obujmica mlazničke rešetke prvog stupnja; 10 - dijafragma;
11 - izlazni dio kućišta turbine; 12, 13 - elementi zadnjeg zaptivanja; 14 - dio kućišta zadnjeg
ležaja; 15 - zadnji noseći dio turbine; 16 - kućište zadnjeg ležaja; 17 - izlazni segment
cjevovoda pare; 18 - cjevovod pare za upuštanje pare; 19 - kućište ventila za raspodjelu pare;
20 - prednja šapa; 21 - poprečni zaptivač ispod šape; 22 - distancioni vijak

Energetske mašine
U nastojanju povećanja efikasnosti gasnoturbinskih postrojenja

počinje gradnja kombinovanih agregata sa korišćenjem istovremeno dva
fluida: voda - para, koja mijenja agregatno stanje i gas, koji ne mijenja
agregatno stanje.
Veliki broj različitih njihovih tipova mogu se principijelno svesti u

dvije grupe:
a) kombinovano postrojenje sa razdvojenim konturama radnih fluida,

i
b) kontaktna gasnoparna postrojenja sa gasnoparnim turbinama, u
kojima se koristi smjesa produkata sagorijevanja organskog goriva
sa vodenom parom.
U današnje vrijeme, najrasprostranjenija u svijetu su:
a) parnogasna postrojenja sa kotlovima sa potpunim sagorijevanjem;

b) parnogasna postrojenja sa visokopritisnim generatorima pare;
c) parnogasno postrojenje sa kotlom-utilizatorom;
d) parnogasna postrojenja sa zagrijačima napojne vode.
1.5.2. Klasifikacija i primjeri izvedenih rješenja gasnih

turbina
Gasne turbine rade sa različitim gasovima i to uglavnom po Joule-
ovom ciklusu. Prema vrsti postrojenja mogu se klasifikovati slično kao
parne turbine: gasne turbine zatvorenog toka (slika 1.26) i gasne turbine
otvorenog toka (slika 1.25). Kod gasnih turbina zatvorenog toka radni
medijum (izabrani gas) obavlja zatvoreni kružni ciklus, dok izmjena toplote
između produkata sagorijevanja i radnog fluida se obavlja preko
izmjenjivačke površine (bez miješanja sa radnim fluidom). Zbog čistoće
radnog fluida ne postoji opasnost korozije vitalnih elemenata turbine i
postrojenja, pa se mogu koristiti i lošija goriva. Nedostatak ovih postrojenja
leži u osnovi malog koeficijenta prelaza toplote korišćenih gasova, zbog
čega su potrebne velike i skupe površine za razmjenu toplote.

Energetske mašine
Gasna postrojenja otvorenog tipa se češće koriste, pri čemu uzeti

vazduh iz atmosfere se sabija u kompresoru, pripremajući ga na taj način za
sagorijevanje goriva. U ovaj vazduh se ubrizgava gorivo koje sagorijeva u
komori za sagorijevanje, pri čemu dolazi do promjena kako
termodinamičkih veličina stanja tako i hemijskog sastava radnog fluida.
U odnosu na gasnoturbinsko postrojenje (GTP) sa otvorenim

ciklusom sheme GTP sa zatvorenim ciklusom imaju sljedeće prednosti:
1. Mogućnost rada na bilo kojoj vrsti goriva, pa i čvrstom (ugalj).

Produkti sagorijevanja čvrstog goriva ne usmjeravaju se u gasnu
turbinu, a prečiščavanje gasova od pepela vrši se samo radi zaštite
čovjekove okoline.
2. Moguće je povećanje jediničnih snaga agregata na račun rada sa
višim pritiskom gasa za turbine, što dozvoljava veći maseni protok
pri istom zapreminskom protoku.
3. Pogodniji uslovi regulacije putem promjene samo pritiska gasa
(vazduha), pri čemu kompresor radi sa nepromjenljivom
zapreminom gasa, što dozvoljava da se postignu veći SKD
postrojenja u širokom dijapazonu promjene snage, a stepen
korisnosti ostaje praktično nepromijenjen.
4. Veoma kompaktan regenerator izrađen od cijevi manjeg prečnika je
vrlo pogodan sa tehnološkog stanovišta, što omogućava ostvarenje
visokog stepena regeneracije.
5. Protočni dio turbine i izmjenjivači toplote malo se prljaju i nemaju
abrazije pepelom, pošto je kao radni fluid čisti vazduh. To
omogućava da se u dužem periodu zadrže projektne vrijednosti
unutrašnjih SKD agregata.
Uporedo s tim, zatvorene šeme imaju i značajne nedostatke:
1. Složenija šema radi dva dopunska agregata: vazdušni kotao i

hladnjak vazduha ispred kompresora niskog pritiska. Isto tako velike
su dimenzije i složenost samog vazdušnog kotla, kao i pomenutog
hladnjaka vazduha.
2. Neophodnost da se u sistemu hlađenja troše velike količine vode.

Energetske mašine
3. Povećana primjena legiranih čelika, jer je kod istih temperatura

radnog fluida, temperatura metala cijevi u vazdušnom kotlu
zatvorene šeme veća nego u regeneratoru otvorene šeme.
Navedeni nedostaci u značajnijoj mjeri i suštinski ograničavaju

primjenu GTP sa zatvorenim ciklusom.
S druge strane, prednosti i nedostaci gasnoturbinskih postrojenja

mogu da se upoređuju sa parnoturbinskim postrojenjima. U odnosu na
parnoturbinska postrojenja, uobičajena GTP sa otvorenim ciklusom imaju
sledeće prednosti:
1. Jednostavnost konstrukcije i opsluživanja, pošto nema glomaznih

postrojenja kao što su parni kotlovi, uređaji za pripremu vode, kao i
kondenzacionih postrojenja sa cirkulacionim vodosnabdijevanjem.
2. Znatno manje dimenzije zgrada i objekata, manji troškovi metala, pa
prema tome manja cijena investicione izgradnje i manji troškovi
održavanja postrojenja. Vrijeme koje je potrebno za izgradnju jednog
gasnog bloka iznosi 6 do 12 mjeseci (za gradnju parnog bloka
neophodno je 4 do 6 godina).
3. Mogućnost brzih puštanja u pogon, obustavljanja i naglih promjena
opterećenja, jer nema velikih zapremina elemenata koji akumuliraju
toplotu (vrijeme puštanja u rad je 15  20 min). Pri tome se ostvaruje
visoka pouzdanost u radu gasnog postrojenja, uz lako i ekonomično
održavanje.
4. Ostvaruje se visok stepen automatizacije, uz smanjenje broja zaposlenih
i rizika od mogućih ludskih pogrešaka.
5. Veoma dobre osobine sa aspekta emisije gasnih produkata, što im
omogućava gradnju neposredno uz potrošače eenrgije (niži transportni
troškovi), pa i u centrima velikih gradova.
6. Veliki raspon snaga: od mikro gasnih turbina snage nekoliko desetina
kW pa do velikih gasnih turbina snage do 300 MW, što omogućava
udovoljavanje različitim specifičnim zahtjevima.
7. Nema potrošnje vode.
Uporedo sa navedenim prednostima, jednostavnija GTP imaju i više

suštinskih nedostataka:

Energetske mašine
1. Nemogućnost izgradnje agregata velikih jediničnih snaga radi toga što je

mala specifična toplota gasa i mali toplotni pad 1 kg koji ekspandira u
turbini, pa je nužno imati veliku potrošnju vazduha i gasa. Tipične snage
za jednostavnija GTP kreću se 10  20 MW, iako su sa složenim
postrojenjima dostignute snage 50 , 100 , pa i više MW.
2. Nizak stepen korisnosti ( 15  20% ) usljed velikih potreba (potrošnje)
energije za kompresiju vazduha u kompresoru i velikuh gubitaka toplote
u hladnom izvoru radi visokih temperatura sa kojima izlazi gas u
okolinu. Kod složenijih GTP postiže se stepen korisnosti i do 33% .
3. Mogućnost rada GTP sa otvorenim ciklusom samo na skupom i
kvalitetnom tečnom i gasovitom gorivu. Kako produkti sagorijevanja
struje kroz turbinu, primjena čvrstog goriva, tj. uglja je u potpunosti
isključena.
Kako je to već ranije rečeno, konstruktivne izvedbe gasnih turbina,

slične su izvedbi parnih reakcionih turbina. U suštini, sam izgled gasnih
turbina zavisi od njihove primjene. Na slici 1.75 prikazan je pregled
tehnologija u energetici prema narudžbama za period 1997  2006. godina.
Slika pokazuje značajan porast učešća gasnih turbina (samostalan ili u
kombinaciji sa parnom turbinom) kod izgrađenih novih energetskih
postrojenja (oko 42%).
Hidro energija, dizel motori i

obnovljivi izvori
Nuklearna energija
Parne turbine
Kombinovano postrojenje sa
gasifikacijom uglja
Kombinovano postrojenje
gasne i parne turbine
0 10 20 30 40 Gasne turbine
Učešće, %
Slika 1.75. Pregled tehnologija u energetici prema narudžbama za

period 1997-2006. godine u iznosu od 960 GW (Turbomachinery
International, Nov-Dec 1997, str. 33)

Energetske mašine
Ranije spomenuta prva gasna turbina za proizvodnju električne

energije puštena u pogon 1937. godine u TE Neuchatel Švajcarska,
prikazana je na slici 1.76.
Legenda:
1 - aksijalni kompresor;
2 - grejna komora;
3 - brizgaljka goriva;
4 - vrtložnik;
5 - vazduh za hlađenje;
6, 7 - gasna turbina;
8 - sigurnosni ventil;
9 - generator;
10 - motor za
startovanje
Slika 1.76. Šema gasnog bloka TE Neuchatel, Švajcarska
U poslijeratnom periodu, gasna turbina je lagano nalazila primjenu u

termoenergetici, da bi svoje intenzivnije korišćenje zabilježila tek krajem
20. vijeka. Danas je njena uloga veoma bitna, kako sa aspekta pokrivanja
proizvodnje, tako i sa aspekta moguće zaštite životne sredine. Posebno je
bitna njena uloga u kombinovanim postrojenjima za proizvodnju toplotne i
električne energije, kao i tehnološke industrijske pare, slika 1.77.
Kod savremenih gasnih turbina karakteristična je pojava tendencije

povišenja početne temperature gasa s ciljem rasta SKD i jedinične snage
postrojenja. Paralelno sa ovim ide i korišćenje visoko temeperaturnih
materijala, kao i korišćenje najjednostavnijih toplotnih šema gasnih
postrojenja: jedno i dvovratilnih, postavljenih u jednu ravan. Na slici 1.78
dat je primjer jedne takve dvovratilne gasne turbine GT-100-750-2.
Kompresor niskog pritiska (1), komora za sagorijevanje (2), turbina visokog
pritiska (3), komora za sagorijevanje niskog pritiska (4) i turbina niskog
pritiska (5) imaju zajedničko kućište. Aksijalni osmostepeni kompresor
niskog pritiska (6), smješten u posebno kućište, obezbjeđuje povišenje

Energetske mašine
pritiska   4,25 , radeći sa visokim vrijednostima brzine radnog medijuma

(oko 325 m/s).
a) turbina, kompresor i grejna b) turbina, kompresor i grejna

komora niskog pritiska komora visokog pritiska
Slika 1.77. Gasna turbina u TE-TO Novi Beograd,

3x32 MW, FIAT, 1966. god.
Rotor kompresora (6) izgrađen u obliku vratila sa nasadnim

diskovima, međusobno sjedinjenim u cjelinu sa klinovima. Radne lopatice
realizovane su u obliku diska, sa vezom u obliku "lastinog repa". Visina
lopatica prvog stupnja iznosi 520 mm. Kompresor visokog pritiska (1) ima
13 stupnjeva i obezbjeđuje stepen povišenja   6,30 . Takođe, ima rotor
bubanjskog tipa, sa kovanim čeličnim radnim lopaticama. Spojen je preko
spojnice sa turbinom visokog pritiska (3), koja ima 3 stupnja. Električni
generator i kompresor niskog pritiska (6) pogone petostepenu turbinu
niskog pritiska (5). Komore za sagorijevanje visokog (2) i niskog (4)
pritiska su cjevaste kružne izvedbe. Svaka od njih sastavljena je sa 12
plamenika, koji su postavljeni u krug. Svaka od cijevi ima kombinovani
gorionik, namijenjen za sagorijevanje tečnog i gasovitog goriva.
Puštanje u pogon realizuje se preko specijalne upusne turbine, pri

čemu vrijeme puštanja iz hladnog stanja ne prelazi 25 minuta. Ovo
Energetske mašine
postrojenje je u bivšem SSSR-u u pogonu od 1970. godine na

Krasnosdarskoj TE (drugi blok pušten u pogon 1976. godine).
Druga važna oblast primjene

gasnih turbina predstavlja pogon
aviona. U ovom dijelu gasne turbine
postaju nezamjenljive, potisnuvši na
taj način skoro u potpunosti ostale
konkurentske mašine (npr. motor
SUS se održao samo kod pogona
malih sportskih aviona). Razvoj
konstrukcija za pogon aviona je
posebno potpomognut zbog
njihovog vojnog aspekta. Pri tome,
ove konstrukcije trebaju u
potpunosti zadovoljiti sljedeće
zahtjeve: pouzdanost i sigurnost u
radu, mala specifična težina
pogonske mašine, ekonomičnost u
potrošnji goriva, kao i jednostavnost
i ekonomičnost u procesu
održavanja (sklopna ili agregatna
zamjenljivost). Takođe, avionski
motori sa gasnom turbinom imaju
veoma dobra svojstva u pogledu
buke i emisije štetnih gasova, što je
od posebnog aspekta zbog primjene
postojeće zakonske legislative
vezane za zaštitu životne sredine.
Na slici 1.79 dat je prikaz

konstrukcije turbomlaznog (turbojet)
motora J85-GE-17A kompanije
General Electric (1970. god.), dok je
na slici 1.80 dat prikaz turboelisnog
(turboprop) motora Jendrassik Cs-1,
Slika 1.78. Poprečni presjek GTP izgrađenog u Budimpešti, Mađarska
GT-100-750-2, LMZ, 64,180 još u toku 1938. godine.
Energetske mašine
Slika 1.79. Prikaz konstrukcije turbomlaznog (turbojet) motora J85-GE-17A

kompanije General Electric (1970. god.)
Sa druge strane, dvostrujni turbomotori predstavljaju kombinaciju

turbomlaznih i turboelisnih motora, slika 1.81. Na slici 1.82 dat je prikaz
oblasti primjene pojedinih vrsta turbomotora.
Slika 1.80. Prikaz turboelisnog (turboprop) motora Jendrassik Cs-1,

izgrađenog u Budimpešti, Mađarska (1938. god.)
Energetske mašine
Gasna turbina se uspješno koristi za pogon propelera koji pokreće

brod, pri čemu su joj konkurencija dizel motor i parna turbina.
Slika 1.81. Dvostrujni

motor CFM56
kompanije General
Electric F101,
korišćen na avionima
Boing 737, Airbus
familija A320 i A340 i
KC-135 Stratotanker
Pri tome, kao negativne osobine koje predstavljaju problem njihove

šire primjene izdvajaju se veća specifična potrošnja goriva u odnosu na
dizel motore, kao i slabiji SKD, odnosno veća potrošnja goriva na
parvijalnim režimima rada (rješenja sa kombinacijama CODAG -
kombinacija dizel motora i gasne turbine i COGAG - kombinacija dvije ili
više gasnih turbina), 160 .
Slika 1.82. Oblasti

primjene turbomotora,
147

Energetske mašine
Prikaz gasne turbine kao pogonske mašine za pogon ventilatora za

brze čamce sa vazdušnim jastucima data je na slici 1.83. Koriste se za
prevoz putnika, ali i za vojne potrebe. Imaju brzinu reda veličine 100 km/h.
Takođe, gasne turbine u rasponu snage od 20 do 1000 kW se koriste za
pogon vozila (slika 1.84), ali u ovoj oblasti nisu potisnule SUS motore.
a) čamac b) gasna turbina Rolls-Royce Gnome
Slika 1.83. Čamac firme British Hovercraft

sa gasnom turbinom Rolls-Royce Gnome
a) gasna turbina za pogon b) auto ručno izrađen iz 1963. godine
Slika 1.84. Prikaz primjene gasne turbine za pogon automobila

Energetske mašine
Što se tiče ostalih oblasti primjene gasnih turbina, neophodno je

izdvojiti:
a) primjena gasnih turbina za turbopunjenje kod motora SUS, slika

1.85;
b) korišćenje gasne turbine za pogon lokomotive, slika 1.86;
c) primjena gasne turbine na platformi za transport prirodnog gasa;
d) ostale primjene gasne turbine.
Turbopunjači su jedan od nekoliko sistema za dodatno unošenje

vazduha u motor tj. one kompresuju (smanjuju zapreminu) vazduha koji
ulazi u motor, slika 1.85.
Slika 1.85. Prikaz mjesta ugradnje i izgleda turbopunjača
Prednost smanjivanja zapremine vazduha koji ulazi u motor kroz

usisnu granu je da dozvoljava motoru da ima više vazduha u cilindru, a
samim tim više goriva treba da bi se napravila odgovarajuća smješa. Na taj
način, dobija se više snage iz svake eksplozije unutar svakog cilindra
motora. Motor sa turbopunjačem po definiciji proizvodi više snage od
motora koji nema turbopunjač, a to značajno poboljšava odnos "snaga :
težina" motora. Turbopunjači su po prvi put predstavljeni u velikoserijskom
putničkim automobilu ranih 1960-tih godina (model Chevrolet Corvair,
General Motors - GM). Automobil je imao lošu reputaciju zbog toga što je
imao jako loše performanse pri malim brzinama, a sama vožnja u ovom
automobilu praktično je bila nemoguća.

Energetske mašine
Porše je pionir kada se govori o relativno praktičnim turbo

automobilima. 1975. godine se pojavio model 911 Turbo 3.0, koji je koristio
rešenje do koga su došli njegovi inženjeri. Mehanizam se zasnivao da se
koriste takozvane "recirkulišuća" crijeva, koja su omogućavao turbini da se
zavrti prije početka rada. Model iz 1978. Porše 911 Turbo 3.3, koji je
naslijedio model 3.0 turbo je unio još jedan novitet, tzv. interkuler, koji je
dodatno doprinio povećanju snage motora.
b) Gasna turbina PT6, Pratt & Whitney,

Canada
a) lokomotiva Turbotrain - EUA

(1968. god.)
d) lokomotiva AMTRAK (1973-1981. god.)
Slika 1.86. Prikaz lokomotiva sa

pogonom na gasnu turbinu
c) lokomotiva SNCF iz 2004. god.

Energetske mašine
1.5.3. Klasifikacija i primjeri izvedenih rješenja

turbokompresora
Kao što je to već rečeno, prema pravcu protočnog strujanja grade se
aksijalni kompresori (slike 1.87, 1.88, 1.89 i 1.90) i radijalni
turbokompresori, slike 1.91,1.92 i 1.93. S obzirom da je vrlo teško postići
razmjenu rada u jednom kolu, kao i željeno sabijanje gasa, turbokompresori
se izvode kao višestepeni (slike 1.92, 1.93 i 1.94), za razliku od
jednostepenog (slika 1.91).
Slika 1.87. Višestepeni aksijalni turbokompresor (Sulzer)
U većini slučajeva centrifugalni kompresori imaju nekoliko stupnjeva.

Pri maloj proizvodnosti oni se grade sekciono sa podjeljenim stupnjevima
na odjeljenske (pogonske) sekcije, sa rasprostiranjem u ravni, koja je
normalna na osu mašine. Kompresori srednje i visoke proizvodnosti grade
se po pravilu sa rasprostiranjem kućišta (korpusa) u horizontalnoj ravni
analogno savremenim parnim turbinama. Tada direktni i obratno
usmjeravajući aparat čine jednu cjelinu sa polovinom korpusa ili, što se
češće sreće, razmješta na dijafragmama čvrsto instalisanim u korpus. One
imaju rasprostiranje u horizontalnoj ravni.
Hlađenje kućišta kompresora, poželjno sa energetske tačke gledišta,

usložnjava konstrukciju korpusa (tijela). Zato se kompresori grade sa

Energetske mašine
podrazdjelnim stupnjevima svrstanim u grupe u dijelu korpusa i instalisanim

međuhlađenjem korpusa, pa se sreću jedno, dvo i trokorpusni kompresori.
Međuhladnjaci se mogu postavljati i između grupa stupnjeva instalisanih u
jednom tijelu (korpusu, cilindru ili kućištu).
Legenda:
1, 13 - ležajevi;
2 - zaptivanja vratila
rotora;
3 - usmjeravajući aparat;
4 - ulazni cjevovod;
5 - radne lopatice;
6 - usmjeravajuće
lopatice;
7 - usmjeravajući aparat;
8 - izlazni cjevovod;
9 - difuzor;
10 - spojnica;
11 - vratilo gasne turbine
(prikaz spoja);
12 - rotor;
14- kućište
Slika 1.88. Prikaz uzdužnog presjeka aksijalnog kompresora
Slika 1.89. Aksijalni kompresor, Slika 1.90. Aksijalni kompresor,

MAN Co. Elliott-Turbo Co.

Energetske mašine
Legenda:
1 - ulazni cjevovod (usis);

2 - spirala kućišta;
3 - difuzor;
4 - radno kolo;
5 - izlazni cjevovod (potis);
6 - radne lopatice
Slika 1.91. Prikaz jednostepenog radijalnog kompresora

snage 300 do 400 kW, korišćenog za GTP
Slika 1.92. Prikaz radijalnog Slika 1.93. Prikaz višestepenog

turbokompresora iz 1928. god. radijalnog turbokompresora
Na slici 1.94 dat je prikaz drugog kućišta (korpusa) turbokompresora

sa proizvodnjom 9000 m3/h pri pritisku 0,7 MPa, brzina obrtanja iznosi
10200 o/min, pri snazi na spojnici od 1200 kW. Prvi korpus toga
kompresora ima jedno kolo sa dvostranim dovođenjem. Vazduh sabijen u
prvom stupnju prolazi kroz cijevne hladnjake i dospijeva u prijemni dio ( 1 )
drugog korpusa u kome je razmješteno pet kola, koji čine stupanj konačnog
sabijanja. Vazduh prolazi postepeno kroz kolo ( 2 ) i difuzor i dopijeva u
kolo ( 3 ). Zatim, prolazeći kroz direktni i suprotni (obratno) usmjeravajući
aparat dospijeva u kolo ( 4 ), odakle u pravcu kroz međuhladnjak ide u peti

Energetske mašine
( 5 ) i ( 6 ) stupanj. Kao osnovni elementi konstrukcije ovdje se javljaju:

korpus ( 7 ) od livenog gvožđa, spojnih poklopaca korpusa ( 8 ) i ( 9 ),
sporednih ulaza ( 1 ) i ( 1' ) i kutije ležaja, koja nije na crtežu prikazana.
Unutar tijela postavljena je dijafragma, sporedne lopatice obratno
usmjeravajućeg aparata. Uravnoteženje aksijalnih sila dostiže se, sa jedne
strane, nazad postavljenim ( 5 ) i ( 6 ) stupnjem i, sa druge strane, potpornim
segmentom kutije, koji se nalaze između kućišta. Između stupnjeva
razmješteni su grebenasti zaptivači. Osovine u kutijama imaju grafitno-
ugljeno zaptivanje.
Legenda:
1 - ulaz gasa sa prve

strane;
2, 3, 4, 5, 6 - kolo;
7 - liveni korpus (tijelo)
8, 9 - spojni poklopci
tijela;
1' - sporedni ulaz gasa
sa druge strane
Slika 1.94. Poprečni presjek drugog kućišta kompresora
Kola svih stupnjeva izvode se iz čeličnih otkovaka, konture lopatica

ostvaruju se frezovanjem i glodanjem na programskim CNC mašinama.
Lopatice su konzolne, ojačane samo na osnovi i nemaju ni osnovnog ni

Energetske mašine
pokrivnog diska. Ojačanje radnih kola na osovini postiže se zateznim

gajkama. Ležajevi klizno taru o prinudno ubrizganu mast od strane rotorne
pumpe, a pokretani preko osovine šestostrukog reduktora. Pogon
kompresora ostvaruje se sa elektromotorom sa n  3000 o/min, povišenje
dijela obrtanja do 10200 o/min dostiže se posredstvom zupčastog reduktora.
Oba korpusa (tijela) i reduktor instalisani su na masivnom čeličnom ramu,
ojačanom fundamentalnim gredama (nosačima). Na ram se instališe
elektromotor i kruto veže za ram kompresora i fundamentom.
Na slici 1.95 dat je prikaz aksijalno-centrifugalnog rotora

turbokompresorske mašine, tipa Alison T63/250, proizvođača Courtesy
Allison Engine Co.
Slika 1.95. Aksijalno-centrifugalni rotor turbokompresorske mašine tipa

Alison T63/250, Courtesy Allison Engine Co.
Na slici 1.96 dat je presjek četverostepenog kompresora tipa K-3250-

41-2, koji se koristi u procesu proizvodnje za visoke peći. Proizvodnost
(kapacitet) takvog kompresora iznosi Q  2840  3250 m3/h, pri konačnom
pritisku p  0,36  0,42 MPa. Pogon kompresora potiče od parne turbine

Energetske mašine
AKV-12-IV sa brojem obrtaja 2500  3400 o/min. Hlađenje se ostvaruje

vanjskim hladnjakom između trećeg i četvrtog stupnja.
Slika 1.96. Kompresor K-3250-41-2 za visoke peći
Na slici 1.97 dat je prikaz šestostepenog kompresora K-100-61-2, koji

se koristi u blokovima za proizvodnju kiseonika putem razdvajanja
atmosferskog vazduha. Njegova proizvodnja iznosi 90 m3/h, pri konačnom
pritisku 0,8 MPa.
Kompresor ima ugrađen hladnjak u kućište (nakon svaka dva stupnja),

što daje određenu ekonomiju u dimenzijama i masi kompresorskog
postrojenja.

Energetske mašine
Slika 1.97. Kompresor K-100-61-2 sa ugrađenim hladnjakom
1.6. PRIMJENA TOPLOTNIH TURBOMAŠINA
1.6.1. Primjena parnih turbina
Osim za proizvodnju električne energije, parne turbine se mogu

primjenjivati i kao pogonske mašine u raznim oblastima industrije i
saobraćaja. Velika sigurnost u pogonu, koja je rezultat pogodnog načina
pretvaranja toplotne u kinetičku energiju, a zatim kinetičke energije u
mehanički rad u najpovoljnijem obliku obrtanja rotora, rastuće potrebe za
električnom energijom, sve više se zadovoljava kroz izgradnju blokova sa
što većom jediničnom snagom (iznad 1300 MW).
Kondenzacione termoelektrane velikih snaga, koje koriste fosilno

gorivo, grade se sa što višim parametrima svježe pare i što nižim krajnjim
pritiskom (duboki vakuum), čime se SKD postrojenja povećava. Elektrane
koje rade na fosilnom gorivu najčešće koriste pregrijanu paru. Danas
temperatura pare ispred turbine sa klasičnim nadkritičnim parametrima
obično dostiže vrijednost 540  560 0C, pri pritisku pare ispred turbine do
Energetske mašine
23,5 MPa. Međutim, moderne termoelektrane sa ultra-nadkritičnim

parametrima (USC) imaju temperature pare pred turbinom oko 600 0C
(turbine klase "600 0C") i pritske svježe pare oko 30,0 MPa (tabela 1.3).
Uskoro će se graditi turbine sa USC-parametrima kod koji će temperatura
svježe pare iznositi oko 700 0C i odgovarajući pritisak preko 35,0 MPa.
Elektrane kondenzacionog tipa na fosilnom gorivu rade po ciklusu bez

međupregrijavanja pare, pri početnom pritisku do 8,8 MPa i temperature
pregrijane pare na ulazu u turbinu do 535 0C, odnosno po ciklusu sa
međupregrijavanjem imaju početne pritiske jednake 12,7 i 23,5 MPa, pri
čemu se temperatura nalazi u dijapazonu 540  560 0C, kod tzv. klasičnih
termoelektrana. Naravno, termoelektrane sa ultra-nadkritičnim parametrima
imaju jedno ili dva međupregrijanja pare, uz znatno više vrijednosti
parametara, kao što je predhodno istaknuto. U tim uslovima, pri
vrijednostima konačnog pritiska od 0,0035 do 0,0045 MPa, vlažnost pare na
izlazu iz protočnog dijela turbine ne prelazi 13  14%. S druge strane, pošto
parni blok radi sa zatvorenim kružnim ciklusom vode i vodene pare, bez
direktnog dodira sa gorivom, moguća je primjena svih vrsta goriva.
Izgradnjom postrojenja sa što većom jediničnom snagom značajno se

smanjuju troškovi građenja postrojenja, uz smanjenje potrebnog radnog
personala, što sa povećanjem parametara svježe pare, gasodinamičkim i
drugim poboljšanjima utiče na povećanje stepena korisnosti. Tako je u toku
2001. godine kompanija "E-on" u Njemačkoj zatvorila sve blokove snage
do 200 MW, bez obzira na stepen dosadašnje revitalizacije, uz planiranje
dodatnog zatvaranja neekonomičnih blokova snage do 400 MW. Jedinice
velikih snaga lakše je automatizovati, što omogućava primjenu
informacionog upravljanja, čime se znatno povećava stepen pouzdanosti i
sigurnosti u eksploataciji objekta.
Primjena parnih blokova za kombinovanu proizvodnju električne i

toplotne energije, kao i tehnološke pare i korišćenje parnih turbina u
kombinovanim gasnoturbinskim postrojenjima, veoma mnogo doprinose
racionalizaciji proizvodnje energije. Sa povećanjem broja broja istovjetnih
jedinica moguća je unifikacija, tipizacija i standardizacija, počev od
pripreme i izvođenja projekta, pa preko primjene na sve elemente
postrojenja, čime se značajnije povećava nivo pouzdanosti u pogonu,
smanjuje udio amortizacije i udio troškova goriva, što dovodi do
Energetske mašine
zadržavanja ili manjeg porasta cijene električne energije. Ako u strukturi

cijene parnog postrojenja, dio vezan za mašinsku opremu iznosi i do 70%,
nije teško zaključiti da izgradnja jednog ovakvog objekta stimuliše i razvoj
lokalne mašinske industrije, kao i pratećih obrazovnih institucija. Gradnja
parnih blokova najčešće traje 3 do 5 godina i znatno je kraća od gradnje
hidroelektrana, što utiče na smanjenje efekta gubitka uslijed umrtvljenog
kapitala.
Korišćenje novih materijala, poboljšanje procesa sa aspekta ostvarenja

svih ekoloških normativa, primjena digitalnih računara u projektovanju i
vođenju ukupnog procesa u termoelektranama, prelazak na blokove sa sve
većim jediničnim snagama - predstavljaju odnos na bazi kojeg se može
pouzdano pretpostaviti dalja primjena parnih turbina u novim uslovima za
proizvodnju električne energije, toplotne energije i tehnološke pare.
Primjenom atomske energije značajnije se proširuje krug nosilaca energije,
čime postrojanje parne turbine dobija još više na značaju.
Rast svijesti o značenju energije i njenom racionalnom korištenju, kao

i smanjenje svjetskih zaliha fosilnih goriva, zahtijeva i nove analize i
primjenu novih tehnologija u proizvodnji električne i toplotne energije.
Današnja trenutna situacija na energetskom planu je takva da su fosilna
goriva još uvijek dominantan izvor energije i energenata na svjetskom
tržištu, dok obnovljivi izvori energije služe samo kao alternativa za
pokrivanje vršnih opterećenje u energetskom sistemu.
U posljednje vrijeme pojavilo se više uticaja, čije je kombinovanje

dovelo do povećanog zanimanja za distribuiranu proizvodnju iz obnovljivih
izvora energije (smanjenje emisije CO2, programi energetske efikasnosti ili
racionalnog korištenja energije, deregulacija tržišta električnom energijom,
diversifikacija energetskih izvora, zahtjevi za samoodrživosti nacionalnih
energetskih sistema, podsticaji od strane vlada pojedinih država kroz
metodologiju za vrednovanje i određivanje cijena iz obnovljivih izvora i
sl.). Takođe, stvaraju se strateški planovi i programi za iskorištenje
obnovljivih izvora (vjetroelektrane, male hidroelektrane, fotonaponski
izvori, zemni gas, energija iz otpada, energija talasa (valova), energija plime
i oseke, energija iz biomase i sl.) i definišu pravci otklanjanja glavnih
nedostataka klasičnih elektrana (povećanje stepena iskorištenja energije
sadržane u primarnom gorivu sa 33 na 45 do 50 %, izbor drugačijeg načina
Energetske mašine
za sagorijevanje, uz znatno sniženje štetnih polutanata sadržanih u dimnim

gasovima, a koji se ispuštaju u vazduh, npr. gasifikacija čvrstih i tekućih
goriva u sintetički gas).
Na osnovu do sada publikovanih procjena za analizu primjenljivosti

tehnologija za proizvodnju električne energije u prvoj polovici 21. vijeka,
izdvajaju se i postrojenja s poboljšanim korištenjem fosilnih goriva:
elektrane s naprednim tehnologijama u korištenju uglja (postrojenja sa
sagorijevanjem u fluidizovanom sloju, kombinovani ciklusi sa
gasifikacijom, kombinovani ciklusi sa prirodnim gasom kao gorivom),
elektrane sa tehnologijama čišćenja uglja, elektrane sa prečišćavanjem
dimnih gasova elektrane s kombinovanim gasno parnim ciklusom, kao i
proizvodnja električne energije u gorivim ćelijama.
Analiza usklađenosti tehnologija energetskih sistema sa održivom

razvojem treba dati odgovore na ocjenu njihove fleksibilnosti sa životnom
sredinom, zatim nivo međugeneracijske usklađenosti, usklađenosti
potrošnje, društveno-političke usklađenosti, kao i geopolitičke i ekonomske
usklađenosti.
1.6.2. Primjena gasnih turbina

Za razliku od parnih turbina, u proizvodnji električne energije gasne
turbine se uglavnom koriste za pokrivanje vršnih opterećenja. Nemogućnost
izgradnje gasnih postrojenja velikih jediničnih snaga, njena osjetljivost na
kvalitet korišćenog goriva i moguću pojavu veće korozije lopatica, uz
skraćenje vijeka eksploatacije predstavljaju osnovne razloge zbog kojih se
gasne turbine ne koriste intenzivnije za proizvodnju električne energije. S
druge strane, osobine gasnih turbina vezane za brzo puštanje u rad (nekoliko
minuta), uz zahtjev da turbina mora da radi sa boljim gorivom, uslovili su
specijalističku primjenu gasnih turbina u termoelektranama za pokrivanje
vršnih i promjenjivih opterećenja.
Svoje mjesto u primjeni gasne turbine su još našle i u avionskim

propulzijama, brodskim propulzijama, za pogon kamiona i autobusa (preko
150 kW), kombinovanim parno-gasnim postrojenjima, zatim u nuklearnim

Energetske mašine
reaktorima sa gasnim hlađenjem (CO2, He, tečni Na), kao i za

turboprehranjivanje motora.
Gasne turbine su nakon drugog svjetskog rata zauzele vodeće mjesto u

propulziji vojne i civilne avijacije, kao i propulziji brodova. Iako su krajem
pedesetih godina prošlog vijeka, zbog svojih prednosti (jednostavnije
konstrukcije, mala specifična masa i zapremina prostora po jedinici snage,
brz start, malo osoblja, kratko vrijeme izgradnje), bile dostigle značajan
nivo u primjeni za proizvodnju električne energije, nagli porast cijena nafte
i prirodnog gasa značajnije su usporili njihovu primjenu u odnosu na parne
turbine. S druge strane, u svijetu se sve više grade kombinovana parno-
gasna postrojenja, sa dostizanjem stepena korisnosti do 56%.
Primjena gasnih turbina na brodovima, počev od njene prve primjene

za pogon engleske topovnjače "MGB-2007" 1947. godine, pratio je razvoj
postrojenja sa gasnim turbinama putem povećanja agregatne snage i
smanjenja specifične potrošnje goriva (do 0,24 kg/kW), uz porast resursa
eksploatacije (preko 10000 radnih sati). Osim što se gasne turbine koriste
kao samostalne mašine, one se koriste i u sastavu kombinovanih pogonskih
postrojenja (dizel motor, parna ili gasna turbina), a takođe i za pogon
brodskih pomoćnih mašina (generatora, pumpi i dr). Kao glavne
propulzione mašine ratnih brodova, gasne turbine su se već od 1960. godine
značajnije koristile, prvenstveno zahvaljujući nekim od svojih prednosti:
- mala specifična masa (savremena gasna turbina LM-2500 Dženeral

Elektrika snage od 18,8 MW ima specifičnu masu od 0,209 kg/kW);
- kompaktnost konstrukcije i dovoljno visoka agregatna snaga (15  25
MW);
- brzo upuštanje u rad hladne gasne turbine i postizanje maksimalne snage
u vrlo kratkom vremenu (maksimalno 15 do 20 minuta);
- jednostavnost održavanja i jednostavna automatizacija upravljanja u
toku eksploatacije;
- mala potrošnja ulja za podmazivanje i manje vibracije u odnosu na
motorni pogon;
- minimalni troškovi neophodni za razvoj gasnih brodskih turbina, zbog
značajnih ulaganja u oblasti avijacije i najčešće prilagodbe avionskih
mlaznih motora brodskim uslovima.

Energetske mašine
Pored navedenih prednosti, brodska gasna turbina ima i nekoliko većih

nedostataka, kao što su: manja ekonomičnost u odnosu na dizel motor u
pogledu specifične potrošnje goriva, potreba za velikim količinama čvrstog
usisnog vazduha (dodatna postrojenja na brodu), uticaj soli iz morske vode
usisane sa vazduhom na trajnost lopatica kompresora, smanjena čvrstoća i
žilavost broda (veliki presjeci usisnih i izduvnih vodova), postojanje
relativno visokog toplotnog polja na izduvu (oko 500 0C), što pogoduje
lakšem navođenju protivničkih raketa u ratnim uslovima, zatim veliko
povećanje specifične potrošnje goriva sa promjenom opterećenja (turbina
najekonomičnije radi sa 100% opterećenjem), kao i veliki pad snage turbine
sa povišenjem temperature ulaznog vazduha u kompresor.
Progres primjene gasne turbine u automobilskoj industriji nije tako brz

kao u avionskoj industriji. Postoji veliki broj izgrađenih eksperimentalnih i
komercijalnih modela. Glavni razlog nešto slabije primjene gasne turbine u
automobilima je njena veća specifična potrošnja goriva od Oto motora za
najčešće korišten dijapazon snaga u automobilskoj industriji. Od ostalih
razloga, potrebno je istaći veoma razvijenu industriju motora SUS, sa
veliko-serijskom proizvodnjom i prihvatljivom cijenom za svoje proizvode,
zatim razvijenu podršku održavanju (servisna mreža), kao i značajnim
poboljšanjima koje su motori SUIS doživjeli u zadnjih šezdeset godina.
S obzirom na prednosti, gasne turbine za veće nivoe snaga (iznad 150

kW) imaju perspektivu za primjenu u kamionima i autobusima. Povoljnost
sa aspekta ponašanja turbine u pogledu promjene obrtnog momenta sa
brojem obrtaja (polazni obrtni moment turbine je oko dva puta veći od
obrtnog momenta pri optimalnom broju obrtaja), kao i njena osobina
ostvarenja prenosa momenta bez mjenjača, uz dalji razvoj materijala za
visoke temperature i daleko manje aerozagađenje će u narednom periodu
svakako ubrzati razvoj automobilskih turbina.
Druga važna oblast primjene gasne turbine na vozilima je

prehranjivanje motora sa unutrašnjim sagorijevanjem, uz povećanje
specifične snage i uštede u gorivu (pomoćni agregat).
Vodeće mjesto gasna turbina je zauzela u oblasti pokretanja aviona iz

slijedećih razloga: njena sigurnost u pogonu, jednostavna konstrukcija i
primjena kvalitetnog goriva, veliko smanjenje težine gasne turbine po
Energetske mašine
jedinici snage, manja potrošnja goriva, uz povećanje radijusa letenja, daleko

manji broj elemenata u konstrukciji i lakše održavanje u odnosu na klipne
mašine, zatim mogućnost korišćenja gasne turbine za vrlo velike snage
(povećanje brzine letenja i povećanje korisnog tereta-putnika i prtljaga), kao
i povećanje visine letenja, uz smanjenje specifične potrošnje goriva. Brzi
razvoj vazdušnog saobraćaja značajno utiče na isto tako veliki razvoj
industrije aviona i gasnih turbina, kao i elektronske industrije za navigaciju i
telekomunikacije.
Zbog privremene nerentabilnosti gasnih turbina za proizvodnju

električne energije, relativno skupog goriva, period razvoja gasnih turbina
poslije drugog svjetskog rata pa do danas išao je u pravcu povećanja stepena
korisnosti (dostignuto 36%) i jediničnih snaga (preko 200 MW), što je
omogućilo veću njihovu primjenu za proizvodnju električne energije,
posebno u zemljama koje imaju sopstvenu naftu i gas.
1.6.3. Primjena turbokompresora

Zahvaljujući svojim prednostima, turbokompresori se primjenjuju u
različitim oblastima, a naročito tamo gdje se sabijaju velike količine bilo
kakvih gasova. Turbokompresori se primjenjuju za sabijanje vazduha i
gasova najčešće kapaciteta iznad 10000 m3/h, maksimalnih pritisaka iznad
4,0 MPa, odnosno turbokompresori se ne koriste za sabijanje malih
količina, jer im je onda stepen korisnog djelovanja manji nego kod klipnih
kompresora. Područje primjene različitih vrsta kompresora dato je na slici
1.98.
Turbokompresori se primjenjuju u više različitih oblasti. Koriste se

radi transporta gasova cjevovodom do potrošača (pneumatske radne mašine,
radne mašine u energetici i rudarstvu, građevinarstvu, mašinskoj industriji i
dr.), zatim radi smještaja što veće količine gasa u što manje sudove, kao i
zbog ekonomičnijeg transporta i utroška materijala za posude pod pritiskom
(boce za sabijeni vazduh, azot, kiseonik, acetilen i dr.). Kako je za pojedine
tehnološke procese neophodno sabiti gas do određenog pritiska
(akumulirana energija), sabijeni gas može u svakom trenutku vremena
predati svoju energiju potrošačima ili pak da služi za transport raznih
sipkastih materija na potrebnu destinaciju.
Energetske mašine
Takođe, koristi se kao neophodan sastavni dio postrojenja gasnih

turbina za realizaciju Džulovog kružnog ciklusa, za transport vazduha do
visoke peći i kao sastavni dio tehnologije hemijsko tehnoloških procesa
(npr. proizvodnja azotnih đubriva, proizvodnja naftnih derivata i sl.).
Slika 1.98. Oblasti primjene različitih tipova kompresora, Stetter
S druge strane, koristi se kod rashladnih postrojenja velikih kapaciteta

(prehrambena i farmaceutska industrija), u primarnom krugu nuklearnih
reaktora hlađenih gasom i za dopunsko punjenje vazduhom dizel motora,
odnosno za turboprehranjivanje motora.
Ima primjenu i za dobijanje tehničkih gasova po određenoj metodi.
View publication stats

Toplotne Turbomašine

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Toplotne Turbomašine

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

Poglavlje 1 ISTORIJSKI RAZVOJ, PRINCIP RADA, KLASIFIKACIJA I PRIMJENA

Chapter · January 2010

The user has requested enhancement of the downloaded file.

ISTORIJSKI RAZVOJ, PRINCIP RADA,

1.1. OSNOVNI POJMOVI

Turbomašine koje proizvode rad na bazi potrošnje energije same

Termodinamičke i strujne osnove toplotnih turbomašina 1.1

Slika 1.1. Šematski prikaz transformacije energije

Druga grupa turbomašina, na bazi potrošnje rada motorne mašine

Tabela 1.1. Pojednostavljena podjela najvažnijih energetskih mašina, 99

Slika 1.2. Opšta klasifikacija mašina za razmjenu energije sa fluidom

Turbomašine mogu da služe i kao prenosnici energije, gdje se u

Proučavanje svih ovih tipova turbomašina bazira se na zajedničkim

Često se u literaturi za ove mašine može sresti naziv "strujne mašine",

Parne i gasne turbine predstavljaju mašine koje pretvaraju toplotnu

Pumpama se nazivaju one turbomašine u kojima se rad pogonske

Aksijalne ili osne Radijalne TTM Jednostepene Višestepene

TOPLOTNE TURBOMAŠINE (TTM)

Slobodno mlazne ili Pritisne ili Radne mašine Motorne mašine

Slika 1.3. Klasifikacija toplotnih turbomašina, 94

Uređaji koji potiskuju vazduh ili druge gasove, uz ostvarenje

Ukoliko se pak ove mašine posmatraju po principu rada, one se dijele

Turbokompresori su mašine koje, u cilju povećanje entalpije vazduha

Na osnovu navedenih razlika procesa transformacije i prenosa energije

S druge strane, radni fluid struji neprekidno u jednom zatvorenom

način pretvaranja toplotne energije u mehaničku i obratno kod toplotnih

Prednost turbokompresora u odnosu na klipne kompresore, osim što se

Prema pravcu glavnog strujanja radnog fluida, kao kriterijumu za

Parna turbina, kao motorna (pogonska) turbomašina u kojoj se

Sama namjena toplotne turbomašine determiniše njen osnovni tehnički

Termodinamičke i strujne osnove toplotnih turbomašina 1.7

Kompresori su radne zapreminske i strujne mašine koje se primjenjuju

Kompresori mogu sabijati različite gasove, pregrijane ili zasićene

Najčešća podjela kompresora je na osnovu principa rada i dobijenih

1.2. DEFINICIJE I NAZIVI

1.8 Termodinamičke i strujne osnove toplotnih turbomašina

Toplotnu turbinu zajedno sa radnom mašinom nazivamo

Turbopostrojenje zajedno sa izvorom toplote naziva se parni ili gasni

1.3. ISTORIJSKI RAZVOJ TOPLOTNIH TURBOMAŠINA

1.3.1. Rana postrojenja i naprave

Termodinamičke i strujne osnove toplotnih turbomašina 1.9

Naime, reakcijsko djelovanje skrenutog mlaza pare dovodilo je do

a) Heronova "parna turbina" (obrtna b) Heronova "gasna turbina",

Slika 1.4. Radovi Herona Aleksandrijskog

Nakon Herona, prvi sljedeći pisani trag o obrtnoj toplotnoj

Mehanički rad se dobija pomoću horizontalno smještenih lopatica

1.10 Termodinamičke i strujne osnove toplotnih turbomašina

gasova u vertikalnom dimnjaku, pri njihovom prolasku iz ložišta u

Do praktičnog korišćenja vodene pare za dobijanje mehaničke

Mlaz iz statorske rešetke (sapnice) udara u lopatice na obodu kola,

Termodinamičke i strujne osnove toplotnih turbomašina 1.11

Njutn (Isac Newton) je 1687. godine postavio Zakon akcije i reakcije,

Kao rezultat ovog razmatranja

Značajan podsticaj tom razvoju dao je i veliki švajcarski matematičar

Takođe, publikovao je i rezultate primjene Njutnovih zakona na

1.12 Termodinamičke i strujne osnove toplotnih turbomašina

godine), što je omogućilo razvoj nekoliko naučnih metoda približivanja

Prvo eksperimentalno izučavanje turbomašina na bazi modela

1.3.2. Istorijski razvoj parnih turbina

Od 1831. godine W. Avery je u USA izgradio preko pedeset parnih

termodinamički stepen korisnog dejstva bio na nivou parne mašine, što su

Slika 1.8. Prikaz nekih od načina za transformaciju toplotne u mehaničku