Azərbaycan XV-XVI ƏSRLƏRDƏ HƏSƏN Bəy Rumlunun - Əhsənüt-Təvarix - Əsəri Üzrə

$=Ԥ5%$<&$1665(/0/Ԥ5$.
$'(0ø<$6,7$5ø;ø167ø7878
ù$+ø1)Ԥ5=Ԥ/ø<(9
$=Ԥ5%$<&$1
XV-XVI Ԥ65/Ԥ5'Ԥ
(Hԥsԥn bԥ\5XPOXQXQ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ԥsԥUL]Uԥ)
³(OP´QԥúUL\\DWÕ
%DNÕ- 1983
1
Azԥrbaycan SSR ElmlԥU$NDGHPL\DVÕ
Redaksiya-NԥúUL\\DW ùXUDVÕQÕQTԥUDUÕLOԥ oDSROXQXU
Redaktoru tarix elmlԥUGRNWRUX2ԤԤIԥndiyev
³(OP´QԥúUL\\DWÕ
2
*ø5øù
AzԥUED\FDQÕQ RUWD ԥsrlԥr ictimai-iqtisadi vԥ siyasi WDUL[LQL |\Uԥnmԥk
WDUL[úQDVOÕT HOPLQLQ TDUúÕVÕQGD duran vacib vԥzifԥlԥrdԥn ELUL NLPL JHQLú HOPL-
tԥGTLTDWLúLWԥlԥb edir.
XVI ԥsrdԥ yaranan Azԥrbaycan SԥfԥYL G|YOԥtinin vԥ vilavasitԥ ondan
TDEDTNÕ G|YUGԥ - XV ԥsrdԥ P|YFXG ROPXú IHRGDO G|YOԥtlԥrinin tarixini ԥks
etdirmԥN oQ G|YUQ \D]ÕOÕ DELGԥlԥri ԥVDV J|WUOPԥli, hԥrtԥrԥfli tԥdqiq
edilmԥOLGLU%XLúLQ|KGԥsindԥn gԥlmԥkdԥQ|WU\HJDQԥ vasitԥ marksizm-leninizm
PHWRGRORJL\DVÕYԥ tarixi materializmdir.
Tarixi tԥGTLTDWÕQ ԥVDVÕQÕ tԥúNLO HGԥn mԥnbԥlԥULQ |\UԥnilmԥVL WDUL[oLOԥrin
TDUúÕVÕQGD GXUDQ ]ԥruri bir vԥzifԥdir. Mԥnbԥlԥrdԥ olan mԥOXPDW PԥyyԥQ G|YUQ
ictimai-iqtisadi, siyasi vԥ mԥdԥni hԥ\DWÕ LOԥ ԥlaqԥOL VUԥtdԥ EDúTD Pԥnbԥ vԥ
IDNWODUOD PTD\LVԥOL úԥkildԥ DUDúGÕUÕOPDOÕGÕU ³0ԥnbԥúQDVOÕT WDUL[L Pԥnbԥlԥr,
RQODUÕQ DúNDU ROXQPDVÕ |\Uԥnilmԥsi vԥ WDUL[oLQLQ ԥsԥrindԥ istifadԥ edilmԥsi
KDTTÕQGDHOPGLU´1.
MԥnbԥúQDVOÕTVDKԥsindԥ AzԥUED\FDQGDDUWÕTLONDGGÕPODUDWÕOPÕúGÕUԤԤ
RԥKPDQLQLQ ³øVgԥndԥU 0QúLQLQ ³7DUL[-i alԥm aray-L $EEDVL´ ԥsԥri Azԥrbaycan
tarixinin mԥnbԥ\L NLPL´ 5Ԥ +VH\QRYXQ ³;,, ± XIII ԥsr Suriya mԥnbԥlԥri
AzԥUED\FDQ KDTTÕQGD´ ø3 %HK]DGLQLQ ³5DYԥQGLQLQ ³5DKԥWV-VGU Yԥ ayԥWV-
VUU´ ԥsԥri tarixi bir mԥnbԥ NLPL´ 0ø ùԥPVLQLQ ³ùԥrԥf xan Bidlisinin
³ùԥrԥfnamԥ´ ԥsԥUL NUG [DOTÕQÕQ WDUL[L Pԥnbԥ\L NLPL´ DGOÕ Wԥdqiqat ԥsԥrlԥrindԥ
PYDILTPԥnbԥlԥr hԥrtԥrԥfli tԥGTLTHGLOPLúGLU
Orta ԥsr tarixi mԥnbԥlԥUL DUDVÕQGD D]ԥUED\FDQOÕ WDUL[oL Hԥsԥn bԥy
5XPOXQXQ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ³7DUL[Oԥrin ԥQ \D[úÕVÕ´ ԥsԥri dԥ [VXVL \HU WXWXU
Fars dilindԥ \D]ÕOPÕúEXPԥnbԥQLQG|YUP]ԥ qԥdԥr gԥOLEoDWPÕúVRQLNLFLOGLQGԥ
ùLUYDQùԥki vԥ AzԥUED\FDQÕQFԥnub vilayԥtlԥrinin tarixi tԥVYLUROXQPXúGXUQeyd
etmԥN OD]ÕPGÕU NL Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX G|YOԥW TXUXOXúX LTWLVDGL Yԥziyyԥt, feodal
PQDVLEԥtlԥri, ordu vԥ VL\DVL WDUL[ KDTTÕQGD TL\Pԥtli mԥlumat verԥQ Pԥllifdir.
Onun qԥlԥmԥ DOGÕ÷Õ ELU VÕUDPԥsԥlԥlԥU G|YUQ EDúTD WDUL[oLOԥULQLQ NLWDEODUÕQGD \D
tamamilԥ |]ԥNVLQLWDSPDPÕú\DGDoR[|WԥULTH\GHGLOPLúGLU
Bizim mԥK] ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrini bir mԥnbԥ NLPL DUDúGÕUPD÷ÕPÕ]ÕQ
ELU QHoԥ sԥbԥEL YDUGÕU D]ԥUED\FDQOÕ WDUL[oLQLQ \DUDWGÕ÷Õ VDOQamԥnin hԥrtԥrԥfli
tԥdqiq edilmԥVL WDUL[LPL]LQ LNL PUԥkkԥb ԥsrinin |\Uԥnilmԥsindԥ olduqca
sԥciyyԥYLGLURQDJ|Uԥ ki, bu ԥsԥrdԥ hԥlԥ D]DUDúGÕUÕOPÕúG|YUOԥrdԥn biri olan XV ±
XVI ԥsrlԥrԥ GDLU ERO PDWHULDO YDUGÕU VDOQDPԥdԥ qaraqoyunlu-D÷TR\XQOX
D÷TR\XQOX-sԥfԥYL PQDVLEԥtlԥUL \D[úÕ LúÕTODQGÕUÕOPÕú ùLUYDQ Yԥ ùԥkinin tarixinԥ
dair zԥngin mԥOXPDW YHULOPLúGLU Pԥllif 1405 ± 1578-ci illԥrdԥ Azԥrbaycana
TRQúX G|YOԥtlԥU KDTTÕQGD GD RULMLQDO PDWHULDO YHUPLúGLU NL EXQODU $]ԥUED\FDQÕQ
1
ɂɫɬɨɱɧɢɤɨɜɟɞɟɧɢɟɌɟɨɪɟɬɢɱɟɫɤɢɟɢɦɟɬɨɞɢɱɟɫɤɢɟɩɪɨɛɥɟɦɵɆ1969, sԥh. 14.
3
hԥPLQ G|YOԥtlԥrlԥ RODQ PQDVLbԥWLQL D\GÕQODúGÕUPD÷D LPNDQ \DUDGÕU Hԥsԥn bԥy
Rumlu orta ԥVUWDUL[oLOԥrinԥ xas tԥmtԥUDTOÕLEDUԥlԥULúOԥtmԥk ԥnԥnԥsindԥn nisbԥtԥn
X]DT ROGX÷XQGDQ TXUX V|]cO\ԥ az uyur vԥ hadisԥlԥrin konkret ifadԥsinԥ oDOÕúÕU
ԥsԥr dilinin sadԥliyinԥ J|Uԥ dԥ EDúTDPԥnbԥlԥrdԥn fԥrqlԥnir; hadisԥlԥrin tԥsvirindԥ
[URQRORMLDUGÕFÕOOÕ÷DULD\ԥWROXQPXúGXUPԥnbԥdԥ mԥúKXUúԥxsiyyԥtlԥURFPOԥdԥn
úDLUOԥUWDUL[oLOԥr, alimlԥUKDTTÕQGDELRTUDILNTH\GOԥUHGLOPLúGLUGQ\DQÕQELUoR[
úԥUTúQDVÕQÕQ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ԥ G|Qԥ-G|Qԥ PUDFLԥt etmԥVL IDNWÕ GD onun
ԥhԥmiyyԥWLQLJ|VWԥrԥn amillԥrdԥn biridir; ancaq salnamԥQLQWDUL[úQDVOÕTGDoR[GDQ
bԥOOL ROPDVÕQD Yԥ RQGDQ JHQLú LVWLIDGԥ edilmԥsinԥ baxmayaraq, indiyԥdԥk bu
mԥnbԥnin hԥqiqi qiymԥtinin verildiyi monoqrafik elmi-tԥGTLTDW LúL \R[GXU Mԥhz
bu sԥbԥblԥrԥ J|Uԥ hԥmin ԥsԥr bizim tԥrԥfimizdԥQ [VXVL Wԥdqiqat obyekti kimi
VHoLOPLúGLU
Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX |] G|YUQGԥQ TDEDT EDú YHUԥn hadisԥlԥri qԥlԥmԥ
alarkԥQ |]QGԥn ԥvvԥONL WDUL[oLOԥULQ NLWDEODUÕQGDQ NRU-koranԥ istifadԥ etmԥPLú
ԥ[] HWGL\L NLoLN bir ԥKYDODWÕ EHOԥ diqqԥtlԥ |\UԥQPLú KDGLVԥlԥrin tԥsvirinԥ ԥsasԥn
tԥQTLGL \DQDúPÕú, yeri gԥldikcԥ, bԥ]L Pԥlliflԥrin diqqԥtsizliyini dԥ J|VWԥUPLúGLU
O, hԥWWD PPNQ TԥdԥU NHoPLú G|\úoOԥrlԥ dԥ J|UúPú RQODUÕQ
mԥOXPDWODUÕQGDQVԥmԥrԥlԥQPLúGLUHԥsԥn bԥy 5XPOXJ|UNԥPOLúԥxsiyyԥtlԥrin hԥyat
vԥ fԥaliyyԥWLQL LúÕTODQGÕUDUNԥQWXWGXTODUÕP|YTHGԥQ DVÕOÕ ROPD\DUDT RQODUÕQ Eԥlli
PVEԥt vԥ mԥQIL [VXVL\\ԥtlԥrini obyektiv tԥsvir etmԥyԥ oDOÕúÕU 0ԥsԥlԥQ , ùDK
Tԥhmasibin adԥt vԥ xasiyyԥtindԥn bԥhs edԥQ Pԥllif onun xԥsisliyini dԥ
J|VWԥrmԥkdԥQ oԥkinmԥPLúGLU Hԥsԥn bԥU 5XPOX ,, ùDK øVPD\ÕOÕQ Tԥddar, sԥrt vԥ
rԥKPVL]ELUúԥxsiyyԥWROGX÷XQXGDQԥzԥrԥ oDWGÕUÕU
Hԥsԥn bԥ\ 5XPOXQXQ \DúDGÕ÷Õ G|YUGԥ Azԥrbaycanda nisbԥtԥQ TGUԥtli
SԥfԥYLG|YOԥWL\DUDGÕOVDGDVLQILPEDUL]ԥ kԥskinlԥúLUIHRGDODUDoԥNLúPԥlԥri yenԥ
dԥ davam edirdi. Hԥlԥ XV ԥsrdԥ Teymuri vԥ EDúTD \DGHOOLOԥrin Azԥrbaycana tez-
tez etdiklԥUL \UúOԥr nԥticԥsindԥ, onsuz da, var-\R[GDQ oÕ[DUÕODQ [DOT H\QL
zamanda yerli ԥyan vԥ ruhanilԥr tԥrԥfindԥQ VR\XOXUGX /DNLQ J|VWԥrmԥN OD]ÕPGÕU
ki, Hԥsԥn bԥy Rumlunun bilavasitԥ fԥaliyyԥtdԥ ROGX÷XYD[WODUGDEDúTDG|YOԥtlԥrin,
[VXVLOԥ 2VPDQOÕG|YOԥtinin AzԥUED\FDQDKFXPODUÕGD\DQGÕUÕOPÕú± 1557-ci
illԥr nisbԥtԥQ VDNLWOLN G|YU ROPXúGXU $QFDT , ùDK 7ԥKPDVLE \HUOL TYYԥlԥri
sԥfԥrbԥrliyԥ DODUDTYD[WDúÕUÕԥtraf vilayԥtlԥrԥ KFXPHGLUQԥticԥdԥ VD\VÕ]-KHVDEVÕ]
tԥlԥIDW EDú YHULU úԥhԥr vԥ kԥndlԥU GD÷ÕGÕOÕU \DQGÕUÕOÕUGÕ 4Õ]ÕOEDúODUÕQ NUGOԥr vԥ
JUFOԥU]ԥrinԥ etdiyi qarԥWoL\UúOԥr vԥ Hԥsԥn bԥ\5XPOXQXQúԥ[VLPúDKLGԥlԥri
ԥVDVÕQGDRQXQVRQUDGDQTԥlԥmԥ DOGÕ÷ÕVDOQDPԥdԥ |]ԥNVLQLWDSPÕúGÕU
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQ |\Uԥnilmԥsindԥ hԥlԥ indiyԥdԥk tam hԥll olunmayan
bԥ]L PEDKLVԥli mԥsԥlԥlԥU YDUGÕU 2QODUGDQ ELUL YD[WLOԥ salnamԥni tԥúNLO HWPLú
cildlԥULQ VD\ÕQÕ Yԥ G|YUP]ԥ qԥdԥr gԥOLE oDtmayan 8 cildin hԥqiqԥtԥn dԥ bir
]DPDQODU ROGX÷XQX D\GÕQODúGÕUPDTGÕU (\QL ]DPDQGD Hԥsԥn bԥy Rumlunun bir
WDUL[oL NLPL \D[úÕ VOXEX GQ\DJ|Uú Kԥ\DWÕ KDTTÕQGD Pԥlumat vermԥk dԥ bu
sԥtirlԥULQPԥllifinin mԥqsԥdlԥrindԥn biridir.
4
øFWLPDL Yԥziyyԥtinԥ J|Uԥ Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX \NVԥk feodal tԥbԥqԥsinԥ
mԥQVXE ROPXúGXU %XQD J|Uԥ dԥ, tԥELLGLU NL ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrindԥ, ԥsasԥn,
feodal sinfinin mԥQDIH\L PGDILԥ HGLOPLú [DOT NWOԥlԥULQLQ DSDUGÕ÷Õ PEDUL]ԥyԥ
mԥQILPQDVLEԥt bԥslԥQLOPLúGLU0ԥOOLIEXQDJ|Uԥ dԥ, mԥnbԥnin tԥdqiq edilmԥsinԥ
VLQILED[ÕPGDQ\DQDúPD÷ÕTDUúÕVÕQGDGXUDQԥsas mԥsԥlԥlԥrdԥQELULKHVDEHWPLúGLU
0RQRTUDIL\D]ԥrindԥ LúOԥnԥrkԥn AzԥUED\FDQÕQ;9± XVI ԥsrlԥr tarixinԥ
aid ԥksԥr tarixi mԥnbԥlԥrdԥn dԥ sԥmԥrԥli úԥkildԥ istifadԥ HGLOPLúGLU4DUDTR\XQOX
$÷TR\XQOX6ԥfԥYLùLUYDQYԥ ùԥNLK|NPGDUODUÕQÕQúԥcԥrԥ cԥdvԥllԥULP[Wԥlif tayfa
vԥ qԥbilԥ DGODUÕ ELU oR[ LVODKDWODU Yԥ Hԥsԥn bԥ\ 5XPOXQXQ LúOԥtdiyi Azԥrbaycan
V|]OԥULQLQVL\DKÕVÕNLWDEÕQVRQXQDԥlavԥ HGLOPLúGLU.
ԤsԥULQ \D]ÕOPDVÕ Yԥ oDSD KD]ÕUODQPDVÕQGD $]ԥrbaycan SSR-in ԥmԥkdar
elm xadimi, Azԥrbaycan SSR EA-QÕQ DNDGHPLNL ԤԤ ԤOL]DGԥQLQ SURI ø3
3HWUXúHYVNLQLQ WDUL[ HOPOԥri namizԥGL 2) $NLPXúNLQLQ $]ԥUED\FDQÕQ ;,,, ±
XVIII ԥsrlԥU WDUL[L´ ú|Eԥsinin ԥmԥNGDúODUÕQGDQ WDUL[ HOPOԥUL GRNWRUODUÕ 2Ԥ
ԤfԥQGL\HYLQԤԤ5ԥhmaninin, M.X. Heydԥrovun, tarix elmlԥri namizԥdlԥri S.M.
Onullahinin vԥ 9=3LUL\HYLQELUVÕUDTH\G Yԥ DU]XODUÕQԥzԥrԥ aOÕQPÕúGÕU0ԥllif
RQODUD|]Gԥrin minnԥWGDUOÕ÷ÕQÕELOGLULU
,)Ԥ6ø/
+Ԥ6Ԥ1 %Ԥ<580/8181+Ԥ<$7,9Ԥ
ONUN ³Ԥ+6Ԥ1h7-7Ԥ9$5ø;´Ԥ6Ԥ5ø
AzԥUED\FDQÕQ WDUL[oLVL Hԥsԥn bԥy Rumlunun hԥ\DWÕ KDTTÕQGD Pԥlumat

ROGXTFDD]GÕU³ԤKVԥQW-tԥYDUL[Ýԥ RQXQPԥllifinin fԥaliyyԥti ilԥ B.A. Dorn [105,
227 - @9;DQÕNRY>@d5L\|>- @d16HGGRQ>-
313], V.Minorski [111, 449 - @ d$ 6WRUL > 6 - 308], Mԥhԥmmԥd
0|KVQ>@$$5RPDVNHYLo> - @ø33HWUXúHYVNL>± 30;
40, 249], M. Abidova [25,5], M.X. NemԥWRYD>@2ԤԤIԥndiyev [52, 17 -
@ & øEUDKLPRY > @ 6 1ԥfisi [85, 223 - @ Ԥ +D\HUL > @ kimi
RQODUFD úԥUTúQDV DOLP PDUDTODQPÕú Yԥ fikirlԥU V|\Oԥmԥyԥ oDOÕúPÕúODUVD GD |]
barԥdԥ PԥOOLILQ \D]GÕTODUÕQGDQ ԥlavԥ ELU úH\ ԥldԥ edԥ bilmԥPLúOԥr. Lakin Hԥsԥn
bԥy Rumlunun tԥUFPH\L-KDOÕQÕ ԥWUDIOÕ LúÕTODQGÕUPD÷D sԥy edԥQ øUDQ WԥGTLTDWoÕVÕ
Ԥ.H. NԥYD\LQLQ ³ԤhsԥQW-tԥYDUL[´LQ 7HKUDQ QԥúULQԥ \D]GÕ÷Õ ³0Tԥddimԥ´
[VXVLOԥ TH\GROXQPDOÕGÕU>- 32].
øVWԥr Hԥsԥn bԥy Rumludan ԥvvԥl, istԥrsԥdԥ VRQUD\DúDPÕúELUVÕUDRUWDԥsr
WDUL[oLOԥUL R FPOԥdԥn dԥ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥULQLQ Pԥllifi barԥdԥ ԥWUDIOÕ
mԥOXPDWÕQ ROPDPDVÕ KHo Gԥ tԥԥFFE GR÷XUPDPDOÕGÕU oQNL R G|YUQ
ԥdԥEL\\DWÕQGD ԥsasԥQ K|NPGDUODUÕQ Kԥ\DWÕ Tԥlԥmԥ DOÕQÕU Iԥaliyyԥti hԥrtԥrԥfli
LúÕTODQGÕUÕOÕUGÕ0ԥhz bu sԥbԥbdԥn dԥEDúTDODUÕKDTTÕQGDFLOGOԥrlԥ ԥsԥr yaradan bir
5
oR[ WDUL[oLQLQ WԥUFPH\L-KDOÕ N|OJԥdԥ TDOÕU RQODU KDTTÕQGD \DOQÕ] NLoLN TH\GOԥr
edilirdi.
AzԥUED\FDQÕQ UXPOX Tԥbilԥsindԥn olan vԥ sonralar bu qԥbilԥQLQ DGÕ LOԥ
WDQÕQDQ Hԥsԥn bԥy Rumlu hicri 937-ci ildԥ 4XP úԥhԥrindԥ anadan
ROPXúGXU > @2. O, ehtimal ki, hԥlԥ NLoLN LNԥn DWDVÕQÕ LWLUPLúGLU 0ԥllif
ԥsԥULQLQ KHo ELU \HULQGԥ DWDVÕQÕQ kimliyi, onun cԥmiyyԥtdԥNL P|YTH\L Yԥ s.
cԥhԥtlԥri barԥdԥ GDQÕúPDPÕú DQFDT Gԥfԥlԥrlԥ EDEDVÕ ԤPLU VXOWDQ 5XPOXQX
[DWÕUODPÕúGÕU%HOԥ ki, 943 (1536/37)-FLOGԥ ,ùDK7ԥhmasibin (hakimiyyԥt illԥri:
1524 ± 1576) fԥUPDQÕ LOԥ Gilana hakim tԥyin edilԥn Bԥhram Mirzԥ , ùDK
TԥKPDVLELQ NLoLN TDUGDúÕ JLODQOÕODUÕQ RQD TDUúÕ P[DOLIԥti nԥticԥsindԥ mԥ÷OXE
olaraq Qԥzvinԥ gԥldiyi vaxt Hԥsԥn bԥ\5XPOX|]DQDVÕLOԥ ³ԤPLUVXOWDQ5XPOXQXQ
ԥFGDGÕQDWL\XO3ŃLPLYHrilԥn hԥPLQúԥhԥrdԥ \DúD\ÕUGÕ>@ԤJԥr o zamanlar
|] \DúOÕ HԥsԥnLQ DWDVÕ VD÷ ROVD\GÕ R÷OX RQX [DWÕUODU Yԥ sonralar qԥlԥmԥ DODFD÷Õ
salnamԥdԥ DGÕQÕoԥkԥUGLùDK]DGԥ Bԥhram Mirzԥnin Qԥzvindԥ |]DLOԥsi tԥrԥfindԥn
TDUúÕODQPDVÕ EDUԥdԥ Hԥsԥn bԥy Rumlu belԥ \D]PÕúGÕU ³%X VԥtirlԥULQ Pԥllifi
Hԥsԥn bԥy Rumlu o vaxtlarda Qԥzvindԥ LGL $QDPOD RQX TDUúÕODGÕT Yԥ úDKDQԥ
oDGÕUODUSXO\D[úÕDWODUYԥ qiymԥWOLPDOODUYHUGLN´>@ Hԥsԥn bԥy ailԥsinin
sԥfԥYL úDK]DGԥsinԥ verdiyi zԥngin ԥú\DODUD EX QԥVOLQ YDUOÕ tԥbԥqԥsinԥ mԥnsub
ROGX÷XQXJ|VWԥrir.
946 (1539\40)-FÕ LOGԥ Hԥsԥn bԥy Rumlunun hԥPLúԥ DGÕ LOԥ fԥxr etdiyi
EDEDVÕYԥfat etdi [65, 278]. O, vaxt hԥlԥ yeniyetmԥ olan gԥlԥcԥNTRUoL[VXVLúDK
DOD\ÕQÕQ G|\oúV Yԥ tarixoL ԤPLU VXOWan Rumlunun vԥIDWÕQD Tԥdԥr KHo ELU
PONL \D Kԥrbi xidmԥtdԥ ROPDPÕú EDED Yԥ DQDVÕQÕQ KLPD\ԥsindԥ \DúDPÕúGÕ
%DEDVÕQÕQ|OPLVԥ onun sakit hԥ\DWÕQGDPKPGԥ\LúLNOLN\DUDWGÕYԥ R|]QQ
GHGL\LNLPL³TRUoLOLNP|KQԥtinԥ JLULIWDUROGX´>@
Gԥnc Hԥsԥn bԥyin hԥrbi xidmԥtdԥ NHoirdiyi iki ildԥ elԥ ELUPKPKDGLVԥ
ROPDPÕú Yԥ onun bu vaxt ԥrzindԥ fԥaliyyԥti ԥsԥrdԥ [DWÕUODQPDPÕúGÕU ODNLQ
(1541/42)-ci ildԥ , ùDK 7ԥKPDVLELQ TRUoLOԥUL VÕUDVÕQGD R VԥfԥYL TRúXQXQD WDEH
ROPDTGDQ ER\XQ TDoÕUDQ ;X]LVWDQ YDOLVL ԤODGG|YOԥ øVPD\ÕOÕQ
cԥ]DODQGÕUÕOPDVÕQGDQ|WU'L]IXOúԥhԥrinԥ tԥrԥf hԥrԥkԥWHWPLúYԥ 980 (1572/73)-ci
ilԥdԥk sԥfԥrlԥrdԥ ³ԥzԥmԥtli ordu ilԥ JHWPLúYԥ hadisԥlԥULQoR[XQXúԥxsԥQPúDKLGԥ
HWPLúGLU´>@
I ùDK 7ԥhmasib hԥrbi sԥfԥrlԥrini davam etdirdikcԥ Hԥsԥn bԥy Rumlu da
onu múD\LԥW HGLU TRUoLOԥU VÕUDVÕQGD G|\úUG -c LOLQ TÕúÕQGD ,
ùDK 7ԥKPDVLE *UFVWDQD KFXP HWPԥk fikrinԥ GúG Hԥsԥn bԥy Rumlunun
J|VWԥrdiyi birinci igidliklԥ EX \Uú YD[WÕ WDQÕú ROXUXT ³2 YD[W ԤPLU VXOWDQ
Rumlunun nԥvԥsi Hԥsԥn bir dԥstԥ rumlu vԥ oԥpԥQLWD\IDDGÕGÕU± ù)TRUoLOԥri ilԥ
2
d16HGGRQd$6WRULø33HWUXúHYVNLYԥ 2ԤԤIԥQGL\HY\X[DUÕGDDGODUÕoԥkilԥn ԥsԥrlԥrindԥ Hԥsԥn
bԥy Rumlunun h. 938-ci ildԥ GR÷XOGX÷XQX TH\G HWPLúOԥU +DOEXNL PԥOOLILQ |] K -ci ildԥ
GR÷XOGX÷XQXELOGLUPLúGLU
3
Bu qeyri-LUVLIHRGDOWRUSDTPONL\yԥWLIRUPDVÕKDTTÕQGDDúD÷ÕGDPԥlumat verilԥcԥkdir.
6
DPDQVÕ] Nԥbrlԥr dԥstԥsinԥ GoDU ROGX %X Kԥqir4 ùDKTXOX DGOÕ ELU oԥpԥQL TRUoLLOԥ
KFXPHWGL2QODUÕGD÷ÕGÕEELUKLVVԥVLQL\DUDODGÕTYԥ |OGUGN%LUQHoԥ ԥsir tutub
TD\ÕWGÕT´>@.
Hԥsԥn bԥ\ 5XPOXQXQJ|VWԥUGL\LLNLQFLKQԥr bu hadisԥdԥQLOVRQUDEDú
YHUPLúGLU -ci ildԥ .UGVWDQÕQ ùԥKUL]XU úԥhԥrinin valisi Bԥgԥ
Ԥrdalan bir dԥstԥ G|\úoLOԥ TÕ]ÕOEDúODUÕQԥlindԥ RODQ6U[DETDODVÕQÕQ\D[ÕQOÕ÷ÕQD
gԥOLE oÕ[PÕúGÕU %XQX HúLGԥQ , ùDK 7ԥhmasib BԥgԥQLQ VWQԥ TRúXQ \ROOD\ÕU
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ R[X\XUXT ³2 JQ EX VԥtirlԥULQ Pԥllifi olan Hԥsԥn Rumlu
=OP " TDODVÕQD \D[ÕQ RODQ ELU Wԥpԥdԥ bir dԥstԥ NUGOԥ YXUXúGX %LU NUG
ùDKYHUGLEԥyi tutmaq istԥdikdԥ, bu hԥqirin yolGDúÕ+VH\QTXOX[ԥlifԥ fԥryad etdi:
³(\ FDYDQODU \D G|\úQ \D GD TDGÕQ SDOWDUÕ JH\LQLQ´ $QFDT RQODU HOԥ
TRU[PXúGXODUNLDWODUGDQGúE|]OԥULQL\]Pԥúԥqqԥtlԥ GD÷GDQDWGÕODU%XIԥqir
+VH\QTXOX [ԥlifԥ ilԥ KFXPD NHoԥrԥN NUGOԥrL GD÷ÕWGÕ Yԥ ùDKYHUGL bԥyi ata
PLQGLULEJHULTD\ÕWGÕ4RUoLOԥri tԥqib etmԥkdԥ olan 40 nԥfԥUNUGOԥ YXUXúD-YXUXúD
DUDGDQoÕ[GÕT>65, 345 - 346]´
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´VDOQDPԥVLQL\NVԥk qiymԥtlԥndirԥQWDUL[oLøVgԥndԥr bԥy
0QúL +LQGLVWDQ SDGúDKÕ +PD\XQXQ KDNLPL\\ԥt illԥri: 1530 - 1555) 951
(1544/45)-ci ildԥ sԥfԥYL VDUD\ÕQD JԥlԥrԥN , ùDK 7ԥhmasibԥ qiymԥtli hԥdiyyԥlԥr
tԥqdim etdiyi vaxt Hԥsԥn bԥy Rumlunun da hԥmin mԥclisdԥ LúWLUDNHWGL\LQLELOGLULU
> @ ODNLQ EL]LP Pԥllif nԥdԥnsԥ bu mԥclisdԥNL LúWLUDNÕ EDUԥdԥ mԥlumat
vermԥPLúdir.
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥn mԥlum olur ki, Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX HOP |\Uԥnmԥklԥ
dԥ mԥú÷XOROPXúGXU³%XVԥtirlԥULQPԥOOLILRE|\Núԥ[VLQ0|YODQDԤEOHԥsԥnin
± ù ) K]XUXQGD WԥFULG HOPLQL |\UԥQGL´ > @ Hԥsԥn bԥy Rumlu alim
CԥmalԥGGLQ 0DKPXG ùLUD]LQLQ \DQÕQGD Eԥdii sԥnԥtin bir sahԥVL RODQ úԥmsiyyԥni
|\Uԥndiyini dԥ [DWÕUODPÕúGÕU>@
, ùDK 7ԥhmasibin vԥIDWÕQD TԥdԥU VDUD\GD \DúD\ÕE |] ԥsԥrini yazmaqla
mԥú÷XORODQPԥllif, sԥfԥYLúDKODUÕWDUL[LQGԥ ԥn qԥddaUELUúDKÕQ± ,,ùDKøVPD\ÕOÕQ
K|NPUDQOÕ÷Õ ]DPDQÕ ± EDú YHUԥn hadisԥlԥri kԥnardan izlԥPLú
salnamԥQLQ GDYDPÕ oQ PԥOXPDW WRSODPÕú Yԥ II ùDK øVPD\ÕOÕQ |OGUOPԥsindԥn
bir qԥdԥr ԥvvԥl 985 (1577)-ci il hadisԥlԥrini dԥ qԥlԥmԥ DOPÕúGÕU
Hԥsԥn bԥy RXPOX |] oR[FLOGOL ԥsԥULQLQ VRQXQFX FLOGLQL øVPD\ÕO 0LU]ԥyԥ
,,ùDKøVPD\ÕODLWKDIHWPLúGLU%XKDTGDRQXQEHOԥ ELUTH\GLYDUGÕU³%XSԥULúDQ
kԥlmԥlԥULQ Pԥllifi... Hԥsԥn bu cildi dԥ gԥQF úDK]DGԥ øVPD\ÕO 0LU]ԥQLQ DGÕQD
\D]PÕúGÕU´>@
Ԥ. Nԥvayi Hԥsԥn bԥ\ 5XPOXQXQ ,, ùDK øVPD\ÕOÕQ WԥrԥIGDUÕ ROGX÷XQX
bildirir [66, 18, 20], lakin Hԥsԥn bԥ\LQ |] EX KDTGD VXVPXúGXU ,, ùDK øVPD\ÕO
G|YUQGԥ EL]LP WDUL[oLQLQ 6ԥfԥYL G|YOԥWLQLQ SD\WD[WÕ 4ԥzvindԥ \DúD\ÕE-
\DúDPDPDVÕGDPԥyyԥn deyildir.
4
Ԥsԥrdԥ ara-VÕUDWԥVDGIROXQDQ³EXKԥqir, bu fԥTLU´LIDGԥlԥULPԥOOLILQ|]Qԥ aiddir.
7
, ùDK 7ԥhmasibin vԥIDWÕQGDn sonra Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX GR÷XOGX÷X 4XP
úԥhԥrinԥ JHGLU2QXQKDUDGDTDOGÕ÷ÕPGGԥt barԥdԥ dԥqiq mԥOXPDW\R[GXU<DOQÕ]
985 (1577)-ci ildԥ taxta ԥylԥúPԥkdԥQ |WU 4ԥzvinԥ gedԥn Mԥhԥmmԥd
XudabԥndԥQLQ K]XUXQD JԥlԥQ PԥOOLILQ úDK WԥrԥfindԥQ K|UPԥtlԥ TDUúÕODQPDVÕ vԥ
³úDKD\D[ÕQDGDPODU´]PUԥsinԥ daxil edilmԥsi mԥlumdur [65, 500].
<X[DUÕGD TH\G ROXQGX÷X NLPL ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥki hadisԥlԥrin tԥsviri
985 (1577/78)-ci ili dԥ ԥhatԥ etdikdԥQVRQUDTÕUÕOÕUYԥ ԥsԥUQDWDPDPTDOÕU7ԥԥVVI
ki, Hԥsԥn bԥy Rumlunun nԥ qԥdԥr \DúDPDVÕ Yԥ salnamԥni nԥ sԥbԥbԥ tamamlaya
bilmԥmԥsi barԥdԥ hԥlԥOLNKHoELUPԥlumat yoxdur.
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥn bԥhs edԥrkԥn, hԥU úH\Gԥn ԥvvԥl, onun cildԥrinin
PLTGDUÕKDTTÕQGDGDQÕúmDTOD]ÕPGÕU%XPԥsԥlԥ [VXVXQGDELUQHoԥ ILNLUYDUGÕU
1. Ԥsԥr 12 cilddԥn ibarԥWROPXúGXU
2. Ԥsԥr 12 cilddԥn ibarԥtdir vԥ sonuncu 11-ci cilddir.
3. Ԥsԥr 10 cilddԥ (yaxud hissԥdԥ) qԥlԥmԥ DOÕQPÕúGÕU
Birinci fikrin tԥrԥIGDUODUÕ VÕUDVÕQGD ø3 3HWUXúHYVNL > @ 0 $ELGRYD
[25,5], M.X. NemԥWRYD > @ 2Ԥ ԤIԥndiyev [52, 17], . &0 øEUDKLPRY
[30,9], 6% $úXUEԥyli [27, 8], S.M. Onullahi [11, 36] istifadԥ HWPLú ROGXTODUÕ
cildlԥrin XI vԥ XIII cildlԥUROGX÷XQXJ|VWԥUPLúOԥUøUDQGDQԥúUROXQDQ³5DKQRPD-
\H NHWDE´ Pԥcԥllԥsindԥ dԥ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQ d1 6HGGRQ Wԥrԥfindԥn edilԥn
nԥúULQLQ ;,, FLOG ROPDVÕ Yԥ ԥsԥrin XI cildinin 1349-cu ildԥ 7HKUDQGD oDS
etdirilmԥsinԥ dair mԥlumat dԥUF ROXQPXúGXU > @ /DNLQ VDOQDPԥnin cildlԥri
KDTTÕQGD ELULQFL ILNUL VEXWD \HWLUԥn dԥlilԥ istԥU RQXQ /HQLQTUDGGDNÕ ԥlyazma
QV[ԥsindԥ, istԥrsԥ dԥ d1 6HGGRQ QԥúULQGԥ tԥVDGI ROXQPXU ԥksinԥ, Hԥsԥn bԥy
5XPOX,ùDKøVPD\ÕOÕQKԥyat vԥ fԥaliyyԥtinin tԥsvirinԥ EDúOD\DUNԥn, qԥlԥmԥ DOGÕ÷Õ
FLOGLQ ; FLOG ROGX÷XQX J|VWԥUPLúGLU NL EX EDUԥdԥ bir qԥdԥU VRQUD GDQÕúÕODFDTGÕU
Bԥs nԥyԥ ԥsasԥn tԥGTLTDWoÕODUÕQԥksԥriyyԥWL³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQԥldԥ olan cildlԥrini
XI vԥ XII cildlԥUROGX÷XQXV|\OԥPLúOԥr?
Mԥlumdur ki, sovet alimlԥrindԥn ilk dԥfԥ ø3 3HWUXúHYVNL EX VDOQDPԥnin
FLOGROGX÷XQXELOGLUPLúODNLQILNULQLԥVDVODQGÕUPDPÕúGÕU2KԥPoLQLQEL]LPGԥ
istifadԥ etdL\LPL]³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQ/HQLQTUDGԥO\D]PDQV[ԥsinԥ vԥ ԥsԥULQd1
Seddon nԥúULQԥ PUDFLԥW HWPLúGLU ODNLQ RQXQ ILNULQL Wԥsdiq edԥ bilԥcԥk mԥlumat
hԥPLQ QV[ԥlԥULQ KHo ELULQGԥ \R[GXU (KWLPDO NL ø3 3HWUXúHYVNLGԥn sonra
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ԥ PUDFLԥt edԥn tԥGTLTDWoÕODUGDRQXQILNULQLԥsas tutaraq, ԥsԥrin
12 cilddԥ \D]ÕOGÕ÷ÕQÕJ|VWԥUPLúOԥr.
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrinin cildlԥri barԥdԥ V|\OԥnԥQ LNLQFL ILNLU 0ø
ùԥPVLQLQGLU 2 \D]ÕU ³ԤVԥr 12 cilddԥn ibarԥWGLU /DNLQ RQXQ \DOQÕ] Yԥ 11-ci
cildlԥULG|YUP]ԥ qԥdԥr gԥOLEoDWPÕúGÕU´>@Hԥsԥn bԥy Rumlu vԥ ³ԤKVԥQW-
tԥYDUL[´ԥsԥULKDTTÕQGDRODQP[Wԥlif mԥnbԥ vԥ tԥdqiqat ԥsԥrlԥULDUDúGÕUÕODUNԥn, biz
KHo \HUGԥ 0ø ùԥmskinin bu fikrini tԥsdiq edԥ bilԥcԥk fakta rast gԥlmԥGLN 0ø
ùԥPVLV|]Qԥ davam edԥrԥN\D]ÕU³ԤKVԥQW-tԥYDUL[ŃLWDEÕ± 1934-FLOOԥrdԥ
dDUO]6HGGRQWԥrԥfindԥn tԥrtib edilԥrԥk iki cilddԥn ibarԥWoDSROXQPXúGXU±
8
1577-ci illԥr hadisԥlԥrindԥn bԥhs edԥn 2-ci cilddԥ .UGVWDQWDUL[LKDTTÕQGDGDKD
ԥWUDIOÕ PԥOXPDW YHULOGL\L oQ WԥGTLTDW LúLPL]Gԥ, ԥsasԥn, hԥmin cilddԥn istifadԥ
HWPLúLN>@ Onun dediyindԥn belԥ oÕ[ÕUNLd16HGGRQԥsԥrin hԥr iki cildini
oDSHWGLUPLúGLUAncaq mԥOXPROGX÷XNLPLEXEHOԥ deyildir. SalnamԥQLQ\DOQÕ]ELU
FLOGL d1 6HGGRQ Wԥrԥfindԥn nԥúU HWGLULOPLúGLU 0ø ùԥmsinin 2-ci cild kimi
qԥlԥmԥ verdiyi kitab isԥ, ԥsԥULQ d1 6HGGRQ QԥúULQLQ LQJLlis dilinԥ P[Wԥsԥr
tԥUFPԥsidir.
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQFLOGOԥULKDTTÕQGDLUԥOLVUOPúoQFILNLULVԥ A.A.
5RPDVNHYLoԥ mԥxsusdur. O, ԥsԥrin Leninqrad ԥO\D]PD QV[ԥsinԥ ԥsasԥn mԥlum
cildlԥrin XI vԥ XII yox, IX vԥ X cildlԥUROGX÷XQXELOGLUPLúGLU>@ 'R÷UXGXU
bu barԥdԥ RQGDQoR[-oR[ԥvvԥl B.A. Dorn mԥOXPDWYHUPLúGLUODNLQRRQODUÕ,;Yԥ
X cildlԥr deyil, hissԥlԥUNLPLJ|VWԥUPLúGLU>@
Belԥliklԥ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrinin Leninqrad ԥO\D]PD QV[ԥsinԥ
ԥsasԥn, demԥk olar ki, bu salnamԥ 10 cilddԥ \D]ÕOPÕúGÕU%HOԥ ki, Hԥsԥn bԥy Rumlu
ԥsԥrin X cildinin ԥvvԥlindԥ ]ԥrindԥ LúOԥGL\L FLOGLQ ; FLOG ROGX÷XQX ELOGLUԥrԥk
\D]ÕU³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQ;FLOGLQGԥ ùDKøVPD\ÕOÕQG|YOԥti idarԥ etmԥk istԥmԥsi...
barԥdԥ \D]ÕOPÕúGÕU´>@
ԤgԥU DUDODUÕQGD RODQ Eԥ]L NLoLN Iԥrqlԥri nԥzԥrԥ DOPDVDT J|UPԥk olar ki,
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQd16HGGRQWԥrԥfindԥn nԥúUHGLOԥn mԥtni Leninqrad ԥlyazma
QV[ԥVLQLQ PYDILT FLOGLQLQ H\QLGLU ODNLQ EX QԥúUGԥ ԥsԥrin ԥO\D]PD QV[ԥsindԥ
RODQ³;FLOG´V|]\D]ÕOPDGÕ÷ÕQGDQRQXQQHoԥnci FLOGROGX÷XJ|VWԥrilmԥPLúGLU
9 ) 0LQRUVNL ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQ d1 6HGGRQ QԥúULQGԥQ o LO VRQUD
hԥmin nԥúU KDTTÕQGD Uԥ\ \D]PÕú Yԥ QDúLULQ EX VDKԥdԥ etdiyi xidmԥWL \NVԥk
qiymԥtlԥQGLUPLúGLU ODNLQ WԥGTLTDWoÕ VDOQDPԥQLQ EDúTD ԥO\D]PD QV[ԥlԥrindԥn
istifadԥ etmԥdiyindԥn ԥsԥULQ QHoԥ cilG ROPDVÕ [VXVGD ILNLU V|\OԥmԥPLúGLU >
449 - 457]. d16HGGRQXQ|]Gԥ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQԥvvԥlki cildlԥri barԥdԥ V|]
DoPDVÕQD ED[PD\DUDT QԥúU HWGL\L FLOGLQ QHoԥQFL ROGX÷XQX ELOGLUPԥPLúGLU >
311]. Elԥ EXQD J|Uԥ dԥDOPDQ úԥUTúQDVÕ 9 +LQV ,, ùDK øVPD\ÕOÕQKԥ\DWÕQDKԥsr
etdiyi monoqrafiyada ԥsas mԥnbԥlԥrdԥn biri kimi istifadԥ HWGL\L ³ԤKVԥQW-
tԥYDUL[´LQ d1 6HGGRQXQ QԥúULQLQ QHoԥQFL FLOG ROPDVÕQÕ J|VWԥrmԥPLúGLU >@
E. Qlasen isԥ 4D]L ԤKPԥG 4XPLQLQ ³;ODVԥWW-tԥYDUL[´ ³7DUL[oLOԥULQ [ODVԥsi´
NLWDEÕԥVDVÕQGDTԥlԥmԥ DOGÕ÷ÕWԥdqiqat ԥsԥrindԥ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[ín son cildlԥrinin
XI vԥ XII cildlԥUROGX÷XQXELOGLUPLúGLU>@øQJLOLVWԥGTLTDWoÕVÕd$6WRULGԥ
birinci fikrin tԥrԥIGDUODUÕ VÕUDVÕQGDGÕU > @ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrinin
cildlԥULQLQPLTGDUÕYԥ ԥlimizdԥ olan cildlԥULQQHoԥQFLROGX÷XEDUԥdԥ birinci fikrin
tԥrԥIGDUODUÕ oR[OXT WԥúNLO HGLUOԥrsԥ dԥ, Hԥsԥn bԥ\ 5XPOXQXQ \DúDGÕ÷Õ G|YUGԥn az
VRQUD ] N|oUOԥn [42, 8] salnamԥQLQ /HQLQTUDG QV[ԥsindԥki hԥPLQ FPOԥ
ԥlimizdԥ VDQEDOOÕ ELU VEXW ROGX÷XQGDQ EL] Gԥ ԥsԥrin cԥmi 10 cilddԥ \D]ÕOGÕ÷Õ
fikrinin tԥrԥIGDUÕ\ÕT
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQVRQ,;Yԥ X cildlԥrindԥQEDúTD\D]ÕOPÕúLONFLOGOԥrin
taleyi barԥdԥ hԥlԥOLN KHo ELU PԥOXPDW \R[GXU ODNLQ G|YUP]ԥ gԥOLE oDWPD\DQ
9
hԥmin cildlԥrin bԥzilԥUL KDTTÕQGD PԥOOLILQ |] \HUL Jԥldikcԥ, mԥlumat verir. O,
salnamԥQLQ ; FLOGLQLQ VRQXQGD ELU oR[ YLOD\ԥtlԥrin tԥIVLODWÕQÕ ԥsԥrin ԥvvԥlki
cildlԥrindԥ qԥlԥmԥ DOGÕ÷ÕQÕ J|VWԥUPLúGLU >@ %XQGDQEDúTDPԥllif VI cild
haqqÕQGD \DOQÕ] ELU \HUGԥ mԥOXPDW YHUPLú [65, 141], VII cildi isԥ iki dԥfԥ
[DWÕUODWPÕúGÕU > @ ԤVԥULQ 9, FLOGL KDTTÕQGD Hԥsԥn bԥy Rumlunun
verdiyi mԥlumat belԥGLU ³9, FLOGGԥ \D]ÕOGÕ÷Õ NLPL RQXQ ԥlini kԥsdiklԥUL oQ
(xԥWWDWOÕ÷Õ |] TÕ]ÕQD |\UԥWGL´ > @ %X FPOԥdԥ KDTTÕQGD GDQÕúÕODQ úԥxs
mԥúKXU [ԥWWDW øEQ 0TOԥGLU 2QXQ \DúDGÕ÷Õ LllԥUL Pԥyyԥn etmԥklԥ ³ԤKVԥQW-
tԥYDUL[´LQ 9, FLOGLQLQ WԥxminԥQKDQVÕ G|YU ԥhatԥ HWPLú ROGX÷XQX V|\Oԥmԥk olar.
ԤgԥU øEQ 0TOԥnin 272 (885/86)-FÕ LOGԥ tԥvԥOOGQ Yԥ 328 (939/40)-ci ildԥ
|OG\Q Qԥzԥrԥ alsaq, belԥ nԥticԥyԥ gԥlmԥk olar ki, ԥsԥrin VI cildi 10 vԥ 11-ci
ԥsrlԥULQPԥyyԥn illԥrini ԥhatԥ HGLEPLú
Ԥsԥrinin VII cildini isԥ Hԥsԥn bԥy Rumlu belԥ [DWÕUODGÕU³2QGDQVRQUD
Abbasi xԥlifԥVL0VWԥsimin qulu Yaqut (xԥWWDWROGX2QXQKDTTÕQGDGD9,,FLOGGԥ
\D]ÕOPÕúGÕU´ > @ ³1DGLU KDGLVԥlԥrdԥQGLU NL 0LVLU SDGúDKÕ øVPD\ÕO LEQ
HafizԥGGLQOODK GD |]QQ 1ԥVLU DGOÕ ELU FDYDQ R÷ODQÕ WԥrԥfindԥQ EX FU
|OGUOG2QXQKDTTÕQGD9,,FLOGGԥ tԥIVLODWÕLOԥ \D]ÕOPÕúGÕU´>@Hԥsԥn bԥy
5XPOXQXQELULQFLFPOԥdԥ LúDUԥ HWGL\Lúԥxs xԥWWDW<DTXU4XODPGÕU24a]DQ[DQÕQ
hakimiyyԥWLG|YUQGԥ (1295 ± \DúÕ\]|WGNGԥn sonra vԥIDWHWPLúGLU>
48]. Bu xԥWWDWÕQ \DúDGÕ÷Õ LOOԥrԥ ԥsasԥn VII cilddԥ 12 vԥ 13-F ԥsr hadisԥlԥrinin
LúÕTODQGÕUÕOGÕ÷ÕWԥxmin edilԥ bilԥr.
Ԥgԥr salnamԥnin VI cildinin 10, 11, VII cildinin isԥ 12, 13-Fԥsrlԥri ԥhatԥ
etdiyini nԥzԥrdԥ tutsaq, bu qԥnaԥtԥ gԥlmԥk olar ki, VIII cild XIV ԥsrlԥ ED÷OÕ
ROPXúGXU,;ԥsrin 15, X cildinsԥ 16-FÕԥsrԥ DLGROGX÷u mԥlumdur. Bunlardan bir
daha tԥsdiq edilir ki, Hԥsԥn bԥy Rumlu salnamԥni 12 yox, 10 cilddԥ \D]PÕúGÕU
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQ ԥvvԥlki cildlԥULQLQ ELU ]DPDQODU P|YFXG ROPDVÕQÕQ
PԥllifdԥQEDúTDKHoNLPWԥrԥfindԥQJ|VWԥrilmԥmԥsi vԥ habelԥ RQODUÕQG|YUP]ԥ
gԥOLEoDWPDPDVÕKԥmin cildlԥrin bir vaxtlar hԥqiqԥtԥn dԥ P|YFXGOX÷XILNULQԥ TDUúÕ
úEKԥ R\DWPDPDOÕGÕUoQNLJ|VWԥrdiyimiz kimi, Hԥsԥn bԥy Rumlu ԥsԥrinin ԥvvԥlki
cildlԥULKDTTÕQGDHOԥ inamla mԥOXPDWYHUPLúGLUNLRQDLQDQPDPDToQԥlimizdԥ
KHoELUԥsas yoxdur.
ùԥUTúQDVDOLPOԥrdԥn F. Tauer [66, 26] vԥ )6PHU>PTԥddimԥ] isԥ
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQVRQLNLcildindԥn ԥlavԥ qԥlԥmԥ DOÕQGÕ÷ÕJPDQHGLOԥn ԥvvԥlki
cildlԥri barԥdԥ |]ILNLUOԥrini bildirԥrԥNEXQODUÕQԥslindԥ \D]ÕOPDGÕ÷ÕQÕV|\OԥPLúOԥr.
dR[FLOGOL ELU VDOQDPԥ NLPL \D]ÕODQ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ EDUԥdԥ GúQԥrkԥn,
hԥqiqԥtԥn dԥ TDUúÕ\D EHOԥ ELU VXDO oÕ[PD\D Eilmԥ] ԤJԥr salnamԥnin ԥvvԥlki 8
FLOGL GR÷UXGDQ GD ELU ]DPDQODU P|YFXG ROPXúGXUVD Qԥ oQ Kԥmin cildlԥr
PԥllifdԥQEDúTDKHoELURUWDԥVUWDUL[oLVLWԥrԥfindԥQ[DWÕUODQPDPÕúGÕU"
Mԥlumdur ki, tarixi ԥsԥrin qiymԥWLRQXQ\D]ÕoÕ\DúD\DQG|YUKDGLVԥlԥrini
ԥks etdirԥn ilkin mԥnbԥ ROPDVÕQGDGÕU 0ԥsԥlԥyԥ EX ED[ÕPGDQ \DQDúGÕTGD
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥULQLQ \DOQÕ] ; FLOGL G|YUQ LON Pԥnbԥ\L VD\ÕOD ELOԥU oQNL
10
hԥmin cilddԥ |] Wԥsvirini tapan hadisԥlԥUPԥOOLILQ |] G|YUQQ Yԥ nisbԥtԥn ona
\D[ÕQ RODQ G|YUQ KDGLVԥlԥULGLU ԤVԥrin ԥvvԥlki cildlԥULQLQ EL]LP G|YUԥ kimi
oDWPDPDVÕQÕQVԥbԥbi bizim fikrimizcԥ, hԥmin cildlԥrdԥ qԥlԥmԥ DOÕQPÕúKDGLVԥlԥrin
³0ԥtlԥV-sԥdeyn vԥ mԥcmԥO-bԥKUH\Q´ >@ ³.LWDE-i Diyar-bԥkriyyԥ´ >@
³5|Y]ԥWV-sԥID´ >@ ³+ԥELEV-siyԥU´ >@ Yԥ EDúTa ԥsԥrlԥrdԥn ԥxz
edilmԥsindԥGLU d1 6HGGRQ Kԥlԥ 1927-ci ildԥ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQ ԥvvԥlki
cildlԥrinin hԥqiqԥtԥn dԥ \D]ÕOPÕúROGX÷XQXJ|VWԥUPLúGLU>@Ԥ1ԥvayi dԥ
³0ԥQ LQDQPÕUDP NL Hԥsԥn Rumlu ԥvvԥlki cildlԥUL \D]PDPÕú ROVXQ oQNL RQXQ
|]NLWDEÕQÕQԥvvԥlki cildlԥri barԥdԥ mԥOXPDWYHUPLúGLU´>@ILNULQLV|\Oԥyib,
ԥvvԥlki cildlԥrin dԥ ELUYD[WODUP|YFXGROGX÷XQXHKWLPDOHWPLúGLU
Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX |]QGԥn ԥvvԥONL G|YU KDGLVԥlԥrini ԥks etdirԥn tarixi
ԥsԥrlԥrdԥn kor-koranԥ istifadԥ etmԥPLú \HUL gԥldikcԥ RQODUÕQ Eԥzisinԥ G]ԥOLúOԥr
YHUPLúKDGLVԥlԥULQ\D]ÕOÕúÕ]DPDQÕGԥqiqliyԥ riayԥWROXQPDVÕQÕDU]XODPÕúGÕU0ԥs.,
³+ԥELEV-siyԥU´ԥsԥrinԥ tԥQTLGL\DQDúDQHԥsԥn bԥy Rumlu 913 (1507/08)-Fildԥ I
ùDK øVPD\ÕOÕQ RQD GúPԥn olan ԤODGG|YOԥ ZOTԥdԥU ]ԥrinԥ eWGL\L \Uú YD[WÕ
RQODUÕQDUDVÕQGDoJQG|\úJHWGL\LQL\D]DQ;DQGԥmirin mԥOXPDWÕQÕ>±
490] tԥN]LEHWPLúG|\úQԤODGG|YOԥ ilԥ \R[RQXQR÷OX6DUÕ4DSODQOD4DVÕPOD
EDúYHUGL\LQLELOGLUPLúGLU>@
Yeri gԥOPLúNԥn qeyd edԥk NL øVNԥndԥU 0QúL Gԥ bu mԥsԥlԥdԥn bԥhs
HWPLú ;DQGԥmir vԥ Hԥsԥn bԥ\ 5XPOXQXQ EX [VXVGD YHUGLNOԥri mԥOXPDWODUÕ
DUDúGÕUPÕú Yԥ G|\úQ ԤODGG|YOԥ =OTԥdԥrlԥ GH\LO RQXQ R÷OX LOԥ , ùDK øVPD\ÕO
DUDVÕQGD EDú YHUGL\LQL ELOGLUPLú Hԥsԥn bԥy Rumlunun fikrini qԥbXO HWPLúGLU >
32].
³+ԥELEV-siyԥU´L ³ID\GDOÕ NLWDE´ DGODQGÕUDQ EL]LP Pԥllif [65, 161] eyni
]DPDQGD RQGDNÕ Eԥzi sԥhvlԥrԥ dԥ laqeyd qala bilmir. O, XandԥPLULQ EDúTD ELU
sԥhvini dԥ WXWDUDTRVPDQOÕVXOWDQÕ6ԥlim ilԥ 0LVLUSDGúDKÕ6XOWDQ4DQVXDUDVÕQGD
921 (1514/15)-ci ildԥ ROPXú G|\úQ Qԥticԥsini belԥ úԥUK HGLU ³6XOWDQ 4DQVX
vԥziyyԥti belԥ J|UE G|\úGԥn ԥO oԥkԥrԥN TDoPD÷D GR÷UX ] WXWGX Rumiyyԥ
RVPDQOÕODU± ù)RQODUÕL]Oԥ\LEE|\NELUGԥstԥni mԥKYHWGL'|\úPH\GDQÕQGD
Sultan Qansunun meyidini tDSGÕODU 4ԥribԥGLU ID\GDOÕ ³+ԥELEV-siyԥU´ NLWDEÕQÕQ
PԥOOLIL \D]PÕúGÕU NL 6XOWDQ 4DQVX WԥELL |OPOԥ |OG Yԥ Sultan SԥOLP R GL\DUÕ
G|\úV]DOGÕ$QFDTEXVԥtirlԥULQPԥllifi Hԥsԥn Rumlu, hԥPLQG|\úGԥ olan on
nԥfԥrdԥQ oR[ igidlԥ J|UúԥrԥN RQODUGDQ G|\úQ úԥrhini xԥbԥU DOPÕúGÕU +DGLVԥ)
EL]\D]GÕ÷ÕPÕ]NLPLGLU´>- 162].
%|\N ELU NLWDE \D]DQ WDUL[oLQLQ Eԥzi hallarda sԥhvԥ yol vermԥsi
PPNQGU %L]LP Pԥllifi narahat edԥn ԥVOD EX GH\LOGLU 2QXQ QDUDKDWOÕ÷ÕQD
sԥbԥb XandԥPLULQ|]QQ\DúDGÕ÷ÕYԥ bilavasitԥ úDKLGLROGX÷XG|YUKDGLVԥlԥrindԥ
Pԥyyԥn diqqԥtsizliyԥ yol vermԥsidir. Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX \X[DUÕGD J|VWԥrilԥn hԥr
iki misalda mԥK] R G|YUGԥ \DúDGÕ÷Õ KDOGD Eԥzi hadisԥlԥri sԥKY L]DK HWGL\L oQ
Xandԥmiri tԥQTLGHWPLúGLr [65, 161]. BelԥliklԥELUGDKDD\GÕQROXUNL Hԥsԥn bԥy
11
Rumlu ԥsԥrini yazarkԥn dԥTLT ROPD÷D oDOÕúPÕú H\QL ]DPDQGD EDúTD WDUL[oLOԥrin
ԥsԥrlԥrinԥ dԥ tԥlԥENDUOÕTOD\DQDúPÕúGÕU
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ PԥOOLILQEDúTDELUG]ԥOLúLQԥ dԥ rast gԥlirik. Hԥsԥn
bԥy Rumlu bԥ]L WDUL[oLOԥULQ D÷TR\XQOX SDGúDKÕ 8]XQ Hԥsԥnin (hakimiyyԥt illԥri:
1453 ± TDUGDúÕ R÷OX Murad bԥ\LQ DGÕQÕ Vԥhvԥn Yusif bԥ\ \D]GÕTODUÕQÕ
J|VWԥUPLúGLU>D@
SalnamԥQL PWDOLԥ etdikcԥ ԥsԥrini yazarkԥn Hԥsԥn bԥy Rumlunun hԥm
tarixi kitablara PUDFLԥt etdiyini, hԥm dԥ ELUVÕUDKDGLVԥlԥULQúDKLGOԥri ilԥ J|UúE
V|KEԥWHWGL\LQLD\GÕQODúGÕUPÕúROXUXT0ԥllif ԥsԥrdԥ tez-tez belԥ qeydlԥUHGLU³%X
sԥtirlԥULQPԥllifi bԥ]L DGDPODUGDQ HúLWGL NL > E@³%X VԥtirlԥULQ Pԥllifi
hԥPLQ VODOԥdԥn 6 nԥfԥU WDSGÕ´ > D@ ³7DUL[ NLWDEODUÕQGD R WD\IDGDQ Qԥfԥr
WDSGÕT´>@³'R÷UXGDQÕúDQDGDPODUGH\LUOԥUNL´>- @³%ԥzilԥri
bu ԥKYDODWÕ EHOԥ GDQÕúÕEODU NL´ > @ Yԥ V %XQODU ELU GDKD VEXW HGLU NL
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥri Hԥsԥn bԥy Rumlunun gԥrgin ԥmԥyi vԥ FLGGL D[WDUÕúODUÕ
sayԥsindԥ \DUDQPÕúGÕU
SalnamԥQLQ ID\GDOÕ Fԥhԥtlԥrindԥn biri dԥ onun mԥúKXU G|YOԥt xadimlԥri,
WDUL[oLOԥU úDLUOԥr, alimlԥr vԥ EDúTD J|UNԥPOL úԥxslԥU KDTTÕQGD Pԥlumat
vermԥsindԥdir. Ԥsԥrdԥ Azԥrbaycan úDLUOԥrindԥQøPDGԥddin Nԥsimi [66, 210 - 211],
&DKDQúDK +ԥqiqi [64, 168b], Ziya Ordubadi [65, 14] vԥ EDúTD J|UNԥmli simalar
barԥdԥ ILNLU V|\OԥQLOPLú RQODUÕQ \DUDGÕFÕOÕTODUÕQGDQ Eԥ]L QPXQԥlԥr gԥWLULOPLúGLU
%XQODUD ED[PD\DUDT ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ PԥllifiniQ , ùDK øVPD\ÕOÕQ úDLU ROPDVÕ
KDTTÕQGD ILNLU GHPԥmԥsi tԥԥFFE GR÷XUPD\D ELOPԥz. Zԥnnimizcԥ, I ùDK øVPD\ÕO
kimi mԥúKXU ELU K|NPGDU Yԥ sԥrkԥrdԥQLQ úDLUOL\LQL J|VWԥrmԥk vԥ RQXQ G|\ú
mԥharԥti ԥvԥzinԥ úHU\D]PD TDELOL\\ԥtini tԥriflԥmԥk Hԥsԥn bԥy Rumlunun
mԥqsԥdinԥ X\÷XQROPDPÕúYԥ o, bu barԥdԥ VXVPXúGXU%XQGDQԥlavԥ, ola bilsin ki,
úDQ-ú|KUԥWOL ELU úDKÕQ KԥPLQ G|YUGԥ DGL úDLUOԥU NLPL úHU \D]PDVÕ úDKOÕT úԥninԥ
\DUDúPD\DQ ELU ԥmԥO VD\ÕOPÕú Yԥ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ Pԥllifi tԥrԥfindԥn
qiymԥtlԥndirilmԥPLúGLU
XV ԥsr AzԥUED\FDQ K|NPGDUÕ Yԥ úDLUL &DKDQúDK +ԥTLTL KDTTÕQGD
salnamԥdԥ JHQLú PԥOXPDW YDUGÕU5 4DUDTR\XQOX SDGúDKÕ &DKDQúDKÕQ VL\DVL
fԥaliyyԥWLQL|\Uԥndikcԥ vԥ úDLU+ԥTLTLQLQúHUOԥULQLPWDOLԥ etdikcԥúDK&DKDQúDKOD
úDLU &DKDQúDK DUDVÕQGDNÕ Iԥrqin nԥ qԥdԥU E|\N ROGX÷X Qԥzԥrԥ oDUSÕU &DKDQúDK
DSDUGÕ÷Õ G|\úOԥrdԥ RQODUOD úԥhԥUL YLUDQ TR\PXú ³E|\N NLoL\L TRFD FDYDQÕ Tԥtl
HWPLúGLU´ > D@ 2QXQ úԥxsiyyԥti barԥdԥ Hԥsԥn bԥy Rumlu belԥ \D]ÕU
³6LWԥPNDUEDúNԥsԥQ]DOÕPILURQ[DVL\\ԥtli vԥ H\ú-LúUԥtԥ PDLOELUSDGúDKLGL´>
196a]. &DKDQúDK KDTTÕQGD '|YOԥWúDK 6ԥmԥrqԥndinin dԥ belԥ ELU TH\GL YDUGÕU
³(WLEDUVÕ]Yԥ pis xasiyyԥtli bir adam idi. SԥUGDUODUÕKԥr bir bԥhanԥ ilԥ hԥbs edirdi vԥ
5
&DKDQúDK +ԥqiqinin Azԥrbaycan dilindԥ \D]GÕ÷Õ Tԥzԥl vԥ UEDLOԥU ELU QHoԥ il bundan ԥvvԥO oDSGDQ
oÕ[PÕúGÕU>@
12
onun hԥbsi ԥbԥdi zindan demԥNLGL´>@0LU<ԥhya Qԥzvini dԥ &DKDQúDKÕQ
HWLPDGVÕ]Eԥdxasiyyԥt, pis ԥmԥllԥrԥ PDLOúԥ[VROGX÷XQXJ|VWԥrir [96, 122a]6.
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrindԥ xԥtt vԥ xԥWWDWODUKDTTÕQGDGDPDUDTOÕ TH\GOԥr
YDUGÕU > 140 - 142]. MԥúKXU [ԥWWWDWODU VÕUDVÕQGD $]ԥrbaycan xԥWWDWÕ 0LU ԤOL
Tԥbrizinin dԥ DGÕQÕ oԥNPLú Yԥ RQXQ KDTTÕQGD QLVEԥtԥQ JHQLú PԥOXPDW YHUPLúGLU
[65, 142].
Salnamԥdԥ R ]DPDQ Pԥllifԥ mԥlum olan gԥPL Q|YOԥUL KDTTÕQGD GD
\D]ÕOPÕúGÕU>- @7Iԥngin AvURSDGDLFDGROXQGX÷XQXELOGLUԥn Hԥsԥn bԥy
5XPOXQXQPODKL]ԥlԥri maraq kԥsb edir [64, 266b].
Qeyd etmԥN OD]ÕPGÕU NL VDOQDPԥ \D]ÕODUNԥn bԥzi mԥNDQ DGODUÕ Pԥllif
tԥrԥfindԥn dԥTLT PԥyyԥnlԥúGLULOPԥdiyindԥn sԥtirlԥrdԥ bԥzԥn ad yerinԥ Q|TWԥlԥr
TR\XOPXú Yԥ sonradan hԥmin yerlԥU GROGXUXOPDPÕúGÕU > @
Bununla, Hԥsԥn bԥy Runlunun dԥqiqliyԥ riayԥt etdiyi bir daha nԥzԥri cԥlb edir.
Belԥliklԥ G|YUQ IHRGDO VLQILQԥ mԥnsub olan Hԥsԥn bԥy Rumlunun
tԥUFPH\L-KDOÕ Yԥ RQXQ WDUL[L LUVLQLQ EW|YONGԥ |\Uԥnilmԥsi bir zԥrurԥt kimi
TDUúÕ\D oÕ[PÕúGÕU oQNL ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrindԥ tԥsvir edilԥn ictimai-iqtisadi
vԥ siyasi tarix mԥsԥlԥlԥri ԥhԥmiyyԥWOL ROGX÷X YÕԥ AzԥUED\FDQ WDUL[oLVLQLQ
qԥlԥmindԥQoÕ[GÕ÷ÕoQROGXTFDVԥciyyԥvidir.
II )Ԥ6ø/
³Ԥ+6Ԥ1h7-7Ԥ9$5,;´Ԥ6Ԥ5ø1ø1g<5Ԥ1ø/0Ԥ6ø
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQWԥdqiq olunma tarixi
7DUL[úQDVOÕTGD ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrinԥ XIX ԥVULQ LNLQFL \DUÕVÕQGDQ

etibarԥn tez-WH]PUDFLԥt edilmԥVL|]QGԥn ԥvvԥl vԥ VRQUD\D]ÕODQWDUL[LPԥnbԥlԥr
Loԥrisindԥ bu salnamԥQLQ[VXVLԥhԥmiyyԥWLROGX÷XQXELOGLULU
*|UNԥPOL UXV úԥUTúQDVÕ %$ 'RUQ ± 1881) ԥsԥrin ilk
tԥGTLTDWoÕODUÕQGDQ ELUL ROPXúGXU 2 ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQ TÕVD Pԥzmununu oxucu
vԥ tԥGTLTDWoÕODUÕQQԥzԥrinԥ oDWGÕUDQLONDOLPGLU>- 278]. B.A. Dorn Xԥzԥr
dԥnizinin cԥnub sahilindԥ yerlԥúԥn vilayԥtlԥULQ WDUL[L FR÷UDIL\DVÕQD Kԥsr etdiyi
PQWԥ[DEDWD Pԥllifin ԥsԥrindԥQ SDUoDODU GD[LO HWPLúGLU NL RQODUÕQ DUDVÕQGD
6
Lakin HԥTLTLQLQ³ùHUOԥUŃLWDEÕQÕQPTԥddimԥsindԥ R[X\XUXT³&DKDQúDK+ԥqiqi hakimiyyԥWEDúÕQD
gԥldikdԥn sonra, hԥU úH\Gԥn ԥvvԥO TDQOÕ PKDULEԥlԥrԥ VRQ TR\PXú Yԥ Azԥrbaycanda Qaraqoyunlu
G|YOԥWLQL P|KNԥmlԥndirmԥyԥ PYԥffԥT ROPXúGXU´ > @ 'R÷UXGXU DWDVÕ 4DUD <XVLILQ KDNLPL\\ԥt
illԥri: 1406 ± \DUDWGÕ÷ÕG|YOԥtԥ uzun illԥUEDúoÕOÕTHGԥQ&DKDQúDKKԥPLQG|YOԥWLP|KNԥmlԥWPLúGL
ODNLQ \X[DUÕGDNÕ ILNULQ Pԥllifin LԥWLI +VH\Q]DGԥQLQ \D]GÕ÷ÕQÕQ ԥNVL RODUDT &DKDQúDK QԥLQNL TDQOÕ
PKDULEԥlԥrԥ VRQ TR\PXú, hԥWWDEWQ|PU ER\X|] TRKXP-TDUGDúÕ |YODGODUÕ TRQúX |ONԥlԥULQ G|YOԥt
EDúoÕODUÕLOԥ YXUXúPXúTDQODUW|NPúGUùDLULúHUOԥrinԥ J|Uԥ qiymԥtlԥndirmԥNOD]ÕPGÕU2QXQúԥxsiyyԥt
vԥ fԥaliyyԥtinԥ gԥldikdԥ isԥ WDUL[L IDNWODUOD WDQÕú ROPDT Yԥ mԥnbԥlԥrin verdiyi mԥlumatlara istinad
etmԥk gԥrԥkdir.
13
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrindԥn dԥ Gilan vԥ Tԥbԥristan tarixinԥ aid hissԥlԥU YDUGÕU
[106, 375 - 431].
Salnamԥnin Britaniya muzeyindԥ VD[ODQÕODQ QV[ԥVL KDTTÕQGD Pԥlumat
verԥQ d 5L\| PԥOOLI KDTTÕQGD EHOԥ \D]ÕU ³Hԥsԥn bԥy Rumlu 948 (1541/42)-ci
ildԥn 980 (1572/73)-FLOԥ qԥdԥUùDK7ԥhmasibin xidmԥtindԥ ROPXúúԥxsԥQELUoR[
\Uú Yԥ hadisԥlԥrdԥ LúWLUDN HWPLúGLU´ > - 37]. Oxucunun diqqԥtini bu
mԥsԥlԥyԥ cԥlb edԥQd5L\|³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´VDOQDPԥsinin son cildindԥNLELUVÕUD
hadisԥlԥULQPԥOOLIPúDKLGԥsinin mԥhsulu ROGX÷XQXELOGLUPLúGLU
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ Yԥ RQXQ PԥOOLIL KDTTÕQGD QLVEԥtԥQ JHQLú Pԥlumat
verԥQd16HGGRQXQ[LGPԥWL[VXVLOԥ TH\GROXQPDOÕGÕU>- @2\DOQÕ]
Hԥsԥn bԥ\5XPOXKDTTÕQGDPԥqalԥ yazmaqla kifayԥtlԥnmԥPLúYԥ bildiyimiz kimi,
³ԤKVԥQt-tԥYDUL[´LQ VRQ FLOGLQL +LQGLVWDQÕQ %DURGD úԥhԥrindԥ nԥúU HWGLUPLúGLU
1DúLU NLWDEÕQ ԥvvԥlindԥ ³gQ V|]´ \D]PÕú Yԥ mԥtni 3 ԥO\D]PD QV[ԥsi ԥVDVÕQGD
tԥUWLE HWGL\LQL J|VWԥUPLúGLU d1 VHGGRQ -F LOGԥ hԥmin cildin ingilis dilinԥ
P[Wԥsԥr tԥUFPԥsinin dԥ nԥúULQԥ PYԥffԥq oldu [119].
%DúTD ELU LQJLOLV úԥUTúQDVÕ ( %UDXQ ³ùDK 7ԥKPDVLE G|YUQ
LúÕTODQGÕUDQ´ԥsas fars mԥnbԥ\LQLQ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ROGX÷XQXJ|VWԥUPLúGLU>
84]. O, salnamԥQL³J|]ԥl ԥsԥU´DGODQGÕUÕU>- 85]. E. Braun 942 (1535/36)-FÕ
ildԥ |]EԥN [DQÕ hEH\G WԥrԥfindԥQ +HUDW úԥhԥULQLQ DOÕQPDVÕ Yԥ yerli ԥhalinin
cԥ]DODQGÕUÕOPDVÕQÕ úԥrh edԥrkԥn Hԥsԥn bԥy Rumlunun hԥmin hadisԥni ԥks etdirԥn
qeydlԥrini misal gԥWLUPLúPԥhz onun tԥsvirinԥ ԥVDVODQPÕúGÕU>- 95].
*|UNԥPOL úԥUTúQDV 9 ) 0LQRUVNL ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQ d1 6HGGRQ
nԥúULQGԥn bir qԥdԥr sonra bu nԥúUԥ rԥ\\D]PÕúYԥ Hԥsԥn bԥ\5XPOXQXQLúOԥtdiyi bir
QHoԥ WUN$]ԥUED\FDQLVWLODKÕQÕQL]DKÕQÕYHUPLúGLU>- 455]. O, namԥlum
Pԥllif tԥrԥfindԥQ \D]ÕODQ Yԥ SԥfԥYL G|YOԥtinin idarԥ sistemini tԥsvir edԥn
³7ԥzkirԥWO-POXN´ԥsԥrini nԥúUHGԥrkԥn, mԥynԥ \D]GÕ÷ÕWԥGTLTDW[DUDNWHUOL³*LULú´
vԥ úԥrhlԥrdԥ EDúTD Pԥnbԥlԥrlԥ \DQDúÕ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥn dԥ istifadԥ HWPLúGLU
[99]
,,ùDKøVPD\ÕOÕQKԥyat vԥ fԥaliyyԥtini yazarkԥn alman tԥdqiqaWoÕVÕ9+LQV
oQ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[ín son cildi ԥQPKPPԥnbԥlԥrdԥQELULROPXúGXU>
26...].
Qeyd etmԥN OD]ÕPGÕU NL [DULFL |ONԥ úԥUTúQDVODUÕ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´
ԥsԥrindԥn ԥQ oR[ VL\DVL KDGLVԥlԥrԥ DLG PDWHULDOODUÕ J|WUPԥyԥ oDOÕúPÕúODU ODNLQ
sovet WDUL[úQDVOÕ÷ÕQGD EX VDOQDPԥdԥQ \DOQÕ] VL\DVL WDUL[ Pԥsԥlԥlԥrinin deyil,
hԥPoLQLQELUVÕUDLFWLPDL-iqtisadi problemlԥrin hԥllindԥ JHQLúLVWLIDGԥ HGLOPLúGLU
$$5RPDVNHYLo³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ԥ \NVԥk qiymԥWYHUPLúGLU>@ O,
salnamԥQL ³ROGXTFD OD]ÕPOÕ´ ELU WDUL[ NLWDEÕ DGODQGÕUDUDT KԥU LNL FLOGLQ TÕVD
mԥzmununu tԥVYLUHWPLúVDOQDPԥnin dilinin sadԥO]XPVX]Uԥngarԥnglikdԥn uzaq
vԥ úHUSDUoDODUÕLOԥ zԥQJLQROGX÷XQXJ|VWԥrir [42, 9 - 10].
14
³7UNPԥn vԥ 7UNPԥnistan tarixinԥ GDLUPDWHULDOODU´ NLWDEÕQÕQ,,FLOGLQGԥ
A. K. Arendsin ruscaya tԥUFPԥsi ilԥ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrindԥn bԥzi hissԥlԥr
dԥUFROXQPXúGXU>@
ø33HWUXúHYVNL\D]GÕ÷ÕELUVÕUDPԥqalԥ vԥ JHQLúKԥcmli ԥsԥrlԥrindԥ Hԥsԥn
bԥy Rumlunun mԥlum salnamԥsindԥQ oR[ JHQLú LVWLIDGԥ eWPLúGLU> ± 152;
36, 153 ± 210; 38, 214 - 224]. Onun Azԥrbaycan vԥ Ermԥnistanda XVI ± XIX ԥsrin
ԥvvԥllԥrindԥNL P[WԥOLI IHRGDO PQDVLEԥtlԥrinԥ hԥVU ROXQDQ VDQEDOOÕ
PRQRTUDIL\DVÕQÕQ \D]ÕOPDVÕQGD Hԥsԥn bԥy Rumlunun zԥngin mԥOXPDWODUÕ
ԥhԥmiyyԥtli yer WXWXU ø3 3HWUXúHYVNLQLQ ILNULQFԥ , ùDK øVPD\ÕOÕQ KDNLPL\\ԥti
illԥrindԥ EDú YHUԥn hadisԥlԥri qԥlԥmԥ alarkԥn Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX EDúTD Pԥnbԥlԥrԥ
ԥVDVODQPÕúGÕU ODNLQ , ùDK 7ԥhmasib vԥ ,, ùDK øVPD\ÕOÕQ Kԥyat vԥ fԥaliyyԥti
G|YUQGԥ olan ԥKYDODWODUÕQ Wԥsviri zaPDQÕ RQXQ ԥsԥri ilk mԥnbԥ, hԥm dԥ birinci
dԥrԥcԥli ilk mԥnbԥ´VD\ÕOÕU>@ø33HWUXúHYVNL³Hԥsԥn bԥy Rumlunun ԥsԥri
WDUL[oLOԥUoQoR[TL\PԥWOLGLU´Tԥnaԥtinԥ gԥlir [39, 29].
MԥOXPGXU NL ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥri ԥhatԥ HWGL\L G|YUQ VL\DVL
hadisԥlԥrLQLLúÕTODQGÕUPDTOD\DQDúÕ\HULJԥldikcԥ, ԥdԥbiyyat, ԥdԥELVLPDODUFR÷UDIL
ԥrazi, incԥsԥnԥt, mԥdԥniyyԥt vԥ LTWLVDGL\\DWKDTTÕQGDGDPԥlumat verir. N. Filroze
iqtisadiyyata dair material olan sԥfԥYL G|YU PԥxԥzlԥUL Loԥrisindԥ ³ԤKVԥQW-
tԥYDUL[´ ԥsԥrinin dԥ DGÕQÕ oԥNPLú LUԥOL VUG\ Eԥ]L PODKL]ԥlԥrini
ԥVDVODQGÕUPDTGDQ|WUEXVDOQDPԥyԥ PUDFLԥWHWPLúGLU>@
³$]ԥrbaycan SԥfԥYL G|YOԥti vԥ RQXQ EDQLVL ùDK øVPD\ÕO´ KDTTÕQGD JHQLú
mԥlumat olan ԥsԥrlԥrdԥQ ELUL NLPL ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ù 0ԥmmԥdbԥylinin dԥ
diqqԥWLQL|]Qԥ cԥOEHWPLúGLU>@
³6DOQDPԥoi Hԥsԥn bԥ\ 5XPOXQXQ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥri QԥUEL øUDQ vԥ
AzԥUED\FDQ WDUL[L oQ ROGXTFD ԥhԥmiyyԥWOLGLU´ ILNULQL V|\Oԥyԥn M. Abidova
D÷TR\XQOX G|YOԥtinԥ hԥsr etdiyi tԥGTLTDW LúLQGԥ bu salnamԥnin IX cildinin
PDWHULDOODUÕQGDQ JHQLú LVWLIDGԥ HWPLú Yԥ ³Hԥsԥn bԥy Rumlunun ԥsԥrindԥ EDúTD
mԥnbԥlԥrdԥ olmayan olduqca qiymԥtli vԥ orijinal mԥOXPDWODU YDUGÕU´ K|NPQ
YHUPLúGLU>@
O. Ԥ ԤIԥndiyev kitab vԥ ELU VÕUD Pԥqalԥlԥrindԥ Hԥsԥn bԥy Rumlunun
ԥsԥrinԥ dԥfԥlԥrlԥ LVWLQDGHWPLúGLU>± 180; 52, 18, 19...; 54, 66; 55, 27]. XVI
ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ Azԥrbaycan SԥfԥYL G|YOԥWLQLQ \DUDQPDVÕQD Kԥsr olunan
PRQRTUDIL\DVÕQGD 2 Ԥ ԤIԥQGL\HYLQ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQ IX cildinԥ dԥ dԥfԥlԥrlԥ
PUDFLԥWHWGL\LQLJ|UPԥNROXU>@ùDKøVPD\ÕOÕQ$]ԥrbaycan vԥ øUDQÕQ
rԥVPL úDKÕ NLPL WDQÕQPDVÕQÕQ RVPDQOÕ VXOWDQÕ %D\D]LG Wԥrԥfindԥn qԥbul edilmԥsi
,6XOWDQ6OH\PDQÕQ$]ԥUED\FDQDTÕ]ÕOEDúODUÕQ
*UFVWDQD RODQKԥUEL \UúOԥrini vԥ RQODUÕQKDQVÕ LOOԥrdԥ EDú
verdiyini, XVI ԥsrdԥ AzԥUED\FDQÕQLFWLPDL-iqtisadi vԥziyyԥWLQLúԥrh etmԥkdԥEDúTD
mԥnbԥlԥrlԥ \DQDúÕ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[ín dԥ Pԥllifԥ E|\N N|Pԥyi dԥ\PLúGLU>
28 - 29].
15
M.X. Nemԥtova XIV ± XVI ԥVUúLUYDQWDUL[LQLDUDúGÕUDUNԥQúLUYDQúDKODUÕQ
ikinci mԥrkԥ]L úԥhԥUL RODQ %DNÕQÕQ -F LOGԥ sԥfԥYL TRúXQX Wԥrԥfindԥn
PKDVLUԥyԥ DOÕQPDVÕQÕ,ùDKøVPD\ÕOÕQùLUYDQDKFXPXQXúLUYDQúDKODUÕQPԥúKXU
TDODODUÕQÕ*OVWDQ%X÷XUG6U[DEYԥ VùLUYDQODED÷OÕEDúTDPԥsԥlԥlԥUL|\Uԥnib
tԥdqiq etmԥNoQ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ԥsԥrindԥn dԥ istifadԥ HWPLúGLU>@
Ԥ. Ԥ. Rԥhmani 1571 ± 1573-F LO 7ԥEUL] úԥhԥU \R[VXOODUÕQÕQ V\DQÕ
KDTTÕQGD øVNԥndԥr bԥ\ 0QúLQLQ verdiyi mԥOXPDWÕQ Hԥsԥn bԥy Rumlunun
ԥsԥrindԥQJ|WUOG\Q\D]ÕU>@Ԥ Ԥ. Rԥhmaniyԥ J|Uԥ, XVI ԥVULQD[ÕUÕ±
XVII ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ \DúD\ÕE ± yaradan AzԥUED\FDQ WDUL[oLVL øVNԥndԥr bԥy
0QúL ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥULQL \NVԥk qiymԥtlԥQGLUPLú Yԥ ³WDUL[-i alԥmaray-i
$EEDVL´QL\D]DUNԥn Hԥsԥn bԥy Rumlunun salnamԥsinԥ dԥfԥlԥrlԥ ԥVDVODQPÕúGÕU>
34].
H. H. Zԥrinԥzadԥ fars dilindԥ ԥsԥrlԥU \DUDWPÕú ELU VÕUD D]ԥUED\FDQOÕ
Pԥllifin, R FPOԥdԥn Hԥsԥn bԥy Rumlunun da ԥsԥrindԥ tԥVDGI ROXQDQ
AzԥUED\FDQ V|]OԥULQLQ QDKDTGDQ LúOԥnmԥGL\LQL J|VWԥULU ³oQNL IDUVFD \D]DQ Yԥ
GDQÕúDQ Kԥr bir azԥUED\FDQOÕQÕQ \D]Õ Yԥ GDQÕúÕ÷ÕQGD $]ԥrbaycan dilinԥ aid bԥzi
[VXVL\\ԥtlԥrin ԥks etdirilmԥVLúEKԥsL]ELUIDNWGÕU´>@
³$÷TR\XQOXODUG|YOԥWLQLQWDUL[LQLLúÕTODQGÕUDQPԥnbԥlԥULoԥrisindԥ orta ԥsr
AzԥUED\FDQWDUL[oLVLHԥsԥn bԥy Rumlunun ԥsԥULPKP\HUWXWXU´GH\ԥ yazan C.
0øEUDKLPRY>@³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQPԥOXPDWODUÕQGDQGDVԥmԥrԥlԥQPLúGLU
6%$úXUEԥ\OL%DNÕWDUL[LLOԥ ԥlaqԥGDUELUVÕUDPԥsԥlԥlԥrdԥ ³D]ԥUED\FDQOÕ
tarixoLHԥsԥn bԥy Rumlu tԥrԥfindԥQ\D]ÕODQROGXTFDTL\Pԥtli XVI ԥsr salnamԥVL´
RODQ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ԥ LVWLQDGHWPLúGLU>@
XV ԥsr AzԥUED\FDQ G|YOԥW TXUXOXúXQXQ |\Uԥnilmԥsi vԥ R ]DPDQ |ONԥdԥ
RODQELUVÕUDYHUJLOԥULQPԥyyԥn edilmԥVLoQ602QXOODKL³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQ
IX cildindԥn istifadԥ HWPLú $÷TR\XQOX G|YOԥtindԥ ԥPLUO-Pԥra, ԥPLUTRUoLEDúÕ
sԥdr, vԥzir, divan ԥmiri vԥzifԥlԥULQLQúԥrhindԥ bu salnamԥyԥ dԥ ԥVDVODQPÕúGÕU>
36, 37; 12, 57].
Ԥ. RԥKLPRY³ԤEGLEԥ\ùLUD]L´DGOÕPRQRTUDIL\DVÕQGD,ùDKøVPD\ÕOÕQTÕ]
|YODGODUÕKDTTÕQGDPԥOXPDWÕHԥsԥn bԥ\5XPOXGDQJ|WUPúGU>@
M. X. Heydԥrov sԥfԥvi hakimiyyԥWLQLQ LON G|YUQGԥ [VXVLOԥ , ùDK
TԥKPDVLE ]DPDQÕQGD WIԥQJoL Yԥ WRSoX GԥstԥlԥULQLQ \DUDQPDVÕ Yԥ RGOX VLODKÕQ
\D\ÕOPD÷D EDúODPDVÕQÕ J|VWԥrԥrkԥn, Hԥsԥn bԥy Rumlunun mԥlum ԥsԥrindԥn dԥ
bԥhrԥlԥQPLúGLU>@
ùԥrԥI[DQ%LGOLVLQLQ³ùԥrԥfnamԥ´ԥsԥULNUG[DOTÕQÕQWDUL[LPԥnbԥ\LNLPL´
PRQRTUDIL\DVÕQÕQ PԥOOLIL 0ø ùԥPVL .UGVWDQ WDUL[L LOԥ ԥlaqԥGDU ELU oR[
mԥsԥlԥQLQDUDúGÕUÕOPDVÕQGDWH]-WH] ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ԥ ԥVDVODQPÕúGÕU 2 \D]ÕU ³
hԥmin ԥsԥr XVI ԥsrin digԥr mԥnbԥlԥrindԥ nisbԥtԥn .UGVWDQ WDUL[LKDTÕQGDKԥm
zԥngin vԥ hԥm dԥ G]JQPԥOXPDWDPDOLNGLU´>- 9].
16
Belԥliklԥ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ԥsԥULQLQVRYHWWDUL[oLOԥri tԥrԥfindԥn belԥ sԥylԥ
|\Uԥnilmԥsi onun tarix elminԥ gԥtirdiyi mԥOXPDWODUÕQVRQGԥrԥcԥ gԥrԥNOLROGX÷XQX
VEXWHGLU
Hԥsԥn bԥy Rumlunun salnamԥVL ELU oR[ ùԥUT |ONԥlԥri alimlԥrinin dԥ
diqqԥtini cԥOE HWPLúGLU 7UN WԥGTLTDWoÕVÕ %ԥJLU 6LGTL .WNR÷OX 7UNL\ԥ-øran
VL\DVL PQDVLEԥtlԥULQL DUDúGÕUDUNԥQ ELU VÕUD KDGLVԥlԥULQ L]DKÕQGD ³ԤKVԥQW-
tԥYDUL[´Gԥn PTD\LVԥOLVUԥtdԥ istifadԥ HWPLúGLU2QXPDUDTODQGÕUDQPԥsԥlԥlԥrdԥn
ELUL , ùDK 7ԥKPDVLELQ VLUOL |OP Yԥ bunun sԥbԥblԥUL ROPXúGXU NL EX EDUԥdԥ o
\D]ÕU³0ԥOOLIøVNԥndԥr bԥ\0QúL± ù)úDKÕQJHFԥ xԥstԥlԥnib ertԥVLJQYԥfat
etdiyini qeyd edirlԥrsԥ dԥ YD[WÕQÕQ VԥfԥU D\ÕQÕQ KDQVÕ JQQԥ tԥVDGI HWGL\LQL
J|VWԥrmԥkdԥ tԥrԥGGGHGLU$QFDTHԥsԥn bԥ\5XPOXDúNDURODUDTVԥfԥr tarixini
J|VWԥrir ki, tԥqvimԥ ԥsasԥn dԥ YD[WÕVԥfԥrԥ (15 mayis, 1576) tԥVDGIHGLU´>
14].
%DúTD WUN DOLPL )DUXT SPHU 76 (1471/72) ± 877 (1472/73)-ci illԥrdԥ
EDú YHUԥQ D÷TR\XQOX-RVPDQOÕ PKDULEԥsinin tԥVYLULQL ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥn
J|WUԥrԥk, Anqarada nԥúU HWGLUGL\L ³.LWDE-i Diyarbԥkriyyԥ´ ԥsԥrini sonuna ԥlavԥ
HWPLúGLU >@ 0ԥOXP ROGX÷X NLPL ³.LWDE-i Diyarbԥkriyyԥ´ EX ԥsԥrin yeganԥ
natamam ԥO\D]PDQV[ԥsi ԥVDVÕQGDQԥúUHGLOPLúGLU)6PHUHԥsԥn bԥy Rumlunun
mԥOXPDWÕQÕ ԤEXEԥkr Tehraninin ԥsԥrinԥ DUWÕUPDTOD ELU WԥrԥfdԥQ ³ԤKVԥQW-
tԥYDUL[´LQ ilk mԥnbԥ olmayan IX cildinin ԥhԥmiyyԥWLQL QPD\Lú HWGLUPLú GLJԥr
tԥrԥfdԥQ³.LWDE-i Diyarbԥkriyyԥ´QLPԥyyԥn qԥdԥUWDPDPODPÕúGÕU
øUDQ WԥGTLTDWoÕVÕ 1L]DPԥGGLQ 0FLU ùH\EDQL 6ԥfԥYL G|YOԥtinin tԥúNLO
edilmԥsinԥ hԥVU HWGL\L NLWDEGD , ùDK øVPD\ÕOÕQ WDFTR\PD mԥUDVLPL YD[WÕQGDNÕ
øUDQÕQ K|NPGDU Wԥrԥfindԥn idarԥ ROXQGX÷XQGDQ Yԥ RQODUÕQ KԥU ELULQLQ K|NP
DOWÕQGDNÕ |ONԥlԥrdԥQ GDQÕúDUNԥQ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´GԥQ HWLEDUOÕ ELU Pԥnbԥ kimi
mԥOXPDWJ|WUPúGU>@
Rԥhimzade-ye SԥfԥYL³ùDKøVPD\ÕO6ԥfԥvinin hԥyaWÕ´ԥsԥrindԥ Qiyasԥddin
XandԥPLU 4D]L ԤKPԥd Qԥffari vԥ Hԥsԥn bԥy Rumlunun mԥlum ԥsԥrlԥrinԥ
PUDFLԥW HWPLú Yԥ ԥksԥr hadisԥnin tԥsvirindԥ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQPԥllifinԥ haqq
TD]DQGÕUPÕúGÕU>- 184].
ԤEGOKVH\Q 1ԥvayi tԥUWLE HWGL\L ³ùDK øVPD\ÕO SԥfԥYL´ NLWDEÕQÕQ ,,
cildindԥ SԥfԥYLG|YOԥWLQLQEDQLVLKDTTÕQGDGԥqiq mԥlumat verԥn ԥsԥrlԥrdԥn birinin
mԥK] ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ROGX÷XQX J|VWԥrir [79, 41]. Onlarca sԥnԥd vԥ tarixi
mԥNWXEX|]QGԥ cԥmlԥúGLUԥQEXNLWDEÕQWԥrtiEoLVLELUVÕUDPԥNWXEODUÕQ mԥtninin vԥ
bԥzi hadisԥlԥrin Hԥsԥn bԥ\5XPOXGDQJ|WUOG\QTH\GHGLU>@Ԥ. Nԥvayi
\D]ÕU ³%X NLWDEÕQ \ԥQL |]QQ Wԥrtib etdiyi mԥcmuԥnin ± ù) I cildindԥ
D÷TR\XQOX VXOWDQODUÕQÕQ PԥNWXEODUÕ Yԥ hԥmin mԥNWXEODUD \D]ÕODQ FDYDEODU Gԥrc
HGLOPLúGLU II Sultan Bayazid vԥ Ԥlvԥnd ibn Yusif bԥy ibn Uzun Hԥsԥn ilԥ
PDUDTODQÕUODUHԥsԥn 5XPOXQXQ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[ŃLWDEÕQDPUDFLԥt edԥ bilԥrlԥU´
[79, 20].
17
ԤITDQ WDUL[oLVL ԤEOKԥy HԥELEL ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥUL KDTTÕQGD \D]ÕU
³dDUO] 1RUPDQ 6HGGRQXQ -ci ildԥ nԥúU HWGLUGL\L ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥri
sԥfԥvilԥUG|YUQQLONKDGLVԥlԥULQL|\Uԥnmԥk cԥhԥtincԥ ID\GDOÕGÕU´>@
Kabul universitetinin humanitar elmlԥU IDNOWԥVLQLQ RUTDQÕ RODQ ³ԤdԥE´
MXUQDOÕQGD³Hԥsԥn bԥ\5XPOXNLPLE|\NELUWDUL[oL´Wԥrԥfindԥn KahLDGOÕELUúDLULQ
mԥrsiyԥVLQLQ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ YHULOGL\LJ|VWԥrildikdԥn sonra hԥmin salnamԥnin
985 (1577/78)-ci ildԥ \D]ÕOGÕ÷Õ TH\G ROXQXU > @ 'R÷UXGXU Hԥsԥn bԥy
Rumlunun ԥsԥri 985-ci il hadisԥlԥrini dԥ tԥsvir edir, lakin bu heo Gԥ o demԥk
deyilGLU NLPԥllif ԥsԥULQL \DOQÕ]Kԥmin ildԥ qԥlԥmԥ DOPÕúGÕU ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´L
PWDOLԥ edԥrkԥQD\GÕQROXUNLPԥOOLIRQXQVRQLNLFLOGL]ԥrindԥ 980 (1572/72)-FÕ
[64, 140b, 187a; 65, 301, 356] vԥ 985 (1577/78)-FÕ LOOԥrdԥ [65, 465, 503]
LúOԥPLúGLU
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQ ,; Yԥ X cildlԥULQLQ \D]ÕOPD WDUL[LQL ELOGLUԥn bu iki
rԥqԥmdԥQ EDúTD ԥsԥrdԥ |]Jԥ ELU WDUL[ J|VWԥrilmԥPLúGLU 6DOQDPԥnin IX cildinin
EWQONOԥ, hԥPoLQLQ ; FLOGLQ \DUÕGDQ oR[XQXQ \DOQÕ] -FÕ LOGԥ
\D]ÕOGÕ÷ÕQÕQԥzԥrԥ alsaq, bu nԥticԥyԥ gԥlmԥN PPNQGU NLKԥmin il Hԥsԥn bԥy
5XPOXQXQ\DUDGÕFÕOÕ÷ÕQGDԥn mԥKVXOGDULOROPXúGXU0ԥOOLILQ|]V|]Oԥrinԥ ԥsasԥn
qԥtiyyԥtlԥ demԥN RODU NL ³ԤGԥE´ MXUQDOÕQGD ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQ \D]ÕOPD WDUL[LQL
bildirԥn 985 (1577/78)-ci il ԥsԥrin hԥr iki cildinԥ \R[ \DOQÕ] ; FLOGLQ VRQ
sԥhifԥsinԥ (yԥni 958 (1551/52)- (1577/78)-ci illԥr hadisԥlԥrinin tԥsvirinԥ) aid
ROPDOÕGÕU ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQ d1 6HGGRQ QԥúULQLQ 356-FÕ Vԥhifԥsindԥ D[ÕUÕQFÕ
dԥfԥ olaraq 980 (1572/73)-FÕ LOWDUL[L \D]ÕOÕU Hԥsԥn bԥy RumOX J|VWԥULU NL , ùDK
Tԥhmasibin vԥziri olan Xacԥ Ԥmir bԥ\ .HoԥoL Kԥlԥ oR[ LOOԥr ԥvvԥl hԥEV HGLOPLú
ԥvvԥlcԥ Qԥhqԥhԥ, sonra isԥ ԤlԥPXW TDODVÕQD VDOÕQPÕúGÕU %L]LP Pԥllifin
mԥOXPDWÕQDJ|Uԥ³+LFULWDUL[Oԥ 980-FÕLORODQEXYD[WDNLPLX]XQLOOԥr hԥbsxanada
qalan o sabiq vԥ]LU VD÷GÕU´ > @ %X IDNWGDQ D\GÕQ ROXU NL VDOQDPԥnin X
cildinin 958 (1577/78)-ci ildԥn sonra Hԥsԥn bԥy Rumlu bir daha bizԥ mԥlum
olmayan sԥbԥblԥU]QGԥn ԥsԥULQLQ\D]ÕOÕúÕQÕGDYDPHWGLUԥ bilmԥPLúGLU
Qeyd etmԥliyik ki, bu fԥsildԥ ³ԤKsԥQW-tԥYDUL[´Gԥn istifadԥ edԥn
tԥGTLTDWoÕODUÕQKDPÕVÕQÕQDGÕoԥkilmԥGLODNLQ\X[DUÕGD\D]ÕODQODUD ԥsasԥn belԥ bir
nԥticԥyԥ gԥlmԥk olur ki, Hԥsԥn bԥ\ 5XPOXQXQ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ VDOQDPԥsi
indiyԥdԥNWDUL[úQDVOÕTGDPԥyyԥn qԥdԥr tԥGTLTROXQPXúYԥ úEKԥsiz, hԥlԥ bundan
VRQUDGDRQDPUDFLԥt edԥnlԥri dԥyԥrli bir mԥnbԥ NLPLPDUDTODQGÕUDFDTGÕU
0[WԥOLI|ONԥlԥULQRQODUFDWDUL[oLVLQLQLFWLPDL-iqtisadi vԥ siyasi hadisԥlԥrԥ
GDLU ELU VÕUD PԥOXPDWODUÕPԥK] ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrindԥn ԥxz etmԥlԥUL IDNWÕ EX
ԥsԥrin ԥhԥmiyyԥtinin ԥ\DQL úԥkildԥ nԥzԥrԥ oDWGÕUDQ ELU Fԥhԥtdir. Salnamԥyԥ isnad
HWPLúWԥGTLTDWoÕODUÕQ ԥsԥrlԥULQLPWDOLԥ edԥrkԥn, ԥsasԥn, belԥ bir cԥhԥt nԥzԥri cԥlb
edir: burjua tԥGTLTDWoÕODUÕELUTD\GDRODUDTHԥsԥn bԥy Rumlunun ԥsԥrindԥki siyasi
hadisԥlԥrԥ diqqԥt yetirdiklԥULKDOGD VRYHW WDUL[oLOԥrini XV ± XVI ԥsrlԥULQ ELU VÕUD
ictimai-iqtisadi mԥsԥlԥlԥri dԥ PDUDTODQGÕUPÕú Yԥ onlar mԥK] ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´
ԥsԥri ԥVDVÕQGDILNLUV|\Oԥmԥyԥ oDOÕúPÕúODU
18
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQLONPԥxԥzlԥri vԥ ondan
istifadԥ edԥn orta ԥVUWDUL[oLOԥri
Tariximizin iki ԥsr hadisԥlԥrini ԥhatԥ edԥQ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrinin

\D]ÕOÕúÕ ]DPDQÕ Hԥsԥn bԥy Rumlu onlarca tarixi mԥnbԥdԥQ ID\GDODQPÕúGÕU
TԥGTLTDWoÕODUGDQ d1 6HGGRQ ) 6PHU Yԥ Ԥ. Nԥvayi vaxtilԥ Hԥsԥn bԥy
5XPOXQXQPUDFLԥt etdiyi bԥzi tarixi mԥnbԥlԥULQDGÕQÕ TH\G HWPLúOԥr [120, 309 ±
;,,,@d16HGGRQILNULQLQVEXWXoQVDOQDPԥdԥQJ|WUG\ELU
SDUoDQÕ ³+ԥELEV-siyԥU´ Yԥ ³+ԥúW EHKLúW´ ԥsԥrlԥrindԥNL PYDILT FPOԥlԥrlԥ
PTD\LVԥ HWPLúGLU>- 310].
Ԥsԥrini yazarkԥn Hԥsԥn bԥy Rumlunun istifadԥ etdiyi mԥxԥzlԥU |]QQ
qeyd etdiyinԥ J|Uԥ EXQODUGÕU ³7DUL[-i torki-\L UXPL´ \D[XG ³7DUL[-L WRUNL´
³0ԥtlԥV-sԥdeyn vԥ mԥcmԥO-bԥKUH\Q´ ³5|Y]ԥWV-sԥID´ ³7DUL[-L '|YOԥWúDKL´
³7DUL[-i Hԥsԥn SDGúDK´³+ԥELEV-siyԥU´³7DUL[-i alԥPDUD´
Salnamԥdԥ yeri gԥldikcԥ DGÕ oԥkilԥn bu mԥnbԥlԥrdԥn Hԥsԥn bԥy
Rumlunun necԥ ID\GDODQGÕ÷ÕQDGLTTԥt yetirԥk:
1. ³7DUL[-L WRUNL\L UXPL´ \D[XG ³7DUL[-L WRUNL´ Hԥsԥn bԥy Rumlu
tԥrԥfindԥn belԥ DGODQGÕUÕODQ Pԥnbԥyԥ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrindԥ \DOQÕ] WUN
VXOWDQODUÕLOԥ ԥlaqԥdar hadisԥlԥULQ L]DKÕ]DPDQÕPUDFLԥW HGLOLU 0ԥllif cԥlayirilԥr
G|YOԥtinin 4-F K|NPGDUÕ RODQ 6XOWDQ ԤKPԥdin (hakimiyyԥt illԥri: 1382 ± 1410)
|OGUOPԥsi ilԥ ԥlaqԥdar onun tԥUFPH\L-KDOÕQÕúԥrh edir vԥ Teymurun (hakimiyyԥt
illԥri: 1370- 1405) tԥqibindԥQ TDoÕE sultan Bԥyazidԥ (hakimiyyԥt illԥri: 1389 ±
VÕ÷ÕQDQ FԥOD\LUL úDKÕQÕQ Eԥ]L [VXVL\\ԥtlԥrinin tԥsvirindԥ bu ԥsԥrԥ
ԥVDVODQPÕúGÕU > @ ,, VXOWDQ 0ԥhԥmmԥdin (hakimiyyԥt illԥri: 1444 ± 1481)
fԥthlԥrindԥQ GDQÕúDUNԥn dԥ ³7DUL[-i torki-\L UXPL´ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQ ԥsas
mԥnbԥ\LROPXúGXU>@
7UN VXOWDQODUÕ LOԥ bilavasitԥ ԥlaqԥsi olan mԥsԥlԥlԥrin birindԥ Hԥsԥn bԥy
Rumlu yenidԥn, ԥVDVODQGÕ÷ÕPԥnbԥQLQ ³7DUL[-L WRUNL´ ROGX÷XQX ELOGLULU > @
877 (1472/73)-FLLOD÷TR\XQOX-RVPDQOÕPKDULEԥVL]DPDQÕ8]un Hԥsԥnin II Sultan
Mԥhԥmmԥd tԥrԥfindԥn mԥ÷OXEHGLOPԥsi sԥbԥblԥrindԥn biri mԥK]³7DUL[-LWRUNL´-yԥ
ԥsasԥQL]DKHGLOPLúGLU>@
(KWLPDO NL \X[DUÕGD DGODUÕ oԥkilԥQ ³7DUL[-i torki-\L UXPL´ Yԥ ³7DUL[-i
WRUNL´H\QLԥsԥrlԥUROPXúYԥ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´dԥ LNLDGDOWÕQGDJHWPLúGLU%XQXGD
qeyd etmԥN OD]ÕPGÕU NL d1 6HGGRQ Yԥ Ԥ. NԥYD\L WUNOԥrlԥ ԥlaqԥdar hadisԥlԥrin
tԥVYLUL ]DPDQÕ Hԥsԥn bԥ\ 5XPOXQXQ PUDFLԥt etdiyi mԥnbԥQLQ ³+ԥúW EHKLúW´
ROGX÷XQX J|VWԥUPLúOԥr [120. 310; 65, 31]. Fikrimizcԥ ³7DUL[-i torNL´ Yԥ ³7DUL[-i
torki-\LUXPL´+ԥkimԥGGLQøGULVLEQ+VDPԥddin MԥhԥmmԥGԤOL%LGOLVLQLQ³+ԥúW
EHKLúW´ ԥsԥULGLU 665ø 7UNL\ԥ øUDQ Yԥ EDúTD |ONԥlԥrdԥ hԥmin ԥsԥrin onlarca
ԥO\D]PD QV[ԥVL P|YFXGGXU 2VPDQOÕ VXOWDQODUÕQÕQ Kԥyat vԥ fԥaliyyԥtindԥn bԥhs
edԥQ ³+ԥúW EHKLúW´ NLWDEÕ ± ci ildԥ WDPDPODQPÕúGÕU > -
1260].
19
*|VWԥrmԥliyik ki, Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX ³+ԥúW EHKLúW´-dԥn istifadԥ edԥrkԥn,
oradan ԥxz etdiyi hadisԥlԥrin tԥVYLULQL \Õ÷FDP YHUPԥyԥ oDOÕúPÕúGÕU 6EXW oQ
DúD÷ÕGDNÕLNLSDUoDQÕQPTD\LVԥsi kifayԥtdir:
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´³1ԥGLPLRQDGHGL%L]NLUXPSDGúDKÕQÕQ|OVQGԥn
(qorxub) belԥ TDoÕUÕTԥgԥURQXQ|]Jԥlsԥydi, vԥziyyԥtimiz necԥ RODFDTGÕ"´
³+ԥúW EHKLúW´ ³%HOԥ nԥql edilir ki, zarafat etmԥk vԥ lԥtifԥ GDQÕúPDTGD
cԥsarԥtli olan onun bir nԥGLPL %XUVDGDQ VUԥtlԥ JHUL TD\ÕGDQ YD[W \ROVW
Mԥhԥmmԥd bԥyԥ GHPLúGLU ³(\ úFDԥWOL úԥhriyar, sԥn ki al-H RVPDQÕQ ELU
|OVQGԥn belԥ TDoÕUVDQԥgԥr hԥmin xanԥGDQÕQGLULELU]YJԥlsԥydi neylԥUGLQ"´7
2. ³0ԥtlԥV-sԥdeyn vԥ mԥcmԥO-bԥKUH\Q´ 4DUDTR\XQOX
$÷TR\XQOX Yԥ ;RUDVDQ G|YOԥtlԥrinin siyasi tarixinin ԥks etdirilmԥsindԥ bu ԥsԥrin
Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX\D PԥyyԥQ N|Pԥ\L ROPXúGXU ùLUYDQúDK , øEUDKLPLQ 7ԥbrizԥ
girmԥyi (808/1406-PD\ D\Õ RQXQ úԥhԥri tԥrk etmԥyi (hԥPLQ LOLQ L\XQ D\Õ 4DUD
Yusifin Tԥbrizi ԥlԥ NHoLUPԥyi (yenԥ dԥ hԥPLQLOLQL\XQXRQXQWH\PXULԤEXEԥkrlԥ
G|\ú 6XOWDQ ԤKPԥd CԥOD\LULQLQ |OGUOPԥsi (813/1410),
TDUDTR\XQOX&DKDQúDKÕQVL\DVLIԥaliyyԥWLRQXQ|]R÷ODQODUÕ3LUEXGDTYԥ Hԥsԥnԥli
ilԥ GúPԥQoLOL\L6XOWDQԤEX6ԥid (hakimiyyԥt illԥri: 1451 ± 1468) vԥ Uzun Hԥsԥn
DUDVÕQGDNÕ G|\ú KDGLVԥlԥri hԥr iki ԥsԥrdԥ tԥxminԥQ H\QL FU Wԥsvir
HGLOPLúGLU ODNLQ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ faktlar daha boldur. Demԥli, Hԥsԥn bԥy
Rumlu bu hadisԥlԥrin tԥVYLUL YD[WÕ EDúTD Pԥnbԥlԥrdԥn dԥ ID\GDODQPÕú Yԥ \DOQÕ]
ԤEGUUԥzzaq Sԥmԥrqԥndinin qeydlԥri ilԥ kifayԥtlԥnmԥPLúGLU )LNULPL]LQ VEXWX
oQJ|VWԥrmԥliyik ki, ³0ԥtlԥV-sԥGH\Q´ԥsԥrindԥ Qara Yusif vԥ 6XOWDQԤKPԥd
CԥOD\LULDUDVÕQGD-FLOGԥ EDúYHUԥQPKDULEԥ oR[TÕVDWԥVYLUHGLOPLúGLU
&DKDQúDKÕ 4DUD <XVLILQ E|\N R÷OX NLPL J|VWԥrԥQ ԤEGUUԥzzaq Sԥmԥrqԥndinin
mԥOXPDWÕ > D@ Hԥsԥn bԥy Rumlu vԥ EDúTD Pԥlliflԥr tԥrԥfindԥn tԥkzib
ROXQPXúGXU > E D @ ԤNVԥr mԥnbԥdԥ Qara <XVLILQ E|\N
R÷OXQXQ 3LUEXGDT ROGX÷X J|VWԥrilmԥVL ԤEGUUԥzzaq Sԥmԥrqԥndinin bu sԥhvini
DúNDUD oÕ[DUÕU F LOGԥ Uzun Hԥsԥnin ԥVLU DOGÕ÷Õ 6XOWDQ ԤEX 6ԥidin
mԥK] ùLUYDQ TD]LVLQLQ Wԥhriki ilԥ |OGUOPԥsi barԥdԥ olan mԥOXP IDNW ³0ԥtlԥV-
sԥGH\Q´dԥ yoxdur [80, 322a], lakin Hԥsԥn bԥy Rumlu bu mԥsԥlԥQLQ TDEDUÕT
úԥkildԥ nԥzԥrԥ oDWGÕUÕU>D@
%XQODUD ED[PD\DUDT ³0ԥtlԥV-sԥGH\Q´LQ EL]LP Pԥllifԥ E|\N Wԥsiri
ROGX÷XQGDQ R Eԥzԥn hԥmin ԥsԥrdԥQ J|WUG\ PԥOXPDWODUÕ \D H\QL LOԥ, yaxud da
F]LGԥ\LúLNOLNOԥ |]VDOQDPԥsindԥ YHUPLúGLU0ԥsԥlԥn:
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ > D@ ³2 YD[W ùLUYDQ SDGúDKÕ )ԥrruz Yasar,
rԥcԥbin 4-dԥ GúPԥQoLOL\ԥ EDúOD\ÕEJԥmilԥUL|]Wԥrԥfinԥ oԥkdi vԥ FÕ÷DWD\TRúXQXQ
E|\NELUGԥstԥsini qarԥWHWGL´
³MԥtlԥV-sԥGH\Q´ ³%X vaxt, rԥcԥbin 4-dԥ úLUYDQúDK GúPԥn oldu vԥ
gԥmilԥri o biri tԥrԥfԥ oԥkib, hԥPLQTDOLETRúXQXQoR[OXDGDPÕQÕTDUԥWHWGL´
7
0LVDOd16HGGRQXQPԥqalԥsindԥQJ|WUOPúGU>%D[@
20
)DUXT6PHU³.LWDE-i Diyarbԥkriyyԥ´\ԥ \D]GÕ÷ÕPTԥddimԥdԥ ³ԤKVԥQW-
tԥYDUL[´LQ ,; FLOGLQLQ ԥQ PKP Pԥnbԥ\LQLQ ³0ԥtlԥV-sԥGH\Q´ ROGX÷unu
J|VWԥUPLúGLU>9,,,@
3. ³5|Y]ԥWV-sԥID´ %X NLWDE Hԥsԥn bԥy Rumlunun istifadԥ etdiyi
mԥnbԥlԥrdԥQ ELULGLU %L]LP Pԥllif ԥsasԥQ ;RUDVDQ úDKODUÕ Yԥ RQODUÕQ YDULVOԥri
KDTTÕQGD PXPLPԥlumat verԥrkԥn hԥPLQNLWDEDPUDFLԥt edir [64, 226a]. Lakin
J|VWԥrmԥk OD]ÕPGÕU NL 4DUDTR\XQOX Yԥ $÷TR\XQOX G|YOԥtlԥUL KDTTÕQGD |Wԥri
mԥlumat verilԥQ ³5|Y]ԥWV-sԥID´GDQ IԥUTOL RODUDT ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrinin
EWQ ELU FLOGL EX G|YOԥtlԥrin tarixinԥ vԥ RQODUÕQ TRQúX |ONԥlԥrlԥ PQDVLEԥtlԥrinԥ
hԥVU HGLOPLúGLU ;9ԥsr AzԥrbayFDQ IHRGDO G|YOԥtlԥrinin tarixini yazarkԥn, Hԥsԥn
bԥy Rumlunun ԥQ oR[ LVWLIDGԥ etdiyi mԥnbԥlԥr, ԥsasԥQ ³0ԥtlԥV-sԥdeyn...´ vԥ
³.LWDE-i Diyarbԥkriyyԥ´ ROPXúGXU %X ԥsԥrlԥrԥ nisbԥtԥQ ³5|Y]ԥWV-sԥID´ G|YU
WDUL[LED[ÕPÕQGDQLNLQFLGԥrԥcԥli mԥnbԥ ROGX÷XQGDQEu kitabda teymuri Xorasan
G|YOԥWLQL WDUL[L PIԥssԥO úԥUK HGLOPLúGLU ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[Óԥ onun tԥsvirlԥri
DUDVÕQGD \D[ÕQOÕT D]GÕU %XQD J|Uԥ dԥ, Mirxond vԥ Hԥsԥn bԥy Rumlunun
ԥsԥrlԥULQLQPTD\LVԥsi barԥsindԥ D]GDQÕúPD÷ÕOD]ÕPELOGLN
4. ³7DUL[-L'|YOԥWúDKL´Hԥsԥn bԥy Rumlunun belԥ DGODQGÕUGÕ÷Õԥsԥr
'|YOԥWúDK6ԥmԥrqԥQGLQLQ³7ԥzkirԥWú-úԥUDŃLWDEÕGÕU³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ oR[OX
úHU SDUoDODUÕ YHULOPLú KDEHOԥ RQODUFD úDLULQ WԥUFPH\L-KDOÕ LúÕTODQGÕUÕOPÕúGÕU %X
LúGԥ '|YOԥWúDK 6ԥmԥrqԥndinin mԥlum ԥsԥrinin Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX\D N|Pԥyi
dԥ\PLúGLU$]ԥUED\FDQOÕúDLUùDK4DVLPԤQYDU>EE- 352] vԥ
&DKDQúDK +ԥqiqinin tԥUFPH\L-KDOÕQGDQ Eԥzi mԥlumatlar [64, 168a, 169a, 175a;
73, 457 - @ RQODUÕQ úHUOԥrindԥQ SDUoDODU PԥK] ³7ԥzkirԥWú-úԥUD´ NLWDEÕQGDQ
J|WUOE³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ԥ GD[LOHGLOPLúGLU
5. ³7DUL[-i Hԥsԥn SDGúDK´³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQ\D]ÕOPDVÕQGDWDUL[L
bir mԥnbԥ NLPL E|\N ԥhԥmiyyԥti olan ԥsԥrlԥrdԥn biri dԥ Ԥbubԥkr Tehraninin
Hԥsԥn bԥy Rumlu tԥrԥfindԥn ³7DUL[-i Hԥsԥn SDGúDK´ DGODQGÕUÕODQ > 3b]
³.LWDE-i Diyarbԥkriyyԥ´ԥsԥridir. 1962 ± 1964-FLOOԥrdԥ 7UNL\ԥdԥ nԥúUHGLOԥn iki
hissԥdԥn ibarԥW EX NLWDEÕQ WԥUWLEoLOԥrindԥQ ELUL RODQ )6PHU \D]ÕU ³Hԥsԥn bԥy
5XPOX ³.LWDE-i Diyarbԥkriyyԥ´-dԥki mԥOXPDWÕ Eԥzԥn eyni ilԥ, bԥzԥQ TÕVDOWPDT
FPOԥ vԥ ibarԥlԥri dԥ\LúGLUPԥk, ԥdԥbi mahiyyԥtdԥ olan mԥnsur vԥ mԥnzum yerlԥri
tam atmaqla ԥsԥrinԥ DUWÕUPÕúGÕU´ > ;;,,@ 'R÷UXGDQ GDEX ILNULQ VEXWX oQ
DúD÷ÕGDNÕPTD\LVԥ kifayԥtdir:
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ > E@ ³&ԥOODG RQXQ TDQÕQÕ W|NPԥyԥ KD]ÕUODúGÕ
(O,) g|VWԥrilԥQ TÕOÕQFÕ Tԥbul etmԥdi vԥ $UÕT 0ԥhԥmmԥG 7XúPDOÕQ TÕOÕQFÕQÕ Wԥlԥb
HGLEGHGL³0ԥQLEXTÕOÕQFOD|OGUQ´
³.LWDEL 'L\DUEԥkriyyԥ´ > - @ ³&ԥOODG RQXQ TDQÕQÕ W|NPԥyԥ
KD]ÕUODúGÕ 2 J|VWԥrilԥQ TÕOÕQFÕ Tԥbul etmԥdi vԥ $UÕT 0ԥhԥmmԥG 7XúPDOÕQ
TÕOÕQFÕQÕWԥlԥEHGLEGHGL³0ԥQLEXTÕOÕQFOD|OGUQ´
*|UQG\ NLPL EX PLVDOODUÕQ Kԥr ikisi eynidir, lakin hԥU LNL Pԥllifin
FPOԥlԥrindԥNL PDUDTOÕ FԥhԥW ³DUÕT´ V|]QQ \D]ÕOÕúÕGÕU %X V|] ԤEXEԥkr Tehrani
21
tԥrԥfindԥQ³ԥUXT´Hԥsԥn bԥy Rumlu tԥrԥfindԥn isԥ ³DUÕT´úԥklindԥ \D]ÕOPÕúGÕU
ki, bu da azԥUED\FDQOÕ PԥOOLILQ EDúTD ԥsԥrlԥrindԥQ J|WUG\ V|]Oԥri tԥshih
etmԥsinԥ ELUPLVDOGÕU
&DKDQúDKÕQ-ci ildԥ Xorasana hԥUEL\Uú>DD
56, 347 - @RQXQR÷OXHԥsԥnԥlinin yenԥ hԥmin ildԥ hԥEV[DQDGDQoÕ[DUDT7ԥbriz
WD[WÕQÕԥlԥ NHoLUPԥyi [64, 188a ± 189a; 56, 358 - @&DKDQúDKÕQTԥtlindԥn sonra
hakimiyyԥtԥ oÕ[PDT X÷UXQGD úDK]DGԥ vԥ ԥmirlԥULQ PEDUL]ԥsi [64, 169a ± 165b;
56, 434 - 439] vԥ ԥsasԥn, Uzun Hԥsԥnlԥ ԥlaqԥdar mԥOXPDWODUÕQL]DKÕQGD ³.LWDE-i
Diyarbԥkriyyԥ´QLQHԥsԥn bԥ\5XPOX\DPVWԥVQDN|Pԥyi dԥ\PLúGLU
6. ³+ԥELEV-siyԥU´³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQ;FLOGLQGԥki hadisԥlԥrin bir
hissԥVLQLQ[VXVLOԥ ,ùDKøVPD\ÕOÕQVL\DVLIԥaliyyԥtinin) tԥsvirindԥ ³+ԥELEV-siyԥU´
kitabÕQÕQGDG|YUQWDUL[LPԥnbԥyi kimi ԥhԥmiyyԥWLROPXúGXU+DNLPL\\ԥWX÷UXQGD
VRQ$÷TR\XQOXúDKODUÕQÕQPEDUL]ԥsi [65, 13- 14, 16 ± 17, 19 ± 22; 84, 440 - 446],
SԥfԥYL G|YOԥtini tԥúNLOLQGԥ , ùDK øVPD\ÕOÕQ UROX RQXQ ùLUYDQ ùԥki vԥ TRQúX
G|YOԥtlԥrlԥ PQDVLEԥtlԥri vԥ V EDúTD Pԥsԥlԥlԥr ³+ԥELEV-siyԥU´ԥ ԥsasԥn qԥlԥmԥ
DOÕQPÕúGÕU/DNLQEL]LPԥllif Xandԥmirԥ nisbԥtԥn ԥhԥmiyyԥti o qԥdԥUoR[ROPD\DQ
hadisԥlԥrin tԥVYLULQL \Õ÷FDP J|VWԥrmԥyԥ oDOÕúPÕúGÕU %X ILNULQ VEXWX oQ
DúD÷ÕGDNÕPLVDOPQDVLEGLU
³ԤKVԥQW-tԥvarL[´ > @ ³2 KԥzrԥWLQ úԥrafԥWOL EDEDVÕQÕ WRUSDTGDQ
oÕ[DUÕE WDEXWD TR\GXODU Yԥ ԥFGDGÕQÕQ Pԥqbԥrԥsindԥ dԥfn etdilԥU dR[ YD[W
NHoPԥsinԥ baxmayaraq, onun cԥsԥGLoUPԥPLúGL´
³+ԥELEV-siyԥU´>- @³2Kԥzrԥtin pak bԥdԥQLQLLONHoGLNGԥn
sonra qԥbirdԥQoÕ[DUGÕODUYԥ tabuta qoyaraq, ԥFGDGÕQÕQLúÕTOÕPԥqbԥrԥsinԥ DSDUGÕODU
øQGL oR[OX YD[W NHoPԥsinԥ baxmayaraq, onun cԥsԥGL oUPԥPLú Yԥ rԥngi
VROPDPÕúGÕ´.
Bu vԥ ya digԥr hadisԥQL ³+ԥELEV-siyԥU´GԥQ J|Wrԥn Hԥsԥn bԥy Rumlu
hԥmin ԥsԥrԥ tԥQTLGL PQDVLEԥt dԥ bԥslԥPLúGLU NL EX KDTGD ELU Tԥdԥr ԥvvԥl
GDQÕúÕOGÕ8.
³7DUL[-L ùDK øVPD\ÕO 6ԥfԥvi´ ùDK øVPD\ÕOÕQ Kԥ\DWÕQÕ Tԥlԥmԥ alarkԥn,
Hԥsԥn bԥ\5XPOXDQRQLPPԥOOLILQ³7DUL[-LùDKøVPD\ÕO6ԥfԥvi´ ԥsԥrindԥn dԥ ԥsas
mԥxԥz kimi istifadԥ HWPLúGLU >@9 %L]LP Pԥllif 906 (1501)-FÕ LOGԥ %DNÕ
TDODVÕQÕQTÕ]ÕOEDúODUWԥrԥfindԥQDOÕQPDVÕQÕEXԥsԥrdԥn ԥ[]HWPLúKDGLsԥni bir qԥdԥr
L[WLVDUOD |] VDOQDPԥsinԥ GD[LO HWPLúGLU %XQGDQ EDúTD TÕ]ÕOEDúODUÕQ ùLUYDQD
vԥ 1509-cu illԥrdԥki yUúOԥri dԥ EXNLWDEGDQJ|WUOPúGU
'|YUQGLJԥr mԥnbԥlԥrindԥ tԥVDGIROXQPD\DQPDUDTOÕELUIDNWGDQԥzԥri
cԥlb edir ki, bu, XV ԥsrin sonu²XVI ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ $÷TR\XQOX G|YOԥtinin
GD÷ÕOPD÷DEDúODPDVÕQԥticԥsindԥ Azԥrbaycan vԥ øUDQGDIHRGDOKDNLPLQ|]Oԥrini
8
%D[ԤVԥrin I fԥsli, sԥh. 17 - 18
9
Bu mԥnbԥnin fotosurԥtini istifadԥmizԥ YHUGL\L oQ WDUL[ HOPOԥUL GRNWRUX 2 Ԥ ԤIԥndiyevԥ
minnԥWGDUÕT
22
PVWԥqil elan etmԥsi vԥ hakimiyyԥti ԥllԥrinԥ DOPDVÕ IDNWÕGÕU %X \DOQÕ] ³7DUL[-i
ùDK øVPD\ÕO 6ԥfԥYL´ Yԥ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrlԥrindԥ YHULOPLúKԥmin hakimlԥrin
DGODUÕ KԥPoLQLQ RQODUÕQ WDEHOL\LQGԥ olan yerlԥr bir-ELU J|VWԥULOPLúGLU > E²
78b; 65, 62].
Hԥsԥn bԥy Rumlu bu ԥsԥrdԥn istifadԥ edԥrkԥQ DQRQLP Pԥllifin
mԥOXPDWODUÕQÕ PPNQ TԥdԥU L[WLVDUOD N|oUPԥyԥ oDOÕúPÕúGÕU 0ԥsԥlԥn,
4Õ]ÕOEDúODUODRVPDQOÕODUDUDVÕQGD-FLOGԥ EDú YHUԥQdDOGÕUDQG|\úDQRQLP
Pԥllifdԥ 16 sԥhifԥdԥ [62, 245b²253a] Hԥsԥn bԥy Rumluda isԥ 6 sԥhifԥdԥ
\D]ÕOPÕúGÕU>²149].
$QRQLP Pԥllifdԥn Hԥsԥn bԥy Rumlunun istifadԥ etdiyini ԥyani olaraq
DúD÷ÕGDNÕPLVDOGDQJ|UPԥk olar:
³7DUL[-LùDKøVPD\ÕO6ԥfԥYL´>D@³6OH\PDQú|KUԥWOL[DTDQ+VH\Q
bԥy Lԥlԥ, Mԥhԥmmԥd bԥ\ 8VWDFOÕ ԤEGL Eԥ\ ùDPOX ;DGLP Eԥ\ ;Oԥfa vԥ Qara
Piri bԥy Qacar kimi mԥ÷OXEHGLOPԥ] G|YOԥWLQ VWXQODUÕQÕ oD÷ÕUÕE RQODUD GHGL NL
AzԥUED\FDQ SD\WD[WÕQÕ LVWԥ\LUVLQL] \D *OVWDQ TDODVÕQÕ" 2QODU GHGLOԥr ki,
AzԥUED\FDQÕ 2 KԥzrԥW EX\XUGX NL GQԥn gecԥ dinLQ LPDPODUÕQGDQ Yԥ yԥqinlik
\ROXQXQ J|VWԥricilԥrindԥn biri mԥnԥ dedi ki, ԥgԥr AzԥUED\FDQÕ LVWԥyirsԥnsԥ,
*OVWDQ TDODVÕQÕQ PKDVLUԥsindԥn ԥO oԥN %X VXOOD $]ԥUED\FDQ SD\WD[WÕQD
gedilmԥOLGLU´
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ > @ ³øVNԥndԥU ú|KUԥWOL [DTDQ +VH\Q Eԥy Lԥlԥ,
Abdal bԥy Dԥdԥ, Mԥhԥmmԥd bԥ\ 8VWDFOÕ ԤEGL Eԥ\ ùDPOX Yԥ Xadim bԥy kimi
mԥ÷OXEHGLOPԥ]G|YOԥWLQVWXQODUÕQÕoD÷ÕUÕERQODUDGHGLNL$]ԥUED\FDQÕLVWԥyirsiniz,
\D*OVWDQTDODVÕQÕ"2QODUGHGLOԥr: AzԥUED\FDQÕ2KԥzrԥWEX\XUGXNLGQԥn gecԥ
\DQÕPDGLQLQLPDPODUÕQGDQYԥ yԥTLQOLN\ROXQXQJ|VWԥricilԥrindԥn (biri) gԥlib (dedi
ki,) ԥgԥr AzԥUED\FDQÕ LVWԥyirsԥnsԥ *OVWDQ TDODVÕQÕQ ԥtԥyindԥn qalx. Bundan
sonra o hԥzrԥt AzԥUED\FDQD\ROODQGÕ´
³7DUL[-i alԥPDUD´ 8]XQ Hԥsԥn tԥrԥfindԥQ E|\N R÷OX 6XOWDQ ;ԥlilin
vԥliԥhd tԥyin edilmԥsi mԥsԥlԥVLQLQ L]DKÕQGD Hԥsԥn bԥy Rumlu bu ԥsԥrԥ istinad
HWPLú > E@ ELU GDKD ³7DUL[-i alԥPDUD´KDTTÕQGD GDQÕúPDPÕúGÕU /DNLQ
(1520/21)-ci il hadisԥlԥULQLQ³gOPOԥUÉ|OPԥsindԥ hԥmin ԥsԥULQPԥllifinin Xacԥ
0|YODQD-\L øVIDKDQL ROPD÷Õ EDUԥdԥ Hԥsԥn bԥy Rumlunun mԥOXPDWÕ YDUGÕU >
174]
*|VWԥrmԥN OD]ÕPGÕU NL ³7DUL[-i alԥPDUD´²³7DUL[-i alԥmara-\L ԤPLQL´
ԥsԥri, Xacԥ 0|YODQD-\L øVIDKDQL LVԥ Fԥzlullah ibn Ruzbehan Xunԥcidir [43, 848].
MԥOXPROGX÷XNLPLEXԥsԥULQIDUVFDQV[ԥVL665ø-dԥ yoxdur, lakin V. F. Minorski
onu ingilis dilinԥ oHYLUPLú Yԥ nԥúU HWPiúGLU 7ԥԥVVI NL 3DULV Yԥ øVWDPEXOGD
VD[ODQÕODQEXԥsԥrin fars mԥtni ԥlimizdԥ ROPDGÕ÷ÕQGDQ ondan istifadԥ edԥ bilmԥdik.
%XQD J|Uԥ dԥ, Hԥsԥn bԥy Rumlunun bu ԥsԥrdԥn nԥ dԥrԥcԥdԥ ID\GDODQGÕ÷Õ
PԥyyԥnlԥúGLULOPԥdi.
Belԥliklԥ dԥ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ Tԥlԥmԥ DOÕQDUNԥn, Hԥsԥn bԥy Rumlunun
PUDFLԥt etdiyi tarixi mԥnbԥlԥURQXQ|]TH\GOԥrinԥ ԥsasԥQPԥyyԥnlԥúGLULOGLODNLQ
23
J|VWԥrmԥOL\LN NL ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQ \D]ÕOPDVÕQGD EDúTD Pԥnbԥlԥrin dԥ rolu
ROPXúGXU Hԥsԥn bԥy Rumlunun istifadԥ etdiyi ehtimal olunan ԥsԥrlԥrdԥn biri dԥ
4D]LԤKPԥd QԥIIDULQLQ³7DUL[-LFDKDQDUDŃLWDEÕGÕU>@10.
³7DUL[-L FDKDQDUD´ Yԥ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQ PTD\LVԥVL J|VWԥrir ki, Qazi
Ԥhmԥd QԥIIDULQLQ NLWDEÕ Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX oQ WDUL[L Pԥnbԥ UROX R\QDPÕúGÕU
lakin hadisԥlԥrin tԥVYLUL ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ GDKD JHQLúGLU 0ԥsԥlԥQ , ùDK
Tԥhmasibin 1540-FÕ LOGԥ *UFVWDQD KFXPX ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ 3 sԥhifԥdԥ
[65, 296²@ ³7DUL[-L FDKDQDUD´GD LVԥ cԥmi bir sԥtirdԥ [88, 294] tԥsvir
ROXQPXúGXU<HQԥ hԥmin SԥfԥYLúDKÕQÕQ-FÕLOGԥ *UFVWDQDRODQLNLQFL\UXú
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ iki sԥhifԥ [65, 316²@³7DUL[-LFDKDQDUD´GDLNLVԥtir [88,
23²24], 1551-si ildԥ EDú YHUԥn 3-F \Uú ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ 5 sԥhifԥ: [65,
351²@³7DUL[-LFDKDQDUD´GDVԥtir [88, 300], 1554-cu ildԥ olan 4-FX\UúLVԥ
birinci ԥsԥrdԥ 11 sԥhifԥ [65, 379²389], ikinci kitabda iki sԥtir [88, 302] yer
WXWPXúGXU
Bundan ԥlavԥ, Azԥrbaycanla ԥlaqԥdar olan bԥzi hadisԥlԥU ³ԤKVԥQW-
tԥYDUL[´ Gԥ ԥhatԥ edildiyinԥ ED[PD\DUDT ³7DUL[-L FDKDQDUD´GD \R[GXU 0ԥsԥlԥn,
944 (1537/38)-F LOGԥ ùLUYDQGD TÕ]ÕOEDúODUD TDUúÕ EDú YHUԥn qԥlԥndԥr dԥUYLúLQ
V\DQÕ> @ -F LO-dԥ yenԥ dԥ ùLUYDQGDRODQ %UKDQ 0LU]ԥnin
V\DQÕ > ²327], 961 (1553/54)-ci ildԥ ùLUYDQÕ ԥlԥ NHoLUPԥN oQ
7UNL\ԥdԥn gԥlԥQ 4DVÕP ùLUYDQLQLQ ùLUYDQ KDNLPL $EGXOOD [DQ 8VWDFOX LOԥ olan
PYԥffԥqiyyԥWVL] G|\ú > ²@ ³7DUL[-L FDKDQDUD´ ԥsԥrindԥ
verilmԥPLúGLU /DNLQ EXQODUD ED[PD\DUDT Hԥsԥn bԥy Rumlu, fikrimizcԥ, Qazi
Ԥhmԥd QԥIIDULQLQ NLWDEÕQGDQ LVWLIDGԥ HWPLúGLU %HOԥ NL DúD÷ÕGDNÕ FPOԥlԥr
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[ín daha bir mԥnbԥ\LQLDúNDUHGLU
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ > @ ³'LQLQ SԥQDKÕ RODQ úDK 6XOWDQ Bayazidlԥ
ED÷GDJԥ]LUGLg]QGLQLQSԥQDKÕRODQúDKDoDWGÕUÕEGHGL³øNLNԥlmԥ YDFLEV|]P
YDU´
³7DUL[-L FDKDQDUD´ > @ ³$OLKԥzrԥt vԥ Sultan Bayazid Sԥadԥtabad
ED÷ÕQGD VH\Uԥ oÕ[PÕúGÕODU g]Q RQXQ [LGPԥtinԥ oDWGÕUÕE \DYDúGDQ GHGL ³øNL
kԥlmԥ vacLEV|]PYDU´
*|VWԥrmԥN OD]ÕPGÕU NL ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ |] Gԥ EDúTD WDUL[L ԥsԥrlԥrin
\D]ÕOPDVÕQGDQ|WUGԥyԥrli bir mԥnbԥ ROPXúGXU³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ԥ E|\NTL\Pԥt
verԥQ øVNԥndԥr bԥ\ 0QúL WԥYD]|NDUOÕTOD \D]PÕúGÕU ³5XPOX WDUL[oLVL Pԥrhum
Hԥsԥn bԥy o hԥzrԥWLQ,ùDK7ԥhmasibin²ù)]DPDQÕQGD³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´DGOÕ
elԥ ELUNLWDE\D]PÕúGÕUNLEL]Gԥ elԥ \D]PDTEDFDUÕ÷Õ\R[GXU´>@
hPXPL\\ԥtlԥ øVNԥndԥr bԥ\ 0QúL ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ԥ tez-WH] PUDFLԥt
HWPLúGLU ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ Gԥ \D]ÕOPÕúGÕU NL´ > @ ³7DUL[oL Hԥsԥn bԥy
10
d16HGGRQEXKDTGD\D]ÕU³2ODELOVLQNL+ԥsԥn bԥ\5XPOX4D]LԤKPԥd ԥl-QԥIIDULQLQ³&DKDQDUD´
ԥsԥrindԥn dԥ ID\GDODQPÕúGÕUODNLQEXTԥWLGH\LOGLU´>@
24
5XPOX ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ \D]ÕE NL´ > @ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[ Pԥllifinin
V|]Qԥ ԥsasԥQ´>@Yԥ s.
Azԥrbaycan tarixi ilԥ ԥlaqԥGDU RODQ ELU VÕUD KDGLVԥlԥr, mԥsԥlԥn, 945
(1538/39)-ci ildԥ ,ùDK7ԥKPDVLELQùLUYDQúDKùDKUX[]ԥrinԥ TRúXQJ|QGԥrmԥyi vԥ
ùLUYDQÕQ PVWԥqilliyinin sonu [65. 285²290; 58, 80²82], 947 (1540/41), 953
(1546/47), 958 (1551/52) vԥ 961 (1553/54)-ci illԥrdԥ bu SԥfԥYL úDKÕQÕQ JUFOԥr
]ԥrinԥ etdiyi hԥrbi sԥfԥrlԥr [65. 296²298. 316²317. 351²355, 379²382;
58,84²85. 85. 85²87, 87²88], yenԥ onun 958 (1551/52)-ci ildԥ ùԥkiyԥ
KFXPX Yԥ DԥUYLú 0ԥhԥmmԥG [DQÕQ |OGUOPԥsi [65, 348²351; 58, 82²83],
981 (1573)-ci ildԥ bitԥn TԥEUL][DOTNWOԥlԥULQLQV\DQÕ>²457; 58, 117²
118] vԥ s. mԥsԥlԥlԥr mԥK] ³ԤKVԥnW-tԥYDUL[´LQ VD\ԥsindԥ ³7DUL[-i alԥmara-yi
$EEDVL´ԥsԥrindԥ LúÕTODQGÕUÕOPÕúGÕUODNLQ,ùDK7ԥKPDVLELQ*UFVWDQD\UúQXQ
tԥsviri Hԥsԥn bԥ\ 5XPOXGD GDKD PIԥssԥOGLU ùԥxsԥQ EL]LP Pԥllifin dԥ LúWLUDN
HWGL\L EX \UúTԥlԥbԥ ilԥ bitdikdԥn sonra sԥfԥvi úDKÕQÕQ*ԥncԥ vԥ Yevlaxa sԥfԥri
[65, 317] øVNԥndԥr bԥ\ 0QúL WԥrԥfindԥQ J|VWԥrilmԥPLúGLU +DEHOԥ 972 (1564²
65)-ci ildԥ , ùDK 7ԥhmasib tԥrԥfindԥn lԥ÷Y ROXQDQ WDP÷D YHUJLVLQLQ PXPL
mԥblԥ÷LQL > @ ³7DUL[-i alԥmara-yi $EEDVL´ Pԥllifi qeyd etmԥPLúGLU ODkin
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrindԥ EX PQDVLEԥtlԥ \D]ÕODQ LNL PLVUD úHUL øVNԥndԥr bԥy
0QúL ԥsԥrinԥ N|oUPúGU > @ +ԥr iki ԥsԥrdԥki bԥ]L FPOԥlԥrin
\D[ÕQOÕ÷ÕQÕDúD÷ÕGDNÕPLVDOODQԥzԥrԥ oDWGÕUPDTRODU
³7DUL[-i alԥmara-\L $EEDVL´ > @ ³%LU qԥlԥndԥU R÷ODQ LGGLD HWGL NL
mԥQ ùH\[úDKÕQ R÷OX 6XOWDQ 0ԥhԥmmԥdԥP 2QXQ EDúÕQD oR[OX TRúXQ WRSODQGÕ
6DO\DQÕWXWXERUDGDQùDPD[Õ\DJԥOGL´
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´> @ ³ùLUYDQGD ELU Tԥlԥndԥr iddia etdi ki, mԥn
ùH\[úDKÕQ R÷OX 6XOWDQ 0ԥhԥmmԥdԥP dR[OX TRúXQ WRSOD\ÕE 6DO\DQÕ WXWGX Yԥ
RUDGDQùDPD[Õ\DJԥOGL´
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ VDOQDPԥVL 4D]L ԤKPԥG 4XPLQLQ ³;ODVԥWW-tԥYDUL[´
ԥsԥULQLQ\D]ÕOÕúÕoQGԥ tarixi mԥnbԥ UROXR\QDPÕúGÕUODNLQ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ
orijinal mԥlumatlara daha tez-tez rast gԥlirik. Belԥ ki, Heydԥr Sԥfԥvi vԥ Sultan
<DTXE $÷TR\XQOXQXQ |OP KDGLVԥlԥrini Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX EDúTD Pԥlliflԥrdԥn
fԥUTOL YHUPLúGLU 0ԥsԥlԥn, Sultan Heydԥrin 893 (1488)-F LOGԥ ùLUYDQúDK )ԥrrux
<DVDUODG|\ú]DPDQÕ\DUDODQÕE|OG\QEWQPԥnbԥlԥr tԥsdiq edir, lakin Hԥsԥn
bԥ\ 5XPOX RQXQ |] G|\úoV WԥrԥfindԥQ |OGUOG\Q ELOGLULE \D]ÕU ³*L]OL
TDOPDVÕQ NL RQD GԥyԥQ R[ GúPԥnlԥri tԥrԥfindԥn yox, Sultan HeydԥULQ |]
TRúXQXQGDQ DWÕOPÕúGÕ +ԥPLQ G|\úGԥ RODQ DGDPODUÕQ ELU GԥstԥVL V|\Oԥdi ki, o
hԥzrԥtin ԥmirlԥrindԥQ ùDKVXYar LԥnkԥUDQLQLQ DWDVÕ EX LúL HGLEGLU´ > @
Yaxud, Sultan Yaqubun tԥVDGIԥQDQDVÕ6ԥOFXTúDKEԥyimin ԥli ilԥ |OGUOPԥsinin
tԥVYLUL>E@³;ODVԥWW-tԥYDUL[´ԥsԥrindԥ KHo\R[GXU
Belԥ PLVDOODUÕQVD\ÕQÕDUWÕUPDTRODUODNLQúEKԥ \R[GXUNL4D]LԤKmԥd
4XPL ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ Gԥn istifadԥ HWPLúGLU 2QXQ |] Gԥ´;ODVԥWW-tԥYDUL[´LQ
E. Qlassen nԥúULQLQEDúODQ÷ÕFÕQGDEXQXHWLUDIHGLU
25
øQGLKԥULNLPԥOOLILQELUFPOԥsinԥ nԥzԥr yetirԥk:
³;ODVԥWW-tԥYDUL[´ > @ ³'|\ú KD]ÕUOÕ÷ÕQGDQ VRQUD Fԥlal
meydDQÕQÕQRDWOÕVÕFԥQJúH\SXUXQXQVԥVLDOWÕQGDDWÕQÕF|YODQDJԥWLUGL´
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´>@³'|\úKD]ÕUOÕ÷ÕQGDQVRQUDFԥODOPH\GDQÕQÕQ
RDWOÕVÕDWÕQÕF|YODQDJԥWLUGL´
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ VDOQDPԥsindԥn bԥhrԥlԥnԥn ԥsԥrlԥrdԥn biri dԥ Pԥllifi

mԥlum olmayan vԥ XVII ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ \D]ÕODQ ³$Oԥmara-\L ùDK øVPD\ÕO´
NLWDEÕGÕU>@%Xԥsԥri nԥúUHGԥQԤVJԥU0QWԥ]LUVDKLELQ|]EXKDTGD\D]ÕU³%X
NLWDEÕQPԥxԥzlԥrindԥn biri Hԥsԥn bԥ\ 5XPOXQXQ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥULGLU´>
16]. HԥU LNL NLWDEÕ R[XGXTFD GR÷UXGDQ GD ³$Oԥmara-\L ùDK øVPD\ÕO´ ԥsԥrinin
mԥnbԥlԥrindԥQELULQLQ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ROGX÷XQԥzԥrԥ oDUSÕU0ԥsԥlԥn:
³$Oԥmara-\L ùDK øVPD\ÕO´ > - @ ³5ԥiyyԥt vԥ ԥOLQLQ DOWÕQGDNÕ
adamlarla ԥdalԥtlԥ |PU VUUG 2 KԥzrԥWLQ TRU[XVXQGDQ KHo ELU G|\úo [DOTD
]OPHWPLUGL´
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ > @ ³5ԥiyyԥt vԥ ԥOLQLQ DOWÕQGDNÕ DGDPODUOD
ԥdalԥtlԥ |PUVUUG2QXQTRU[XVXQGDQ[DOT]OPHGLOPLUGL´
XVII ԥsrdԥ \DúD\DQ WDUL[oL ùH\[ 0ԥhԥmmԥd Bԥqa Sԥxaranpuri dԥ
³0LUDWO-alԥP´ ԥsԥrini yazarkԥn ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥn tarixi bir mԥnbԥ kimi
istifadԥ HWPLúGLU11. ³0LUDWO-alԥP´ KDGLVԥlԥUL ROGXTFD \Õ÷FDP ԥks etdirԥn
PXPWDUL[ԥsԥULGLU,ùDK7ԥhmasibin hԥrbi sԥfԥrlԥUL[VXVLOԥ RQXQRVPDQOÕVXOWDQÕ
6OH\PDQOD HWGL\L PKDULEԥdԥ [92, 243 - @ ,, ùDK øVPD\ÕOÕQ KDNLPL\\ԥtԥ
oÕ[DUÕOPDVÕ ]DPDQÕ úDK]DGԥ vԥ ԥmirlԥULQ PEarizԥsi [92, 244 - 245] vԥ b.
hadisԥlԥrin tԥsvirindԥ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQ Wԥsiri duyulur. Hԥsԥn bԥy Rumlunun
sԥhifԥlԥr sԥrf etdiyi hadisԥlԥri Sԥ[DUDQSXUL ELU QHoԥ sԥtirdԥ izah etmԥklԥ
kifayԥtlԥQPLúGLU $úD÷ÕGDNÕ PTD\LVԥ hԥU LNL PԥOOLILQ FPOԥlԥUL DUDVÕQGDNÕ
\D[ÕQOÕ÷ÕJ|VWԥrir:
³0LUDúO-alԥP´ > @ ³4|YV EUFQGԥ qorxunc bir quyruqlu ulduz
J|UQG´
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ > @ ³4|YV EUFQGԥ X]XQOX÷X IԥlԥN T|YVQQ
\DUÕVÕER\GDRODQTRU[XQFELUTX\UXTOXXOGX]J|UQG´
&QDEDGLQLQ³5|Y]ԥWV-sԥfԥviyyԥ´ ԥsԥrindԥ dԥ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQWԥsiri
KLVV ROXQXU 2UDGDNÕ WD\ID Yԥ P[Wԥlif ԥmirlԥU DUDVÕQGD RODQ PEDUL]ԥ [97, 244,
@|]EԥN[DQÕhEH\GLQ;RUDVDQDHWGL\LKԥUEL\UúOԥr [97, 287 -
@ ùLUYDQ KDGLVԥlԥri [97, 360 ± 362, 393 ± 405, 434 - @ ³ԤKVԥQW-
tԥYDUL[´GԥNLPYDILTKDGLVԥlԥrԥ R[úDUWԥrzdԥ qԥlԥmԥ DOÕQPÕúGÕU-F
11
Bu ԥsԥULQ Pԥllifinin Mir BԥxtԥvԥU [DQ DGOÕ ELU úԥ[V ROPDVÕ EDUԥdԥ \DQOÕú ILNLU YDUGÕU %X barԥdԥ
ԥWUDIOÕPԥOXPDWDOPDToQED[ɑȺɋɬɨɪɢɉɟɪɫɢɞɫɤɚɹɥɢɬɟɪɚɬɭɪɚɩɟɪɟɪɚɛɨɬɚɥɢɞɨɩɨɥɧɢɥɘ
ɗ Ȼɪɟɝɟɥɶ ɱ , 0 Vԥh 440 ± & øEUDKLPRY GD 0LU %ԥxtԥvԥU [DQÕQ Pԥllifliyini tԥsdiq
HWPLúYԥ onun XV ± XVI ԥsrlԥrdԥ \DúDGÕ÷ÕQÕJ|VWԥUPLúGLU [30, 4]. Halbuki Mir Bԥxtԥvԥr xan 1685-ci il
IHYUDOÕQ-da vԥIDWHWPLúGLU%D[d$6WRUL*|VWԥrilԥn ԥsԥri, sԥh. 441.
26
ildԥ ,ùDK7ԥhmasibԥ TDUúÕԤOTDV0LU]ԥQLQV\DQÕQDDLGJԥtirilԥQDúD÷ÕGDNÕPLVDOÕQ
R[úDUOÕ÷ÕEXԥsԥrdԥ RODQRQODUFD\D[ÕQFPOԥdԥQ\DOQÕ]ELULGLU
³5|Y]ԥWV-sԥfԥviyyԥ´ > - @ ³2QDDQGLoLUVLQOԥUNL EX JQGԥn
VRQUDDGGÕPÕQÕԥdԥb... yolundan kԥQDUDoÕ[DUPDVÕQ´
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ > @ ³2QD DQG LoLUGLOԥU NL GDKD DGGÕPÕQÕ
WDEHoLOLN\ROXQGDQNԥQDUDoÕ[DUPDVÕQ´
Belԥliklԥ, mԥlum olur ki, ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQTԥlԥmԥ DOÕQPDVÕQGDRQGDQ
ԥvvԥl yaranan onlarca kitabdan tarixi mԥnbԥ kimi istifadԥ ROXQPXú Yԥ ³ԤKVԥQW-
tԥYDUL[´LQ|]Gԥ EDúTDԥsԥrlԥULQ\D]ÕOPDVÕQGDQ|WUGԥyԥrli mԥnbԥ ROPXúGXU12.
Hԥsԥn bԥy Rumlunun salnamԥsindԥ RODQ Pԥyyԥn hissԥlԥrin \X[DUÕGD
DGODUÕ oԥkilԥn tarixi mԥnbԥlԥrdԥNLPYDILT SDUoDODUOD PTD\LVԥsi nԥticԥsindԥ belԥ
bir fikrԥ gԥlmԥN RODU EL]LP Pԥllif dԥ EDúTD WDUL[oLOԥr kimi ԥsasԥn siyasi
hadisԥlԥrԥ VWQON YHUPLúGLU Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX GD EDúTD VDOQDPԥoLOԥULQ \D]Õ
ԥnԥnԥsinԥ uy÷XQRODUDT|]ԥsԥrini tԥsviri sԥpgidԥ qԥlԥmԥ DOPÕúGÕU/DNLQRQXEDúTD
Pԥlliflԥrdԥn fԥrqlԥndirԥn ԥsas cԥhԥt, yeri gԥldikcԥ, hadisԥlԥrԥ |] úԥxsi, orijinal
PQDVLEԥtini bildirmԥsidir. Salmanԥnin IX cildinin kompilyativ xarakter
GDúÕPDVÕQD ED[PD\DUDT RUDGD GD Pԥllifin hadisԥlԥrԥ vԥ RQODUÕQ LúWLUDNoÕODUÕQD
PQDVLEԥWLQL J|UPԥk olur ԤQ ԥVDVOÕVÕ LVԥ EXGXU NL ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrindԥki
hadisԥlԥU EDúTD IDUVGLOOL RUWD ԥsr mԥxԥzlԥrinԥ nisbԥtԥQ GDKD GRO÷XQ úԥkildԥ ԥks
HWGLULOPLúGLU
III )Ԥ6ø/
³Ԥ+6Ԥ1h7-7Ԥ9$5ø;´ Ԥ6Ԥ5ø
XV²;9,Ԥ65/Ԥ5$=Ԥ5%$<&$1,1,1
ø&7ø0$ø-ø47ø6$'ø9Ԥ6ø<$6ø7$5ø;ø1ø10Ԥ1%Ԥ<ø.ø0ø
'|YOԥW TXUXOXúX Pԥsԥlԥlԥri: Tarixԥn mԥlumdur ki, XV ԥsrdԥ

Azԥrbaycan ԥrazisindԥ E|\N TGUԥtԥ malik olan Dԥrbԥndi-úLUYDQúDKODU ²
1538), Qaraqoyunlu (1410²1468) vԥ $÷TR\XQOX ² NLPL o VODOԥ
K|NPUDQOÕTHWPLú;9,ԥsrdԥn isԥ Sԥfԥvilԥrin hakimiyyԥWLEDúODQPÕúGÕùLUYDQúDK,
øEUDKLPLQ KDNLPL\\ԥtindԥQ EDúOD\DUDT EWQ ;9 ԥVU ER\X ùLUYDQ ³|] LTWLVDGL Yԥ
VL\DVLoLoԥklԥnmԥ G|YUQNHoLUPԥkdԥ LGL´>@ùLUYDQúDKODU|ONԥdԥ
PWOԥq hakim hesab olunurdular. Hԥsԥn bԥy Rumlu vԥ EDúTD RUWD ԥVU WDUL[oLOԥri
ùLUYDQúDKÕ oR[ YD[W ³SDGúDK YDOL KDNLP VXOWDQ´ WLWXOODUÕ LOԥ DGODQGÕUPÕúODU >
184b, 195b, 197a, 98, 125a; 60, 442b; 81, 234b; 74, 79]. Kitabԥlԥr dԥ ,øEUDKLPLQ
³VXOWDQ VXOWDQO-ԥzԥP´ WLWXOX GDúÕGÕ÷ÕQÕ Wԥsbit edir [10, 12, 131]. Azԥrbaycanda
12
0RQRTUDIL\DQÕQEX IԥVOL LúOԥnԥrkԥn, Hԥsԥn bԥ\ 5XPOXQXQ \DúDGÕ÷Õ G|YUQ Pԥhsulu olan ԥsԥrlԥrԥ, o
FPOԥdԥQ ³7ԥzkire-\L ùDK 7ԥKPDVLE´ ³&ԥvahirԥl-ԥ[EDU´ ³7ԥkmilԥWO-ԥ[EDU´ NLWDEODUÕQD GD PUDFLԥt
edildi. Mԥlum oldu ki, bu ԥsԥrlԥr vԥ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[ÉLULGigԥULoQWDUL[LPԥnbԥ UROXR\QDPDPÕúODU
27
istԥU TDUDTR\XQOX D÷TR\XQOX LVWԥrsԥ dԥ Sԥfԥvi hakimiyyԥWLQLQ LON G|YUOԥrindԥ
úLUYDQúDKODU GDLP PVWԥTLO TDOPD÷D oDOÕúÕU DVÕOÕ Yԥziyyԥtԥ GúPԥmԥyԥ sԥy
edirdilԥr. MԥK] EXQD J|Uԥ dԥ ùLUYDQ QLFEԥtԥn dinc hԥyat tԥU]L NHoLUPLú Yԥ onun
bԥ]L EDúTD G|YOԥtlԥrdԥQ DVÕOÕOÕ÷Õ QRPLQDO [DUDNWHU GDúÕPÕúGÕU 4DUDTR\XQOX Yԥ
$÷TR\XQOX G|YOԥtlԥrindԥ isԥ IHRGDO DUDoԥNLúPԥlԥri, saray hԥrc-mԥUFOL\L P[Wԥlif
ziddiyyԥtlԥr iqtisadi vԥ siyasi hԥ\DWÕQQRUPDOLQNLúDIÕQDGDLPPDQHROPXúGXU
øQGL ;9-XVI ԥsrlԥrdԥ AzԥUED\FDQGD K|NP VUԥn ԥsas feodal sinfi
QPD\ԥndԥlԥULQLQG|YOԥtin idarԥ edilmԥsindԥ rolu vԥ RQODUÕQIԥaliyyԥtinin, ԥsasԥn,
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ԥsԥrindԥ necԥ ԥNVROXQPDVÕEDUԥdԥ mԥlumat verԥk:
ùDK O, AzԥUED\FDQIHRGDOG|YOԥtlԥrinԥ PXPLUԥhbԥrlik edir vԥ orta ԥsr
WDUL[oLOԥULQLQ R FPOԥdԥn Hԥsԥn bԥ\ 5XPOXQXQ J|VWԥUGL\L NLPL ³SDGúDK VXOWDQ
YDOL´ Eԥzԥn dԥ ³KDNLP´ DGODQÕUGÕ ;9, ԥVULQ EDúODQ÷ÕFÕQGD úLԥ GLQLQLQ 4Õ]ÕOEDú
G|YOԥtindԥ yeganԥ G|YOԥt vԥ millԥt tԥriqԥti qԥbul edilmԥVL G|YOԥW DSDUDWÕQÕQ
mԥrkԥzlԥúGLULOPԥsinԥ vԥ mԥrkԥzi hakimiyyԥtin XV ԥsrԥ nisbԥtԥn olduqca
TYYԥtlԥnmԥsinԥ gԥWLULE oÕ[DUGÕ ùԥriԥtԥ J|Uԥ úDK |ONԥdԥki torpaq vԥ VX\XQ EDú
PONL\\ԥWoLVLVD\ÕOÕUGÕR|ONԥnin ԥQE|\NIHRGDOÕLGL>@
Sԥltԥnԥt irsԥQ úDKGDQ úDK]DGԥyԥ NHoLU Yԥ belԥliklԥ dԥ úDKOÕT |]QGԥ
PWOԥT PRQDU[L\D [VXVL\\ԥtini ԥNV HWGLULUGL +|NPGDU KDNLPL\\ԥWL DOWÕQGDNÕ
yerlԥUL \X[DUÕ Wԥbԥqԥdԥn olan ԥyanlar vasitԥsilԥ idarԥ edir, mԥmlԥkԥtin yeganԥ
vaULVLVD\ÕOÕUGÕ>DD@
XV-XVI ԥsrlԥrin mԥhsulu olan bԥ]L NLWDEODUGD R FPOԥdԥn XVI ԥsr
mԥnbԥ\L ³1DPH-\L QDPL´ ԥsԥrindԥ ali tԥbԥqԥQLQ ³VXOWDQODU ԥmirlԥr, sԥdrlԥr,
vԥzirlԥr vԥ VDUD\D\D[ÕQúԥxslԥU´ROGX÷XJ|VWԥrilir [69, 13].
ùDKPKPPԥsԥlԥlԥrin hԥOOLoQG|YOԥWEDúoÕODUÕLOԥ mԥúYԥrԥt edir, sԥdr,
vԥzir, hakim vԥ EDúTD PԥVXO úԥxslԥrin rԥy vԥ tԥkliflԥrinԥ TXODT DVÕUGÕ > D
E@$QFDTúEKԥsiz, hԥOOHGLFLV|]úDKÕQRODUGÕ
O, adԥtԥQ G|YOԥtin paytaxt adlanan ԥVDV úԥhԥrindԥ \DúD\ÕU TÕúODT Yԥ
yaylaq yerlԥrinԥ getmԥyi nԥzԥrԥ DOÕQPD]VD ԥsasԥQ PKDULEԥ YD[WÕ úԥhԥri tԥrk
edirdi. Mԥsԥlԥn, qaraqoyunlu vԥ D÷TR\XQOX K|NPGDUODUÕ 7ԥbrizdԥ , ùDK øVPD\ÕO
Tԥbrizdԥ , ùDK 7ԥhmasib Tԥbriz vԥ Qԥzvindԥ ,, ùDK øVPD\ÕO 4ԥzvindԥ ùԥki
hakimlԥULùԥkidԥúLUYDQúDKODU,øEUDKLP,;ԥlilullah, FԥUUX[<DVDU,,øEUDKLP,,
Xԥlilullah vԥ ùDKUXTYD[WODUÕQÕQoR[XQXùDPD[ÕGDNHoLUPLúOԥr.
BԥzԥQ NWOԥYL |OPOԥrԥ sԥbԥb olan xԥstԥliklԥrԥ J|Uԥ dԥ úDK PYԥqqԥti
RODUDT úԥhԥrdԥQ oÕ[ÕUGÕ -ci ildԥ Tԥbriz vilayԥtindԥ WDXQ \D\ÕOGÕ÷Õ
oQ&DKDQúDKSD\WD[WGDQoÕ[PÕúYԥ ELUPGGԥt Bԥrdԥdԥ TDOPÕúGÕ>E@
Bir-birindԥQDVÕOÕRODQG|YOԥWEDúoÕODUÕDUDVÕQGD³úԥrtnamԥ´\D]ÕOÕUYԥ bu
sԥnԥdlԥ birinin digԥrindԥQ DVÕOÕOÕ÷Õ Qԥzԥrԥ oDWGÕUÕOÕUGÕ %HOԥ ki, 894 (1488/89)-F
ildԥ Fԥrrux Yasar vԥ <DTXE $÷TR\XQOX DUDVÕQGD \D]ÕOPÕú úԥrtnamԥdԥ birinci
tԥrԥILQDVÕOÕOÕ÷ÕD\GÕQQԥzԥrԥ oDUSÕU³6|]YHULUԥm ki, dostun olum, sԥninlԥ \D[úÕ
yola gedim, vԥd etdiyim 5000 TԥEUL] WPԥni [mԥblԥ÷LQGԥ pulu hԥr il]
gecikdirmԥdԥQJ|QGԥULP´>-625]
28
ùDK |OGNGԥ ELU TD\GD RODUDT oD[QDúPD GúU EDúTD |ONԥ K|NPGDUODUÕ
\D[XG úDKÕQ |YODGODUÕ [VXVLOԥ TGUԥtli ԥmir vԥ \NVԥk vԥzifԥ sahiblԥUL WD[WÕ |]
xeyirlԥrinԥ ԥlԥ NHoLUPԥyԥ oDOÕúÕUGÕODU>E-475].
ùDK]DGԥ: Hԥsԥn bԥy Rumlu vԥ EDúTD WDUL[oLOԥU úDK]DGԥlԥU KDTTÕQGD GD
PDUDTOÕPԥOXPDWODUYHUPLúRQODUÕQKԥ\DWÕQÕG|YOԥtdԥ rolunu, ԥxlaq, qabiliyyԥt vԥ
EDFDUÕ÷ÕQÕ WԥVYLU HWPLúOԥr. Hԥsԥn bԥy Rumlu adԥtԥQ úDKÕQ YԥIDWÕQGDQ VRQUD RQXQ
|YODGODUÕQÕQDGODUÕQÕELU-bir sadalD\ÕU>EE@
'|YOԥWLúOԥrindԥ tԥFUEԥ ԥldԥ etmԥkdԥQ|WUúDK]DGԥlԥr vilayԥtlԥrԥ hakim
tԥyin edilir vԥ belԥliklԥ ³VÕQDT G|YU´ NHoLULUGLOԥU > E@ +DNLP úDK]DGԥyԥ
hakimiyyԥt rԥmzi kimi tԥbil, bayraq vԥ ordu verilirdi [97, 294]. A]\DúOÕúDK]DGԥ bir
TD\GD RODUDT ³Oԥlԥ´ DGODQDQ WԥrbiyԥoL ԥmirԥ WDSúÕUÕOÕUGÕ +DNLP úDK]DGԥnin
L[WL\DUÕQDYHULOԥQ\HULQEWQLQ]LEDWLLúOԥri lԥlԥ vasitԥsilԥ idarԥ edilirdi.
ùDK]DGԥlԥr hakimiyyԥti ԥlԥ NHoLUPԥkdԥQ |WU oR[ YD[W ELU-birlԥri ilԥ
PEDUL]ԥ edirdilԥU>@ùDK]DGԥ lԥlԥ vԥ |]QQEDúTDKLPD\ԥoLOԥrindԥn
|WUELUJԥlir vasitԥVLLGLoQNLRQODUúDK]DGԥQLQDGÕQGDQKԥrԥkԥWHGLUE|\NVԥrvԥt
WRSOD\ÕUGÕODU > @ øGDUԥ etdiklԥri yerlԥrdԥ úDK]DGԥnin dԥ idarԥHGLFL GLYDQÕ
olurdu [81, 257b; 97, 186]. Bԥzԥn isԥ úDK]DGԥlԥr tԥ\LQ ROXQGXTODUÕ \HUԥ |]Oԥri
JHWPLURUD\DHWLEDUOÕQPD\ԥndԥlԥULQLJ|QGԥrmԥklԥ kifayԥtlԥnirdilԥr [74, 62-63].
Lԥlԥ: 4DUDTR\XQOX G|YOԥtinin ilk illԥrinin tԥsvirini verԥn hadisԥlԥU úԥrh
edilԥrkԥQ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ lԥlԥ LVWLODKÕ³DWDEԥ\ŃLPLLúOԥQPLúYԥ Qara Yusifin
R÷OX3LUEXGD÷ÕQԤPLU4DUDDGOÕDWDEԥ\LQLQDGÕoԥNLOPLúGLU>@13
Lԥlԥ bu vԥzifԥyԥ úԥxsԥQ úDK Wԥrԥfindԥn tԥyin edilir vԥ úDK]DGԥQLQ EWQ
hԥUEL PONL Yԥ PDOL LúOԥULQL RQXQ DGÕQGDQ LGDUԥ edirdi [66, 325]. Bu vԥzifԥyԥ
namizԥd, ԥsasԥQ K|NPGDUÕQ \D[ÕQ TRKXPODUÕQGDQ RODUGÕ > @ 6DP 0LU]ԥnin
lԥlԥVL 'XUPXú [DQ ùDPOX |OԥndԥQ VRQUD RQXQ TDUGDúÕ +VH\Q ùDPOX Jԥnc
úDK]DGԥnin yeni lԥlԥVLROPXúGX>@14
Lԥlԥ DGOÕ-VDQOÕ ԥmirlԥrdԥn dԥ tԥ\LQ HGLOLUGL > @ $÷TR\XQOX
G|YOԥtindԥ E|\N URO R\QDPÕú ԥmir Sufi XԥOLO ELU PGGԥW úDK]DGԥ Baysunqurun
6XOWDQ<DTXEXQR÷OXOԥlԥVLROPXúGX>@ԤPLULQOԥlԥliyԥ NHoLULOPԥsi onun
tԥrԥfindԥQ E|\N ELU KDGLVԥ kimi qiymԥtlԥndirilir vԥ ԥPLU EX PQDVLEԥtlԥ E|\N
ziyafԥW YHULUGL > @ oQNL D]\DúOÕ úDK]DGԥyԥ lԥlԥ olan ԥPLULQ E|\N
sԥlahiyyԥWLROXUGX>@&DKDQúDKøVIDKDQԥyalԥWLQLR÷OX0ԥhԥmmԥdi Mirzԥyԥ
verԥrkԥQ ³úDK]DGԥ hԥlԥ hԥddi-EXOX÷D oDWPDGÕ÷ÕQGDQ´ ԥyalԥWLQ EWQ LúOԥri lԥlԥ
Mԥhԥmmԥdԥ WDSúÕUÕOPÕúGÕ>@
TԥVDGILGH\LONLOԥlԥyԥ bԥzԥQ³HWLPDGG-G|YOԥ´GH\LOPLúGLU>D@15.
XandԥPLULQ \D]GÕ÷ÕQD J|Uԥ, ԥyalԥWLQ EWQ Vԥlahiyyԥti lԥlԥQLQ L[WL\DUÕQGD LGL >
553].
13
³.LWDE-i Diyarbԥkriyyԥ´ ԥsԥrindԥ Uzun Hԥsԥnin dԥ lԥlԥVL ³DWDEԥ\´ DGODQGÕUÕOPÕúGÕU > @
øVNԥndԥr bԥ\0QúLLVԥ EXV|]³DWDOÕTŃLPLLúOԥWPLúGLU>@
14
'XUPXú[DQùDPOX,ùDKøVPD\ÕOÕQDUYDGÕ7DFOÕEԥyiPLQTDUGDúÕLGL>@
15
³(WLPDGG-G|YOԥÉDúYԥ]LULQWLWXOXROPXúGXU
29
øON VԥfԥYL úDKODUÕ úDK]DGԥ anadan olan kimi ona lԥlԥ tԥyin edirdilԥr. Belԥ
ki, 938 (1531/32)-ci ildԥ GR÷XODQúDK]DGԥ Mԥhԥmmԥdԥ Sam Mirzԥnin sabiq lԥlԥsi
+VH\Q [DQ ùDPOX Oԥlԥ tԥ\LQ HGLOPLúGL ԤEGL Eԥ\ ùLUD]LQLQ PԥOXPDWÕQD J|Uԥ,
³úDK]DGԥni ԥzԥmԥtlԥ onun evinԥ aparÕERQDWDSúÕUGÕODU´>E@-
F LOGԥ anadan olan Heydԥr Mirzԥyԥ ùDK 7ԥKPDVLE G|YOԥtin vԥkili Mԥsum bԥy
Sԥfԥvini lԥlԥ tԥ\LQHWPLúGL>E@
%LU PGGԥW ùLUYDQÕQ KDNLPL RODQ ԤOTDV 0LU]ԥyԥ P[Wԥlif vaxtlarda iki
lԥlԥ tԥyin olunmuúGX 2QXQ D[ÕUÕQFÕ Oԥlԥsi Qazi xan Tԥkԥlunun qԥtlindԥn sonra
Ԥlqas Mirzԥ lԥlԥVL] TDOPÕúGÕ > E@ *|UQU NL úDK]DGԥdԥ LúOԥUL PVWԥqil
idarԥ etmԥk qabiliyyԥti yaranarkԥn daha lԥlԥyԥ HKWL\DFTDOPÕUGÕ
ԤPLUO-Pԥra: (XV-XVI ԥsrlԥrdԥ AzԥUED\FDQGD G|YOԥtin idarԥ
ROXQPDVÕQGD úDKGDQ VRQUD ELULQFL \HUGԥ ԥPLUO-Pԥra durur vԥ |ONԥnin hԥrbi
TYYԥlԥrinԥ EDúoÕOÕT HGLUGL > @ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ Yԥ G|YUQ EDúTD
mԥnbԥlԥrindԥ E|\N Vԥlahiyyԥtԥ malik olan bu vԥzifԥQLQ VDKLEL ³Pԥlikul-Pԥra,
mԥlik-i ԥzԥm, ԥmir-i bozorg, ԥmir-i ԥzԥP´DGODQGÕUÕOPÕú>@Yԥ
³|ONԥ LúOԥrinin idarԥVL´QLQRQXQԥlindԥ ROGX÷XJ|VWԥULOPLúGLU>@
Hԥsԥn bԥ\5XPOX\DJ|Uԥ ԥPLUO-Pԥraya mԥ[VXVRODQP|KU³DOLGLYDQÕQ
EDúTDP|KUOԥrindԥQ\X[DUÕGDYXUXOXUGX´>07].
XV-XVI ԥsrlԥr boyu ԥPLUO-PԥUD |ONԥdԥki ԥQ \NVԥk vԥzifԥlԥrdԥn biri
VD\ÕOÕUGÕ 4DUDTR\XQOX G|YOԥWLQLQ LON YD[WODUÕQGD EX G|YOԥtin ԥPLUO-PԥUDODUÕ
Bԥstam Cagirlu [66, 37, 46] vԥ ԤPLU4DUDPDQ>@ROPXúYԥ RQODUD\UÕ-D\UÕ
vaxtlarda bu vԥzifԥni icUDHWPLúOԥr.
%D\VXQTXU $÷TR\XQOXQXQ ԥPLUO-PԥUDVÕ )ԥrrux bԥ\ DGOÕ ELU ԥmir
ROPXúGXU>@
Hԥsԥn bԥy Rumlu ԥPLUO-PԥUDQÕQG|YOԥtdԥ ԥVDVVLPDROGX÷XQXJ|VWԥrir.
Belԥ ki, Qara Yusif ԥVLU DOGÕ÷Õ 6XOWDQ ԤKPԥd CԥOD\LULQL |OGUPԥk istԥmԥdiyinԥ
baxmayaraq, ԥPLUO-Pԥra Bԥstam Cagirlunun istԥyinԥ TDUúÕGXUPDTGDQoԥNLQPLú
vԥ |OPK|NPYHUPԥyԥ mԥFEXUROPXúGX>@
%L]LPPԥllifԥ J|Uԥ, ԥPLUO-PԥUD³G|YOԥWLQL[WL\DUVDKLEL´LGL>
184]. 930 (1523/24)-cu ildԥ vԥzir Cԥlalԥddin Xandԥmir TԥEUL]LQLQ\DQGÕUÕOÕEKԥlak
edilmԥsinԥ sԥbԥb ԥPLUO-PԥUD'LYVXOWDQ5XPOXQXQK|NPROPXúGX>@
XV ԥsrdԥ ԥPLUO-Pԥra mԥnsԥELQLQ LNL úԥxs tԥrԥfindԥn icra edilmԥsi
IDNWÕQD WԥVDGI ROXQPXUVD ;9, ԥVULQPԥyyԥn illԥrindԥ ԥPLUO-PԥUDOÕ÷ÕQ úԥrikli
DSDUÕOPDVÕKDOÕQDUDVW gԥlinir. Mԥnbԥlԥrin mԥOXPDWÕQD J|Uԥ, 906 (1500/01)-FÕLOGԥ
øVPD\ÕO6ԥfԥYLùLUYDQÕDODUNԥQRQXQG|\úoOԥrindԥQ+VH\QEԥ\ùDPOXYԥ Abdal
bԥy Dԥdԥ ԥPLUO-Pԥra idilԥr [98, 137a; 61, 288]. 936 (1529/30)-FÕLOGԥ isԥ ,ùDK
TԥKPDVLE |] EDFÕVÕ R÷ODQODUÕ +VH\Q xan vԥ $EGXOOD [DQÕ ԥPLUO-PԥUD HWPLúGL
[65, 238; 81, 256b; 58, 49].
Bu vaxta qԥdԥr tԥdqiqat ԥsԥrlԥrindԥ ԥPLUO-Pԥra vԥzifԥVLQLQ úԥrikli
DSDUÕOPDVÕQDGDLUPODKL]ԥ \UGOPԥPLúGLU$QFDT\X[DUÕGD\D]ÕODQPԥlumatdan
J|UQU NL PԥyyԥQ PGGԥtdԥ bu vԥzifԥ PúWԥrԥN LFUD HGLOPLúGLU )LNULPL]LQ
30
VEXWX oQ ELU GDKD Pԥnbԥyԥ PUDFLԥt edԥN ԤEGL Eԥ\ ùLUD]L \D]ÕU ³0XVWDID
VXOWDQ 8VWDFOÕ ԥPLUO-PԥUDOÕTGD 'LY VXOWDQD úԥrik oldu, lakin bu vԥzifԥdԥ Div
VXOWDQGDKDVWQLGL´>E@
Mԥnbԥlԥrdԥ ԥPLUO-Pԥra mԥnsԥbi bԥzԥn vԥkalԥt vԥ divan ԥmiri
vԥzifԥlԥrinin sinonimi kimi dԥ J|VWԥrilir. Mԥsԥlԥn, Hԥsԥn bԥ\5XPOX\D]ÕUNL'LY
sultan gԥncliyindԥ ,ùDK7ԥhmasibin ԥPLUO-PԥUDVÕLGL>@0ԥOOLID]DFÕT
VRQUDNÕ L]DKÕQGD 'LYLQ YԥNLO ROGX÷XQX ELOGLULU > ²188@ ³/EEԥt-tԥYDUL[´
ԥsԥrindԥ +VH\QEԥ\ùDPOXQXQ,ùDKøVPD\ÕOÕQԥPLUO-PԥUDVÕROGX÷XJ|VWԥULOPLú
[98, 137]. Sonradan isԥ o, divan ԥmiri kimi qԥlԥmԥ YHULOPLúGLU > @ %X
PLVDOGDQEDúTD0LU<ԥhya Qԥ]YLQL\D]ÕU³'LYDQԥPLULRODQdD\DQVXOWDQ8VWDFOX
930 (1523/24)-cu ildԥ vԥIDW HWGL RQXQ \HULQL R÷OX %D\D]LGVXOWDQD YHUGLOԥr. O da
ELUQHoԥ JQGԥQVRQUD|OGYԥ ԥPLUO-PԥUDOÕTPԥnsԥbinԥ Div sultan Rumlu tԥyin
ROXQGX´>@ԤEGLEԥ\ùLUD]LGԥ Divin ԥPLUO-Pԥra vԥ vԥNLOROGX÷XQX\D]ÕU
[81, 253b].
Fikrimizcԥ, ԥPLUO-PԥUDQÕQ YԥNLO DGODQGÕUÕOPDVÕ LOԥ UD]ÕODúPDT RODU
oQNL KDNLPL\\ԥWLQLQ EDúODQ÷ÕFÕQGD , ùDK 7ԥhmasibin ԥPLUO-PԥUDODUÕ ELU Q|Y
onun vԥkillԥUL ROPXúODU NL EWQ LúOԥri gԥnc vԥ tԥFUEԥVL] úDKÕQ DGÕQGDQ
DSDUÕUGÕODU $QFDT RUWD ԥVU WDUL[oLOԥri tԥrԥfindԥn ԥPLUO-PԥUDOÕ÷ÕQ GLYDQ ԥmiri
mԥnsԥbi ilԥ eynilԥúGLULOPԥVLG]JQGH\LOGLUNLEXEDUԥdԥ ³'LYDQԥPLULÉԥhsindԥ
GDQÕúÕODFDTGÕU
Sԥdr: '|YOԥtdԥ WXWGX÷X P|YTH\LQԥ J|Uԥ XVI ԥsr SԥfԥYL G|YOԥtindԥ
ԥPLUO-PԥUDGDQVRQUDNÕ\HUVԥdrԥ mԥ[VXVROPXúGXULakin XV ԥsr Qaraqoyunlu
vԥ $÷TR\XQOX G|YOԥtlԥrindԥ sԥdarԥt mԥnsԥELQL DSDUDQ úԥxsin rolu bir ԥVU VRQUDNÕ
sԥdrin rolundan fԥrqlԥnir vԥ elԥ E|\N VWQO\ԥ malik deyildi. Mԥnbԥlԥrdԥ hԥtta
XV ԥsr AzԥUED\FDQIHRGDOG|YOԥtlԥrindԥ vԥkil vԥ vԥ]LULQWXWGX÷XP|YTH\in sԥdrԥ
nisbԥtԥQ GDKD VWQ ROGX÷X DúNDU Qԥzԥrԥ oDUSÕU Yԥ sԥdrin fԥaliyyԥti, ԥsasԥn,
J|VWԥrilmir.
7DUL[oLOԥrin ԥksԥriyyԥti bu vԥzifԥQL ³\NVԥk vԥzifԥ´ DGODQGÕUPÕúGÕU >
@ hPXPL\\ԥtlԥ, Hԥsԥn bԥy Rumlu vԥ EDúTDODUÕQÕQ
ԥsԥrlԥrindԥ QarDTR\XQOXG|YOԥtindԥ sԥGULQR\QDGÕ÷ÕUROD]LúÕTODQGÕUÕOPÕúGÕUODNLQ
$÷TR\XQOXG|YOԥWDSDUDWÕQGDVԥdrin icra etdiyi vԥzifԥQLQ|QSODQDoԥkildiyinԥ LúDUԥ
HGLOPLúGLU+ԥsԥn bԥ\5XPOXD÷TR\XQOXVԥGUL4D]LøVDQÕ³Vԥdarԥt mԥnsԥbi vԥ dini
LúOԥr vԥzifԥsinin sahibL´ DGODQGÕUÕU ODNLQ ELU PGGԥt sԥdrlik edԥQ EX úԥxsin
sԥltԥnԥtdԥ ³L[WL\DU VDKLEL´ VD\ÕODQ Yԥkil Sufi Xԥlilin fԥUPDQÕ LOԥ |OGUOPԥsi [66,
633; 84, 436; 88, 254] sԥdarԥt vԥzifԥsinin XV ԥsrdԥ hԥlԥ o qԥdԥr dԥ P|KNԥm
P|YTHWXWPDGÕ÷ÕQÕJ|VWԥrir.
4DUDTR\XQOX G|vlԥtinin tԥrkibindԥ RODQ %D÷GDG ԥyalԥWL ³ԤKVԥQW-
tԥYDUL[´Gԥ J|VWԥrildiyinԥ J|Uԥ, 847 (1443/44)-ci ildԥ &DKDQúDK WԥrԥfindԥQ R÷OX
Mԥhԥmmԥdi Mirzԥyԥ YHULOPLú Yԥ úDK]DGԥ D]\DúOÕ ROGX÷XQGDQ úԥhԥU LúOԥrinin
idarԥVL$EGXOODDGOÕELUúԥxsԥ WDSúÕUÕOPÕúGÕ>@. Hԥsԥn bԥ\5XPOX$EGXOODQÕQ
vԥzifԥVLQLQ DGÕQÕ J|VWԥrmirsԥ dԥ, onun Mԥhԥmmԥdi Mirzԥnin lԥlԥsi vԥ VDUD\ÕQGD
31
sԥdarԥt mԥnsԥELQLQ VDKLEL ROGX÷X ELOLQLU ODNLQ Vԥfԥvi sԥdrlԥrinin XVI ԥsrdԥ
J|UG\ LúOԥULQ DQFDT LNLVLQLQ ³Kԥll vԥ ԥTG´²yԥQL ELU VÕUD LúOԥULQ ³DoÕOPDVÕ Yԥ
ED÷ODQPDVÕ´ TDUDTR\XQOX Vԥdri Abdulla tԥrԥfindԥn icra edilmԥsi o zaman sԥdrin
fԥaliyyԥtinin mԥKGXG ROGX÷XQD Gԥlalԥt edir. Buna baxmayaraq, qeyd etmԥk
OD]ÕPGÕU NL VRQUDNÕ ԥsrlԥrdԥ ROGX÷X NLPL ;9 ԥsr sԥdrlԥrinin dԥ ԥn ԥsas
vԥzifԥlԥrindԥn biri vԥqf idarԥlԥrinԥ rԥhbԥrlik etmԥNROPXúGXU>@
*|VWԥrmԥNOD]ÕPGÕUNLVԥfԥvilԥr dindԥQ³E|\NELUG|YOԥW\DUDWPDToQ
ideoloji bir silah kimi istifadԥ edirdilԥU´ > @ %XQD J|Uԥ dԥ, XVI ԥsr Sԥfԥvi
G|YOԥW DSDUDWÕQGD úLԥ tԥriqԥWL DGÕQGDQ oÕ[Õú HGLE K|NPԥtԥ E|\N N|Pԥklik
J|VWԥrԥn sԥdarԥt mԥnsԥELJ|UNԥPOL\HUWXWXUGX,ùDKøVPD\ÕOWD[WDFOXVHGԥn kimi
sԥdarԥt vԥzifԥVLQLPԥOOLPLROPXúùԥmsԥddin Gilaniyԥ YHUPLúGL>
97, 74]. Bu sԥfԥYLúDKÕ\HQLG|YOԥWLQP|KNԥmlԥnmԥsindԥ J|UNԥmli rol oyQD\DQúLԥ
tԥriqԥWLQLQGDKDVUԥtlԥ \D\ÕOPDVÕQGDQ|WUVԥdr mԥnsԥELQLEDúTDDGDPDGH\LOLON
Q|YEԥdԥ mԥK] |] HWLEDUOÕQPD\ԥndԥsinԥ WDSúÕUPÕúGÕ /DNLQ Vԥdrlԥr hԥPLúԥ úDKÕQ
HWLPDGÕQÕ GR÷UXOWPXUGXODU +ԥsԥn bԥy Rumlu bildirir ki, 915 (1509/10)-ci ildԥ
vԥzifԥsindԥn istifadԥ HGLE³QDKDTTDQODUW|NԥQ´Vԥdr Qazi MԥhԥmmԥG.DúL,ùDK
øVPD\ÕOÕQ ԥmri ilԥ |OGUOPú > @ Yԥ o vaxtdan
EDúOD\DUDT Kԥmin vԥzifԥ ³\NVԥk dԥrԥcԥli seyidlԥrdԥQ EDúTD KHo Nԥsԥ
verilmԥPLúGL´>- 550]
Hԥlԥ sԥfԥvi hakimiyyԥtinin ilk illԥrindԥ sԥdarԥt mԥnsԥELúԥULNOLDSDUÕOPD÷D
EDúODQGÕ%XúDKYԥ G|YOԥWWRUSDTODUÕQD[DVVԥ vԥ mԥmalik) sԥdarԥWIXQNVL\DVÕQÕQ
JHQLúOԥndirilmԥsi ilԥ izah olunur [55, 48]. Mԥlumdur ki, sԥdrlԥrin hԥr ikisi din
DGÕQGDQ Kԥrԥkԥt edirdi [88, 272; 97, 126]. Mԥnbԥlԥrdԥ \D]ÕOGÕ÷ÕQD J|Uԥ, sԥfԥvi
G|YOԥWL TYYԥtlԥndikdԥQ VRQUDP[Wԥlif vilayԥtlԥU úԥUL ED[ÕPGDQLNL VԥGUDUDVÕQGD
E|OúGUOPúG %HOԥ NL øUDT )DUV Yԥ Xuzistan sԥdarԥWLQL 0LU ùԥmsԥddin
Mԥhԥmmԥd Yusif, Xorasan, Azԥrbaycan vԥ ùLUYDQ Vԥdrliyini isԥ Mir Zeynԥddin
6H\LGԤOL-ci ildԥ icra edirdilԥr [65, 419; 88, 308; 77, 220]16.
Belԥliklԥ D\GÕQ ROXU NL G|YOԥtdԥ WXWGXTODUÕ \HU Yԥ GDúÕGÕTODUÕ Yԥzifԥnin
sԥlahiyyԥtinԥ J|Uԥ qaraqoyunlu vԥ D÷TR\XQOX Vԥdrlԥri sԥfԥvi sԥdrlԥrindԥn fԥrqli
ROPXúODU ³1DPH-\L QDPL´ ԥsԥrindԥ dԥ P[WԥOLI G|YOԥtlԥrin sԥdrlԥri bir-birindԥn
fԥrqlԥQGLULOLU ³6ԥdrlԥrin vԥzifԥsi hԥU G|YUGԥ vԥ hԥU ELU K|NPGDUÕQ [LGPԥtindԥ
P[WԥOLIROPXúGXU´>@
%|\XNPKDULEԥlԥU]DPDQÕVԥdrlԥr dԥ G|\úԥ gedir, fԥaliyyԥWJ|VWԥrirdilԥr
[52, 105]. 920 (1514)-ci ildԥ EDúYHUԥQdDOGÕUDQG|\úQGԥ ,ùDKøVPD\ÕOÕQKԥr iki
sԥGULRVPDQOÕODUWԥrԥfindԥQ|OGUOPúG>@
Vԥkil: XV-XVI ԥsrlԥr AzԥUED\FDQIHRGDOG|YOԥtlԥrinin idarԥ ROXQPDVÕQGD
vԥkilin dԥ |]QԥmԥxsXV\HULROPXúGXU172úDKDGÕQGDQKԥrԥkԥt edir, bԥzi hallarda
16
³&DYDKLUԥl-ԥ[EDU´ԥsԥrindԥ EXE|OJEHOԥ YHULOPLúGLU³øUDT)DUV;X]LVWDQùLUYDQ± Mir Mԥhԥmmԥd
Yusifԥ, Azԥrbaycan vԥ Xorasan ± 0LU6H\LGԤOL\ԥ WDSúÕUÕOGÕ´>E@0ԥnbԥlԥrin ԥksԥrindԥ ùLUYDQ
vԥ Azԥrbaycan birgԥ J|VWԥrildiyinԥ J|Uԥ, fikrimizcԥ, Budaq Qԥzvini sԥhvԥ \ROYHUPLúGLU
17
2ԤԤIԥndiyev vԥkil vԥzifԥVLQLQDUWÕT,úDK$EEDVG|YUQGԥ ROPDGÕ÷ÕQÕELOGLULU>@
32
úDKÕQԥvԥ]oLVLNLPLKԥUEL\UúOԥrԥ dԥ oÕ[ÕUGÕ>@+ԥsԥn bԥ\5XPOX\D]ÕUNL
Qara Yusif 813 (1410/11)-FLOGԥ ԤU]LQFDQDKFXP HGԥn vaxt hԥUEL \UúQ oR[
X]DQGÕ÷ÕQÕ J|UԥrԥN RUDQÕ ԥlԥ NHoLrmԥ\L |] YԥkillԥULQLQ |KGԥsinԥ TR\PXúGX
JQGԥQ VRQUD ԤU]LQFDQ KDNLPL WԥVOLP ROXE TDSÕ Yԥ xԥzinԥ DoDUODUÕQÕ RQXQ
vԥkillԥrinԥ vermԥyԥ mԥFEXUROPXúGX>@+ԥUEL\UúOԥrdԥ RUGX\DEDúoÕOÕTELU
QHoԥ úԥxs tԥrԥfindԥQ LFUD ROXQGX÷XQGDQ +ԥsԥn bԥy Rumlu, h|NPGDUÕQ DGÕQGDQ
hԥrԥkԥWHGLEPԥyyԥQWDSúÕUÕ÷Õ\HULQԥ yetirԥn hԥPLQúԥxslԥUL³YNԥOD´³YԥkillԥU´
DGODQGÕUPÕúGÕU>@øQGLJ|UԥNTDUDTR\XQOXG|YUQԥ DLGRODQ³YNԥOD´
ifadԥVL VRQUDODU $÷TR\XQOX Yԥ sԥfԥYL G|YOԥtlԥrindԥ PKP ԥhԥmiyyԥt kԥsb edԥn
vԥkalԥt vԥzifԥVLQLQ LFUDoÕODUÕQD DLGGLUPL" ԤVOD \R[ dQNL TDUDTR\XQOXODU
G|YUQGԥ vԥkalԥt bir vԥzifԥ kimi hԥlԥ IRUPDODúPDPÕúGÕ %X ILNUL 4DUDTR\XQOX
G|YOԥtinin tԥVYLUL ]DPDQÕ P[Wԥlif mԥnbԥlԥrdԥ vԥkalԥt vԥzifԥsinԥ ԥhԥmiyyԥt
verilmԥmԥsi ilԥ izah etmԥk oODU 'R÷UXGXU \X[DUÕGDNÕPLVDOGDQ GD Yԥkillԥrin bir
ԥvԥ]oL NLPL Iԥaliyyԥti mԥOXP ROGX ODNLQ úEKԥsiz ki, bu vԥkillԥU VRQUDGDQ E|\N
ԥhԥmiyyԥtԥ malik olan vԥkillԥrdԥn fԥrqli idilԥr.
Vԥkalԥt vԥzifԥVLQLQ IRUPDODúPDVÕ ILNULPL]Fԥ D÷TR\XQOXODUÕQKDNLPL\\ԥti
zDPDQÕKԥ\DWDNHoPLúGLU0ԥOXPGXUNLLOEXG|YOԥtԥ EDúoÕOÕTHGԥQ<DTXEúDKÕQ
vԥNLOLùH\[1ԥcmԥddin Mԥsud idi [66, 595].
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ verilԥQ DúD÷ÕGDNÕ Pԥlumata ԥsasԥQ $÷TR\XQOX
G|YOԥtindԥ vԥkalԥt mԥnsԥbinin hԥtta bԥzԥn ԥPLUO-PԥUDGDQ GD VWQ ROGX÷XQX
V|\OԥmԥN PPNQGU 7DUL[L ELU IDNWGÕU NL <DTXE úDKÕQ |OGUOPԥsindԥn sonra
hakimiyyԥti Sufi XԥOLOLQ N|Pԥyi ilԥ D]\DúOÕ úDK]DGԥ Baysunqur ԥlԥ DOPÕú Yԥ
G|YOԥtin ԥPLUO-PԥUDVÕ)ԥrrux bԥy18 tԥ\LQHGLOPLúGL>@*ԥQFúDKÕQDGÕQGDQ
G|YOԥti idarԥ etmԥyi ԥPLUO-PԥUD ROPDTGDQ GDKD VWQ WXWDQ 6XIL ;ԥlil mԥhz
vԥkalԥWL |] ԥlinԥ DOPÕúGÕ > @ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´-dԥ vԥkalԥt mԥnsԥbinin
VWQO\Q Wԥsdiq edԥQ EDúTD ELU IDNW GD YDUGÕU -F LOGԥ Uzun
Hԥsԥnin nԥvԥVL *|GԥN ԤKPԥG D÷TR\XQOX 5VWԥP úDKÕPԥ÷OXE HGLE WD[W-WDFÕ ԥlԥ
NHoLUԥn vaxt Kirman valisi Eybԥ sultan vԥ ùLUD]YDOLVL4DVÕPEԥ\3RUQDNRQDTDUúÕ
sui-qԥVG KD]ÕUOD\DUDT Tԥrara gԥOPLúGLOԥr ki, Uzun Hԥsԥnin digԥr nԥvԥsi Sultan
0XUDGÕùLUYDQGDQJԥWLULEWD[WDoÕ[DUVÕQODUYԥ |]OԥUL\HQLúDKÕQYԥkili olsunlar [65,
16]. Bu faktla o zaman vԥkalԥt mԥnsԥELQLQ E|\N VWQO\ Qԥzԥrԥ oDWGÕUÕOÕU Yԥ
eyni zamanda vԥkalԥtin dԥ bԥzԥQ PúWԥrԥN LFUD HGLOGL\L D\GÕQODúÕU %DúTD
mԥnbԥlԥrdԥ dԥ vԥkalԥWLQúԥULNOLDSDUÕOPDVÕQDFԥKGROXQPDIDNWÕYDUGÕU> 60,
253b; 77, 169].
Orta ԥVU WDUL[oLOԥri vԥkilԥ ³L[WL\DU VDKLEL´ ³LTWLGDU VDKLEL´ Yԥkalԥt
mԥnsԥbinԥ isԥ ³DOL Yԥzifԥ´ ³úԥrԥfli mԥnsԥE´ GHPLúOԥr [66, 632; 88, 271; 58, 46,
159]. Vԥkil sԥltԥnԥWLQ³L[WL\DUOÕDGDPÕ´GDDGODQGÕUÕOPÕúGÕU>@
%DFDUÕTOÕYԥNLOLQLúԥ cԥlb edilmԥsi zԥruri vԥ tԥxirԥVDOÕQPD]ELUYԥzifԥ kimi
TDUúÕGDGXUXUGX%HOԥ ki, 904 (1498/99)-FLOGԥ TDUGDúÕ0ԥhԥmmԥdi Mirzԥyԥ qalib
18
%XGD³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQ/HQLQTUDGԥO\D]PDQV[ԥsindԥ 4RoEԥ\NLPLJHWPLúGLU>D@
33
gԥlib, yenidԥn Tԥbrizdԥ WD[WD oÕ[DQ ԤOYԥnd bԥ\LQ LON LúL |]XQԥ vԥkil tԥyin etmԥk
ROPXúGX 2 /ԥtif bԥ\ DGOÕ ELU ԥmiri vԥNLO HWPLúGL > @ , ùDK øVPD\ÕOÕQ ԥn
HWLEDUOÕ N|PԥNoLVL Yԥkil Nԥcmԥddin Mԥsud idi [65, 110; 82, 309]. Onun
|OPQGԥn sonra vԥkil tԥyin edilԥQ<DUԤKPԥG;X]DQLQLQ³1ԥcm-LVDQL´³LNLQFL
NԥFP´DGODQGÕUÕOPDVÕԥvvԥlki vԥkilin ehtiUDPOD\DGHGLOGL\LQLJ|VWԥrir [65, 110,
@,ùDK7ԥhmasibin hakimiyyԥtinin ilk illԥrindԥ
vԥkalԥt mԥnsԥbini ԥlԥ NHoLUPԥNX÷UXQGDԥmirlԥULQPEDUL]ԥVLTDQOÕG|\ú[DUDNWHUL
DOPÕúGÕ -ci ildԥ bu 10 - 11 yaúOÕ VԥfԥYL úDKÕQÕQ LNL TGUԥtli ԥmiri
DUDVÕQGD EDúODQDQ L[WLODIÕQ Vԥbԥbi mԥhz vԥkalԥt mԥnsԥbinin kim tԥrԥfindԥn ԥlԥ
NHoLULOԥcԥ\L ROPXúGXU +ԥPLQ PEDUL]ԥdԥ ԥPLUO-Pԥra Div sultan Rumlu qalib
gԥlԥrԥk, gԥQF úDKÕQ PVWԥqil vԥNLOL ROPXúGX > @ /DNLQ EXQdan sonra da
sԥfԥvi ԥmirlԥUL DUDVÕQGD YԥkalԥW X÷UXQGD JHGԥQ PEDUL]ԥ sakitlԥúPԥGL dR[
NHoPԥdԥQ dXKԥ VXOWDQÕQ ³*|]ԥldԥrԥ´ \D\OD÷ÕQGD , ùDK 7ԥhmasibi tԥhrik etmԥsi
nԥticԥsindԥ 'LYVXOWDQ|OGUOGYԥ dXKԥ sultan vԥkil oldu [65, 205; 58, 48]. Lakin
EDúTD ԥmirlԥrin vԥkil olmaq arzusu bununla sakitlԥúPԥdi vԥ nԥticԥdԥ LNLQFL TDQOÕ
bir hadisԥ EDú YHUGL 9ԥNLO dXKԥ sultan vԥ ԥPLU +VH\Q [DQ ùDPOX DUDVÕQGDNÕ
PEDUL]ԥdԥ vԥNLO|OGUOG>@9ԥziyyԥti belԥ J|UԥQdXKԥ VXOWDQÕQPԥnsub
ROGX÷X WԥkԥOXWD\IDVÕQÕQԥmirlԥri dԥUKDO RQXQ E|\XN R÷OX ùDKTXEDGÕ Yԥrik etdilԥr
[65, 236]19$QFDTXVWDFOX5XPOX]OTԥdԥr vԥ ԥIúDUWD\IDODUÕQÕQԥmirlԥri vԥkalԥtin
yenidԥn tԥkԥlu ԥmirlԥrinin ԥlinԥ NHoPԥsinԥ UD]ÕROPD\ÕERQODUODG|\úԥ EDúODGÕODU
Hadisԥnin belԥ úԥNLODOGÕ÷ÕQÕJ|Uԥn ,ùDK7ԥhmasib dԥUKDOEWQWԥkԥOXWD\IDVÕQÕQ
qԥtl edilmԥsi ԥPULQLYHUPLúQԥticԥdԥ E|\NTÕU÷ÕQEDúYHUPLúGL>@
Vԥkalԥt vԥzifԥVL X÷UXQGD JHGԥQ EX oԥNLúPԥlԥU YD[WÕ $]ԥrbaycan ԥPLUO-
PԥUDVÕhOԥma Tԥkԥlu dԥ V\DQHWGL%XQDVԥbԥb onun da vԥkil olmaq arzusu idi,
lakin bu arzu hԥ\DWDNHoPԥdi [65, 237; 58, 49]. Hԥsԥn bԥ\5XPOXJ|VWԥULUNL,ùDK
Tԥhmasib vԥkalԥWL +VH\Q [DQ ùDPOX\D YHUGL > @ $QFDT RQXQ GD
vԥNLOOL\L X]XQ VUPԥdi. 939 (1532/33)-cu ildԥ úDKÕ ]ԥhԥrlԥmԥk istԥyԥQ +VH\Q
[DQÕQTԥsdLQLQVWDoÕOPÕúYԥ o, dԥrhal qԥWOHGLOPLúGL+ԥsԥn bԥ\5XPOX\D]ÕUNL
vԥNLO +VH\Q [DQ G|YOԥtdԥ dԥ\LúLNOLN HWPԥk vԥ [DOTÕ 6DP 0LU]ԥnin taxta
oÕ[DUÕOPDVÕQDUԥ÷Eԥtlԥndirmԥk istԥ\LUPLú>@
ùEKԥsiz ki, vԥkalԥt vԥzifԥVL X÷UXQGD JHGԥQ EX HKWLUDVOÕ PEarizԥnin
sԥbԥbi sԥfԥYL úDKÕQÕQ Kԥlԥ oR[ JԥQF ROPDVÕQGD Yԥ ԥmirlԥrin hakimiyyԥti idarԥ
edԥrԥN|]úԥxsi mԥqsԥdlԥrini hԥ\DWDNHoLUPԥk istԥmԥlԥrindԥ ROPXúGXU0ԥhԥmmԥd
Bԥqa Sԥ[DUDQSXULDoÕT-DúNDU\D]ÕUNLùDK7ԥKPDVLELQ\DúÕD]ROGX÷XQGDQYԥkalԥt
X÷UXQGDJHGԥQPEDUL]ԥQLQTDUúÕVÕQÕDODELOPLUGL>@
Vԥkil dԥ J|UNԥPOL G|YOԥW QPD\ԥndԥVL NLPL úԥxsԥQ G|\úOԥrdԥ LúWLUDN
edirdi. Hԥsԥn bԥy Rumlunun mԥOXPDWÕQDJ|Uԥ ùLUYDQúDKùDKUX[-F
ildԥ ,ùDK7ԥhmasiblԥ G|\úԥ |]YԥNLOL+VH\QEԥ\L\ROODPÕúGÕ>65, 287].
19
³5|Y]ԥWV-sԥfԥviyyԥ´Gԥ J|VWԥrilir ki, tԥkԥOXWD\IDVÕYԥkalԥWL³TÕOÕQFJFQԥ´ԥlԥ NHoLUPLúGL>@
34
Tarixi mԥnbԥlԥrԥ ԥsasԥQ Pԥyyԥn etmԥk olur ki, ilk sԥfԥvilԥrin
hakimiyyԥWL ]DPDQÕ ELU Yԥzifԥ LNL úԥxs tԥrԥfindԥQ LFUD HGLOGL\L NLPL PLVDO oQ
belԥ hallardan bԥzilԥUL \X[DUÕGD J|VWԥrildi), bԥzԥQ Pԥyyԥn iki vԥzifԥ
birlԥúGLULOԥrԥN ELU úԥxs vasitԥsilԥ LID HGLOLUGL )DNWODUD PUDFLԥt edԥN , ùDK
øVPD\ÕOÕQ ԥPLUO-PԥUDVÕ Yԥ vԥNLOL ELU PGGԥt Nԥcmԥddin MԥVXG ROPXúGXU >
107, 110; 88, 271; 61, 288a] ki, bununla da ԥPLUO-Pԥra mԥnsԥbinin vԥkillik
sԥlahiyyԥtinԥ PDOLN ROGX÷X \D[XG ԥksinԥ DúNDUD oÕ[ÕU. MԥOXPGXU NL dDOGÕUDQ
G|\úQGԥQ VRQUD , ùDK øVPD\ÕO ³DOL GLYDQDQԥzarԥWL´ 0LU]ԥúDK +VH\Qԥ, ԥPLUO-
PԥUDOÕ÷Õ LVԥ dD\DQ VXOWDQ 8VWDFOX\D WDSúÕUPÕúGÕ > @ $] VRQUD Yԥzir
MirzԥúDK +VH\QLQ Yԥkil vԥzifԥsindԥ dԥ LúOԥdiyi bildirilir [65, 177; 97, 234].
'|YUQ Pԥnbԥlԥri 930 (1523/24)-cu ildԥ Div sultan Rumlunu gah ԥPLUO-Pԥra,
gah da vԥNLONLPLJ|VWԥrir [65, 177, 185; 58, 46]. Hԥsԥn bԥ\5XPOX\D]ÕUNLYԥzir
vԥ vԥkil MirzԥúDK +VH\QLQ |OGUOPԥsindԥn sonra onun vԥzarԥt vԥ vԥkalԥt
vԥzifԥsi Cԥlalԥddin Mԥhԥmmԥd Xandԥmir Tԥbriziyԥ WDSúÕUÕOPÕúGÕ >
DE@dR[NHoPԥdԥQ\X[DUÕGDJ|VWԥULOGL\LNLPLRGDDUDGDQJ|WUOU
vԥ ³|ONԥ LúOԥrinin idarԥVL´ԥPLUO-Pԥra Div sultan Rumlunun ԥlinԥ NHoLU>
185; 88, 281], yԥni ԥPLUO-Pԥra hԥm dԥ vԥkil olur.
%WQ EXQODUGDQ ELU GDKD D\GÕQ ROXU NL PԥyyԥQ G|YUOԥrdԥ sԥfԥvi
VDUD\ÕQGD Yԥkalԥt mԥnsԥbini ԥvvԥlcԥ vԥzir, sonra isԥ ԥPLUO-Pԥra ԥlԥ DOÕEPÕú ,
ùDK øVPD\ÕOÕQ K|UPԥtli vԥziri MirzԥúDK +VH\QOԥ rԥqabԥtԥ girԥ bilmԥyԥn Div
sultan Rumlu vԥkil olmaTGDQ |WU \HQL Yԥzir Cԥlalԥddin TԥEUL]LQL DUDGDQ J|WUԥ
ELOPLú Yԥ \X[DUÕGD J|VWԥrildiyi kimi, eyni zamanda vԥkalԥtԥ dԥ sahiblԥQPLúGL
ԤPLUO-Pԥra vԥ vԥNLO RODQ 'LY VXOWDQÕQ Tԥtlindԥn sonra vԥkalԥt mԥnsԥbini yenԥ
dԥ ԥPLUO-PԥUD DSDUPD÷D EDúOD\ÕU > 81, 253b;. 97, 264] ki, bununla da
vԥzirin vԥkalԥt vԥzifԥsindԥQX]DTODúGÕUÕOGÕ÷ÕYԥ vԥkilliyin yenidԥn ԥPLUO-Pԥraya
WDSúÕUÕOGÕ÷ÕPԥlum olur.
Vԥzir: Mԥrkԥ]LG|YOԥt idarԥsindԥ PKP\HUOԥrdԥn biri dԥ G|YOԥt gԥlirlԥri
vԥ maliyyԥ DSDUDWÕQÕLGDUԥ edԥQEDúYԥ]LULQROPXúGXU2KԥPoLQLQ|ONԥnin xarici
LúOԥri ilԥ mԥú÷XO ROXU Yԥ PONL-inzibati idarԥlԥrԥ EDúoÕOÕT HGLUGL > @ 7DUL[L
mԥnbԥlԥULQ oR[XQGD EDú Yԥzirԥ ³HWLPDGG-G|YOԥ´ ³G|YOԥWLQ HWLPDGÕ´ GH\LOGL\L
J|VWԥULOPLúGLU>@NLEXQXQODGDYԥzLULQE|\NHWLPDGDOD\LTROGX÷X
nԥzԥrԥ oDWGÕUÕOÕU%DúYԥzir ali divana rԥhbԥrlik etdiyinԥ J|Uԥ bԥzԥQ³VDKLEGLYDQ´GD
DGODQÕUGÕ>@20
Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX G|YOԥWLQ EWQ PDOÕ Yԥ PONL LúOԥrinԥ rԥhbԥUOL\LQ EDú
vԥzir tԥrԥfindԥn hԥ\DWDNHoLULOGL\LQLELOGirir [66, 581]. Vԥzirin vԥzifԥsinԥ hԥPoLQLQ
³GLYDQ JԥOLULQLQ DUWÕUÕOPDVÕ G|YOԥW WDSúÕUÕTODUÕQÕQ \HULQԥ yetirilmԥVL LQúDDW Yԥ
ԥNLQoLOL\LQ oR[DOGÕOPDVÕ G|\úo Yԥ rԥiyyԥtԥ diqqԥW J|VWԥrilmԥsi, vilayԥtin
DEDGODúGÕUÕOPDVÕ´GDGD[LOLGLPDOL\\ԥ GLYDQÕQÕQEWQVԥnԥdlԥULRQXQP|KULOԥ
P|KUOԥnirdi [69, 175].
20
³1DPH-\LQDPL´ԥsԥrindԥ vԥzarԥtԥ ³XFDUWEԥli vԥzarԥt vԥ VDKLEGLYDQOÕTYԥzifԥVL´GH\LOLU>@
35
$\UÕ-D\UÕKDNLPYԥ úDK]DGԥlԥrin dԥ vԥzirlԥULROXUGX³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ
ùLUYDQúDK , øEUDKLPLQ 4D]L %D\D]LG DGOÕ ELU Yԥ]LULQLQ DGÕ oԥNLOPLúGLU > @
ùDK]DGԥ 4DUDøVJԥndԥrin vԥziri Seyid Mahmud [66, 220], Hԥsԥnԥlinin vԥziri Xacԥ
ùԥmsԥddin idi [66, 403]. Hԥsԥnԥli 863 (1458/59)-FLOGԥ DWDVÕ&DKDQúDKD[ԥyanԥt
edԥrԥk TԥEUL]L WXWPXú D] VRQUD DWDVÕQÕQ RQXQ VWQԥ TRúXQOD JԥOGL\LQL HúLGLE
úԥhԥri tԥrk etmԥyԥ mԥFEXU ROPXúGX 7ԥbrizi yenidԥn ԥlԥ DODQ &DKDQúDK R÷OXQXQ
tԥTVLULQLQ ED÷ÕúODQPDVÕQGDQ |WU LON Q|YEԥdԥ RQX EX Lúԥ V|YT HGԥn vԥziri Xacԥ
ùԥmsԥGGLQL|OGUPԥ\LWDSúÕUPÕúYԥ Hԥsԥnԥli ԥmri yerinԥ \HWLUPLúGL>D
360]. Bu misalla vԥ]LULQúDK]DGԥ ]ԥrindԥ olan tԥVLUJFQԥzԥrԥ oDWGÕUÕOÕU
Vԥzir dԥ vԥkil kimi mԥúKXUԥmirlԥrdԥn tԥyin edilirdi [66, 464; 81, 259a].
&DKDQúDKÕQ Tԥtlindԥn sonra Tԥbrizdԥ WD[WD oÕ[ÕE ELU QHoԥ JQ K|NPUDQOÕT HGԥn
$UD\Hú Eԥ\LP4DUDøVJԥndԥULQTÕ]Õ²ù)ԤODԥddin SԥGLT.HoԥoLQL|]Qԥ vԥzir
tԥ\LQ HWPLúGL > @ $UD\Hú Eԥ\LPL ELU QHoԥ JQGԥn sonra mԥ÷OXE
edib, yenidԥQ WD[WD oÕ[DQ +ԥsԥnԥli vԥ]LU ԤODԥddini vԥzifԥsindԥ VD[ODPÕú ԤPLU
$úXU Yԥ Ԥmir MԥcidԥGGLQ øVPD\ÕOÕ GD RQXQOD ELUOLNGԥ vԥ]LU HWPLúGL >
@ *|UQU +ԥsԥnԥOLQLQ GLYDQÕQGD EDú Yԥ]LU ԤODԥddin SԥdLT .HoԥoL ROPXúGXU
%D\VXQTXU $÷TR\XQOXQXQ Yԥ]LUL RQXQ TRKXPX ùH\[ 0ԥhԥmmԥG .HoԥoL LGL >
630].
øOOԥrlԥ D÷TR\XQOX Yԥzarԥtini aparan vԥzirlԥrdԥn biri dԥ ùԥmsԥddin
Zԥkԥriyyԥ idi ki, o, 906 (1500/01)-FÕ LOGԥn etibarԥQ \X[DUÕGD J|VWԥrildiyi kimi, I
ùDKøVPD\ÕOÕQDOLGLYDQÕQDYԥzir tԥ\LQROXQPXúGX>@21.
Vԥzirlԥr hԥUEL \UúOԥrdԥ dԥ LúWLUDN HGLU RQODUÕQ [LGPԥtlԥUL \DOQÕ] PONL
vԥ PDOLLúOԥrlԥ mԥKGXGODúPÕUGÕ>@%DúYԥ]LULQL[WL\DUÕQGDELUQHoԥ
PLQVLODKOÕԥsgԥr olurdu [72, 277].
øONVԥfԥvilԥrin hakimiyyԥWL]DPDQÕIԥaliyyԥWJ|VWԥrԥn vԥzirin vԥzifԥsi XV
ԥsr qaraqoyunlu vԥ D÷TR\XQOX Yԥzirlԥrinin vԥzifԥlԥrindԥn bir qԥdԥr fԥrqlԥnirdi.
Belԥ ki, XVI ԥsrdԥ sԥdr kimi vԥzirin dԥ fԥaliyyԥt dairԥVL JHQLúOԥQPLú Yԥ vԥzarԥti
ԥvvԥllԥrdԥ ROGX÷X NLPL ELU Geyil, iki vԥzir icra etmԥyԥ EDúODPÕúGÕ >
271; 55, 48].
Ali divan vԥzarԥWLQLúԥrikli idarԥ edԥn vԥzirlԥrin fԥaliyyԥt dairԥVLP[Wԥlif
ROPXúGXU $]ԥUED\FDQ ùLUYDQ ùԥki vԥ *UFVWDQÕQ Yԥ]LUL ELU PGGԥt Mirzԥ
ԤWDXOOD ;X]DQL ROPXúGXU NL RQX VRQUDdan Xacԥ CԥmalԥGGLQ ԤOL 7ԥbrizi ԥvԥz
HWPLú ;RUDVDQ *LODQ øUDT )DUV Yԥ .LUPDQÕQ Yԥzarԥti isԥ 972 (1564/ 65)-ci ildԥ
Seyid Hԥsԥn Fԥrԥhaniyԥ YHULOPLúGL>D@
'LQLLúOԥrlԥ, ԥsasԥn, sԥdrin mԥú÷XOROPDVÕQDED[PD\DUDTEԥzԥQEDúYԥzir
sԥdarԥti dԥ |]K|NPDOWÕQDDOÕUGÕ+ԥsԥn bԥ\5XPOXJ|VWԥrir ki, 985 (1577/ 78)-ci
ildԥ ali divan vԥzarԥWLQLDSDUPDT,,ùDKøVPD\ÕOWԥrԥfindԥn Mirzԥ Salman Cabiriyԥ
21
³/EEԥt-tԥYDUL[´ ԥsԥrindԥ ùԥmsԥddin ZԥkԥUL\\D ³$]ԥUED\FDQ NLOLGL´ DGODQGÕUÕOÕU > @ *PDQ
ki, o, ԥsasԥn AzԥUED\FDQÕQQԥzarԥWLQLLFUDHWPLúGL
36
WDSúÕUÕOPÕú EWQ ³G|YOԥt vԥ GLQ LúOԥUL´ RQXQ |KGԥsinԥ EXUD[ÕOPÕúGÕ > @
Mԥlumdur ki, o, sonradan Mԥhԥmmԥd Xudabԥndԥnin dԥ vԥ]LULROPXúGX>@
'|YOԥWLQ EWQ PONL Yԥ PDOL LúOԥrinԥ nԥzarԥt edԥQ DOL GLYDQÕQ D\UÕ-D\UÕ
vilayԥtlԥrdԥ dԥ vԥzirlԥUL ROXUGX NL RQODUÕQKDPÕVÕQD ELODYDVLWԥ EDú Yԥzir rԥhbԥrlik
edirdi. 958 (1551/52)-ci ildԥ Xacԥ QiyasԥGGLQ ԤOL Llԥ vԥzarԥWL úԥrikli icra edԥn
Xacԥ Ԥmir bԥ\ .HoԥoL KԥEV HGLOPLú > @ RQXQ \HULQԥ ùLUYDQ Yԥ]LUL $÷D
Mԥhԥmmԥd FԥUDKDQLNHoPLúGL>D@+ԥsԥn bԥy Rumlunun mԥOXPDWÕQDJ|Uԥ,
Ԥmir bԥ\ .HoԥoL FDYDQOÕ÷ÕQGDԥvvԥl Qazi xan Tԥkԥlunun, sonra isԥ Ԥmir Sultan
Rumlunun vԥ]LUL ROPXú VRQUDGDQ EWQ ;RUDVDQ YԥzarԥWL RQD WDSúÕUÕOPÕúGÕ >
355].
Mԥnbԥlԥrin mԥOXPDWÕQDJ|Uԥ, divan vԥzirlԥrindԥQELULVLTRUoLGԥstԥlԥrinin
vԥzarԥWLúOԥrinԥ rԥhbԥrlik edir vԥ ³TRUoLOԥr vԥ]LUL´DGODQÕUGÕ>E
@ 4RUoLlԥrԥ oDWDVÕ Pԥvacib vԥ PNDIDW \DOQÕ] EX Yԥ]LULQ P|KU LOԥ icra
edilirdi [63, 37].
Hakim: XV - XVI ԥsr AzԥUED\FDQIHRGDOG|YOԥtlԥri tarixindԥ hakimin dԥ
|]Qԥmԥxsus yeri vԥ fԥaliyyԥWL ROPXúGXU *|VWԥrmԥN OD]ÕPGÕU NL ³KDNLP´ Gԥ,
EDúTD LVWLODKODU NLPL Kԥm JHQLú Kԥm dԥ dar mԥQDODUGD LúOԥQPLúGLU +ԥsԥn bԥy
Rumlu bԥzԥQúDKODUÕGDKDNLPDGODQGÕUÕU>@0ԥOXPGXUNLúDKÕQWDEHOL\LQGԥ
RODQ|ONԥ, vilayԥt vԥ úԥhԥrlԥr hԥPoLQLQKDNLPOԥr tԥrԥfindԥn idarԥ edilirdi [74, 45].
Onlar mԥúKXUԥmirlԥrdԥn tԥyin edilir [65, 12] vԥ xԥzinԥyԥ hԥULOPԥyyԥn miqdar
YHUJL YHULU úDKD YD[WDúÕUÕ Kԥdiyyԥ J|QGԥrir vԥ PKDULEԥ YD[WÕ ԥsgԥUL TYYԥ ilԥ
N|Pԥk edirdilԥr. Hakimlԥrin ԥQ PKP [VXVL\\ԥWL RQODUÕQ KԥUEL TYYԥlԥrԥ
EDúoÕOÕT HWPԥlԥrindԥ idi [74, 68]. Hakim bԥzԥn ԥlindԥQ oÕ[DUÕlan ԥyalԥWL ³E|\N
xԥrclԥ´ JHUL DOÕUGÕ > @ NL EX GD KDNLPLQ KDNLPL\\ԥti ԥldԥn vermԥmԥk
HKWLUDVÕQÕJ|VWԥrir.
XV - XVI ԥsr tarixi mԥnbԥlԥrindԥ inzibati cԥhԥtcԥ WXWGXTODUÕ \HUԥ J|Uԥ
hakimlԥr bu dԥrԥcԥlԥrԥ E|OQPúOԥr: vilayԥWúԥhԥr vԥ qala hakimlԥri. A[ÕUÕQFÕODUD
³NXWYDO´GDGH\LOLUGL>@
Tԥ\LQ ROXQGX÷X \HUԥ gedԥQ KDNLP |] LOԥ úDKÕQ Wԥsdiq edib ona verdiyi
K|NP Vԥnԥdini - ³QLúDQ´Õ DSDUÕUGÕ > @ 1LúDQGD DGÕ
J|VWԥrilԥQ \HULQ RQD oDWGÕ÷Õ \D]ÕOÕU ԥhalidԥn hakiPLSHúNԥúOԥ TDUúÕODPDVÕ TDOD Yԥ
xԥzinԥ DoDUODUÕQÕQWԥqdim edilmԥsi vԥ RQDV|]V]LWDԥWROXQPDVÕ\D]ÕOÕUGÕ>@
Hakimԥ ³GDUX÷ԥ´Gԥ GH\LOPLúGLUNLLúOԥndiyi mԥQDED[ÕPÕQGDQKDNLPYԥ
GDUX÷ԥ V|]Oԥri bir-biri ilԥ TDUÕúGÕUÕOPDPDOÕGÕU.05|KUERUQ\D]ÕUNL³GDU÷DVDGԥ
dillԥ hakim demԥkdir vԥ úDK Wԥrԥfindԥn tԥ\LQ HGLOLUGL´ > @ $OPDQ
tԥGTLTDWoÕVÕQÕQ EX ILNUL ;9 ԥsrԥ aid edilԥ bilԥU 2 ]DPDQ GR÷UXGDQ GD Pԥyyԥn
inzibati sahԥni idarԥ edԥQúԥxsԥ hԥm hakim, hԥm dԥ GDUX÷ԥ GH\LOPLúGLU>
461; 56, 295, 326]. Mԥsԥlԥn, Uzun Hԥsԥnin nԥvԥVL ԤOYԥnd 886 (1481/82)-FÕ LOGԥ
vԥfat etdikdԥn sonra ԥmirlԥULQ ELU QHoԥVL ³<DTXE SDGúDKÕQ GԥUJDKÕQD Pԥktub
\ROOD\ÕE´ GDU÷D LVWԥPLúGL > D@ $\GÕQGÕU NL ԥmirlԥULQ [DKLúL RQODUD KDNLP
37
J|QGԥrilmԥsindԥQ|WUQԥzԥrԥ oDWGÕUÕOPÕúYԥ EXUDGDGDU÷DKDNLPV|]QQVLQRQLPL
NLPLLúOԥQPLúGLU
%DúTDELUPLVDO+ԥsԥn bԥy Rumlunun mԥOXPDWÕQDJ|Uԥ,ùDK7ԥhmasib
yerlԥrԥ GDU÷D \ROODPDGÕ÷ÕQGDQ $]ԥrbaycan rԥiyyԥWL DUDVÕQGD GDLP GDYD-GDODú
RODUGÕ>@%XILNUԥ tԥQTLGL\DQDúPDTOD]ÕPGÕU0ԥQVXEROGX÷XIHRGDOVLQILQԥ
TDUúÕ EDú YHUԥQ QDUD]ÕOÕ÷Õ |UW-EDVGÕU HWPԥyԥ oDOÕúDQ +ԥsԥn bԥy Rumlu sinfi
PEDUL]ԥnin sԥbԥELQLúDKÕQ$]ԥUED\FDQDGDU÷DKDNLPJ|QGԥrmԥmԥsi ilԥ izah edir
NL EX G]JQ ILNLU GH\LOGLU dQNL -1573-F LOOԥrlԥ Tԥbri] V\DQÕ EDú
verԥrkԥQ úԥhԥrdԥ hakim var idi vԥ V\DQD VԥbԥE [DOTÕQ \HUOL KDNLPL\\ԥtdԥn
QDUD]ÕOÕ÷ÕROPXúGX
'DU÷D LVWLODKÕ KDNLP PԥQDVÕQGD LúOԥndikdԥ KDNLPLQ UWEԥcԥ, yԥni onun
ԥmirliyi (ԥmarԥt) dԥrhal nԥzԥri cԥlb edir. Bunun ԥksinԥ RODUDT GDU÷D LVWLODKÕ dar
mԥQDGD LúOԥnԥrkԥQ EX GDU÷DOÕ÷ÕQ ³ԥPLUOLN´ ROPDGÕ÷Õ D\GÕQODúÕU 0ԥsԥlԥn, 905
(1499/1500)-ci ildԥ Sultan Murad vԥ Mԥhԥmmԥdi Mirzԥ G|\úԥrkԥn, birinci tԥrԥfin
G|YOԥWED\UD÷Õ\HUԥ GúPúG+ԥsԥn bԥ\5XPOXJ|VWԥrir ki, pԥhlԥYDQùDKLDGOÕELU
G|\úoFԥld hԥPLQED\UD÷Õ\HUGԥQTDOGÕUDUDTJHULTDoPDTGDRODQ6XOWDQ0XUDG
G|\úoOԥULQLTD\WDUGÕYԥ onlar yenidԥn gԥlib, hԥPLQED\UD÷ÕQDOWÕQGDWRSODúGÕODU
'|\ú Tԥlԥbԥ ilԥ bitdikdԥQ VRQUD 6XOWDQ 0XUDG G|\úoOԥUL UXKODQGÕUDQ Sԥhlԥvan
ùDKL\ԥ kԥQGLQLQGDU÷DOÕ÷ÕQÕYerir. Camaat ondan nԥ oXQ6XOWDQ0XUDGGDQԥmirlik
istԥmԥGL\LQL VRUXúGXTGD R FDYDE YHUPLúGL ³$WDP R Nԥndin ԥNLQoLVL LGLPԥn isԥ
GDU÷DVÕROPXúDP´>-25].
Hakim vԥ GDU÷DYԥzifԥlԥrinin eyni bir vԥzifԥ ROPDGÕ÷ÕQÕJ|VWԥrԥQEDúTDELU
misal: 906 (1500/01)-FÕ LOGԥ %DNÕ TDODVÕQÕQ KDNLPL úDK]DGԥ Qazi bԥ\LQ DUYDGÕ
GDU÷DVÕLVԥ ԤEOIԥttah bԥy idi [65, 46].
Mԥnbԥlԥrdԥ ED]DU GDU÷DVÕ GԥftԥU[DQD GDU÷DVÕ DGOÕ Yԥzifԥlԥrdԥn dԥ bԥhs
edilir [61, 338a; 77, 239].
Belԥliklԥ GDU÷D V|] . 0 5|KUE|UQQ GHGL\L NLPL KDNLP mԥQDVÕQÕ
verir, lakin hԥU ELU GDU÷DQÕQ úDK Wԥrԥfindԥn tԥyin edilmԥVL ILNUL G]JQ
deyilmԥPLúGLU oQNL ED]DU \D[XG GԥftԥU[DQD GDU÷DVÕQÕQ úDK Wԥrԥfindԥn tԥyin
HGLOGL\LQLKHoELUGԥlil tԥsdiq etmir.
Hakimlԥrin dԥ idarԥHGLFLDSDUDWÕ- vԥkili, sԥdri, vԥziri vԥ TRúXQXROPXúGXU
Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX J|VWԥrir ki, hakim xԥstԥlԥndikdԥ RQXQ LúLQL YԥNLO DSDUÕUGÕ >
11].
Qazi: XV - XVI ԥsr tarixi mԥnbԥlԥri yeri gԥldikcԥ, qԥza, yԥni mԥhkԥmԥ
LúOԥri ilԥ mԥú÷XO RODQ TD]LKDTTÕQGD GDPԥOXPDW YHUPLúGLU>
D@³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ TRúXQTD]LVLTD]L-yi ԥsgԥr) vԥ úԥULTD]LKDTTÕQGDD]GD
ROVDGDQÕúÕOÕU>@4RúXQTD]LVLRUGXGDGLQLLúWԥEOL÷DWDSDUÕUúԥri qazi
isԥ yerlԥrdԥ bԥ]LPEDKLVԥlԥrin hԥllinԥ oDOÕúÕUGÕ>@
g]EDFDUÕTYԥ qabiliyyԥtinԥ J|Uԥ bԥzԥn qazilԥr sԥdr vԥ vԥ]LUNLPL\NVԥk
vԥzifԥlԥrԥ OD\LTJ|UOUGOԥr. Mԥsԥlԥn, 822 (1419/20)-ci ildԥ úLUYDQúDK,øEUDKLPLQ
vԥ]LULTD]L%D\D]LGLGL>@<DTXE$÷TR\XQOXQXQVDUD\ÕQGDVԥdrliyi isԥ qazi
38
øVD DSDUÕUGÕ > @ +ԥWWD K|NPGDUÕQ |] Eԥzԥn qazinin fikri ilԥ KHVDEODúPDOÕ
olurdu. Belԥ ki, 873 (1469)-FLOGԥ mԥK]ùLUYDQTD]LVLQLQWԥhriki ilԥ, Uzun Hԥsԥn
ԥVLUDOGÕ÷Õ6XOWDQԤEX6ԥidin qԥtlinԥ fԥUPDQYHUPLúGL>- 171].
Ԥmirlԥr: '|YUQ Pԥnbԥlԥrindԥ XV - XVI ԥVU IHRGDO G|YOԥtlԥrinin ԥsas
TYYԥVLRODQ³\NVԥk ԥmirlԥU]PUԥVLQLQ´WXWGX÷XP|YTH ³ԥmarԥW´DGODQGÕUÕOPÕú
ԥmirlԥrԥ isԥ alimiqdar, alitԥbar, ԥzԥmԥtli ԥmirlԥUGH\LOPLúGLU>
@ ԤPLU PԥnsԥELQLQ E|\NO\Q J|VWԥrmԥkdԥQ |WU EXQX GHPԥk
kifayԥtdir ki, bԥzԥn mԥúKXU K|NPGDUODU EHOԥ EX DGÕ GDúÕPÕúODU 0ԥsԥlԥQ ԤPLU
7H\PXU > @ ԤPLU 6OH\PDQ > @ Yԥ V ԤYYԥlki ԥsrlԥrdԥn fԥrqli olaraq,
sԥfԥvilԥU G|YUQGԥ ԥmir vԥzifԥsi ԥsasԥn Azԥrbaycan hԥUELoL TÕ]ÕOEDú ԥ\DQODUÕQD
YHULOLUGL 0ONL LúOԥrdԥ oDOÕúDQ úԥxslԥr adԥtԥn bu vԥzifԥyԥ OD\LT J|UOPUGOԥr.
MԥúKXU ԥmirlԥrin ԥmirlik ԥlamԥtlԥUL RQODUÕQ ED\UDT Yԥ QD÷DUD LOԥ tԥchiz
edilmԥlԥrindԥ idi [66, 461, 534; 56, 427; 58, 138; 39, 100].
ԤmirlԥU DúD÷ÕGDNÕ Yԥzifԥlԥri tuturdular: saray ԥmirlԥUL Pԥra-yi dԥrgah)
>@RUGX\D[XGTRúXQԥmirlԥULPԥra-yi lԥúNԥUPԥra-\LTRúXQ>
461; 56, 427], sԥrhԥd ԥmirlԥULPԥra-yi sԥrhԥd) [61, 298a; 77, 214] vԥ s.
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ ³Gԥrgah ԥmirlԥUL´>@³7ԥzkirԥWO-POXN´GD
isԥ ³PEDUԥk G|YOԥtxana ԥmirlԥUL´ > @ DGODQDQ VDUD\ ԥmirlԥri XV - XVI
ԥsrlԥrdԥ iki hissԥyԥ E|OQPúOԥr:
ԤOOԥrindԥ soyurqal vԥ E|\N LPWL\D]ODU RODQ E|\N ԥmirlԥr [66, 235;
61, 288a].
.LoLNԥmirlԥr [61, 305b].
V. F. Minorskiyԥ J|Uԥ $÷TR\XQOX G|YOԥtindԥ ԥmirlԥULQ E|OJV EHOԥ
ROPXúGXUԥzԥmԥtli ԥPLUE|\Nԥmir, ԥmir [112, 162]. Fikrimizcԥ³ԥzԥmԥtli ԥPLU´
vԥ ³E|\NԥPLU´LVWLODKODUÕQÕQLIDGԥ etdiyi mԥna eynidir.
<X[DUÕGD TH\G ROXQGX÷X NLPL ԥmirlԥULQ LNLQFL TUXSX ³RUGX ԥmirlԥUL´
DGODQGÕUÕOÕUGÕ2QODUP[WԥliITRúXQGԥstԥlԥrinԥ EDúoÕOÕTHGԥn ԥmirlԥUROPXúODU
ԤmirlԥU ]PUԥVLQLQ oQF KLVVԥsi olan sԥrhԥd ԥmirlԥri isԥ saraydan
kԥnarda fԥaliyyԥW J|VWԥUPLúOԥU NL ³7ԥzkirԥWO-POXN´ ԥsԥrindԥ RQODUD ³Pԥra-yi
qeyr-LG|YOԥW[DQH´GH\LOPLúGLU>@
Ԥmirlԥr mԥnsub oOGXTODUÕ WD\IDQÕQ \D[XG \DúDGÕTODUÕ \HULQ DGÕ LOԥ
DGODQGÕUÕOPÕúODUùLUYDQԥmirlԥri [66, 228], Tԥkԥlu ԥmirlԥUL>@øUDTԥmirlԥri
[81, 252b] vԥ s.
XV - XVI ԥsr AzԥUED\FDQ IHRGDO G|YOԥtlԥrinin idarԥ ROXQPDVÕQGD
ԥmirlԥrin xidmԥti o qԥdԥU E|\N ROPXúGXU NL oR[ YD[W VԥltԥnԥW WD[WÕQD KDQVÕ
úDK]DGԥnin ԥylԥúPԥsi mԥsԥlԥsini onlar hԥOO HGLU |]Pԥqsԥdlԥrinԥ yetmԥkdԥQ |WU
|OP-GLULP PEDUL]ԥVL DSDUÕUGÕODU > D D @ 6EXW
oQELUFԥ misal gԥtirmԥk kifayԥWGLUNL,,ùDKøVPD\ÕOYԥfat edԥn kimi Qԥzvindԥ
³ԤPLU Yԥ G|YOԥW EDúoÕODUÕ 0ԥhԥmmԥd XudabԥndԥQL úDK HWPԥk qԥUDUÕQD JԥldilԥU´
vԥ ùLUD]DJHGLERQXSD\WD[WDJԥtirdilԥr [65, 495- 496].
39
0KDULEԥlԥU ]DPDQÕ ԥlԥ NHoԥn qԥnimԥtlԥU oR[ KDOODUGD ԥmirlԥU DUDVÕQGD
E|OúGUOUG > - 69] ki EXQXQOD GD úDK RQODUÕ |]QGԥQ UD]Õ VDOPDT Yԥ
gԥlԥcԥN G|\úOԥrԥ rԥ÷Eԥtlԥndirmԥk istԥyirdi. Elԥ hallar olurdu ki, ԥPLULQ G|\úOԥ
ԥlԥ NHoLUGL\LKԥUKDQVÕELU\HURQDED÷ÕúODQÕUGÕ>D@
ԤmirlԥU |ONԥdԥ siyasi hakimiyyԥtin zԥiflԥdiyini hiss edԥn kimi
|]EDúÕQDOÕ÷DEDúOD\ÕUWDODQoÕOÕ÷DTXUúDQÕUGÕODU>@
Ԥmirliyin uzun illԥr nԥVOL [DUDNWHU GDúÕGÕ÷Õ Pԥlumdur. 863 (1458/59)-F
ildԥ &DKDQúDKÕQԥmiri Bayazid ibn BԥVWDP&DJLUOX|OGNGԥ, Hԥsԥn bԥy Rumlunun
xԥbԥr verdiyinԥ J|Uԥ³RQXQ\HULQLTDUGDúÕԤEOIԥth bԥ\WXWGX´>D@%DúTD
bir misal: 950 (1546/47)-ci ildԥ , ùDK 7ԥhmasibin ԥPLUL 0QWԥúD VXOWDQ Yԥfat
etdikdԥn sonra onun yerinԥ R÷OX7H\PXU[DQWԥ\LQHGLOPLúDWDVÕQÕQTRúXQED\UDT
vԥ QD÷DUDVÕRQDYHULOPLúGL>D@
Bԥzi ԥmirlԥrԥ xidmԥtlԥri vԥ TD]DQGÕTODUÕ K|UPԥW PTDELOLQGԥ E|\N
torpaq sahԥlԥri - soyurqal vԥ tiyullar verilir vԥ onlar hԥmin yerlԥrԥ gedirdilԥr.
/DNLQúDKPKDULEԥ edԥrkԥn ԥmirlԥU[VXVLԥmrlԥ RUGX\DoD÷ÕUÕOÕUGÕODU>E@
*HQLú WRUSDT VDKԥlԥri ilԥ PNDIDWODQGÕUÕODQ ԥmirlԥr cԥ]DODQGÕUÕOGÕTGD
RQODUÕQ LVWLIDGԥsinԥ verilԥn yer ԥllԥrindԥQ DOÕQÕU EDúTD ԥmirԥ verilirdi. Mԥsԥlԥn,
915 (1509/10)-ci ildԥ ԥmir Abdal bԥy DԥdԥQLQ L[WL\DUÕQGDNÕ o úԥhԥU , ùDK
øVPD\ÕOÕQ ԥmri ilԥ RQGDQ DOÕQÕE =H\QDO Eԥ\ ùDPOX\D YHULOPLúGL > @
ԤmirlԥrdԥQ \NVԥk nizam-intizam, hԥPoLQLQ UԥiyyԥWLQ QIX]XQX TD]DQPDT Wԥlԥb
ROXQXUGX 'DúÕGÕ÷Õ ԥPLUOLN DGÕQD OD\LT ROPDGÕ÷Õ Yԥ ³Uԥiyyԥtԥ ROPD]ÕQ ]OP Yԥ
ԥziyyԥt verdiyinԥ J|Uԥ ³ԥPLU 6H\LG ԤOL %D÷GDGLQL 8]XQ +ԥsԥQ oDUPÕ[D
oԥNGLUPLúGL ³2 oDUPÕ[D oԥkilԥrkԥn... xalq RQX GDúD EDVGÕ´ > D@ GH\ԥ bu
hadisԥni tԥsvir edԥn Hԥsԥn bԥy Rumlu hԥmin ԥmirԥ TDUúÕ RODQ Gԥrin qԥzԥbi
J|VWԥUPLúGLU
<NVԥk mԥnsԥbԥ oDWPDT X÷UXQGD ԥmirlԥU DUDVÕQGD WH]-WH] oԥNLúPԥ vԥ
L[WLODIODU EDú YHULUGL > @ +ԥsԥn bԥ\ 5XPOX \D]ÕU NL (1574/75)-ci
ildԥ , ùDK 7ԥKPDVLELQ ³Yԥziyyԥti pislԥúGL ԥmir vԥ G|YOԥW EDúoÕODUÕ DUDVÕQGD ELU
QHoԥ dԥfԥ GúPԥQoLOLNYԥ dava-GDODúEDúYHUGL´>@
Bԥzԥn ԥmirlԥrin rԥyi ilԥ hԥWWD K|NPGDUÕQ |] EHOԥ UD]ÕODúPDOÕ ROXUGX ,
ùDK 7ԥKPDVLELQ ;RUDVDQD G|UGQF KFXPX ]DPDQÕ +HUDW
úԥhԥrindԥ RODQhEH\G[DQTÕ]ÕOEDúODUODG|\úPԥyi ԥmirlԥrinԥ bildirdikdԥ onlar bu
fikrin ԥleyhinԥ oÕ[DUDT ³EL]LPOԥ UD]ÕODúVDQ oR[ \D[úÕ ԥgԥU UD]ÕODúPDVDQ Vԥni ata
ED÷OD\ÕE0DYԥrԥnnԥhrԥ DSDUDUÕT´GHPLúGLOԥr [65, 276].
Ԥmirlԥrԥ P[Wԥlif lԥqԥblԥr verilir, yaxud onlar bԥy, sultan vԥ xan
WLWXOODUÕQDOD\LTJ|UOUGOԥr. Mԥsԥlԥn, 915 (1509/10)-ci ildԥn etibarԥn ԥmir Zeynal
bԥ\ ùDPOX ³[DQ´ WLWXOXQD OD\LT J|UOPúG > @ <HQԥ hԥmin ildԥ , ùDK
øVPD\ÕO Wԥrԥfindԥn Mԥhԥmmԥd bԥ\ 6IUԥoL 8VWDFOX\D ³dD\DQ 6XOWDQ´ Oԥqԥbi
YHULOPLúGL > E@ 0XVWDID 6XOWDQ 8VWDFOXQXQ Oԥqԥbi isԥ
³.|SԥN6XOWDQ´LGL>E@
40
MԥOXP ROGX÷X NLPL ԥmirlԥr hԥrbi xidmԥWoL LGLOԥr vԥ EDúoÕOÕT HWGLNOԥri
TRúXQODUODELUOLNGԥ |ONԥnin hԥrbLTYYԥsini tԥúNLOHGLUGLOԥr. Bildiyimizԥ J|UԥEWQ
hԥUELTYYԥlԥrԥ EDúoÕOÕTHGԥQúԥxs isԥ ԥPLUO-PԥUDROPXúGXU;9- XVI ԥsrlԥrin
tarixi mԥnbԥlԥrindԥ ԥPLUO-PԥUDGDQ EDúTD LNL \NVԥk ԥPLU UWEԥsi dԥ
J|VWԥULOPLúGLU GLYDQ ԥmiri vԥ ԥPLUD[XU øQGL EX LNL vԥzifԥnin hԥr birinԥ D\UÕ-
D\UÕOÕTGDQԥzԥr salaq.
Divan ԥmiri: Mԥnbԥlԥrdԥ ³ԥmir-L GLYDQ´ DGODQDQ EX ԥmirin vԥzifԥsinin
mԥzmunu barԥdԥ hԥlԥOLN Pԥyyԥn bir mԥOXPDWÕQ ROPDGÕ÷ÕQÕ ELOGLUԥn V.F.
Minorski divan ԥPLULQLQ [VXVL GLYDQÕ ROGX÷XQX TH\G HGLE \D]PÕúGÕU Ni, onun
GLYDQÕ Kԥm sԥdrin, hԥm dԥ vԥ]LULQ GLYDQÕQGDQ VWQ ROPXúGXU > @
'R÷UXGDQ GD WDQÕú ROGX÷XPX] PԥnbԥlԥULQ KHo ELULQGԥ divan ԥmiri vԥzifԥsinin
mԥ]PXQX úԥrh edilmԥPLúGLU /DNLQ Pԥlumdur ki, divan ԥPLUL ³GLJԥr ԥmirlԥrdԥn
\NVԥkdԥ GXUDUDTE|\NL[WL\DUDPDOLNLGL´>@
BԥzԥQG|\úGԥ qalib gԥlԥn tԥrԥfԥ ԥhԥmiyyԥWOLN|PԥNOLNJ|VWԥrԥQúԥxs ona
ehtiyac olduqda, divan ԥmiri vԥzifԥsinԥ OD\LTJ|UOUG0ԥsԥlԥn, 810 (1407/08)-
cu ildԥ Ԥlincԥ TDODVÕQGDEDúYHUԥQTL\DP \DWÕUÕOGÕTGDQVRQUDTDODQÕQ\HQL hakimi
RODQ4DUDøVJԥndԥUV\DQEDúoÕODUÕQGDQELULRODQùԥKUL\DUÕGLYDQԥPLULHWPLúGL>
D@ %X PLVDOOD JPDQ HWPԥk olar ki, vilayԥW úԥhԥr vԥ TDOD GLYDQODUÕQÕQ Kԥr
ELULQLQ |] GLYDQ ԥPLUL ROPXúGXU 4DUDTR\XQOXODUÕQ EDúoÕVÕ 4DUD <XVLI ROGX÷X
KDOGD ùԥhUL\DUÕ GLYDQ ԥmiri vԥzifԥsinԥ VODOԥQLQ EDúoÕVÕ \R[ úDK]DGԥ øVJԥndԥr
tԥ\LQ HWPLúGL $WDVÕ LOԥ mԥslԥhԥtlԥúPԥdԥn belԥ hԥrԥkԥt edԥQ úDK]DGԥ J|UQU NL
ona tԥhvil verilԥQ ԤOLQFԥQL |]PONKHVDE HWPLú Yԥ TDODGLYDQÕQÕQ ԥPLUL ROPD÷Õ
ùԥhriyara mԥslԥhԥWJ|UPúG
DigԥUTDUDTR\XQOXúDK]DGԥVL3LUEXGD÷ÕQ%D÷GDGGDNÕGLYDQԥPLUL0LUԤOL
ùNUDGOÕԥPLUROPXúGXU>@
SԥfԥvilԥU G|YUQGԥ dԥ bu vԥzifԥ TDOPDTGD LGL , ùDK 7ԥhmasibin divan
ԥmiri Mԥsum bԥy SԥfԥYL ROPXúGXU > @ NL R +ԥsԥn bԥy
Rumlunun mԥOXPDWÕQDJ|Uԥ VRQUDGDQúDKÕQYԥkili tԥ\LQHGLOPLúGL>@
Bԥzi mԥnbԥlԥrdԥ divan ԥmiri vԥ ԥPLUO-PԥUDQÕQ Yԥzifԥlԥri bir-birinin
TDUúÕOÕ÷Õ NLPL LúOԥnir. Mir Yԥhya Qԥ]YLQL \D]ÕU ³'LYDQ ԥPLUL RODQ dD\DQ VXOWDQ
Ustaclu vԥfat etdi, onun yerLQLR÷OX%D\D]LGVXOWDQDYHUGLOԥU2GDELUQHoԥ JQGԥn
VRQUD |OG Yԥ ԥPLUO-PԥUDOÕT Pԥnsԥbinԥ Div sultan Rumlu tԥ\LQ HGLOGL´ >
150a].
Yaxud Budaq Qԥ]YLQL J|VWԥULU ³'LYDQ ԥPLUOL\L dD\DQ VXOWDQ 8VWDFOX\D
verildi vԥ ԥPLUO-PԥUD ROGX´ > D@ <HQԥ dԥ EX PԥOOLI \D]ÕU NL , ùDK
øVPD\ÕOÕQ Yԥsiyyԥtinԥ J|Uԥ Div sultan Rumlu ԥPLUO-Pԥra vԥ ³ԥmir-L GLYDQOÕT
P|KUQԥmirlԥULQP|KUQGԥQ\X[DUÕYXUGX´>E@
%X PLVDOODUGDQ D\GÕQ ROXU NL Eԥ]L WDUL[oLOԥrin ԥsԥrlԥrindԥ divan ԥmiri vԥ
ԥPLUO-Pԥra mԥnsԥblԥri eynilԥúGLULOPLúGLU +ԥsԥn bԥy Rumlu vԥ 4D]L ԤKPԥd
Qԥffari dԥ dD\DQ VXOWDQÕQ dDOGÕUDQ YXUXúPDVÕQGDQ VRQUD ԥPLUO-PԥUD ROGX÷XQX
J|VWԥrirlԥr [65, 150; 81, 277a]. Bunlardan belԥ nԥticԥyԥ gԥlmԥk olar ki, divan ԥmiri
41
vԥzifԥVLQLDSDUDQúԥ[VEWQԥmirlԥrin \R[\DOQÕ]GLYDQԥmirlԥrinin rԥhbԥULROPXú
eyni zamanda ԥPLUO-PԥUD DGODQGÕUÕOPÕúGÕU '|YOԥtin ԥPLUO-PԥUDVÕ LVԥ divan,
ordu vԥ sԥrhԥd ԥmirlԥrinin rԥhbԥUOL\LQL HWPLú GLYDQ ԥmiri dԥ onun tabeliyindԥ
ROPXúGXU
Ԥmiraxur: XV - XVI ԥsrlԥrdԥ Azԥrbaycan ordXODUÕQGD PLQLN
KH\YDQODUÕQD Qԥzarԥt vԥ nԥqliyyat mԥsԥlԥlԥrinԥ rԥhbԥrlik etmԥk ԥmiraxurun
|KGԥsinԥ GúUG 4RúXQODUÕQ ԥsas minik vasitԥVL RODQ DW LO[ÕODUÕQÕQ PXPL VD\Õ
KDTTÕQGD K|NPԥn ԥmiraxurun mԥOXPDWÕ ROPDOÕ LGL 6XOWDQ ԤKPԥd Cԥlayirinin
mԥ÷OXEROXETDoPDVÕQGDQVRQUDԥVLUDOÕQPÕúGúPԥn ԥPLUD[XUODUÕQD4DUD<XVLILQ
verdiyi suallar bu fikrin tԥVGLTL oQ ROGXTFD VԥciyyԥYLGLU ³6XOWDQÕQ QHoԥ DWÕ
YDUGÕ"2|]LOԥ QHoԥ DWDSDUPÕúRODU"2UGXPX]XQԥlinԥ GDKDQHoԥ DWNHoԥ bilԥU"´
[66, 66].
0KDULEԥ YD[WÕRUGXLlԥ birlikdԥ ԥPLUD[XUODUGDG|\úUGOԥr [66, 83; 56,
427, 463].
0|KUGDU *|UNԥmli saray ԥmirlԥUL QPD\ԥndԥlԥrindԥn biri olan
P|KUGDUÕQ GD Pԥyyԥn fԥaliyyԥWL ROPXúGXU ODNLQ Pԥnbԥlԥrdԥ qaraqoyunlu vԥ
D÷TR\XQOXP|KUGDUODUÕKDTTÕQGDROGXTFDD]Pԥlumat YDUGÕU+ԥsԥn bԥy Rumlu
da, ԥsasԥn, sԥfԥYLG|YUKDGLVԥlԥrinin tԥsvirindԥ P|KUGDUKDTTÕQGDNLoLNTH\GOԥr
HWPLúGLU
0|KUGDUúDKÕQ[VXVLP|KUQTRUX\DQúԥxsԥ deyilirdi [63, 25]. Onun
sԥnԥdlԥrԥ YXUGX÷X P|KU úDKÕQ LP]DVÕ GHPԥk idi [36, 19]. Zԥrurԥt olduqda
P|KUGDUKԥrbi sԥfԥrlԥrdԥ dԥ LúWLUDNHGLUúԥxsԥQG|\úUG>
138]. Bu vԥzifԥ oR[úԥrԥfli vԥ mԥsuliyyԥtli hesab edilirdi. Hԥsԥn bԥ\5XPOX\D]ÕU
ki, 912 (150/07)-ci ildԥ , ùDK øVPD\ÕOÕQ P|KUGDUÕ 6DUÕ ԤOL NUGOԥrlԥ G|\úGԥ
|OGUOPúYԥ bu vԥzifԥ ELUPGGԥWKHoNLPԥ etibar edilmԥPLúGL-F
ildԥ , ùDK øVPD\ÕO ԤODGG|YOԥ =OTԥdԥrlԥ G|\úԥQ YD[W D÷TR\XQOX VXOWDQODUÕ
tԥrԥfindԥn illԥrlԥ Diyarbԥkrdԥ YDOLROPXúԤPLUEԥ\0RVXOOXTÕ]ÕOEDúúDKÕQÕQ\DQÕQD
gԥlԥrԥN K|UPԥtԥ layiq J|UXOPú Yԥ ELU LO ERú TDODQ P|KUGDU Yԥzifԥsi ona
YHULOPLúGL>@
Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX P|KUGDUÕQ P|KUQ ³E|\N P|KXU´ DGODQGÕUÕU >
484].
4RUoLEDúÕ %X LVWLODK DOWÕQGD [VXVL úDK DOD\ÕQÕQ ]YOԥUL RODQ TRUoL
dԥstԥlԥrinin rԥhbԥULEDúDGúOU;9ԥsrdԥ bu mԥIKXPXQLúOԥnmԥsinԥ dair hԥlԥlik
mԥlumat yoxdur, lakin XVI ԥsrdԥn etibarԥQ TRUoL GԥstԥlԥULQLQ VD\FD oR[DOÕE
G|YOԥtin hԥrbi hԥ\DWÕQGD PKP URO R\QDPDVÕ LOԥ ԥlaqԥGDU RODUDT TRUoLEDúÕ
vԥzifԥsi dԥ PԥyyԥQ HGLOPLú Yԥ bu vԥzifԥQLQ VDKLEL G|YOԥtin ԥn etibaUOÕ
úԥxslԥrindԥQELULROPXúGXU
Mԥnbԥlԥrԥ ԥsasԥQ Pԥyyԥn etmԥN ROXU NL G|YOԥWLQ PXPL
TRUoLEDúÕVÕQGDQ EDúTD D\UÕ-D\UÕ YLOD\ԥtlԥrin, habelԥ hԥU ELUTRUoL Gԥstԥsinin dԥ |]
TRUoLEDúÕVÕ YDU LPLú 0ԥsԥlԥQ , ùDK øVPD\ÕOÕQ KDNLPL\\ԥtinin ilk illԥrindԥ onun
TRUoilԥrinԥ rԥhbԥUOL\L'XUPXú[DQùDPOX>E@Yԥ Dԥdԥ bԥ\=OTԥdԥr [65, 88;
42
@HWPLúOԥr. Sonralar isԥ sԥfԥYLTRUoLEDúÕVÕQÕQ6DUÕ3LUԥ DGOÕELUԥPLUROGX÷X
mԥOXPGXU>@%XoTRUoLEDúÕQÕQKԥUELULG|YOԥWLQEDúTRUoLEDúÕODUÕ
ROPXúODU Ni, onlar ԥQ HWLEDUOÕ ԥmirlԥU DUDVÕQGDQ VHoLOLE EX Yԥzifԥyԥ layiq
J|UOPúGOԥr. Bԥzi vilayԥWTRUoLEDúÕODUÕQÕQQIX]XRQODUÕQKԥtta hakim vԥzifԥsinԥ
oԥkilmԥsinԥ sԥbԥE ROPXúGX 0ԥsԥlԥn, 926 (1519/20)-FÕ LOGԥ , ùDK øVPD\ÕOÕQ ԥmri
ilԥ ùLUD]ÕQKDNLPL|OGUOPú, onun yerinԥ ԤOLVXOWDQDGOÕTRUoLEDúÕVÕKDNLPWԥyin
ROXQPXúGX>@
4RUoLEDúÕQÕQ TRUoLOԥU ]ԥrindԥ E|\N L[WL\DU Yԥ sԥlahiyyԥWL ROPXúGXU
0ԥyyԥQ úLND\ԥti olan hԥU ELU TRUoL \DOQÕ] TRUoLEDúÕ YDVLWԥsilԥ |] úLND\ԥtini
K|NPGDUDoDWGÕUDELOԥrdi, ԥks tԥqdirdԥ RTRUoLOLNGԥn kԥnar edilirdi [61, 339a].
4RUoLEDúÕ|]TRUoLOԥri ilԥ hԥUEL\UúOԥUYD[WÕúDKÕPúD\Lԥt etmԥli idi [65,
@ 4RUoLEDúÕ 6HYLQGLN Eԥ\ ԤIúDU X]XQ LOOԥU , ùDK 7ԥhmasibԥ sԥdaqԥtlԥ
xidmԥW HWPLúGLU > DE@22. ùLUYDQúDKùDKUX[XQ TRUoLEDúÕVÕ
3DGDUDGOÕELUúԥxs idi ki, Hԥsԥn bԥ\5XPOX\DJ|Uԥ o, vilayԥWLQEWQ³Pԥdaxil vԥ
mԥxaricindԥQ´ \ԥQL |ONԥQLQ EWQ GD[LOL Yԥ [DULFL \ROODUÕQGDQ [ԥbԥrdar idi [65,
286]. Bu mԥlumat ԥVDV YHULU NL K|NPGDU \DQÕQGD E|\N Vԥlahiyyԥtԥ malik olan
TRUoLEDúÕG|YOԥtin ԥrazisinԥ dԥ \D[úÕEԥlԥGLPLú
%DúTDELUTRUoLEDúÕ\DPLVDORODUDT-FLOGԥ |OGUOԥQùLUYDQ
TRUoLEDúÕVÕ ԤKPԥd bԥ\ 8VWDFOXQX J|VWԥrmԥk olar [81, 257a, 274a; 88, 296, 301].
O, sԥfԥvilԥr tԥrԥfindԥQùLUYDQÕQPVWԥqilliyinԥ son qoyulandan sonra (1538) orada
KDNLPRODQԤOTDV0LU]ԥyԥ xidmԥWJ|VWԥULURQXQTRUoLOԥrinԥ rԥhbԥrlik edirdi.
BԥzԥQ WDUL[oLOԥU TRUoLEDúÕ Yԥ ԥPLUO-PԥUD LVWLODKODUÕQÕ H\QL Pԥnada
LúOԥdirlԥr. Belԥ NL , ùDK øVPD\ÕOÕQ PԥúKXU ԥmiri Abdal bԥy Dԥdԥ hԥm ԥPLUO-
Pԥra [98, 137; 61, 288], hԥm dԥ TRUoLEDúÕ NLPL J|VWԥULOPLúGLU > @ /DNLQ
TRUoLEDúÕYԥ ԥPLUO-Pԥra mԥnsԥblԥrinin hԥUG|YUGԥ eynilԥúGLULOPԥsi hԥPELUVÕUD
mԥnbԥlԥr, hԥm dԥ tԥGTLTDWoÕODU Wԥrԥfindԥn tԥsdiq edilmir. Hԥsԥn bԥy Rumlu vԥ
4D]L ԤKmԥd Qԥffari Abdal bԥy Dԥdԥnin ԥPLUO-PԥUD \R[ TRUoLEDúÕ ROGX÷XQX
V|\OԥPLú>@WԥGTLTDWoÕODUGDQ2ԤԤIԥndiyev vԥ S. M. Onullahi dԥ
bu iki vԥzifԥnin hԥUELULQLQD\UÕ-D\UÕOÕTGDIԥaliyyԥWJ|VWԥUGL\LQLTH\GHWPLúOԥr [52,
105; 11, 40]. Lakin istԥU ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ, istԥrsԥ dԥ G|YUQ EDúTD
mԥnbԥlԥrindԥ tԥxminԥn XVI ԥVULQ LNLQFL \DUÕVÕQGD ԥPLUO-PԥUD LVWLODKÕQÕQ
LúOԥnmԥGL\LDoÕT-DúNDUQԥzԥrԥ oDUSÕU7ԥVDGILGH\LONL,ùDK7ԥKPDVLEEWQKԥrbi
ԥmԥOL\\DWODUÕQÕ TRUoLEDúÕ 6HYLQGLN Eԥy vasitԥsilԥ icra edirdi. Orta ԥVU WDUL[oLOԥri I
ùDK7ԥKPDVLEYD[WÕG|YOԥtin ԥPLUO-Pԥra mԥnsԥbinin vԥ RQXDSDUDQúԥ[VLQDGÕQÕ
J|VWԥrmirlԥU ,, ùDK øVPD\ÕOÕQ KDNLPL\\ԥWL G|YUQGԥ dԥ bu vԥzifԥ [DWÕUODQPDPÕú
ancaq onun ԥvԥzinԥ ³TRUoLEDúÕOÕT PԥnsԥEL´ $OODKTXOX Eԥ\ ԤIúDUÕQ ԥlindԥ ROGX÷X
J|VWԥULOPLúGLU > @ ,, ùDK øVPD\ÕOÕQ YԥIDWÕQGDQ VRQUD GD NLPLQ úDK ROPDVÕ
mԥsԥlԥsini hԥll edԥQLNLúԥxsdԥn biri mԥK]TRUoLEDúÕROPXúGXU>@
22
, ùDK 7ԥhmasibin hakimiyyԥti illԥrindԥ TRUoLEDúÕODU ԥsasԥn, ԥIúDU WD\IDVÕ ԥmirlԥrindԥn tԥyin
HGLOPLúOԥr [55,48].
43
Deyilԥnlԥrdԥn belԥ nԥticԥyԥ gԥlmԥk olar ki, XVI ԥVULQ ELULQFL \DUÕVÕQGD
KDTTÕQGD GDQÕúGÕ÷ÕPÕ] Kԥr iki vԥzifԥ fԥaliyyԥtdԥ ROPXú ODNLQ Kԥmin ԥsrin ikinci
\DUÕVÕQGD VDUD\GD TRUoLEDúÕQÕQ UROX DUWPÕú Yԥ ԥPLUO-Pԥra mԥnsԥEL ELU PGGԥt
onunla ԥvԥ] ROXQPXúGXU 4RUoLEDúÕ Yԥzifԥsinin ԥhԥmiyyԥWL , ùDK 7ԥhmasib
]DPDQÕQGD [VXVLOԥ DUWPÕúGÕ > @ TԥVDGIL GH\LOGLU NL TRUoLEDúÕ ;9,,, ԥsrԥ
qԥdԥr ԥQ \NVԥk hԥrbi vԥzifԥ NLPL P|YFXG ROPXúGXU ³7ԥzkirԥWO-POXN´-da
ԥmirlԥrdԥn bԥhs olunarkԥn, ԥn ԥvvԥO TRUoLEDúÕQÕQ DGÕ oԥNLOPLú Yԥ bu vԥzifԥnin
VDKLEL ³ԥzԥmԥWOL G|YOԥW DGDPODUÕQÕQ ԥQ PGԥ ԥPLUL´ DGODQGÕUÕOPÕúGÕU > @
Yenԥ dԥ bu ԥsԥrdԥn mԥlum olur ki, bԥylԥrbԥyi (ԥPLUO-Pԥra²ù ) GDKD VDUD\
daxilindԥ fԥaliyyԥWJ|VWԥrmԥyԥrԥk saraydankԥnar ԥmirlԥUVÕUDVÕQDGD[LOGLU>@
V. F. Minorski dԥ TRUoLEDúÕ Yԥzifԥsini ԥPLUO-Pԥra ilԥ eynilԥúGLUPLúGLU
[99, @ 2QXQ EX ILNULQL \DOQÕ] ;9, ԥVULQ LNLQFL \DUÕVÕQD DLG HWPԥN RODU oQNL
\X[DUÕGD GH\LOGL\L NLPL 6ԥfԥYL G|YOԥWL \DUDQPD÷D EDúODUNԥQ G|YOԥtdԥ hԥm
TRUoLEDúÕKԥm dԥ ԥPLUO-Pԥra vԥzifԥlԥULROPXúGXU
4RUoLOԥr: .05|KUERUQTRUoLLVWLODKÕQÕQ\DOQÕ]Vԥfԥvilԥrin hakimiyyԥtԥ
NHoPԥsindԥQVRQUDLúOԥndiyini bildirir [74, 74]. Bu fikirlԥ UD]ÕODúPDTROPD];9-
XVI ԥsrlԥULQ ELU VÕUD WDUL[L Pԥnbԥlԥrindԥ R FPOԥdԥQ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ XV
ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ LúOԥdilԥQ³TRUoL´LVWLODKÕQDUDVWJԥlirik [66, 49; 95, 169; 59, 408;
92, 243; 56, 302].
Hԥsԥn bԥy Rumlu 813 (1410)-F LOGԥ 6XOWDQ ԤKPԥd Cԥlayirinin Tԥbrizԥ
KFXPX ]DPDQÕ TRUoLOԥrin zԥrli paltar geyinԥrԥk, ԥllԥrindԥ P[Wԥlif silahlar
WXWGXTODUÕQÕJ|VWԥrir [66, 63] ki, bununla da, hԥlԥ XV ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥQTRUoilԥrin
[VXVL JH\LPOԥUL ROGX÷X D\GÕQODúÕU ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQ EX PԥOXPDWÕQD ԥsasԥn
TRUoLGԥstԥlԥrinin XIV ԥVULQLNLQFL\DUÕVÕQGDGDP|YFXGROGX÷XJPDQHGLOԥ bilԥr.
9 ) 0LQRUVNLQLQ \D]GÕ÷ÕQD J|Uԥ TRUoLOԥU EDúTD G|\úoOԥrdԥn
fԥrqlԥnmԥkdԥQ |WU X]XQ EÕ÷ VD[OD\ÕUGÕODU > @ +ԥsԥn bԥy Rumlu sԥfԥvi
TRUoLOԥULQLQ[VXVL]LUHKOLSDOWDUJH\GLNOԥrini bildirir [65, 465].
4RUoL GԥstԥlԥUL K|NPGDUÕ TRUX\DQ Yԥ GDLP RQXQ NHúL\LQL oԥkԥQ HWLEDUOÕ
DOD\ODU ROPXúGXU NL RQXQ ]YOԥri ԥsasԥn ԥmirzadԥlԥrdԥQ VHoLOLUGL >, 465].
øVJԥndԥr bԥ\0QúL\]QԥfԥUúDKTRUoLVLQLQTYYԥtdԥ min nԥfԥUEDúTDG|\úo\ԥ
bԥrabԥUROGX÷XQXELOGLULU>@
³4RUoL´ V|]QQ $]ԥrbaycan mԥQúԥOL ³TRUXPDT´ IHOLQGԥQ \DUDQGÕ÷ÕQÕ
V|\Oԥyԥn tԥGTLTDWoÕODUÕ KDTOÕ KHVDE HWPԥk olar [7, 340; 11, 40]. Ԥ. NԥYD\L TRUoL
LVWLODKÕQÕQ IDUV GLOLQGԥ silah mԥQDVÕQÕ YHUԥQ ³TXU´ V|]QGԥQ G]ԥOGL\LQL J|VWԥrir
> @ ԤJԥU ³TRUoL´ GR÷UXGDQ GD ³TXU´ V|]QGԥQ \DUDQPÕúVD JԥrԥN EWQ
G|\úoOԥU ³TRUoL´ DGODQGÕUÕOD\GÕ oQNL ³G|\úo´ GHGLNGԥ dԥUKDO VLODKOÕ KԥUEoL
tԥsԥYYUԥ gԥlir. Bu da mԥOXPGXUNL³TRUoL´DGÕDOWÕQGDRUGXQXQEWQG|\úoOԥri
\R[\DOQÕ]úDKÕTRUX\DQDOD\ODUÕQ]YOԥULEDúDGúOUG
44
4RUoL Gԥstԥlԥrindԥ ELUQHoԥ PLQ G|\úo ROPXúGXU>@23 ki, Hԥsԥn
bԥy Rumlunun bu mԥOXPDWÕ úDK DOD\Õ ]YOԥrinin PXPL PLTGDUÕ KDTTÕQGD
Pԥyyԥn tԥsԥYYU\DUDGÕU
4RUoLOԥUDUDVÕQGDQL]DP-LQWL]DPÕQ \NVԥN ROPDVÕ Yԥ orta ԥsrlԥrdԥ tez-tez
]ԥ oÕ[DQ WD\ID L[WLODIODUÕQÕQ EDú YHUPԥmԥsindԥQ |WU KԥU TRUoL Gԥstԥsinin
]YOԥrinin tԥUNLEL\DOQÕ]ELUWD\IDQPD\ԥndԥlԥrindԥn ibarԥt olurdu [65, 235, 466].
4RUoLOԥr mԥQVXEROGXTODUÕ\HUYԥ WD\IDQÕQDGÕLOԥ DGODQÕUGÕODU1D[oÕYDQTRUoLOԥri,
úDPOXTRUoLOԥri vԥ s.
0KDULEԥ YD[WÕ TRUoL GԥstԥlԥUL oR[ YD[W HKWL\DWGD WԥUK TDOÕU > @
\DOQÕ]ԥQoԥWLQDQODUGDYXUXúDoÕ[DUÕOÕUGÕODU>, 199].
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥn bԥOOL ROXU NL úFDԥWOL TRUoL J|VWԥrdiyi xidmԥt
PTDELOLQGԥ ԥmirlԥU VÕUDVÕQD EHOԥ daxil edilirdi. MԥsԥlԥQ ,ùDK øVPD\ÕOÕQ PԥúKXU
ԥPLUL0QWԥúDVXOWDQ-cu ildԥ DGLTRUoLLGL>@
4RUoLOԥULQDúD÷ÕGDNÕTUXSODUÕPԥlumdur:
1) Ox vԥ NDPDQTRUoLVLTRUoL-yi tir-o kaman) [65. 252; 81, 256a; 88, 305;
61, 308b, 328b]. Bu vԥzifԥ sahiblԥUL TRUoL GԥstԥlԥULQLQ YDFLEOL ]YOԥUL ROPXúODU
Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX RQODUÕQ VD\FD oR[ ROGXTODUÕQÕ ELOGLULU > @ 2QODU LVWLODKÕQ
DGÕQGDQGDJ|UQG\NLPLR[Yԥ NDPDQ]ԥrindԥ mԥsul idilԥr.
4ÕOÕQFTRUoLVLTRUoL-\LúԥPúLU>@0ԥhԥmmԥd SԥGU+DúHPLEX
LVWLODKÕQWUNFԥ (azԥrbaycanca²ù)³TÕOÕQFTRUoLVL´DGODQGÕ÷ÕQÕELOGLULU>@
3)HԥrԥP TRUoLVL TRUoL-yi hԥrԥm) [81, 269b; 76, 57a] hԥrԥP[DQDQÕ
TRUX\DQTRUoLOԥrԥ verilԥQDGROPXúGXU
ùDK ULNDEGDUODUÕQÕQ TRUoLVL TRUoL-yi zerԥkan) [61, 338b]. Mԥhԥmmԥd
SԥGU+DúHPLEXTRUoLQLLVԥ ³úDKULNDEGDUODUÕQÕQUԥLVL´DGODQGÕUÕU>@
*|VWԥUGL\LPL] EX G|UG TRUoL TUXSXQGDQ ԥlavԥ, øVJԥndԥr bԥ\ 0QúL GDú
TRUoLOԥrinin dԥ TRUoL\DQ-L GDú ROGX÷XQX ELOGLULU > @ NL EX LVWLODKD EDúTD
mԥnbԥlԥrdԥ rast gԥlmԥdik.
4RUoLOԥU \DOQÕ] TÕ]ÕOEDú WD\IDODUÕ QPD\ԥndԥlԥrindԥn tԥyin edilirdi [74,
@<X[DUÕGD\D]GÕ÷ÕPÕ]NLPL³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQ Pԥllifi dԥ gԥncliyindԥ TRUoL
ROPXúGXU24.
4RUoLOԥrin fԥaliyyԥt dairԥsi tԥkcԥ taxt-tac sahibini, qorumaqla
mԥKGXGODúPÕUGÕ RQODU H\QL ]DPDQGD IԥDO G|\úo LGLOԥr [65, 322]. Hindistan
K|NPGDUÕ 0ԥhԥmmԥG +PD\XQ |] ԥITDQ GúPԥni ilԥ YXUXúPDTGDQ |WU , ùDK
TԥhmasibdԥQ N|Pԥk istԥdikdԥ, tԥVDGIL GH\LO NL RQD N|PԥN oQ TRUoL Yԥ
1000 nԥfԥUEDúTDG|\úoJ|QGԥULOPLúGL>@
4RUoLOԥrԥ divan tԥrԥfindԥn illik mԥvacib tԥyin edilirdi. 955 (1548)-ci ildԥ
7UNL\ԥ VXOWDQÕ6OH\PDQYԥ ùDK7ԥKPDVLELQ[DLQoÕ[PÕúTDUGDúÕԤOTDV0LU]ԥnin
23
2ԤԤIԥQGL\HYTRUoLOԥULQVD\ÕQÕQ± 6 min nԥfԥrԥ oDWGÕ÷ÕQÕELOGLULU>@
24
8-ci sԥhifԥyԥ bax.
45
AzԥUED\FDQD KFXPX ]DPDQÕ VԥfԥYL K|NPGDUÕQÕQ ԥmri ilԥ TRUoLOԥri
rԥqbԥtlԥndirmԥkdԥQ|WUXRQODUÕQLOOLNPԥvaciblԥri dԥUKDO|GԥQLOPLúGL>D@
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ XV-XVI ԥsrlԥrdԥ AzԥUED\FDQÕQRUGXVXRQXQWԥúNLOL
vԥ vԥziyyԥti dԥ ԥks ROXQPXúGXU
Ordu, onun tԥúNLOL Yԥ vԥziyyԥti: XV ԥsrdԥ RUGX VDUD\ÕQ L[WL\DUÕQGDNÕ
TRúXQGDQ Yԥ D\UÕ-D\UÕ YLOD\ԥtlԥrdԥ \DúD\ÕE \DOQÕ] PKDULEԥ YD[WÕ FԥmlԥnԥrԥN |]
EDúoÕODUÕVԥrdar) ilԥ birlikdԥ K|NPGDUÕQN|Pԥyinԥ \ROODQDQG|\úoGԥstԥlԥrindԥn
oԥrik) ibarԥWROPXúGXU4RúXQODUGDKԥPVYDULKԥm dԥ piyada hissԥlԥUYDUGÕ>
114, 236; 56, 109, 286].
XVI ԥsrdԥ dԥ G|YOԥWLQPQWԥzԥPRUGXVXROPDPÕúGÕU4Õ]ÕOEDúG|\úoOԥri
ԥsasԥQ PKDULEԥ J|]OԥnilԥQ YD[W D\UÕ-D\UÕ ԥmirlԥULQ IHRGDO TRúXQODUÕQÕQ Wԥrkibinԥ
daxil edilir vԥ VYDULGԥstԥlԥUúԥklindԥ G|\úԥ \ROODQÕUGÕODU>@
Mԥnbԥlԥrdԥ ³RUGX´ V|]X ³OԥúNԥU TRúXQ´ RUGXQXWԥúNLO HGԥn ԥsgԥrlԥr isԥ
³POD]LP ԥsgԥU TXOOXToX Q|Nԥr, dilavԥU´ TDUDTR\XQOX Yԥ D÷TR\XQOXODUGD
DGODQGÕUÕOPÕúODUVԥfԥYLG|\úoOԥrinԥ isԥ ³TD]LPOD]LPPULG´GH\LOPLúGLU>
@'|\úoOԥrԥ illik mԥvacib verilirdi
NLEXGD³RUGXGLYDQÕ´³GLYDQ-i lԥúNԥU´Wԥrԥfindԥn icra edilirdi [56, 439].
2UGX D\UÕ-D\UÕ Gԥstԥlԥrԥ E|OQPúG > 7]. Silahlar
DUDVÕQGD TÕOÕQF [ԥncԥU R[ NDPDQ WIԥQJ EDOWD JU] Yԥ TDODGD÷ÕGDQ VLODKODU²
rԥadԥ PDQFDQDT GD YDUGÕ > ,,, @ $÷TR\XQOX Yԥ sԥfԥvi
RUGXVX D] ROVD GD WRSOD VLODKODQPÕúGÕ > @ 6LODKODU VLODK DQEDUÕQGD
(qurxanԥ VD[ODQÕOÕU > ,,, D @ TXU[DQԥyԥ [VXVL EDúoÕODU
(cԥbbԥdarlar) rԥhbԥrlik edirdilԥr [66, 111].
Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX \D]ÕU NL 4DUD <XVLI &DKDQúDK Yԥ &QH\G 6ԥfԥvinin
G|\úoOԥrinin ԥksԥriyyԥWL]LUHKOLF|YúԥQSXúLGLOԥr [65, 64, 66]. KԥFLPDGOÕ|UWN
dԥ G|\úOLEDVODUÕVÕUDVÕQDGD[LOLGL>@25.
'|\úԥ surԥn (ԥsgԥrlԥrin nԥrԥsi), nԥILU úH\SXU QD÷DUD Jԥbrԥgԥ E|\N
QD÷DUD Wԥbil vԥ ED\UDTOD \ROODQDUGÕODU > @ +FXP YD[WÕ Nԥrԥnay
(uzun zurna), qԥlԥbԥ oDOÕQDQda isԥ QD÷DUDVԥslԥndirilԥUGL>@'|\ú]DPDQÕ
ԥsgԥUL TYYԥlԥrin bir hissԥsi ehtiyatda durur (tԥUK YXUXúPDQÕ PúDKLGԥ edir vԥ
OD]ÕPROGXTGDG|\úPH\GDQÕQDoÕ[ÕUGÕODU>@
4RúXQODU PԥQVXE ROGXTODUÕ \HULQ DGÕ LOԥ DGODQGÕUÕOÕUGÕ 4DUDED÷ 0X÷DQ
ùLUYDQTRúXQXYԥ s. [65, 286, 328; 81, 239b; 77, 236].
0KDULEԥ J|]Oԥnilԥn vaxt yerlԥrԥ istimalԥtnamԥ (cԥlbedici mԥktub)
J|QGԥrilib, ԥnam vԥd edilԥr vԥ belԥliklԥTRúXQWRSODQÕúÕVUԥtlԥndirilԥrdi [66, 574;
56, 359, 439; 58, 81]. Vilayԥtlԥrdԥ \DúD\DQԥmir vԥ feodallar fԥUPDQDODQNLPL|]
dԥstԥlԥri ilԥ N|Pԥyԥ gԥOLU\DOQÕ]PKDULEԥ TXUWDUDQGDQVRQUDJHULTD\ÕGÕUGÕODU>
441].
25
Ԥ. NԥYD\LQLQ\D]GÕ÷ÕQDJ|Uԥ, kԥFLPLG|\úJQJH\LQԥr vԥ RQXDWÕQGDVWQԥ sԥrԥrdilԥr [66, 128].
46
0KDULEԥ ԥrԥfԥsindԥ K|NPGDUODU DUDVÕQGD KԥUEL LWWLIDT \DUDQÕUGÕ
(1414/15)-ci ildԥ úLUYDQúDK,øEUDKLPTDUDTR\Xnlu Qara Yusiflԥ G|\úPԥkdԥQ|WUX
ùԥNLKDNLPL ùԥmsԥGGLQ ԤOLQLQ R÷ODQODUÕ Yԥ *UFVWDQ YDOLVL .RQVWDQWLQOԥ ittifaqa
JLUPLúGL>D@
0KDULEԥ EDú WXWPDGÕTGD \D G|YOԥtlԥU DUDVÕQGD PXPL UD]ÕOÕT ԥldԥ
edilԥndԥ VOKQDPԥ VOOKPTDYLOԥsi) tԥrtib edilirdi [66, 393]26.
Mԥ÷OXEL\\ԥtԥ X÷UD\DQ Wԥrԥfin mԥúKXU ԥmirlԥrinin qalib gԥlԥn tԥrԥfԥ cԥlb
edilmԥsindԥQ |WUX QԥYD]LúQDPԥ (nԥYD]Lú PԥNWXEX \D]ÕOÕUGÕ > @ 4ԥlԥbԥ
xԥbԥULQLTRQúXG|YOԥtlԥrԥ bildirmԥkdԥQ|WUXIԥthnamԥ (qԥlԥbԥ mԥNWXEX\ROODQÕUGÕ
[66, 631; 98, 14D@dԥtinliklԥ ԥlԥ NHoLULOԥQúԥhԥrin ԥhalisindԥQPTDYLPԥWJ|VWԥrib
RUGX\D ]L\DQ YXUGX÷X oQ E|\N Pԥblԥ÷Gԥ tԥ]PLQDW DOÕQÕUGÕ > D@ %DúTD
G|YOԥW EDúoÕODUÕ TDOLE Wԥrԥfi qԥlԥbԥ PQDVLEԥtilԥ tԥbrik (tԥhniyԥW HGLU W|KIԥ
\ROOD\ÕUGÕODU>@
Bԥhs oOXQDQG|YUGԥ RUGXQXQP[Wԥlif hissԥlԥri belԥ DGODQGÕUÕOPÕúGÕU
CԥYDQ÷DU\D[XGPH\Vԥrԥ - sol cinah [66, 44; 57, 382, 394].
BԥrԥQ÷DU\D[XGPH\Pԥnԥ - VD÷FLQDK>@
Qul - ordunun mԥrkԥzi [66, 127; 57, 394].
Mԥnqԥlay - TRúXQXQ |QKLVVԥsi [66, 112, 126]. MԥnqԥOD\ÕQGD EԥrԥQ÷DU
vԥ cԥYDQ÷DUÕROXUGX>@0ԥnqԥlayda minlԥrlԥ G|\úoYXUXúXUGX>
@oQNLPԥnqԥOD\KFXPXQXQG|\úQVRQUDNÕJHGLúLoQE|\N ԥhԥmiyyԥti
YDUGÕ
Ordu ilԥ ԥlaqԥdar olan istilahlardan biri dԥ ³\DVDT´GÕU ùDKÕQ DVÕOÕOÕ÷ÕQGD
olan ԥmirlԥULQKDPÕVÕԥmr alan kimi ԥtraf yerlԥrdԥQTRúXQWRSODPD÷DEDúODUGÕODUNL
EX \DVDTDGODQDUGÕ>@<DVDTGDQ|WU ԥyalԥtlԥrԥ ԥmir vԥ \]Oԥrlԥ POD]LP
J|QGԥrilirdi [81, 273a, 274b; 88, 303].
'|\ú EDúODQPD]GDQ ԥvvԥO RUGXQXQ Pԥyyԥn bir dԥstԥsi kԥúIL\\DWD
J|QGԥrilir vԥ hԥmin dԥstԥ TDURYXO DGODQÕUGÕ > @ 4DURYXOD PԥúKXU
ԥmirlԥr rԥhbԥrlik edirdi [65, 257]. Qarovulun vԥzifԥVL GúPԥnin vԥziyyԥtini
|\Uԥnmԥk vԥ PPNQROGXTGDԥsir ԥlԥ NHoLULEJHULTD\ÕWPDTLGLNLEX ԥmԥliyyat
mԥnbԥlԥrdԥ ³]ԥEDQJLUL´³GLOWXWPDT´DGODQPÕúGÕU>@
øQGLGԥ hԥrbi vԥzifԥlԥrԥ nԥzԥr salaq:
TԥYDoL 0KDULEԥ J|]Oԥnilԥn tԥqdirdԥ tabeliyindԥki ԥyalԥtlԥrԥ gedԥrԥk,
hԥUEL TYYԥ toplayan vԥ D\UÕ-D\UÕ TRúXQ GԥstԥlԥUL DUDVÕQGD ԥlaqԥ yaradan ԥmirlԥr
belԥ DGODQPÕúODU2QODUG|\úoOԥri sԥfԥrbԥr edir, ordunun yerini bildirirdilԥr [66,
@'|\úoOԥULQVD\ÕYԥ RUGXQXQPKDULEԥ TGUԥWLRQXQ³WԥYDoL
dԥftԥUL´ DGODQDQ [VXVL NLWDEoDVÕQGD TH\G HGLOԥrdi [68, 32; 112, 163]. TԥYDoLQLQ
vԥzifԥsi hԥUEL LúOԥrlԥ ԥlaqԥGDU ROGX÷XQGDQ d 1 6HGGRQ QԥúU HWGL\L ³ԤKVԥQW-
26
Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX J|VWԥrir ki, 862 (145/58)-ci ildԥ &DKDQúDK Yԥ 6XOWDQ ԤEX 6ԥLG DUDVÕQGDNÕ
VOKQDPԥQL³.LWDE-i Diyarbԥkriyyԥ´QLQPԥOOLILԤEXEԥNU7HKUDQL\D]PÕúGÕ>D@
47
tԥYDUL[´ԥ \D]GÕ÷ÕTH\GOԥrdԥ ³1RWHVRQWKH7H[W´WԥYDoLQL³TRúXQXPúD\Lԥt edԥn
mԥPXUŃLPLJ|VWԥrir [65, 7].
Hԥsԥn bԥy Rumlu tԥYDoLOԥULQ TRúXQ WRSODPDTGDQ |WU WH]-tez ԥyalԥtlԥrԥ
\ROODQGÕTODUÕQÕQԥzԥrԥ oDWGÕUPÕúGÕU>DD@7ԥYDoLIԥal
G|\úo NLPL Gԥ tԥVYLU ROXQPXúGXU > @ %L]LP Pԥllif tԥYDoLOԥrin
sԥlahiyyԥti barԥdԥ dԥ V|KEԥWDoÕU %HOԥ ki, 871 (1466/67)-ci ildԥ &DKDQúDKOD R÷OX
PirEXGDT DUDVÕQGD EDú YHUԥQ YXUXúPD ]DPDQÕ Pԥ÷OXEL\\ԥtԥ X÷UD\DQ 3LUEXGD÷Õ
&DKDQúDKÕQ WԥYDoLVL 3LU 0ԥhԥmmԥd bԥy vԥ úDK]DGԥ Mԥhԥmmԥdi Mirzԥ
|OGUPúGOԥr [66, 445; 56, 361].
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ TDUDTR\XQOX 3LUEXGD÷ÕQ - MԥhԥmmԥG ԤOLúLU >
446], Uzun Hԥsԥnin - XԥOLO>@RQXQR÷OX6XOWDQ;ԥlilin - Qara Mԥlik [66,
@,ùDKøVPD\ÕOÕQ- Ԥbdi bԥ\ùDPOX>@DGOÕWԥYDoLOԥULROGX÷XTH\GHGLOLU
ùDKODUOD ELUOLNGԥ úDK]DGԥlԥrin dԥ tԥYDoLOԥUL ROGX÷XQGDQ EHOԥ nԥticԥ oÕ[DUPDT RODU
NL PXPL G|YOԥt tԥYDoLOԥrindԥQ EDúTD D\UÕ-D\UÕ ԥyalԥtlԥrdԥ dԥ tԥYDoLOԥr fԥaliyyԥt
J|VWԥUPLúOԥr. Mԥnbԥlԥrdԥ tԥYDoLOԥULQ GLYDQÕ ³GLYDQ-i ԥmarԥt-i tԥYDoL-\DQ´ \D[XG
³GLYDQ-i tԥYDoL´ROGX÷XJ|VWԥULOPLúGLU>@
7XTDoL ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ TDUDTR\XQOXD÷TR\XQOXYԥ sԥfԥvi tXTDoLOԥri
KDTTÕQGD PԥOXPDW YHULOPLú Yԥ bԥzԥQ EX LVWLODK WDUL[oL Yԥ tԥGTLTDWoÕODU Wԥrԥfindԥn
³WԥYDoL´V|]LOԥ eynilԥúGLULOPLúGLU>@27.
'R÷UXGXU EX LVWLODKÕQ Pԥzmunu barԥdԥ hԥlԥlik ԥlimizdԥ mԥlumat
\R[GXUVD GD DQFDT WXTDoLOԥrin fԥaliyyԥWL KDTTÕQGD |tԥri qeydlԥrԥ rast gԥlmԥk
PPNQGU d 1 6HGGRQ WXTDoLQLQ ³[ԥbԥUDSDUDQ´ ³EHDTHT´ ROGX÷XQX ELOGLULU
[65, 3]. Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX WXTDoLQLQ HOoL VLIԥtilԥ J|QGԥrildiyi barԥdԥ V|] DoGÕ÷ÕQD
J|Uԥ [64, 251a] bu vԥzifԥ sahibinin, hԥqiqԥtԥn dԥ, xԥbԥUDSDUDQ ROGX÷XQX JPDQ
etmԥk olar.
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥUL LNL FU WXTDoL KDTTÕQGD PԥOXPDW YHULU úԥhԥr
WXTDoLVL > D@ OԥúNԥU WXTDoLVL > @ %L]LPPԥOOLI ELOGLULU NL &DKDQúDK
WXTDoL6H\LGԤKPԥdi 857 (1453/54)-ci ildԥ øVIDKDQÕGD÷ÕWPD÷D\ROODPÕúYԥ WXTDoL
|] ilԥ 50 min nԥfԥr bel vԥ NOQJO DGDP J|WUE úԥhԥU EDUÕVÕQÕ \HUOԥ yeksan
HWPLúGL > D @ %X PLVDOGDQ WXTDoLQLQ Wԥkcԥ xԥbԥraparan deyil,
hԥPoLQLQP[WԥOLIWDSúÕUÕTODUÕQGDLFUDoÕVÕROGX÷XD\GÕQODúÕU
Hԥsԥn bԥ\5XPOXԤOSDYXWX>@&DKDQúDKÕQ4DUD3LULQL>D@
5VWԥP $÷TR\XQOXQXQ ;ԥlfa bԥyi [65, 27] Sultanԥli SԥfԥYLQLQ WXTDoLOԥri kimi
J|VWԥUPLúԥmirlԥULQWXTDoLOԥULROGX÷XQXELOGLUPLúGLU2QXQPԥOXPDWÕQDԥsasԥn 933
(1526/27)-F LOGԥ TÕ]ÕOEDú ԥPLUL 4D]XT VXOWDQÕQ ԤKPԥGD÷D dDYXúOX DGOÕ WXTDoLVL
ROGX÷XPԥlumdur [65, 199].
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ WXTDoL GLYDQÕ GLYDQ-i ԥmarԥt-L WXTDoL ROGX÷X GD
J|VWԥrilir [66, 461].
27
Ԥ. Nԥvayi tԥYDoLYԥ WXTDoLYԥzifԥlԥULQLQH\QLROGX÷XQXELOGLULU>@
48
dԥU[oL '|\ú ]DPDQÕ PH\GDQD |QFԥ oÕ[DUÕODQ Gԥstԥ ROPXúGXU
Qaraqoyunlu vԥ D÷TR\XQOX TRúXQXQGD JPDQ NL LúOԥnmԥyԥQ EX LVWLODKÕn
mԥnbԥlԥrԥ ԥsasԥn sԥfԥvilԥUG|YUQGԥ \DUDQGÕ÷ÕQÕPԥyyԥnlԥúGLUPԥk olur. Orduda
oԥU[oLG|\úoOԥULQLQVD\ÕPLQQԥfԥrdԥQoR[ROXUGX>@2QODUPKDULEԥnin ilk
DQODUÕQGDPH\GDQDoÕ[DUÕOÕUGÕODU>@
dԥU[oLOԥrԥ rԥhbԥrlik edԥQ úԥ[V oԥU[oLEDúÕ DGODQÕU > @ EX Yԥzifԥ
mԥúKXU ԥmirlԥrԥ verilirdi. 920 (1514/15)-ci ildԥ EDú YHUԥQdDOGÕUDQ YXUXúPDVÕQGD
ԥmir Xanmԥhԥmmԥd Ustaclu vԥ 6DUÕ 3LUԥ TÕ]ÕOEDú oԥU[oL Gԥstԥlԥrinԥ rԥhbԥrlik
edirdilԥr [65, 146; 58,42].
dԥU[oLOԥULQG|\úPԥharԥWLELUVÕUDWDUL[LPԥnbԥdԥ |]ԥNVLQLWDSPÕúGÕU>
67, 95; 76, 28b; 58, 40].
0XoL '|\úYD[WÕE|\NIԥaliyyԥti olan hԥrbi dԥstԥlԥrdԥn biri idi. Hԥsԥn
bԥ\ 5XPOXQXQ \D]GÕ÷ÕQD J|Uԥ, 965 (1557)-ci ildԥ , ùDK 7ԥhmasibԥ TDUúÕ V\DQ
edԥQ WUNPԥQ ԤEDQÕQ ]ԥrinԥ J|QGԥrilԥQ G|\úoOԥr mԥK] PXoL Yԥ oԥU[oLOԥrsiz
getdiklԥrindԥn mԥ÷OXEHGLOPLúGLOԥr [65, 404].
Ehtimal ki, bu istilah da sԥfԥvilԥU G|YUQGԥ \DUDQPÕúGÕU oQNL ;9 ԥsr
hadisԥlԥrinin tԥsvirindԥ PXoL GԥstԥlԥUL KDTTÕQGD Pԥlumata rast gԥOPLULN d 1
6HGGRQ ³PXoL´ V|]QQ KHo ELU O÷ԥtdԥ ROPDGÕ÷ÕQÕ \D]ÕU > @ 'R÷UXGDQ GD
hԥlԥOLNRQXQO÷ԥvi mԥQDVÕDúNDUHGLOPԥPLúGLU
4XOOXToX 0KDULEԥyԥ \ROODQDQG|\úoOԥrin bir hissԥsini dԥ TXOOXToXODU
tԥúNLO HGLUGL > @ 9 ) 0LQRUVNL TXOOXToXQXQ DWOÕ \D SL\DGD ROGX÷XQX
PԥyyԥnlԥúGirmԥPLúGLU>@ODNLQ³7ԥzkire-\LùDK7ԥKPDVLE´ԥsԥrindԥ onun
VYDULROGX÷X\D]ÕOÕU>E-39a].
7RSoX %XLVWLODKTDUDTR\XQOXODUÕQVL\DVLWDUL[LQLQԥks etdirilmԥVL]DPDQÕ
LúOԥnmԥdiyindԥQJPDQHWPԥk olar ki, AzԥUED\FDQGD³WRSÝԥ ³WRSoX´V|]Oԥri XV
ԥVULQ ELULQFL \DUÕVÕQGD WԥsԥYYU Nԥsb etmԥPLúGLU 0ԥnbԥlԥrdԥ VRQUDNÕ LOOԥrdԥ
WRSoXODUÕQIԥaliyyԥti barԥdԥ az-oR[PԥOXPDWYDUGÕU>
@ ³7RSoXEDúÕ´ LVWLODKÕ \DOQÕ] WRSoXODU GԥstԥVLQLQ EDúoÕODUÕQD GH\LO KDEHOԥ
WRSW|NPԥ XVWDODUÕQÕQUԥhbԥrinԥ GH\LOPLúGLU>-82, 137].
NԥqbԥoL AzԥUED\FDQFD OD÷ÕP PԥQDVÕQÕ YHUԥQ ³QԥTE´ ԥrԥb ismindԥn
G]ԥldilԥQ V|]GU 1ԥqbԥoL \D[XG QTTDE PKDVLUԥ YD[WÕ TDOD Yԥ úԥhԥr
GLYDUODUÕQÕ XoXUDQ OD÷ÕPDWDQ ԥsgԥrlԥrԥ deyilirdi. Hԥsԥn bԥy RumluQXQ \D]GÕ÷ÕQD
J|Uԥ úԥhԥr vԥ TDODODUÕQ DOÕQPDVÕQGD QTTDEODU E|\XN URO R\QD\ÕUGÕODU >
109].
Bu istilahlardan ԥlavԥ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrindԥ hԥUEL LúOԥrlԥ ԥlaqԥdar
RODQ WIԥQJoL > @ \DVRYXO > @ QԥILUoL > @ PEԥúúLU >
220]28oD÷ÕUoÕ>@29 vԥ s. istilahlara da rast gԥlinir.
28
0EԥúúLU± xԥbԥryayan mԥQDVÕQGDGÕU
29
dD÷ÕUoÕ± ³oD÷ÕUPDTÍHOLQGԥQROXEFDUoÕGHPԥkdir
49
Belԥliklԥ \X[DUÕGD GDQÕúÕODQODUGDQ ELU GDKD D\GÕQ ROXU NL ³ԤKVԥQW-
tԥYDUL[´ ԥsԥrinin XV-XVI ԥsrlԥrdԥ AzԥUED\FDQÕQ G|YOԥW TXUXOXúX Yԥ ordusu
KDTTÕQGDYHUGL\LPԥlumatlar son dԥrԥcԥ ID\GDOÕGÕU
2øTWLVDGLYԥziyyԥt
Orta ԥsr tarixi mԥnbԥlԥrindԥ bu vԥ ya digԥU |ONԥnin iqtisadi vԥziyyԥti

KDTTÕQGD ROGXTFD D] PԥOXPDW ROPDVÕQD ED[PD\DUDT Kԥmin mԥOXPDWÕQ
DUDúGÕUÕOPDVÕPKPԥhԥmiyyԥt kԥsb edir.
Mԥlumdur ki, XV ԥsrdԥ IHRGDOODUÕQ LVWLIDGԥsindԥ olan torpaqlar hԥcm
etibarilԥ G|YOԥWLQ L[WL\DUÕQGDNÕ WRUSDTODUGDQ oR[ LGL > @ ;9, ԥsrdԥ isԥ
vԥziyyԥt bir qԥdԥr dԥ\LúLOGL%HOԥ ki, ԥsrin ԥvvԥlindԥ yaranan SԥfԥYLG|YOԥWLG|YOԥt
WRUSDTODUÕQÕQ KԥFPLQL JHQLúOԥndirmԥyԥ EDúODGÕ /DNLQ IHRGDOODUÕQ L[WL\DUÕQGD Kԥlԥ
dԥ xeyli torpaq sahԥlԥULTDOÕUGÕ>@
Ԥgԥr XV ԥsrdԥ AzԥUED\FDQGD WRUSDT ]ԥrindԥki hakimiyyԥtin ԥVDV Q|Y
irsi soyurqal idisԥ DUWÕT ;9, ԥsrdԥQ VR\XUTDO YHULOLúL [H\OL D]DOPÕúGÕ 6ԥfԥvilԥr
DSDUGÕTODUÕ PԥrkԥzlԥúGLUPԥ siyasԥti naminԥ Azԥrbaycanda vԥ hakimiyyԥtlԥri
DOWÕQGD RODQ GLJԥU |ONԥlԥrdԥ VR\XUTDOÕ D]DOWPDTOD \HQL |]Qԥmԥxsus bir institut
RODQ WL\XOX P|KNԥmlԥtmԥyԥ oDOÕúÕUGÕODU > @ NL EX EDUԥdԥ bir qԥdԥU DúD÷ÕGD
GDQÕúÕODFDTGÕU
Ԥvvԥllԥrdԥ ROGX÷X NLPL ;9-XVI ԥsrlԥrdԥ dԥ G|YOԥWLQ D\UÕ-D\UÕ
fHRGDOODUÕQ HOԥcԥ dԥ hԥUEoLOԥrin ԥsas gԥOLUL RQODUGDQ DVÕOÕ RODQ Uԥiyyԥtin istismar
edilmԥsi vԥ EDúOÕFDRODUDTKԥrbi yolla qԥnimԥt ԥlԥ NHoLULOPԥsi ilԥ ԥldԥ edilirdi [39,
@ %XQD J|Uԥ dԥ G|YOԥW EDúoÕODUÕ GDLP VR\÷XQoX PKDULEԥlԥU W|Uԥdir, nԥticԥdԥ
kԥnd vԥ úԥhԥr ԥhalisi30 hԥrbi dԥstԥlԥULQ WDSGD÷Õ ROXU ԥNLQoLOLN Yԥ sԥnԥWNDUOÕT
tԥnԥ]]Oԥ X÷UD\ÕUGÕ
XV - XVI ԥsrlԥrdԥ Azԥrbaycan ԥhalisinin ԥksԥriyyԥti kԥndlԥrdԥ \DúD\ÕU
tԥsԥUUIDWOD Pԥú÷XO ROXUGX gONԥ DWODUÕQÕQ ú|KUԥti ԥWUDI G|YOԥtlԥrԥ \D\ÕOPÕúGÕ >
237a]. AzԥUED\FDQ|]\D\ODTYԥ TÕúODTODUÕLOԥ dԥ mԥúKXULGL>D@ùԥhԥrlԥrdԥ
sԥnԥWNDUOÕ÷ÕQ P[Wԥlif sahԥlԥUL LQNLúDI HWPԥkdԥ idi. Qԥrbԥ vԥ ùԥrqԥ gedԥQ EDú
NDUYDQ\ROODUÕ$]ԥUED\FDQGDQNHoLUGL>@
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrindԥ XV-XVI ԥsrlԥr AzԥUED\FDQ úԥhԥrlԥrindԥn
TԥEUL]>DE@%DNÕ>@1D[oÕYDQ>@ԤUGԥbil [65,
225, 247], Bԥrdԥ >@ùԥNL>DD@ùDPD[Õ>D@0DUD÷D>
255a, 269a], Mahmudabad [64, 164a, 165a], Gԥncԥ [65, 57, 317], Cavad [65, 57],
6DO\DQ > @ <HYOD÷ÕQ > @ DGÕ Gԥfԥlԥrlԥ oԥNLOPLú oD\ODUÕPÕ]GDQ $UD]
>DD@.U>DD@6DPXU>@J|VWԥULOPLúVWUDWHML-
siyasi cԥhԥtcԥ ԥhԥmiyyԥWOL TDODODUGDQ ԤOLncԥ > D D@ *OVWDQ >
286 - @.Lú>@*ԥlԥsԥn-*|Uԥsԥn [65, 349], Qԥbԥlԥ [65, 43, 286],
30
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ kԥnd vԥ úԥhԥr ԥhalisi rԥiyyԥt vԥ rԥD\DDGODQGÕUÕOÕU>ED@
50
Maku [64, 169a, 186a] vԥ V KDTTÕQGD GDQÕúÕOPÕúGÕU 0ԥOOLI *OVWDQ TDODVÕ
barԥdԥ ³ùLUYDQ YLOD\ԥtinin ԥQ E|\N TDODVÕGÕU´ FPOԥsini ya]ÕU > @
0X÷DQ > @ $UDQ > D E@ Yԥ 4DUDED÷ > D@ GD +ԥsԥn bԥy
Rumlu tԥrԥfindԥQPԥyyԥn qԥdԥr tԥVYLUROXQPXúGXU
øQGLGԥ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ԥsԥri ԥVDVÕQGD;9- XVI ԥsrlԥrdԥ Azԥrbaycanda
RODQWRUSDTPONL\\ԥWLQ|YOԥULKDTTÕQGDPԥlumat verԥk.
VԥTIWRUSDTODUÕøVODPGLQLPԥssisԥlԥULQLQoR[JԥOLUOLWRUSDTPONL\\ԥti
vԥTI DGODQÕUGÕ %X WRUSDTODUGD \DúD\DQ Uԥiyyԥt ruhanilԥrdԥQ DVÕOÕ LGL 9ԥqfdԥn
J|WUOԥn gԥlirin bir hissԥsi mԥscid, mԥdrԥsԥ vԥ EDúTD GLQL LGDUԥlԥrin tikilmԥsinԥ
xԥrclԥQLU RQXQ E|\N KLVVԥsini ruhanilԥr mԥnimsԥyirdilԥr [65, 389]. Dini
PԥssisԥlԥULQ L[WL\DUÕQGD E|\N WRUSDT VDKԥlԥri, vԥTI ROXQPXú HYOԥr, bazar,
emalatxana, karvansara, dԥ\LUPDQ ED÷ VXYDUPD NDQDOODUÕ Yԥ mԥdԥnlԥr dԥ YDUGÕ
[69, 166; 39, 78; 52, 29].
Vԥqf torpaq vԥ PONOԥUL GLQL Pԥssisԥlԥrin - mԥscid, mԥdrԥsԥ vԥ
xanԥJDKODUÕQL[WL\DUÕQDYHULOLU ԥldԥ edilԥn gԥlirin bir hissԥsi onlara sԥrf olunurdu,
lakin bԥzԥQ K|NPGDUODUÕQ Pԥ]DUÕQD JXU[DQԥ) vԥqf edilԥQ P|YTXIDW RUDQÕQ
PFDYLULQԥ oDWÕUYԥ belԥliklԥ, vԥqf ԥmlDNÕQÕQúԥxsi mԥnimsԥnilmԥVLKDOODUÕQGDQELUL
\DUDQÕUGÕ8]XQ+ԥsԥQTDUDTR\XQOX&DKDQúDKDTDOLEJԥldikdԥn sonra (1467) onun
R÷OX ԤEX <XVLILQ J|]OԥULQL oÕ[DUGÕE RQX DWDVÕQÕQ Pԥ]DUÕ VWQԥ PFDYLU Wԥyin
HWPLúGL %LU LO VRQUD KFXPOD 0L\DQԥyԥ gԥlԥQ 6XOWDQ ԤEX Sԥid dԥ bu kor
úDK]DGԥyԥ K|UPԥt edԥrԥN DWDVÕQÕQ Tԥbrinԥ edilԥQ P|YTXIDWÕQ KDPÕVÕQD
yiyԥlԥnmԥ\LRQDWDSúÕUPÕúGÕ>D@
VԥTI WRUSDTODUÕQÕQ Jԥliri vԥqfi verԥQ úԥxsin vԥsiyyԥtinԥ ԥsasԥn mԥsrԥf
edilԥ bilԥrdi. Vԥqf olunan ԥmlak vԥqfnamԥyԥ PYDILT VUԥtdԥ idarԥ edilmԥli idi.
%X WRUSDTODUGDQ K|NPԥW oQ YHUJL \Õ÷ÕOPÕU Yԥqf ԥPODNÕ WR[XQXOPD] VD\ÕOÕUGÕ
MԥK] EXQD J|Uԥ dԥ feodallar bԥzԥQ |] WRUSDTODUÕQÕ GLQL Pԥssisԥlԥrԥ vԥqf edir,
belԥliklԥ dԥ, xԥzinԥyԥ vergi vermԥkdԥQFDQTXUWDUÕUGÕODU>@
XV ԥVULQLNLQFL\DUÕVÕQGD$]ԥrbaycanda olan ԥQE|\NYԥqflԥr bunlar idi:
Ԥrdԥbildԥ ùH\[6ԥfiԥddin mԥqbԥrԥsi hal-KD]ÕUGD7ԥbrizdԥ P|YFXGRODQ+ԥsԥQúDK
mԥVFLGL &DKDQúDK Wԥrԥfindԥn vԥqf edilԥQ &DKDQúDKL\\ԥ vԥqflԥUL 4D]DQ [DQÕQ
mԥ]DUÕ>@
Hԥsԥn bԥy Rumlu &DKDQúDKÕQYԥqflԥri vԥ onun Tԥbrizdԥ tikdirdiyi mԥscid
barԥdԥ \D]ÕU ³KHo Nԥs belԥ NDPLO LúOԥQPLú ELQD WLNPԥPLúGLU 0ԥscidԥ ELWLúԥn
JQEԥ]L TÕ]ÕOOD EԥzԥPLúOԥr. Bu mԥscidԥ GR÷UX Noԥ DDOÕQPÕú Yԥ RQD oR[OX
ԥmlak vԥTIHGLOPLúGLU´>E@
ԤPODN oR[ halda mԥdrԥsԥ vԥ WUEԥlԥrԥ vԥqf edilԥrdi ki, bu haqda Hԥsԥn
bԥy Rumlu mԥlumat verir [64, 145b, 204a, 242a].
Vԥqf ԥPODNÕVDWÕODYԥ ED÷ÕúODQDELOPԥzdi [26, 135; 41, 137; 30, 68], lakin
onun mԥnimsԥnilmԥVL KDOODUÕ EDú YHULUGL +ԥsԥn bԥy Rumlu vԥqfi mԥnimsԥyԥn
úԥxslԥrdԥn birinԥ PLVDO RODUDT X]XQ PGGԥW , ùDK 7ԥhmasibin vԥ]LUL ROPXú Yԥ
sonradan vԥzifԥdԥn kԥQDU HGLOPLú 4D]L &DKDQÕ J|VWԥULE , ùDK 7ԥhmasibԥ - ù )
51
dedilԥr ki, vԥqf yerlԥrindԥn bԥ]LVLX]XQPGGԥWGLUNLRQXQ4D]L&DKDQÕQ²ù)
istifadԥsindԥdir (vԥ RUDQÕ |] PON NLPL ]ԥEW HWPLúGLU 'LQLQ SԥQDKÕ RODQ úDKÕQ
fikri belԥ ROGX NL WRSODGÕ÷Õ Yԥsaiti onun ԥlindԥQ DOVÕQODU Yԥ EX PGGԥtdԥ \Õ÷GÕ÷Õ
SXOODUÕJHULJ|WUVQOԥU´>@
Hԥsԥn bԥy Rumlu bu mԥOXPDWÕYHUGLNGԥn sonra sabiq vԥ]LULQLQNDVÕEOÕ÷ÕQÕ
g|UԥQ ùDK 7ԥhmasibin nԥinki Qazi Cahan barԥdԥ YHUGL\L K|NP Gԥ\LúGLUGL\LQL
hԥWWDRQDVR\XUTDOúԥklindԥ Pԥyyԥn mԥblԥ÷SXOGDYHUGL\LQL\D]ÕU³ԤKYDODWEDú
vermԥzdԥn ԥvvԥO 4D]L &DKDQ |]Q VDUD\D oDWGÕUGÕ ùDK 7ԥhmasib onun
DFL]OL\LQLoDUԥsizliyini, qocaOÕ÷ÕQÕ]ԥifliyini vԥ KDOÕQÕQSԥULúDQOÕ÷ÕQÕJ|UEILNULQL
dԥ\LúGLYԥ soyurqal sifԥtilԥ RQDSXOGDYHUGL´>-376).
Buradan belԥ nԥticԥyԥ gԥlmԥk olur ki, vԥqf gԥlirinin mԥnimsԥnilmԥsinԥ
bԥzԥQ J|] \XPXOXU YԥTI WRUSDTODUÕQÕQ [VXVL VXUԥtdԥ istismar edilmԥsinԥ
HWLQDVÕ]OÕTJ|VWԥrilirdi.
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´VDOQDPԥsindԥ oQ|YúԥUWLIHRGDOWRUSDTPONL\\ԥtinin
DGÕoԥNLOPLúGLULTWDVR\XUTDOWL\XO;,9 ԥVULQRUWDODUÕQGDQHWLEDUԥn iqta institutu
|] \HULQL VR\XUTDOD YHUGL\LQGԥn [39, 155; 26, 182] iqta torpaq PONL\\ԥti barԥdԥ
GDQÕúPD÷Õ OD]ÕP ELOPԥdik. Soyurqal vԥ WL\XO LQVWLWXWODUÕ KDTTÕQGD LVԥ Hԥsԥn bԥy
Rumlu vԥ EDúTD WDUL[oLOԥrin verdiklԥri mԥlumata ԥsasԥQ D\UÕ-D\UÕOÕTGD
GDQÕúÕODoDTGÕU
Soyurqal g]QGԥn ԥvvԥONL LTWD LQVWLWXQXQ LQNLúDIÕ Qԥticԥsindԥ yaranan
soyurqal institutu AzԥUED\FDQGD RODQ IHRGDO PONL\\ԥtinin ԥVDV Q|YOԥrindԥn
ELULGLU +|NPGDU WԥrԥfindԥQ PԥyyԥQ úԥxsԥ soyurqal verilԥrkԥQ K|NP HKNDP-i
VR\XUTDO \D]ÕOÕU > @ RQD VR\XUTDO VԥnԥGL QHúDQ-i soyurqal)
verilirdi [102, 159]. Hԥsԥn bԥ\ 5XPOXQXQ ³ԥrbab-i istihqaq, sahib-L VR\XUTDO´
DGODQGÕUGÕ÷Õ úԥxslԥU > @ K|NPԥQ SDGúDKÕQ Kԥrbi vԥ \D PONL [LGPԥtindԥ
ROPDOÕRQXQPԥnafeyindԥQ|WUoDOÕúPDOÕ\GÕODU>²16, 239, 385²386].
Soyurqal sahiblԥUL |] WRUSDTODUÕQGD WDP PVWԥqil idilԥr vԥ G|YOԥt
mԥPXUODUÕQÕQ KԥPLQ WRUSDTODUGDQ YHUJL \Õ÷ÕOPDODUÕQD Qԥinki yol verilir hԥtta
mԥPXUODUÕQRWRUSDTODUD\D[ÕQGúPԥlԥri belԥ TDGD÷DQHGLOLUGL>@
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQ ,; FLOGL VR\XUTDO WRUSDT PONL\\ԥWL Q|Y KDTTÕQGD
bԥzi mԥlumat verPLúGLU 0ԥllif ԥQDP úԥklindԥ ԥyalԥW úԥhԥr, kԥnd, habelԥ
Pԥyyԥn mԥblԥ÷SXOXQKDQVÕDGDOWÕQGDYHULOGL\LQLEԥzԥn bildirmԥdiyindԥn bunun
PԥyyԥnlԥúGLULOPԥsinԥ HKWL\DF YDUGÕU -cu ildԥ 6XOWDQ ԤKPԥd Cԥlayiri
Tԥbrizdԥ sakin olarkԥn, teymuri Mirzԥ gPԥrin ԥmri ilԥ Ԥlincԥ TDODVÕQÕQ
GD÷ÕGÕOPDVÕQGD LúWLUDN HGԥQ QD[oÕYDQOÕ 4D]L øPDGԥddini hԥPLQ TDODQÕQ Wԥmirinԥ
\ROODPÕúGÕ+ԥsԥn bԥ\5XPOXQXQ\D]GÕ÷ÕQDJ|Uԥ4D]LøPDGԥGGLQ|KGԥsinԥ Gúԥn
WDSúÕUÕ÷Õ \HULQԥ yetirdikdԥQ VRQUD 6XOWDQ ԤKPԥdin Tԥbrizi tԥrk edib Ba÷GDGD
JHWGL\LQLHúLGԥQNLPLTDODGD|]³LVWLODYԥ istiqlaliyyԥWED\UD÷ÕQÕ´TDOGÕUPÕúGÕ(Oԥ o
vaxt da TԥEUL]L WXWDQ 4DUD <XVLI ԤOLQFԥni Qazinin ԥlindԥQ oÕ[DUPD÷D Vԥ\ HWPLú
³TDODQÕQ DOÕQPDVÕQÕQ PPNQ ROPD\DFD÷ÕQÕ´ ELOԥrԥk qala vԥ ԥtraf yerlԥrin ona
oDWGÕ÷ÕQÕUԥsmԥn tԥsdiq etmԥk mԥcburiyyԥtindԥ TDOPÕúGÕ>E± 264b]. Hԥsԥn
52
bԥ\ 5XPOX ԤOLQFԥnin nԥ adla Qaziyԥ YHULOGL\LQL J|VWԥrmir. Buna baxmayaraq,
mԥOXPGXU NL VR\XUTDO \HULQLQ EWQ L[WL\DUÕ VR\XUTDO VDKLELQLQ ԥlindԥ
cԥmlԥQPLúGL 4D]L Gԥ qalaya yiyԥlԥndikdԥn sonra ԥtraf yerlԥrdԥ \DúD\DQ WUN Yԥ
tԥrԥkԥmԥ (yԥni azԥUED\FDQOÕ²ù) WD\IDODUÕ TDOD\D \Õ÷PÕú ԥhalidԥn toplanan
OXIԥ vԥ mԥrsumu31 |] PԥyyԥnlԥúGLUPLúGL %XQGDQ EDúTD 2Ԥ ԤIԥndiyevin
J|VWԥrdiyi kimi, qaraqoyunlu vԥ D÷TR\XQOXSDGúDKODUÕVR\XUTDOYHrmԥklԥ mԥrkԥzi
hakimiyyԥWLP|KNԥmlԥndirmԥyԥ vԥ G|YOԥtdԥ ELUOLN\DUDWPD÷DoDOÕúÕUGÕODU>@
Qara Yusif dԥ |]Qԥ \HQLELUGúPԥn yox, dost qazanmaq istԥyԥrԥNԤOLQFԥnin vԥ
ԥWUDIÕQGDNÕ WRUSDTODUÕQ 4D]L øPDGԥddinin istifadԥsindԥ TDOPDVÕQÕ WԥVGLT HWPLúGL
Buradan belԥ nԥticԥyԥ gԥlmԥN ROXU NL 4DUD <XVLILQ K|NP DOWÕQGD RODQ ԥrazidԥ
yerlԥúԥQԤOLQFԥ TDODVÕ4D]LøPDGԥddinԥ mԥK]VR\XUTDOúԥklindԥ YHULOPLúGL
Soyurqallar, adԥtԥn, hԥU KDQVÕ ELU úԥxsԥ RQXQ J|VWԥrdiyi xidmԥt
PTDELOLQGԥ verilirdi. MԥsԥlԥQ &DKDQúDK TDUGDúÕ R÷OX ùDKTXEDGD DWDVÕ 4DUD
øVJԥndԥUL |OGUG\Qԥ J|Uԥ 841 (1437)-ci ildԥ VR\XUTDO RODUDT ELU úԥhԥr vԥ qala
YHUPLúGL>E@
BԥzԥQ VR\XUTDO NLPL SD\ODQPDVÕ Qԥzԥrdԥ tutulan yerlԥU EDúTD |ONԥ
WRUSDTODUÕ K|NPGDU WԥrԥfindԥQ KFXPD Pԥruz qalarkԥQ ³soyurqal ԥKOL´ RODQ
úԥxslԥr dԥ G|\úԥ DSDUÕOÕUGÕ%HOԥ ki, Uzun Hԥsԥn 881 (1476/77)-ci ildԥ *UFVWDQD
\HQL \Uú HGԥrԥN |] LOԥ bir dԥstԥ seyid vԥ úH\[ DSDUPÕú Qԥticԥdԥ ³*UFVWDQ
vilayԥWLQLWXWPXúoR[OXԥVLUJ|WUPúYԥ [H\OLVR\XUTDOSD\ODPÕúGÕ´>141a; 39,
150; 52, 34, 51].
Bԥ]L K|NPGDUODU oR[OX VR\XUTDO YHUPԥklԥ |]Oԥrinԥ DU[D \DUDWPD÷D
oDOÕúÕUGÕODU 2UWD ԥVU WDUL[oLOԥrinin ԥksԥriyyԥWLQLQ \D]GÕ÷ÕQD J|Uԥ 5VWԥm
$÷TR\XQOXQXQKDNLPL\\ԥWL]DPDQÕQGDNOOLPLTGDUGDVR\XUTDOED÷ÕúODQPÕúGÕ>
15; 98, D@³2QXQԥrbablara verdiyi soyurqal vԥ vԥzifԥlԥULD÷TR\XQOXYԥ
TDUDTR\XQOX VXOWDQODUÕQGDQ KHo ELUL KHo Nԥsԥ vermԥPLúGL´ > -@ 5VWԥm
úDKÕQԥksinԥ olaraq onu devirib taxta ԥylԥúԥQԤKPԥd bԥ\*|GԥNԤKPԥd) isԥ sabiq
sultanlar kimi soyurqal SD\ODPDGÕ÷ÕQDJ|Uԥ |OGUOPXúG>@
Hԥsԥn bԥ\5XPOXoQ|YVR\XUTDOKDTTÕQGDPԥOXPDWYHUPLúGLU2QODUGDQ
birincisi torpaqla verilԥn soyurqal idi ki, bu barԥdԥ bir qԥdԥU GDQÕúÕOGÕ 0ԥllifin
J|VWԥrdiyi ikinci soyurqal isԥ ԥmlak vԥ torpaqla deyil, pul ilԥ |Gԥnilirdi ki, bu
haqda ԥWUDIOÕGDQÕúPD÷ÕOD]ÕPELOLULN
,ùDK7ԥKPDVLEELUPGGԥWRQXQ³Vԥltԥnԥt, xilafԥWPONYԥ GLQLúOԥULQL´
idarԥ HWPLú RODQ ԤVNX\ԥ kԥndinin (TԥEUL] \D[ÕQOÕ÷ÕQGDGÕU VH\LGOԥrinԥ E|\N
mԥblԥ÷Gԥ VR\XUTDO ED÷ÕúODPÕúGÕ +ԥsԥn bԥ\ 5XPOX \D]ÕU ³ԤODKԥzrԥW RQODUD NOOL
mԥblԥ÷Gԥ RODQVR\XUTDOODUED÷ÕúODGÕ´>@
0ԥyyԥn mԥblԥ÷SXOLOԥ verilԥn soyurqala Hԥsԥn bԥy Rumlunun ԥsԥrindԥ
bir daha rast gԥOLULNNLEXGDNHoPLúGԥ etdiyi xidmԥtlԥUPTDELOLQGԥ sabiq vԥzir
Qazi Cahana 960 (1502/53)-FÕ LOGԥ , ùDK 7ԥhmasib tԥrԥfindԥQ ³úԥfqԥW´ ROXQDQ
31
%XLVWLODKODUKDTTÕQGDELUTԥdԥUDúD÷ÕGDGDQÕúÕODFDTGÕU
53
VR\XUTDOGÕU %X KDTGD R[X\XUXT ³2QD´Pԥyyԥn mԥblԥ÷ VR\XUTDO NLPL SXO GD
ED÷ÕúODGÕ>@
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ VR\XUTDOYHULOLúLEDUԥdԥ EDúTDELUPԥOXPDWGDYDUGÕU
ki, bu da múWԥrԥN VR\XUTDOGÕU 0ԥOOLI \D]ÕU NL &DKDQúDK ELU YD[WODU +ԥmԥdan
úԥhԥrini iki ԥmirԥ VR\XUTDOYHUPLúGL&DKDQúDKÕYԥ 6XOWDQԤEX-Sԥidi mԥ÷OXEHGԥn
Uzun Hԥsԥn dԥ o iki ԥmirԥ - 6DWÕOPÕúEԥy vԥ ùDKVXYDUEԥy Kavrudiyԥ TDUúÕ\D[úÕ
PQDVLEԥtdԥ ROPXú RQODUÕ \HQidԥQ PúWԥrԥk soyurqal sahiblԥri kimi Hԥmԥdana
J|QGԥUPLúGL>E@
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ VDOQDPԥsi bԥdii dil vԥ zԥQJLQ VOXE YDVLWԥlԥri ilԥ
qԥlԥmԥ DOÕQPÕú ROVD GD RUDGDNÕ Eԥ]L úHU SDUoDODUÕQGD GD DUD-VÕUD LFWLPDL ILNLUOԥrԥ
rast gԥlmԥN ROXU %L]LP Pԥlliflԥ tԥxminԥQ ELU G|YUGԥ \DúD\DQ úDLU 0|YODQD
Heyrԥti (961 (1553/54)-ci ildԥ vԥIDWHWPLúGLUúLND\ԥtlԥ dolu bir qԥsidԥ \D]PÕúGÕNL
Hԥsԥn bԥ\5XPOXRQXQELUQHoԥ EH\WLQL|]ԥsԥrindԥ YHUPLúGLUùDLU+H\Uԥti qazi vԥ
PIWLGԥQúLND\ԥtlԥndikdԥQVRQUD\D]ÕUNLRQODUGúPԥndirlԥr, onlar
³%ԥlkԥ dԥ GLYDQPDOÕQGDQSXO\H\LUOԥr hԥr biri.
Sԥrbԥsԥr bol-EROVR\XUTDOVDKLELSXOVDKLEL´32
[65,385 - @´
K. S. Lԥmbtonun soyurqala verdiyi tԥrifdԥn mԥlum olur ki, soyurqal
úԥxslԥrԥ PDDú ԥvԥzinԥ, yaxud tԥTDG ԥvԥzinԥ ED÷ÕúODQDQ WRUSDT \D GD WRUSDTGDQ
DOÕQDQ Jԥlirdi [90, 773]33. Fikrimizcԥ, bu tԥrifԥ VR\XUTDO úԥklindԥ verilԥn pul da
ԥlavԥ edilmԥOLGLU %XQGDQ EDúTD ³øUDQGD PONԥdar vԥ ԥNLQoL´ NLWDEÕQGD VR\XUTDO
WRUSDT PONL\\ԥWLQLQ TDUDTR\XQOXODUGDQ EDúOD\ÕE TDFDUODU G|YUQԥ qԥdԥr davam
HWGL\L J|VWԥULOPLúGLU > @ /DNLQ PԥOXP ROGX÷X NLPL VR\XUTDO YHULOLúL Kԥlԥ
qaraqoyunlu hakimiyyԥtindԥn ԥvvԥl dԥ YDUGÕ>@
Tiyul. %X úԥUWL WRUSDT PONL\\ԥWL Q|YQQ PԥK] KDQVÕ ԥsrdԥ hԥyata
NHoPԥsi barԥdԥ P[Wԥlif fikirlԥU YDUGÕU ø 3 3HWUXúHYVNL\ԥ istinad edԥQ 2 Ԥ
ԤfԥQGL\HY J|VWԥULU NL ³VԥfԥvilԥU G|YUQGԥ VR\XUTDO |] \HULQL WL\XOD YHUGL´ >
37]. Lakin V. F. Minorski teymurilԥU G|YUQGԥ WL\XO LVWLODKÕQÕQ LúOԥdilmԥsi ilԥ
ԥlaqԥGDURODUDTLTWDPONL\\ԥWLQLQDUDGDQoÕ[GÕ÷ÕQÕELOGLUPLúGLU>@7L\XOXQ
mԥhz nԥ ]DPDQ PH\GDQD oÕ[PDVÕ [VXVXQGD . 6 /ԥmbtonun da bir-birinԥ zidd
LNLILNULYDUGÕU2JDKWL\XOXQVԥfԥvilԥUG|YUQdԥ LTWDQÕԥvԥz etdiyini [90, 219], gah
da hԥlԥ elxanilԥU]DPDQÕLTWDQÕQWL\XOLOԥ ԥvԥ]ROXQPD÷DEDúODGÕ÷ÕQÕTH\GHWPLúGLU
[90, 754]. Onun bu fikirlԥUL DUDVÕQGDNÕ ]LGGL\\ԥW ELU \DQD TDOVÕQ LTWDQÕQ WL\XO LOԥ
ԥvԥ] ROXQPDVÕ EDUԥdԥ dԥ RQXQ V|\OԥGL\L ILNLU G]JQ GH\LOGLU oQNL ELOGL\LPL]
NLPLLTWDQÕԥvԥz edԥQLQVWLWXWWL\XO\R[VR\XUTDOLQVWLWXWXROPXúGXU>@
7L\XO PԥyyԥQ ELU \HULQ PYԥqqԥti istifadԥ ROXQPDVÕQGDQ |WU úDKÕQ
G|YOԥW WRUSDTODUÕ KHVDEÕQD [VXVL úԥxslԥrԥ verdiyi sahԥyԥ deyilirdi. Tiyul sahibi
(tiyuldar) hԥPLQ WRUSDTGDQ DOÕQDQ JԥOLULQ KDPÕVÕQÕ \D[XG E|\N ELU KLVVԥsini
32
Beytin tԥUFPԥsi bu sԥtirlԥULQPԥllifinindir.
33
6R\XUTDOKDTTÕQGDJHQLúPԥOXPDWoQø33HWUXúHYVNLQLQPRQRTUDIL\DVÕQDED[PDTOD]ÕPGÕU
54
mԥnimsԥyirdi [39, 194 - @ 2 G|YOԥtԥ hԥU LO ³UVXP´ DGÕ DOWÕQGD Pԥyyԥn
mԥblԥ÷ SXO YHUPԥliydi [90, 242 - 246]. BԥzԥQ WL\XO PԥyyԥQ TRúXQ KLVVԥlԥri
KD]ÕUODQPDVÕ Pԥqsԥdi ilԥ dԥ verilir vԥ WL\XOGDU OD]ÕPL YD[WGD K|NPԥtin
sԥUDQFDPÕQD ԥsgԥUL TYYԥ vermԥyԥ vԥzifԥdar edilirdi [9, 53]. Tiyul soyurqaldan
fԥrqli olaraq ԥPLU úDK]DGԥ vԥ EDúTD úԥxslԥrԥ irsԥn verilԥ bilmԥzdi [39, 193, 212;
@ oQNL EX WRUSDT PONL\\ԥWL Q|Y PԥK] WL\XOD OD\LT J|UOԥQ K|NPԥt
mԥPXUXQXQHWGL\L[VXVL[LGPԥWPTDELOLQGԥ PDDúNLPLYHULOLUGL>@
XidmԥWL E|\N RODQ úԥ[VLQ WL\XOX GD oR[ ROXUGX -cu ildԥ
Qara Yusif Bԥstam Cagirluya ԥPLUO-Pԥra vԥzifԥsini verdiyi vaxt Sultaniyyԥ,
Ԥrdԥbil vԥ 0X÷DQWL\XONLPLKԥmin ԥmirԥ xas idi [64, 299 a].
'|YOԥW EDúoÕVÕ PKDULEԥyԥ yollanan vaxt tiyuldarlar da onunla hԥmrah
ROPDOÕ |] TRúXQODUÕ LOԥ N|PԥNOLN J|VWԥrmԥli idilԥr [64, 175b; 56, 371]. 871
(1465/67)-ci ildԥ R÷OX 3LUEXGDT ԥleyhinԥ PKDULbԥyԥ KD]ÕUODúDQ &DKDQúDK ³ԥtraf
vilayԥtlԥrdԥQ ELU oR[ ԥmir vԥ WL\XOGDUODUÕ oD÷ÕUDUDT RQODUÕ |] RUGXVXQD
birlԥúGLUPLúGL´>E@
Bir qԥdԥU\X[DUÕGDWL\XOXQLUVL[VXVL\\ԥtԥ PDOLNROPDGÕ÷ÕV|\OԥQLOPLúGL
Bu fikrin tԥVGLTL oQ PԥOXPDW ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´dԥ dԥ YDUGÕU 0ԥsԥlԥn, Qara
Yusif 818 (1415/16)-ci ildԥ Sultaniyyԥ úԥhԥULQLQR]DPDQDUWÕTRQXQODGúPԥQoLOLN
edԥn BԥVWDP&DJLUOXGDQDOÕQÕE|]Qԥ verilmԥVLQLùDKUX[úDKGDQ[DKLúHWPLúGL>
250b], ancaq mԥlumdur ki, Sultaniyyԥ Ԥmir BԥVWDPÕQWL\XOXLGL>D@ԤJԥr
WL\XO LUVL [VXVL\\ԥtԥ PDOLN ROVD\GÕ 6XOWDQL\\ԥnin ԥmir BԥVWDPGDQ DOÕQPDVÕQD
cԥhd edilmԥ]GL%DúTDELUPLVDO-ci ildԥ ԥvvԥllԥr Abdal bԥy Dԥdԥnin
ԥlindԥ olan Qԥzvin vԥ 6DYXFEXODT úԥhԥrlԥri ԥPLU =H\QDO [DQ ùDPOX\D YHULOPLúGL
[65, 110; 39, 194]. Hԥsԥn bԥ\5XPOXVRQUDGDQ\D]ÕUNL4ԥ]YLQRQXQEDEDVÕԤPLU
Sultan Rumlunun ԥFGDGÕQD WL\XO YHULOPLúGL > @ 7L\XO \HUOԥrinin
ԥldԥn-ԥlԥ NHoPԥsi ilԥ ԥlaqԥGDURODUDTWL\XOIHRGDOWRUSDTPONL\\ԥWLQ|YQQLUVL
[DUDNWHUGDúÕPDGÕ÷Õ bir daha tԥsdiq edilir.
Tiyulun lԥ÷YL Qԥticԥsindԥ yaranan vahimԥ EX PONL\\ԥW IRUPDVÕQÕQ
tiyuldar ԥmirlԥrdԥQ |WUXQԥ qԥdԥr gԥrԥNOL ROGX÷XQX EDUL] úԥkildԥ ԥks etdirir. Belԥ
ki, 932 (1525/26)-ci ildԥ XVWDFOX WD\IDVÕQD DLG RODQ WL\XOXQ , ùDK 7ԥhmasib
tԥrԥfindԥn lԥ÷YHGLOPԥsi ilԥ ԥlaqԥdar hԥmin tayfa ԥmirlԥULK|NPԥtlԥ GúPԥQoLOL\ԥ
EDúODPÕúGÕODU>@
Vergi vԥ PNԥllԥfiyyԥtlԥr. XV ԥsrdԥn etibarԥn soyurqal feodal torpaq
LQVWLWXWXQXQ JHQLúOԥndirilmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar olaraq iri feodal torpaq mONL\\ԥti
DUWPD÷D EDúODGÕ 6DKLENDUODU LVԥ P[WԥOLI YHUJL Q|YOԥri ilԥ rԥiyyԥti ԥldԥQ VDOÕU Yԥ
get-gedԥ YDUODQÕUGÕODU %XQD J|Uԥ dԥ kԥnd vԥ úԥhԥr ԥhalisinin vԥziyyԥti olduqca
D÷ÕULGL+ԥsԥn bԥy Rumlu ԥKDOLQLQLVWLVPDUÕYԥ \R[VXOODúPDVÕQDVԥbԥERODQELUVÕUa
vergi vԥ PNԥllԥfiyyԥtlԥUKDTTÕQGDPԥyyԥn mԥlumat verir.
Bildiyimiz kimi, vergilԥU [VXVL G|YOԥW YHUJL\Õ÷DQODUÕ - PKԥssillԥr
vasitԥsilԥ WRSODQÕUGÕ > D @ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ [DOTÕQ
55
PKԥssillԥrin ԥlindԥ JLULIWDU ROGX÷X DúNDU J|VWԥrilPLúGLU 2 \D]ÕU ³+DPÕ
PKԥssillԥrin ԥlindԥ JLULIWDUROGX´>E@
0Kԥssillԥr vergilԥUL PԥyyԥQ ROXQPXú PLTGDUGDQ DUWÕT \Õ÷PD÷D
oDOÕúÕUGÕODU 2QODU YHUJL YHUԥ bilmԥyԥnlԥUL LúJԥncԥ ilԥ mԥFEXU HGLU oR[OX PDO ԥlԥ
NHoLUPԥyԥ oDOÕúÕUGÕODU>@9HUJLWRSODQÕúÕ]DPDQÕYHUJL\Õ÷DQODUÕQ|]EDúÕQDOÕ÷Õ
úԥhԥr vԥ kԥndlԥrdԥ QDUD]ÕOÕT \DUDGÕU Yԥ bԥ]L KDOODUGD V\DQD Vԥbԥb olurdu. 808
(1405/06)-ci ildԥ qanunsuz olaraq rԥiyyԥWPDOÕQDԥOX]DGÕOPDVÕQGDQKԥyԥcana gԥlԥn
Tԥbriz ԥKDOLVL V\DQ HWPLú YHUJL\Õ÷DQ ;DFԥ PirԥliQL |OGUPXú Yԥ sԥngԥr
NoԥbԥQGG]ԥldԥrԥNG|\úԥ EDúODPÕúGÕD
Vergilԥr ԥhalidԥn mԥhsul vԥ pul ilԥ \Õ÷ÕOÕUGÕ NL EX KDTGD ԥsasԥn Hԥsԥn
bԥy Rumlunun mԥOXPDWÕQÕúԥrh etmԥyԥ oDOÕúDFD÷ÕT
Xԥrac vԥ bac. XV ԥsrdԥn xԥUDF LVWLODKÕQÕ ԥvԥz edԥn mal, mal-o oHKDW
bԥKUHV|]OԥULGDKDoR[LúOԥnmԥyԥ EDúODGÕ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ԥsԥrindԥ EXV|]Oԥr bir-
ELULQLQVLQRQLPLNLPLJHWPLúGLU2UDGDEԥzԥn bac vԥ xԥUDFLVWLODKODUÕELUOԥúGLULOԥrԥk
bac-o xԥUDFNLPLJ|VWԥrilir (64, 257b). Qeyd etdiyimiz bu mԥQDVÕQGDQԥlavԥ xԥrac
V|] ELU G|YOԥWLQ |]Qԥ tabe etdirdiyi vilayԥt vԥ |ONԥlԥrdԥQ DOGÕ÷Õ Yԥsait kimi dԥ
LúOԥQPLúGLUø33HWUXúHYVNLYԥ ԤԤԤOL]DGԥ xԥUDFLVWLODKÕQÕ
kԥnd tԥsԥUUIDWÕQGDQ \Õ÷ÕODQ ԥsas vergi mԥQDVÕQGD YHUPLúOԥr (39, 267; 26, 210).
Lakin mԥOXPROGX÷XNLPL[ԥUDF\DOQÕ]Nԥnd tԥsԥUUIDWÕPԥKVXOODUÕLOԥ yox, pul ilԥ
dԥ |GԥQLOLUGL %XQD DLG ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ VDOQDPԥsindԥ PԥyyԥQPLVDOODU YDUGÕU
$÷TR\XQOX <DTXE úDK -FÕ LOGԥ *UFVWDQD KFXP HWGLNGԥ JUF
K|NPGDUÕ .YDUNYDUH EX D÷TR\XQOX K|NPGDUÕQD LOGԥ WPԥn xԥrac vermԥyԥ
ER\XQ ROPXúGX +ԥsԥn bԥ\ 5XPOXQXQ EDúTD ELU PԥOXPDWÕQGDQ ELOLQLU
NL ùLUYDQúDK )ԥUUX[ <DVDU GD <DTXE úDKD KԥU LO WPԥn mԥblԥ÷LQGԥ xԥrac
J|QGԥrirdi (64, 123-a).
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´GԥQ D\GÕQ ROXU NL ԥgԥr xԥUDF YHULOLúL GD\DQGÕUÕOVD\GÕ
xԥrac vermԥOL RODQ \HU KFXPD PԥUX] TDOÕUGÕ -FÕ LOGԥ ùLUYDQúDK
FԥUUX[ <DVDU TÕ]ÕOEDúODU WԥrԥfindԥQ |OGUOPú Yԥ øVPD\ÕO 6ԥfԥYL %DNÕ TDODVÕ
]ԥrinԥ KFXPD NHoPLúGL oQNL ³EDNÕOÕODU RQODUÕQ |KGԥsinԥ qoyulan xԥUDFÕ
|GԥmirdilԥU´
hPXPL\\ԥtlԥ, xԥUDF D÷ÕU YHUJL ROPXúGXU 7ԥVDGIL GH\LO NL LVWԥr
AzԥUED\FDQ ùLUYDQ LVWԥrsԥ dԥ EDúTD |ONԥ vԥ vilayԥtlԥr bԥzԥn bu vergini
|GԥmԥkdԥQ ER\XQ TDoÕUÕU EHOԥliklԥ dԥ ELU Q|Y V\DQ HGLUGLOԥU , ùDK øVPD\ÕOÕQ
ùLUYDQDKFXPXQXQVԥbԥEL³úLUYDQúDKÕQLVWLTODOL\\ԥtdԥn dԥPYXUPDVÕQGDYԥ xԥrac
vermԥkdԥQER\XQTDoÕUPDVÕQGD´ROPXúGXU34.
Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX J|VWԥULU NL K|NPGDU Wԥrԥfindԥn tԥqsirlԥndirilԥQ úԥxs
Pԥyyԥn cԥzalara mԥUX] TDOÕUGÕ TԥWO HGLOLU \DQGÕUÕOÕU \D[XG GD RQXQ ]ԥrinԥ
34
, ùDK øVPD\ÕOÕQ ùLUYDQD EX Kԥrbi sԥfԥri dԥ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ tԥIVLODWÕ LOԥ YHULOPLúGLU ODNLQ Vԥbԥb
J|VWԥrilmԥPLúGLU %D[ ± 109). Biz hԥmin sԥfԥrin sԥbԥELQL $ %DNÕ[DQRYGDQ J|WUGN %D[
6,99)
56
E|\N Pԥblԥ÷Gԥ xԥrac qoyulurdu. 953 (1546/47)-F LOGԥ , ùDK 7ԥhmasibԥ TDUúÕ
V\DQHGԥQԤOTDV0LU]ԥ ED÷ÕúODQPDVÕQGDQ|WU|]úDKTDUGDúÕQÕQ\DQÕQDDQDVÕYԥ
R÷OXQX \ROODGÕTGD úDK RQX ԥIY HWPLú Yԥ hԥr il xԥzinԥyԥ 1000 TԥEUL] WPԥni
mԥblԥ÷LQGԥ xԥrac vermԥyini cԥza ԥlamԥti kimi ona qԥEXOHWGLUPLúGL
82).
Orta ԥsrlԥr AzԥUED\FDQÕQGD WLFDUԥW \ROODUÕQGDQ LVWLIDGԥ olunaraq mal
GDúÕQDUNԥQ úԥhԥrԥ JLULú GDUYD]DVÕQGD EDF DOÕQÕUGÕ %DFÕ ԥsasԥn, tacirlԥrdԥn tԥlԥb
edirdilԥr (26, 223 - 224) ki, bu da ticarԥWLQLQNLúDIÕQDROGXTFDSLVWԥVLUJ|VWԥrirdi.
(26, 67 - ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ EDF LVWLODKÕ [ԥUDF V|]QQ VLQRQLPL NLPL
LúOԥQPLúGLUE
Mal. 0[WԥOLI [VXVL ԥPODNGDQ ED÷ PHúԥ sahԥsi, dԥyirman vԥ s.-dԥn,
PXPL\\ԥtlԥ, rԥiyyԥt vԥ N|oԥrilԥrdԥQDOÕQDQYHUJLROPXúGXU%ԥzԥn mal
dedikdԥ G|YOԥt xԥzinԥsinԥ daxil olan vergilԥU \Õ÷ÕPÕ Qԥzԥrdԥ tutulurdu (65, 386;
26, 240). Mal mԥKVXO\DGDSXOODYHULOLUGL%XLVWLODKPONL\\ԥW[VXVL\\ԥt vԥ pul
mԥQDVÕQGD GD LúOԥdilir (64, D ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ EX V|] Tԥnimԥt
mԥQDVÕQGDGDJ|VWԥULOPLúGLUD
$PDQPDOÕ (Mal-i ԥPDQLùԥhԥULG|\úOԥ WXWDQ\D[XGúԥhԥr ԥhalisindԥn
QDUD]ÕTDODQK|NPGDURQODUGDQE|\NPԥblԥ÷Gԥ DPDQPDOÕWԥlԥb edirdi (64, 196a;
30, 26a; 26, 251). 857- (1453/54)-ci ildԥ &DKDQúDK øVIDKDQ úԥhԥrini hԥlԥ hԥddi-
EOX÷DoDWPD\DQR÷OX0ԥhԥmmԥdi Mirzԥyԥ YHUPLúYԥ onun ԥvԥzindԥ úԥhԥri idarԥ
etmԥkdԥQ |WU OԥlԥVLQL \ROODPÕúGÕ /ԥlԥ vԥ LVIDKDQOÕODU DUDVÕQGD QDUD]ÕOÕT EDú
verdiyindԥQ EX úԥhԥU FDPDDWÕ TDUDTR\XQOXK|NPGDUÕQÕQTԥzԥbinԥ GoDU ROPXú Yԥ
RQODUÕQ]ԥrinԥ WPԥQDPDQPDOÕTR\XOPXúGXD
Mal-o cehat. Mԥhsulun bir hissԥVLNLPL \Õ÷ÕODQUHQWDYHUJLQ|YGU
226). Hԥsԥn bԥy Rumlunun tԥsvirindԥQ J|UQU NL EX YHUJL ROGXTFD Jԥlirli
ROPXúGXU,ùDKøVPD\ÕO'L\DUEԥkrin idarԥ ROXQPDVÕQÕԥmiri Qaraxana verdiyi vaxt
ԥPLU |] ԥvԥzinԥ RUD\D ԤKPԥG dԥlԥEL DGOÕ ELU QPD\ԥndԥVLQL \ROODPÕúGÕ $QFDT
Ԥhmԥd Diyarbԥkrin mԥrkԥ]L $PLG úԥhԥrinin mal-R FHKDWÕQÕ 4DUD[DQD
J|QGԥrmԥdiyindԥQ[DQRQX|OGUPúG56).
BԥzԥQ Pԥyyԥn bir yerin mal-R FHKDWÕ úԥxsԥ mԥvacib ԥvԥzinԥ verilirdi.
6EXW oQ EX FPOԥ kifayԥWGLU ³%X \HULQ PDO-R FHKDWÕ PԥYDFLEL RODQ øVJԥndԥr
bԥ\ԤIúDU´D
4DQ %DKDVÕ ;XQEԥha). '|\ú YD[WÕ oR[OX KԥUEL TYYԥsini itirԥn
K|NPGDUPԥ÷OXEL\\ԥtԥ X÷UDWGÕ÷Õ\HUGԥQTDQEDKDVÕWԥlԥb edirdi. 906 (1500/01)-ci
ildԥ %DNÕ TDODVÕQÕQ TÕ]ÕOEDúODU WԥrԥfindԥQ oԥtinliklԥ DOÕQPDVÕQGDQ VRQUD TDOD
sakinlԥULTDQEDKDVÕNLPL[ԥzinԥyԥ WPԥQSXOYHUPLúdilԥr (65, 47; 27, 125).
57
4DQEDKDVÕԥsasԥn, ԥsirlԥULQED÷ÕúODQPDVÕQGDQ|WUYHULOԥQE|\NPԥblԥ÷
SXOROPXúGXUDE35
Ԥlԥfԥ vԥ hOXIԥ. Ԥlԥfԥ LVWLODKÕ IHRGDO TRúXQODUÕQGDNÕ KH\YDQODUÕQ
yemlԥnmԥsindԥQ |WU ԥhalidԥQ WRSODQDQ YHUJL ROPXúGX %X V|] DOWÕQGD Eԥzԥn
K|NPԥtin tԥlԥbi ilԥ G|\úoOԥUoQUԥiyyԥtdԥQ\Õ÷ÕODQԥU]DTGDEDúDGúOU
273²274; 90, 207² hOXIԥ isԥ YHUJL\Õ÷DQODU G|YOԥt mԥPXUODUÕ Yԥ ԥsgԥrlԥr
oQ WRSODQDQ YHUJL Q|Y LGL /DNLQ ø 3 3HWUXúHYVNL ԥlԥfԥ vԥ OXIԥni bir-birinin
VLQRQLPLNLPLJ|VWԥrir (39, 274). Onun fikrincԥOXIԥ dԥ ԥlԥfԥ NLPLKH\YDQODUoQ
yem, hԥPoLQLQ G|\úoOԥU oQ \Õ÷ÕODQ ԥU]DTGÕU Ԥ Ԥ ԤOL]DGԥ, K. S.
Lԥmbton vԥ 2 Ԥ ԤIԥQGL\HY RQODUÕ VLQRQLP NLPL Tԥbul edirlԥrsԥ dԥ, ԥlԥfԥnin
G|\úoOԥU \D[XG K|NPԥt mԥPXUODUÕQGDQ |WU WRSODQDQ ԥU]DT PDOODUÕ OXIԥnin
isԥ KH\YDQ\HPLROGX÷XQXJ|VWԥrirlԥr (26, 236; 90, 207; -208; 52, 42). Ancaq tarixi
mԥnbԥlԥrin bԥzilԥrindԥ ԥlԥfԥQLQ KH\YDQ \HPL OXIԥnin isԥ insanlara verilԥn
PNԥllԥfiyyԥWROGX÷XDQODúÕOÕU+ԥsԥn bԥ\5XPOXQXQEXFPOԥsinԥ diqqԥt yetirԥk:
³'|\úoOԥrԥ OXIԥ oDWGÕUÕOPDVÕQGDELUGԥqiqԥ dԥ ED[ÕPVÕ]OÕTHWPLUGL\ԥni vaxt
itirmirdi) (66, 503).
<D[XG ³1DPH-\L QDPL´ ԥsԥrindԥ J|VWԥULOLU ³0Wԥvԥlli, vԥTI LúoLOԥri,
SLúQDPD]Yԥ D]DQoÕODUDVԥdrlԥULQUD]ÕOÕ÷ÕLOԥ OXIԥ YHULOLUGL´
ø[UDFDW Ԥyalԥtlԥrdԥ RODQG|\úoYԥ G|YOԥWTXOOXToXODUÕQÕQHKWL\DFODUÕQÕ
|GԥmԥkdԥQ |WU ԥhalidԥQ \Õ÷ÕODQ YHUJL ROPXúGX %ԥ]L K|NPGDUODUÕQ
hakimiyyԥWL G|YUQGԥ PYԥqqԥti olaraq lԥ÷Y HGLOԥn ixracat barԥdԥ mԥnbԥlԥrdԥ
mԥOXPDW YDUGÕU 0ԥsԥlԥQ <DTXE úDK L[UDFDWÕQ ELUKLVVԥsini 886 (1481/82)-FÕ LOGԥ
lԥ÷Y HWPLú D VRQUDGDQ LVԥ Hԥsԥn bԥy Rumlunun mԥOXPDWÕQD J|Uԥ
L[UDFDWÕQ KDPÕVÕQÕ DUDGDQ J|WUPúG D *|GԥN ԤKPԥGLQ G|YUQGԥ dԥ
³L[UDFDWTDSÕODUÕÉD÷ODQPÕúGÕE
*|UQUNLK|NPGDUL[UDFDWÕD]DOWPDT\D[XGOԥ÷YHWPԥklԥ RQVX]GDKDOÕ
D÷ÕU RODQ Uԥiyyԥtin vԥziyyԥtini bir qԥdԥU \QJOOԥtmԥyԥ |] QIX]XQX LVԥ xalq
\DQÕQGDKHoROPDVDEX\ROODDUWÕUPD÷DoDOÕúPÕúGÕU
TaP÷D Ticarԥt vԥ istehsal edilԥn sԥnԥWNDUOÕT PDOODUÕ VDWÕODUNԥQ RQODUÕQ
]ԥrinԥ qoyulan vergi olub, ԥsasԥn, pul ilԥ \Õ÷ÕOÕUGÕ
7DP÷DKDTTÕQÕQD÷ÕUOÕ÷ÕQDJ|Uԥ úԥhԥrlԥrdԥ tԥsԥUUIDWKԥ\DWÕSLVOԥúLUYԥ ticarԥt
tԥnԥ]]OHGLUGL BԥzԥQPԥyyԥQELU\HULQWDP÷DVÕOԥ÷YROXQXUGXENLEX
GDúԥksiz, ticarԥt vԥ PDOLVWHKVDOÕQÕDUWÕUPDTPԥqsԥdilԥ edilirdi. Hԥsԥn bԥy Rumlu
vԥ EDúTD WDUL[oLOԥrin mԥOXPDWÕQGDQ D\GÕQ ROXU NL -ci ildԥ , ùDK
TԥKPDVLEWPԥn mԥblԥ÷LQdԥ RODQWDP÷DQÕ- 226),
R FPOԥdԥQ 1D[oÕYDQÕQ WDP÷DVÕQÕ GD Oԥ÷Y HWPLúGL 7ԥbiidir ki, o, belԥ
hԥrԥkԥt etmԥklԥ G|YOԥt xԥzinԥsinin ԥsas gԥlirlԥrindԥn biri olan vergidԥn mԥhrum
35
Qara Yusif tԥrԥfindԥn 817 (1414/15)-ci ildԥ ԥVLUDOÕQDQùLUYDQúDK,øEUDKLPD]DGHGLOPԥyindԥQ |WU
øUDT WPԥni mԥblԥ÷LQGԥ pul vermԥyԥ ER\XQ ROPXúGX +ԥsԥn bԥy Rumlu hadisԥnin tԥsvirindԥ
³[XQEԥKD´LVWLODKÕQÕLúOԥtmirsԥ dԥúEKԥsiz ki, o pul qan bahasÕNLPLWԥlԥEHGLOPLúGL%D[D
58
olmaq istԥmԥ]GL *|UQU NL RQX EHOԥ hԥrԥkԥtԥ rԥiyyԥWLQ \R[VXOOX÷X [VXVLOԥ
sԥnԥt vԥ ticarԥtin getdikcԥ zԥiflԥmԥVL YDGDU HWPLúGL 'LJԥr tԥrԥfdԥQ ø 3
3HWUXúHYVNLKDTOÕRODUDTPԥyyԥn vergilԥrin lԥ÷YLQLQVԥbԥELQLK|NPGDUÕQEX\ROOD
xalq hԥyԥFDQODUÕQÕQTDUúÕVÕQÕDOPDTLVWԥmԥsindԥ J|UPúGU.
7DP÷DQÕWRSOD\DQúԥ[VWDP÷DFÕDGODQPÕúGÕU>@
5VXP ;VXVL [LGPԥtlԥUL RODQ QIX]OX úԥxslԥrԥ verilԥQ PNԥllԥfiyyԥt
Q|YGU4DUD<XVLI-cu ildԥ Teymurun nԥvԥVLԤEXEԥkrlԥ
G|\úԥ yollanmazdan ԥvvԥO|]ԥmir vԥ G|YOԥWEDúoÕODUÕQÕ\DQÕQDoD÷ÕUÕEEXILNULQL
bildirdikdԥQ VRQUD ³RQODUÕQ KDPÕVÕQÕ QHPԥtlԥr vԥ mԥrcumat ilԥ PLG]DU HWPLúGL´
E %X PLVDOGDQ UVXPXQ ELU Q|Y úLUQLNOԥndirmԥ, hԥvԥslԥndirmԥ vasitԥsi
kimi bԥ\DQHGLOGL\LJ|UQU
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ VDOQDPԥsinin hԥr yerindԥ UVXP V|] Pԥrsum vԥ
mԥUVXPDW NLPL JHWPLúGLU 2UWD ԥsr taUL[oLOԥUL EX LVWLODKÕ oR[ YD[W Pԥvacib
mԥQDVÕQGDLúOԥWPLúOԥUEDE0LVDOoQDúD÷ÕGDNÕ
hadisԥyԥ diqqԥt yetirԥk:
933 (1526/27)-F LOGԥ úDPOX WD\IDVÕQÕQ ELU Gԥstԥ ]YQԥ mԥrsum
verilmԥGL\L oQ RQODU V\DQ HGLE 6DP 0LU]ԥnin vԥziri Xacԥ HԥELEXOODKÕ
|OGUPúGOԥr. Hԥsԥn bԥy Rumlu bu hadisԥni belԥ nԥTO HGLU ³%LU JQ ;DFԥ
HԥELEXOODKÕQԥrd oynamaqla mԥú÷XOLGL0ԥUVXPDOPD\DQúDPOXFDPDDWÕ;DFԥnin
\DQÕQD Jԥlԥrԥk, sԥslԥULQL XFDOGÕE GHGLOԥU ³%L]ԥ mԥvacib vermԥGL\LQ oQ LúGԥn
azDGHW´
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrindԥ UVXPOD Pԥvacibi eynilԥúGLUԥQEDúTD ELU IDNW
GDYDUGÕU-ci ildԥ Mirzԥ ùNUOODKøVIDKDQLQLYԥzirlikdԥQoÕ[DUÕEEX
vԥzifԥQL 6H\LG +VH\Q )ԥrahani vԥ Xacԥ Cԥmalԥddin Tԥbriziyԥ verԥQ , ùDK
Tԥhmasib oQODUÕQKԥr birinԥ 500 TԥEUL]WPԥni mԥblԥ÷LQGԥ mԥrsum tԥ\LQHWPLúGL
(65, 159).
BelԥliklԥD\GÕQGÕUNL;9- XVI ԥsrlԥrdԥ AzԥUED\FDQÕQLTWLVDGLYԥziyyԥti
KDTTÕQGD ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrinin verdiyi faktlar bu salnamԥnin ԥhԥmiyyԥtini
ԥ\DQLúԥkildԥ nԥzԥrԥ oDWGÕUÕU
3. Siyasi tarix
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrinin tariximizlԥ ԥlaqԥdar olan IX cildinin ilk fԥsli

807 (1404/05)-ci il hadisԥlԥrinin tԥsviri ilԥ EDúOD\ÕU2LOLVWLODoÕK|NPGDU7H\PXU
|OPú KDNLPL\\ԥW X÷UXQGD RQXQ YDULVOԥUL DUDVÕQGD TDQOÕ YXUXú EDúODQPÕúGÕ
15). O vaxt mԥrkԥ]L +HUDW úԥhԥUL RODQ ;RUDVDQ G|YOԥWL VWQGԥ 7H\PXUXQ R÷OX
ùDKUX[ Yԥ nԥvԥsi Sultan XԥOLO 0LUDQúDKÕQ R÷OX DUDVÕQGD QDUD]ÕOÕT \DUDQPÕú Yԥ
nԥticԥdԥ ùDKUX[ TDOLE JԥOPLúGLU %LUQHoԥ il ԥvvԥO DWDVÕ Wԥrԥfindԥn hakimiyyԥtdԥn
mԥhrum edilԥQ 0LUDQúDK E R÷OX ԤEXEԥkr vԥ Mirzԥ gPԥrlԥ birlikdԥ
Azԥrbaycan vԥ øUDQÕQTԥUEWRUSDTODUÕQGDVԥltԥnԥtԥ oÕ[PDTX÷UXQGDYXUXúXUGX
8 - 10: 89,414b - 415a; 67, 216b). DaxilԥQP|KNԥPROPD\DQ7H\PXULPSHUL\DVÕ
59
RQXQ |OXPQGԥQ VRQUD SDUoDODQPD÷D EDúODPÕú Kԥrc-mԥUFOLN \DUDQPÕúGÕ 2UWD
Asiya vԥ AzԥUED\FDQGDGDIHRGDODUDoԥNLúPԥlԥri davam etmԥkdԥ LGLgONԥ tez-
WH]ELUK|NPGDUÕQԥlindԥQoÕ[ÕUEDúTDELULQLQL[WL\DUÕQDNHoLUGL7ԥbriz elԥ hԥmin
il Mirzԥ gPԥrin (66, 8 - 9; 67, 216b), 808 (1405/06)-ci ildԥ ԥvvԥl Mirzԥ Ԥbubԥkrin
vԥ 0LUDQúDKÕQVRQUDGDQLVԥ ùLUYDQúDK,øEUDKLPLQԥlinԥ NHoPLúGL
38), 809 (1406/07)-cu ildԥ isԥ 6XOWDQ ԤKPԥd CԥOD\LUL %D÷GDGGDQ KFXPD
NHoԥrԥk Tԥbrizԥ ] WXWPXú , øEUDKLP úԥhԥri tԥrk etdikdԥn sonra Azԥrbaycan
SD\WD[WÕQÕWXWPXúGX
3D\WD[WÕQ EHOԥ tez-tez ԥldԥn-ԥlԥ NHoPԥVL úEKԥVL] NL LON Q|YEԥdԥ [DOTÕQ
qarԥt edilmԥsinԥ sԥbԥb olurdu. AzԥUED\FDQÕQ úԥhԥr vԥ TDODODUÕ \DGHOOL KFXPODU
nԥticԥsindԥ GD÷ÕOÕUԥhalisi qԥWO HGLOLUGL 7H\PXUL TRúXQODUÕna illԥrlԥ fԥGDNDUFDVÕQD
sinԥ gԥrԥQ ԤOLQFԥ TDODVÕ Qԥhayԥt 807 (1404/05)-ci ildԥ Mirzԥ gPԥULQ \Uú
nԥticԥsindԥ YLUDQHGLOPLúGL Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX \D]ÕU NL
hԥr bir ԥrazi ԥlԥ NHoLUPԥPLú úԥhԥrdԥNL WUNPԥn ԥmirlԥrinin bir dԥstԥsi hFXPOD
gԥlԥrԥk, rԥiyyԥWLQ PDOÕQD ԥO X]DWPÕúGÕODUVD GD ԥhaliyԥ qalib gԥlԥ bilmԥPLú Yԥ
úԥhԥrdԥQoÕ[DUÕOPÕúGÕODU
Tarixi mԥnbԥlԥrin verdiklԥri mԥOXPDWODUGD \DGHOOL Lú÷DOoÕODUÕQ
VR\÷XQoXOXTODUÕGԥfԥlԥrlԥ nԥzԥrԥ oDWGÕUÕOPÕúGÕU4DUD<XVLIOԥ RODQG|\úGԥQTDoDQ
Mirzԥ ԤbubԥNU ³ELU QHoԥ nԥfԥrlԥ birlikdԥ |]Q 7ԥbrizԥ \HWLUPLú Yԥ rԥiyyԥtin
PDOÕQDԥOX]DWPÕúGÕ´%XQXQ ԥksinԥ RODUDT,øEUDKLPGԥn az ԥvvԥOúԥhԥrԥ
girԥQԤPLU%ԥstam xalq ilԥ \D[úÕUԥIWDUHWPLúGLD
*|VWԥrmԥNOD]ÕPGÕUNi, Tԥbriz ԥKDOLVLLú÷DOoÕODUDTDUúÕNWOԥYLoÕ[ÕúODUHGLU
hԥr vasitԥ ilԥ GúPԥQL TRYPD÷D oDOÕúÕUGÕ $]ԥUED\FDQÕQ FԥQXEXQGD EDú
vermԥklԥ olan hԥrc-mԥrcliyin ԥksinԥ RODUDT DUWÕT ;9 ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ PVWԥqil
ELU G|YOԥW NLPL |]Q J|VWԥrԥQ ùLUYDQÕn ԥKDOLVL ³|ONԥni iqtisadi cԥhԥtcԥ LQNLúDI
etdirmԥyԥ oDOÕúDQúLUYDQúDKÕQVL\DVԥtinԥ tԥrԥIGDUROXUGX´
AzԥUED\FDQùLUYDQYԥ ùԥNLG|YOԥtlԥrini ԥlԥ NHoLULEPԥrkԥzlԥúGLULOPLúELU
G|YOԥt yaratmaq Qara Yusifin hԥrbi siyasԥtinin mԥzmununu tԥúNLO HGLUGL. O,
mԥqsԥdinԥ oDWPDTGDQ|WU$]ԥrbaycana sahiblԥndikdԥn sonra tԥKONԥli rԥqibi olan
Mirzԥ Ԥbubԥkri ԥzmԥk qԥUDUÕQDJԥOPLúYԥ EXQDQDLOROPXúGX
398). 809 (1406/07)-cu ildԥ 4DUD <XVLILQQ|YEԥWLKFXPX ԤOLQFԥ TDODVÕQÕ ]ԥbt
edԥrԥk oradD ³LVWLOD Yԥ istiqlaliyyԥW ED\UD÷Õ TDOGÕUDQ´ 4D]L øPDGԥGGLQ ]ԥrinԥ
ROPXú TDODQÕQ DOÕQPD]OÕ÷ÕQÕ J|UG\QGԥQ |]Qԥ \HQL ELU PWWԥfiq qazanmaq
mԥqsԥdi ilԥ Ԥlincԥdԥn ԥOoԥNPLúGL/DNLQoR[NHoPԥdԥQ4D]LøPDGԥddinԥ
TDUúÕV\DQTDOGÕUÕERQX|OGUԥn azԥUED\FDQOÕODUÕQ[DKLúLLOԥ bu qala Qara Yusifin
R÷OX 0LU]ԥ øVJԥndԥrԥ YHULOPLú - 126) vԥ TDUDTR\XQOX K|NPGDUÕ G|YOԥt
WRUSDTODUÕQÕGDKDGDJHQLúOԥndirmԥk fikrini hԥ\DWDNHoLUPԥyԥ EDúODPÕúGÕøQGLRQXQ
TDUúÕVÕQGDGXUDQQ|YEԥWLGúPԥn Qara Osman Bayandur idi.
Yeri gԥOPLúNԥQ J|VWԥrmԥN OD]ÕPGÕU NL TDUDTR\XQOX EDKDUOX Tԥbilԥ
birlԥúPԥVLQLQ EDUDQL VODOԥQLQ %DKDUOÕ DGÕGÕU 4DUDTR\XQOX Tԥbilԥsinin bayanduri
nԥslindԥn idilԥU %X LNL WD\ID DUDVÕQGDNÕ GúPԥQoLOLN 7H\PXUXQ VL\DVL
60
fԥaliyyԥWL ]DPDQÕ GDKD EDUL] úԥkildԥ |]Q J|VWԥUPLúGL TDUDTR\XQOXODU RQXQ
ԥOH\KGDUÕD÷TR\XQOXODULVԥ PWWԥfiqi idilԥU%XQGDQEDúTDTDUDTR\XQOXODUDUDVÕQGD
úLԥOLND÷TR\XQOXODUGDLVԥ VQQLOLN\D\ÕOGÕ÷ÕQGDQEXVDKԥdԥ dԥ onlar bir-birinԥ ԥks
P|YTHGԥ dururdular (36, 167)
811 (1408/09)-ci ildԥ, nԥhayԥt, Qara Osmana qalib gԥlԥn Qara Yusif (66,
59 - D |]QQ Q|YEԥti qԥlԥbԥsinԥ GR÷UX FDQ DWDUDT ELU Gԥstԥ
G|\úoQ ùLUYDQ Yԥ ùԥkini zԥbt etmԥk mԥqsԥdi ilԥ J|QGԥUPLúGLVԥ dԥ (66, 60),
RQXQ EX SODQÕ EDú WXWPDPÕúGÕ ùLUYDQúDK , øEUDKLP R YD[WODUGD TDUDTR\XQOXODUÕQ
TYYԥtlԥnmԥVLQLQ ùLUYDQÕ WԥKONԥ DOWÕQGD DODFD÷ÕQÕ ELOLU Yԥ cԥlayirilԥrin tԥrԥfindԥ
GXUXUGXø33HWUXúHYVNLYԥ &0øEUDKLPRYúLUYDQúDKÕQ
cԥlayirilԥrԥ tԥrԥIGDU ROPDVÕQÕQ Vԥbԥbini o zaman cԥlayirilԥU G|YOԥWLQLQ oR[ ³]ԥif
ROPDVÕQGD´J|UPúOԥr (36, 158; 30, 29). Ancaq mԥsԥlԥyԥ dԥrindԥQ\DQDúGÕTGDLúLQ
EDúTD ELU FԥhԥWL D\GÕQ ROXU 0ԥlumdur ki, o vaxt AzԥUED\FDQÕQ UԥVPL K|NPGDUÕ
4DUD<XVLI \R[6XOWDQԤKPԥd Cԥlayiri idi. Digԥr tԥrԥfdԥn hԥlԥ cԥlayirilԥrԥ qalib
gԥlmԥyԥn Qara Yusif hԥlԥ elԥ ELU ú|KUԥtԥ malik deyildi vԥ |] TYYԥVLQL OD]ÕPL
qԥdԥUJ|VWԥrԥ bilmԥPLúGL%HOԥ RODQKDOGD,øEUDKLPLQRQXQWԥrԥfindԥ yox, Sultan
Ԥhmԥdin tԥrԥfindԥ GXUPDVÕQÕ Wԥbii bir hal kimi qԥbul etmԥN RODU %XUDVÕ GD
mԥlumdur ki, istԥr cԥlayirilԥr, istԥrsԥ dԥ teymurilԥU ùLUYDQÕQ PVWԥqilliyinԥ
WR[XQPDPÕúYԥ RúLUYDQúDKODUWԥrԥfindԥn idarԥ ROXQPXúGX,øEUDKLPFԥlayirilԥrin
ùLUYDQDTDUúÕWXWGX÷XGLQFP|YTH\LDoÕT-DúNDUJ|UUG2Kԥm dԥ ELOLUGLNLDUWÕT
bir dԥfԥ ùLUYDQÕ WXWPD÷D Fԥhd edԥQ 4DUD <XVLI TYYԥtlԥndikdԥn sonra
K|NPԥQ |] ԥvvԥlki niyyԥtini hԥ\DWD NHoLUPԥyԥ oDOÕúDFDT Yԥ PVWԥTLO ùLUYDQ
G|YOԥti qaraqoyunlu tԥKONԥVLTDUúÕVÕQGDTDODFDTGÕU0ԥK]EXQDJ|Uԥ dԥ ,øEUDKLP
|]Qԥ PWWԥfiq qazanmaq naminԥ qaraqoyuQOXODUÕQ GH\LO Fԥlayirilԥrin tԥrԥfindԥ
GXUPDOÕLGL<R[ԥgԥURTDUDTR\XQOXODUÕQWԥrԥILQLVD[ODPÕúROVD\GÕPԥlumdur ki,
|]Qԥ 4DUD <XVLILQ úԥxsindԥ bir dost, cԥlayirilԥrin vԥ hԥPoLQLQ 4DUD <XVLIOԥ
GúPԥQoLOLN PQDVLEԥtindԥ olan teymurilԥULQ úԥxsindԥ iki GúPԥQ TD]DQPÕú
RODFDTGÕ oQNL WH\PXUL ùDKUX[OD ùLUYDQ G|YOԥWLDUDVÕQGDKԥlԥOLN \D[úÕ PQDVLEԥt
YDUGÕ 0ԥhz bu sԥbԥblԥrԥ J|Uԥ , øEUDKLP Fԥlayirilԥrin tԥrԥILQL VD[OD\ÕUGÕ ԤJԥr
qaraqoyunlular tԥrԥfindԥQ ùLUYDQD KFXP HGLOԥrdisԥ úLUYDQúDK Fԥlayiri vԥ
teymurilԥULQ N|Pԥyinԥ EHO ED÷OD\D ELOԥrdi. DemԥOL , øEUDKLPLQ 6XOWDQ ԤKPԥdԥ
tԥrԥIGDU ROPDVÕQÕQ VԥbԥELQL KHo Gԥ cԥlayirilԥrin zԥiflԥmԥsindԥ vԥ ùLUYDQD TDUúÕ
tԥKONԥ tԥúNLO HWPԥmԥsindԥ D[WDUPDT OD]ÕP GH\LO úLUYDQúDKÕQ PGULN
X]DTJ|Uԥnliyindԥ J|UPԥN OD]ÕPGÕU 0ԥK] EX X]DTJ|Uԥnlik nԥticԥsindԥ ùLUYDQ
G|\úoOԥUL 6XOWDQ ԤKPԥGL PGDILԥ etmԥklԥ gԥlԥcԥkdԥ AzԥUED\FDQÕQ Fԥnub
vilayԥtlԥrindԥ TDOÕEP|KNԥmlԥnԥ bilԥrdilԥr (36, 158).
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´VDOQDPԥsindԥQD\GÕQROXUNLTDUDTR\XQOXYԥ cԥlayirilԥr
DUDVÕQGD RODQ ]DKLUi dostluq 812 (1409/10)-ci ilԥ NLPL GDYDP HWPLúGLU 6XOWDQ
ԤhmԥGNHoPLúԥmiri olan Qara Yusifin (89, 414b) TԥbrizdԥQoÕ[GÕ÷ÕQÕELOԥn kimi
³%D÷GDGGDQ+ԥmԥdana gԥOGLRUDGDQGDoR[OXTDQW|NԥQTRúXQOD7ԥbrizԥ \ROODQGÕ´
(66, 62 - 4DUD <XVLILQ R÷OX ùDKPԥhԥmmԥG RQD PTDYLPԥW J|VWԥrԥ
61
bilmԥyԥrԥN ;R\D TDoDQGDQ VRQUD 6XOWDQ ԤKPԥG ³ԥzԥmԥt vԥ ú|YNԥtlԥ Tԥbriz
G|YOԥW[DQDVÕQGDԥylԥúGL´%XKDGLVԥ 813 (1410/11)-FLOLQUԥELO-
ԥvvԥOD\ÕQGDL\XOEDúYHUPLúGL
$QFDT 6XOWDQ ԤKPԥdin Tԥbrizi tXWPDVÕ [ԥbԥULQL ԤU]LQFDQGD HúLGԥn Qara
Yusif dԥUKDOTD\ÕWPÕúRQXQODG|\úPúYԥ 6XOWDQԤKPԥd ԥVLUDOÕQPÕúGÕ-
66; 36, 158 - 159).
Mԥlumdur ki, XIV ԥVULQ LNLQFL \DUÕVÕQGDQ VRQUD $]ԥrbaycan cԥlayiri
IHRGDON|oԥri ԥ\DQODUÕQÕQQPD\ԥndԥlԥri tԥrԥfindԥn idarԥ olunurdu (1358 - 1410).
Ԥgԥr cԥlayirilԥrԥ vurulan birinci zԥrbԥ, yԥni Teymurun AzԥUED\FDQÕ WXWPDVÕ Yԥ
6XOWDQ ԤKPԥGLQPYԥqqԥti olaraq taxt-tacdan kԥnar edilmԥsi cԥlayirilԥU G|YOԥtini
bԥUN VDUVÕWPÕúGÕVD 4DUD <XVLI Wԥrԥfindԥn ona dԥyԥn ikinci zԥrbԥ EX G|YOԥtin
VTXWXQD VԥbԥE ROPXúGX 0ԥ÷OXEL\\ԥtdԥn sonra Qara Yusifin tԥkidi ilԥ
cԥOD\LUL K|NPGDUÕ $]ԥrbaycan mԥmlԥkԥtlԥULQLQ 4DUD <XVLILQ R÷OX 3LUEXGD÷D
verilmԥVLQL \D]ÕOÕ VXUԥtdԥ tԥVGLT HWPLú VRQUD |OGUOPúG - 80, 52a; 98,
119; 59, 420b; 81, 234b).
*|VWԥrmԥN OD]ÕPGÕU NL $]ԥUED\FDQ 4DUDTR\XQOX G|YOԥWLQLQ \DUDGÕFÕVÕ
ROPDVÕQDED[PD\DUDT4DUD<XVLI|]Q\R[R÷OX3LUEXGD÷Õ\HQL\DUDQDQG|YOԥtin
TDUDTR\XQOX K|NPGDUÕ NLPL WDQÕWPDT LVWԥyirdi. Qara Yusifin bu hԥrԥkԥti bir
tԥrԥfdԥQ R÷OXQD TDUúÕ RQXQ Tԥlbindԥ RODQ DWDOÕT Pԥhԥbbԥtinin ifadԥsi kimi qԥbul
oluna bilԥr, digԥr tԥrԥfdԥn isԥ mԥOXPGXU NL 6XOWDQ ԤKPԥd vԥ Qara Yusif hԥlԥ
hԥEV[DQDGD ROGXTODUÕ YD[W 3LUEXGDT GR÷XOPXú Yԥ ³6XOWDQ ԤKPԥG RQX R÷XOOX÷D
qԥEXO HWPLúGL´ a). Ehtimal ki, hԥlԥ EXQD J|Uԥ dԥ Qara
<XVLI |]QQ \R[ R÷OXQXQ K|NPGDU NLPL WDQÕQPDVÕQÕ GDKD TDQXQL ELU KDO
VDQPÕúGÕ
Ԥgԥr Qara Yusif hakimiyyԥtԥ oÕ[GÕ÷ÕLONYD[WODUGD³PԥQLPSDGúDKROPDT
DU]XP\R[GXU´³VԥltԥnԥWLúOԥri bizԥ gԥrԥNGH\LO´42; 36, 160 - 161)
deyirdisԥ, bunun sԥbԥELKHoGԥ RGH\LOGLUNLTDUDTR\XQOXODUÕQLONK|NPGDUÕúDKOÕT
etmԥ\L DU]XODPDPÕúGÕU EXQXQ VԥbԥEL TDUDTR\XQOX úDKOÕ÷ÕQÕ RQXQ |] DGÕ LOԥ yox,
|YODGÕQÕQDGÕLOԥ qanunilԥúGLUPԥk istԥyindԥ ROPXúGXU+Ho Gԥ tԥVDGILGH\LOdir ki,
6XOWDQ ԤKPԥdin Tԥbrizԥ KFXPXQGDQ ELU Tԥdԥr ԥvvԥO 4DUD <XVLI ԤU]LQFDQD
KFXP HGԥrkԥn ԥU]LQFDQOÕODU [WEԥQL RQXQ \R[ 3LUEXGD÷ÕQ DGÕQD R[XPXúGXODU
(114, 60). Lakin, mԥOXPDWD J|Uԥ 3LUEXGDT oR[ \DúDPDPÕú -FÕ LOLQ
úԥEDQD\ÕQGDQR\DEU|OPúG%XKDGLVԥdԥQELUD\VRQUD4DUD<XVLI[WEԥQL|]
DGÕQDR[XWGXUXETDUDTR\XQOXVԥltԥnԥWWD[WÕQDԥylԥúPLúGL
6XOWDQԤKPԥdin mԥ÷OXEL\\ԥtindԥn sonra Qara Yusif 817 (1414/15)-ci ildԥ
*UFVWDQYDOLVL.RQVWDQWLQYԥ ùԥNLKDNLPLùԥmsԥGGLQԤOLQLQR÷ODQODUÕLOԥ ittifaqa
girԥQùLUYDQúDK,øEUDKLP]ԥrinԥ E|\NKԥUEL\UúHWGL-.U
sahilindԥ EDú YHUԥQ G|\úGԥ Konstantin ԥVLU DOÕQDUDT |OGUOG Yԥ , øEUDKLP
zԥncirlԥnԥrԥk Tԥbrizԥ gԥtirildi. Ancaq mԥOXP ROGX÷X NLPL R TDUDTR\XQOX
ԥsirliyindԥ oR[TDOPDPÕúELUVÕUDQIX]OXúԥxslԥULQN|Pԥyi ilԥ D]DGHGLOPLúGL
85; 10, 26). Belԥliklԥ dԥ , øEUDKLPLQ KԥPLúԥ TRU[GX÷X ELU KDGLVԥ EDú YHUPLú Yԥ
62
PVWԥTLO ùLUYDQ G|YOԥWL TDUDTR\XQOX K|NPGDUÕQGDQ DVÕOÕ Yԥziyyԥtԥ GúPúG
/DNLQ EX DVÕOÕOÕTQRPLQDO [DUDNWHUGԥ ROGX÷XoQ HOԥ bir ԥhԥmiyyԥt kԥsb etmԥdi.
Nԥticԥdԥ úLUYDQúDK.UoD\ÕQGDQFԥnubda olan torpaqlardan ԥOzmԥOLROPXúGXVD
GDúLPDOGDNÕWRUSDTODUGDRQXQKDNLPL\\ԥti dԥ\LúLOPԥPLúTDOÕUGÕ
30, 29).
2 YD[WODUGD ùDKUX[ GD EDúoÕOÕT HWGL\L ;RUDVDQ G|YOԥWLQLQ KGXGODUÕQÕ
TRQúX |ONԥlԥU KHVDEÕQD JHQLúOԥndirmԥyԥ cԥhd edirdi. Hԥlԥ DWDVÕ 7H\PXUXQ
VD÷OÕ÷ÕQGD RQXQOD SLV PQDVLEԥtdԥ olan Qara Yusif indi dԥ RQXQ R÷OX ùDKUX[OD
\ROD JHWPLUGL %XQD J|Uԥ dԥ ùDKUX[ -ci ildԥ AzԥUED\FDQD \Uú
etmԥk mԥqsԥdilԥ +HUDWGDQ oÕ[GÕ ODNLQ ;RUDVDQ G|YOԥti daxilindԥ ]ԥ oÕ[DQ Eԥzi
L[WLODIODUD J|Uԥ onun Azԥrbaycana etmԥk istԥGL\L ELULQFL \Uú EDú WXWPDGÕ
252a).
Qeyd etmԥNOD]ÕPGÕUNLùDKUX[NLPLTGUԥWOLELUúDKOD\RODJHWPԥmԥyin
ona ancaq zԥrԥr verԥ bilԥcԥ\LQL \D[úÕ GX\DQ 4DUD <XVLI G|YOԥtlԥUDUDVÕ
PQDVLEԥtlԥULQ \D[úÕODúGÕUÕOPDVÕQGDQ |WU LNL Gԥfԥ cԥKG HWPLú (64, 249a, 250b),
hԥtta Sultaniyyԥ úԥhԥULQL GRVWFDVÕQD ;RUDVDQ K|NPGDUÕQGDQ [DKLú HWPLúGL +ԥsԥn
bԥ\5XPOX\D]ÕU³%X[DKLúPTDELOLQGԥ ;RUDVDQúDKÕELOGLUGLNLԥgԥr Qara Yusif
ELU R÷OXQX JLURY NLPL EL]LP \DQÕPÕ]D J|QGԥrԥrsԥ, Sultaniyyԥni ona verԥ bilԥrik.
Qara Yusif bu tԥklifԥ UD]Õ ROPDGÕ´ D E dQNL R÷OXQX ;RUDVDQ
VDUD\ÕQD J|QGԥrmԥklԥ R K|NPԥQ ùDKUX[GDQ DVÕOÕ Yԥziyyԥtԥ Gúԥcԥk vԥ tam
PVWԥqil hԥrԥkԥt edԥ bilmԥyԥcԥkdi.
Hԥsԥn bԥy Rumlunun mԥOXPDWÕQGDQ D\GÕQ ROXU NL ùDKUX[ 4DUD <XVLIԥ
etibar etmir, Qara Yusif dԥ onun sԥmimiliyinԥ LQDQPÕUGÕ$]ԥUED\FDQK|NPGDUÕQD
R÷OXQX JLURY J|QGԥrmԥVLQL WDSúÕUPDTOD TDUDTR\XQOXODUÕQ TGUԥtinin get-gedԥ
DUWPDVÕQGDQùDKUX[XQWԥúYLúԥ GúG\KԥyԥFDQNHoLUGL\LPԥlum olur.
2 ]DPDQNÕ ELU oR[ IHRGDO ԥ\DQODUDUDVÕQda olan dostluq vԥ LWWLIDT \DOQÕ]
siyasԥt mԥqsԥGLJGUPYԥqqԥWL[DUDNWHUGDúÕ\ÕUGÕ+ԥkim, vali vԥ ԥmirlԥULQoR[X
tԥrԥIGDUÕ ROGXTODUÕ K|NPGDUÕQ ]ԥiflԥGL\LQL \D[XG RQGDQ GDKD JFO ELU IHRGDOÕQ
KFXPD NHoGL\LQL ELOԥQ NLPL |] ԥvvԥONL PWWԥfiqlԥrinԥ xԥyanԥt edirdilԥr. Bԥstam
&DJLUOXQXQ TDUGDúÕ ԥmir Mԥsum da belԥ hԥrԥkԥW HWGL 2 ùDKUX[XQ ùLUD]GD
ROGX÷XQXHúLGLERQXQK]XUXQDJԥOPLúYԥ TDUDTR\XQOXTRúXQXQXQKԥrbi vԥziyyԥti
KDTTÕQGD;RUDVDQúDKÕQDELUVÕUDPԥOXPDWYHUPLúGLE
Elԥ 4DUD<XVLILQ|]dԥ ùDKUX[XQKԥUELTGUԥWLQL|\Uԥnmԥk mԥqsԥdi ilԥ
FDVXV \ROOD\ÕU Yԥ YD[WDúÕUÕ PԥOXPDW WRSOD\ÕUGÕ -ci ildԥ bir
TDUDTR\XQOX FDVXVX ;RUDVDQ G|\úoOԥri tԥrԥfindԥQ WXWXOPXú E Yԥ
AzԥUED\FDQÕQ Kԥrbi vԥziyyԥti barԥdԥ ùDKUX[XQ PԥOXPDWÕ ELU Tԥdԥr dԥ DUWPÕúGÕ
Lakin Qaraqoyunlu vԥ ;RUDVDQG|YOԥtlԥULDUDVÕQGDKԥlԥOLNGLQFPQDVLEԥWROGX÷X
vԥ HOoL JHGLú-gԥOLúL GDYDP HWGL\L oQ D D KԥlԥOLN KHo ELU Kԥrbi
PQDTLúԥ EDúYHUPLUGL-ci ildԥ isԥ ùDKUX[;RUDVDQGDQoÕ[DUDT³N|o-
N|o7ԥbrizԥ tԥrԥI\ROODQGÕ´D
63
;RUDVDQ úDKÕQÕQ $]ԥUED\FDQD EX \UúQQ Vԥbԥbi onda idi ki, Qara
Yusif ԥlindԥki torpaqlarla kifayԥtlԥnmԥk istԥmir, hԥWWD ùDKUX[XQK|NPDOWÕQGDNÕ
ELUVÕUDúԥhԥrlԥri dԥ |]ԥlinԥ NHoLUPԥk istԥ\LUGL<X[DUÕGDJ|VWԥrildi ki, Qara Yusif
SultaniyyԥQL ùDKUX[GDQ LVWԥPLúGLVԥ dԥ R EXQDUD]Õ ROPDPÕúGÕ /DNLQ 6XOWDQL\\ԥ
oR[NHoPԥdԥn Qara Yusif tԥrԥfindԥQWXWXOPXúGXE
62). Hԥsԥn bԥy Rumlu mԥOXPDWYHULUNLDUWÕT+ԥmԥdan, Tarom vԥ Qԥzvin dԥ onun
ԥlinԥ NHoPLúGL
ùDKUX[XQTԥfildԥn AzԥUED\FDQDKFXPHWPԥsinin sԥbԥbini bildirԥn Hԥsԥn
bԥ\ 5XPOX \D]ÕU ³4DUD <XVLILQ \DQÕQD 7ԥbrizԥ J|QGԥrilԥQ HOoL TD\ÕGDUDT
ùDKUX[D ELOGLUPLúGL NL 4DUD <XVLI RUDGD |]Q PVWԥTLO ELU úDK VD\ÕU ԥtraf
yerlԥULQ Etun hakim vԥ sԥUGDUODUÕ RQD WDEHGLU 3DGúDKÕQ \ԥQL ùDKUX[XQ - ù )
ú|YNԥti vԥ TRúXQXQXQ TԥlԥbԥlԥrindԥQ TRU[PD\DQ 4DUD <XVLILQ oR[OX G|\úo
dԥstԥlԥULYDUGÕU´
'R÷UXGDQ GD 4DUD <XVLILQ Vԥyi vԥ rԥhbԥrliyi nԥticԥsindԥ Azԥrbaycanda
E|\N RUGX \DUDGÕOPÕúGÕ 7ԥVDGIL GH\LO NL ùDKUX[XQ ԥmir vԥ VDUD\ DGDPODUÕ
³$]ԥUED\FDQ TRúXQXQXQ W÷\DQÕQÕ \DOQÕ] EDKDGÕUODUÕQ KԥmlԥVL \DWÕUD ELOԥU´
GHPLúGLOԥU %XQD J|Uԥ dԥ ùDKUX[XQ ԥmri ilԥ Azԥrbaycana hԥUEL \Uú
oQD]YD[WGDE|\NELURUGXWRSODQGÕ 110).
;RUDVDQ TRúXQX LOԥ G|\ú ԥrԥfԥsindԥ Qara Yusif tԥrԥfindԥn orduda hԥrbi
LVODKDW NHoLULOPLúGL +ԥsԥn bԥ\ 5XPOX\D J|Uԥ WH\PXUL ùDKUX[XQ E|\N RUGXVXQD
hԥlledici zԥrbԥ endirmԥyԥ KD]ÕUODúDQ 4DUD <XVLI RQD TDUúÕ PLTGDUFD oR[ ԥsgԥri
TYYԥ oÕ[DUPDTPԥqsԥdilԥ SL\DGDTRúXQWRSODQÕOPDVÕoQGԥ ԥmr verdi. Belԥliklԥ,
Tԥbriz vilayԥtindԥn tarixdԥ ilk dԥfԥ RODUDTSL\DGDTRúXQGԥstԥlԥULKD]ÕUODQGÕ
114).
+FXP -FL LOLQ úԥEDQD\ÕQÕQ -dԥ (avqustun 27-dԥ EDú YHUGL
Mԥnbԥlԥrin bԥzisindԥ ùDKUX[ RUGXVXQXQ 200000 (64, 247b; 81, 234b), Qara
Yusifin isԥ G|\XúoVQQ EX PKDULEԥyԥ gԥtirildiyi barԥdԥ
mԥOXPDWYDUGÕU
Ancaq birdԥn-birԥ ³4DUD <XVLILQ VԥltԥnԥW N|N GD÷ÕOPD÷D EDúODGÕ RQXQ
bԥdԥQ úԥKULVWDQÕQÕ [ԥstԥOLN EUGX´ %HOԥ ki, bir qԥdԥr bundan ԥvvԥl
qapaqoyunlular tԥrԥfindԥn mԥ÷OXE HGLOԥn Qara Osman Bayandur tԥzԥdԥn onunla
G|\úԥrԥN 4DUD <XVLILQ J|QGԥUGL\L TRúXQD TDOLE JԥOPLú LQGL Gԥ ùDKUX[ KFXPD
NHoPLúGL%LUR÷OXøVIDKDQ0LU]ԥ $GLOFDYD]GDH\ú-LúUԥtԥ TXUúDQDUDTDWDVÕQDN|Pԥk
yetirmԥk fikrindԥ GH\LOGL R ELUL R÷OX ùDKPԥhԥmmԥd isԥ RQD TDUúÕ ԥNV P|YTH
WXWDUDT%D÷GDGDPVWԥTLOK|NPUDQOÕTHGLUGLEDúTD|YODGÕ&DKDQúDK6XOWDQL\\ԥdԥ
\DúD\ÕUGÕ %HOԥliklԥ, Qara Yusifin illԥrdԥn bԥri zԥhmԥtlԥ \DUDWGÕ÷Õ
sԥltԥnԥW GD÷ÕOPDTGD LGL %Dúqa bir tԥrԥfdԥn dԥ orta ԥVU IHRGDOÕQD [DV RODQ TUXU
KLVVL RQX JHUL oԥkilmԥyԥ, zԥEW HWGL\L WRUSDTODULQ ELU TDUÕúÕQGDQ EHOԥ ԥO oԥkmԥyԥ
qoymurdu. Hԥlԥ ùDKUX[KFXPDNHoPԥPLúGԥn ԥvvԥO;RUDVDQVDUD\ÕQD\D[ÕQRODQ
ԥmirlԥrdԥQ ELUL 4DUD <XVLILQ \DQÕQD DGDP \ROOD\ÕE ELOGLUPLúGL NL ԥgԥr o,
³6XOWDQL\\ԥ vԥ Qԥ]YLQ WRUSDTODUÕQGDQ ԥO oԥkԥrsԥ, Azԥrbaycanla ԥrԥE øUDTÕ 5XP
64
7UNL\ԥ - ù) Yԥ ùDP 6XUL\D - ù) Vԥrhԥddinԥ qԥdԥr onda qalar vԥ ùDKUX[
+HUDWDTD\ÕGDU´4UXUKLVVLQԥ TDSÕODQTDUDTR\XQOXK|NPGDUÕQԥinki bu
tԥkliflԥ UD]ÕODúPDPÕú Kԥtta bunu deyԥQ úԥxsi hԥbs edԥrԥN TRúXQ WRSODPD÷D
EDúODPÕúGÕ
Hԥsԥn bԥ\ 5XPOXQXQ \D]GÕ÷ÕQD J|Uԥ G|\úoOԥULQ PLTGDUÕQÕ DUWÕUPDT
mԥqsԥdi ilԥ Qara Yusif Tԥbriz vilayԥtindԥ olan, hԥrbi cԥhԥtcԥ KD]ÕUOÕTVÕ]Yԥ G|\ú
DYDGDQOÕ÷ÕQD hԥlԥ bԥlԥG ROPD\DQ SL\DGD TRúXQXQX GD oD÷ÕUPÕú [ԥstԥliyinin
úLGGԥtlԥnmԥsinԥ baxmayaraq kԥcavԥyԥ ԥylԥúLE G|\úԥ \ROODQPÕúGÕ $QFDT 8oDQ
\D[ÕQOÕ÷ÕQDoDWDUNԥQ³ԥcԥl bԥyi dԥ gԥOLERQDoDWGÕYԥ RúDKOÕTWD[WÕQGDQoÕ[ÕEWDEXW
WD[WDVÕQDJLUGL´
Qara YXVLILQ |OP RQXQ RUGXVXQXQ WH] YD[WGD GD÷ÕOPDVÕQD Vԥbԥb oldu
(66, 116 - EDNLEXGDTDUDTR\XQOXRUGXVXQGDP|KNԥm hԥrbi
intizam vԥ qayda-TDQXQXQROPDPDVÕQÕQԥzԥrԥ oDWGÕUDQELUIDNWGÕU
g] TYYԥWOL TRQúXVX Yԥ rԥTLELQLQ |OPQ HúLGԥn ùDKUX[ Kԥmin ilin
zilhiccԥ D\ÕQÕQ -GD GHNDEUÕQ -dԥ 4DUDED÷D JHGԥrԥN RUDGD TÕúODPÕú R÷OX
Baysunqur isԥ TԥEUL]LG|\úV]ԥlԥ NHoLUPLúGL- *|VWԥrmԥNOD]ÕPGÕU
NL ùDKUX[ 4DUDED÷GD RODUNԥQ ùLUYDQúDK , ;ԥOLOXOODK ùԥNL KDNLPL 6H\GL ԤOL
*UFVWDQ YDOLVL $OHNVDQGU Gԥfԥlԥrlԥ oR[OX Kԥdiyyԥ gԥtirԥrԥN RQXQ \DQÕQD
gԥOPLúGLOԥU NL EXQXQOD GD RQODU |]OԥULQLQ ;RUDVDQ G|YOԥtindԥQ DVÕOÕ
ROGXTODUÕQÕԥ\DQLúԥkildԥ nԥzԥrԥ oDWGÕUÕUGÕODU
ùDKUX[-FLOLQUԥELO-ԥvvԥOD\ÕQÕQ-da (aprelin 5-dԥ) Tԥbrizԥ
gԥldikdԥ 1D[oÕYDQ Yԥ SԥOPDVÕ LGDUԥ edԥQ TDUDTR\XQOX úDK]DGԥlԥUL ԤEX 6ԥid vԥ
øVIDKDQ0LU]ԥ dԥ gԥlԥrԥNRQDWDEHROGXTODUÕQÕELOGLUPLúGLOԥr (66, 124; 5-9, 414a).
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´GԥNL PDUDTOÕ Pԥlumatlardan biri dԥ Bԥrdԥdԥ olan
teymuri ԥsgԥrlԥrinin yerli ԥhali tԥrԥfindԥn qarԥt edilmԥlԥridir (66, 124) ki, bu da,
KHo úEKԥsiz, yadellilԥrԥ TDUúÕ[DOTÕQ TԥlbindԥNLQDUD]ÕOÕT Yԥ qԥzԥblԥ ԥlaqԥdar bir
hal idi.
4DUD <XVLILQ EDúTD R÷ODQODUÕ [VXVLOԥ øVJԥndԥU ùDKUX[D WDEH ROPDT
istԥPLUGL /DNLQ ;RUDVDQ K|NPGDUÕ WH]OLNOԥ onu da mԥ÷OXE HGԥrԥk Tԥbriz
K|NPԥWLQLTDUDTR\XQOXODUDGúPԥQRODQ4DUD2VPDQÕQR÷OXԤOLEԥyԥ verdi (66,
3D\WD[WÕQ GúPԥQ WD\ID QPD\ԥndԥsinԥ verilmԥsi qaraqoyunlu vԥ
D÷TR\XQOXODU DUDVÕQGD RODQ Yԥziyyԥti daha da gԥrginlԥúGLUGL 0LU]ԥ øVIDKDQÕQ
TԥbrizԥRQXQVWQԥ KFXP[ԥbԥULQLHúLGԥQԤOLEԥy Bayandur Diyarbԥkrԥ TDoGÕYԥ
TԥEUL]øVIDKDQ0LU]ԥnin ԥlinԥ NHoGL/DNLQ+ԥsԥn bԥy Rumlunun mԥOXPDWÕQDJ|Uԥ,
TDUGDúÕ øVJԥndԥrin Tԥbrizԥ KFXPXQX ELOԥQ øVIDKDQ 0LU]ԥ úԥhԥri tԥrk etmԥyԥ
mԥFEXUROPXú vԥ øVJԥndԥr AzԥUED\FDQWD[WÕQDԥylԥúPLúGL- 134).
Demԥli, TԥEUL]ELUQHoԥ D\GDWH\PXUL%D\VXQTXUXQED\DQGXULԤOLEԥyin,
TDUDTR\XQOX øVIDKDQ 0LU]ԥnin, sonra isԥ øVJԥndԥrin ԥlinԥ NHoPLúGL '|YOԥWúDK
SԥmԥrqԥQGL ELOGLULU NL ùDKUX[ $]ԥUED\FDQÕ |] |YOad vԥ ԥmirlԥrinԥ vermԥk
istԥyirdisԥ dԥ RQODU øVJԥndԥrin qorxusundan Azԥrbaycanda hakim olmaq
istԥmirdilԥr (73, 407).
65
AzԥUED\FDQ [DOTÕ RQX LOOԥrlԥ istismar edԥn teymurilԥULQ ]OPQGԥn
TXUWDUPD÷DoDOÕúÕUEXQXQoQGDLPPEDUL]ԥ DSDUÕUGÕ+ԥlԥ XIV ԥsrin soQODUÕQGD
Azԥrbaycan vԥ ELUVÕUDùԥUT|ONԥlԥrindԥ yadelli ԥsarԥtԥ TDUúÕ\|Qԥldilԥn dini-siyasi
bir hԥrԥkat - KUXILOLN \D\ÕOPD÷D EDúODPÕúGÕ 0ԥOXP ROGX÷X NLPL EX Wԥlimin
EDúoÕVÕ $]ԥUED\FDQ PWԥffԥkkiri Fԥzlullah NԥLPL ROPXúGXU +UXILOԥrin fikrincԥ,
³ԥrԥb ԥOLIEDVÕQÕQ KԥrflԥUL PTԥddԥV [DUDNWHU GDúÕ\ÕU Yԥ GQ\DQÕQ VLUOԥULQL DoPDT
oQ ELU YDVLWԥGLU´ +UXILOԥr tԥkcԥ fikir vԥ ԥqidԥ cԥhԥtincԥ yox,
geyimlԥrinԥ J|Uԥ dԥ |]OԥULQLEDúTDODUÕQGDQIԥrqlԥndirmԥyԥ oDOÕúÕUGÕODU+ԥsԥn bԥy
Rumlu Fԥ]OXOODKÕ³Nԥtan JH\LPOL´KUXILOԥULQEDúoÕVÕDGODQGÕUÕUE
830 (1426/27)-cu ildԥ KUXILWԥriqԥWLQPD\ԥndԥlԥrindԥQELULRODQԤKPԥd
/XU DGOÕ úԥxs tԥrԥfindԥQ ùDKUX[D VXL-qԥVG HGLOPLú Yԥ R D÷ÕU \DUDODQPÕúGÕ +ԥsԥn
bԥ\ 5XPOX J|VWԥrir ki, bu hadisԥdԥQ VRQUD KUXILOԥrԥ DPDQVÕ] GLYDQ WXWXOGX
228b; 89, 348a ± D ELU oR[ KUXIL ԥqidԥOL DGDP R FPOԥdԥn Fԥzlullah
NԥLPLQLQ TÕ] Qԥvԥsi vԥ Ԥhmԥd Lur ilԥ ittifaqda olan bԥ]L úԥxslԥU |OGUOG úDLU
ùDK4DVÕPԤQYDULVԥ +HUDWGDQoÕ[DUÕOGÕDD
831 (1427/28)-ci ildԥ ùDKUX[LNLQFLGԥfԥ AzԥUED\FDQDKFXPHWGL
195; 59, 419b). Bunun sԥbԥELøVJԥndԥrin Sultaniyyԥ úԥhԥULQLPKDVLUԥyԥ DOPDVÕ
idi. Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX ELOGLULU NL G|\ú Qԥticԥsindԥ øVJԥndԥr mԥ÷OXE ROGX
198). Lakin bu mԥ÷OXEL\\ԥt dԥ onu ruhdDQ VDOPDPÕú HOԥ hԥPLQ LO ùDKUX[
tԥrԥfindԥn AzԥUED\FDQ WD[WÕQÕQ VDKLEL Wԥyin edilԥQ TDUGDúÕ ԤEX 6ԥLGL |OGUԥrԥk
Azԥrbaycana yenidԥn sahiblԥQPLúGL D +ԥsԥn bԥy Rumlu xԥbԥr
YHULUNLøVJԥndԥr bir ildԥQVRQUDùLUYDQÕԥlԥ NHoLUPԥk mԥqsԥdi ilԥ RUDoR[OXTRúXQ
J|QGԥUGL ùLUYDQúDK ;ԥOLOXOODK RQD PTDYLPԥW J|VWԥrԥ bilmԥdiyindԥQ TDoGÕ Yԥ
³Kԥmin diyarda bir ildԥQoR[ԥmin-DPDQOÕTROPDGÕ´D
Bu mԥOXPDWODUGDQVRQUDEL]LPPԥOOLIELOGLULUNLùDKUX[XQ$]ԥrbaycana
hakim tԥ\LQ HWGL\L ԤEX 6ԥLG |OGUOG\ Yԥ øVJԥndԥU ùLUYDQ \UúQGԥ ROGX÷X
oQ7ԥbriz vilayԥWLVDKLEVL]TDOPÕúYԥ bir dԥstԥ qarԥWoLWԥrԥfindԥn qarԥWHGLOPLúGL
D%XV|]OԥULPWDOLԥ etdikcԥ Hԥsԥn bԥy Rumlunun tԥԥVVIQGX\PDPDT
PPNQGH\LOGLU'R÷UXGDQGDRYD[WODUGD$]ԥrba\FDQÕQP|KNԥm iradԥli, mԥtin
ELUEDúoÕ\DHKWL\DFÕYDUGÕ4DUD<XVLILQ|OPQGԥn sonra isԥ |ONԥ ԥldԥn-ԥlԥ NHoLU
P[Wԥlif feodallar tԥrԥfindԥn qarԥt edilir, var-\R[GDQoÕ[DUÕOÕUGÕ
øVJԥndԥULQ G|\úoOԥri dԥ ùLUYDQD JLUԥQ NLPL RUDQÕ GD÷ÕWPD÷D Yԥ talan
etmԥyԥ EDúODPÕúGÕODU 4DUDTR\XQOXODUOD EDFDUPD\DFD÷ÕQÕ EDúD Gúԥn
Xԥlilullah dԥUKDO ùDKUX[ Yԥ 4DUD 2VPDQ %D\DQGXUGDQ N|Pԥk istԥdi (66, 211).
$WDVÕøEUDKLPLQ\ROXLOԥ gedԥn XԥOLOXOODKJ|UQG\NLPLTDUDTR\XQOXODUDTDUúÕ
RQODUÕQ |] GúPԥnlԥULQLQ N|Pԥyindԥn istifadԥ etmԥyi qԥUDUD DOPÕúGÕ +ԥsԥn bԥy
5XPOXJ|VWԥULUNLúLUYDQúDKÕQ[DKLúLPTDELOLQGԥ ùDKUX[-ci ilin rԥELV-
VDQLD\ÕQÕQ-dԥ QR\DEUÕQ-da) AzԥUED\FDQDoQFGԥfԥ \UúHWPLú-
212) vԥ úLUYDQúDKGD]LOKLFFԥ D\ÕQÕQ-dԥ (1435-ci il iyulun 9-da) Reydԥ dayanan
;RUDVDQ TRúXQX LOԥ birlԥúPLúGL 2 YD[W ùDKUX[ VL\DVԥW LúOԥdԥrԥN øVJԥndԥrԥ TDUúÕ
66
RQXQ |] TDUGDúÕ &DKDQúDKGDQ LVWLIDGԥ etmԥyi qԥUDUD DOGÕ Yԥ &DKDQúDK GD Jԥlib
Reydԥ RQODUDTRúXOGXD
9 ) 0LQRUVNL \D]ÕU NL 4DUD <XVLI |YODGÕQÕQ DUDVÕQD PQDTLúԥ
VDOPD\ÕQFD $]ԥUED\FDQÕ ԥlԥ NHoLUPԥ\LQ PPNQ ROPD\DFD÷ÕQÕ ELOԥQ ùDKUX[
hiylԥgԥrlik edir, Azԥrbaycan sԥltԥnԥWLQL D\UÕ-D\UÕOÕTGD KԥP &DKDQúDKD Kԥm Qara
Yusifin nԥvԥVL ùDK ԤOL\ԥ ùDK 0ԥhԥmmԥGLQ R÷OXQD Kԥm dԥ WUNPԥQ TRúXQ
EDúoÕVÕ ԤPLU %D\D]LGԥ verԥcԥ\LQL V|\OԥyԥrԥN EDúTD VԥUGDUODUÕ GD EHOԥ vԥdlԥrlԥ
DOGDGÕUGÕ
Xorasan vԥ ùLUYDQÕQ ELUOԥúPLú RUGXVXQD GDYDP Jԥtirԥ bilmԥyԥQ øVJԥndԥr
ùLUYDQGDQ 5XPD TDoPÕú RUDGD ³D÷TR\XQOX VXOXQXQ EDúoÕVÕ´ 4DUD
OsmaQODG|\úԥrԥNRQX|OPFO\DUDODPÕúGÕDD
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrinԥ ԥsasԥQ ELOLULN NL ùDKUX[ øVJԥndԥrin
mԥ÷OXEL\\ԥtindԥn sonra AzԥUED\FDQÕ&DKDQúDKDYHUGL%HOԥliklԥ dԥ, Azԥrbaycanda
qaraqoyunlu hakimiyyԥti yenidԥn bԥrqԥrar ROGX &DKDQúDK R ELUL TDUGDúODUGDQ
EDFDUÕTOÕROGX÷XQGDQX]XQLOOԥUEXG|YOԥtԥ EDúoÕOÕTHGLEKDNLPL\\ԥti ԥlindԥ saxlaya
ELOPLúGL
*|VWԥrmԥN OD]ÕPGÕU NL RVPDQOÕ 6XOWDQÕ , 0XUDG -1389) ilԥ
qaraqoyunlu ԥmirlԥUL DUDVÕQGD \D[úÕ PQDVLEԥW ROPXúGXU øVJԥndԥr isԥ ³TUU Yԥ
QDGDQOÕT ]QGԥn... Rum vilayԥWLQL GD÷ÕWPDT Yԥ camaata ԥzab-ԥziyyԥt vermԥklԥ
mԥú÷XO LGL´ 0ԥK] EXQD J|Uԥ dԥ qaraqoyunlu-RVPDQOÕ PQDVLEԥtlԥri
gԥrginlԥúPԥyԥ EDúODGÕ7H]OLNOԥ qarԥtdԥn ԥOoԥNLEJHULTD\ÕGDQøVJԥndԥr Tԥbrizi
yenidԥn ԥlԥ DOPD÷D P\ԥssԥU ROGX /DNLQ 0X÷DQ YDOLVL Yԥ ùLUYDQ
ԥmirlԥri ilԥ ittifaqa girԥQ &DKDQúDKÕQ KFXPX Qԥticԥsindԥ Ԥlincԥ TDODVÕQD TDoDQ
øVJԥndԥrin elԥ orada da hԥ\DW \ROX TÕUÕOPÕú R R÷OX ùDKTXEDG Yԥ DUYDGÕ /H\OLQLQ
xԥyanԥti nԥticԥsindԥ |OGUOPúG %HOԥliklԥ dԥ &DKDQúDK
PVWԥqil AzԥUED\FDQK|NPGDUÕQDoHYULOGL36
&DKDQúDKGD|]Vԥlԥflԥri kimi istila siyasԥti yeridirdi. O, 844 (1440/41)-F
ildԥ *UFVWDQD KFXP HWPLú TD\ÕWGÕTGDQ VRQUD %D÷GDGÕ Yԥfat edԥQ TDUGDúÕ
øVIDKDQ 0LU]ԥQLQ R÷OXQGDQ DOÕE |] R÷OX 0ԥhԥmmԥdi Mirzԥyԥ YHUPLúGL
250).
850 (1447)-ci il zilhiccԥ D\ÕQÕQ -dԥ PDUWÕQ-dԥ) ;RUDVDQK|NPGDUÕ
ùDKUX[ Yԥfat etdi (66, 262). MԥOXP ROGX÷X NLPL &DKDQúDK RQGDQ DVÕOÕ LGL Yԥ
DSDUGÕ÷ÕG|\úOԥrdԥ RQD|]ԥsgԥULTYYԥlԥri ilԥ N|Pԥk edirdi (66, 213)37. Xorasan
K|NPGDUÕQÕQYԥIDWÕQGDQVRQUD&DKDQúDK|]QPVWԥTLOúDKNLPLDSDUPD÷DEDúODGÕ
(36, 166).
Bu elԥ ELU YD[W LGL NL DUWÕT D÷TR\XQOXWD\ID ELUOԥúPԥsi dԥ TYYԥtlԥnmyԥ
EDúODPÕúGÕ %XQX KLVV HGԥQ &DKDQúDK ELU PGGԥt onlDUOD PQDVLEԥti
36
MԥOXPGXU NL øVJԥndԥrdԥQ VRQUD 4DUDTR\XQOX G|YOԥWLQLQ K|NPGDUÕ &DKDQúDK ROPXúGXU ODNLQ 60
Onullahi sԥhvԥQ³øVJԥndԥU|OGNGԥQVRQUDTÕ]Õ$UD\HúEԥ\LPK|NPGDUROXU´\D]ÕU
37
&DKDQúDKOD ùDKUX[ DUDVÕQGD TRKXPOXT ԥlaqԥsi dԥ YDU LGL ùDKUX[XQ Qԥvԥsi Sultan mԥhԥmmԥd
%D\VXQTXUXQR÷OXRQXQTÕ]ÕQDHYOԥQPLúGL
67
\D[úÕODúGÕUPDT ILNULQԥ dԥ GúG /DNLQ RQXQ EX ILNUL Kԥ\DWD NHoPԥPLú
qaraqoyunlu-D÷TR\XQOXPQDVLEԥtlԥri yenidԥn kԥskinlԥúPLúGL
ùDKUX[XQ \HULQԥ ;RUDVDQ úDKÕ RODQ %DEXU - &DKDQúDKÕQ RQD
KFXPHWPԥk fikrindԥ ROGX÷XQXEDúDGúԥn kimL&DKDQúDKÕTDEDTODPDTPԥqsԥdi
ilԥ AzԥUED\FDQD \Uú HWPԥk istԥPLú VRQUDGDQ EX ILNLUGԥQ GDúÕQPÕúGÕ
dQNL RQD UԥTLE RODQ TRKXPX 6XOWDQ ԤEX 6ԥid elԥ hԥmin vaxt Orta Asiyadan
gԥlԥrԥk BԥO[ úԥhԥULQL WXWPXú Yԥ %DEXU úDK EX ILWQԥNDUOÕ÷ÕQ TDUúÕVÕQÕ DOPD÷Õ
Azԥrbaycana sahiblԥnmԥkdԥQVWQWXWXEJHULTD\ÕWPÕúGÕ
Baburun hakimiyyԥWL oR[ GDYDP HWPԥdi vԥ o, 861 (1456)-FÕ LOGԥ vԥfat
etdi. Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX\D]ÕUNLEXPQDVLEԥtlԥ DUD\DoR[E|\NTDUÕúÕTOÕTGúG
(66, 366 - &DKDQúDK EX KDGLVԥdԥn istifadԥ edԥrԥk 862 (1457/58)-ci ildԥ
;RUDVDQWD[WÕQÕԥlԥ NHoLUPԥyԥ PYԥffԥTROGX/DNLQWH\PXUL6XOWDQԤEX
SԥLGLQ RQD KFXPX Yԥ R÷OX +ԥsԥnԥlinin Maku hԥEV[DQDVÕQGDQ oÕ[ÕE
Tԥbrizi ԥlԥ NHoLUPԥsi (66, 401 - &DKDQúDKÕQ \DUÕP LOOLN ;Rrasan
hakimiyyԥtindԥn AzԥUED\FDQDTD\ÕWPDVÕQDVԥbԥb oldu (66 402; 81, 235b)
Belԥliklԥ dԥ, 862 (1457/58)-ci ildԥ 6XOWDQԤEX6ԥidlԥ &DKDQúDKDUDVÕQGD
VOK PTDYLOԥVL ED÷ODQGÕ NL KԥPLQ PTDYLOԥyԥ J|Uԥ %|\N øUDQ VԥKUDVÕ 'ԥúW-i
kԥELURQODUÕQG|YOԥt sԥrhԥdi tԥyin edildi (40, 236).
$WDVÕQÕQ KFXPOD JԥOGL\LQL HúLGԥn Hԥsԥnԥli onun ԥmirlԥri ilԥ
TDUúÕODúPDGDQ TYYԥ WRSODPDTGDQ |WU 0DNX\D Wԥrԥf getdi (66, 402; 56, 360).
Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX \D]ÕU NL&DKDQúDK 7ԥbrizԥ gԥldikdԥn sonra Hԥsԥnԥliyԥ N|Pԥk
edԥnlԥUL DPDQVÕ]FDVÕQD Fԥ]DODQGÕUPÕúGÕ (Oԥ R YD[WODUGD &DKDQúDKÕQ
digԥUR÷OX3LUEXGDTGDDWDVÕQDTDUúÕGúPԥQP|YTHWXWPD÷DEDúODGÕ
*|VWԥrmԥOL\LNNLTDUDTR\XQOXODUGDROGX÷XNLPLD÷TR\XQOXODUDUDVÕQGDGD
GD[LOL oԥNLúPԥ vԥ PEDUL]ԥ davam etmԥkdԥ idi. Bu vԥziyyԥt ԥn nԥhayԥt Uzun
Hԥsԥnin xeyrinԥ hԥll edildi. 860 (1455/56)-FÕLOGԥ o DiyarbԥNUKDNLPLRODQTDUGDúÕ
&DKDQJLULQ úԥhԥrdԥQ oÕ[GÕ÷ÕQÕ ELOԥrԥN $PLG úԥhԥULQL WXWPXú Yԥ taxta ԥylԥúPLúGL
(66, 355 ± 356)
862 (1458)-ci ilin ԥvvԥllԥrindԥ Uzun HԥsԥQ *UFVWDQD KFXP HWGL
ENLEXQXQODGDD÷TR\XQOXODUÕQDUWÕT&DKDQúDKÕQK|NPDOWÕQGDNÕ\HUOԥrԥ dԥ
ԥOX]DWPD÷DEDúODGÕTODUÕD\GÕQROXU
XV ԥVULQRUWDODUÕQD\D[ÕQԥrԥEøUDTÕYԥ ;X]LVWDQGDTDWÕúLԥlԥURODQPúԥúԥ
ԥrԥb qԥbilԥlԥUL TDUDTR\XQOX K|NPGDUODUÕQÕ TRU[X\D VDOPÕúGÕ %DúTD ELU \DQGDQ
Ԥrdԥbilin SԥfԥYL úH\[Oԥri dԥ úLԥliyi tԥEOL÷ HGLUGLOԥU &QH\G 6ԥfԥYLQLQ VQQLOԥrԥ
mԥnfi tԥVLULQLQDUWPDVÕQGDQ TRU[X\D GúԥQ &DKDQúDK -F LOGԥ onun
ԤrdԥbildԥQ oÕ[DUÕOPDVÕ ԥPULQL YHUGL &DKDQúDKÕQ K|NP DOWÕQGD RODQ
WRUSDTODUGDQ &QH\GLQ oÕ[DUÕOPDVÕQÕQ EDúTD ELU Vԥbԥbi dԥ bu sԥfԥYL úH\[LQLQ
TDUDTR\XQOXODUÕQ WDEHOL\LQGԥ olan ermԥni vԥ JUFOԥrlԥ PEDUL]ԥ etmԥsindԥ idi;
RQODUEXPEDUL]ԥ ]DPDQÕTDUԥWNDUOÕTHGLUYԥ PVԥlman olmayan ԥKDOLQLTXOKDOÕQD
VDOÕUGÕODU NL EX GD &DKDQúDKÕQ PDGGL PDUD÷ÕQÕQ ԥksinԥ olan bir hal idi (66, 407;
33, 78).
68
Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX ELOGLULU NL &QH\G 'L\DUEԥkrԥ gԥlԥndԥn sonra
&DKDQúDKODGúPԥQoLOLNHGԥn Uzun Hԥsԥn ona mԥNWXE \D]DUDT³|]Pԥhԥbbԥt vԥ
HWLPDGÕQÕ ELOGLUPLúGL´ &QH\G G|UG LO RUDGD TDOGÕTGDQ VRQUD \HQLGԥQ ԤUGԥbilԥ
TD\ÕGÕE oR[OXVYDULWRSODPÕúYԥ ùLUYDQDKFXPHWPLúGL ± 409; 52, 71).
MԥOXP ROGX÷X NLPL RQXQ EX KԥUEL \Uú X÷XUVX] ROPXú Yԥ o, cԥPDGO-ԥvvԥl
D\ÕQÕQ -da (3 mart 1460-FÕ LO ùLUYDQúDK , ;ԥOLOllah ilԥ RODQ G|\úGԥ
|OGUOPúGD
&DKDQúDK EDúTD |ONԥ EDúoÕODUÕ Yԥ iri feodallarla olan ԥlaqԥlԥrini
pislԥúGLUPԥk istԥPLUGL26XOWDQԤEX6ԥidlԥ GRVWROPDVDGDQLIDTP|YTH\LQGԥ dԥ
durmurdu. Onun 864 (1459/60) vԥ 869 (1464/65)-cu illԥrdԥ +HUDWD J|QGԥrdiyi
HOoLOԥU;RUDVDQK|NPGDUÕWԥrԥfindԥQTDUúÕOÕTOÕK|UPԥWJ|UEJHULTD\ÕWPÕúGÕODU
412, 439).
Orta ԥVU IHRGDO úXUX DWD-R÷XO TRKXP-TDUGDú PQDVLEԥtlԥrini
kԥskinlԥúGLUGL\L oQ úDK]DGԥlԥU DWDODUÕQD \D[XG ELU-birlԥrinԥ TDUúÕ oR[ YD[W
PEDUL]ԥ DSDUÕU Qԥ yolla olur-ROVXQ E|\N KDNLPL\\ԥtԥ GR÷UX FDQ DWÕUGÕODU
<X[DUÕGD J|VWԥULOGL\L NLPL &DKDQúDKÕQ R÷ODQODUÕ +ԥsԥnԥli vԥ Pirbudaq da
hakimiyyԥW X÷UXQGD oDOÕúÕU EX Pԥqsԥdԥ yetmԥk naminԥ P[Wԥlif yollara ԥl
DWÕUGÕODU+ԥtta Hԥsԥnԥli 868 (1463/64)-ci ildԥ Uzun HԥsԥQLQ\DQÕQDJHWPLúRUDGD
ELU QHoԥ JQ TDOGÕTGDQ VRQUD TD\ÕGÕE %D÷GDG KDNLPL RODQ TDUGDúÕ 3LUEXGD÷ÕQ
\DQÕQDJԥOPLúGL- 432). O vaxta qԥdԥUDUDODUÕQGD\D[ÕQOÕTYԥ sԥmimiyyԥt
KLVVROXQPD\DQTDUGDúODUKDNLPL\\ԥti ԥlԥ NHoLUPԥk mԥqsԥGLJGGNOԥrindԥn yԥqin
ki, bir-ELULQLQN|Pԥyinԥ ehtiyac hiss edirdilԥr.
4DUGDúODUÕQ VD]LúL Yԥ RQODUÕQ 8]XQ +ԥsԥnlԥ PQDVLEԥtlԥri barԥdԥ yeni
V|]OԥU HúLGԥQ &DKDQúDK Kԥlԥ 868 (1463/64)-ci ildԥ KFXP HGLE RQODUOD ELUGԥfԥlik
KHVDEODúPDTTԥraUÕQDJԥOPLúGL- 430).
Qeyd etmԥN OD]ÕPGÕU NL DSDUGÕTODUÕ PEDUL]ԥdԥ N|Pԥk ԥldԥ etmԥNoQ
HԥsԥnԥOL D÷TR\XQOXODUD 3LUEXGDT WH\PXULOԥrԥ meyl edirdi. Hԥsԥn bԥy Rumlu
bildirir ki, 871 (1466/67)-ci ildԥ 6XOWDQԤEX6ԥLG3LUEXGD÷DELUPԥNWXE\ROODPÕúGÕ
(64, 175b). Hԥmin mԥktubun mԥzmunu barԥdԥ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrindԥ
mԥlumat verilmirsԥ dԥ ehtimal ki, hԥPLQ\D]ÕúPD&DKDQúDKԥleyhinԥ ROPXúGXU
Bu hadisԥlԥrdԥn xԥbԥUGDU RODQ&DKDQúDK -ci ildԥ %D÷GDGÕ
D\ODUOD PKDVLUԥ etdikdԥQ VRQUD R÷OX 3LUEXGD÷Õ |OGUPԥyԥ PYԥffԥq oldu (64,
175b; 80 314a; 56, 373).
&DKDQúDK 3LUEXGDTOD YXUXúDQ YD[WODUGD D÷TR\XQOXODU 8]XQ +ԥsԥnin
EDúoÕOÕ÷Õ LOԥ ԥtraf vilayԥtlԥrԥ qarԥWoL \UúOԥr tԥúNLO HGLUGLOԥr. Belԥ ki, 871
(1466/67)-ci ildԥ *UFVWDQÕ \HQLGԥn talan edԥn Uzun Hԥsԥn bununla
kifayԥtlԥnmԥyԥrԥN ԤU]UXPD GD G|\úo GԥstԥlԥUL \ROODPÕú 4DUDKDVDUÕ DOÕE R÷OX
8÷XUOX0ԥhԥmmԥdԥ YHUPLúGL 446 - 447).
$÷TR\XQOXODUÕQ G|YOԥW KGXGODUÕQÕQ JHW-gedԥ JHQLúOԥQGL\LQL J|Uԥn
&DKDQúDKÕQ VԥEUL WNԥnir vԥ Uzun Hԥsԥnlԥ YXUXúPDT EDrԥdԥ GúQUG 1ԥhayԥt
872 (1467)-ci ildԥ úԥYYDO D\ÕQÕQ -GD PD\ÕQ -dԥ oR[OXG|\úo LOԥ Tԥbrizdԥn
69
oÕ[DQ&DKDQúDK'L\DUEԥkrԥ tԥrԥI\UúED\UD÷ÕTDOGÕUGÕ 452; 81, 235b). Lakin
ԥmir vԥ G|YOԥWEDúoÕODUÕQÕQPԥslԥhԥti ilԥ bu hԥUEL\UúQVRQUD\DVD[ODPD÷ÕTԥt
edԥn AzԥUED\FDQK|NPGDUÕTRúXQXQoR[KLVVԥVLQLJHULTD\WDUPÕú|]LVԥ ELUQHoԥ
\D[ÕQ DGDPÕ LOԥ Sԥncԥqdԥ H\ú-LúUԥt etdiyi vaxt Uzun Hԥsԥnin qԥILO KFXPXQD
mԥUX]TDOPÕúQԥticԥdԥ |OGUOPúG± 460; 89, 417a 36, 168). Bu hadisԥ
4 oktyabr 1467-ci ildԥ ROPXúGXU%HOԥliklԥ dԥ, Azԥrbaycan qaraqoyunlu
G|YOԥtinԥ uzun illԥU EDúoÕOÕT HGԥQ &DKDQúDKÕQ KDNLPL\\ԥWL TXUWDUGÕ Yԥ '|YOԥWúDK
Sԥmԥrqԥndinin tԥbirincԥ desԥN³Wԥrԥkԥmԥ G|YOԥtinin hakimiyyԥWLELWGL´
Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX J|VWԥrLU NL &DKDQúDKÕQ |OPQGԥn hԥtta ad-VDQVÕ]
G|\úoOԥr dԥ istifadԥ etmԥyԥ EDúODGÕODU6DUYDQTXOXDGOÕELUԥsgԥr dԥrhal Tԥbrizԥ
JLULERUDQÕ]ԥEWHWGL2YD[WODUGD&DKDQúDKWԥrԥfindԥn hԥbsdԥ VD[ODQÕODQ$UD\HúYԥ
ùDKSԥri bԥ\LP øVJԥndԥULQ TÕ]ODUÕ Kԥbsxanadan oÕ[ÕE 6DUYDQTXOXQX Kԥbs etdilԥr.
³$UD\Hú Eԥ\LP TDGÕQ EԥzԥklԥULQL G|\ú VLODKODUÕ LOԥ ԥvԥz edԥrԥk, sԥltԥnԥW WD[WÕQD
ԥylԥúGL´/DNLQRQXQ6XOWDQԤEX6ԥiddԥQTRU[GX÷XGԥrhal hiss olunurdu.
Belԥ NL $UD\Hú Eԥ\LP TDUGDúÕ +ԥmzԥ bԥyi paytaxta gԥtirdԥrԥN [WEԥni onun vԥ
6XOWDQ ԤEX 6ԥLGLQ DGÕQD R[XWPXúGX &DKDQúDKÕQ ;R\ úԥhԥrindԥ olan hԥrԥm vԥ
TÕ]ODUÕ7ԥbrizԥ G|\úoGԥstԥlԥri yollayaraq tezliklԥ hԥULNLEDFÕQÕKԥbs etdilԥrsԥ dԥ,
úԥhԥrdԥ oR[TDODELOԥcԥklԥrinԥ PLGHWPԥdiklԥrindԥn qarԥtlԥ kifayԥtlԥnib Tԥbrizdԥn
oÕ[GÕODU- 436).
Vaxtilԥ DWDVÕQD TDUúÕ V\DQ HWGL\LQԥ J|Uԥ o Gԥfԥ hԥEV HGLOPLú +ԥsԥnԥli
&DKDQúDKÕQ |OGUOPVLQGԥQ VRQUD TRúXQ WRSODPD÷D EDúODGÕ /DNLQ WH]OLNOԥ Uzun
Hԥsԥn tԥrԥfindԥn ԥzilԥQ EX úDK]DGԥ (66, 467 - 470) ԥvvԥlcԥ Bԥrdԥyԥ TDoPÕú
RUDGDQ GDDUWÕTKFXPOD ԤUGԥbilԥ gԥOLE oDWDQ 6XOWDQ ԤEX 6ԥidԥ pԥnah gԥWLUPLúGL
(66 470; 81, 236a)
&DKDQúDKÕQ|OGUOPԥsi ilԥ DUD\DGúԥQTDUÕúÕTOÕTGDQLVWLIDGԥ edԥn Uzun
Hԥsԥn dԥUKDOE|\NR÷OX6XOWDQ;ԥlili Tԥbrizԥ \ROODPÕúEHOԥliklԥ dԥ, Azԥrbaycan
WD[WÕQD VDKLEOԥQPLúGL $QFDT HOԥ R YD[W GD 6XOWDQ ԤEX 6ԥidin
AzԥUED\FDQDKFXPXEDúYHUGLYԥ Uzun HԥsԥQR÷OXQD7ԥbrizdԥQoÕ[PD÷Õԥmr etdi
(66, 470).
6XOWDQ ԤEX 6ԥidin AzԥUED\FDQD KFXPXQXQ Vԥbԥbi onun QԥUEL øUDQÕ Yԥ
AzԥUED\FDQÕQ Fԥnub hissԥsLQL |] G|YOԥti tԥrkibinԥ daxil etmԥk vԥ belԥliklԥ dԥ,
tabeliyindԥ olan vilayԥtlԥULQVD\ÕQÕGDKDGDDUWÕUPDTLVWԥyi idi (40, 237).
Hԥsԥn bԥ\ 5XPOXQXQ J|VWԥrdiyinԥ J|Uԥ WH\PXUL G|\úoOԥri Tԥbrizԥ
\D[ÕQODúDQ YD[W \HUOL FDPDDW RQODUD TDUúÕ V\DQD TDO[PÕúGÕ 66, 471). Bu
mԥOXPDWGDQ ELU GDKD D\GÕQ ROXU NL $]ԥUED\FDQ [DOTÕ \DGHOOL Lú÷DOoÕODU ԥleyhinԥ
oÕ[DUDT|]D]DGOÕ÷ÕX÷UXQGDPEDUL]ԥ edirdi.
&Õ÷DWD\ TRúXQXQXQ Fԥbbԥ[DQDVÕ 6XOWDQ ԤEX 6ԥidin ԥmrinԥ ԥsasԥQ G|\ú
oQRUGXQXQDU[DVÕQFDJԥtirildiyi vaxt Uzun Hԥsԥn siyasԥtlԥ bu cԥbbԥ[DQDQÕԥlԥ
NHoLUPLú Yԥ PKDULEԥdԥ hԥmin hԥrbi ԥmԥOL\\DWÕQ D÷TR\XQOXODUD E|\N N|Pԥyi
dԥ\PLúGL 8]XQ +ԥsԥnlԥ tԥNEDúÕQD EDFDUD ELOPԥyԥcԥyini
hiss edԥQ ԤEX 6ԥLG ùLUYDQúDK )ԥUUX[ <DVDUÕQ \DQÕQD DGDP \ROOD\ÕE RQXQ
70
N|Pԥyindԥn istifadԥ etmԥk mԥqsԥdi ilԥ TÕ]ÕQÕRQDYHUPԥVLQL[DKLúHWPLúGL6XOWDQ
Ԥbu SԥLG H\QL ]DPDQGD ùԥNL YDOLVL ԤEGO 4DIDUÕQ GD \DQÕQD DGDP \ROOD\DUDT
RQXQOD GRVWOXT DU]XVXQGD ROGX÷XQX ELOGLUPLúGL %X Wԥkliflԥrlԥ ԥvvԥlcԥ
UD]ÕODúDQ ùLUYDQúDK Yԥ vDOL FÕ÷DWD\ RUGXVXQD WD[ÕO J|QGԥrmԥlԥrinԥ baxmayaraq
sonradan Fԥrrux Yasar fikrini dԥ\LúPLú8]XQ+ԥsԥnԥ HOoL\ROOD\ÕERQXQODLWWLIDTD
JLUPLúGL
Ԥlli ildԥQ DUWÕT ELU YD[WGD WH\PXULOԥr siyasԥWLQLQ úLUYDQúDKODU Wԥrԥfindԥn
PGDILԥ edilmԥsi bX LNL G|YOԥW DUDVÕQGD IRUPDOGRVWOXT \DUDWPÕúGÕ $QFDT )ԥrrux
Yasar tԥrԥfindԥQ WH\PXUL G|YOԥti ilԥ ԥlaqԥnin birdԥn-birԥ kԥsilmԥsi tԥԥFFE
GR÷XUPD\DELOPԥ]ø33HWUXúHYVNLPԥnbԥlԥrin mԥOXPDWÕQDԥsasԥQ\D]ÕUNL8]XQ
HԥsԥQ R ]DPDQ úLUYDQúDKÕQ \DQÕQD HOoL J|QGԥULE RQD N|Pԥk edԥcԥyi tԥqdirdԥ
ùLUYDQD VOK Yԥ tԥKONԥsizlik vԥGL YHUPLúGL 'R÷UXGDQ GD EHOԥ bir vԥd
edilԥ bilԥrdi, lakin bu vԥG \DOQÕ] 8]XQ +ԥsԥn qalib gԥlԥQ KDOGD |]Q GR÷UXOGD
bilԥrdi. Bԥs mԥ÷OXERODUGÕVDQHFԥ? Fԥrz etmԥk olar ki, Fԥrrux Yasar tԥrԥfindԥn belԥ
ELU DGGÕPÕQ DWÕOPDVÕQÕQ VԥbԥEL 6XOWDQ ԤEX 6ԥidin vԥziyyԥtinin pislԥúPԥsi, Uzun
HԥsԥQLQ VRQ YD[WODUGDNÕ TDOLEL\\ԥWOL G|\úOԥri vԥ úLUYDQúDKÕQ EWQ EXQODUGDQ
ID\GDOÕRODELOԥcԥk nԥticԥ oÕ[DUPDVÕQGDROPXúGXU+DGLVԥlԥrԥ ara-VÕUD|]ILNrini dԥ
bildirmԥyԥ oDOÕúDQ+ԥsԥn bԥ\5XPOX\D]ÕUNLԥgԥU6XOWDQԤEX6ԥidlԥ Fԥrrux Yasar
DUDVÕQGDL[WLODI\DUDQPDVD\GÕ8]XQ+ԥsԥn qalib gԥlԥ bilmԥzdi (65, 55).
6XOWDQԤEX6ԥidin vԥziyyԥWLQLQoÕ[ÕOPD]ROGX÷XQXDUWÕTRQXQG|\úoOԥri
dԥ GX\PXúGXODU $÷TR\XQlu ԥsgԥrlԥUL FÕ÷DWD\ RUGXVXQD oDWDU-oDWPD] ;RUDVDQ
ԥmirlԥULQLQ E|\N KLVVԥVL |] K|NPGDUODUÕQGDQ G|QԥrԥN RQODUD TRúXOGXODU
VԥziyyԥtdԥQ EDúTD ELU oÕ[Õú \ROX WDSPD\DQ 6XOWDQ ԤEX 6ԥLG TDoDUNԥQ WXWXOPXú
gecԥ \DUÕVÕ8]XQ+ԥsԥQLQK]XUXQDJԥWLULOPLúYԥ |OGUOPúG± 488; 67,
217a).
Qeyd edilmԥOLGLU NL 6XOWDQ ԤEX 6ԥidin mԥ÷OXEL\\ԥWLQLQ ELU QHoԥ sԥbԥbi
ROPXúGXU D÷TR\XQOX TRúXQXQXQ VD\Õ Yԥ hԥrbi vԥziyyԥWL KDTTÕQGD ԥWUDIOÕ
mԥOXPDWÕQ ROPDPDVÕ úLUYDQúDKÕQ J|]Oԥnilmԥ] G|QNO\ Yԥ bununla da ԥU]D÷ÕQ
dԥniz yolu ilԥ WH\PXUL G|\úoOԥrinԥ oDWGÕUÕOD ELOPԥmԥsi, cԥbbԥ[DQDQÕQ
D÷TR\XQOXODUÕQ ԥlinԥ NHoPԥVL VXOWDQÕQ ԥmir vԥ G|\úoOԥrinin xԥyanԥti ԥsas
sԥbԥblԥrdԥQGLU ԤEX 6ԥid Azԥrbaycanda olarkԥQ RQXQ TRKXPX 6XOWDQ +VH\Q
Bayqara (hakimiyyԥt illԥri: 1469 - 1506) HHUDW WD[WÕQÕ ԥlԥ NHoLUPLú Yԥ |] DGÕQD
[WEԥ R[XWPXúGX- 493).
Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX J|VWԥULU NL TDUDTR\XQOXODU DUDVÕQGD QLIDT Kԥlԥ dԥ
davam etmԥkdԥ LGLg]TԥGGDUOÕ÷ÕLOԥ mԥúKXURODQúDK]DGԥ Mirzԥ ԤELO4DVÕP
(1468/69)-F LOGԥ TDUGDúÕ +ԥsԥnԥlinin ԥmri ilԥ |OGUOPúG 490). Az sonra
HԥsԥnԥOLQLQ|]Gԥ 8÷XUOX0ԥhԥmmԥdlԥ RODQG|\ú]DPDQÕKԥODNROPXú
± 507; 81, 236a)38 NLoLNTDUGDúÕԤEX<XVLI0LU]ԥ dԥ qԥWOHGLOPLúGL
38
Mir Yԥhya Qԥzvini HԥsԥnԥOLQLQ 8÷XUOX 0ԥhԥmmԥd tԥrԥfindԥn ԥVLU DOÕQÕE |]-|]Q |OGUG\Q
\]ÕUNLEDúTDPԥnbԥlԥrdԥ bu fakta tԥVDGIHWPԥdik. (Bax: 98, 123a).
71
Belԥliklԥ, Azԥrbaycan tarixindԥ LOOLN ELU L] TR\PXú RODQ TDUaqoyunlu
G|YOԥWL VTXWD X÷UDGÕ Yԥ onu tԥrkibindԥ ԥrԥE øUDTÕ $]ԥUED\FDQÕQ Fԥnubu
AzԥUED\FDQÕQ úLPDOÕQÕQ ELUKLVVVL .U oD\ÕQD Tԥdԥr), hԥPoLQLQ EWQ 4ԥUEL øUDQ
(ԥcԥPøUDTÕ ;X]LVWDQ )DUV Yԥ .LUPDQ RODQ $÷TR\XQOX G|YOԥti ԥvԥz etdi (25 6).
Hԥsԥn bԥy RumOX J|VWԥrir ki, Uzun Hԥsԥn 875 (1470/71)-ci ili
Savucbulaq, Qԥzvin vԥ Sԥhԥnddԥ NHoLUԥndԥn sonra 876 (1471)-FÕ LOLQ Pԥhԥrrԥm
D\ÕQÕQ ԥvvԥllԥrindԥ (iyun-iyul) Tԥbrizԥ gԥldi (66, 519 - 520). Bir ay sonra
ԥmirlԥrindԥn Mahmud bԥ\L 6OH\PDQ Eԥ\ 3RUQDNÕ Yԥ Bayandur bԥyi iki min
VYDUL LOԥ ³7LIOLV Yԥ ԤrmԥQ GL\DUÕQD´ \ROODGÕ NL RUDODUÕ WXWGXTGDQ VRQUD 5XP
|ONԥsinԥ KFXPHGLOVLQ
Uzun Hԥsԥn hԥlԥ Azԥrbaycan vԥ øUDTD \L\ԥlԥnmԥPLúGԥn ԥvvԥl
RVPDQOÕODUÕQGDEX|ONԥlԥrԥ KFXPHGԥcԥyi tԥKONԥVLQLGX\PXúGXoQNLXV ԥsrin
RUWDODUÕQGDQ EDúOD\DUDT WUNOԥr fԥDOODúPD÷D GR÷UX ] TR\PXúGXODU , 6XOWDQ
Mԥhԥmmԥdin (hakimiyyԥt illԥri: 1451 - G|YOԥt sԥrhԥGLDUWÕTD÷TR\XQOXODUÕQ
sԥrhԥdinԥ qԥdԥUX]DQÕUGÕNLEXGD8]XQ+ԥsԥni narahat etmԥyԥ bilmԥzdi (25, 13).
Bundan ԥlavԥWUNVXOWDQÕúԥrq istiqamԥtincԥ dԥ tԥFDY]ԥ EDúODPÕúGÕ+ԥlԥ 1461-ci
ildԥ D÷TR\XQOXODUÕQ 4DUD Gԥnizԥ yeganԥ oÕ[Õú \ROX RODQ 7UDE]RQ RVPDQOÕODU
tԥrԥfindԥQ WXWXOPXú Yԥ EX LPSHUL\D VTXW HWPLúGL 0ԥOXP ROGX÷X NLPL 8]XQ
HԥsԥQ7UDE]RQK|NPGDUÕQÕQ\D[ÕQTRKXPXLGL%XQDJ|Uԥ dԥ, II Sultan
Mԥhԥmmԥdin nԥhayԥt Zaqafqaziya vԥ øUDQD GD KFXP HGԥcԥyini duyan Uzun
HԥsԥQ³JHF-WH]VXOWDQ7UNL\ԥsi ilԥ WRTTXúDFD÷ÕQÕ\D[úÕELOLUGL´2GXUNLR
G|\úԥ KD]ÕUODúÕUYԥ rԥTLELQLTDEDTODPDTGDQ|WUELUIUVԥWJ|]Oԥyirdi.
.HoPLúGԥ TDUDTR\XQOXODUÕQ ԥllԥrindԥ olan yerlԥrԥ EWQONOԥ yiyԥlԥnԥn
Uzun HԥsԥQ 6XUL\DQÕGDDOPDT ILNULQԥ GúG $QFDT WH]OLNOԥ bu fikrini
dԥ\LúԥQ D÷TR\XQOX K|NPGDUÕ 7UNL\ԥnin ԥlindԥ RODQ 4DUDPDQ |ONԥsinԥ TRúXQ
J|QGԥrmԥyԥ EDúODGÕ oQNL ,, 6XOWDQ 0ԥhԥmmԥGLQ \D[ÕQ TRKXPX Yԥ 4DUDPDQÕQ
KDNLPL øEUDKLP Eԥ\LQ R÷ODQODUÕ 3LUԥhmԥd bԥy vԥ 4DVÕP Eԥ\ VXOWDQÕQ KFXPXQD
mԥUX]TDOGÕTODUÕQGDQ8]XQ+ԥsԥndԥQN|Pԥk istԥPLúGLOԥr (66, 524; 8, 37). Belԥ bir
bԥhanԥ J|]OԥyԥQD÷TR\XQOXK|NPGDUÕ7UNL\ԥ istiqamԥtinԥ dԥUKDOTRúXQ\ROODPÕú
vԥ belԥliklԥ dԥD÷TR\XQOX-RVPDQOÕPKDULEԥVLEDúODQPÕúGÕ+DGLVԥlԥrin
JHGLúLQL DUDúGÕUÕE RVPDQOÕODUÕQ TDOLE JԥOGL\L EX PKDULEԥdԥ D÷TR\XQOXODUÕQ
mԥ÷OXEL\\ԥtini iki mԥrhԥlԥyԥ D\ÕUPDT RODU NL RQODUÕQKԥU ELUL D\UÕ-D\UÕOÕTGD úԥrh
edilԥcԥkdir.
MԥOXPGXU NL D÷TR\XQOXODUÕQ RVPDQOÕODUD HWGLNOԥUL LON KFXP 7RTDW
úԥhԥULQLQ GD÷ÕGÕOPDVÕQGDQ VRQUD GD\DQGÕUÕOPÕúGÕ $] IDVLOԥdԥn sonra
Uzun HԥsԥQTDUGDúÕR÷OX<XVLIEԥ\LQEDúoÕOÕ÷ÕLOԥ 5XPDPLQOLNTRúXQJ|QGԥrdi.
7UN úDK]DGԥsi Sultan Mustafa ilԥ RODQ G|\úGԥ D÷TR\XQOX TRúXQXQXQ \DUÕVÕ
TÕUÕOPÕúGÕ NL EX Pԥ÷OXEL\\ԥWL D÷TR\XQOX Pԥ÷OXEL\\ԥtinin ilk mԥrhԥlԥsi kimi
qԥlԥmԥ vermԥk olar.
72
Birinci mԥ÷OXEL\\ԥtdԥQ |] oQ Qԥticԥ oÕ[DUDQ 8]XQ +ԥsԥn daha
RVPDQOÕODUODPKDULEԥ etmԥkdԥQoԥkinԥrԥNKFXPXQLVWLTDPԥtini nisbԥtԥn zԥif bir
G|YOԥtԥ GR÷UX \|Qԥltdi vԥ 876 (1471/72)-FÕ LOGԥ ԥvvԥllԥr dԥ ԥlԥ NHoLUPԥk istԥdiyi
³ùDP GL\DUÕQD´ 6XUL\D\D KFXP HWGL $QFDT Tԥlԥbԥyԥ E|\N PLGL RODQ 8]XQ
HԥsԥQ RUDGD GD 0LVLU VXOWDQÕ 4D\ÕWED\ÕQ J|QGԥUGL\L TRúXQ Wԥrԥfindԥn mԥ÷OXE
edildi. (66, 526).
877 (1472/73)-ci ildԥ isԥ RVPDQOÕODUÕQ WԥúԥEEV LOԥ D÷TR\XQOX-RVPDQOÕ
PKDULEԥsi yenidԥQEDúODQGÕ'|\úQLONJQQGԥ VWQO\ԥlԥ alan Uzun Hԥsԥn
8÷XUOX0ԥhԥmmԥGLQ³RVPDQOÕODU]ԥrinԥ dԥUKDOKFXPHWPԥk OD]ÕPGÕU´V|]Oԥrinԥ
ԥhԥmiyyԥt vermԥdiyindԥQ KFXPX Wԥxirԥ VDOPÕú Yԥ bunun nԥticԥsindԥ JFO
RVPDQOÕ TRúXQX Wԥrԥfindԥn mԥ÷OXEL\\ԥtԥ X÷UDPÕúGÕ D %X
D÷TR\XQOX G|\úoOԥULQLQ RVPDQOÕ TRúXQXQD Pԥ÷OXE ROPDODUÕQÕQ LNLQFL Yԥ son
mԥrhԥlԥsi idi.
*|VWԥrmԥNOD]ÕPGÕUNL,,6XOWDQ0ԥhԥmmԥdlԥ HWGL\LPKDULEԥdԥn ԥvvԥl
Uzun Hԥsԥnin tԥúԥEEV LOԥ RVPDQOÕODU ԥleyhinԥ ELU LWWLIDT \DUDGÕOPÕúGÕ +ԥmin
LWWLIDTDD÷TR\XQOXG|YOԥWL5RPDSDSDOÕ÷Õ1HDSRONUDOOÕ÷Õ9HQHWVL\D0DFDUÕVWDQ
3ROúD %XUTXQ KHUVR÷OX÷X .LSU NUDOOÕ÷Õ Yԥ .LoLN $VL\DQÕQ \X[DUÕGD DGÕ oԥkilԥn
4DUDPDQNQ\D]OÕ÷ÕFԥOEROXQPXúGX- /DNLQRVPDQOÕODUOD
RODQPKDULEԥdԥ PWWԥfiqlԥULQD÷TR\XQOXODUDN|Pԥyi dԥymԥPLúGL
$÷TR\XQOX Pԥ÷OXEL\\ԥtindԥQ VRQUD 8÷XUOX 0ԥhԥmmԥd G|YOԥtdԥ
mԥrkԥzlԥúGLUPԥ ԥnԥnԥsini hԥ\DWD NHoLUԥQ DWDVÕQD TDUúÕ GúPԥQ P|YTH WXWPXú
TDUGDúÕ 0DTVXG Eԥy dԥ onunla ԥOELU ROPXúGX %X PQDVLEԥt mԥlum
RODQGDQ VRQUD TDUGDúÕ 6XOWDQ ;ԥlilin tԥqibinԥ mԥUX] TDODQ 8÷XUOX 0ԥhԥmmԥd
7UNL\ԥyԥ JHWPLú 5 - VXOWDQÕQ NUԥkԥQL ROPXú VRQUDGDQ ԤU]LQFDQGD
DQDOÕ÷Õ6ԥOFXTúDK[DQÕPÕQVXL-qԥsdi nԥticԥsindԥ |OGUOPúG- 546)39
Hԥsԥn bԥ\5XPOX\D]ÕUNL8÷XUOX0ԥhԥmmԥGLQ|OPQGԥQELUQHoԥ JQ
sonra 882-ci ilin fitrԥ ED\UDPÕD[úDPÕ \DQYDU-ci il) Uzun Hԥsԥn dԥ vԥfat
HWGLDRQXQ|OPLOԥ ԥlaqԥGDURODUDTG|YOԥt daxilindԥ bir-birinԥ
ԥNV RODQ TYYԥlԥULQ TUXSODúPDVÕ EDúODQGÕ ODNLQ ԥmir vԥ G|YOԥW EDúoÕODUÕQÕQ Iԥal
N|Pԥyi sayԥsindԥ sԥltԥnԥWWD[WÕQDE|\NR÷OX6XOWDQ;ԥOLOoÕ[GÕ66, 569 ± 583; 98,
124a; 61, 272a; 92, 235). O DiyarbԥNUL TDUGDúÕ <DTXED YHULE Kԥbsdԥ olan digԥr
TDUGDúÕ 0DTVXG Eԥyi qԥtl etdikdԥn sonra40 7UNL\ԥ ilԥ PQDVLEԥtlԥri
\D[úÕODúGÕUPDTPԥqsԥdi ilԥ RUD\DHOoLKH\ԥWLJ|QGԥUPLúGL- 569).
*|VWԥrmԥN OD]ÕPGÕU NL ED\DQGXUL [DQԥGDQÕQÕQ ELU VÕUD ]YOԥri onun
hakimiyyԥti ilԥ UD]ÕODúPDT LVWԥmirdilԥU 2QD TDUúÕ ԥPLVL R÷ODQODUÕ 0XUDG Eԥy vԥ
øEUDKLP Eԥ\LQ V\DQODUÕ EDú YHUPLú Yԥ RQODUÕQ Kԥr ikisi qԥWO HGLOPLúGL -
39
Y. Mahmudovun ԥsԥrindԥ 8÷XUOX 0ԥhԥmmԥGLQ DWDVÕ WԥrԥfindԥQ |OGUOG\ ELOGLULOLU %D[
Lakin farsdilli mԥnbԥlԥr bu fikri tԥsdiq etmir. (Bax: 66, 566; 81, 238a).
40
%LUPGGԥWD÷TR\XQOXVDUD\ÕQGDVԥfir olan Ambroco Kontarini Maqsud bԥyin Uzun Hԥsԥnin ԥmri ilԥ
|OGUOG\QELOGLULU%D[/DNLQIDUVGLOOLPԥnbԥlԥr bu fikri tԥsdiq etmir. (Bax: 66, 568; 98,
124a; 81, 238a).
73
%LUQHoԥ D\ VRQUDTDUGDúÕ<DTXEEԥy Diyarbԥkr ԥmirlԥri ilԥ Tԥbrizԥ KFXP
edԥrԥk (66; 573 - 574) Sultan Xԥlili mԥ÷OXEHWGLYԥ RQX|OGUEWD[WDԥylԥúGL
580; 75, 300).
Belԥliklԥ ø3 3HWUXúHYVNLQLQ GHGL\L NLPL 8]XQ +ԥsԥnin vԥIDWÕQGDQ VRQUD
D÷TR\XQOX G|YOԥtinin daxili zԥifliyi dԥUKDO ]ԥ oÕ[GÕ %D\DQGXUL VODOԥsinin
P[WԥOLI úDK]DGԥlԥrini sԥltԥnԥW WD[WÕQD oÕ[DUPDT Yԥ RQODUÕQ DGÕQGDQ G|YOԥWL |]
mԥnafelԥrinԥ X\÷XQ úԥkildԥ idarԥ etmԥN oQ TUXSODUÕQ PEDUL]ԥVL EDúODQGÕ
175). MԥOXP ROGX÷X NLPL 8]XQ +ԥsԥnin varislԥrindԥQ \DOQÕ]LNLVLQLQ - Yaqubun
vԥ 5VWԥmin hakimiyyԥti nisbԥtԥQ X]XQ oԥNPLú EDúTDODUÕ LVԥ hԥrbi-N|oԥri
ԥ\DQODUÕQWRTTXúPDODUÕ]DPDQÕPԥKYROPXúODU
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrindԥ Sultan Yaquba himayԥoLOLN HWPLú Yԥ onun
tԥrԥfindԥn irԥOL oԥNLOPLú o J|UNԥmli sԥrkԥrdԥ ilԥ WDQÕú ROXUXT Onlar bayanduri
qԥbilԥsindԥn olan Bayandur bԥ\ PRVXOOX WD\IDVÕQÕQ ]Y 6XIL ;ԥlil vԥ sonralar
sԥfԥvi Heydԥrԥ TDUúÕ G|\úPԥN oQ )ԥUUX[ <DVDUD N|Pԥk mԥqsԥdi ilԥ ùLUYDQD
J|QGԥrilԥQ6OH\PDQEԥy BicԥQR÷OXLGLOԥU6RQUDNÕKDGLVԥlԥrin tԥsviri ilԥ ԥlaqԥdar
olaraq bu sԥrkԥrdԥlԥULQ|]PԥnafelԥULX÷UXQGDQHFԥ PEDUL]ԥ DSDUGÕTODUÕQGDQEԥhs
edilԥcԥkdir.
Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX J|VWԥrir ki, ԥvvԥllԥr Sultan Yaquba sԥdaqԥtlԥ xidmԥt
edԥn Bayandur bԥyin xԥ\DOÕQGDQ úDK ROPDT NHoLUPLú ODNLQ 6XOWDQ <DTXE RQX
J|WUPԥyԥ nail oldu (66, 597 - 601).
MԥOXPGXU NL ԤUGԥbil sԥfԥYL úH\[Oԥri tԥrԥfindԥn idarԥ ROXQXUGX $WDVÕ
&QH\GLQ|OGUOPԥsindԥQVRQUDԤUGԥbildԥ \DúD\DQ6XOWDQ+H\Gԥr 889 (1484/85)-
cu ildԥ 'D÷ÕVWDQD KFXP HWPLú RUDGDQ ]ԥfԥrlԥ TD\ÕGDUDT ùLUYDQD TDUúÕ G|\ú
KD]ÕUOÕ÷ÕQD EDúODPÕúGÕ > - @ dQNL DWDVÕQÕ |OGUԥQ ³;ԥlilullah
\XUGXQGDQ´ LQWLTDP DOPDT DU]XVX RQD UDKDWOÕT YHUPLUGL %X KD]ÕUOÕT o LO oԥkdi.
NԥhayԥW R ùLUYDQOD G|\ú ԥrԥfԥsindԥ hԥrbi qԥnimԥt ԥldԥ etmԥk mԥqsԥdi ilԥ
yenidԥQ'D÷ÕVWDQDKFXPHWGL>-615]. 893 (1487/88)-FLOGԥ isԥ Heydԥrin
ùLUYDQD\UúEDúODQGÕ>D@0DKPXGDEDGGD[DOTRQDPTDYLPԥt
J|VWԥUGL\LoQ³Tԥhr qԥhrԥPDQÕRúԥhԥU[DOTÕQÕQTԥtlinԥ fԥUPDQYHUPLúGL´+ԥsԥn
bԥ\5XPOX\D]ÕUNL³D]ELUYD[WGDTDQDU[Õ&H\KXQoD\ÕNLPLD[GÕ´>@
/DNLQ <DTXE úDKÕQ )ԥUUX[ <DVDUD \D[ÕQGDQ KԥUEL \DUGÕP J|VWԥrmԥsinԥ
J|Uԥ sԥfԥYL TRúXQX Pԥ÷OXE ROPXú +H\Gԥr isԥ |OGUOPúG > ± 618; 60,
442a; 10, 75; 52, 76]. Belԥliklԥ PVWԥTLO G|YOԥW \DUDWPDT X÷UXQGDKԥlԥ XV ԥsrin
RUWDODUÕQGD EDúOD\DQ PEDUL]ԥ PYԥffԥqiyyԥtsizliyԥ X÷UDGÕ %X PGGԥt ԥrzindԥ
sԥfԥvilԥULQ E|\N KDNLPL\\ԥtԥ FDQ DWPDODUÕ TDUDTR\XQOX Yԥ D÷TR\XQOX KDNLPOԥri
tԥrԥfindԥQPTDYLPԥtlԥ TDUúÕODQPÕúGÕ>@
Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX \D]ÕU NL 6XOWDQ +H\GԥULQ |OPQGԥQ VRQUD ԤUGԥbil
sufilԥUL RQXQ E|\N R÷OX 6XOWDQԥlini hakimiyyԥtԥ oÕ[DUGÕODU ODNLQ TÕ]ÕOEDúODUÕQ
QIX]XQXQJHW-gedԥ DUWGÕ÷ÕQÕJ|UԥQ<DTXEúDKVԥfԥYLTDUGDúODUÕ6XOWDQԥOLøVPD\ÕO
vԥ øEUDKLPLDQDODUÕ$OԥPúDKEԥyimlԥ birlikdԥ ԤrdԥbildԥQoÕ[DUÕEKԥbs etdi [66, 618
± 619; 98, 125a; 52, 80].
74
894 (1488/89)-F LOGԥ úLUYDQúDKOD <DTXE úDK DUDVÕQGD RODQ GRVWOXT oR[
P|KNԥmlԥQPLúGL > @ *|UQU NL EX GRVWOX÷XQ VԥbԥEL RQODUÕQ DUDVÕQGDNÕ
qohumluqdan ԥlavԥ D÷TR\XQOX SDGúDKÕQÕQ 6XOWDQ +H\Gԥrԥ TDUúÕ úLUYDQúDKD
J|VWԥUPLú ROGX÷X N|Pԥklԥ GDKD oR[ ԥlaqԥGDUGÕU hPXPL\\ԥtlԥ <DTXE DWDVÕQÕQ
ԥksinԥ hԥrԥkԥt edԥrԥk sԥfԥvilԥrԥ TDUúÕ GúPԥQ PQDVLEԥtdԥ ROPXúGXU NL EX
ԤrdԥELOúH\[Oԥrinin getdikcԥ DUWPDTGDRODQQIX]XQXQRQGDWԥúYLúKLVVLGR÷XUPDVÕ
ilԥ izah edilԥ bilԥr.
896 (1490)-FÕ LOGԥ 12 il hakimiyyԥW VUԥQ <DTXE úDK ]ԥhԥrlԥnib
|OGUOG %X |OPQ Vԥbԥbini Hԥsԥn bԥy Rumlu belԥ L]DK HGLU <DTXEXQ DQDVÕ
SԥOFXTúDK Eԥ\LP |JH\ R÷OX 0ԥsih Mirzԥni zԥhԥrlԥmԥk istԥrkԥn, tԥVDGIԥn hԥmin
zԥhԥri Yaqub vԥ TDUGDúÕ<XVLIEԥ\\HPLúLúLEHOԥ J|UԥQDQDGD|]Q]ԥhԥrlԥPLúGL
[66, 626 - 627]41.
$÷TR\XQOXúDKÕQÕQYԥIDWÕQGDQVRQUDԥmirlԥURQXQD]\DúOÕR÷OX%D\VXQTXU
Mirzԥni (hakimiyyԥt illԥri: 1490 - WD[WD oÕ[DUGÕODU > @ 2QXQ
úDK ROPDVÕQGD Vԥrkԥrdԥ Sufi XԥOLOLQ E|\N [LGPԥWL ROPXúGXU %XQD J|Uԥ dԥ
%D\VXQTXUEWQG|YOԥWLúOԥrinin idarԥ ROXQPDVÕQÕRQDWDSúÕUPÕúGÕ>- 632;
61, 274a; 92, 238].
Ancaq Uzun Hԥsԥnin vԥIDWÕQGDQ VRQUD EDúODQPÕú RODQ VDUD\ oԥNLúPԥlԥri
6XOWDQ <DTXEXQ |OPQGԥn sonra da davam etdi: bayandurilԥU øUDTGD 8]XQ
HԥsԥQLQ R÷lu Mԥsih MirzԥQL úDK HODQ HWGLOԥU > D@ 3RUQDN WD\IDVÕ
HԥmԥGDQGD 8÷XUOX 0ԥhԥmmԥGLQ R÷OX 0DKPXG Eԥ\L WD[WD oÕ[DUPDT LVWԥdi.
ԤmirlԥULQ úDK HWPԥk istԥGL\L oQF úԥxs Uzun Hԥsԥnin nԥvԥVL 5VWԥm bԥy
(Maqsud bԥ\LQR÷OXLGL>- 630].
Mԥsih Mirzԥ TDUGDúÕ R÷OX %D\VXQTXUOD RODQ G|\ú ]DPDQÕ 6XIL ;ԥlil
tԥrԥfindԥQ |OGUOG Yԥ bundan sonra bayandurilԥrԥ GLYDQ WXWXOPD÷D EDúODGÕ
5VWԥm bԥy hԥEVHGLOLEԤOLQFԥ TDODVÕQDVDOÕQGÕ0DKPXGEԥy isԥ TDoPDTODFDQÕQÕ
qurtara bildi [66, 629 - 630], lakin tezliklԥ ԥlԥ NHoLULOLE|OGUOG>@
Hԥsԥn bԥ\5XPOXQXQJ|VWԥrdiyinԥ J|Uԥ Sufi XԥOLO|]UԥTLEL6OH\PDQEԥy
BicԥQR÷OX WԥrԥfindԥQ |OGUOԥndԥn sonra gԥQF D÷TR\XQOX úDKÕQÕQ EWQ G|YOԥt
LúOԥrini indi dԥ bu sԥrkԥrdԥ idarԥ etmԥyԥ EDúODPÕúGÕ>@
HԥPLQG|YUGԥ Baysunqur Mirzԥyԥ TDUúÕ8]XQ+ԥsԥnin ԥmisi Dana Xԥlilin
R÷OX (\Eԥ 6XOWDQÕQ PEDUL]ԥVL EDúODQPÕúGÕ %XQD Vԥbԥb hakimiyyԥtin tamamilԥ
ԥPLUO-PԥUD6OH\PDQEԥy BicԥQR÷OXWԥrԥfindԥn idarԥ edilmԥsi vԥ EDúTDTGUԥtli
ԥmirlԥULQ R FPOԥdԥn dԥ Eybԥ SultDQÕQ EXQGDQ QDUD]Õ ROPDVÕ LGL 1ԥticԥdԥ Eybԥ
Sultan 897 (1492)-ci ildԥ Ԥlincԥdԥ GXVWDT RODQ 5VWԥm bԥ\L TDODGDQ oÕ[DUÕE
Tԥbrizԥ KFXP HWGL ԤPLU Yԥ G|\úoOԥrin xԥyanԥti nԥticԥsindԥ Baysunqur
ùLUYDQD%LFԥQR÷OXLVԥ Diyarbԥkrԥ TDoGÕ>- 634] ki, bunuQODGDD÷TR\XQOX
TRúXQXQGDKԥrc-mԥUFOLNROGX÷XELUGDKDEL]LPPԥllif tԥrԥfindԥn qeyd edilir.
41
Hԥsԥn bԥ\5XPOXQXQEXIDNWÕQDEDúTDPԥnbԥdԥ tԥVDGIHWPԥdik.
75
Baysunqurun devrilmԥsindԥQVRQUDEHúLQFLD÷TR\XQOXúDKÕRODQ5VWԥmin
(hakimiyyԥt illԥri: 1492 - 1497) hakimiyyԥWL EDúODQGÕ > ± 634, 10, 75, 52,
@ 'R÷UXGXU %D\VXQTXU VRQUDGDQ TD\ÕQDWDVÕ )ԥUUX[ <DVDUÕQ N|Pԥyi ilԥ onun
]ԥrinԥ KFXP HWPLúGLVԥ dԥ 5VWԥP úDK 6XOWDQԥli Sԥfԥvinin ԥli ilԥ onu mԥ÷OXE
HWPLú Yԥ Baysunqur hԥPLQ LOLQ úԥEDQ D\ÕQÕQ -dԥ (5 iyun 1492-ci ildԥ)
|OGUOPúG>- @5VWԥPúDKEu qԥlԥbԥdԥn sonra sԥfԥYLTDUGDúODUÕQÕ
yenidԥQ ԤUGԥbilԥ TD\WDUPÕúGÕVD GD RQODUÕQ ԥWUDIÕQD oR[OX VXIL Yԥ qazi
WRSODQPDVÕQGDQ TRU[X\D GúԥrԥN TDUGDúODUÕ 7ԥbrizԥ gԥtirdib orduda nԥzarԥt
DOWÕQGD VD[ODPÕúGÕ > @ %XQXQOD GD ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ VDOQDmԥsinin
tariximizlԥ VÕ[ VXUԥtdԥ ԥlaqԥdar olan IX cildinin siyasi hadisԥlԥULQLQ úԥrhi sona
oDWÕU
Salnamԥnin X cildi isԥ 900 (1494/95)-FLOGԥ AzԥUED\FDQGDRODQELUVÕUD
hadisԥlԥrin tԥsviri ilԥ EDúODQÕU +ԥmin il yenidԥQ ԤUGԥbilԥ \ROODGÕ÷Õ Vԥfԥvi
TDUGDúODUÕQÕQ ԥWUDIÕQD oR[OX VXIL WRSODQGÕ÷ÕQD J|Uԥ 5VWԥP úDKÕQ ԥmri ilԥ onlar
ikinci dԥfԥ hԥEV HGLOPLúGLU %X Gԥfԥ D÷TR\XQOX SDGúDKÕ ELUGԥfԥlik onlarla
KHVDEODúPD÷Õ TԥUDUD DOPÕúGÕ +ԥsԥn bԥy Rumlunun mԥOXPDWÕQD J|Uԥ bu niyyԥti
EDúD GúԥQ TDUGDúODU ԤUGԥbilԥ TDoGÕODr. SultanԥOL RQODUÕQ ]ԥrinԥ gԥlԥQ úDK
TRúXQXQD PTDYLPԥW J|VWԥrԥ bilmԥyԥcԥklԥULQL J|UԥrԥN NLoLN øVPD\ÕO 0LU]ԥni
|]QGԥQ VRQUD ³LUúDG VDKLEL´ Wԥ\LQ HWGL > @ 6RQUD G|\ú Qԥticԥsindԥ
SultanԥOL|OGUOPú>@øVPD\ÕOLVԥ D÷TR\XQOXWԥqibindԥn TRUXQPDTGDQ|WU
ELUPGGԥWԤUGԥbildԥ gizli vԥziyyԥtdԥ TDOPÕú>- 5], oradan RԥúWԥ JHWPLú>
7] vԥ ELUPGGԥt vali-Karkiya Mirzԥ Ԥlinin himayԥsindԥ /DKLFDQGD\DúDPÕúGÕ>
8].
5VWԥP úDKÕQ KDNLPL\\ԥWL ]DPDQÕ D÷TR\XQOX KԥUEL TYYԥsinin olduqca
zԥiflԥdiyini bildirԥn Hԥsԥn bԥ\5XPOX>@8÷XUOX0ԥhԥmmԥGLQR÷OXԤKPԥd
bԥyin 902 (1497)-ci ildԥ 7UNL\ԥdԥn AzԥUED\FDQD RODQ KFXPXQX Pԥhz hԥmin
zԥifliklԥ ԥlaqԥlԥndirir. Onun mԥOXPDWÕQD J|Uԥ ԤKPԥd bԥ\LQ KFXPXQX HúLGԥn
5VWԥP úDK $UD] oD\Õ VDKLOLQGԥ onunlD G|\úPú ODNLQ WH]OLNOԥ ԥVLU DOÕQDUDT
|OGUOPúG > @ %L]LP Pԥllifԥ J|Uԥ 5VWԥP úDKÕQ Pԥ÷OXEL\\ԥtinin
sԥbԥEL LON Q|YEԥdԥ onun ԥmirlԥULQLQ [VXVLOԥ Eybԥ 6XOWDQÕQ [ԥyanԥt edԥrԥk
P[Wԥlif tԥrԥfԥ NHoPԥlԥrindԥ ROPXúGXU>-14].
Ԥhmԥd hakimiyyԥtdԥ ROGX÷X D] PGGԥtdԥ G|YOԥtdԥ mԥrkԥzi hakimiyyԥt
DSDUDWÕQÕ TYYԥtlԥndirmԥyԥ vԥ YHUJL LVODKDWÕ NHoLUPԥyԥ cԥhd etdi. Onun vergi
LVODKDWÕ G|YOԥW WRUSDTODUÕQÕQ E|\N ELU KLVVԥsini ԥllԥrindԥ saxlayan hԥrbi-N|oԥri
ԥ\DQODUÕQJԥlirlԥULQLQROGXTFDD]DOPDVÕQDVԥbԥEROPXúGX>@
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Pԥllifinin verdiyi mԥOXPDWGDQD\GÕQROXUNLԤKPԥd
úDKÕQD÷TR\XQOXWD[WÕQDԥylԥúPԥsi Eybԥ 6XOWDQÕTDQHHWPLUGL%XQDJ|Uԥ dԥ o, 903
(1487)-F LOGԥ ùLUD] YDOLVL 4DVÕP Eԥy Pornakla ittifaqa girԥrԥN ùLUYDQGD \DúD\DQ
6XOWDQ0XUDGÕ<DTXEúDKÕQR÷OXWD[WDoÕ[DUPDTILNULQԥ GúG>@
76
$UDODUÕQGD EDú YHUԥQ G|\ú Qԥticԥsindԥ Eybԥ Sultan cԥmi 6 ay
hakimiyyԥtdԥ RODQ ԤKPԥG úDKÕ > @42 devirmԥyԥ PYԥffԥq oldu [65, 17].
$QFDT 6XOWDQ 0XUDGÕQ úDKOÕ÷Õ LOԥ dԥ kifayԥtlԥnmԥyԥn Eybԥ Sultan onunla
YXUXúDUDT TDOLE JԥOPLú Yԥ Uzun HԥsԥQLQ EDúTD QԥvԥVL ԤOYԥnd bԥyi (Yusif bԥyin
R÷OX7ԥEUL]WD[WÕQDԥylԥúGLUPLúGLU>@
Hԥsԥn bԥ\ 5XPOXJ|VWԥULUNLTDUGDúÕ0ԥhԥmmԥdi MirzԥQLQRQDP[DOLI
ROGX÷XQXJ|UԥQԤOYԥnd bԥ\TDUGDúÕQÕGԥf etmԥNoQ(\Eԥ Sultanla birlikdԥ Reyԥ
tԥrԥI\ROODQGÕ>@'|\úGԥ Eybԥ Sultan hԥODNROPXúԤOYԥnd bԥy Diyarbԥkrԥ
TDoPÕúGÕ>@
Belԥliklԥ dԥ ԤOYԥnd Diyarbԥkrdԥ, Mԥhԥmmԥdi Mirzԥ isԥ Azԥrbaycanda
taxta ԥylԥúGLOԥr. Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX\D J|Uԥ Ԥlvԥnd tezliklԥ Tԥbrizԥ KFXP HWGL
4DUGDúÕQÕQ JԥOGL\LQL HúLGԥn Mԥhԥmmԥdi MirzԥQLQ úԥhԥri tԥUN HGLE TDoPDVÕQGDQ
sonra Tԥbriz yenidԥQԤOYԥQGLQL[WL\DUÕQDNHoGL>@/DNLQԤOYԥndin daha bir
rԥTLEL ROGX÷X ]DKLUԥ oÕ[GÕ 2 -1500)-ci ildԥ Mԥhԥmmԥdi Mirzԥni
|OGUE 7ԥbrizԥ KFXP HGԥn Sultan Murad idi [65, 24]. Hԥsԥn bԥy Rumlunun
mԥOXPDWÕQD J|Uԥ 6XOWDQ 0XUDGOD ԤOYԥQG DUDVÕQGD VOK PTDYLOԥVL ED÷ODQGÕ
øNLWԥrԥIOLUD]ÕOÕ÷DԥsasԥQ 4Õ]ÕO]ԥQ oD\Õ Vԥrhԥd kimi qԥbul edilmԥklԥ Azԥrbaycan,
Aran vԥ DiyarbԥNUԤOYԥndin, øUDTKԥr ikisi), Fars vԥ .LUPDQ6XOWDQ0XUDGÕQROGX
[65, 25; 81, 240b]. Hԥqiqԥtdԥ isԥ \DOQÕ]ԥcԥPøUDTÕQÕQELUKLVVԥVL6XOWDQ0XUDGÕQ
ԥlindԥ idi. Yԥzd, Kirman vԥ DiyarbԥNUL ED\DQGXUL VODOԥVLQLQ EDúTD ]YOԥri idarԥ
edirdilԥr. Fars vԥ ԥrԥE øUDTÕ LVԥ pornaN WD\IDVÕQGDQ RODQKDNLPOԥrin ԥlindԥ idi ki,
RQODU LúOԥUL 6XOWDQ 0XUDGÕQ DGÕQGDQ LFUD HWVԥlԥr dԥ, ԥslindԥ PVWԥqil idilԥr [36,
225].
XV ԥVULQ VRQODUÕQGD ùLUYDQ Yԥ ùԥNL IHRGDO G|YOԥtlԥUL |] PVWԥqilliklԥrini
saxlamaqda idilԥr43 $÷TR\XQOXODU DUDVÕQGD EDú YHrԥn hԥrc-mԥUFOL\L J|Uԥn Fԥrrux
Yasar hԥPLúԥ ùLUYDQÕWXWPD÷D FԥKG HWPLú Yԥ sԥfԥYL VODOԥsinin gԥQF ]YOԥrini ԥlԥ
NHoLUPԥk vԥ belԥliklԥ dԥ, gԥlԥcԥkdԥ ùLUYDQDTDUúÕRODELOԥcԥk tԥKONԥQLQTDED÷ÕQÕ
irԥlicԥdԥn almaq mԥqsԥdi ilԥ Karkiya Mirzԥ Ԥliyԥ E|\N Pԥblԥ÷Gԥ SXO \ROODPÕú
øVPD\ÕOÕùLUYDQDJԥtirdib mԥhv etmԥk istԥPLúGL>-29]. Lakin mԥqsԥdinԥ nail
olmayan FԥUUX[ <DVDUÕQ |] -FÕ LOGԥ øVPD\ÕO 6ԥfԥvi ilԥ EDú YHUԥn
G|\úGԥ |OGUOPú>@Yԥ belԥliklԥ dԥùLUYDQG|YOԥWLTÕ]ÕOEDúODUÕQ
tԥVLULDOWÕQDNHoPLúGL
907 (1501)-ci ildԥ 1D[oÕYDQGDԤOYԥndlԥ YXUXúDQøVPD\ÕOTԥlԥbԥdԥn sonra
³DOLúDQSDGúDKODUÕQ[LODIԥt mԥrkԥ]L´RODQ7ԥbrizdԥ WD[WDoÕ[PÕú>-
91] vԥ belԥliklԥ dԥ, Azԥrbaycan SԥfԥYLG|YOԥWL\DUDQPÕúGÕ44
42
ԤhmԥGúDKÕQKDNLPL\\ԥWPGGԥtini Budaq Qԥzvini sԥhvԥQELULOJ|VWԥUPLúGLU%D[E
43
B.N. Zaxoder AzԥUED\FDQGDQGDQÕúDUNԥQùԥNLG|YOԥWLQLQDGÕQÕoԥkmԥPLúGLU%D[+DOEXNL
1551-ci ilԥ qԥdԥUùԥki dԥ PVWԥTLOG|YOԥWROPXúYԥ ùԥNL[DQODUÕWԥrԥfindԥn idarԥ HGLOPLúGLU
44
SԥfԥYL G|YOԥWLQLQ \DUDQPDVÕQGD $]ԥUED\FDQ WD\IDODUÕQÕQ GH\LO .LoLN $VL\D Yԥ 6XUL\D N|oԥrilԥrinin
hԥOOHGLFLUROR\QDGÕ÷ÕQÕVEXWHWPԥyԥ oDOÕúDQø33HWURYXQILNULԥVDVVÕ]GÕU%D[0ԥlumdur ki,
77
Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX J|Vtԥrir ki, 908 (1502/03)-ci ildԥ Ԥlvԥndlԥ TÕ]ÕOEDúODU
DUDVÕQGD RODQ LNLQFL G|\ú Gԥ sԥfԥvilԥrin qԥlԥbԥsi ilԥ nԥticԥlԥQGL ԤOYԥnd
AzԥUED\FDQÕ Wԥrk edԥrԥN %D÷GDGD RUDGDQ GD 'L\DUEԥkrԥ getdi [65, 63, 64, 67...].
Tezliklԥ Sultan Murada da qalib gԥlԥQúDKøVPD\ÕO>-69; 52, 93] Azԥrbaycan
vԥ ùLUYDQ X÷UXQGD |OP-GLULP PEDUL]ԥsinԥ JLUPLú UԥqiblԥrindԥQ \D[D TXUWDUPÕú
oldu.
%X PYԥffԥqiyyԥtlԥrdԥn az sonra fars vԥ ԥcԥP øUDTÕ GD Vԥfԥvilԥrin ԥlinԥ
NHoGL > @ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQ YHUGL\L PԥOXPDWGDQ D\GÕQGÕU NL, bir-birinin
DUGÕQFD \HQL-\HQL |ONԥ úԥhԥr, qala fԥth edԥQ ùDK øVPD\ÕOÕQ LVWLODoÕOÕ÷Õ JHWGLNFԥ
artmaqda idi: 909 (1503/04) - 914 (1508/09)-F LOOԥU DUDVÕQGD TRQúX |ONԥlԥrin
)LUX]NXK *O[ԥQGDQ > @ 2VWD > @ ԤUN > @ TDODODUÕ
Yԥzd [65, 83-84], TԥbԥV>@úԥhԥrlԥULEWQ'L\DUEԥkr [65, 94, 96, 105, 106],
ԥrԥEøUDTÕ>@.UGVWDQÕQEԥzi vilayԥtlԥri [65, 92-@RFPOԥdԥQ+YH\]ԥ
>@'L]IXO>P@ùúWԥU>@/DUNXoHN>@Yԥ ;UUԥmabad
> @ TÕ]ÕOEDú TRúXQODUÕ WԥrԥfindԥQ WXWXOGX 'LQL úDU DOWÕQGD LVWLODoÕ VL\DVԥt
yeridԥQ , ùDK øVPD\ÕO KDTTÕQGD . 0DUNV \D]PÕúGÕU ³6ԥfԥYL VODOԥsinin ԥVDVÕQÕ
TR\DQùDKøVPD\ÕOK|NPUDQOÕ÷ÕQÕQLOLPGGԥtindԥ 14 vilayԥt ԥlԥ NHoLUGL´45
*|VWԥrmԥN OD]ÕPGÕU NL bu vaxt ԥrzindԥ ùLUYDQG|YOԥWL TÕ]ÕOEDúODUÕQWԥsiri
DOWÕQDGúPúGVԥ dԥRUDQÕ)ԥUUX[<DVDUÕQR÷OXøEUDKLPùH\[úDKPVWԥqil idarԥ
etmԥkdԥ idi. Onun sԥrbԥstliyi ilԥ UD]ÕODúPD\DQ , ùDK øVPD\ÕO -ci ildԥ
ikinci dԥfԥ ùLUYDQDKFXPHGԥrԥk qԥlԥbԥ ilԥ Tԥbrizԥ TD\ÕWPÕúGÕ>-109; 81,
247a].
,ùDKøVPD\ÕOÕQEWQEXVL\DVLPYԥffԥqiyyԥtlԥULYD[WÕ;RUDVDQK|NPGDUÕ
6XOWDQ +VH\Q %D\TDUD YԥIDW HWPLú KDNLPL\\ԥW VWQGԥ RQXQ R÷ODQODUÕ DUDVÕQGD
PEDUL]ԥ EDúODQPÕúGÕ > -90]. Bundan istifadԥ edԥn Mavԥrԥnnԥhr hakimi
MԥhԥmmԥG [DQ ùH\EDQL ùH\EԥN [DQ ;RUDVDQD KFXP HGԥrԥk BԥO[ úԥhԥrini
WXWPXú>@-FLOGԥ EWQ;RUDVDQ|]EԥNTRúXQXWԥrԥfindԥn fԥth
HGLOPLúGL>-@ùH\EԥN[DQEXPYԥffԥqiyyԥtindԥQTUXUODQÕETÕ]ÕOEDúODUÕQ
hakimiyyԥWLDOWÕQGDRODQ.LUPDQDKFXPHWGL+ԥsԥn bԥy Rumlu bildirir ki, o hԥtta
ùDKøVPD\ÕODWԥhqiramiz bir mԥNWXEGDJ|QGԥUPLúGL>-110]
Qeyd etmԥN OD]ÕPGÕU NL |]EԥklԥULQ ;RUDVDQÕ WXWPDODUÕQGDQ VRQUD , ùDK
øVPD\ÕOùH\EԥN[DQODPKDULEԥ etmԥNKDTTÕQGDGúQUODNLQP[Wԥlif hadisԥlԥr
]QGԥQEXLúEDúWXWPXUGX>@
$UWÕT -FÕ LOGԥ , ùDK øVPD\ÕOÕQK|NP DOWÕQGD EX|ONԥlԥU YDUGÕ
AzԥUED\FDQùLUYDQ'L\DUEԥkr, ԥcԥPøUDTÕ)DUV.LUPDQùH\Eԥk xan isԥ Xorasan,
Bԥdԥ[úDQYԥ MavԥrԥnnԥKULQK|NPGDUÕROPXúGX>@
sԥfԥviyyԥ RUGHQLQPD\ԥndԥlԥrinin daimi mԥskԥQLԤUGԥELOROPXúGXUYԥ RQODUÕQWԥrԥIGDUODUÕQÕQoR[XGD

mԥhz AzԥUED\FDQTÕ]ÕOEDúWD\IDODUÕQÕQQPD\ԥndԥlԥri idilԥr.
45
ȺɪɯɢɜɄɆɚɪɤɫɚɢɎɗɧɝɟɥɶɫɚɬVII, 1938, sԥh. 206.
78
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQPԥOXPDWÕQDJ|Uԥ, hԥPLQLO,ùDKøVPD\ÕOLOԥ EDúYHUԥn
PKDULEԥ YD[WÕ ùH\Eԥk xan hԥODN ROPXú Yԥ D] PGGԥt ԥrzindԥ EWQ ;RUDVDQ
TÕ]ÕOEDúODUÕQԥlinԥ NHoPLúGL>D@
916 (1510/11) - 917 (1511/12)-ci illԥrdԥ Bԥdԥ[úDQ KDNLPL 0ԥhԥmmԥd
6XOWDQ hYH\V 6XOWDQ ԤEX 6ԥidin nԥvԥsi), Mavԥrԥnnԥhr hakimlԥUL hEH\G [DQ Yԥ
7H\PXU6XOWDQGD,ùDKøVPD\ÕODWDEHROGXTODUÕQÕELOGLUGLOԥr [65, 123-125]. Lakin
az sonra bu Mavԥrԥnnԥhr hakimlԥULQLQTÕ]ÕOEDúODUODELUQHoԥ hԥrbi toqTXúPDVÕEDú
YHUPLúGLVԥ dԥ, onlar mԥ÷OXE HGLOPLúGLOԥr [65, 129-130; 132-133]. Hԥsԥn bԥy
5XPOX \D]ÕU NL Qԥhayԥt 918 (1512/13)-ci ildԥ hEH\G [DQ +HUDWÕ ԥlԥ NHoLULE
;RUDVDQÕ WXWPD÷D QDLO ROGX > -@ /DNLQ EX GD X]XQ VUPԥGL g]Eԥk
hakimlԥUL DUDVÕQGD EDúODQDQ L[WLODI RQODUÕQ +HUDWÕ Wԥrk etmԥlԥrinԥ vԥ , ùDK
øVPD\ÕOÕQ\HQLGԥQ;RUDVDQSD\WD[WÕQÕWXWPDVÕQDVԥbԥb oldu [65, 137-138].
*|VWԥrmԥN OD]ÕPGÕU NL -ci ildԥ TÕ]ÕOEDú TRúXQX LOԥ
RVPDQOÕODUÕQ LON KԥUEL WRTTXúPDVÕ EDú YHUPLúGL > -126]. Hԥsԥn bԥy
5XPOXQXQ\D]GÕ÷ÕQDJ|Uԥ, 918 (1512/13)-ci ildԥ ùDKøVPD\ÕO5XPDTRúXQ\ROODGÕ
vԥ RVPDQOÕODUODTÕ]ÕOEDúODUDUDVÕQGD\HQLG|\ú ROGX>-135]. 920 (1514)-ci
ildԥ isԥ Sultan Sԥlim xԥbԥUGDUOÕTHODQHWGLNGԥn sonra 200 min nԥfԥUOLNELUTRúXQOD
AzԥUED\FDQ ]ԥrinԥ KFXPD NHoGL +ԥsԥn bԥ\ 5XPOX \D]ÕU NL WUN VXOWDQÕQÕQ EX
KFXPXQXQVԥbԥELTÕ]ÕOEDúODUÕQGԥfԥlԥrlԥ 5XP|ONԥsinԥ RODQEDVTÕQYԥ tԥhqiramiz
hԥrԥkԥtlԥrindԥ idi [65, 143].
RԥcԥE D\ÕQÕQ ԥvvԥllԥrindԥ DYTXVWXQ D[ÕUODUÕQGD 7ԥEUL] \D[ÕQOÕ÷ÕQGDNÕ
dDOGÕUDQ DGOÕ \HUGԥ E|\N PKDULEԥ EDúODQGÕ 7UNOԥr qԥlԥbԥ ԥldԥ etdilԥrsԥ dԥ,
sԥNNL]JQGԥQVRQUDJHULTD\ÕWPDTPԥcburiyyԥtindԥ TDOGÕODU>@%X,ùDK
øVPD\ÕOÕQLONYԥ VRQE|\NPԥ÷OXEL\\ԥti idi. Hԥmin ildԥn 930 (1524)-cu ilԥ qԥdԥr I
ùDKøVPD\ÕOÕQ siyasi fԥaliyyԥtindԥ vԥ SԥfԥYLG|YOԥWLQLQLQ]LEDWLTXUXOXúXQGDHOԥ bir
PKPKDGLVԥ ROPDPÕúGÕU-ci ildԥ sԥfԥYLK|NPGDUÕJUFNQ\D]ODUÕ
DUDVÕQGDRODQL[WLODIÕKԥll etmԥk mԥqsԥdi ilԥ *UFVWDQDTRúXQ\ROODPÕú>-
163], 924 (1518/19)-F Lldԥ 0D]DQGDUDQ YDOLVL $÷DPԥhԥmmԥGLQ V\DQÕQÕ
\DWÕUPÕúGÕ > -168]. 927 (1521/22)-ci ildԥ o Gԥfԥ ;RUDVDQD KFXP HGԥn
hEH\G [DQÕQ FԥhdlԥUL PYԥffԥqiyyԥtsizliyԥ X÷UDPÕú Yԥ R %X[DUD\D TD\ÕWPD÷D
mԥFEXU ROPXúGX > -171]. Yenԥ hԥPLQ LO JUF KDNLPL /HYonun (Lԥvԥnd
[DQÕQ ùԥkiyԥ HWGL\L EDVTÕQ TÕ]ÕOEDú ԥmiri Div Sultan Rumlu tԥrԥfindԥn dԥf
ROXQPXúGX>@
Bu illԥr ԥrzindԥ úLUYDQúDK ,, øEUDKLP Yԥ ùԥNL YDOLVL +VH\Q Eԥy sԥfԥvi
úDKÕQÕQ LWDԥtindԥQ oÕ[PD÷D Vԥ\ J|VWԥUPLU YD[WDúÕUÕ RQXQOD J|UúU Yԥ SHúNԥú
J|QGԥrirdilԥr [65, 168-180].
930 (1523/24)-FLOGԥ Lԥvԥnd xan yenidԥQùԥkiyԥ KFXPHWGL+ԥsԥn bԥy
Rumlu xԥbԥUYHULUNLG|\úGԥ ùԥNLKDNLPL+VH\QEԥ\|OGUOGYԥ Lԥvԥnd xan
JHUL TD\ÕGDQGDQ VRQUD úԥkililԥU |OGUOԥQ KDNLPLQ R÷OX 'ԥUYLú 0ԥhԥmmԥG [DQÕ
|]Oԥrinԥ hakim qԥbul etdilԥr [65, 180-@ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ verilԥn bu
mԥlumat olduqca ԥhԥmiyyԥWOLGLU0ԥOOLIùԥki hakiminin sԥfԥYLSDGúDKÕWԥrԥfindԥn
79
deyil, yerli xalq tԥrԥfindԥn tԥ\LQ ROXQGX÷XQX ELOGLUPLú NL EX GD ùԥkinin
PVWԥqilliyinԥ dԥlalԥt edir.
930 (1524)-cu ildԥ , ùDK øVPD\ÕO > @ D] VRQUD LVԥ ùLUYDQúDK ,,
øEUDKLPYԥIDWHWGL>@2QODUÕQԥvԥzinԥ sԥfԥYLWD[WÕQDúDK]DGԥ Tԥhmasib [65,
@ùLUYDQWD[WÕQDLVԥ II Xԥlilullah ԥylԥúGL>@
SԥfԥYL G|YOԥWLQLQ TYYԥWOL EDQLVLQLQ |OPQGԥn istifadԥ edԥQ hEH\G [DQ
4-F Gԥfԥ ;RUDVDQD KFXP HWPLú ODNLQ TÕ]ÕOEDúODU Wԥrԥfindԥn mԥ÷OXE RODUDT JHUL
TD\ÕWPÕúGÕ > -@ , ùDK 7ԥhmasibin gԥncliyi ilԥ ԥlaqԥGDU RODUDT TÕ]ÕOEDú
ԥmirlԥUL DUDVÕQGD EDú YHUԥn ixtilaflar [65, 191-@ hEH\G [DQÕ 1526/27)-ci
ildԥ yeni Xorasan sԥfԥrinԥ UXKODQGÕUGÕ > @ $QFDT +HUDWÕQ D\ VUԥn
PKDVLUԥsi dԥ ona qԥlԥbԥ TD]DQGÕUPDGÕ > -207]. NԥhayԥW &DP úԥhԥri
\D[ÕQOÕ÷ÕQGD E|\N G|\ú ROGX %X , ùDK 7ԥhmasibin hԥrbi ԥmԥliyyatda birinci
LúWLUDNÕ LGL hEH\d xan mԥ÷OXE HGLOVԥ dԥ [65, 213-@ ELU QHoԥ aydan sonra
yenidԥQ;RUDVDQDKFXPHWGL%XRQXQ-ci hԥUEL\UúLGLhEH\G[DQEXGԥfԥ
³oR[OX G|\úo LOԥ Herata girԥrԥk, sԥltԥnԥW WD[WÕQD RWXUGX´ > @
(1530/31)-FÕ LOGԥ , ùDK 7ԥKPDVLELQ +HUDWD Kcumu nԥticԥsindԥ hEH\G [DQ
;RUDVDQÕ\HQLGԥn tԥrk etmԥk mԥcburiyyԥtindԥ TDOGÕ>-233].
938 (1532/33)-ci ildԥ hEH\GLQ ;RUDVDQD -ci hԥmlԥVL ROGX +HUDWÕQ LO
\DUÕPOÕTPKDVLUԥsindԥQVRQUD,ùDK7ԥKPDVLEoQFGԥfԥ |]EԥNTRúXQX]ԥrinԥ
hԥrԥkԥt etdi vԥ |zbԥN[DQÕúԥhԥrdԥQTDoPD÷DPԥcbur oldu [65, 240-243]
hEH\G [DQÕQ ;RUDVDQD Q|YEԥWL KFXPX -ci ildԥ hԥyata
NHoLULOGL Yԥ Herat yenidԥQ |]Eԥklԥr tԥrԥfindԥn zԥbt olundu [65, 269-272]. Hԥsԥn
bԥy Rumlunun mԥOXPDWÕQDJ|Uԥ,ùDK7ԥhmasib 4-FGԥfԥ XorDVDQDTRúXQoԥNPLú
vԥ hEH\G [DQ \HQLGԥQ %X[DUD\D TD\ÕWPÕúGÕ > -276]. 946 (1539/40)-FÕ LOGԥ
isԥ EX |]EԥN [DQÕ ;RUDVDQD -cu vԥ sonuncu sԥfԥrini etdi, lakin hԥlԥ yolda ikԥn
xԥstԥlԥQLE|OG>-295].
*|VWԥrmԥN OD]ÕPGÕU NL hEH\G [DQÕQ YԥIDWÕ LOԥ dԥ |]Eԥk-TÕ]ÕOEDú
PQDVLEԥtlԥUL \D[úÕODúD ELOPԥPLú P[Wԥlif illԥrdԥ RQODUÕQ DUDVÕQGD TDQOÕ
YXUXúPDODUROPXúGXUg]Eԥklԥr 950 (1543/44), 952 (1545/46), 955; (1548/49), 957
(1550/51), 967 (1559/60), 971 (0,163/64, 973 0,6506), 974 (1566/67) vԥ 977
(1596/70)-ci illԥrdԥ (bax: 65, 305, 313, 337-338, 343-344, 413, 421, 430, 431, 449-
450) Xorasan ԥyalԥWLQLQ P[WԥOLI úԥhԥrlԥrinԥ EDVTÕQODU HWPLú Yԥ hԥr dԥfԥ geri
oԥkilmԥyԥ mԥFEXUROPXúGXODU
, ùDK 7ԥhmasib hԥlԥ gԥnc ikԥn SԥfԥYL G|YOԥtindԥNL GD[LOLoԥNLúPԥlԥrdԥn
istifadԥ edԥQ 6XOWDQ 6OH\PDQ -FÕ LOGԥ AzԥUED\FDQD TRúXQ oԥkdi.
7UNOԥrin AzԥUED\FDQDEX \Uú]DPDQÕVԥfԥYLK|NPGDUÕ|]Eԥklԥrlԥ PKDULEԥyԥ
\ROODQPÕúGÕ $]ԥUED\FDQÕQ oR[ KLVVԥVLQLQ RVPDQOÕODU WԥrԥfindԥQ WXWXOPDVÕQD
ED[PD\DUDT , ùDK 7ԥhmasib gԥlib RQODUÕ $]ԥUED\FDQ WRUSDTODUÕQGDQ oÕ[DUPÕúGÕ
[65, 247-252].
80
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´PԥOOLIL J|VWԥrir ki, bu hadisԥdԥQ ELU LO VRQUD %D÷GDGÕ
ԥlԥ NHoLUԥQ 6XOWDQ 6OH\PDQ -ci dԥfԥ AzԥUED\FDQ ]ԥrinԥ gԥOPLú Yԥ yenԥ orada
TDOÕE\HULQLP|KNԥmlԥdԥ bilmԥPLúGL>-260].
955 (1548)-ci ildԥ 6XOWDQ6OH\PDQVԥfԥYLK|NPGDUÕQDTDUúÕV\DQHWPLú
úDKÕQ TDUGDúÕ ԤOTDV Yԥ sabiq AzԥUED\FDQ KDNLPL hOԥma Tԥkԥlu ilԥ birlikdԥ 3-F
dԥfԥ AzԥUED\FDQD KFXP HWGL > 327]. Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX ELOGLULU NL ùDK
Tԥhmasibin ԥmri ilԥ GúPԥnlԥrLQ NHoԥcԥ\L \ROODU ER\X RODQ EWQ WD[ÕO ]ԥmilԥri
\DQGÕUÕOPÕúTX\XYԥ kԥhrizlԥUGD÷ÕGÕOPÕúGÕ>@%XGԥfԥ dԥ Tԥbrizԥ girԥ bilԥn
WUNOԥr orada cԥPL JQ TDOD ELOGLOԥU > @ 2QODU EX JQGԥ úԥhԥri talan
HWPLú>@TÕ]ÕOEDúODUKFXPDNHoGL\LoQ7ԥbrizdԥQoÕ[PÕúGÕODU+ԥsԥn bԥy
5XPOX \D]ÕU NL 6XOWDQ 6OH\PDQ úԥhԥri tԥrk edԥrkԥQ \HUOL FDPDDW RQD KFXP
HWPLúGL > @ 0ԥOOLILQ EX IDNWÕ LOԥ tԥFDY]NDUODUD TDUúÕ D]ԥUED\FDQOÕODUÕQ
nifrԥti ԥks etdirilir.
961 (1553/54)-ci ildԥ 6XOWDQ 6OH\PDn 4-F Gԥfԥ AzԥUED\FDQD TRúXQ
\UWG 2 ]DPDQ 1D[oÕYDQGD RODQ , ùDK 7ԥKPDVLE úԥhԥri tԥrk edԥndԥn sonra
RVPDQOÕ VXOWDQÕ JԥlԥrԥN EX úԥhԥUL \DQGÕUPÕú Yԥ ԤU]UXPD TD\ÕWPÕúGÕ > -
378]. Hԥsԥn bԥy Rumlunun mԥOXPDWÕQD J|Uԥ , ùDK7ԥKPDVLE RVPDQOÕODU ]ԥrinԥ
KFXPD NHoԥQ NLPL ³[DQGJDU´ \ԥQL 6XOWDQ 6OH\PDQ WԥrԥfindԥQ VOK [DKLúL
HGLOGL\L oQ GLQLQ SԥQDKÕ RODQ úDK ùDK 7ԥhmasib - ù ) UD]ÕODúGÕ Yԥ hԥr iki
tԥrԥILQNGXUԥWLDUDGDQJ|WUOG>@
'R÷UXGDQ GD VRQUDODU TÕ]ÕOEDú-RVPDQOÕ PQDVLEԥtlԥri ELUPGGԥt normal
úԥkildԥ davam etdi. Belԥ ki, 961 (1553/54) vԥ 964 (1556/57)-F LOOԥrdԥ , ùDK
Tԥhmasib tԥrԥfindԥQ 7UNL\ԥyԥ iki dԥfԥ HOoL J|QGԥULOPLú > @
(1562/63)-ci ildԥ 6XOWDQ6OH\PDQGDVԥfԥYLVDUD\ÕQDoR[OXKԥdiyyԥ \ROODPÕúGÕ>
419]. Hԥsԥn bԥ\5XPOX\D]ÕUNLWUNOԥrlԥ ED÷ODQDQVOKúԥrtlԥrindԥQELUL³Wԥrԥflԥrin
birisinԥ pԥnah gԥtirԥn hԥULNLG|YOԥWDGDPÕQÕQJHULTD\WDUÕOPDVÕ´úԥrti idi [65, 417].
MԥK]EXQDJ|Uԥ dԥ 966 (158/59)-FÕLOGԥ DWDVÕ6XOWDQ6OH\PDQDTDUúÕV\DQHWPLú
vԥ sԥfԥYL úDKÕQD Sԥnah gԥWLUPLú úDK]DGԥ Bayazid 969 (1561/62)-cu ildԥ WUN
HOoLOԥrinԥ tԥVOLPHGLOPLúYԥ onlar tԥrԥfindԥQ|OGUOPúG>@
øQGL Gԥ tariximizlԥ ED÷OÕ RODQ ELU VÕUD VL\DVL KDGLVԥlԥULQ R FPOԥdԥn
V\DQODUÕQ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ԥsԥrindԥ necԥ ԥks etdirilmԥsinԥ nԥzԥr yetirԥk.
Hԥsԥn bԥ\ J|VWԥrir ki, 937 (1530/31)-ci ildԥ TÕ]ÕOEDú ԥmirlԥUL DUDVÕQGD
GúPԥQoLOLN \HQLGԥQ TÕ]ÕúPÕú WD\IDODUDUDVÕ L[WLODI \DUDQPÕúGÕ > -237].
Azԥrbaycan ԥPLUO-PԥUDVÕhOԥma Tԥkԥlu vԥkalԥt vԥzifԥsini ԥlԥ NHoLUPԥk mԥqsԥdi
ilԥ , ùDK 7ԥhmasibԥ TDUúÕ V\DQ HWPLú PԥqsԥGL EDú WXWPDGÕ÷ÕQGDQ 7UNL\ԥyԥ
TDoPÕú>@6XOWDQ6OH\PDQÕQ$]ԥUED\FDQDELULQFL\UúQGԥ TÕ]ÕOEDúODUD
TDUúÕYXUXúPXúGX>@-ci il cԥPDGO-ԥvvԥOD\ÕQÕQ-GDQR\DEUÕQ
7-dԥùLUYDQúDK,,;ԥOLOXOODK|OPú\HULQԥ 15 \DúOÕTDUGDúÕR÷OXùDKUX[NHoPLúGL
[65, 273; 60, 449a; 58, 80; 10, 132; 52, 13]. Mԥnbԥlԥrdԥn mԥOXPGXUNLùH\[úDK
(II XԥOLOXOODK VRQVX] ROPXúGXU > @ +ԥsԥn bԥy Rumlu da bununla
ԥlaqԥGDURODQELUV\DQÕԥWUDIOÕWԥsvir edir. Onun mԥOXPDWÕQGDQD\GÕQROXUNL
81
(1437/38)-FLOGԥ ùLUYDQGD³0ԥQùH\[úDKÕQR÷OX6XOWDQ0ԥhԥmmԥdԥP´GH\ԥn bir
qԥlԥndԥULQ V\DQÕ EDú YHUGL 2 6DO\DQÕ ԥlԥ NHoLULE ùDPD[Õ\D Jԥldiyi vaxt
ùDKUX[PTDYLPԥWJ|VWԥrԥ bilmԥPLúTDoÕE%X÷XUGTDODVÕQDVÕ÷ÕQPÕúGÕ$]VRQUD
Sal\DQ \D[ÕQOÕ÷ÕQGD úLUYDQúDKOD RODQ G|\úGԥ qԥlԥndԥU |OGUOPXú Yԥ úLUYDQúDK
ùDPD[Õ\D TD\ÕWPÕúGÕ > -133]. Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX \D]ÕU NL EX
hadisԥdԥn bir qԥdԥUVRQUDùDK7ԥKPDVLEùLUYDQDTRúXQ\ROODGÕ>@0ԥllif
bu hԥrԥkԥWL³ùLUYDQԥ\DQODUÕQÕQùDKUX[GDQQDUD]ÕROXE´ùDK7ԥhmasibdԥQN|Pԥk
istԥmԥlԥri ilԥ izah edir ki, fikrimizcԥ EX G]JQ GH\LOGLU ԤVOLQGԥ, sԥfԥYL úDKÕ
ùLUYDQÕQPVWԥqilliyini lԥ÷YHWPԥk vԥ RUDQÕ|]G|YOԥtinԥ qatmaq fikrindԥ idi.
,ùDK7ԥKPDVLELQùLUYDQD\ROODGÕ÷ÕTRúXQODUELU-ELULQLQDUGÕQFD6U[DEYԥ
Qԥbԥlԥ TDODODUÕQÕDOGÕODU>@G|\úoOԥrin bir hissԥVL*OVWDQGLJԥr hissԥsi
%X÷XUG TDODVÕQD WԥrԥI KFXPD NHoGL > @ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQ PԥOXPDWÕQD
J|Uԥ %X÷XUGGԥrԥsindԥ sԥfԥvi vԥ ùLUYDQTRúXQODUÕDUDVÕQGDTÕ]÷ÕQG|\úEDúYHUGL
Ԥlԥ NHoPԥyԥQ EX TDOD D\ PKDVLUԥdԥ TDOGÕ > ED@ 2 ]DPDQ ùԥki
hakimi DԥUYLú0ԥhԥmmԥG[DQGD³GD÷TRúXQODUÕQÕWRSOD\DUDTùDKUX[XQN|Pԥyinԥ
gԥOPLú´ DQFDT WH]OLNOԥ mԥ÷OXE HGLOPLúGL +ԥsԥn bԥ\ 5XPOX J|VWԥULU NL ùLUYDQ
ԥmԥOL\\DWÕQÕQ OԥQJLGL\LQL J|UԥQ ùDK 7ԥKPDVLELQ |] %X÷XUG TDODVÕQD JԥOPLú
úLUYDQúDKWԥVOLPROGXTGDQVRQUDEXTDODQÕGD÷ÕWPD÷ÕԥPUHWPLúGL>@
Qeyd etmԥN OD]ÕPGÕU NL ùDKUX[ -FÕ LOGԥ qԥWO HGLOPLú Yԥ
Hԥsԥn bԥ\ 5XPOXQXQ\D]GÕ÷ÕQDJ|Uԥ ³RQXQ|OGUOmԥsi ilԥ ԥODTGDURODUDTùLUYDQ
VXOWDQODUÕQÕQ KDNLPL\\ԥWL VRQD oDWPÕúGÕ´ > @ ùLUYDQÕQ LGDUԥsi isԥ , ùDK
TԥKPDVLELQTDUGDúÕԤOTDV0LU]ԥyԥ verildi [65, 290; 10, 135].
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ oxuyuruq ki, 947 (1540/41)-ci ildԥ , ùDK 7ԥhmasib
birinci dԥfԥ *UFVWDQD TRúXQ oԥNGL 2UDGD LVODP GLQLQL P|KNԥmlԥtmԥN úDUÕ LOԥ
hԥrԥkԥt edԥQTÕ]ÕOEDúODU7LIOLVLDOGÕ>@<UúFDKDGDGÕLOԥ davam etmԥkdԥ
idi. Hakim LԥYDVDQÕQTDoPDVÕQGDQVRQUDùDK7ԥhmasib Tԥbrizԥ TD\ÕWGÕ>-
298].
4H\G ROXQPDOÕGÕU NL TÕ]ÕOEDú ԥmirlԥUL VR\÷XQoXOXT HGLU úԥhԥrlԥri
WDOD\ÕUGÕODU-ci ildԥ Salyan vԥ 0DKPXGDEDGúԥhԥrlԥULQLWL\XOúԥklindԥ
sԥfԥYL úDKÕQGDQDODQ 4D]L[DQ7ԥkԥlu elԥ hԥPLQ LO %DNÕ TDODVÕQÕ GDԥlԥ NHoLUԥrԥk
ԥKDOLQLQoR[KLVVԥVLQLTÕUPÕúGÕ>@
Hԥsԥn bԥy Rumlu feodal sinfinԥ mԥQVXE úԥxslԥrin dԥ V\DQ Yԥ
TL\DPODUÕQGDQEԥKVHGLU2QODUGDQELULùLUYDQKDNLPLԤOTDV0LU]ԥQLQTDUGDúÕùDK
Tԥhmasibԥ TDUúÕRODQoÕ[ÕúÕLGL%XKDGLVԥQLQJHGLúLQLELUQHoԥ mԥrhԥlԥyԥ E|OPԥk
olar ki, onlardan birincisi 953 (1546/47)-FLOGԥ ԤOTDVÕQV\DQHWPԥk cԥhdi hesab
edilԥ bilԥU2YD[WԤOTDVKHoELUúH\HGԥ bilmԥyԥcԥ\LQLEDúDGúEDQDVÕ;DQELNԥ
[DQÕPYԥ R÷OX6XOWDQԤKPԥGL]U[DKOÕTGDQ|WUúDKTDUGDúÕQÕQ\DQÕQD\ROODPÕúYԥ
RQXQJQDKÕED÷ÕúODQPÕúGÕ>-315; 81, 267; 77, 1@/DNLQD]VRQUD,ùDK
TԥKPDVLELQ *UFVWDQD \HQL ELU \Uú Gԥ EDú YHUGL > @ 0ԥOXP ROGX÷X
NLPLJUFKDNLPOԥrinin ara-VÕUDEDúYHUԥQQDUD]ÕOÕTODUÕQÕQTDED÷ÕQÕDOPDTGDQ|WU
sԥfԥYL K|NPGDUÕQÕQ ԥmri ilԥ RUD\D G|\úo GԥstԥlԥUL J|QGԥrilir vԥ onlar vԥziyyԥti
82
VLODKJFLOԥ sakitlԥúGLUGLNGԥQVRQUDJHULTD\ÕGÕUGÕODUùDK7ԥKPDVLELQ*UFVWDQD
bu dԥfԥNL \UúQQ VԥbԥEL ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrindԥ J|VWԥrilmirsԥ dԥ,
hadisԥlԥULQ JHGLúLQGԥQ D\GÕQ ROXU NL EX Vԥfԥrdԥn onun mԥqsԥGL KHo Gԥ JUFOԥri
cԥ]DODQGÕUPDT ROPDPÕúGÕU )LNULPL]Fԥ ùDK 7ԥKPDVLE EX \Uúԥ TDUGDúÕ ԤOTDV
Mirzԥni hԥbs etmԥk xatirinԥ oÕ[PÕúGÕ+ԥsԥn bԥ\5XPOX\D]ÕU³'LQLQSԥQDKÕRODQ
úDKN|o-N|o*ԥncԥyԥ gԥOGL2UDGDQoÕ[GÕTGDQVRQUD<HYOD[GDGD\DQGÕ<HYOD[GDQ
GDøEUDKLP[DQ=OTԥdԥU+VH\Q[DQ6XOWDQ5XPOX*|\oԥ 6XOWDQ4DFDUùDKYHUGL
6XOWDQ =L\DGR÷OX Yԥ XacԥEDVDQÕ G|\úNԥQ VYDUL LOԥ KDTWDQÕPD] ԤOTDVÕQ
ROGX÷X ùDPD[Õ\D KFXPD J|QGԥUGL´ > @ <X[DUÕGD J|VWԥUPLúGL NL ԤOTDVÕQ
[RúDJԥlmԥz hԥrԥkԥWLQLùDK7ԥKPDVLEED÷ÕúODPÕúGÕODNLQJ|UQUTDUGDúÕQÕQV\DQ
etmԥk cԥhdi onu tԥúYLúԥ VDOPÕúYԥ mԥK]EXQDJ|Uԥ dԥ R*UFVWDQD\UúEԥhanԥsi
ilԥ TԥbrizdԥQoÕ[DUDTԤOTDVDKFXPHWPLúGL'HPԥNOD]ÕPGÕUNLùDK7ԥhmasibin
tԥúYLúL ԥVDVVÕ] GH\LOGL -ci ildԥ Herata hakim tԥyin etdiyi orWDQFÕO
TDUGDúÕ 6DP 0LU]ԥ dԥ RQD TDUúÕ GúPԥQoLOLN P|YTH\LQGԥ GXUPXú DQFDT WH]OLNOԥ
ED÷ÕúODQPDVÕQÕ[DKLúHWPLúYԥ hԥEVHGLOLETDOD\DVDOÕQPÕúGÕ>-262].
,ùDK7ԥKPDVLELQùDPD[Õ\DTRúXQJ|QGԥrmԥsi ilԥ ԤOTDVV\DQÕQÕQLNLQFL
mԥrhԥlԥVL EDúODQPÕú ROGX 2 YD[W ԤOTDV 'D÷ÕVWDQD Kԥrbi sԥfԥrԥ oÕ[PÕúGÕ
Hadisԥdԥn xԥbԥUGDU ROXE JHUL TD\ÕGDQ VԥfԥYL úDK]DGԥVL 6DPXU oD\Õ VDKLOLQGԥ vԥ
Qԥbԥlԥdԥ úDKTRúXQODUÕLOԥ G|\úEPԥ÷OXEROPXúGX>@ԤOTDVÕQøVWDPEXOD
TDoPDVÕLOԥ RQXQV\DQÕQÕQLNLQFLPԥrhԥlԥsi bitdi.
Ԥsԥrdԥ EL] ELU GDKD ԤOTDVOD -ci ildԥ 6XOWDQ 6OH\PDQÕQ
Azԥrbaycana 3-F KFXPX ]DPDQÕ TDUúÕODúÕUÕT ԤYYԥlcԥ WUNOԥrlԥ ԥlbir olan,
sonradan isԥ RVPDQOÕVXOWDQÕQGDQ]oHYLUԥQԤOTDVoR[NHoPԥdԥQùDK7ԥhmasibԥ
tԥVOLP ROXE TDOD\D VDOÕQPÕúGÕ > D @ NL EXQXQOD GD ԤOTDV
V\DQÕQÕQVRQPԥrhԥlԥVLWDPDPODQPÕúROGX
*|VWԥrmԥN OD]ÕPGÕU NL TÕ]ÕOEDú \Uú ]DPDQÕ PKDVLUԥdԥ VD[ODQÕODQ
*OVWDQYԥ DԥrbԥQGTDODODUÕQԥhayԥt, 954 (1547/48)-FLOGԥ fԥWKROXQPXúYԥ DGÕ
oԥkilԥQELULQFLTDODùDK7ԥhmasibin ԥmri ilԥ GD÷ÕGÕOPÕúGÕ>-322]. Hԥsԥn bԥy
5XPOX \D]ÕU NL 6XOXW " TDODVÕQÕQ KDNLPL 0ԥVLK ùLUYDQLQLQ WԥVOLP ROPDVÕQGDQ
VRQUD ³ùLUYDQ YLOD\ԥti ikinci dԥfԥ dinin pԥQDKÕ RODQ úDKÕQ ԥlinԥ NHoGL 2 EWXQ
ùLUYDQ PԥmlԥkԥWLQL R÷OX øVPD\ÕO 0LU]ԥyԥ vHUGL´ > @ /DNLQPԥOXP ROGX÷X
kimi, elԥ hԥPLQ LO ùLUYDQÕQ TÕ]ÕOEDúODUÕQ ԥlindԥQ oÕ[DUÕOPDVÕQGDQ |WU Fԥhd
HGLOPLúGL *|UQU NL úLUYDQúDKODUÕQ YDULVOԥUL |] Qԥsli hakimiyyԥtlԥrindԥn ԥl
oԥkmԥk istԥmirdilԥr. Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX\D J|Uԥ, 954 (1547/48)-F LOGԥ
úLUYDQúDKODUÕQ QԥvԥlԥrindԥQ ELUL RODQ %UKDQ 'D÷ÕVWDQGDQ ùLUYDQD KFXP HGԥrԥk
TÕ]ÕOEDú ԥsgԥrlԥri ilԥ G|\úPú Yԥ mԥ÷OXE ROPXúGX (Oԥ o vaxtlarda da Sultan
6OH\PDQÕQ $]ԥrbaycana 3-F \Uú EDúODQPÕú Yԥ EXQX HúLGԥQ øVPD\ÕO 0LU]ԥ
ùLUYDQÕ WԥUN HGLE DWDVÕQÕQ N|Pԥyinԥ JHWPLúGL %XQGDQ LVWLIDGԥ edԥQ %UKDQ
ùDPD[ÕQÕ ԥlԥ NHoLUPLúGL > -@ %L]LP PԥOOLI \D]ÕU NL ùLUYDQ LNL LO
%UKDQÕQ ԥlindԥ TDOGÕ $QFDT -FÕ LOGԥ %UKDQ Tԥflԥtԥn vԥfat etdi,
mԥK] EX ]DPDQ , ùDK 7ԥKPDVLE |] TRKXPX $EGXOOD [DQ 8VWDFOXQX ùLUYDQÕ
83
WXWPD÷D \ROODGÕ Yԥ TÕ]ÕOEDúODU Wԥzԥdԥn ora sahiblԥndilԥU > @ *|VWԥrmԥk
OD]ÕPGÕU NL úLUYDQOÕODU RQODUD Uԥ÷Eԥt bԥslԥPLU |]Oԥrinԥ úLUYDQúDKODUÕQ Qԥslindԥn
hakim istԥyirdilԥr. TԥVDGIL GH\LO NL -48)-F LOGԥ ùLUYDQD KFXP Hdԥn
%UKDQ VWQԥ J|QGԥrilԥQ TÕ]ÕOEDúODUOD G|\úԥn vaxt onun tԥrԥfindԥ oR[OX \HUOL
ԥKDOL YDUGÕ %UKDQÕQ Pԥ÷OXEL\\ԥtini tԥsvir edԥn Hԥsԥn bԥy Rumlu hԥmin
mԥ÷OXEL\\ԥWL ³%UKDQ Pԥ÷OXE ROGX´ NLPL \R[ ³ùLUYDQ Pԥ÷OXE ROGX´ GH\ԥ ifadԥ
HWPLúGLU>@%XPԥsԥlԥ ilԥ ԥlaqԥGDUELUIDNWÕGDJ|VWԥrmԥNOD]ÕPGÕUNL
(1549/50)-FÕLOGԥ %UKDQÕGԥfn edԥQúLUYDQOÕODU|ONԥlԥrini ԥlԥ NHoLUԥn Abdulla xana
onun qԥEULQLQ\HULQLJ|VWԥrmԥPLúGLOԥrsԥ dԥTÕ]ÕOEDúODUTԥEULWDSÕEPH\LWLRUDGDQ
oÕ[DUPÕú |O EDúÕ Eԥdԥnindԥn ayÕUPÕúGÕODU +ԥsԥn bԥy Rumlu bildirir ki, bu
hadisԥyԥ J|Uԥ úLUYDQOÕODU \HQLGԥQ V\DQ HWGLOԥrsԥ dԥ $EGXOOD [DQ V\DQÕ TDQOD
\DWÕUWGÕ > @ %X PLVDOODUGD |] KDNLPL\\ԥtlԥrini bԥrpa etmԥN X÷UXQGD
úLUYDQOÕODUÕQLQDGODDSDUGÕTODUÕPEDUL]ԥ QPD\LúHWGLULOPLúGLU
, ùDK 7ԥKPDVLE ùԥNL G|YOԥtini dԥ ԥlԥ NHoLUPԥyi qԥW HWPLúGL 2
RVPDQOÕODUÕQ $]ԥrbaycana 3-F \UúQGԥQ VRQUD TRUoLEDúÕ 6HYLQGLN Eԥ\ ԤIúDUÕ
ùԥNL ]ԥrinԥ J|QGԥUPLú > @ ԥmr yerinԥ \HWLULOPLúGL > @ /DNLQ
TRUoLOԥULQKFXPX]DPDQÕTDoÕE.LúTDODVÕQDVÕ÷ÕQDQ'ԥUYLú0ԥhԥmmԥd xan onlar
JHULTD\ÕGDQGDQVRQUD\HQLGԥQùԥkiyԥ gԥOPLúGL
ùԥki 958 (1551)-ci ilԥ qԥdԥr DԥUYLú 0ԥhԥmmԥd xan tԥrԥfindԥn idarԥ
edildi. NԥhayԥW ³ùԥki hakimi DԥUYLú 0ԥhԥmmԥd xandan dԥfԥlԥrlԥ P[DOLIԥW ]
verdiyinԥ J|Uԥ´ , ùDK 7ԥKPDVLE oR[OX TRúXQOD ùԥkiyԥ KFXP HWGL +ԥsԥn bԥy
5XPOX J|VWԥULU NL ùԥNL [DQÕQÕQ ROGX÷X *ԥlԥsԥn-*|UԥsԥQ TDODVÕ ùLUYDQ KDNLPL
Abdulla xan vԥ RQD TRúXOPXú JUF /ԥvԥnd xan tԥrԥfindԥQ PKDVLUԥ edildi [65,
@ <DOQÕ] JQGԥQ VRQUD TDODDOÕQÕE GD÷ÕGÕOPÕúGÕ [65, 350]. Bir qԥdԥr sonra
Gԥlԥsԥn-*|Uԥsԥni tԥUN HGLE TDoPDT LVWԥyԥn DԥUYLú 0ԥhԥmmԥG [DQ |OGUOG Yԥ
belԥliklԥ dԥ ùԥki SԥfԥYL G|YOԥtinin bir ԥyalԥtinԥ oHYULOGL > D
322a; 77, 204; 58, 83].
Hԥsԥn bԥ\ 5XPOX úLUYDQOÕODUÕQ PVWԥqil olmaq DU]XODUÕQÕ ԥsԥrindԥ ԥks
HWGLUPLúGLU6XOWDQ6OH\PDQÕQ-ci ildԥ Azԥrbaycana etdiyi 4-FKFXP
]DPDQÕ7UNL\ԥdԥn onunla birlikdԥ úLUYDQúDKODUQԥslindԥQRODQ4DVÕPEԥ\ùLUYDQL
DGOÕELUúԥxs dԥ gԥOPLúYԥ ùLUYDQD\UúHWPLúGL%X[ԥbԥULHúLGԥQúLUYDQOÕODUGԥrhal
$EGXOOD [DQGDQ G|QE RQD TRúXOPXúGXODU > D @ 4DVÕP
bԥyin vԥ V\DQ HGԥQ úLUYDQOÕODUÕQ ]ԥrinԥ yollanan Abdulla xan Tԥngԥdԥ onlara
oDWPÕúGÕ %X KDTGD ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´Gԥ R[X\XUXT ³TÕ]ÕOEDúODU KFXP HGԥn
YD[W úLUYDQOÕODU GD TÕOÕQFODUÕQÕ VÕ\ÕUÕE G|\úԥ EDúODGÕODU 7H]OLNOԥ Abdulla xan
ùDPD[Õ\D TD\ÕWPD÷D Pԥcbur oldu vԥ 4DVÕP Eԥ\ %X÷XUGD JHGLE JQ RUDGD
J|]OԥGL 6RQUDODU $EGXOOD [DQÕQ ROGX÷X *OVWDQ TDODVÕQD 4DVÕP Eԥ\LQ KFXPX
]DPDQÕ TÕ]ÕOEDú G|\úoV úLUYDQOÕODU WԥrԥfindԥQ |OGUOPúG %XQD
baxmayaraq sԥfԥYLG|\úoOԥUL4DVÕPEԥyi mԥ÷OXEHWGLOԥU´>@
*PDQNLEXKDGLVԥdԥn sonra 961 (1553/54)-ci ildԥ 985 (1577/78)-ci ilԥ
qԥdԥU ùLUYDQGD TÕ]ÕOEDúODUD TDUúÕ HOԥ PKP L[WLODI ROPDPÕú Yԥ EXQD J|Uԥ dԥ
84
³ԤKsԥQW-tԥYDUL[´ Pԥllifi bu barԥdԥ mԥlumat vermԥPLúGLU /DNLQ +ԥsԥn bԥy
5XPOXùLUYDQGD-78)-ci ildԥ EDúYHUԥQV\DQKDTTÕQGDELOGLULUNLKԥmin
LO ùLUYDQOÕODU TÕ]ÕOEDúODU ԥleyhinԥ hԥrԥkԥt edԥrԥN %UKDQÕQ EDFÕVÕ R÷OX .DYXV
Mirzԥni hakimiyyԥtԥ TDOGÕUGÕODU ùDEUDQDKFXP HGԥQ .DYXVOD ùLUYDQ YDOLVL ԤUԥs
6XOWDQ5XPOXDUDVÕQGDEDúODQDQG|\úGԥ V\DQoÕODUPԥ÷OXEHGLOGLOԥr [65, 491].
Tariximizlԥ ԥlaqԥdar hadisԥlԥrdԥn biri dԥ Tԥbrizdԥ LNLLOV\DQHGԥn xalq
NWOԥlԥrinin 981 (1573/74)-ci ildԥ qԥtl edilmԥsidir [65, 455]. Hԥsԥn bԥy Rumlu bu
V\DQÕQVԥbԥbini Tԥbriz hakimi Allahqulu bԥ\ 8VWDFOXQXQELUPOD]LPLQLQ\HUOL
camaat tԥrԥfindԥQ G|\OPԥsindԥ J|UPúGU > @ 0ԥllifin mԥOXPDWÕQGDQ
DQODúÕOÕUNLPOD]LPLQG|\OPԥVL[DOTÕQTÕ]ÕOEDúԥsgԥrlԥrinԥ TDUúÕQLfrԥtinin ifadԥsi
ROPXúGXU
%XV\DQKDTTÕQGDø33HWUXúHYVNLPIԥssԥOGDQÕúGÕ÷ÕQGDQ>ED[-
@NLoLNELUTH\GOԥ kifayԥtlԥnԥcԥyik. Hԥsԥn bԥy Rumlunun tԥsvirindԥn belԥ oÕ[ÕU
ki, iki il davam edԥQEXV\DQÕQYD[WÕQGD\DWÕUÕOPDPDVÕQÕQVԥbԥELúDK7ԥhmasibin
V\DQ \DWÕUÕODQ ]DPDQ UԥiyyԥW TÕU÷ÕQÕ EDú YHUԥcԥ\LQL GúQPԥsindԥ ROPXúGXU
Lakin ԥslindԥ belԥ deyildir. MԥK] V\DQoÕODUÕQ VD\FD oR[ ROPDVÕ Yԥ V\DQÕQ
PWԥúԥkkil davam etmԥVL TÕ]ÕOEDúODUÕQ RQODU ]ԥrinԥ KFXPD NHoPԥsini
lԥQJLWPLúGL ԤVԥrdԥ YHULOPLú Eir beytdԥn o zaman minlԥrlԥ V\DQoÕQÕQ D\D÷D
TDO[GÕ÷ÕPԥlum olur:
³0LQOԥrlԥ fԥGD\LYXUXúDJԥldi,
Qorxunc fillԥUNLPL[XUXúDJԥOGL´46
*|VWԥrmԥN OD]ÕPGÕU NL -F LOGԥ vԥfat edԥQ , ùDK 7ԥhmasibin
yerinԥ tԥrԥIGDUÕRODQԥmirlԥULQN|Pԥyi ilԥ X]XQPGGԥt hԥbsdԥ VD[ODQÕODQúDK]DGԥ
øVPD\ÕO 0LU]ԥ ,, ùDK øVPD\ÕO DGÕ LOԥ taxta ԥylԥúPLúGL >@ 2QXQ LO \DUÕPOÕT
hakimiyyԥWL ]DPDQÕ Qԥzԥri cԥlb edԥn hadisԥlԥrdԥQ ELUL \X[DUÕGD GDQÕúGÕ÷ÕPÕ]
Kavus MirzԥQLQV\DQÕROPXúGXUNL+ԥsԥn bԥy Rumlu bu xalq hԥrԥNDWÕKDTTÕQGD
mԥOXPDWYHUPLúGLU
985 (1577)-FL LO UDPD]DQ D\ÕQÕQ -dԥ QR\DEUÕQ -dԥ) sui-qԥsd
nԥticԥsindԥ |OGUOԥQ ,, ùDK øVPD\ÕOÕQ > @ \HULQԥ RQXQ NRU TDUGDúÕ
Mԥhԥmmԥd Xudabԥndԥ WD[WD oÕ[PÕúGÕ > @ NL EX VԥfԥYL K|NPGDUÕQÕQ
hakimiyyԥWL G|YUQGԥ EDú verԥn hadisԥlԥU ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ VDOQDPԥsindԥ
LúÕTODQGÕUÕOPDPÕúGÕU
46
Beytin (65, 465) tԥUFPԥsi bu sԥtirlԥULQPԥllifinindir.
85
1Ԥ7ø&Ԥ
XV ± XVI ԥsrlԥr Azԥrbaycan tarixinin hadisԥlԥrlԥ zԥngin vԥ olduqca

PDUDTOÕ G|YUOԥrindԥn biridir. O zaman Azԥrbaycan ԥrazisindԥ Qaraqoyunlu,
$÷TR\XQOX Yԥ SԥfԥYL G|YOԥtlԥri \DUDGÕOPÕú ùLUYDQ Yԥ ùԥNL IHRGDO G|YOԥtlԥri
P|YFXG ROPXúGXU Kԥmin ԥsrlԥrin ictimai-iqtisadi vԥ siyasi tarixinin
|\Uԥnilmԥsindԥ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ԥsԥULQLQ[VXVL\HULYDUGÕU
øQGL\ԥ qԥdԥU WDUL[úQDVOÕTGD EX VDOQDPԥ ԥsasԥn 12 cilddԥn ibarԥt zԥnn
edilirdi. /DNLQ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQ0(6DOWÕNRY-ùHGULQDGÕQD/HQLQTUDG'|YOԥt
.WOԥYLNLWDE[DQDVÕQGDVD[ODQÕODQԥO\D]PDQV[ԥnin tԥdqiqinԥ ԥsasԥn belԥ qԥnaԥtԥ
gԥlmԥk olur ki, ԥsԥr 10 cilddԥ qԥlԥmԥ DOÕQPÕú RQXQ \DOQÕ] VRQ ,; Yԥ X cildlԥri
G|YUP]ԥ gԥOLE oDWPÕúGÕU ԤVԥrin cildlԥUL KDTTÕQGD +ԥsԥn bԥ\ 5XPOXQXQ |]
qeydlԥrinԥ ԥsaslanaraq, ehtimal etmԥN ROXU NL ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQ ԥlimizdԥ
olmayan VI, VII vԥ VIII cildlԥri XII - XIV ԥsr hadisԥlԥrini ԥhatԥ HWPLúGLU
'|YUQELUVÕUDWDUL[LPԥnbԥ\LQLQ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[Óԥ PTD\LVԥVLJ|VWԥrir
ki, Hԥsԥn bԥy Rumlu ԥsԥULQL\D]PDTGDQ|WUX]ԥngin mԥxԥzlԥrdԥn istifadԥ HWPLúGLU
;VXVLOԥ øGULV %LGOLVLQLQ ³+ԥúW EHKLúW´ ԤEGUUԥzzaq SԥmԥrqԥQGLQLQ ³0ԥtlԥV-
sԥdeyn vԥ mԥcmԥO-bԥKUH\Q´ 0LU[RQGXQ ³5|Y]ԥWV-sԥID´ '|YOԥWúDK
Sԥmԥrqԥndinin ³7ԥzkirԥWú-úԥUD´ ԤEXEԥNU 7HKUDQLQLQ ³.LWDE-i Diyarbԥkriyyԥ´
XandԥPLULQ ³+ԥELEV-VL\DU´ Yԥ EDúTD ԥsԥrlԥU ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ VDOQDPԥsinin IX
FLOGLQLQ\D]ÕOPDVÕQGDQ|WUYDVLWԥ ROPXúGXU
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ Yԥ EDúTD Pԥnbԥlԥrԥ ԥsasԥQ PԥyyԥQ HGLOPLúGLU NL
QDUDTR\XQOX$÷TR\XQOXYԥ SԥfԥvilԥULQG|YOԥWTXUXOXúXQGDԥPLUO-Pԥra vԥ vԥkil
vԥzifԥlԥri bԥzԥQ úԥULNOL DSDUÕOPÕú ;9, ԥVULQ LNLQFL \DUÕVÕQGD TRUoLEDúÕ Pԥnsԥb
ԥPLUO-Pԥra vԥzifԥsini qismԥn ԥvԥ]HWPLúGLU
6R\XUTDO WRUSDT PONL\\ԥti institutu feodallarda mԥrkԥzdԥQTDoPD
HKWLUDVÕQÕ JFOԥndirdiyindԥn SԥfԥYL G|YOԥtindԥ WL\XO WRUSDT PONL\\ԥWL Q|Y
mahiyyԥt etibarilԥ VR\XUTDOÕ ԥvԥz edԥrԥN G|YOԥtdԥ mԥrkԥzlԥúGLUPԥni
JFOԥndirmԥyԥ EDúODPÕúGÕ6ԥfԥvilԥr mԥhz belԥ bir siyasԥt hԥ\DWDNHoLUPԥklԥ |]LON
hakimiyyԥtlԥUL G|YUQGԥ nisbԥtԥn mԥrkԥzlԥúPLú G|YOԥW \DUDWGÕODU NL ³ԤKVԥQW-
tԥYDUL[´ VDOQDPԥsinin zԥngin mԥOXPDWODUÕ EXQX Wԥsdiq edir. Hԥsԥn bԥy Rumlunun
ԥsԥrinԥ ԥsasԥQ Pԥllif bu nԥticԥyԥ gԥOPLúGLU NL ;9, ԥsrdԥ soyurqal feodal
PONL\\ԥWLQLQ GDKD LNL Q|Y - pulla verilԥn vԥ PúWԥrԥN VR\XUTDO Q|Y P|YFXG
ROPXúGXU
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQ |\UԥnilmԥVL J|VWԥrir ki, XV - XVI ԥsrlԥrdԥ
Azԥrbaycan vԥ RQD TRQúX |ONԥlԥrdԥ [DOT NWOԥlԥrinin hԥ\DW úԥUDLWLQLQ D\UÕ-D\UÕ
G|YUOԥrdԥ hԥddԥQDUWÕTD÷ÕUODúPDVÕVLQILPEDUL]ԥnin kԥskinlԥúPԥsinԥ vԥ nԥticԥdԥ
V\DQODUD VԥbԥE ROXUGX %LU VÕUD VRYHW WDUL[oLVL ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrindԥ ԥks
ROXQDQ VLQIL PEDUL]ԥ mԥsԥlԥlԥrinԥ [VXVL GLTTԥt yetirdiklԥri halda, burjua
WDUL[oLOԥri bu mԥsԥlԥlԥULQVWQGԥQVNXWODNHoPLúOԥr. Hԥsԥn bԥy Rumlu XV-XVI
ԥsrlԥrdԥ feRGDO]OPYԥ tԥFDY]Qԥ TDUúÕEDúYHUԥQDúD÷ÕGDNÕL÷WLúDúYԥ V\DQODU
86
KDTTÕQGD [VXVLOԥ TDEDUÕT PԥOXPDW YHUPLúGLU -ci ildԥ 1D[oÕYDQÕQ ԤOLQFԥ
TDODVÕQGD \HUOL IHRGDOD TDUúÕ EDú YHUPLú TL\DP -ci ildԥ teymurilԥr ԥleyhinԥ
EDú YHUԥQ VLODKOÕ TL\DPÕ 37-ci ildԥ ùLUYDQGD Tԥlԥndԥr-dԥUYLúLQ V\DQÕ 6XOWDQ
6OH\PDQÕQ -ci ildԥ Azԥrbaycana 3-FKԥUEL \Uú ]DPDQÕ WԥbrizlilԥULQ WUN
ԥsgԥrlԥrinԥ TDUúÕoÕ[ÕúÕ-1573-FLOOԥrdԥ Tԥbrizdԥ yerli hakimiyyԥWRUTDQODUÕQD
TDUúÕ[DOTNWOԥlԥrinin iki il davam edԥQV\DQÕ
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrinԥ ԥsasԥQ Pԥyyԥn etmԥk olur ki, XV-XVI
ԥsrlԥrdԥ EDú YHUԥQ P[WԥOLI IHRGDO DUDoԥNLúPԥlԥri kԥnd tԥsԥUUIDWÕ Yԥ úԥhԥr
LTWLVDGL\\DWÕQGDPԥKVXOGDUTYYԥlԥULQLQNLúDIÕQÕOԥQJLGLUEXGD[DOTÕQYԥziyyԥtinin
D÷ÕUODúPDVÕQDJԥtiriEoÕ[DUÕUGÕ
MԥQVXE ROGX÷X IHRGDO VLQILQԥ TDUúÕ WH]-WH] EDú YHUԥn xalq etiraz vԥ
oÕ[ÕúODUÕQÕQԥsil sԥbԥbini pԥrdԥlԥmԥyԥ oDOÕúDQ+ԥsԥn bԥ\5XPOXV\DQODUÕQԥVLOEDú
vermԥ sԥbԥELQL,ùDK7ԥhmasibin AzԥUED\FDQúԥhԥrlԥrinԥ KDNLPJ|QGԥrmԥmԥsi vԥ
mԥrkԥzi hakimiyyԥtin zԥifliyi ilԥ L]DKHWPLúGLUNLEXGDRQXQVLQILGQ\DJ|UúQQ
mԥKGXGOX÷XQGDQ LUԥli gԥOLU 0ԥOOLILQ |] PԥOXPDWÕQD ԥsasԥn 1571-1573-F LOOԥr
TԥEUL] V\DQÕ EDú YHUԥrkԥQ úԥhԥrdԥ KDNLP ROGX÷X Pԥlumdur. Buna baxmayaraq,
úԥhԥr ԥhalisi yerli hakimiyyԥtԥ qaUúÕ TԥWL V\DQGDQ LPWLQD HWPԥPLúGL ԥksinԥ,
hakim vԥ IHRGDOODUÕQKԥGGLQLDúDQ]OPVLQILPEDUL]ԥnin kԥskinlԥúPԥsinԥ sԥbԥb
ROPXúGX ;DOTV\DQODUÕ HWLUD]ODUÕ ԥsasԥn, dini tԥriqԥtlԥU úԥklindԥ tԥ]DKU HGLUGL
Bu qԥbildԥn Hԥsԥn bԥ\5XPOXQXQKUXILKԥrԥNDWÕ KDTTÕQGDPԥOXPDWÕGLTTԥti cԥlb
HGLU ) (QJHOVLQ J|VWԥUGL\L NLPL ³KDNLP IHRGDO VLQLIOԥrԥ TDUúÕ [DOTÕQ VLQIL
PEDUL]ԥVL EWQ RUWD ԥsrlԥU ER\X JDK PLVWLND JDK EGԥW JDK GD VLODKOÕ V\DQ
úԥklindԥ EDúYHUPLúGLU´47.
*|VWԥrmԥNOD]ÕPGÕUNL+ԥsԥn bԥ\5XPOXúԥUKHWGL\LPԥyyԥn mԥsԥlԥ vԥ
siyasi hadisԥlԥrԥ hԥPLúԥ biganԥ TDOPDPÕú RQODUÕ RUWD ԥVU WDUL[oLOԥrinԥ xas olan
VH\LUFL J|] LOԥ nԥzԥrdԥQ NHoLUPԥPLú EԥzԥQ |] ILNLU Yԥ PQDVLEԥtini dԥ
ELOGLUPLúGLU 0ԥOOLI G|YUQ Vԥviyyԥ tԥlԥEDWÕQÕ Qԥzԥrԥ alaraq, ԥsԥrindԥ ԥsas
hadisԥlԥrin mԥ÷]LQL E|\N XVWDOÕTOD YHUPԥ\L EDFDUPÕúGÕU +ԥsԥn bԥy Rumluda
hadisԥlԥrԥ DQDOLWLN\DQDúPDTDELOL\\ԥWLYDUGÕU
%WQEXQODUÕQԥzԥrԥ DODUDTELUGDKDV|\OԥmԥNRODUNL³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´
ԥsԥri XV-XVI ԥsrlԥr AzԥUED\FDQWDUL[LQLQ|\Uԥnilmԥsindԥ dԥyԥrli bir mԥnbԥdir.
47
ɄɆɚɪɤɫɢɎɗɧɝɟɥɶɫɋɨɱɬ. VIII, 1930, sԥh. 128 - 129
87
Ԥ'Ԥ%ø<<$7
1.ɆɚɪɤɫɄɢɗɧɝɟɥɶɫɎɋɨɱɢɧɟɧɢɹɂɡɞIɬɍɒ M., 1930.

2.ɗɧɝɟɥɶɫ Ɏ ɉɪɨɢɫɯɨɠɞɟɧɢɟ ɫɟɦɶɢ ɱɚɫɬɧɨɣ ɫɨɛɫɬɜɟɧɧɨɫɬɢ ɢ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɚ
Ɇ
Ʌɟɧɢɧȼɂɉɨɥɧɫɨɛɪɫɨɱɬ XXVIɆ
ɅɟɧɢɧȼɂȽɨɫɭɞɚɪɫɬɜɨɢɪɟɜɨɥɸɰɢɹɆ
Azԥrbaycan dilindԥ
5.AzԥUED\FDQWDUL[L,FLOG%DNÕ
%DNÕ[DQRY$*OVWDQ-LøUԥP%DNÕ
7.Zԥrinԥzadԥ H. H. Fars dilindԥ AzԥUED\FDQV|]OԥUL%DNÕ
0DKPXGRY<g\UԥnilmԥPLúsԥhifԥlԥU%DNÕ
9.MusԥYL70%DNÕWDUL[LQԥ dair orta ԥsr sԥnԥdlԥUL%DNÕ
10.NemԥWRYD 0 ; ùLUYDQÕQ ;,9-XVI ԥsrlԥU WDUL[LQLQ |\Uԥnilmԥsinԥ GDLU %DNÕ
1959.
11.Onullahi S. M. XV ԥsrdԥ AzԥUED\FDQ G|YOԥW TXUXOXúXQXQ Eԥzi mԥsԥlԥlԥrinԥ
GDLU ³$]ԥrb. SSR EA XԥbԥrlԥUL´ WDUL[ Iԥlsԥfԥ vԥ KTXT VHUL\DVÕ ʋ %DNÕ
1966.
12.Onullahi S. M. XV ԥsrdԥ Azԥrbaycanda bԥzi vergilԥULQ PLTGDUÕ Yԥ |OoV
KDTTÕQGD³$]ԥrb. SSR EA XԥbԥrlԥUL´WDUL[Iԥlsԥfԥ vԥ KTXTVHUL\DVÕʋ%DNÕ
1967.
13.RԥKLPRYԤԤEGLEԥ\ùLUD]L%DNÕ
14.FԥrzԥOL\HYù)+ԥsԥn bԥy Rumlu xԥtt vԥ xԥWWDWODUKDTTÕQGD60.LURYDGÕQD
ADU-nun Elmi ԥsԥrlԥULùԥUTúQDVOÕTVHUL\DVÕʋ%DNÕ
15.FԥrzԥOL\HYù)+ԥsԥn bԥ\5XPOXQXQ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ԥsԥrinin tԥdqiq olunma
tarixindԥn, 6 0 .LURY DGÕQD $'8-nun Elmi ԥsԥrlԥUL ùԥUTúQDVOÕT VHUL\DVÕ ʋ ,
%DNÕ
16.FԥrzԥOL\HY ù ) -ci ildԥ EDú YHUPLú ԤOLQFԥ V\DQÕ Yԥ WDUL[oL +ԥsԥn bԥy
5XPOXQXQ RQD PQDVLEԥti, AzԥUE 665 ($ DVSLUDQWODUÕQÕQ HOPL NRQIUDQVÕQÕQ
tezislԥUL%DNÕ
17.FԥrzԥOL\HYù)7DUL[oL+ԥsԥn bԥy Rumlu vԥ RQXQ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ԥsԥri. S.
0.LURYDGÕQD$'8-nun Elmi ԥsԥrlԥri, Tarix vԥ fԥlsԥfԥ VHUL\DVÕʋ%DNÕ
18. FԥrzԥOL\HY ù ) +ԥsԥn bԥ\ 5XPOXQXQ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrindԥ bԥzi hԥrbi
istilahlar (XV-XVI ԥsrlԥrԥ GDLU ³$]ԥrb SSr EA MԥruzԥlԥUL´ ;;;,, FLOG ʋ
%DNÕ
19.FԥrzԥOL\HYù)$UD\HúEԥyim, AzԥUED\FDQ6RYHW(QVLNORSHGL\DVÕ,FLOG%DNÕ
1976.
20.FԥrzԥOL\HY ù ) %DUDQLOԥr, AzԥUED\FDQ 6RYHW (QVLNORSHGL\DVÕ %DNÕ ,, FLOG
1977.
88
21.Fԥrzԥliyev ù);9-XVI ԥsrlԥrdԥ AzԥUED\FDQGDLúOԥdilԥn ad, lԥqԥb vԥ WLWXOODUÕQ
HWLPRORJL\DVÕ KDTTÕQGD ³$]ԥrb. SSR EA XԥbԥrlԥUL´ WDUL[ Iԥlsԥfԥ vԥ KTXT
VHUL\DVÕʋ%DNÕ
22.FԥrzԥOL\HY ù ) -1588-ci illԥr Azԥrbaycan tarixinԥ DLG ELU QDGLU WUN
ԥlyazmasÕKDTTÕQGD³$]ԥrb. SSR EA MԥruzԥlԥUL´ʋ%DNÕ
23.HԥTLTLùHUOԥr, Yerevan, 1966
ùԥPVL0øùԥrԥI[DQ%LGOLVLQLQ³ùԥrԥfnamԥ´ԥsԥULNUG[DOTÕQÕQWDUL[LPԥnbԥyi
NLPL%DNÕ
Rus dilindԥ
25.Ⱥɛɢɞɨɜɚ Ɇ Ƚɨɫɭɞɚɪɫɬɜɨ Ⱥɤ-Ʉɨɸɧɥɭ ɜ ɂɪɚɧɟ ɜɨ ɜɬɨɪɨɣ ɩɨɥɨɜɢɧɟ XV

ɜɟɤɚȺɜɬɨɪɟɮɤɚɧɞȾɢɫɫɅ
Ⱥɥɢɡɚɞɟ Ⱥ Ⱥ ɋɨɰɢɚɥɶɧɨ-ɷɤɨɧɨɦɢɱɟɫɤɚɹ ɢ ɩɨɥɢɬɢɱɟɫɤɚɹ ɢɫɬɨɪɢɹ
Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚ;,,,-;,9ɜɜȻɚɤɭ
ȺɲɭɪɛɟɣɥɢɋȻɈɱɟɪɤɫɪɟɞɧɟɜɟɤɨɜɨɝɨȻɚɤɭȻɚɤɭ
Ƚɟɣɞɚɪɨɜ Ɇ ɏ Ɋɟɦɟɫɥɟɧɧɨɟ ɩɪɨɢɡɜɨɞɫɬɜɨ ɢ ɬɨɪɝɨɜɥɹ ɜ ɝɨɪɨɞɚɯ
Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɟɜ;9,,ɜȺɜɬɨɪɟɮɞɨɤɬɞɢɫɫȻɚɤɭ
ɁɚɯɨɞɟɪȻɇȽɨɫɭɞɚɪɫɬɜɨɋɟɮɟɜɢɞɨɜȼɤɧ©ȼɫɟɦɢɪɧɚɹɢɫɬɨɪɢɹªɬ IV,
ɝɥ XXII, Ɇ,1969.
30.ɂɛɪɚɝɢɦɨɜ Ⱦ Ɇ Ɏɟɨɞɚɥɶɧɵɟ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɚ ɧɚ ɬɟɪɪɢɬɨɪɢɢ Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚ
XV ɜɟɤɚȻɚɤɭ62.
31.ɂɫɬɨɱɧɢɤɨɜɟɞɟɧɢɟɌɟɨɪɟɬɢɱɟɫɤɢɟɢɦɟɬɨɞɢɱɟɫɤɢɟɩɪɨɛɥɟɦɵɆ, 1969.
32.Ɇ ɚ ɦ ɟ ɞ ɛ ɟ ɣ ɥ ɢ ɒ ɒɚɯ ɂɫɦɚɢɥ ² ɨɫɧɨɜɚɬɟɥɶ ɚɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɝɨ
ɋɟɮɟɜɢɞɫɤɨɝɨɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɚȺɜɬɨɪɟɮɤɚɧɞɞɢɫɫȻɚɤɭ
33.ɉ ɟ ɬ ɪ ɨ ɜ ɂ ɉ Ⱦɚɧɧɵɟ ɢɫɬɨɱɧɢɤɨɜ ɨ ɫɨɫɬɚɜɟ ɜɨɢɧɫɤɢɯ ɤɨɧɬɢɧɝɟɧɬɨɜ
ɂɫɦɚɢɥɚI©ɀɭɪɧɚɥȺɡɢɢɢȺɮɪɢɤɢªʋɆ
ɉɟɬɪɭɲɟɜɫɤɢɣɂɉɂɡɢɫɬɨɪɢɢɒɢɪɜɚɧɚ©ɂɫɬɨɪɢɱɟɫɤɢɣɠɭɪɧɚɥªʋ
Ɇ
ɉɟɬɪɭɲɟɜɫɤɢɣ ɂ ɉ ȼɧɭɬɪɟɧɧɹɹ ɩɨɥɢɬɢɤɚ Ⱥɯɦɟɞɚ Ⱥɤ-Ʉɨɸɧɥɭ ȼ ɤɧ
©ɋɛɨɪɧɢɤɫɬɚɬɟɣɩɨɢɫɬɨɪɢɢȺɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚªȻɚɤɭ
ɉɟɬɪɭɲɟɜɫɤɢɣ ɂ ɉ Ƚɨɫɭɞɚɪɫɬɜɨ Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚ ɜ XV ɜɟɤɟ ȼ ɤɧ
©ɋɛɨɪɧɢɤɫɬɚɬɟɣɩɨɢɫɬɨɪɢɢȺɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚªȻɚɤɭ
ɉɟɬɪɭɲɟɜɫɤɢɣɂɉȺɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɜXV-XVII ɜɜȼɤɧ©ɋɛɨɪɧɢɤɫɬɚɬɟɣ
ɩɨɢɫɬɨɪɢɢȺɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚªȻɚɤɭ
ɉɟɬɪɭɲɟɜɫɤɢɣ ɂ ɉ ȼɨɫɫɬɚɧɢɟ ɪɟɦɟɫɥɟɧɧɢɤɨɜ ɢ ɝɨɪɨɞɫɤɨɣ ɛɟɞɧɨɬɵ ɜ
1571-ɝɝȼɤɧ©ɋɛɨɪɧɢɤɫɬɚɬɟɣɩɨɢɫɬɨɪɢɢȺɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚªȻɚɤɭ
ɉɟɬɪɭɲɟɜɫɤɢɣ ɂ ɉ Ɉɱɟɪɤɢ ɩɨ ɢɫɬɨɪɢɢ ɮɟɨɞɚɥɴɧɵɯ ɨɬɧɨɲɟɧɢɣ ɜ
ȺɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɟɢȺɪɦɟɧɢɢɜXVI ² ɧɚɱɚɥɟɏɏɜɜ Ʌ.
ɉɟɬɪɭɲɟɜɫɤɢɣ ɂ ɉ ɂɪɚɧ ɜ ɫɨɫɬɚɜɟ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɨ ɋɟɮɟɜɢɞɨɜ ȼ ɤɧ
©ɂɫɬɨɪɢɹɂɪɚɧɚɫɞɪɟɜɧɟɣɲɢɯɜɪɟɦɟɧɞɨɤɨɧɰɚXVIII ɜɟɤɚªɅ.
89
Ɋɚɯɦɚɧɢ Ⱥ Ⱥ ©Ɍɚɪɢɯ-ɢ ɚɥɟɦ ɚɪɚɣ-ɢ Ⱥɛɛɚɫɢª ɤɚɤ ɢɫɬɨɱɧɢɤ ɩɨ ɢɫɬɨɪɢɢ
ȺɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚȻɚɤɭ
ɊɨɦɚɫɤɟɜɢɱȺȺɂɪɚɧɫɤɢɟɢɫɬɨɱɧɢɤɢɩɨɢɫɬɨɪɢɢɌɭɪɤɦɟɧɢɢXVI²XIX
ɜɜȼɤɧ©ɆɚɬɟɪɢɚɥɵɩɨɢɫɬɨɪɢɢɬɭɪɤɦɟɧɢɌɭɪɤɦɟɧɢɢªɬɆ²Ʌ
ɋɬɨɪɢ ɑ Ⱥ ɉɟɪɫɢɞɫɤɚɹ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɚ Ȼɢɨɛɢɛɥɢɨɝɪɚɮɢɱɟɫɤɢɣ ɨɛɡɨɪ
ɩɟɪɟɪɚɛɨɬɚɥɢɞɨɩɨɥɧɢɥɘɗȻɪɟɝɟɥɶɱIIɆ
44.Ɏ ɚ ɪ ɡ ɚ ɥ ɢ ɟ ɜ ɒ Ɏ Ɉɬɧɨɫɢɬɟɥɶɧɨ ɬɨɦɨɜ ©Ⱥɯɫɚɧ ɚɬ-ɬɚɜɚɪɢɯª ɏɚɫɚɧ-
ɛɟɤɚ Ɋɭɦɥɭ ©ɍɱɟɧɵɟ ɡɚɩɢɫɤɢª ȺȽɍ ɢɦ ɋ Ɇ Ʉɢɪɨɜɚ ɫɟɪɢɹ
ɜɨɫɬɨɤɨɜɟɞɟɧɢɹªʋȻɚɤɭ
45.Ɏ ɚ ɪ ɡ ɚ ɥ ɢ ɟ ɜ ɒ Ɏ ɋɨɱɢɧɟɧɢɟ ɏɚɫɚɧ-ɛɟɤɚ Ɋɭɦɥɭ ©Ⱥɯɫɚɧ ɚɬ-ɬɚɜɚɪɢɯª
ɤɚɤɢɫɬɨɱɧɢɤɩɨɢɫɬɨɪɢɢȺɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚȺɜɬɨɪɟɮɤɚɧɞɞɢɫɫȻɚɤɭ
46.Ɏ ɚ ɪ ɡ ɚ ɥ ɢ ɟ ɜ ɒɎɈɧɟɤɨɬɨɪɵɯ ɨɫɨɛɟɧɧɨɫɬɹɯ ɫɨɣɭɪɝɚɥɚɜ XV²XVI
ɜɜ ɩɨ ©Ⱥɯɫɚɧ ɚɬ-ɬɚɜɚɪɢɯª ɏɚɫɚɧ-ɛɟɤɚ Ɋɭɦɥɭ Ȼɚɪɬɨɥɶɞɨɜɫɤɢɟ ɱɬɟɧɢɹ
ɌɟɡɢɫɵɞɨɤɥɚɞɨɜɢɫɨɨɛɳɟɧɢɣɆ
47.Ɏ ɚ ɪ ɡ ɚ ɥ ɢ ɟ ɜ ɒ Ɏ Ɉ ɫɬɚɬɭɫɟ ɞɚɪɭɝɚ Ȼɚɪɬɨɥɶɞɨɜɫɤɢɟ ɱɬɟɧɢɹ Ɍɟɡɢɫɵ
ɞɨɤɥɚɞɨɜɢɫɨɨɛɳɟɧɢɣɆ
48.Ɏ ɚ ɪ ɡ ɚ ɥ ɢ ɟ ɜ ɒ Ɏ Ɉɛ ɨɫɦɚɧɫɤɨ-ɡɚɤɚɜɤɚɡɫɤɢɯ ɩɨɥɢɬɢɱɟɫɤɢɯ
ɨɬɧɨɲɟɧɢɹɯɜ²ɝɝɩɨɦɚɬɟɪɢɚɥɚɦ©Ɂɚɮɚɪɧɚɦɟ-ɣɢɋɭɥɬɚɧɆɭɪɚɞ-ɢ
ɫɚɥɟɫª ɂɫɬɨɪɢɹ ɢ ɮɢɥɨɥɨɝɢɹ Ɍɭɪɰɢɢ Ɍɟɡɢɫɵ ɞɨɤɥɚɞɨɜ ɢ ɫɨɨɛɳɟɧɢɣ Ɇ
1976.
49.Ɏ ɚ ɪ ɡ ɚ ɥ ɢ ɟ ɜ ɒ Ɏ Ɉɛ ɭɧɢɤɚɥɶɧɨɣ ɪɭɤɨɩɢɫɢ ɫɨɱɢɧɟɧɢɹ ɏɭɪɲɚɯɚ ɜ
Ȼɪɢɬɚɧɫɤɨɦ ɦɭɡɟɟ ɉɪɢɧɰɢɩɵ ɧɚɭɱɧɨɝɨ ɨɩɢɫɚɧɢɹ ɚɪɯɟɨɝɪɚɮɢɱɟɫɤɢɯ
ɩɚɦɹɬɧɢɤɨɜ ɧɚɪɨɞɨɜ ȼɨɫɬɨɤɚ Ɇɚɬɟɪɢɚɥɵ ȼɫɟɫɨɸɡɧɨɝɨ ɫɨɜɟɳɚɧɢɹ Ȼɚɤɭ
1977.
ɎɢɥɶɪɨɡɟɇɄɜɨɩɪɨɫɭɨɮɨɪɦɚɯɡɟɦɟɥɶɧɨɣɫɨɛɫɬɜɟɧɧɨɫɬɢɜɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɟ
ɋɟɮɟɜɢɞɨɜ ȼ ɤɧ ©Ɉɱɟɪɤɢ ɩɨ ɧɨɜɨɣ ɢɫɬɨɪɢɢ ɫɬɪɚɧ ɋɪɟɞɧɟɝɨ ȼɨɫɬɨɤɚª Ɇ
1951.
51.ɗɮɟɧɞɢɟɜ Ɉ Ⱥ Ʉ ɧɟɤɨɬɨɪɵɦ ɜɨɩɪɨɫɚɦ ɜɧɭɬɪɟɧɧɟɣ ɢ ɜɧɟɲɧɟɣ ɩɨɥɢɬɢɤɢ
ɒɚɯɚ ɂɫɦɚɢɥɚ I Ɍɪɭɞɵ ɂɧɫɬɢɬɭɬɚ ɢɫɬɨɪɢɢ Ⱥɇ Ⱥɡɟɪɛ ɋɋɊ ɬ XII Ȼɚɤɭ
1957.
52.ɗ ɮ ɟ ɧ ɞ ɢ ɟ ɜ Ɉ Ⱥ Ɉɛɪɚɡɨɜɚɧɢɟ ɚɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɝɨ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɚ
ɋɟɮɟɜɢɞɨɜɜɧɚɱɚɥɟXVI ɜɟɤɚȻɚɤɭ
53.ɗɮɟɧɞɢɟɜ Ɉ Ⱥ ɇɟɤɨɬɨɪɵɟ ɫɜɟɞɟɧɢɹ ɨ ɩɨɫɥɟɞɧɢɯ ɲɢɪɜɚɧɲɚɯɚɯ
ɞɟɪɛɟɧɬɫɤɨɣ ɞɢɧɚɫɬɢɢ ² ȼ ɤɧ ©Ȼɥɢɠɧɢɣ ɢ ɋɪɟɞɧɢɣ ȼɨɫɬɨɤª
ɋɛɨɪɧɢɤɫɬɚɬɟɧɆ
54.ɗ ɮ ɟ ɧ ɞ ɢ ɟ ɜ Ɉ Ⱥ Ɉ ɦɚɥɨɢɡɜɟɫɬɧɨɦ ɢɫɬɨɱɧɢɤɟ XVI ɜ ɩɨ ɢɫɬɨɪɢɢ
ɋɟɮɟɜɢɞɨɜ©ɂɡɜȺɇȺɡɟɪɛɋɋɊªȻɚɤɭ
55.ɗ ɮ ɟ ɧ ɞ ɢ ɟɜɈȺȺɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɟɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɨɋɟɮɟɜɢɞɨɜɜXVI ɜɟɤɟ
ȺɜɬɨɪɟɮɞɨɤɬɞɢɫɫȻɚɤɭ
90
7UNGLOLQGԥ
.WNRJOX%HNLU2VPDQOÕ-LUDQPQDVLEHWOHULøVWDQEXO
øQJLOLVDOPDQYԥ IUDQVÕ]GLOOԥrindԥ
57. Aubin Jean. Un Soyurgal Qara-Qoyunlu, Concernant la buluk de Bawanat-Harat-

0DUYDVW'RFXPHQWVIURPøVODPLFFKDQFHULHV2[IRUG
58. Blochet Edgard. Catalogue des manuscrits persans de la Bibliotheque nationale,
Tome premier, Paris, 1905.
59. Chanykov V. Sammlung von morgenlandischen Handschriften velche die
KaiVHUOLFKHgIIHQOLFKH%LEOLRWKHN]X6W3HWHUVEXUJLP-DKUH
60. Dorn B. Catalogue des manuscrits et xylographes orientaux de la bibliotheque
imperial Publique. St. Petersburg, 1852.
61. Dorn B. Muhammedanischen Schrifts teller Betreffend die Geschichte und
*HRJUDSKLHGHV6GOLFKHQ.VWHQODQGHUGHV.DVSLVFKHQ0HHUV6W3HWHUVEXUJ
62. Edward C. Browne A literary history of Persia, vol. IV Cambridge, 1930.
*ODVVHQ (ULND 'LH IUKHQ 6DIDZLGHQ QDFK 4D]L $KPDG 4XPL )UHLEXUJ LP
Breisgau, 1970.
64. Hinz W. Schah Esmail II. Ein Beitrag zur Geschichte Safawiden, Berlin, 1933.
65. Minorsky V. La Perse au XV-HVLqFOHHQWUH/D7XUTXHHW9HQLVH3DULV
66. Minorsky V. A chronicle of the Early safawis. (BSOS), London, vol. VII, pt. 2,
1934.
67. Minorsky V. A Civil and Military Review in Fars in 881 1476, BSOS, vol. X, p. 1,
1940.
68. Minorsky V. Tadhkirat-al-POXN $ PDQXDO RI 6DIDZLG $GPLQLVWUDWLRQ *LEE

Memorial Series, n. s.. vol. XVI, London, 1943.
69. Minorsky V. The Clan of the Qara-Qoyunlu 5XOHUV0HODQJHV).|SUOøVWDQEXO
1953.
70. Minorsky V. Jihan-shah Qara-Goyunlu and his Poetry, BSOAS, XXI/2, 1954.
71. Minorsky V. The Qara-4R\XQOXDQGWKH4WE-shahs BSOAS, XVII/1.
72. Oktay Efendiew. Le role des tribus de langue turdue clans la crHDWLRQ GH O(WDW
safavide, Turcica, tome VI, 1975.
73. Rieu C. Supplement to the Catalogue of the Persian Manuscrits in the British
Museum, vol. I, London, 1895.
74. Seddon C. N. Hasan-, 5XPOXV $KVDQXW-tawarikh, Journal of the Royal Asiatic
Society, July, 1927.
75. A Chronicle of the Early Safawis being the Ahsanut-tawarikh of Hasan-I Rumlu,
vol. II, English translation, ed. by C. N. Seddon, Baroda, 1934.
91
76. Story C. A. Persian Literature. A bio-bibliographical survey. Section II, Fascicules ,
London, 1936.
*g67Ԥ5ø&ø/Ԥ5
³ԤhsԥQW-tԥYDUL[´ԥsԥrindԥ LúOԥdilԥn AzԥUED\FDQV|]Oԥri
Monoqrafiyaya ԥlavԥ edilԥQ V|]Oԥrin ԥksԥriyyԥtinin AzԥUED\FDQ GLOL RQXQ \D]ÕOÕ

abidԥlԥri vԥ elԥcԥ dԥ dialekt vԥ úLYԥlԥrindԥ qeydԥ DOÕQDQV|]Oԥrlԥ eyni vԥ \DR[úDUIRQHWLN
tԥrkibdԥ LúOԥndiyini nԥzԥrԥ DOÕE RQODUÕQ \X[DUÕGDNÕ EDúOÕT DOWÕQGD YHULOPԥsini
mԥqsԥdԥX\÷XQ KHVDE HWGLN )LNULPL]L VEXW HWPԥk mԥqsԥdi ilԥ ELU QHoԥ fakta diqqԥt
edԥk.
Nԥsimidԥ: - dԥlu (dԥli), doquz (doqquz), sԥksԥQJ|]ԥO\LOLO\]D÷DFDUXTDUÕTYԥ
s. (Bax: C. Q\ԥhramanov. NԥVLPLGLYDQÕQÕOHNVLNDVÕ%DNÕ
³.LWDEL-Dԥdԥ 4RUTXG´GD- oRPDT Gԥlu (dԥOL %XGDT úԥ[V DGÕ Yԥ V %D[ Ԥ
DԥPLUoL]DGԥ³.LWDEL'ԥdԥ 4RUTXG´GDVWDQODUÕQÕQGLOL´%DNÕ
ùDKøVPD\ÕO;ԥtaidԥ:-TDSXoXTDSÕoÕ\ԥraq (yaraq), yengi (yeni), vԥ s.
.LúYԥridԥ:-VDUXVDUÕHúLNYԥ s.
³ùKԥdanamԥ´Gԥ:-yengi (yeni), yil (il) vԥ s.
H. Mirzԥzadԥ. AzԥUED\FDQGLOLQLQWDUL[LPRUIRORJL\DVÕ%DNÕ
Dialekt vԥ úLYԥlԥrimizdԥ:-\LO \ÕO LO \] ] Gԥdԥ (ata) vԥ V %D[ 0 ùLUԥliyev.
AzԥUED\FDQGLDOHNWRORJL\DVÕQÕQԥVDVODUÕ%DNÕ
+HoúEKԥVL]NLEL]LPILNULPL]LOLQTYLVWLNIDNWODUOD\DQDúÕPRQRTUDIL\DGDJ|VWԥrdiyimiz
ELUVÕUDWDUL[LIDNWODUGDWԥsdiq edir.
a) Rԥhbԥrlik bildirԥQ³EDúÕ´LIDGԥsi ilԥ G]ԥlԥnlԥr:
4RUoLEDúÕHúLND÷DVÕEDúÕ\]EDúÕPLQJEDúÕWRSoLEDúÕVXEDúÕRYoXEDúÕ
b) ³oÕ´ ³oL´ ³oX´ úԥNLOoLVL LOԥ bitԥnlԥr: $[WDoÕ WԥPXUoL TDSXoL TRUoL
TXOOXToLTXúoLLOoLVIUԥoLWXSoLWIԥQJoLKԥOYDoLúLUԥoL
c) ³OX´úԥNLoLVLLOԥ bitԥnlԥr: 4DQOXJ|JԥUoLQOXSDPEXTOX oLoԥklu
o ³OԥU´úԥNLOoLVLLOԥ bitԥQV|]4OOԥr
d) ³OLT´úԥNLOoLVLLOԥ bitԥQV|];ÕQDOÕT
e) ³VL´úԥNLOoLVLLOԥ bitԥQV|]$÷DVL
0[WԥOLI V|]Oԥr: $\ [LWDE D÷ D÷DF DUXT DoXT DWD EDú ELN Eԥ\ E|ON
EXOD÷ Tԥra, qԥ\D TDSX TH\VL TÕ]ÕO TÕ]ÕOEDú TÕúODT TR\XQ TRo Gԥngiz, dԥrzi, dԥlu,
GRQTX]H\[LWDEHúLN\LO\ԥylaq, yԥUDT\HO\HQJL\UHúNԥnd, kԥpԥnԥNN|NN|o
J|]ԥOJGԥoԥR÷ODQR÷OLRONDVDUXVÕ÷ÕQDTX]XQXOD÷]]ԥQoREDQoRPDTo|O
Saylar: %LúGRTTX]\]VԥksԥQo
MԥNDQ DGODUÕ $÷GD÷ $÷VԥUD\ $FÕoD\ %LúEԥrmaq, QԥUDD÷DF 4ԥUDED÷
Qԥradԥrԥ, Qԥratԥpԥ 4DQOX oԥmԥn, QԥUDoԥ GD÷ 4R\XQOXPL *ԥlԥsԥn-*|Uԥsԥn,
*|]ԥldԥrԥ*|Joԥ dԥngiz, Pambuqlu, Saru qԥ\D6DUXoLoԥNdLoԥklu.
92
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ԥsԥrindԥ tԥVDGIROXQDQWD\ID vԥ qԥbilԥ DGODUÕAyinlu,
Bԥyԥndur, Barani, Baharlu, Bԥ\DW %LNWDú %ԥrlas, Bԥ[úL 9ԥrsaq, Qacar, Qaramanlu,
Qԥriblu, Dԥ[[DUOX (\QDOOX ԤPLUOX ԤOSDYXW ԤUԥENLUOX 2UODW ԤIúDU ԤKPԥdlu,
=OTԥdԥU øQDT .ԥngԥUOX .RUR÷OL 0RVXOOX 2\UDW 3RUQDN 5XPOX 6ԥdlu, Ustaclu,
Xunuslu, Hacilu, Hԥzarԥ, HԥmzԥKDFLOXdԥndԥUOXdԥpԥni, Cagirlu, CԥOD\LULùDPOX
Tԥdiyԥ vasitԥlԥri: $÷oH-yi rumi, dinar, dinar-L øUDTL GLQDU-i Tԥbrizi, dinar-i
tԥla-yi ԥhmԥr, dirhԥm, ԥúUԥfi, zԥr, zԥr-i Qazibԥyi, lԥk, miri, tingԥWPԥn, WPԥn-LøUDTL
WPԥn-i kԥpԥNLWPԥn-i Tԥbrizi, fluri, flus.
gOoD÷ÕUOÕTYԥ oԥNLLVWLODKODUÕ Zԥr, mԥn, misqal, xԥrvar.
Uzunluq vԥ mԥsafԥ bildirԥn istilahlar: Gԥz, fԥrsԥx.
ùԥ[VDGODUÕ
Abdal bԥy Dԥdԥ ,ùDKøVPD\ÕOÕQԥmiri) - 646, 6064 82

Abdulla (Qaraqoyunlu Mԥhԥmmԥdi Mirzԥnin lԥlԥsi) - 48
Abidova M. - 7, 11, 21
$÷D0ԥhԥmmԥd FԥUDKDQLùLUYDQYԥziri) - 55
$NLPXúNLQ2)- 6
$OHNVDQGU*UFVWDQKDNLPL- 95
AlԥPúDK Eԥ\LP , ùDK øVPD\ÕOÕQ DQDVÕ - 109 Allahqulu bԥy Ustaclu (Tԥbriz
hakimi) - 123
Ambroco Kontarini - 107
$UD\HúEԥ\LP4DUDøVJԥndԥULQTÕ]Õ- 54, 98, 102
Arens A. K - 20
$úXUEԥyli S. B. - 11, 22
Babur (teymuri) - 99
%D\D]LGRVPDQOÕVXOWDQÕ± 22, 24, 27
%D\D]LGVXOWDQdD\DQVXOWDQ8VWDFOÕQÕQR÷OXGLYDQԥmiri) - 47, 61
%D\VXQTXU$÷TR\XQOX6XOWDQ<DTXEXQR÷OX- 45, 46, 50, 109, 110
%D\VXQTXUWH\PXULùDKUX[XQR÷OX- 95, 96
%DNÕ[DQRY$- 83
%HK]DGLø3- 3
BԥNLU6LGTL.WNR÷OX- 23
Bԥgԥ Ԥrdԥlan - 9
Bԥstam Cagirlu - 46, 59, 80, 82, 88, 93
Bԥhram Mirzԥ ,ùDKøVPD\ÕOÕQR÷OX- 8
Braun E. - 19
Ȼɪɟɝɟɥɘȿ- 40
Budaq Qԥzvini - 49, 62, 112
%UKDQ0LU]ԥ - 36, 121, 122, 123
4D]DQ[DQPRQTROK|NPGDUÕ- 14, 75
93
4D]L%D\D]LGùLUYDQúDK,øEUDKLPLQYԥziri) - 54
4D]LԤKPԥd QԥIIDULWDUL[oL- 24, 35, 36, 62, 64
4D]LԤKPԥG4XPLWDUL[oL-13, 38
4D]LøPDPԥGGLQԤOLQFԥ TDODVÕQÕQKDNLPL- 77, 88
;D]LøVDD÷TR\XQOXVԥdri) ± 48, 58
Qazi MԥhԥmmԥG.DúL,ùDKøVPD\ÕOÕQG|YOԥWDSDUDWÕQGDVԥdr) - 48
4D]L&DKDQ,ùDK7ԥhmasibin vԥziri) - 75, 76, 78,
Qazi xan Tԥkԥlu (ԥmir) ± 45, 55
4DUDøVJԥndԥU4DUD<XVLILQR÷OX- 54, 61, 77, 88, 97, 98
4DUD<XVLI4DUDTR\XQOXK|NPGDUÕ- 17, 28, 29, 44, 46, 49, 61, 62, 68, 69, 77, 80,
84, 86, 87, 89, 91, 93, 94, 95
Qara Osman Bayandur - 88, 89, 94, 95, 97, 98
Qara Piri bԥy Qacar (ԥmir) - 34
4DVÕPEԥ\3RUQDNùLUD]YDOLVL- 50
4DVÕPEԥ\ùLUYDQL- 36, 123
Qlassen E - 13, 39
Dԥdԥ bԥ\=OTԥdԥUTRUoLEDúÕ- 63
DԥUYLú0ԥhԥmmԥG[DQùԥki hakimi) - 37, 115, 122, 123
'LYVXOWDQ5XPOXTÕ]ÕOEDúԥmiri) - 46, 47, 51, 53, 62, 116
Dorn B. A. - 7, 12, 19
'|YOԥWúDK6ԥmԥrqԥndi (tԥzkirԥoL- 17, 30, 96, 102, 125
'XUPXú[DQùDPOX- 45, 63
Eybԥ sultan (ԥmir) - 50, 110, 111, 112
Engels F. - 126
Ԥbdi bԥ\ùDPOXTÕ]ÕOEDúԥmiri) - 34
Ԥbdi bԥ\ùLUD]LWDUL[oL- 45, 46, 47
ԤEGO4DIDUùԥki valisi) - 103
ԤEGUUԥzzaq SԥmԥrqԥQGLWDUL[oL± 28, 29, 125
ԤEGOKVH\Q1ԥvayi - 24, 66
ԤEOIԥttah bԥ\GDU÷D- 57
ԤEOKԥy Hԥbibi - 24
Ԥbubԥkr (teymuri) - 27, 86, 87, 88
Ԥbubԥkr TehUDQLWDUL[oL- 24, 30, 31, 69, 125
ԤEX<XVLI&DKDQúDKÕQR÷OX- 75, 104
ԤODGG|YOԥ øVPD\ÕO- 8
ԤODGG|YOԥ =OTԥdԥr - 15, 63
Ԥlaԥddin SԥGLT.HoԥoL$UD\HúEԥyimin vԥziri) - 54
Ԥlqas Mirzԥ ,ùDKøVPD\ÕOÕQR÷OX- 41, 45, 64, 67,
83, 117, 120, 121
ԤlvԥQGD÷TR\XQOXK|NPGDUÕ- 24, 51, 56, 112, 113
Ԥli bԥy Bayandur - 96
94
Ԥlizadԥ ԤԤ- 6, 82, 85
ԤOLVXOWDQTRUoLEDúÕ- 63
Ԥmir bԥy Mosullu (Diyarbԥkr valisi) - 63
Ԥmir Qara (lԥlԥ) - 44
Ԥmir Qaraman - 46
Ԥmir sultan Rumlu (Hԥsԥn bԥ\5XPOXQXQEDEDVÕ- 8, 55, 82
Ԥmir Teymur (Teymurlԥng) - 58
ԤrԥVVXOWDQ5XPOXùLUYDQYDOLVL- 123
ԤsgԥU0QWԥzirsahib - 39
ԤfԥQGL\HY2Ԥ- 6, 7, 11, 21, 33, 50, 64, 66, 77, 79, 85
Ԥhmԥd bԥ\8VWDFOXùLUYDQTRUoLEDúÕVÕ- 64
Ԥhmԥd Lur - 96
Zaxoder B. N. - 113
Zeynal bԥ\ùDPOXԥmir) - 60, 82
Zԥrinԥzadԥ H. H. - 22
Ziya Ordubadi - 16
,øEUDKLPúLUYDQúDK- 28, 41, 42, 43, 54, 58, 69, 84, 87, 88, 90, 92, 97
,,øEUDKLPùH\[úDK)ԥrrux YԥVDUÕQR÷OX-114
øEUDKLPRY6 - 7, 11, 22, 40, 89
ibn-0TOԥ (xԥttat) - 13
øGULV%LGOLVLWDUL[oL- 27, 125
øVJԥndԥU0QúLWDUL[oL- 3, 9, 22, 23, 37, 44, 66, 67
øVIDKDQ0LU]ԥ 4DUD<XVLILQR÷OX- 94, 95, 96, 98
Yaqut Qulam (xԥttat) ± 13, 14
<DUԤKPԥd Xuzani (sԥfԥvi sԥdri) - 51
<XVLI$÷TR\XQOX- 109, 112
Kavus Mirzԥ - 123, 124
.DKLúDLU- 25
.RQVWDQWLQ*UFVWDQYDOLVL- 69, 91
*|GԥNԤKPԥGD÷TR\XQOXúDKÕ- 50, 78, 85, 111
Lԥtif bԥ\D÷TR\XQOXVԥdri) - 51
LԥWLI+VH\Q]DGԥ - 17
/H\OL4DUDøVJԥndԥULQDUYDGÕ- 98
0DTVXG$÷TR\XQOX± 107, 110
Marks K. -114
Mahmud Y. - 106
Mԥhԥmmԥdbԥ\OLù- 21
Mԥsih Mirzԥ 6XOWDQ<DTXE$÷TR\XQOXQXQTDUGDúÕ± 109, 110
Mԥsum bԥy Sԥfԥvi (I TԥKPDVLELQG|YOԥWDSDUDWÕQGDYԥkil) - 45, 61
Mԥhԥmmԥd bԥ\8VWDFOXTÕ]ÕOEDúԥmiri) - 34
Mԥhԥmmԥdi Mirzԥ &DKDQúDKÕQR÷OX- 45, 48, 51, 57, 70, 88, 98
95
Mԥhԥmmԥdi Mirzԥ (Uzun Hԥsԥnin nԥvԥsi) - 112
MԥhԥmmԥG0|KVQ- 7
II MԥhԥmmԥGRVPDQOÕVXOWDQÕ- 27, 105, 106
Mԥhԥmmԥd SԥGU+DúHPL- 67
MԥhԥmmԥG[DQùH\EDQLùH\Eԥk xan) - 114, 115
Mԥhԥmmԥd Xudabԥndԥ (sԥfԥYLK|NPGDUÕ- 35, 55, 59, 124
MԥhԥmmԥG+PD\XQ+LQGLVWDQÕQPR÷ROK|NPGDUÕ- 67
Minorski V. F. - 7, 12, 20, 35, 58, 61, 65, 72, 79, 97
0LUDQúDK7H\PXUOԥQJLQR÷OX- 87
Mir ZeynԥGGLQ6H\LGԤOL- 49
Mir Yԥhya Qԥ]YLQLWDUL[oL- 17, 47, 61, 104
Mirzԥ ԤEOTDVÕP4DUD<XVLILQR÷OX- 104
Mirzԥ Ԥtaulla Xuzani (vԥzir) - 55
MirzԥúDK+VH\QYԥzir) ± 52, 53
0LUԤOL7ԥbrizi (xԥttat) - 17
0LUԤOLùNU3LUEXGDT4DUDTR\XQOXQXQGLYDQԥmiri) ± 61
0LUùԥmsԥddin Mԥhԥmmԥd Yusif (sԥdr) - 49
Mirzԥ gPԥr (teymuri) - 87
Mirzԥ 6DOPDQ&DELUL,,ùDKøVPD\ÕOYԥ Mԥhԥmmԥd Xudabԥndԥnin vԥziri) - 55
0LU[DQGWDUL[oL- 30, 125
0|YODQDԤEOKԥsԥn - (Hԥsԥn bԥy Rumlunun tԥFULGHOPLPԥllimi) - 10
0|YODQD+H\UԥWLúDLU- 79
0QWԥúDVXOWDQԥmir) - 59, 66
0VWԥsim (Abbasi xԥlifԥsi) -13
,0XUDGRVPDQOÕVXOWDQÕ- 98
Murad bԥ\$÷TR\XQOX8]XQ+ԥsԥQLQTDUGDúÕR÷OX± 16, 57
0XVWDIDVXOWDQ8VWDFOX.|Sԥk sultan, ԥPLUO-Pԥra) - 46
Nemԥtova M. X, -7, 11, 22
NԥYD\LԤ+± 7, 10, 15, 26, 27, 68, 71
Nԥsimi ± 16
Nԥfisi s. ± 7
Nԥcmԥddin Mԥsud (sԥdr) ± 51, 52
NizamԥGGLQ0FLUùH\EDQL- 24
Onullahi S. M. ± 6, 11, 23, 64, 98
3DGDUùLUYDQúDKùDKUX[XQTRUoLEDúÕVÕ± 64
3HWURYø3± 113
3HWUXúHYVNLø P. ± 6, 7, 11, 20, 21, 79, 82, 84, 86, 89, 103, 108, 124.
3LUEXGDT&DKDQúDKÕQR÷OX± 28, 29, 44, 61, 70, 80, 90, 91, 100, 101
Piriyev V. Z. ± 6
Pir Mԥhԥmmԥd bԥ\&DKDQúDKÕQWԥYDoLVL- 70
Rԥhimzadeyi-Sԥfԥvi - 24
96
RԥKLPRYԤ- 23
RԥKPDQLԤԤ- 3, 6, 22
5L\|- 7, 17
5RPDVNHYLo$$- 7, 12, 20
5|KUERUQ.0- 56, 57, 65
5VWԥP$÷TR\XQOX- 50, 71, 78, 108, 110, 111
Sarvanqulu - 102
Sam Mirzԥ ,ùDKøVPD\ÕOÕQR÷OX- 45, 52, 86, 121
6DUÕ4DSODQԤODGG|YOԥ =OTԥdԥULQR÷OX- 15
6DUÕԤOL,ùDKøVPD\ÕOÕQP|KUGDUÕ- 63
6DUÕ3LUԥ TRUoLEDúÕ- 63, 72
Sevindik bԥ\ԤIúDUTRUoLEDúÕ± 64, 122
6HGGRQd1- 7, 11, 12, 15, 19, 20, 24, 25, 26, 27, 23, 35, 70, 71, 72
6H\GLԤOLùԥki hakimi) - 95
6H\LGԤKPԥG&DKDQúDKÕQWXTDoLVL- 71
Seyid Mahmud 4DUDøVJԥndԥrin vԥziri) - 54
Seyid Hԥsԥn Fԥrahani (vԥzir) - 55
SԥOLPRVPDQOÕVXOWDQÕ± 15, 115
SԥOFXTúDKEԥ\LP6XOWDQ<DTXE$÷TR\XQOXQXQDQDVÕ± 38, 43, 107, 109
,6OH\PDQRVPDQOÕVXOWDQÕ- 22
,,6OH\PDQRVPDQOÕVXOWDQÕ- 40, 67, 117, 118, 119, 121, 122, 126
6PHU)- 14, 23, 24, 26, 29, 30
6WRULd$± 7, 13, 40
6XOWDQ4DQVX0LVLUSDGúDKÕ- 15
6XOWDQԤEX6ԥid ± 28, 29, 58, 69, 75, 78, 95, 97, 99, 100, 101, 102, 104, 126
Sultanԥli SԥfԥYL,ùDKøVPD\ÕOÕQE|\XNTDUGDúÕ± 71, 109, 110, 111
6XOWDQԤKPԥd Cԥlayiri - 27, 28, 62, 65, 77, 87, 89, 90, 91
6XOWDQ<DTXE$÷TR\XQOX- 38, 50, 56, 58, 82, 85, 107, 108, 109, 110
6XOWDQ0XUDG6XOWDQ<DTXEXQR÷OX- 50, 112, 113
Sultan XԥOLO6XOWDQ<DTXEXQTDUGDúÕ- 35, 70, 87, 103, 107
6XOWDQ+VH\Q%D\TDUD- 104, 114
Sufi XԥOLO$÷TR\XQOXYԥkili) - 45, 48, 50, 107, 109, 110
7DFOÕEԥ\LP,ùDKøVPD\ÕOÕQDUYDGÕ- 45
Tayer F. - 14
Teymur (Teymurlԥng) - 27, 86, 87, 89, 92
Uzun HԥsԥQD÷TR\XQOXK|NPGDUÕ± 16, 27, 28, 31, 35, 44, 50, 56, 58, 60, 70,
75, 77, 100-106, 108, 110
8÷XUOX0ԥhԥmmԥd (Uzun HԥsԥQLQR÷OX- 101, 104, 106, 107, 110
hEH\G|]EԥN[DQÕ- 20, 41,60, 115, 116, 117
hOԥma Tԥkԥlu (ԥPLUO-Pԥra) - 52, 117
Fԥzullah ibn Ruzbehan XunԥoL;DFԥ 0|YODQD\L-øVIDKDQLWDUL[oL- 35
97
Fԥzlullah Nԥimi - 96
Fԥrrux bԥ\%D\VXQTXU$÷TR\XQOXQXQԥPLUO-PԥUDVÕ- 46, 50
FԥUUX[<DVDUúLUYDQúDK- 29, 38, 43, 82, 103, 104, 108, 109, 113, 114
Filroze H. - 21
Xadim bԥ\;OԥIDTÕ]ÕOEDúԥmiri) - 34
XandԥPLUWDUL[oL- 15, 16, 24, 33, 35, 125
XanmԥhԥmmԥG8VWDFOXoԥU[oLEDúÕ- 72
;DQÕNRY9- 7
Xacԥ QiyasԥGGLQԤOLYԥzir) - 55
Xacԥ Ԥmir bԥ\.HoԥoL,ùDK7ԥhmasibin vԥziri) - 25, 55
Xacԥ Hԥbubulla (Sam Mirzԥnin vԥziri) - 86
Xacԥ CԥmalԥGGLQԤOL7ԥbrizi (vԥzir) - 55
Xacԥ ùԥmsԥddin (Hԥsԥnԥli Qaraqoyunlunun vԥziri) -54
I Xԥlilullah - 43, 95, 97, 100
II Xԥlilullah - 116, 119
+D\HULԤ- 7
Heydԥr Mirzԥ ,ùDK7ԥKPDVLELQR÷OX- 45
Heydԥr SԥfԥYL,ùDKøVPD\ÕOÕQDWDVÕ- 38, 108
Heydԥrov M. X. - 6, 23
HԥTLTL&DKDQúDK- 16, 17, 30, 31
Hԥsԥn bԥ\5XPOXWDUL[oL- 3,4, 5...
HԥsԥnԥOL&DKDQúDKÕQR÷OX- 28, 54, 99, 101, 102, 104
Hins V. - 12, 20
+PD\XQPR÷ROK|NPGDUÕ- 9
+VH\QEԥy Lԥlԥ Ustaclu (ԥmir) - 34
+VH\QEԥ\ùDPOXԥmir) - 46, 47, 51, 52
+VH\QEԥ\ùԥki hakimi) - 116
+VH\QEԥ\ùLUYDQúDKùDKUX[XQYԥkili) - 52
+VHXQTXOX[ԥlifԥ - 9
+VH\QRY5Ԥ- 3
+VH\Q[DQùDPOXԥmir) - 45
dD\DQ6XOWDQ8VWDFOX0ԥhԥmmԥd bԥ\6IUԥoL8VWDFOXԥmir) - 47, 53, 60, 61, 62
Cahangir (Uzun HԥsԥQLQTDUGDúÕ- 100
&DKDQúDK4DUDTR\XQOXK|NPGDUÕ- 16, 17, 28, 29, 31, 43, 45, 48, 54, 59, 68-71,
75, 77, 80, 83, 94, 97-102
Cԥlalԥddin Mԥhԥmmԥd Xandԥmir Tԥbrizi (vԥzir) - 46, 53
CԥlalԥGGLQ0DKPXGùLUD]L+ԥsԥn bԥy 5XPOXQXQPԥllimi) - 10
&QDEDGLWDUL[oL- 40
&QH\G6ԥfԥYL,ùDKøVPD\ÕOÕQEDEDVÕ- 68, 100, 108
,ùDK$EEDV- 50
ùDKYHUGLEԥ\TÕ]ÕOEDúG|\úoV- 9
98
ùDK4DVÕPԤQYDUúDLU- 30, 96
ùDK4XEDG4DUDøVJԥndԥULQR÷OX- 77, 98
ùDK4XEDGTÕ]ÕOEDúԥPLULdXKԥ 6XOWDQÕQR÷OX- 51
ùDKTXOXTÕ]ÕOEDúG|\úoV- 9
ùDKԤOL4DUD<XVLILQQԥvԥsi) - 98
ùDKVXYDU/ԥnkԥrani (Sultan Heydԥrin ԥmiri) - 38
,ùDKøVPD\ÕO- 11, 15, 16, 21, 24, 32, 43, 45-54, 60-64, 66, 70, 72, 82-84, 109, 111,
113, 114, 116
,,ùDKøVPD\ÕO- 5, 10, 12, 20, 21, 40, 43, 55, 59, 64, 65, 121, 122, 124
ùDKPԥhԥmmԥG4DUD<XVLILQR÷OX± 90, 94, 98
ùDKSԥUL4DUDøVJԥndԥULQTÕ]Õ- 102
ùDKUX[- 37, 43, 52, 64, 80, 87, 90, 92, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 119
,ùDK7ԥhmasib - 5, 8-10, 19-21, 23, 25, 35, 37, 40, 41, 43, 45, 47, 51, 52, 56, 59,
60, 61, 64, 65, 67, 75, 76, 78, 81, 83, 85, 116-124
ùH\[0ԥhԥmmԥd Bԥqa Sԥ[DUDQSXULWDUL[oL- 40, 52
ùH\[1ԥcmԥddin Mԥsud (Sultan Yaqubun vԥkili)-50
ùԥmsԥGGLQԤOLùԥki hakimi) - 69, 91
ùԥmsԥGGLQ*LODQL,ùDKøVPD\ÕOÕQPԥllimi vԥ TÕ]ÕOEDúVԥdrlԥrindԥn biri) - 48
ùԥPVL0ø- 3, 11, 12, 23
ùԥrԥI[DQ%LGOLVLWDUL[oL- 23
&R÷UDILDGODU
Adilcԥvaz² 94
Azԥrbaycan²3, 4, 5...
Amid²84, 100
Anqara²24
Araz²74, 111
Aran²74, 112
%D÷GDG²48, 61, 77, 87, 90, 94, 98, 101, 113, 117
%DNÕ²22, 33, 57, 73, 82, 84, 120
Baroda²19
Bԥlx²99
Bԥrdԥ²43, 74, 95, 102
%X÷XUG²22, 118, 123
Bursa²28
4DUDED÷²68, 74, 95
Qarahasar²101
Qԥbԥlԥ²74, 121
Qԥzvin²8, 10, 43, 59, 82, 93
Qԥhqԥhԥ²25
99
Qum²7, 10
Dԥrbԥnd²121
Dizful²8
Diyarbԥkr²63, 84, 96, 100, 102, 107, 110, 112, 113, 114
Ermԥnistan²21
Ԥlincԥ²61, 71, 77, 87, 88, 98, 110, 125
Ԥrdԥbil²74, 75, 80, 100, 102, 108, 109, 110, 111, 113
Ԥlԥmut²25
Ԥrzincan²49, 90, 91, 107
Ԥrzrum²101
Ԥskuyԥ²78
øUDT²49, 55, 59, 100, 105, 110, 112, 113
øUDQ²11, 23, 24, 27, 33, 87,
øVWDPEXO²35, 121
øVIDKDQ²45, 71, 83
Yevlax²37, 74, 120
Kabul²24
Kirman²50, 55, 112
.Lú²74, 122
.U²74, 91, 92, 105
.UGXVWDQ²9, 23, 114
Gԥncԥ²37, 74, 120
Gԥlԥsԥn²*|Uԥsԥn²74, 122, 123
Gilan²8, 19, 55
*|]ԥldԥrԥ² 51
*OWDQ²22, 34, 74, 118, 12
*UFWDQ²9, 22, 35-37, 55, 69, 78, 82, 91, 98, 100, 101, 115, 120, 121
Leninqrad²12, 13, 50
Lԥnkԥran²38
Mavԥrԥnnԥhr²60, 115
Maku²74, 99
0DUD÷D²74
Mahmudabad²74, 108, 120
Miyanԥ²75
Misir²13, 106
0X÷DQ²68, 74, 80, 98
1D[oÕYDQ²66, 73, 86, 95, 113, 118
Paris²35
Rey - 97, 112
Savucbulaq²82
Salyan²38, 74, 118, 120
100
Samur²74, 118, 120
Sԥlmas²95
Sԥncԥq²102
Sԥhԥnd²105
665ø²27, 35
Sultaniyyԥ²80, 82, 92, 93, 94, 97
6rxab²22
Tarom²93
Tehran²11
Tԥbԥristan²19
Tԥbriz²28, 31, 37, 43, 54, 57, 65, 74, 75, 77, 78, 81, 87, 88, 90, 92 - 99, 102, 103,
105, 110 - 114, 118, 120 - 125
Tԥkkԥ²123
Tiflis²105, 120
7UNL\ԥ²23, 27, 30, 67, 105, 107, 118
7UNPԥnistan²20
Ucan²95
Fars²49, 55, 105, 112
Xԥzԥr dԥnizi²19
Xoy²90, 102
Xorasan²31, 41, 49, 55, 60, 87, 92, 101, 115, 116
Xuzistan²8, 49, 100, 105
Herat²20, 87, 92, 94, 96, 101, 104, 117, 121
Hԥmԥdan²90, 93, 110
Hindistan²9, 67
dDOGÕUDQ²33, 49, 52, 62, 72, 115
Cavad²74
ùDEUDQ²123
ùDPD[Õ²38, 74, 118, 121, 123
ùLUD]²50, 63, 93
ùLUYDQ²4, 6, 22, 29, 32, 33, 36 - 38, 41, 42, 45, 46, 49, 50, 55, 58, 59, 64, 68, 74,
82, 83, 88 - 90, 92, 97, 98, 100, 103, 108, 110, 112 ± 114, 116, 118 - 123, 125
ùԥki²4, 6, 32, 37, 43, 55, 69, 74, 88, 89, 91, 103, 113, 116, 118 - 123, 125
ùԥhrizur²9
øVWLODKODU
Atabԥy (lԥlԥ)²44
%DúYԥ]LUHWLPDGG-G|YOԥ)²53, 55
Bac²81, 82, 83
Bԥylԥrbԥyi²65
101
%RUDQ÷DUVD÷FLQDK²69
Bԥhre²82
Vali²41, 63
Vԥqf²48, 74, 75, 70
Vԥzir²23, 43, 46, 47, 53, 54, 55, 57, 53, 61
Vԥkil-vԥkalԥt²47, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 57, 61
Qazi²57, 58, 68
Qaziye-ԥsgԥr²58
Qarovul²70
4RUoL²8, 9, 55, 63, 64, 65, 66, 67
4RUoLEDúÕ²23, 63, 64, 65, 122
Qul (ordunun mԥrkԥzi)²09
4XOOXToX²68, 72
Qurxanԥ VLODKDPEDUÕ² 68
'DUX÷ԥ²56, 57
Divan ԥmiri²23, 47, 61, 62
(WLPDGG-G|YOԥ²45
Ԥmiraxur²62
Ԥmir, ԥmarԥt²23, 40, 41, 43, 44, 45, 51, 52, 54, 57, 58 - 64, 69 - 71, 80, 84, 102,
107
ԤPLUO-Pԥra²45 - 47, 50 - 53, 62, 64, 65, 118
Ԥlԥfԥ²84, 85
øTWD²76, 79, 80
øVWLPDOԥtnamԥ (dԥvԥt mԥktubu)²69
ø[UDFDW²85
<DVDTTRúXQWRSOD\ÕúÕ²70
Kԥrԥnay (uzun zurna)²68
KԥFLP|UWN²68
Kutval (qala hakimi)²56
Gԥbrԥkԥ E|\NQD÷DUD²68
Lԥlԥ²44, 45, 83
Mal²82, 83
Male-ԥmani²83, 84
Mal-o-cehat²82, 83
Mancanaq²68
Mԥnqԥlay TRúXQXQ|QKLVVԥsi)²69
Meymԥnԥ VD÷FLQDK²69
Meysԥrԥ (sol cinah)²69
0|KUGDU²62, 63
0XoL²72
0EԥúúLU[ԥbԥryayan)²73
102
0KԥVVLOYHUJL\Õ÷DQ²81
MԥqbԥoLOD÷ÕPDWDQ²72
NԥILUúH\SXU²68
NԥILUoL²73
Rԥadԥ TDODGD÷ÕGDQVLODK²68
5VPPԥrsum,mԥrsumat²86
Sahibdivan (vԥzir)²53, 86
Sԥdr, sԥdarԥt²43, 47, 48, 49, 55, 57, 58, 61, 85
Soyurqal²58, 59, 73, 76, 77, 78, 79, 80, 125
Sultan²41, 43
Surԥn (ԥsgԥrlԥrin nԥrԥsi)²68
6OKQDPԥ²69
7DP÷D²37, 85, 80
7DP÷DoÕ²86
TԥYDoL²70
Tԥcrid (elm)²10
Tiyul²8, 59, 73, 70, 79, 80, 81, 120, 126
Tiyuldar²80
7RSoX²23, 72
7RSoXEDúÕ²72
7XTDoL²71
7IԥQJoL²23, 72
hOXIԥ²84, 85
Xassԥ²49
Xԥrac²81, 82, 83
Xunbԥha²84
Hakim²12, 43, 44, 55, 56, 57, 63
dD÷ÕUoÕFDUoÕ²73
dԥU[oL²71
dԥU[oLEDúÕ²71
Cԥbbԥdar (cilah ambaUÕQÕQEDúoÕVÕ²68
CԥYDQ÷DUVROFLQDK²69
ùԥmsiyyԥ (bԥdii sԥnԥWQ|Y²10
ùԥrtnamԥ²43
103
+ԥVԥQEԥ\5XPOXQXQ³ԤKVԥQW-WԥYDUL[´ԥVԥUL
ԥVDVÕQGDWԥUWLEHGLOԥQúԥFԥUԥFԥGYԥOOԥUL
'ԥUEԥQGL-úLYDQúDKODU-1538)
,øEUDKLP-1417)
Qԥzԥnfԥr ԤEXøVKDT
MԥQXo|KUԤEGUUԥhman +DúÕP)ԥrruxzad .|\TXEDG
Kԥyumԥrs Ԥsԥdulla Nԥsrulla
I Xԥlilullah (1417-1462)
Fԥrrux Yasar (1462-1500)
Bԥhram bԥy (1500) Qazi bԥy (1510)
,,øEUDKLP (1502-1524)
MԥhԥmmԥG0]ԥffԥr
II Xԥlilullah (1524-1535)
4DVÕPùLUYDQLùDKUX[-1538)
%UKDQ-1549)
Kavus (1577-78)
104
Qaraqoyunlular (1410-1468)
Qara Mԥhԥmmԥd
Qara Yusif (1407-<DUԤOL
Zeynal bԥy
Pirbudaq Ԥbu Sԥid øVIDKDQMԥhԥmmԥd
øVJԥndԥr (1420 -1435)
ùDK0ԥhԥmmԥd
ùDKԤOL
4DVÕP Ԥlvԥnd Hԥmzԥ $UD\HúEԥyim
YarԥOL+VH\QԥOLùDKTXEDG ùDKSԥrimzԥyli
Zeynal
&DKDQúDK-1467)
%DUDQL+VH\QXOVDQ
Pirbudaq MԥhԥmmԥGLԤEOTDPÕ +VH\Qԥli
Hԥsԥnԥli Ԥbu Yusif Fԥrruxzad
105
$÷TR\XQOXODU-1501)
Qara Osman (? 1434)
Yaqub bԥy 4DVÕPEԥy Mahmud bԥy Murad bԥ\øVJԥndԥr Bԥ\D]LGøEUDKLP
Ԥli bԥy Sultan Hԥmzԥ ùH\[+ԥsԥn bԥy ùԥmsԥddin Mԥhԥmmԥd Danԥ Xԥlil
+DFÕEԥy øEUDKLP*|]ԥOԤKPԥd Nurԥy
hYH\V +VH\Q&DKDQJLU
Uzun Hԥsԥn (1453-4DVÕPԤOL[DQ+ԥmzԥ Murad
Yusif Osman øEUDKLP
Mԥhԥmmԥd Sultan Sultan Xԥlil (1478)
8÷XUOX0DTVXGEԥy Yaqub Zeynal Yusif Mԥsih
0DKPXG*|GԥNԤKPԥd
Baysunqur(1450-94) Murad (1497-ԤOYԥnd Cahangir 1497-1502)
Mԥhԥmmԥdi (1498-99)
Hԥsԥn Yaqub
106
ùԥki hakimlԥri (1405-1551)
6LGLùԥmsԥGGLQԤOL
6LGLԤKPԥd
ԤPLUԤOLԤ\QDT
ԤEGO4DIDU
+VH\Q bԥy (7-1523/24)
DԥUYLú0ԥhԥmmԥd xan (1523/24-1551/52)
107
0h1'Ԥ5ø&$7
*LULú........................................
I fԥVLO+Ԥ6Ԥ1%Ԥ<580/8181+Ԥ<$7,
9Ԥ2181³Ԥ+6Ԥ1h7-7Ԥ9$5ø;´Ԥ6Ԥ5ø............................
II fԥVLO³Ԥ+6Ԥ1h7-7Ԥ9$5ø;´Ԥ6Ԥ5ø1ø1g<5Ԥ1ø/0Ԥ6ø
³ԤhsԥQW-tԥYDUL[´LQWԥdqiq olunma tarixi.............................................................
³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´LQLONPԥxԥzlԥri vԥ ondan
istifadԥ edԥn orta ԥVUWDUL[oLOԥri............................................................................
III fԥVLO³Ԥ+6Ԥ1h7-7Ԥ9$5ø;´Ԥ6Ԥ5ø
XV-;9,Ԥ65/Ԥ5$=Ԥ5%$<&$1,1,1
ø&7ø0$ø-ø47ø6$'ø9Ԥ 6ø<$6ø7$5ø;ø1ø10Ԥ1%Ԥ<ø.ø0ø
'|YOԥWTXUXOXúXPԥsԥlԥlԥri...................................................................................
øTWLVDGLYԥziyyԥt...................................................................................................
Siyasi tarix...........................................................................................................
Nԥticԥ...................................................................................................................
Ԥdԥbiyyat............................................................................................................
*|VWԥricilԥr..........................................................................................................
ùԥcԥrԥ cԥdvԥllԥri..................................................................................................
108

Azərbaycan XV-XVI ƏSRLƏRDƏ HƏSƏN Bəy Rumlunun - Əhsənüt-Təvarix - Əsəri Üzrə

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Azərbaycan XV-XVI ƏSRLƏRDƏ HƏSƏN Bəy Rumlunun - Əhsənüt-Təvarix - Əsəri Üzrə

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

$=Ԥ5%$<&$1665(/0/Ԥ5$.

Redaktoru tarix elmlԥUGRNWRUX2ԤԤIԥndiyev

AzԥUED\FDQÕQ WDUL[oLVL Hԥsԥn bԥy Rumlunun hԥ\DWÕ KDTTÕQGD Pԥlumat

7DUL[úQDVOÕTGD ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrinԥ XIX ԥVULQ LNLQFL \DUÕVÕQGDQ

Tariximizin iki ԥsr hadisԥlԥrini ԥhatԥ edԥQ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrinin

³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ VDOQDPԥsindԥn bԥhrԥlԥnԥn ԥsԥrlԥrdԥn biri dԥ Pԥllifi

 '|YOԥW TXUXOXúX Pԥsԥlԥlԥri: Tarixԥn mԥlumdur ki, XV ԥsrdԥ

Orta ԥsr tarixi mԥnbԥlԥrindԥ bu vԥ ya digԥU |ONԥnin iqtisadi vԥziyyԥti

³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrinin tariximizlԥ ԥlaqԥdar olan IX cildinin ilk fԥsli

sԥfԥviyyԥ RUGHQLQPD\ԥndԥlԥrinin daimi mԥskԥQLԤUGԥELOROPXúGXUYԥ RQODUÕQWԥrԥIGDUODUÕQÕQoR[XGD

XV ± XVI ԥsrlԥr Azԥrbaycan tarixinin hadisԥlԥrlԥ zԥngin vԥ olduqca

1.ɆɚɪɤɫɄɢɗɧɝɟɥɶɫɎɋɨɱɢɧɟɧɢɹɂɡɞIɬɍɒ M., 1930.

25.Ⱥɛɢɞɨɜɚ Ɇ Ƚɨɫɭɞɚɪɫɬɜɨ Ⱥɤ-Ʉɨɸɧɥɭ ɜ ɂɪɚɧɟ ɜɨ ɜɬɨɪɨɣ ɩɨɥɨɜɢɧɟ XV

57. Aubin Jean. Un Soyurgal Qara-Qoyunlu, Concernant la buluk de Bawanat-Harat-

68. Minorsky V. Tadhkirat-al-POXN $ PDQXDO RI 6DIDZLG $GPLQLVWUDWLRQ *LEE

³ԤhsԥQW-tԥYDUL[´ԥsԥrindԥ LúOԥdilԥn AzԥUED\FDQV|]Oԥri

Monoqrafiyaya ԥlavԥ edilԥQ V|]Oԥrin ԥksԥriyyԥtinin AzԥUED\FDQ GLOL RQXQ \D]ÕOÕ

Abdal bԥy Dԥdԥ ,ùDKøVPD\ÕOÕQԥmiri) - 646, 6064 82

Kԥyumԥrs Ԥsԥdulla Nԥsrulla

Fԥrrux Yasar (1462-1500)

Bԥhram bԥy (1500) Qazi bԥy (1510)

4DVÕPùLUYDQL  ùDKUX[ -1538)

Qara Yusif (1407- <DUԤOL

Pirbudaq Ԥbu Sԥid øVIDKDQMԥhԥmmԥd

øVJԥndԥr (1420 -1435)

4DVÕP Ԥlvԥnd Hԥmzԥ $UD\HúEԥyim

Pirbudaq MԥhԥmmԥGLԤEOTDPÕ +VH\Qԥli

Hԥsԥnԥli Ԥbu Yusif Fԥrruxzad

Qara Osman (? 1434)

Yaqub bԥy 4DVÕPEԥy Mahmud bԥy Murad bԥ\øVJԥndԥr Bԥ\D]LGøEUDKLP

+DFÕEԥy øEUDKLP*|]ԥOԤKPԥd Nurԥy

Uzun Hԥsԥn (1453- 4DVÕPԤOL[DQ+ԥmzԥ Murad

Yusif Osman øEUDKLP

Mԥhԥmmԥd Sultan Sultan Xԥlil (1478)

8÷XUOX0DTVXGEԥy Yaqub Zeynal Yusif Mԥsih

Baysunqur(1450-94) Murad (1497- ԤOYԥnd Cahangir 1497-1502)

+VH\Q bԥy (7-1523/24)

DԥUYLú0ԥhԥmmԥd xan (1523/24-1551/52)

You might also like

Redaktoru tarix elmlԥUGRNWRUX2ԤԤIԥndiyev

7DUL[úQDVOÕTGD ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrinԥ XIX ԥVULQ LNLQFL \DUÕVÕQGDQ

Tariximizin iki ԥsr hadisԥlԥrini ԥhatԥ edԥQ ³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrinin

³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ VDOQDPԥsindԥn bԥhrԥlԥnԥn ԥsԥrlԥrdԥn biri dԥ Pԥllifi

'|YOԥW TXUXOXúX Pԥsԥlԥlԥri: Tarixԥn mԥlumdur ki, XV ԥsrdԥ

³ԤKVԥQW-tԥYDUL[´ ԥsԥrinin tariximizlԥ ԥlaqԥdar olan IX cildinin ilk fԥsli

sԥfԥviyyԥ RUGHQLQPD\ԥndԥlԥrinin daimi mԥskԥQLԤUGԥELOROPXúGXUYԥ RQODUÕQWԥrԥIGDUODUÕQÕQoR[XGD

1.ɆɚɪɤɫɄɢɗɧɝɟɥɶɫɎɋɨɱɢɧɟɧɢɹɂɡɞIɬɍɒ M., 1930.

25.Ⱥɛɢɞɨɜɚ Ɇ Ƚɨɫɭɞɚɪɫɬɜɨ Ⱥɤ-Ʉɨɸɧɥɭ ɜ ɂɪɚɧɟ ɜɨ ɜɬɨɪɨɣ ɩɨɥɨɜɢɧɟ XV

68. Minorsky V. Tadhkirat-al-POXN $ PDQXDO RI 6DIDZLG $GPLQLVWUDWLRQ *LEE

³ԤhsԥQW-tԥYDUL[´ԥsԥrindԥ LúOԥdilԥn AzԥUED\FDQV|]Oԥri

Monoqrafiyaya ԥlavԥ edilԥQ V|]Oԥrin ԥksԥriyyԥtinin AzԥUED\FDQ GLOL RQXQ \D]ÕOÕ

4DVÕPùLUYDQLùDKUX[-1538)

Qara Yusif (1407-<DUԤOL

Pirbudaq MԥhԥmmԥGLԤEOTDPÕ +VH\Qԥli

Uzun Hԥsԥn (1453-4DVÕPԤOL[DQ+ԥmzԥ Murad

Baysunqur(1450-94) Murad (1497-ԤOYԥnd Cahangir 1497-1502)

+VH\Q bԥy (7-1523/24)