UNIVERZITET CRNE GORE

FILOLOŠKI FAKULTET

ŠTAMPARIJA CRNOJEVIĆA I NJEN

KULTURNO-ISTORIJSKI ZNAČAJ

PROSEMINARSKI RAD IZ SREDNJOVJEKOVNE

KNJIŽEVNOSTI

Profesor: Dr. Ljiljana Pajović-Dujović Student: Mensur Padovič

Saradnik: Dr. Olga Vojičić-Komatina Broj indexa: 53/17

Nikšić, maj, 2018. godine

SADRŽAJ
1. Uvod …………………………………………………………………1
2. Razvoj umjetnosti i kulture u
doba Crnojevića ……..……………………………………………....2

2.1 Pečatanje u renesansnon stilu …………………………….........2

3. Štamparija Crnojevića ……………………………………………….4

3.1 Pronalazak štampe i njeno pojavljivanje na

teritoriji Crne Gore ………………………………………………………..4

3.2 Motivi i razvoj osnivanja štamparije …….……………………..5

3.3 Crnojevića inkunabule …………………………………………5

4. Sudbina štamparije ……………………………………………………7

4.1 Stradanje štamparije skupa sa manastirom ……………………........8

4.2 Obnavljanje štamparije od strane P. II P. Njegoša ….………………9

5. Zaključak …………………………………………………………………10

6. Literatura ………………………………………………………………… 11

1. Uvod
U ovom radu ću pokušati dati odgovore na veoma važna pitanja koja se vezuju za štampariju
Crnojevića, koja je bila prava inovacija kulturni fenomen koji je uzdrmao srednjovjekovnu
Crnu Goru. Rad će obuhvatiti sam dolazak renesanse na prostor Crne Gore, tačnije Cetinja
zaslugom Ivana Crnojevića.

U ovom radu ćemo dobiti odgovore na pitanja kada je štampa prvi put izumljena, od strane
koga i ko ju je prvi donio na prostor Balkana. Što se tiče same godine početka i završetka
rada, zatim mjesta na kojem je štamparija djelovala i pod kojim uslovima je stvorena,
odgovori na sva ova pitanja nijesu u potpunosti tačni, ali ćemo pokušati da saznamo i te
odgovore na osnovu trenutno dostupnih izvora.

Takođe ovaj rad daje odgovore na pitanje koji su bili motivi i razlozi osnivanja štamparije na
Cetinju i koje su najpoznatije inkunabule koje su izašle kao proizvod mukotrpnog rada
prvenstveno velikog štamparskog majstora štampara Makarija a zatim i njegovih 7
pomoćnika.

Zbog nepogodnih okolnosti koje je istorija donijela na područje Cetinja, sudbina same ove
štamparije je bila veoma burna i teška. Više o njenoj sudbini, spaljivanju a nakon toga i o
obnvljanju same štamparije u sljedećem radu.

2. RAZVOJ UMJETNOSTI I KULTURE U DOBA CRNOJEVIĆA

Crna Gora, odnosno Zeta u XV i XVI vijeku uvijek je bila ,,između dvije vatre’’, s jedne
strane je prijetila opasnost od velikog Osmanskog carstva a s druge strane od Mletačke
republike. Uprkos tome, Zećani su znali da pronađu put ne samo prilikom rješavanja ratnih i
političkih pitanja već i prilikom uspostavljanja državnih i crkvenih institucija. Na
umjetničkom polju pojavili su se Crnojevići odmah poslije smrti posljednjeg Balšića i počeli
izgrađivati osoben, umjetnički sintetizovan stil u kojem preovladava renesansni duh.1

Razvoj umjetnosti i kulture Crnojevića ima dvije razvojne etape: prva je izgradnja utvrđenih
gradova i malih jednobrodnih crkava u njima, a druga etapa je podizanje i ukrašavanje
manastirskih i drugih crkava s pretenzijom da postanu ugledna mjesta kulture, vjere i
njihovog vladarskog legitimiteta. Sama arhitektura gradova, crkava i manastira ukazuje na to
da se na ovom prostoru zameće duh nove nadolazeće epohe.

Ivan Crnojević, kao I njegov otac Stefan, često dolazi u sukob sa Turcima, te 1476. godine
mora napustiti zemlju. Kao sklonište izabrao je Italiju, koja je predstavljala kolijevku
renesanse. Ivan Crnojević je taj renesansni duh s kojim se upoznao tokom boravka u Italiji
prenio i na Cetinje, izgradivši manastir u slavu i čast Bogorodici, te izgradnjom Cetinjskog
manastira.

2.1 ,,Pečatanje’’ u renesansnom stilu

Na izgled štampane cetinjske knjige nije uticala samo Venecija nego i nasljeđe preuzeto iz
istorije iluminacije Crne Gore i njenih gradova i okruženja. Od šest knjiga, osim izgubljenog
Četvorojevanđelja i onih nekoliko listova štampanog Cvjetnog trioda, četiri su ukrašene
grafičkim iluminacijama. Svojim opštim izgledom one ponavljaju iluminaciju starijih
rukopisnih knjiga, samo što je crno-bijela grafika zamijenila višebojni ukras.

Njihove zastavice su, u stvari iste kao i one iz rukopisa XIV i XV vijeka sa šireg balkanskog
područja. Ipak, dvije odštampane zastavice, jedna upotrijebljena samo u Oktoihu prvoglasniku
a druga u Oktoihu prvoglasniku i Psaltiru, od prvih znatno odsupaju stilom: jedna je gotičko-
renesansna, a druga renesansna.

Mnogo važnija od ove je zastavica s grbom Crnojevića. Njen centralni motiv – dvoglavi orao
sa inicijalima Đurađa Crnojevića vrlo je sličan grbu Ivana Crnojevića s reljefne ploče
Cetinjskog manastira. Motiv grba koji u vijencu nose anđeli i puti uobičajen je u renensansi i
pojavljuje se u plastici Italije i Primorja jednako kao i u Mletačkoj štampi.

Mnogobrojna ukrasna slova Oktoiha, Psaltira i Molitvenika po stilu su zapadnjačka. Po

načinu ukrašavanja najveći njihov dio je ornamentalan, preuzet iz mletačke štampe
renesansnog razdoblja. Venecijanska knjiga, zapravo, je spadala u kategoriju luksuznih roba,
a to potvrđuju inkunabule koje su u Veneciji doživjele preko stotinu izdanja.

1
Slobodan Raičević, Slikarstvo Crne Gore u novom vijeku, CANU, Podgorica, 1996.
Knjigama štampanim na Cetinju prvi štampari na čelu sa Makarijem pridružili su se pokretu
koji se odupirao ideologiji vladarskog samodržavlja i premoći crkve u nauci i kulturi.
Istorijsko-umjetnička analiza pokazala je da inicijali nijesu crtani i rezani u Veneciji, nego na
Cetinju što znači da su pored raznih smetnji da se prihvati ovakav grandiozni tehnički
napredak, on ipak uspio da se prihvati u području gdje nije bilo puno nadahnutosti
humaniznom i renesansom.

Kao što se vidi, izrazite odlike cetinjske renesanse pokazuju gravire njene knjige. Grafika
Crnojevića bila je stvaralaštvo koje se visoko uzdiglo u trenutku njene agonije. S toga, ma
koliko skromna po broju očuvanih djela, renesansna ostvarenja u Crnoj Gori, a naročito
grafika njenih prvih štampanih knjiga, zaslužuje svojim visokim dometom da bude unijeta i
da ima posebno mjesto u umjetnosti Crne Gore u novom vijeku.

S takvom knjigom Crnu Goru je u posljednjoj deceniji XV vijeka zapljusnuo snažni talas
renesanse. Sa takvim kulturno-umjetničkim nasljeđem ona je zaista odlučno iskoračila iz
srednjeg vijeka u novi vijek.
 3. ŠTAMPARIJA CRNOJEVIĆA

3.1 Pronalazak štamparske prese i njeno pojavljivanje na teritoriji Crne Gore

Njemac Johan Gutenberg je 1440. godine došao na ideju da izliva pojedinačna slova iz metala
i da od slova sastavlja redove i stranice.

Gutenbergov je slog bio izliven u kalupu, i to svako slovo posebno. Izvađen iz kalupa, slog se
lako mogao slagati ili postavljati u riječi, redove i stranice. Konstruisao je i drvenu presu za
mašinu pomoću koje se otisak dobijao pritiskom ravne ploče preko lista papira. Tako je 1455.
godine objavio prvu štampanu knjigu – Bibliju, koja je između 1448. i 1457. štampana u 180
primjeraka od kojih su 49 još očuvani.

Nije prošlo ni četrdeset godina od pronalska štampe, a jedna mala, srednjovjekovna država,
kakva je tad bila Crna Gora, dobila je svoju štampariju, sve zaslugom Đurađa Crnojevića.

Pred sam kraj samostalnosti svoje države, Đurađ Crnojević polaže temelje južnoslovenskom
štamparstvu, prenoseći na svoje tlo pronalazak koji je uveliko počeo osvajati zapadnu Evropu
i svojom primjenom stvarao uslove za brže i dalekosežnije širenje pismenosti i kulturnog
stvaranja. Crnojevića štamparija obogaćuje južnoslovensku srednjovjekovnu kulturu i
približava je Evropi krupnim korakom.2

Pojava štamparije u srednjovjekovnoj Crnoj Gori, posljednjoj slobodnoj državi na Balkanu

pred turskom najezdom predstavlja svojevrstan kulturni fenomen evropskih razmjera. U
dramatičnim vremenima, kada je opstanak Crne Gore i njenog naroda bio u pitanju, njen
gospodar Đurađ Crnojević kupuje u Veneciji štamparsku presu sa pokretnim slovima i štampa
bogoslužbene knjige.

Na nesreću, okolnosti osnivanja prve južnoslovenske štamparije, mjesto gdje je počela svoj
rad, čak ni godina osnivanja ni vrijeme ni mjesto prestanka njenog rada nijesu u potpunosti
poznati. Nesumnjivo je, međutim, da knjige koje su štampane u ovoj štampariji postoje i da na
prvoj takvoj stoji da je štampana 1493/94., tako da se ta godina uzima za sam početak rada
ove štamparije.

Jedno od pitanja koje se ni dan danas nije u potpunosti riješilo jeste pitanje mjesta na kome je
štamparija djelovala. Postojala su mišljenja da je štamparija radila van granica Crne Gore,
tačnije u Veneciji, To je tvrdio rumunski pisac V. Mališ (1967). Međutim, dokaza za to nema.
Ono što povezuje Veneciju i štampariju Crnojevića jeste da je štamparska presa i sav
potreban alat nabavljen u Veneciji, a sve ostalo, slova, ilustracije, oprema urađeno je u Crnoj
Gori.

2
Dimitrije Bogdanović, ,,Crnojeviča štamparija'', ,,Crnogorska književnost u književnoj kritici'', Slobodan
Kalezić, ,,Univerzitetska riječ'', Nikšić, 1990.
Kasnije se pojavila nova hipoteza: da je štamparija djelovala na Obodu, kraj Cetinja. U
,,Istoriji Crne Gore od iskona do novijega vremena’’ Sime Milutinovića-Sarajlije, sasvim je
određeno rečeno da se prva crnogorska štamparija nalazila na Obodu.3 Međutim, Milutinović
nije znao za inkunabulu ,,Psaltir s posjedovanjem’’, u kojoj je tačno navedeno mjesto
štamparije, a to je Cetinje. Postavlja se pitanje da li je štamparija prešla sa Oboda na Cetinje
ili obratno. Ovo pitanje i nije toliko važno s aspekta kulturnoistorijskog značaja ove
štamparije. Ono što se sa sigurnošću zna da se Obod, kao mjesto štamparije, ne pominje ni u
jednoj inkunabul, dok to nije bio slučaj sa Cetinjem.

Što se tiče vremena početka rada štamparije uzima se godina štampanja prve
inkunabule ,,Oktoiha prvoglasnika’’. Godina nije sporna, jer je štampanje završeno 4. januara
1494. godine, ali pošto je štampanje trajalo ,,jedino ljeto’’, kako to stoji u kolofonu, onda se
kao tačna godina početka rada štamparije uzima 1493.

3.2 Motivi i razlozi osnivanja štamparije

Zapis u vidu predgovora, kao i kolofon u prvoj knjizi ,,Oktoihu prvoglasniku’’ govori sasvim
jasno o razlozima i pobudama za pokretanje štamparije na ovim prostorima. Inicijator
štamparije je ’’va Hrista Boga blagoverni i Bogom hranimi gospodin Đurađ Crnojević’’.4

Treba naglastiti da je motiv Crnojevićev čisto religiozan, i da su tek posljedice ovog njegovog
djela značajne za razvitak naše nacionalne kulture. Znajući za njihov tipično feudalni
mentalitet, njihov je odnos prema kulturnoj tradiciji mnogo više religiozan i crkven nego
kulturopolitički odnos. Đurađ je shvatio da mu štamparska djelatnost može nadoknaditi velike
gubitke u crkvenoj i posebno obrednoj, liturgijskoj književnosti.

Štamparija je trebala da bude jedna nova vrsta skriptorija, proširenje i modernizacija tadašnjeg
prepisivačkog rada koji je bilo spor. Tako da je Đurađ bio primoran da se javi u ulozi
feudalnog mecene, otklonivši sve namjere da se štampanjem crkvenih knjiga želi postići
komercijalni efekat. Njegova namjera je bila jasna: primjenom štamparstva u Crnoj Gori želio
je da oduži svoj religiozni dug prema crkvi i narodu, kao i duhovnoj sudbini svoje zemlje čiji
je bio gospodar.

3.3 Crnojevića inkunabule

Na štampanju prvih inkunabula radio je štampar Makarije, zajedno sa svojim pomoćnicima.

Pretpostavlja se da je štamparsku vještinu učio u Veneciji. Bio je ne samo talentovani
štampar, već i darovit i uman mislilac i bogoslov. Zajedno sa svojih 7 majstora, Makarije je
završio štampanje 5 jedinstvenih inkunabula, poznatih kao Crnojevića inkunabule:

 Oktoih prvoglasnik, štampan tokom 1493. godine, a završen 4. januara 1494. Oktoih je
najznačajnija, najsadržajnija i najviše korišćena bogoslužna knjiga pravoslavne crkve.
3
Evgenij Lj. Nemirovski ,,Počeci štamparstva u Crnoj Gori'', Vojna štamparija, Beograd, 1996.
4
D. Bogdanović, op.ct., p.164
  Oktoih petoglasnik, štampan vjerovatno u toku 1494. godine, druga je knjiga i prva
ilustrovana južnoslovenska knjiga, koja je sačuvana samo u fragmentima koji čine
jedva 1/6 knjige.

 Psaltir s posljedovanjem, treća po redu, a najveća po obimu, koja je s tehničke strane

najsavremenija, a naročito se ističe po ljepoti naslovnih slova i inicijala.

 Molitvenik, knjiga koja je prvobitno sadržala tekstove liturgija za posebne potrebe i

ona je sačuvana samo u fragmentima.

 Četvorojevanđelje, štampano vjerovatno 1496. Do sada nije pronađen nijedan

primjerak ove knjige i o njemu se saznaje na osnovu podataka da je prepis „izvod od
formi Crnojević od složenija Makarija“, urađen 1548. godine, u Buđenovcima u
Sremu.

Postoje podaci da je postojala i još jedna inkunabula koja je nosila ime ,,Cvjetni triod’’. I nju
takođe možemo uvrstiti kao šestu inkunabulu Crnojevića. Postoji mimoilaženje oko toga da li
je ova knjiga bila samo u pripremi, ili njena štampa nije dovršena.

Štampane inkunabule odlikuje visok kvalitet štampe, što svjedoči o tome da su cetinjski
štampari ovladali svim tajnama štamparske umjetnosti, od rezanja i livenja slova pa do
rezanja naslovnih pletenica i ilustracija.

Nagli uspon Cetinja pod Crnojevićima prekinut je na samom kraju XV vijeka, jer Zeta 1499.
godine gubi svoju samostalnost, tako da se jedini, faktički slobodni dio države, koja se od tada
počela nazivati Crnom Gorom, sveo na krševiti prostor između Rijeke Crnojevića i Boke
Kotorske.

4. SUDBINA ŠTAMPARIJE

Oko datuma prestanka rada štamparije postoje različite verzije. Po jednoj, štamparija je radila
„do trenutka kada je pod pritiskom Turaka Đurađ Crnojević morao napustiti Crnu Goru“.
Po drugoj, štamparija je prestala sa radom poslije pada Zete pod tursku vlast 1499. godine.
Mada tačnih podataka nema, vjerovatnijim se čini prvi datum prestanka rada štamparije,
pored ostalog i zbog činjenice da su do tada odštampane praktično sve knjige koje se, kao
najstariji štampani tekstovi na slovenskom jugu, vezuju za štampariju Crnojevića.

Jedno od pitanja je šta je bilo sa štamparskom tehnikom i svim drugim pratećim štamparskim
materijalima nakon što je ona, u jednom ili drugom momentu, prestala sa radom. Precizno
rečeno, ono bi glasilo: šta se, moglo desiti sa štamparijom Crnojevića nakon što je Đurađ
(1490-1497) oklevetan od svoga brata Stefana morao da pobjegne u Italiju. Evgenije Ljvovič
Nemirovski, koji se u knjizi „Počeci štamparstva u Crnoj Gori“, bavio i ovim pitanjem o tome
kaže: „Na našu veliku žalost, ni u jednom od dokumenata ne govori se ništa o sudbini
cetinjske štamparije. Ne piše o tome ni Marino Sanuto“.5
Po mišljenju Radoslava Rotkovića „u žurbi s kojom su napustili Cetinje i preko Budve
otplovili za Italiju, očigledno nijesu mogli nositi štampariju“. (Radoslav Rotković, Sazdanje
Cetinja, izvori i legende, Titograd 1984., 207).

         Nemirovski dodaje „Samo, nije bilo potrebno da se sva štamparija, s presama i
štamparskim namještajem, prenosi, jer je sve to moglo lako da se kupi i zakupi u Veneciji,
ako bi se željelo nastaviti sa izdavačkom djelatnošću. Važno je bilo iznijeti žigove matrice i
druge štamparske materijale. Sve je to lako bilo smjestiti u jednu ili dvije vreće“.6
Nemirovski dalje navodi da je „moguće da je i učinjeno tako“, jer u popisu crkvenih stvari
izvezenih u Italiju, u testamentu Đurađa Crnojevića navedene su i „scripture“, što bi u
bukvalnom prevodu značilo „pismo“.

         Na osnovu toga R. Rotković izvodi zaključak da se radilo o rukopisima odnosno da su
time označene i „štamparske litere“ (Radoslav Rotkovič, Sazdanje Cetinja, izvori i legende,
Titograd 1984, 207).
No, ako je i bilo tako, Nemirovski s pravom postavlja pitanje „šta se desilo sa opremom i materijalima
prve crnogorske štamparije, ako ih je Đurđe ponio sa sobom u tako žurnom napuštanju Cetinja“.
Konstatuje da „nije isključeno da je prilikom prelaska za Zadar sve to bilo ostavljeno u Dubrovniku,
gdje je palo u tuđe ruke“.

Cetinjsko štamparstvo produžiće se I poslije prestanka rada Crnojevića štamparije. Inicijativa

koja je preduzeta izdavanjem prvih štamparskih knjiga nastaviće se u dva smjera: kroz rad
Božidara Vukovića Podgoričanina u Veneciji s jedne strane, a s druge rad Đurđa I Teodora
Ljubavića u Goraždu, te ostalih manastirskih štamparija na području Srbije.

Božidar Vuković Podgoričanin rodom je iz Crne Gore I nakon propasti Crne Gore odlazi u
Veneciju gdje otvara novu štampariju. Prva knjiga iz štamparije Božidara Vukovića
Podgoričanina bila je ,,Službanik’’, koja je izašla 1519. godine. Iste godine, na sasvim drugoj
strani, u bosanskom Goraždu na Drini, braća Ljubavići štampaju takođe ,,Službanik’’.

I jedna I druga knjiga nastavljaju tradiciju cetinjske štamparije ukoliko motivi za njihovo
osnivanje nijesu komercijalni, već izražavaju potrebu da se popuni velika oskudica u
crkvenim knjigama. I jedna I druga imaju u osnovi mecenetski karakter I predstavljaju

5
E. LJ. Nemirovski, op.ct.
6
E.Lj. Nemirovski, op.ct.
svojevrsno produženje I proširenje srednjovjekvnih skiptorija, ne njihovu zamjenu I nje
njihovu komercijalizaciju, iako je njihovo poslovanje moralo da dovede do finansijskih
efekata a otuda, postepeno, I do izmjene same njihove prirode.7

Bez obzira na kasniju sudbinu južnoslovenskog štamparstva u srednjem vijeku, na prekide i

nazadak u štamparskoj tradiciji XV vijeka, ostaje činjenica da je Crnojevića štamparija I jedna
od najstarijih ćirilskih štamparija (druga poslije krakovske, osnovane prije 1491.) a uz to
jedna od najstarijih južnoslovenskih štamparija uopšte.8 Prije nje je počela da radi lička
glagoljska štamparija u Modrušu ili Kosinju sa dvije inkunabule, tzv. ,,Rimskim misalom’’ iz
1483. i ,,Rimskim brebijarom’’ iz 1491. Otprilike u isto vrijeme ili nešto kasnije imamo
senjsku glagoljsku štampariju sa ,,Rimskim misalom’’ iz 1494. godine.

Tako je u južnoslovenskim zemljama, u različitim uslovima, ali u isto vrijeme došlo do

prodora štamparske tehnike. Južnoslovenske štamparije, među njima Crnojevića štamparija,
pridružiće se broju od 250 prvih evropskih štamparija, koliko ih je do kraja XV vijeka na
raznim stranama kontinenta bilo osnovano.9

4.1 Stradanje štamparije skupa sa manastirom

Nakon što je turksa vojska 25. septembra 1692. godine izbila na Cetinjsko polje, Crnogorci su
napustili svoje položaje. Sva mletačka vojska se povukla u Cetinjski manastir. Turci su
opkolili manastr. Mletačka vojska je bila spremna na predaju, ali pod uslovom da sa oružjem
napusti Cetinje. Međutim, prije odlaska mletačka vojska je minirala manastir. Od snažne
eksplozije crkva sa cijelim manastirom u kojem su se nalazile manastirske ćelije potpuno je
srušena.

Sa rušenjem manastira 1692. godine uništena je je štamparija Crnojevića, kako to navodi

vladila Vasilije u pismu Svetom sinodu iz 1758. godine. Nakon odlaska Crnojevića iz Crne
Gore I pada zemlje pod tursku vlast bilo je sasvim prirodno da štamparija prestane sa radom,
jer knjige više nije imao ko da štampa, budući da Crnogorci za to nijesu imali uslova, a turske
vlasti potrebe.

Miniranje manastira je bio ,,vjeroloman’’ akt, suprotan odredbama mletačko-turskog ugovora

o njegovoj predaji. Mlečani, kao crnogorski saveznici su, čineći to, krajne ,,neviteški
postupili’’. Rušenje manastira, najveće crnogorske svetinje I centra političkog I kulturnog
života Crne Gore I Brda, bio je težak, neoprostiv I nerazumljiv akt Mlečana prema svojim
saveznicima Crnogorcima.10

7
D. Bogdanovič, op.ct. p.174
8
D. Bogdanović, op.ct. p.175
9
D. Bogdanović, op.ct. p.175
10
Dr Radoslav Raspopović, ,,Jedan arhivski dokument o sudbini štamparije Crnojevića nakon pada Zete pod
tursku vlast'', Glasnik narodnog muzeja Crne Gore, Cetinje, 2009.
 4.2 Obnavljanje štamparije od strane Petra II Petrovića Njegoša

Za 3000 rubalja Njegoš je u Sankt Peterburgu kupio štampariju koja je početkom 1834.
godine stigla u Crnu Goru, odnosno na Cetinje. Tako Cetinje poslije 340 godina ponovo
dobija svoju štampariju. Iz Rusije, Njegoš je doveo sa sobom i štampara Mihaila Petrova, a
poslije njegove smrti štampariju preuzima Rus Domin. Sa njim su radila i dva Crnogorca.
Filip Đurašković i Stevo Stankov Petrović. U štampariji je objavljeno četrnaest izdanja.

Prilikom napada Omer-paše Latasa na Crnu Goru, knjaz Danilo je, u nedostatku municije,
naredio da se slova Njegoševe štamparije pretope i od njih naprave meci rekavši: „Ako bude
Crne Gore – biće i štamparije“, te da će obnoviti Štampariju. Riječ je održao.

Uz pomoć Ljube Nenadovića nabavio je štamariju iz Beča, tehnički je obogatio od 1858-

1860. godine i od tada štamparsko-izdavačka djelatnost u Crnoj Gori teče kontinuirano do
danas.

5. Zaključak

Na prethodnim stranicama saznali smo odgovore na veoma bitna pitanja koja se tiču
štamparije Crnojevića. Sam taj početak renesanse na Cetinju započeo je Ivan Crnojević
izgradnjom velelepnih građevina u renesansnom stilu. Taj period predstavlja pravu renesansu
i preporod u Crnoj Gori.
1440. godine Gutenberg pronalazi štampu i štampa prve bogoslužbene knjige. Nakon samo 38
godina od tog epohalnog otkrića i srednjovjekovna Crna Gora dobija svoju štampariju
zaslugom Đurađa Crnojevića. Štamparija je radila u periodu od 1492. do 1496. ili 1499.
godine. Mjesto je takođe sporno, ali najviše dokaza ide u prilog tome da se štamparija nalazila
na području Cetinja.

Iz ove štamparije izašle su prve južnoslovenske inkunabule, poznate kao Crnojevića

inkunabule, a to su: ,,Oktoih prvoglasnik’’, ,,Oktoih petoglasnik’’, ,,Psaltir s
posljedovanjem’’, ,,Molitvenik’’, i ,,Četvorojevanđelje’’. Postoje određeni podaci da je
postojala još inkunabula, a to je ,,Cvjetni triod’’. Knjige su štampali veliki štamparski majstori
na čelu sa štamparom Makarijem, koji je vještinu štampanja učio u Veneciji, kao i 7 njegovih
pomoćnika.

Sudbina štamparije bila je veoma burna zbog istorijskih neprilika na Balkanu. Ne zna se kada
je štamparija tačno prestala sa radom. Pominju se dvije godine, a to su one kada je Đurađ
morao emigrirati u Italiju pred turskom najezdom, 1496., a druga godina se vezuje za pad
Crne Gore pod tursku vlast, 1499. godine. Prva godina se smatra pouzdanijom, jer su do tada
sve knjige odštampane.

Štamparija je bila spaljena od strane Mletaka zajedno sa manastirom kada su Mleci napuštali
Cetinje pred opsadom Turaka. To je bio neoprostiv akt tadašnjih saveznika Crne Gore. Na
sreću, štampariju je obnovio Petar II Petrović Njegoš 1834. godine tako da Cetinje nakon 340
godina ponovo dobija svoju štampariju. U njoj je izdato 14 izdanja. Od te godine štamparija
radi punom parom sve do danas.

LITERATURA

1. Slobodan Raičević, ,,Slikarstvo Crne Gore u novom vijeku’’, (CANU, Podgorica, 1996.)
2. Dimitrije Bogdanović, ,,Crnojevića štamparija’’, ,Crnogorska književnost u književnoj
kritici’’, Slobodan Kalezić (,,Univerzitetska riječ’’, Nikšić, 1990.)
3. Evgenij LJ. Nemirovski, ,,Počeci štamparstva u Crnoj Gori’’ (Vojna štamparija, Beograd,
1996.)
4. Dr Radoslav Raspopović, ,,Jedan arhivski dokument o sudbini štamparije Crnoevića nakon
pada Zete pod tursku vlast’’, (Glasnik narodnog muzeja Crne Gore, Cetinje, 2009.)