You are on page 1of 29

‫نووسةري ضيرؤك‬

‫سةالم علي محمد ِرةسوو َل‬


‫لة بةواري ‪ِ /11/2‬رؤذي شةممة‬

‫ثيَشكةش‬
‫ئةم ليَكؤلَينةوةية ثيَشكةشة بة‪-:‬‬
‫٭دايك وباوكمان كة هةردةم يارمةتيدةر و ثشتيواني ئيَمة بوون‪ ،‬وة ئيَمةيان بةم ِرؤذة طةياند‪.‬‬
‫٭هةموو خوشك و براكانمان‪.‬‬
‫هاوريَكانمان‪.‬‬
‫ِ‬ ‫٭‬
‫٭هةموو مامؤستاياني بةشي ِراطةياندني َ‬
‫نوي‪.‬‬
‫٭ هةموو ئةو كةسانةي كة خزمةتي‪،‬ئةم بوارةيان كردووة‪.‬‬

‫سوثاس و ثيَزانين‬
‫بةريَز (د‪ .‬ياسين ئاشوور) ماندوو بووة لةطةلَمان هةم وةك‬‫٭سوثاس و ثيَزانيني زؤر تايبةتمان بؤ ِ‬
‫سةرثةرشتيار هةم وةك وةك مامؤستايةكي يارمةتيدةر و ثالَثشت لة ِروونكردنةوةو وةاَل مدانةوةي‬
‫ثرسيارةكانمان و خستنة ِرووي سةرنج وتيَبينيةكان‪.‬‬

‫٭ سوثاس ثيَزانينمان بؤ ئةو ِ‬


‫بةريَزانةي كة ئامةدةبوونيان تيا بووة بؤ ثيَداني ليَدوان‪.‬‬
‫٭ سوثاسي سةرجةم مامؤستاياني بةشةكةمان دةكةين‪ ،‬كة بة دريَذايي ئةم دوو سالَة ئةرك و ماندوو‬
‫بوونيان لة طةلَماندا كيَشاوة‪.‬‬
‫ثيَ ِرست‬
‫الثةرة‬
‫ِ‬ ‫بابةت‬
‫ثيَشةكةي ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‪۱‬‬
‫بةشي يةكةم‬
‫ئةنفال وئةنفالي طةرميان ــــــــــــــــــــــــــــــــ‪۳‬‬
‫ضةمكي يةكةم‪ :‬ضةمكو واتاي ئةنفال لة قورئاني ثيرؤزدا‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‪٥‬‬
‫باسي دووةم ‪:‬قؤناغةكاني ئةنفال و ئةنفال لة طةرميان‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‪۹‬‬
‫بةشي دووةم‬
‫طوندي فةتاح هؤمةر تاواني ئةنفال ــــــــــــــ‪۱۸‬‬
‫باسي يةكةم‪ :‬دياريكردني سنور و شويَن و دانيشتواني طوندةكة ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‪۲۰‬‬
‫باسي دووةم‪ :‬ضيرؤكي ئةنفالي طوندةكة لة زاري دانيشتوانةكةيةوة ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‪۲۲‬‬
‫ثيَشةكي‬
‫ليَكؤلَينةوة لةسةر طوندي فةتاح هؤمةر و ضيرؤكي نةبينراوي طوونديَك‪ ،‬ئةوةي طرنطة ليَرةدا‬
‫ئاشنا بوونمان بة كارةساتي ئةنفال و ضؤنيةتي ِرووداني لةو طوندةدا‪ ،‬لة هةمان كاتيشدا ضةن‬
‫ئاستةنطيَك هةبووة لة ِريَطةماندا لةبةر ئةوةي ليَكؤلَينةوة لةم بابةتة ئالَؤزة‪ ،‬وةرطرتني زانياري لة‬
‫ي برينيان بةسؤ دةبووةوة‪ ،‬هةروةها‬ ‫زاري ِرزطاربواني ئةنفال ئةستةم بوو‪ ،‬ضونكة سةر لة نو َ‬
‫ئةنفال كاريطةرييةكي طةورةي لةسةر ئةم طوندة هةبووة‪ .‬لةوانة كاريطةري ئابووري‪ ،‬و لة‬
‫ناوضووني بةشيَكي زؤري خيَزانةكان‪ ،‬و بيَجيَطا و ِريَطا بووني بةشيَكي لة ثاش ئازاد بوونيان‪،‬‬
‫هة َل وةشانةوةي داب و نةريتي كوردةواري ناوضةكة‪ ...‬هتد‪.‬‬
‫ناو نيشاني ليَكؤلَينةوةكةمان بريتية لة (ئةنفالي طوندي فةتاح هؤمةر و ضيرؤكة نةبيستراوةكاني‬
‫طونديَك‪).‬‬
‫ِريَبازي ليَكؤلَينةوةكة‪ِ -:‬ريَبازيَكي وةسفي شيكاري (مةيدانية)‪.‬‬
‫ئةمانجي ئةم ليَكؤلَينةوةية‪ ،‬ناساندني ضيرؤكي ِراستي تراذيدياي ئةنفالة بة جيلة يةك لة دواي‬
‫يةكةكاني دواي خؤمان ‪ ،‬و مانةوةي ميَذووي مةرطةساتي طووندي فةتاح هؤمةر‪.‬‬
‫نابي‪،‬‬
‫بي طرفت َ‬ ‫طرفت و ثيَشهاتةكاني بةردةم ليَكؤلَينةوةكةمان‪ :‬بيَطومان هيج ليَكؤلَينةوةيةك َ‬
‫طرفتة سةرةكيةكةمان نةزانيني زماني دووةم‪ ،‬و هةروةها لة ئيَستادا زؤربةي ئةو كةسانةي كةبةر‬
‫نةطةراونةتةوةو مردوون‪ .‬نةبووني سةرضاوة لةسةر ِرووداني ئةنفال بة‬ ‫ِ‬ ‫شااَل وي ئةنفا َل كةوتوون‪،‬‬
‫تايبةت لةو طوندةدا‪.‬‬
‫ناوةرؤكي باسةكة‪ :‬ئةم باسة لة دو بةش ثيَكهاتووة‪ ،‬بةشي يةكةم ئةنفال و ئةنفالي طةرميان (باسي‬
‫ِ‬
‫يةكةم‪ :‬ضةمك و واتاي ئةنفال لة قورئاني ثيرؤزدا‪ ،‬باسي دووةم ‪ :‬قؤناغةكاني ئةنفال و ئةنفال‬
‫لةطةرميان)‪ .‬بةشي دووةم‪ ،‬طوندي فةتاح هؤمةر و تاواني ئةنفال (باسي يةكةم‪ :‬دياريكردني سنور‬
‫و شويَن و دانيشتواني طوندةكة‪ .‬باسي دووةم‪ :‬ضيرؤكي ئةنفالي طوندةكة لةزاري دانيشتوانةكةوة‪).‬‬
‫سنوري ليَكولَينةوةكة‪ِ ،‬رووداني ئةنفال لةطوندي فةتاح هؤمةر‪.‬‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫لة كؤتايشدا ئةنجامةكاني بة ضةند خالَيَك خراونةتة ِروو‪ ،‬دواتر سةرضاوةكان بة ثيَي ِريزبةندي‬
‫ِريزكراون‪.‬‬

‫بةشي يةكةم‬
‫ئةنفال و ئةنفالي طةرميان‬
‫باسي يةكةم ‪:‬‬
‫ضةمكو واتاي ئةنفال لة قورئاني ثيرؤزدا‬
‫باسي دووةم‬
‫قؤناغةكاني ئةنفال و ئةنفال لة طةرميان‬
‫بةشي يةكةم‬
‫ئةنفال و ئةنفالي طةرميان‬
‫لةطةل ئةنفالي‬
‫َ‬ ‫طةرميان دةشتيَكي طةورةو فراوانة هةر بؤية ئةنفال لةم ناوضةية جياوازي هةبووة‬
‫يةكةم و دووةمدا‪ ،‬ضونكة لةوانةي ثيَشوو بة خةستي ضةكي كيميايي بةكارهاتووة و دواي ضةند‬
‫ِرؤذيَك ئينجا سووثا جاش و ئةمن و ئيستخبارات و هيَزي تايبةتي هيَرشيان كردووة‪ ،‬بةاَل م لة‬
‫سي ِرذيَم ضةكي‪،‬كيمياي بةكارنةهيَنا بةاَل م ِرةنطة لة ضةند طونديَكدا بةكاري هيَ َ‬
‫نابي‪،‬‬ ‫ئةنفالي َ‬
‫ورووخادني طوندةكان‬ ‫ليَرةدا ئةوةمان بؤ دةر دةكةويَت كة لة طةرمياندا كؤكردنةوةي خةلَكةكة ِ‬
‫وشؤريَكي ئةوتؤ تيَيدا ِرووي نةداب َي‪ ،‬ضونكة طةرميان دةشتايية و ضيا و‬
‫ِ‬ ‫شةر‬
‫ِ‬ ‫ئاسانتر بووب َي و‬
‫شةري ثارتيزاني بةرطري كردن نايةت‪ .‬بؤية ِرذيَم بة‬ ‫ِ‬ ‫دؤ َل و هةرد ونشويَي كةمترة و بة كاري‬
‫ئاساني دةستي بةسةردا طرت‪ ،‬بةشيَوةيةك كة هيض ِريَطةيةكيان بؤ خةلَكةكة نةهيَشتبؤوة‪ ،‬تةنيا‬
‫ئةو‪،‬ريَطايةش ئةهاتةوة بةردةم سووثا و ئةويش كؤي دةكردنةوة بة ئيظاي‬ ‫ِ‬ ‫يةك ِريَطة نةب َي‪،‬‬
‫بةريَي دةكردن(‪ ،)۱‬ياخود‬ ‫سةربازي‪ ،‬بة ذن‪ ،‬و منا َل و طةورةو بضووكةوة بؤ سةربازطةكان ِ‬
‫داريَذراو ضةندين شويَني دياري كرد وةك‬ ‫ياخود ِرذيَمي بةعس بة ثيَي بةرنامةيةكي ثالن بؤ ِ‬
‫(سةنتةر) بةمةبةستي كؤكردنةوةي خةلَكة ئةنفالكراوةكاني طةرميان تيَيدا‪ .‬ئةوسةنتةرانةش بريتي‬
‫بوون لة(‪-:)۲‬‬
‫‪ .1‬سةنتةري ملة سوورة‬
‫‪ .2‬سةنتةري عةلياوا‬
‫‪ .3‬سةنتةري لةيالن‬
‫‪ .4‬سةنتةري قادر كةرةم‬
‫‪ .5‬دوو سةنتةري لة ناو شاري (خورماتوو ) دان بوو‪ ،‬ئةوانيش يةكةم‪ /‬سةنتةري مةركةز شةباب‪.‬‬
‫دووةم‪ /‬سةنتةري دواناوةندي ِرةشيد‪.‬‬
‫‪ .6‬سةنتةري ضةمضةما َل‬
‫(داوي‪ ،‬بناري طل‪ ،‬زةنطةنة‪ ،‬شيَخان‪...‬‬
‫َ‬ ‫ئةم سةنتةرانةش وةك دؤزةخيَك وابوون‪ ،‬بؤ‪،‬ناوضةكاني‬
‫هتد)‬
‫مندال‪،‬‬
‫َ‬ ‫كةواتة ئةم سةنتةرانةي بؤ دةست بةسةرا طرتنيان بوو‪ ،‬لةم سةنتةرانة تةواوي ذن‪،‬و ثياو‬
‫بةهةموو ضين و تويَذ و ِرةطةزيَكةوة كؤكرانةوة‪ .‬دواتريش بةثيَي؟ثالنيَك ِرةوانةي زيندانةكاني‬
‫تؤث زاوة و نوطرة سةلمان كران‪.‬‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫(‪)1‬محمد لةتيف سالَح دةشتي‪ /‬ئةنفال لة طةرميانةوة تا بادينان( ضابخانةي منارة هةوليَر‪ -‬ضاثي‬
‫يةكةم‪ ،‬سالَي ‪ ۲۰۱۳‬ال‪۱٦٤‬‬
‫فةقي محمدم‪ /‬جينؤ سايد لة باشووري كوردستان طةرميان بة نموونة ( ضاثخانةي ياد‪،‬‬
‫َ‬ ‫(‪ )2‬زانا‬
‫سالَي ‪ ۲۰۱۱‬ال‪٤٦‬‬

‫باسي يةكةم‬
‫ضةمكو واتاي ئةنفال لة قورئاني ثيرؤزدا‬
‫ثي دةكات ( يَسْـَٔلُونَكَ َع ِن‬ ‫سورةتي ئةنفال سةرةتاي جوزئي دةيةمي قورئاندا بةم شيَوةية دةست َ‬
‫ال ۖ قُ ِل ٱأْل َنفَا ُل هَّلِل ِ َوٱل َّرسُو ِل ۖ فَٱتَّقُوا۟ ٱهَّلل َ َوأَصْ لِحُوا۟ َذاتَ بَ ْينِ ُك ْم ۖ َوأَ ِطيعُوا۟ ٱ َ َو َرسُولَهُۥٓ إِن ُكنتُم‬
‫هَّلل‬ ‫ٱأْل َنفَ ِ‬
‫ُّم ْؤ ِمنِينَ [‪]1‬‬
‫واتة ئةي موحةممةد(صلي اللة علية وسلم) ثرسيارت ل َي دةكةن سةبارةت بة دةستكةوتةكان(ي‬
‫جةنطي بةدر) تؤش بلَ َي‪ :‬ئةو دةستكةوتانة هةر بؤ خواو ثيَغةمبةرن(صلي اللة علية وسلم) كةواتة‬
‫خؤتان بثاريَزن و لة خوا بترسن وة ثةيوةندي نيَوان خؤتان ضاك بكةنةوة و طويَ ِرايةلَي خواو‬
‫بروادارن‪.‬‬
‫ثيَغةمبةرةكةي بن ئةطةر ئيَوة ِ‬
‫كة مةبةستي ئةم سورةتة ئةوةية‬
‫هةبي و ئاطايان لة فةرماني‬
‫َ‬ ‫برواداران تةقوايان‬
‫لة مةسةلةي دةستكةوتةكاندا‪ ،‬مةبةستي ئةوةية ِ‬
‫شةر و‬
‫ِ‬ ‫بي‪ .‬هةروةها لة نةخشةي‬ ‫خواو ثيَغةمبةر(صلي اللة علية وسلم) و يادةوةري ئايةتةكان َ‬
‫بروايان بة قةدةري خوا هةب َي بؤ ساركةوتؤ و ئةنجامةكاني‪،‬‬ ‫باوةرةكان‪ِ ،‬‬
‫ِ‬ ‫بي‬
‫تيَطيران لةطة َل َ‬
‫كاتي داواي دامةزراوي ئيرادةي‬‫َ‬ ‫بروايان بة ثشتطيري و يارمةتي هؤكارة غةيبيةكان هةب َي‪،‬‬ ‫ِ‬
‫شةر‬
‫ِ‬ ‫ئامانجي‬ ‫دةخاتةوة‪،‬‬ ‫بير‬ ‫خوايان‬ ‫يادي‬ ‫كاريطةري‬ ‫و‬ ‫وثةيمان‬ ‫ت‬ ‫اَل‬‫ة‬ ‫دةس‬ ‫دةكات‪،‬‬ ‫لي‬
‫َ‬ ‫ثتةويان‬
‫سةربكةوي‬
‫َ‬ ‫استي‬‫ر‬‫ِ‬ ‫و‬ ‫حةق‬ ‫بن‪،‬‬ ‫خوا‬ ‫فةرماني‬ ‫ملكةجي‬ ‫اليةك‬ ‫هةموو‬ ‫ويستة‬ ‫َ‬ ‫ي‬‫ث‬ ‫بةوةي‬ ‫دةكات‪،‬‬ ‫دياري‬
‫بروا و عةقيدة لة سةروةري‬ ‫بةسةر ضةكي خراثةكارديدا‪ .‬لة ثؤليَنكردني كؤمةلَطادا دةقةكاني ِ‬
‫ي كة باسكردني ئةنفال لة قورئاندا بةو‬ ‫بكري‪ ،‬بةم شيَوةية دةر دةكةو َ‬
‫َ‬ ‫هةموو ئيختباريَكةوة هةذمار‬
‫شةري خةلَكي نا موسولَمان بكةن‪ ،‬لة ثيَناوي داطيركردني زةوي و ما َل و‬ ‫ِ‬ ‫ماناية نيية‪ ،‬كة موسولَمان‬
‫سامان و لةناوبردنيان‪ ،‬ضونكة طرنطترين ئةو هؤكارانةي كة هاني موسالَمانان دةدات تا جةنط‬
‫بكةن ئةمانةن‪:‬‬
‫ةمرةوي واَل ت‪ ،‬فةراهةمكردني كةش و هةواي ئارام بؤ بانطي يةكتاثةرستي‪،‬‬ ‫فراوانكردني قةلَ ِ‬
‫هةل دةوةشيَننةوة‪ ،‬بةرطري لة بيرو ِراي ثةسةندي‬ ‫دذايةتي كردني ئةو كةسانةي كة ثةيمان َ‬
‫شؤرش و‬‫ِ‬ ‫طةرانةوةي ئاسايش بؤ دؤخي ئاسايي خؤي لة هةل و مةرجي‬ ‫ِ‬ ‫كؤمةلَةي موسلَمان‪،‬‬
‫ئاذاوةدا‪ ،‬بةرطريكردن لة خؤيان بر ثةرض دانةوةي ئةو كةسانةي كة دةستريَذي دةكةنة سةريان‪.‬‬
‫ئايةتةكاني نيَو سوورةتةكةش جةخت لةسةر طرفت و كيَشةي نيَوان جةنطاوةرةكاني ئيسالم و‬
‫سةكردةو خةليفةكانييان دةكةنةوة‪ .‬هةر وةك لةم ئايةتةدا هاتووة( ۞ َوٱ ْعلَ ُموٓ ۟ا أَنَّ َما َغنِ ْمتُم ِّمن َش ْي ٍء‬
‫يل إِن ُكنتُ ْم َءا َمنتُم بِٱهَّلل ِ ‪)]41[......‬‬ ‫فَأ َ َّن هَّلِل ِ ُخ ُم َسهُۥ َولِل َّرسُو ِل َولِ ِذي ٱ ْلقُرْ بَيٰ َوٱ ْليَتَٰ َميٰ َوٱ ْل َم َسٰ ِكي ِن َوٱ ْب ِن ٱل َّسبِ ِ‬
‫ِرذيَمي بةعس هاتووة دةقاو دةق ئةمة زيندووة دةكاتةوة و ئايةتةكاني نيَو سورةتي ئةنفال وةك‬
‫مرجةعيَكي ئايني و ِرةوايةتيةكي ئايني دةدات بة كورد و شوناسي كوردي‪ ،‬وةك وتمان لة‬
‫ديدطايةكدا بةعس زيرةكاني لةم مةسلةية ثةيداكردووة‪.‬‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫(‪)1‬د‪ .‬سةباح بةرزنجي ‪ /‬ضةمكي ئةنفال لة فةرهةنط و ميَذووي ئيسالمدا ( ضاثخانةي ناوةندي‬
‫ِريَنويَن‪ ،‬ضاثي يةكةم‪ ،‬سالَي ‪ ۲۰۱۹‬ال‪۱٤‬‬
‫(‪ )2‬تةها سليَمان‪ /‬تيَطةيشتن لةئةنفال و جينؤسايدي كورد(تيراذ ‪۱۰۰۰‬دانة‪ ،‬ضاثخانةي ثيرةميَرد‪،‬‬
‫سالَي ضاث ‪۲۰۱٤‬‬
‫باسي دووةم‬
‫قؤناغةكاني ئةنفال و ئةنفال لةطةرميان‬
‫قؤناغي يةكةم لة شااَل وةكاني ئةنفال‬
‫ئةم هيَرشةبة يةكةم قؤناغي ثةالماري دادةنريَت لة (‪۱۹۸۸-۲-۱۸‬ز) بؤ سةر ناوضةكاني‬
‫( مةرطة‪ ،‬دؤلَي جافايةتي و بارةطاكاني يةكيَتي نيشتماني كوردستان) دةستي ثيَكرد‪ .‬واتة ناحيةو‬
‫قةزاكاني ( دووكان‪ ،‬بنطرد‪ ،‬قةاَل ضؤالن‪ ،‬سةرضنار وسورداش)ي طرتةوة ِرذيَم لةم هيَرشةيدا‬
‫توانةيةكي سةربازي و دارايي و ِراطةياندني زؤر طةورةي بؤ تةرخان كردبوو‪ ،‬بؤئةوةي‬
‫لةمهيَرشةداسةركةوتوو بيَت وبتوانيَت لة قؤناغ وناوضةكاني تردا سةر بكةويَت‪ .‬سةرثةرشتياري‬
‫ئةم هيَرشةي ئةنفال( ليوا ِروكن سولَتان هاشم ئةحمةد) بوو‪ ،‬هيَزةكاني بةشدار بوو لةم شااَل وةدا‬
‫بريتي بوو لة بيست ليوا و شةست فةوج و دة فةوجي سوك و مةفرةزةي تايبةت جطة لةدةيان‬
‫سةرةراي ئةا هيَزة زؤرةو ضةكة‬
‫ِ‬ ‫دةبابة‪ ،‬ئةمانة هةموويان ثالَثشتي هيَزي ئاسماني بوون‪.‬‬
‫قورسانةش ضةكي كيمياي بة سةختي بةكارهيَنرا‪ ،‬هةر لةضوار ضيَوةي ئةم ئةنفالةشدا (‪)٦۰۰‬‬
‫ثيَشمةرطةي قارةمان لة سةنطةردا كوذران و بريندار بوون‪ ،‬باقي هيَزةكاني ثيَشمةرطة و‬
‫جةماوةري ناوضةكةش لة (‪ )۱۹۸۸-۳-۱۸‬بة ثيَي بةرنامةيةكي ئامادةكراو بةرةو سنورةكاني‬
‫ئيَران هةلَكشان بةوةش لة ‪۱۹۸۸-۳-۱۹‬ز) بةالغي كؤتايي ئةنفال ِراطةيةنرا‪ ،‬بةكارهيَناني ئةو‬
‫هيَزة زؤرةو ضةكي كيمياي لة اليةن ِرذيَمةوة وهيَرش كردنة سةر بارةطاكاني (يةكيَتي نيشتماني‬
‫جي بةجيَكردني يةكةم ثةالماري ئةنفالدا‪ ،‬بؤ شثرزة كردن و لة ناو بردني‬
‫كوردستان) لة َ‬
‫بةرةنطاري بوو‪ ،‬لة اليةن ثيَشمةرطةو خةلَكي كوردستانةوة‪ ،‬و َ‬
‫جي بة جيَكردني قؤناغةكاني‪،‬تري‬
‫ئةنفال بوولة اليةن ِرذيَمي ديكتاتؤري عيَراقةوة ثالنيان بؤ دانا بوو‪.‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫زانا فةق َي محمد‪ /‬جينؤسايد لة باشووري كوردستان‪ ،‬ئةنفالي طةرميان بة نموونة ( ضاثخانةي ياد‪،‬‬
‫سالَي ‪ ۲۰۱۲‬ال ‪۱۲٥‬‬

‫قؤناغي دووةمي شااَل وةكاني ئةنفال‬


‫شؤرشي كورد و‬ ‫ِ‬ ‫درندةتر بوو‪ ،‬نةك هةر هةولَي داوة‬ ‫هةموورذيَمةكاني تري عيَراق ِ‬
‫ِ‬ ‫بةعس له‬
‫هيَزي ثيَشمةرطة لة ناو ببات‪ ،‬بةلَكوبؤسةرخستني بةرنامةكاني‪ ،‬ثةناي بردؤتة بةر سياسةتي‬
‫نامرؤظاني دؤزةخيانة‪ .‬لة بابةتي ئاوارةو دةربةدةركردني خةلَكي دانيشتواني شارو شارؤضكة و‬
‫ناكري‪ .‬بةردةبووة ويَزةي خةلَكي‬ ‫َ‬ ‫ثي‬
‫بةشةر بةرامبةر ثيَشمةرطة هيضي َ‬ ‫ِ‬ ‫كاتي دةيزاني‬
‫َ‬ ‫ديَهاتةكان‪،‬‬
‫شؤرش‪ ،‬هةر بؤية سةر لة ئيَوارةي ِرؤذي (‪ )۳-۲۲‬لةكاتيَكدا‬ ‫ِ‬ ‫بؤ‪،‬دوورخستةوةيان لة يارمةتيداني‬
‫خةلَكي دولَي قةرةداخ لة ناو بؤن و بةرامةي يادي جةذني نةورؤزدا بوون‪ ،‬كةضي هةمووان بة‬
‫زرمةي تؤثبارانيَكي ناوةخت ِراضلَةكان‪ ،‬دلَياناخورثا‪ ،‬لةناكاو بةيةكجار ضل موشةكي كيمياي‬
‫دووكةل و ئاطري‬ ‫َ‬ ‫خؤي مالَي بة ناو دؤلَي سيَوسيَناندا‪ ،‬كثي طوند و ب َي دةنطي خةلَك لة ناو‬
‫موشةكي كيمياييدا نوقم بوو‪ ،‬ضل مووشةكي كيمياي بةسة بؤ‪،‬لة ناو بردني الديَيةكي (‪ )۲۰۰‬مالَي‬
‫قةرةبالَخ لة دانيشتوندا‪ِ .‬رذيَمي سةدام لة ظيستظالَي نةورؤزدا دياري خؤشةويستي بؤ خةلَكي‬
‫كوردستان نةنارد‪ ،‬بةلَكو ذةهراوي ِرةوانة كرد‪ .‬بووة هؤي شةهيد كردني (‪ )۷۸‬كةس و (‪)۲۰۰‬‬
‫مةرو مااَل ت ئاذةلَي مالَي طوندةكة‪ .‬ئةمةية خؤشةويستي‬ ‫بريندار وتياضووني ذمارةيةكي زؤر لة ِ‬
‫نريَذي هيَنا‪ .‬كةس بؤي نةبوو داواي‬ ‫لةطةل هاتنيدا ثةيامي خويَ ِ‬
‫َ‬ ‫مرؤظانةي ِرذيَمي بةعس كة هةر‬
‫مافي خؤي لة ذيانيَكي ئاسوودةدا بكات‪ .‬بةعس هيَزيَكي مةرط دؤستة‪ ،‬بةسةرثةرشتي ليوا ِروكن‬
‫ئةياد خةليل رةكي و عةدنان تاجي فةرماندةي هيَزي خاليد بن وةليد لة ضةند قؤلَيَكةوة دةستيان بة‬
‫شةر نةكرا بوو‪ ،‬لةهةنديَك قؤلَةوة دوو ِرؤذ‬ ‫ِ‬ ‫هيَرشكردن كرد‪ ،‬لة هةموو ئةو قؤاَل نةوة وةكو يةك‬
‫شرةوي‬ ‫بي بةرطري دوذمن ثيَ ِ‬ ‫شةر كرا بوو‪ ،‬لة هةنديَكي ترةوة يةك ِرؤذ‪ ،‬لة هةنديَكي تريشةوة َ‬ ‫ِ‬
‫شةري سةخت كرا بوو‪ ،‬ضةندين‬ ‫ِ‬ ‫لةركةوة‬ ‫الي‬ ‫زةردةوة‬ ‫شاخي‬ ‫ي‬‫َ‬ ‫ل‬ ‫قؤ‬ ‫لة‬ ‫تايبةتي‬ ‫بة‬ ‫كردبوو‪.‬‬
‫شةري‬
‫ِ‬ ‫شةوة‬ ‫اَل‬‫ة‬ ‫ق‬ ‫طةورة‬ ‫ةو‬‫َ‬ ‫ل‬ ‫سؤ‬ ‫شاخي‬ ‫شةهيدي تيا درا‪ ،‬هيَزي زؤري دوذمنيش كوذرا‪ ،‬لة قؤلَي‬
‫باش كرا بوو‪ ،‬شةهيد و برينداريش هةبوو‪ .‬ئةطةرضي بزوتنةوة لةالي شاخي طةورة قةاَل وة‬
‫بارةطايةكيان لةطة َل يةكةم ثةالمار ضؤلَيان كرد‪ ،‬ئةو ناوةيان بة جيَهيَشت‪ ،‬لة ثيَناو ئايني ئيسالم‪،‬‬
‫دذ بة ِرذيَمي سةدامي ئيسالم كوذ تةقةيةكيشيان نةكرد‪ ،‬هيَزةكاني سوثاي عيَراق توانيان لة ماوةي‬
‫هةشت ِرؤذدا بة تةواوي كؤنترؤلَي ناوضةكة بكةن‪ ،‬لة ذيَر ناوي ئةنفالي دوودا‪.‬‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫خةليل سةركاني ‪ /‬ئةنفال لة يادةوةري ثيَشمةرطةيةكدا( ضاثخانةي طةنج‪ ،‬ضاثي يةكةم سالَي‬
‫‪ ۲۰۰۸‬ال ‪۷۷‬‬

‫قؤناغي سيَي شااَل وةكاني ئةنفال‬


‫شااَل واي ئةنفالي س َي كة ناوضةي طةرمياني طرتةوة‪ ،‬طةورةترين و بةر فراوانترين هيَرش بوو‪،‬‬
‫لة سالَي ‪ ۱۹۸۸‬بؤ سةر كوردستان‪ .‬كة ناوضةكاني ( دووز‪ ،‬قادر كةرةم‪ ،‬كةالر‪ ،‬كفري‪ ،‬سةرقةاَل ‪،‬‬
‫ضةمضةما َل‪ ،‬تيلةكؤ ثيَباز سةنطاو‪ ،‬تةكيةو‪ ،‬بةشيَك لة ناوضةي ئاغضةلةر)ي ِرامالَي‪ .‬زيانيَكي‬
‫زؤري طياني و مالَي بة دانيشتواني نزيكةي (‪ )٥۰۰‬طوندي ناوضةكة طةياند‪ .‬كة ثتر لة سي هةار‬
‫مال سامانيشيان بةتااَل ن بردرا‪ .‬لة (‪-٤-۱٤‬‬‫مندال و ثير و طةنجي ب َي سةر و شويَن كرد و َ‬ ‫َ‬ ‫ذن و‬
‫‪ )۱۹۸۸‬ضوار شارؤضكةي طةرميان بة يةك ِرؤذ بة تةواوي ويَرانكران ونزيكي بيست هةزار ذن‬
‫و ثياو و مندا َل بؤ سةربازطةي قؤرةتوو ِرةوانةكران‪ .‬بؤية ئةم ِرؤذة لة هةموو سالَيَك كراوة بة‬
‫ِرؤذي ياد كردنةوةي تاوانة طةورةكةي ئةنفال لة كوردستان‪ .‬ثةالماري ئةنفال لة طةرميان‬
‫داريَذرا‪.‬‬
‫بةسةرثةرشتي عةلي حةسةن مةجيد و ليوا ِروكن بارق عبداللة بة ثيَي نةخشةي سةربازي ِ‬
‫ِرةنطة كةسانيَك هةبن بثرسن كةواية بؤ يةكةم شااَل و بؤ سةر ئةم ناوضةية نةبوو؟! وةاَل مي وةها‬
‫ثرسياريَكش هةر ئةوةية كة بلَيَين (طرنط ئةجامة نةك شتيَكي تر) ضونكة لؤجيكي بةعس وابوو‪،‬‬
‫كةدةبيَت لة ثيَشةوة سةري مارةكة ثان بكاتةوة‪ ،‬واتة سةركردايةتي بشكيَنيَت‪ ،‬تائةوانيتر ئاسانتر خؤ‬
‫بةهةرحال وةاَل مي تةواو ئةوةية كة لةم ثةالمارةدا سووثا ئةنجامةكاني‬
‫َ‬ ‫بدةن بةدةستةوة‪ .‬بةهةرحا َل‬
‫خؤي ثيَكا و طةرميانيةكان ئةوانةي بةر ضنطي سووثا كةوتن‪ ،‬ذمارةيةكي زؤر كةميان نةبيَت‪،‬‬
‫دةطةرا و بة ضاوي‬
‫ِ‬ ‫هةرطيز ضاويان بة ذيان نةكةوتةوة‪ .‬دةميَك بوو ِرذيَم لة دةرفةتيَكي ئاوا‬
‫دةيروانية ئةم ناوضةية‪ ،‬ئةويش لةبةر ئةوةي ثيَشتر بة سياسةتي ( بةعةرةب كردن و بة‬ ‫ِ‬ ‫دوذمنةوة‬
‫كي و طةرميان لة كوردستان بترازيَن َي‪.‬‬ ‫بةعسي كردن و ِراطواستن) نةيتواني بوو ئامانجي تةواو بثيَ َ‬
‫بةاَل م دةبواية ئةنفال ئةم ئمانجةي بؤ بة ديبيَنيَت‪ ،‬سةرةنجام تواني تا ِرادةيةكي زؤر بة سةركةوتن‬
‫بطات‪ ،‬ضونكة لة ِرووي جوطرافيةوة‪ ،‬هاوسنووري ناوضة عةرةب نشينةكاني عيَراقة و طةليَك‬
‫شويَني لة سؤنطةي سياسةتةكاني دةولَةتي عيَراقةوه تةعريب كراوة‪ ،‬دةتوانين بلَيَين تةعريب لة‬
‫ئةنفالي سيَي طةرمياندا ئامانجي سةرةكي بووة‪ ،‬هةر بؤية زؤرترين كمةلَكوذي لة ثةالمارةكاني‬
‫مال ويَران بووة‪ .‬لة بةلَطةنامةي دادطاي‬ ‫ئةنفالدا لةم ناوضةية بووة‪ ،‬و خةلَكةكة ب َي سةر و شويَن و َ‬
‫بااَل ي تاوانةكاني عيَراق‪ ،‬نةخشةو ثالني ئةنجامداني تاوانةكة و بةشداري سووثا و يةكة‬
‫سةربازيةكاني ِرذيَمي بةعس وردتر ِروون دةبيَتةوة بةم شيَوةيةيي خوارةوة‪:‬‬
‫يةكةم‪ /‬هيَزةكاني فةيلةقي دووةم‪ ،‬بةسةر كردايةتي فةريقي يةكةم كامل ساجد‪ .‬كة لةم يةكة‬
‫سةربازيانةي خوارةوة ثيَكهاتبوو‪:‬‬
‫ٲ‪ .‬فيرقةي مةشات ‪۱٥‬‬
‫ب‪ .‬فيرقةي مةشات ‪۳٤‬‬
‫مدةرةعة ‪۳‬‬
‫ِ‬ ‫ج‪ .‬فيرقةكاني‬
‫دووةم‪ /‬هيَزةكاني فةيلةقي يةك بة سةركردايةتي سولَتان هاشم احمد كة لةم يةكة سةربازيانة‬
‫ثيَكهاتبوو‪:‬‬
‫أ‪ .‬فةوجةكاني جاش بةسةركردايةتي سةعد شةمسةدين‪.‬‬
‫مدةرةعةبةسةركردايةتي ليوا خالد الدليَمي‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ب‪ .‬فيرقةي دةيةمي‬
‫سيَيةم‪ /‬بةشي ئةندازة بؤ تيَكداني طوندةكان‪.‬‬
‫ضوارةم‪ /‬دةستةي سةرؤكايةتي هةوالَطري سووثا سةر بة فيلةق فيرقةكان‪.‬‬
‫ثيَنجةم‪ /‬بةشي كيميايي‪.‬‬
‫فرؤكة جةنطيةكان‪.‬‬
‫شةشةم‪ِ /‬‬
‫حةوتةم‪ /‬هيَزي ئاسماني‪.‬‬
‫هةشتةم‪ /‬يةكةكاني ئاسايشي سةر بة ئاسايشي سليَماني و كةركووك‪.‬‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫(‪)1‬وةيسي سالَح حمد امين ‪ /‬جينؤسايدي طةلي كوردستان( سةرثةرشتي هونةر ضاث‪ /‬زاطرؤس‬
‫محموود‪ ،‬عوسمان ثير داود‪ .‬ضاثي يةكةم‪ ،‬سالَي ضاث ‪ ۲۰۱۰‬ال ‪۷٦‬‬
‫(‪)2‬عومة كر محمد‪ /‬ئةنفالي طةرميان سياسةتيَك و دوو ئامانج (ضاثخانةي هيَ َل‪ ،‬تيراذ (‪)٥۰۰‬‬
‫دانة‪ ،‬سالَي ضاث ‪ ۲۰۱۰‬ال ‪۷٤‬‬
‫(‪ )3‬تةها سليَمان‪ /‬جينؤ سايدي كورد و تاواني ئةنفال( ضاثخانةي بينايي ‪ ،‬ضاثي يةكةم سالَي ضاث‬
‫‪۲۰۱٥‬‬

‫قؤناغي ضوارةمي شااَل وةكاني ئةنفال‬


‫ئةنفالي ضواريش لة ِرؤذي (‪ )۱۹۸۸-٥-۳‬دةستيثيَكرد و ناوضةيةكي جوطرافي زؤري لة‬
‫دةوروبةري زيَي بضوك لة ناوضةكاني ( شوان‪ ،‬شيَخ بزيَني قةاَل ي سيَوةكة‪ ،‬تةق تةق‪ ،‬كؤية‪،‬‬
‫خةلةكان) طرتةوة‪ ،‬هيَزي ثيادةي ِرذيَميش لة هةموو اليةكةوة لهستي ثيَكرد‪ ،‬ئةم هيَرشة بة‬
‫فةرماندةي ليوا ِروكن سولَتان هاشم بوو‪ .‬لةم قؤناغةشدا‪ِ ،‬رذيَمي بةعس طوندةكاني (طؤثتةثة و‬
‫عةسكةر)ي هةلَبذارد‪ ،‬بةضةكي كيمياي بؤردوماني كردن‪ .‬بةاَل م لةم ثةالمارةشدا‪ ،‬هيَزةكاني ِرذيَم‪،‬‬
‫ووبةرووي هيَزةكاني ثيَشمةرطةو جةماوةري ناوضةكة بوونةوة‪ ،‬دوذمن زيانيَكي زؤري ليَكةوت‬ ‫ِ‬ ‫ِر‬
‫و دةيان ثيَشمةرطةش شةهيد بوون‪ .‬لة ِرؤذي (‪ )۱۹۸۸-٥-۷‬دا هيَزةكاني ِرذيَم توانيان بة تةواوي‬
‫سةرجةم ديَهاتةكاني ناوضةكة كؤنترؤ َل بكةن و دةستي ِرةشياني بةسةردا بطرن‪ .‬لةم ثةالمارةشدا‬
‫نزيكةي دةهةزار مروظيب َي تاوان بةر شااَل وي ئةنفال كةوتن و نزيكةي حةوت هةزار كةسيان لة‬
‫ناوةراستي هيَراق زيندة بةضالَكردن و لة (‪ )۱۹۸۸-٥-۸‬كؤتايي بة قؤناغي‬ ‫ِ‬ ‫بيابانةكاني خوار و‬
‫ضوارةم هيَنرا‪.‬‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫زانا فةق َي محمد‪ /‬جينسايد له باشووري كوردستان ئةنفال لة طةرميان بة نموونة(ضاثخانةي ياد‪،‬‬
‫الثةرة ‪.۲۹‬‬
‫ِ‬ ‫سالَي ضاث ‪،۲۰۱۲‬‬

‫قؤناغةكاني( ثيَنج و شةش و حةوت) لة شااَل وةكاني ئةنفال‬


‫لةناوةراستي مايسي ‪ ۱۹۸۸‬دا بوو‪ ،‬كة ئةنفال طةيشتة باليسان و دؤلَةكاني دةورووثشتي كة‬
‫ِ‬
‫خةلَكيَكي زؤريان تيَدا نةبوو‪ .‬ئةمة لووتكةي هةلمةتي ِرذيَم بوو‪ ،‬بؤ ئةوةي بةيةكجاري ‪ PUK‬وةك‬
‫َ‬
‫ني‪ ،‬بؤ سزادني ئةو خةلَكة مةدةنيانةي هيَشتا ثشتطيريان دةكردن و لة‬
‫شةركةر تيَك بشكيَ َ‬
‫ِ‬ ‫هيَزيَكي‬
‫دةرثةراندني هيَزةكاني ئيَران لة بةرةي باكوري جةنطي ئيَران‪ -‬عيَراق‪ .‬لةم‬
‫ِ‬ ‫هةمان كاتيشدا‬
‫قؤناغةي ئةنفالدا‪ِ ،‬راطواستن و كوشتني بة كؤمةلَي خةلَكي مةدني نابيَتة كيَشةيةكي ئةوتؤ بؤ سووثا‪،‬‬
‫ضؤل بوون‪ ،‬و دانيشتواني كورديان لة دوو‬‫َ‬ ‫ضونكة ئو دةمه ناوضة سنوريةكاني ثاريَزطاي هةوليَر‬
‫ِرامالَيني طةورةدا ِراطويَزرا بوون‪ ،‬يةكةميان لة سااَل ني ‪ ۱۹۷۸-۱۹۷۷‬دا و دووةميش لة سالَي‬
‫‪ ۱۹۸٤-۱۹۸۳‬دا‪ .‬هةروةها هةنديَك لةوانةي بةر ئةنفالي ثيَنج كةوتن‪ ،‬لة سثيليك سةرنطوم كران و‬
‫هةنديَكي تريشيان لة ثةنجةرةي بةنديخانةوة بيَزار بوون لة ِرةواندز‪ ،‬كؤمةلَيَكي تريشيان هةر لة‬
‫طرتوخانةي ئةمن لة هةوليَر شويَن بزر بوون‪ .‬بةاَل م هةروةك ضوار قؤناغةكةي ثيَشووي ئةنفال‪،‬‬
‫هةمان كار يةك له دواي يةك دووباةر دةبووةوة‪ ،‬لة شويَني دهست بةسةري كاتيةوة طيراوةكان‬
‫ِراثيَضي ئيفادة دةكران‪ ،‬هةموو جاريَكيش بةرةو خوار دةكرانةوة بؤ كةركوك‪ ،‬لة ِروانطةي‬
‫ناريَك و ثيَك و ناتةواو بوو‪ ،‬تاكة قؤناغ بوو كةبةم جؤرة ب َي‬ ‫ِرذيَمةوة ‪ ،‬ئةنفالي ثيَنج ئؤثةراسيؤنيَكي ِ‬
‫سةر بةر بيَت‪ ،‬سةرتا و كوتايي ديار نةب َي‪ ،‬ضونكة ئامانجي حكومةت ئةوة بوو كة ‪ِ PUK‬رابمالَيَت‬
‫و ثاشان بضيَتة ناوضةي بادينان‪ .‬كةلةاليةن ‪KDP‬ةوة كؤنترؤلَكرابوو‪ ،‬لةويَوة بطاتة سنوري‬
‫توركيا‪ ،‬بةاَل م واي ثيَوست دةكرد ئةم ئامانجة ضةند مانطيَك دوابخريَت‪ ،‬ضونكة هيَزةكاي‬
‫اطرتبوون‪ ،‬كة سووثاي عيَراق ثيَشبيني ليَدةكردن‪.‬‬ ‫خؤر ِ‬ ‫ِ‬ ‫بةنديسي لةبةرطريكردندا لةوة ثتةوتر و‬
‫َ‬ ‫مةلَ‬
‫كةش و هةواي ئةو شكستي دواخستنانة يةك لة داي يةكانة لةوةدا ِرةنطدةداتةوة‪ ،‬كة لة نيَوان‬
‫وطؤردةكران لةو ناوضةيةدا‪ .‬لة ثاش تةواوكردني شالَوي ئةنفالي ثيَنج‪ ،‬لة‬ ‫ِ‬ ‫ئؤفيسةكاني ئةمندا ئالَ‬
‫حةوتي حوزةيراني ‪۱۹۸۸‬ز دا‪ ،‬خؤكؤكردنةوةو ثالن دانان دةستي ثيَكرد‪ ،‬شااَل وي ئةنفالي شةش‪.‬‬
‫ثالن بؤ ثرؤسةيةكي ثاككردنةوة دانرا‪ ،‬بةمةبةستي ثيَكدادان لة دؤلَي باليسان و ئاالنةدا‪( .‬ئةنفالي‬
‫شةش) ئةم ثالنة لة سي مايسي ‪۱۹۸۸‬ز دا نيَردرا بؤ سةرؤكايةتي دةستةي ئةركاني سووثا بة‬
‫ثةري نهيَني و شةخسي) ذمارة ‪ ۱٤۷٥‬لة حةوةي حوزةيراني ‪۱۹۸۸‬ز دا‪ ،‬كة‬ ‫بروسكةي (ئةو ِ‬
‫برياري ثةلةمارةكة‬ ‫داواي دواكةوتني ثرؤسةكة دةكات تا كاتيَكي طونجاوتر‪ ،‬هؤي ِراطرتني ِ‬
‫كؤرةك‬
‫ِ‬ ‫بةشيَوةيةكي كاتي وا ديار بوو ئةو بةرطرية توندة سةحتةي ‪ PUK‬بوو‪ ،‬لةضياي‬
‫ودةورووبةري لة كاتيَكدا ِرذيَمي عيَراق بةردةوام بوو لةسةر ِراطرتني ئةنفالي شةش و حةوت‪،‬‬
‫نوي بؤ ثيَشمةرطة‪ .‬ئةويش كةثةيوةندي بة‬ ‫ِرووداويَكي ر هاتة ثيَشةوة و بوة هؤي مةترسيةكي َ‬
‫شةر‪ ،‬شكاندني مةرجي ِريَككةوتنةكةيان‬ ‫ِ‬ ‫‪ PUK‬ةوة بوو‪ ،‬لةم ِ‬
‫بريارةي ئيَراندا بؤ‪،‬كوتايي ثيَهيَناني‬
‫ثي نةكرا‪ .‬لة ‪ ۲٦‬ي‬ ‫بوو‪ ،‬لة ئؤكتؤبةري ‪۱۹۸٦‬دا‪ ،‬لة تاران ئةنجاميان دابوو‪ .‬كةوا هيضيان َ‬
‫وبرياريان دا كةهةر‬ ‫تةمووزدا فةرماندةكاني مةلَبةندي س َي كؤبونةوةيةكي لة ناكاويان ئةنجامدا ِ‬
‫شر بكات‪ ،‬با ما َل و منالَي ببات بؤ ئيَران‪ .‬ثيَشمةرطةي بةتواناو كاراش لة دواوة‬ ‫كةسيَك ناتوان َي ِ‬
‫بميَنيَتةوة‪ ،‬بؤ جةنجالَكردني هيَزي حكومةت و ثاريَزطاريكردن لة ثاشةكشة‪ ،‬بةاَل م تةنانةت‬
‫لةوكاتةش كة كشانةوةكةش دةستي ثيَكرد هيَزي ئاسماني عيَراق كةوتة هيَرشكردنيَكي قورس بة‬
‫ثي بكات‪ ،‬وةك ثيَش هةر‬ ‫ضةكي كيميايي‪ ،‬بةاَل م لة ئةنفالي كؤتاييدا كة وادانرابوو ‪۲٥‬ي ئاب دةست َ‬
‫فرؤكةو ضةكي كيميايي‪ .‬لة ‪ ۲۸ .‬ي ئابيشدا هيَزي زةميني‬ ‫قؤناغيَكي ئةنفال ‪ ،‬واتة بؤردومانكردني ِ‬
‫دةست بةكار دةبيَت‪.‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫ئامادةكردن‪ /‬ميد َل ئيست وؤض‪ ،‬وةرطيَ ِر لة ئينطليزيةوة‪ ،‬محمد حمة سالَح تؤفيق‪ /‬جينؤسايد لة‬
‫عيَراق ثةالماري ئةنفال بؤ سةر كورد( ضاثحانةي تيشك‪ ،‬زنجيرة (‪ )٥۷‬تيراذ( ‪ )۲۰۰‬دانة‪ ،‬سالَي‬
‫‪ ۲۰۰٤‬ال ‪.۲۷٥‬‬
‫قؤناغي هةشت لة شااَل وةكاني ئةنفال‬
‫ثي بة ث َي هةموو ناوضةكاني ذيَر‬ ‫بة‪،‬ثيَي ئةو بةرنامة ِريَذيةي كة بؤ ثرؤسةي ئةنفال كرا بوو‪َ ،‬‬
‫شؤرش ثاك بكريَتةوة‪ ،‬لة دوا هةنطاو سنوري ناوضةي بادينان بوو‪ ،‬كة لة ِرؤذي (‪-۲٥‬‬ ‫ِ‬ ‫دةسةاَل تي‬
‫‪۱۹۸۸-۸‬ز) دا تاكو ِرؤذي (‪ )۱۹۸۸-۹-۱٦‬بةردةوام بوو‪ ،‬واتة نزيكةي دوازدة ِرؤذي خاياند‪ .‬ئةو‬
‫شةري هةشت‬ ‫ِ‬ ‫ِرؤذطارة زةمينةيةكي لةباربوو بؤ ئةنجامداني ئةو كارة‪ ،‬ضونكة ِرذيَمي عيَراق لة‬
‫بةتال بوو بوو‪ ،‬كة خةرج و باجةكةي طياني مليؤنيَك‬‫َ‬ ‫سالَةيدذ بة كؤماري ئيسالمي ئيَران دةست‬
‫مرؤظ بوو‪ ،‬هةروةها لةوسةردةمةدا بارودؤخي كورد زؤرنالةبار بوو‪ .‬كةسيَك نةبوو لة دنيادا‬
‫بةهاواريةوة بض َي‪ ،‬هةموو هيَزة نيَو دةولَةتيةكان لة ئاست ئةو هةموو تاوانةي بةرامبةر كدوورد‬
‫دةكرا‪ ،‬بيَدةنطيان هةلَبذارد‪ ،‬ضونكة هاوكيَشة سياسيةكان وا ِ‬
‫داريَذرابوو‪ ،‬ضةند ِرؤذيَك ثيَش‬
‫دةستثيَكردني هيَرشةكان‪ ،‬ئةم هيَزة لة نزيك شاري دهؤك مؤلَدرا بوون‪ ،‬تاكو لة كاتي دياري كراودا‬
‫فرؤكة بؤردوومان دةكرا‪،‬‬ ‫لة شويَنةكانيان جم و جو َل بكةن‪ .‬ثيَش ئةمةش ِرؤذانة بة بةردةوامي بة ِ‬
‫ئةمةش بة مةبةستي ورة بردني خةلَكي‪ .‬لة ِرؤذي ‪۲٤‬ي ئابدا‪ ،‬طوندي سثيدارةي بناري‬
‫فرؤكانة كةوت‪ ،‬كة بؤمبي هيَشوويي تيَطرتبوو‪ ،‬دوو‬ ‫ضياي‪،‬طارة بة سةختي بةر بؤردوماني ئةم ِ‬
‫ي شةهيد بوون‪ .‬هةموو ثةلةماردانيَكي هيَزي سووثايي و سةربازي دوذمن بؤ سةر هةر‬ ‫الوي ئة َ‬
‫لةطةل‬
‫َ‬ ‫برين بوو‪ .‬بؤ‪،‬تةميَخواركردني ئةو خةلَكة بووة‪ ،‬كة‬‫ناوضةيةك بؤ لة ناوبردن و كوشتن و ِ‬
‫ِرذيَمدا بةيةكةوة هة َل ناكةن‪ .‬بة واتايةكي تر ِرذيَم دان بة مافي خةلَكيدا َ‬
‫ناني و بة ئاطر و ئاسن‬
‫شؤرش و خةبات‬
‫ِ‬ ‫مامةلَةيان لة طةلَدا دةكات‪ .‬خةلَكيش بؤ بةرطري كردن لة حؤيان‪ ،‬ثةنا دةبةنة بةر‬
‫و ياخيبوون لة دةسةاَل ت‪ ،‬بؤية ِرذيَم بة مافي خؤي زانيوة بة هةرضي تواناي سةربازيةوة‬
‫باوةري بة‬
‫ِ‬ ‫شؤرشطيَ ِران‪ ،‬ضونكة‬
‫ِ‬ ‫كةهةيةتي هيَرش بكات بؤ دامركاندني كةف و كولَي‬
‫بروايان بة‬
‫زماني‪،‬طفتوطؤ نةبووة‪ ،‬هةموو ِرذيَمة يةك لة دواي يةكةكاني عيَراق تا دةطاتة بةعس ِ‬
‫مافي طةلي كورد نةبووة‪.‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫خةليل سةركاني ‪/‬ئةنفال لة يادةوةري ثيَشمةرطةيةكدا( ضاثخانةيطةنج‪ ،‬سالَي ‪ ،۲۰۰۸‬ال ‪۱۷٥‬‬

‫بةشي دووةم‬
‫طوندي فةتاح هؤمةرو تاواني ئةنفال‬
‫باسي يةكةم‬
‫دياري كردني سنور و شويَني دانيشتواني طوندةكة‬
‫باسي دووةم‬
‫ضيرؤكي ئةنفالي طوندةكة لة زاري دنيشتوانةكةيةوة‪.‬‬
‫باسي يةكةم‬
‫طوندي فةتاح هؤمةرو تاواني ئةنفال‬
‫طوندي فةتاح هؤمةر كة لة دؤلَيَكدايةو ضوار دةوري طيراوة بة ضةند طرد و تةثؤلَكةيةك‪ ،‬ئةم‬
‫شؤرش بووة‪ ،‬دانيشتواني‬ ‫ِ‬ ‫طوندةش هاوشيَوةي طوندةكاني هاوسنووري خؤي‪ ،‬النكةي ثيَشمةرطة و‬
‫شؤرش و‬ ‫ِ‬ ‫مةرو مااَل ت و باخداريةوة سةرقالَن و هةنديَكيشيان مامؤستاي‬ ‫طوندةكة بة بةخيَوكردني ِ‬
‫لةطةل دةستثيَكي شااَل وي ئةنفال‪ ،‬طوندي فةتاح هؤمةريش‬ ‫َ‬ ‫ثيَشمةرطة بوون‪ ،‬هةر بؤية‬
‫طةل خؤرهةلَهاتندا جيَش‬ ‫َ‬ ‫طورزيَكي‪،‬كوشندةي بةركةوتووة‪ ،‬لة ‪۱۹۸۸-٤-۱٤‬ز دا‪ ،‬لةبةرةبةيان لة‬
‫و جاشةكان ضوار دةوري طوندةكة دةطرن‪ ،‬تةواوي دانيشتوانةكةي كؤدةكةنةوة‪ ،‬طوند هةموو‬
‫مةر و مااَل تيان بةتااَل ن دةبريَن‪ ،‬و بةشيَك لة‬
‫خاثوور دةكةن و ِرةز و باخةكانيش دةسوتيَنن‪ِ .‬‬
‫ثيَشمةرطة لةاليةن جاشةكانةوة بة ثارة دةفرؤشريَن بة بةعسيةكان و دةكوذريَن‪ .‬دانيشتوانةكةي‬
‫دواي ضةند ِراطواستنيَك بة ضةند قؤناغيَك لة ِرةوانةي زيندانةكاني تؤث زاواو نوطرة سةلمان‬
‫ضال كراون‪ ،‬ئةوانةشي كة‬ ‫َ‬ ‫دةكريَن‪ .‬بةشيَكيان لة تينويَتي و برسيَتيد دةمرن و بةشيَكيشيان زيندة بة‬
‫اناطيري و‬
‫َ‬ ‫ماونةتةوة‪ ،‬بةر ليَبوردني بةعس كةوتوون‪ .‬بة ناوهيَناني ئةنفال‪ ،‬فرميَسكةكانيان بؤ ِر‬
‫بي ئيَستا ئةو ئوميَدةشيان نةماوة‪ .‬بة بيستني‬ ‫طةرانةوةيكةس وكاريان هةبوو َ‬ ‫ِ‬ ‫ئةطةر ثيَشتر ئوميَدي‬
‫طؤري بة كؤمةلَي كةس و كاريان ‪ ،‬هيَناوةي زيَر و زيوي كضةكانيان‪ ،‬كةتاكة يادطارية بؤيان‬ ‫ِ‬
‫ماوةتةوة‪ ،‬ئيَستا لةو طوندة ذياني ئاسايي خؤيان دةذين‪.‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫بةريَز محمود فةتاح احمد‪ ،‬ئةنجومةني طوندةكة‪ ،‬لة بةرواري ‪۲۰۲۰-۱-۱۷‬‬
‫لةطةل ِ‬
‫َ‬ ‫ضاوثيَكةوتن‬
‫ِرؤذي هةيني‪.‬‬
‫باسي دووةم‬
‫دياري كردني سنور و شويَن و دانيشتواني طوندةكة‬
‫كوري هؤمةر) وة‬ ‫ِ‬ ‫طوندي فةتاح هؤمةر لة سالَي ‪ ۱۸۱۹‬ئاوةدان كراوتةوة لةسةر دةستي (محمدي‬
‫(احمد)كورة طةورةشي‬
‫ِ‬ ‫كوري دووةميةوة ناو ناوة كة (هؤمةر )بووة‪،‬‬
‫ِ‬ ‫ناوي طوندةكةيشي بة ناوي‬
‫كوريةوة‬
‫ِ‬ ‫دةكات بة كويَخاي طوندةكة‪ .‬ثاشان قةاَل يةكيش لة سةرووي طوندةكةوة بة ناوي هؤمةري‬
‫دروستدةكات‪ .‬طونووي فةتاح هؤمةر لة ِرووي ئيداريةوة سةر بة ناحيةي سةرقةاَل ية‪ ،‬ئةم طوندة نؤ‬
‫كم لة كفريةوة دوورة‪ ،‬و ضوار كم لة سةرقةاَل وة دوورة‪ .‬لةبةشي باكورةوة‪،‬طوندةكاني هةر يةك‬
‫لة( كاني ماران‪ ،‬درؤزنةي طةورة ودرؤزنةي بضووك) لة بةشي باشووريشةوة هةريةك لة‬
‫طوندةكاني( بةكرة شةل‪،‬سةيدجةذني‪ ،‬ابراهيم خان‪ ،‬ناسالَح)لةبةري ِرؤذهةاَل تةوة‪( ،‬ميل قاسمي‬
‫طةورة و ميل قاسمي بضووك‪ ،‬حةسيرة)ية‪ ،‬لةبةري ِرؤذئاوايشةوة طوندةكاني (عمر بل‪ ،‬بةلةطةي‬
‫دوراجية)‪ .‬طوندي فةتاح هؤمةر زياد لة دة جار خاثوور كراوة‪ ،‬ثيَش‬ ‫طةورة وبةلةطةي بضووك‪ِ ،‬‬
‫ثرؤسةي ئةنفال بيست مالَي تيَدابووة‪ ،‬ذمارةي ذمارةي دانيشتواني‪،‬ئةم طودندة (‪ )۱٤۱‬كةس بوون‪،‬‬
‫لةطة دةسثيَكي ئةنفال لة ‪۷‬ي نيساني ‪ ،۱۹۸۸‬جاريَكي تر ِروخيَنراو بوة هؤي ئةنفال بووني ‪٤٥‬‬
‫كةس له دانيشتواني و‪ ،‬شويَن بزربووني بةشيَكي تري دانيشتوانةكةي‪ .‬جطة لةوانةش ضةندين‬
‫شةهيدي داوة بة ناوةكاني( علي عباس‪ ،‬احمد كاكي) وة خاوةني ضوارمامؤستا بوون ( حسيَن علي‬
‫عبد اللة ‪،‬بةرزان حسن‪ ،‬عوسما علي عبدللة‪ ،‬سمايل فةتاح احمد) كة ئةمانة هموو مامؤستاي‬
‫شؤرش بوون‪ ،‬لة ئيَستايشدا طوندي فةتاح هؤمةر ئاوةدانةو دانيشتواني طوند سةرقالَي ذياني ئاسايي‬
‫ِ‬
‫خؤيانن‪.‬‬

‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫طؤران حسن احمد‪ /‬مامؤستاي ئامادةيي بةشي بيركاري‪ ،‬سالَي دةرضووني ‪۲۰۰۹-۲۰۰۸‬‬
‫ضيرؤكي ئةنفال لة زاري دانيشتوانةكةيةوة‪.‬‬
‫لة زاري جةيران محمد خورشيد‬
‫مةرةكةيان نةهاتبوو‪،‬‬
‫بةرةبةيانيَكي زوو‪ ،‬لة طووندي فةتاح هؤمةر‪ ،‬هيَشتا كاتي دةركرداي ِرانة ِ‬
‫هيَشتا دنيا تةواو ِرووناك نةبؤووة‪ .‬جةيران خان‪ ،‬وةك هةموو ِرؤذيَك ثيَش هةموو ئةنداماني خيَزان‬
‫لةخةو ِرادةب َي و خةريكي ئامادةكردني سفرةي بةياني بوو‪ ،‬ثيَش هةموو شتيَك ‪ ،‬هةموو ئةنداماني لة‬
‫خةو هةلَدةستاند تا بة دواي كاري خؤيان بكةون‪.‬‬
‫خاتوو جةيران داي ئامادةكردني سفري بةياني بة خواردةمةني كوردةواري‪ ،‬طويَي لة دةنطة دةنط‬
‫ي‪ ،‬ديمةنيَكي بيني كة لة بيري نان و‬
‫و هاتوو هاوار بوو‪ ،‬لة ثةنجةرةكةوة سةريَكي كيَشاية دةر َ‬
‫ثي كرا هاوار لة منالَةكاني بكات وداواي كرد شتيَك بكةن‪ ،‬و بة ئاطا بن‪،‬‬
‫سفرةدا نةما‪ ،‬هيَندةي َ‬
‫ثي نةضوو جيَش و جاشةكان خؤيان كرد بة حةوشةي مالَي خاتوو جةيران دا‪-:‬‬ ‫زؤري َ‬
‫هةمووان تةنها ئةوة ت َي دةطةن‪ ،‬بة نيازن كؤيان بكةنةوة و بؤ شويَنيَكيان ببةن‪ .‬ضونكةضةند‬
‫سةربازيَك خةريكي هيَناني مةكينة و طاَل بةي خةلَكةكة بوون‪ ،‬منالَةكان هةموو دةطريان دةيانزاني‬
‫لةطةل دةستةو كةل‬
‫َ‬ ‫كةشتيَكي نامؤ ِروو دةدات و خةلَكي سةرجةم لة مةراقدا بوون‪ .‬هةر خيَ َ‬
‫زاني‬
‫وثةليان بة زؤر باركران و جيَش و جاشةكان ثيَشيان كةوتبوون‪...‬‬

‫لة ِريَطادا‪ ،‬مةكينةي مالَي جةيران خان ِ‬


‫طري طرت و تيَك جوو‪ ،‬هةرضةندي خةريكي بوون‬
‫وهةولَياندا بؤيان ضاك نةكرايةوة‪.‬‬
‫لةطةل مالَيَكي تري طوندي هؤمةر بل بة ناوي ثةرويَز تيَ َ‬
‫كةل كران و سةرخران‪ .‬ثاشان‬ ‫َ‬ ‫ناضار‬
‫هةموو خةلَكةكة ِراثيَضي طوندي مل سوورة كران‪...‬‬
‫كةس تواناي دةربازبووني نةبوو لة دةست ئةا زؤر دارانةي بةعس‪...‬‬
‫خةلَكةكة هاوكاري يةكتريان دةكرد لة نيَو خؤياندا بة ثيَداني خواردن و خواردنةوةو شويَني مانةوةو‬
‫ثيَداويستي تر‪...‬‬
‫تةنيا شتيَك كة خاتوو جةيران و ئةو خةلَكة بةستةزمانةي تريش دلَيان َ‬
‫ثي خؤش بوو‪ ،‬ئةوة بوو كة‬
‫سي ِرؤذ مانةوة لة ملة سورة‪ ،‬ديسان هاتوو هاوار و‬
‫هيَشتا ثيَكةوة بوون و ليَك نةترازابوون‪ .‬دواي َ‬
‫(يةاَل ‪ ....‬يةاَل ) دةستي ثيَكردةوة‪ ،‬هةمووان كؤكرانةوة بؤ شويَنيَكي تر‪.‬‬
‫دةرؤشت‪ ،‬خؤر خةريك بوو ئاوا دةبوو لة نيوةي ِريَطادابوون‪ .‬دووبارة‬
‫دنيا بةرةو تاريك بوون ِ‬
‫هةموان دابةزيَنران و ئيظاي سةربازي ئامادةكرا بوو‪ .‬ديسان هةموو خةلَكة داماو َ‬
‫بي دةسةاَل تةكة‬
‫بة تيَكة َل بار كران و بة ِريَكةوتن بةرةو شويَنيَكي تر‪ ،‬كة هيضيان نةيان دةزاني مةسيريان ضيية و‬
‫ي دةبريَن‪.‬‬‫بؤ كو َ‬
‫تؤث زاوا شويَنيَكي ضؤ َل بوو‪ ،‬دةميَك بوو كةسي تيَدا نةئةذيا‪.‬‬
‫لة شويَنيَكي ثرت و ثيس و قيَزةون دا بةزيَنران‪ ،‬كة بةكةلَكي ذياني ئاذةلَيش نةدةهات‪ ،‬ثيَيان وترا‪،‬‬
‫ئيَرة شويَني مانةوةتانة‪.‬‬
‫شةو درةنط بوو‪ ...‬كة باَل وةيان بةحةلَكةكة كرد‪ ،‬هةنيَكيان لة شويَني مانةوةي ئاذةلَةكان و‬
‫هةنيَكيشيان لة خانووي ئةو خةلَكة زينداني كران كة ثيَشتر تيَيدا بوون‪ ،‬بةب َي شيَو و خؤراك و جيَطة‬
‫و بان‪ ،‬ئةو شةوةيان بةسةر برد‪ .‬ذوورةكانيشي زؤر كةم بوون و خةلَكةكةش زؤر بوون‪ ،‬تا واي‬
‫ليَهات بوو‪ ،‬هةر ذوورةو نزيكةي سي كةسي تيَدا دةمايةوة‪.‬‬

‫دواتر خاتوو جةيرانيش وةك ئةو هةموو خةلَكة‪ ،‬توشي ِ‬


‫نارةحةتي و نوشوستي زؤر هات‪ ،‬ديسان لة‬
‫بةرة بةياندا هةمووان ِراثيَضي( دوبز) كران‪.‬‬
‫لة دوبز هةمويان زيندانيكران و جيَطيريان كردن‪ ،‬ضاوديَريةكي سةحتيش دةكران‪.‬‬

‫كةس بؤي نةبوو دوبز بة جيَبهيَلَيَت‪ ،‬ذيانيَكي قورس و ِ‬


‫ثر نةهامةتيان دةست ثيَكرد‪ ،‬ماوةي ثيَنج‬
‫مانط ئةم دةردة سةرية بةردةوام بوو‪ .‬بةاَل م بارطرني و قورسي ذيانيان طةشتبووة لووتكة‪ ،‬بةهؤي‬
‫برسيَتي و خراثي مامةلَةكردن لة طةلَيان‪ِ .‬رؤذانة سوثاي عيَراق بة ئؤتؤمبيَلي تايبةت و كةثس‬
‫دةهاتن و ضةند كةسيَكيان لة زيندانيةكان دةبرد‪.‬‬
‫ئةو حةلَكةي مابوونةوة هيَندة برسيَتي و تينويَتي تيني بؤ هيَنا بوون‪ ،‬ئاواتيان دةخواست ئةوايش‬
‫ي دةبريَن‪ .‬بةاَل م ثيَيان وابوو‪ ،‬ئيتر ِرزطار‬
‫نؤبةيان بيَت و بيان بةن‪ ،‬هةرجةنة نةشيان دةزاني بؤ كو َ‬
‫دةبن لةو نةهامةتية‪.‬‬
‫نارةحةتيانةيان طرتبوو‪ ،‬بةاَل م برايةكي لةبةر‬
‫خيَزانةكةي خاتوو جةيران‪ ،‬كة بةرطةي زؤريَك لةو ِ‬
‫برا و لة ثيَشي ضاويان طياني لةدةست دا‪.‬‬
‫ب َي ناني و برسيَتي‪ ،‬هيَزي ل َي ِ‬
‫لةطةل‬
‫َ‬ ‫سةرباري ئةو نةهامةتيانة جندي و جاشةكاني حكومةت‪ ،‬مالَةيةكي زؤر نامرؤظانةيان‬
‫خةلَكةكة دةكرد‪ ،‬سوكايةتي و ليَدان و قسة وجويَني ثيس‪ ،‬ثيشةي ِرؤذانةيان بوو‪.‬‬
‫لةبةر ئةو بارودؤخة ناهةموارة‪ ،‬هةنديَك لة زيندانيةكان شيَت دةبوون‪ ،‬هةنديَك طيانيان لة دةست‬
‫دةدا‪ ،‬وة ذني دووطيان منالَي لةبار دةضوو‪ .‬هةركةس نةخؤش دةكةوت لةبةر نةبووني ضارةسةر‬
‫و برسيَتي زؤر دةمرد‪ .‬يان ئاوي ثيس و تا َل و سويَريان دةرخواردي زيندانيان دةدا‪ ،‬هةر لةبةر ئةم‬
‫هؤكارانةش بوو‪ ،‬ضةندين نةخؤشي لة ناو زيندانةكاني دوبز باَل و بوونةوة‪ ،‬وة بة ب َي ضارةسةر‬
‫دةمانةوة و هةنديَكيان دةمردن‪.‬‬
‫دؤخيَك بوو كةس تا ئةوكات نةيبيني بوو‪ ،‬كةسيَك لة ناو زيندانةكانيش بمرداية‪ ،‬دةمايةوة تا بؤني‬
‫ووبةرووي ئةو خةلَكة‬
‫ِ‬ ‫دةكرد و هةموواني بيَزار دةكرد‪ .‬ئازار و ئةشكةنجةي طياني و دةرونيان ِر‬
‫دةكردةوة‪.‬‬
‫ضاوةريَي قةدةريَكي لة ناكاو بوو‪ ،‬يان ِرزطاري يان‬
‫ِ‬ ‫هةموو ئةوانةي مابوونةوة‪ ،‬سات بة سات‬
‫مردن‪.‬‬
‫برياري ئازاد كردني بةشيَك لة‬
‫بةطؤري بةعس‪ِ ،‬‬
‫ِ‬ ‫طؤر‬
‫ِ‬ ‫دواي ِرؤذانيَكي سةختي زؤر ‪ ،‬حكومةتي‬
‫زيندانةكاني دةر كرد‪.‬‬
‫لةطةل هةنديَكي تر لة دراوسيَكاني ئازاد كران‪ .‬حالَي خةلَكةكة زؤر خؤش بوو‪،‬‬
‫َ‬ ‫خاتوو جةيران‬
‫سةرباري لةدةستداني ئةزيزانيان‪ ،‬بةاَل م ذيانيان بةردةوامة و ئةتوانن ذيان دروست بكةنةوة‪ .‬هةر‬
‫طةرايةوة شويَن و جيَطاي خؤي طةر بي ويستاية‪ .‬خاتوو جةيران‬ ‫ِ‬ ‫لةطةل ئازادبووني‬
‫َ‬ ‫خيَزانةو‬
‫جي بوون‪ .‬هيَشتاش ئةو ديمةنة تؤقيَنةر و‬
‫ي نيشتة َ‬‫لةطة َل ئةنداماني خيَزانةكةي هاتنة كفري ولةو َ‬
‫هاوريَي‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ثر لة تراذيديايةي هةر لة هزر و حةيالَدا مابوو‪ .‬وةك خةميَك بوو بوو بة‬
‫ِ‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫لةطةل (جةيران محمد خورشيد) لة بةرواري ‪ ۲۰۱۹-۱۰-۳‬شةممة‪.‬‬
‫َ‬ ‫ضاوثيَكةوتن‬

‫لة زاري حةنوشة حسيَن‬


‫بةيانيةكي زوو بوو‪ ،‬لة طوندةكةيان (فةتاح هؤمةر) جةيش وسووثاي عيَراق بة ئيظاي سةربازي و‬
‫ضةكةوة‪ ،‬هةلَيان كوتاية سةر خةلَكي طوندةكة‪.‬‬
‫لةوي ماوةيةكي كةم‬ ‫َ‬ ‫لةطة َل خؤرهةاَل تندا بة زؤرة مل َي باركران و ِراثيَضي ملة سوورة كران‪.‬‬
‫بي نان وئاو‪ ،‬ب َي شويَني‬‫مانةوة و دواي ئةوة ِراثيَضي قؤرةتوو كران لةويَش س َي ِرؤذ مانةوة‪َ .‬‬
‫بريار هات‪ ،‬كة ببريَن بؤ شويَنيَكي تر‪ .‬دواتر بردران بؤ دوبز‪ ،‬لة‬‫نيشتةجيَبوون‪ .‬دواي س َي ِرؤذ ِ‬
‫طةل خةلَك‬
‫َ‬ ‫دووبز خةلَكةكة هةموو ثيَكةوة زينداني كران‪ .‬مامةلَةي زؤر نةشياو و‪،‬نامرؤظانةيان لة‬
‫بي ئاو‪ ،‬ليَدان‪ ،‬ئةشكةنجة‪ ،‬جويَن و قسةي نةشياو و سوكايةتي‪ ...‬ذياني ئةو حةلَكةي‬ ‫دةكرد‪ ،‬ب َي نان َ‬
‫دارمان و بيَهيَزي كردبوو‪ .‬بة ثيَش ضاويانةوة لة كةس و كاريان دةدرا‪ ،‬منالَيان‬‫دووضاري ِ‬
‫ثر خةم و ثةذارة و تراذيدياي دوبز لة‬‫نارةحةتيةكي لة ِرادة بةدةر بوو‪ ،‬ضيرؤكي ِ‬ ‫دةمرد‪ِ ....‬‬
‫يادةوةري و هزري هةمووياندا‪ ،‬وةك كابوسيَك ماوةتةوة دواي مانطيَك مانةوةلة دوبز بة ئيظاي‬
‫سةربازي ئةوكات ِراثيَض كران و طوازرانةوة بؤ (نوطرة سةلمان) ناو و شويَنة ترسناكةكةي‬
‫نوطرة سةلمان‪....‬‬
‫ئةوي‪ ،‬دووضاري قةدريَكي‬
‫َ‬ ‫حةنووشة خان و كةس و كارةكةي لةطة َل ئةو خةلَكةي هيَنرا بوونة‬
‫زؤر سامناك و وحشي طةرانة بوونةوة‪.‬‬
‫دواتر لة دوبز‪ ...‬ذنيَك كة ناوي ثةرذين بوو‪ ،‬منالَي بوو‪ ،‬لة دؤخيَكي ناهةموار و َ‬
‫بي سةر وبةردا‪،‬‬
‫بي ضارةسةر و بةب َي هةبووني كةسيَكي شارةزا‪ ،‬دوا بة دواي ئةويش حةنوشة خانيَش كة‬ ‫بة َ‬
‫زؤرنارةحةتدا منالَي بوو‪ .‬هةرضؤن َ‬
‫بي خؤي و دة كةس لة‬ ‫ِ‬ ‫دووطيان بوو‪ ،‬لة بارودؤخيَكي‬
‫حيَزانةكةي ثيَكةوة بوون‪ .‬تاكة تروسكايي نيَو ئةم مةرطة ساتة ثيَكةوة بوون بوو‪.‬‬
‫لة نيَو زيندانةكةدا‪ِ ،‬رؤذانة بيست بؤ سي كةس طيانيان لة دةست دةدا‪ ،‬بةهؤي برسيَتي ي تينويَتي و‬
‫ئازار و ئةشكةنجةوة‪.‬‬
‫حةنووشة‪ ،‬خؤي بة ِرةضةلَةك عةرةب بوو‪ ،‬تاكة تاواني ئةوةبوو‪ ،‬ة شووي بة كورديَك كردبوو‪،‬‬
‫لةبةر ئةو تاوانةي ِرؤذانة بانطيان دةكرد و دةستيان بة ئاطرد داح دةكرد‪ ،‬ثيَيان دةوت بؤ شووت بة‬
‫كورد كردووة؟!‬
‫بةوثةري ئازار‬
‫ِ‬ ‫حةنووشة‪ ،‬لةبةر برسيَتي و الوازي كضةكةي خؤي (تابان) بة ثيَش ضاوي خؤيةوة‬
‫نارةحةتي طياني دةرضوو‪ .‬لة بيابانةدا شويَنيَك نةبوو‪ ،‬تا كضةكةي تيَدا بنيَذيَت‪ ،‬ناضار بةدةست‬
‫و ِ‬
‫بةخؤل باني‬
‫َ‬ ‫لةطة َل ياسيني دراوسيَيان ضالَيَكيان بؤ هةلَكةند و كضةكةي تيَدا شاردةوة‪ ،‬دواتريش‬
‫دا‪.‬‬
‫بة تةنها تؤزيَك دووركةوتنةوة‪ ،‬سةطة ِرةشةكةي نوطرةسةلمان كةوتة خواردني دةست و قاضي‬
‫جةرطبر و بة ئازار بوو‪ ،‬كة بؤ‬
‫ِ‬ ‫كضةكةي‪ ،‬بةثيَش ضاوي خؤيةوة‪ .‬ئةم ديمةنة هيَنده بة‬
‫ئةبةد لة بير و هؤشي دايكي دا ون ناب َي ‪ ،‬لة بيري ناضيَتةوة‪ .‬هةر ئةمةنةبوو‪ ،‬بةلَكو بؤ دووم‬
‫كورة بضوكةكةي (علي كويَخا فةتاح) طياني سثارد و هةر لةو جيَية ناشتي‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫جاريش‬
‫شةوان هةمووان دةكران بة هؤلَيَكي باريك ودريَذةوة‪ ،‬كة هيَندة تةنطةبةر و بضووك بوو بؤ‬
‫حةلَكةكة‪ ،‬كة شويَن‪،‬نةبوو تا ليَي بخةون‪ .‬ناجار بة دانيشتنةوة دةخةوتن‪ .‬هةنديَكيان تا بةيان بة ئاطا‬
‫بوون‪ ،‬لة تا برسيَتي و ئازاري طيانيان‪.‬‬
‫(حةجاج) ئةو جونديةي كة زؤر بويَر و ئازا بوو‪ ،‬لة ئةشكةنجةدان و ضةوساندوةي ئةو خةلَكة ب َي‬
‫بي دةسةاَل تة‪.‬‬
‫هيَز و َ‬
‫ِرؤذيَك حةنووشة بة زماني عةرةبي بة حةجاجي وت‪ ،‬تؤ خوشك و دايكت نية‪ ،‬كة وا لةم ذنانة‬
‫دةكةي؟!‬
‫بةاَل م حةجاج طويَي بؤ ئةو نةطرت‪،‬و كةوتة ليَدان و ئازار داني‪.‬‬
‫حةنووشة بةوةوة نةوةستا ضووة الي ئةفسةرةكة و ثيَي وت‪ :‬طةنجةكانمان لة كويَن؟‬
‫ئةفسةرةكة لة وةاَل مدا وتي‪ :‬نوطرة سةلمان‪.‬‬
‫حةنووشة‪ :‬بؤ ئيَرة كويَية؟‬
‫ئةفسةر تةلعةت سةلمةية‪...‬‬
‫ئةوكات حةنووشة زاني كة لةكويَن‪...‬‬
‫سي مانط و نيو لة تةلَعةت سةلمة مانةوة‪ ،‬بةشيَكيان ل َي مرد و بةشيَكي تريشيان بة دؤخيَكي‬
‫ماوةي َ‬
‫خراثةوة مانةوة‪.‬‬
‫طةرانةوة طوندةكةي خؤيان‪ .‬حةنووشةش‬ ‫ِ‬ ‫دواتر ئةوانةي كة مانةوة‪ ،‬بةشيَكيان ئازاد كران و‬
‫طةرايةوة طوندةكةي خؤيان بةمةبةستي دووبارة ذيانةوة‪ ،‬دةستيان داية‬ ‫ِ‬ ‫لةطة َل خيَزانةكةيدا‬
‫درووستكردني كةثر بؤ خؤيان و خيَزانيان‪ ،‬ضونكة ديَهاتةكانيان ِروخيَنرا بوون‪ .‬ديسان دةستيان‬
‫كردةوة بة دروستكردني خانوو‪ ،‬ذيانيان لة سفرةوة دةست ثيَكردةوة‪.‬‬
‫حةنووشةو خيَزانةكةي هةرطيز تراذيدياو مةرطةساتي نيَو زيندانةكانيان بير ناضيَتةوة‪ ،‬هةميشة‬
‫دةدوي‪ .‬ئةمانةو دةيان ضيرؤكي تري ناخ هةذيَن دةطيَ ِرنةوة‪ ،‬هةميشة لةناو بير و‬
‫َ‬ ‫لةطةلَيان‬
‫يادةوةريةكانيةتي‪ ،‬ئةمة لةاليةك‪ ،‬لة اليةكي تريشةوة هةذاري و دةستثيَكردني ذيان بيرو ميَشكي‬
‫حةنووشةي تةني بوو‪.‬‬
‫ئةمة جطة لة لةدةستداني بةشيَكي منالَةكاني لةو كارةساتة بةد ناوةدا‪ .‬بة ناو هيَناني ئةنفال دةضيَتةوة‬
‫سةر هةمان دؤخ و تراذيديا كة بةسةريدا هاتووة‪...‬‬
‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫لةطةل (حةنووشة حسيَن حةسةن) لة بةرواري ‪ ۲۰۲۰-۱-۱۷‬هةيني‪.‬‬
‫َ‬ ‫ضاوثيَكةوتن‬
‫لة زاري ناسكة احمد مجيد‬
‫سةر بةيانيةكي زوو بوو‪ ،‬جةيش طةمارؤي طوندي دا‪...‬‬
‫هةموو خةلَكي طوندي فةتاح هؤمةر كؤكرابوونةوة‪ .‬هات و هاوار و غةلَبة غةلَبي خةلَكي طوند‪،‬‬
‫دؤخةكةي تةواو شلَةذاند بوو‪ .‬هةمووان كؤ كرانةوة كران بة دوو بةشةوة‪ .‬بةشيَكيان بردران بؤ‬
‫طوندي هاوسنوري فةتاح هؤمةر كة ئةويش طوندي درؤزنة بوو‪ .‬لةاليةن ئيستخبارات وجةيشي‬
‫لةطةل ئةم خةلَكة بةش مةينةتةدا بوو‪ ،‬بردران بؤ (درؤزنة) ‪.‬‬
‫َ‬ ‫عيَراقيةوة‪ .‬ئاسكةش‬
‫دواتر لةويَشةوة ِراثيَضي مله سورة كران‪ ،‬لة زيندانة ترسناك و ناخؤشةكان‪ .‬حكومةتي بةعس‬
‫ثي بةس نةبوو‪ ،‬دواي شةش مانط ديسان خةلَكة داماوةكةيان كؤركردةوة ِراثيَضي‬‫ئةوةي َ‬
‫لةوي مانةوة‪ ،‬و ديسانةوة‬
‫َ‬ ‫قؤرةتوويان كردن‪ .‬ماوةي دوو ِرؤذ‬
‫بردران بؤ شويَنيَكي تر‪....‬لةويَشةوة بؤ دوبز‪.‬‬
‫كةل كران بار كران بؤ‬ ‫ئاسكة خؤي و خيَزانةكةي لةطة َل ضةند خةلَكيَكي تر َ‬
‫بي ويسي خؤيان تيَ َ‬
‫دوبز‪.‬‬
‫ي نةهامةتي و ئازار و و ئةشكةنجة و برسيَتي و نةخؤشي دةستيان ثيَكردةوة‪ .‬بة ثيَش ضاويانةوة‬ ‫لةو َ‬
‫ئازيزانيان دةمرد و بة دةسي خؤيان دةيان ناشت‪ ...‬ئازار و ئةشكةنجةدان و برسيَتي ئازيزانيان‬
‫دةبيني و هيَندةي تر خةمي دلَيان كةلَةكة دةبوو‪ ،‬ماوةي س َي مانط و( ‪ِ )۱۱‬رؤذ‪ ،‬زؤر قورس ليَيان‬
‫ثةري‪...‬‬
‫تيَ ِ‬
‫ئاسكة تةمةني ‪ ۱٥‬سا َل بوو‪ ،‬هيَشتا شيَوةي خةلَكةكةي لة ثيَش ضاوة‪ ،‬كة لة طةلَيان بوون‪.‬‬
‫بةالي ئاسكةو خةلَكي زيندانيةكاني نوطرة سةلمان وةك خؤيان دةيطيَ ِرنةوة ( هةلَس و كةوتي‬
‫جةيشي حكومةت لة دوبز) باشتر بوو لة نوطرة سةلمان‪ ،‬هةر برسي دةبوون‪ ،‬خةلَكيش دةمرد‪،‬‬
‫بةاَل م باشتر بوو‪.‬‬
‫كةسي داواي نان يا‬
‫َ‬ ‫درندةيي و ئةشكةنجة دان‪ ،‬هةر‬ ‫لة نوطرة سةلمان‪ ،‬حةجاج ببوو بة سيمبولي ِ‬
‫ئاوي بكرداية‪ ،‬يان سكااَل ي بكرداية‪ ،‬بة قيَزةونترين شيَوة دةكةوتة ليَدان و ئازارداني‪ .‬لة سةرةتادا‬
‫ئاوي خواردنيان بؤ تا َل دةكردن‪ ،‬يا دةرمانيان دةكردة خورادنيانةوة‪.‬‬
‫ئاسكة دةلَ َي لة نوطرة سةلمان‪ ،‬جاريَك كة زؤر تينيوم بوو‪ ،‬لة سرةي ئاودا وةستابووم‪ ،‬بة سؤندة‬
‫ليَيان دام و بيَهؤش بووم‪ ،‬باش بوو كةس وكارم ِرايان كيَشا بووم لة ذيَر دةستيان دةريان هيَنام‪،‬‬
‫ئةطينا ئةيان كوشتم‪.‬‬
‫ئاسكة لة طيَ ِرانةوةكةيدا بةردةوام بوو ووتي‪ :‬حةنووشة ثرسياري لة ئةفسةرةكة كرد وتي‪ :‬ئيَمة‬
‫كةي ئازاد دةكريَين؟‬
‫ئةفسةركةش وتي‪ :‬ئيَمة ئيَوةمان بؤ مردن هيَشتؤتةوة‪.‬‬
‫ي ذنيَك هةردوو مالَةكةي كة لة باوةشيدا بوو‪ ،‬لةبةر برسيَي مردن‪ ،‬ثاشان دوو سةرباز هاتن‬ ‫وة لةو َ‬
‫و منالَةكانيان ل َي وةرطرت‪ ،‬تا بينيَذن‪ ،‬ذنةكةي هةرضي هاواري كرد و نااَل ندي‪ ،‬نةيان هيَشت‬
‫بروات‪ .‬دواتر دوو سةربازةكة‪ ،‬منالَةكانيان لة بيابانةكةدا ناشت‪ ،‬هةر دوو خولةك دواي‬ ‫بةدوايانا ِ‬
‫ئةوة‪ ،‬سةطةكاني نوطرة سةلمان خؤلَي سةر دةم و ضاويان هةلَدانةوة و خوارديان‪ .‬دايكي دوو‬
‫منالَةكةش لة دوورةوة ضاوي ل َي بوو‪ ،‬هةر ئةيقيذاند و دةي نااَل ند تا واي ليَهات باري دةرووني‬
‫تيَكضوو‪...‬‬

‫داي ئةو نةهامةتيةي بةسةر خةلَكي ئةويَدا هات‪ ،‬حكومةتي ِ‬


‫دؤراوي بةعس ليَبوردني طشتي‬
‫ي دةستيان بة‬
‫طةرايةوة سةر شويَن و ِريَي خؤي‪ .‬سةر لة نو َ‬
‫ِ‬ ‫دةركرد‪ ،‬ئةوةي مابووةوة‬
‫دروستكردني ذيان كردةوة‪.‬‬
‫طةرانةوة‪ ،‬دستيان كرد بة دروستكردنةوةي خانووة‬ ‫ِ‬ ‫خيَزاني ئاسكة ئةم ليَبوردنة طرتنيةوة و‬
‫ِرووحاوةكانيان‪.‬‬
‫ثر لة خةم و بيرو هؤشيَكي ماندووةوة دستيان بة ذيان كردةوة‪ ،‬ضونكة بةشيَكي زؤريان‬ ‫بة دلَيَكي ِ‬
‫بريان بة ضاوي خؤيان بيني بوو‪ .‬برسيَتي و‬ ‫كةس و كاريان لة دةست دابوو‪ ،‬كارةساتي جةرط ِ‬
‫نةهامةتي كاريطةري كردبووة سةر جةستة و دةروونيان‪ .‬ئاسكة برايةكي بة ذن و منالَةوة بة ثيَش‬
‫بةضال كران‪ .‬هةنديَك لة خةلَكي باري دةروونيان ناجيَطير بوو‪.‬‬
‫َ‬ ‫ضاويةوة زيندة‬
‫كويَخا فةتاح كة يةكيَكي تر بوو لةو كةسة ضةوساوانةي كة ئازار و ئةشكةنجةي ناو زينداني بيني‬
‫نةطةراونةتةوة هةتا‬
‫ِ‬ ‫كورة زا و كضةزاوة‬
‫ِ‬ ‫كور و‪،‬كضو‬
‫ِ‬ ‫بوو‪ )۲۱( ،‬كةس لة ئةنداماني خيَزاني بة‬
‫ئيَستاش و ب َي سةر شويَن بوون‪.‬‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫لةطةل ئاسكة احمد مجيد‪ ،‬لة بةرواري ‪ ۲۰۱۹-۱۰-۲۳‬ضوار شةمة‪.‬‬
‫َ‬ ‫ضاو ثيَكةوتن‬

‫ئةنجامةكان‪:‬‬
‫‪ .1‬دةردةكةويَت كة تاواني ئةنفال يةكيَكة طةورترين ترسناكترين ئةو تاوانانةي كة لة كوتاييةكاني‬
‫سةدةي بيستةم دةرهةق بة طةلي ستةم ديدةي كورد كراوة‪.‬‬
‫ثي ئةنجام بدات‪ .‬كة‬
‫‪ .2‬بةكارهيَناني وشةي ئةنفال لة اليةن ِرذيَمي بةعسةوة‪ ،‬بؤ ئةوةي ئةم تاوانةي َ‬
‫خؤي ماناكةي لة قورئاندا‪ ،‬تةواو ثيَضةوانةي ئةم ماناية‪ ،‬كة ِرذيَم بةكاري هيَناوة بؤ ئةنجامداني‬
‫تاواني بةناو ئةنفال‪.‬‬
‫ثةريني ئةو ِرووداوانة بة ضةند قؤناغيَك بؤ‬
‫‪ .3‬ئاشنابوونمان بة ضؤنيةتي ِرووداوةكاني ئةنفال‪ ،‬وتيَ ِ‬
‫لةناو بردني كورد‪.‬‬
‫‪ .4‬بؤمان دةركةوت طوندي فةتاحي هؤمةريش لةو طوندانة بووة كة‪،‬بةر شااَل وي ئةنفال كةوتووة‪،‬‬
‫بةضال كراون‪.‬‬
‫َ‬ ‫طوندةكة خاثوور كراوة و دانيشتواني زينداني كراون و بةشيَكيشيان زيندة‬
‫‪ .5‬شارةزا بوونمان لة بارةي سنوري طوندةكة و ذمارةي دانيشتواني ئةو طوندةو ضؤنيةتي ذيان‬
‫وطوزةرانيان‪.‬‬
‫‪ .6‬طويَبيستي ئةو ِروورداوانة بووين كة لة شااَل وي ئةنفالدا بةسةر دانيشتواني طوندةكةدا هاتووة‪.‬‬
‫دارووخاني اليةني ئابووري و‬‫‪ .7‬باش بووني ذيان و طوزةرانيان لة ثيَش شااَل وي ئةنفال و ِ‬
‫طةرانةوةي هةنديَكيان‪.‬‬
‫ِ‬ ‫دةرووني دانيشتواني ئةو طوندة لة ثاش ئةنفال و‬

‫سةرضاوةكان‬
‫يةكةم سةرضاوة بة زماني كوردي‬
‫ناوي كتيَب‪ :‬ئةنفال لة طةرميانةوة تا بادينان‬
‫نوسةر‪ :‬محمد لةتيف سالَح‬
‫ضاثخانة‪ :‬ضاثخانةي منارة لة هةوليَر‪ -‬ضاثي يةكةم‪ /‬سالَي ‪۲۰۱۳‬‬
‫دووةم سةرضاوة بةزماني كوردي‬
‫ناوي كتيَب‪ :‬جينؤسايد لة باشووري كوردستان ئةنفالي؟طةرميان بة نموونة‬
‫نوسةر‪ :‬زانا فةق َي محمد‬
‫ضاثخانةي‪ :‬ضاثخانةي ياد‪ -‬ضاثي يةكةم‪ ْ-‬سالَي‪۲۰۱۲‬‬

‫سيَيةم سةرضاوة بةزماني كوردي‬


‫ناوي كتيَب‪ :‬ئةنفال لة فةرهةنط و ميَذووي ئيسالمدا‬
‫نوسةر‪ :‬د‪ .‬سةباح بةرزنجي‬
‫ضاثخانة‪ :‬ضاثخانةي ناوةندي ِريَنويَن‪ -‬ضاثي يةكةم‪ -‬سالَي ‪۲۰۱۹‬‬

‫سةرضاوةي ضوارةم بة زماني كوردي‬


‫ناوي كتيَب‪ :‬تيَطةيشتن لةئةنفالو جينؤسايدي كورد‬
‫نوسةر‪ :‬تةها سليَمان‬
‫ضاثخانة‪ :‬ضاثخانةي ثيرةميَرد ‪ -‬تيراذ (‪ )۱۰۰۰‬دانة سالَي ‪۲۰۱٤‬‬
‫ثيَنجةم سةرضاوة بةزماني كوردي‬
‫ناوي كتيَب‪ :‬ئةنفال لةيادةوةري ثيَشمةرطةيةكدا‬
‫نوسةر‪ :‬خليل سةركاني‬
‫ضاثخانةي طةنج‪ -‬ضاثي يةكةم‪ -‬سالَي ‪۲۰۰۸‬‬

‫شةشةم سةرضاوة بة زماني كوردي‬


‫ناوي كتيَب‪ :‬جينؤسايدي طةلي كوردستان‬
‫نوسةر‪ :‬وةيسي سالَح محد امين‬
‫سةرثةرشتي هونةري ضاث‪ :‬زاطرؤس محمد‪ ،‬عوسمان ثير داود‪ -‬ضاثي يةكةم‪ -‬سالَي ‪۲۰۱۳‬‬

‫حةوتةم سةرضاوة بة زماني كوردي‬


‫ناوي كتيَب‪ :‬ئةنفالي طةرميان سياسةتيَك و دوو ئامانج‬
‫نوسةر‪ :‬عومةر محةمةد‬
‫ضاثخانةي هيَ َل‪ -‬تيراذ (‪ )٥۰۰‬دانة‪ -‬سالَي ‪۲۰۱۰‬‬

‫هةشتةم سةرضاوة بة زماني ئينطليزي وةرطيَ ِراو بؤ كوردي‬


‫ناوي كتيَب‪ :‬جينؤسايد لة عيَراق و ئةنفال بؤ سةر كورد‬
‫نوسةر‪ :‬ئامادةكردني ميد َل ئيَست وؤض‬
‫وةرطيَ ِر‪ :‬محةمةد سالَح تؤفيق‬
‫ضاثخانةي تيشك ‪ -‬تيراذ ‪ ۱٥۰۰‬دانة‪ -‬سالَي ‪۲۰۰٤‬‬

‫ضاوثيَكةوتن‬
‫يةكةم ضاو ثيَكةوتن لةطة َل مةحموود فةتاح ئةحمد‬
‫ئةنجوومةني طوندي فةتاح هؤمةر‬
‫لة بةرواري ‪۲۰۲۰-۱-۱۷‬‬

‫لةطةل طؤران حسن ئةحمد‬


‫َ‬ ‫دووةم ضاوثيَكةوتن‬
‫ثيشة‪ :‬مامؤستاي ئامادةيي‪ ،‬وانةي بيركاري سالَي دةرضوون (‪)۲۰۰۹-۲۰۰۸‬‬

‫لةطةل جةيران محمد خورشيد‬


‫َ‬ ‫سيَيةم ضاو ثيَكةوتن‬
‫لة بةرواري ‪ ۲۰۱۹-۱۰-۳‬شةممة‬

‫ضوارم ضاوثيَكةوتن لةطة َل حةنووشة حسيَن حسن‬


‫لة بةرواري ‪۲۰۲۰-۱-۱۷‬‬
‫ثيَنجةم ضاوثيَكةوتن لةطة َل ئاسكة ئةحمد مجيد‬
‫لة بةرواري ‪۲۰۱۹-۱۰-۲۳‬‬

You might also like