Professional Documents
Culture Documents
كورت ة مَيذوي ةك لةس ةر خ اوةن ثَيداويس تي تايب ةت بةش َيوةيةكي طش تي و دواك ةوتني ذي رى
بةشَيوةيةكي تايبةت :
هةر لة كؤنةوة تَيروانيني كؤمةَلطة كؤنةكان بةرامبةر كةمئةندامان بةرون و ئاشكرايي ديار بووة
كة تَيروانينَيكي باش نةبووة بؤ نمونة
* تَيروانيني ئيغريقيةكان /تَيروانيني ئيغريقيةكان تَيروانينَيكي نةرَيني بووة واتا بة رق و قين ةو
بةضاوَيكي كةمةوة سةيري ئ ةم بةش ةي كؤمةَلط ةيان ك ردووة تةنان ةت ه ةوَلي لةناوبردنيش يان
ئةدرا بةبيانوي ئةوةي كة ئةم بةشةي كؤمةَلط ة ن اتوانن ئاط اداري خؤي ان ببن و ن اتوانن خؤي ان
بةخَيوبكةن و بوونةتة بارَيكي قورس لةسةر كؤمةَلطا .
* تَيروانيني رؤمانيةكان /تَيروانيني رؤمانيةكانيش ل ة ئيغريقيةكان باش تر ن ةبووة رؤمانيةكان
وةك كةرةستةيةكي طاَلتةجاري و كاتبةسةربردن و رابواردن س ةيري ك ةم ئةن دامانيان ك ردووة
تةنانةت زؤر ج ار فرَييان دةدان ة س ةر ش ةقامةكان ب ؤ ئ ةوةي وةك بوكةَلةي ةك خ ةَلكي ياري ان
ثَيبكةن ثًييان ثَيبكةنن .
* تَيروانيني يؤنانيةكان /تَيروانيني ئةوان ئةوةبوو دةيان طؤت ئةم بةشةي كؤمةَلطة كةس انَيكي
بَيكةلكن و هيض سةنطَيكيان نيية لةناو كَؤمةَلط ة وب ارطراني و زةرةرن ب ؤ دةول ةت ،ه ةروةها
ثرؤسةي ذن و ذن خوازيشيان لَي غةدةغة كرابوو بؤئةوةي رَيطري بكةن ل ة زؤربونيان .ه ةر
لةم سةردةمةدا بؤ كةمكردنةوةي رَيذةيان ضةند هةنطاوَيكيان طرتة بةر لةوانة :
دةركردنيان بؤ دةرةوةي ماَل و شار نةطةرانةوةيان بؤ ئةوةي لە برسانا بمرن. .1
لة زستاندا دةيانخستنة بةر سةرماو سؤَلَيكي بةهَيز تاكو لةسةرمايا رةق ببنةوة . .2
فرَييان دةدانة ناو روبارةكان بؤ ئةوةي بخنكَين . .3
*تَيروانيني ميس رو دؤَلي رافي دةين و هندي ةكان /تَيروانيني ئ ةمان جياوازي ةكي بةخؤي ةوة
ديبوو بةبةراورد بة (رؤمانيةكان و ئيغريقيةكان و يؤنانيةكان ) لةالي ميس رو دؤَلي رافيدةين
و هنديةكان جؤرَيك لة طرينطي ثَيدانَيكي باش هةبوو بةرامبةريان بةَلط ةش ب ؤ ئةم ة وَين ةي
ئةو منداَلة كةمئةندامانةبوو كةلةسةديواري ثةرستطاكانيان هةَليان كؤليبوو
*تَيروانيني ضةرخي ناوةراست /ئةوان تَيروانينيان وابوو كة دةيانطؤت ئةم بةشة خواي ط ةورة
رقي لَييان ة بؤي ة خ واي ط ةورة كةمئةن دامي ك ردوون ،تةنان ةت ناوي ان ل ة كةمئةن دامان ن ابوو
(دوذمنةكاني خودا) (كورةكاني شةيتان) .
* بة تَيثةربوون كات و بةهؤي ئةو ثَيشكةوتنة ثلةدارةي كة كؤم ةَلطا بةخؤي ةوةي ديت ط رينطي
دانيش ب ة كةمئةن دامان بةش َيوةيةكي ثل ةداري زياديكردلةس ةر ئ ةو بنةماي ةي ك ة دةي انطوت
كةمئةندامان بةشَيكي جيانةكراوةي ئةم كؤمةَلطايةن .
* تَيروانيني س ةرةتاي س ةدةي ن ؤزدةم /ل ةم س ةردةمةدا دةس تكرا ب ة دروس تكردن و دةزط او
سةنتةري تايبةت بة كمئةندامان ،لةسةردةمي (جون كندي) لةساَلي ( )1962طرينطيةكي تايب ةت
بةم بةشة درا ئةويش لةرَيط ةي كردن ةوةو رَيكخس تني خ وولي تايب ةت ب ة ي اري كةمئةن دامان و
كردنةوةي ثاَلةوانيةتي تايبةت بة كةمئةندامان .
1
دواكەوتووی ژیری
* تَيروانيني ناوةراستي سةدةي بيستةم /لةم سةردةمةدا طرينطيةكي زؤرو بةرض او ب ةم بةش ة
دةدرا ئةوةش لةرَيطةي ريكخراوو سةنتةرو ....كة تايبةت بوون بةم بةشة لةوان ةش رَيكخ راوي
(يةنيس َيف ،يونس كؤ )....ل ة رَيط ةي ئ ةم رَيكخراوان ةوة خ ةلك ئام ادةدةكرا ب ؤ يارمةتيدان و
ثةروةردةكردن و ضارةسةركردني كةمئةندامةكان ،هةروةها لةم سةردةمةدا هةولي بةدةس تهَينان
و زؤركردني ئةو كةرةستانةيان ئةدا كة تايبةت بوون بة كةمئةندامان ،ه ةروةها ط رينطي ئ ةدرا
بة ثرؤطرامةكاني فَيركاري و راهَيناني و ضارةسةري
* ئاين ة ئاس مانيةكان /ديانةت ة ئاس مانيةكانيش بةه ةموو جؤرةكانيةوة (ت ةورات – ئينجيل –
قورئ ان) ئاماذةي ان ب ة ب ووني كةمئةن دامان ك ردوةو ئامؤذطاري ان ك ردووة ك ة دةبَيت باش بين
لةطةَليان .
* لة ئاينى يةهوديةكان هاتووة ك ةدةَلَيت كةمئةن دامان ح ةقي ذي انَيكي ثارَيزراوي ان هةي ة وةك و
هةمووكةساني تر .لة ديني مةسيحي بانطةوازي بؤ خؤشةويستي و ئاش تي و ثَيك ةوذيان ك ردووة
لةنَيوان كةمئةندامان و كةس ي ئاس ايي .وة دي ني ئيس الميش بةه ةمان ش َييوة ئام اذةي ب ة رَي زو
خؤشةويستي كردووة بةرامبةر كةمئةندامان .
* لةسةردةمي ئيس تاماندا ئ ةم ط رينطي ثَيدان ة ب ةردةوام ل ة زيادبونداي ة ب ةردةوام هةوَل دةدرَيت
ئاستي فَيركردنيان و ضارةسةركردنيان و ث ةروةردةكردنيان باش تربكرَيت لةرَيط ةي كردن ةوةي
خولي فَيركاري و راهَيناني و بةس تني ض ةندين ك ؤنطرةو ك ؤرو س يمينار ه ةروةها كردن ةوةي
خولي تايبةت بؤ ئةو مامؤستاو راهَينةرانةي كة بةرثرسن لة ثةروةردكردنيان .
* كوردس تانيش بَيب ةش ني ي ة ل ةو ثَيش كةوتنةي ك ة جيه ان بةخؤي ةوةي بينيوة وة طرينطيةكي
تايب ةتش ب ة كةمئةن دامان داوة بةلط ةش ب ؤ ئةم ة كردن ةوةي دةزط او س ةنتةرو كؤمةَلط ةو
خوَيندنطةي تايبةت و دابينطردني مامؤستاو ثسثؤري تايبةت بةئةوانة.......
ضةمكي دواكةوتني ژیری :
بةشَيكة لة بةشةكاني خاوةن ثَيداويستي تايبةتةكان و ئةم بةشة دياردةية نةخؤشي نيية ئةم دياردةية
لة منداَلدا روودةدات لة ماوةي قؤناغةكاني طةشةيدا هةتا دةطاتة تةمةني ثَيش ( )18ساَلي .
دواكةوتني عةقلي ئةو كةسةية كة دةناَلَينَيت ب ةهؤي ك ةمي ي ان خ اوي ي ان دواك ةوتني طةش ةي
مَيشكيةوة ئةمةش وادةك ات ك ة رَي ذةي زي رةكي و تَيك ةاَل وبووني كؤمةاَل ي ةتي روو ل ة داب ةزين
بكات ،هةروةها توانا مَيشكيةكاني لةطةَل تةمةنةكةيدا هاوتا نين و تَيكناكاتةوة بؤ نمونة من داَلَيكي
توشبوو تةمةني ( )10سااَل نة بةاَل م هةَلسوكةوت و رةوشت و توانستة مَيشكيةكاني هي منداَلَيكي (
) 4سااَل نة .
هةروةها توانستي منداَلي توشبوو بؤ فَيربوون و وةرطرتن و باوةربةخؤبوني كةمترة يان خ اوترة
بةراورد بة منداَلي ئاسايي هاوتةمةني خؤي ،بةاَل م ئةمة ماناي ئ ةوة نيية ك ة ن اتوانرَيت توانس تة
كارامةيي و راهَيناني و فَيربوونيي ئةم كةسانة باشبكرَيت بةَلكو دةتوانرَيت ئ ةم توش بوانة كارام ة
عةقَلي و راهَيناني فيركاري ةكانيان باش تر بك رَيت ئ ةويش بةه ةبووني ئ ارامي و لةس ةرخؤيي و
كارام ةيي و زي رةكي كةس ي فَيرك ةر و هةوَل دان ب ؤ دؤزين ةوةي باش ترين و طونج اوترين
رَيطةكاني فَيربوون .
2
دواكەوتووی ژیری
وةدةت وانرَيت ئ ةم كةس انة بةرَيذةي ةكي زؤر ب اش الي ةني كارام ةيي و دةروني و فَيركاري ان
ضاكبكرَيت بة رادةيةك كة بتوانن خؤيان خؤيان بةرَيوة بةرن و اعتماد بكةنة سةر خؤيان .
وة دواكةوتني عةقلي ماناي كؤتايي ذيان نيية بؤ كةسي ت وش ب وو و كؤت ايي ه ةمو ش تَيكش نيية
بةَلكو دياردةيةكة دةبَيتة هؤي دواكةوتني يان خاوي لةطةشةي عةقلي كةسَيك و بةماناي وةس تاني
يةكجاري مَيشك نايات.هةروةها دواك ةوتني ميش كي مرؤظَي ك وةك و ه ةموو م رؤظَيكي ئاس ايي
بةقؤناغ ةكاني ذيان دا تَيث ةر دةبَيت وةك و ه ةموو كةس َيكي ئاس ايي ثَيويس تي ب ة ئاس ايش و
خؤشةويستي و طرينطثَيدان و ثاَلثشتي هةية بؤ ئةوةي بتوانَيت وةك كةس َيكي ئاس ايي ب ةطوَيرةي
توانستةكاني سةربةخؤبَيت .
مةبةست لة دواكةوتني ذيري ضيية :
مةبةست لة دواكةوتني ذيرى كةمبونةوةي رَيذةي زيرةكي كةسةكةية .
يان دواكةوتني مَيش كي ئةوكةس انة دةطرَيت ةوة ك ة كؤئةن دامي دةماري ان وةك ثَيويس ت طةش ةي
ن ةكردووة واي ك ردووة كةس ةكة ن ةتوانَيت وةك ثَيويس ت هةس ت ب ة خؤطونجان دن لةط ةَل
هاوتةمةنةكاني ذينطةكةي بكات .
هةندَيك لة سةرضاوةكان ئةلَين كة دواكةوتني عةقل ئةو كةسانة دةطرَيتةوة كة طةشةي مَيش كيان
لةتةمةني ( )17ساَلي راوةستاوة جا ئةم راوةستانة هؤكارةكةي بؤ ماوةيي بَيت يان دةستكةوت .
لة روانطةي ئةمانةي سةرةوة ئةتوانين بلَيين ك ة دواك ةوتني ع ةقل تَيكض ونَيكي مَيش كيية دةبَيت ة
هؤي خاوو خليسكي وروذاندن و كةمبونةوةي توانستي فَيربوون و تَيكةاَل وبوني كؤمةاَل يةتي .
ثَيناسةي دواكةوتني ذيرى :
ضةندين زاراوة بةكارهاتووة بؤ دةربريني دواكةوتني ذيرى لةوان ة (الوازي ع ةقَل ،دواك ةوتني
عةقَل ،كةم عةقَلي )..بة ضةندين جؤر ثَيناسةكراون بةم شَيوةيةي خوارةوة :
* بريتيية لة طةشةكردني مَيشكي كةسَيكي خوار تةمةن ( )18ساَل بة شَيوةيةكي نات ةواو ب ةهؤي
هؤكاري بؤ ماوةيي يان دةستكةوت .
* بريتية لة كامل نةبووني مَيشكي كةسَيك بةشَيوةةيةكي تةواو ك ة ب ة هؤي ةوة كةس ةكة ن اتوانَيت
خؤي بطونجَينَيت لةطةَل ذينطة سروش تيةكةي دةوروب ةري و هاورَيك اني و وة نات ةوانَيت خ ؤي
خؤي بةريوة بةرَيت.
* حالةتَيك ة ئام اذة ب ةوةدةكات ك ة كةس ي ت وش ب وو ئ ةتوانَيت فةرمان ة عةقليةكاني رؤذان ةي
جَيبةجَي بكات بةرَيذةيةكي خوار مام ناوةند.
ئةطةر ووردتر لةم ثَيناسانةي سةرةوة كة بؤ نات ةواوي مَيش ك ك راوة دةبينين ئاماذةي ان ب ة س َي
ئاراستةي سةرةكي كردووة ئةوانيش بريتين لة :
زيرةكي يان فكر : -1
هةَلسوكةوت . -2
قؤناغةكاني طةشة. -3
3
دواكەوتووی ژیری
لة روانطةي ئةمانةي لة ثَيشةوة باسمانكرد بنضينةكاني دواكةوتواني عةقلي بريتين لة :
دواكةوتني ذيرى دةطةرَيتةوة بؤ راوةستاني طةشةي عةقلي .
رَيذةي زيرةكيان كةمةو دياريكراوة.
ناتوانَيت وةك ثَيويست بة رؤَلي كؤمةاَل يةتي و ئابوري خؤي هةَلبستَيت .
قؤناغةكاني طةشةي خاوة
رَيضكةكاني دياريكردني دواكةوتني ذيرى:
دوو رَيضكة هةية بؤ دياريكردني دواكةوتني ذيرى ئةوانيش بريتين لة :
ئةو ثَيوةرانةي رَيذةي زيرةكي دياريدةكةن . -1
ئةو ثَيوةرانةي توانستي وةزيفي كؤمةاَل يةتي دياريدةكةن . -2
رَيذةي زيرةكي ل ةالي كةس َيكي ئاس ايي ( )100نمرةي ة وة هةرض ةندة ئ ةم نمرةي ة بةرزبَيت ةوة
ماناي واية كةسةكة زياتر زيرةكة وة هةرضةندة ئةم نمرةية داببةزَيت ماناي واية كةسةكة كةمتر
زيرةكة (دواكةوتني عةقلي هةية) .
وة لةرَيطةي ثَيوةري زيرةكيةوة زان راوة ك ة نم رةي زي رةكي (انيش تاين) ( )160نم رة ب ووة ،
(نابليون )( )145نمرة بووة (بيل غيتس) ( )162نمرة بووة ،وة بةرزترين ثلةي زيرةكي ثالةواني
جيهاني شةترةنج (غاري كاسبارؤف) بووة كة نمرةي زيرةكيةكةي ( )190بووة .
وة بؤ دياريكردني تةمةني عةقلي ئةم ياسايةي خوارةوة بةكاردةهَينين :
رَيذةي زيرةكي × تةمةني كاتي
تةمةني عةقلي =
100
ب ؤ نمون ة /ئةط ةر ويس تمان تةم ةني ع ةقلي كةس َيكي تةم ةن ( )15س اَل ب زانين و رَي ذةي
زيرةكيةكةي ( )80نمرة بَيت؟
120 15× 80 رَيذةي زيرةكي × تةمةني كاتي
= 12ساَل = = تةمةني عةقلي =
10 100 100
4
دواكەوتووی ژیری
ئاساييةكان :
فاكتةري زيرةكي % 115 – 85
رَيذةي بةرباَل ويان %68.26 :
ذَير ئاساييةكان (دواكةوتواني خوَيندن) :
فاكتةري زيرةكي 80 - 70
يةك الداني ثَيوانةيي كةمترة لة ئاساييةكان
رَيذةي بةرباَل ويان %13.59 :
دواكةوتواني ذيرى نين بةاَل م لة خوَيندن دواكةوتون .
دواكةوتواني عةقَلي سادة :
فاكتةري زيرةكي 69 – 55
رَيذةي بةرباَل ويان %2.14 :
تةمةني عةقلي 10 – 6
دةتوانرَيت فيري (نوسين و خوَيندن و ذماردنيان )بكرَيت وة بة راهَينان كردن دةتوانرَيت فَيري
(كارو ثيشة ) بكرَين ،دةتوانن ثشت بة خؤيان ببةستن لة راثةراندني كاروباري رؤذانةيان .
دواكةوتواني عةقَلي مامناوةند :
فاكتةري زيرةكي 54 – 40
رَيذةي بةرباَل ويان %0.13 :
تةمةني عةقلي 6 – 2
دةتوانرَيت بة راهَينان كردن فَيري (كارو ثيشة ) سادة بكرَين ،ناتوانن ثشت بة خؤيان ببةستن لة
راثةراندني كاروباري رؤذانةي ماَلةوةو قوتابخانة بةاَل م لةكؤاَل ن و طةرةك ناتوانن ثشت بة
خؤيان ببةستن .
6
دواكەوتووی ژیری
دووةم /ثؤلَي ني ث ةروةردةيي :شارةزاياني ب واري ث ةروةردة كةس اني تةش بوو ب ة دواك ةوتني
عةقلي ثؤلَيندةكةن بؤ ضةند ئاستَيك بة طوَيرةي تواني فَيربووني كةسةكة بةم شَيوةيةي خوارةوة:
7
دواكەوتووی ژیری
)1تواناي كةسي توشبوو بؤ فَيربوون :رَيذةي زيرةكي ئ ةم كةس انة دةطات ة نَي وان (- 50
، )80وة ئ ةم كؤمةَلةي ة توان اي فَيربونيان هةي ة دةت وانن بطةن ة ث ؤلي (س َييةم ) ي ان
(ض وارةم) بن ةرةتي هةن دَيك سةرض اوةش دةلَين جاريواهةي ة دةطةن ة ث ؤلي (شةش ةم)
بةمةرجَيك لة شوَينَيكي تايبةت بةخؤيان بخوَينن ،وة ئ ةم كةس انة دةطرَيت ةوة ك ة رَي ذةي
توشبوةكانيان دواكةوتني عةقلي سادةية وة ئةم تايبةتمةنديانةيان هةية :
ثَيويستيان بة شَيوازي فَيربووني تايبةت هةية .
بؤ خؤطونجاندني كؤمةاَل يةتي ثشت بة خؤيان دةبةستن .
تةمةني عةقليان ( )9 – 6سااَل نة .
)2توانس تي كةس ةكة ب ؤ راهَين انكردن :رَي ذةي زيرةكيان كةوتوةت ة نَي وان ()50-20ئ ةم
كةسانة تواني فَيربووني بابةتي ئةكاديميان نيية ،ب ةاَل م ب ةراهَينانكردن دةت وانرَيت فَي ري
كاري دةستي ببن ئةويش بة طوَيرةي تواني معةقلي كةسةكة .وة ئةم كةس انة دةطرَيت ةوة
كة رَيذةي توشبوةكانيان دواكةوتني عةقلي مام ناوةندة وة ئةم تايبةتمةنديانةيان هةية :
ئامادة نين بابةتي ئةكاديمي فَيربن هةتا دةطةنة تةمةني هةرزةكاري .
كةمتةرخةمن لة خؤطونجاني كؤمةاَل يةتي .
لةكارامةكاني وةك (دانيشتن ،رؤيشتن لةسةر زط ،رؤيشتن )دوادةكةون .
دةتوانرَيت راهَينانيان ثَيبكرَيت لةسةر ياري ة بض وكةكان ،كارام ة جةس تةييةكان ،كارام ة
عةقليةكان ،دةت وانرَيت فَي ري ثيش ةيةك ببن بةيارم ةتي كةس اني ت ر وة راهَينانكردنيان
بةبةردةوامي .
تةمةني عةقليان ( )6 – 3سااَل نة .
9
دواكەوتووی ژیری
* ش لةذاني زين دةثاَل و خ ؤراك :زين دةثاَل بريتية ل ةو طؤرانكاري ة كيميايان ةي ك ة ل ة خان ة
زين دوةكان رودةدات ب ةهؤي ش لةذاني خؤراك ة مادةك اني ن او جةس تة .وة ئ ةم حالةت ة كاتَي ك
رودةدات كة دايكةكة توشي حالةتَيكي دةروني زؤر بةهَيز دةبَيتةوة .
* ب ةكارهَيناني دةرزي و داوو دةرم اني ثزيش كي ل ة ك اتي دووطياني :وةك دةرم اني
هيمنك ةرةوةي (كالف اليوم) ،داو دودةرم ان ودةرزي كاريط ةري ن ةرَيني هةي ة لةس ةر طةش ةي
كؤرثةكة .
* ئاَلودةبوون بة خواردن ةوة طازي ةكان :دةبَيت ة ه ؤي ك ةمي طةش ةو ش َيواندني دةم وو ض اوو
كةلةسةر هةروةها دةبَيتة هؤي كةموكوري لة ثةلةكان و دواكةوتني ع ةقَلي س ادةو هةن دَيك ج ار
دواكةوتني عةقَلي توند.
* نةخؤشي درَيذ خايان :وةك (ثاَلةثةستةي خ وَين و ش ةكرةو نةخؤش يةكاني طورض يلة) ئةمان ة
هةمةةي لةوانةية ببنة هؤي دواكةوتني عةقلي كؤرثةكة .
* منداَلبووني ثَيشوةخت :هةندَيك هؤكار هةية دةبنة هؤي منداَلبوني ثَيشوةخت لةوان ة (دوطياني
جمك ،جطةرةكَيشانَيكي نائاسايي لةكاتي دوطياني ،ذةهراويبوني دووطيانيةكة )
* ثيسبووني ئاوو هةواو هةندَيك هؤكاري ديكة :وةك (ثيسبوون و تَيكضوني خؤراك ،كةمي يؤد
) ئةم هؤكارانة لةوانةية ببَيتة هؤي دواكةوتني عةقَلي.
دووةم /هؤكارةكاني كاتي منداَلبوون :حالةتةكاني كاتي منداَلبوون بريتين لة :
* ثَيكاني سةري (مَيشكي) كؤرثةكة لةكاتي منداَلبوونةكة .
* كاتَيك دايكةكة بة زةحمةت منداَلةكة دادةنَيت.
* كةمي ئؤكس جين ل ةكاتي من داَل دانانةك ة :ئةط ةر ئ ةم ك ةم ئؤكس جينية زي اتر ل ة ( )3خول ةك
بخايةنَيت مَيشكي كؤرثةكة توشي ثةككةوتن دةبَيت.
* ناكامي كؤرثةكة :كاتَيك كؤرثةك ة ك ةم كَيش و ك ةم طةش ة بَيت لةوانةي ة كاريط ةري ن ةرَيني
لةسةر كؤرثةكة دروست بكات .
سَييةم /هؤكارةكاني دواي منداَلبوون :
* هةوكردني مَيشكي منداَلةكة وةكو (سةحايا).
* ئةو ثَيكانانةي توشي منداَلةكة دةبَيت .
* ذةهراويب ون زؤر ج ؤرة ذةهراويبونم ان هةي ة لةوان ة (خ واردني داوو دةرم ان ب ة هةَل ة ي ان
دةرزيلَيدان بة هةَلة ،خواردني بابةتي كيميايي،ذةهراويبون بة طوللة ).....
* ئةو نةخؤشيانةي توشي مَيشك دةبن بةهؤي ظايرؤسةوة .
* هؤكارة ذينطةييةكان :وةك بارودؤخي خراثي ئابوري ،دةروني ،كؤمةاَل ي ةتي ك ة منداَلةك ةي
ثَيدا تَيذةر دةبَيت .
10
دواكەوتووی ژیری
-1لة %47كؤرثةكة توش دةبَيت ئةطةر دايكةكة لة ( )4هةفتةي يةكةمي دوطياني دابوو .
-2لة %22كؤرثةكة توش دةبَيت ئةطةر دايكةكة لة ( )8-5هةفتةي يةكةمي دوطياني دابوو .
-3لة %7كؤرثةكة توش دةبَيت ئةطةر دايكةكة لة ( )12 -9هةفتةي يةكةمي دوطياني دابوو .
-4لة %6كؤرثةكة توش دةبَيت ئةطةر دايكةكة لة ( )16-13هةفتةي يةكةمي دوطياني دابوو .
-5لةدواي ئةم قؤناغانة مةترسي لةسةر كؤرثةكة نامَينَيت و كؤرثةكة سةالمةت دةبَيت .
رَيذةي توندي توشبونةكة بة طوَيرةي كاتي توشبونةكة دةط ؤرَيت ب ةاَل م دةرئةنجامةك ةي لةس ةر
كؤرثةكة ناتوانرَيت دةستنيشان بكرَيت وة لةم حاَلةتانةش تَيناثةرَيت :
-رزطار بووني كؤرثةكة .
-مردني كؤرثةكة .
-شَيواندني كؤرثةكة :
-نابينا /رودةدات ئةطةر نةخؤشيةكة لة ( )6هةفتةي يةكةمي دوطياني دابَيت .
-نابيست :رودةدات ئةطةر نةخؤشيةكة لة ( )9هةفتةي يةكةمي دوطياني دابَيت.
-شَيواوي دَل /رودةدات ئةطةر نةخؤشيةكة لة ( )10-5هةفتةي يةكةمي دوطياني دابَيت .
-شَيواوي ددانةكان /رودةدات ئةطةر نةخؤشيةكة لة ( )9-6هةفتةي يةكةمي دوطياني دابَيت.
-داكةوتني عةقَلي /لة ( )3مانطي يةكةمي دوو طياني دا بَيت .
ئ ةم حالةتان ةي س ةرةوة بةتايب ةتي (ددان ،ع ةقَل ،نابيس تن ،نابين ا ) لةوانةي ة يةكس ةر دواي
منداَلبونةكة دةرنةكةوَيت بةاَل م لةماوةي ( )4-2ساَليدا دةردةكةوَيت .
خؤثاراس تن ل ة س ورَيذةي ئ ةَلماني :دةرم اني تايب ةت هةي ة ب ؤ خؤثاراس تن ل ةم نةخؤش ية وة
وةرطرتني ئةم جؤرة ضارةسةرة زؤر ثَيويستة بؤ ثاراستني طياني دايك و كؤرثةكة .
ضارةسةري نةخؤشي سورَيذةي ئةَلماني :لةكاتي توشبوون بة نةخؤشي سورَيذةي ئةَلماني هيض
دةرمانَيكي ثزيشكي نيية بؤ ضارةسةركردني ضاكنابَيتةوة هةتاكو سوري نةخؤشيةكة كة ()4 -1
رؤذة تةواو نةكات ،هةروةها هيض ضارةسةرَيكيش بؤ كؤرثةكةي ناو سكي دايكةكة نيية .
ئةوكةسةي توشي سورَيذةي ئةَلماني ئةبَيت ثَيويستة رةضاوي ئةم خااَل نة بكات :
-وةرطرتني ثشوي تةواو لةناو جَيطا .
-ئاطاداركردنةوةي دةوروبةر بؤ ئةوةي توشي ئةم نةخؤشية نةبن .
-بؤ كةمكردنةوةي ئازارو ثلةي طةرمي ضارةسةري ثزيشكي بةكاردَيت .
كاريطةري تيشكي : xهةندَيك جار تيشكي xكاريطةري نةرَيني هةي ة لةس ةر دايكي دوطيان و
كؤرثةكةي باَل وترين ئةو كاريطةريانة بريتين لة :
12
دواكەوتووی ژیری
ل ة قؤن اغي هةفت ةي ( )4-2كؤرثةك ة بةرطري ةكي باش ي هةي ة ب ؤ بةرةنطاربون ةوةي -1
تيشكةكة بةمةرجَي رَيذةي بةهَيزي تيشكةكة لة ( )50ملي سيفيرت زياتر نةبَيت .
لة قؤناغي دواي هةفتةي ( ) 8 - 3منداَل توشي هيض طرفتَيك نابَيت ض ونكة قؤن اغَيكي -2
باشي بريوة لة طةشة وةك دروستبوني ثةلةكان و هةندَيك ئةندامي ت ر ب ة م ةرجَي رَي ذةي
تيشكةكة لة ( )200ملي سيفيرت زياتر نةبَيت .
لة قؤناغي هةفتةي ( ) 15 - 8لةوانةية تيشكةكة كاريط ةري ه ةبَيت لةس ةر كؤئةن دامي -3
دةمار ئةطةر تونديةكةي لة ( )300ملي سيفيرت زياتر نةبَيت .
دواي تةواوبوني هةفتةي ( )20طةشةي منداَلةكة ل ةناو س كي دايكي ت ةواو ب ووة ئةم ةش -4
وادةكات زياتر بةرط ةي تيش كي xبط رَيت وات ا هيض ترس َيك لةس ةر كؤرثةك ةو دايكي
نامَينَي .
ئ ةو ئامَيران ةي ك ة رؤذان ة ل ة م ؤَل و طومرط ةكان و فرؤكةخان ةكان ب ةر جةس تةمان -5
دةكةوَيت هيض كاريطةريةكي لةسةر دوطيانيةكة نيية ضونكة تونديةكةي زؤر كةمة .
14
دواكەوتووی ژیری
-2دةستنيشانكردني اليةني كؤمةاَل ي ةتي :مةبةس ت لةم ة ئةوةي ة ك ة دةبَيت ثش كنين ب ؤ الي ةني
كؤمةاَل يةتيان بكرَيت (خؤطونجاني كؤمةاَل يةتي ،ثشت بة خ ؤ بةس تن ،بةرثرس ياريةتي ،ح ةزي
طؤش ةطيري ،تَيك ةاَل وبوني كؤمةاَل ي ةتي ،ض ةند ه ةوَلي دروس تكردني ثةيوةن دي كةس ي
وكؤمةاَل يةتي دةدات ) ئةمانة ي سةرةوة ئةتوانرَيت لة رَيط ةي ثَي وةري تايب ةت ب ة ثَيوان ةكردني
اليةني كؤمةاَل يةتي دةستنيشاني اليةني كؤمةاَل يةتي بكرَيت .
-3ثشكنيني ثةروةردةيي :ئةمةيان راثؤرتَيكة لةسةر ت واني كةس ةكة ب ؤ فَيرب ووني خوَين دن و
نوسيني بابةتي ئةكاديمي توانستي خةزنكردني زانياري و توانستي طةرانةوةي يان بيرهَينان ةوةي
زانيارية خةزنكراوةكة .يةكَيك لة نيشاندةرةكان بريتية لة ساقيتبووني كةسَيك بؤ ضةند جارَيك ل ة
هةمان ثؤل،يان ناتوانَيت قؤناغي خوَيندني سةرةتايي ببرَيت.ب ؤ ئ ةم مةبةس تةش ض ةند ثَيوةرَي ك
هةية لةوانة (ثَيوةري كارامة ئةكاديميةكان ،ثَيوةري كارامة زمانةوانيةكان ،ثَي وةري كارام ةي
خوَيندن و نوسين)
جياوازي نَيوان دواكةوتواني ذيرى و نةخؤشي دةرونى(شَيتي) :
كةسانَيك هةية كة ئةم دوو حالةتة تَيكةاَل و دةكات دةَلَيت هةردوو حالةتةكة يةكشتن دواكةوتني
عةقَلي بريتية لة نةخؤشي عةقَلي .وة هةندَيك حالةتي دةطمةن هةية كة كةسةكة هةردوو حالةتي
هةية .
كةواتة ئةتوانين بلَيين كة دواكةوتني عةقَل حالةتَيكةو نةخؤشي نيية .ضونكة نةخؤشي عةقلي
بريتية لة تَيكضوني هاوسةنطي عةقَل بةاَل م دواكةوتني مَيشك بريتيى لة كةمي رَيذةي زيرةكي كة
بةهؤي راوةستاني طةشةي مَيشكةوة رودةدات .طرينطترين جياوازي نَيوانيان بريتية لة :
-1دواكةوتني عةقلي لة (ثَيش يان كاتي يان دواي )لة دايكبوون يان لة قؤناغةكاني منداَلي
رودةدات ،بةاَل م نةخؤشي عقلي لة تةمةني طةورةيي واتا دواي طةشةي عةقلي رودةدات وة
زؤربةي حالةتةكاني نةخؤشي عةقَلي لة دواي تةمةني هةرزةكاري رودةدات .
-2هؤكاري دواكةوتني عةقلي لةوانةية بؤ ماوةيي يان نةخؤشي بَيت ،بةاَل م هؤكاري نةخؤشي
عةقلي بريتية لة شَلةزاني دةروني توند يان هةَلضونَيكي زؤر توند ،يان كاتَيك كةسةكة توشي
فةشةلَيكي طةورةو لةناكاو دةبَيت .
-3طرفت لة طةشةي جةستةيي لةالي دواكةوتواني عةقلي هةية ،بةاَل م لةالي نةخؤشكةوتواني
عةقلي نيية طةشةي جةستةيان طرفتي نيية .
- 4طةشةي زمانةواني سست و خاوة ،لةالي نةخؤشكةوتواني عةقلي طةشةي زمانةواني ئاسايية
بةاَل م هةندَيك مشةوش و نامؤية .
-5تواني فَيربون لةالي دواكةوتواني عةقلي نزم و خاوة ،بةاَل م لةالي نةخؤشكةوتواني عةقلي بة
كةيفي خؤيانة حةزيان لة شتَيك بَيت فَيري دةبن حةزيشيان لَينةبَيت فَيربونيان زةحمةتة .
-6دواكةوتواني عةقلي كةمتر ئاطاداري وروذَينةرةكاني دةوروبةرن ،بةاَل م نةخؤشكةوتواني
عةقلي توند ئاطاو بةهةستن .
15
دواكەوتووی ژیری
-7شَيوازي قسةي دواكةوتواني عةقلي كةم و كورتن ،كةم قسة لةطةَل دةوروبةرةكةي دةكات و
قسةكانيشيان نا واقعين .
رَيكخستني كةساني توش بوو بة دواكةوتني ذيرى بةطوَيرةي تةمةني عةقَلي و تةمةني
زةمةني:
* كؤمةَلةي يةكةم /ئةم كؤمةَلةية تةمةنيان لةنَيوان ()4 – 2سااَل نة وة تةمةني عةقَليشيان بريتية لة
()4 – 2سااَل نة.
*كؤمةَلةي دووةم/ئةم كؤمةَلةية تةمةنيان لةنَيوان ()13 – 9سااَل نة وة تةمةني عةقَليشيان بريتية
لة ()6 – 4سااَل نة.
*كؤمةَلةي سَييةم /ئةم كؤمةَلةية تةمةنيان لةنَيوان ()13 – 9سااَل نة وة تةمةني عةقَليشيان بريتية
لة ()9 – 6سااَل نة.
*كؤمةَلةي ضوارةم /ئةم كؤمةَلةية تةمةنيان لة سةروي ()13سااَل نة وة تةمةني عةقَليشيان بريتية
لة ()9سااَل نة.
ضةند رونكردنةوةيةك لةسة دةستنيشان كردني كةساني توش بوو بة دواكةوتني ذيرى:
سةرةتاي دةستنيشانكردن لةو نيشانانةوة دةست ثَيدةكةين كة كةس و كاري منداَلةكة(دايك وباوك)
هةستيان ثَيكردووة ،وة ضةند ثشكنينَيك بؤ منداَلةكة دةكرَيت بؤ ئةوةي بزانين حالةتةكة
دواكةوتني عةقلي ية يان طرفتَيكي ترة بؤ ئةمةش ئةم هةنطاوانة دةطرينةبةر :
ثشكنين بؤ خوَيني منداَلةكة دةكةين بؤ ئةوةي بزانين هؤكاري تةشبونةكة بؤ ماوةيية يان -1
هؤكارَيكي ترة .
وَينةطرتني مَيشكي كةسةكة و ثشكنيني كارةبايي بؤ مَيشكي كةسةكة ئةنجامدةدرَيت . -2
تاقيكردنةوةي توانستي رةفتاري منداَلةكة بؤ دةستنيشانكردني رَيذةي توشبونةكةي و -3
دياريكردني خاَلة الوازو بةهَيزةكاني .
تاقيكردنةوةي رَيذةي زيرةكي بؤ منداَلةكة ئةنجام دةدرَيت بؤ زانيني ئاستي زيرةكي -4
منداَلةكة .
دةستنيشانكردن و هةَلسةنطاندني دواكةوتواني عةقَلي :
ثرؤسةي دةستنيشانكردن و هةَلس ةنطاندي دواك ةوتواني ع ةقلي طرينطيةكي زؤري ثَي دراوة ل ة
اليةن ثس ثؤراني (ثزيش كي ،ث ةروةردةيي ،كؤمةاَل ي ةتي ،دةروني ) ض ونكة بري اردان لةس ةر
كةسَيك كة دواكةوتني عةقَلي هةية كاريطةري زؤري هةية بؤ ئايندةي (كؤمةاَل يةتي و فَيرك اري
و ضاكسازي و كاروباري رؤذانةو )........هةية بؤ ثَيويستة دةستنيشانكردني ئةم حاَلةتة زؤر ب ة
ورياييةوة ئةنجام بدرَيت .
وة بؤ دةستنيشانكردن و هةَلس ةنطاندني دواك ةوتواني ع ةقَلي باش تر واي ة وة ثَيويس تة ثش ت ب ة
ضةند جؤرة ثَيوةرَيك ببةسترَيت .
16
دواكەوتووی ژیری
18
دواكەوتووی ژیری
-6ثَيويستة وةاَل مي مناَلةكة وةك خؤي تؤمار بكرَيت نابَيت هيض مانايةكي ديك ةي نزيكك راوةيي
بؤ دابنرَيت .
ضةند تَيبينيةك لةسةر دةستنيشان كردن و ثَيوانةكردني كةساني توش بوو بة دواكةوتني
ذيرى:
باشتر واية دةستنيشانكردني حاَلةتي دواكةوتني عةقلي سادةي من داَلي بض وكي خ وار ( )6س ااَل ن
نةكةين ض ونكة لَيكض ونَيكي زؤر هةي ة ل ةنَيوان من داَلي ئاس ايي و من داَلي دواك ةوتواني ع ةقلي
هةردووكيان بة هةمان قؤناغةكاني طةشةدا تَيثةر دةبن .
وة مةرج نيية رَيذةي زيرةكي تةمةني ( )5ساَلي ئاماذة بَيت ب ؤ زي رةكي ه ةمان ك ةس لةتةم ةني
هةرزةكاري لةوانةية ئةم رَيذةية طؤرانكاري بةسةردا بَيت .هةروةها ب ة ط وَيرةي توَيذين ةوةكان
لة( )%70حاَلةتةكاني دواكةوتني ع ةقلي ل ة دواي تةم ةني ( )6س اَليةوة لةرَيط ةي قوتابخان ةوة
دةدؤزرَينةوة .
كةواتة ثَيش تةمةني ( )6ساَلي باشنيية دةستنيشاني نيشانةكاني دواكةوتني عةقَلي بك رَيت ض ونكة
زؤربةي نيشانةكان لة دواي تةمةني ( )6ساَليةوة دةردةكةون.
بةاَل م لة حاَلةتي دواك ةوتواني ع ةقلي (م ام ناوةن د – تون د – زؤر تون د) دةبَيت لةس اَلي يةك ةمي
منداَلي لة رَيطةي (دايك و باوك ) و (ثزيشك ) دةستنيشان بكرَيت.
لةكاتي دياريكردني ئةم جؤرة كةسانة ثَيويستة زياتر لة ثَيوةرَيك بةكاربهَينين ضونكة ئةم مندااَل نة
هةمويان لة هةمان ذينطة طةورة نةبونة هةيانة لة (خانةي بَيسةرثةرشتان – بَي دايك و باوك ان –
هةي ة ك ورة ف ةقيرة -هةي ة ك ورة دةوَلةمةن دة – هةي ة ل ة كؤمةَلطةي ةكي دواك ةوتو -هةي ة ل ة
كؤمةَلطةيةكي ثَيشكةوتو ).....لةبةر ئةم هؤكارانة شارةزايان ثَييان باش ترة زي اتر ل ة ثَي وةرَيكي
زيرةكي بةكار بهَينرَيت .
ئةطةر هاتوو ئةنجامي ئةو ضةند ثَيوةرة دذ يةكبوون دةبَيت ئ ةو مندااَل ن ة ل ة ثةيمانط ةي تايب ةت
يان لة قوتابخانةي فكري تايبةت بؤ ماوةي ساَلَيك لة ذير ضاودَيريدا بهَيلدرَيتةوة وة دواي س اَلةكة
هةمان تاقيكردنةوةي بؤ دوبارة دةكةين ةوة ،ض ونكة لةوانةي ة ئ ةو كةس ة ل ة يةك ةم ثَيوانكردن دا
كَيشةيةكي (دةروني – فسيؤلؤجي – برسي – كةم خةوي – ترس دَلةراوكَي -طؤشةطير – ت رس
لة ثَيوةرةكة )..... -هةبوبَيت .بؤية دووبارة ثَيوانةكردنةكة دَلنيامان دةكاتةوة لة بوني يان نةبوني
دواكةوتني عةقَلي .
هةندَيك ثَيشنيار كة يارمةتيدةرن بؤ دةستنيشانكردن و هةَلسةنطاندني دواكةوتني ذيرى-:
-1ثشتبةستن بة تيمَيكي ثرؤفيشناَل لة دةستنيشانكردن و هةَلسةنطاندن وة باشتر واي ة تيمةك ة ل ةم
ثسثؤرانة ثَيكهاتبَيت :
-ثسثؤري دةروني .
-ثسثؤري ثزيشكي منداَل .
-ثسثؤري كؤمةاَل يةتي .
19
دواكەوتووی ژیری
20
دواكەوتووی ژیری
جوول ة /نمايش كردني ض ةند جوولةي ةكي ن امؤ ،طةش ةنةكردني كارام ة جولةييةكان و -3
نةبووني هاوتايي لة كارامة جوولةييةكان .
سؤزداري /ناتوانَيت هيض جؤرة طوزارشتَيكي سؤزداريوةك (زةردة خةن ة) ب ؤ داي ك و -4
باوكي نيية .
مةنغؤلي /ضةند تايبةتمةنيةكيان هةية وةك : -5
ثرضيان نةرمة . -
ضاويان مةيلةو دةرثةريوة . -
دةستيان بضوك و خرة . -
ثةنجةيان كورتة . -
زمانيان طةورةية . -
-6كةمي كَيش بةراورد بة بةرزي باَلكةي .
-7لةكاتي ئيشكردن ئةندامة هةستةكاني ئينسجاميان نيية .
-8نارَيكي خةوو بةخةبةرهاتن .
-9لةطةَل طةورةبووني تةمةن هةستدةكةيت شتةكاني هةَلسوكةوتي ....هةر سةرةتايي.
هةر كات دايك و باوك ئةم نيشانانةي لة منداَلةكةي بةديكرد ثَيويستة منداَلةكةيان ثَيشان كةسي
تايبةت و ثسثؤر بدرَيت بؤ ئةوةي بزانَيت منداَلةكة لة دواكةوتواني عةقَلية يان نا .
كاريطةرية دةرونيةكاني دواكةوتني ذيرى :
ناتوانن كةسايةتي و داهاتوي خؤيان دةستنيشان بكةن . -6
ناتوانن ثةيوةندي سؤزداري لة طةَل دةوروبةركةيان ببةستن . -7
ترس زاَلة بة سةريان وة دَلنةواييان نيية بةرامبةر بة شتةكاني دةوروبةر و كةساني -8
دةوروبةر .
بيركردنةوةيان زؤر نابةجَيية (غير منطقي) زؤر داَلغة (احالم اليقظة)لَيدةدةن . -9
-10هةندَيك هةَللسوكةوت ئةكةن كة نةشياوة لةناو كؤمةَلطا هؤكارةكةشي ئةوةية هةست بة
ناشريني شتةكة ناكةن .
جياكردنةوةي كةساني ئاسايي لة كةساني توش بوو بة دواكةوتني ذيرى:
دةستنيشانكردني اليةني دةروني :مةبةست لةمة ئةوةية كة دةبَيت ثشكنيني دةروني -1
(مَيشكي و زيرةكي) بؤ كةسةكة ئةنجام بدرَيت بؤ دياريكردني تواناي عةقَلي زيرةكي
كةسةكة ئةمةش لةرَيطةي ثَيوةري تايبةت ثَيوةري زيرةكي وة كةساني توشبوو بة
دواكةوتني عةقلي نمرةي زيرةكيان لة خوار ( )70نمرةوةية .
دةستنيشانكردني اليةني كؤمةاَل يةتي :مةبةست لةمة ئةوةية ك ة دةبَيت ثش كنين ب ؤ الي ةني -2
كؤمةاَل يةتيان بكرَيت (خؤطونجاني كؤمةاَل يةتي ،ثش ت ب ة خ ؤ بةس تن ،بةرثرس ياريةتي ،
حةزي طؤشةطيري ،تَيكةاَل وبوني كؤمةاَل ي ةتي ،ض ةند ه ةوَلي دروس تكردني ثةيوةن دي
كةسي وكؤمةاَل يةتي دةدات ) ئةمانة ي سةرةوة ئةتوانرَيت لة رَيطةي ثَي وةري تايب ةت ب ة
ثَيوانةكردني اليةني كؤمةاَل يةتي دةستنيشاني اليةني كؤمةاَل يةتي بكرَيت .
21
دواكەوتووی ژیری
ثشكنيني ثةروةردةيي :ئةمةيان راثؤرتَيكة لةسةر تواني كةسةكة بؤ فَيربووني خوَين دن و -3
نوس يني باب ةتي ئ ةكاديمي توانس تي خ ةزنكردني زانياري و توانس تي طةران ةوةي ي ان
بيرهَينان ةوةي زانياري ة خةزنكراوةك ة .ي ةكَيك ل ة نيش اندةرةكان بريتية ل ة س اقيتبووني
كةسَيك بؤ ضةند جارَيك لة هةمان ثؤل،يان ناتوانَيت قؤناغي خوَيندني سةرةتايي ببرَيت.بؤ
ئةم مةبةس تةش ض ةند ثَيوةرَي ك هةي ة لةوان ة (ثَي وةري كارام ة ئةكاديميةكان ،ثَي وةري
كارامة زمانةوانيةكان ،ثَيوةري كارامةي خوَيندن و نوسين)
رَيكخستني كةساني توش بوو بة دواكةوتني ذيرى بةطوَيرةي تةمةني عةقَلي و تةمةني
زةمةني:
* كؤمةَلةي يةكةم /ئةم كؤمةَلةية تةمةنيان لةنَيوان ()4 – 2سااَل نة وة تةمةني عةقَليشيان بريتية لة
()4 – 2سااَل نة.
*كؤمةَلةي دووةم/ئةم كؤمةَلةية تةمةنيان لةنَيوان ()13 – 9سااَل نة وة تةمةني عةقَليشيان بريتية
لة ()6 – 4سااَل نة.
*كؤمةَلةي سَييةم /ئةم كؤمةَلةية تةمةنيان لةنَيوان ()13 – 9سااَل نة وة تةمةني عةقَليشيان بريتية
لة ()9 – 6سااَل نة.
*كؤمةَلةي ضوارةم /ئةم كؤمةَلةية تةمةنيان لة سةروي ()13سااَل نة وة تةمةني عةقَليشيان بريتية
لة ()9سااَل نة.
خؤثاراستن لة توش بوون بة دواكةوتني ذيرى :
جَيبةجَيكردني ئةم رَينماييانة خوارةوة لةوانةي ة ببَيت ة ه ؤي كةمبون ةوةي رَي ذةي ت وش ب ون ب ةم
دياردةية ،رَينماييةكانيش بريتين لة :
-1ثَيش ثرؤسةي هاوسةرطيري لةكاتي هةبووني ئةم دياردةية لةالي باواني كورةكة يان كضةكة
دةبَيت راوَيذ بة ثزيشك بكرَيت بؤ ئةوةي بزانن ئةم دياردةية بؤ ماوةيية يان نا (دةطوازرَيت ةوة ل ة
باوانةوة بؤ وةضةكان يان نا)
-2هةندَيك ضارةسةر هةية وةك ضارةسةري نةخؤشي (سورَيذةي ئةَلماني )ثَيويستة كض ةكة ب ة
( )6مانط ثَيش ثرؤسةي هاوسةرطيري ئةم ضارةسةرة وةربطرَيت .
-3دايكي دوو طيان ثَيويس تة ئاط اري خ ؤي و دوطيانيةك ةي بَيت ئ ةويش لةرَيط ةي ئ ةم
رَينماييانةوة :
-خواردني خواردن و خواردنةوةي بةسود و تةندروست .
-ثَيويستة زوو زوو سةرداني ثزيشكي تايبةت بة ذنان بكات .
-ثَيويستة دايكي دوو طيان زوو زوو ثشكنيني (شةكرة ،زةخت ،كةمخوَيني ) بك ات ب ؤ ئ ةوةي
زوو ضارةسةري هةريةك لةمانة بكات ئةط ةر ه ةبوو ،وة دةبَيت ب ةبَي راوَي ذي ثزيش ك هيض
جؤرة ضارةسةرَيك يان دةرمانَيك وةرنةطرَيت .
22
دواكەوتووی ژیری
23
دواكەوتووی ژیری
*ضةند رونكردنةوةيةك لةسةر دةستنيشان كردني كةساني توش بوو بة دواكةوتني عةقلي:
سةرةتاي دةستنيشانكردن لةو نيشانانةوة دةست ثَيدةكةين كة كةس و كاري منداَلةكة(دايك وباوك)
هةس تيان ثَيك ردووة ،وة ض ةند ثش كنينَيك ب ؤ منداَلةك ة دةك رَيت ب ؤ ئ ةوةي ب زانين حالةتةك ة
دواكةوتني عةقلي ية يان طرفتَيكي ترة بؤ ئةمةش ئةم هةنطاوانة دةطرينةبةر :
-1ثشكنين بؤ خوَي ني منداَلةك ة دةك ةين ب ؤ ئ ةوةي ب زانين هؤك اري تةش بونةكة ب ؤ ماوةيية ي ان
هؤكارَيكي ترة .
-2وَينةطرتني مَيشكي كةسةكة و ثشكنيني كارةبايي بؤ مَيشكي كةسةكة ئةنجامدةدرَيت .
-3تاقيكردن ةوةي توانس تي رةفت اري منداَلةك ة ب ؤ دةستنيش انكردني رَي ذةي توش بونةكةي و
دياريكردني خاَلة الوازو بةهَيزةكاني .
-4تاقيكردنةوةي رَيذةي زيرةكي بؤ منداَلةكة ئةنجام دةدرَيت بؤ زانيني ئاستي زيرةكي منداَلةكة .
*ثرؤس ةي دةستنيش انكردن و هةَلس ةنطاندني دواك ةوتواني ذي رى ثَيويس تة ئ ةم اليةنان ة
بطرَيتةوة :
-1ثَيطةيشتن /واتا رَيذةي طةشةي كارامةكاني وةك (دانيشتن ،رؤيش تن لةس ةر زط ،رؤيش تن
بة هةر ضوار ثةلي ،قسةكردن ،توانستي فَيربوون ) دةتوانرَيت ثَيوانة يؤ ئةم حالةتان ة بك ةين ل ة
تةمةني ( )2-1سالي مناَلةكة وة ئةطةر هةر كةمووكوريةك لةم كارامانةي س ةرةوة ه ةبوو ئ ةوا
لةوانةية نيشانةيةكي سةرةتايي دواكةوتني عةقَلي بَيت ثَيش ثرؤسةي فَيربوون.
24
دواكەوتووی ژیری
-2توانستي فَيربوون /بريتية لة توانستي فَيربووني زانياريةكاني دةوروب ةري وةك و (خوَين دن ،
نوسين ،ناسينةوةي ضواردةورةكةي )......وة ئةط ةر كةس ةكة فَي ري ئ ةم ش تانة ن ةبوو ئ ةوةش
ئاماذةيةكي ترة بؤ دواكةوتني عةقَلي لةساَلةكاني خوَيندني سةرةتايي .
-3طونج اني كؤمةاَل ي ةتي /بريتية ل ة توان اي كةس ةكة ل ة دروس تكردني ثةيوةندي ة كةس ي و
كؤمةاَل يةتي لةطةَل دةوروبةرةكةي بةبَي يارمةتيداني كةس اني ديك ة .ئةط ةر كةس ةكة ن ةيتواني
ئةم ثةيوةندية دروست بكات ئةويش نيشانةيةكي ترة لة نيشانةكاني دواكةوتني عةقَلي .
بَيجطة لةمانةي سةرةوة هةندَيك ئاماذةي ديكةش هةن ئةط ةر ل ةالي هةركةس َيك ب ووني ه ةبوو
دةتوانين بلَيين ئاماذةية بؤ دواكةوتني عةقَلي :
-1سةرهةَلداني هةندَيك نةريت و هةَلسوكةوتكة ناطونجَيت لةطةَل تةمةنةكةي .
-2دواكةوتني ئاطايي و نةبووني حةزي فَيربوون.
-3وةرنةطرتني ئامؤذطاري كاتَيت ئامؤذطاري دةكرَيت .
-4حةزي تَيكةاَل وبوون لةطةَل مناَلي بضوكتر لةتةمةني خؤي .
-5دواكةوت لة خوَيندن و نوسين .
-6هةستنةكردن بة بةرثرسياريةتي .
-7تواناي جياكردنةوةي هةَلوَيستة (باش و خراثةكاني ) نيية .
*ضةند ئامؤذطاريةك لةكاتي ثرؤسةي دةستنيشانكردن و هةَلسةنطاندن :
-1ثَيويستة ئةو ضاالكيانةي بة ثَيوةرو تاقيكردنةوةكةوة بةن دة خ ؤش و س ةرنجراكَيش بن ل ةالي
منداَلةكان وة بَيزاركةر نةبن بؤ ئةوةي بة توانا راستةقينةكةي وةاَل مي ثَيوةرةكة بدةنةوة .
-2ثَيويس تة ئ ةو ثرس يارانةي ئاراس تةي منداَلةك ة دةك رَيت رون و راس تةوخؤبن وة وةاَل مي
ثرسيارةكة ضةن رةهةندَيك لة خؤ نةطرَيت .
-3باشتر واية ئةو ضاالكيانةي لة ثرؤسةي دةستنيشانكردنةكة بةكاردةهَينرَين جؤراوجؤر بن
-4ثَيويس تة ئاس تي ثرس يارةكاني ثَيوةرةك ة طونج اوبَيت لةط ةَل ئاس تي منداَلةك ة وة دةبَيت ل ة
سوكةوة بؤ طرابَيت .
-5دياريكردني وردي (دقيق) ئةو اليةنةي كة ثَيوانةي بؤ دةكرَيت .
ثَيويس تة وةاَل مي مناَلةك ة وةك خ ؤي تؤم ار بك رَيت ن ابَيت هيض ماناي ةكي ديك ةي -6
نزيككراوةيي بؤ دابنرَيت .
25
دواكەوتووی ژیری
*ضةند تَيبينيةك لةسةر دةستنيشان كردن و ثَيوانةكردني كةساني توش بوو بة دواكةوتني
ذيرى:
باشتر واية دةستنيشانكردني حاَلةتي دواكةوتني عةقلي سادةي من داَلي بض وكي خ وار ( )6س ااَل ن
نةكةين ض ونكة لَيكض ونَيكي زؤر هةي ة ل ةنَيوان من داَلي ئاس ايي و من داَلي دواك ةوتواني ع ةقلي
هةردووكيان بة هةمان قؤناغةكاني طةشةدا تَيثةر دةبن .
وة مةرج نيية رَيذةي زيرةكي تةمةني ( )5ساَلي ئاماذة بَيت ب ؤ زي رةكي ه ةمان ك ةس لةتةم ةني
هةرزةكاري لةوانةية ئةم رَيذةية طؤرانكاري بةسةردا بَيت .هةروةها ب ة ط وَيرةي توَيذين ةوةكان
لة( )%70حاَلةتةكاني دواكةوتني ع ةقلي ل ة دواي تةم ةني ( )6س اَليةوة لةرَيط ةي قوتابخان ةوة
دةدؤزرَينةوة .
كةواتة ثَيش تةمةني ( )6ساَلي باشنيية دةستنيشاني نيشانةكاني دواكةوتني عةقَلي بك رَيت ض ونكة
زؤربةي نيشانةكان لة دواي تةمةني ( )6ساَليةوة دةردةكةون.
بةاَل م لة حاَلةتي دواك ةوتواني ع ةقلي (م ام ناوةن د – تون د – زؤر تون د) دةبَيت لةس اَلي يةك ةمي
منداَلي لة رَيطةي (دايك و باوك ) و (ثزيشك ) دةستنيشان بكرَيت.
لةكاتي دياريكردني ئةم جؤرة كةسانة ثَيويستة زياتر لة ثَيوةرَيك بةكاربهَينين ضونكة ئةم مندااَل نة
هةمويان لة هةمان ذينطة طةورة نةبونة هةيانة لة (خانةي بَيسةرثةرشتان – بَي دايك و باوك ان –
هةي ة ك ورة ف ةقيرة -هةي ة ك ورة دةوَلةمةن دة – هةي ة ل ة كؤمةَلطةي ةكي دواك ةوتو -هةي ة ل ة
كؤمةَلطةيةكي ثَيشكةوتو ).....لةبةر ئةم هؤكارانة شارةزايان ثَييان باش ترة زي اتر ل ة ثَي وةرَيكي
زيرةكي بةكار بهَينرَيت .
ئةطةر هاتوو ئةنجامي ئةو ضةند ثَيوةرة دذ يةكبوون دةبَيت ئ ةو مندااَل ن ة ل ة ثةيمانط ةي تايب ةت
يان لة قوتابخانةي فكري تايبةت بؤ ماوةي ساَلَيك لة ذير ضاودَيريدا بهَيلدرَيتةوة وة دواي س اَلةكة
هةمان تاقيكردنةوةي بؤ دوبارة دةكةين ةوة ،ض ونكة لةوانةي ة ئ ةو كةس ة ل ة يةك ةم ثَيوانكردن دا
كَيشةيةكي (دةروني – فسيؤلؤجي – برسي – كةم خةوي – ترس دَلةراوكَي -طؤشةطير – ت رس
لة ثَيوةرةكة )..... -هةبوبَيت .بؤية دووبارة ثَيوانةكردنةكة دَلنيامان دةكاتةوة لة بوني يان نةبوني
دواكةوتني عةقَلي .
-1ثزيش ك /هةَلدةس تَيت ب ة ثش كنيني جةس تة ( كؤئةن دامي دةم ار ،هةس تةوةرةكان ،هةن دَيك
ئةندامي ديكة) بؤ زانيني بوون يان نةبووني نةخؤشي و ضارةسةركردنيان ئةطةر هةبوو .
-2ثسثؤري كؤمةاَل يةتي /ئةم ثسثؤرة هةَلدةستَيت بة هةَلسةنطاندني ئةو ذينطةيةي كة منداَلةك ةي
تَي دابووة وةك (ئاس تي رؤش ةنبيري كةس ةكة ،ئاس تي رؤش ةنبيري داي ك و ب اوك ،ئاس تي
رؤش ةنبيري ه ةموو خَيزانةك ة ،ئاس تي رؤش ةنبيري كؤمةَلطةك ةي ،توش بوون ب ة نةخؤش ي ،
توش بوني دايكي دووطيان ب ة نةخؤش ي لةتةم ةني دووطيانيةك ةي ،رَي ذةي طونج اوي مناَلةك ة
لةطةَل خَيزان و قوتابخانةو دةوروبةرةكةي برادةرةكاني )......
-3ثسثؤري دةروني /لةرَيطةي ضةند ثَيوةرَيك ةوة هةَلدةس تن ب ة كؤكردن ةوةي زانياري لةس ةر
(كةسايةتي ،هةَلضونةكاني ،كارامةي جوولةييةكاني ،زيرةكي )......
-4ثسثؤري ثةروةردةي تايبةت :لةسةر رؤشنايي ئةو زانياريانةي كة ل ة خاَل ةكاني س ةرةوة (-1
)3-2وةري دةطرين هةَلدةس تين ب ة دان اني ثالنَيكي ب ؤ خزم ةتكردني كةس ةكة (ث ةروةردةكرن و
ضاودَيريكردن )
-5ثسثؤري هةلي كار /ئةم ثسثؤرة كاتَي ك كةس ةكة تةم ةني طةيش تة ( )14س اَل هةَلدةس تَيت ب ة
دؤزينةوةي كاريكي طونجاو لةطةَل ج ؤرو رَي ذةي دواكةوتنةك ةي ئ ةويش دواي ئ ةوةي ك ة ل ة
خاَلةكاني ( )4-3-2-1زانياري تةواوي لةسةر كةسةكة وةرطرت وةك ( اليةني هةَلس وكةوت و
خؤطونجاني و ).....
*ضؤن بزانَيت منداَلةكة دواكةوتني ذيرى هةية:
قورسترين و طرينطترين قورسايي سةرشاني دايك و ب اوك ب ة تايب ةتي داي ك بريتية ل ة زانين و
دةستنيش انكردني دواك ةوتواني ع ةقَلي مناَلةكةي ةتي ئ ةم زوو زانين ة كاريط ةري هةي ة لةس ةر
ضؤنيةتي خزمةتكردني ئةم كةسانة ،لةبةر ئةوة ثَيويستة دايك و باوك هةندَيك لةو نيشانانة بزانن
كة تايبةتة بة دواكةوتواني عةقَلي ئةو نيشانانةش بريتين لة :
طريان /ئةو مناَلةي كة دواكةوتني عةقلييان هةية ناطرَين و ناسورَين بؤ تةنيشتةكان. -7
قسةكردن /لة قسة دوادةكةوَيت ،ياري ناكات لة طةَل هاوتةمةنةكاني . -8
جوول ة /نمايش كردني ض ةند جوولةي ةكي ن امؤ ،طةش ةنةكردني كارام ة جولةييةكان و -9
نةبووني هاوتايي لة كارامة جوولةييةكان .
سؤزداري /ناتوانَيت هيض جؤرة طوزارشتَيكي سؤزداريوةك (زةردة خةن ة) ب ؤ داي ك و -10
باوكي نيية .
مةنغؤلي /ضةند تايبةتمةنيةكيان هةية وةك : -11
ثرضيان نةرمة . -
ضاويان مةيلةو دةرثةريوة . -
دةستيان بضوك و خرة . -
ثةنجةيان كورتة . -
زمانيان طةورةية . -
-6كةمي كَيش بةراورد بة بةرزي باَلكةي .
28
دواكەوتووی ژیری
29