08/2000 Elektronika domowa 25

Mikroprocesorowy wykrywacz jest

Impulsowy wykrywacz metali po prostu precyzyjnym miernikiem czê-
stotliwoœci który pokazuje odchy³kê wy-
Poszukiwanie skarbów staje siê coraz popularniejszym zajêciem. wo³an¹ umieszczeniem w polu cewki
Tworz¹ siê fankluby i nawet pojawiaj¹ siê specjalistyczne czaso- przedmiotu metalowego. Generatory,
pisma poruszaj¹ce t¹ tematykê. Co prawda twierdzê nieodmien- których czêstotliwoœæ pracy zale¿y od in-
nie, ¿e naj³atwiej jest znaleŸæ na pla¿y zgubione monety, ale nie dukcyjnoœci cewki pomiarowej s¹ niesta-
wszyscy zgadzaj¹ siê z t¹ opini¹. W Praktycznym Elektroniku pre- bilne, st¹d problemy z tego typu wykry-
waczami. Prezentowany wykrywacz pra-
zentowano ju¿ dwa uk³ady wykrywaczy metali, lecz ten opisany
cuje w oparciu o zasadê impulsow¹.
w poni¿szym artykule bazuje na zupe³nie innej metodzie wykry-
Impulsowy wykrywacz metali posia-
wania metalu. Trzeba przyznaæ, ¿e jak na konstrukcje amatorsk¹
da podobnie jak uk³ad klasyczny cewkê
posiada on naprawdê du¿¹ czu³oœæ. Musimy te¿ ostrzec Czytelni- pomiarow¹ (detekcyjn¹). Do cewki wysy-
ków, ¿e pod ziemi¹ kryje siê jeszcze wiele niewypa³ów i niewybu- ³any jest silny a jednoczeœnie krótki im-
chów. Prowadz¹c prace poszukiwawcze koniecznie trzeba zacho- puls pr¹dowy. W chwili gdy pr¹d p³yn¹cy
waæ odpowiedni¹ ostro¿noœæ. Pamiêtajmy tak¿e o tym aby kopi¹c przez cewkê jest przerywany, na jej zaci-
do³y nie niszczyæ przyrody, a miejsca prac doprowadziæ do stanu skach wytwarza siê przepiêcie, a dalej na-
pierwotnego. stêpuje szybki zanik napiêcia. Je¿eli w po-
lu dzia³ania cewki znajdzie siê przedmiot
metalowy zanik przepiêcia jest szybszy.
Spowodowane to jest stratami energii ja-
kie powstaj¹ podczas przekazywania jej
do wykrywanego przedmiotu metalowe-
go w przypadku ferromagnetyków.
W przypadku diamagnetyków tak¿e wy-
stêpuje strata energii wywo³ana wzbu-
dzaniem pr¹dów wirowych. Strata energii
i zwi¹zane z ni¹ odkszta³cenie czêœci opa-
daj¹cej przebiegu s¹ niezmiernie ma³e,
ale wykrywalne. Wystarczy tylko wzmoc-
nienie sygna³u o 80 dB czyli 10000 razy.
Tego typu stosunkowo prosty wykrywacz
jest w stanie wykryæ przedmiot metalowy
o masie 1 kg z odleg³oœci ok. 1÷1,5 m.
Obr¹czkê wa¿¹c¹ 3 g wykrywa z 10 cm.
Dane te dotycz¹ powietrza. Zasiêg pod
Opisane dotychczas w Praktycznym wy¿szy tym zmiana indukcyjnoœci wiêk- ziemi¹ jest z regu³y nieco mniejszy i zale-
elektroniku wykrywacze charakteryzowa- sza. Zmiana czêstotliwoœci zale¿y od ¿y w du¿ym stopniu od sk³adu gleby i jej
³y siê prac¹ ci¹g³¹. Cewka pomiarowa wielkoœci przedmiotu umieszczonego wilgotnoœci.
w kszta³cie ko³a zasilana by³a z generato- w polu cewki i od odleg³oœci cewki od
ra o czêstotliwoœci kilkunastu kilocher- wykrytego przedmiotu.
Opis uk³adu
ców. Dok³adniej mówi¹c cewka ta by³a Klasyczny uk³ad takiego wykrywacza
elementem generatora. Indukcyjnoœæ nie jest w stanie rozró¿niæ czy czêstotli- Uk³adem wytwarzaj¹cym impulsy jerst
cewki wraz z do³¹czon¹ pojemnoœci¹ woœæ wzros³a czy te¿ zmala³a. Zmiana to- generator US1 (rys. 1). Na jego wyjœciu
tworzy³a obwód rezonansowy. Gdy nu w obu przypadkach jest jednakowa. otrzymuje siê ujemn¹ szpilkê napiêcia
w polu dzia³ania cewki znalaz³ siê Mo¿liwe jest jednak wyposa¿enie wykry- o czasie trwania 150 ms, powtarzaj¹c¹ siê
przedmiot metalowy dzia³a³ on jak rdzeñ wacza w dodatkowy uk³ad porównuj¹cy co 16 ms. Jak widaæ szerokoœæ szpilki jest
wp³ywaj¹c na zmianê indukcyjnoœci. Po- obie czêstotliwoœci i pokazuj¹cy kierunek bardzo ma³a. Stopieñ wzmacniacza pr¹-
ci¹ga³o to za sob¹ zmianê czêstotliwoœci zmian. Taki wykrywacz jest w stanie dowego T2 steruje tranzystorem Darling-
generacji. Niewielkie odchy³ki czêstotli- odró¿niæ ¿elazo od z³ota czy srebra. To tona T1, do którego po³¹czona jest cewka
woœci generatora mo¿na zmierzyæ na pierwsze jest ferromagnetykiem, czyli po- pomiarowa. Ma³e wartoœci rezystorów
dwa sposoby. Pierwszym jest metoda woduje wzrost indukcyjnoœci i zmniejsze- w obwodzie bazy T2 i T2 pozwalaj¹ uzy-
zdudnieniowa, polegaj¹ca na zmieszaniu nie czêstotliwoœci generacji. Natomiast skaæ niezbêdne krótkie czasy narostu sy-
ze sob¹ sygna³ów generatora wzorcowe- z³oto lub srebro zalicza siê do grupy dia- gna³u, tak aby impuls pr¹dowy bardzo
go i generatora LC w którym indukcyj- magnetyków, czyli materia³ów o przeni- szybko zanika³. Cewka pomiarowa w³¹-
noœæ tworzy cewka pomiarowa. Efektem kalnoœci magnetycznej mniejszej ni¿ pró¿- czona jest pomiêdzy napiêcie zasilania
zdudnienia jest ton o czêstotliwoœci za- nia. Powoduj¹ one zmniejszenie induk- i kolektor tranzystora T1. Równolegle do
le¿nej od ró¿nicy czêstotliwoœci generato- cyjnoœci cewki pomiarowej i wzrost czê- cewki do³¹czony jest rezystor R7 o ma³ej
ra LC i generatora wzorcowego. Im ton stotliwoœci generacji. wartoœci, który silnie t³umi oscylacje poja-
26 Wykrywacz metali 8/2000

wiaj¹ce na cewce po wy³¹czeniu pr¹du. rowanie, które mo¿na przeprowadziæ impulsu przepiêciowego, którego nie
Wartoœæ przepiêcia na cewce dochodzi przy pomocy potencjometru P2. Ponad- mo¿na zaobserwowaæ na wyjœciu cewki
nawet do 60 V (rys. 2). to wzmacniacz zasilany jest wy¿szym ze wzglêdu na bardzo ma³¹ amplitudê.
Sygna³ z cewki pomiarowej podlega napiêciem +12 V pochodz¹cym z lokal- Poniewa¿ interesuj¹cy nas obszar
ograniczeniu amplitudy w uk³adzie dio- nej przetwornicy +6 V na +12 V. Oby- opadania przepiêcia znajduje siê w ob-
dowym D2, D3, sk¹d doprowadzony jest dwa wejœcia wzmacniacza polaryzowa- szarze czasu od 45 ms do 105 ms po za-
do wzmacniacza operacyjnego US5. ne s¹ napiêciem +6 V doprowadzanym koñczeniu przep³ywu pr¹du przez cewkê
Wzmocnienie tego wzmacniacza okreœlo- przez rezystory R27 i R28. Kszta³ty prze- konieczny jest uk³ad generowania steru-
ne jest stosunkiem rezystorów R26 do biegów wystêpuj¹cych na nó¿kach j¹cego impulsu „selekcyjnego” po³o¿one-
R25 i wynosi blisko 80 dB. W uk³adzie za- wzmacniacza pokazano na rysunku 2. go w tym czasie. Zadanie to spe³nia
stosowano stary wzmacniacz LM 709 Sygna³ wystêpuj¹cy na wyjœciu wzmac- uk³ad monowibratorów zbudowanych
z zewnêtrzn¹ kompensacj¹ charakterysty- niacza jest w specyficzny sposób znie- z bramek NAND. Bramka A jest niewyko-
ki czêstotliwoœciowej. W uk³adzie kom- kszta³cony. W czasie trwania impulsu rzystywana. Uk³ad ró¿niczkuj¹cy C4, R9
pensacji pracuj¹ elementy R29, C19, pr¹dowego p³yn¹cego przez cewkê i bramka B wytwarzaj¹ dodatni impuls
C20. Uk³ad ten posiada szerokie bardzo wzmacniacz jest nasycony, a w³aœciwy o czasie trwania ok. 45 ms (rys. 2). Opa-
szerokie pasmo czêstotliwoœci. Mo¿na go sygna³ u¿yteczny pojawia siê kawa³ek daj¹ce zbocze tego impulsu wyzwala mo-
zast¹piæ nowsz¹ konstrukcj¹ odpowie- dalej w postaci charakterystycznej „gór- nowibrator pracuj¹cy z bramkami C i D,
dniego wzmacniacza, ale takie typy s¹ ki”. Wysokoœæ „górki” mo¿na regulowaæ wytwarzaj¹cy interesuj¹cy nas impuls
doœæ trudno dostêpne. przy pomocy potencjometru zerowania. „selekcyjny”, pojawiaj¹cy siê na wyjœciu
Przy tak du¿ym wzmocnieniu „Górkê” tworzy wzmocniony o 80 dB bramki C. Zostaje on doprowadzony do
wzmacniacz musi byæ wyposa¿ony w ze- sygna³ fragmentu opadaj¹cego zbocza klucza analogowego zbudowanego na

C1 D1
1000mF 1N4001
+6V
R1 US2 CD4011 R10
C4 1n
100k 8 4 R4
7 330W T2 47k
5 R9 14 C6 1n
4 1 C7 1n 12
R3 BC 6 A 3 8 11
R2 US1 3 2 B 10 13 D
557B 33k 9 C
1k NE555
6
1,2k R8 7 C5 R11 R12
33k +6V 1n
R7 100k 47k
R5
2 1 5 100W L1
240W
C3
C2 100n
220n R27
R23 D2 D3
1k
10k
R6 T1 C18 R24
100W BDX53A
S C19
T3 100n 330W
G 10p R31
BF245C R26 R29
D 1M 1,5k 100k

R25 8
R16 2 7 P2
1 470k
100W 100W US5 6 R32
R17 1M R28 1k LM709 220k
3
R18 5 C20
C8 470n 1M T5 T4 D4 4 3,3p
C13
BC547B KP103¯ 47mF
R33

R13* US3 R19 R20 G£1 820k

200k 2 7
C14 C21 R30
8 4 16÷32W 22mF 47mF 620W
6 10k 18k
R15 741 7
P1 3
100k 4 C12
10k R21 US4 3
C9 2,2k NE555
R14* 22mF 47mF D5
6 C17
56k
2 5 1
D6 22mF
C10 C11
220n 100n
8 2

C15 C16 US6

R22 ICL7660
47n 47mF
180W
D2÷D6 – 1N4148 3 5 6

Rys. 1 Schemat ideowy impulsowego wykrywacza metali

 08/2000 Wykrywacz metali 27

ne jako jedyne JFET-y z kana³em. W miej-

sce tego tranzystora mo¿na zastosowaæ
prawie ka¿dy tranzystor polowy ma³ej
3 nó¿ka
US1
mocy z kana³em p np.: 2N5460,
150mS ~16ms 2N5161, 2N5462.
Cewkê nawija siê po okrêgu o œredni-
cy 19 cm, nawijaj¹c 21 zwojów. Do nawi-
6V
niêcia zastosowaæ mo¿na drut nawojowy
nó¿ka 3
US1
150ms DNE 0,3÷0,4 mm. Po nawiniêciu cewkê
0V
~45ms
nale¿y zalaæ ¿ywic¹, tak aby uzyska³a
6V
sztywnoœæ, a druty nie mog³y siê przemie-
nó¿ka 3 szczaæ. Niestety czynnoœæ ta wymaga tro-
US2
chê pracy i dok³adnoœci. Po³¹czenie cewki
0V
~60ms z wykrywaczem nale¿y poprowadziæ
6V przewodem ekranowanym o d³ugoœci nie
nó¿ka 10
US2
przekraczaj¹cej 1 m. Ekran przewodu ³¹-
0V czy siê z napiêciem +6 V, a ¿y³ê z kolek-
60V
torem T1. Odpowiednie punkty na p³ytce
oznaczone s¹ liter¹ L1. Drugie koñce
kolektor przewodu ³¹czy siê z cewk¹, przy czym
T1 kolejnoœæ po³¹czenia wyprowadzeñ cewki
6V nie ma znaczenia.
0V
Do uruchamiania wykrywacza wska-
8V zane jest posiadanie oscyloskopu. Nale¿y
nó¿ka 2
US5 6,7V wtedy sprawdziæ wszystkie przebiegi po-
6V dane na rysunku 2. Potencjometrem P2
nale¿y uzyskaæ „górkê” jak najbardziej
nó¿ka 6
zbli¿on¹ do tej narysowanej na rysunku
US5 drugim (przedostatni przebieg). Jej am-
plituda powinna byæ równa ok. 1/3 am-
plitudy, znajduj¹cego siê na lewo od gór-
nó¿ka 2 ki, przebiegu prostok¹tnego. Zbli¿aj¹c do
US3
cewki niewielki przedmiot metalowy
mo¿na zaobserwowaæ zmniejszanie siê
amplitudy „górki”, co wykrywa kompara-
Rys. 2 przebiegi w punktach uk³adu tor. Sygna³ na wejœciu komparatora (nó¿-
ka 2) powinien byæ zbli¿ony do tego
tranzystorze polowym z kana³em n T3. tranzystor T4 powoli otwiera siê i w g³o- z rys. 2 (przebieg na samym dole).
W czasie trwania impulsu, gdy do bram- œniczku s³ychaæ stuki, które w miarê zbli- Krêc¹c potencjometrem P1 nale¿y
ki jest doprowadzony poziom wysoki na- ¿ania do cewki przedmiotu metalowego ustawiæ go w takim po³o¿eniu aby z g³o-
piêcia tranzystor jest w³¹czony, przepu- przechodz¹ w coraz szybszy stukot, œniczka dobiega³y pojedyncze „stukniê-
szczaj¹c tym samym sygna³ do dalszej a póŸniej w ton ci¹g³y. cia”. Zbli¿enie metalowego przedmiotu
czêœci uk³adu. Do zasilania uk³adów US5 i US3 do cewki powinno spowodowaæ wzrost
Detekcja sygna³u przeprowadzana niezbêdne jest napiêcie wy¿sze ni¿ na- czêstotliwoœci stuków, a¿ do tonu ci¹g³e-
jest w uk³adzie komparatora bêd¹cego piêcie zasilania wynosz¹ce +6 V. Do go. Je¿eli na wyjœciu US6 „górka” jest pra-
równoczeœnie uk³adem ca³kuj¹cym US3. podwy¿szania napiêcia wykorzystano wid³owa, a g³oœnik nie „stuka” nale¿y do-
Poziom detekcji ustawia siê wyprowa- scalon¹ przetwornicê podwajaj¹c¹ na- braæ zakres regulacji P1 zmieniaj¹c warto-
dzonym na zewn¹trz potencjometrem piêcie US6. Uk³ad pobiera z baterii pr¹d œci R13* i R14*. Wskazane jest aby zakres
P1. Sygna³ wyjœciowy uk³adu ca³kuj¹cego rzêdu 20 mA. regulacji P1 nie by³ zbyt du¿y, gdy¿ wte-
steruje prac¹ tranzystora T5. Tranzystor dy ciê¿ko jest ustawiæ pojedyncze stuki
ten z kolei po³¹czony jest z tranzystorem generatora akustycznego. W trakcie pracy
Monta¿ i uruchomienie
polowym T4 posiadaj¹cym kana³ typu P. regulowanie potencjometrem P1 jest nie-
T4 spe³nia funkcjê regulowanego rezy- Przy zakupie elementów jedyny pro- zbêdne. W ten sposób uzyskuje siê ma-
stora w sta³ej czasowej generatora aku- blem mo¿e sprawiæ tranzystor polowy ksymaln¹ czu³oœæ.
stycznego US4, do którego wyjœcia do³¹- z kana³em typu p. Na schemacie podano Podczas obserwacji oscyloskop
czony jest miniaturowy g³oœniczek lub tranzystor produkcji dawnego ZSRR dobrze jest synchronizowaæ sygna-
s³uchawki. W stanie spoczynku generator w zapisie ³aciñskim. Na oryginalnym ³em opadaj¹cego zbocza przebiegu na
jest zablokowany. Po pojawieniu siê sy- tranzystorze litery zapisane s¹ cyrylic¹. wyjœciu US1 (nó¿ka 3), otrzyma siê wtedy
gna³u na wyjœciu uk³adu ca³kuj¹cego Tranzystory te by³y kiedyœ u nas popular- stabilny obraz.
28 Wykrywacz metali 8/2000

Wykaz elementów

Pó³przewodniki

US4
C11
C10

C12

GL
US1, US4 – NE 555
555 R22
US2 – CD 4011

C13 C9
NE
US3 – mA 741
ARTKELE R21 ELEKTRA
US5 – LM 709
530 035

C17
T5
R20

D5
R19 US6 – ICL 7660
T1B – DX 53A

T4

C14
R18 T2 – BC 557B

D6
T3 – BF 245C

7660
S

ICL

US6
T4 – KP 103¯, 2N5460,

R13
741 2N5461, 2N5462
T5 – BC 547B
P1

R17
C8
US3
R14
R15
D1 – 1N4001
D2÷D6 – 1N4148

C16

C15
R16
R33
Rezystory

C18
R24
R23
R6, R7,

R23
T3
R31
R26

R11 R16, R25 – 100 W/0,125 W

P2

– 180 W/0,125 W
R30

R22
D5

C6
R32
R29

20
C

R5 – 240 W/0,125 W
LM R4, R24 – 330 W/0,125 W
R12

709 R10
C7

R30 – 620 W/0,125 W

C19

ARTKELE 530
21
C

R28 R2, R27, R28 – 1 kW/0,125 W

C1 D2 US5

R27
CD4011 R3 – 1,2 kW/0,125 W
L1 +

R29 – 1,5 kW/0,125 W

US2

R21 – 2,2 kW/0,125 W

D3

C5

R8
R9 R15, R19, R23 – 10 kW/0,125 W
C4

R20 – 18 kW/0,125 W
R4
R8, R9 – 33 kW/0,125 W
C2

R3
R10, R12 – 47 kW/0,125 W
D1

R25
T2

555
R14* – 56 kW/0,125 W
T

NE
patrz opis w tekœcie
C3
R5

US1
L1

R6
R7

R1
R2 R1, R11, R31 – 100 kW/0,125 W
T1

R13* – 200 kW/0,125 W

patrz opis w tekœcie
R32 – 220 kW/0,125 W
Rys. 3 P³ytka drukowana i rozmieszczenie elementów R33 – 820 kW/0,125 W
R17, R18, R26 – 1 MW/0,125 W
Je¿eli nie posiadamy oscyloskopu skorygowania P1 aby otrzymaæ poje- P1 – 100 kW-A PR 185
pozostaje eksperymentalne krêcenie dyncze „stuki”. P2 – 470 kW miniaturowy
potencjometrami P1 i P2, tak aby W trakcie regulacji cewka wykrywa- Kondensatory
w g³oœniczku da³o siê s³yszeæ pojedyncze cza powinna znajdowaæ siê z dala od C20 – 3,3 pF/50 V ceramiczny
„stuki”. Teraz nale¿y zbli¿yæ do cewki przedmiotów metalowych. Uruchamianie C19 – 10 pF/50 V ceramiczny
niewielki przedmiot metalowy i zaob- nale¿y prowadziæ z dala od w³¹czonych C4÷C7 – 1 nF/25 V KSF-ZM-020
serwowaæ w jakiej odleg³oœci od cewki urz¹dzeñ sieciowych posiadaj¹cych prze- C15 – 47 nF/50 V ceramiczny
czêstotliwoœæ stuków zacznie wzras- twornicê (telewizor, komputer, monitor, C3, C11, C18 – 100 nF/50 V MKSE-20
taæ. Po tym nale¿y nieco zmieniæ usta- ¿arówki energooszczêdne). Niewielkie C2, C10 – 220 nF/50 V MKSE-20
wienie P2, a przy pomocy P1 ponownie pole magnetyczne emitowane przez te C8 – 470 nF/50 V MKSE-20
doprowadziæ do pojedynczych „stu- urz¹dzenia wychwytywane jest przez C9, C14, C17 – 22 mF/25 V
ków”. Ponownie zbli¿aj¹c ten sam co cewkê pomiarow¹ i zak³óca pracê bardzo C12, C13,
poprzednio przedmiot metalowy spraw- czu³ego wykrywacza. C16, C21 – 47 mF/25 V
dziæ czy jest ona wykrywany z wiêkszej Teraz pozostaje ju¿ tylko wyprawa po C1 – 1000 mF/16 V
czy z mniejszej odleg³oœci. Powtarzaj¹c skarby. ¯yczê przyjemnych poszukiwañ. Inne
te czynnoœci kilka razy mo¿na ustawiæ P³ytki drukowane wysy³ane s¹ za zalicze- L1 – patrz opis w tekœcie
najwiêksz¹ czu³oœæ, czyli maksymaln¹ niem pocztowym. P³ytki mo¿na zama- p³ytka drukowana numer 530
odleg³oœæ wykrywania przedmiotu. Na- wiaæ w redakcji PE.
le¿y pamiêtaæ, ¿e ka¿dorazowe ruszenie Cena: p³ytka numer 530 – 9,80 z³
potencjometru P2 wymaga ponownego + koszty wysy³ki. à Jan Domagalik