NASTAVA MATEMATIKE

1996, XLII, 1{2, str. 1{6

akademik Grigorije Davidoviq Glejzer

GEOMETRIJA U XKOLI
Problemi i rasu
ivaa

Nedavno sam razgovarao sa svojim susedom, okretnim i radoznalim uqenikom

sedmog razreda osnovne xkole. On je izjavio da je predmet koji u xkoli najma-
e voli geometrija. Na moje pitae, xta rade u xkoli na qasovima geometrije,
usledio je odgovor: ,,Dokazujemo teoreme\. Kada sam ga zamolio da dokae neku
od ih, on je bezuspexno pokuxavao da izvede teoremu o zbiru uglova u trouglu.
Zatim je prexao na lakxu teoremu o jednakosti uglova naleglih na osnovi je-
dnakokrakog trougla. Ali i tu je doiveo neuspeh, poxto nije mogao da objasni
da li je trougao ABC podudaran trouglu BCA. ,,Zar vam to nije jasno? { rekao
je i nastavio { Pa sa leve i desne strane je isti trougao. Meni je i ovako jasno,
ali nastavnica ipak trai da se nexto dokazuje.\ Ovo nije xala. Pitajte bilo
kog uqenika koji je poqeo da uqi geometriju i on
e re
i skoro isto. Opxte je
poznata qienica da ve
ina uqenika nema interes za geometriju, a znae ovog
predmeta se nalazi na nedopustivo niskom nivou. O tome govore i nastavnici,
i profesori fakulteta, i roditei, i sami uqenici.
Naravno, moemo navesti mnogo uzroka koji dovode do ovako jadnih rezulta-
ta. Najva
niji od ih je deformacija vodeih cieva nastave geometrije
u xkoli. Kakvi god da se cievi deklarixu u programu i mnogobrojnim me-
todiqkim uputstvima, xkolski ubenik i tradicija u nastavi koju je uglavnom
formirala metodologija i metodika stalnog ubenika dovode je do predstave
da je osnovni ci nastave geometrije razvijae logiqkog mixea kod uqeni-
ka. Xtavixe, taj ci hipertrofixe i pretvara se u zadatak nedostian na
ranom stepenu obuqavaa, zadatak da se kod uqenika formira aksiomatski na-
qin razmixaa. Zbog toga, razvoj logiqkog mixea postaje faktiqki ne samo
osnovni, nego u suxtini jedini ci nastave, oduzimaju
i time i uqenicima i
uqiteima snagu i vreme.
I opet, po koji put ve
za posledih 15{20 godina postava se pitae
nunosti revizije sadraja i metodike nastave geometrije u xkoli. Takva
nunost je sazrela. U nizu publikacija objavivane su sveobuhvatne koncepci-
je i konkretni predlozi za reviziju sadraja geometrijskog obrazovaa. Ali,
kako mi se qini, ti predlozi, bez obzira na razumnost i svrsishodnost mnogih
od ih, nose ipak lokalni karakter i usmereni su na usavrxavae postoje
eg
sistema nastave geometrije u xkoli. ;ihova realizacija moe u najboem slu-
qaju da olakxa usvajae pojedinih qienica i savladavae konkretnih metoda.
Iz nedenog priloga ,,Matematika\ novina ,,Prvi septembar\, br. 34, septembar 1995.
2 G. D. Glejzer

Mnogobrojna usavrxavaa takve vrste u proxlosti nisu dovela do suxtinskog

pove
aa kvaliteta geometrijskih znaa uqenika srede xkole. Po mom mixe-
u, mora se pristupiti temeitoj promeni celog sistema geometrijskog obrazo-
vaa u xkoli.
Pre svega, primetimo da postoje suxtinske razlike izmeu zahteva koje o
znau i ume
u uqenika predviaju obrazovni standardi (v. ,,Matematika v xko-
le\, 1993, br. 4), i onog nivoa geometrijskog razvoja koji druxtvo oqekuje od
savremenog kulturnog qoveka, koji eli da postane ineer, tehniqar ili kva-
lifikovani radnik. Na ovaj druxtveno potrebni nivo znaa, dodatne zahteve
nalae koncepcija neprekidnog obrazovaa. Nije tajna da se geometrijski raz-
voj moe smatrati najvanijim faktorom koji omogu
uje spremnost qoveka za
permanentno obrazovae i samoobrazovae u najrazliqitijim oblastima ud-
ske delatnosti.
Ako se zamislimo nad suxtinom geometrijskog obrazovaa, postaje jasno da
su egovi cievi raznolikiji i sadrajniji nego xto je to puko savladavae
odreenog konkretnog obima znaa, ume
a i navika, koje se odigrava na podlo-
zi deklarisanog ,,nad\zadatka kursa { razvoja logiqkog mixea. U vezi s tim
elim da podvuqem da geometrija nema i ne moe imati monopol u razvoju logiq-
kog razmixaa, ona nema monopol nad apstrakcijom. Pojmovi ,,masa\, ,,sila\,
,,brzina\, ,,napon\ i drugi, predstavaju idealizaciju fiziqke realnosti pri-
blino istog nivoa apstrakcije kao i geometrijski pojmovi ,,taqka\, ,,prava\,
,,prostor\ ili kao pojmovi iz analize ,,broj\, ,,relacija\, ,,funkcija\.
Druxtveno potrebne cieve nastave geometrije moemo xvatiti kao or-
gansku sintezu opxtekulturnih, nauqnih (karkateristiqnih geometrijskih) i
primeenih cieva. I ako su nauqni i primeeni cievi nastave geometrije
mae-vixe jasni, opxtekulturni su svedeni samo na razvoj logiqkog mixea.
Svakako, opxtekulturni cievi nastave geometrije u prvom redu podrazume-
vaju svestrani razvoj mixea uqenika. Ne samo verbalno-logiqkog mixe-
a, ve
u ne maoj a moda i ve
oj meri oqigledno-delatnog (praktiqnog) i
oqigledno-odraznog. U aktivnom razvoju ove poslede dve vrste mixea mo-
ra se pojaviti specifiqnost predmeta, koji izuqava osobine trodimenzionalnog
euklidskog prostora koji se u malom na Zemi ne razlikuje mnogo od geometri-
je realnog fiziqkog prostora i sasvim obezbeuje naxu zemasku egzistenciju
i ineersko-tehniqku aktivnost. Iz ovoga sledi da u nastavi geometrije mo-
ramo kod uqenika uporno da teimo razvoju intuicije, prostornog i logiqkog
mixea, i formirau ihovih konstruktivno-geometrijskih ume
a i navika.
Dakle, druxtveno potrebni rezultati nastave geometrije mogu biti dosti-
gnuti samo ako ne zatvorimo kurs u okvire nauqnih, qisto geometrijskih cieva,
ve
ga izvedemo na takav naqin da u organskoj vezi efektivno razvija kod uqenika
osobine intelekta kao xto su

geometrijska intuicija (o odrazu, konstruisau, osobinama, metodama
konstrukcije i dokazivaa)

prostorno mixee (jedno-, dvo- i trodimenzionalne euklidske predstave
i prostorne apstrakcije, ihova opxtost, pokretnost, stabilnost, analiza i
sinteza geometrijskih odraza, prostorna imaginacija)
 Geometrija u xkoli 3

logiqko mixee (geometrijski pojmovi i opxte pojmovne veze, vladae

pravilima logiqkog izvoea, razumevae i pam
ee konkretnih dokaza, vla-
dae raznim metodama geometrije)

posobnost za konstruktivno-geometrijske aktivnosti (xvatae suxtine
skalarnih veliqina, poznavae naqina uvoea rastojaa u trodimenzioni eu-
klidski prostor, ume
e odreivaa, merea i izraqunavaa duina, povrxina
i zapremina geometrijskih figura i ihovih drugih elemenata, ume
e crta-
a geometrijskih figura i izvoea geometrijskih konstrukcija, modeliraa i
konstruisaa geometrijskih objekata)

vladae makar u minimalnom obimu simboliqkim jezikom geometri-
je (razumevae geometrijskih simbola, ume
e simboliqkog zapisivaa rexea
i dokaza).
Dakle, prilikom revizije sistema geometrijskog obrazovaa u xkoli mo-
ra se imati u vidu da je nastava geometrije znaqajna sa razliqitih gledixta:
logiqkog { izuqavae geometrije je izvor i sredstvo aktivnog intelektualnog
razvoja qoveka i egovih umnih sposobnosti saznajnog { pomo
u geometri-
je dete spoznaje svet koji ga okruuje, egove prostorne i koliqinske odnose
primeenog { trodimenzionalna euklidska geometrija je ona osnova koja obez-
beuje qovekovu spremnost za savladavae kako bliskih oblasti tako i mnogih
profesija, qini mu dostupnim neprekidno obrazovae i samoobrazovae isto-
rijskog { na primerima iz istorije razvoja geometrije prati se ne samo razvoj
matematike ve
i udske kulture u celini filosofskog { geometrija pomae
da se osmisli svet u kome ivimo, da se kod qoveka formiraju razvojne nauqne
predstave o realnom fiziqkom prostoru.
Jasno je da postoje
i sistem geometrijskog obrazovaa, u situaciji kada
se u xkoli uqe dva strogo odvojena kursa, planimetrija i stereometrija, ori-
jentisani uglavnom na razvoj logiqkog mixea u egovoj kraje apstraktnoj,
aksiomatskoj formi, ne moe da obezbedi nabrojane (i to ne iscrpno!) cieve
nastave geometrije. Treba jox dodati da elementi geometrije u I{IV pa i V{
VI razredu danas stavaju teixte ne toliko na samostalne cieve obuke, ve

na pripremu uqenika za usvajae stabilnih formalizovanih kurseva u VII{XI

razredu.
Kakav treba da bude sistem geometrijskog obrazovaa u savremenoj xkoli
da bi mogao da obezbedi potrebni nivo geometrijskog znaa uqenika i druxtve-
no znaqajne cieve nastave geometrije u xkoli? Odgovaraju
i na ovo pitae
treba prvo primetiti da sam pristalica izgrade geometrijskog (kao uosta-
lom i svakog drugog) obrazovaa na principu koji se uslovno naziva prirodna
svrsishodnost.
Suxtina principa je u tome da uqenik u procesu uqea geometrije i tokom
svog geometrijskog razvoja mora pro
i u kondenzovanom obliku osnovne etape
razvoja geometrijske nauke, ne preskaqu
i pri tome nijednu od ih. Na taj
naqin bi
e obezbeen prirodni proces razvoja koji ne ignorixe, ve
uzima u
obzir mnogovekovna istorijska iskustva qoveqanstva i oslaa se na ih. Pre-
skakae pojedinih etapa, ea da se na ranim etapama razvoja uqenici naviknu
na savremeni nauqni prilaz, ima po mom mixeu ozbine saznajne posledice i
4 G. D. Glejzer

naruxavae prirodnog razvoja. To dovodi do nepristupaqnosti kursa, egovog

formalnog usvajaa, gubea interesa za uqee, otuea mnogih uqenika od
geometrije. Tako se dexava sa pokuxajima da se kurs planimetrije od samog po-
qetka gradi na aksiomatskoj osnovi ili da se geometrijske transformacije uqe
na osnovu teorije preslikavaa. Ovo negativno iskustvo je dobijeno ne samo u
doma
oj, ve
i u inostranoj metodici (setimo se samo iskustava modernistiqkih
kurseva matematike stvorenih 60-tih i 70-tih godina u Francuskoj, Belgiji i
SAD).
Koje osnovne etape se mogu razlikovati u razvoju geometrije? Obiqno se iz-
dvajaju tri etape: dogrqka, grqka i savremena. Nazive etapa shvatamo uslovno
jer one nisu vezane za hronoloxke granice, ve
definisane metodologijom geo-
metrije, naqinima dokazivaa i sistematizacije materijala koji se primeuju
na svakoj od etapa.

U dogrqkoj etapi geometrija je bila empirijska nauka. Mnogobrojne ge-
ometrijske qienice koje su milenijumima pre naxeg vremena poznavali stari
Egip
ani, Vavilonci, Indusi, Kinezi i drugi narodi, dobijene su kao rezultat
posmatraa, iskustva, eksperimenta. Praktiqne metode koje su u toj etapi bile
korix
ene i danas fasciniraju svojom originalnox
u i oxtroumnox
u. Kao
primer moemo izdvojiti slikoviti dokaz Pitagorine teoreme ili eksperimen-
talno utvrivae formule za povrxinu sfere.

Poqetkom VI veka pre naxe ere Grci su upoznali geometriju Egip
ana
i tokom nekoliko vekova razvili je do visokog stepena savrxenstva. U Staroj
Grqkoj se odigrao postepeni prelaz od praktiqne ka teorijskoj geometriji. U
tom periodu su otkrivene mnogobrojne geometrijske qienice, ali, xto je naj-
vanije, razraene su savrxene logiqke metode i sav geometrijski materijal
doveden u skladan sistem, koji je opisao Euklid u svojim ,,Elementima\. Me-
todoloxko savrxenstvo ,,Elemenata\ je tako veliko da su oni tokom dva mile-
nijuma vrxili ogroman uticaj na razvoj geometrije i bili ubenik geometrije
praktiqno istovremeno u celom svetu.

Poqetak savremene etape razvoja geometrije vezan je za razradu aksio-
matske metode. Sa savremenog gledixta, u osnovi geometrije lei struktura
prostora koju odreuje neki sistem aksioma. Savremena geometrija daje mo-
gu
nost da se razmatraju modeli ne samo fiziqkog prostora, ve
prostora bilo
koje strukture, qiji se pojmovi i svojstva uklapaju u geometrijsku shemu.
U skladu sa ovim osnovnim etapama razvoja geometrije, sistem xkolskog
geometrijskog obrazovaa treba da predstava jedinstveni predmet, koji se sa-
stoji iz tri ili qetiri meusobno organski povezana kursa.
Prvi kurs { ,,Slikovita geometrija\. On treba da se uqi u osnovnoj xko-
li. ;egov osnovni ci je oboga
ee geometrijskih predstava uqenika, upozna-
vae sa maksimalno bogatim skupom geometrijskih figura (kako ravnih, tako
i prostornih), usvajae osnovne geometrijske terminologije, sticae ume
a i
navika u predstavau (crtau) geometrijskih figura.
Osnovne nastavne delatnosti u ovoj etapi: posmatrae i pravee (crta-
e) dvodimenzionalnih i trodimenzionalnih geometrijskih figura od papira,
kartona, plastelina jednostavni geometrijski eksperimenti kojima se utvruju
 Geometrija u xkoli 5

elementarna svojstva figura (jednakost, razloiva jednakost, jednaka veliqina,

simetriqnost) meree modelirae.
Drugi kurs { ,,Praktiqna geometrija\. On se moe uqiti u V{VI razredu.
;egov glavni ci je da suxtinski obogati prostorne predstave uqenika, da se
oni upoznaju sa osnovnim qienicama planimetrije i stereometrije. U tom
kursu uqenici praktiqnim metodama (iskustvom ili ogledom) utvruju osnovne
geometrijske qienice (svojstva ravnih i prostornih geometrijskih figura),
uqe da ih koriste u radu i praktiqnoj delatnosti.
Osnovne nastavne delatnosti na ovoj etapi: meree, konstrukcija, predstav-
ae, ogled, modelirae i konstruisae geometrijskih slika, izraqunavae po
formulama dobijenim eksperimentalnim putem, uz primenu raqunske tehnike.
Postupno i oprezno ovde se uvode deduktivna zakuqivaa, pojedinaqna is-
tinita rasuivaa, koja uqenike pripremaju za usvajae sistematskog kursa.
Na primer, u ovoj etapi uqenici se pomo
u plaxta mogu upoznati sa formu-
lom povrxine geometrijskih tela, pomo
u xupih tela (prelivaem vode ili
presipaem peska iz jednog takvog tela u drugo) aci mogu da otkriju formu-
le zapremina geometrijskih tela, kako poliedralnih, tako i rotacionih ko-
rix
eem crtea i gotovih formula mogu da nalaze zapremine kombinovanih
geometrijskih tela.
Prva i druga etapa xkolske geometrije mogu biti spojene u jedinstveni kurs
slikovito-praktiqne geometrije, koji metodoloxki odgovara dogrqkom periodu
razvoja geometrije.
Trei kurs { ,,Sistematski kurs geometrije\. On treba da se izuqava u
osnovnoj xkoli, da se nastava u sredoj xkoli i da se ili sastoji iz dva dela
{ planimetrije i stereometrije, ili da bude jedinstveni kurs geometrije. Qak
i kod tradicionalnog, odvojenog izlagaa planimetrije i stereometrije, kurs
planimetrije treba da se gradi na fuzionistiqkim principima tj. u ega se u
organskoj vezi sa planimetrijskim materijalom moraju uvoditi stereometrijski
pojmovi i qienice. To je potrebno tim pre xto
e mnogi svrxeni aci posle
devetogodixe xkole umesto u X razred i
i u profesionalnu xkolu, kole ili
sredu tehniqku xkolu. Bez dovonog broja trodimenzionalnih predstava, bez
razvijenog prostornog mixea nezamislivo je usvajae mnogih opxtetehniq-
kih i specijalnih disciplina. Po logiqkoj strukturi, taj kurs zamixam kao
induktivno-deduktivni. ;egov ci je izuqavae geometrije na osnovu sistema-
tizacije i dovoea do logiqke elegancije skupa pojmova i qienica nauqenih
tokom prva dva kursa. Osnovni predmet izuqavaa u toj etapi moraju biti
invarijante grupe kretaa i grupe sliqnosti tj. za osnovu kursa se prirodno
uzimaju geometrijske transformacije, meu ima i vektori koji predstavaju
translatorna kretaa. Na taj naqin se zavrxava prestrukturisae xkolskog
kursa matematike na funkcijskoj osnovi, zapoqeto jox poqetkom XX veka.
Pitae izgrade ovog kursa na aksiomatskoj osnovi je diskutabilno. U
opxteobrazovnoj xkoli (izuzimaju
i xkole i odeea sa matematiqkim usme-
reem) ovde treba razmotriti dva pitaa. Prvo, da li xkolski ubenik treba
principijelno da bude izgraen na aksiomatskoj osnovi. Drugo, treba li tu
aksiomatiku u eksplicitnom obliku dovoditi do svesti uqenika i od prvih ko-
6 G. D. Glejzer

raka u geometriji formirati kod ih aksiomatski naqin mixea. Pozitivan
odgovor na oba pitaa dat je u ubeniku A.V. Pogorelova. Takoe smatram da
xkolski ubenik treba da bude izgraen na aksiomatskoj osnovi. Principi-
jelnu mogu
nost izgrade xkolskog ubenika na osnovu lako shvative aksi-
omatike pokazao je jox G. Birhof. Stvarae originalnih ubenika na aksio-
matskoj osnovi, kao xto su ,,Geometrija 6-8\ pod redakcijom A.N. Kolmogorova
ili ,,Geometrija 6{10\ A.V. Pogorelova dokazalo je da je mogu
e napisati za
uqenike srede xkole dostupnu, lako shvativu aksiomatiku euklidske geome-
trije.
Meutim, suxtina aksiomatske metode sastoji se u logiqkoj izgradi
apstraktne teorije, pri qemu eni osnovni pojmovi nemaju sadr
aj. Kada
im dajemo konkretan smisao, dobijamo model ili interpretaciju te te-
orije. Na taj naqin, suxtina aksiomatske metode, eno srce je u mogu
nosti
razliqitih interpretacija geometrije. Misle
em pedagogu jasno je da je na
savremenom nivou razvoja metodike nemogu
e posti
i razumevae suxtine ak-
siomatske izgrade geometrije od strane svih uqenika osnovne xkole. O tome
svedoqe i mnogogodixa iskustva u radu sa pomenutim ubenicima. Zato, ia-
ko sam pristalica izgrade xkolskog kursa geometrije na aksiomatskoj osnovi,
smatram da aksiomatika ne treba da se u eksplicitnom obliku dovodi do sa-
znaa svih uqenika, ona u ubeniku treba da ostane ,,izvan kadra\ i da bude
detano razjaxena tek u kizi za nastavnika. Nastavnik je obavezan da jasno
vidi svu logiqku strukturu kursa i da ume svaku teoremu iz ubenika da do-
kae sa pozivaem na aksiome. Uqeniqki dokazi treba da imaju oblik istinitih
razmixaa.
U realizaciji ove ideje mogu se primeniti razliqiti prilazi. Na primer,
u poqetku se na osnovu ubedivih slikovitih konstatacija mogu formulisati
dovono jaka tvrea, koja
e omogu
iti da se brzo pree na rexavae velikog
broja sadrajnih zadataka sa uqenicima. Primeri takvih tvrea su teore-
ma o zbiru uglova u trouglu ili Pitagorina teorema. Zatim, posle rexavaa
mnogih geometrijskih zadataka i nakupaa ve
eg broja geometrijskih qieni-
ca u svesti uqenika, formira
e se odreeni nivo logiqke kulture, razvi
e se
prostorno mixee, pa se uqenicima moe otkriti logiqka struktura kursa
i saopxtiti da od sada u dokazima imaju pravo da koriste samo ve
poznate
pojmove i tvrea. Na taj naqin uqenici
e se postepeno i na prirodan naqin
navi
i na metode deduktivnog mixea.
Razmatrae pitaa o aksiomatskoj metodi, potpunosti i neprotivreqnosti
aksiomatike, minimizacije broja aksioma, interpretaciji, izlazi izvan okvira
osnovnog programa srede xkole.
Qetvrti kurs { mali po obimu, izgraen na aksiomatskoj osnovi, moe bi-
ti uveden samo u matematiqkim odeeima u sredoj xkoli, ili fakultativno,
za uqenike koji ispoavaju povixeni interes za matematiku. Ovde mogu biti
izloena pitaa istorije razvoja geometrije, enog aksiomatskog zasnivaa,
problemi potpunosti i neprotivreqnosti aksiomatike, mogu
nosti razliqitih
interpretacija euklidske geometrije, nastanak geometrije Lobaqevskog i druga
pitaa koja spadaju u deduktivnu metodu.