You are on page 1of 16

SHORT NOTES ON CHARAKA SAMHITA 19-20

रोगानस
ु ार भेदानी एवं चिकित्सा
रोग भेद अन्य भेद चिकित्सा एवं विशिष्ट योग

1.रक्तपित्त 1.वातजा 2.पित्तजा *उर्द्वागा *तर्पण-खर्जुरादि तर्पण


(Internal 3.काफजा 4.व-पि रक्तपित्त *पेय-चानदी पेय
haemorrhage) 5.पि-क 6.क-व *अधाग -धातक्यादी पेय
7.सन्नीपताज रक्तपित्त *घ त
ृ ा-वासाघ्रिता+क्षीर
*उभय -पंचपंचमुल घत

रक्तपित्त *कष I य-पद्मकदि कषाय
*दग्ु ध कल्पना-
-क्षीर with द्राक्ष
-क्षीर with गोक्षुर
-क्षीर with जीवक

2.गल्
ु मा 1.वाताजा *दन्ती हरीतकी-used for विरे चन
(Intra- 2.पित्तज घत
ृ प्रयोग- षटफल घत

abdominal 3.कफज - पिपाल्यादी घत

swelling)
4.सन्नीपताज - अम्लाकाद्या घत

5.रक्तज *नागरादी योग
*लाशन
ु ा क्षीर योग
*एरं ड तेल योग
3.प्रमेह कफज-10 *क्वाथ of त्रिफल+दारुहरीद्र
(Diabetes) उदकमेह,इक्षुवालिक, +इंद्रवारुनी+मुस्ता with मधु
सांद्र,सांद्रप्रसाद, *भल्लातकासावा
शक्
ु त्लामेह,शक्र
ु , *चंद्रप्रभा वटी
शीत,सिफता,शर्ने, *जाम्बू चूर्ण

1 Prajwal Gurav
SHORT NOTES ON CHARAKA SAMHITA 19-20

आलाल मेह *लोद्रासव


पित्तज-6 *शिलाजतु भस्म
क्षारमेह,कालमेह *शिलाजील्वादी वटी
निलमेह,रक्तमेह
मंजिष्टमेह,हरिद्रामेह
वातज-4
वासामेह,मज्जामेह,
हस्तीमेह,मधुमेह

4.कुष्ट महाकुष्ट- क्षुद्रकुष्ट: *चूर्ण-मुस्तादी चूर्ण,महातीक्त घत


ृ , त्रीफलादी चूर्ण,
(skin disorder) कपाल-वात दोष एक कुष्ट-वात- महाषटपलक घत

औदम्
ु बर-पित्त कफ *आसव & त्रीफलांसव वाटी
मंडल-कफ चर्म
ू कुष्ट-वात- *आरिष्ट-खदिरारीष्ट- आरोग्यवर्धन
ह्रीष्य जिव्हा-व-पि कफ -मध्वसव
पुंडरीक-पि-क किटीभ कुष्ट- *तैल-कुष्ठाग्य तैल
सिध्म-क-व वात-कफ -श्वेतकरविराग्य तैल
काकनक-त्रिदोषज विपादिका *लेप-चित्रकादि लेप
कुष्ट-वात-कफ -कुष्टादी लेप
अलसक कुष्ट- -करवीरादि
वात-कफ कुष्ट नाशक ४ लेप:
दद्र ु कुष्ट-पित्त- सिरस की ज्ञाल
कफ कपास पुष्प
चर्मदल कुष्ट- अमलतास पत्र
पित्त-कफ काकमाची
पामा कुष्ट-
पित्त-कफ
विस्फोटक

2 Prajwal Gurav
SHORT NOTES ON CHARAKA SAMHITA 19-20

कुष्ट-पित्त-कफ
शतरूकुष्ट-
पित्त-कफ
विचर्चिक कुष्ट-
पित्त
5.राजयक्ष्मा रोग भेद: एकदश रुप *घ त
ृ -वासा घत
ृ ,शतावरी घत

(T.B) a.अनुलोम 1.कास *चूर्ण-सितोपलादी चूर्ण,एला चूर्ण,लाक्षा चूर्ण
b.प्रतिलोम 2.ज्वर *वटी-लक्ष्मीविलास रस
त्रिरूप राजयक्ष्म 3.पर्श्वशल
ू श्वासकटूर रस
1.अम्सपार्श्वाभिताप 4.स्वरभेद *भस्म-अभ्रक भस्म
2.करपाद संताप 5.अतिसार -स्वर्ण भस्म
3.सर्वांग ज्वर 6.अरुची *आसव & अरिष्ट-द्राक्षारिष्ट
षडरुप 7.असंताप -दशमूलारिष्ट
1.कास 2.ज्वर 8.शिराशल
ू -च्यवनप्राष अवलेह
3.पर्श्वशूल 4.स्वरभेद 9.कफ वमन *अन्य-सुर्वन सत
ू शेकर रस
5.अतिसार 6.अरुची 10.रक्त वमन -शिलाजीत्वादी वटी
11.श्वास -त्रीकटू चूर्ण
6.उन्माद 1.वातज 1.निज *कल्याणक घतृ
(Mental 2.पित्तज 2.आगन्तुज *महाकाल्यानक घत

disorder) 3.कफज *महापैशाचीक घत

4.सन्नीपातज *समीर पन्नग रस
5.आगन्तुज *स्म्रिती सागर रस
*अश्वगन्धरिष्ट
*ब्राम्ही घत

*पुराण घत
ृ प्रयोग
*नस्य in उन्माद:
शिरीष+मधुक+वचा+कुष्ट

3 Prajwal Gurav
SHORT NOTES ON CHARAKA SAMHITA 19-20

+हिंगु+लशुन with अज मूत्र


7.अपस्मार 1.वातज *पंचगव्य घत
ृ पंचयोग
2.पित्तज *महापन्चगव्य घत
ृ 1.लाशुन+तिल तैल
3.कफज *ब्राह्मी घत
ृ 2.शतावरी चर्ण
ू +mil
4.सन्नीपातज *वचादि घत
ृ 3.मधु+ब्राह्मी स्वरस
*त्रीफालादी नस्य तैल 4.मधु+कुष्ट स्वरस
*स्म्रिती सागर रस 5.मधु+वचा चूर्ण
*ब्राह्मी वटी
*अश्वगंध चर्ण

*दशमूलारीष्ट
8.क्षतक्षिण *क्षीर प्रयोग- लाक्षादी क्षीर
- इक्वलीकादी क्षीर
*गटि
ु का-एलादी गटि
ु का
*अमतृ प्राश घत

*श्वाद्रष्टादी चूर्ण
*ष I डव
*नागबला कल्प
9.श्वथु शोथ *अष्टशत आरिष्ट
*फालात्रीकाद्यारिष्ट
कारण स्थान भेद *कस हरीतकी
*क्रीश्नादी चूर्ण
निज आगन्तुज सर्वांग
*चित्रक I दि घत

उर्द्वागता
*चित्रक घत ृ
-वातज -आघात एकांग
*काचनार गुग्गुल
मध्यागता
*हरीतकी चूर्ण+गोमुत्र
-पित्तज -वेदन अर्धांग
अधोगता
-कफज -भेदन

4 Prajwal Gurav
SHORT NOTES ON CHARAKA SAMHITA 19-20

सर्वसर
-प्रहार
-वायु
-अग्नी

10.उदर 1.वातज *नारायण चर्ण



2.पित्तज *आरोग्यवर्धिनी रस
3.कफज *इच्चाभेदी रस
4.सन्नीपातज *कुमारीसाव
5.प्लीदोदर *अभयरीष्ट
6.बद्ध
ु ोदर *चित्रक घत ृ
7.क्षतोदर *चित्रक I दि योग
8.उदकोदर or *पिप्पाल्यादी चूर्ण
जलोदर *पिप्पाल्यादी क्षार
*त्रीफलादी क्वाथ
11.अर्ष 1.वातज प्रवाहणी-1 ½ *नारायण चूर्ण
2.पित्तज ang *हरीतकी चूर्ण+गुड & also with तक्र
3.कफज विसर्जीनी-1 ½ *त्रिफला चूर्ण with तक्र
4.द्विदोषाज ang *पिप्पाल्यादी घत

संवरणी-1 ½
5.रक्तज *अभ्यारीष्ट
ang
(sites) *चोशानाद्या चूर्ण
सहज *तक्रारिष्ट,कनकारीष्ट,फलारीष्ट
कालज लवणभास्कर चूर्ण

शुष्क & आर्दू *विजयचूर्ण


अर्षं
12.ग्रहणी 1.वातज *वातज-दशमल
ु घत

5 Prajwal Gurav
SHORT NOTES ON CHARAKA SAMHITA 19-20

2.पित्तज त्रायुषणाद्या घत

3.कफज एरं ड तैल+यव क्षार विरे चन
4.सन्नीपातज हरीतकी चूर्ण with उष्णजल
नागरचर्ण
ू with उष्णजल
मारीचादी चूर्ण with उष्णजल
चित्रक I दि वटी with उष्णजल
*पित्तज-चंदनाद्य घत

भूनिम्बड्या चूर्ण
*कफज-मधक
ु ासव
मध्वारीष्ट
पिप्पाल्यादी चूर्ण
तक्रारिष्ट चित्रकदी वटी
13.पांडू वातज *गोमुत्र हरीतकी
पित्तज *नवायस चर्ण

कफज *मांडूर वटक
सन्नीपातज *योगराज
म्रीदभ
ु क्षनजन्य *धात्रयवलेह
14.कामल शाखाशय *धात्रयरीष्ट
कोष्टशय *दडीमाय घतृ
*शिलाजातु वचक
*बिजकारीष्ट
15.हलीमक रोग *दक्षालेह
*अगस्त्य हरीतकी
*यापन बस्ती
*क्षीर बस्ती
16.हिक्का महा हीक्का *अगस्त्य हरीतकी अवलेह
गंभीर हिक्का *अमत
ृ ाप्र I श घत

6 Prajwal Gurav
SHORT NOTES ON CHARAKA SAMHITA 19-20

क्षुद्र हिक्का *पुननरर्वाद्यारीष्ट


अन्नज हिक्का *मयुर पिच्छ भस्म
यमल/व्यपेता हिक्का *श्वास कुट I र रस
*आरोग्यवर्धिनी वटी
*घ त
ृ +सैंधव(नस्य)
17.श्वास महा श्वास All the above said in हिक्का चिकित्स alongwith
उर्ध्व श्वास -लक्ष्मी विलास रस
हिन्ना श्वास -नारायण चूर्ण
तमक श्वास
क्षुद्र श्वास
18.कास 1.वातज *अगस्त्य हरीतकी अवलेह
2.पित्तज *श्वास-कास चीन्नार्भान रस
3.कफज *सितोफालादी चर्ण

4.क्षतज *कंटाकारी घत

5.क्षयज *अमत
ृ प्राश घत

*पुनर्नावाद्यारीष्ट
*लावण्गादी वटी
*पिप्पाल्यादी घत

19.अतिसार अतिसार *चांगेरी घतृ
*कातुजारीष्ट
निज *हिन्गावाष्टक चूर्ण
अगन्तज
ु *नीलोतापालादी योग
-वातज *शतावरी चूर्ण with milk
-पित्तज भयज *पिप्पाल्यादी योग
शोकज
-कफज
20.छार्दी वातज *घ्रुतापान-घत
ृ +सैंधव

7 Prajwal Gurav
SHORT NOTES ON CHARAKA SAMHITA 19-20

पित्तज *पेया with मधु शर्क र


कफज *leaf of आम्र+ जामून
सन्नीप I तज *सितोपलादी चूर्ण
दृष्टार्थ योगज *एलादीचर्ण
ू with मधु
*एलादी वटी with मधु
21.विसर्प वातज *महातिक्त घत

पित्तज *सारीवादी क्वाथ
कफज *पक्षालन with पंचावाल्कल क्वाथ
संनिपाताज *आरोग्यवर्धिनी वटी
वातपित्तज *महामंजीष्टादी क्वाथ
वातकफज *खादिरारीष्ट,चंदनासव
पित्तकफज
22.तष्ृ णा वातज *अभ्यंग with शत्धौत घत

पित्तज *use of एन्द्रजल+मधु
आमज *लेप application of आमलकी+कांजी over head
क्षयज *गंडूष-गोदग्ु ध,इक्षुरस
उपसार्गाज *एलादी वटी
*आवपातिकर चर्ण

23.विष विष विष नाशक योग
*अमत
ृ घत

प्रधान *मत
ृ ासंजीवन अगद
उपभेद *महगन्धहस्ति अगद
- गर विष *क्षार अगद
स्थावर जंगम
-दषू ी विष
1.मुल 1.दृष्टी
2.पत्र 2.निःश्वास

8 Prajwal Gurav
SHORT NOTES ON CHARAKA SAMHITA 19-20

3.फल 3.दं ष्ट्रा


4.पुष्प 4.नख
5.त्वक 5.मूत्र
सार 6.परु ीष
निर्यास 7.शुक्र
6.दग्ु ध 8.लालास्त्राव
7.धातू 9.अर्ताव
8.कंद 10.मुख
11.विशार्धित
12.गुद
13.अस्थी
14.पित
15.शव
24.मध्य वातज *In वातज मदत्याय
a.मदत्यय रोग पित्तज -Black salt+त्रिकटू+जल mixed with wine
कफज *ददिम स्वरस
In पित्तज मदात्याय
-वमन,द्राक्ष रस शीत उपचार
In कफज मादात्याय
-वमन with मदनफल चूर्ण
-लंघन
-उष्ण,आहार & द्रव पदार्थ
-एलादी मोदक with milk
-महाफाल्यान वटी with butter
b.ध्वम्सक रोग -वातज
वातज मदतयाय चिकित्सा
-milk

9 Prajwal Gurav
SHORT NOTES ON CHARAKA SAMHITA 19-20

-घत
ृ पान
-अभ्यंग
25.द्विव्रण -अगन्तुक विजयादी प्रदे ह
-निज(दोषाज) मधक
ु ादी प्रदे ह
-वातज -व्रण रोपण अवचूर्ण
-पित्तज -शक्
ु ती भस्म,धातकी,लोध्र
-कफज -चंदनादी लेप
-न्यग्रोध क्वाथ
-सावर्निकर्ण योग
-त्वचा कृष्णकर योग
26.त्रीमार्मा specially mentioned about मर्मरक्षा
27.उदावर्त रोग 1.अपान संधारण -क्रीमिघ्नदी वर्ती
जन्य उदावर्त -वचादी चूर्ण
2.परु ीषज उदवर्ता -हिंग्वादी चर्ण

3.मुत्रज उदावर्ता -स्थिरधी घत

4.जम्ृ भनिरोधज
उदवर्ता
5.अश्रुनिरोधज
उदावर्ता
6.हिक्का उदावर्ता
7.उद्गार उदावर्ता
8.छार्दी उदावर्ता
9.शुक्र उदावर्ता
10.क्षुधा उदावर्ता
11.तष्ृ णा उदावर्ता
12.श्वास उदावर्ता
13.निद्र उदावर्ता

10 Prajwal Gurav
SHORT NOTES ON CHARAKA SAMHITA 19-20

28.अनाह रोग फल फलादी लावण


एरं ड तैल
29.मुत्राकृछ्रा वातज अश्मरी भेदन औषधि:
पित्तज -पशाणभेदादी चर्ण

त्रिदोषज -पशानाभेदादी घत

अश्मारीज -गोक्षुरादी योग
शर्काराज -पुनर्वादी योग
शुक्रज -पुनर्नावादी मिश्राक स्नेह
रक्तज
30.ह्रिद रोग वातज -अर्जुनारिष्ट
पित्तज -अर्जुन क्षीरपाक
कफज -अर्जुन चूर्ण
सन्नीप I तज -नागबला चर्ण

क्रीमिज -कुकुभादी चूर्ण
-अर्जुन घत

-च्यवनप्रश
-अश्वगंधा चूर्ण
31.प्रतीश्याय वातज -घ्रत
ु पान with यवक्षार
दष्ु ट -use of अनत
ु ैल
-स्वेदन
-अवपिड नस्य
-भार्गावादी तैल
32.पूयरक्त -रक्तपित्त नाशक कष I य & नस्य
-शीतल द्रव्य लेप
-विरे चन with स्निग्ध पदार्थ
33.शिर रोग 1.वातज -वात,पित्त & कफनाशक आहार
2.पित्तज -शीतल लेप

11 Prajwal Gurav
SHORT NOTES ON CHARAKA SAMHITA 19-20

3.कफज -प्रधमन नस्य


4.त्रिदोषज -घत
ृ पान
5.क्रीमिज -मयुर घत

6.शंखक -धम
ु पान
7.अर्दावभेदक कर्ण रोग चिकित्सा:-
8.सुर्यावर्त -वातघ्न नस्य
9.अनंतवात -वातघ्न तैल in कर्ण
10.रक्तज मुख रोग चिकित्सा:-
11.क्षयज -धम्र
ू पान
प्रधमन नस्य
-वमन विरे चन
-अनत
ु ैल प्रयोग
-शिरोविरे चन
-महामयरु घत ृ
-कृष्णादी चूर्ण
34.उरुस्थम्भ -पंचकर्म निषेध व्याधी
-उरुस्तंभ नाशका योग:
*चंदन+धातकी+कुष्ट+तालीश्पत्र चूर्ण+मधु for
drinking
-कल्क योग
*चव्य+चित्रकमूल+दे वदारु+हरीतकी+भल्लातक+पिप्पली
+पिप्पालीमूल
-हरीतकी योग
-कुष्टादी तैल

35.वात व्याधी -दशमल ू ादी घतृ


-चित्रकदि घत ृ
-बलादी घत

12 Prajwal Gurav
SHORT NOTES ON CHARAKA SAMHITA 19-20

-दशमूलादी मज्जास्नेह
-पंचमूल तैल
-रास्ना तैल
-निर्गुंडी तैल
-बला तैल
-अमत
ृ ाद्य तैल
36.वात रक्त -बला घत

-दाक्ष घत

-बला तैल,सक
ु ु मारक,पिंड तैल
-अमत
ृ ाद्य तैल
-हरीतकी चूर्ण with गुड
-गडु ू ची स्वरस
-महामन्जीष्टादी कष I य
-वातरक्तनातक रस
-किशोर गुग्गुलू
-खादिरारीष्ट, मान्जीष्टरीष्ट
37.योणी व्यापद प्रदर चिकित्स:
-निम्ब+गडु ू ची कल्क with मद्य
-त्रिफल+मधुक+लोध्र+कोक्षी+मधु
-अम्लकी चूर्ण with मधु
-लोध्र कल्क with न्यग्रोध क्वाथ
-कासिसादी योग
-पश्ु यानगु चर्ण

13 Prajwal Gurav
SHORT NOTES ON CHARAKA SAMHITA 19-20

(1) (2) (3) (4) (5) (6)


ज्वर रक्तपित्त गुल्म प्रमेह कुष्ट राजयक्ष्म
संप्राप्ती
पित्त वर्धक नि. वात प्रोकोपक नि.से नि सेवन
सेवन. आहार विहार
VPK due to intake of
tridosaja
पित्त प्रकोप. वात प्रकोप
दष
ू ण of धातू prakopaka
स्थानसंभय in ahara and विहार
प्रकुपित पित्त के महास्त्रोत में
अपने हि गण बस्ती
ु ो प्रवेश(आमाशय vitiates रस रक्त
द्वारा. पक्वाशय) leads to मास and अम्बु
increase प्रसत

रक्त दष्ु टी. उदर के किसी enters आणतो
अवित्त मत्र
ु ता
एक भाग में skin causes
दष्ु ट पित्त से दषि
ु त व्याप्त होकर rashes and
प्रमेह
रक्त का स्त्राव. पिन्डीत होणा
discoloration of
skin

गुल्म kustha
उर्द्वामार्ग
उभयमार्ग
अधोमार्ग

14 Prajwal Gurav
SHORT NOTES ON CHARAKA SAMHITA 19-20

rajayakshma samprapti
निदान
निदान सेवन
संधारण + विषमाशन क्षय + साहस
कफ प्रधान दोष प्रकोप शुक्र क्षय
स्रोतोडवराध वातप्रधान दोष
पोशनाभाव वात प्रकोप
अनल
ु ोम क्रम से पोषणभाव प्रतिलोम
धातु क्षय क्रम से धातु क्षय
सर्वधातु क्षय
शोष
उपसर्ग
राजक्ष्म

15 Prajwal Gurav
SHORT NOTES ON CHARAKA SAMHITA 19-20

16 Prajwal Gurav

You might also like