Page :1

UNIVERSAL LIBRARY

184124

LIBRARY UNIVERSAL

Page :2

Page :3

Page :4

Page :5

मद्रपुरीयविश्वविद्यालयसंस्कृतग्रन्थािवलिः

ग्रन्थाङ्किः ६

आचाययमण्डनवमश्रविरवचता

स्फोटवसद्धिः

ऋविपुत्रपरमेश्वरकृतगोपावलकोपेता

िेदविशारदे न शे . कृ . रामनाथशाद्िणा
संपावदता

मद्रपुरीयविश्वविद्यालयिः

१९३१

Page :6

Page :7

FOREWORD

THE Sphoțasiddhi of Ācārya Mandanamiśra , which is now edited and published under the auspices of the
Sanskrit Department of the Madras University , is a very important work , attempting as the name signifies , to
establish the Doctrine of Sphoța . In this work , Manda namiśra refutes the arguments of Kumārilabhatta and
establishes the Sphoța Doctrine . It is a short work of less than forty Kārikās , with brief explanations in prose .
The commentary called the Gopālikā , which is printed with the text is a very learned and elaborate one , and is
the work of Rsiputra Parameávara belonging to the Payyoor Bhattathirippad family in Malabar . In the Sanskrit
Introduction , the editor has dealt with the com mentary and the commentator in detail .
The Payyoor Bhattathirippad family exists even now in the village called Porkalam , on the suburbs of the town
of Kunnankulam in the Cochin State .
Parameśvara , the author of the commentary styles himself as Rsiputra . Besides this commentary , he has
written commentaries on Tattvabindu , Nītitattvāvirbhāva and Vibhramaviveka . ' He styles this work as
Gopālikā , as that was the name of his mother . He mentions his four uncles , Bhavadāsa , Subrahmanya ,
Vasudeva and Sankara .
His grandson too is Parameśvara , * who is also known as Rsiputra . This Parameúvara has written a com
mentary on the Mimāṁsāsūtras , called the Sūtrārtha sangraha , " and he has also commented on the Kāśikā on
the Slokavārtika .

(2)

( 1 ) See Sanskrit mtroduction p . VI

P . IV . 2 . XI .

. VI . p . V .

Page :8

The grandfather of Parameśvara , the author of the Gopālikā , is still another Rsiputra Parameśvara . He has
written two works called Svaditankaranī and Juşadhvan karani , both commentaries on the Nyāyakaạikā of
Vācaspatimiśra .
Uddanda , the author of Mallikāmāruta and Kokila sandesa mentions a Parameśvara , son of Rsi , who is called
Mīmāmsakacakravartin , in the Mallikāmāruta ; and in the Kokilasandeśa , " he speaks of the village of
Porkalam , where resided the Payyoor Bhattathirippads . All these details are given in the Sanskrit introduction .
This work is now edited for the first time , and it is hoped that it will be of some interest to students of Indian
Philosophy .

MADRAS UNIVERSITY , )
20th Dec . , 1931 .

C . KUNHAN RAJA ,
Reader in Sanskrit .

--

Ecoo

( 6 ) Sce Sanskrit introduction , p XIII

p XIII . p . XVII . p . XVI .

Page :9

CONTENTS .

१ . Foreword . २ . प्रास्ताविकम् ३ . गोपावलकासविता स्फोटवसद्धिः ४ . स्फोटवसद्धकाररकािः ५ .

स्फोटवसद्धकाररकादाय नामकाराद्यनुक्रमणी ६ . स्फोटवसद्धगोपावलकयोरुदाहृतानां श्लोकाधाय नां
िाक्यानां च अकाराद्यनुक्रमणी ७ . योगभाष्यवििरणस्य स्फोटवनरासोधारभागिः ८ . शुधाशुधप्रविभागिः

Page :10

परिः पररचयिः , यवददमवप न दृष्टम् - शब्दादथय प्रवतपद्यामिे इवत " इवत सोल्लुण्ठिचनप्रयोगश्च तं प्रवत दृश्यते । अत्र व्याख्या - - "
अने न च िैपरीत्यं लक्षयवत कातरे धीरशब्दित् ; उपिासाथयश्चैिप्रयोगिः " इवत । एिम् " ने चेदृशं साधर्म्यिैधर्म्यमात्रं िे तुं
विपवश्चतोऽनुमन्यन्ते ' इवत द्रष्टव्यम् । अतश्व यद्ययं मण्डनवमश्रो भट्टकुमाररलस्यान्तेऽित्स्यत् नािक्ष्यत् तं दु वियदग्ध इवत ,
नोपािवसष्यच्च " अिो ! लोकशािप्रवसधयोिः परिः पररचयिः " इवत ।
वकञ्च , यथा बृिदारण्यकिावतयके " अप्रामाण्यं वत्रधा वभन्नम् " इवत भट्टिावतयकमुपाढाय " मिद्िरवप भावितम् " इवत तद्वक्तरर
वनरवतशयो बहुमान आविष्कृतिः , तथात्र िान्यत्र िा ग्रन्थेऽनेन न प्रकटीकृत इवत नायं भट्टवशष्यिः । वकञ्च , तत्रैि िावतयके
मण्डनमतं खण्डयता सुरेश्वरे ण तस्यान्यत्व मुवदतमेि । न च तदाश्रमभेदेन शक्यमन्यथाकतुयवमत्यावदकम् , उम्बेकभिभूवत .
विश्वरूपसुरेश्वरादीनामैक्यं न िेत्यावदक च समये वनरूपवयष्यामिः । अि तररष्यवत वकल वचराय प्रतीवक्षता
मण्डनदे शकालमतचचाय विशेिकविभूवितमु ख मण्डला भगिती ब्रह्मवसद्धिः मद्रमण्डलप्राच्यपुस्तकभाण्डागारात् ; तामेि
प्रतीक्षामिे । प्रकृते च मण्डनिः कुमाररलभट्टसमकावलकिः , तदनन्ते िासी , ब्रह्माद्वै तिादी , कमयपक्षपाती चेवत
स्वाशयमाविष्कुिाय णा अन्यत्र प्रिताय मिे ।

स्फोटवसद्धिः

काररकािृत्त्यात्मके प्रवतपक्षप्रवतक्षेपमुखेन स्फोटवदआत्रप्रदशयकेऽत्र ग्रन्थे " नेवक्षता " इतीयं काररका अडयार
पुस्तकभाण्डागारीये सव्याख्ये िाक्यपदीय

----

----------

----------

--

--

-------

...-------

१ . स्फोटवसद्धिः . P . 21 . २ . स्फोटवसद्धिः . P . 208 .

३ . बृिदारण्यकिावतयकम् , 1 - 4 - 422 . ४ . स्फोटवसद्धिः . P . 78 . [ P . 517 .

Page :11

वलद्खतपुस्तके ( 39 . c . 7 . p . 673 ) दृश्यमाना स्वयं िाक्यपदीयकाररकात्वे नात्मानं संभाियवत । तथा वि - तत्र पुस्तके
मूलग्रन्थिः पाटलया व्याख्या ग्रन्थो नीलया च मस्या विवलख्यत इवत काचन पररपाटी । इयं च तत्र पाटलमस्या वलद्खता ।
मूलकाररकाणां संख्या च सियत्र वलख्यमाना अत्रावप चतुश्शतावधकाशीवतिः ( ४८२ ) विवलद्खता पूिोत्तरसंख्यासन्दष्टा च ितयते । "
संस्कारादु पकाराद्वा ” इवत पूियकाररकाया अनन्तरमेि , न तु तत्काररका व्याख्यान्तररता ; पाठश्च " व्यद्क्तिाय जावतसंश्रया " इवत
चतुथयपादस्य दृश्यते । एतैिः कारणैरस्माकम् ' स्यावदयं िाक्यपदीयस्था ' इवत समुवचत एि सन्दे ििः । परन्तु पयाय लोचने
लेखकप्रमाद एिात्र वनदानवमवत भावत । अद्स्त च लेखकस्य प्रमादे पयाय प्तं कारणम् । तथा वि - िाक्यपदीयवद्वतीयकाण्डे
शतावधकैक िवष्टतमकाररकाया इयं ( १६१ ) व्याख्यातुरिताररका - - " ननु समुदायेिु वि िृत्तािः शब्दा अियिेष्ववप ितयन्ते यथा
तैलं भुक्तं घृतं भुक्तं शुक्लो नील : कवपलिः इत्युक्तम् ; तदे तत् कथम् ?

उक्तं

च---

' न जावतगुणशब्दे िु मूवतय भेदो वििवक्षतिः । ते जावतगुणसम्बन्धभेदमात्रवनबन्धनािः ' ॥

तथा — ' नेवक्षता जावतशब्दानां समुदायानुपावतनाम् ।

जावतमाचक्षते ते वि व्यक्तीिाय जावतसङ्गतािः ॥ ' इवत । "

अत्र " उक्तं च " इत्युपक्रर्म् गृिीतया " न जावतगुणशब्दे िु " इवत काररकया पूिोक्त अडयार्
पुस्तकभाण्डागारीयवलद्खतपुस्तकरीत्या चतुश्शतावधकत्र्यशीवत तमया ( ४८३ ) सि पाठिः कतृयविशेिानुपलम्भश्च पयाय प्तमेि
लेखकप्रमादे

१ . Printed at Benares Sanskrit Series , Page 145 . २ . समुदायानुपावतता . स्फोटवसद्धिः .

Page :12

कारणम् । अवप च राजकीयप्राचीनवलद्खतपुस्तकमाण्डागारीये िाक्यपदीय मूलकाररकापुस्तके " नेवक्षता " इतीयं काररका न
दृश्यते । अतश्च स्फोटवसद्ध काररकैि " नेवक्षता " इतीयं पुण्यराजेन स्वटीकायामुधता - - इवत संक्षेपिः ॥

व्याख्याता ऋविपुत्रपरमेश्वरिः अस्यािः स्फोटवसधाख्याया गोपावलकायािः प्रणेतुररवतिृत्तं व्याख्यानान्ते तेनैि विवनिेवशतैिः पद्यैिः
वकयदवप विज्ञायते । तावन चेमावन पद्यावन

तत्त्ववबन्दोिः कृता येन व्याख्या तत्वविभािना । तेनेयं रवचता व्याख्या नाम्ना गोपावलका स्मृता ॥ १ ॥ शब्दानां पालकं ह्येतदस्या
मूलं वनबन्धनम् । एिा व्याख्येयशब्दानामुपादानाञ्च पावलका ॥ २ ॥ नन्दगोपसुता दे िी िेदारण्यवनिावसनी । मात्रा
गोपावलकानाम्ना सेवितास्मदपेक्षया ॥ ३ ॥ तत्प्रसादावदयं व्याख्या मया विरवचता वकल । इवत गोपावलकासंज्ञामस्या व्याचक्षते
बुधािः ॥ ४ ॥ मण्डनाचाययकृतयो येष्ववतष्ठन्त कृत्स्नशिः । तद्वं श्येन मयाप्येिा रवचताराध्य दे िताम् ॥ ५ ॥

ब्रह्मविष्णुमिे शानरूवपणी ं विश्वमातरम् । ऋवि वपतरमानर्म् भिदासमनन्तरम् ॥ ६ ॥ गुरूनन्यां श्च रवचता व्याख्येयं क्षर्म्तां बुधैिः
। यन्यूनमवतररक्तं च दु रुक्तं चेि वकश्चन ॥ ७ ॥ परमेश्वर एिास्यािः कताय साक्षावनरञ्जनिः । नायं जनस्तु तन्नामा साखनो मन्दचेतनिः
॥८॥

Page :13

एतैश्च - ( १ ) स्वनाम परमेश्वरिः ( २ ) मातृनाम गोपावलका ( ३ ) वपतृ नाम ऋवििः ( ४ ) वपतृव्यनाम भिदासिः ( ५ ) स्वकृवतिः
तत्त्वविभािना ( तत्त्ववबन्दु व्याख्या ) ( ६ ) अन्ये च गुरििः सद्न्त इत्येताित् स्पष्टमिगर्म्ते । एकैकश्लोकव्याख्यानान्ते च "
ऋविपुत्रपरमेश्वरकृतायाम् " इत्यावदको िाक्यां शोऽप्येतदनुगुणमेि दृश्यते । परमेश्वरप्रभिाश्च कृतयिः - - ( १ ) गोपावलका (
स्फोटवसद्धव्याख्या ) ( २ ) मीमांसासूत्राथयसङ्ग्ग्रििः ( ३ ) तत्त्वविभािना ( तत्त्व वबन्दु व्याख्या ) ( ४ ) नीवततत्त्वाविभाय िव्याख्या (
५ ) स्ववदतङ्करणी ( न्यायकवणका व्याख्या ) ( ६ ) मीमां साकावशकावटप्पणी इतीयत्योऽद्य यािदिलोवकता अस्मावभिः ।

( २ ) मीमां सासूत्राथयसङ्ग्ग्रििः

आसु अयं ग्रन्थ आवदतो वद्वतीयाध्यायतृतीयपादान्तमुपलभ्यते । अस्यारम्भे दे िताप्राथयनानन्तरं

जैवमन्यावदप्रतीतमीमां सकाननुस्मृत्य पश्चात् स्वगुरुं िासुदेिाचायय ग्रन्थकृत् प्रणमवत । ततोऽवधकरणावन तत्सूत्रावण तत्पदावन च
संख्यानपूियकं विशदं व्याख्यानय परीवष्टपदव्युत्पादकं वकमवप बृिट्टीका िचनमुद्धृत्य िृवत्तकारग्रन्थस्य युक्तायुक्ततां
विचारयन्नेिं वलखवत - " तथा च तत्रभिन्तिः िड् दशयनीपारदृश्य ( िोल्वे सत्यवप विशेितिः कौमररलतन्त्रस्वातन्त्र्य

१ . सूत्राथयसङ्ग्ग्रििः , I . 38 . 37 . Govt . Mss . Library , Madras .

" जैवमवन - शबर - कुमाररल - सुचररत - पररतोि - पाथयसारथयिः ।
ल ( उ ) म्बेकविजयकारौ मण्डनिाचस्पती च विजयन्ताम् ॥ " २ . , " आम्नायोवनभुयवज प्रतृण्णित्युदयभावज . . . ।
पूणाङ्गेऽध्यापीवत निः प्रणमावम िासुदेिाचायाय न् ॥ " ३ . , , परीवष्टशब्दव्युत्पवत्तश्च बृिट्टीकायामेि मुद्न्दशीवकता [ मुवङ्कता ] - -
" इिेरवनच्छाथय स्य " इवत युच विधाय “ परे िाय " इवत पररपूियस्य विकल्पोऽवभवितिः । तस्मात् पावक्षकी परीवष्टपदरूपवसद्धिः । ”
इवत ।
P . 15 . 2 . बृिट्टीका गद्यरूपावप ? ४ . P . 47 . 15 .

Page :14

ित्तया वििृततत्त्वाविभाय ितत्त्ववबन्दु स्फोटवसधयोऽस्मद्त्पतामिपादा विभ्रमवििेक

व्याख्यायाम् - - -

' प्रमाणत्वाप्रमाणत्वे व्यवतरे कविपयययौ । ( विभ्रमवििेके ) अनङ्गवमवत मोधैि तयोरत्र विचारणा ॥ ' ( श्लो . १११ - ११२ . )

इवत श्लोकव्याख्यानािसरे तन्मतोधारमेिमाहुिः . . . - ' यच्चोक्तं िृवत्तकारकृता सूत्र व्याख्या न युक्तेवत , तदयुक्तम् ; तथा सवत
िृवत्तकारग्रन्थाद्यात्मिादािसानस्य ग्रन्थस्यायुक्तत्वप्रसङ्गात् । िैपरीत्यं िा कुतो न स्यात् , मिाभाष्यकारिवणयत . त्वात् ? यथा “
गकारौकारविसजयनीयािः ” इवत भगिानुपिियिः - इवत , " अत एिोचे िृवत्तकारे ण " इवत , “ अत्र भगिान् िृवत्तकारिः पररवनवश्चकाय
” इत्यादौ भाष्यकारे ण स्वयमुच्यमानस्याथयस्य युक्ततरत्वद्योतनाय िृवत्तकाराङ्गीकृतत्त्वमुच्यते , तथात्रावप व्याख्यानान्तरस्य
युक्ततरत्वद्योतनाय िृवत्तकारग्रिणम् । व्यिवितान्वयाध्यािारावदयुक्तावप व्याख्या स्वीवक्रयते , िृवत्तकारप्रामाण्यात् । वकं
पुनरे तादृश्येि व्याख्या िृवत्तकारे णाश्रीयते ? अथयबाहुल्यप्रदशयनाथयवमस्याहुिः ” इवत ।
अने न च तत्त्वाविभाय ि - तत्त्वविन्दु - स्फोटवसद्ध - विभ्रमवििेकानां चतुणाय व्याख्याता परमेश्वरिः सूत्राथयसड् ग्रिकतुयिः वपतामि
इतीदं सुस्पष्टम् । सूत्राथय सङ्ग्ग्रिे च प्रवतपादं समाप्तौ " इवत श्रीमदृविपुत्रपरमेश्वरविरवचते सूत्राथय समिे ' इत्यावदिः (
क्ववचदु पाध्यायावदपदावधक्येऽवप ) साधारणो िाक्याियिो

१ . मूत्राथयसङ्ग्ग्रििः I . 38 . 37 . Govt . Mss . Library , Madras .

अत्र " न परीवक्षतव्य वनवमत्तम् " इत्यावदकमात्मिादान्तं भाष्य शब्दतिः शाबरम् , अथयतो िृवत्तकारीयवमवत , भाष्यकृता "
गकारौकारविसजयनीयािः " इवत भगिानुपििय : - इवत स्वावभप्रायािष्टम्भकतया शब्दतोऽवप
सङ्ग्ग्रिीतवमवत च विभ्रमवििेकव्याख्यात्रावभसवितवमवत प्रवतभावत । २ . , , उपिियिृत्तेिः मिाभाष्यशब्दे न व्यििारस्तन्त्रिावतयके (
P . 390 ) " ततश्च
तृतीयाथयवसद्धिः " इत्यत्र तयाख्यायामन्यत्रावप द्रष्टव्यिः ।

Page :15

vii

दृश्यते । एिं च ऋिेिः पुत्रिः कवश्चत् , ऋिेिः वपता पुत्रश्च कवश्चवदवत द्वौ परमेश्वरौ वनष्पन्नौ ।

३ . तत्त्वविभािना ( तत्त्ववबन्दु व्याख्या )

उपलब्धायामस्यां तत्त्ववबन्दु व्याख्यायामनुपलब्धपययन्तचतुथयभागायां कतृय . नामावदकं िा ग्रन्थनाम िा न वकवञ्चत् क्ववचदु पलभ्यते

; वकन्तु मध्ये " अस्मावभरवप विभ्रमवििेकव्याख्यायां तदु क्तसंक्षेपो दवशयत इवत न प्रक्रर्म्ते " इतीयं पङ्ग्द्क्तदृयश्यते । अनया च
विभ्रमवििेकव्याख्यातैि तत्त्ववबन्दोरवप व्याख्यातेवत वसध्यवत । विभ्रमवििेकव्याख्याता च ऋविपुत्रपरमेश्वर इत्युक्तं
स्पष्टीभविष्यवत च । एतादृशावन कावनचन कारणान्यिष्टभ्यैि सम्प्रवत लब्धा तत्त्ववबन्दु व्याख्या परमेश्वरकृता
तत्त्वविभािनावभधाना चेवत संभाव्यते । अत्र तत्त्ववबन्दु व्याख्यायाम् , न्यायकवणका , भािनावििेकिः , नययवििेकिः , न्यायसमुच्चय
इादयो ग्रन्थािः कण्ठत उपादीयमाना दृश्यन्ते ।

--.

४ . नीवततत्त्वाविभाय िव्याख्या अयं ग्रन्थिः प्रारम्भे विसंस्थुल एि दृश्यते । अत्र ग्रन्थकारिः

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - १ . तत्त्वविभािना . Govt . Mss . Library , Madras . T . 2 . 173 .
P . 52 . 4 . २ . , , न्यायकवणकाया त्वेिमेिावश्रतवमवत प्रतीयते । यथोक्तम् - - -
" इद्ियभािस्त्वणुन एि मनसिः ” इवत । P . 89 . 19 . ३ . , , भािनावििेके च P . 90 . 1 . ४ . , , न्यायसमुच्चये द्रष्टव्यम् P . 93 .
8 . ५ . , अत्र नयवििेककृतोक्तम् P . 168 . 18 .
" कोवकलालापसुभगािः सुगद्न्धिनिायििः । । याद्न्त साधय जनानन्दै िृयद्ध सुरवभिासरािः ॥ ” P . 148 . .

Page :16

viii

उम्बेकमण्डनपाथयसारवथ - सुचररतवमश्रादीन् ग्रन्थतो नामतश्च बहुत्र परामृशन्नेिं िदवत - " यों च पदित् िाक्येऽवप लक्षणासम्भििः
, तथोक्तं तत्त्वविभािनाया मस्मावभिः " इवत । अतश्च तत्त्वविभािनायािः कतुयिः अस्य च ऐक्यं स्फुटमेि , अस्मच्छब्दप्रयोगात् ।
यद्यवप पूिं परामृष्टा तत्त्ववबन्दु व्याख्या तत्त्वविभािनैिेवत िा परमेश्वरकृवतरे िेवत िा वनश्चेतुं नास्माकमासीद्ल्लद्खतं वकश्चन प्रमाणम्
, तथावप लब्धाया अस्या अन्यिः कतेवत िा , नामान्यवदवत िा , एतवदतरा तत्त्ववबन्दु व्याख्या ितयत इवत िा यं कञ्चन
प्रमाणाभासमवप प्रयस्यावप न पश्याम इवत तदभािसिकृतेन नाम अस्मच्छब्दप्रयोगोन्नीतेन कāक्येन ' तत्त्वविभािनैिेयम् ' इवत
वनवश्चनुमिः सम्प्रवत । अस्या गोपावलकायाश्च शब्दतोऽथयतिः शैलीतश्च सार्म्ं पररशीलयतां भािुकानां पुरिःस्फूवतयकवमवत च
िे तोररयम् ऋविपुत्रपरमेश्वरकृवतरे ि तत्त्वविभािनैिेवत च वसधम् । वकश्च ,

" इवत गोपावलकासूनुिः ऋिेिः वपतुरनुग्रिात् । अन्तेिासी वपतृव्यस्य भिदासस्य धीमतिः ॥

वचदानन्दकृतािाचं व्याचष्ट परमेश्वरिः । व्याख्यातुं काययिादं च समीिा तस्य सम्प्रवत । । "

इवत विवलखन्नयं न केिलमृविपुत्रपरमेश्वरम् , वकन्तु गोपावलकासूनुं तथा

- - - - - - - १ . Adyar Library XXXIX . A . 8 . नीवततत्त्वाविभाय िव्याख्या
a . ननु तत्राप्युम्बेकावदकृतावन वनबन्धनावन सद्न्त । P . 5 . 13 . b . ननु प्रकरणान्यवप मण्डनवमश्रावदकृतावन P . 6 . 4 c .
शािदीवपका P . 6 . 4 d . न्यायरत्नमाला कावशका P . 39 . 7 , 10 . e . दृष्टान्तिणयनं चेदं प्रवतिस्तूपमा मता । _ _ _ तथा च
दण्डी प्रोिाच काव्यमीमासकेश्वरिः ॥ P . 18 . 7 .
f . तन्त्ररत्नम् P . 40 . 7 . २ . , P . 55 . 12 . ३ . P . 141 , 7 .

Page :17

ix

भिदासस्य वशष्यं तस्यैि भ्रातृसूनं चात्मानं प्रकटयवत ; यत् तत्र गोपावलकायामुक्तम् - " ऋविं वपतरमानर्म् भिदासमनन्तरम् "
इवत । अत एि प्रमाणात् तत्रत्योऽनन्तरशब्दो न नमस्कारवक्रयां विवशनवष्ट , भिदासमेि विवशनष्टीवत मन्यामिे । अवप चेतिः
स्वारस्यात् केरलेिु ( अनन्तरिन् ) इल्यनन्तरशब्दप्रकृवतकेन पदे न कनीयवस व्यििारदशयनात् अयमृिेिः कनीयान् भ्राता
भिदास इवत वनश्चेतुं प्रभिामिः ।
अथायमपेवक्षताथयपररपूरणी व्याख्यानैपुणी प्रकटयन् भट्टविष्णुं तन्नय तत्त्वसङ्ग्ग्रिं च समुधरन् वचदानन्दस्य तत्त्वाविभाय िादन्या
काचन कृवत रस्तीवत पररशीवलनां सम्भािनामुिाियन् टीका - वनबन्धन - वििरणनामग्रािं प्रभाकरगुरमनुसंदधत्

" इवत व्याख्यापयामास काययिादवममं सुधीिः । सुब्रह्मण्यो यथाथाय ख्यो भ्रातुरेि च सूनुना ॥

िेदारण्यवनिावसन्या िै मित्यािः प्रसादतिः । व्याख्यानं कतुयमेिो ( ऽद्य प्रमािादे ) ऽध्यिस्यवत ॥ "

इवत काययिादव्याख्यानं स्वयं वनगमयवत । अत्र काययिादव्याख्यातारमात्मानं प्रयोज्यम् , स्ववपतृव्यं सुब्रह्मण्याख्यं प्रयोजकं च
व्यपवदशन्नयं प्रिीणो भङ्गग्या तं प्राभाकरे प्रस्थाने कृतविशेिपररश्रममात्मनो विद्यागुरुं च सूचयवत ।

‫ا‬

१ . नीवततत्त्वाविभाय िव्याख्या Adyar Library XXXIX . A . 8 .

_ _ _ a . भट्टविष्णुना P . 200 . 13 .
_ _ _ _ b . नयतत्त्वसङ्ग्ग्रिे P . 230 . 6 . २ . , , वनबन्धनकृता च वनबन्धनान्तरे P . 247 . 9 . ३ . , टीकाकारस्तु . ( इत्यावद ) P .
266 . 8 . . . . . . . ४ . , , P . 275 . 3 . G - B

Page :18

" एिं स्वतिःप्रमािादं व्याख्यद्गोपावलकासुतिः । िासुदेिवपतृव्योक्तरीत्या केिलयैि तु ॥

अवभिन्द्य मिादे िी िेदारण्यवनिावसनीम् ।

कालप्रत्यक्षतािादे व्याख्या प्रस्तूयते मया ॥ " इवत पूियिादिदत्राप्यन्यं स्ववपतृव्यं िासुदेिाख्यं तथाभूतमेि वनरूपयन्नात्मानं
गोपावलकासूनुमप्यािेदयवत पुनरपीवत नैतत् प्रस्मतव्यम् । कालप्रत्यक्षिादान्तपद्ये इमे

" कोलप्रत्यक्षतािादमेिं व्याख्यदृिे िः सुतिः ।

भिदासवपतृव्यस्य प्रसादादे ि केिलात् ॥

कायिाङ्मनसां सर्म्क् प्रह्वीभािेन शङ्करे । अन्यथाख्यावतिादे ऽवप स व्याख्यातुं समुद्यतिः ॥ ” इवत ।

अत्र पूियपरामृष्टभिदासवपतृव्यं विशेितिः प्रकृतिादे समुपदे श कमनु स्मृत्य शङ्करपूज्याख्यं स्वपूजनीयतामात्रपुरस्कारे णानुसन्धत्ते
कञ्चन मिात्मानम् । यवद सम्भािनामात्रविियाथयगोचरं सामान्यशब्दं विशेिे पयय िस्थापवयतुं प्रभिद्न्त संयोगादयिः , तविय
शक्यमत्रावप शङ्करपूज्य ऋिेिः भ्राता प्रकृतपरमेश्वरस्य वपतृव्य इत्यध्यिसातुम् । न वकलैतािता कश्चन प्रमाणेन पररद्च्छन्न
ऋिेधाय ता शङ्कर इवत । स्ववदतकरणीकारिः शङ्करवशष्य मात्मानमािेदयन् स्वगुरुं तं स्वकुलाङ्ग्कुरमवप न सूचयतीवत न खलु
संभाव्यम् ;

१ . नीवततत्त्वाविभाय िव्याख्या Adyar Library XXXIX . A . 8 .

P . 323 . 9 . २ . , , P . : 52 . 7 . ३ . " संयोगो विप्रयोगश्च " िाक्यपदीयम् । ४ . प्रास्ताविके P . 14 . 2 , 7 .

Page :19

न िा तत्पौत्रभािािय स्य शङ्कर इवत नाम न संभाव्यम् । प्रतीतं िीदमत्र दवक्षणापथे वपतरिः पुत्रान् स्ववपतृनाम्नैिाङ्कयन्तीवत ,
विशेितश्च केरलब्राह्मणकुलेिु सिय ज्येष्ठमात्रायत्तकुलप्रवतष्ठे िु वपतरिः स्ववपतृव्यनामवभरवप सत्यिकाशे पुत्रानय न्तीवत । एिं चायं
शङ्करोऽवप ऋविपुत्रपरमेश्वरस्य वपतृव्यो भवितुमिय तीवत सम्भािनायां न वकवञ्चद्वाधकं पश्यामिः । अयमेि शङ्करो िा स्यात्
योगभाष्य वििरणसां ख्यजयमङ्गलादीनां कतेत्यावदकमत्राप्रकृतवमवत समये समालोच वयष्यामिः ।
इयता प्रबन्धेन ऋविप्रभृतयो भ्रातरिः पञ्चेवत , " ऋविं वपतरमानर्म् " इवत परमेश्वरिचनात् सियज्येष्ठस्यैि तत्कुलसम्प्रदायेन
कुलकरत्वात् स्ववपता ऋवििः सियज्येष्ठ इवत , “ भिदासमिन्तरम् ” इवत तस्यैि िचनात् विशेिाभािे न स्ववपतुरव्यिवितो भ्राता
भिदास इवत च वसधं भिवत । सुब्रह्मण्यिासुदेि शङ्कराणां त्रयाणां कालतिः परािरभािं वनणेतुं पूियवनवदय ष्टेिु ग्रन्थे िु न वकमवप
गमकमुपलभ्यते ।

अथात्रैि ग्रन्थ उत्तरसन्दभय दृवष्टं प्रसारयामिः - - एिमन्यथाख्यावतिाद व्याचक्षाणोऽयं नयतत्त्वात् कञ्चनांशमनूद्य " विस्तरे णायं
पक्षो विभ्रमवििेक व्याख्यािसरे नयतत्त्वसङ्किोक्तप्रकारे ण सि दू वितोऽस्मावभररत्युपरर्म्त " इवत अत्रावप
विभ्रमवििेकव्याकतृयतामात्मनिः प्रख्याप्य तद्वादान्ते
" ध्याकरोदन्यथाख्यावतिादं गोपावलकासुतिः । साक्षात्प्रतीवतिादे च व्याख्यातुमयमुद्यतिः ॥ "

१ . स्ववदतङ्करणीकृत ऋपेश्च वपतृपुत्रभाि : अनुपदं स्फुटीभिवत । २ . स्फोटवसद्धव्याख्यान्ते । ३ . नीवततत्त्वाविभाय िव्याख्या .

Adyar Library XX . XIX . A . 8 .
P . 361 . 7 . _ _ _ ४ . , P . 367 . .
५ . , P . 390 .

Page :20

इत्यत्रावप स्वमातरं गोपावलकामनुस्मृत्य समनन्तरकल्पनापोढिादान्ते तद्वादोप संिारमनन्तरयोगरूवढिादारम्भं चेत्थं वनबध्नावत

" गणेशस्य प्रसादे न िृिक्षेत्रवनिावसनिः । कल्पनापोढिादस्य व्याख्या ताित्कृता मया ॥ अवभिन्द्य हृिीकेशं िृिक्षेत्रवनिावसनम् ।
व्याख्यानं वक्रयते योगरूवढिादे ऽवप शद्क्ततिः ॥ ” इवत ।

अत्र वनवदय ष्टौ िृिक्षेत्रवनिावसनौ गणेशििीकेशौ न मानु िौ । अवप तु दे िौ । िृिक्षेत्रं च ग्रन्थकतुयवनयिासदे शात् ( पोकयळम् ) प्राग्भागे
माकी पश्चदशक्रोशदिीयवस दे शे साम्प्रतं श्रीवशिपुरम् ( Trichur ) इवत प्रवसधं यत् तदे ि । तदात्वे चैतस्य िृिक्षेत्रवमवत संज्ञा
संस्कृतव्यििररवभिः समादृतेवत कोवकलसन्दे शात् अन्यतश्च विज्ञायते । अधुनावप केरलेष्वसामान्यतया पररगण्यमानेऽद्स्मन्
िृिक्षेत्रे प्रवतष्ठावपतेिु बहुिु दे िेिु दे िदे िो भगिान्

िृिध्वजिः प्रधानतया पररगण्यते । प्रकृतग्रन्थकताय च कमयप्रत्यक्षिादोपक्रमे - -

" अथ नत्वा मिादे िं िृिग्रामवनिावसनम् । कमयप्रत्यक्षिादस्य व्याख्या प्रस्तूयते मया ॥ "

इवत तमवप दे िदे िं भगिन्तं प्रणमवत । मनोिैभििादान्तश्लोकाविमौ - - -

" मनोिैभििादोऽयं व्याख्यातिः साम्प्रतं पुनिः । मरुवद्विायिःप्रत्यक्षिादो व्याख्यायते स्फुटम् ॥

१ . नीवततत्त्वाविभाय िव्याख्या Adyar Library XXXIX . A . 8 .

P . 4 : 24 . २ . कोवकलसन्दे श : १ . ८१ . रत्नकेतूदयम् . प्रस्तािना . ३ . नीवततत्वाविभािव्याख्या . P . 492 .
P . 484 .
४.

"

Page :21

xiii

यो न्यायकवणकाव्याख्यामकरोत् परमेश्वरिः । तस्य पौत्रेण तत्सूनोरे िान्तेिावसना स्वयम् ॥ ” इवत ।

अत्र न्यायकवणकाव्याख्याता परमेश्वर इवत , स च आत्मनिः वपतामि इवत च स्फुटतरमेि वनरूवपतमने न । एिं च
चरमपरमेश्वरविद्यागुरुिः शङ्करोऽन्यथावप ( वपतृव्यत्वेनावप ) यवद गुरुभय िेत् तस्य , तदा मध्यमपरमेश्वरवपतृव्यतां
प्रथमशङ्करपौत्रतां च मध्यमिः शङ्करोऽिय तीवत वसधम् । संभाविनीयं वकलेदम् - प्रथमपरमेश्वरिः स्वपुत्रस्य कनीयसिः
स्ववपतृव्यनामैि विधातुमिय तीवत ।

५ स्ववदतङ्करणी अयं स्ववदतङ्करणीग्रन्थिः अत्यन्तवशवथलो जीणयश्चोपलभ्यमानिः करस्पशयमवप सोढुं न शक्नोवत , तथावप कथमवप
पररशील्य तमस्मावभरुपलब्ध मुपनीयते । अत्र ग्रन्थादौ _ _ " जुिध्वङ्करणीव्याख्या रवचतास्मावभरावदतिः ।
स्ववदतङ्करणीव्याख्या संप्रतीयं ( वितन्यते ) ॥ " इवत दृश्यते । अत्र वनवदय श्यमानायािः परमेश्वरकृतेजुयिध्वङ्करण्या एकावप मातृका
तदा बहुप्रयतमानैरवप नास्मावभरासावदता , नाप्यद्ययािदासाद्यते , यतो ियवमवतिृत्तमस्य समग्रमुपलभे मवि । आसावदतायाश्च
स्ववदतङ्करण्या अस्मात् प्रथमश्लोकात् साकृवतरस्यैि जुिध्वङ्करणीवत । तृतीयश्लोकव्याख्यानोपसंिारे च िाक्यवमदं दृश्यते - - -
" इवत श्रीमदृविगौरीनन्दनश्रीभिदासवपतृव्य श्रीमच्छङ्करपूज्यपादावशष्यपरमेश्वरकृतौ स्ववदतङ्करण्यां तृतीयिः श्लोकिः " इवत ।

१ . Oriental Mss . Library . Madras . R . No . 3595 . P . 1 . २ .

"

"

P . 68 .

Page :22

xiv

अने न च िाक्येन स्वस्य वपता ऋवििः , माता गौरी , वपतृव्यिः भिदासिः , श्रीशङ्करभगित्पूज्यपादिः गुरुिः इवत च स्पष्टमुक्तम् । अत्र "
भिदासवपतृव्य " इत्यत्रान्याथयप्रधानं समासं औवचत्यादावश्रत्यास्मावभररदमुक्तवमवत तत्त्वदृशो वनरूपयन्तु । अयं गुरुिः
श्रीमच्छङ्करपूज्यपादश्च ग्रन्थान्ते च स्मयतेऽनेन यथा

" श्रीमच्छङ्करपूज्यस्य वशष्येण . . . . . . . . . . . । . . . . . . . . . . तेनेयं व्यावक्रया कृता ॥ ” इवत ।

अयमेि शङ्करपूज्यपादिः योगाभष्यवििरणादीनां कताय संभाव्यत इत्यन्यदे तत् । वकश्चायं परमेश्वरस्य न केिलं विद्यागुरुिः अवप तु
वपतृव्योऽवप भवितुं वनयतमितीवत तत्त्वाविभाय िव्याख्याविमशयप्रस्तािे वनरूवपतमेिास्मावभिः । केरलीयेिु व्यपदे शािे िु कुलेिु
विवशष्य ब्राह्मेिु क्षात्त्रेिु च वनयतिः कश्चन सम्प्रदायोऽद्स्त , यत् जन्मना प्रथमस्येयं संज्ञा , वद्वतीयस्येयम् , तृतीयस्येयवमवत
प्रवतवनयता संज्ञा कतयव्येवत । अद्यत्वे वनयमस्यास्य िैयाकुली कुिचन नास्तीवत न , तथावप क्ववचदिैकल्यमप्यद्स्त । अधुनावप
माटभूपालकुले प्रथमस्य रामिमेवत वद्वतीयस्य केरलिमेवत तृतीयस्य रवििमेवत च क्रमेणैि संज्ञा समावद्रयमाणामुपलभामिे ।
चतुथाय वदिु चास्या एि संज्ञात्रय्या यथाक्रम पुनरािृवत्तिः । एिं च यथा गोपावलकासूनोिः परमेश्वरस्य वपतृव्यो भिदासिः
स्ववपतुवद्वय तीयिः पुत्रिः स्यावदवत , ( पूियमुक्तम् ) तथा गौरीसूनोिः परमेश्वरस्य वपतृव्यो भिदासिः स्ववपतुवद्वय तीय पुत्रिः स्यावदवत
केरलीयकुलसंप्रदाय वनयमानुरोधात् अनुगुणमेि संपद्यते । तथा गोपालीसूनोिः अवनीतक्रम वपतृव्यतया संभावितिः शङ्कराख्य
इिायमवप श्रीमच्छङ्करपूज्यपादिः गौरीसूनोिः परमेश्वरस्य वपतृव्यो भवितुमिय तीत्यत एि संप्रदायवनयमानुरोधात् वसध्यवत । इयोस्तु -
- गौरीमूनुवपतृव्येन पररव्राजाप्यभािीवत भवितव्यम् - इवत विशेि इवत ।

१.
Oriental Mss . Library . R . No . 3630 . end .

Page :23

xv

अयमेि श्रीमच्छङ्करपूज्यपादिः पातञ्जलयोगभाष्यवििरणकतेवत अस्माकमभ्यूििः । ग्रन्थसिकाये वनयुक्तैरस्मावभिः पूियम् " इदं

पय्यूर् भगित्पादकृतम् " इतीदं िाक्यमस्यैि ग्रन्थस्य मातृकायामन्तदृष्टवमवत साधीयसी संभािना । कदावचदन्यत्र दृष्टमन्यत्रेवत
मन्वानेन मया भ्रान्तेनावप शक्यं भवितुवमवत , तस्य ग्रन्थस्य कश्चन भागिः स्फोटवसद्धरवसकैरिश्यदशयनीय इवत च स भागिः
चतुथाय नुबन्धतयात्र परीक्षकदृवष्टपथमिताररतिः ।

६ . मीमां साकावशकावटप्पणी मीमां साकावशकावटप्पण्या मातृकेकैिास्मावभरुपलब्धा ; सा चासमप्रैि । " श्रुताथय तु पररत्यज्य

लक्षणाथो विधीयते । " इवत प्रवतज्ञासूत्रस्थिावतयक व्याख्यायािः “ यथाश्रुतभाष्यस्वरसभङ्गश्चैिं सवत न भविष्यतीवत " इवत
कावशकाया व्याख्यामुपक्रममाणा सैिा कवचत्क्ववचद्त्कवञ्चद्त्कवञ्चदु न्मीलयन्त्येि प्रयावत । झवगवत
सकृदे िैनामिलोकवयतुमिाप्तसमयसंवनिेशैरस्मावभिः इयदत्र िवदतुं शक्यम् - इयं कावशकावटप्पणी सूत्राथयसङ्ग्ग्रिकतुयिः
तृतीयपरमेश्वरस्यैि कृवतररवत ।

एतािता परमेश्वरकृवततया संभाव्यमानानां िण्णां प्रबन्धानां परामशाय दयमस्माकं गोपावलकाप्रणेता परमेश्वरिः

पररद्च्छन्नोऽप्यन्यतिः वकयदवप नैि दे शकालाभ्यां पररद्च्छन्निः । यद्यवप शािदीवपकानयवििेकनयतत्त्व सिप्रभृतीनां
ग्रन्थानामनुिादात् कलौ पञ्चचत्वाररं शात् ( ४५०० ) शतकात् अिाय चीन इवत पारद्च्छन्निः सामान्यतिः , तथावप विशेितोऽपररद्च्छन्न
इवत , दे शतो न कथवञ्चदवप पररद्च्छन्न इवत च तत्रोपायमुद्दण्डकविमुपादद्मिे -

१.२.

N - - - 72 - 13 . Govt . Mss . Library , Madras . Trivandrum Sanskrit Series P . 37 .

Page :24

Xvi

उद्दण्डकिेिः कोवकलसन्दे शेऽतभूय तावन त्रीवण पद्यानीमावन

" वकवञ्चत् पूिी रणखलभुवि श्रीमदध्यक्षयेथा
स्तन्मीमां साद्वयकुलगुरोिः सन्म पुण्यं मििेिः । विद्वद्वन्दे वििवदतुमनस्यागते यत्र शश्व
याख्याशालािलवभवनलयद्स्तष्ठते कीरसङ्घिः ॥ ७८ ॥

शािव्याख्या िररिरकथा सद्ियाभ्यागताना

मालापो िा यवद सि बुधैरावक्षपेदस्य चेतिः । तवद्वस्रब्धवद्वजपररिृते वनष्कुटद्रौ वनिण्णिः
कोकूयेथािः स खलु मधुरां सूद्क्तमाकण्यय तुष्येत् ॥ ७९ ॥

श्लाघ्यश्छन्दिःद्स्थवतमवय मया शोभने ऽथे वनयुक्तं

श्राव्यं शब्दै िः सरससुमनोभाजमभ्रान्तिृवत्तम् । दू रप्राप्या प्रवशवथलवमि त्वां सखे काव्यकल्पं
धीमान् पश्येत् स यवद ननु ते शुध एि प्रचारिः ॥ ८० ॥ ” इवत ।

अत्र प्रथमवद्वतीयपद्याभ्यां शम्बरकोडिृिपुरयोमयध्यिती रणखलाख्यिः ( पोकयळं ) दे शिः भट्टश्रीपरमेश्वरवपतुिः

ऋिेवनयिासपात्रमासीवदवत , ऋविश्च बहु तन्त्रवनष्णातो गृिाश्रमधमयवनरतिः स्ववनरवतशयभद्क्तबहुमानपात्रमासीवदवत च
स्फुटमिगमयवत कवििः । वकञ्च भङ्गया तृतीयेन तस्य रवसकिरतां तदभ्युपगम प्रत्ययसंपादनीयवनरगय लवनष्कलङ्कग्रन्थप्रचारतां
च केरलानां प्रकटयवत ।

वलवपिशात् केरलमात्रकृतसञ्चारममुमुद्दण्डकोवकलमवभतो भुिनमण्डल

१ . Printed at Mangalodayam Press . Trichur ,
Malabar .
Oriental Mss . Library . Madras . II . a . 170 . 1 . 78 , २ . मुवद्रतपुस्तके " वनष्कटात्रो " इत्यपपाठिः
[ 79 , 80 .

Page :25

xvii

मुद्त्पपातवयिुरस्माकं सुहृत् ब्रह्मश्री अनन्तनारायणशािी प्रसाधयस्तमुपोधाते एिं विवलखवत - " अवप च , अयं ( उद्दण्डकवििः )
केरलेिु प्रवतवष्ठतयशसां पय्यूराव्यभूसुराणां परमप्रणयपात्रमासीवदवत सन्दे शादस्मादे िािसीयते । एतेऽवप ( पय्यूराढ्यभूसुरािः )
सामूवतररमिाराजसभालङ्कारभूता इवत सियजन संमतवमदम् । ६०२ कोलम्बाब्दे समवधगतजनु ििः तन्त्रसमुच्चयप्रणेतुिः
जयन्तमङ्गलाब्यवद्वजिरस्य समानकावलकोऽयवमवत , तदीयतन्त्रसमुच्चयान्तगयतं " शङ्ग्खप्रेसच्चटु ल " इत्यावदपा
उद्दण्डप्रणीतवमवत च ितयते िाताय । अष्टम कोलम्बशताब्दादौ समुत्पन्नात् गुरुिायुपुरेशचरणनवलनचञ्चरीकात् नारायण
भट्टपादात् प्राचीनवमदं कोवकलसन्दे शकाव्यं भवितुमिय वत । नासीच्च कोवकलसन्दे शकाले
गुरुिायुपुरस्यासाधारणोऽद्ययािदु पलभ्यमानो मिात्म्यावत रे किः । कथमन्यथा तत्संवनकृष्टे न िमय ना कोवकलं प्रविण्वन्नेिं विस्मरे त्
तमवतपािनं पिनपुरालयम् ? " इवत ।

. इदमुपोधातप्रवतपादानुगुणं कलौ िट् चत्वाररं शशतकपूियभागे व्यिवतष्ठ मानोऽयमुद्दण्डकविद्ििु कमप्यविं स्वकाले

व्यिस्थापयवत । अस्यैिोद्दण्डकिेिः कृवतमद्ल्लकामारुतमद्स्त कावचत् । तत्र प्रस्तािप्रघट्टके कविरात्मपाद्ण्डत्य प्रकिय प्रशंवसनं
कवश्चदृविपुत्रपरमेश्वरं वनदशययन् स्वयं सावभमानमेिमुदीरयवत

" कवथतमप्येतन्मीमां सकचक्रिवतयना मिवियपुत्रेण परमेश्वरे ण - - -

िेदे सादरबुद्धरुधततरे तके परं ककयशिः _ _ _ शािे शान्तमवतिः कलासु कुशलिः काव्येिु भव्योदयिः । श्लाघ्यिः सत्कवितासु
िट् स्ववप पटु भाय िासु स त्वं वक्षतौ
सिोद्दण्डकविप्रकाण्ड ! ददसे कस्मै न विस्मरताम् ॥ ” इवत ।

१ . नारायणीयस्वािासुधाकरमानोदयावदकताय मेपत्तूभयश्री : . २ . Edited by Jeevananda Vidyasagar . 1878 . G - C

P . 15 .

Page :26

xviji

अवप च , उद्दण्डप्रवतस्पवधयतया तत्काले केरलेिु आ पद्ण्डतपामर मुद्ष्यमाणिः पद्ण्डतामणीिः सामूवतररमिाराजसभाविभूिणं

काकश्शेररभट्टश्रीिः स्वप्रबन्धे स्वाश्रयसामूवतररमानविक्रममिाराजनेतृके िसुमतीविक्रमाख्ये नाटके प्रस्तौवत कमप्यविमेिम्

“ यद्स्मन् प्रीणावत िाणीकरतलविलसद्वल्लकीतौल्यभाजां

सोता िाताशनाधीश्वरविशदवशरिःकम्पडम्भाििानाम् । िाचां मोचामधूलीमधुररसजुिामुल्लसन्नैगमाध्व
श्रधालुिः केरलक्ष्मातलवतलकमृवििः सावितीपारदृश्वा ॥ ” इवत ।

एिं च पूियमस्मावभवनय रूवपतानामृिीणां त्रयाणामृविपुत्रपरमेश्वराणां चान्यतमाभ्यामेि भवितव्यमाभ्यामृवितत्पुत्रपरमेश्वराभ्यावमवत

, सिैश्च तैस्त सन्तानवनरन्तरािद्स्थतैरेि भूयत इवत च िे तोिः इयदत्र वनधाय रवयतुं शक्यम् , यत् ऋियिः परमेश्वराश्च कलौ
चतुश्चत्वाररं शाच्छतकात्परं सप्तचत्वाररं शाच पूियमासामासुररवत । अत्र तन्त्रसमुच्चयकतुयजययन्तमङ्गलाब्यस्य वनरुक्त
कालसम्भिेऽवप तत्कावलक एिोद्दण्डकविररत्यत्र नैवतह्यादन्यत् दृढतरं प्रमाणमुपदवशयतम् , येन ऋिेिः परमेश्वरस्य च कालिः
सुवनवश्चतिः संपधेत । सद्न्त च तुण्डीर ( काश्ची ) मण्डलावभजनस्य उद्दण्डस्य समयावदकं वनणेतुं सर्म्क् बहूवन साधनावन तत्काले
तद्दे शे च जातानां बहूनां सरसिाणीना मन्तिाय णीनां च िाड् मयावन परिःसिस्रम् । तावन च सिाय वण तदा तदा
परीक्षकपररशीलनापथमिगाह्य पररपूतावन असङ्कीणाय वन नीलकण्ठविजय नलचररत्रनाटकावदग्रन्थेिु तदु पोधातावदिु च
सुलभसुदशाय नीवत तल्लेखे न ियं व्यावप्रयामिे । परं तु इयं वदक् १ . पुनश्शेररनद्म्बनीलकण्ठशमयणा
पट्टाद्म्बसस्कृतविद्याशालाध्यक्षेण पत्रद्वारा
वनिेवदतोऽयमंशिः । २ . Printed in the Trivandrum Sanskrit Series .
Page :27

xix

" अष्टावत्रंशदु पस्कृतसप्तशतावधकचतुिःसिस्रेिु । कवलििेिु गते िु प्रवथतिः वकल नीलकण्ठविजयोऽयम् ॥ "

इवत नीलकण्ठविजये स्वकालं वनरूपयतो नीलकण्ठदीवक्षतस्य वपतामि भ्राता चतुरवधकशतप्रबन्धवनमाय ता द्वासप्तवतिियजीिी

तत्रभिानप्पयदीवक्षतिः कलौ िट् चत्वाररं शशतक एिाितस्थ इवत वनश्चप्रचम् । तद्स्मन्नप्पयदीवक्षते िेदान्तकल्पतरू
ं व्याचक्षाणे
बालकविस्तमेिमुपश्लोवकतिावनवत नीलकण्ठ दीवक्षतिः स्वनलचररत्रनाटकप्रस्तािनायां प्रवतपादयवत । यथा

" स खलु कल्पतरू

ं व्याचक्षाणिः स्वयं बालकविनैिमुपश्लोवकत :

' अप्पदीवक्षत ! वकवमत्यवतस्तुवतं िणययावम भितो िदान्यताम् ।

सोऽवप कल्पतरुरथयवलप्सया त्वद्राव मिसरं प्रतीक्षते ॥ ' इवत । " तस्य चाप्पयदीवक्षतसमकावलकस्य बालकिेिः कृती रत्नकेतूदयं
नाम रूपकमद्स्त । तदे तवदतश्चत्वाररं शित्सरात्पूिय कुम्भघोणे श्रीविद्यामुद्राक्षर शालायां संपादयता
भट्टश्रीबालसरस्वतीपद्ण्डतनारायणसुदशयनेन तदु पोधाते एिमुदीयय ते

" इदं खलु रत्नकेतूदयं नाम नाटकं माकी पञ्चाशदु त्तरशतसंित्सरे भ्यिः प्राक् केरलेिु कुक्कुटकोडनगरे ( Calicut , )
कवलतराज्यभारस्य श्रीमान विक्रमभूपतेिः काले तस्यैि राज्ञिः सदवस द्स्थतिता तुण्डीरमण्डलमण्डनायमाने मिवत
मूलाण्डनामन्यग्रिारे ( मुल्लण्डर म् ) समुपजातेन बालकविना , तत्कालममुमेि मिीपालमावश्रतेन मद्ल्लकामारुतप्रणेत्रा

' पलायध्वं पलायध्वं रे रे दु ष्कविकुञ्जरािः । कवितािनसञ्चारी कामत्युदण्डकेसरी ॥ '

१.

Printed in the Bālamanorama Press , Mylapore ,

[ Madras .

२.

Do

Page :28

XX

इत्यवभल्यावपताख्येन उद्दण्डकविना स्पधयमानेन कृतवमवत श्रूयते । कविसंिादोऽप्यद्स्त बहुिु पद्येिु संविधानेिु च

कविभिभूवतवनवमयतस्य मालती माधिस्य अस्य च मवलकामारुतस्य च " इवत । संपादकेन प्रवतपावदतवमदं तत्रैि प्रस्तािनायां
स्फुटमुक्तमेिेवत तत्रैि पश्यन्तु समालोचकािः । अनेनावप कविरुद्दण्डिः िट् चत्वाररं शशतकितीवत समञ्जसमेि पूिोक्तमवप । अत
एिायमस्माकमृविपुत्रपरमेश्वरिः प्रायिः प्रख्यातान् मीमां साग्रन्थानुदािरनवप विवधरसायनावदकान् नोदािरतीवत युक्तम् ;
दिीयानसौ समानकावलकस्य दीवक्षतस्य िा ततोऽनन्तरस्य खण्डदे िादे िाय ग्रन्थान् कथमुदािरतु ?

अत्र माध्यस्थ्यमिलम्ब्य ियमौवचत्यात् गोपावलकाकताय रमृविपुत्रपरमेश्वरं मध्यम वनवदय ष्टकालमध्यिवतयनं च मन्यामिे । अने न
परमेश्वरे ण गोपावलकायामन्यत्र च " नन्दगोपसुता दे िी िेदारण्यवनिावसनी ' इत्यावदवभरुट्टवङ्कतािः प्रदे शादयो नास्मावभरधुना
वनरूप्यन्ते साधनिैकल्यात् । ' िेळकाटु ' इवत भािायां प्रवसधिः पय्यूभयिनात् नावतदिीयान् दे शिः िेदारण्यवमवत , तत्रत्या दे िी
पय्यूराड्यानां कुलदे ितेवत , अद्यावप तैरन्यैश्च सा तथा सेव्यत इवत च वकद्ल्लमङ्गलं ब्रह्मश्रीनारायणनम्पूवतररमिामिोपाध्यायिः
कृपया मामािेदयवत ।
यत् केवचत् " मण्डनाचाययकृतयो येप्ववतष्ठन्त कृत्स्नशिः । तद्वं श्येन मयाप्येिा रवचताराध्य दे िताम् ॥ "

इत्यद्स्मन् गोपावलकाश्लोके “ येनाधीयन्त कृत्स्नशिः ” इवत पाठं मातृकान्तरस्थं प्रवतजानते ; तत्तु ियं कथमप्यङ्गीकुमयिः । यत्तु
तद्स्मन् पाठे ' येन ' इवत यद् िृत्तेन परमेश्वर आत्मानं परामृशवत तद्वं स्येन ' इवत तद् िृत्तेन मण्डनाचायय चेवत
मण्डनिंश्यममुमन्यामिे - इत्यावद , तत्त न क्षोदक्षमवमवत परीक्षका एि पश्यन्तु ।
Page :29

xxi

इतोऽप्यवधकमेिावमवतिृत्तमुपदशययद्न्त िाङ्मयावन स्फोटवसद्धगोपावलका कतुयिः परमेश्वरस्य वपतृव्येन िासुदेिकविना वनवमयतावन

( १ ) वशिोदयिः ( २ ) दे िीचररतम् ( ३ ) सत्यतपिःकथा ( ४ ) अच्युतलीला ( ५ ) चकोर सन्दे शिः इवत सद्न्त पञ्च
काव्यान्युपलब्धावन । सिाय वण च तावन चतुश्शतिियदेशीयावन अलब्धमातृकान्तरावण अनवतस्फुटाक्षरावण विशरणो न्मुखावन
तालपत्रमयावन तदात्वे अस्मावभवनययुक्तैिः मद्रपुरराजकीयप्राच्य पुस्तकभाण्डागारकृते तत एि प्रणेतृकुलात्समाहृतावन
तदवधकृतैश्च यथा मातृकं विलेद्खतावन समातृकावण च तत्रैि ितयन्ते । एिु च सन्दे श व्यवतररक्तावन यमकमयावन चत्यतोऽवप िन्त
वकमद्स्त तच्चररतविशेिसमास्वाद लालसानामस्माकमाशाभङ्गकारणम् ? तत्कुलप्रसूतेिः विभ्रमवििेकव्याख्यायािः वशवथलाप्येका
मातृका न लभ्यत इवत , तद्गिेिणेऽप्युदरम्भरयो न ियं प्रभिाम इवत , केरलीयेिु िा कवश्चत्पुण्यपुरुििः नात्र श्रधत्त इत्यतोऽवप
नापरमद्स्त वनिेदनीयमस्माकं मिाजनेिु । चररत्ररवसकािः स्वयं समास्वाद्य तादृशावन तुष्यन्तु तोियन्तु च
तादृशावनत्यभ्यथय नापूियकं प्रकृतपरमेश्वरकुलसं वनिेशं सङ्ग्ग्रिे ण पररवमतैिः पद्यैिः सुग्रिमितारयावम - -

अद्स्त कुन्नकळं नाम जनािासोऽवधकेरलम् । ितयते तत्र भूभागिः ख्यातिः पोकयलसंज्ञया । । गुरुिायुपुरक्षेत्रमुत्तरा दवक्षणा वनलाम् ।
तथा वशिपुरात् पश्चात् प्रागन्धेरेि ितयते । तत्र पय्यूररवत ख्याते भिने सु वचरादवप । विशुधा विदु िी कावचत् भट्टश्रीपदभाजनम् ॥

िसन्ती ितयतेऽद्यावप केरलब्रह्मसन्तवतिः । पञ्चर्म्ां च सिस्राब्दद्यां पञ्चमे शतके कलौ ॥

Page :30

xxii

सन्ततौ तत्र समभूदृविरन्वथयसंज्ञकिः । भिदासोऽनुजस्तस्य ज्यायान् गौयाय गृिीकृतिः ॥ उपलेमे सुतं तस्यां परमेश्वरनामकम् ।
श्रीमच्छङ्करपूज्येन विनीतोऽयं गृिान् गतिः ॥ वनितययन् प्रत्यिं च गृिधमाय ननाविलम् । िाचस्पवतकृतां न्यायकवणकां स्फुटयन्
स्वयम् ॥

जुिध्वकरणीमेकां स्ववदतङ्करणी पराम् । द्वे व्याख्ये व्यवधताधात्र न दृष्टा दृश्यते परा ॥

वकश्चाकयतेजसिः पुत्रान् धमयदारे श्वजीजनत् । तत्रािस्तेजसां रावशरभूदृविररवत प्रथाम् ॥

सुब्रह्मण्यो िासुदेिो भिदासश्च शङ्करिः । अवनवतक्रमास्त्वेते चत्वारोऽिरजािः श्रुतािः ॥

ऋविस्तु सिधवमयण्या साध्व्व्या गोपावलकाख्यया । यथा िवसष्ठोऽरुन्धत्या वनरुिाि गृिाश्रमम् ॥

ब्रह्मिचयसरावशिः स लेभे तनयमात्मिान् । परमेश्वर इत्यात्मवपतामिसमाख्यया ॥ प्रतीतो भिदासाथैिः स्ववपतृव्यैवियशेितिः ।

विनीतिः सियशािेिु परं पारमगाित ॥

व्याचचक्षे स्फुटं तत्त्वाविमाय िं तत्त्ववबन्दु कम् । तं विभ्रमवििेकं च स्फोटवसद्धवममां तथा ॥ ऋविस्तनूजस्तस्याभूदृिेश्च परमेश्वरिः ।
सूत्राथयसङ्ग्ग्रिस्तद्वत्कावशकावटप्पणी तथा ॥

Page :31

xxiii

उभे कृती प्रादु रास्तामेतस्मात् परमेश्वरात् । सरखतीिान्तरे ि ििन्तीतो न दृश्यते । ।

इयती ग्रन्थतो दृष्टा पय्यूराढ्यपरम्परा । मूत्याय श्रीनीलकण्ठाढ्यभट्टश्रीदृश्यतेऽधुना ॥

गौरी ऋवििः भिदासिः ( पत्नी ) । ( भ्राता )

परमेश्वरिः न्यायकवणकाव्याख्याता
ऋवििः भिदासिः िासुदेििः सुब्रह्मण्यिः शङ्करिः

परमेश्वरिः ( गापावलकावदप्रणेता )

ऋवििः

परमेश्वरिः सूत्राथयसङ्ग्ग्रिकताय

अस्यािः सव्याख्यायािः स्फोटवसधे मुयद्रापणेऽस्मावभरिलद्म्बता मातृका द्स्तस्रिः , यासु प्रथमा अस्मदीया मूलसंवमवलतव्याख्यामयी
समग्रा शुधा क . संवज्ञता , वद्वतीया मद्रपुरप्राच्यपुस्तकभाण्डागारीया तादृश्येि ख . संवशता , तृतीया तदगारीया केिलमूलमयी
तादृश्येि मूलसंवज्ञता ।
तिाण्डागारावधकृतैश्च यािन्मुद्रणकाययकालं द्वे अवप ते मातृके यथा वनयममस्मदायत्तीकृत्य बहूपकृतवमवत न केिलं ियम् ,
अस्मन्मु खेन मद्रपुरविश्व विद्यालयाध्यक्ष्यमवप विशेितस्तमुपकारमनु स्मरवत ।

Page :32

xxiv

वकञ्च , अवधकारधोरण्या सिकृत्वानािवप स्वरसतोऽवप बहुधा प्रकृतग्रन्थमुद्रापणे दवशयतोपकारौ सहृदयौ वस . कुह्नन्

राजमिोदारिः वट . आर् . वचन्तामवणमिोदयश्चात्र प्रशंसापात्रवमत्यािेदयावम ।
अन्यच्च , इतिः संपादकतिः कदावचदवनिाययतया समुपनतेष्ववप मुद्राशालाक्लेशेिु केष्ववप स्वयमवनवियद्य वनरिद्यमेि
वनजकाययभारं वनयूंढिान् मद्रपुर ला जनयल् मुद्रालयस्वामी श्रीमान् आर . नारायणस्वार्म्ायिः सानुनयं च सप्रमोदं च अवभनन्द्यते ।
अिो ! आ प्रक्रमोङ्कारमा चोपसंिारोङ्कारमनुपदमन्तरुदश्चन्नवप कोऽवप अवनवतप्रकारकथ इवत अधुनावप िा कथमुपादातव्यिः ?
अथ िा

अक्षराभ्याससन्दभे न िाचस्पवतमाददे । तादृशे गुरुकायेऽसौ वनिृयत्ते ितयतां पुरिः । ।

शे . कृ . रामनाथशािी

Page :33

ओम् ॥ स्फोटवसद्धिः ॥
( आचाययमण्डनवमश्रप्रणीता ) योगदान्तैकदृश्यात्मा यो गदान्तकरो नृणाम् । तत्त्वािस्थाणिे तस्मै तत्त्वािस्थाणिे नमिः ॥ १ ॥

--------

------------------

॥ गोपावलका ॥ स्फोटवसद्धव्याख्या ( ऋविपुत्रपरमेश्वरकृता )

अवभिन्द्य मिादे िं मिादे िी गणेश्वरम् ।

कृवतमण्डनवमश्राणां स्फोटवसद्धवियविच्यते ॥ प्रकरणमारभमाणोऽविघ्नपररसमाप्त्यावदवसधये गुणसंकीतयनलक्षणया स्तुल्या
कायिाअनिःप्रहृतालक्षणया प्रणत्या च विवशष्टदे ितां पूजयवत
योगदान्तैकदृश्यात्मा यो गदान्तकरो नृणाम् ।
तत्त्वािस्थाणिे तस्मै तत्त्वािस्थाणिे नमिः ॥ १ ॥ इवत । तस्मै स्थाणिे नमिः । कस्मै ? योगदान्तैकदृश्यात्मा यो भिवत ; योगाद्दान्त
उपरत एको दृश्यस्यात्मा यिः सिः । योगिः संयोगिः परामशयिः , एक केिलिः , दृवशिः द्रष्टा पुरुििः , दृवशस्वरूपस्य पुरुिस्य
कमयविियतामापन्नं दृश्यम् , तस्यात्मा स्वरूपम् ; तदे िं दृश्यात्मनिः ईश्वरसंयोगादु परतत्वं िदता संसारदु िःखिे तुरावित्यं दवशयलम् ।
यथोक्तं योगपातञ्जले - - - " द्रष्टदृश्ययोिः संयोगो िे यिे तुिः " इवत ।

Page :34

स्फोटवसद्धिः
[ प्रथमिः श्लोकिः ]

द्रष्टा बुधेिः प्रवतसंिेवदता पुरुििः , दृश्यािः बुद्धसत्त्वोपारूढािः सियधमाय िः ; तदे िं द्रष्टु दृश्ययोिः पुरुिप्रधानयोरनावदरथयकृतिः संयोगो
िे यिे तुिः दु िःखस्य कारणवमत्यथयिः ।
ननु मुक्तानां प्रकृवतलयत्विैदेह्यप्राप्तानां च दृश्यात्मसंयोगो नास्त्येि । अत उक्तमेकेवत ; प्रकृवतलयत्विैदेह्यप्राप्तानामुत्तरावप
बन्धकोवटरस्त्येि , मुक्तानां पूिाय ; ईश्वरस्य तु दृश्यात्मा केिल : ; न केिलं ितयमानकाले संयोगरवितिः , वकं तु पूिोत्तरकालयोरवप
संयोगरवितिः ; एकरूप एि काल्ये ऽपीत्यथयिः ।
ननु यथा प्रकृवतरन्यान् पुरुिान् बध्नावत , एिमीश्वरमवप पुरुित्वाविशेिा द्वध्नात्येि ; अत उक्तं तत्त्वाि इवत । अथ िा योगदान्तिः
एकिः दृवशिः आत्मा चेवत विग्रििः । तत्र तािद्योगाद्दान्त ईश्वरिः , क्लेशावदयोगादु परत इत्यथयिः । एकिः प्रधान मैश्वययिावनत्यथयिः । दृवशिः
द्रष्टा सियस्य , सियज्ञ इत्यथयिः । आत्मा उत्कृष्टात्मा , परुि विशेि इत्यथयिः । तदु क्तम् - " क्लेशकमयविपाकाशयैरपरामृ ष्टिः
पुरुिविशे ि ईश्वरिः " इवत । अविद्याद्स्मतारागद्वे िावभवनिेशािः क्लेशािः ; कुशलाकुशलावन कमाय वण , तवद्वपाको जात्यायु गािः ;
आशेरत इत्याशयािः कमयिासनािः , धमाय धमाय विवत याित् ; तैरपरामृष्टिः । तथावप मुक्तात्मभ्यश्च प्रकृवतलयत्विैदेह्यप्राप्तेभ्यश्च
केशावदवभरपरामृष्टेभ्योऽस्य भगितो न भेद इत्याशयोक्तं पुरुिविशेि इवत । मुक्तात्मनां खलु पूिाय बन्धकोवटिः , उत्तरावप
विदे िप्रकवतलयान समद्स्तिः तस्य भगितोऽयमेि विशेिस्तेभ्यिः , यिः क्लेशादीनावमि ढकाल्यवििेक इत्यथयिः ।
स्वाभाविकमस्यैश्वययवमवत द्योतवयतुमुक्तमेकेवत ; धमयजत्वे िीश्वरत्वस्य , य एि तद्वान् स एिेश्वरिः ; बििश्च तद्वन्त इवत तद्वशाद्विि
ईश्वरािः प्रसज्येर . वनवत । तथा सियज्ञत्वमपीश्वरस्याद्स्त । तदप्युक्तम् - " तत्र वनरवतशयं सिय ज्ञबीजम् ” इवत । अथ िा "
योगवश्चत्तिृवत्तवनरोधिः " इवत लवक्षत एि योगिः , योगेन योगाभ्यासेन दान्तस्य वजतान्तरायौपसवगयकस्य पक्कवचत्तस्य योवगनिः
एकस्यैि दृश्यिः द्रष्टव्य आत्मा यो भिवत ; यस्यात्मनो योगदान्तैकदृश्यत्वमुप . वदश्यते . स एप एिेत्यथयिः । अथ िा
योगदान्तकदृश्य आत्मा रूपं यस्य सिः तथोक्तिः । यथाहुिः - -
" स्वाध्यायाद्योगमावतष्ठे द्योगात्स्वाध्यायमामनेत् । स्वाध्याययोगसम्पत्त्या पर आत्मा प्रकाशते ॥ ” इवत ।

योगपातालेऽप्युक्तम् - " ततिः प्रत्यक्चेतनावधगमोऽप्यन्तरायाभािश्च " इवत ।

Page :35

[ प्रथमिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

तथा - " योगान्तरायास्तस्याथ जायन्ते युञ्जतिः पुनिः ।

नश्यन्तेऽभ्यासतस्तावन प्रवणधानेन िै गुरोिः । ।
सन्त्याज्यं सियथा सियमौपसवगयकमात्मनिः । " तथा - " आत्मविद्याप्रदीपेन स्वस्थे नाचञ्चलेन तु |
प्रसादघृतपूणेन सत्त्वपात्रद्स्थतेन तु ॥ तमो वनित्य पुरुििः पश्यवत स्वात्मनीश्वरम् । तस्य प्रसादाद्वै धमयश्चैश्वयं ज्ञानमेि च ॥
िैराग्यमपिगयश्च नात्र कायाय विचारणा । " इवत ।
" व्यावधस्त्यानसंशयप्रमादालस्याविरवतभ्राद्न्तदशयनालब्धभूवमकत्वानिद्स्थ तत्त्वावन वचत्तविक्षेपा योगान्तरायािः " इवत । “
दु िःखदौमयनस्याङ्गमेजयत्वश्वास प्रश्वासा विक्षेपसिभुििः ” इत्यन्तरायौपसवगयककथनं तत्रैि कृतम् ।
यो गदान्तकर इवत । यश्च गदानामन्तं करोवत , " प्रथमो दै व्यो वभिक् " इवत श्रुतेिः । संसाररोगस्य शमवयता िा
तन्मूलभूताविद्यावदवनराकरणद्वारे ण । यथाहुिः
" अविद्यां विद्यया तीखाय द्स्थतस्यैिेि योवगनिः । क्रोधाद्या िशमायाद्न्त धमाय धमी च िै वद्वजािः ॥ तत्क्षयाच शरीरे ण न पुनिः
संप्रयुज्यते ।
स एि मुक्तिः संसारादु : खत्रयवििवजयतिः ॥ ” इवत । नृणावमवत पुरुिाणावमत्यथयिः । न जावतविशेिमिस्थाविशेिं िापेक्ष्य भगितो
गदान्तकरत्ववमवत भाििः । यथोक्तम् - - -
" गभयस्थो जायमानो िा बालो िा तरुणोऽवप िा । िृधो िा मुच्यते जन्तुिः प्रसादात्परमेवष्ठनिः ॥ अण्डजो िोद्िजो िावप स्वेदजो िा
विमुच्यते ।
प्रसादाद्दे िदे िस्य नात्र कायाय विचारणा ॥ ” इवत । न केिलमीश्वरदशयनस्य दु िःखवनिृवत्तिः प्रयोजनम् , वकं तु वनरवतशयानन्दप्राद्प्त
रपीवत सूचयतोक्तं तत्त्वाि इवत । तच्छब्दे न ईश्वरिः परामृश्यते ; तस्य भािस्तत्त्वम् ; न चान्यस्यान्यात्मता संभितीवत गौणोऽयं
िादिः ; अिवत करोवत , अितेिः वक्रयाथय

Page :36

स्फोटवसद्धिः
[ प्रथमिः श्लोकिः ]

तात्र वििवक्षता ; खसारूप्यकर इत्यथयिः । तथा च श्रुवत : - - " वनरञ्जनिः परमं सार्म्मेवत " इवत ईश्वरसादृश्यापवत्तमेि मुक्तस्य
दशययवत । तथा भगिद्गीता िचनम् - -
" इदं ज्ञानमुपावश्रत्य मम साधर्म्यमागतािः ।
सगेऽवप नोपजायन्ते प्रलये न व्यथद्न्त च ॥ ” इवत । ननु - - " ित्सवििृद्धवनवमत्तं क्षीरस्य यथा प्रिृवत्तरज्ञस्य ।
पुरुिविमोक्षवनवमत्तं तथा प्रिृवत्तिः प्रधानस्य ॥ " इवत न्यायात् प्रकृवतरे ि गदान्तकरीत्यत आि - तत्त्वाि इवत । तत्त्वान्यितीवत
तत्त्वाििः , तत्त्वावन च पञ्चविंशवतिः - -
" मूलप्रकृवतरविकृवतमयिदाद्यािः प्रकृवतविकृतयिः सप्त । िोडशकश्च विकारो न प्रकृवतनय विकृवतिः पुरुििः ॥ ” इवत । तत्र च वद्वधा
समय इवत िचनम्
“ केवचत् प्रधानं वत्रगुणं कारणं प्रिदद्न्त तु ।
ईश्वरस्तदवधष्ठातेत्याहुरन्येऽनुमानतिः ॥ ” इवत । ये पुनरीश्वररूपमाहुस्तेिां मतमावश्रत्य प्रस्तुतं योगेत्यावद । अनुमानं च - विमतं
सकतृयकम् , काययत्वात् , घटित् ; प्रकृत्यादयश्चेतनावधवष्ठतािः काययिेतििः , अचेत नत्वात् िास्यावदिवदत्यावद । यथोक्तम् - -
" प्रधानं पुरुिं चोभौ प्रविश्यात्मेच्छया िररिः ।
क्षोभयामास सम्प्राप्ते सगयकाले व्ययाव्ययौ ॥ ” इवत । तत्वाि इवत च प्रलयकालेऽवप ताित्प्रधानपुरुिौ रक्षवत , अिगच्छवत च
सगयकालिः सम्प्राप्त इवत , इच्छवत च बहु स्यावमत्यावद , प्राप्नोवत च प्रधानपुरुिौ प्रविशवत च , प्रविश्य च क्षोभयवत सगयसमथी
करोवत , ईष्टे चेवत योज्यम् ; एकोनविंशवतिः वकलाितेरािः - - " अिरक्षणगवत ( काद्न्त ) प्रीवततृपयिगमप्रिेश श्रिणस्वार्म्सामर्थ्य
याचनवक्रयेच्छादीप्त्यािाप्त्यावलङ्गनविं सादिन ( दान ) भागिृद्धिु " इत्युक्तत्वात् । स्थाणि इवत । वतष्ठतीवत स्थाणुिः ।
" वतष्ठतेिः स्थाणुररत्येिं स्थाणुशब्दं वनरब्रिीत् । " १ . ईश्वरमाहुिः ख .

Page :37

प्रथमिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

‫م‬

स एि च स्थाणुिः । यथोक्तम्
" स्थाणुत्वं तस्य िै विप्रािः शङ्करस्य मिात्मनिः ॥ ” इवत । अनेनाविवक्रयत्वं सूचयवत । यथोक्तम्
" यथा सवन्नवधमात्रेण गन्धिः क्षोभाय जायते ।
मनसो नोपकतृयत्वात् तथासौ परमेश्वरिः ॥ ” इवत । एिमौपावधकेन रूपेण कथवञ्चवन्नदे ष्टव्यत्वमीश्वरस्य , नैजेन रूपेण त्ववनदे श्य
एिेत्युक्तम् । तत्त्वािस्थाणि इवत । तत्त्वािस्थायां स्वाभाविकरूपािस्थायां वनरूप्य माणायामणुरेि सूक्ष्म एि , दु वियज्ञेय एिेत्यथयिः
; " यतो िाचो वनितयन्ते " इत्यावद श्रुतेिः । एिमेि तावकयकपाशुपतपाशरावत्रकपौरावणकावदमतेनावप श्लोको व्याख्येयिः । तत्त्वाि
इत्यत्र तु तत्तदङ्गीकृततत्त्ववििक्षया तत्त्वपदं व्याख्येयम् ; अन्यत्तुल्यमे ि । यथोक्तम्
" िैशेविकैजयगत्सिं िट् पदाथोपलवक्षतम् ॥ ” इवत । " िोडशैिाक्षपादे न जगत्संग्रिकाररणा । पदाथायिः सियिाग्वाच्यािः
श्रेयद्िधे वनयरूवपतािः " । । इवत । " कारणादीश्च ं दु िःखान्तपययन्तान् पञ्च मन्वते । पदाथाय न् सियशब्दानामथाय न् पाशुपतािः परान् ॥ ”
इत्यावद । " पञ्चरात्रे तु संक्षेपावद्वष्णुसंकियणािुभौ । प्रद् युम्नश्वावनरुधश्च जगत्संग्रििे तििः । ।
एक एि चतुव्यूि एि नारायणोऽथ िा । " इवत ।
एिमन्यत्रावप द्रष्टव्यम् । सां ख्ययोगयोरवप पदाथों द्वािेि केिां वचत् । यथोक्तम् - - -
" प्रकृवत पुरुिं चान्ये द्वै वतनो द्वयमावश्रतािः ।
तत्रैि मिदादीनामीश्वरस्य च सम्भिात् ॥ ” इवत । अत्रावप चेतनिः पुरुिो भोक्ता , तत्संयोगकृदीश्वर इवत समानमेि
ब्रह्मिावदमतेऽवप व्याचक्षते ; ब्रह्मिादे ऽवप द्वै तिावदनस्ताित्सन्त्येि । यथोक्तम्
" द्वै तमाहुररदं त्वन्ये ब्रह्मद्वयवनबन्धनम् । शब्दब्रह्मपरब्रह्मरूपेण ब्रह्मिावदनिः । ।

Page :38

स्फोटवसद्धिः

[ प्रथमिः श्लोकिः ]

शब्दब्रह्मैि तेिां वि पररणावम प्रधानित् ।

िैखरी मध्यमा सूक्ष्मा भागिस्था विभागतिः ॥ ” इवत । अत्रावप पूियिदे ि व्याख्या तत्त्वशब्दे , न तु शब्दब्रह्म वििक्ष्यते ।
ब्रह्माद्वै तिादे - प्यस्य व्याख्या ; तत्रावप द्वै विध्यं पररणामिादो विितयिादश्चेवत । तत्र पररणामिादे व्याख्यातप्रायम् । विितयिादे तु
तत्वािस्थाणि इत्यत्र भेदिः । ईश्वरो वि संसारािस्थायां स्थूलपृवथव्याद्यात्मना विितयते , परमाथाय िस्थायामणुरेि सूक्ष्म एि ।
यथोक्तम्
" मायामात्रवमदं चैिवमत्याि वि परा श्रुवतिः । ।
दृश्यत्वावद्वमतं वमर्थ्ा शुद्क्तकारजतावदित् ॥ ” इवत । तच्च ब्रिा अथयरूपवमवत शारीरकमीमां साविदिः , शब्दात्मकवमवत
िैयाकरणाचायाय इवत । कवचत्तु योगदान्तक इवत पाठिः ; तत्र दान्त एि दान्तक इवत द्रष्टव्यम् । अस्य पदस्य
प्रथमयोाख्ययोयोगस्य दान्त इवत विगृह्य योगादु परत इवत लक्षणया व्याख्या ; पवश्चमे तु व्याख्याने तृतीयासमास एि ॥
इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायां गोपावलकायां
प्रथमिः श्लोकिः

Page :39

[ वद्वतीयिः श्लोकिः

गोपावलकासविता

दु वियदग्धैरिवक्षप्ते दशयने पददवशयनाम् । यथागमं यथाप्रज्ञं न्यायलेशो वनदश्ययते ॥ २ ॥

अथ वचकीवियतं प्रवतजानीते - - -
दु वियदग्धैरिवक्षप्ते दशयने पददवशयनाम् ।
यथागमं यथाप्रशं न्यायलेशो वनदश्ययते ॥ २ ॥ इवत । ये पदं पश्यद्न्त दशययद्न्त च पावणन्यादयस्तेिां दशयने वसधान्ते िणाय वतररक्तं
पदवमत्येिंरूपे युद्क्तिः प्रदश्ययतेऽस्मावभिः । अनेन च प्रकरणस्य प्रयोजनं दवशयतम् । तच्च िणाय वतररक्तपदप्रवतपादनं नाम ;
शािस्य वि शब्दसाधुत्वं विियिः ; िाच कत्वं च साधुत्वम् ; तच्च िणायवतररक्तस्येि संभितीवत िक्ष्यते । शािकायाय न्तरे
द्स्थतत्वादस्य शािैकदे शसम्बन्धोऽवप । “ सुद्प्तङ्गन्तं पदम् " " अथयप्रयुक्ते शब्द प्रयोगे " " येनोच्चररतेन " इत्यादौ ; अतिः
प्रकरणमस्मावभिः वक्रयत इत्यनेन सूवचतं भिवत । यथोक्तं भट्टपादै िः - -
" शािैकदे शसम्बधं शािकायाय न्तरे द्स्थतम् ।
आहुिः प्रकरणं नाम शािभेदं विपवश्चतिः ॥ ” इवत । अत्र च पदं वजज्ञासुरवधकारी , पदस्वरूपज्ञानं प्रयोजनम् , ' गौिः '
इत्यावदप्रत्ययो विियिः , साध्यसाधनभाििः सम्बन्ध इवत च सूवचतम् । एतच्च ग्रन्थादाििश्य िक्तव्यम्
" सियस्येि वि शािस्य कमयणो िावप कस्यवचत् । याित्प्रयोजनं नोक्तं ताित्तत्केन गृह्यते ॥ ” इवत न्यायात् ।
ननु पूिाय चायैरेिोवक्षप्तवमदं दशयनम् , वकमनेन तािकेन प्रकरणेन ? अत उक्तं दु वियदग्धैरिवक्षप्त इवत । अिक्षेपो वनन्दा ;
यािन्तोऽन्ये तीवथकास्तैिः सिैरिवक्षप्ते , प्रवततन्त्रवसधान्तत्वादस्य । ननु सियतीथाय न्तरविरुधत्वावददमेि दशयनमसाधीय इत्यत
उक्त दु वियदग्धैररवत । सिे वि तीवथकािः कात्स्येनास्म वसधान्तमजानन्तिः स्ववसधान्तानुरागिन्तोऽस्यािक्षेपं कुियते ; अतोऽद्स्मन्
वििये न ते वनपुणािः , वक तु वनपुणमन्या एिेवत भाििः । एिं च िदता पूिाय

Page :40

स्फोटवसद्धिः

[ वद्वतीयिः श्लोकिः

चायोक्ता युक्तयो िे त्वाभासैिः परोक्तैद्स्तरोऽधीयन्त , तवन्नराकरणेनास्मावभिः प्रदश्ययन्त इवत दवशयतं िेवदतव्यम् ।

नद्न्वदं पदं प्रवसधमप्रवसधं िा ? न चेत्प्रवसधं नाने न प्रवतपादनीय , शशवििाणित् , अथ प्रवसधम् , न प्रवतपाद्यं ,
वपष्टपेिणन्यायात् । अत आि - - दवियदग्धैररत्यावद । ' गौिः ' इत्येकं पदवमत्येिं पददाशयनां लौवककानामृिीणां च दशयने पदवििये
प्रत्यक्षज्ञाने अिवक्षप्ते सतीत्यथयिः । अथ िा अिवक्षप्ते दशयने तवद्वियत्वसावधका युद्क्तिः प्रदश्ययते । अिक्षेपश्च
" िणयत्रयपररत्यागे बुद्धनाय न्यत्र जायते । " " को वि तकयपथं प्राप्त िेत्वभािादसाधनम् । वििादे साधयेदथय योवगगर्म्प्रवतज्ञया ॥ ”
इवत द्रष्टव्यिः ।

अतो िावदविप्रवतपत्तेिः सद्न्दग्धत्वात्प्रवतवपद्त्सतं पदमस्य वििय इवत दवशयतम् । _ _ _ अपरा व्याख्या - - वकमथं त्वयेदं
प्रकरणमारभ्यते ? ननु िैयाकरणग्रन्थे भ्यिः वशष्या एि प्रवतपद्यन्तां तदशयनं लौवककप्रतीतेश्च िणाय वतररक्तपदविियताम् ; अत
आि - - " दु वियदग्धैरिवक्षप्ते दशयने पददवशयनाम् ” इवत । वशष्या वि भट्ट पादाक्तयद्क्तव्यामोवितान्तिःकरणा िणाय नामेि
िाचकत्वमवभमन्यमाना िैयाकरण वसधान्तमेिािजानते । कथयद्न्त च दु वियदग्धा भूत्वा - नैतद्वै याकरणदशयनं यद्व
वतररक्तं पदवमवत िररवमश्रावदवभरुक्तम् ; न वि सूत्रिावतयकयोिः स्फोटो नामाङ्गी कता , भाष्यमवप
येनोच्चाररतेनेत्यावदकमथयप्रत्यायकत्याद्वणाय नां तवद्वियमेिेवत व्याच . क्षते । ' गोिः ' इत्येकं पदवमत्यावद लौवककदशयनमवप
िणयविियमेिेत्याहुिः । अतस्तद्यामोिविवनिृत्तय इदं प्रकरणमारभ्यत इवत । ननु िेदविरुधवमदं दशयनं न िेदिावदवभरङ्गीकाययम् ।
यथोक्तम् " िणायवतररक्तिः प्रवतविध्यमानिः
पदे िु मन्दं फलमादधावत । कायाय वण िाक्याियिावश्रतावन
सत्यावन कतुं कृत एि यत्निः ॥ ” इवत । अत आि - यथागमवमवत । िणाय वतररक्तो ह्यङ्गीवक्रयमाणो िंदस्य प्रामाण्यमापाद यवत :
इतरथा िणाय नामिाचकत्वेन प्रामाण्यस्यैिासम्भिात् िाक्याियिावश्रतावन

Page :41

[ वद्वतीयिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

तु कायाय वण गत्यन्तरासंभिादपोद् धृत्य कल्पनया समर्थ्यन्ते । “ साक्षात्कृतधमाय णिः " इत्यावदस्मृत्यागमािः , “ एतं मन्त्रमपश्यत् '
इत्यावदश्रुत्यागमाश्च स्फोटपक्ष एि समञ्जसा भिद्न्त - इवत समथययन्त इवत स्फोटपक्षस्यैि िेदानुसाररत्ववमवत भाििः । अथ िा - न
चािमत्र वकवञ्चत्स्वतन्त्रो भूत्वावभधास्यामीवत दशययतोक्तं यथागमवमवत । पूिाय चाययग्रन्थानुसारे णेत्यथयिः । सम्प्रदायानुरूपेणेवत िा ;
यथास्मदा चायैरस्मभ्यमुपवदष्टं तथैि ; न ततोऽन्यत्स्वयं वकवञ्चदु त्प्रेक्ष्येवत भाििः । ।

न च तदवप कात्स्येन िक्तुं पारयामिः ; वकं तु अस्मच्छक्त्यनुसारे णेिेत्युक्तं यथाप्रज्ञवमवत । अथ िा - - - आगमाविरोवध

तदु पपादकं च यद्त्कवञ्चदस्मत्प्रज्ञानुरोधे नावप दययत इवत ।

न्यायलेश इवत । वदङ्मात्रमत्र प्रदश्ययते , शेिन्तूिापोिविचक्षणािः स्वयमेि जानद्न्त्ववत भाििः । वनदययत इवत । दवशयते वि न्याये
शुद्क्तकाज्ञान इि रजतज्ञानं िे त्वाभासोद्स्थतो विपयययिः स्वयमेि विलीयत इवत भाििः । ननु पूियग्रन्थकारिः कृतेऽवप न्यायदशयने
िे त्वाभासविपययस्यद्न्त वशष्यािः ; तथा भित्कृतेऽवप दशयने ; अत आि - - नीवत । वनतरां प्रकियणेत्यथयिः । यथा दवशयते िे त्वाभासा न
प्रादु ष्यु स्तथेवत याित् ॥ अथ िा - - वनदशयनं दृष्टान्तकथनम् ; गौणश्चैि िादिः ; यथा दृष्टान्त उभयिावदवसधिः , एिं न्यायोऽवप
िावदप्रवतिावदवसध इि दीत इवत प्रकिाय पपवत्तिः ॥

इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायां गोपावलकायां

वद्वतीयिः श्लोकिः

Page :42

स्फोटवसद्धिः

तृतीयिः श्लोकिः ]

वकं पुनारदं पदं नाम ? शब्दिः । किः पुनररि शब्दोऽवभप्रेतिः ? वकं िणायिः ? नेत्याि । अवप तु - -
अथाय िसायप्रसिवनवमत्तं शब्द इष्यते ।

दु वियदग्धैररत्याक्षेपमसिमानश्चोदयवत - वकं पुनररदं पदं नाम इवत । वकं शब्द एि , उत तदवतररक्तं वकंवचवदत्यथयिः । पररिरवत -
शब्दिः इवत । न शब्दा वतररक्तम् , वकं तु शब्द एिेत्यथयिः । चोदवयता आि — किः पुनररि शब्दोऽवभप्रेतिः इवत । ' गौिः ' इत्यत्र
भितां किः पुनिः शब्दतयावभप्रेतिः इवत । स एिाि - वकं िणायिः इवत । िणाय वतररक्तस्य शब्दत्वाभािावदत्यवभप्रायिः । पररिरवत - -
नेत्याि इवत । न िणाय िः शब्दतयावभप्रेता इवत पररितािे त्यथयिः । श्लोकस्य पातवनकामाि - अवप तु इवत । वकं पुनिः
शब्दतयावभप्रेतवमत्यथयिः । पूिाय धयमुपादत्ते - - - अथेवत । एिं िणयिा वदनश्चोदवयतृत्वे व्याख्या ।

अथ िा - - - िणयिाद् युक्तयुद्क्तविपयाय वसतमवतिैयाकरणश्चोदयवत - वकं पुन ररदं पदं नामेवत । ननु िणाय त्मकमयिेदवमवत भाििः ।
पररिताय ि - शब्दिः इवत । " येनोच्चररतेन " इत्याद् युक्तलक्षणो िणायवतररक्त इत्यवभप्रायिः । चोदवयताि - किः पुनररि
शब्दोऽवभप्रेतिः ? वकं िणाय िः इवत । येनोच्चररतेनेत्यावदभाष्यमवप िणयविियमे िवत भाििः । पररिताय ि - नेत्याि इवत ।
येनोच्चररतेनेत्यावदना ' िणयिः शब्दिः ' इवत न भाष्यकार आिे त्यथयिः । अवप तु इवत । वकं पुनरनेन भाष्यकार आिे त्यथयिः ।
.

िणयिावदनश्चोघे एिमथयिः - पददवशयनावमवत प्रस्तुतम् , ' गौिः ' इत्येक पदम् — इत्यावद प्रतीयमानं िा पदं नाम यद्वस्तु , वकं
पुनररदवमवत । उत्तरं शब्द इवत । " अथ शब्दानु शासनम् " इत्यत्रावधकृतिः शब्द इत्यथयिः । चोदयवत — किः पुनररवत । अनेन च "
अथ गौररत्यत्र किः शब्दिः " इवत भाष्यमथयत उपवक्षप्तवमवत िेवद तव्यम् । अत्र " येनोच्चररतेन " इत्याद् युक्तमेिोत्तरवमत्याि -
नेत्यािे वत । अवप द्त्ववत व्याख्यातुं पूिाय धयमुपादत्ते

१.

एि च .

ख.

Page :43

तृतीयिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

यथोक्तम् - - " येनोचररतेन " इत्यावद । नन्वेिं धूमादयोऽवप धूमकेतनावद प्रत्ययोपदवशयतसामर्थ्ाय वतशयािः शब्दतामश्नुिीरन् ,
तथैकैकिणाय श्च तवद्वधमय - - - - - - - - -
अथाय िसायप्रसिवनवमत्तं शब्द इष्यते इवत । इष्यत इत्यत्र भाष्यकारणेवत दशयवयतुमुक्तम् – यथोक्तम् “ येनोच्चररतेन " इत्यादीवत
। उत्तराधयमितारवयतुं शङ्कामाि - नन्वेिं . . . . . . . . व्यपवदश्येरन् इवत । धूमकेतनावदकमयकप्रत्ययैरुपदवशयतं स्वगोचरं सामर्थ्य
येिावमवत विग्रििः । सामर्थ्ाय वतशया इवत पाठे बहुव्रीविणा सि कमयधारयिः । धूमकेतनावदप्रत्ययोपदवशयत सामर्थ्ाय िः ; अत
एिावतशया इवत । अवतशयशब्दे नावतशयिन्तो लक्ष्यन्ते । अथ िा अवतशेरत इत्यवतशयािः , पचावदत्वादच् प्रत्ययिः ; अवतशावयन
इत्यथयिः । अथ िा धूमकेतनावदप्रत्ययैरुपदवशयतिः सामर्थ्ाय त्मा अवतशयो येिाम् , धूमकेतनावद प्रत्ययोपदवशयतेन सामथेनावतशयो
येिावमवत िा विग्रििः । िे तुिेतुमतोमेंदाद्वै यवध करण्यमभेदोपचारात् सामानावधकरण्यम् ; िैयवधकरण्येऽवप दवशयतिः सामर्थ्ेनावत
शय इवत िा विग्रििः । भािान्तरे भ्योऽवतशयिः येनावतशयेन स्फोटस्य शब्दता सोऽवतशयो धूमावदष्वप्यविवशष्ट इत्यने न दवशयतम् ।
येनोच्चररतेनेत्याद् युक्तं यत् शब्द लक्षणम् - - - अथाय िासायप्रसिवनवमत्तवमत्युपवक्षप्तम् , तस्यात्र समन्वयो विग्रिावदना दवशयत
इत्यनुसन्धेयम् । एतच्चोक्तम् -

" अग्न्यादीन् गमयन्तोऽवप शब्दा धूमादयो न वि । इवत ।

एिमवतव्याद्प्तदय वशयता । अव्याद्प्तमवप दशययवत - तथेवत । एकैके िणाय इवत विग्रििः । तवद्वधमयतया
उक्तलक्षणशब्दिैलक्षण्येनाथयप्रत्ययोपदवशयतसामर्थ्ाय भािावदत्यथयिः । तथा शब्दतयेत्यथयिः । तदप्युक्तम्

" न चाप्रत्यायकत्वात्स्यादे किणेष्वशब्दता । " इवत ।

१ . विग्रिाधीन

क,ख.

२ . अत एिोक्तम् . क .

Page :44

स्फोटवसद्धिः

[ तृतीयिः श्लोकिः ]

तया न तथा व्यपवदश्येरन् । अन्योऽवप िाचकिः सङ्गवतसंिेदनसमयत श्व पुरिः श्रिणेद्ियािसेयोऽवप न ' शब्दिः ' इवत वनगघेत ,
पश्वाच्च तथोच्येत ; तत्र ' गौिः ' इत्येि शब्दोऽशब्दश्चापद्येत । न चेदं चतुरश्रम् ; लोका दोिान्तरमाि - अन्योऽवप . . . . . . . .
अशब्दश्चापद्यत इवत । अन्योऽवप िाचक इवत । एकैकिणेभ्योऽवतररक्तिः समुदायिः , ततोऽप्यवतररक्तिः स्फोटात्मा िा यो
िाचकत्वसंमतिः शब्द इत्यथयिः । सङ्गवतसंिेदनसमयत इवत । सम्बन्धोत्पवत्तकत्विा वदनां सङ्गवतसंिेदनात् कृवत्रमसम्बन्धिावदनां
समयावदवत । अथ िा सङ्गतेिः संिेदनात् समयाच्च , ग्रिणादु पदे शाच्चेवत ।
अथ िा सङ्गवतसिेदनकालावदत्यथयिः । सङ्गवतसंिेदनसमयस्येवत िा पाठिः ; अथयस्तु पूियित् । चशब्द उत्तरापेक्षया । पुरिः पुरस्तात्
। श्रिणेद्ियािसेयोऽपीवत । अनेन शब्दशब्दप्रिृत्त्यिय तां सूचयवत । यथोक्तम् - " श्रोत्रग्रिणे ह्यये लोके शब्दशब्दिः प्रवसधिः ”
इवत । न शब्द इवत वनगद्यतेवत । अथयप्रत्यायकत्वाभािात् । पश्चाचेवत । सङ्गवतसंिेदनसमयानन्तरवमत्यथयिः । तथोच्यतेवत । शब्द
इवत व्यप . वदश्येतेत्यथयिः । तदप्युक्तम्
" न च प्रागथयविज्ञानाच्छोत्रग्राह्ये न शब्दधीिः । न चाथयज्ञानतिः पश्चादश्रोत्रेऽवप च शब्दता ॥ ” इवत ।

ततिः वकवमत्युक्तम् - तत्रेवत । तथा सतीत्यथयिः । गौररत्येि शब्दोऽशब्दश्चापद्यतेवत । यो गौररत्यप शब्दिः सोऽशब्दश्वापद्येत ; '
श्रिणेद्ियािसेयोऽवप न शब्द इवत वनगद्यत ' इत्येतददू िणम् , न ' पश्चाच्च तथोच्येत ' इत्येतत् - - इत्यने न दवशयतम् ।

अथ िा - गौररत्येि इत्युद्देश्यं शब्दोऽशब्दश्चेवत विधेयम् । इदानीं पुरिःश्रिणेत्यवप पश्चाचेत्यवप द्वयोरवप दू िणत्वमेि । न वि

वनयतशब्दत्वशावलनो वनत्यस्य च शब्दस्य कालभेदेन शब्दत्वाशब्दत्वभाक्त्वमु पपद्यत इवत । अद्स्ववत चेत् तत्राि - - न चेदं
चतुरश्रम् इवत । इदवमवत धूमादयोऽपात्येतत्तथैकैकेत्येतच्च
- - - - - - - - - - - - - - - - - १ . ततो व्यवतररक्त : . ख . २ . िावदनामसङ्गवत - क , ख .

Page :45

तृतीयिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

---

धीनािधारणो वि शब्दाथयसम्बन्धिः ; लोके च श्रोत्रेद्ियविज्ञेयमात्रानुपावतनी शब्दशब्दप्रिृवत्तिः । अतिः श्रिणग्रिणतैि शब्दलक्षणं

न्याय्यम् । िणाय एि चेदं शब्दलक्षणमनुपतन्तीत्यवभधेयधीिे तुभािमनुपयन्तोऽवप लोकप्रवसधे स्त एि शब्दािः ;
तदवतररच्यमानशरी रं त्वथयिस्तु समुपेतसत्त्वावभधातृभािमवप न - शब्दिः इवत व्यपदे शमनुपवततुमिय वत , लोकप्रवसद्धविरिात् ।
अन्योऽपीत्येतच्च त्रयवमत्यथयिः । कारणमाि - - लोकाधीनािधारणो . . . . . . लोकप्रवसद्धविरिात् इवत । लोकाधीनेवत । " वसधे
शब्दाथयसम्बन्धे " " लोकतिः " इवत “ लोके येष्वथेिु " इवत चाङ्गीकरणात् । ततिः वकवमत्याि - - - लोके चेवत । लोको भुिनम् ;
तत्रावप िृधव्यििारस्थानं जनो िा । स च व्यिितृयभूतिः , व्यििाराधीनत्वात् सम्बन्धािधारणस्य । अत्र लोक्येते शब्दाथाय विवत
िृधव्यििार एि िा लोकिः , व्यिितृयसमुदायो िा । यथोक्तम्
" पूियप्रबन्धशब्दाथयसम्बन्धज्ञािः प्रयुञ्जते । यं शब्दं यत्र तस्याथयिः स पाश्वयस्थैवनयरूप्यते ॥ अदृष्टव्यििारस्य शतकृत्वोऽवप शृण्वतिः । न
कस्यवचत् स्वतन्त्रस्य शब्दात् स्यादथयवनणययिः ॥ लोक्येते चात्र शब्दाथों लोकस्तेन स उच्यते ।
व्यििारोऽथ िा िृधव्यिितृयपरम्परा ॥ ” इवत । लोकाधीनमिधारणं यस्येवत बहुव्रीवििः । शब्दाथयसम्बन्धिः शब्दस्याथेन सम्बन्धिः
शब्दाथययोिः सम्बन्ध इवत िा । श्रोत्रेद्ियविज्ञेयमात्रानुपावतनीवत । श्रोत्रसंविते नेद्ियेण यवद्वज्ञेयं िस्तु तन्मात्रानुपावतनी , न
तद्यवतररक्तानुपावतनीवत । शब्द . शब्दप्रिृवत्तारवत । शब्द इवत शब्दस्य प्रिृवत्तररवत । अत इवत । यतिः श्रोत्रेद्िय
विज्ञेयमात्रानुपावतनी , अस्मात्कारणावदत्यथयिः । श्रिणग्रिणतैिेवत । ग्रिणशब्दिः कमयसाधनिः । एिकारे णाथयबोधकत्वं शब्दत्वं च
व्याितययवत , " श्रोत्रग्रिणे ह्यथे शब्दशब्दिः प्रवसधिः ' इत्युक्तत्वात् । शब्दलक्षणं न्याय्यवमवत । शब्दस्य लक्षणं
१ . पूियप्रवसध - - ख . २ . संज्ञकेन . ख .

Page :46

स्फोटवसद्धिः

तृतीयिः श्लोकिः
सजातीयविजातीयव्याितयकं रूपम् , न्याय्यं न्यायादनपेतम् । लोकानुसारो वि परमो न्याय इवत भाििः । िणाय एि चेदं
शब्दलक्षणमनुपतन्तीवत । न स्फोटात्मा , न च धूमादय इवत । तदप्युक्तम् । “ ते च श्रोत्रग्रिणािः " इवत । व्याख्यातं च

" परस्परानपेक्षाश्च श्रोत्रबुधया स्वरूपतिः । िणाय एिािगर्म्न्ते न पूिाय परिस्तुनी ॥ ” इवत ।

पूियिस्तुवनराकरणेनात्र िणाय ियिा वनराकाययतया प्रवतज्ञातािः ; अपरिस्तु वनराकरणेन च गत्वमत्वमियिी गोशब्दत्वं

समुदायस्फोटात्मा च वनराकाययतया प्रवतज्ञाता िेवदतव्यािः । सिय चेदं पूिाय परतया िगीकृत्य पूिाय परिस्तुनी इवत वद्विचनं प्रयुक्तम्
। शब्दत्वव्याितयनं प्राभाकरमतानु सारे ण । ततिः वकवमत्याि इत्यवभधेयेवत । इवत िे तोरवभधेयविियां वधयं प्रवत
िे तुभािमनुपयन्तोऽवप अनुप गच्छन्तोऽवप लोकप्रवसधे िः कारणात् त एि िणाय एि शब्दािः शब्दशब्दिाच्यािः ।
अनुपयन्तोऽपीत्यङ्गीकृत्यिादिः ।

अथय िा उभयी वि िणाय िस्था , कवचदवभधेयधीिे तुभािं नोपयद्न्त यथैकैकिणाय िः ; कवचच्चोपयद्न्त यथा गौररत्यावदसावित्ये । तत्र
यवद भिदु क्तयुक्त्या सावित्यऽवप नोपयद्न्त , तथापीवत व्याख्येयम् । तदवतररच्यमानशरीरं द्त्ववत ।
िणेभ्योऽवतररच्यमानरूपवमवत । अथयिद्स्त्ववत । द्वयी वि िस्तुद्स्थवतिः - - शब्दोऽ थयश्चेवत । तत्रेदमथयिस्त्वेि ; न शब्दिस्तु ,
लोकप्रवसद्धविरिावदत्यवभप्रायिः ! समुपेत सत्त्वावभधातृभािमपीवत । समुपेतािङ्गीकृतौ सत्त्वावभधातृभािौ सिाििाचक भािौ
यस्य तत्तथोक्तम् । शेिं सुगमम् । तदप्युक्तम्
" तस्माच्छोत्रपररद्च्छन्नो यद्यथय गमयेन िा । सियथा तस्य शब्दत्वं लोकवसधं न िीयते ॥ यवद त्वथयगता शद्क्तनय स्यादस्य ततिः पुनिः
।
िस्त्वन्तरं प्रकल्प्प्येत विना शब्दप्रवसधतिः ॥ ” इवत । १ . न्यायोपेतम् . ख . २ . Omitted अथिा . ख .

Page :47

तृतीयिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

तवददमवनरूवपतपरािरस्य पररचोवदतम् । तथा वि

तदे तत्प्रक्रमापेक्षं भाष्यकृत्प्रत्यपीपदत् ॥ ३ ॥ " अथ गौररत्यत्र किः शब्दिः ” इवत वि प्रक्रमिः । तत्र च नानाजातीयाथयमात्रो
पवितोपरागां प्रख्याम् ' इवत ' परे ण गाशब्दे न वनवदय शवत ; दृष्टो ह्ययवमवतशब्दो

पररिरवत - - तवददमवनरूवपतपरािरस्य इवत । न वनरूवपतिः परो ग्रन्थ उत्तरो ग्रन्थिः , अिरश्चाधस्तनो ग्रन्थो येन चोद्यिावदना स
तथोक्तिः । येनोच्चररतेनेत्येतािन्मात्रं गृिीतम् , न तस्य पौिाय पयाय लोचनेन तात्पयय वनरूवपतम् । पररचोवदतं चोद्यम् । तथा वि - -
इत्युपस्कारिः । उत्तराधयमुपादत्ते - -
तदे तत्प्रक्रमापेक्षं भाष्यकृत्प्रत्यपीपदत् । तदे तवदत्येको वनदे शिः । यदे तदथाय िसायप्रसिवनवमत्तत्वं शब्दलक्षणम् तदे तत्प्रक्रम
मपेक्ष्य भाष्यकारिः प्रवतपावदतिान् । प्रक्रमापेक्षवमत्यत्र प्रक्रम दशययवत - - " अथ गौररत्यत्र किः शब्दिः ' इवत वि प्रक्रमिः इवत ।
प्रक्रमावदवत पाठे ल्यब्लोपे पश्चमी ; प्रक्रममपेक्ष्येत्यथयिः । तथा च प्रक्रमापेक्षवमत्यस्य कृत्स्नस्य व्याख्यानमेतत् । अस्तु स प्रक्रमिः ,
तमपेक्ष्य िा प्रत्यपीपदत् ; ततिः वकवमत्यत आि - - - तत्र च नानाजातीयाथयमात्रोपवितोपरागां प्रख्याम् ' इवत ' परे ण गोशब्दे न
वनवदय शवत इवत । तत्रेवत । अथ गौररत्यत्र भाष्य इत्यथयिः । नानाजातीये नाथयमात्रेणोपवित उपरागो यस्या इवत विग्रििः । अथयशब्दो
िस्तुिचनिः , जावत द्रव्यगुणवक्रयािणयस्फोटसाधारणत्वात् । उपरागस्योपवितत्वं कृतत्वमेि , उपरागस्यो . पधानत्वात् पाकं
पचतीवतित् । अथ िा - - उपराग आकारमेलनम् ; स चाथयमात्रोपवितिः , न स्वाभाविक इवत । प्रख्यां प्रतीवतम् । इवतपरे णेवत ।
इवतिः परो यस्मावदवत बहुव्रीवििः । गोशब्दे न गोप्रावतपवदकवनष्पन्नेन शब्दे न ' गौिः ' इवत - - इवत । वनवदय शवत अवभधत्ते । इवत
शब्दस्य प्रख्यावनदे शकत्वं वनदशय यन्नाि - दृष्टो ह्ययवमवतशब्दो विज्ञान मात्रप्रयोगिः इवत । विज्ञानमात्रे प्रयोगो यस्येवत बहुव्रीवििः ।
विज्ञानवनदे शमात्रप्रधान इवत िा पाठिः । विज्ञानस्य वनदे शो विज्ञानवनदे शिः विज्ञानवनदे शमात्रं प्रधानमीद्प्सतं

Page :48

स्फोटवसद्धिः

तृतीयिः श्लोकिः
विज्ञानमात्रप्रयोगिः यथा गौिः ' इवत मेऽभिवदवत । तामेि च ' इवत ' शब्दवन वदय ष्टां प्रख्याम् ' अत्र ' इवत सियनानावधकरणतया
परामृशत्याधेयमुपलक्षवयतुम् । तत्प्रख्याप्रवतभावस च जावतद्रव्यगुणवक्रयािणयस्फोटात्मकमनेकमाधेयम् ; ततिः शब्दं
वनधाय रवयतुमनािः पृच्छवत - " किः शब्दिः ” इवत । यथा क इि शालायां

यस्येवत बहुव्रीवििः । उदािरवत - - यथा ' गौिः ' इवत मेऽभिवदवत इवत । गियं पश्यतो मे गौररवत विज्ञानमभिवदवत यथेत्यथयिः ।

अथ िा ह्येको िदवत - मया वि गियसदृशी गोररवत श्रुतं नागररकि चनात् ; तबलान्मे पूियमदृष्टामवप गा पश्यतोऽन्यानपेक्षमेि
गौररत्येिाभिवदवत यथेवत । तत . वकवमत्याि – तामेि च ' इवत ' शब्दवनवदय ष्टां प्रख्याम् ' अत्र ' इवत सियनाम्नावधकरणतया
परामृशत्याधेयमुपलक्षवयतुम् इवत । वनवदय शतीत्यत्र परामृशतीत्यत्र चावधकारात् भाष्यकृवदवत वसध्यवत । वकमथय पुनिः
इवतशब्दवनवदय ष्टाभेि सिय नाम्नावप परामृशवत , अत उक्तमवधकरणतयेवत । इवतशब्दो वि सियविभद्क्तसािारणिः ; तेन तवनवदय ष्टा
प्रख्यां सियनाम्ना सप्तर्म्न्तेनावधकरणतयािद्च्छद्य परामशतीवत । अवधकरणतया परामशयश्र । तन्मात्रपरिः , वक तु
तद्गतमाधेयमेिोपलक्षवयतुवमवत । अवधकरणाधेयशब्दाभ्यां लक्षणावनवमत्तं सम्बन्धोऽवप सूवचतिः । एिं ' गोररत्यत्र '
इत्यतयाख्यातम् ; ' किः शब्दिः ' इत्यतयाख्यातुमारभते - - तत्प्रख्याप्रवतभावस . . . . . . . . . . . दे िदत्त इवत इवत । तस्याम्
इवतशब्दवनवदय ष्टायां प्रख्यायाम् प्रवतभावस प्रवतभासमानवमत्यथयिः । अनेन चाधाराधेयभाि ईदृशो गौणोऽत्र वििवक्षत इवत दवशयतम्
। जावतद्रव्यगुण वक्रयािणयस्फोटात्मकवमवत ।

" गुणानामाश्रयो द्रव्यं कारणं समिावय िा । " " कमयणो व्यवतररक्तत्वे जावतमात्राश्रयो गुणिः । "

" कमय चासमिावय स्यात् यत्संयोगविभागयोिः । " " सामान्यं वनत्यमेकं सदनकसमिावय च । "

Page :49

तृतीयिः श्लोकिः

गोपावलकासविता

१७

--

--

दे िदत्त इवत । प्रत्यय एि िा प्रत्येतव्योपलक्षणप्रिणतया वनवदय श्यते । तदु पलवक्षतं यत्तत् ' अत्र ' इवत वनधारणसप्तर्म्ा
शब्दवनधाय रणाय वनवदय शवत ।
गकारादयो िणायिः पदं िाक्यं च स्फोटिः ; एतच्च प्रकृतवििये भाष्यत एि द्रष्टव्यम् । अनेकमाधेयवमवत ।
गौररत्येकिचनान्तावनधेयस्यैकत्वादाधेयवम त्येकिचनम् । तस्य नानाजातीयात्मकत्वात् अनेकवमत्युक्तम् । तत इवत । आधे
यस्यानेकत्वावदत्यथयिः । शब्दं वनधाय रवयतुमनािः अनेकात्मकादाधेयावन्नप्कृष्य शब्द ग्रािवयतुकामिः । अथ िा
ततोऽनेकस्मादाधेयाच्छब्द वनिाय रवयतुमना भाष्यकृत्पृच्छवत
- किः शब्द इवत । अस्यां प्रख्यायां प्रवतभासमानानामाधेयानां जात्यादीनां मध्ये किः शब्द इत्यथय . । अत्रैि दृष्टान्तमाि - - यथेवत ।
यथैि वि क इि शालायावमवत शालाशब्दिः शालास्थपु रुिोपलक्षणाथयिः शालास्थानां पुरुिाणां मध्ये को दे िदत्त इवत प्रश्नावभप्रायिः ,
एिं गौररत्यत्रावप सियनाम्ना प्रख्याया अवधकरणत्ववनदे शोऽवधकतयव्योपलक्षणाथयिः । तत्प्रख्याप्रवतभावसिु च जावतव्यगुणवक्रया
िणयस्फोटात्मकेष्वन कष्वाधेयेिु किः शब्द इवत प्रश्नाथयिः । एिं ताित् इवत शब्दसियनाम्नोरे कविियत्वमङ्गीकृत्यावधकरणत्वस्य
विभक्त्यथय स्याधेपोपलक्षकतय वभधानवमवत कृत्वा आधेयस्य च वनधाय रणािवधत्वमावथयकमावश्रत्य व्याख्यातम् ।
सम्प्रवत प्रकारान्तरे ण व्याचष्टे - - प्रत्यय . . . . . . . . . . . . वनवदय शवत इवत । प्रत्यय एिेवत । प्रथमं तािद्गौररवत गोशब्दवनवदय ष्टैिः
प्रत्यतव्यैिः इवतशब्दवनवदय ष्टिः प्रत्यय उपलवक्षतिः ; पुनिः स एि प्रत्ययिः प्रत्येतव्योपलक्षणाथयिः इवत एक्कारे ण सूचयवत । अथिा -
इवतप्रावतपवदकोक्तिः प्रत्यय एि प्रधानभूतिः , न पुनिः ' अत्र ' इवत वनवदय ष्टमवधकरणत्वमङ्गवमवत । अत्रावप प्रत्ययप्रत्येतव्यशब्दाभ्यां
सम्बन्धिः सूवचतिः । प्रत्येतव्योपलक्षणप्रिणतयेवत । न पूियित्स्वप्रिणतयेवत । वनवदय श्यते इवत शब्दे न । तदु पलवक्षतं यवदवत ।
प्रत्ययोपलवक्षतं जात्यायनेकात्मकं यद्वद्स्त्वत्यथयिः । तवदवत । वनवदय शतीत्यन्वयिः । भाष्यकृवदवत वसध्यवत । केन वनवदय शतीत्यत
उक्तम् अत्रवत इवत । एिा च सप्तमी नावधकरणे , वक तु वनधाय रण एिेवत सूवचतम् वनधाय रण

क.

१ . विधान .
(--२

Page :50

स्फोटवसद्धिः

तृतीयिः श्लोकिः ] ]

--

------

एिंगते च प्रकृतप्रत्ययप्रवतभावसष्वेिाथयधीिे तोिः शब्दत्वमिधाययते इवत कुतोऽन्यत्र प्रसङ्गिः १ न वि - - ‘ क इि शालायां कठिः ? '
इवत , यिः कुण्डली – इत्यशालावधकरणे कुण्डवलवन सम्प्रत्ययिः । उपलक्षणत्वाचाथयप्रत्य
- ~ ~ - ~ ~ ~ - - - - - - - - - - - - ~ ~ ~ ~ , सप्तर्म्ेवत । शब्दवनधाय रणायेवत वनधाय रणसप्तर्म्ङ्गीकरणस्य सामञ्जस्यं दशययवत ।
पूियम् ' इत्यत्र ' इवतशब्दसामञ्जस्थम् , इदानीम् ' अत्र किः ' इवत सामञ्जस्यवमवत तुल्यबलत्वाद्याख्ययोवियकल्पिः । एिं ताित् “ अथ
गौररत्यत्र किः शब्दिः " इवत प्रक्रमिः ; तस्य चैिोऽथयिः ; ईदृशञ्च प्रश्नमपे क्ष्य येनोच्चारतेनेवत पररिार इवत व्याख्यातम् ।

इदानीमनेन पूिोक्तदोिपररिारो यथा भिवत तथा व्याचष्टे - - - एिंगते च . . . . . . . . सम्प्रत्ययिः इवत । एिंगत इवत ।
चोद्यभाष्यस्यैिमथेऽिगते सतीत्यथयिः । प्रकृतप्रत्ययप्रवतभावसष्रेिेवत । प्रकृते प्रक्रान्ते गौररवत प्रत्यये प्रवतभावसष्वेि जात्यावदिु
मध्य इवत , नान्ये िु िस्तुद्ष्ववत । अथयधीिे तोिः शब्दत्वमिधाययत इवत । प्रकृतप्रत्ययप्रवतभावसिु योऽथयधीिे तुस्तस्यैि
शब्दत्वमिधाययते " येनोच्चररतेन " इवत भाष्येणेवत । एिां मध्ये किः शब्द इवत पृष्टे एिां मध्ये एिंरूप : - - - - इत्युत्तरं सङ्गच्छते ।
इवत कुतोऽन्यत्र प्रसङ्ग इवत । इवत िे तोिः कुतोऽन्यत्र धूमादौ शब्दत्व प्रसङ्गिः । प्रसङ्गशब्दानन्तरवमवत शब्दश्चेत् तदा अन्यत्र
प्रसङ्गिः - इवत ज्ञानं िचनं िा कुत इवत । एतदे ि दृष्टान्तेन द्रढयन्नाि न िीवत । क इि शालायां कठिः - - - इवत चोद्यस्य पररिारात्
य . कुण्डली - इत्येिंरूपात् अशालावधकरणे कुण्डवलवन संप्रत्ययो न वि भितीवत ।

एिं ताित् नन्वेिं धूमादयोऽवप इत्युक्तावतव्याद्प्तिः पररहृता । अन्योऽवप िाचकिः - इत्याद् युक्तं पररिरन्नाि -
उपलक्षणत्वाचाथयप्रत्ययस्य . . . . . . . . . . . . कठताम् इवत । यत्प्रमेयमनुप्रविश्य प्रवतपादयवत , तल्लक्षणम् यथा सर्म्गनुभि
साधनत्वं प्रमाणताम् ; यदननुप्रविश्य प्रवतपादयवत , तदु पलक्षणम् यथा काक वनलयनं दे तदत्तगृिस्य । अत्र च
प्रक्रमापेक्षत्वादु पलक्षणस्यैिापेक्षा , न लक्षण स्येत्यवभप्रायेणोक्तम् - उपलक्षणत्वाचाथयप्रत्ययस्येवत । संविद्वै कल्यावदवत । सम्बन्ध

Page :51

-
तृतीयिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता यस्य संविद्वै कल्यादनुपजनयन्नप्यथयप्रत्ययं न शब्दतां जिावत यथा विमुक्त कुण्डलिः कठताम्
। अन्वाख्येयशब्दलक्षणं चाथयप्रत्ययिः , “ अथ शब्दानु शासनम् " इवत प्रक्रमात् , तस्य च वनवजयज्ञासनात् ; एकैकिणेिु चाप्रत्याय
केिु नान्वाख्येयता ; शब्दमात्रलक्षणं त्वनुपकारकमेिेवत न ते शब्दताम
- - - - - - - संविद्वै कल्यावदवत वसध्यवत । अनुपजनयन्नप्यथय प्रत्ययवमवत । उक्तरूपविकलो ऽपीत्यथयिः । न शब्दतां जिातीवत ।
लोकवसधां शब्दतां न पररत्यजवत । अत्रावप दृष्टान्तमाि - - यथेवत । न जिातीत्येि । एकैकिणाय श्चेत्येतत्पररिरनाि - -
अन्वाख्येयशब्दलक्षणं . . . . . . . . . . . . शब्दतामवतपत्स्यद्न्त इवत । अन्वा ख्येयशब्दलक्षणवमवत । लक्षणशब्दनोपलक्षणमेि
वििवक्षतम् । अनेन चाधय श्लोकस्य व्याख्यानान्तरमुपक्रान्तवमवत िेवदतव्यम् । कुतो ज्ञायत इवत चेत् तत्रोक्तमथेवत : अन्वाख्यानं
ह्यनुशासनवमवत भाििः । यदन्वाख्येयत्वेन शािे ऽवधकृतं तस्यैि लक्षणं शािोपयोवग , नेतरस्येवत भाििः ।

यद्यप्यन्वाख्येय शब्दावधकारस्तथावप ' ' अथ गौररत्यत्र किः शब्दिः " इत्यत्र यवद शब्दमात्रं वजज्ञावसतं स्यात् तदा “ येनोचररतेन ”
इवत शब्दमात्रलक्षणं वक्रयत इवत शङ्कयेतावप , न चैिवमत्युक्तम् - - - तस्य च वनवजयज्ञासनावदवत । अन्वा ख्येयशब्दस्येत्यथयिः ।
वनवजयज्ञासनावदवत । वनष्कृष्य ज्ञातुवमष्टत्वावदत्यथयिः । “ अथ गौररत्यत्र किः शब्दिः ” इवत भाष्ये वि " केिां शब्दानाम् ” इवत पृष्वा “
लौवक कानां िैवदकानाम् " इत्याद् युक्त्वा लौवकका िैवदकाश्च विभज्य दवशयतािः । “ तत्र गौरश्विः पुरुिो िस्तीत्येिमादयो लौवककािः
” इत्युक्तम् । तत्र लौवककेिु प्रथम मुपन्यस्तेिु “ गौररत्यत्र किः शब्दिः ' - इवत वजज्ञासा अथेत्यावदभाष्येणोक्ता , अन्यस्य
काकदन्तिदवजज्ञास्यत्वावदवत भाििः ।

ननु िणाय नामेिान्वाख्यानं प्रवतज्ञातम् , त एि च वनवजयज्ञावसतािः , अत आि – एकैकिणेिु चेवत । एकैकिणेिु च नान्वाख्येयता

कुत इत्युक्तम् अप्रत्याय केद्ष्ववत । अथयप्रयुक्तो वि शब्दिः ; न चाप्रत्यायकैरथयिः वसध्यतीवत । एकैकग्रिणेन

१ . शब्दप्रयोगिः . ख .

Page :52

स्फोटवसद्धिः

तृतीयिः श्लोकिः ]

........

---

च िणयसमुदाये स्फोटे िान्वाख्येयता संभितीवत सूचयवत । ननु िैशेविकावदि च्छब्दमात्रलक्षणं कतुयमुवचतम् , न

तवद्वशेिलक्षणमात्रम् ; सामान्यलक्षणपूियकं च विशेिलक्षण िक्तुमुवचतम् यथा “ गुणानामाश्रयो द्रव्यम् " " तत्र गन्धिती भूवमिः " -
- - इत्यावद । अत आि - शब्दमात्रेवत । अनुपकारकमेिेवत । न ह्ययं भाष्यकारिः प्रमाणादीवन पदाथाय न् िा लक्षवयतुमवभप्रिृत्तिः ,
वक तु साधुशब्दान्वा ख्यानाय । न च सामान्यलक्षणापेक्षा तस्य लोकवसधत्वात् । श्रोत्रप्रमेयो गुणिः शब्द इवत । यथोक्तम्

" नेत्रायेकाक्षगर्म्त्वमथयत्वे सवत लक्षणम् । रूपस्य च रसस्यावप गन्धस्य स्पशयशब्दयोिः ॥ ” इवत ।

अतो यदन्वाख्यानायोपयुज्यते तदे ि लक्षवयतुमुवचताय मवत तदे िकृतवमवत भाििः । इवत न ते शब्दतामवतपत्स्यन्तीवत । यतो न
शब्दमात्रलक्षणमने न वक्रयते वकं तु अन्वाट्येयाब्दलक्षणं न चककिणाय अन्वाख्येया इवत द्स्थतवमत्यतो िेतो ि त एकैकिणाय ले
कावमधा गब्दत्वसमिायकृतां शब्दगब्दिाच्यतामवतक्रामन्तीवत । तदवतररच्यमानगरीरं वित्यावदनाक्तमनुभापते - यदप्युक्तम्
सतोऽवप िणाय वत रावकणोऽथयज्ञानिे तोन शब्दशब्दिाच्यता , शब्दप्रवसधयभािावदवत । तदवत ररन्यमानगरीरं त्वथयिस्तु
समुपेतसत्त्वावभिातृभािमपीत्यस्यानुभािणम् - - - सतोऽवप िणाय वतरोवकणोऽययज्ञानिताररवत । न शब्द इवत व्यपद
गमनुपवततुमिय तीत्यस्यानु भािणम् - - - न शब्द गब्दिाच्यतेवत । लोकप्रवमद्धविरिावदत्यस्यानुभािणम् - - -
शब्दप्रवमयभािावदवत । शब्द इवत प्रवसद्ध्यभािावदत्यथयिः ।

अथ िा शब्दस्य , गब्द इवत गब्दस्य तद्स्मन् प्रवसधयभािावदवत । अय िा शब्द वत भािप्रिानो वनदे शिः । तद्स्मन् शब्दत्वस्य
प्रमाणान्तरे ण प्रवसधभािावदवत । शब्दिेवत िा पाठिः । इवतशब्दिः प्रकाराथयिः । उक्तवमत्यने न

१ . Omitted . इवत . ख .
२ . - यन्तीवत . ख .

Page :53

तृतीयिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

२१ वतपत्स्यद्न्त । यदप्युक्तम् सतोऽवप िणाय वतरे वकणोऽथयज्ञानिे तोनय शब्दशब्द िाच्यता , शब्दप्रवसधयभािावदवत । अिो
लोकशािप्रवसधयोिः परिः पररचयिः यवददमवप न दृष्टम् “ शब्दादथं प्रवतपद्यामिे " " भािाथाय िः कमयशब्दास्तेभ्यिः संबन्धनीयिः ।
पररिरवत - अिो ! लोकशािप्रवसधयोिः परिः पररचयिः इवत । अिो इत्याश्चये । लोकप्रवसद्धिः शािप्रवसद्धश्च लोकशाि प्रवसधी
तयोररवत िष्ठी सप्तमी िा । परिः पररचय इवत मिानभ्यास इत्यथयिः । अनेन च िैपरीत्यं लक्षयवत कातरे धीरशब्दित्
उपिासाथयश्चैिं प्रयोगिः । अनेन चावनरूवपतपरािरस्येत्येत दद्स्मन् वििये न वनरूवपतािः परे शािकारािः प्राञ्चिः अिरे ऽद्यतना
लौवककाश्च येनेवत व्याख्यातवमवत िवदतव्यम् । प्रक्रमापेक्षवमत्येतदवप । लोकशािप्रवसधी वि पदाथयतत्त्वप्रवतपादनस्योपक्रम
इवत भाििः ।
कुत इत्याि - - यवददमवप . . . . . . . . . . . . . . . . आचष्टे इवत च इवत । यवदत्यव्ययम् , यम्मावदत्यथयिः । अिो लोकेत्यने न संबन्धिः
। तस्य चायमथयिः । तदप्ययुक्तं लोकशािप्रवसद्धविरोधावदवत । लोकशािप्रवसद्धविरोधे कारणमुच्यते - - यवददमपीवत ।
इदवमवत वनवदय ष्टं त्रेधा िक्ष्यते । दृष्टवमत्यत्र एिंिावदनेवत वसध्यवत । पररचय इत्यत्रैिंिावदन इवतित् अवपशब्दे नावतस्थू लतां दशययवत
। लोकप्रवसद्धमाि - शब्दावदवत । िे तौ वि पञ्चमी । िे तुत्वं चाथयप्रवतपत्तौ स्फोटादन्यस्य न सं भितीवत िक्ष्यते । अतिः
स्फोटविियोऽयं शब्दशब्दप्रयोग इवत भाििः । प्रवतपद्यामि इत्यस्यानन्तरवमवतशब्दो द्रष्टव्यिः । ।

मीमां साशािप्रवसद्धमाि - ~ भािाथाय इवत । एतन्नानाकमयलक्षण आद्य सूत्रम् । “ श्यनेनावभचरन् यजेत " " वचत्रया यजेत
पशुकामिः ” इत्यायुदािरणम् । अत्र सन्दे ििः - - - वकं भािशब्दे भ्योऽपूियप्रवतपवत्तिः , उत द्रव्यगुणशब्दे भ्य इवत । वकं ताित्प्राप्तम्
! भािशब्दे भ्यो िा द्रव्यगुणशब्दे भ्यो िेवत विकल्पिः . विशेिाभािात इवत प्राप्त उक्तम् " भािाथाय िः कमयशब्दास्तेभ्यिः वकया प्रतीयेत
एि ह्यथो विधीयते " इवत । भिद्न्त केवचत् कमयशब्दा न भािाथाय िः , यथा श्येनैकवत्रकादयिः । केवच िािाथी न कमयशब्दािः यथा
भाि इत्यादयिः । तत्र ये भािाथाय . कमयशब्दाश्च
१ . धीरे कातरशब्दित् . ख . २ . यस्मादथयिः . ख .

PO

Page :54

२२
स्फोटवसद्धिः
तृतीयिः श्लोकिः वक्रया प्रतीयेत " इवत “ भािमाख्यातेनाचष्टे " इवत च । श्रोतग्राह्यतावप च यजेत जुिोतीत्येिमादयिः शब्दास्तेभ्यो
व्यािृत्तास्तेभ्य एि वक्रया प्रतीयेत यजेतेत्येिमावदभ्यिः । कुतिः ? भािाथयत्वादे ि । य आहुिः - वकमवप भाियेवदवत ते
स्वगयकामपदसंबन्धात् स्वगय भािये वदवत ब्रूयुिः । तस्मात्तेभ्योऽपूियवक्रया प्रतीयेत । कुतिः ? एि ह्यों विधीयते यागेन स्वगय भाियेवदवत
। यस्य च शब्दस्याथेन फलं साध्यते तेनापूिं कृत्वा नान्यथेवत ततिः अपूिय गर्म्त इवत । श्लोकश्च -

" भािाथाय िः कमयशब्दा ये तेभ्योऽपूियवक्रयागवतिः । तैिः कुयाय द्यवजना स्वगयमेि ह्यथो विधीयते ॥ ” इवत ।

अत्रावप भािाथाय इवत भािोऽथो येिावमवत विग्रििः । िाच्यिाचकभािश्च शब्दा थयोिः सम्बन्धिः ; िाचकत्वं च स्फोटात्मन एि
संभितीवत तवद्वियता । तथा कमय शब्दा इवत । कमयण शब्दािः कमयशब्दा िाच्यिाचकभािश्च सम्बन्ध इत्यावद पूियिद्दष्ट व्यम् ।
तथा तेभ्यिः वक्रया प्रतीयतेवत िे तुत्ववनदे शात् स्फोटगोचरमेि । तथैि ह्यों विधीयत इत्यत्रावप स्फोटगोचरता ।
वनरुक्तशािप्रवसद्धमाि - - भािवमवत । तत्र वि " चत्वारर पदजातावन , नामाख्याते चोपसगयवनपाताश्च । तानीमावन भिद्न्त ।
तत्रैतन्नामाख्यातयोलयक्षणं प्रवदशद्न्त । भािप्रधानमाख्यातं सत्त्वप्रधानावन नामावन । तद्यत्रोभे भािप्रधाने भितिः । पूिाय परीभूतं
भािमाख्याते नाचष्टे व्रजवत पचतीत्युपक्रमप्रभृत्यपिगयपययन्तं मूतय सत्त्वभूतं सत्त्वनामवभत्रज्या पद्क्तररत्यद इवत ।
सत्त्वानामुपदे शो गौरश्विः पुरुि । िस्तीवत भितीवत भािस्य , आस्ते शेते व्रजवत वतष्ठतीवत ' ग्रन्थिः । अत्र भािमाख्यातनवत तृतीया
करणिावचनी । करणत्वं च स्फोटस्यैि संभितीवत तवद्वियता पूियिद्रष्टव्या । सम्प्रवत लोके च
श्रोत्रेद्ियविज्ञेयमानानुपावतनात्येतद्रूपयवत - - श्रोत्रग्राह्यतावप . . . . . . . . . . . . . . . . . . शब्दलक्षणम् इवत । अनेन
चावनरूवपतपरािरस्ये येतदद्स्मन् विियेऽवप व्याख्या तम् । न वनरूवपतावन परसामान्यं सत्तात्मकमिरसामान्यावन च
गुणिशब्दत्व िणयत्वावन येन स तथोक्तिः । श्रीजग्राह्यता न शब्दलक्षणवमवत सम्बन्धिः ।
Page :55

तृतीयिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

२३

सत्त्वगुणत्वशब्दत्विणयत्वावतव्यावपनी न शब्दलक्षणम् । तथा वि - शब्द समिावयनिः सत्त्वादयिः श्रोत्रािसेयािः । न च

श्रोत्रेणैिेत्यिधारणम् , िणाय नां कुत इत्यत्रोक्तम् — सत्त्वगुणत्वशब्दत्विणयत्वावतव्यावपनीवत । शब्दव्यवतररक्तेिु सत्त्वशब्द
त्वगुणत्विणयत्वेिु शब्दमवतक्रर्म् यतिः श्रोत्रग्राह्यता ितयते , अतो िे तो३िा शब्दलक्षणवमत्यथयिः । कथमथयरूपाणां तेिां श्रोत्रग्राह्यता
? न वि रूपगतं सत्त्वं गुणत्वं च श्रोत्रेण गृह्यते । अत आि — तथा वि - शब्दसमिावयनिः सत्त्वादयिः श्रोत्रािसेयािः इवत । यद्यवप
िस्त्वन्तरगतं सत्त्वं गुणत्वं च न श्रोत्रग्राह्यम् तथावप शब्दसमिावयनस्ताित्सत्त्वादयश्चत्वारोऽप्यथायिः समिेतसमिायाच्छरोत्रेण गृह्यन्त
एि । यथोक्तम् - - " श्रोत्रसमिायाच्छब्दग्रिणं तदावश्रतसामान्यज्ञानं समिेतसमिायात् " इवत । न च ते शब्दात्मानिः , शब्दस्य
गुणत्वात् तेिां च जावतत्वाद् गुणजात्योश्च भेदावदत्यथयिः ।

ननु न श्रोत्रेणावप ग्राह्यता श्रोत्रग्राह्यता , वक तु श्रोत्रेणैि ग्राह्यता ; िणाय एि च तथा ; सत्त्वगुणत्वयोररद्ियान्तरे णावप ग्रिणात् , अतो
नावतव्यद्प्तिः ; अत आि — न च श्रोत्रेणैिेत्यिधारणम् , िणाय नां मनसाप्यिधारणात् इवत । न च श्रोत्रग्राह्यतेत्यत्र श्रोत्रेणैि
ग्राह्यतेत्यिधारणं वििवक्षतम् ; अतो नावतव्याद्प्तिः , सत्त्वगुणत्वयोश्चक्षुिावप ग्रिणावदवत िाच्यम् , मनसावप िणाय नामि . धारणात् ।
मनोयुक्तावन वि इद्ियावण वलङ्गादीवन च खकायाय य पयाय प्तावन भिद्न्त । " युगपज्ज्ञानानुत्पवत्तमय नसो वलङ्गम् ” इवत तस्य
सियज्ञानसाधारण्या वदत्यथयिः । यदा च ज्ञानं द्रव्यान्तरसंयोगासमिावयकारणकम् अवनत्यत्वे सवत वनत्यद्रव्यगतविशेिगुणत्वात्
पावथयिपरमाणुरूपिवदवत मनद्िद्धिः , तदा स्फुटमेि सियज्ञानसाधारण्यम् । यैरवप सुखाद्यापरोक्ष्यस्येद्ियव्याप्तत्वावदद्ियत्वेन
मनिः साध्यते , तेऽवप सियज्ञानसाधारण्यमङ्गीकुियत एि । यथोक्तम् - " मनसो िेद्ि यैयोगिः " इवत ।

१.

सत्त्वशब्दत्वगुणत्वावत - क .

ख.।

Page :56

२४

स्फोटवसद्धिः

तृतीयिः श्लोकिः ]

मनसाप्यिधारणात् । िणयत्वे च प्रसङ्गानवतिृत्तेिः । न च सत्त्वणयित्त्वाद्यपह्नििः साधुिः , सियसामान्यापह्निप्रसङ्गात् ; न वि

सामान्यविशेिान्तरकल्पनेऽवप वनब न्धनमस्त्यन्यदतोऽनुिृत्तािभावसनिः प्रख्यानात् ; न वि शाबलेयमुपलब्धितो बाहुलेयेऽन्यिः
पूिाय कारािमशोऽद्न्वतािभासात्प्रकाशात् । न च ध्ववनमात्रा द्वयािृत्तिः कचटतपेष्वन्वयी न विद्यते प्रख्यािभासिः । िणाय श्वाथयप्रत्यय

---------

ननु मनििकृतेन श्रोत्रेणैि ग्राह्यता लक्षणवमवत चेत्तत्राि - िणयत्वे च प्रसङ्गानवतिृत्तेिः इवत । यद्यवप श्रोत्रेणैि मनसा सवितेन
ग्राह्यतेवत लक्षणे सत्त्वगुणत्वयोिः प्रसङ्गस्यावतिृवत्तभयिेत् , तथावप िणयत्वे यिः प्रसङ्गिः तस्यानवतिृत्ते रनवतक्रमणावदवत । चकारे ण
शब्दत्वे चेवत वसव्यवत , िणयत्वशब्दत्वयोिः समिेत समिायेन मनसा सवितेन श्रोत्रेणैि ग्रिणावदवत भाििः ।
ननु न सत्त्वशब्दत्वगुणत्विणयत्वान्यस्मावभरङ्गीवक्रयन्ते गुरुदशयने ते िाम भािात् । अत आि — न च सत्त्विणयत्वाद्यपह्नििः . . . . . .
. . प्रख्यािभासिः इवत । िे तुमाि - सियसामान्येवत । यो वि गोत्वावदसामान्याङ्गीकारे िे तुिः सोऽवि वशष्टिः सत्त्वादािवप । यद्यत्र न
तस्य प्रामाण्यम् , इतरत्राप्यप्रामाण्यापातिः , अविशेिावदत्यथयिः ।

तुल्यत्वमेि दशययवतन िीवत । सामान्यविशेिान्तरे वत । सामान्यान्येि विशेिािः सामान्यविशेिािः । सत्ता वि मिासामान्य

द्रव्यत्वादीवन सामान्यविशेिािः ; शब्दत्विणयत्वगुणत्वापेक्षयान्तरगब्दिः । अथ िा सामान्यावन विशेिाश्च सामान्य विशेिािः ।
विशेिशब्दे न व्यक्तीिः परामृशवत । सत्त्वशब्दत्वगुणत्विणयत्वजाती स्तद्वयक्तीश्चापेक्ष्य सामान्यान्तराणां विशेिान्तराणां च
पररकल्पन इवत कुतोऽन्यवदत्य पेक्षायामुक्तम् - - अत इत्यावद । अनुिृत्तव्यािृत्तेवत । सामान्यविशेिेत्यस्य कमय धारयत्वे
व्यािृत्तग्रिणमनुिृत्तत्वदायाा॑ य । द्वन्द्वत्वे यथाक्रम सम्बन्धिः ।
ननु यत्रैकद्स्मन् पदाथेऽनुभूयमाने पूियदशयनसम्बन्ध्यिमशो भिवत , तत्र सामान्यवमष्यत एि यथा शाबलेयावदिु । इि तु
नानात्मस्वेि गकारावदष्वेके द्ियग्रिणोपावधकमेकशब्दशब्दप्रयोगमात्रं िाचकत्वोपावधकमेकिणयशब्दप्रयोग

Page :57

तृतीयिः श्लोकिः

गोपावलकासविता

मात्रं िा , न तु पूिाय कारािमशोऽस्तीत्यत आि — न वि शाबलेयवमवत । अद्न्वतािभासावदवत । अनुिृत्तािभासावदत्यथयिः ।

इदमाकूतम् - - - पूिाय कारा िमशो गकारावदिु नास्तीत्यस्य कोऽवभप्रायिः ? अद्स्त वि तत्रावप व्यािृत्तमनुगतं च रूपम् ; तद्यवद
गकारादीनावमतरे तरव्यािृत्त आत्मा नान्यत्र प्रवतसन्धीयत इत्युच्यते , तवदष्यत एि । न वि गिावदष्ववप
व्यािृत्तात्मप्रवतसन्धानमद्स्त ; यथा तु तत्र ' स एिायम् ' इत्यनुगत रूपमिभािसते , एिवमिावप भािान्तरभ्यो व्यािृत्तमनुगतं च
गकारावदिु रूपमुपलभमाना न सामान्यान्तरिच्छब्दत्विणयत्वसामान्यापििं कतुय मुत्सिामि इवत । एिं सत्त्वगुणत्वयोरवप
दशयवयतव्यम् । वनबन्धनकारस्तु केिलं िणयत्वमवधकृत्याि — न च ध्ववनमात्रात् इवत । कचटतपेद्ण्वत्युपलक्षणम् , पञ्चाशत्यवप
िणेद्ष्वत्यथयिः । ध्ववनिु िणेिु च शब्दत्वम् , ध्ववनमात्रव्यािृत्तं केिलिणयव्यद्क्तिृवत्त िणयिवमवत वििेकिः । यथाहुिः

" तद्ध शब्दत्विणयत्वपञ्चाशद्वयद्क्तबन्धनम् । तया ध्ववनत्वतिे दमिाभूतगुणाश्रयम् ॥ ” इवत ।

अथ िा कचटतपेविवत िगयप्रथमगतजावतसमथयनाथयमुक्तम् । यथाहुिः - " तथािान्तर जावतरवप िगयतृतीयेिु गकारावदष्वनुिृत्ता

ककारावदभ्यो व्यािृत्ता कावचदद्स्त , तथा िगयप्रथमेिु वद्वतीयेिु चतुथेिु पञ्चमेिु च यथास्वमनुिृत्तािः सद्न्त जातयिः ' इवत । एिं च
ध्ववनमात्रायािृत्त इत्यस्यानन्तरं िणेष्वन्वयी िवनभ्योऽन्येभ्यश्च व्यािृत्त इत्यथयतो द्रष्टव्यम् । उपलक्षणं चैतत् िगयवद्वतीयावदजातेिः ।
अतिः श्रोत्रग्राह्यता तास्वप्यवतव्यावपनीवत भाििः । प्रख्यािभास इवत । अिभास आकारिः । एिमद्न्वताि

--

--------

-----

-----

-~--

---------

-
--

------

---

१ . अन्यिणयभ्यश्च , ख .
C-+

Page :58

२६

स्फोटवसद्धिः

[ तृतीयिः श्लोकिः

तुभािमनुपयन्तोऽवप यवद शब्दािः , कामम् ; अन्वाख्येयस्त्वथयप्रत्ययेन वनरूप्यत इत्यदोििः ।

भासावदवत । बहुव्रीविश्चायम् । अनुिृत्तव्यािृत्तािभावसन इवत मत्वथीयिः । अथ िा

प्रकाश एिािभासिः अिभावसन इवत वणवनप्रत्ययान्तिः ।

नन्वेिमेकैकिणेष्ववप शब्दत्वसमिायात् येनोच्चररतेनेवत स्फोटस्यैि शब्दत्विणयनं विरुध्यते । अत आि - िणाय श्च . . . . . . . . . . .

. इत्यदोििः इवत । अनुमनुते — कामवमवत । िणाय श्चाथयप्रत्ययिे तुभािमनुपयन्तोऽवप कामं शब्दा भिन्तु , का क्षवतररत्यथयिः ।

नन्वेिं लक्षणस्याव्याद्प्तरे ि दोििः , अत उक्तमन्वाख्येयद्स्त्ववत । अन्वा ध्येयस्तु शब्दविशेिोऽथयप्रत्यये नोपलक्षणेन वनरूप्यते

प्रवतपाद्यते , न तु शब्द मात्र लक्षणेन लक्ष्यत इवत । अने न च - - - अन्वाख्येयशब्दलक्षणं चाथयप्रत्ययिः ; अथ शब्दानुशासनवमवत
प्रक्रमावदवत याधयश्लोकव्याख्या , सैिाद्स्मन् वििये पुनरवप कृता सम्प्रत्युद्त्थताशङ्कापररिाराथयमुत्तरग्रन्थोत्थानाय चेत्यनुसन्धेयम् ।
इत्यदोि इवत । भतो नाव्याद्प्तदोिस्ताित् । यच्च नन्वेिं धूमादयोऽपीत्यारभ्य दोिजातमुक्तं तदवप न वकवश्चदस्तीत्यथयिः ।

पूिाय धयनेि भाष्यस्य ताित्प्रस्तािना कृता ।

उत्तराधेन तत्रोक्तदोिपश्चकिारणम् ॥

इवत परमवियवसधान्तानुसाररण्यां गोपावलकाख्यायां

स्फोटवसद्धव्याख्यायां तृतीयिः श्लोकिः ।

Page :59

चतुथयिः श्लोकिः

गोपावलकासविता

ननु च िणाय एिावभधेयावधगमवनवमत्तं स्वावभधेयािबोधािवध लब्धपररच्छे दािः पदपररकल्पनाभाजिः । नैतत् सारम् ;

प्रत्येकमप्रत्यायक

_ _ अन्वाख्येयत्वमथयप्रवतपवत्तवनवमत्तत्वं च िणाय नामेि युक्तमवभमतं चान्वाख्या तृणावमत्यवभमानाच्चोदयवत ननु च िणाय िः . . . . . .

. . . . . . पररकल्पनाभाजिः इवत । िणाय एिावभधेयविियमविगमं प्रवत वनवमत्तं कारणम् ; न तु स्फोटात्मा । ननु पंदं पदाथयस्य
िाचकम् , न िणयिः । सत्यम् ; पदत्वमप्येिामेिेत्युक्तं पदपरर कल्पनाभाज इवत पदत्वेन पररकल्पनां विियतया भजन्त इवत ।
नन्वेक वि पदं नाम , यतो गौररत्येकं पदवमवत प्रवतयद्न्त । अतिः कथं बहूनां पदता ? अत उक्तं -
स्वावभधेयािबोधािवधलब्धपररच्छे दा इवत । स्वावभ धेयायबोधादे िािधेलयब्धिः पदत्वेन पररच्छे दो यैररवत विग्रििः । कारणप्रिृत्तेवि
काययवनष्पवत्तरिवधिः । एकावभधेयधीिे तुभािं वनवमत्तीकृत्यैकल्वोपचार इवत । अतो
िणाय वतररक्तस्याथाय िसायप्रसिवनवमत्तत्वमवभदधिाष्यमयुक्तवमवत भाििः । अथ िा येनोच्चररतेनेवत भाष्ये िणाय
एिाथाय िसायप्रसिवनवमत्तत्वेनावभमता इवत भाििः । एि च पूियपक्षसंक्षेपिः कृत इत्यनुसन्धेयम् । वसधान्तमवप संगृह्णावत - - -
नैतत्सारम् . . . . . . . . . . . . . उपकल्पयवत इवत । अयमथयिः - यदे तदु क्तं िणाय एिावभधेयावधगमवनवमत्तवमवत ; नैतत्सारम् ,
अवतफल्गुत्वात् । तथा वि द्वे धा वि कारणावन काययमारभन्ते , प्रत्येकं िा यथा नागदन्तकािः वशक्यािलम्बनम् , संित्य िा प्रािाण
इि उखाधारणम् । तत्र न तािद्वणाय िः प्रत्येकमवभधेयवधयं जनयद्न्त , अदशयनात् । नाप्यते सं भूयाथयप्रत्ययं कुियते , यौगपद्याभािात्
। एक दे शकालिवतयत्व वि योगपद्यम् यथा प्राव्णाम् । न चैिां कालैक्यम् , क्रमिवतयत्ववनयमात् । वनयतक्रमिवतयत्वं च
कारणसावित्याभािात् । वनरन्वयवनरु धत्वाच्च न दे शतोऽवप सावित्यम् ।

२ . अनुसन्धेयिः . क .

१ . Omitted च . ख . ३ . अिकल्पयवत . ख .

Page :60

२८

स्फोटासद्धिः

वचतुथयिः श्लोकिः ]

त्वात् , सावित्याभािात् , वनयतक्रमिवतयनामयोगपद्येन सम्भूयकाररत्वा नुपपत्तेिः , नानािक्तृप्रयुक्तेभ्यश्च प्रत्ययादशयनात्

क्रमविपययये योगपद्ये च । तस्मात् िणयव्यवतरे वक िणेभ्योऽसम्भिन्नथयप्रत्ययिः स्ववनवमत्तमुपकल्पयवत ।
ननु च यं प्रकारमध्यासीनेभ्यो नाथय प्रत्ययदशयनं िणेभ्यिः , कामं तत्प्रकारजुिो मा भूिन् िाचकािः ; समवधगतावतशयान्तराणामुपरर
परर दृश्यमानानन्तरावभधेयप्रत्ययकायाय णां को िाचकत्वस्य विरोधिः १ तथा वि

अवप च न तािद्वानां स्वरूपतिः सावित्य संभिवत । नावप ज्ञाने सावित्यम् , तत्रावप वनयतक्रमिवतयतया ज्ञानानां तद्ववननामवप िणाय नां
योगपद्या भािेन संभूयकाररत्वायोगात् । यवद तु क्रमिवतयभ्यो ज्ञानेभ्य ऊध्वय वचत्रबुधो िा केिलस्मरणे िा योगपद्यवमष्यते , ततो
नानाप्रयोक्तृप्रयुक्तभ्योऽवप िणेभ्यिः प्रथम प्रत्येकगृिीतेभ्य उत्तरकालमेकज्ञानिवतयभ्योऽथयप्रत्ययो दृश्येत ; न च दृश्यते ।
तथैकद्स्मन्नवप िक्तरर पूियज्ञानानामवभमतक्रमविपययये सवत यच्चरमे चेतवस िणाय नां योगपद्य तत्राप्यथयप्रत्ययादशयनात् ।
क्रमविशेिाभािात् तत्राथयप्रत्ययादशयनवमवत चेत् , न ; वनयतक्रमिवतयनामयोगपद्यन सं भूयकाररत्वानुपपत्तिः । न ह्येकज्ञान िवतयनां
योगपद्ये क्रमो नाम कवश्चत् । क्रमविपयययो वि योगपद्यवमवत भाििः । तस्मावदवत । यत एतदसारं तत इत्यथयिः । अने न च पाररशेप्यं
दवशयतम् । िणयव्य वतरे कीवत । िणयव्यवतररक्तवमत्यथयिः । स्ववनवमत्तवमत्यने न च सम्बन्धिः । िणेभ्योऽसम्भ िवनवत । असम्भिश्च
प्रत्येकवमत्यावदना दवशयत एि । िणयव्यवतरे कीवत पुद्ल्लङ्गपाठे ऽथय प्रत्ययविशेिणम् । तत्रासम्भििः पूियभागेनोक्तिः ।
नानाप्रयोक्तृप्रयुक्तभ्य इत्यावद नोत्तरभागेन िणयव्यवतरे वकत्वमुक्तम् । िणेिु सत्स्ववप व्यवतरे वकत्वं िणयव्यवतरे वकत्वम् । एिं
वसधान्तसक्षेपिः । उत्तरन्त्वस्यैि प्रपञ्चप्रदवशयतमुच्यमान सु खं ग्राविष्यते श्रोतुश्च बुद्धिः समाधीयत इवत । " इष्टं वि विदु िां लोके
समा सन्यासधारणम् । " इवत च िदद्न्त ।

पूियपक्षी स्वावभप्राय वििृणोवत - ननु च यं प्रकारमध्यासीनेभ्यो . . . . . . . .

Page :61

[ चतुथयिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

२९

कायय कस्यवचत् सिािेऽप्यनिाप्तसत्ताकं पुनराप्नुित्सत्ताकं तस्य भाि एि पररगृिीतावतशयान्तरस्य कारणतां सूचयवत ; न

त्वकारणतामेि , विशेिान्तरशावलवन तद्स्मन्नेि पुनभाय िात् , तदभािे चाभािात् ; न खल्वङ्ग्कुरे
.

. . . . वनवमत्तमिकल्पते इवत । इदमाकूतम् - मीमां साभाष्यकारणोक्तम् “ अक्षरे िु वनवमत्तभाििः , सिािे भािात्तदभािे

चाभािावदवत ” । तदे ि च पूियमुपन्यस्तम् - - ननु च िी एिवत । तत्र नैतत्सारवमत्यावदना अन्वयव्यवतरे कािवप प्रमाणान्तर
बावधतत्वाद्वणेिु वनवमत्तभािं साधवयतुमशक्तावित्युक्तम् । तत्रदमुच्यते - - यं प्रकारमध्यासीनेभ्य इवत ।
प्रत्येकसावित्यावदकमध्यासीनेभ्योऽिलम्बमानेभ्यिः । िणेभ्य इवत पञ्चमी । कामं तत्प्रकारे वत । यं प्रकारवमत्यत्रत्ये न यच्छब्दे न
तन्छब्दस्य सम्बन्धिः । मा भूिन् िाचका इवत । तथावप न निः पक्षक्षवतररवत भाििः ।

ननु िणाय नां िाचकत्वाभािे दृष्टस्याथयप्रत्ययस्योपपत्तये िणाय वतररक्तकल्पना स्यादे ि । नेत्याि - समवधगतवत । समवधगतं
प्राप्तमवतशयान्तरं यैररवत विग्रििः । उपार पररदृश्यमानानन्तरावभधेयप्रत्ययकायाय णावमवत । अवतगयान्तरसमवधगमस्योपरर परर
दृश्यमानमनन्तरम् अवतशयस्याव्यिवितम् अवभधेयस्याथयस्य प्रत्यय एि कायय येिु येिां िेवत विग्रििः । को िाचत्वस्येवत । न
कोऽवप । एतदे ि वििृणोवत - तथा िीवत । यं प्रकारवमत्यावद च “ यािन्तिः ' ' इत्यादे रुपादास्यमानस्य श्लोकस्याथयकथनम् । तदे ि
व्याद्प्तपूियकमुपपाद्यते - - - काययवमत्यावदना । कस्यवचत्सिािेऽप्यनिाप्तसत्ताकवमवत विशेिणम् अकारणताकल्पनवनदानम् ।
पुनराप्नुित्सत्ताकं तस्य भाि एिेवत । सत्तावमवत पाठिः । तस्य - शब्दे न कस्यवचवदत्युक्तस्य परामशयिः ; तस्य सत्येि भािे पुन
रुत्तरकालं सत्तामाप्नुिवदवत विशेिणं सूचयतीत्यत्र वन बन्धनम् । आनु ित्सत्ताकवमवत पाठे पुनराप्नुिन्ती सता यस्येवत बहुब्रीवििः ।
न त्वकारणतामेिेवत । सूचयतीवत सम्बन्धिः । कारणमाि - विशेिान्तरे वत । अनेन अक्षरे िु वनवमत्तभाि इत्यावदभाष्य

१.

Onmitted परर . ख .

Page :62

स्फोटवसद्धिः

[ चतुयथिः श्लोकिः ]

----

--

--

---

--

--
----------

--

---

बीजसमिधानेऽप्यलब्धे कुसूले समिवितवक्षत्यावदसिकाररग्रामबीजस मिधानसन्दृश्यमानमूताय िबीजकाययतां प्रवतयद्न्त ; अवप

तु तदे ि बवजं समिवितवशत्यावदसिकाररग्राममस्य जनकम् , नेतरथेवत गर्म्ते । तथेमे ऽवप मा भूिन् अन्यथा िाचकािः ।
पररगृिीतानुपूव्ययविशेिावदभेदास्त्वथय प्रत्ययिे तििः ; न वि दृष्टे दृष्टप्रकारानुपावतवन सवत िे तािदृष्टपररकल्पना
- - - - - - - - - - - - . . . . - . - स्योपस्कृत्य व्याख्या दवशयता । तच्छब्दपुनश्शब्दो व्याख्यातचरौ । तदभािे चेवत ।
विशेिान्तरशावलनस्तस्याभािे चेत्यथयिः । भािादभािावदवत च काययस्येत्यनुक्तसु ज्ञानम् । एतदे ि दृष्टान्तेनोपपादयवत - - - न
खद्ल्ववत । न स्वल्वङ्ग्कुरे लौवकका अबीज काययतां प्रवतयन्तीवत सम्बन्धिः । कस्यवचत्सिािेऽप्यनिाप्तसत्ताकवमत्यस्य सपक्षे
सत्त्वदशयनायोक्तम् - बीजसमिधानेऽप्यलब्धे कुसूल इवत । कुसूलेऽवधकरणे बीज समिधाने सत्यप्यलब्ध इत्यङ्ग्कुरविशेिणम् ।
पुनराप्नुित्सत्ताकं तस्य भाि एिेत्य स्य सपक्षे सत्वदशयनायोक्तम् - समिवितेत्यावद । समिवित . वक्षत्यावदसि काररणां ग्रामो
यस्य तस्यैि िीजस्य समिधाने न संदृश्यमाना मूवतयययस्याङ्ग्कुरस्य स तथोक्तिः ।

एिं न त्वकारणतामिेत्यत्रोक्तं पररगृिीतावतशयान्तरस्येत्यत्राप्याि - - - अवप विवत । तदे िेवत । यत्र पूिय सत्ता न लब्धा ।
समिवितवक्षत्यावदसिकाररग्राम वमवत । पूियित् ग्रामशब्दिः समूििचनिः । कवचत्पाठिः समिवितवक्षत्यावदसिकारर प्रत्ययवमवत ।
समिवितािः वक्षत्यावदसिकाररप्रत्यया यस्येवत । प्रत्ययशब्दिः कारण पयाय यिः । अस्य - शब्दे न अङ्करं परामृशा । इतरथेवत ।
सिकाररकारणसमिधाना भाि इत्यथयिः । उपनयमाि - तथैिेमेऽपीवत । िणाय इत्यथयिः । अन्यथेवत । आनुपूिी विशेिावदभेदाभाि
इत्यथयिः । पुनराप्नुित्सत्ताकं तस्य भाि एि - इत्यस्य पक्षधमयत्वं दशयवयतुमुक्तम् । पररगृिीतानुपूिाय विशंपावदभदाद्स्त्ववत ।
पररगृिीता आनुपूिी विशेिादयो भेदा यैियणैस्ते तथोक्तािः । आवदशब्दे नेकित्रादे रुपादानम् ।

१ . अलब्धोपलब्धौ इवत मूलपुस्तकपाठिः । ।

Page :63

वचतुथयिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

३१

िकाशोऽद्स्त । तवददमुक्तम्
“ यािन्तो यादृशा ये च यदथयप्रवतपादने । िणाय िः प्रज्ञातसामर्थ्ाय स्ते तथैिािबोधकािः ॥ "

तथा

" नान्यथानुपपवत्तश्च भित्यथयवमवतं प्रवत । तदे िास्या वनवमत्तं स्याजायते यदनन्तरम् ॥ सा च िणयद्वयज्ञाने तीतेऽन्त्यज्ञानतिः पुरा ।
भितीतीदृगेिास्या वनवमत्तमिकल्पते ॥ "
-

---

-------

------

-------------

-------

----

नन्वेिमनेककल्पनातिः एकस्यैि िणाय वतररक्तस्य कल्पना लघीयसी , अत आि - न िीवत । दृष्टे िे तावित्यन्वयिः । सत्यं िणाय
दृश्यन्ते , तथावप तेिां प्रमाणबावधतत्वाद्वाचकत्वमशक्याभ्युपगमम् ; समवधगतावतशयान्तरत्वकल्पनेऽनेक कल्पनैि दोििः । अत
उक्तम् - दृष्टप्रकारानुपावतनीवत । यािन्तिः प्रकारा िणाय नां विशेिणतया कल्प्प्यन्ते , तेऽवप सिे िणयिदृष्टा एि ।
अन्वयव्यवतरे काभ्यां च तदनु पावतनां िे तुत्वमवधगतमेिेवत कथमदृष्टचरितुकल्पनािकाशं लभत इवत । एत च
नास्मदु त्प्रेक्षामात्रम् , भट्टपादै रेिोक्तिावदत्यवभप्रायेणोक्तम् - तवददमुक्तवमवत । नन स्वावभधेयािबोधािवधलब्धपररच्छे दा इवत
विशेिणस्य कुत्र प्रक्रमिः ? " तद्ग्रायैकाथयताभ्यां च शब्दे िु िदतैकताम् " इत्यादौ भविष्यवत । ननु च यं प्रकारावमत्यावदस्तु सकल
एि अवभधेयावधगमवनवमत्तवमवत आद्यस्यैि विशेिणस्य प्रपञ्च इवत ।

अथ िा स्वावभधेयािबोधािवधलब्धपररच्छे दा इत्यस्यान्या व्याख्या - - - ननु कुतो िणाय नां वनवमत्तत्वम् । न वि प्रत्येकं संित्य िा
तेिामवभ धायकत्वं संभिवत । अत उक्तम् - लब्धपररच्छे दा इवत । लब्धो विशेिणैिः क्रमावदवभिः पररच्छे दो यैिः ।
लद्ब्धवक्रयाविशेिणं स्वावभधेयािबोधािधीवत । यािता पररच्छे दलाभे नावभधेयािबोधोऽिद्स्थतो भिवत , स सिोऽङ्गीवक्रयत इवत
। इदानीं वद्वतीयस्य विशेिणस्यावप प्रपञ्चिः - यं प्रकारवमत्यावदिः । यािन्तो वमवलतािः नैकैक

Page :64

स्फोटवसद्धिः

चतुथयिः श्लोकिः ]

----------

---

---

----------

-
श्येन , यादृशा वनरन्तरमेकेन िक्त्रा वनयतक्रमेणोच्चररतािः , ये गकारादयो िणाय यस्य गिादे रथयस्य प्रवतपादकत्वेन
िृधव्यििारे ऽिगतास्ते तत्प्रकारभाज एि प्रवतपादका इत्यास्थेयम् ; न त्वप्रमाणकशब्दान्तरकल्पना युक्तैिेवत । प्रत्यक्षत्वं
िणाय नामेि न स्फोटस्य ; अतस्ते िामेि िाचकत्ववमत्यत्र िावतयकं पवठतम् । अन्यथानुपपत्त्यावप न स्फोटस्य िाचकत्वं कल्प्प्यम् ,
िगैरेिोपपद्यमानत्वात् इत्यत्र िावतयकद्वयमुपादत्त - तथेवत । नन्वथयधी रे िैतैिः क्षवणकैरशक्या कतुयम् , अतिः स्थावय नमथयमथाय पत्त्या
कल्पवयष्यामिः ; अत आि - - नान्यथेवत । किः पुनरसवत स्थावयवन शब्दे अथयप्रतीतेवनवमत्तम् ? अत आि - तदे िेवत । एतदे ि
दशययवत - सा चेवत । ईदृगेिेवत । िणयद्वयज्ञानानन्तरकालीनमन्त्यिणयविज्ञानमेिेवत । अत्रावप पूिो ग्रन्थो व्याख्येयिः ।
स्वावभधेयबोधािवधलब्धपररच्छे दा इवत । स्वावभधयबोधस्य कृतेऽिधौ िणेऽद्न्तमे पूियपूियिणयजवनतसंस्कारे भ्यो लब्धवि . शेिणा
इवत । तथा अस्यैिान्यथा व्याख्या - स्वावभधेयबोधािधीवत वक्रयावि शेिणमेि । पररच्छे दो बुद्धिः लब्धिः समस्तिणयविियिः
वचत्रबुद्धरूपिः केिलस्मृवतरूपो िा पररच्छे दो यैररवत । अथ िा प्रत्यक्षदृष्टा िणाय एि पद पररकल्पनाभाजिः ; प्रत्यक्षदृष्टे िु धवमयिु
पदत्वं नाम धमयमात्रं कल्प्प्यताम् । कं पुन रुपावधमावश्रत्य बहुिु िणेिु ' पदम् ' इत्येकिचनप्रयोगिः ? तदु क्तं विशेिणद्वयेन । तत्र
अवभिेयावधगवनवमत्तवमत्यने नैकाथय त्वमुक्तम् ; स्वावभधेयबोधािवधलब्धपररच्छे द इवत पुनरे कज्ञानग्राह्यत्वम् । एिं यािन्तिः प्रकारािः
पूियपवक्षणोपन्यवसध्यन्ते , तेऽत्रैि दशयवयतुं शक्यन्ते । तेिां तु वनराकरणं क्रमेणैि यथायोगं भविष्यवत । नैतत्सारवमत्यावद
वसधान्तग्रन्थश्च एतवन्नराकरणाय स्वयमेि व्याख्यातव्यिः । तत्रावदतस्ताित् यािता पररच्छे दे नावभधयािबोधोऽिद्स्थतो भिवत , स
सिोऽङ्गीवक्रयत इवत व्याख्यामङ्गी कृत्यैतस्यविशेिणस्याितार दशयवयतुमवभधेयावधगमवनवमत्तवमत्यत्र नैतत्सारवमत्यावदना शङ्का
दशयवयत्वा , ननु च यं प्रकारवमत्यावदना व्याख्यातिावनत्यनुसन्धेयम् । सियथा ताित् ' ननु च िणाय एिं ' इत्यावदना िणाय नां
िाचकत्वमुपवक्षप्तम् ; ' नैतत्सा रम् ' इत्यावदना च तवन्नराकरणेन स्फोटिाचकत्वप्रस्तािना ; पुनश्च ' ननु यं

Page :65

[ चतुथयिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

अत्रोच्यते अविवशष्टादजातस्य विवशष्टािाि इष्यते ।

सत्यं स तु विशेिोऽत्र न कश्चन वनरूप्यते ॥ ४ ॥
इदं तािदयं िणयिादी प्रष्टव्यिः - गौिः , अश्विः ' इवत िा केिलोचारणे िा को विसजयनीयस्य भेदिः , यत्कृतोऽथयधीभेदिः प्रत्ययभािा
भािौ च ? नन्वेि विशेििः - - कवचदसिायिः क्ववचद्वणयविशेिसिायिः - इवत । क पुनररयं सिायता , यदा न विसजयनीयसमये
िणाय न्तरोपलद्ब्धरद्स्त ? कायय खलु व्यापारतिः सिायता ; न चासतस्तदानीं व्यापृवतरद्स्त ; स्वकालेऽवप च व्यापारस्तदानीमेि
प्रध्वंसान्नेदानीन्तनकायोपजनवनवमत्तम् । एि तविय विशेििः - िृत्ता िणयविशेिोपलद्ब्धिः क्ववचत् , अन्यत्र न तथा । नैतत् सारम् ; न
वि िृत्ता िणयविशेिोपलद्ब्धवियसजयनीयं भेत्तुमिय वत , असत्त्वात् ; न ह्यजातानन्वयप्रध्वस्तयोरवतशयिः कवश्चत् ।

प्रकारम् - - इत्यावदना पूिोक्तदू िणोधारे ण िावतयककारे णावदतिः कृता िणयिाचकत्य समथयनोपवक्षतेत्यनु सन्धेयम् ।
अत्र प्रवतविधत्ते — अत्रोच्यते . . . . . . . . . . " कवश्चत् इवत । अविवशष्टावदवत चतुथयश्लोकिः ‘ कायय कस्यवचवदत्यादे : - नेतरथेवत
गर्म्ते ' इत्यन्तस्यानुकरणं पूिाय धयन वक्रयते । सत्यवमवत तत्रानुमवतं करोवत । तथैिेमेऽवप ' इत्यादे िणेष्वनिसरतां दशययवत – स
विवत । येन तादृशानामवप काययकरत्वं संभाव्यते , स इत्यथयिः । अत्र िणेिु । उत्तराथय व्याचष्टे — इदं तािवदवत । इदमा
िक्ष्यमाणपरामशयिः । गौरश्व इवत िेवत । गौररवत चाश्व इवत च िणाय न्तरसावित्येनोच्चारणे िेत्यथयिः । िाशब्द उत्तरापेक्षया ।
केिलोचारणे िेवत पूिीपेक्षया । को विसजयनीयस्य भेद इवत । भेदो विशेििः । वकंिृत्तं प्रश्ने क्षेपे िा । न च न कोऽपीवत
िक्तव्यवमत्यवभप्रायेणाि - यत्कृत इवत । यत्कृतोऽथयधीभेदिः येन भेदेन कृत इवत । अथयधीभेद इवत । गकारौकारसावि
त्येनोच्चारणे गोत्वसमिायिवत प्रत्ययिः , अकारशकारिकाराकारपरोच्चारणे अश्वत्व
G-5

Page :66

स्फोटवसद्धिः

[ चतुथयिः श्लोकिः
समिायितीवत योऽथयधीभेदिः स यत्कृत इवत । यश्च सावित्येनोच्चारणेऽप्रत्यय सिाििः , केिलोच्चारणे चाथयप्रत्ययस्यासिाििः ,
तािुभािवप यत्कृताविवत विपररणता नुिङ्गिः । िणयिाद्याि - नन्वेि इवत । एतच्छन्दवनवदय ष्टमेि दशययवत - कवचवदवत ।
केिलोच्चारणे । कवचद्वणेवत । गौरश्व इत्यादौ । आि च
" विना संस्कारकल्पेन तदनन्तरिृवत्ततिः ।
कृतानुग्रिसामों िणोऽन्त्यिः प्रवतपादकिः ॥ ” इवत । उत्तरमाि - क पुनररयवमवत । उपकाययसमये िोपकारकसमये िेत्यथयिः । न
कापीवत भाििः । एतदे ि दशययवत — यदे वत । यदै िं तदा क पुनररयं सिायतेवत सम्बन्धिः । उपकाययसमये तािन्नेत्याि - न
विसजयनीयेवत । न खलु विसजयनीयोच्चार णकाले पूियपूियिणोपलद्ब्धरद्स्त , क्षवणकत्वेन विनष्टत्वात् ; वनत्यत्वेऽप्यु च्चारण विनाशेन
विनष्टप्रायत्वावदवत भाििः । ननु तदनन्तरप्रिृत्तत्वमात्रेणोपकररष्यवत ; अत आि — काये िीवत । न ह्यनन्तरप्रिृवत्ततामात्रेण
सिायता वकं तु काये व्यापारात् । व्यापारत इवत ग्रन्थिः । व्यापारित इवत पाठे व्यापारयोवगनो व्यावप्रयमाण स्येत्यथयिः । ततिः
वकवमत्याि - न चेवत । तदानी ं विसजयनीयसमयेऽतीतिणयस्यासतिः क्षवणकत्वपक्षे ; वनत्यत्वेऽप्यसत्कल्पस्य न व्यापारिः
समस्तीत्यथयिः । नाप्युपकारकसमय इत्याि - स्वकालेऽवप चेवत । तदानीमेि स्वकाल एि । प्रध्वंसावदवत पूियित् । इदानीन्तनेवत ।
विसजयनीयकाययस्य य उपजनस्तस्य वनवमत्तवमवत विग्रििः । अथ िा , इदानीन्तनस्य कायोपजनस्य वनवमत्तवमवत । अनेन च पूिाय धे
अजातस्ये त्यत्र काययस्येवत विशेष्यं भािशब्दश्च जननिचन इवत सूवचतम् । एिं ताित् सिायतापरनामधेयं सिकाररत्वं विशेि इवत
कृत्वा ' न वनरूप्यते ' इत्यस्यावभ प्रायो दवशयतिः । सम्प्रवत विशेिान्तरमाशङ्कते - - एि तिीवत । िक्ष्यमाणिः । यवद सिकाररत्वं न
संभिवत तीत्यथयिः । तमेि दशययवत - िृत्तेवत । कवचत्तु यद् िृत्तेवत पाठिः । यदे तत्ववचगौरश्व इत्यत्र िणयविशेिोपलद्ब्धिृयत्ता , अन्यत्र
केिलोच्चारणेन तथा न िणयविशेिोपलद्ब्धिृत्ता , एि एि विशे ििः ; एकत्र िणयविशेिोपलन्धे प्रध्वंसाभाििः , इतरत्र प्रागभाि इवत
मिान् विशेििः ।
१ . व्यापारित इवत मूलपाठ . ।

Page :67

[ चतुथयिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

३५

अत्राप्युत्तरत्वेनोत्तराधयमेि योजयवत - नेवत । न िीवत सुगमम् । कारणमाि - - असत्त्वावदवत । नन्वसत्त्वेऽवप प्रध्वंसाभाि एकत्र ,
अन्यत्र प्रागभाि इत्यद्स्त विशेििः इत्युक्तमेि ; अत आि - न िीवत । न ह्यनुत्पन्नस्य घटस्य प्रध्वस्तस्य िोदकािरणे
कवश्चवद्वशेिोऽद्स्त इवत । ननु प्रध्वस्तमवििोत्रावद कालान्तरे फलं प्रसूते , अतीतं चानुभिज्ञानं स्मृवतज्ञानं जनयवत , तद्ववदि वकं
नेष्यते ? अत उक्तमनन्वयेवत । वनरन्वयविनाशश्चात्र " विना संस्कारकल्पेन " इत्युक्तत्वात् वसधिः । अवििोत्रादे स्त्वपूिाय त्मना
फलकालेऽन्वयादनु भिस्य च सं स्कारात्मना स्मृवतकालेऽन्वयान्न वनरन्वयविनाशिः , इि तु संस्कारो न स्वीवक्रयत इवत विशेििः ।
तब वनरूवपतमेि
" संस्कारे ऽवनष्यमाणे तु पूियिृत्तत्वकल्पनम् । वनष्प्रमाणकैवमत्येिं नानुग्रिफलं भिेत् ॥ ” इवत ।
न कश्चनेवत िचनस्यानेकावभप्रायत्वादे तवद्वशेिद्वयवनराकरणम् । एि च श्लोकिः ' प्रत्येकमप्रत्यायकत्वात् ' इत्यादे िः सङ्गि
इत्यिसेयम् । नन्वे ि

विशेििः ' इत्यावदना च ' अवतशयिः कवश्चत् ' इत्यन्तेन वनबन्धने न – प्रत्येक

िणाय नामप्रत्यायकत्वात् स्वरूपतश्च तेिां सावित्याभािात् वनयतक्रमिवतयनां च

िणाय नां क्षवणकत्वेन व्यापारतिः काये योगपद्यासंभिेन संस्कारानभ्युपगमे संभूयका

ररत्वाभािावदवत — प्रत्येकवमत्यावदरनुपपत्तेररत्यन्तो ग्रन्थो व्याख्यातो िेवदतव्यिः ॥

इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायां चतुथयिः श्लोकिः

१ . वनप्रमाणे इवत २ . - कमेिेवत इवत च चौखाम्बामुवद्रतिावतयकपाठौ ।

Page :68

३६
स्फोटवसद्धिः

( पश्चमिः शोकिः

ननु च यथा दशयपूणयमासादयिः क्रमिन्तोऽवप संभूयकाररणिः , अभ्यासाश्च स्वाध्यायग्रिणावदिु , गमनक्षणाश्चावभमतदे शप्राप्तौ ;

यथा च तत्र कैिल्ये यौगपद्ये च क्रमविपययये कतृयभेदे च न फलोत्पादिः , केिलावदभ्यश्च विशेिात् फलोत्पादिः , तथा िणेष्ववप वकं
नेष्यते ?

_ ' न कश्चन वनरूप्यते ' इत्यने नान्योऽवप न विशेििः कवश्चत् संभितीवत सूवचतम् ; तदमृष्यमाणिः प्रत्यिवतष्ठते - ननु च . . . . . . . .
नेष्यते ? इवत । दशयपूणयमासादय इवत । आवदशब्दे न चातुमाय स्यादे रुपादानम् । कवचत्पाठिः दशाय दयिः िवडवत , पूणयमासादयिः
िवडवत िा । तत्र दशयशब्दन च पूणयमा सशब्दे न च समुदावयनामुपादानम् ; आवदशब्दे न समुदाय्यन्तराणामािेयोऽष्टाक पालिः
उपां शुयाजश्चािीिोमीय एकादशकपाल इवत पूणयमासयागािः , आिेयोऽष्टाक पाल : ऐिं पयिः ऐि दधीवत दशययागािः ।
क्रमिन्तोऽपीवत । िस्तुस्वभािादे ि क्रमस्तािद्त्सधिः । क्रमवनयमस्तु िाचवनक इवत भाििः । तदु क्तम् -
दृव ष्टश्च पूणयमासादे िः क्रमिः संित्यकाररणिः । " इवत ।

दृष्टान्तान्तरमाि - अभ्यासाश्चेवत । क्रमिन्तोऽवप संभूयकररण इवत चकारे णाकृष्यते । तदप्यनन्तरमुक्तम्

" अभ्यासानां च लोकेऽवप स्वाध्यायग्रिणावदिु । " इवत । अत्र दृष्टिः क्रम इत्यनु िङ्गिः ।

अपरमवप दृष्टान्तमाि - गमनक्षणाश्चेवत । अत्रावप स एिानुिङ्गिः । तदप्युक्तम् - - -

" साधनावदत्रयाणां च व्यापारस्यैककालता ।

सियत्रास्तीवत नेि स्यादु पालम्भिः क्रमं प्रवत ॥ " इत्यावद ।

ननु त्वया ' यथा दशयपूणयमासादयिः िट् क्रमिन्तोऽवप ' इवत पाठो न प्रदवशयतिः ;

Page :69

पश्चमिः श्लोकिः

गोपावलकासविता

सत्यं न प्रदवशयतिः , िट् शब्दानन्वयात् । वकं िे य एि स पाठिः किः संशयिः ? अथ िा िवडत्युपलक्षणाथय व्याख्येयम् ।
िडावदसंख्यायुक्ता इत्यथयिः । अथ िा िट् क्रमिन्त इत्येकं पदम् । श्रु त्यथयपठनस्थानमुख्यासवत्तप्रिृवत्तप्रमाणकिविधक्रमिन्त
इत्यथयिः । एिं तु व्याख्याने िृवत्तस्थस्य क्रमिन्त इत्यस्य वनष्कृष्यानु िक्तव्यत्ववमवत क्लेशिः । अत्र च ' क्रमिन्तोऽवप संभूयकाररणिः
' इत्येकत्रानन्तयेण पवठतमु त्तरयोरवप अनुिङ्गावधकरणन्यायाच्छे िभू तमेि । यथोक्तम् - - - " अनुिङ्गो िाक्यसमाद्प्तिः सिेिु
तुल्ययोवगत्वात् " इवत । तच्च व्याख्यातम्

" अनन्तरे ण सम्बधिः स्यात् परस्याप्यनन्तरिः ।

ततिः पुनस्तदारूढिः परानन्तययमश्नु ते ॥ ” इवत ।

सत्यम् । लोकिेदयोिः संित्यकाररणामवप क्रमो दृष्ट एि ; इि तु ' प्रत्येकमप्रत्यायकत्वात् ' इत्युक्तमेि िैपरीत्यवमत्यत आि - यथा
च तत्रेवत । पूणयमासावदिु अभ्यासेिु गमनक्षणेिु चे त्यथयिः । कैिल्य इवत । न फलोत्पाद इवत सम्बन्धिः । अने न
प्रत्येकमप्रत्यायकत्वावदवत िणेिु चोद्यस्य , प्रत्येकमनुत्पादकत्वावदवत दृष्टान्त तुल्यत्वं दवशयतम् । योगपद्ये चेवत । न ताित्तत्रावप
सावित्यं स्वरूपतिः समद्स्त , वनयतक्रमिवतयत्वात् ; यवद तु तादृशानामवप व्यापारतिः सावित्यवमष्यते , तदापीत्यथयिः । यौगपयेऽवप
न फलोत्पाद इत्यन्वयिः । कदा पुनयोगपये सवत न फलोत्पादिः ? अत उक्तं क्रमविपययये कतृयभेदेऽपीवत । अनेन च '
नानाप्रयोक्तृप्रयुक्तेभ्यश्च प्रत्ययाद नात् क्रमविपययये योगपंद्येऽवप च ' इवत चोद्यस्य तुल्यता दवशयता । केिलावदभ्यश्च विशेिावदवत ।
यथा च तत्रैि केिलावदभ्य आिे यावदभ्योऽभ्यासेभ्यिः कमयक्षणेभ्यश्च केिलेभ्यिः ; आवदशब्दावद्वपरीतक्रमेभ्यिः कन्त . रप्रयुक्तेभ्यश्च
सकाशावद्वशेिात् कारणात् फलोत्पाद इवत समाश्रीयते , न त्वन्यकारण .
१.

Added . अवप . ख .

२ . Omitted . अवप . ख .

Page :70

३८

स्फोटवसद्धिः

वपश्चमिः श्लोकिः

वििम उपन्यासिः . .
एकाथयकाररणो येऽवप दृश्यन्ते क्रमिवतयनिः । इष्टं विपवश्चतां तत्र कायय स्थाय्युपकारकम् ॥ ५ ॥
दशाय वदिु ताििमित्स्वपूिाय वण कमयजन्यावन स्थायीवन शक्त्य वभमतावन व्यापारावभमतावन िोपकतृयवण । तत्र शद्क्ततो व्यापरतो
िा पूिय परं सिायतामुपयद्िनवत्त , न तु केिलात्कलोपजनिः । क्रमविशेिाम्नानसामर्थ्ाय च्च तत्रादृष्टपररकल्पना ।
पूियकमोपजवनतकाययविशे िापेक्षमुत्तरस्यावभमतकायोपजनवनवमत्तत्ववमवत क्रमभेदे न फलोत्पादिः । कल्पनेत्यथयिः । क्ववचत्पाठिः
केिलावद्ववशष्टावदवत । तत्रापीतरविवशष्टात् क्रमविशेिा वदविवशष्टाच्च केिलादे ि फलोत्पादिः , न त्वन्यस्मात् कुतश्चनेत्यथयिः । तथा
िणेष्व . पीवत । ' अविवशष्टादजातस्य विवशष्टािाि इष्यते ' इत्येि प्रकार इत्यथयिः । वकं नेष्यत इवत । वकं कारणं
कस्मात्कारणावदत्यथयिः ।
_ _ अत्र समाधानमाि - वििम उपन्यासिः इवत । उपन्यास उपिणय ना दृष्टान्तिचनवमत्यथयिः । दृष्टान्तस्य िैिर्म्मुपन्यास
एिोपचररतम् । अथ िा वििमे दृष्टान्ते तमवधकृत्य तिायमुपन्यास . िाक्प्रारम्भिः । अथ िा - - - उपन्यासो दृष्टान्तिः ;
दाटाय द्न्तकसमीपे वि सियत्र न्यस्यते इवत वििमोपन्यासशब्दयोिः सामा नावधकरण्यम् । _ _ _ _ एकाथयकाररण इवत पञ्चमिः श्लोकिः
। ' वनयतक्रमिवतयनामयौ गपद्येन संभूयकाररत्वानुपपत्तेिः ' इत्यत्र ' िणाय न संभूयकाररणिः क्रमिवतय िेनायौगपद्यात् ' इत्युक्तम् ;
तत्रानकाद्न्तकत्वम् यथा दशयपूणयमासादयिः क्रमिन्तोऽ वप ' इत्यावदना परै रापावदतम् ; तत्पूिाय धयनानुभािते । यद्यप्येकाथयकाररत्वं
क्रमिवतयत्वं च संभूयैकत्र ितयमानं दृश्यत इत्यथयिः । उत्तराधेन िैिर्म्ं दवशयतम् । तत्र तेद्ष्व स्यथयिः । उत्तराधय व्याचष्टे - दशाय वदिु . . .
न फलोत्पादिः इवत । दशाय वदिु ताि .

१.

Oimtted िाक् . ख .

Page :71

( पश्चमिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता क्रमिद्त्स्ववत । तािच्छब्दे नाभ्यासेिु च गमनक्षणेिु च पश्चाद्वक्ष्याम इवत सूचयवत ।
क्रमिद्त्स्ववत दशाय वदविशेिणम् । अथ िा दशाय वदद्ग्ववत विशेिणम् , क्रमिररस्ववत विशेष्यम् । वत्रविधा वि क्रमिन्तिः
पूियमुपन्यस्तािः , तत्र दशाय दयिः प्रथमे क्रमिन्तो ये तेिु तािवदत्यथयिः । अने न तत्र - शब्द एकतरत्र व्याख्यातिः । अपूिाय वण कमयजन्या
नीवत काययवमत्यस्य व्याख्या । स्थायीवन फलोत्पवत्तं याित् द्स्थरावण । शक्त्यवभमतावन न्यापारावभमतावन िेवत । अपूिाय वण
कमयणामेि शक्तयोऽिान्तरव्यापारा िा इवत द्वयी वकल विपवश्चतां वसधान्तद्स्थवतिः । यथाहु :
" यागादे ि फलं तवद्व शद्क्तद्वारे ण वसध्यवत । " इवत । तथा “ यस्य च र ब्दस्याथेन फलं साध्यते , ते नापूिं कृत्वा , नान्यथेवत
ततोऽपूिय गर्म्ते ” इवत । तथा " तस्मादस्त्यपूिय फलसाधनस्य कमयणोऽिान्तरल्यापाररूपमङ्गानां च फलिदु पकारसाधनानाम् "
इवत । उपकारकवमत्यस्य व्याख्या उपकतृयणीवत । सन्तीवत वसध्यवत । इष्टानीवत िा श्लोकानुसारात् , उपकतृयणीत्येि िा
समाद्प्तिः ।
एिं श्लोकाथयमुक्त्वा प्रकृने पययिसाययवत - तत्रेवत । अपूिाय णामुपकारकत्वे सतीत्यथयिः । शद्क्ततो व्यापारतो िा इवत पूियित् ।
पूियवमवत । दशाय वदकं कमेत्यथयिः ; प्रथ मान्तमेतत् । परवमवत । उपांशुयाजावदकं कमेत्यथयिः ; वद्वतीयान्तमेतत् । सिायतामु
पयवदवत पूियविशेिणम् ; शद्क्ततो व्यापारतो िा सिायतामुपगच्छवदत्यथयिः । वभन त्तीवत । सावतशयं करोतीत्यथयिः ।
उत्तराधयस्यावभप्रायो दवशयतिः । न तु केिलात् फलोपजन इवत । केिलादादे ररवत वसध्यवत । वकं पुनिः कारणं विपवश्चती
पूियवमष्टवमत्यत आि — क्रमविशे िेवत । तत्र दशाय वदिु । यथाहुिः
" अथाय पत्तेररिापूिं पूियमेकं प्रतीयते । ततस्तु वसधये भूयिः स्यादपूिायन्तरप्रमा ॥ "

१ . वििवश्चतामपूिय - ख .

Page :72

स्फोटवसद्धिः

[ पञ्चमिः श्लोकिः ]

प्रधानानां फलं प्रवत अङ्गानां च प्रधानावन प्रवत , युगपदु पादानात् अपेक्षािशेनै कापूियकल्पनया तत्सम्भिात्
नापूिाय न्तरकल्पनाप्रमाणमस्तीत्ये कमेि तािदपूिय कल्प्प्यते । ततिः पुनबयहुवभिः क्रमिवतयवभरे ि कमयवभस्तदशक्यं युगपत्कतुयवमवत
ततोऽवप पुनरपूियवसध्व्द्यथं प्रत्यात्मकापूिाय वण कल्प्प्यन्ते । सियत्र च - -
" प्रमाणिन्त्यदृष्टावन कल्प्प्यावन सुबहून्यवप । अदृष्टशतभागोऽवप न केल्प्प्यस्त्वप्रमाणकिः ॥ ” इवत ।

ननु च यद्यािेयावदवभरपूिाय वण जन्यन्ते , तैश्च समुदायापूियम् , समुदायापू िाभ्यां च परमापूियम् , ततो दशयस्य प्रथमानुष्ठाने ऽवप
पौणयमास्या अिीिोमीयोपक्रम त्वेऽवप कायोत्पादप्रसङ्गिः ; नैतदे िम् ; अत एिाि - - - - क्रमविशेिाम्नानसामर्थ्ाय . ञ्चेत्यावद । यथा
तत्र परमापूियवसध्यथयमुत्पत्यपूिाय वण कल्प्प्यन्ते , एिं क्रम विशेिाम्नानसामर्थ्ाय त् आिेयावदिु क्रमवनयमादृष्टावन कल्प्प्यन्ते । कीदृशी
कल्पनेत्यत उक्तम् - - - - पूियकमेवत । पूिेण कमयणािेनोपजवनतं काययमािेयापूिय मपेक्ष्योत्तरस्योपां शुयाजस्यावभमतं यत्स्वकायय
उपां शुयाजापूिय तस्योपजनवनवमत्त त्ववमवत । एिं चािेयानन्तययस्योपां शुयाजाङ्गलात्तदभािे क्रमवनयमकृतापूिाय भा
िेनोपां शुयाजापूियमेि विगुणं स्यावदवत पूियकमय जवनत काययविशेिापेक्षोत्तरस्य स्वकायय जनने , न तु साक्षावदवत द्रष्टव्यवमवत ।
क्रमभेदे न फलोत्पाद इवत । इवतिे तौ , उत्पत्त्य पूिाय णामेि िैगुण्यप्रसङ्गावदवत भाििः । अथ िा , न तु केिलात् फलोपजन इवत ।
न तु केिलात्परस्मात् कमयणिः , वकंतु पूियसवितादे ि ; सावित्यं चापूियद्वारकवमत्यथयिः । वकं पुनस्तत्रापूियसिािे प्रमाणम् । तदु क्तम्
‘ क्रमविशेिाम्नानसामर्थ्ाय त् तत्रादृष्टपररकल्प ना ' इवत । एतच्च तत्पु नबयहुवभिः क्रमिवतयवभरे ि कमयवभस्तदशक्यवमवत उपात्तिा
वतयकानुसारे ण व्याख्येयम् । एिं च कैिल्ये योगपद्येऽवभमतानुपूव्ययभेदे कतृयभेदे च न
१ . कल्यन्ते इवत २ . कल्यो ह्या इवत च चौखाम्बामुवद्रतिावतयकपाठौ ।

Page :73

( पश्चमिः श्लोकिः

गोपावलकासविता

अभ्यासाश्च पूियपूिाय वितसंस्कारसिकायुयत्तरोत्तरािृवत्तजवनतसंस्कार क्रमेण स्वाध्यायग्रिणलक्षणफलप्रसििे तििः ।

गमनक्षणाश्वाणुपररमाणदे शावत क्रमक्रमेण समीवितदे शावधगतये प्रभिद्न्त । तथा वि फलोपजन इत्ये तदत्र समञ्जसमेिेवत
दशययतोक्तम् - - पूियकमेवत । पूिेण कमयणािेये नोपजवनतमुत्पत्त्यपूियमपेक्ष्योत्तरस्योपां शुयाजस्यावभमतकायोपजनवनवमत्तत्वम्
अवभ मतस्य स्वगाय ख्यस्य काययस्य तदपूियस्य िा जननं प्रवत वनवमत्तत्ववमवत न क्रमभेदे फलोत्पादिः । अवभमतानुपूव्ययभेदे न
स्वगाय ख्यफलोत्पादिः , यथाचोवदतसावित्या भािात् । उपलक्षणं चैतत् कैिल्यकतृयभेदयोिः । अभ्यासाश्च स्वाध्यायग्रिणावदद्ष्व
त्यत्रावप व्याचष्टे - - अभ्यासाश्व . . . . प्रसि िे तििः इवत । अभ्यासाश्चेवत । स्वाध्याय ग्रिणलक्षणफलप्रसििे ति इवत सम्बन्धिः ।
स्वाध्यायस्य िेदस्य ग्रिणं स्वाध्याय . ग्रिणम् , स्वाध्यायग्रिणलक्षणं फलं यत् तस्य यिः प्रसििः तस्य िे तििः । कथवमत्याि
पूियपूिेवत । पूियपूिैरभ्यासैरुत्तरोत्तरत्रावितािः संस्कारािः सिकाररणो यासां ताद्ग्व धावभरुत्तरोत्तरावभरािृवत्तवभजयवनता ये
संस्कारास्तेिां क्रमेण पारम्पयेणेवत । आि च
" आिृवत्तवभययथाध्यये संस्कारो भिवत क्रमात् । िाक्याियिरूपेण तथापूिं भविष्यवत ॥ ” इवत ।

यत्पुनरुक्तं गमनक्षणाश्चावभमतदे शप्राप्ताविवत तत्रावप िैिर्म्ं दशययवत गमनक्षणाश्व . . . . संभिवत इवत । गमनक्षणाश्चेवत ।
अवभमतदे शसङ्गतये प्रभि न्तीवत संबन्धिः । अवभमतो यो दे शिः तस्य या सङ्गवतिः तस्यै । समीवितदे शावधगतय इवत पाठे
अवधगवतिः प्राद्प्तिः । समवधगतदे शेवत पाठे समवधगमेनोद्दे शो लक्ष्यते । कथवमत्याि - अद्ण्ववत । अणुरूपं पारमाणं यस्य दे शस्य
सोऽणुपररमाणिः , अणुपार माणदे शस्यावतक्रमिः अणुपररमाणदे शावतक्रमिः , तिमेण । ननु युक्तमपूियसंस्कारयोिः स्थावयत्वात्
तद्वारा दशाय देरभ्यासानां च संित्यकाररत्वम् ; अणुपररमाणदे शावतक्रम
G-6

Page :74

४२

स्फोटवसद्धिः [ पञ्चमिः श्लोकिः ] प्राचीनाभ्याशदे शप्राद्प्तस्तथाविधोत्तरदे शविशेिाश्रयवनवमत्तं तत्रेवत

कल्प्प्यतेऽनिाप्तयोगपद्येभ्योऽवप काययद्वारा एकाथयवक्रया ; न चैि कल्पो िणेिु संभिवत ।

स्तु न स्थायी ; कथं तेन गमनक्षणयोगपद्यम् ? अत आि - तथा िीवत । प्राचीना भ्याशदे शप्राद्प्तररवत । प्राचीनस्याभ्याशदे शस्य
प्राद्प्तिः यत्र दे शे दे िदत्तिः पूियमस्थात् तस्योत्तरिः तत्परस्य प्राचीनो योऽभ्याशोऽणुपररमाणो दे शिः तस्य प्राद्प्तररत्यथयिः ।

अथ िा कीदृश्यभ्याशदे शप्राद्प्तररत्यपेक्षायामुक्तम् - प्राचीनेवत । या खल्वाद्ये न कमयक्षणेन वनष्पन्ना सा प्रथमेत्यथयिः ।

तथाविधोत्तरदे शविशेिाश्रयवनवमत्तवमवत । तथा विधस्योत्तरदे शविशेिस्याश्रय आश्रयणं प्राद्प्तिः तस्य वनवमत्तवमवत ।
तथाविधत्वमणुपरर माणत्वम् ; विशेिशब्दे नाभ्याशत्वं दशययवत । अथिा उत्तरदे शविशेिाश्रयिः कीदृशिः ? तदु क्तम् - तथाविधेवत ।
यथाभ्याशदे शप्राद्प्तिः प्रथमक्षणजन्या तथा वद्वतीयक्षण जन्यैिा । दशेप्राप्तेवि गमनक्षणोऽसमिायी ; दे िदे शौ समिावयनौ ;
पूियदेशप्राद्प्त वनवमवमत्तेऽन्तभयितीवत वनवमत्तशब्दे न सूवचतम् । प्रथमवद्वतीयक्षणयोस्तािदे िम् ; तथा वद्वतीयतृ तीययोिः ;
एिमन्त्यदे शप्राद्प्तयाय ित् । सा तु फलमेि , सिेिामुद्देश्यत्वात् । न तत्रान्यत्रेिादृष्टापेक्षा दृष्टैरेिािान्तरकायैस्तवन्निाय िावदवत ।
तत्रेवत । गमनेवित्यथयिः । ततिः वकवमत्याि - इतीवत । तस्मावदत्यथयिः । कल्प्प्यते उन्नीयते । कल्पत इवत िा पाठिः ; अिकल्पत
इत्यथयिः । एकाथयवक्रयेवत सम्बन्धिः । काययद्वारानिाप्तयोगपयेभ्योऽ पीत्यन्वयिः । अपूियसंस्कारस्थानीयेन केनवचत्कायेणानिाप्तं
यौगपद्यं यैिः तेभ्यिः कमय क्षणेभ्य इवत पञ्चमी । अवपशब्दे नापातप्रतीतौ विरोधाशङ्कां सूचयवत । एकाथय वक्रयेवत । एकस्याथयस्य
प्रयोजनस्य समीवितदे शसङ्गवतरूपस्य कतुयिः वक्रया वनष्प वतरूपा । अथ िा एकाथयस्य कमयण ईद्प्सततमस्य वक्रया वनष्पादना
भािना

१ . वनवमत्तिगय , ख .

Page :75

[ पश्चमिः श्लोकिः

गोपावलकासविता

--

पुरुिव्यापारिः । एकेवत वक्रयाया िा विशेिणम् । तत्र समासो िा व्यासो

िा । एतदप्युक्तम्

" एकसाधनसंस्थाश्च व्यापाराियिा यदा । खरूपतो वनरूप्यन्ते योगपद्यमसत्तदा ॥

वकं पुनबयििो वभन्ना वभन्नसाधनसंवश्रतािः । भिेयुयोगपद्येन व्यापारािः क्रमिवतयनिः । यदात्वाद्यपररस्पन्दात्प्रभृ त्याफललाभतिः ।

वक्रया पूिाय परीभूता लक्ष्यते ितयते तदा ॥ ” इवत । नन्वनिाप्तयोगपद्येभ्योऽवप कमयक्षणेभ्य एकाथयवक्रयािकल्पत इवत कथं
श्लोकेऽन्त भिवत ? श्रूयताम् - ये पुनरे काथयकाररणोऽवप क्रमिवतयनो दृश्यन्ते पदाथाय िः , तेिु विपवश्चतां स्थावय वकवश्चत्काययवमष्टमेि ,
यवद तत्तत्रोपकारकम् - इवत श्लोकेनोक्तम् । तत्रानुपकारं चेत् नेष्यते - इत्यवभप्रायिः , सोऽनेन व्याख्यातिः गमनक्षणा श्वेत्यावदना ।
श्लोकस्थस्य तत्रशब्दस्यावभप्रायमाि - न चैि इवत । कल्पिः प्रकारिः । पररकल्पोऽवप स एि , यवद तथा पाठिः । कल्पनं िा ।
एतच्च िणयिावदन उत्तेजनायोक्तम् ॥

इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायां गोपावलकायां

पञ्चमिः श्लोकिः ॥

१ . omitted . पररकल्पोऽवप , ख .

Page :76

४४

स्फोटवसद्धिः

िष्ठिः श्लोकिः ]

कथं न संभिवत ? यदा तेऽवप खोपलद्ब्धवनबन्धनसंस्कार द्वारमन्त्यिणयप्रत्ययेन सिै काथयवक्रयामुपगन्तुं क्षमन्ते । यथोक्तम् "
पूियिणयजवनतसंस्कारसवितोऽन्त्यो िणो िाचकिः - इत्यदोििः । "

नैतत्सारम् संस्कारािः खलु यद्वस्तुरूपप्रख्याप्रभावितािः । विज्ञानिे तिस्तत्र ततोऽथे धीन कल्पते ॥ ६ ॥

िणयिादी पुननय चेत्येतदसिमान आि - कथं . . . . . . . इत्यदोििः इवत । कथवमवत । वकंिृत्तमाक्षेपे , संभित्येिेत्यथयिः । कारणमाि
- यदे वत । तेऽपीवत । पूणयमासावदिद्वणाय अपीत्यथयिः । स्वोपलद्ब्धवनबन्धनसं स्कारद्वारवमवत । स्वशब्दस्यात्म िावचत्वे
िेिामुपलद्ब्धिः स्वोपलद्ब्धररवत िष्ठीसमासिः ; आन्मीयिावचत्वे स्वीयोपलद्ब्धिः स्वोपलद्ब्धररवत कमयधारयिः । स्वोपलद्ब्धवनयबन्धनं
कारणं यस्य संस्कारस्य स स्वोपलद्ब्धवनबन्धनिः तादृशिः संस्कारो द्वारमस्येवत पुनबयहुव्रीवििः । एतच्चोपगन्तुवमवत
प्रयोजनाथयवक्रयाविशेिणम् । क्षमन्त इवत वक्रयाथयवक्रयाविशेिणं िा ; वक्रयाथयवक्रया विवशष्टप्रयोजनवक्रयाविशेिणं िा ।
अन्त्यिणयप्रत्यये न सिे वत । अन्त्यिणयविियेण प्रत्ययेन सिे वत तस्य न संस्कारापेक्षा , अव्यिधानावदवत भाििः । एकाथयवक्रयावमवत
व्याख्यातप्राय पूियत्रैि कृतेन व्याख्यानेन । उपगन्तुं क्षमन्त इत्यत्र तदे त्यावक्षप्य कथ वमवत पूिेण सम्बन्धिः कतयव्यिः । अस्य पक्षस्य
भाष्यसम्मवतमाि — यथोक्तवमवत । पूिेवत । काययदशयनबलेने िगैरात्मवन वनवितो विशेििः संस्कारापरनामा िणाय िान्तर व्यापारिः
स्थायी कल्प्प्यते , तत्सिकृतादन्त्यिणाय दथयबुद्धररत्यथयिः । पूियिणयजवनतश्च संस्कारोऽन्य एि कोऽप्यपूियिवदवत भाष्यावभप्रायिः ।

१ . Omitted . अथय , ख .

२ . बलेन वि .

ख.

Page :77

[ िष्ठिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

१५

संस्कारािः खलु यद्वस्तूपलम्भसंभावितात्मानस्तत्रैि वनयतवनवमत्तलब्ध प्रवतबोधा वधयमाविभाय ियद्न्त , नाथाय न्तरे ; न वि जातु
गिािग्रिप्रत्ययप्रभा वितिः संस्कारोऽश्वस्मरणमुपकल्पयवत ॥

दू ियवत नैतत्सारम् , संस्कारािः . . . . . . . . उपकल्पयवत । संस्कारािः इवत िष्ठिः श्लोकिः । संस्कारो नाम गुणविशेििः । यथोक्तं
तावकयकरक्षायाम् - -

.
“ यजातीयसमुत्पाद्यस्तजातीस्य कारणम् । स्वयं यस्तवद्वजातीयिः संस्कारिः स गुणो भिेत् ॥ ” इवत ।

खलुिः प्रवसधौ , तत्प्रयोजनं च िे त्वनवभधानम् । येिां िस्तुरूपाणां प्रख्यावभरनु भिै वनष्पावदता इवत । विज्ञानिे ति इवत
िष्ठीसमासिः । तत्र िस्तुरूपेिु । ततो िणाय नुभि जवनतेभ्यिः संस्कारे भ्यिः । अथेऽवभधेये धीन कल्पते अिकल्पते । संस्कारािः
खद्ल्ववत व्याख्यातम् । यद्वस्तूपलम्भसंभावितात्मान इवत । सम्भावितजन्मान इवत िा पाठिः । आत्मजन्मनोग्रयिणमवभव्यद्क्ततो
भेदग्रिणाय ; यथा आत्मा ततिः संभावितिः , तथा तत्रैि वधयमाविभाय िवयतुं शद्क्तरवप तत एि लब्धेवत भाििः । ननु तत्र
शद्क्तरस्मावभिः स्वीवक्रयत एि , अतिः वसधसाधनम् ; अत उक्तं तत्रैिेवत । एिकारिः श्लोकेऽथयवसध इवत भाििः ।
वनयतवनवमत्तलब्धप्रबोधा इवत । वनयतावन्नवमत्ताल्लब्धिः प्रबोधिः प्रवतबोधो िा यैररवत विग्रििः । ननु संस्कारािः सुप्ता इिा िवतष्ठन्ते ;
यस्तु तेिां कवश्चत् प्रबुध्येत , स स्मृवत जनयेत् स च प्रवतबोधो न स्वायत्तिः , वकंतु पराधीनिः इत्युक्तम् - लब्धेवत । कुतस्तविय लाभिः ।
कुतस्ताि लाभिः ? तदु क्तम् - वनवम त्तेवत । अन्यस्मात्कादावचत्कात्कारणावदवत प्रवणधानावद च वनवमत्तमवभप्रेतम ।

Page :78

स्फोटवसद्धिः

िष्ठिः श्लोकिः ]

वनवमत्तं च तत् न सिेिां साधारणम् , वकं तु व्यिद्स्थतवमवत दवशयतम् - - - वनयतेवत । एकवनवमत्तप्रसूतिः प्रबोधिः प्रायेणैकमेि
संस्कारं विियीकरोवत । अत्र च सियत्र काययदशयनमेि प्रमाणवमवत िेवदतव्यम् । नाथाय न्तर इवत । स्वकारणज्ञानविियादन्यद्स्म
वनत्यथयिः । यो यिः संस्कारिः स स स्वकारणज्ञानवििय एि वधयमादधावत , नात वद्विय इत्यथयिः । अत्रैि दृष्टान्तमाि - न िीवत । जातु
कदावचद्गिािग्रिप्रत्यय प्रभावित इवत । अिग्रि आकारिः ; गिाकारज्ञानजवनत इत्यथयिः । अथ िा अिग्रिो ज्ञानम् , प्रत्ययिः
कारणम् । अश्वस्मरणवमवत िष्ठीसमासिः । उपकल्पयतीवत ितयमानवनदे शिः संप्रवतपवत्तयोतनाय । प्रयोगश्च भिवत - - िणाय
नुभिजवनतिः संस्कारो नाथयप्रत्ययवनवमत्तम् अतवद्वियज्ञानजन्यत्वात् गिािग्रि प्रत्ययजवनतो यथा अश्वत्वप्रत्ययस्य । न
चानुमानस्याथयप्रतीत्यन्यथानुपपवत्तप्रसूताथाय पवत्तबाधिः , अन्यथोपपत्तेिः साधवयष्यमाणत्वात् ॥

इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायां गोपावलकायां

िष्ठिः श्लोकिः

Page :79

४७

[ सप्तमिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

यवद मन्वीत - - प्रत्येकमवभमतकाययदशयनाभािाद्वणेभ्यो यौगपद्याभािा चािश्यकल्पनीयं तस्य वकंचन बीजम् । तन्न शब्दिः ,
अनेककल्पनादोिात् ; तस्य खल्वात्मा अथाय वधगमवनवमत्तभािश्चेवत द्वयमुपकल्पवयतव्यम् । संस्कारं तु िासनावद्वतीयनामानं
पटु तरसंिेदनसमनु भूतिस्तुगोचरं सिय एि संवगरन्ते स्मरणफलप्रसिोन्नीयमानात्मानं प्रिावदनिः ; अथाय वधगमवनवमत्ततायां तु तस्य
वििादिः । तत्र च कायाय न्तरे इि तिािे भािो वनणययवनबन्धनम् ।

ननु पूियिणयजवनतसंस्कार इवत भाष्यं स्मृवतिे तुव्यवतररक्तसंस्कारावभप्राय वमवत मन्यन्ते ; तत्कथं स्मृवतिे तुसंस्कारवनराकरणम् '
संस्कारािः खलु , इत्यने न संगच्छते ? उच्यते - सत्यं सं स्कारान्तरपरं भाप्यम् ; तथावप स्वोपलद्ब्धवनबन्धन संस्कारद्वारवमत्युक्तम् ।
तत्रेदमुच्यते । न तािदपूियवमि संस्कारान्तरं िणयज्ञान जन्यं संभिवत इत्युपररष्टािक्ष्यामिः । अतिः
स्वोपलद्ब्धवनबन्धनसंस्कारद्वारवमवत िचनात् स्मृवतिे तुसंस्कारोऽयमुपन्यस्त इत्यापाद्य ' संस्कारािः खलु ' इत्यावदना दू िण
मुपन्यस्तम् । एिं च कृते वकवमदं स्मृवतिे तुत्वमापाद्यते ? वसधान्त एिायमस्माक वमवत – िावतयककारीयं िासनापक्षमुपन्यस्यवत -
यवद मन्वीतेत्यावदना ।

।
केवचत्तु व्याचक्षते – “ अथ िा िासनैिास्तु " इत्यवप भाष्यव्याख्यानमे ि ; ततो द्वे धा भाष्यं िावतयककारे ण व्याख्यातम् - - -
स्मृवतिे तुव्यवतररक्तविियं िासनाविियं चेवत । व्यवतररक्तविियत्वं पश्चादनुसररष्यते । िासनाविियत्वं तािदङ्गीकृत्य दू वितम् '
संस्कारािः खलु ' इत्यावदना । सम्प्रवत िासनािादीप्रत्यिवतष्ठते - यवद मन्वीत . . . . . . . पररक्षयात् इवत । अयमथयिः - यवद मन्वीत
िणयिादी , वकं पुनिः स मन्यते ? तदाि - प्रत्येकवमवत । प्रत्येकं िाणेभ्योऽवभमतकाययदशयनाभािावदत्यन्वयिः । अवभमतं कायय
िाक्याथयज्ञानमत्र तच्छे ितया च पदाथयज्ञानमपीवत तदे िात्रावभ मतकाययतया वििवक्षतम् , दशयनस्य पराथयत्वावदवत न्यायात् ।
दशयनमु च्चारणम्

Page :80

स्फोटवसद्धिः

[ सप्तमिः श्लोकिः )

न खलु पुरस्तनिणयविज्ञानोपवितसं स्कारविरिे केिलावद्वसजयनीयादथयवधय मुदीयमानामुदीक्षामिे , तिािे च पश्यामिः । यद्यवप

चान्यत्रास्य कायाय न्तरोदयप्रत्ययता न प्रतीता , तथावप न कायाय न्तरोपजनगोचरसामर्थ्य प्रवतरुध्यते केनवचत् । तस्मात्
कायाय न्तरपररकद्ल्पतसत्ताकस्य संस्कार स्यैि शक्त्यन्तरपररकल्पनामात्रमस्तु , इि वििये कायाय न्तरदशयनात् ; न तु
स्फोटपररकल्पना युक्ता , कृप्तसत्ताकस्य तस्यैि शद्क्तमात्रकल्पनया कायोपप तािपवत्तपररक्षयात् ।

दृश्यतेऽने नाथय इवत । तत्पराथयमथयप्रत्यायनाथयवमवत । िे त्वन्तरमाि योगपद्येवत । अयमथयिः - ननु यथा ग्रािाणिः सम्भूयोखां धारयद्न्त
, तथा िणाय अवप सम्भूयाथयप्रत्ययमाविभाय ियन्तु । वििम उपन्यासिः , िणाय नां वनयतक्रमिवतयतया योगपद्यासंभिात् ग्राव्णां
चैकदे शकालिवतयतया तत्संभिा

वदवत अिश्यकल्पनीयवमवत भिवत तािदावभमतकाययदशयनम् । न च सा भ्राद्न्तिः ,

कारणद्वयाभािात् । न च वनवनवमत्तं काययवमवत संभिवत ; आकद्स्मकत्वे गगनिवन्न

त्यत्वापातिः , शशवििाणिद्वा अत्यन्ताभाि इवत प्रसङ्गात् तस्यावभमतस्य कययस्य बीजं कारणमिश्यं कल्पनीयवमत्यथयिः ।
कवचत्पाठस्तस्य तद्वीजवनवत । तस्यावभमतस्य काययस्य कृतं िणाय नां योगपद्यस्य बीजं कारणवमत्यथयिः । सत्यमेिमेतत् ; तत्त बीजं
तथाविधस्फोटावभधानशब्द एि िणयबुद्धवभह्य इवत कल्प्प्यताम् , अत आि - - तन शब्द इवत । तद्बीजं न स्फोट इत्यथयिः ।
अवभमतकाययस्यो त्पादकं योगपद्योपेतं च यत्कारणं तस्य न िणाय वतररक्तशब्दते त्यथयिः पाठा न्तरे द्रष्टव्यिः । कारणमाि - -
अनेकेवत । अनेककल्पनाशब्दस्य दोिशब्दस्य च कमयधारयिः । कवचत्पाठस्तत्रानेक इवत । तद् िृत्तेन शब्दस्य परामशयिः ,
अनेककल्पनामेि

Page :81

[ सप्तमिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

व्याचष्टे - - तस्य खद्ल्ववत । तस्य खद्ल्वत्यु पपादनद्योतनाय प्रवसधयथयमेि िा । आत्मा रूपम् , अप्रवसधत्वात् ।
अथाय वधगमवनवमत्तभािश्चेवत सुगमम् । तस्य खद्ल्वतीदं द्वयं कल्पनीयवमत्यन्वयिः । संस्कारपक्षे नानेककल्पनादोि इवत दशययन्नाि
- संस्कारं विवत । िासनावद्वतीयनामानवमवत । िासनेतीदृशं संस्कार इवत नानो वद्वतीयं नाम यस्येवत बहुव्रीवििः । स्मृवतिे तुविय
संस्कारो िासनेवत गीयते । यथोक्तम् - -

" अथिा िासनैिास्तु संस्कारिः सिय एि वि । दृढज्ञानगृिीतेऽथे सं स्कारोऽस्तीवत मन्वते ॥ ” इवत ।

.
.

संस्कारान्तरपक्षे वि शब्दकल्पनिियमवप कल्पनीयम् , न िासनापक्ष इवत भाििः । पटु तरसंिेदनसमनुभूतिस्तुगोचरवमवत । एप

च " दृढज्ञानगृिीतेऽथे ' इत्यस्योपन्यासिः । पटु तरे ण संिेदनेन समनु भूतं िस्तु गोचरो यस्येवत बहुत्र िै िः । कारणज्ञानस्य यो विियिः
स एि काययज्ञानस्य स्मरणस्यावप विियिः । कारणज्ञानं काययज्ञानं चान्तरा यथाक्रम काययभूतिः कारणभूतश्च यिः संस्कारस्तस्यावप
तवद्विय एि वििय इत्युपययते । अव्यक्तानुभिावदव्यािृत्त्यथं समनुभूतवमवत समा विशेिणम् । िेदनमात्रस्य
समनुभििे तुत्वाभािात् संिेदनवमवत संशब्द । संिेदनस्याप्यपटु नोऽ कारणत्वात् पटु ग्रिणम् । पटु मात्रस्यापयाय प्तत्वात्तरप्प्रयोगिः
। सिय एि संवगरन्त इवत । मन्वत इवत न मननमात्रं वििवक्षतम् , वक तु तत्पूियकं संवगरणमेिेवत भाििः ।
स्मरणफलप्रसिोन्नीयमानात्मानवमवत । स्मरणमेि फलं तस्य प्रसिेनोन्नीयमान आत्मा रूपं यस्य संस्कारस्ये वत । स्मरणं वि
पूियमनु भूतवििये , नाननुभूतवििये इत्यनु भूतितिः कवश्चदवतशयोऽनक्षगोचरोऽप्युन्नीयत इवत । प्रिावदन इवत । िावतयकगतस्य
सियशब्दरय विशेष्यं दवशयतम् । यथाहुिः - - - - " िस्तुधमो ह्येििः यदनुभििः
- - - - - - - - - १ . Added शब्दस्य . ख .
G-7

--

Page :82

स्फोटवसद्धिः

[ सप्तमिः श्लोकिः ]

--------------------

पटीयान् स्मृवतबीजमाधत्ते ' इवत । अतश्च सियतन्त्रवसधान्तोऽयं यत्सं स्कारोऽस्तीवत । अवधगमवनवमत्ततायां तु तस्य वििाद इवत ।
तस्य संस्कारस्याथाय वधगमं प्रवत वनवमत्ततायां केिलं वििादिः , िणयज्ञानजन्मनिः संस्कारस्य िणयस्मरणिदावधगमं प्रवत या
वनवमत्तताश्रीयते तस्यामेि वििादिः - - भिन्तो वनवमत्तता न युक्तेवत , ियं पुनयुयक्तेवत ।
ननु का नामात्र प्रवतपवत्तिः । अत आि - तत्र चेवत । वििादे च सतीत्यथयिः । कायाय न्तर इि तिािे भािो वनणययवनबन्धनवमवत ।
स्मरण इि संस्कारस्य भािेऽथयप्रवतपत्तेभाय ििः संस्कारवनवमत्ततावनणययकारणवमवत । अथिा कायाय न्तर इि यथा
बीजावदकायेऽङ्करादाविवत । तदप्युक्तम् - -
" तस्याथयबुद्धिे तुत्वे विसंिादोऽथयवनणयये । तिािभाविता िे तुरन्यत्रेि प्रतीयते ॥ ” इवत ।
अत्र तिािे भािो वनणययवनबन्धनवमत्युक्तम् । एतदे ि तव्यवतरे के व्यवतरे क पूियकं व्याचष्टे — न खद्ल्ववत ।
पुरस्तनिणयविज्ञानोपवितसंस्कारविरि इवत । पुरस्तनेन िणयविज्ञानेन पुरस्तनस्य िणयस्य विज्ञाने न िोपवितस्य संस्कारस्य विरिे ,
उपवितेन िा संस्कारे ण विरिे सतीत्यथयिः । केिलावद्वसजयनीयावदवत । ' अश्विः ' इत्यत्र गकारौकारविरवितो विसजयनीयिः केिलो न
गोत्वप्रत्ययवनवमत्तवमवत । अथिा यत्र िणाय न्तररवितिः केिलो विसजयनीयिः केनवचत्प्रयुज्यते तदु दािरण वमवत ।
अथयवधयमुदीयमानामुदीक्षामि इवत । ियवमवत वसध्यवत । एि च लौवककत्वेन प्रवतिावदनकीभूय वनदे शिः । एिं व्यवतरे के
व्यवतरे को दवशयतिः । अन्वयेऽन्वयमप्याि - तिािे च पश्याम इवत । पुरस्तनिणयविज्ञानोप वितसंस्कारभािे च
विसजयनीयादथयवधयमुदीयमानां पश्याम इवत । ननु स्मृवतिे तोिः कथं कायाय न्तरे सामर्थ्यम् ? उक्तं वि - संस्कारािः खलु यद्वद्स्त्ववत ,

१.

Added . मन्यामि इवत . ख .

Page :83

[ सप्तमिः श्लोकिः

गोपावलकासविता

५१
अत आि - यद्यवप चान्यत्रेवत । िणेभ्योऽन्यत्रेत्यथयिः । अस्येवत । िासना वद्वतीयनाम्निः संस्कारस्येत्यथयिः । कायाय न्तरोदयप्रत्ययतेवत ।
स्मरणादन्यस्य काययस्य य उदयस्तं प्रवत प्रत्ययता कारणतेत्यथयिः । क्ववचत्पाठिः कायाय न्तरोदयप्रकारतेवत । कायाय न्तरोदयेवत
पूियित् । प्रकार इत्यंभाििः शेि इवत पयाय यािः । तेन शेितेत्यथयिः । स्मरणोदये वि मनिः करणं संस्कारिः शेि इवत वििक्षामावश्रत्य
कायाय न्तरे ऽप्यथयप्रत्यये िणाय नां कारणता संस्कारिः शेि इत्यावश्रत्योक्तवमवत िेवदतव्यम् । न प्रतीतेवत ।
केिलस्मृत्युदयप्रकारतादशयनात् । तथावप न कायाय न्तरोपजनगोचरसामर्थ्यवमवत । कायाय न्तरे वत पूियित् । कायाय न्तरस्य य
उपजनस्तद्गोचरं सामर्थ्य वमवत । प्रवतरुध्यते केनवचवदवत । न केनवचत्प्रवतरुध्यते िाययत इत्यन्वयिः । संभिवत ोकस्याप्यनेकत्र
सामर्थ्य कमयित्संयोगविभागयोिः । न च दािपाकविभागन ििे भेदिः । तदप्युक्तम्
" यद्यवप स्मृवतिे तुत्वं संस्कारस्य व्यिद्स्थतम् । कायाय न्तरे ऽवप सामर्थ्य न तस्य प्रवतविध्यते ॥ ” इवत ।

उपसंिरवत - तस्मावदवत । प्रमाणविरोधाभािावदत्यथयिः । कायाय न्तरपररकद्ल्पतसत्ता कस्येवत । कायाय न्तरे ण स्मरणेन पररकद्ल्पता
सत्ता यस्येवत विग्रििः । संस्कारस्यैिे त्येिकारे ण संस्कारस्योभयिावदवसधतां दशययवत । शक्त्यन्तरपररकल्पनामात्रवमवत । यथा
स्मृवत प्रवत संस्कारस्य कावचच्छद्क्तिः कद्ल्पता , तथेिाप्यन्या कल्प्प्यतावमवत दवशयतम् । शक्त्यन्तरे वत । मात्रशब्दे न धवमयकल्पना
व्याितययवत । अद्स्त्वि वििय इवत । िणेभ्योऽथयप्रवतपत्तौ पूियिणयजवनतसंस्कारस्य शक्त्यन्तरकल्पनामात्रमद्स्वत्यन्वयिः । कुत
इत्यपेक्षायामुक्तम् - कायाय न्तरदशयनावदवत । नैतािता घटानुभिजवनतात् संस्कारात्पटज्ञानप्रसङ्गिः । यत्र काययदशयनं तत्र शद्क्तिः
कल्प्प्यते , यत्र न दृश्यते तत्र न कल्प्प्यत इवत दशयनादशयनाभ्यां व्यिस्थोपपत्तेररत्यथयिः । एतदु क्तं भिवत - - सियत्र

१.

रुध्येत . क .

Page :84

स्फोटवसद्धिः

सप्तमिः श्लोकिः

तवददमसमञ्जसवमि लक्ष्यते । तथा वि

शक्तेिः शक्त्यन्तरायोगस्तत्र सत्यप्यदशयनम् । विलक्षणस्योपजनो नाविशेिाच्च कारणात् ॥ ७ ॥
ज्ञानान्तरोपजनगोचरं सामर्थ्यमेिात्मवन प्राचीनविज्ञानावितवनिेशं वि संस्कारिः केिलं स्मरणमेि प्रसूते । अद्स्मंस्तु वििये
कायाय न्तरस्यावप दशयनात् स्मरणित्तदवप करोत्येि , का िा क्षवतिः इवत । तदु क्तम् - - - -

" तेन संस्कारसिािो नानेनैि प्रकद्ल्पतिः । तस्याथयप्रत्ययाथयत्वमदृष्टं केिलं कृतम् ॥ ” इवत ।

श्लोके चाद्स्मन्ननेनेवत शब्दे न िणय िादी परामृश्यते , यवद िावतयककारीय ऐि िासनासंस्कार पक्षिः । अथ तु भाष्यकारीयोऽवप
तदानेनेवत भायष्कार एिं वनवदय श्यत
वत । ' तन्न शब्दिः ' इवत यदु क्तं तदु पसंिरनाि - - - न तु स्फोटपररकल्पनेवत । िणाय न् पररत्यज्य ' अद्स्त स्फोटो िाचकश्च ' इवत
पररकल्पना । अत्र कारणमाि क्लप्तसत्ताकस्यवत । क्लुप्ता सत्ता यस्य संस्कारस्येवत । शद्क्तमात्रकल्पनयवत मात्रशब्दे न
शद्क्तमन्तं व्याितययवत । कायोपपत्तौ अथयप्रतीवतिः काययम् । अथाय पवत्त पररक्षयावदवत । अनुपपवत्तापत्तेमूयलम् , सा चान्यथोपपत्त्या
क्षीयत इवत तन्मूलाथाय पवत्तरवप क्षीयते ; अतो न स्फोटपररकल्पना इवत । तदप्युक्तम्

" क्षीणाथाय पवत्तरे ि च न स्फोटं पररकल्पयेत् ' इवत ।

एिं च संस्कारस्याथाय पत्त्या िे तुत्वकल्पनात् ' संस्कारािः खलु यद्वस्तु ' इत्यथाय पवत्तबावधतमेिेत्यिद्स्थतवमवत ।

एतदवप दू ियवत - तवददमसमञ्जसवमि लक्ष्यते । तथा वि - . . . . . . १ . Omited िा . ख . २ . Omitteel एि . ख .

Page :85

[ सप्तमिः श्लोकिः

गोपावलकासविता
अयोगावदत्युक्तम् इवत । असमञ्जसवमिेवत इिशब्दे न तीक्ष्णिाक्यत्वं पररिरवत । तथा िीत्युपस्कारिः । शक्तेिः शक्त्यन्तरायोगिः
इवत सप्तमिः श्लोकिः । तत्र शक्तररवत संस्कारस्य वनदे शिः । कथं संस्कारस्य शद्क्तत्ववमत्यपेक्षायां तत्तािदाि - ज्ञानान्तरे वत ।
धीरा बुद्धमन्तिः ज्ञानान्तरोपजनगोचरं समर्थ्य संस्कारमाचक्षते । ज्ञानान्तरस्योपजनो गोचरो यस्येवत । एिकारे ण िस्त्वन्तरत्वं
व्यिद्च्छनवत्त । आत्मवन प्राचीनन विज्ञानेनावितो वनिेशो यस्येवत । तथा चाि

" शद्क्तवभिः सियभािानां व्यििारानुपावतता । तेनान्यदे शकालेऽवप रूपे तावभिः स वसध्यवत ॥ ” इवत ।

एिा च प्राचीनज्ञानस्य शद्क्तिः ; आत्मवन च वतष्ठवत ; कथमन्यशद्क्तरन्यत्र समिैतीवत चेत् , तत्राप्याहुिः

" शद्क्तिः कायाय नुमेयत्वाद्यद्गतैिोपयुज्यते । तद्गतैिाभ्युपेतव्या स्वाश्रयान्याश्रयावप िा ॥ " इवत ॥
अथिा आत्मनिः शद्क्तिः पूियविज्ञानेन जन्यते , ' आिृवत्तवभययथा ज्ञेये संस्कारिः ' इवत न्यायात् । अवभव्यज्यते िा । यथोक्तम् - - -

" आत्मस्थोन्मीलनं तेन व्यद्क्तरस्य भविष्यवत " इवत । शक्तेिः प्रवतबन्धवनिृवत्तिाय तेन वक्रयते । तदप्युक्तम्

" सिाय िाद्प्तसमथो िा प्रकृत्यात्मा सदे ष्यते । कवश्चत्तु प्रवतबन्धोऽस्य कमयवभिः सोऽपनीयते ॥ ” इवत ।

एतत्सियमपूिय प्रवत उक्तमवप तुल्यन्यायतयात्रावप भितीवत द्रष्टव्यवमवत । यवद विज्ञानस्य शद्क्तिः , यवद िात्मनिः , उभयथावप
शद्क्तत्वं वसध्यवत ; तदे िात्रोप युज्यते इवत शद्क्तमवद्वशेिो न वनदे ष्टव्य इत्यवभप्रायेण सोऽत्र न वनवदय ष्ट इत्यि

Page :86

५४

स्फोटवसद्धिः सप्तमिः श्लोकिः ] संस्कारमाचक्षते धीरािः । न च सामर्थ्ाय नां सामर्थ्ाय न्तरयोगिः , अनिस्थापा तात् । अवप च
क्रमव्यवतक्रमभावितपूियिणयसम्पावदतसंस्कारसिािेऽवप नाथाय

---

गन्तव्यम् । एिं शद्क्तत्वमुपपाद्य ' शक्तेिः शक्त्यन्तरायोगिः ' इत्येतद्वयाचष्टे - न चेवत । सामर्थ्ाय नां सामर्थ्ाय न्तरयोग इवत
शद्क्तपदस्थाने सामर्थ्यपदप्रक्षेपिः पयाय यत्वात् । अयं चावभप्रायिः - समथयस्य वि भाििः सामर्थ्यम् ; न च भािस्य भािान्तरयोगिः
संभितीवत प्रवसधतरमेिेवत । सामर्थ्ाय न्तरे ण योगिः सम्बन्ध इवत । अनेन च

शक्त्यन्तरायोग इत्यस्य शक्त्यन्तरे ण योगाभाि इत्यथों दवशयता िेवदतव्यिः ।

िे तमाि - - - अनिस्थापातावदवत । यवद

शक्तेिः शक्त्यन्तरयोगोऽङ्गीवक्रयते

ततिः शक्त्यन्तरस्यावप शक्त्यन्तरयोग इत्यनिस्थापातिः । ननु िणाय नुभिजवनत संस्कारे भ्योऽथयप्रतीवतकाययदशयनात् तेिां तच्छद्क्तिः
कद्ल्पता ; न ततोऽवप पुनिः कायायन्तरं दृश्यत इवत न तवद्विया शद्क्तिः कल्प्प्यत इवत व्यिस्थेवत । तन्न ; िणाय वतररक्तशब्दत
एिाथयप्रतीत्युपपत्तौ न संस्कारस्य शद्क्तकल्पना प्रमाणिती । प्रमाणं विना स्वातन्त्र्येण कल्पने कुतो व्यिस्थेत्यवभप्रायिः ।
वद्वतीयपादं व्याचष्ट — अवप च क्रमेवत । क्रमव्यवतक्रमेण भावितवनवमयतैरवभव्यवञ्जतैिाय पूियिणैिः सम्पावदतानां संस्काराणां
सिािेऽपीवत विग्रििः । अनेन तत्र सत्यपीवत व्याख्यातम् । तत्रशब्दे न शक्त्यात्मनिः संस्कारस्य परामशयिः पूियश्लोकवनवदय ष्टत्वात् ,
न तु शक्तिः , सत्यपीत्यने नान्वयायोगात् इवत दवशयतम् ।

अदशयनामत्येतद्वयाचष्टे - - नाथाय वधगमिः समीक्ष्यत इवत । अनेन पूियश्लोकगतम् ' अथे धीिः ' इत्येतत्प्रकरणादथयवधय इवत
विपररणामेन संबध्यत इवत सूवचतम् । शेिमाि - तन्नेवत । तस्मावदत्यथयिः । यतिः संस्कारसिािेऽप्यावधगमो न भिवत ,

...-~-~~-~~~~---------

--------------

१.
Added िेवदतव्यम् . ख .

Page :87

( सप्तमिः श्लोकिः

गोपावलकासािती

५५

...............................

.....................

ततोऽसािवधगभो न तधे तुिः तधे तुकिः संस्कारो िे तुययस्येवत बहुव्रीवििः । अथिा तदा अथाय वधगमं परामृश्य िष्ठीसमास एिास्तु ,
अदसा च संस्कारपरामशयिः इवत ।
ननु क्रमभेदे संस्कारा एि न संिते रवनवत कुतस्तदन्वयेऽथाय वधगमव्यवतरे किः ? संस्कारव्यवतरे क एि तु तद्वयवतरे किः । तथा वि - -
- - क्रमभेदे ताित् अथयभेदिः , यथा ' जरा राज ' इवत । यदा वि स्पशोऽष्टमिः प्रथमिः , आद्यस्वरो वद्वतीयिः , अन्तिःस्थ वद्वतीयस्तृतीयिः
, वद्वतीयस्वरश्चतुथयिः ; तदा पूियिणयजवनतसंस्कारत्रयवद्वतीयस्य स्वरस्या द्न्तमियोऽिस्थािाचकत्वमापादयवत । यदा
पुनरन्तिःस्थवद्वतीयिः प्रथमिः , वद्वतीयस्वरश्च तत्परिः , स्पशाय ष्टमश्च तृतीयिः , प्रथमस्वरश्च चतुथयिः ; तदा राजतेलोण्मध्यमभािेन
प्रथमस्वरस्य दीद्प्तविवधवनमन्त्रणावदिाचकत्वं संस्कारत्रयेण सम्पद्यते । ईदृशिः खलु क्रमस्य मविमा यत्तिे दात्त एि िणाय िः
स्वानुभिद्वारे णान्यादृशानन्यादृशां श्च संस्कारान् जनयद्न्त । एिं च कवचत् सिकाररणोऽवप िणयस्य कवचदन्त्यतया िाचकत्वं
समञ्जसं भिवत । एिं क्रमभेदे ते िामेि िणाय नां परस्परविलक्षण संस्कारजनकत्वं क्रमकृतादे ि िैलक्षण्यादु पपद्यते । एिं च तत्र
सत्यप्यदशय न मवसधवमत्यत आि — न खद्ल्ववत । क्रमभेदेऽवप प्रत्ये कमक्षराणामुपलम्भैिः प्रभावितािः संस्कारािः
परस्परमन्योन्यमवतशेरते । जरे त्यत्रत्यािः संस्कारा न राजेल्यत्र त्यानवतशरते . न च राजेत्यत्रत्या जरे त्यत्रत्यान् ।
नान्योन्यस्मावद्वलक्षणा भिन्तीवत याित् । इदमाकूतम् ते खलु िणाय िः संम्भूय िा संस्कारानादधवत प्रत्येकं िा ? न ताित्संभूय ,
असंभिात् । अतिः प्रत्येकं िणाय नुभिािः संस्कारिे ति इवत िाच्यम् । जरा राजेत्यत्र च क्रमान्यत्वेऽप्यक्षरावण तान्येि प्रत्यवभज्ञायन्ते
। तदनुभिाश्च तजातीयािः संस्काराश्च न विलक्षणािः । ततिः क्रमभेदेऽवप त एि संस्कारािः , न तेिां क्रमभेदाढे दिः । प्रयोगश्च भिवत -
राजेत्यत्रत्यािः संस्कारािः न जरे त्यत्रत्येभ्यो विलक्षणािः , समानिणयजवनतत्वात् , यथा जरे त्यत्रैि प्रयोगान्तरस्थेभ्यिः प्रयोगान्तरस्था
इवत ।

१.

Ommitteel तु . ख .

२ . स्पशेिु . ख .

Page :88

५६

स्फोटवसद्धिः
सप्तमिः श्लोकिः ] वधगमिः समीक्ष्यते । तन्नासौ तधे तुभयवितुमिय वत । न खलु क्रमभेदेऽवप प्रत्येकमक्षरोपलम्भप्रभावितािः संस्कारािः
परस्परमवतशेरते । अवप च अन्यत्रा समीवक्षतैिंविधस्वभािोऽवभमत एि सं स्कारो न विशेिविकलाधे तोरुदे तु मुत्सिते । न च
िणाय त्मानिः प्रत्येकं विशेििन्तिः ; नाप्यपरसमिधानमेतान्

न च िैलक्षण्यं प्रमाणान्तरवसधम् , येन कालात्ययापवदष्टत्वं स्यात् । न चाथाय पवत्तलक्षण्यसावधका ; अन्यथाप्युपपन्नत्वावदत्यु क्तमेि

। उत्तराधय व्याचष्टे - अवप चेवत । अथिा न खलु क्रमभेदेऽपीत्यावद क्रमविलक्षणस्यो पजनो न कारणावदत्यस्यां शस्य व्याख्यानम्
। विलक्षणस्येत्यत्र भार इवत चानेन व्याख्यातम् । अविशेिाचेवत ब्याचष्टे - - - अवप चेवत । अन्यत्रासमीवक्षतैिंविधस्वभाि इवत ।
िणाय नुभिजवनतेभ्योऽन्यत्रासमीवक्षत एिंविधिः कायाय न्तरजनकतया विलक्षणिः स्वभािो यस्येवत । एतत्तु विलक्षणस्येत्यस्य
व्याख्यानम् । िैलक्षण्यं च परावभमत्यो तवमत्युक्तमवभमत इवत । भिदवभमत इत्यथयिः । विशेष्यं दवशयतम् एि संस्कार इवत ।
एतदा त्ववधकारलभ्यत्वं सूचयवत । न विशेिविकलाधे तोरुदे तुमुत्सित इवत । ' उप जनो नाविशेिाञ्च कारणात् ' इत्यस्य
व्याख्यानवमवत । यथा पूिाय धयगतयोिे त्वोिः शेिो दवशयतिः तथात्रावप दशययवत - तन्नासौ तधे तुभयवितुमिय तीवत । सैि व्याख्या ।
कवचत्त्वेि ग्रन्थो न दृश्यते । ननु क्रमभेदे िणाय एि विलक्षणा विलक्षणानेि संस्कारा नादधतीत्यवसधतेत्यत आि - न चेवत । िणाय िः
प्रत्येकं िावतशयशावलनिः , संिता िा ? न ताित्प्रत्येकवमत्युक्तम् । न च िणाय त्मानिः प्रत्येकं विशेििन्त इवत । विशिस्यास त्त्वात्
अनवभमतत्वाच्च । वद्वतीयं विकल्पवशरो दू ियवत - - नापीवत । अपरसमिधान वमवत । अपरै ियणैिः सम्भूयािधानम्
एककायोन्मुख्यवमत्यथयिः । सवन्नधानवमवत िाथयिः ।

१ . इत्यावदकमवप . ख .

२ . अयं वनभयरपयाय यिः .

Page :89

सप्तमिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता विवशनवष्ट , वनयतानुपूव्ययतया असम्भिात् समिधानस्य ; वनरुधागावमनोिः खलु

तदानीमत्यन्तासतोरनवतशयतया कायोपजनोपयोगायोगावदत्युक्तम् ॥

-..-...-.-.-.

तथैि कवचत् पाठिः । एतान् विवशनष्टीवत । िणाय त्मनो विशेियुक्तान् करोतीत्यथयिः । कारणमाि - वनयतानुपूव्ययतया असम्भिात्
समिधानस्येवत । वनयतमानुपूव्यय येिां ते वनयतानुपूव्याय िः , तेिां भािो वनयतानुपूव्ययता तया कारणेन िणायत्मनां परस्प
रसभिधानस्यासम्भिावदत्यथयिः । एि तविय विशेििः - िृत्ता िणयविशेिोपलद्ब्धिः क्ववचत् , अन्यत्र न तथेवत । अत आि – वनरुधे वत ।
विनष्टाजातयोियणययोिः तदानी ं कायोपजनकालेऽत्यन्तासतोरनवतशयतया वनरुधस्यागवमनो िादविवशष्टतया कारणेन
विलक्षणसंस्काराख्यकायोपजनं प्रत्युपयोगासम्भिावदत्यथयिः । अथिा क्रमवनयमात् पूियस्योत्तरसमिधानं उत्तरस्य च पूियसमिधानं
न संभि तीत्युक्तम् । एतदे ि वििृणोवत - वनरुधागवमनोिः खद्ल्ववत । वनरुधितयमानकाले नास्त्यजातम् , अजातितयमानकाले
नाद्स्त वनरुधवमत्येिमन्योन्यकाले ऽत्यन्तासतोविय लक्षणसंस्कारोपजनोपयोवगविशेिापरपयाय यावतशयाधारत्वासम्भिात्
विलक्षणसंस्का रोपजनकायोपयोगासंभिात् । इत्युक्तवमवत । उद्क्तश्च ' सत्यं स तु विशेिोऽत्र ' इत्यस्य व्याख्यान । न च
संस्कारण विशेिणवमवत भ्रवमतव्यम् , विलक्षणसंस्कारोत्पत्तय एि विशेिान्वेिणावदवत ॥

। । इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायां गोपावलकायां सप्तमिः श्लोकिः । ।

G-8

Page :90

५८
स्फोटवसद्धिः अष्टमिः श्लोकिः ] योऽवप मन्यते - - न खलु साक्षािािनानां व्यापारमवभधेयप्रत्ययवििय मुपेमिः , अवप तु ताभ्यिः
स्थावयत्वेन प्रवतलब्धयोगपद्याभ्यिः प्रत्यिमृष्टसकल
अन्ये िां प्रत्यिस्थानमाि - योऽवप मन्यते . . . . तवददमुक्तम् . . . . ज्ञानकार णम् इवत । अस्याथयिः - पूियत्र
पूियिणयजवनतसंस्कारसवितान्त्यिणयिाचकत्वस्यैि प्रकारा न्तरत्वात् ' यादे मन्येत ' इत्युक्तम् ; इदानीं तु सिेिामेि िणाय नां
िाचकत्ववमवत िाद्यन्तरत्वात् ' योऽवप ' इत्युक्तम् । भािनानावमवत । संस्कारो िासना भािनेत्यना न्तरम् । न खलु
ियमन्त्यिणयिाचकिावदित्साक्षादव्यिधानेनैि व्यापारं भािनाना मवभधेयप्रत्ययविियमुपेमिः । अवभधेयस्य प्रत्ययो विियो यस्य
काययतयेवत बहुव्रीवििः । येन ' शक्तेिः शक्त्यन्तरायोगिः ' इत्युपालभ्येमवि । न च ' विलक्षण स्योपजनिः ' इत्युपालम्भिः , संस्कारस्य
स्मृत्येकिे तुत्वात् । उपेम इवत । अभ्युपगच्छाम इत्यथयिः । अवप द्त्ववत । वकन्तु वकं पुन ! यमभ्युपगच्छथेवत याित् । ताभ्य इवत ।
भािनाभ्य इत्यथयिः । पञ्चमी चेयम् । प्रत्यय उदे तीत्यन्वयिः । स्थावयत्वेन प्रवतलब्ध योगपद्याभ्य इवत । याित्
कायोत्पवत्तस्ताित्कालिवतयत्वं संस्काराणां तदािेदक प्रमाणादे िािगतवमवत भाििः । स्थावयत्वेन कारणेन प्रवतलब्धं योगपद्यं
यावभररवत विग्रििः । प्रत्यिमृष्टसकलिणयरूपात्मेवत । पूियमुच्चारणिेलायां येिां यावन रूपावण गृिीतावन तावन सिाय वण
तदनन्तरमन्ये न ज्ञाने न समनुसन्धीयन्ते ; तेिां ततश्चाथाय िबोध इत्यवभमानिः । तेनायमथयिः - प्रत्यिमशोऽिमृष्टानां पुनर - यिमशयिः ;
प्रत्यिमृष्टावन सकलानां िणाय नां रूपावण दीघाय दीवन क्रमादीवन च सकलावन िा िणयरूपावण येन । अथिा िणयरूपेवत
द्वन्द्वतामावश्रत्य सवन्नधानाच्च रूपस्य िणैवियशेिण मावश्रत्य प्रत्यिमृ ष्टावन सकलावन िणयरूपावण येनात्मनेवत विग्रििः । स तादृश
आत्मा यस्येवत पुनश्च बहुव्रीवििः । अने न च तत्र सत्यप्यदशय नमवसधवमवत दशययवत । एक इवत ।
अने नैकप्रत्ययजवनतप्राकट्याश्रयत्वेनैकपदतां दशययवत ।

१.
तेिा . क .

Page :91

[ अष्टमिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

िणयरूपात्मा एकिः प्रत्यय उदोत ; तत्र स एि िा तवद्वपररिवतयनो िा िणाय स्तत्र समवधगतसिभािा जनयन्त्यथाय िबोधवमवत िृथा
शब्दपररकल्पनापररश्रमिः । स्मृतौ च सिभािो न प्रत्यक्ष इवत चेत् , वकमत्र प्रत्यक्षिवतयना यौगपद्येन ?

-------------

---

---------------

प्रत्यय उदे तीवत । ितयमानापदे शेन सियस्वसंिेद्यतां दशययवत । ननु उदे तु , ततिः वकमत आि - तत्रेवत । उदये वसधे सतीत्यथयिः । स
एि िेवत । प्रत्यय एि िेत्यथयिः । उत्तरापेक्षया िाशब्दिः । तवद्वपररिवतयनो िा िणाय इवत । तत्र प्रत्यये विपररितयमानािः प्रकाशमाना
इवत । िाशब्दश्च पूिाय पेक्षया । िावतयके च " समस्तिणयविज्ञानम् ” इवत क्ववचदु क्तम् ; “ तदारूढास्तदा िणाय िः ” इवत कवचत् ;
तदनुसोरणायमव्यिस्थािादिः - -

" प्रमाणं िावप शब्दो िा तज्ज्ञानं िा वनरूप्यते ” इवत ।

शब्दप्रमाणपक्षमिलम्ब्य तवद्वपररिवतयनो िा िणाय इत्युक्तम् । तज्ज्ञानप्रमाणपक्षम िलम्ब्य प्रत्यय एि िेत्युक्तम् । तत्र

समवधगतसिभािा इवत । तद्स्मन् प्रत्यये समवधगतिः संप्राप्तिः सिभाििः सावित्यं यैररवत विग्रििः । समवधगतिः प्रज्ञातिः सिभािो
येिावमवत िा । जनयन्त्यथाय िबोधवमवत । स एि िेत्यत्र जनयतीवत द्रष्टव्यम् । इवत िृथा शब्दपररकल्पनापररश्रम इवत । यतो
दृष्टेभ्य एि िणेभ्योऽथयप्रत्ययिः कथवञ्चदु पपद्यते , ततो िृथा मुधैि अत्यन्तादृष्टशब्दपररकल्पनायां भितां पररश्रमिः । यस्य
प्रयोजनस्य वसधये शब्दिः कल्पवयतुवमष्यते , तस्य दृष्टरे ि िणैिः वसधत्वावदवत । चोदयवत स्मृतौ चेवत । चोऽिधारणे । यत्त्वयोक्तं
साविस्यं तत्स्मृतािेि , न पुनिः श्रोत्रप्रत्यक्षे ; प्रत्यक्षिती च शब्दिः स्फोटपक्षे िाचकिः ; ' प्रत्यक्षाच्छब्दादथं प्रवतपद्यामि ' इवत
लौवककी प्रवसद्धररवत चेन्मन्यस इत्यथयिः । पररिरवत - वकमत्रेवत । वकं

१ . श्रौत्रप्रत्यक्षे . ख .

Page :92

स्फोटवसद्धिः अष्टमिः श्लोकिः ] सियथाज्ञाने नैिां तदर्थ्यते ; तच्च स्मरणज्ञानेऽस्त्येि । स चै ि प्रत्ययिः स्मरण
प्रत्यक्षरूपाभ्यामुभयात्मा सदसद्वणयरूपािभास्यन्त्यिणयगोचर इष्यते कैवश्चत् ।

.............

प्रयोजनमत्रेदानी प्रत्यक्षज्ञानिवतय ना स्फोटािलद्म्बना यौगपद्येनोपन्यस्तेनेत्यथयिः । अनिसरं वि तदु पन्यसनवमदानीवमत्याि -

सियथाज्ञान इवत । अज्ञान इत्यकार प्रश्लेिण छे दिः । सियथा सियप्रकारे ण यािन्तिः प्रकारा ज्ञाने विद्यन्ते तैिः सिैरप्येिां िणाय नां
यौगपद्येन ज्ञानानुत्पत्तौ तत्प्रत्यक्षिवतय योगपद्य स्फोटविियम् ; अत एि िणाय नां योगपद्यासम्भिेन स्फोटकल्पने प्रिृत्तत्वा .
वदत्यथयिः । इि च केनवचत्प्रकारे ण िणाय नां स्वरूपतो यौगपद्यमस्त्येिेत्याि तच्चेवत । तत् िणाय नां योगपद्येन ज्ञानं िणययोगपद्यस्य िा
ज्ञानम् प्रत्येकिणाय नुभि जन्यसं स्कारजन्मवन स्मरणज्ञानेऽस्त्येिेवत वकं प्रत्यक्षिवतययोगपद्यतृष्णया ? न खलु िणययौगपद्ये संभिवत
स्फोटप्रत्यक्षत्वकल्पनाबीजमस्तीवत भाििः । अज्ञान इत्यत्रत्यं ज्ञानं तच्छब्दे न परामृश्यते । तादृद्ग्वधज्ञानत्ववमवत याित् । कवचत्तु
िणययोगपद्यं तच्छब्दे न परामृश्यत इत्याहुिः । अन्या व्याख्या - - - वकमत्र शब्दव्यििारे प्रत्यक्षिृवत्तिाचकयौगपद्येन ? कुतिः ?
सियथाज्ञाने , सियथा तस्यानुपलम्भावदत्यथयिः । ज्ञान इवत िा छे त्तव्यम् । सियथाथयज्ञानसंभिावदत्यथयिः । एिां पुनियणाय नां
प्रत्यक्षिृवत्तयोगपद्यासंभिे सियप्रकारे ण चाथयज्ञानोदये सवत सियप्रकारे विज्ञाने योगेपद्यमर्थ्यते । न तु ज्ञानविशेिास्था वक्रयते । तच्च
स्मरणज्ञानेऽस्त्येिेत्यु कम । सियथाज्ञान इत्येतत्पिाय पराभ्यां ना
इत्येतत्पूिाय पराभ्यां तन्त्रेण संबध्यते । एिं प्रत्यय उदे वत , तत्र च िणाय नां यौगपद्यवमत्युक्तम् । प्रत्ययमवप द्वे धा विभजन्नाि – स चैि
प्रत्यय इवत । स्मरणप्रत्यक्षरूपाभ्यामुभयात्मेवत । स्मरणत्वरूपेण प्रत्यक्षत्वरूपेण चोभय आत्मा यस्येवत विग्रििः ।
सदसद्वणाय िभासीवत । सदसद्वणायिभासनशील इत्यथयिः । अन्त्यिणय

१ . प्रत्यक्षकल्पना . ख .

२ . तद्योगपद्यं . ख .

Page :93

[ अष्टमिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

अन्यस्तु सकलिणोपलद्ब्धवनबन्धनवनद्खलभािनाबीजजन्मा युगपदद्खल िणयरूपपरामशी चरमिणयप्रत्यक्षोपलद्ब्धसमनन्तरिः

स्मरणैकरूपिः सङ्गीययते । क्रमसमवधगतात्मसु न युगपदनुस्मरणवमत्यवप वमर्थ्ा । तथा वि - - सकलिावद

गोचर इवत । अन्त्यो िणों गोचरो विियो यस्येवत विग्रििः । तेन येयं सद्रूपान्त्य िणयवििया प्रत्यक्षा , पूिेिु चातीतेिु स्मृवतरूपा
बुद्धिः , सैिाथयप्रतीवतिे तु ररवत मन्यन्त इवत इष्यते । कैवश्चवदवत । िणयिावदवभररवत वसध्यवत । वकश्चापरे ररत्याि . अन्यैद्स्त्ववत ।
संगीययत इत्यन्वयिः । सकलिणोपलद्ब्धवनबन्धनवनद्खलभािनाबीज जन्मेवत । सकलिणेवत कमयधारयिः । िणोपलब्धीवत
िष्ठीसमासिः । उपलद्ब्धवनबन्ध नेवत बहुव्रीवििः । भािनाबीजेवत रूपककमयधारयिः । सकलिणोपलद्ब्धवनबन्धनेभ्यो वनद्खलेभ्यो
भािनाबीजेभ्यो जन्म यस्य प्रत्ययस्येवत पुनबयहुव्रीवििः । युगपदद्खल . िणयरूपपरामवत । अद्खलिणयरूपेवत व्याख्यातम् ,
सकलिणयरूपे त्यत्र तुल्य प्रकारत्वात् । युगपदद्खलिणयरूपावण परामृशतीवत युगपदद्खलिणयरूपपरामशीवत ।
चरमिणयप्रत्यक्षोपलद्ब्धसमनन्तर इवत । अद्न्तमस्य िणयस्य यत्प्रत्यक्षं ज्ञानं तस्य समनन्तर इवत । स्मरणैकरूप इवत ।
स्मरणत्वमेकमेि रूपं यस्य प्रत्ययस्येवत विग्रििः । प्रत्यय इत्यवधकारावद्वशेष्यं वसध्यवत । युगपदद्खलिणयपरामशी त्युक्तम् , तत्र
युगपत्त्वविपयययमाशङ्कय पररिरन्नाि — क्रमसमवधगतात्मद्स्ववत । क्रमेण समवधगतिः अनुभूत आत्मा येिावमवत विग्रििः ।
िणेद्ष्ववत विशेष्यम् , अथिा िस्तुद्ष्ववत । न युगपदनुस्मरणवमवत । भितीवत शेििः । अनुशब्दे नासम्भिं व्यनद्क्त । न वि
क्रमेणानुभूय तदनन्तरमेि युगपत्स्मतुं शक्यते , अनुभिानुसाररत्वात् स्मरणस्येवत भाििः । इत्यवप वमर्थ्ेवत । एिा वि स्फोटिावदन
एतत्पक्षदू िणे विवशष्टा युद्क्तरवभमतेल्यवपशब्दे न दवशयतम् । तथा िीत्युपपादनप्रवतज्ञा । उपपादयवत

१ . प्रत्ययोपलद्ब्ध . ख .

Page :94

६२

स्फोडासद्धिः

( अष्टमिः श्लोकिः ]

नामवभमतं पौिाय पयाय लोवचतेष्ववप भािेिु समु च्चयािग्रावि ज्ञानम् ; तदनभ्युप गमे वि तत्प्रकारानुपावतिु शतं विंशवतररवत
समुच्चयदशयनं विरु ध्यते । तस्माच्छरोत्रमनोजन्मवभिः क्रमितीवभरवप बुद्धवभरिधृतेष्ववप िणाय त्मसु पुरस्तात् ,
परस्तादद्वयमक्रममद्खलिणयरूपािग्रावि स्मरणमिकल्पते ।

सकलेवत । अथिा वमर्थ्ेत्यत्र कारणमाि - - तथा वि सकलेवत । यथा वि वमर्थ्ा , तथा सवत वि समुच्चयज्ञानवमष्टवमत्यन्वयिः । ननु
कथं तवदच्छया वमर्थ्ात्वं कल्प्प्यते तत्राि — तदनभ्युपगम इवत । सकलिावदनामवभमतवमवत कतरर िष्ठी । अवभमतवमष्टम् ।
पौिाय पयाय लोवचतेष्ववप भािेद्ष्ववत । पूिय पौिाय पयेण गृिीतेष्वपीत्यथयिः । अवपशब्दे न परोक्तविरोधसम्भािनां दशययवत ।
समुच्चयािग्रावि समुच्चयािभावस । तदनभ्युपगमे समुच्चयािग्राविणो ज्ञानस्य सियिावदवभ रनङ्गीकारे । तत्प्रकारानुपावतविवत ।
तद्स्मन् प्रकारे येऽनुपतद्न्त , तेिु ; क्रमज्ञाते वित्यथयिः । शतं विशवतररवत समुच्चयदशयनवमवत । शतं विंशवतररत्येिमाकारवमत्यथयिः
। उपसंिरवत - - - तस्मावदवत । श्रोत्रमनोजन्मवभररवत । न केिलं श्रोत्रमात्रा दासां जन्म , वकन्तु मनसोऽपीत्यथयिः । यवद मनो न
श्रिणिेलायां व्यावप्रयते , कथं मनसा स्मरणं जन्येत त्वगावदित् ? यतस्तु मनसैि स्मययते , ततस्तस्याप्यनुभिे व्यापारिः समुन्नीयते
। यथाहुिः - - -

" स्मृवतश्च न भिेत्पश्चाद्गह्नीयात्तन्न चेन्मनिः । श्रोत्रग्रिणिेलायाम् " इवत ।

बुद्धवभररवत बुद्धभेदं दशययवत । पुरस्तादिधृतेद्ष्वत्यन्वयिः । परस्तात्स्मरणवमवत चान्वयिः । बुद्धवभररत्यस्य व्यवतरे किः - -

अद्वयवमवत , क्रमितीवभररत्यस्या

Page :95

[ अष्टमिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

तत्र च प्रवतसंक्रान्तप्रवतवबम्बा इि िणाय िः समीवितकायय प्रत्यनन्तरतां नावत क्रामन्तीवत लौवककिचनमवप समञ्जसम् - - शब्दादथय
प्रवतपद्यामिे - - - इवत , शािकारिचनं च - “ भािमाख्यातेनाचष्टे ” इवत । तवददमुक्तम्
“ यद्वा प्रत्यक्षतिः पूिय क्रमज्ञातेिु यत्परम् । समस्तिणयविज्ञानं तदथयज्ञानकारणम् ॥ ” इवत ।

-------------

-----------

---------

PA

क्रमवमवत , िणाय त्मद्स्वत्यस्याद्खलिणयरूपािग्रािीवत , अिधृतेद्ष्वत्यस्य स्मरणवमवत व्यवतरे किः । एिं च िणेष्वनुयुज्यमाना दोिािः
पररिता इत्याि - तत्र चेवत । तद्स्मन् स्मरणे चेत्यथयिः । अथिा स्मरणप्रत्यक्षरूपाभ्यामुभयात्मवन स्मरणैकरूपे िा प्रत्यय इत्यथयिः ।
प्रवतसंक्रान्तप्रवतवबम्बा इिेवत । तद्स्मन् प्रवतसंक्रान्तं प्रवतवबम्ब येिावमवत । इिशब्दे न प्रवतवबम्बसिािोऽवप नैिां पारमावथयक
इवत दशययवत । न ह्यमूतेिु प्रवतवबम्बसम्भििः । एतच्च “ तदारूढािः ' इत्यस्य व्याख्यानम् । समीवितकायय प्रत्यनन्तरतां
नावतक्रामन्तीवत “ न दू रे ऽथाय िबोधनम् " इत्यस्य व्याख्या । इवत लौवककं िचनवमवत " शब्दादथयमवतिः ” इत्यस्य व्याख्या ।
उपलक्षणं चैतवदत्याि - शािकारिचनं चेवत । आचाययमतमेि चेदवम त्याि - तवददवमवत । ' इवत िृथा शब्दपररकल्पनापररश्रमिः
' इत्यन्तस्य वनबन्धनस्य मूलभूतम् “ यद्वा प्रत्यक्षतिः ” इवत िावतयकमुपात्तं वनबन्धनकृता , तत्रैि समस्ताथय सूचनात् । शेिं तु
व्याख्यातृवभरे ि प्रदशयनीयम् । तथावि — ' स्मृतौ च ' इत्यादे िः ' अस्त्यि ' इत्यन्तस्य व्याख्येयं िावतयकम्
" तत्र ज्ञाने च िणाय नां योगपद्यं प्रतीयते । नािश्यं योगपद्येन प्रत्यक्षस्थे न तििेत् ॥ ” इवत ।

' स चै ििः ' इत्यादे िः ' संगीययते ' इत्यन्तस्य िावतयकद्वयम् - - -

Page :96

स्फोटासद्धिः

[ अष्टमिः श्लोकिः

" वचत्ररूपां च तां बुद्धं सदसद्वणयगोचराम् । केवचदाहुययया िणो गृह्यतेऽन्त्यिः पदे पदे ॥

अन्त्यिणे च विज्ञाते सियसंस्कारकाररतम् । स्मरणं योगपद्येन सिेष्वन्ये प्रचक्षते ॥ ” इवत ।

' क्रमसमवधगतात्मसु ' इत्यादे िः ' विरुध्यते ' इत्यन्तस्य

" सिेिु चैिमथेिु मानसं सियिावदनाम् । इष्टं समुच्चयज्ञानं क्रमज्ञाते िु सत्स्ववप ॥

न चेत्तदभ्यु पेयेत क्रमदृष्टे िु नैि वि । शतावदरूपं जायेत तत्समुच्चयदशयनम् ॥ ” इवत िावतयकद्वयं विियिः ।

' तस्माच्छोत्रमनोजन्मवभिः ' इत्यादे स्तु -

" तेन श्रोत्रमनोभ्यां स्यात् क्रमज्ञातेिु यद्यवप । पूियज्ञानं परस्तात्तु युगपत् स्मरणं भिेत् ॥ तदारूढास्तदा िणाय न दू रे ऽथाय िबोधनात्
। शब्दादथयमवतस्तेन लौवककैरवभधीयते ॥ "

िाते द्वयं विियिः ।

तस्यावप इवत । योऽवप खल्वेिं मन्यते तस्यावप िावदन इत्यथयिः । वकं पुनस्तेस्येत्यपेक्षायामाि - पूिोपलद्ब्ध . . . . . अनुमीयते इवत
। पूिोपलद्ब्धभेदेऽपी त्यष्टमिः श्लोकिः । यत्प्रकारानुपावतन्यिः पूिोपलब्धयश्चरमप्रत्ययकारणतयावभमतािः

१.

चैतदथेिु . ख .

२ . बोधनम् . ख .

Page :97

अष्टमिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता तस्यावप - -

पूिोपलद्ब्धभेदेऽवप भिेदथय स्य दशय नम् । एकोपलब्धौ नैतेिां भेदिः कश्चन लक्ष्यते ॥ ८ ॥

पूिोपलब्धयोऽवप वि क्रमविशेिित्यिः पररगृिीतावभमतविपरीता नुपूव्याय अक्रमाश्चैकिक्तृप्रयुक्तिणयवििया विपरीताश्च न

पश्चािाविन्यां समस्तिणाय िभावसन्यामुपलब्धािनुविपररितयमानान् िणाय त्मनो वभन्दद्न्त ;

अस्मात्प्रकारात्प्रकारान्तरे ऽवप तद्वदे ि चरमभाविन्या समस्तिणयविियया प्रख्यया अथयदशयनं प्रसज्येत । कुतिः ?

यतश्चरमभाविन्यामेकोपलब्धौ सियस्यामवप न िणाय नां कवश्चवद्वशेि इवत योजना । पूिोपलद्ब्धभेद इत्यु क्तम् , तद्वयाचष्टे -
पूिोपलब्धय इवत । पूिोपलब्धयोऽवप वि न िणाय त्मनो वभन्दन्तीत्यन्वयिः । अवभमतं प्रकार दशययवत - - क्रमेवत । येन क्रमेण
िृधव्यििारे िणाय िाचकतयािधृतािः , स क्रमविशेिो यासां यासु िा तािः क्रमविशेिित्यिः । आकारान्तरं दशययवत
पररगृिीतावभमतविपरीतानुपूव्याय इवत । पररगृिीतमवभमतानुपूव्ययविपरीत मानुपूयं यावभररवत विग्रििः । यथा जरे वत वििवक्षते
राजेवत अन्यस्य प्रकारान्त रस्य कथनम् । अक्रमा इवत । युगपन्नानािक्तृप्रयुक्ता इवत वसध्यवत । यथोक्तम्
" योगपद्य त्वशक्यत्वान्नैि तेिावमिावश्रतम् । िक्तृभेदश्च तत्र स्यात् x x x x x ॥ " इवत ।
अवभमतस्य प्रकारस्य कथनम् - - एकेवत । एकेन िक्त्रा प्रयुक्ता िणाय वििया यासावमवत विग्रििः । प्रकारान्तरकथनं
विपरीताश्चेवत । अनेकिक्तृप्रयुक्तिणयवििया इत्यथयिः । सक्रमका इवत वसध्यवत ।
(:--9

Page :98

स्फोटवसद्धिः

( अष्टमिः श्लोकिः

असंप्राप्तवनरन्वयवनरुधयोवियशेिाभािावदत्युक्तम् । एकोपलब्धौ तु यौगपद्या बानुपूवियको विशेििः । न चेदवमि समीचीनम् -

उपलम्भगोचरवमदं योगपद्यम् , नोपलभ्यविियम् ; उपलभ्या वि िणाय िः क्रमविशेिभाज एिैकया प्रख्यया प्रख्यायन्त इवत । तथा
वि - स्वतो िणाय वनत्यतया विभुतया च न दे श

--------------------
-

अथिा पररगृिीतावभमतविपरीतानु पूव्याय िः पूिोपलब्धीविवशनवष्ट – एकिक्तृ प्रयुक्तिणयवििया इवत । अक्रमािः

पूिोपलब्धीवियवशनवष्ट - - विपरीताश्चेवत । युगपन्नानािक्तृप्रयुक्ता इत्यथयिः । पश्चािाविन्यावमवत । एकैकिणाय नुभिसमन
न्तरभाविन्यावमत्यथयिः । समस्तिणाय िभावसन्यावमवत । समस्तान् िणाय निभासयतीवत समस्तिणाय िभावसनी तस्याम् ।
उपलब्धािनुविपररितयमानान् िणाय त्मन इवत । अने नैकोपलद्ब्धव्याय ख्याता । एतेिावमत्यस्य चाथो दवशयत इवत िेवदतव्यम् ।
िे तुमाि - असंप्राप्तेवत । असंप्राप्तमनागतमजातवमत्यनान्तरम् । वनरन्वय वनरुधमनन्वयवनरुधं चैकमे ि उत्तरे णासंबध्य
वनरुधवमत्यथयिः । इत्युक्तवमवत च पूियित् । ' क पुनररयं सिायता ' इत्यत्रोद्क्तररवत व्याख्येयम् । ननु सत्यमन्यिः कश्चन विशे िो न
लक्ष्यते , आनुपूिीवनवमत्तकस्तु विशेिो लक्ष्यत एिे त्यत्राि – एकोपलब्धौ द्स्ववत । एकशब्दसूवचतं िे तुं दशययवत योगपद्यावदवत ।
आनुपूवियक इवत । अनुपूियशब्दादानुपूव्ययशब्दाद्वा " ठस्येकिः " इवत । आनुपूिीत इवत कवचत्पाठिः । यौगपधं चानुपूयं च नैकन
संभितिः , विरोधात् । योगपद्यं चाङ्गीकृतम् , " स्मरणं योगपद्येन " इत्युक्तत्वावदवत भाििः ।

HIU

शलान्तरमप्युत्तराधेन व्याितययवत - - न चेदवमवत । न चेदं िक्ष्यमाण मुत्तरं इिाद्स्मन् दू िणे पररिारत्वेनं कर्थ्मानं
समीचीनवमत्यथयिः । इदं शब्द वनवदय ष्टमेि दशययवत - उपलम्भेवत । उपलम्भगोचरवमवत बहुव्रीवििः उपलभ्य

Page :99

[ अष्टमिः श्लोका

गोपावलकासविता

६७

वनबन्धनं नावप कालवनबन्धनं परापरभािमनुपतन्तीवत प्रख्यानवनबन्धन एि समुपाश्रीयते । तचेदमद्वयमक्रमम् ,

यवद्वपररिवतयनस्तेऽथयप्रत्यय िे तििः । न चेदं पूिोपलद्ब्धसंबद्न्धनी परापरतां गोचरयवत , िणाय िलद्म्ब

विियवमवत च । कथं नोपलभ्यविियत्वम् ? तदाि - उपलभ्या वि िणाय इवत । क्रमभेदभाज एिेवत । भेदो विशेििः ; तथा च
क्ववचत्पाठिः । एकया प्रख्यया प्रख्यायन्त इवत । अनेनोपलम्भगोचरं यौगपद्यं दवशयतम् । एिं च क्रमयोगपद्ययो विियभेदान्न
कवश्चद्दोि इवत इदमवप न समीचीनम् । असमीचीनत्वप्रवतज्ञायां कारणं िक्तुमारभते - तथा िीवत । िणाय वि स्वतिः स्वरूपेण न
दे शवनबन्धनं परापरभािमनुपतद्न्त , नावप कालवनबन्धनं परापरभािमनुपतद्न्त । वनत्यतया विभुतया चेवत विपरीतक्रमेण
संबध्यते । वनत्यत्वान्न कालवनबन्धनम् , विभुत्वान्न दे शवनबन्धनवमवत । इवत प्रख्यानवनबन्धन एि समुपाश्रीयत इवत । इवत िे तोिः
प्रख्यानवनबन्धनिः प्रख्यानकारणक एि दे शवनबन्धनिः कालवनबन्धनो िा परापर भाििः समुपाश्रीयते , न स्वरूपकृत इवत । िणाय नां
वि पूियदेशे शब्दिः , अपरदे शे शब्दिः , पूियकालीनिः शब्दिः , उत्तरकालीनिः शब्दिः , इवत पौिाय पययप्रतीवतिः प्रख्यानवनबन्धनेवत
समुपाश्रीयते युष्मावभररवत । ततिः वकवमत्याि - तच्चेदवमवत । प्रख्यानवमवत । अद्वयमक्रमवमवत व्याख्यातम् । तच्चेदवमत्युक्तम् ,
तदे ि दशययवत यवद्वपररिवतयन इवत । यद्स्मन् प्रख्याने विपररितयमाना इवत । ते िणायिः ।

अथयप्रत्ययिे ति इवत िष्ठीसमासिः । ततिः वकवमत्याि - न चेदवमवत । चरमं प्रख्या

नवमत्यथयिः । पूिोपलद्ब्धसंबद्न्धनीवमवत । पूिोपलद्ब्धगोचरावमत्यथयिः । परापरता गोचरयतीवत पौिाय पय विियीकरोतीवत ।

कारणमाि - िणाय िलद्म्बतया तदप

Page :100

स्फोटवसद्धिः [ अष्टमिः श्लोकिः ] तया तदु पलब्धीनामविियीकरणेन ; न चासमीवितािध्यिवधमिािं पौिाय पयय प्रत्येतुमिय वत ; न
चैकद्स्मन्नानािणाय ियिात्मवन पदे वभन्नमिध्यिवध

लब्धीनामविियीकरणेनेवत । इदं वि िणाय निलम्बते । तथािभासात् तदु प लब्धीनां

पूिाय सामुपलब्धीनामविियीकरणेनाविियीकरणावदत्यथयिः । अथिा तदु प . लब्धीनामविियीकरणेनात्मनेवत वसध्यवत ।
पूिोपलब्धयो वि िणाय नेिािलम्बन्ते , नात्मानं विियीकुियद्न्त । यथोक्तम् " ज्ञाते त्वनुमानादिगच्छवत " इवत , " सत्यं पूिय
बुद्धरुत्पद्यते , न तु पूिय ज्ञायते " इवत च । पूिय च िणयबुधयनु भिामािे कुतस्तत्स्मरणम् , कुतस्तरां च तत्संबद्न्धन्यािः
परापरतायािः स्मरणवमवत भाििः । िे त्वन्तरमवप दशययन्नािन चेवत । अथिा ननु स्वयंप्रकाशपक्षे विियीकरणमस्त्येि । तत्र वकं
गोचरयवत ? नेत्यािन चेवत । असमीवितािध्य

िवधमिािवमवत । यस्मात् परमपरं च सोऽिवधिः । यत्पुनिः परमपरं च तदिवध

मत् । असमीवितोऽनपेवक्षतिः अिध्यिवधमिािो येन चरमज्ञानेन तत्तथोक्तम् । वक्रयाविशेिणं चैतत् , पौिाय पययवमत्यस्य विशेिणं
िा । प्रत्येतुमिय तीवत । इदवमत्येि संबध्यते । ननु सोऽप्यपेक्ष्यताम् , वकं निः वछन्नम् ? अत आि - न चेवत । अपेवक्षतुं क्षमत इत्यत्र
बीजं नानािणाय ियिात्मनीवत । नानाभूता िणाय अियिा यस्यात्मनिः स नानािणाय ियििः , तािगात्मा रूपं यस्य पदस्य तत्तथोक्तम्
। अवप शब्दोऽत्र द्रष्टव्यिः । यद्यवप नानाभूतेिु िणाय ियिेिु वभन्नािध्यिवधमिािापेक्षा शक्यते तथापीत्यथयिः । नेवत । वनिेधे
बीजमेकद्स्मवन्नवत । यद्यवप नानािणाय त्मकं पदम् , तथाप्येकमेि यथानेकतन्त्वारब्धिः पटिः ; न चैकद्स्मन् पदे ऽिध्यिवधमिाि
मपेवक्षतुं क्षमते । इदवमत्येि संबध्यते । कुतिः पुनरे कद्स्मन्निध्यिवधमिािं

Page :101

[ अष्टमिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

मिािमपेवक्षतुं क्षमते ; प्रवतिणोपलम्भनप्रभावितावन च भािनाबीजावन कामं संिवतसमासादनादे कमनकािलद्म्ब स्मरणं

जनयेयुिः , तािता चररताथेभ्यो नापरो िणाय त्मसु विशेिो लभ्यते । तथा च सवत यथाकथं वचत् पुरस्तादवधगतसंिेदनेभ्यिः
सकलसंस्कारजन्मवन चरमसमवधग

नापेवक्षतुं क्षमते चरमज्ञानम् ? अत उक्तम् - - - वभन्नवमवत । वभन्ना ह्यिध्यिवधम िाििः । न चैक्यभेदयोिः सि सम्भििः , विरोधात् ।
िणाय ियिनानात्वे वतरोभूते ' गौररत्येकं पदम् ' इवत प्रख्याितरवत यथा घटाियिेिु वतरोभूतेष्वेकं मित्प्रत्यक्षवमवत ।

ननु भिद्ििः क्रमसमवधगतात्मसु न युगपदनुस्मरणवमत्येिोच्यताम् , न पुनस्तदभ्युपगर्म् क्रमदशय नं प्रवतिढुं शक्यते ; कथं वि

क्रमित्सु स्मययमा गेिु क्रमो न स्मययत इवत प्रवतज्ञातुं शक्यते । अत आि – प्रवतिणेवत । प्रवतिणय यान्युपलम्भनावन तैिः
प्रभावितानीवत । भािनाबीजानीवत कमयधारयिः । कामवमवत । न तािता क्रमसमवधगम इवत भाििः । संिवतसमासादनावदवत ।
एकद्स्मन्नात्मवन वनरन्तरमुपजातैियणाय नुभिैस्तत्रैि जन्यमानानां भािनाबीजाना

मन्योन्यं संिवत संघातं प्रावपतत्वावदवत । एकवमवत । संितत्वात् । अनेकािलम्बीवत ।

नानािणाय नुभिप्रभावितत्वावदवत । स्मरणं जनयेयुररवत । कामवमत्यत्र संबध्यते । यवद जनयेयुस्तविय सक्रमकिणयविियं जनयद्न्त
। नेत्याि - ताितेवत । सकल िणयविियकस्मरणजननमात्रेणेत्यथयिः । चररताथेभ्य इवत । कृतप्रयोजनेभ्यो भािना बीजेभ्यिः
सकाशावदत्यथयिः । नापरो िणाय त्मसु विशेिो लभ्यत इवत । अपरिः आनुपूवियको लभ्यत इवत । एिंिावदना भितेवत , अथिा
लौवककेन प्रवतपत्रेवत । इदमाकूतम् - चरमज्ञानस्थ क्रमविियत्वं तत्कायाय त् प्रकाशात् वकमुनी

Page :102

स्फोटवसद्धिः

[ अष्टमिः श्लोकिः ]

मेऽवतशयविरिादथयपररच्छे दिः स्यात् ; न चैिं दृश्यते । ततस्तदवतररच्य मानवनवमत्तािाप्तजन्मायवमत्यनुमीयते इवत ।

अने नैतदप्यपाकृतं भिवत
" इत्थं क्रमगृिीतानां युगपद्याथिा परा । द्स्थवतिः सा कारणं तु स्यावन्नत्यमथयवधयं प्रवत ॥ ” इवत ।

यते , उन तत्कारणािािनाबीजसङ्घातात् ? न ताित् कायाय त्प्रकाशात् , क्रमस्य तत्राप्रतीतेररत्युक्तमेि । न च

भािनाबीजसङ्घातस्यानेकािलद्म्बस्मरण िे त्वाय क्रमविियत्वकल्पना , तस्य िणयसङ्घस्मृत्यैि चररताथय त्वेनापवत्तपरर क्षयावदवत ।
ततिः वकवमत्याि - तथा च सतीवत । यथाकथंवचवदवत । " यािन्तो यादृशािः " इत्युक्तप्रकारविरिणापीत्यथयिः ।
पुरस्तादवधगतसिेदनेभ्य इवत । चरमसमवधगम इवत िक्ष्यमाणापेक्षया पुरस्ताच्छब्दिः । पुरस्तादवधगतं प्राप्त संिेदनं यैियणैस्तेभ्यिः
सकाशावदवत । अथयपररच्छे दिः स्यावदत्यन्वयिः । कथंभूतेभ्य इत्यत उक्तम् - सकलसंस्कारजन्मवन चरमसमवधगम इवत सकलेभ्यिः
संस्कारे भ्यो जन्म यस्येवत बहुव्रीवििः । चरमसमवधगम इवत कमयधारयिः । आरूढे भ्य इत्यथाय त् वसध्यवत । कुत इत्युक्तम् - अवतशय
विरिावदवत । परगृिीतावभमतानुपूव्ययपूिोपलद्ब्धसमनन्तरचरमविज्ञानेऽप्यवतशय विरिादस्यावप तत्तुल्यत्वावदत्यथयिः । अनेन च
पूिाय धी व्याख्यातिः । भिेवदत्यस्यावभप्रायमाि - न चेवत । सुगमो ग्रन्थिः । अस्त्विेम् ; भितस्तु वकमायातमत आि - तत इवत । यत
एिं िणाय न्वयेऽप्यथयपररच्छे दव्यावभचारस्तत इत्यथयिः । तदवतररच्यमानवनवमत्तािाप्तजन्मेवत । िणेभ्योऽवतररच्यमानावनवमत्तादिाप्त

Page :103

[ अष्टमिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

भेदाभािावचरानन्तरास्तवमतानुपजातानामविशेिात् ; असवत तदन्वये क्ववचत्सदा प्रतीवतप्रसङ्ग इवत ।

-----

जन्म येनाथयपररच्छे दे न स तथोक्तिः । अयमथयपररच्छे दिः । अत्र च ' पूिोपलब्धयिः ' इत्यावदना ‘ उक्तम् ' इत्यन्ते न
पूिोपलद्ब्धभेददशयनपुरिर पूिोपलब्धीनामेि विशेित्वं वनराकृतम् । ' एकोपलब्धौतु ' इत्यावदनोत्तराधो व्याख्यात इवत वििेकिः
। सकलिणय विियचरमविज्ञानपक्षवनराकरणादे िैतदवप वकवञ्चदवभमतं वसध्यतीत्याि - - अनेन . . . . प्रसङ्ग इवत । अनेनेवत । '
पूिोपलद्ब्धभेदेऽवप ' इत्यनेनैि श्लोकेनेत्यथयिः । अथिा चरमविज्ञानारूढिणयिाचकत्ववनराकरणेनेवत । इदवमत्युक्तमेि दशययवत -
इत्थवमवत । िावतयकं चेदम् । अस्याथयिः - यस्तु स्वरूपयोगपद्यं िणाय नामवभलिवत तस्य तदस्त्येि , वनत्यत्वात् ; न तु तदथयप्रतीतेिः
कारणम् , अगृिीतानामप्रत्यायकत्वावदत्युक्तम् - -

" िणाय नां योगपद्येन यवद चािश्यमवथयता । वनत्यत्वात् सियदा तत् स्यान्न तु कारणता तथा ॥ ” इवत ।

संभिवत िा तस्यावप कथवञ्चदथयप्रत्ययिे तुत्ववमत्याि — इत्थवमवत । अस्याथयिः - - अथिा इत्थं क्रमगृिीतानां िणाय नामनन्तरं
युगपद्या परा द्स्थवतिः , सा त्वथयवधयं प्रवत कारणं स्यादे ि । वनत्यं वनयतं ध्रुिवमवत । कथमनेनास्य वनरा करणम् ? तदु क्तम् - -
भेदाभािावदवत । पूियिावतयकोक्तावन्नत्यत्वात् सियदा यौगपद्यात् क्रमग्रिणोत्तरकालभाविनो यौगपद्यस्य भेदाभािात्
द्वयोरप्येकत्वावदत्यथयिः । ननु क्रमग्रिणोत्तरभाविनी द्स्थवतस्तदनन्तरे त्यद्स्त विशेििः , अत एिाि
वचरानन्तरास्तवमतानुपजातानामाविशेिावदवत । न वि वचरास्तवमतानामनन्तरा

स्तवमतानामनुपजातानां च भािानां परस्परं कवश्चवद्वशेिोऽस्तीवत तयोरोंग

Page :104

स्फोटवसद्धिः

[ अष्टमिः भोकिः ]

पद्ययोनय भेदिः कवश्चवदवत । एतत्पक्षवनराकरणं प्रकृतौपवयकं करोवत - असवत तदन्वये क्ववचत् सदा प्रतीवतप्रसङ्ग इवत । तदन्वय
इवत । तस्यामथयप्रतीतािेिान्वयो यस्येवत बहुव्रीवििः । क्ववचत्कद्स्मंवश्चत् । अतिः कद्स्मंवश्चत्स्फोटात्मवन शब्दविशेिेऽ
थयप्रतीत्यन्ववयन्यसवत सदा व्युिमोच्चारणावदष्ववप िणाय नामविवशष्टत्वादथयप्रतीवत प्रसङ्ग इवत । अथिा तदन्वय इवत
िणाय वतररच्यमानशब्दान्वय इत्यथयिः । कवचवदवत । अनन्तरास्तमय इत्यथयिः । ' भेदाभािात् ' इत्यावद ' अविशेिात् ' इत्यन्ते न
तुल्यन्यायता दवशयता ; असतीत्यावद िाक्यान्तरम् । अथिा ' भेदाभािात् ' इत्यावद ' प्रसङ्गिः ' इत्य न्तमेकं िाक्यम् ।
कथमेकज्ञानिवतययोगपद्यवनराकरणेन क्रमज्ञानानन्तरभविसत्तया योगपद्यं वनरावक्रयत इत्यपेक्षायां तुल्यन्यायतां दशययवत - भेदेवत
। भेदाभािा वदवत । ' नैतेिां भेदिः कश्चन लक्ष्यते ' इत्यस्य िे तोरत्र तुल्यता दवशयता । ' वचर ' इत्यावदना तस्य व्याख्या । अनवभमते
प्रकारे ऽवप अथयदशयनं भिेवदवत यत्पूिाय धेनोक्तं तस्य तुल्यता दवशयता ' असवत तदन्वये कवचत्सदा प्रतीवतप्रसङ्गिः ' इवत ।
कवचदे कस्यामुपलब्धौ तदन्वये िणाय नां सावित्येऽसवत सत्तायौगपद्यमात्रेण सदा सियदा यािजीिं नैरन्तयेणाथयप्रतीवतप्रसङ्ग इवत
श्लोकस्यैि िा व्याख्यानान्तरवमदम् । तदा ' पूिोपलद्ब्धभेदे ' इत्येतत्पूिोपलब्धीनामवभमतानामेि
वचरानन्तरास्तवमताजातत्वभेदेऽपीवत व्याख्येयम् । ' एकोपलब्धौ ' इत्यत्रेदानी मेकोपलब्धेरेिानङ्गीकरणावदत्यवभप्रायो द्रष्टव्यिः ।
नन्वस्त्येिानन्तरास्तवमतेिु विशेििः । तत्रावप खलु संस्कारकल्पनमिश्यं भाव्येि ; क्रमगृिीतिणोपजवनत
संस्कारसविततदनन्तरिवतययोगपद्यं कारणवमवत । िन्तैििावदनं प्रवत ' शक्तेिः शक्त्यन्तरायोगिः ' इत्यावदकं पुनरवप
पठ्यतावमत्यवभप्रायिः ॥
इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायां
अष्टमिः श्लोकिः ॥

Page :105

[ निमिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

न च समुच्चयज्ञानोपारोवििणयवनबन्धनाथयबोधावभप्रायम् शब्दादथं प्रवतपद्यामिे - इवत , नावप शब्दजात्यवभप्रायम् । तथा वि
नेवक्षता जावतशब्दानां समुदायानुपावतता । जावतमाचक्षते ते वि व्यक्तीिाय जावतसङ्गतािः ॥ ९ ॥

-~~~-~~-~~-~

यच्च पूियमुक्तम् ' लौवककं िचनम् ' इत्यावद तत्राि - - न च . . . . िचनो पपवत्तिः इवत । अस्याथय : - - - प्रत्येकज्ञानानन्तरं
यत्समुच्चयज्ञानं तत्रोपारोविणो िणाय वनबन्धनं यस्य तादृशमथयबोधमवभप्रे त्येत्यथयिः । शब्दादवमत्युपलक्षणम् ।
शािकारिचनस्यावप तुल्यन्यायत्वावदवत तत्कारणत्ववनिेधावदवत च भाििः ।

एिं कारकविभक्तेरनुपपवत्तरुक्ता । एकिचनानुपपवत्तमप्याि - नावप शब्द जात्यवभप्रायवमवत । शब्दादथं प्रवतपद्यामि इत्येतदे ि

। यथा कारकां शे समुच्चयज्ञानो पारोवििणयवनबन्धनाथयबोधावभप्रायमेतद्वचनं न भिवत तथा िचनां शे जात्यवभ . प्रायमवप न
भितीत्यवभप्रायिः । नावप शब्दजात्यवभप्रायवमत्यस्योपपादनाथय उत्तरग्रन्थ इवत सूवचतम् - तथा िीत्यनेन । नवक्षतेवत निमिः श्लोकिः
।

उपलक्षणं च - नावप शब्दजात्यवभप्रायवमवत , नावप शब्दव्यक्त्यवभप्राय , नावप समुदायावभप्राय नाप्यन्त्यिणाय वभप्रायवमवत ।

कवचत्तु नावप शब्दव्यक्त्य वभप्रायवमवत पाठिः , तत्राप्युपलक्षणत्वमेि । अत आि - न तािवददवमवत । अथिा न च
समुच्चयज्ञाने त्यावदनावप श्लोकप्रवतपाद्याथोपन्यास एि । नावप िणयसमुदायावभप्रायवमवत वििवक्षतं
समुच्चयज्ञानोपारोिीत्यने नैकबुद्धग्राह्यतया क्रोडीकृतानां समुदायत्वसंभिं सूचयवत अथयबोधेत्यने न , एककाययतयेवत । न च
समुच्चयेत्यादे िः कृत्स्नस्याथयस्य प्रवतपादकिः श्लोक इत्युक्तम् - तथा िीवत ।
G - 10

Page :106

७४

स्फोटवसद्धिः निमिः श्लोकिः _ _ _ न तािवददं शब्दजात्यवभप्रायम् ; न शब्दजावततोऽथयप्रतीवतिः , गिाश्वावदपदे िु

तदविशेिादवभधेयाविशेिप्रसङ्गात् । न चानुपावश्रतव्यािृत्तयो

श्लोकेन च शब्दादथाय च्च प्रवतपाद्यत इवत द्रष्टव्यम् । अथिा न च समुच्चयज्ञानोपारोवििणयवनबन्धनाथयबोधावभप्रायं शब्दादथय

प्रवतपद्यामि इतीत्य स्थानन्तरम् - नावप शब्दव्यक्त्यवभप्रायवमवत िा , नावप शब्द जात्यवभप्रायवमवत िा ग्रन्थो नास्त्येि ; '
प्रवतपद्यामिे इवत । तथा वि ' इत्येि पाठिः । तथा च समुदायावभप्रायत्ववनराकरणाथयिः श्लोक इवत सूवचतम् - तथा िीत्यनेन । अत्र
च जात्यादीनां वकं िाचकवमवत विकल्पोऽन्तीतिः । तत्र जावतपक्षं तािवन्निेधवत - न तािवददं शब्दजात्यवभप्रायवमवत । इदं लौवककं
िचनम् । कारणमाि - न शब्दजावततोऽथयप्रतीवतररवत । अथयप्रत्यायकस्य वि ' शब्दात् ' इवत वनदे शिः , ' प्रवतपद्यामिे ' इवत
समवभव्यािारात् । न च शब्दजावततोऽथय प्रतीवतररयमुपपद्यते ; अतो न तवद्वियं िचनवमत्यथयिः । कुत इत्याि गिाश्वावदपदे िु
तदविशेिादवभधेयाविशेिप्रसङ्गावदवत । गिाश्वावदपदे िु वभन्ना वभधेयेिु शब्दजातेरविवशष्टत्वादश्वपदस्य गोरप्यवभधेयिः स्यात्
गोपदस्याश्वोऽवप । न वि कारणस्यािैलक्षण्ये काययिैलक्षण्यं युज्यते । यथाहुिः - .
" तदतद्रूवपणो भािास्तदतद्रूपिे तुजािः । " इवत ।
ननु व्यक्तय एि िावचकािः , अतो नोक्तदोििः ; िचनं तु तासां विशेि रूपमैवििवक्षत्वा जात्यात्मनैिोपचयय प्रितयते । ततो
नोक्तदोि इवत तत्राि - न चानुपावश्रतव्यािृत्तयो व्यक्तयो जात्यात्मना वनवदय श्यन्त इवत साम्प्रतवमवत । अनुपा वश्रता अवििवक्षता
व्यािृवत्तयाय सु िणयव्यद्क्तिु तास्तथोक्तािः । जात्यात्मना वनवदय श्यन्त इवत ' शब्दात् ' इत्येिवमवत वसध्यवत । न चेवत साम्प्रतवमत्यन्वयिः
।
- ~ ~ १ . अन्तीत : . क . ख .
अवििवक्षतत्वात् . ख .

--

__---
२.

Page :107

[ निमिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

७५ व्यक्तयो जात्यात्मना वनवदय श्यन्त इवत साम्प्रतम् , िणयव्यद्क्तसामानावध करण्यदशयनात् - गोशब्दादथं प्रवतपद्यामिे - इवत ।
नावप शब्दव्यक्त्य वभप्रायम् , तिे दात् - गोशब्दात् - इत्येकिचनानु पपत्तेिः ; न वि व्यद्क्त
विशेिपरास्तदवभधावयसमानावधकरणिृत्तयो जावतशब्दा जावतसंख्यामनु

इवतशब्दवनवदय ष्टं दवशयतमनु पावश्रतेत्यावदना । साम्प्रतं युक्तवमत्यथयिः । असाम्प्रतत्वे कारणमाि -

िणयव्यद्क्तसामानावधकरण्यदशयनावदवत । िणयव्यद्क्तवभिः शब्दशब्दस्य सामानावधकरण्यदशयनावदत्यथयिः । कथवमत्याि -
गोशब्दादथय प्रवतपद्यामिे इतीवत । गकारादयो वि शब्दजाते ~ क्तयिः ; गोशब्दावदवत च कमयधारयिः ।

वद्वतीयं कल्पं दू ियवत - नावप शब्दव्यक्त्यवभप्रायवमवत । अत्रावप लौवककं िचनवमवत वसध्यवत । कारणमाि
तिे दाद्गोशब्दावदत्येकिचनानुप पत्तेररवत । तासां गकारावदशब्दव्यक्तीनां भेदाद्गोशब्दाद्गकारौकारविसजय
नीयशब्दावदत्येकिचनानुपपत्तेररवत । बहुिु बहुिचनप्रसङ्गावदवत भाििः । ननु यथा राजसूयशब्दिः समुदावयपरोऽवप
समुदायसंख्यामनुरुध्यते तथा शब्दशब्दो व्यद्क्तपरोऽवप जावतसंख्यामनुरुध्यताम् , अत आि - न वि
व्यद्क्तविशेिपरास्तदवभधावयसमानावधकरणिृत्तयो जावतशब्दा जावतसंख्यामनु रुभ्यन्त इवत । न वि जावतशब्दा
जावतसंख्यामनुरुध्यन्त इत्युक्ते " तािदे को व्रीवििः सुवनष्पन्निः ' इत्यावदप्रयोगविरोधाद्वयद्क्तपरा इत्युक्तम् । व्यद्क्तमात्रपरत्वेऽवप "
ब्राह्मणो न िन्तव्यिः ” इत्यावदिु जावतसंख्यादशयना द्वयद्क्तविशेिेत्युक्तम् । व्यद्क्तविशेिपरत्वेऽवप व्यािृत्त्यनुपाश्रयणेन ' शब्दात् '
इवत जात्यात्मना वनदे शसं भिात् ' गोशब्दादथय प्रवतपद्यामिे ' इवत िचनविशेिोपादानात् तदवभधावयसमानावधकरणिृत्तय
इत्युक्तम् । तदवभधावयनां व्यक्त्यवभधावयनां शब्दविशेिाणां समाने अवधकरणे िाच्ये िवत्तिः प्रिृवत्तयेिां जावतशब्दानां ते

Page :108

७६

स्फोटवसद्धिः निमिः श्लोकिः ] रुध्यन्ते ; न जातु भिवत – दे िदत्तयज्ञदत्तौ ब्राह्मणिः - - इवत , – धिखवदरौ िृक्षिः - इवत िा । नावप
समुदायावभप्रायम् , जावतशब्दानामेकैकव्यद्क्त समिायेन जातेिः समुदायवनिेशशून्यतया तदनुपातसामर्थ्ाय भािेन ; ते वि

तथोक्तिः । अत्रैिोदािरणमाि - न जातु भिवत दे िदत्तयज्ञदत्तौ ब्राह्मण इवत धिखवदरौ िृक्ष इवत िेवत । प्रावणवििये
दे िदत्तेत्युक्तम् , अप्रावणवििये धिेवत । अथिा यो ब्राह्मणशब्दं जवतशब्दं नानुमन्यते , तं प्रवत धिेत्युक्तम् । एिं
श्लोकस्यावभप्रायो दवशयतिः । संप्रवत श्लोकोक्तमेि समुदायावभप्रायत्ववनराकरणम नुसन्धत्ते - - - नावप समुदायावभप्रायवमवत ।
अत्रावप लौवककं िचनवमवत वसध्यवत । श्लोकं ब्याचष्टे - - जावतशब्दानामेकैकव्यद्क्तसमिायेन जातेिः समुदायवनिेशशून्यतया
तदनुपातसामर्थ्ाय भािेनेवत । जावतशब्दानां तदनुपातसामर्थ्ाय भािेनेत्यन्वयिः । तदनुपातसामर्थ्ाय भािावदत्यथयिः । '
समुदायानुपावतता नेवक्षता ' इत्यनु पलद्ब्ध रुपन्यस्ता । समुदायानुपावतत्वं चानुपातसामध्यमेि ; अतोऽनीक्षणात् सामर्थ्ाय भािो
वििवक्षत इवत कृत्वोक्तम् - तदनुपातसामर्थ्ाय भािेनेवत । जावतशब्दानां तदनुपातसामर्थ्ाय भािने त्यनेनैतत्तािदु क्तम् -
जातेरन्यत्वात् तािन्न जावतशब्दे न समुदायस्यावभधेयता संभितीवत । समुदाये जावतसमिायाभािाच्च समुदायस्य न
जवतशब्दावभधेयतेवत दशययन्नाि - जातेिः समुदायवनिेशशून्यतयेवत । समुदाये वनिेशिः समुदायवनिेशिः , तेन शून्या जावतस्तस्या
जातेिः समुदायवनिेशशून्य तयावप कारणेन न जावतशब्दानां समुदायानुपातसामर्थ्यवमवत । ननु जातेिः समुदायवनिेशशून्यतावसधा
; सियव्यद्क्तिु समिेता वि जावतिः ; अत आि – एकैकव्यद्क्तसमत्रायेनेवत । जातेररत्यथाय त् वसध्यवत , तन्त्रेण िा । न वि
जावतव्ययद्क्तिु व्यासज्य ितयत , वकं तु प्रवतव्यद्क्त कृत्स्नपररसमाप्ता ; अतो न समुदायवनिेशशङ्कािकाश इवत ।

--

Page :109

( निमिः श्लोकिः ] ]

गोपावलकासविता

७७

जावतं तद्वतीिाय व्यक्तीवनवमत्तरूपोपादानेनाचक्षते , न समूिम् ; न वि

" न शाबलेयाद्गोबुद्धस्ततोऽन्यालम्बनावप िा । तदभािेऽवप सिािाधटे पावथयिबुद्धित् । ।

प्रत्येकसमिेताथयवििया िावप गोमवतिः । प्रत्येकं कृत्स्नरूपत्वात् प्रत्ये कव्यद्क्तबुद्धित् ।

प्रत्येकसमिेतावप जावतरे कैकबुद्धतिः ॥ " इवत - न्यायादे कैकव्यद्क्तसमिायश्च वसध एिेवत ।

_ _ ननु जवतत्वं जावतसमिायं चान्तरे ण समुदायात्मन्येि जावतशब्दा ितय न्तावमत्यत आि - ते वि जावत तद्वतीिाय
व्यक्तीवनवमत्तरूपोपादानेनाचक्षत इवत । अनेन चोत्तराधयव्याख्या प्रस्तुता । ते िीवत । जावतशब्दा इत्यथयिः । जावत सङ्गता इत्यस्य
व्याख्या - तद्वतीररवत । जावतशब्दा वि जावतिाचकािः , आकृत्य वधकरणन्यायात् । ते वि स्वतस्तािजावतमाचक्षते । यथा '
सम्प्रत्योिधीनां मध्य एको व्रीवििः सुवनप्पन्निः ' इवत । यथा च " श्येनवचतं वचन्वीत " इवत । प्रायेण त्वथयवक्रयाया
व्यद्क्तगतत्वात्तद्वतीयक्तीरे िाचक्षते " गामानय ” “ पशुमालभेत " इत्येिमावदिु । तदे िं जावतशब्दा जावत िा तद्वतीया॑क्तीिाय चक्षते
।

ननु जावतिाचकेन शब्दे न जावतमतीनामवप व्यक्तीनां कथमाख्यान सम्भििः , अत उक्तम् - वनवमत्तरूपोपादानेनेवत । वनवमत्तस्य
रूपस्य जातेरुपा दानेन यथा शुक्लावदशब्दानां गुणं प्रिृवत्तवनवमत्तत्वेनोपादाय गुणोपसजयनद्रव्य िचनत्वम् , एिं जावतशब्दानां
जावत प्रिृवत्तवनवमत्तत्वेनोपादाय जावतमद्वयद्क्त िचनत्ववमवत । व्याित्ययमाि - न तु समूिवमवत । आचक्षत इत्यनु िङ्गिः ।

Page :110

७८

स्फोटवसद्धिः

( निमिः श्लोकिः ]

भिवत यथा - धिादीनां िनम् धिावदिनम् – इवत िा , तथा - - - धिादीनां िृक्षिः धिावदिृक्षिः इवत - िा । ।

न तु समूिवमत्येतदे ि समूििाचकत्वव्यापकप्रयोगविशेिाभािेन वनदशय यन्नाि - न वि भिवत यथा धिादीनां िनं धिावदिनवमवत

िा , तथा धिादीनां िृक्षो धिावदिृक्ष इवत िेवत । यथा वकल लोके समुदायिावचनो िन शब्दस्य धिादीनां िनवमवत भेदवििक्षया
िैयवधकरण्येन धिावदिनवमवत चाभेद वििक्षया सामानावधकरण्येन प्रयोगो दृश्यते तथा िृक्षशब्दस्य िैयवधकरण्येन िा
सामानावधकरण्येन िा प्रयोगो ने भितीवत न समुदायिावचता िृक्षशब्दस्ये त्यथयिः । ननु जावतशब्दा जावतमेिाचक्षते , तद्वतीस्तु
व्यक्तीलक्षयन्त्येि ; न त्ववभदधवत । यथा च व्यक्तयो जावतसमिायेन लक्ष्यन्ते , एिं समुदायोऽवप
व्यद्क्तसमिेतत्वेनैकाथयसमिायात् जावतशब्दै लयक्षवयतुं शक्य एि , सम्बन्ध मात्रवनवमत्तत्वाल्लक्षणाया इत्युच्यते । अत्राप्येि एि
ग्रन्थो व्याख्येयिः " नेवक्षता जावतशब्दानाम् " इत्यावदिः । तत्र पुरस्तनस्य ग्रन्थस्य पूिैि व्याख्या । ' नावप समुदायावभप्रायम् ' इवत
ग्रन्थस्य - - न लौवककं िचन जावतशब्दे न समुदायं लक्षवयत्वा समुदायावभप्रायं भवितुमिय तीत्यथयिः । कारणमाि -
जावतशब्दानावमवत । तदनुपातसामर्थ्ाय भािेनेवत । समुदाये योऽनुपातिः — मुख्यमथयमवभधायानन्तरं तत्संबन्धे न गमनं लक्षणेवत
याित् - - तत्र सामर्थ्ाय भािावदत्यथयिः । एकैकव्यद्क्तसमिायेन जातेिः समुदायवनिेशशून्यतयेवत पूियित् । जावतशब्दानां वि
जावतसमिाय एि लक्षणायां बीजम् , न सम्बन्धान्तरवमवत भाििः । ते वि जावत तािदाचक्षते , व्यक्तीिाय चक्षते प्रत्याययन्तीवत याित्
। वनवमत्तरूपोपादानेन स्वावभधेयस्य रूपस्योपादानेनावभधाने न तत्सम्बधा व्यक्तीरवप प्रत्याययद्न्त लक्षणया इवत न समूिं
वनवमत्तरूपोपादानेनाचक्षते , न स्वावभ

१.

न वि . ख .

२ . इवत नावप लौवककं . ख .

Page :111

निमिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

धेयद्वारै काथयसमिायेन लक्षयन्तीत्यथयिः । यथा धिादीनावमवत । जावतशब्दस्य समुदायलक्षकत्वे वि यथा िनशब्दस्य

समुदायिाचकस्य सामानावधकरण्येन ियैवधकरण्येन िा प्रयोगिः , तथा िृक्षशब्दस्यावप समुदायलक्षकस्य िैयवधकरण्येन
सामानावधकरण्येन िा प्रयोगिः स्यावदवत । यथोक्तम्

" वनरूढा लक्षणािः कावश्चत्सामर्थ्ायदवभधानित् । वक्रयन्ते साम्प्रतं कावश्चत् कावश्चन्नैि त्वशद्क्ततिः ॥ ” इवत ।

तत्रैतत्स्यात - - - - अवभधानशद्क्तिः स्वाभाविकी , लक्षणातु न सम्बन्धादवधक वनवमत्तमपेक्षत इवत । उच्यते - सत्यमेिमेतत् ;

दशयनबलात्तु शब्दशद्क्तमवप कावश्चदपेक्षत इत्यास्थेयम् । तदु क्तम् - - -

" तस्माद्यथैि शब्दानां शद्क्तभेदोऽवभधां प्रवत । प्रत्येतव्यस्तथाथाय नां लक्ष्याथाय न्तरगोचरिः ॥ ” इवत ।
अतो जातेरथयस्य साक्षात्स्वसंबद्न्धनमेि लक्षवयतुं सामर्थ्यम् , न परम्प रयावप सम्बद्न्धनवमवत दशयनबलादङ्गीवक्रयत इवत । इदानीं
' जावतमाचक्षते ' इत्येतदृष्टान्ताथयम् ; यथा जावतशब्दानामवभधानं जावतविियम् ; तद्वदे ि लक्षणा व्य क्त्येकगोचरे त्यवभप्रायिः । अत्र
चोदयवत - ननु दृष्टिः समुदायानुपाती जावतशब्दिः सिकारा िनवमवत सामानावधकरण्यदशयनावदवत । मा भूत् धिादीनां िृक्ष
इत्यावददशयनात् समुदायिाचकत्वम् ; नैताितावप जावतशब्दस्य समु दायिाचकता नेवक्षतेवत िक्तुं शक्यते ,
धिावदिनवमल्यत्रैिेक्षणात् सिकारा िनवमत्यत्र िा ; सिकारशब्दो वि जावतशब्दिः । स च िनशब्दे न सामानावधकरण्यात
समुदायिाचकिः । एकद्स्मन्नथे िृवत्तविय सामानावधकरण्यम् । तस्मात्तद्वदे ि शब्द शब्दस्यावप समुदायिाचकत्वं न नोपपद्यत
इत्यवभप्रायिः ।

Page :112

स्फोटवसद्धिः

[ निमिः श्लोकिः ]

ननु दृष्टिः समुदायानुपाती जावतशब्दिः - सिकारा िनम् - इवत सामानावधकरण्यदशयनात् । न ; समूविनीळक्तीराचक्षाणस्य

समूिसमूविनो रभेदवििक्षायां सामानावधकरण्यम् ; तथा च बहुिचनम् ; अन्यथा तदनुपावतन एकिचनं स्यात् , िनशब्दित् । न
चेि तथा , समुदायशब्दा

पररिरवत - नेवत । व्यक्ती रे ि सिकारशब्दोऽवभधत्ते , न समुदाय वमत्यवभप्रायिः । लक्षणापक्षेऽवप व्याख्यायते - ननु दृष्टिः
समुदायानुपाती समुदाय लक्षको जावतशब्दिः ; सिकारा िनवमवत सिकारिनशब्दयोवमयथिः सामानावध करण्यदशयनात्
सिकारशब्दस्यं िनशब्दसामानावधकरण्यं िनाथयसमुदायलक्षक त्वमन्तरे ण नोपपद्यत इवत । पररिरवत - नेवत । न दृष्टिः
समुदायानुपाती जावत शब्द इत्यथयिः । कारणमाि - समूविनीव्ययक्तीराचक्षाणस्य समूिसमूविनोरभेदवििक्षायां
सामानावधकरण्यवमवत । व्यक्तीराचक्षस्ये वत । अवभदधानस्येवत प्रथमे व्याख्याने , लक्षयत इत्युत्तरत्र । सिकारशब्दस्येवत
वसध्यवत । व्यक्तीररवत । न तु समुदाय वमत्यथयिः । व्यक्तारीचक्षाणस्य सिकारशब्दस्य िनशब्दे न सामानावधकरण्यम् । कथं
व्यक्त्याख्यायकेन समुदायिावचनिः सामानावधकरण्यम् । अत उक्तम् - - - समूविनीररवत । सन्तु सिकारशब्दस्याथी व्यक्तयिः
समूविन्यिः , िनशब्दस्याथयिः समिोऽप्यस्तु ; तथावप कथं सामानावधकरण्यम् । अत उक्तम् - समूिसमूविनो रभेदवििक्षायावमवत
। अभेदवििक्षायां चापृथद्िद्धीजवमवत विपरीतं वकं न स्यात् । अत आि - - तथा च बहुिचनवमवत । व्यक्त्याख्याने च सवत
सिकारा इवत बििचनं समञ्जसं भितीत्यथयिः । अन्यथा तदनुपावतन एकिचनं स्यावदवत । व्यक्त्याख्यानमभेदवििक्षां च वििाय
साक्षा समुदायानुपावतनिः सिकारशब्दात् परत एकिचनं स्यात् । प्राप्नुयावदत्यथयिः । बनशब्दिवदवत । य : प्रवतसंबन्धी
िनशब्दस्तद्ववदवत । " कावश्चनैि स्वशद्क्ततिः "

Page :113

[ निमिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता भािात् , गौिः - इवत गकारादीनां विभक्तैरात्मवभरुपादानात् , बहुिचना

-~-

------------------

इवत । रूपरसावदशब्दानां द्रव्यलक्षणायामशद्क्तरुक्ता ; पुनस्तत्र द्रव्यिाचक शब्दसामानावधकरण्येन लक्षणाशद्क्तरुक्ता

विनावप चानुगमनात् । सम्बन्ध्यन्तर िशेन सा कदावचदु पलभ्यते । तद्यथा - - मधुरो रसिः विग्धिः शीतो गुरुश्चेवत ।
विग्धत्वशीतत्वादीनां गुणान्तराविशेिणत्वात् , न रसेन सम्बन्धोऽस्तीवत रसलवक्षतेन द्रव्येण संबध्यत इवत िावतयके तद्वदे ि
समुदायिाचक शब्दसामानावधकरण्येऽवप न जावतशब्दानां समुदायलक्षकत्ववमत्यने न दवशयतवमवत िेवदतव्यम् । अस्तु िा
समुदायशब्दसामानावधकरण्ये जावतशब्दानां समुदायलक्षकत्वं समुदायिाचकत्वं िा , तथावप वकं तिेि वसध्यवत । न
वकमपीत्यवभप्रायेणाि न चेि तथेवत । इि गोशब्दादथं प्रवतपद्यामिे ' इवत िाक्ये । तथा समूविनी व्ययक्तीराचक्षाणस्य
समूिसमूविनोरभेदवििक्षायां सामानावधकरण्यम् - इत्येतदवप न संभितीत्यथयिः । कारणमाि - - समुदायशब्दाभािावदवत । न वि
' सिकारा िनम् ' इत्यत्रेि ' शब्दादथं प्रवतपद्यामिे ' इत्यत्र कवश्चत्समुदायशब्दोऽद्स्त अनुपलम्भावदवत । ननु ' गौररत्येकं पदम् '
इत्यत्र गौररवत समुदायशब्दो भविष्यवत । अत आि गकारादीनां विभक्तैरात्मवभरुपादानावदवत । गौररत्येिं गकारादीनां
विभक्तैरसं ितैरात्मभी रूपैरुपादानावदवत । न वि सङ्घातिाचकिः कवश्चदत्रास्तीवत भाििः । यद्यवप गौररवत समुदायशब्दिः , तथावप
नोपपद्यत इत्याि - बहुिचनाभािाचेवत । ' गौररत्येक पदम् ' इत्यत्र - - बहूवन पदावन इवत गौररवत शब्दात् ' इत्यत्र शब्दे भ्यिः इवत '
सिकारािः ' . इवतित् बहुिचनं प्रसज्येत , न चेि तथेत्यथयिः । परमाथयतस्तु न ' गौिः ' इत्यस्य समुदायशब्दता । ननु गौररवत
समािारद्वन्द्विः , तथा च पश्चपूली इवतित् समुदायिाचकता ; अत आि - - अत एि च न समािार वनदे श इवत ।
बहुिचनाभािादे िेत्यथयिः । समािारवनदे श एकिचनान्तत्वेऽवप विशेष्याजावतशब्दाबहुिचनमेि स्यात् ; न चेि तथेवत भाििः ।
एतदे ि स्फोरयवत
G - 11

Page :114

८२

स्फोटवसद्धिः

[ निमिः श्लोकिः

भािाच्च । अत एि च न समािारवनदे शिः ; न वि भिवत धिखवदरं िृक्षमानय - इवत , अवप तु – धिखवदरं िृक्षौ - - इवत ,
समूिसमूविनोरभेदोपचारात् । नाप्यन्त्यिणाय वभप्रायम् , पूियिणयपरीमशयनात् । तस्मान्नैक शब्दात्मानमन्तरे ण
लौवककिचनोपपवत्तिः ।
न वि भिवत - धिखवदरं िृक्षमानयेवत , अवप तु – धिखवदरं िृक्षावितीवत । न कवचधिखवदरं िृक्षमानयेत्येिं प्रयोगोऽद्स्त , वकं तु
धिखवदरं िृक्षािानयेत्येि प्रयोगो भितीत्यथयिः । वकं पुनधयिखवदरं िृक्षाविवत प्रयोगे कारणम् । तदाि समूिसमूविनोरभेदोपचार
वदवत । धिखवदरवमवत समािारापरनामधेयस्य समूिस्य िाचकम् ; अत एकिचनान्तम् ; िृक्षशब्दस्तु व्यद्क्तिाचकतया
समूविपर इवत वद्विचनान्त एि ; न त्वेकिचनान्त . , समुदायानुपाताभािात् । सामानावधकरण्यं तु पूियिदभेदोपचारादे िेवत । एिं
ताित्
" तदारूढास्तदा िणाय न दू रे ऽथाय िबोधनम् ।
शब्दादथयमवतस्तेन लौवककैरवभधीयते ॥ ” इत्येतत्प्रवतवक्षप्तम् । सम्प्रवत
" यवद िा पूियसंस्कार इवतकतयव्यतेष्यते ।
िणोऽन्त्यो गमकस्तस्य शब्दत्वान्मु ख्यता भिेत् ॥ " इत्येतवन्नराकुियन्नाि - नाप्यन्त्यिणाय वभप्रायवमवत । लौवककं िचनवमत्येिं
वसध्यवत । कारणमाि - पूियिणयपरामशयनावदवत । लौवकको वि पूियिणाय नवप परामृश्य ब्रिीवत । अत एि कवचत् गौररवत शब्दात् '
इत्याि । अतो नान्त्यिणाय वभप्रायमे त वदत्युन्नीयते । िणाय परामशयनावदवत नत्र्युक्तपाठे प्रसङ्गावभप्रायं व्याख्येयम् । श्लोकस्य
प्रकृतोपयोगं दशययन्नाि - तस्मान्नै शब्दात्मानमन्तरे ण लौवकक
१ . वनदे शो न भिवत - मूलम् . २ . परामशाय त् - मूलम् .

Page :115

( निमिः श्लोकिः

गोपावलकासविता

८३

स्यान्मतम् - मोपपावद , लौवककिचनानामु भयथावप दशयनादु पपन्ना थाय नामनुपपन्नाथाय नां च ; न वि िचनानुपपवत्तमात्रेण
प्रमाणरवितोऽथयिः शक्योऽिगन्तुवमवत ।
तेदसत् , अनुपपन्नाथयत्वाप्रतीतेिः ; भिवत वि जरििावद िाक्येष्वनुपपन्नाथयप्रतीवतिः , न विि तथा ; न वि साियलौवककमवि

िचननोपपवत्तररवत । यस्मादे िं िणेिु कथंवचदवप न सम्भििः तस्मावदत्यथयिः । लौवककस्य िचनस्योपपवत्तिः ।

सम्प्रवत श्लोकस्यैिानितारमाशङ्कते - स्यान्मतम् . . . . . . . शक्यतेऽि गन्तुवमवत । अस्याथयिः - - - मोपपाटीवत । लौवककं

िचनवमवत वसध्यवत । कारणमाि - लौवककिचनानावमवत । कमयधारयिः िष्ठीसमासो िा लौवककानां िचनानावमवत ।
उभयथापीत्येतवद्विृतम् - - - उपपन्नाथाय नामनुपपनाथाय नां चेवत । ननु उपपवत्तसं भिे नानुपपन्नवमवत कल्पना युक्ता । अत आिे -
न वि िचनानु पपवत्तमात्रेणेवत । मात्रशब्दे न प्रमाणमूलतां व्यिद्च्छनवत्त । अत एिाि
- प्रमाणरवितोऽथयिः शक्यतेऽिगन्तुवमवत । प्रत्यक्षावदवभरनिगर्म्मान इत्यथयिः । अने न चानुपलद्ब्धवनरस्तत्वं दवशयतम् । यथोक्तम्
- - - " अथाप्रत्यवयतात् पुरुिा दवनद्ियविियं िा तत्पुरुिबुद्धप्रभिमप्रमाणम् " इवत । स्यान्मतवमत्यावदना भाष्यमेिाथयतिः
पवठतवमवत द्रष्टव्यम् ।
तदे तदू ियवत - - तदसत् . . . . . . . . . . . . . . . . अथयप्रत्यय इवत । अस्याथय : - - - तदसवदवत । यदे तन्मतं तदसदे िेत्यथयिः ।
कारणमाि अनुपपन्नाथयत्वाप्रतीतेररवत । अनुपपन्नोऽथो यस्य तदनुपपन्नथं , तस्य भािस्तत्त्वम् ।

३ . सिाय त्मना - मूलम् .

१ . अिधातुम् - - मूलम् . २ . तदे तदसत् - मूलम् .

Page :116

स्फोटवसद्धिः
निमिः श्लोकिः ] गानेन प्रयोगपथमितरत्यनुपपवत्तरुपपवत्तमती ; विप्रवतपद्यमाना अवप वि शब्दे नै नं प्रयोगं नानुमन्यन्ते । न
चाप्रमाणकत्वम् ; नूनमुपलभन्ते

लौवककिचनस्य केनवचदवप प्रमाणेनानुपपन्नाथयत्वं यतो न प्रतीयते तस्मावद त्यथयिः । एतदे ि व्याचष्टे - भिवत िीवत ।
जरद्वावदिाक्येद्ष्ववत

-
-

" जरद्गििः कम्बलपादु काभ्यां

द्वारर द्स्थतो गायवत मद्रकावण । तं ब्राह्मणी पृच्छवत पुत्रकामा
राजन् रुमायां लशुनस्य कोऽथयिः ॥ " इवत । “ दश दावडमावन िडपूपािः " " कुण्डमजावजनम् " इत्यावद वित्यथयिः ।
अनुपपन्नाथयप्रतीवतररवत । प्रमाणबावधताथयप्रतीवतररत्यथयिः । न विि तथेवत । यथा जरद्वावदिु भिवत तथा ' शब्दादथं प्रवतपद्यामिे '
इत्यत्रानुपपन्नाथय प्रतीवतनय त्वेि भितीत्यथयिः । इिे वत । लौवकके िचन इत्यथयिः । एतदे ि ब्याचष्टे
- न िीवत । अनुपपवत्तरुपपवत्तमतीत्यने नान्वयिः । लौवकके िचने यानुपपवत्तिः सा नोपपवत्तमतीत्यथयिः । िचनविशेिणं
प्रयोगपथमितरतीवत । अितरवदत्यस्य सप्तमी अितरतीवत । प्रयोगस्य पन्थािः प्रयोगपथिः । प्रयोगपथं विवशनवष्ट
साियलौवककवमवत । अनेन शवशचिवनिेधिल्लोकविरुधतां दशययवत । अविगानेनेवत । अितरतीत्यन्वयिः । अनेन च द्रवढमानं
दशययवत । अविगानमेि दशययवत - विप्रवतपद्यमाना अवप वि शब्दे नै नं प्रयोगं नानुमन्यन्त इवत । शब्दे स्फोटात्मवन
विप्रवतपद्यमाना इत्यन्वयिः । एनं प्रयोग ' शब्दादथं प्रवतपद्यामिे ' इत्यावदकं नानुमन्यन्त इवत न ; वकं तु अनुमन्यन्त एिे त्यथयिः ।
यत्पुनिः प्रमाणरवित इत्युक्तं तत्राि - न चाप्रमाणकत्ववमवत । लौवकक िाक्याथयस्यैकरय शब्दात्मन इवत वसध्यवत । कारणमाि -
नूनमु पलभन्ते प्रमाणेम

Page :117

[ निमिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता प्रमाणेन शब्दात्मानमेकम् ; यत एिमपिद्स्ततविप्रवतपत्तयिः प्रयुञ्जते । तस्मान्न

पश्चात्तनज्ञानवनिेवशभ्यो िणोऽथयप्रत्ययिः ॥

शब्दात्मानमेकवमवत । उपलभन्ते लौवकका इवत वसध्यवत । प्रमाणेनोपलभन्त इत्यन्वयिः । नू नं ध्रुिवमत्यथयिः । िे तुमाि – यत

एिमपिद्स्ततविप्रवतपत्तयिः प्रयुञ्जत इवत । अपिद्स्तता अपाकृता विप्रवतपवत्तवियगानं यैररवत विग्रििः । अतो नूनमुपलभन्त इवत
समाद्प्तिः । प्रघट्टकाथयमुपसंिरन्नाि - तस्मान्न पश्चात्तन ज्ञानवनिेवशभ्यो िणेभ्योऽथयप्रत्यय इवत । पश्चात्तने ज्ञाने वचत्ररूपे
केिलस्मरणरूपे िा ये वनविशन्ते िणाय िः तेभ्यो नायमथयप्रत्यय उत्पद्यत इवत वसधवमवत । एतच्चोत्तरकथाप्रस्तािनायोक्तवमवत
िेवदतव्यम् ॥
इवत स्फोटद्धटीकायां
निमिः श्लोकिः

१ . Omitted िणेभ्यिः क , ख ,

Page :118

स्फोटवसद्धिः दशमिः श्लोकिः ] अस्तु तविय “ पूियिणयजवनतसंस्कारसवितोऽन्त्यो िणो िाचकिः " इत्येि ; मा भूदेि ज्ञानप्रसििः
स्मरणवनवमत्तं संस्कारिः ; अवप तु यागावदकमयभेदो पपावदत इि स्वगाय वदवनवमत्तमपूिाय वभधानोऽन्य एि वनयतक्रमकतृयभेदप्रयुक्त
एिं व्याख्यातॄणां मतं वनरस्तम् । सम्प्रवत भाष्योक्तमेि प्रकारं दू िवयष्य नादौ तमेिाितारयवत - अस्तु तविय . . . . अथयबुद्धिु ।
अस्याथयिः - अस्तु तिीवत । यवद पश्चात्तनज्ञानवनिेवशभ्योऽथयप्रत्ययो नोपपद्यते तीत्यथयिः । “ पूियिणयजवनतसंस्कार सवितोऽन्त्यो िणों
िाचकिः ” इत्येिेत्येिकारे ण यदे कज्ञानवनिेवशिणयिावदनोपेवक्षतं तदे िेवत दशययवत । अथिा एिकारे ण भाष्यकारीयत्वेन
मुख्यत्वमस्य पक्षस्य दशययवत । नन्वेि संस्कारिः स्मृवतिे तुिः अन्यो िा । तत्र स्मृवतिे तोिः ' शक्तेिः शक्त्यन्तरायोगिः इत्यावद ि दू िणम्
, अन्यत्वे धवमयकल्पनैि दोि इवत । तत्राद्यमनङ्गीकरणेन पररिरनाि — मा भूदेि ज्ञानप्रसििः स्मरणवनवमत्तं संस्कारिः इवत । एि
भाष्यस्थिः संस्कारो ज्ञानजन्यिः स्मृवतिे तुययिः संस्कारिः स मा भूवदत्यथयिः । अथिा य एिोऽन्त्यिणयसिकारी पूियिणाय नुभिजन्यिः
संस्कारिः स स्मृवतिे तुिः संस्कारो मा भूवदल्यथयिः । ज्ञानप्रसि इवत । ज्ञानमनु भििः प्रसििः प्रभिो यस्येवत बहुव्रीवििः । ज्ञानस्य जन्य
इवत िा तत्पुरुििः । स्मरणवनवमत्तवमवत । स्मरणस्य वनवमत्तवमवत । वद्वतीयं पक्षमिलम्बते । तत्र

" प्रमाणिन्त्यदृष्टावन कल्प्प्यावन सुबहून्यवप । " इवत कृत्वा संस्कारान्तरपक्षं प्रमाणित्त्वप्रदशयनपूियकमाि - अवप विवत । अन्य
एिेत्यन्वयिः । वकं तु स्मरणिे तोरन्य एिैि संस्कार इत्यथयिः । ननु सं स्कारो यवद्वियज्ञानजन्मा तत्रैि वधयमादधीत ; एि तु
िणयज्ञानजन्मा कथमथयविियं ज्ञानं कायाय न्तरं जनयेत् ? अत उक्तर्म्ागावदकमयभेदोपपावदत इि स्वगायवदवनवमत्तमपूिाय वभधान इवत
। अपूिाय वभधानिः सस्कार इि
१ . Omitted भेद - मूलम् .
Page :119

[ दशमिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता िणयविज्ञानोपां वितोऽथाय वधगमफलिः , यथा चापूिाय वभधानभािनोपजने कतृय

स्मृवतिे तोवियलक्षणस्वभािोऽन्य इवत । न वि तस्य

" यज्जातीयसमुत्पाद्यस्तज्जातीयस्य कारणम् । "

इवत लक्षणमस्तीवत दवशयतम् - - यागावदकमयभेदोपपावदत इवत स्वगाय वदवनवमत्त वमवत च । ननु तद्स्मन् िे दिः प्रमाणमद्स्त ;
अद्स्मंस्तु संस्कारे वकं प्रमाणम् ! अत उक्तम् - वनयतक्रमकतृयभेदप्रयुक्तिणयविज्ञानोपावित इवत । वनयतिः क्रमिः कताय च येिां ते
वनयतक्रमकतृयकािः ; तिां भेदप्रयुक्तानां पृथगुच्चाररतानां िणाय नां विज्ञानावन यावन तैरुप समीपे स्वाश्रय एिावितो वनवक्षप्त इवत
विग्रििः । अथाय वधगमफल इवत । अथयज्ञानं फलं यस्येवत । यवद प्रयुक्तिणयविज्ञानोपावितिः तविय व्युिमोच्चारणेऽनेक
िक्तृकत्वेऽवप प्रसज्येत । अत उक्तम् - - वनयतक्रमकतृयकेवत । क्रमकोंिः क्रमस्या भ्यविय तत्वमत्र वििक्ष्यते , तेन पूियवनपातिः ।
केवचत्तु वनयतक्रमाणां कतृयभेदप्रयुक्तानां कतृयविशेिेणैकेन िक्त्रा प्रयुक्तानावमवत विगृह्णद्न्त । कतृयकभेदेवत पाठे पूियव्याख्या ,
उत्तरा कतृयभेदेवत पाठे । नन्वपूिे क्रमावद वनयमश्चोदनाप्रमाणकिः , अत्र पुनस्तदु पयोगे वकं प्रमाणम् ? अत अि यया
चापूिाय वभधानभािनोपजने कतृयक्रमवनयमोपयोगािगमिः शािसामर्थ्ाय त् तथ इिावप काययव्यिस्थादशयनसामर्थ्ाय त्
कतृयक्रमवनयमोपयोगािगम इवत । अपूिाय वभधान भािनोपजन इवत । अपूियवमत्यवभधानं यस्यािः सा अपूिाय वभधाना , तस्या
भािनायािः संस्कारस्योपजन इवत विग्रििः । कतृयक्रमवनयमोपयोगािगम इवत । अभ्यविय तत्वं कतुयरेि वििवक्षत्वा पूियवनपातिः । कतुयिः
क्रमस्य च वनयमिः कतृयक्रमवनयमिः , तस्य िगैरथाय वभधाने उपयोगस्यािगम इवत । शािसामर्थ्ाय वदवत । यजेतेत्येकिचना
सामर्थ्ाय त् कतृयवनयमिः , दशाय दीनां क्रमाम्नानसामर्थ्ाय त् क्रमवनयम इवत । दाद्न्तके
१ . उपवित : - - - मूलम् ,

Page :120

स्फोटवसद्धिः दशमिः श्लोकिः ] क्रमवनयमोपयोगािगमिः शािसामर्थ्ाय त् , तथेिावप काययव्यिस्थादशयन सामर्थ्ाय त्

कतृयक्रमवनयमोपयोगािगमिः । संस्कारापेवक्षणश्चान्त्यिणयस्य प्रत्यायकत्वान्न शब्दस्याप्रत्यायकत्वम् , येन शब्दाथयसम्बन्धिावनिः
स्यात् न

योजयवत - तथेिापीवत । िणेिु यिः संस्कारोपजनस्तद्स्मन्नपीत्यथयिः । काययव्यिस्था दशयनसामर्थ्ाय वदवत । काययमथाय वधगमिः , तस्य
या व्यिस्था तस्या दशयनस्य सामर्थ्ाय वदवत िष्ठीसमासत्रयम् । व्यिस्था च ' यथा तत्र कैिल्ये योगपद्येऽवभमतानु पूव्ययभेदे कतृयभेदे
च न फलोपजनिः ' इत्यावदनोक्तानुसन्धातव्या । कतृयक्रमवनयमो पयोगािगम इवत । एतच्च द्वन्द्वपूियकं िष्ठीसमासत्रयम् ।
इदमाकूतम् - यथा वि दशाय वदिु क्रमाम्नानसामर्थ्ाय दिान्तरापूिाय ण्यापरमापूियवनष्पत्तेिः स्थायीवन कल्प्प्यन्ते , तद्वद्वणेष्ववप
वनयतक्रमोच्चररतिणयसमनन्तरमथयवधयमुदीक्षमाणािः तदन्यथानुपपत्त्यैि कमवप प्रत्येकिणयजवनतमवतशयं कल्पवयष्यामिः ;
तद्वशेन स्वरूपतिः सिासम्भिन्तोऽवप िणाय िः संित्य वक्रयायै घवटष्यन्त इवत । नन्वेिं संस्कारस्याथयप्रत्यायकत्वे
शब्दाथयसम्बन्धग्रिणव्याकोप इत्यत्राि संस्कारापेवक्षगश्चान्त्यिणयस्य प्रत्यायकत्वात् न शब्दस्याप्रत्यायकत्वम् , येन
शब्दाथयसम्बन्धिावनिः स्यावदवत । यवद ियं िणयविज्ञानजवनतािः संस्कारा िाचका इत्यिोचाम तत एिमुपालभ्येमवि ; ियं तु
पूियिणयजवनतसंस्कापरोपकृतमन्त्यिणय िाचकमाचक्ष्मि इवत कुतिः शब्दस्याप्रत्यायकत्वं सम्बन्धग्रिणिावनिेवत । ननु
संस्कारापेवक्षत्वेऽन्वयव्यवतरे काभ्यां संस्काराणामेत्र िाचकत्वं स्यात ' अश्विः ' इत्यत्र विसजयनीयसिािेऽवप गोत्वाप्रत्ययात् ' गौिः '
इत्यत्र संस्कारसिािे गोत्वप्रत्ययदशयनाच्च ; अत आि - न िीवतकतय व्यतापेवक्षत्वं कारकाणां
१ . व्यिस्थान - - मूलम् .

Page :121

दशमिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता िीवतकतयव्यतापेवक्षत्वं कारकाणां कारकता वििद्न्त , सियत्र व्यािवतप्रसङ्गात् । पूिेऽवप च
िणाय िः संस्कारावभधानव्यापारोपाया यथास्वमवभधेयप्रत्ययमुपाद

कारकता वििन्तीवत । कारकाणावमत्युभयत्र संबध्यते । कारकाणावमवत कतयव्यतापेवक्षत्वं न कारकाणां कारकतां वििन्तीवत ।

सियत्र व्यािवतप्रसङ्गावदवत ।

यािद्न्त कारकावण तेिु सिेष्ववप कारकत्वव्यािवतिः प्रसज्येत , इवतकतयव्यता

मन्तरे ण कारकत्वाभािात् । यथाहु :

" न वि तत्करणं लोके िेदे िा वकवश्चदीदृशम् । इवतकतयव्यतासाध्ये यस्य नानुग्रिे ऽवथयता । " इवत ।

ननु व्युत्पवत्तकाले िणयसमुदायस्याथेन सम्बन्धो गृिीतिः , नान्त्यिणयमात्रस्य ; अतोऽन्त्यिणयस्य िाचकत्वे पूिेिामप्रत्यायकत्वं

सम्बन्धग्रिणबाधश्च स्यात् । अत आि - पूिेऽवप च िणाय िः संस्कारावभधानव्यापारोपाया यथास्वमवभधेय प्रत्ययमुपादधाना
नाप्रत्यायका इवत । पूिेऽवप च िणाय नाप्रत्यायका इवत सम्बन्धिः । प्रत्यायका एिेत्यथयिः । कवचत्तु प्रत्यायका इवत पाठिः ।
कथवमत्यत उक्तम् - यथािमवभधेयप्रत्ययवमवत । यस्य पदस्य यत्र सम्बन्धो गृिीतिः तत्र पूिेऽवप िणाय व्यावप्रयन्त एि
अन्त्यिणयिदे ि तस्याथयस्य प्रवतपत्ताविवत । ननु " पूियिणयजवनतसंस्कारसवितिः ” इत्युक्तम् , अत पूिेिां संस्कारजनन मन्त्यस्यैि
िाचकत्ववमवत कथं पूिेऽथयप्रत्ययमुत्पादयद्न्त ? अत उक्तम् संस्कारावभधानव्यापारोपाया इवत । संस्कार इत्यवभधानं
यस्यािान्तरल्यापारस्य स तथोक्तिः , तािव्यापार उपायो येिां ते तथोक्कािः । अथिा अवभधानं नाम व्यापारिः
शब्दानामथयप्रत्यायनोपाय इवत विज्ञातमेि । किः पुनरसौ व्यापारोऽन्यिः संभिवत । अतिः संस्कारावदवत । संस्कार
एिावभधानन्यापार उपायो येिावमवत
G - 12

Pr

Page :122

स्फोटवसद्धिः दशमिः श्लोकिः ] धाना नाप्रत्यायकािः ; न वि स्वव्यापारव्यिायिः कारकाणां कारकतां वििद्न्त , मोपघावन सियत्रेवत ।
न च संस्कारोपजनाथय शब्दोचारणम् , अवप

विग्रििः । एतदे ि स्फोरयवत - न वि स्वव्यापारव्यिायिः कारकाणां कारकतामुप िद्न्त मोपघावन सियत्रेवत । यथा
वकलेवतकतयव्यतापेक्षा कारकाणामिश्यंभाविनी तथा स्वव्यापारव्यिायोऽप्यिश्यंभाव्येि । न खलु स्वव्यापारव्यिायिः कारकाणां
कारकत्वमुपिद्न्त । अत्रावप पूियित्कारकाणावमत्युभयत्रावप संबध्यते । मोपघावन सियत्रेवत िे तोिः । यथोक्तम्

" स्वव्यापारव्यिायोऽवप सियद्स्मन्नेि कारके । दृष्टो व्यापार ईदृक् च शब्दस्येत्यव्यिेतता । । तस्माद्यस्य वििक्ष्येत प्रधानं धातुवभिः
वक्रया । स कताय गुणभूतान्यव्यापारे करणावदता ॥ इवतकतयव्यतात्वेन सिेिां तेन सङ्गवतिः । अिान्तरवक्रयायोगात्प्रधानवक्रयया
सि ॥ ” इवत ।

पररिारान्तरमाि - न च संस्कारोपजनाथय शब्दोच्चारणम् । अवप त्वथयप्रवतपयु दे शेनेवत । संस्कारोपजनाथयवमवत

संस्कारोपजनोद्दे शेनेत्यथयिः । अथयप्रवतपत्त्युद्दे शेनेवत । यथोक्तम् - " दशयनस्य पराथयत्वात् ' इवत । यथा वकलावभवितान्वयनये
िाक्याथयस्य शाब्दत्वमुद्देशात् , यथा च यागस्य स्वगयसाधनत्वम् , एिं पदाथयस्यावप उद्दे शादे ि पूियिणयवििये शाब्दत्ववमवत ।
यथोक्तम्

" संस्कारजननाथं च न शब्दोच्चारणं मतम् । अथयप्रतीवतमुवद्दश्य प्रयुक्तस्य क्रमस्त्वयम् । । तस्मात्तादर्थ्यतिः शब्दिः फले न
व्यपवदश्यते । " इवत ।

१ . प्रत्यायकािः . मूलम् ।

२.

कारकत्वम् . मूलम् ।

Page :123

[ दशमिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता त्वथयप्रतीत्युद्देशेन । न चेदं चतुरश्रम् - तुल्यायामदृष्टकल्पनायां किः संस्कारे ऽनुरोधिः - इवत ,
संस्कारकल्पनाया अिश्यंभाविनीत्वात् । तथा वि - - यस्याप्यनियििः शब्दात्माथयप्रतीवतवनवमत्तं ध्ववनतो िणयतो िा प्रवतलब्धावभ
व्यक्त्यनुग्रििः प्रकाशते , तस्यावप नानपेवक्षतेतरे तरों िणाय ध्वनयो िा तम
वकं पुनररदं भितो व्यिवसतम् ? यतिः प्रयस्यता संस्कारपक्षिः स्थाप्यते , एकश्व शब्दात्मा वनविध्यते । शब्दकल्पने ह्यदृष्टकल्पना
स्यावदवत चेत् िन्तैिा संस्कारकल्पनेऽवप तुल्यैि । अत आि ~ न चेदं चतुरश्रं तुल्यायामदृष्ट कल्पनायां किः संस्कारे ऽनुरोध
इतीवत । न चेदं िक्ष्यमाणं चतुरश्रं सुन्दरम् । इदं शब्दवनवदय ष्टमेि दशय यवत - तुल्यायामदृष्टकल्पनायां यथैकिः शब्दत्मा न भिन्मते
दृष्टिः वकं तु कल्प्प्य एि तथा संस्कारोऽवप न दृष्ट इवत तुल्यायामदृष्ट कल्पनायां सत्यां कस्ति संस्कारे ऽनु रोधिः संस्कार एि
केिलेऽनुसारिः , न त्वेकद्स्मन् शब्दात्मनीतीदमवप स्फोटिावदनोच्यमानं न चतुरश्रवमवत । क इवत वनष्प्रमाणक इत्यथयिः ।
कारणमाि - - संस्कारकल्पनाया अिश्यंभाविनीत्वावदवत । शब्दकल्प नेऽवप पुनिः संस्कारकल्पनािश्यंभाविन्येिेवत कृत्वा
संस्कारकल्पनैिानु रुध्यत इवत नाप्रमाणकत्ववमवत । एतदे ि व्याचष्टे - तथा िीवत । यस्यापीवत । िावदन इवत वसध्यवत । अनियििः
शब्दात्मेवत । एकिः पदात्मेवत याित् । अथयप्रतीवत वनवमत्तवमवत । अथयस्य या प्रतीवतिः तस्या वनवमत्तवमवत । अनेन तत्र प्रमाणमुप
न्यस्तं वनवमत्तत्वसम्भिादे किचनोपपत्तेश्चेवत । ध्ववनतो िणयतो िा प्रवतलब्धा वभव्यक्त्यनुग्रििः प्रकाशत इवत । ध्ववनतो िणयतो िेवत
मतभेदात् अनास्थया िा िणयग्रिणम् । प्रवतलब्धावभव्यक्त्यनुग्रि इवत । प्रवतलब्धोऽवभव्यद्क्तरे िानुग्रिो येनेवत । तस्यापीवत ।
यच्छब्दप्रवतसंबन्धीवत । नानपेवक्षतेतरे तरा िणाय ध्वनयो िा तमिद्योतयन्तीवत । नेवत । अिद्योतयन्तीत्यन्वयिः । अनपेवक्षतेतरे तरा

३ . तरिणाय िः . मूलम् ।

१ . प्रवतपवत्त - मूलम् । . . २ . शन्दोऽथय , मूलम् ।

Page :124

९२

स्फोटवसद्धिः [ दशमिः श्लोकिः ] बयोतयद्न्त ; तस्याथयस्येिाप्रकाशनात् ; अियिशस्त्विद्योतनमनाशकनीय मेि ,

तदभािादप्रत्ययाच ; नावप संितािः , वनयतक्रमिृवत्तत्वाद्दष्टप्रकारविपययये

इवत । अनपेवक्षतवमतरे तरमन्योन्यं यैररवत विग्रििः । िणाय िा ध्वनयो िेवत पूियित् । तमेकं शब्दात्मानम् । कारणमाि -
तस्याथयस्येिाप्रकाशनावदवत । तस्यैकस्य शब्दात्मनोऽथयस्येिेवत यथाथय स्यैकैकस्मान्न प्रकाशनं तथैकस्य शब्दात्मनोऽवप
नैकैकस्मात्प्रकाशनवमवत । नन्वेकिः शब्दात्मा िणयध्ववनभ्यां प्रत्येकमियिशिः प्रकाश्यताम् , अत आि –
अियिशस्त्विद्योतनमनाशङ्कनीयमेिेवत । कारणमाि - तदभािावदवत । न वि वनरियिस्य पदस्याियिािः सद्न्त । िे त्वन्तरमाि -
अप्रत्ययाचेवत । अनु पलद्ब्धवनरस्तत्वाचेत्यथयिः । नावप संिता इवत । िनयो िा िणाय िा तमवभव्यञ्जयन्तीत्यन्वयिः । िे तुमाि -
वनयतक्रमत्वावदवत । वनयतिः क्रमो येिावमवत । वनयतक्रमिृवत्तत्वावदवत पाठे वनयतकमा िृवत्त
ापारो येिावमवत विग्रििः । िे त्वन्तरमाि - दृष्टप्रकारविपययये चेवत । ये प्रकारा व्युत्पत्तौ ध्वनीनां िणाय नां िा स्फोटावभव्यक्तौ
दृष्टास्तेिां प्रकाराणामन्यथात्वेऽवप िणाय िा ध्वनयो िा तमिद्योतयेयुररत्यथयिः । इवत तुल्यिः पययनुयोग इवत । तस्यापीत्येि तुल्यिः
पययनुयोग इवत सम्बन्धिः । तदु क्तम् - -
" यस्यानियिस्फोटो व्यज्यते िणयबुद्धवभिः । सोऽवप पययनुयोगेन नैिानेन विमुच्यते ॥ तत्रावप प्रवतिणय वि पदस्फोटो न गर्म्ते ।
न चाियिशो व्यद्क्तस्तदा भिान्न चात्र धीिः ॥

प्रत्येकं चाप्यशक्तानां समुदायेऽप्यशक्तता । तत्र यिः पररिारस्ते स नोऽत्रावप भविष्यवत ॥ ” इवत ।

१ . अवभव्यअद्न्त . मूलम् ।

२ . क्रमत्वात् . मूलम् ।

Page :125

[ दशमिः श्लोकिः
गोपावलकासविता चेवत तुल्यिः पययनुयोगिः । तदनेनावप विवशष्टिः संस्कारोऽिश्याभ्युपेयिः स्फोटावभव्यद्क्तवसधये ; तथा च तत
एिाथाय वधगमिः सेत्स्यतीवत न स्फोटकल्पनाबीजमस्तीवत । तदु क्तम् - " शब्दकल्पनायां सा च शब्दकल्पना च " इवत ।

तथा

" सिािव्यवतरे कौ च तथाियििजयनम् । तिावधकं भिेत्तस्माद्यलोऽसािथयबुद्धिु ॥ ” इवत ।

अस्तु तुल्यत्वं तथावप वकं ते भविष्यत्यत आि - तदनेनावप विवशष्टिः संस्कारोऽि श्यार्म्ुपेयिः स्फोटावभव्यद्क्तवसधय इवत ।
तत्तस्मावदत्यथयिः । अने नावप । स्फोटिावदनावप । विवशष्टिः संस्कार इवत । संस्कारविशेि इत्यथयिः अपूियसधमेवत याित् ।
अिश्याभ्युपेयो वनिाय िान्तराभािात् । वकमथयवमत्यत उक्तम् - - - स्फोटावभ व्यद्क्तवसधय इवत । अन्यथा न तल्लाभ इवत भाििः ।
अने नावप वकं तिेत्यत आि - तथा चेवत । संस्कारे ऽिगत इत्यथयिः । तत एिेवत । संस्कारादे िेत्यथयिः । अथाय वधगम इवत । स ावदष्ट
इवत भाििः । सेत्स्यतीवत । तदथो ह्ययं प्रयत्न इवत सूचयवत । ततिः वकवमत्याि - - इवत न स्फोटकल्पनाबीजमस्तीवत । अथयप्रती
त्यनुपपवत्तविय तद्बीजम् , सा चान्यथाप्युपपन्नेवत । इत्यापद्यतेवत शेििः यवद अस्तीत्यनन्तरवभवतशब्द . पठ्यते । तदे िं
नास्माकमुत्प्रेक्षामात्रवमत्याि - तदु क्तम् " शब्दकल्पनायां सा च शब्दकल्पना च " इतीवत । अनेन च भाष्यमुपात्तम् । भाष्ये च
तच्छब्दे न संस्कारकल्पना परामृश्यते । िावतयकमप्युपादत्ते - तथेवत । स्फोटस्य वि सिािस्तािद्वणेभ्यश्च व्यवतरे किः साियिे च
पदे गर्म्माने तदियि भूतिणाय पििेन दृष्टविपरीतवनरियित्वं कल्पनीयम् । तस्माद्योऽिश्याश्रयणीयिः संस्कारावदकल्पनाकेशिः
सोऽथयबुधािेिाश्रवयतव्यिः । न स्फोटावमब्यक्ताविवत ।

३ . पररकल्पनी मूलम् ।

१ . विवशष्टसंस्कार : . मूलम् । २ . - व्यक्तये . मूलम् ।

Page :126

९४

स्फोटवसद्धिः

[ दशमिः श्लोकिः ]

अत्रोच्यते
अपूियवभि नैिान्यिः संस्कारिः स्फोटिावदनिः ।
प्रक्लप्तिासनारूपाद्यथा स्याद्वणयिावदनिः ॥ १० ॥ _ _ िणयिादी वि कमयभेदजन्यमपूियवमिात्यन्तापररदृष्टमथयसमवधगम वनवमनं
िणयविज्ञानजन्मानं सं स्कारं पररकल्पयवत , न तु प्रक्लप्तिासनावभधान

अत्र प्रवतविधत्ते — अत्रोच्यते . . . . . . . सवन्नवधमात्रानुमानवमवत । अपूियवमिेवत दशमिः श्लोकिः ।

अन्य इत्यस्य साधर्म्यदृष्टान्तोऽपूियवमिेवत । नैिेत्यत्र िैधHदृष्टान्तस्तुरीयिः पादिः । उत्तराधाय वदपादरूपस्य पदस्य संस्कार इवत
विशेष्यम् । अन्ययोगे च पञ्चमी । अतो यथा िणयिावदनिः प्रक्लुप्तिासनारूपात् संस्कारादन्योऽपूियवमि संस्कारिः स्यात् तथा
स्फोटिावदनिः प्रक्लप्तिासनारूपात् संस्कारादन्योऽपूियवमि संस्कारो नैि स्यात् । अवप तु प्रक्लुप्तिासनारूप एि
संस्कारोऽस्येवत च योजनेवत कृत्वा काररकां व्याचष्टे । तत्र चतुथयपादं ताित्पुरस्करोवत - - - िणयिादी िीवत । संस्कारं
पररकल्पयतीत्यन्वयिः । कमयभेदजन्यमपूियवमिात्यन्तापररदृष्टवमवत । अने नापूिे साधर्म्य दवशयतम् । कवचत्तु कमयभेदापूियजन्यवमवत
समासिः । िासनारूपस्तु स्मृतौ दृष्ट एि । एि तु पक्षादन्यत्र न कवचदृष्ट इत्यत्यन्तग्रिणम् । अपूियमवप न िेदादन्यत्र दृश्यते ।
अथयसमवधगमवनवमत्तवमवत । अथयस्य यिः समवध . गमिः तस्य वनवमत्तवमवत । एतदत्यन्तापररदृष्टसं स्कार कल्पने बीजम् ।
िणयविज्ञान जन्मानवमवत । िणयविज्ञानतो जन्म यस्येवत बहुव्रीवििः । वकमथयमसाित्यन्तापररदृष्टं कल्पयवत , न िासनामेिािलम्बते ;
अत आिन विवत । प्रक्लप्तिासनावभ

धानसंस्कारवनबन्धन इवत । िासनेत्यवभधानं यस्येवत बहुव्रीवििः ।

१ . कमयजन्यापूियम् . मूलम् ।

Page :127

दशमिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता संस्कारवनबन्धनोऽथयप्रत्ययोऽस्य वसध्यवत ; अन्योपलद्ब्धप्रवतलब्धजन्मनो भािनाया अन्यत्र

ज्ञानिे तुत्वायोगात् अवतप्रसङ्गावदत्युक्तम् , काययभेदे कारणैकिायोगात् ; स्फोटोपलद्ब्धवनबन्धनस्तु भािनावभधान एि संस्कार

स्मृती प्रक्लृप्तो िासनावभधानिः संस्कारो वनबन्धनं यस्येवत विग्रििः । अथयप्रत्ययोऽस्य वसध्यतीवत । यथा स्फोटिावदनस्तवन्नबन्धनिः
शब्दप्रत्ययिः वसध्यवत नैिमस्य िणय िावदनस्तवन्नबन्धनोऽथयप्रत्ययिः वसध्यतीवत । कारणमाि - अन्योपलद्ब्धप्रवतलब्धजन्मन इवत ।
अन्यस्योपलद्ब्धरन्यो पलद्ब्धिः तस्यािः प्रवतलब्धं जन्म यया सा तथोक्ता । भािनायािः संस्कारस्य अन्यत्र
पूिोपलद्ब्धविियादन्यद्स्मवन्नत्यथयिः । ज्ञानिे तुत्वायोगावदवत । ज्ञानोत्पवत्तवनवमत्तत्वानु पपत्तेिः । कथमयोगिः , अत उक्तम् -
अवतप्रसङ्गावदवत । तथा सत्येकेन संस्कारे ण सिय जानीयावदवत । अनेन श्लोके कारणानुक्तौ कारणं दवशयतम् ।
कुत्रोक्तवमत्यपेक्षायामाि - काययभेदे कारणैकत्वायोगावदवत ।
" विलक्षणस्योपजनो नाविशेिाच कारणात् । "

इत्यत्रेत्यथयिः । काययभेदे कारणैकत्वायोगावदत्यत्र िे तुखरूपप्रदशय नाथय विलक्षणयोिः कायययोरविलक्षणस्यैकस्य िे तुत्वायोगावदत्यथयिः

। अनु भिो वि खविियगोचरविज्ञानजनकं संस्कारमुत्पादयवत ; अतो िणाय नुभिोऽवप तादृशमेि जनयेत् । न च िणाय नुभिस्य
कवश्चवद्वशेिोऽस्तीत्युक्तम् । एिं यथेवत दृष्टान्तां शं व्याख्याय दाटाय द्न्तकमनुसन्धत्ते — स्फोटोपलद्ब्धवनबन्धनस्तु भािनावभधान
एि संस्कार इवत िक्ष्यत इवत । स्फोटस्योपलद्ब्धिः स्फोटोपलद्ब्धिः , तस्या वनबन्धनं िे तुिः । तुशब्दो िैपरीत्यद्योतनाथयिः ।
भािने त्यवभधानं यस्य स तथोक्तिः । भािनावभधान एि , नापूियसधमे त्यथयिः । अिधारणे कोऽवभप्रायिः ,

Page :128

स्फोटवसद्धिः वदशमिः श्लोकिः ] एि संस्कार इवत िक्ष्यते । अतो नास्यात्यन्तादृष्टपररकल्पनादोििः ; दृष्टस्यै ि

सविवधमात्रानुमानवमवत ॥

श्लोके च नैिेत्यस्य ? अत उक्तवमवत िक्ष्यत इवत । प्रयत्नभेदतो वभन्ना इत्यत्र । एिं च

तुल्यायामदृष्टकल्पनायावमत्याद्यवसधवमत्याि - अत इवत । यत एिं िैिर्म्मत इत्यथयिः । नास्यात्यन्तादृष्टपररकल्पनादोि इवत ।
अत्यन्तादृष्टस्य सं स्कारस्य पररकल्पनात्मा यो दोििः स नास्य स्फोटिावदनिः , वकं तु िणयिावदन एि । ननु यद्यवप िासनान्यत्र दृष्टा ,
तथाप्यत्र तत्सिािोऽनुमेय एि ; अतिः को भेदिः ? अत आि – दृष्टस्यैिेवत । प्रदे शान्तरे दृष्टस्यैिेत्यथयिः । सवन्नवधमात्रानुमानवमवत ।
सवन्नवधमात्रस्यानुमानवमत्यथयिः । यथा वि धूमदशयनाद्विः सवन्नवधमात्रमनुमीयते तथा पटोरनुभिस्य दशयनात्तजन्यसं स्कारसवन्नवध
मात्रमनुमीयते । तत्र सवन्नधीवत पाठे तत्त्यने न पक्षो वनवदय श्यते ।

इवत स्फोटवसद्धटीकायां
दशमिः श्लोकिः

Page :129

( एकादशिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

अवप च कतृयक्रमावदवनयमात्तत्रादृष्टस्य भूयसिः । कल्पनाम्नानसामर्थ्ाय वदि तस्यास्तु िीयते ॥ ११ ॥ दशायद्यपूियवििये वि

कतृयक्रमावदवनयमवनवमत्तं बहुतरमदृष्टमगत्या शािसामर्थ्ाय त् कल्प्प्यते ; न द्त्वि तथा , गत्यन्तरसम्भिात् ; प्रत्यक्षप्रयत्न
भेदसाध्यध्ववनभेदप्रकावशतशब्दविशेिलभ्यत्वादथयप्रत्ययस्य । तथा वि

अत्रैिोपपत्त्यन्तरमाि - अवप च . . . . इत्युक्तवमवत । उपस्कारमाि अवप चेवत । एकादशिः श्लोकिः कतृयकमेवत । तत्रेत्येतद्याख्यातं
दशाय द्यपूियवििये िीवत । कतृयक्रमावदवनयमवनवमत्तवमवत । कतृयक्रमावदवनयमिः उत्पत्तौ वनवमत्तं कारणं यस्यादृष्टस्य तत्तथोक्तम् ।
अने न च श्लोके कतृयक्रमावद वनयमाजन्यस्यादृष्टस्ये त्यन्वय इवत सूवचतम् । बहुतरमदृष्टवमवत सुगमम् । अगत्ये त्युपस्कारिः ।
आम्नानसामर्थ्ाय वदत्येतद्याचष्टे - शािसामर्थ्ाय वदवत । आम्नानमवप शािमेि । यथोक्तम् - " उपदे श इवत विवशष्टस्य
शब्दस्योच्चारणम् " इवत । कल्प्प्यते - -
" प्रमाणिन्त्यदृष्टावन कल्प्प्यावन सुबहून्यवप । " इवत न्यायात् ।
चतुथयपादं व्याचष्टेन द्त्ववत । इिे वत शब्दवििय इत्यथयिः । तथेवत बहुतरमदृष्टं कल्प्प्यत इवत । गत्यन्तरसम्भिावदत्युपस्कारिः ।
श्लोके च ' तस्यास्तु िीयते ' इत्यत्र तदा कल्पना परामृश्यते । पश्चमी चेयम् । िीयत इवत भािे लकारिः । इि कल्पनातो
िावनभयितीत्यथयिः । गत्यन्तरसम्भिमेि दशययवत — प्रत्यक्षेवत । प्रत्यक्षैिः प्रयत्नभेदैिः साध्या ये ध्ववनभेदास्तैिः
प्रकावशताच्छन्दविशेिाल्लभ्यत्वादथयप्रत्ययस्ये त्यथयिः । अने न शब्दादथयप्रत्य यौवचत्यमवप सूवचतम् । एतदे ि व्याचष्टे — तथा िीवत
। ननु भिता दृष्टकल्पनां पररवजिीियता प्रथमं प्रयत्निः , ततस्तद्वे दिः , पुनस्तत्साध्यो ध्ववनिः ,
G - 13

.
Page :130

स्फोटवसद्धिः [ एकादशिः श्लोकिः ] प्रत्यक्षिः प्रयत्नभेदिः ; कारणभेदानुविधायी च काययभेदिः प्रतीयत एि ; िणयिाद्यवप च नैि
व्यञ्जकध्ववनभेदमपह्नते , िणयभेदवसधस्तदधीनत्वात् ; शब्दभेदमात्रं तु कल्प्प्यम् ; न िा तदवप , तस्य
प्रत्यक्षत्वावदत्युपपादवयष्यामिः ।

पुनस्तिे दिः , पुनस्तदवभव्यङ्ग्ग्यिः शब्दविशेि इवत बहुतरमदृष्टं कल्प्प्यत एि ; अत आि - प्रत्यक्षिः प्रयत्नभेद इवत ।
प्रयत्नस्तिे दश्च प्रत्यक्ष स्वान्न कल्प्प्यत इत्यथयिः । ध्ववनस्तिे दिः प्रयत्नसाध्यत्वं च कल्प्प्यत इवत चेत् , तत्राि - कारणभेदानुविधायी च
काययभेदिः प्रतीयत एिेवत । अतिः प्रयत्नभेदा वनभेदो नानुपपन्न इवत भाििः । सत्यम् , तथावप प्रयत्नसाध्यो ध्ववनस्ताित् कल्पनीय
एि । अत आि - - िणयिाद्यवप चेवत ।
“ यत्रोभयोिः समो दोििः पररिारोऽवप िा समिः ।
नैकिः पययनयोक्तव्यस्तागथयविचारणे ॥ ” इवत वसधवमवत भाििः । नैि व्यञ्जकध्ववनभेदमपद् भुत इवत । ध्ववन तिे दं तयञ्जकत्वं च
नापहृत इत्यथयिः । कारणं दवशयतं िणयभेदवसधे स्तदधीनत्वावदवत । नादावतररक्तिणय वसद्धस्तथा तिे दगकारावदवसद्धररत्यावद
सिय व्यञ्जकध्ववनभेदाधीनवमत्यभ्यु प गतमेि िणयिावदनावप । यथाहुिः
_ _ _ " ममावप व्यञ्जकैनाय दैभेदबुद्धभयविष्यवत । " इवत । शब्दभेदमात्रं तु कल्प्प्यवमवत । िणाय वतररक्तशब्दविशेिमात्रमनियििः
शब्दिः केिल इवत । न िा तदपीवत । कल्प्प्यवमत्यनुिङ्गिः । अथिा शब्दभेदमात्रमवप न कल्प्प्यवमत्यथयिः । कुतिः पुनस्तस्य
वसद्धररत्यत आि - तस्य प्रत्यक्षत्वावदवत । शब्दभेदस्य श्रोत्रप्रत्यक्षत्वावदत्यथयिः । भेददशयनाभािावदवत िदतां तस्य प्रत्यक्ष
त्यावदत्यवसधमेिेवत चेत् तत्राि - - इत्युपपादवयष्याम इवत । तस्य प्रत्यक्षत्व वमत्येतदु पपादवयष्याम इत्यथयिः ।
आरूपालोवचतेद्ष्वत्यावदना । अस्तु शब्दभेदमात्रं कल्प्प्यमेि , तथावप तन्मात्रमस्माकं कल्प्प्यम् ; भितां तु बहुतरमदृष्टं
कल्प्प्यवमत्य

Page :131

[ एकादशिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

अवप च अनेकादृष्टकल्पनायािस्यता नैकिः शब्दोऽभ्युपेयते , तत्र कतृय क्रमावदवनयमगतमदृष्टमपरं बहु कल्पयता वकं तत्पररहृतं
भिवत ? यवद परं लौवककी प्रतीवतिः - - शब्दादथं प्रवतपद्यामिे ' , " वसध शब्दाथयसम्बन्धे "

वभप्रायेणाि - - अवप चेवत । गत्यन्तरसंभिावदत्येतदपेक्षया अवप चेवत वनदे शिः । अनेकादृष्टकल्पनायािस्यतेवत । िणयिावदनेवत
वसध्यवत । नैकिः शब्दोऽभ्युपेयत इवत । नैको वनरियििः पदात्मा शब्दोऽभ्युपेयत इवत । यथोक्तम् - - - " सिाि व्यवतरे को च ”
इवत । अतिः वकवमत्याि - तत्रेवत । िणयपक्ष इत्यथयिः । कतृयक्रमावदवनयमगतमदृष्टमपरं बहु कल्पयता वकं तत्पररहृतं भितीवत ।
कतृय वनयमिः क्रमवनयमिः आवदशब्दोपात्तसावित्यान्यू नावधकत्ववनयमश्च यस्तद्गतमदृष्ट वमवत । वनयमस्यादृष्टमन्तरे णानुपपत्तररवत ।
अपरं बविवत । मम तु शब्दभेदिः कल्प्प्यिः , ति तु शब्दादपरम् ; मम च शब्दभेदमात्रम् , ति तु बहु कल्पनी यवमवत वकं
तत्पररहृतं भितीवत । एिमदृष्टमपरं बहु कल्पयतानेन िणय िावदना वकंद्स्वत्तदनेकमदृष्टं पररहृतं भिवत ? न खलु पररहृतम् , वकं
तु अङ्गीकृतमेिेवत प्रतीयते । अनेकादृष्टकल्पनायािस्यता शब्दकल्पनां वििायैि मदृष्टमपरं बहु कल्पयता वकमनेकादृष्टं
पररितं भिवत ? ननु पररहृतमेि , अन्यथा कथं प्रेक्षापूियकायेिं प्रितयतेत्यपिासिः । अपिासान्तरमाि - यवद परं लौवककी प्रतीवतिः
' शब्दादथं प्रवतपद्यामिे ' इवत । यवद परवमवत । केिल वमत्यथयिः । लौवककी प्रतीवतररवत । पररितेवत विपररणर्म्ानुिज्यते ।
तामेि दशययवत - ~ - शब्दादथं प्रवतपद्यामि इवत । उपररतन इवत शब्दोऽत्रावप तत्रत्य चकारबलात्संबध्यते । कवचत्पाठिः तवद्वना
वकं पररहृतं भितीवत । कतृय क्रमावदवनयमगतमदृष्टमपरं बहु कल्पयता वकं पररहृतं भिवत ? न तािदनेक मदृष्टवमवत
पां सुलपादकेन िावलकेनावप शक्यं ज्ञातुम् ; अतोऽनेकादृष्टकल्पना

१ . Omitted . तत् . मूलम् .

२ . Added . इवत . मूलम् ,

Page :132

१००
स्फोटवसद्धिः एकादशिः श्लोकिः ] इवत च शािप्रतीवतिः संस्कारस्याशब्दत्वात् , अन्त्यिणयस्य चाप्रत्यायकिात् ,
समुदायस्याशब्दत्वात् , अप्रत्यायकत्वाचेत्युक्तम् - - ईवत ॥

---

पररिारच्छलेन गूढमन्यदद्स्त पररवजिीवियतम् ; वकं नु खलु तत्पररित वमत्यथयिः । िन्त ज्ञातम् ! वकं मनिःखेदेनेत्याि - यवद परवमवत
। स एिाथयिः । अिो नैतािदे िेल्याि - " वसधे शब्दाथयसम्बन्धे " इवत च शािप्रतीवतररवत । अत्रावप पररितेत्यनु िज्यते
" अनन्तरे ण सम्बधिः स्यात् परस्याप्यनन्तरिः । " इवत न्यायात् । शािस्य प्रतीवतिः शािप्रतीवतिः । शािवििया प्रतीवतररत्यथयिः ।
अथिा शािे प्रतीवतिः , शािस्था प्रतीवतररत्यथयिः ; शािकृता प्रतीवतररवत याित् । उभयविधप्रतीवतवनराकरणेऽवप कारणमाि -
संस्कारस्याशब्दत्वावदवत । संस्कारो वि तस्य िाचकिः ; स च न शब्दिः , शब्दशद्क्तत्वात् पुरुिशद्क्तत्वाद्वा ; अतिः
संस्कारात्प्रवतपत्तौ शब्दावदवत पररहृतम् । तथा संस्काराथययोिः सम्बन्धे शब्दाथययोिः सम्बन्ध इत्यवप त्यक्तवमवत भाििः । नन्वन्त्यस्य
िणयस्य िाचकत्वे सवत न तयोिः पररिारिः । अत आि - - - अन्त्यिणयस्य चा प्रत्यायकत्वावदवत । ननु िणयसमुदायो िाचक इवत न
दोििः , अत आि - समुदायस्याशब्दत्वादप्रत्यायकत्वाच्चेवत । संस्कारान्त्यिणययो ? दोिौ तािुभािवप समुदाये स्त इत्यथयिः । ननु
संस्कारस्याशब्दत्वमन्त्यिणयस्याप्रत्यायकत्वं समुदायस्याशब्दत्वं च वसधमेि ; समुदायस्याप्रत्यायकत्वे को िे तुिः ? अत आि -
इत्युक्तवमवत । पूिोपलद्ब्धभेदेऽपीत्यत्रोद्क्तिः ॥
इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायाम्
एकादशिः श्लोकिः

१.

Omitted . च , मूलम् ,

२ . Omitted . इवत . मूलम् ,

Page :133

[ द्वादशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

न संस्कारविशेिश्च युक्तो िे त्वविशेितिः ।
अन्यसवन्नवधतो भेदो नास्य नावप स्वरूपतिः ॥ १२ ॥ वद्वविधा वि िे तििः कायायवतशयमुपकल्पवयतुं क्षमन्ते – स्वरूपतो

यत्पूियमुक्तम् ' तदनेनावप विवशष्टसंस्कारोऽिश्याभ्युपेयिः स्फोटावभव्यद्क्त वसधये ' इवत , तदवसधवमत्युक्तमपूियवमिेवत श्लोकेन
, न पुनरपूियवमिेवत दृष्टा न्ताद्वै िर्म्मत्र दवशयतं कतृयक्रमावदवनयमावदवत श्लोकेन ; सम्प्रत्यपूियसधमयणिः संस्कारस्य िणयज्ञानेभ्यो
जन्मावप न सं भितीत्याि - न . . . . . . . . उपयद्न्त इवत । न संस्कार इवत द्वादशिः श्लोकिः । कतृयक्रमावदवनयमावदवत श्लोके
चकाराभािात् अवप चेत्युपस्कृतम् । इि तु श्लोक एि चकारस्य सिािान्नोप स्कारिः कृत इत्यनुसन्धेयम् । अस्याथय : - अवप च
यिः पुनवियवशष्टिः संस्का रोऽन्त्यिणयसिकाररतयावभमतिः सोऽवप न युक्तिः । कुतिः ? िे त्वविशेिात् । िे तुविय िणयिः संस्कारस्य । स
चावभमतक्रमे विपरीतक्रमे च तुल्यिः । न च विपरीतक्रमे संस्कारोऽद्स्त कयाय दशयनात् ; अतोऽवभमतक्रमेऽवप नोत्पत्तुमिय वत । तथा
वि - स विशेििः स्वभािाद्वा तस्य कारणाद्वा संभिवत । तत्रान्यकारण सवन्नधेनाय स्य िे तोभेदिः ; नावप स्वरूपतोऽस्तीवत । अत्रोत्तराधे
प्रवतिेधद्वयं विद्यते ; तस्य च प्राद्प्तपूियकत्वमस्तीवत प्राद्प्तं तािदाि - वद्वविधा वि िे ति इवत । कायायवतशयवमवत । काययविशेिं
विवशष्ट काययवमत्यथयिः । सामान्य साध्यात्कायाय दवतशवयतं काययवमवत याित् । एकैकिणयज्ञाने व्युिमेण िचने
स्मृवतबीजसंस्कारमात्रजननम् ; अवभमतक्रमोच्चारणे त्वपूियसदृशसं स्कारजननं प्रकृते कायाय वतशयिः । उपकल्पवयतुवमवत ।
उत्पादवयतुवमवत याित् । उत्सिन्ते पयाय प्नुिन्तीवत । क्षमन्त इवत िा पाठिः । द्वै विध्यमेि दशय

१.

अवप . मूलम् .

२ . वद्वधा . मूलम् .

Page :134

१०२
स्फोटवसद्धिः द्वादशिः श्लोकिः ] िावतशयशावलनिः , सिकाररसमिधानप्रक्लप्तावतशया िा । तत्र न स्वरूपभेद एिामुपेयते ।
नाप्यपरसमिधानवनबन्धनिः , वनयतक्रमिृवत्ततयानापन्नयोग पद्यत्वेन । यद्यवप च पूिोपवितात्मनिः संस्कारस्य स्थेम्ना
तत्सवन्नवधरुत्तर

--------..

-----------------

यवत - स्वरूपतो िावतशयशावलन इवत । िाशब्द उत्तरोपक्षया । यथा अवि दाय िकिः । सिकाररसमिधानप्रक्लुप्तावतशया िवत ।
िाशब्दिः पूिाय पेक्षया । सिकाररणां समिधानेन सवन्नधानेन प्रक्लप्तोऽवतशयो येिावमवत विग्रििः । यथा ग्रािाण उखाधारणे , बीजं
िा मृत्सवललप्रच्छन्नवमवत । एिं प्राद्प्त दशयवयत्वा प्रवतिेधमनुसन्धत्ते । तत्र प्रथमं नावप स्वरूपत इत्येतद्वयाचष्टे - तत्र न स्वरूपभेद
एिामुपेयत इवत । तत्रेवत । स्वतोभेदान्यतोभेदयोमयध्य इत्यथयिः । एिां िणाय नाम् । उपेयत इवत । भिद्िरे िेवत वसध्यवत । “ पूिय
िणयजवनतसंस्कारसवितिः ' इत्यभ्युपगमात् ।
" तेिां च गुण भूतानामथयप्रत्यायनं प्रवत " । इवत च ।

अन्यसवन्नवधतो भेदो नास्येत्ये नद्वयाचष्टे - - - - नाप्यपरसमिधानवनबन्धन इवत । एिां भेदिः समस्तीवत शेपिः । अपरे िां समिधानं
वनबन्धनं यस्येवत विग्रििः । कारणमाि - - वनयतक्रमिृवत्ततयानापन्नयोगपद्यत्वेनेवत । वनयतिः क्रमो यस्यािः सा वनयतक्रमा ,
वनयतकमा िृवत्तापृवतयेिां िणाय नां तेिां भािो वनयतक्रमिृवत्तता , क्रमश्चावप वििवक्षत इत्यभ्युपगमात् ; तया कारणेन अनापन्नं
योगपy येिणैस्तेिां भािोऽनापन्नयोगपद्यत्वम् ; तेन िे तुनेवत । ननु सं स्कारद्वारा गकारादीनां परस्परसमिधानं भविष्यवत ; अत
आि — यद्यवप च पूिोपवितात्मनिः संस्कारस्य स्थेन्ना

१ . सरूपतिः . मूलम् .

२.

समिधानम् , मूलम् .

Page :135

[ द्वादशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

१०३ मवतशाययेत् ; प्राचीनस्य तु नापरसमिधानवनबन्धनिः , नाप्यत्माना भेद इवत कथवमि सोऽथयप्रत्ययानुगुणं संस्कारमादधीत ?
येऽवप स्वरूपभेदमेि िणाय नां प्रवतपदमाद्स्थित , तेिामसौ सन्नवप

तत्सवन्नवधरुत्तरमवतशाययेवदवत । पूिेण िणेनोपवित आत्मा रूपं यस्येवत विग्रििः । संस्कारस्य अपूियसधमयणिः संस्कारविशेिस्य
स्थना द्स्थत्या तत्सवन्नवधिः तस्य पूियिणयस्य संस्कारद्वारा सवन्नवधिः उत्तरं िणयमवतशाययेत् अवतशयिन्तं कुयाय वदवत । तथावप
वकवमत्यपेक्षायामाि - - - - प्राचीनस्य तु नापरसमिधानवनबन्धन इवत । प्राचीनस्य तु आवदमस्य िणयस्य तु नापर
समिधानवनबन्धनो भेद इत्युत्तरे ण सम्बन्धिः । अपरस्य िणयस्य समिधान वनबन्धनं यस्येवत । न वि पूियस्य
िणयस्यापरिणयसवन्नधानमद्स्त , तस्य तदानीमवनष्पत्तेिः ; तजन्यरय संस्कारस्य सुतरामवनष्पत्तेिः । न च स्वरूप तोऽवप भेद इत्याि
— नाप्यात्मना भेद इवत । तदु क्तम् ' न स्वरूपतो भेद एिामुपेयते ' इवत । ततिः वकवमत्याि - इवत कथवमि सोऽथयप्रत्ययानु गुणं
संस्कारमादधीतेवत । इवत तस्मात् कथवमि स प्राचीनिणयिः । अथयप्रत्ययानुगुणमथयप्रत्ययं प्रत्यनुकूलं सं स्कारमादधीत ? न
कथवञ्चदर्म्ाधातुं शक्नोतीवत ।

नन्ववनत्यशब्दिावदनां तावकयकाणां गत्वावदसिािेऽवप व्यक्तय स्ताित् प्रत्युच्चारणं विलक्षणािः ; व्यवतरे कप्रधानिावदनां बौधानां
गत्वावद कमवप नाद्स्त ; अतो विलक्षणरूपा एि िणाय िः स्वरूपत एिेवत विवशष्ट संस्कारारम्भाविरोध इत्याशङ्कयाि - येऽवप
स्वरूपभेदमेि िणाय नां प्रवतपद माद्स्थित , तेिामसौ सन्नवप नोपकारक इवत । येऽपीवत िणयिावदनामेि केवचवदत्यथयिः ।
स्वरूपभेदमेिेवत । स्वरूपतो भेदमेि , नौपावधकवमत्यथयिः :

१ . Onitted . स्व . मूलम् .

Page :136

स्फोटवसद्धिः [ द्वादशिः श्लोकिः ] नोपकारकिः , प्रज्ञानपरामशयविकलस्य भेदस्य ज्ञापनायोगात् ; न वि सत्तामात्रेण

श्रुतयोऽथयप्रत्यायनाङ्गतामुपयद्न्त ॥
-

प्रत्युच्चारणमन्यान्यव्यक्युपजनावदवत भाििः । प्रवतपदवमवत । गत्वावदजातीनां िस्तुरूपाणामन्यवनिृवत्तरूपाणां िाङ्गीकरणादन्यैश्च

गोशब्दाियविनो गोशब्द स्वजातश्चाङ्गीकरणात् पदस्य न िैलक्षण्यम् । यद्यवप गकारावदव्यक्तीना मवनत्यत्वं चास्तीवत भाििः ।
आद्स्थित आद्स्थतिन्तिः । तेिावमवत । अवनत्यिणयिावदनावमत्यथयिः । असौ प्रवतपदं िणाय नां भेदिः । सन्नपीवत । वनत्यिावदिु जीित्सु
नैतद्वक्तुं शक्यम् ; अथ कथवञ्चच्छक्यते , तथापीत्य वपशब्दावभप्रायिः । नोपकारक इवत । नाथयप्रत्ययोपकारक इत्यथयिः । कुत
इत्यपेक्षायामाि - प्रज्ञानपरामशयविकलस्य भेदस्य ज्ञापनायोगावदवत । प्रकृष्टं प्रमाणभूतं ज्ञानं प्रज्ञानम् । तेन यिः
परामशोऽनुसन्धानम् ते न विकलस्य रवितस्य स्वरूपभेदस्याथय ज्ञापनायोगात् अथयज्ञापनेऽथयज्ञापनायां िा अयोगादनु पपत्तेिः
अशक्तेररत्यथयिः । न च रूपभेदिः प्रज्ञायते , ‘ स एिायं गकारिः । इवत प्रत्यवभज्ञानात् । यथोक्तम्
" न तु द्रु तावदभेदेऽवप वनष्पन्ना संप्रतीयते ।
गव्यक्त्यन्तरविद्च्छन्ना गव्यद्क्तरपरा स्फुटा ॥ ” इवत । ननु सत्तामात्रेण चक्षुरावदिज्ञापको भितु , अत आि - न वि सत्ता मात्रेण
श्रुतयोऽथयप्रत्ययाङ्गतामुपयन्तीवत । श्रुतयिः शब्दािः । न वि शाब्दज्ञाने करणवमवतकतयव्यता िा नाज्ञातमुपकरोतीवत भाििः ।
उपयन्तीवत ितयमानवनदे शेन प्रतीवत रे िात्र प्रमाणवमवत दशययवत ॥
इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायां
द्वादशिः श्लोकिः

१.

Omitted . स्य . मूलम् .

Page :137

[ प्रयोदशिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

न चान्त्यिणयमात्रस्य पुरिःसम्बन्धिेदनम् । अक्षिावतिृत्तत्वात् संस्कारस्य न तद्वतिः ॥ १३ ॥

विवदतसङ्गतयो वि शब्दा यथास्वमथाय न् प्रकाशयद्न्त । न चान्त्यिणयमात्रमथयसम्बद्न्धतया प्रवतपद्यन्ते पुरस्तात् , मा भूत् केिलादथय

अत्रैि दू िणान्तरमाि - न चान्त्यिणय . . . . . . . . . . . उपन्यस्यते इवत । न चान्त्यिणेवत त्रयोदशिः श्लोकिः । मात्रशब्दिः

पूियिणयव्याितयकिः । पुरिःसम्बन्ध िेदनवमवत । सम्बन्धसंिेदनसमय इत्यथयिः । न तद्वत इवत । न च संस्कारितोऽ त्यिणयस्य
पुरिःसम्बन्धिेदनम् । कुतिः ? संस्कारस्याक्षिावतिृत्तिावदत्यन्वयिः । काररका व्याचष्टे - विवदतसङ्गतयो वि शब्दा यथास्वमथाय न्
प्रकाशयन्तीवत । विवदता अथेन सङ्गवतिः सम्बन्धो िाच्यिाचकभािो येिावमवत विग्रििः । शब्दा इवत स्फोटिणयसाधारणो वनदे शिः ।
शब्दानुबन्ध्ययं स्वभाििः , यवद्ववदतसङ्गवतक मेिाथयमवभधत्त इवत । " सियत्र नो दशयनं प्रमाणम् ; प्रत्यायक इवत प्रत्ययं
दृष्वािगच्छामिः , न प्रथमश्रिण इवत , प्रथमश्रिणे प्रत्ययमदृष्वा " इवत न्यायात् । यथास्वमथाय न् प्रकाशयन्तीवत । येनाथेन यस्य
शब्दस्य सम्बन्ध संिेदनम् , स तं पश्चादु च्चररतिः प्रकाशयतीवत । एिं प्राद्प्तं दशयवयत्वा श्लोक व्याचष्टे - न
चान्त्यिणयमात्रमथयसम्बद्न्धतया प्रवतपद्यन्ते पुरस्तावदवत । प्रवतपद्यन्ते लौवकका इवत वसध्यवत । प्रवतपद्यत इत्येकिचनान्तत्वे
व्युद्त्पत्सुररवत वसध्यवत । अथिा अन्त्यिणयमात्रवमवत प्रथमामावश्रत्य कमयवण लकारोत्पवत्तिः । ' प्रिेद्यते ' इवत चेत्पाठिः , तदा ज्ञाप्यत
उपवदश्यत इत्यथयिः । श्लोके च िेदनवमत्यस्य वणजन्तोत्पवत्तद्रय ष्टव्या । अथयसम्बद्न्धतयेवत । िाच्यस्याथयस्य सम्बद्न्धतया िाचक

१ . प्रिेद्यते .
G - 14

मूलम् .
Page :138

१०६
स्फोटवसद्धिः
[ त्रयोदशिः श्लोकिः विज्ञानवमवत । नावप संस्कारविशेिणम् , तस्यावतपवततेद्ियविियसीनिः साक्षादिेदनात् ; अथयप्रकाशलक्षणस्य
च फलस्य तदानीमसत्त्वादनुमाना

तयेवत । पुरस्तावदवत पूियित् । कुतो ज्ञातवमवत चेत्तत्राि - मा भूत् केिला दथयविज्ञानवमतीवत । यद्यन्त्यिणयमात्रस्य सङ्गवतग्रिणम् ,
ततो विवदतसङ्गतेिः केिलादन्त्यिणाय दथयप्रत्ययिः स्यात् , स मा भूवदवत िे तोनय पूियिणयरवितस्यान्त्य िणयमात्रस्य सङ्गवतग्रिणवमत्यथयिः
। ननु नेवतकतयव्यतारवितं कारणतामश्नुते इवत पूियिणाय पेक्षा तत्साध्यसंस्कारानुग्रिापेवक्षत्वादन्त्यस्य करणभूतस्य िणयस्य
स्यावदत्यत आि – नावप संस्कारविशेिणवमवत । अथिा " पूियिणयजवनतसंस्कार सवितोऽन्त्यो िणों िाचकिः ' इत्यत्र विकल्प्प्यते - -
- वकमन्त्यिणयमात्रमथयसम्बद्न्ध तया गृह्यते , उत संस्कारविवशष्टोऽन्त्यो िणय इवत । तत्राय कल्पं दू ियवत चान्त्यिणयमात्रस्येवत ।
मात्रशब्दे न सं स्कारं व्याितययवत । वद्वतीयस्य दू िणम् - - न अक्षेत्यावद । एिं वििरणमवप योज्यम् । उत्तराधय व्याचष्टे - - - - नावप
संस्कार विशेिणवमवत । संस्कारो विशेिणं यस्येवत बहुव्रीवििः । अन्त्यिणयवमवत विशेष्यं द्रष्टव्यम् । अवपशब्दे न अथयसम्बद्न्धतया
प्रवतपद्यन्ते पुरस्तावदत्यनुिज्यते तथैक िचनान्तत्वेऽप्यनुिङ्गिः । कमयवण चेल्लकारिः , तदान्त्यिणयस्य संस्कारे ण विशे िणवमवत
भािे ल्युट् द्रष्टव्यिः । नाप्यथयसम्बद्न्धतया गृह्यमाणस्यान्त्यिणयस्य सं स्कारे ण विशेिणं प्रतीयत इवत । कवचत् पाठिः संस्कारो
विशेिणवमवत । तत्र कमयवण चेल्लकारिः , तदा सम्बन्धिः सुकरिः । कतरर चेत् इवतशब्द मध्याहृत्य सम्बन्धिः कतयव्यिः । नावप
पुरस्तादथयसम्बद्न्धतया गृह्यमाणस्यान्त्य िणयस्य संस्कारो विशेिणं भितीवत िा योजना । कारणमाि - तस्यावतपवत
तेद्ियविियसीम्निः साक्षादिेदनावदवत । इद्ियस्य वििय इद्ियविियिः , तस्य सीमा मयाय दा , अवतपवतता अवतक्रान्ता
इद्ियविियसीमा येन संस्का रे ण , ततोऽवप दू रगतत्वात् स तथोक्तिः । साक्षादिेदनावदवत । शब्दित्

Page :139

[ त्रयोदशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

१०७ प्रिृ त्तेिः ; अपररगते विशेिणे च विवशष्टप्रतीतेरप्रिृत्तेिः , अप्रत्ययविपररिवतयनश्च

प्रत्यक्षेणािेदनावदत्यथयिः । अनेन च अक्षिां वतिृत्तत्वावदत्येतदक्षिाप्यवतक्रर्म् ततो दू रे िृत्तत्वावदवत व्याख्यातम् । सत्यं संस्कारो न

प्रत्यक्षिः , तथावप कायाय नुमानतिः प्रत्येष्यते ; अत आि - अथयप्रकाशलक्षणस्य च फलस्य तदानी मसत्वादनुमानाप्रिृत्तेररवत ।
इदमाकूतम् । द्वे धा वि बालानां शब्दाथयसम्बन्ध न्युत्पवत्तिः - तवद्वदामुपदे शेन िा , स्वयमेि िृधव्यििारदशयनात् । यथोक्तम्

" कथयद्न्त कवचत्तािद्बोधव्योऽस्मादयं विवत । कवचद्वाचक इत्येिं िाच्योऽयवमवत चोच्यते ॥ कवचदु च्चररताच्छब्दादृष्वाथयविियां
वक्रयाम् । केिां वचत्तत्र बोद् धृत्वमनुमानात्प्रकल्प्प्यते ॥ एतेनास्माद्यतिः शब्दादथोऽयमिधाररतिः । तेन नूनवममौ वसधौ
िाच्यिाचकशद्क्तकौ । " इवत ।

तत्र यदा तािच्छब्दाथय विद्वानविदु ि आचष्टे — गौररवत पदं सािावदमतो िाचकवमवत , तदा नान्त्यिणयमात्रमथयसम्बद्न्धतया गृह्यते
; वकं तु गकारौकार विसजयनीयात्मकं पदमेि , तस्यैि प्रत्यक्षत्वात् । न क्ववचदवप पूियिणयजवनत संस्कारसवितोऽन्त्यो िणयिः
सानावदमतो िाचकिः - - - इत्येिोपवदशद्न्त । न च श्रोत्रजन्यायां बुधौ िणयित्तत्संस्कारा अवप वनभाय सन्ते , संस्काराणां परमा
िावदित् स्वभाितोऽक्षावतिृत्तत्वात् कायाय नुमानैकगर्म्त्वाच्च । न चाख्यात्रा नुपात्तमेिाप्रत्यक्षमेि च सं स्कारं बालिः स्वयमेि
कायाय नुमानेन कारणकोटौ वनिेशयतीवत साम्प्रतम् ; कायय ह्यथयज्ञानम् ; न चाथयज्ञानं तदानीमद्स्त ; सम्बन्ध ग्रिणोत्तरकालमेि वि
शब्दादथयप्रवतपवत्तिः , न सम्बन्धग्रिणसमय एिेवत । तदु क्तम् - - - अथयप्रकाशलक्षणस्य च फलस्य तदानीमसत्त्वात् इवत । तदानी

Page :140

स्फोटवसद्धिः

वप्रयोदशिः कोकिः

सम्बन्धबोधिैधुयाय दवतप्रसङ्गाचे । नन्वेि शब्दे ऽवप तुल्यप्रसङ्गिः । न ;

सम्बन्धग्रिणसमय इत्यथयिः । असत्त्वावदवत । अवनष्पत्तेररवत भाििः । अनुमाना प्रिृ त्तररवत । अनुमानस्यानुदयावदत्यथयिः ।
अथयप्रकाशलक्षणं च फलं वलङ्ग मवभप्रेतम् , वलङ्गाभािे च नानुमानोदयिः ; वलङ्गजवनतं वि ज्ञानमनु मानम् । यथोक्तम् - - "
अनुमानं ज्ञातसम्बन्धस्यैकदे शदशय नादे कदे शान्तरे ऽसवन्नकृष्टेऽथे बुद्धिः " इवत । तत्कथं वलङ्गाभािे प्रितयत ? अथाथयप्रकाशलक्षणं
फलमनु पपद्यमानमवभप्रेतम् , तथा सत्यनुमानशब्दे नाथाय पवत्तरुच्यताम् - - - - " अवप िा कतृयसामान्यात् प्रमाणमनुमानं स्यात् "
इवतित् ; अनुपपद्यमानाथयदशयनप्रभिा वि बुद्धरापवत्तिः । यथोक्तम् - - - - " अथाय पवत्तरवप दृष्टिः श्रुतो िाथोऽन्यथा नोपपद्यते
इत्यथयकल्पना " इवत ; सा कथमनुपपद्यमानाभािे स्यात् ? उपमानं तु सादृश्य मात्रगोचरं न िस्त्वन्तरप्रतीत्यै प्रभितीवत ।
अपररगते विशेिणे चेवत । भाि प्रमाणैिः पञ्चवभरप्यपररगते संस्कारात्मवन विशेिणे चे त्यथयिः । विवशष्टप्रतीतेर प्रिृत्तेररवत ।
विवशष्टस्य संस्कारविवशष्टस्यान्त्यिणयस्य या प्रतीवतिः तस्या अप्रिृत्ते रनु दयावदवत । अप्रत्ययविपररिवतयनश्च सम्बन्धबोधिैधुयाय वदवत
। प्रत्यये यो विपररितयते स प्रत्ययविपररिती , तस्मादन्योऽप्रत्ययविपररिती , तस्याप्रत्यय विपररिवतयनश्च विवशष्टस्य
संस्कारितोऽन्त्यिणयस्येवत । सम्बन्धबोधिैधुयाय वदवत । सम्बन्धबां धेन रावित्यात् ; न ह्यगृिीते सम्बद्न्धवन सम्बन्धग्रिणसम्भि इवत
भाििः । अवतप्रसङ्गावदवत । यद्यगृिीतेऽवप सम्बद्न्धवन सम्बन्धो गृह्येत , सिैिः सम्बद्न्धवभिः सियदा सियस्य सम्बन्धस्य प्रतीवतिः
प्रसज्येतेत्यथयिः । ' अक्षिमवतिृत्तत्वा संस्कारस्य ' इवत श्लोके प्रत्यक्षमात्रवनिेधिः प्रमाणान्तरवनिेधमप्यवभप्रेत्येवत दवशयतम् -
अथयप्रकाशलक्षणस्य च फलस्य तदानीमसत्त्वादनुमानाप्रिृत्तररवत ।

१ . Omitted . च . मूलम् .

Page :141

[ प्रयोदशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

१०९ तस्यैद्ियकत्वावदत्युपपादवयष्यते । वकमथयस्तिाय नुमानपररश्रमिः १ यिः खलु

कथं संस्कारस्याक्षिावतिृत्तत्वात् तद्वतिः सम्बन्धसिेदनाभाििः , तद्दवशयतम् अपररगते विशेिण इत्यावदना । अपररगत

इत्यावदिैधुयाय वदत्यन्तिः सम्भूयको िे तुिः । अप्रत्ययविपररिवतयनश्च सम्बन्धिैधुयाय वदत्येतत्समथयनाथोऽवतप्रसङ्गावदवत िे तुिः । एिं
िृधव्यििारदशयनात् स्वयमेि व्युत्पवत्तरवप शब्दाथयगोचरै ि । तथा वि - ' माणिक सवमधमािर ' इत्याचाययिाक्यश्रिणानन्तरं
प्रितयमानं सवम दािरणे माणिकमुपलभ्य पाश्वयस्थो व्युद्त्पत्सुरिधारयवत - बुद्धपूिेयमस्य प्रिृवत्तिः , स्वतन्त्रप्रिृवत्तत्वात् ,
मदीयप्रिृवत्तित् । यच्चािं बुधा प्रिृत्तिः , तथैिा यमवप , मदविशेिात् ; अिं च कतयव्यतािगमात्प्रिृत्त इवत माणिकोऽवप तदि
बोधादे ि प्रिृत्त इवत वनवश्चनोवत । तदिबोधश्चास्याचाय यिचनानन्तरमुप जायमानस्तवन्नबन्धन एिेवत कायाय वभधावयतां शब्दस्य
कल्पयवत । कवचच्च ' काष्ठै िः स्थाल्यामोदनं पचवत ' इत्यावदितयमानापदे शेष्ववप प्रवसधतृतीयाधाना मप्रवसधकाष्ठाद्यथाय नां च
पुरुिाणां काष्ठाद्यथे व्युत्पवत्तदृश्यते , सावप शब्द गोचरै ि ' काष्ठशब्दे नेदमवभधीयते ' इवत । एिमेि वसधव्युत्पत्तािवप ' पुत्रस्ते
जातिः ' इत्येिमुक्तस्य कस्यवचन्मु खविकासं पाश्वयस्थिः पश्यवत , तदा ' िियिेतुरने न शब्दे न प्रवतपावदतिः ' इवत
िियिेतुभूतवसधाथयप्रवतपादने शब्दस्य सामर्थ्य कल्पयवत । यद्यवप तदानीमथयविशेिो न ज्ञायते िियिेतूनां बहूनां सम्भिात् , तथावप
वसधाथयता तािदिगता ; तािता च काययव्यवभचारिः वसधिः । वकश्च बहुशिः पुत्रजनने सत्येिं विधशब्दप्रयोगादन्येिु
िियिेतुष्वप्रयोगात् पुत्रजननरूपोऽथयविशेिोऽवप सुज्ञान एिेवत शन्दगोचरत्वमेि , न कवचदवप संस्कारविियता । एिं स्वयं
व्युत्पत्तािवप नान्त्य िणयमात्रमथयसम्बद्न्धतया प्रवतपद्यन्ते पुरस्तात् , मा भूत्केिलादथयविज्ञानवमवत । नावप

१ . वकमथयम् . मूलम् .

Page :142

११०

गोपावलकासविता त्रयोदशिः लोकिः ] कुतवश्वद्रमवनबन्धनात् संिेदनमप्यिजानीते , तं प्रत्यनुमानं सावक्षस्थानीय मुपन्यस्यते ॥

सरकारविशेिणम् , तस्यावतपवततेद्ियविियसीनिः साक्षादे िदनात् , साक्षादृष्टस्य च शब्दवपण्डस्य िाचकत्वाध्यिसानात् , न तु

संस्कारविवशष्टतां तदानीमध्यिस्य द्न्त । सत्यं शब्दवपण्डस्य िाचकता गृह्यते , सा चान्वयव्यवतरे काभ्यामन्त्य िणयमात्रगोचरै ि ;
पूिेिां तु संस्कारद्वारा तत्सिकाररता कल्प्प्यत इवत चेत् , अत आि - अथयप्रकाशलक्षणस्य च फलस्य
तदानीमसत्त्वादनुमानाप्रिृत्तररवत । व्युत्पत्यनन्तरमेि वि शब्दो बोधयवत ; अतो न व्युत्पत्तािेि संस्कारफलस्याथय प्रकाशस्य
दशयनमुपपद्यते ; तदे कानुमेयश्च सं स्कार इवत कथं तदानीं तस्या न्तभाय ििः शक्यते कतुयवमवत । ननु कथमथयप्रत्ययलक्षणस्य फलस्य
तदानी मसत्त्ववमत्युच्यते । उक्तं वि

" श्रोतुश्च प्रवतपन्नत्वमनुमानेन चे ष्टया । " इवत ।

ननु तदानीमसदवप स्वात्मवन प्रकाशलक्षणं फलं तत्कायाय द्यििारान्माणि कादािनुमीयते , अनुवमताच प्रकाशात्
संस्कारोऽनुमीयते , तेन च विशेिण मन्त्यिणयस्य कल्प्प्यत इवत । उच्यते - नैिं ताित् कवश्चत् व्युत्पद्यते , ' अस्य शब्दस्यायमथयिः '
इत्येिं व्युत्पवत्तदशय नात् । न चाथयप्रकाशात् संस्कारिः कल्प वयतुं शक्यते , तस्य प्रत्यक्षेणैकशब्दे नैिोपपत्ते ियक्ष्यमाणत्वात् ;
संस्कारिे तुकत्वस्य च वनराकृतत्वावदवत भाििः । शेि सुगमम् । शङ्कते - नन्वेि शब्दे ऽवप तु ल्यप्रसङ्ग इवत ।

१ . वनवमत्तात् , मूलम् .

Page :143

[ त्रयोदशिः श्लोकिः ]

स्फोटवसद्धिः

" न विवशष्टस्य शब्दस्य पुरिःसम्बन्धिेदनम् । अक्षिावतिृत्तत्वात्तस्य िणाय वतरे वकणिः ॥ ” इवत ।

दू ियवत - नेवत । कारणमाि - तस्यैद्ियकत्वावदवत । कथवमत्याि इत्युपपादवयष्यत इवत । स्थानं तु पूियित् । ननु वकवमदं
प्रयस्थता आवदत एिारभ्य पाररशेण्यानुमानमुपन्यस्यते ? यवद प्रत्यक्षो वनरियििः शब्दिः , तविय प्रत्यक्षमेिास्तु ; न च प्रत्यक्षे
शब्दे ऽनुमानसम्भििः , सवन्नकृष्टत्वात् । यथोक्तम्
_ _ न वि िद्स्तवन दृष्टेऽवप तत्पदे नानुमेष्यते । " इत्यवभप्रायेण चोदयवत – वकमथं तीनुमानपररश्रम इवत । ' धीिे त्वन्तर सूचनी '
इत्यावदकिः । पररिरवत - यिः खद्ल्ववत । िादीवत वसध्यवत । कुतवश्चद्रमवनवमत्तावदवत । यथोक्तम् - - - - - " िणाय एिािबुध्यन्ते "
इवत , " भेददशयनाभािादभेददशयनाच " इवत । संिेदनमध्यिजानीत इवत । संिेदनं वनरियिशब्दविियम् - ' एकवमदं पदम् '
इत्यावदकं सकललोकवसधमप्यिजानीत इवत अिजानीते ताित् , यत एतत्संिेदनं न िचनमात्रम् , वक तु सर्म्ग्ज्ज्ञानं प्रमाणमेिेवत
दवशयतं संिेदनवमवत । तत्र कारणं भ्रम एिेवत च वसधमेि । भ्रमे च वकवञ्चत्कारणमद्स्त , वकं नो विवदतेन तेनेत्युक्तम् -
कुतवश्चवदवत । तं प्रत्यनुमानं सावक्षस्थानीयमु पन्यस्यत इवत । यथावथयप्रत्यवथयनोवियिादे सावक्षभ्यो वनणययिः , एिमत्र
िावदप्रवतिावदनोगौररवत प्रत्ययस्य िणयसमुदायविियत्वे विरियिपदविियत्वे च िणाय िाचकािः स्फोट एि िाचक इवत िा
वििादे ऽनुमानं सावक्षत्वेनोपन्यस्तवमवत ।

इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायां

त्रयोदशिः श्लोकिः

Page :144

११२
गोपावलकासविता चतुदयशिः श्लोकिः ] वनरुधबुधयो नैि पूिे िणाय विशेिकािः । एकबुधािुपारोिे क्रमाद्यस्तमुपागतम् ॥ १४ ॥
भथावप स्यात् - पूिे िणाय भत्तार इवत , न ; तदै िास्तवमतोपलद्न्ध त्वात् , सत्तामात्रेण चाभेदकत्वात् ,
सकलसिािाविशेिादै कपद्यप्रसङ्गात् ;

अपरं प्रकारमाशङ्कय पररिरवत - - वनरुध " " इत्युक्तम् इवत । चतुदयशिः श्लोकिः वनरुधबुधय इवत । श्लोकव्यािामाशङ्कामाि -
अथावप स्यात् पूिय िणाय भत्तार इवत । अन्त्यिणयस्येवत वसध्यवत । एिा च ' पूिे िणाय विशेिकािः ' इत्यस्य व्याख्या । अतिः
सकलिणयविियिः सम्बन्धग्रििः , नान्त्यिणयमात्रविियम् ; न च संस्कारिद्वणयविियिः , वकं तु िणयसमुदायविियमेि
सम्बन्धग्रिणवमवत । दू ियवत नेवत । कारणमाि - तदै िास्तवमतोपलद्ब्धत्वावदवत । यदा तेिामुपलद्ब्धस्तदे िे त्यथयिः । एतच्च ‘
वनरुधबु धयिः ' इत्यस्य व्याख्या । यद्यप्यस्तवमतोपलद्ब्धिः , तथावप िणाय स्ताित्सन्त्येि ; अतस्तेिामन्त्यिणयभेदकत्ववमवत ; तत्राि -
सत्ता . मात्रेण चाभेदकत्वावदवत । अत्रैि कारणमाि - सकलसिािाविशेिादकपद्यप्रसङ्गा वदवत । सम्बन्धग्रिणे ह्यन्त्यिणय स्य
सत्तया विशेिण द्वाभ्यावमिंतरै रवप विशेिण प्रसङ्गात् सकलानां सिािस्याविवशष्टत्वात् पञ्चाशतोऽवप िणाय नामेकत्र सािावद मवत
सम्बन्धग्रिात् पञ्चाशदवप िणाय िः संभूयेकं पदं स्युररत्यथयिः । ततश्च ' ध्यक्षरं गौररवत पदम् ' इत्यावदलोकप्रवसद्धविरोििः । एिं पूिाय धी
व्याख्यातिः ।

सत्यमेिमेतत् । अत एिाचाययिः पक्षान्तरं दवशयतम् - - -

" अन्त्यिणे च विज्ञाते सियसंस्कारकाररतम् । स्मरणं योगपद्येन सिेष्वन्ये प्रचक्षते ॥ " इवत ।

१ . Omitted .

च . मूलम् .

Page :145

[ चतुदयशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता सकलोपलम्भप्रभावितभािनाबीजजन्मवन चरमे प्रत्यये स्यात् सिभािा वद्वशेिकत्वम् ।

तत्र तु क्रमावदभेदप्रत्यस्तमयात् अस्तवमतक्रमावदभेदानां च सामर्थ्ाय ख्यापनात् यथाकथवञ्चदवप पुरिःपररगतरूपेभ्य एकोपलद्ब्ध
प्रकावशभ्यिः स्यादथयप्रत्यय इत्युक्तम् इवत । ।

अत आि - सकलोपलम्भप्रभावितभािनाबीजजन्मनीवत । सकलानां िणाय नामुप लम्भैिः प्रभावितावन यावन भािनाबीजावन तेभ्यो

जन्म यस्य तद्स्मवन्नवत । चरमे प्रत्यय इवत । केिलस्मरणरूप इवत । स्यात् संभिेत् । सिभािावद्वशेिकत्ववमवत । सिभािात्
पूिेिामन्त्यिणयविशेिकत्वं व्युत्पत्तौ वििवक्षतवमत्यथयिः । अस्तु सम्प्रवत पवत्तरे िोत्तरवमवत चेत् तत्राि - तत्र विवत । स्मृवतसमारूढा
िणाय िाचका इत्यद्स्मन् पक्ष इत्यथय िः । इत्युक्तवमत्यने नान्वयिः । क्रमावदभेदप्रत्यस्तमयावदवत । चरमे विज्ञाने क्रमादीनां भेदानां
प्रत्यस्तमयात् । आवदशब्दे न सावित्यान्यू नत्वादे रुपादानम् । सत्यमस्तु क्रमावदविशेिाणां तत्र प्रत्यस्तमयिः , ततिः वकवम त्याि -
अस्तवमतक्रमावदभेदानां च सामर्थ्ाय ख्यापनावदवत । अस्तवमतािः क्रमावद भेदा येिावमवत विग्रििः । समार्थ्ाय ख्यापनात् , सामर्थ्य
िाच्यिाचकयोिः शद्क्तिः , तस्य अख्यापनात् ज्ञापनाभािावदत्यथयिः । िृधो वि विवशष्टक्रमावदभेदानामेि िणाय नां सामर्थ्य बालायाचष्टे
, न जातु तद्रवितानावमवत । यथोक्तम्

" यािन्तो यादृशा ये च यदथयप्रवतपादने । " इवत ।

सन्तु क्रमावदविवशष्टा एि िणाय िाचकािः । सामर्थ्ाय ख्यापनावदवत आख्यापनावदवत िा छे दिः । िृधो वि विवशष्टक्रमावदभेदानां
सामर्थ्यमाख्यावत ;

-----------------

---------------

--

-------

३ . प्रवतभावसभ्यिः . मूलम् .

१ . Omitted बीज . मूलम् २ . तक्रमावद . मूलम् .

G - - - 15

Page :146

११४

स्फोटवसद्धिः
[ चतुदयशिः श्लोक

तत्तु त्वयास्तवमतक्रमावदभेदानामाख्यापवयतव्यम् , न विवशष्टानाम ; सम्बन्धग्रिश्च तेिामेिास्तु ; चरमज्ञानिवतयनां सामर्थ्य

स्वीकारावदवत वणजवभप्रायिः । को दोििः ? अत आि - यथाकथवञ्चदवप पुरिःपररं गतरूपेभ्य इवत । एक िक्तृत्वावदविपयययेऽवप पुरिः
चरमविज्ञानस्य पूियक्षणे पररगतं रूपं येिावमवत विग्रििः । एकोपलद्ब्धप्रकावशभ्य इवत सुगमम् । स्यादथयप्रत्यय इवत ।
प्रसज्येताथयप्रत्यय इवत । इत्युक्तवमवत । ' पूिोपलद्ब्धभेदेऽवप भिेत् ' इत्यत्र । एिमु त्तरा | व्याख्यातिः । एकस्यां बुद्रौ
िणाय नामुपारोिे क्रमावदविशेिण मस्तमुपागतवमवत ॥
इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायां
चतुदयशिः श्लोकिः

Page :147

[ पश्चदशिः श्लोकिः

गोपावलकासविता

११५

न प्रत्ययिः स्यादे कत्वे प्रयोक्तुरविभाविते । न च तस्य पररज्ञानमकस्मादिकल्पते ॥ १५ ॥ इदं चैि िणयिादी प्रष्टव्यिः -
वकवमयमनानाप्रयोक्तृकताथयज्ञानाङ्गम् ,

" प्रत्येकं दू वितािः पक्षािः पुरस्ताद्वणयिावदनाम् ।

इदानीं तेिु सिेिु समं दू िणमुच्यते ॥ ” इत्यवभप्रायेणाि न प्रत्यय . . . . . उपारोिात् इवत । न प्रत्ययिः स्यावदवत पञ्चदशिः श्लोकिः
। विकल्पमन्तभाय व्यास्य श्लोकस्य प्रिृवत्तररवत दशययन्नाि - इदं चैि िणयिादी प्रष्टव्य इवत । सियपक्षसाधारण्यं दशययतोक्तमेि
िणयिादीवत । इदं शब्दवनवदय ष्टमेि दशययवत - वकवमयमनानाप्रयोक्तृकताथयज्ञानाङ्गं न िेतीवत । नाना वभन्नािः प्रयोक्तारो येिां िणाय नां
ते नानाप्रयोक्तृका . तेिां भािो नानाप्रयोक्तृकता तदभािस्त्वनानाप्रयोक्तृकता । अथिा नो नानाशब्दे न सम्बन्धिः , अनानाभूतिः
एकिः कताय येिां तेिां भािोऽनानाप्रयोक्तृकता एककतृयकतेवत याित् । अथयज्ञानाङ्गवमवत । अथयज्ञानस्य कारणं िणाय िः , िक्त्रेकत्वं
तदु पकारकमङ्गम् । यथोक्तम्

" प्रधानं फलसम्बद्न्ध तत्सम्बन्ध्यङ्गवमष्यते । " इवत ।

येयमनानाप्रयोक्तृकता सा वकमथयज्ञानं प्रत्यङ्गम् , न िा तदङ्गवमवत । इवतशब्द इदं शब्दे नानुसन्धातव्यिः । तत्र ताित्
वद्वतीयपक्षदू िणं श्लोकावभप्रेतं पुरस्कुियन्नाि - तत्रानङ्गत्व इवत । तयोरनङ्गत्वाङ्गत्वयोमयध्ये यदनङ्गत्वं तद्स्मन्नाश्रीयमाण इत्यथयिः ।
िक्तृभेदेऽवप तत्स्यावदवत । नानािक्तृत्वे सत्यवप िणेभ्योऽथयज्ञानं स्यावदत्यथयिः । अस्तु को दोििः , अत आि - न चेष्यत इवत । न च
िक्तृभेदेऽथयज्ञानं िणयिावद

Page :148

११६
स्फोटवसद्धिः पश्चदशिः श्लोकिः ] न िेवत । तत्रानङ्गत्वे िक्तृभेदेऽवप तत्स्यात् ; न चेष्यते , दृश्यते िा । एिं युक्तम्
" तेिां तु गुणभूतानामथयप्रत्यायनं प्रवत । सावित्यमेककावद क्रमश्चावप वििवक्षतिः ॥ िक्त्रेकत्ववनवमत्ते च क्रमे सवत वनयामकम् ।
प्रयुञ्जानस्य यत्पूिय िृधेभ्यिः क्रमदशयनम् ॥ योगपद्यं त्वशक्यत्वान्नं च तेिावमिावश्रतम् । कतृयभेदश्च तत्र स्यान्न चैिं दृश्यतेऽवभधा ॥
” इवत ।

वभरपीष्यत इवत । दृश्यते िेवत । िाशब्दन नत्र आकियिः । िक्तृभेदे िणेभ्योऽथयज्ञानं न िा दृश्यत इवत । कुत इत्यपेक्षायामाि - एिं
ह्यक्तवमवत । िावतयक इवत वसध्यवत । िावतयकत्रयमुपादत्ते - तेिां विल्यावदना । " यािन्तो यादृशािः " इत्यतीतं िावतयकम् । तत्र पुनिः
कीदृशानां सामर्थ्य दृष्टं तद्दशययवत - तेिावमवत । गुणभूता ह्यथयप्रत्यायने िणाय िः , दशयनस्य पराथयत्वावदवत न्यायात् । तेनैिां
सावित्यमेकिक्तृत्वमावदशब्दोपात्तं चान्यू नान वधकत्वं क्रमविशेि इवत सिय विशेिणं वििवक्षतं पश्वेकत्वावदिवदवत । वकं पुनिः
क्रमवििक्षायां तवद्वशेिे िा प्रमाणं तदशययवत - िक्त्रेकत्ववनवमत्त इवत । िक्तुरेकत्वं वनवमत्तं यस्येवत बहुव्रीवििः । िक्त्रेकत्वेन
चैकान्तावदवत िा पाठिः । न ह्येको िक्ता युगपदनेकिणोच्चारणक्षम इत्यिश्यं भािी ताित् क्रमिः । स च य एि िृधव्यििारदृष्टिः स
एि वनयर्म्ते , तस्यैिाथयप्रतीतािङ्गत्वािगमा वदवत । ननु सावित्य क्रमश्चोभयं परस्परविरुधम् , अतिः सावित्यवसधपथय
योगपद्यमाश्रीयतामत आि - योगपy विवत । सत्यमेिमेतत् । यौगपचं

१ . किेकत्वे . चौ . मुवद्रते .

२ . नैि . मूलम् .

Page :149

[ पञ्चदशिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

११७

अङ्गत्वे तु ज्ञापकानुप्रिेशान्नानिधाररतीथयप्रतीवतवसधौ िे तुिः । दृश्यते च व्यिवितवतरोवितोदीररतेभ्यो िणेभ्योऽथयज्ञानम् ; न च

व्यिवितवतरोवित

त्वशक्यवमत्युक्तम्
“ समुदायोऽवप तेभ्योऽन्यो िारणीयोऽनया वदशा । " इवत । शक्यत्वे िा कतृयभेदिः स्यावदत्याि - ~ - कतृयभेदश्च तत्र स्यावदवत ।
ततिः को दोििः ? अत आि - - न चैिं दृश्यतेऽवभधेवत । एकस्तािद्बहून् िणाय न् युगपदु च्चारवयतु न शक्तिः ; बहुिु तूच्चारयत्सु स
एि दोििः बहुप्रयुक्तत्वमेि दोििः , एककतृयकत्वस्याथयज्ञानाङ्गत्वात् ; अतोऽङ्गिैकल्यादे िावभधा न दृश्यते इवत । इदानी प्रथम पक्षं
श्लोकव्याख्यया दू ियवत - अङ्गत्वे विवत । अनानाप्रयोक्तृकताया इवत वसध्यवत । ज्ञापकानुप्रिेशावदवत । ज्ञापकेष्वनुप्रि शावदवत
विग्रििः ; ज्ञापकिगाय न्तभूयतत्वावदत्यथयिः । नानिधाररताथयप्रतीवतवसधौ िे तुररवत । अनिधाररता अनानाप्रयोक्तृकतेवत वसध्यवत ।
पुंवलङ्गपाठे त्वनाना प्रयोक्तृकताज्ञापकिे तुररवत विशेष्य वसध्यवत । अथयप्रतीतेिः वसधौ वनष्पत्ती िे तुरङ्गवमवत । नेयमथयवसधौ िे तुिः ,
अनिधाररतत्वात् ; अतो व्यापक विरुधो लब्दध्या व्याप्यस्य ज्ञापकत्वस्यावप वनिृत्तेरथयवसधाििे तुत्वम् । अने न च ' न प्रत्ययिः
स्यादे कत्वे प्रयोक्तुरविभाविते । ' इत्येतद्याख्यातम् । अत एिािधाययतामेिेवत चेत् , अत आि - दृश्यते चेवत ।
िणेभ्योऽथयज्ञानवमवत सम्बन्धिः । कथंभूतेभ्यिः ? अत उक्तम् - - - व्यिवितवतरोवितोदीररतेभ्य इवत । व्यिवितेन वतरोवितेन िा
ििोदीरतेभ्य उच्चररतेभ्य

..

-------

---

१ . नानािधाररतोऽथय . मूलम् .

Page :150

११८
स्फोटवसद्धिः पञ्चदशिः श्लोकिः ] योरकस्मादे कत्वज्ञानं िक्त्रोिः संभिवत ; संभिवत वि स्वरसादृश्ये वनरन्तरो

-
इवत । व्यिवितिः कुड्यावदना विदू रिती । वतरोवितोऽन्धस्य समीपद्स्थतस्तमसा , अनन्धस्य वपशाचादयो िा
वतरस्करणीविद्यावतरोविता इवत । ' न च तस्य पररज्ञानमकस्मादिकल्पते । ' इत्येतद्वयाचष्टे - - न च व्यिवितवतरोवितयोररवत ।
अकस्मातुं विनेत्यथयिः । एकत्वज्ञानं िक्त्रोिः संभितावत । व्यिवितवतरोवितयोियक्त्रोययदेकत्वं तवद्वियं श्रोतुज्ञाय नम् अकस्मा दु त्पतुं न
संभितीवत योजना । वतरोवितशब्दस्य िा पूियवनपातिः । ननु वतरोवितावदप्रयुक्तेभ्योऽथयप्रत्यय उदे वत िा न िा ? यादे वत , ततो
िक्तुरेकत्वं श्रोत्रा वनवश्चतम् ; अथ नोदे वत , अतो नानािक्तृकतेवत वनश्चयिः , िक्तु रकाथयप्रत्ययैकत्व एिाथयप्रत्ययदशयनात् । न च
ज्ञापकानुप्रिेशिः ; तस्य ज्ञापकौ तु नैरन्तययस्वरविशेिों ; तयोरुत्पादकं िक्त्रेकत्वम् ; तदज्ञातमेि नैरन्तययस्खर विशेिािुत्पादयवत ;
एकत्र िक्तरर प्रयुञ्जाने वि नैरन्तययस्वरविशेििशेन कोऽवप नामावतशयविशेििः सियस्वसंिेद्यिः प्रकाशते , यदे कपदबुद्धगोचरतां
प्रवतपद्यन्ते िणाय इत्याशङ्कयाि - संभिवत वि स्वरसादृश्ये वनरन्तरोच्चारणे िक्तृभेदेऽवप कलकलश्रुतौ चाथयज्ञानवमवत । संभिवत
वि व्यिधाने वतरोधाने च िक्तृभेदेऽप्यथयज्ञानवमत्यन्वयोपस्कारौ । ननु नैरन्तययस्वरविशेिाथय िक्त्रेकत्वमर्थ्यत इत्युक्तम् ; अत
उक्तम् - - स्वरसादृश्ये वनरन्तरोच्चारण इवत । स्वरसादृश्ये वनरन्नरोच्चारणे च सतीत्यथयिः । स्वरसादृश्यवनरन्तरोच्चारण इवत पाठे
समािारद्वन्द्विः । अत्यन्तविलक्षणा वि िक्तारिः संभूयात्यन्तसदृशस्वरा भूत्वा िणाय नां तादप्यमारोपयन्त एकिक्तृप्रयुक्त

३ . कलशब्दश्रुतौ िाथय , मूलम् .

१.२.

िक्तु : . मूलम् . रे कत्व एिाथय , ख .

Page :151

[ पश्चदशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

११९ चारणे िक्तृभेदेऽवप कलकलशब्दश्रुतौ चाथयज्ञानम् ; कस्तत्र िक्तु . रे कत्वनानात्वे वििेक्तुं क्षमिः ? न च ध्ववनमात्रश्रिणं तत्र ,
िणयपदिाक्यपररच्छे दानामवप केिां वचबुधािुपारोिात् इवत ॥

िणयित्स्वरविशेिनरन्तयाय भ्यामथयप्रत्ययं श्रोतृणामुत्पादयन्तिः कथवमिाश्चययभाजन नाम स्युररवत । कलकलश्रुतौ चेवत ।

संभित्यथय ज्ञानवमत्यन्वयिः । ततिः वकवमत्याि - ~ कस्तत्र िक्तुरेकत्वनानात्वे वििेक्तुं क्षम इवत । किः श्रोता तत्र
व्यिधानवतरोधानयोिः कलकले च िक्तुरेकत्वनानात्वे एकत्वं नानात्वं च परस्परतो वििेक्तुं शक्नोवत ? न कोऽपीत्यथयिः । न वि
प्रत्यक्षतस्ते दृश्येते ; न चानुमातुं शक्यते , एकप्रवतबधवलङ्गाभािात् ; न चाथाय पवत्ततिः , अन्यथानुपपद्यमानस्यादशय नात् ; न च
शब्दिः , तस्यादशयनात् ; न चोपमानम् , तस्य सादृश्यादन्यत्रासम्भिात् । ननु ध्ववनमात्रं कलकले श्रूयते , न िणाय एि पररद्च्छद्यन्ते
। कुतिः पदावन , कुतस्तरां िाक्यावन , कुतस्तमां तेभ्योऽथयप्रत्यय इत्यत आि न च ध्ववनमात्रश्रिणं तत्रेवत । कलकल इत्यथयिः । न
वि कलकले सिेिामेि श्रोतृणां ध्ववनमात्रश्रिणमेिास्तीवत वनयमिः समस्तीत्यथयिः । कुत इत्यत्राि - िणयपदिाक्यपररच्छे दानामवप
केिावश्चबुधािुपारोिावदवत । केिा वश्चच्छोतॄणां बुधौ िणयपररच्छे दस्य पदपररच्छे दस्य िाक्यपररच्छदस्ये चोपारोिात्
तदनुगुणकायिचनचेष्टानुमानादु पारोिवनश्चयावदवत । बुद्धज्ञाय नं तस्या वििये प्रकाशजननं पररच्छे द इवत ॥

इवत स्फोटवसवद्रव्याख्यायां

पश्चदशिः श्लोकिः

Page :152

१२०
स्फोटवसद्धिः िोडशिः श्लोकिः ) सम्बन्धज्ञानसमये ज्ञायते न वनयोगतिः । वतरोवितव्यिवितप्रयुक्तौ िक्तुरेकता ॥ १६ ॥
आिृतविदू रिवतयिक्तृप्रयुक्तेष्ववप िणेष्वविदु िे विद्वानथयमाचष्टे ; न च तत्र िक्तुरेकतामाश्रयवत प्रवतपदकिः , नावप तदनुपातां
प्रवतपायिः - ~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
पूिय िक्त्रेकत्वस्याङ्गत्वमभ्युपगभ्य कथा िृत्ता , सम्प्रत्यङ्गत्वेऽवप न प्रमाणवमत्याि - सम्बन्धज्ञान . . . . . इत्युक्तम् इवत ।
सम्बन्धज्ञानसमय इवत िोडशिः श्लोकिः । सम्बन्धज्ञानसमये सम्बन्ध प्रवतपद्यमानेन वनयोगतो वनयमेन न ज्ञायते िक्तुरेकनेवत
िक्ष्यमाणेन सम्बन्धिः । कथवमत्याि - - - - ' वतरोवितव्यिवितप्रयुक्तौ िक्तुरेकता । ' इवत । न ज्ञायत इत्यनु िङ्गिः । काररकां
व्याचष्टे - आिृतविदू रिवतयिक्तृप्रयुक्तेष्ववप िणेद्ष्ववत । आिृतेन वतरोवितेन विदू रिवतयना व्यिवितापरनामधेयेन िक्त्रा
प्रयुक्तेष्ववप िणेिु सद्स्वत्यथयिः । एिं वतरोवितव्यिवितप्रयुक्ताविवत व्याख्यातम् । सम्बन्धज्ञान समय इत्येतद्याचष्टे - - अविदु िे
विद्वानथयमाचष्ट इवत । अत्र च वतरोवित व्यिवितोदीरणान्न प्रत्यक्षािगतं िक्तुरेकत्ववमवत सूवचतम् । न चानुमानाि गर्म्त्वम् ,
व्याप्त्यभािात् । तदु क्तम् – ' सम्भिवत वि स्वरसादृश्ये वनरन्तरो चारणे ' इवत । अत एिानापवत्तगर्म्त्वम् ; न चोपमानगर्म्त्वम् ,
तस्य सादृश्यमात्रविियत्वात् इवत । न चाप्यागमगर्म्त्वमध्यस्तीवत दशययन् ' ज्ञायते न वनयोगतो िक्तुरेकता ' इत्येतद्याचष्टे - न च
तत्र िक्तुरेकतामाश्रयवत प्रवतपादक इवत । इदमाक्तम् - यदा वि वतरोधाने व्यिधाने िा वकवश्चद्वाक्य मुच्चरवत , तत्राविद्वान् बालिः
कश्चन विद्वां सं पृच्छवत - - - आयुष्मन् वकमेतदु च्च ररतवमवत । ततो विद्वानाि ' िाक्यम् ' इवत । तत इतरिः पृच्छवत ‘ वकं पुन

Page :153

[ िोडशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

१२१ स्वयमेि प्रवतपद्यते , यथोपलब्धस्य सम्बन्धाख्यानात् ; िक्तुरेकताया वनवमत्तमन्तरे ण प्रवतपत्तुमविभिावदत्युक्तम् ॥

िाक्यं नाम ' इवत । ततोऽन्यो िक्ष्यवत - ' संित्याथयमवभदधवत पदावन िाक्यम् ' इवत । ततिः पूियिः पृच्छवत - - ' वकं पुनिः पदं नाम '
इवत । तत उत्तरो िदे त् - - -
" यािन्तो यादृशा ये च यदथयप्रवतपादने ।
िणाय िः प्रज्ञातसामर्थ्ाय स्ते तथैि " सन्त एकं पदम् इवत । ननु िणयसमुदायस्य पदत्वे कथमेताितां पदत्ववमवत वनणययिः सेत्स्यवत ? -
इवत पृष्टे विद्वानविदु िे क्रमावदसप्तकमेिोपायतयाचष्टे , न िक्तुरेकत्वम् । यथोक्तम् - - -
" पदािधारणापायान् बहूवनच्छद्न्त सूरयिः ।
क्रमन्यूनावतररक्तत्वस्वरिाक्यस्मृवतश्रुतीिः ॥ ” इवत । पुनश्च ' किः पदाथयिः िाक्याथयश्च ' इवत पृष्टिः पदाथय िाक्याथय चाचष्ट , न पुनस्त
दौपवयकपदािधारणाय िक्तुरेकत्वमाश्रयतीवत । यद्यवप सम्बन्धस्य िक्त्रा प्रयोक्तु . रे कत्वं नोपात्तं पदािधारणापायतया , तथावप
श्रोतैिान्यथानुपपत्त्या िक्त्रेकत्वमप्यु पादास्यते " सावित्यमकिक्त्रावद " इवत न्यायावदत्यत आि – नावप तदनुपात्तां प्रवतपाद्यिः
स्वयमेि प्रवतपद्यत इवत । प्रवतपादकेनानुपात्तामेि िक्तुरेकता प्रवत पाद्यिः स्वयमेि बालिः प्रवतपादकोपादानमन्तरे णैि
पदािधारणोपायतया न प्रवत पद्यत इत्यथयिः । न च तत्र िक्तुरेकतामाश्रयवत प्रवतपादक इत्या कारणमाि - यथोपलब्धस्य
सम्बन्धाख्यानावदवत । िृधेन पूियिृधेभ्यो यादृशं पदमुपलब्धम् , तस्याथेन सम्बन्धिः प्रवतपादकेनाख्यायते , न ततोऽन्यादृशस्य । न
च तत्र िक्तरे कता िृधरावश्रता , न च स्वयं प्रवतपन्नेवत यथोपलब्धस्यैि सम्बन्धाख्यान सम्भिावदत्यथयिः । नावप तदनुपात्ता प्रवतपाद्यिः
स्वयमेि प्रवतपद्यत इत्यत्रावप कारणमाि - िक्तुरेकताया यवनवमत्त प्रवतपादकं प्रमाणं तदन्तरे ण िक्तुरेकता मथयज्ञानाङ्गतया
प्रवतपत्तुं स्वयं प्रवतपाद्यस्याविभिात् अशक्तररत्यथयिः । कथा वमत्याि - - - इत्युक्तवमवत । पूियद्स्मन्नेि श्लोक उद्क्तिः ॥
इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायां िोडशिः श्लोकिः

G - 16

Page :154

१२२

स्फोटासद्धिः

[ सप्तदशिः श्लोकिः

तस्मात

अनङ्गे िक्तुरेकत्वे िक्तृभेदे वनरुििा । संस्कारादािवभन्नेऽवप धीिेंत्वन्तरसूचनी ॥ १७ ॥ तवदत्थं सम्बन्धकालेऽनाश्रयणात्

प्रत्ययकाले चानािेदनात् अनङ्गे

- अस्त्वेिं भितस्तु वकमायातम् । अत आि - - तस्मात् अनुपलब्धेिः इवत । पूियश्लोकोक्तमुत्तरत्र िे तूकरोवत - - तस्मावदवत ।

अनङ्ग इवत सप्तदशिः श्लोकिः । तस्मादनङ्ग इत्येिान्वयिः । तस्मादनङ्ग इत्येतब्याचष्टे तवदत्थं सम्बन्धकालेऽनाश्रयणात्
प्रत्ययकाले चानािेदनादनङ्ग इवत । तवदत्थवमत्येको वनदे शिः । तेनानेन प्रकारे णेल्यथयिः । तदे िमुक्तेन प्रकारे ण सम्बन्धकाले
सम्बन्धाख्यानकाले प्रवतपादकेनानाश्रयणात् प्रत्ययकाले च सम्बन्धसंिेदनकाले च प्रवतपाद्येनानािेदनावदवत तस्मावदत्यस्य
व्याख्या । ननु तस्मावदत्यने न पूियश्लोकोक्तोऽथो वनदे ष्टव्यिः । पूियश्लोके च प्रवतपायेनानािेदना वदवत चोक्तम् । एिं ि्युक्तम्

' सम्बन्धज्ञानसमये ज्ञायते न वनयोगतिः ' । इवत ।

सत्यमेिमेतत् । वििरणे तूक्तं प्रवतपादकेनानाश्रयणम् ' न च तत्र िक्तुरेकतामा श्रयवत प्रवतपादकिः ' इवत । अतिः श्लोकेऽवप
श्रुत्यथाय भ्यामुभयमुक्तवमत्यदोििः । अथिेि सम्बन्धकाले ऽनाश्रयणात् प्रत्ययकाले चानािेदनावदवत दशयनात् पूियत्रावप
सम्बन्धज्ञानसमय इवत सम्बन्धसमये ज्ञानसमये चेवत विग्रि उन्नीयते । ज्ञायत इत्येतदवप स्मरणानुभियोिः साधारणं िचनम् :
सम्बन्धकाले आख्यात्रा िक्तुरेकता न स्मयते नाश्रीयत इवत याित् ; प्रवतपायेन च िक्तुरेकता प्रत्ययकाले नानु भूयत इवत ।
अनङ्ग इत्येतदे ि साध्यवमवत दशययतोक्तम् - -

Page :155

[ सप्तदशिः श्लोकिः गोपवलकासविता

१२३ िक्तुरेकत्वे िक्तृभेदेऽवप िणोपलद्ब्धसंस्काराद्यविशेिादु त्पत्तुमिय त्यथयज्ञानम् ; अनुत्पद्यमानं तु
वनवमत्तान्तराधीनजन्मानमात्मानमािेदयवत । न चैि वनवमत्तान्तरे ऽवप तुल्यिः प्रसङ्गिः , तस्य वभन्निक्तृप्रयोगे स्फोटस्यानुपलब्धेिः ॥

---

--

अनङ्गे िक्तुरेकत्वे इवत । ' िक्तृभेद वनरुििा ' इत्युििप्रवतिेधिः तत्प्राप्ती सत्यामेिोपपद्यत इवत प्राद्प्तं तािदाि - िक्तृभेदेऽवप
िणोपलद्ब्धसंस्काराद्य विशेिादु त्पत्तुमिय त्यथयज्ञानवमवत । श्लोके संस्कारग्रिणेनैि शृङ्गग्राविकया तधे तु रुपलद्ब्धरप्युपात्तेवत
दवशयतम् - - - िणोपलद्ब्धसंस्कारे वत । कवचत्तु िणोपलद्ब्ध ग्रिणं नास्त्येि । संस्कार उभयविधोऽवप । आवदशब्दे न
वचत्रबुद्धस्फुरणं च क्रमावद च गृह्यत इवत िेवदतव्यम् । उत्पत्तुमिय त्यथयज्ञानवमवत । कारण पौष्कल्याििन्मत इवत भाििः । एिं
प्राद्प्त दशयवयत्वा वनिेधमनुसन्धत्ते . . अनुत्पधमानं विवत । अथयज्ञानवमवत वसध्यवत । वनवमत्तान्तराधीनजन्मान मात्मानमािेदयतीवत
। अनेन ' धात्वन्तरसूचनी ' इत्यत्रात्मन इत्युपस्कारिः ; अथयश्च वििय इवत व्याख्यातम् । कवचत्पुनरिय वदवत शत्रन्ततया पठ्यते ,
अनुत्पद्यमानवमत्यत्र तुशब्दश्च नाद्स्त ; तत्रैकग्रन्थता श्लोकिदि द्रष्टव्या । ननु “ यत्रोभयोिः समा दोििः ” इवत
न्यायादचोद्यमेतवदवत चौधं पररिरनाि न चै ि वनवमत्तान्तरे ऽवप तुल्यिः प्रसङ्ग इवत । अनङ्गे िक्तुरेकत्व इत्यावदकिः । कारणमाि -
तस्य वभन्निक्तृप्रयोगे स्फोटस्यानु पलब्धररवत । तस्येवत वनवमत्तान्तरस्येवत । िे त्वन्तरशब्दे न वनवमत्तान्तरशब्दे न िा वकं
वििवक्षतवमत्यत उक्तम् - स्फोटस्येवत । अथिा तस्येवत प्रकृतत्वादथयतश्च स्फोटिावदनो वनदे श इवत तस्य मत इत्यथयिः । ।
इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायां सप्तदशिः श्लोकिः

---.-...

--.-..---------------..-...-

--

--

--

...

--

-------------------

१ . Omitted िणोपलद्ब्ध - क

२ . स्मरणं . ख .

Page :156

१२४ स्फोटवसद्धिः
[ अष्टादशिः श्लोकिः ] नन्वथाय वभव्यक्ताविि शब्दावभव्यक्तािवप तुल्यिः प्रसङ्गिः सियिः । तदु क्तम् " यस्यानियििः स्फोटो व्यज्यते
िणयबुद्धवभिः । सोऽवप पययनुयोगेन नैिाने न विमुच्यते ॥ "

--

एदतेि वििृणोवत - नन्वथाय वभव्यक्ताविि . . . नानात्वदोििः इवत । ' न चैि वनवमत्तान्तरे ऽवप तुल्यिः प्रसङ्गिः ' इत्युक्तम् ; तत्र यथा
तुल्यत्वाशङ्का भिवत , तथा दशययन्नाि । यािान् प्रसङ्गोऽधाय वभव्यक्तौ िणेिु स्फोटिावदना दवशयतिः , स सिो ध्ववनिु तद्वदे ि
स्फोटावभव्यक्तािवप तुल्यिः प्रसङ्ग इत्यथयिः । कथवमत्यपेक्षायामाि - तदु क्तवमवत । िावतयककारे णैि । िावतयकमुपादत्ते –
यस्यानियि इवत । प्रसङ्गिः सिय इवत । न केिलमनङ्गे िक्तुरेकत्व इवत , वकन्तु पूिोक्तिः सिोऽपीत्यथयिः । यच्च िणाय नामथयप्रत्यायने
प्रत्येकाशक्तेिः संितानामप्यशद्क्तररवत चोद्यम् , तत्सिय स्फोटिावदनोऽवप ध्वनीनां िणाय नां िा तदवभव्यक्तौ तुल्यमेिेत्याि -
यस्यवत । “ िणयग्रिणमनास्थयोक्तम् , ध्वनीनामेिावभव्यञ्जकत्यस्य परै ररष्टत्वात् " इवत रत्नाकरे व्याख्या । “ अवप च
स्फोटिावदनोऽवप पूियपूियिणयबुद्धजननद्वारे ण ध्ववनवभिः स्फोटोऽवभव्यज्यत इवत मतम् ; अतस्तस्यावप तुल्योऽयं पययनुयोगिः । किः
? प्रत्येकमनवभव्यक्ती वमवलतानामप्यनवभव्यञ्जकत्ववमवत । यश्चोभयोदोििः न तमेकिः पययनुयोज्यो भितीत्याि - - यस्यवत " । एिं
कावशकायां व्याख्या । तुल्यत्वमेि दवशयत मनन्तरे ण िावतयकद्वयेन - -

' तत्रावप प्रवतिणय विं पदस्फोटो न गर्म्ते । न चाियिशो व्यद्क्तस्तदभािान्न चात्र धीिः ॥

१.

इत्युक्तम् .

मूलम .

२.

नैि तेन . मूलम् .

Page :157

[ अष्टादशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

१२५ अंत्रोच्यते
प्रयत्नभेदतो वभन्ना ध्वनयोऽस्य प्रकाशकािः । प्रत्येकमनुपाख्येयज्ञानतिािनाक्रमात् ॥ १८ ॥ न ताित्कैिल्ये
योगपद्येऽवभमतानुपूव्ययभेदे िक्त॒भेदे िाविशेिा

प्रत्येकं चाप्यशक्तानां समुदायेऽप्यशक्तता ।

तत्र यिः पररिारस्ते स नोऽत्रावप भविष्यवत ॥ ” इवत । अद्स्त तािदे ि प्रसङ्गिः - कतृयभेदे स्फोटावभव्यद्क्तरापद्यत इवत
पूियपूियिणयपद विपयाय सक्रमेण ध्ववनवभिः स्फोटावभव्यद्क्तमेिासाविच्छवत । िक्तृभेदेऽवप पूियिणय भ्रमपरम्परा
क्रमोच्चारणेऽप्यविवशष्टैिेवत । तथान्येऽवप दोिािः क्रमिैपरीत्यावद वििया द्रष्टव्यािः । यद्यप्युत्तरद्स्मन् िावतयकद्वये प्रत्येकाशक्तौ
समुदायेऽप्य शद्क्तररवत चोद्यं तुल्यवमत्युच्यते , तथावप “ यस्यानियििः स्फोटिः ” इवत िावतयकं सियप्रसङ्गसाधारणमेिेत्यवभप्रायिः ।
अत्रोच्यत इवत पररिारत्वेन श्लोकोऽिताररतिः ।
प्रयत्नभेदत इत्यष्टादशिः श्लोकिः । श्लोकस्य िे तुत्वं वििक्षन् प्रवतज्ञामुप स्करगत - - - न तािवदवत । पययनुयोगतुल्यता प्रथमं
पररवियते , परस्तात्त्वसाधा . रणो दोििः पररिररष्यते इवत तािच्छब्दे न दशययवत । कैिल्य इवत । एकैको चारण इत्यथयिः । यौगपद्य
इवत । समुदाय इत्यथयिः । अवभमातानुपूव्ययभेद इवत । यस्तु क्रमवनयमोऽवभमतिः , तदन्यथात्व इवत । िक्तृभेद इवत । वभन्निक्तृत्वे
। अविशेिावदवत । िणाय नामविशेिावदवत । अथायवभव्यक्ताविि शब्दावभव्यक्तािवप तुल्यिः प्रसङ्ग इवत । यथा
िोकैकाक्षरविज्ञानेनाथय उपलभ्यत इवत िणयिावदनं प्रत्युच्यते , नैिमेकैकाक्षरविज्ञानेन स्फोटोऽवभव्यज्यत इवत स्फोटिावदनं प्रवत
िक्तुं

१.२.
|

नैतत् सारम् , यत : . मूलम् । खलु . मलम्

३ . Omitted िक्तृभेदै . मूलम् ,

Page :158

१२६

स्फोटवसद्धिः

[ अष्टादशिः श्लोकिः ]

दथाय वभव्यक्ताविि शब्दावभव्यक्तािवप तुल्यिः प्रसङ्गिः । तथा वि सियत्र

शब्दसमु त्थापकप्रयत्नवनरूपणवचत्तिृत्त्याध्यक्षमुपलभ्यमानरूपभेदािः प्रयत्ािः स्वात्मन्यायतमनािः स्वभािभेदिे तुतयाध्वनीन्
व्याियतयद्न्त ,

शक्यम् । न चाक्षरव्यवतररक्तोऽद्स्त समुदायो नाम - इत्येतदवप न िक्तुं ' नयुक्तम् । एिमवभमतानुपूययभेद इत्येतदवप । िक्तृभेदे
च इत्येतदवप न तु ल्य तया िक्तव्यम् । अत्र िे तुिः श्लोक इत्याि - - तथा िीवत । कवचत्तु तत्सारं यतिः ' इवत श्लोकमितायय ' न खलु
कैिल्य ' इवत पाठिः । अत्र नैत्सार वमत्यस्य व्याख्यानं न खद्ल्वत्यावद , यत इत्यस्य व्याख्या तथा िीवत योजना । सियत्रेवत ।
िणयिावदपक्षे स्फोटिावदपक्षे चेत्यथयिः । अथ िा सियत्र सिेिु दे शेिु काले िा । अथिा सिेिु पुरुिेिु सिय त्र शब्दोच्चारणे िा ।
अथिा कैिल्ये योगपद्येऽवभमतानु पूव्ययभेदे कतृयभेदे च सियत्रेत्यथयिः । प्रयत्ना ध्वनीन् व्याितययन्ती . त्यन्वयिः । वभन्दन्तीत्यथयिः ।
अध्यक्षमुपलभ्यमानरूपभेदा इवत । अध्यक्षवमत्युप लम्भवक्रयाविशेिणम् । अक्षं चात्र मन एिावभप्रेतवमवत दशययतोक्तम् - - -
शब्द समुत्थापकप्रयत्नवनरूपणवचत्तिृत्त्येवत । शब्दस्य समुत्थापको यिः प्रयत्निः तवन्नरूपणाद्त्मका या वचत्तस्य िृवत्तस्लयेवत ।
प्रयत्नस्वरूपवनरूपणवचत्तिृत्त्या तिे दोऽवप गृह्यत इवत दवशयतम् - प्रयत्नवनरूपणेवत । कथं पुना रूपभे दिः , तदवशयतम् - - -
शब्दसमु त्थापकेवत । प्रयत्नस्य पुनिः वकं कारणम् , कश्च मनसा सवन्नकियिः , तद्दवशयतम् - स्वात्मन्यायतमानािः स्वभािभेदिे तुतयेवत
। स्वस्यात्मनो भािभेदोऽवभप्रायभे दिः इच्छाविशेििः स एि िे तुयेिां प्रयत्नानां तेिां भाििः सा तया । स्वात्मन्यायतमानािः
स्वात्म्यन्यायत्ता भिन्तिः स्वात्माधीना इत्यथयिः । आत्मसमिावयनी िीच्छा , सा स्वाश्रय एिात्मवन प्रयत्नं प्रसू ते ; गुणश्च गुवण

१ . Omitted अवप . मूलम् .

२ . गृह्यमाण . मूलम् .

Page :159

[ अष्टादशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

१२७ ततो वनयतनादवनबन्धनोपव्यञ्जनािः न सियत्र शब्दभेदािः प्रकाशन्ते ।

परतन्त्र इवत गुणत्वात्प्रयत्नस्य संयुक्तसमिायिः सम्बन्धो दवशयतो िेवदतव्यिः । अथिा प्रयत्नस्य पुनिः वकं कारणम् । अत उक्तम् -
स्वात्मन्यायतमाना इवत । प्रयत्नोत्पादने नास्य परापेक्षेत्यथयिः । कथं पुनगुयवणभूते स्वात्मन्यायत्तेवत चेत् , अत उक्तम् -
स्वभाििे तुतयेवत । स्वात्मनो यिः स्वीयो भाििः वक्रया िावभप्रायो िेच्छात्मा तस्य िे तुतया िे तुत्वावदवत पूियित् । अथिा प्रयत्नानां
ध्ववनव्याितय कत्वे को िे तुिः अत उक्तम् - - स्वात्मन्यायतमाना इवत । प्रयत्नािः खलु स्वात्मवन स्वरूप एिायतमानािः , नान्यपरतन्त्रा
इत्यथयिः । कथवमत्याि - स्वभाििे तुतयेवत । स्वीयस्य भािस्य जन्मनो ध्ववन प्रवत िे तुत्वावदवत । कथं पुनिः प्रयत्नाना मेतादशो
मविमेवत चेतू , तद्दवशयतम् - स्वभाििे तुतयेवत । एि वि प्रयत्नस्य स्वभाििः , यजन्मसमय एि ध्ववनभेदं प्रसूत इवत । तथा च
व्याितययन्ती त्यनेनान्वयिः । अथिा ननु कथमेकप्रयत्नजातीयानां िवनव्याितयकत्ववमत्यत उक्तम् - - स्वभािभेदिे तुतयेवत ।
स्वीयस्य स्वभािभेदस्य िे तुतयेवत , स्वीय स्वभािभेदो िे तुिः सिकारी येिां तेिां मािस्तत्ता त िेवत । ' रूपभेदािः ' इत्यत्र पक्षधमयता
दवशयता , अत्र िे तुिचनवमवत द्रष्टव्यम् । अथिा कीदृश्या व्यािृत्त्या ध्वनीन् विियीकुियन्तीवत तदशययवत - स्वभाििे तुतयेवत ।
प्रयत्नभेदकृता व्यािृवत्तनॊपावधकभे दमात्रिे तुिः , वकं तु स्वभािभेदस्यैि िे तुररत्यथयिः । एिं ताित् प्रयत्नभेदता वभन्ना ध्वनयिः '
इत्ययमंशो व्याख्यातिः । श्लोकशेिमनुसन्धत्ते तत इवत । ध्ववनस्वभािभेदावदत्यथयिः । वनयतनादवनबन्धनोपव्यञ्जना इवत । नादो
ध्ववनररत्यनथाय न्तरम् । विलक्षणप्रत्ययिेद्यािः शब्दभेदास्तािवद्वलक्षणा इत्यवििादम् । तेिां च प्रवतस्वं वभन्नजातीयािः प्रवतवनयता
धनयोऽवभव्यद्क्त िे ति इवत द्स्थतम् । तेनायमथयिः - वनयता नादा वनबन्धनं यस्य व्यञ्जनस्य
१ . omitted ततिः . मूलम् .

२ . Omitted प्रयत्नानाम् , ख .

Page :160

१२८
स्फोटवसद्धिः अष्टादशिः श्लोकिः नावप प्रत्येकमनिद्योतनात् , उत्तरनादिैयर्थ्यप्रसङ्गात् , अियिशो व्यक्त्यनुपपत्तेस्तदभािात् ,
प्रत्येकमशक्तौ समुदायेऽप्यशक्तेिः , क्रम

तवन्नयतनादवनबन्धनम् , तादृशं व्यञ्जनं येिां ते तथोक्तािः । ' न शब्दभे दािः प्रकाशन्ते ' इवत िक्ष्यमाणेन सम्बन्धिः । यदे ि स्वीया
नादािः सद्न्त , तदै ि शब्द भेदा गिावदस्फोटात्मानिः प्रकाशन्त इवत । एतच्च ' ध्वनयोऽस्य प्रकाशकािः ' इत्यस्य व्याख्यानम् ।
इदमा स्फोटात्मानं परामृशवत । एिं च पययनुयोगतुल्यत्वं पररितवमत्याि - - - न सियत्रेवत । कैिल्ये योगपद्येऽवभमतानु पूव्ययभेदे
िक्तृभेदे च न सियत्र शब्दभेदािः प्रकाशन्ते ; वक तु स्वव्यञ्जकध्ववनसिाि एि ; स चावभभतानुपूव्ययसत्तायामेिेवत
काययदशयनान्यथानुपपवत्तप्रमाणकम् । तत इत्यादे रे किाक्यता िा । वनयतनादवनबन्धनव्यञ्जनत्वान्न सिय त्र शब्दभेदािः प्रकाशन्ते ,
अवभमतानुपूव्याय मेि ; तत्रैि प्रवतवनयतध्ववनसिािावदवत । सम्प्रवत प्रत्येक वमवत पदमनुसन्धत्ते - नापीवत । साम्प्रतवमत्यन्वयिः ।
प्रत्येकमनिद्योत नावदवत । यथा िणाय िः प्रत्येकमथं नािद्योतयद्न्त , एि ध्वनयोऽवप नं प्रत्येकं पदात्मानमिद्योतयद्न्त ,
अप्रकाशावदवत भाििः । अथािद्योतयन्तीत्युच्यते तत्राि - उत्तरनादिेयर्थ्यप्रसङ्गावदवत । यवद प्रत्येकमिद्योतनम् , ततिः पूिे
जिािद्योतनादु त्तरनादिैययं प्रसज्येतेवत नन्वियिशोऽिद्योतयन्तु , न कस्यवच दप्यानथयक्यवमत्यत आि - - अियिशो
व्यक्त्यनुपपत्तेररवत । कुत इत्यत्राि
- तदभािावदवत । अियिाभािावनरियिस्य पदात्मन इत्यथयिः । प्रत्ये कमशक्तों समुदायेऽप्यशक्तेररवत । प्रत्येकं तािन्नादानां
पदावभव्यक्ती नाद्स्त शद्क्तिः ; संिता अवप त एिेवत कथं शक्ता भिद्न्त ? न वि तदा तेिां रूपान्तरोदय इत्यथयिः

१.

गिावदित् . ख .

२.

Omitted न . ख .

Page :161

[ अष्टादशिः श्लोकिः गोपावलकासविता

१२९ जन्मनामनिाप्तयोगपद्यानां समुदायाभािात् , पदावभव्यद्क्तरवप दु लयभेवत साम्प्रतम् । यतिः प्रत्येकमवप तेऽविकलं
स्फोटात्मानमवभ न्यजद्न्त । न चेतरनादिैयर्थ्यम् , अवभव्यद्क्तभेदात् । तथा वि पूिे ध्वनयोऽनुपजातभािनाविशेिमनसिः
प्रवतपत्तरव्यक्तरूपोपग्राविणी

खुररिमात्रेण चेदमुपन्यस्तम् , परमाथयतस्तु समुदायोऽप्यसम्भव्येिेत्याि - - क्रमजन्मनामनिाप्तयोगपद्यानां समुदायाभािावदवत

। क्रमेण जन्म येिावमवत बहुव्रीवििः । अनिाप्तं योगपy यैररवत विग्रििः । क्षवणकत्वावदवत भाििः । कमजन्मत्वं च तत्स्वभावदवत
द्रष्टव्यम् । तथा दशयनात् । एकदे श कालसमन्वयं विना समुदायाभािावदत्यवभप्रायिः । पदावभव्यद्क्तरपीवत । अवभव्यद्क्तिदे िेवत
भाििः । तदसाम्प्रतत्वे िे तुिः प्रत्येकवमत्येतवदवत दशययतोक्तम् - यत इवत । व्याचष्टे - प्रत्येकमवप तेऽविकलं मोटात्मान
मवभव्यञ्जन्तीवत । प्रत्येक धनयोऽस्य प्रकाश का इवत सम्बन्धिः । अस्येत्येकिचनं वििवक्षतम् , ध्वनय इवत बहुिचनं चेवत भाििः ।
प्रत्येक मपीत्सवपशब्दे न ' प्रत्येकमनिद्योतनात् ' इवत परोक्तासम्भािनाशङ्कानूवदत । । ते ध्वनयिः । न चाियिशो
व्यद्क्तरङ्गीवक्रयत इत्याि - अविकलवमवत । श्लोकरोिमनुसन्यते न चे वत । इतरनादिेयथयवमवत । पूिय क्रमजन्मनां
प्रत्येकमवभव्यञ्जकत्वे पूियस्यािश्यं भावित्वात्तेनैि कृतकरमुत्तरमनथय कं स्यात् इत्युक्तम् - - - उत्तरनाद इवत ; सम्प्रवत
सिेिामविकलतयावभव्यञ्जकत्वे पू ियिदु त्तर नादानथयक्यम् ; अथ पूियणास्पष्टावभव्यद्क्तरुत्तरे ण स्फुटावभव्यद्क्तिः , ततिः पूिाय
नथयक्यवमत्यवभप्रायेणेतरग्रिणवमवत िेवदतव्यम् । कारणमाि - अवभव्यद्क्त भेदावदवत । अवभव्यद्क्तभेदसाधनाय श्लोकशेि
इत्याि - तथा िीवत । पूिय ध्वनय इवत । सिाय द्न्तमात् प्राग्भाविन इत्यथयिः । अनुपजातभािनाविशेि

१ . जन्यानाम् . मूलम् .
G - 17

२.

Added च . मूलम् .

Page :162

१३०

स्फोटवसद्धिः अष्टादशिः श्लोकिः ] रुत्तरव्यक्तपररच्छे दोत्पादानुगुणभािनाबीजिावपनीिः प्रख्यािः प्रादु भाय ि यद्न्त ; पवश्चमस्तु
पुरस्तनध्ववनवनबन्धनाव्यक्तपररच्छे दप्रभावितसकल भािनाबीजसिकारर स्फुटतरविवनविष्टस्फोटवबम्बवमि प्रत्ययमवतव्यक्त

मनस इवत । भािना संस्कारिः , तस्या विशेििः , नोपजातो भािनाविशेिो यद्स्मन् तदनुपजातभािनाविशेिम् , तादृशं मनो यस्य स
तथोक्तिः । एतच्च मनोधमाय िः संस्कारादय इत्यवभमानितां मतेनोपन्यस्तवमवत िेवदतव्यम् । प्रवतपत्तुिः श्रोतुिः ।
अव्यक्तरूपोपग्राविणीररवत । अव्यक्तं रूपं स्वरूपं यस्य पदस्य तदव्यक्तरूपं तस्योपग्रिणशीलेवत । उपशब्दे न
सामीप्यिावचना अद्स्त ग्रिणस्य तवद्वियत्ववमवत दवशयतम् । तविय वकमावभिः प्रयोजनमत आि - उत्तरव्यक्त
पररच्छे दोत्पादानुगुणभािनाबीजिावपनीररवत । उत्तरिः सिाय द्न्तमध्ववनना जवनष्य माणो योऽस्य व्यक्ततया पररच्छे दिः तस्य य
उत्पादिः तं प्रत्यनुगुणस्य भािनाबीजस्य िावपनीररवत । प्रख्या इवत प्रत्यक्षज्ञानावन । प्रादु भाय ियद्न्त जनयद्न्त ;
वनत्यबुद्धिावदनामवभव्यञ्जन्तीवत । पवश्चमद्स्ववत । सिायद्न्तम इत्यथयिः ।
पुरस्तनध्ववनवनबन्धनाव्यक्तपररच्छे दप्रभावितसकलभािनाबीजसिकारीवत । पुर स्तना ध्वनयो वनबन्धनावन ये िां ते
पुरस्तनध्ववनवनबन्धनािः । ताशैरव्यक्त . पररच्छे दै िः प्रभावितावन सकलावन यवन भािनाबीजावन तावन सिकारीवण कारणावन
यस्येवत बहुव्रीवििः । स्फुटतरविवनविष्टस्फोटवबम्बवमिेवत । स्फुटतरतया विवनविष्टिः स्फोटात्मा वबम्बो यद्स्मन् स तथोक्तिः ।
स्फोटस्य वबम्बस्य प्रवत वबम्बरूपा िणाय इवत दशयवयतुं वबम्बग्रिणम् । इिशब्दे न विवनिेशस्यौपचाररकत्वं दशययवत । यथा वकल
मुखादे वबयम्बस्य वििताय िः कृपाणावदगता दृश्यन्ते , एिमेकस्य स्फोटात्मानो वििताय िणाय इवत भाििः । प्रत्ययं प्रत्यक्षज्ञानम् ।

१.

व्यक्ततर . मूलम् .

२.

Omitted प्र . मूलम् ,

Page :163

[ अष्टादशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

१३१ तरमुिाियद्न्त ; यथा रत्नपरीवक्षणिः परीक्षमाणस्य प्रथमसमवधग
मानुपाख्यातमनुपाख्येयरूपप्रत्ययोपावितसंस्काररूपावितविशेिायां बुधौ क्रमेण चरमे चेतवस चकाद्स्त रलतत्त्वम् । न ह्यन्यथा
स्फुटप्रकाश

अवतव्यक्ततरवमवत । विियावभव्यद्क्तद्वाररका ज्ञानस्यावभव्यक्ततेवत । उिाियतीवत पूियित् ।

अनुपाख्येयमुपाख्यातुमशक्यमव्यक्तं ज्ञानं यत् , या च तस्य ज्ञानस्य जन्या भािना तयोिः क्रमावदतरे तरं पौिाय पयाय त् पूिे ध्वनयिः
प्रकाशका इवत श्लोकशेियोजना । एतच्चान्यत्र दृष्टमेिेत्साि - - - यथेवत । रत्नपरीवक्षण इवत । रत्नपरीक्षाशीलशावलनो
विपवणिवतयनो िवणग्वर स्येत्यथयिः । परीक्षमाणस्येवत । रत्नानीवत वसध्यवत । प्रथमसमवधगमानुपाख्या तवमवत । प्रथमेन समवधगमेन
विज्ञानेनानुपाख्यातमव्यक्तम् । प्रथमसमवध गमादनुपाख्यातवमवत व्यासेन क्रवचत्पाठिः । एतच्च रत्नतत्त्वविशेिणम् । अनुपा
ख्येयरूपप्रत्ययोपावितसंस्काररूपावितविशेिायां बुधाविवत । अनुपाख्येयरूपैिः प्रत्ययैिः उपावितावन यावन संस्कारात्मकावन
प्रत्ययानामेि सूक्ष्मरूपावण तैरावितो विशेिो यस्यां तस्यां बुधौ मनस्यन्तिःकरण इत्यथयिः । कवचत्पाठिः
अनुपाख्येयरूपप्रत्ययोपावितसंस्कारविशेिायावमवत । तत्र संस्कारस्य तजन्यस्य चावतशयस्य भेदमवििवक्षत्वा संस्कार एि
विशेि इत्युक्तवमवत िेवदतव्यम् । क्रमेण परम्परया । चरमे चेतवस अन्त्यध्ववनजवनते विज्ञाने । चकाद्स्त प्रकाशते । रत्नतत्त्वं
रत्नस्य पारमावथयक रूपम् । बुद्धररत्यन्तिःकरणं साङ्ग्ख्या मन्यन्ते , तधमय च संस्कारम् । चेतिःशब्दोऽन्यत्र ज्ञानमात्रिचनो
वििवक्षतिः , न ज्ञानकरणिचनिः । ननु प्रथमप्रत्ययैिः संस्काराधान एि वकं प्रमाणमत आि - न ह्यन्यथा स्फुटप्रकाश उपपद्यते पुर
इि पश्चादपीवत । यवद प्रथमज्ञानिः
१ . तरपररच्छे द . मूलम् । ३ . Omitted रूपावित . मूलम् . २ . गमादन . मूलम् .

Page :164

१३२
स्फोटवसद्धिः
[ अष्टादशिः शोकिः ] उपपद्यते पुर इि पश्चादवप , विशेिाभािात् । तवददमुक्तम्
“ यथानुिाकिः श्लोको िा सोढत्वमुपगच्छवत । आिृत्त्या न तु स ग्रन्थिः प्रत्यािृवत्त वनरूप्यते ॥ प्रत्ययैरनुपाख्येयैग्रयिणानुगुणैस्तथा ।
ध्ववनप्राकवशते शब्दे स्वरूपमिधाययते ॥ नादै रावितबीजायामन्त्येन ध्ववनना सि । आिृत्तपररपाकायां बुधौ शब्दोऽिधाययते ॥ "

संस्काराधानं न कृतं स्यात् , तदा पुर इि पूियज्ञानेद्ष्वि पश्चादप्यन्त्य ज्ञानेऽवप स्फुटप्रकाशो नोपपद्यते यत इवत । कुत
इत्यपेक्षायामाि विशेिाभािावदवत । न वि तदान्त्यज्ञानस्य पूियज्ञानेभ्यिः कवश्चवद्वशेिोऽस्तीवत । एतच्च दृष्टान्तदासद्न्तकयोिः
साधारण्येनोक्तवमवत िेवदतव्यम् । अने न च ' प्रत्येकमनुपाख्येये ' इवत िे तुिः सावधतो िेवदतव्यिः । तवददमुक्तवमवत । िररवभररवत
वसध्यवत । यथेवत उत्तरश्लोकगतेन तथाशब्दे न सम्बन्धिः । अनुिाकिः श्लोको िेवत । अनुिाको िैवदकिः , श्लोकस्तु लौवककिः ।
सोढत्वं वजतत्वं िशतावमवत याित् । आिृत्त्योपगच्छतीत्यन्वयिः । न तु स ग्रन्थिः अनुिाकिः श्लोको िा प्रत्यािृवत्त वनरूप्यते
स्वरूपतो ज्ञायते । यथैतत्तथा प्रत्ययैरनुपाख्येयैिः पूियध्ववनजवनतैरन्त्यध्ववनजन्यव्यक्तग्रिणानुगुणैिः स्वजन्य संस्कारद्वारा
करणभूतैिः ध्ववनप्रकावशतेऽन्त्यध्ववनना प्रकावशते शब्दे स्वरूप मिधाययते स्वं रूपं स्वाभाविक रूपमिधाययते वनश्चीयते । एतदे ि
वििृणोवत नादै ध्वयवनवभरावितबीजायाम् आवितं भािनाबीजं यस्यां सा तथोक्ता । आिृत्तपररपाकायावमवत । आिृत्तोऽभ्यस्तिः
पररपाको यस्यािः सा तथोक्ता । प्रथमेन ध्ववनना वकवश्चिािनाबीजमावितं तेन च कवश्चत्पररपाकिः

१.

आिृवत्त . मूलम् .

Page :165

१३३

[ अष्टादशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता अनुपाख्येयाकारस्फोटोपलद्ब्धजन्मानश्च सं स्कारास्तत्रैि स्फुटतरपररच्छे दां

वधयमुत्सादयन्तीवत न िणयिावदन इिाथयवििये नानात्वदोििः ॥

-
काययजननशद्क्तविशेििः ; एिं वद्वतीयेनेवत । यद्यवप पररपाका वभन्नािः , तथावप जावतमावश्रत्यािृत्तिाचोयुद्क्तिः अष्टकृत्वो ब्राह्मणा
भुक्तिन्त इवतित् । आिृत्ते त्यस्यान्या व्याख्या - आिृत्तोऽिधारणविघ्नभूतस्य रागावदकिायस्य पररपाकिः पररपाचनं यस्यावमवत ।
आिृत्तेन िािृत्या किायपररपाको यरयावमवत । कवचस्वािृत्तीवत पाठिः । बुधािन्तिःकरणे शब्दोऽिधाययतेऽन्त्येन ध्ववनना सि ;
यदान्त्यो धवनरिधाययते , तदा गौिः ' इत्येिंशब्दोऽप्यिधाययत इत्यथयिः । अिधारणापरपयाययं ज्ञानमवप
बुधयाख्यान्तिःकरणावधकरणवमवत साङ्ग्ख्या मन्यन्ते । एतच्चािधारणं वचत्राबुद्धररवत िावतयककारीया मन्यन्ते । अथिा अन्त्येन
ध्ववनना सि पूियनादै रावितबीजायां बुधौ पवश्चमध्वन्यनन्तरं शब्दाऽ िधाययते ' गौिः ' इत्येकं पदम् - इवत यदिधारणं
समस्तिणयविियं स्मरण वमत्याचक्षते । परमाथयतस्तु प्रत्यक्षज्ञानमेिैतत् , ध्ववनसंस्कृतश्रोत्रेद्िय जवनतत्वात् ; न ह्यन्यथा
स्फुटप्रकाश उपपद्यत इत्यत्राप्यनु सन्धातव्यम् । ' संस्कारािः खलु यद्वस्तुरूपप्रख्याप्रभावितािः ' इवत पययनुयोगस्य तुल्यत्वं
पररिरनाि – अनुपाख्येयाकारस्फोटोपलद्ब्धजन्मानश्चेवत । अनु पाख्ये याका राभ्यिः प्राक्तनीभ्यिः स्फोटोपलद्ब्धभ्यो जन्म येिावमवत
विग्रििः । संस्कारास्तत्रैिेवत । स्फोट एिेत्यथयिः । स्फुटतरपररच्छे दावमवत । स्फुटतरो वििय . पररच्छे दो यस्यािः काययतयाद्स्त सा
तथोक्ता । वधयमुत्पादयन्तीवत िे तोिः । न िणयिावदन इिाथयवििये नानात्वदोििः यथा िणयिावदनो िणयज्ञानजन्मानिः संस्कारा
अथयविियां वधयं कुियन्तीवत अथयवििये नानात्वदोिो भिवत , एिं स्फोटिावदनोऽवप नानुपाख्ययज्ञानजन्मनां संस्काराणां
स्पष्टोपलद्ब्धजनकत्वे विियनानात्वदोिोऽस्तीत्यथयिः । एतच्चोत्तरचोद्योत्थानायापीवत द्रष्टव्यम् ॥
इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायामष्टादशिः श्लोकिः

१.

उपदधवत . मूलम् .

२ . - विियनानात्व . मूलम् .

Page :166

स्फोटवसद्धिः

एकोनविंशिः श्लोकिः ]

ननु शब्दान्तराण्येि िणाय िः प्राक्प्रकाशन्ते , न पदरूपमव्यक्तं व्यक्तं िा । न च तदे ि वतरोवितात्मरूपं शब्दान्तरात्मना प्रकाशत
इवत साम्प्रतम् ; कथमन्यप्रकाशेऽन्यिः प्रकाशेत , अवतप्रसङ्गात् ?

अत्र परिः प्रत्यिवतष्ठते , ननु शब्दान्तराण्येि . . . भिवत इवत । अयमथयिः - प्रागेकैकाक्षरविज्ञाने स्फोटात्मनिः शब्दाच्छब्दान्तराण्येि
िणाय िः प्रकाशन्ते , न पुनिः स्फोटात्मकं पदरूपं पूियध्ववनश्वव्यक्तम् , अद्न्तमे िा ध्वनौ व्यक्तं प्रकाशत इवत विपाररणर्म्ानुिङ्गिः ।
िणाय कारानुविधबोधा वनरियिपदाकाराप्रकाशाच्च । ननु यथा शुद्क्तरे ि वतरोवितात्मरूपा रजतात्मना प्रकाशते , एिं तदे ि
वनरियिं पदमविद्यावतरोवितात्मरूपं िणाय न्तर शब्दान्तरात्मना प्रकाशत इवत शङ्कामपाकुियन्नािन च तदे ि वतरोविता स्मरूपं
शब्दान्तरात्मना प्रकाशत इवत साम्प्रतवमवत । कारणमाि - कथमन्य प्रकाशेऽन्यिः प्रकाशेत , अवतप्रसङ्गावदवत । अनेन ' इदं
रजतम् ' इत्यत्रावप न शुद्क्तका वििय इवत वििवक्षतिः , अन्याकारायािः संविदोऽन्यविियस्वा योगात् । तद्योगे ह्यवतप्रसङ्गिः स्यात् ;
विियत्वावनयमाद्ध सिय विज्ञानं सियविियं स्यावदत्ययत्नवसधा सियसियज्ञाता स्यात् ; सा च प्रमाणविरुधा । तस्माद्यदाकारं
विज्ञानम् , स एिास्य वििय एवितव्यो वनयमाय । रजताकारं चेदवमवत तदे िास्य विियिः ; न शुद्क्तिः , अिेदनात् । एिं च
शब्दान्तराण्येा िणाय िः गौिः ' इवत ज्ञानस्य विियिः , न स्फोटात्मेवत वसधम् । अवतप्रसङ्गावदत्यस्यान्या व्याख्या - - यवद
ह्यन्यप्रकाशेऽन्यिः प्रकाशेत , ततिः संविदिः स्वाथयव्यवभचारात् सियत्रैिानाश्वासप्रसङ्ग इवत न प्रेक्षािान् कवचत् कुतवश्चद्वा प्रितेत
वनितेत िेवत । अन्यप्रकाशेऽन्यिः प्रतीयेतेत्यनेन

१ . Omitted इवत सां प्रतम् . मूलम् .

Page :167

[ एकोनविंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

१३५ अन्याकारप्रकाशोपवितं च भािनाबीजं कथमन्याकारप्रकाशप्रादु भाय ि वनवमत्तं स्यात् १ तथा च तु ल्यो दोििः ।
विपयाय सकप्राशनं च वनवमत्ता

प्रतीवतविरोधोऽवप सूवचतिः । तदु क्तम् - -

" ननु नो विपरीताथाय धीिः प्रतीवतविरोधतिः ।
अनाथासाच्च रजतप्रत्ययो रजते स्मृवतिः ॥ ” इवत । दू िणान्तरमारमाि - - अन्याकारप्रकाशोपवितं च भािनाबीजं कथमन्याकार
प्रकाशप्रादु भाय िवनवमत्तं स्यावदवत । अन्याकारप्रकाशेन िणाय कारप्रकाशे नोपवितं च भािनाबीजं कथं
स्फोटाकारप्रकाशप्रादु भाय िवनवमत्तं स्यात् ! तथा च तुल्यो दोि इवत । यद्यन्याकारप्रकाशोपवितं भािनाबीजमन्याकार
प्रकाशप्रादु भाय िवनवमत्तं भिेत् , तथा च सवत पययनुयोगस्तुल्यिः स्यात् ; शक्यते वि िक्तुम् - -

" संस्कारािः खलु यदस्तुरूपप्रख्याप्रभावितािः । विज्ञानिे तिस्तत्र ततोऽथे धानय कल्पते ॥ "

इवतित् संस्कारािः खलु यद्वस्तुरूपाकारप्रख्याप्रभावितािः , तदाकाराभेि वधयं ते प्रादु भाय ियन्तीवत । एिं चास्फुटप्रकाशोपवितं
भािनाबीजमस्फुटप्रकाशामेि वधयमाविभाय ियेवदवत । तथा चाहुिः - - " मोिाभ्यासो मोिमेि द्रढयेत् " इवत ।

दू िणान्तरमाि - - विपयाय सप्रकाशनं च वनवमत्तापेक्षम् , न च तवदिा स्तीवत । विपयाय सोऽन्ययािं तस्य प्रकाशनं च वनवमत्तापेक्षम् ;
विज्ञाने िे तूनां वि याथार्थ्यप्रकाशनं स्वभाविकम् , विपयाय सप्रकाशनं तु स्वव्यवतररक्त वनवमत्तापेक्षम् , स्वतिः प्रामाण्यात्
परतश्चाप्रामाण्यात् । न च तवदि वकवश्चत्

Page :168

१३६
स्फोटवसद्धिः एकोनविंशिः श्लोकिः ] पेक्षम् ; न च तवदिाद्स्त । न नादािः , तेिां तत्त्वपररच्छे दिे तुत्वात् ; न वि
यदे िास्योपलद्ब्धवनवमत्तम् , तदे ि विपयाय सवनवमत्तं भवितुमिय वत ; विपयाय सवनवमत्तत्वे िा न
ततस्तद्रूपोपलद्ब्धररत्यनवभव्यद्क्तप्रसङ्गिः ।

संभितीवत । अनेन कारणाभािेन कायाय भािो दवशयतिः । ननु श्रोत्रं तत्त्वप्रकाशकम् , नादास्तु विपयाय सिे ति इत्यत आि - - न
नादा इवत । विपयाय सवनवमत्तवमत्यनुिङ्गिः । कारणमाि - - तेिां तत्त्वपररच्छे दिे तुत्वावदवत । तेिां नादानां श्रोत्रसंस्कारद्वारे ण
शब्दतत्वपररच्छे दं प्रत्येि िे तुत्वात् श्रोत्रमात्रस्य संस्काररवितस्याशब्दबोधकत्वद्स्थतेिः । ननु
" उपलभ्भकमेिेष्टं विपयाय सस्य कारणम् " । इत्याहुिः । सत्यम् , अयुक्तं तु तवदत्याि - न वि यदे िास्योपलद्ब्धवनवमत्तम् , तदे ि
विपयाय सवनवमत्तं भवितुमिय तीवत । अस्य शब्दस्य उपलद्ब्धवनवमत्तं तत्वोपलद्ब्धवनवमत्तं तदे ि न विपयाय सवनवमत्तम् । विरोधावदवत
भाििः । एिं िा िक्तव्यवमत्याि विपयाय सवनवमत्तत्वे िा न ततस्तद्रूपोपलद्ब्धररत्यनवभव्यद्क्तप्रसङ्ग इवत । अग्रिो वि विपयाय सिः ;
यद्यमिरूपविपयाय सवनवमत्तत्वं ध्वनीनाम् , ततो न ध्ववनभ्य स्तदू पोपलद्ब्धिः शब्दरूपोपलनद्ब्धररत्यनवभव्यद्क्तप्रसङ्गिः शब्दस्येवत
। अथिा ' न नादािः ' इवत प्रवतज्ञाय तेिां तत्त्वपररच्छे दिे तुत्वं िाश्रीयते विपयाय स

िे तुत्वं िा ? उभयिे तुत्वस्य विरोधादसम्भिावदवत विकल्प्प्य आधकल्पदू िणम्

तेिावमत्यावदना ; वद्वतीयकल्पदू िणम् - विपयाय सवनवमत्तत्वे िेवत । उभयत्रावप समुच्चयस्य विरोधादसम्भिावदवत भाििः ।

१.

Added वकञ्चन वनवमत्तम् . मूलम् .

२ . यस्य . मूलम् ,

Page :169

[ एकोनविंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता वनयमानुपपवत्तश्च । न खलु रज्ज्वावदिु सपाय वदविपयाय सा वनयोगतो भिद्न्त ।
वनयोगतस्तु िणयग्रिणसरूपािः पदपररच्छे दात् पूिय बुधयो जायन्ते । न च सियप्रवतपत्तृणामेकरूपो विपयाय सो युद्क्तमान् ; रज्ज्वां
वि कवश्चत् सपय इवत विपययस्यवत कवश्चधारे वत । न च विपयाय से
- - - - - - दू िणान्तरामाि - वनयमानुपपवत्तश्चेवत । एतदे ि व्याचष्टे - - - न खलु रज्ज्वावदिु सपाय वदविपयायसा वनयोगतो भिन्तीवत ।
न खलु रज्जुतत्त्वज्ञानात्पूिय रज्ज्वावदष्वारोपविियेिु सपयवदविपयाय सािः सपयधारावदविभ्रमािः वनयोगतो वनयमेन भिद्न्त उत्पद्यन्त इवत
। अनेन वनयतमावित्वाभािेनास्य व्यापकत्वं विपयाय सत्वस्य व्याप्यत्वं च दवशयतवमवत िेवदतव्यम् । इि पुनव्याय पकविरुधो .
पलद्ब्धरस्तीत्याि - वनयोगतस्तु िणयग्रिणसरूपािः पदपररच्छे दात्पूिय बुधयो जायन्त इवत । वनयमेन तु िणयग्रिणसरूपािः
िणयग्रिणानुरूपािः पद पररच्छे दाद्वणाय वतररक्तपदपररच्छे दात् पूिय बुधयो जायन्ते । िणाय त्मकपदपररच्छे दात् पदमात्रपररच्छे दाद्वा
पूिय बुधयो जायमाना दृश्यन्त इवत ।
व्याख्यानान्तरमाि - न च सियप्रवतपत्तणामेकरूपो विपयाय सो युद्क्त मावनवत । विपयाय सत्वमवनयतरूपत्वेन व्याप्तम् ; अतोऽन
वनयतरूपत्वं दृश्यमानं खविरुधावनयतरूपत्वे न व्याप्त विपयाय सत्वमवप वनितययवत । अवनयतरूपत्वेन व्यावतमेि स्फोरयन्नाि -
रज्ज्वां वि कवश्चत्सपय इवत विपययस्यवत कवश्चधारे तीवत ।
तृतीय व्याख्यानमाि - न च विपयायसे क्रमवनयमिः । एतदे ि व्यनद्क्त - कदावचधारे वत विपययस्य सपय इवत विपययस्यवत , कदावच
वद्वपरीतवमवत । सपय इवत विपययस्य धारे वत विपययस्यतीवत । एिं िे तुं प्रसाध्य साध्येन सबन्धयवत - इि तु वनयतभािी वनयतक्रमो
वनयतरूपश्च विपयाय स इवत वकमत्र कारणवमवत । न वकमवप कारणवमत्यथयिः । अतो नायं विपयाय स इवत
G - 18

Page :170

१३८

स्फोटवसद्धिः

एकोनविंशिः श्लोकिः

क्रमवनयमिः ; कदावचत् ' धारा ' इवत विपययस्य ' सपयिः ' इवत विपययस्यवत , कदावचवद्वपरीतम् । इि तु वनयतभािी वनयतक्रमो
वनयतरूपश्च विपयाय स इवत वकमत्र कारणम् ? विपयाय सत्वं च प्रत्ययविपयाय साधीनम् ; तदभािावदि कर्थ्मानं बालोलापनायैि
केिलं भिवत ।

भाििः । दू िणान्तरमाि - विपयाय सत्वं च प्रत्ययविपयाय साधीनम् ; तदभािावदि कर्थ्मानं बालोल्लापनायैि केिलं भितीवत ।
सिेिामेि च ज्ञानानां विपयाय सत्वं भ्राद्न्तत्वं प्रत्ययविपयाय साधीनम् , पूियप्रत्ययस्य बाधकप्रत्यये न यो विपयाय सोऽन्य धात्वं
वनध्यात्ववमवत याित् , तधीनम् " यस्य च दु ष्टं करणं यत्र च वमर्थ्ेवत प्रत्ययिः " इवत न्यायात् ; तदभािात् प्रत्ययविपयाय साभािात् ;
न वि दे शान्तरे कालान्तरे पुरुिान्तरे ऽिस्थान्तरे िा िणयज्ञानं विपयेवत ; इि िणयवििये कर्थ्मान बालोल्लापनायैि केिलं भिवत ।
यवद स्वयं कर्थ्मानमेतदन्येनाप्यु ल्लापवयतुं िाञ्छा तदा बालेनोल्लापनायैि केिलं भिवत प्रभिवत । तथैि िा पाठिः । न
प्राज्ञोल्लापनायैि भिवत ; न वि प्राज्ञ एतदनुमन्यते अिरवमिाबीजजन्मानवमवत । अथिा अत्यन्तबालानामुल्लापनाय
मुखाच्छब्दोिािनाय केिलं भिवत । मात्रादयो वि वनरथयकमेि िचनं बालोल्लापनाय कथयद्न्त तािगेतिदीयं िचनम् ,
प्रयोजनान्तराभािात् । अथ िा बालानामुल्लापो बालोल्लापिः , बालोल्लापशब्दाच्च " तत्करोवत तदाचष्टे " इवत वणचमुत्पाद्य भािे
च ल्युडुत्पवत्तिः कतयव्या ; बालो लापनाय बालोन्मत्तादीनामीदृश उल्लाप इवत दशयनाय केिलं भिवत , प्रयोज नान्तराभािात् ।
अथिा काका िणयनमुल्लापिः ; यथा बालान् प्रवत बुद्धपरीक्षाथय मन्यथाद्स्थतमथयमन्यथाद्स्थते न शब्दे न काका िणययद्न्त यथा
स्खलने ' गमनपटु रवस ' इवत , एिमभ्रान्तमेि िणयविज्ञानं भ्रान्तवमि काका कथयवस बालान् प्रत्युल्लाप ईदृश इवत प्रदशयनायेवत ।
पूियिच वगजुत्पवत्तिः ल्युडन्तता च द्रष्टव्येवत ।

Page :171

[ एकोनविंशिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

१३९

उच्यते

आरूपालोवचतेष्वद्स्त ह्यन्यथात्वप्रकाशनम् । तत्संस्कारक्रमाञ्चावप व्यक्तं तत्त्वं प्रकाशते ॥ १९ ॥

दृष्टवमदमारूपालोवचतािः पदाथाय िः क्ववचदन्यथा प्रकाशन्ते यथा दू रािनस्पतयो िस्त्यावदरूपप्रख्यानािः , बहुतरालोकाच
दे शान्मन्दतरालोक गभयगृिावदिु प्रविष्टस्य रज्ज्वावदिु व्यक्तमप्रकाशमानिु सां द्याकारप्रकाशो
पररिरवत उच्यते . . . . . . . . प्रितयते इवत । अस्याथयिः - अत्र पारिार उत्तरश्लोक इवत दवशयतमुच्यत इवत ।
आरूपालोवचतेद्ष्वत्यकानविंशिः श्लोकिः । ' कथमन्यप्रकाशेऽन्यिः प्रकाशेत ' इत्यस्य प्रवतक्षेपिः पूिाय धन वक्रयते , ' अन्या
कारप्रकाशोपवितं च भािनाबीज कथम् ' इत्यस्य प्रवतक्षेप उत्तराधयनवत द्रष्टव्यम् । एतदे िोदािरणेन प्रवतपादयन्नाि –
दृष्टवमदवमवत । श्लोकोक्ताथयद्वय वमत्यथयिः । एतदे ि वििृणोवत - आरूपालोवचतािः पदाथायिः कवचदन्यथा प्रकाशन्त इवत ।
आरूपमव्यक्तरूपम् । अव्यक्तरूपेणालोवचतािः प्रत्यक्षज्ञानगृिीता इत्ययिः । पदाथाय इवत विशेष्यप्रदशयनम् । कवचवदवत दे शे
कालेऽिस्थायां िेवत । अन्य थेवत थाप्रत्ययिः स्वावथयक इवत दशययवत । प्रकाशन्त इवत । अनेन च प्रकाशनं प्रकाश एिेवत दशययवत
। यथेत्युदािरणे । दू रावदवत । दू राद्दे शात् पश्यतावमवत । िनस्पतयो िस्त्यावदरूपप्रख्याना इवत । िस्त्यावदरूपेण प्रख्यानं
यद्ष्ववत विग्रििः । बुहुतरालोकाञ्च दे शान्मन्दतरालोकगभयगृिावदिु प्रविष्टस्य रज्ज्वावदिु व्यक्तमप्रकाशमानेिु
सपाय द्याकारप्रकाशोदय इवत । सुगमो ग्रन्थिः । नन्वे िमावदिु िनस्पतयो न प्रकाशन्ते , न च रज्ज्वादयिः ; वकन्तु िस्त्या दयिः
सपाय दयश्च । तथा वि - ' इदं रजतम् ' इत्यावदिु ' रजतम् ' इत्यि

१ . मन्दालोकगभयगृिादीन् . मूलम् .

Page :172

१४०

स्फोटवसद्धिः

एकोनविंशिः श्लोकिः ]

दयिः । न च तेिां न प्रथन वमवत साम्प्रतम् , इद्ियस्य तत्सवन्नकिाय त् ; न ह्यन्यसवन्नकिोऽन्यज्ञानिे तुिः ; असवन्नकियजत्वे िा तदपेक्षा
न स्यात् । तस्मात् पूियदशयनान्येि यथोत्तरोत्किेण संस्कारमदधवत व्यक्तिृक्षावदप्रवत

--

---

तयमानरजतोपलद्ब्धिः । न वि ' इदं रजतम् ' इवत मवतिः पुरोिवतयनी शद्क्त मिलम्बमाना रजताकारोदीयत इवत साम्प्रतम् ,
अन्याकारायािः संविदोऽन्यवििय . स्वायोगादवतप्रसङ्गादनाश्वासाच्च । न च ' इदं रजतम् ' इवत सामानावधकरण्यप्रथे . यम् , अवप
तु असामानावधकरण्याग्रिो दोििशात् । न च स्मृवतिः , साक्षात्कारा स्पदत्वात् । न च नाद्स्त , स्वसंिेदनवसधत्वात् । तदस्य
क्लृप्तसामर्थ्य चक्षुिाय मनो िा कारणमकामेनाप्यभ्यु पगन्तव्यम् । ततो न िस्त्यावदग्रिणस्य िनस्पत्या वदविियतेत्येतां
शङ्कामपाकुियन्नाि - न च तेिां न प्रथनवमवत साम्प्रतवमवत । शुद्क्तिनस्पवतरज्ज्वादीनावमत्यथयिः । कारणमाि – इद्ियस्य
तत्सवन्नकिाय वदवत । तैियनस्पत्यावदवभिः सवन्नकिाय वदवत । एतदे ि वििृणोवत - न ह्यन्यसवन्नकिाय ऽन्यज्ञान . िे तररवत । न वि
िनस्पवतवभररद्ियसवनकिों िस्यावदज्ञानिे तुररवत संभिवत , अवतप्रसङ्गावदवत । नन्वसवन्नकृष्टमेिेद्ियं िस्त्यादीन् प्रकाशयतीवत
चेत् अत आि - असवन्नकियजत्वे िा तदपेक्षा न स्यात् । यद्यसवन्नकृष्टमेि रजतं चक्षुिः प्रकाशयवत , कुतस्तविय चक्षुििः
शुद्क्तकासवन्नकिाय पेक्षेवत । अयमवभसद्न्धिः - - न तािच्चक्षुरावदिद् जतविज्ञानं कारणतामात्रेणापेक्षते शुद्क्तशकलम् ।
चक्षुराद्यभाि इि तदभािेनान्यत्र रजतसवन्नधािवप रजतविज्ञाना भािप्रसङ्गात् । तस्मावद्वियतयैिापेक्षते रजतविज्ञानं
शुद्क्तशकलेनेद्ियसवन्नकिय वमत्यापतवत । यथोक्तमन्यत्र ' ितयमाने शुद्क्तशकले चायमितयमानरजतािभासो नायमितयमाने
रजते ितयमानािभासिः " इवत । कुतश्च ' नेदं रजतम् ' इत्य प्रसक्तस्य रजतस्य प्रवतिेधोपपवत्तिः ? अङ्ग्गुवलवनदे शेन
शुद्क्तशकलमेि वि रजत

१ . िृक्षव्यक्तावद . मूलम् .

Page :173

एकोनविंशिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

१४१

पवत्तवनवमत्तं भिद्न्त । अन्यथा प्रथमदशयनेऽवप स्यात् , तद्दे शािद्स्थतानामे ि च प्रवणधानाभ्यासक्रमेण भािान्न दू रत्वादलब्धजन्मा
सामीप्यादु देतीवत
तया प्रवतिेधद्न्त प्रवतपत्तारिः ; तत्र रजतं प्रसवञ्जतं पूियविज्ञानेनेवत गर्म्ते । न च वििेकाग्रिणेन तत्प्रसवञ्जतं जीित्यवििेकाग्रिे
पररपद्न्थवन । तस्मावद्वपरीतग्रिे णैि तत्प्रसवञ्जतं कल्पते नान्यथा । न च पुरोिवतयत्वमनेना तीते प्रसवञ्जतम् , इदन्तया तस्य
प्रवतिेधासम्भिात् । एतच्च सिय विवधवििेके " अथाय पेक्षा मुधा तुल्यम् ' इत्यत्र द्रष्टव्यम् । एिमारूपालोवचतवि
ियत्वमन्यथाप्रकाशनस्य पूिाय धोक्तं प्रवतपाद्य तधतूकत्योत्तराधयमनु सन्धत्ते तस्मावदवत । यतो िस्स्यावदज्ञानस्य िनस्पवतविियत्वं
तत इत्यथयिः । पूियदशयनान्येिेवत । यावन पूिाय वण दशयनावन िस्त्याद्याकारावण िनस्पत्यावद विियावण तानीवत । एिकारे ण
कारणान्तरवनरासिः । यथोत्तरोत्करें ण संस्कार मादधतीवत । यादृश उत्कियिः प्रथमदशय नेनावितिः , वद्वतीयजन्य उत्कियस्ततोऽ .
वतशवयतिः ; एिं तृतीयजन्यस्ततोऽपीवत । अनेन च तत्सं स्कारक्रमावदवत व्याख्यातम् । तेिां पूिेिामन्यथाज्ञानानां जन्या ये
संस्कारािः तिमावदवत । क्रमिः पौिाय पययम् । अनेन च यथोत्तरमु त्किोऽवप वििवक्षत इवत । व्यक्तिृक्षावद . प्रवतपवत्तवनवमत्तं
भिन्तीवत । व्यक्तस्य िृक्षादे याय प्रवतपवत्तिः तवन्नवमत्तं भिन्तीवत । अथिा व्यक्ता िृक्षावदप्रवतपवत्तयाय तवन्नवमत्तवमवत । अनेन च '
व्यक्तं तत्त्वं प्रकाशते ' इवत व्याख्यातम् । व्यक्तवमवत तत्त्वविशेिणं वक्रयाविशेणं िा , तत्त्वं तस्य भाििः तत्वं आरूपालोवचतानां
पारमावथयकवमत्यथयिः । नन्वद्न्तममेि ज्ञानं व्यक्त िृक्षावदप्रवतपवत्तवनवमत्तम् ; पूिेिां संस्कारद्वारा तवन्नवमत्तत्वे को िे तुिः ? अत आि -
अन्यथा प्रथमदशय नेऽवप स्यावदवत । यवद पूियजन्यसंस्कारापेक्षा न स्यात्ततिः प्रथमदशयनेऽवप व्यक्तिृक्षावदप्रवपपवत्तिः स्यात् प्रसजेत् ,
सिाय द्न्तमित्

Added . सा मूलम् .

Page :174

स्फोटवसद्धिः

[ एकोनविंशिः श्लोकिः

युक्तम् ; प्रकृवतस्थेद्िया अवप बविियस्त्वन्तरदशयनादन्यथा प्रवतपय यथािदु पलभन्ते ; तन्नेद्ियदोिात् प्रागप्रवतपवत्तिः ।

स्वरूपमात्रख्याता विद्ियाधीनायां िृक्षावदिु सादृश्यवनवमतं मानसं स्मरणवमवत चेत् ,

सियपूियस्यावप तवद्वियत्वाविशेिात् । ननु दू रत्वादलब्धजन्मा व्यक्तिृक्षावदप्रवत पवत्तिः सामीप्यादद्न्तमे विज्ञाने जायते , न तु

पूियविज्ञानजवनतसं स्कारविरिात् तरसावित्याद्वै त्यत आि - तद्दे शािद्स्थतानामेि च प्रवणधानाभ्यासक्रमेण भािान्न
दू रत्वादलब्धजन्मा सामीन्यादु देतीवत युक्तवमवत । यद्दे शािद्स्थता भ्रार्म्द्न्त तद्दे शािद्स्थतानामेि प्रवतपत्तॄणां तेिामन्येिां िा
प्रवणधानाभ्यासक्रमेण प्रवणधानस्य योऽभ्यासस्तिमेण , अथिा प्रवणधानेन यो ज्ञानाभ्यासिः तिमेण व्यक्तिृक्षावदप्रवतपत्ते िान्न
दू रत्वमात्रात् सा न जायते , वकन्तु पूियज्ञानजवनतसं स्कारविरिादे ि ; अतोऽन्वयव्यवतरे काभ्यां तत्संस्कारस्य कारणत्वं वनश्चीयत
इवत । नद्न्वद्ियदोिात्प्रा ( गप्रवतपवत्तिः , ) व्यक्तिृक्षप्रवतपवत्तिः पश्चात्तु प्रकृवतस्थाियाणां जायत इवत चेदत आि - - -
प्रकृवतस्थेद्िया अवप बविियस्त्वन्तरदशयनादन्यथा प्रवतपद्य यथा िदु पलभन्ते , तन्नेद्ियदोिात्प्रागप्रवतपवत्तिः । प्रकृवतस्थेद्िया
अवप पुरुिा अन्यथा प्रवतपद्य पूिय पश्चाद्यथािदु पलभन्त इत्यन्वयिः । प्रकृवतस्थेद्ियत्वं कुतोऽिगतवमवत चेदत उक्तम् –
बविियस्त्वन्तरदशयनावदवत । िनस्पत्यावदभ्यो वि वभन्नावन यावन िस्त्वन्तरावण तेिां सर्म्ग्दशयनात् नेियस्य विकृवतिः कावचदु न्नीयते
। ततिः वकवमत्याि – तन्नेद्ियदापात्प्रागप्रवतपवत्तररवत । वकन्तु पूियज्ञानजवनत सं स्काराभािादे ि व्यक्तिृक्षाद्यप्रवतपवत्तररवत । अत्र
चोदयवत - - स्वरूपमात्र ख्याताविद्ियाधीनायां िृक्षावदिु सादृश्यवनवमत्तं मानसं स्मरणवमवत चेवदवत । िस्तुस्वरूपमात्रं
िृक्षिस्त्यावदसदृशवमद्ियेणानुभूयते । यादृशस्य रूपस्य ग्रिणे स्मयय माणावद्विेको जयते , तस्य मात्रशब्दे न व्यािृवत्तिः ;
तेनेद्ियात्सर्म्क्प्रवतपवत्त

Page :175

[ एकोनविंशिः श्लोकिः

गोपावलकासविता

१४३

शब्दान्तरे ष्ववप भागावभमते िु तथास्तु । तदु क्तम् - -

" यथैि दशयनैिः पूिैरात् सन्तमसेऽवप िा । अन्यथाकृत्य विियमन्यथैिाध्यिस्यवत । । व्यज्यमाने तथा िाक्ये
िाक्यावभव्यद्क्तिे तुवभिः । भागािग्रिरूपेण पूिय बुद्धिः प्रितयते ॥ "
_ _ - - - - - - - रे िेत्ययय : । न च िस्त्यावदरूपदशयनान्यवप चक्षुररद्ियप्रसूतानीवत मन्तव्यम् , तेिां केिलमनोजन्यस्मर
गरूपत्वात् । स्मरणे च सादृश्यं वनवमत्तवमवत । अतिः ' इदं रजतम् ' इवत ग्रिणस्मरणात्मके द्वे विज्ञाने , तयोश्च वििेकाग्रिो
वनरन्तर भानं िा प्रिृवत्तिे तुिः , वििेकज्ञानं च बाधकत्वावनिृवत्तिे तुररवत । एतच्चान्यत्रो . पन्यस्तम्

" ननु नो विपरीताथाय धीिः प्रतीवतविरोधतिः । अनाश्वासाच रजतप्रत्ययो रजते स्मृवतिः ॥ ” इवत ।

अतोऽन्यथाप्रकाशनमेिावसधवमवत कुतस्तत्संस्कारपरम्परया व्यक्ततत्त्वाि

बोधसम्भि इवत । पररिरवत - शब्दान्तरे ष्ववप भागावभमतेिु तथाद्स्त्ववत । वनर ियिशब्दस्वरूपमात्रख्याताविद्ियाधीनायां

शब्दान्तरे ष्ववप तिागावभमेतिु िणेिु पदे िु िा तथा सादृश्यवनवमत्तं स्मरणमस्तु ; वििेकाग्रिो वनरन्तरभानं िा प्रिृवत्तितुरस्तुिः न
पुनियणयस्वरूपख्याताविद्ियाधीनायामेकशब्दस्मरणवमवत सियथा तत्संस्कारक्रमाश्यक्तं तत्वं प्रकाशत इत्यत्र नस्तात्पययम् ।
अख्यावत िावदनोऽवप वमर्थ्ात्वमस्त्येि ; तच्च सं स्कारजनकम् ; “ स एिासमीचीनप्रत्ययिः " इवत प्रत्ययस्य भ्राद्न्तत्वावभधानात् ।
एतच्चान्यत्र

Page :176

१४४

स्फोटवसद्धिः

एकोनविंशिः श्लोकिः ]

" नैतन वि प्रितेत शुद्क्तकाशकले तदा ।

रजते सा प्रिृवत्तश्चेन तस्यासवन्नधानतिः ॥ " इत्यावदना दू वितम् ; अभ्युपगर्म्ैिेदानी प्रकृतमनुसन्धीयत इवत दवशयतम्
- अस्तु इवत । एतच्च नास्मदु त्प्रेक्षामात्रं िृधरे िाङ्गीकृतत्वावदत्याि तदु क्तवमवत । यथैि दशयनैिः पूिैदूयरावदवत । एतद्याख्यातम् '
यथा दू रादन स्पतयिः ' इवत । सन्तमसेऽवप िेवत । अस्य व्याख्या ' बहुलतरा लोकाच्च ' इवत । अन्यथाकृत्य
विियमन्यथैिाध्यिस्यतीवत । प्रथमं िृक्षरज्ज्वावदविियं पूियदशयनै रन्यथाकृत्य ित्यावदरूपेण गृिीत्वा
पश्चादारोवपतिस्त्यावदरूपादन्यथैि यिः पारमावथयक आकारस्तेन रूपेण व्यक्ततरमध्यिस्यवत लौवककिः प्रवतपत्तया॑थिः । दाद्न्तक
योजयवत - व्यज्यमान इवत । अवभव्यज्यमान इत्यथयिः । तथेवत पूिय श्लोकगतेन यथाशब्दे नानुसन्धातव्यम् । िाक्य इवत ।
स्फोटात्मवन िाक्य इत्यथयिः । िाक्यावभव्यद्क्तिे तुवभररवत । िाक्यस्य वनल्यसतोऽनवभव्यक्तस्य यावभव्यद्क्तिः तस्या
िे तुवभध्वयवनवभरवभव्यज्यमाने इत्यन्वयिः । वकं पुनस्तद्स्मन् भिवत ? तदाि - ~ - भागािग्रिरूपेण पूिय बुद्धिः प्रितयत इवत ।
तद्स्मन् िाक्ये भागविियािग्रिरूपेण भागविपयाय सरूपतया पूिय व्यक्तपररच्छे दात पूिय बुद्धिः प्रितयते श्रोतृणाम् , पश्चाच्च
व्यक्तरूपेत्यथयिः । ।

इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायां

एकोनविंशिः श्लोकिः

Page :177

[ विंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

ध्वनयिः सदृशात्मानो विपयाय सस्य िे तििः । उपलम्भकमेिेष्टं विपयाय सस्य कारणम् ॥ २० ॥ यद्यवप िणयपदिाक्यवििया वभन्नात्मानिः
प्रयला मरुतश्च तदु दीररतािः

ध्वनयिः . . . . . . . " व्यजकत्वम् इवत । ध्वनयिः सदृशात्मान इवत विंशिः श्लोकिः । ' विपयाय सप्रकाशनं च वनवमत्तापेक्षम् '
इत्यावदनोक्तं दू िणमने न पररवियते । ' न नादािः ' इत्येतत्प्रवतवक्षपवत - ध्वनयो विपयाय सस्य िे ति इवत । नैतदे िम् ' प्रयत्नभेदतो
वभन्ना ध्वनयोऽस्य प्रकाशकािः ' इवत , तेिां तत्त्वपररच्छे दिे तुत्वस्यो तत्वात् । अतो ध्वनयिः प्रामाण्यिे ति आश्रीयन्तां
विपयाय सिे तििः िा । न वि युगपदे कस्य प्रामाण्यमप्रामाण्यं च युज्यते । यथोक्तम् - " स्वतस्तािियं नाद्स्त विरोधात् " इवत ।
अतस्तत्त्वपररच्छे दिे तुत्वाभ्युपगमे विपयाय सिे तुत्वानुपपवत्तिः , विपयाय सिे तुत्वाभ्युपगमे िा
तत्त्वपररच्छे दासम्भिादनवभव्यद्क्तररत्यत आि सदृशात्मान इवत । प्रमाजनकत्वं तु ध्वनीनां स्वाभाविकम् , विपयाय सिे तुत्वं तु
सादृश्योपधानिशावदवत न विरोधिः । नन्वेिमवप कारणैक्यमपररिाययमत आि - ~ - उपलम्भकमेिेष्टवमवत । सियभ्राद्न्त
साधारणमेतवदवत भाििः । अथिा ध्वनयो विपयाय सिे ति इत्ययुक्तम् । ' प्रयत्नभेदतो वभन्नािः ' इवत ध्वनीनां ग्रिणिे तुत्वस्योक्तत्वात्
, विपयाय सस्य चाग्रिणरूपत्वात् । अतो ग्रिणिे तुत्वाभ्युपगमे नाग्रििे तुत्वम् , अग्रि रूपविपयाय सिे तुत्वे िा
ग्रिणाभािेनानवभव्यद्क्तप्रसङ्ग इत्यत आि - उपलम्भ कमेिेष्टवमवत । ग्रिणरूपो वि विपयाय सिः , नागिरूप इवत भाििः ।
सदृशात्मान इवत िचनं यादृश्यामसादृश्यशङ्कायां तामाि — यद्यपीवत । िणयपदिाक्यवििया इवत । िणयिः पदं िाक्यं च विियो
येिावमवत विग्रििः । विियत्वं चोद्दे श्यतयेवत भाििः । वभन्नात्मानिः प्रयना इवत । एतच ' प्रयनभेदतो वभन्नािः ' इत्यत्र व्याख्यातम् ।

Page :178

१४६

स्फोटवसद्धिः

[ विंशिः श्लोकिः ]

स्थानावभघावतनिः स्थानावभघातलब्धात्मानश्च ध्वनयिः शब्दावभव्यद्क्त िे तििः , तथावप स्थानकरणावदसार्म्ेन कथंवचलब्धसादृश्यािः

सङ्कीणाय इि ;

मरुतश्च तदु दीररतािः स्थानावभघावतन इवत । वभन्नात्मान इत्यनु िङ्गिः । तच्छब्दे न प्रयत्नपरामशयिः । स्थानावभघातलब्धात्मानश्च ध्वनयिः
शब्दावभव्यद्क्तिे ति इवत । अत्रावप वभन्नामान इत्यनुिज्यते । िणयपदिाक्यवििया इवत प्रयत्नभेदिे तुिः । तदु दीररता इवत
मरुिे दिे तुिः । एिं स्थानावभघातलब्धात्मत्वं शब्दावभव्यद्क्तिे तु ध्ववनभेदिे तुिः । यथोक्तम् - " अवभघातेन वि प्रेररता िायििः
द्स्तवमतावन िाय्िन्तरावण प्रवतबाधमानािः सियतोवदक्कान् संयोगविभागानुत्पादयन्तो यािद्वे गमवभप्रवतष्ठन्ते " इवत । ध्वनयश्च
शब्दविशेिा एि नादापरपयाय यािः । यथोक्तम् - -

" तद्ध िणयत्वशब्दत्वपञ्चाशयद्क्तबन्धनम् । तथा ध्ववनत्वतिे दमिाभूतगुणाश्रयम् ॥ ” इवत ।

आकाशगुणो वि ध्ववनररवत प्रामावणकािः । ध्ववनराकाशगुणिः , अजावतत्वे सवत श्रािणत्वात् िणयित् इवत । अतो
वनयतध्ववनव्यङ्ग्ग्यावन िणयपदिाक्यावन रूपरसावदिद्िन्नान्येिोपलभ्येरन् , नेतरारोपसम्भििः । यथोक्तम् - - - ' वनयतनाद
वनबन्धनव्यञ्जनािः ' इवत । अत्रोत्तरत्वेन सदृशात्मान इत्येतद्याचष्टे - तथापीवत । स्थानकरणावदसार्म्ेनेवत । कण्ठादीवन स्थानावन ।
संिृतावदिः करणम् । यथा " तुल्यास्यप्रयत्नं सिणयम् " इवत िणाय नां स्थानकरणसार्म्ेन सादृश्यम् ; एिं तव्यञ्ज कानां नादानामवप
तत एि सादृश्यमद्क्तं िवदतव्यम् , तुल्यन्यायत्वात् । आवदशब्दे नािान्तरजातेरुपादानम् ; यथा
खल्वत्वावदिणाय िान्तरजावतरुपेयते , एिमकारावद व्याकेिु ध्ववनभेदेिु ध्ववनत्वािान्तरसामान्यसमिायोऽस्तीवत । नन्वेिमवप
ध्वनयिः
- - - - - - - - - - - - - १ . Omitted िे तु . ग .

Page :179

[ विंशिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

१४७

तवन्नबन्धनोऽयं शब्दान्तरे िु शब्दान्तरग्रिणावभमानिः ; उपलद्ब्धवनबन्धन मेि च विपयाय सस्य वनवमत्तम् , िे त्वन्तरानिसन्धानात् ;

विपयाय सस्या

परस्परं विलक्षणा अवप तथा च यथा सादृश्यमेकबुद्धमुत्पादयवत , एिं िैल क्षण्यमवप भेदबुद्धं जनये त् ; िैलक्षण्यं च '
प्रयत्नभेदतो वभन्नािः ' इत्यत्रोक्तम् । अत आि - - कथंवचवदवत । अनेनाविद्यामवप कारणत्वेनोरीकरोवत । यथोक्तम् "
तस्मादवनियचनीया सियप्रिावदवभश्चेत्थवमयमास्थया " इवत । लब्धसादृश्यािः सङ्कीणाय इिेवत । अत्र धनय इवत विशेष्यं द्रष्टव्यम् ।
परमाथयतिः सङ्कराभािावदि शब्दिः । वद्वतीयपादमनुसन्धत्ते - तवन्नबन्धनोऽयं शब्दान्तरे िु शब्दान्तरग्रिणा वभमान इवत ।
लब्धसादृश्यसङ्कीणयिद्वतयमानत्ववनबन्धन इत्यथयिः । स्फोटा मसु शब्दान्तरे िु िणाय त्मकशब्दान्तरग्रिणावभमान इवत । तथा वि -
अनेकिणयके पदे एकाक्षरपदारोपिः , यथा खलु ' अयम् ' इवत - - - अत्र ह्यच्युतिाचकापदसम्बुद्धिः यद् िृत्तामन्तश्वारोप्यते ; तथा
पदस्य िाक्ये समारोपिः स्फुट : - ' गामानय ' ' अश्वमानय ' ' गां बधान ' इत्यादौ ; एिमेि सिाय क्षराण्येि पदतया योज्यावन , प्रायेण
सिेिां कस्यवचदथयस्य िाचकत्वात् । अन्ततिः स्वरूपवििक्षया स्वरूपिाचकत्वावदवत द्रष्टव्यम् । अत एिोक्तम् ‘
िणयपदिाक्यविियािः ' इवत । िणायत्मकपदात्मकिाक्यात्म कस्फोटवििया इत्यथयिः । तथा स्फोटात्मकशब्दान्तरे िु
स्फोटात्मकशब्दान्तरग्रिणावभ मानिः । अने नैतदवप परास्तं िेवदतव्यम् - " आरोपविियारोप्ये नाजानन् रजतभ्रमी " इवत
न्यायात्कथमज्ञातपूियिणयस्य िणाय रोप इवत । यथोक्तम् - " असतिः कल्पना कीिक् " इवत , िणाय नामवप पदस्फोटत्वेन दृष्टत्वात् ।
अथिा शब्दान्तराण्येि स्फोट रूपावण गृह्यन्ते ; ग्रिीता तु शब्दान्तरस्य स्फोटादन्यस्य ग्रिणमध्यिस्यवत । यथा

१ . अच्युताथयकस्य अकारस्य सम्बोधनैकिचनं यच्छब्दस्य पुद्ल्लङ्गस्य वद्वतीयैकिचनं चेवत याित् ।

Page :180

१५८
स्फोटवसद्धिः विंशिः श्लोकिः ] प्युपलद्न्धरूपत्वात् अनुपलब्दध्युपयोवग कथं तत्रोपयुज्यते ? यथा विदू र -
िवतयिनस्पताविद्ियसवन्नकिय एि विपयाय सस्य विवमत्तम् ; उपलब्धेरवप

मवणकृपाणदपयणावदिु पूियमदृष्टप्रवतवबम्बस्यावप वबम्बदशयनादे ि प्रवतवबम्बभ्रमिः , एि मन्यत्र िणाय दशयनेऽवप स्फोटदशयनादे ि

िणयभ्रम इवत सूवचतम् , अवभमानग्रिणात् । अख्यावतिावदनं प्रत्येिावप व्याख्या – परमाथयतिः शब्दान्तराण्येि स्फोटात्मकावन
गृह्यन्ते । यथा भिन्मते भािाग्रिणे भािग्रिणावभमानिः , आलोकादशयने चान्ध कारग्रिणावभमानिः , एिं स्फोटरूपस्य
व्यक्तमग्रिणे शब्दान्तरग्रिणावभमानो भिन्मतेऽद्स्त्ववत । उत्तराधं व्याचष्टे - उपलद्ब्धवनबन्धनमेि च विपयाय सस्य वनवमत्तं
िे त्वन्तरानिसन्धानावदवत । यदे ि तत्त्वोपलब्धौ वनवमत्तं तदे ि विपयायसस्य वनवमत्तमाश्रीयते । अतो यदे िास्योपलद्ब्धवनवमत्तं तदे ि
विपयाय सस्य वनवमत्तं भितुमिय वत , अन्यस्य िे तोस्तत्रानुपलम्भात् , तत्त्वपररच्छे दि वद्वपयाय सस्यावप काययस्य दृष्टत्वावदवत । नन्वत्र
िणाय नां स्मरणमेि , स्फोटस्य त्वग्रिणम् , दोििशात्तूभयमवप पुष्कलं न जायते । यस्त्वत्राग्रििः स एि च विपयाय सिः । एिं चैकस्य
तत्त्वपररच्छे दकत्वं विपयाय सिे तुत्वं च नाश्रयणीयम् , दोिस्य विपयाय सिे तुत्वात् ध्वनीनां च तत्त्वपररच्छे दिे तुत्वात् । अतोऽन्यवििय
ज्ञानावितं च भािनाबीजं कथमन्यविियज्ञानमादध्यावदवत तुल्यिः पययनुयोग इत्यत आि -
विपयाय सस्याप्युपलद्ब्धरूपत्वादनु पलब्दध्युपयोवग कथं तत्रोपयुज्यत इवत । तत्त्वपररच्छे दिवद्वपयाय सोऽप्युपलद्ब्धरूप एि ।
यथोक्तमन्यत्र

" एकान्तसत्त्वे का भ्राद्न्तरसत्त्वे वकं प्रकाशताम् ।

यानुगुण्यादृधानां संमता ख्यावतरन्यथा ॥ ” इवत । तस्मादनुपलब्दध्यु पयोवग अनुपलब्धािेिोपयोवग उपलब्दध्युपयोवगनोऽन्यद्वा
कारणं कथं ख्यावतरूपे विपयाय स उपयुज्यते ? अने न चेदं दवशयतम् - नेदानी

Page :181

[ विंशिः श्लोकिः ]
गोपावलकासविता स एि प्रवणधानाभ्यासप्रसूतिासनाक्रमेणेवत यद्त्कवञ्चदे तत् - विपयाय स वनवमत्तत्वे िानवभव्यजकत्ववमवत ॥

मुपलम्भकरणवििय उपलम्भकशब्दिः । वकं तु तत्सिकाररवििय इवत दोिा ज्ञानोत्पत्तौ व्यावप्रयन्ते , न ज्ञानविितावित्यवभप्रायिः ।

यथोक्तम्

" कायाय वतरे को जठरे िह्नौ दु ष्टे च भस्मके । रागाद्यपप्लुते वचत्ते दृष्टा विस्मरणात्मवन ॥ ” इवत ।

ननूक्तं न वि यदे िास्योपलद्ब्धवनवमत्तं तदे ि विपयाय सस्यावप वनवमत्तं भवितुमिय तीवत । तत्रोक्तम् - िे त्वन्तरानिसन्धानावदवत ।
सत्यम् , तथावप कथं विरोध पररिारिः अत आि — यथा विदू रिवतयिनस्पताविद्ियसवन्नकिय एि विपयायसस्य वनवमत्तवमवत ।
विदू रिवतयवन िनस्पतौ चक्षुररद्ियसवन्नकिय एि िस्त्यावदविपयाय सस्य वनवमत्तवमवत । उपलब्धेरवप स एिे वत ।
िनस्पवततत्त्वोपलब्धेरवप स एिे द्ियसवन्नकिय एि वनवमत्तवमवत । प्रवणधानाभ्यासप्रसूतिासनाक्रमेणेवत । प्रवणधानेन यो
ज्ञानाभ्यासिः तत्प्रसूतसंस्कारपरम्परयेवत । अनेन चैतद्दवशयतम् । तत्त्वपरर च्छे दविपयाय सयोजीतेरेिैक्यम् , व्यक्त्योस्तु भेद एिेवत न
विरोधिः । एतच्च पूिय सावधतम् - ' न च तेिां न प्रथनम् ' इत्यावदना । तेनाि - - - यथेवत । अनेन च प्रकारे णैतत्पररितवमत्याि -
इवत यद्त्कवञ्चदे तवदवत । इवतिे तो वनरुपपवत्तकमेतवदत्यथयिः । एतच्छन्दवनवदय ष्टमेि दशययवत - विपयाय सवनवमत्तत्वे
िानवभव्यञ्जकत्ववमतीवत । इवतिः प्रकाराथयिः ॥
इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायां
विंशिः श्लोकिः

Page :182

१५० स्फोटवसद्धिः
[ एकविंशिः श्लोकिः ] उपायत्वाच्च वनयमिः परदवशयतदवशयनाम् । ज्ञानस्येि च िाचोऽयं लोके ध्रुि उपप्लििः ॥ २१ ॥
वनवमत्तमेिेदमीदृशं शब्दतत्त्वोपलब्धेययवद्वपयाय सयदे ि शब्द मुपलम्भयतीवत , वनयतसारूप्यत्वात् । न वि शब्दान्तरविियध्ववन
विलक्षणा ध्वनयोऽन्ये तस्य व्यक्तौ निः सद्न्त , येनाविपयाय सोऽिसीयेत ।

वनयमानुपपवत्तश्चे त्येतत्पररिरवत - उपायत्वाच्च . . . . . . . . . . . अवभधीयते । अस्याथयिः - - उपायत्वाञ्चेत्येकविंशिः श्लोकिः ।

वनयमानुपपवत्तरने न पररवियते । सा च त्रेधा पूिय दवशयता । तत्र विधात्रयेऽवप पूिाय धयमुत्तरत्वेन व्याख्यास्यन् प्रथमां विधामवधकृत्य
तािद्वथाचष्टे — वनवमत्तमेिेदमीदृशं शब्द तत्वोपलब्धेिः , यवद्वपयाय सयदे ि शब्दतत्त्वमुपलम्भयतीवत । ' प्रयत्नभेदतो वभन्नािः '
इत्यत्रोक्तं इदं ध्वन्यात्मकं शब्दतत्त्वोपलब्धेवनवमत्तं यत् तदे ि पुनरीदृश वमत्यथयिः । कीदृशवमत्यत उक्तम् - यवद्वपयाय सयदे ि
शब्दतत्त्वमु पलम्भयतीवत । एतवन्नवमत्तं प्रथमं विपयाय सयदे ि अन्यथात्वेन ग्राियदे ि शब्दतत्त्वमुपलभ्यतीवत यवदत्यथयिः ।
विपयाय सयवदवत शतृप्रत्ययेन िे तुत्वं िदता विपयाय सस्योपायत्वमनु ग्रािकत्वं दवशयतम् । कारणमाि - - वनयतसारूप्यत्वावदवत ।
वनयतं सारूप्यं येिां ध्वनीनां तेिां भािो वनयतसारूप्यत्वम् , तस्मावदवत । वनयतसारूप्यावदवत पाठे वनयतात्सारूप्यावदवत विग्रििः
। कारणवनयमात्काययवनयम इवत भाििः । एतदे ि व्यवतरे केण दशययवत - न िीवत । सन्तीत्यन्वयिः । शब्दान्तरविियध्ववन विलक्षणा
इवत । आरोप्यभूतं शब्दान्तरं विियो येिां तेभ्यो ध्ववनभ्यो विलक्षणा इवत । ध्वनयोऽन्य इवत । य एते सदृशात्मानिः तेभ्योऽन्ये
केचनेवत । तस्य व्यक्तौ तस्य शब्दतत्त्वस्य विपयाय समन्तरे णावभव्यक्तौ निः सद्न्त , अस्माकमिाय चीनानां विद्यन्ते । यवद ते सद्न्त
ततिः वकमत आि — येनाविपयाय सोऽिसीयेत । येन तादृशध्वन्य

Page :183

[ एकविंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

१५१ अत एि च तु ल्यरूपिः सियप्रवतपत्तॄणां विपयाय सिः , तवन्नवमत्तस्य

द्स्तत्वेनाविपयाय सो विपयाय साभािोऽिसीयेत । अथिा अविपयाय सिः विपयाय स रवितिः शब्दो ध्ववनभ्योऽिसीयेत । अविपयाय से इवत
पाठे शब्दतत्त्ववमवत विशेष्यम् । अनेन पूियश्लोकगतस्य विपयाय सस्येवत पदस्यानुिङ्गो दवशयतिः , विपयाय सस्य तत्त्वज्ञानोपायत्वात्
तत्पूियभावित्ववनयम इवत । वद्वतीयामवप वनयमा नुपपवत्तं पररिरवत - - - अत एिेवत । यत एि न शब्दान्तरविियध्ववनविलक्षणा
ध्वनयोऽन्ये व्यक्तौ निः सद्न्त अत एिेत्यथयिः । तुल्यरूपिः सियप्रवतपत्तृ णां विपयाय स इवत । एतत् ' न च सियप्रवतपत्तणामेकरूपिः '
इत्यत्र व्याख्यातचरम् । का पुनिः ' उपायत्वात् ' इत्यस्थात्र व्याख्या , तामाि — तवन्नवमत्तस्य समानत्वावदवत । एकस्य
प्रवतपत्तुवियपयाय से यवन्नवमत्तं तस्यान्येष्ववप प्रवतपत्तिु समानत्वावदत्यथयिः । एिं च िदता पूियश्लोकावद्वपयाय सस्येवतित् ' ध्वनयिः
सदृशात्मान . ' इत्यस्यावप विपरर णर्म्ानुिङ्गो दवशयतिः । सिशात्मनां ध्वनीनां विपयाय सोपायत्वावद्वपयाय सस्यैक रूप्यवनयम इवत ।
अन्यत्रावप व्याचष्टे - - - - क्रमवनयमश्च वनयतक्रमत्वावदवत । क्रमवनयमश्च न च विपयाय से क्रमवनयमिः ' इत्यत्रोक्तो द्रष्टव्यिः ।
विपयाय सक्रम वनयमश्चावभव्यक्त्यङ्गमेिाङ्गीकृतम् । ' प्रत्येकमनुपाख्ये यज्ञानतिािनाक्रमात् ' इवत
विपयाय सक्रमविशेिस्याप्यवभव्यक्त्युपायत्वावद्वपयाय सस्य सम्बन्धी यिः क्रमिः तवन्नयम इत्यनेन व्याख्यातम् । ' उपायत्वाच्च वनयमिः '
इवत िदतो दृष्टान्तोऽवप कवश्चवद्व िवक्षत एिेत्याि - यथा चेवत । अविद्यमानात्मभूतसङ्ग्ख्यान्तरज्ञानवमवत । अविद्यमा नस्तुच्छ
अत्मा रूपं यस्य सङ्ग्ख्यान्तरस्य तदविद्यमानात्मकं भूतमतीतं तेनाविद्य मानात्मनो भूतस्य सङ्ग्ख्यान्तरस्य ज्ञानवमवत विग्रििः ।
कवचत्पाठिः अविद्यमाना नात्मभूतेवत । तत्राविद्यमानस्यानात्मभूतस्य वनवजयज्ञावसतसङ्ग्ख्यायािः पृथग्भूतस्य सख्यान्तरस्य ज्ञानवमवत
विग्रििः । अथिा अविद्यमानस्यानात्मनो भूतस्य स्वस्मादन्यस्यातीतस्य च सङ्ग्ख्यान्तरस्य ज्ञानवमवत । अथिा ननरवितपाठे ऽवप

Page :184

१५२

स्फोटवसद्धिः

[ एकविंशिः श्लोक :
-

समानत्वात् । क्रमवनयमश्च वनयतक्रमत्वात् । यथा चाविद्यमानात्म भू तसङ्ग्ख्यान्तरज्ञानं सङ्ग्ख्यान्तरप्रवतपत्तौ वनवमत्तं

तदु पायत्वात् , तथेिावप शब्दान्तरपररच्छे दिः । न वि कवचवक्रयायां वि वनवजयज्ञावसतसङ्ग्ख्येिु
_ - _ _ _ . - विद्यमानो वध्रयमाणिः आत्मा स्वयं यो विद्यमानश्चात्मा च ततोऽन्यस्त्वविद्यमानात्मा इत्येिमविद्यमानत्वमनात्मत्वं च
वसध्यत्येि । सङ्ग्ख्यान्तरप्रवतपत्तौ वनवमत्तवमवत । परस्य सङ्ग्ख्यान्तरस्य प्रवतपत्तौ वनवमत्तं कारणवमवत । तदु पायत्वावदवत ।
सङ्ग्ख्यान्तर प्रवतपवत्तं प्रवत तस्यैि विद्यमानानात्मभूतसङ्ग्ख्यान्तरज्ञानस्यैिोपायत्वादन्वय व्यवतरे कािधाररतावदवत । अथिा तत्र
सङ्यान्तरप्रवतपत्तौ उपायत्वादविद्यमाना त्मभूतसङ्ग्ख्यान्तरस्येवत वसध्यवत । अथिा स तादृश उपायो यस्येवत बहुव्रीवििः । एिं च
िदता वनवमत्तमेिेदमीदृशं सङ्ग्ख्यान्तरप्रवतपत्तेिः , यवद्वपयाय सयदे ि सङ्ग्ख्यान्तरमुपलम्भयतीवत तुल्यरूपिः सियप्रवतपत्तॄणां
विपयाय स इवत च पूिोक्तवनयमद्वयस्य दृष्टान्तिचनं कृतवमवत द्रष्टव्यम् । ननु सङ्ग्ख्यन्तरप्रवतपत्तौ वनवमत्तं तदु पायत्वावदवत
साध्याविवशष्टता िे तोिः । मैिं िोचिः । तदु पायत्वात्तस्यैिो पायत्वावदत्युपायान्तरवनिृत्तेिः वििवक्षतत्वात् । कवचत्पाठिः
सङ्ग्ख्यान्तरप्रवतपत्तौ वनयतमपायत्वावदवत । तत्रोपायत्वावनयतवमवत सम्बन्धिः । तथेिावप शब्दान्तरपररच्छे द इवत । इिावप
शब्दतत्त्वोपलम्भेऽवप शब्दान्तरपररच्छे दो गकारावदपररच्छे द उपायत्वा वनयत इवत विपररणर्म्ानुिङ्गिः । पाठान्तरे वनवमत्तं
तदु पायत्वावदवत । अविद्यमानत्वं पूियसङ्ग्ख्यानामवसधवमवत चेत् तत्राि - न िीवत । कवचवक्रयायावमवत । लौवकक्यां िैवदक्यां िा ,
' शतं ब्राह्मणा भोजवयतव्यािः ' ' शतं गािो दोग्धव्यािः ' इवत । तथा “ तं शतेन यातयात् " इवत " द्वादशशतं दवक्षणा " इवत च ।
वनवजयज्ञावसतेविवत । शतावदसङ्ग्ख्यावनवजयज्ञासा वििवक्षता । कवचच्च पाठो वनवजयज्ञावसतसङ्ग्ख्येद्ष्ववत ।
शतावदसङ्ग्ख्यापररद्च्छन्नेिु िस्तुद्ष्ववत । आवदशन्दे न सिस्रादे रुपादानम् । यथा

Page :185

[ एकविंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

१५३ शतावदसङ्ग्ख्यापररद्च्छन्नेिु िस्तुिु पूियसङ्ग्ख्यासम्भििः , सङ्ग्ख्यायािः पररच्छे दरूपत्वात् , तस्य च तत्रासम्भिात् । यथै ।
चोत्पत्तौ क्षीरिीजावदकायाय णामानुपूिीवनयमस्तथोपलब्धािवप । तस्मात्परोपदवशयत

-----------------

" गुरुं नेत्रसिस्रेण चोदयामास िासििः । " इवत " अश्वसिस्रं दवक्षणा " इवत च । पूियसङ्ग्ख्यासम्भि इवत । एकत्वमारभ्यो
पान्त्यािधीनां पूिाय सां सङ्ग्ख्यानां सम्भि इवत । कारणमाि - सङ्ग्ख्यायािः पररच्छे दरूपत्वावदवत । अपेक्षाबुधया यिः पररच्छे दो
जन्यते स एि सङ्ग्ख्याभािे प्रत्ययिः , सङ्ग्ख्यानवमत्यथयिः । न सप्तमिः पदाथयिः सङ्ग्ख्या , नावप गुण इवत केवचन्मन्यन्ते ;
तन्मतेनेदमुक्तम् - पररच्छे दरूपत्वावदवत । येिां च सङ्ग्ख्यया पररद्च्छद्यत इवत सङ्ग्ख्यापररच्छे दयोभे दिः , तेिामवप
याित्पररच्छे दभावित्वा द्रूपत्वोपचारिः । यथा वि रूपं मुक्त्वा रूवप न लक्ष्यते , तथा पररच्छे दं मुक्त्वा न सङ्ग्ख्या । अपेक्षाबुधया
वि सङ्ग्ख्येयं पररद्च्छन्दन्त्येि सङ्ग्ख्योपजायते , तवद्वनाशे च विनझ्यतीवत द्स्थवतिः । अतिः पररच्छे दावमकेत्युच्यते । ततिः
वकवमल्याि - तस्य च तत्रासम्भिावदवत । तस्य पररच्छे दस्य तत्र पूियसङ्ग्ख्यासु परसख्यायां वनवजयज्ञावसतायामसम्भिात् ;
एकपररच्छे दिेलायामन्यपररच्छे दा सम्भिावदवत भाििः । अथिा तस्य पररच्छे दस्य तत्र पीरे च्छदं एिासम्भिात् परसङ्ग्ख्या
पूियसङ्ग्ख्यासम्भिे पररच्छे दरूपत्वात् सङ्ग्ख्यानां पररच्छे दे पररच्छे दो िक्तव्यिः । न च तत्संभिवत ; पररच्छे दस्य ज्ञानत्वात् ;
ज्ञानानां च क्रमिवतयत्वात् ; अन्यथै कक्षण एि सियज्ञानप्रसङ्गिः ; तब प्रमाणविरुधवमवत भाििः । वनयतक्रमत्वेऽवप दृष्टान्तमाि -
यथैि चेवत । उत्पत्ती क्षीरिीजावदकायाय णामानुपूिीवनयम इवत सुगमो प्रन्थिः । तथोपलन्धािपीवत । आनुपूव्ययवनयम इवत वसध्यवत ।
एिं प्रथमपादो व्याख्यातिः । वद्वतीयपादं र्म्ाचष्टे
G - - - 20

Page :186

१५४
स्फोटवसद्धिः एकविंशिः श्लोकिः ] शब्दतत्त्वग्राविणामनन्योपायतया विपयाय सवनयमिः । अपरप्रदवशयतविियास्तु परमिययिः
साक्षात्कृतधमाय णोऽव्याितान्तिःप्रकाशा विधूतविपयाय सक्रम च िाक्तत्त्वं प्रवतपेवदरे प्रवतपादयामासुररवत च प्रवतज्ञायते ।

तस्मावदवत । यत एिमुपायत्वावन्नयम उपपवत्तमान् तत इत्यथयिः । परोपदवशयत शब्दतत्त्वग्राविणावमवत । शब्दतत्त्वेवत विशेष्यं

दवशयतम् । अनन्योपायतया विपयायस वनयम इवत । अनेन पूियपादे न सि योजना कृता । अत्र च प्रथमपादाथयमुपपाद्य तदु पपादनं
च िे तूकृत्य पश्चात्पूिाय धय एि कृत्स्नो व्याख्यात इवत िेवदतव्यम् । वद्वतीयपादस्यावभप्रायमाि - अपरप्रदवशयतविियाद्स्त्ववत । परै िः
प्रदवशयतो विियो येिां ते परप्रदवशयतविियािः , तेभ्योऽन्येऽपरप्रदवशयतवििया इवत । तानेिाि - . परमियय इवत । साक्षात्कृतधमाय ण
इवत । आिेण प्रत्यक्षेण साक्षात्कृतोऽ ध्यक्षीकृतो धमो यररवत विग्रििः । उपलक्षणं चैतदधमयस्यपीवत । आियज्ञानाद्स्तत्वं च
पूिाय चाययसावधतमनुसन्धेयवमवत । अव्याितान्तिःप्रकाशा इवत । यश्च प्रकाश आियज्ञानेनावितोऽन्तरात्मवन , स न जातुवचत्तेिां
कैवश्वद्यािन्यते ; न वि कारण दोिज्ञानं िा बाधकज्ञानं िा तस्य कदावचद्बाधकमस्तीवत भाििः । विधूतविपयाय स . क्रमं चेवत ।
विधूतौ विपयाय सिः क्रमश्च यद्स्मन् तवद्वधूतविपयाय सक्रमम् । क्रमस्य च विपयाय सिः शेिी , क्रमिः क्रमितामङ्गवमवत न्यायात् ।
तेनाभ्यविय तत्ववििक्षया विपयाय सस्य पूियवनपातिः कृतिः । विधूतो विपयायसस्य क्रमो यद्स्मवन्नवत िा विग्रििः । विधूननं तु
विपयाय सस्याथयवसधम् । कवचत्तु विधूतविपयाय सक्रमं चेवत पाठिः । तत्र चकारिः समञ्जसिः । पाठान्तरे चोऽिधारणाथो व्याख्यातव्यिः
। िातत्त्ववमवत । िाचिः पारमावथयक रूपवमवत । प्रवतपेवदरे प्रवतपादयामासररवत च प्रवतज्ञायत इवत । प्रवतपेवदर इवत च प्रवतज्ञायते ,
प्रवतपादयामामुररवत च प्रवतज्ञायत इत्यथयिः । प्रवतज्ञायत इत्यने न िचनस्य तत्र तात्पयय दवशयतम् ।

Page :187

[ एकविंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

१५५ यथोक्तम् - ~ - " साक्षात्कृतधमाय ण ऋियो बभूिुिः । ते च परे भ्योऽसाक्षात्कृत

कुत्र प्रवतज्ञा इत्यपेक्षायामुक्तम् - यथोक्तवमवत । वनरुक्तकारे णेवत वसध्यवत । तद्वचनमुपादत्ते - - - साक्षात्कृतधमाय ण ऋियो
बभूिुररवत । अनेन प्रवतपेवदर इत्यत्रोद्क्तदय वशयता । ननु कथं िाक्तत्त्वं प्रवतपेवदर इत्यत्र साक्षात्कृतधमाय ण ऋियो
बभूिुररत्येतत्प्रमाणम् ? पश्य , अनेन वि धमयस्य साक्षात्करणमुक्तम् , न िाचिः ; धमयश्चाथय एि । यथोक्तम् - " द्रव्यवक्रयागुणादीनां
धमयत्वम् " इवत । अतो िक्तव्यमेतत् । उच्यते - - वनरुक्तकारो वि िेदसंप्रदायौ . पवयकतया िेदसाक्षात्कारे िक्तव्ये वकंपुनायेन
िेदसाक्षात्करणमप्युक्तं भितीवत मन्यमानस्तत्फलभूतधमयसाक्षात्करणमेिाि - - - " साक्षात्कृतधमाय ण ऋियो बभूिुिः ” इवत ; न
वि शब्दमन्तरे णाथयिः कश्चन गृह्यते । यथोक्तम्

" न सोऽद्स्त प्रत्ययो लोके यिः शब्दानुगमादृते ।

अनुविभूवमि ज्ञानं सिय शब्दे न गृह्यते ॥ ” इवत । अवप च श्रेयिाधनं वि धमयिः ; तत्र मन्त्रोऽप्यन्तगयत इवत मन्त्रभागिः साक्षा स्कृतो
धमयतयैि , ब्राह्मणभागोऽवप “ यद्ब्राह्मणावन " इवत ब्रह्मयज्ञशेितया विवन युक्तत्वाधमय एिेवत तस्यावप धमयतयैि साक्षात्करणम् ;
कल्पसूत्रयोररवतिास पुराणयोश्च ब्रह्मयज्ञशेिता ; " ब्राह्मणेन वनष्कारणिः िडङ्गो िेदोऽध्येयिः " इवत अङ्गानामद्स्त धमयशेिता ;
एिमन्ये िामवप शािाणां तत्तच्छ्वणविवधशेितया धमयत्वमूिनीयम् । तथा लौवकक शब्दस्यावप " शािेण धमयवनयमिः " इवत
द्स्थत्या धमयत्वमस्त्येि । “ एकिः शब्दिः सर्म्ग्ज्ज्ञातिः " इत्यप्यस्त्येि िचनम् । तस्मात्प्रमाण मेतच्छन्दतत्त्वप्रवतपत्ताविवत वसधम् ।
तदु क्तम्

" अत्राि वनत्य एिायमागमिः . . . . . . । आियज्ञानािबुधो िा पूिय भिवत कस्यवचत् । ततस्तेनापरे भ्योऽसौ वशष्येभ्यिः प्रवतपाद्यते ॥

Page :188

१५६
स्फोटवसद्धिः एकविंशिः श्लोकिः ] धमयभ्य उपदे शेन मन्त्रान् सम्प्रादु िः । उपदे शाय ग्लायन्तोऽपरे वबम्मग्रिणायेमं ग्रन्थं
समानावसपुिेदं च िेदाङ्गावन च " ।

तैरप्यन्येभ्य इत्येिं वशष्याचाययपरम्परा । प्रिृत्ता तािदे िास्ते यािदाभूतसम्प्प्लिम् ॥

पुनिः सृष्टौ ततिः कवश्चदादािािाय च्च दशयनात् । वनत्यं दृष्वागमं साक्षाद्च्छष्येभ्यिः प्रवतपादयेत् ॥ "

तथा चाहुिः
" अतीद्ियानसंिेद्यान् पश्यन्त्यािे ण चक्षुिा । ये भािान् िचनं तेिां कोऽवतिवतयतुमिय वत ॥ ” इवत ।
प्रवतपादयामासुररत्यत्रोद्क्तं दशययवत - - परे भ्योऽसाक्षात्कृतधमयभ्य उपदे शेन मन्त्रान् सम्प्रादु ररवत । त ऋियिः परे भ्यिः स्ववशष्येभ्यो
वनजयैि शक्त्या स्वयमेिा साक्षात्कृतधमयभ्य इवत सम्प्रदानकारणोधाटनम् । मन्त्रावनत्युपलक्षणं ब्राह्मण स्यावप । यथोक्तं
वनरुक्तिावतयक एि

" असाक्षात्कृतधमयभ्यस्ते परे भ्यो यथाविवध ।

उपदे शेन सम्प्रादु मयन्त्रान् ब्राह्मणमे ि च ॥ ” इवत । उपदे शश्च िेदव्याख्या । यथोक्तम्
" अथोऽयमस्य मन्त्रस्य ब्राह्मणस्यायवमत्यवप । व्याख्यैिात्रोपदे शिः स्याद्वे दाथयस्य वििवक्षतिः ॥ ” इवत ।

उपदे शाय ग्लायन्त इवत । उपदे शेन ग्रािवयतुमशक्या इत्यथयिः । अपरे वद्वतीयेभ्यो न्यूना इवत । वबम्मग्रिणाय उपायतो
िशीकरणायेम ग्रन्थं िक्ष्यमाणं

Page :189

एकविंशिः श्लोकिः

गोपावलकासविता

_ _ १५७

१५७

तदु क्तम् - - -
" असतश्चान्तराले यिः शब्दो नास्तीवत मन्यते । प्रवतपत्तुरशद्क्तिः सा ग्रिणोपाय एि सिः ॥

समाम्नावसिुिः समानातिन्तिः । तमेिाि - - - िेदं च िेदाङ्गावन चेवत । अङ्गशब्द उपाङ्गादे रप्युपलक्षणाथयिः ।

िेदमुपदशेमात्राद्गिीतुमशक्ता िेदं समानावसिुिः । िेदाथय चोपदे शेन ग्रिीतुमशक्ता अङ्गावन च समानावसिुररवत । यथोक्तम् - - -

" अशक्तास्तूपदे शेन ग्रिीतुमपरे तथा । िेदमभ्यस्तिन्तस्ते िेदाङ्गावन च यत्नतिः ॥ ” इवत ।

वबम्मशब्दो ह्यनन्तरमेि तत्र वनरुक्तिः - " वबम्म वभम्म भासनम् " इवत । व्याख्यातं च - -

" वबम्म वमम्मवमवत त्वाि वबभत्ययथयवििक्षया । उपायो वि वबभत्ययथयमुपेयं िेदगोचरम् ॥

अथिा भासनं वबम्मं भासतेद्प्तकमयणिः । अभ्यासेन वि िेदाथो भास्यते दीप्यते स्फुटम् ॥ ” इवत ।

यथा वि स्वामी िीक्षणमात्रेण कमयकरावनयुङ्ग्क्ते , तत्पुरुिस्तु तदवभप्रायवनिेदनेन , इतरे तु स्वाथय सामावदवभरुपायैिः कारयद्न्त ,
एिवमिावप । यथोक्तम्

" प्रथमािः प्रवतभानेन वद्वतीयास्तूपदे शतिः । अभ्यासेन तृतीयास्तु िेदाथय प्रवतपेवदरे ॥ ” इवत ।

स्वोक्तमथय िृधसंिादे न द्रढयन्नाि — तदु क्तवमवत । तत्र ' वनवमत्तमेिेदमीदृशम् ' इवत पूियद्स्मवन्नयमे श्लोकमुपन्यस्यवत -
असतश्चेवत । अन्तराल इवत । वििक्षाया

Page :190

१५८

स्फोटवसद्धिः

[ एकविंशिः श्लोकिः

यथाद्यसङ्ग्ख्याग्रिणमुपायिः प्रवतपत्तये । सङ्ग्ख्यान्तराणां भेदेऽवप तथा िणाय न्तरश्रुवतिः ॥

' गौररत्येकं पदम् ' इवत ज्ञानस्य च मध्य इत्यथयिः । यच्छाब्दवमवत पाठिः । परमाथयतोऽसतो गकारादे रन्तराले शाब्दं
परमाथयशब्दविियं ज्ञानमुदीयमानं नास्तीवत लौवककिः प्रवतपत्ता मन्यत इवत यत् िणयग्रिणं च यदवभमन्यते सा प्रवतपत्तु रशद्क्तरे ि
ऋविित्साक्षात्कतुयमशद्क्तरे ि अशद्क्तकृतवमत्यथयिः । काये कारणोप पचारिः । तथावप कथं वनयमिः ? अत आि - - ग्रिणोपाय एि
स इवत । वनरियि विियं ज्ञानं नाद्स्त गकारायेि प्रतीयत इवत योऽवभमानिः , स तत्त्वग्रिणाभ्युपाय एि ; नानुपायिः । स एि िा
तत्त्वग्रिणोपाय इवत । कवचत्पाठिः यिः शब्द इवत । यिः प्रवतपत्ता असतोऽन्तराले गकारावदिु प्रतीयमानेिु तदवतररक्तिः शब्दो
नास्तीवत मन्यते , तस्य प्रवतपत्तुरशद्क्तिः सेवत पूियित् यच्छब्दाभािेऽवप पूिोक्तं नास्तीवत मननं तच्छब्दाभ्यामुच्यते । अन्यिः पाठो
यान् शब्दानस्तीवत । एनं पाठमवध कृत्यान्तरालस्य वििक्षेत्यावदका पूियव्याख्या । वििक्षातिः प्रभृत्येकपदज्ञाना प्रागन्तराले
यानसतिः शब्दानस्तीवत प्रवतपत्ता मन्यते । उद्दे श्यैिः शब्दरस्तीवत मननस्य प्रत्येकसम्बन्धादस्तीत्येकिचनप्रयोगिः ।
अद्स्तक्षीरासमासिदस्ती त्यव्ययं िा तेन सन्त इत्यथयिः । प्रवतपत्तुरशद्क्तिः सेवत । यान् शब्दावनत्युक्तानां तु सेवत तच्छब्दे न
परामशयिः । अशद्क्तररवत विशेष्यद्वारा वलङ्गिचनव्यत्यासिः । एिं ग्रिणोपाय एि स इत्यत्रावप द्रष्टव्यम् । पूियिदे ि व्याख्या ।
सम्प्रवत ' अत एि तुल्यिः सियप्रवतपत्तणां विपयाय सिः , तवन्नवमत्तस्य समानत्वात् ' इत्यत्र श्लोकमुपन्यस्यवत यथाद्यसङ्ग्ख्याग्रिणवमवत
। यथा ह्याद्यानां सङ्ग्ख्यानां ग्रिणं सङ्ग्ख्यान्तराणां प्रवत पत्त्युपायो भिवत भेदेऽवप परस्परं तेिाम् तथा शब्दान्तराणां गकारादीनां
श्रुवतिः श्रिणमेकस्य शब्दतत्त्वस्य प्रवतपत्तय उपायिः परस्परं भेदेऽपीवत । ' क्रमवनयमच

Page :191

१५९

[ एकविंशिः श्लोकिः गोपावलकासविता

यथानुपूिीवनयमो विकारे क्षीरिीजयोिः ।
तेनैि प्रवतपत्तॄणां वनयतो बुद्धिु क्रमिः ॥ " यथा च ज्ञानस्यासब्राह्याकारानुकारविपयाय सोपप्लिो वनयतिः तथा िागा स्मनोऽवप
सदृशव्यञ्जकध्ववनभेदानुकारात् क्रमभािी विपयाय सोपप्लििः ।

...

वनयतक्रमत्वात् ' इत्यत्र श्लोकमुपन्यस्यवत - यथानुपूिीवनयम इवत । यथा वकल क्षीरबीजयोिः प्रकृत्योवियकारे पररणामे क्रमवनयमो
दृष्टत्वादङ्गीवक्रयते , तथैि प्रवत पत्तॄणां बुद्धिु दृश्यत एिानुपूिीवनयमिः ; न च दशयने कवश्चवद्वशेििः । एते च श्लोकािः पूियमेि
व्याख्यातािः । तत्र " असतश्चान्तराले यान् शब्दानस्तीवत मन्यते । ग्रिणोपाय एि सिः " इत्यस्य व्याख्या ' वनवमत्तमेिेदम् '
इत्यावदका । " असतश्चान्तराले यान् शब्दानस्तीवत मन्यते । प्रवतपत्तु रशद्क्तिः सा ” इत्यस्य व्याख्या ' न वि शब्दान्तरे ' त्यावदका ।
वद्वतीयश्लोकव्याख्या ' यथा चाविध माने त्यावदका । तृतीयश्लोकव्याख्या ' यथैि चोत्पत्तौ ' इत्यावदका । सम्प्रत्युत्तराधय व्याचष्टे -
- यथा चेवत । ज्ञानस्यासद् ाह्याकारानुकारविपयाय सोपप्लि इवत । ग्राह्यस्याकारो ग्राह्याकारिः तस्यानुकारोऽनुकरणम् ।
अनुगवतररवत याित् । तवद्वपयाय सस्तद्गतो भ्रमिः । असतो ग्राह्याकारानुकारस्य सम्बन्धी यो विपयाय सिः स एिोपप्लि उपसगयिः इवत ।
यथा वि विज्ञानिादवसधान्तन्यायात् बाह्योऽथो ग्राह्यिः ; स च सन्नेि ; स च तत्रैि ितयते ; तथा विज्ञानेऽवप तस्याकार
स्यानुकारोऽनुकरणमस्त्येि ; यथा जपाधमयस्यावप रागस्य स्फवटकेऽनु कारिः , अथयधमयस्याप्याकारस्य ज्ञानधमयतयािग्रिात् । स च
विपयाय स एि , अन्यस्यान्य . थाभानात् । स च स्वतिःप्रमाणस्य ज्ञानस्योपप्लििः । यथोक्तम् - " वनराकारा च नो बुद्धराकारिान्
बाह्योऽथयिः " इवत । वनयत इवत ध्रुि इत्यस्य व्याख्या । एिं दृष्टान्तां शो व्याख्यातिः । दाटाय द्न्तकां शमनुसन्धत्ते – तथा
िागात्मनोऽपीवत ।

Page :192

१६०

स्फोटवसद्धिः

एकविंशिः श्लोकिः )

तथावि - येिामवप िणयलक्षणं िाक्तत्त्वमविद्यमानभागािच्छे दवमत्यभ्यु पगमिः ,

----
सिशव्यञ्जकध्ववनभेदानुकारावदवत । सदृशानां व्यञ्जकानां ध्वनीनां यो भेदस्तस्य िागात्मन्यप्यनुकारात् तत्स्थतया
तधमयतयािभासात् ध्ववनक्रमस्यावप तत्रानुकारात् क्रममािी विपयाय सोपप्लिो वनयत इवत वसध्यवत । विज्ञानिावदमतेन िैतदु च्यते
- यथा च ज्ञानस्यासद् ाह्याकारानु कारविपयाय सोपप्लि इवत । यथा वकल विज्ञानिादे ज्ञानस्य स्वभािस्वच्छस्य योऽसन्नेि
ग्राह्याकारिः तस्यानुकारस्तधभतया भानात्मा विपयाय सो नामोपप्लि इवत । ज्ञानं वि तत्र िासनया जन्यते ; सा च
स्वकारणज्ञानिशात् ग्राह्याकारानुरक्ता स्वकायेऽवप ज्ञाने परमाथयतोऽसन्तमेि ग्राह्याकारं समपययवत । अवपयतेन च
ग्राह्याकारणानुकृतेन िा सादृश्यायो विपयाय सो विभ्रमिः ' नीलवमदम् , पीतवमदम् ' इवत , स एिात्रोपप्लििः । यथोक्तम्

" अविभागोऽवप बुधयात्मा विपयायवसतदशयनैिः । ग्राह्यग्रािकसंविवत्तभेदिावनि लक्ष्यते ॥ ” इवत । तथा

" मत्पक्षे यद्यवप स्वच्छो ज्ञानात्मा परमाथयतिः । तथाप्यनादौ संसारे पूियज्ञानप्रसूवतवभिः । ।

वचत्रावभवश्चत्रिे तुत्वाद्वासनावभरुपप्लिात् । आनुरूप्येण नीलावदग्राह्यग्रािकभूवितम् ॥

प्रविभक्तवमिोत्पन्नं नान्यमथयमपेक्षते । अन्योन्यिे तुता चै िां ज्ञानशक्त्योरनावदका ॥ ” इवत ।

सम्प्रवत स्फोटस्येत्यनु क्त्वा िाच इत्यवभधानस्यावभप्रायमाि - तथा िीवत । येिामपीवत । अभ्युपगम इत्यन्वयिः । िणयलक्षणं
िणयरूपं िाकत्वं

Page :193

( एकविंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

१६१ तेऽवप भागक्रमसंसगयलक्षणमन्यं चोदात्तदीघयत्वावदरूपमुपप्लिं वनयतं न तस्यािजानते । तथा वि - सन्ध्यक्षरे ष्वकारे कारौ
चान्येष्ववप स्वरे िु स्वररतगुणयुक्तेिूदात्तानुदात्तगुणभेदविभज्यमानभागभेदवभन्नेिु न भागक्रम संसगयप्रख्यापह्निमिय वत । तदु क्तम्

परमाथयिः शब्दात्मा , अविद्यमानभागािच्छे दं यथा वकलाियिी विद्यमान भागािच्छे दिः विद्यमानो भागैरिच्छे दो विशेिणं यस्य
ततोऽन्यदविद्यमान भागािच्छे दम् । इत्यभ्युपगम इवत । अभ्युपगममात्रमेतत् , न प्रामावणकवमवत भाििः । तेऽपीवत । नािजानत
इत्यन्वयिः । भागक्रमसंसगयलक्षणवमवत । भागैिः क्रमेण च यिः संसगयस्तल्लक्षणम् । भागानां क्रमेणेवत विग्रिे भागसंसगोऽवप
शृङ्गग्राविकया गृिीतो िेवदतव्यिः । उपप्लिवमवत सम्बन्धिः । अन्य चोदात्त दीघयत्वावदरूपमुपप्लिवमवत ।
आवदशब्दे नानुदात्तप्लुतत्वादे रुपादानम् । वनयत मिश्यंभाविनं न तस्यािजानते । तस्य िणयलक्षणस्य िाक्तत्त्वस्य । एतदे ि
स्फोरयवत
- तथा िीवत । सन्ध्यक्षरे द्ष्ववत । एचिः सन्ध्यक्षराणीवत । अकारे कारौ चेवत । एकारे ताित्सन्ध्यक्षरे
एकादशस्वरित्प्रथमस्वरस्तृतीयस्वरश्च विद्यते इत्यथयिः । अनेन च भागक्रमसंसगो दवशयतिः । अत्र च " अद्स्तभयिन्तीपरिः " इवत स्त
इत्यथयवसधम् : नािजानत इवत िानुिङ्गिः , वद्वतीया च तत्र द्रष्टव्या । अथिापह्निमिय तीत्यु त्तरत्र दशयनानापह्निमिय त इत्यत्र वसध्यवत
, प्रथमा च । अन्येष्ववप सन्ध्यक्षरे िु वत्रिु वद्वतीये तािदाकारसवितोऽसािेि ; तृतीये पुनरकारोकारौ ; चतुथे तु वद्वतीयस्वरसवितोऽ
सािेि । अनुक्तसमुच्चयाथो िा चकारिः । अन्येष्ववप स्वरे द्ष्ववत । द्वादशस्ववप । अचिः स्वरा इवत । स्वररतगुणयुक्तेद्ष्ववत ।
स्वररतमेि गुणिः स्वररतगुणिः , तेन युक्तेिु इवत । कवचत्पाठिः स्वररतगुणेद्ष्ववत , तदा बहुव्रीवििः । एतच्च भागक्रमसंसगयप्रदशयना .
योक्तम् । यदा ह्यन्ये स्वरािः स्वररतगुणािः तदा क्रमभागसंसगोदािरणं कथवमत्वाि
G - - 21

Page :194

१६२ स्फोटवसद्धिः
[ एकविंशिः श्लोकिः ] भेदानुकारो ज्ञानस्य िाचश्वोपप्लिो ध्रुििः । क्रमोपसृष्टरूपा िाग्ज्ज्ञानं ज्ञेयव्यपाश्रयम् ॥ न ज्ञेयेन विना ज्ञानं
व्यििारे ऽिवतष्ठते । नालब्धकमया िाचा कवश्चदथोऽवभधीयते ॥

-
उदात्तानुदात्तगुणभेदविभज्यमानभागभेदवभन्नेद्ष्ववत । उदात्तानुदात्तरूपयोगुयणयोिः भेदेन विभज्यमानयो गयोभेदेन वभन्नेद्ष्ववत ।
कवचत्पाठिः भागभेदेद्ष्ववत । उदात्तानुदात्तगुणभेदविभज्यमानो भागभेदो येद्ष्ववत विग्रििः । उदात्तानुदात्तसमा िारो वि स्वररतिः ।
ततश्चैकद्स्मन् िणे तयोिः समािेशाद्वणाय त्मनोऽवप भागभेदिः प्रसज्येतेवत । न भागक्रमसंसगयप्रख्यापह्निमिय तीवत । व्याख्यातचरं
चैतत् । तस्माद्वाङ्मात्रसम्बन्ध्ययमुपप्लििः , न स्फोटात्मन्येि केिल इवत वसधम् । अत्र च स्वररतगुणेद्ष्ववत
विशेिणमुदात्तेत्यावदविशेिणे िे तुतयेवत द्रष्टव्यम् । यथोक्तम् - -

" उदासश्चानुदात्तश्व स्वररतश्व त्रयिः स्वरािः ।

आयामविसम्भाक्षेपैस्त उच्यन्तेऽक्षराश्रयािः ॥

एकाक्षरसमािेशे पूिययोिः स्वररतिः स्वरिः ॥ ” इवत ।

पूिय पूिाय धयसंिादकं श्लोकत्रयमुपन्यस्तम् । इदानीमुत्तराधयसंिादकं श्लोकद्वय मुपन्यस्यवत - तदु क्तवमवत । " भदानुकारो ज्ञानस्य
िाचश्चवपप्लिो ध्रुििः । " ज्ञानस्य िाचश्चोभयोरवप लोके ध्रुि एिोपप्लििः । उपप्लिं विवशनवष्ट - भेदानुकार इवत । तत्र ज्ञाने
तािदाकारभेदानुकारो ज्ञेयगतस्याकारभेदस्य ज्ञानेऽवप कल्पना िासनागतस्य िा नीलपीतावदरूपभेदस्य ज्ञानेऽध्यारोपिः । एिं
भेदकल्पकोऽनुकारो भेदानुकार इवत ब्याख्यातम् । भेदकतृयको िा भेदानुकारिः । यथा वकला .

Page :195

( एकविंशिः श्लोकिः

गोपावलकासविता

१६३

कारभेदो ज्ञेयस्थतया िासनास्थतया िा प्रवतभासते तथा ज्ञानधमयतयावप भासते इत्यद्स्त भेदस्यानुकतृयत्वम् , िावच
पुनवनभेदानुकारिः । स च पूियिविधा व्याख्येयिः । क्ववचत्पाठिः िेद्यानुकार इवत । ज्ञानं वि िेद्यमनुकरोवत ' गोिः ' इवत ज्ञानम् ' गौिः '
इत्यथयिः इवत । तथा िायवप िेद्यानुकारोऽन्येिां िेद्यानां ध्वनीनां िणाय नां िा वनरियिे शब्दे ऽनुकार इवत । कुत इत्याि - - "
क्रमोपसृष्टरूपा िाक् ज्ञानं ज्ञेयव्यपाश्रयम् " इवत । भागक्रमेणोपसृष्टमुपप्लुतं रूपं यस्यािः सा तथोक्ता । ज्ञानं च वकश्चन ज्ञेयं
व्यपावश्रत्यैिोत्पद्यते ।

एिमन्वयेनेोभयत्राप्यनुकारो दवशयतिः । इदानी व्यवतरे केणाप्युप पादयन्नाि - " न ज्ञेयेन विना ज्ञानं व्यििारे ऽिवतष्ठते " । कवचदप्य
. दशयनावदवत भाििः । यथोक्तम् - - - -

" ज्ञानं न जायते वकवश्चदु पष्टम्भनिवजयतम् । " इवत ।

क्रमोपसृष्टेत्यत्रावप व्यवतरे कमाि - " नालब्धक्रमया िाचा कवश्चदथोऽवभधीयते । " इवत । तथोक्तम् - " क्रमश्चावप वििवक्षतिः ” इवत
। एिं ताित् ' क्रमभागसंसगय लक्षणमुपप्लिम् ' इत्यस्य विप्रवतपत्तेरुपपादनं कृतम् । ' अन्यञ्चोदात्तावदरूप मुपप्लिम् ' इत्यत्र न
विप्रवतपवत्तिः यथाहु :
" आनुपूिी च िणाय नां ह्रस्वदीघयप्लुताश्च ये । कालस्य प्रविभागास्ते जायन्ते ध्वन्युपाधयिः ॥ ” इवत । ।

इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायां गोपावलकायाम्

एकविंशिः श्लोकिः

Page :196

स्फोटवसद्धिः वद्वाविंशिः श्लोकिः ] विपयाय सो वनवमत्तं च सर्म्ग्बोधस्य दवशयतिः । वकवश्चिे दानुकारे ऽवप दृष्ट एि विपयययिः ॥ २२ ॥
अथावप स्यात् - कथवमि विपयाय सिः सर्म्ग्बोधस्य वनवमत्तवमवत , प्रदवशयतं चैतत् ' यथैि दशयनैिः पूिैिः ' इवत , '
यथाद्यसङ्ग्ख्याग्रिणम् ' इवत च । यत्तु ' विपयाय सत्वं प्रत्ययविपयययाधीनं तदभािे बालोल्लापनम् ' इवत ,

दोिान्तरमवप पररिरवत - विपयाय सिः . . . . . . . वनश्चीयते । अस्याथयिः द्वाविंशिः श्लोकिः विपयाय सो वनवमत्तं चेवत । तत्र पूिाय धय
श्लोकव्याियां शङ्कामाि अथावप स्यात् कथवमि विपयाय सिः सर्म्ग्बोधस्य वनवमत्तवमवत । न वि बाष्पभ्रमोऽ वितत्त्वज्ञानाय कल्पत
इवत भाििः । यथाहुिः " अविद्याभ्यासोऽविद्यामेि द्रढयेत् " इवत । अत्रोत्तरत्वेन पूिाय धं व्याचष्टे - प्रदवशयतं चैतवदवत । यथा विपयाय सिः
सर्म्ग्बोधस्य िे तुभयिवत तथा दवशयतवमत्यथयिः । केन दवशयतवमत्यपेक्षायामाि यथैि दशयनैिः पूियररवत , यथािसङ्ग्ख्याग्रिणवमवत
चेवत । पूिोपन्यस्ताभ्यामाभ्यां पूिायचाययश्लोकाभ्यावमत्यथयिः ।

_ _ एिं तािवन्नयमानुपपवत्तिः पाररता वनयमित एि विपयाय सस्य तत्वज्ञान िे तुत्वानुपपत्तौ वनयमोपपादनमुपायत्वावदत्यावदना

वक्रयमाणमाकाशपवततवमि स्यात् इत्येतां शङ्काम् ' अथावप स्यात् ' इत्येिं सम्प्रत्युदीयमानां पररितुय पूिाय धयश्लोक इवत
व्याख्यातम् । उत्तराधेन तु वनयमानुपपत्तेरनन्तरमुक्तामेिानुपपवत्तं पररिरतीवत दशययन्नाि - यत्तु विपयायसत्वं प्रत्ययविपयययाधीनं
तदभािे बालोल्लापनवमवत । बालोल्लापनसदृशवमत्यथयिः । अनेन चोपन्यासेन पूियमवप बालोल्लापनशब्दिः प्रथमान्त इत्यूह्यते ,
चतुर्थ्यन्तत्वेऽवप पूियत्र बालोलापनसदृशवमत्यथय इत्यने न

Page :197

[ द्वाविंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

१६५ सत्यम् , यवद स न स्यात् । अद्स्त तु व्यक्तैकशब्दपररच्छे दादथयवसधे धान्यथालभ्यत्वादु क्तेन प्रकारे णािश्याभ्युपेय एकिः
शब्दिः ।

सूवचतं िेवदतव्यम् । सत्यं यवद स न स्यावदवत । प्रत्ययविपयययस्तच्छब्दे न परामृश्यते । यवद प्रत्ययविपयययो न स्यात् तदा
विपयययाभािे कर्थ्मानं विपयाय सत्वं बालोल्लापनं स्यावदत्यथयिः । वकं तिद्त्याि - अद्स्त विवत । विपययय इवत वसध्यवत । कीदृशो
विपयययस्तमाि - - व्यक्तैकशब्दपररच्छे दावदवत । अनेन प्रत्यक्षप्रमाण कत्वं दवशयतम् ।
प्राचीनध्ववनजवनतानुपाख्येयज्ञानाविभाय वितभािनाबीजपरम्परया अद्न्तमेन ध्ववनना व्यक्ततरै कशब्दपररच्छे दावदवत ।
अिश्याभ्युपेय एकिः शब्द इवत सम्बन्धिः । अथयवसधे श्वान्यथालभ्यत्वावदवत । अथयबुधेररवत िा पाठिः । अन्यथेवत । यद्येकिः शब्दात्मा
न प्रत्यक्षीवक्रयते तदे त्यथयिः । अलभ्यत्वावदवत छे दिः । िणेभ्यिः प्रत्येकं संित्य चासम्भिादथयबुधेररत्यथयिः । अस्यावप स एिान्वयिः ।
कथं पुनररऽदं िे तुद्वयं वसध्येत् ? अत उक्तम् - उक्तेन प्रकारे णेवत । कवचत् इत्युक्तेनेवत पाठिः ; तत्रेवतकरणेन पूिोद्क्तप्रकारिः
परामृश्यते । अिश्याभ्युपेय एकिः शब्द इवत । िणेभ्योऽन्यो वनरियिश्चेवत वििवक्षतम् । अद्स्त त्वेिमिश्याभ्युपेय एकिः शब्दो
विपययय इत्यन्वयिः । वनरियिस्यैकस्य शब्दस्याभ्युपेयत्वं िणाय िग्रिाणां वमर्थ्ात्वे कारणवमत्यथयिः । द्वधा वि प्रत्ययविपयययिः ' नेदं
रजतम् ' इवतित्साक्षात् , िैपरी त्येन िा ' इयं शुद्क्तिः ' इवतित् प्रवतयोवगत्वेन िा । तत्र यद्यवप ' नायं गकारिः ' इवत िैपरीत्येन
विपयययो नाद्स्त , तथावप प्रवतयोवगत्वेन तािदस्त्येिेत्यनेन दवशयतवमवत िेवदतव्यम् ।

एिमुत्तराधाय िताराय पातवनका कृता । सम्प्रवत साक्षात्तव्यािामाशङ्का माि – स्यान्मतवमवत । अविरोधान्नैि

भेदमुपाितयवयतुमलवमवत । एिोऽिश्याभ्युपेय

Page :198

स्फोटवसद्धिः
वद्वाविंशिः श्लोकिः ] स्यान्मतम् - अविरोधान्नैि भेदमपितयवयतुमलवमवत ; अविरोधश्च तस्य भेदानुविधस्यैिोत्पादात् ; न वि तदा
भेदो न प्रकाशत इवत ।

एकिः शब्दो न गकारावदभेदमपितयवयतुमुत्सारवयतुमलं पयाय प्त इत्येतन्मतं स्यात् । सम्भिेवदत्यथयिः । अविरोधावदवत । एकस्य
शब्दात्मनो वभन्नानां च शब्दात्मना मविरोधावदत्यथयिः । कथं पुनरे कत्वनानात्वयोरविरोधिः ? अत आि - - - अविरोधश्च तस्य
भेदानुविधस्यैिोत्पादात् । तस्यैकस्य शब्दस्योत्पादावदवत । पररच्छे दोत्पादा वदत्यथयिः । अिश्याभ्युपेयो व्यक्तैकशब्दपररच्छे द
इवत चेत्पूियद्स्मन् ग्रन्थे पाठिः , तदा तस्यैिं योजना - अद्स्त तु व्यक्तैकशब्दपररच्छे दातू बाधकाद्वणाय िग्रिाणां विपयययिः बाधनम् ।
न च व्यक्तैकशब्दपररच्छे दो नास्तीवत िक्तव्यवमत्याि अथयबुधेश्चान्यथालभ्यत्वादु क्तेन प्रकारे ण अिश्याभ्युपेयो
व्यक्तैकशब्दपररच्छे द इवत । एिं चाविरोधश्च तस्यैकशब्दपररच्छे दस्य भेदानुविधस्यैिोत्पादावदत्युत्पवत्तिचनं समञ्जसं भितीवत ।
क्ववचत्पाठिः स्यान्मतमेिमप्यविरोधावदवत । यद्यप्यभ्युपेयिः तथापी त्यथयिः । कवचत्पुनरे िमवप विरोधावदवत । तत्र
विरोधादपितयवयतुमेि नाल . वमत्यन्वयिः । अथिा नापितयवयतुवमत्यत्रैि िे तुिः ; िणयप्रत्ययविरोधावदत्यथयिः । िे त्वन्तरमाि -
अविरोधश्चेवत । एिवमदानी व्याख्येयम् । भेदेनानुविधस्यैिे . त्येतदु पपादयवत - न वि तदा भेदो न प्रकाशत इतीवत ।
एकशब्दपररच्छे दे गकारावदभेदो न प्रकाशत इवत न , वकन्तु प्रकाशत एिेत्यथयिः । गकारावद प्रत्येकं गृिीत्वा पश्चात् ‘ गौररत्येकं
पदम् ' इत्येि बुध्यन्ते ; गकाराद्यिबोधेऽवप स्फोटात्मा प्रकाशत एि । ' गौररत्येकं पदम् ' इत्यत्रावप भेदवमश्रमेि तत्त्वं प्रकाशते ।
अत एक एि शब्दवपण्डिः गकाराद्यात्मना वभन्निः स्फोटात्मना चावभन्नो भिवत । यथा ह्येक एि गोवपण्डिः जात्याद्यात्मना वभन्निः
व्यक्त्यात्मना चावभन्निः । इवतिः प्रकाराथयिः । दू ियवत - तदसत् । यदे तन्मतं तदसवदत्यथयिः । तथा िीत्युपपादनप्रवतज्ञानम्
भेदेनानन्वीयमानमपीवत । मुखवि .
Page :199

वद्वाविंशिः श्लोकिः

गोपावलकासविता

१६७

तदसत् । तथा वि - भेदेनानन्वीयमानमवप मवणकृपाणदपयणावदिु तत्त्वस्य भेदविरोधात्तत्त्वप्रत्ययेन समु त्साररतवनद्खलभेदं

मुखमिसीयते । तथा दीघाय वदभेदानुगमेऽवप ििाय त्मा प्रत्यवभज्ञाबले न विधूतभेद एकोऽिगर्म्ते , तथा पदमवप
स्वप्रत्ययािगर्म्मानैकस्वभािं वकवञ्चिे दपरमाशेऽप्यवभन्न वनश्चीयते ॥

शेिणमेतत् । उपधीयमानवमवत िा पाठिः । भेदेनेवत कतयरर तृतीया । उदीय मानवमवत पाठे भेदेनेत्यस्य पृथक्पृथवगत्यथयिः ।
मवणकृपाणदपयणावदद्ग्ववत । अस्य पूिेण पदद्वयनान्वयिः । तत्त्वस्य भेदविरोधात् तत्त्वप्रत्ययेन समुत्साररत वनद्खलभेदवमवत ।
तदे िेदं मुखम् ' इवत प्रत्यवभज्ञाबलवसधं यन्मुखस्य तत्त्वं तिाििः तस्य भेदेन चित्वस्येि वद्वत्वेन विरोधात् तत्त्वप्रत्ययेन
प्रत्यवभज्ञाख्येन समु त्साररतवनद्खलभेदवमवत । अथिा तत्त्वस्य पारमावथयकत्वस्य भेदविरोधात । भेदो वि पारमावथयकत्वविरोधी ।
ततस्तत्त्वप्रत्यये न अबावधतत्वात् समुत्साररतवनद्खलभे . दवमवत । सिो भेदो वमर्थ्ा भेदत्वात् चिभेदिवदवत । मुखमिसीयत
इवत । वनश्चीयत इवत । दृष्टान्तान्तरमाि - तथेवत । अथिा ननु भेदप्रत्ययविरोधादभेद प्रत्ययिः कथं न बाध्यतेऽत आि - - तथेवत ।
दीघाय वदभेदानुगमेऽपीवत । िणाय त्मनो दीघाय वदभेदरनुगमे सत्यपीत्यथयिः । ििाय त्मा प्रत्यवभज्ञाबले नेवत । स एिायं गकारिः ' ‘ स
एिौकारिः ' ' स एि विसजयनीयिः ' इत्यावदप्रत्यवभज्ञाबले नेत्यथयिः । विधूतभेद इवत । अपाकृतभेदिः ; वमर्थ्ात्वेन पररकद्ल्पतभेद इवत
याित् । एक इवत । एकत्वमेि पारमावथयकं तस्येवत । तथाशब्दो दृष्टान्तान्तरसमुच्चयाथयिः । समुत्साररतवनद्खलभेदं मुखमिसीयत
इवत । ििाय त्मा च वितभेद एकोऽिगर्म्त इवत च यथेवत यथाशब्दोऽथाय वक्षप्तो द्रष्टव्यिः । दाद्न्तके योजयवत - तथेवत । अनावक्षप्य
िा यथाशब्दं प्रकृतत्वादे ि पूिययोस्तथेवत परामशयिः । पदमपीवत । िणयव्यवतररक्तं पदमपीवत । स्वप्रत्ययािगर्म्मानैक

Page :200

१६८

स्फोटवसद्धिः

[ िाविंशिः लोकिः ]

स्वभािवमवत । स्वविियेण प्रत्ययेन ' गौररत्येकं पदम् ' इत्यावदकेनाथयप्रत्ययानुप पवत्तप्रसूतेन िा प्रत्यये नािगर्म्मान एकस्वभाििः
एकत्वं स्वभािो यस्येवत । अथिा वभन्नस्य वि स्वभािानेकत्वम् ; अवभन्नस्य त्वेक एि स्वभािोऽिगर्म्त इवत ।
वकवश्चिे दपरामशेऽपीवत । कैश्चन भेदैिः परामशय संस्पशे सत्यपीत्यथयिः । अवभन्नं वनश्चीयत इवत । अभेद एि पारमावथयकिः ,
भेदसंसगयस्तु वमर्थ्ेवत । एिं च श्लोको त्तराधयस्यैिा योजना - वकवश्चिे दानुकारे ऽवप पूिोक्तयोदृष्टान्तयोरन्यत्र च विपयययो दृष्ट एि
। अनुकारोऽनुगम इवत सूवचतम् — ' तथा दीघाय वदभेदानुगमेऽवप ' इवत ' वकवश्चिे दपरामशेऽवप ' इवत च । अनुकारशब्दाथयस्तु
कैवश्विे दैरन्यधभैरन्यत्रा तद्स्मंस्तस्वेनानुकृवतिः तधमयिद्िया अनु कारिः तधमयतया भानवमवत यािवदवत पूिय बद्रष्टव्यिः ।
असवन्नवितस्य िा धमयस्य समीपे कृवतरनुकारिः ; अन्यधमयस्यान्यत्र समारोप इवत याित् । अथिा “ कृभ्वस्तयिः
वक्रयासामान्यिचनािः " इवत कृत्रा गमेरों वििवक्षतिः ; तथा चानुकारोऽनुगम एि परामशयसावित्यापरनामा इवत पूियत्रावप ।
सियत्रानेनानुकारशब्दो व्याख्यातो िेवदतव्यिः ।

इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायां
द्वाविंशिः श्लोकिः

Page :201

[ त्रयोविंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

१६९ अथ कस्मादे ि स्फोटोपलद्ब्धक्रमोऽथोपलब्धािेि नाश्रीयते ?

-
-

यतिः - - - - -
प्रत्यक्षज्ञानवनयता व्यक्ताव्यक्तािभावसता । मानान्तरे िु ग्रिणमथिा नैि वि ग्रििः ॥ २३ ॥ इद्ियं वि
व्यक्तािभावसनोऽव्यक्तािभावसनश्च प्रत्ययस्य

------

-----

अन्यदवप िणयिावदनां चोद्यमुपन्यस्य पररिरवत - अथ कस्मात् . . . . . . . वनरिद्यम् इवत । अस्याथयिः , अत्र िणयिादी चोदयवत -
अथ कस्मादे ि स्फोटो पलद्ब्धक्रमोऽथोपलब्धािेि नाश्रीयत इवत । न वि स्फोटोपलद्ब्धिः स्वयं समीविता , वकन्तु
अथोपलब्दध्योपवयकतया । अतो यािान् प्रयासो िणो पलद्ब्धवभिः स्फोटोपलब्धौ समाश्रीयते , स सियिः प्रयोजनभूतायामोंपलब्धािे .
िाश्रीयताम् , वकमन्तगयडना स्फोटोपलद्ब्धव्यसनेन , क्रमिः प्रकार : पारम्पयय . मेि िा । यथोक्तम् - - -
" यस्यानियििः स्फोटो व्यज्यते िणयबुद्धवभिः । सोऽवप पययनुयोगेन नैिानेन विमुच्यते ॥ तत्र यिः पररिारस्ते स नोऽत्रावप भविष्यवत
। " इवत ।

पररिरवत — यत इवत । प्रत्यक्षज्ञानवनयतेवत त्रयोविंशिः श्लोकिः । अथ कस्मावदवत कस्माच्छब्दे नानुसन्धानाय यत इत्युपस्कारिः ।

काररकां व्याचष्टे - इद्ियं िीवत । विशब्द उपपादनत्वद्योतनाथयिः प्रवसधयथो िा । बाह्यान्तिःकरणभेदवभन्न वमद्िय मात्रवमत्यथयिः ।
व्यक्तािभावसनोऽव्यक्तािभां वसनश्चेवत । कवचद्वयक्तािभावसनिः प्रत्ययस्य िे तुिः कवचदव्यक्तािभावसनिः प्रत्ययस्य िे तुिः
कवचत्पूियमव्यक्ताि .

१ . श्लोकस्याथयिः . ख .
G 22

Page :202

१७०
स्फोटवसद्धिः त्रयोविंशिः श्लोकिः िेतुिः । यथा दू रात् ग्रिणे सूक्ष्माथयवनरूपणायां च । वलङ्गशब्दादयस्तु वनवश्चतात्मानं
प्रत्ययमुपजनयन्त्येकरूपम् , नैि िा । तत्र व्यक्ता

भावसनिः प्रत्ययस्य िे तुिः अनन्तरं व्यक्तािभावसनिः प्रत्ययस्य िे तुदयश्यत इत्यथयिः । एतदे िोदािरवत — यथेवत । दू रागृिण इवत ।
तदु क्तम् - ' दू राद्वनस्पती ' इत्यावदना । सूक्ष्माथयवनरूपणायां चेवत । तदप्युक्तम् - ' यथा रत्नपरीवक्षणिः ' इत्यावदना । इद्ियं वि
कवचद्वयक्तािभावसनमेि प्रत्ययमु त्पादयवत यथा बिलालोकमध्यिवतय घटविियम् , कवचदव्यक्तािभावसनमेि प्रत्ययमुत्पादयवत
यथा ज्वालैकत्वप्रत्यवभज्ञायाम् ; न वि तत्रेद्ियेणैि व्यक्तािभासिः अनुमानाथाय पवत्तभ्यामेि बोधात् ।
तवदिानुपयोगादनुदाहृतवमवत िेवदतव्यम् । उत्तराधय व्याचष्टे - वलङ्गशब्दादयद्स्त्ववत । आवदशब्दे न सादृश्यानुप
पद्यमानप्रमाणाभािानां ग्रिणम् । अने न मानान्तरे द्ष्वत्येतद्वयाख्यातम् । “ तत्सं प्रयोगे पुरुिस्येद्ियणां बुद्धजन्म सत्प्रत्यक्षम् " "
अनुमानं ज्ञातसम्बन्धस्यैक दे शदशय नादे कदे शान्तरे ऽसवन्नकृष्टेऽथे बुद्धिः " " शािं शब्दविज्ञानादसवन्नकृष्टेऽथे विज्ञानम् " "
उपमानमवप सादृश्यमसवन्नकृष्टेऽथे बुद्धमुत्पादयवत " " अथाय पवत्तरवप दृष्टिः श्रुतो िाथोऽन्यथा नोपपद्यत इत्यथयकल्पना " "
अभािोऽवप प्रमाणाभािो नास्तीत्यस्याथयस्यासवन्नकृष्टस्य " - इत्येिंलवक्षतावन प्रत्यक्षादीवन प्रमाणावन िेवदतव्यावन ।
तुशन्दे नेद्ियाद्वै परीत्यकथनं वलङ्गादािुत्तराधेन वक्रयत इवत सूचयवत । वनवश्चतात्मानवमवत । वनवश्चतो विियस्यात्मा रूपं येन स
तथोक्तिः । असद्न्दग्धवमवत याित् । एकरूपवमवत । विियेण सिै कं रूपं यस्य प्रत्ययस्य ' नेदं रजतम् ' इवतिदन्याकारं
भ्रान्तवमत्यथयिः । अथिा वनवश्चतिः स्वात्मा यस्य , अबावधताकार इत्यथयिः । एकरूपवमवत । न ' स्थाणुिाय पुरुिो िा '
इवतिदनेकरूपम् , वकन्तु ' अविमानयं पियतिः ' इत्याघेकरूप वमत्यथयिः । प्रत्ययमुपजनयन्तीवत । अनेन अनुत्पवत्तलक्षणमप्रामाण्यं
वनराकरोवत ।
Page :203

वत्रयोविंशिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

[ त्रयोविंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता १७१ व्यक्तग्रिणबुद्धभेदिः ; अथयश्च शाब्दप्रत्ययािसेयिः , स्फोटात्मा तु प्रत्यक्ष िेदनीय
इवत वनरिद्यम् ॥

एिमुत्तराधे प्रथमपादो व्याख्यातिः । अथिा नैि वि ग्रि इत्येत याचष्टे - नैि िेवत । वनवश्चतात्मानमेकं प्रत्ययमुपजनयन्तीवत कृत्स्नं
संबध्यते । उत्तराधयन वििवक्षतं दशययवत — न तत्र व्यक्ताव्यक्तग्रिणबुद्धभेद इवत । यथेद्ियेिु प्रथममव्यक्तग्रिणं
पश्चाद्यक्तग्रिणवमवत बुद्धभेदिः , नैिं वलङ्गावद प्वव्यक्तग्रिणं व्यक्तग्रिणवमवत च बुद्धभेदिः , वकन्तु व्यक्तग्रिणमेिेवत । अस्त्वेिं
व्यिस्था ; प्रकृते तु वकमायातम् १ अत आि — अथयश्च शाब्दप्रत्ययािसेयिः , स्फोटात्मा तु प्रत्यक्षिेदनीय इवत वनरिद्यवमवत । एिं
चाथोपलब्धौ व्यक्तािभावसतैि , स्फोटावभव्यक्तौ तु व्यक्ताव्यक्तािभावसतेत्यापद्यत इवत नािचं वकवञ्चत् न
पययनुयोगतुल्यत्ववमत्यथयिः । कवचत्तु वनरिद्यवमवत ग्रन्थो न दृश्यते ॥

इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायां त्रयोविंशिः श्लोकिः

Page :204

स्फोटवसद्धिः

[ चतुवियशिः श्लोकिः ] ]

कथं प्रत्यक्षिेद्यता स्फोटात्मनिः ? िणयविज्ञानविलक्षणस्य पश्चात् ' गौिः ' इवत विज्ञानस्य वनरालम्बनत्वायोगात् । न वि
तद्वणाय लम्बनमेि , िणयबुद्धविलक्षणत्वात् । तस्मादथाय न्तरमिलद्म्बतु मिय वत । नन्वस्तीदं पश्चादे कैकिणयविज्ञानविलक्षणं विज्ञानम्
। न तु

परिः प्रत्यिवतष्ठते कथं . . . . . . . . . " प्रतीयते । अस्याथयिः - - ' स्फोटात्मा तु प्रत्यक्षिेदनीयिः ' इत्यत्र चोद्यम् - कथं प्रत्यक्षिेधता
स्फोटात्मन इवत । यतिः " िणयत्रयपररत्यागे बुद्धनाय न्यत्र जायते " इवत भाििः । उत्तरमाि िणयविज्ञानविलक्षणस्य पश्चात् ' गौिः ' इवत
विज्ञानस्य वनरालम्बनत्वायोगावदवत । एकैकिणयविज्ञानेभ्यो विलक्षणस्य तेभ्यिः पश्चात्तनस्य ' गौिः ' इत्येिमाकारस्य विज्ञानस्य
विज्ञानिादोक्तन्यायेन वनरालम्बनत्वायोगात् प्रत्यक्षिेद्यता स्फोटा स्मनोऽभ्युपेयत इत्यथयिः । सत्यं िै लक्षण्यमद्स्त ; न च
वनरालम्बनत्वम् ; गावदबुधयो िोकैकिणयविियािः ; पश्चात्तनं तु विज्ञानं िणयसमुदायविियवमवत भेद इवत चेत्तत्राि - - न वि
तद्वणाय लम्बनमेि , िणयबुद्धविलक्षणत्वावदवत । अनेन ' िणय विज्ञानविलक्षणस्य ' इत्येतवद्विृतम् । प्रत्येकिणयबुद्धभ्यिः
समुवदतिणयबुद्धभ्योऽवप विलक्षणत्वावदत्यथयिः । ततिः वकवमत्याि — तस्मादथाय न्तरमिलद्म्बतुमिय तीवत । यतो वनरालम्बनत्वायोगिः
, न च िणाय नां कथंवचदण्यालम्बनत्वम् , ततो िणेभ्योऽथाय न्तरं िस्त्वन्तरं शब्दात्मकमिलद्म्बतुमिय तीवत । सम्प्रत्येते एि चोद्योत्तरे
विभवजष्यन् प्रथमं तािच्चोचमनुसन्धत्ते - नन्वस्तीवत । इदवमवत । ' गौिः ' इत्येमिाकारवमत्यथयिः । पश्चावदवत ।
एकैकिणयविज्ञानावदवत वसधयवत । एकैकिणयविज्ञानविलक्षणं विज्ञान वमवत सुगमम् । ' अथाय न्तरमिलद्म्बतुमिय वत '
इत्यसत्यवमत्याि - न तु तदथाय न्तरािलम्बनवमवत । न तु तवद्वज्ञानमथाय न्तरािलम्बनम् न िणेभ्योऽथाय न्तरा िलम्बनम् , वकन्तु
िणाय िलम्बनमेिेत्यथयिः । िणाय िलम्बनवमत्यत्र कारणमाि

१.

नैतद .

ख.

Page :205

[ चतुविंशिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता
१७३

तदथाय न्तरािलम्बनम् , िणयरूपानुविधत्वाद्रूपान्तराप्रवतभासनाच्च । तथा वि - त एि िणाय त्मानिः पुरिः पररगतपररच्छे दा

अत्राप्यिभासन्ते , न तु रूपान्तरम् । अथाय न्तरविियत्वे तु यथा िणयविज्ञानावन परस्परवििय रूपप्रत्यिमशयशून्यावन
प्रकाशमानरूपान्तरावण प्रकाशन्ते तथेदमवप स्यात् ।

िणाय रूपानुविद्वत्वावदवत । यद्रूपानुबधं वि यज्ज्ञानम् तदे ि वि तस्य विियिः । तथा पठद्न्त - - - " यदाभास प्रमेयं तत् " इवत ।
नाथाय न्तरािलम्बन वमत्यत्राप्याि - - रूपान्तराप्रवतभासनाच्चेवत । यथाहुिः - - -

" अन्यत्प्रकाशते चान्यद्राह्यवमत्यवतदु घयटम् । " इवत । एतदे ि व्याचष्टे तथा िीवत । त एि िणाय त्मान इवत । य पुरिः प्रत्यकमनु भूता
इवत । तत्राप्यिभासन्त इत्यन्वयिः । पवश्चमेऽवप ज्ञाने प्रकाशन्त इत्यथयिः । केिलं स्मययन्ते , नानु भूयन्त इवत याित् । अत एिाि - -
पुरिः पररगतपररच्छे दा इवत । पूियमेकैकज्ञानेिु पररगतोऽवतक्रान्तिः पररच्छे दोऽनुभूवतयेिावमवत । ननु यद्यवप िणाय त्मानस्त एि तत्र
प्रवतभासन्ते तथावप न स्मृवतत्वम् , विशेिणैिः पररच्छे दस्यावधकस्य प्रकाशात् । अन आि - - - पुरिः पररगतपररच्छे दा इवत ।
यादृशेन रूपेण पूिय पररच्छे दो विशेिणं पररगतो विज्ञातिः तथैि सन्तिः , न मात्रयाप्यवधका न न्यूना इवत । अत्रापीवत ।
पुरस्तावदिेत्यवपशब्दावभप्रायिः ।

एिं प्रथमो िे तुवियिृतिः ; वद्वतीयं िे तुं वििरीतुमारभते - - न तु रूपान्तर वमवत । अिभासत इवत विपररणर्म्ानुिङ्गिः । यथा न
रूपान्तरमिभासते तथा प्रवतपादयवत - अथाय न्तरविियत्वे विवत । ' गौिः ' इवत ज्ञानस्य िणेभ्योऽथाय न्तर विियत्वे तु सतीत्यथयिः ।
यथा िणयविज्ञानानीवत । पुरस्तनावन प्रत्येकिणयवि ज्ञानावन । परस्परविियरूपप्रत्यिमशयशून्यानीवत । अन्योन्यस्य विियभूतावन
यावन

१.

- दास्तत्रा -

ख..

Page :206

१७४

स्फोटवसद्धिः

चतुवियशिः श्लोकिः ]

िैलक्षण्यं तु पूिोपलब्धीनामेकैकिणयगोचरत्वादस्य च समुवचतविियत्वा वदवत नाथाय न्तरविियत्वं िैलक्षण्यमात्रात् वसध्यवत । यवद

िैकैकस्मा त्रयमथाय न्तरमस्तु प्रत्ययस्य विियिः ; न तु तदवतररक्तिः कवश्चच्छब्दात्मा , िणयपररत्यागेनान्यस्य बुधािप्रवतभासनात् ।
अथ मतम् - गौिः ' इत्येकं

--

------------

रूपावण िणयरूपावण तेिां यिः प्रत्यिमशयिः अन्योऽन्यत्र सम्भिी तेन परस्परं शून्यानीवत । एकस्य िणयविज्ञानस्य विियभूतं िणयरूपं
नान्यद्स्मन् िणयविज्ञाने अन्यिणयवििये प्रत्यिमृश्यत इत्यथयिः । प्रकाशमानरूपान्तराणीवत । प्रकाशमानं परस्परतो रूपान्तर
येद्ष्ववत । प्रकाशन्त इवत । यथेत्यत्र समाप्यते । तथेदमवप स्यावदवत । यथा िणयविज्ञानेिु द्स्थवतस्तथेदमवप पश्चात्तनं ज्ञानं स्यात् ।
अत्रावप िणयरूपप्रत्यिमशयशून्यं शब्दान्तरं प्रकाशमानरूपान्तरं प्रवतभासेतेवत याित् । न च तदस्तीवत भाििः । तविय िैलक्षण्यस्य
को िे तुिः , अत आि - िैलक्षण्यं द्स्ववत । पूिोपलब्धीनामस्य च परस्परं िैलक्षण्यवमत्यथयिः । पूिोपलब्धीनामेकैक
िणयगोचरत्वावदवत सुगमम् । अस्य च समुद्च्चतविियत्वावदवत । पश्चात्तनस्य ज्ञानस्य समुद्च्चता िणाय विियो यस्य तस्य
भािस्तत्त्वम् । समुच्चयविियत्वावदवत िा पाठिः । इवत नाथाय न्तरविियत्वं िैलक्षण्यमात्रावसध्यतीवत । इवतिे तोनय पश्चात्तनस्य
ज्ञानस्य िणेभ्योऽथाय न्तरविियत्वमे िम्भूतिेलण्यमात्राद्त्सध्यतीत्यथयिः । एिं ताित् ' नाथाय न्तरविियत्वम् ,
क्रमोपलब्धसमस्तिणयविियत्वात् ' इत्युक्तम् ; इदानीं यद्यिश्यमस्याथाय न्तरविियतैष्टव्या , तद्दे ि समुच्चय एिाथाय न्तरमस्तु इत्याि
— यवद िेवत । अथिेत्यथयिः । एकैकस्मात् त्रयमथाय न्तरमस्तु प्रत्ययस्य वििय इवत । पूिो पलब्धीनां विियभूतादे कैकस्मादथाय न्तरं
िणयत्रयमस्य पश्चात्तनस्य ज्ञानस्य विियोऽस्तु भितु इवत । गौिः ' इवत ज्ञानस्य अथाय न्तरविियत्वे नास्माकं

--

१ . िैलक्षण्यावदत्यथयिः , ख .

Page :207

[ चतुविंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

१७५ विज्ञानम् । को िािान्यथा ? ज्ञानं तु नैकम् । ज्ञेये तु तद्ग्राह्यतयैकाथय काररतया िैकत्वभ्रमिः , एकत्वोपचारो िा िनावदित् ।
अवप च शैघ्याल्पाच्तरत्वाभ्यां गोशब्दे भिेदप्येकत्वभ्रमिः । दे िदत्तावदशब्दे तु

---

---

कावचत्क्षवतिः ; िणाय वतररक्तशब्दवनिेधे तात्पयाय वदत्याि - न तु तदवतररक्तिः कवश्चच्छब्दात्मेवत । प्रत्ययस्य वििय इत्यनुिज्यते ।
पश्चात्तनस्य प्रत्ययस्य वििय इत्यथयिः । न चैतद्वै िर्म्मात्रवमत्याि - - िणयपररत्यागेनान्यस्य बुधािप्रवत भासावदवत । यथोक्तम्

" िणयत्रयपररत्यागे बुद्धनाय न्यत्र जायते । " इवत । अस्य च व्याख्या ' अथाय न्तरविियत्वे तु यथा ' इत्यावदका पूियफद्क्ककैिेवत
द्रष्टव्यम् । शङ्कते - अथ मतम् ‘ गौिः ' इत्येकं विज्ञानवमवत । विज्ञानैकत्वं च विज्ञेयैकत्वे रमणीयतरं स्यावदवत भाििः । उत्तरमाि -
को िािान्यथेवत । अन्यथेत्येतदे ि व्याचष्टे — ज्ञानं तु नैकवमवत । तुशब्दो वभन्नक्रमिः न विवत ज्ञानं नैिैकवमत्यथयिः । वकं पुनरुच्यते ?
अत आि - ज्ञेये विवत । कवचत्पाठिः ज्ञेयं तु नैकवमवत । तत्र वकं पुनयुयष्मावभरुच्यते तदाि - ज्ञेयं तु नैकवमवत । इवत योजना
समञ्जसैि । यवद न ज्ञेयमेकम् , कथं तविय प्रवतपत्तृणामेकत्वा वभमानिः ? अत आि - - ज्ञेये विवत । तद्गाह्यतयेवत । एक
ज्ञानग्राह्यतयेवत । एकाथयकाररतया िेवत । एकस्याथयस्य प्रयोजनस्याथयप्रत्ययाख्यस्य या वक्रया तधे तुत्वस्वभािावदत्यथयिः ।
एकत्वभ्रम इवत । प्रवतपत्तृणावमवत वसध्यवत । तवनवमत्तश्च शब्दप्रयोगिः गौररत्येकं पदम् ' इत्यावदक इवत भाििः । भ्राद्न्तले
साियजनीनस्य प्रत्ययस्यापररतुष्यतां कृते प्रकारान्तरमाि - एकत्वोपचारो िा िनावदिवदवत । धिखवदरपलाशा िनवमवत यथा ,
यथा िा त्रैविद्यिृधािः पररिवदवत । पररिारान्तरमाि - - अवप चेवत । शैघ्याल्पाच्तरत्वाभ्यां गोशब्दे

१.
शब्दवििये . ख .

Page :208

स्फोटवसद्धिः [ चतुविंशिः श्लोकिः स्पष्ट एि भेदिः प्रकाशते । तदु क्तम् - " न च प्रत्यक्षेभ्यो गकारावद भ्योऽन्यिः शब्दात्मा ,
भेददशयनाभािादभेददशयनाच " । तथा - - -
“ िैलक्षण्यं तु तस्येष्टमेकैकज्ञानतिः स्फुटम् । िणयरूपानुबोधात्तुं न तदथाय न्तरं भिेत् ॥

भिेदप्येकत्वभ्रम इवत । गोशब्दे स्यादप्यज्झलोिः संश्लेिात् शैघ्रयादल्पाच्तरत्व . काररतादे कत्वभ्रमिः । न वि तत्र िणयभेदमवप
केवचत्प्रवतपद्यन्ते ; पूिाय परविदां तु न तत्रावप भ्रम इत्यथयिः । दे िदत्तावदशब्दे तु स्पष्ट एि भेदिः प्रकाशत इवत । सिेिामेि
प्रवतपत्तूणावमवत वसध्यवत । अतो गोशब्दादौ भ्रार्म्तां भ्रान्त्या िचनम् ‘ गौररत्येकपदम् ' इवत । ये पुननय भ्रार्म्द्न्त , तेिामुपचारिः ।
दे िदत्तावदशब्दे तु सिेिामुपचार एिेवत भाििः । अत्र िृधसम्मवतमाि - - तदु क्तवमवत । भाष्यमुपादत्ते - - - न चेवत ।
प्रत्यक्षेभ्योऽन्यिः शब्दात्मेवत । अस्तीवत शेििः । न च प्रत्यक्षेभ्योऽन्यिः शब्दात्माद्स्त । अथिा प्रत्यक्ष इत्यथयवसधं द्रष्टव्यम् । तथा च
क्ववचत्पाठ : - - " न च प्रत्यक्षो गकारावदभ्यिः " इवत । तत्र प्रत्यक्षेभ्य इत्यावसध्यवत । शब्दात्मेवत । शब्द इत्येि कवचत्पाठिः ,
कवचत्तु गोशब्द इवत । सियथा गकारादय एि प्रत्यक्षािः , न तदवतररक्तिः प्रत्यक्ष इत्युक्तम् । तत्र िे तुभेददशयनाभािादभेद शय नाञ्चेवत
। पूियबुद्धविियेभ्यो िणेभ्यो वभद्यत इवत भेदिः स्फोटात्मा , तस्य दशयनाभािात् ; न वि चरमे विज्ञाने िणयरूपावतररकं वकश्चन प्रथत
इवत । पूियज्ञानविियेभ्यो न वभयन्त इत्यभेदा िणाय स्तेिां दशयनाचेवत । न चेवत प्रत्यक्षत्वं चेवनविध्यते तदा
तवद्वियप्रत्यक्षज्ञानाभािाद्वणयविियप्रत्यक्षज्ञा नोदयाच कथं तत्कमयत्वं स्यावदवत ; अद्स्तत्ववनिेधे प्रमाणाधीनं सत्त्वं कथं
प्रमाणाभािे स्यावदवत योजना । िावतयकमुपादातुमारभते - तथेवत । िावतयक मुपादत्ते — िैलक्षण्यं तु तस्ये ष्टवमत्यावद ।
िैयाकरणास्तु गौररत्येिं गकारावद

१ . बोधाच्च . ग्व .

Page :209

१७७

चतुवियशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

यवद िाथाय न्तरत्वं स्यादे कैकस्मात्रयस्य तु । । िणयत्रयपररत्यागे बुद्धनायन्यत्र जायते ॥ गौररत्येकमवतत्वं तु नैिास्मावभवनयिाययते ।
तद्बाबैकाथयताभ्रान्त्या शब्दे स्यादे कतामवतिः ॥

विलक्षणं शब्दान्तरं प्रत्यक्षं गर्म्त इत्याहुिः । तत्तेिां भ्राद्न्तरे ि । भ्रान्तौ चेयमेि वचत्रबुद्धवनवमत्तम् ।
एकैकज्ञानावद्वलक्षणेयमन्त्यिां शे च प्रत्यक्षा । ताितैि च ' प्रत्यक्षिः स्फोटिः ' इवत भ्रमिः । तवददमुक्तं पूिेण िावतयकेन

" वचत्रबुधयानया भ्रान्त्या िणेभ्यो व्यवतरे कतिः । पश्चागौररवत विज्ञानं प्रत्यक्षं कैवश्चवदष्यते ॥ "

इत्यने न । तत्र चोद्यम् - कथं पुनरयं भ्रमिः ? नन्वस्त्येिैकज्ञानाद्वै लक्षण्यम् , अत आि

" िैलक्षण्यं तु तस्येष्टमेकैकज्ञानतिः स्फुटम् ।

िणयरूपानुबोधात्तु न तदथाय न्तरं भिेत् ॥ " सत्यमद्स्त ज्ञानस्य िैलक्षण्यम् । ज्ञेयं तु िणयरूपमेि , न िस्त्वन्तरम् । तवदवत ज्ञेयं
परामृशवत । ' यवद िैकस्मात्त्रयम् ' इत्यत्र िावतयकमुपादत्ते

" यवद िाथाय न्तरत्वं स्यादे कैकस्मात्त्रयस्य तु । "

अस्त्वथाय न्तरत्वं विियस्य , तत्तु िणयत्रयस्यैि ; िणयत्रयं ह्येकैकस्मादथायन्तरवमवत । ' िणयरूपपररत्यागे न ' इत्यत्रोपादत्ते - -
“ िणयत्रयपररत्यागे बुद्धनाय न्यत्र जायते । " इवत । एतद्याख्यातपूियम् । ' अथ मतम् ' इत्यत्रोपादत्ते
" गौररत्येकमवतत्वं तु नैिास्मावभवनिाययते । " इवत । G - 23

Page :210

१७८
स्फोटवसद्धिः चतुविंशिः श्लोकिः ] शैघ्रयादल्पान्तरत्वाच्च गोशब्द सा भिेदवप ।
दे िदत्तावदशब्दे तु स्फुटो भेदिः प्रतीयते ॥ " अत्रोच्यते - -
अन्यानुविधबोधेऽवप नान्यत्वमुपरुध्यते । एकरूपपररच्छे दे कथमन्याप्रकाशनम् ॥ २४ ॥ न खल्वन्यरूपव्यवतवभन्नात्मा
कुतवश्चवन्नवमत्तादिबोधिः प्रकाश

' ज्ञेये ' इत्यत्राप्युपादत्ते

" तद्गायैकाथयताभ्रान्त्या शब्द स्यादे कतामवतिः । " इवत । तस्यैकस्य ज्ञानस्य ग्राह्या बििोऽवप िणाय िः ; ततो ज्ञानगतमेकत्वं
ग्राह्येष्वारोप्यते । तेनैकेन ज्ञानेन ग्राह्यतया - - एकप्रयोजनत्वं चाद्स्त , बहूनामवप िणाय नाम् तेनैकाथयतया च कृतया भ्रान्त्या ' एकिः
शब्दिः ' इवत मन्यन्त इवत । तद्गायैका थयताभ्यां चेवत पाठे ऽवप तद्गाह्यतया एकाथयतया चोभाभ्यां शब्दे स्यादे कता मवतिः इवत ।
तद्गाह्येकाथयताभ्यां चेवत पाठे िावतयकस्येि विकल्पेन व्याख्या - - एकत्वभ्रम एकत्वोपचारो िेवत । भ्रान्त्येवत पाठे
भ्राद्न्तग्रिणमुपचारस्या प्युपलक्षणम् । ' अवप च ' इत्यत्रोपादत्ते
" शैघ्रयादल्पाच्तरत्वाच्च गोशब्दे सा भिेदवप ।
दे िदत्तावदशब्दे तु स्फुटो भेदिः प्रतीयते ॥ ” इवत । सेवत एकतामवतररत्यथयिः ।
पररिरवत — अत्रोच्यते . . . . . . . . . . . . वनश्चीयते । चतुवियशिः श्लोकिः अन्यानुविधबोधेऽपीवत । काररकायािः पूिाय धं व्याचष्टे - - न
खद्ल्ववत ।

१ . व्यद्क्त -

ख.

. Omitted एक - तग्राह्यतया , ख .

Page :211

वचतुविंशिः श्लोकिः

गोपावलकासविता

१७९

मानो नान्यािलम्बन इवत चतुरश्रम् । तथा वि - जावतप्रत्ययो व्यद्क्त

चतुरश्रवमत्यन्वयिः । अन्यरूपव्यवतवभन्नात्मेवत । योऽन्यस्यािबोधस्य विियोऽथयिः तस्य यद्रूपं ततोऽन्येन रूपेण ततोऽन्यस्य िा

रूपेण व्यवतवभन्निः संवभन्निः आत्मा रूपं आकारो यस्यािबोधस्य स तथोक्तिः । कुतवश्चवन्नवमत्तावदवत । व्याख्येयमेत प्रकृते ' ध्वनयिः
सदृशात्मानिः ' इत्यिेक्ष्य , जात्यादौ च तदु वचते वनवमत्त योज्यम् । अिबोधिः प्रकाशमानो नान्यािलम्बन इवत चतुरश्रवमवत ।
अिबोधिः कुतवश्चवनवमत्तादन्यरूपव्यवतवभन्नात्मा अन्यरूपव्यवतवभन्नात्मतया प्रकाशमान इत्यन्वयिः । तेन कारणेन नान्यािलम्बनिः
योऽस्य परमाथयतो विियिः तं नाि लम्बत इत्येतन्न खलु चतुरश्रवमवत । एतदे ि वििृणोवत - तथािीवत । उपरुध्यत इवत
ितयमानवनदे शावसद्धिः सियत्रोक्ता ; ततो दृष्टान्तेन दशययवत - - - जावत प्रत्ययो व्यद्क्तविशेिस्वरूपसम्भेद इवत । नाथाय न्तरगोचरतां
जिातीवत िक्ष्यमाणेन सम्बन्धिः । ' गौरयम् ' इत्यावदजावतप्रत्ययो गोत्वादे रसाधारणो यो व्यद्क्तविशेिस्तस्य यत्स्वं रूपमात्मा ते न
जातेिः सम्भेदे सत्यपीवत । अथिा व्यक्तयो जात्याद्याश्रयद्रव्यावण , विशेिािः खण्डादयिः । स्वरूपावण स्वीयावन रूपावण ।
व्यद्क्तविशेिोभयापेक्षया स्वशब्दिः । व्यद्क्तगतावन रूपावण नीलाद्यावन विशेिगतावन खण्डत्वादीवन तैजाय तेिः सम्भेदे सत्यपीवत ।
अथिा व्यद्क्त विशेिाणां जावतिरूपस्य च परस्परसम्भेदे सत्यपीत्यथयिः । श्लोके चान्यानु विधस्य अन्येन िस्तु नानुविधस्य
ततोऽन्यिस्तुनो बोधे सत्यपीवत विग्रििः । अथिा प्रत्ययस्यैि सम्भेदिः । तदाकारत्वं च तत्सम्भेदिः प्रत्ययस्य । तदा च
श्लोकेऽप्यन्यानुविधे बोध इवत कमयधारयिः । नान्यत्वमुपरुर्थ्त इत्यस्य व्याख्या नाथाय न्तरगोचरतां जिातीवत ।
व्यद्क्तविशेिस्वरूपतोऽथाय न्तरं गोचरो यस्य जावतप्रत्ययस्य तस्य भािोऽथाय न्तरगोचरता , ताम् । एि सत्यवप जावत
१ . स्वरूपमथाय न्तरम् इवत भवितव्यवमवत भावत .

Page :212

१८०
स्फोटवसद्धिः चतुवियशिः श्लोकिः ] विशेिस्वरूपसम्भेदे , अियविज्ञानं भागरूपानुगताियिसमिाये , वचत्र रूपािभावसनी च
प्रख्या अियिगतनीलावदरूपभेदेऽवप , नाथाय न्तरगोचरतां जिावत । न ह्यान्तरसमिाय नीलानीलावदमात्रं वचत्रम् , अियविनो
-

प्रत्ययो न जिातीवत । श्लोके च स्वगोचरस्यानुिेधकतोऽन्यत्वं प्रत्ययेन

नोपरुध्यत इवत योजना । दृष्टान्तान्तरमाि - - - अियविज्ञानं भागरूपानु गताियिसमिाय इवत । अत्रावप स एिान्वयिः ।
भागशब्दे नाियिानां करचरण कपालतन्त्वादीनां ये प्रत्यात्मका अियिािः तेिां ग्रिणम् । रूपशब्दे न चाियविगतनां
धमाय णामियितिागगतानां चोपादानम् । तैरनुगता येऽियिािः तैिः समिायेऽियविनिः सत्यपीत्यथयिः । इदानीं श्लोकेऽवप
अन्यानुविधस्य बोध इवत विग्रििः । अन्यमवप दृष्टान्तमाि - - वचत्ररूपािभावसनी च प्रख्या अियिगतनीलावदरूपभेदेऽवप
नाथाय न्तरगोचरतां जिातीवत । अत्रावप ' वचत्रवमदं वचत्रवमदम् ' इवत वचत्ररूपािभावसनी वचत्राकारािभावसनी च प्रख्या प्रत्यक्षा
संविदियिगतनीलावदरूपभेदेऽवप वचत्राियविनो येऽियिािः वचत्रभागािः तद्गतानां नीलावदरूपाणां वचत्राियविगतनीलावदरूपभेदे
सत्यपीत्यथयिः । अने नान्यानुिेधो दवशयतिः । यथा वि तुरगेऽियविगुणा अियविवन गुणाना रभन्ते वमथश्च काययकारणिगययोभेदिः ,
तथा वचत्रतुरगेऽपीवत द्स्थवतिः इत्यनेन दवशयतं िेवदतव्यम् । वचत्रे नीलावदभेदोऽवसध इत्यवभमानितां कृतेऽप्याि - न
ह्यान्तरसमिावय नीलानीलावदमात्रं वचत्रम् , अियविनो नीरूपतया अचाक्षुित्व प्रसङ्गावदवत । अथाय न्तरसमिावय कुड्यावदगतं
नीलमनीलं वसतम् । आवदशब्दे न पीतावद संस्थानविशेिश्च केिलं वचत्रं न िस्त्वन्तरवमवत च न िक्तव्यम् । कुतिः
अियविनोऽचाक्षुित्वप्रसङ्गात् । प्रकाशते वि चक्षुिा वचत्राियिी

१.

Added

अिो .

ख.

Page :213

वचतुविंशिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

१८१

नीरूपतया अचाक्षुित्वप्रसङ्गात् । सिं चाक्षुिं प्रभारूपानुविधबुद्धबोध्यम् , न ततोऽन्यविियतामुज्झवत । अथ

रूपान्तरप्रकाशस्तत्र , न विि तथा ।

' अयं तुरङ्गमिः ' इवत । न च नीरूपस्य चक्षुिा प्रकाशनमियविनिः कवचदपीत्यथयिः । नीरूपं वि रूपं जात्यावद च चाक्षुिमेि ; द्रव्यं
तु नीरूपं न चाक्षुिवमवत दवशयतमियविन इवत । अथ द्रव्याणामवप ये वदक्कालादीनां चाक्षुित्ववमच्छद्न्त , तेऽवप नारब्धस्य
द्रव्यस्याियविनो नीरूपस्य चाक्षुित्वं कवचद्दष्टवमवत िक्तुं समथाय इवत दवशयतं अबयविन इत्यने नैि । दृष्टान्तान्तर माि - सिय
चाक्षुिं प्रभारूपानुविधबुद्धबोध्यम् , न ततोऽन्यविियता मुज्झतीवत । सिं वि चाक्षुिं िस्तु रूपरूपप्रभृवत प्रभारूपेण प्रकाशते
, न रूपेणानुविधा या बुद्धस्तया बोध्यमेि । न च ततिः कारणात्प्रभातोऽ न्यिस्तुविियतामुज्झवत जिातीवत । एिं
तािद्वणयरूपानुविधत्वावदवत िे तोिः पूिाय धयनानैकाद्न्तकत्वं दवशयतवमवत व्याख्यातम् । इदानीमुत्तराधयमितारवयतु . माशङ्कामाि -
अथ रूपान्तरप्रकाशस्तत्र , न विि तथेवत । तत्र दृष्टान्तेिु रूपान्तरप्रकाशोऽस्त्येि ; अनुिेधकतोऽन्यजात्यावदरूपं प्रकाशते : न
विि गकारावदतोऽन्यद्त्कवञ्चद्रूपं प्रकाशत इवत । अनेन च " रूपान्तराप्रवतभासनाच्च " इत्यनु भावितम् । पररिरवत — कथं
नास्तीवत । अस्त्येिेत्यथयिः । अने न च ' कथमन्याप्रकाशनम् ' इवत व्याख्यातम् । िे तुमाि - यदे किः शब्दात्मा स्फुट प्रकाशत इवत ।
तदा कथं नास्तीवत सम्बन्धिः । स्फुटं तािदे करूपिः प्रकाशत इवत िणयिावदनामप्यवििादवसधमेतत् । यथोक्तम्

" तद्गायैकाथयताभ्रान्त्या शब्दे स्यादे कताभ्रमिः । " इवत ।

अने न च ' एकरूपपररच्छे दे ' इवत व्याख्यातम् ।

ननु िणाय एिाक्षजायां बुधौ प्रकाशन्ते ; अत एकत्वबुद्धविियत्व
Page :214

१८२
स्फोटवसद्धिः [ चतुवियशिः श्लोकिः ] कथं नाद्स्त ? यदे किः शब्दात्मा स्फुटं प्रकाशते । न चासौ िणाय नामात्मा , तेिां
भेदादै क्यविरोधात् । पटादयोऽवप तन्त्वावदभ्य एिमेिं भेदेन व्यिस्थाप्यन्ते ॥

मवप तेिामेि कथंवचवनिोढव्यम् ; अत आि - न चासौ िणाय नामात्मेवत । यिः प्रकाशते एकिः शब्दात्मा , नासौ िणाय नामात्मेवत ।
कारणमाि - - - तेिां भेदादै क्यविरोधावदवत । न वि वभन्नानां स्वाभाविकमेकत्वं सम्भितीवत भाििः । अत्रैि दृष्टान्तमाि –
पटादयोऽवप तन्त्वावदभ्य एिमेि भेदेन व्यिस्थाप्यन्त इवत । एिमेिेवत तेिां भेदादै क्यविरोधावदत्यथयिः । पटादीनां तन्त्वावदभ्यो
भेदोऽप्यत एि कारणावदत्यथयिः ॥

इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायां
चतुवियशिः श्लोकिः

१ . यदै किः . ख .

२.

Added

वि . क .

Page :215

१८३

( पञ्चविंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

तद्ब्राह्मैकाथयताभ्यां च शब्दे िु िदतै कताम् । वििेकिे त्वभािेन सियत्रोत्साररता भिेत् ॥ २५ ॥
एकबुद्धग्राह्यतयैकाथयकाररतया च शब्दे ष्वेकतां ब्रुिन् सियत्रैकता मिजानीते , विशेिाभािात् । तथा वि -
पटादयोऽप्येकविज्ञानवििया

ननु भाविकमेकत्वं मा भूद्वणाय नां भेदप्रत्ययविरोधात् ; औपावधकं तु तदस्मावभररष्यते ; अत एिोक्तम् - - - ज्ञेये तु

तद् ाह्यतयेत्यावद ; अत आि तद्गायैकाथयताभ्यां चेवत । अयं च पञ्चविंशिः श्लोकिः । उत्साररतेत्यत्र एकतापरामशाय थय सेवत द्रष्टव्यम्
। तद्गायैकाथयतावमत्ये तद्याचष्टे - एकबुद्ध ग्राह्यतयैकाथयकाररतया चेवत । तद् ाह्येवत तच्छब्दे नैकबु धेिः परामशयिः । ततश्चात्रावप
सम्बन्धिः । एकोऽथो येिां शब्दानां तेिां भाि एकाथयता । तृतीयान्तं
चेदवमवत दवशयतमनेन । शब्दे ष्वेकतां ब्रुिवनवत । अनेन वद्वतीयपादो व्याख्यातिः । चतुथयपादं व्याचष्टे - सियत्रैकतामिजानीत इवत ।
तृतीयपादं व्याचष्टे — विशेिाभािावदवत । न वि सियतोऽद्स्त शब्दस्य विशेििः कवश्चत् , येन व्यिस्था स्यात् । शब्दे ष्वौपावधकिः
अन्यत्र भाविक इवत विशेिो वि वििेकिे तुिः ; न च सोऽत्र कवश्चत्संभितीवत वििेकिे त्वभािेनेवत ब्रुितोऽवभ प्रायिः । एतदे ि
प्रवतपादवयतुमाि - तथा िीवत । पटादयोऽप्येकविज्ञान वििया एकाथयकाररणश्चेवत तवन्नबन्धनमेकत्वं लभे रवनवत ।
एकविज्ञानविियत्वम् ' एकिः पटिः ' इत्यावदिु सियत्राद्स्त ; एकाथयकाररत्वं च — पटस्य यत्कायय तदे ि तु सिेिामियिानां काययम्
— इत्यभ्युपगमादस्त्येिेवत िे तोस्तवनबन्धनं तद्गायैकाथयतािे तुकमेकत्वं पटादयोऽवप लभेरन् पटाद्यियविनोऽवप स्वीकुयुयररवत ।
नन्वेिं घटावदष्वेकतािज्ञाने सत्यवप कथं सियत्रोत्साररता भिेवदत्युच्यते ?

१.

उत्सावदत : .
ख.

२ . ततश्च तत्रावप .

ख.

Page :216

१८४

स्फोटवसद्धिः

[ पञ्चविंशिः श्लोकिः

एकाथयकाररणश्चे वत तवन्निन्धनमेकत्वं लभेरन् यािदपकिय पययन्त गतमथयिस्तु ; तदवप चैतवद्वधानुपातीवत केदं

भाविकमेकत्वमास्पदं बनातु ? बुधाविवत चेत् तन्न , तत्रावप विियतो भद्क्तसम्भिावद्विेक

अत आि - - यािवदवत । अियविनस्तािदे िदत्तादयिः तद्ब्राह्मैकाथयताभ्यां करचरणाद्यियिा एिेत्येकस्तािदपकियिः । पुनिः

करोऽवप बाहुमूलोप बाहुुँ प्रकोष्ठमवणबन्धतलाङ्ग्गुल्यादयोऽियिा एि तद्गाबैकाथयताभ्यावमत्यन्योऽपकियिः ; एिमापरमाणुभ्यो
योज्यम् । यािवदत्यव्ययम् । यािवत प्रदे शेऽपकियपययन्त गतमपकिय पययिसानगतम् । यत्र पुनरपकिों न सम्भिी
तद्गतमथयिस्त्वास्ते ताित्पटादयिः तवन्नबन्धनमेकत्वं लभेरवनत्यन्वयिः । अथयिद्स्त्ववत । वद्वतयावन वि िस्तूवन शब्दाश्चाथाय श्च । तत्र
यदथयिस्तूनां मध्येऽपकिाय िसानगतमथय िस्तु परमाणुरूपवमवत । तविय यत्परमाणुरूपमथयिस्तु , तदे ि भाविकमेकत्वं लभ
तावमवत चेत्तत्राि - - तदवप चैतवद्वधानुपातीवत । अद्न्तमापकियगतमप्य थयिस्तु एकबुद्धग्राह्यतयैकाथयकाररतया चैकत्वभाजनं
भिेवदत्यथयिः । अद्स्त वि तत्राप्येकबुद्धग्राह्यत्वं वनरियििः परमाणुररवत । एकाथयकाररत्वं च तत्त्वेनेिानुमानात् । यिः परमाणु
विकैकत्वभागवभमतिः , सोऽप्येक्यमोपावधकं भजेतैिंिावदनावमवत । एतदु क्तं भिवत - यवद भिता शब्दिस्त्वे िमपलप्यते तविय
तेनैि क्रमेणाथयिस्त्वपलप्यतावमवत । एिं च सियत्रोत्सारणं सत्यमेिेत्याि — इवत केदं भाविकमेकत्वमास्पदं बध्नाविवत । न
कापीत्यथयिः । इवत िे तोिः क वििये इदं त्वयापसाययमाणं भाविकं स्वाभाविकमेकत्वमास्पदमाश्रयं बनातु प्रवतष्ठापयतु ? न
विमृश्यमाने कवचदवप , शब्दाथयव्यवतरे केण कस्यवचदभािात् । सत्यमथयिस्त्वेि बुधयात्मकमस्त्येकम् , यग्राह्यतया वि
िणाय नामेकत्वम् , तत्रैि बुधो भाविकमेकत्वमास्पदं बध्नाद्त्ववत शङ्कते - - बुधाविवत चेवदवत । पररिरवत - - - -
१ . एकाथयवक्रया - क . २ . Added कूपर . ख .

Page :217

( पश्चविंशिः श्लोकिः गोपावलकासविता

१८५ िे त्वभािे न वनश्चयाभािात् ; न चेदं िचन भाविकमेकत्वं वनश्चीयते ॥

तन्नेवत । कारणमाि - तत्रावप विियतो भद्क्तसंभिावदवत । यथा बुधेरेकत्वेन विियस्यैकत्वं तथा

विियस्यैकत्वाधािप्येकत्वमुपचयय तावमवत भद्क्तरुपचारिः । ऐवतशानस्य भद्क्तिानत्वावदवतित् विियतिः विियैक्यात् कारणात्
बुधािप्ये कत्वस्य भद्क्तसं भिावदवत । नन्वेकमेि भाक्तमन्यन्मुख्यमे ि , कथवमदमुच्यते तत्रापीवत ? अत आि —
वििेकिे त्वभािेन वनश्चयाभािावदवत । एतत्तु तृतीयपादस्य व्याख्यानान्तरम् - - अत्रैकत्वं भाविकम् , अत्र पुनरौपावधकवमवत
वििेके न कवश्चधे तुरुपलभ्यते ; अतश्च वनणययाभाि : - - अत्र भाविकम् , अत्र भाक्तवमवत ; तस्मावद्वियतो बुधौ भद्क्तिः
संभित्येिेवत । ननु सियत्रोत्सारणं तेिां प्रमाणान्तरे ण भाविकैकत्ववनश्चयात् , स्फोटात्मा तु न प्रत्यक्षिेद्यिः , िणाय नामेि
प्रत्यक्षधीिेद्यत्वात् । अतो न शब्दे भाविकैकत्वसम्भि इवत प्रमाणतो व्यिस्थेत्यत आि - - न चेदं कचन भाविकमेकत्वं वनश्चीयत
इवत । न वि घटावदबुद्धभ्यो गौररवत बुद्ध विवशष्यते , तत्र विधाप्रामाण्यकारणाभािात् ; अतिः प्रमाणान्तरे णावप शब्दे िु
भाविकैकत्वासम्भिे घटावदष्ववप न कचन भाविकमेकत्वं वनश्चीयत इवत । अथिा बुद्धरे का िणाय त्मानस्तु तवद्विया वभन्ना एिेवत
कथं विियतो भद्क्त सम्भििः । अत आि - - न चेदं िचन भाविकमेकत्वं वनश्चीयत इवत । यवद वििये भाविकमेकत्वं न वनश्चीयते
तविय बुधािवप न वनश्चीयते , बुधेरवप विियेण तुल्ययोगक्षेमत्वावदत्यथयिः ॥
इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायां
पञ्चविंशिः श्लोकिः

१ . ऐक्यात् ज्ञानस्य वििये भद्क्तमभिित् इवत , गौररवत ज्ञानस्य व्यद्क्त गतैकत्वावदित् इवत िा स्यात् पाठिः ।
G - 24

Page :218

स्फोटवसद्धिः

[ िड् विंशिः श्लोकिः ]

अवप च

अथयस्यावधगमो नते पदरूपािधारणात् ।

तदथयबोधाद्यवद च व्यक्तमन्योन्यसंश्रयिः ॥ २६ ॥
न खल्वविवदतपदरूपािवधरथं प्रत्येवत , अिध्यन्तरपररग्रिे तत्त्वेऽवप िणाय नामप्रत्ययात् । तत्राथयप्रतीत्या
पदरूपािवधविशेिमुपकल्पयन् दु रुत्तरवमतरे तराश्रयमाविशवत । न चैकाथयसम्बन्धाख्यानमेकपदतामापा

उपस्कारमाि - अवप चेवत । अथयस्यावधगमो नत इवत िवडर ं शिः श्लोकिः । श्लोकं व्याचष्टेन खलु . . . . . . . . अिकल्पते । अस्याथयिः
- न खल्व विवदतपदरूपािवधरथं प्रत्येतीवत । एतािन्तो िणाय एकं पदवमवत िणाय नां पदत्वरूपस्य योऽिवधरावदमो िणोऽद्न्तमो
िणयश्च तमविवदतितो नाथयप्रत्यय उदे वत । कारणमाि - - अिध्यन्तरपररग्रिे तत्त्वेऽवप िणाय नामप्रत्ययावदवत । यथा ' मारिः ' इवत
मनोभिमवभदधावत िणयद्वयम् ; ' कुमारिः ' इवत पूियमथय नावभधत्ते , अवप तु ियोऽिस्थाविशेििन्तं पुरुिम् ; तथा ' मारकिः ' इवत
प्राणवियोगकाररणम् । अतस्तत्त्वेऽवप िणाय नामिध्यन्तरपररग्रिे नाथयप्रत्यायकत्व वमवत पदरूपािधारणाधीनमथयप्रत्यायकत्ववमवत
द्स्थतम् । उत्तराधय व्याचष्टे तत्राथयप्रतीया पदरूपािवधविशेिमुपकल्पयन् दु रुत्तरवमतरे तराश्रयमावि शतीवत । तत्र
पदरूपािधारणाधीनेऽथाय वधगमे सतीत्यथयिः । अथयप्रतीत्या पदरूपािवधविशेिमुपकल्पयवन्नवत । अथयप्रतीत्यधीनं
पदरूपािवधविशेिाि . धारणवमवत साधयवन्नत्यथयिः । न चान्यतोऽन्यतरवसद्धररत्युक्तम् - दु रुत्तरवमवत । आविशतीवत । स्वयमेि
मोिावदवत भाििः ।

१ . वदवत चेत् . मूलम् . २ . अथयप्रत्ययात् . मूलम् .

३ . Omitted विशेिे - मूलम् . ४ . प्रतीत्युपपत्त्या . ख .

Page :219

[ िड् विंशिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

दयवत , िणाय त्मनामनावश्रतपदरूपाणामप्रत्यायकत्वात् , असम्बद्न्धनां

अत्र च श्लोके पूियश्लोकदू वितयोस्तद्गायैकाथयतयोिः अन्यतरस्यामेकाथय तायामेि विशेितो दू िणमुक्तवमवत िेवदतव्यम् ।

तदथयबोधाद्यवद चेवत । तत् पदरूपािधारणं यवद चाश्रीयते । चकारिः पूिाय धयसमुच्चयाथयिः । नन्वतोऽद्स्त पदािधारणम् । कुत इवत
चेत्सम्बन्धाख्यानात् याितां िणाय नामेकेन केन वचदथे न सम्बन्ध आख्यायते ' गौररवत िणायिः सािावदमतो िाचकािः ' इवत , ताितां
चैकपदतािधाययते , पुनश्वाथोऽवधगर्म्त इवत कुत इतरे तराश्रयािेश इत्यत आि - न
चैकाथयसम्बन्धाख्यानमेकपदतामापादयतीवत । प्रथम िणाय नामथयसम्बन्धं गृिीत्वा पश्चात्तेिां पदत्वमिासीयत इवत न संभितीत्यथयिः
। कारणमाि - िणाय स्मनामनावश्रतपदरूपाणामप्रत्यायकत्वात् , असम्बद्न्धनां सम्बन्धाख्यानायोगावदवत । िणाय त्मनावमवत मध्ये
द्स्थतं तन्त्रेण पूियप्रवतज्ञया परे ण िे तुवनदे शेनावप सम्बध्यते । नावश्रतं पदरूपं यैियणाय त्मवभस्ते तथोक्तािः ।
अप्रत्यायकत्वादसम्बद्न्धनावमवत । अनावश्रतपदरूपत्वमप्रत्यायकत्वे िे तुिः । पदं वि पदाथयस्य बोधकम् , " लोके येष्वथेिु
प्रवसधावन पदावन " इवत " संित्याथयमवभदधवत पदावन िाक्यम् " इवत च द्स्थतत्वात् । तेनावश्रतपदरूपाणामेि प्रत्यायकत्वं
नेतरे िावमवत । असम्बद्न्धनावमवत । अथाय स म्बद्न्धनावमवत । असम्बद्न्धत्वे पुनरप्रत्यायकत्वं िे तुिः ; प्रत्याय्यप्रत्यायकभािो वि
पदपदाथययोिः सम्बन्धिः । यथोक्तम् - " अथ सम्बन्धिः किः ? यच्छब्दे विज्ञाते सत्यथो विज्ञायत इवत " , " यच्छब्दे ज्ञात इत्येिं
शद्क्तरे िात्र कर्थ्ते । " इवत च । सम्बन्धाख्यानायोगावदवत । अत्रासम्बद्न्धत्वं िे तुिः । िणाय त्मनां सम्बद्न्धत्वा भािान्नाथेन सि
सम्बन्धाख्यानसम्भििः ; सम्बद्न्धनोविय सम्बन्धिः शक्यते कतुं नासम्बद्न्धनोररवत । एिं च पदत्वािधारणाधीनं सम्बन्धाख्यानवमवत

१ . Omitted द्स्थतत्वात् . ख .

२ . कीत्ययते . चौ . मुवद्रते .

Page :220

१८८
स्फोटवसद्धिः [ िड् विंशिः श्लोकिः ] सम्बन्धाख्यानायोगात् । सम्बन्धाख्यानात्तु पदभािे इतरे तराश्रयत्वम् । पदत्वाद्ध सम्बद्न्धत्वे
सत्याख्यानम् आख्यानाच पदभािे सम्बद्न्धतेवत । व्यिद्स्थतं वि िाचकरूपमाख्यायते , न त्वाख्यानाधीनैि िाचकता ।

द्स्थतम् । यवद त्वन्यथाश्रीयते ततो दोि इत्याि - सम्बन्धाख्यानात्तु पदभािे इतरे तराश्रयत्ववमवत । इतरे तराश्रयत्वमेि दशययवत -
पदत्वाद्ध सम्बद्न्धत्वे सवत आख्यानम् आख्यानाच पदभािे सम्बवधतेतीवत । पदत्वकृतात्सम्बद्न्धत्वादाख्यानं वसध्यवत ,
आख्यानकृताञ्च पदभािात् सम्बद्न्धतावसद्धररतीतरे तराश्रयत्ववमत्यथयिः । चक्रकं िा । पदत्वात्सम्बद्न्धत्वं स्यात् ।
सम्बद्न्धत्वाचाख्यानं वसध्यवत । आख्यनाच पदत्ववसद्धररवत । एतधथुभयथावप विकल्पेन िक्तुं शक्यमेि । वनबन्धनकृता
वितरे तराश्रयत्वं श्लोकव्याख्यानत्वादु क्तवमवत िेवदतव्यम् । पूियत्र वितरे तराश्रयत्व मेिेवत श्लोके तदु पादानम् । श्लोकस्य
चाद्स्मन् व्याख्यान एिं योजना - - - - अथयस्यावभधेयस्यावधगमिः पदसम्बद्न्धतयािगमिः पदरूपािधारणािते न वसध्यवत ; तच्च
पदरूपािधारणं यद्यथयसम्बन्धबोधाधीनम् , अतो दोि इवत ।

नन्वाख्यानात्सम्बद्न्धत्वमप्यु त्पाद्य सम्बन्धी विधीयताम् ; यथा “ यदा मेयिः ' इत्यत्र द्रव्यदे िताविवशष्टकमयविवधिः ; अत आि - -
व्यिद्स्थतं वि िाचकरूपमाख्यायते , न त्वाख्यानाधीनैि िाचकतेवत । व्यिद्स्थतं प्रवतवष्ठतं वनत्यािद्स्थतवमत्यथयिः । विशब्दिः
प्रवसधौ । िाचकरूपं िाचकशद्क्तम छब्दरूपम् । आख्यायते आख्यानेन ज्ञाप्यते , न तु वक्रयते । तदाि न त्वाख्यानाधीनैि
िाचकतेवत । यथोक्तम्
" शब्दाथाय नावदतां मुक्त्वा सम्बन्धानावदकारणम् । न स्यादन्यदतो िेदे सम्बन्धावदनय विद्यते ॥ ” इवत ।

१.

इत्युक्तम् .

ख.

२.

अव्युत्पाद्य . ख .

Page :221

१८९

[ िड् विंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता १८९ दे िदत्तावदशब्दे िु च नाथयप्रत्ययमपद् भुत्यैकपदप्रत्ययोऽनु ज्ञानमिय वत ; न वि

पदप्रत्ययमन्तरे ण सोऽिकल्पते ॥

ननु दे िदत्तावदशब्दा अद्यतनैरद्यतनेष्वथे िु सङ्केत्यन्त एि । तत्र वि सम्बन्धिः वक्रयते न त्वाख्यायते । यथा च तत्र िणयरूपाणामेि
सम्बन्धकरणं कृतसम्बन्धानां च िणाय नां पदत्वमाश्रीयते , तद्वत् गिावदष्ववप सम्बन्ध विज्ञानं भविष्यवत ; न वि करणकथनयोिः
कवश्चवद्वशेिो लक्ष्यते ; अत आि - दे िदत्तावदशब्दे िु च नाथयप्रत्ययमपहुुँ त्यैकपदप्रत्ययोऽनुज्ञानमिय वत ; न वि पदप्रत्ययमन्तरे ण
सोऽिकल्पत इवत । दे िदत्तावदशब्दे ष्ववप नाथयप्रत्ययमपहृत्याथय प्रत्ययं स्वकारणत्वेनागृिीत्वा एकपदप्रत्ययोऽनुज्ञानमिय वत ।
अपहृत्ये त्यस्य अिय तीत्यु त्तरवक्रया । तेष्ववप पदत्वप्रत्ययोऽथयप्रत्ययाधीन इत्यथयिः । अनुज्ञानं च िणयिावदवभररवत द्रष्टव्यम् ।
एिमथयप्रत्ययाधीनं पदत्वज्ञानवमत्यु क्तम् । पदप्रत्ययाधीनं चाथयज्ञानवमत्याि - न वि पदप्रत्ययमन्तरे ण सोऽिकल्पत इवत ।
विशब्दश्चाथयिः । न वि पदप्रत्ययमन्तरे ण सोऽथयप्रत्ययोऽ िकल्पत इवत । एिं ताित् ' मेये तु तद् ाह्यतया ' इत्यावदकं पररहृतम् ।
इदानीम् ' अवप च , शैघ्याल्पाच्तरत्वाभ्यां गोशब्दे भिेदप्येकत्वभ्रमिः , दे िदत्तावदशब्दे तु स्पष्ट एि भेदिः प्रकाशते '
इत्येतत्पररिरन्नि - दे िदत्तावद शब्दे िु च नाथयप्रत्ययवमवत । दे िदत्तावदशब्दे िु चैकपदप्रत्ययोऽनुज्ञानमिय वत ;
युष्मावभरे कपदप्रत्ययोऽनु ज्ञातव्य एि , न तु वनिे धव्य इवत । कुत इत्याि नाथयप्रत्ययमपहुं त्येवत । अथयप्रत्ययं नापढत्येल्यन्वयिः ।
यधेकपदप्रत्ययो नानुज्ञायते ततोऽथयप्रत्ययोऽपिोतव्यिः , कारणाभािे कायाय भािात् । अतोऽथय प्रत्ययमनपहृत्य
एकपदप्रत्ययोऽनुज्ञायताम् । कथं पुनरे कपदप्रत्ययानु ज्ञाभा िेऽथयप्रत्ययापिििः प्रसज्यते ? अत आि - - न वि पदप्रत्ययमन्तरे ण
सोऽिकल्पत इवत । पदप्रत्ययो वि पदाथयप्रत्ययस्य कारणम् . " पदावन वि स्वं स्वमथयमवभधाय "

Page :222

स्फोटवसद्धिः

[ िड् विंशिः श्लोकिः ]

इवत , " शब्दविज्ञानात् " इवत चोक्तत्वात् । विशब्दो िे तौ प्रवसधौ िा । कवचत्पा ठोऽिज्ञानवमवत । दे िदत्तावदशब्दे िु च
यदथयप्रत्ययमपहुत्य यदे कपदप्रत्यय स्यािज्ञानं वक्रयते तन्नािय त्येकपदप्रत्ययिः । कुत इत्याि - - न वि पदप्रत्ययमन्त रे णेवत । स
इवत अथयप्रत्ययिः । स वि प्रमाणवसधिः साियजनीनश्चेवत नापिि मिय वत । न च तत्कारणभूतैकपदप्रत्ययोऽपह्निमिय वत ।
प्रत्यक्षवसधत्वादथय प्रत्ययस्य च तमन्तरे णानुपपत्तेिः इवत । कवचत्पाठोऽपज्ञानवमवत । अपभ्रष्टं ज्ञानम पज्ञानं वमर्थ्ाज्ञानवमवत याित्
। भािप्रधानस्य वनदे शिः । भ्राद्न्तत्व वमत्यथयिः । अिय तीत्युत्तरवक्रया ।

इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायां
िवडर ं शिः श्लोकिः

Page :223

[ सप्तविंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

१९१ वभन्नक्रमेऽवप विज्ञाने समूवििु न भेदिान् ।
समूििः पदरूपं तु स्पष्टभेदं प्रतीयते ॥ २७ ॥
यवद खलु िणयसमूिमात्रािलम्बना पदप्रख्या स्यात् नदीदीनजरा राजेवत स्पष्टं भेदेन पदं प्रतीयते स्फुटश्चे ि श्रुवतभेदिः । न वि
समूविना

दू िणान्तरमाि - वभन्नक्रमेऽवप . . . . . . . . . प्रत्यक्षं पदम् । सप्तविंशिः श्लोकिः वभन्नक्रमेऽपीवत । वभन्निः क्रमो यस्य विज्ञानस्य
वििय तयास्तीवत विग्रििः । कवचत्पाठिः वभन्नेऽवप क्रमविज्ञान इवत । क्रमभेदोऽत्र क्रमविज्ञानभेदेन वििवक्षतिः । काररकां व्याचष्टे -
यवद खलु िणयसमूिमात्रा िलम्बना पदप्रख्या स्यावदवत । मात्रशब्दे न स्फोटं व्याितययवत । वकं पुनस्तदा भिवत ? तदाि -
नदीदीनजराराजेतीवत । कवचत्तु गिेिेगनदीदीनेवत पाठिः । गि इत्यक्षरद्वयं सम्प्रदानभूतां गामवभिदवत । िेगेवत
संस्कारविशेिसम्बुद्धिः । नदीवत समुद्रिाविन्यवभधीयते । दीनेवत द्खन्नसम्बुद्धिः । जरे वत िृधिय स्थम् । राजेवत राजदीप्ताविवत
लोटो मध्यमिः । स्पष्टं भेदेन पदं प्रतीयत इवत । इत्यादौ स्पष्टं भेदेन वभन्नतया पदं जराराजेत्यावदकं सिेिां सम्प्रवत प्रतीयत
इत्यवििाद इत्यथयिः । प्रतीयतेवत पाठे स्पष्टपदभेदप्रतीवतराश्रय णीया सियिावदवभररत्यथयिः । ततिः वकवमत्याि - स्फुटश्चेि श्रुवतभेद
इवत । इि िाणयिावदपक्षे जराराजेत्यादौ श्रिणमात्रभेद एि केिलोऽद्स्त , न तु श्रूयमाणशब्द िस्तुभेदिः कथंवचदवप विद्यत
इत्युक्तवमत्यथयिः । कवचत्पाठिः स्पष्टाभेदो न प्रतीयत इवत । यो िणयिावदनामवभमतिः िणाय नामभेदात्पदाभे दिः , स न प्रतीयत इत्यथयिः
। वकं त _ त्याि — स्फुटश्चेि श्रुवतभेद इवत । श्रुवतिः श्रूयमाणिः शब्दिः । इि जराराजेत्यादौ शब्दभेदिः स्फुटिः , न तु शब्दाभेद इवत ।
अन्यिः पाठिः स्पष्ट पदभेदेन प्रतीये तेवत । पदभेदो नेत्यपपाठिः । पदभे देनेवत पाठे ऽप्येिा योजना

Page :224

१९२
स्फोटवसद्धिः सप्तविंशिः श्लोकिः ] मुपलद्ब्धक्रमभेदेऽवप समूिबुद्धभे दिः । तथा वि - दशान्तावदतरतो िोपलम्भकमे न
पटबुद्धभेदिती ; नावप िनबुद्धधय िानाधुपलब्दध्यानु पूव्ययनानात्वे । तदे िमवभन्नेिु वभन्ने िु च िणाय त्मसु यन्नानैकं च प्रकाशते ,
तत्प्रत्यक्षं पदवमवत ।

-
जराराजेत्येतत्स्पष्टं पदभेदेन वभन्नपदतश्चेत्यावद पूियित् । अथ िा इत्यादौ स्पष्टं पदभेदे पदभेदमवधकृत्य न प्रतीयेत न
प्रतीवतभयिेवदवत भािे लकार इत्यावद योज्यम् । एिं ताित् पदरूपं तु स्पष्टभेदं प्रतीयत इवत व्याख्यातम् । सम्प्रवत पूियभागं
व्याचष्टेन वि समूविनामुपलद्ब्धक्रमभेदेऽवप समूिबुद्धभेद इवत । समूवििु क्रमविज्ञाने वभन्नेऽवप न समू िो भेदिान् प्रतीयत इवत
व्याख्यातमनेन । अस्तीवत शेििः । एतदे िोदािरवत - तथा वि दशान्तावदतरतो िोपलम्भकमे न पटबुद्धभेदितीवत । केशान्त
इवतिद्दशान्तशब्दिः । अथ िा पटस्य दशा रूपादन्तादग्रावदवत । अथ िा दशान्तात् दशाया एिान्तादिसनात् दशाया
वनजादन्तावदवत । इतरतो िेवत । पटस्य पुच्छावदत्यथयिः । ल्यब्लोपे पञ्चमी , दशान्तमारभ्येतरद्वारभ्येवत । उपलद्ब्धक्रम इवत ।
सतीवत शेििः । जायमाना इवत िा । जायमानशब्दाक्षेपे " भुििः प्रभििः " इवत िा पञ्चमी । न पटबुद्धभेद ितीवत । विशेिितीवत िा
पाठिः । दृष्टान्तान्तरमाि – नावप िनबुद्धधयिाम्राग्रुपल ध्यानु पूव्ययनानात्व इवत । कवचििाम्रिः खवदरिः - - -
इत्यावदकमुपलब्दध्यानुपूव्ययम् , क्ववचििाम्रौ खवदरिः - इत्यावदकम् ; न च तन्नानात्वेऽवप िनिुद्धवियशेििती दृष्टेवत । पूियत्रावभन्नािः
समुविन इि वभन्ना इवत विशेिो द्रष्टव्यिः । एिं दृष्टान्तं दशयवयत्वोपनयमाि — तदे िमवभन्नेिु वभन्ने िु च िणाय त्मसु यन्नानैकं च
प्रकाशते तत्प्रत्यक्षं पदवमतीवत । अवभन्नेिु जराराजेत्यावदिु वभन्न वभन्नेिु गकारावदष्ववभन्न यत्तत्त्वं प्रकाशते , तत् प्रत्यक्षं
पदवमत्यस्मावभरुच्यत इवत । एिं च िदता यत्पूिय मुक्तम् ' अथाय न्तरविियत्वे यथा िणयविज्ञानावन
परस्परविियभूतरूपप्रत्यिमशय शून्यावन १ . नानात्वेऽवप . मूलम् ,
२ . Omitted भूत . ख .

Page :225

[ सप्तविंशिः श्लोकिः

गोपावलकासविता

यावन तु साधनावन " िणाय िा ध्वनयो िावप स्फोटं न पदिाक्ययोिः । व्यञ्जद्न्त व्यञ्जकत्वेन यथा दीपप्रभादयिः ॥

सत्त्वाद् घटावदिंचावप साधनावन यथारुवच । लौवककव्यवतरे केण कद्ल्पतेऽथे भिद्न्त वि ॥

प्रकाशमानरूपान्तरावण प्रकाशन्ते , तथेदमवप स्यात् ' इवत , तदस्त्येिात्रेवत दवशयतं िेवदतव्यम् । समूवििु यिमभेदज्ञानं
तत्समूिाभेदेन व्याप्तं दृष्टम् ; अतो व्यापकविरुधिः समूिभेदिः प्रतीयमानिः समूविभेदमवप वनितययवत ; अतो न िणाय त्मानिः
प्रतीयन्ते , वकन्तु तदवतररक्तं तत्त्वमेकवमवत द्स्थतम् ॥

' पदरूपं तु स्पष्टभेदं प्रतीयते ' इत्येतदु पजीव्य िणयिावदनामनुमानावन दू िवयष्यन् प्रथमं तान्येिानु मानान्युपन्यस्यवत – यावन तु
साधनावन . . . . तत्प्रवतपादनात् । इवत शब्दोऽत्र द्रष्टव्यिः । साधनान्यनुमानावन । िावतयकाथयस्तूत्तरत्र स्पष्टीभविष्यवत ।

एिं साधनान्युपन्यस्य ते िां दू िणमारभते - तत्र अनेकान्तिः । इद माकूतम् । तत्रेवत तेिु साधनेद्ष्वत्यथयिः । एतच्च यावन
पुनररत्यने नानुसन्धातव्यम् ।
एिं तािद् युक्त्या स्फोटाभाििः प्रवतपावदतिः ; इदानी प्रयोगारूढं कृत्वा तमेि दशययवत - िणाय िेवत । िणाय इवत चानास्थोद्क्तिः ,
ध्वनीनामेि स्फोटावभव्यञ्जकत्वे न िैयाकरणैररष्टत्वात् । यथाहुिः - -

१ . चेवत - चौ . मुवद्रते .
G - 25

Page :226

स्फोटवसद्धिः

[ सप्तविंशिः श्लोकिः ]

नाथयस्य िाचकिः स्फोटो िणेभ्यो व्यवतरे कतिः । घटावदिन्न दृष्टेन विरोधो धर्म्यवसद्धतिः ॥ प्रवतिेधेत्तु यो िणाय स्तज्ज्ञानानन्तरोििान्
। दृष्टबाधो भिेत्तस्य शवशचिवनिे धित् ॥ िणोत्था चवथयधीरे िा तज्ज्ञानानन्तरोििा । येदृशी सा तदु त्था वि धूमादे ररि िवह्नधीिः ।
। दीपिद्वा गकारावदगयिादे िः प्रवतपादकिः । ध्रुिं प्रतीयमानत्वात्पूिय तत्प्रवतपादनात् ॥ " तत्र पदिाक्ययोरावितं सम्बद्न्धनं िा स्फोटं
नावभव्यञ्जन्तीवत

" प्रयत्नभेदतो वभन्ना ध्वनयोऽस्य प्रकाशकािः " इवत ।

िणाय िा ध्वनयो िा स्फोटं नावभव्यञ्जन्तीत्यन्वयिः । व्यञ्जकत्वािीपप्रभावदित् इत्यनुमानम् । अद्स्मन् प्रयोगे पदिाक्ययोररवत
यद्वावतयककारीयमवभधानम् , तदावश्रत्य तािदनुमानस्य दू िणमाि - पदिाक्ययोरावितं सम्बद्न्धनं िा स्फोटं नावभव्यञ्जन्तीवत
वसधवमवत । पदिाक्ययोररवत स्फोटविशेिणं िा िणयध्ववनविशेिणं िा । तत्रावप सप्तमी िा िष्ठी िेयम् । तत्र सवन्नकियविशेिात्
स्फोटविशेिणत्वमङ्गीकृत्य दू िणमुच्यते । सप्तमी चेदाधारसप्तमीत्वात् पदिाक्ययो रावितवमत्युक्तम् । िष्ठयास्तु
सम्बन्धिावचत्वात्तत्सम्बद्न्धनं िेत्युक्तम् । उभयथावप तादृशं न व्यञ्जन्तीवत वसधमेिास्माकवमवत वसधसाधनतां शे भितीवत भाििः
। कारणमाि - पदिाक्ये एि वि स्फोट इवत । पदं िाक्यं िा स्फोटिः । तदा वितस्तत्सम्बन्धी िेवत द्स्थवतिः । ततस्तादृशं
प्रत्यनवभव्यञ्जकत्वमस्माकं वसध
१ . िाथय - चौ . मुवद्रते .

Page :227

[ सप्तविंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

१९५ वसधम् ; पदिाक्ये एि वि स्फोटिः । अथ पदिाक्यवििया िणाय ध्वनयो िेवत मतम् , तथावप को विियाथोऽन्यत्र
व्यञ्जकभािात् ? नाियवित्वम् ।

मेि । ये तु न पदिाक्ययोररवत स्फोटविशेिणम् , वकन्तु िणयध्ववनविशेिणमेिेवत व्याचक्षते , तेिां मतमाशङ्कते - अथ

पदिाक्यवििया िणाय ध्वनयो िेवत मतवमवत । पदं िाक्यं च विियो येिावमवत विग्रििः । यथाहु : - " ध्ववनमात्रोपादाने
शङ्ग्खावदध्वनीनां स्फोटानवभव्यञ्जकत्वस्य परै रवनष्टत्वादशे वसधसाध्यत्वं स्यात् , तन्मा भूवदवत पदिाक्ययोररवत विशेिणम् । ये
पदिाक्ययोियतयमाना िणाय ध्वनयो िा ते स्फोटं नावभव्यञ्जन्तीत्यन्वयिः ” इवत । पररिरवत - तथावप ' को वििया थोऽन्यत्र
व्यञ्जकभािावदवत । यद्यप्येिं सम्बन्धस्तथावप को विियशब्दाथयिः संभिवत व्यञ्जकत्वाइते ध्वनीनां िणाय नां िा ? न वि
कुण्डबदरित्पदिाक्ययोमुयख्यमाधारत्वं िणयध्वनीनां िाधेयत्वं समद्स्त ; तेन सम्बन्धान्तरमाधाराधेयभािेनोपचययते । न च
व्यङ्ग्ग्यव्यञ्जकभािादन्यिः सम्बन्धोऽस्तीवत व्यञ्जकत्वमेिाधेयत्वमापद्यत इवत । तेन िणयध्वनीनां व्यञ्जकत्वािते न
पदिाक्ययोवियियत्वमाधारत्वम् । कवचत्पाठिः अन्यत्र व्यङ्ग्ग्यव्यञ्जकभािावदवत । अथिा पदं िाक्यं च विियिः कमय येिावमवत
विग्रििः । विियवििवयभािसम्बन्ध आधाराधेयभाित्वेनोपचययते , तथावप को विियाथोऽन्यत्र व्यञ्जकभािावदवत पूियित् । तथावप
को विियवििवय भािोऽन्यत्र व्यब्यव्यञ्जकभािावदवत पाठे व्यङ्ग्ग्यव्यञ्जकभाि एि वििय वििवयभाि इत्यथयिः । तथा च
स्विाद्ग्वरोधिः । धर्म्ुयक्त्या धमयबाधात् धमोक्त्या िा धवमयबाधात् िक्ष्यमाणदोिापवत्तिः । ध्ववनवभियणेश्चारब्धं पदं िाक्यं चेवत ये
िदद्न्त , तेिामेिं प्रत्यिस्थानम् - न ज्ञप्तौ पदिाक्ययोवियियभािोऽङ्गीवक्रयते , वकन्तूत्पादनायावमवत न दोि इवत । तत आि -
नाियवित्ववमवत । विि याथय इवत संबध्यते । विियवििवयभाि इवत पाठे नाियिाियवित्ववमवत पाठिः । कारणमाि -
तदभािावदवत । पदिाक्ययोरियिाभािावदत्यथयिः । वनरियिं वि

१ . आशास्ते . ख .

२.

Added तेिां .

ख.

Page :228

१९६

स्फोटवसद्धिः

सप्तविंशिः श्लोकिः

तदभािात् । तत्राप्यप्रवसधविशेष्यता पक्षदोििः ; िे तोश्चाश्रयावसधता ;

तदु भयमस्मावभराङ्गीवक्रयते ; अियिाभािाच्च नाियवित्वं संभितीवत । एिं सत्यनुमानस्य को दोिस्तमाि -

तत्राप्यप्रवसधविशेष्यता पक्षदोििः िे तोश्चाश्र यावसधतेवत । तत्रापीवत । अियिाियविभािमभ्युपगर्म् पदिाक्ययोये िणाय िा
ध्वनयो िेवत िचनेऽपीत्यथयिः । अप्रवसधविशेष्यता पक्षदोि इवत । अप्रवसध विशेष्यता नाम पक्षदोििः स्यात् । न वि ध्वनयो िणाय
िा पदिाक्ययोरियित्वेना स्माकं प्रवसधािः ; ततस्ते न व्यञ्जन्तीवत साध्यमाने प्रवतिावदनोऽप्रवसध विशेष्यिः पक्षिः स्यात् । एि
प्रवतज्ञादोििः । क्ववचत्पाठिः अप्रवसधतादोि इवत । अत्रावप विशेष्यस्येवत वसध्यवत । दू िणान्तरमाि - िे तोश्चाश्रयावसधतेवत ।
िे तोविय पक्षधाश्रयिः ; तेन पक्षधवमयणोऽवसधौ िे तुरवप वनराश्रयो दु िःस्थिः स्यात् । न ह्यियिभूतानां िणयध्वनीनां व्यञ्जकत्वमस्माकं
वसधवमवत तथा पदिाक्ययोिः स्फोटविशेिणत्वे दोििः वसधसाधनता नाम । एिं िणयध्ववनविशेिणत्वेऽस्त्यन्यो दोि इत्यवपशब्दे न
सूचयवत । अथिा व्यङ्ग्ग्यत्वस्य विियाथयत्वे स्विाद्ग्वरोधो नाम दोििः ; एिमियवि स्वस्य विियाथयत्वेऽप्यन्यो दोि इवत । अथिा
तत्रापीत्यवपशब्दे न व्यङ्गयत्वपक्षं समुद्च्चनोवत । ये स्फोटात्मनोिः पदिाक्ययोव्ययञ्जका िणाय ध्वनयो िेवत िचने
िावदनोऽप्रवसधविशेष्यता िे तोश्चाश्रयावसधतेवत दू िणद्वयं प्रसज्यते । एिमियवित्वस्य विियाथयत्वेऽवप
प्रवतिावदनोऽप्रवसधविशेष्यता िे तोश्चाश्रया वसधतेत्यापद्यत इवत । स्विाद्ग्वरोधश्च -

" धर्म्ुयक्त्यािं यतो जातिः सा िन्ध्या जननी मम । " इवतिद्दष्टव्यिः । अप्रवसधविशेष्यता च ' सियज्ञिः सत्यिादी ' इवतित् ।
आश्रयावसधता

।।।

१.

अत्र .

ख.

Page :229

[ सप्तविंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

१९७ श्रोत्रमनोभ्यां च व्यवभचारिः , तयोिः स्फोटव्यञ्जकत्वात् । न चोपलद्ब्ध

' अद्स्त प्रधानम् , विश्वपररणावमत्वात् ' इवतित् । एतच्च सौगतकापावलक प्रयोगे मीमां सकादे िः । यदा पुनमीमां सको ब्रिीवत '
सियज्ञोऽनृतिादी ' इवत , तदा िावदनोऽप्रवसधविशेष्यिः पक्षिः । यदा पुनिः स एि ब्रिीवत ' नाद्स्त प्रधानम् , जगत्कारणत्वाभािात् '
इवत , तदा तस्यैिाश्रयावसद्धिः । आश्रया वसधतेवत । अत्र दोि इत्यनुिज्यते ; िे तोराश्रयावसधता नामानुमानस्य दोि इवत ।
अथिा पक्षिधतोश्च दोििः आश्रयावसधता नामेवत ।

ननु पदिाक्ययोररवत प्रयुञ्जानस्याचाययस्यास्तु दू िणम् ; ियं तु ' ध्वनयिः स्फोटं न व्यञ्जद्न्त ' इवत प्रयुज्मिे , न ' पदिाक्ययोिः '
इत्युपादास्यामिः इवत यवद कवश्चद्व्यात्तं प्रवत पदिाक्ययोरनुपादानेऽवप तुल्यं दू िणान्तर माि - श्रोत्रमनोभ्यां च व्यवभचार इवत ।
व्यञ्जकत्वस्य िे तोिः स्फोट व्यञ्जकत्वाभािेन साध्ये न व्यवभचारोऽस्मावभदय शयवयतव्यिः । केनोपायेन दशयवयतव्यिः , तमाि -
श्रोत्रमनोभ्यावमवत । श्रोत्रमनसोरुपन्यासेनेवत याित् । अथिा श्रोत्रमनोभ्यां िे तोरन्वयोऽद्स्त , साध्यस्य तु ताभ्यां व्यवभचारिः । ततश्च
तयोिः साध्येन िे तोव्ययवभचार इत्युक्तं भिवत । पञ्चमी िा श्रोत्रमनोभ्यावमवत । िे तोयवश्रत्य श्रोत्रमनसी साध्येन व्यवभचार इवत ।
अथिोपन्यस्य श्रोत्रमनसी व्यवभचारो दशयवयतव्य इवत । अथिा िे तोिः कतुयिः व्यवभचारवक्रयायां श्रोत्रमनसोिः करणत्वं वििक्ष्यते ।
तद्वशेन वि तस्य साध्ये न व्यवभचारिः । अन्येिु स्वाश्रयेिु ते न समन्वयावदवत । अनेन चानैकाद्न्तको िे तुिः , ' अवनत्यिः शब्दिः
प्रमेयत्वात् ' इवतिवदत्युक्तं भिवत । कुत इत्याि - - तयोिः स्फोटव्यञ्जकत्वावदवत । तयोिः श्रोत्रमनसोिः स्फोटव्यञ्जकत्वमद्स्त
साध्यविपयययिः ; िे तुश्च व्यञ्जकत्वं तयोियतयत इवत व्यवभचार इवत । ननु न श्रोत्रमनसी व्यञ्जके , उपलम्भकत्वात् । व्यञ्जकं
१ . कावपल . ख .

Page :230

१९८
स्फोटवसद्धिः सप्तविंशिः श्लोकिः ] वनवमत्तादन्यद्वयञ्जकम् । उपलद्ब्धवनवमत्ते च श्रोत्रमनसी । संस्कार स्यावप व्यञ्जकत्वेन
समाधानावदवभरनेकान्तिः ।

तु दीपावदकं ध्वन्यावदकं च , इद्ियवलङ्गावदकं तु ज्ञापकमेि ; अतो न व्यवभचारिः ; अत आि — न

चोपलद्ब्धवनवमत्तादन्यद्यञ्जकवमवत । उपलद्ब्ध . वनवमत्तत्वमेि व्यञ्जकत्वम् , न ततोऽन्यत् ; दीपादयोऽप्युपलद्ब्धवनवमत्तान्येि ;
अन्यथेद्ियेवतकतयव्यतात्वाभािप्रसङ्गात् । ननु श्रोत्रमनसोिः स्फोटोपलम्भकत्व मस्माकमवसधम् । अत आि - उपलद्ब्धवनवमत्ते
च श्रोत्रमनसी इवत । यथा च तयोरुपलम्भकत्वं तथोक्तं प्रावगवत भाििः । व्यवभचारान्तरमाि - - संस्कारस्यावप व्यञ्जकत्वेन
समाधानावदवभरनेकान्त इवत । यदा श्रोत्रमनोभ्यां गृिीतिः स्फोटिः पुनिः संस्कारिशात् स्फुरवत , तदा संस्कारोऽवप
स्फोटोपलद्ब्धवनवमत्तत्वात् तद्वयञ्जकिः ; तेन तत्रावप व्यावभचारिः । तेनायमथयिः - - समाधानावदना प्रवणधानावदना प्रबुधस्य
संस्कारस्य कदावचद्वयञ्ज कत्वेन कारणेन साध्येन िे तोव्ययवभचार इवत । कवचत्पाठिः व्यञ्जकत्व इवत । तत्रावप समाधानावदना
व्यञ्जकत्वे सतीत्यथयिः । अथिा ननू पलद्ब्ध करणमुपलम्भकम् । उपलद्ब्धकरणस्य तु यत्सामर्थ्यमवभव्यनद्क्त तदवप व्याकम् ।
ध्वनयश्च शब्दस्य ग्राह्ययोग्यत्वं श्रोत्रस्य िा ग्रािकयोग्यत्वमुभयं िा वनत्यसदे िानवभव्यक्तमवप व्यञ्जन्तीवत गमकादन्यदे ि
व्यञ्जकवमत्यत आि - संस्कार स्यावप व्यञ्जकत्वे समाधानावदवभरनेकान्त इवत । संस्कारशब्दे न संस्कारकमवभ धीयते ।
संस्कारस्य व्यञ्जकत्वेऽपीवत वभन्नक्रमोऽवपशब्दो द्रष्टव्यिः । मनिमा धानितो वि सिय प्रतीयते । ततिः समाधानसंस्कृतं
मनवश्चवकत्सासंस्कृतं च श्रोत्रं स्फोटं गृह्णातीवत वचवकत्सासमाधानाभ्यां व्यवभचारिः । संस्कारस्यावप व्यञ्जक िेनेवत पाठे संस्कारस्य
व्यञ्जकत्वेनाङ्गीकृतेनापीत्यथयिः । एिं प्रथमिावतयकान .

१ . गृिीतं स्फोटं - स्मरद्न्त , तदा . ख .

Page :231

[ सप्तविंशिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

तथा सत्त्वावदवत श्रोत्रावदवभरनैकाद्न्तकिः । प्रवतपावदतं च श्रोत्रप्रत्यक्षत्वं स्फोटात्मनिः । एकिणे च पदे ध्वनीनां व्यञ्जकत्ववनिे
धेऽभ्युपगमविरोधिः । िणयव्यवतरे कश्च स्वतोऽवसधिः , तस्यासत्त्वा

सन्धानं कृतम् । वद्वतीयमप्यनुसन्धत्ते - तथा सत्वावदवत श्रोत्रावदवभरनैका द्न्तकिः ; प्रवतपावदतं च श्रोत्रप्रत्यक्षत्वं स्फोटात्मनिः ।
एकिणे च पदे ध्वनीनां व्यञ्जकत्ववनिेधेऽभ्युपगमविरोध इवत । िावतयककारे ण वि सत्त्वाधटावदिच्चेवत पूियस्या मेि प्रवतज्ञायां
िे त्वन्तरं दृष्टान्तान्तरं च दवशयतम् । तत्र दू िणमुच्यते - यथा व्यञ्ज कत्वनेवत िे तुरनैकाद्न्तकिः , तथा सत्त्वावदत्यवप िे तुिः
श्रोत्रावदवभरे िानकाद्न्तकिः । कथवमत्याि - प्रवतपावदतं च श्रोत्रप्रत्यक्षत्वं स्फोटात्मन इवत । अत्र चकारो िाक्याथयसमुच्चये िे तौ िा
। श्रोत्रावदवभररत्यावदशब्दे न मनिं स्कारयोरुपादानम् ।
अयोभयत्रावप साधारणं दू िणमाि - एकिणे च पदे ध्वनीनां व्यञ्जकत्व वनिेधेऽभ्युपगमविरोध इवत । अभ्युपगतं वि िणयिावदना
ध्वनीनां िणाय वभ व्यञ्जकत्वम् ; तवददानी स्फोटं नावभव्यञ्जन्तीवत प्रवतज्ञातितिः तस्यैक िणाय त्मके पदे स्फोटात्मकेऽवप
व्याप्तेविरुधमापद्यते , एकिणयपदे स्फोटस्य िणयस्य
चैकत्वावदवत । “ साधनावन यथारुवच । लौवककव्यवतरे केण कद्ल्पतेऽथे भिद्न्त वि " इवत िावतयकशेिस्यालौवककस्य कद्ल्पतस्य
स्फोटात्मन एिंजातीयकान्यवप साधनावन वनराकरणक्षमावण , प्रमाणविरोधाभािावदत्यथयिः । तच्च विपरीतवमत्य नुक्तसुज्ञानवमवत
भाििः । अभ्युपगमविरोधश्च बौधस्य शब्दवनत्यत्वं विरुध्यत इवत दवशयतिः । एि च पूियसञ्जल्पविरोधो नाम शब्दविरोध इवत
व्याचक्षते ।
एिं स्फोटस्याप्रमाणकत्वे यदनुमानं तदू वितम् । स्फोटस्यािाचकत्वे ऽवप प्रयोगकथनाथय तृतीयं िावतयकम् - - " नाथयस्य िाचकिः
स्फोटो िणेभ्यो व्यवतरे कतिः । घटावदित् " इवत । तत्र िणेभ्यो व्यवतरे कत इवत िे तुं दू ियवत - िणयव्यवतरे कश्च
१ . Omitted एि . ख . २ . श्लोक . िा . अनुमाने . 64 . . .

Page :232

२००
स्फोटवसद्धिः सप्तविंशिः श्लोकिः ] भ्युपगमात् । एकिणाय त्मके च पदे िणयव्यवतरे कस्योभयावसधत्वादव्या पकत्वम् ,
अभ्युपगमविरोधश्च । अथयस्येवत विशेिणमनथयकम् , सियथा िचनवनिे धात् । िचनं यवद प्रत्यायनम् , तदा तत् घटावद

..

स्वतोऽवसधिः , तस्यासत्त्वाभ्युपगमात् । एकिणाय त्मके च पदे िणयव्यवतरे कस्योभया वसधत्वादव्यापकत्वम् अभ्युपगमविरोधश्च ।

अथयस्येवत च विशेिणमपाथयकम् , सियथा िचनवनिेधावदवत । िणयव्यवतरे कश्चेवत । िणेभ्यो व्यवतरे कश्चेवत । तथैि िा पाठिः ।
खतोऽवसध इवत । स्वरूपतोऽवसध इत्यथयिः । कारणमाि - तस्यासत्त्वाभ्युपगमावदवत । तस्य स्फोटस्य
िणयिावदवभरसत्त्वाभ्युपगमात् तधमो िणयव्यवतरे कोऽप्यसन्नेिेत्यथयिः । एिं िणयव्यवतरे कमपेक्ष्य स्वशब्द इवत व्याख्यातम् । अथिा
स्वशब्दे न स्फोटपरा मशयिः । स्फोटमपेक्ष्यावसधिः आश्रयावसध इवत याित् । स्वशब्दे न िावदनं िा परामृशवत । तस्येत्यावद पूियित्
। स्वरूपावसधो यथा मीमां सकिः प्राि ' बुधो न धमाय धमययोिः प्रत्यक्षवयता सियज्ञत्वात् ' इवत । आश्रयावसधो यथा
- ' नाद्स्त प्रधानं विश्वपररणावमत्वाभािात् ' इवत । दू िणान्तरमाि - एकिणाय त्मके च पदे
िणयव्यवतरे कस्योभयावसधत्वादव्यापकत्ववमवत । पक्षाव्यापकत्ववमत्यथयिः । उभयावसधत्वावदत्यनेन न पूियिदन्यतरावसद्धररवत
दशययवत । पक्षाव्यापको यथा - ' अवनत्यिः शब्दो िणाय त्मकत्वात् ' इवत । अत्रैि दू िणान्तरमाि - - अभ्युपगमविरोधश्चेवत । एकिणे
च पदे िाचकत्ववनिेधेऽभ्युपगमविरोधो बावदनिः स्यावदत्यथयिः । अस्य च स्वरूपं पूिय दवशयतमेि । एतच्च प्रवतज्ञादू िणम् । अत्रैि
दू िणान्तरमाि - - - - अथयस्येवत च विशेिणमपाथयकवमवत । " नाथयस्य िाचकिः स्फोटिः ' इत्यत्र यद्वाचकस्य विशेिणमथयस्येवत
कृतम् , तदपाथयकवमत्यथयिः । िे तुमाि
- सियथा िचनवनिेधावदवत । अनेन िावदना स्फोटस्य सियथा सियप्रकारे ण यद्वचनं िाचकत्वं तवन्निेधस्येष्टत्वाद्त्कमथयस्येवत
विशेिणेन प्रयोजनवमत्यथयिः ।
१ . omitted न . ख .

Page :233

[ सप्तविंशिः श्लोकिः

गोपावलकासविता

२०१

एतदवप प्रवतज्ञादू िणमेि । यथाहुिः - " शब्दाथययोिः पुनियचनं पुनरुक्तमन्य त्रानुिादात् " इवत । वत्रविधं वि पुनरुक्तं नाम
वनग्रिस्थानम् । तत्र प्रथमं शब्द . पुनरुक्तम् यथा अवनत्यिः शब्दोऽवनत्यिः शब्द इवत । वद्वतीयं तु पयाय येणावभधानम् यथा अवनत्यिः
शब्दो विनाशी ध्ववनररवत । तृतीयं तु अविनोष्णेन युक्तिः पियत इवत । उष्णत्वं ह्यवित्वे नैिाथाय त्प्राप्तवमवत तस्य
पुनियचनमथयपुनरुक्तम् । न चानुिादभूत मथयस्येवत मत्वा विशेिणवमवत िाच्यम् , प्रयोजनाभािात् ; सप्रयोजनं वि पुन
ियचनमनुिादिः । यथा वनगमने पक्षस्य । तद्यिच्छे दाथयमेिोक्तम् - - - " अन्यत्रानु िादात् " इवत । अत एि वनबन्धनकृताप्युक्तम् -
अपाथयकवमवत । अपगतप्रयो जनवमत्यथयिः । न त्वने न पुनरुक्तादन्यदपाथयकं नाम वनग्रिस्थानमुक्तवमवत भ्रवमतव्यम् । अपाथयकं
ह्येिं लवक्षतम् - " पौिाय पयाययोगादप्रवतसम्बन्धाथयमपाथय कम् " इवत । पौिाय पयं विशेिणविशेष्यभाििः । तेनायोगोऽसम्बन्धिः
नैराकाझ्याभाििः । तस्मादनद्न्वताथयमपाथयकवमत्यथयिः । उदािरवत च " यथा कुण्डमजावजनं पललं वपण्डिः " इवत । न च " नाथयस्य
िाचकिः स्फोटिः ” इत्यनद्न्वताथयम् ; अथयवसधस्याथयस्येत्यस्य िचनात्पु नरुक्तमेिेवत ।

एिं तािदथयस्येवत विशेिणं दू वितम् । सम्प्रवत िाचक इवत विशेष्यं दू ि वयतुमारभते । तत्र तािवद्वकल्पोऽन्तीतिः । िचनस्य वि
कताय िाचकिः । तत्र िचनं वकं प्रत्यायनम् वकं िा शब्दप्रत्ययिे तुत्वम् आिोद्खच्छब्दस्य सतिः प्रत्यायकत्व वमवत । तत्राचं
ताित्कल्पं दू ियवत - िचनं यवद प्रत्यायनं तदा तद् घटावदष्वप्य स्तीवत साध्यविकलतेवत । यस्य िचनस्य कताय िाचकिः तत्र यवद
िचनशब्दे न प्रत्यायनं वििक्ष्यते तविय तत्प्रत्यायनं दृष्टान्तावभमते िु घटावदष्वप्यस्तीवत िे तोिः साध्यविकलत्वम् । दृष्टान्तस्याप्रत्यायनं
वि साध्यम् ; न तटावदष्वद्स्त । घटा

२ . Omitted मत्वा . ख . G - 26

२ . Omitted तदा

ख.

Page :234

२०२

स्फोटवसद्धिः
[ सप्तविंशिः श्लोकिः

प्वप्यस्तीवत साध्यविकलता । अथ शब्दप्रत्ययिे तुत्वं वनविध्यते , संस्कारे णानैकाद्न्तकिः । अथ शब्दस्य सतिः प्रत्यायकत्ववनिेधिः ,

दयो वि स्वकारणादे वलयङ्गतया प्रत्यायका एिेवत । साध्यविकलो यथा - अवनत्यिः शब्दिः अमूतयत्वात्कमयिवदवत । वद्वतीयं
पक्षमाशङ्कते - - अथ शब्दप्रत्ययिे तुत्वं वनविध्यत इवत । शब्दस्य प्रत्ययिः शब्दप्रत्ययिः शब्दकमयकिः प्रत्ययिः ; तद्ध िचनम् ।
यथोक्तम् - " शािं शब्दविज्ञानात् " इवत । तेन स्वविियविज्ञानस्य िे तुत्वं शब्दस्य िाचकत्ववमवत िाचकत्वं वनिेधता ' नात्मवन
शब्द इवत प्रत्ययस्य िे तुिः स्फोटिः ' इत्युक्तं भितीवत भाििः । दू ियवत संस्कारे णानैकाद्न्तक इवत । संस्कारशब्दे न संस्कारको
ध्ववनवियिवक्षतिः । स वि स्वविियं िणयविियं स्फोटविियं िा शब्दप्रत्ययं करोवत : अथ च िणयव्यवत रे कीवत तत्र व्यवभचारिः ।
अथिा संस्कारो ह्यनुभूतस्य स्फोटस्य पश्चाच्छब्द प्रत्ययिे तुिः स्मरणरूपस्य ' शब्दिः ' इवत प्रत्ययस्य िे तुियणयव्यवतरे की चेवत
िणयव्यवतरे को िे तुरनैकाद्न्तकिः स्यावदत्यथयिः । अथिा " तत्संस्कारक्रमाच्चावप व्यक्त तत्त्वं प्रकाशते ' इवत िचनादनु भिेऽवप
संस्कारस्य िे तुत्वात्तस्य च िणयव्यवतरे कात् तेनानैकाद्न्तको िणयव्यवतरे काकारिे तुररवत । कल्पान्तरमाशङ्कते - अथ शब्दस्य सतिः
प्रत्यायकत्ववनिेध इवत । शब्दस्य यत्प्रत्यायकत्वं तद्वाचकत्वम् ; अतिः स्फोटो न िाचक इत्युक्ते शब्दकतृयकप्रत्यायनस्य न
कतेत्युक्तवमवत शब्दत्वमेि वनविध्यते — स्फोटो नाथय स्य प्रत्यायकिः शब्दिः , िणेभ्यो व्यवतरे कात् घटिवदवत । पररिरवत -
शङ्ग्खावदशब्दै िः कालावदज्ञानाथैिः व्यवभचार इवत । ' शङ्ग्खिेलायामागन्तव्यम् ' इवत कृते सङ्केते विवदतसङ्केतानां शशब्दिः
कालस्य बोधकिः । तथा ' यतिः शङ्कशब्द उच्चरवत , तत्रास्ते सेनापवतिः ' इवत कृते सङ्केते दे शज्ञानं शाशब्दावदत्यावद द्रष्टव्यम् ।

Page :235

२०३

[ सप्तविंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता शङ्ग्खावदशब्दै िः कालावदज्ञानाथैव्ययवभचारिः । िणाय श्च िणाय न्तरव्यवतरे वकणो िाचकाश्चेवत
तैरनेकान्तिः । िणाय श्च न िाचकािः स्युिः , स्फोट

िचनं यदीत्यादे िः पुनरवप व्याख्या । अथयस्येवत विशेिणस्य प्रयोजनमाशङ्कते िचनं यवद प्रत्यायनवमवत । यवद िचनं नाम
शब्दस्यासाधारणोऽथयविियो व्यापारोऽङ्गीवक्रयते , ततोऽथयस्येवत विशेिणमनथयकं स्यात् ; न तु सोऽङ्गीवक्रयते , "
पदमभ्यवधकाभािात् स्मारकान्न विवशष्यते " इत्युक्तत्वात् । अतो वलङ्गावदसाधारणं प्रत्यायनमेि शब्दव्यापरिः । अतिः ' यवद न
िाचकिः स्फोटिः ' इत्येिािक्ष्यत् , ततोऽशे वसधसाधनतयोपालप्स्यत ; न वि स्फोटस्य सङ्केतावििये िाचकत्वम् , तन्मा
भूवदत्यथयविशेिणं कृतम् । पररिरवत - - तद् घटावदष्वप्यस्तीवत साध्यविकलतेवत । घटादयोऽवप स्वकारणादे वलयङ्गतया गमका
इत्युक्तमेि । अत्र चोदयवत - अथ शब्दप्रत्ययिे तुत्वं वनविध्यत इवत । शब्दप्रत्ययिः शब्दस्य प्रत्ययिः शब्दजवनतप्रत्यय इवत याित्
। स्फोटो नाथयस्य प्रत्यायक इवत । वकमुक्तं भिवत ? स्फोटो नाथय प्रवत शाब्दं प्रत्ययं करोतीवत , शब्द कतृयकस्य प्रत्यायनस्य लोके
िचनशब्दिाच्यत्वप्रतीतेिः । तेन नाथयस्येवत विशे िणस्य िैयर्थ्यम् , न च घटादौ व्यवभचार इवत भाििः । पररिरवत
संस्कारे णानैकाद्न्तक इवत । " पूियिणयजवनतसंस्कारसवितोऽन्त्यो िणयिः प्रवतपादकिः ” इवत िणयव्यवतरे वकणिः संस्कारस्य
शाब्दप्रत्ययिे तुत्वस्वीकारावदवत भाििः । पुनरवप चोदयवत - - अथ शब्दस्य सतिः प्रत्यायकत्ववनिेध इवत । शब्दस्य सत इवत
शब्दत्वे न सत इत्यथयिः । शब्दस्य सतो िे तोरथ प्रवत यत्प्र त्यायकत्वम् , तन्न स्फोटस्येवत " नाथयस्य िाचकिः स्फोटिः ' इत्यने न
वनविध्यते ; अतो न संस्कारे व्यवभचार इवत । पररिरवत - शङ्ग्खावदशब्दै िः कालावद ज्ञानाथैिः व्यवभचार इवत । आवदशब्दे न
भेयाय दीनां ग्रिणम् । वद्वती

१.

शब्द -

ख.

Page :236

२०४
स्फोटवसद्धिः सप्तविंशिः श्लोकिः ] व्यवतरे वकत्वात् घटावदित् । न दृष्टबाधिः , अथयप्रत्ययस्य तधे तुत्वात् । िणाय नां तु
तधे तुत्वमदृष्टमेि । गोशब्दादथय प्रवतपद्यामिे ' इवत लौवककी प्रतीवतिः , न संस्कारात् शब्दे भ्यो विसजयनी
येनावदशब्दे न दे शादीनावमवत । अवप च िणाय एि िन्त विपक्षा इत्याि िणाय श्च िणाय न्तरव्यवत रे वकणो िाचकाश्चेवत तैरनेकान्त इवत
। िणाय वि परस्परतो व्यवतररक्ता िाचकाश्च भिन्मते ; अस्माकं चैकिणे पद इवत तेिु च व्यवभचार इवत विरुधो व्यवभचारी चायं
िे तुररल्याि - - िणाय श्च न िाचकािः स्युिः , स्फोटव्यवतरे वकत्वात् घटावदिवदवत । विरुधाव्यवभचाररता च । यत्राप्यप्रत्यक्षता
िायोररूपत्वेन साध्यते , स्पशाय त् प्रत्यक्षता च , असौ विरुधा व्यवभचाररतेवत लवक्षता । अत्र िावतयके " न दृष्टे न विरोधो
धर्म्यवसद्धतिः ' इत्यत्र न स्फोटस्य िाचकत्ववनिेधे दृष्टविरोधिः , धवमयण एि स्फोटस्यावसधे िः ; िणयिाच कत्ववनिेधे तु दृष्टविरोधो
भित्येिेवत दवशयतम् । तदवप विपरीतवमत्यवभप्रायेणाि न दृष्टबाध इवत । िणयिाचकत्ववनिेधे न दृष्टबाध इत्यथयिः ।
स्फोटिाचकत्ववनिेधे तु दृष्टविरोधो भित्येिेवत भाििः । कारणमाि - अथयप्रत्ययस्य तधे तुत्वावदवत । तच्छब्दे न स्फोटपरामशयिः ।
स स्फोटो िे तुिः यस्य स तथोक्तिः , तस्य भािस्तत्त्वम् । यत्तु िणयिावदवभरुच्यते तदसदे िेत्याि - - - - िणाय नां तु तधे तुत्वमदृष्ट
मेिेवत । िणाय नामथयप्रत्ययिे तुत्वं न लोके दृष्टवमवत कथं तद्वाचकत्व वनिेधे दृष्टविरोधिः स्यावदवत भाििः । एतदे ि दशययवत - '
गोशब्दादयय प्रवतपद्यामिे ' इवत लौवककी प्रतीवतिः , न संस्काराच्छब्दे भ्यो विसजयनीयाद्वे तीवत ।
एिं ताित्तृतीयिावतयकमनुक्रान्तम् । चतुथय िावतयकं प्रवतिेधेद्त्त्वत्यावद । तस्यायमथय : - ध्वनयो न िणाय नवभव्यनद्न्त
व्यञ्जकत्वाद्दीपित् ; सत्त्वाद्वा घटा

१ . तेष्वेि , ख २ . विरुधाव्यावभ - ख .

३ . Omitted

अवप .

ख.

Page :237

[ सप्तविंशिः श्लोकिः

गोपावलकासविता

२०५

याद्वे वत । न शवशचिवनिेधित् प्रतीवतविरोधिः । “ तज्ज्ञानानन्तरो

वदिच्चेवत यो िणाय नेि प्रवतिेधेत् , तस्य दृष्टे न बाधिः शवशचिवनिेध िवदवत । तत्र शवशचिवनिेधिवदत्येतदू ियवत - न
शवशचिवनिेधित्प्रतीवत विरोध इवत । िावतयके दृष्टबाधस्फोरणाय तज्ज्ञनानन्तरोििावनवत वद्वती यान्तं पदम् । तस्यायमथयिः -
िणयज्ञानानन्तरं उिििः प्रकाशो येिाम् । िणाय श्च न िाचका इत्यादे रपरा व्याख्या । " न दृष्टेन विरोधो धर्म्यवसद्धतिः " इवत
विपरीतमेित्यनुक्तसुज्ञानवमवत कृत्वा चतुथं िावतयकमनुसन्धत्ते — - िणाय श्च न िाचकािः स्फोटव्यवतरे वकत्वात् घटावदिवदवत ।
अने न " प्रवतिेधेत्तु यो िणाय न् " इत्यत्रा वभप्रेतं प्रवतिेधप्रकारं पूियिावतयकानुसारे ण दवशयतिान् । िणाय न् िाचकतया वनिेधेवदत्यथयिः ।
दृष्टबाधो भिेवदत्येतवन्निेधवत - - न दृष्टबाधोऽथयप्रत्ययस्य तधे तुत्वावदवत । अथयप्रत्ययस्य तधे तुत्वावदत्येतत्
तज्ज्ञानानन्तरोििावदत्यस्य व्याख्या । अथयप्रत्ययोििदशयनाद्वणयज्ञानानन्तरवमत्यथयिः । तज्ज्ञानानन्तरोििाद् दृष्टबाध इत्यन्वयिः ।
वनबन्धने च तधे तुत्वावदवत तच्छब्दे न िणयपरामशयिः ; तेनायमथयिः - अथयप्रत्ययस्य िणयिेतुकत्वात् यो दृष्टबाधिः , स नास्तीवत ।
स्फोटस्यैिाथयप्रत्ययिे तुत्वप्रवतपादनावदवत भाििः । इदानीं पञ्चर्म्न्तमुििपदं िावतयके द्रष्टव्यम् । ननु ' गोशब्दादथय प्रवत पद्यामिे '
इवत दृश्यत एि िणाय नामथयप्रत्ययिे तुत्वम् , कथं न दृष्टबाधिः ? अत आि - िणाय नां द्त्ववत । सत्यं शब्दस्य दृष्टम् , तत्तु न
िणाय नावमवत तुशब्द योजना । कवचत्पाठिः अथयप्रत्ययस्याप्रत्याख्या ; िणाय नां द्त्ववत । तत्रायमथयिः - - तज्ज्ञानानन्तरोििात् दृष्टबाध
इत्युक्तम् ; तत्रेदमुच्यते - - न दृष्टबाधिः । तथा वि – अथयप्रत्यस्याप्रत्याख्या । न तािदथयप्रत्ययोऽस्मावभिः प्रत्याख्यायते , वकन्तु
िणाय नामथयप्रत्ययिे तुत्वम् ; तत्पुननय दृष्टमेि । यदृश्यते न तदस्मावभरपहूयते ; यदस्मावभरपहूयते न तद्दष्टवमत्यथयिः । कथं िणाय नां
तधे तुत्वं न दृश्यत इत्यु

१ . वदत्यावदज्ञाना - ख .

Page :238

२०६
स्फोटवसद्धिः

[ सप्तविंशिः श्लोकिः ]

ििात् " इत्यवसधम् , पदबुधयनन्तरमथयवधय उििात् । द्रु तावदज्ञाना .

च्यते , तदशययन्नाि - गोशब्दादथय प्रवतपद्यामिे ' इवत लौवककी प्रतीवतररवत । इवत शब्दे भारिः । अत एिािन संस्कारावदवत । यवद
स्मृवतिे तुसंस्कारपक्षिः तव्यवतररक्तपक्षश्च स्यात्तदा ' संस्कारादयय प्रवतपद्यामिे ' इवत प्रसज्येत ; न चैिं प्रतीवतदृयश्यते । यवद
स्मृत्यारूढिणयपक्षिः तदा ' शब्दे भ्योऽयं प्रवतपद्यामिे ' इवत प्रसज्येत ; न चैिवमत्यथयिः । ‘ विसजयनीयादयय प्रवतपद्यामिे ' इवत िा
प्रसज्येत यद्यन्त्यिणयिः प्रवतपादक इत्याश्रीयते यवद िा वचत्रबुद्धिः ; न चैिमवप दृश्यत इत्यथयिः । न सं स्काराच्छब्दे भ्यो
विसजयनीयाद्वे वत । लौवककी प्रतीवतररत्यनुिङ्गिः । इवत न शवशचिवनिेधित् प्रतीवतविरोध इवत । इवत िे तोन शवशनाथेन
चिशब्दस्य सम्बन्धवनिेधित् सियलोकप्रवसद्ध विरोध इत्यथयिः । यथोक्तम्

" चिशब्दावभधेयत्वं शवशनो यो वनिेधवत । स सियलोकवसधे न चिज्ञानेन बाध्यते ॥ ” इवत ।

एिं परपक्षवनराकरणे प्रयोगमुक्त्वा स्वपक्षसाधने प्रयोगप्रदशयनाथयमुत्तरं िावतयक द्वयं िणोत्था िेत्यावद । तत्राचे िावतयकेऽथयवधयं
पक्षीकृत्य िणोत्थेवत साध्यते । तत्र िे तुिः तज्ज्ञानानन्तरोििावदवत । तद्रूियवत - तज्ज्ञानानन्तरोििावदत्यवसधम् ,
पदबुधयनन्तरमथयवधय उििात् । द्रु तावदज्ञानानन्तरं चोत्पद्यमाना न द्रु ताद् युत्थाथय धीररत्यनेकान्तिः । धूमविशेिज्ञानानन्तरोििा
िविबुद्धनय तत्प्रभिेवत । अस्याथयिः तज्ज्ञानानन्तरोििावदवत यद्ल्लङ्गस्य िचनं तदवसधम् । तच्छब्दे न िणयपरामशयिः । िणयज्ञानेवत
िा पाठिः । कुतोऽवसद्धिः अत उक्तम् - पदबुधयनन्तरमवधय

१ . लोकप्रतीवतिः . ख .

२ . अथे वधयिः . क .

Page :239

[ सतविंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

२०७ नन्तरं चोत्पद्यमाना न द्रु ताद् युत्थाथयधीररत्यनेकान्तिः । धूमविशेिज्ञानानन्त रोििा च िवह्नबुद्धनय तत्प्रभिा । “ ध्रुिं
प्रतीयमानत्वात् पूियम् " इवत ।

उििावदवत । पदबुधयनन्तरं वि पदाथयवधय उिििः ; अतो िणयिावदनोऽवप न िणयमात्रानन्तययमवधयोऽद्स्त , पदबुधयानन्तयाय त् ।

पदं च यवद िणयसमुदायिः तथाप्यथायन्तरं िणेभ्य इवत अवसधता िावदनोऽवप ; अस्माकं त्ववसधमेि , िणय
व्यवतररक्तपदाङ्गीकरणात ; तेनोभयावसधता प्रवतिाद्यवसधतामात्रमेि िास्तु । दोिा न्तरमाि - द्रु तावदज्ञानानन्तरं चोत्पद्यमाना न
द्रु ताद् युत्थाथयधीररत्यनेकान्त इवत । न केिलं िणयज्ञानानन्तरमेिोवत्तष्ठवत , द्रु तादे श्च ध्ववनधमयस्यानन्तरमवप ; न चैिा तदु त्या ,
अशाब्दत्वप्रसङ्गावदवत तज्ज्ञानानन्तरोििस्य व्यवभचार इवत । यच्च " येडशी सा तदु त्था वि धूमादे ररि िवद्वधीिः " इत्युक्तम् ,
तदवप दू ियवत - - धूमविशेिज्ञानानन्तरोििा च िवडबुद्धनय तत्प्रभिे वत । धूमदशयने वि धूमाकृवत धूमविशेिश्च द्वयं प्रकाशते ;
तत्राकृवतदशयनादे ि िविज्ञानम् । यथोक्तम् " यथा धूमाकृवतदशयनादग्न्याकृवतविज्ञानम् " इवत । विशेष्यस्य तु सामान्यि
दन्वयव्यवतरे को न स्त एिेवत विशेिज्ञानानन्तरै ि सती िविबुद्धन तत्प्रभिेवत दृष्टान्तस्थल एि िे तोव्ययवभचारिः शक्यो
दशयवयतुवमत्यथयिः । गिादीनन् िा पक्षीकृत्य गकारावदिः प्रवतपादक इवत साध्यवमत्युक्तम् - - " दीपिद्वा गकारावदगयिादे िः
प्रवतपादकिः । ध्रुिं प्रतीयमानत्वात् " इवत । गावदगयिादे िः प्रवतपादकिः । ततो ध्रुिं प्रतीयमानत्वात् अन्धकारद्स्थतस्येि दीप इत्यथयिः
। अत्रैि साध्ये िे त्वन्तरमुक्तम् - पूिय तत्प्रवतपादनावदवत । गकाराद् युञ्चारणपुरिरं वि िक्तारो गिाद्यथय प्रवतपादयद्न्त ; यत्पूियकं
च यत्प्रवतपायते , तत्तस्य प्रवतपादकं प्रदीपिवदवत । तत्र िे तुद्वयमवप सिोपन्यस्यवत - ध्रुिं प्रतीयमानत्वात् पूियवमतीवत । तत्पूिय
प्रवतपादनावदवत

Page :240

२०८
स्फोटवसद्धिः [ सप्तविंशिः श्लोकिः ] सत्त्वद्रव्यत्विणयत्वशब्दत्वे व्यवभचारिः । न चेदृशं साधर्म्यिैधर्म्यमात्रं िे तुं विपवश्चतोऽनुमन्यन्त
इत्यलं प्रसङ्गेन ॥
पाठो रत्नाकरकावशकयोिः । वनबन्धनकारे ण तु पूिय तत्प्रवतपादनावदवत पाठोऽङ्गीकृतिः । गिादे िः पूिय गकारादे िः प्रवतपादनावदत्यथयिः
। व्याद्प्तस्तु यत्पूिय यत्प्रवतपाद्यते , तत्तस्य प्रवतपादकम् यथा प्रदीपारोपणं प्रवतपाद्यस्य घटस्येवत पूियिद्दष्टव्या । दू िणमाि - -
सत्त्वद्रव्यत्विणयत्वशब्दत्वे व्यवभचार इवत । समािार एकििाििः । सत्त्वे सत्तायां द्रव्यत्वे िणयत्वे शब्दत्वे च व्यवभ चार
एतयोिे त्वोररवत । कवचत्तृतीयान्तं सत्त्वद्रव्यत्विणयत्वशब्दिैररवत । गकारा दे ध्रुिं प्रतीयमानत्वावदवत िे तुरनैकाद्न्तकिः ; यथा
गिावदगयकारावदतो ध्रुिं प्रतीयते , तथा गिावदगतं सत्त्वं द्रव्यत्वं च प्रतीयत एि ; न च तयोिः स प्रवतपादकिः ,
आकृत्यवधकरणन्यायेन गोत्वमात्रस्यैि प्रवतपादकत्वावदवत । तथा तत्पूिय प्रवतपादनं पूिय तत्प्रवतपादनं िा िणयत्वशब्दत्वयोिः
सत्त्वेऽवप तद्गते व्यवभचरवत । गकाराद् युपादाने वि तद्गतिणयत्वादे रप्युपादानमथयवसधम् , प्रतीवतश्च श्रोत्रेण िणयिद्वणयत्वादािवप
इवत तत्र व्यवभचारिः । एिं दोिितोऽ प्यनुमानस्य यद्यथयवनश्चयिे तुत्वं स्यात्ततिः साध्यवसद्धिः ततो भिेदवप ; न च तदस्तीत्याि - न
चेदृशं साधर्म्यिैधर्म्यमात्रं िे तुं विपवश्चतोऽनुमन्यन्त इवत । मात्रशब्दे न व्याद्प्तं व्यिद्च्छनवत्त । यथोक्तम्

" व्याप्तेश्च दृश्यमानायािः कवश्चधमयिः प्रयोजकिः । अद्स्मन् सत्यमुना भाव्यवमवत शक्त्या वनरूप्यते ॥

अन्ये परप्रयुक्तानां व्याप्तीनामुपजीिकािः । दृष्टैरवप न तैररष्टा व्यापकांशािधारणा । ।

ये च तानवप विस्रब्धं साध्यवसधथै प्रयुञ्जते । सुलभैिः प्रवतिे त्वावददोिैधाय र्म्द्न्त ते वचरम् ॥ ” इवत ।

Page :241

सप्तविंशिः श्लोकिः

गोपावलकासविता

२०९

साधर्म्यमानं च साधर्म्यसमा नाम जावतिः यथा यद्यवनत्यघटसाधर्म्ाय त् कृतकत्वादवनत्यिः शब्द इष्यते , तविय
वनत्याकाशसाधादमूतयत्वावन्नत्यिः प्रामोतीवत । िैधर्म्यमात्रं च िैधर्म्यसमा नाम जावतिः यथा यद्याकाशिैधा दवनत्यिः शब्दिः ,
त्रैलोक्यमेि तद्वै धादवनत्यं भिेवदवत ।
" प्रयुक्त स्थापनािे तौ दू िणाशक्तमुत्तरम् । जावतमाहुरथान्ये तु स्वव्याघातकमुत्तरम् ॥ ” इवत तवद्वदिः ।

इत्यलमवतप्रसङ्गेनेवत । तस्मात् कृतमवतप्रसङ्गेन । अवतदू रं गत्वा वकमस्माकं प्रयोजनम् ? न चानुमानमात्रेण िस्तुनिः

कस्यवचत्सत्ता वसध्यवत वनिेधो िा , प्रमाणान्तरे ण विवदतयोरन्यतरे णान्यतरस्य कुत्रवचद्दे शे काले िा सत्तामात्र व्यिस्थानात् । अतो
यवद स्फोटस्यान्यतो न वसद्धिः , ततोऽनुमानावन तत्प्रवत क्षेपाय प्रभिद्न्त । यथोक्तम् - " लौवककव्यवतरे केण कद्ल्पते " इवत ।
िणाय श्च यवद प्रत्यक्षवसधास्तदा तत्प्रवतिेधिः शवशचिवनिेधित् लोकप्रवसद्धविरुधिः स्यात् ; एतत्पुनवियपरीतवमवत
कृत्वास्मावभदू य वितान्यनुमानावन । अतोऽत्र प्रमाणान्तरसदसिािािेि वनरूपणीयौ । तवन्नरूपणं च कृतप्रायम् , वकवञ्च
स्विवशष्यते । तत्र च प्रयत्न उपक्रर्म्ते । वकमनथयकप्राये प्रयासवनबयन्धेने त्यवभप्रायिः ॥

इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायां सप्तविंशिः श्लोकिः

G - 27

Page :242

२१०
स्फोटवसद्धिः [ अष्टाविंशिः श्लोकिः ] योऽप्याि - िाक्यं न वभन्नं िणेभ्यो विद्यतेऽनुपलम्भनात् ; न वि दे िदत्तावदिु पदिाक्येिु
दकारावदप्रवतभासव्यवतरे की प्रवतभासो दृश्यते वद्वतीयिणयप्रवतभासित् । न च तादृशं शक्यािसानसत्त्वमाका

एिं तािवन्नत्यिणयिावदनो दू वितािः । संप्रत्यवनत्यिणयिावदनिः प्रत्यिस्था नमाि - योऽप्याि . . . . अव्युत्पन्नस्यावप स्यात् इवत ।
अस्याथयिः — योऽवप िणयक्षवणकिादी प्राि । वकमािे त्यपेक्षायां तदाि - िाक्यं न वभन्नं िणेभ्यो विद्यत इवत । िाक्यं वि
लोकेऽथयप्रयुक्तम् । तदे ि तािवन्नरूप्यताम् । वकं पदद्वाररकया तवन्नरूपणायेत्यवभप्रायेणोक्तम् - िाक्यवमवत । िणेभ्यो वभन्नं न
विद्यत इवत । कारणमाि – अनुपलम्भनावदवत । कथमनुपलम्भनम् ? यािता ' दे िदत्त ' इत्येकं पदम् ' दे िदत्त गामभ्याज ' इत्येकं
िाक्यवमवत िणेभ्यो वभन्नं पदं िाक्यं चोपलभ्यत इत्यत आि न वि दे िदत्तावदिु पदिाक्येिु दकारावदप्रवतभासव्यवतरे की
प्रवतभासो दृश्यत इवत । न वि दे िदत्तावदद्ष्ववत । दे िदत्तायुदािरणम् , ' दे िदत्तावद शब्दे तु स्फुटो भेदिः प्रतीयते ' इत्यवभप्रायात्
। एतच्च ' त एि िणाय त्मानिः ' इत्यावदना स्वयमेि व्याख्यातम् । वद्वतीयिणयप्रवतभासिवदवत । एतदवप ' अथाय न्तर विियत्वे तु
यथािणयविज्ञानावन ' इत्यावदना । एि च यथा वद्वतीयिणे पूियिणय प्रवतभासव्यवतरे की प्रवतभासो दृश्यते नैिवमवत िैधHदृष्टान्तिः ।
एिं िे तुं प्रसाध्य साध्ये न संबन्धयवत - न च तादृशं शक्यािसानसत्त्वमाकारान्तरिवदवत । चकारो िाक्याथयसमुच्चये । तादृशं
व्यवतरे कबुद्धशून्यं िाक्यं पदं िा शक्यािसानसत्वं शक्यमिसानमिसायो यस्य सत्त्वस्य तच्छक्यािसानवमवत बहुव्रीवििः ।
शक्याि सानं सत्ववमवत पुनरवप बहुव्रीवििः । आकारान्तरिवदवत । यथा वद्वतीये िणे प्रथमिणाय दाकारान्तरं
व्यवतरे कप्रवतभासाच्छक्यतेऽध्यिसातुवमवत िैधHदृष्टान्तिः ।

आकारान्तरिवदवत मतुबन्तं िा । न च तादृशमाकारान्तरित्तया शक्या

ध्यिसानसत्त्ववमवत ।

Page :243

[ अष्टाविंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता रान्तरित् । न चान्यासम्भवि कायय गमकम् , िणेष्वेि तत्सम्भिात् । न च

पदिाक्यान्तरे िु तदविशेिेऽवप तदभािादसम्भििः , अविशेिावसधे िः ,

एिं तािदनुभििः स्फोटात्मवन प्रमाणवमत्येतवन्नरस्तम् ; न त्वनु भिेऽवप विप्रवतपन्नान् प्रवत न्यायिः प्रदवशयतिः ' अविवशष्टादजातस्य
विवशष्टात् भाि इष्यते ' । इत्यावदना ; अत आि - न चान्यासम्भवि कायय गमकवमवत । अन्यतो िणयतोऽसम्भवि
काययमथयप्रत्ययात्मकं िणयव्यवतररक्तयोिः पदिाक्ययो गयमकवमवत पूियमुक्तम् , तदवप न साधीय इत्यथयिः । कारणमाि - िणेष्वेि
तत्सम्भिावदवत । िणेष्वेि सत्सु तस्य काययस्य सम्भिावदवत । अथिा िणाय नां कायय प्रत्यवधकरणत्वमुपचययते । अथिा अथयतिः
प्रकृतं काययिेतुत्वं तच्छब्दे न परामृ श्यते । नन्वेिं िादी ' वभन्नक्रमेऽवप विज्ञाने न समूवििु भेदिान् । समू ििः ' इत्यत्रापररवचतपूिी
लक्ष्यते , यदे िमाि ; अत आि - - न च पदिाक्यान्तरे िु तदविशेिेऽवप तदभािादसम्भि इवत । पदान्तरे िु यथा
जराराजेवतप्रभृवतिु ,

" िारणागगभीरा सा साराभीगगणारिा । काररताविधा सेना नासेधा िररताररका ॥ "

इत्यावदिु िाक्यान्तरे िु च तदविशेिेऽवप िणाय विशेिेऽवप तदभािात् अथयप्रत्ययात्मककायाय भािादसम्भिो िणयतोऽसम्भििः

काययस्येवत च न िक्तव्य वमत्यथयिः । कुत इत्याि - अविशेिावसधररवत । तदविशेिेऽवप तदभािावदत्यत्र तदविशेिेऽपीवत
विशेिणमवसधवमत्यथयिः । एिं च िदता ' तदे िमवभन्नेिु वभन्नेिु च िणाय त्मसु यन्नानैकं च भासते तत्प्रत्यक्षं पदम् ' इवत च , '
अतस्तदवतरर च्यमानवनवमत्तािाप्तजन्मायवमत्यनुमीयते ' इवत चोभयमप्यपिद्स्ततं िेवदतव्यम् । नन्वविशेिावसधोररवत न
िक्तव्यम् , अविशेिस्यैि वसधत्वात् । यथोक्तम्
१ . पदिाक्येिु . मूलम् .

Page :244

२१२
स्फोटवसद्धिः अष्टाविंशिः श्लोकिः ] प्रत्यवभज्ञानस्य च व्यवभचारात् ; अवनदशयनाच , क्षवणकत्वात् सिय भािानाम् । िणयविशेिेऽवप
िाक्यभेदात् काययविशेिोऽयुक्त एि ,

" ियं ताित् प्रत्यवभजानीमिः ; न निः करणदौबयल्यम् ; अन्येऽवप प्रत्यवभजानद्न्त – स एिायम् - इवत ; अतिः प्रत्यवभजानन्तो
ियवमि नान्य इवत िक्तुमिय द्न्त " इवत । अत्र वकल प्रयोगोऽन्तीतिः - - शब्दो न क्षवणकिः , स एिायवमवत प्रत्यवभज्ञानात्
आकाशावदिवदत्यत आि - प्रत्यवभज्ञानस्य च व्यवभचारावदवत । दीपज्वालायामवप ' सैिेयम् ' इवत प्रत्यवभज्ञास्त्येि ; न च सा न
क्षवणकेवत तत्र व्यवभचारिः । ततश्चाविशेिावसद्धिः । ततश्च िणेष्वेि तत्सम्भििः । ततश्च नान्यासम्भवि कायय गमकवमवत ।
दू िणान्तरमाि अवनदशयनाच्चेवत । वनदशयनं दृष्टान्तिः , तदभािाच्च । पूियित् पूियसम्बन्धी दशयवयतव्यिः । नन्वात्मादयो वनत्या एि
सद्न्त वनदशयनावन , अत आि - - क्षवणक त्वात्सियभािानावमवत । यािन्तो लोके भािािः ते सिे क्षवणकािः । प्रागभाि प्रध्वंसाभाियोिः
व्योम्नश्चािरणाभािरूपस्य द्स्थरत्वािािग्रिणम् । यथोक्तम्
" प्रवतसङ्ग्ख्याप्रतीसङ्ग्ख्यावनरोधव्योमवभद्िवभिः । " इवत । तवद्वदां चैिमनुमानप्रयोगिः - यत्सत्तत्क्षवणकम् यथा घटावद । संश्च
वििादाध्यावसतिः शब्दावदिः इवत स्वभाििे तुिः भािमात्रानुबद्न्धसाध्यविियत्वावदवत । ननु यवद क्षवणका िणाय स्तथावप न िणाय एि
िाचकािः ; वकन्तु तदवभव्यङ्ग्ग्यिः स्फोटिः , क्षवणकानामयुगपद् भुिां िाचकत्वासम्भिात् ; अत आि - िणयविशेिेऽवप िाक्य भेदात्
काययविशेिोऽयुक्त एिेवत । अयुक्त इवत छे दिः । यद्यवप क्षवणका िणाय स्त थावप न भिदवभमताद्वाक्यात् काययभेदोऽथयप्रतीवतभेदो
न युज्यत इवत । यथा च क्षवणकेभ्योऽप्यथयप्रतीवतसम्भििः तयोत्तरत्र भविष्यवत । कवच . १ काययभेद : . ख .
२ . प्रवत - चौ . मुवद्रते .

Page :245

२१३

[ अष्टाविंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता तस्यातीद्ियत्वात् । सवन्नवधमात्रादु त्पत्तािव्युत्पन्नस्यावप स्यात् । अवप

चैकमनेकाियिात्मकमनियिं िा । तत्र पूियद्स्मन् कल्पेऽियिानामान थयक्यमथयित्ता िा । आनथयक्ये कथं तदात्मकं िाक्यम् १
अथयिानेिात्मा

।।।

पाठिः िणाय विशेिेऽपीवत । यद्यवप जराराजेत्यादौ न िणाय नां विशेिस्तथा च नाथयप्रतीवतिे तुत्वसम्भििः , तथावप तदु पपत्तेिः
कद्ल्पताद्वाक्यभेदािि दवभमतान्न तस्य काययभेदस्योपपवत्तररवत । कारणमाि - तस्यातीद्ियत्वावदवत । तस्य िाक्यभेदस्य
स्फोटात्मनिः प्रत्यक्षायोग्यत्वात् । यथोक्तम्
" िणयत्रयपररत्यागे बुद्धनाय न्यत्र जायते । " इवत । न च प्रत्यक्षादन्यत्प्रमाणं तत्र सम्भिवत । कायाय नुमानं तु ज्ञानकायो त्पत्तािेि
संभितीवत भाििः । अथ सत्तया काययजनकत्ववमष्यते तत्राि - - सवन्नवधमात्रादु त्पत्तािव्युत्पन्नस्यावप स्यावदवत । सवनवधमात्रात् तत्र
सत्ता मात्रात् अथयबोधस्योत्पत्ताविष्यमाणायामव्युत्पन्नस्यावप पुरुिस्य प्रथमश्राविणोऽथय बुधधुत्पवत्तिः स्यात् ; न च सेष्यत इत्यथयिः ।
अत्रैि दू िणान्तरोपक्रमिः - अवप च . . . . ित्ता िा । तत्र विकल्पं ताित् करोवत - एकमनेकाियिात्मकमनियिं िेवत ।
यदे कमवभमतं भितां िाक्यं तद्त्कं घटावदिदनेकाियिात्मकवमष्यते उत वनरि यिमाकाशपरमाण्वावदिवदत्यथयिः । प्रथमं
कल्पमवप विकल्पयवत - तत्र पूियद्स्मन् कल्पेऽियिानामानथयक्यमथय ित्ता िेवत । सुगमो ग्रन्थिः । प्रथमपक्षे प्रथमं वशरो दू ियवत -
आनथयक्ये . . . . . . . . . " स्यात् । अथयशब्दोऽवभधेयिाची ; न विद्यतेऽथो येिां तेऽनथयकािः ; तेिां भाििः आनथयक्यम् ।
अियिानामान थयक्ये कथमनेकाियिात्मकं िाक्यवमवत सङ्गच्छते ? न ह्यानथयक्य िाक्यत्वयोरे कत्र समािेशिः सम्भितीत्यथयिः ।
कथवमत्यत्राि – अथयिानेिात्मा

१.

Added न .

ख.

Page :246

[ अष्टाविंशिः श्लोकिः

२१४
स्फोटवसद्धिः िाक्यवमत्युच्यते । तदे तेष्विेिाियिेिु स्वयमनथयकेिु िाक्यात्मता

िाक्यवमत्युच्यत इवत । यतोऽथयिानेिात्मा िागात्मा िाक्यवमत्युच्यते लोके । िागात्मेवत िा पाठिः । यथोक्तम् - "
संित्याथयमवभदधवत पदवन िाक्यम् " इवत । इदमाकूतम् - अियिशद्क्तिः समुदायशद्क्तिाय प्रत्येकशक्त्या अियि शक्त्या िा
व्याप्ता रथाङ्गेिु परमाणुिु च ; सेि िाक्याियिेभ्यो वनितयमाना सङ्घात शद्क्तमियिशद्क्तं िा वनितययवत ,
व्यापकवनिृत्तेप्प्यवनिृत्त्या व्याप्तत्वा वदवत ; अतोऽनथयकपदारब्धो िाक्याियिी तत्समुदायो िा कथमथयित्तां भजेत ? अथिा
वनरथयकिारब्धं वनरथयकिणयसमुदायो िा पदवमवत लोके प्रवसद्धिः ; िाक्यन्त्वथयित्पदारब्धं तत्समुदायो िेवत ; अतो
िाक्याियिानामानथयक्ये कथं तदात्मकं िाक्यवमवत संभिवत , यतोऽथयिानेिात्मा िाक्यवमत्युच्यते ।
तदात्मकवमत्यत्राियिेष्वात्मशब्दिः , अियिा आत्मा यस्येवत । इिावप तवद्वियोऽथयिानेिात्मा ; अथयिन्त एिाियिािः
िाक्यवमत्युच्यते ; नानथयक आत्मा , गामानय ' इत्यादौ िाक्यशब्दप्रयोगदशयनात् ' गाम् ' इत्यादािदशयनाच्च । अतिः वकवमत्याि -
तवदवत । एतदव्ययं पञ्चर्म्थे च । यतोऽनथयकाियिानां न पारमावथयकं िाक्यत्वम् , अत एि कारणावदत्यथयिः । एतेष्वेिाियिेिु
स्वयमनथयकेद्ष्ववत । एतेष्वेिेत्यने नाथयित्तया प्रवसद्ध सूचयवत । अियिेिु पदात्मकेिु । स्वयमनथयकेद्ष्ववत । िाक्याथाय त्पृथक्
यथास्वमवभधेय शन्येष्वभ्युपगतेद्ष्वत्यथयिः । िाक्यात्मता िाक्यं नामात्मा येिां तेिां भािो िाक्यात्मता । कद्ल्पतैिारोवपतैि
स्यावदत्यन्वयिः । वसंितेि माणिकादौ । यथा ' वसंिो माणिकिः ' ' वसंिो दे िदत्तिः ' इवत माणिकादौ कद्ल्पता भिवत ,
एिमनेकाियिात्मकं िाक्यवमत्यवप िाक्यतो वभन्नेष्वियिेिु िाक्यतौपचाररकी स्यान्न पारमावथयकी ; न ह्यन्यस्यान्यात्मता
स्वाभाविकी संभिवत , अभािति विरोधात् । अतिः परशब्दस्य परत्र प्रयोगो भ्रान्तेरुपचाराद्वा सम

Page :247

[ अष्टाविंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

२१५ कद्ल्पतैि वसंितेि माणिकादौ स्यात् । अथयित्त्वे प्रत्येकं पररसमासाथय तया िाक्यलक्षणापत्तेिः प्रत्येकं िाक्यभािात्
नानेकाियिात्मकं िाक्यम् । तदे कां शज्ञानाच िाक्याथयज्ञानवसधे शान्तरिैयर्थ्यम् । कालक्षेपाभािश्च ।

थयनीयिः । अनथयकाियिात्मकं िाक्यवमवत भिदीयं िचनमौपचाररकम् , भितो भ्राद्न्तकल्पनाया गरीयस्त्वात् ; गौणताकल्पनं तु

लघीयिः । अथिा तस्मािितो मतेऽियिेिु िाक्यात्मता गामानयेत्येकं पदम् ' इत्यावद ब्रुिाणैलौवककैिः कद्ल्पतैिेवत । ननु मुख्यस्य
िाक्यस्यान्यत्रावसधौ कथं तत्रास्य कल्पना ? उच्यते
" लक्ष्यमाणगुणैयोगाद् िृत्तेररष्टा तु गौणता । " इवत पक्षेऽन्यत्र वसद्धरे पक्ष्यते ।
" अथे त्वथाय न्तरात्मानमध्यारोप्योपपावदते । िाच्यमासाद्य शब्दानां स्वयमेि प्रितयनम् ॥ "

इत्यद्स्मन् पक्षे नान्यत्र वसद्वथपेक्षा , ' खपुष्पस्थानीय आत्मा ' ' खपुष्पं भिवसधान्तिः ' इत्यावदप्रयोगेऽत्यन्तासतिः खपुष्पत्वादे िः
समारोपाङ्गी करणात् । वसंिता च यद्यप्यन्यत्र विद्यते ; तथाप्यत्र न विद्यत इत्यसत्या एिारोपिः । अत्रैि वद्वतीयं वशरो दू ियवत - -
अथयित्वे . . . सकलश्रुतेिः । अस्याथयिः - अथयित्त्वे चाियिानां िक्ष्यमाणदोित्रयापातिः । तथा वि - यद्यियिानामथयित्वमाश्रीयते तविय
भिदवभमतमनेकाियिात्मकं िाक्यवमत्येतन वसध्यवत । कुतिः ? प्रत्येक िाक्यभािात् अियिानां प्रत्ये कं िाक्यत्वात् । तदवप कुतिः
? िाक्यलक्षणापत्तेिः । प्रत्येकमियिानाम् " अथयकत्वादे कं िाक्यम् " इवत यद्वाक्यस्य लक्षणं तस्य प्रसङ्गात् । सावप कस्मात् ?
प्रत्येकं पररसमाप्ताथयतया । सावप कुतिः ? अथयित्त्वाङ्गीकरणावदवत यथोत्तरं िे तुमिाििः । प्रत्येकपररसमाप्ताथयताचायुगपद् बुिां
प्रत्येकमेि िाचकत्वे . नाथयित्त्वसम्भिात् । दू िणान्तरमाि - तदे कांशज्ञानाच्च िाक्याथयज्ञानवसधे रं शान्तरिैयर्थ्यवमवत । िाक्यं वि
िाक्याथयज्ञानायार्थ्यते नान्यस्मै प्रयोजनाय ।

Page :248

स्फोटवसद्धिः अष्टाविंशिः श्लोकिः ] अथ मा भूदनेकाियित्विावनररवत सकृत्सकलाियिश्रिणम् , तथावप कालक्षेपो न स्यात् ,

सकृदे कां शािसायसमये सकलश्रुतेिः । अनियि पवश्चमकल्पेऽप्येकत्वात् क्रमेण गत्यसम्भिात् कालभेदो न युक्तिः ।

तथा च तस्य िाक्यस्यानेकाियिात्मकस्य य एि कवश्चदं श स्तज्ज्ञानादे ि केिलात्समवभलवितस्य िाक्याथयज्ञानस्य

वसधरं शान्तराणां िैयर्थ्यमायुष्मतामापद्यत इवत कृतं लौवककपरीक्षकाणामन्याियिश्रिणग्रिणावद पररश्रमेणेवत भाििः ।
दू िणान्तरमाि - कालक्षेपाभािश्चेवत । एि वि प्रथम िणाय निधारयवत । पुनश्च तेिां प्रकृवतप्रत्ययविभागेन पदताम् , पदे भ्यश्च
तदथाय न् , तेिां चाकाक्षायोग्यतासत्तीरालोचयवत ; तद्वशेन च तेिां व्यवतिङ्गमाकलयवत ; ततश्च िाक्याथयमिबुध्यत इवत योऽयं
कालस्य िाक्याथयज्ञानजन्मवन क्षेपो विक्षेपो विलम्बो दृश्यते , सोऽवप नैिंिावदनां संभिवत , इवटत्येिैकस्माद्वणाय त् पदाद्वा
िाक्याियिाद्वाक्याथयज्ञानवसधे ररत्यथयिः । सम्प्रत्यत्रैि प्रकारान्तरमाशङ्कते - अथ मा भूदनेकाियित्विावनररवत
सकृत्सकलाियिश्रिणवमवत । प्रथमदोिभािा भािाधीनभािाभािािुत्तरौ दोिाविवत कृत्वा प्रथमस्यैिोपन्यास । मा
भूदनेकाियित्विावनररवत कृत्वेवत सकृदे ि सकलाियिश्रिणमाश्रीयत इवत । यथा ' धिखवदरपलाशसिकारा िनम् ' इवत
चक्षुिा सकृदे ि गृह्यते , तथा श्रोत्रेण गामानयेवत पदम् ' इवत सकृदे ि गृह्यत इवत । पररिरवत तथावप कालक्षेपो न स्यावदवत ।
यद्यवप प्रथमवद्वतीयदू िणोधारिः शक्यते , तथावप तृतीयस्य नोधार इत्यथयिः । कारणमाि — सकृदे कां शािसायसमये मकलतेररवत
। प्रथमस्यां शस्यान्यस्य िा कस्यवचदे कस्यां शस्यािसायसमये सकलश्रुतेिः साकल्येन िाक्यस्य श्रिणप्रसङ्गावदत्यथयिः । ततश्च न
कालक्षेपािवसतस्य िाक्यस्य तदै िािाचकत्वावदवत भाििः ।

१ . तदे काशा - मूलम् .

Page :249

[ अष्टाविंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

२१७ न ह्येकस्य क्रमेण गृिीततोपन्ना ; न ह्येकं गृिीतमगृिीतं च भिवत , विरोधात् । ग्रिणाग्रिणभेदाच क्रमिः । न चाक्रमा
िाक्यप्रवतपवत्तरद्स्त , सियिाक्यव्यििारश्रिणस्मरणानामनेकक्षणवनमेिानु - - - - - -
- एिं प्रथमपक्षस्य द्वे धा द्स्थतस्य दू िणं कृतम् । सम्प्रवत वद्वतीयं दू ियवत - अनियिपवश्चमकल्पेऽप्येकत्वात् . . . . . . . न िा
वकवञ्चत् । एकमनेकाियिात्मकमनियिं िेत्यत्र अवपशब्दे न स्फोटिावदसम्मवतं पूिोक्त दोिपररिारसम्भािनां च सूचयवत ।
पवश्चमकल्पेऽवप कालभेदो न युक्तिः । कालस्य भेदो नानात्वं विक्षेप इवत याित् । यथानेकाियिात्मक प्रथमपक्षे
कालक्षेपाभािोऽद्स्त यद्यप्यन्यदोिाभाििः । तत्र कारणमुक्तम् क्रमेण गत्यसम्भिावदवत । तत्र कारणमुक्तम् - एकत्वावदवत ।
तत्रावप कारणमुक्तम् - - अनियिेवत । एकत्वात् क्रमेण गत्यसम्भिमुपपादयवत - - न िोकस्य क्रमेण गृिीततोपपन्नेवत ।
गत्यसम्भिावदत्यत्र गवतशब्दे न ग्रिणं वििवक्षतवमवत सूवचतम् - गृिीततेवत । अनुपपवत्तं सूचयवत - न ोकं गृिीतमगृिीतं च
भितीवत । कारणमाि - विरोधावदवत । ग्रिणमेिास्तु मा भूदग्रिणवमवत चेदत आि - ग्रिणाग्रिणभेदाच क्रम इवत । ययेकद्स्मन्
िस्तुवन ग्रिणान्यवप वभन्नावन ग्रिणप्रागभािरूपाण्यग्रिणान्यवप वभन्नावन सद्न्त , तदै ि च क्रम उपपद्यते ; नैकत्वे ।
ग्रिणाग्रिणयोययवद प्रथमग्रिणसमये ग्राह्यस्य प्रागभािोऽवप नष्टिः , तविय सकृदे ि गृिीतवमवत कथं क्रमिाचो युद्क्तिः ? अथ न
विनष्टिः , कथं ग्रिणम् ? न चां शभे देन तत्सम्भििः , वनरियित्वा श्रयणात् । न च वनरियित्वे विरोधात् क्रमग्रिणमेि
पररत्यज्यतावमवत िाच्यवमत्याि - न चाक्रमा िाक्यप्रवतपवत्तरस्तीवत । िाक्यप्रवतपवत्तिाय क्यस्य कात्स्न्येन प्रवतपवत्तिः । कारणमाि -
सियिाक्यव्यििारश्रिणस्मरणानामनेक

१ . गृिीवत - मूलम् .
G - 28

२ . गिणाग्रिण - मूलम् .

Page :250

२१८
स्फोटवसद्धिः अष्टाविंशिः श्लोकिः ] क्रमेण पररसमाप्तेिः । न चैकमेकबुद्धग्राह्यमपरामृष्टिणयरूपं प्रवतभासते शब्दरूपम् ;
अन्त्यिणयबुधािवप िणाय नुक्रमप्रतीतेिः , तदभािे िाक्यभेद क्षणवनभेिानुक्रमेण पररसमाप्तेररवत । सियिाक्यानावमवत पाठे ऽवप
व्यििारावद व्यवतरे कजवनता िष्ठी ; व्यििारो िक्तुरुच्चारणम् ; श्रिणं श्रोत्राद् िणम् ; स्मरणं पुनिः पूिायनुभूतानामुच्चारणाथय
पुनरनुसन्धानम् , श्रोत्रा िा पदाथययोग्यतावदज्ञानाथय पश्चात् वक्रयमाणम् ; तेिां िाक्यसम्बद्न्धनामनेकेिु क्षणेिु वनमेिेिु चानुक्रमेण
पररसमाप्तेिः । प्रथम कद्स्मंवश्चत्क्षणे वनमेिे िा सविियस्य व्यििारादे िः प्रक्रमं कृत्वा तस्यैि वद्वतीयावदिु पुनरनु सन्धानमनुक्रमिः ;
एिमनेकेिु क्षणेिु वनमेिेिु िानुक्रमेण पररसमाद्प्तिः । फलवनष्पत्यापिगयिः । सियिाक्यानां सिेिां िाक्यानां लौवककानां िैवदकानां
च । अथिा सियशब्दिः कृत्स्नविियिः ; िाक्यानां कात्यैन यावन व्यििार श्रिणस्मरणावन तेिावमवत । अनुक्रमशब्दे न
क्रमशब्दप्रिृवत्तवनवमत्ततां दशययवत । पूिाय परकालकलाकवलतत्वं वि पौिाय पयाय परपयाययिः क्रम इवत भाििः । वतष्ठतु
तािदन्यदनुपपवत्तजातम् , अनुपलद्ब्धरे िैनं वनरियिं शब्दात्मानं िारयतीत्याि - न चैकमेकबुद्धग्राह्यमपरामृष्टिणयरूपं
प्रवतभासते शब्दरूपवमवत । भितां यदे कमेकबुद्धप्रामु शब्दरूपमवभमतम् , न तदपरा मृष्टिणयरूपं प्रवतभासत इत्यथयिः । सत्यं
पूिाय सु बुद्धिु परामृष्टिणयरूपं प्रवतभासते , अन्त्यिणयबुधौ तु िणोत्तीणय प्रकाशत एिेवत चेदत आि अन्त्यिणयबुधािवप
िणाय नुक्रमप्रतीतेररवत । अवपशब्दे न " नादै रावितबीजाया मन्त्येन ध्ववनना सि " इवत । अत्र वनरियिप्रतीतेिः वसधाद्न्तनाङ्गीकार
सूचयवत । िणाय नुक्रमप्रतीतेररवत । िणाय नुक्रमेण िणयरूपपरामशेनैि शब्दरूप

१.२.

शन्दतत्त्वम् . मूलम् . Omitted िणय . मूलम् .

३ . व्यािार - ख .

Page :251

[ अष्टाविंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

२१९ प्रतीत्यभािात् । िणाय नुक्रमोपकारे घनपेवक्षते यथाकथवञ्चायोगेऽवप

प्रतीतेररवत । यथोक्तम् - -
" वचत्ररूपां च तां बुद्ध सदसद्वणयगोचराम् । " इवत । तदे िं िणाय नुक्रमिाक्यप्रतीत्योरन्वयो दवशयतिः । व्यवतरे के व्यवतरे कोऽप्य
स्तीत्याि - - तदभािे िाक्यभेदप्रतीत्यभािावदवत । िणाय नुक्रमाभािे िाक्य विशेिप्रतीत्यनुदयात् । न वि िणाय नन्तरे ण तत्प्रतीवतिः ,
समुद्रशङ्ग्खावद घोिेिु तददशय नात् । न च तदनुक्रमं विना न च कवचद्वाक्ये िणयरूपं वििाय वकवश्चच्छब्दरूपं प्रकाशते ।
यथोक्तम् - " भेददशयनाभा िात् " इवत । तदे िं न चैकवमत्यत्र िे तुद्वयमुक्तम् । अत्र चानियि पवश्चमकल्पेऽपीत्यावदना
पररसमाप्तेररत्यन्तेनैतवद्विवक्षतम् - - - - यिमेण गृह्यते तन वनरियिम् , यथा पटिः ; क्रमेण च गृह्यते िाक्यम् , अतो न
वनरियिवमवत इवत क्रमग्रिणस्य व्यापकं यदनेकात्मकत्वं तवद्वरुधमेकत्वमुपलभ्यमानं क्रम ग्रिणमवप वनितययतीवत ;
क्रमग्रिणान्यथानुपपत्त्यानेकात्मकं िाक्यवमवत । पुनश्च न चैकमेकबुद्धग्राह्यवमत्यावदनैतदु क्तम् - िणायत्मकं िाक्यम् , वनयमेन
तत्परामशय पूिय प्रवतभासात् ; यत्खलु वनयमेन यत्परामशयपूिय प्रवतभासते तत्तदात्मकम् , यथा तन्तुपरामशयपूियकं प्रतीयमानिः पट
इवत िणाय नात्मकत्वमभ्युपगर्म्मानं वनयमेन तत्परामशयपूिय प्रतीयमानत्वमवप वनितययतीवत दृष्टविरोधिः । वनयमेन तत्परामशयपूियकं
प्रतीयमानत्वसाधनाय च िे तुद्वयमुक्तम् । िणाय नुक्रमप्रतीते स्तदभािे िाक्यभेदप्रतीत्यभािावदवत च वद्वतीयिे तुं वििृणोवत - िणाय
नुक्रमोपकारे ह्यनपेवक्षते यथाकथंवचत्प्रयोगेऽवप तेिां कस्यवचद्वाक्यस्य प्रतीवतप्रसङ्गात् विना िेवत । िणाय नुक्रमकृत उपकारो
िणाय नुक्रमोपकारिः । कवचत्तथैि पाठिः । विशब्द उपपादनत्वद्योतनाथय िः । अनपेवक्षत इवत । पुरुिेण िाक्यप्रतीवतवसधयथयवमवत
वसध्यवत । यथाकथंवचत् प्रयोगेऽवप

Page :252

२२०
स्फोटवसद्धिः [ अष्टाविंशिः सोकिः तेिां कस्यवचद्वाक्यस्य प्रतीवतप्रसङ्गात् विना िा , तदनुक्रमस्या नुपकाररत्वात् , अक्रमेण च
व्यििरणाशक्तेिः , गत्यन्तरासम्भिाच्च । न चेदं साम्प्रतम् - नैि िाक्यं िणाय त्मकम् , येन तदनुक्रमकृतो िाक्यभेदिः

तेिावमवत । अवभमतक्रमेण विपरीतक्रमेण िा िणाय नां प्रयोग इवत । कस्यवचद्वाक्यस्येवत । यद्वक्तुवियिवक्षतं तस्य ।
प्रतीवतप्रसङ्गवदवत । प्रतीतेिः प्रसङ्गाद्वाक्यभेदप्रतीत्यभािावदवत । प्रतीतेिः प्रवतिेधिः तत्प्रसङ्गे सवत युज्यत इवत प्रसङ्गग्रिणं कृतम् ।
विना िेवत । िगैरेि िा विना कस्यवचद्वाक्यस्य प्रतीवतप्रसङ्गावदत्यनुिङ्गिः । अत्र च यथाकथंवचत्प्रयोग इत्यने न तदभाि इत्यस्य
िणाय नुक्रमाभाि इवत व्याख्या कृता । िेत्यने न िणाय भाि इवत । साध्यं त्वनयोिः पूियमेिेवत द्रष्टव्यम् । उभयत्रावप कारणमाि - -
तदनुक्रमस्यानु पकाररत्वावदवत । अनुक्रमस्य िाक्यप्रवतपत्तािनुपकारकत्वात् िणाय नुक्रमोपकारे ह्यनपेवक्षत
इत्यने नानु पकाररत्वबीजकथनम् । परापेवक्षतो ि्युपकारो भिवत , अनपेवक्षतं तु कुियनोपकारकिः । तेनोक्तम् -
अनुपकाररत्वावदवत । ननु यचक्रमा िाक्यप्रवतपवत्त न स्यात्तत एतत्सिय प्रसज्येत ; युगपदे ि िणाय ननुसन्धाय जानातु िाक्यवमवत
चेत् तत्राि - अक्रमेण च व्यििरणाशक्तररवत । उपलक्षणं चैतच्छ्वण स्मरणयोरवप । अशद्क्तश्च काययदशयनाभािादु न्नीयते ।
िे त्वन्तरमाि - - गत्यन्तरासम्भिाञ्चेवत । न च क्रमयोगपद्यमन्तरे णान्या कावचवद्वधास्तीत्यथयिः । ननु गत्यन्तरं पूियमुक्तम् - '
प्रयत्नभेदतो वभन्ना ध्वनयोऽस्य प्रकाशकािः ' इत्यावदना । अत आि - न चेदं साम्प्रतम् - नैि िाक्यं िणायत्मकम् , येन
तदनुक्रमकृतो िाक्यभेदिः स्यात् ; अवप तु तत्प्रकृत्यैिावभन्नमेकमावििमान िणाय वदविभागमनानुपूव्यय व्यञ्जकक्रिशाच क्रमित्
भागिञ्च प्रवतभावत इवत । अस्याथयिः - न चेदं िक्ष्यमाणं साम्प्रतं युक्तम् । इदं शब्दवनवदय ष्टमेि दशययवत नैि िाक्यं िणाय त्मकम् ।
वनिेभ्यस्य िणाय त्मकत्वस्य दोिित्तामाि - येन तदनुक्रमकतो

Page :253

[ अष्टाविंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

२२१ स्यात् ; अवप तु तत् प्रकृत्यैिावभन्नमेकमविद्यमानिणाय वदविभागमनानुपूव्यय व्यनकक्रमिशाच क्रमित् भागिच प्रवतभावत —
इवत , अक्रमस्य क्रमिता वभव्यक्त्ययोगात् ; न वि तदे ि व्यक्तमव्यक्तं च भिवत विरोधात् , येन क्रमेण व्यज्येत । भेदे वि
कस्यवचद्वयक्तािपरमव्यक्तवमवत क्रम उपपद्येत ।

िाक्यभेदिः स्यावदवत । िणाय त्मकत्वेन वि िणाय नुक्रमकृतो िाक्यभेदिः । िणाय नु क्रमाधीनो िाक्यभेदिः स्यात् ; अतश्च तत्रोक्ता दोिािः
प्रसज्येरन् । अवप विवत । कीदृशं पुनिाय क्यम् ! तत्प्रकृत्यैिावभन्नवमवत । तद्वाक्यं स्वत एिावभन्नम् ,
नानुक्रमकृतैकबुद्धग्राह्यत्वावदवभररत्यथयिः । एकवमवत । नानेकवमवत । अत्रावप प्रकृत्येवत संबध्यते । यथावभन्नस्याप्यियविनो
यथाङ्गप्रत्यङ्गविभागिः नैिमप्यस्ये त्युक्तम् - अविद्यमानिणाय वदविभागवमवत । आवदशब्दे न पदावदक मुपादत्ते । ईदृशस्य च
क्रमोऽप्यसम्भावित एिेत्युक्तम् - अनानुपूव्ययवमवत । आनुपूव्ययरवितमक्रमवमत्यथयिः । कुतस्तविय तथा प्रतीवतस्तदाि - व्यञ्जक
क्रमिशाच क्रमििागिच्च प्रवतभावत । इवतशब्दिः प्रकारिचनिः । इदं . शब्दे नानुसन्धानीयिः , यवद पठ्यते यवद िावक्षप्यते । इदं
च पूियत्रोक्तमेिेवत सुगमम् । असाम्प्रतत्वे कारणमाि - अक्रमस्य क्रमितावभव्यक्त्ययोगात् । अक्रमस्य व्यङ्ग्ग्यस्य क्रमिता
व्यञ्जकेनावभव्यक्त्यनुपपत्तेररवत । एतदे ि स्फोरयवत - न वि तदे ि व्यक्तमव्यक्तं च भिवत विरोधात् , येन क्रमेण व्यज्येत । भेदे
वि कस्यवचश्यक्तािपरमव्यक्तवमवत क्रम उपपद्यत इवत । तदे िेवत । एतवन्नभाय गमेिेत्यथयिः । व्यक्तमव्यक्तं च भिवत विरोधावदवत
सुगमम् । येनेवत । येन कारणेन यस्मावदत्यथयिः । यच्छब्दे न च तस्यैि व्यक्ताव्यक्तत्वसम्भििः परामृश्यते । क्रमेणावभव्यज्यतेवत ।
िाक्यवमवत वसध्यवत । न चैि क्रमििागपक्षेऽवप तुल्यो दोि इत्याि - भेदे िीवत । अथिा न वि तदे ि व्यक्तमव्यक्तं च
भितीत्येतदे ि विपययये सम्भि

Page :254
२२२

स्फोटवसद्धिः

[ अष्टाविंशिः श्लोकिः

अभागत्वे च सकलाश्राविणो न स्याद्वाक्यबुद्धिः , िाक्यस्याश्रिणादियिा भािाच । अतिः सकलमेि िाक्यं श्रूयेत न िा वकवञ्चत् ।
अथ िणाय नां श्रिणेऽवभव्यद्क्तिे तूनां समस्तिणोपजवनतसंस्कारजन्ययान्त्यया

प्रदशयनेन साधयवत - भेदे िीवत । विशब्दो िे तौ । कस्यवचद्यक्ताि परमव्यक्तवमवत क्रम उपपद्यत इवत स्पष्टम् । दू िणान्तरमाि –
अभागत्वे च सकलाश्राविणो न स्याद्वाक्यबुद्धिः , िाक्यस्याश्रिणादियिाभािाच्च ; अतिः सकलमेि िाक्यं श्रृयेत , न िा
वकवश्चवदवत । वकं चाभागत्वे च िाक्यस्याश्रीयमाणे लोकिेदयोिः श्रोतुनय स्याजायेत । िाक्यबुद्धिः िाक्यवििया बुद्धिः । श्रोतारं
विवशनवष्ट - सकलाश्राविण इवत । सकलं िाक्यं श्रोतुमसमथयस्येवत याित् । कुतिः ? िाक्यस्याश्रिणात् ; न वि सकलं िाक्यं
सकृदे ि श्रूयते , क्रमेणैि श्रिणावदत्युक्तम् । न चाियिश्रिणं भिन्मते सम्भितीत्युक्तम् - अियिाभािाचेवत । वकं पुनस्तत्र भिेत्
! तदु क्तम् अतिः सकलमेि िाक्यं श्रूयेत , न िा वकवश्चवदवत । श्रूयेतेत्यनुिङ्गिः । अत्रोत्तरत्वेन पूिोक्तमनु भािते - - अथ िणाय नां
श्रिणेऽवभव्यद्क्तिे तूनां समस्त िणोपजवनतसंस्कारजन्ययान्त्यया बुधया िाक्यािधारणवमतीवत । मनुि इवत शेििः ।
िाक्यािधारणवमवत । वनरियिस्य िाक्यस्य श्रोत्रेणानुभि इत्यथयिः । बुधयेवत । एकया बुधयेत्यथयिः । अने न क्रममन्तरे ण
िाक्यािधारणं दशययवत । अन्त्ययेवत । सकलिणयश्रिणोत्तरकालीनयेत्यथयिः । वकं तविय पूिाय वभबुयद्धवभिः काययम् , तदाि - िणाय नां
श्रिणेऽवभव्यद्क्तिे तूनावमवत । िणाय वन वि िाक्यस्यावभव्यद्क्तिे तििः ; सकलिाक्यिवतयनां िाक्यावभव्यद्क्तिे तूनां वनद्खलानां
िणाय नां श्रिणे वनिृत्त इत्यथयिः । कथं क्रमितां िणयग्रिणानामेकिाक्यावभ व्यद्क्तिे तुत्ववमवत चेत्तत उक्तम् -
समस्तिणोपजवनतसंस्कारजन्ययेवत । प्रत्येकमनु भूतैियणैरन्येऽन्ये च संस्कारा जन्यन्ते , तैश्च सम्भूयैका बुद्ध

Page :255

[ अष्टाविंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

२२३ बुद्ध्या िाक्यािधारणवमवत । तदवप मृिा , िणयरूपवििेकेन कस्यवचत् कदावचदज्ञानात् , िणाय नां च क्रममन्तरे णाप्रतीतेिः
कुतोऽक्रममेकबुद्धग्राह्यं िाक्यं नाम ? केिलमेि मनोरथिः । क्रमिियश्च ध्ववनभ्यिः प्रत्येकमप्रतीतेिः

----------------

-------------

----

जन्यते ; सं स्कारै िः श्रोत्रमनुगृह्यते , अनुगृिीतं च श्रोत्रं बुद्ध जनयतीवत द्रष्टव्यम् । समस्तिणोपजवनतैिः संस्कारै िः श्रोत्रानुग्रिद्वारा
जन्यये त्यथयिः । अतिः क्रमग्रिणाद् युपपवत्तररवत भाििः । पररिरवत - तदवप . . . . . . . . अलमनेन । यद्वणाय नां श्रिण इत्यावद
पूिोक्तदू िणोधारणायोक्तम् , तदवप पूियिद्न्मर्थ्ेत्यथयिः । कारणमाि - िणयरूपवििेकेन कस्यवचत्कदावचदज्ञानावदवत । न वि
िणयरूप . विविक्तं िाक्यरूपं कस्यवचदवप पुरुिस्य कदावचदवप कद्स्मन्नवप काले ज्ञायत इवत । उपलक्षणं चैतत्कदावचवदवत ,
कुत्रावप िा दे श इवत द्रष्टव्यम् । अथिा िणयरूपवििेकेन कस्यवचद्यथातथा िा भिदवभमतस्य िाक्यस्य कदा
वचदे कैकिणयज्ञानसमये सकलिणाय नुभिोत्तरकालं िा ज्ञायमानत्वाभािावदत्यथयिः । अथ िणाय त्मकमेि िाक्यवमत्यभ्युपगमिः तत्राि -
िणाय नां च क्रममन्तरे णा प्रवतपत्तेिः कुतोऽक्रममेकबुद्धग्राह्यं िाक्यं नामेवत । क्रममन्तरे णाप्रवतपत्तेररवत । यथोकम् - ' न चाक्रमा
िाक्यप्रवतपवत्तरद्स्त ' इत्यावद । ततश्च कुतो िे तो रक्रममेकबुद्धग्राह्यं िाक्यं नामेवत । भिदभ्युपगमिः सेत्स्यवत । नामशब्दे न '
तत्प्रकृत्यैिावभन्नम् ' इत्यावदनाभ्युपगवतं स्मारयवत । अत एतजात्यन्धस्य कावमनीरूपसाक्षात्कारस्पृिेि मनोरथमात्रवमत्याि - -
केिलमेि मनोरथ इवत । एि इवत । िणाय नां श्रिणेऽवभव्यद्क्तिे तूनावमवत । ईदृश इवत । अथिा तदवप मृत्यत्र
कुतोऽक्रममेकबुद्धग्राह्यं िाक्यं नामेवत िे तुिः ; तत्साधनाय च िे तद्वयं िणयरूपेत्यावद । यद्त्कल वनरियिं िाक्यं तद्वणयरूपविविक्तं
िा तद्रूपं िा अभ्युपेयते ? न ताित्तद्रूपरवितम् “ िणयत्रयपररत्यागे बुद्धनाय न्यत्र जायते " इवत द्स्थतत्वात् । न च िणाय त्मकम् । तस्य
क्रममन्तरे णाप्रवत .

Page :256

२२५

स्फोटवसद्धिः
( अष्टाविंशिः श्लोक :

समुदायाभािाचाथयप्रतीवतमद्न्वच्छन्नेक शब्दात्मानं प्रकल्पयन्न तत्रािस्थातु मिय वत ; कमाय त्माप्यस्य िस्तसंज्ञावदिु प्रवतपवत्तिे तुरेकिः
कल्प्प्य आपतवत ; तत्राप्येकां शादप्रवतपवत्तरप्रवतसन्धानं च कमयक्षणानावमवत । तस्मात्
. . . . … . . . . . . . . पत्तेिः । अतिः कुतो िे तोरक्रममेकबुद्धग्राह्यं िाक्यवमवत संभिवत ? अतो िणाय नां श्रिणवमत्यावदकं मृिैि
मनोरथमात्रवमत्यथयिः । दू िणान्तरमाि - - क्रमिियश्च ध्ववनभ्यिः प्रत्येकमप्रतीतेिः । समुदायाभािाचाथयप्रतीवतमद्न्वच्छन्ने क
शब्दात्मानं प्रकल्पयन्न तत्रािस्थातु मिय वत । अस्याथय : - ये खलु स्फोटस्यावभ व्यञ्जका ध्वनयो िणाय िा न ते क्रमेणाथयमिबोधयद्न्त
अदशयनात् । न च समुदायस्तेिामद्स्त , क्षवणकत्वेनायोगपद्यात् । तत्र कुतोऽथयप्रवतपवत्तरे िेवत वनरूपयन् तत्कारणतया च
वनरियिं शब्दात्मानं प्रकल्पयेत् । प्रकल्पयन्न तत्रैिािस्थातुमिय वत । एकशब्दकल्पनां कृत्वैि न विरन्तुमिय वत । अन्यदवप बहु
कल्पनीयमापद्यते । कवचत्पाठिः प्रकल्पयन्निस्थातुमिय तीवत । प्रकल्पना मारभमाणिः स्वयमेि तत्रोपस्थातुमिय वत । कल्पनातो
विरन्तुमिय वत अवतप्रसङ्गभयावदत्यथयिः । वकं तिील्याि - कमाय त्मेवत । पाठान्तरे कुत इत्यत्राि - - कमाय त्माप्यस्य िस्तसंज्ञावदिु
प्रवतपवत्तिे तुरेकिः कल्प्प्य आपततीवत । ये पुनिय स्तसंज्ञादयोऽथयप्रतीत्युपाया दृश्यन्ते तेिप्येकिः क्रमात्मा मनियिोऽस्य
स्फोटिावदनिः कल्पनीयिः प्रसज्येत - कमयक्षणावतररक्तिः क्रमात्माथयप्रवतपवत्तिे तुररवत । कारणमाि -
तत्राप्येकां शादप्रवतपवत्तरप्रवतसन्धान च कमयक्षणानावमतीवत । इवतिे तौ । तत्रावप िस्तसंज्ञावदिु कमयक्षण वनचयेष्वप्येकां शात्
िस्तसंज्ञासमुदायस्य समुदावयन एकैकस्मात् कमयक्षणा दथयस्याप्रवतपवत्तररवत दोिस्तािदद्स्त । न च कमयक्षणािः परस्पर
प्रवतसन्धीयन्त इवत िणयिदे ि सावित्याभािात् न समुदायस्य िाचकतेवत तदवतरे वकणिः कल्पनापातिः । न च तवदष्यत इवत ।
भिन्मते िा कयं

Page :257

[ अष्टाविंशिः श्लोकिः

गोपावलकासविता

२२५

क्रमभाविन एि यथास्वं करणप्रयोगाद्िन्ना िणयभागािः कमयभागा

क्षवणकेभ्योऽथयप्रवतपवत्तिः । अत आि - तस्मािमभाविन एि िणाय यथास्वं करणप्रयोगाद्िन्ना िणयभागािः कमयभागा इि

विकल्पवििया यथासङ्केतं प्रत्ययिे ति इवत । यस्माधस्तसंज्ञावदतुल्ययोगक्षेमत्वं िणाय नां तस्मावदत्यथयिः । क्रमभाविन एिेवत ।
िणयभागविशेिणमेतत् । एिकारे ण न सावित्यापेक्षेवत दशययवत । अथिा क्रमभाविन इवत पञ्चमी । करणप्रयोगविशेिणमेि ।
एिकारे ण च क्रमित् कायाय नुगुण्यमस्त्येिेवत सूचयवत । यथास्वं करणप्रयोगाद्िन्ना इवत । िणाय नां वि वभन्नावन करणावन " स्पृष्टं
करणं स्पशाय नाम् " इत्यावद । तेन यथास्वमात्मीयस्य करणस्य प्रयोगात् वभन्नािः परस्परविलक्षणा व्यािृत्तात्मानश्च वनष्पन्नािः , न
त्वेकमेि शब्दरूपमन्यथान्यथा च प्रकाशत इत्यथयिः । िणयभागा इवत कमयधारयिः । पदिाक्ययोविय िणाय भागािः । कमयभागा इिेवत ।
अत्रावप िणयभागित् समासिः । अथिा िणयस्य भागा िणयभागािः , कमयणो भागािः कमयभागािः , भागसमुदायस्तु िणयशब्दे न
कमयशब्दे न चोच्यते । विकल्पवििया यया सङ्केतं प्रत्ययिे ति इवत । विकल्पस्य कल्पनाया वििया भूत्वा सङ्केतानु
सारे णाथयप्रत्ययिे ति इवत । िणाय नां भागेिु बहुष्ववप िणय इवत विकल्पो जायते ; तथा गकारादौकार इवत च ; िणेिु च बहुिु
गौररत्येकं पदम् ' इवत विकल्पिः । तादृशेिु च पदे िु ' गामानये त्येकं िाक्यम् ' इत्यावदविकल्पिः । तथा कमयभागेष्ववप ' कमय गमनम्
' इत्यावदविकल्पो दशयवयतव्यिः । कवचत्तु क्रमभाविन एिेत्यस्यानन्तरं िणाय इवत पदमद्स्त , तत्र िाशब्दाध्यािारे ण िणाय िणाय शा िा
विकल्पवििया यथासङ्केतं प्रत्ययिे ति इवत योज्यम् । केवचद्ध िणयस्वलक्षण एक इवत प्रवतपन्नािः । अन्यैस्तु िणयभागारब्धोऽियिी
िणय इत्यभ्युपगतम् । बौधस्त्वियिी नेष्यते , परमाणुसमूिस्यैि मित्व
G - 29

Page :258

२२६

स्फोटवसद्धिः [ अष्टाविंशिः श्लोकिः ] इि विकल्पवििया यथासङ्केतं प्रत्ययिे तििः । यैश्च दोिैरनवभमतं

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - स्वीकारात् । तेनोक्तम् - िणाय नां भागा इवत । न च कमय अियवि कैवश्चदपीप्यते ,
तेनोक्तम् - - - कमयभागा इिेवत । ननु वभन्नानां िणाय नां कथं िाचकत्ववनयमिः — इयन्तोऽस्याथयस्य िाचका इवत ? कथं च
प्रथमश्रिणे न प्रत्याययद्न्त ? अत उक्तम् - यथासङ्केतवमवत । ननु िणयस्वलक्षणानां तिागस्वलक्षणानां
िावभलापसंसगययोग्यत्वाभािात् कथं ' गौररवतपदं सािावदमतो िाचकम् ' इवत सम्बन्धाख्यानसम्भििः ? विकल्प विियत्वादथाय नां
शब्दविियत्वं शब्दानां च शब्दशब्दावदविियत्वम् । के पुनरमी विकल्पा नाम ? येयं कल्पनेवत प्रवसधा । का पुनरसौ
अवभलापसंसगययोग्यप्रवतभास आकारो यस्यािः प्रतीतेिः सासौ । कस्तस्या विियिः ? स्वाकार एिेत्येके ; कद्ल्पतं
वनस्तत्त्वमलीकवमत्यन्ये ; अन्यव्यािृवत्तरूपं
च तदािाभािसाधारणो ह्यथयिः शब्दादिगर्म्ते । यवद च यादृशो बविबयलनावद रथयवक्रयासमथो दृष्टिः , तादृश एि विकल्पैिः
समारोप्यते ; एिं तविय ' िृक्षिः ' इत्युक्ते सदसत्त्वे प्रत्यपेक्षा न स्यात् , तद्वचनशब्दसमवभव्यािारश्च यथा ' अद्स्त िृक्षो न िा ' इवत ।
न वि बाह्ये दृश्यमाने सिािापेक्षा भिवत , दृष्टस्य भािस्यैि सिािात्मकत्वात् । नाप्यभािापेक्षा , दृष्टस्वरूपस्यासत्त्वविरोधात् ।
एिमेि दृष्टसदृशिः समारोवपतोऽवप भािाव्यवभचारादभािविरोधाच्च ‘ अद्स्त नाद्स्त ' इवत नापेक्षेत न च ताभ्यां संबध्येत । अतो
विवधप्रवतिेधसाधारण उमयसम्बन्धयोग्यो विकल्पैरथोऽिसीयते इत्यनु भिायत्तमेतत् । एिं चोभय साधारणो बाह्यविधमाय
आरोवपतो विकल्पैररत्याश्रयणीयम् । दृष्टसदृशे ह्यारोप्यमाणे विवधरूपिः शब्दाथो भिेत् , दशयनेन भािरूपविधानात् । अतो
विवधरूपं स्पष्टं तत्सदृशं चारोपवयतुमसमथो विकल्पो िृक्षाभािवनष्ठं िृक्षमारोपयवत . शब्दोऽवप
तत्समानविियस्तथाविधमेिावभवनविशते । एिं चािृक्षवनिृवत्त

Page :259

[ अष्टाविंशिः श्लोकिः गोपावलकासविता

२२७ . . . . . . . मात्रपययिसावयवन शब्दे भािाभाियोरुदासीने ' िृक्षिः ' इत्युक्ते युक्तैि भािाभािौ प्रत्यपे क्षा तद्वचनसम्बन्धश्च ।
नन्वेिं बाह्यविधमयणो बविरसतिः कथं ' िृक्षोऽयम् ' इवत बविरिभासिः ? बाह्यसादृश्यात् । वकं पुनरत्यन्तासतोऽ लीकस्य
परमाथयसता बाह्येन सादृश्यम् ? अतत्काररल्यािृवत्तिः , िृक्षो वि बविरिद्स्थतोऽतत्काररभ्यो व्यािृत्तिः , तथाविधं च
रूपमारोवपतवमत्येकान्त विसदृशयोरवप बाह्येतरयोरन्यव्यािृत्त्या युक्तमेि सादृश्यम् । अतश्च बाह्याध्यिसायिः । के पुनरमी
तत्काररणिः ? न ह्येकजातीयािः केवचत् संभिद्न्त , जातेरभािात् । अत एि कायाय णामप्येकता न सम्भिवत ।
प्राकायाय दशयनाददृष्टपूियिस्तुदशयने कथं तत्काररताध्यिसायिः ? तदनिधारणे च कथमतत्कररल्यािृत्तं रूपं
विकल्पैरारोवपतमवभवनविशन्ते शब्दािः ? अत्राहु : - वकमत्र कायाय न्तरे ण ? दशयनमेि वि कायय दृश्यानां व्यक्तीनाम् ।
तच्चादृष्टपूियिस्तुदशयनेऽवप जायमानं दृश्यत एिेवत तदे ककायाय भ्यश्च व्यद्क्तभ्योऽन्या अतत्काररणीिः पराणुद्य गिावदशब्दाथाय
व्यिस्थाप्यन्ते । ननु दशयनान्यवप यािदृश्यं वभद्यमानावन , कथमेकं काययम् ! न ; एकप्रत्यिमशयिेतुत्वेन तेिामभेदात् ; भिवत वि
गां दृष्टितिः ' गौिः ' इवत पूिाय परयोरे कोऽिमशयिः ; तदे कत्वाञ्च तत्काररणां दशयनानामभेदिः , तदभेदाच्च दृश्यानां व्यक्तीनाम् ।
यथाहु :
" एकप्रत्यिमशय स्य िे तुत्वाधीरभेवदनी ।
एकधीिे तुभािेन व्यक्तीनामप्यवभन्नता ॥ ” इवत । अतिः समारोवपतातत्काररव्यािृत्त्यवभवनिेवशनो विकल्पािः शब्दाचेवत न
नोपपन्नम् । तवददमुक्तम्
" यस्यां यमुपमाभावत बाह्यमेकवमिान्यतिः । व्यािृत्तवमि वनस्तत्त्वं परीक्षानङ्गभाितिः ॥ ” इवत ।

१ . तस्याम् . ख .

Page :260

२२८
स्फोटवसद्धिः
( अष्टाविंशिः लोकिः िणाय नां िाचकत्वम् , ते स्फोटस्यावप िाचकतामपाकुयुयिः । तथा वि - यथैि ध्वनयिः क्रमिवतयत्वात्
अनिाप्तोपलम्भसाकल्या न िाचकािः ,
एि च ज्ञानाकारिावदनामवप साधारणिः श्लोकिः । तेिामप्येिमेिा न्यापोििचनत्वं शब्दानाम् । भिवत चात्र यिािाभािसाधारणं
ग्रिणे रूपमिसीयते ; तदन्यव्यािृवत्तवनष्ठम् । यथा घटािसायेन पटोऽिसीयमानिः ' स ह्यद्स्त न िा ' इवत
भािाभािसाधारणोऽिसीयते अन्यवनिृवत्तवनष्ठश्च । तथा च सिे शब्दा भािाभािसाधारणरूपावभवनिेवशन इत्यनु भि वसधम् । तेन
गोशन्द स्यागोवनिृवत्तिाय च्या ; शब्दशब्दस्याशब्दवनिृवत्तिः । गोशब्दत्वमगोशब्दव्यािृवत्तिः ; तथा चागोशब्दव्यािृत्त्या गोशब्दत्वेन
लवक्षतानां िणाय नां िाचकत्वम् यथा िस्तसंज्ञावदकमयभागा विकल्पवििया यथासङ्केतं प्रतीवतप्रिृवत्तिे ति इवत । आहुश्च

" स्वतो नैिाद्स्त शकत्वं िाच्यिाचकयोवमययिः । प्रतीवतिः समयात्पुंसां भिेदवक्षवनकोचित् ॥ ” इवत ।

ननु िणाय नां िाचकत्वं प्रवतवक्षप्तम् ' वनरुधबुधयो नैि ' इत्यादौ ; अत आि — यैश्च दोिैरनवभमतं िणाय नां िाचकत्वं ते
स्फोटस्यावप िाचकता मपाकुयुयररवत । यदोिभयाद्वणयिाचकत्वं भिद्िनाय ङ्गीवक्रयते , तदे ि वनवमतं स्फोटपररत्यागेऽप्यद्स्त
विनावभवनिेशावदत्यथयिः । अने न च “ यस्यानियिस्फोटो व्यज्यते " इत्येिमावदवनत्यिणयिावदिचनं सत्यमेिेत्युक्तम् । एतदे ि
स्फोरयवत तथा वि - यथैि ध्वनयिः क्रमिवतयत्वादनिाप्तोपलम्भसाकल्या न िाचकािः , तथा स्फोटोऽपीवत । िवनरे ि शब्दिः ;
ताल्वावदकरणको ध्ववनियणय इवत लोके गीयते ; न ध्ववनव्यवतररको िणों नाम कवश्चवदत्यवभप्रायेणोक्तम् - - ध्वनय इवत ।

३ . साकल्यत्वात् . मूलम् .

१ . अवभधायकत्वम् . मूलम् , २ . क्रमित्वात् . मूलम् ,

Page :261

[ अष्टाविंशिः श्लोकिः )

गोपावलकासविता

२२९

तथा स्फोटोऽवप । तथा वि - यथा ते नात्मन्युपलम्भसाकल्याय प्रभिद्न्त , तथा स्फोटे ऽवप , वनयतक्रमिवतयत्वात् । नाप्येक एि
तत्कुयाय त् , अन्यिैयर्थ्यप्रसङ्गात् । तत्काले च समस्तरूपानुपलक्षणात् । क्रमिवतयत्वावदवत । ध्वनयो वि क्रमेणोत्पद्यन्ते ,
करणप्रयोगस्य क्रमिवतयत्वात् । तथैि कतुयिः शक्तेिः । अनिाप्तोपलम्भसाकल्या इवत । अनिाप्तं स्वविियोपलम्भसाकल्यं यैररवत
। उपलम्भानां साकल्यं सामस्त्यम् ; न वि क्रमिवतयनामुपलम्भािः संिता भिन्तीवत न िाचका इवत । तथा स्फोटोऽपीवत । तथैि
स्फोटोs प्यनिाप्तोपलम्भसाकल्य इवत न िाचक इत्यथयिः । ननु स्फोटो न क्रमिती ; तस्यैकत्वात्
कथमनिाप्तोपलम्भसाकल्यत्वम् ? अत आि — तथा वि यथा ते नात्मन्युपलम्भसाकल्याय प्रभिद्न्त , तथा स्फोटे ऽपीवत । ते
ध्वनय इत्यथयिः । नात्मन्युपलम्भसाकल्याय प्रभिन्तीवत । स्वविियोपलम्भसाकल्याय न समथाय इवत । तथा स्फोटे ऽपीवत ।
स्फोटविियोपलम्भसाकल्यमवप कतुं न प्रभिन्तीत्यथयिः । कारणमाि - वनयतक्रमिवतयत्वावदवत । न स्फोटस्य क्रमिवतयत्वं
वििवक्षतम् , वक तु ध्वनीनामेि क्रमिवतयत्वात् स्फोटस्याप्यनिाप्तो पलम्भसाकल्यवमत्यथयिः । नन्वनेकिणाय त्मकत्वे िाक्यस्य न
प्रत्येकं िणेिु िाक्यबुद्धसाकल्यमद्स्त ; एकैकस्तु ध्ववनिाय क्यबुद्धसाकल्यमेि करोवत ' प्रत्येक मनुपाख्येयज्ञानतिािनाक्रमात् '
इवत न्यायात् । अत आि - नाप्येक एि तत्कुयाय वदवत । नावप चैक एि ध्ववनिः स्फोटोपलम्भसाकल्यं करोतीवत संभितीत्यथयिः ।
कारणमाि - अन्यिैयर्थ्यप्रसङ्गावदवत । यद्येको यिः कवश्चत् स्फोटे सकलोपलम्भं कुयाय त् , वकं तदान्यैिः काययवमत्यानथयक्यमन्ये िां
ध्वनीनामापयेते त्यथयिः । िे त्वन्तरमाि - - - तत्काले च समस्तरूपानुपलक्षणावदवत । तत्काले एकिणयकाले िाक्यस्य यत्समस्तं
रूपं तस्यानुपलक्षणात् , ध्ववनना केनवचल्लक्षणे नाप्रवतपादनात् ; न ह्येकैकिणयविज्ञाने समस्तिाक्यबुद्धदृश्यते ,
१ . Omitted . िवतय , मूलम् .

Page :262

स्फोटवसद्धिः [ अष्टाविंशिः श्लोकिः ] तदयमलब्धसकलोपलम्भो नादिदे िोपलम्भसाकल्यसाध्यमथय न साधवयतुमिय वत ।

उपलम्भाभािे सतोऽप्यसदविशेिादु पलम्भसाध्येऽथे सत्तामात्रेणासाधनात् व्यक्त्यपेक्षत्वाच । सा च व्यद्क्तिः

-
एकदे शबुधयुत्पत्तेररत्यथयिः । ततिः वकवमत्याि — तदयमलब्धसकलोपलम्भो नादिदे िोपलम्भसाकल्यसाध्यमथं न
साधवयतुमिय तीवत । तत्तस्माद्यस्मात् प्रत्येक ध्वनयोऽन्यानिगवमतं रूपं िाक्यस्य प्रकाशयद्न्त तस्मावदत्यथयिः । अयं स्फोटिः ।
अलब्धसकलोपलम्भ इवत । न ह्यन्त्यध्ववनसमयेऽवप िाक्यस्य साकल्यमिगतम् , पूिाय िगतस्य तदानीमनुपलम्भनात्
तत्कावलकस्य च पूियवमत्यथयिः । नादिदे िेवत । ध्ववनिदे िेत्यथयिः । उपलम्भसाकल्य . साध्यमथयवमवत । उपलम्भसाकल्यसाध्यता
चान्वयव्यवतरे काभ्यामिधृतेवत भाििः । न साधवयतुमिय तीवत । न बोधवयतुं शक्नोतीत्यथयिः । यद्यप्यन्त्यध्ववनसमये न
साकल्येनोपलद्ब्धिः , तथावप साकल्येन तदानीमस्त्येिेवत वकं न कायय कुयाय दत आि - उपलम्भाभािे सतोऽप्यसदविशेिावदवत ।
यद्यवप सदे ि िाक्यं भिताम् , तथावप तस्य साकल्येनोपलम्भाभािेऽस्मदवभमतातीतास द्वणेभ्यो न विशेििः कश्चन विद्यत इत्यथयिः ।
ननु चक्षुरादयो यथा भितामेि सत्तयाथयज्ञानं जनयद्न्त तथा अस्मन्मते िाक्यमपीवत चेत्तत्राि - उपलम्भ साध्येऽथे
सत्तामात्रेणासाधनावदवत । यद्ध वकलोपलम्भद्वारे णाथयबोधिे तुस्तन्न सत्तामात्रेणोपलम्भं िजयवयत्वाथय बोधवयतुं शक्नोवत ;
वलङ्गशब्दयोश्च ज्ञाततया ज्ञानिे तुत्वमन्वमव्यवतरे कािधृतवमवत भाििः । नन्वस्तु सकलोपलम्भिः , स चान्त्य ध्वन्युत्तरकालं
स्फुटमुपजायत एिेत्यत आि - व्यक्त्यपेक्षत्वाचेवत । न वि ध्ववनकृतावभव्यद्क्तमन्तरे ण शब्दोऽक्षण गृह्यत इवत । नन्वस्तु ध्ववनवभ
रवभव्यद्क्तरवप , अत आि — सा च व्यद्क्तिः क्रमित्यलब्धसाकल्येवत । अवप च या िाक्यस्यावभव्यद्क्तिः सावप ध्ववनकाययभूता
क्रमित्त्वात् ध्वनीनां तदशा
१ . अपेवक्षतत्वात् . मूलम् .

Page :263

[ अष्टाविंशिः श्लोकिः

गोपावलकासविता

२३१

क्रमित्यलब्धसाकल्या सदसतोस्तुल्योपयोगात् तद्रूपोपलब्दध्यभािात् । अतो ध्ववनवभययदशक्यं तत्स्फोटे नापीत्यलमने न ।

स्यान्मतम् – सरोरस इत्यावदपदे िु िणयभेदाभािादथयभेदाभाििः , कारणाभेदे काययभेदायोगावदवत । तदसत् , आनुपूिीतो िणाय नां
भेदात् ।

-----

----

---

त्तद्वदे ि क्रमिती नैकद्स्मन् क्षणे लब्धसाकल्या संभितीत्यथयिः । ननु व्यक्तता ताित् सियध्ववनकृता विद्यत एि । व्यक्तं च िाक्यं
िाचकमत आि - ~ सदसतोस्तुल्योपयोगात्तद्रपोपलब्दध्यभािावदवत । अवभव्यद्क्तविय ज्ञानम् ; व्यक्तता च ज्ञानकमयत्वम् ;
तच्चोभयं क्षवणकवमत्यवििादम् ; अतोऽवभव्यक्त्यभा िेऽवभव्यक्तताप्यसत्येि । ननु त्वत्पक्षे िाक्यमसदे ि ; अस्मत्पक्षे तु तस्य
सत्त्वमस्तीवत विशेििः । सत्यमस्त्वेि विशेििः ; यथा वकलासतो िाक्यस्याथय प्रतीतािनुपयोगिः , तथा सतोऽप्यनुपयोग एि । कुतिः ?
तद्रूपोपलब्दध्यभा . िाद्वाक्यरूपोपलब्दध्यभािात् । उपलब्दध्यभािश्च क्षवणकत्वेन वनरन्वयविनष्ट स्वावदवत । अतिः “ सोऽवप
पययनुयोगेन नैिाने न विमुच्यते " इत्यिद्स्थत . मेिेत्युपसंिरन्नाि - - - - अतो ध्ववनवभययदशक्यं तत्स्फोटे नापीवत । अशक्यवम
त्यनु िङ्गिः । इत्यलमनेनेवत । इवत िे तोिः कृतमनेन स्फोटे नेवत । अथिा स्फोटवनरासवनबयन्धेन दू िणिचनप्रबन्धेनेवत िा ।
सम्प्रत्यत्र स्फोटिावदनोक्तं विशेिमुपन्यस्यवत – स्यान्मतम् . . . . . . . . वसद्धररवत । स्यान्मतं सरोरस इत्यावदपदे िु
िणयभेदाभािादथयभेदाभाििः , कारणाभेदे काययभेदायोगावदवत । अनेन च ' वभन्नेऽवप क्रमविज्ञाने ' इत्यत्रोक्तमनभाष्यते । सरोरस
इत्यावदिु पदे द्ष्वत्यावदशब्दे न जराराजेत्यावद परामशयिः । िणयभेदाभािादथयभेदाभाि इवत । न ह्यत्र िणाय वभद्यन्ते , विन्यासमात्रस्य
भेदात् । कथं पुनरनयोिे तुिेतुमिािोऽत आि - कारणाभेदे

_ _ १ . कारणभेदाभािे . मूलम् .

Page :264

२३२

स्फोटवसद्धिः
[ अष्टाविंशिः श्लोकिः ]

का पुनररयमानुपूिी नाम ? तधे तूनां चेतसां तद्ब्राविणां च कायय कारणता । तथा चे काययकारणभूतप्रत्ययवनया॑स्तवन्नियतयकं चेत्
प्रवतपदं काययभेदायोगावदवत । सुगमो ग्रन्थिः । पररिरवत — तदसत् । कारणमाि
- आनुपूिीतो िणाय नां भेदावदवत । क्रमितामभेदेऽवप क्रमस्य भेदात् क्रमिन्तोऽवप वभयन्त एिेत्यथयिः । शङ्कते - का
पुनररयमानुपूिी नामेवत । असत्सु क्रमित्सु कथं तधमयस्य क्रमस्य सम्भि इत्यवभप्रायिः । उत्तरमाि - तधे तनां चेतसां तग्राविणां
च काययकारणतेवत । काययकारणभाि इवत िा पाठिः । तच्छब्दद्वयेन िणयपरामशयिः । िणयकारणभूतानां िक्तृचेतसां परस्परं कायय
कारणता , िणयग्राविणां च श्रोतृचेतसां परस्परं काययकारणभािो िणायनामानुपूिी त्यथयिः । न वि सर इत्यत्र ये िणायिः त एि रस
इत्यत्रेवत नास्माकं वसधम् , सिेिां भािानां क्षवणकत्वात् । " क्षवणकािः सियसंस्कारािः ” इवत द्स्थतेिः । अतिः क्रमभेदेऽवप
समूिभेदोऽस्त्येिेत्यवसधम् ' न समूिो भेदिान् ' इवत । नन्वेिमवप िक्तृभेदे अथयप्रतीवतिः प्रसज्येत , अत उक्तम् आनुपूिीतो
िणाय नां भेदावदवत । नन्वानुपूव्ययवप न संित्यज्ञाने सं भितीत्युक्तम् , अत उक्तम् - तधे तूनां चेतसां तद्नाविणां च काययकारणतेवत ।
एकद्स्मन् सन्ताने ितयमानानां ज्ञानानां काययकारणता नालयान्तरिवतयनामालयान्तरिवतयनां च परस्परं काययकारणभाि इवत
द्स्थवतिः ; अतो नैकिः पुरुिो िणाय नां प्रयोक्ता िे तुिः , नैकश्च श्रोता िणाय नाम् ; वकं त्वनेकावन वचत्तावन ; अतो नालयान्तर ज्ञानेन
ततोऽन्यालयज्ञाने न च समुत्थावपतानां िणाय नां न िाचकते त्यवभप्रायेणोक्तम् — काययकारणतेवत । तत्र तधे तूनां चेतसां
काययकारणतां पुरस्कुियनाि - तथा च काययकारणभूतप्रत्ययवनया॑स्तवन्नितयकं चेत् प्रवतपदं िणाय नां वभन्न एि स्वभाििः ,
कतृयवचत्तसंस्कारभेदावदवत । तथा च प्रवतपदं िणाय नां वभन्न एि स्वभाििः । कुतिः ? काययकारणभूतप्रत्ययवनिययं

१ . Omitted . नाम . मूलम्

२.

वि . मूलम् .

Page :265

( अष्टाविंशिः श्लोकिः

गोपावलकासविता

२३३

िणाय नां वभन्न एि स्वभाििः कतृयवचत्तसंस्कारभेदात् ; अतोऽथयभेद वसद्धररवत । ।

तवनियतयकश्चेवत कतृयवचत्तसंस्कारभे दावदत्यन्वयिः । िणाय नां कतृयभूतस्य वचत्तस्य यिः संस्कारिः िासना तस्य भेदात् विलक्षणत्वावदवत ।
संस्कारे ण वि कतृयभूतं वचत्तं िणाय नुत्पादयवत ; संस्कारस्य च वभन्नस्वभाित्वात् िणाय नामवप वभन्न एि स्वभाििः । कीदृशिः
संस्कारभेदिः ? काययकारणभूतप्रत्ययवनित्यय स्तवन्नितयकश्चेतीवत । वभन्नसन्तवतपवततवचत्तजन्ययोियणययोिाय चकत्वादशयनात् वमथिः
काययकारणताङ्गवमत्यिधृता ; अतो रस इत्यत्र रे फस्य सकारजनक
वचत्तक्षणपूियभावितत्कारणभूतवचत्तक्षणजन्यसं स्कारिे तुताङ्गम् ; सकारस्य पुना
रे फकारणभूतवचत्तक्षणानन्तरभावितत्काययभूतवचत्तजवनतसं स्कारिे तुताङ्गम् ; सर इत्यत्र विपरीतम् ; काययकारणभूतेन प्रत्ययेन
वचत्तेन वनित्ययिः संस्कारिः तथा तवन्नितयकिः काययकारणभूतप्रत्ययवनियतयक इत्येिं संस्कारभेदात् ; प्रत्यये न वि यद्यजन्यते तत्र तत्र
तस्य संस्कारो व्यापार इवत िेवदतव्यम् । अथिा काययकारणभूतप्रत्ययवनियया॑स्तवन्नियतयकश्चेवत िणाय नां वभन्न एि स्वभाि इवत
यथाविन्यासमेिान्वयिः । कतृयभूतेन काययकारणभूतेन प्रत्ययेन वचत्ते न वनिययों िणयस्वभाििः , तथा श्रोतृभूतस्य काययकारणभूतस्य
प्रत्ययस्य यद्वणयविियं िृवत्तज्ञानं तस्य वनियतयकश्चेवत वभन्न एि िणाय नां स्वभाििः । अने न िे तुत्वमेि िणाय नां विियत्ववमवत दवशयतम् ।
यथाहुिः

" वभन्नकालं कथं ग्राह्यवमवत चेग्राह्यतां विदु िः । िे तुत्वमेि युद्क्तज्ञा ज्ञानाकारापयणक्षमम् ॥ ” इवत । कथं पुनिः
काययकारणभूतप्रत्ययजन्यत्वे न िणाय नां स्वभािभेदिः ,
१ . Omitted भेद , मूलम् .
G - 30

Page :266

२३४

स्फोटवसद्धिः

[ अष्टाविंशिः श्लोकिः ]

तदवशयतम् - कतृयवचत्तसंस्कारभेदावदवत । पूियिद्याख्या । अथिा संस्कारशब्दे न कारणमवभधीयते ; कतृयवचत्तानां िणयकारणानां

भेदावदवत । एिं च व्याख्याय माने तधे तूनां चेतसां तद्गाविणां चेत्युभयोरवप साधारणोऽयं ग्रन्थिः ।
काययकारणभूतप्रत्ययवनया॑स्तवन्नवतयकश्चत्यत्राप्रयुक्तसंस्कारभेदस्यैि िे तुत्वसंभि इवत तस्यैिोपन्यासिः । तवनितयकश्चेवदवत पाठे "
शािावण चेत्प्रमाणं स्युिः " इवतिदसंशये चेवदवत पदं द्रष्टव्यम् । िक्ता काययकारणभूतप्रत्ययवनित्ययिः क्षवणकिः कथं तवन्नितयकिः
िणाय नामुत्पादकिः ? नावभव्यञ्जक इवत चेवदत्यथयिः । प्रवतपदं िणाय नां वभन्न एि स्वभाि इवत । पदे पदे िणायनां विलक्षणानां तेिामेि
च सारूप्येण प्रतीयमानानां वभन्न एि विलक्षण एिात्मा , कतृयवचत्तसंस्कारभेदात् कतृयभूतस्य वचत्तस्य यिः संस्कारिः व्यापारिः तस्य
भेदात् ।

" तदतद्रूवपणो भािास्तदतद्रूपजा मतािः " इवत न्यायावदवत ।

ननु कथं काययकारणभूतो िणाय नां रचवयता ? आत्मा वि सिः ; स च वनत्य एिे त्यत आि - कतृयवचत्तसंस्कारभेदावदवत । कतुयवश्चतस्य
संस्कारस्य च भेदात् । भेदश्च कतृय त्वाद्च्चत्तत्वात् संस्कारत्वाच । तथा वि - यत् कस्यावश्चत् वक्रयायां कतृय तत् क्षवणकम् , द्स्थरत्वे
कतृयत्वायोगात् ; कतृयत्वं ह्यथयवक्रयाकाररता ; सा च क्रमयोगपद्याभ्यां व्याप्ता ; न चाक्षवणके तयोिः सम्भििः ; स्थायी वि पदाथो न
तािद् युगपदथयवक्रयािः सिायिः कतुयमिय वत । तथा सवत वद्वतीये क्षणे कृत्यभािादथयवक्रयाकाररत्वविरिादतल्लक्षणापत्तेिः क्षवणकत्वमेि
स्यात् । अथयवक्रयाकाररतैि वि सत्ता , नान्या कावचत् ; न वि स भाििः सत्तां लभते , यो न कावञ्चदथयवक्रयामारभत इवत द्स्थवतिः ।
नावप क्रमिः

१ . तथा .

ख.

२ . कृत्याभािात् . ख .

Page :267

( अष्टाविंशिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

२३५

तस्यावप -

अन्यस्य खलु िाङ्मात्राद्वदतोऽप्रवतभासनम् । िाक्ये पदे िा मयाय दा न विद्मिः केन कद्ल्पता ॥ २८ ॥

संभिवत ; स वि भाििः सिाय थयवक्रयासमथयिः वकवमवत कावश्चदे िारभते नान्याम् , समथयस्य क्षेपायोगात् ? तस्मान्नाक्षवणकस्य
सत्ताथयवक्रयाकाररता . परपयाय यं कतृयत्वं संभितीवत वसधम् । वचत्तमेि चात्मा । न च ज्ञानसुखादीनां गुणत्वाद् गुणस्य च
गुवणनमन्तरे णासम्भिात् ततोऽन्य एि तेिामाश्रयोऽद्स्त , स एि चात्मेवत िाच्यम् ; न ह्याश्रयमन्तरे ण ज्ञानमात्रमनुपपन्नम् ।
स्वतन्त्रमेि वि ज्ञानं वक नेष्यते ? सु खादयो वि ज्ञानविशेिा एि स्वतन्त्राश्च , अन्यस्याश्रयस्यानुपलब्धेिः । ज्ञानमेि च ज्ञातृ , नान्यो
ज्ञाताद्स्त । तच्च क्षवणकमेि शब्दावदस्थैययिावदनामवप । “ न वि तत्क्षणमप्यास्ते " इत्युक्तत्वात् । संस्कारत्वाच्च क्षवणकत्वम् ।
संस्कार इवत कृतकानां भािानां संज्ञा । कृतकानां च भािानामिश्यंभािी विनाशिः , तेनावप क्षवणकत्वम् । तथा वि - यद्येिां
ध्रुिभावि तत्र तेिां िे त्वन्तरापेक्षा नाद्स्त ; ध्रुिभािी च कृतकानां विनाश इवत विरुधव्याप्तोपलद्ब्धररवत । कतृयत्वाद्च्चत्तत्वात
संस्कारत्वाच्च तधे तूनां चेतसां तद्ग्राविणां च िणाय नां च क्षवणकत्ववमवत वसधम् । एिा च बाह्याथयिावदसौत्राद्न्तकावदमतेन व्याख्या
। अतोऽथय भेदवसद्धररवत । यत एिं िणाय नां वभन्निः स्वभाििः , अतिः कारणात् प्रवतपदं िणेभ्योऽथयवसद्धरुपपन्ना । इवतशब्दिः
प्रकाराथयिः । पूिेण ' योऽप्याि ' इत्यने न सम्बन्धनीयिः ।

तस्यापीवत । एि च तच्छब्दस्तेनैि यच्छब्दे नानुसन्धानीयिः । अष्टाविंशिः श्लोकिः अन्यस्येवत । अस्याथयिः - तस्यावप िावदनिः केन

Page :268

२३६

स्फोटवसद्धिः

[ अष्टाविंशिः श्लोकिः ]

दवशयतो वि वभन्निणाय सम्भिी प्रवतभास एकात्मा अवभन्निणाय सम्भिी च नानात्मा प्रवतभासिः । िामानिे तुकस्तु प्रवतभासाभािो
वनमययाय दया

मयाय दा कद्ल्पता ? िावदनं विवशनवष्ट - िाक्ये पदे िा िणेभ्योऽन्यस्य स्फोटात्मनोऽप्रवतभासनं िाङ्मात्राद्वदत इवत । न विन इवत
िाक्यान्तरम् । खलुशब्दे नान्यस्य प्रमाणप्रवसद्धं दशययवत ; मात्रशब्दे नाप्रवतभासनस्य प्रमाणित्तां व्याितययवत । अन्यस्य खलु
िामात्रादप्रवतभासनवमत्येतदे ि व्यवतरे कप्रवसद्धदशयनेन व्याचष्टे - दवशयतो वि . . . . प्रसङ्गावदवत । वभन्न िणाय सम्भिी प्रवतभास
एकात्मेवत । वभन्नेिु िणेिु विलक्षणे ष्वेि गकारावदिणेष्व सम्भिी प्रवतभास एकात्मा एकरूपिः ' गौररत्येकं पदम् ' इवत ।
अवभन्निणाय संभिी च नानात्मा प्रवतभास इवत । नदीदीन इत्यावदिु िणाय भेदेऽवप वदनानात्वािभासिः । नदीत्यन्यत्पदं
दीनेत्यन्यत्पदम् ; नदीत्येतत् स्रिन्तीबोधकं दीनेत्येतद्त्खन्नामद्न्त्रतमन्यत् पदवमवत नानात्मािभासोऽवभन्नेिु िणेष्वसम्भिी ।
दवशयत इत्यनु िङ्गिः । यथोपसंहृतम् - - ' तदे िमवभन्नेिु वभन्नेिु च िणाय त्मसु यन्नानैकं च प्रवतभासते तत्प्रत्यक्षं पदम् ' इवत ।
एिमवभप्रायं दशयवयत्वा श्लोकं व्याचष्टे - िाड्यात्रिे तुकस्तु प्रवतभासाभािो वनमयाय दया न वकवञ्चवनराकतुं क्षमत इवत ।
िाङ्मानिे तुकिः " अत्यन्तासत्यवप ज्ञानमथे शब्दिः करोवत वि " इवत न्यायाच्छब्दमात्रिे तुकिः - अङ्ग्गुल्यो िद्स्तयूथशतमास्ते
इवतित् ; न तु पारमावथयकिः अन्यस्य प्रवतभासाभाि इवत । न वकवश्चवन्नराकतु क्षमत इवत । न िस्तु तुिमवप पराकतुं पारयवत ।
कुतिः ? वनमययाय दया , व्यिस्थाभािात् अवतप्रसङ्गावदत्यथयिः । अनेन च मयाय दा केन कद्ल्पतेल्याक्षेपे वकंशब्द इवत दवशयतम् ।
कवचत्पाठिः वनमययाय दतया वनराकतुं

१ . वनराकतुयम् . ख .

२ . वनमययाय दतया . क .

Page :269

[ अष्टाविंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

२३७ न वकवञ्चवन्नराकतुं क्षमते । अन्यरूपानुिेधेन चाप्रवतभासनमयु क्तम् , प्रभारूपाद्यनु स्यूतनीलाघप्रवतभासनप्रसङ्गावदवत । ।

क्षमत इवत । मयाय दां वििाय वनराकतुं क्षमत इत्यथयिः । ननु न िाङ्मानिे तुकिः प्रवतभासाभाििः ; उक्तं वि - - - " िणयत्रयपररत्यागे
बुद्धनाय न्यत्र जायते ” इवत ; अत आि - अन्यरूपानुिेधेन चाप्रवतभासनमयुक्तवमवत । अन्य रूपस्य िणयरूपस्यानुिेधेन च
कारणेन अन्यस्य स्फोटात्मनो यदप्रवतभासन मुच्यते , तन्न युक्तमङ्गीकतुयवमत्यथयिः । कवचत्तु अन्यरूपानु िेधेऽप्यप्रवतभासनवमवत
पाठिः । अन्यरूपानुिेधे सत्यवप नान्यस्याप्रवतभासनं युज्यत इवत । कारणमाि - -
प्रभारूपाउनु स्यूतनीलाद्यप्रवतभासनप्रसङ्गावदवत । एतच्च ' अन्यानुविधबोधेऽवप ' इत्यत्र ' सिय चाक्षुिं प्रभानुविधं बोध्यम् , न
ततोऽन्यविियतामुज्झवत ' इवत ग्रन्थवनरीक्षया व्याख्येयम् । आवदशब्दाभ्यां तत्रोक्तजावतव्यक्त्यादे िः परामशय इवत ॥

इवत स्कोटवसद्धव्याख्यायाम्
अष्टाविंशिः श्लोकिः

१ . नीलाद्यभाि .
ख.

२.

Added बुद्ध . क .

Page :270

२३८

स्फोटवसद्धिः

एकोनवत्रंशिः श्लोकिः ]

नानेकाियिं िाक्यं पदं िा स्फोटिावदनाम् । एकत्वेऽवप त्ववभन्नस्य क्रमशो दवशयता गवतिः ॥ २९ ॥

अनेकाियिात्मकदोिावभधान तािन्नभोरोमन्थनप्रायम् , अनभ्युप गमात् । एकत्वेऽवप तु क्रमशो
गवतरनुपाख्येयोपाख्येयाकारप्रत्ययभेदेन

एिं पूिोक्तं स्वपक्षसाधनं स्मारवयत्वा सम्प्रवत परोक्तदू िणपारिारमारभत - - नानेकाियिम् . . . गवतिः । अस्याथयिः - -
एकोनवत्रशिः श्लोकिः नानेकाियि वमवत । पूिाय धय तािद्याचष्टे - - - अनेकाियिात्मकदोिावभधानं तािन्नभो रोमन्थनप्रायवमवत ।
अनेकाियिात्मकस्य पदस्य िाक्यस्य िा स्फोटात्मनो दोिाणां यदवभधानं ताित् कृतम् , तत्र पूियकल्पे - - अियिानावमत्यावदना
, तत्तु नभारोमन्थनप्रायम् उपोवितगिा भवक्षतद्रव्याभािेऽवप यदाकाशस्य प्रवतचियणं तत्सदृशवमत्यथयिः । वकं तत्सादृश्यमत आि -
- - अनभ्युपगमावदवत । यथा वकल नभोरोमन्थनमनथयकम् , तथास्मावभरनभ्युपगतस्य साियिस्य िाक्यस्य यद्दोपावभधानं
तदप्यनथयकम् , तेनास्माकं वनग्रिाभािावदवत । उत्तराधय व्याचष्टे - एकत्वेऽवप तु क्रमशो गवतिः अनुपाख्येयोपा
ख्येयाकारप्रत्ययभेदेन पुरस्तात् प्रपवञ्चतेवत । एकत्वेऽवप त्ववभन्नस्य वनभाय गस्य क्रमशो गवतरिगवतिः मवतप्रवमवतपयाय या । क्रमश
इत्येतदे ि व्याख्यायते , अनुपाख्ये योपाख्येयाकारप्रत्ययभेदेन अनु पाख्ययाकारािः प्रत्ययािः प्रथममुत्पद्यन्ते , पश्चात्तु
तजवनतसंस्कारवनचयसिकृताद्न्तमध्ववनजन्य उपाख्येयिः प्रत्यय उदे वत - इतीदृशस्य भेदस्य विद्यमानत्वात्पुरस्तात् '
प्रत्येकमनु पाख्येय बानतिािनाक्रमात् ' इत्यादौ प्रपवञ्चवत । यच्चोक्तम् - ' अभागत्वे च सकलाश्राविणो न स्याद्वाक्ये प्रवतपवत्तिः '
इत्यावद , तदवप पररिरन्नाि - - -

३ . िाक्यप्रवतपवत्तिः . क .

१ . मवत : . मूलम् . २ . Omitted . पुरस्तात् . मूलम् ,

Page :271

[ एकोनविंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

२३९ पुरस्तात् प्रपवञ्चता । व्यञ्जकसादृश्यात्तुं शब्दान्तरग्रिणावभमानिः ; तेन नाश्रिणं स्यात् सकलश्रिणं िेवत ॥

व्यञ्जकसादृश्यात्तु शब्दान्तरग्रिणावभमान इवत । शब्दो वि स्फोटिः ततोऽन्यावन शब्दान्तरावण िणाय दीवन व्यञ्जकध्ववनसादृश्यात्तु
तावन गृह्यन्त इवत शब्दभािनापरपयाय याविद्यािशादवभमानोऽस्त्येि प्रवतपत्तृणावमवत । ततिः वकवमत्याि — तेन नाश्रिणं स्यात्
सकलश्रिणं िेवत । यत एिंभािाि ग्रिोऽस्त्येि भ्रान्त्या , तेन कारणेन परमाथाय भागपक्षेऽवप भागशो ग्रिणमुपपद्यत एि , न
पुनरश्रिणं िा सकलश्रिणं िापद्यतेवत ॥

इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायाम् एकोनवत्रशिः श्लोकिः

१.
च . मूलम् .

२.

Onmitted . इवत , मूलम् ,

ख.

Page :272

स्फोटवसद्धिः

[ वत्रंशिः श्लोकिः ]

उत्पवत्तिावदनो िणाय िः कामं सन्तु प्रभेवदनिः । न त्वसाधारणस्तेिां भेदोऽथयज्ञानकारणम् ॥ ३० ॥

भेदेऽवप वि प्रत्युत्पवत्त िणाय नां न ते नासाधारणेन रूपेणाथयस्य ज्ञापकािः , तस्य पूियमदशयनात् ; सामान्यात्मनैि तु ; तच्चाविवशष्टं
सियत्र । न चासाधारणोऽन्यिः कवश्चदभेदोऽद्स्त , येन प्रतीयेरन् प्रत्यायकािः ;
उत्पवत्तिावदन इवत वत्रंशिः श्लोकिः । भेदेऽवप . . . . . . . . इत्युक्तवमवत । अस्याथयिः - ~ यच्च पूियमुक्तम् - ' न च पदिाक्यान्तरे िु
तदविशेिेऽवप तदभािादसम्भििः इत्यावद , तस्य पररिारोऽनेन प्रस्तूयते । पूिाय धयन परस्य वििवक्षतं िे तुमभ्यनुज्ञायोत्तराधेन तेन
साध्यावसद्धरुच्यत इवत ब्याचष्टे भे देऽवप वि प्रत्युत्पवत्त िणाय नावमवत । यद्यवप प्रत्युच्चारणमुत्पवत्तभाजो विलक्षणा िणाय िः
तथापीत्यथयिः । अनेन च पूिाय धो व्याख्यातिः । न तेनासाधारणेन रूपेणाथयस्य ज्ञापका इवत । तेनेवत । स्वभािवसधे नेत्यथयिः । ज्ञापका
इत्यत्राथाय द्वणाय इवत वसध्यवत । कवचत्तु न तेऽसाधारणरूपेणेवत पाठिः । ते िणाय इत्यथयिः । कुत इत्यत्राि - तस्य पूियमदशयनावदवत ।
तस्यासाधारणस्य रूपस्य िणोत्पवत्तक्षणतिः पूियमदशयनावदवत । पूियविवदतं वि पदमथयस्य िाचकम् , सम्बन्धग्रिणसापेक्षत्वात् ; न
च क्षवणकानां िणाय नां प्रत्युच्चारण मन्यत्वादसाधारणरूपस्य पूियदशयन संभिवत ; अतश्चागृिीतसम्बन्धत्वान्न तेन रूपेण तपां
िाचकतेत्यथयिः । कन तिद्त्याि - सामान्यात्मनैि विवत । तेऽथयस्य ज्ञापका इत्यनुिङ्गिः । ततिः वकवमत्याि - तच्चाविवशष्टं सियत्रेवत ।
तच्च सामान्यं सिेधूच्चारणेिु ये जायन्त िणाय स्तेिु सिेष्वविवशष्टवमवत पदभेदादथयभेदाभािप्रसङ्ग इत्यवभप्रायिः । समान्यं च िणयत्वं
शब्दत्वं िा
१ . Omitted अथयस्य . मूलम् . ३ . कवश्चिे दिः . मूलम् . २ . सामान्येनैि . मूलम् . ४ . Omitted प्रतीयेरन् , मूलम् ,

Page :273

[ वत्रंशिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

२४१

वििाक्षतम् । ननु न शब्दत्विणयत्वाभ्यां तेिां िाचकता ; न च प्रत्येकस्वलक्षण िवतयनां रूपेण । वकं तविय ?
गकारौकारविसजयनीयानामसाधारणेनाभेदेन ; एिं सियत्र गोशब्दे गोशब्दत्वे न घटशब्दे घटशब्दत्वेनेत्येिमावद ; अत आिन
चासाधारणोऽन्यिः कवश्चदभेदोऽद्स्त येन प्रतीयेरन् प्रत्यायका इवत । न चैकपदतां प्राप्तेिु िणेष्वेि असाधारणिः
शब्दत्विणयत्वाभ्यामन्यिः कवश्चद्गोशब्दाियिी गोशब्दत्वं िा तत्र तत्र तत्पदाियिी तत्पदत्वं िाभेदिः सामान्यात्माद्स्त , येन रूपेण
िणाय अथयस्य प्रत्यायकािः प्रतीयेरन् ; येनात्मना सम्बन्धग्रिणं स्यावदत्यथयिः । क्ववचिे द इवत पाठिः । भेदो विशेििः ,
शब्दािान्तरसामान्यवमवत याित् । न वि नैयावयकावदिििन्तोऽियविनं सामान्य िानुमन्यन्त इवत भाििः । न च
वनत्यिणयिावदमतेऽप्यद्स्त । यथाहुिः
" विद्च्छन्नयनव्यङ्ग्ग्यैश्च वनत्यैिः सिय गतैस्तथा । व्यवतररक्तपदारम्भो िणैनाय त्रोपपद्यते । अनारब्धे च गोशब्दे गोशब्दत्वं कथं भिेत्
। " इवत ।

यद्यवप िस्तुरूपं सामान्यमस्मन्मते नाद्स्त , तथाप्यन्यापोिस्य विद्यमानत्वात् अगोशब्दव्यािृत्त्यात्मना गोशब्दस्य

शद्क्तग्रिणसम्भििः ; अत आि - न चासाधारणोऽन्यिः कवश्चदभेदोऽस्तीवत । न च गकारौकारविसजयनीयासाधारणो
िस्तुरूपत्वगोचरादन्यिः कवश्चदगोशब्दव्यािृत्त्यात्मा शब्दत्वािान्तरविशेिोऽद्स्त , अपोिसामान्यस्य प्रवतक्षेपात् । यथाहुिः

" अगोवनिृवत्तिः सामान्य िाच्यं यिः पररकद्ल्पतम् । गोत्विस्त्वेि तैरुक्तमगोऽपोिवगरा स्फुटम् ॥ ” इत्यावद ।

वकश्च , न चासाधारणोऽन्यव्यािृत्त्यात्मावप कवश्चदभेदिः सामान्यविशेिो िा िणेभ्योऽन्यस्तत्समिायी भिन्मतेऽद्स्त , येनात्मना

सम्बन्धग्रििः स्यात् ।
G - 31

Page :274

२४२

स्फोटवसद्धिः

[ वत्रंशिः श्लोकिः

परस्परसमिधानं तु स्यात् सामान्यरूपावश्रतानां विशेिकम् ; तच्च

स्वलक्षणस्य वकवश्चधमाय न्वयाभािात् अनुगतरूपप्रवतिेधे भेदानुगमोऽवप प्रवतिेध्यिः । कथं वि व्यािृत्तस्वभािानां

व्यािृवत्तरप्यनुगता भिेत् ? यथािः “ य एिान्यव्यािृत्तिः सैिान्यव्यािृवत्तिः ” इवत । तेनामीिां िणयस्वलक्षणानां स्वव्यवतररक्तो
नासाधारणोऽभेदोऽद्स्त , येन लवक्षतािः प्रतीयेरनथयस्य प्रत्यायका इवत सामान्यावश्रतत्वमेिामास्थेयवमवत भाििः । यवद तूच्यते '
सामान्य मप्येविष्यामिः ' इवत , तत्राि - परस्परसमिधानं तु स्यात् सामान्यरूपावश्रतानां विशेिकवमवत । यद्यप्यन्यव्यािृवत्तरूपं िा
िस्तुरूपं िा सामान्यमाश्रीयते , तथावप न ताितोपरन्तव्यम् ; वकं तु परस्परसमिधानमवप िणाय नां सामान्यरूपेणावश्रतानां
विशेिकमङ्गीकतयव्यं स्यावदत्यथयिः । तदप्यङ्गीवक्रयतावमवत चेदत आि — तच्च क्रमिदु पलद्ब्धत्वादयुक्तवमवत ।
क्रमित्युपलद्ब्धयेिां िणाय नां तेिां भाििः क्रमिदु पलद्ब्धत्वम् । परस्परसमिधानं तच्छब्दे नोच्यते । न िीश्वरोऽवप िणाय न्
युगपदु च्चारवयतुं समथयिः ; क्रमोच्चाररतानां च वनरन्वय वनरुधानां न युगपदे कसामान्याश्रयत्वं संभिवत ; न च गोशब्दाियिी
भिद्िररष्यत इवत । कवचत्पाठिः परस्परसमिधानं न स्यावदवत । यदु क्तम् ' तस्मात् क्रमभाविन एिं विकल्पवििया यथासङ्केतं
प्रत्ययिे तििः ' इवत । तत्राि - परस्परसमिधानं न स्यावदवत । विकल्पविियत्वेन सामान्यरूपावश्रतानां िणाय नां परस्परसमिधानं
परस्परसावित्य िाचकत्वविशेिकं न स्यादवप , सामान्यरूपेणैि विशेवितानां िाचकत्ववसधे िः । वकं वित्याि - तच्च
क्रमिदु पलद्ब्धत्वादयुक्तवमवत । परस्परसमिधानिदे ि । तच्च तदवप सामान्य सामान्येनाश्रयणं िा क्रमिदु पलद्ब्धत्वात्
क्रमेणैिोत्पद्य विनष्टत्वादयुक्तम् । न वि वभन्नानामेकरूपाश्रयणं त्वत्पक्षे संभिवत । न चागोशब्दव्यािृवत्तरवप

१.

रूपपररगृिीतानाम् . मूलम् ,

Page :275

[ वत्रंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

२४३ क्रमिदु पलद्ब्धत्वादयुक्तम् । एकोपलब्धौ तु सावित्येन यथाकथवञ्च दवप प्रयुक्तेभ्यिः पुरस्तात् प्रत्ययप्रसङ्ग इत्युक्तम् ,
अविशेिात् ॥

वनरन्वयविनष्टेिु गकारौकारविसजयनीयेिु व्यासज्य ितयते ; प्रत्येकिवतयनी तद्वदे ि विनष्टा कथमेककाययजननायालं भितीवत । एिं
पाठद्वयेऽवप क्रमिदु पलद्ब्धत्वादे कसामान्याश्रयत्वं िणाय नामयुक्तवमत्युक्तम् । यवद पुनियस्तु सदे ि सामान्यमाश्रीयते , तदै ि दोििः
स्यात् ; इि तु वनस्तत्त्वमलीकमेि सामान्यमङ्गीवक्रयते ; अत एि विकल्पवििया इत्युक्तम् । अतिः क्रमेण
कल्पनापोढप्रत्यक्षविियीकृता िणयस्वलक्षणा विकल्पज्ञाने वनस्तत्त्वालीकसामान्या श्रयत्वेन प्रवतभासमाना िाचका इत्यत आि –
एकोपलब्धौ तु सावित्येन यथाकथवश्चदवप प्रयुक्तेभ्यिः पुरस्तात् प्रत्ययप्रसङ्ग इत्युक्तवमवत । यथाकथवञ्चवदवत । व्युिमेण
िक्तृभेदेन िा चरमचेतसा पुरस्तात् प्रयुक्तेभ्यो िणेभ्योऽथयप्रत्ययप्रसङ्गिः । ' चरमचेतवस समारूढे भ्यिः ' इत्युद्क्तिः ' वनरुधबुधयो
नैि ' इत्यत्र । कारणमाि - अविशेिावदवत । यथाकथवञ्चदवप पुरिःप्रयुक्तेभ्यिः प्रसङ्गिः कुतिः ? अविशेिात् । न वि
यथावभमतानुपूिीयुक्तोच्चारणसमनन्तरे व्युिमोच्चारणसमनन्तरे िा चरमचेतवस िणाय नां कवश्चवद्वशेििः , आनुपूव्याय िः
प्रत्यस्तमयात् इत्युक्तवमवत । विशेिावदवत पाठे उत्तरत्रान्वयिः । ।
इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायां
वत्रंशिः श्लोकिः

१ . प्रयुक्तैिः पुरस्तात् प्रसङ्गिः . मूलम् .

Page :276

२४४

स्फोटवसद्धिः एकवत्रंशिः श्लोकिः ] आनुपूव्यय विशेिकवमवत चेत् । वकवमदमानुपूव्यय नाम ? काययकारणभािश्चेिमस्तद्वाविचेतसाम्

। तिे तुरात्मभेदो िा िक्तृभेदेऽवप धीभयिेत् ॥ ३१ ॥

शङ्कते — आनुपूयं विशेिकवमवत चेवदवत । व्युिमाधुच्चररतेभ्यो िणेभ्यो िाचकानां िणाय नामानुपूव्यय विशेिकम् ।
विशेिादानुपूव्ययवमवत पाठे क्रमविशेिावदत्यथयिः । तथैि च कवचत्पाठिः । वनत्यिणयिावदना मन्यदानुपूव्ययम् , यस्यासम्भिस्त्वयोक्तिः
; अस्माकं त्वन्यदे ि क्षवणकिावदना वमत्यवभप्रायिः । पररिरवत — वकवमदमानुपूज्यं नामेवत । त्वयोक्तोऽवप क्रमो विविध्य
कर्थ्ताम् , सोऽवप च परीक्ष्यताम् । अथिा तिावप वकं समुत्थापकचेतसां काययकारणभािो वििवक्षतिः क्रमत्वेन , आिोद्स्वत्तद्गावि
चेतसावमत्यथयिः । तत्र प्रथमं ताित्तद्गाविचेतसां पुरस्कारिः वक्रयते - - काययकारणभािश्चेत् . . . . . . . . दृश्यत इवत । एकवत्रंशिः
श्लोकिः काययकारण भािश्चेवदवत । अस्याथयिः - तधे तूनां चेतसां तद्गाविणां च काययकारण . तेत्युक्तम् ; तत्र वकमुभयेिां
काययकारणता समुद्च्चत्यक्रमिः , उत विकल्पेन ? विकल्पेऽवप तद्नाविचेतसां काययकारणभाििः , तधे तुिायत्मभेदिः , तद्नाविचेतसां
िे तुरात्मनिः स्वस्य िणाय त्मनो भेदिः ? क्रमश्वेदवभमतिः , तविय िक्तृभेदेऽवप वभन्निक्तृप्रयुक्तेभ्यो िणेभ्योऽथयप्रत्ययिः प्रसज्येतेवत ।
काययकारणभािो िा िणयभेदो िेवत मतभेदेन क्रमविकल्पो दवशयतिः , उभयथावप पूियग्रन्थात्प्रतीतेिः । तथा वि - ' का
पुनररयमानुपूिी नाम ? ' इत्यस्य प्रश्नस्य ' कारणता ' इत्यन्ते नोत्तरे दत्ते कथमनया िणयभेदिः , तद्दवशयतम् ' तथा च ' इत्यावदना ।
अथिा ' का पुनररयमानुपूिी नाम ? ' इत्यस्य ' वभन्न एि स्वभाििः ' इत्यन्ते नोत्तरं

१ . Omitted नाम . मूलम् .

Page :277

[ एकवत्रंशिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

२४५

भिवत वि कदावचदन्योचाररतपूियिणयदशयनसमनन्तरप्रत्ययसिकारी प्रयोक्त्रन्तरप्रयुक्तो िणयिः तज्ज्ञानिे तुिः ; न वि

वभन्नैिक्तृवभरव्यिधानम् ;

दीयते । तदा चायमथयिः - तधे तूनां चेतसां वमथिः काययकारणता , तथा तद्गाविणां च वमथिः काययकारणता तािदद्स्त
क्षवणकविज्ञानसन्तानात्मिावदनाम् । ततिः वकवमत्याि - तथा च वमथिः काययकारणभूतकतृयप्रत्ययवनिो िणयस्तवन्नियतयकश्चेत् वमथिः
काययकारणभूतस्वविियश्रोतृप्रत्ययवनियतयकश्चेत्प्रवतपदं िणाय नां वभन्न एि स्वभाििः । स्वभािभेदे कारणमाि - -
कतृयवचत्तसंस्कारभेदात् िणयकतृयणां िक्तृप्रत्ययानां वमथो भेदात् श्रोतृवचत्तानां च िणयवनिाय नां वमथो भेदात् िणयवचत्तजन्यानां च
संस्काराणां भेदात् वभन्नविकल्पप्रसूवतकारणत्वाच्च संस्कारभेदिः ; तथा च वभन्न एि स्वभािानु पूिीत्युक्तं भितीवत । चतुथयपादं
व्याचष्टे - - - भिवत वि कदावचवदवत । अन्योच्चाररतपूियिणय दशयनसमनन्तरप्रत्ययसिकारीवत । यदा खलु
बहुवभद्स्तरोवितव्यिवितैियक्तृवभिः केनावप कारणेन िणाय एकपदगता एकैकश उच्चाययन्ते , तदा प्रथममेकेनोच्चाररतस्य
पूियिणयस्य यदशयनं तदे ि समनन्तरप्रत्ययिः सिकारी यस्येवत बहुव्रीवििः । अनेन तद्गाविचेतसां वमथिः काययकारणभािो दवशयतिः ।
प्रयोक्त्रन्तरप्रयुक्तो िणय इवत । वद्वतीय इवत वसध्यवत । तज्ज्ञानिे तुररवत । तस्यैि िणयस्य ज्ञाने िे तुिः । स्वरूपज्ञानिे तुररवत िा पाठिः
। अनेन तवनियतयकश्चेवदत्यत्रोक्तं तधे तुररत्यत्रोक्तं च िे तुत्वं दवशयतम् ; तेन च विलक्षणकाययजनकत्वाद्वणाय त्मावप वभन्न इवत दवशयतं
िेवदतव्यम् । ननु िक्तृभेदे दै िात् कवश्चदपचारो भित्येि , नैकिक्तृप्रयुक्तििाििः ; अत आि — न वि
वभन्नैिक्तृवभरव्यिधानवमवत । व्यिधानरावित्येन अक्षराणां

३.

अवभधानव्यिधानम् . मूलम् .

१ . भिवत खलु . मूलम् . २ . स्वरूपशान - क .

Page :278

२४६

स्फोटवसद्धिः

( एकवत्रंशिः श्लोकिः

उच्चाररतेिु िणेिु क्रमभेदेन वनरन्तरश्रिणेन कश्चन विशेििः । ततश्चानु पूिीविशेिस्य विद्यमानत्वात् तदा स्यादथाय िबोधिः , न च
दृश्यते ॥

नैरन्तयेणेत्यथयिः कवचत्पाठिः अवभधानव्यिधानवमवत । अवभधानमुच्चारणम् । अवभधानस्योच्चारणस्य व्यिधानमदशयनं यत्रेवत

व्यवधकरणबहुव्रीवििः । वक्रयाविशेिणं चैतत् । अन्यथा िा पाठिः अवपधानव्यिधान समुच्चाररतेद्ष्ववत । तदा '
वतरोवितव्यिवितप्रयुक्तौ िक्तुरेकता ' इवतिद्याख्या । अवपधानं वतरोधानम् । वतरोधानव्यिधानाभ्यामुच्चाररतेद्ष्ववत ।
उच्चाररतेिु िणेविवत । एकपदत्वेनावभमतेिु । क्रमभेदेन वनरन्तरश्रिणेन कश्चन विशेि इवत । न वि क्रमभेदेन कश्चन विशेििः ,
तस्यैि क्रमभेदस्य बहुवभरप्यङ्गीकरणात् । नावप वनरन्तरश्रिणेन विशेििः , तस्यैि नैरन्तययस्य प्रकाशनात् । कवचत्पाठिः क्षणभेदो
न वनरन्तरत्वं न कश्चन विशे ि इवत । न वि क्षणभेद इत्यन्वयिः । न वनरन्तरत्ववमवत । अत्रावप न िीवत सम्बध्यते । न वि वनरन्तरत्वं
च नाद्स्त , वकं त्वस्त्येिेत्यथयिः । अन्योऽवप िक्तुरेकत्वान्न कश्चन विशेिोऽस्तीवत । ततश्चानुपूिी विशेिस्य विद्यमानत्वात्तदा
स्यादथाय िबोध इवत । यत एिैकिक्तृप्रयोगादीदृशे वभन्निक्तृ . प्रयोग न कवश्चवद्वशेिोऽद्स्त तत इत्यथयिः । आनुपूिीविशेिस्येवत ।
तद्गाविचेतसां काययकारणभािस्य िणयस्वभािस्य िा विद्यमानत्वात् तदा वतरोधानव्यिधानयोियक्तृभेदे सवत स्यात्तादृशेभ्यो
िणेभ्योऽथाय िबोध इवत । ततिः वकवमत्याि - न च दृश्यत इवत । अथाय िबोध इवत वसध्यवत । अनेन च श्लोकस्य शेिो दवशयतिः ।
चशब्दो िाक्याथयसमुच्चये । न विवत िा पाठिः ॥

इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायाम्
एकवत्रंशिः श्लोकिः

Page :279

वद्वावत्रंशिः श्लोकिः

गोपावलकासविता

२४७

न िे तुफलभािोऽङ्गं समु त्थापकचे तसाम् । अथयबुधेरनावश्रत्य सङ्केतज्ञानकालयोिः ॥ ३२ ॥

अथावप स्यात् समुत्थापकवचत्तकाययकारणता तधे तुिाय स्वभािभेद आनुपूिीविशेििः , तवन्नबन्धनोऽयं सरोरसोराजरावदिु
काययभेदिः ।

द्वावत्रंशिः श्लोकिः न िे तुफलभाि इवत । प्रथमं तािच्छोकव्यािा माशङ्कामाि - अथावप . . . . . . . . काययभेदिः । यद्यवप
तनाविचेतसां िक्तृभेदेऽवप कथवञ्चत्काययकारणता तत्र च व्यवभचारिः संभिवत , तथावप न दोििः । यतिः श्रोतृचेतसां
काययकारणभािो नाथयप्रत्ययोऽङ्ग वकं तु समुत्थापकवचत्तकाययकारणता समुत्थापकवचत्तानां या परस्परं काययकारणता , तधे तुिाय
समुत्थापकवचत्तावन िे तुययस्येवत बहुव्रीवििः स्वभािभेदिः िणाय नां स्वरूपभेदिः आनुपूिीविशेि इष्यते । इदमाकूतम् - - अङ्गं वि
िक्तृचेतसां काययकारणभाि इष्यते ; स च िक्तृभेदे नाद्स्त ; समुत्थापकचेतसो वि सन्तानान्तरगतस्य तद्गतं पूिय चेतिः
समनन्तरप्रत्ययिः , वद्वतीयिणोत्थापकस्य चेतस आलयान्तरगतस्य तत्रत्यं पूिय चेतिः समनन्तरप्रत्ययिः , नालयान्तर गतम् , [ ये ] (
अतो ) िक्तृभेदे काययकारणभूतसमुत्थापकवचत्तजन्यत्वाभािान्न िणेभ्योऽथयप्रत्ययिः संभिवत , अङ्गिैकल्यावदवत । ततिः
वकवमत्याि — तवन्नबन्ध नोऽयं सरोरसोराजजरावदिु काययभेद इवत । एिमावदिु पदे िु तत्तादृशानुपूिी विशेिकारणकिः काययस्य
िणयकाययस्याथाय िबोधस्य भेदिः । यो वि सर इत्यत्र समुत्थापकवचत्तकाययकारणभािस्ततोऽन्यो रस इत्यत्र , चेतसां भेदात् तद्गतस्य
काययकारणभािस्यावप भेदिः ; िणयस्वभािभेदोऽवप कायय कारणभूतसमवचत्तजवनतोऽथयप्रत्ययवनवमत्तम् , न वचत्तमात्रजवनतिः ।
अतो

१.

कारणत्वम् . क .

२ . जरे त्यावदिु , मूलम् .

Page :280

२४८
स्फोटवसद्धिः द्वावत्रंशिः श्लोकिः ] तदसत् ; न खलु समु त्थापकवचत्तकाययकारणता तत्कृतो िा स्वभािभेदोऽथयप्रत्ययाङ्गम् ;
ज्ञापकत्वे वि स्वविज्ञानमपेक्षेत । दृश्यते च वतरोवितव्यिवितप्रयुक्ताच्छब्दादथयज्ञानम् । न च तत्र समुत्थापक न िक्तृभेदे प्रसङ्गिः
। न च समानिणेिु पदे ष्वथय प्रत्ययसङ्कर इत्यथयिः । पररिरवत — तदसत् । अत्र कारणत्वेन श्लोकं व्याच न खलु
समुत्थापकवचत्तकाययकारणता तत्कृतो िा स्वभािभेदोऽथयप्रत्ययाङ्गवमवत । अनेन च समु त्थापकचेतसां यो िे तुफलभाििः , स
नाथयबुधेरङ्गवमत्यन्वयो दवशयतिः । उपलक्षणं च िे तुफलभािग्रिणम् , तत्कृतस्य स्वभािभेदस्यावप इवत च दवशयतम् । अनावश्रत्येवत
ल्यबन्तं पदम् ; िे तुफलभािो वि सङ्केतकाले ज्ञानकाले चावश्रत्यैिाथयबुधरङ्गं भिवत । यद्स्मन् काले सङ्केतो ज्ञानं यावश्रतं भिवत ,
तद्स्मन्नेि तवद्वियतया संवश्रत्येिमिस्थायैिाङ्गं भिवत । नेतरथेत्यथयिः । अथिा सङ्केतज्ञानकालयोिः संकेतं िा सङ्केतवयतारं िा ज्ञानं
िा ज्ञातारं िानावश्रत्य न िे तुफलभािोऽङ्ग भितीवत । कवश्चत्त्वाि - न समानकतृयकतािश्यमथयनीया “ यदोशं नरिः श्रुत्वा सियपापैिः
प्रमुच्यते । " इत्यावददशयनात् । फेवचत्तु तृतीयान्तं पठद्न्त । अनावश्रत्या अनाश्रयणेन
सङ्केतज्ञानकालयोस्तत्कतृयवभरङ्गत्वेनानावश्रतत्वावदत्यथयिः । अत्र ज्ञानकालेऽनाश्रयणं ताियाचष्टे — ज्ञापकत्वे . . . . िे तुररत्युक्तम् ।
ज्ञापकत्वे िीवत । ज्ञापनसामग्रय नुप्रिेशन ज्ञापकत्वे सतीत्यथयिः । विशब्दे न पूिोक्ततां सूचयवत । स्वस्य विज्ञानं स्वं स्वीयं िा
विज्ञानमपक्षेत काययकारणता तजन्यो िा स्वभािभेद आनु पूिीवत वसध्यवत । अपेक्षतां ज्ञापयतु चाथयवमवत चेत् तत्राि - दृश्यते चेवत
। वतरोवितव्यिवितप्रयुक्ताच्छब्दादथयज्ञानवमवत । वतरोवितैव्ययिवितैश्च प्रयुक्ताच्छन्दादथयज्ञानं दृश्यत एि ; न वि
परोक्षप्रयुक्तादथयप्रत्ययो नोदे त्येि । ततिः वकवमत्याि — न च तत्र समु त्थापकवचत्तकाययकारणतां कश्चन

१ . Omitted शब्दात् . मूलम् ,

ख.

Page :281

[ द्वावत्रंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

२४९ वचत्तकाययकारणतां कश्चन वनश्चेतुमिय वत । िक्त्रेकत्वे च वनवश्चते सा वनश्चीयेत । न चान्तरे ण शब्दज्ञानं तवन्नश्चयिः । न च
वतरोधानव्यि धानयोियक्तुरेकत्वे प्रमाणमास्त ; कलकलश्रुतौ च न वििेकिे तुररत्युक्तम् ।

वनश्चेतुमिय वत । न च वतरोवितव्यिवितप्रयोगे समुत्थापकवचत्तानां काययकारणतां कश्चन वनपुणोऽवप वनश्चेतुमयिवत । कुत इत्याि -

िक्त्रेकत्वे च वनवश्चते सा वनश्चीयेतेवत । िक्तुरेकत्वे प्रमाणतो वनवश्चते सा समुत्थापकवचत्तकाययकारणता वनश्चीयेतेवत ।
वभन्निक्तृकत्वशङ्कायां च तवनश्चयासम्भिात् । ननु िक्त्रेकत्वं वनवश्चत्य पश्चात् काययकारणतामवप वनवश्चनोतु , शब्दे न चाथ जानातु ;
अत आि - न चान्तरे ण शब्दज्ञानं तवन्नश्चयिः । वतरोवितव्यि वितप्रयुक्तौ न शब्दज्ञानं वििायान्ये न िक्तुरेकत्ववनश्चयिः संभितीवत ।
न ताित्तत्र प्रत्यक्ष प्रमाणम् , व्यिधानवतरोधानयोस्तनाशक्तत्वात् । शाब्दं च तत्र तदानी नास्त्येि । उपमानं तु
सादृश्यमानगोचरत्वादनाशङ्कनीयमेि । अभािस्य तु भािगोचरता दू रापास्ता । अतोऽनुमानं िाथाय पवत्ता संभिेत् । तयोश्च
वलङ्गानुपपद्यमानप्रभित्वात् तद्गिेिणायां न शब्दादन्यत् प्रतीयते । शब्दस्य च वभन्नकतृयकत्वेऽवप
व्यवभचाराद्िन्नकतृयकत्वेनैिोपपद्यमानत्वाच्च न तज्ज्ञानं िक्त्रेकत्ववनश्चायकवमत्यथयिः । एतच्च नेदानी प्रवतपादनीयम् ,
पूियमेिोक्तत्वावदल्यिन च वतरोधानव्यिधानयोियक्तुरेकत्वे प्रमाणमद्स्त : कलकलश्रुतौ च न वििेकिे तुररत्युक्तवमवत ।
कलकलश्रुतौ च नैकानेकवििेकिे तुिः कवश्चदस्तीत्यवभप्रायिः । कवचत्पाठिः कलकलश्रुती चानेकवििेकिे तुररवत ।
कवचच्चशब्दस्थाने िाशब्दिः । तत्र ताभ्यां नेत्याकृष्यते । अनेकेभ्यो िक्तभ्यो िाक्यस्य वििेके िे तुररत्यथयिः । इत्युक्तवमवत ।

२ . चानेकवििेक , ख .

१ . एकिक्त्रेकत्वे वि . मूलम् .
G - 32

Page :282

२५०

स्फोटवसद्धिः

द्वावत्रंशिः श्लोकिः

ज्ञापनाङ्गत्वे च ज्ञापकिः सङ्केतकाले वनयोगत आश्रीयेत , सङ्केतरवितस्य ज्ञापनाशक्तेिः । न च वनयोगतस्तदै नामुपाश्रयन्ते

व्यिवितवतरोवितप्रयुक्तशब्दाथयसम्बन्ध इत्युक्तवमवत । तस्मादे क एि

' न प्रत्ययिः स्यादे कत्वे प्रयोक्तुरविभाविते । । न च तस्य पररज्ञानमकस्मादिकल्पते ॥ ' इत्यत्र ।

एिं तािज्ञानकालेऽनावश्रवतदय वशयता ; सम्प्रवत सङ्केतकाले यानावश्रवतस्तां व्याचष्टे - ज्ञापनाङ्गत्वे . . . . . . ' इत्युक्तवमवत । ज्ञापनां
प्रत्यङ्गत्वे च ज्ञापकिः सन् काययकारणभाििः सङ्केतकाले वनयोगत आश्रीयेत सङ्केतविियतयेवत । कवचत्पाठिः ज्ञापकाङ्गत्वे च
ज्ञापकसङ्केतकाल इवत । ज्ञापकस्य शब्दस्य यद्यङ्गं काययकारणत्वम् , तविय ज्ञापकस्य शब्दस्याथे न सम्बन्धकरणे तदङ्गमवप
काययकाणत्वं स्वरावदिवन्नयोगतो वनयमात्तत्राथयप्रत्यायकत्वकोटौ वनिेशनीय मापद्यतेत्यथयिः । कवचत्पाठिः ज्ञापकाङ्गं च सङ्केतकाल
इवत । तदप्यत्रैि योज्यम् । कुत इत्याि - सङ्केतरवितस्य ज्ञापनाशक्तररवत । सङ्केतरवितस्य ज्ञापकस्य तदङ्गस्य
िाथयज्ञापनायामशक्तेररत्यथयिः । ज्ञापनशब्दस्य िा समासिः । न वि सम्बन्धग्रिणमन्तरे ण शाब्दसामग्री प्रत्यावयका दृष्टेवत भाििः ।
ततिः वकवमत्याि - न च वनयोगस्तदै नामुपाश्रयन्त इवत । न च वनयमेन सङ्केतसमये एनां काययकारणतां सङ्केतकाररण उपाश्रयन्त
इवत । कवचत्पाठिः न च वनयोगतस्तत्सम्भेदानुपाश्रयन्त इवत । तच्छब्दे न काययकारणताया िक्तुरेकत्वस्य िा परामशयिः । िणाय नां
संबन्धकरणेन िक्तुरेकतासम्भे दानुपरागानुपाश्रयन्त इवत । ननु गोररल्यस्य सािावदमानाथयिः ' इत्युक्ते प्रत्यक्षवसधा िक्तुरेकतावप
सङ्केवततेिेत्यत उक्तम् - वनयोगत इवत । तवद्विृणोवत - व्यिवितवतरोवितप्रयुक्तशब्दाथयसम्बन्ध इवत । व्यिवितवतरोवि
१ . वतरोवितव्यिवित . मूलम् . २ . शब्दाथय इवत सङ्केत . मूलम् .

Page :283

द्वावत्रंशिः श्लोकिः

गोपावलकासविता

२५१

शब्दात्मा अथे िु सङ्केतेन वनयुज्यते लोके प्रत्ययकाले चाश्रीयते । अन्यथा िक्तृभेदे दु वनयिारिः प्रत्ययिः स्यात् । ननु तस्यावप
सत्तामात्रेणा प्रत्यायकत्वादवतप्रसङ्गादव्युत्पन्नस्यावप अतीद्ियत्वात्ततोऽवप नाथयप्रत्यय
.

ताभ्यां प्रयुक्तस्य शब्दस्याथेन सम्बन्धे कर्थ्मान इत्यथयिः । इत्युक्तवमवत । ' सम्बन्धज्ञानसमये ज्ञायते न वनयोगतिः ' इत्यत्र ।
उपररभागव्याख्यामुपसंिरवत - - तस्मादे क एि शब्दात्माथेिु सङ्केतेन वनयुज्यते लोके प्रत्ययकाले चाश्रीयते ; अन्यथा िक्तृमेदे
दु वनयिारिः प्रत्ययिः स्यावदवत । यत एिं शब्दभेदेऽनुपपवत्तिः , अत एि एको वनरियििः शब्दात्मा स्फोटशब्दा वभधेयोऽथेिु
सािावदमदावदिु सङ्केतेन वनयुज्यते लोके प्रत्ययकाले चाश्रीयते । कुत इत्याि - अन्यथा । यवद िणाय त्मान आश्रीयन्ते
शब्दतयेत्यथयिः । िक्तृभेदे दु वनयिारिः प्रत्ययिः स्यात् । अथयप्रत्ययिः पदप्रत्ययिः िाक्यप्रत्ययश्च स्यावदवत । पूिोक्तं शङ्कते - ननु तस्यावप
सत्तामात्रेणाप्रत्यायकत्वादवतप्रसङ्गात् अव्युत्पन्नस्याप्यतीद्ियत्वात्ततोऽवप नाथयप्रत्यय इत्युक्तवमवत । तस्यावप स्फोटस्यापीत्यथयिः ।
यथा िणयिावदनं प्रवत काययकारणभािस्य सत्तामात्रेणाथयप्रत्ययानङ्गत्वमुच्यते , तथा स्फोटिावदनोऽवप स्फोटस्यावप
सत्तामात्रेणावङ्गतयाथयप्रत्यायकत्वासम्भिावदत्यथयिः । कुत इत्याि - अवतप्रसङ्गावदवत । सत्तामात्रेण प्रत्यायकत्वे सियत्र
सिेिामथयप्रत्ययिः प्रसज्येते त्यथयिः । अव्युत्पन्नस्यापीवत कमयवण वनष्ठा । अवपशब्दे नाप्रत्यायकत्वावदत्याकृष्यते । यथा
काययकारणभािस्याव्युत्पन्नस्याप्रत्यायकत्वम् , एिमस्याप्यव्युत्पन्नस्याप्रत्याय कत्वावदत्यथयिः । कुत इत्याि - अतीद्ियत्वावदवत ।
अतीद्ियस्य शब्दस्य कथं व्युत्पवत्तिः , कथं च ज्ञाततया करणत्वम् ? ततोऽवप नाथयप्रत्यय इवत । स्फोटात्मनोऽवप नाथयप्रत्ययिः
संभिवत । यथा काययकारणभािस्येवतकतयव्यतात्वं

१ . अथयप्रत्यायनम् , अव्युत्पन्नस्यावप प्रसङ्गात् अतीद्ियत्वात् . मूलम् .

Page :284

२५२

स्फोटवसद्धिः

द्वावत्रंशिः लोक :

इत्युक्तम् । न , ऐद्ियकत्वस्य दवशयतत्वात् ॥

न संभिवत , एिं स्फोटात्मनिः कारणत्वमवप न संभितीत्यथयिः । इत्यु क्तवमवत । ' तदवप मृिा , िणयरूपवििेकेन
कस्यवचत्कदावचदज्ञानात् ' इवत , ' तस्यातीद्िय त्वात् ; सवन्नवधमात्रादु त्पत्तािव्युत्पन्नस्यावप स्यात् ' इवत च । पररिरवत - न ,
ऐद्ियकत्वस्य दवशयतत्वावदवत । नैि दोििः । यत ऐद्ियकत्वमस्मावभरावश्रतम् ' यथैि दशयनैिः पूिैिः ' इत्यारभ्येवत ।
समुच्चयपक्षोऽयत एि वनरस्तो िेवदतव्यिः । तथा च काययकारणभूतेत्यादे िः समुत्थापकवचत्तविियत्वेऽवप पररिारग्रन्थस्यैिैि
व्याख्या ॥

इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायां
द्वावत्रंशिः श्लोकिः

१ . आवभतत्वात् इवत पाठो व्याख्यातृसंमत इि भावत ।

Page :285

२५३

[ त्रयद्िंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

इष्ट उत्क्षेपणत्वावद नाव्यद्क्तविभािनिः । एकद्स्वद्यिृधानां िस्तसंज्ञावदगोचरिः ॥ ३३ ॥ कोऽयं प्रसङ्गिः ' एकिः
कमाय त्माभ्युपगन्तव्यिः ' इवत ? यदा विद्यिृधा िस्तसंज्ञावदविियान् नानाकमयक्षणव्यजनीया वभन्नानुत्क्षेपण

त्रयद्िंशिः श्लोकिः इष्ट उत्क्षेपणत्वावदररवत । यदु क्तम् - - - ' कमयस्वप्यस्य िस्तसंज्ञावदिु प्रवतपवत्तिे तुरेकिः कल्प्प्यिः ' इत्यावद , तत्र
पररिारोऽनेन दीयत इवत दशययन् व्याचष्टे - - कोऽयं . . . . . . . . इत्युच्यन्त इवत । कोऽयं प्रसङ्गिः , एकिः कमाय त्माभ्युपगन्तव्य
इतीवत । नायमवनष्टप्रसङ्ग इवत भाििः । वकमा प्रसङ्गत्वाभाि उक्तिः । तत्र कारणमाि - यदा विद्यिृधा इवत । सानो िेद एका
विद्या , स्मृतीवतिासपुराणायुिेदादीन्यका विद्या , मीमां सा न्यायविस्तरा िैकेवत ; वतस्रो विद्यािः ये विदु रधीयते च तत्र च पारङ्गतास्ते
विद्यिृधािः । िस्तसंज्ञावदविियावनवत । िस्तसंज्ञावदशब्दावभधानीयावनत्यथयिः । एतच्च िस्तसं ज्ञावदगोचर इत्यस्य व्याख्यानम् ।
िस्तसंज्ञावदगोचर इत्यथयिः । नानाकमयक्षणव्यञ्जनीयावनवत । वनरन्तरं प्रेतीयमानिः नानाभूतैश्च कमयक्षणैिः प्रत्येकमवभव्यञ्जनीयान् ।
एतच्च नानाव्यद्क्तविभािन इत्यस्य व्याख्यानम् । नानाव्यद्क्तवभवियभािनं व्यञ्जनं यस्येवत बहुव्रीवििः । अने न च व्यनक्तीवत
व्यद्क्तररवत व्यद्क्तशब्दव्युत्पवत्तदवशयता । अवभन्नावनवत । वभन्नेिु कमयक्षणेिु समिायेऽवप भेदरवितावनत्यथयिः । एकैि वि जावतिः ,
सा व्यद्क्तसियगता सियसियगता चेवत मतभेदिः । यथाहुिः - .

" वपण्डे ष्वेि च सामान्यं नान्तरा गृह्यते यतिः । न ह्याकाशिवदच्छद्न्त सामान्यं नाम वकश्चन । ।

१ . अवभन्नरूपान् . मूलम् .

२ . प्रतायमानिः ख .

Page :286

२५४

स्फोटवसद्धिः

त्रयद्िंशिः श्लोकिः

त्वावदशब्दवनदे श्यान् सामान्यविशेिानुपयन्त्येि - न ह्यन्यथा ' उद्त्क्षपवत ' इत्यावदका शब्दप्रत्ययानुिृवत्तिः स्यात् - इवत िदन्तिः । ते
च िस्तावदसमिेतसमिायेन िस्तसंज्ञा इत्युच्यन्त इवत ॥

यद्वा सियगतत्वेऽवप व्यद्क्तशक्त्यनुरोधतिः । "

नान्तरा गृह्यत इत्यनु िङ्गिः ।

" शद्क्तिः कायाय नुमेया वि व्यद्क्तदशयनिे तुका । " इत्यावद । सामान्यविशेिावनवत । सामान्य एि सामान्यस्यैि िा विशेिानिान्तर
भेदान् । सत्ताजातेरिान्तरसामान्यं कमयत्वम् , कमयत्वसामान्यस्यािान्तरजातय उत्क्षेपणत्वादय इवत । अथिा ये कमयक्षणानां
सामान्यावन सत्ताया मिासामान्यस्य विशेिास्ते सामान्यविशेिा इवत कमयधारयिः । उत्क्षेपणत्वा वदकावनवत वसध्यवत । क्ववचत्तु
उत्क्षेपणत्वावदशब्दवनदे श्यावनवत अवभन्नरूपा वनत्यस्यानन्तरं पठद्न्त । यथाहुिः

" उत्क्षेपणमिक्षेप आकुश्चनमथापरम् । प्रसारणं गवतश्चेवत वभद्यते कमय पञ्चधा ॥ ऊध्वं चाधिः स्वावभमुखं वतययद्ग्वष्ववगवत क्रमात् ।
तावन पश्चावप कमाय वण दशसंयोगिेतििः ॥ ” इवत । उपयन्त्येिेवत । अङ्गीकुियन्त्येि । आवदशब्दनािक्षेपणत्वादे रुपादानम् ।
विधिृधान् विवशनवष्टन ह्यन्यथोररक्षपतीत्यावदका शब्दप्रत्ययानुिृवत्तिः स्यावदवत िदन्तिः । उत्क्षेपणत्वावदिूक्षेपणत्वावदका
जावतरस्तीवत प्रवतज्ञाय तस्यानन्तरं िे तुिचनवमदम् । विशब्दो िे तौ । यद् युत्क्षेपणत्वावदका जावतनाय ङ्गी वक्रयते ,
तद् युत्क्षेपणकमयव्यद्क्तिु ' उवक्षपवत ' इवत शब्दप्रत्यययोिः , अिक्षेपणावद

१.

Added अिवधपवत . मूलम् .

Page :287

[ त्रयद्िंशिः श्लोकिः ]
गोपावलकासविता

२५५

कमयव्यद्क्तिु ' अिवक्षपवत ' इत्यावदशब्दप्रत्ययोरनुिृवत्तनय स्यादे ि ; दृश्यते च । अतोऽद्स्त तेित्क्षेपणत्वावदकं सामान्यवमवत िदन्त
इत्यथयिः । तथा च िैशेविकसूत्रावण “ सामान्य विशेि इवत बुधयपेक्षम् " " भाििः सामान्यमेि " " द्रव्यत्वं गुणत्वं कमयत्वं च
सामान्यावन विशेिाश्च अन्यत्रान्त्ये भ्यो विशेिेभ्यिः " इवत । सामान्यं विशेि इवत व्यिस्थािचनमनुिृवत्तािृवत्तबुधयपेक्षम् ; तत्र भाििः
सत्ताख्यिः सामान्यमेि , अनुिृत्त्यैकबुद्धगोचरत्वात् ; द्रव्यत्वं गुणत्वं कमयत्वं च सामान्यावन विशेिाश्च , व्यािृवत्तबुधेरनुिृवत्तबुधेश्च
गोचरत्वात् । अन्त्यास्तु विशेिा विशेिा एि , व्यािृवत्तबुधयेकगोचरत्वात् । पुनश्चोक्तम् " सवदवत यतो द्रव्यगुणकमयसु सा सत्ता "
इवत । यतो िस्तु न सवदवत शब्दप्रयोगिः प्रत्ययश्च यत आविभयितो द्रव्येिु गुणेिु कमयसु च सा सत्ता नाम जावतररवत । एिं
चोत्क्षेपणवमवत यत उत्क्षेपणक्षणेिु तदु रक्षेपणत्ववमवत लक्षणं सूवचतम् , तदथयतोऽनेनोपात्तम् । न ह्यन्येथेवत िदन्त इवत िे तौ
शतृप्रत्ययिः । यतस्त एिं िदद्न्त , अतोऽभ्युपयन्त्येिेवत । एिमन्ये िामवप त्रैविद्यिृधानां िचनमुदािरणीयम् । अथिा त्रयो
िेदाद्स्तस्रो विद्यािः , अन्येिां तत्रान्तगयतत्वात् ; शेिं पूियित् । अथिा त्रैविद्यिृधशब्दोऽवप प्रकरणाद्वै याकरणानेि विियीकरोवत ;
तेिामेि िचनं न ह्यन्यथेवत । नन्वेिं कमयसंज्ञेवत स्यात् ; न िस्तसंज्ञेवत , उत्क्षेपणत्वादीनां कमयसमिािात् ; अत आि - - ते च
िस्तावदसमिेतसमिायेन िस्तसंज्ञा इत्युच्यन्त इवत । ते चोत्क्षेपणत्वादयिः िस्तावदिु समिेता ये कमयक्षणािः तेिु समिायेन
िस्तसंज्ञा इत्युच्यन्ते ; िस्तस्य सं ज्ञा इत्युच्यन्ते । समिायित् समिते समिायोऽवप सम्बन्ध इत्यवभप्रायिः । िस्तादीत्यावदशब्दे न
चक्षुरादे रुपादानम् । िस्तसंज्ञेत्युपलक्षणम् । तथा अवक्षवनकोचसंज्ञा इत्यावद अवक्षसंज्ञेवत िा ॥
इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायां
प्रयविंशिः श्लोकिः

Page :288

२५६

स्फोटवसद्धिः चतुविंशिः श्लोकिः ] उपलब्धेश्च साकल्ये क्रमिः प्रागेि वचद्न्ततिः । वनत्यत्वमविकल्प्प्यं तु सत्त्वादे िास्य जावतित् ॥ ३४
॥
उपलद्ब्धसाकल्यं येन क्रमेण िाचके ध्वनयिः शनिद्न्त , से क्रमिः पूियमािेवदत एि ' प्रयत्नभेदतो वभन्नािः ' इत्यावदना । यस्तु
विकल्पिः - सदवप तदवनत्यं स्यात् वनत्यं िा शब्दरूपवमवत , सोऽनिकाश

चतुद्िंशिः श्लोकिः उपलब्धेश्च साकल्य इवत । ' तथा वि - ध्वनयिः क्रमिवतयत्वात् ' इत्यादे िः पररिाराथयिः पूिाय धय इवत दशययन्नाि - -
उपलद्ब्धसाकल्यं . . . . . . . . विमदै नेवत । उपलद्ब्धसाकल्यं येन क्रमेण िाचके ध्वनयिः शक्नुिद्न्त , स क्रमिः पूियमािेवदत एि ‘
प्रयत्नभेदतो वभन्नािः ' इत्यावदना । कवचत्त पूियमेिािेवदत एिेत्येिकारद्वयमद्स्त ; तत्र पूियमेि , नेदानी प्रस्तािािकाशिः ; आिेवदत
एि , न तत्र वकवञ्चदािेवदतव्यमिवशष्यत इत्यवभप्राय उन्नतव्यिः । ' अवप चैकमनेकाियिात्मकमनियिं िा ' इत्यत्र तच्छब्दरूपं
वनत्यमवनत्यं िा ; वनत्यत्वे वनरियिमेिेत्यवििादम् ; अवनत्यत्वे तु साियिं वनरियिं िेत्यवभप्रायिः । तत्राद्यस्य विकल्पस्योत्तराधेन
वनरावक्रयेवत दशययन्नाि - यस्तु विकल्प इवत । केवचत्तु यस्तु विकल्प इत्यावदकं न पूिोक्तानुभािणम् , परै िः स्वग्रन्थ एिोक्तस्य
विकल्पस्यानोपन्यास इत्याहुिः । सदपीत्यवपशब्दे न सत्त्वमभ्युपेत्य परे णोच्यत इवत सूचयवत । तच्छब्दरूपं स्फोटशब्दावभधेयं
कमाय वदिवनत्यं िा स्यात् , जात्यावदिवन्नत्यं िा स्यात् इत्येिंरूपिः । एिमविकल्प्प्यवमत्यत्र धातूपसगययोरथय उक्तिः । सम्प्रवत नत्रिः
कृत्यस्य चाथयमाि - सोऽनिकाश एिेवत । अनिकाशत्वादादािेिोपन्यस्तिः । अथिा अनिकाशत्वादस्मावभरूपन्यस्तिः ।
सत्त्वादे ि वनत्यत्ववसधजाय वतिवदवत ।

१ . सक्रमपूियकम् . मूलम् .

२ . इत्यावद . मूलम् .

Page :289

| चतुद्िंशिः श्लोकिः

गोपावलकासविता

२५७
एि , सत्त्वादे ि वनत्यत्ववसधे िः जावतित् । यथैि जोतेययिः सत्तािगम वनबन्धनमद्न्वतािोसिः प्रत्ययिः स वनत्यतयैि सत्त्वमिगमयवत
विनावशनीत्वे वि व्यक्तेररि तस्या अभािात् । अतो न तत्र

अस्य वनरियिस्य शब्दस्य सत्त्वमभ्युपगर्म्ते िा न िा ? यवद नेत्युच्यते , तदा तत्साधनाय प्रयासिः कतयव्यिः ; स च पूियमेि कृतिः ।
अतिः पूिोक्तप्रकारे ण सत्त्वमभ्युपगर्म्मानं वनत्यत्वमन्तभाय व्यैि वसधयतीवत सत्त्वादे ि कारणवनरपेक्षा च्छब्दरूपस्य
वनत्यत्ववसधे िः । अत्र दृष्टान्तमाि - जावतिवदवत । यथोक्तं प्राक् ' न च सत्त्वाद्यपह्नििः साधुिः ' इवत । जावतिवदत्येतव्याचष्टे यथैिेवत
। उपररतनेन तथाशब्दे नान्वयिः । जातेयिः सत्तािगमवनबन्धनमद्न्व तािभासिः प्रत्यय इवत । ' अयं गौिः , अयं गौिः ' इवत व्यद्क्तिु
परस्परव्यवतरे कप्रत्यये सत्येि योऽद्न्वतािभासोऽनुगताकारिः प्रत्ययो जायते स तत्र सत्तािगमस्यैि साक्षावन्नबन्धनमवप
सवन्नत्यतयैि वनत्यतामवप क्रोडीकुियन्नेिात्र जातेिः सत्त्वमिगमयतीवत । अद्न्वतािभास इवत । अद्न्वतोऽनुगत एक अिभौसिः
आकारो यस्येवत । अथिा गोत्वेनाद्न्वतोऽयम् ' इत्येिमाकार इत्यथयिः । कवचत्पाठिः वनयतािभास इवत । वनयतो व्यवभचाररवितिः
आकारो यस्येवत । सत्तािगमवनबन्धनवमवत । सत्ताया योऽिगमो वनश्चयिः तस्य कारणवमवत । कवचत्पाठिः सत्तािगमवनबन्धन इवत
। सत्तािगमो वनबन्धनं िे तुिः फलं यस्येवत बहुव्रीवििः । वनत्यतयैिेत्यिधारणावभप्रायमाि - - विनावशनीत्वे वि व्यक्तेररि तस्या
अभािावदवत । यवद जातेवियनावशनीत्वं तदा व्यक्तेररि जातेरवप तत्र तत्राभािप्रसङ्गिः । ततश्वाद्न्वतािभासप्रत्ययानुदयप्रसङ्गिः ।
अतो वनत्यतयैि सत्त्वमिगमयवत । विशब्दे न प्रवसद्धं दशययवत । नात्र कस्यवचवद्विाद

३.

आभास : . ख .

१ . जाते : सत्तािगमवनबन्धनिः . ख . २ . भासप्रत्ययिः . ख .

G - 33

Page :290

२५८

स्फोटवसद्धिः

[ चतुद्िंशिः श्लोकिः ]

वनत्यावनत्यविकल्पाितरणं भिवत – तथाथाय वधगमफलव्यिस्थाप्यमानसत्त्विः स्फोटात्मा वनत्य एिािवतष्ठते । अवनत्यत्वे

पूियदशयनाभािादथयप्रत्यया योगात् कुतो वनत्यावनत्यंविकल्पािकाश इत्यलमवतविमदै न ॥ इत्यवभप्रायिः । विनावशनीशब्दाच्च
भािप्रत्ययिः । यथा प्रमाणग्राविणीशब्दात् प्रमाणग्राविणीत्वेन । यस्मात् पूियविलक्षणेवत । विनावशत्व इवत पाठे
सामान्यिचनावद्वनावशशब्दावदवत िेवदतव्यम् । ततिः वकवमत्याि - अतो न तत्र वनत्यावनत्यविकल्पाितरणं भितीवत । यत एि
वनत्यतामन्तभाय व्यैि सत्तािगवतिः , अत एि न जातौ वनत्यावनत्यविकल्पस्याितरणं भितीवत । दालद्न्तके योजयवत -
तथाथाय वधगमफलव्यिस्थाप्यमानसत्त्व इवत । अथाय वधगमेन फले न कायेण व्यिस्थाप्यमानं सत्त्वं यस्येवत । यथा च स्फोटात्मनिः
सत्त्वमथाय वधगमेन फले न व्यिस्थाप्यते , तथा पूियमेि वनपुणं वनरूवपतम् । स्फोटात्मा वनत्य एिािवतष्ठते इवत । न त्ववनत्य इवत
भाििः । तत्र कारणमाि - अवनत्यत्वे पूियदशयनाभािादययप्रत्ययायोगावदवत । अवनत्यत्वे वि शब्दस्य प्रवतक्षणविनावशनिः
पूियदशयनाभािादथयप्रत्यायनकालात् पूियद्स्मन् काले सम्बन्धग्रिणाथय दशयनासम्भिादगृिीतसम्बन्धस्य चाथयप्रत्ययायोगावन्नत्य
एिािवतष्ठते ; सम्बन्धग्रण सापेक्षत्वं च द्स्थतमेिेवत भाििः । उपसंिरवत — कुतो वनत्यावनत्यविकल्पािकाश इवत । एिं च कुत
इवत द्रष्टव्यम् । यथोक्तम्
" अत्रोच्यते द्स्थरिः शब्दो धूमगोत्वावदजावतित् ।
सम्बन्धानु भिापेक्षसामान्याथाय िबोधनात् ॥ ” इवत । इत्यलमवतविमदे नेवत । इवत िे तोरलमवतसकिेणेवत । एतच्च शब्दावधकरण
वसधत्वान्नास्मावभिः केशेन प्रवतपादनीयम् । शब्दावधकरणे स्फोटवनत्यता प्रवतपावदतेवत भाििः ॥
इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायां चतुद्िंशिः श्लोकिः

१ . ल्पोऽितरं लभते . मूलम् .

२.

अवनत्यत्वविकल्प , ख .
Page :291

[ पश्चवत्रंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

२५९ यस्य दशयनम् - अन्यग्रिणसापेक्षिः पदप्रत्ययिः कल्पनेवत , तस्यावप अन्यग्रिणसापेक्षं कथं जात्यावद िस्तुसत् ।
अथयग्रिणसापेक्ष उक्तमन्योन्यसंश्रयम् ॥ ३५ ॥ यवद तािद्वणयग्रिणसापेक्षत्वात् काल्पवनकिः पदप्रत्यय इवत ,

यञ्च पूियमुक्तम् न चैकमेकबुद्धग्राह्यम् ' इत्यावद , तथा ' िणाय नुक्रमोपकारे ह्यनपेवक्षते ' इवत , पुनश्च ' विकल्पवििया यथासङ्केतम्
' इत्युप संहृतम् ; तदनु भािते - यस्य दशयनम् । तदे ि दशययवत — अन्यग्रिणसापेक्षिः पदप्रत्ययिः कल्पने वत । िणयग्रिणसापेक्षिः
पदप्रत्ययिः समारोप इत्यथयिः । कवचत्पाठिः िगयिनिदन्यग्रिणसापेक्षिः पदप्रत्ययिः कल्पनयेवत । कल्पनया कारणेन कृत इवत
वसध्यवत । यथा िृक्षग्रिणसापेक्षो िनप्रत्ययिः कल्पनया , यथा च ककारावदिु िगयप्रत्ययिः , यथा च शत्रुिगो वमत्रिगय इवत ; न वि
िगो िनं िा परमाथयतोऽस्तीवत । अन्यिः पाठिः िणयिनिवदवत । यथा भितां िणाय िः काल्पवनकािः , िनं च सिेिां काल्पवनकवमवत ।
तस्यापीवत । उपस्कारिः । अन्यग्रिणसापेक्षवमवत पञ्चवत्रंशिः श्लोकिः । पूिाय धं व्याचष्टे - यवद . . . . . . . . मनोिरवमवत । यवद
तािद्वणयग्रिणसापेक्षत्वात् काल्पवनकिः पदप्रत्यय इवत । अन्यग्रिणसापेक्षिः पदप्रत्ययिः कल्पनेवत िदतो वििवक्षतवमवत शेििः ।
इदमाकृतम्
- - अन्यग्रिणसापेक्ष इवत िदतोऽन्यशब्दे न वकं वििवक्षतम् िणाय िा अथो िा ? तत्र पूिय कल्पमवधकृत्य पूिाय ध प्रितयत इवत
दशययवत - यवद तािवदवत । िणयग्रिणसापेक्षत्वावदत्यनेनान्यग्रिणसापे क्ष इवत अन्यग्रिणसापेक्षवमवत चोभयमवप
िे तुवनदे शोऽन्यशब्दे न च िणाय नां परामशय इवत दवशयतम् । काल्पवनक इवत । संिृवतिः कल्पना समारोप इवत पयाय यािः । पदप्रत्ययिः
पदस्य प्रत्ययिः इतीत्यत्र वििवक्षतवमत्यध्यािार इत्युक्तम् । अथिा यस्य दशयनवमवत , अतिः ।

Page :292

२६०

स्फोटवसद्धिः

( पश्चवत्रंशिः श्लोकिः ]

जात्यावदप्रत्यया अवप कल्पनीयािः स्युररवत जात्यादीनां परमाथयसत्त्वं िीयेत ; अथयग्रिणस्य सापेक्षत्वे च दवशयतवमतरे तराश्रयत्ववमवत
सिय मनोिरम् ॥

दू ियवत — जात्यावदप्रत्यया अवप कल्पनीयािः स्युिः । अत्र तीत्यथयवसध द्रष्टव्यम् । कल्पनीयािः कल्पनाविियािः ; कल्पना च
व्याख्यातैि । तेऽवप ह्यन्यग्रिणसापेक्षािः । जावतप्रत्ययोऽवप व्यद्क्तग्रिणसापेक्षिः । अियिग्रिण सापेक्षोऽियविप्रत्यय इत्यावद
पूियित् द्रष्टव्यम् । न च तथा नामेवत िाच्यवमत्याि - - इवत जात्यादीनां परमाथयसत्त्वं िीयेतेवत । िस्तुसवदत्यस्य व्याख्या
परमाथयसत्त्ववमवत । अनेन चान्यग्रिणसापेक्षं यजात्यावद , तत्कथं िस्तुसवदवत योजना दवशयता । पारमावथयक ( कत्वं ) चाकृवतग्रन्थे
द्स्थतवमवत भाििः । िैशेविकावदवभश्च सावधतम् । अथाथयग्रिणसोपक्षिः पदप्रत्ययिः कल्पनेवत वििवक्षतम् , तत्राि - अथयग्रिणस्य
सापेक्षत्वे च दवशयतवमतरे तराश्रयत्ववमवत । पदप्रत्ययस्याथयग्रिणं प्रवत सापेक्षत्वे च पूियमेिास्मावभदय वशयतवमतरे तराश्रयत्ववमवत ।
श्लोके चाथयग्रिणसापेक्ष इत्यत्र पदप्रत्यय इवत विशेष्यं द्रष्टव्यम् । अथयग्रिण सापेक्षत्वं वि न स्फोटिावदवभराश्रीयते , वकं तु
िणयिावदवभरे ि । तत्र च दोिोऽस्मावभदय वशयत एिेवत वकं तदस्मान् प्रत्युपन्यस्यत इत्यथयिः । उद्क्तश्च
' अथयस्यावधगमो नते पदरूपािधारणात् ।
तदथयिाधावदवत चेद्यक्तमन्योन्यसं श्रयम् ॥ ' इवत । इवत सिय मनोिरवमवत । अतिः स्फोटिाद् युक्तं सुन्दरमेिेत्यथयिः । ।

इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायां
पञ्चवत्रंशिः श्लोकिः

१ . पारमार्थ्यम् . ख . २ . ग्रिणसापेक्षत्वे , ख .

३ . त्वम् । ततिः . मूलम् . ४ . Omitted . इवत . ख .

Page :293

२६१

[ िट् वत्रंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता

वनरस्तभेदं पदतत्त्वमेतद्
व्यादवशय युक्यागमसंश्रयेण । विधूतभेदग्रिमेतयैि
वदशापरं संप्रवतयन्त्वभेदम् ॥ ३६ ॥

अत्र च ' िाक्यं न वभन्नम् ' इत्यादे िः ' आकारान्तरित् ' इत्यन्तस्य ' अन्यस्य खलु िाङ्मात्रात् ' इत्यावदना ' प्रसङ्गात् ' इत्यन्ते न
पररिार उक्तिः । ' अवप चैकमनेकाियिम् ' इत्यादे िः ' सकलश्रुतेिः ' इत्यन्तस्य ' नानेकाियिम् ' इत्यावदना सवििरणेनाधय श्लोकेन
पररिार उक्तिः , ' अनियिपवश्चमकल्पेऽवप इत्यादे ित्तराधेन । ' न चान्यासम्भवि कायय गमकम् ' इत्यादे िः ' उत्पवत्तिावदनो िणाय िः '
इत्यावदना , ' स्यान्मतं सरोरस इत्यावदिु पदे िु ' इत्यादे िः ' काययकारण भािश्चेत् ' इत्यावदना ' िणाय विशेिेऽवप िाक्यभेदात् ' इत्यादे िः
' अन्यग्रिणसापेक्षम् ' इत्यावदना पररिार उक्तिः । पूिोक्तानां दोिाणां येऽस्मावभरनभ्युपगताथयविियािः तेिामुपेक्षैिोत्तरम् । ये
पुनरभ्युपगताथयविियािः तेिां पररिारिः साकल्येन दवशयत एिेत्यूवितव्यम् ।
िट् वत्रंशिः श्लोकिः वनरस्तभेदवमवत । मया व्यादवशय विविच्य दवशयतमेतत्पदतत्त्वम् । पदतत्त्वं विवशनवष्ट - - वनरस्तभेदं वनरस्ता
िणाय त्मानो भेदािः यस्य तत्तथोक्तम् । भेदानामप्रमाणकत्वमस्मावभदय वशयतम् ; पदतत्त्वस्य च प्रामावणकत्वम् । एतस्य स्फोटात्मनो
दु वियदग्धैिः कृतस्य अिक्षेपस्य वनराकरणेन िैयाकरणानां प्रवततन्त्रवसधान्तिः । एतत्पदतत्त्वं सजातीय विजातीयेभ्यो
विविच्यावभमुख्येन दवशयतम् । वकं च ' गौररत्येकं पदम् ' इवत यज्ज्ञानमुदीयते लौवककानामपरोक्षािभासं तत्परै रिवक्षप्तम् - न
वकल तद्वणाय वतररक्तगोचरं िणयत्रयमात्रगोचरत्वावदवत । तत्र िणयत्रयमात्रगोचरत्वे बाधकं

Page :294

२६२

स्फोटवसद्धिः

[ िट् वत्रंशिः श्लोकिः ]

तदवतररकगोचरत्वे साधकं चास्मावभरुपन्यस्तम् । ततश्च ज्ञानस्य स्फोट गोचरत्वमिद्स्थतम् । एतदे िास्माकं दशयनप्रयोजकं यत्
तत्पररपद्न्थ वनराकरणम् यथा दीपारापस्य तमोवनरासिः ' दीपो दशययवत ' इत्यत्र । एतच्च यु क्त्यागमसंश्रयेणास्मावभिः कृतम् ।
युद्क्तयाा॑ यिः । आगमिः संप्रदायिः । यत्पूियम् ' यथागमं न्यायलेशो वनदश्यते ' इत्युक्तम् , तद्यथाप्रज्ञमस्मावभिः कृतवमत्यथयिः । ' दशयने
पददवशयनाम् ' इत्यत्र दशयनशब्दस्य वसधान्तविियत्वे प्रत्यक्षशानविियत्वे च युक्त्यागमसंश्रयेणेत्यस्य साधारणीयं व्याख्या ;
वसधान्त विियत्वे पुनरस्य व्याख्यानान्तरम् - युद्क्तिः अनुमानम् अन्यथानुपपवत्तश्च । आगमिः शाब्दम् । तदु भयं समावश्रत्य
सावक्षस्थानीयमुपन्यस्यािश्यकत्वं प्रवतपाद्य ' गौिः ' इत्यावदप्रत्यक्षज्ञानविियत्वं स्फोटात्मनोऽिबोवधतवमवत । आगमश्च "
गोशब्दादथय प्रवतपद्यामिे " " भािमाख्यातेनाचष्टे " " भािाथाय िः कमयशब्दािः " इत्यावदको द्रष्टव्यिः । तथा “ साक्षात्कृतधमाय णिः ”
इत्यावदकिः । तथा " एतं मन्त्रमपश्यत् " इत्यावदकं मन्त्रसाक्षात्करणं च िणाय वतररक्तत्वे सत्येिोपपद्यत इत्याहुिः । तथा " उत त्विः
पश्यन् " इत्यावदमन्त्रिणाय नुसारे ण िणाय वतररक्त पदतत्त्वमध्यिसीयत इवत िणययद्न्त । एतस्य सियस्य प्रत्यक्षज्ञानविियत्वेऽवप
स्फोटस्य िे तुत्वं सत्परम्परया संभित्येिेवत दशयनशब्दस्य प्रत्यक्षज्ञानविियत्वेऽपीयं व्याख्या सङ्गच्छत एि । एतच्च सिय विस्तरे ण
पूिाय चाययग्रन्थेिु द्रष्टव्य मेिेत्युपरर्म्ते । ननु यत्पूिय प्रवतज्ञातं पदविियं प्रकरणम् – पदतत्त्विद्वाक्य तत्त्वमवप परे नेच्छन्त्येि ;
अिवक्षपद्न्त च - वकवमवत पुनस्तदु पेक्ष्यते ? िाक्यतत्त्वेन च प्रयोजनम् । यथोक्तम्
" अथेन च प्रयुक्तानां शब्दानां संद्स्कयोवदता ।
िाक्यमेिंविधं चेष्टं न पदान्यथयिजय नात् ॥ ” इवत । अत आि - विधूतभेदग्रिवमवत । वक्रयाविशेिणमेतत् । विध्य भेदग्रिण

Page :295

[ िवत्रंशिः श्लोकिः ]

गोपावलकासविता

२६३

----...------------

वमवत िा पाठिः । िणयपदावदभेदग्रिं भेदज्ञानं विधूयालीकत्वेन वनवश्चत्ये त्यथयिः । एतयैि वदशेवत । पुरोक्तप्रकारे णेल्यथयिः । परवमवत ।
पदस्फोटात्परं नाक्यस्फोटवमत्यथयिः । अन्यिचनिः परशब्द उत्तरिचनो िा ; पदपूियत्वाद्वाक्यस्य । अत एि िाक्यस्फोटं प्रसाध्य
वकवमवत पदे ऽवतदे शो न वक्रयत इवत न चोदनी यम् , पदारभ्यत्वाद्वाक्यस्य । सम्प्रतीवत । यदै िं पदतत्त्वं व्यादवशय तदे दानीवमत्यथयिः
। यन्तु गत्यथयन्यायाजानद्न्त्वत्यथयिः । अथिा सम्प्रवतयन्तु सर्म्क् प्रवतपद्यन्ताम् । अभेदं वनरियिवमत्यथयिः ।
पदतत्त्वेऽयमस्मत्प्रयत्नो िाक्यविियेऽवप समिवितमनसां फलं पु ष्णात्येिेत्युपरर्म्त इत्यवभप्रायिः । केवचद्त्त्वममेिाद्श्लोकं विधूय
भेदग्रिवमत्यावदकं िाक्याथयस्यावप वनभाय गत्वेऽवप व्याचक्षते , शब्दात्मकत्वेऽवप । तच्च ब्रह्मवसधौ अक्षरवमत्यत्र द्रष्टव्यम् । विश्वस्य
च सत्तात्मकत्वमेि , भेदस्त्वविद्यामात्रवमवत दवशयतम् ; शब्दात्मकं च तत् । तच्च पूियग्रन्थेिु दवशयतवमत्यु परर्म्ते ॥

इवत स्फोटवसद्धव्याख्यायां िट् वत्रंशिः श्लोकिः

१.

िेिमेि ,

ख,

Page :296

२६४

स्फोटवसद्धिः

[ सप्तवत्रंशिः श्लोकिः ]

सािाविद्यावतवमरपटलाच्छावदतान्तदृयशो ये
दृवष्टं मन्दा िरमुवनमते कुियते सािमानम् । तेभ्योऽविद्यावतवमरपटलोल्लेद्खनी संवितेयं
स्पष्टन्यायैघयवटतसुमवतदय वशयता स्फोटवसद्धिः * ॥ ३७ ॥

इवत मण्डनवमश्राणां कृवतिः स्फोटवसद्धिः समाप्ता

नन्वेिं स्फोटवसद्धिः पूिैराचायैिः कृतैि । सैि च त्वयावप कृता । वकमनया प्रयोजनम् ? अत आि - - सािाविधेवत । सािाया
घनाया अविद्याया विद्याप्रागभािेन विपयययज्ञानेन संस्कारे ण चानावदना शब्दभािनाख्यया वतवमरपटलेनाच्छावदता
अन्तदृयगन्तिःकरणाख्यं चक्षुयेिावमवत विग्रििः । ये तैवथयका िैयाकरणवशष्या िा । दृवष्टमीक्षणम् । मन्दािः
साध्वसाधुवििेकशद्क्तरवितािः । िरमुवनमते िराणां पावणन्यावदमुनीनां मते . िरे िा मुवनमते वसधान्ते । सािमानं सािज्ञवमवत
वक्रयाविशेिणम् । िीवलङ्गत्वे दृवष्टविशेिणम् । कुियत इत्यात्मनेपदवनदे शेन एिां सािज्ञदृष्टािादरिः सूवचतिः , परमो वि
पुरुिाथोऽस्मासु भवितेवत कवभप्रायत्वाद्ियाफलस्य । तेभ्यस्तदथय वमत्यथयिः । अविद्यावतवमरपटलोल्लेद्खनी अपमावजय नी
संवितानुसंविता पूियग्रन्यो कानुसन्धानमात्रमत्र कृतवमवत भाििः । सम्भृतेवत पाठे एकत्रोपसंहृतेत्यथयिः । इयवमतीदृशीवत ।
सम्भृताथेवत िा पाठिः । सम्भृता अथाय यस्यावमवत िक्तव्या येऽथाय िः पूियग्रन्थकृतावभप्रेताश्च तेऽस्यां सिे सम्भृता इवत । स्पष्टन्यायैिः

-
-

--

िेदरक्षा तदू िश्च भेदसन्दे ििारणम् । फल व्याकरणस्याहुिः शब्दज्ञानं च लाघिम् । । इवत मूलेऽवधकम् ।

Page :297

( सप्तवत्रंशिः श्लोकिः ] गोपावलकासविता स्पष्टैायैिः । पूियग्रन्थगता न्याया दु ग्रयिा इि स्पष्टतयोक्ता इवत । तैघयवटता सुमवतिः शोभना
मवतिः वनरस्तसन्दे िविपययया यस्यावमवत विग्रििः । दवशयता अस्मावभरनेन प्रयत्ने न । स्फोटवसद्धिः स्फोटस्य वसद्धज्ञाय नं सत्ता िा
तत्कारणत्वात् प्रन्योऽवप स्फोटवसद्धररत्युच्यते । अविद्यावतवमरपटलेवत रूपकम् ।

" उपमैि वतरोभूतभेदा रूपकमु च्यते " । िरमुवनमतं कान्येन स्वाविद्यया ये न जानद्न्त तद्बलेन च न्यायामासा नुपन्यस्यद्न्त
तेिामन्यतीवथकानामस्मद्च्छष्याणां िा कृतेऽयं ग्रन्यो वनवमयतिः । यथा वचवकत्सको नेत्रव्याधेद्स्तवमरपटलस्योल्लेद्खनीमोिवधं
दशययवत , तथा अस्मावभरविद्योन्मोचनी स्फोटवसद्धदय वशयता । अथिा स्पष्टस्य न्यायैदयवशयतेवत सम्बन्धिः । घवटतसुमवतिः स्वस्यां
घवटतािः योवजतािः सुमतयिः सुमनसो वनमयत्सरा विद्वां सो यया सेत्यथयिः । एतच्च ‘ दु वियदग्धैरिवक्षप्ते ' इत्यत्रोक्तस्य प्रपश्च इवत
बेवदतव्यम् । तथा वि ' दशयने न्यायलेशो वनदययते ' इत्युक्तम् , तदे िात्रोप संहृतं स्पष्टन्यायररत्यावदना । पूिाय धेन तत्रत्यिः पूिाय ?
वििृत इवत प्रवतज्ञातं सियमविकलमेि प्रवतवष्ठतम् । ।

इवत श्रीमदृविपुत्रपरमेश्वरविरवचतायां स्फोटवसद्धव्याख्यायां

गोपावलकाख्यायां सप्तवत्रंशिः श्लोकिः

G - 34

Page :298

२६६

स्फोटवसद्धिः

--

तस्ववबन्दोिः कृता येन व्याख्या तत्त्वविभािना । तेनेयं रवचता व्याख्या नाम्ना गोपावलका स्मृता ॥ १ ॥ शब्दानां पालकं ह्येतदस्या
मूलं वनबन्धनम् । एिा व्याख्येयशब्दानामुपादानाच्च पावलका ॥ २ ॥ नन्दगोपसुता दे िी िेदारण्यवनिावसनी । मात्रा
गोपावलकानाम्ना सेवितास्मदपेक्षया ॥ ३ ॥ तत्प्रसादावदयं व्याख्या मया विरवचता वकल । इवत गोपावलकासंज्ञामस्या व्याचक्षते
बुधािः ॥ ४ ॥ मण्डनाचाययकृतयो येष्ववतष्ठन्त कृत्स्नशिः । तद्वं श्येन मयाप्येिा रवचताराध्य दे िताम् ॥ ५ ॥
ब्रह्मविष्णुमिे शानरूवपणी ं विश्वमातरम् । ऋविय वपतरमानर्म् भिदासमनन्तरम् । । ६ । । गुरूनन्यां श्च रवचता व्याख्येयं क्षर्म्तां
बुधैिः । यन्न्यूनमवतररक्तं च दु रुक्तं चेि वकञ्चन । । ७ । । परमेश्वर एिास्यािः कताय साक्षावन्नरञ्जनिः । नायं जनस्तु तन्नामा साञ्जनो
मन्दचेतनिः ॥ ८ ॥

यथोक्तं भट्टपादै िः

" यदीयशक्त्यनाविष्टं जगत्स्पद्न्दतु मक्षमम् । युद्क्तवभस्तमपिोतुं किः शक्तिः परमेश्वरम् ॥ ” इवत । । इवत
श्रीमदृविपुत्रपरमेश्वरविरवचता स्फोटवसद्धव्याख्या
गोपावलकाख्या संपूणाय

- $ _ $ AX6 -
Page :299

अनुबन्धिः प्रथमिः . १ .

स्फोटवसद्धकाररकािः

योगदान्तैकदृश्यात्मा यो गदान्तकरो नृणाम् । तत्त्वािस्थाणिे तस्मै तत्त्वािस्थाणिे नमिः ॥ १ ॥ दु वियदग्धैरिवक्षप्ते दशयने

पददवशयनाम् । यथागमं यथाप्रज्ञं न्यायलेशो वनदश्यते ॥ २ ॥ अथाय िसायप्रसिवनवमत्तं शब्द इष्यते । तदे तत्प्रक्रमापेक्षं
भाष्यकृत्प्रत्यपीपदत् ॥ ३ ॥ अविवशष्टादजातस्य विवशष्टािाि इष्यते । सत्यं स तु विशेिोऽत्र न कश्चन वनरूप्यते ॥ ४ ॥
एकाथयकाररणो येऽवप दृश्यन्ते क्रमिवतयनिः । इष्टं विपवश्चतां तत्र कायय स्थाय्युपकारकम् ॥ ५ ॥ संस्कारािः खलु
यद्वस्तुरूपप्रख्याप्रभावितािः । विज्ञानिे तिस्तत्र ततोऽथे धीन कल्पते ॥ ६ ॥ शक्तेिः शक्त्यन्तरायोगस्तत्र सत्यप्यदशयनम् ।
विलक्षणस्योपजनो नाविशेिाच कारणात् ॥ ७ ॥ पूिोपलद्ब्धभेदेऽवप भिेदथयस्य दशय नम् । एकोपलब्धौ नैतेिां भेदिः कश्चन
लक्ष्यते ॥ ८ ॥

Page :300

स्फोटवसद्धकाररकािः

नेवक्षता जावतशब्दानां समुदायानुपावतता । जावतमाचक्षते ते वि व्यक्तीिाय जावतसङ्गतािः ॥ ९ ॥ अपूियवमि नैिान्यिः संस्कारिः

स्फोटिावदनिः । प्रक्लप्तिासनारूपायथा स्याद्वणयिावदनिः ॥ १० ॥ कतृयक्रमावदवनयमात्तत्रादृष्टस्य भूयसिः ।
कल्पनामानसामर्थ्ाय वदि तस्यास्तु िीयते ॥ ११ ॥ न संस्कारविशेिश्च युक्तो िे त्वविशेितिः । अन्यसवन्नवधतो भेदो नास्य नावप
स्वरूपतिः ॥ १२ ॥ न चान्त्यिणयमात्रस्य पुरिःसम्बन्धिेदनम् । अक्षिावतिृत्तत्वात्संस्कारस्य न तद्वतिः ॥ १३ ॥ वनरुधबुधयो नैि पूिे
िणाय विशेिकािः । एकबुधािुपारोिे क्रमािस्तमुपागतम् ॥ १४ ॥ न प्रत्ययिः स्यादे कत्वे प्रयोक्तुरविभाविते । न च तस्य
पररज्ञानमकस्मादिकल्पते ॥ १५ ॥ सम्बन्धज्ञानसमये ज्ञायते न वनयोगतिः । वतरोवितव्यिवितप्रयुक्तौ िक्तुरेकता ॥ १६ ॥ अनङ्गे
िक्तुरेकत्वे िक्तभेदे वनरुििा । संस्कारादािवभन्नेऽवप धीिे त्वन्तरसूचनी ॥ १७ ॥

प्रयत्नमेदतो वभन्ना ध्वनयोऽस्य प्रकाशकािः । प्रत्येकमनुपाख्येयज्ञानतिािनाक्रमात् ॥ १८ ॥

Page :301

स्फोटवसद्धकाररकािः

आरूपालोवचतेष्वद्स्त ह्यन्यथात्वप्रकाशनम् । तत्संस्कारक्रमाचावप व्यक्तं तत्त्वं प्रकाशते ॥ १९ ॥ . ध्वनयिः सदृशात्मानो

विपयाय सस्य िे तििः । उपलम्भकमे िेष्टं विपयाय सस्य कारणम् ॥ २० ॥ उपायत्वाच्च वनयमिः परदवशयतदवशयनाम् । ज्ञानस्येि च
िाचोऽयं लोके ध्रुि उपप्लििः ॥ २१ ॥ विपयाय सो वनवमत्तं च सर्म्ग्बोधस्य दवशयतिः । वकवश्चिे दानुकारे ऽवप दृष्ट एि विपयययिः ॥ २२
॥

प्रत्यक्षज्ञानवनयता व्यक्ताव्यक्तािमावसता । मानान्तरे िु ग्रिणमथिा नैि वि ग्रििः ॥ २३ ॥ अन्यानुविधबोधेऽवप नान्यत्वमुपरुध्यते

। एकरूपपररच्छे दे कथमन्याप्रकाशनम् ॥ २४ ॥ तद्ग्राबैकाथयताभ्यां च शब्दे िु िदतैकताम् । वििेकिे त्वभािेन सियत्रोत्साररता
भिेत् ॥ २५ ॥

अथयस्यावधगमो नते पदरूपािधारणात् । तदथयबोधायवद च व्यक्तमन्योन्यसंश्रयिः ॥ २६ ॥ वभन्नक्रमेऽवप विज्ञाने समूवििु न

भेदिान् । समूििः पदरूपं तु स्पष्टभेदं प्रतीयते ॥ २७ ॥ अन्यस्य खलु िाभात्राद्वदतोऽप्रवतभासनम् । िाक्ये पदे िा मयायदा न
विद्मिः केन कद्ल्पता ॥ २८ ॥

Page :302

स्फोटवसद्धकाररकािः

नानेकाियिं िाक्यं पदं िा स्फोटिावदनाम् । एकत्वेऽवप त्ववभन्नस्य क्रमशो दवशयता गवतिः ॥ २९ ॥ उत्पवत्तिावदनो िणाय िः काम
सन्तु प्रभेवदनिः । न त्वसाधारणस्तेिां भेदोऽथयज्ञानकारणम् ॥ ३० ॥ काययकारणभािश्चेिमस्तद्ग्राविचेतसाम् । तधे तुरात्मभेदो िा
िक्तृभेदेऽवप धीभयिेत् ॥ ३१ ॥ न िे तुफलभािोऽङ्ग समुत्थापकचेतसाम् । अथयबुधरनावश्रत्य सङ्केतज्ञानकालयोिः ॥ ३२ ॥ इष्ट
उत्क्षेपणत्वावद नाव्यद्क्तविभािनिः । एकत्रैविद्यिृधानां िस्तसंज्ञावदगोचरिः ॥ ३३ ॥ उपलब्धेश्च साकल्ये क्रमिः प्रागेि वचद्न्ततिः ।
वनत्यत्वमविकल्प्प्यं तु सत्त्वादे िास्य जावतित् ॥ ३४ ॥ अन्यग्रिणसापेक्षं कथं जात्यावद िस्तुसत् । अथयग्रिणसापेक्ष
उक्तमन्योन्यसंश्रयम् ॥ ३५ ॥ वनरस्तभेदं पदतत्त्वमेतद्वयादवशय युक्त्यागमसंश्रयेण । विधूतभेदग्रिमेतयैि वदशापरं
सम्प्रवतयन्त्वभेदम् ॥ ३६ ॥ सािाविद्यावतवमरपटलाच्छावदतान्तद्दे शो ये
दृवष्टं मन्दा िरमुवनमते कुियते सािमानम् । तेभ्योऽविद्यावतवमरपटलोल्लेद्खनी संवितेयं
स्पष्टन्यायैघयवटतसुमवतदय वशयता स्फोटवसद्धिः ॥ ३७ ॥

Page :303

अनुबन्धो वद्वतीयिः २ . स्फोटवसद्धकाररकाधाय नां िणाय नुक्रमसूची

पुटसंख्या

पुटसंख्या

११२ १७८

२५३

१०५ १२२ २५९ १०१ २३५ १७८

अक्षिावतिृत्तत्वात् अनङ्गे िक्तुरेकत्वे अन्यग्रिणसापेक्षम् अन्यसवन्नवधतो भेदिः अन्यस्य खलु अन्यानुविधबोधेऽवप अपूियवमि
अथयग्रिणसापेक्षे अथयबुधेरनावश्रत्य अथयस्यावधगमिः अथाय िसायप्रसिवनवमत्तम् अविवशष्टादजातस्य आरूपालोवचतेिु इष्ट
उत्क्षेपणत्वावदिः इष्टं विपवश्चताम् उत्पवत्तिावदनिः उपलब्धेश्व

२४४ १६४

२५९ २४७ १८६ १० ३३

एकबुधािुपारोिे एकरूपपररच्छे दे एकविद्यिृधानाम् एकाथयकाररणिः एकोपलब्धौ कतृयक्रमावदवनयमात् कल्पनाम्नानसामर्थ्ाय त्

काययकारणभािश्चेत् वकवञ्चिे दानुकारे ऽवप जावतमाचक्षते ज्ञानस्येि च तत्त्वािस्थाणिे तत्संस्कारक्रमात् तदथयबोधाद्यवद
तदे तत्प्रक्रमापेक्षम् तग्रायैकाथयताभ्याम् तधे तुरात्मभेदिः वतरोवितव्यिवितप्रयुक्ती तेभ्योऽविद्या दु वियदग्धैरिवक्षप्ते .

१५०

-
१३९ २५३ ३८

२४०

१८६
१५ १८३ २४४ १२० २६४

२५६ १४५

उपलम्भकम्

उपायत्वाच्च

१५०

एकत्वेऽवप

२३८ ।

Page :304

स्फोटवसद्धकाररकाडाय नां िणाय नुक्रमसूची

पुटसंख्या

१९१

१४५ ११५

२३५

१०१

४४

ध्वनयिः सदृशात्मानिः न च तस्य न चान्त्यिणयमात्रस्य न त्वसाधारणिः न प्रत्ययिः स्यात् न संस्कारविशेिश्च न िे तुफलभाििः

नानेकाियिम् वनत्यत्वमविकल्प्प्यम् वनरस्तभेदम् वनरुधबुधयिः नेवक्षता जावतशब्दानाम् पूिोपलद्ब्धभेदे प्रक्लप्तिासनारूपात्
प्रत्यक्षज्ञानवनयता प्रत्येकम् प्रयत्नभे दतिः

पुटसंख्या
वभन्नक्रमेऽवप
मानान्तरे िु १०५ यथागमम् २४० योगदान्तैकदृश्यात्मा ११५ िाक्ये पदे िा
विज्ञानिे तििः २४७
विधूतभेदग्रिम् २३८ विपयाय सो वनवमत्तम् २५६ विलक्षणस्य २६१ वििे किे ल्वभािेन ११२ शक्तिः शक्त्यन्तरायोगिः ७३ सत्यं स तु
विशेििः
समूििः पदरूपम्
सम्बन्धज्ञानसमये १६९ संस्कारािः खलु
संस्कारादौ १२५ । सािाविद्यावतवमर

२६१ १६४ ५२

१८३

५२
६५

३३ १९१ १२०

९४

४४

१२५

१२२

२६४

Page :305

अनुबन्धस्तृतीयिः ३ . स्फोटवसद्धगोपावलकयोरुदाहृतानां श्लोकाधायनां

िाक्यानां च िणाय नुक्रमसूची

पुटसंख्या

२४

शा . भा . स्फो . १० ( पुट ) श्लो . िा . अपोि . १ श्लो . िा . स्फोट . ७

mr

१५६ २३६ १५५

िाक्यपदीय . काण्ड . १ . ३८ _ _ _ श्लो . िा . चोदनासूत्रम् ६

२५८

श्लो . िा . शब्दवनत्यता . ३११ शा . भा . स्फोट . १० . ( पुट )

अक्षरे िु वनवमत्तभाििः अगोवनिृवत्तिः सामान्यम् अग्न्यादीन् गमयन्तोऽवप अण्डजो िोद्िजो िावप अतीद्ियानसंिेद्यान्
अत्यन्तासत्यवप ज्ञानम् अत्राि वनत्य एिायम् अत्रोच्यते द्स्थरिः शब्दिः अथ गौररत्यत्र किः शब्दिः अथिा भासनं वबम्मम् अथिा
िासनैिास्तु अथ शब्दानु शासनम् अथ सम्बन्धिः किः अयाप्रत्यवयतात्पुरुिात् अदृष्टव्यििारस्य अदृष्टशतभागोऽवप अनन्तरे ण
सम्बधिः अनारब्धे च गोशन्दे अनाथासाच रजत
G - ~ - 35

१० १५७ ४९

श्लो . िा . स्फोट . ९९ व्याकरणभाष्य . Vol . १ . १ ( पुट ) शा . भा . सम्बन्धाक्षेप . ११ ( पुट ) शा . भा . चोदनासूत्रम् ३ . ( पुट )

१८७

m
V

१३ ४० ३७ २४१ १३५

तन्त्रिा . ३७४ ( पुट ) तन्त्रिा . ४३९ ( पुट ) श्लो . िा . स्फोट . ६६ ब्रह्मवसद्ध . काण्डिः ३ . ११५

Page :306

अनुबन्धस्तृतीयिः ३ .

१०८ १५५

२५५ १७३ १४३ २०८ १६० १२४ १०८ १४६ १७०

शा . भा . अनुमानम् ८ ( पुट ) िाक्यपदीय , काण्ड . १ . १२४ जै . सूत्र . २ . १ . ४८ . श्लो . िा . स्फोट . ११२ . िै . सू . १ - २ - ६

. विभ्रमवििेक ३९ िाक्यपदीय . काण्ड . १ . ९० श्लो . िा . अनुमान . १४ श्लो . िा . शू . १७ . कावशका . स्फोट . ९१ . जै . सूत्र
. अ . १ . पा . ३ . सू . २

अनुमानं ज्ञातसम्बन्धस्य अनुविधवमि ज्ञानम् अनुिङ्गो िाक्यसमाद्प्तिः अन्त्यिणे च विज्ञाते अन्यत्रान्येभ्यिः अन्यत्प्रकाशते चान्यत्
अन्यथाकृत्य विियम् अन्ये परप्रयु क्तानाम् अन्योन्यिे तुता चै िाम् अवप च स्फोटिावदनोऽवप अवप िा कतृयसामान्यात् अवभघातेन
अभािोऽवप प्रमाणाभाििः अभ्यासानां च लोकेऽवप अभ्यासेन तृतीयास्तु अभ्यासेन वि िेदाथयिः अथयप्रतीवतमुवद्दश्य अथयप्रयुक्त
शब्दप्रयोगे अथाय पवत्तरवप दृष्टिः अयाय पत्तेररिापूियम् अथे त्वथाय न्तर अयाय पेक्षा मुधा अथेन च प्रयुक्तानाम् अथयकत्वादे कम्
अयोऽयमस्य मन्त्रस्य अिरक्षणगवतकाद्न्त

शा . भा . अभाि . ४ . ( पुट ) श्लो . िा . स्फोट . ७४

३६

१५७ १५७

१०८

वनरुक्तिावतयकम् . श्लो . िा . स्फोट . १२८ व्याकरणभाष्य . Vol . १ . ८ . ( पुट ) शा . भा . अथाय पवत्त . ४ . ( पुट ) तन्त्रिा . ३७४
( पुट ) तन्त्रिा . ३२० . ( पुट ) विवधवििेक . श्लो . १६ , १५४ . ( पुट ) तन्त्र . िा . २२० जै . सू . २ . १ . ४६ .

२१५ १४१ २६२ २१५ १५६

धातुपाठ , भ्वावद . ३४६

Page :307

अनुबन्धस्तृतीयिः ३ .

श्लो . िा . िाक्य . ३००

कीररत्यानन्दवगररिः . बृ , िा , ४ , ३ ,
[ ४७६

१४७
श्लो . िा . वनरालम्बन . ४० िाक्यपदीय . काण्ड , १ , ८६ . वनरक्तिावतयक . व्याकरणभाष्य . २ . ३ . १ . श्लो . िा . अनुमानम् .
१४

१६१

अिान्तरवक्रयायोगात् ९० अविद्याभ्यासिः
१६४ अविद्यां विद्यया तीिो अविभागो वि बुधयात्मा १६० अशक्कास्तू पदे शेन १५७ अश्वसिस्रं दवक्षणा १५३ असतिः कल्पना
कीिक् असतश्चान्तराले यिः १५७ असाक्षात्कृतधमयभ्यिः अद्स्तभयिन्तीपरिः अद्स्मन् सत्यमुना भाव्यम् २०८ आत्मविद्याप्रदीपेन
आत्मस्थोन्मीलनं ते न ५३ आनुपूिी च िणाय नाम् आनुरूप्येण नीलावद १६० आयामविसम्भाक्षेपैिः १६२ भारोपविियारोप्ये १४७
आियज्ञानािबुधो िा १५५ आिृत्तपररपाकायाम् १३२ आिृवत्तवभययथा ध्येये ४१ आिृत्त्या न तु स ग्रन्थिः १३२ आहुिः प्रकरणं नाम
इवतकतयव्यतात्वेन इवतकतयव्यतासाध्ये इत्यं क्रमगृिीतानाम् इदं ज्ञानमु पावश्रत्य

१६३

श्लो , िा , शब्दवनत्यता . ३०२ श्लो . िा . शू . १६ .

ब्रह्मवसद्ध . काण्ड , ३ . ४९

िाक्यपदीय . काण्ड , १० ८५ ( धृतम् ) तन्त्र . िा . ३७५ िाक्यपदीय , काण्ड , १ . ८३

लो . िा . िाक्य . २९९ . श्लो . िा . सम्बन्धाक्षेप . ३७ श्लो . िा . स्फोट . १०८ गीता . १४ . २ . .

Page :308

अनुबन्धस्तृतीयिः ३ .

इष्टं समुच्चयज्ञानम् ६४ श्लो . िा . स्फोट . ११३ इष्टं वि विदु िां लोके २८ ईश्वरस्तदवधष्ठाता उत त्विः पश्यन्न ददशय २६२
ऋिंविता १० - ७१ - ५ उत्क्षे पणमिक्षेपिः २५४ तावकयकरक्षा ५० . उदात्तश्चानुदात्तश्च १६२ उपदे श इवत विवशष्टस्य
शा . भा . औत्पवत्तकसूत्र . ५ . ( पुट ) उपदे शेन संप्रादु िः १५६ वनरुक्तिावतयकम् . उपमैि वतरोभूतभेदा २६५ काव्यदशय . २ . ६६
उपमानमवप सादृश्यम् १७० शा . भा . उपमान . ८ . ( पुट ) उपायो वि वबभत्ययथयम् १५७ ऊध्वय चाधिः स्वावभमुखम् २५४
तावकयकरक्षा . ५१ . एक एि चतुदूयििः एकधीिे तुभािेन २२७ एकप्रत्यिमशयस्य २२७ एकसाधनसंस्थाश्च ४३ श्लो . िा . स्फोट .
७७ एकिः शब्दिः सर्म्ग्ज्ज्ञातिः १५५ व्याकरणभाष्य . Vol . III . ५८ . ( पुट ) एकाक्षरसमािेशे
१६२ एकान्तसत्त्वे का भ्राद्न्तिः १४८ विभ्रमवििेक ४६ एतं मन्त्रमपश्यत् ९ एतेनास्माितिः शब्दात् १०७ श्लो . िा . सम्बन्धाक्षेप .
२३ कथयद्न्त कवचत्ताित् १०७ श्लो . िा . सम्बन्धाक्षेप . २१ कतृयभेदश्च तत्र स्यात् ११६ । श्लो . िा . स्फोट . ७२ कमय चासमिावय
स्यात् १६ । तावकयकरक्षा . ५० . कमयणो व्यवतररक्तत्वे ३८ तावकयकरक्षा . ३८ . कवश्चत्तु प्रवतबन्धोऽस्य ५३ तन्त्र . िा . ३७५ ( पुट )

Page :309

अनुबन्धस्तृतीयिः ३ .

८४

कारणादींश्च दु िःखान्त काररताररिधा .

वशशुपालिध . १९ . ४४ . कायाय वण िाक्याियिा
श्लो . िा . स्फोट . १३७ कायायवतरे को जठरे
विभ्रमवििेक ११७ कायाय न्तरे ऽवप सामर्थ्यम् _ _ ५१ श्लो . िा . स्फोट . १०२ कालस्य प्रविभागास्ते १६३ श्लो . िा . शब्दवनत्यता ,
३०२ कावश्चनैि त्वशद्क्ततिः ८० तन्त्र . िा . ७०० ( पुट ) वकं पुनबयििो वभन्नािः
श्लो . िा . स्फोट . ७८ कुण्डमजावजनम्
न्या . भा . ५ - २ - १० कृतानुग्रिसामर्थ्यिः
श्लो . िा . स्फोट . ९७ कृभ्वस्तयिः वक्रयासामान्य - १६८ _ _ _ व्याकरणभाष्य . Vol . II . ४७ ( पुट ) केवचत्प्रधानं वत्रगुणम्
केवचदाहुययथा िणयिः ६४ श्लो . िा . स्फोट . १११ केिां वचत्तत्र बोद् धृत्वम् १०७ श्लो . िा . सम्बन्धाक्षेप . २३ केिां शब्दानाम्
व्याकरणभाष्यम् Vol . 1 , 1 . ( पुट ) को वि तकयपथं प्राप्तम् क्रमन्यूनावतररक्तत्व
श्लो . िा . िाक्य , १८३ क्रमश्चावप वििवक्षतिः १६३ श्लो . िा . स्फोट . ७० क्रमोपसृष्टरूपा िाक् १६२ िाक्यपदीय , काण्ड . १ .
८७ वक्रयन्ते साम्प्रतं कावश्चत्
तन्त्र . िा . ७०० ( पुट ) वक्रया पूिायपरीभूता
श्लो . िा . स्फोट , ७९ क्रोधाद्या िशमायाद्न्त क्लेशकमयविपाकाशयैिः
योगसूत्र . समावध . २४ कवचद्वाचक इत्येिम्
श्लो . िा . सम्बन्धाक्षेप , २२ कवचदु श्चररताच्छब्दात्
१०७
श्लो . िा . सम्बन्धाक्षेप . २२ क्षवणकािः सिय
२३२

१२१

१०७

Page :310

१२

अनुबन्धस्तृतीयिः ३ .

२४१

१७७

क्षीणापवत्तरे िं च ५२ श्लो . िा . स्फोट . १०५ क्षोभयामास संप्राप्ते गव्यक्त्यन्तरविद्च्छन्ना १०४ श्लो . िा . स्फोट २२ गभय स्थो
जायमानो िा गुणानामाश्रयो द्रव्यम्
तावकयकरक्षा . ३५ . गुरुं नेत्रसिस्रेण १५३ कुमारसम्भि , २ . २८ . गोत्विस्त्वेि तैरुक्तम्
श्लो . िा . अपोि . १ गौररत्यत्र किः शब्दिः
शा . भा . स्फोट . १० ( पुट ) गौररत्येकमवतत्वं तु
श्लो . िा . स्फोट . १२० ग्राह्यग्रािकसंविवत्त १६० कीतेररत्यानन्दवगररिः बृ . िा . ४ , ३ , ४७६ घटावदिन्न दृष्टे न १९४ श्लो . िा .
स्फोट . १३३ चत्वारर पदजातावन २२ वनरुक्तम् . १ . १ . चिशब्दावभधेयत्वम् २०६ श्लो . िा . अनुमान . ६४ वचत्रबुधयानया
भ्रान्त्या १७७ । श्लो . िा . स्फोट . ११७ वचत्रया यजेत पशुकामिः २१ वचत्ररूपां च तां बुद्धम् ६४ श्लो . िा . स्फोट . १११
वचत्रावभवश्चत्रिे तुत्वात् १६० श्लो . िा . शून्य . १६ जरद्विः कम्बलपादु काभ्याम् ८४ ( धृत ) शा . भा . ३८ ( पुट ) जावतमाहुिः २०९
ज्ञाते त्वनुमानादिगच्छवत ६८ शा . भा . शून्य . ७ . ( पुट ) ज्ञानं न जायते वकवश्चत् १६३ तज्ज्ञानानन्तरोििात् २०५ श्लो . िा .
स्फोट . १३५ ततिः पुनस्तदारूढिः ३७ तन्त्रिा . ४३९ ( पुट ) ततिः प्रत्यक्चेतनावधगमिः २ योगसूत्र , साधन . २९ ततस्तु वसधये भूयिः
३९ तन्त्रिा . ३७४ ( पुट ) तत्र गन्धिती भूवमिः
तावकयकरक्षा . ३६ .

Page :311

अनुबन्धस्तृतीयिः ३ .

६३

व्याकरणभाष्यम् Vol 1 . 1 . ( पुट ) श्लो . िा . स्फोट . ११०

तत्र गौरश्चिः पुरुिो िस्ती तत्र ज्ञाने च िणाय नाम् तत्क्षयाच शरीरे ण तत्संप्रयोगे तत्र वनरवतशयम्

१७०

जै . सू . अ १ . पा . १ . सू . ४ योगसूत्र , साधन , २५ चुरावद . गणसूत्रम् .

तत्करोवत

१३५ १५५

श्लो . िा . स्फोट . ९३ श्लो . िा . ९२

श्लो . िा . शून्य . १५

तनस्तेनापरे भ्योऽसौ तत्र यिः पररिारस्ते तत्रावप प्रवतिणय वि तत्रैि मिदादीनाम् तथा ध्ववनत्वतिे द तथािान्तरजावतरवप
तथाप्यनादौ संसारे तदतवपणो भािािः तदभािेऽवप सिािात् तदारूढास्तदा िणाय िः तदे िास्या वनवमत्तं स्यात् तद्गतैिाभ्युपतव्या
तद्ग्रायैकाथयताभ्याम् तद्गायैकाथयताभ्रान्त्या तद्ध शब्दत्विणयत्व तिािभावितािे तुिः तमो वनित्य पुरुििः तस्माच्छोत्रपररद्च्छन्निः
तस्मापस्य वििक्ष्येत तस्मात्तादर्थ्यतिः शब्दिः

_ _ ३१

श्लो . िा . िन . ४५ श्लो . िा . स्फोट . ११६ श्लो . िा . स्फो . ९५ तन्त्र . िा . ३७२ ( पुट ) श्लो . िा . स्फोट . १२० श्लो . िा .
स्फोट . १२०

१७७

श्लो . िा . स्फोट १००

१४ ९०

श्लो . िा . स्फोट ५ श्लो . िा . िाक्य २९८ श्लो . िा . स्फोट . १२४

Page :312

अनुबन्धस्तृतीयिः ३ .

ब्रह्मवसद्ध . ० . ( पुट ) तन्त्रिा . ३७५ . ( पुट ) तन्त्रिा . ७०० ( पुट )

५०

श्लो . िा . स्फोट १००

स्फो . १०३

५२

श्लो . िा . स्फोट ९४

१५२

२०

तावकयकरक्षा . ५२ .

०
तस्मादवनियचनीया तस्मादस्त्यपूियम् तस्माद्यथैि शब्दानाम् तस्य प्रसादाद्वै धमयिः तस्याथयबुद्धिे तुत्वे तस्याथयप्रत्ययाथयत्वम् तं
ब्राह्मणी पृच्छवत पुत्रकामा ८४ तिावधकं भिेत्तस्मात् _ _ _ _ ९३ तं शतेन यातयात् तावन पश्चावप कमाय वण
२५४ वतष्ठतेिः स्थाणुररत्येिम् तुल्यास्यप्रयत्नं सिणयम् १४६ ते च श्रोत्रग्रिणािः तेन संस्कारसिाििः
५२ तेनान्यदे शकाले ऽवप
५३ तेन श्रोत्रमनोभ्यां स्यात् तेनैि प्रवतपत्तृणाम् १५९ तैरप्यन्येभ्य इत्येिम् १५६ तेन नू नवममौ वसधौ १०७ तेिां तु गुणभूतानाम्
११६ तैिः कुयाय द्यवजना स्वगयम् २२ दशयनस्य पराथयत्वात् दश दावडमावन िडप्पािः दीपिद्वा गकारावदिः दु िःखदौमनस्याङ्गमेजय
दृदज्ञानगृिीतेऽथे
४९

पावणवन १ - १ - ९ शा . भा . स्फोट १० ( पुट ) श्लो . िा . स्फोट १०३ ( धृतम् ) तन्त्रिा . ३६७ श्लो . िा . स्फोट ११५ िाक्यपदीय
का . १ . ९२

श्लो . िा . सम्बन्धाक्षेप २४ श्लो . िा . स्फोट . ७० तन्त्रिा . ३४१ ( पुट ) जै . सू . १ . १ . १८ . शा . भा . स्फोट . १० . ( पुट ) .

श्लो . िा . स्फोट . १३६ . योगसूत्र - समावधिः ३१ . श्लो . िा . स्फोट . ९९ .

Page :313

अनुबन्धस्तृतीयिः ३ .

_ _ _ ३६ १९४ २०८

१७८ १५५

श्लो . िा . स्फोट . ७४ . श्लो . िा . स्फोट . १३४ . श्लो . िा . अनुमान . १५ . श्लो . िा . स्फोट . १२५ . श्लो . िा . स्फोट . १२१ .
श्लो . िा . चो . १३ . िैशेविकसूत्रम् , अ - १ - आ - २ - सू . ५ योगसूत्र . साधन . १७ . विभ्रमवििेक . ४६ .

२५५

१५२

दृश्यत्वावद्वमतं वमर्थ्ा दृष्टश्च पूणयमासादे िः दृष्टबाधो भिेत्तस्य दृष्टैरवप न तैररष्टा दृष्टो व्यापार ईदृक्च दे िदत्तावदशब्दे तु
द्रव्यवक्रयानुणादीनाम् द्रव्यत्वं गुणत्वं कमयत्वम् द्रष्टरदृश्ययोिः संयोगिः द्वयानुगुण्यादृद्वानाम् द्वादशशतं दवक्षणा द्वै तमाहुररदं त्वन्ये
धर्म्ुयक्त्यािं यतो जातिः ध्रुिं प्रतीयमानत्वात् ध्ववनप्रकावशते शब्दे ध्ववनमात्रोपादाने . न कस्यवचत् स्वतन्त्रस्य न च प्रत्यक्षेभ्यिः न च
प्रागथयविज्ञानात न चाप्रत्यायकत्वात् . न चाथयज्ञानतिः पश्चात् न चाियिशो व्यद्क्तिः न चेत्तदभ्युपेयेत न ज्ञे येन विना ज्ञानम् न तु
द्रु तावदभेदेऽवप न दू रे ऽथाय िबोधनम्
G - 36

१९६ १९४ १३२ १९५ १३

श्लो . िा . अनुमानम् . ६३ . श्लो . िा . स्फोट . १३६ . िाक्यपदीय . काण्ड . १ . ८४ . न्यायरत्नाकर . ५४३ . ( पुट )

१२

शा . भा . स्फो . ११ . ( पुट ) श्लो . िा . स्फोट . ८ . श्लो . िा . स्फोट . ७ . श्लो . िा . स्फोट . ८ . श्लो . िा . स्फोट . ९२ . श्लो .
िा . स्फोट . ११४ .

९२

१६२ १०४ ६३

श्लो . िा . स्फोट . २२ . लो . िा . स्फोट . ११६ .

Page :314

अनुबन्धस्तृतीयिः ३ .

श्लो . िा . स्फो . १३३ . ब्रह्मवसद्ध . काण्ड , ३ . ११४ . स्फोटवसद्ध . १३ . श्लो . िा . िन . ४५ .

२०४ १३५ १११

७७ _ _ _ ३ १५५ १८८ १११

िाक्यपदीय , काण्ड . १ . १२४ . श्लो . िा . सं . पररिार . १३६ .

श्लो . िा . सम्बन्धाक्षेप . ३७ .

२३५

२५३

न दृष्टे न विरोधिः ननु नो विपरीतायाय न विवशष्टस्य शब्दस्य न शाबलेयागोबुद्धिः नश्यन्तेऽभ्यासतस्तावन न सोऽद्स्त प्रत्ययो लोके न
स्यादन्यदतो िेदे न वि िद्स्तवन दृष्टे ऽवप न वि तत्करणं लोके न वि तत्क्षणमप्यास्ते न ह्याकाशिवदच्छद्न्त नादै रावितबीजायाम्
नान्यथानुपपवत्तश्च नाययस्य िाचकिः स्फोटिः नालन्धकमया िाचा नािश्यं योगपबेन वनत्यत्वात्सियदा तत्स्यात् वनत्यं दृष्वागमम्
वनरखनिः परमं सार्म्मेवत वनराकारा च नो बुद्धिः वनरूढा लक्षणािः कावश्चत् वनष्प्रमाणकवमत्येिम् नेत्रायेकाक्षगर्म्त्वम् नैकिः
पययनयोक्तव्यिः नैतन वि प्रितेत पदमभ्यवधकाभािात्

१३२
३१ _ _ १९४

श्लो . िा . आकृवत . २५ . िाक्यपदीय . काण्ड . १ . ८५ . श्लो . िा . स्फोट . ९५ . श्लो . िा . स्फोट . १३३ .

१६२

६३ _ _ ७१ १५६

श्लो . िा . स्फोट . ११० . श्लो . िा . स्फोट . १०७ .

१५९

मुण्ड , १ . ३ . शा . भा . शून्य . ७ . ( पुट ) तन्त्र िा . ७०० . ( पुट ) श्लो . िा . स्फोट . १०१ . तावकयकरक्षा . ४०

३५

९८ १४४ २०३

अमवसद्ध . काण्ड , ३ . ११५ . श्लो . िा . उपमा . १०७ .

Page :315

अनुबन्धस्तृतीयिः ३ .

१७

१४९

शा . भा . िाक्यावध . ३४ . ( पुट )
१२१

श्लो . िा . िाक्य . १८३ , _ _ श्लो . िा . स्फोट . ९ .

१७७

श्लो . िा . स्फोट . ११७ .

२५३

श्लो . िा . आकृवत . २५ .

१५६

सां ख्यका . ५७

पदावन वि स्वं स्वमथयम् पदाथाय न् सियशब्दानाम् पदाथाय िः सियिाग्वाच्यािः पदािधारणोपायान् परस्परानपेक्षाश्च पशुमालभेत
पश्चागौररवत विज्ञानम् पाश्चरात्रे तु संक्षेपात् वपण्डे ष्वेि च सामान्यम् पुनिः सृष्टौ ततिः कवश्चत् पुरुिविमोक्षवनवमत्तम् पूियप्रबन्धशब्दाथय
पूियिणयजवनतसंस्कार पूियज्ञानं परस्तात्तु पौिाय पयाय योगात् प्रकृवतं पुरुिं चान्ये प्रवतपत्तुरशद्क्तिः सा प्रवतसंख्या प्रवतिेधेत्तु यो िणाय न्
प्रतीवतिः समयात्पुंसाम् प्रत्ययैरनुपाख्येयैिः प्रत्येकसमिेताथय प्रत्येकं कृत्रूपत्वात् प्रत्येकं चाप्यशकानाम् प्रत्येकसमिेतावप
प्रत्येतव्यस्तथानाम्

४४

शा . भा . स्फोट . १० ( पुट ) श्लो . िा . स्फोट . ११५ . न्यायसू . ५ . २ . १० .

२०१

१५७ २१२ १९४ २२८ १३२ ৩৩

िाक्यपदीय . काण्ड . १ . ८६ . श्लो . िा . शब्दवन . २२ श्लो . िा . स्फोट . १३४ . श्लो . िा . संबन्धाक्षेपपरर . १२ . िाक्यपदीय .
काण्ड . १ . ८४ . श्लो . िा . िन . ४६ . श्लो . िा . स्फोट . १६ . श्लो . िा . स्फोट . ९३ . श्लो . िा . िन . ४७ . तन्त्रिा . ७०० (
पुट )

७७

९२

७७

७९

Page :316

१८

अनुबन्धस्तृतीयिः ३ .

१५७

तै . सं . ४ , ५ , १ , २ .
११५

तन्त्रिा . ३४० . ( पुट ) तन्त्रिा . ३७४ . ( पुट )

५९ २०९ ११६ १६० १५६

श्लो . िा . स्फोट , ७१ . श्लो . िा . शू . १७

प्रयमािः प्रवतभासेन प्रथमो दै व्यो वभिक प्रद् युम्नश्वावनरुधश्च प्रधानं पु रुिं चोभौ प्रधानं फलसम्बद्न्ध प्रमाणिन्त्यदृष्टावन प्रमाणं
िावप शब्दो िा प्रयुक्त स्थापना . प्रयुञानस्य यत्पूियम् प्रविभक्तवमि प्रिृत्ता तािदे िास्ते प्रसादघृतपूणेन प्रसादाद्दे िदे िस्य प्रसारणं
गवतश्चेवत वबम्मं वभम्मवमवत वबम्मं वभम्मं भासनम् ब्राह्मणेन वनष्कारणिः ब्राह्मणो न िन्तव्यिः भितीतीदगेिास्यािः भिेयुयोगपद्येन
भागािग्रिरूपेण भाििः सामान्यमेि भािाथाय िः कमयशब्दािः भािाथाय िः कमयशब्दा ये वभन्नकालं कथं प्रायम् भुििः प्रभििः .

७५

२५४ तावकयकरक्षा . ५१ . १५७ वनरुक्तिावतयकम् . १५७ वनरुक्तम् . १ - २० . १५५ _ _ _ ( धृत ) व्या . भा . Vol . I . १ . ( पुट )
" Vol . III . ५८ . ( पुट ) _ _ _ ३१ श्लो . िा . स्फोट . ९६ .
४३ लो . िा , स्फोट . ७८ . १४३ िाक्यपदीय . काण्ड . १ . ९१ . २५५ िै . सू . १ . २ . ४ . २१ जै . सू . अ . २ . पा . १ . सू . १ .
तन्त्रिा . ३४१ . ( पुट ) २३३ १९२ पावणवन . १ . ४ . ३१ .

Page :317

अनुबन्धस्तृतीयिः ३ .

शा . भा . स्फोट . ११ . ( पुट ) िाक्यपदीय . काण्ड . १ . ८७ . श्लो . िा . शून्य , १५ .

१६०

सां ख्यका . ३ .

१३५

४५

श्लो . िा . सम्बन्ध , पररिार , ११ . तावकयकरक्षा . ४८ . तै , आ . ८ . ४ . १ .

भेददशयनाभािात् १११ भेदानुकारो ज्ञानस्य मत्पक्षे यद्यवप स्वच्छिः मनसो नोपकतृयत्वात् मनसो िेद्ियैयोगिः २३ ममावप व्यञ्जकै दै िः
मायामात्रवमदं चैिम् मूलप्रकृवतरविकृवतिः ४ मोिाभ्यासो मोिमेि य एिान्यव्यािृत्तिः २४२ यच्छब्दे ज्ञात इत्येिम् १८७
यजातीयसमुत्पादिः यतो िाचो वनितयन्ते यत्रोभयोिः समो दोििः यथा कुण्डमजावजनम् २०१ यथािसंख्याग्रिणम् १५८ यथा
धूमाकृवतदशयनात् २०७ यथानुपूिीवनयमिः १५९ यथानुिाकिः श्लोको िा १३२ यथा संवनवधमात्रेण यथैि दशयनैिः पूिैिः १४३ यदािेयिः
यदा त्वाद्यपररस्पन्दात् ४३ यवद त्वथयगता शद्क्तिः १४ यावद िा पूियसंस्कारिः ८२ यवद िाथाय न्तरत्वं स्यात् १७७

न्याय . भा . ५ . २ . १० . िाक्यपदीय . काण्ड . १ . ८८ . शा . भा . अनुमान , ८ . ( पुट ) िाक्यपदीय , काण्ड . १ . ९२ .

िाक्यपदीय . काण्ड . १ . ८३ .

१८८

िाक्यपदीय . काण्ड . १ . ९० , तै , सं . का . २ . ६ - ३ - ३ . श्लो . िा . स्फोट . ७९ . श्लो . िा . स्फोट . ६ . श्लो . िा . स्फोट .

१३० . श्लो . िा . स्फोट . ११९ .

Page :318
अनुबन्धस्तृतीयिः ३ .

( बृिट्टीकेवत भावत )

२६६ २४८ १५५ ५१ ६३

ते . आ . २ . १० . श्लो . िा . स्फोट , १०२ . श्लो . िा . स्फोट . १०९ .

१३८

शा . भा . ७ . ( पुट )

१२४ २२७

३९

on

यदीयशक्त्यनाविष्टम् यदोिंशं नरिः श्रुत्वा यद्राह्मणावन यद्यवप स्मृवतिेतुत्वम् यद्वा प्रत्यक्षतिः पूियम् यद्वा सियगतत्वेऽवप यस्य च दु ष्टम्
यस्य च शब्दस्याथेन यस्यानियििः स्फोटिः य ( त ) स्यां यद्रूपमाभावत यागादे ि फलं तद्ध यािन्तो यादृशा ये च याित्प्रयोजनं
नोक्तम् युद्क्तवभस्तमपलोतुम युगपज्ज्ञानानुत्पवत्तिः ये च तानवप विस्रब्धम् येशी सा तदु त्या वि येनोचररतेन ये भािान् िचनं तेिाम्
योगवश्चत्तिृवत्तवनरोधिः योगान्तरायास्तस्याय योगपचं त्वशक्यत्वात् यं शब्दं यत्र तस्याथयिः रजते सा प्रिृवत्तश्चेत् रागाद् युपप्लुते वचत्ते
रूपस्य च रसस्यावप

७ २६६
२३ २०८

श्लो . िा . स्फोट , ९१ . ( धृतं ) तावकयकरक्षा . १७ . ( पुट ) तन्त्रिा . ३६७ ( पुट ) श्लो . िा . स्फोट . ६९ . श्लो . िा . प्रवतज्ञा .
१२ . ( बृिट्टीकेवत भावत ) न्यायसू . १ . १६ . श्लो . िा . अनुमान . १५ . श्लो . िा . स्फोट . १३५ . व्याकरणभा . Vol . I . १ . (
पुट ) िाक्यपदीय , काण्ड . १ . ३८ . योगसूत्र . समावध . २ .

११ १५६

३ ११६ १३

श्लो . िा . स्फोट , ७२ .

१४९ २०

ब्रह्मवसद्ध . काण्ड , ३ . ११६ . विभ्रमवििेक . ११७ . तावकयकरक्षा . ४० .

Page :319

अनुबन्धस्तृतीयिः ३ .

६५

लक्ष्यमाणगुणैिः लोकतिः लोके येष्वथेिु लोक्येते चात्र शब्दाथों लौवककव्यवतरे केण लौवककानां िैवदकानाम िक्तृभेदश्च तत्र स्यात्
िक्त्रेकत्ववनवमत्ते च ित्सवििृद्धवनवमत्तम् िणयग्रिणमनास्थयोक्तम् िणयत्रयपररत्यागे िणयरूपानुबोधातु िणाय एिािगर्म्न्ते िणाय
एिािबुध्यन्ते िणाय वतररक्तिः प्रवतविध्यमानिः िणाय िः प्रज्ञातसामर्थ्ाय िः िणायनां योगपधेन िणाय िा ध्वनयो िावप िणोत्या चाथयधीरे िा
िणोऽन्त्यो गमकस्तस्य ितयमाने शद्क्त िस्तुधमो ह्येि यदनुभििः िस्त्वन्तरं प्रकल्प्प्येत िाक्यमेिंविधं चेष्टम् िाक्याियिरूपेण
िाध्यमासाथ
२१५ तन्त्रिा . ३१८ . ( पुट ) १३ व्याकरणभा . Vol . I . ७ . ( पुट )
शा . भा . प्रथमसूत्र . १ . ( पुट ) १३ १९३ श्लो . िा . स्फोट . १३२ .
न्याकरणभा . Vol . I . १ . ( पुट )
श्लो . िा . स्फोट . ७२ . ११६ श्लो . िा . स्फोट . ७१
सां ख्यका . ५७ १२४ न्यायरत्नाकर . ५३३ . ( पुट ) १७७ श्लो . िा . स्फोट . ११९ . १७६ श्लो . िा . स्फोट . ११८ . _ _ _ श्लो . िा
. स्फोट . ९ .
श्लो . िा . स्फोट . ९ .
श्लो . िा . स्फोट . १३७ . ३१ श्लो . िा . स्फोट . ६९ .
श्लो . िा . स्फोट . १०७ . १९३ श्लो . िा . स्फोट . १३१ . १९४ _ _ _ श्लो . िा . स्फोट . १३५ .
८२ श्लो . िा . स्फोट . १३० . १४०

२६२

श्लो . िा . स्फोट . ६ . तन्त्रिा . २२० . ( पुट ) ( धृतम् ) तन्त्रिा . ३७५ . ( पुट ) तन्त्रिा . ३२० . ( पुट )

२१५

Page :320

अनुबन्धस्तृतीयिः ३ .

२११

२४१ ३४

वशशुपालिध . १९ . ४४ श्लो . िा . स्फोट . ६५ . श्लो . िा . स्फोट . ९७ .

१७६

श्लो . िा . स्फोट . ११८ .

िारणागगभारा विद्च्छन्नयनव्यङ्गयैश्च विना संस्कारकल्पेन वििादे साधयेदथयम् िृधो िा मुच्यते जन्तुिः िेदमभ्यस्तिन्तस्ते िैखरी
मध्यमा सूक्ष्मा िैराग्यमपिगयश्च िैलक्षण्यं तु तस्येष्टम् िैशेविकैजयगत्सिय म् व्यज्यमाने तथा िाक्ये व्यजद्न्त व्यञ्जकत्वेन
व्यवतररक्तपदारम्भिः व्यििारोऽथिा िृध व्याख्यैिात्रोपदे शिः स्यात् व्यावधस्त्यानसंशय व्याप्तेश्च दृश्यमानायािः व्यािृत्तवमि
वनस्तत्वम् शद्क्तिः कायाय नुमेयत्वात् शद्क्तिः कायाय नुमेया वि शद्क्तवभिः सियभािानाम् शतावदरूपं जायेत

१४३ १९३ २४१

िाक्यपदीय . काण्ड . १ . ९१ . श्लो . का . स्फोट . १३१ . श्लो . िा . स्फोट . ६५

१५६

२०८ २२७

योगसूत्र . समावध . ३० . श्लो . िा . अनुमान . १३ . ( घृतं ) तावकयकरक्षा . १७ ( पुट ) तन्त्रिा , ३७२ . ( पुट ) तन्त्रिा . ३७२ ( पुट
) ( धृतम् ) तन्त्रिा . ३६७ . ( पुट ) श्लो . िा . स्फोट . ११४ . शा . भा . स्फोट . ११ . ( पुट )

२५४

५३

शब्दकल्पनायां सा च शब्दब्रह्म परब्रह्म शब्दब्रह्मैि तेिां वि शब्दविज्ञानात् ।

१९०
शा . भा . शब्द . ८ . ( पुट )

Page :321

अनुबन्धस्तृतीयिः ३

२३

२०१ १८८ २३४

श्लो . िा . स्फोट . ११६ . शा . भा . स्फोट . १० . ( पुट ) न्यायसू . ५ . २ . १४ श्लो . िा . सम्बन्धाक्षेप . १३६ शा . भा . ५ . २ .

५६७ . ( धृतं ) व्याकरणभा . Vol . I . ८ . ( पुट )

१५५

_ _ _ ७७

शब्दाथयमवतस्तेन शब्दादथं प्रवतपद्यामिे शब्दाथययोिः पुनियचनम् शब्दाथाय नावदतां मुक्त्वा शािावण चेत्प्रमाणं स्युिः शािेण
धमयवनयमिः शािैकदे शसम्बधम् शािं शब्दविज्ञानात् शै घ्रयादल्पाच्तरत्वाच्च श्येनेनावभचरन् यजेत श्येनवचतं वचन्वीत श्रोतुश्च
प्रवतपन्नत्वम् श्रोत्रग्रिणिेलायाम् श्रोत्रग्रिणे ह्यथे लोके श्रोत्रसमिायाच्छब्दग्रिणम् िोडशकश्च विकारिः िोडशैिाक्षपादे न स एि
मुक्तिः संसारात् स एिासमीचीनिः प्रत्ययिः स कताय गुणभूतान्य सत्यं पू िय बुद्धरुत्पद्यते सवदवत यतो द्रव्यगुणकमयसु संख्यान्तराणां
भेदेऽवप सत्त्वाधटावदिच्चावप सन्त्याज्यं सियथा सम्बन्धानुभिापेक्ष
G - 37

शा . भा . शब्द . ८ . ( पुट ) श्लो . िा . स्फोट . १२१ . आप . श्री . २२ . ४ . १३ तै . सं . ५ . ४ . ११ . १ . श्लो . िा . सम्बन्धपररिार

. १४१ श्लो . िा . प्रत्यक्ष . १६६ . शा , भा , स्फोट . १० . ( पुट )

२३

सां ख्यका . ३ .

२५५ १५८ १९३

शा . भा . प्रत्यक्ष . ७ . ( पुट ) श्लो . िा . िाक्य . २९९ . शा , भा , शून्य , ७ . ( पुट ) . िैशेविकसूत्रम् . अ . १ . आ . २ . सू . ७ .

िाक्यपदीय . काण्ड . १ . ८८ . श्लो . िा . स्फोट . १३२ .

२५८

श्लो . िा . शब्दवनत्यता . ३६६ .

Page :322

२४

अनुबन्धस्तृतीयिः ३

२०६
९० _ _ _ ३५ १८७

m
६३

१० ur

१०५ १४

स सियलोकवसधे न संस्कारजननाथं च संस्कारे ऽवनष्यमाणे तु संित्याथयमवभदधवत सिािव्यवतरे को च समस्तिणयविज्ञानम्

समुदायोऽवप तेभ्योऽन्यिः सगेऽवप नोपजायन्ते सियत्रास्तीवत नेि स्यात् सियत्र नो दशयनं प्रमाणम् सियथा तस्य शब्दत्वम् सिय स्यैि वि
शािस्य सिाय िाद्प्तसमथो िा सिेिु चैिमथेिु साक्षात्कृतधमाय णिः सा च िणयद्वयज्ञाने साधनावदत्रयाणां च साधनावन यथारुवच
सामान्यं विशेि इवत सामान्यं वनत्यमेकं सत् सावित्यमेककावद वसधे शब्दाथयसम्बन्धे सुद्प्तङ्गन्तं पदम् सुलभैिः प्रवतिे िावद सोऽवप
पययनुयोगेन स्थाणुत्वं तस्य िै विप्रािः

श्लो . िा , अनुमान . ६५ . श्लो . िा . स्फोट . १२८ . श्लो . िा . स्फोट . १०१ . शा . भा . ३ . ३ . १४ . श्लो . िा . स्फोट . ९४ .
श्लो . िा . स्फोट . १०९ . श्लो . िा . स्फोट . ६७ . गीता . १४ . २ . श्लो . िा . स्फोट , ७५ . शा . भा . सम्बन्धाक्षेप . ९ . ( पुट )
श्लो . िा . स्फोट . ५ . श्लो . िा . प्रवतज्ञा . १२ . तन्त्र . िा . ३७५ . ( पुट ) श्लो . िा . स्फोट . ११३ . वनरुक्त . १ . २० , श्लो . िा .
स्फोट . ९६ . श्लो . िा . स्फोट . ७५ . श्लो . िा . स्फोट . १३२ . िैशेविकसूत्रम् , अ . १ . आ . २ . तावकयकरक्षा . ५२ . सू . ३ .
श्लो . िा . स्फोट , ७० . व्याकरणभा , Vol . I . ६ . ( पुट ) पावणवन . १४ - १४ . श्लो . िा . अनुमान . १६ . श्लो . िा . स्फोट .
९१ .

६४ १५५

३६ १९९ २५५
१६ ११६

१३

२०८ ९२

Page :323

अनुबन्धस्तृतीयिः ३

७० २२५

श्लो . िा . स्फोट . १०८ . व्याकरणभा . Vol . I . ६४ . ( पुट ) श्लो . िा . स्फोट . ११२ . श्लो . िा . प्रत्यक्ष . १६६ . श्लो . िा .
सम्बन्धाक्षेपपरर . १२ .

२२८ १४५

द्स्थवतिः सा कारणं तु स्यात् स्पृष्टं करणं स्पशाय नाम् स्मरणं योगपधेन स्मृवतश्च न भिेत्पश्चात् खतो नैिाद्स्त शक्तत्वम् स्वतस्ताित्
स्वयं यस्तवद्वजातीयिः स्वरूपतो वनरूप्यन्ते स्वव्यापारव्यिायो वि स्वाध्यायाद्योगमावतष्ठे तू स्वाध्याययोगसम्पत्त्या िे तुत्वमेि
युद्क्तज्ञािः

mm

तावकयकरक्षा . ४८ . श्लो . िा . स्फोट . ७७ . श्लो . िा . स्फोट . १२५ . ( धृतम् ) योगभाष्य . समावध . २८ . ( धृतम् ) योगभाष्य .
समावध . २८ .

९० २
२ २३३

०
Page :324

Page :325

अनुबन्धश्चतुथयिः ४ योगसूत्रभाष्यवििरणम्

Adyar library XXXIX . C . 13 . Vol . 2 . P . 577 .

" अत्र कवश्चदाि " िणाय िा ध्वनयो िावप स्फोटं न पदिाक्ययोिः । व्यञ्जद्न्त व्यञ्जकत्वेन यथा दीपप्रभादयिः ॥

सत्त्वाधटावदिच्चेवत साधनावन यथारुवच । लौवककव्यििारे ण कद्ल्पतेऽथे भिद्न्त वि ॥

नाथयस्य िाचकिः स्फोटो िणेभ्यो व्यवतरे कतिः । घटावदिन्न दृष्टेन विरोधो धर्म्यवसद्धतिः ॥ प्रवतिेधेत्तु यो िणाय स्तज्ज्ञानानन्तरोििान्
। दृष्टबाधो भिेत्तस्य शवशचिवनिे धित् ॥ िणाय द्वाक्याथयधीरे िा तज्ज्ञानानन्तरोििा । येदृशी सा तदथाय वि धूमादे ररि िवह्नधीिः ॥
दीपिद्वा गकारावदगयिादे िः प्रवतपादकिः । ध्रुिं प्रतीयमानत्वात्तत्पूिय प्रवतपादनात् ॥ ” इवत ॥
अत्रोच्यते - - " िणाय िा ध्वनयो िावप स्फोटं न पदिाक्ययोिः ” इवत पदं िाक्यं िा स्वतस्तािन्न प्रवसधम् । तत्रासवत िणयव्यवतररक्त
पदे िाक्ये िा पदिाक्ययोिः स्फोटं न व्यञ्जन्तीवत कथं चेतद्स्वनां िचनािकाशिः

--

१ . व्यवतरे केण . अन्यत्र .

२ . व्यञ्जयद्न्त . मातृयका .

Page :326

२८

अनुबन्धश्चतुथयिः ४

स्थात् ? एिं च सवत उवद्दश्य पदिाक्ययोिः स्फोटं प्रवतिेधता पदं िाक्यं चाभ्युपगतं भिेत् । अथावप परावभप्रायेणोच्येत , तथावप
वसधसाध्यता ; न परस्य पदिाक्ययोरन्यिः स्फोटो विद्यते , यिः प्रवतविध्येत ; पदिाक्ये एि वि तस्य स्फोटिः । अथावप ब्रूयात् -
अथाय िच्छे दका विवशष्टक्रमोपवनिेवशनो िणाय िः पदं िाक्यं िा प्रवतविध्यत इवत । तच्च न युक्तम् , स्वतो विरोधात् । अथावप ब्रूयात् -
िणयव्यवतररक्तं पदं िाक्यं िा प्रवतविध्यत इवत , तथावप व्यातररक्तमुवद्दश्य तस्य व्यञ्जनप्रवतिेधे व्यवतररक्तपदिाक्याभ्युपगमिः
प्रसक्तिः । अथावप पररकद्ल्पत पदिाक्यप्रवतिेधिः , एिमवप व्यञ्जकत्वावदल्यवसधो िे तुिः । कथं स्वात्मव्यवतररक्तस्य िा पदस्य
व्यञ्जकत्वम् , अव्यवतररक्तस्य िा व्यञ्जकत्वम् , अथयस्य िा व्यञ्जकत्वं िणाय नावमवत त्रयी विकल्पना । यवद व्यवतररक्तस्य
व्यञ्जकत्वम् , तदा स्वतोऽवसधिः स्यात् । अथाव्यवतररक्तस्य , तथावप परस्यावसधिः । वकवञ्चद्यञ्जकत्वाच्च व्यवतररक्तस्यैि
व्यञ्जकत्वम् , नाव्यवतररक्तस्य प्रदीपादे ररि ; अन्यव्यञ्जनाथ वि व्यञ्जकिः प्रदीपावदरुपादीयते , न स्वात्मव्यञ्जनाय ।
स्वात्मव्यक्त्यथय
चेदपादास्यते , जातु पा ( िा ) न्धस्यावप व्यज्येत । अथ व्यवतररक्तव्यञ्जकत्वे वसधे पदस्य व्यञ्जका भिेयुरथयस्य िा ? तत्र
अनेकसाध्यम् , यथा वशवबको द्विनावद तदन्यतमेन न शक्यमनुष्ठातु मेिमन्यतमे न िणाय नामथयस्य प्रवतपादन
मनेकसाध्यत्वादशक्यवमवत प्रवतपावदतम् । न च कूपखानकन्याये न कवश्च कवश्चद्यङ्गये संस्कारमाधाय िणाय वनितयन्त इवत शक्यं
िक्तुम् , अवभधेयस्यैक बुद्धविियत्वात् । यथा च सुगंतवसधान्ते प्रिंसमानमुत्पत्स्यमानस्य विज्ञान सं स्कारमाधातुमपयाय प्तं
द्स्थतस्य धवमयणिः कस्यवचदभािादे िान्योऽन्यसम्बन्धभािा दयुगपत्समयजन्मनां िणाय नां पूियस्य पूियस्य विनश्यत
उत्तरस्योत्तरस्योपजवन ध्यमाणस्य बलाधानानुपपवत्तररवत नाथयस्य व्यञ्जका िणाय िः पररशेिात्पदस्यैि व्यवतररक्तस्यावभव्यवञ्जतार
इवत द्स्थतधमयिः । अस्माकं तु द्स्थते धवमयवण चेतवस
१ . प्रवतिेधान्यवत मातृका . २ . कृतान्ते . मातृका .

Page :327

अनुबन्धश्चतुथयिः ।

२९

पूियपूियिणयप्रत्युपद्स्थतसं स्कारपरं परापररपाकविशारदे पवश्चमिणयजन्मिेलायां वनरि यिमेकबुद्धवनमाय ह्यं बुद्धवनभाय सात्मकं

झवटवत समुद्न्मितीवत न संस्काराधाना सामर्थ्यदोिप्रसङ्गिः । वकं च , यद्यवप िणाय िः स्वबुद्धं व्यञ्जद्न्त , सा बुद्धरथय प्रतीवतं प्रवत
करणभूतैिावभव्यज्यते , न तु फलं प्रवत ; िणायिः करणत्वेन व्यावप्रयन्ते , करणभूतबुधयुत्पादनोपक्षयात् ; बुधेरेि वि फलं प्रवत
व्यापारिः । यस्य वि फलं प्रवत व्यापारिः तत्प्रमाणम् , स शब्दिः । ततश्चाथयप्रतीवत प्रवत करणभूतबुद्धव्यिवितत्वान्न िणाय नां
िाचकत्वम् ; परम्परया तु पदं प्रत्युपायत्वं न िणाय नां प्रवतविध्यते । तस्मादे िमयं श्लोकिः पवठतव्यिः
िणाय िा ध्वनयो िावप वभन्नं िाक्यपदात्मनोिः । व्यञ्जद्न्त व्यञ्जकत्वेन यथा दीपप्रभादयिः । ।
तथा घटादीनामप्यथाय न्तरप्रत्युपवपनमात्रत्वमभ्युपमर्म्त एि । घटादयो वि दशयनमात्रेण उदकािरणधारणावदयोग्यताबुद्धमन्यद्वा
वकवञ्चदु पस्थापयन्त्येि , तथा िणायनां पारम्पयेणात्मव्यवतररक्तपदप्रत्युपस्थापकत्वं सत्त्वात् घटावदिवदष्यत एिेवत तुल्यमेतदवप
सत्त्वाधटावदिच्चेवत साधनावन यथारुवच । लौवककव्यवत रे केण कद्ल्पतेऽथे भिद्न्त वि ॥
सियथा जावतिाय बुद्धिाय भितु ; यतो िा कुतवश्चदु च्चाररतप्रध्वस्तिणाय नन्तरभाविनो िणयव्यवतररक्तादथयप्रवतपवत्तिः , स स्फोटिः ; स
चेदिश्यं िणाय सम्भवि त्वात्काययस्याभ्युपगमनीयिः । तथा च

' नाथयस्य िाचकिः स्फोटो िणेभ्यो व्यवतरे कतिः । "

१ . व्यञ्जयद्न्त . मातृका . ३ . व्यञ्जयद्न्त . मातृका . ५ . िचनाभरण . मातृका .

२ . वभन्नमिाच्यमात्मनो . मातृका . ४ . स्थानमात्र . मातृका . ६ . व्यििारे ण . ' मातृका .

Page :328

अनुबन्धश्चतुथयिः ४

इवत ब्रुितोऽभ्युपगमविरोधिः स्यात् । अवप च , िणेभ्यो व्यात रे कत इत्यन्यतरावसधिः , स्वतोव्यवतरे कस्यावसधत्वात् । वकं च ,
नामाख्यातोपसगय वनपातपदजावतचतुष्टयमभ्युपगच्छता जावतव्यञ्जकं िणयव्यवतररक्तमन्यदभ्युप गन्तव्यम् । न िणाय िः
पदजावतमवभव्यङ्कतुमुत्सिन्ते । िणाय वि िणयजावत मवभव्यञ्जद्न्त । न चाियिेिु वभन्नकालमकालजन्मविनाशेष्वियविजावत
व्यञ्जनमुपपद्यते । व्यिद्स्थतेष्ववप नाम तािदियिेिु न पावणपादादयिः शरीरादृते शरीरत्वमवभव्यञ्जद्न्त ; वकं पुनरनिद्स्थतेिु ।
वकं च अश्विः अयातमायातमक्षो ( 2 ) भिवत , तेन मम िायुिाय युररत्यावदिु तुल्यस्वरूपस्वरूपेिु नामत्वाख्यातल्वे
परस्परविरुधजातीये नैक एि िणोऽवभव्यनद्क्त । यवद िाश्व इवत नामजात्या अवभव्यञ्जकािः
अकारशकारिकाराकारविसजयनीया आख्यातजात्यवभव्यञ्जकेभ्यो वभन्ना भिेयुस्तदा उपपद्यते वभन्नानां वभन्नजात्यवभ व्यञ्जकत्वम्
; तदे कत्वे नोपपद्येत । यद्यप्यथयप्रकरणशब्दान्तरसवन्नधानावदवभिः ' इदं नाम ' ' इदमाख्यातम् ' इवत पररकल्प्प्येत , तथावप
नामाख्यातजात्यवभ व्यद्क्तमथयप्रकरणावदवभरे क एि िणो न शक्नोवत कतुयम् ; न वि ब्राह्मण एि ब्राह्मणत्वं क्षवत्रयत्वं
चावभव्यनद्क्त । तस्माद्िन्ना अकारािः शकारिकारादयश्च बिि एवितव्यािः । एिं गोशब्दादयोऽवप वभन्ना एि । तथा
गोशब्दत्वमश्व शब्दत्वं च वसधम् ; एिमत्वमात्ववमत्वमीत्वं च वसधम् ; एिं च सत्यकारादयो िणाय अत्वादीन्येि
सामान्यान्यवभव्यञ्जद्न्त , नाश्वादीनामाख्यातजावतभेदावनवत । तस्माद्वणयव्यवतररक्तं पदत्वसामान्यावभव्यञ्जकं पदमभ्युपगन्तव्यम्
। एिं च सत्ये ि श्लोक एिं पवठतव्यिः - -

" प्रवतिेधेत यिः स्फोटं िणयधीसमनन्तरम् । दृष्टबाधो भिेत्तस्य शवशचिवनिेधित् ॥ ” इवत ।

१ . व्यवञ्जतुम् . मातृका .
Page :329

अनुबन्धश्चतुथयिः ४

३१

िाथाय िणयधी रे िा तज्ज्ञानानन्तरोििात् ॥ इवत । करणबुद्धव्यिवितत्वात् अनन्तरोिित्वमवसधम् । पारम्पयेण चवसधसाध्यता

। धूमस्यावप न िवह्नवधयं प्रवत कारणत्वम् , धूमवधयिः कारणत्वात् । धूमादीनां पारम्पययिद्वणाय दीनामवप
पारम्पयेणोपकारकत्ववमष्यत इत्युक्तम् । तस्मादयमवप श्लोक एिं पवठतव्यिः - -
िणोत्था नाथयधीरे िाऽतदनन्तरोििात् [ तज्ज्ञानानन्तरोििा ] । येदृशी सा तदथाय न धूमादे वि िवह्नधीिः । ।
न च दीपित्सवन्नपत्य गकारौकारौ सािावदमदथयव्यञ्जको ; अथय व्यद्क्तकालानिस्थानादनयोदृष्टो व्यवभचारो
विसजयनीयविियेऽवप समुन्नीयते । वनरिस्थाना वि िणाय नाथयव्यद्क्तसमानकालािस्थावयनिः ; प्रदीपस्तु व्यङ्गय कालेन
तुल्यकालािस्थािस्थानात् करणत्वं प्रवतलभते । तस्मादयमप्येिं श्लोकिः पवठतव्यिः
दीपिद्वा गकारावदगयिादीनामिाचकिः । ध्रुिं प्रतीयमानत्वात्तत्पूिय प्रवतपादनात् ॥
प्रमाणश्चात्र भिवत - - - अथयस्य न िाचकािः ; नाप्यथं प्रवत प्रमाणं िणायिः , साक्षात्सङ्केतापेक्षत्वात् , अङ्कप्रवतमावदित् ; यथा
शङ्ग्खचक्राद्यङ्का विष्णुप्रवतमाश्च सङ्केतापेक्षा आगममेि द्योतयद्न्त न विष्णुशङ्ग्खाद्यथय प्रवत प्रमाणत्वमुपयाद्न्त । यत्तु नापेक्षते
सङ्केतं तत्प्रमाणम् , यथा िाक्यं दीपावदजात्यन्तरश्च ; न तथा िणाय इवत प्रवतप्रवतमावदिदे िां प्रामाण्यमापवततं तथा िणायिः अथय
प्रवतपादकमात्मव्यञ्जनमवभव्यञ्जयद्न्त , साक्षात्सङ्केतापेक्षिादङ्कविष्णुप्रवतमावद ित् स्फोटस्तत्सङ्केतं न साक्षादपेक्षत इत्यिावदष्म
। तस्मादे िमनेकयुद्क्त पररिारप्रत्युदानीतबलाधानं किः स्फोटमपाकतुं शक्नोवत ? तदे िं गते भाष्यवमदानी

१ . शक्राद्या . मातृका . G - 38

२ . शताद्यथयप्रवत मातृका .

Page :330

अनुबन्धश्चतुथयिः ४

मुच्यते - तस्य पदस्य सङ्केतबुद्धतिः प्रविभागिः शब्दाथयज्ञानव्यवतवभन्नरूपा वि संकेतबुद्धिः तस्यािः सकाशात् पदस्य प्रविभागिः
करणीयिः । संकेतरूपं दशययवत - एताितां िणाय नामेिंजातीयकोऽनुसंिार एतस्याथयस्य िाचक इवत । यथायमङ्किः शतसिस्रं (
शङ्ग्खचक्रावदिः ) ' विष्णुरेिा प्रवतमा ' इवत च सङ्केतस्तु पदपदाथययोररतरे तराध्यासस्मृत्यात्मा न प्रमाणभूतिः यथा विष्णुरेिा प्रवतमा
, एि एि चतु भुयज इवत । तथा प्रत्यय उभयद्स्मन्नु भयं नु प्रत्यय इत्यन्योन्याध्यस्तरूपा विष्णुप्रवतमाप्रत्ययास्तथा योऽयं शब्दिः
सोऽयमों योऽथयिः स शब्दिः यश्च प्रत्ययिः सोऽथयिः शब्दश्चेवत । एिवमतरे तराध्यासरूपिः सङ्केतो भिवत , एिमेते शब्दाथयप्रत्यया
इतरे तराध्यासात् संकीणाय िः , तद्यथा गौररवत शब्दो गौररत्यथो गौररवत ज्ञानवमवत । य एिां शब्दाथयप्रत्ययानां प्रविभागज्ञिः स सियज्ञिः ।
कस्मात् ? अशक्यत्वात्प्रविभाग ज्ञानस्य । न ह्यसियज्ञिः शक्नोवत प्रविभागेन तानिगन्तुम् । सियपदे िु चाद्स्त िाक्यशद्क्तिः िृक्ष
इत्युक्ते अस्तीवत गर्म्ते न सत्तां पदाथो व्यवभचरतीवत । वकमथयमेतदु च्यते ? इि सियभूतरुतज्ञानोपायिः प्रवतवपपादवयवितिः ;
सियभूतरुतश्च िाक्याथयविियमेि न पदाथयविियम् । पदानां केिलानां िणाय नावमिानथय कत्वात् , संव्यििाराभािाच । यथैि िणाय नां
िणाय न्तरावभसमीक्षया पदािद्योतन प्रयोजनित्त्वम् , एिं पदानामवप पदान्तरापेक्षया िाक्योपस्थापनोपायत्वम् , एिं सवत
िाक्यस्यैि प्रामाण्यं केिलपदप्रयोगेऽथाय प्रतीतेिः । वकञ्च केिलं पदमप्रमाणम् , तािता वनणययाभािादे कैकिणयित् । नावप पदं
िाचकम् , सङ्केताथाय पेक्षत्वात् च्युतायङ्कित् । नामाख्याते केिले न िाचके , केिला प्रयोगादु पसगयित् । यत्रावप केिलं पदं
प्रयुयुवक्षतम् , तत्राप्यिश्यमद्स्तवतष्ठवत दे िदत्तावदपदं बुधौ विपररितयत इवत न केिलाप्रयोगादवसद्धिः । प्रलम्बते , पयाय गच्छवत ,
अभ्यागच्छतीत्यावदिु उपसगयकमय प्रिचनीयानां न कवश्चदथयिः । तथा अवभमनायते , . सुमनायते , दु मयनायते इत्यावदिु चोपसगाय णां
योतकत्वं

Page :331

३३

अनुबन्धश्चतुथयिः । वसधम् । तथा प्रवतष्ठते , अधीते इत्यावदष्वप्युपसगाय णां घोतकत्वमेि न िाचकत्ववमवत । तथा न ह्यसाधना
वक्रयाद्स्त केिलकमयप्रयोगे वकमवप साधनं द्रव्यं गुणो िा अिगर्म्ते ।
वकश्च , प्रकृवतप्रत्ययानामनिद्स्थतािवधत्वाद्यवभचारादिाचकत्वम् । तद्यथा दररद्रावतिः केिां वचत् द्रव्यमात्र एि पठयते । दररद्र ] (
दार ) शब्दस्तु वनपातोपसगयस्थानीयिः पुनरागच्छवत । द्रावत , वनद्रावत , दररद्रातीवत । तत्र का प्रकृवतररवत िक्तव्यम् , वकं द्राक्
विदं ] ( वनद्रा ) िा दररदे वत । केवचत्तु दररद्रे त्येताित्पठ्यते । तथा द्राशब्दोऽवप पृथगाम्नायते , एिमद्स्त सकारमात्रं पठद्न्त , तीवत
च प्रत्ययेऽकारमागमय कुियद्न्त । केवचत्तु सिाकारे ण पवठत्वा अवसवत च , प्रत्यये लोपमकारस्य कुियद्न्त । तत्र का प्रकृवतररवत
िक्तव्यम् । नावनीते प्रकृत्यिधौ प्रत्ययािधौ िा प्रकृवतप्रत्ययाथी शक्यौ वििेक्तुम् । कवचदु पसगोऽवप ' असंग्रामायत शूरिः '
इत्यावदिु प्रकृत्ये कदे शतामापन्निः । तथा अततेनिः अिः , अस्यापत्यवमररत्यादौ इयानधुनेत्यादौ किः प्रकृत्यथयभागमसत्यां प्रकृतौ
ब्रूयात् ? अविवचत् , सोमसुत् , वभत् , वछत् , अधोक् , कवत , अम , पच , पठे त्यावदिु प्रत्ययाथयमसवत प्रत्यये को ब्रूयात् !
एिमावदिु लवक्षतापचाराणां प्रकृवतप्रत्ययानां किः शक्नुयादथयित्वं कल्पवयतुम् ? अत्र भितु नान्यत्रेवत नाधयजरतीयं लभ्यम् ।
उद्दालकपुष्पभवजका पारं नपुष्प प्रचावयकेल्यत्र किः पूियपदाथोत्तरपदाथयिः ? प्रज्ञिः संज्ञ इत्यावदिु प्र ( कृ ) त्यन्वयोऽवप नास्तीवत
कस्य कोऽथय इवत । ऋिभो िृिभो िृििः , उदकमुदकुम्भिः , क्षीरोदो यािो यािकिः , कूपिः सूपोऽपूप इत्यावदिु कस्य कोऽथय इवत
िक्तव्यम् । दध्यशान मध्वत्रेत्यावदिु वकमिवध वकंपदं िाचकम् ? तस्मात्सियत्र दृष्टापचाराणां
िणयप्रकृवतप्रत्ययपदानामनथयकानामदृष्टापचारवनरियििाक्योपायत्वमेि । तावन वनिःसंवधबन्धनावन
वनरियत्वाद्न्मर्थ्ाभूतिणयपदध्ववनकृतवचत्रीभािाद्वाक्यादपोद् धृत्य

Page :332

अनुबन्धश्चतुथयिः ४

व्याकरणीयावन । तावन च िाक्यस्यानियिभूतान्युपायत्वात् िाक्याियि िदिभासमानावन याित्फलमसत्त्वात् शतायङ्किदे ि

वमर्थ्ाभूतावन उच्चायय माणिाक्यित् द्योतनाथय करणसवन्नपाते विशेिेणोपादाय पररिीयमाणावन स्वकीयक्रमवनष्पन्न
वनिृत्तकालावदभेदविवचत्रतया िक्यात्मानं क्रमिन्तवमि वनष्पद्यमानवमि वनितयमानवमि द्राधीयां सवमि कालिन्तवमि भेदिन्त
वमि विवचत्राकारतामापादयद्न्त । एिञ्च सवत यदु च्यते शशवििाणा दपोद् धृत्य खरवििाणस्य वकन्तवदवत , एतदलीकं यथैि
मृगतृद्ष्णकातोयमलीकमवप सत्यादू िरादपोद्ियते , यथा च स्थाणोिः पुरुििः पुरुिाच्च स्थाणुिः शुद्क्त कातश्च रजतमपोद्ियते ,
यथैि च मृगतोयादयो यथाभूतोिरावदिस्तु प्रवतपवत्तिे तििः , तथा िणयपदप्रकृवतप्रत्यया यथाभूतिाक्याथयप्रवतपवत्तकारणे
तत्प्रवतपत्तौ चापोद्ियन्ते । कवचदथयप्राप्तमपोवद्रयते । यथा मृगतोयावदकम् । कवचत्त प्रयोजनत्वेन वििवक्षतं यथा
शतावदसंख्यातिः शताधङ्कापोधारिः वक्रयते यथा च वलप्यक्षरावण सङ्केतापेक्षत्वात् कृतसमयरूपाण्यकारावदिणाय दपोद्ियन्ते अथ
च सिाय ण्येतावन यथाभूताथयप्रवतपादनोपायत्वं प्रवतपद्यन्ते न च तािता वमर्थ्ात्वमेिां नाद्स्त । तथा पदादीन्यवप । यो वि
प्रकृवतप्रत्ययपदिणाय नां सङ्केत द्वारे णान्योपायानां वमर्थ्ाभूतवलप्यक्षरकल्पानां स्वयमवप स्वसङ्केतेन िाक्याथयप्रवत
पत्त्युपायमनेकधा वनमाय य व्यििरमाणिः सत्यत्वमेिां मन्यते , नूनमसािभ्रे चिमसं वददृक्षमाणिः चिदशयनोपायभूतमभ्रमवप
चित्वेन प्रवतपद्यत इवत । यथा च िाक्यमेि सत्यं तथा च िाक्याथयस्यैि सत्यत्वं न पदावन पदाथाय िा केिलािः सत्यत्वमुपयाद्न्त ,
सियमेि सामान्यविशेिात्मकं िस्तु । न वि सामान्यव्यािृत्तो विशेििः विशेिव्यािृत्तं िा सामान्यमद्स्त , गौररत्युक्ते अस्तीवत गर्म्ते ।
तेन केिलपदप्रयोगेऽप्यन्तीतपदान्तराथों िाक्याथय एि प्रतीयते न केिलपदाथयिः । एिं च सवत

" पदाथाय गमयन्त्येनं प्रत्येकं संशये सवत ।

Page :333

अनुबन्धश्चतुथयिः ४

सामस्त्ये वनणययोत्पादात् स्थाणुमूधयस्थकाकित् ॥ " इत्यवसधमस्माकम् । न वि स्थाणुनाय म िाक्याथयिः पृथक्त्वादाथयत्वेन प्रवसधिः ,

यस्मादृक्षिः सन् स्थाणुिः सन् मूधाय सन् काकिः सन् काकिः सन्मूधयवन स्थाणोररत्यन्तीतप्रतीयमानपदान्तरोपस्थानापेक्षायां
स्थाणुमूधयस्थकाक बुद्धरे ि न स्यात् ; सत्स्ववप तेिु सद् बुद्धसमुत्पत्तेिः सत्पदाथाय न्तरबुद्धरिश्यं भाविनीवत । तस्माद्वाक्याथय एि
प्रत्येकमवप संशायत्मक इवत कुतिः पदाथाय िः प्रत्येकमसन्तो िाक्याथय गमयेयुिः ? तस्मादे िमयं श्लोकिः पवठतव्यिः

िाक्यं तु गमयत्येनं प्रत्येकं संशये सवत । सामस्त्ये वनणययोत्पादात् स्थाणुमूधयस्थकाकित् ॥

एिं च - -
िाक्येनैिोच्यते तस्माद्वाक्याथोऽन्यैररूपणात् । अन्ये चास्तीवत बोधाच्च िृक्षेणैि च िृक्षता ॥
यत्तु पलाशशब्दे न िृक्षता नोच्यत इवत , सत्यमेिमेतत् ; न वि पलाशिाक्येन िृक्षिाक्याथयस्यावभधानम् , वभन्नविियत्वात् ; अन्यो
वि पलाश िाक्याथयिः , पलाशोऽद्स्त वतष्ठवत िा , अन्यो िृक्षिाक्याथयिः । यदा च पदिणाय नां वनरियिानां पृथगद्स्तत्वमभ्युपगर्म्ते ,
तदा वनरियििणयपदोपादानं िाक्यं साियिं कथमिकल्पेत ? न वि वक्रयाकाशावदवभिः साियिं शक्यमारब्धुम् । अथ
साियित्वमभ्युपावयष्यते , तत्रावप दोि एि प्रसज्येत ।
सदािे पदिणाय नामभेदो यिः पराणुित् । सियभािस्ततश्चेवत सेयं िृधविभीविका ॥

परमाणूनां सत्त्वावदधमयमात्रत्वाभ्युपगमात् वििृत्य सुष्टु भािामिे सेयं िृधविभीविकेवत । अथ केिलपदप्रयोगे पदाथाय न्तरस्यावप
संग्रिात् वकमनेक

Page :334

अनुबन्धश्चतुययिः ४

पदप्रयोगेणेवत चेत् , वनयमाथोऽनुिादिः । कतृयकरणकमयणां चैत्राद्ितण्डु लानां वक्रयािचनासाधनता विद्यत

इत्यथयप्राप्तानामवनयमात् वनयमिः - - चैत्र एि कताय अविनैि करणेन तण्डु लानेि कमेवत । अवप च वनयमाथयमन्तरे णानुिादिः दृष्टश्च
िाक्याथे केिलं पदम् ; यथा " श्रोवत्रयं छन्दोऽधीते " इवत साधनिचनमेि केिलश्रोवत्रयपदं छन्दोऽधीत इत्यद्स्मन्
वक्रयासाधनसमुदाये ितयते , तथा जीितीवत वक्रयापदमावक्षप्तवक्रयासाधनविशेिं छात्रं छन्दोऽधीते प्राणान् धारयतीवत िाक्ये '
श्रोवत्रयो जीितीवत ' च पदाथाय वभव्यद्क्तिः । सियथा सियपदे िु िाक्यशद्क्तररत्यङ्गीकृतपदान्तराथाय न्येि सिाय वण पदानीत्येतदु च्यते ।
तस्मात् कवचद्ियापदे नैि साधनमुपवक्षप्तम् , कवचच्च नामपदे नैि वक्रयावभविता । तस्मात्तेिां विभागो दरिबोध इवत ततो
िाक्यात्प्रविभज्य व्याकरणीयम् । वक्रया िाचकं िा जीितीत्यावद कारकिाचकं िा श्रोवत्रयिः क्षवत्रय इत्यावद । अन्यथा यवद
िाक्यात्प्रविभज्य न व्यावक्रयेत तदा ततो भित्यश्वो जायते ' इत्येिमावदिु नामाख्यातसारूप्यादवप अविज्ञातं कथं वक्रयायां कारके
िा व्यावप्रयेत ? भिवत वनधेिीवत सियनाम्निः शत्रन्तस्य िा सप्तर्म्ां रूपं भिवत । बीजादं कर इत्याख्यातम् । अश्वश्वरतीवत
जावतिाचकम् , अश्वस्त्वं ग्रामम् इवत श्वयते डन्तस्य मध्यमपुरुिैकिचनान्तस्य प्रयोगिः , ' अजापयिः पीयतावमवत ' नामपदम् , '
अजापयस्त्वं राजानम् ' इवत जपतेवणयजन्तस्य लङ्मध्यमपुरुिैकिचनान्तस्य

रूपम् ।

तेिां शब्दाथयप्रत्ययानां संकर प्रदयय विभागिः प्रवतपाद्यते श्वेतते प्रासाद इवत वक्रयाथयिः । श्वेतिः प्रासाद इवत कारकाथयिः ।
वक्रयाकारकत्वा दू स्तुनिः श्वेततेिः श्वेत इवत च वक्रयाथेन च कारकायेन चावभधानम् । यथा शब्दिः वक्रयाकारकात्मा यिः श्वेतिः स श्वेतते
यिः श्वेतते सिः श्वेत इत्येिं वक्रयाकारकाव्यवतररक्त एकिः शब्दिः तथाथयस्तद्वाच्यिः वक्रयाकार कात्मा , तथा तवद्वियिः प्रत्ययिः
वक्रयाकारकात्मा , तथाथयिः शब्दप्रत्ययात्मा

Page :335

अनुबन्धश्चतुथयिः ४
३७ प्रत्ययोऽवप शब्दाथाय त्मा । कस्मात् ? सोऽयवमत्यवभसंबन्धात् - योऽथयिः स शब्दिः , य शब्दिः सोऽथयिः प्रत्ययश्च , यिः प्रत्ययिः
सोऽथयिः शब्दश्चेत्येिमभेदा कारप्रत्ययिः स्मृत्यात्मा संकेत इत्येिमसं कररूपतिः प्रविभागिः काययिः । कथम् ? यस्तु श्वेतोऽथयिः श्वेतगुणिः
प्रासादावदरथयिः स शब्दप्रत्ययालम्बनी भूतिः िाच्यत्वेन विियत्वे न च । स च स्वावभरिस्थावभिः निपुराण त्वावदवभिः विवक्रयमाणिः न
शब्दसिगतो नावप बुद्धसिगतिः शब्दप्रत्यया भािेऽवप भािात् । एिं प्रत्ययो न शब्दसिगतो नाप्यथयसिगत इतराभािेऽवप
भािात् । तथा शब्दोऽभ्यथयप्रत्ययव्यवभचारावदत्येिमन्यथाथोऽन्यथा शब्दोऽन्यथा प्रत्यय इवत प्रविभागिः ।
एिं च प्रविभागसंयमावददं िणैिः संकेवततैिः िाक्यात्मकमवभव्यज्य मानम् । अयमथयिः - - - प्रत्ययश्चायवमवत प्रविभागेन संयमात्
प्रविभक्तपदाथय प्रत्ययानां स्वेन रूपेण साक्षात्करणाद्योवगनिः सियभूतरुतज्ञानं सम्पद्यते ॥

िदनावितपूणयचिकं
गुरुमीशानमभूवतभूिणम् । प्रणमार्म्भुजङ्गसङ्ग्ग्रि
भगित्पाद ( म ) पूियशङ्करम् ॥

इवत श्रीगोविन्दभगित्पादवशष्यस्य परमिं सपारव्राजकीचाययस्य शङ्करभगितिः कृतौ पातञ्जलयोगशािभाष्यवििरणे

चतुथयिः पादिः समाप्तिः

• Now

१ . इदं पद्यं ' इवत श्रीगोविन्द . ' इत्यावद च ग्रन्थान्तस्थान ,

Page :336

शुधाशुधपाठािः .

पुटे . पक्याम् . अशुधािः .

शुधािः ,

११ . १ . यनोचररतेन . . . . . . . येनोचररतेन १४ . २३ . प्रवसधतिः . . . . . . . प्रवसद्धतिः . २० . १२ . चैककिणय . . . . चैकैकिणय .

३० . १९ . मृा . . . मृशवत . ३२ . १८ . न्यवसध्यन्ते . . . . . . . . न्यवसष्यन्ते . ६४ . २ . केवचदाहुययया . . . . . . . . केवचदाहुययथा .
८५ . १० . स्फोटद्ध . . . . . . स्फोटवसद्ध . १३५ . १९ . स्वभाविकं . . . . . . . स्वाभाविकं १५३ . १६ . पीरच्छे दं . . . . . . .
पररच्छे दं २१५ . ९ . रे पक्ष्यते . . . . . . . रपेक्ष्यते . २३२ . २ . ितयकं चेत् . . . . . . . . ितयकश्व . २३२ . २१ . ितयकं चेत् . . . . . . . .
ितयकश्च .
२५५ . ४ . विशेिाश्च अन्यत्र . . . . विशेिाश्च " " अन्यत्र . अनुबन्ध , २३ . १ . शब्दाथय . . . . . . . .

शब्दादथय

Page :337

Page :338

Page :339

Page :340

Page :341