‫درواﻗﻊ اﯾﻦ درس ﻧﺎﻣﻪ ﻓﺼﻞ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﯾﮑﯽ از ﮐﺘﺎب ﻫﺎﯾﻢ در اﻧﺘﺸﺎرات اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﺎزان اﺳﺖ ﮐـﻪ ﺑـﺮاي

آﺷـﻨﺎﯾﯽ ﺑـﺎ‬
‫ﻫﺎي اﺻﻠﯽ آراﯾﻪ ﻫﺎي ادﺑﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻧﮑﺘﻪ ﻫﺎي رﯾﺰﺗـﺮ و روش ﻫـﺎي ﺣـﻞ ﺗـﺴﺖ‬ ‫ﻣﻔﻬﻮم ﻫﺎ و ﻧﮑﺘﻪ‬
‫در ﮐﺘﺎب ﻫﻤﺎﯾﺶ زﺑﺎن و ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ) ﻓﺻل اول( آﺷﻨﺎ ﺧﻮاﻫﯿﺪﺷـﺪ ﮐـﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌـ ﻪ ي آن ﺟـﺰو ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪ ي‬
‫ﺷـﻬﺮﯾﻮرﻣﺎه‬ ‫ﺷﻤﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺮوز ﺑﺎﺷﯿﺪ!‬

‫آراﯾﻪﻫﺎي ادﺑﯽ‬
‫ادﺑﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐﻫﺎﯾﯽ آواﯾﯽ ﯾﺎ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﮔﻔﺘﻪﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ رﻋﺎﯾﺖ آنﻫﺎ در ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳـﯽ‬ ‫ﺗﻌﺮﯾﻒ آراﯾﻪﻫﺎي‬
‫ﺑﺮ زﯾﺒﺎﯾﯽ و ﺟﻨﺒﻪي ﻫﻨﺮي اﺛﺮ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪ 1.‬ﺑﺮاي درك ﺑﻬﺘﺮ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺑﺎﻻ ﺑﻪ دو ﻧﻤﻮﻧﻪي زﯾﺮ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪي ﻧﺨﺴﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﻮﻟﻮي«‬ ‫وان ﺳﺎﻗﯽ ﻫﺮ ﻫﺴﺘﯽ ﺑﺎ ﺳﺎﻏﺮ ﺷﺎﻫﺎﻧﻪ«‬ ‫»ﻫﺮﮔﻮﺷﻪ ﯾﮑﯽ ﻣﺴﺘﯽ دﺳﺘﯽ زده ﺑﺮ دﺳﺘﯽ‬
‫در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﺗﻨﺎﺳﺐ آواﯾﯽ )ﻟﻔﻈﯽ( ﻣﯿﺎن ﺳﻪ واژهي »ﻣﺴﺘﯽ« ‪» ،‬دﺳﺘﯽ« و »ﻫﺴﺘﯽ« ﻃﻨﯿﻦ ﻣﻮﺳﯿﻘﺎﯾﯽ زﯾﺒﺎﯾﯽ را ﭘﺪﯾﺪ‬
‫آوردهاﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺗﻨﺎﺳﺐ آواﯾﯽ ﻣﯿﺎن »ﺳﺎﻏﺮ« و »ﺳﺎﻗﯽ« ﻧﯿﺰ در ﻣﺼﺮاع دوم ﮔﻮشﻧﻮاز اﺳﺖ؛ اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾـﻦﻫـﺎ‬
‫ﭘﺎرﭼﮕﯽ آواﯾﯽ آن اﻓﺰودهاﺳﺖ‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ﺗﮑﺮار ﻣﺪاوم واج ‪/‬س‪ /‬در ﻃﻮل اﯾﻦ ﺑﯿﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ دروﻧﯽ و ﯾﮏ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪي دوم‪:‬‬
‫ﻋﺠﺐ اﺳﺖ اﮔﺮ ﻧﮕﺮدد ﮐﻪ ﺑﮕﺮدد آﺳﯿﺎﺑﯽ«‬ ‫دل ﻫﻤﭽﻮ ﺳﻨﮕﺖ اي دوﺳﺖ ﺑﻪ آبِ ﭼﺸﻢ ﺳﻌﺪي‬
‫» ِ‬
‫»ﺳﻌﺪي«‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪ ‬ـ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮاردي ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺟﺰء آراﯾﻪﻫﺎي ادﺑﯽ )ﺻﻨﺎﯾﻊ ادﺑﯽ( ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺮوزه ﺟﻨﺒﻪي ﻫﻨﺮي ﺧﻮد را از دﺳﺖ دادهاﻧﺪ و‬
‫در ادﺑﯿﺎت اﻣﺮوز اﯾﺮان )ﺣﺘّﯽ در ﻧﻮع ﮐﻼﺳﯿﮏ آن ﻫﻢ( ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﻤﯽروﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﯾﺎ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﻄﺤﯽ و ﺗﺼﻨّﻌﯽ و ﯾـﺎ ﺳـﺎدهاﻧﮕﺎراﻧـﻪ و ﻋـﺎري از‬
‫ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي زﯾﺒﺎﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﻨﻌﺖ »اﻟﺘﺰام« ﯾﺎ ﺑﯿﺖﻫﺎي »ﻣ‪‬ﻠَﻤ‪‬ﻊ«‪.‬‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ آراﯾﻪﻫﺎي ادﺑﯽ‬ ‫‪2‬‬

‫ﺗﺸﺒﯿﻪ دل ﺑﻪ ﺳﻨﮓ ﮐﻪ ﮐﻨﺎﯾـﻪ از ﺑـﯽرﺣﻤـﯽ اﺳـﺖ ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ در ادﺑﯿـﺎت ﻓﺎرﺳـﯽ ﺑﻠﮑـﻪ در ﮔﻔﺘﺎرﻫـﺎي ﻋـﺎدي‬
‫ﻓﺎرﺳﯽزﺑﺎﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﮐﺎرﺑﺮد دارد و ﻧﻤﯽﺗﻮان ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ را ﻧﺸﺎﻧﻪي ﻧﻮآوري و آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻫﻨﺮي ﺷـﺎﻋﺮ داﻧـﺴﺖ؛ اﻣ‪‬ـﺎ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ از ﺑﺴﯿﺎريِ آب ﭼﺸﻤﺶ )اﺷﮏ ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ( ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآورد و آن را ﺑﻪ ﺣـﺪ‪‬ي ﺗﻮﺻـﯿﻒ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺳﻨﮓ آﺳﯿﺎﺑﯽ را ﺑﺎ آن ﺑﻪ ﮔﺮدش درآور‪‬د‪ ،‬ﺗﺸﺒﯿﻪ دل ﻣﻌﺸﻮق ﺑﻪ ﺳﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﺣﺘّﯽ ﺑـﺎ وﺟـﻮد اﯾـﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ« ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺒﺎ و دﻟﻨﺸﯿﻨﯽ ﻣﯿﺎن »ﺳﻨﮓ« ‪» ،‬آب« و »آﺳﯿﺎب«‬
‫ِ‬ ‫ﻫﻤﻪ اﺷﮏ ﻧﻤﯽﭼﺮﺧﺪ و ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻨﺎﺳﺐ »‬
‫ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪي ﻧﺒﻮغ و ﺗﻮان ﺑﺎﻻي آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻫﻨﺮي ﺷﺎﻋﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺎﻧﯽ ﻟﻔﻈﯽ ﻣﯿﺎن »ﻧﮕﺮدد« و »ﺑﮕﺮدد« ﮐﻪ ﻫﺮﯾﮏ در ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﻧﺪ )‬
‫ﻧﮕﺮدد‪ :‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﮑﻨﺪ و ﻧﺮم ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺑﮕﺮدد‪ :‬ﺑﭽﺮﺧﺪ( ﺑﺮ ﺗﻨﺎﺳﺒﺎت ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ و آواﯾﯽ اﯾﻦ ﺑﯿﺖ اﻓﺰودهاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ آن دﺳﺘﻪ از آراﯾﻪﻫﺎي ادﺑﯽ ﮐﻪ از ﺗﻨﺎﺳﺐﻫﺎي آواﯾﯽ )ﻟﻔﻈﯽ( ﻣﯿﺎن واژهﻫﺎ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﻨـﺪ‪ ،‬آراﯾـﻪﻫـﺎي ادﺑـﯽ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ واژهﻫﺎ ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬آراﯾﻪﻫﺎي‬
‫ِ‬ ‫ﻟﻔﻈﯽ )ﺻﻨﺎﯾﻊ ﺑﺪﯾﻌﯽ ﻟﻔﻈﯽ( و ﺑﻪ دﺳﺘﻪي دوم ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪي ﺗﻨﺎﺳﺐﻫﺎي‬
‫ادﺑﯽ ﻣﻌﻨﻮي )ﺻﻨﺎﯾﻊ ﺑﺪﯾﻌﯽ ﻣﻌﻨﻮي( ﮔﻔﺘﻪﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮم و دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي آراﯾﻪﻫﺎي ادﺑﯽ در ﺷﮑﻞ ﮐﻠّﯽ آن آﺷﻨﺎ ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻫﺮ ﯾـﮏ از آنﻫـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪:‬‬

‫آراﯾﻪﻫﺎي ادﺑﯽ ﻟﻔﻈﯽ‬

‫ﺣﺮوف(‪ :‬ﺑﻪ ﺗﮑﺮار ﯾﮏ واج )ﺻـﺎﻣﺖ ﯾـﺎ ﻣـﺼﻮ‪‬ت( در ﯾـﮏ ﺑﯿـﺖ ﯾـﺎ ﻋﺒـﺎرت‬ ‫‪ 1‬ـ واجآراﯾﯽ )ﻧﻐﻤﻪي‬
‫ﮔﻔﺘﻪﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻃﻨﯿﻦ آن در ﮔﻮش ﺑﺮﺟﺎي ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ آواﯾـﯽ در آن ﺑﺨـﺶ از ﮐـﻼم‬
‫ﺷﻮد؛ ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ از ﺣﺎﻓﻆ‪:‬‬
‫»رﺷﺘﻪي ﺗﺴﺒﯿﺢ اﮔﺮ ﺑﮕﺴﺴﺖ ﻣﻌﺬورم ﺑﺪار ‪ /‬دﺳﺘﻢ اﻧﺪر ﺳﺎﻋﺪ ﺳﺎﻗﯽِ ﺳﯿﻤﯿﻦ ﺳﺎق ﺑﻮد«‬
‫ﺻﺎﻣﺖ ‪ /‬س‪ /‬ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ وﯾﮋه در ﻣﺼﺮاع دوم ﺗﮑﺮار ﺷﺪهاﺳﺖ و در ﮔﻮش ﻃﻨﯿﻦاﻧﺪاز اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪاي دﯾﮕﺮ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﺼﺮاع از ﺣﺎﻓﻆ‪» :‬ﺑﯿﺎر ﺑﺎده ﮐﻪ ﺑﻨﯿﺎد ﻋﻤﺮ ﺑﺮ ﺑﺎد اﺳﺖ« ﺗﮑﺮار ﺻﺎﻣﺖِ ‪ /‬ب‪ /‬و‬
‫ﻣﺼﻮ‪‬ت ‪ /‬ا‪ /‬ﺑﺎﻋﺚ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ در ﮐﻼم ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻻ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﺷﻌﺮ دﻗّﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﻦ از ﮔﻔﺘﻦ ﻣﯽﻣﺎﻧﻢ‪ /‬اﻣ‪‬ﺎ زﺑﺎن ﮔﻨﺠﺸﮑﺎن‪ /‬زﺑﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ﺟﺎري ﺟﺸﻦ ﻃﺒﯿﻌﺖ اﺳﺖ« »ﻓﺮوغ«‬
‫ﺗﮑﺮار ﺻﺎﻣﺖ ‪ /‬ج‪ /‬در ﻣﺼﺮاع آﺧﺮِ اﯾﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﺷﻌﺮ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ دروﻧﯽ آن ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻠﮑـﻪ‬
‫ﺗﺪاﻋﯽﮐﻨﻨﺪهي ﻫﻤﻬﻤﻪي ﺻﺪاي ﮔﻨﺠﺸﮑﺎن )ﺟﯿﮏﺟﯿﮏ( ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺸﺎﻧﯽ اﺳﺖ از ﻧﺒﻮغِ ﻫﻨﺮي آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهي آن‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫دﮐﺘﺮ ﻫﺎﻣﻮن ﺳﺒﻄﯽ‬

‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪاي دﯾﮕﺮ ﺗﮑﺮار ﺻﺎﻣﺖﻫﺎي ‪ /‬خ‪ /‬و ‪ /‬ز‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ از ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي داﻣﻐﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺪاﻋﯽ ﮐﻨﻨﺪهي ﺻـﺪاي‬
‫رﯾﺰش و ﺧﺮد ﺷﺪن ﺑﺮگﻫﺎ در ﻓﺼﻞ ﺧﺰان اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺎد ﺧﻨﮏ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮارزم وزان اﺳﺖ«‬ ‫»ﺧﯿﺰﯾﺪ و ﺧﺰ آرﯾﺪ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺰان اﺳﺖ‬

‫! ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﮐﺪام ﯾﮏ از ﮔﺰﯾﻨﻪﻫﺎ‪ ،‬آراﯾﺶ واﺟﻬﺎ اﺣﺴﺎس ﻧﻤﯽﺷﻮد؟‬

‫‪ (2‬ﺧﻠﻖ ﭼﻮ ﻣﺮﻏﺎﺑﯿﺎن‪ ،‬زاده ز درﯾﺎي ﺟﺎن‬ ‫‪ (1‬از ﭘﺎي ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻫﻤﻪ ﺳﻤﻊ و ﺑﺼﺮ ﺷﺪم‬
‫‪ (4‬دﯾﺪ ﻣﺠﻨﻮن را ﯾﮑﯽ ﺻﺤﺮاﻧﻮرد‬ ‫‪ (3‬دردي ﻧﻪ دواﭘﺬﯾﺮ دارد‬
‫? ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﺗﮑﺮار ﺻﺎﻣﺖ ‪ /‬س‪) /‬ص( در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺗﮑﺮار ﻣﺼﻮ‪‬ت ‪ /‬ا‪ /‬در ﮔﺰﯾﻨﻪي دوم و ﺗﮑﺮار ﺻﺎﻣﺖ ‪/‬‬
‫د‪ /‬در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺳﻮم‪ ،‬ﻣﻮﺳﯿﻘﯽِ آواﯾﯽِ زﯾﺒﺎﯾﯽ را ﭘﺪﯾﺪ آوردهاﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨـﯿﻦ ﺣـﺎﻟﺘﯽ در ﮔﺰﯾﻨـﻪي ﭼﻬـﺎرم اﺣـﺴﺎس‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫)ﺗﺴﺠﯿﻊ(‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه واژهﻫﺎي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽدو ﻗﺮﯾﻨﻪي ﮐﻼم در واج آﺧﺮ ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آراﯾﻪي ﺳﺠﻊ ﭘﺪﯾﺪ‬ ‫‪ 2‬ـ ﺳﺠﻊ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ و آن دو ﺟﻤﻠﻪ ﻣ‪‬ﺴ‪‬ﺠ‪‬ﻊ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .1‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻫﺮ ﻗﺮﯾﻨﻪ از ﯾﮏ ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﺷﻮد اﻣ‪‬ﺎ ﮔﺎﻫﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫ﯾﮏ ﻗﺮﯾﻨﻪ از دو ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪي ﮐﻮﺗﺎه ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در اﻏﻠﺐ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻧﺜﺮ ﻣﺴﺠ‪‬ﻊ‪ ،‬واژهﻫﺎي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ دو ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬در ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﺣﺮف ﻣـﺸﺘﺮكاﻧـﺪ و در‬
‫واﻗﻊ ﻫﻢﻗﺎﻓﯿﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫»ﻣﻨﺎﺟﺎتﻧﺎﻣﻪ«‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪي اول‪» :‬اي ﻋﺰﯾﺰ! در رﻋﺎﯾﺖ دﻟﻬﺎ ﮐﻮش و ﻋﯿﺐ ﮐﺴﺎن ﻣﯽﭘﻮش‪«.‬‬
‫ﻗﺮﯾﻨﻪي دوم‬ ‫ﻗﺮﯾﻨﻪي او‪‬ل‬
‫ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ اﯾﻦ دو‬
‫ِ‬ ‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ در اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﻣﯽﺗﻮان دو ﻗﺮﯾﻨﻪي ﯾﮏ ﺟﻤﻠﻪاي در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ واژهﻫﺎي‬
‫ﻗﺮﯾﻨﻪ در ﻣﺼﻮ‪‬ت ‪ /‬و‪ /‬و ﺻﺎﻣﺖ ‪ /‬ش‪ /‬ﻣﺸﺘﺮك ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫»ﮔﻠﺴﺘﺎن«‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪي دوم‪» :‬ﻫﺮ ﻧﻔﺴﯽ ﮐﻪ ﻓﺮوﻣﯽرود‪ ،‬ﻣﻤﺪ‪ ‬ﺣﯿﺎت اﺳﺖ و ﭼﻮن ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﻣﻔﺮّح ذات«‬
‫ﻗﺮﯾﻨﻪي دوم )دو ﺟﻤﻠﻪ(‬ ‫ﻗﺮﯾﻨﻪي اول )دو ﺟﻤﻠﻪ(‬
‫»ﻣﻨﺎﺟﺎتﻧﺎﻣﻪ«‬ ‫دل ﻣﺎ را ﻫﻮاي ﺧﻮد ده«‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪي ﺳﻮم‪» :‬ﺟﺎن ﻣﺎ را ﺻﻔﺎي ﺧﻮد ده و ِ‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪ ‬ـ اﻧﻮاع دﯾﮕﺮي از ﺳﺠﻊ ﻧﯿﺰ ﻣﻄﺮح ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ آراﯾﻪي ﺳﺠﻊ در ﺷﻌﺮ ﻧﯿﺰ ﮔﺎﻫﯽ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ آﻣﻮﺧﺘﻦ ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﯾـﻦ ﻣـﻮارد‪،‬‬
‫ﺑﺮاي داوﻃﻠﺒﺎن رﺷﺘﻪﻫﺎي رﯾﺎﺿﯽ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﯽ و ﻫﻨﺮ ﻟﺰوﻣﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ آراﯾﻪﻫﺎي ادﺑﯽ‬ ‫‪4‬‬

‫اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ دو ﻗﺮﯾﻨﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻫﺮ ﻗﺮﯾﻨﻪ از ﯾﮏ ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪهاﺳـﺖ‪) .‬ﺷـﺮط اول ﺑﺮﻗـﺮار‬
‫اﺳﺖ‪ (.‬واژهﻫﺎي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ دو ﺟﻤﻠﻪ )»ﺧﻮد« و »ده«( ﯾﮑﺴﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺗﮑﺮار واژهﻫﺎي ﯾﮑﺴﺎن در ﭘﺎﯾﺎن دو ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪ‬
‫آورﻧﺪهي آراﯾﻪي ﺳﺠﻊ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﺑﺎﻻ در ﺻﻮرﺗﯽ ﻣـﺴﺠ‪‬ﻊ ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر ﻣـﯽآﯾـﺪ ﮐـﻪ آﺧـﺮﯾﻦ واژهﻫـﺎي‬
‫ﻏﯿﺮﯾﮑﺴﺎن دو ﺟﻤﻠﻪ در واج آﺧﺮ ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺮط ﻧﯿﺰ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪ :‬ﺻﻔﺎ ـ ﻫﻮا‬
‫ردﯾـﻒ ﺳـﺠﻊ‬
‫ِ‬ ‫ﭘﺲ در ﻋﺒﺎرت ﺑﺎﻻ »ﺻﻔﺎ« و »ﻫﻮا«‪ ،‬واژهﻫﺎي ﺳﺠﻊ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣـﯽآﯾﻨـﺪ و »ﺧـﻮد« و »ده« در ﺣﮑـﻢ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫' ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ردﯾﻒ ﺳﺠﻊ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﭘﺎﯾﺎن ﯾﮑﯽ از دو ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻗﺮﯾﻨﻪي ﺟﻤﻠﻪي دﯾﮕﺮ ﺣﺬف ﺷﻮد؛ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫»ﮐﻪ ﯾﺎر ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﻮد و ارادت ﺻﺎدق« »ﮔﻠﺴﺘﺎن«‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬واژهي »ﺑﻮد« از ﭘﺎﯾﺎن ﺟﻤﻠﻪي دوم ﺣﺬف ﺷﺪهاﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ واژهي »ﺻﺎدق« را ﺑـﺎ‬
‫واژهي »ﻣﻮاﻓﻖ« ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎً ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﺳﺠﻊ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫ردﯾﻒ ﺳﺠﻊ در آنﺟﺎ ﻧﯿﺰ دﯾﺪهﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ِ‬ ‫اﮔﺮ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪي دو‪‬م دﻗّﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺣﺬف‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪاي دﯾﮕﺮ از ﺣﺬف ردﯾﻒ ﺳﺠﻊ‪» :‬ﺗﻮ ﻧﯿﺰ اﮔﺮ ﺗﻮاﻧﯽ ﺳﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﮔﯿﺮ و راه ﻣﺠﺎﻧﺒﺖ در ﭘﯿﺶ« »ﮔﻠﺴﺘﺎن«‬
‫! ﺗﺴﺖ‪ :‬ﮐﺪام ﮔﺰﯾﻨﻪ را ﻣﯽﺗﻮان ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﻣﺴﺠ‪‬ﻊ ﺑﻪﺷﻤﺎر آورد؟‬
‫‪ (1‬در ﻫﺮ ﻧﻔﺴﯽ دو ﻧﻌﻤﺖ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و ﺑﺮ ﻫﺮ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺷﮑﺮي واﺟﺐ‬
‫‪ (2‬ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺸﯿﺮ و ﻧﺬﯾﺮ ﺑﻪ ﺑﺮِ ﺗﻮ آﻣﺪ‬
‫‪ (3‬ﺑﻮي ﮔﻠﻢ ﭼﻨﺎن ﻣﺴﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ داﻣﻨﻢ از دﺳﺖ ﺑﺮﻓﺖ‬
‫‪ (4‬ﻣﺎ را آن ده ﮐﻪ آن ﺑﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻓﻌـﻞ‬ ‫? ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ از دو ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪهاﺳﺖ )ﺷﺮط اول ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ(‪ .‬از ﭘﺎﯾﺎن ﺟﻤﻠﻪي دوم‬
‫»اﺳﺖ« ﺑﻪ ﻗﺮﯾﻨﻪي ﺟﻤﻠﻪي اول ﺣﺬف ﺷﺪه‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ دو واژهي »ﻣﻮﺟﻮد« و »واﺟﺐ« را ﺑﺎ ﻫـﻢ ﻣﻘﺎﯾـﺴﻪ ﮐﻨـﯿﻢ و‬
‫آﺷﮑﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ دو واژه در واج ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﻣﺸﺘﺮك ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ )ﺷﺮط دوم ﺑﺮﻗﺮار ﻧﯿﺴﺖ(؛ ﭘﺲ ﮔﺰﯾﻨـﻪي ﻧﺨـﺴﺖ را‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮐﻼﻣﯽ ﻣﺴﺠ‪‬ﻊ ﺑﻪﺷﻤﺎر آورد‪ .‬در ﮔﺰﯾﻨﻪي دوم‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ دو واژهي »ﺑﺸﯿﺮ« و »ﻧﺬﯾﺮ« در واج ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ )و ﺑﯿﺸﺘﺮ‬
‫از آن( ﻣﺸﺘﺮكاﻧﺪ )ﺷﺮط دوم ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ( اﻣ‪‬ﺎ اﯾﻦ دو واژه در ﭘﺎﯾﺎن دو ﻗﺮﯾﻨﻪ ﻧﯿﺎﻣﺪهاﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮐﻞّ ﮔﺰﯾﻨـﻪي دوم‬
‫از ﯾﮏ ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪهاﺳﺖ )ﺷﺮط اول ﺑﺮﻗﺮار ﻧﯿﺴﺖ(؛ ﭘﺲ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﻧﯿﺰ ﻣﺴﺠ‪‬ﻊ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬ﮔﺰﯾﻨـﻪي‬
‫ﺳﻮم داراي دو ﻗﺮﯾﻨﻪي ﯾﮏ ﺟﻤﻠﻪاي اﺳﺖ اﻣ‪‬ﺎ آﺧﺮﯾﻦ واژهﻫـﺎي اﯾـﻦ دو ﺟﻤﻠـﻪ )ﮐـﺮد ـ ﺑﺮﻓـﺖ( در واج ﭘﺎﯾـﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﺸﺘﺮك ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ )اﮔﺮ اﯾﻦ ﮔﺰﯾﻨﻪ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮدهاﯾﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً دﻗّﺖ ﻧﺪاﺷﺘﯿﺪ ﮐﻪ »ﻣﺴﺖ« و »دﺳﺖ« واژهﻫﺎي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ اﯾﻦ‬
‫دو ﻗﺮﯾﻨﻪ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ (.‬ﮔﺰﯾﻨﻪي ﭼﻬﺎرم از دو ﻗﺮﯾﻨﻪي ﯾﮏ ﺟﻤﻠﻪاي ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪهاﺳﺖ و واژهﻫﺎي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ اﯾﻦ دو ﺟﻤﻠـﻪ‬
‫در واج آﺧﺮ ﻣﺸﺘﺮكاﻧﺪ‪ :‬ﻣﺎ را آن ده ﮐﻪ آن ﺑﻪ ¬ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﺰﯾﻨﻪي ﭼﻬﺎرم را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫‪5‬‬ ‫دﮐﺘﺮ ﻫﺎﻣﻮن ﺳﺒﻄﯽ‬

‫ﺗﺮﺻﯿﻊ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه اﺟﺰاي دو ﺑﺨﺶ از ﯾﮏ ﺑﯿﺖ ﯾـﺎ ﻋﺒـﺎرت‪ ،1‬ﻧﻈﯿـﺮ ﺑـﻪ ﻧﻈﯿـﺮ‪ ،‬ﻫـﻢوزن و در ﺣـﺮف آﺧـﺮ‬ ‫‪3‬ـ‬
‫ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آراﯾﻪي ﺗﺮﺻﯿﻊ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ‪2‬؛ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫وي ﻣﻘﺮّر ﺑﻪ ﺗﻮ رﺳﻮم ﮐﻤﺎل«‬ ‫»اي ﻣﻨُﻮ‪‬ر ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﺠﻮم ﺟﻼل‬
‫)اي ـ وي‪ ،‬ﻣﻨﻮ‪‬ر ـ ﻣﻘﺮّر‪ ،‬ﺑﻪﺗﻮ ـ ﺑﻪﺗﻮ‪ ،‬ﻧﺠﻮم ـ رﺳﻮم‪ ،‬ﺟﻼل ـ ﮐﻤﺎل‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦزوجﻫﺎ ﺑﺎﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻫﻢوزن و ﻫﻢﻗﺎﻓﯿﻪ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪(.‬‬
‫»ﺑﺮ ﻇﺎﻫﺮش ﻋﯿﺐ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻢ و در ﺑﺎﻃﻨﺶ ﻏﯿﺐ ﻧﻤﯽداﻧﻢ«‬
‫)ﺑﺮ ـ در‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮش ـ ﺑﺎﻃﻨﺶ‪ ،‬ﻋﯿﺐ ـ ﻏﯿﺐ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻢ ـ ﻧﻤﯽداﻧﻢ(‬
‫زﻓﯿﻀﺶ ﺧﺎك آدم ﮔﺸﺖ ﮔﻠﺸﻦ«‬ ‫»زﻓﻀﻠﺶ ﻫﺮ دو ﻋﺎﻟﻢ ﮔﺸﺖ روﺷﻦ‬
‫)زﻓﻀﻠﺶ ـ زﻓﯿﻀﺶ‪ ،‬ﻫﺮ دو ﻋﺎﻟﻢ ـ ﺧﺎك آدم‪ ،‬ﮔﺸﺖ ـ ﮔﺸﺖ‪ ،‬روﺷﻦ ـ ﮔﻠﺸﻦ(‬
‫! ﺗﺴﺖ‪ :‬ﻫﻤﻪي ﮔﺰﯾﻨﻪﻫﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻧﺜﺮ ﻣ‪‬ﺮﺻ‪‬ﻊ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺟﺰ ﮔﺰﯾﻨﻪي ‪. ......‬‬
‫‪ (1‬اي ﮐﺮﯾﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﺸﻨﺪهي ﻋﻄﺎﯾﯽ و اي ﺣﮑﯿﻤﯽ ﮐﻪ ﭘﻮﺷﻨﺪهي ﺧﻄﺎﯾﯽ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺑﺪان ﺧﺪاي ﮐﻪ اﯾﻦ اﻓﻼك را ﺑﺮﭘﺎي داﺷﺖ و اﯾﻦ اﻣﻼك را ﺑﺮﺟﺎي ‪. ...‬‬
‫راك ﺧﻠﻖ ﺟﺪاﯾﯽ و اي اَﺣﺪي ﮐﻪ در ذات و ﺻﻔﺎت ﺑﯽﻫﻤﺘﺎﯾﯽ‪.‬‬
‫‪ (3‬اي ﺻﻤﺪي ﮐﻪ از اد ِ‬
‫‪ (4‬ﺑﺎران رﺣﻤﺖ ﺑﯽﺣﺴﺎﺑﺶ ﻫﻤﻪ را رﺳﯿﺪه و ﺧﻮان ﻧﻌﻤﺖ ﺑﯽدرﯾﻐﺶ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﮐﺸﯿﺪه‪.‬‬
‫ﺣﺮوف »و‪ («‬ﮐﻪ اﺟﺰاي اﯾﻦ دو ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﻧﻈﯿﺮ‬
‫ِ‬ ‫? ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ اﺳﺖ )دو ﺳﻮيِ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﯿﺮ ﻫﻢ وزن و در ﺣﺮف آﺧﺮ ﻣﺸﺘﺮكاﻧﺪ‪ :‬اي ـ اي‪ ،‬ﮐﺮﯾﻤﯽ ـ ﺣﮑﯿﻤﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ـ ﮐﻪ‪ ،‬ﭘﻮﺷﻨﺪهي ــ ﺑﺨـﺸﻨﺪهي‪ ،‬ﻋﻄـﺎﯾﯽ ـ‬
‫ﺧﻄﺎﯾﯽ‬
‫در ﮔﺰﯾﻨﻪي دوم‪ ،‬دو ﺑﺨﺶ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪» :‬اﯾﻦ اﻓﻼك را ﺑﺮﭘﺎي داﺷﺖ« و »اﯾﻦ اﻣﻼك را ﺑﺮﺟﺎي«‪ :‬اﯾـﻦ ـ‬
‫ﻓﻌﻞ »داﺷﺖ« ﺑﻪ ﻗﺮﯾﻨﻪي ﺟﻤﻠﻪي ﻧﺨﺴﺖ از ﭘﺎﯾﺎن ﺟﻤﻠﻪي دوم ﺣﺬف ﺷﺪه‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬اﻓﻼك ـ اﻣﻼك‪ ،‬ﺑﺮﺟﺎي ـ ﺑﺮﭘﺎي‪ِ ،‬‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﺣﺬف ﻫﻢﭼﻨﺎن ﮐﻪ در ﺳﺠﻊ ﻣﺸﮑﻠﯽ اﯾﺠﺎد ﻧﻤﯽﮐﺮد در ﺗﺮﺻﯿﻊ ﻧﯿﺰ ﻗﺎﺑﻞﻗﺒﻮل اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺳﻮم ﮔﺮﭼﻪ »اي ﺻﻤﺪي ﮐﻪ« و »اي اﺣﺪي ﮐﻪ« داراي ﺷﺮطﻫﺎي ﺗﺮﺻﯿﻊ ﻫﺴﺘﻨﺪ اﻣ‪‬ﺎ واژهﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ‬
‫ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﺑﺨﺶ آﻣﺪهاﻧﺪ داراي اﯾﻦ ﺗﻨﺎﻇﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ M‬ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ‪ :‬ﺗﺮﺻﯿﻊ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن دو ﺑﺨﺶ ﻣﻮردﻧﻈﺮ‪ ،‬ﻫﯿﭻ واژه ﯾﺎ ﺟﻤﻠﻪي اﺿﺎﻓﻪاي ﻧﯿﺎﻣﺪهﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺨﺶ ﺗﺮﺻﯿﻊ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ در ﭘﯽ ﻫﻢ ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ دو‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪ ‬ـ ﺑﺮﺧﻼف ﺳﺠﻊ در ﺗﺮﺻﯿﻊ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دو ﺑﺨﺶ ﻣﻮردﻧﻈﺮ ﺣﺘﻤﺎً از ﯾﮏ ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪهﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺮ ﺑﺨﺶ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻗـﺴﻤﺘﯽ از‬
‫ﯾﮏ ﺟﻤﻠﻪ ﯾﺎ ﺧﻮد ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ ‬ـ در ادﺑﯿﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻨﮑﻮر از آراﯾﻪي ﺗﺮﺻﯿﻊ ﺳﺆاﻟﯽ ﻃﺮح ﻧﻤﯽﺷﻮد‪..‬‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ آراﯾﻪﻫﺎي ادﺑﯽ‬ ‫‪6‬‬

‫در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﭼﻬﺎرم »ﺑﺎران رﺣﻤﺖ ﺑﯽﺣﺴﺎﺑﺶ ﻫﻤﻪ را رﺳﯿﺪه« ﺑﺨﺶ اول و اداﻣﻪي ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﺑﺨﺶ دومِ ﺗﺮﺻـﯿﻊ را‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﯾﻦ دو ﺑﺨﺶ ﺑﻪ اﺟﺰاﯾﯽ ﻗﺎﺑﻞِﺗﻘﺴﯿﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻈﯿﺮﺑﻪﻧﻈﯿﺮ‪ ،‬ﻫﻢ وزن و در ﺣﺮف آﺧﺮ ﻣﺸﺘﺮكاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺎران ـ و ﺧﻮان‪ ،‬رﺣﻤﺖ ـ ﻧﻌﻤﺖ‪ ،‬ﺑﯽﺣﺴﺎﺑﺶ ـ ﺑﯽدرﯾﻐﺶ‪ ،‬ﻫﻤﻪ را ـ ﻫﻤﻪﺟﺎ‪ ،‬رﺳﯿﺪه ـ ﮐﺸﯿﺪه‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺳﻮم را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ 4‬ـ ﺟﻨﺎس‪ :‬آراﯾﻪي ﺟﻨﺎس را ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ دو ﻧﻮع اﺻﻠﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪ (1 :‬ﺟﻨﺎس ﺗﺎم ‪ (2‬ﺟﻨﺎسﻫﺎي ﻏﯿﺮﺗﺎم )ﻧﺎﻗﺺ(‬

‫ﺗﺎم‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه واژهاي دو ﺑـﺎر در ﯾﮏ ﺑﯿﺖ ﯾﺎ ﻋﺒﺎرت ﺑﻪ ﮐﺎر رود و ﻫـﺮ ﺑـﺎر ﻣﻌﻨـﺎﯾﯽ ﻣﺘﻔـﺎوت از آن‬ ‫ﺟﻨﺎس‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﻮد‪ ،‬آراﯾﻪي ﺟﻨﺎسﺗﺎم ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ؛ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫در ﻣﺼﺮاع ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﺟﺎري‬
‫»ﺧﺮاﻣﺎن ﺑﺸﺪ ﺳﻮي آب روان ‪ /‬ﭼﻨﺎن ﭼﻮن ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎزﯾﺎﺑﺪ روان« روان‪:‬‬
‫در ﻣﺼﺮاع دوم‪ :‬ﺟﺎن و روح‬
‫در ﺟﻤﻠﻪي ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ‬
‫»ﺑﺮادر ﮐﻪ درﺑﻨﺪ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﺮادر و ﻧﻪ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ‪ «.‬ﺧﻮﯾﺶ‪:‬‬
‫در ﺟﻤﻠﻪي دوم‪ :‬ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺎﻣﯿﻞ‬
‫در ﻣﺼﺮاع ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﮔﻮرﺧﺮ‬
‫»ﺑﻬﺮام ﮐﻪ ﮔﻮر ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﯽ ﻫﻤﻪ ﻋﻤﺮ ‪ /‬دﯾﺪي ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ‪ ،‬ﮔﻮر ﺑﻬﺮام ﮔﺮﻓﺖ‪ «1‬ﮔﻮر‪:‬‬
‫در ﻣﺼﺮاع دوم‪ :‬ﻗﺒﺮ‬
‫!ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﻫﻤﻪي ﮔﺰﯾﻨﻪﻫﺎ آراﯾﻪي »ﺟﻨﺎس ﺗﺎم« ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪهاﺳﺖ ﻣﮕﺮ در ﮔﺰﯾﻨﻪي ‪. .....‬‬
‫‪ (2‬ﻋﺸﻖ ﺷﻮري در ﻧﻬﺎد ﻣﺎ ﻧﻬﺎد‬ ‫‪ (1‬ﺑﮕﻔﺖ‪ :‬آري‪ ،‬ﭼﻮ ﺧﻮاب آﯾﺪ‪ ،‬ﮐﺠﺎ ﺧﻮاب‬
‫‪ (4‬ﺑﺰد ﺑﺮ ﺑﺮ و ﺳﯿﻨﻪي اﺷﮑﺒﻮس‬ ‫‪ (3‬ﻧﺎﻟﻢ ﺑﻪ دل ﭼﻮ ﻧﺎي ﻣﻦ اﻧﺪر ﺣﺼﺎر ﻧﺎي‬
‫? ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬واژهي »ﺧﻮاب« ﺗﮑﺮار ﺷﺪه اﺳﺖ اﻣ‪‬ﺎ ﻣﻌﻨﺎي آن در ﻫﺮ دو ﻣﻮرد ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ‪) .‬ﺑﻪ‬
‫زﯾﺮﻧﻮﯾﺲِ ‪ 1‬ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪(.‬‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪ ‬ـ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺻ‪‬ﺮف ﺗﮑﺮار ﯾﮏ واژه در ﮐﻼم‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪآورﻧﺪهي ﺟﻨﺎسﺗﺎم ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑـﻪ از واژهي ﺗﮑﺮارﺷـﺪه ﺑﺎﯾـﺪ درﻫﺮﻣـﻮرد‪،‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﻮد؛ ﺑﻪﻫﻤﯿﻦدﻟﯿﻞ دراﯾﻦﻧﻤﻮﻧﻪ وﻧﻤﻮﻧﻪيﻗﺒﻠﯽ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ واژهﻫﺎي »ﺑﻬﺮام« و »ﺑﺮادر« ﺗﮑﺮارﺷﺪهاﻧﺪ اﻣ‪‬ﺎ ازﺗﮑـﺮار آنﻫـﺎ‬
‫آراﯾﻪي ﺟﻨﺎس ﭘﺪﯾﺪ ﻧﯿﺎﻣﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫‪7‬‬ ‫دﮐﺘﺮ ﻫﺎﻣﻮن ﺳﺒﻄﯽ‬

‫در ﮔﺰﯾﻨﻪي دوم‪ ،‬واژهي »ﻧﻬﺎد« دوﺑﺎر آﻣﺪهاﺳﺖ؛ اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ »ﺳﺮﺷﺖ« )اﺳﻢ( ﺳﭙﺲ در ﻣﻌﻨﺎي »ﮔﺬاﺷﺖ« )ﻓﻌﻞ(‪.‬‬
‫زﻧﺪان »ﻣﺴﻌﻮد ﺳﻌﺪ ﺳﻠﻤﺎن« اﺳﺖ‪.‬‬
‫ِ‬ ‫در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺳﻮم‪» ،‬ﻧﺎي« اﺑﺘﺪا در ﻣﻌﻨﯽ »ﻧﯽ« ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳﺖ و ﺳﭙﺲ ﻧﺎم‬
‫در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﭼﻬﺎرم‪ ،‬از ﺗﮑﺮارِ »ﺑﺮ« آراﯾﻪي ﺟﻨﺎس ﺗﺎم ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﺑﺘﺪا ﺣﺮف اﺿﺎﻓﻪ و ﻣﻌﺎدلِ » ﺑﻪ« اﺳﺖ‬
‫و ﺳﭙﺲ ﻣﻌﻨﺎي » ﭘﻬﻠﻮ « ﯾﺎ » ﺳﯿﻨﻪ « از آن ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ‪ f‬ﺑﺎﯾﺪ ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺗﺴﻠﻂ در ﺟﻨﺎس ﺗﺎم‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ واژهﻫﺎي راﯾﺞ در آﻓﺮﯾﻨﺶ اﯾﻦ آراﯾﻪ )واژهﻫﺎي اﯾﻬـﺎمﺑﺮاﻧﮕﯿـﺰ( آﺷـﻨﺎ‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦﮐﺎر را در ﮐﺘﺎب ﻫﻤﺎﯾﺶ ادﺑﯿﺎت ﺑﺎ ﻫﻢ ﭘﯽ ﺧﻮاﻫﯿﻢﮔﺮﻓﺖ؛ ﻓﻌﻼً ﮐﺎر ﻣﺎ آﺷـﻨﺎﯾﯽ ﺑـﺎ ﻣﻔـﺎﻫﯿﻢ ﭘﺎﯾـﻪاي و‬
‫ﻧﮑﺘﻪﻫﺎي اﺻﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺎﻗﺺ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه دو واژه در ﯾﮑﯽ از ﻣﻮارد آواﯾﯽ زﯾﺮ اﺧﺘﻼﻓﯽ ﺟﺰﺋﯽ داﺷﺘﻪﺑﺎﺷﻨﺪ و در ﯾﮏ‬ ‫* ﺟﻨﺎسﻫﺎي‬
‫ﺑﯿﺖ ﯾﺎ ﻋﺒﺎرت ﺑﻪ ﮐﺎر روﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﻧﻮاع ﺟﻨﺎس ﻧﺎﻗﺺ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﺧﺘﻼف دو واژه در ﻣﺼﻮ‪‬تﻫﺎي ﮐﻮﺗﺎه )ﺣﺮﮐﺖﻫﺎ( اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ﮐَﻨﺪ ـ ﮐُﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﮑ‪‬ﺮ ـ ﻣﻨﮑَﺮ‪ ،‬ﻣ‪‬ﻠَﮏ ـ ﻣ‪‬ﻠ‪‬ﮏ‪ ،‬ﻣ‪‬ﻠْﮏ ـ ﻣ‪‬ﻠْﮏ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﺟﻨﺎس‪ ،‬ﺟﻨﺎس ﻧﺎﻗﺺ ﺣﺮﮐﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫ب( اﺧﺘﻼف دو واژه ﺗﻨﻬﺎ در ﯾﮏ ﺣﺮف اﺳﺖ )ﺣﺮف را در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻌﺎدل ﺻﺎﻣﺘﻬﺎ و ﻣﺼﻮ‪‬تﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪ ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ(‪:‬‬
‫اﺧﺘﻼف در ﺣﺮف آﻏﺎزﯾﻦ‪ :‬ﻧﺎز ـ ﺑﺎز‪ ،‬ﮐﻤﻨﺪ ـ ﺳﻤﻨﺪ‬
‫اﺧﺘﻼف در ﯾﮑﯽ از ﺣﺮوف ﻣﯿﺎﻧﯽ‪ :‬آﺳﺘﯿﻦ ـ آﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺑﯿﺰار ـ ﺑﺎزار‬
‫‪2‬‬
‫اﺧﺘﻼف در ﺣﺮف آﺧﺮ‪ :‬ﻏﺮﯾﺐ ـ ﻏﺮﯾﻮ‪ ،‬ﺑﺎر ـ ﺑﺎز‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﺟﻨﺎس‪ ،‬ﺟﻨﺎس ﻧﺎﻗﺺ اﺧﺘﻼﻓﯽ )ﻣ‪‬ﻄَﺮّف( ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪ ‬ـ ﻣ‪‬ﻠَﮏ‪ :‬ﻓﺮﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣ‪‬ﻠ‪‬ﮏ‪ :‬ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬ﻣ‪‬ﻠْﮏ‪ :‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ‪ ،‬ﻣ‪‬ﻠْﮏ‪ :‬داراﯾﯽ ‪‬‬
‫‪ ‬ـ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﻮﻋﯽ دﯾﮕﺮ از ﺟﻨﺎس‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺎم »ﺟﻨﺎس ﺧﻂ« ﻣﻄﺮح ﺑﻮد ﮐﻪ در آن ﺗﻔﺎوت دو واژه در ﻧﻘﻄﻪﻫﺎي آنﻫﺎ ﺑﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ آنﭼﻪ در دو‬
‫واژهي »ﺑﺎر« و »ﻧﺎز« دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣ‪‬ﺎ اﯾﻦ ﻧﻮع از ﺟﻨﺎس ﭼﻨﺪان ﺑﺎ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي زﯾﺒﺎﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻗﺒﻼً ﻧﯿﺰ اﺷﺎره‬
‫ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ »ﻧﻮﺷﺘﺎريِ« واژهﻫﺎ در ﺗﻌﺮﯾﻒ اﻧﻮاع ﺟﻨﺎس ﮐﻪ آراﯾﻪاي »آواﯾﯽ« اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺮي ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤـﯽرﺳـﺪ؛ ﺑـﺮاﯾﻦ‬
‫اﺳﺎس ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ واژهﻫﺎي ﺑﺎر ـ ﺑﺎز و ﺑﺎز ـ ﻧﺎز ﺟﻨﺎس دارﻧﺪ ﻧﻪ از آن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ در ﻧﻘﻄﻪﮔﺬاري ﻣﺨﺘﻠﻒاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫در ﯾﮏ ﺣﺮف ﺗﻔﺎوت دارﻧﺪ اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺎر ـ ﻧﺎز در دو ﺣﺮف از ﺳﻪ ﺣﺮف‪ ‬ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﻨﺪهﺷﺎن ﺗﻔﺎوت دارﻧﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﺟﻨﺎس ﺑﺮﻗـﺮار‬
‫داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ آراﯾﻪﻫﺎي ادﺑﯽ‬ ‫‪8‬‬

‫پ( ﯾﮏ واژه‪ ،‬ﯾﮏ ﺣﺮف‪ ،‬ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮي دارد‪:‬‬

‫در اﺑﺘﺪا ﯾﮏ ﺣﺮف ﺑﯿﺸﺘﺮ دارد‪ :‬ﮐﻤﯿﻦ ـ ﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ـ ﻣﺎ‬
‫در ﻣﯿﺎﻧﻪ ﯾﮏ ﺣﺮف ﺑﯿﺸﺘﺮ دارد‪ :‬ﻣﯿﻦ ـ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﺧﺎص ـ ﺧﻼص‬
‫در اﻧﺘﻬﺎ ﯾﮏ ﺣﺮف ﺑﯿﺸﺘﺮ دارد‪:‬ﺟﺎن ـ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻧﺎم ـ ﻧﺎﻣﯽ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﺟﻨﺎس‪ ،‬ﺟﻨﺎس ﻧﺎﻗﺺ اﻓﺰاﯾﺸﯽ )زاﺋﺪ( ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫ت( ﯾﮏ واژه از ﺗﺮﮐﯿﺐ دو )ﯾﺎ ﭼﻨﺪ( واژهي دﯾﮕﺮ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ؛ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫»دل ﺧﻠﻮت ﺧﺎص دﻟﺒﺮ آﻣﺪ ‪ /‬دﻟﺒﺮ زﮐﺮم ﺑﻪ دل ﺑﺮآﻣﺪ«‬
‫)در اﻧﺘﻬﺎي ﻣﺼﺮاع دوم »دل« و »ﺑﺮ« ﺑﻪ ﺻﻮرت دوﺟﺰء ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻫﻢ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﻧﺪ اﻣ‪‬ﺎ در ﻣﺼﺮاع ﻧﺨـﺴﺖ و در‬
‫اﺑﺘﺪاي ﻣﺼﺮاع دوم‪» ،‬دﻟﺒﺮ« از ﺗﺮﮐﯿﺐ اﯾﻦ دو ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪهاﺳﺖ‪(.‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﺟﻨﺎس‪ ،‬ﺟﻨﺎس ﻣﺮﮐّﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي دﯾﮕﺮ‪:‬‬
‫»دﻟﺒﺮان ﻣﻬﺮ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و وﻓﺎ ﻧﯿﺰ ﮐﻨﻨﺪ ‪ /‬دل ﺑﺮ آن ﻣﻬﺮ ﭼﻪ ﺑﻨﺪي ﮐﻪ ﺟﻔﺎ ﻧﯿﺰ ﮐﻨﻨﺪ«‬

‫ث( دو واژه از ﻧﻈﺮ آواﯾﯽ ﯾﮑﺴﺎن‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ از ﻧﻈﺮ اﻣﻼﯾﯽ ﻣﺘﻔﺎوتاﻧﺪ؛ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫ﺻﺒﺎ ـ ﺳﺒﺎ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻦ ـ ﺧﺎﺳﺘﻦ‪ ،‬ﻗﺎﻟﺐ ـ ﻏﺎﻟﺐ‪ ،‬ﺧﻮﯾﺶ ـ ﺧﯿﺶ‬
‫‪1‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﺟﻨﺎس‪ ،‬ﺟﻨﺎس ﻟﻔﻈﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺟﺎﯾﯽ ﺣﺮوف اﺳﺖ؛ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬

‫ِ‬ ‫ج( اﺧﺘﻼف دو واژه در ﺟﺎﺑﻪ‬
‫ﺑﻨﺎت ـ ﻧﺒﺎت‪ ،‬ﻗﻠﺐ ـ ﻟﻘﺐ‪ ،‬اﻣﻬﺎل ـ اﻫﻤﺎل‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﺟﻨﺎس‪ ،‬ﺟﻨﺎس ﻧﺎﻗﺺ ﻗﻠﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫! ﺗﺴﺖ‪ :‬واژهﻫﺎي ﮐﺪام ﮔﺰﯾﻨﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺪﯾﺪآورﻧﺪهي آراﯾﻪي ﺟﻨﺎس ﺑﺎﺷﺪ؟‬

‫‪ (4‬ﻗﯿﺎﻣﺖ ـ ﻗﺎﻣﺖ‬ ‫‪ (3‬ﺳﯿﺎدت ـ ﻃﻬﺎرت‬ ‫‪ (2‬ﻓﻀﻞ ـ ﻓﯿﺾ‬ ‫‪ (1‬ﻫﻨﺮ ـ ﻧﻈﺮ‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ‪ :‬در ﺟﻨﺎس ﻧﺎﻗﺺ اﺧﺘﻼﻓﯽ ﮐﻪ دو واژه در ﯾﮏ ﺣﺮف ﺗﻔﺎوت دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﻘﯿﻪي ﺣﺮوف در ﻫﺮ دو‬
‫واژه ﯾﮑﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ؛ اﯾﻦ ﺷﺮط در ﻣﻮرد ﺟﻨﺎس ﻧﺎﻗﺺ اﻓﺰاﯾﺸﯽ ﻧﯿﺰ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪.‬‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪ ‬ـ ﺑﺮﺧﯽ ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان‪» ،‬ﺟﻨﺎس ﻣﺮﮐّﺐ« و »ﺟﻨﺎس ﻟﻔﻈﯽ« را از اﻗﺴﺎم ﺟﻨﺎس ﺗﺎم ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآورﻧﺪ‪.‬‬
‫‪9‬‬ ‫دﮐﺘﺮ ﻫﺎﻣﻮن ﺳﺒﻄﯽ‬

‫? ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬در ﮔﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ‪ 1‬و ‪ ،2‬واژهﻫﺎ از ﺳﻪ ﺣﺮف ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ در دو ﺣﺮف ﻣﺸﺘﺮك و در ﯾﮏ ﺣﺮف ﺑﺎ‬
‫ﻫﻢ ﺗﻔﺎوت دارﻧﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ ﺗﺮﺗﯿﺐ دو ﺣﺮف ﻣﺸﺘﺮك در آنﻫﺎ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬در ﮔﺰﯾﻨـﻪي ‪ ،3‬دو واژه در ﺑـﯿﺶ از ﯾـﮏ‬
‫ﺣﺮف اﺧﺘﻼف دارﻧﺪ‪ .‬در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﭼﻬﺎرم‪» ،‬ﻗﯿﺎﻣﺖ« از »ﻗﺎﻣﺖ« ﯾﮏ ﺣﺮف ﺑﯿﺸﺘﺮ دارد و ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﺮوف ﻣﺸﺘﺮك ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﯿﻦ آنﻫﺎ ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ ¬ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﺰﯾﻨﻪي ﭼﻬﺎرم را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ‪.‬‬

‫! ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﮐﺪام ﮔﺰﯾﻨﻪ آراﯾﻪي »ﺟﻨﺎس ﻧﺎﻗﺺ« وﺟﻮد ﻧﺪارد؟‬

‫‪ (2‬وﻗﺖ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺮگ ﺳﻔﺮ ﺑﺮ ﺑﺎره ﺑﻨﺪﯾﻢ‬ ‫‪ (1‬ﮐﻪ ﮐﻢ دﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ زﻣﯿﻦ و زﻣﺎن‬
‫‪ (4‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي ﯾﺎران‪ ،‬ﻓﺮﺻﺖ ﺷﻤﺎر ﯾﺎرا‬ ‫‪ (3‬دهروزه ﻣﻬﺮﮔﺮدون‪ ،‬اﻓﺴﺎﻧﻪ اﺳﺖ و اﻓﺴﻮن‬
‫? ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻣﯿﺎن »زﻣﯿﻦ« و »زﻣﺎن« ﺟﻨﺎس ﻧﺎﻗﺺ اﺧﺘﻼﻓﯽ ﺑﺮﻗﺮار اﺳـﺖ و در ﮔﺰﯾﻨـﻪي دوم‪،‬‬
‫ﻣﯿﺎن »ﺑﺮگ« و »ﺑﺮ« ﺟﻨﺎسِ ﻧﺎﻗﺺ اﻓﺰاﯾﺸﯽ‪ .‬در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺳﻮم‪» ،‬اﻓﺴﻮن« و »اﻓﺴﺎﻧﻪ« ﮔﺮﭼﻪ از ﻧﻈﺮ آواﯾﯽ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻢﻫﺴﺘﻨﺪ اﻣ‪‬ﺎ ﭼﻮن در ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﺣﺮف ﺗﻔﺎوت دارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان اﯾﻦ دو واژه را ﭘﺪﯾﺪ آورﻧـﺪهي ﺟﻨـﺎس ﻧـﺎﻗﺺ‬
‫داﻧﺴﺖ‪ .1‬در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﭼﻬﺎرم ﻣﯿﺎنِ »ﯾﺎرا« و »ﯾﺎران« ﺟﻨﺎس ﻧﺎﻗﺺ اﻓﺰاﯾﺸﯽ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫! ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﺗﻤﺎم ﺑﯿﺖﻫﺎي زﯾﺮ ﺑﻪﺟﺰ‪ ،......‬آراﯾﻪي »ﺟﻨﺎس ﻣﺮﮐّﺐ« ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (1‬ﻫﺮ ﻧﻔﺲ آواز ﻋﺸﻖ ﻣﯽرﺳﺪ از ﭼﭗ‪ ‬و راﺳﺖ ‪ /‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﻓﻠﮏ ﻣﯽروﯾﻢ‪ ،‬ﻋﺰم ﺗﻤﺎﺷﺎ ﮐﻪ راﺳﺖ؟‬
‫‪ (2‬ﺧﻮﺑﺎ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﻧَﺒ‪‬ﻮ‪‬د ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﺪي ﮐﻨﯽ ‪ /‬ﺧﻮ ﺑﺎ ﻏﺮﯾﺒﻪ ﮔﯿﺮي و ﺗﺮك ﺧﻮدي ﮐﻨﯽ‬
‫‪ (3‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺣﻠﻘﻪ در ﺑﺮ ‪ /‬ﮐﺎﻣﺮوز ﻣﻨﻢ ﭼﻮ ﺣﻠﻘﻪ ﺑﺮ در‬
‫‪ (4‬درﯾﻦ ﺣﻀﺮت ﭼﻮ ﻣﺸﺘﺎﻗﺎن ﻧﯿﺎز آرﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎز آرﻧﺪ ‪ /‬ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ درد اﮔﺮ در ﺑﻨﺪ درﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬درﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫? ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬در ﻣﺼﺮاع اول از ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬واژهي »راﺳﺖ« ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳـﺖ اﻣـﺎ در ﻣـﺼﺮاع دوم »راﺳـﺖ«‬
‫ﺗـﺸﮑﯿﻞ ﺷــﺪهاﺳــﺖ از دو واژه‪ :‬را ‪ +‬اَﺳـﺖ‪ .‬در ﻣــﺼﺮاع اول از ﮔﺰﯾﻨــﻪي دوم‪ ،‬واژهي »ﺧﻮﺑــﺎ« )اي ﺧــﻮبروي(‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳﺖ و در ﻣﺼﺮاع دوم »ﺧﻮ‪ ،‬ﺑﺎ« ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪهاﺳﺖ از ﺧﻮ )ﺧﻠﻖ و ﺧﻮ( و ﺑﺎ )ﺣﺮف اﺿﺎﻓﻪ(‪ .‬در ﮔﺰﯾﻨﻪي‬
‫ﭼﻬﺎرم »درﻣﺎﻧﻨﺪ« در اﺑﺘﺪا از دو واژه ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪهاﺳﺖ و ﺳﭙﺲ ﯾﮏ ﻓﻌﻞِ ﭘﯿﺸﻮﻧﺪي اﺳﺖ‪ :‬ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ درد اﮔﺮ در ﻓﮑ‪‬ﺮ‬
‫درﻣﺎن اَﻧﺪ‪ ،‬درﻣﺎﻧﻨﺪ )درﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ ¬ اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺳﻮم ﻧﺸﺎﻧﻪي درك ادﺑﯽ ﺑﺎﻻي ﺷﻤﺎﺳﺖ!‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪ ‬ـ ﺑﯿﻦ »اﻓﺴﻮن« و »اﻓﺴﺎﻧﻪ« آراﯾﻪي »اﺷﺘﻘﺎق« ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺎرج از ﻣﺒﺎﺣﺚِ ﻣﻄﺮح در ﮐﻨﮑﻮر ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪرﺷﺘﻪي ﻋﻠﻮماﻧـﺴﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬‬
‫‪ ‬ـ ﺗﺸﺨﯿﺺ اﻧﻮاع ﺟﻨﺎسِ ﻧﺎﻗﺺ‪ ،‬ﺟﺰء ﺳﺆاﻻت ﮐﻨﮑﻮر ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و اﯾﻦ ﺗﺴﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﺗﻤﺮﯾﻦ ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦ ذوق و درك‬
‫ادﺑﯽ ﺷﻤﺎ ﻃﺮح ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ آراﯾﻪﻫﺎي ادﺑﯽ‬ ‫‪10‬‬

‫! ﺗﺴﺖ‪ :‬ﻣﯿﺎن واژهﻫﺎي ﻗﺎﻓﯿﻪ در ﺗﻤﺎم ﮔﺰﯾﻨﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪﺟﺰ ﮔﺰﯾﻨﻪي ‪ ،......‬آراﯾﻪي ﺟﻨﺎس ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (1‬ﻫﻤﯽ رﯾﺨﺖ ﺧﻮن و ﻫﻤﯽ ﮐﻨﺪ ﻣﻮي ‪ /‬ﺳﺮش ﭘﺮ ز ﺧﺎك و ﭘﺮ از آب‪ ،‬روي‬
‫‪ (2‬ﮐﻨﻮن ﺑﻨﺪ ﺑﮕﺸﺎي از ﺟﻮﺷﻨﻢ ‪ /‬ﺑﺮﻫﻨﻪ ﺑﺒﯿﻦ اﯾﻦ ﺗﻦ روﺷﻨﻢ‬
‫‪ (3‬ﺑﻪ ﺳﻬﺮاب ﮔﻔﺖ اي ﯾﻞ ﺷﯿﺮﮔﯿﺮ ‪ /‬ﮐﻤﻨﺪاﻓﮑﻦ و ﮔُﺮد و ﺷﻤﺸﯿﺮ ﮔﯿﺮ‬
‫‪ (4‬ﺧﺮاﻣﺎن ﺑﺸﺪ ﺳﻮي آب روان ‪ /‬ﭼﻨﺎن ﭼﻮن ﺷﺪه ﺑﺎز ﺟﻮﯾﺪ روان‬
‫‪ M‬ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ‪ :‬ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ واژهﻫﺎي ﻗﺎﻓﯿﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﺼﻮ‪‬ت ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ و دﺳﺖ ﮐـﻢ ﯾـﮏ ﺻـﺎﻣﺖ ﭘـﺲ از آن ﻣـﺼﻮ‪‬ت‬
‫ﯾﮑﺴﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ اﺷﺘﺮاك واجﻫﺎ در آنﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ ﺣﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺟﻨـﺎس ﻧﯿـﺰ داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﺠﻊ در ﻧﺜﺮ ﻣﻄﺮحاﺳﺖ و واژهﻫﺎي ﻗﺎﻓﯿﻪ را ﻧﺒﺎﯾﺪ ﭘﺪﯾﺪ آورﻧﺪهي آراﯾﻪي ﺳﺠﻊ‬
‫در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪) .1‬ﭘﺲ واژهﻫﺎي ﻗﺎﻓﯿﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺟﻨﺎس داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ اﻣﺎ ﺳﺠﻊ ﻫﺮﮔﺰ!(‬
‫? ﺗﻮﺿﯿﺢ‪ :‬ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ردﯾﻒ‪ ،‬واژهاي )ﯾﺎ واژهﻫﺎﯾﯽ( اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﯿﻨﺎً ﭘﺲ از ﻗﺎﻓﯿﻪ ﺗﮑﺮار ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ اﮔـﺮ از اﯾـﻦ‬
‫واژه در ﻫﺮ ﻣﻮرد ﻣﻌﻨﺎي ﺟﺪاﮔﺂنﻫﺎي ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﻮد‪ ،‬دﯾﮕﺮ ردﯾﻒ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻗﺎﻓﯿﻪ اﺳـﺖ؛ ﯾـﺎ ﺑـﻪ ﻃـﻮر‬
‫ﺧﻼﺻﻪ‪ :‬ردﯾﻒﻫﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺟﻨﺎس ﺗﺎم داﺷﺘﻪﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻨﺎس ﻧﺎﻗﺺ ﻣﯿـﺎن »ﻣـﻮي« و‬
‫ِ‬ ‫? ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬واژهﻫﺎي ﻗﺎﻓﯿﻪ در ﮔﺰﯾﻨﻪي او‪‬ل و دوم‪ :‬ﻣﻮي ـ روي‪ ،‬ﺟﻮﺷﻦ ـ روﺷﻦ‪،‬‬
‫»روي« و »ﺟﻮﺷﻦ« و »روﺷﻦ«‪ ،‬آﺷﮑﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺳﻮم »ﺷﯿﺮﮔﯿﺮ« و »ﺷﻤﺸﯿﺮﮔﯿﺮ« ﻗﺎﻓﯿﻪي ﺑﯿﺖاﻧﺪ ﮐﻪ از ﻫﯿﭻ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪآورﻧﺪهي ﺟﻨﺎس ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﭼﻬﺎرم ﻧﯿﺰ »روان« در ﭘﺎﯾﺎن ﻫﺮ دو ﻣﺼﺮاع ﺗﮑﺮار ﺷﺪهاﺳﺖ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ در ﻫﺮ ﻣﻮرد ﻣﻌﻨﺎي ﺟﺪاﮔﺂنﻫﺎي از آن‬
‫ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ¬ واژهﻫﺎي ﻗﺎﻓﯿﻪ در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ‪ :‬روان ـ روان و آﺷﮑﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾـﻦ دو واژه‪ ،‬ﺟﻨـﺎس ﺗـﺎم دارﻧـﺪ‪¬ .‬‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺳﻮم ﻧﺸﺎﻧﻪي دﻗّﺖ ﺷﻤﺎﺳﺖ‪.‬‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪ ‬ـ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ در ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﯿﺖﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮان آراﯾﻪي ﺳﺠﻊ ﻧﯿﺰ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ و آن در ﺣﺎﻟﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺖ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ از ﻧﻈﺮ وزن‬
‫ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺴﺎوي ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد )ﺑﯿﺖ ﭼﻬﺎر ﻟﺨﺘﯽ( و واژهﻫﺎي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي اول‪ ،‬دوم و ﺳﻮم ﻫﻢ ﻗﺎﻓﯿﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫ﮐـﺎﯾﻦ ﮐﯿﻤﯿﺎي ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬ﻗـﺎرون ﮐـﻨﺪ ﮔـﺪا را »ﺣﺎﻓﻆ«‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﯽ در ﻋﯿﺶ ﮐﻮش و ﻣﺴﺘﯽ‬
‫ﻣﺎه ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺨﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬او ﮐﻪ ﮐﻤﯿﻨﻪ ﮔﺪاﺳﺖ »ﻣﻮﻻﻧﺎ«‬ ‫از ﻣـﻪ او ﻣـﻪ ﺷﮑﺎﻓﺖ ‪ ،‬دﯾﺪن او ﺑﺮﻧﺘﺎﻓﺖ‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﯿﺖﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻗﺎﻓﯿﻪي ﭘﺎﯾﺎن ﺑﯿﺖ در ﭘﯿﺪاﯾﺶ آراﯾﻪي ﺳﺠﻊ‪ ،‬ﻧﻘﺸﯽ ﺑﺎزي ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬‬
‫‪11‬‬ ‫دﮐﺘﺮ ﻫﺎﻣﻮن ﺳﺒﻄﯽ‬

‫آراﯾﻪﻫﺎي ادﺑﯽ ﻣﻌﻨﻮي‬

‫)ﺗﻨﺎﺳﺐ(‪ :‬ﯾﮑﯽ از راﯾﺞﺗﺮﯾﻦ آراﯾﻪﻫﺎي ادﺑـﯽ در ادﺑﯿـﺎت ﮐﻼﺳـﯿﮏ و ﻣﻌﺎﺻـﺮ اﯾـﺮان و‬ ‫‪ 1‬ـ ﻣﺮاﻋﺎت ﻧﻈﯿﺮ‬
‫ﺟﻬﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از آوردن دو ﯾﺎ ﭼﻨﺪ واژه در ﯾﮏ ﺑﯿﺖ ﯾﺎ ﻋﺒﺎرت ﮐﻪ در ﺧـﺎرج از آن ﺑﯿـﺖ ﯾـﺎ‬
‫ﻋﺒﺎرت ﻧﯿﺰ راﺑﻄﻪاي آﺷﻨﺎ و ﺧﺎص ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺟـﺰاي ﺑـﺪن‬
‫ِ‬ ‫ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه واژهﻫﺎي ﮔﻞ و ﺑﻠﺒﻞ‪ ،‬ﺷﻤﻊ و ﭘﺮواﻧﻪ‪ ،‬ﺧﺴﺮو و ﺷﯿﺮﯾﻦ‪ ،‬ﻟﯿﻠﯽ و ﻣﺠﻨـﻮن‪،‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﯾﺎ ﭼﻬﺎر ﻋﻨﺼﺮ ﻃﺒﯿﻌﺖ از دﯾﺪ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن )آب‪ ،‬ﺑﺎد ‪ /‬ﻫﻮا‪ ،‬ﺧﺎك‪ ،‬آﺗﺶ( در ﯾﮏ ﺑﯿـﺖ ﯾـﺎ ﻋﺒـﺎرت ﺑـﻪ ﮐـﺎر‬
‫روﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻨﺎﺳﺐ واژهﻫﺎ در آن ﺑﯿﺖ ﯾﺎ ﻋﺒﺎرت رﻋﺎﯾﺖ ﺷﺪهاﺳﺖ؛ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫»اﺑﺮ و ﺑﺎد و ﻣﻪ و ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻓﻠﮏ در ﮐﺎراﻧﺪ ‪ /‬ﺗﺎ ﺗﻮ ﻧﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﻒ آريّ و ﺑﻪ ﻏﻔﻠﺖ ﻧﺨﻮري«‬
‫»ﺳﻌﺪي«‬ ‫)اﺑﺮ و ﺑﺎد و ﻣﻪ و ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻓﻠﮏ ﻫﻤﮕﯽ ﺟﺰء ﻋﻨﺎﺻﺮ و ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪(.‬‬
‫»دﺳﺘﻢ ﻧﺪاد ﻗﻮ‪‬ت رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﭘﯿﺶ دوﺳﺖ ‪ /‬ﭼﻨﺪي ﺑﻪ ﭘﺎي رﻓﺘﻢ و ﭼﻨﺪي ﺑﻪ ﺳﺮ ﺷﺪم«‬
‫»ﺳﻌﺪي«‬ ‫)ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﯿﺎن دﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎ‪ ،‬ﺳﺮ(‬
‫»ﮔﺮ ﺑﺎد ﺑﻪ دوزخ ﺑ‪‬ﺮَد از ﮐﻮي ﺗﻮ ﺧﺎك ‪ /‬آﺗﺶ ﻫﻤﻪ آب زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﮔﺮدد«‬
‫»اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ اﺑﻮاﻟﺨﯿﺮ«‬ ‫)ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﯿﺎن آب‪ ،‬ﺑﺎد‪ ،‬ﺧﺎك‪ ،‬آﺗﺶ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ دوزخ و آﺗﺶ(‬
‫»ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﻪ زﺑﺎﻧﯽ ﺻﻔﺖ ﺣﻤﺪ ﺗﻮ ﮔﻮﯾﺪ ‪ /‬ﺑﻠﺒﻞ ﺑﻪ ﻏﺰلﺧﻮاﻧﯽ و ﻗﻤﺮي ﺑﻪ ﺗﺮاﻧﻪ«‬
‫ﺧﯿﺎﻟﯽ ﺑﺨﺎراﯾﯽ«‬
‫ِ‬ ‫»‬ ‫)ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻗﻤﺮي و ﺑﻠﺒﻞ و ﻏﺰل و ﺗﺮاﻧﻪ آﺷﮑﺎر اﺳﺖ‪(.‬‬
‫دﺧﺘﺮان ﻫﺰار ﺳﺘﻮن ﺷﻌﻠﻪ ﺑﻪ ﻃﺎقِ ﺑﻠﻨﺪ دود«‬
‫ِ‬ ‫دﺧﺘﺮان رود‪ ‬ﮔﻞآﻟﻮد ‪/‬‬
‫ِ‬ ‫»‬
‫»اﺣﻤﺪ ﺷﺎﻣﻠﻮ«‬ ‫)ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﯿﺎن ﺷﻌﻠﻪ و دود از ﯾﮏ ﺳﻮ و ﻃﺎق و ﺳﺘﻮن از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ(‬
‫ﺻﺪف ﺧﺎﻟﯽ ﯾﮏ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ اﺳﺖ ‪ /‬و ﺗﻮ ﭼﻮن ﻣﺮوارﯾﺪ ‪ /‬ﮔﺮدنآوﯾﺰِ ﮐﺴﺎنِ دﮔﺮي«‬
‫ِ‬ ‫»ﺑﺴﺘﺮم ‪/‬‬
‫»ﻫﻮﺷﻨﮓ اﺑﺘﻬﺎج«‬ ‫)ﺗﻨﺎﺳﺐ زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻣﯿﺎنِ ﺻﺪف‪ ،‬ﻣﺮوارﯾﺪ و ﮔﺮدنآوﯾﺰ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪(.‬‬
‫!ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﮐﺪام ﮔﺰﯾﻨﻪ آراﯾﻪي ﻣﺮاﻋﺎت ﻧﻈﯿﺮ )ﺗﻨﺎﺳﺐ( رﻋﺎﯾﺖ ﻧﺸﺪهاﺳﺖ؟‬
‫ﭘﯽ ﺳﺮ ﺑﺮﯾﺪن ﺑﯿﻔﺸﺮد ﭘﺎ‬
‫‪ِ (2‬‬ ‫‪ (1‬دﻻ‪ ،‬ﭼﻮ ﻏﻨﭽﻪ ﺷﮑﺎﯾﺖ ز ﮐﺎرِ ﺑﺴﺘﻪ ﻣﮑﻦ‬
‫‪ (4‬ﭼﻪ زﻧﻢ ﭼﻮي ﻧﺎي ﻫﺮ دم ز ﻧﻮاي ﺷﻮقِ او دم‬ ‫‪ (3‬ﺑﺮاﻓﺮاﺧﺖ ﭘﺲ دﺳﺖ ﺧﯿﺒﺮﮔﺸﺎ‬
‫ﻣﯿﺎن »ﺳﺮ‬
‫ِ‬ ‫? ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ ﻣﯿﺎن »ﻏﻨﭽﻪ« و »ﺑﺴﺘﻪ« )ﮔﻠﺒﺮگﻫﺎي ﻏﻨﭽﻪ ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ(‪ ،‬در ﮔﺰﯾﻨﻪي دوم‬
‫و ﭘﺎ« و در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﭼﻬﺎرم ﺑﯿﻦ »ﻧﺎي« )ﻧﯽ( و »ﻧﻮا« )آﻫﻨﮓ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﯾﮑﯽ از دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ ﺳـﻨّﺘﯽ اﯾﺮاﻧـﯽ(‬
‫ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺳﻮم ﭼﻨﯿﻦ راﺑﻄﻪاي ﻣﯿﺎن واژهﻫﺎ دﯾﺪهﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ آراﯾﻪﻫﺎي ادﺑﯽ‬ ‫‪12‬‬

‫)ﻃ‪‬ﺒﺎق(‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه دو واژه ﺑﺎ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺘﻀﺎد در ﯾﮏ ﺑﯿﺖ ﯾﺎ ﻋﺒﺎرت ﺑﻪ ﮐﺎر روﻧﺪ‪ ،‬آراﯾﻪي ﺗﻀﺎد ﭘﺪﯾـﺪ‬ ‫‪ 2‬ـ ﺗﻀﺎد‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪1‬؛ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫»در ﻧﻮﻣﯿﺪي ﺑﺴﯽ اﻣﯿﺪ اﺳﺖ« )ﻧﺎاﻣﯿﺪي ـ اﻣﯿﺪ(‬
‫»ﮐﻪ رﺣﻢ اﮔﺮ ﻧﮑﻨﺪ ﻣﺪ‪‬ﻋﯽ‪ ،‬ﺧﺪا ﺑﮑﻨﺪ« )ﺑﮑﻨﺪ ـ ﻧﮑﻨﺪ(‬
‫! ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﺗﻤﺎم ﮔﺰﯾﻨﻪﻫﺎي زﯾﺮ‪ ،‬ﺑﻪﺟﺰ ﮔﺰﯾﻨﻪي ‪ ،......‬آراﯾﻪي ﺗﻀﺎد وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫‪ (1‬ﮔﻔﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﻮي زﻟﻔﺖ ﮔﻤﺮاه ﻋﺎﻟﻤﻢ ﮐﺮد ‪ /‬ﮔﻔﺘﺎ اﮔﺮ ﺑﺪاﻧﯽ‪ ،‬ﻫﻢ اوت رﻫﺒﺮ آﯾﺪ‬
‫‪ (2‬ﻏﻼم ﻫﻤ‪‬ﺖ آﻧﻢ ﮐﻪ زﯾﺮ ﭼﺮخ ﮐﺒﻮد ‪ /‬ز ﻫﺮ ﭼﻪ رﻧﮓ ﺗﻌﻠّﻖ ﭘﺬﯾﺮد آزاد اﺳﺖ‬
‫‪ (3‬ﺑﺮ راﺳﺘﯽ ﺑﺎل ﻧﻈﺮ ﮐﺮد و ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪ /:‬اﻣﺮوز ﻫﻤﻪ روي ﺟﻬﺎن‪ ،‬زﯾﺮِ ﭘﺮِ ﻣﺎﺳﺖ‬
‫‪ (4‬ﮔﻔﺘﺎ‪ ،‬ﻋﺠﺐ اﺳﺖ اﯾﻦ ﮐﻪ ز ﭼﻮﺑﯽّ و ز آﻫﻦ ‪ /‬اﯾﻦ ﺗﯿﺰي و ﺗﻨﺪ‪‬ي و ﭘﺮﯾﺪن ز ﮐﺠﺎ ﺧﺎﺳﺖ‬
‫? ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ »ﮔﻤﺮاه« و »رﻫﺒﺮ«‪ ،‬در ﮔﺰﯾﻨﻪي دوم »ﻏﻼم« و »آزاد« و در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺳﻮم »روي« و‬
‫»زﯾﺮ« ﻣﺘﻀﺎدﻧﺪ ¬ اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺰﯾﻨﻪي ﭼﻬﺎرم ﻧﺸﺎﻧﻪي دﻗّﺖ ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ ) .‬ﭼﻮب و آﻫﻦ ﺿﺪ ﻫﻢ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ! (‬

‫ﻫﺮﮔﺎه دو ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺘﻀﺎد را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺴﺒﺖ دﻫﯿﻢ ﯾﺎ آن دو را‬ ‫‪ 3‬ـ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾﻧﻤﺎ ﯾﺎ ﺗﻨﺎﻗﺾ )ﭘﺎرادوﮐﺲ(‪:‬‬
‫در ﯾﮏ ﭼﯿﺰ ﺟﻤﻊ ﮐﻨـﯿﻢ‪ ،‬آراﯾﻪي ﻣﺘﻨﺎﻗﺾﻧﻤﺎ ﺷﮑﻞﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺗﻨﺎﻗﺾ‪ ،‬ﻇـﺎﻫﺮي اﺳـﺖ و ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﻣﻌﻨـﺎﯾﯽ‬
‫ﻋﻤﯿﻖ در ﭘﺲِ آن ﻧﻬﻔﺘﻪاﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﺷ‪‬ﮕﺮد‪ ‬ﮐﻼﻣﯽ ﮔﺎﻫﯽ در ﺣﺮفﻫﺎي روزﻣﺮّه ﻧﯿـﺰ ﺑـﻪ ﮐـﺎر ﻣـﯽرود؛ ﻣـﺜﻼً‪ ،‬وﻗﺘـﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ »ﺟﯿﺐﻫﺎﯾﻢ ﭘﺮ از ﺧﺎﻟﯽ اﺳﺖ« ﭘﺮ ﺑﻮدن و ﺧﺎﻟﯽ ﺑﻮدن را ﺑﻪ ﺟﯿﺐﻫﺎﯾﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ دادهاﯾﻢ و ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ‬
‫ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﺑﺮزﺑﺎن آوردهاﯾﻢ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﮐﻪ در وراي آن ﻧﻬﻔﺘﻪاﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ .‬درواﻗﻊ ﻣـﺎ ﺑـﻪ ﮐﻤـﮏ اﯾـﻦ‬
‫آراﯾﻪ در ﺧﻼﺻﻪﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ‪ ،‬ﻓﻘﺮ و ﻧﺪاريِ ﺧﻮد را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺎﯾﻪﻫﺎﯾﯽ از ﻃﻨﺰ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهاﯾﻢ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪي ادﺑﯽ‪:‬‬
‫» در ﻧﻮﻣﯿﺪي ﺑﺴﯽ اﻣﯿﺪ اﺳﺖ « )اﻣﯿﺪ ﺑﻪ ﻧﺎاﻣﯿﺪي ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪهاﺳﺖ‪(.‬‬
‫»دوﻟﺖ ﻓﻘﺮ‪ ،‬ﺧﺪاﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ ارزاﻧﯽدار« )دوﻟﺖ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﯽ و ﺛﺮوت و ﻣﺘـﻀﺎد‪ ‬ﻓﻘـﺮ اﺳـﺖ‪ ،‬ﭘـﺲ در ﺗﺮﮐﯿـﺐِ‬
‫»دوﻟﺖ ﻓﻘﺮ« دو ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺘﻀﺎد ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪهاﺳﺖ‪(.‬‬
‫» از ﺧﻼفآﻣﺪ‪ ‬ﻋﺎدت‪ ،‬ﺑﻄﻠﺐ ﮐﺎم‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻦ ﮐﺴﺐ ﺟﻤﻌ‪‬ﯿﺖ از آن زﻟﻒِ ﭘﺮﯾﺸﺎن ﮐﺮدم «‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪ ‬ـ از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺗﻀﺎد ﻧﻮﻋﯽ راﺑﻄﻪ اﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺪ آﺷﮑﺎرﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع راﺑﻄﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ آراﯾﻪي ﺗﻀﺎد را ﻣﯽﺗﻮان زﯾﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از آراﯾﻪي ﺗﻨﺎﺳﺐ‬
‫داﻧﺴﺖ؛ اﻣ‪‬ﺎ اﯾﻦ ﺑﻪ آن ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﺗﺴﺖﻫﺎ ﺑﺘﻮان ﺑﻪ ﺟﺎي ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺗﻀﺎد‪ ،‬ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺗﻨﺎﺳﺐ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫اﯾﻦ دو را‪ ،‬دو آراﯾﻪي ﺟﺪا از ﻫﻢ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬‬
‫‪13‬‬ ‫دﮐﺘﺮ ﻫﺎﻣﻮن ﺳﺒﻄﯽ‬

‫ﻣﻌﻨﺎي ﺑﯿﺖ‪ :‬از آن ﭼﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﻣﻌﻤﻮل و ﻋﺎدت اﺳﺖ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﮐﺎم و آرزوي ﺧﻮد رﺳﯿﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻣﻦ آرام‬
‫و ﻗــﺮارم را در زﻟــﻒ آﺷــﻔﺘﻪي ﯾــﺎر ﺑــﻪ دﺳــﺖ آوردم‪) .‬ﺟﻤﻌﯿ‪‬ــﺖ‪ :‬ﺧــﺎﻃﺮ ﺟﻤــﻊ ﺑــﻮدن‪ ،‬ﻣﺘــﻀﺎد‪ ‬ﭘﺮﯾــﺸﺎﻧﯽ‬
‫ﺧﻼفآﻣﺪ‪ :‬ﺗﻐﯿﯿﺮ و ﺗﺤﻮ‪‬ل( ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺣﺎﻓﻆ در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﺑﺎ زﯾﺮﮐﯽ‪ ،‬از ﯾـﮏﺳـﻮ آرام و ﻗـﺮار و از ﺳـﻮي دﯾﮕـﺮ‬
‫ﭘﺮﯾﺸﺎﻧﯽ را ﺑﻪ زﻟﻒ ﯾﺎرش ﻧﺴﺒﺖ دادهاﺳﺖ )دو ﭼﯿﺰ ﻣﺘﻀﺎد ﺑﻪ ﯾﮏ ﭼﯿﺰ ﻧﺴﺒﺖ دادهﺷﺪهاﺳﺖ‪(.‬‬
‫» ﺟﺎﻣﻪاش ﺷﻮﻻيِ ﻋﺮﯾﺎﻧﯽ اﺳﺖ« )ﻋﺮﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺷﻮﻻ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪهاﺳﺖ اﻣ‪‬ﺎ ﺷـﻮﻻ ﻧـﻮﻋﯽ ﺟﺎﻣـﻪ اﺳـﺖ و ﺿـﺪ‪‬‬
‫ﻋﺮﯾﺎﻧﯽ‪(.‬‬
‫! ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﺗﻤﺎم ﮔﺰﯾﻨﻪﻫﺎي زﯾﺮ آراﯾﻪي »ﻣﺘﻨﺎﻗﺾﻧﻤﺎ« ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪهاﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﮔﺰﯾﻨﻪي ‪. .....‬‬
‫‪ (1‬ﺳﺮِ آن ﻧﺪارد اﻣﺸﺐ ﮐﻪ ﺑﺮآﯾﺪ آﻓﺘﺎﺑﯽ ‪ /‬ﭼﻪ ﺧﯿﺎلﻫﺎ ﮔﺬر ﮐﺮد و ﮔﺬر ﻧﮑﺮد ﺧﻮاﺑﯽ‬
‫‪ (2‬ز ﮐﻮي ﯾﺎر ﻣﯽآﯾﺪ ﻧﺴﯿﻢ ﺑﺎد ﻧﻮروزي ‪ /‬از اﯾﻦ ﺑﺎد اَر ﻣﺪدﺟﻮﯾﯽ‪ ،‬ﭼﺮاغ دل ﺑﺮاﻓﺮوزي‬
‫‪ (3‬از اﯾﻦ ﺳﺪ‪ ‬روان در دﯾﺪهي ﺷﺎه ‪ /‬ز ﻫﺮ ﻣﻮﺟﯽ ﻫﺰاران ﻧﯿﺶ ﻣﯽرﻓﺖ‬
‫‪ (4‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ وﺳﻌﺖ او در ﺟﻬﺎن ﻧﻤﯽﮔﻨﺠﺪ ‪ /‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي دل ﻣﻦ آﻣﺪهاﺳﺖ ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ‬
‫? ﺗﻮﺿﯿﺢ‪ :‬در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ ﺑﯿﻦ دو ﻓﻌﻞ »ﮔﺬرﮐﺮد« و »ﮔﺬرﻧﮑﺮد« آراﯾﻪي ﺗﻀﺎد ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ اﻣ‪‬ﺎ اﯾﻦ دو ﻓﻌﻞ‬
‫آراﯾﻪي ﻣﺘﻨﺎﻗﺾﻧﻤﺎ ﭘﺪﯾﺪ ﻧﯿﺎوردهاﻧﺪ زﯾﺮا ﮔﺬرﮐﺮدن ﺑﻪ » ﺧﯿـﺎل« و ﮔﺬر ﻧﮑﺮدن ﺑـﻪ » ﺧـﻮاب« ﻧـﺴﺒﺖ داده ﺷـﺪه در‬
‫‪1‬‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﻣﺘﻨﺎﻗﺾﻧﻤﺎ ﺑﺎﯾﺪ دو ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺘﻀﺎد ﺑﻪ ﯾﮏ ﭼﯿﺰ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﮔﺰﯾﻨﻪي دوم ﺑﺮ اﻓﺮوﺧﺘﻦ ﭼﺮاغ ﺑﻪ ﺑﺎد ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪهاﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻋﺎﻣﻠﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺧـﺎﻣﻮش ﺷـﺪن ﭼـﺮاغ‬
‫)دو ﭼﯿﺰ ﻣﺘﻀﺎد ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺴﺒﺖ دادهﺷﺪهاﻧﺪ(‪ .‬ﭘﺎرادوﮐﺲ ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺳﻮم در ﺗﺮﮐﯿﺐِ ﺳﺪ‪ ‬روان ﻧﻬﻔﺘـﻪاﺳـﺖ‪) .‬ﺧﻮدﺗـﺎن‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﮐﻨﯿﺪ‪ (.‬در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﭼﻬﺎرم ﺷﺎﻋﺮ از ﮐﺴﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ از ﯾﮏ ﺳﻮ وﺳﻌﺘﺶ در ﺟﻬﺎن ﻧﻤﯽﮔﻨﺠﺪ و از‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ ﻣﺘﻀﺎد ﺑﻪ ﯾﮏ ﻓﺮد ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷـﺪهاﺳـﺖ‪¬ (.‬‬
‫ِ‬ ‫ﺳﻮي دﯾﮕﺮ در ﺧﺎﻧﻪي دل ﺷﺎﻋﺮ ﺟﺎي دارد )دو‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ ﻧﺸﺎﻧﻪي دﻗّﺖِ ﺑﺎﻻ و درك ادﺑﯽ ﺷﻤﺎﺳﺖ!‬

‫)ﻗﻠﺐ(‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه در ﯾﮏ ﺑﯿﺖ ﯾﺎ ﻋﺒﺎرت‪ِ ،‬‬

‫ﺑﯿﻦ دو ﻣﻮرد )ﻣﺜﻼً »اﻟـﻒ« و » ب«( راﺑﻄﻪاي ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨـﯿﻢ‬ ‫‪ 4‬ـ ﻋﮑﺲ‬
‫اﻟﻒ« » ب« ﯾﺎ » اﻟﻒ«‪ » ،‬ب« اﺳﺖ ﯾﺎ » اﻟـﻒ«‪» ،‬ب«‬
‫)راﺑﻄﻪي اﺿﺎﻓﯽ‪ ،‬اﺳﻨﺎدي‪ ،‬ﻓﺎﻋﻞ و ﻣﻔﻌﻮﻟﯽ و ‪ ...‬ﻣﺜﻼً ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ِ » :‬‬
‫را آورد و‪ (...‬و آنﮔﺎه در ﺑﺨﺶ دﯾﮕﺮي از ﻫﻤﺎن ﺑﯿﺖ ﯾﺎ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﺑﯿﻦ آن دو ﻣﻮرد ﻫﻤﺎن راﺑﻄﻪ را ﺑﺮﻗﺮار ﮐﺮده اﻣ‪‬ـﺎ‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪ ‬ـ ﺗﻨﻬﺎ در ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻮارد‪ ،‬آراﯾﻪي ﺗﻀﺎد »ﻣﺘﻨﺎﻗﺾﻧﻤﺎ« ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻼً در اﯾﻦ دو ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫»از ﺗﻬﯽ ﺳﺮﺷﺎر ‪ /‬ﺟﻮﯾﺒﺎر ﻟﺤﻈﻪﻫﺎ ﺟﺎري اﺳﺖ«‬ ‫» دوﻟﺖ ﻓﻘﺮ ﺧﺪاﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻦ ارزاﻧﯽدار«‬
‫و در اﻏﻠﺐ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺗﻀﺎد داراي ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻧﯿﺴﺖ؛ از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ در ﺑﺴﯿﺎري از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺘﻨﺎﻗﺾﻧﻤﺎ‪ ،‬آراﯾﻪي ﺗﻀﺎد وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﻣﺜﻼً‪ ،‬در‬
‫ﺳﻪ ﮔﺰﯾﻨﻪي دﯾﮕﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺴﺖ‪ .‬‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ آراﯾﻪﻫﺎي ادﺑﯽ‬ ‫‪14‬‬

‫ﺟﺎي آن دو را ﺑﺎ ﻫﻢ ﻋﻮض ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬آراﯾﻪي ﻋﮑﺲ ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪) .‬ﻣﺜﻼً اﯾـﻦﺑـﺎر ﺑﮕـﻮﯾﯿﻢ‪ » :‬ب ِ« » اﻟـﻒ« ﯾـﺎ »ب«‪،‬‬
‫»اﻟﻒ« اﺳﺖ ﯾﺎ » ب «‪ » ،‬اﻟﻒ « را آورد‪ (.1‬ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫اﻋﺘﺪال روح اﻗﻮام اﯾﺮاﻧﯽ اﺳﺖ‪«.‬‬
‫ِ‬ ‫روح اﻋﺘﺪال و‬
‫ِ‬ ‫»ﺣﺎﻓﻆ ﻣﻈﻬﺮِ‬

‫دﯾﺪي ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮔﻮر ﺑﻬﺮام ﮔﺮﻓﺖ«‬ ‫» ﺑﻬﺮام ﮐﻪ ﮔﻮر ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﯽ ﻫﻤﻪ ﻋﻤﺮ‬

‫ﮐــﺎﻣـﺮوز ﻣــﻨﻢ ﭼـﻮ ﺣـﻠﻘﻪ ﺑـﺮ در«‬ ‫»ﻣــﯽﮔـﻔﺖ‪ ،‬ﮔـﺮﻓﺘﻪ ﺣـﻠﻘﻪ در ﺑـﺮ‬

‫ﻧﺸﺮ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه دو ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﺟﺰء از ﮐﻼم ﺑﺪون ﺗﻮﺿﯿﺤﯽ در ﭘﯽ ﻫﻢ ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ )ﻟَﻒ( و آنﮔـﺎه ﺗﻮﺿـﯿﺤﺎت‬ ‫‪ 5‬ـ ﻟﻒّ و‬
‫ﻟـﻒ و ﻧـﺸﺮ ﺷـﮑﻞ ﻣـﯽﮔﯿـﺮد؛‬
‫ّ‬ ‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از آنﻫﺎ )ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﻌﺪاد( در ﭘﯽ آنﻫﺎ آوردهﺷﻮد )ﻧﺸﺮ( آراﯾﻪي‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫ﭘﺮواﻧﻪ زﻣﻦ‪ ،‬ﺷﻤﻊ زﻣﻦ‪ ،‬ﮔﻞ زﻣﻦ آﻣﻮﺧﺖ«‬ ‫»اﻓﺮوﺧﺘﻦ و ﺳﻮﺧﺘﻦ و ﺟﺎﻣﻪدرﯾﺪن‬
‫)ﭘﺮواﻧﻪ ز ﻣﻦ ﺳﻮﺧﺘﻦ را‪ ،‬ﺷﻤﻊ ز ﻣﻦ اﻓﺮوﺧﺘﻦ را و ﮔﻞ ز ﻣﻦ ﺟﺎﻣﻪ درﯾﺪن را آﻣﻮﺧﺖ‪(.‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ از ﺧﻠﻖ آراﯾﻪي ﻟﻒ و ﻧﺸﺮ دﻗّﺖ ﮐﻨﯿﺪ و ﺳﻌﯽ ﮐﻨﯿﺪ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﺗﻤـﺮﯾﻦ ﺑـﺪون اﺳـﺘﻔﺎده از‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت داﺧﻞ ﭘﺮاﻧﺘﺰ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﻣﯿﺎن ﻟﻒﻫﺎ و ﻧﺸﺮﻫﺎ را ﭘﯿﺪا ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺎ زﯾﺒﺎﯾﯽ اﯾﻦ روش ﮔﻔﺘﺎري ﺑﺮ ﺷﻤﺎ روﺷﻦ ﺷﻮد‬
‫و درﯾﺎﺑﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﯽﺟﻬﺖ آن را ﺟﺰء آراﯾﺶﻫﺎي ادﺑﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآورﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺸﯿﺮ و ﺧﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﮔﺮز و ﮐﻤﻨﺪ‬ ‫»ﺑـﻪ روز ﻧـﺒﺮد آن ﯾـﻞ ارﺟــﻤﻨﺪ‬
‫ﯾـﻼن را ﺳـﺮ و ﺳﯿـﻨﻪ و ﭘﺎ و دﺳﺖ«‬ ‫ﺑﺮﯾﺪ و درﯾﺪ و ﺷﮑﺴﺖ و ﺑﺒﺴﺖ‬
‫)ﺑﻪ روز ﻧﺒﺮد آن ﯾﻞ ارﺟﻤﻨﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺳﺮ ﯾﻼن را ﺑﺮﯾﺪ؛ ﺑﻪ ﺧﻨﺠﺮ ﺳﯿﻨﻪي ﯾﻼن را درﯾﺪ؛ ﺑﻪ ﮔﺮز ﭘﺎي ﯾﻼن را‬
‫ﺷﮑﺴﺖ و ﺑﻪ ﮐﻤﻨﺪ دﺳﺖ ﯾﻼن را ﺑﺴﺖ‪(.‬‬

‫ﺗﻠﻤﯿﺢ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن ﺑﯿﺖ ﯾﺎ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﺑﻪ ﯾﺎد داﺳﺘﺎن و اﻓﺴﺎﻧﻪ‪ ،‬روﯾﺪادي ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﯾـﺎ آﯾـﻪ و‬ ‫‪6‬ـ‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﯿﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬آن ﺑﯿﺖ ﯾﺎ ﻋﺒﺎرت داراي آراﯾﻪي ﺗﻠﻤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ داﺷﺘﻪﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢِ ﯾﮏ داﺳﺘﺎن ﯾﺎ‬
‫ذﮐﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﯾﮏ ﺣﺪﯾﺚ و آﯾﻪ‪ ،‬ﺗﻠﻤﯿﺢ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﺷـﺎﻋﺮ و ﻧﻮﯾـﺴﻨﺪه ﯾـﮏ ﻣﻮﺿـﻮع ﻣـﺴﺘﻘﻞ را‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪ ‬ـ ﻫﺮﮔﺎه اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ در ﺗﺸﺒﯿﻪ دﯾﺪهﺷﻮد ﺑﻪ آن » ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻋﮑﺲ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫ﺟﻤﺎل او‪ ،‬د‪‬مِ ﻃﺎووس ﺑﻪ ﭘﺮ زاغ ﻣﺎﻧﺴﺘﯽ‪ .‬‬
‫ِ‬ ‫ﭘﯿﺶ‬
‫ِ‬ ‫رﯾﺎﺣﯿﻦ او ﭘ‪‬ﺮ زاغ ﭼﻮن دم ﻃﺎووس ﻧﻤﻮدي و در‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻋﮑﺲ‬ ‫»از‬
‫‪15‬‬ ‫دﮐﺘﺮ ﻫﺎﻣﻮن ﺳﺒﻄﯽ‬

‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﯾﺎد ﯾﮏ داﺳﺘﺎن‪ ،‬آﯾﻪ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ و ‪ ...‬ﻧﯿﺰ ﺑﯿﻔﺘﯿﻢ آراﯾﻪي ﺗﻠﻤﯿﺢ ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺗﻠﻤﯿﺢﻫﺎي‬
‫ﻣﻬﻢ ﮐﺘﺎبﻫﺎي درﺳﯽ را ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ آﺷﻨﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﮐﺘﺎب »ﻫﻤﺎﯾﺶ ادﺑﯿﺎت ﻧـﺸﺮ درﯾﺎﻓـﺖ«‬
‫ﯾﮏﺑﻪﯾﮏ ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮدهام؛ اﻣﺎ ﻓﻌﻼً ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫»ﭘﺪرم روﺿﻪي رﺿﻮان ﺑﻪ دو ﮔﻨﺪم ﺑﻔﺮوﺧﺖ ‪ /‬ﻧﺎﺧَﻠَﻒ ﺑﺎﺷﻢ اﮔﺮ ﻣﻦ ﺑـﻪ ﺟ‪‬ـﻮي ﻧﻔﺮوﺷـﻢ« )ﺳـﺨﻦ اﺻـﻠﯽ‬
‫ﺷﺎﻋﺮ‪ ،‬ﺑﯽارزﺷﯽ دﻧﯿﺎ اﺳﺖ اﻣ‪‬ﺎ در آن ﺑﻪ داﺳﺘﺎن ﺣﻀﺮت آدم و راﻧﺪهﺷﺪن او از ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮردن ﮔﻨﺪم ﻧﯿـﺰ‬
‫اﺷﺎره ﮐﺮدهاﺳﺖ‪(.‬‬
‫»ﭘﯿﺶ ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮان ﻣ‪‬ﻠﮏ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﺎد اﺳﺖ« )ﻣﻮﺿﻮع اﺻـﻠﯽ ﺑـﯽاﻋﺘﺒـﺎري ﻗـﺪرت دﻧﯿـﻮي اﺳـﺖ اﻣ‪‬ـﺎ ﻣﻮﺿـﻮع‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﯿﺎن ﺷﺪهاﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺑﻪ ﯾﺎد اﯾﻦ ﺑﺎور ﻣﺬﻫﺒﯽ ﮐﻪ »ﺑﺎد در ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻀﺮت ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﻮد و او ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﺮ‬
‫ﻗﺎﻟﯿﭽﻪاش ﻃﯽ ارض ﻣﯽﻧﻤﻮد« ﻧﯿﺰ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪(.‬‬
‫»ﻣﺎﻫﺎ! ﭘﺮيروﯾﺎ! ﭼﺮا ﺑﺎ ﻣﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﯽ ﺳﺨﻦ ‪ /‬آﺧﺮ ﻣﻦ از دﯾﻮاﻧﮕﯽ ﺑﺎ ﻣﺎه ﻣـﯽﮔـﻮﯾﻢ ﺳـﺨﻦ« )ﻣﻮﺿـﻮع اﺻـﻠﯽ‬
‫ﮔﻼﯾﻪي ﺷﺎﻋﺮ از ﺑﯽﺗﻮﺟ‪‬ﻬﯽ و ﺑﯽﻣﻬﺮي ﯾﺎر اﺳﺖ اﻣ‪‬ﺎ ﻣﺼﺮاع دوم ﯾﺎدآور اﯾﻦ ﺑﺎور ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﮕﺎهﮐﺮدن‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎه‪ ،‬دﯾﻮاﻧﮕﺎن را دﯾﻮاﻧﻪﺗﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪(.‬‬
‫! ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﮐﺪام ﮔﺰﯾﻨﻪ آراﯾﻪي ﺗﻠﻤﯿﺢ ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه ﻧﺸﺪهاﺳﺖ؟‬
‫‪ (2‬ﻣﺘﺤﯿ‪‬ﺮم ﭼﻪ ﻧﺎﻣﻢ ﺷﻪِ ﻣ‪‬ﻠﮏ ﻻﻓﺘﯽ را‬ ‫‪ (1‬ﭼﻮ اﺳﮑﻨﺪر آﻣﺪ ز درﯾﺎ ﺑﻪ دﺷﺖ ‪...‬‬
‫‪ (3‬ﻣﺠﻨﻮنِ ﺗﻮ ﮐﻮه را ز درﯾﺎ ﻧﺸﻨﺎﺧﺖ‬ ‫دﯾﺪن او ﺑﺮﻧﺘﺎﻓﺖ‬
‫ِ‬ ‫‪ (3‬از ﻣﻪِ او ﻣﻪ ﺷﮑﺎﻓﺖ‪،‬‬
‫‪ B‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ‪ :‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪﺷﺪ‪ ،‬آراﯾﻪي ﺗﻠﻤﯿﺢ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ آﻓﺮﯾﺪهﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﺨﻦ از ﻣﻄﻠﺐ ﻣﺸﺨّﺼﯽ ﺑﺎﺷﺪ اﻣ‪‬ﺎ‬
‫آن ﻣﻄﻠﺐ ﮔﻮﻧﻪاي ﺑﯿﺎن ﺷﻮد ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺑﻪ ﯾﺎد داﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻣﺎﺟﺮا ﯾﺎ آﯾﻪ و ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﻔﺘﺪ‪.‬‬
‫? ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ آﺷﮑﺎر اﺳﺖ ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً ﯾﮑﯽ از روﯾـﺪادﻫﺎي زﻧـﺪﮔﯽ اﺳـﮑﻨﺪر را ﺑﯿـﺎن‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﺪف ﺷﺎﻋﺮ ﺑﯿﺎن ﻣﻮﺿﻮع دﯾﮕﺮي ﺑﻪﺟﺰ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻫﻤﯿﻦ داﺳﺘﺎن ﻧﯿﺴﺖ ¬ ﺗﻠﻤﯿﺢ ﻧﺪارﯾﻢ‪.‬‬
‫ﮔﺰﯾﻨﻪي دوم اﺷﺎره دارد ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚِ »ﻻﻓﺘﯽ ا‪‬ﻻّﻋﻠﯽ ﻻﺳ‪‬ﯿﻒ اﻻّ ذواﻟﻔﻘﺎر«‪.‬‬
‫ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺳﻮم ﯾﺎدآور اﯾﻦ ﺑﺎور ﻣﺬﻫﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻮﻟّﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺎه دو ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺰﯾﻨﻪي ﭼﻬﺎرم ﺑﺎ زﯾﺒﺎﯾﯽ ﺑﻪ داﺳﺘﺎن ﻟﯿﻠﯽ و ﻣﺠﻨﻮن و ﺳﺮﮔﺮداﻧﯽ ﻣﺠﻨﻮن در ﮐﻮه و ﺑﯿﺎﺑﺎن اﺷﺎره دارد اﻣ‪‬ﺎ ﺳﺨﻦ‬
‫اﺻﻠﯽ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﯿﺎن ﻋﺸﻖ ﻋﻤﯿﻖ ﻋﺎﺷﻘﺎن ﺧﺪا ﺑﻪ ﺧﺪاﺳﺖ ﻧﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ داﺳﺘﺎن ﻟﯿﻠﯽ و ﻣﺠﻨﻮن‪.‬‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ آراﯾﻪﻫﺎي ادﺑﯽ‬ ‫‪16‬‬

‫ﺗﻀﻤﯿﻦ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺷﺎﻋﺮ ﯾﺎ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﺷﻌﺮ ﯾﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪي ﻓﺮدي دﯾﮕﺮ را در ﻣﯿﺎن اﺛﺮ ﺧﻮد ﺟﺎي دﻫـﺪ‪،‬‬ ‫‪7‬ـ‬
‫آن ﺷﻌﺮ ﯾﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ را ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻧﻤﻮدهاﺳﺖ‪1‬؛ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫ﮐــﻪ رﺣـﻤـﺖ ﺑــﺮ آن ﺗــﺮﺑـﺖ ﭘـﺎك ﺑـﺎد‬ ‫ﭼـﻪ ﺧﻮش ﮔـﻔﺖ ﻓـﺮدوﺳﯽ ﭘـﺎﮐﺰاد‬
‫ﮐﻪ ﺟﺎن دارد و ﺟﺎن ﺷﯿﺮﯾﻦ ﺧﻮش اﺳﺖ«‬ ‫»ﻣـﯿﺎزار ﻣـﻮري ﮐـﻪ داﻧـﻪﮐﺶ اﺳﺖ‬
‫اﯾﻦ دو ﺑﯿﺖ ﺑﺨﺸﯽ از ﺑﻮﺳﺘﺎن ﺳﻌﺪي اﺳﺖ و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺳﻌﺪي ﺑﯿﺖ ﻣﻌﺮوﻓﯽ از ﻓﺮدوﺳﯽ را در ﻣﯿﺎن‬
‫ﺷﻌﺮ ﺧﻮد ﻋﯿﻨﺎً ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ ﯾﺎد داﺷﺘﻪﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬زﻧﺪهﯾﺎد »ﺷﻬﺮﯾﺎر« ﻧﯿﺰ در ﻏﺰل ﻣﻌﺮوفِ »ﻫﻤﺎي رﺣﻤﺖ« ﺑﯿﺘﯽ از ﺣﺎﻓﻆ را ﺗﻀﻤﯿﻦ ﮐﺮدهاﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻟﺴﺎن ﻏﯿﺐ ﺧﻮﺷﺘﺮ ﺑﻨﻮازد اﯾﻦ ﻧﻮا را‬
‫ِ‬ ‫ﮐﻪ‬ ‫ﭼﻪ زﻧﻢ ﭼﻮ ﻧﺎي ﻫﺮ دم ز ﻧﻮاي ﺷﻮق او دم‬
‫ﺑﻪ ﭘﯿﺎم آﺷﻨﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﻨﻮازد آﺷﻨﺎ را«‬ ‫»ﻫﻤﻪ ﺷﺐ در اﯾﻦ اﻣﯿﺪم ﮐﻪ ﻧﺴﯿﻢ ﺻﺒﺤﮕﺎﻫﯽ‬
‫ﺑﺎ دﯾﮕﺮ ﺗﻀﻤﯿﻦﻫﺎي ﮐﺘﺎبﻫﺎي درﺳﯽ در ﮐﺘﺎب ﻫﻤﺎﯾﺶ ادﺑﯿﺎت آﺷﻨﺎ ﺧﻮاﻫﯿﺪﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﺣﺎﻻ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان آﺧـﺮﯾﻦ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺨﺶ از داﺳﺘﺎن »ﺧﺴﺮو« )از ادﺑﯿﺎت ‪ 3‬و ‪ (4‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫»ﯾﮑﯽ از ﺧﺮوﺳﺎن ﺿﺮﺑﺘﯽ ﺑﺮ دﯾﺪهي ﺣﺮﯾﻒ ﻧﻮاﺧﺖ ﺑﻪ ﺻ‪‬ﺪ‪‬ﻣﺘﯽ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﺗﯿﺮه ﺷﺪ ﭘﯿﺶ آن ﻧﺎﻣﺪار‪ «.‬و ﻫﻤﺎنﻃـﻮر‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﺟﻤﻠﻪي آﺧﺮ‪ ،‬ﺗﻀﻤﯿﻦِ ﯾﮑﯽ از ﻣﺼﺮاعﻫﺎي »ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪي ﻓﺮدوﺳﯽ« اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺟﻬﺎن ﺗﯿﺮه ﺷﺪ ﭘﯿﺶ آن ﻧﺎﻣﺪار«‬ ‫»ﺑﺰد ﺗﯿﺮ ﺑﺮ ﭼﺸﻢ اﺳﻔﻨﺪﯾﺎر‬
‫»رزم رﺳﺘﻢ و اﺳﻔﻨﺪﯾﺎر«‬

‫ﻏﻠﻮ(‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﯾﺎ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‪ ،‬ﺻﻔﺘﯽ را در ﻓﺮد ﯾـﺎ ﭘﺪﯾـﺪهاي آنﭼﻨـﺎن ﺑﺮﺟـﺴﺘﻪ‬ ‫‪ 8‬ـ اﻏﺮاق )ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ﮐﻪ در ﻋﺎﻟﻢ واﻗﻊ‪ ،‬اﻣﮑﺎن دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ آن ﺻﻔﺖ در آن ﺣﺪ‪ ‬و اﻧﺪازه وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬آراﯾـﻪي‬
‫اﻏﺮاق آﻓﺮﯾﺪهﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ اد‪‬ﻋﺎي ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺑﯿﺎن ﺷﺪهﺑﺎﺷـﺪ ﮐـﻪ ﺳـﺨﻦ را ﺟـﺬّابﺗـﺮ ﮐﻨـﺪ و‬
‫ﺷﻌﺎرﮔﻮﻧﻪ و ﻏﯿﺮواﻗﻌﯽ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻧﺮﺳﺪ؛ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫ﺗﺮﺳﻢ ﮐﻪ ﺑﻮي ﻧﺴﺘﺮن ﻣﺴﺖ اﺳﺖ و ﻫﺸﯿﺎرش ﮐﻨﺪ‪«.‬‬ ‫»ﯾﺎرم ﺑﻪ ﯾﮏﻻ ﭘﯿﺮﻫﻦ‪ ،‬ﺧﻮاﺑﯿﺪه زﯾﺮ ﻧﺴﺘﺮن‬
‫ﺷﺎﻋﺮ در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﺧﻮاب ﯾﺎرش را ﭼﻨﺎن ﻟﻄﯿﻒ و ﺳﺒﮏ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﺑﻮي ﺧﻮش ﮔﻞ ﻧﺴﺘﺮن ﻫﻢ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را آﺷﻔﺘﻪ ﺳﺎزد!‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ اﻏﺮاق ﻃﻨﺰآﻣﯿﺰ ﺣﺎﻓﻆ درﺑﺎرهي زﯾﺒﺎﯾﯽ و ﻋﺎﻟﻢﮔﯿﺮيِ ﺷﻌﺮﻫﺎﯾﺶ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫ﻗﺪﺳﯿﺎن ﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺷﻌﺮ ﺣﺎﻓﻆ از ﺑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‬ ‫»ﺻﺒﺤﺪم از ﻋﺮش ﻣﯽآﻣﺪ ﺧﺮوﺷﯽ‪ ،‬ﻋﺸﻖ ﮔﻔﺖ‪:‬‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪ ‬ـ آوردن ﻋﯿﻦ ﻣﺘﻦ ﻋﺮﺑﯽ آﯾﻪ ﯾﺎ ﺣﺪﯾﺜﯽ در ﺳﺨﻦ‪» ،‬درج« ﻧﺎﻣﯿﺪهﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺧﺎص از ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ اﻣ‪‬ﺎ اﮔﺮ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎ و‬

‫ﺣﻞ« ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺗﻠﻤﯿﺢ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬‬

‫ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻠﯽ آﯾﻪ ﯾﺎ ﺣﺪﯾﺚ اﺷﺎره ﺷﻮد آراﯾﻪي » ّ‬
‫‪17‬‬ ‫دﮐﺘﺮ ﻫﺎﻣﻮن ﺳﺒﻄﯽ‬

‫آراﯾﻪي اﻏﺮاق از دﺳﺘﻤﺎﯾﻪﻫﺎي اﺻﻠﯽ ﺗﻮﺻﯿﻒ در آﺛﺎر ﺣﻤﺎﺳﯽ اﺳﺖ و »ﺣﮑـﯿﻢ ﻓﺮدوﺳـﯽ« در ادﺑﯿـﺎت ﻗـﺪﯾﻢ‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ و »زﻧﺪهﯾﺎد اﺣﻤﺪ ﺷﺎﻣﻠﻮ« )ا‪ .‬ﺑﺎﻣﺪاد( در ادﺑﯿﺎت ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ ﺷﺎﻋﺮ دﯾﮕﺮي از اﯾﻦ آراﯾـﻪ ﺑﻬـﺮه‬
‫ﺑﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺑـﺒ‪‬ﺮّي زِ روي زﻣــﯿﻦ ﭘـﺎك‪ ،‬ﻣـﻬﺮ‬ ‫»اﮔﺮ ﭼﻮن ﺳﺘﺎره ﺷﻮي ﺑﺮ ﺳﭙﻬﺮ‬
‫ﭼﻮ ﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺸﺖ اﺳﺖ ﺑﺎﻟﯿﻦ ﻣﻦ«‬ ‫ﺑﺨﻮاﻫـﺪ ﻫـﻢ از ﺗﻮ ﭘﺪر ﮐﯿﻦ ﻣﻦ‬
‫»ﻓﺮدوﺳﯽ«‬ ‫)اﻏﺮاق در ﻣﻤﮑﻦﻧﺒﻮدن رﻫﺎﯾﯽ از اﻧﺘﻘﺎم ﭘﺪر(‬
‫»ﺗﻮﻓﺂنﻫﺎ ‪ /‬در رﻗﺺ ﻋﻈﯿﻢ ﺗﻮ ‪ /‬ﺑﻪ ﺷﮑﻮﻫﻤﻨﺪي ‪ /‬ﻧﯽﻟﺒﮑﯽ ﻣﯽﻧﻮازﻧﺪ ‪ ... /‬و ﭘﯿـﺸﺎﻧﯿﺖ آﯾﻨـﻪاي ﺑﻠﻨـﺪ اﺳـﺖ‪/‬‬
‫ﺗﺎﺑﻨﺎك و ﺑﻠﻨﺪ ‪ /‬ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺮان ﻫﻔﺘﮕﺎﻧﻪ در آن ﻣﯽﻧﮕﺮﻧﺪ ‪ /‬ﺗﺎ ﺑﻪ زﯾﺒﺎﯾﯽ ﺧﻮﯾﺶ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﻨﺪ‪» «.‬اﺣﻤﺪ ﺷﺎﻣﻠﻮ«‬
‫)اﻏﺮاق در ﺷﮑﻮﻫﻤﻨﺪي رﻗﺺ ﻣﻌﺸﻮق و ﺑﻠﻨﺪي و ﺗﺎﺑﻨﺎﮐﯽ ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ او(‬

‫ﺗﻌﻠﯿﻞ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺷﺎﻋﺮ ﯾﺎ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺑـﺮاي ﻣﻮﺿـﻮﻋﯽ‪ ،‬دﻟﯿﻠـﯽ ﻏﯿﺮواﻗﻌـﯽ و ﺗﺨﯿ‪‬ﻠـﯽ‪ ،‬اﻣ‪‬ـﺎ دلﭘـﺬﯾﺮ و‬ ‫‪ 9‬ـ ﺣﺴﻦ‬
‫ﻗﺎﻧﻊﮐﻨﻨﺪه اراﺋﻪ دﻫﺪ ﺑﻪ ﺣﺴﻦ ﺗﻌﻠﯿﻞ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻠﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ از »ﻗﺼﯿﺪهي دﻣﺎوﻧﺪﯾﻪي ﺑﻬﺎر« در ﻣﻮرد ﻋﻠّﺖ اﺑﺮﭘﻮش ﺑﻮدن ﻗﻠّﻪي دﻣﺎوﻧﺪ‬
‫ذﮐﺮ ﺷﺪهاﺳﺖ‪ ،‬دﻗّﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫»ﺗﺎ ﭼﺸﻢ ﺑﺸﺮ ﻧﺒﯿﻨﺪت روي ‪ /‬ﺑﻨﻬﻔﺘﻪ ﺑﻪ اﺑﺮ ﭼﻬﺮ دﻟﺒﻨﺪ«‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺜﺎل از اﺧﻼق ﻧﺎﺻﺮي ﮐﻪ در آن دﻟﯿﻠﯽ ﻏﯿﺮواﻗﻌﯽ اﻣ‪‬ﺎ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺟﺎﻟﺐ ﺑﺮاي ﮐﻢﺳﺨﻨﯽ اﻓﺮاد داﻧﺎ ﺑﯿﺎن ﺷﺪهاﺳﺖ‪،‬‬
‫دﻗّﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫»از ﺣﮑﯿﻤﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﭼﺮا اﺳﺘﻤﺎعِ )ﺷﻨﯿﺪن( ﺗﻮ از ﻧﻄﻖ )ﺣﺮفزدن(‪ ،‬زﯾﺎدت اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬زﯾﺮا ﮐﻪ ﻣﺮا‬
‫دو ﮔﻮش دادهاﻧﺪ و ﯾﮏ زﺑﺎن‪«.‬‬

‫ﭘﺮﺳﺶ‪ :‬در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ »ﺣﺎﻓﻆ« ﺑﺮاي ﮐﺪام ﻣﻮﺿﻮع ﻋﻠّﺘﯽ ﻏﯿﺮواﻗﻌﯽ اﻣ‪‬ﺎ ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ و زﯾﺒﺎ ذﮐﺮ ﺷﺪهاﺳﺖ؟‬
‫ﻣﺠﺎل ﺧﻮاب ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪم ز دﺳﺖ ﺧﯿﺎل ‪ /‬درِ ﺳﺮاي ﻧﺸﺎﯾﺪ ﺑﺮ آﺷﻨﺎﯾﺎن ﺑﺴﺖ«‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﺷﺎﻋﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻓﮑﺮ و ﺧﯿﺎل ﻣﻌﺸﻮق را از ذﻫﻦ ﺧﻮد ﺑﯿﺮون ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺧﻮاب ﺑﺮود؛ زﯾﺮا ﻋﺎﺷﻖِ اوﺳﺖ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ‬
‫ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻠّﺘﯽ ﻣﯽآورد‪ :‬ﺧﯿﺎل ﯾﺎر آﺷﻨﺎ و ﻫﻤﺪم ﻣﻦ اﺳﺖ و درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐـﻪ اﻧـﺴﺎن درِ ﺧﺎﻧـﻪي‬
‫ﺧﻮد را )ﯾﻌﻨﯽ »ﺷﺎﻋﺮ ذﻫﻦ ﺧﻮد را( ﺑﻪ روي دوﺳﺖ و آﺷﻨﺎ )ﺧﯿﺎل ﯾﺎر( ﻧﮕﺸﺎﯾﺪ و او را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﺧﻮد راه ﻧﺪﻫﺪ!‬
‫)ﮔﻔﺘﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ درس ﻧﺎﻣﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺳﺎل ﭘﯿﺶ و ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺗﻢ در اﻧﺘﺸﺎرات اﻧﺪﯾﺸﻪﺳـﺎزان اﺳـﺖ‪ .‬در ﺟﻠـﺪ اول‬
‫ﮐﺘﺎب ﻫﻤﺎﯾﺶ ﻧﺸﺮ درﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬روش ﻋﻤﻠﯽﺗﺮي ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﯾﺎ رد اﯾﻦ آراﯾﻪ اراﺋﻪ ﮐﺮدهام‪ .‬ﻓﻌﻼً ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﮐﻠﯽ اﯾﻦ آراﯾﻪ آﺷﻨﺎ ﺷﻮﯾﺪ‪(.‬‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ آراﯾﻪﻫﺎي ادﺑﯽ‬ ‫‪18‬‬

‫ﻫﺮﮔﺎه ﺷﺎﻋﺮ ﯾﺎ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه در ﺳﺨﻦ ﺧﻮد از »ﺿﺮباﻟﻤﺜﻠﯽ« اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨـﺪ و ﯾـﺎ ﺑﺨـﺸﯽ از ﺳـﺨﻦ او‬ ‫‪ 10‬ـ ﻣ‪‬ﺜَﻞ‪:‬‬
‫آنﻗﺪر ﻣﻌﺮوف ﺷﺪهﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺿﺮباﻟﻤﺜﻞ ﺑﻪ ﮐـﺎر رود‪ ،‬آن ﺑﺨـﺶ از ﮐـﻼم داراي آراﯾـﻪي »ﻣ‪‬ﺜَـﻞ«‬
‫)ارﺳﺎل ﻣﺜﻞ( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .1‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ‪:‬‬
‫»ﺑﻪ آب ﻣﯽﺑ‪‬ﺮَد و ﺗﺸﻨﻪ ﺑﺎز ﻣﯽآرد ‪ /‬ﻫﺰار ﺗﺸﻨﻪ ﺟﮕﺮ را ﭼ‪‬ﻪِ زﻧﺨﺪاﻧﺶ« )زﻧﺨﺪان‪ :‬ﭼﺎﻧﻪ(‬
‫ﻣﺼﺮاع او‪‬ل ﻣﻌﺎدل ﺿﺮباﻟﻤﺜﻞ »آدم را ﺗﺸﻨﻪ ﺗﺎ ﻟﺐ آب )درﯾﺎ( ﻣﯽﺑﺮد و ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ« اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﯿﺖ دﻗّﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫»ﺑﯽﮔﻤﺎن دﯾﻮار ﻃﺒﻊ ﭘﺴﺖ ﺧﺎكآﻟﻮد ﻣﺎﺳﺖ ‪ /‬ﮔﺮ ﺑ‪‬ﻮ‪‬د ﮐﻮﺗﺎﻫﺘﺮ دﯾﻮاري از دﯾﻮار ﻣﺎ«‬
‫»ﺳﯿﻤﯿﻦ ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﯽ«‬ ‫ﻣﺜﻞ‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺷﻨﯿﺪهاﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺼﺮاع ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻦ ﺑﯿﺖ از »ﻧﯽﻧﺎﻣﻪي ﻣﻮﻻﻧﺎ« اﻣﺮوزه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺿﺮباﻟﻤﺜﻞ ﺑﻪ ﮐﺎر‬
‫ﻣﯽرود‪:‬‬
‫»ﻫﺮ ﮐﺴﯽ از ﻇﻦّ ﺧﻮد ﺷﺪ ﯾﺎر ﻣﻦ ‪ /‬وز درون ﻣﻦ ﻧﺠﺴﺖ اﺳﺮار ﻣﻦ«‬
‫اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت از ﮔﻠﺴﺘﺎن ﺳﻌﺪي ﻧﯿﺰ ـ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻋﺒﺎرتﻫﺎي دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ـ اﻣﺮوزه ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺿـﺮباﻟﻤﺜـﻞ‬
‫ﮐﺎرﺑﺮد دارد‪» :‬ﻟﻘﻤﺎن را ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ادب از ﮐﻪ آﻣﻮﺧﺘﯽ؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬از ﺑﯽادﺑﺎن«‬

‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮاي ﺗﺄﮐﯿﺪ ﯾﺎ روﺷﻦﺷﺪن ﻣﻄﻠﺒﯽ )ﻣﻌﻤﻮﻻً ﭘﯿﭽﯿﺪه( ﯾﺎ ﺑـﺮاي اﺛﺒـﺎت‬ ‫‪ 11‬ـ ﺗﻤﺜﯿﻞ و اﺳﻠﻮب‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﻣﺜﺎﻟﯽ ﺑﯿﺎورﯾﻢ‪ ،‬آراﯾﻪي ﺗﻤﺜﯿﻞ‪ 2‬را ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ؛ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫»ﻣﻦ اﮔﺮ ﻧﯿﮑﻢ اﮔﺮ ﺑﺪ‪ ،‬ﺗﻮ ﺑﺮو ﺧﻮد را ﺑﺎش ‪ /‬ﻫﺮﮐﺴﯽ آن د‪‬ر‪‬و‪‬د ﻋﺎﻗﺒﺖِ ﮐﺎر‪ ،‬ﮐﻪ ﮐﺸﺖ«‬
‫ﺣﺎﻓﻆ در ﺧﻄﺎب ﺑﻪ زاﻫﺪان و واﻋﻈﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ اﮔﺮ ﺧﻮب ﯾﺎ ﺑﺪم رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺪارد و ﺷﻤﺎ ﻫﻤﺎن ﺑﻬﺘﺮ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮاﻗﺐ اﻋﻤﺎل ﺧﻮد ﺑﺎﺷﯿﺪ )ﻣﺼﺮاع اول( ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻫﺮﮐﺴﯽ ﻫﻨﮕﺎم درو آن ﭼﻪ را ﮐﻪ ﺧﻮد ﮐﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺮداﺷـﺖ‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪ ‬ـ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﯿﺖ ﯾﺎ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﺑﻪ ﯾﺎدآورﻧﺪهي ﺿﺮباﻟﻤﺜﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ اﻣ‪‬ﺎ آن ﺿﺮباﻟﻤﺜﻞ در آن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﯿﺎن ﻧﺸﺪهﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﺑﯿﺖ ﯾﺎ ﻋﺒﺎرت را‬
‫ﻣﯽﺗﻮان داراي آراﯾﻪي »ﺗﻠﻤﯿﺢ« داﻧﺴﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﻣﺼﺮاع »ﭼﻮ ﮔﺮد در ﻗﺪم او دوﯾﺪم و ﻧﺮﺳﯿﺪم« داراي آراﯾﻪي ﺗﻠﻤﯿﺢ اﺳﺖ زﯾﺮا ﺑﻪﯾﺎدآورﻧـﺪهي‬
‫اﯾﻦ ﺿﺮباﻟﻤﺜﻞ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﮔﺮدش ﻫﻢ ﻧﻤﯽرﺳﯽ‪.‬‬
‫‪ ‬ـ ﺑﻪ ﺣﮑﺎﯾﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي آن ﺟﻨﺒﻪي ﻧﻤﺎدﯾﻦ دارﻧﺪ و ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻣﻄﺎﻟﺐ اﺧﻼﻗﯽ و ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽروﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﺗﻤﺜﯿﻞ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ آراﯾﻪي ﺗﻤﺜﯿﻞ ﺗﻔﺎوت دارد‪) .‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻫﺮ دو ﯾﮑﯽ اﺳﺖ و ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت و ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﻄﻠﺒﯽ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي روﺷﻦ از آن ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ اﯾﻦ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ در ﺣﮑﺎﯾﺖﻫﺎي ﺗﻤﺜﯿﻠﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮ اﺳﺖ از آنﭼﻪ ﮐﻪ در آراﯾﻪي ﺗﻤﺜﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ (.‬ﺣﮑﺎﯾﺎت »ﻣﺜﻨﻮي ﻣﻌﻨﻮي« و »ﮐﻠﯿﻠﻪ و دﻣﻨﻪ«‬
‫از ﻣﻌﺮوفﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺗﻤﺜﯿﻞ در ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﺣﮑﺎﯾﺖﻫﺎي ﺗﻤﺜﯿﻠﯽ ﯾﮑﯽ از ﺷﯿﻮهﻫﺎي اﺳﺘﺪﻻل اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در آن ﺑﺎ اراﺋﻪي ﯾﮏ ﻧﻤﻮﻧﻪي روﺷﻦ و ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل از ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻤﯽ ﮐﻠّﯽ را در آن زﻣﯿﻨﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬‬
‫‪19‬‬ ‫دﮐﺘﺮ ﻫﺎﻣﻮن ﺳﺒﻄﯽ‬

‫ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﻣﺼﺮاع دوم(‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﺣﺎﻓﻆ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ درﺳﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪي ﺧﻮد در ﻣﺼﺮاع ﻧﺨﺴﺖ را ﺛﺎﺑـﺖ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﺼﺮاع دوم ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺳﺎده را ﮐﻪ درﺳﺘﯽِ آن ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ آﺷﮑﺎر اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ و ﻣﺜﺎل ﺑﺮاي آن ذﮐﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫»اﮔﺮ ﺟﺎﻫﻠﯽ ﺑﻪ زﺑﺎنآوري ﺑﺮ ﺣﮑﯿﻤﯽ ﻏﺎﻟﺐ آﯾﺪ‪ ،‬ﻋﺠﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺳﻨﮕﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﻫﺮ ﻫﻤﯽ ﺷﮑﻨﺪ‪«.‬‬
‫»ﮔﻠﺴﺘﺎن ﺳﻌﺪي«‬
‫در اﯾﻦ ﺟﺎ ﺳﻌﺪي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ در ﻣﺸﺎﺟﺮهاي ﻟﻔﻈﯽ‪ ،‬ﻓﺮدي داﻧﺎ و ﻣﺆد‪‬ب از ﻓﺮدي ﻧـﺎدان و ﺑـﯽادب ﺷﮑـﺴﺖ‬
‫ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺗﻌﺠ‪‬ﺐ ﮐﺮد‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ ﺳﻨﮕﯽ ﺳﺨﺖ و ﺑﯽارزش ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮔﻮﻫﺮي ﻇﺮﯾﻒ و ارزﺷﻤﻨﺪ را ﺑـﺸﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺳﺎده و آﺷﮑﺎر ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ و ﻣﺜﺎل ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﭘﯿﭽﯿﺪه ذﮐﺮ ﺷﺪهاﺳﺖ‪(.‬‬

‫* ﮔﺎﻫﯽ در ﺗﻤﺜﯿﻞ دو ﻣﻮﺿﻮعِ ﻋﻨﻮان ﺷﺪه ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان آنﻫﺎ را ﻣﻌﺎدل ﻫـﻢ داﻧـﺴﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨـﯽ در‬
‫ﻫﺮﯾﮏ از دو ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬اﺟﺰاﯾﯽ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻧﻈﯿﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﯿﺮ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﻧﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣـﯽﺗـﻮان‬
‫ﺟﺎي اﯾﻦ دو ﻣﻮﺿﻮع را ﻋﻮض ﮐﺮد؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﻫﺮﯾﮏ را ﻣﯽﺗﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ و ﺗﺄﮐﯿﺪ دﯾﮕﺮي داﻧﺴﺖ )ﺷﺮط ﻻزمِ اﯾﻦ‬
‫ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ دو ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪ واﺑﺴﺘﻪﺳﺎز ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﺮﻓﺘﻪﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮ ﮐﺪام ﯾﮏ ﺟﻤﻠﻪي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪(.‬‬
‫ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﮑﻠﯽ از ﺗﻤﺜﯿﻞ‪ ،‬اﺳﻠﻮب ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي آن در اﺷﻌﺎر ﺷﺎﻋﺮان ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي ﺑﯿﺶ از‬
‫ﻫﺮ دورهي دﯾﮕﺮي دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫ﺧﻮاب در وﻗﺖ ﺳﺤﺮﮔﺎه‪ ،‬ﮔﺮان ﻣﯽﮔﺮدد«‬ ‫»آدﻣﯽ ﭘﯿﺮ ﭼﻮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺮص ﺟﻮان ﻣﯽﮔﺮدد‬
‫»ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي«‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻣﺼﺮاع اﯾﻦ ﺑﯿﺖ از ﯾﮏ ﺟﻤﻠﻪي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪهاﺳﺖ و ﺑﯿﻦ آنﻫﺎ ﭘﯿﻮﻧـﺪ واﺑـﺴﺘﻪ‬
‫ﺳﺎز ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪراﺣﺘﯽ ﺟﺎي ﻣﺼﺮاعﻫﺎ را ﻋﻮض ﮐﺮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫آدﻣﯽ ﭘﯿﺮ ﭼﻮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺮص ﺟﻮان ﻣﯽﮔﺮدد‬ ‫ﺧﻮاب در وﻗﺖ ﺳﺤﺮﮔﺎه‪ ،‬ﮔﺮان ﻣﯽﮔﺮدد‬
‫ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ در ﻫﺮ ﻣﺼﺮاع از ﻧﻈﺮ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ اﺟﺰاﯾﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮاي آنﻫﺎ در ﻣﺼﺮاع دﯾﮕﺮ ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ در ﻧﻈـﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪:‬‬
‫ﺟﻮان ﺷﺪن ‪ ‬ﮔﺮان ﺷﺪن‬ ‫ﭘﯿﺮي ‪ ‬وﻗﺖ ﺳﺤﺮﮔﺎه‬ ‫ﺣﺮص آدﻣﯽ ‪ ‬ﺧﻮاب‬
‫ِ‬

‫دزد‪ ‬داﻧﺎ ﻣﯽﮐُﺸﺪ اول‪ ،‬ﭼﺮاغ ﺧﺎﻧﻪ را« »زﯾﺐاﻟﻨﺴﺎ«‬ ‫»ﻋﺸﻖ ﭼﻮن آﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮد ﻫﻮش دل ﻓﺮزاﻧﻪ را‬
‫در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﻧﯿﺰ ﻫﺮ ﻣﺼﺮاع از ﯾﮏ ﺟﻤﻠﻪي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪهاﺳﺖ و ﻣﺼﺮاعﻫﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺸﺘﻦ ﭼﺮاغ‬
‫ِ‬ ‫از ﻫﻮش ﺑﺮدن ‪‬‬ ‫ﭼﺮاغ ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻫﻮش دلِ ﻓﺮزاﻧﻪ ‪‬‬ ‫ﻋﺸﻖ ‪ ‬دزد‪ ‬داﻧﺎ‬ ‫ﺗﻨﺎﻇﺮ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ‪:‬‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ آراﯾﻪﻫﺎي ادﺑﯽ‬ ‫‪20‬‬

‫»دل ﻣﻦ ﻧﻪ ﻣﺮد آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻏﻤﺶ ﺑﺮآﯾﺪ ﻣﮕﺴﯽ ﮐـﺠﺎ ﺗـﻮاﻧﺪ ﮐـﻪ ﺑﯿﻔﮑﻨﺪ ﻋـﻘﺎﺑﯽ« »ﺳﻌﺪي«‬
‫دو ﻣﺼﺮاع اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﻧﯿﺰ از ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻗﺎﺑﻞ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻫﺮﯾـﮏ از ﻋﻨﺎﺻـﺮ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻣﺼﺮاع اول ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان در ﻣﺼﺮاع دوم ﻧﻈﯿﺮي ﯾﺎﻓﺖ‪:‬‬
‫از ﭘﺲ ﻏﻢ ﺑﺮآﻣﺪن ‪ ‬اﻓﮑﻨﺪن ﻋﻘﺎب‬ ‫ﻏﻢ ‪ ‬ﻋﻘﺎب‬ ‫دل ﻣﻦ ‪ ‬ﻣﮕﺴﯽ‬

‫! ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﮐﺪام ﯾﮏ از ﺑﯿﺖﻫﺎي زﯾﺮ اﺳﻠﻮب ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ؟‬

‫‪ (1‬ﻫﻤﭽﻮ ﻧﯽ زﻫﺮي و ﺗﺮﯾﺎﻗﯽ ﮐﻪ دﯾﺪ؟ ‪ /‬ﻫﻤﭽﻮ ﻧﯽ دﻣﺴﺎز و ﻣﺸﺘﺎﻗﯽ ﮐﻪ دﯾﺪ؟‬
‫‪ (2‬ﺣﺪﯾﺚ دوﺳﺖ ﻧﮕﻮﯾﻢ ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﺣﻀﺮتِ دوﺳﺖ ‪ /‬ﮐﻪ آﺷﻨﺎ ﺳﺨﻦ آﺷﻨﺎ ﻧﮕﻪ دارد‬
‫‪ (3‬ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ از ﺳﺮدﻣﻬﺮي دوﺳﺘﺎن از ﻫﻢ ﺟﺪا ‪ /‬ﺑﺮگﻫﺎ را ﻣﯽﮐُﻨﺪ ﺑﺎد ﺧﺰان از ﻫﻢ ﺟﺪا‬
‫‪ (4‬ﭘﺮواﻧﻪ ﻧﯿﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺷﻌﻠﻪ ﺟﺎن دﻫﻢ ‪ /‬ﺷﻤﻌﻢ ﮐﻪ ﺟﺎن ﮔﺪازم و دودي ﻧﯿﺎورم‬
‫? ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﺑﯿﻦ دو ﻣﺼﺮاع در ﮔﺰﯾﻨﻪي دوم ﭘﯿﻮﻧﺪ واﺑﺴﺘﻪ ﺳﺎزِ »ﮐﻪ« آﻣﺪهاﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺟﺎي دو ﻣﺼﺮاع اﯾﻦ‬
‫ﺑﯿﺖ را ﻋﻮض ﮐﺮد‪) .‬اﯾﻦ ﮔﺰﯾﻨﻪ ﺣﺬف اﺳﺖ‪ (.‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﭼﻬﺎرم ﻋﻨﺎﺻﺮِ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ دو ﻣﺼﺮاع ﻣﻌﺎدل‬
‫ﻣﻌﺎدل »ﺟﺎن ﮔﺪاﺧﺘﻦ و دودي‬
‫ِ‬ ‫و ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ »ﭘﺮواﻧﻪ« ﻣﻌﺎدل »ﺷﻤﻊ« ﻧﯿﺴﺖ و »ﺑﻪ ﯾﮏ ﺷﻌﻠﻪ ﺟﺎن دادن«‬
‫ﺑﺮ ﻧﯿﺎوردن« ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ ﻫﯿﭻﯾﮏ از دو ﻣﺼﺮاع ﻣﺜﺎل و ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﺑﺮاي ﻣﺼﺮاع دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ اﺻـﻼً‬
‫ﺗﻤﺜﯿﻞ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺳﻠﻮبﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ )ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ داﺷﺘﻪﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ اﺳﻠﻮبﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﺧﺎﺻ‪‬ﯽ از ﺗﻤﺜﯿﻞ اﺳﺖ‪(.‬‬
‫در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺳﻮم‪ 1 :‬ـ ﻣﺼﺮاع دوم ﻣﺜﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻣﺼﺮاع او‪‬ل ‪ 2‬ـ ﻫﺮﯾﮏ از دو ﻣﺼﺮاع از ﯾﮏ ﺟﻤﻠﻪي ﻣـﺴﺘﻘﻞ‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻣﯿﺎن آن دو ﺣﺮف رﺑﻄﯽ ﻧﯿﺴﺖ ‪ 3‬ـ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮاي ﻫﺮﯾـﮏ از ﻋﻨﺎﺻـﺮ ﻣﻌﻨـﺎﯾﯽ ﻣـﺼﺮاع او‪‬ل‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﻣﻌﺎدﻟﯽ در ﻣﺼﺮاع دوم ﯾﺎﻓﺖ‪:‬‬
‫ﺟﺪا ﺷﺪن ‪ ‬ﺟﺪا ﺷﺪن‬ ‫ﺳﺮد ﻣﻬﺮي ‪ ‬ﺑﺎد ﺧﺰان )ﮐﻪ ﺳﺮد اﺳﺖ(‬ ‫دوﺳﺘﺎن ‪ ‬ﺑﺮگﻫﺎ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺳﻮم را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮدهاﯾﺪ ﻓﻘﻂ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺑﮕﻮﯾﻢ‪ :‬آﻓﺮﯾﻦ!‬

‫ﻫﺮﮔﺎه واژه )ﯾﺎ ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ( ﮐﻪ داراي دو ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي در ﮐﻼم ﺑﻪ ﮐﺎر رود ﮐﻪ ﻫـﺮ دو ﻣﻌﻨـﺎ‬ ‫‪ 12‬ـ اﯾﻬﺎم‪:‬‬
‫دﺑﯿﺎت اﯾﺮان و ﺟﻬﺎن‬
‫ِ‬ ‫از آن ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮداﺷﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آراﯾﻪي اﯾﻬﺎم ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آراﯾﻪﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺒﺎ در ا‬
‫اﺳﺖ‪ .‬آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ واژهﻫﺎي »اﯾﻬﺎمﺑﺮاﻧﮕﯿﺰ« رﻣﺰ اﺻﻠﯽ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ در ﭘﯿﺪاﮐﺮدن آراﯾﻪي اﯾﻬﺎم )و اﯾﻬﺎم ﺗﻨﺎﺳﺐ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫‪21‬‬ ‫دﮐﺘﺮ ﻫﺎﻣﻮن ﺳﺒﻄﯽ‬

‫ﺟﻨﺎس ﺗﺎم( اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ اﯾﻦ واژهﻫﺎ را در ﮐﺘﺎب ﺟﻠﺪ اول ﻫﻤﺎﯾﺶ ادﺑﯿﺎت ﻧﺸﺮ درﯾﺎﻓﺖ آوردهام‪.‬‬
‫ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻨﻈﻮر اﺻﻠﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮑﯽ از آن دو ﻣﻌﻨﺎ اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﯽ ﻫﯿﭻﯾﮏ ﺑﺮ دﯾﮕﺮي ﺑﺮﺗﺮي ﻧﺪارد‪1‬؛ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫ﻏﺮق ﺧﻮن ﺑﻮد و ﻧﻤﯽﻣﺮد زﺣﺴﺮت ﻓﺮﻫﺎد ‪ /‬ﮔﻔﺘﻢ اﻓﺴﺎﻧﻪي ﺷﯿﺮﯾﻦ و ﺑﻪﺧﻮاﺑﺶ ﮐﺮدم«‬
‫» ِ‬
‫»ﻓﺮﺧﯽ ﯾﺰدي«‬
‫زﯾﺒﺎ و دلﻧﺸﯿﻦ‬
‫ﺷﯿﺮﯾﻦ‪:‬‬
‫ﻣﻌﺸﻮﻗﻪي ﻓﺮﻫﺎد‬
‫ﻋﺸﻖ‬
‫ﻣﻬﺮ‪:‬‬ ‫»ﺑﯽﻣﻬﺮِ ر‪‬ﺧَﺖ روزِ ﻣﺮا ﻧﻮر ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ«‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬
‫در ﻣﻮارد ﻧﺎدري ﮐﻞّ ﯾﮏ ﺟﻤﻠﻪ را ﻣﯽﺗﻮان داراي ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ اﯾﻬﺎم ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰ داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي زﯾﺒﺎي آن در‬
‫ﺑﯿﺖ زﯾﺮ از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪي ﻓﺮدوﺳﯽ دﯾﺪهﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آنﺟﺎ ﮐﻪ رﺳﺘﻢ ﺑﺮاي رﻫﺎﯾﯽ از ﭼﻨﮓ ﺳﻬﺮاب ﺑﻪ ﻧﯿﺮﻧﮓ رو ﻣﯽآورد‬
‫و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ اﮔﺮ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﺗﻮ ﻧﯿﺴﺘﯽ ﺑﺮ ﻣﻦ ﭘﯿﺮوز ﺷﻮي از ﮐﺸﺘﻦ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻧﺎم و آوازه ﺧﻮاﻫﯽ رﺳﯿﺪ و ﺳﻬﺮابِ ﺟﻮان‪،‬‬
‫ﺳﺎدهدﻻﻧﻪ ﺳﺨﻦ او را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد؛ آنﮔﺎه ﻓﺮدوﺳﯽ ﺑﻪ زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺪاد و ﺑﺒﻮد اﯾﻦ ﺳﺨﻦ دلﭘﺬﯾﺮ«‬ ‫» دﻟﯿﺮِ ﺟﻮان ﺳﺮ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺎر ﭘﯿﺮ‬
‫ﮔﻔﺘﺎر آن ﭘﯿﺮ )رﺳﺘﻢ( را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺮ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺎرِ ﭘﯿﺮ داد‪:‬‬
‫ﺳﺮش را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺣﺮف آن ﭘﯿﺮ از دﺳﺖ داد!‬

‫! ﺗﺴﺖ‪ :‬واژهي ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه در ﮐﺪام ﮔﺰﯾﻨﻪ داراي آراﯾﻪي اﯾﻬﺎم ﻧﯿﺴﺖ؟‬
‫‪ (1‬ﺣﺎﻓﻆ ﺑﺪ اﺳﺖ ﺣﺎل ﭘﺮﯾﺸﺎن ﺗﻮ وﻟﯽ ‪ /‬ﺑﺮ ﺑﻮي زﻟﻒ دوﺳﺖ ﭘﺮﯾﺸﺎﻧﯿﺖ ﻧﮑﻮﺳﺖ‬
‫‪ (2‬دي ﻣﯽﺷﺪ و ﮔﻔﺘﻢ ﺻﻨﻤﺎ ﻋﻬﺪ ﺑﻪﺟﺎي آر ‪ /‬ﮔﻔﺘﺎ ﻏﻠﻄﯽ ﺧﻮاﺟﻪ در اﯾﻦ ﻋﻬﺪ وﻓﺎ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫‪ (3‬ﯾﺎر دﻟﺪار ﻣﻦ ار ﻗﻠﺐ ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺎن ﺷﮑﻨﺪ ‪ /‬ﺑﺒﺮد زود ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺪاري ﭘﺎدﺷﻬﺶ‬
‫‪ (4‬ﺗﻮ ﮐﻪ ﮐﯿﻤﯿﺎ ﻓﺮوﺷﯽ ﻧﻈﺮي ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﻣﺎ ﮐﻦ ‪ /‬ﮐﻪ ﺑﻀﺎﻋﺘﯽ ﻧﺪارﯾﻢ و ﻓﮑﻨﺪهاﯾﻢ داﻣﯽ‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪ ‬ـ واژهﻫﺎي »ﻫﻮا«‪» ،‬ﻣﻬﺮ«‪» ،‬ﺷﯿﺮﯾﻦ«‪» ،‬ﻣﺮدم« )ﺧﻠﻖ‪ ،‬ﻣﺮدﻣﮏ ﭼﺸﻢ(‪» ،‬ﻏﺮﯾﺐ« )ﻧﺎﺷﻨﺎس‪ ،‬ﻋﺠﯿﺐ( ﺑﻮ )راﯾﺤﻪ‪ ،‬آرزو(‪ ،‬ﻋﻬﺪ )ﭘﯿﻤﺎن‪ ،‬زﻣﺎﻧﻪ(‪،‬‬
‫ﻗﻠﺐ )دل‪ ،‬ﺗﻘﻠّﺒﯽ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﺳﯿﺎه(؛ ﻣﺪام )ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ‪ ،‬ﺷﺮاب( ﺟﺰء واژهﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ادب ﻓﺎرﺳﯽ در آﻓﺮﯾﻨﺶ آراﯾﻪي اﯾﻬﺎم ﺑـﺴﯿﺎر ﺑـﻪ ﮐـﺎر‬
‫رﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻪ ﯾﺎد ﺳﭙﺮدن آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان واژهﻫﺎي »اﯾﻬﺎم ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰ« در ﭘﯿﺪا ﮐﺮدن آراﯾﻪي اﯾﻬﺎم‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﮐﻨﻨﺪهاﺳﺖ‪ .‬‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ آراﯾﻪﻫﺎي ادﺑﯽ‬ ‫‪22‬‬

‫? ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ از واژهي »ﺑﻮ« دو ﻣﻌﻨﺎ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬

‫ﺑﻪ دﻟﯿﻞ راﯾﺤﻪي زﻟﻒ دوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮ ﺑﻮي زﻟﻒ دوﺳﺖ‬
‫در آرزوي زﻟﻒ دوﺳﺖ‪.‬‬
‫از واژهي »ﻋﻬﺪ« در ﻣﺼﺮاع ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﻤﺎن و ﻗﺮار؛ اﯾﻦ واژه در ﻣﺼﺮاع دوم داراي‬
‫اﯾﻬﺎم زﯾﺒﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪:‬‬

‫در ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﻣﻦ وﻓﺎداري ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫در اﯾﻦ ﻋﻬﺪ وﻓﺎ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫در اﯾﻦ دوره زﻣﺎﻧﻪ وﻓﺎداري ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫واژهي »ﻗﻠﺐ« در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺳﻮم داراي اﯾﻬﺎم اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﮔﻮﻧﻪ دل ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﻠﺐ ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺎن ﺷﮑﻨﺪ‬
‫در آرزوي ﻗﻠﺐ ﺳﭙﺎه را در ﻫﻢ ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﭼﻬﺎرم ﻧﯿﺰ »ﻗﻠﺐ« داراي اﯾﻬﺎم زﯾﺒﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻪ دل ﻣﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻬﯽ ﮐﻦ‬
‫ﻧﻈﺮي ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﻣﺎ ﮐﻦ‬
‫ﺑﻪ ﺳﮑّﻪي ﺗﻘﻠّﺒﯽ ﻣﺎ ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﯿﻔﮑﻦ‬
‫آﻓﺮﯾﻦ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ اﮔﺮ ﮔﺰﯾﻨﻪي دوم را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮدﯾﺪ!‬
‫! ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﺑﯿﺖ »ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﭙﻮﺷﯿﺪ اﯾﻦ ﺧﺮﻗﻪي ﻣﯽآﻟﻮد ‪ /‬اي ﺷﯿﺦ ﭘﺎك داﻣﻦ‪ ،‬ﻣﻌﺬوردار ﻣﺎ را« ﮐﺪام‬
‫ﮔﺰﯾﻨﻪ را ﻣﯽﺗﻮان داراي آراﯾﻪي اﯾﻬﺎم داﻧﺴﺖ؟‬
‫‪ (4‬ﻣﻌﺬور‬ ‫‪ (3‬ﺧﺮﻗﻪي ﻣﯽآﻟﻮد‬ ‫‪ (2‬ﻧﭙﻮﺷﯿﺪ‬ ‫‪ (1‬ﺑﻪﺧﻮد‬
‫‪ B‬ﺗﻮﺿﯿﺢ‪ :‬اﯾﻦ ﺗﺴﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺨﺖ اﺳﺖ! ﮐﻤﮑﯽ ﻫﻢ از دﺳﺖ ﻣﺎ ﺑﺮﻧﻤﯽآﯾﺪ!‬
‫? ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﺗﺮﮐﯿﺐ »ﺑﻪﺧﻮد« در ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ در ﻣﻌﻨﯽ »ﺑﻪ ﺧﻮدي ﺧﻮد« ﯾﺎ »ﺑﻪ اﺧﺘﯿﺎر ﺧﻮد« ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪ 1.‬ﭘﺲ‪:‬‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪ ‬ـ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﺎﻣﺪم اﯾﻦﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﺎز روم ‪ /‬آن ﮐﻪ آورد ﻣﺮا‪ ،‬ﺑﺎز ﺑ‪‬ﺮَد در وﻃﻨﻢ«‬
‫ﯾﺎ »ﺗﻮ ﻣﭙﻨﺪار ﮐﻪ ﻣﻦ ﺷﻌﺮ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ‪ /‬ﺗﺎ ﮐﻪ ﻫﺸﯿﺎرم و ﺑﯿﺪار‪ ،‬ﯾﮑﯽ دم ﻧﺰﻧﻢ« »ﻣﻮﻟﻮي«‬
‫‪23‬‬ ‫دﮐﺘﺮ ﻫﺎﻣﻮن ﺳﺒﻄﯽ‬

‫ﺑﺮﺗﻦ ﺧﻮد ﻧﭙﻮﺷﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪﺧﻮد ﻧﭙﻮﺷﯿﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻪ اﺧﺘﯿﺎر ﺧﻮد ﻧﭙﻮﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ ﻧﺸﺎﻧﻪي آن اﺳﺖ ﮐﻪ آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ ﻓﺮاﺗﺮ از ﺣﺪ‪ ‬درس و ﻣﺸﻖ ﻣﺪرﺳﻪاﺳﺖ!‬
‫ﭘﺮﺳﺶ‪ :‬در ﺑﯿﺖ »اﻣﺸﺐ ﺻﺪاي ﺗﯿﺸﻪ از ﺑﯿﺴﺘﻮن ﻧﯿﺎﻣﺪ ‪ /‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺧﻮاب ﺷﯿﺮﯾﻦ ﻓﺮﻫﺎد رﻓﺘـﻪ ﺑﺎﺷـﺪ« آﯾـﺎ واژهي‬
‫ﺷﯿﺮﯾﻦ اﯾﻬﺎم دارد؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﻋﻼوه ﺑﺮ وﺟﻮد اﯾﻬﺎم در واژهي »ﺷﯿﺮﯾﻦ« ﮐﻞّ ﻣﺼﺮاع دوم را ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ دو ﺷﮑﻞ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﺮد؛ ﻣﻦ ﻟـﺬّت‬
‫ﮐﺸﻒ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را از ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮم؛ ﺳﻌﯽ ﺧﻮدﺗﺎن را ﺑﮑﻨﯿﺪ؛ ﻣﻮﻓّﻖ ﺑﺎﺷﯿﺪ!‬

‫ﺗﻨﺎﺳﺐ‪ :‬ﺑﺮاي درك آﺳﺎن اﯾﻦ آراﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻧﻤﻮﻧﻪاي را ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬ ‫‪ 13‬ـ اﯾﻬﺎم‬
‫ﺑﺎ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﺘﻔﺎوت واژهي »ﻫﻮا« آﺷﻨﺎ ﻫﺴﺘﯿﺪ )ﻫﻮا و آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﻫﻮس‪ ،‬آرزو(؛ ﺣﺎل ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ در ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ اﯾﻦ‬
‫واژه در ﮐﺪام ﻣﻌﻨﺎ ﯾﺎ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻃﻮري ﮐﻪ ﺑﺘـﻮان آن ﻣﻌﻨـﺎ ﯾـﺎ ﻣﻌـﺎﻧﯽ را ﺑـﻪ ﺟـﺎي »ﻫـﻮا« در ﺟﻤﻠـﻪ‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﮐﺮد‪:‬‬
‫ﻧﮕــﺎه دار ﺳـﺮِ رﺷـﺘﻪ ﺗـﺎ ﻧﮕـﻪ دارد‬ ‫‪ (1‬ﮔَﺮَت ﻫﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺸﻮق ﻧﮕﺴﻠﺪ ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫ﭼـﻨﯿﻦ ﻓـــﺘﻨﻪاﻧﮕـﯿﺰ و ﻓـﺮﻣـﺎنروا ﺳﺖ‬ ‫‪ (2‬ﭼـﻮ ﻋﺸﻘﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻨﯿﺎد آن ﺑـﺮ ﻫــﻮا ﺳﺖ‬
‫ﺑـﺎﯾﺪ ﮐـﻪ ﺧﺎك درﮔﻪ‪ ‬اﻫﻞ ﻫﻨﺮ ﺷـﻮي‬ ‫‪ (3‬ﮔﺮ در ﺳ‪‬ﺮَت ﻫﻮاي وﺻﺎل اﺳﺖ ﺣـﺎﻓﻈﺎ‬
‫در ﻧﻤﻮﻧﻪي او‪‬ل‪ ،‬از واژهي »ﻫﻮا« ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬آرزو«‬
‫در ﻧﻤﻮﻧﻪي دوم از واژهي »ﻫﻮا« دو ﻣﻌﻨﺎ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﺧﻮد‪» ‬ﻫﻮا« و دﯾﮕـﺮي »ﻫـﻮس«؛ ﭘـﺲ واژهي »ﻫـﻮا«‪ ،‬در‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪي او‪‬ل اﯾﻬﺎم ﻧﺪارد اﻣ‪‬ﺎ در ﻧﻤﻮﻧﻪي دوم اﯾﻬﺎم دارد‪.‬‬
‫در ﻧﻤﻮﻧﻪي ﺳﻮم واژهي »ﻫﻮا« ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﻌﻨﺎي »آرزو« ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳﺖ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﭘﺲ از ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﺼﺮاع دوم ﻣﻌﻨﺎي دﯾﮕﺮ‬
‫آن )ﻫﻮا و آﺳﻤﺎن( ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ذﻫﻦ ﺧﻄﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣـﺎﻓﻆ ﺑـﺎ ﻫﻨﺮﻣﻨـﺪي واژهي‬
‫»ﺧﺎك« را در ﻣﺼﺮاع دوم ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدهاﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﺼﺮاع ﻧﺨـﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ ﻣﻌﻨـﺎي‬
‫»آرزو« را از »ﻫﻮا« ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ وﻗﺘﯽ در ﻣﺼﺮاع دوم ﺑﻪواژهي »ﺧﺎك« ﻣﯽرﺳﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﻨﺎﺳﺒﯽ ﮐﻪ ﻣﯿـﺎن‬
‫»ﺧﺎك« و »آﺳﻤﺎن« وﺟﻮد دارد ﻣﻌﻨﺎي دوم »ﻫﻮا« ﮐﻪ »آﺳﻤﺎن« ﺑﺎﺷﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ذﻫﻨﺶ ﺧﻄﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان‬
‫آن را ﺑﻪ ﺟﺎي »ﻫﻮا« در ﻣﺼﺮاع اول ﺟﺎﮔﺬاري ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ واژهاي در ﮐﻼم داراي اﯾﻬﺎم ﺗﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﺎﻧﯽ آن را ﺑﺘﻮان ﺑﻪﺟـﺎﯾﺶ‬
‫در ﺟﻤﻠﻪ ﺟﺎﮔﺬاري ﮐﺮد‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﻣﻌﻨﺎي دﯾﮕﺮ اﯾﻦ واژه ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﻨﺎﺳﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از واژهﻫﺎي ﮐﻼمدارد‬
‫ﺑﻪ ذﻫﻦ ﺧﻄﻮر ﮐﻨﺪ اﻣ‪‬ﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﺟﺎﮔﺬاري ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪ دو ﻧﻤﻮﻧﻪي دﯾﮕﺮ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ آراﯾﻪﻫﺎي ادﺑﯽ‬ ‫‪24‬‬

‫»ﻋﺎﺷﻖ« ﻣ‪‬ﻔﻠﺲ اﮔﺮ ﻗﻠﺐ دﻟﺶ ﮐﺮد ﻧﺜﺎر ‪ /‬ﻣﮑﻨﺶ ﻋﯿﺐ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮ ﻧﻘﺪ‪ ‬روان ﻗﺎدر ﻧﯿﺴﺖ« »ﺣﺎﻓﻆ« )ﻧﻘﺪ‪ ‬روان‪ :‬ﭘﻮل راﯾﺞ(‬
‫در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮑﯽ از ﻣﻌﺎﻧﯽ واژهي ﻗﻠﺐ ﻗﺎﺑﻞ ﺟﺎﮔﺬاري اﺳﺖ‪ :‬ﻗﻠﺐِ دل‪ :‬ﺳﮑّﻪي ﺗﻘﻠّﺒﯽِ دل )اﺿﺎﻓﻪي ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ(‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً ﻣﻌﻨﺎي راﯾﺞ ﻗﻠﺐ )دل( ﺑﻪ دﻟﯿﻞ وﺟﻮد واژهي »دل« در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺼﺮاع ﺑﻪ ذﻫﻦ ﺧﻄﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ )اﻣ‪‬ـﺎ ﻗﺎﺑـﻞ‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ :‬ﻗﻠﺐِ دل ¬ دلِ دل!(؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ »ﻗﻠﺐ« در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ اﯾﻬﺎم ﺗﻨﺎﺳﺐ دارد ﻧﻪ اﯾﻬﺎم )در اﯾﻬﺎم ﻫﺮ دو‬
‫ﻣﻌﻨﺎي واژه را ﻣﯽﺗﻮان در ﮐﻼم ﺟﺎﮔﺬاري ﮐﺮد‪(.‬‬
‫»آﺷﻨﺎﯾﯽ ﻧﻪ ﻏﺮﯾﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻟﺴﻮز ﻣﻦ اﺳﺖ ‪ /‬ﭼﻮن ﻣﻦ از ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﻓﺘﻢ دلِ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﺑﺴﻮﺧﺖ‪«1‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪﺷﺪ واژهي »ﻏﺮﯾﺐ« ﺟﺰء واژهﻫﺎي اﯾﻬﺎمﺑﺮاﻧﮕﯿﺰ اﺳﺖ و داراي دو ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ (2‬ﻧﺎﺷﻨﺎس و ﻧﺎآﺷﻨﺎ‬ ‫‪ (1‬ﻋﺠﯿﺐ‬
‫دوي اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي »ﻏﺮﯾﺐ« ﻗﺎﺑﻞ ﺟﺎيﮔﺰﯾﻨﯽ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ‪ :‬ﺑﺎ ﮐﻤـﯽ‬
‫ﺣﺎﻻ ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ در ﻣﺼﺮاع او‪‬ل اﯾﻦ ﺑﯿﺖ آﯾﺎ ﻫﺮ ِ‬
‫دﻗّﺖ در ﻣﻔﻬﻮم ﺑﯿﺖ‪ ،‬درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ »ﻋﺠﯿﺐ« را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺟﺎي »ﻏﺮﯾﺐ« ﺟﺎﮔﺬاري ﮐﺮد )ﻋﺠﯿﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐـﻪ‬
‫آﺷﻨﺎ و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي دﻟﺴﻮز ﻣﻦ اﺳﺖ( اﻣ‪‬ﺎ ﻣﻌﻨﺎي دوم »ﻏﺮﯾﺐ« ﮐﻪ »ﻧﺎآﺷﻨﺎ« ﺑﺎﺷﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ذﻫﻦ ﺧﻄﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠّـﺖ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع وﺟﻮد واژهي »آﺷﻨﺎ« در اﯾﻦ ﻣﺼﺮاع اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ »ﻧﺎآﺷﻨﺎ« ﺗﻨﺎﺳﺐ )ﺗﻀﺎد‪ (2‬آﺷﮑﺎري دارد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در اﯾﻦ ﻣﺼﺮاع درواﻗﻊ از واژهي »ﻏﺮﯾﺐ« ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮداﺷﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن »ﻋﺠﯿﺐ« ﺑﺎﺷـﺪ؛ ﺑـﺎ‬
‫اﯾﻦ ﺣﺎل ﺑﻪ دﻟﯿﻞ وﺟﻮد واژهي »آﺷﻨﺎ«‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي دﯾﮕﺮ »ﻏﺮﯾﺐ« )ﻧﺎآﺷﻨﺎ( ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ذﻫﻦ ﺧﻄﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ اﻣ‪‬ﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻨﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ واژهي »ﻏﺮﯾﺐ« اﯾﻬﺎﻣﯽ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪي ﺗﻨﺎﺳﺐ )ﺗﻀﺎد(‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻬﺎم ﺗﻨﺎﺳﺐ دارد‪.‬‬
‫! ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﻣﺼﺮاع دوم ﻫﻤﯿﻦ ﺑﯿﺖ‪ ،‬ﮐﺪام ﻣﻮرد دﯾﺪهﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫‪ (2‬واژهي »ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ« اﯾﻬﺎم دارد‪.‬‬ ‫‪ (1‬واژهي »ﺧﻮﯾﺶ« اﯾﻬﺎم دارد‪.‬‬
‫‪ (4‬واژهي »ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ« اﯾﻬﺎم ﺗﻨﺎﺳﺐ دارد‪.‬‬ ‫‪ (3‬واژهي »ﺧﻮﯾﺶ« اﯾﻬﺎم ﺗﻨﺎﺳﺐ دارد‪.‬‬

‫‪ (2‬ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ‬ ‫? ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬واژهي »ﺧﻮﯾﺶ« در ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ داراي دو ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ‪ (1 :‬ﺧﻮد‬
‫در ﻣﺼﺮاع ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺗﻨﻬﺎ »ﺧﻮد« ﺑﻪ ﺟﺎي آن ﻗﺎﺑﻞ ﺟﺎﮔﺬاري اﺳﺖ ﭘﺲ اﯾﻬﺎم ﻧﺪارد؛ اﻣ‪‬ﺎ ﻣﻌﻨﺎي دوم آن )ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ(‬
‫ﺑﻪدﻟﯿﻞ وﺟﻮد واژهي »ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ« و ﺗﻨﺎﺳﺒﯽ )ﺗﻀﺎدي( ﮐﻪ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﺑﺮﻗـﺮار اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ ذﻫـﻦ ﺧﻄـﻮر ﻣـﯽﮐﻨـﺪ اﻣ‪‬ـﺎ‬
‫ﻗﺎﺑﻞﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ ¬ واژهي »ﺧﻮﯾﺶ« در اﯾﻦ ﻣﺼﺮاع اﯾﻬﺎم ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪي ﺗﻨﺎﺳﺐ ﯾﺎ اﯾﻬﺎم ﺗﻨﺎﺳﺐ دارد )ﮔﺰﯾﻨﻪي‬
‫ﺳﻮم(‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪ ‬ـ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﯿﺖ‪ :‬ﻋﺠﯿﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آﺷﻨﺎﯾﺎن و دوﺳﺘﺎن ﺑﺮاي ﻣﻦ دل ﺑﺴﻮزاﻧﺪ؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﻣﻦ ﺑﻪ واﺳﻄﻪي ﻋﺸﻖ از ﺧﻮد ﺑﯽﺧـﻮد ﺷـﺪم‪ ،‬دل‬
‫ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺣﺎل ﻣﻦ ﺳﻮﺧﺖ‪ ..‬‬
‫‪ ‬ـ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻗﺒﻼً ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ »ﺗﻀﺎد« ﻧﻮﻋﯽ ﺧﺎص از »ﺗﻨﺎﺳﺐ« اﺳﺖ و در اﯾﻦ ﻣﻮارد »اﯾﻬﺎم ﺗﻨﺎﺳﺐ« را ﻣﯽﺗﻮان »اﯾﻬﺎم ﺗﻀﺎد« ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ .‬‬
‫‪25‬‬ ‫دﮐﺘﺮ ﻫﺎﻣﻮن ﺳﺒﻄﯽ‬

‫ﻋﻠﻢ ﺑﯿﺎن‬

‫ﻣﺎ ﻓﺎرﺳﯽزﺑﺎﻧﺎن ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻣﻨﻈﻮر و ﻣﻘﺼﻮد ﺧﻮد از روشﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﺑﻬـﺮه ﻣـﯽﺑـﺮﯾﻢ؛ ﺑـﺮاي ﻧﻤﻮﻧـﻪ اﯾـﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع را ﮐﻪ ﻣﺜﻼً »ﻓﻼﻧﯽ از رﺋﯿﺴﺶ ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ او ﺟﺮﺋﺖ اﻋﺘﺮاض ﻧﺪارد« ﺑﻪ ﭼﻨﺪ روش ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ ﺟﺮﺋﺖ ﻧﺪارد ﺑﻪ رﺋﯿﺴﺶ اﻋﺘﺮاض ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﺗﺸﺒﯿﻪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ ﭘﯿﺶ رﺋﯿﺴﺶ ﻣﺜﻞ ﻣﻮش اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺑﻪ ﮐﻤﮏ اﺳﺘﻌﺎره‪ :‬ﻣﻮش رﻓﺘﻪاﺳﺖ ﭘﯿﺶ رﺋﯿﺲ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻣﺠﺎز‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ ﭘﯿﺶ رﺋﯿﺴﺶ دل اﻋﺘﺮاض ﮐﺮدن ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ (5‬ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺎﯾﻪ‪ :‬ﻓﻼﻧﯽ دﺳﺖ و ﭘﺎﯾﺶ ﭘﯿﺶ رﺋﯿﺴﺶ‪ ،‬ﻣﯽﻟﺮزد‪.‬‬
‫ﻋﻠﻢ ﺑﯿﺎن ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ اﯾﻦ روﺷﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﯿﺎنِ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ‪ ،‬در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﻧﻤﻮﻧﻪيﺑﺎﻻ‬
‫دﯾﺪﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ روﺷﻬﺎ را ﻣﯽﺗﻮان در ﭘﻨﺞ ﮔﺮوه اﺻﻠﯽ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﮐﺮد‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ ﺑﯿﺎنﮐﺮدن‪ ،‬ﺗﺸﺒﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺠﺎز‪ ،‬اﺳﺘﻌﺎره و ﮐﻨﺎﯾﻪ‪.‬‬

‫ﺗﺸﺒﯿﻪ‪ :‬ﻫﻤﮕﯽ ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﺗﺸﺒﯿﻪ آﺷﻨﺎ ﻫﺴﺘﯿﻢ؛ در ﺗﺸﺒﯿﻪ دو ﻣﻮرد ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪي اﺷﺘﺮاﮐﯽ ﮐﻪ در ﺻﻔﺘﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫‪ 14‬ـ‬
‫ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﻣﻮرد اﺻﻠﯽ را ﻣﺸﺒﻪ و ﻣﻮردي را ﮐﻪ ﻣﺸﺒﻪ ﺑﻪ آن ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺸﺒﻪٌﺑـﻪ ﻣـﯽﻧﺎﻣﻨـﺪ‪ ،‬ﺻـﻔﺖ‬
‫ﻣﺸﺘﺮك ﻣﯿﺎن ﻣﺸﺒﻪ و ﻣﺸﺒﻪٌﺑﻪ‪ ،‬دﻟﯿﻞ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﯾﺎ وﺟﻪﺷﺒﻪ ﻧﺎﻣﯿﺪهﻣﯽﺷـﻮد‪ .1‬ﮔـﺎﻫﯽ در ﺗـﺸﺒﯿﻪ از واژهﻫـﺎﯾﯽ از ﻗﺒﯿـﻞِ‬
‫»ﻣﺜﻞِ«‪» ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» ،«‬ﺑﺴﺎنِ«‪» ،‬ﺑﮑﺮدارِ«‪» ،‬ﻫﻢﭼﻮن« و ‪ ...‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨـﯿﻢ ﮐـﻪ ﺑـﺮ ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪي دﻻﻟـﺖ دارﻧـﺪ و ﺑـﻪ آنﻫـﺎ‬
‫اداتﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ ﭘﺲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺗﺸﺒﯿﻪ »ﺣﺪاﮐﺜﺮ« از ﭼﻬـﺎر ﻋﻨـﺼﺮ )ﭘﺎﯾـﻪ‪ ،‬رﮐـﻦ(‬
‫ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬
‫‪ (4‬اداتﺗﺸﺒﯿﻪ‬ ‫‪ (3‬وﺟﻪﺷﺒﻪ‬ ‫‪ (2‬ﻣﺸﺒﻪٌﺑﻪ‬ ‫‪ (1‬ﻣﺸﺒﻪ‬
‫ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎ اﯾﻦ آراﯾﻪي ادﺑﯽ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺗﺸﺒﯿﻪ در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪:‬‬
‫»ﺧﻮشﺑﺨﺖ آنﮐﻪ ﻣﺎدر داﻧﺎ ﺑﻪ روز و ﺷﺐ ﭼﻮﻧﺎن ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ او ﺳﺎﯾﻪ ﮔﺴﺘﺮ اﺳﺖ«‬
‫ﻧﺨﺴﺖ از ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﻢ ﮐﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪهاﺳﺖ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﻣﺎدر ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪهاﺳﺖ ¬ ﻣﺎدر‪ :‬ﻣﺸﺒﻪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﻪ‪ :‬ﻣﺸﺒﻪٌﺑﻪ‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪ ‬ـ ﻣﻌﻤﻮﻻً اﯾﻦ ﺻﻔﺖ در ﻣﺸﺒﻪٌﺑﻪ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮ و آﺷﮑﺎرﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ آراﯾﻪﻫﺎي ادﺑﯽ‬ ‫‪26‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﻢ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﺷﺘﺮاك در ﮐﺪام ﺻﻔﺖ ﻣﺎدر را ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮدهاﺳﺖ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ ﻫﺮ دو از اﻧﺴﺎن ﻣﺮاﻗﺒﺖ و ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﻢ ﮐﻪ آﯾﺎ در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﺑﻠﻪ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ »ﺳﺎﯾﻪﮔﺴﺘﺮﺑﻮدن« اﺷﺎره ﺷﺪهاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺮاﻗﺒﺖ و ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ اﺳﺖ ¬ ﺳﺎﯾﻪﮔﺴﺘﺮﺑﻮدن‪ :‬وﺟﻪﺷﺒﻪ‬
‫در ﻧﻬﺎﯾﺖ دﻗّﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ آﯾﺎ در اﯾﻦ ﺗﺸﺒﯿﻪ از ادات ﺗﺸﺒﯿﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪهاﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﺑﻠﻪ؛ ﭼﻮﻧﺎن‪ :‬ادات ﺗﺸﺒﯿﻪ‬
‫ﭘﺲ در ﺑﯿﺖ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺷﺎﻋﺮ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺸﺒﯿﻪاي زدهاﺳﺖ ﮐﻪ در آن‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻬﺎر ﻋﻨﺼﺮ )رﮐﻦ( ﺗﺸﺒﯿﻪ ذﮐﺮ ﺷـﺪه؛‬
‫اﻣ‪‬ﺎ در اﻏﻠﺐ اوﻗﺎت ﻣﻌﻤﻮﻻً ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﺟﺰء از ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺣﺬف ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫* ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ‬
‫' ﻧﮑﺘﻪي او‪‬ل‪ :‬ﺑﻪ ﻣﺸﺒﻪ و ﻣﺸﺒﻪٌﺑﻪ‪» ،‬دو ﻃﺮف ﺗﺸﺒﯿﻪ« ﮔﻔﺘﻪﻣﯽﺷﻮد و ﻫﯿﭻ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ ﺑﺪون ذﮐﺮ ﻣﺸﺒﻪ و ﻣـﺸﺒﻪٌﺑـﻪ‬
‫ﺷﮑﻞ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪) .‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻗﺮﯾﻨﻪي ﻟﻔﻈﯽ ﺣﺬف ﺷﺪهﺑﺎﺷﺪ‪(.‬‬
‫' ﻧﮑﺘﻪي دوم‪ :‬ﺣﺬف ادات ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪي ﻣﺸﺒﻪ و ﻣﺸﺒﻪٌﺑﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫»ﻣﺎدرم در ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﺜﻞ ﻓﺮﺷﺘﻪ اﺳﺖ« ¬ »ﻣﺎدرم در ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﻓﺮﺷﺘﻪ اﺳﺖ« )ادات ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺣﺬف ﺷـﺪه ﺗـﺎ ﺑـﺮ‬
‫ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺑﻮدن ﻣﺎدر ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺷﻮد‪(.‬‬
‫' ﻧﮑﺘﻪي ﺳﻮم‪ :‬ﺣﺬف وﺟﻪﺷﺒﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ذﻫﻦ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺑﻪ ﺗﮑﺎﭘﻮ ﺑﯿﻔﺘﺪ ﺗﺎ دﻟﯿﻞ ﺷـﺒﺎﻫﺖ را ﺧـﻮد ﮐـﺸﻒ‬
‫ﮐﻨﺪ؛ در واﻗﻊ ﺑﺎ ﺣﺬف وﺟﻪﺷﺒﻪ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﻨﺪه در آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺑﺎ ﭘﺪﯾﺪآورﻧﺪهي اﺛﺮ ﻫﻤﺮاه ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﻟﺬّت‬
‫ادﺑﯽ ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﺣﺬف وﺟﻪﺷﺒﻪ ﺑﯿﺶ از ﺣﺬف ادات ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺑﺮ ارزش ﻫﻨﺮي ﮐﻼم ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ؛ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫»ﻣﺎدرم در ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﻣﺜﻞ ﻓﺮﺷﺘﻪ اﺳﺖ«‪» f‬ﻣﺎدرم ﻣﺜﻞ ﻓﺮﺷﺘﻪ اﺳﺖ«‬
‫' ﻧﮑﺘﻪي ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﮔﺎﻫﯽ در زﺑﺎن ادﺑﯽ‪ ،‬ﻣﺸﺒﻪ و ﻣﺸﺒﻪٌﺑﻪ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﮐﺴﺮه ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﯽﭘﯿﻮﻧﺪﻧﺪ و ﺑـﻪ ﺻـﻮرت اﺿـﺎﻓﻪي‬
‫ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﺎه رﺧﺴﺎر‪ ،‬زﻧﺠﯿﺮ ﮔﯿﺴﻮ‬
‫ﺑﯿﺎﺑﺎن ﮔﻤﺮاﻫﯽ‪ ،‬ﻧﻮرِ داﻧﺶ‪ِ ،‬‬
‫ِ‬ ‫ﻗﺪ‪ ‬ﺳﺮو‪ ،‬ﺗﯿﺮِ ﻣﮋﮔﺎن‪ ،‬ﮐﯿﻤﯿﺎي ﻋﺸﻖ‪،1‬‬
‫ﻣﻀﺎفاﻟﯿﻪ ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ٌ‬ ‫ﭘﺲ اﺿﺎﻓﻪي ﺗﺸﺒﻬﯽ ﺣﺎﻟﺘﯽ از ﺗﺸﺒﯿﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﻣﺸﺒﻪ و ﻣﺸﺒ‪‬ﻪ‪‬ﺑﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻀﺎف و‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪ -1‬در ﺗﺮﮐﯿﺐ »ﮐﯿﻤﯿﺎي ﻋﺸﻖ« از آن ﺟﻬﺖ ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﮐﯿﻤﯿﺎ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪهاﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺸﻖ ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﯿﻤﯿﺎ ﮐﻪ ﻣﺲ را ﺑﻪ ﻃﻼ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺎﭼﯿﺰ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ وﺟﻮدي ﮐﻤﺎلﯾﺎﻓﺘﻪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬‬
‫ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ »زﻧﺠﯿﺮ ﮔﯿﺴﻮ«‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ آن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﮔﯿﺴﻮ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﻠﻘﻪﺣﻠﻘﻪ ﻣﯽﺑﺎﻓﺘﻨـﺪ و‬
‫ِ‬ ‫‪ -2‬وﺟﻪﺷﺒﻪ در اﺿﺎﻓﻪي‬
‫دوم آن ﮐﻪ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ زﻧﺠﯿﺮ اﻧﺴﺎن را اﺳﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﯿﺴﻮي دلدار ﻧﯿﺰ ﻋﺎﺷﻖ را اﺳﯿﺮ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫‪27‬‬ ‫دﮐﺘﺮ ﻫﺎﻣﻮن ﺳﺒﻄﯽ‬

‫! ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﮐﺪام ﮔﺰﯾﻨﻪ »آراﯾﻪي ﺗﺸﺒﯿﻪ« وﺟﻮد دارد؟‬

‫‪ (2‬ﭘﺴﺘﻪي ﺑﯽﻣﻐﺰ ﭼﻮن ﻟﺐ وا ﮐﻨﺪ‪ ،‬رﺳﻮا ﺷﻮد‬ ‫‪ (1‬آدﻣﯽ ﭘﯿﺮ ﭼﻮ ﺷﺪ ﺣﺮص ﺟﻮان ﻣﯽﮔﺮدد‬
‫‪ (4‬ﺑﻪ رخ ﺑﺮﻧﻬﺎد از دو دﯾﺪه دو ﺟﻮي‬ ‫‪ (3‬زدش ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺑﺮ‪ ،‬ﺑﻪﮐﺮدار ﺷﯿﺮ‬
‫‪ E‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ‪ :‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺗﻌﺮﯾﻒِ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮔﻔﺘﻪﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺒﻪ و ﻣﺸﺒﻪٌﺑﻪ دو ﻣﻮرد ﺟﺪا از ﻫﻢاﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﻋﺎﻟﻢِ واﻗﻊ‪،‬‬
‫دو واﻗﻌﯿﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ذﮐﺮ ﻣﺸﺒﻪ و ﻣﺸﺒﻪٌﺑﻪ ﺑﺮاي ﭘﯿﺪاﯾﺶ آراﯾﻪي ﺗﺸﺒﯿﻪ اﻟﺰاﻣﯽ اﺳﺖ ﻣﮕﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﯾﮑـﯽ از آن‬
‫ﻟﻔﻈﯽ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ﻗﺒﻠﯽ ﺣﺬف ﺷﺪهﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ِ‬ ‫دو )ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﺸﺒﻪ( ﺑﻪ ﻗﺮﯾﻨﻪي‬
‫? ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ آدﻣﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺮ ﯾﺎ ﺣﺮص ﺑﻪ ﺟﻮان ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪهاﺳﺖ؛ زﯾﺮا در اﯾـﻦ‬
‫ﺑﯿﺖ »ﭘﯿﺮ« و »ﺟﻮان« ﺻﻔﺖ آدﻣﯽ و ﺣﺮص ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺧﻮد واﻗﻌﯿﺖ ﻣﺴﺘﻘﻠّﯽ در ﻋﺎﻟﻢ ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ )ﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫»ﭘﯿﺮ« ﯾﺎ »ﺟﻮان« ﻧﺪارﯾﻢ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺮ ﻓﺮدي ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﯿﺮ ﯾﺎ ﺟﻮان ﺑﺎﺷﺪ و ﭘﯿﺮ و ﺟﻮان ﺻﻔﺖ اﻧﺴﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧـﻪ اﻧـﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ‪(.‬‬
‫در ﮔﺰﯾﻨﻪي دوم ﻧﯿﺰ »ﺑﯽﻣﻐﺰ« و »رﺳﻮا« ﺻـﻔﺖ ﭘﺴﺘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺧﻮد واﻗﻌﯿﺖ ﻣﺴﺘﻘﻠّﯽ در ﻋﺎﻟﻢ ﺧﺎرج ﻧﯿـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در‬
‫ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺳﻮم ﺷﺎﻋﺮ ﻧﻬﺎد ﺟﻤﻠﻪ )او( را ﺑﻪ »ﺷﯿﺮ« ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺮدهاﺳﺖ و اﯾﻦ دو )»او« و »ﺷﯿﺮ«( دو ﺷﺨﺺ ﻣـﺴﺘﻘﻞ در‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﺧﺎرج ﻫﺴﺘﻨﺪ )ﺷﺮط او‪‬ل ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ(‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ در اﯾﻦ ﻣﺼﺮاع ﻧﻬﺎد ﺟﻤﻠﻪ ذﮐﺮ ﻧﺸﺪهاﺳﺖ؛ اﻣ‪‬ﺎ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ‬
‫دﻟﯿﻞ ﺣﺬف ﺑﻪ ﻗﺮﯾﻨﻪي ﻟﻔﻈﯽ روي دادهاﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮان ﻧﻬﺎد ﺟﻤﻠﻪ را ﺑﻪ ﮐﻼم اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮد‪ :‬او )رﺳﺘﻢ( زدش ﺑﺮ زﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﺮ ﺑﻪ ﮐﺮدار ﺷﯿﺮ‪.‬‬
‫در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ در ذﻫﻦ ﺧﻮد اﺷﮏﻫﺎي روان ﺑﺮ ﭼﻬﺮه را ﺑﻪ »ﺟﻮي« ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺮدهاﺳﺖ و اﯾﻦ دو )اﺷـﮏ‬
‫روان« و »ﺟﻮي«( دو ﻣﻮرد ﺟﺪا از ﻫﻢ و ﻣﺴﺘﻘﻞ در ﻋﺎﻟﻢ ﺧﺎرج ﻫﺴﺘﻨﺪ )ﺷﺮط او‪‬ل ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪ (.‬اﻣ‪‬ـﺎ ﺷـﺮط دوم‬
‫ﺑﺮﻗﺮار ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﺸﺒﻪ )اﺷﮏ روان( در اﯾﻦ ﻣﺼﺮاع ذﮐـﺮ ﻧـﺸﺪهاﺳـﺖ؛ ﻣـﺸﺒﻪ ﺑـﻪ ﻗﺮﯾﻨـﻪي ﻟﻔﻈـﯽ ﻧﯿـﺰ ﺣـﺬف‬
‫ﻧﺸﺪهاﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﺮﮔﺎه ﺟﺰﺋﯽ از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻗﺮﯾﻨﻪي ﻟﻔﻈﯽ ﺣﺬف ﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺟﺎي آن در ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺤﻔﻮظ اﺳـﺖ و‬
‫ﻣﯽﺗﻮان آن را ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮد؛ اﻣ‪‬ﺎ در اﯾﻦ ﻣﺼﺮاع ﺟﺎﯾﯽ ﺑﺮاي اﻓﺰودن »اﺷﮏروان« وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺟـﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﻣـﺸﺒﻪ ﺷـﻮد‪،‬‬
‫ِ‬ ‫ﭘﺲ در اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ »ﺟﻮي« ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ »اﺷﮏروان« ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه در ﮐﻼم‪ ،‬ﻣﺸﺒﻪٌﺑـﻪ‬
‫آراﯾﻪي ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺑﻪ آراﯾﻪي اﺳﺘﻌﺎره ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ اﯾﻦ آراﯾﻪ در ﺻﻔﺤﺎت ﺑﻌﺪي ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﺟـﺪاﮔﺂنﻫـﺎي‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ¬ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﺰﯾﻨﻪي دوم را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫! ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﮐﺪام ﮔﺰﯾﻨﻪ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻬﺎر رﮐﻦ ﺗﺸﺒﯿﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪهاﺳﺖ؟‬
‫‪ (2‬ﭼﻮ ﻏﻨﭽﻪ ﮔﺮﭼﻪ ﻓﺮوﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﺎر ﺟﻬﺎن‬ ‫‪ (1‬ﭼﻮ ﻧﻨﻤﻮد رخ ﺷﺎﻫﺪ آرزو‬
‫‪ (4‬ﺑ‪‬ﺮَش ﭼﻮن ﺑ‪‬ﺮِ رﺳﺘﻢ زال ﺑﻮد‬ ‫‪ (3‬ﭼﻮ ﺟﻮﺷﻦ ﺑﭙﻮﺷﯿﺪ ﭘﺮﺧﺎﺷﺠﻮي‬
‫? ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ »آرزو« ﺑﻪ »ﺷﺎﻫﺪ« )ﯾﺎر زﯾﺒﺎرو( ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺪهاﺳﺖ؛ وﺟﻪ ﺷﺒﻪ‪ :‬ﻫﺮ دو دلﺧـﻮاهاﻧـﺪ و‬
‫ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻼش ﮐﺮد )وﺟﻪ ﺷﺒﻪ ذﮐﺮ ﻧﺸﺪهاﺳﺖ(‪ .‬اداتِ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﻣﺼﺮاع ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه زﯾـﺮا‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ آراﯾﻪﻫﺎي ادﺑﯽ‬ ‫‪28‬‬

‫»ﭼﻮ« در اﯾﻦ ﻣﺼﺮاع در ﻣﻌﻨﯽ »وﻗﺘﯽﮐﻪ« ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺸﺒﻪﺑﻪ( ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺪهاﺳﺖ؛ وﺟﻪ ﺷﺒﻪ‪ :‬ﻫﻢ ﮐﺎر ﺟﻬﺎن ﻓﺮوﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫در ﮔﺰﯾﻨﻪي دوم‪» ،‬ﮐﺎر ﺟﻬﺎن« )ﻣﺸﺒﻪ( ﺑﻪ »ﻏﻨﭽﻪ« ) ٌ‬
‫ﻫﻢ ﻏﻨﭽﻪ ﻓﺮوﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ ¬ وﺟﻪ ﺷﺒﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪهاﺳﺖ؛ »ﭼﻮ« در اﯾﻦ ﻣﺼﺮاع ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽِ »ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ «‬ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‬
‫¬ ادات ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺳﻮم‪» ،‬ﭼﻮ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ »ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ« آﻣﺪه و در اﯾﻦ ﻣﺼﺮاع ﻫﯿﭻ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺸﺒﻪ ﺑﻪ و »ﭼﻮن« ادات ﺗﺸﺒﯿﻪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ وﺟﻪ ﺷﺒﻪ ذﮐﺮ ﻧـﺸﺪه‬
‫در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﭼﻬﺎرم‪» ،‬ﺑ‪‬ﺮَش« ﻣﺸﺒﻪ اﺳﺖ و »ﺑﺮِ رﺳﺘﻢِ زال« ﻣ ٌ‬
‫اﺳﺖ ¬ اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺰﯾﻨﻪي دوم ﻧﺸﺎﻧﻪي دﻗّﺖ ﺷﻤﺎﺳﺖ!‬
‫ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﻮﺟﻮد در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ را ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮدهاﺳﺖ؟‬
‫ِ‬ ‫! ﺗﺴﺖ‪ :‬ﮐﺪام ﮔﺰﯾﻨﻪ‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪﻫﺎي‬
‫ز اﻣﻮاج ﮔﺮان ﮐﻮه از ﭘﯽﮐﻮه«‬ ‫»ﺑﻪ رود ﺳﻨﺪ ﻣﯽﻏﻠﺘﯿﺪ ﺑﺮ ﻫﻢ‬
‫ﻣﺸﺒﻪ ﺑﻪ‪ :‬ﮐﻮه؛ وﺟﻪ ﺷﺒﻪ ‪ :‬ﻏﻠﺘﯿﺪن‬
‫ٌ‬ ‫‪ (1‬ﻣﺸﺒﻪ‪ :‬رود ﺳﻨﺪ؛‬
‫ﻣﺸﺒﻪ ﺑﻪ ‪ :‬ﮐﻮه؛ وﺟﻪ ﺷﺒﻪ ‪ :‬ﮔﺮاﻧﯽ‬
‫ٌ‬ ‫‪ (2‬ﻣﺸﺒﻪ ‪ :‬رود ﺳﻨﺪ؛‬
‫ﻣﺸﺒﻪ ﺑﻪ ‪ :‬ﮐﻮه؛ وﺟﻪ ﺷﺒﻪ ‪ :‬ﻏﻠﺘﯿﺪن‬
‫ٌ‬ ‫‪ (3‬ﻣﺸﺒﻪ ‪ :‬ﻣﻮج؛‬
‫‪ (4‬ﻣﺸﺒﻪ ‪ :‬ﻣﻮج؛ ﻣﺸﺒﻪٌﺑﻪ ‪ :‬ﮐﻮه؛ وﺟﻪ ﺷﺒﻪ ‪ :‬ﮔﺮاﻧﯽ‬
‫? ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﻮاج رود ﺳﻨﺪ ﺑﻪ ﮐﻮهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﭘﯽ ﻫﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺪهاﺳـﺖ ¬ ﻣـﺸﺒﻪ‪:‬‬
‫ﻣﻮج؛ ﻣﺸﺒﻪٌﺑﻪ‪ :‬ﮐﻮه‬
‫ﺣﺎل از ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﻢ ﭼﻪ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﻣﯿﺎن ﻣﻮجﻫﺎي رود ﺳﻨﺪ و ﮐﻮه وﺟﻮد داﺷﺘﻪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻮج را ﺑـﻪ‬
‫ﮐﻮه ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ؟ ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً اﯾﻦ ﺻﻔﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻏﻠﺘﺎن ﺑﻮدن ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا ﮐﻮه ﻧﻤﯽﻏﻠﺘﺪ )!( ﺑﻠﮑﻪ ﮔﺮاﻧﯽ )ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ و‬
‫ﻣﺸﺘﺮك آن دو اﺳﺖ ¬ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﺰﯾﻨﻪي ﭼﻬﺎرم را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫وﯾﮋﮔﯽ‬ ‫ﺑﺰرﮔﯽ(‬
‫! ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﺑﯿﺖ »او را ﺧﻮد اﻟﺘﻔﺎت ﻧﺒﻮدي ﺑﻪ ﺻﯿﺪ ﻣﻦ ‪ /‬ﻣﻦ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ اﺳﯿﺮ ﮐﻤﻨﺪ ﻧﻈﺮ ﺷﺪم« ﮐﺪام ﭘﺎﯾـﻪ از‬
‫ﭘﺎﯾﻪﻫﺎي ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺣﺬف ﺷﺪهاﺳﺖ؟‬
‫‪ (4‬ادات ﺗﺸﺒﯿﻪ‬ ‫‪ (3‬وﺟﻪ ﺷﺒﻪ‬ ‫‪ (2‬ﻣﺸﺒﻪٌﺑﻪ‬ ‫‪ (1‬ﻣﺸﺒﻪ‬
‫‪ E‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎ دﻗّﺖ ﻣﺸﺨﺺ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪهاﺳﺖ؛ آنﮔﺎه ﺑﻪ دﻧﺒﺎل وﺟﻪﺷﺒﻪ و‬
‫ادات ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺑﮕﺮدﯾﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ذﮐﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ‪.‬‬
‫? ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﻣﺸﺒﻪ‪ :‬ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﺸﺒﻪٌﺑﻪ‪ :‬ﮐﻤﻨﺪ‬
‫وﺟﻪﺷﺒﻪ‪ :‬ﻫﺮ دو اﺳﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ اﻧﺴﺎن اﺳﯿﺮ آنﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد )در ﺑﯿﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺷﺎره ﺷﺪهاﺳﺖ‪(.‬‬
‫ادات ﺗﺸﺒﯿﻪ‪ :‬ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه ¬ ﮔﺰﯾﻨﻪي ﭼﻬﺎرم را ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫‪29‬‬ ‫دﮐﺘﺮ ﻫﺎﻣﻮن ﺳﺒﻄﯽ‬

‫ﻣ‪‬ﺠﺎز‪ :‬ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻦ واژهاي ﺑﻪ ﺟﺎي واژهاي دﯾﮕﺮ »ﻣﺠﺎز« ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﯿﭻﮔﺎه ﭼﻨﯿﻦ اﻣﺮي ﻣﻤﮑﻦ‬ ‫‪ 15‬ـ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﻣﯿﺎن آن دو واژه در ﺧﺎرج از ﮐﻼم راﺑﻄـﻪاي ﺑﺮﻗـﺮار ﺑﺎﺷـﺪ؛ ﺑـﺮاي ﻧﻤﻮﻧـﻪ در ﺟﻤﻠـﻪي »آنﻗـﺪر‬
‫ﮔﺮﺳﻨﻪام ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺗﻤﺎم ﻇﺮف را ﺑﺨﻮرم«‪ .‬واژهي »ﻇﺮف« ﺑﻪ ﺟﺎي »ﻏﺬا« ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳﺖ و راﺑﻄﻪي ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو‬
‫واژه آن اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻏﺬا« در داﺧﻞ »ﻇﺮف« ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً راﺑﻄﻪﻫﺎي زﯾﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ واژهاي ﺑﻪ ﺟﺎي واژهاي دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﮐﺎر رود و ﻣﺠﺎز ﺷﮑﻞ ﺑﮕﯿﺮد‪:‬‬
‫‪ (1‬راﺑﻄﻪي ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ‪ :‬ﻫﻤﻪي ﮐﻼس زدﻧﺪ زﯾﺮ ﺧﻨﺪه )ﮐﻼس ﺑﻪ ﺟﺎي داﻧﺶآﻣﻮزان داﺧﻞ ﮐﻼس(‬
‫‪ (2‬ﮐﻞ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺟﺰء‪ :‬اﯾﺮان در ﻣﺴﺎﺑﻘﺎت ﻓﻮﺗﺒﺎل آﺳﯿﺎﯾﯽ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﺷﺪ )اﯾﺮان ﺑﻪ ﺟﺎي ﺗﯿﻢ ﻓﻮﺗﺒﺎل اﯾﺮان(‬
‫‪ (3‬ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺎي ﮐﻞ‪ :‬ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ دﻫﯽ ﺳﺮ ﺑﻪ ﯾﮑﺒﺎرﮔﯽ ) ﺳﺮ ﺑﻪ ﺟﺎي ﮐُﻞﱢ وﺟﻮد(‬
‫‪ (4‬راﺑﻄﻪي وﺳﯿﻠﻪاي‪ :‬اي زﺑﺎن ﺗﻮ ﺑﺲ زﯾﺎﻧﯽ ﻣﺮ ﻣﺮا )زﺑﺎن ﺑﻪ ﺟﺎي ﺳﺨﻦ(‬
‫‪ (5‬راﺑﻄﻪي ﻫﻢﺟﻨﺴﯽ‪ :‬ﭼﻮ ﺳﻮﻓﺎرش آﻣﺪ ﺑﻪ ﭘﻬﻨﺎي ﮔﻮش ‪ /‬ز ﺷﺎخ ﮔﻮزﻧﺎن ﺑﺮآﻣﺪ ﺧﺮوش ) ﺷﺎخ ﮔﻮزﻧﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﺟﺎي ﮐﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺷﺎخ ﮔﻮزن ﺳﺎﺧﺘﻪﻣﯽﺷﺪ‪(.‬‬

‫! ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﮐﺪام ﮔﺰﯾﻨﻪ واژهي ﻣﺸﺨﺺﺷﺪه در ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺠﺎزي ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ؟‬
‫‪ (2‬ﻫﻤﯽ رﯾﺨﺖ آب و ﻫﻤﯽ ﺧﺴﺖ روي‬ ‫‪ (1‬ﻫﻤﯽ ﮔﺮد رزم اﻧﺪر آﻣﺪ ﺑﻪ اﺑﺮ‬
‫‪ (4‬ﻣﻦ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ اﺳﯿﺮ ﮐﻤﻨﺪ ﻧﻈﺮ ﺷﺪم‬ ‫‪ (3‬ﺑﻪ ﯾﺎد روي ﺷﯿﺮﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﻣﯽﮔﻔﺖ‬
‫? ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ در ﮔﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ‪ 1‬ﺗﺎ ‪» ،3‬اﺑﺮ« ﺑﻪ ﺟﺎي آﺳﻤﺎن )ﺟﺰء ﺑﻪﺟﺎي ﮐﻞ(‪» ،‬آب« ﺑﻪ ﺟﺎي اﺷﮏ )راﺑﻄﻪي‬
‫ﻫﻢﺟﻨﺴﯽ( و »ﺑﯿﺖ« ﺑﻪ ﺟﺎي ﺷﻌﺮ )ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺎي ﮐﻞ( ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳﺖ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﭼﻬـﺎرم‪» ،‬ﻧﻈﺮ« در ﻣﻌﻨـﺎي‬
‫ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺧﻮد )ﻧﮕﺎه( آﻣﺪه ﻧﻪ در ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺠﺎزي‪.‬‬

‫! ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﺑﯿﺖ »ﻣﺎ را ﺳﺮ ﺑﺎغ و ﺑﻮﺳﺘﺎن ﻧﯿﺴﺖ ‪ /‬ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻪ ﺗﻮﯾﯽ ﺗﻔﺮّج آﻧﺠﺎﺳـﺖ« ﮐـﺪام واژه در ﻣﻌﻨـﺎي‬
‫»ﻣﺠﺎزي« ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳﺖ؟‬
‫‪ (4‬ﺗﻔﺮّج‬ ‫‪ (3‬ﺑﻮﺳﺘﺎن‬ ‫‪ (2‬ﺑﺎغ‬ ‫‪ (1‬ﺳﺮ‬
‫‪ E‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ‪ :‬از ﺧﻮد ﺑﭙﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﮐﺪام ﯾﮏ از اﯾﻦ ﭼﻬﺎر واژه در ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻌﻤﻮل و ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ‪.‬‬
‫? ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻘﯿﻘﯽ واژهي »ﺳﺮ« آﺷﮑﺎر اﺳﺖ و در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ از آن ﺑﺮداﺷﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ واژهي‬
‫»ﺳﺮ« در ﻣﻌﻨﺎي »اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﻗﺼﺪ« ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳﺖ و ﺳﺮ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﯾﺎ وﺳﯿﻠﻪي اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن و ﻗـﺼﺪﮐﺮدن اﺳـﺖ ¬‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪ ‬ـ در ﻋﻠﻢ ﺑﯿﺎن راﺑﻄﻪي ﻣﯿﺎن ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺠﺎزي ﯾﮏ واژه را »ﻋﻼﻗﻪي ﻣﺠﺎز« ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ آراﯾﻪﻫﺎي ادﺑﯽ‬ ‫‪30‬‬

‫‪1‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ‪.‬‬

‫! ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﮐﺪام ﮔﺰﯾﻨﻪ روش ﺑﯿﺎﻧﯽ ﻣﺠﺎز ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪهاﺳﺖ؟‬
‫‪ (1‬ﻫﻤﯽ ﮐﻨﺪ ﺳﻮداﺑﻪ از ﺧﺸﻢ ﻣﻮي‬
‫‪ (2‬ﺑﺮ او اﻧﺠﻤﻦ ﮔﺸﺖ ﺑﺎزارﮔﺎه‬
‫‪ (3‬ﻫﺮﮐﺎو ﻧﮑﻨﺪ ﻓﻬﻤﯽ زﯾﻦ ﮐ‪‬ﻠﮏِ ﺧﯿﺎلاﻧﮕﯿﺰ )ﮐ‪‬ﻠﮏ‪ :‬ﻗﻠﻢ(‬
‫‪ (4‬ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺮا ﺟﻨﮓ زاﺑﻠﺴﺘﺎن‬
‫? ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ ﻫﻤﻪي واژهﻫﺎ در ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻌﻤﻮل و ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ ﭘﺲ اﺣﺘﻤﺎﻻً ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﺗﺴﺖ ﻫﻤﯿﻦ ﮔﺰﯾﻨﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺮاي اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﺎﯾﺪ در ﮔﺰﯾﻨﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮ‪ ،‬واژهاي ﺑﯿﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ در ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺠـﺎزي ﺑـﻪ ﮐـﺎر‬
‫رﻓﺘﻪﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫در ﮔﺰﯾﻨﻪي دوم‪» ،‬ﺑﺎزارﮔﺎه« ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺮدم ﺑﺎزار ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ )راﺑﻄﻪي ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ(‬
‫در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺳﻮم‪» ،‬ﮐ‪‬ﻠْﮏ« )ﻗﻠﻢ( ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺷﻌﺮ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳﺖ )راﺑﻄﻪي وﺳﯿﻠﻪاي(‬
‫در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﭼﻬﺎرم‪» ،‬زاﺑﻠﺴﺘﺎن« ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺮدم ﯾﺎ ﻟﺸﮑﺮﯾﺎنِ زاﺑﻞ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘـﻪاﺳـﺖ )راﺑﻄـﻪي ﺟﺎﯾﮕـﺎﻫﯽ( ¬‬
‫ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ درﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣ‪‬ﺼﺮّﺣﻪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه واژهاي ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺷﺒﺎﻫﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ واژهاي دﯾﮕﺮ دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي آن ﺑﻪ ﮐﺎر رود‪،‬‬ ‫‪ 16‬ـ اﺳﺘﻌﺎرهي‬
‫اﺳﺘﻌﺎره ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ؛ ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ »اﺑﺮ ﺳﯿﺎه‪ ،‬داﻣﺎﻧﯽ از ﻣﺮوارﯾﺪ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ اﻓﺸﺎﻧﺪ«‪» ،‬ﻣﺮوارﯾـﺪ«‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎي »ﻗﻄﺮهي ﺑﺎران« ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﯿﺎن ﻣﺮوارﯾﺪ و ﻗﻄﺮهي ﺑـﺎران در اﻧـﺪازه و درﺧـﺸﻨﺪﮔﯽ ﺷـﺒﺎﻫﺖ‬
‫ﻫﺴﺖ‪.2‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪاي دﯾﮕﺮ‪» :‬ﺑﺮ ﮐ‪‬ﺸﺘﻪﻫﺎي ﻣﺎ ﺟﺰ ﺑﺎران رﺣﻤﺖ ﺧـﻮد ﻣﺒـﺎر« در اﯾـﻦ ﻋﺒـﺎرت رﺣﻤـﺖ ﺧـﺪا ﺑـﻪ ﺑـﺎران ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﺷﺪهاﺳﺖ )دو ﻣﻮرد ﺟﺪا از ﻫﻢ‪ ،‬ﺑﻪﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺪه و ﻫﺮ دو ﻣﻮرد ذﮐﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ؛ وﺟﻪ ﺷﺒﻪ‪ :‬رﺣﻤﺖ ﺧﺪا ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑـﺎران‪،‬‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫ﻣﺠﺎزي ﯾﮏ واژه در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‬
‫ِ‬ ‫‪ ‬ـ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺘﻮﺟ‪‬ﻪ ﺷﺪهاﯾﺪ ﮔﺎﻫﯽ ﻣﯽﺗﻮان رواﺑﻂ ﻣﺘﻌﺪ‪‬دي را ﻣﯿﺎن ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽ و ﻣﻌﻨﺎي‬
‫آنﭼﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ ﻧﻪ ﻧﻮع راﺑﻄﻪي آن‪.‬‬
‫‪ ‬ـ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺣﺘﻤﺎً درﯾﺎﻓﺘﻪاﯾﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻌﺎره ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺧﺎص از ﻣﺠﺎز اﺳﺖ ﮐﻪ در آن‪ ،‬راﺑﻄﻪ از ﻧﻮع ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪﺷﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻌﺎره را ﻣﯽﺗﻮان ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر آورد ﮐﻪ در آن ﻣﺸﺒﻪٌﺑﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﺸﺒﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪاﺳﺖ؛ ﭘﺲ درواﻗﻊ اﺳﺘﻌﺎره از ﺑﻪ ﻫﻢ آﻣﯿﺨـﺘﻦ‬
‫ﻣﺠﺎز و ﺗﺸﺒﯿﻪ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎد رﯾﺎﺿﯽ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﺸﺎن داد‪:‬‬
‫ﺗﺸﺒﯿﻪ‬ ‫اﺳﺘﻌﺎره‬ ‫ﻣﺠﺎز‬
‫‪31‬‬ ‫دﮐﺘﺮ ﻫﺎﻣﻮن ﺳﺒﻄﯽ‬

‫ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎلِ ﻫﻤﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪(.‬‬

‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر از »ﮐ‪‬ﺸﺘﻪﻫﺎ« )ﮐﺎﺷﺘﻪﻫﺎ( ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈـﯽ آن ﻧﯿـﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ ﻣﻘـﺼﻮد »اﻋﻤـﺎل‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن« اﺳﺖ‪ .‬راﺑﻄﻪاي ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺘﻮان »ﮐ‪‬ﺸﺘﻪﻫﺎ« را ﺑﻪ ﺟﺎي »اﻋﻤﺎل ﺑﻨﺪﮔﺎن« ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮد‪ ،‬اﯾـﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﮐﺎﺷﺘﻪﻫﺎ‪ ،‬روزﮔﺎرِ ﮐﺸﺎورز را در ﻓﺼﻞ درو )و ﺑﻌﺪاز آن( رﻗـﻢ ﻣـﯽزﻧـﺪ‪ ،‬ﭼﮕـﻮﻧﮕﯽ اﻋﻤـﺎل‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﺰ در ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ آﻧﺎن را رﻗﻢ ﺧﻮاﻫﺪ زد؛ ﭘﺲ راﺑﻄﻪي »ﮐﺸﺘﻪﻫﺎ« و »اﻋﻤﺎل ﺑﻨﺪﮔﺎن« ﺷﺒﺎﻫﺖ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ از آن ﺟﺎ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﻣﺸﺒﻪ )اﻋﻤﺎل ﺑﻨﺪﮔﺎن( ذﮐﺮ ﻧﺸﺪهاﺳﺖ و ﻣﺸﺒﻪٌ ﺑﻪ )ﮐ‪‬ـﺸﺘﻪﻫـﺎ( ﺟﺎﻧـﺸﯿﻦ آن ﺷـﺪه‪،‬‬
‫ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ اﺳﺘﻌﺎره درآﻣﺪهاﺳﺖ‪.‬‬

‫* در ﺗﺴﺖﻫﺎ و ﺗﻤﺮﯾﻦﻫﺎ ﺑﺮاي آن ﮐﻪ ﻣﺠﺎز ﯾﺎ اﺳﺘﻌﺎره را در ﮐﻼم ﭘﯿﺪا ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل واژهاي ﺑﮕﺮدﯾـﺪ‬
‫ﮐﻪ در ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻏﯿﺮ از ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﻣﻌﻤﻮﻟﺶ )ﺑﻪ ﺟﺎي واژهاي دﯾﮕﺮ( ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪﺑﺎﺷﺪ‪) .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺘﯽ از اﺳﺘﻌﺎرهﻫﺎي راﯾﺞ در ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ را در ذﻫﻦ داﺷﺘﻪﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪي ﺟﻠـﺪ اول‬
‫ﮐﺘﺎب ﻫﻤﺎﯾﺶ ﻧﺸﺮ درﯾﺎﻓﺖ اﻧﺠﺎم ﺧﻮاﻫﯿﺪداد‪ (.‬آنﮔﺎه ﺑﻪ راﺑﻄﻪي ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو واژه دﻗّﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ :‬اﮔﺮ اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﻧﻮﻋﯽ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪي ﺑﻮد ﺑﺎ اﺳﺘﻌﺎره رو ﺑﻪ رو ﻫﺴﺘﯿﺪ و اﮔﺮ آن راﺑﻄﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪي ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻣﺠﺎز ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭘﺲ ﺑﺮاي رﺳـﯿﺪن‬
‫ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺠﺎز‪ ،‬ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﻤﺎً راﺑﻄﻪي ﻣﯿﺎن دو واژه را ﺑﺪاﻧﯿﺪ و ﻓﻘﻂ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﻮﯾﺪ راﺑﻄـﻪي‬
‫ﻣﯿﺎن دو واژه )ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺠﺎزي( از ﻧﻮع ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ ﻣﺠﺎز ﺑﺎ اﺳﺘﻌﺎره اﺷﺘﺒﺎه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﻮد‪.‬‬

‫! ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﺑﯿﺖ زﯾﺮ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﻗﺮآن اﺳﺖ ﮐﺪام ﻣﻮرد ﺑﯿﺎﻧﯽ دﯾﺪهﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫»ز‪‬ﻫﺮه ﻧﯽ ﮐﺲ را ﮐﻪ ﯾﮏ ﺣﺮﻓﯽ از آن ‪ /‬ﯾﺎ ﺑﺪزدد ﯾﺎ ﻓﺰاﯾﺪ در ﺑﯿﺎن«‬
‫‪» (2‬زﻫﺮه« در ﻣﻌﻨﺎي اﺳﺘﻌﺎري ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪» (1‬زﻫﺮه« در ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺠﺎزي ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳﺖ‪.‬‬
‫‪» (4‬ﺣﺮف« در ﻣﻌﻨﺎي اﺳﺘﻌﺎري ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪» (3‬ﺣﺮف« در ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺠﺎزي ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳﺖ‪.‬‬
‫? ﭘﺎﺳﺦ‪» :‬ﺣﺮف« در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ در ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻌﻤﻮل و ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳﺖ ¬ ﻣﺠﺎز ﯾﺎ اﺳﺘﻌﺎره ﻧﺪارد‪.‬‬
‫»زﻫﺮه« در اﺻﻞ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ »ﮐﯿﺴﻪي ﺻﻔﺮا«‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي »ﺟﺮﺋﺖ« ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳﺖ ¬ ﻣﺠﺎز ﯾﺎ اﺳﺘﻌﺎره دارد‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﻢ‪ :‬آﯾﺎ ﻣﯿﺎن »ﺟﺮﺋﺖ« و »ﮐﯿﺴﻪي ﺻﻔﺮا« ﺷﺒﺎﻫﺘﯽ وﺟﻮد دارد؟ ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬آﺷﮑﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﯿﺮ ¬ اﺳﺘﻌﺎره‬
‫را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺠﺎز را ﻗﺒﻮل ﮐﺮد‪) .‬ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ(‬
‫اﻣ‪‬ﺎ راﺑﻄﻪاي ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﺗﺎ در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ »زﻫﺮه« ﺑﻪ ﺟﺎي »ﺟﺮﺋﺖ« ﺑﻪ ﮐﺎر رود‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦ ﺑﺎور ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﮐﯿﺴﻪي ﺻﻔﺮاي ﻣﻮﺟﻮدي ﺑﺰرگﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ از ﺟﺮﺋﺖ و دﻟﯿﺮيِ ﺑﯿـﺸﺘﺮي ﺑﺮﺧـﻮردار اﺳـﺖ؛‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻦ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ روﺷﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊِ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﯾﯽ درﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺴﺖ و ﺗﺸﺨﯿﺺ اﺳﺘﻌﺎره از‬
‫ﻣﺠﺎز ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ آراﯾﻪﻫﺎي ادﺑﯽ‬ ‫‪32‬‬

‫! ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﮐﺪام ﮔﺰﯾﻨﻪ اﺳﺘﻌﺎره ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ؟‬

‫‪ (2‬ﻫﻤﻪ دﺷﺖ ﭘﯿﺸﺶ درم رﯾﺨﺘﻨﺪ‬ ‫‪ (1‬ﭼﻮ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺗﺎﺑﺎن ز ﮔﻨﺒﺪ ﮔﺬﺷﺖ‬
‫‪ (4‬ﺑﮕﺸﺎي ﻟﺐ ﮐﻪ ﻗﻨﺪ ﻓﺮاواﻧﻢ آرزوﺳﺖ‬ ‫‪ (3‬ﮔﻔﺘﻢ ﮐﻪ ﻧﻮش ﻟﻌﻠﺖ ﻣﺎ را ﺑﻪ آرزو ﮐﺸﺖ‬
‫? ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ‪» ،‬ﮔﻨﺒﺪ« ﺑﻪ ﺟﺎي »آﺳﻤﺎن« ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳﺖ؛ راﺑﻄﻪ‪ :‬ﻫﺮ دو ﺑﺎﻻي ﺳﺮ ﻣﺎ ﻗﺮار دارﻧﺪ‬
‫و از دﯾﺪ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن آﺳﻤﺎن ﮔﻨﺒﺪيﺷﮑﻞ ﺑﻮدهاﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﮔﺰﯾﻨﻪي دوم‪» ،‬دﺷﺖ« ﺑﻪ ﺟﺎي »ﻣﺮدم دﺷﺖ« ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳﺖ؛ راﺑﻄﻪ‪ :‬دﺷﺖ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻣﺮدم دﺷﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺐ ﻣﻌﺸﻮق« ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳﺖ؛ راﺑﻄﻪ‪ :‬ﻫﺮ دو ﺳﺮخ رﻧﮓاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺳﻮم‪» ،‬ﻟﻌﻞ« ﺑﻪ ﺟﺎي » ِ‬
‫در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﭼﻬﺎرم‪» ،‬ﻗﻨﺪ« ﺑﻪ ﺟﺎي »ﺳﺨﻦ زﯾﺒﺎ« ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳﺖ؛ راﺑﻄﻪ‪ :‬ﻫﺮ دو ﺷﯿﺮﯾﻦ و ﻟﺬتﺑﺨﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ‪ ،‬در ﮔﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ‪ 3 ،1‬و ‪ 4‬راﺑﻄﻪ از ﻧﻮعِ ﺷﺒﺎﻫﺖ اﺳﺖ و در ﮔﺰﯾﻨﻪي دوم اﯾﻦﮔﻮﻧـﻪ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﭘﺲ ﺑﺎ ﻣﺠﺎز روﺑﻪرو ﻫﺴﺘﯿﻢ ¬ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﺰﯾﻨﻪي دوم اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﺷﺪ‪.1‬‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪ ‬ـ ﻧﻮع دﯾﮕﺮي از اﺳﺘﻌﺎره ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﻪ آن » اﺳﺘﻌﺎرهي ﻣ‪‬ﮑﻨﯿ‪‬ﻪ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ )در ﭼﻨﺪ ﺳﺎل اﺧﯿﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻮع اﺳﺘﻌﺎره در ﺗﺴﺖﻫﺎي‬
‫آزﻣﻮن ﺳﺮاﺳﺮي ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺴﯿﺎري ﺷﺪهاﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در ﮐﺘﺎب ﻫﻤﺎﯾﺶ ادﺑﯿﺎت ﺑﻪ اﯾﻦ آراﯾﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ از اﯾﻦ درسﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮداﺧﺖ؛‬
‫ﻓﻌﻼً ﺑﻪ ﯾﮏ ﺳﻼم و ﻋﻠﯿﮏ ﮐﻮﺗﺎه و آﺷﻨﺎﯾﯽ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻗﻨﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ!( در اﯾﻦ ﻧﻮع از اﺳﺘﻌﺎره ﻣﺸﺒ‪‬ﻪ‪‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﯾﮑﯽ از اﺟﺰا ﯾﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي‬
‫ﻣﺸﺒﻪٌﺑﻪ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ در اﯾﻦ ﻧﻮع از اﺳﺘﻌﺎره ﻧﯿﺰ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ در ذﻫﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﯾﺎ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ اﻣ‪‬ﺎ او اﯾﻦ ﺑﺎر ﻣﺸﺒ‪‬ﻪ را ذﮐﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺸﺒﻪٌﺑﻪ را ﺣﺬف ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ دادن ﯾﮑﯽ از اﺟﺰا ﯾﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﺸﺒﻪٌﺑﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺸﺒﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه را ﺑﻪ ﮐﺸﻒ ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ ﮐﻪ در‬
‫ذﻫﻦ اوﺳﺖ‪ ،‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﻌﺎرهي ﻣﮑﻨﯿ‪‬ﻪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫دل ﺑﺎ ﻧﺴﯿﻢ ﻣﺤﺒ‪‬ﺖ ﺷﮑﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد )ﭼﻮن »ﺷﮑﻔﺘﻪ ﺷﺪن« ﮐﻪ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﮔﻞ اﺳﺖ ﺑﻪ دل ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪهاﺳﺖ؛ ﭘﺲ در ذﻫﻦ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه »دل«‬
‫ﺑﻪ »ﮔﻞ« ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺪه ¬ دل اﺳﺘﻌﺎرهِي ﻣﮑﻨﯿﻪ اﺳﺖ‪(.‬‬

‫»دﯾﺪهي ﻋﻘﻞ ﻣﺴﺖ ﺗﻮ ﭼﺮﺧﻪي ﭼﺮخ ﭘﺴﺖ ﺗـﻮ« )ﭼﻮن داﺷﺘﻦِ »دﯾﺪه« ﮐﻪ از اﺟﺰاي ﺑﺪن اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻘﻞ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭘﺲ در‬
‫ذﻫﻦ ﺷﺎﻋﺮ »ﻋﻘﻞ« ﺑﻪ »اﻧﺴﺎن« ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺪه و ﻋﻘﻞ داراي اﺳﺘﻌﺎرهي ﻣﮑﻨﯿ‪‬ﻪ اﺳﺖ‪(.‬‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه در اﺳﺘﻌﺎرهي ﻣﮑﻨﯿ‪‬ﻪ ﻣﺸﺒﻪٌﺑﻪ »اﻧﺴﺎن« ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻌﺎرهي ﻣﮑﻨﯿ‪‬ﻪ داراي آراﯾﻪي ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي زﯾﺮ‪:‬‬
‫ﮔـﻮش ﻃـﺮب‪،‬‬
‫ِ‬ ‫دﺳﺖ روزﮔﺎر )روزﮔﺎر‪ ،‬اﻧﺴﺎن در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهاﺳﺖ زﯾﺮا دﺳﺖ ﮐﻪ از اﺟﺰاي ﺑﺪن اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﺑﻪ آن ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷـﺪه‪(.‬‬
‫ي ﻧﯽ‪) .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺜﺎل ﯾﺎد ﺷﺪه ﺧﻮدﺗﺎن اﺳﺘﺪﻻل ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺗﺮﮐﯿﺐﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻢ اﺳﺘﻌﺎرهي ﻣﮑﻨﯿ‪‬ﻪ وﺟﻮد دارد ﻫﻢ‬
‫ي ﺟﺎم ﻣﯽ‪ ،‬ﻧﺎﻟﻪ ِ‬
‫ﺳ‪‬ﻔﺖِ ﻓﻠﮏ‪ ،‬ﺧﻨﺪه ِ‬
‫ﺗﺸﺨﯿﺺ‪ (.‬راﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﻮاع اﺿﺎﻓﻪ )ﺗﺸﺒﯿﻬﯽ‪ ،‬اﺳﺘﻌﺎري و ‪ (...‬در ﮐﺘﺎب ﻫﻤﺎﯾﺶ ادﺑﯿﺎت ﻧﺸﺮ درﯾﺎﻓﺖ آﺷﻨﺎ ﺧﻮاﻫﯿﻢﺷﺪ‪ .‬‬
‫‪33‬‬ ‫دﮐﺘﺮ ﻫﺎﻣﻮن ﺳﺒﻄﯽ‬

‫ﮐﻨﺎﯾﻪ‪ :‬ﺟﻤﻠﻪﻫﺎ و ﻋﺒﺎرتﻫﺎ ﺑﺴﯿﺎري در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻫﺮ ﻓﺎرﺳﯽ زﺑﺎن ﺑﻪراﺣﺘﯽ درﻣـﯽﯾﺎﺑـﺪ‬ ‫‪ 17‬ـ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﯾﺎ ﮔﻮﯾﻨﺪه از ﺑﯿﺎن آنﻫﺎ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻏﯿﺮ از ﻣﻌﻨﺎي ﻇﺎﻫﺮي و ﻟﻔﻈﯽ آنﻫﺎ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ‪ :‬ﻧﻤﯽﮔﺬارد ﻗﻄﺮهاي آب از دﺳﺖﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ روي زﻣﯿﻦ ﺑﭽﮑﺪ‪.‬‬
‫آب از دﺳﺘﺶ ﻧﻤﯽﭼﮑﺪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﮐﻨﺎﯾﯽ‪ :‬ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي از او ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﺧﺴﯿﺲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ‪ :‬ﯾﮑﺴﺮه ﺑﻪ راه ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺗﻮ ﺑﯿﺎﯾﯽ‪.‬‬
‫ﭼﺸﻢ ﺑﻪ راه ﺗﻮ اﺳﺖ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﮐﻨﺎﯾﯽ‪ :‬اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽﮐﺸﺪ ﺗﺎ ﺗﻮ ﺑﯿﺎﯾﯽ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ‪ :‬ﭼﯿﺰي ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ روح از ﺑﺪﻧﻢ ﺧﺎرج ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺟﺎﻧﻢ ﺑﻪ ﻟﺒﻢ رﺳﯿﺪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﮐﻨﺎﯾﯽ‪ :‬ﺧﯿﻠﯽ ﺳﺨﺘﯽ ﮐﺸﯿﺪم‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ و ﮐﻨﺎﯾﯽ ﯾﮏ ﺳﺨﻦ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﺳﻪ ﺻﻮرت ﺑﺎ ﻫﻢ ارﺗﺒﺎط دارﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ 1‬ـ ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻣﻌﻨﺎي ﮐﻨﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ ﻧﺸﺂنﻫﺎي از ﻣﻌﻨﺎي ﮐﻨﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ 3‬ـ ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ ﺑﺨﺸﯽ از ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻌﻨﺎي ﮐﻨﺎﯾﯽ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻗﺒﻠﯽ دوﺑﺎره ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ در ﻫﺮ ﺳﻪ ﻣﻮرد‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻣﻌﻨﺎي ﮐﻨﺎﯾﯽ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﮔﺬارد آب از دﺳﺖﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ روي زﻣﯿﻦ ﺑﭽﮑﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﻧﻬﺎﯾﯽ از ﻓﺮدي اﺳﺖ ﮐﻪ از او ﻫـﯿﭻ‬
‫ﺧﯿﺮي ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﻤﯽرﺳﺪ و ﺧﯿﻠﯽ ﺧﺴﯿﺲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ﯾﮑﺴﺮه ﺑﻪ راه ﻧﮕﺎهﮐﺮدن‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي )ﯾﺎ ﻧﺸﺂنﻫﺎي( از ﻣﻨﺘﻈﺮﺑﻮدن اﺳﺖ‪.‬‬
‫آن ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﻧﻤﺎﻧﺪه ﮐﻪ روح از ﺑﺪﻧﺶ ﺧﺎرج ﺷﻮد ﻧﻤﻮﻧﻪي ﻧﻬـﺎﯾﯽ از ﮐـﺴﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻣﺘﺤﻤ‪‬ـﻞ رﻧـﺞ و ﺳـﺨﺘﯽ‬
‫ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﺑﻪ اﯾﻦ ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد دﻗّﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ‪ :‬روي زﺧﻢ ﻣﻦ ﻧﻤﮏ ﻣﯽﭘﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻤﮏ روي زﺧﻤﻢ ﻣﯽﭘﺎﺷﺪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﮐﻨﺎﯾﯽ‪ :‬ﻋﺬاﺑﻢ را ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪ ‬ـ در ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻮارد ﻣﯽﺗﻮان ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﻧﻮع راﺑﻄﻪ‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ و ﮐﻨﺎﯾﯽ درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ آراﯾﻪﻫﺎي ادﺑﯽ‬ ‫‪34‬‬

‫راﺑﻄﻪ‪ :‬ﭘﺎﺷﯿﺪن ﻧﻤﮏ روي زﺧﻢ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﻮﻧﻪاي اﺳﺖ از ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮐﺮدن ﻋﺬاب او‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ‪ :‬ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻣﻦ ﺟﺎﻧﺶ را ﻓﺪا ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاﯾﻢ ﻣﯽﻣﯿﺮد‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﮐﻨﺎﯾﯽ‪ :‬ﻣﺮا ﺧﯿﻠﯽ دوﺳﺖ دارد‪.‬‬
‫راﺑﻄﻪ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ ﺟﺎﻧﺶ را در راه دﯾﮕﺮي ﻓﺪا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪي ﻧﻬﺎﯾﯽ از ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮي را دوﺳﺖ‬
‫دارد‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ‪ :‬ﻫﻤﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ وارد ﺧﺎﻧﻪي او ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫درِ ﺧﺎﻧﻪي او ﺑﻪ روي ﻫﻤﻪ ﺑﺎز اﺳﺖ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﮐﻨﺎﯾﯽ‪ :‬او ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮاز اﺳﺖ‪.‬‬
‫راﺑﻄﻪ‪ :‬ﺑﺎز ﺑﻮدنِ درِ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ روي ﻫﻤﮕﺎن ﻧﺸﺎﻧﻪي ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮاز ﺑﻮدن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ‪ :‬او از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﺎﮐﻨﺎن اﯾﻦ ﻣﺤﻠّﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ رﯾﺸﯽ ﺳﻔﯿﺪ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫او از رﯾﺶﺳﻔﯿﺪﻫﺎي ﻣﺤﻠّﻪ اﺳﺖ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﮐﻨﺎﯾﯽ‪ :‬او از اﻓﺮاد ﺑﺎﺗﺠﺮﺑﻪ و ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام اﯾﻦ ﻣﺤﻠّﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫راﺑﻄﻪ‪ :‬رﯾﺶ ﺳﻔﯿﺪﺑﻮدن ﻧـﺸﺎﻧﻪي ﺑﺎﺗﺠﺮﺑﮕﯽ اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﯾﺶﻫﺎﯾﺶ ﺳﻔﯿﺪ ﺷـﺪهاﺳـﺖ ﻧﻤﻮﻧـﻪاي از‬
‫اﻓﺮاد ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ‪ :‬ﺑﺎ دﯾﺪن رﺋﯿﺲ دﺳﺖ و ﭘﺎﯾﺶ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻟﺮزﯾﺪن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫دﺳﺖ و ﭘﺎﯾﺶ ﭘﯿﺶ رﺋﯿﺲ ﻣﯽﻟﺮزد‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﮐﻨﺎﯾﯽ‪ :‬از رﺋﯿﺲ ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫راﺑﻄﻪ‪ :‬ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ ﻧﺸﺎﻧﻪاي از ﻣﻌﻨﺎي ﮐﻨﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫»آﻧﻘﺪر ﻋﺼﺒﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺎ دﻫﺎﻧﻢ را ﺑﺎز ﮐﺮدم ﺑﺮ ﺳﺮم ﻓﺮﯾﺎد ﮐﺸﯿﺪ«‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ‪ :‬دﻫﺎﻧﻢ را ﺑﺎز ﮐﺮدم‪.‬‬
‫دﻫﺎﻧﻢ را ﺑﺎز ﮐﺮدم‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﮐﻨﺎﯾﯽ‪ :‬ﺣﺮف زدم‪.‬‬
‫راﺑﻄﻪ‪ :‬ﺑﺎز ﮐﺮدنِ دﻫﺎن‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﻋﻤﻞِ ﺣﺮف زدن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ‪ :‬دﺳﺘﻤﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي درﮔﺎه ﺧﺪا دراز ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫دﺳﺖ ﺑﻪ درﮔﺎه ﺧﺪا ﺑﺮدارﯾﻢ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﮐﻨﺎﯾﯽ‪ :‬ﺑﻪ درﮔﺎه ﺧﺪا دﻋﺎ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫راﺑﻄﻪ‪ :‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺪا دراز ﮐﺮدن ﺑﺨﺸﯽ از ﻋﻤﻞ دﻋﺎ ﮐﺮدن اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪35‬‬ ‫دﮐﺘﺮ ﻫﺎﻣﻮن ﺳﺒﻄﯽ‬

‫‪ Ã‬ﺗﺬﮐﺮ ﻣﻬﻢ‪ :‬ﻣﺸﺨﺺﮐﺮدن راﺑﻄﻪي ﻣﯿﺎن ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ و ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽ‪ ،‬ﻣﻌﻤـﻮﻻً در ﺗـﺸﺨﯿﺺ ﻣﺠـﺎز از ﮐﻨﺎﯾـﻪ‪،‬‬
‫ﮐﻤﮏﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ؛ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ داﺷﺘﻪﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎﯾﻪ اﻏﻠﺐ از ﯾﮏ ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻏﯿـﺮ از ﻣﻌﻨـﺎي ﻟﻔﻈـﯽ آن‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﻣﺠﺎز اﻏﻠﺐ ﯾﮏ واژه در ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻏﯿﺮ از ﻣﻌﻨﺎي اﺻﻠﯽاش ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود؛ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ دﻗّﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻼﻧﯽ ﺧﯿﻠﯽ ﻣﻐﺰ دارد‪.‬‬
‫آﺷﮑﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌـﯽ اﯾـﻦ ﺟﻤﻠـﻪ اﯾـﻦ ﻧﯿـﺴﺖ ﮐـﻪ ﻣﻘـﺪار ﻣﻐـﺰ ﻓـﻼنﮐـﺲ ﺧﯿﻠـﯽ زﯾـﺎد اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻫﻮشﺑﻮدن او ﻣﻮردﻧﻈﺮ اﺳﺖ؛ ﺣﺎل ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﮐﺎﻣﻼً دﻗّﺖ ﮐﺮد ﮐـﻪ آﯾـﺎ ﺑـﺎ ﻋـﻮضﮐـﺮدن ﯾـﮏ واژه در‬
‫ﺟﻤﻠﻪي ﻣﻮردﻧﻈﺮ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽ رﺳﯿﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪:‬‬
‫ﻓﻼﻧﯽ ﺧﯿﻠﯽ ﻣﻐﺰ دارد ¬ ﻓﻼﻧﯽ ﺧﯿﻠﯽ ﻫﻮش )ﯾﺎ ﻋﻘﻞ( دارد‪.‬‬
‫ﭘﺲ در اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺗﻨﻬﺎ واژهي »ﻣﻐﺰ« در ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻏﯿﺮ از ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽاش ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳﺖ؛ ﺣﺎﻻ ﺑﺎﯾﺪ دﯾﺪ ﮐـﻪ اﯾـﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻮﻋﯽ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ ﯾﺎ ﮐﻨﺎﯾﻪ‪:‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎي اﺻﻠﯽ‪ :‬ﻣﻐﺰ‬
‫ﻣﻐﺰ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽ )در اﯾﻦ ﺳﺨﻦ(‪ :‬ﻫﻮش )ﻋﻘﻞ(‬
‫راﺑﻄﻪ‪ :‬ﻣﻐﺰ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻫﻮش ﯾﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪي ﻫﻮش ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻪ ﮐﺎررﻓﺘﻦِ »ﻣﻐﺰ« ﺑﻪ ﺟﺎي »ﻫـﻮش« را ﻧﻤـﯽﺗـﻮان‬
‫ﮐﻨﺎﯾﻪ ﻓﺮض ﮐﺮد‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ راﺑﻄﻪي ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو واژه ﺑﺎ رواﺑﻄﯽ ﮐﻪ در ﻣﺠﺎز راﯾﺞ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺎزﮔﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻐﺰ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻫﻮش اﺳﺖ ﯾﺎ ﻣﻐﺰ وﺳﯿﻠﻪي ﺗﻌﻘّﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ﭘﺲ در اﯾﻦ ﻣﺜﺎل ﺑﺎ آراﯾﻪي ﻣﺠﺎز روﺑﻪرو ﻫﺴﺘﯿﻢ ﻧﻪ ﮐﻨﺎﯾﻪ‪.‬‬

‫! ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﮐﺪام ﮔﺰﯾﻨﻪ ﮐﻨﺎﯾﻪ دﯾﺪهﻧﻤﯽﺷﻮد؟‬

‫‪ (2‬ﺷﮑﻤﺖ را ﺻﺎﺑﻮن ﻧﺰن‪.‬‬ ‫‪ (1‬دور ﻣﻦ را ﺧﻂ ﺑﮑﺶ‪.‬‬
‫‪ (4‬روي ﻣﻦ را زﻣﯿﻦ اﻧﺪاﺧﺖ‪.‬‬ ‫‪ (3‬ﺗﻮ دل اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﺪاري‪.‬‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪ ‬ـ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ اﯾﻦ روش و ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺎت اﻏﻠﺐ ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺠﺎز و ﮐﻨﺎﯾﻪ را از ﻫﻢ ﺗﻤﯿﺰ داد اﻣ‪‬ﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را از ﯾﺎد ﺑﺮد ﮐﻪ در ﻋﻠﻢ‬
‫ﺑﯿﺎن ﺗﻤﺎﯾﺰ ﺻﺪ درﺻﺪي ﻣﯿﺎن ﮐﻨﺎﯾﻪ و ﻣﺠﺎز ﺑﺮﻗﺮار ﻧﯿﺴﺖ و ﮔﺎﻫﯽ ﺗﻤﯿﺰ اﯾﻦ دو از ﻫﻢ ﺑﻪ ﺳﻠﯿﻘﻪ و ﻧﻮع ﺑﺮداﺷﺖ ﻋﻠﻤﺎي ﺑﯿﺎن ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد اﻣ‪‬ﺎ‬
‫آنﭼﻪ ﮐﻪ در ﻣﺤﺪودهي ﮐﻨﮑﻮر ﺳﺮاﺳﺮي ﻣﻄﺮح اﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﺑﺎﻻ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻤﯿﺰ و ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ آراﯾﻪﻫﺎي ادﺑﯽ‬ ‫‪36‬‬

‫ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ‪ :‬دور اﺳﻤﻢ را ﺧﻂ ﺑﮑﺶ‪.‬‬

‫? ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬دور ﻣﻦ را ﺧﻂ ﺑﮑﺶ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽ‪ :‬ﻣﺮا در ﻧﻈﺮ ﻧﮕﯿﺮ‪.‬‬
‫ﺧﻂ ﮐﺸﯿﺪن دور اﺳﻢ ﮐﺴﯽ ﻧﺸﺎﻧﻪي آن اﺳﺖ ﮐﻪ او از ﻟﯿﺴﺖ ﯾﺎ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺧـﺎرج اﺳـﺖ؛ ﭘـﺲ ﯾﮑـﯽ از‬
‫رواﺑﻂ ﮐﻨﺎﯾﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ و ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺷﯿﻮهي دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮد و آن اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ ﭼﻮن ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﮏ ﮐﻠﻤﻪ )ﯾﺎ ﺗﺮﮐﯿﺐ( در ﺟﻤﻠﻪي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽ رﺳﯿﺪ و ﺣﺘﻤـﺎً ﺑﺎﯾـﺪ ﮐـﻞ‬
‫‪1‬‬
‫ﺟﻤﻠﻪ را ﻋﻮض ﮐﺮد‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً در اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﮐﻨﺎﯾﻪ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ‪ :‬ﺷﮑﻤﺖ را ﺻﺎﺑﻮن ﻧﺰن!‬
‫ﺷﮑﻤﺖ را ﺻﺎﺑﻮن ﻧﺰن‬
‫ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽ‪ :‬ﺑﯽﺟﻬﺖ اﻣﯿﺪوار ﻧﺒﺎش‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﺗﺸﺨﯿﺺ راﺑﻄﻪي ﻣﯿﺎن ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ و ﻣﻌﻨﺎي ﮐﻨﺎﯾﯽ ﭼﻨﺪان ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭘﺲ ﺑﻬﺘـﺮ اﺳـﺖ از روش‬
‫دوم اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﮏ واژه ﯾﺎ ﺗﺮﮐﯿﺐ در ﺟﻤﻠﻪي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌـﯽ‬
‫رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ داراي ﮐﻨﺎﯾﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ‪ :‬ﻗﻠﺐ ﺗﻮ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﯿﺴﺖ!‬
‫دل اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﺪاري‬
‫ﺗﻮ ِ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽ‪ :‬ﺗﻮ ﺟﺮﺋﺖ اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﺪاري‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﮏ واژه ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽ رﺳﯿﺪ و ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي دل‪ ،‬ﺟﺮﺋﺖ را ﺟﺎﮔﺬاري‬
‫ﮐﻨﯿﻢ؛ راﺑﻄﻪ‪ :‬دل ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺟﺮﺋﺖ اﺳﺖ‪ f‬دل در ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺠﺎزي ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ‪ :‬روي ﻣﻦ را زﻣﯿﻦ اﻧﺪاﺧﺖ!‬
‫روي ﻣﻦ را زﻣﯿﻦ اﻧﺪاﺧﺖ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﮐﻨﺎﯾﯽ‪ :‬ﺧﻮاﻫﺸﻢ را رد ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﮏ واژه ﯾﺎ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽ رﺳﯿﺪ ﭘﺲ اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻧﯿﺰ داراي ﮐﻨﺎﯾﻪ اﺳـﺖ ‪ f‬ﺑﺎﯾـﺪ‬
‫ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺳﻮم را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ‪.‬‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪ ‬ـ ﻋﮑﺲ اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﮏ واژه ﯾﺎ ﺗﺮﮐﯿﺐ در ﯾﮏ ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﺑﺘﻮان ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮐﻨﺎﯾﻪ را رد‬
‫ﮐﺮد و آن واژه ﯾﺎ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺠﺎز‪ ،‬اﺳﺘﻌﺎره ﯾﺎ ﮐﻨﺎﯾﻪ داﺷﺘﻪﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﮐﻨﺎﯾﯽ ﺑﻮدن آن ﮐﻤﺘﺮ اﺳﺖ ﺗﺎ اﺳﺘﻌﺎري ﯾﺎ ﻣﺠﺎز ﺑﻮدن آن‪ .‬‬
‫‪37‬‬ ‫دﮐﺘﺮ ﻫﺎﻣﻮن ﺳﺒﻄﯽ‬

‫! ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﻣﺼﺮاع »ﺳﺮاﺳﺮ ﻫﻤﻪ دﺷﺖ ﺑﺮﯾﺎن ﺷﺪﻧﺪ« ﮐﺪام روش ﺑﯿﺎﻧﯽ ﺑﻪﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪﺷﺪهاﺳﺖ؟‬
‫‪ (4‬ﻫﻢﮐﻨﺎﯾﻪ ﻫﻢ ﻣﺠﺎز‬ ‫‪ (3‬اﺳﺘﻌﺎره‬ ‫‪ (2‬ﻣﺠﺎز‬ ‫‪ (1‬ﮐﻨﺎﯾﻪ‬
‫‪ E‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ از ﭼﻪ ﺑﺨﺸﯽ ﯾﺎ ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻌﻨـﺎﯾﯽ ﻏﯿـﺮ از ﻣﻌﻨـﺎي ﻟﻔﻈـﯽ آن‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﭙﺲ ﻣﺸﺨﺺ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ راﺑﻄﻪي ﻣﯿﺎن ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ و ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽ از ﻧﻮع ﻣﺠـﺎزي اﺳـﺖ ﯾـﺎ‬
‫اﺳﺘﻌﺎري ﯾﺎ ﮐﻨﺎﯾﯽ‪.‬‬
‫? ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﺳﺮاﺳﺮ ﻫﻤﻪ دﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮﯾﺎن ﺷـﺪﻧﺪ‪ :‬ﻫﻤﻪي ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ در آن دﺷﺖ ﺑﻮدﻧﺪ ﺷﺪﯾﺪاً ﻧﺎراﺣﺖ و آزرده ﺷﺪﻧﺪ؛‬
‫ﺑﺨﺶ اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻏﯿﺮ از ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽﺷﺎن ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬دﺷﺖ« ﺑﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ از دو‬
‫ﺟﺎي ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ در دﺷﺖ ﺑﻮدﻧﺪ و »ﺑﺮﯾﺎنﺷﺪن« ﺑﻪ ﺟﺎي »ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎراﺣﺖ و آزردهﺷﺪن«‪ .‬ﺣﺎل ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ در ﻫﺮ ﯾﮏ‬
‫از اﯾﻦ دو ﻣﻮرد ﮐﺪام روش ﺑﯿﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهاﺳﺖ‪:‬‬
‫»دﺷﺖ« ﺑﻪ ﺟﺎي »ﻣﺮدم دﺷﺖ«؛ راﺑﻄﻪ‪ :‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻣﺮدم در آن دﺷﺖ ﺑﻮدهاﺳﺖ‪ f‬ﻣﺠﺎز‬
‫»ﺑﺮﯾﺎن ﺷﺪن« ﺑﻪ ﺟﺎي »ﻧﺎراﺣﺖ و آزردهﺷﺪن«؛ راﺑﻄﻪ‪ :‬ﺑﺮﯾﺎن ﺷﺪن ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﻧﻬـﺎﯾﯽ از ﻧﺎراﺣﺖ و آزردهﺷﺪن اﺳﺖ‬
‫¬ ﮐﻨﺎﯾﻪ‬
‫ﭘﺲ ﮔﺰﯾﻨﻪي ﭼﻬﺎرم را ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ‪.‬‬

‫! ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﺗﻤﺎم ﮔﺰﯾﻨﻪﻫﺎ‪ ،‬آراﯾﻪي ﮐﻨﺎﯾﻪ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪهاﺳﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﮔﺰﯾﻨﻪي ‪. ......‬‬
‫‪ (2‬ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﯿﻨﻪ‪ ،‬او‪‬ل ﮐﻪ ﺑﻨﺪد ﮐﻤﺮ‬ ‫‪ (1‬آن ﺑﻪ ﮐﻪ ﻧﮑﻮﺑﯽ آﻫﻦ ﺳﺮد‬
‫‪ (4‬ﭼﻮن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﮔﺮ داري ﺟﮕﺮ‬ ‫‪ (3‬ﭘﺮﯾﺪ از رخ ﮐﻔﺮ در ﻫﻨﺪ رﻧﮓ‬

‫ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ‪ :‬ﺑﺮ آﻫﻦ ﺳﺮد ﻧﮑﻮﺑﯽ‪.‬‬

‫? ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﻧﮑﻮﺑﯽ آﻫﻦ ﺳﺮد‬
‫ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽ‪ :‬ﮐﺎر ﺑﯿﻬﻮده اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﯽ‪.‬‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﮏ واژه ﯾﺎ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽ اﺳﺖ‬
‫¬ ﮐﻨﺎﯾﻪ‬
‫)ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺼﺮاع دوم‪ :‬ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺮ ﮐﯿﻨﻪ و ﺟﻨﮓ ﻫﻤ‪‬ﺖﻣﯽﮐﻨﺪ‪(.‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻤﺮش را ﻣﯽﺑﻨﺪد ﯾﺎ ﮐﻤﺮﺑﻨﺪش را ﻣﺤﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟‬
‫ﮐﻪ ﺑﻨﺪد ﮐﻤﺮ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﻫﻤ‪‬ﺖﻣﯽﮐﻨﺪ؟‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ آراﯾﻪﻫﺎي ادﺑﯽ‬ ‫‪38‬‬

‫ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﮏ واژه در ﺟﻤﻠﻪي ﻣﻮردﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺴﺘﻦ ﮐﻤﺮ ﺑﺎ دﺳﺘﺎر ﯾـﺎ ﮐﻤﺮﺑﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪي ﻫﻤ‪‬ﺖ ﮐﺮدن ﺑﺮاي ﮐﺎري دﺷﻮار اﺳﺖ ¬ ﮐﻨﺎﯾﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ‪ :‬در ﻫﻨﺪ ﻧﯿﺰ‪ ،‬رﻧﮓ از رﺧﺴﺎر ﮐﻔﺮ ﭘﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺮﯾﺪ از رخ ﮐﻔﺮ در ﻫﻨﺪ‪ ،‬رﻧﮓ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽ‪ :‬در ﻫﻨﺪ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﮐﻔﺮ ﻫﺮاﺳﺎن ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﮏ واژه ﯾﺎ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ »رﻧﮓ از رخ ﭘﺮﯾﺪن« ﻧﺸﺎﻧﻪي ﺗﺮﺳﯿﺪن اﺳﺖ‬
‫¬ ﮐﻨﺎﯾﻪ‬
‫در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﭼﻬﺎرم ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﺎي »ﺟﮕﺮ« ﺟﺮﺋﺖ را ﺟﺎﮔﺬاري ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽ ﺑﺮﺳﯿﻢ؛ راﺑﻄﻪ‪ :‬ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً‬
‫»ﺟﮕﺮ« ﺷﺒﯿﻪ »ﺟﺮﺋﺖ« ﻧﯿﺴﺖ )اﺳﺘﻌﺎره ﻧﺪارﯾﻢ(؛ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﯾﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪي آن ﻧﯿﺰ ﻧﯿﺴﺖ )ﮐﻨﺎﯾﻪ ﻧﺪارﯾﻢ( ¬ ﺟﮕﺮ ﻣﺠﺎزاً ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎي ﺟﺮﺋﺖ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳﺖ ¬ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﺰﯾﻨﻪي ﭼﻬﺎرم را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ‪.‬‬

‫! ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﮐﺪام ﮔﺰﯾﻨﻪ آراﯾﻪي ﮐﻨﺎﯾﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد؟‬

‫‪ (2‬ﮐﻪ ﺳﺮ ﺑﻪ ﮐﻮه و ﺑﯿﺎﺑﺎن ﺗﻮ دادهاي ﻣﺎ را‬ ‫‪ (1‬دوﺳﺖ آن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮔﯿﺮد دﺳﺖ دوﺳﺖ‬
‫‪ (4‬ﻣﺮا اﻣﯿﺪ وﺻﺎل ﺗﻮ زﻧﺪه ﻣﯽدارد‬ ‫‪ (3‬ﮔﻮﯾﻨﺪ روي ﺳﺮخ ﺗﻮ ﺳﻌﺪي ﮐﻪ زرد ﮐﺮد‬

‫ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ‪ :‬دوﺳﺖ آن اﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺖ دوﺳﺘﺶ را ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬

‫? ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽ‪ :‬دوﺳﺖ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دوﺳﺘﺶ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫راﺑﻄﻪ‪ :‬ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﮏ واژه ﯾﺎ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ آن رﺳﯿﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ‪ :‬ﺗﻮ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪهاي ﮐﻪ ﻣﺎ آوارهي ﮐﻮه و ﺑﯿﺎﺑﺎن ﺷﻮﯾﻢ‪.‬‬

‫ﮔﺰﯾﻨﻪي دوم‬
‫ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽ‪ :‬ﺗﻮ ﻣﺎ را ﺳﺮﮔﺸﺘﻪ و ﺷﯿﺪا ﮐﺮدهاي‪.‬‬
‫راﺑﻄﻪ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪ و ﺷﻬﺮ ﺧﻮد را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﺮ ﺑﻪ ﮐـﻮه و ﺑﯿﺎﺑـﺎن ﻣـﯽﮔـﺬارد ﻧﻤﻮﻧـﻪي ﻧﻬـﺎﯾﯽ از ﻓـﺮدي‬
‫ﺳﺮﮔﺸﺘﻪ و ﺷﯿﺪا اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ‪ :‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﭼﻪﮐﺴﯽ رﻧﮓ روي ﺗﻮ را از ﺳﺮﺧﯽ ﺑﻪ زردي ﻣﺒﺪل ﮐﺮدهاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺳﻮم‬
‫ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽ‪ :‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺗﻨﺪرﺳﺘﯽ و ﻧﺸﺎط را از ﺗﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺗﻮ را ﺑﯿﻤﺎر ﮐﺮدهاﺳﺖ‪.‬‬
‫‪39‬‬ ‫دﮐﺘﺮ ﻫﺎﻣﻮن ﺳﺒﻄﯽ‬

‫راﺑﻄﻪ‪ :‬ﺳﺮخروﯾﯽ و زردروﯾﯽ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺸﺎﻧﻪي ﺗﻨﺪرﺳﺘﯽ و ﺑﯿﻤﺎري اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻪ اﻣﯿﺪ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ وﺻﺎل ﺗﻮ زﻧﺪه ﻫﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫ﮔﺰﯾﻨﻪي ﭼﻬﺎرم‬
‫ﻣﻌﻨﺎي واﻗﻌﯽ‪ :‬ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﺎي ﻟﻔﻈﯽ ¬ آﻓﺮﯾﻦ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ﮔﺰﯾﻨـﻪي ﮔﺰﯾﻨـﻪي ﭼﻬـﺎرم را‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮدﯾﺪ‪.‬‬

‫‪ :(Personification‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑـﺎ ﻧـﺴﺒﺖدادن ﻋﻤـﻞ‪ ،‬ﺣﺎﻟـﺖ ﯾـﺎ ﺻـﻔﺘﯽ‬ ‫‪ 18‬ﺗﺸﺨﯿﺺ )آدمﻧﻤﺎﯾﯽ‪،‬‬

‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻏﯿﺮاﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ آن ﺟﻠﻮهاي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺒﺨﺸﯿﻢ‪ ،‬آدمﻧﻤﺎﯾﯽ ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ از راﯾـﺞﺗـﺮﯾﻦ و زﯾﺒـﺎﺗﺮﯾﻦ‬
‫آراﯾﻪﻫﺎي ادﺑﯽ در ادﺑﯿﺎت اﯾﺮان و ﺟﻬﺎن اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫ﺑﻮﺳﻪ ﺑﮕﺮﻓﺘﻦ زﺳﺎﺣﻞ ﻣﻮج را دﯾﻮاﻧﻪ ﮐﺮد«‬ ‫»ﻃﻌﻨﻪ ﺑﺮ ﻃﻮﻓﺎن ﻣﺰن‪ ،‬اﯾﺮاد ﺑﺮ درﯾﺎ ﻣﮕﯿﺮ‬
‫دﯾﻮاﻧﮕﯽ و ﺑﻮﺳﻪﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻮج ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪهاﺳﺖ و ﻃﺒﯿﻌﺘﺎً ﺑﻮﺳﻪﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻮج‪ ،‬ﺑﻮﺳﻪدادن ﺳﺎﺣﻞ را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه‬
‫دارد ﭘﺲ در ﻣﺼﺮاع دوم ﺑﻪ »ﺳﺎﺣﻞ« و »ﻣﻮج« ﺣﺎﻟﺖ و رﻓﺘﺎري اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺼﺮاع ﻧﺨﺴﺖ‬
‫ﻧﯿﺰ آراﯾﻪي آدمﻧﻤﺎﯾﯽ‪ ،‬ﮐﻤﯽ ﮐﻢرﻧﮓﺗﺮ از ﻣﺼﺮاع دوم‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﻮﻓـﺎن و درﯾـﺎ ﺑﺎﯾـﺪ اﻧـﺴﺎن درﻧﻈـﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮان ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻃﻌﻨﻪ زد و از آنﻫﺎ اﯾﺮاد ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫»ﻫﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﮔﺮﯾﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ﺳﺎز‬
‫ﺳﺮﺷﺖ اﺑﺮ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ‬
‫ِ‬ ‫اﯾﻦ دود‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﻧﯿﻞﭼﺸﻢ درﯾﺎ‬
‫»ﻧﯿﻤﺎ ﯾﻮﺷﯿﺞ«‬ ‫از ﺧﺸﻢ ﺑﻪ روي ﻣﯽزﻧﺪ ﻣﺸﺖ«‬
‫در اﯾﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﻣﻨﻈﻮر از »دودﺳﺮﺷﺖ اﺑﺮ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ« آﺳﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮﯾﻪ ﺳﺎزﮐﺮدن ﺑﻪ آن ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷـﺪهاﺳـﺖ و‬
‫ﺑﻪ درﯾﺎ ﭼﺸﻤﺎن آﺑﯽ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ از ﺧﺸﻢ ﺑﻪ روي ﻣﺸﺖزدن )ﻫﻨﮕﺎم ﻃﻮﻓﺎن( ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬

‫! ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﮐﺪام ﮔﺰﯾﻨﻪ آراﯾﻪي ﺗﺸﺨﯿﺺ ﭘﺪﯾﺪ ﻧﯿﺎﻣﺪهاﺳﺖ؟‬

‫‪ (2‬ﻧﺨﻮت ﺑﺎد دي و ﺷﻮﮐﺖ ﺧﺎر آﺧﺮ ﺷﺪ‬ ‫‪ (1‬ﻣﮕﺴﯽ ﮐﺠﺎ ﺗﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﻔﮑﻨﺪ ﻋﻘﺎﺑﯽ‬
‫‪ (4‬اي ﻧﺴﯿﻢ ﺳﺤﺮ آراﻣﮕﻪ ﯾﺎر ﮐﺠﺎﺳﺖ؟‬ ‫‪ (3‬ﻻﻟﻪ و ﮔﻞ زﺧﻤﯽ ﺧﻤﯿﺎزهاﻧﺪ‬
‫? ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬وﺟﻮد آراﯾﻪي ﺗﺸﺨﯿﺺ در ﮔﺰﯾﻨﻪﻫﺎي دوم و ﺳﻮم آﺷﮑﺎر اﺳﺖ زﯾﺮا در ﮔﺰﯾﻨﻪي دوم‪ ،‬ﻧﺨﻮت )ﻏﺮور(‬
‫و ﺷﻮﮐﺖ ﺑﻪ ﺑﺎد و ﺧﺎر ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪهاﺳﺖ و در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺳﻮم‪ ،‬ﺧﻤﯿﺎزهﮐﺸﯿﺪن ﺑﻪ ﻻﻟـﻪ و ﮔـﻞ‪ .‬ﺑـﺎ ﮐﻤـﯽ دﻗّـﺖ‬
‫ﻗـﺮاردادن »ﻧـﺴﯿﻢ‬
‫ِ‬ ‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ آدمﻧﻤﺎﯾﯽ ﻣﻮﺟﻮد در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﭼﻬﺎرم ﻧﯿﺰ ﭘﯽ ﺑﺮد ﮐﻪ در آن ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻃﺐ و ﻣﻨـﺎدا‬
‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ آراﯾﻪﻫﺎي ادﺑﯽ‬ ‫‪40‬‬

‫ﺳﺤﺮ« درواﻗﻊ آن را اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آوردهاﺳﺖ؛ اﻣ‪‬ﺎ در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ ﺷﮑﺴﺖدادن )اﻓﮑﻨﺪن( ﺑﻪ ﻣﮕﺲ ﻧـﺴﺒﺖ‬
‫داده ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺒﺎرزه و ﺷﮑﺴﺖ و ﭘﯿﺮوزي در ﻋﺎﻟﻢ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻧﯿﺰ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ و‬
‫ﯾﮏ ﻣﻮﺿﻮعِ ﺻﺮﻓﺎً اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ از ﻧﺴﺒﺖدادن آن ﺑﻪ ﯾﮏ ﺣﯿﻮان آراﯾﻪي آدمﻧﻤﺎﯾﯽ ﺷﮑﻞ ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬

‫)‪ :(synaesthesia‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ را ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﺣـﻮاس اﺳـﺖ ﺑـﻪ‬ ‫‪ 19‬ـ ﺣ‪‬ﺲآﻣﯿﺰي‬
‫ﭼﯿﺰي ﻧﺴﺒﺖ دﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﺣﺲ ﻗﺎﺑﻞ اﺣﺴﺎس ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬آراﯾﻪي ﺣﺲآﻣﯿﺰي آﻓﺮﯾﺪهﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در زﺑﺎن روزﻣﺮه‬
‫ﻧﯿﺰ ﮐﻢ ﮐﺎرﺑﺮد ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫»ﺷﯿﺮﯾﻦ ﺣﺮف ﻣﯽزﻧﺪ«‬
‫»ﺷﯿﺮﯾﻨﯽ« ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﺲ ﭼﺸﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ »ﺣﺮف زدن« ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷـﺪهاﺳـﺖ؛ ﭘـﺲ ﺣـﺮف زدن ﺑـﺎ ﺣـﺲ‬
‫ﭼﺸﺎﯾﯽ آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫»ﻣﺰهي ﭘﯿﺮوزي را ﭼﺸﯿﺪ‪«.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ »ﻣﺰه« ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﺲ ﭼﺸﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوزي ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪهاﺳﺖ اﻣ‪‬ﺎ ﭘﯿﺮوزي ﺑﺎ ﺣﺲ ﭼﺸﺎﯾﯽ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ اﺣﺴﺎس ﻧﯿﺴﺖ‪.1‬‬
‫»ﺑﻮي ﻟﻄﯿﻔﯽ ﺑﻪ ﻣﺸﺎم ﻣﯽرﺳﺪ‪«.‬‬
‫»ﺑﻮ« ﺑﻪ ﺣﺲ ﻻﻣﺴﻪ رﺑﻄﯽ ﻧﺪارد اﻣ‪‬ﺎ ﻟﻄﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﺲ ﻻﻣﺴﻪ )ﺑﺴﺎواﯾﯽ( اﺳﺖ ﺑﻪ آن ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫! ﺗـﺴﺖ‪ :‬در ﺗﻤﺎم ﻗﻄﻌﻪ ﺷﻌﺮﻫﺎي زﯾﺮ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﻫـﺸﺖ ﮐﺘـﺎب ﺳـﻬﺮاب ﺳـﭙﻬﺮي ﺷـﺎﻋﺮ از آراﯾـﻪي‬
‫ﺣﺲآﻣﯿﺰي ﺑﻬﺮهﺑﺮدهاﺳﺖ ﻣﮕﺮ در ﮔﺰﯾﻨﻪي ‪. ......‬‬
‫‪ (1‬ﻧﮕﺎه زﻧﯽ ﭼﻮن ﺧﻮاﺑﯽ ﮔﻮارا ﺑﻪ ﭼﺸﻤﺎﻧﻢ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻓﺮﺻﺖ ﺳﺒﺰ ﺣﯿﺎت ﺑﻪ ﻫﻮاي ﺧﻨﮏ ﮐﻮﻫﺴﺘﺎﻧﯽ ﻣﯽﭘﯿﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬اي ﺳﺒﺪﻫﺎﺗﺎن ﭘﺮﺧﻮاب‪ ،‬ﺳﯿﺐ آوردم‪ ،‬ﺳﯿﺐ ﺳﺮخ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﺣﺮفﻫﺎﯾﻢ ﻣﺜﻞ ﯾﮏ ﺗﮑّﻪ ﭼﻤﻦ روﺷﻦ ﺑﻮد‪.‬‬
‫? ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ ﮔﻮاراﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﺲّ ﭼﺸﺎﯾﯽ اﺳـﺖ ﺑـﻪ ﺧـﻮاب ﻧـﺴﺒﺖ داده ﺷـﺪهاﺳـﺖ‪،‬‬
‫در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاب ﺑﺎ ﺣﺲّ ﭼﺸﺎﯾﯽ ﻗﺎﺑﻞ اﺣﺴﺎس ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫‪ ‬ـ ﺟﻨﺒﻪي ﻫﻨﺮي ﺣﺲآﻣﯿﺰي‪ ،‬ﺟﺴﻤﯿ‪‬ﺖ ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و ﻣﺤﺴﻮسﺗﺮ ﮐﺮدن ﻣـﺴﺎﺋﻞ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺗـﺎ از اﯾـﻦ راه ﮐـﺎﻣﻼً ﻗﺎﺑـﻞ درك و‬
‫اﺣﺴﺎس ﺟﻠﻮه ﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ در ﻣﺜﺎل دوم ﭘﯿﺮوزي آنﭼﻨﺎن دﺳﺖﯾﺎﻓﺘﻨﯽ و ﻣﺤﺴﻮس ﻓﺮض ﺷﺪهاﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﯿﻮهاي ﺧﻮشﻃﻌـﻢ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺰهي آن را ﺣﺲ ﮐﺮد‪ .‬در ﻣﺜﺎل ﺳﻮم ﻧﯿﺰ ﮔﻮﯾﻨﺪه ﺑﻮ را ﻣﺤﺴﻮسﺗﺮ از آنﭼﻪ ﻫﺴﺖ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﺑﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮ آن‬
‫دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪ و ﻟﻄﺎﻓﺖ آن را ﺣﺲ ﮐﺮد! ‪‬‬
‫‪41‬‬ ‫دﮐﺘﺮ ﻫﺎﻣﻮن ﺳﺒﻄﯽ‬

‫در ﮔﺰﯾﻨﻪي دوم ﺳﺒﺰ ﺑﻮدن ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﺲ ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻓﺮﺻﺖ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪهاﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﺻﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﺣﺲّ ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ ﻗﺎﺑﻞ اﺣﺴﺎس ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺳﻮم ﭘﺮﺧﻮابﺑﻮدن ﺑﻪ ﺳﺒﺪﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪهاﺳﺖ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﭘﺮﺧﻮابﺑﻮدن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﯾـﮏ از ﺣـﻮاس‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺟﺎنداران اﺳﺖ و ﻧﺴﺒﺖ دادن آن ﺑﻪ »ﺳﺒﺪﻫﺎ« آراﯾﻪي ﺟﺎنﺑﺨﺸﯽ )ﺗﺸﺨﯿﺺ( را ﭘﺪﯾﺪ‬
‫ﻣﯽآورد ﻧﻪ ﺣﺲآﻣﯿﺰي را‪.‬‬
‫در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﭼﻬﺎرم‪ ،‬روﺷﻦﺑﻮدن ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﺲّ ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﺮفﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪهاﺳـﺖ در ﺣـﺎﻟﯽ ﮐـﻪ‬
‫ﺣﺮف ﺑﺎ ﺣﺲّ ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ ﻗﺎﺑﻞ درك ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺳﻮم را ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫! ﺗﺴﺖ‪ :‬در ﮐﺪام ﮔﺰﯾﻨﻪ آراﯾﻪي ﺣﺲآﻣﯿﺰي ﭘﺪﯾﺪ ﻧﯿﺎﻣﺪهاﺳﺖ؟‬
‫‪ (2‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ از آﯾﻨﻪ ﺑﯽرﻧﮓﺗﺮ اﺳﺖ‬ ‫‪ (1‬ﺟﺎن از ﺳﮑﻮت ﺳﺮد ﺷﺐ دﻟﮕﯿﺮ ﻣﯽﺷﺪ‬
‫‪ (4‬ﺑﺮ دوش زﻣﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻟﺤﻈﻪﻫﺎ ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﻮد‬ ‫‪ (3‬ﻫﺎﺑﯿﻠﯿﺎن‪ ،‬ﺑﻮي ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﻧﺪ‬
‫?ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ ﺳﺮدﺑﻮدن ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﺲّ دﻣﺎ اﺳﺖ ﺑـﻪ ﺳـﮑﻮت ﻧـﺴﺒﺖ داده ﺷـﺪهاﺳـﺖ‪ ،‬اﻣ‪‬ـﺎ‬
‫ﺳﮑﻮت ﺑﺎ ﺣﺲّ دﻣﺎ ﻗﺎﺑﻞ اﺣﺴﺎس ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺳﻮم‪ ،‬داﺷﺘﻦ ﺑﻮ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﺲ ﺑﻮﯾﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪهاﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ‬
‫ﺣﺲ ﺑﻮﯾﺎﯾﯽ ﻗﺎﺑﻞاﺣﺴﺎس ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ّ‬
‫در ﮔﺰﯾﻨﻪي ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﻮدن ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﺲّ وزن اﺳﺖ ﺑﻪ ﻟﺤﻈﻪﻫﺎ ﻧـﺴﺒﺖ داده ﺷـﺪهاﺳـﺖ‪ ،‬درﺣـﺎﻟﯽﮐـﻪ‬
‫ﻟﺤﻈﻪﻫﺎ ﺑﺎ ﺣﺲّ وزن ﻗﺎﺑﻞ اﺣﺴﺎس ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ در ﮔﺰﯾﻨﻪي دوم »ﺑﯽرﻧﮓﺑﻮدن« ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﺲ ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫آﯾﻨﻪ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ و آﯾﻨﻪ ﺑﺎ ﺣﺲّ ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ ﻗﺎﺑﻞادراك اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ در ﮔﺰﯾﻨﻪي دوم‪ ،‬ﺣﺲآﻣﯿﺰي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬