You are on page 1of 200

‫حيكايةتي شؤرشةكان‬

‫ديرؤك و ثيَناسةيةكي كورتي‬

‫ضةند شؤرشيَكي رزطارخيوازي جيهانة‬

‫ئامادةكردن و وةرطيَراني‬

‫شيَرزاد هةيين‬

‫‪ ‬ناوى كتيَب‪ :‬شؤرشةكانى جيهان‬


‫‪ ‬نووسينى‪ :‬شيَرزاد هةينى‬
‫‪ ‬بابةت‪ :‬ميَذوويى‬
‫‪ ‬تايث و هةلَةضن‪ :‬وةرطيَر‬
‫‪ ‬دةرهيَنانى هونةرى ناوةوةو بةرط‪ :‬خليل هدايت مام شيَخ‪4924263/‬‬
‫‪ ‬ترياذ‪ )1000( :‬دانة‬
‫‪ ‬نرخ‪ ) ٥٠٠٠ ( :‬دينار‬
‫‪ ‬شويَنى ضاث ‪ :‬ضاثخانةى رؤذهةالَت‪ -‬هةوليَر‬

‫‪1‬‬
‫‪ ‬لة بةرِيَوةبةرايةتى طشتى كتيَبخانة طشتييةكان ذمارةى سثاردنى( ‪ )٢٨٤٢‬ى ‪2012‬‬
‫ثيَدراوة‪.‬‬

‫لة بالَوكراوةكانى كتيَبخانةى ئاويَر ذمارة (‪)113‬‬

‫حيكايةتي شؤرشةكان‬

‫شؤرشي ئينطليزي‬ ‫‪.1‬‬


‫شؤرشي ئةمريكي‬ ‫‪.2‬‬
‫شؤرشي عةرةب‬ ‫‪.3‬‬
‫شؤرشي يةمةن‬ ‫‪.4‬‬
‫شؤرشي مهدييةكاني سودان‬ ‫‪.5‬‬
‫شؤرشي رووسي‬ ‫‪.6‬‬

‫‪2‬‬
‫شؤرشي فةرةنسي‬ ‫‪.7‬‬

‫حيكايةتي شؤرشةكان‬

‫‪3‬‬
‫حيكايةتةكان بة ضةند ديَريَك‪:‬‬

‫سةرةتاي سةرهةلَدان و هزري نويَ و شؤرشةكان لة ئينطلرتاوة دةست ثيَدةكات و دةطاتة وآلتاني‬
‫تري ئةوروثي و ثةرلةمان دةبيَتة واقيعيَكي دروست و دةسةآلتي ثاشايةتي رةها دةطةرِيَتةوة بؤ‬
‫ميللةت‪ .‬ئةمريكييةكان بةو شؤرشة شريازةي سياسي دةولَةتة مةزنةكةيان دادةريَذن‪ .‬لة حيجاز و‬
‫نةجد و مرينيشينةكاني تري عةرةبي بة دةسيت ئينطليز عومسانييةكان دةردةكةن‪ ،‬دوايي‬
‫سةركةشانة ناطانة ئاماجنةكانيان‪ ،‬بؤية وآلتة عةرةبييةكانيش لةسةر وآلتاني داطريكةر‬
‫دابةشدةكريَت‪ .‬ميسرييةكان و هيَزةكاني تري ناوضةكة و دةرةوة دةست لة قةوارة ئيمامييةكةي‬
‫يةمةن وةردةن و زياني زؤر لة هةموواليةك دةكةويَت و ناوضةكة هيالك دةكةن‪ .‬مةهدييةكاني‬

‫‪4‬‬
‫سودان بةناوي مةهدي ئاخر زةمان هةلَدةستنةوة و شؤرش دةكةن و لة ميسري يةكطرتوو‬
‫جيادةبنةوة‪ .‬بةسةرهاتي لةناوبردني قةيسةرةكاني رووس و ملمالنيَي ماركسييةكان لةناو شؤرشي‬
‫رووس رووداوي زؤر خويَناوي بوون‪ .‬فةرةنسييةكان ئةطةرضي شؤرشةكةيان خويَناوي بووة‪ ،‬بةآلم‬
‫ثيَشةنطي نويَبوون و هزري ثيَشكةوتنخوازي بووة لة سةرانسةري جيهان‪.‬‬

‫شيَرزاد هةيين‬

‫ستؤكهؤمل‬

‫يوليؤي ‪٢٠١٢‬‬

‫‪5‬‬
‫بابةتي يةكةم‬

‫‪6‬‬
‫شؤرشي ئينطليزي دايكي شؤرشةكان‬

‫حةسةن حافيز‬

‫شؤرشي ئينطليزي دايكي شؤرشةكان‬

‫طةلي ئينطليز دةستوور دةنووسنةوة و ثاشايةتي سنووردار دةكةن و دميوكراسي دادةمةزريَنن‪.‬‬

‫لةودةمانةي مولَكايةتي زؤردارانةي رةها‪ ،‬يان مولَكايةتي زؤردارانةي رةوشنطةر بالَي بةسةر‬
‫ئةوروثادا كيَشابوو‪ ،‬بنضينة و سةرةتاييةكاني دميوكراسي لة ئينطلرتا جيَطري و سةقامطري دةبيَت‪،‬‬
‫بؤيةش سةير نيية ئةطةر لةو وآلتةدا‪ ،‬يةكةم شؤرش بؤ رووخاندني سيستةمي ثاشايةتي لة‬
‫ميَذووي نويَي تيَدا روو بدات‪ ،‬ئةطةرضي سةرةتا شؤرشةكة سةرناكةويَت و ستوونةكاني دةسةآلتي‬
‫ثاشايةتي لةو وآلتة هةر دةمينيَت و نارِووخيَت‪ ،‬بةآلم جؤشي شؤرشطيَري لة ساآلني ‪ ١٦٤٢‬هةتا‬

‫‪7‬‬
‫‪ ١٦٨٨‬هةر طةرم و بةجؤش بووة‪ ،‬بةوةش بناغة و بنضينة سةرةكييةكاني دميوكراسي لة جيهان‬
‫دادةكوتريَت و هةموو جيهان ثةند و زانني لةو سةرهةلَدانة دةبينيَت ‪.‬‬

‫شؤرشي ئينطليزي دةبيَتة بنضينةيةك بؤ ئةوةي ميللةتةكة دابونةريتة كؤنةكان بطؤرِيَت‪ ،‬ثاشايةتي‬
‫دةسةآلتي وةك جاران بةرةهايي نةمينيَت‪ ،‬ثةرلةماني هةلَبذيَردراو ببيَتة دةزطايةكي شةرعي‬
‫ئةكتيظي برِياردةر‪ ،‬ثاشاش ناضار دةبيَت طويَ لة فةرمانةكاني ميللةت بطريَت‪ ،‬نةك وةك جاران كة‬
‫بةثيَضةوانة بوو‪ ،‬بةآلم دةسةآلت دةرهيَنان لةبن دةسيت ثاشا ئاسان نةبووة‪ ،‬ضةندين سالَ و‬
‫سةدةي ويستوة‪ ،‬بؤيةش وآلتةكة بة ئةزمووني زؤري دةستووري تيَثةرِيوة‪ ،‬كةواتة شؤرشةكة‬
‫بوو‪ ،‬كة دابونةريت و سيماي دميوكراسي و ثاشايةتي دةستووريي ساز و دامةزراندووة‪ .‬ئينطلرتا‬
‫زوو هةسيت كردبوو شويَن و ثيَطةي ئةوان لة رووي جوطرافياييةوة تايبةمتةندي خؤي هةية‪،‬‬
‫بةوةش ديارة كةوا وآلتةكة بةشيَكي دانةبرِاوي ئةوروثاية‪ ،‬بةآلم هةلَكةوتةي دوورطةكة و بووني‬
‫دةرياي مانش يان كةنالَي ئينطليزي لةنيَوان خؤيان و كيشوةرة ثريةكة‪ ،‬بوارساز بووة لةو جةستة‬
‫دابرِاوةي خؤيانةوة زووتر لة وآلتاني تر ضةمكي نةتةوة و تايبةمتةندي نةتةوةي ئينطليزي طةآللَة‬
‫و بةرجةستةي بكةن‪.‬‬

‫بؤية شتيَكي نامؤ و سةير نيية‪ ،‬كةوا ميَذووي ئينطلرتا بةضةندين رووداوي يةك لةدواي يةكدا تيَ‬
‫بثةرِيَت‪ ،‬بةوةش ميللةتةكة ناسنامةي تايبةتي خؤي هةبيَت‪ ،‬لةوةياندا لة زؤر طؤشةنيطاوة ريَزثةرِ‬
‫بووة‪ .‬ديارة كةوا ئةو رووداوانةش ماوةيةكي زؤري ويستوة و توانراوة كولتووري خؤيان طةآللَة‬
‫بكةن‪ ،‬بةوةش ببةسرتيَنةوة و بةنةرميش و لةسةرخؤش بطؤرِيَن‪ ،‬بةآلم طؤرِانيَكي زيندووي كارا‪.‬‬
‫ميللةتي ئينطليزي بةوةيان لة ميللةتي فةرةنسي جياوازة‪ ،‬كةوا ئةوان لة ثرؤذة و بةرنامةكانياندا‬
‫ثةلة ناكةن‪ ،‬ضةندين سةدةي ويستوة تا توانراوة حوكميَكي منونةيي نويَي ساز و ئامادة بكةن و‬
‫خويَين كةم بريَذن‪ ،‬ئةوةش بةثيَضةوانةي شؤرشةكةي فةرةنساية‪ ،‬كة ضةندين سالَي خويَناوييان‬
‫لةو كاروانةدا بةرِيَكردووة‪ ،‬ديارة كةوا هةموو ميللةتيَك تايبةمتةندي خؤي هةية‪ ،‬ئةوةش تةنها‬
‫لةكاتي سةرهةلَدانةكانيان دةردةكةويَت‪.‬‬

‫شؤرش لوتكةي دارشتنة لة دامةزراندني نةتةوةي ئينطليزي و بناغةيةكةي‪ ،‬كة كةسايةتي سياسي‬
‫ئينطليزيي سياسي ناوازة بةرزدةكاتةوة‪ ،‬بةآلم بوار و طةيشنت بةو شؤرشة نةمرة ئاسان نةبووة‪،‬‬

‫‪8‬‬
‫كار و تيَكؤشاني ضةند سةدةي ويستووة‪ ،‬تا دةسةآلتي ثاشا سنووردار كراوة و ئينطلرتا لة‬
‫دةسةآلت و ثاوةري ثاثاكان و هيَرش و ضاوتيَربِيين دةرةكي دةربازي بووة‪ ،‬ئةو قؤناخةي‬
‫تيَثةرِاندووة‪ .‬سةرهةلَداني شؤرشةكة بة سةرؤكايةتي (ئوليظر كرؤمويل) هةنطاويَكي شايستة بووة‬
‫بؤ داناني بنضينةكاني دةسةآلت و ئازادييةكان‪ ،‬ئةوةش بواريَك بووة تا رووناكبرية ئةوروثاييةكان‬
‫سيَ سةدة شانازي ثيَوة بكةن و ثةيرِةوي بةرنامةكاني ئةو بكةن‪ ،‬ثرسيارةكةمشان ئةوةية ئةو‬
‫شؤرش و سةرهةلَدانة ضؤن روويدا!؟‬

‫ماطنا كارتا‬

‫سيستةمي ثاشايةتي ئينطليزيش وةك هةموو ثاشايةتييةكاني تري ئةوروثي لةسةر بنضينةي‬
‫دةسةآلتي رةهاي تاكرِةوي ثريؤز بةرِيَوة دةضوو‪ ،‬لةوةتي ثاشايةتي دةسةآلتي هةبووة‪ ،‬بةو‬
‫بةرنامةية كاريكردووة و ثريؤزيش كراوة‪ ،‬بةآلم لةودةمانةي شةرِةكاني خاضثةرستةكان‬
‫روودةدات‪ ،‬لةبةر ئةو رةوشة نويَية كةميَك سيستةمةكة هةذاوة و طؤرِيين تيَدا بوو‪ ،‬بةدروسيت و‬
‫لةسةردةمي فةرمانرِةوايي ثاشاية بةناوبانطةكةيان‪ ،‬كة لة ناوضة عةرةبييةكان زؤرتر دةناسرا‪،‬‬
‫ريتشاردي دلَشيَر (‪ )١١٩٩ _١١٨٩‬ئةوةي ضةند سالَيَك لة وآلت دةردةضيَت و دةكةويَتة شةرِي‬
‫دذوار لةطةلَ سولتان سةالحةديين ئةيوبي‪ ،‬كة زؤربةي شةرِةكانيشي دةدؤرِاند‪ ،‬لةو ماوةيةي ئةو‬
‫لة دةرةوةي وآلت بووة‪ ،‬ئاذاوةيةكي بيَ سنوور لة وآلتةكة بةرثابووة تا ئةودةمانةي ئةو‬
‫طةرِاوةتةوة‪ .‬كة ريتشاردي دلَشيَر دةمريَت براكةي جؤن ثاشا (‪ )١٢١٦ _١١٩٩‬ديَتة سةر تةخيت‬
‫ثاشايةتي ئينطلرتا‪ ،‬ئةويش دذايةتي هةموواليةك دةكات‪ ،‬دةسةآلتي ثاشايةتييةكةي بةنارِةوا‬
‫ثةيرِةو دةكات‪ ،‬بةوةش ثاثاكان و دةرةبةط و جووتيارةكانيش لة خؤي توورِة و نيطةران دةكات‪،‬‬
‫لةودةمانةش ثاشا لةجياتي رةوشي وآلت ئارام بكاتةوة‪ ،‬وآلتةكةي دووضاري شةرِيَكي دذوار لةطةلَ‬
‫فيليث ئؤطسسي ثاشاي فةرةنسا دةكات‪ ،‬لةويَ لة مةيداني شةرِةكة هةموو سةركردة و‬
‫سةربازةكان ثاشاكةيان جيَدةهيَلَن‪ ،‬ئةويش لة شةرِةكةدا دةشكيَت‪ ،‬بؤيةش لة مةيداني شةرِي‬
‫(بؤظني) بةيةكجاري سوثاكةي هةرةس دةهيَنيَت‪ ،‬ئةويش رادةكات و دةطةرِيَتةوة لةندةن و‬
‫دووبارة دةست دةكاتةوة بة وةرطرتين باجي زؤر و زؤردارييةكانييةوة‪ ،‬تا بتوانيَت سوثايةكي‬

‫‪9‬‬
‫مةزن و ضةكداري بةهيَز دامةزريَنيَتةوة‪ ،‬بةآلم راي طشيت و هةموو اليةنةكان دذايةتي توندي‬
‫دةكةن‪ .‬هةموو دةرةبةطةكان بؤ سةركةوتن بة سةر برِيار و كردةوةكاني ثاشا هةلَدةستنةوة و‬
‫هيَزي خؤيان كؤدةكةنةوة و ثاشاكةش لة طؤشةيةكي تةسكي دةسةآلتدا دةثةسنت و بةناضاري‬
‫ثةميانيَكي مةزن‪ ،‬كة بة ناوي (ماطنا كارتا) دةناسريَت لةسالَي ‪ ١٢١٥‬ثيَ ئيمزا دةكةن‪ ،‬بةوةش‬
‫هةموو ئازادييةكان ساز دةبيَت و بةردي بناغةي ئةو سةربةستييةي لة وآلتدا هةية دةضةسثيَت ‪.‬‬

‫ئةطةرضي ثةميانةكة بة ضةندين كؤت و بةنديش بةسرتابووة‪ ،‬بةآلم بؤ سةدةكاني ناوةرِاست و‬


‫كةمكردنةوةي دةسةآلتي ثاشا بؤ دةسةآلتي ذمارةيةك لة هاوآلتياني ميللةتةكة و ضينة‬
‫دةرةبةطةكة ثيَشهاتيَكي نويَ بوو‪ ،‬طرينطي ئةو ثةميانةش لةوة خؤي دةدؤزيَتةوة‪ ،‬كةوا‬
‫لةودةمانة ضةندين مايف زةوتكراوي ميللةت دةطةرِيَندريَتةوة بؤ ميللةت‪ ،‬ئةوةش لةناو هةموو‬
‫ميللةتاني دونيا نويَ و نةكردة بوو‪ .‬هةر ئةو ئازاديية بووة‪ ،‬كة لة سةدةي بيسةت و يةكيش‬
‫ثةيرِةو كراوة‪ .‬ئةو ثةميانةش كؤنرتين ثةمياني نووسراوة لةنيَوان دةسةآلتدار و ميللةت‪،‬‬
‫بنضينةكاني لة سازكردني دادطايي ياسايي و نةطرتين تاكي ئينطليز بةبيَ دادطاييكردن بووة‪،‬‬
‫سيستةمي سويَندخؤريش بؤ يةكةجمار دةخريَتة ناو بازنةي دادطاكان و لةودةمانةش ئةو‬
‫سيستةمة زؤر ثيشكةوتوو بووة‪ ،‬هةروةها دةسةآلتيش دةداتة ئةو ثةرلةمانةي كة دامةزرابوو‪،‬‬
‫بةوةش ميللةت لة ئايندة رووبةري دةسةآلتةكانيان فراوان دةبيَت‪ ،‬بةكورتي ثةميانة مةزنةكة‪،‬‬
‫ثاشايةتي ئينطليزي رةهاي دةستووري دةطؤرِيَت بة ثاشايةتي دةستووريي سنووردار‪ ،‬ئةوةش‬
‫بوارساز دةكات ياساية ئينطليزييةكة بةرقرار بيَت و طةشةش بكات‪ ،‬ئةوةش بة دةسكةوتيَكي‬
‫ميَذوويي لة سةدةي سيَزدةهةم ئةذمارد دةكريَت ‪.‬‬

‫ثةميانةكة ثيَشهاتيَكي ريَزثةرِيش بوو لة ميَذووي ئينطلرتا و بةراورد بة سيستةمة ئةوروثييةكاني‬


‫تر و مافةكاني ميللةتي بةدروسيت و بةرِاسيت بة ضاو بينيووة‪ ،‬كة ئينطليزةكان هةر شيَست‬
‫بةندةكةيان ثةيرِةو كردووة‪ ،‬بوويتة ستوونيَكي بةهيَزي دامةزراندن و هةلَكةوتةي كةسايةتي تاكي‬
‫ئينطليز‪ ،‬كة بريؤكةي ئةجنومةني باآلش دادةمةزريَت‪ .‬لة سةدةي ضواردةم ضوارضيوةي ئةو‬
‫سيستةمة باشرت و زؤرتر دةضةسثيَت‪ ،‬بةثيَي بةندةكاني ئةو ثةميانة (ماطنا كارتا) دوو ئةجنومةن‬

‫‪10‬‬
‫بة ناوي ئةجنومةني لؤردةكان‪ ،‬كة نويَنةري ثياوة ماقولَةكان و نويَنةري ثياواني ئايين دةبيَت و‬
‫ئةجنومةني دووةميش بة ناوي ئةجنومةني عةموم بووة كة نويَنةرايةتي شار و هةريَمةكاني دةكرد‪.‬‬

‫ترازاندني كلَيَسا‬

‫هةنطاوي دووةمي شؤرشةكة دارشتنةوةي كلتوورة سياسييةكة بوو بؤ ئينطلرتا‪ ،‬ئةوةش ثاش‬
‫ملمالنيَيةكي دوورودريَذي ثاشا هنريي هةشتةم (‪ )١٥٤٧_١٥٠٩‬لةطةلَ ثاثاي رؤماني سازكار بوو‪،‬‬
‫ئةوةش ثيَشهاتيَكي بةجةرط بوو‪ ،‬بؤ سازداني ئينطلرتا و دووركةوتنةوةي لة كيشوةرة ثريةكة و‬
‫داناني كةسايةتي نةتةوةيي تايبةت بؤ خؤيان‪ .‬ديارة كةوا ئارةزووة تايبةتييةكاني هنري‬
‫هةشتةمي ثاشا رؤلي هةبوو لة دابرِيين وآلتةكة لة كلَيَساي كاسؤليك‪ ،‬هةروةها هةلَكردني باهؤزي‬
‫نةتةوةيي بةتوندي و بةجؤش لةو وآلتة و لة وآلتاني تري ئةوروثيش فاكتةريَكي دياري ئةو‬
‫ملمالنيَية بوو ‪.‬‬

‫هنري هةشتةم كة ناكؤكييةكاني لةطةلَ كلَيَسا قوولَ دةكاتةوة بؤ ئةوةي بوو‪ ،‬شاذن كاترين‬
‫ئارطوني كيذة تاقانةكةي فريناند و ئيزابيالي ثاشاي ئةسثانيا تةآلق بدات‪ ،‬كة تةنها ماري كيذي‬
‫لةو ذنةدا مابوو‪ ،‬ديارة كةوا هنري هةشتةميش كورِيَكي بؤ دوارؤذي تةختةكةيان دةويست‪ ،‬بؤيةش‬
‫لةطةلَ يةكيَك لة كيذةكاني ناو كؤشك و بةردةستةكاني شاذن بة ناوي ئان ثؤلني دةست تيَكةلَ‬
‫دةكات و دلَي دةداتة ئةو كيذة نازدارة خزمةتكارة‪ ،‬بةآلم هؤكاري سةرةكي تةآلقداني ئةو ذنة‬
‫لةبةر ئةوة بوو كةوا برازاكةي ئةو‪ ،‬ئيمثراتؤر شارلي ثيَنجةم ثاشاي ئةسثانيا و ئيمثراتؤري‬
‫دةولَةتي رؤماني مةزن‪ ،‬بة مةترسييةكي مةزني لةسةر ئينطلرتا دةزاني‪ ،‬بؤيةش مانةوةي كاتريين‬
‫لة لةندةن بةباش نةدةزاني و دةبوواية لةو جياببيَتةوة‪.‬‬

‫ئةو داوا لة ثاثا دةكات تةآلقداني هاوسةرةكةي حةآللَ بكات و لة كاترين جياببيَتةوة‪ ،‬ديارة كةوا‬
‫ثاثاي ئةو سةردةمة‪ ،‬ئةو جؤرة برِيارانةي دةدا و اليان ئاسايي بووة‪ ،‬بةآلم برِياردان بة‬
‫جيابونةوةي كاترين لة هنري هةشتةم بيَطومان نيازي سياسي تيَدا بووة‪ ،‬ضونكة ثاثا كةوتبووة‬

‫‪11‬‬
‫بن دةسةآلتي ئيمثراتؤر شارلي ثيَنجةم‪ ،‬تا ئةويش توورِة نةكات ‪ ،‬كة راستةوخؤ دةسيت بةسةر‬
‫ئازادييةكاني ئةودا دةشكا ئةوةي نةكردووة‪ ،‬كةوا ثوورةكةي تةآلق بدريَت‪ ،‬بؤيةش ثاثا بة هيض‬
‫كلؤجيَك رةزامةندي نادات هنري هةشتةم كاترين تةآلق بدات و ذنيَكي تر مارة بكاتةوة‪ .‬بؤية‬
‫ئةويش هةلَمةتيَكي سازكراوي بة بةرنامة دةكاتة سةر كلَيَساي كاسؤليك و ثياواني ئايين و هةموو‬
‫شايستة و دةسكةوتةكانيان ليَ وةردةطريَتةوة‪ ،‬ئينجا ض سامان و مولَك بيَت يان كؤكردنةوةي‬
‫سةدةقة و نةزرةكان بيَت‪ ،‬كاريش بؤ ئةوة دةكات كلَيَساي ئينطلرتا لة كلَيَساي دايك جيابكاتةوة‪،‬‬
‫تا ضيرت ئةوان دةستيان بةسةر ئةو وآلتدا نةشكيَت و لةورؤذةوة كلَيَسا دةكةويَتة بن دةست و‬
‫فةرماني دةولَةت‪ ،‬لةورؤذةوة ئةسقف بة دةسةآلتي ثاشاوة دادةمةزريَت‪ ،‬ئيرت بةو شيَوةية‬
‫كلَيَساي ئةجنليكايي دادةمةزريَت و ثةيدا دةبيَت‪.‬‬

‫تةندالي قةشة‪ ،‬ئةوةي باندؤري بزاظةكةي مارتن لؤسةري ئةلَماني و ريفؤرمةكاني ئةوي لةسةر‬
‫بوو‪ ،‬بةرنامةي تايبةتي بؤ كارةكاني ساز دةكات و بةو دةسةآلتةوة كار دةكات‪ ،‬لةسالَي ‪١٥٢٦‬‬
‫برِياريش دةدريَت كةوا كتيَيب موقةدةس وةرطيَرِدريَتة سةر زماني ئينطليزي‪ ،‬بةوةش بةيةكجاري‬
‫كلَيَساي ئةجنليكايي لة ثاثايةتي كاسؤليك جيادةبيَتةوة‪ .‬هنري هةشتةميش كاترين تةآلق دةدات‬
‫و لة رؤذي ‪ ١٥‬ي ينايري سالَي ‪ ١٥٣٣‬لةطةلَ ئان ثؤلني ثرؤسةي هاوسةرطريي دةكات‪ ،‬كرامنري‬
‫سةرؤكي ئةسقفةكاني كانرتبري ئةو ثرؤسةية بةحةآللَ و دروست ناو دةبات و ثريؤزبايي بة هنري‬
‫هةشتةميش دةلَيَت‪ ،‬بةآلم ثاشا طوماني لةو ذنة دةبيَت و حةز دةكات لة كؤلَي ببيَتةوة‪ ،‬بؤية بة‬
‫تومةتي خيانةت لة رؤذي ‪ ١٩‬ي مايوي سالَي ‪ ١٥٣٦‬لة سيَدارةي دةدات‪ ،‬ئيرت هنري ثاشا ذن لة‬
‫دواي ذن دةهيَنيَت‪ ،‬تا دةطاتة ضوار ذن‪ ،‬بؤ جيابوونةوةيان بيانووي تازةي بؤ دةدؤزينةوة ‪.‬‬

‫هنري ثاشا بةر لةوةي كؤضيدوايي بكات هةموو ثرنسيثةكاني دابرِيين كلَيَسا لة ثاثا و شيَوازيَكي‬
‫نةتةوةيي لؤكالي دةداتة كلَيَساكةيان‪ ،‬بةآلم ثاش هاتين ئيليزابيَيت كيذي (‪ )١٦٠٣ _١٥٥٨‬دوا‬
‫شيَوازي طؤرِانةكان دادةريَذيَت‪ ،‬ئةطةرضي ئةو دووبارة بةندةكاني ثةميانةكةي (ماطنا كارتا)‬
‫دةبةزيَنيَت و دةبيَتة ثاشايةكي بة دةسةآلتي رةها و هةموو دةسةآلتةكان دةطريَتةوة دةست‪،‬‬
‫ديارة ئةوةش بةند دةبيَت بةو رةوشةي كة وآلتةكةي ثيَدا تيَدةثةرِيَت و مةترسي دةرةكي لةسةر‬
‫زؤر دةبيَت و ذمارةيةك لة دةرةبةطةكان دةيانةويَ هةريَمةكاني خؤيان دابربِن و دةسةآلتي ثاشا‬

‫‪12‬‬
‫كةم بكةنةوة‪ ،‬بؤية ميللةتي ئينطليزي لة بةرامبةر ثاراستين ئاسايش و سةربةخؤيي وآلتةكةيان‬
‫ماوةيةك دةستبةرداري سةربةخؤيي و ئازاديية تايبةتييةكانيان دةبن و حوكمي رةهاي ثاشاكةيان‬
‫بة شيَوةيةكي كاتي قبوولَ دةكةنةوة‪.‬‬

‫نقوومكردني ثاثؤرِي ئةرمادا‬

‫لةسةردةمي هنري هةشتةم ترسي داطريكردن و دةسةآلتي بيَطانة لةسةر وآلتةكةيان هةر هةبووة‪،‬‬
‫بةتايبةتي ثاثؤرِة ئةسثانييةكة (ئةرمادا) كة لةو سةردةمةدا طةورةترين ئةستوولي دةريايي بوو‪.‬‬
‫ثاش ئةوةي كلَيَساكةي ئينطليزي لة كلَيَسا كاسؤليكةكة دادةبرِيَت دذايةتي و نةياري ئةو دوو‬
‫ميللةتة و ترسي ئةسثانييةكان لةسةر ئينطليزةكان زؤرتر دةبيَت‪ ،‬ضونكة ئةسثانيا خؤي وةك‬
‫سةردار و طةورةي كلَيَساي كاسؤليك لةسةرانسةري جيهان راطةياندبوو‪ .‬بؤيةش ئةسثانييةكان‬
‫بةرنامةيان هةبوو دووبارة كؤمةلَطةي ئينطليزي بطيَرِنةوة ناو باوةشة طةورةكةي ئيمان و‬
‫كلَيَساكةيان‪ ،‬ئةوةش زؤرتر دةردةكةويَت و طةرمرت دةبيَت كة بازرطانة ئينطليزةكان لةجياتي‬
‫ئةسثانيا بازارِةكان كؤنرتؤلَ دةكةن و ئةسثانيا لةو بازارِةدا ثةراويَز دةكريَت‪ ،‬ئةو مةترسييةش‬
‫مةزنرت دةبيَت و ئةسثانييةكان زؤر تةنطاو دةبةن‪ ،‬كة لةطةلَ برتوطالَييةكان لةسالَي ‪ ١٥٨٠‬يةك‬
‫دةطرن و بةيةكةوة دذايةتي و نةياري ئةسثانييةكان دةكةن‪ ،‬بؤية ئةسثانيا بري لة داطريكردني‬
‫ئينطلرتا دةكاتةوة و مةترسييةكة دةبيَتة واقيع ‪.‬‬

‫ثاشاي ئةو ساآلنةي ئةسثانيا فيليثي دووةم برِيار دةدات طةورةترين و بةهيَزترين ئةستوولَي‬
‫دةريايي بة ناوي ئةرمادا‪ ،‬كة ماناي مةزنة‪ ،‬ساز بكةن‪ ،‬ئةو ئةستوولَةش بؤ رووخاندن و طيَرِانةوةي‬
‫ئينطلرتاي ثرؤتستاتي هيَرشةكةيان دةكةن تا دةولَةتةكة بطيَرِنةوة باوةشي ئةسثانيا‪.‬‬

‫لةبةردةم كةنارةكاني ئينطلرتا و لة نزيك بةنداوي بليموث و لة رؤذي ‪ ٢١‬ي يوليؤي سالَي ‪١٥٨٨‬‬
‫ثةرِجووةكة (موعجيزة) دةقةوميَت‪ ،‬كة تيَدا ئةستوولَي ئينطليزي كة ثيَكهاتبوو لة ضةند‬
‫كةشتييةكي بازرطاني و ضةتةكان بةسةر طةورةترين و مةزنرتين ئةستوولَي جيهان زالَ دةبيَت و‬

‫‪13‬‬
‫سةردةكةويَت‪ ،‬سةركةوتنةكة دةطةرِيَتةوة بؤ ئةو تاكتيكةي بةلةمة طضكةكان توانيان مناورة‬
‫بكةن و بةخيَرايي لة ئاوة تةنكةكة ريَ بكةن‪ ،‬لة بةرامبةر ئةوةشدا ثاثؤرِة ئةسثانييةكان طةورة‬
‫بوون و تاوةرةكانيان بةئاساني نةدةجوالنةوة و بةئاساني دةكةوتنة ناو تؤرِ زةبري ئينطليزي‪،‬‬
‫ثامشاوةكاني ئةستوولَةكةش بة باهؤزةكةي دةريا شثرزة دةبوون‪.‬‬

‫بةو سةركةوتنة و بة شكاندني ترسة مةزنةكة‪ ،‬ئينطلرتا ثيَطةي نةتةوةيي زؤرتر و توندتر‬
‫دادةمةزريَت و سةربةخؤيية ئاينييةكةي باشرت جيَطري دةبيَت‪ ،‬بة شكاندني ئةرمادا دةرياواني‬
‫ئينطليزي دةرياي بةرِوودا دةكريَتةوة و بةئاساني بةرةو قووآليي دةريا دةرِوات و جيهانيَكي تر‬
‫دةدؤزيَتةوة‪ ،‬لة ضةند سالَي داهاتوو و بة ماوةيةكي كورت ضةند كؤلؤنييةك ديار دةكات و‬
‫ليَرةولةويَ مستعمرةيان دةبيَت‪ .‬ثاش ئةو سةركةوتنة سرووشيت ميللةتي ئينطليز دةطؤرِيَت و‬
‫ترسيان لة داطريكردن و ثةالماردان نامينيَت‪ ،‬ضيرتيش مةزهةبة ئاينيية نويَيةكةيان هةرِةشةي‬
‫لةسةر نابيَت‪ ،‬ئيرت بةهرةكاني ئةو ميللةتة دةكريَتةوة و شةثؤلَيَكي طةشبيين و كرانةوة هةموو‬
‫تويَذةكاني ميللةتةكة دةطريَتةوة‪ ،‬ساماني وآلتةكةيان بؤ بةرذةوةندي وآلتةكة دةطةرِيَت و‬
‫طةجنينةكاني وآلتةكة بة بازرطانيي كؤلؤنييةكانيان طةشة دةكات و دةةولَةمةندي لةناو ميللةتةكة‬
‫زؤر دةبيَت‪ ،‬ئةو ميللةتي كة جاران تةنها جووتيار و ماسيطربوون‪ ،‬دةبنة ثيشةوةر و سارمايةدار ‪.‬‬

‫لةسةر ئاسيت كلتووري و هزريش زمانةكةيان لة زمانةكاني تري التيين و فةرةنسي باشرت طةشة‬
‫دةكات‪ ،‬لةودةمانة و لةو سةردةمةدا شكسثري ئةدييب نةمر و فةيلسوف فرانسيس بيكون بنضينةي‬
‫ثتةوي رؤشنبريي عةقالنة لةطةلَ رؤذطارا دةضةسثيَنن‪ .‬لةو كةشةدا ثاشاكانيش هةموو مافةكاني‬
‫خؤيان و بةبيَ كةماسي دةستةبةر دةكةن و برِطة و بةندةكاني ثةمياني ماطنا كارتايان لةبري‬
‫دةضيَت‪ ،‬لةوالشةوة مةزاجي طشيت ميللةتةكةش بةرةو ئازادييةكان و دةستةبةركردني هةموو‬
‫مافةكانيان طةشة دةكات‪ .‬ملمالنيَ ميللةتةكة و دةسةآلتي ثاشاكان بؤ جيَبةجيَكردني بةندةكاني‬
‫ثةمياني ماطنا كارتا ثةيدا دةبيَت و شةرِةكة لةنيَوان ئةو دوو بةرةية طةرم دةبيَت‪ ،‬ئةوةش‬
‫جؤشةكةي لةسةردةمي شارلي يةكةم دةطاتة ئةوثةرِي دذواري‪.‬‬

‫كؤمةلَطةي ئينطليزيش وةك كؤمةلَطة ئةوروثييةكاني تر لة سةدةكاني ناوةرِاست لةسةر‬


‫بنضينةكاني دةرةبةطي ضةسثابوو‪ ،‬مةليك وةك طةورة دةرةبةطيَك دةوري بة ضةندين طةورة‬

‫‪14‬‬
‫سةرمايةدار و مةالكةكان دةوري طريابوو‪ ،‬لةوالشةوة كلَيَسا بة هةموو تواناكانييةوة ثشتيواني ئةو‬
‫سيستةمي كردووة و بةشداري سةرمايةي ئةو ضينةي كردووة‪ ،‬لة بةرامبةردا كلَيَسا رؤلَي زؤري‬
‫هةبووة لة ئيقناعكردني ضينة ضةوساوةكة‪ ،‬ئةوانةي برسيةتي و هةذاري هةراساني كردبوون‪ ،‬كة‬
‫باج بدةن و لةو رةوشةدا بةرطة بطرن و تةنطاو نةبن و رازي بن‪ .‬لةطةلَ ئةو طؤرِانةدا توانرا جةخت‬
‫لةسةر بنةما ضةسثيَندراوةكان بكةن‪ ،‬بةو بازرطانييةي كة لةطةلَ وآلتة كؤلؤنييةكان هاتبووة‬
‫ئاراوة‪ ،‬ضينيَكي نويَ ثةيدا دةبيَت ئةوانةش ناويان نرابوو جنرتي‪ ،‬كة سامانيَكي مام ناوةندييان‬
‫هةبوو‪ ،‬ئةوان وةك ئةو دةرةبةطانة نةبوون كة بة مريات سامانيان بؤ ماوةتةوة‪ ،‬ئةوانة بة دةسيت‬
‫خؤيان سامان ثةيدا دةكةن‪ ،‬كةواتة ئةو ضينة ناوةندةي نيَوان نةجيبزادة و دةرةبةطة‬
‫مولَكدارةكان لةطةلَ خاوةن زةويية كشتوكالَي و وةرزيَرةكان كةوتنة كاركردن و خؤيان دؤزيةوة‬
‫وةك ضينيَكي كاريطةر و دةسةآلتداري دةولَةمةند ‪.‬‬

‫ئةو ضينة طةيشتبووة ثيَطةيةكي كؤمةآليةتي ئابووري بةرضاو‪ ،‬بةآلم هيَشتا لة مافة سياسييةكان‬
‫لةبةر رؤشنايي ياسا و سيستةمة سياسييةكاني بةرتةسكي ناو سيستةمي دةرةبةطايةتي‬
‫دةيانناآلند‪ .‬ئةوانة و بةناضاري كورسييةكاني ئةجنومةني نويَنةران بة ثارة دةكرِن و بؤضوونة‬
‫سياسيي و دذ بة مةليك و نةجيبزادةكان دةردةبرِن و بةئاشكرا راماني ئازادانةي خؤيان دةوت‪.‬‬
‫لةطةلَ زؤربووني ثارة و طةشةي بازارِي شارةكاني ئينطلرتا ضينة برذةوا واتة ضينة ناوةندةكة‪،‬‬
‫كةساني خاوةن كارطةي طضكة و ثاريَزةر و دكتؤر و ئةندازيار و ثيشةوةرةكان‪ ،‬ئةوانةي هيض‬
‫كاتيَك سيستةمي سياسي ئةورؤذانة‪ ،‬داني بة بوون و دةسةآلت و ثيَطةي ئةوان نةنابوو‪ ،‬ئةوانة‬
‫طةشة دةكةن‪ ،‬ديارة كةوا ئةو ضينة بةباشي هةستيان بة بووني خؤيان دةكرد و وةك ئةواني تر‬
‫داواي يةكساني و نويَنةرايةتي سياسييان دةكرد و هيواخوازبوون بيَنة ناو مةيدانة سياسييةكة‪ ،‬بة‬
‫مةرجيَك ئامادةييان وةك هيَزة ئابوورييةكةيان ديار و روون بيَت‪ ،‬كة بةردةوام بةرةو ثيَشةوة و‬
‫طةشةداري دةردةكةوت‪ .‬بؤية هةردوو ضينةكة‪ ،‬ضينة نويَيةكة جنرتي‪ ،‬لةطةلَ برذةواكة بةيةكةوة‬
‫و بؤ بةرذةوةندي خؤيان دةستيان لةناو دةسيت يةكرت ناوة تا بووني خؤيان لةناو سيستةمة‬
‫سياسييةكة بضةسثيَنن‪ ،‬ئةوةش ديارة كةوا دةبواية كؤشش بكةن‪ ،‬ئةو مافانة لةناو كةلَثة و‬
‫دةسيت ثاشا و دةرةبةطةكان بة راكيَشان دةربهيَنن ‪.‬‬

‫‪15‬‬
‫بؤيةش لة ناوةندي يةكةمي سةدةي حةظدةم ملمالنيَي لةنيَوان ضينةكاني ئينطليزي ئاويَتة بة‬
‫جؤرةها مةزهةبي ئايين و ئاسيت ئابووري جياوازة ثةيدا دةبيَت‪ ،‬بةشة باكوورةكةي ئينطلرتا‬
‫ديارة كةوا كؤمةلَطةيةكي كشتوكالَي بة زؤرينةي كاسؤليك بوون‪ ،‬بةآلم باشوورةكةي كة بازارِي‬
‫ثيشةسازي بوو مةزهةبي زؤرينةيان ثرؤتستانت بوو‪ .‬لةودةمانةش ثياواني ضينة نويَيةكة داواي‬
‫زؤرترين زةمانةتي طومرطييان دةكرد‪ ،‬دةيانويست ثيَطةكاني بازارِ و ئابووري ئازاد زؤرتر و توندتر‬
‫بضةسثيَت‪ ،‬كة تيَدا داهاتةكان هاوشاني وزة و دةسيت كار و نرخي كاالكان بيَت‪ ،‬بةآلم طةورة‬
‫سةرمايةدارة دةرةبةطةكان لةسةر بنةما زؤرداريية دةرةبةطيية باوةكةيان سووربوون‪ ،‬كة‬
‫تيَدةطةن مةترسييةكان كة لةو ضينةوة ئاراستةيان دةكريَت نزيكة و ثيَطة كؤمةآليةتييةكان‬
‫دةلةرزيَت و خؤيان لة لوتكةكة نامينيَن‪ ،‬ئيرت بة ضاوي سووكةوة سةيري ثاريَزةرةكانيان دةكرد‪،‬‬
‫بةتايبةتي ئةوانةي لة كار و ثرؤذة نويَيةكانيان دةست رةنطينيان ثيَوة دياربوو‪ ،‬ئةوانة و‬
‫بازرطانةكان كة دةستيان بة سةر شارةكاندا داطرتبوو‪ ،‬بةتايبةتي لةندةن كة سةرذميَرييةكةي سيَ‬
‫سةد هةزار كةس دةبوو‪ ،‬ئةوةش لةضاو كؤي سةرذميَري ئينطلرتا كة سيَ مليؤن كةس بوو زؤر‬
‫بوو‪ ،‬ئةو شارةي ببووة مةلَبةندي ذيانة نويَيةكةي ئابووري‪ .‬ئيرت دذايةتي و ركابةرايةتي ثياواني‬
‫دةرةبةط و بازرطاني شار و طوندةكان و كاسؤليك و ثرؤتستانت بةرِووني و بةئاشكرا هةسيت‬
‫ثيَدةكرا‪ ،‬هةموو وآلت كةوتبوو ذيَر فشاري ملمالنيَي ئايين و ضينايةتي و كؤمةآليةتي و بةرةو‬
‫شؤرش و قليشانةوة دةضوو‪.‬‬

‫***‬

‫لة رؤذي ‪ ١٨‬ي مانطي يونيؤي سالَي ‪ ١٦٢٥‬كة يةكةمني ثةرلةمان لةسةردةمي شارلزي يةكةم‬
‫كؤدةبيَتةو‪ ،‬ئةو طةشةسةندنة كؤمةآليةتيية و طؤرِاني نةخشةي ضينةكاني ئينطلرتا ثاش طةشة‬
‫ئابوورييةكةي وآلت سةريهةلَدابوو‪ ،‬ئةوةش بةباشي لةو كؤبوونةوةيةدا ديار دةكةويَت‪ ،‬ئةوةش‬
‫ئاماذةي طؤرِانة كؤمةآليةتي و ئابووريية نويَيةكة بوو‪ .‬هاوشاني نةجيبزادةكان و ئةسقفةكاني‬

‫‪16‬‬
‫ئةجنومةني لؤردةكان‪ ،‬ثيَنجسةد ثياو لة ئةجنومةني عةمووم‪ ،‬كة زؤريةيان لة بيوريتانييةكاني‬
‫نويَنةراني ضينة نويَيةكاني كة لة ناو كؤمةلَطةكة ئامادةييان هةبوو بةشداربوون‪.‬‬

‫قةيرانة سةرةكيية راستةقينةييةكةش لة ئينطلرتا ئةوة بوو‪ ،‬كةوا ثاشاي وآلتةكة شارلزي يةكةم‬
‫ئةوةي لة ساآلني ‪ ١٦٢٥‬هةتا ‪ ١٦٤٩‬حوكمي دةكرد‪ ،‬تواناي خويَندنةوةي دميةني ئينطليزي نةبوو‪،‬‬
‫نةيدةتواني ثيَشهاتةكان بدؤزيَتةوة و بزانيَت‪ ،‬هةسيت بةوة نةدةكرد‪ ،‬كةوا زؤر لة شتةكان طؤرِاون‬
‫و وآلتةكة لة دؤخي جاراني نةماوة‪ ،‬بةآلم كة هةست بة طؤرِانةكة دةكات‪ ،‬بةتايبةتي لة ثةرلةمان و‬
‫ئةجنومةني عةمووم كة نويَنةرايةتي شارةكانيان دةكرد و زؤربةيان لة هةموو مافة سياسييةكان و‬
‫رةوشة كؤمةآليةتيية نويَيةكة بيَبةش بوون‪ .‬كة ثاشا داوا لة ثةرلةمان دةكات ثارةي زؤرتري بؤ‬
‫شةرِةكاني دذ بة ئةسثانيا و بؤ ثيَويستييةكاني حوكمةت بؤ تةرخان بكةن‪ ،‬ئةجنومةني عمووم‬
‫داواي دةسةآلتي زؤرتر دةكات‪ ،‬سةبارةت بة ثارةكةش تةنها هةزار ثاوةندي بؤ تةرخان دةكةن‪،‬‬
‫ديارة كةوا ئةو ثارةيةش بةشي شةرِة طةورةكةي ئةوي نةدةكرد‪ ،‬ضونكة تةنها مةسروفاتي‬
‫ئةستوولةكةي دوو ئةوةندة ثارةي دةويست‪ .‬دوو سةدة بوو كةوا دةسةآلتي ثاشا هةتا لةسةر‬
‫كورسي ثاشايةتي بيَت‪ ،‬دةتوانيَت طومرط و باج لةسةر كاالكاني هاوردة و دةرضوو دابنيَت‪،‬‬
‫ئةوةش دةبووة ثارةيةكي تايبةت بة ثاشا‪ ،‬بةآلم ثةرلةمان ياسايةك دةردةكات‪ ،‬كةوا ثاشا تةنها‬
‫يةك سالَ حةقي هةية‪ ،‬ئةو باجة وةربطريَت‪ ،‬ضونكة ئةو ثارة زؤرةي جاران ثاشا وةريدةطرت‬
‫لةاليةن دارودةستةكةي ثاشاي وآلت بةهةدةر دةدرا و بةخؤرِايي سةرف دةكرا‪ ،‬هةروةها ثاشا‬
‫ناتوانيَت بةبيَ رةزامةندي ثةرلةمان باج وةربطريَت و هةموو مةسروفاتي حكومةتيش دةبيَ لةبةر‬
‫رؤشنايي ثةرلةمان بيَت ‪.‬‬

‫بةآلم شارلز ثاشا لةو برِيارة نويَيانة سةرطران دةبيَت ضونكة ئةوانة بة كةمكردنةوةي‬
‫دةسةآلتةكةي دةزانيَت‪ ،‬بؤية كة نةخؤشي تاعون بآلودةبيَتةوة ئةو كارةساتة بة هةلدةزانيَت و لة‬
‫رؤذي ‪ ١٢‬ي ئؤطسيت سالَي ‪ ١٦٢٥‬ثةرلةمان هةلَدةوةشيَنيَتةوة‪ ،‬بةآلم كة ثيَويسيت بة ثارة‬
‫دةبيَتةوة‪ ،‬داوا دةكات دووبارة ثةرلةمان كؤببيَتةوة‪ .‬كة طرذييةكةي ئةجنومةني عمووم و ثاشا‬
‫توند دةبيَت و طةف لة ثاشا دةكةن بة هيض شيَوةيةك باج زياد نةكات‪ ،‬بؤيةش بؤ ليَثرسينةوة لة‬
‫طةندةلَةكاني جؤرج فلييزر دؤقي بكنطهامي راويَذكاري ثاشا و ئةستةنط نانةوة لة كاروبارةكاني‬

‫‪17‬‬
‫ثةرلةمان ليذنةيةك ثيَكدةهيَنن‪ ،‬بةآلم ثاشا رةزامةندي لةسةر ئةو كارة ناكات و لة وةآلمدا‬
‫دةلَيَت ‪:‬‬

‫من قبوولَم نيية ئةجنومةن ليَكؤلَينةوة لةطةلَ كةسة نزيكةكاني من بكةن‪ ،‬بةتايبةتي كةسيَكي وا‪.‬‬
‫بؤيةش ئةجنومةن لة رؤذي ‪ ٨‬ي مايؤي سالَي ‪ ١٦٢٦‬بةرِةمسي دادطاييكردني دؤقةكةي بكنطهام بة‬
‫تاواني خيانةت رادةطةيَنن و داوا دةكةن ئةو لة ثؤستةكةي دوورخبريَتةوة‪ ،‬داواش لة ثاشا دةكةن‬
‫تا ئةو راويَذكارة النةدات هيض ثارةي بؤ تةرخان ناكةن‪ ،‬بؤيةش ثاشا لة رؤذي ‪ ١٥‬ي يونيؤ و بؤ‬
‫جاري دووةم ثةرلةمان هةلَدةوةشيَنيَتةوة‪ .‬لةبةر شكست و دؤرِانةكاني شارلزي يةكةم ثاشا‬
‫ئيفالس دةكات و لة رؤذي ‪ ١٧‬ي مارسي ‪ ١٦٢٨‬داواي كؤبونةوةي ثةرلةمان دةكاتةوة‪ ،‬لةو خولةدا‬
‫وةك نويَنةري شاري هلنتنطتون ئوليظر كرومويل رةوانة دةكةن‪ ،‬ئةوةي ثاشان دةبيَتة سةركردةي‬
‫شؤرشةكة‪ .‬لةو ثةرلةماندا نويَنةرةكان لة رؤذي ‪ ١٨‬ي مايؤي سالَي ‪ ١٦٢٨‬ثرؤذةيةك بة ناوي‬
‫ثةمياني ئاويَزاني مافةكان ثيَشكةش بة ثاشا دةكةن‪ ،‬ئةوةش ثيَطةيةكي ميَذوويي بوو لة ثيَناوي‬
‫سةربةخؤيي و سةروةريي ثةرلةمان كة تيَدا نووسرابوو‪:‬‬

‫بؤ جةاللةتي شكؤداري ثاشاي مةزن‪...‬‬

‫ئيَمة بة هةموو ريَز و شةرمةندييةوة ئةو داواية لةبةردةم ثاشا و طةورةمان دادةنيَني‪...‬‬

‫لةوكاتةوة كة ياساكة لةاليةن ئيدواردي يةكةمةوة دانرا و جيَبةجيَكرا‪ ،‬كة تيَدا بة هيض بيانوويَك‬
‫باج و ثيتاكيَك نةوةرطرياوة و نةستيَندراوة‪ ،‬تةنها ئةو ئريادةية نةبيَت كة دةدريَتة سةرؤكي‬
‫ئةسقفةكان و ئةسقفةكان و هةر يةك لة ئريل و بارون و فارس نةبيَت‪ ،‬ئةوانة و نويَنةراني شارةكان‬
‫و زانكؤ و كةسة سةربةستةكاني ناو كؤمةلَيش‪ .‬لةورؤذةوة هاونيشتمانييةكانت ئازادييان هةبووة‪،‬‬
‫واتة ئةوانة ئيجبار نةكراون باج‪ ،‬يان رسومات و ثيتاك بدةن‪ ،‬ئةطةر ئةوةش درابيَت بة رةزامةندي‬
‫ثةرلةمانةوة بووة و بةس‪.‬‬

‫شارلز بة شيَوةيةكي فيَلَبازانة رةزامةندي لةسةر ياساكة دةكات‪ ،‬بةآلم ثةرلةمان داوا لة ثاشا‬
‫دةكاتةوة بةرِووني وةآلمي ئةو داواية بداتةوة‪ ،‬بةآلم ئةو لةسةر هةلَويَسيت خؤي دةمينيَتةوة‬
‫لةسةر ئيعتيمادةكانيش‪ ،‬ثاشا بةرِةمسي رةزامةندي دةكات‪ ،‬بؤيةش لةندةن ئةو تةسليمبوونة بة‬

‫‪18‬‬
‫طرينط دةزانيَت و ماناكةي بةمةزنييةوة وةردةطريَت‪ ،‬بؤيةش بة شيَوةيةكي زؤر بالَكيَش‬
‫زةنطةكان لةناو لةندةن ليَ دةدريَن و ضةندين سالَ بوو زةنطةكان بةو شيَوةية ليَ نةدرابوون‪.‬‬

‫ثةرلةمان دووبارة داوا لة ثاشا دةكةن دؤقي بكنطهام دةربكات‪ ،‬بةآلم ئةو داواكةيان رةفز‬
‫دةكاتةوة‪ ،‬بؤيةش يةكيَك لة جةنطاوةرة ديَرينةكان ئةو كيَشةية ضارةسةر دةكات و دةضيَت‬
‫ضةقؤيةكي قةسابةكان دةكرِيَت و ماوةي شيَست ميل لة لةندةنةوة دةرِوات تا دةطاتة‬
‫ثورتسموس‪ ،‬لةويَ ضةقؤكة لة سينطي دؤقي بكنطهام دةضةقيَنيَت و دةيكوذيَت‪ ،‬لة رؤذي ‪ ٢٣‬ي‬
‫مانطي ئؤطسيت سالَي ‪ ١٦٢٨‬خؤي رادةسيت دةسةآلتداران دةكات‪ .‬كوشتين راويَذةكارةكة ثاشا‬
‫توورِة دةكات و بؤيةش بؤ جاري سيَيةم ثةرلةمان هةلَدةوةشيَنيَتةوة‪ ،‬بؤية سةرؤكي ثةرلةمان‬
‫فةرمانةكة جيَبةجيَ دةكات و سةرؤكايةتي جيَدةهيَلَيَت‪ ،‬بةآلم ئةندامةكان طويَ بة فةرمانةكاني‬
‫ثاشا نادةن و سةرؤكةكةش ناضار دةكةن بطةرِيَتةوة سةر كورسييةكةي ثةرلةمان‪.‬‬

‫ثةرلةمانتار جؤن ئيلوت داواي كردبوو ياسايةك دةربضيَت و برِطةكاني تيَدا برِيار بدات ئةوةي‬
‫مةزهةبيَكي نةيار و دوور لة كلَيَساي دةولَةت بيَنيَتة وآلت ئةو كةسة لةسيَدارة بدريَت‪ ،‬يان ئةوانةي‬
‫باج بةبيَ رةزامةندي ثةرلةمان كؤدةكةنةوة‪ ،‬ئةو داواية لةاليةن ئةنداماني ثةرلةمان بة ضةثلَة و‬
‫هوتافكيَشان قبوولَكرا و ثةرلةمان وةك ياسايةكي رةمسي ثةسةندي دةكات‪ ،‬كة ئةنداماني‬
‫ثةرلةمان هةوالَي ئةوةيان بؤ ديَت كةوا سةربازةكاني ثاشا بةنيازن بيَنة ذوورة و زؤريان نةماوة‬
‫بطةنة بالَةخانةكة و بة زؤر ئةندامةكان دةربكةن‪ ،‬ئةوان دةست لة كؤبونةوةكة هةلَدةطرن و‬
‫بالَةخانةكة ضؤلَ دةكةن‪ .‬شارلز ثاشا و بة طوماني نانةوةي ئاذاوة و دووبةرةكي فةرمان دةدات‬
‫ثةرلةمانتار ئيلوت و سلدن بطرييَن و حةوت لة ئةنداماني عمووميش دةطريَت‪ ،‬بةآلم بةزووترين كات‬
‫شةش كةسيان بةردةدات‪ ،‬ئةواني تريش بة ثارةيةكي زؤر سزا دةدات و برِياري طريانيان بة ماوةي‬
‫دريَذ دةردةكات‪ ،‬ئيرت ئيلوت لة تةمةني سي و هةشت سالَييدا لة زيندانا دةمريَت‪.‬‬

‫حاكمة رةهاكة‬

‫‪19‬‬
‫شارلز ثاشا ثاش ئةوةي ثةرلةمان هةلَدةوةشيَنيَتةوة‪ ،‬بؤ ماوةي يازدة سالَ دةبيَتة حاكمي‬
‫تاكرِةوي رةهاي وآلت (‪ ،)١٦٤٠ _١٦٢٩‬ئةو ماوةيةش دريَذترين ماوة بووة كة تيَدا ئينطلرتا‬
‫كؤبونةوةي ثةرلةماني تيَدا نةكردبيَت‪ ،‬بؤيةش لةوماوةيةدا شارلز ثاشا بةئارةزووي خؤي‬
‫فةرمانرِةوايي لة وآلتدا دةكات‪ ،‬بةوةش دةسةآلتي ئةو لةسةرووي هةموو دةسةآلتي ثاشاكاني‬
‫تري ئةو مةملةكةتة بووة‪ ،‬بؤيةش بةئارةزووي خؤي باج و قةرزي ئيجباري وةردةطريَت‪،‬‬
‫لةودةمانةدا هاوآلتييان ناضار دةكات سةربازةكان لة مالَةكانيدا حبةويَنةوة و دالَدةيان بدةن و‬
‫بةبيَ ليَثرسينةوة خةلَكةكة لة زيندان بثةستيَت‪ ،‬هةموو مافةكاني بةرطريكردني زيندانييةكانيش‬
‫ناهيَلَيَت و مايف ئةوةيان نامينيَت لةبةردةم دادطا و سويَندخؤرةكاندا بةرطري بكةن‪ ،‬بةوةش بة‬
‫شيَوةيةكي ضاوةرِوان نةكراو و بؤ يةكةم جار وا بة زةقي بةندةكاني بةلَيَين ماجنا كارتا ثيَشيَل‬
‫دةكريَت ‪.‬‬

‫كة لة سكؤتالند ياخيبوونيَك بةرثادةبيَت‪ ،‬ثاشا ثيَويسيت بة ثشتيواني ثةرلةمان دةبيَت بؤ‬
‫دابينكردني ثارةيةكي زؤر لة رؤذي ‪ ١٣‬ي ئةثريلي سالَي ‪ ١٦٤٠‬داواي كؤبونةوةي ثةرلةمان‬
‫دةكاتةوة‪ ،‬بةآلم ثةرلةمان داواكةي ثاشا جيَبةجيَ ناكةن و ئةويش لة رؤذي ‪ ٥‬ي مايؤي سالَي‬
‫‪ ١٦٤٠‬ثةرلةمان سةرلةنويَ هةلَدةوةشيَنيَتةوة‪ ،‬بةآلم كة سوثاكةي ثاشا لة ياخيبوونةكةي‬
‫سكؤتالند دةشكيَت و زيانيَكي زؤري بةردةكةويَت و بةرِاسيت شثرزة دةبيَت‪ ،‬بةناضاري ثاشا داوا‬
‫دةكاتةوة ثةرلةمان كؤببيَتةوة‪.‬‬

‫ثةرلةمانة ماوة دريَذةكة‬

‫لة رؤذي ‪ ٣‬ي نؤظمبةري سالَي ‪ ١٦٤٠‬لة وستمنسرت ثةرلةمان كؤدةبيَتةوة‪ ،‬ئةو ثةرلةمانةي بة‬
‫ثةرلةمانة دريَذةكة دةناسريَت‪ ،‬كة تا سالَي ‪ ١٦٤٠‬بةردةوام دةبيَت‪ ،‬ئةطةر هةمووشيان نةبيَت‬
‫ئةوة زؤربةي ئةندامةكاني ثةرلةمان ئةوةيان لةبري بوو كةوا تؤلَة لةو ثاشاية بكةنةوة كةوا زؤرتر‬
‫لة جاريَك ثةراويَزي دةكردن و ضةند جاريَك بؤ ثيَويستييةكاني خؤيةوة داواي دةكردنةوة‪ .‬كة‬

‫‪20‬‬
‫ثةرلةمان داوا دةكات لة يةكيَك لة ياوةرةكاني ثاشا بة ناوي ئريل سرتافؤرد لةاليةن ثةرلةمانةوة‬
‫ليَثرسينةوةي ليَ بكريَت‪ ،‬بةوةيان طورزيَكي كوشندةيان لة شارلزي يةكةم دابوو‪ ،‬ياوةرةكةيان‬
‫بةوة تاوانبار كردبوو كةوا بةنهيَين ثشتيواني ثاثاكان دةكات و بةرنامةريَذي دةكات لةطةلَ‬
‫سوثايةكي ئريلةنداي مةزهةبي ثةرلةمان بروخيَنيَت‪ ،‬ثاشا بةوةيان زؤر سةخلَةت دةبيَت و بةو‬
‫ثالنةي ئةو سةرسام دةبيَت‪ ،‬بؤيةش دةستةوةستان دةبيَت و نةيتواني يةكيَك لة نزيكرتين‬
‫ياوةرةكاني لةو تومةتة بثاريَزيَت ‪.‬‬

‫لة رؤذي ‪ ١٧‬ي مايوي سالَي ‪ ١٦٤١‬ئوليظر كرومويل ثيَشنيار دةكات حكومةتي ئةسقفييةكان‬
‫هةلَبوةشيَنيَتةوة‪ ،‬ئةجنومةني عموم ثيَشنيارةكة ثةسةند دةكات و ئةجنومةني لؤردةكانيش‬
‫برِيارةكة رةفز دةكات‪ ،‬بؤية ثاشا هةرِةشةيان ليَ دةكات و بةلَيَن دةدات لة ثيَناوي ثاراستين‬
‫كلَيَساي ئةجنيلكاني خؤي بكاتة قورباني‪ ،‬بؤيةش ثيَشنيارةكة هةرةس دةهيَنيَت‪ ،‬بةآلم‬
‫ئةجنومةني لؤردةكان ياسايةك بؤ دةركردني ئةسقفةكان لة ‪ ٥‬ي مانطي فربايةري سالَي ‪١٦٤٢‬‬
‫دةردةكات‪ ،‬بةوةش لؤردةكان كورسييان لة ئةجنومةني لؤردةكان نامينيَت‪ ،‬بةوةش شارلز ثاشا‬
‫ثشتيوانييةكةي لة ئةجنومةنةكة نامينيَت‪ .‬ئةجنومةني عمووم و لةسةر دةسةآلت و كةسايةتي‬
‫ماندوو و دارِماوي ثاشا دةسةآلتي خؤيان ثتةو دةكةن‪ ،‬بؤيةش ثرؤذةي ياسايةك ثةسةند دةكةن‬
‫كة تيَدا ماوةي بةكاربووني ثةرلةمان دةكةنة سيَ سالَ‪ ،‬ثاش تيَثةرِبووني ثةجنا رؤذ بةسةر‬
‫دةستبةكاربووني ثةرلةمان‪ ،‬هةلَوةشاندنةوةي ثةرلةمانيش تةحريم دةكةن‪ ،‬برِيار دةدةن‬
‫سيستةمي باج و قةزاش ضاكسازي تيَدا بكةن‪ ،‬هةروةها هةردوو دادطاي هؤلي ئةستيَرة و دادطاي‬
‫ليذنةي باآلش هةلَدةوةشيَنةوة‪ ،‬ئةوةش باسكة باآل و دريَذةكةي ثاشا بوون لةناو سيستةمي‬
‫قةزاي وآلتدا‪ ،‬هةروةها ثاواخنوازي و باجي سةر كةشتييةكانيش ناهيَلَن‪ .‬دةسةآلتي وةرطرتين‬
‫باجي هاتن و دةرضووني كاآلش لة مةليك وةردةطرنةوة‪ ،‬تةنها لةودةمانة نةبيَت كة ثةرلةمان‬
‫بوارسازي بؤ بكات‪ ،‬ديارة شارلزيش لةسةر ئةو ريفؤرمانة رةزامةندي دةردةبرِيَت‪.‬‬

‫مةليك لة ثةرلةمان‬

‫‪21‬‬
‫لة مانطي مارسي سالَي ‪ ١٦٤١‬ئةجنومةن ئريل سرتافؤرديان بة تومةتي خيانةت دابووة دادطا‪،‬‬
‫برِياري دادطاش لةاليةن ثاشاوة ثةسةند دةكريَت‪ ،‬تا مةليك يةكيَك لة دؤستة نزيكةكاني خؤي لة‬
‫ئاشووبةيةك رزطار بكات‪ ،‬دةضيَتة ناو ثةرلةمان و ئامادةيي نيشان دةدات تا ناسيارةكةي دةرباز‬
‫بكات‪ ،‬برِياري البردني ئريل سرتافؤرديان بؤ ثةسةند دةكات و بةآلم مةسةلةي ناوزةدكردني ئةو بة‬
‫خائني قبوولَ ناكات‪ .‬ئةجنومةني عمووم بة هيض شيَوةيةك قبوولَيان نةبوو ثاشا بيتة ثةرلةمان و‬
‫ئةوةيان بة شكاندني حورمةتي ثةرلةمان دةزاني‪ ،‬بؤ بةيانييةكةي خةلَكيَكي زؤر لةبةردةم‬
‫بارةطةي ئةجنومةني لؤردةكان و كؤشكي ثاشا كؤدةبنةوة‪ ،‬بةيةك دةنط هاواري دادثةروةري‬
‫دةكةن‪ ...‬داواش دةكةن سرتافؤرد لة سيَدارة بدريَت‪ .‬ئةجنومةني شوراش لة ثاشا دةثارِيَتةوة‬
‫كةوا ئةو برِيارة ثةسةند بكات‪ ،‬ئةويش رازي دةبيَت‪ ،‬لةطةلَ ئةنداماني ئةجنومةنةكة سةرؤكي‬
‫ئةسقفييةكان يورك داوا دةكات ثاشا ئةو برِيارة ثةسةند بكات‪ ،‬بةآلم هةرِةشةي نةجيبزادةكان لة‬
‫هةموويان بة فشارتر بوو‪ ،‬بؤية بة ثاشا دةلَيَن ذياني خؤت و شاذن و هةموو منالَةكانت لة‬
‫مةترسيي داية‪ ،‬بةآلم ئةو سوور بوو لةسةرئةوةي فةرمان و برِيارةكة ثةسةند نةكات‪ ،‬بةآلم لة‬
‫كؤتايي سرتافؤرد خؤي داوا لة مةليك دةكات برِيارةكة ثةسةند بكات و الري نةبيَت لة‬
‫سيَدارةداني‪ ،‬ئيرت شارلز فةرمانةكة ئيمزا دةكات‪ ،‬بةوةش بةزيين خؤي و سةركةوتين ثةرلةمان لة‬
‫رؤذي ‪ ١٢‬ي مايؤي سالَي ‪ ١٦٤١‬رادةطةينيَت و سرتافؤرد بةرةو ثةتي سيَدارة دةبةن‪.‬‬

‫ئيرت لةورؤذةوة كيَرظي بةربةرةكاني و الملييةكاني ثاشا بةرامبةر ثةرلةمان بةرةو خوار دةرِوات‪،‬‬
‫ثاشا دوو ئةسقةيف كلَيَسا‪ ،‬كة لة ثةرلةمان ثلةيان ليَ وةرطريا بوو ئةو فةرمان دةدات هةردووكيان‬
‫بة ثلةي بةرزتريش بطةرِيَنةوة كلَيَسا‪ ،‬بةآلم ئةنداماني ثةرلةمان بة راطةياندني نارِةزايي مةزن‬
‫دةنطيان بةرز دةكةنةوة و ئاطاداري ثاشاش دةكةنةوة‪ ،‬كةوا ثةرلةمان حةقي هةية ثؤستةكان‬
‫بةرز بكات يان دابطريَت‪ ،‬هةر ئةوانيش رةزامةندي دامةزراندن دةردةكةن‪ ،‬بةوةش خةلَكة‬
‫ثاريَزةرةكان وادةزانن ئةو مةسةلةية دةسةآلتي ثةرلةمان باآل دةكات و ثاشاش دةبةستيَتةوة‪.‬‬
‫بؤيةش ناكؤكي دةكةويَتة نيَوان خةلَكة ثاريَزةرةكة و دةستوورييةكاني ناو ثةرلةمان‪ ،‬شارلز ثاشا‬
‫هةلَوةستةيةك لةسةر ئةو برِيارة دةكات‪ ،‬بؤيةش ثةرلةمان هةنطاويَك دةضيَتة ثيَش و ئةوان‬
‫نارِةزايية مةزنةكة و بةبيَ رةزامةندي ثاشا رادةطةيَنن‪ .‬شارلز ثاشا بريؤكةي قةدةغةكردني‬
‫دةنطداني ئةسقفةكان لة ثةرلةمان رةفز دةكاتةوة‪ ،‬سووريش دةبيَت لةسةر ئةوةي ئةو دةسةآلتي‬

‫‪22‬‬
‫هةية ثيَشنيار بداتة ئةجنومةني شورا و كاربةدةستان لة ثؤستةكان دابنيَت‪ ،‬ئةو برِيارةكان بدات‪،‬‬
‫بةآلم ثةرلةمان ثرؤذةي ياساي ميليشياكان دةخاتة روو و باسكردن كة ماف بة دةسةآلتي سوثا‬
‫دةدات ‪.‬‬

‫ثاشا دوا كؤشش دةكات ريزةكاني نوينةراني ثةرلةمان شةق بكات‪ ،‬لة رؤذي ‪ ٣‬ي ينايري سالَي‬
‫‪ ١٦٤٢‬نائييب طشيت بة ناوي ثاشا‪ ،‬ثيَنج ئةندام ثةرلةمان بة تومةتي خيانةت و هانداني سوثا دذ‬
‫بة ثاشا تاوانبار دةكات‪ ،‬بؤيةش ثاشا بة هيَزيَكي سيَ سةد سةربازييةوة بةرةو ثةرلةمان دةضيَت‬
‫تا ثيَنج نويَنةرةكة بطريَت‪ ،‬بةآلم كةسيان لةويَ نادؤزيَتةوة‪ ،‬بؤيةش ثاشا دةلَيَت ‪:‬‬

‫ديارة ثياوة ترسنؤكةكان هةآلتون‪ .‬نويَنةرةكاني ثةرلةمان ئةو هيَرشةي ثاشا بة راطةياندني شةرِ‬
‫دذ بة ثةرلةمان دةزانن‪ ،‬ضونكة ئةوةيان هيض شةرعيةتيَكي نةبوو‪ ،‬بؤيةش ثةرلةمان لة رؤذي ‪ ٥‬ي‬
‫مارسي سالَي ‪ ١٦٤٢‬برِيار دةدات سوثا تةنها دةكريَ بة فةرماني ثةرلةمان جوولة بكات‪ ،‬بؤيةش‬
‫سي و ثيَنج نويَنةري لؤردةكان و شيَست و ثيَنج نويَنةري ثةرلةمان دةضنة يورك بؤ ثشتيواني‬
‫ثاشاكة‪ .‬ثاش ئةو رووداوة ثةيوةندي ثةرلةمان و ثاشا دةطاتة دوورِيانيَكي داخراو‪ ،‬تا كيَشة و‬
‫قةيرانةكة ضارةسةر بكةن‪ ،‬ثةرلةمان ثرؤذةيةكي نؤزدة ثيَشنياري دةدةنة ثاشا‪ ،‬لةوانة كةوا‬
‫ثةرلةمان مايف خؤيةتي سةرثةرشيت سوثا بكات‪ ،‬دةسةآلتي طؤرِيين سرووتة ئاينييةكاني هةبيَت‪،‬‬
‫ثةرلةمان دةسةآلتي دامةزراندن و الداني وةزيرةكاني تاج و ثاسةوانةكاني كورِةكاني ثاشايان‬
‫هةبيَت‪ ،‬هةروةها ثةرلةمان دةسةآلتي البردني ئةوانةي لةاليةن ئةجنومةني لؤردةكانةوة بؤ‬
‫سةرثةرشيت دادةنريَن هةبيَت‪ .‬ديارة كةوا ئاسايية ثاشا ئةو ثيَشنيارانة ثةسةند ناكات و ئةوةش‬
‫ماناي ئةوة بوو كةوا ئةو لة هةموو دةسةآلتةكان دةرِووتيَنةوة ‪.‬‬

‫هةلَطريساني شؤرشةكة‬

‫كة رةوشةكة ئالَؤز دةبيَت‪ ،‬لةسةر داخوازي نةتةوةي ئينطليز لة رؤذي ‪ ٢‬ي ئؤطسيت سالَي ‪١٦٤٢‬‬
‫ثةرلةمان شؤرش رادةطةيَنيَت‪ ،‬ثةرلةمان لةوةياندا زيرةك بوو‪ ،‬كةوا لة ساتيَكي طوجناودا‬

‫‪23‬‬
‫شؤرشةكةي راطةياند‪ ،‬ضونكة كاسؤليك مةترسي لةسةر وآلتدا هةبوو‪ ،‬دةترسان دووبارة‬
‫مةزهةبةكة بآلوببيَتةوة‪ ،‬شؤرشةكة ببووة ثيَويستييةكي حةمتي ضونكة طةرِانةوة و سةركةوتين‬
‫ثاشا‪ ،‬واتة كؤمةلَكوذي بؤ مةزهةبي ثرؤتستانت‪ ،‬بؤيةش شؤرشةكة لةسةر داواي هةموو ضينةكاني‬
‫ميللةت هةلَدةطريسيَت‪.‬‬

‫ثةرلةمانتارةكان ليذنةيةك بة ناوي ليذنةي ئةمين طشيت دادةمةزريَنن بؤ سازكردني سوثايةك بؤ‬
‫دذايةتيكردني ثاشا‪ ،‬بؤيةش ثةرلةمانتار و لةسةرووي هةموويان كرومؤيل هاني خةلَكةكةيان دةدا‬
‫بؤ مةشق و سازبوون بؤ سةرهةلَدان‪ ،‬لةودةمانةش ئةو ثةرلةمانتارانة دةست بة سةر طةجنينةكاني‬
‫ثاشايةتي دادةطرن‪ .‬لةطةلَ ئةو طؤرِان و هةلَضوونة جةماوةرييةدا ثاشا بةرةو باكووري ئينطلرتا‬
‫هةلَديَت‪ ،‬لةويَيةوة خةريكي سازكردني سوثاكةي دةبيَت و لةدواي دؤست و هةظالَبةندي دةطةرِيت‪،‬‬
‫بةوةش دةتوانيَت ضةند ثةرلةمانتار و طةورة دةرةبةطةكان كؤبكاتةوة‪ ،‬كة سوثاكةي ساز دةكات‬
‫شارلزي يةكةم بةيداخي شةرِ لة رؤذي ‪ ٢٧‬ي ئؤطسيت سالَي ‪ ١٦٤٢‬لة نوتنطهام بةرز دةكاتةوة‪،‬‬
‫بةوةش شةرِي يةكةمي ناوخؤ رادةطةيَندريَت‪.‬‬

‫هةلَطريساني يةكةم شةرِي ناوخؤ‬

‫بؤ يةكةمني جار ئينطلرتا رووبةرِووي شةرِيَك دةبيَتةوة هةرطيز لة ميَذوودا ئةوةي نةديبيَت‪ ،‬ثاشا‬
‫بة هاوكاري ضينة ئورستقراتةكة و كلَيَساي كاسؤليك و هةظالَةكاني لة دةرةبةطةكاني باكووري‬
‫وآلت‪ ،‬هيَزيَك ساز دةكات‪ ،‬بةآلم نويَنةري ضينةكاني ناوةند و شارة ثيشةسازييةكان و بةنداو و‬
‫شارة بازرطانييةكاني باشوور هةموو ثشتيواني لةندةن دةكةن‪ .‬بةآلم ئةجنومةني عمووم دةبيَتة‬
‫دوو بةش‪ ،‬سيَ سةد كةسيان لةطةلَ شؤرشةكة بوون‪ ،‬اليةنطرياني ثاشاش ذمارةيان سةد و حةفتا‬
‫و ثيَنج ئةندام بوو‪ ،‬ذمارةي ئةنداماني ئةجنومةني لؤرداتيش سةد و دة ئةندام بوو‪ ،‬سةرةتا سييان‬
‫اليةنطريي شؤرش بوون‪ ،‬بةآلم ذمارة زؤرةكةي ئةندامةكان اليةنطريي شؤرشيان دةكرد و بةردةوام‬
‫لةسةر ئةو ريَبازة دةمينيَنةوة ‪.‬‬

‫‪24‬‬
‫لةبةر ئةوةي نيوةي سةرماية نةتةوةكة لة لةندةن بوو‪ ،‬بؤيةش ئةو ثارةية بةئاساني دةبيَتة‬
‫سةرمايةي شؤرشةكة‪ ،‬لةبةرئةوةي ثاشا زووتر دذايةتي دةرةوةي كردبوو‪ ،‬بؤية نةدةكرا ثارةش‬
‫لة دةرةوة قةرز بكات‪ ،‬بةناضاري ثاشا ثشت بة سةدةقة و يارمةتييةكاني دةرةبةطةكان‬
‫دةبةستيَت‪ ،‬ئةوانةي واياندةزاني سةركةوتين ثاشا سةركةوتين ئةوانة و بةثيضةوانةش ئةوان‬
‫بةيةكجاري لةناودةضن و هةموو دةسكةوتةكانيان نامينيَت‪.‬‬

‫لة رؤذي ‪ ٢٣‬ي ئوكتؤبةري سالَي ‪ ١٦٢٤‬بؤ يةكةجمار و لةتةنيشت شاري ئادجهل هةردوو سوثاكة‬
‫رووبةرِوو دةبنةوة و دوو ئاراستة و دوو مةزهةبي جياواز و بةرةذوةنديية نةيارةكان ببوونة دوو‬
‫اليةني دذ بةيةك‪ ،‬ئةطةرضي لة شةرِةكةدا هيج اليةنيَك سةركةوتنيَكي مةزنيان بةدةست نةهيَنابوو‪،‬‬
‫بةآلم ثاشا لةو شةرِةدا تواني ئؤكسفؤرد بكاتة بنكةي سةركردايةتي ضاالكييةكاني‪ ،‬هةروةها‬
‫شاذن هنريتا لة طةشتةكةي بؤ يارمةتي كؤكردنةوة رؤيشتبوو دةطةرِيَتةوة‪ ،‬ئةويش كؤمةلَيَكي‬
‫ضةك و تةقةمةني و كؤمةك دةطةيَنيَتة سوثاكةي ثاشا‪ ،‬سةرةتا لة ضةندين شةرِةدا سوثاكةي‬
‫ثاشا سةردةكةويَت و ثةرلةمانتارةكانيش ثاشةكشةيان بوو‪ ،‬بؤية بريستوليان لةدةستدا نامينيَت‪.‬‬
‫كة ثةرلةمان دةشكيَت و دةزانن ناتوانن خؤيان بطرنةوة‪ ،‬روو لة سكؤتالند دةكةن و لة رؤذي ‪٢٢‬‬
‫ي سثتةمبةر ثةميان و هةظالَبةندييةكي موقةدةس ئيمزا دةكةن‪ ،‬سكؤتالندييةكان بةلَيَن دةدةن‬
‫يارمةتييان بدةن و سوثايةك بؤ هاوكاريكردنيان رةوانةي بةرةكاني شةرِةكة بكةن‪ ،‬لة بةرامبةر‬
‫ئةوةشدا ثةرلةمان مانطانة سي هةزار ثاوةنديان بداتيَ‪ ،‬ثةرلةمانيش لة ئينطلرتا و ئريلةندا‬
‫مةزهةبي ثروتستانيت شيَخايةتي ثةيرِةو بكات‪ .‬لةوالشةوة ثاشا لةطةلَ ياخيبووةكاني ئريلةندي‬
‫كاسؤليك بةثةلَة ريَكةوتنامةيةكي ئاشتيان لةطةلَ مؤر دةكات و بةوةش كاسؤليكةكان دلَشاد‬
‫دةكات‪ ،‬ئيرت كاسؤليكةكانيش ثشتطريي شؤرش دةكةن‪ ،‬بةوةش شةرِة ناوخؤييةكة سيَ نةتةوة و‬
‫ضوار مةزهةب دةطريَتةوة‪.‬‬

‫سةركردايةتي كرومويل‬

‫‪25‬‬
‫لةسةر ثيَشنياري ئوليظر كرومويل لة ئةثريلي سالَي ‪ ١٦٤٥‬زؤربةي ئةنداماني ثةرلةمان لة‬
‫تيمةكاني شؤرش دووردةخريَتةوة‪ ،‬ئةويش دةكةنة سةركردةي هةموو سوارةكان‪ ،‬ثةرلةمانيش‬
‫داواي ليَ دةكات سوثايةكي نويَي لة بيست و دوو هةزار كةس ثيَكبهيَنيَت‪ ،‬كرومويل ئةركي‬
‫مةشقكردني ئةو سوثايةي دةكةويَتة ئةستؤ‪ .‬كرومويل ثيَشرت ئةزمووني سةربازي نةبوو‪ ،‬بةآلم ئةو‬
‫خاوةن كةسايةتيةكي بةهيَز و خؤراطري هةبوو بؤ طةيشنت بة ئاماجنةكاني‪ ،‬لةناو ريزةكاني‬
‫سوثاكةش بةها ئاينييةكان بةهيَز و ثتةو دةكات‪ ،‬لة بةرةي ونسيب ضةند سةركةوتنيَك ئةجنام‬
‫دةدات‪ ،‬بة ورة و ديسثليين سةربازةكاني سةردةكةويَت‪ .‬بةوةش ثاشا هةموو سةربازاني ثيادة و‬
‫تؤثخانة و نيوةي سوارةكاني لةدةست دةدات‪ ،‬ثاشا برِيار دةدات هةموو ياساكاني دذ بة كاسؤليك‬
‫هةلَدةوةشيَنتةوة و كؤشش دةكات زؤرترين هيَزي ئريلةندي لة ئينطلرتا بةكاربهيَنيَت‪ ،‬بةوةش‬
‫ثاشا زؤرتر تووشي نسكؤ و شكان دةبوو‪ ،‬زؤربةي سةربازةكاني را دةكةن و كةس بةكةلَكي‬
‫ناهيَت‪ ،‬كةسيش هاوكاري ناكات‪ ،‬بةآلم بة سازداني دانوستان لةطةلَ ضةندين طرووث‪ ،‬بةوةش‬
‫سوثاكة و نةيارةكاني لةيةك دةكاتةوة‪ ،‬بةو فيَالنة دووبةرةكي دةخاتة ناو سوثاي دوذمنةكاني‪،‬‬
‫كةساني سةربةخؤ و ثةرلةمانتارةكان لةيةك دةكات‪ ،‬هةروةها لةنيَوان ثةرلةمانتارةكان و‬
‫سكؤتالندييةكان‪ ،‬بةآلم لةوةياندا سةرناكةويَت‪ .‬دةرئةجنام ثاشا دةشكيَت‪ ،‬ئةويش ذنةكةي‬
‫رةوانةي فةرةنسا دةكات‪ ،‬خؤشي بةرةو سكؤتالند دةرِوات و لة رؤذي ‪ ٥‬ي مايؤي سالَي ‪١٦٤٦‬‬
‫سوثاكةي تةسليم دةبن‪ ،‬شةرِي ناوخؤييةكةش كؤتايي ديَت‪ ،‬سكؤتالندييةكانيش لةطةلَ‬
‫شؤرشطيَرةكان ريَكدةكةون بةرامبةرة ‪ ٤٠٠‬هةزار ثاوةند كة ثاشايان تةسليم بكةن‪ ،‬بةوةش مةليك‬
‫دةكةويَتة ناو دةسيت دوذمنةكاني ‪.‬‬

‫تةسليمبوون و شكاني ثاشا واتة دةسةآلت دةكةويَتة بن دةسيت ثةرلةمان‪ ،‬ئةوانيش دووضاري‬
‫رووبةرِووبونةوةيةكي نويَ دةبنةوة‪ ،‬ئةويش سوثاكةيان‪ ،‬كة لةنزيك لةندةن جيَطريببوون‪ ،‬ئةوان‬
‫داواي ثاداشيت سةركةوتنيان دةكرد لة بةرامبةر ئةو قوربانييةي لةو شةرِةدا ثيَشكةشيان‬
‫كردووة‪ .‬لةبةرئةوةي هةموواليةك برِوايان وابوو ثاشايةتي هةر مبينيَت‪ ،‬بؤية ثاشاش بري لةوة‬
‫دةكاتةوة بطةرِيَتةوة سةر تةخيت ثاشايةتي‪ ،‬بةآلم دةيويست بة دةسةآلتةوة بيَتةوة سةر حوكم‪،‬‬
‫نةك وةك ثاشايةكي سادةي بيَ دةسةآلت‪ ،‬بؤيةش سوثا بةرِووي ثةرلةمان دةكاتةوة‪،‬‬
‫سكؤتالندش بةرِووي ئينطلرتا دةنيَتةوة‪ ،‬بةو هيوايةي بةو ناكؤكييانة ئةو دةتوانيَت وةك‬

‫‪26‬‬
‫ثاشايةكي بةدةسةآلت بطةرِيَتةوة سةر تةختةكةي‪ ،‬بؤية ئةوانةي لةو نزيكبوون دةيانوت‪ ،‬كةوا‬
‫برِواي بةو دةستةواذةية هةية‪ :‬جاريَكيان بة ذنةكة‪ ،‬يان بة قةشةيةك‪ ،‬يان بة كورِيَكي زؤلَي ناسكي‬
‫بةنايزي ساوا ‪.‬‬

‫ثاشا دةتوانيَت لةبةر دةسيت سةربازةكاندا را بكات و خؤي ئازاد بكات‪ ،‬بةنهيَنييش ثةيوةندي‬
‫دةكاتةوة بة سكؤتالندييةكانةوة تا بطريَتةوة سةر تةختة داطريكراوةكةي‪ ،‬بؤيةش سوثاي‬
‫سكؤتالندييةكان بةرةو خاكي ئينطليزي بةرِيَدةكةون‪ ،‬بةوةش قؤناخي دووةمي شةرِة ناوخؤييةكة‬
‫هةلَدةطريسيَتةوة‪ ،‬ثةرلةمانيش لةطةلَ كرومويل بؤ دوورخستنةوةي سوثاكةي مةليك ريَكدةكةون‬
‫تا شةرِي داطريكةراني بؤ بكات‪ ،‬ديارة كةوا ثةرلةمان دةيةويَت لة داطريكردن و ثاشايةتي و‬
‫دةسةآلتي كرومويليش دووردةكاتةوة‪ .‬كرومويل لة رؤذي ‪ ١٧‬ي ئؤطسيت هيَزةكاني سكؤتالند‬
‫دةشكيَنيَت‪ .‬سوثا سةركةوتووةكة تا تؤلَة لة مةليك بكةنةوة لة هومليب هاوس هيَرشي دةكةنة‬
‫سةر و لةويَيةوة دةيبةن بؤ نيو ماركت‪ ،‬كرومويليش بةزووتر كات دةطاتة شويَنةكة و خؤي وةك‬
‫سةرؤكي ئةجنومةني سوثاكة رادةطةيَنيَت‪ ،‬لة مانطي ينايري سالَي ‪ ١٦٤٨‬دةطاتة لةندةن و لةويَش‬
‫رادةطةيَنيَت كةوا دةسةآلتي ثةرلةمانيش زؤردارانةية و داوا دةكات ثةرلةماني نويَ هةلَبذيَردريَت‪.‬‬

‫لة رؤذي ‪ ٦‬ي مانطي ئؤطسيت كرومويل بةسةركةوتووي دةطاتة لةندةن و شارلزي ثاشاش لةطةلَ‬
‫خؤيدا دةهيَنيَتةوة‪ ،‬سوثاش كؤنرتؤلَي ثةرلةمان دةكات و كرومويل هةموو دةسةآلتةكان دةخاتة‬
‫بن دةسيت خؤي‪ .‬ئيرت سةركردة سةركةوتووةكة زؤر بةهيَز دةبيَت و شةرِي دووةمي‬
‫ناوخؤييةكةش كؤتايي ديَت و دةسةآلتي سياسي لة لةندةن دةطريَتة دةست‪ ،‬ثةرلةمانيش‬
‫بةزةبري هيَز دةكةويَتة بن دةسةآلتي ئةو‪ ،‬ثةرلةمانيش ياسايةك دةردةكةن‪ ،‬تيَدا شةرِةكةي ثاشا‬
‫لةسةر ثةرلةمان خيانةتيَكي مةزنة‪ ،‬لة رؤذي ‪ ٤‬ي ينايري سالَي ‪ ١٦٤٩‬ثةرلةمانتارةكان برِيار‬
‫دةدةن كةوا ميللةت لةثاش خودا سةرضاوةي راسيت هةموو دةسةآلتيَكن‪ ،‬ديارة كةوا‬
‫ثةرلةمانتارةكانيش نويَنةري ميللةتن‪ ،‬ئيرت ئةوان خاوةن دةسةآلتة باآلكانن لةسةر ئةو نةتةوةية‪،‬‬
‫بؤيةش هةموو تةشريعاتي ئةوان وةك ياسا سةير دةكريَت و ثيَويسيت بة رةزامةندي ثاشا يان‬
‫لؤردةكان نامينيَت ‪.‬‬

‫‪27‬‬
‫لة رؤذي ‪ ١٩‬ي ينايري سالَي ‪ ١٦٤٩‬ثاشاش بةشيَوةيةكي شكلي دادطايي دةكةن‪ ،‬ثةجنا و نؤ قازي‬
‫لةوانة كرومويليش برِياري لةسيَدارةداني ثاشا ئيمزا دةكةن‪ ،‬بؤ بةيانييةكةي ثاشا لةسةرخؤ‬
‫بةرةو مردن هةنطاوي دةنا‪ ،‬خةلَكة ترساوةكةش سةيريان دةكرد‪ ،‬بة يةك ليَداني تةورداسي‬
‫جةالدةكة سةري ثاشا دةثةرِيَنن‪ ،‬يةكيَك لة ئامادةبواني ئةو كوشتندا نووسيويةتي ‪:‬‬

‫لةودةمانةدا دةنطي نالَةي هةزارةها كةسي ئامادةبوو بةيةكةوة دةهات‪ ،‬كة من هةرطيز دميةني‬
‫وام نةديبوو‪ ،‬هيواشم زؤرة دووبارة نةبيَتةوة‪ .‬هةلَةكةي شارلزي يةكةم طةورة بوو‪ ،‬بؤيةش سةري‬
‫لةسةردانا‪ ،‬ئةو نةيدةويست سامانةكة دابةشي سةر خةلَكةكة بكات‪ ،‬ئةو كاري بؤ ئةوة نةدةكرد‬
‫سةقامطريي دةسةآلتي سياسي بةرثابيَت و رةوشي كؤمةآليةتي خةلَكةكة ساز بكات‪ ،‬بؤيةش‬
‫ضارةنووسي بةوة طةيشت ‪.‬‬

‫ثاش لةسيَدارةداني ثاشا سةردةميَكي نويَ لة ميَذووي ئينطلرتا ساز دةبيَت‪ ،‬كة زاراوةي‬
‫سةردةمي كؤمارييان بؤ هةلَبذاردبوو‪ .‬كة كرومويل و ثياوةكاني لة رؤذي ‪ ٣٠‬ي ينايري سالَي ‪١٦٤٩‬‬
‫شارلزي يةكةم و دارودةستةكانيان لةناوبرد‪ ،‬كيَشةي دامةزراندني حكومةت و دابينكردني ئاسايي‬
‫ثاش شةرِة دذوارة ناوخؤييةكة كة حةوت سالَي خاياندبوو هاتووتة ثيَش‪ ،‬سةرةتا ئةجنومةني‬
‫لؤردةكان ثاشايةتي هةلَدةوةشيَنةوةو لة رؤذي ‪ ١٩‬ي مايوي سالَي ‪ ١٦٤٩‬كؤماري ئينطليزي‬
‫رادةطةيَنن‪ ،‬ئةجنومةني دةولَةت بؤ بةرِيَوةبردني كاروبارةكاني دةولَةت ثيَكدةهيَنن‪ .‬كرومويل‬
‫دةبيَتة ثاريَزةري ئينطلرتا‪ ،‬بةثيَي ياساي رةمسي هيَزيَكي سةربازي ثرِ ضةك دامةزريَنيَت كة‬
‫هةرطيز لة وآلتدا هيَزي وا نةبووبيَت‪ ،‬بةوةش هةموو نةيار و دوذمنةكاني كؤمارةكة لةناو دةبات و‬
‫ئريلةندا و سكؤتالنديش دةخاتة ذيَر ركيَفي كؤمارةكةيان‪ .‬لةو سةردةمةدا ئينطلرتا دةبيَتة خاوةن‬
‫بةهيَزترين سوثا لة ئةوروثا و دةتوانيَت هةموو دوورطةكاني بريتاني لة دةرةوة بثاريَزيَت و كؤشش‬
‫دةكاتةوة دووبارة بنةمالَةي ستيورات بطةرِيَنةوة سةر دةسةآلت‪ ،‬لةطةلَ ثرتطالَيش‬
‫هةظالَبةندييةكي دائيمي دةبةستيَت‪ ،‬بةوةش ئينطلرتا شويَن ثيَيةك لة دةرياي ناوةرِاست دادةنيَت ‪.‬‬

‫سةرئةجنام دةسةآلتةكةي ئؤليظر كرومويل حوكميَكي سةربازي ديكتاتؤري بوو‪ ،‬بؤيةش لةطةلَ‬
‫سةركةوتنةكاني دةرياكان و وشكاييةكان و فراوانبووني سنوور و مولَكةكاني ئيمثراتؤريةتي‬
‫ئينطليزيي نويَ سيستةمة كؤمارييةكة لةبةر ضاوي خةلَكة ثاريَزطارةكة خؤشةويست نةبوو‪ ،‬كة‬

‫‪28‬‬
‫كرومويل لة رؤذي ‪ ٣‬ي سثتةمبةري سالَي ‪ ١٦٥٨‬دةمريَت‪ ،‬ميللةتةكة هةناسةي ئيسراحةت‬
‫هةلَدةكيَشن و ريتشاردي كورِي كرومويل لةسةر وةسيةتي باوكي دةكةنة حاكمي وآلت‪ ،‬ئةوةش‬
‫تةنها شيَوةيةك بوو لة طواستنةوةي دةسةآلت و هيض طؤرِانيَكي بةدواوة نةبوو‪ ،‬مةسةلةكان وةك‬
‫جاران دةمينيَتةوة‪ .‬ريتشارد لةسالَي ‪ ١٦٥٩‬و زؤر بةثةلَة واز لة دةسةآلت دةهيَنيَت و رةوشة ثرِ‬
‫ثالن و دةست و خيانةتةكة جيَدةهيَليَت‪ ،‬بؤية يةكيَك لةسةركردةكاني سوثا بة ناوي ملربت‬
‫دةيةويَ بطاتة سةر كورسيية بةتالَةكةي دةسةآلت‪ ،‬لةناو كؤشكي وستمنسرتةوة رادةطةيَنيَت كةوا‬
‫سوثا دةسةآلتيت طرتووتة دةست‪ ،‬بةآلم هةموواليةك ثشيت تيَ دةكةن و بةرنامةكةي سةرناطريَت‬
‫و هةرةس دةهيَنيَت‪.‬‬

‫طةرِانةوةي مةليك‬

‫ئةمري شارلزي دووةم كورِي شارلزي يةكةم لة دةرةوة دةذيا‪ ،‬لة ثةرلةمان ئيش بؤ ئةوة دةكرا‬
‫ثاشايةتي بطةرِيَتةوة‪ ،‬بؤيةش زؤرينةي ناو ثةرلةمان ثشتيوانييان لة ثاشا دةكرد‪ ،‬هاوآلتيانيش‬
‫لةبةر ئةو دميةنة ناشريينةي كؤماري كة لةاليةن كرومويلةوة دانرابوو ئارةزوويان بوو‬
‫دةستبةرداري ئةو سيستةمة بن‪ ،‬ئيرت لة رؤذي ‪ ٨‬ي مايو ثةرلةمان بانطةوازي شارلزي دووةم‬
‫رادةطةينيَت‪ ،‬داواش دةكةن ثاشا لة تاراوطة بطةرِيَتةوة و تةختةكةي وةربطريَتةوة‪ ،‬ئينطليزةكان‬
‫بةو بؤنةية ئاهةنط دةطيَرِن و بة هيوايةي مالَئاوايي لةو بيست سالَة تالَة بكةن كة بةردةوام شةرِي‬
‫تيَدا بةردةوام بوو‪ ،‬داواش دةكةن ثاشايةتي بةبيَ خويَنرذان بطةرِيَتةوة‪ .‬كة وآلت سيستةميَكي‬
‫نويَي حكومي ثيادة دةكرد ثاشايةتي دةطةرِيَتةوة وآلت‪ ،‬بةآلم دةسةآلتي ئةو ثاشاية وةك شارلزي‬
‫يةكةم نةبوو‪ ،‬سيستةمة نويَيةكة وةك ئةو بةرنامةية بوو كة شؤرشةكةي ساآلني ‪ ١٦٤٢‬هةتا ‪١٦٤٩‬‬
‫داواي دةكرد‪ ،،‬بةوةش دةسةآلتة باآلكة لةبن دةسيت مةليك دةطوازريَتةوة دةست ثةرلةمان و لة‬
‫ئةجنومةني لؤردةكانيش دةطوازريَتةوة دةست ئةجنومةني عمووم‪.‬‬

‫‪29‬‬
‫لة رؤذي ‪ ٢٥‬ي مايو ئوستوولَةكةي ثاشا دةطاتةوة دوظر‪ ،‬شارلزي دووةم لة رؤذي ‪ ٢٩‬ي مايوي‬
‫سالَي ‪ ١٦٦٠‬دةطاتةوة لةندةن‪ ،‬دووبارة ثاشايةتي دةطةرِيَتةوة و هاوبريييةك لةنيَوان ثاشا و‬
‫ثةرلةمانيش دةبينرا‪ ،‬ثاشا دةسةآلتي باآلي لةسةر هيَزة ئينطليزييةكة لة دةريا و لة وشكاييدا‬
‫هةبوو‪ ،‬ثةرلةمان دووبارة كارةكاني ئةجنومةني لؤردةكان ريَكدةخاتةوة‪ ،‬ئةسقفةكان دةطةرِيَنةوة‬
‫كلَيَسا رةمسييةكة‪ ،‬سوارةكانيش سامانةكانيان وةردةطرنةوة كة لةسةردةمي كرومويل‬
‫زةفتكرابوون‪ ،‬لةطةلَ ئةوةشدا كةميَك قةرةبووش وةردةطرنةوة‪ ،‬دووبارة ضينة ئورستقراتييةكة‬
‫هةيبةت و شكؤكةيان وةردةطرنةوة‪ .‬بةآلم ئةو كارانة ضةندين دوذمنايةتي دروست دةكات‪ ،‬كة ئةو‬
‫بنةماآلنةي مولَكةكانيان دةدريَتة‪ ،‬ثاشاكاني بنةمالَةي ستيورات توورِة دةكات‪ ،‬ئةو نارِةزاييةش‬
‫دةطاتة ناو ضينةكاني نةجيبزادةكان و خةلَكة ناوةندةكانيش‪ ،‬بؤيةش ئةو بزاظة حزبي‬
‫(ئازادةكان)ي ليَ دةكةويَتةوة كة رووبةرِووي حزبي ثاريَزطاران كة طةورة ساماندارةكاني تيَدا بوو‬
‫دةبيَتةوة‪ .‬كة شارلزي دووةم دةمريَت‪ ،‬وةسيةت دةكات كؤشك و تةختةكةي بدريَتة جيمسي‬
‫دووةمي براي‪ ،‬ئةوةي هةتا سالَي ‪ ١٦٨٥‬حوكم دةكات و لةو ساآلنةش وآلت بة شؤرشيَك سةرقالَ‬
‫دةبيَت‪ ،‬ضونكة ثاشاية نويَيةكة دةيةويَت دووبارة مةزهةبي كاسلؤليك بطيَرِيَتةوة وآلت‪.‬‬

‫شؤرشة مةزنةكة‬

‫يةكةم ضاكة كة جيمسي دووةم لةطةلَ كاسؤليكةكان كردوويةتي‪ ،‬هةزارةها كةسي ليَ ئازاد‬
‫كردون‪ ،‬ئةوانةي برِواداري كاسؤليك بوون ثؤسيت باآليان دةداتيَ‪ ،‬هةموو ئةو ياسايانةي دذ بةو‬
‫مةزهةبة زووتر دةرضووة‪ ،‬ثاشا هةلَياندةوةشيَنيَتةوة‪ ،‬بؤيةش بووني ثاشايةكي كاسؤليك لة‬
‫وآلتيَكي ثروتستانت ميللةت توورِة دةكات و لة ئةجنامدا شؤرش هةلَدةطريسيَت‪ ،‬سوثاكةش بة‬
‫سةركردايةتي ئارشيبالد كامبل ئريل ئارجيل و دؤق جيمس مومنوث بؤ البردني ثاشاية‬
‫كاسؤليكةكة دةبيَت‪ .‬هةردوو حزبةكة‪ ،‬ئازادةكان و ثاريَزةرةكان بؤ مانةوة و البردني ثاشا دةبيَتة‬
‫ناكؤكييان‪.‬‬

‫‪30‬‬
‫ئةنداماني حزبي ئازادةكان بؤ البردني ثاشاكة وليم ئورنج و هاوسةرة ثروتستانتةكةي ماري بانط‬
‫دةكةنةوة‪ ،‬ئةو ذنةي كة كيذي جيمسي ثاشا بوو كة ذني يةكةمي‪ ،‬كة تةخيت ثاشايةتي وآلتةكة‬
‫وةربطرن‪ .‬بةآلم ئارجيل لة رؤذي ‪ ١٧‬ي يونيو هةرةس دةهيَنيَت و لة ‪ ٣٠‬يونيوش لةسيَدارة‬
‫دةدريَت‪ ،‬بةوةش بةشة باكوورةكة شؤرشةكةيان سةرناطريَت‪ ،‬بةآلم خةلَكي دورستشري كة‬
‫دذايةتي كاسؤليكيان دةكرد‪ ،‬ثيَشوازي طةرم لة مومنوث دةكةن و بة فريادرةسي دةزانن‪.‬‬
‫ذمارةيةكي زؤري ثرؤتستانتيش دةطةنة بن بالَي ئةو‪ ،‬بةوةش بةخيت بؤ وةرطرتين تةخيت‬
‫ثاشايةتي زؤر دةبيَت‪ ،‬بةآلم نةجيبزادةكان و دةرةبةطةكان ثشتيواني ناكان و قبوولَ ناكةن‬
‫هاوكاري بكةن‪ ،‬كة سوثاكةي ئةو‪ ،‬كة برييت بوون لة كةسة هاوبريةكان لة نزيك شاري سدمجور لة‬
‫رؤذي ‪ ٦‬ي يوليؤي سالَي ‪ ١٦٨٥‬دةشكيَن و مومنوث لة ئةجنامي ئةو شكستة مةزنةدا را دةكات‪،‬‬
‫بةآلم دةطرييَت و ئةطةرضي زؤريش دةثارِيَتةوة‪ ،‬دةرئةجنام بة فةرماني ثاشا لةسةري دةدةن ‪.‬‬

‫سوثاكةي ثاشا بة سةرؤكايةتي ثرس كريك‪ ،‬ثاش ئةو سةركةوتنة‪ ،‬راوي ثامشاوةي‬
‫شؤرشطيَرِةكان دةنيَن‪ ،‬بةبيَ دادطا هةموو طرياوةكانيان لةدار دةدةن‪ ،‬جيمس ثاشا دادطايةك بة‬
‫سةرثةرشيت سةرؤك قازييةكان جفريز بؤ دادطاييكردني بةشداربوواني شؤرشةكة دادةنيَت‪،‬‬
‫ثاشاش ئةو قازيية ئازاد دةكات لة دادطاييكردني طرياوةكان‪ ،‬ئينجا ثرؤسةكة زؤر بة شيَوةيةكي‬
‫خويَناوي بةرِيَوة دةضيَت و كةسيان مايف ئةوةيان نابيَت بةرطري لة خؤيان بكةن‪ ،‬بؤيةش‬
‫خةلَكيَكي زؤري بيَتاوان بة طضكةترين تومةت لةسيَدارة دةدةن‪ ،‬لةبةر ئةو شيَوة درِةندةييةي‬
‫دادطاكة زؤر لة نةجيبزادةكان لة ثاشا دووردةكةونةوة‪ ،‬بؤيةش نيَوان ميللةت و ثاشا بؤشاييةكي‬
‫دووري تيَدةكةويَت ‪.‬‬

‫كة جيمسي دووةم داوا لة ثةرلةمان دةكات ياساي دةستنيشانكردن هةموار بكات‪ ،‬ئةو ياسايةي‬
‫دةسةآلتي هةبوو كاسؤليكةكان لة ثؤستةكان و ثةرلةمان دووربكاتةوة‪ ،‬هةروةها ثاشا داواش‬
‫دةكات ياساي مايف ليَكؤلَينةوة لة ياساي طرتن و سوثايةك لةذيَر فةرمانرِةوايةتي ئةو دامةزريَنن‬
‫هةموار و طؤرِانكارييان تيَدا بكات‪ ،‬بةآلم ثةرلةمان طويَي بة داواكاني مةليك نادات‪ ،‬بؤيةش ثاشا‬
‫ثةرلةمان سرِ دةكات و خةلَكة كاسؤليكةكانيش لة ثؤستة ديارةكاني حكومةت دادةنيَت‪.‬‬

‫‪31‬‬
‫ليَبوورديي‬

‫لة رؤذي ‪ ٤‬ي ئؤطسيت جيمسي دووةم يةكةم بةلَطةنامةي ليَبووردةيي لةسةردةمي خؤيدا‬
‫بآلودةكاتةوة‪ ،‬ديارة مةبةسيت ثاشاش لةوةدا ئةوة بوو كةوا زةمانةتي مةزهةبي كاسؤليك لةثاش‬
‫مردني بكات‪ ،‬كة لة داهاتوو هيض كيَشة و ئاشوبةيةكيان رووبةرِوو نةبيَتةوة‪ ،‬بةآلم ئةوةيان‬
‫سنووري مةبةسيت دةرباز دةكات‪ ،‬بؤ يةكةم جاريش ئازاديية ئاينييةكان بؤ هةموو هاوآلتيان‬
‫لةسةرانسةري وآلت رةها دةكات و دابيين مافةكانيان دةستةبةر دةكات‪ .‬بةثيَي ئةو بةلَطةنامةية‬
‫هةموو كةس ئازادة برِوا بة كام مةزهةب بهيَنيَت و كةسيش لةسةر بؤضوون و برِواي ئايين سزا‬
‫نةدريَت‪ ،‬بواريش نادةن كةس حةقي بةسةر مةزهةبي كةسي ترةوة نةبيَت‪ ،‬ضيرتيش ثؤست و‬
‫وةزيفةكانيش لةسةر بنضينةي مةزهةب نةبيَت‪ ،‬هةموو طرياوةكاني ئةو تومةتانةي سةر‬
‫ملمالنيَيةكاني جياوازييةكان ئازاد بكريَن ‪.‬‬

‫ئةطةرضي ئةو بةلَطةنامةية ئاستيَكي باآلي ليَبووردةيي ثيَوة بوو‪ ،‬بةآلم دةبيَتة دةروازةيةك بؤ‬
‫هةلَطريساني شةرِي نيَوان مةزهةبةكان و دةستة و كؤمةلَةكان و ئةوانةي بةرذةوةندييةكانيان‬
‫دةطؤرِا‪ ،‬ضونكة ثاشا و ثةرلةمان مةبةستيان لة دةركردني ئةو بةلَطةنامةيةدا هةبوو‪ ،‬ئةويش‬
‫طةيشتين كاسؤليكةكان بوو بؤ ثؤستةكاني دةولَةت‪ ،‬ئةوانةش ثشتيواني سةرةكي ثاشابوون‪،‬‬
‫كؤشش بؤ الوازكردني ثرؤتستانتةكان بوو‪ ،‬كة ثشتيواني ثةرلةمانيان دةكرد‪ ،‬بؤيةش زؤر ئاسايي‬
‫بوو كةوا ثةرلةمانة ثرؤتستانتةكة ئةو بةلَطةنامةية رةت بكاتةوة و ثاشاية كاسؤليكةكةش‬
‫سووربيَت لةسةر مانةوة و جيَبةجيَ كردني بةلَطةنامة ليَبووردةييةكة‪ .‬ثاشا بةئاشكرا برِوابووني‬
‫خؤي بة مةزهةبي كاسؤليك رادةطةيَنيَت و دةكةويَتة ناو باوةشي راويَذكارةكاني ئةو مةزهةبة‪،‬‬
‫لةسالَي ‪ ١٦٨٨‬ثاشا ضوار لة ئةسقفة كاسؤليكةكان بؤ ئيدارةي كلَيَساي كاسؤليك لة ئينطلرتا‬
‫دادةمةزريَنيَت‪ ،‬جيمسي دووةم بؤ هةر يةكيَكيان مووضةي مانطانةي هةزار ثاوةنديان بؤ‬
‫دةبرِيَتةوة‪ ،‬بةوةش ثاشا ئامادةيي و شكؤيي كلَيَساي كاسؤليك لة شةقامي ئينطليزي‬
‫رادةطةيَنيَت‪ ،‬بةلَكو دةطاتة ئاست كلَيَساي ئةجنليكاني كة كلَيَساي رةمسي دةولَةت بوو‪.‬‬

‫‪32‬‬
‫لةسالَي ‪ ١٦٨٨‬كة ثاشا جيمس كورِيَكي دةبيَت‪ ،‬هةموو كايةكاني وآلتةكة بة ثاني و بة دريَذي‬
‫دةطؤرِيَت‪ ،‬كةواتة ثاشاي داهاتووي وآلت ئةويش كاسؤليك دةبيَت‪ ،‬ضونكة كورِةكة‬
‫ثرؤتستانتةكةي شاذن ماري‪ ،‬لةو تةختة دووردةخريَتةوة‪ ،‬بؤيةش رةوتة دذةكاني ثاشا و‬
‫كاسؤليكيةت نكؤلَي لة بووني ئةو كورِةي ثاشا دةكةن‪ ،‬دةلَيَن مةبةسيت ثاشا لة بةناوكردني ئةو‬
‫كورِة تةنها بؤ ئةوةية بنضينةكاني كاسؤليك لة وآلت ثاش مردني ثتةو بكات‪ ،‬بؤيةش هةموو نيطا و‬
‫هيواكان بة مارييةوة دةبةسرتيَتةوة ضونكة ئةو شاذنة تاكة هيواي ثرؤتستانتةكان بوو‪ ،‬بؤية‬
‫هةموو كؤششةكان طةرم دةبيَت بؤ هةلَطريساني شؤرشيَك تا ماري و وليم ئورجني هاوسةري بطةنة‬
‫سةر تةخت و ببنة ثاشا و حاكمي ئينطلرتا‪.‬‬

‫شؤرشة سثييةكة‬

‫دةسةآلتدارةكان زؤر بةثةلَة ثةيوةندي بة وليم ئؤرجني هاوسةري ماري و حاكمي باآلي يةكيَيت‬
‫هةريَمةكاني خاكة نةوييةكان (هؤلةندا) دةكةن‪ ،‬لة ئةجنامي دانوستاني شؤرشطيَرةكان لةطةلَ وليم‬
‫ريَكدةكةون لةسةر ئةوةي دةسةآلتي ئينطلرتا بدةنة ماري و وليميش هاوبةشي دةسةآلتةكة بكات‪،‬‬
‫بةيةكةوة كؤشش بكةن جيمسي دووةمي ثاشا لةسةر تةختةكة الببةن و دةسةآلتي كاسؤليكيش‬
‫لةسةر مةملةكةتة كةم بكةنةوة‪ ،‬بؤيةش لة رؤذي ‪١٩‬ي ئؤكتؤبةر ئوستووليَكي ثيَكهاتوو لة ثةجنا‬
‫كةشيت جةنطي و ثيَنج سةد كةشيت بار و ثيَنج سةد سوار و يازدة هةزار سةربازي ثيادة بةرةو‬
‫كةنارةكاني ئينطلرتا بةرِيَدةكةويَت‪ ،‬هةر كة وليم ثيَي لةسةر ئةو خاكة دادةنيَت‪ ،‬بازرطانةكاني‬
‫لةندةن قةرزيَكي بة دوو سةد هةزار ثاوةند دةدةنيَ‪ ،‬هةر ئةوانةش بوون كة زووتر يارمةتي‬
‫جيمسي دووةميان نةدابوو‪ ،‬ئيرت بةو هةلَويَستة وليم ورةي بةرزدةبيَتةوة و ثيَطيَريي خؤي بةو‬
‫وآلتةوة دادةنيَت‪ ،‬لة ئةجنامي شةرِة دؤرِاوةكاني سوثاكةي جيمسي دووةم الواز و ماندوو دياربوو‪،‬‬
‫بؤيةش وليم ثةيوةندييان ثيَوة دةكات و ثشتيوانيان ليَ دةخوازيَت‪ ،‬بةوةش شازادة ئان كيذي‬
‫جيمس ثاشا و لةطةلَ ميَردةكةي جؤرجي دانيماركي اليةنطريي بؤ شؤرشطيَران رادةطةيَنن‪.‬‬
‫بةوةيان ثاشا خؤي لة مةيدانا بة تةنها دةبينيَتةوة‪ ،‬هاليظاكسي يةكيَك لة هاورِيَية نزيكةكاني بؤ‬

‫‪33‬‬
‫دانوستان دةستنيشان دةكات‪ ،‬ئةويش ئامادة دةبيَت دةستبةرداري دةسةآلت بيَت‪ ،‬ئةطةر‬
‫سةالمةتي بثاريَزن‪ ،‬بةآلم ئةوةش تةنها ثالنيَك بوو تا خؤي لةو طيَذةلووكة دةرباز بكات‪ ،‬بؤية لة‬
‫مةيدانةكة رادةكات‪ ،‬كة هاليظاكس لة بةرةكاني شةرِةكة دةطةرِيَتةوة دةبينيَت وآلتةكة بيَ ثاشاية‬
‫و جيمس رايكردووة‪ ،‬بؤية دةستةيةك لة نةجيبزادةكان‪ ،‬ئةو وةك سةرؤكي كاتي دةولَةت‬
‫دةستنيشان دةكةن‪.‬‬

‫لة رؤذي ‪ ١٣‬ي ديسمبةر ئةو نامةيةكي لة جيمس ثيَ دةطات‪ ،‬كةوا ئةو كةوتووتة بن دةسيت‬
‫دوذمنان و طرياوة‪ ،‬بؤية هيَزيَك رةوانة ناوضةكة دةكةن‪ ،‬تا ثاشاية زةليلةكة بهيَنةوة كؤشكي‬
‫هويتهول‪ ،‬بةآلم ثاشا كة دةزانيت وليم لةو نزيك بوويتةوة بةرةو فةرةنسا رادةكات‪ ،‬لةويَش لةالي‬
‫لويسي ضواردةهةم كةميَك كؤمةك دةكريَت‪ ،‬لةو سةفةرة ناطةرِيَتةوة و جاريَكي تر بة ضاوةكاني‬
‫لةندةن نابينيَتةوة و لة تاراوطةش دةمريَت ‪.‬‬

‫وليم لة ‪١٩‬ي ديسمبةردا دةطاتة لةندةن‪ ،‬خةلَكةكة وةك سةركردةيةكي فريادرةس ثيَشوازي‬
‫دةكةن‪ ،‬ئةو لةودةمانةوة دةيتواني بةيةكجاري ثةيام و بةرنامةي قرِكردني كاسؤليك بدات و خؤي‬
‫وةك سةركردةيةكي ديكتاتؤريش بناسيَنيَت‪ ،‬بةآلم سةركردة سةركةوتووةكة ئةجنامي‬
‫سةركةوتنةكاني بة ئارام و لةسةرخؤ دةدوريَتةوة‪ ،‬بوار دةدات ثةرلةمان دةسةآلتي هةر هةبيَت‪،‬‬
‫بواريش نادات لةو شارة راورووت بكريَت كة لةاليةن ثروتستانتةكان و دذ بة كاسؤليكةكان دةكران‪.‬‬
‫وليم ئؤرنج بواردةدات ثةرلةمان بة لؤردةكان و ئةجنومةني عموومةكةوة وةك خؤيان كارةكانيان‬
‫بكةن‪ ،‬بواريش دةدات ئةسقفةكان لة كفوتريي مبينيَنةوة‪ ،‬لة رؤذي يةكةمي مانطي فربايةر هةموو‬
‫ثالنةكان رةوشة نويَيةكة ديار دةكات‪ ،‬لةبةرئةوةي جيمسي دووةم لةسةر تةختةكةي رايكردووة‪،‬‬
‫بؤية ئاسايي بوو كة ئةو وةك ثاشا نةناسن‪ ،‬بؤيةش ماري كيذةكةي و هاوسةرةكةي وليم دةكةنة‬
‫ثاشاي وآلت و ناو لة وليم دةنيَن وليمي سيَيةم و شاذنيش ماريي دووةم‪ .‬ئيرت ذن و ميَردةكة‬
‫بواردةدةن ثرؤذةي ياساي راطةياندراوي مافةكانيش دةربضيَت‪ ،‬كة لةاليةن ثةرلةمانةوة ثيَشنيار‬
‫كرابوو‪ ،‬كة بة ناوي بةلَطةنامةي مافةكان دةناسرا و لة رؤذي ‪ ١٦‬ي ديسمبةري سالَي ‪١٦٨٩‬‬
‫ثةسةندي دةكةن‪ ،‬بةوةش شؤرشةكة سةردةكةويَت و ثةرلةمان لة ثاشا دةباتةوة و‬
‫ثرؤتستانتيش لة كاسؤليك دةباتةوة‪.‬‬

‫‪34‬‬
‫بةلَطةنامةي مافةكان يةكيَكة لة بةلَطةنامة هةر بةناوبانطةكان لة ميَذووي سياسي ئينطلرتا و‬
‫دةبيَتة بنضينةي سةرةكي ياساكاني ئينطليزي و بةردي طؤشةي زةمانةتي دةسةآلتةكاني‬
‫ثةرلةمان بةرامبةر بة طةمة و فيَلَةكاني ثاشاكان‪ .‬لةو بةلَطةنامةيةدا هاتووة كةوا مةليك دةسةآلت‬
‫و مافةكاني لةسةر تةختةكةي لة ئريادةي ميللةتةوة وةردةطريَت‪ ،‬ثاشاش مايف ئةوةي نيية ئةو‬
‫ياسايانة ثيَشيَل بكات كة لةاليةن ثةرلةمانةوة دةردةضيَت‪ ،‬هةروةها طةيشتين كاسؤليك بة‬
‫دةسةآلتيش تةحريم دةكات‪ .‬وليمي ثاشاش ناضار دةكةن خؤي سويَندي دوورخستنةوةي‬
‫كاسؤليك بةو شيَوةية خبويَنيَتةوة ‪:‬‬

‫من وةك ثاشاي ئينطلرتا سويَند دةخؤم دذايةتي و رةقابةري و نةفرةتي هةموو جؤريَكي كوفر و‬
‫زةنديقةكان بكةم‪ ،‬ئةو بريدؤزة ثيسة نةفرةتةي كة دةلَيَت ئةو كةساني تر بكوذن و لةناويان‬
‫بةرن‪ ،‬ئةو سةركردةيةي كة ثاثا يان دةستةي بارةطةي ثاثا لة رؤما فةرماني دذي بؤ دةردةكات‪،‬‬
‫هةر ئةو كةسة لة كلَيَسا و لة تةخيت ثاشايةتي دووردةخريَتةوة و دةردةكريَت‪ ،‬هةروةها ئةو‬
‫كةسة نابيَ و ناكريَت مبينيَت‪ ،‬هةروةها هيض حاكميَك‪ ،‬كةسيك‪ ،‬مةترانيَك‪ ،‬يان دةولَةتيَك‪ ،‬يان‬
‫شازادةيةكي دةرةكي هيج جؤرة واليةت و دةسةآلت و سةروةري و سولَتاني لةو مةملةكةتةدا‬
‫نابيَت‪ ،‬بؤيةش داوا لة كردطار دةكةم يارمةتيم بدات‪.‬‬

‫ئيرت شؤرشة نةمرةكة بةبيَ ئةوةي خويَن برذيَت سةردةكةويَت و جيَطاي رةواشة ناو لةو شؤرشة‬
‫بنريَت‪ ،‬شؤرشة سثييةكة‪ .‬بةوةش هةموو بةربةرةكانييةكاني سةر دةسةآلت لةاليةن ثةرلةمان و‬
‫ثاشا كة ماوةي ضل سالَي خاياند نامينيَت‪ ،‬هةروةها ملمالنيَي دةرةبةطةكان و ضينة نويَيةكةش‬
‫لةسةر دةسةآلت و سامان بنربِ دةكريَت‪ .‬ئةطةرضي شةرِ و ملمالنيَي نيَوان ثرؤتستانت و‬
‫كاسؤليكةكان لةسةرانسةري ئةوروثا بؤ دةستبةركردني ئازادييةكاني باوةرِ هةبوو‪ ،‬ضةند سةدةش‬
‫بةردةواميش بوو‪ ،‬بةآلم لة ئينطلرتا و لة جةرطةي كيشوةرةكةدا بة سةالمةتي لةو طيَذاوة‬
‫دةربازيان دةبيَت‪ ،‬ضونكة ئةو ملمالنيَية ئةلَمانياي رووخاند و فةرةنساي الواز كرد و شكؤي‬
‫ئةسثانياي نةهيَشت ‪.‬‬

‫بة كؤتايي هاتين سةردةمي شؤرشةكة‪ ،‬لة ئينطلرتا تريؤذي جيهانيَكي نويَ دةردةكةويَت‪،‬‬
‫ئينطليزةكان بة شؤرشيَكي دريَذي بةرهةمدار بةختياربوون ئاشيت و سةالمةتي لةسةر خاكي‬

‫‪35‬‬
‫خؤيان فةراهةم دةكةن‪ ،‬ئاشتييةك بوو كة ئةوروثاييةكان هةموو حةسووديان ثيَيان دةهات‪ ،‬بةو‬
‫ئاشتييةش توانيان وزة و دةسةآلتي ناوخؤيان ثتةو بكةن‪ ،‬كة ببووة ستووني سةرةكي سازبووني‬
‫ئيستعمار لة سةدةي هةذدةم‪.‬‬

‫ئينطلرتا سةردةميَكي نويَي تيَدا سازدةبيَت كة لةسةر ئاسيت ئةوروثا وةك رؤذاني ثيَش شؤرشةكة‬
‫نةبوو‪ ،‬ضونكة جاران وةك دةسةآلت و ثاوةريَكي الوةكي سةيري ئةو وآلتة كراوة‪ ،‬بةردةواميش‬
‫وآلتيَك بووة وةك ثاشكؤ بؤ فةرةنسا‪ ،‬بةآلم ثاش ئةو شؤرشة سيماكاني نةتةوةي دةسةآلتداري‬
‫بةهيَز دةردةكةويَت‪ ،‬بؤيةش هةموو وآلتاني ئةوروثاي حيسابيان بؤ فةرمانةكاني ئةو كردووة‪ .‬هةر‬
‫ئةوانيش لةثشيت ثةردةوة سياسةتةكاني نيَوان جةمسةرةكاني ئةوروثايان دادةرِشت و لة‬
‫كيَشةكاني ئةوروثا ئةوان هاوسةنط بوون‪ ،‬بةوةش لة سةدةي نؤزدهةم توانيان كؤنرتؤلَي تةواوي‬
‫سياسةتي ئةوروثي بكةن‪ .‬لة ناو وآلتيش شارةكاني ئينطليزي هةموو دةسةآلتةكاني‬
‫دةرةبةطةكانيان وةردةطرنةوة و ضاالكي بازرطاني لةطةلَ زؤربووني موستعمرةكان طةشة دةكات‪،‬‬
‫بؤيةش ثةميانيَكي نةنووسراويش ثةيرِةو دةكةن‪ ،‬كةوا هيَزة بازرطانييةكاني سةرمايةدارةكاني‬
‫زةوي‪ ،‬دةسةآلتةكاني ئورستقراتييةكان وةربطرنةوة‪ ،‬بة مةرجيَك بةرذةوةنديية بازرطانييةكان‬
‫هاوسةنطي سياسةتي دةرةكي وآلتةكةيان بيَت‪.‬‬

‫‪36‬‬
‫بابةتي دووةم‬

‫شؤرِشي ئةمريكي‬

‫نووسيين حةسةن حافيز‬

‫‪37‬‬
‫شؤرِشي ئةمريكي‬

‫ئةوروثييةكان خاكي ئةمريكايان بة جيهاني نويَ دةزاني‪ ،‬كة بيَ ثارة و سامان دةستيان كةوتبوو‪،‬‬
‫بؤيةش ثاش ئةوةي (كريستؤظةر كؤملبس) كيشوةرةكة دةدؤزيَتةوة شةثؤل شةثؤل خةلَكةكة‬
‫روويان تيَكردووة‪ ،‬ئينطليزةكان لة هةموو نةتةوةكاني تر زؤرتر روويان لةو خاكة نويَية كردبوو‪،‬‬
‫بؤيةش بؤ مان و جيَطريبوون شةرِ و رووبةرِووبونةوةي دذواريان لةطةلَ هينديية سوورةكان‬
‫كردبوو‪ ،‬ئةوانةي خةلَكي رةسةني سةر ئةو خاكة بوون‪ ،‬كؤمةلَكوذييةكاني بةرِووداياندا كراوة‬
‫بوويتة نيشانةيةكي شةرمةزاري بؤ خؤرئاوا‪ .‬كؤلؤنيزمة ئينطليزةكان كة وآلتي دايكيان جيَهيَشتبوو‬
‫بةرةو وآلتي نويَي بةرِيَكةوتن بؤ ذيانيَكي كامةرانرت و ساماني زؤرتر و ئازادي كة ببووة‬
‫مستعمرييةكةي ئينطليزي بوو‪ ،‬بةو هيوايةي هةموو ثةيوةندييةكانيان بة وآلتي يةكةميان بربِن و‬

‫‪38‬‬
‫بريي ليَ نةكةنةوة‪ ،‬بؤيةش ئةطةر رووبةرِووبونةوة لةنيَوان ئينطليزةكان و نيشتةجيَيةكاني تر نزيك‬
‫و لةباربووة بؤيةش شؤرشيش هةلَدةطريساوة‪ ،‬شؤرشة ئةمريكييةكة لة منالَداني ئةو شؤرشةش‬
‫دةولَةتيَكي بةهيَز و ئيمثراتؤريةتيةكي باآلدةست لةسةر هةموو دروست دةبيَت ‪.‬‬

‫كة ئينطليز لة شةرِة حةوت سالَييةكةيان (‪ )١٧٦٣ _١٧٥٦‬دةربازيان دةبيَت بآلضةي شؤرشةكة‬
‫دةردةكةويَت‪ ،‬كة تيَدا فةرةنسييةكان دةشكيَن و لة هةموو كؤلؤنيزمةكان بةتايبةتي لة كةنداش‬
‫دةردةكريَن و فةرةنساش دان بةريَكةوتننامةكةي ثاريسي سالَي ‪ ١٧٦٣‬دادةنيَت و ئوقيانووسي‬
‫ئةتلةسيي دةبيَتة دةرياضةيةكي ئينطليزيي بةبيَ ركابةرايةتي‪ ...‬ئيرت لةورؤذةوة ئاسيت ثارةدان و‬
‫ثشتيوانيية داراييةكان و سةربازييةكان لةسةر كؤلؤنيزمةكان بةرزتر دةكةن‪ ،‬بةوةش هةموواليةك‬
‫نارِةزاييةك لة سياسةتي ثاشايةتي زؤردار دةردةبرِن ‪.‬‬

‫بريتانياي مةزن كة لةسالَي ‪ ١٧٠٧‬بة يةكيَيت سياسيي نيَوان مةملكةتي ئينطلرتا و ئوسكتالندا و‬
‫ويلز دامةزرابوو‪ ،‬توانيان دةست بة سةر كؤلؤنيزمة فةرةنسييةكان لة ئةمريكاي باكوور دةست‬
‫بةسةر دابطرن و رووبةريَكي زؤري خاكي بةياريان بةدةست دةكةويَت‪ ،‬بةوةش تونرا بؤ‬
‫سةرمايةطوزاري لةبةرذةوةندي كؤشكي بريتاني بةرجةستة ببيَت‪ .‬كة جؤرجي سيَيةم‬
‫دةبيَتة ثاشاي مةملةكةتةكة كؤشش دةكات دةسةآلتي ناوةندي‬ ‫(‪)١٨٢٠_١٧٦٠‬‬
‫ئيمثراتؤريةتييةكة ثتةوتر بكات‪ ،‬ئةو كةسيَكي ديكتاتؤر بوو‪ ،‬بؤيةش هيض بايةخي بة ثةرلةمان و‬
‫حكومةت نةدةدا‪ ،‬هةموو دةسةآلتة سياسيية و دةستوورييةكانيشي بزاندووة‪ ،‬كة هةتا سالَي‬
‫‪١٦٨٨‬ةوة ثةيرِةو دةكرا‪ ،‬بةوةش دةسةآلتي ثاشاكة واي كردبوو ياساكان بةرتةسك بكريَتةوة و‬
‫كؤلؤنيزمة بريتانييةكان لة ئةمريكاي باشوور قؤلَبةست بكات ‪.‬‬

‫ثاش ئةو سةركةوتنةيان بريتانييةكان فشاريان لةسةر هاوآلتيية نيشتةجيَبووةكان و هينديية‬


‫سوورةكان زؤرتر كردبوو‪ ،‬بازرطانيكردنيان بة رةشةكان قؤرخكردبوو‪ ،‬بؤ ئةوةش دةبواية مؤلَةت‬
‫لة بريتانييةكان وةربطرن‪ ،‬كرِيين زةوييان لة هيندييةكانيان قةدةغة كردبوو‪ ،‬ئيرت هةموو‬
‫هةوارةكانيان كردبووة زيندانييةكي طةورة و بواريان نةدةدا بةرةو خؤرئاوا برِؤن و لةويَ بذين‪،‬‬
‫واتة نةدةكرا ئةو دةسكةوتانةي ثاش شكاني فةرةنسييةكان مولَكةكانيان بدريَتة كةسي تر‪،‬‬
‫بةوةش نارِةزاييةكان دذ بة دةسةآلتي ناوةندي لة لةندةن بةرزدةبيَتةوة‪ .‬لة ئةجنامي‬

‫‪39‬‬
‫شةرِةكانيش ئابووري بريتانيا ثيَويسيت بة سةرضاوةي ترةوة هةبوو‪ ،‬باشرتين و طوجناوترين‬
‫ضارةسةر بؤ هةلَسانةوةي ميزانييةي دةولَةتيش‪ ،‬وةك يةكةم هةنطاو دةرضووني ياساي شةكرةكة‬
‫بوو كة لةسالَي ‪ ١٧٦٤‬دةركرا‪ ،‬بةوةش قةدةغةكرابوو دؤشاو (هةنطويَين رةش) بيَتة وآلت تةنها‬
‫لةو ناوضةكاني بن دةسةآلتي ئينطليزةكانةوة نةبيَت‪ ،‬باجيش خرابووة سةر هةنطويَن و مةشرووب‬
‫و قاوة و ئاوريشم و هةنديَ كاالي تريش‪ ،‬برِياريش درابوو هةموو كارطيَرِيية داراييةكان توند بكريَت‬
‫و هةموو جؤرةكاني قاضاخيش بنربِبكريَت‪ .‬ئةمريكييةكان تةنها بةشة داراييةكةيان قبوولَ كردبوو‪،‬‬
‫بةآلم بة بةشة مادييةكةيان نارِةحةت بوون‪ ،‬بةآلم ئةوان لةوة توورِة ببوون كة لةندةن ثرسي بة‬
‫دةسةآلت ياسادانانةكاني نيشتةجيَبووةكان نةكردبوو‪ ،‬كة ئةوان حةقي ئةوةيان هةية شيَوةكاني‬
‫باج ديار بكةن‪ ،‬ضونكة ئةوةيان بة ثيَشيَلييةكي بةدةر لة دةستووريان دةزاني‪ .‬بةوةشيان خؤيان‬
‫بة هاوآلتي ثلة دوو زانيبوو كةوا هاوآلتيبووني ئةوان تةنها بؤ كؤكردنةوةي باج و ثارةية بؤ‬
‫خزمةتي خاوةن شكؤ و بةس‪.‬‬

‫باجي مؤر‬

‫بةردةوام ياسا بريتانييةكان بازرطاني لةناو وياليةتة ئةمريكييةكان كؤتبةند دةكرد‪ ،‬لةسالَي ‪١٧٦٤‬‬
‫ياساي دراوي دةركردبوو‪ ،‬بةوةش مايف بة خةسلَةتي ياسايي دراوةكاني لة موستعمرةكان‬
‫راطرتبوو‪ ،‬كة جاران قةرزي ثيَ دةدرايةوة‪ ،‬هةمان سالَيش ياساي ياخيبوون لةسةر هةموو‬
‫موستعمرةكان دةردةكات‪ ،‬بةوةش هةموو جؤرة ريَثيَوان و خؤثيَشاندانيَك لة هةموو‬
‫موستعمرةكان قةدةغة دةكات‪ .‬بؤ دابينكردني سةربازطة و شويَين حةوانةي هيَزةكاني ثاشايةتي‬
‫ساز و ئامادة بؤ رووبةرِووبونةوةي هةر ثةالمار و هيَرشيَكي هينديية سوورةكان لةسالَي ‪١٧٦٥‬‬
‫ياساي خانووبةرةي موستعمرةكان دةردةكات‪ ،‬كة تيَدا هاوآلتيان فةرز دةكات شويَين حةوانةي‬
‫سةربازةكاني ثاشايةتي لةالي خؤيان بكةنةوة و هةروةها هةموو ثيَداويستييةكانيشان بؤ دابني‬
‫بكةن ‪.‬‬

‫‪40‬‬
‫هةر لةو سالَةدا ياساي (مؤركردن) ي ناودار خراثي دةركردبوو‪ ،‬بةوةش ئيدارةي بريتاني‬
‫ناوةندةي لة لةندةن بة كؤمةلَةيةك ياسا كارطيَرِي هةموو موستعمرةكان بة ئابووري ئينطليزي بة‬
‫ثةيوةندييةكي كاسؤليكي بةسرتاوي طريَدراو دةبةستيَتةوة‪ .‬داناني باجي مؤركردن بؤ موازنة و‬
‫ثرِكردنةوةي مةسرةفة زؤرةكاني بةرطري بوون لة موستعمرةكان‪ ،‬ئةو ياساييةش بة ثلةي يةكةم‬
‫ثياواني ميديا و نووسةران و بزنسمان و ثياواني كاري ضينة برذةوا بةهيَزةكةي كؤمةلَطةي‬
‫شارةكاني ئةمريكاي دةطرتةوة‪ ،‬ئةوةش بة ليَداني ثووليَك بوو بة نرخي شةش هةتا شةش ثاوةند‬
‫لة رؤذنامةكان و بليتةكان و ناميلكة و مؤلَةت و طريَبةستةكان و سةندة بازرطانييةكان و بؤندةكاني‬
‫فرؤشنت و رةهن بوون‪ ،‬واتة هةموو ثسولةيةكي رةمسي يان بازرطاني نيَوان دوو كةس بكريَت ‪.‬‬

‫ثاش ئةوةي تويَذيَكي زؤري كؤمةلَطةي ناو موسستعمرةكان بةو ياساية زيانيان بةركةوت‬
‫ئاذاوةيةكي فراواني ميللي بةرثابوو‪ ،‬ئةوةش لةوة رةنطي دةدايةوة كةوا ئةوان بة دةست‬
‫تيَوةرداني بريتانيا لة كاروبارةكانيان نيطةران و توورِةبوون‪ ،‬سةرةتا لة وآليةتي فرجينيا ئةو‬
‫ياساية رةفز كرايةوة‪ ،‬بؤيةش ئةجنومةني هاوآلتيان كة دوايي بة برِيارةكاني فرجينيا ناسرا‪،‬‬
‫ثابةندنةبووني خؤيان بةو ياساية دةربرِي و وتيان بيَجطة لة ئةجنومةنةكةيان كةسي تر ناتوانيَت‬
‫بامجان لةسةر دابنيَت‪ ،‬ئينجا وياليةتي مساتشوستس هةنطاوةكاني ئةواني هةلَطرت كة ئةجنومةنة‬
‫ياسادانانةكةيان بنضينةيةكي ياسايي دانا‪ ،‬كة ثاشان دةبيَتة رووداويَكي طرينط لة ميَذووي‬
‫وياليةتة يةكطرتووةكان‪ ،‬كة تيَدا هاتبوو كةوا ثةرلةماني بريتاني ناتوانيَت باج لةسةر‬
‫موستعمرةكان دابنيَت ضونكة ئةوان ثةرلةماني هةلَبذيَردراوي موستعمرةكان نني‪ ،‬وتيان (باج‬
‫وةرطرتن بةبيَ نويَنةرايةتيكردن نابيَت)‪ .‬بةرهةلَسيت و نارِةزاييةكةش ثشيت بةوة بةستابوو كةوا‬
‫خةلَكةكة برِوايان بةو دةستةواذة ئينطليزيية هةبوو‪ ،‬كة دةطوترا باج وةرناطريَت بةبيَ رةزامةندي‬
‫لة نويَنةرة دياركراو و هةلَبذيَردراوةكانيان لة ثةرلةمان‪.‬‬

‫بؤيةش ئةوان داواكاربوون وةك هاوآلتياني بريتاني مامةلَةيان لةطةلَدا بكريَت‪ ،‬ئةو ياسايانة‬
‫دةيويست لة دوورةوة ئابووري ئةمريكييةكان بة بريتانياوة ببةستيَت كة ضينيَكي بازرطاني ديار‬
‫سةريان هةلَدابوو‪ ،‬ئةوانةش دوور لة ثرنسيث و ريَنمايية ئابوورييةكاني بريتاني باش طةشةيان‬
‫كردبوو‪ ،‬كةواتة هةر سازشيَك ئةوانةي دةرووتاندةوة‪ .‬ئيرت بةو شيَوةية طياني دذايةتيكردن لةناو‬

‫‪41‬‬
‫هةموو موستعمرةكان طةشة دةكات‪ ،‬دةرئةجنام دةستةيةك بةناوي رؤلَةكاني ئازادي دادةمةزريَت‬
‫و داوا دةكةن وةرطرتين باجةكان بة سيستةم بيَت‪ ،‬ئةوانةش هةرِةشة دةكةن و ثوولةكان‬
‫دةسووتيَنن و فةرمانبةرةكاني دةزطاكاني ثوولةكانيش ناضار دةكةن دةست لةكاربكيَشنةوة‪.‬‬
‫بؤيةش ئةجنومةنةكاني ياسادانان لة موستعمرةكان بايكؤتي هةموو كةلوثةلة بةريتانييةكان‬
‫دةكةن‪ ،‬ناو لة ثرؤسةكةش دةنيَن‪ ،‬نةخيَر بؤ هيَنان‪ ،‬بؤيةش حكومةتي بريتاني لة دةرئةجنامي‬
‫ئةو بايكؤتةدا ياساكةي مؤركردنةكة هةلَدةوةشيَنيَتةوة‪ ،‬هةروةها ضاويش بة هةموو برِيارةكاني‬
‫ئةو ضةند سالَة كورتةي رابردووش دادةهيَنيَتةوة‪ ،‬ثةرلةماني بريتانيش كاردةكات داناني باج‬
‫لةسةر خةلَكي موستعمرةكان لة داهاتوو بة ياسا بكات‪ ،‬بؤيةش ياساي راطةياندن لةسالَي ‪١٧٦٦‬‬
‫دةردةكات‪ ،‬بةوةش ماف بة خؤي دةدات باج لة موستعمرةكان وةربطريَت‪ .‬لةو شةرِةدا كة ضةكي‬
‫تيَدا بةكار نةهات‪ ،‬نيشتةجيَبووةكان بةسةر بريتانياي مةزن سةردةكةون‪ ،‬بةوةش ميللةت هيَزي‬
‫راستةقينةي دةردةكةويَت و بريتانييةكان ثاشةكشة دةكةن‪ ،‬بؤيةش هةلَطريساني شؤرشة لةسةر‬
‫تةقينةوة بوو‪.‬‬

‫كؤمةلَكوذييةكةي بؤسنت‬

‫كة تاونشند دةبيَتة سةرؤك وةزيران كؤشش دةكات هةموو بةرنامة و سياسةتةكةي ثاشا بؤ‬
‫ضؤكدانان بة هاوآلتياني موستعمرةكان جيَبةجيَ بكات‪ ،‬بؤية كة ئةجنومةني ياساداناني‬
‫موستعمرةي نيويؤرك ياساي نيشتةجيَكردنةكة رةفز دةكةن‪ ،‬سةرؤكايةتي ئةجنومةني وةزيراني‬
‫بريتاني لةسالَي ‪ ١٧٦٧‬برِيار دةدات ئةو ئةجنومةنة هةلَوةشيَنيَتةوة‪ ،‬مةبةسيت بوو بةو كارةيان‪،‬‬
‫بة هةلَوةشانةوةي ئةجنومةنة طضكةكة هةرِةشة لة طةورةكان بكات‪ ،‬بؤيةش سةرؤك وةزيران برِيار‬
‫دةدات باج لة هيَناني ضا و كاغةز و مس‪ ،‬بةوةش مووضةي كارمةند و حاكمة ئينطليزةكان لة‬
‫موستعمرةكان دابني دةكةن‪ ،‬هةروةها دةزطايةكي نويَي طومرط دادةنيَت كة دةسةآلتي ياسايي‬
‫تةواوي هةبيَت بؤ قةآلضؤكردني قاضاخ‪.‬‬

‫‪42‬‬
‫هةموو موستعمرةكان ياسا نويَيةكان رةفز دةكةنةوة‪ ،‬لة بنسلفانيا جؤن دكنسؤن سةركردايةتي‬
‫نارِةزاييةكان دةكات‪ ،‬رامان و ثيَشنيارةكاني لة كتيَيب نامةي دابةشكراوةكة دةنووسيَت‪ .‬مسوئيل‬
‫ئادمز (‪ )١٨٠٣_١٧٢٢‬كة ثاشان وةك يةكيَك لة ثياوة ديارةكاني شؤرشة دةناسريَت‪ ،‬ئةويش داوا‬
‫دةكات هةموو موستعمرةكان ياسايية نويَيةكان جيَبةجيَ نةكةن‪ ،‬ئةجنومةني ياسادانانيش رازي‬
‫دةكات و داوا لة ئةجنومةني ياساداناني بؤسنت دةكات دان بةو ثةيامة بنيَن كة بة نامة‬
‫دابةشكراوةكة دةناسريَت‪ ،‬لةسةر داوا و هانداني ئادمز خةلَكي بؤسنت بةرِووي ثياواني طومرطي‬
‫بريتاني هةلَدةستنةوة‪ ،‬كة داوايان دةكرد ياسا نويَيةكان جيَبةجيَ بكةن ‪.‬‬

‫لةئةجنامي رووبةرِووبونةوةي خةلَكة جؤشدراو و توورِةكة ثياواني حامييةي بؤسنت تةقة لة‬
‫خؤثيَشاندانةكة دةكةن و سيَ كةسيان دةكوذن و ضةند كةسيَك بريندار دةبن كة دوايي بة‬
‫كؤمةلَكوذييةكةي بؤسنت لة ‪ ٥‬ي مارس ‪ ١٧٧٠‬دةناسريَت‪ .‬ئةو رووداوةش دةبيَتة بةلَطةيةك لة‬
‫ئادامز سياسةتي بريتاني لة موستعمرة ئةمريكييةكان ثيَ تاوانبار بكات‪ ،‬هةر ئةويش بوو ناوي‬
‫كؤمةلَكوذييةكة لة كوشتين سيَ كةسةكة نابوو‪.‬‬

‫لة بةرامبةر ئةو نارِةزايية ميلليية طةورةييةدا هةناردةي بريتانيا بؤ مستعمرة ئةمريكييةكان بة‬
‫نيوة دةبيَت‪ ،‬بؤية ثةرلةماني بريتاني لة سةثاندني باجةكان لةسةر ميللةتي ئةمريكي ثةشيمان‬
‫دةبيَتةوة و سةرؤك وةزيران تاونشند باجةكان هةلَدةوةشيَنيَتةوة‪ ،‬بةآلم جؤرجي سيَيةم ثاشاي‬
‫وآلت باجي ضايةكة دةهيَلَيَتةوة‪ ،‬ئةوةش دووةم جار بوو كة خؤراطريي خةلَكةكةي ئةمريكا‬
‫سةردةكةويَت‪ ،‬ئةوةش بة فشاري طةورة سةرمايةدارة بريتانييةكان بوو‪ ،‬ئةو رةوشة نويَيةش‬
‫وآلتة ذيَردةستةكان لة وآلتي دايك دووردةكاتةوة و هةنطاويَك لة ثةيوةندييةكان دةضيَتة ثاشةوة ‪.‬‬

‫وآلتةكان ماوةيةك ئارام دةبن و بة هةواي سةركةوتنةكة مةست ببوون و شكؤي بريتانياي مةزنيش‬
‫لةرزي بوو‪ ،‬بؤيةش بازرطانةكان كة كؤتةكاني باجيان لةسةر نامينيَت طةشة دةكات‪ ،‬ئةو كةسانةي‬
‫نةرمكاربوون و ئارةزوويان بوو بةيةكجاري لةطةلَ لةندةن نةثضرِيَن‪ ،‬ئةوانة ثةيوةندييةكةيان‬
‫دةبوذيَنةوة‪ ،‬بةآلم رةوتي سةربةخؤييةكة بةنةرمي لةبن ئاطريَكي هيَمندا دةكوآلن‪ .‬مسوئيل ئادامز‬
‫ئازادخيوازةكاني بةناوي ليذنةكاني ثةيوةندي لةسالَي ‪ ١٧٧٢‬ساز دةكرد‪ ،‬لة هةموو وياليةتةكاندا‬
‫سةرقالَي ئةذماركردني هةلَةكاني بريتانييةكان بوون و جؤشي سةربةخؤييان ساز دةكرد‪.‬‬

‫‪43‬‬
‫بؤية كؤشش دةكةن باجةكةي ضا كة ببووة دوا نويَنةر و هةلَويَسيت مايف ثةرلةماني بريتاني لة‬
‫وةرطرتين باجدا هةلَوةشيَنيَتةوة‪ ،‬بؤيةش ئةمريكييةكان بايكؤتي ئةو ضاية دةكةن كة لة‬
‫بريتانياوة دةهات و لةجياتي ئةوة ضاي قاضاخي هؤلةندي ثةيدا دةكةن‪ ،‬ئةوةش طةورةترين‬
‫رووبةرِوو و زةبريَكي مةزن بوو كة ثاشاي بريتانيا دةكةوت‪ ،‬كة بةردةوام دةخيوازي دةست لة‬
‫كاروباري موستعمرةكاني وةربدات‪.‬‬

‫ئاهةنطي ضاي بؤسنت‬

‫لةاليةن خؤييةوة حكومةتي بريتاني لةسالَي ‪ ١٧٧٣‬مايف قؤرخكردني فرؤشتين ضا لة هةموو‬


‫موستعمرةكان دةداتة كؤمثانياي هيندي خؤرهةآلتي‪ ،‬تا زةبريَك لة هةلَمةتي بةقاضاخربدني لة‬
‫موستعمرة ئةمريكييةكان بدات و بةوةش نرخي ضاكةيان لة ضاية قاضاخةكة هةرزانرت دةكةن‪،‬‬
‫ئةوةش هةرِةشةيةك دةبيَت تا ضا لؤكالييةكة ثةكي بكةويَت‪ ،‬بؤيةش بازرطانةكاني ضا لةو‬
‫قؤرخكردنةكة توورِة دةبن و بة كردةوةكةي كؤمثانيا بريتانييةكة سةرطران دةبن‪ ،‬ئةوانيش‬
‫دةضنة ثالَ ئةوانةي دذايةتي سياسةتي بريتاني ثةيرِةو دةكةن‪ ،‬هاني خةلَكةكةش دةدةن‬
‫لةجياتي ضا‪ ،‬قاوة و شكوالتا خبؤنةوة‪ ،‬بةشة ضاي كؤمثانياكةش وةرناطرن‪ .‬بةآلم حاكمة‬
‫ئينطليزةكةي بؤسنت سوور دةبيَت لةسةر داطرتين بارة ضايةكةيان لةو سيَ كةشتييةي‬
‫هةلَيطرتبوو‪ ،‬بؤيةش ضةند كةسيَكي نيشتمانثةروةر و بة هانداني و سةركردايةتي ئادامز و بة جلي‬
‫هيندييةكانةوة دةضنة ناو باري كةشتييةكان و بارةكان دةسوتيَنن‪ ،‬ئةوةش لة شةوي ‪١٦‬ي‬
‫ديسمبةري سالَي ‪ ١٧٧٣‬روويداوة‪ ،‬و بة رووداوةكةي (ئاهةنطي ضاي بؤسنت) ناسراوة‪ ،‬ئةوةيان‬
‫ثاشاي بريتانيا نيطةران دةكات كة كؤششي دةكرد نةك تةنها دةسةآلتي خؤرهةآلتي ئةتلةسي‬
‫بطيَرِيَتةوة و بةس بةلَكو كةرامةتةكةي بطيَرِيَتةوة ثايةي يةكةمي جاران ‪.‬‬

‫ئةو رووداوة لةسةر ثاشا و ميللةتي بريتاني حكومةت و ثةرلةمان بةئاساني تيَنةدةثةرِي‪،‬‬
‫هةموويان كةوتبونة ناو طؤشةيةكي تةسك‪ ،‬كؤمثانياية هينديية خؤرهةآلتييةكة بارةكةي لةسةر‬

‫‪44‬‬
‫قسة و راسثاردةي ثاشا ناردبوو ئةمريكا‪ ،‬ئةوةش بة ريَنمايي ياساي ئينطليزي بووة‪ ،‬بؤية ئةطةر‬
‫ثاشا لةو هةلَويَستة ثاشةكشةي كردبواية‪ ،‬ئةوة بةرِةمسي داني بة ئازادي موستعمرةكان دانابوو‪،‬‬
‫بةوةش هيض دةسةآلتيَكي نةمابوو‪ ،‬بؤية ثاشا لةسالَي ‪ ١٧٧٤‬ثيَنج ياسا دةردةكات‪ ،‬كة لةالي‬
‫ئةمريكييةكان بةناوي (ياساية زؤردارييةكان)‪ ،‬يان ياساية ئيلزامييةكان دةناسريَت‪ ،‬ئةويش برييت‬
‫بوون لة‪ :‬داخستين بةنداوي بؤسنت هةتا هاوآلتياني قةرةبووي ضاية سووتاوةكة نةدةنةوة‪،‬‬
‫كةمكردنةوةي دةسةآلتي ئةجنومةني ياسادانان لة ماساتشوستس و داناني راويَذكارةكانيش‬
‫لةجياتي هةلَبذاردن راستةوخؤ لةاليةن ثاشاوة‪ ،‬ناكريَ كارمةنداني حكومةتي بريتاني لةناو‬
‫موستعمرةكة دادطايي بكريَن‪ ،‬ثيَنجةمني برِياريش برييت بوو لة دابينكردني نواي حةوانة و‬
‫خواردني سةربازاني بريتاني لةاليةن هاوآلتيانةوة ‪.‬‬

‫لة هةمان سالَدا ياساي كويبك دةردةضيَت كة تيَدا هاوآلتياني فةرةنسي لةناو ئيمثراتؤريةتي‬
‫بريتانيادا هةموو دةسةآلتيَكيان دةبيَت و رةوشيان تايبةتي دةبيَت و ريزي هةموو ياساية‬
‫فةرةنسييةكان و كلَيَسا كاسؤليكيةكةشيان دةطرييَت‪ ،‬بةوةش ئةمريكييةكان خةوني ئةوةيان‬
‫نامينيَت بةرةو خؤرئاوا طةشة بكةن‪ ،‬ئةوةش ماناي ئةوة بوو كةوا طةورةكردن و ثشتيوانيكردني‬
‫كلَيَسا كاسؤليكييةكة لةسةر كلَيَسا ثرؤتستانييةكةيان دةبيَت‪ .‬ئةو ياسايية نويَيانة دةرئةجنامي‬
‫نةريَي ليَ دةكةويَتةوة و هاوآلتيان نارِةزايي دةبن‪ ،‬بؤية لةجياتي ئةوةي خةلَكةكة لةبن سيَبةري‬
‫حوكمي بريتانييةكان بضةوسيَنةوة‪ ،‬توورِةيي و ياخيبوون سةرهةلَدةدات و بةرِووي لةندةن‬
‫هةلَدةستنةوة‪ ،‬ئةوةش تةنها مستعمرةي مساتشوستسي نةطرتةوة و بةس بةلَكو ذمارةيةك‬
‫مستعمرةي هاتة ثالَ‪ ،‬بؤيةش نويَنةراني مستعمرةي فرجينيا داوايان لة نويَنةراني ضةندين‬
‫مستعمرة كردبوو لة رؤذي ‪١٥‬ي سثتةمبةري سالَي ‪ ١٧٧٤‬لة شاري فيالدلفيا كؤببنةوة‪ ،‬هةموو‬
‫مستعمرةكان بانطةوازةكان قبوولَ دةكةن‪ ،‬تةنها جورجيا نةبيَت‪ ،‬بة نويَنةرايةتي ‪ ١٢‬مستعمرة ‪٥٦‬‬
‫نويَنةر كؤبونةوةكة دةكريَت‪ ،‬كة بة ناوي (كؤنطرةي كيشوةريي يةكةم)‪ ،‬يان (كؤنطريَسي يةكةم)‬
‫دةناسريَت‪ ،‬كة تيَدا جؤرج واشنتؤن و جؤن ئادامز و تؤماس جفرسؤن و بنيامني فرانكليين تيَدا‬
‫بووة ‪.‬‬

‫‪45‬‬
‫لةو كؤبونةوةيةدا داوا دةكةن تةنها دان بة مافةكاني ميَذوويي بنيَن‪ ،‬كة لةثاش شؤرشة نةمرةكةي‬
‫ئينطليزيي كة لةسالَي ‪ ١٦٨٩‬بآلوكراوةتةوة‪ .‬سةرةتا لة كؤنطرةكة برِيار دةدةن‪ ،‬كة هةموو ئةو‬
‫ئةو ياسايية زؤردارييةكان كة بآلوكرانةوة جيَبةجيَ ناكةن‪ ،‬ئينجا دةقي راطةياندراوي مافةكان ئةو‬
‫زؤردارييانةي لةسةر ميللةتي مستعمرةكان دةكريَن رادةطةيَنن‪ ،‬داواش دةكةن ثاشا هةموو‬
‫باجةكان هةلَوةشيَنيَتةوة‪ ،‬لةودةمانةي ضاوةرِواني وةآلمدانةوةي ثاشا دةكةن ئةوان برِيار دةدةن‬
‫دووبارة بايكوتكردني كاال بريتانييةكان دووبارة بكةنةوة و ليذنةي تايبةتي بايكوتكردنةكةش لة‬
‫هةموو شارةكان دادةنيَن و ضاوديَرييان دةكةن و سةرثةرشيت طومرطةكانيش دةكةن‪ ،‬هةر لةو‬
‫كؤبونةوةيةدا برِياردةدةن هةر دةستدريَذييةكي بريتاني بؤ هةر مستعمرةيةكي ئةمريكي‬
‫دةستدريَذيية دذ بة هةموو مستعمرةكاني كة نويَنةريان لةو كؤنطرةيةدا ئامادةية‪ .‬ئةوةي شاياني‬
‫باسة لةو كؤنطرةيةدا بة هيض شيَوةيةك باسي سةربةخؤييان وةك بذاري تري ئيمثراتؤريةتيان‬
‫نةكرد و ئاماذةيان بةو اليةنة نةكرد‪ ،‬بةآلم جؤرجي سيَيةمي ثةرؤشي زؤردارييةكان نةك سةيري‬
‫داوا رةواكاني بة ضاويَكي سؤزةوة نةكرد‪ ،‬سوور دةبيَت لةسةر جيَبةجيَكردني هةموو ئةو‬
‫ياسايانةي لةودواييدا دةريكردبوون‪ ،‬ئينجا ئةوة ئةطةر بة هيَزيش بيَت دةبيَ بيَتة واري‬
‫جيَبةجيَكردن‪.‬‬

‫لةبةرامبةر ئةو توندكارييةي ثاشاوة‪ ،‬مستعمرةكان خؤيان ضةكساز دةكرد‪ ،‬لة ماساتشوستس‬
‫ضاالكييةكاني بةرطري ثةيدابوون‪ ،‬خةلَكةكة لةنزيك شاري كؤنكؤرد سةربازطةيةكيان ساز كرد و‬
‫ضةك و تةقةمةنييان دانا‪ ،‬بةردةواميش مةشقيان دةكرد ‪.‬‬

‫كة هةوالَي سازبووني ئةو سةربازطةية دةطاتة سةركردةي حاميةي بؤسنت لة مانطي ئةثريلي سالَي‬
‫‪ ١٧٧٥‬سوثايةكي ثيَكهاتوو لة هةزار سةرباز رةوانةي سةريان دةكات و دةست بةسةر‬
‫ضةكةكانيان و مسوئيل ئادامز وةك هاندةري يةكةمي ئةو ياخيبوونة دةطريَت‪ .‬بةآلم هةلَمةتة‬
‫ئينطليزييةكة دةكةويَتة ناو كةمينيَكي ثياواني ميليشيا لةنزيك شاري لكزنطتوت‪ ،‬ثاش ئةوةي‬
‫شؤرشطيَرةكان ضةك و تةقةمةنييةكانيان ليَ وةردةطرنةوة سوثاكة دةست بةتالَ دةطةرِيَتةوة‬
‫حامييةكةي خؤيانةوة‪ ،‬بةآلم لة طةرِانةوةياندا سوثا رووبةرِووي جوتيار و ثياواني بةرطري‬
‫دةبنةوة‪ ،‬حامييةكةش بة ‪ ١٦‬هةزار كةس طةمارؤ دةدريَن‪ ،‬بآلوبونةوةي ئةو هةوالَة لة‬

‫‪46‬‬
‫مستعمرةكاني تر هاني خةلَكةكة دةدات بةرِووي بريتانييةكان هةلَسنةوة و هةموو حاكمةكاني سةر‬
‫بة بريتانيا دةردةكةن و بةوةش دةسةآلتي وآلتةكة دةكةويَتة بن دةسيت ميللةت ‪.‬‬

‫لة رؤذي ‪ ١٠‬ي مايؤي سالَي ‪ ١٧٧٥‬كؤنطرةي دووةمي كيشوةري يان كؤنطريَسي دووةم لة شاري‬
‫فيالدلفيا دةبةسنت‪ ،‬لةويَ برِياردةدةن ئةو سوثا بضووكةي لة بؤسنت هةية سوثاي هةموو‬
‫مستعمرةكانة‪ ،‬لةويَش جؤرج واشنتؤن دةكةنة بةرثرسي ئةو سوثاية‪ .‬جؤرج ئةو كورِة طةجنةي‬
‫فرجينيا كة لةو حةوت سالَةي دواييدا ناوي دةركردبوو‪ ،‬ناوي لة سوثا يةكطرتووةكةش دةنيَن‪،‬‬
‫سوثاي كيشوةري ئةمريكي‪ ،‬لةويَش برِيار دةدةن لقي دار زةيتون بكةنة نيشانةي ئاشتةوايي‬
‫لةطةلَ بريتانيا و ثاشاكةي‪ ،‬لةويَ برِياري سةربةخؤييش نادةن و داواش دةكةن ثةيوةندييةكةيان‬
‫لةسةر بنضينةي يةكساني و ريزطرتين هةلَويَسيت هاوآلتيبوون بيَت لةاليةن ئيدارةي بريتانييةوة‪.‬‬
‫ئيرت تؤثةكة كةوتبووة ناو ياريطةي ثاشا و ئيدارةي بريتاني‪ ،‬ئةوان دةكرا بةنةرمي و بة سياسةتي‬
‫هةلَطرتين باجةكان و ريزطرتين ضوارضيوة كارطيَرِييةكان كة لة شيَوةي مستعمرةكانةوة دياربوو‬
‫رةوشةكة ئارام بكةنةوة‪ ،‬بةآلم ثاشا ئةو بوارة هةلَنابذيَريَت و برِيار دةدات رووبةرِوويان ببيَتةوة‪،‬‬
‫تا دةطاتة ئاسيت ئةوةي لة رؤذي ‪ ٢٣‬ي ئؤطسيت سالَي ‪ ١٧٧٥‬ئةوة رادةطةيَنيَت كةوا هةموو‬
‫مستعمرةكان رةوشي ياخيبوونيان راطةياندبووة‪ ،‬قبوولَيش ناكات نويَنةرةكةيان كة بؤ دانوستان و‬
‫بةرنامةيةكي ئاشتيخوازي ضووبوو ببينيَت‪ .‬ئةوةش لةاليةن شؤرشطيَرةكان بة هيَرشيَك لة بةهاري‬
‫‪ ١٧٧٦‬وةآلم دةدريَتةوة و شاري بؤسنت لة ئينطليزةكان ثاك دةكةنةوة‪ .‬ثةيوةندييةكان‬
‫دةكةويَتة ناو تونيَلَي تةسك و تاريكةوة‪ ،‬ئيرت شؤرشةكة دذ بة دةسةآلتي بريتاني بةرثا دةبيَت و‬
‫شةرِي سةربةخؤيي ئةمريكي دةست ثيَ دةكات‪.‬‬

‫رةوشةكة زؤر بةخيَرايي دةطؤرِيَت‪ ،‬هةردوو بةرة خؤيان بؤ رووبةرِووبونةوةيةكي نويَ ساز دةكةن‪،‬‬
‫ضونكة ئةمريكييةكان زؤرتر داواي سةربةخؤييان دةكرد و ئةو دةنطةش بةرزترببوو‪ ،‬بؤية بة‬
‫مانةوةيان لةبن دةسةآلتي بريتانييان قبوولَ نةبوو‪ .‬نووسينةكاني تؤماس بني يةكيَك بوو لةوانةي‬
‫بةتوندي هاني نيَشتةجيَبووةكاني دةدات بةتايبةتي لة كتيَبةكةي (هةسيت طشيت) كة نزيكةي‬
‫سةد هةزار دانةي ليَ فرؤشرا‪ ،‬ئةو لةويَ داواي ئازادي بؤ هةموو مرؤظايةتي كردبوو‪ ،‬بؤيةش‬
‫ئةمريكييةكانيش مايف سةربةخؤييان هةية‪ ،‬ضونكة طوجناو نيية دوورطةيةك كيشوةريَكي طةورة‬

‫‪47‬‬
‫كؤنرتؤلَ بكات‪ ،‬ئةو لة نووسينةكانييدا شرؤظةي ماناي جيابوونةوةي خؤيان لة بريتانيا دةكات‪ .‬لة‬
‫مانطي يوليؤي سالَي ‪١٧٧٦‬دا ثيَشةوا ريتشارد هينري لي لة فرجينياوة دةطاتة كؤنطريَس لةويَ‬
‫داوا دةكات هةموو مستعمرةكان ببيَتة وآلتيَكي سةربةخؤ‪ ،‬ئةو ثيَشنيارةش لةاليةن زؤرينةي‬
‫ئامادةبووان ثشتطريي دةكريَت‪ ،‬بؤية ليذنةيةك لة ثيَنج باوكةكةي سةربةخؤيي ثيَكديَت‪ ،‬فرانكلني‪،‬‬
‫جفرسؤن‪ ،‬جؤن ئادامز‪ ،‬ليفنطستؤن و شريمان ئةوانة كاربكةن ثةميانةكةي سةربةخؤيي دابريَذن‪.‬‬

‫ئةو ثةميانةي كة جيفرسؤن داينابوو ثاش دةستكاري لةاليةن كؤنطريَسةوة ثةسةند دةكريَت‪،‬‬
‫بؤيةش وةك ثةميانيَكي سةربةخؤ لة رؤذي ‪٤‬ي يوليؤدا رادةطةيندريَت و تيَدا نةتةوةيةكي‬
‫سةربةخؤيي ئازادي نويَ لةدايك دةبيَت‪ ،‬هةموو ثرنسيثةكاني ئةمريكي لةو دةستةواذةيةدا‬
‫كؤدةكريَتةوة‪ :‬هةموو مرؤظ بة يةكساني دروستكراون‪ ،‬ئةوانةش لةاليةن يةزدانةوة هةموو‬
‫مافةكانيان جيَطريبووة‪ ،‬لةوانة مايف ذيان و ئازادي و ثةرؤشي بؤ سةرفرازييةكان ‪.‬‬

‫لة كؤتايي ثةميانةكةدا ئاماذة بة بريدؤزةكةي فةيلةسويف ئينطليزي جؤن لؤك درابوو كة تيَدا‬
‫وةزيفةي باآلي دةولَةتي لة ثاراستين سامان و ئازادييةكان داناوة‪ ،‬ئةوةش بنضينةي سةرةكي‬
‫هزري شؤرشة‪ ،‬لة بةشي دووةمي ثةميانةكةدا باس لة سكاآل و نارِةزاييةكاني خةلَكةكة لة جؤرجي‬
‫سيَيةم ثاشا دةكات‪ ،‬لةدوا بةشيش سةربةخؤيي ‪ ١٣‬مستعمرةكة لة بريتانيا رادةطةيَنيَت و ناويان‬
‫دةنيَت وياليةتة ئةمريكييةكان‪ .‬نيَشتةجيَبووةكان بريؤكةي سةربةخؤييةكة بة شادي و‬
‫نيطةرانييشةوة وةردةطرن‪ ،‬شادومان بوون ضونكة ببوونة خاوةن نيشتمانيَكي ئازاد‪ ،‬نيطةرانيش‬
‫لةوةي كة نةياندةزاني هةلَويَسيت بريتانيا لةو هةنطاوةدا ض دةبيَت‪ ،‬بؤية كة داواي شؤرشي‬
‫ضةكداري دةكةن بؤ سةربةخؤييةكة هةموواليةن بةرةو ضةكوةرطرتن هةنطاو دةنيَن بؤ ئامادةبوون‬
‫لة ئةطةري هيَرش و شةرِيَكي دذواردا‪.‬‬

‫شةرِةكة‬

‫‪48‬‬
‫هيَزةكاني بريتانيا لة هةموو وياليةتةكان و لة كةندا خؤيان بؤ شةرِ ساز دةكةن‪ ،‬لةسةر دةرياش‬
‫ئوستوولَي بريتاني طةمارؤي تةواوي كةنارةكاني دابوو‪ ،‬بؤية ئةمريكا بةتةواوي لة ئةوروثا‬
‫دابرِابوو‪ ،‬هيَزةكاني ئةمريكييةكانيش لةرِووي ريَكخسنت و ئةزموونة شارةزا و ليَهاتوو نةبوون‪،‬‬
‫ذمارةيان تةنها ‪ ١٨‬هةزار جةنطاوةر دةبوو‪ ،‬ذمارةي سةربازة ئةمريكييةكان لة ثشتيواني و‬
‫دلَسؤزييان بؤ بريتانييةكان هةبوو ‪ ٣٠‬هةزار سةرباز دةبوو‪ ،‬ئةطةرضي ئةوروثييةكان ثشتيواني‬
‫ئةمريكييةكان دةكرد‪ ،‬بةآلم برِوايان وابوو كةوا شةرِيَكي كورت روو دةدات و بريتانيا زوو‬
‫دةيانبةزيَنيَت و شةرِةكة تةواو دةبيَت‪ ،‬يةكةم رووبةرِووبونةوةي رةمسي نيَوان شؤرشطيَرةكان و‬
‫هيَزة بريتانييةكان لةنزيك شاري بؤسنت لة مانطي يوليؤي سالَي ‪ ١٧٧٦‬قةوما‪ ،‬لة شويَنيَك بوو كة‬
‫بة بنكر هيل دةناسرا‪ ،‬بةآلم رووبةرِووبونةوةكة تةنها هةستكردني ترثةكاني دلَ بوو و بةس‪.‬‬
‫شؤرشطيَرةكان ويستيان هةموو ثشتيوانييةكان لة كةنداوة دةطاتة بريتانييةكان بطرن‪ ،‬بةآلم لة‬
‫ديسمبةري سالَي ‪ ١٧٧٦‬لةوةياندا دةشكيَن و هيَزة سازةكاني ناوضةي كوبيك دةيانشكيَنن‪ ،‬يةكةم‬
‫سةركةوتن لةاليةن جؤرج واشنتؤنةوة بوو كة تواني هيَرش بكاتة سةر شاري بؤسنت بوو كة تيَدا‬
‫سةركردة ئينطليزةكة وليم ناضار دةكةن لة شارةكة بكشيَتةوة و شارةكة بكةويَتة بن دةسيت‬
‫هاوآلتيان‪ ،‬بةآلم شادومانييةكةي شؤرشطيَرةكان دريَذةي نابيَت ضونكة ئينطليزةكان بة‬
‫سةركردايةتي (هل) شؤرشطيَرةكان لة نيويؤرك دةردةثةرِيَنن و داطريي دةكةن‪ ،‬ئةويَش دةكةن‬
‫بنكةي سةركردايةتي هيَزةكاني بريتاني‪ ،‬ئيرت دووبارة بةرةكان يةكسان دةبنةوة‪ .‬بةآلم بة‬
‫ئازايةتي خؤي جؤرج واشنتؤن ثاش كشانةوةيان لة بنسلفانيتا ريَزةكاني ريَكدةخاتةوة و فيَلَ لة‬
‫سوثاية ئةلَمانيية بةكريَطرياوةكة دةكةن و دةيانشكيَنن‪ ،‬ئيرت هيَرشةكة بةرةو برنستؤن دةبيَت و‬
‫بةسةر هيَزةكاني بريتاني زالَ دةبن و وياليةتي نيوجريسي داطريدةكةنةوة‪.‬‬

‫رزطاركردني شؤرشطيَرةكان‬

‫هيَزةكاني بريتاني بؤ تؤلَةكردنةوة لةسالَي ‪ ١٧٧٧‬هيَرشيَكي بةربآلو ساز دةكات‪ ،‬بة مةبةسيت‬
‫لةتكردني هيَزي ئةمريكييةكان هيَزيَكيان بكةويَتة باشوور و ئةوي تريان بةرةو باكوور‪ ،‬بؤية لة‬

‫‪49‬‬
‫نيويؤركةوة بةرةو فيالدلفيا هيَرش دةكةن‪ ،‬بةآلم لةبةرئةوةي هةلَمةتةكةيان بيَ بةرنامةبوو‪ ،‬بؤية‬
‫دةشكيَن و هةرةس دةهيَنن‪ ،‬هيَزة ئةمريكييةكةش بة سةركردايةتي ذةنرالَ جيتس هيَزةكاني‬
‫سةركردةي ئينطليزي بريجوين كة برييت بوو لة شةش هةزار سةرباز لة ناوضةي سراتواجاي‬
‫باكووري نيويؤرك لة رؤذي ‪١٧‬ي ئوكتؤبةري سالَي ‪ ١٧٧٧‬طةمارؤ دةدات و ناضاريان دةكةن خؤيان‬
‫بدةنة دةست‪ .‬ئةو شةرِة دةبيَتة سةرةتاي ميَذووي شةرِةكةي سةربةخؤيي‪ ،‬ثاش ئةوةي‬
‫سةركردة (هو) لة شةرِةكةي واشنتؤن و داطريكردني فيالدلفيا دةشكيَت هيَزةكان شثرزة دةبن‪،‬‬
‫بةآلم شةرِةكةي سراتواجا هيوايةكي طةش دةداتة شؤرشطيَرةكان‪ ،‬ضونكة ئةطةر لةو شةرِةدا‬
‫سةرنةكةوتبوان ئةوا هةموو خةونةكاني سةربةخؤييةكة دةرِةوييةوة‪ ،‬لةسةر ئاسيت دةولَييش ئةو‬
‫شةرِة فةرةنسا و ئةسثانيا و هؤلةنداش هاندةدا لة شةرِةكة دذ بة بريتانيا بةشداري بكةن‪ ،‬ئةويش‬
‫شةرِي هةر سيَ دةولَةتةكة رادةطةيَنيَت‪.‬‬

‫فةرةنسييةكان تؤلَة دةكةنةوة‬

‫فةرةنسييةكان ثةرؤشي ئةوة بوون شكاني دوذمن و نةيارةكةيان لة موستعمرة ئةمريكيية ببينن و‬
‫بريتانييةكان بة بةزيويي بنب‪ ،‬تا بتوانن تؤلَةي خؤيان بكةنةوة و لة مستعمرةكان دةربكريَن‪،‬‬
‫بؤيةش وةزارةتي دةرةوةي فةرةنسي ثةيوةندي بةردةواميان لةطةلَ سةركردةكاني شؤرشي‬
‫ئةمريكي و دوور لة ضاو و ضاوديَري ئةستوولَي بريتاني فةرةنسييةكان ضةك و تةقةمةني بؤ‬
‫ئةمريكييةكان رةوانة دةكةن و لة ثاريس بةنهيَين ضاويان دةكةويت بة سةركردةكاني كؤنطريَس‪.‬‬

‫لةطةلَ هةلَطريساني شةرِةكاني سةربةخؤييدا ذمارةيةكي زؤري طيانفيداي فةرةنسييةكان بةشداري‬


‫شةرِةكان دةكةن و ثشتيواني ئةمريكييةكان دةكةن لةوانة مركيز الفاييت كة ئةفسةريَكي طةجني‬
‫سوثابوو و ثةيوةندي دةكات بة سوثاكةي جؤرج واشنتؤن و دةطاتة ثؤستيَكي باآل لة سوثاي‬
‫ئةمريكييدا‪ .‬فةرةنسا بة شيَوةيةكي ديار لةثاش شةرِةكةي ساراتواجا بةشداري شةرِةكة دةكات‬
‫و بةشيَوةيةكي رةمسيش لةسالَي ‪ ١٧٧٨‬دان بة سةربةخؤيي وياليةتة يةكطرتووةكان دةنيَت‪.‬‬

‫‪50‬‬
‫فةرةنسا و دةولَةتة نويَيةكة ثةميانيَك بؤ هاوكاري بةردةوام مؤردةكةن تا يةكيَك لةو دوو اليةنة‬
‫ناكؤكة ئاشيت دةكات‪ ،‬واتة فةرةنسا بةشداري شةرِةكة دةكات تا بريتانيا دان بة سةربةخؤيي‬
‫وياليةتة يةكطرتووةكان دةنيَت‪ ،‬بةردةواميش يارمةتي ئةمريكييةكان دةدةن‪ ،‬لةطةلَ يارمةتيية‬
‫سةربازييةكة فةرةنسا بة قةرزيش ثارةيةكي زؤري بة ئةمريكييةكان دابوو‪ ،‬ئوستوولَيَكي‬
‫فةرةنسيش شةش هةزار سةربازييان بة سةرؤكايةتي ماركيز روشامبو دةباتة ئةمريكا‪ .‬ئةسثانيا‬
‫لةو رةوشةدا ترسي ئةوةي هةبوو بريتانييةكان لووت لة مولَكي ئةوان لة ئةمريكاي باشوور بدةن‪،‬‬
‫بؤيةش بةشداري شةرِةكان دةكات تا بة هةموواليةك باآلدةسيت و شكؤي بريتانييةكان بشكيَنن‪.‬‬

‫شةرِة يةكالكةرةوةكة‬

‫طةيشتين ئةستوولَ فةرةنسييةكة فاكتةريَكي دياري شةرِةكةي سةربةخؤيي بوو‪ ،‬فةرةنسييةكان‬


‫توانيان يارمةتي شؤرشطيَرةكان بدةن بؤ طةمارؤداني فيالدلفيا و دةركردني هيَزة بريتانييةكان‬
‫تيَدا لةسالَي ‪ .١٧٧٨‬شكاني بةردةوامي هيَزة بريتانييةكان لة دؤلَي ئوهايو دةسةآلتي‬
‫شؤرشطيَرِةكان لة وياليةتةكاني باكوور الواز و بنربِ دةكات‪ ،‬ئةطةرضي بريتانييةكان هيَشتا‬
‫دةسةآلتيان لةسةر كاروليناي باشوور هةبوو بةآلم دوايي ناضاريان دةكةن لةويَش ثاشةكشة بكةن‪،‬‬
‫لة شاري يورك تاون لة دووري ضةند ميليَك لة جيمس تاون يةكةم شار بوو كة ئينطليزةكان لة‬
‫جيهانة نويَيةكة دروستيان كردبوو‪ ،‬لةويَ شةرِة طةورة يةكالكةرةوةكة روويدا و بةو شةرِةش‬
‫هةموو ئاراستةكاني شةرِي سةربةخؤيي ئةمريكي دةطؤرِيَت ‪.‬‬

‫لةسالَي ‪ ١٧٨١‬هيَزةكاني جؤرج واشنتؤن بة يارمةتي هيَزةكاني فةرةنسي بة سةرؤكايةتي وشامبو‬


‫بةرةو يورك تاون دةضن و طةمارؤي دةدةن‪ ،‬كة يةكيَك بوو لة مةلَبةندة سةرةكييةكاني سوثاي‬
‫بريتاني‪ ،‬ئوستوولَ فةرةنسييةكة لةرِووي دةرياوة طةمارؤي دةدات‪ ،‬بؤيةش سةركردة بريتانييةكة‬
‫لة رؤذي ‪١٩‬ي ئوكتؤبةري سالَي ‪ ١٧٨١‬خؤي رادةسيت شؤرشطيَرةكان دةكات و ئةو شكانةش‬
‫وةضةرخانيَكي ميَذوويي بوو لة شةرِةكةي سةربةخؤيي ئةمريكي بوو‪ .‬كة هةموو وياليةتةكاني‬

‫‪51‬‬
‫باشوور دةطرييَن بريتانييةكان لة ثيَطةكاني خؤيان لةناو هةموو ئةمريكا جوولةيان بؤ كشانةوة‬
‫تيَكةوتبوو‪ ،‬مةسةلةي سةركةوتنيش تةنها كات بوو‪ .‬كة لة هةموو بةرةكان بريتانييةكان دةشكان‪،‬‬
‫لةناو كؤمةلَطةي ئينطليزي دةنطي دذ بة شةرِةكة ثةيداببوو‪ ،‬داوا دةكرا شةرِةكة بةزووترين كات‬
‫كؤتايي ثيَ بيَت‪ ،‬بةتايبةتي حزبي ئازادةكان ئةو رامانةيان هةبوو‪ ،‬ئةوان واياندةزاني بةردةوامي‬
‫شةرِةكة دةسةآلتي ثاشا و حزبي ثاريَزطاران لةسةر حيسابي ثةرلةمان زؤرتر دةكات‪ ،‬جؤرجي‬
‫سيَيةم خؤي راستةوخؤ سةرثةرشيت شةرِةكاني لة هةموو قةلَةمرةوةكانيدا دةكرد‪ ،‬لةبةر ئةوةي‬
‫كةسايةتي سةرؤك وةزيراني ئةو رؤذانةش كةسي الواز و بيَدةسةآلت بوو‪ ،‬بؤية مةليك زؤرتر لةسةر‬
‫بؤضوونةكاني سوور دةبوو‪ ،‬ضونكة ئةو وايدةزاني شكاني ئةوان لةو شةرِةدا واتة نةماني‬
‫دةسةآلتةكةيان لة هةموو مستعمرةكاندا‪.‬‬

‫كلَيَسا ئينجيلكانييةكةش شةرِةكةي بة جؤريَك لة شةرِةكاني ثاككردنةوة دةزاني‪ ،‬ضونكة‬


‫واياندةزاني كةوا هاوآلتياني ئةو مستعمرانة وةك ئةوة بوو لة مةزهةبي دةولَةت اليانداوة‪ ،‬ضونكة‬
‫زؤر ئاسايية كة دةبيَ كلَيَسا سةر بة دةولَةت بيَت‪ ،‬بةآلم راي طشيت زؤر برِوايان بة ثيَشبينييةكاني‬
‫رووناكبريي فةرةنسي مونتيسكيو دةكرد كة ثيَشبيين سةربةخؤيي بؤ هةموو مستعمرةكان‬
‫كردبوو‪ ،‬فةيلةسويف طةورةش ديظيد هيوم كة لةسةر مةرطدا بوو بريتانياي لةوة هوشيار دةكردةوة‬
‫كةوا قني هةلَطرتن لة ئةمريكا واتة بريتانيا بةرةو ليَواري مةترسي و كارةساتةكان دةرِوات‪ .‬ئيرت‬
‫لة ثةرلةمان و راي طشتييةوة كودةتاكة روودةدات لة لؤرد شاتام كة يةكيَك بوو لة‬
‫ثةرلةمانتارةكاني دذ بة شةرِةكة بوو‪ ،‬ئةو لة ناو ثةرلةماندا وتاريَكي ئاطرين بةسؤز دةدات كة تيَدا‬
‫وتبووي‪:‬‬

‫بةريَزةكان‪ ،‬ئيَوة ناتوانن ئةمريكا لةناوبةرن‪ ،‬لةوةياندا سامان و زؤر ئةركي قورس سةرف دةكةن‪،‬‬
‫رةنطة بتوانن زؤرترين بازرطاني بكةن‪ ،‬زؤرتر كةرةستة بكرِن و قةرز بكةن و يارمةتي وةربطرن و‬
‫سازش لةطةلَ ثاشايةكي خؤرِي وةك ثاشاي ئةلَمانياش بكةن و هاوآلتييةكاني ئةوان بة ثارة بكرِن‬
‫و رةوانةي قةساخبانةكاني شةرِةكةيان بكةن‪ ،‬رةنطة بتوانن ئةوانة هةموو بكةن‪ ،‬بةآلم هةموو‬
‫كؤشش و ماندووبونةكانتان دةرئةجنامي نابيَت و يارمةتي ئةو ضلَكاوخؤرانيش دةربازتان ناكات‪،‬‬
‫ضونكة ئةوانة هؤشتان بةرةو رق و قني ئةستوورتر دةكات كة ضارةسةري نةبيَت‪ .‬من ئيَستا وةك‬

‫‪52‬‬
‫ئينطليزيَك ئةطةر من ئةمريكي مب و ببينم ضؤن سةربازيَكي بيَطانة ثيَي ناوةتة سةر خاكةكةم‪ ،‬ئةوا‬
‫من هةرطيز ضةكةكةم دانةدةنا ‪.‬‬

‫ئةو وتارة ئاطرينة كاريطةري زؤري هةبوو‪ ،‬لةودةمانةش شكاني بريتانييةكان بةردةوام بوو‪،‬‬
‫ئةوةش كاردانةوةي لةسةر كاردانةوةي راي طشيت دةبوو‪ ،‬ئةوانةش نيشانةي كؤتايي شةرِةكة‬
‫بوو‪ ،‬ترسي ئةوةشي هةبوو بةردةوامي ئةو شةرِة ببيَتة مايةي دذايةتي ثةيداكردني قوولَ لةنيَوان‬
‫وياليةتة يةكطرتووةكان و بريتانيا و كار لة دوارؤذيش بكات‪ ،‬بةوةش شؤرشطيَرةكان زؤرتر بةرةو‬
‫بةرةي فةرةنسا و ئةسثانيا بضن و ئةوةش كار لة نةماني بارزطاني بريتاني دةكات و رةنطة ببيَتة‬
‫ئةطةري نةمان و ثووضبووني ئةو كةرتة زيندووةي ئةو ميللةتة‪.‬‬

‫ئةطةرضي بةزيين سوثاي بريتانييةكان بةردةوام بوو‪ ،‬شةرِةكان مةسرةيف زؤرتر دةبوو‪ ،‬هيَزة‬
‫بريتانييةكان لة بةنداوةكان دةردةكران و ثيَطة سرتاتيذييةكةي نةمابوو‪ ،‬تةنها نيويؤرك ضاالكانة‬
‫ئيشي تيَدا هةبوو‪ ،‬ئةوانة هةموو فاكتةربوون كةوا ثاشاية كةللةرةقةكة مل بؤ ئاشيت بنيَت‪،‬‬
‫لةسالَي ‪ ١٧٨٢‬لؤرد روكنجهام دةبيَتة سةرؤك وةزيران و ئةركي دانوستاني ئاشيت لةطةلَ‬
‫شؤرشطيَرةكان دةطريَتة ئةستؤ‪.‬‬

‫دانثيَدانان بة سةربةخؤيي‬

‫دانوستاني نهيَين نيَوان بريتانيا و شؤرشطيَرةكان دةست ثيَدةكات‪ ،‬تيَدا بريتانيا نةرمي لة‬
‫دروستكردني دةولَةتي ئةمريكي لة دةرياضة طةورةكانةوة هةتا فلوريدا و لة ئوقيانووسي‬
‫ئةتلةسييةوة هةتا رووباري مسيسيب دةنويَنيَت‪ ،‬هةروةها بواريش دةدةن ئةمريكييةكان لة‬
‫كةنارةكاني كةندا راوةماسي بكةن و رووباري مسيبسييش بةكاربهيَنن‪ ،‬لةوالشةوة شؤرشطيَرةكان‬
‫بةلَيَن دةدةن ئةو ئةمريكييانة سزا نةدةن كة لةو شةرِانةدا يارمةتي بريتانييةكانيان داوة‪ ،‬لة‬
‫رؤذي ‪ ٣٠‬ي نؤظمبةري سالَي ‪ ١٧٨٢‬ثةمياني ئاشتييةكة مؤر دةكةن و لة ‪ ٢٠‬ي ينايري سالَي‬
‫‪ ١٧٨٣‬ئاطربةسةكة رادةطةيَنن‪.‬‬

‫‪53‬‬
‫فةرةنسا و ئةسثانيا رازي دةبن كؤنطرةيةكي فراواني ئاشيت لة ثاريس بكريَت‪ ،‬كة تيَدا بةرِةمسي‬
‫قسة لة بةندةكاني كؤتايي شةرِةكة بكةن‪ ،‬لةسالَي ‪ ١٧٨٣‬كؤنطرةي ثاريس بةسرتا‪ ،‬لةو‬
‫كؤنطرةيةدا دان بة سةربةخؤيي وياليةتة يةكطرتووةكاني ئةمريكا بةثيَي ئةو مةرجة نهيَنيانةي‬
‫لةنيَوان شؤرشطيَرةكان و بريتانييةكان لةسةري ريَكةوتوون دةنيَن‪ ،‬بريتانيا فلوريدا دةداتة‬
‫ئةسثانيا‪ ،‬لة رؤذي ‪٣‬ي سثتةمبةري سالَي ‪ ١٧٨٣‬هةموواليةك ثةميانةكة ئيمزا دةكةن بةوةش‬
‫كؤتايي بة شةرِي سةربةخؤي ئةمريكا ديَت‪.‬‬

‫ثاش شةرِةكة هةموو وياليةتةكان يةكةي سياسي سةربةخؤ دادةمةزريَنن‪ ،‬بةآلم لةبةرئةوةي‬
‫رةوتي يةكبوونةكة بةهيَز دةبيَت‪ ،‬بؤية لةسالَي ‪١٧٨١‬دا ئيمزا لةسةر دةستووري كؤنفدرالي‬
‫دةكةن‪ ،‬ئةو دةستوورةش جيَبةجيَكردنةكةي ئاسان نةبوو‪ ،‬كة تيَدا حكومةتة ناوةندييةكة‬
‫سةرؤكيَكي هةبيَت‪ ،‬بؤية هةست دةكةن ئةوةيان زةمحةت دةبيَت‪ ،‬بؤية لةجياتي ئةو دةسةآلتة‬
‫ناوةنديية ليذنةيةك لة ئةنداميةتي ‪ ١٣‬كةس‪ ،‬بةآلم دةركردني برِيارةكان بة كؤي دةنط دةبوو‪،‬‬
‫بؤيةش دةرضووني ئةو برِيارانانة ئاسان نةبوو‪ .‬نويَنةري وياليةتةكان لة هؤلَي فالدلفيا كة ثاشان‬
‫بة هؤلَي سةربةخؤيي دةناسرا لة مانطي مايوي سالَي ‪ ١٧٨٧‬كؤدةبنةوة و لةسةر نووسيين‬
‫دةستووريَكي نويَي وآلت ريَكدةكةون‪ ،‬لةويَ برِيار دةدةن دوو ئةجنومةن دابنيَن‪ ،‬يةكيَكيان بةثيَي‬
‫سةرذميَرييةكة نويَنةرايةتييان دةبيَت‪ ،‬ئةوةش بؤضووني نويَنةرةكان وياليةتة طةورةكان بوو‪،‬‬
‫ئةجنومةنةكة ناوي دةبيَت بة ئةجنومةني نويَنةران‪ ،‬ئةجنومةني دووةميش وةك ضؤن نويَنةرةي‬
‫وياليةتة طضكةكان داوايان كردبوو نويَنةرةكانيان وةك يةك دةبيَت‪ ،‬ئةوةش ناوي دةبيَت بة‬
‫ئةجنومةني ثريةكان‪ ،‬ئةو ريَكةوتنة كة دواي لة ميَذووي ئةمريكي بة ئاساييةكردنةوة مةزنةكة‬
‫دةناسريَت‪ .‬بةثيَي دةستوورة نويَيةكة حكومةتة فيدرالييةكة يةك سةرؤكي هةلَبذيَردراوي دةبيَت‪،‬‬
‫لة ناوةندي مانطي سثتةمبةري سالَي ‪ ١٧٨٧‬رةزامةندي لةسةر دةردةبرِن‪ ،‬جؤرج واشنتؤن‬
‫ثالَةواني شةرِي سةربةخؤييةكة دةكةنة يةكةم سةرؤكي وياليةتة يةكطرتووةكاني ئةمريكا‪ ،‬ئةويش‬
‫لة رؤذي ‪٣٠‬ي ئةثريلي سالَي ‪ ١٧٨٩‬دةبيَتة سةرؤكي كؤماري فيدرالَ‪ ،‬جؤن ئادامز وةك جيَطري‬
‫سةرؤك دادةنريَت‪ ،‬شاري نيويؤركيش دةبيَتة ثايتةخيت يةكيَتييةكة‪ ،‬دوايي بارةطاي ئيدارةي‬
‫ئةمريكي دةطوازريَتةوة شاري واشنتؤن‪.‬‬

‫‪54‬‬
‫ئيرت بةو شيَوةية شؤرشةكة كؤتايي ديَت‪ ،‬وآلتةكة دةبيَتة شويَين ئيشكردن‪ ،‬كيَ زؤرتر كاري‬
‫كردبواية سامان و دةسةآلتي زؤرتري دةبوو‪ ،‬لةرِووي ئاينةوة ئيشكردنيش ثريؤز دةكريَت‪،‬‬
‫كؤمةلَطةي ئةمريكي ريَزي زؤري بةهرة زانستييةكانيان دةطريَت‪ ،‬خاكة بةثيتة بةيارةكةش دةبيَتة‬
‫بواري كاركردني هةموو كةسيَكي بةجةرط و كارمةند و ضاالك‪ ،‬بؤيةش ئاسايي بوو ئةو وآلتة بة‬
‫ماوةيةكي كةم طةشة بكات و ببيَتة زهليَزي ئةو جيهانة‪.‬‬

‫‪55‬‬
‫بابةتي سيَيةم‬

‫شؤرشي عةرةب‬

‫(‪)١٩٢٥_١٩١٦‬‬

‫سةالح ئةلئيمام‬

‫‪56‬‬
‫شؤرشي عةرةب‬

‫زؤردارييةكاني تورك فةرشي خةونةكاني ئازادي لةبةردةم سوثاكةي شةريف ئةحلوسيَن راخستبوو‬

‫قةرزة زؤرةكان و كؤمةلَكوذييةكاني جةمال ثاشا لة شام فاكتةريَكي طرينطي شؤرش بوو بةرِووي‬
‫دةسةآلتي عومسانييدا‬

‫شؤرشة مةزنةكةي عةرةب لة ساآلني ‪ ١٩١٦‬هةتا ‪ ١٩٢٥‬ثيَش زؤرترين شؤرشةكاني سةردةمي‬


‫نويَ بوو‪ .‬كة باسي ئةو شؤرشةش بكريَت الثةرِةيةكي ميَذووي طرينط لة ميَذووي ئيسالمي و‬

‫‪57‬‬
‫عةرةبي هةلَدةديتةوة‪ ،‬كة لة ماوةي نيَوان راطةياندني دةستووري عومساني كة لة ‪ ٢٣‬ي يوليؤي‬
‫سالَي ‪ ١٩٠٨‬هةتا كؤتايي جةنطي جيهاني يةكةمي سالَي ‪ ١٩١٨‬دةطريَتةوة ‪.‬‬

‫ئةو شةرِةي كة ئيمثراتؤريةتي عومساني هاوشاني ئةلَمانةكان بةشدارييان تيَدا كردبوو‪ ،‬بؤيةش‬
‫لةو شةرِةدا هةموو شتةكانيان دؤرِاند وةك دةسةآلت و دةولَةت و هةموو قةلَةمرِةوييةكانيان لة‬
‫وآلتاني عةرةبييدا‪ .‬لةو رةوشةدا كة باريَكي ئالَؤز وآلتاني عةرةبي ثؤشيبوو‪ ،‬لةودةمانة ضةندين‬
‫كؤمةلَةي هزري نةتةوةيي ثةيدا دةبيَت‪ ،‬هةر لةو وآلتانةدا ضةندين بآلوكراوةي بةرنامةسازي نويَي‬
‫هاوشاني رؤذنامة كؤنةكان دةردةضوون‪ ،‬بةتايبةتي لة سوريا و لوبنان و ميسر‪ ،‬هزري نةتةوةيي‬
‫عةرةبييش وةك ئاطري ناو ثووش بآلودةبيَتةوة‪ ،‬هةموو سياسةمتةدارةكان و رووناكبريةكان‬
‫برييان لةوة دةكردةوة ضؤن لة ثيَسيت عومسانييةكان دامالَيَن و دةربضن‪ ،‬لةودةمانة لة وآلتاني‬
‫عةرةبي وةك ميسر و شام و حيجاز و يةمةن و هةنديَ لة ثايتةخيت ئةوروثي و ئةمريكي ضةندين‬
‫يانة و كؤمةلَةي هزر نةتةوةيي سةريان هةلَدابوو‪ ،‬ئةوانةش داواي جيابوونةوة و سةربةخؤييان لة‬
‫ئيستعماري توركي راطةياندبوو‪.‬‬

‫كؤنطرةي ثاريس‬

‫لة ثاريس الواني عةرةب بؤ شرؤظةكردن و دانوستان لةسةر جيابوونةوة لة حوكمي عومسان‬
‫كؤدةبنةوة‪ ،‬لةويَيةوة ثةيوةندي دةكةن بةو بزاظ و حزبانةي راماني سةربةخؤييان هةبوو‪ ،‬لةوانة‬
‫حزبي المةركةزي لة ميسر‪ ،‬بؤ بةشداربوونيان لةو كؤنطرةية كة لة رؤذي ‪١٨‬ي يونيؤي سالَي ‪١٩١٣‬‬
‫دةبةسرتيَت بانط دةكةن‪ ،‬كؤبونةوةكان لة هؤلي كؤمةلَةي جوطرافيايي لة ثاريس دةطرييَت و هةتا‬
‫رؤذي دووشةممةي ‪ ٢٣‬ي يونيؤ بةردةوام دةبيَت‪ ،‬كة تيَدا برِيار لةسةر دة بةيان دةدةن‪ ،‬كة‬
‫هةموويان باس لة كيَشة و دؤسيةي سةربةخؤيي و جيابوونةوة لة دةولَةتي عومساني بوون‪.‬‬
‫حكومةتي ئةستانة لةسةرةتادا دذايةتي كؤنطرةكة و برِيارةكاني كؤنطرةكة دةكات‪ ،‬بةآلم دوايي‬
‫كؤمةلَةي ئيتحاد و تةرةقي وةك نويَنةريان كةسيَك بؤ دانوستان لةطةلَ سةرثةرشتياري كؤنطرةكة‬

‫‪58‬‬
‫رةوان دةكةن‪ ،‬تيَدا ريَكدةكةون لةسةر هةنديَ لة داواكانيان‪ ،‬ئيرت لة رؤذي ‪ ٣‬ي ئؤطسيت سالَي‬
‫‪ ١٩١٣‬فةرمانيَكي سولَتاني دةردةضيَت‪ ،‬كة تيَدا هةنديَ لةو ضاكسازييانة دةكةن‪ ،‬كة‬
‫نةتةوةييةكان داوايان كردبوو‪ ،‬لة رؤذي ‪٢٨‬ي ئوكتؤبةردا سةرؤكي كؤنطرةي عةرةبي‬
‫عةبدوملةجيد ئةلزةهراوي لة ثاريسةوة دةطاتة ئةستانة‪ ،‬لةويَيةوة دانوستان لةطةلَ ئيتحادييةكان‬
‫دةكات‪.‬‬

‫شةرِة طةورةكة‬

‫لة رؤذي ‪ ٢٨‬ي مانطي يونيؤي سالَي ‪ ١٩١٤‬ئةرشيدوق فرانسيس فرديناندي جيَنشيين نةمسا كة‬
‫هةنطارياش بةشيَك بوو لةو ئيمثراتؤريةتيية لة سراييظؤي ثايتةخيت سربيا دةكوذريَت‪ ،‬نةمسا وا‬
‫مةزندة دةكات كةوا بكوذةكة جافريلو ثرنسيب ثةيوةندي بة حكومةتي سربياوة هةية‪ ،‬بؤية‬
‫شةرِي دذ رادةطةيَنيَت‪ ،‬بةوةش جةنطي يةكةمي جيهاني هةلَدةطريسيَت‪ .‬كة شةرِةكة روودةدات‬
‫هةر يةك لة فةرةنسا و بريتانيا و رووسيا ثشتيواني دةولَةتي سربيا دةكةن‪ ،‬كة بة بةرةي‬
‫هاوثةمياني دةناسريَت‪ ،‬دذ بة هيَزةكاني ناوةند‪ ،‬كة برييت بووة لة نةمسا و هةنطاريا و ئةلَمانيا كة‬
‫بةرةي ناوةند دةناسريَن‪ ،‬ئينجا توركيا هاوثةمياني خؤي لةطةلَ ناوةند رادةطةيَنيَت‪ .‬ثاشان‬
‫وآلتاني تريش دةضنة ثالَ هاوثةميانةكان‪ .‬دةرئةجنامي شةرِةكة هيض لة وآلتاني شةرِكةرةكة‬
‫نةياندةزاني ضؤن دةبيَت‪ ،‬ضونكة ئةو شةرِة بوو كة ئيمثراتؤرةكاني نةمسا و هةنطاريا و ئةلَمانيا و‬
‫رووسياي رووخاند‪ ،‬هةروةها ئيمثراتؤريةتي عومسانيش رووخا و ئةوروثاش وةك نةخؤشيَك دوا‬
‫هةناسةي دةدا‪.‬‬

‫قةرزي زؤر‬

‫‪59‬‬
‫لةبةر رةوشي شةرِةكة‪ ،‬دةبواية ئيمثراتؤريةتي عومساني بكريَتة شةش هةريَمي سةربازي‪ ،‬هةر‬
‫شويَنيَكيش سوثايةكي تيَدا بيَت‪ ،‬بارةطاي سوثاي ضوارةم لة دميةشق بوو‪ ،‬كة سنووري‬
‫دةسةآلتةكةي لة باشووري تةرتووسةوة هةتا يةمةن دريَذ بوو‪ ،‬سةرةتا سةركردايةتي ئةو‬
‫سوثايةش فةريق زةكي ثاشا حةلةبي بوو‪ ،‬دوايي طؤرِا بة ئةمحةد ثاشاي وةزيري حةربييةي‬
‫ئةودةمانة‪ ،‬ئةويش يةكيَك بوو لةسةركردةي ئيتحادييةكان‪ .‬ئةو لة رؤذي ‪ ٥‬ي ديسمبةر دةطاتة‬
‫دميةشق‪ ،‬بةو بؤنةيةش ئاهةنطيَكي مةزنيان بؤ كردبوو‪ .‬جةمال ثاشا كةسيَكي زؤردار بوو‪ ،‬سةدان‬
‫كةسي دةطرت و لة سيَدارةي دةدان‪ ،‬ناوي ئةو لة هزر و هؤشي خةلَكي سوريا و لوبنان هةتا‬
‫ئيَستاش هةر ماوة‪ ،‬وةك رةمزي زؤرداري و ضةوسانةوةية‪ ،‬لة هةفتةكاني يةكةمي‬
‫دةستبةكاربوونييدا سةدان عةرةبي ريفؤرخموازي لةسيَدارة دابوو‪ ،‬ئةوانةي داواكاري ثةيوةندي‬
‫ثتةوي نيَوان عةرةب و توركيا بوون و مةبةستيان بوو شةريعةي ئيسالمي ببيَتة ريَبازي دةولَةت‪.‬‬

‫جةمال ثاشا ديواني باآلي عوريف دانابوو‪ ،‬كة برييت بوو لة دوو دةزطا‪ ،‬دةزطاي ليَكؤلَينةوة و‬
‫دةزطاي قازييةكان‪ ،‬كة تيَدا دانيشتنةكاني هيضي بةئاشكرا نةبوون‪ ،‬بةرطري و مورافعاتي تيَدا‬
‫نةبوو‪ ،‬بةشيَكي ئةشكةجنةدانيشي هةبوو‪ ،‬كة ضةندين شيَوةي ئةشكةجنةي درِةندي تيَدا بوو‪،‬‬
‫قوربانييةكاني ئةو ديوانةش سةدان كةس دةبوون‪ ،‬كة زؤربةيان طةجناني تةمةن ذيَر بيست سالَي‬
‫بوون‪ ،‬هةتا ئةوانةي تةمةنيان سةرووي حةفتا سالَيش بوو‪ ،‬كة بة شيَوةي وةحشانة لةسيَدارة‬
‫دةدران‪ .‬كؤمةلَكوذييةكاني ئةو حاكمة هةموو عةرةبي ترساند بوو‪ ،‬بؤيةش زؤريان بةرةو ميسر و‬
‫عرياق و حيجاز رايانكردبوو‪ ،‬بةوةش راي طشيت عةرةبي بؤضوونيان لةسةر تورك دةطؤرِيَت و داواي‬
‫تؤلَةكردنةوةيان دةكرد‪ ،‬شاعرية عةرةبةكاني وآلتاني عةرةبي‪ ،‬بة ضامة شيعرييةكانيان ماتةميين‬
‫خةلَكةكةيان دةنووسيةوة‪ ،‬جؤشي بزاظي رزطارييان هاندةدا‪ ،‬هةموو ميَذوونووسان كؤكن‬
‫لةسةرئةوةي زولَم و زؤردارةكاني تورك فاكتةرةي سةرةكي هةلَطريساني شؤرشةكة بوو‪.‬‬

‫ئامادةكاري بؤ شؤرش‬

‫‪60‬‬
‫لةودةمانةي شةرِةكاني جةنطي يةكةمي جيهاني طياني ئةو خةلَكةي دةدوريةوة‪ ،‬حةوت سالَيش‬
‫بوو شةريف ئةحلوسيَن وةك شةريفي مةكة دةستبةكار بوو‪ ،‬لة ثايزي سالَي ‪ ١٩١٥‬ئيتيحادييةكان‬
‫لة وآلتي شام و ميسر و حيجاز ضاالكييةكان طةشةي دةكرد‪ ،‬بةآلم شةريفي مةكة دذايةتييان‬
‫دةكات و بواريان نادات دةست لة كاروباري دةولَةت وةربدةن‪ ،‬بؤيةش ئةوان لة رؤذنامةكاندا‬
‫هةلَمةتيَكي طةورةيان بةرِووي ئةودا بةرثاكردبوو‪ ،‬لة مةلَبةندي طشيت كؤمةلَةي ئيتيحاد و تةرةقي‬
‫لة ئةستانة شكايةتي ليَ دةكةن‪ ،‬بةآلم كاردانةوةيةكي ئةكتيظي نابيَت‪.‬‬

‫ثؤسيت شةريفي مةكة لة دوا رؤذةكاني حكومي عومسانييةكان تةنها سةرثةرشيت بنةمالَةي ئةبي‬
‫نوماي دةكرد‪ ،‬ئةوانيش لةسةردةمي هةلَمةتة ميسرييةكة بؤ سةر حيجاز لةسةر دةسيت حمةمةد‬
‫عةلي ثاشاوة فةرمانرِةوايي ئةو دةظةرةيان كردبوو‪ ،‬لةودةمانةش شةريفةكةش‪ ،‬ئةحلوسيَن ثاشاي‬
‫كورِي عةلي كورِي عةبدوآلي كورِي حمةمةد عةبدوملوعني بوو‪ .‬لة ثايزي سالَي ‪ ١٩١٥‬ئةمري‬
‫فةيسةلي كورِي شةريف ئةحلوسيَن بؤ شكايةت لة بووني ثالنيَك بة ضاوديَري ئةستانة بؤ باوكي‬
‫سةرداني ئةستانة دةكات‪ ،‬ئةوانيش ئةو ثالنة بةرِيَكةوت لةناو بةلَطةنامةكاني وةهيب ثاشاي والي‬
‫حيجازةوة زانيبوو‪ .‬لةويَ ئةمري فةيسةل داوا لة ديواني باآل دةكات زيندانييةكان ئازاد بكةن‪ ،‬كة‬
‫ثاشان لة رؤذي ‪ ٦‬ي مايوي سالَي ‪ ١٩١٦‬لةسيَدارة دران‪ .‬ئةو لةويَ طلةيي زؤر لة سياسةتي جةمال‬
‫ثاشا دةكات كة دذايةتي عةرةب دةكات‪ ،‬ئةمري فةيسةل وتبووي ناكريَ عةرةب لةو هةلَسوكةوتةي‬
‫ئةو بيَدةنط بن‪ ،‬ئةو ثةياميَك دةداتة سةعيد حةليم ثاشا كة ثؤسيت سةدري ئةلعةزةمي هةبوو‪،‬‬
‫تيَدا هةموو داواكارييةكاني عةرةبي بؤ ئازادي و سةربةخؤيي خستبووة روو‪ ،‬داواشي كردبوو كةوا‬
‫ئةوان ئامادةن ثشتيواني دةولَةت بكةن‪ ،‬ئةطةر سةربةخؤيي حيجاز لةسةر بنضينةي المةركةزي‬
‫بيَت‪ ،‬شةريف ئةحلوسيَنيش بكةنة ئةمريي حيجاز و ئةمرييايةتيش ثاش ئةو‪ ،‬بة مريات بؤ‬
‫منالَةكاني شةريف ئةحلوسيَن مبينيَتةوة‪ .‬دةرئةجنامي ئةو سةفةرة وةهيب ثاشا لة والي حيجاز‬
‫نامينيَت‪ ،‬ئةوةي ثالني لةطةلَ ئيتيحادييةكان كردبوو بؤ كوشتين شةريف ئةحلوسيَن‪ ،‬ئينجا ئةمري‬
‫فةيسةل لةويَيةوة بةرةو دميةشق بةرِيَدةكةويَت‪ ،‬كة جةمال ثاشا ثيَشوازي طةرمي دةكات‪ ،‬ضونكة‬
‫رةوشةكة ئارامكردنةوةي ناوضةكةي دةويست‪ ،‬لة دميةشقةوة بة هاوشاني جةمال ثاشا ئةمري‬
‫بةرةو قودس بةرِيَدةكةويَت و سةرداني مةيداني شةرةكاني سيناش دةدات‪ ،‬وتاريَكي بةجؤشيش‬

‫‪61‬‬
‫بؤ شةرِ و جيهاديان ثيَشكةش دةكات‪ ،‬لةويَ دةلَيَت بة سةركردايةتي سوثايةكي طةورةي‬
‫طيانفيداييان دةطةرِيَمةوة تا هاوشاني ئيَوة بةشداري شةرِةكة بكةم‪.‬‬

‫مةملةكةتي عةرةبي‬

‫ثاش ئةوةي ئةمري دةطةرِيَتةوة دميةشق دميانةي ثياواني كؤمةلَة نهيَنييةكان لة دميةشق دةكات‪،‬‬
‫كة هةموو دميانةكانيش نيوة شةوانة و بةنهيَين بوون‪ ،‬رةوشةكةش لةو شارة ئالَؤز و بةرةآل بوو‪،‬‬
‫بؤضووني واش هةبوو كةوا كار بكةن هاوكاري دةولَةتي عومساني بكةن تا بتوانيَت لة زةبري‬
‫داطريكةراني ئةوروثي خؤيان بثاريَزين‪ ،‬بةآلم لةبةر زولَم و زؤردارييةكاني سةركردةكاني تورك‬
‫رةوشيَكي نارِةزايي و قيين بةرِووي توركةكان لةاليةن خةلَكةكة هةبوو‪ .‬ئةمري فةيسةل لة مانطي‬
‫ديسمبةري سالَي ‪ ١٩١٥‬بةجؤش و ضاالكييةوة دةطةرِيَتةوة مةكة‪ ،‬ثاش ضةند رؤذيَك دةطاتة تايف‪،‬‬
‫لةويَ باوكي و هةردوو براكةي عةبدوآل و عةلي دةبينيَت‪ ،‬هةر ضواريان و دوور لةبةر ضاوي‬
‫جاسووسةكان كؤبونةوةيةك دةكةن‪ ،‬تيَدا برِيار دةدةن بؤ دذايةتي توركةكان هاوكاري ئينطليز‬
‫بكةن‪ ،‬لةودةمانةش نويَنةراني ئينطليز لةطةلَ شةريف ئةحلوسيَن هاتوضوويان بوو تا هاوكارييان‬
‫بكةن بؤ دذايةتي عومسانييةكان‪ ،‬ئةوانيش بةلَيَنيان دةدا بؤ رزطاركردنيان لة ستةمي‬
‫عومسانييةكان‪ ،‬توركةكانيش ضواردةورةي شةريفيان ثرِ جاسووس كردبوو‪ ،‬بةردةواميش ضاويان‬
‫لة ضاالكييةكان بوو و هةناسةيان دةذماردن ‪.‬‬

‫لة مانطي ينايري سالَي ‪ ١٩١٦‬ئةمري فةيسةل لةطةلَ ثةجنا سواري برِواثيَكراوي خؤي دةطاتة‬
‫دميةشق‪ ،‬لةويَ ثةيوةندي دةكاتةوة بة رووناكبرياني عةرةب‪ ،‬بةيةكةوة باس لة ئةطةري‬
‫بةرثابووني شؤرش دذ بة توركةكان دةكةن‪ .‬لة مانطي فربايةري هةمان سالَ ئةنوةر ثاشاي‬
‫وةكيلي سةركردايةتي طشيت دةطاتة دميةشق‪ ،‬ئينجا ئةمري و ئةنوةر ثاشا بة هاورِيَيةتي جةمال‬
‫ثاشا دةطةرِيَنةوة حيجاز‪ ،‬كة دةطةنة مةدينةي منةوةرة حةز دةكةن شةريف ئةحلوسيَن ببينن‪،‬‬

‫‪62‬‬
‫هةنديَ سةرضاوة باس لةوة دةكةن كةوا ئةنوةر ثاشا مةبةسيت لةو سةردانة طرتين شةريف‬
‫ئةحلوسيَن بوو‪ ،‬تا نةيف بكةن و دادطاييشي بكةن‪ ،‬ئةطةر داواكانيان رةفز بكاتةوة ‪.‬‬

‫ثةيوةندييةكاني نيَوان شةريف ئةحلوسيَن و ئةنوةر ثاشا بةردةوام دةبيَت‪ ،‬كة تيَدا شةريف داوا‬
‫دةكات ليَبووردني طشيت بؤ زيندانة سياسييةكان دةربضيَت و ئازاد بكريَن و مةكة بكريَتة‬
‫ئيمارةتيَكي سةربةخؤ و منالَةكانيشي بة وةراسةت والي بن‪ ،‬بةآلم جةمال ثاشا ثالن لة فةيسةل و‬
‫عةلي براي دةطيَرِيَت و هةردووكيان وةك ديل راثيَضي دميةشق دةكات‪ ،‬بةآلم فةيسةل دةتوانيَت‬
‫لةو ثالنة دةربازي ببيَت‪ ،‬بةآلم ثةيوةنديية نهيَنييةكان نيَوان فةيسةل و براكةي و باوكي‬
‫دةمينيَت‪ ،‬ئةو بةردةوام لة رووداوةكاني دميةشق ئاطاداريان دةكاتةوة‪ ،‬باس لة دوا‬
‫طؤرِانكارييةكان توركيايان بؤ دةكات‪ ،‬ئيرت برِيار دةدةن شؤرشةكة هةلَطريسيَنن‪ .‬هاوكات شةريف‬
‫ئةحلوسيَن ثةيوةندييةكاني لةطةلَ ئينطليزةكان بةردةوام بووة‪ ،‬كونسلَي راويَذكاري ئينطليزةكان‬
‫سري هنري مكماهؤني موعةتةمةدي بريتاني لة ميسر بووة‪ ،‬كة ثؤسيت رةمسي جيَطريي ثاشا بوو‪،‬‬
‫ئةويش شةريف بؤ شؤرشةكة هاندةدات‪ ،‬لةويَش ثشتيواني بريتانياي بؤ عةرةب ثيَ رادةطةيَنيت‪،‬‬
‫كة مةبةستيانة عةرةب لةبن دةسةآلت و زولَمي توركةكان دةربهيَنن و بةلَيَين ئيمارةتي مةكةشي‬
‫ثيَ دةدات‪ ،‬ئيمارةتي خؤرهةآلتي ئوردن و سورياش بداتة كورِةكاني‪ ،‬بؤية شةريف ئةحلوسيَن بةو‬
‫بةلَيَنانة ثف دةدريَت بؤ بةردةوامبوون لة سازييةكاني شؤرشةكةيان‪.‬‬

‫بلَيَسةي شؤرشةكة‬

‫يةكةم بلَيَسةي شؤرشي عةرةبي لة رؤذي ‪١٠‬ي يونيؤي سالَي ‪ ١٩١٦‬لة مةكة دادةطريسيَت‪ ،‬كة تيَدا‬
‫لة كازيوةي ئةو رؤذةدا سةربازةكاني سةريف ئةحلوسيَن هيَرش دةكةنة سةر قشلةي سةربازي لة‬
‫جرول‪ ،‬لةودةمانة سةربازة توركةكان خةريكي مةشقي بةياني خؤيان بوون و ئاطايان لة هيض‬
‫نةبوو‪ ،‬سازكاري شةرِيش نةبوون‪ ،‬هةر لةو رؤذةدا هيَزيَك كة برييت بوو لة ضوار هةزار سةربازي‬
‫سةر بة شةريف ئةحلوسيَن هريش دةكةنة سةر ئؤردي توركةكان لة شاري جةدة‪ ،‬لة رؤذي ‪ ١٣‬ي‬

‫‪63‬‬
‫يونيؤش سيَ ثاثؤرِي شةرِكةري بريتاني بة خةسيت بوردماني ئؤردي توركي لة جةدة دةكات‪ ،‬لة‬
‫رؤذي ‪ ١٤‬ي يونيؤش فرِؤكةكاني بريتاني ثةيامي تةسليمبوون فرِيَ دةدةنة سةر سةربازطةكاني‬
‫تورك و داوايان ليَ دةكةن ضةكةكانيان فرِيَ بدةن و ئاآلي تةسليمبوون لةسةر ئؤردييةكانيان بةرز‬
‫بكةنةوة‪ ،‬بؤية سةربازطةكة كة ‪ ١٣٤٦‬سةرباز و ‪ ٤٧‬ئةفسةري تيَدا بوون تةسيلم دةبن‪ ،‬كة‬
‫جؤرةها ضةك و تؤث و تةقةمةنييان ثيَ بوو‪ .‬لة رؤذي ‪ ٢٧‬ي مانطي يونيؤي سالَي ‪ ١٩١٦‬كؤلؤنيلي‬
‫ئينطليز ولسن ثاشاي حاكمي ثورسودان وةك نويَنةري سةردار وجنت لة سودان دةطاتة جةدة‪ ،‬كة‬
‫نامةيةكي ثريؤزبايي سةركةوتنةكاني بؤ شةريف ئةحلوسيَن هيَنابوو‪ ،‬هاوكات لةطةلَ ثريؤزباييةكة‬
‫بؤ ثشتيوانيكردن هيَزيَكي ‪ ٣٢٠‬سةربازي و ذمارةيةك تؤث و سيَ هةزار تفةنطيشي بؤ هيَنابوو‪.‬‬

‫بة هةلَطريساني ئةو شؤرشة ئيتيحادييةكان شثرزة دةبن بةتايبةتي جةمال ثاشا كة زؤر سةخلَةت‬
‫ببوو‪ ،‬ضونكة هةسيت بةوة كردبوو كةوا ئةحلوسيَن و منالَةكاني فيَلَيان لةو كردووة‪ ،‬ثارة و‬
‫ضةكيَكي زؤريان لةو وةردةطرت‪ ،‬ئينجا شؤرشيان لةسةر دةكةن‪ ،‬لةوانة بةسري ثاشا كة‬
‫ثاريَزطاري مةدينة يةكةم كةس بوو كة هةسيت بةوة كردبوو‪ ،‬كةوا ئةو راستيية هةية و دةركي ثيَ‬
‫كردبوو‪ ،‬بؤيةش زوو داواي لةناوبردني ئةحلوسيَن و منالَةكاني كردبوو‪ ،‬قسة ناودارةكةي لةودةمانة‬
‫بوو كردبوو كة وتبووي ‪:‬‬

‫زيرةكي عةرةب بةسةر زيرةكي توركي سةركةوت ‪.‬‬

‫فةخري ثاشا كاردةكات ئؤردييةكةي خؤيان باش ساز بكات و خؤي بؤ شةرِي عةرةبةكان هةتا دوا‬
‫قؤناخ ساز دةكات‪ ،‬بؤيةش فةرمان دةدات بة زووترين كات سوثا سةربازييةكاني نزيك دميةشق‬
‫بةرةو حيجاز بةرِيَبكةون و بطةنة هيَزةكاني فةخري ثاشا‪ ،‬ئيتيحادييةكانيش برييان لةوة كردبووة‬
‫كةوا شةرِةكةي عةرةب بة عةرةبةكان بكةن‪ ،‬بةرنامةريَذي بكةن يةكريَزي عةرةبةكان لةت بكةن و‬
‫ناكؤكييان لةناودا بضيَنن‪ ،‬بؤية حةيدةر ثاشاي وةكيلي ئةجنومةني ثريةكاني عومساني و وةزيري‬
‫ئةوقايف ثيَشوو دةهيَنن و دةيكةنة شةريفي مةكة‪ ،‬ضونكة ئةو ثةيوةندي و دؤستايةتي باشي‬
‫لةطةلَ ئيتيحادييةكان هةبوو‪ ،‬ئةو بة تريَنيَكي تايبةتي لة ئةستانة دةبنة دميةشق و لةويَش بةرةو‬
‫مةدينةي منةوةرة بةرِيَ دةكةويَت‪ ،‬لة مانطي سثتةمبةري سالَي ‪ ١٩١٦‬بة ضةندين سةربازي‬
‫دةوري دةدةن و ثشتيواني دةكةن و شارةكةي بؤ دةكةنة ثايتةخيت ئيمارةتةكةي‪.‬‬

‫‪64‬‬
‫هةوالَي هةلَطريساني شؤرشة نةك لةناو توركةكان دةنط دةداتةوة و بةس‪ ،‬بةلَكو فةرةنسييةكان و‬
‫ئةلَمانةكان و لة نةمساش دةنط دةداتةوة‪ ،‬بؤ منونة ثاريس وةفديَك بة ضةندين ديارييةوة‬
‫رةوانةي مةكة دةكات‪ ،‬كونسلَي ئةلَمانيا و نةمساش لة دميةشق سةرداني جةمال ثاشا دةكةن‪،‬‬
‫لةويَ نيطةراني خؤيان بةو رةوشة رادةطةيَنن‪ ،‬بةآلم جةمال ثاشا ثيَيان دةلَيَت‪ :‬كةوا بزاظةكة هيض‬
‫نيية و جوالنةوةيةكي سنووردارة و بةخيَرايي دادةمركيَتةوة و دةلَيَت فةرمانيش بة هيَزةكاني‬
‫دةدةم بةزووترين كات بزاظةكة لةناوبةرن و شةريف ئةحلوسيَن بطرن و ئينجا لة دميةشق لةبةر‬
‫دةروازةكةش لة سيَدارةي دةدةين‪ ،‬وةك ضؤن سةدان كةسيان زووتر بة ثةت وةكردووة‪ .‬بؤية‬
‫هةردوو ميوانةكة بةدلَنياييةوة لةالي جةمال ثاشا دةردةضن‪ ،‬كةوا شؤرشة كاتييةكة زوو‬
‫دادةمركيَتةوة‪ ،‬ئةوانيش وا دةزانن ئةو بةرثرسة لةو قسانةدا ديارة كةوا دةتوانيَت ئةو بةلَيَنة‬
‫جيَبةجيَ بكات‪ .‬لةودةمانةدا سةركردة سةربازييةكةي ئةلَمانةكان لةسةر هةلَطريسان و رؤذةظي‬
‫ئةو شؤرشة وتبووي‪:‬‬

‫لةبةرئةوةي توركةكان جيَطةي ريَزي هةموو موسلمانةكاني جيهانن و ئةوان خةالفةتي ئيسالمييان‬
‫دةكرد‪ ،‬زؤريشمان بؤ كردوون‪ ،‬بةرطةي زؤريشمان لةطةلَ ئةواندا كرد‪ ،‬بؤية ثاش ئةوةي شةريفي‬
‫مةكة لة دةسةآلتةكةي ئةوان دةرضوو‪ ،‬هيضي ترمان بؤ ناكريَت‪ ،‬ضونكة ئةو يةكيَكة لة طةورة‬
‫ثيَشةواكاني موسلمان و ئةنداميَكي طةورةي بنةمالَة ديارةكاني موسلمانانة‪ ،‬ئةوةيان طران‬
‫دةكةويَتةوة‪ ،‬بؤية ئيَمة وةك ئةلَمان ناضارين ضاو بة هةلَويَستةكامن داخبشيَنينةوة و دةبيَ كؤشش‬
‫بكةين توركةكان لةكؤلَ خؤمان بكةينةوة ‪.‬‬

‫لةودةمانةي شريف ئةحلوسيَن كؤششي دةكرد زؤرترين خةلَك دذي عومسانييةكان و تورك هان‬
‫بدات‪ ،‬ثشتيواني هاوثةميانةكان دذ بة تورك رادةطةيَنيَت‪ ،‬لةودةمانة كؤبونةوة نهيَنييةكان لةنيَوان‬
‫رووسيا و ئينطلرتا و فةرةنسا بؤ بةشكردني مولَك و دةسةآلتي عومسانييةكان لةو ناوضانةدا‬
‫بةردةوام بوو‪ ،‬بةوةش ئينطلرتا و فةرةنسا بةشة عةرةبييةكانيان لةو مولَكانة دةست دةكةويَت‪،‬‬
‫شريف ئةحلوسيَنيش ثةيوةندييةكاني بؤ سازكردني شةرِةكة بؤ راطةياندني دةولَةتي مةزني‬
‫عةرةبي لةطةلَ ئينطلرتا بةردةوام بوو‪ ،‬كة سنوورةكةي بيَجطة لة حيجاز وآلتي شام و عرياقييشي‬
‫تيَدا بيَت‪ ،‬ئةويش ببيَتة ثاشاي ئةو مةملةكةتة و ثاشان كورِةكاني ببنة ثاشاي دوارؤذ ‪.‬‬

‫‪65‬‬
‫ثةيوةندي و هاتوضووةكاني شريف ئةحلوسيَن و ئينطليزةكان هةذدة مانطي خاياندبوو‪ ،‬كة لة‬
‫مانطي سثتةمبةري سالَي ‪ ١٩١٤‬هةتا مانطي يونيؤي سالَي ‪ ١٩١٦‬بةردةوام بوو‪ .‬لةودةمانةدا‬
‫بةلَيَين زؤري لةوان وةرطرتبوو‪ ،‬كة وآلتي مةزني ئةو سةردةمة بوو‪ ،‬لةودةمانةي نويَنةرايةتي‬
‫شريف ئةحلوسيَن و ئارسةر مكماهؤني مةندوبي بريتاني و جيَطري ثاشا لة قاهرية بؤ داناني‬
‫بنضينةكاني طةشةسةندن و ئاوةدانييةكاني عةرةبي ثاش كؤتايي شةرِةكة دادةنرا‪ ،‬لةوالشةوة هةر‬
‫لة قاهرية دانوستان لةنيَوان سري مارك سايكسي مةندوبي سامي بريتاني لة خؤرهةآلتي خواروو و‬
‫مسيو جورج بيك و مةندوبي فةرةنسي بؤ خؤرهةآلت خواروو بؤ مايف ضارةنووسي نةتةوةيي‬
‫عةرةبي و دابةشكردني ناوضةكة بةردةوام بوو‪ ،‬ئةو دانوستانةش بة سةرثةرشيت مسرت سازانويف‬
‫موعةتةمةدي طشيت رووسةكاني قاهرية بوو‪ ،‬بةآلم ئينطليزةكان بؤضووني نةياريان لةسةر‬
‫دانوستانةكةدا هةبوو‪ ،‬هةروةها جؤرةها فيَلَ و ثالنطيَرِيش لةئارادا بوو ‪.‬‬

‫رووسيا و ئينطلرتا و فةرةنسا ريَكةوتنامة ميَذووييةكة لة رؤذي ‪٤‬ي مانطي مارسي سالَي ‪ ١٩١٥‬لة‬
‫شاري ثرتسبؤرط مؤر دةكةن‪ ،‬كة تيَدا دةولَةتي عومساني لةنيَوان خؤياندا دابةش دةكةن‪ ،‬ئةو‬
‫ريَكةوتننامةية هةتا سةركةوتين شؤرشي بةلشةيف لةسالَي ‪ ١٩١٧‬بةنهيَين دةمينيَتةوة‪ ،‬هةتا لة‬
‫رؤذنامةي ثراظدا بآلوكرايةوة‪ ،‬كة برِطةي سيَيةمي ئةو ريَكةوتننامةيةدا دةسةآلت و سامانة‬
‫عومسانييةكة لةنيَوان خؤياندا بةشدةكةن كة رووسةكان ناوضةكاني قوقاز و فةرةنسييةكان‬
‫كةنارةكاني شام لةوانة سوريا و لوبنان و ميسر و دوورطةي عةرةبي و عرياقيش بةر ئينطليزةكان‬
‫دةكةويَت‪ ،‬بةآلم تيَدا فةلَةستني ئيدارةيةكي تايبةتي دةبيَت‪.‬‬

‫عةرةب لة تورك رزطاريان دةبيَت و خةبات دذي خؤرئاوا دةكةن‬

‫ثيَش ئةوةي عةرةب خؤي ساز بكات‪ ،‬شةريف ئةحلوسيَن شؤرشةكةي راطةياندبوو‪ ،‬عةرةب‬
‫ئامادةكاري لةرِووي ضةك و تةقةمةني نةبوو‪ ،‬نةدةكرا بةرِووي دةسةآلتة تؤكمةكةي توركةكان‬
‫بوةسنت‪ ،‬كة شارةكاني حيجاز و كةنارةكان و ريَطاوبان و ئةشكةوتةكاني هةبوو‪ ،‬ئةفسةرةكانيان‬

‫‪66‬‬
‫لةسةر هةموو جؤري شةرِةكان شارةزا بوون‪ ،‬سوثاكةيان بواري طةياندن و يارمةتييةكانيان ساز‬
‫بوو‪ .‬جياوازييةكاني نيَوان قةبارةي سوثاي تورك و عةرةبةكان زؤرتر بوو‪ ،‬جياوازييةكان لة رووي‬
‫ذمارة و ضةك و مةشقكردن زؤر بوو‪ ،‬ضونكة سوثاي عةرةبةكان برييت بوو لة ضةند رةوة بةدويةك‬
‫كة هيض جؤرة مةشقيَكي مةيدانييان نةدةزاني‪ ،‬ضةكةكانيان سةرةتايي و كؤن بوون‪ ،‬ئةو ضةكانةي‬
‫لة شةرِةكاني يةكةمي جيهانييدا بةكاردةهات‪ ،‬ئةوان نةيانبوو‪ ،‬بؤية دةلَيَن شؤرشةكةيان بةرِووي‬
‫ئةو هيَزةي ئةفسةري بةئةزمووني تيَدا بوو‪ ،‬كة هونةرةكاني شةرِيان لة ئامؤذطةي بةرز و زانكؤكان‬
‫خويَندبوو‪ ،‬زوو بوو‪ .‬ئؤردي جةدة‪ ،‬يةكةمني ثيَطةي سةربازي بوو كة لة رؤذي ‪١٦‬ي يونيؤدا‬
‫تةسليم بة عةرةبةكان بوو‪ ،‬لةويَ ضةندين ثارضة ضةك و تؤث و تةقةمةنييةكي زؤريان دةست‬
‫دةكةويَت‪ ،‬كة لة هيَرشةكانيان بؤ سةر حاميةي توركةكان بةكاريان هيَنابوو‪ ،‬بةآلم قةآلتةكة‬
‫سةخت و قايم بوو‪ ،‬بةآلم بة بؤردوماني زؤر و ئاطربةردان لة رؤذي ‪٤‬ي يوليؤ قةآلتةكة دةطرن و‬
‫ئينجا بةنداوي لةيسي نيَوان حيجاز و يةمةنيش دةطرن‪ ،‬ئينجا دةطةنة ناو شاري تايف و رزطاري‬
‫دةكةن‪ ،‬بةآلم هيَزة عةرةبييةكة زؤر بةزةمحةتي دةطةنة ناو مةدينةي منةوةرة‪ ،‬سوثاكةش بة‬
‫سةركردايةتي ئةمري فةيسةلي كورِي ئةحلوسيَن و ئةمري عةلي براي بوو‪ ،‬هيَزةكةي توركةكانيش بة‬
‫سةرؤكايةتي فةخري ثاشا بوو‪ ،‬كة دةيتواني بةرطري بكات و دةربازي ببيَت و بطاتةوة مةكة‪ ،‬بؤية‬
‫ئةمري داواي يارمةتي لة هاوثةميانة ئينطليزةكاني دةكات كة لةطةلَ نويَنةرةكةيان لة ميسرةوة‬
‫كؤمةكيان بؤ بةرِيَ بكات‪ .‬ئةطةر بةوردي سةيري نامةكاني نيَوان ئةحلوسيَن و مكماهؤن بكةيت‬
‫ديارة كةوا ئةحلوسيَن لة ئينطليزييةكان ثارِاوةتةوة تا يارمةتييان بدات‪ ،‬ئةويش بة قسةي شريين‬
‫و سارد وةآلمي داوةتةوة و بةردةوام هاواري كردووة فرِؤكةكان بوردوماني توركةكاني بؤ بكةن و‬
‫ضةكي زؤري بؤ رةوانة بكةن‪.‬‬

‫لؤرانسي عةرةب‬

‫تؤماس ئيدوارد (‪ )١٩٣٥_١٨٨٨‬ئةفسةري موخابةراتي بريتاني كة بةناوي لؤرانسي عةرةب‬


‫دةناسريَت و رؤذانةي تايبةتي خؤي لة كتيَبة بةناوبانطةكةي ستوونةكاني حةوت حيكمةتةكان‬

‫‪67‬‬
‫خةريك دةكرد‪ ،‬تؤماس زووتر شويَنةوارناس بوو‪ ،‬زؤريش بة شارستانيةتي خؤرهةآلت و‬
‫شارستانيةتيية كؤنةكةي سةرسام بوو‪ ،‬ماوةيةكي زؤريش لة بةيروت ذياوة و زماني عةرةبي باش‬
‫زانيوة‪ ،‬كة جةنطي جيهاني يةكةم هةلَدةطريسيَت و دةولَةتي عومساني اليةنطريي بةرةي دذ بة‬
‫بريتانيا دةكات‪ ،‬بريتانيا ناوي ئةو ثياوة دةبيستيَت و دةيةويَ لة ناوضةكة ئيشي ثيَ بكات و‬
‫بةكاريبهيَنيَت بؤ سةركةوتن لةو شةرِةدا‪ ،‬سةرداري سوثاكةي ئينطليزي لة ناوضةكة داوا و‬
‫دميانةي دةكات وةك ئةفسةريَك لة بةشي نةخشةسازي دايدةمةزريَنيَت‪ ،‬تا لةو بوارةدا سوودي ليَ‬
‫وةربطرن‪ .‬كة شؤرشة عةرةبييةكة لة دوورطةي عةرةبي هةلَدةطريسيَت ئةو رةوانةي ناوضةكة‬
‫دةكةن‪ ،‬لةويَ لورانس‪ ،‬ئةمري عةبدوآلي كورِي شريف ئةحلوسيَن دةبينيَت‪ ،‬ئةو زؤرتر مةبةسيت‬
‫بووة كةسايةتي ثيَشةوايةتي شؤرشةكة بناسيَت ئةوةي ئينطليزةكان ثشتيواني دةكةن ‪.‬‬

‫لؤرانس داوا دةكات ئةمري لة ناوضةكةيان طةشتيَكي ثيَ بكات تا بة ضاوي خؤي رووداو و رةوشةكة‬
‫ببينيَت و بتوانيَت راثؤرتيَك بؤ سةركردايةتي طشيت لة قاهرية بةرز بكاتةوة‪ ،‬ثاش رةزامةندي‬
‫شةريف ئةحلوسيَن شازادة عةبدوآل نامةيةك بؤ ئةمري عةلي براي رةوانة دةكات كة هاورِيَيةتي‬
‫لؤرانس بكات و ئاطاي لة سةآلمةتي ئةو بيَت‪ ،‬لؤرانس لةو طةشتةدا ثؤشاكي عةرةبي لةبةر دةكات‬
‫و بة زماني عةرةبي قسة دةكات وةك كةسيَكي حةلةبي خؤي دةناسيَنيَت‪ .‬مةبةسيت سةرةكي‬
‫نةبةردييةكةي لؤرانس لة ثشكنيين ناوضةي حيجاز بةدريَذي و بةثانييةوة بة سةرثةرشيت و‬
‫ثاريَزطاريكردني شريف و منالَةكاني تا ئةو ثياوانة بناسيَت كة بريتانيا لة ناوضةي حيجاز‬
‫ثشتيوانيان دةكةن‪ ،‬لؤرانس لة كةسايةتي ئةمري عةبدوآل و ئةمري عةلي ئةو سةركردايةتيية‬
‫نابينيَت كة بةدواييدا دةطةرِا‪ ،‬ئينجا ضاوي دةكةويَت بة ئةمري فةيسةل كورِة طةورةي شةريف‬
‫ئةحلوسيَن‪ ،‬بؤيةش لةطةلَ ئةو باس لة بنضينة سةرةكييةكان و فاكتةرة طرينطةكاني شكست و‬
‫سةركةوتين شؤرشةكة دةكات‪ ،‬بؤشي رووندةبيَتةوة كةوا ئةو هريشةي كردبويانة سةر مةدينةي‬
‫منةورة شكاوبوون‪ ،‬ضونكة توركةكان ضةكي نويَيان بةكارهيَنابوو‪ ،‬بةتايبةتي تؤثةكانيان كة‬
‫ترسيان لة هةناوي عةرةبةكاندا ضاندبوو‪ ،‬ضونكة ئةوان ئةو جؤرة ضةكةيان نةبيستنوو‬
‫نةيانزانيبوو ضؤنيش بةكارديَت و كاريطةرييةكاني ضيية‪.‬‬

‫‪68‬‬
‫لة دةظةري ئةخلييف لؤرانس سةريَك لةو هيَزانةي شةريف دةدات‪ ،‬كة لةويَ مؤلَ درابوون‪ ،‬تا‬
‫نيطايةكي دروست لةسةر رةوشةكةيان ثةيدا بكات بةر لةوة بضيَتةوة قاهرية‪ ،‬بؤيةش نامةيةك بؤ‬
‫سةركردايةتي طشيت دةنووسيَت‪ ،‬ئاطاداريان دةكاتةوة كةوا سوثا عةرةبييةكة ئةطةر ضةك و ثالني‬
‫سةربازييان هةبيَت دةتوانيَت رووبةرِووي توركةكان ببيَتةوة و بيانشكيَنيَت‪ ،‬بةوةش سةركردايةتي‬
‫لة قاهرية قةناعةت بة نامةكةي لؤرانس دةكات و لة رةوشةكة تيَدةطات‪.‬‬

‫لة رؤذي ‪ ٩‬ي نؤظمبةردا وةك ضؤن لؤرانس دةيويست لةسةر كةنارةكة‪ ،‬ثاثؤرِة بريتانييةكان‬
‫دةنيشتنةوة‪ ،‬ضةكي نويَ و زةخريةي زؤر و ئةفسةري مةشقداري بياباني و دكتؤر بؤ ثشتيواني‬
‫ئةمري فةيسةلَ رةوانة دةكةن‪ .‬بةدريَذايي ضوار مانط بةردةوام يارمةتيية سةربازييةكان لة ئينطلرتا‬
‫و فةرةنسا دةطةنة شةريف ئةحلوسيَن‪ ،‬تا توانيان سوثايةكي نويَي مةشقثيَكراو ساز بكات‬
‫دانوستانيَكي زؤريان لةنيَواندا بةردةوام بوو‪.‬‬

‫ئيرت ليَرة رؤلَي عةزيز ئةمليسري (‪ )١٩٦٥_١٨٨٠‬ي كة يةكيَك بوو لة ثيَشةنطاني نةتةوةيي‬
‫عةرةبي ئةذمار دةكريَت دةست ثيَدةكات‪ ،‬ناوي تةواوي عةبدولعةزيز عةلي ئةمليسريي بووة‪،‬‬
‫بةرِةضةلَةك شركسة و دةطةرِيَتةوة سةر نةتةوةكاني وآلتاني قةوقاز‪ ،‬ماوةيةك لة عرياق ذياوة‪،‬‬
‫ئينجا دةضيَتة ميسر‪ ،‬لةويَش دواناوةندي تةواو دةكات و دةضيَتة كؤليَذي سةربازي لة ئاستنبؤلَ و‬
‫لةسالَي ‪ ١٩٠٤‬كوليَذي ئةركان تةواو دةكات‪ ،‬سةرةتا لةناو كؤمةلَةي ئيتيحاد و تةرةقي كار دةكات‬
‫و لة كودةتا سةربازييةكةي سالَي ‪ ١٩٠٨‬بةشداري دةكات‪ ،‬كة ئةوان دذايةتي عةرةب ئاشكرا‬
‫دةكةن‪ ،‬لةوان دووردةكةويَتةوة‪ .‬عةزيز بةط لة قاهريةوة دةضيَتة جةدة و لةويَ لة مةكة شريف‬
‫ئةحلوسيَن دةبينيَت‪ ،‬قسة لةسةر دامةزراندني سوثايةكي عةرةبي دةكةن‪ ،‬لةطةلَ ذمارةيةك‬
‫سةربازي عةرةبي لةوانة نوري سةعيديشي لةطةلَدا بووة دةضنة بةنداوةكةي رابغ بؤ وةرطرتين‬
‫كةلوثةلةسةربازييةكان كة لة بريتانيايةوة بؤ سازكردني سوثايةكي مؤديرين بؤيان هاتبوو‪،‬‬
‫هةروةها ثيَشوازي بريتانييةكانيش بكةن ‪.‬‬

‫ئةو سوثاية عةرةبييةي عةزيز و هاورِيَيةكاني دايامنةزراندبوو‪ ،‬بة شاهيدي دؤذمنان بةر لة‬
‫دؤستةكان سوثايةكي بةهيَز و تؤكمةبوو‪ ،‬لةو شارانةي لةنزيك شاري مةدةينة رووياندابوو‬
‫بةشدارييان كردبووو‪ ،‬كة تيَدا سيَ فةوج و سيَ بةتارييةي تؤثخانة و سواري و بلؤكيَك‬

‫‪69‬‬
‫ئةندازيارياني هةبوو‪ ،‬بةآلم ئةو سوثاكة جيَهدةهيَلَيَت و دةطةرِيَتةوة ميسر‪ ،‬لةبنةوة لةطةلَ‬
‫ئينطليزةكان نيَواني خؤش نةبوو‪ ،‬ناكؤكي زؤري لةطةلَ ئةوان ثةيداكردبوو‪ ،‬ئةو دةيويست ئةو‬
‫تؤثانةي لةو شةرِانة دةستيان كةوتووة رةوانةي فةلَةستينيان بكات‪ ،‬بةآلم ئينطليزةكان رازي‬
‫نةدةبوون‪ ،‬بؤية بة ئينطليزةكاني وتبوو‪:‬‬

‫ديارة كةوا ئينطليزةكان دةيانةويَ عةرةب و توركةكان لةناوبةرن‪ ،‬دةيانةويَ ئةو دوو نةتةوةية‬
‫ئيهمالَ بكةن‪ .‬ثاش رؤيشتين ئةو سوثاكة دةكةويَتة بن دةسيت نوري سةعيد (‪.)١٩٥٨_١٨٨٧‬‬
‫لةودةمانةدا سيَ سوثاي عةرةبي بة سةركردايةتي كورِةكاني شريف ئةحلوسيَن طةمارؤي شاري‬
‫مةدةينةيان دابوو‪ ،‬سوثاية باكوورةكةي بة سةركردايةتي ئةمري فةيسةلَ بوو‪ ،‬كة ئةركي سةرةكي‬
‫ئةو سوثاية شيَواندني سوثاكةي فةخري ثاشا بوو تا نةطةنة ينبع‪ ،‬سوثاكةي دووةمي بة‬
‫سةركردايةتي ئةمري عةلي بوو كة بارةطةكةي لة رايغ بوو‪ ،‬كة دةبواية ئةوانة رووبةرِووي توركةكان‬
‫ببنةوة تا نةطةنة مةكة‪ ،‬سوثاي عرياقيش بة سةركردايةتي ئةمري عةبدوآل بوو‪ ،‬كة دةبواية ئةو‬
‫شةرِي دوذمن بكةن و هيَلَي ئاسين نيَوان شام و مةكة هةلَتةكيَنن‪ .‬لةو ماوةيةدا ضةندين شةرِي‬
‫لةنيَوان بةرةيةكي عةرةبي بة ثشتيواني ئةوروثييةكان و توركةكان رووياندا‪ ،‬دةرياواني‬
‫ئينطليزيش لةو شةرِانةدا بةشدارييان دةكرد‪ ،‬ثاثؤرِةكانيان هةتا كةنارةكاني حيجاز دةهات‪ ،‬لة‬
‫رؤذي ‪٢٤‬ي ينايري سالَي ‪ ١٩١٧‬دا‪ ٢٥٠‬لة دةرياواني ئينطليزي و ‪ ٥٠٠‬سةربازي عةرةبي دادةبةزن و‬
‫هيَزة توركييةكان بوردمان دةكةن‪ ،‬بؤيةش توركةكان دةشيَكنن و بةناضاري لة ثيَطةكانيانةوة‬
‫دةكشيَنةوة‪ ،‬ضةندين ضةك و زةخرية لةدواي خؤيانةوة جيَدةهيَلَن ‪.‬‬

‫مةيداني شةرِةكة لةنيَوان عةرةبةكان و توركةكان فراوان دةبيَت و دةطاتة قووآليي حيجاز و وآلتي‬
‫شام‪ ،‬لةناو ويَستطةكاني هيَلَة ئاسنة دريَذةكاني ناو بياباني عةرةبييةوة سوثاي عةرةبي‬
‫كؤدةبنةوة و دةتوانن كؤنرتؤلَي هيَلَي نيَوان ئةستانة و وآلتي حيجاز بكةن‪ ،‬ناوضةكة دةكةنة سيَ‬
‫بةش و هةر بةشيَكي دةكةويَتة بن دةسيت اليةنيَكي عةرةبييةوة‪ .‬ئةوةي وردةكارييةكاني ئةو‬
‫شةرِانة خبويَنيَتةوة و ورد لة دةرئةجنامةكاني بكؤلَيَتةوة بؤي دةردةكةويَت كةوا زؤربةيان شةرِ و‬
‫بةرةيةكي سةربازي نةبوون‪ ،‬تةنها تاآلنكردن و راورووت بوون‪ ،‬لةو شةرِانة هيَلَةكاني ئاسين‬
‫حيجازيان هةلَتةكاند كة يةكيَك بوو لة ثرؤذة هةر طةورةكاني دةولَةتي عومساني‪ ،‬ثردةكانيان‬

‫‪70‬‬
‫تةقاندةوة‪ ،‬ريَطاكانيان شكاند‪ ،‬هيَزةكان طةيشتنة عةقةبة‪ ،‬بةوةش بوار سازبوو وآلتي شام بطرن‪.‬‬
‫ثيَشةنطي سوثا باكوورييةكة لة عةقةبة و شويَنة نزيكةكاني ئةو دةظةرة مؤلَ دةدريَن و شةرِةكاني‬
‫دةطاتة ناوضةكاني حوران (باشووري سوريا و يان باكووري ئوردن) و ضياكاني درووز و غوتة تا‬
‫كؤشش بكةن دميشق لةبن دةسيت توركةكان دةرباز بكةن‪ ،‬لةويَ ئةمري فةيسةل نامةيةك بؤ‬
‫ئينطليزةكان دةنووسيَت و داواي يارمةتييان ليَ دةكات‪ ،‬ئةوانيش شةرِيان دةكرد توركةكان لةسةر‬
‫هيَلَي فةلَةستني دابربِن‪ ،‬هةموواليةك ريَكدةكةون كةوا بة سةركردايةتي ئةمري فةيسةل هيَرش بؤ‬
‫رزطاركردني وآلتي شام بكريَت و لة ضياكاني درووزةوة دةست ثيَ بكةن‪ .‬طةورةي ثياوةي ئةو‬
‫ناوضةية سولَتان ثاشا ئةلئةترش كة بة دوذمين سةرسةخيت توركةكان دةناسرا‪ ،‬بنكةيةك بؤ‬
‫ثةيوةندي نيَوان شؤرشطيَرة عةرةبةكاني بيابان و هاورِيَيةكاني ناو سوريا دادةمةزريَنيَت‪ ،‬كة‬
‫هةموو ثيَداويستييةكان ساز دةبن بةرةو سوريا هيَرش دةكةن و هةلَمةتةكة لةسةرةتاكاني‬
‫سثتةمبةري سالَي ‪ ١٩١٨‬دةست ثيَ دةكات و لة ‪ ١٨‬سثتةمبةر دةطةنة ئةلئةزرةقي ئوردني‪ ،‬لةويَ‬
‫لةطةلَ شيَخة عةرةبةكان لةسةر ئةو خاآلنة ريَكدةكةون‪ :‬ضياكاني درووز سةربةخؤيي سياسي و‬
‫ئيدارييان ثيَ بدريَت‪ ،‬عةرةبيش لةطةلَ درووزةكان هاوكاري بةردةواميان هةبيَت‪ ،‬هةردوو‬
‫حكومةتي سوري يان حيجازي دةسةآلت و فةرمانيان لةسةر درووزةكانةوة نةبيَت‪ ،‬درووزةكان دان‬
‫بة فةزلي زؤري ئةمري فةيسةلَ دةنيَن‪ ،‬بةآلم وةك ئةمريي ضياكةيان نايناسن‪.‬‬

‫هةلَمةتةكةي سةر سوريا‬

‫هةلَمةتةكة بة رووخاندني ثرديَكي طةورةي طوندي ئةلغزالة لة حوران لة بةياني رؤذي ‪ ٢١‬ي‬
‫سثتةمبةر دةست ثيَدةكات‪ ،‬هيَلَي ئاسين ثةيوةندي بة درعاش هةلَدةتةكيَنن و ثةيوةندي ئاسين‬
‫نيَوان حةيفا و درعاش ناهيلَيَن‪ ،‬ئيرت توندكارييةكان هةموو ثةيوةندييةكان دةطريَتةوة لةوان ريَطا‬
‫و ثردةكان و ويَستطةكاني طةياندني تريَنةكانيش‪.‬‬

‫‪71‬‬
‫لة رؤذي ‪٢٨‬ي سثتةمبةردا ضةكداراني هةلَمةتةكة دةطةنة ويَستطةي درعا‪ ،‬بؤ رؤذي دوايي‬
‫ثةيوةندي بة سوثاي بريتاني دةكةن‪ ،‬ئينجا بةرةو دميشق دةضن‪ ،‬لة رؤذي ‪٣٠‬ي سثتةمبةري‬
‫سالَي ‪ ١٩١٨‬لةطةلَ شادوماني و ثيَشوازي خةلَكي شارةكة دةطةنة ناو دميشق‪ ،‬لةسةر تاوةرةكاني‬
‫دميشق ئاآلي عةرةبي هةلَدةكةن‪ ،‬هةلَمةتةكةش بة سةركردايةتي نوري سةعيد دةبيَت‪ ،‬بةآلم‬
‫ئةمري فةيسةل لة رؤذي ‪ ٢‬ي ئوكتؤبةري سالَي‪ ١٩١٨‬بة ئوتومبيَليَكي شينةوة دةطاتة ناو دميشق‪،‬‬
‫ئةو لةطةلَ هاوثةميانان لةاليةن خةلَكةكةوة بةطةرمييةوة ثيَشوازييان دةكةن‪.‬‬

‫لةدوا رؤذةكاني كؤتايي شةرِةكة بؤ ئةوةي بريتانييةكان دوا كلكي سوثا و ثيَطة سةربازييةكاني‬
‫توركةكان لة ناوضةكة بربِن بة فرِؤكة بؤردوماني سوثاكة لة شام و فةلَةستني و حيجاز دةكةن‪،‬‬
‫فرِؤكةكان بةرِةوة كة ذمارةيان لة سي فرِؤكة كةمرت نةبوو ناوضةكةيان بوردومان دةكرد‪ ،‬بؤيةش‬
‫توركةكان هيضيان لة دةست نامينيَت و بةرةو بيابانةكان را دةكةن و خؤيان لةويَ دةشارنةوة و‬
‫هةموو مؤلَطةكانيان ضؤلَ دةكةن‪.‬‬

‫ثاشةكشةي توركةكان‬

‫لة حيجاز سوثاكة بة سةركردايةتي ئةمريي عةلي بوو‪ ،‬لة بةشة خؤرهةآلتةكةش بة سةركردايةتي‬
‫ئةمري عةبدوآل بوو‪ ،‬ئةوانةش شاري مةدينةي منةوةرةيان طةمارؤ دابوو‪ ،‬رؤذانةش سةرباز و‬
‫ئةفسةراني تورك وةك ثةناهةندة خؤيان دةطةياندة ناو عةرةبةكان و راياندةكرد‪ ،‬ئةوةش بةو‬
‫شيَوةية مايةوة هةتا هاوثةميانةكان لةطةلَ توركةكان ريَكدةكةون لةسةر ئةوةي تورك لة ناوضةي‬
‫عةرةبي بكشيَنةوة‪ ،‬ئةوةش لة برِطةي ذمارة ‪١٦‬ي ريَكةوتنامةي ئيمزاكراوي رؤذي ‪٣٠‬ي‬
‫ئوكتؤبةري ‪ ١٩١٨‬هاتووة‪ .‬كة هةوالَي ريَكةوتنةكة دةطاتة ناو حامييةي شارةكة‪ ،‬هةموو بةيةكةوة‬
‫برِيار دةدةن فةخري ثاشا البدةن و شارةكةش رادةسيت عةرةبةكان بكةن‪ ،‬بةآلم كة فةخري‬
‫ثاشان ئةوة دةزانيَت بة ناويان دةكةويَت و شثرزةيان دةكات‪ ،‬بؤية دةيويست لةوان‬
‫دووربكةويَتةوة و سوثايةك دامةزريَنيَتةوة‪ ،‬كة دوو سريةي تايبةتي خؤي تةسليم دةبنةوة‪ ،‬لة‬

‫‪72‬‬
‫رؤذي ‪ ١٤‬ي ينايري سالَي ‪ ١٩١٩‬وةفديَك رةوانةي الي ئينطليزةكان دةكات و لةطةلَ ذةنرالَ‬
‫جارلندي نويَنةري هاوثةميانان لة حيجاز كؤدةبيَتةوة و لةسةر مةرجةكاني تةسليمبوون‬
‫ريَكدةكةوت‪ ،‬لةطةلَ ئةمري عةلي كورِي ئةحلوسيَنيش ريَكدةكةويَت‪ .‬فةخري ثاشا لة رؤذي ‪١٠‬ي‬
‫يناير خؤي لة بارةطا ئةمري تةسليم دةكات‪ .‬لة رؤذي ‪ ١٦‬ي ينايردا يةكةم فةوجي توركةكان‬
‫بةنداوي ينبع جيَدةهيَلَن‪ ،‬ئيرت بةرةبةرة فةوجةكان دةكشيَنةوة‪ ،‬دوا سةربازي توركيش لة رؤذي‬
‫‪١٣‬ي فربايري سالَ ‪ ١٩١٩‬لةناو خاكي حيجاز دةرِوات‪.‬‬

‫ئيرت بةو جؤرة سوثاكةي تورك لة وآلتاني عةرةبي دةردةضيَت‪ ،‬بةآلم لةبةرئةوةي ئازادييةكة بة‬
‫ثشتيواني هيَزةكاني هاوثةميانان بووة‪ ،‬بؤية سةربةخؤيي خؤيان نةبوو‪ ،‬بؤية روو لة شؤرش‬
‫دةكةن بؤ سةربةخؤيي‪ ،‬ضونكة سوثاكاني ئينطليز و ئةوروثييةكان لةناو وآلتةكاندا تةشةنةيان‬
‫كردبوو‪ ،‬لؤرانسي عةرةبيش وةك ئةفسةريَكي موخابةراتي رؤلي سةرةكي هةبوو لة طةرِان بةدواي‬
‫سامانةكاني وآلتةكان بةتايبةتي ثيرتؤل‪ .‬لةبةرئةوةي هاوثةميانةكان ضةكي زؤريان نةدابووة‬
‫عةرةبةكان و ئةوةش لة ريَكةوتنةكةي نيَوان شةريف ئةحلوسيَن و مكماهؤنةوة ديارة‪ ،‬دةلَيَن ئةو‬
‫ضةكةي كة ثاش كؤششيَكي زؤريش بةدةستيان كةوت لة دةستيان دةتةقيةوة و ‪ %٢٠‬زياني بة‬
‫خؤيان دةطةياند‪ ،‬عةرةبيش ئازاد نةبوون سوثاكةيان لة دةرةوةي حيجاز ثةرت بكةن‪.‬‬

‫بةلَيَنة بة درؤيةكان‬

‫بةثيَي ئةو بةلَيَنانةي لة هاوثةميانةكانيان وةريانطرتبوو‪ ،‬عةرةب دةتوانن مةملةكةتي مةزني‬


‫عةرةبي خؤيان ثيَكبهيَنن و خةونيان بةوة دةبيين‪ ،‬بةآلم دةركةوت دةبواية دووبارة خةبات بؤ‬
‫ئةو مةبةستة بكةنةوة و خةباتةكةش زؤر دذوارترة لةوةي دذ بة توركةكان دةيانكرد‪ .‬ئينطليز‬
‫بةلَيَين دةولَةتي سةربةخؤ و سةربةست لة ناوةوة و لة دةرةوةي دابوو‪ ،‬كة سنوورةكةيان لة‬
‫خؤرهةآلتةوة دةرياي فارس و خؤرهةآلتيش دةريازي قلزم (دةرياي سوور) و سنووري ميسري و‬
‫دةرياي سثي ناوةرِاست و باكوورةكةي وآليةتي حةلةب و موسل هةتا رووباري فورات بيَت لةو‬

‫‪73‬‬
‫شويَنةي لةطةلَ رووباري دجيلة لة دةريا دةكاتةوة‪ ،‬لةوانة موستعمةرةي عةدةني لةطةلَدا نةبيَت‪،‬‬
‫سري مكماهؤن داواي كردبوو كةنارةكاني شامي لةطةلَدا نةبيَت و لةطةلَ بةشيَكي سوريا‪ .‬ئةوة بوو‬
‫سنووري دةولَةتة بةدرؤيةكة‪.‬‬

‫ميَذوونووسي سوري ئةمني ئةلسعيد (‪ )١٩٦٧_١٨٩٠‬يةكيَكة لة ميَذوونووسة ناودارةكاني‬


‫شؤرشةكة و بةشداري رؤذانةكاني كردووة‪ ،‬ئةو نووسيويةتي‪:‬‬

‫زؤر لة خةلَكة زيرةكةكان هوشياريان دةداية ئةحلوسيَن و كورِةكاني كةوا ئينطليزةكان غةدر و‬
‫فيَلَيان زؤرة‪ ،‬زؤر طةمة بة ثةميان و بةلَيَنةكانيان دةكةن و لة هةلَخةلَةتاندنا زيرةكن‪ ،‬بةآلم‬
‫ئةحلوسيَن طويَي بةو ئاطاداركردنةوانة نةدابوو‪ ،‬برِواي بة ثةميانةكة لةسةر بنضينةي دلَسؤز و سؤز‬
‫دةمينيَتةوة‪.‬‬

‫ثةمياني بلظؤر‬

‫شةريف ئةحلوسيَن لة طةرمةي خؤشييةكاني سةركةوتنةدا بةئارامييةوة ضاوةرِواني هيوايةكي‬


‫طةشي دةكرد‪ ،‬لةناكاو لة رؤذي ‪ ٢‬ي نؤظمبةري سالَي ‪ ١٩١٧‬ثةمياني بةلظؤر دةرضوو‪ ،‬ئةوةش لة‬
‫رؤذنامةي ئةملقتمي ميسري لة رؤذي ‪ ٩‬ي نؤظمبةردا بآلودةبيَتةوة‪ ،‬واتة ثاش شةش رؤذ لة‬
‫بآلوبونةوةي‪ ،‬كةواتة بةشيَكي خاكي عةرةبي دةدريَتة جوولةكة‪ .‬كة ذةنرالَة ئينطليزةكةي‬
‫سةركردايةتي هةلَمةتةكةي دةكرد طةيشتة ميسر لة رؤذي ‪ ٩‬ي ديسمبةري سالَي ‪ ١٩١٧‬بة‬
‫ئاهةنطيَكي مةزني شكؤدار و بة هاوشانيةتي نويَنةراني هاوثةميانان بةآلم بةبيَ نويَنةرة طةورةكةي‬
‫عةرةب و شةريفةكةيان دةطاتة قودس‪ ،‬ضونكة ئةو سةرقالَي هةلَمةتةكاني بوو دذ بة توركةكان و‬
‫ثةيوةندييةكاني لةطةلَ ئينطليز و فةرةنسييةكان ساز دةكرد‪ .‬شريف ئةحلوسيَن نةيويستبوو‬
‫بةتةنها لةطةلَ توركةكان ئاش ببيَتةوة‪ ،‬ضونكة كة باب ئةلعالي عومساني جةمال ثاشا ئةلسفاح‬
‫دةكيَشيَتةوة لة شام و دةردةسةرييةكان و كؤمةلَكوذيية توركيية دذ بة عةرةبةكان كؤتايي‬
‫هاتبوو‪ ،‬كة لةسةربرِينةكةي ديواندا كرابوو‪ ،‬نامةيةكي بؤ شةريف ناردبوو‪ ،‬داواي ئاشتبوونةوةي‬

‫‪74‬‬
‫كردبوو‪ ،‬ويستبووي لةطةلَ عةرةب دابنيشني‪ ،‬لة ئةستانةوة نامةيةكي دةطاتة دةست‪ ،‬شريف‬
‫ئةحلوسيَن وةك نيةتي ثاكي خؤي نامةكةي وةك ثيَشةكييةك و نيةت ثاكييةك دةداتة سري‬
‫مكماهؤن‪ ،‬لةطةلَ ئةوةش نامةيةكي بؤ دةنووسيَت كةوا عةرةب بةلَيَن دةدةن بة هةموو دياري و‬
‫سازشيش واز لة هاوثةميانةكان ناهيَنن‪.‬‬

‫خؤرئاوا وآلتةكان دابةشدةكات و بةرهةلَستكارةكانيش ثاندةكاتةوة‬

‫كة توركةكان دةرِؤن‪ ،‬فةرةنسييةكان بةثيَي ريَكةوتننامةي سايكس ثيكو كاردةكات و كةنارة‬
‫سوورييةكة بةش بةش دةكةن‪ ،‬تا كارطيَرِي كةنارة سورييةكة و ناوضةكاني لة ريَكةوتنةكةدا‬
‫باسكراوة بكةويَتة بن دةستيان‪ ،‬لة رؤذي ‪٣٠‬ي سثتمبةري سالَي ‪ ١٩١٨‬بةبيَ ئاطايي عةرةبةكان‬
‫ئيدارةي ناوضةي شام ديار دةكةن‪ ،‬بةوةش دةسةآلتي باآلش دةكةويَتة بن دةسيت ماريشال لنيب‪،‬‬
‫ئينجا راويَذكاري فةرةنسي وةك راويَذكاري سياسي تايبةت دةستبةكار دةبيَت تا راويَذ لة ئيدارةي‬
‫ناوضةي كةنارةكاني سوري بكةن‪ ،‬راويَذكارييةكةش مايف داناني مولَكيةتي لة ناوضةكة ديار‬
‫دةكةن‪ ،‬ئةوانيش فةرمانبةرةكان دادةنيَن‪ ،‬بةرثرسياريةتيش درابووة مسيو جؤرج بيكوي مةندوبي‬
‫سامي فةرةنسي لة خؤرهةآلت‪ ،‬ئةويش لةطةلَ هاورِيَيةكةي سايكس وآلتاني عةرةبييان‬
‫بةشكردبوو‪ .‬لة رؤذي ‪ ٢٢‬ي ئوكتؤبةري سالَي‪ ١٩١٨‬و بةثيَي ئةو ريَكةوتننامةية وآلتي سوريا‬
‫كرابووة سيَ هةريَم ‪:‬‬

‫بةشي يةكةمي لة فةلةستينةوة هةتا رووباري ئوردن بوو‪ ،‬لةوانة ليواي قودس و نابلس و عةكا‬
‫دةكةويَتة بن دةسيت ئيدارةي ئينطليزي‪ ،‬ذةنرالَ بولز وةك حاكميش دانرابوو ‪.‬‬

‫دووةميان وآليةتي كؤني سوريا دةطريَتةوة‪ ،‬ئةوةش لةبن دةسيت ئةمري فةيسةلَ دةمينيَتةوة ‪.‬‬

‫هةريَمي سيَيةميش كة ناوضةكاني ضياي لوبنان و ليواي بةيروت و تةرابلس و الزقية و ئةنتاكيية و‬
‫ئةسكةندروية و حةلةب‪ ،‬ئةوانةش دةكةويَتة بن دةسيت فةرةنسييةكان ‪.‬‬

‫‪75‬‬
‫لة رؤذي ‪ ٥‬ي ئوكتؤبةر ذةنرالَ لنيب دةطاتة دميشق‪ ،‬هةروةها جيَطرةكةي مةندوبي سامي‬
‫فةرةنسي دةطاتة ئةو شارة‪ ،‬ئةويش نارِةزايي دةبيَت لةسةر داناني شوكري ثاشاي ئةيوبي وةك‬
‫حاكمي بةيروت‪ ،‬بةآلم ئةمري فةيسةلَ ثيَيدةلَيَت كةوا داناني حاكم تةنها دةسةآلتي سةركردةي‬
‫طشتيية‪ .‬لة رؤذي ‪ ٩‬ي نؤظمبةري سالَي ‪ ١٩١٨‬ئاآلي عةرةبي لةسةر بارةطاي حوكم لة بةيروت‬
‫دادةطرييَت و ئاآلي فةرةنسي بةرز دةكريَتةوة‪ ،‬بةيانييةكةي وةك ثشتيوانييةك تيميَكي سةربازي‬
‫دةطاتة بةيروت‪ ،‬لة ‪ ١١‬ي نؤظمبةر فةرةنسييةكان شاري الزقيية دةطرن و لة رؤذي ‪ ٢٤‬ي نؤظمبةر‬
‫ئةسكةندرونة و لة ‪ ٧‬ي ديسمبةريش شاري ئةنتاكييةش دةطرن‪.‬‬

‫كؤنطرةي ئاشتةوايي (سولَح)‬

‫لةودةمانةش كؤنطرةي ناسراوي سولَحيش دانيشتنةكاني لة فةرةنسا دةبةسرتا‪ ،‬شةريف‬


‫ئةحلوسيَنيش داوا لة ئةمريي فةيسةلَي كورِي دةكات بةشداري كؤبونةوةكة بكات‪ ،‬ئةويش‬
‫لةودةمانة لة قاهرية بوو‪ ،‬دةضيَتة بةيروت و بة ثاثؤرِيَك بةرةو مرسيليا لة ‪٢٢‬ي نؤظمبةر دةرِوات‪.‬‬
‫حكومةتي ئينطليزي وةك دؤسيت شريف ئةحلوسيَن ثةيوةندييان ثيَوة دةكات و لةطةلَ‬
‫فةرةنسييةكان ثيَناوي دةكات و دؤسيت ديَرينيان لورانس كاردةكات تا حكومةتي فةرةنسي بوار‬
‫بدةن ئةمري فةيسةلَ بطاتة ثاريس و لة دانيشتين كردنةوةي كؤنطرةكة لة رؤذي ‪ ١٨‬ي ينايري‬
‫سالَي ‪ ١٩١٩‬ئةمري وةك نويَنةري حكومةتي عةرةبي بةشدار بيَت‪ ،‬كة تةنها رؤستم بط حةيدةري‬
‫لةطةلَدا بوو‪ ،‬بؤية دةيةويَ وةك نويَنةري وآلتاني هاوثةميانان دابنيشيَت! ئينطليز و فةرةنسييةكان‬
‫كؤششيان دةكرد دؤزي وآلتاني عةرةبي دووربيَت لة كارنامةي كؤنطرةي سولَحي ثاريس‪ ،‬بةآلم‬
‫بةناضاري بؤ رازيكردني سةرؤكي ئةمريكي ويلسون‪ ،‬نويَنةرةكةيان لة رؤذي ‪ ٣٠‬ي ينايري سالَي‬
‫‪ ١٩١٩‬دؤزةكةيان خستة بةرنامةكان‪ ،‬واتة بةر لة ‪ ١٢‬رؤذ لة بةستين كؤنطرةكة‪ ،‬ئةوةش بة‬
‫برِياريَكي نويَنةرةكاني ئةمريكا و ئيتالَيا و ذاثؤن بووة‪ ،‬كة تيَدا برِيار دةدةن ئةرمينيا و وآلتاني‬
‫عةرةبي لة توركيا جيادةكةنةوة‪ ،‬لةناو هاوآلتيانيش ريفراندؤم بؤ مايف ضارةي خؤنووسيين تيَدا‬
‫بكريَت‪.‬‬

‫‪76‬‬
‫فةيسةلَ_ وايزمان‬

‫لة رؤذي ‪ ٦‬ي فربايري سالَي ‪ ١٩١٩‬ئةمري فةيسةلَ و لورانسي عةرةب دةضنة كؤنطرةكة بؤ‬
‫باسكردني دؤزي عةرةب‪ ،‬بة زماني عةرةبيش ماوةي ‪ ٢٠‬دةقة قسةي كردبوو‪ ،‬لؤرانس قسةكاني‬
‫بؤ دةكردة ئينطليزي‪ ،‬هةموو داواكاني سةبارةت بة دانثيَدانان بة وآلتاني عةرةبي وةك يةكةيةكي‬
‫جوطرايف سةربةخؤ بة سةرؤكايةتي خاوةن شكؤ ئةحلوسيَين كورِي عةلي داوا دةكات‪.‬‬

‫ئةوةي شاياني باسة كةوا فةيسةلَ لةودةمانةي لة كؤنطرةكةدا بوو‪ ،‬لةطةلَ دكتؤر حاييم وازمياني‬
‫سةرؤكي ريَكخراوي زايونيزمي جيهاني دميانةيان دةبيَت و بةيةكةوة ريَكةوتين ماوة دريَذ مؤر‬
‫دةكةن‪ ،‬تيَدا جوولةكة مافيان لة فةلةستني جيَطري دةبيَت‪ ،‬ئةوةش يةكيَك بوو لةو ريَكةوتننامةي‬
‫كة دةولَةتي عيربي لة فةلةستيين ثيَ دادةمةزريَت‪ ،‬كة برِطةكاني لةو بةندانة ثيَكهاتبوو‪:‬‬

‫يةكةم‪ :‬هةموو ئاسانكارييةك بؤ كؤضكردني جوولةكة بؤ فةلةستني ساز دةبيَت‪ ،‬بة مةرجيَك مايف‬
‫جووتيارةكان و ثالَة عةرةبةكانيش مسؤطةر بكريَت و يارمةتييان بدريَت رةوشة ئابوورييةكانيان‬
‫طةشةدار بيَت‪.‬‬

‫دووةم‪ :‬ياسا و سيستةميَك دابنريَت كة ئازادي هةموو ئاينةكان بثاريَزيَت‪ ،‬فشار نةكريَتة سةر هيض‬
‫اليةنيَك لةكاتي جيَبةجيَكردني سرووتة ئاينييةكانيان‪ ،‬هةموو كةسيَك لة ثةيرِةوكردني مافة‬
‫مةدةني و سياسييةكانيان ئاستةنطيان نةهيَتة ثيَش‪.‬‬

‫سيَيةم‪ :‬ريَكخراوة زايونيزمةكة ليذنةيةك رةوانةي فةلةستني دةكات هةتا لة رةوش و ئيمكانياتي‬
‫ئابووري ناوضةكة بكؤلَيَتةوة و هةموو ضاالكييةكاني ئةو ليذنةية لةبن دةسيت وآلتاني عةرةبييةوة‬
‫بيَت‪ ،‬ليذنةكة بؤ بوارسازييةكاني طةشةكردن لة هةموو بوارةكان تويَذينةوةيةك ئامادة بكات‪.‬‬

‫طةرِانةوةي فةيسةلَ بؤ شام‬

‫‪77‬‬
‫فةيسةلَ دةطةرِيَتةوة و كؤنطرةكةش لةسةر دوارؤذي وآلتاني عةرةبي بةردةوام بوو‪ ،‬لةسةر داوا و‬
‫سووربووني وياليةتة يةكطرتووةكان‪ ،‬كؤنطرةكة برِيار دةدات ليذنةيةكي دةولَي لة وآلتاني‬
‫هاثةميان ثيَكبيَت بؤ ليَكؤلَينةوة لةسةر دؤزةكاني ناو ئاسياي بضووك‪ ،‬ئةو برِيارة بة دلَي‬
‫فةرةنسييةكان نةبوو‪ ،‬بؤية دةنطي بؤ نادةن و نويَنةرةكةيان وادةزانيَت كةوا ئةو برِيارة ثةلةي ليَ‬
‫كراوة و دانوستاني زؤرتر دةويست بؤية رةخنةيان كردبوو‪.‬‬

‫فةيسةلَ لةناو سوريا شار بة شار دةطةرِا‪ ،‬لة طةرِةكةكان وتاري ثيَشكةش دةكرد‪ ،‬لةطةلَ‬
‫فةرةنسييةكان دانوستاني دةكرد‪ ،‬كاتي طةيشتين ليذنةي ليَكؤلَينةوةكةش نزيك دةكةوتةوة‪،‬‬
‫دةبواية نويَنةري رةمسي ميللةتي عةرةبي سوري لةو دانوستانة هةبيَت و طويَ لة داواكانيان‬
‫بطرييَت‪ ،‬بؤية شازادة فةيسةلَ داوا دةكات لةناو دميشق نويَنةرةكاني خؤيان دةستنيشان بكةن و‬
‫قسة لةسةر ضارةنووسي خؤيان لة سوريا بكةن و باس لةوة بكةن‪ ،‬كام جؤرة حوكميان لة وآلتدا‬
‫ثيَ باشة‪ ،‬داواكانيان ثيَشكةش بةو ليذنة دةولَيية بكةن‪ ،‬ئيرت بؤ ئةو مةبةستة و بةثيَي ياسايية‬
‫توركيية كؤنةكة لة رؤذي ‪ ٧‬ي يونيؤدا لة بالَةخانةي يانةي عةرةبي لة دميشق كؤنطرةكةيان بؤ‬
‫دانان بةرنامة و داواكارةكانيان بةستبوو‪ ،‬وةك هةموو جاريَكي خؤي ئةمري بة وتاريَكي طةرمي‬
‫خؤي كؤنطرةكةي دةكاتةوة‪.‬‬

‫داواكارييةكاني وآلت‬

‫لة رؤذي ضوارشةممةي ‪ ١٠‬ي يونيؤي سالَي ‪ ١٩١٩‬وةفدة ئةمريكيية ضاوةرِوانكراوةكة دةطاتة يافا‪،‬‬
‫فةرةنسييةكان لةودةمانةدا دةيانويست بة هةر شيَوةيةك بيَت دلَي سورييةكان كةميَكيش بيَت بؤ‬
‫خؤيان رابكيَشن‪ ،‬بةآلم نةكرا سؤزيان جبوليَنن و لةوةيان هةرةسييان هيَنابوو‪ .‬زؤربةي خةلَكي‬
‫فةلةستني و باشووري سوريا كؤنطرةي سوري طشيت دةكةنة نويَنةري خؤيان‪ ،‬نويَنةرةكانيان بة‬

‫‪78‬‬
‫ثياواني ليذنةكةيان وتبوو‪ :‬برِؤنة دميشق و دميانةي كؤنطرةكة بكةن‪ ،‬ئةوان بة ناوي ئيَمة قسة‬
‫دةكةن‪.‬‬

‫لة رؤذي ‪ ٣‬ي يوليؤي سالَي ‪ ١٩١٩‬سةرؤكي كؤنطرةي سوري بة سةرؤكايةتي وةفديَكي ‪ ٢١‬ئةندام‬
‫سةرؤكي ليذنةكة دةبينيَت و داواكاري ميللةتةكةي لةبةردةم دادةنيَت‪ ،‬كة تيَدا هاتبوو‪ :‬رازيبوون‬
‫لةسةر سةربةخؤيي وآلتةكة‪ ،‬دامةزراندني حكومةتيَكي ثاشايةتي مةدةني‪ ،‬نارِازيبوون لةسةر‬
‫برِيارةكةي كؤنطرةي سولَح بة مانةوةي وآلت لةذيَر ئيتنداب‪ ،‬فةرةنسا هيض مافيَكي بةسةر‬
‫سورياوة نابيَت و نايةويَت بة هيج شيَوةيةك دةستيان لةو حوكمي وآلتدا هةبيَت‪ ،‬قبوولَيشمان نيية‬
‫فةلةستني ببيَتة وآلتيَكي نةتةوةيي جوولةكة‪ ،‬داواش دةكةن عرياق سةربةخؤ بيَت و لةنيَوان‬
‫سوريا و عرياقيش هيض بةربةستيَك نةبيَت‪ .‬هةموو ثةميانة نهيَنييةكانيش هةلَبوةشيَتةوة كة‬
‫داواكارة وآلتةكة دابةش بكةن‪ ،‬بة هيض شيَوةيةك دان بةو وآلتة دابةشكراوانةش نةهيَنن‪ .‬ثاش‬
‫ئةوةي ليذنةكة كارةكاني لة دميشق تةواو دةكات‪ ،‬سةرداني بةعلةبةك و دواييش بةيروت دةكات‪،‬‬
‫لةويَ لة طةرِةكةكان دةسوورِيَتةوة‪ ،‬كة تيَدا كؤدةنطي خةلَكةكة رةفزكردني ئينتدابي فةرةنسي‬
‫بوو‪ ،‬ليذنةكة دةطةرِيَتةوة شام و ‪ ٤٢‬رؤذ دةمينيَتةوة‪ ،‬لةويَ نزيكةي ‪ ٣٦‬شار و شارؤضكة‬
‫دةبينيَت‪ ١٨٣٦ ،‬سكاآلنامةي وةردةطرت كة ‪ %٥،٧٥‬هةمان ئةو داوايانةيان تيَدا بوو كة كؤنطرة‬
‫سوورييةكة برِياري لةسةر دابوو‪.‬‬

‫فةرةنسييةكان لة ميللةتي سوري بيَ ئوميَد دةبن‪ ،‬بؤية بةرةو لةندةن بةرِيَدةكةون‪ ،‬لةويَ‬
‫هةلَمةتيَكي توند دذ بة حكومةتي بريتاني لة رؤذنامةكاندا بةرثادةكةن و داوا دةكةن ئةو ثةميانةي‬
‫سةبارةت بة سوريا مؤريان كردووة جيَبةجيَ بكريَت‪ ،‬بؤيةش رؤذنامةي تاميزي بريتاني داواكار‬
‫دةبيَت فةرةنسييةكان رازي بكةن و داواكارةكانيان مةيسةر بكةن‪.‬‬

‫لةودةمانةي رؤذنامةكاني بريتاني كؤششيان دةكرد ئينطليزةكان بةرةو فةرةنسييةكان نزيك‬


‫بكةنةوة‪ ،‬لة لوبنان فةرةنسييةكان بة شيَوةيةكي تر ثرِوثاطةندةيان بؤ ثارضة ثارضةكردني‬
‫ناوضةكة بآلودةكردةوة‪ ،‬بؤيةش توانيان كار لة ئةجنومةني ئيدارةي لوبنان بكةن لة رؤذي ‪٢‬ي‬
‫مايؤي سالَي ‪ ١٩١٩‬برِياريَك بؤ فراوانكردنةوةي سنووري لوبنان دةربكةن و ئينجا ببيَتة دةولَةتيَكي‬
‫سةربةخؤ لةبن ثاريَزطاري فةرةنسييةكان‪ ،‬ئةو برِيارةش ئاراستةي كؤنطرةي سولَح دةكةن‪ .‬ئينجا‬

‫‪79‬‬
‫فةرةنسييةكان طوشار لة باتريكي موارانةكان ئةلياس حويك دةكةن سةرداني ثاريس بكات‪ ،‬لةويَ‬
‫داواي دامةزراندني دةولَةتي طةورةي لوبنان لةبن فةرمانرِةوايي فةرةنسييةكان بكات‪،‬‬
‫لةودةمانةشدا جؤرج لويد سةرؤك وةزيراني بريتانيا لة ‪١٠‬ي سثتةمبةري سالَي ‪ ١٩١٩‬بة بروسكة‬
‫داوا لة ئةمري فةيسةلَ دةكات لة رؤذي ‪١٦‬ي سثتةمبةر بطاتة لةندةن‪ ،‬فةيسةلَ ثاش ضةند‬
‫سةعاتيَك لة وةرطرتين بروسكةكة سةفةر دةكات‪ .‬ئةو لة بةنداوةكةي ئةسكةندرية سواري‬
‫ثاثؤرِيَكي بريتاني دةبيَت‪ ،‬ثاثؤرِةكةش لةناو دةريا ماوةيةك رادةطريَت و بة مةبةست لة طةيشنت‬
‫بة ثاريس دوا دةكةويَت‪ ،‬رؤذي ‪١٩‬ي سثتةمبةر كة دةطاتة ئةويَندةريَ كؤنطرةكة هةموو كارةكةي‬
‫تةواو كردبوو‪ ،‬ئةو لةويَ رووبةرِووي سياسةتيَكي نويَ دةبيَتةوة‪ ،‬كةوا هةردوو حكومةتي‬
‫فةرةنسي و بريتاني ريَكدةكةون‪ ،‬بةوةش فةرةنسا وةك داطريكةر و بةثيَي ريَكةوتنامةي سايكس‬
‫ثيكو دةمينيَتةوة‪.‬‬

‫ئةوةش ثةياميَك بوو كةوا ثياواني شام لة خؤيان تيَبطةن و بزانن ضييان بؤ داريَذراوة‪ ،‬بؤية‬
‫دةرئةجنام بريدةكةنةوة سوثايةكي طةورة بؤ دذايةتي فةرةنسي و بريتانيية هاوثةميانييةكانيان‬
‫ساز بكةن‪ ،‬داواش دةكةن هاتنة ناو ريزةكاني ئةو سوثاية سةربةستانة بيَت‪ ،‬بةآلم كة هةست‬
‫دةكةن ئةطةر بة شيَوةي ئارةزوومةندانة بيَت‪ ،‬خةلَكيَكي زؤر كةم روو لةناو سوثاكة دةكةن‪ ،‬بؤية‬
‫برِيار دةدةن سةربازييةكة بكةنة ئيجباري و ريَذةي تةمةني بيست سالَةش دادةنيَن‪.‬‬

‫ثرؤذةي فةيسةلَ_ كليمنسوو‬

‫لةودةمانة فةرةنسييةكان سنووري سيَ طونديان لة ناوضةي محس طرتبوو‪ ،‬سيَ هةزار سةربازيش‬
‫دةضيَتة ناو بةعلةبةك‪ ،‬لةو رةوشةدا ئةمري فةيسةل لة رؤذي ‪٦‬ي ينايري سالَي ‪ ١٩٢٠‬لة ثاريس‬
‫بةرةو بةيروت دةردةضيَت و بةرنامة ثرؤذةيةكي لةطةلَ فةرةنسييةكان ثيَ دةبيَت‪ .‬كة دوايي بة‬
‫ثرؤذي فةيسةلَ_ كليمنسوو ناسرا‪ ،‬كة تيَدا دان بة بووني راويَذكاري فةرةنسي لة سوريا دادةنيَت‪،‬‬
‫كة هةردوو كارطيَرِي مةدةني و سةربازييةكة بطريَتةوة‪ ،‬دةولَةتي سورييش لةالي حكومةتي‬

‫‪80‬‬
‫فةرةنسي لة ثاريس نويَنةريان دةبيَت‪ .‬خاوةن شكؤش ئةمري فةيسةلَيش دان بة سةربةخؤيي‬
‫لوبنان لةبن ئينتدابي فةرةنسادا بنيَت‪ .‬لة رؤذي ‪٢٦‬ي ينايردا حكومةتيَكي نويَ لة سوريا بة‬
‫سةرؤكايةتي ئةمري زيد و بة نازناوي سةرؤكي ئةجنومةني هةردوو كارطيَرِييةكة دةبيَت‪ ،‬لة ‪٦‬ي‬
‫مارسدا بةرِةمسي لة يانةي عةرةبي و بةئامادةبووني ئةمري فةيسةلَ دانيشتين رةمسي كؤنطرةي‬
‫سوري دةكريَتةوة‪.‬‬

‫كؤنطرةي سان رميؤ‬

‫لة ‪ ٧‬ي مارسي سالَي ‪ ١٩٢٩‬سوريا وةك دةولَةتيَكي سةربةخؤ بة سنوورة سرووشتييةكةي‬
‫خؤييةوة رادةطةيندريَت‪ ،‬خاوةن شكؤ فةيسةلَي كورِي ئةحلوسيَن وةك مةليك دادةنريَت‪ ،‬ئةوةش‬
‫لةسةر ضةندين ئاستةوة دةنطؤيةكي زؤري دةبيَت‪ ،‬بةآلم ئيدارةي لوبنان يةكيَك لة نارِةزاييةكان‬
‫بوو‪ ،‬لة رؤذي ‪ ١٢‬ي مارس سكاآليةك لةبةردةم ذةنرالَ جورو دادةنيَن‪ ،‬داناني مةليك فةيسةلَ بة‬
‫ثيَشيَلييةك بؤ سةر سةروةري و مافةكاني لوبناني دةزانن‪ ،‬وادةزانن بةوةيان دةست لة كاروباري‬
‫لوبنان وةردةدةن‪ ،‬ضونكة لةودةمانة لوبنان بةشيَك بووة لة سنووري سورياي مةزن‪.‬‬

‫ئينجا باتريك جورو ئةويش لةالي خؤيةوة لةسةر برِيارةكةي كؤنطرةي سوري لةسةر داناني‬
‫فةيسةلَ وةك ثاشاي نارِةزايي رادةطةيَنيَت‪ ،‬داواشي كردبوو هاوثةميانان بة ضاوي ئينسافةوة‬
‫برِوانة نةتةوةي لوبناني‪ ،‬ئينجا شارةواني تةرابلسيش نارِةزاييةك لةسةر برِيارةكةي كؤنطرةي‬
‫سوري دةردةبرِيَت‪ ،‬داواش دةكات سورياي مةزن بكةويَتة بن رةوشي ثاريَزطاريكردني‬
‫فةرةنسييةكان‪ .‬بؤيةش ثياواني دةسةآلتي فةرةنسي داواي وتارخويَنةري مزطةوتةكان دةكةن و‬
‫داوايان ليَ دةكةن ضيرت بةناوي خاوةن شكؤ فةيسةلَ ثاشاوة وتارةكانيان لة مزطةوتةكان‬
‫ثيَشكةش نةكةن و لةجياتي ئةوة ناوي خةليفةي عومساني حمةمةد وةحيدلديين شةشةم بهيَنن‪،‬‬
‫ئةوةي سةرثيَضي ئةو فةرمانةشي كردبوو دةطرييَت‪ ،‬لةورؤذانةدا كؤنطرةي سان رميو لة رؤذي‬
‫‪٢٦‬ي ئةثريلي سالَي ‪ ١٩٢٠‬لة ئيتالَياوة سوريا لةبن ئينتدابي فةرةنسي و عرياق و فةلةستينيش‬

‫‪81‬‬
‫لةبن ئينتدابي ئينطليزي دادةنيَن و هةر لةو كؤنطرةيةشدا برِياري جيَبةجيَكردني ثةمياني لؤظةريش‬
‫دةدةن ‪.‬‬

‫لةورؤذانةش ليوا نوري سةعيد لةطةلَ كؤلؤنيل توالي ئةفسةري ثةيوةندييةكاني فةرةنسي‬
‫بةئاطايي مةليك فةيسةلَ دةطةنة بةيروت‪ ،‬لةطةلَ ذةنرالَ جورو دانوستان دةكةن‪ ،‬ئةويش‬
‫ئاطادارييةك بؤ مةليك فةيسةلَ بةو نويَنةرانة رةوانة دةكات‪ ،‬داواي ليَ دةكات بةبيَ هيض مةرج‬
‫ئينتدابي فةرةنسي قبوولَ بكات و دةسيت دةسةآلتي فةرةنسي لة سوريا ئازاد بكات‪ ،‬هةموو‬
‫ياساكاني تةجنيد هةلَوةشيَنيَتةوة و هيَزة نيزامييةكانيش بةرةآل بكات‪ ،‬ئةوانةي دذايةتي‬
‫فةرةنسايان كردووة رادةستيان بكات‪ ،‬بؤيةش داوا دةكات بةر لة رؤذي ‪١٨‬ي يوليؤ بةرِةمسي‬
‫رةزامةندي ئةو لةسةر ئةو داوايانةي ثيَ بطات‪ ،‬ئةطةرنا بة شيَوةيةكي سةربازيي سوريا دابةش‬
‫دةكةين‪ .‬لةودةمانةش هيَزة فةرةنسييةكان لة ضةندين ناوضةدا ثةرتةيان ليَ كردبوو‪ ،‬ضةندين‬
‫ثيَطةشيان طرتبوو‪ ،‬مةليك فةيسةلَيش تةنها دةسةآلتي ئةوةي هةبوو نامة و بروسكة يارمةتي‬
‫نارِةزاييةكان بطةيَنيَتة سةرؤك و ثاشاكاني ئةوروثي‪ ،‬ئينجا لة رؤذي ‪١٧‬ي يوليؤش بةرِةمسي وةك‬
‫رةزامةندييةك ئاطاداري ذةنرالَ جورو دةكاتةوة‪ ،‬ئةوةش يةك رؤذ ثاش كؤتايي مؤلَةتةكة بووة‪.‬‬
‫ئيرت ذةنرالَ جورو لة رؤذي ‪١٢‬ي يوليؤ ‪ ١٩٢٠‬برِيارةكةي ئةجنومةني ئيدارةي لوبناني‬
‫هةلَدةوةشيَنيَتةوة‪.‬‬

‫داطريكردني دميشق‬

‫بةر لة رازيبووني حكومةتي ثاشايةتي بة ئاطاداركردنةوةي فةرةنسييةكان لةناو جةماوةرةكةدا‬


‫شةثؤلَيَكي توندي نارِةزايي لةناو شةقامي شارةكاندا بةرثا دةبيَت‪ ،‬تيَدا نارِةزاييش لةسةر‬
‫برِيارةكاني فةيسةلَ و حكومةتةكةشي رادةطةيَنن‪ ،‬لة رؤذي ‪١٩‬ي يوليؤ و ثاش ئاطاداركردنةوةي‬
‫فةرةنسييةكان ثاشا سوثاكةي هةلَدةوةشيَنيَتةوة و برِياريش دةدات بؤ ماوةي دوو مانط‬
‫دانيشتنةكاني كؤنطرةكةش راطرييَت‪ ،‬بةوةش ناو دميشق رةوشيَكي نالَةبار و ئاذاوة دةطريَتةوة و‬

‫‪82‬‬
‫شةويَكي خةمطيين بةسةر دميشق تيَدةثةرِيَت‪ .‬كة حكومةت هةموو مةرجةكاني ذةنرالَ جورو‬
‫قبوولَ دةكات‪ ،‬دةبواية هيَرشي سوثاي فةرةنسي بؤ سةر دميشق بوةستيَت‪ ،‬بةآلم ديارة كةوا‬
‫سوثاكة بةرةو دميشق دةجواليةوة‪ ،‬بؤية ثاشا هةست دةكات كةوا هاوثةميانةكان فيَلَيان ليَ‬
‫كردووة و هةلَياخنةلَةتاندووة و بؤية تةنها بواري شةرِي لةثيَشدا دةمينيَت و شةرِةكةش‬
‫رادةطةيَنيَت‪ ،‬لةناو هةموو كؤآلنةكاني دميشق بانطةوازي شةرِةكة رادةطةيَنيَت و هاواري‬
‫شةرِةكةش بآلودةبيَتةوة‪ ،‬داوا لة هاوآلتيان دةكةن بةرطري لة شارةكةيان بكةن‪ ،‬بؤيةش هةزارةها‬
‫كةس دةطةنة مةيداني شةرِةكان لة ميسلؤن‪.‬‬

‫شةرِةكةي ميسلؤن‬

‫يوسف عةزةمة بؤ بةرطريكردن لة دميشق بةرنامةيةكي دانابوو‪ ،‬كة تيَدا ضةند قةآلي لة دةوري‬
‫طوندي جمدل عنجر دانابوو‪ ،‬كة دةيرِوانيية دةشتاييةكاني بيقاع‪ ،‬تا طةيشتين سوثاي فةرةنسي بؤ‬
‫دميشق بةرطري تيَدا بكةن‪ ،‬بةآلم بةر لة كؤتايي ئاطاداركردنةوةكة سوثاكةي ئيزن دانابوو‪،‬‬
‫جةنطاوةرةكان طةرِابونةوة مالَةكانيان‪ ،‬بؤية لة رؤذي شةرِةكةدا لة ‪١٢‬ي يوليؤ تةنها ‪ ٦٠‬سةرباز‬
‫لةو مؤلَطةيةدا مابوو‪ ،‬ئةوانةشيان لة ميسلؤن ساز كردبوو‪ ،‬ئةطةر سوثاكةي‬
‫هةلَنةوةشاندرابوايةوة‪ ،‬هةرطيز ذةنرالَ جورو جورئةتي ئةوةي نةدةكرد بةئاساني بةرةو دميشق‬
‫هيَرش بكات‪ .‬لةناو كؤآلنةكاني دميشق بانطةوازي خؤبةختكردن بآلودةبيَتةوة و بوقي شةرِةكةش‬
‫لة كةندةكةي ئةحلةرير ليَ دةدريَت و بةرةو ميسلؤنيش ريَ دةكةن‪ ،‬كة لةالي خؤرئاواوة تةنها ‪٢٨‬‬
‫كم لة دميشقةوة دوور بوو‪ .‬ئينجا خةلَكة خؤبةختكةرةكان بة ذمارةي سيَ هةزار كةس دةطةنة‬
‫مةيدانةكة و بة تفةنطة كؤنةكانيان كة لة ثامشاوةكاني سوثاي توركي دةستيان كةوتبوو‪ ،‬بةوةش‬
‫بة سةرثةرشيت يوسف عةزةمة ساز دةبن بؤ بةرطري و شكاندني سوثاية فةرةنسييةكة‪.‬‬

‫لة بةياني رؤذي شةممةي ‪ ٢٤‬ي يوليؤ تؤثخانةي فةرةنسي بةضرِي مؤلَطةي طيانفيداييةكاني‬
‫بؤرودمان دةكات‪ ،‬دةيان فرِؤكةش بؤردوماني ناوضةكاني دةكرد‪ ،‬لةوالشةوة ذمارةيةكي زؤري‬

‫‪83‬‬
‫دةبابةش ثيَشرِةوي دةكرد‪ ،‬ثيادةي فةرةنسييش بواري خؤش بوو تا بضيَتة ثيَشةوة‪ ،‬بةآلم‬
‫طيانفيداييةكان رووبةرِوويان دةبنةوة‪ ،‬يوسف عةزةمةش بة دووربينةكةيةوة لة بةرزاييةكةوة‬
‫سةيري مةيدانةكةي دةكرد‪ ،‬بؤيةش زوو بة دةسرتيَذيةك لة طوللةي خةستةوة يةكسةر ئةو‬
‫دةكوذريَت‪ ،‬لةورؤذةدا ‪ ٨٠٠‬سةربازي كة دةكاتة ضارةطةي سوثاية عةرةبييةكة دةكوذريَن‪ ،‬هةر لة‬
‫سةعاتةكاني يةكةمي شةرِةكاندا طؤرِةثانةكة ثرِ دةبيَت لة بريندار و كوذراوي سوريي‪ ،‬هةنديَ‬
‫لةسةرضاوةكان ئاماذة بةوة دةدةن كةوا قوربانييةكان ئةو شةرِة طةيشتبووة ‪ ١٥٠٠‬كةس‪ .‬لة‬
‫سةعات ضواري رؤذي يةكشةممةي ‪ ٢٥‬ي يوليؤي ‪ ١٩٢٠‬سوثاي فةرةنسي دةطاتة ناو دميشق‪ ،‬وةك‬
‫نارِةزاييةك و ثرسةدانانيش هةموو دةرطا و دوكانةكاني شارةكة داخرابوو‪ ،‬بةيانييةكةي سةرؤكي‬
‫هةلَمةتي فةرةنسييةكة وتاريَكي بؤ خةلَكةكة دابوو‪ ،‬كة ئةمةش دةقةكةيةتي ‪:‬‬

‫ئةمري فةيسةلَ بوو‪ ،‬ئةو وآلتةي بةرةو ئةو شةرِ و مالَويَرانيية برد‪ ،‬بؤيةش دةسةآلتةكةي ليَ‬
‫دةستيَنينةوة و برِياريش دراوة بة دة مليؤن فةرةنط دةرئةجنامي ئةو كةآلوةبوون و‬
‫مالَويَرانييةش كة لة ئةجنامي ضةتةطةرييةكاني سوثاكةي ئةو كة لة ناوضة خؤرئاواييةكان‬
‫دووضاري هاتووة سزا بدريَت‪ ،‬سوثاي سورييش لة ضةك دامالَدريَت‪.‬‬

‫رؤذي ‪٢٧‬ي يوليؤ كؤلؤنيَل توال سةرؤكي دةستةي راذةي فةرةنسييةكاني دميشق ئةو نامةية‬
‫دةداتة ثاشاكة ‪:‬‬

‫من شةرةيف ئةوةم ثيَية‪ ،‬كةوا برِيارةكةي حكومةتي فةرةنسي بة خاوةن شكؤتان رابطةيَنم‪ ،‬كةوا‬
‫داوا دةكات بةثيَي توانا لة دميشق برِؤنة دةرةوة و هيَلَي ئاسين حيجاز خؤت و خيَزانةكةت و‬
‫دارودةستةكةتان بؤ دةرضوون بةكاربهيَنن‪ ،‬بؤية ئةو تريَنةي بةياني ‪٢٨‬ي يوليؤ لة سةعات ثيَنجي‬
‫ئيَوارة دةردةضيَت دةتوانن ثيَي برِؤن‪ .‬كة مةليك فةيسةلَ لة دميشق دةردةضيَت مةندوبي سامي‬
‫فةرةنسي دةبيَتة سةرضاوةي هةموو دةسةآلتةكان‪ ،‬هةر ئةويش سةرؤك وةزيران و وةزيرةكان‬
‫دادةنيَت‪ ،‬هةر ئةويش ياسا و بنضينةكان دادةرِيَذيَت‪ ،‬ئيرت ئةو ثرؤذة كؤلؤنيزمة كؤنةكانيان جيَ‬
‫بةجيَ دةكةن و شام دابةش دةكةن‪.‬‬

‫‪84‬‬
‫لة رؤذي ‪ ٢٠‬ي سثتةمبةري سالَي ‪ ١٩٢٠‬ذةنرالَ جورو لة كؤشكي حرةشةوة راطةياندني دةولَةتي‬
‫لوبناني طةورة رادةطةيَنيَت‪ ،‬كة تيَدا بةيروت دةكةنة ثايتةخت و بة ليَكداني هةردوو ئاآلي لوبنان و‬
‫فةرةنسيية ئاآليةكي نويَ بؤ لوبنان بةرز دةكةنةوة‪ ،‬كة لة بةيةكةوة لكاندني سةيدا و سوور و‬
‫مةرجعيون و تةرابلس و عةكا لة وياليةتي بةيروت و بيقاع و هةر ضوار بةشةكةي بةعلةبةك و بيقاع‬
‫و راشية و حاسبيا و رووبةرِةكةي لة ‪ ٣٥٠٠‬كم‪ ٢‬دةطاتة ‪ ١٠٤٥٢‬كم‪ ٢‬و سةرذميَرييةكةي لة ‪٤١٤‬‬
‫هةزار كةسةوة دةطاتة ‪ ٦٢٨‬هةزار كةس‪ .‬لة رؤذي ‪ ٢٣‬ي مايوي سالَي ‪ ١٩٢٦‬ئةجنومةني‬
‫نويَنةرةكان دةستوورةكة رادةطةيَنن و كؤماري لوبناي لة ‪١‬ي سثتةمبةري سالَي ‪١٩٢٦‬‬
‫رادةطةيَندريَت ‪.‬‬

‫لة ‪ ٢٠‬ي يوليؤي سالَي ‪ ١٩٢٠‬بة سةرؤكايةتي ذةنرالَ دي الموت بةبيَ شةرِ و كوشتار سوثاي‬
‫فةرةنسي دةضيَتة ناو حةلةب و كاميل ثاشاش وةك والي شارةكة دادةمةزريَت و دةكةويَتة بن‬
‫دةسيت فةرةنسييةكان‪.‬‬

‫لة رؤذي ‪ ٢٣‬ي سثتةمبةري سالَي ‪ ١٩٢٠‬كونسلَي سامي برِياريَك بؤ دامةزراندني دةولَةتيَك بؤ‬
‫عةلةوييةكان دةردةكات‪ ،‬كة تيَدا شاري الزقيية ببيَتة ثايتةختةكةي و كؤنة الزقيية و قةزاكاني‬
‫سهيون و جبلة و بانياس و بةشيَك لة قةزاي ترابلس و بةشيَك لة محايان لةو سنوورةدا بيَت‪ .‬هةتا‬
‫رؤذي ‪ ٣‬ي ديسمبةري سالَي ‪ ١٩٢٠‬حكومةتة سورييةكة بةناوي حكومةتي سوري دةمينيَتةوة هةتا‬
‫جةميل ئااللشي لةسةرؤكايةتي ئةجنومةني وةزيران دةست لةكاردةكيَشيَتةوة‪ ،‬لة جيَطةكةي ئةو‬
‫حةقي ئةلعةزم دادةنيَن‪ ،‬ئةويش برِيار دةدات وةزارةتةكان بكاتة بةرِيَوةبةرة طشتييةكان و ناويش‬
‫لة خؤي دةنيَت حاكمي دةولَةتي دميشق‪ ،‬فةرةنسييةكانيش دان بةو طؤرِانة دةنيَن و دميشق‬
‫دةبيَتة يةكيَك لةو ثايتةختانةي لةودةمانة دياربوون‪ .‬بةآلم دةركةوتين ضةند شانةيةكي نيشتماني‬
‫فةرةنسييةكان شؤك دةكات‪ ،‬زؤريش بةوة نيطةران و ثةريشان دةبن‪ ،‬بةتايبةتي ثاش ئاذاوةكةي‬
‫حوران‪ ،‬كة تيَدا دةستةيةك لة نيشتمانثةوةرةكان هيَرش دةكةنة سةر ئةو تريَنةي ذمارةيةك‬
‫وةزير و سياسةمتدارةكاني هاوثةمياني فةرةنسييةكاني لةناودابوو‪ ،‬كة تيَدا هةموويان نارِةحةت و‬
‫شثرزة دةكةن‪ ،‬دواييش هيَلَة ئاسنةكاني ناوضةكةش هةلَدةتةكيَنن و هيَلَةكاني ثةيوةندييةكانيش‬
‫دةثسيَنن‪ ،‬بةآلم فةرةنسييةكان بة ثشتيواني فرِؤكةوة دةطةنة درعا و بزاظةكة دةشكيَنن و زؤريان‬

‫‪85‬‬
‫دةكوذن و دةطرن‪ ،‬هةنديَكيان لة دادطا سزاي لةسيَدارةدانيان بؤ دةردةكةن‪ .‬لة باكووري سورياش‬
‫دةسيت ضةكدار بؤ دذايةتيكردني فةرةنسييةكان ساز دةبيَت كة سةركردايةتي لةاليةن ئيرباهيم‬
‫هنانوو بووة‪ ،‬ضياي زاوية دةكةنة بنكةي هةموو ضاالكييةكانيان‪ ،‬لة ضةندين شةرِدا فةرةنسييةكان‬
‫دةبةزيَنن‪ ،‬ناوضةيةكي زؤريش دةكةويَتة بن دةسةآلتي ئةوان‪ ،‬لةوانة شاري الزقييةش دةطرن‪،‬‬
‫بةآلم سوثاي فةرةنسي بة زريَثؤش و فرِؤكةكانيان بة درِندةييةوة ئةو بزاظانة دادةمركيَنن‪.‬‬

‫ثالنطيَرِييةكان رابوونةكة لةبار دةبات‬

‫لةو بةشةدا اليةنيَكي ئالَؤزي شؤرشة مةزنةكةي عةرةب باس دةكةين‪ ،‬كة ضةندين ثاشاكان دذ بة‬
‫بةرذةوةنديية ميللييةكان و دذ بة شؤرشةكان وةستان‪ ،‬لةو كؤنطرانةي لةناو كؤشكة طةورةكاندا‬
‫كراون‪ ،‬ضةندين بةرنامةسازي شؤرشةكاني هةلَتةكاندووة‪ ،‬لةوانةش دؤرِاندني فةلةستني بووة‪.‬‬

‫لة شةرِةكةي بةلقان كة تيَدا توركةكان سةردةكةون كؤنطرةيةكي دةولَي بة ناوي لؤزاني لة‬
‫سويسرا ليَ دةكةويَتةوة‪ ،‬ئةوةش وةك كؤنطرةي سولَح لة ثاريس‪ ،‬وةفدة سورييةكة ئةوة بة‬
‫هةلَدةزانن بضنة لؤزان‪ ،‬لةويَ دؤسييةكةيان منايش بكةن‪ ،‬بةآلم بواريان نادةن لة ضاالكييةكاني‬
‫كؤنطرةكةدا بةشداري بكةن‪ .‬كة لة سثتةمبةري سالَي ‪ ١٩٢٣‬كؤمةلَةي نةتةوةكان كؤبونةوةي‬
‫ساآلنةي خؤي ساز دةكات‪ ،‬لةويَ وةفدي سوريي داواكانيان ثيَشكةش دةكةن‪ ،‬بةآلم هيض جؤرة‬
‫وةآلميَكيان دةست ناكةويَت‪ ،‬بؤيةش لةسالَي داهاتووش دووبارة داواكة ثيَشكةش دةكةنةوة بةو‬
‫هيوايةي وآلمي داواكانيان وةربطرنةوة‪ ،‬بةآلم وةفدة سورييةكة لةناو بازنة بةتالَة داخراوةكاندا‬
‫دةخوليَنةوة بؤ وةرطرتين ثشتيوانييةكي دةولَي‪ ،‬بؤيةش شؤرشة مةزنةكة هةلَدةطريسيَت‪.‬‬

‫حزبي ميللةتي سوريي‬

‫‪86‬‬
‫لة دميشقةوة وةفديَك بة سةرؤكايةتي طةورة ثياوان بةرةو بةيروت بةرِيَدةكةون بؤ دميانةي‬
‫مةندوبي سامي فةرةنسا و لة رؤذي ‪١٧‬ي ينايري سالَي ‪ ١٩٢٥‬مةندوبةكة دةبينن و داواي ميللةتي‬
‫سوري ثيشكةش دةكةن‪ ،‬تيَدا داوا دةكةن سنوورةكةيان بطةرِيَتةوة وةك رؤذانةي بةر لة رووداني‬
‫شةرِي يةكةمي جيهاني‪ ،‬وةك طةرِانةوةي دةولَةتي عةلةوييةكان‪ ،‬درووزةكان‪ ،‬جبل لوبنان‪ ،‬ليواي‬
‫ئةسكةندرونة‪ ،‬تا بةيةكةوة وآلتةكة ساز بكةنةوة‪ ،‬هةروةها داواش دةكةن موعتةمةدي فةرةنسي‬
‫بؤ كاروباري وآلتةكةيان هةلَوةشيَتةوة و كؤضي ئةرمنةكانيش بؤ وآلتةكةيان رابطرن‪ .‬مةندوبة‬
‫سامييةكة ذةنرالَ سرايل بةسؤزةوة طويَ لة داواكةيان دةطريَت‪ ،‬داواشيان ليَ دةكةن ريزةكاني‬
‫ثتةو بكةن و لةطةلَ نويَنةرة رةمسييةكاني ئةو وآلتة نويَيانة هاوكاري بكةن‪ .‬ئيرت دوايي حةلةبيش‬
‫وةك دميشقييةكان وةفديَك بؤ الي مةندوبي سامي ساز دةكةن‪ ،‬مةندوبةكةش ئةو قسانةي بة‬
‫وةفدة دميشقييةكة وتبوو‪ ،‬هةمان ئامؤذطاري ئةوانيش دةكات‪ .‬لةودةمانةش هةنطاويَكي نويَ ديَتة‬
‫ئاراوة ئةويش دامةزراندني حزبي ميللةت بوو‪ ،‬ئةوةش ثاش داطريكردني سوريا يةكةم حزبي‬
‫سياسي بوو بؤ سةركردايةتي بزاظي نيشتماني و ريَكخستين بزاظةكة دادةمةزريَت‪ ،‬كة سةرؤكايةتي‬
‫لةاليةن عةبدولرةمحان شاهبندةر بوو‪.‬‬

‫ئةلئةترةش سةركردايةتي شؤرشةكة دةكات‬

‫ثةيوةندي نيَوان شؤرشةكاني ضياكاني درووز و سةركردةكاني بةرهةلَستكاري ناو دميشق طةرم‬
‫بوو‪ ،‬بةيةكةوة كؤك بوون لة دذايةتييكردني داطريكةراني بيَطانة لة وآلت و بةنهيَين ئةمري ئةمحةد‬
‫ئةلئةترةش و دكتؤر شاهبندةر يةكرتيان ديبوو‪ ،‬بةيةكةوة ثةميان دةدةن بةرطري بكةن و‬
‫خةباتيان هاورِيَيةتي تيَدا بيَت‪ .‬لة ريَطاي جاسووسييةكانيانةوة فةرةنسييةكان دةزانن كةوا‬
‫شؤرشطيَرِة درووزةكان و بةرهةلَستكاراني دميشق دميانةيان بووة‪ ،‬بؤية ذةنرالَ سرايل لة رؤذي‬
‫‪٢٦‬ي ئؤطسيت برِيار دةدات سةركردةكاني حزبي ميللةت بطريَت و دةستنووسةكانيان دةست‬
‫بةسةردا بطريَت و يانةكةيان داخبات‪ ،‬درووزةكان برِيار دةدةن بؤ ثشتيوانيان بةرةو دميشق‬
‫هيَزةكانيان بةرِيَ بكةن و شؤرش هةلَطريسيَنن‪ .‬شؤرشةكة بة بانطةوازي سولَتان ثاشان لة بةياني‬

‫‪87‬‬
‫‪٢٣‬ي ئؤطسيت سالَي ‪ ١٩٢٥‬بؤ هةموو سورييةكان بآلودةكريَتةوة‪ ،‬كة تيَدا داواكاربووة جيهاد و‬
‫شؤرش لة ثيَناوي ئازادييةكان هةلَبستنةوة ‪:‬‬

‫ئةي عةرةبة سورييةكان‪ ...‬ديارة كةوا كؤلؤنيزمةكان وا سامانةكامنان دةبةن‪ ،‬لةنيَوان هاوآلتياني‬
‫يةك وآلتدا تؤي ناثةسةند دةرِويَنن‪ ،‬بؤيةش ميللةتةكةمان لةنيَوان تايفة و نةتةوة و دةولَةتؤكةكان‬
‫دابةش دةكةن‪ ،‬بةوةش بواري ئازاديية ئاينييةكان و هزرييةكانيشمان نةماوة‪ ،‬بازرطانييةكامنان‬
‫بةسرتاوةتةوة و سةفةريشمان هةتا بؤ هةريم و ناوضةكاني خؤمشان ضاوي لةسةرة‪ ...‬بؤية‬
‫هاوآلتيية نيشتمانثةروةرةكان داواتان لي دةكةين دةست بدةنة ضةك و راثةرِن ‪.‬‬

‫فةرةنسييةكانيش بة فرِؤكةكانيانةوة نامةي كاغةزيان لة ئامسانةوة بؤ خةلَكةكة فرِيَدةدا‪ ،‬تيَدا‬


‫خةلَكةكةيان ئاطادار و هوشيار دةكردةوة‪ ،‬لةاليةن خؤشييةوة ئةلئةترةش خةلَكةكةي هوشيار‬
‫دةكردةوة و بانطةوازةكاني بةرثةرضدةدايةوة‪ ،‬بؤيةش لة دميشق و لة درعا فةرةنسييةكان بؤ‬
‫بةرطري خؤيان ساز كردبوو‪ ،‬ويَستطةكاني هيَلَي ئاسين حورانيان ثتةو كردبوو‪ ،‬بؤ‬
‫رووبةرِووبونةوةي شؤرشطيَرةكان هيَزةكانيان بةرةو باكوور و باشوور رةوانة كردبوو‪ ،‬ئيرت بةو‬
‫شيَوةية كةشةكاني هةلَطريساني شؤرشةكة لةباردا بوو‪.‬‬

‫شةرِةكان لة هةموو طؤشةيةكدا‬

‫لةودةمانة بة نيازي كوشنت‪ ،‬ثةالمار دةكةنة سةر ذةنرالَة فةرةنسييةكة و كة تيَدا هاورِيَيةكةي‬
‫بريندار دةبيَت‪ ،‬بؤيةش فةرةنسييةكان طوندي مرجانيية دةسووتيَنن كة رووداوةكةي تيَدا‬
‫قةومابوو‪ ،‬ثاشان سوثاكة لة طوندي مسيفرة جيَطري دةبن‪ ،‬لة رؤذي ‪١٧‬ي سثتةمبةر شةرِيَكي‬
‫رووبةرِوو دةقةوميَت‪ ،‬سةرةتا شؤرشطيَرةكان سةردةكةون‪ ،‬بةآلم دوايي فرِؤكةكان بةشداري‬
‫شةرِةكان دةكةن‪ ،‬بةوةش شةرِةكة ئاراستةكةي بةرةو قازاجني فةرةنسييةكان دةشكيَتةوة‪.‬‬
‫شةرِةكان دةطاتة سويدا و عري و جممري و رساس‪ ،‬لةبةر دذواري و ضرِي ئاطري ضةكي‬
‫فةرةنسييةكان شؤرشطيَرةكان زياني زؤريان بةردةكةويَت‪ ،‬ئينجا شةرةكة دةطاتة محا‪ ،‬كة بة‬

‫‪88‬‬
‫فرِؤكة و تؤثةكان زؤر ويَران دةكريَت‪ ،‬فةرةنسييةكان سياسةتي سووتاندن و كاولَكردني لة محا‬
‫ثةيرِةو دةكةن‪.‬‬

‫كاولَكردني دميشق‬

‫ذمارةي بةشداربوواني ئةوانةي شةرِي فةرةنسييةكاني دةكرد زؤرتر دةبوو‪ ،‬ذمارةيةك ثؤليس و‬
‫درةك خؤيان دابووة دةست شؤرشطيَرةكان‪ ،‬لةطةلَ ثيَشرِةوايةتي شؤرشطيَرِةكان‪ ،‬فةرةنسييةكان‬
‫بة ذن و بة ثياوةكانيانةوة بةرةو طةرِةكي سالَحيية رادةكةن‪ ،‬لةويَش فةرةنسييةكان‬
‫سةنطةرةكانيان توند دةكةن و بة تيَلَبةند دةطرن‪ ،‬تؤثيش دادةنيَن و دةبابةكانيان ريز دةكةن و‬
‫طةرِةكةكةش دةدةنة بةر تؤث و بة تةواوي كاولَي دةكةن‪ ،‬بؤيةش شؤرشطيَرِةكان لة شارةوة‬
‫بةرةو غوتة ثاشةكشة دةكةن‪ .‬تؤثباراني ديشمق لة رؤذي ‪١٨‬ي ئوكتؤبةري سالَي ‪ ١٩٢٥‬يةكيَكة‬
‫لة رووداوة ديارةكاني شؤرشةكة‪ ،‬بؤيةش لةسةر ئاسيت جيهانيش دةنطي دايةوة‪ .‬بؤية جوفينيل‬
‫ضةندين ثرؤذة و بةلَيَن دةدات‪ ،‬ئةوانيش هيضيان بةرهةميان نابيَت‪ ،‬لةو بةلَيَنانة كاردانةوةيةكي‬
‫ضاكة دةرنةدةكةوت و هةموو ثرؤذةكاني هةرةس دةهيَنن‪ ،‬دووبارة شةرِةكان دةطةرِيَتةوة ناو‬
‫شارةكان‪ .‬لة رؤذاني شةرِي دووةمي جيهانييدا سوريا دةكةويَتة بن دةسةآلتي حكومةتي فيشي‬
‫فةرةنسييةكان كة اليةنطريي نازييةكاني دةكرد‪ ،‬لةناو خاكي سورياش شةرِي دذوار لة نيَوان‬
‫هيَزةكاني حكومةتي فيشي و هيَزةكاني فةرةنساي ئازادي بريتاني روو دةدات‪ ،‬ئةوةش كة‬
‫هاوثةميانةكان سوريا لةسالَي ‪ ١٩٤١‬داطري دةكةن كؤتايي ديَت و بةلَيَن بة سوريا دةدةن ثاش‬
‫تةواوبوني شةرِةكة سةربةخؤيي تةواو بة وآلتةكة دةبةخشن‪.‬‬

‫داطريكردني عرياق‬

‫‪89‬‬
‫ئينطليزةكان لة مانطي نؤظمبةري سالَي ‪ ١٩١٤‬ثةالماري عرياق دةدةن و لة رؤذي ‪٧‬ي نؤظمبةردا‬
‫ئينطليزةكان دةطةنة ناو فاو و داطريي دةكةن‪ ،‬دوايي عةبادان و ثاشان بةسراش لة رؤذي ‪٢٣‬ي‬
‫نؤظمبةر دةطرن و حكومةتيَكي تيَدا دادةمةزريَنن‪ ،‬ئينجا وآلتةكة دةكةنة مةلَبةنديَكي سةربازي بؤ‬
‫رووبةرِووبونةوةي سوثاي توركي‪ ،‬ئيرت ئينطليزةكان شارةكان هةموو دةطرن‪ .‬لة موندروس لة‬
‫رؤذي ‪ ٢٠‬ي ئوكتؤبةري سالَي ‪ ١٩٢٠‬ئاطربةسيَك لةنيَوان تورك و هاوثةميانةكان دةبةسرتيَت‪،‬‬
‫ئةوةش بواريَكي باش بوو تا ئينطليزةكان ثيَطةي خؤيان بؤ دامةزراندني سيستةميَكي ئينطليزي‬
‫ساز بكةن‪ ،‬ئةوةش دةبيَتة فاكتةري هةلَطريساني شؤرشي عرياقي لة ‪ ٣٠‬ي يونيؤي سالَي ‪.١٩٢٠‬‬
‫عرياقييةكان ضاوةرِيَي ضارةسةري كيَشةكةيان بوون كة برِيارةكاي كؤنطرةي سان رميو‬
‫دةردةضيَت بةوةش عرياق دةكةويَتة ذيَر ئينتدابي بريتاني‪ .‬كة ئينطليزةكان كورِي زانا ئيمام‬
‫ئةلشريازي و هاورِيَيةكاني دةطرن و لة عرياق دووريان دةخةنةوة‪ ،‬ئةوةش كؤبونةوة و نارِةزايي ليَ‬
‫دةكةويَتةوة‪ ،‬بؤيةش ثياواني عةشريةتةكان شؤرشةكة هةلَدةطريسيَنن و بآلوكراوة بؤ راطةياندني‬
‫جيهاد و شةرِكردني ئينطليزةكان بآلودةكةنةوة‪ ،‬ئةوةش لةسةر داواي هةموو سةرؤك‬
‫عةشريةتةكان خؤيانةوة بوو‪ ،‬بة جيهاد لة ثيَناوي خودا و نيشتمان دةزانن‪ .‬ئيرت ئةوة ضةند‬
‫شةرِيَكي لة ناوضةكاني نةجةف و روميسة و روستميية و ديوانية و سةماوة و ضةند شاري تري ليَ‬
‫دةكةويَتةوة‪ ،‬شةرِةكان دةطاتة كوفة و ناوضةكاني سةرووي رووباري فورات و كةركوك و هةوليَر‪،‬‬
‫ئينجا دةطاتة هةموو شارةكاني تريش‪.‬‬

‫حكومةتةكةي طةيالني‬

‫لةودةمانة ونستؤن شرشل وةزيري موستعمةرةكاني بريتاني بوو‪ ،‬تؤماس ئيدوارد (لؤرنسي‬
‫عةرةب) راويَذكاري ئةو بوو‪ ،‬ئيرت دانوستان لةنيَوان شرشل و فةيسةلَ دةست ثيَ دةكات‪،‬‬
‫هةردووال ريَكدةكةون كةوا بريتانيا دان بة سةربةخؤيي مةملةكةتي عرياقي دابنيَت و يارمةتي‬
‫عرياقييةكانيش بدات بؤ دامةزراندني حكومةتيَكي نيشتماني‪ ،‬هةردووالش ريَكةوتنامةيةك بؤ‬
‫بةرذةوةندي هاوبةش ئيمزا دةكةن‪ ،‬كة تيَدا بريتانييةكان ضةند دةسكةوتي ئابوورييان دةبيَت‪.‬‬

‫‪90‬‬
‫بريتانيا مةندوبيَكي نويَي سامي لة عرياق دادةنيَت‪ ،‬ئةويش سري برسي كوكسة‪ ،‬ئةوةي لة ‪ ١١‬ي‬
‫سثتةمبةري سالَي ‪ ١٩٢٠‬دةطاتة بةغدا و ثاش ضةند رؤذيَك لة طةيشتين بآلوكراوةي دامةزراندني‬
‫حكومةتيَكي نويَ بآلودةكاتةوة‪ ،‬كوكس لة رؤذي ‪ ٢٧‬ي سثتةمبةر حكومةتيَكي نويَ بة‬
‫سةرؤكايةتي عةبدولرةمحان طةيالنيي نةقييب شةريفةكاني بةغدا دادةمةزريَنيَت‪ .‬ثاش ضةند‬
‫مانطيَك شرشل لة ‪ ٩‬ي مارسي ‪ ١٩٢٠‬لةطةلَ لؤرانس دةطاتة قاهرية‪ ،‬ثاش دوو رؤذ وةفديَكي‬
‫عرياقي بة ئةنداميةتي كوكس و هةنديَك لة وةزيرةكان دةطاتة خزمةتي ئةو‪ ،‬لة كؤبونةوةكةدا‬
‫برِيار دةدةن بةزووترين كات هةموو طرياوةكان ئازاد بكةن‪ ،‬بةتايبةتي ئةوانةي لة‬
‫خؤثيَشاندانةكاندا طريابوون‪.‬‬

‫عةبدوآل لة ئوردن‬

‫لةودةمانة و لة مةيدانيَكي تر ئةمري عةبدوآلي براي مةليك فةيسةلَ ضاالكانة رؤلَي دةطيَرِا‪ ،‬ئةو‬
‫لةودةمانة وةزيري دةرةوة بوو لة حكومةتي حيجاز‪ ،‬لةطةلَ باوكي شةريف ئةحلوسيَن كيَشةي‬
‫دةبيَت‪ ،‬بؤية واز لة وةزارةتةكة دةهيَنيَت و مةكة جيَدةهيَلَيَت و دةضيَتة شاري موعان لة ئوردن‪،‬‬
‫كة بةشيَك بوو لة مةملةكةتي حيجاز‪ ،‬لة مانطي سثتةمبةر ‪ ١٩٢٠‬بة طةرمي ثيَشوازي ليَ دةكريَت و‬
‫ئةوةش لة دميشق دةنطؤيةكي زؤري ليَ دةكةويَتةوة‪ ،‬لةودةمانةش لة ئةجنامي شةرِةكةي‬
‫ميسلؤن هيَشتا خويَن دةرذا و ميللةتي سوري بؤ سةربةخؤييةكان و خويَين شةهيدةكاني دةطريا‪،‬‬
‫بؤية خةلَكة روو لةو دةكةن و لةو كؤدةبنةوة‪ ،‬ئةوانةي لة شام رايانكردبوو لة ميسر و فةلةستني‬
‫دةطةرِيَنةوة بن ئاآلكةي ئةو‪ .‬ثةيدابووني ئةمري عةبدوآل لة ئوردن وا دةكات فةرةنسييةكان خؤيان‬
‫كؤبكةنةوة و لة شاري درعا و بةدريَذايي سنووري حوران سوثا كؤدةكةنةوة و سةنطةر ساز‬
‫دةكةن و بوارةكاني بةرطري ئامادة دةكةن و سةربازةكان ضةكةكانيان تيذ دةكةنةوة‪ ،‬بؤيةش‬
‫نامة بؤ ئينطليزييةكانيش دةنووسن لة بزاظي ئةمري عةبدوآل هاوكارييان بكةن و بزاظةكةي لة‬
‫طؤشةيةكي تةسكدا طؤشةطري بكةن‪ .‬ئينطليزييةكانيش لةو رةوشة و بووني ئةمري عةبدوآل و‬
‫ثةيوةنديكردن بة طةورة ثياوةكان نيطةران دةبيَت‪ ،‬ئةو دةمانة دةطوترا كةوا ئةو بزاظة‬

‫‪91‬‬
‫ئينطليزةكان لةو ناوضةية دةردةكات‪ ،‬لةناو وآلتيش لة خؤرهةآلتي ئوردنيش رةوشةكة ئارام‬
‫نةبوو‪ ،‬حكومةتي هةريَمةكة كيَشةيان زؤر بوو‪ ،‬ئةو رةوشةش بؤني شةرِي ناوخؤي ليَ دةهات‪،‬‬
‫بؤية دةبواية كؤشش بكةن ئةو كيَشةية بنربِ بكةن‪.‬‬

‫ئيمارةتي خؤرهةآلتي ئوردن‬

‫كة ونستؤن شرشلي وةزيري موستعمراتي ئينطليزي لة رؤذي ‪ ٩‬ي مارس ‪ ١٩٢٠‬طةيشتبووة‬
‫شؤستةي بةنداوي ئةسكةندرية‪ ،‬ئةمري عةبدوآلش بة تريَن لة موعانةوة بةرةو عةمان دةرِؤيشت‪،‬‬
‫لةويَش ذمارةيةك كةسايةتي دةبينيَت‪ ،‬ئينجا بةرةو قودس بةرِيَدةكةويَت و رؤذي ‪ ٢٧‬ي مارس‬
‫دةطاتة ئةو شارة و بةيانييةكةي شرشليش دةطاتة قودس‪ ،‬بةيةكةوة كؤبونةوةيةكي رةمسي‬
‫دةكةن بؤ دانوستان لةسةر دامةزراندني ئيمارةتي خؤرهةآلتي ئوردن بة سةرؤكايةتي ئةمري‬
‫عةبدوآلي كورِي ئةحلوسيَن عةلي ئةهلامشي‪ ،‬ئةوةش بوارسازيَك دةبيَت بؤ يارمةتيداني‬
‫بريتانييةكان بؤ دابينكردني ئاسايشي ناوضةكة‪ ،‬لةكاتي ثيَويستيش ثرس بة مةندوبي بريتاني لة‬
‫عةمان بكةن و بريتانييةكان دوو بنكةي فرِؤكةواني تيَدا دابنيَن‪ .‬ثاش كؤتايي كؤبونةوةكة ئةمري‬
‫عةبدوآل بؤ وةرطرتين ئيمارةتة نويَيةكةي بةرةو عةمان بةرِيَدةكةويَت‪ ،‬ثاش دانوستان لة ‪٢‬ي‬
‫يوليؤ بة سةرؤكايةتي رةشيد تايع حكومةتيَكي نويَ رادةطةيَنيَت‪.‬‬

‫سازكردني ثالن‬

‫بريتانيا يةكبووني خؤرهةآلتي ئوردن و فةلةستني بة شيَكيَكي ئينتدابي دةزاني كة ثيَشكةشي‬


‫كؤمةلَةي نةتةوةكاني كردبوو بؤ دروستبووني ئةو دوو هةريَمة‪ ،‬كؤمةلَةكةش لة ‪ ٢٤‬ي يوليؤي‬
‫سالَي ‪ ١٩٢٢‬شيَكةكة مؤر دةكات و بةوةش فةلةستني بةثيَي برِطةكاني بةلَيَين بةلظؤر دةبيَتة‬

‫‪92‬‬
‫وآلتي نةتةوةيي جوولةكة‪ .‬لة رؤذي ‪ ٦‬ي ئوكتؤبةري ‪ ١٩٢٢‬ئةمري عةبدوآل لةطةلَ سةرؤك‬
‫وةزيرةكاني لة عةمانةوة بةرةو لةندةن بةرِيَدةكةويَت‪ ،‬لةطةلَ حكومةتي ئينطليزي دةكةويَتة‬
‫دانوستان‪ ،‬بةيةكةوة لةسةر ضةند خالَيَك ريَكدةكةون‪ ،‬لةاليةن بريتانييةكان وةك باآلدةسيت سةر‬
‫فةلةستني ئةمري عةبدوآل دةكريَتة سةرثةرشتياري ئةو بةشةي بة خؤرهةآلتي ئوردن دةناسرا‪،‬‬
‫ثاش ئةوةي دوايي سنوورةكةي بؤ دياردةكةن و بؤ باشرتين بةرِيَوةبردنيش ياسا و ريَنماييةكاني‬
‫خؤجيَيةتي بؤ ديار دةكةن‪ ،‬بة مةرجيَك لةطةلَ بةرذةوةندييةكاني بريتانيا دذايةتي تيَدا نةبيَت‪.‬‬

‫لة ‪ ٢٤‬يوليؤش هةردووال ريَكدةكةون لةسةرئةوةي بريتانيا دان بة ثاشايةتي شريف ئةحلوسيَن‬
‫لةسةر حيجاز و مةليك فةيسةلَ مةليكي عرياق و حكومةتيَكي سةربةخؤش لة خؤرهةآلتي ئوردن بة‬
‫سةرؤكايةتي ئةمري عةبدوآل بنيَت‪.‬‬

‫كة ئةمري عةبدوآل بؤ ضوونة حةج وآلتةكة جيَدةهيَلَيَت‪ ،‬بة دووركةوتنةوةي ئةو وآلتةكة دووضاري‬
‫رووداني ئاذاوةي زؤر دةبيَت‪ ،‬كة ئةو لة ‪ ١٩‬ي ئوطسيت سالَي ‪ ١٩٢٤‬ئةمري دةطةرِيَتةوة‪ ،‬حكومةتي‬
‫بريتاني هوشدارييةكي دةداتيَ كة تيَدا ضةند داواكاري تيَدا بوو ثيَشكةش دةكات‪ ،‬لةوانة‬
‫بريتانييةكان ضاوديَري دارايي بةبيَ مةرج و ثيَشينةكانةوة بكات‪ ،‬نويَنةرايةتي عةشريةتةكان‬
‫هةلَوةشيَنيَتةوة‪ ،‬لةبةرئةوةي حكومةكة دةستووري بوو‪ ،‬بؤية ئةمري بةرثرسي ئيدارةكة نابيَت‪،‬‬
‫ئةمرييش هةموو مةرجةكان قبوولَ دةكات‪ .‬لةودةمانة شاري عةقةبة لةبن دةسيت حكومةتي‬
‫حيجاز بوو‪ ،‬بؤيةش ئةمري عةبدوآل داوا لة باوكي دةكات ئةو عةقةبة و مةعاني رادةسيت بكات‪،‬‬
‫باوكي بةوة رازي دةبيَت‪ ،‬بةوةش لة مانطي يوليؤدا شاري عةقةبة دةكةويَتة ذيَر فةرمانرِةواي‬
‫مولَكةكاني ئيمارةتي خؤرهةآلتي ئوردن‪ ،‬ئةوةش لةسةر ثيَشنيار و داواي بريتانييةكان بوو‪،‬‬
‫ضونكة شويَنةكة بايةخيَكي سةربازي و سياسي هةبوو‪ ،‬ئةوةش بة ئاهةنطيَكي رةمسي لة رؤذي‬
‫‪١٦‬ي يوليؤ بةرِيَوة دةضيَت‪.‬‬

‫ثةمياني ضؤكثيَدانان‬

‫‪93‬‬
‫هةردوو حكومةتي ئوردن و حكومةتي قودس دانوستان دةكةن‪ ،‬تيَدا هةردووال ريَكةوتننامةيةك‬
‫مؤر دةكةن‪ ،‬ئةوةش هةموو عةرةبيَكي بةغريةت توورِة دةكات‪ ،‬كة تيَدا ئةمري عةبدوآل رازي بووة‬
‫كةوا ئيمارةتي خؤرهةآلتي ئوردن هةموو مووضةكاني موعتةمةدي بريتاني و فةرمانبةرةكاني بدات‪،‬‬
‫خاوةن شكؤش ئةمري عةبدوآل هةواريَك بؤ نيشتةجيَبووني بريتانييةكان ساز بكات‪ ،‬هةردوو‬
‫دةسةآلتةكةي ياسادانان و ئيدارة بة ريَنماييةكاني موعتةمةدة بريتانييةكة بيَت‪ ،‬وشةي‬
‫فةلةستينيش ئةو ثارضةي هةريَمة مونتدةبة دةبيَت‪ ،‬كة دةكةويَتة خؤرهةآلتي رووباري ئوردن‪،‬‬
‫ئةمرييش بةلَيَن بدات هيض فةرمانبةريَك بةبيَ رةزامةندي حكومةتي بريتاني دانةمةزريَنيَت‪،‬‬
‫هةروةها ئةمري بةلَيَنيش بدات لة ريَنماييةكاني مةندوبي سامي خؤرهةآلتي ئوردن لة هةموو‬
‫كاروبارةكان سةربارةت بة ئيشوكارةكان دةرنةضيَت‪ ،‬سةبارةت بة بودجةي ساآلنةش ثرس بة‬
‫خاوةن شكؤي بريتاني بكريَت‪ ،‬واتة مةسةلةي دةركردني هةر دراويَكي ئوردني‪ ،‬ئةمري سةبارةت بة‬
‫هةموو ئةو جؤرة ياسايانة ثرس بة بريتانيا بكات‪ .‬هةر لة بةندةكاني ريَكةوتننامةكةدا هاتووة كةوا‬
‫بريتانيا هيَزةكاني خؤي لة ئيمارةتي خؤرهةآلتي ئوردن دةهيَلَيَتةوة‪ .‬حكومةتي ئوردنيش هةموو‬
‫مةسرةفةكاني ئةو هيَزانة بكات‪ ،‬خاوةن شكؤ ئةمري عةبدوآل لةسةر ئةو هةموو بةند و برِطة‬
‫توندكارة زالَمانة رازي دةبيَت‪.‬‬

‫نارِةزايي وآلتثاريَزةكان‬

‫ئةو ريَكةوتننامةية نارِةزاييةكي زؤري لةاليةن هاوآلتييانةوة ليَ دةكةويَتةوة‪ ،‬بؤيةش برِيار دةدةن‬
‫لة عةمان لة رؤذي ‪ ٢٥‬ي يوليؤي سالَي ‪ ١٩٢٨‬بة ئامادةبووني ‪ ١٢٠‬رووناكبري و سياسةمتةدار‬
‫كؤنطرةيةك دةبةسنت‪ ،‬لةويَ رادةطةيَنن كةوا ئةوان هةموو برِطةكاني ريَكةوتننامةكة رةفز دةكةن‪،‬‬
‫بةيةكةوة لةسةر داناني بةلَطةنامةيةكي نيشتماني كؤك و ساز دةبن‪ ،‬كة تيَدا هةموو‬
‫داواكارةكانيان رادةطةيَنن‪ ،‬ئةوةش بةثيَضةوانةي هةموو برِطةكاني ريَكةوتنةكةي ئةمري و‬
‫بريتانييةكان دةبيَت‪ .‬بؤيةش خةلَكة وآلتثاريَزةكة نامةيةكي نارِةزايي دةدةنة سري جؤن‬
‫تشانسلوري مةندوبي سامي بريتاني فةلةستيين عةماني‪ ،‬كة تيَدا توورِةيي خؤيان لةسةر هةموو‬

‫‪94‬‬
‫وردةكارييةكان دةردةبرِن‪ ،‬باس لةوة دةكةن ثارةيةكي زؤر لة دةزطاكاني جاسووسي سةرف‬
‫دةكريَت و ثارةيةكي زؤريش لة سازكردني كؤشكةكةي موعتةمةدي بريتاني سةرف دةكريَت‪ ،‬لة‬
‫بةرامبةر ئةوةشدا هيَشتا حكومةتي رةمسي وآلتيش بالَةخانةيةكي شياوي نيية‪ ،‬خةلَكةكة زادي‬
‫رؤذانةيان نيية‪ .‬لة كؤنطرة نيشتمانييةكة ليذنةي راثةرِاندن رادةطةيندريَت كة داوا دةكةن‬
‫هاوآلتيان بايكؤتي هةلَبذاردنةكان بكةن‪ ،‬نامةيةكي نارِةزاييش رةوانةي كؤمةلَةي نةتةوةكانيش‬
‫دةكةن‪ ،‬بةآلم هةلَبذاردنةكة كرا و ئةجنومةني ياسادانيش كؤدةبيَتةوة و تيَدا ريَكةوتننامةكةي‬
‫نيَوان بريتانييةكان مةليك عةبدوآل ثةسةند دةكةن‪ .‬ليذنةكةي راثةرِاندن لةسةر نارِةزاييةكانيان‬
‫بةردةوام دةبن‪ ،‬بؤ دذايةتييكردني حكومي بريتانييةكان لة وآلتةكة كاركةر دةبن‪ ،‬راشدةطةيَنن‬
‫كةوا ئةوان دان بة شةرعيةتي ئةجنومةني ياسادانان نانيَن و لة هةموو ضاالكييةكانيان رازي نني‪،‬‬
‫داواش دةكةن لة رؤذي ‪١٥‬ي مارسي ‪ ١٩٣٢‬ضوارةم كؤنطرةيان ببةسنت‪ ،‬كة تيَدا ريَكةوتننامةكة‬
‫دووبارة رةفز دةكةنةوة‪ ،‬ئةو فةرمانبةراني هيَنراونةتة وآلت دوورخبريَنةوة و هةموو ياسايية‬
‫ريَزثةرِةكانيش هةلَوةشيَنةوة‪ ،‬دذايةتي هةموو ئةوانة بكةن كة دةيانةويَ زايونيزم بهيَنة ناو‬
‫خؤرهةآلتي ئوردن‪ .‬ليذنةكة كؤنطرةي ثيَنجةميان لة عةمان دةبةسنت‪ ،‬تيَدا حكومةتيَكي نيشتماني‬
‫رادةطةيَنن و هةموو بةندةكاني ريَكةوتننامةكةش هةلَدةوةشيَنةوة‪ ،‬نارِةزاييش لةسةر‬
‫هةلَسوكةوتي زايونيزمةكان لة خؤرهةآلتي ئوردن ثيادةي دةكةن‪ ،‬ضةند داواكاري نيشتماني‬
‫رةسةنيش منايش دةكةن‪ ،‬لةناو ئةو كةشة نارِةزايية طةرمةدا ئةمري عةبدوآل لة رؤذي ‪٣‬ي يونيؤي‬
‫سالَي ‪ ١٩٣٤‬لة عةمانةوة بةرةو لةندةن بةرِيَدةكةويَت‪ ،‬تا بريتانييةكان رازي بكات بةندةكاني‬
‫ريَكةوتننامةكةيان هةموار بكةن‪ ،‬بةآلم ثاش طةرِانيَكي زؤري ناو وآلتاني ئةوروثي هيض‬
‫اليةنطريييةك بؤ داواكةي نادؤزيَتةوة و ناتوانيَت هيض دةسكةوتيَكيش بؤ وآلتةكةي دةستبةر بكات ‪.‬‬

‫رةوشةكة لة خؤرهةآلتي ئوردن هةتا رؤذي هةيين ‪٢٠‬ي يوليؤي سالَي ‪ ١٩٥١‬ئارام نابيَت‪،‬‬
‫لةودةمانةش مةليك عةبدوآلي كورِي ئةحلوسيَن بؤ نويَذي رؤذي هةيين سةرداني مزطةوتي ئةقسا‬
‫دةكات‪ ،‬لةويَ ثياويَكي فةلةستين بة ناوي مةستةفا شوكري كة ثيشةي بةرطدروو بوو‪ ،‬سيَ طوللة‬
‫لةسةري مةليك دةدات و دةيكوذيَت‪ .‬وتيان ئةو ثياوة جةرطي دةسووتا كة دةيبيين جوولةكة‬
‫وآلتةكةي دةدزن‪ ،‬بؤية تةقةكاني كردبوو‪ ،‬لةودةمانةش ئةمري ئةحلوسيَن كة ثاشان دةبيَتة ثاشاي‬

‫‪95‬‬
‫ئوردني لةطةلَدا بوو‪ ،‬ئةويش طوللةيةكي بةركةوتووة‪ ،‬بةآلم بةوة بةختيار بووة كةوا طوللةكة بةر‬
‫ئةو مةدالياية كةوتبوو كة لة ملي دابوو‪ ،‬بةوةش لة مردن دةربازي بووة‪.‬‬

‫بابةتي ضوارةم‬

‫شؤرشي يةمةن‬

‫‪96‬‬
‫‪١٩٧٠_١٩٦٢‬‬

‫سةآلح ئةلئيمام‬

‫شؤرشي يةمةن‬

‫ئةو بابةتة باس لة الثةرِة خويَناوييةكاني خةباتي خةلَكي يةمةنة كة لة ناوةندي يةكةمي سةدةي‬
‫بيستةم بؤ رووخاندني قةلَةمرةويي ئيمامةكان‪ ،‬كة لة ماوةي يازدة سةدة بة زولَم و زؤردارييةكان‬

‫‪97‬‬
‫حوكميان كردووة‪ ،‬حاكمةكان ضةند زالَم و دةسرتةش بووينة ميللةتةكةش ئةوةندة سةبوور و‬
‫ئارام بووة‪ ،‬بةآلم ئةوةش سنووري هةبووة و سةبرةكةيان تةواو بووة‪.‬‬

‫كة طويَت لة دةستةواذةي يةمةني بةختيار دةبيَت‪ ،‬هةست ناكةيت ميللةتةكةي ضةند لة ناسوور و‬
‫خةمدا ذياون‪ ،‬هةتا سةدةي بيستةم ئيمامةكان ضؤن ئةو ميللةتةيان ضةوسانديتةوة‪ .‬دكتؤر‬
‫عةبدولرةمحان ئةلبيزاني كة يةكيَكة لة سةركردةكاني شؤرشي يةمةن و جيَطري سةرؤك‬
‫ئةجنومةني سةركردايةتييةكةيةتي‪ ،‬دةردةسةريي و ئةشكةجنةكاني ئةو ميللةتةي بة ضريؤكي‬
‫سةربرِيين هةزار و سةد طةجنةكة لة دانيشتواني طوندي موكل دةطيَرِيَتةوة‪ ،‬ضونكة يةكيَك لةوانة‬
‫جورئةتي كردبوو مايف ميللةتةكة وةك بنةمالَةي هامشييةكان يةكسان بكريَت‪ ،‬بؤيةش ئةمريي‬
‫ناوضةكةيان طةجنةكان ريز دةكات تا ذمارةيان دةطاتة هةزار و سةد كةس و ريزةكةش لة‬
‫طوندةكة دةطاتة سةنعا‪ ،‬ئةوانة كؤتبةند دةكات بة زةجنري سةرومليان دةبةستنةوة و هةتا‬
‫تابوورةكة دةطاتة بةردةم كؤشكي ئةمريةكةيان‪ ،‬ئةوانيش سةري برِاوي كورِةكةيان ثيَ دةبيَت‪،‬‬
‫ئينجا ئةمرييش فةرمان دةدات سةري هةموويان بثةريَنيَت‪ .‬يةكيَك لة ئةمريةكاني ئةو ئيمارةتة‬
‫لةسةر ريَطاكان و لةبةردةم هاتوضؤي ئوتومبيَلةكان بةربةست دادةنيَت تا لة هةموو بةربةستةكان‬
‫ثارة و باجي رةتبوون بدةن‪ ،‬ذمارةي بةربةستةكاني نيَوان سةنعا و عةدةن دةطةيشتة زؤرتر لة‬
‫ضل‪ ،‬دةبواية خاوةن ئوتومبيَلةكة ضل جار باج بدات‪ ،‬ماوةيةكةش نزيكةي سيَ سةد كيلؤمةتر‬
‫دةبوو‪.‬‬

‫لةبةرئةوةي يةمةن لة ميَذووي شارستانيةتي عةرةبدا وآلتيَكي ثيَشكةوتوو بووة‪ ،‬بؤية بة وآلتي‬
‫يةمةني بةختيار ناسراوة‪ ،‬ئةو وآلتة لة خةآلفةتي عةباسي دادةبرِيَت و ئيمامة زيدييةكان ماوةي‬
‫هةزار و سةد سالَ حوكميان كردووة‪ ،‬ئةوةش لةو رؤذة بووة كة يةمةنييةكان لةسالَي ‪ ٢٨٤‬ي‬
‫كؤضي ضوونةتة مةدينةي منةوةرة و موبايةعةي هاديي كورِي يةحياي كورِي حوسيَنيان كردووة‪،‬‬
‫ئةويان بة ئيمام ناساندووة‪ ،‬ئةويش بةلَيَنيداوة بة حوكمي شةرعي خودا و سونةتي ثيَغمبةرةكةي‬
‫ميللةتةكة بةيةكساني بة هةموو مةزهةب و رةضةلَةكةكانةوة حوكم بكات‪ ،‬تا ئةوةي وآلتةكة‬
‫لةسالَي ‪ ١١٧٣‬ي زايين دةكةويَتة بن دةسيت ئةيوبييةكان‪ .‬لةسالَي ‪ ١٥١٧‬ي زايين‬
‫عومسانييةكان ضةند بةشيَكي ئةو وآلتة داطري دةكةن‪ ،‬بةآلم زيدييةكان بةرطري دةكات‪ ،‬تا‬

‫‪98‬‬
‫ئيمامةكةيان ئيمام متوكل علي اللة لة بةشة باكوورةكةي يةمةن عومسانييةكان دةردةكات‪ ،‬ئينجا‬
‫دةسةآلتي دةطاتة سةر هةموو بةشةكاني يةمةن‪ ،‬لة باكووري مةكةوة هةتا باشووري عةمان‪ ،‬ئيرت‬
‫يةمةن يةكةم وآلتي عةرةبي دةبيَت لةودةمانة كة سةربةخؤيي دةبيَت ‪.‬‬

‫ئيمامةكاني يةمةن خؤيان بة نةوةي هامشييةكان دةزاني‪ ،‬بؤيةش زؤر نةيارانة و دوذمنانة‬
‫فةرمانرِةوايي ميللةتةكةيان كردووة‪ ،‬زولَمي زؤريان لةو خةلَكة كردووة‪ ،‬هةتا رادةي ئةوةي‬
‫خويَندةوارييان لةسةر ميللةتةكة قةدةغةكردووة‪ ،‬ضونكة وايانزانيووة ئةوةيان مةترسي لةسةر‬
‫سولَتانةكةيان ثةيدا دةكات‪ ،‬خاكي وآلتةكةيان بة خويَين زانا و ثياوضاك و رؤلَةي عةشريةتةكانيان‬
‫ئاوداوة‪ ،‬خؤشيان بة تويَذيَكي سةرووي ميللةت زانيوة‪ .‬بةشة باكوورةكةي يةمةن وآلتيَكي دابرِاو‬
‫بوو لة جيهان‪ ،‬لة رووي كؤمةآلتي و ثيشةسازي و ئابوورييةوة تا ماوةيةكي زؤر دريَذ هيض‬
‫ثةيوةندييةكي نةبوو‪ ،‬وةك دةلَني هةتا سالَي ‪ ١٩٥٠‬لةودةمانةي كة جيهان باسي ضؤنيةتي‬
‫هةلَكةوتةي مانطيان دةخويَند‪ ،‬لةو وآلتة كارةبا نةبووة‪ ،‬هةتا كؤتايي شةرِي دووةمي جيهانيش‬
‫ويَستطةيةكي ثةخشي راديؤيان نةبووة‪ ،‬ئينجا بريتانييةكان لةسالَي ‪ ١٩٤٦‬ويَستطةيةكيان لة‬
‫عةدةن داناوة‪ ،‬لةو وآلتةش تةنها سيَ كةس ئاميَري راديؤيان هةبوو‪ ،‬لةوانة ئيمام ئةمحةدو‬
‫جيَنشني ئةلبدر و قازي ئةمحةد ئةحلزراني و بةس!‬

‫ثاش كؤتايي هاتين جةنطةكة لةناو وآلتاني ناوضةكة نائارامييةكي سياسيي ضاالك سةر هةلَدةدات‪،‬‬
‫ئةوةش يةمةني باكوور دةطريَتةوة‪ ،‬ضةندين هةولَي كودةتا دةكريَت‪ ،‬كة يةكةميان لةسالَي‬
‫‪ ١٩٤٨‬دةبيَت‪ ،‬كة لةاليةن عةبدوآلي وةزيرةوة دةبيَت و بةآلم سةرناطريَت‪ .‬لة مانطي ئةثريلي‬
‫سالَي ‪ ١٩٥٥‬ديسان كودةتايةك بة سةركردايةتي موقةدةم ئةمحةد يةحيا ئةلساليا دةكريَت‪،‬‬
‫تيميَكي سةربازي طةمارؤي كؤشكي ئةمري لة شاري تةعز دةدةن‪ ،‬داوا دةكةن خؤي بداتة دةست‪،‬‬
‫ئةويش خؤي رادةستيان دةكات‪ ،‬بةآلم سةركردةكاني كودةتاكة لةسةر ضارةنووسي ئيمام دةبيَتة‬
‫ناكؤكييان‪ ،‬هةنديَكيان داوا دةكةن ئةمري بكوذريَت‪ ،‬هةنديَكيان دةلَني با حكومةكةي بدةنة دةست‬
‫ئةمري سةيفةدين عةبدوآلي براي‪ ،‬ئةمرييش تا سةربازةكان بكرِيَت طةجنينةكةي دةكات و ثارةيان‬
‫نيشان دةدات‪ ،‬ذنةكاني بنةمالَةي ئةمارةتةكةش نامة بؤ سةرؤك عةشريةتةكان رةوانة دةكةن‪ ،‬تا‬
‫بة هاناي ئيمام بيَن‪ ،‬بةناوي كيذاني ثيَغمبةرةوة نامة دةنووسن‪ ،‬لةطةلَ هةر نامةيةكيش ضةند دانة‬

‫‪99‬‬
‫قذي برِاوي خؤيان رةوانة دةكةن‪ ،‬بؤيةش عةشريةتةكان هيَرش دةكةنة سةر تةعةز و هةرةس بة‬
‫كودةتاكة دةهيَنن‪ .‬لةسالَي ‪١٩٥٥‬بةدواوة ميسر ئاميَزي خؤي بؤ شؤرشطيَرِة يةمةنة‬
‫دةركراوةكان دةكاتةوة‪ ،‬لةويَش لةناو وآلتي ميسردا بةرةيةكي ئؤثؤزسيؤن دادةمةزريَنن كة‬
‫دذايةتي دةسةآلتي ئيمامي لة يةمةن ثيَ بكةن‪ ،‬سةرؤكي ثيَشووتري ميسر جةمالَ عةبدولَناسر‬
‫بةشيَكي ئيستطةي دةنطي عةرةب دةخاتة ذيَر خزمةتي شؤرشطيَرِاني يةمةن و جةزائري‪ ،‬ئةوانيش‬
‫لة مانطي ئؤطسيت سالَي ‪١٩٥٥‬ةوة بآلوكراوةيةك بةناوي دةنطي يةمةن بآلودةكةنةوة‪ ،‬ئةفسةرة‬
‫يةمةنييةكان دةطةنة كولَيذة جةنطييةكةي ميسري‪ ،‬لةويَش مةشق لةسةر ضةكة نويَيةكاني ميسري‬
‫دةكةن ‪.‬‬

‫لة قاهرية بةردةوام ثيَشوازي لة هاتين سةركردةكاني شؤرشي يةمةن دةكرا‪ ،‬ئةوانةش ناويان لة‬
‫خؤيان نابوو‪ ،‬يةمةنيية ئازادةكان‪ ،‬بةردةوام كؤبونةوةي ريَكخستنيان دةكرد و لةطةلَ بةرةي‬
‫ئؤثؤزسيوني يةمةني لة ميسر هاوكاري دةكرد‪ ،‬كة ئةجنومةني سةركردايةتي شؤرش ثشتيواني‬
‫دةكردن‪ ،‬بؤيةش لة مايوي سالَي ‪ ١٩٦١‬هةردوو اليةن يةكدةطرن و بةرةيةك ساز دةكةن‪،‬‬
‫ئةجنومةنيَك بؤ كارطيَرِي بؤ ئةو يةكيَتيية ساز دةكةن و ئةمحةد حمةمةد ئةلنعماني دةكةنة‬
‫سةرؤك و قازي حمةمةد حمموود زوبريي وةك جيَطري بؤ كاروباري ناوخؤ دادةنيَن‪ ،‬ئةوانة‬
‫هةردووكيان لة كودةتاكةي سالَي ‪ ١٩٥٥‬بةشدارييان كردبوو‪ ،‬ئةلبزانييش وةك جيَطري سةرؤك‬
‫بؤ كاروباري سياسيي دادةنيَن‪ ،‬يةكيَتييةكة كؤشش دةكات سةرهةلَدانيَك لةناو يةمةن بةرثابكةن‪.‬‬

‫مردني ئيمام حةميدةدين‬

‫لةورؤذانة حاكمي يةمةن ئيمام ناسردين ئةمحةدي كورِي يةحياي كورِي حمةمةدي كورِي يةحياي‬
‫حةميدةدينة‪ ،‬كة باوكي لةثاش سالَي ‪ ١٩٣٧‬برِوا و ثشتيواني بة كورِةكاني ثةيدا دةكات ناويان‬
‫دةنيَت شريةكاني ئيسالم‪ ،‬ئةويش زووتر دةكاتة ئةمريي ليواي تةعز‪ .‬كة شؤرشةكةي دةستوور‬
‫بةرثا دةبيَت برِياربوو لة دةرةوةي شاري تةعز بيكوذن‪ ،‬هةروةها باوكيشي لة حةزيزي باشووري‬

‫‪100‬‬
‫سةنعا لة رؤذي ‪ ١٧‬ي فربايري سالَي ‪ ١٩٤٨‬بكوذن‪ ،‬بةآلم ئةو فيَلَ لةو دةكات و دةربازي‬
‫دةبيَت و دةطاتة حجة‪ ،‬لةويَ شةرِ دذي شؤرشةكة رادةطةيَنيَت‪ ،‬هةموو سةركردةكانيش لة حجة‬
‫دةطريَت و لة سيَدارةيان دةدات‪ ،‬لةورؤذةوة دةسةآلتي وآلتةكة دةكةويَتة بن دةسيت ئةو و ناو لة‬
‫خؤي دةنيَت ناسردين‪ .‬بةرةي بزاظي ئؤثؤزسيون بة سةرؤكايةتي قازي حمةمةد مةمحود ئةلزبريي‬
‫لةناوةوة و بة خةباتطيَرِ ئةمحةد حمةمةد ئةلنعمانييش لة دةرةوة طةشة دةكات‪ .‬سيَ لة‬
‫ئةفسةراني سوثا هةولَدةدةن ئيمام لة نةخؤشخانةي حةديدة بكوذن‪ ،‬كة لة رؤذي ‪ ٦‬ي مارسي‬
‫سالَي ‪ ١٩٦١‬سةرداني ضةند سةربازيَكي نةخؤشي كردبوو‪ ،‬بةآلم زؤر بةرِيَكةوت لةو ثالنةدا‬
‫دةربازي دةبيَت و هةتا رؤذي مردني لة ‪١٩‬ي سثتةمبةري سالَي ‪ ١٩٦٢‬حوكمي وآلت دةكات‪،‬‬
‫ئينجا حمةمةد ئةلبدر لةجياتي باوكي دةسةآلتي وآلتةكة دةطريَتة دةست‪ ،‬يةكةم كاريش عةبدوآل‬
‫ئةلسالل دةكاتة سةركردةي ثاسةواني ثاشايةتي (ئيمامةتي) ئةو يةكيَك بوو لة شؤرشطيَرِةكان و‬
‫خاوةن عةقلي بزويَين شؤرشةكةش بوو‪.‬‬

‫تةقينةوةكة‬

‫ثالنطيَرِاني شؤرشةكة سةرةتا بري لةوة دةكةنةوة ثشت بة ئةفسةرةكاني سوثا ببةسنت بؤ‬
‫رووخاندني حوكمي ئيمام‪ ،‬لةو ثرؤسةيةش ثشتيواني عةشريةتةكان بكةن‪ ،‬بةآلم عةقلي ثالنةكة‬
‫كةساني مةدةني بوو‪ ،‬ئةويش عةبدولرةمحان ئةلبيزاويية كة ثالندانةرةي باشي شؤرشةكة بوو‪،‬‬
‫ئةو وايدةزاني شؤرشي سةركةوتووي لة يةمةن ثيَويسيت بة ثيَنج ستوون هةية‪ ،‬ئةوانةش‪:‬‬
‫سوثايةك كودةتاكة بكات‪ ،‬ثةلةكردن لة تةواوكردني بةنداوي ئةحلوديدة بؤ هيَناني ضةكي قوورس‬
‫و كة جياوازييةكي زؤري هةبيَت لةطةلَ ئةو ضةكانةي لةدةسيت ثياواني عةشريةتةكانة‪،‬‬
‫تةواوكردني ريَطاي نيَوان سةنعا و ئةحلوديدة بؤ زوو طةيشنت بة ثايتةختةكة بؤ ثاريَزطاريكردني‪،‬‬
‫دةولَةت ثشتيواني شؤرشةكة بكات‪ ،‬هةبووني كةرةستةكاني راطةياندني ئةكتيظ بؤ طةياندني‬
‫بنضينةكاني شؤرشةكة‪ .‬لةسالَي ‪ ١٩٦٢‬سةرةتايةك بؤ دامةزراندني سوثاكة هةبوو‪ ،‬بةنداوةكةي‬

‫‪101‬‬
‫ئةحلوديدة تةواوكرا و ريَطاكةش لةنيَوان بةنداوةكة و سةنعا دةسيت ثيَكرابوو‪ ،‬هةروةها‬
‫ئيَستطةيةك لة سةنعا دامةزرا بةآلم ثيَويستييان بة ثشتيوانييةكي دةولَي هةبوو‪.‬‬

‫لة ئةلَمانيا ثالني كودةتاييةك داريَذرا‪ ،‬لةويَ ئةلبيزاني و عةبدولغين موتةهةر و ذمارةيةك لة‬
‫شؤرشطيَرِةكان كؤدةبنةوة‪ ،‬ئينجا ئةلبيزاني دةضيَتة قاهرية تا بةرنامةكة نيشاني بةرثرسة‬
‫ميسرييةكان بدات‪ ،‬لةوانة هاورِيَيةكةي ئةنوةر ئةلساداتي ئةندامي ئةجنومةني سةركردايةتي‬
‫شؤرشي ميسري و سةالح نةسري بةرِيَوةبةري موخابةراتي ميسري‪ ،‬ئينجا دوايي سةرؤك جةمال‬
‫عةبدولناسريش ديَتة سةر هيَلَةكة‪ ،‬لة هةنديَ لةو دميانانةدا حمةمةد قائيد سيفيش بةشدار دةبيَت‪،‬‬
‫كة لةسالَي ‪ ١٩٤٨‬بةشداري كودةتاكةي بة سةركردايةتي عةبدوآل ئةلوزير‪ ،‬ئةطةرضي سةرةتا‬
‫عةبدولناسر لة ثشتيوانيكردني شؤرشةكة دوودلَ بوو‪ ،‬بةآلم دوايي ثشتيواني يةمةنيية‬
‫ئازادخيوازةكان دةكات‪ ،‬وةك ضؤن ثشتيواني شؤرشطيَرةكاني جةزائريي كردبوو‪.‬‬

‫شةرِي ئةلقةسر‬

‫ئةفسةرةكاني سوثا بؤ كودةتا دوو ريَطايان لةثيَشدا بوو‪ ،‬شؤرشةكة بكةن يان ضاوةرِوان بكةن‬
‫ئةمري حةسةن لةدةرةوة بطةرِيَتةوة و هةردووكيان بةيةكةوة بطرن‪ ،‬بةآلم عةقيد عةبدوآل ئةلسالل‬
‫ضاوةرِوان ناكات و برِياري بزاظةكة دةدات و حالَةتي ئاوارتة لةناو كوليَذي جةنطي لة سةنعا‬
‫رادةطةيَنيَت‪ ،‬هةموو طةجنينةكاني ضةكةكان دةكاتةوة و بةسةر ئةفسةرة طضكةكان و‬
‫سةربازةكان دابةش دةكات‪ .‬لة ئيَوارةي رؤذي ‪ ٢٥‬ي سثتةمبةردا ئةلسالل سةركردة‬
‫ناسراوةكاني بزاظي نةتةوةيي يةمةني كؤدةكاتةوة‪ ،‬بةتايبةتي ئةوانةي لة هةولي كودةتاكةي‬
‫ئةلساليا لةسالَي ‪ ١٩٥٥‬هاوسؤزي ئةو بوون‪ ،‬هةموو ئةفسةرةكان و هةموو شانة ضةكدارةكان‬
‫ئامادةبوون تا بؤردوماني كؤشكي ئيمام بةدر دةست ثيَ بكات تا دةست بة شؤرشةكة بكةن و‬
‫بةرةو كؤشكي ئةلبشائر (كؤشكي ئيمام) و كؤشكي ئةلوسول (كؤشكي ثيَشوازي) و بالَةخانةي‬
‫ئيستطة و ئيستطةي ثةيوةنديية تةلةفؤنييةكان و كؤشكي ضةكةكان (طةجنينةي سةرةكي‬

‫‪102‬‬
‫ضةكةكان) و بارةطةكاني ئاسايشي ناوخؤ و موخابةرات‪ ،‬ئةو ضةكانةي لةودةمانةدا هةبوون برييت‬
‫بوو لة ‪ ١٣‬دةبابة لة ليواي بةدر و ‪ ٦‬زةريَثؤش و دوو تؤثي بةتاية و دوو تؤثي دذةئامسان‪،‬‬
‫بنكةي سةركردايةتي و كؤنرتؤلَةكةش كؤليَذي جةنطييةكة بوو ‪.‬‬

‫ذمارةيةك ئةفسةري شؤرشطيَر بة دةبابةوة روو لة كؤشكي ئةلبشائر دةكةن‪ ،‬بة بلَندطؤ داوا لة‬
‫ثاسةواني ثاشايةتي دةكةن بيَنة ثالَ هاوكاريية عةشايرييةكة‪ ،‬ئيمام بةدر خؤي رادةسيت‬
‫هيَرشبةرةكان دةكات و ئةوانيش برِيار دةدةن ئاشتيانة بةرةو دةرةوة دووري خبةنةوة‪ ،‬بةآلم‬
‫ثاسةواني ثاشايةتي قبوولَ ناكةن خؤيان رادةسيت هيَرشبةرةكان بكةن و تةقة لة يةكي‬
‫ئةفسةرةكان دةكةن‪ ،‬بؤيةش شؤرشطيَرِةكان بة تؤث و دةبابة بؤردومانيان دةكةن‪ ،‬ئةوان‬
‫لةسةرةتاوة برِيارياندابوو دةبابة و تؤثةكان لةو هيَرشةدا بةكاربهيَنن‪.‬‬

‫شةرِةكة بةردةوام دةبيَت تا رؤذي دوايي ثاسةوانةكاني ثاشايةتي خؤيان تةسليم دةكةن‪ ،‬بة‬
‫كوشتين يةكةم ئةفسةريَكي ثاشايةتي ناو ئيستطةكة بالَةخانةكة دةطرييَت‪ ،‬طةجنينةي‬
‫ضةكةكانيش زؤر بةئاساني دةطرييَت و ضاوةرِوان دةكةن تا عةقيد ئةلسالل فةرمان بدات‬
‫طةجنينةكان بكةنةوة و ثاسةوانةكاني ثاشايةتي لةسةر ئةو طةجنينةية دوورخباتةوة و تفةنط و‬
‫تؤث و تةقةمةنييةكاني كؤنرتؤلَ بكات‪ ،‬هةروةها بنكةي ثةيوةنديية تةلةفؤنييةكان بةبيَ‬
‫دةستكردنةوة دةطرييَت‪ ،‬لة كؤشكي ئةلوسوليش يةكة شؤرشطريةكان لةطةلَ دبلؤماسييةكان و‬
‫كةسايةتيية ناسراوةكاندا دةمينيَنةوة‪ ،‬تا بزانن كيَ دةطاتة لوتكةي دةسةآلتة نويَيةكة‪ .‬لةبةياني‬
‫رؤذي ضوارشةممةي ريَكةوتي ‪ ٢٦‬ي سثتةمبةري سالَي ‪ ١٩٦٢‬ئيستطةي سةنعا يةكةم ثةيامي‬
‫شؤرشةكة دةخويَنيَتةوة كة تيَدا هاتبوو‪:‬‬

‫سةركردايةتي شؤرش ئامانج و سياسةتي ناوخؤ و بوارة نةتةوةييةكة و اليةنة دةولَييةكة‬


‫رادةطةيَنيَت و ئةوةش ئاماجنةكاني شؤرشةكةية‪:‬‬

‫ئيَمة دةسةآلتي تاكرِةويي رةها لةناودةبني‪ ،‬دةسةآلتي دةرةكي ناهيَلَني‪ ،‬دةسةآلتي ثاشايةتي بة‬
‫دةسةآلتيَكي كؤماري دميوكراسي ئيسالمي دةطؤرِيَن‪ ،‬كة بنضينةكاني لةسةر دادي كؤمةآليةتي لة‬
‫دةولَةتيَكي يةكطرتوودا و ميللةتيش سةرضاوةي ئةو دةسةآلتة بيَت‪ ،‬كؤشش بكةن هةموو‬

‫‪103‬‬
‫ئاماجنةكاني بنضينةيي كؤماري عةرةبي يةمةني دةستةبةر بكات‪ ،‬كؤشش دةكةين شةريعةتي‬
‫دروسيت ئيسالمي راستةقينةيي ببوذيَنةوة ثاش ئةوةي حاكمة بةدكارة زؤردارةكان مرداريان‬
‫كردبوو‪ ،‬كؤشش دةكةين هةموو قني و رق و دووبةرةكي مةزهةبي و تريةيي نةهيَلَني‪،‬‬
‫ميللةتةكةمان بة ريَكخستنيَكي ميللي بؤ داناني بنضينةيةكي شؤرشطيَري ساز بكةين‪ ،‬دةبيَ هةموو‬
‫دةزطاكاني دةولَةت بةوردي ضاوديَري بكريَت و كؤشش بكةين شؤرشةكة لةو بةرنامةيةدا النةدات‪.‬‬

‫ئةطةرضي ئيمام بةدر لة ذياندا مابوو‪ ،‬بةآلم هةوالَي مردنيان ئةويان لة رؤذي ‪ ٢٨‬ي سثتةمبةر‬
‫بآلوكردةوة‪ ،‬ئةو لة سةنعاي ثايتةخت دةردةضيَت و دةطاتة حجةي باكوور‪ ،‬ئةويش وةك ضؤن‬
‫باثريةكاني كردبويان بري لةوة دةكاتةوة‪ ،‬داواي يارمةتي لة عةشريةتةكاني باكوور دةكاتةوة‪ ،‬لة‬
‫ضياكاني حةزرةمووتةوة شةرِ بؤ طرتنةوةي سةنعاي ثايتةخت دةكاتةوة‪ .‬بؤ هةلَسةنطاندني‬
‫رةوشةكة عةميدي ميسري عةلي عةبدخلبري بة فرِؤكةيةك دةطاتة سةنعا‪ ،‬لةويَ باس لة‬
‫ثيَويستييةكان و ئامادةكارييةكاني طةياندني يارمةتيية سةربازييةكان لةطةلَ شؤرشطيَرةكان‬
‫دةكات‪ ،‬بؤيةش زؤر بةثةلة كةتيبةيةكي ميسري رةوانة دةكةن‪ ،‬كة ئةركي ثاراستين طياني‬
‫عةقيد ئةلسالليان لةسةرشان دةبيَت‪ ،‬ئةو كتيبةية لة رؤذي ‪ ٥‬ي ئوكتؤبةر دةطاتة شاري‬
‫ئةحلوديدة‪ .‬ئةنوةر ئةلسادات وادةزانيَت كةوا ليوايةك بةثشتيواني دةستةيةك فرِؤكةوة و‬
‫دةستةيةك ئةفسةرة ئازادخيوازة يةمةنييةكان بةسة بؤ دابينكردني ذياني ئةلسالل‪ ،‬بةآلم‬
‫رووداوةكان بة ئاراستةيةكي تر و بةخيَرايي دةطؤرِيَت‪ ،‬ضونكة سعوودية هيَزةكاني خؤي رةوانةي‬
‫سةر سنووري يةمةن دةكات‪ ،‬ثاشاي ئوردنيش سةرؤك ئةركاني سوثاكةي بؤ ثشتيواني ئةمري‬
‫حةسةن رةوانة دةكات‪ ،‬لة رؤذاني ‪ ٢‬هةتا ‪ ٨‬ي ئوكتؤبةر ضوار فرِؤكةي سعوودية بة هةموو جؤرة‬
‫ضةكيَكةوة دةطاتة ناو عةشريةتة يةمةنيية هاوكارةكاني ئيمام‪ ،‬بةآلم فرِؤكةوانةكان فرِؤكةكان‬
‫بةرةو ئةسواني ميسري دةبةن‪ ،‬ئينجا بالويَزةكاني ئةلَمانيا و بريتانيا و ئةمريكا و ئوردن‬
‫ثشتيواني لة رذيَمةكةي ئيمام دةكةن‪ ،‬بةآلم ميسر و ضيكوسلؤفاكيا ثشتيواني بؤ شؤرشطيَرةكاني‬
‫كؤماري يةمةن رادةطةيَنن‪ ،‬ئةو رةوشةش وا دةكات ناوضةكة بةرةو تةنطذةييةكي دةولَي ببات‪.‬‬

‫سوثاي ميسري لة يةمةن‬

‫‪104‬‬
‫ثاش ئةوةي سيَ مانط بوو جةمال عةبدولناسر هيَزةكاني رةوانةي يةمةن كردبوو‪ ،‬لة سةرةتاي‬
‫سالَي ‪ ١٩٦٣‬هةست دةكات ئةو هيَزانةي رةوانةي كردوون كةمة و ثيَويستة هيَزي زؤرتر رةوانة‬
‫بكات‪ ،‬ئةوةشي باش دةزاني كةوا ناكؤكييةك لةنيَوان بةرةي ئةلسالل و عةشريةتة هةوادارةكاني‬
‫هةية‪ ،‬بةتايبةتي شيَخ عةبدوآلي كورِي حوسيَن ئةلئةمحري شيَخي عةشريةتةكاني حاشد كة رؤلَي‬
‫مةزنيان لة شةرِةكاندا هةبووة‪ .‬لة سةرةتا و لة مانطي ئوكتؤبةري سالَي ‪ ١٩٦٣‬ذمارةي‬
‫هيَزةكاني ميسري ثيَنج هةزار سةرباز بووة‪ ،‬بةآلم ثاش دوو مانط ذمارةي هيَزة نيزامييةكاني‬
‫دةطاتة ثازدة هةزار سةرباز‪ ،‬لة كؤتايي سالَي ‪ ١٩٦٣‬دةطاتة سي و شةش هةزار سةرباز و لة‬
‫كؤتايي سالَي ‪ ١٩٦٤‬دةطاتة ثةجنا هةزار سةربازي ميسري لة يةمةن‪ ،‬بةآلم لةسالَي ‪١٩٦٥‬‬
‫زؤرتر دةبيَت و دةطاتة ‪ ٥٥‬هةزار سةرباز‪ ،‬كة لة ‪ ١٣‬ليواي ثيادة دابةشببوون لةطةلَ تيميَكي‬
‫تؤثخانة و تيميَكي دةبابة و ذمارةيةك لة هيَزةكاني ساعقة و ضةند ليواي ثةرِةشووت‪ ،‬ئةمحةد‬
‫ئةبوزيدي سةفريي ميسر لة مةملةكةتي يةمةن هةر لةسالَي ‪ ١٩٥٧‬هةتا ‪ ١٩٦١‬ذمارةيةك‬
‫راثؤرتي بايةخداري لةسةر رةوشي يةمةن ناردبووة وةزارةتي بةرطري ميسري كة هيضيان‬
‫نةطةيشتبوون‪ ،‬ديارة كةوا ئةوانة لة دؤالبةكاني وةزارةتي دةرةوة شاردرابونةوة‪ ،‬سةفريةكة‬
‫دةسةآلتداراني ميسري لةوانة موشري عةبدحلةكيم عامري ئاطادار دةكاتةوة و ثيَيدةلَيَت كةوا‬
‫عةشريةتة يةمةنييةكان الواز و بيَدةسةآلت نني‪ ،‬بؤية دذايةتي ئةوانة ئاسان نيية‪ ،‬لة نامةكانييدا‬
‫سةفريةكة دذي ئةوة بووة كة حكومةتةكةي هيَز رةوانةي ناو يةمةن بكات‪ ،‬ئةو ثيَشنياري كردبوو‬
‫تةنها شؤرشطيَرةكان و ئةفسةرة ئازادخيوازةكان بة ضةك و بة ثارة كؤمةك بكات بةسة‪،‬‬
‫سةفريةكة لةو نامانةي كة نةطةيشتبوونة وةزارةتي بةرطري وتبووي اليةن و دةولَةتي زؤريش‬
‫هةية ثشتيواني عةشريةتةكان دةكةن كة دذايةتي شؤرشةكة بكةن‪ .‬عةبدولناسر و ئةنداماني‬
‫ئةجنومةني سةركردايةتي شؤرش برييان لةوة نةكردبووة كةوا ثشتيوانيكردن لة شؤرشطيَرةكان‬
‫واتة هةرِةشة لةو هيَزة بريتانيية دةكةن كة بؤ ثاراسنت و ثاريَزطاري لة عةدةن بوونيان هةية‪،‬‬
‫بؤيةش كة هيَزةكانيان رةوانةي يةمةن دةكةن بري لةو اليةنة ناكةنةوة‪.‬‬

‫‪105‬‬
‫سةركردة سةربازيية ميسرييةكان شارةزاييان لة تؤبؤطرايف مةيدانةكاني شةرِةكان نةبوو‪ ،‬نةخشةي‬
‫ثيَويستييان لةبةر دةستدا نةبوو‪ ،‬نةدةكرا هيج ئامار و بةرنامةيةك بةبيَ بووني خالَةكاني سةر‬
‫نةخشةكان ديار بكةن‪ ،‬يةكة سةربازيية ميسرييةكان تةنها ثشتيان بة نةخشةكاني دةرياوانييةكان‬
‫بةستابوو‪ ،‬بؤيةش بةرِيَوةبةري موخابةراتي طشيت ميسري سةالح نةسر وتبووي كةوا ئةوان‬
‫زانياريي دروستيان لةسةر يةمةن كةمة‪ ،‬ضونكة ميسر لةسالَي ‪١٩٦١‬ةوة سةفريي لة يةمةن‬
‫نةبووة‪ .‬نةبووني ئةو نةخشة مةيدانيانة وايكردبوو سوثاية ميسرييةكة بكةويَتة ناو زةلَكاويَك‪،‬‬
‫هةتا لة يةمةن دةمينيَنةوة لةناو ئةو زةلَكاوةدا طريببوون‪ ،‬ناويان لة ثرؤسةكةش نابوو ثرؤسةي‬
‫‪ ٩٠٠٠‬ئةوةش كؤدي سةركردةكاني سوثاي ميسري بوو بؤ شةرِةكةي يةمةن‪ ،‬لةناو سوثا‬
‫ميسرييةكة تةنها ليوايةكي ميسرييان بةناوي تةلعةت حةسةن عةلي هةبوو كة بةرِةضةلَةك يةمةني‬
‫دةبيَت ئةو كةميَك زانياري لةسةر يةمةن هةبوو‪ .‬بةآلم اليةني دووةم بةرةي ثاشا ئةو كيَشةيان‬
‫نةبوو‪ ،‬هةروةها لة مةملةكةتي سعووديةش بة ليَشاو كريَكارة يةمةنييةكان بؤ ثشتيواني ئيمام‬
‫بةدر دةطةرانةوة‪ ،‬بةآلم كة عرياقييةكان ذمارةيةك بةعسيية يةمةنييةكان رةوانة دةكاتةوة‪ ،‬ئةوان‬
‫دةتوانن رةوشةكة شثرزة بكةن و ثشتيواني ميسرييةكان دةكةن و بةرةي ئةفسةرة‬
‫ئازادخيوازةكان شلؤق دةكةن‪.‬‬

‫كة ميسرييةكان ثشتيواني شؤرشةكة دةكةن و سوثا رةوانة دةكةن‪ ،‬لةوالشةوة وآلتاني كةنداو و‬
‫هيَزة دةولَييةكان لةوانة شاهةنشاي ئريان و ثاكستان و بريتانيا ئةوانة بةرذةوةندييةكانيان لةطةلَ‬
‫ئيمام لة يةمةن بةهيَزبوو‪ .‬مةملةكةتي سعوودية و ئوردن بؤ بةرطري هاوبةش ريَكةوتنامةيةكي‬
‫سةربازي و بةرطريي ئيمزا دةكةن‪ ،‬كة بةناوي ريَكةوتنامةي تاييف دةناسرا‪ ،‬برِيار دةدةن‬
‫ئوردنييةكان لة تؤلَةي هةآلتين فرِؤكة سعوودييةكان بؤ ميسر بؤردوماني سةربازيية كؤمارييةكان‬
‫بكةن‪ ،‬بؤيةش تيميَكي سةربازي ئوردني بة سةرؤكايةتي حابس ئةجملالي و سةركردةي فرِؤكةواني‬
‫سهل محزة دةضيَتة مةملةكةتي سعوودية‪ ،‬تا لةويَ ديالؤط دةكةن لةسةر ضؤن و كةي فرِؤكة‬
‫ئوردنييةكان بوردومانةكان بكةن‪ ،‬برِيار وةردةطرن فرِؤكةخانةكاني سةنعا و ئةحلوديدة و تةعز‬
‫بؤردومان بكةن‪ ،‬كة تيَدا هةموو فرِؤكةكان و ثيَداويستييةكانيان بسووتيَنن و ئةو كةشتيية‬
‫ميسرييانةش تيَكبشكيَنن كة لةناو دةرياي سووربوون و دةطةرِانةوة ميسر‪ ،‬هةروةها فرِؤكةكان‬

‫‪106‬‬
‫بؤردوماني ئيَستطةي سةنعا و ئيَستطةي ثةيوةنديية بيَتةلَةكان و قةآلتي حجة و ئيَستطةي تةعز و‬
‫بةنداوي ئةلسليفي باكووري شاري ئةحلوديدة بكةن ‪.‬‬

‫لةبةر دووري نيَوان ئوردن و يةمةن و طضكةيي تةنكييةكاني بةنزيين فرِؤكةكان برِياردةدةن ثاش‬
‫ئةوةي بنكة ميسرييةكان بؤردومان دةكةن‪ ،‬فرِؤكةكان بةرةو بنكة سةربازيية بريتانييةكةي‬
‫عةدةن بنيشنةوة و سوتةمةني و ضةك و تةقةمةنييةكان وةربطرن‪ ،‬ئينجا لة طةرِانةوةياندا‬
‫بؤردوماني خالَة دياريكراوةكاني تر بكةن‪ .‬بةآلم سهل محزةي سةركردةي وةفدةكة بةبيَ ئةوةي‬
‫هؤييةكان ديار بكات لة سعوودية دةطةرِيَتةوة عةمان‪ ،‬لةويَ دةيةويَ ثاشاي ئوردن ببينيَت و‬
‫ديالؤط لةسةر مةسةلةيةك بكةن‪ ،‬كة ناتوانيَت ثاشا ببينيَت يةكسةر سوار دةبيَت دةضيَتة قاهرية‬
‫بؤ دميانةي جةمال عةبدولناسر‪ ،‬سهل محزة لة دميانةيةكي رؤذنامةطةرييدا وتبووي من ويستم ئةو‬
‫ئةركة نةكةم و ئيشةكةيان بة يةكيَكي تر سثاردبوو‪ ،‬ضونكة ئةو ئةوة بة شةرم دةزانيَت‪ ،‬بؤيةش‬
‫ميسرييةكان ريزي دةطرن و شةقاميَكي ناوضةي هةرمةكاني جيزةي بةناو دةكةن‪.‬‬

‫هاوثةميانةكان لة هةموواليةكةوة‬

‫دةولَةتة كارةكةرةكان لةو مةيدانة زؤر بوون‪ ،‬هةر لة ثاكستان هةتا ئريان و بريتانيا و‬
‫هاوثةميانييةكان‪ ،‬هةموواليةك ثشتيواني هيَزةكاني ثاشايةتييان دةكرد و ئةروثييةكان‬
‫ئيتسطةيةكيان بؤ دانبوو‪ ،‬لةسالَي ‪ ١٩٦٣‬زؤرتر لة ثازدة مليؤن دؤالر كؤمةكييان كردبوون‪،‬‬
‫ثاكستانييةكان تفةنط دةفرؤشنة ئةوان‪ ،‬ئريان بة ثارة يارمةتييان دةدات‪ ،‬بريتانييةكانيش بوار‬
‫دةدةن ضةكةكان بةناو خاكي يةكيَك لة هاوثةميانةكانيان بؤ ثاشايةتي دةرباز ببيَت‪ ،‬ئةويش‬
‫شةريف بيجان بوو‪ ،‬ئةوةي لة عةدةن لةبن فةرمانرِةوايةتي بريتانييةكان حوكمي دةكرد‪ ،‬فرِؤكة‬
‫بريتانييةكان ضةكيان دةطةياندة هيَزةكاني ئيمام‪ ،‬بؤية هيَزة ميسرييةكةي ناو يةمةن دةكةويَتة‬
‫بةر ضةندين هيَزي هةريَمايةتي و دةولَي‪ ،‬ئةو رةوشةش وا لة ميللةتي يةمةن دةكات‪ ،‬وةك‬
‫بةندييةك لة تاريكييةكاني سةدةكاني ناوةرِاست مبينيَتةوة‪.‬‬

‫‪107‬‬
‫ئيمام دوو سوثا دادةمةزريَنيَت يةكيَكيان لة خؤرهةآلت و بة سةركردايةتي ئةمري حةسةن‪،‬‬
‫دووةميان بة سةركردايةتي خؤييةوة لة خؤرئاوا دةبيَت‪ ،‬ئةو دوو سوثاية دةتوانن دةست بةسةر‬
‫زؤربةي ناوضةكاني باكوور و خؤرهةآلتي يةمةن دابطرن‪ ،‬لةوانة هةردوو شاري حريب و مةئةرةب‪،‬‬
‫بةآلم سةعدةي ثايتةخيت باكوور كة بواريَكي سرتاتيذي سةنعاي ثايتةخت بوو لةبن دةسيت‬
‫كؤمارييةكاندا بوو‪ ،‬شاري حجة واتة شارةكة و قةآلتةكة لةبن دةسيت ميسرييةكان و كؤمارييةكان‬
‫بوو‪ ،‬بةآلم ثياواني ثاشا دةستيان بة سةر ضيايةكاندا هةبوو‪ ،‬لة فةرةنسا و بةلذيكا و ئينطلرتا‬
‫بةكريَطرياويان ناردبوو‪ ،‬كة زووتر ئةوانة لة روديسيا و نيضمة دوورطةي ماالوي و هيندي ضيين و‬
‫جةزائري شةرِيان كردبوو‪ ،‬ئةوانة بؤ شةرِ و مةشقةكان يارمةتي ئيماميان دةدا‪ ،‬ثياواني ثاشايان‬
‫فيَرة ضةكة دذة دبابةكان و تؤثةكاني ‪ ١٠٦‬ملم دةكرد‪ ،‬هةروةها فيَريان كردبوون مني بضيَنن‪،‬‬
‫ضونكة زووتر ثياواني ثاشا تةنها ضاالكي ثارتيزاني و دابرِيين هيَزة ميسري و كؤماريية‬
‫يةمةنييةكان دةزاني و هيَرشيان دةكرد سةر كاروانةكاني ئازوخة و تةقةمةنييةكان ‪.‬‬

‫بةرنامةكاني شةرِةكة‬

‫سةركردايةتي مةيداني سوثاي ميسري لة شةرِي يةمةندا سيَ ئاماجنيان كردبووة بةرنامةي‬
‫ضاالكييةكان‪ ،‬يةكةميان بواري فرِؤكةواني بوو‪ ،‬فرِؤكةكان مةشقيان دةكرد‪ ،‬ناوضةكانيان روومالَ‬
‫دةكرد‪ ،‬بؤمباكانيان دةطواستةوة‪ ،‬سيَ رةوة فرِؤكةي شةرِكةر لةو مةيدانانة هاتوضؤيان بوو‪،‬‬
‫لةسةر سنووري يةمةني سعوودييةوة‪ ،‬فرِؤكة ميسرييةكان لةسةر دريَذايي دةشتايي تهامة و‬
‫شارةكاني جنران و جازاني سعوودييش دةرضوونيان دةبوو‪ ،‬لةو روومالَكردنة بؤردوماني هةردوو‬
‫سوثاية زةمينةكةي ثاشايةتييان بؤردومان دةكرد‪ ،‬بةوةش ميسرييةكان كةمي هيَزة ثيادةكةيان‬
‫ثرِ دةكردةوة‪ .‬بواري دووةمي بةرةكاني شةرِةكة كؤنرتؤلَكردني ريَطا سةرةكييةكاني سةنعا و‬
‫شارةكاني تر بوو‪ ،‬هةلَمةتيَك بةناوي رةمةزان طةورةترين هيَرش بوو‪ ،‬كة لة مانطي مارسي سالَي‬
‫‪ ١٩٦٣‬هةتا مانطي فربايةري سالَي ‪ ١٩٦٤‬بةردةوام بوة‪ ،‬بةوةش ريَطا سةرةكييةكاني سةنعا‬
‫بةرةو سةعدةي باكوور و ريَطاي سةنعا بةرةو مةئةرةب بةرةو خؤرهةآلت دةكريَتةوة‪ ،‬بؤيةش كة‬
‫ميسرييةكان سةردةكةون‪ ،‬هيَزةكاني ثاشايةتي طرد و ضياكان دةكةنة بنكةي كؤبونةوةي هيَرش و‬

‫‪108‬‬
‫ثةالماردان و خؤشاردنةوة‪ .‬بواري سيَيةمي شةرِةكان راكيَشاني عةشريةتةكان بوو بؤ‬
‫ثشتيوانييكردني كؤمارييةكان‪ ،‬بؤيةش ثارةي زؤريان بؤ ئةو مةبةستة سةرف كردبوو‪ .‬لةسالَي‬
‫‪ ١٩٧٦‬هيَزة ميسرييةكان لة سيَطؤشةي ئةحلوديدة تةعز سةنعا بؤ بةرطريكردن كؤدةبنةوة‪،‬‬
‫بؤيةش بة فرِؤكة باشووري سعوودية و باكووري يةمةن بؤردومان دةكةن‪ ،‬عةبدولناسر بؤ‬
‫دةربازبوون و دةرضوون لةو زةلَكاو زؤر مةبةسيت سوثاكةي ئةوان و سعوودييةكان لة يةمةن‬
‫دةربضن‪ ،‬بةآلم ئةوةش نايَتة واري جيَبةجيَكردني هةتا شةرِةكةي يونيؤي سالَي ‪١٩٦٧‬‬
‫روونادات‪ ،‬لةبةر ئةو رةوشة و بووني سوثاي ميسري لة يةمةن ئيسرائيلييةكان ئةوة بة هةلَدةزانن‬
‫و هيَرش دةكةن سةر هيَزةكاني ميسري و سوريي و ئوردني‪ ،‬لةبةر شكستة مةزنةكة و‬
‫نسكؤيةكةيان بةرامبةر ئيسرائيل‪ ،‬ميسرييةكان لة كؤنطرةي لوتكةي خرتووم سوثاكةيان لة يةمةن‬
‫دةكيَشنةوة‪ ،‬ئةوةش لةساآلني ‪ ١٩٦٨‬هةتا ‪ ١٩٧١‬ميسر و سعوودية سوثاكةيان لة‬
‫زةلَكاوةكةي يةمةن دةكيَشنةوة‪.‬‬

‫هةلَمةتةكةي رةمةزان‬

‫هةلَمةتةكةي رةمةزان لة مانطي فربايةري سالَي ‪ ١٩٦٣‬دةست ثيَ دةكات كة مةشري عةبدوحلكيم‬
‫و ئةنوةر ئةلسادات دةطةنة سةنعا‪ ،‬عةبدوحلكيم عامر داوا لة قاهرية دةكات ذمارةي سةربازةكاني‬
‫بكاتة ضل هةزار سةرباز‪ ،‬سةرةتا كارواني يةكةم ثيَنج هةزار سةرباز و لة رؤذي ‪١٨‬ي مانطي‬
‫فربايةر تيميَكي ثازدة دةبابة و بيست زريَثؤش و ‪ ١٨‬لؤري و ذمارةيةك جيَب لة سةنعاوة بةرةو‬
‫سةعدةي باكوورةوة بةرِيَدةكةويَت‪ ،‬ئينجا دوايي هيَزةكاني تريش سوثاكة تةواو دةكةن‪ .‬ثاش‬
‫ضةند رؤذيَك تيميَكي ‪ ٣٥٠‬سةربازي بة دةبابة و زريَثؤشةكانيانةوة لة سةعدةوة بةرةو مةئةرةب‬
‫لة باشووري خؤرئاوا دةرِوات‪ ،‬لة رؤذي ‪ ٢٥‬ي فربايةر مةئةرةب و دوايي لة رؤذي ‪ ٧‬ي فربايةر‬
‫حريب دةطرن‪ ،‬هيَزة ثاشاييةكةش كة ثيَكهاتبوو لة هةزار و ‪ ٥٠٠‬سةرباز ناتوانن هيَزةكة‬
‫بشكيَنن‪ ،‬سةركردةكةيان لة حريب بةرةو بيحاني ناو يةمةني باشووري رادةكات‪ ،‬كة لةبن دةسيت‬
‫بريتانييةكاندا بوو‪.‬‬

‫‪109‬‬
‫لة شةرِةكةي عرقوب ئةوةي بة دووري ‪ ٢٥‬ميل دةكةويَتة باشووري خؤرهةآلتي سةنعا‪ ،‬لةويَ‬
‫هيَزيَكي ‪ ٥٠٠‬كةس بة سةركردايةتي ئةمري عةبدوآل هيَرش دةكةنة سةر ثيَطةيةكي ميسري لةسةر‬
‫بةرزاييةكان‪ ،‬كة بة شةش دةبابةي سؤظيةتي جؤري تي ‪ ٥٤‬و شةش زريَثؤش و تؤثي ئوتؤماتيك‬
‫و دةثاريَزرا‪ ،‬ميسرييةكان بة تؤث و قازيفةكاني بازوكا و فرِؤكةكان ناوضةكة روومالَ دةكةن‪،‬‬
‫ثياواني ثاشاش بة تفةنطةكانيان و بة قازيفةي مورترةكةيان كة تةنها بيست طوللة و بازوكةكيان‬
‫ئةويش تةنها ضوار طوللةي هةبوو بةرثةرضييان دةدةنةوة‪ ،‬ئةو شةرِةش يةك هةفتة دةخايَنيَت‪،‬‬
‫ميسرييةكان سيَ دةبابة و حةوت زريَثؤشيان ليَ دةشكيَت و زياني طيانيان ‪ ١٦٠‬كوذرا دةبيَت‪،‬‬
‫بةآلم ميسرييةكان لة شويَنةكةي خؤيانةوة بوار نادةن ثياوةكاني ثاشايةتي لة ضياكاني باكوور و‬
‫لة خؤرهةآلتي سةنعاوة كؤمةكيان بطاتيَ‪.‬‬

‫لة رؤذي ‪١٢‬ي يونيؤ ضوار هةزار سةربازي ثيادةيي ميسري بة ثشتيواني سوثاي كؤماري و‬
‫طيانفيداييةكاني عةدةن هيَرش دةكةنة سةر شاري بيت عداقة‪ ،‬كة دةكةويَتة ‪ ٣٠‬ميل خؤرهةآلتي‬
‫سةنعا‪ ،‬لةويَ بةرةيةكي ثاشايةتي بة سةركردايةتي ئةمري عةبدوآل لةسةر ريَطاي ئةحلوديدة بةرةو‬
‫حجة ساز بوو‪ ،‬ميسرييةكان لةماوةي دوو رؤذدا ثيشرِةوي دةكةن و ‪ ١٢‬ميليش دةضنة ثيَشةوة‪،‬‬
‫ئينجا سوثاكةي ثاشايةكي دةست دةكاتةوة و بةرثةرضييان دةداتةوة‪ .‬كة تيَدا ‪ ٢٥٠‬كةسيان‬
‫ليَ دةكوذريَت‪ ،‬بؤية كؤمارييةكان بةرةو شاري سودةش كة نزيكةي ‪ ١٠٠‬ميل لة خؤرئاواي‬
‫سةنعا ثيَشرِةوي دةكةن‪ ،‬لةويَ هةست دةكةن سةرؤك عةشريةتةكان دلَسؤزييان بؤ ئةمري كةمة‪،‬‬
‫بؤية بةئاساني دةيانكرِن و بةئاساني دةطةنة ناو شارةكة‪ ،‬بةآلم ثاش مانطيَك سةرؤك‬
‫عةشريةتةكان داواي ليَبووردن لة ئةمري بةدر دةكةن و داواي ليَ دةكةن بة ثارة و بة ضةك‬
‫ثشتيوانيان بكةن‪ ،‬تا شةرِي سوثا ميسرييةكةي ناو شارةكةيان بكةن‪ ،‬بؤيةش ئةمري سوثايةك‬
‫ساز دةكةن بؤ طرتنةوةي شارةكة و ناوضةكة‪ ،‬لةوةدا سةركةوتن بةدةست دةهيَنن بةآلم‬
‫شارةكةيان ثيَ ناطرييَتةوة‪.‬‬

‫لة رؤذي ‪ ١٥‬مانطي ئؤطسيت ميسرييةكان لة بنكةكةي باكووري خؤرئاوايية سةرةكييةكانيانةوة‬


‫لة حةرز كة ذمارةيان هةزار سةرباز و لةطةلَ دوو هةزار سةربازي كؤمارييةكان هيَرشيَك دةكةنة‬
‫سةر ريَطاية شاخاوييةكةي كة دريَذاييةكةي ‪ ٣٥‬ميل بوو‪ ،‬كة خويةي سةر سنووري سعوودية و‬

‫‪110‬‬
‫بارةطاي سةركردايةتي بةدر لة ضياي قارة بةيةك دةبةستيَتةوة‪ ،‬بةرنامةكة بةثيَي طيَرِانةوةي‬
‫موخابةراتي بريتاني وا بووة‪ ،‬هيَزةكان دةبنة دوو بةش‪ ،‬يةكيَكيان بةرةو خؤرهةآلت واتة بةرةو‬
‫سةركردايةتي هيَزةكاني بةدر‪ ،‬دووةميان بةرةو باكووري خؤرهةآلتي ريَطاية شاخاوييةكة بةرةو‬
‫سنووري سعووديةي بن ضياكاني رازح بووة‪ .‬ميسرييةكان لة بةياني رؤذي شةممةدا لةناو كةند و‬
‫بيَشةآلنةكاني حرز و تعشر دةرِؤن‪ ،‬لةورؤذة و لة رؤذي دوايي بارانيَكي زؤر دةباريَت‪ ،‬بؤية بيست‬
‫دةبابة و ‪ ٤٠‬زريَثؤشةكانيان لةناو قوورِ و زةلَكاودا دةضةقيَت‪ ،‬هةتا بةيانييةكةي رؤذي‬
‫دووشةممة هيَزةكاني ثاشايةتي هيَرشيان ناكةنة سةر‪ ،‬بؤية بةدر لة بارةطةكةييةوة لةطةلَ هةزار‬
‫ضةكدارةوة لة دةربةندي تعشرةوة و ئةمري عةبدوآلش لة كةندةكةي حرزةوة هيَرشيان دةكةنة‬
‫سةر‪.‬‬

‫ميسرييةكان بة ثشتتيواني شيخ عةشريةتيَك لة سةعدةوة بةرةو باشووري خؤرئاوا و لةبن ضياي‬
‫رازح بؤ طةيشنت بة هيَزةكانيان لة حرز بةرِيَدةكةون‪ ،‬كة ذمارةيان ‪ ٢٥٠‬ضةترواني ميسري بوو‪،‬‬
‫بةآلم شيَخةكة ثيَشوازي لة ضةتروانييةكان ناكات‪ ،‬بؤيةش سوثاكة دةطةرِيَتةوة سةعدة و بة‬
‫قةناسي ثاشايةتيش ذمارةيةكيان دةكوذريَن‪ ،‬ئةمري بةدر بانطةواز دةكات و بروسكة رةوانةي‬
‫هةموو دؤستةكاني لةناو وآلتدا دةكات تا ثشتيواني بكةن‪ ،‬داواش دةكات لة ناوضةي جواف ئةو‬
‫هيَزي مةشقيان دةكرد بطةنة اليان‪ ،‬ثاش ‪ ٤٨‬سةعات هيَزيَك بةثشتيواني تؤثةوة بة لؤري دةطةنة‬
‫اليان‪ ،‬بةيةكةوة لة هيَزة ميسريية ضةقيوةكةي ناو قوورِةكة دةدةن‪ ،‬هيَزةكاني ثاشايةتي دوو‬
‫هيَرش دةكةن‪ ،‬يةكيَكيان بؤ سةر جهينة و ذمارةيةك لة ئةفسةراني ئةركان دةكوذن‪ ،‬دووةم‬
‫هيَرشيان بؤردوماني سةنعا دةكةن كة لةسةر لوتكةي شاخة نزيكةكان بوون‪ .‬لةو شةرِانة ضةند‬
‫ثسثؤرِيَكي بريتاني و بةكريَطرياواني فةرةنسي و بةلذيكي بةشدارييان دةكةن‪ ،‬بةيةكةوة هيَرش‬
‫لةناكاو دةكةنة سةر فرِؤكة و دبابة ميسرييةكاني ناو فرِؤكةخانةكةي باشووري سةنعا‪ ،‬هةروةها بة‬
‫قازيفةي مورتر هيَرش دةكةنة سةر سةربازطةي ميسري و كؤمارييةكان لة تةعز‪ .‬ئةطةرضي‬
‫ميسرييةكان دةتوانن هيَزةكاني بةدر لة بارةطاي سةركردايةتييةكةيان لةناو ئةشكةوتةكان‬
‫دةرثةرِيَنن‪ ،‬بةآلم ناتوانن ريَطا سةرةكييةكي سةر سنووري سعوودية داخبةن‪ ،‬لة ئيستطة و‬
‫رؤذنامةكاندا سةركةوتين خؤيان بآلودةكةنةوة‪ ،‬بةآلم ناضار دةبن ئاطربةسةكةي كة لة كؤنطرةي‬
‫ئاركويت لة سودان لة رؤذي ‪ ٢‬ي نؤظمبةر دانوستاني لةسةر كرابوو مؤر بكةن‪.‬‬

‫‪111‬‬
‫لة مانطي سثتةمبةري سالَي ‪ ١٩٦٤‬جةمال عةبدولناسر و مةليك فةيسةلَ لة كؤنطرةي لوتكةي‬
‫عةرةبي لة ئةسكةندرية كؤدةبنةوة‪ ،‬بةآلم هيَشتا نزيكةي ‪ ٤٠‬هةزار سةربازي ميسري و دة‬
‫هةزاري سةربازي تريش لة يةمةن مابوون‪ ،‬لة دوا بةياني كؤنطرةكةدا سةبارةت بة شؤرشةكةي‬
‫يةمةندا بآلودةكةنةوة‪ ،‬كةوا كؤشش بكةن هةموو ناكؤكييةكاني اليةنة يةمةنييةكان ضارةسةر‬
‫بكةن‪ ،‬كؤششيش بكةن هةموو رووداوةكاني ضةكداري و كوشتيارةكانيان لة يةمةن راطرن‪ ،‬هةموو‬
‫كيَشةكانيان ئاشتيانة ضارةسةر بكةن‪.‬‬

‫لة رؤذي ‪ ٢‬ي نؤظمبةري سالَي ‪ ١٩٦٤‬كؤنطرةيةكي نهيَين لة ئاركويت لة سودان دةبةسرتيَت‪،‬‬
‫اليةنة شةرِكةرةكان برِيار دةدةن سةعات يةكي ثاش نيوةرِؤي رؤذي دووشةممةي ريَكةوتي ‪ ٨‬ي‬
‫نؤظمبةر رابطرن‪ ،‬هةردووآلش دانوستاني ضرِوثرِ دةكةن‪ ،‬كة نويَنةراني ميسري و سعوودييش وةك‬
‫ضاوديَر بةشداري دةكةن‪ ،‬تيَدا برِياردةدةن بة ئامادةبووني سةرؤك عةشريةتةكان لة رؤذي ‪ ٢٣‬ي‬
‫نؤظمبةر كؤنطرةيةك بكةن‪ ،‬ئةو كؤنطرةيةش دةبيَتة ناوكي ئةجنومةني نويَنةران‪ ،‬كة كاربكةن‬
‫ليذنةي كارطيَرِي كاتي دامةزريَنن و هةراليةنة دوو كةس و يةكيَكي بيَاليةنيش دابنيَن‪ ،‬ئةوانةش بة‬
‫شيَوةيةكي كاتي حوكمي وآلت بكةن‪ ،‬تا ريفرؤميَك بؤ دةستنيشانكردني كارطيَرِييةكي ثاشايةتي‬
‫يان كؤماري ساز بكةن‪ ،‬برِيار ديَتة وةرطرتن‪ ،‬كةوا ئةلسالل و بةدر هيض ثؤستيَكي رةمسييان‬
‫نةبيَت‪ .‬حمةمةد ئةمحةد نعمان كة لةاليةن ئةلساللةوة كرابووة سةرؤك وةزيران داوا دةكات‪،‬‬
‫ثرؤسةيةكي ئاشتةوايي لةناو هةموو عةشريةتةكان بكريَت‪ ،‬داواكةي ئةو لة راديؤي سةنعا‬
‫بآلودةبيَتةوة كة داواي كردبووو‪ ،‬ئاشيت لة ثيَناوي ميللةتي يةمةندا بةرقرار بيَت‪ ،‬هةروةها وتبووي‬
‫كةوا ئةو سةرؤكايةتي كؤمارييةكان لة كؤنطرةكة دةكات و ئةلسالليش لة سةنعا دةمينيَتةوة تا‬
‫ئيمام بدر ئيقناع بكات بةشداري ئةو كؤنطرةية بكات‪ .‬بةآلم نة ئيمام بدر و نة كةس لةسةركردة‬
‫ديارةكاني بةشداري ناكةن‪ ،‬بةآلم هةنديَ لة سةرؤك عةشريةتة ديارةكاني هةواداراني ثاشايةتي‬
‫بةشدار دةبن‪ ،‬لةو كؤنطرةيةدا ثيَنج سةرؤك عةشريةت و ضوار زاناي ئايين لة ليذنةي كؤششكار بؤ‬
‫ئاشتةوايي دادةنريَن‪ ،‬عةبدولناسريش لةاليةن خؤيةوة ثريؤزبايي لةو كؤنطرةية دةكات‪ ،‬ئةوةش بة‬
‫بواريَكي باش دةزانيَت تا هيَزة ميسرييةكان لة يةمةن بكشيَنةوة‪ ،‬ئةو لة راديؤي قاهريةدا‬
‫وتبووي ‪:‬‬

‫‪112‬‬
‫ئةوةيان كازيوةيةكة لةسةردةميَكي نويَ ‪.‬‬

‫ئةلسالليش لةاليةن خؤيةوة وتبووي ئةو هةنطاوة بواريَكي سةركةوتووانةية‪ ،‬لةاليةن بةرةي‬
‫ثاشايةتييشةوة بدر وتبووي ‪:‬‬

‫ثيَويستة ئةو جةنطةي وآلتة شريينةكةماني ويَران كردبوو بنربِ بكريَت و دانوستاني ئاشتييانة‬
‫هةموو كيَشةكاني ناو يةمةن ضارةسةر بكات‪.‬‬

‫لوتكةكةي جةدة‬

‫لةثاش سالَي ‪ ١٩٥٦‬كة جةمال عةبدولَناسر بؤ حةج سةرداني سعوودية دةكات و لةو حةجةدا‬
‫ثاشا سعوودي كورِي عةبدولَعزيز دةبينيَت‪ ،‬لة رؤذي ‪ ٢٢‬ي مانطي ئؤطسيت ‪ ١٩٦٥‬بة كةشيت‬
‫ئازادي عةبدولَناسر دةطاتة جةدة و لةويَ مةليك فةيسةلَ دةبينيَت‪ ،‬ئةويش بةطةرمي ثيَشوازي‬
‫دةكات لة ماوةي ‪ ٤٨‬سةعاتدا هةردووال ريَكةوتنيك مؤردةكةن و كة ئةويش كورتةي‬
‫كؤنووسةكةية‪:‬‬

‫سوثاي ميسرييةكان لة ماوةي دة مانط لة يةمةن بكشيَنةوة‪ ،‬سعوودييةكان هةموو‬


‫يارمةتييةكانيان بؤ ثاشايةتي يةمةن رابطرن‪ ،‬دوو ئةجنومةني يةمةني لة ثةجنا ئةندام ثيَكبهيَنن و‬
‫تيَدا نويَنةري هةموو اليةنةكاني تيَدا بيَت‪ ،‬ئةوانةش كار بكةن حكومةتيَكي كاتي سازبكةن كة‬
‫كاربكةن لة ماوةي يةك سالَدا بؤ دياركردني ئايندةي يةمةن ريفراندؤم بكةن‪ .‬لة رؤذي ‪ ٢٣‬ي‬
‫مانطي نؤظمبةر هةردوواليةني ثاشايةتي و كؤماري لة حرز كؤدةبنةوة‪ ،‬ئةوةش يةكةم خالي‬
‫سةرةتات داناني ناوي دةولَةتة كاتييةكة بوو‪ ،‬كة برِياربوو كاتي ريفراندؤمة طشتييةكة دياربكةن‪،‬‬
‫هةردووال راماني خؤيان لةسةر ضؤنيةتي دةولَةتةكة رادةطةيَنن‪ ،‬ثاشايةتي داوا دةكةن سيستةمي‬
‫وآلتةكة ثاشايةتي بيَت‪ ،‬كؤمارييةكانيش داواي كؤماري يةمةن دةكةن‪ ،‬كاتي ريفراندؤمةكةش هةتا‬
‫ثاش رةمةزان دوا دةكةن‪ ،‬كة يةك هةفتةي مابوو ‪.‬‬

‫‪113‬‬
‫كة دوو سةربازي خؤي دةيانةويَ ئةلسالل بكوذن‪ ،‬كةسايةتي ئةو بةرتةسك دةبيَتةوة‪ ،‬بؤيةش ئةو‬
‫ضةند سةربازيَكي ميسري وةك ثاسةوان ديار دةكات‪ ،‬برِيار دةدات بةرِيَوةبةري طشيت ئاسايش‬
‫عةبدولَقادر ئةخلةتةري و وةزيري ناوخؤ ئةلئةهنومي بطرييَن‪ ،‬ثؤليسيش تةقة لةو‬
‫خؤثيشاندةرةكان دةكات‪ ،‬كة بةرهةلَسيت دةكةن لة هاتين ليذنةي عةرةبي ئاشتةوايي بؤ يةمةن‬
‫ساز كرابوو‪ ،‬ئةلسالل حكومةتيش هةلَدةوةشيَنيَتةوة‪ ،‬حكومةتيَكي نويَ ثيَكدةهيَنيَت كة سيَ‬
‫وةزارةتة طرينطةكان دةداتة ئةفسةرةكان‪ ،‬خؤشي ثؤسيت وةزارةتي بةرطري و دةرةوة دةطريَتة‬
‫ئةستؤ‪ .‬لة ميسريش بة فةرماني جةمال عةبدولَناسر سيَ سةركردةي كؤمارةكان لة ماوةي سالَيَك‬
‫زؤرتر طريابوون ئازاد دةكات‪ ،‬ئةوانةش بة تومةتي دانوستانكردن لةطةلَ ثاشايةتييدا طريابوون‪،‬‬
‫ئةوانيش قازي عةبدولرةمحان ئةرياني و ئةمحةد حممةد نعمان و حةسةن ئةلعمري بوون‪ .‬كة‬
‫ئةلسالل لة سةرةتاي مانطي نؤظمبةردا سةرداني قاهرية دةكات‪ ،‬لةويَ عةبدولَناسر ئامؤذطاري‬
‫دةكات دةست لة ثؤستةكانييدا بكيَشيَتةوة و روو لة تاراوطة بكات‪ ،‬بةآلم ئةلسالل طويَ لة‬
‫ئامؤذطارييةكاني جةمال ناطريَت‪ ،‬بؤية بؤ ثشتيواني روو لة بةعسييةكاني بةغدا دةكات‪ ،‬بؤيةش‬
‫عةبدولَناسر فةرمان بة سوثاكةي لة يةمةن دةدات ئةطةر كودةتايةك دذ بة ئةلسالل كرا يارمةتي‬
‫نةدةن‪ ،‬بؤيةش لة رؤذي ‪ ٥‬ي مانطي نؤظمبةر كودةتاكة دةكريَت ‪.‬‬

‫لةسالَي ‪ ١٩٦٧‬هيَزة ميسرييةكان لة سيَطؤشةي ئةحلوديدة تةعز و سةنعا دةمينيَتةوة‪ ،‬بةآلم‬


‫هيَزة ئامسانييةكاني بوردوماني سوثاكةي ئيمامي دةكرد‪ ،‬بةآلم لة مانطي ئؤطستييدا عةبدولَناسر‬
‫بؤ ثرِكردنةوةي ئةو كةلةنةي لةناو سوثاكةي ئةو‪ ،‬كة لةثاش شةرِةكاني دذ بة ئيسرائيل ثةيدا‬
‫دةبيَت فةرمان دةدات ثازدة هةزار سةرباز لة يةمةن بكيَشيَتةوة‪ ،‬لة كؤنطرةي لوتكةي عةرةبي لة‬
‫خةرتووم ميسر برِيار دةدات هيَزةكاني لة يةمةن بكيَشيَتةوة‪ ،‬وةزيري دةرةوةي ميسريش‬
‫مةمحود رياز ثيَشنيار دةكات ريَكةوتنةكةي جةدةي سالَي ‪ ١٩٦٥‬زيندوو بكةنةوة‪ ،‬بدريش بةلَيَن‬
‫دةدات بؤ ثشتيوانيكردني ميسرييةكان دذ بة ئيسرائيل سوثايةك رةوانةي ميسر بكات‪،‬‬
‫عةبدولَناسر و مةليك فةيسةلَيش ريَكةوتنيَك بؤ كشانةوةي هيَزة ميسرييةكة لة يةمةن مؤر دةكةن‪،‬‬
‫سعوودييةكانيش ضيرت يارمةتي ثاشايةتي يةمةن نةدةن‪ ،‬لة وآلتاني عرياق و سودان و مةغريب‬
‫ضاوديَري عةرةبي لة يةمةن دابنيَنن ‪.‬‬

‫‪114‬‬
‫لة ئةجنامي شةرِةكةي سالَي ‪ ١٩٦٧‬و كشانةوةي هيَزة ميسرييةكة لة يةمةن باري كؤمارييةكان‬
‫لة يةمةن الر دةكات‪ ،‬ضونكة ميسرييةكان ضةك قوورسةكانيان دةبنةوة‪ ،‬كة ئةلسالليش لة بةغدا‬
‫دةبيَت كودةتايةكي لةسةر دةكةن و كةمبوونةوةي كؤمةك و يارمةتييةكاني دةرةكي رةوشي‬
‫كؤمارييةكان شثرزة دةكات‪ .‬هيَزةكاني ثاشايةتي ماوةي حةفتا رؤذ سةنعا طةمارؤ دةدةن‪ ،‬بةآلم‬
‫هةر كؤمارييةكان سةردةكةون‪ ،‬ئةويش ثاش ئةوة ديَت كة مةملةكةتي سعوودية دان بة كؤماري‬
‫يةمةني دةنيَت‪ ،‬لةسالَي ‪ ١٩٧١‬تةواوي هيَزة ميسرييةكانيش لة يةمةن دةكشيَنةوة‪ ،‬دةرضووني‬
‫بريتانييةكاني لة يةكيَيت باشووري عةرةبي لةسالَي ‪ ١٩٦٧‬بوارساز بوو كؤمارييةكان سةربكةون‪،‬‬
‫بةثيَي ئامارةكاني ميسري ذمارةي قوربانييةكاني ميسري لة يةمةن طةيشتووتة ‪ ١٥١٩٤‬ميسري‬
‫و سةربازةكاني ثاشاييةتيش دةطاتة نزيكةي ‪ ٤٠‬هةزار سةربازيان لي كوذرابوو‪.‬‬

‫‪115‬‬
‫بابةتي ثيَنجةم‬

‫شؤرشي رووسي‬

‫نووسيين حةسةن حافيز‬

‫شؤرشي رووسي‬

‫ئةطةر ثرسيار لة مةزنرتين و طةورةترين رووداوي سةدةي بيستةم بكةيت‪ ،‬بيَطومان شؤرشي‬
‫رووسييةكة شياوي باسة كة بةلشةفيية ماركسييةكاني بؤ يةكةم جار لة ميَذوودا هيَناية سةر‬

‫‪116‬‬
‫دةسةآلت‪ ،‬ئةوةش بة مةزنييةكةي هاوشاني رووخاني يةكيَيت سؤظيةت لة كؤتايي سةدةي‬
‫بيستةمة ‪.‬‬

‫ئةو شؤرشة كاردانةوةكةي طةيشتبووة هةموو طؤشةيةكي ئةو جيهانة بةرينةدا‪ ،‬كاريطةري‬
‫راستةوخؤشي هةبووة‪ ،‬ئةو شؤرشةش بوو وآلتيَكي زهليَزي وةك يةكيَيت سؤظيةتي ثةيداكرد‪،‬‬
‫ئةوانة بوون كة هيتلةريان لةناو بةفرة دذوارةكاني رووسييدا خنكاند‪ ،‬هةر ئةوانةش بوون‬
‫ثشتيوانييان لة بزاظة شؤرشطيَرييةكاني جيهاني سيَيةم دةكرد‪ ،‬شةرِة ساردةكةش بة ثةيدابووني‬
‫ئةو جةمسةرة دريَذي كيَشا‪ .‬ئةو شؤرشة بوو ئةو خةونةي بةرنامةريَذ دةكرد كة جياوازييةكاني‬
‫نيَوان ضيين دةولَةمةند و هةذارةكان ناهيَلَيَت‪ ،‬ئةطةرضي سةركردايةتي سؤظيةت لة بةرنامةكاني‬
‫شؤرشي ثروليتارياش اليان دابوو‪ ،‬بةآلم هةر ئةزموونيَكي ناوازة بوو‪ ،‬لة شؤرشةكاني جيهان و‬
‫منونةيةكة باسي دةكريَت و ناوي زيندووة ‪.‬‬

‫رةوشي رووسياي قةيسةري لة سةدةي نؤزدة بةرةو ئالَؤزي و نالَةباري دةرِؤيشت‪ ،‬جوتيارةكان‬
‫ذيانيان مةرطةسات بوو‪ ،‬برسيةتي ناونيشان و هاورِيَيةتي مردني دةكرد‪ ،‬زؤربةي خيَزانةكان لةناو‬
‫ذووريَك يان كوخيَكدا دةذيان‪ ،‬سةرما هةراساني كردبوون و طةرم نةدةبونةوة‪ ،‬خواردنيان ناني‬
‫وشك بوو ئةوةي دةسيت كةوتبواية‪ ،‬لة زؤربةي ناوضةكاني ئيمثراتؤريةتي رووسي جوتيارةكان تيَر‬
‫نان نةبوون‪ ،‬كريَكاري شارةكانيش ببوونة كويَلةي طةورةكانيان و لة ثةراويَزي ذياندا دةذيان‪.‬‬
‫هاوآلتي رووسي سادة تةنها ئةوةي مابوو لة خودا داوا بكات مةرطي ثيَ ببةخشيَت و لةو رذيَمة‬
‫دةربازي بيَت كة ثياواني كؤشك و دةسةآلتدارةكان هةموو ثيَداويستييةكاني ذيانيان مسؤطةرة‪،‬‬
‫جوتيارةكانيش هيوايان وابوو‪ ،‬وةك ئاذةلَ سةيريان بكةن ضونكة ئةوان مافةكانيان باشرت ثاريَزراو‬
‫بوو ‪.‬‬

‫قةيسةرةكان وةك هةموو دةسةآلتدارة ديكتاتؤرةكان واياندةزاني بووني كةمرتين بواري‬


‫دميوكراسي وةك ئةوروثاي هاوسيَيان وآلتةكةيان بةرةو ئاذاوة و رووخان و كةالوةيي دةبات‪،‬‬
‫ئةوةش لة هةموو شويَنيَك و زةمانيَك بيانووي دةسةآلتدارة زؤردارةكان بووة‪ ،‬بؤيةش ئاسايي بوو‬
‫كة ئةجنومةني وةزيران تةنها دةستةيةكي راويَذكاري بوو‪ ،‬يان راسترت بلَيَن ئةجنومةنيَك بوو تةنها‬
‫بؤ قسةكردن و هيض كاريَكيان نةبوو‪.‬‬

‫‪117‬‬
‫لةو رةوشةدا قةيسةر لةبةر رؤشنايي دةسةآلتي خودايي ثاشايةتي حوكمي وآلتةكةي بة سيستةمة‬
‫كؤنةكان سةربةستانة بةرِيَوة دةبرد‪ ،‬ئةو سيستةمةش تاكة رذيَم بوو لة ئةوروثا نةطؤرِابوو‪،‬‬
‫بنةمالَةي رومانؤف لةسالَي ‪ ١٤٩٤‬بة زةبري ئيظاني خويَنريَذ و ثوترس و كاتريين مةزن بةرِيَوة‬
‫دةضوو‪ ،‬بنةمالَةي رومانؤف دةسةآلتيان توندتر دةكةن‪ ،‬كة هيَز و زةبرةكةيان لة ثامشاوةي‬
‫دةولَةتي رؤماني و بيزنيت وةردةطرن و خؤيان ثاش رووخاني قستةنتينية بة زةبري‬
‫عومسانييةكان‪ ،‬لةسالَي ‪ ١٤٥٣‬دةكةنة ثاريَزةري يةكةمي مةزهةبي ئةرثوزكس‪ ،‬بؤيةش هةردوو‬
‫دةسةآلتي ئايين و دنيايي لة كةسايةتي قةيسةر كؤدةكةنةوة و ئةجنومةني وةزيران وةك‬
‫ثارضةيةك ديكؤر دادةنيَت و قةيسةريش دةتوانيَت بةئاساني دووري خباتةوة‪ ،‬ئةوةش زؤرجار‬
‫روويداوة ‪.‬‬

‫لةودةمانةي ميللةتاني ئةوروثي لة زةبري دةسةآلتي توندكاري ثاشاكان بة هةلَطريساني شؤرشة‬


‫دةستوورييةكان دةربازيان ببوو‪ ،‬قةيسةرة رووسييةكان زؤرتر ثيَيان توندتر دةكرد و‬
‫روشنطةرييةكاني شؤرشةكاني ئينطليزي و فةرةنسي هيض كاريَكي لة دةسةآلتةكةي ئةوان‬
‫نةكردبوو‪ ،‬رةوتة نةتةوةييةكان كة لة ئيتالَياوة بةرةو ئةلَمانياش هةنطاوي دةنا و ريفؤرمةكان‬
‫طةشةي دةكرد‪ ،‬قةيسةرةكان بيَ باكانة و بي ئاطايانة خؤيان مات كردبوو‪ ،‬يان لة ثةنا شاخة‬
‫بةرفرينةكانيان خؤيان حةشار دةدا‪ ،‬بؤيةش برييان دةكردةوة زؤرتر بةرةو كةنارةكاني بةلتيك و‬
‫دةرياي ناوةرِاستيش بضن‪ ،‬ضونكة زووتر نيازي خؤرئاوايان تاقي كردبووة‪ ،‬بةآلم بريتاني مةزن و‬
‫ئةلَمانيا بةرطري تونديان كردبوو و ورضة رووسييةكةيان ترساندبوو‪ ،‬بةآلم قةيسةرةكان لةناو‬
‫سنووري دةولَةتي عومساني سةركةوتين زؤري بةدةستهيَنابوو‪ ،‬ئةطةرجي ئوستوولَي رووسي‬
‫دةطاتة ناو دةرياي ناوةرِاست‪ ،‬بةآلم بووني ئوستوولَة بريتانييةكة كة بةزؤري لةناو ئاوةكاني‬
‫ناوةرِاستدا بآلوببونةوة دةيانشكيَنن‪ ،‬بؤيةش ئةطةرضي ئةوان سوثايةكي مةزنيان هةبوو‪ ،‬لةناو‬
‫سنووري خؤياندا طلينليان دةدا‪ ،‬لةبةر خةيالَي داطريكردن قةيسةرةكان برييان لةوة نةدةكردةوة‬
‫وةك ئةوروثييةكان بري لة طةشةي ثيشةسازي بكةنةوة‪ ،‬بةردةوام سيَبةرةكةي سيستةمي‬
‫دةرةبةطييةكة لةسةر ئابووري وآلتدا بالَي كيَشابوو‪ ،‬بؤيةش جوتيارةكان وةك كويَلة ئازار و‬
‫ئةشكةجنةيان لةناو كيَلَطةكان دةخوارد‪ ،‬طةشةي ثيَشةسازييش بة شيَوةيةكي شةرمنانة و‬

‫‪118‬‬
‫بةكةمي و بؤ دابينكردني ثيَداويستييةكاني ضينة دةولَةمةندةكة و مالَة دةسةآلتدارةكان‬
‫دةردةكةوت‪.‬‬

‫ماركس‬

‫لةناو ئةو بازنة تاريكة و سستبووندا لة رووسيا هةنديَ تريؤذي هزرة ئةوروثييةكان دياربوون‪،‬‬
‫ئةوانة داواي ئازادي و دادثةروةري كؤمةآليةتييان دةكرد‪ ،‬لة هةموويان طةشرت و روونرت لة‬
‫ناوةندي سةدةي نؤزدةم طةيشتين هزري فةيلسويف طةورةي ئةلَمان كارل ماركس بوو‪ ،‬لةودةمانة‬
‫ماركس (‪ )١٨٨٣_١٨١٨‬لةطةلَ فريدريك ئةجنلزي هاورِيَي بناغةي سؤسياليسيت زانسيت‬
‫دادةريَذن و ئةوةش ثةرةثيَداني فةلسةفةكةي هيطل و هزرةكاني سؤسياليسيت ميسالي بوون‪،‬‬
‫ئةوانة هةردووكيان لة طةآللَةكردني ئةو رامانةدا بةياني يةكةمي شيوعي لةسالَي ‪ ١٨٤٥‬ليَ‬
‫دةكةويَتةوة‪ ،‬كة تيَدا بانطيَشيت ئةوةيان كردبوو كةوا طةشةي جيهاني نةتةوةكان لةطةلَ ملمالنيَي‬
‫ضينةكان دةبيَت كة تيَدا ثرؤليتارياي كريَكاري زؤرينةية‪ ،‬لة بةيانةكةدا هاتووة كةوا بةو طؤرِانة‬
‫كؤمةلَطا دةوكةويَتة ناو كةشيَكي برايةتي و يةكساني و هةموو جياوازييةكاني ناو ضينةكان‬
‫نامينيَت و بةيانةكةش درومشي ئةي كريَكاراني جيهان يةكبطرن بآلودةكاتةوة و داواكارة شؤرش‬
‫بةسةر ضينة برذةواكة بكةن ئةوانةي ضينة كريَكارييةكة بة سيستةميَكي سةرمايةداري‬
‫دةضةوسيَنةوة‪.‬‬

‫ماركس هزري وا بوو كةوا كؤمةلَطة سةرمايةداريية طةورةكاني وةك بريتانيا و ئةمريكا دةتوانن‬
‫هةنطاو بنيَن بةرةو ئيشرتاكيةت‪ ،‬ئةو رامانةش بةخيَرايي دةطاتة رووسيا‪ ،‬ئةطةرضي ماركس‬
‫ثيَشبيين ئةوةي نةدةكرد شؤرشيَك هةلَطريسيَت‪ ،‬بةآلم هزرةكةي ئةو لةو وآلتة تةشةنةي دةكرد‪،‬‬
‫لة ئيشرتاكيية رووسةكانيش رازي نةبوو‪ ،‬بؤيةش لة نامةيةكدا كة بؤ ئةجنلزي رةوانة كردبوو‪،‬‬
‫نووسيبووي‪ :‬من برِوا بة رووسةكان ناكةم‪ ،‬ثيَش ئةوةي رووسةكان هةلَسنةوة دةرطاي دؤزةخيان‬
‫بؤ دةكريَتةوة‪ ،‬ضونكة ئةوان لةسةرخؤ ثيَشدةكةون‪ .‬ئةو وايدةزاني هيَشتا زؤر ماوة رووسةكان‬

‫‪119‬‬
‫ثةيرِةوي سيستةمي سوسياليسيت بكةن‪ .‬لةبةرئةوةي ئةمريكا و بريتانيا دوو وآلتي ثيشةسازي‬
‫ديار و طةورة بوون‪ ،‬بؤية ماركس هةسيت دةكرد لةو دوو وآلتة زووتر ضينة كريَكارة‬
‫هوشيارةكةيان رادةثةرِن و شؤرش لةسةر سةرمايةدارييةكة دةكةن ‪.‬‬

‫لة رووسيا رؤماننووسي رووسي تورجانيف مةزهةبي عةدةميةت دادةهيَنيَت و لة ثةجناكاني‬


‫سةدةي نؤزدةهةم وةك مةزهةبيَك لةناو ضينة هةستيارة شؤرشطيَرةكة بآلودةبيَتةوة كة‬
‫بانطيَشيت لة سيَدارةداني هةموو دةزطا و دةسةآلتةكاني دةكرد‪ ،‬لةودةمانةش ضينة كريَكارة‬
‫خويَندةوارةكة هاوشاني جوتيارةكة دةجوالنةوة و بزاظيَكيان بة ناوي نارودنيك دامةزراند كة ثالني‬
‫شؤرشيان هةبوو‪ ،‬بة تايبةتي لةناو جوتيارةكان كة زؤرتر ئارةزووي دةسةآلتي كؤمةلَةييان‬
‫تيَدابوو‪ ،‬بةوةش دةتوانن رووسيايةكي نويَ دامةزريَنن‪ ،‬ئيرت لةسةر دةسيت ثيرت تكاتشظ‬
‫بريؤكةي دامةزراندني دةولَةتي نويَي شيوعيةت لةسةر بنضينة توباويية ميسالييةكة ثةيدا دةبيَت‪.‬‬
‫لةسالَي ‪ ١٨٨٣‬ئةو سالَةي تيَدا ماركس دةمريَت‪ ،‬جؤرج فاالنتينوفتش لةطةلَ ذمارةيةك لة‬
‫هاورِيَيةكاني لة شاري ذةنيَفي سويسري حزبي رزطاريي كريَكاري دادةمةزريَنيَت‪ ،‬ئةوةش يةكةم‬
‫حزبي ماركسي بوو لة ميَذووي رووسيا‪ ،‬بليخانؤظ برِواي وابوو كةوا ئةطةري شؤرش لةبار دةبيَت‬
‫ئةطةر رووسيا ببيَتة وآلتيَكي ثيشةسازي و تيَدا ضيين ثرؤليتارياي ثةيدا دةبيَت و ئةوةش كاكلي‬
‫هزري كارل ماركس بوو‪ .‬ئيرت دوو بؤضووني شؤرشطيَرانة لة طؤرِةثانةكة دةخةملني‪ ،‬يةكةميان‬
‫بؤضوونةكةي بليخانؤظ و ماركسييةكان كة واياندةزاني شؤرش تةنها بة كريَكارة زةمحةتكيَشةكة‬
‫دةكريَت‪ ،‬بةآلم ناردونيك وايدةزاني كةوا دةبيَ شؤرشةكة دةبيَ ثشتيواني لة جوتيارةكانةوة‬
‫وةربطريَت‪ ،‬ئةو ناكؤكييةش دوايي دةردةكةويَت‪.‬‬

‫بليخانؤظ هاورِيَيةكاني كؤدةكاتةوة و ماركسييةكان لةناو رووسيا يةك دةخات و لة كؤنطرةي منسك‬
‫لةسالَي ‪ ١٨٩٨‬ناو لة خؤيان دةنيَن حزبي ئيشرتاكي دميوكراسي‪ ،‬حزبةكةي ناردونيكيش ناوي‬
‫دةبيَت بة حزبي شؤرشطيَري ئيشرتاكي‪ ،‬هةردوو رةوتةكة لة سةدةي بيستةم دةبنة رةوتة‬
‫شؤرشطيَرةكةي ناو وآلت‪ .‬بليخانؤظ كةشةكة بؤ ئةو ثالَةوانةي دوايي دةردةكةويَت ساز دةكات‪،‬‬
‫ئةو هةموو بةرةكاني حزبةكةي لة شاري بروكسل لةسالَي ‪ ١٩٠٣‬كؤدةكاتةوة‪ ،‬كؤششيَكي‬

‫‪120‬‬
‫بةرنامةسازي ئازايانة بةرِيَوة دةبات‪ ،‬بةآلم هةتا فالدميري ئوليانؤظ كة دوايي دةبيَتة لينني‬
‫دةردةكةويَت‪ ،‬ئةو دةكةويَتة سيَبةرةوة‪.‬‬

‫لينني‬

‫فالدميري ئوليانؤظ كة نازناوةكةي لينني بوو لة شاري سيمربسك كة دوايي ناويان ناو ئوليا نوفسك‪،‬‬
‫ئةوةش ناوي يةكةمي لينني بوو‪ ،‬لة رؤذي ‪ ٢٢‬ي ئةثريلي سالَي ‪ ١٨٧٠‬لة بنةمالَةيةكي‬
‫بريوكراتي طوزةران باش لةدايكبووة‪ ،‬ئةويش وةك طةجنة خويَندةوارةكاني رؤذطارةكة لة‬
‫رةوشةكة ناو رووسيا نيطةران بوون‪ ،‬بةآلم كة برا طةورةكةي ئةوةي لة ثالني كوشتين قةيسةرة‬
‫زؤردارةكة ئةلكسندراي سيَيةم بةشداري دةكات‪ ،‬دةطرييَت و لةطةلَ دةستةيةك لةوانة بة فةرماني‬
‫ئةلكسندرا لة رؤذي ‪ ٢٠‬ي مايوي سالَي ‪ ١٨٨٧‬لة سيَدارة دةدريَت‪ .‬ئةو رووداوة كاريَكي زؤر‬
‫كارةساتباري لةسةر ئةو خيَزانة دةكات‪ ،‬باوكي تووشي خويَنثرذيَين ميَشك دةبيَت و دةمريَت‪،‬‬
‫ذنةكة لةناو خةم و لة ترسي دوارؤذي منالَةكاني داماوانة دةذيت‪ ،‬بةآلم لينني برِياري خؤي دةدات‬
‫و بةيةكجاري دةضيَتة ناو ريَكخستنة ضةثةكان و بةجؤشةوة دةكةويَتة خةبات و كؤشش‪ ،‬بؤيةش‬
‫لة كؤليَذي مافةكةش دةردةكريَت‪ ،‬بةآلم دايكي لة دةسةآلتدارةكان دةثارِيَتةوة تا كورِةكةي لة‬
‫خويَندن وةربطرنةوة‪ ،‬بؤيةش ئةو زيرةكانة خويَندنةكةي بة يةك سالَ تةواو دةكات و لةسالَي‬
‫‪ ١٨٩٣‬خويَندنةكةي تةواو دةكات و دةست بة كاري ثاريَزةريي دةكات و لةطةلَ كروبسكايا‬
‫ئةوةي ثاشان دةبيَتة هاوسةري ئيش دةكات‪ ،‬بة بيانووي هةوكردني سييةكان و بؤ ضارةسةري‬
‫لينني بوار وةردةطريَت لةسالَي ‪ ١٨٩٥‬لة وآلت دةضيَتة دةرةوة‪ ،‬تا لةويَ سومبلَة رووسة‬
‫ضةثةكان بدؤزيَتةوة‪ ،‬ماوةي ضوار مانط لة ئةوروثا دةسورِيَتةوة لةوانة بليخانؤظ لة ذةنيَظ‬
‫دةدؤزيَتةوة‪ .‬كة لينني دةطةرِيَتةوة رووسيا ضاالكانة دةكةويَتة سةر كاري سياسي‪ ،‬لةويَ حزبيَكي‬
‫نهيَين بة ناوي خةبات بؤ رزطاركردني ضيين كريَكاران دادةمةزريَنيَت‪ ،‬ئينجا بؤ ثةيداكردن و‬
‫كؤكردنةوةي خةلَكةكة و هاندانيان بؤ مانطرتن لة شارةكاندا دةسورِيَتةوة‪ ،‬بةآلم دةكةويَتة دةست‬

‫‪121‬‬
‫ثؤليس و دةطرييَت و ماوةي ضواردة مانط لة زيندان دةمينيَتةوة‪ ،‬ثاشان وةك دوورخراوةيةك‬
‫دةطوازريَتةوة زيندانةكاني سيبرييا و كة تيَدا سيَ سالَ لةويَ دةمينيَتةوة‪ ،‬لةودةمانة ئةويَ ببووة‬
‫سةكؤيةكي كراوةي ضةثةكان‪ .‬لةويَ لينني خةريكي راو و مةلةواني و سةرداني برادةران دةبيَت‪،‬‬
‫بةردةواميش دةخويَنيَتةوة‪ ،‬كة كيذة هاورِيَيةكةي كروبسكاياش دووردةخريَتةوة لةويَ بةيةكةوة‬
‫ثرؤسةي هاوسةرطريي ثيَكدةهيَنن‪ ،‬لةويَش لينني كاتة زؤرةكاني بة نووسني و وةرطيَرِان بةسةر‬
‫دةبات و هةر لةويَش كتيَبة ناوازةكةي طةشةي سةرمايةداري لة رووسيا دةنووسيَت‪.‬‬

‫شؤرشي ‪١٩٠٥‬‬

‫لينني لةسالَي ‪ ١٩٠٠‬ئازاد دةكريَت و سةرقالَي دةكردني رؤذنامةي ئاسكراي شؤرشطيَري دةبيَت‪،‬‬
‫بؤ ديتين هاورِيَية كؤنةكاني دةضيَتة ذةنيَظ‪ ،‬لةويَ هاورِيَيةكان لةسةر سةرنووسةري‬
‫رؤذنامةيةكةيان ناكؤكييان دةكةويَتة ناو‪ ،‬دةرئةجنام دةستةيةك لة لةنيَوان بليخانؤظ و زاسوليخ و‬
‫ئاكسلرود و ماركسيية كؤنةكان و لينني و ثرتوسؤظ و مارتؤظي ماركسييةكان نويَيةكان ثيَكديَت‪.‬‬
‫لةبةرئةوةي ئةلَمانيا دذايةتي كؤني لةطةلَ رووسيا هةبووة‪ ،‬بؤية لينني ئةويَ دةكاتة بارةطاي‬
‫ضاالكيية سياسييةكاني و ذمارةي يةكةمي رؤذنامةكةيان ئاسكرا دةردةكات و بةنهيَين رؤذنامةكة‬
‫دةطاتة ناو رووسيا‪ ،‬لةويَ ناو و سةركةوتنيَكي باش دةردةكات‪ ،‬كريَكارةكان ئةو رؤذنامةية‬
‫دةكةنة ريَبازي بةرضاوي خؤيان و لينني دةبيَتة ئةفسانةي زيندووي ناو شؤرشطيَرةكان لةناو‬
‫رووسيا‪ ،‬لةودةمانة لينني لةطةلَ هاوسةرةكةي لة لةندةن بةنهيَين دةذيا‪ ،‬لةويَ طةجنيَكي ثايةدار‬
‫سةرداني دةكات كة ثاشان بة تروتسكي دةناسريَت‪ ،‬لينني زؤر بة كةسايةتي ئةو كورِة طةجنة‬
‫سةرسام دةبيَت‪ ،‬بؤية دةيكاتة ئةندامي دةستةي نووسةراني رؤذنامةي ئاسكرا‪ .‬بليخانؤظ داواي‬
‫بةستين كؤنطرةيةك دةكات لة بروكسل‪ ،‬لةويَ و لةو كؤنطرةيةدا كةسايةتي لينني زؤر بالَكيَش‬
‫دةردةكةويَت‪ ،‬لةويَ ئةو لينني بة دوو دةنط زؤرتر كة ثاشان ناويان دةبيَت بة حزبي زؤرينة‬
‫بةلشةفييةكان‪ ،‬بةرةي دووةميش كة كةمينةكة بوون ناويان دةبيَت بة مةنشةفييةكان‪ ،‬كؤنطرةش‬
‫برِيار دةدات حزبةكةيان حزبي دميوكراسي سوسياليسيت كة دةستةي ئاسكرا لةوانة لينني‬

‫‪122‬‬
‫سةرثةرشيت بكريَت‪ .‬بةآلم ثاش ماوةيةكي كةم كةمينةكان دةست بة سةر حزب و رؤذنامةكة‬
‫دادةطرن‪ ،‬بؤية لينني ناضار دةبيَت رؤذنامةيةك بة ناوي فربيد بؤ طةرِانةوةي دةسةآلتيان بةسةر‬
‫حزبةكة و رؤذنامةكة دةربكةن‪ ،‬بةآلم لةودةمانة لةناو وآلتدا طؤرِانيَك روودةدات كة كاريطةري زؤري‬
‫لةسةر ذياني لينني و هاورِيَيةكاني دةبيَت ‪.‬‬

‫لة دةرئةجنامي شةرِةكةي ذاثؤني رووسي ساآلني ‪ ١٩٠٤‬و ‪ ١٩٠٥‬لةسةر دةسةآلتداري لةسةر‬
‫نيمضة دوورطةي كؤري رووخان و الوازي رووسيا دةردةخات‪ ،‬ضونكة شةرِةكة برييت بوو لة‬
‫ذمارةيةك شكان و هةرةسي سوثا و ئةستوولَي رووسي بةرامبةر نةتةوةيةكي طضكة بة هةموو‬
‫ثيَوانةكان‪ ،‬ئةطةرضي ئةمريكاش بؤ هةلَسانةوة و نةرووخاني اليةني رووسي دانوستانيَك ساز‬
‫دةكات و شةرِةكة كؤتايي ثيَ ديَت‪ ،‬بةآلم رووسيا وةك اليةنيَكي شكاوي مةيدانةكة لة هةموو‬
‫بوارةكاندا دةردةكةويَت‪ ،‬بةآلم رووسيا وةك ناو و دةسةآلتيَكي مةزن هةموو شتةكان دةدؤرِيَنيَت و‬
‫دةسةآلتي قةيسةر لةناو وآلتدا شل و سيس دةبيَت‪ ،‬بؤيةش بزاظة نيشتمانييةكة سيماي‬
‫دةردةكةويت‪ ،‬زؤر بةخيَرايي رةوشةكان وةك شؤرشيَكي راستةقينة دةردةكةويَت‪ ،‬بؤيةش ئةو‬
‫رةوشة بةخيَرايي قةيسةر دةرووخيَنيَت‪.‬‬

‫يةكشةممة خويَناوييةكة‬

‫راي طشيت لة هةموو ضني و تويَذةكاني كؤمةلَ دذايةتي دةسةآلتة طةندةلَ و زؤردارةكةي‬
‫قةيسةريان دةكرد‪ ،‬ئةطةرضي زووتر كريَكارةكاني كانةكاني سان ثرتسبؤرط مانطرتنةكةيان سةري‬
‫نةطرتبوو‪ ،‬بةآلم جؤرج جابوني باوك و سةرؤكي يةكيَيت كريَكارةكاني كارطةكاني رووس داوا‬
‫دةكات ريَثيَوانيَك بؤ بةردةم كؤشكي قةيسةر ساز بكريَت و تيَدا سكاآليةك ثيَشكةش بكريَت‪ ،‬كة‬
‫تيَدا داواكاربوون كاتي ئيشكردنيان بكريَتة هةشت سةعات‪ ،‬بؤية لة رؤذي ‪ ٢٢‬ي ينايري نزيكةي‬
‫‪ ٢٠٠‬هةزار كريَكار بة ثيَشةوايةتي باوك جابون بةرةو كؤشكة زستانييةكةي قةيسةر لة سان‬

‫‪123‬‬
‫ثرتسبؤرط ريَ دةكةن‪ ،‬كة قةيسةر زووتر لةو كؤشكة بةرةو كؤشكة زستانييةكةي لة شاري‬
‫زاريسكوسيلو رايكردبوو‪ ،‬بؤيةش جاريَكي تر نةطةرِايةوة ئةو مالَةي‪.‬‬

‫ثاسةوانةكاني كؤشكي قةيسةرييةكة بواريان نةدابوو ريَثيَوانةكة ثيَشرِةويي بكةن‪ ،‬بؤيةش تةقة لة‬
‫خةلَكةكة دةكةن و تيَدا ‪ ٥٠٠‬كةس دةكوذن‪ ،‬بؤيةش لة ئةجنامي نةفاني حكومةتي قةيسةري‪،‬‬
‫ئةوانةي لةو ئاطربارانة بةشدار ببوون و نةكوذرابوون دةبنة كةساني شؤرشطيَر و جابونيش خؤي‬
‫دةرباز دةكات و لة وآلت دةردةضيَت‪ ،‬سةركردة ضةثةكاني رووس خؤيان لة ثشت ئةو خةلَكة‬
‫شؤرشطيَرة ريَكدةخةن و سةرهةلَدانةكة سازتر دةكةن‪ ،‬كة تةنها تروتسكي كة تازة لة فةلةندا كة‬
‫بةشيَك بوو لة قةلَةمرِةويي ئيمثراتؤريةتييةكة دةطةرِيَتةوة بةرةو بانطةوازي شؤرشةكة دةضيَت‪.‬‬
‫ئيرت شؤرشةكة دةطاتة ثؤلؤنيا و وياليةتةكاني بةلتيك و قوقاز‪ ،‬ئةو سةربازانةي بة شكاوي لةو‬
‫شةرانة دةطةرِيَنةوة ئةوانيش بةشداري شؤرشةكة دةكةن‪ ،‬بؤيةش شارةكان دةطرييَن لةوانة‬
‫مؤسكؤي كؤنة ثايتةختةكةش‪ ،‬نويَنةراني كريَكاراني كةرطةكاني سان ثرتسبؤرط ئةجنومةني‬
‫سؤظيةت دادةنيَن بؤ كارطيَرِي بةرنامة شؤرشطيَرةكان و داناني سياسةتة طشتييةكة‪ ،‬ئةوةش‬
‫ببووة سؤظيةتةكة كة لةاليةن مةنشفييةكانةوة سةرثةرشيت دةكرا‪ .‬نيقؤالي دووةمي قةيسةر‬
‫لةبةردةم ئةو رةوشةدا تةسليم دةبيَت و شؤرشةكة هةموو رووسيا دةطريَتةوة و يةكةم دةستوور‬
‫لة ميَذووي خؤياندا ساز دةكةن‪ ،‬رووسةكان دةبنة خاوةن يةكةم ثةرلةماني هةلَبذيَردراو دوما‪،‬‬
‫بةآلم قةيسةر دةسةآلتة لةرزؤكةي لةسةر سوثا و دةرياواني و سياسةتي دةرةوة و ناوةوة‬
‫دةمينيَت‪ ،‬بةآلم رووسةكان دلَيان بةو دميوكراسيية خؤش دةبيَت‪ ،‬زؤريش ناخايَنيَت كةوا هيَزة‬
‫شؤرشطيَرةكان لة ديسمبةري سالَي ‪ ١٩٠٥‬هةلَدةوةشيَتةوة‪ ،‬بةآلم رووسةكان و حزبةكان لةو‬
‫ئةزموونة فيَردةبن ضؤن شؤرش بةرثادةبيَت و ضؤن بةرِيَوة دةضيَت‪.‬‬

‫هاوسةرةكةي نيقوالي دووةم و كؤشكةكةي دةكةويَتة بن ضةثؤكي راسثؤتني‬

‫‪124‬‬
‫ثاش شؤرشةكةي سالَي ‪ ١٩٠٥‬رووسيا بؤ يةكةجمار سيستةميَكي نيمضة دميوكراسي ثةيرِةو‬
‫دةكات‪ ،‬ناوي حكومةتيش بةباش باس دةكريَت‪ ،‬لة بواري ثيَشةسازييش طةشةسةندنيَكيش‬
‫هةسيت ثيَ دةكريَت‪ ،‬لةوالشةوة رةوتة شؤرشطيَرةكانيش زؤرتر مناي دةكرد‪ ،‬ضونكة بة نسكؤي‬
‫شؤرشةكة زةبري تونديان ثيَ كةوتبوو‪ ،‬بةآلم رةوتة دميوكراسييةكةي لة وآلتدا هةسيت ثيَ دةكرا‬
‫ئةوةندة الواز و سةرةتايي بوو قةيسةر دةيتواني بةئاساني ثةكي بكات و بريوخيَنيَت‪،‬‬
‫يةكةجماريش ئةجنومةني دوما لة ميَذووي رووسيا يةكةم كؤبونةوةي لة مايوي سالَي ‪ ١٩٠٦‬لة‬
‫سان ثرتسبؤرط دةبةسرتيَت‪ ،‬بةآلم قةيسةر بريي لةوة نةدةكردةوة هيض لة ثيَشنيارةكاني‬
‫ئةجنومةنةكة بيَتة واري جيَبةجيَ كردن‪ .‬لةسةرةتاي كؤبونةوةكة حكومةت لةطةلَ نويَنةرةكان‬
‫رووبةرِوو دةبنةوة كة بة هةلَبذاردني زةآلل هةلَبذيَردرابوون‪ ،‬بؤيةش قةيسةر ئةوةيان بة‬
‫هةلدةزانيَت و دةست لة كاروباري ئةجنومةنةكة وةردةدات و لة ‪٢٢‬ي يوليؤدا ثةرلةمان‬
‫هةلَدةوةشيَنيَتةوة‪ .‬ئةطةرضي ثةرلةمانتارةكان كؤشش دةكةن هاوآلتيان بؤ رابوون و هةلَضوون‬
‫هان بدةن‪ ،‬بةآلم خةلَكةكة لة ئةجنامي نسكؤكةي رابردوو بيَدةنطي و ماتبوون هةلَدةبذيَرن‪،‬‬
‫بؤيةش ثةيامةكاني ثةرلةمانتارةكان بيَ سوود دةبيَت‪ .‬ديار بوو رةوشةكان وةك جاران دةرِؤيشت‬
‫و دووبارة قةيسةر دةست دةداتةوة توندكارييةكان و هةموو دةسكةوتةكاني شؤرشةكة ثوضةلَ‬
‫دةبيَتةوة‪ ،‬بةآلم دةركةوتين كةسايةتييةكي رووناكبريي وةك ستوليبني بؤ سةرؤكايةتي‬
‫ئةجنومةني وةزيران لةسالَي ‪ ١٩٠٦‬دةبيَتة تريؤذي هيوايةك و دةبيَتة بةربةستيَك لةبةردةم‬
‫قةيسةر تا دوما لةناو نةبات‪ ،‬بة ناوبانطيية ثاك و دلَسؤزييةكاني ناويَك دةردةكات ‪.‬‬

‫ئةو ثرؤذةيةكي ضاكسازي لة بواري ضاكسازي كشتوكالَي رادةطةيَنيَت‪ ،‬بةوةش نيشايةكي ضاكة لة‬
‫رةوشي جوتيارة رووسييةكان ثةيدا دةبيَت‪ ،‬بؤيةش لينني لة ضاكسازييةكاني ئةو ثياوة‬
‫دةترسيَت نةوةك هةستة شؤرشطيَرييةكان كث بكاتةوة‪ ،‬بةآلم رةوتي منشفييةكان‬
‫ضاكسازييةكاني سةرؤك وةزيران بةباش ناو دةبةن‪ ،‬بةآلم قةدةر وا دةكات ئةو ثياوةي لينني‬
‫مةبةسيت بوو لةو بازنةية دووربكةويَتةوة‪ ،‬رؤلَي نامينيَت و دةكوذيَتةوة‪ ،‬ئةويش بة فةرماني‬
‫قةيسةر ئةلكسندرا ئةوةش بة دةسيت طةورةترين جادووطةري ميَذوو راسثؤتني دةبيَت‪.‬‬

‫‪125‬‬
‫راسثؤتني‬

‫لةودةمانة قةيسةر نيكؤالي دووةم كة لةنيَوان ساآلني (‪ )١٩١٧_١٨٩٤‬فةرمانرِةوايةتي‬


‫كردووة كةسيَكي الواز بوو‪ ،‬رةوشةكة و كيَشة ئالَؤزةكاني ناو وآلتةكةي لةوة زؤرتر بوو ئةو‬
‫بتوانيَت دةرةقةتيان بيَت‪ ،‬بؤيةش هةموو كارة ئالَؤز و زةمحةتةكان دةداتة دةست راويَذكارةكاني‬
‫بةئاشكرا لة نامةيةكدا كة بؤ ميللةت دةخويَنيَتةوة دةلَيَت‪ :‬ئةو خةون و بةرنامةيةي هةنديَك لة‬
‫ئةنداماني ئةجنومةنة ناوخؤييةكان ئيشي بؤ دةكةن ئةجنامي نابيَت و ثووضةلَ دةبنةوة‪ ،‬من‬
‫بةتوندي دةسةآلتةكةم طرتووة و ثةيرِةوي تاكرِةوييش دةكةم و هةرطيزيش لةوةيان ثاشطةز‬
‫نامبةوة‪ .‬بةآلم يةكيَك لةو هةلة و نةفامييةي دووضاري قةيسةر دةبيَتةوة كة هاوسةرة ئةلَمانةكةي‬
‫ئةو ذنةي نة ميللةت بة كؤشكيش خؤشيان نةدةويست دةكةويَتة بةر تةوني جادووطةري راهيبيَكي‬
‫طةوجي وةك راسثؤتني (جرجيوري يافيموفتيش) ئةوةي تواني دةسيت بطاتة كؤشك و ثايتةختةكة‬
‫و لةسالَي ‪ ١٩٠٥‬هةتا كوشتنةكةي لة رؤذي ‪ ١٦‬ي ديسمبةري سالَي ‪ ١٩١٦‬راسثؤتني‪،‬‬
‫ئةوةش وشةيةكي رووسيية و ماناي بةدرةووشتة‪ ،‬كة دةتوانيَت ئةمريي جيَنشني ئةلكيسيس لة‬
‫نةخؤشييةك ضاك بكاتةوة و دةبيَتة راويَذكاري تايبةتي قةيسةر و ضةندين ئةزمووني موطناتيسي‬
‫لةسةر دةكات ‪.‬‬

‫بة عةقل و تيَطةيشتنة نةفامييةكةي ئةو ذنة راسثؤتني دةتوانيَت بطاتة ناو عةقلي نيكؤالي‬
‫قةيسةر‪ ،‬كة داواي ليَ دةكات بؤ طةيشنت بة حالَةتي ثاكبوونةوة و دوا قؤناخي دةربازبوون ئةو‬
‫تاوان و هةلَةي سيَكسي بكات‪ ،‬بؤيةش دةطاتة هةموو طؤشةكاني كؤشكةكة و تيَدا جؤرةها‬
‫بةدرةووشيت و داويَنثيسي تيَدا دةكات‪ .‬كة قةيسةر بؤ بةشداريكردن لة شةرِةكاني جةنطي‬
‫يةكةمي جيهان لة كؤشك دووردةكةويَتةوة‪ ،‬دةسيت راسثؤتني لةاليةن ذنة قةيسةرةكة دةكريَتةوة‬
‫دةست لة كاروباري كؤشك وةردةدات تا رادةيةك وةزيريش دادةمةزريَنيَت و دووريان دةخاتةوة‪،‬‬
‫هةموو ثيَوانةكاني البردن و دامةزراندنةكانيش بةندبوو بةوةي ئةوانة ضةند دلَسؤزي ئةو بوون و‬
‫بةس‪ ،‬خةلَكة نةجيبزادةكانيش كةسايةتي ئةويان لة بةرجةستةبووني شةيتان دةبيين‪ ،‬كةواتة‬
‫شاري سان ثرتسبؤرط دةكةويَتة بن دةسيت شةيتانةكة و ناوي بة شاري شةيتانةكة دةناسريَت‪.‬‬
‫بؤيةش كؤشش دةكةن بة هةر جؤريَك بيَت ئةو ثياوة لةناوببةن‪ ،‬بؤية كيَكي ذةهراوي دةدةنيَ‪،‬‬

‫‪126‬‬
‫بةآلم هةموواليةك سةرسام و ئةبلةق دةبن كة ذةهرةكة كار لةو ناكات‪ ،‬ضونكة ئةو زووتر خؤي‬
‫لةوة راهيَنابوو‪ ،‬ذةهري بةكارهيَنابوو‪ ،‬بؤية بةرطري تةواوي ثةيدا كردبوو‪ ،‬بؤيةش نةيارةكاني بة‬
‫طوللة دةيكوذن و تةرمةكةي فرِيَ دةدةنة ناو دةريا تا ثاش دوو رؤذ ئينجا دةدؤزريَتةوة‪ .‬ئةوةي‬
‫جيَطةي رامان بووة كةوا راسثؤتني بة ضةند رؤذيَك لة كوشتنةكةي نامةيةك بؤ قةيسةر دةنووسيت‬
‫كةوا مردني ئةو نزيك بووة‪ ،‬وتبووي من لة ئةجنامي ثالنيَكي ناو بنةمالَةي قةيسةر دةكوذريَم‪،‬‬
‫هةروةها لة نامةكةدا وتبووي لة ماوةي دوو سالَدا هةموو بنةمالَةكةتان بة دةسيت ميللةتي رووسي‬
‫دةكوذريَن و دروست ئةوةش بةسةر بنةمالَةي رمانؤظ ديَت‪ .‬راسثؤتني بة يةكيَك لة كةسايةتيية‬
‫شاراوةكاني ميَذوو دةناسريَت‪ ،‬كة ذياني تذيية لة ئةفسانة و جادووطةريي و درؤ‪ ،‬ئةو باش‬
‫الوازييةكاني كؤشكي زانيبوو‪ ،‬ئينجا ئةو ميللةتةيان بةرةو بةرةكاني كوشنت دةبرد و ميللةت لة‬
‫نةهامةتييةكان دةذيا‪ ،‬بؤيةش ئةوةيان بة هؤكاري سةرةكي هةلَطريساني شؤرشةكة بوو كة‬
‫دةسةآلتدارةكاني لةناوبرد‪.‬‬

‫سةركردةيةكي بيَ جةماوةر‬

‫كة قةيسةر ستوليبني لة كؤلَ خؤي دةكاتةوة دةطةرِيَتةوة سةر دةسةآلتة تاكرِةوييةكةي خؤي‪،‬‬
‫برِياريش دةدات دذايةتي جوولةكة رابطةيَنيَت‪ ،‬هةموو ثؤست و كارةكان رادةسيت خةلَكةكةي‬
‫خؤي و كةسة طةندةلَ و ياوةرةكاني بكات كة برِواي رةهاي بة دةسةآلتي ئةو هةية و بةس‪،‬‬
‫بؤيةش دووبارة ئةجنومةني دوما هةلَدةوةشيَنيَتةوة‪ .‬لة بةرةكةي تريش ضريؤكيَكي تر لة ئارادا‬
‫بوو‪ ،‬لينني لةناو رةوتة سوسياليستةكان دةسةآلت و هزركةي كةمي دةهيَنا‪ ،‬رةوتة بةلشفييةكان‬
‫بةرامبةر منشفييةكان الواز دةبوو‪ ،‬ئةوانةي داواي ضاكسازييان دةكرد نةك شؤرش‪ ،‬ئةوةش لة‬
‫كؤنطرةي ستؤكهؤمل لةسالَي ‪ ١٩٠٦‬بة باشي باآلدةسيت ريفؤرخموازةكان دةردةكةويَت و‬
‫شكسيت اليةني لينني دةبينريَت و منشفييةكان دةبنة زؤرينة‪ .‬ديارة ئةو رةوشة نويَيةش ماناي‬
‫ئةوة نةبوو كةوا لينني ثةكي دةكةويَت‪ ،‬بؤية بة هيَز و ورةيةكي طةرمةوة دةطةرِيَتةوة مةيدانةكة‬

‫‪127‬‬
‫و كؤشش دةكات دووبارة هةلَبستيَتةوة‪ ،‬ئةوةش لة كؤنطرةي لةندةن لةسالَي ‪ ١٩٠٧‬لينني‬
‫بةسةر بليخانؤظ سةردةكةويَت‪ ،‬بؤيةش ليَرة ئةوة روون دةبيَتةوة كةوا مةيدانةكة جيَطاي ئةو دوو‬
‫بةرةية نابيَتةوة و ناكريَ هةردووال خةباتةكةيان بةردةوام بكةن و دان بةيةكرتي بنيَنن‪ .‬لينني‬
‫هةست دةكات كةوا دؤست و هةوادارةكاني كةم بووة‪ ،‬منشفييةكان داوا دةكةن رؤذي بلشفييةكان‬
‫(ثروليتاريا) لةبار ببةن‪ ،‬بؤيةش لينني بة تكيتكةكةي خؤيةوة بةو برِيارةيان رازي دةبيَت و‬
‫رؤذنامةكةيان لةطةلَ ثراظدا واتة حةقيقةت تيَكةلَ دةكاتةوة‪ ،‬كة لةاليةن تروتسكييةوة‬
‫دةردةضوو‪ ،‬ئةطةرضي لة سيما و لة هةلَسوكةوتةكان يةكبوونيَك لةنيَوان ئةو دوو هةلَويَستةدا‬
‫دةبينرا‪ ،‬بةآلم لة ناوةرِؤكدا دةزانرا كةوا زؤر ناكؤك و ناكؤكييةكان قوولَرتن لة يةكبوونةكة‪ ،‬كة‬
‫لينني دان بة باآلدةسيت منشفييةكان دةنيَت ماناي ئةوة نيية كةوا هزري ئةواني ثيَ راسرتبوو‪ .‬لة‬
‫سةرةتاي ‪ ١٩١٢‬لينني ببووة سةركردةيةكي بيَ جةماوةر‪ ،‬بةآلم طؤرِانكارييةكاني مةيدانةكاني‬
‫ئةوروثا كة تةثلَي شةرِي تيَدا ليَدةدرا‪ ،‬لينني ئةو رةوشة دةقؤزيَتةوة‪ ،‬كة تيَدا كريَكاران لةناو‬
‫رووسيا نارِةزايي زؤريان هةبوو‪ ،‬طوزةراني ميللةت ئالَؤز و نالَةبار بوو‪ ،‬بؤيةش داوا دةكات‬
‫كؤنطرةيةك لة براط ببةسرتيَت‪.‬‬

‫كؤنطرةكةش هزري بلشفييةكان بوو بؤ سازكردني ديكتاتؤريةتي كةمينة‪ ،‬بؤية كةس لة‬
‫منشفييةكان بانط ناكةن‪ ،‬كؤنطرةكة تةنها بة ئامادةبووني لينني و هاوبريةكاني دةبيَت‪ ،‬بؤية‬
‫كؤنطرة لينينييةكة بةرنامةريَذي كاري شؤرش لة رووسيا دةكةن‪ ،‬لةسةر داواي لينني كؤنطرةكة‬
‫ناوي ثراظدا بؤ رؤذنامةكةيان داطري دةكات و لةبن دةسيت تروتسكي دةردةهيَنيَت‪ ،‬كة تيَدا هزر و‬
‫راماني لينيين تيَدا بآلودةكرايةوة و باس لة بةرنامة شؤرشطيَرييةكةي دةكرد‪ .‬بة ريَذةيةكي ديار و‬
‫بةرزةوة كةسايةتي لينني بةرزدةبيَتةوة‪ ،‬ئةو جارة لينني بة ورةيةك كة شكان و نسكؤ قبوولَ‬
‫نةكات ديَتةوة مةيدان و كار دةكات بةرنامة شؤرشطريييةكةي بضةسثيَنيَت‪ ،‬كار دةكات لةناو‬
‫رووسيا كاري نهيَين بكةن‪ ،‬لةودةمانةش قةيسةر كارسازي دةكرد بضيَتة ناو شةرِيَكي نويَ‪ ،‬ئةويش‬
‫جةنطي يةكةمي جيهاني‪.‬‬

‫شةرِةكة‬

‫‪128‬‬
‫لةبةر هةبووني ناكؤكي و ملمالنيَي لة ماوةي زؤرتر لة بيست سالَ لةنيَوان وآلتة ئةوروثييةكان و‬
‫ثاش كوشتين جيَنشيين نةمساوي دةرئةجنام بؤ بنربِكردني كيَشةكانيان شةرِ دةكةنة دوا‬
‫ضارةسةر‪ ،‬ئيرت بريتانيا و فةرةنسا و رووسيا بةرِووي ئةلَمانيا و هةنطاريا و دةولَةتي عومساني‬
‫دةوةسنت‪ ،‬لة هةموو بةرةكان شةرِةكة دةقةوميَت‪ ،‬ئةلَمانيا لة رؤذي ‪١‬ي ئؤطسيت سالَي ‪١٩١٤‬‬
‫شةرِي رووسيا رادةطةيَنيَت‪ ،‬لةودةمانةش رووسيا لةناو طةندةلَ و فرةجةمسةريي و بةدرةفتارييدا‬
‫دةيناآلند‪ .‬لةسةرةتاي سالَي ‪ ١٩١٤‬مانطرتنيَكي يةك مليؤن كريَكاري لة رووسيا روودةدات‬
‫ضونكة رةوشيان لةوثةرِي ناخؤشييدا بوو‪ ،‬بةآلم كة ئةلَمانيا شةرِ بةرِووي قةيسةر بةرثا دةكات‪،‬‬
‫رووسييةكان هةموو ناكؤكي و نارِةحةتييةكانيان لةبري دةكةن و ثشيت قةيسةر دةطرن و دذايةتي‬
‫ئةلَمانةكان دةكةن‪ ،‬بؤيةش كريَكارةكان مانطرتنةكةيان رادةطرن‪ ،‬واز لة خؤثيشاندانةكان‬
‫دةهيَنن‪ ،‬بة كؤمةلَ بةشداري لة مةيدانةكاني مةشق و راهيَنان دةكةن و بةسؤزةوة بةشداري‬
‫شةرِةكان دةكةن‪ .‬نةجيبزاد و دةولَةمةندةكانيش بةدواي ثؤست و ثلةسةربازييةكاندا دةضن‪ ،‬لة‬
‫رؤذيَكي ثرِ شكؤدا و لة مةيدانيَكي ظاآلدا نيكؤالي قةيسةر لةبةردةم خةلَكةكة دةوةستيَت و هةمان‬
‫ئةو سويَندة دةخوات لة ئةلكسندري يةكةم لة كاتي ثةالمارةكةي ناثليؤن خواردبووي‪ ،‬ئيرت‬
‫خةلَكةكةش بةجؤشةوة هاوار دةكةن‪ ،‬خودا قةيسةرمان بثاريَزيَت‪ .‬ئيرت حكومةت كؤمةلَة‬
‫برِياريَكي نيشتماني دةردةكات‪ ،‬لةوانة طؤرِيين ناوي شاري ثرتسبؤرط‪ ،‬كة ناويَكي ئةلَماني بووة‬
‫بة ناوة رووسييةكةي ثرتسرباط‪ ،‬تا ميللةتةكةش هوشيار و ئاطادار بن خواردنةوةي ظؤدطاش‬
‫قةدةغة دةكةن‪ ،‬ئةنداماني دوماش هةموو ناكؤكي و رقةكانيان بؤ قةيسةر و حكومةت لةبري‬
‫دةكةن‪ ،‬هةموويان بة كؤي دةنط برِياري شةرِةكة ثةسةند دةكةن‪ ،‬ئةو شؤرشةي ميللةت‬
‫ضاوةرِوانيان دةكرد دةبيَتة ئةفسانة‪ ،‬ئيرت هيض دةنطيَك لةسةر دةنطي شةرِةكة لة رووسيا بةرزتر‬
‫نابيَت‪ .‬ئةو جؤش و سؤزدارييش لةناو مةيداني شةرِةكة هيض بايةخيَكي نابيَت‪ ،‬ضونكة شةرِةكة‬
‫موذدةي مالَويَراني و كةالوةيي رووسيا دةبيَت‪ ،‬لةبةرئةوةي ئامادةسازييةكان تةنها سؤز و‬
‫هةلَضوون بوو‪ ،‬بةوةش نةدةكرا ئةلَمانةكان بشكيَنن‪ ،‬سوثاكةشيان سةركردايةتييةكي بةهيَزيان‬
‫نةبوو‪ ،‬ذةنرالَ سوكوملينؤظ هةر ئةوةي هةبوو شانازي بة سةركردايةتيية ‪ ٢٥‬سالَييةكةي دةكرد‬
‫و هةرطيز لة ذيانييدا كتيَبيَكي لةسةر هونةرة سةربازي و شةرِدا نةخويَندبووة! هةروةها هيَزة‬

‫‪129‬‬
‫رووسييةكان ضةكي تةواويان نةبوو‪ ،‬تفةنط بةشي هةمووياني نةدةكرد‪ ،‬تؤثي قوورسي خيَرايان‬
‫نةبوو‪ ،‬تةقةمةنييان نةبوو‪ ،‬ئازوخةكانيان نةدةطةيشت‪ ،‬بةكورتي سوثاكة لةرِووي ضةك و‬
‫ئازوخةوة الر و كةماسي زؤري هةبوو‪ ،‬لةوالشةوة ئةلَمانةكان ضةكانيان باش تيذ و ئامادة كردبوو‪،‬‬
‫دةنطي دةهؤلَيان دةهات و ضةكةكانيان نويَكاري زؤري ثيَوة بوو‪ ،‬بؤيةش دةكرا زؤر بةلةز‬
‫شةرِةكة ببةنةوة ‪.‬‬

‫رووسيا سوثايةكي ثازدة ميلؤني ساز دةكات و رةوانةي بةرةكاني جةنطيان دةكات‪ ،‬وةك ئةوةي‬
‫بةرةو كؤمةلَكوذييةكيان بنيَريت‪ ،‬لةو شةرِةدا ذةنرالَ سوكوملينؤظ ئةو تاكيتكة رووسيية كؤنةي لة‬
‫شةرِدا ثةيرِةو نةكرد‪ ،‬كة بوار بدةن دوذمن بيَتة ناو خاكيان و دزة بكات‪ ،‬تا بةئاساني بكةونة بن‬
‫كةلَثي ورضة رووسييةكة‪ ،‬ديارة كة ئةلَمانةكان هيَرش دةكةنة سةر فةرةنسا‪ ،‬شةرِةكة و‬
‫رووداوةكان و طةرمي و جؤشي فةرةنسييةكان وا دةكات رووسييةكان بةثةرؤشةوة بةرةو‬
‫رووبةرِووبونةوةي ئةلَمانةكان بضنة مةيدان و لة هيَرشةكانيان دوودلَ نةبن‪ .‬هةلَةي سوثاي‬
‫رووسييةش لةوة ديار دةكةويَت كة بةدريَذايي سنوورة ئةوروثييةكة هيَرش دةكةن‪ ،‬هةر لة‬
‫دةرياي بةليتك لة باكوورةوة هةتا دةرياي ئةدرياتي لة باشوورةوة‪ ،‬بؤيةش سوثا رووسييةكة‬
‫ثةرت و بآلودةبنةوة و لةسةر رووبةريَكي بةريندا دةمينيَنةوة‪.‬‬

‫ئيرت خةوني سةركةوتين رووسيةكان خاو دةبيَتةوة و لة يةكةم شةرِيان لة تاننربط لة كؤتايي‬
‫مانطي ئؤطسيت ‪ ١٩١٤‬دةشكيَن‪ ،‬ئينجا لة شةرِةكةي دةرياضةكاني مسوريان لة مانطي‬
‫ديسمبةريش دةشكيَن‪ ،‬لة كؤتايي مانطي ينايري سالَي ‪١٩١٥‬يش دووبارة لة نزيك دةرياضةكاني‬
‫مسوريان شةرِي دووةم روودةدات تيَدا سوثاي رووسي ثةالماردةر دةشكيَت و سوثا رووسييةكة‬
‫بةناضارييةوة بةرةو سنوورةكةي ثاشةكشة دةكات ‪.‬‬

‫لةو شةرِانة لةيةك بةرةدا ضوار مليؤن سةربازي دةكوذريَت‪ ،‬ئيرت ورةي سةربازةكان دةكةويَتة ذيَر‬
‫سفر‪ ،‬بةر لةوةي بةيةكجاري رووسيا برووخيَت بةناضاري داواي فرياكةوتن و يارمةتيدان هانا‬
‫دةباتة بةر هاوثةميانةكاني‪ ،‬ئيرت رةوشة جؤشدارةكةي ميللةتي رووسي بة طةيشتين هةوالَي‬
‫شكاني سوثايةكةيان بة دةسيت سوثاي ئةلَماني بة نائوميَدي و برسيةتي و رووخان دةطؤرِيَت‪.‬‬
‫بؤيةش ميللةتةكة هيض دةسةآلتيان نامينيَت كة تؤلَة لةو ئةلَمانة بكةنةوة كة لةناو مؤسكؤدا‬

‫‪130‬‬
‫دةذيان‪ ،‬ئيرت ئةوةي ناوةكةي ئةلَماني بوواية دةطريا و سيَدارةيان بؤ رةوةندة ئةلَمانةكان‬
‫دادةبةستا‪ ،‬دةيانووت ذنةكةي قةيسةر كة بةرِةضةلَةك ئةملان بوو بةشي ئةو كارةساتةي‬
‫بةردةكةويَت‪ ،‬ئيرت هاواري دذ بة هاوثةميانةكان لة فةرةنسييةكان و بريتانييةكان بةرز دةبيَتةوة‪،‬‬
‫بؤيةش هاوار دةكةن ئيَمة تا دوا سةربازمان شةرِ دةكةين و تؤلَةي خؤمان دةكةينةوة ‪.‬‬

‫ئيرت لةودةمانة قةيسةر خؤي بؤ سةرثةرشتيكردني بةرةكة لة شاري ثرتسبؤرط دةضيَتة دةرةوة‪،‬‬
‫ذنةكةشي دةكةويَتة بن دةسيت فريشتة رؤحييةكةي راسثؤتني‪ ،‬بؤيةش ئةو دةبيَتة حاكمي رةهاي‬
‫وآلت و دةست لة كاروباري وةزارةتةكانيش وةردةدات‪ ،‬لةودةمانةش اليةنة سياسييةكان‬
‫كؤدةبنةوة بؤ البردني نيكؤالي وةك قةيسةري رووسيا و داناني كورِة طضكةي ئةو‪ .‬كةسة‬
‫هزرمةندةكةي ناو بنةمالَةي قةيسةر و سةركردايةتي حزبة راسرتِةوةكان كؤدةبنةوة بؤ لةناوبردن‬
‫و الداني راسثؤتني‪ ،‬بؤيةش لة رؤذي ‪ ١٦‬ي ديسمبةري سالَي ‪ ١٩١٦‬دةيكوذن‪ ،‬هةنطاوي‬
‫دووةميش ئةوة بوو كةوا قةيسةر و ذنة بةدكارةكةي لةناو ببةن ‪.‬‬

‫بةآلم ثاش كوشتين راسثؤتينش رووسةكان هةست دةكةن رةوشةكةيان باش نابيَت‪ ،‬بؤية زؤرتر‬
‫هةست بة نيطةراني و رووخان دةكةن‪ ،‬ضونكة ئةوان هةستيان دةكرد لةناوبردني ئةو شةيتانة‬
‫مرؤظة سياسةتي رووسي لة هةموو ناهةمةتييةكان دةرباز دةكات‪ ،‬وا رووسيا وةك خؤي‬
‫دةمينيَتةوة و قةيسةريش وادةزانيَت دةتوانيَت ئةلَمانةكان بشكيَنيَت و تؤلَةي خؤي ليَيان‬
‫دةكاتةوة‪ ،‬لةناو كؤشكيش ذنة قةيسةرةكة كؤششي دةكرد تؤلَةي راسثؤتني بكاتةوة و ئةوانةي‬
‫بةشداري كوشتنةكةيان كردووة لةناو ببات‪ ،‬لةناو سالؤنةكاني ثايتةختيش دةنطي نارِةزاييةكان‬
‫دةطةيشتة ئاسيت هةلَطريساني شؤرش‪ .‬بةآلم قةيسةر بةو طؤرِانكارييانة و بةو رةوشة نالَةبارة‬
‫هيض طؤرِانيَكي ليَ بةدي نةدةكرا‪ ،‬ئةو سووربوو لةسةر حوكمة تاكرِةوييةكاني‪ ،‬كة مامةكاني و‬
‫كةسة نزيكةكاني لة هةلَطريساني شؤرشةكة ئاطاداري دةكةنةوة‪ ،‬لةجياتي هةنديَ طؤرِان و‬
‫دةستكاري لة حكومةت بكات‪ ،‬لة وةآلمدا وتبووي‪ :‬من قبوولَم نيية كةس ئامؤذطارييم بكات‪.‬‬

‫كة سةفريي بريتاني لة رووسيا مةترسييةكاني لةندةن و ثاريسي ثيَ دةلَيَت‪ ،‬ئةو بة هةموو‬
‫لوتبةرزييةوة كة شياوي كةسيَكي وةك قةيسةر بوو وتبووي‪ :‬تؤ ئةي سةفري ثيَم دةلَيَت من كار‬
‫بكةم ميللةتةكةم رازي بكةم‪ ،‬بةآلم منيش مايف خؤم نيية سةرةتا خؤم رازي بكةم!؟‬

‫‪131‬‬
‫شؤرشةكة‬

‫قةيسةر ئةطةر لة شةرِةكة ئةوروثا سةركةوتين بةدةستهيَنابوواية دةيتواني ثشيت ليَ بكاتةوة و‬
‫ئارام و سةرطةرم مبينيَتةوة‪ ،‬بةآلم ئةجنامي شةرِةكة بؤ ئةو كارةساتيَك بوو‪ ،‬لةطةلَ نسكؤكان‬
‫موذدةي سةركةوتن نةدةما‪ ،‬هاوثةميانةكانيشي كةم دةبوونةوة‪ ،‬بريتانيا بة غواسة ئةلَمانييةكان‬
‫دةوري طريابوو‪ ،‬ئةو ضةكة نويَيةي ئةلَمانةكان ئوستوولَي مةزنةكةي بريتانييةكاني ئيفليج كردبوو‪،‬‬
‫فةرةنساش لةناو دلَي كيشوةرةكة بة دةست هيَزةكاني ئةلَماني نةمساوي ثةريشان ببوو‪ .‬لة‬
‫بةلَطةنامة ئةلَمانييةكاندا ديارة كة لةثاش كؤتايي هاتين جةنطي دووةمي جيهان ئاشكرا ببوون‬
‫ديارة كةوا ئةلَمانيا رؤلَي هةبوو لة ثةلةكردن و جؤشداني شؤرشةكةي رووسيا‪ ،‬ديارة كة ضؤن‬
‫نةخشةسازييان بؤ كردووة‪ ،‬بة ثارة و بة سةرثةرشتيكردن ثشتيوانيان كردبوو‪ ،‬ديارة كةوا‬
‫ئةلَمانيا ثةرؤشي ئةوة نةبووة ميللةتةكة ئازاد بيَت و ئازادييةكيان بؤ دةستةبةر بيَت‪ ،‬ئةوان‬
‫هاندةري شؤرشةكة بوون تا رووسيا لةو شةرِةدا بشكيَت و ثاشةكشة بكات‪ ،‬بةوةش ئةلَمانيا‬
‫دةتوانيَت ئةو ‪ ٤٠٠‬هةزار جةنطاوةرة ئةلَمانةي لة بةرةي رووسييةكة بوو بكيَشيَتةوة و لة‬
‫بةرةي فةرةنسي و بؤ بردنةوةي شةرِةكة بةكاربهيَنيَت‪.‬‬

‫ئةوةي جيَطاي سةرسامي بوو كةوا سةركردايةتي ضةثةكان ئةوانةي ناويان دةهات و ثيَشةنط‬
‫بوون لة دةرةوةي وآلت بوون‪ ،‬يان لة سيربياي ترسناك دوورخرابوونةوة‪ ،‬ئةوان ثاش نسكؤي‬
‫شؤرشةكةي سالَي ‪ ١٩٠٥‬دةستيان لة رابوون هةلَطرتبوو‪ ،‬لةناو خؤياندا سةرقالَي ناكؤكي و‬
‫ملمالنيَيش بوون‪ ،‬بؤ منونة لينني لة سويسرا دةذيا‪ ،‬ئةو هةر برِواي بةوة نةمابوو جاريَكي تر‬
‫شؤرشيَك ببينيَتةوة‪ ،‬لةودةمانةش تروتسكي بةرةو نيويؤرك دةرِؤيشت‪ ،‬بليخانؤظ و مارتؤظ و‬
‫زؤريش تريان لة وآلتة ئةوروثييةكان بآلوببوونةوة‪ ،‬بةآلم كةسيان وةك لينني بة هةلَطريساني‬
‫شؤرشةكة سةرسام نةبوون‪.‬‬

‫‪132‬‬
‫حكومةتي قةيسةري لة مانطي ديسمبةري سالَي ‪ ١٩١٦‬تووشي تةنطذةيةك دةبيَت‪ ،‬ئةوةش لة‬
‫قةيرانةكةي سالَي ‪ ١٩٠٥‬نزيك بوو‪ ،‬هةموو دةزطاكاني دةولَةت ئيفليج ببوون‪ ،‬سوثاش لة‬
‫بةرةكاني شةرِةدا لة رةوشيَكي كارةساتبارييدا بوون‪ ،‬لة هةموو سالؤن و سةكؤكاندا باس لةوة‬
‫دةكرا ضؤن لةو رةوشةدا دةربازيان ببيَت‪ ،‬كة دةرضووني ئاسان نةبوو‪ ،‬هيض هيوايةك لة ئاسؤدا‬
‫بةدي نةدةكرا‪ .‬ئةطةرضي زؤر باس لةوة دةكرا كةوا تةنها شؤرشيَك ئةو رةوشة دةطؤرِيَت‪ ،‬بةآلم‬
‫كةس ثيَشبيين هةلَطريساني شؤرشةكةي نةدةكرد كة هةلَطريسا‪ ،‬كةس برِواي نةدةكرد ميللةتي‬
‫رووسي لةطةلَ تروتسكي هةلَدةستيَت و دةستةواذة بةناوبانطةكةي بلَيَنةوة كة وتي‪ :‬ئةو رذيَمة‬
‫كةلَكي ئةوةي نةما بةرطة بطريت‪ .‬لةسالَي ‪ ١٩١٧‬برِيار دةدريَت نان بة بليت دابةش بكريَت‪ ،‬ذنان‬
‫رذانة سةرشةقامةكان‪ ،‬لةو رةوشة ئالَؤزةدا قةيسةر نيكؤال لة رؤذي ‪٨‬ي مارس بةرةو بةرةي‬
‫شةرِةكان بةرِيَدةكةويَت‪ ،‬بةبيَ ئةوةي طويَ بداتة ئةو شؤرشةي كة لةو رؤذةدا هةلَطريسابوو‪.‬‬

‫رؤذي ذنان‬

‫راستة ضةثةكان و راسرتِةوةكان بانطيَشيت شؤرشةكةيان كردبوو‪ ،‬بةآلم هةلَطريساني شؤرشةكة و‬


‫رابووني ميللةت دةرئةجنامي خةبات و بانطةوازي ئةوان نةبوو‪ ،‬بةلَكو شؤرشةكة لةاليةن خةلَكةكة‬
‫بةرثابوو‪ ،‬لة ئةجنامي توورِةبووني ميللةتةوة شؤرشةكة هةلَطريسا‪ ،‬لة رؤذي ‪ ٣‬ي مارس كريَكاران‬
‫مان دةطرن‪ ،‬ذناني كاركةر لة رؤذي ‪ ٨‬ي مارس مان دةطرن كة بة رؤذي ذنان دةناسريَت‪ ،‬بؤيةش‬
‫ذيان بةيةكجاري ئيفليج دةبيَت‪ .‬خؤثيشاندةران روو لة فرِنةكاني نان دةكةن و هاوار دةكةن نامنان‬
‫دةويَت‪ ،‬بةوةش شةثؤلي خةلَكةكة ئةستوورتر دةبيَت‪ ،‬خةلَكيَكي زؤريش بةطةلَيان دةكةويَت‪ ،‬روو‬
‫لة ثيَطة بةرزةكاني دةولَةت دةكةن‪ ،‬هيَرش دةكةنة سةر سومبلةكاني حوكمي قةيسةري‪ ،‬هيَرش‬
‫دةبةنة سةر ثؤليسخانةكان‪ ،‬خةلَكة دةولَةمةندةكان و كؤشكي قةيسةري‪ ،‬ديارة كةوا سوثاش‬
‫رؤلَي هةبوو لة بةردةوامي شؤرشةكة‪ ،‬ضونكة ذمارةيةكي زؤر هاوشانيان دةبن‪ ،‬هانيان دةدةن‬
‫توورِةبوونةكانيان نةشكيَنن و هيَورنةبنةوة و رازييش نابن خؤثيشاندانةكة كث بكةنةوة‪ ،‬ئةوانة‬

‫‪133‬‬
‫هاوسؤزيان دةكةن و دةست لةناودةست هيَرش دةكةنة سةر قةآلتي زؤرداري دةسةآلت و‬
‫دةولَةمةندةكان ‪.‬‬

‫بة دوو رؤذة ئاطري شؤرشةكة بةجؤش دةبيَت‪ ،‬خةلَكةكة هاوار دةكةن برووخيَت ذنة ئةلَمانةكة‪،‬‬
‫واتة ذنة قةيسةرةكة‪ ،‬ئيرت خةلَكةكة ثةالماري كؤشكي قةيسةر دةدةن كة ذنةكة تيَدا دةذيا‪ ،‬لة‬
‫يةكةم رووبةرِووبونةوة لةطةلَ خةلَكةكة لة رؤذي ‪١١‬ي مارسدا ‪ ٦٠‬كةس دةكوذريَت‪ ،‬بؤيةش‬
‫كاردانةوةي شؤرشطيَرةكان توند و ئاطرين دةبيَت‪ ،‬هيَرشةكان دةطاتة سةر ثؤليسخانةكان و‬
‫ئاطريان تيَ بةردةدةن‪ ،‬راورووت دةست ثيَدةكات و ثؤليسةكانيش بنكةكان ضؤلَ دةكةن و خؤيان‬
‫لةناو مالَةكان حةشاردةدةن و جلة رةمسييةكانيان لةبةردةكةنةوة‪ ،‬بؤيةش قةيسةر كة لة‬
‫بةرةكان بوو‪ ،‬فةرمان بة ذةنرالَ ئيفانؤظ دةدات ثةالماري ثرتاطراد بدات و بيطرن‪.‬‬

‫لة رؤذي ‪ ١٢‬ي مارس طؤرِانيَكي مةزن لة رةوتي شؤرشةكة روودةدات و هةموو بنضينةكاني‬
‫ئاستيَكي تر وةردةطريَت‪ ،‬كرييشنيكؤظ دةستة سةربازييةكةي خؤي دةخاتة ثالَ ميللةتةوة و‬
‫شةرِي حكومةت دةكات‪ ،‬ئةو ثالَةوانة نةناسراوة دةتوانيَت دوو ليواي سةربازي تريش رازي دةكات‬
‫بيَنة ثالَ شؤرشةكة‪ ،‬بةوةش شؤرش ضةكدار دةبيَت و بةيةكةوة هيَرشيَكي هاوبةشي سةربازي‬
‫ميللي بؤ سةر جبةخانةكان دةكةن‪ .‬بة هاوكاري دةستة سةربازيية ياخيبووةكة دةتوانن كؤنرتؤلَي‬
‫شةقام بكةن‪ ،‬خةلَكةكةش بةرةو كؤشكي توريد كة دةكاتة بارةطاي دوما مل دةنيَن‪ ،‬ئيرت‬
‫ثةرلةمانتارةكان رووخاندني حكومةتي قةيسةر رادةطةيَنن‪ ،‬وةك داناني دةستةيةك بؤ ئاسايش و‬
‫ئارامكردني رةوشةكة ليذنةيةكي فرياكةوتن دةستنيشان دةكةن و كار دةكةن ثايتةخت بة ئارامي‬
‫رابطرن‪ ،‬سؤسياليستةكانيش بة سةركردايةتي منشفييةكان ليذنة سؤظيةتي راثةرِاندن ساز دةكةن‪،‬‬
‫ئيرت دوو بةرةكة بؤ سةركردايةتي شؤرشةكة دةكةونة ملمالنيَ‪ ،‬لةرِاستييدا وةك ديار بوو كةوا‬
‫منشفييةكان سةردةكةون و ئةوان لةجياتي ثؤليسي قةيسةر دةست بةسةر رةوشة رووخاوةكة‬
‫دادةطرن‪ ،‬حةق دةدةنة خؤيان مايف ظيتو بةكاربهيَنن‪ ،‬بةوةش دةتوانن جوولةكاني ليذنةي‬
‫فرياكةوتنةكة لةبار ببةن كة لةاليةن ئةجنومةني دوما دامةزرابوو ‪.‬‬

‫ئةو سوثاي بة سةركردايةتي ذةنرالَ ئيفانؤظ بؤ كثكردنةوة و دامركاندنةوةي شؤرشةكة‬


‫بةرِيَكةوتبوو دةطاتة مةيدانةكان‪ ،‬بةآلم دةردةكةويَت كةوا هةموو شتةكان لة كؤنرتؤلَ دةرضووة‪،‬‬

‫‪134‬‬
‫بؤية ئاطاداري قةيسةر دةكةنةوة كةوا كؤشك طةمارؤ دراوة‪ ،‬بؤيةش قةيسةر ناضار دةبيَت بةرةو‬
‫ثايتةخيت دةسةآلتةكةي بةرِيَدةكةويَت‪ ،‬بةآلم شؤرشطيَرةكان بوار نادةن سوثاكة و قةيسةر بيَنة‬
‫ناو شارةكة‪ .‬ئةنداماني دوما لةطةلَ سوسياليستةكان لةسةر كارنامةيةك بؤ طواستنةوةي دةسةآلت‬
‫بؤ كؤمةلَةيةكي كاتي هةلَبذيَردراو ريَكدةكةون‪ ،‬بة مةرجيَك قةيسةر لة دةسةآلت دوورخبريَتةوة‪.‬‬
‫بةآلم كة سوسياليستةكان فةرماني ذمارة يةك بؤ هةموو تيمةكاني سوثا و دةرياواني رووسي‬
‫دةردةكةن دانوستانةكة هةلَدةوةشيَنةوة و ميَزةكة وةردةطيَرِن‪ ،‬كة تيَدا داوا دةكةن هةموو‬
‫فةرمانةكاني سؤظيةت و ليذنةكاني سازكراو بؤ ئةو مةبةستة جيَبةجيَ بكريَت‪ ،‬هةروةها داوا‬
‫دةكةن هةموو فةرمانةكاني ليذنةي فرياكةوتن ئةطةر الري لةطةلَ فةرمانةكاني سؤظيةت نةبيَت‬
‫جيَبةجيَ بكةن‪ ،‬ئةوةش ماناي ئةوة بوو كةوا ئةجنومةني سؤظيةتي تايبةت بة سوسياليستةكان‬
‫دةبيَتة ثيَشةنطي شؤرشةكة‪.‬‬

‫وازهيَناني قةيسةر‬

‫شؤرشطيَرةكان وةفديَك رةوانةي الي قةيسةر دةكةن كةوا واز لة تاجةكةي بؤ كورِةكةي كة‬
‫جيَنشيين بوو بهيَنيَت‪ ،‬بةآلم قةيسةر واز لة تاجةكة بؤ براكةي دةهيَنيَت بة بيانووي ئةوةي‬
‫كورِةكةي تةندروسيت تةواو نيية‪ ،‬بؤية نيكؤالي قةيسةر لة رؤذي ‪ ١٥‬ي مارسدا ثةمياني‬
‫وازهيَنانةكة بؤ غرندوق ميخائيلي براي جيَدةهيَلَيَت و وتاريَكيش ثيَشكةش بة دوما دةكات‪ ،‬كة‬
‫تيَدا وتبووي‪:‬‬

‫ثاش ئةوةي لةطةلَ دوما ريَكةوتني برِيارماندا واز لة تاجي رووسي بهيَنم و دةستةبةرداري‬
‫دةسةآلتة باآلكةش مب‪ ،‬تا من لة كورِة خؤشةويستةكةم دانةبرِيَم من دةسةآلتةكةم بة براكةم‬
‫بةخشي‪ ،‬لة اليةن خؤمشةوة ثريؤزبايي لةو ثؤستةي ثيَدةلَيَم‪ ،‬داواكارم كردطار يارمةتي بدات‬
‫رووسيا بةرِيَوة ببات‪.‬‬

‫‪135‬‬
‫ليذنةي راثةرِاندن بةو سةركةوتنة ئيقناع نةبوون‪ ،‬مةبةستيان بوو زؤر بةلةز كؤتايي بة حوكمي‬
‫ثاشايةتي بهيَنن‪ ،‬خةلَكةكة بةطةرمييةوة ثيَشوازييان لةو وةفدة نةكردبوو كة برِياري طؤرِيين‬
‫قةيسةري هيَنابووة‪ ،‬بؤيةش دوما برِيار دةدات داناني قةيسةر نويَيةكة دوا بكةويَت هةتا‬
‫ئةجنومةنة كاتييةكة هةلَدةبذيَردريَت‪ ،‬ئةوةش ثيَشنياري جيَنشينةكة بوو‪ ،‬بؤيةش حكومةتيَكي‬
‫كاتي بؤ بةرِيَوةبردني وآلت رادةطةيَنن‪ ،‬ئيرت ئةوة يةكةم جارة ثاش سيَ سةدة رووسيا ماوةيةك‬
‫قةيسةري نةبيَت‪ ،‬شؤرشةكةش سةركةوت و كةمرتين زيانيشيان دةبيَت‪.‬‬

‫حكومةتة كاتييةكة‬

‫راطةياندني ئةو حكومةتة كاتيية رةزامةندي لةاليةن حزبي طةل (كاديت) حزبي دميوكراسيية‬
‫دةستوورييةكان كة مليكؤظ سةرؤكايةتي دةكرد لةسةر دةكات‪ ،‬سوثا و ئةجنومةني سؤظيةتييةكان‬
‫كة لةاليةن شؤرشطيَراني مؤسكؤ و شارةكاني تر دامةزرابوو‪ ،‬دان بةو حكومةتة دةنيَت‪ ،‬هةروةها‬
‫لةسةر ئاسيت دةرةوةش حكومةتةكاني بريتاني و فةرةنسا و ئيتالَيا و ئةمريكا دان بةو حكومةتة‬
‫دةنيَن‪ ،‬هةروةها ئةمريكا بةلَيَنيش دةدات لةرِووي داراييةوة كؤمةكي ئةو حكومةتة بكات و حزبي‬
‫ئازادةكانيش كؤشش دةكات ئارامي و ئاسايش بطةرِيَتةوة وآلت و خةلَكة هةلَضووةكة هيَمن‬
‫بكريَتةوة و كار بكريَت كةرامةتي رووسيا بثاريَزيَت و رةوشةكة بةرةو ثيَشةوة بضيَت‪ .‬ليذنةي‬
‫راثةرِاندن هةنديَ بةرنامة رادةطةيَنيَت وةك سنوورداركردني سةعاتةكاني ئيشكردن و ضاكردني‬
‫رةوشي كريَكاران و درومشي طةرِانةوة بؤ بةرطريكردن بةرز دةكاتةوة كة رووسيا مايف خؤيةتي‬
‫شةر بكات بؤ ثاراستين خاك و بواريش نةدات سنوورةكةي ببةزيَنن ‪.‬‬

‫دووريش لة كؤشكي دوما شؤرشطيَرةكان داواي نانيان دةكرد‪ ،‬حكومةت تواناي ئةوةي نةبوو طةمن‬
‫رةوانةي هةريَمةكان بكات‪ ،‬لة بةرةكاني شةرِيش سةربازةكان بؤ دوورينةوةي بةرهةمي شؤرشةكة‬
‫لة سوثا هةلَدةهاتن و دةطةرِانةوة مالَةكانيان‪ .‬ئينجا بالَندة كؤضكردووةكانيش طةرِانةوة‬
‫هيَآلنةكانيان‪ ،‬كمينيظ لةطةلَ ستالني لة سيربيا دةطةرِيَنةوة و لةناو رووسيادا دةست بةسةر‬

‫‪136‬‬
‫رةوتي بلشفييةكان دادةطرن‪ ،‬كمينيظ دةست دةكات بة ريَكخستين ريزي بلشفييةكان و رؤذنامةي‬
‫ثراظدا ساز دةكاتةوة كة زووتر لةاليةن موتولؤظةوة دةردةضوو‪ ،‬هةروةها بليخانؤظ ثاش‬
‫دووركةوتنةوةي ‪ ٣٦‬سالَ دةطةرِيَتةوة وآلت‪ ،‬هةروةها برشكو برشكوفسكايا ئةوةي بة داثرية‬
‫دةناسرا‪ ،‬كة ثيَش هةلَطريساني شؤرشةكة ببووة سومبلي رةوشة شؤرشطيَرييةكة ئةويش‬
‫دةطةرِيَتةوة‪.‬‬

‫طةرِانةوةي دوورخراوةكان‬

‫ئةطةرضي زؤربةي سةركردايةتييةكاني شؤرشةكة بةتايبةتي سوسياليستةكان طةرِابونةوة وآلت‪،‬‬


‫بةآلم ناكؤكييةكان لةنيَوان ليذنةي راثةرِاندني ئةجنومةني سؤظيةتييةكان و حكومةتة كاتييةكة‬
‫كةم نةببووة‪ ،‬لةسةرةتاي مانطي ئةثريل لةسةر كةمكردنةوةي ماوةي كاري كريَكاران و‬
‫ئازادييةكاني رؤذنامةطةري هةبوو‪ ،‬دذايةتي لة راماني دوو بؤضووني كريَكاران و جوتياران بةدي‬
‫دةكرا‪ ،‬هةمووش لةسةر دةربرِيين رامان و هةلَويَستيَكي ديار لةسةر ئةو شةرِةي رووبةرِووي‬
‫رووسيا ببووة‪ ،‬بؤيةش شؤرشةكة ثيَويسيت بة سةركردةيةك هةبوو هةموو ئاشوبةكان بنربِ بكات و‬
‫كيَشةكان ضارةسةر بكات‪ ،‬دةركةوتين ئةو سةركردةيةش دوا ناكةويت‪ ،‬سةركردة‬
‫ضاوةرِوانكراوةكة ثةيدا دةبيَت‪ ،‬لينني سواري شةمةندةفةر دةبيَت و لة سويسراوة دةطةرِيَتةوة‪،‬‬
‫ئةلَمانةكان تريَنيَكي دذةطوللةي دةدةنيَ‪ ،‬لة ناوةندي مانطي ئةثريل لينني دةطاتةوة ثرتطرادي‬
‫ثايتةخيت رووسيا‪ .‬لينني لة سويسرا لةطةلَ هاوسةرةكةي ذيانيَكي ئارام و بةرنامةريَذ دةذيا‪ ،‬بريي‬
‫لةوة نةدةكردةوة رؤذيَك بيَت ئةو بطةرِيَتةوة رووسيا‪ ،‬ضونكة ئةو وايدةزاني هيَشتا كاتي‬
‫هةلَطريساني شؤرشةكة ماوة‪ ،‬ئةلَمانةكان ويستيان يارمةتي قةيسةر بدةن تا لةو شةرِةدا‬
‫شةرةفمةندانة دةربضيَت و نةياندةيويست لةو ياخيبوونةدا دذي بوةسنت‪ ،‬بؤية ئيدارةي ئةلَماني‬
‫ثرؤذةي ثشتيواني شؤرشي رووسي هةلَدةوةشيَنةوة و واز لةو بريؤكةية دةهيَنن‪ ،‬كة هةوالَةكاني‬
‫يةكةمي شؤرشةكة دةطات لينني بؤ شؤرشةكة بةجؤش و ثةرؤش نةبوو‪ ،‬ضونكة ئةو وايدةزاني‬
‫كةوا دةسةآلتةكة كةوتة بن دةسيت ضيين برذةوا ‪.‬‬

‫‪137‬‬
‫ثاش دووركةوتنةوةي دة سالَ‪ ،‬لينني لة رؤذي ‪ ١٦‬ي ئةثريل دةطاتةوة ثايتةخيت رووسيا‪،‬‬
‫بلشفييةكان بة سةرثةرشيت كامينيظ و ستالني ثيَشوازييةكي طةرمي بؤ ساز دةكةن‪ ،‬لينني‬
‫سةركردايةتي كؤبونةوة رةمسييةكةي حزبة بلشفييةكة دةكات و كؤبونةوةكةش بة هيَرشيَكي‬
‫توند بؤ سةر سياسةتي سؤظيةتييةكان لة ثرتطراد دةست ثيَدةكات‪ ،‬بةوة تاوانباريان دةكات كةوا‬
‫ئةوانة كةوتوونةتة ناو باوةشي برذةوا و بوونةتة ئاميَريَك لةبن دةسيت ئةو ضينة‪ ،‬بؤيةش داوا‬
‫دةكات حكومةتة كاتييةكة لةناو ببات‪ ،‬داوا دةكات با جوتيارةكانيش يةكسةر دةست بةسةر‬
‫زةوييةكان دابطرن‪ ،‬كريَكارة ضةكدارةكانيش ئيدارةي كارطةكان بطرنة دةست‪ .‬لةويَ جةخت لةوة‬
‫دةكاتةوة كةوا سةرمايةداري لةناوبةرن‪ ،‬بؤيةش بةو ثرؤسةية شؤرشطيَرييةي لينني ئاطربةسةكةي‬
‫لةطةلَ منشفييةكان تةواو دةبيَت و شةرِيَكي دذوار بةرِووي بلشفييةكان هةلَدةطريسيَت‪ .‬كة‬
‫كؤنطرةي سؤظيةتي رووسي لة ثرتطراد دةبةسرتيَت‪ ،‬لينني كؤنرتؤلَي كؤنطرةكة دةكات و‬
‫بةئامادةبووني بةلشفييةكان و منشفييةكان ئةو ليَدوانة دةدات كة بة نامةي ئةثريل دةناسريَت‪،‬‬
‫لةويَ جةخت لةوة دةكاتةوة حكومةتة كاتييةكة هةلَوةشيَتةوة و حكومةتيَكي كريَكاري ثرؤليتاري‬
‫دامةزريَت و دةسةآلت بدريَتة سؤظيةتييةكان و سةرمايةداريش لةناو بربيَت و بانكيَكي ناوةندي‬
‫دامةزريَت و دةولَةت دةست بة سةر هةموو داهاتةكاندا بطريَت و هةموو زةويية كشتوكالَييةكان‬
‫خؤمالَي بكريَت و لةجياتي سوثا با كريَكار و جوتيارةكان ضةكدار بكريَن‪ ،‬لةجياتي شةرِكردني‬
‫ئةلَمانةكان با سةربازة رووسيةكان برايةتي ئةلَمانةكان بكةن ‪.‬‬

‫هةموو حزبةكان بةرنامةكاني لينني رةفز دةكةنةوة و دذايةتي دةكةن‪ ،‬هةنديَك لة ئةندامةكاني‬
‫حزبةكةي خؤشي لة بلشفييةكانيش دذايةتييان كردبوو بةآلم نةدةكرا لةويَ بؤضوونةكانيان‬
‫رابطةيَنن و بةرِووي مامؤستاكةيان بوةستنةوة‪ ،‬بةوةش لينني دةبيَتة كةسيَكي نةويست و نةياري‬
‫هةموو حزبةكان‪ ،‬بةآلم خؤشةويسيت خةلَكي سةر شةقامةكان و هةموو بؤضوونةكاني لينني‬
‫بةطةرمييةوة ثيَشوازييان ليَ دةكريَت‪ ،‬لةوالشةوة حكومةتة كاتييةكة دةيويست رةوشةكة ئارام‬
‫بكاتةوة و بةتايبةتي هةلَويَست وةرطرتن لةسةر شةرِةكة‪ ،‬بؤيةش وةزيري دةرةوةيان مليكؤظ‬
‫نامةيةك بؤ هاوثةميانان رةوانة دةكات كة تيَدا هاتبوو ‪:‬‬

‫‪138‬‬
‫رووسيا هةتا دوايي لة شةرِةكة ناكشيَتةوة و ريَزي هةموو بةلَيَنة نهيَنييةكاني لةطةلَ وآلتاني‬
‫هاوثةميان دةطريَت‪ ،‬ئةو هةلَويَستةش حزبة سوسياليستةكان توورِة دةكات و دووبارة ميللةت‬
‫دةرذيَنةوة سةر شةقامةكان و حزبي كايتيش لةناو خةلَكي سةرشةقامةكان دووردةكةويَتةوة و‬
‫دةبنةوة كةمينييةك بؤيةش حكومةتيَكي كاتي لةطةلَ سوسياليستةكان ثيَكدةهيَنن‪ ،‬كة تيَدا دة‬
‫وةزريري كاديت و شةش وةزيري سوسياليستةكان‪ ،‬بؤيةش سازبووني ئةو حكومةتة بوارساز‬
‫دةبيَت لينني هيَرش بكاتة سةر حكومةتةكة و بلشفييةكان نارِازي بن‪ ،‬كة تروتسكييش لة رؤذي‬
‫‪١٧‬ي مايو دةطةرِيَتةوة ثشتيوانييةكي باشي بؤ ثةيدا دةبيَت‪ ،‬ئةطةرضي ئةو لةسةرةتاوة بلشفي‬
‫نةبوو‪ ،‬بةآلم ثاش ئةوةي ضةند دميانةيةك لةطةلَ لينني دةكات قةناعةتي ثيَدةكات‪ ،‬ئيرت بةيةكةوة‬
‫دةبنة يةك دةست و دذايةتي هةموو اليةنةكاني تر دةكةن‪ ،‬لةبةر رؤشنايي كةمينةوة لينني‬
‫بةرِاشكاوييةوة لة كؤنطرةي سؤظيةتييةكاندا هزري ديكتاتؤريةتي كةمينة بؤ وةرطرتين دةسةآلت‬
‫و رةفزكردني ويسيت زؤرينة بة زةبري هيَز بةرثةرضدةداتةوة ‪.‬‬

‫ئيرت ملمالنيَيةكان ئاسيت ئاشكراي نيَوان بةلشفييةكان و هةموو حزبةكان خؤي دةنويَنيَت‪ ،‬لينني‬
‫لة ‪١‬ي يوليؤدا ريَثيَوانيَكي مةزن ساز دةكات‪ ،‬لةودةمانةش حكومةتي كاتي لة رةوشيَكي‬
‫ئةستةنطدا بوو‪ ،‬ضونكة سوثا رووسييةكة بة سةركردايةتي وةزيري سوثاكةيان كرينسكي‬
‫شكستيَكي طةورةي بةركةوتبوو‪ ،‬بؤيةش لة رؤذناي ‪ ١٦‬و ‪١٧‬ي يوليؤدا ئاذاوة و نارِةزايي دذ بة‬
‫حكومةت بةرثادةبيَت‪ .‬حكومةت هيضي لةدةست نامينيَت كة بةراي طشيت رابطةيَنيَت‪ ،‬كةوا لينني‬
‫بةكريَطرياوي ئةلَمانة‪ ،‬بؤيةش دذايةتي دةكةن و خةلَكةكة توورِة دةبيَت و هيَرش دةكةنة سةر‬
‫بارةطاي رؤذنامةكةيان ثراظدا‪ ،‬بؤية لينني رادةكات و خؤي لة فنلةندا دةشاريَتةوة و بةلشفييةكان‬
‫و سةركردةكةيان بة كةسيَكي بةكريَطرياو دةناسريَت‪ .‬يةكيَك لةوانةي زؤر لةو رةوشةدا سوود‬
‫دةبينيَت كرينسكي بوو‪ ،‬بةآلم كة زؤر ثشتيواني لة شةرِ دةكات خةلَكةكة ثشيت تيَدةكةن و‬
‫دووبارة دةطةرِيَنةوة سةر بةلشفييةكان و بةرزيان دةكةنةوة‪ ،‬ضونكة هةموواليةك ثةرؤشي ئةوة‬
‫بوون شةرِةكة كؤتايي ثيَ بيَت‪ ،‬لةبةرئةوةي تةنها بةلشفييةكان دذي شةرِةكة بوون‪ ،‬بؤية دووبارة‬
‫خةلَكةكة لةوان كؤدةبيَتةوة‪ ،‬بؤيةش ئةوان لة رؤذي ‪٨‬ي ئؤطسيت كؤنطرةي خؤيان دةبةسنت و‬
‫لينني وةك سةرؤكيَكي شاناز دادةنيَن ضونكة ئةو خؤي لةويَ ئامادة نةبوو‪ ،‬ضونكة لةويَ بؤيان‬

‫‪139‬‬
‫رووندةبيَتةوة كةوا رامانةكةي ئةو لة هةموويان دروست تر بووة‪ ،‬ئامادةبواني كؤنطرةكة ليذنةي‬
‫ناوةندي حزب دةستنيشان دةكةن‪ ،‬لينينيش سةركردايةتي ئةو ليذنةية بكات‪.‬‬

‫لةوالشةوة هيَزة برذةواكةش بة سةرؤكايةتي حزبي كاديت بري لةوة دةكةنةوة باشرتين بوار بؤ‬
‫دةربازبووني وآلت لةو ئاذاوة بووني سةركردةيةك تاكرِةوي بةهيَز دةبيَت‪ ،‬تا وآلت لةو كؤآلنة‬
‫تاريكة دةربهيَنيَت‪ ،‬سةرةتا بري لة داناني ذةنرالَ كورنيلؤظ دةكةنةوة‪ ،‬ضونكة ئةو لةناو سوثا‬
‫دةسةآلت و ثيَطةيةكي دياري هةبووة‪ ،‬كة كرينسكي دةزانيَت دةيانةويَ ئةو ذةنرالَة بكةنة‬
‫دةسةآلتداري رةوشةكة كورنيلؤظ لة سةركردايةتي بةرةكان دووردةخاتةوة و فةرماني ثيَدةدات‬
‫بطةرِيَتةوة ثرتطراد‪ ،‬ئةويش لةو داواكردنةدا تيَدةطات‪ ،‬بؤية فةرمان بة هيَزةكةي دةدات هيَرش‬
‫بكةنة سةر ثايتةخت و بة زةبري ضةك دةسةآلتةكة وةربطرن و خؤي بطاتة سةةر دةسةآلت‪،‬‬
‫ئةوةش لةاليةن سؤظيةتييةكان قبوولَ ناكريَت و هيَزة سوورةكةي خؤي بؤ ثاراستين ثايتةخت‬
‫ساز دةكات‪ ،‬كة كورنيلؤظ دةطاتة دةروازي شارةكة دةبينيَت سةربازةكاني ياخي دةبن و لةبن‬
‫فةرمانةكاني ئةودا ناجوليَنةوة‪ ،‬لة رؤذي ‪ ١٢‬ي سثتةمبةردا كرينسكي خؤي وةك سةركردةي‬
‫باآلي سوثا دةستنيشان دةكات و فةرمان دةدات كورنيلؤظيش بطرييَت ‪.‬‬

‫كرينسكي بة سةرؤكايةتي خؤي ئةجنومةنيَك لة ثيَنج كةس ثيَكدةهيَنيَت‪ ،‬لة رؤذي ‪ ١٣‬ي‬
‫سثتةمبةر كؤماري رووسيا رادةطةيَنيَت‪ .‬بة نةماني كورنيلؤظ ريَطاكان بؤ بةلشفييةكان ئاسان‬
‫دةبيَت حوكم بطرنة دةست‪ .‬لةودةمانةي كورنيلؤظ هيَرشةكةي دةكردة سةر ثايتةخت هةموو‬
‫حزبةكان لةوانةش بلشفييةكان ئةندامةكاني خؤيان ضةكدار دةكرد‪ ،‬كة كرينسكي دةسةآلتي باآلي‬
‫دةكةويَتة دةست‪ ،‬فةرمان دةدات هةموو حزبةكان ضةكةكانيان رادةسيت حكومةت بكةنةوة‪،‬‬
‫بةلشفييةكان كة ببوونة دةستةيةكي ضةكداري مةزن ئةوة قبوولَ ناكةن‪ ،‬ئةوان لةوةش سوودمةند‬
‫ببوون‪ ،‬كة ثيَشنيارةكةي ئةو لة كؤمارةكةدا جيَبةجيَ دةبيَت و حكومةتيَكي سوسياليسيت‬
‫بةرقرار دةبيَت و هةموو زةوييةكان دةدريَنة جوتيارةكان و كارطةكان دةكةويَتة بن دةسيت‬
‫كريَكارةكان و شةرِةكة رادةوةستيَت و هةموو ثةميانة نهيَنييةكاني هةلَدةوةشيَتةوة ‪.‬‬

‫لةطةلَ بةدةركةوتين ئةو دةسةآلتدا تروتسكيش ئازاد دةبيَت كة لة هةلَبذاردنيَكي ئازادا ئةو‬
‫دةبيَتة سةرؤكي ئةجنومةني سؤظيةتييةكاني ثرتطراد‪ ،‬ئةوةش وةك ثةتاي تاعوون لةناو شارةكاني‬

‫‪140‬‬
‫رووسيا بآلودةبيَتةوة بةتايبةتي لة مؤسكؤ‪ ،‬بؤيةش بلشفييةكان دةست دةطرن بةسةر هةموو‬
‫ئةجنومةنة سؤظيةتييةكان و ئيرت هةنطاو دةنيَن بؤ وةرطرتين هةموو ثيَطةكاني دةسةآلت‪ ،‬بؤ‬
‫ئةوةش هةموو ضاوةرِوان بوون لينني بطةرِيَتةوة‪ ،‬ئةويش ريَنماييان بؤ دةردةكات كةوا ئةنداماني‬
‫حزبةكة ضةكدار بن و خؤيان بؤ شؤرش و وةرطرتين دةسةآلت ساز بكةن‪ ،‬ئةو بةنهيَين لة رؤذي‬
‫‪ ٢٢‬ي سثتةمبةر بة رؤذميَرة كؤنةكةي رووسيا دةطةرِيَتةوة ثرتطراد‪.‬‬

‫شؤرشي ئوكتؤبةر‬

‫بؤ بةيانييةكةي و ثيَش ئةوةي كؤبونةوةي كؤمةلَة كاتييةكة لة مانطي ديسمبةر لينني لةطةلَ‬
‫هاورِيَيةكاني كؤدةبيَتةوة ثاش دانوستاني دة سةعاتي بةردةوام لةسةر داواي ئةو بذاري ياخيبوون‬
‫هةلَدةبذيَرن‪ ،‬بؤيةش تروتسكي وةك سةرؤكي سؤظيةتييةكاني ثرتطراد داوا دةكات بلشفييةكان‬
‫ضةكدار بكريَن و خؤيان بؤ شؤرش ساز بكةن‪ ،‬لةسةر ضاالكي بلشفييةكان جؤرةها ثروثاطةندة‬
‫بآلودةكرايةوة‪ ،‬لةطةلَ نةيارةكانيان حالَةتيَكي نائارامي ثةيداببوو‪ ،‬ئةو رووبةرِووبونةوةيةش توند‬
‫دةبيَت كة كرينسكي داوا دةكات وةزيرةكان لة كاتيَكي درةنطي شةوي ‪٥‬ي ئوكتؤبةر كؤببيَتةوة‪،‬‬
‫كة تيَدا رةوشي ئاوارتة لة وآلت رادةطةيَنن و ئامادةباشييةكةي ليذنةي سؤظيةتييةكان كة لةاليةن‬
‫بلشفييةكانةوة دةسيت بةسةردا طريابوو بة رةوشيَكي نائاسايي و ناشرعي دةناسيَنيَت‪ ،‬هةر لةو‬
‫كؤبونةوةيةدا برِيار دةدات تروتسكي بطرييَت‪ ،‬بةآلم ئةو خؤي باش ساز كردبوو‪ ،‬بؤية ناتوانن‬
‫بيطرن‪ ،‬ئةوةش نسكؤيةك بوو بؤ حكومةت كة ناتوانيَت برِيارةكاني جيَبةجيَ بكات‪ ،‬هةردوو‬
‫بةرةش نامة بؤ سوثا و ئةستوولَ رةوانة دةكةن كةوا اليةنطريي ئةوان بكةن ئةطةر رةوشةكة‬
‫ئةوةي خواست‪ ،‬لةو تةنطذةييةدا لينني دةطاتة بارةطاي بلشفييةكان لة كؤشكي مسولين و‬
‫بةنهيَين دةطاتة تروتسكي تا بةرنامةسازييةك بكةن بؤ طةيشنت بة لوتكةي دةسةآلت‪ ،‬بؤيةش‬
‫بلشفييةكان هيَرش دةكةن سةر بةرذةوةنديية حكومييةكان و لة رؤذي ‪ ٧‬ي ئوكتؤبةر‬
‫ويَستطةكاني تريَن و بانكي دةولَةت و ويَستطةكاني وزةي كارةبا و ثرد و بةرذةوةندييةكاني‬
‫تةلةفؤنةكان دةطرن‪ ،‬بةوةش ثايتةخت دةكةويَتة بن دةسيت بلشفييةكان و تروتسكي بة‬

‫‪141‬‬
‫ليذنةيةكي سةربازي راطةياندني رووخاني حكومةتةكةي كرينسكي رادةطةيَنيَت‪ ،‬لةودةمانةي‬
‫كرينسكي لةبةرةكاني شةرِدا بوو تروتسكي هةموو وةزيرةكان دةطريَت‪ ،‬بؤ يةكةجماريش لينني لة‬
‫ئةجنومةني سؤظيةتييةكاني ثرتطراد دةردةكةويَت‪ ،‬كة تيدا هةلَبذاردني تيَدا دةكريَت و بلشفييةكان‬
‫بة زؤرينة دةنط سةردةكةون و كامينيظ سةرؤكايةتي حكومةت دةكات ‪.‬‬

‫كة بلشفييةكان سةردةكةون منشفييةكان و حزبة راسرتِةوةكان كؤدةبنةوة و ثشيت يةكرتي‬


‫دةطرن بؤ رووخاندني حكومةتةكةي بلشفييةكان و بةيةكةوة ليذنةي دةربازكردني وآلت و شؤرش‬
‫دادةمةزريَنن‪ ،‬ئيرت شةرِي ناوخؤ لةناو وآلت بةرثادةبيَت‪ .‬لةاليةن خؤيانةوة بلشفييةكانيش‬
‫ئةجنومةني سيَ اليةن بة سةرؤكايةتي لينني رادةطةيَنن و تروتسكي دةكةنة بةرثرسي كاروباري‬
‫دةرةوة و ستالينيش دةبيَتة بةرثرسي طةالني كةمينةي ناو رووسيا‪ ،‬ئةجنومةنةكة دةرضووني‬
‫رووسيا لة شةرِةكةش رادةطةيَنيَت و داواش دةكةن لةطةلَ ئةلَمانةكان ئاشيت بكةن ‪.‬‬

‫بلشفييةكان دةست بةسةر زةوي و مولَكي دةربةطة طةورةكان و كارطةي سةرمايةدارةكان‬


‫دادةطرن‪ ،‬هةروةها مايف ضارةنووسي طةالني ناو ئيمثراتؤريةتي رووسيا و جيابونةوةيان‬
‫رادةطةيَنن‪ ،‬بؤ ثاراستين دةسةآلتةكةيان و دابينكردني ئاسايش و بةرثةرضدانةوةي هةموو‬
‫رةوشيَكي دذةشؤرش لة هةموو شار و هةريَم و شارؤضكةيةك ليذنةي ئاسايش دادةنيَن‪ ،‬ئةوةش‬
‫دةبيَتة يةكةم ناوكي هةوالَطري سؤظيةتي (كي جي بي)‪ ،‬بؤ خؤثاراسنت ليذنةي تايبةتي بؤ‬
‫سةثاندني تريؤري بةكؤمةلَ دذ بة نويَنةراني ضينة دةولَةمةند و ناوةندةكاني كؤمةلَطةي رووسي و‬
‫رؤشنبريان و ثياواني ئايين و ئةفسةرة بةطومانةكان ساز دةكةن‪ ،‬تا دةسةآلتة نويَيةكةيان لةوانة‬
‫بثاريَزن‪ .‬لةو ثيَشهاتةدا زؤربةي ذةنرالَةكان و ئةفسةرةكاني سوثاي رووسي بةرةو باشووري‬
‫رووسيا را دةكةن‪ ،‬لةويَ يةكةي تايبةتي طيانفيدايي بة ناوي ثاسةواني سثي يان سثييةكان ساز‬
‫دةكةن‪ .‬لةطةلَ ناوهيَناني ثاسةواني سثي‪ ،‬بلشفييةكان ناو لة سوثاكةيان دةنيَن ثاسةواني سوور‪،‬‬
‫يان سوورةكان‪ ،‬وآلتاني هاوثةميانان لةوانة بريتانيا و فةرةنسا و ئيتالَيا و ئةمريكا بةرِاشكاويي‬
‫كؤشش دةكةن حكومةتةكةي بلشفييةكان نارِةحةت بكةن تا بريوخيَنن و حكومةتيَكي هاوسؤزي‬
‫خؤيان دامةزريَنن كة لة شةرِةكاندا هاوسةنطةريان بيَت‪ .‬كة لة هةلَبذاردنةكاني كؤمةلَة كاتييةكةدا‬
‫بلشفييةكان زؤرينةي دةنط بةدةست ناهيَنن برِيار دةدةن هةلَبذاردنةكة لة رؤذي ‪ ٦‬ي ينايري‬

‫‪142‬‬
‫سالَي ‪ ١٩١٨‬هةلَوةشيَنةوة و ئةوةش بةرِةمسي دةبيَتة سةرةتاي هةلَطريساني شةرِي ناوخؤي‬
‫رووسي ‪.‬‬

‫لةو رةوشة ئاطرينة طةرمةدا سةركردايةتي بلشفييةكان نةوةك ثاسةوانة سثييةكة و وآلتاني‬
‫هاوثةميان كؤششي طةرِانةوةي قةيسةر بكةن‪ ،‬برِيار دةدةن لة رؤذي ‪١٦‬ي يونيؤي سالَي ‪١٩١٨‬‬
‫قةيسةر و هاوسةرةكةي و كيذةكاني و كورِة تاقانةكةي لةسيَدارة دةدةن‪ ،‬تةرمةكانيان فرِيَ‬
‫دةدةنة ناو برييَكي كانيَك و ترشي كربيتيشيان بةسةر دادةكةن‪ ،‬بةو رووداوة ترسناكة ضريؤكي‬
‫بنةمالَةي رومانؤظي قةيسةري بنربِ دةكريَت كة سيَ سةدة حوكمي رووسيايان كردبوو‪ .‬لة ئةجنامي‬
‫شةرِيَكي دذوار و خويَناوي ناوخؤدا بلشفييةكان سةردةكةون و لينني ديكتاتؤريةتي ثرؤليتاريا‬
‫رادةطةيَنيَت و دةبيَتة حاكمي تاكرِةوي وآلتةكة و ئةو هزرةي ماركس نيو سةدة بوو داواي دةكرد‬
‫لة وآلتيَكي كشتوكالَي‪ ،‬نةك وآلتيَكي ثيشةسازي دةضةسثيَنن‪ ،‬بةوةش الثةرِةيةكي نويَ لة‬
‫ميَذووي مرؤظايةتي دةست ثيَدةكات كة ملمالنيَي لةنيَوان بةرنامة سؤسياليستةكان و‬
‫سةرمايةدارةكان بةرثادةبيَت و هةتا ساآلني سةدةي بيستةم بةردةوام دةبيَت و ئيَستاش‬
‫شويَنةوارةكاني كاريطةريي هةر ماوة‪.‬‬

‫‪143‬‬
‫بابةتي شةشةم‬

‫شؤرشي مهدييةكاني سودان‬

‫(‪)١٨٩٨_١٨٨١‬‬

‫سةآلح ئةلئيمام‬

‫‪144‬‬
‫شؤرشي مهدييةكاني سودان‬

‫لة كؤنةوة سودانييةكان شؤرشيان كردووة‪ ،‬كليلي سيحري خةلَكةكةش ئاين بووة‪ ،‬كة بةها‬
‫ئاينةكان بة طرينطرتين طةجنينةي كولتوورةكةياني دةزانن‪ ،‬ئةوةش بةرنامةكةي زاناي ئايين ئيمام‬
‫حمةمةد ئةمحةد ئةملهدي ئاسان كردبوو بؤ هةلَطريساني شؤرش‪ ،‬ضونكة ئةو بانطيَشيت ئةوةشي‬
‫كردبوو ئةو مهدي ضاوةرِوانكراوة و وآلت ئاسوودة دةكات و دادثةروةري بةرثادةكات‪.‬‬

‫هةنديَ كةس بزاظي مهدييةت بة بزاظيَكي سنووردار دةزانن‪ ،‬هةنديَكيش رامانيان واية كةوا بزاظةكة‬
‫ناوةرِؤكيَكي ئايين سياسي هةبووة‪ ،‬ئةوةش لة كؤتاييةكاني سةدةي نؤزدةهةم بوو كة حمةمةد‬
‫ئةمحةد ئةملهدي (‪ )١٨٨٥_١٨٤٥‬كة لةسالَي ‪ ١٨٨١‬فتواي جيهادي بةرِووي كافر و‬
‫كؤلؤنيزمة ئينطليزةكان دةركردووة‪ .‬بزاظةكة سيمايةكي ئايين هةبووة‪ ،‬بؤيةش ئةملهدي ضل رؤذ‬
‫لة ئةشكةوتيَكي دوورطةي ئابا لة نيلي شني خةلَوةت دةكات‪ ،‬ئينجا لة رؤذي ‪ ٢٩‬ي يونيؤي سالَي‬
‫‪ ١٨٨١‬دةضيَتة دةرةوة‪ ،‬لةبةردةم فةقيَيةكان و زاناكان و شيَخةكان و كةسايةتيية ديارةكاندا‬
‫وةك مهدي ضاوةرِوانكراو خؤي دةناسيَنيَت‪ ،‬كة دةتوانيَت ئةو بةدكاري و زولَمة بة دادثةروةري‬
‫بطؤرِيَتةوة‪ .‬لةودةمانةدا كؤمةلَطةي سوداني هةلَوةشاوة بوو‪ ،‬تازة هةنطاوي دةهاويشت لة‬
‫سيستةمة عةشريةتييةوة بطاتة سيستةمي حكومةتي‪ ،‬ئةوانيش بة هيض شيَوةيةك ئةو‬
‫كولتوورةيان نةدةويست كة لة خؤرئاوا رووي تيَكردبوون‪ ،‬لةبةربووني باجيش خةلَكةكةش نيطةران‬
‫و هةراسانيش بوو‪ ،‬لةناو وآلتيش توندكاري و طةندةلَي و زؤرداريش زؤر ثةيرِةو دةكرا‪،‬‬
‫حكومةتيش هةموو جؤرةكاني بارزطانييةكاني كؤنرتؤلَ كردبوو‪ ،‬تازةش بازرطانيكردن بة مرؤظة‬
‫كويَلةكانيش راطريابوو‪ ،‬خةلَكةكةش بةئازادكردني كويَلةكان هةموو سةرمايةكانيان لة دةست‬
‫دابوو‪ ،‬بة هاتين بيَطانةش خةلَكةكة توورِة و نارِازي بوون كة هةموو دةسةآلتةكانيان لةبن دةسيت‬
‫دابوو‪ ،‬ئةوةيان بة كوفر دةزاني ضونكة ئةوانة موسلمان نةبوون ‪.‬‬

‫ئةملهدي داوا دةكات هةموو بطةرِيَنةوة سةر كتيَب و سونةكةي و هةموو بةرنامة و كتيَيب تر‬
‫وةآلبنيَن و هةموو مةزهةبةكاني تريش ثشتطوي خبةن و تيمة دةرويَشييةكان هةلَوةشيَنةوة و‬
‫خةلَكةكة واز لة ناكؤكييةكاني نيَوانياندا بهيَنن و لة مهدييةت كؤببنةوة و ئةوةش تاكة ريَبازيان‬

‫‪145‬‬
‫بيَت و جةختيشي لةسةر جيهاد دةكاتةوة و شةرِي كافرانيش رادةطةيَنيَت‪ ،‬ئةملهدي ناوي لة‬
‫سةردةمي ثيَش خؤي نابوو سةردةمي جاهيليةت‪.‬‬

‫مهديية ضاوةرِوانكراوةكة‬

‫لة مانطي ئؤطسيت سالَي ‪ ١٨٨١‬حمةمةد ئةمحةد بزاظةكةي وةك راطةياندني مهدييةت‬
‫بآلودةكاتةوة كة ماوةيةكي زؤرة موسلمانةكان ضاوةرِوانيان دةكرد‪ ،‬بةر لةوة سةردانيَكي كردظان‬
‫دةكات‪ ،‬بؤ طةياندني ثةيامةكةي سةرداني هةموو ناوضةكاني ئةو دةظةرة دةكات‪ ،‬زؤريش برِوايان‬
‫بة ثةيامةكةي هيَنابوو‪ .‬هةنديَك وادةزانن كة خةلَكةكة برِواي ثيَ دةهيَنن لةبةر ئةوة بوو ميللةت‬
‫لة دةست زؤردارييةكان دةيناآلند و وآلتةكة طةندةلَي زؤري تيَدا بووة‪ ،‬لةودةمانةش لة سودان هيض‬
‫بزاظي تر نةبوو هاوشاني ئةو بيَت‪ .‬كة ثةيامةكةي مهدي بآلودةبيَتةوة حاكمي سودان رووف ثاشا‬
‫داوا دةكات مهدي لة بارةطاي حكومةت لة خةرتووم كة سةر بة حكومةتي ميسر بوو ئامادة بيَت و‬
‫دانوستان بكةن‪ ،‬بةآلم مهدي ناضيَتة بارةطة و داواكةي جيَبةجيَ ناكات‪ ،‬بة ثةيامنيَرةكةش دةلَيَت‬
‫من طةورةي ئةو وآلتةم‪ ،‬بؤية دةبيَ ئةو بيَتة خزمةتي من‪ ،‬بؤية رووف ثاشا كةشتيةكي ضةكدار‬
‫رةوانةي دوورطةي ئابا دةكات تا مهدي بطرن‪ ،‬بةآلم ثياواني مهدي ضةكدارةكان لةناو دةبةن‪ ،‬ئةو‬
‫سةركةوتنش سةرةتاي بزاظةكةي مهدي دةبيَت‪ ،‬سةرهةلَدانةكة لة ناوضةكة بآلودةبيَتةوة‪.‬‬
‫لةودةمانةش لة ميسر سةرهةلَدانيَكي تر لةئارادا بوو‪ ،‬لة ئةمحةد ئةلعرابي سةركردايةتي دةكرد‪،‬‬
‫هةنديَ لة ميَذوونووسان هةردوو بزاظةكة بةيةك دةبةستنةوة‪ ،‬وادةزانن فاكتةرةكاني هةردوو‬
‫سةرهةلَدانةكة يةكن‪ ،‬ضونكة هاوآلتياني دؤلَي نيل بةدةست حاكمةكةيان هةراسان ببوون و ضاويان‬
‫لة دةربازبوون‪ ،‬ثةناي دةبرد هةر كةسيَك بؤ طؤرِان شؤرشيَك بةرثا بكات‪ ،‬بؤية لة باكوور ضاو‬
‫دةبرِنة ئةمحةد ئةلعرابي و لة باشووريش سةركردة ئاينييةكةيان حمةمةد ئةملهدي‪ ،‬ئةطةرضي‬
‫لةنيَوان دوو بزاظةكةدا جياوازي زؤر هةبوو‪ ،‬ميسرييةكان داواي ذيانيَكي ثةرلةماني و سةركردايةتي‬
‫نيشتمانيان بؤ سوثاكةيان دةكرد‪ ،‬بةآلم لة سودان خةلَكةكة حكومةتةكةيان بة كافر دةزاني و‬
‫بؤيةش هاواريان دةكرد سةركردةيةكي موسلمان لةو كافرانة رزطاريان بكات ‪.‬‬

‫‪146‬‬
‫هةنديَكيش رايان واية كةوا ئينطليز لةو دوو بزاظة سوودمةند بوو‪ ،‬هةر ئةوانيش قازاجنيان بوو‪،‬‬
‫ضونكة لةو رؤذانة و لةكاتي سةرهةلَدانةكة هةموو هيوا و مةبةستةكانيان لة سودان و ميسر‬
‫دةستةبةر دةبيَت‪ ،‬لةو رةوشةدا ئينطليز بةئاساني لة باكوور و لة باشوور دةطاتة دؤلَي نيل‪ .‬كة‬
‫ئةستوولَي ئينطليزي لة مانطي يوليؤي سالَي ‪ ١٨٨٢‬لة ئةسكةندرية دةدات و داطريي دةكات‪،‬‬
‫مهدييةكان لة سودان زؤر توورِة دةبن و كلَثةي شؤرشةكةيان بةجؤشرت دةبيَت و بة هةموو‬
‫تواناييةكةوة ثشتيواني خؤيان بؤ ئةمحةد ئةلعرابي رادةطةيَنن‪ ،‬ئةويش لة تاراوطةوة ثشتيواني‬
‫مهدي دةكات و ستايشي هةلَويَستةكاني دةكات‪.‬‬

‫داطريكردني خةرتووم‬

‫ئةملهدي لةذيَر سةركردايةتي خؤييةوة داواي يةكطرتنةوة و يةكيَيت دؤلَي نيلي دةكرد‪ ،‬ئةوةشي‬
‫وةك ثيَشةنط دةكرد بؤ يةكيَيت وآلتاني ئيسالم لةبةر ئاآلي مهداوييةت‪ ،‬بؤيةش دةولَةتي‬
‫عومساني لةو توورِة ببوون‪ ،‬بة كةسيَكي ياخييان دةزاني‪ .‬ئةطةرضي توركةكان و ئينطليزةكانيش‬
‫دذايةتييان دةكرد‪ ،‬بةآلم ئةملهدي هةنطاو هةنطاو سةردةكةوت و هةموو هيَرشةكاني دةشكاند و‬
‫ئينجا ئةلئةبيز دةطريَت و لةويَ نيشتةجيَ دةبيَت‪ ،‬مانةوة و نيشتةجيَبووني ئةو لة ئةلئةبيز‬
‫سةرةتات راستةقينةيي دةسةآلت و فةرمانرِةوايي ئةو بوو‪ ،‬لةويَشةوة بةرةو دةسةآلتي زؤرتري‬
‫لةسةر ناوضةكاني سودان دةسةثاند‪.‬‬

‫لة رؤذي ‪ ٢٥‬ي ينايري سالَي ‪ ١٨٨٥‬ئةملهدي ئةجنومةنيَك لة خةليفة و ئةمري و درويَشةكاني‬
‫ثيَكدةهيَنيَت‪ ،‬برِياريش دةدات هيَرش بكاتة سةر شاري خةرتووم‪ ،‬بةيانييةكةي بة سةركردايةتي‬
‫عةبدوآل ئةلنجومي و بة سوثايةكي ‪ ٥٠‬هةزار درويَشةوة هيَرشةكة دةكات‪ ،‬حاكمي ئينطليزي‬
‫ئةوكات جوردون ثاشا بوو ئةملهدي فةرمان بة سوثاكة دةدات ئةو حاكمةي بةزيندوويي بؤ بطرن و‬
‫نةيكوذن‪ ،‬دةيةويَ بة ئةمحةد ئةلعرابي بيطؤرِيَتةوة كة لة سريالنكا بة دوورخراوةيي دةذيا‪ ،‬بةآلم‬
‫كة درويَشةكان حاكمةكة دةطرن بؤ تؤلَةكردنةوة سةري دةثةريَنن و بروسكةيةكيش بؤ ئةملهدي‬

‫‪147‬‬
‫دةنيَرن كة بارةطةكةي لة ئوم دةرمان بوو‪ ،‬كة هةوالَي كوشتين جودون ثاشاش دةطاتة ئينطلرتا‬
‫هةموو وآلتةكة ثرسةي بؤ دادةنيَت ظيكتؤرياي شاذنيش رةشي بؤ دةثؤشيَت‪ .‬ئةملهدي لة ئوم‬
‫دةرمان دةمينيَتةوة و لةويَ مزطةوتيَك بة بةرد و قوورِ و ثووش دروست دةكات‪ ،‬سوثاكةشي لة‬
‫ريزي خؤييةوة بةدريَذايي ئاسؤكة مؤلَطة هةلَدةدةن‪ ،‬بةآلم لةويَ زؤر ناذيت و لة رؤذي ‪ ٢٢‬ي‬
‫يونيوي سالَي ‪ ١٨٨٥‬بة تاي تيفؤس دةمريَت‪ ،‬ئينجا عةبدوآل ئةلتعايشي دةبيَتة خةليفةي ئةو‪.‬‬

‫حكومةتةكةي ئةلتعايشي‬

‫حكومةتةكةي ئةلتعايشي يةكةم و دوا حكومةتي شؤرشةكةي ئةملهدي بووة لة سودان‪ ،‬كة تيَدا‬
‫مهدييةكان ناوضةيةكي زؤري سودانيان كؤنرتؤلَكردبوو و ثةيامةكةي ئةملهديش زؤر بآلودةبيَتةوة‪،‬‬
‫ثاش طرتنةكةي خةرتووم و كوشتين حاكمة ئينطليزةكة بزاظةكة طةشة دةكات‪ ،‬بةآلم ثاش مردني‬
‫ئةملهدي رةوشةكة دةطؤرِيَت‪ ،‬ضونكة بزاظةكة هيَزيَك و بةرةيةك بوو وابةستةي بة كةسايةتي‬
‫ئةملهدي هةبوو و بةس و بة هيض شيَوةيةك نةدةطةرِايةوة سةر برِيار و سيستةمةكاني حكومةت و‬
‫ياساكاني‪ ،‬كةسايةتي ئةو دةيتواني هةموو كاروبارةكاني وآلت بةرِيَوةببات و بالَي بةسةريدا‬
‫بكيَشيَت‪ ،‬زؤرتر بةرنامة ئاينييةكة باو بوو‪ ،‬ئةو ميللةتةكةي ئيقناع كردبوو كةوا ميسريش‬
‫دةطرنةوة و دووبارة مةكةش رزطار دةكةنةوة‪ ،‬بةآلم دةمريَت و هيض لةو خةونانةي جيَبةجيَ‬
‫نابيَت‪ ،‬ئةوةش كاردانةي خراثي لةسةر درويَشةكاني هةبوو‪ ،‬ئةو ببووة سومبلي ئايين و بة‬
‫مردنةكةي ناو و سومبلةكة نةما‪ .‬بؤيةش خةليفةكةي عةبدوآل ئةلتعايشي دةبواية كار بؤ‬
‫سازبوونةوةي حكومةت بكات و بةو دةزطاية دةسةآلتي لةسةر وآلتةكة ثتةو بكات‪ ،‬بةآلم ئةو وةك‬
‫طةورةكةي ئةو كاردانةوة ئاينييةي نةبوو‪ ،‬بةآلم تواني حكومةتيَك لةشيَوةي حكومةتي ميسري‬
‫ثيَكبهيَنيَت ‪.‬‬

‫ئةلتعايشي ئوم دةرمان دةكاتة ثايتةخيت دةسةآلتةكةي و هةموو برِيار و اليةنةكاني حوكمةكة‬
‫دةخاتة بن دةسيت خؤييةوة‪ ،‬حاكميَكي طشيت بؤ هةموو بةرِيَوةبةرايةتييةكان دادةنيَت‪ ،‬خؤي‬

‫‪148‬‬
‫سةرثةرشيت بيت ئةملال و كاروبارةكاي دادطا دةكات‪ ،‬هةر بة خؤشي سةركردة سةربازييةكان‬
‫دةستنيشان دةكات‪ ،‬حكومةتيَك دادةمةرزيَت كة ثةيرِةوي زومل توندكاري بكات‪ ،‬ئةو زؤردارييةش‬
‫هةموو وآلتةكة دةطريَتةوة‪ ،‬كةسيش لةسةر سةر و سامانةكةي دلَنيا نابيَت‪ ،‬هةر بةترسيش‬
‫بةرنامةكان بةرِيَوة دةضيَت‪ .‬ئةو سياسةتة وآلت بةرةو دواوة دةبات‪ ،‬نالَةباري زؤر دةبيَت‪ ،‬بؤيةش‬
‫هةموو خةلَكةكة سةد خؤزطة بة حكومةتةكةي ميسري دةخوازن‪ ،‬كة زؤرتر بةرةمحرت و دلَؤظانرت‬
‫بوو‪ .‬ئةملهدي دةولَةتةكةي لةسةر بنضينةي ئايين دانابوو‪ ،‬داواي دةعوةي دةكرد‪ ،‬ئةو‬
‫سيستةميَكي ئيداري و كارطيَرِي بؤ بةرِيَوةبردني وآلتةكة دانةنابوو‪ ،‬زووش هةموو سيستةمة‬
‫كؤنةكة هةلَوةشاندبووة‪ ،‬لةبةرئةوةي سودان وآلتيَكي طةورة بوو‪ ،‬طةياندن و هاتوضووش ئاسان‬
‫نةبوو‪ ،‬بؤية نةدةكرا كؤنرتؤلَي هةموو دةظةرةكاني ئةو وآلتة بكريَت‪ ،‬بؤية سةرهةلَداني و ياخيبوون‬
‫سةرهةلَدةدات و طةشة دةكات‪ ،‬ئةوةش دةبيَتة فاكتةري رووخاني حوكمةكةي ئةلتعايشي‪.‬‬

‫شؤرش دذ بة ئةلتعايشي‬

‫ئةلتعايشي وةك كةسيَكي فيَلزان و جادووطةر لة ئةملهدي نزيك دةبيَتةوة‪ ،‬ئةو كةسيكي مةكرباز و‬
‫زؤرزان بوو‪ ،‬حةزي لة توندوتيذي و خويَنرشنت كردووة‪ ،‬ئةو هةرطيز نة زانا نةبوو‪ ،‬نة قةلَةمدار‬
‫بووة‪ ،‬بةلَكو ئةو دذايةتي زانسيت بة نةزانيين تاريكةوة كردووة‪ ،‬هةموو زاناكان لة ئوم دةرمان‬
‫كؤدةكاتةوة و رةزيليان دةكات‪ ،‬بواريان نادات بيَجطة لة قورئان هيض كتيَيب تر خبويَنةوة‪،‬‬
‫ليَكؤلَينةوة و ليَكدانةوةي قورئانيان ليَ قةدةغة دةكات‪ ،‬لةسةردةمي ئةو نةخويَندةواري تةشةنة‬
‫دةكات‪ ،‬بةدرةووشيت بآلودةبيَتةوة و رةوشي وآلت تيَكدةضيَت‪ ،‬سودان لةناو تاريكي و ترس و‬
‫خويَن و برسيةتييدا دةذيت‪ .‬بؤيةش لة هةموو طؤشةيةكي وآلت دةنطي نارِةزايي و سةرهةلَدان‬
‫دةردةكةويَت‪ ،‬لة شويَنيَك كثيان دةكاتةوة لة طؤشةيةكي تر دةنط دةداتةوة‪ ،‬لةوانة شؤرشةكةي‬
‫فقيةي عةرةبي ئةبو محيزة ضونكة بواري ئةو نادات بضيَتة حةج‪ ،‬لةسالَي ‪ ١٨٨٨‬لةسةر‬
‫مةزارةكةي ئةملهدي ئةو لة ئوم دةرمان طومبةتيَك بةرزدةكاتةوة و داوا لة خةلَكةكة لةجياتي‬
‫ضوونة حةج بيَنة سةر مةزاري ئةو‪ .‬ئةملهدي كة ذياندا مابوو‪ ،‬ضوار كةس وةك خةليفةي لةدواي‬

‫‪149‬‬
‫خؤي دادةنيَت‪ ،‬يةكةميان ئةلتعايشي دةبيَت‪ ،‬ضوارةميشيان حمةمةد ئةلشريفي ئامؤزاي ئةملهدي‬
‫بووة‪ ،‬لة سةردةمي ئةلتعايشي لةبةر بةدكارييةكاني و زؤرداري حوكمةكةي زؤرتر لة دةرويَشةكان‬
‫روو لة خةليفةي ضوارةم دةكةن و لةو نزيك دةبنةوة‪ ،‬بؤيةش داوا دةكةن ئةو ببيَتة خةليفةكةيان‪،‬‬
‫ئةلتعايش بة زانياري دارودةستةكةي لةو ثالنة ئاطادار دةبيَت‪ ،‬بؤيةش بة فيَلَ بةسةرياندا‬
‫سةردةكةويَت‪ ،‬ثيَيان دةلَيَن با حممةد ئةلشريف ثؤستيَكي باآل وةربطريَت‪ ،‬بؤ خةلَكة نزيكةكاني‬
‫ئةلشريف مووضةي باش ديار دةكات‪ ،‬بؤيةش ثاش ئةو كارانة نةيارةكاني ضةكةكانيان دادةنيَنةوة‬
‫و لةو نزيك دةبنةوة‪ ،‬ئينجا ئةو غدريان ليَ دةكات‪ ،‬ذمارةيةكيان دةكوذيَت و ذمارةيةكيشيان‬
‫زينداني دةكات لةوانة حمةمةد ئةلشريفيش‪ ،‬بةآلم كة دةزانيَت سوثايةكي ميسري بؤ شةرِكردنيان‬
‫ئةو بةرِيَوةن ئةلشريف ئازاد دةكات تا بةيةكةوة هاوسةنطةري شةرِي ميسرييةكان بكةن‪.‬‬
‫لةبةرئةوةي حكومةتةكةي ئةلتعايشي هةموو تواناكاني لةناو وآلتدا سةرفكردبوو‪ ،‬بؤية تاقةتي‬
‫شةرِي دةرةكي نةمابوو‪ ،‬نةيتواني مولَكةكاني لة هيَزة ثةالماردةرة ميسرييةكة بثاريَزيَت‪،‬‬
‫بةتايبةتي لة ناوضةي دةرياي ئةلغزال و هيَلَي ئيستوا و دارفور‪ ،‬لةبةرئةوةي لةطةلَ حبشةش‬
‫ثةيوةندي هاوكاريي نةبووة‪ ،‬بؤية نةكرا ئةوانيش لة هيَرشي ميسرييةكان و ئينطليزييةكان‬
‫ثشتيواني بكةن‪ ،‬بؤية ئةو حكومةتةي لةماوةي سيَزدة سالَ بوو دامةزرابوو بةرِووي سوثاي‬
‫ميسرييةكان و ئينطليزةكان دةرووخيَت‪.‬‬

‫هةرةسي دةولَةتي مهدييةت‬

‫فاكتةرةكاني زؤربوون بؤ رووخاندني دةولَةتي مهديية لة سودان‪ ،‬لةوانة ثةالماردان بؤ طرتين ميسر‬
‫و هيَرشكردنةوة سةر سنوورةكاني‪ ،‬بؤيةش دةسةآلتي داطريكةراني ئينطليز بري لة بةرذةوةندي‬
‫خؤيان دةكةنةوة ضونكة زؤر لة وآلتاني ئةوروثي ضاويان لة ناوضة سةرسنوورةكاني سودانيش‬
‫هةبوو‪ ،‬بؤية ئينطليز دان بة حكومةتةكةي ئةلتعايش دانانيَت‪ ،‬بؤيةش لة ميسر دةستبةرداري‬
‫سودان دةبيَت ئينطليزةكان وآلتةكة بة سنووريَكي قةدةغةكراو و تايبةت بة خؤي دةزانيَت‪،‬‬
‫ميسرييةكانيش بةردةوام خؤيان بة خاوةني سودان دةزاني‪ ،‬بةآلم لةبةر شؤرشةكةي ئةملهدي‬

‫‪150‬‬
‫بووة و ناضاريش بووينة ئةطةرنا دةستبةرداري ئةو وآلتة نةدةبوون‪ .‬ئةلتعايش دةيةويَت لةطةلَ‬
‫ئينطليز و ميسرييةكان دانوستان بكات‪ ،‬بؤية لة مانطي مارسي سالَي ‪ ١٨٨٧‬سيَ نامة بة سيَ‬
‫نويَنةريان رةوانة دةكات‪ ،‬لةوانة نامةيةك بؤ سولتاي عومساني عةبدوحلميدي دووةم و ظيكتؤرياي‬
‫شاذن و و خديوي حمةمةد توفيق‪ ،‬ئةو سيَ نويَنةرة دةطةنة دؤلَي حلفا و لةويَيةوة نامةكان‬
‫رةوانةي قاهرية دةكةن‪ ،‬لةبةرئةوةي خؤيان ئةوان ئاسيت خؤيان بة بةرز دةزانن‪ ،‬بؤية نايةنةويَت‬
‫بة نامة وةآلمي ئةلتعايش بدةنةوة‪ ،‬نويَنةرةكان بة وةآلمي زارةكييةوة دةطةرِيَنةوة‪ .‬ئةو‬
‫وةآلمدانةوةية وا دةكات ئةلتعايش توورِة دةكات و بري لة ثةالمارداني ميسر دةكاتةوة‪ ،‬بةآلم ثاش‬
‫ئةوةي شةرِةكةي لةطةلَ حبشة تةواو دةكات‪ ،‬كة لةدوا شةرِدا لة ئةلقالبات لةو بةرةيةدا‬
‫سةردةكةويَت‪ ،‬بؤية بري لةو جيَبةجيَكردني خةوني داطريكردني ميسر دةكاتةوة‪ ،‬كة ماوةيةكي زؤر‬
‫بوو بريي ليَ كردبووة‪ ،‬بةوةش حكومةتة تةمةن سيَزدة سالَييةكةشي لةدةست دةدات ‪.‬‬

‫داطريكةراني بريتاني لة ميسر دةيانةويَ بة ديالؤط كيَشةي سنوورةكاني باشووريان لةطةلَ‬


‫ئةملهديية ضارةسةر بكات‪ ،‬بةآلم ئةلتعايش برِواي بةو ديالؤطة نةبووة و هيَرشةكةي بؤ سةر ميسر‬
‫هةر دةكات كة لة دؤلَي حلفاوة دةست ثيَ دةكات! سوثاية سودانييةكة بة سةركردايةتي‬
‫عةبدولرةمحان ئةلنجومي لة رؤذي ‪ ٣‬ي مايوي سالَي ‪ ١٨٨٩‬لة دنقلةوة بةرِيَدةكةويَت و‬
‫سوثاكةي لة رؤذي ‪ ٢‬ي يوليؤ دةشكيَت و ‪ ٢٥‬ميل بةرةو باشوور ثاشةكشة دةكةن و ضاوةرِواني‬
‫يارمةتي و هيَزي تر دةكةن‪ ،‬بةآلم سةربازةكاني بةردةوام لة بةرةكة رايان دةكرد و خؤيان‬
‫رادةسيت سوثاي ميسري دةكرد‪ ،‬ئةوةش سوثاكةي شثرزة دةكات‪.‬‬

‫لة رؤذي ‪ ١٦‬ي يوليؤ سري فرنسيس جرنفيل سةرداري سوثاي ميسري بة نامةيةك داوا لة‬
‫ئةلنجومي دةكات هةتا نةكوذراوة خؤي رادةسيت ئةوان بكات‪ ،‬بةآلم ئةو بؤ رؤذي دوايي وةآلميان‬
‫دةداتةوة كةوا ئةو هةرطيز بريي لة داطريكردني ميسر نةكردوتةوة‪ ،‬بةآلم داوا دةكات ئةوان خؤيان‬
‫بدةن بةدةستةوة و ببنة موسلمان ثيَي دةلَيَت ئةطةر ئةوة نةكةن ضارةنووسي ئيَوةش وةك‬
‫ضارةنووسي جوردون ثاشا دةبيَت و دةيطرن و سةري دةثةرِيَنن‪ .‬لة رؤذي ‪ ٣‬ي مانطي ئؤطسيت‬
‫سالَي ‪ ١٨٨٩‬شةرِةكةي توشكي دةقةوميَت‪ ،‬لةويَ سوثاكةي ئةلنجومي شكستيَكي طةورة‬
‫دةخؤن‪ ،‬بؤية ئةلنجومي خؤي و يةكيَك لة منالَة تةمةن دة سالَييةكةشي دةكوذيَت‪ ،‬منالَيَكي‬

‫‪151‬‬
‫تريش لةناو خيوةتةكةدا ديل دةبيَت‪ .‬شةرِةكةي توشكي سةرةتاي رووخاني دةولَةتي ئةملهدييةت‬
‫بوو‪ ،‬لةسالَي ‪ ١٨٩٦‬لؤرد كتشنر لة هةلَمةتيَكي سةربازي طةورةدا بةرةو داطريكردنةوةي سودان‬
‫بةرِيَدةكةويَت و ضةندين شةرِ لةطةلَ ئةملهدييةكان روودةدات‪ ،‬كة دوا شةرِيان لة بةياني رؤذي ‪٢٤‬‬
‫ي نؤظمبةري سالَي ‪ ١٨٩٩‬لة ئوم دويكرات بوو‪ ،‬كة تيَدا خةليفة عةبدوآل ئةلتعايشيش‬
‫دةكوذريَت‪.‬‬

‫ئةلسادق ئةملهدي‬

‫ثاش شةرِةكان و شكاني سوثاي حكومةتةكةي ئةملهدييةت بري و هزري مهدييةت لةناو درويَشة‬
‫سودانييةكان مابوو‪ ،‬لة بنةمالَةي مهدييةكان يةك كةسيان مابوو و لة شةرِةكةي ئوم دويكرات‬
‫نةكوذرابوو‪ ،‬ئةويش عةبدولرةمحان ئةلسادق ئةملهدي تةمةني ‪ ١٣‬سالَ بوو‪ ،‬بؤيةش درويَشةكان‬
‫وةك سةركردةيةكي خؤيان سةيري دةكةن و لةو كؤدةبنةوة‪ .‬ئةلسادق داواي سةربةخؤيي سودان‬
‫دةكاتةوة‪ ،‬لةبةر ئةو كةسيَكي نةرم بوو‪ ،‬لةناو ميللةتةكةش ناوبانطي باشي هةبوو‪ ،‬بؤية‬
‫ئينطليزةكان بري لةوة دةكةنةوة دانوستان لةطةلَ ئةودا بكةن و دان بة سةركردايةتي درويَشةكاني‬
‫سودان ئةو دادةنيَن‪ ،‬بةوةش بواري شؤرشيَكي تر دةطرن‪ ،‬ثشتيواني دةكةن لة بةرنامة‬
‫ضاكسازييةكاني بؤ طةشةثيَداني سودان‪ ،‬ئةويش دةتوانيَت بنكةيةكي ثيشةسازي و كشتوكالَي‬
‫دادةمةزريَنيَت و هاني فيَربوون و خويَندةواري دةدات و رؤذنامةش لةسةردةمي ئةو دةردةضيَت‪،‬‬
‫ئةو بةدروسيت ريَبةرايةتي طؤرِانيَكي بةرجةستة لةناو كؤمةلَطةي سوداندا دةكات‪.‬‬

‫كة دةولَةتي مهداويةت دةرووخيَت‪ ،‬دووبارة سودان دةكةويَتةوة ذيَر ركيَفي حوكمي دوواليةنةي‬
‫ميسري ئينطليزي‪ ،‬ئينطليزةكان هةست بةوة دةكةن كةوا هزري ئايين لةناو سودان ضةند قوولَة و‬
‫ضؤن رةطوريشةي داكوتاوة‪ ،‬بؤيةش بؤ ئةوةي بتوانن خةلَكةكة دةستةمؤ بكةن‪ ،‬بةباشيان‬
‫زانيبوو بة هيض شيَوةيةك دذايةتي ئايين ئيسالم نةكةن‪ ،‬بؤيةش ثشتيواني زانا و طةورة‬
‫كةسايةتيية موسلمانةكانيان كردبوو ئةوانةي هاوبريي مهدييةت نني و ئةو هزرة رةفز دةكةنةوة‪،‬‬

‫‪152‬‬
‫بؤيةش سؤفيزم طةشة دةكات‪ ،‬لةوانة بةريَز عةلي ئةمليزغين وةك ثيَشةواي ئةخلتميية و بةريَز‬
‫يوسف وةك ثيَشةواي ئةلنهديية كة لقيَكي قادريية دةردةكةون‪ ،‬بة زؤربووني تةريقةتةكاني‬
‫سؤفيزم و طةشةكردني بوارةكاني يةكيَيت وشة و راماني ميللةتي سوداني ثةخشان دةبيَت ‪.‬‬

‫ئينطليزةكان كار دةكةن سيستةميَكي نويَ لة سودان ثةيرِةو بكةن‪ ،‬ئةو دةسةآلت و سيستةمة‬
‫دوواليةنة ميسريية ئينطليزييةي سودان كة بةثيَي ريكةوتنةكةي نيَوان ثوترس غالي ثاشاي‬
‫ضاوديَري وةزارةتي درةوةي ميسري و لؤرد كرومري برِواثيكراوي بريتاني لة ميسر كة لة رؤذي‬
‫‪ ١٩‬ي مانطي ينايري سالَي ‪ ١٨٩٩‬مؤركرابوو‪ ،‬سودان لةنيَوان ئةو دوو دةسةآلتةدا بةشدةكةن‪،‬‬
‫بةآلم لةرِاستييدا بووني دوو دةسةآلتةكة تةنها بة شيَوة و بةناو بووة‪ ،‬ئةطينا لةو ساآلنةدا‬
‫دةسةآلت و فةرمانةكة تةنها بريتانيا بووة‪ ،‬ميسر لة كارطيَرِي سوداندا هيضي لة دةستدا نةبووة‪،‬‬
‫هةر بؤ ناو ئاآليةكي ميسرييان لةتةنيشت ئاآلي بريتاني لةسةر بالَةخانةي حوكمدا بةرزكردبووة‪،‬‬
‫ضونكة وآلتي ميسريش لةاليةن ئينطليزةوة داطريكرابوو‪ .‬ئةو ثةميانةي نيَوان بريتانيا و ميسرييش‬
‫مؤركرابوو برييت بوو لة زةجنريةيةكي دريَذي ميين ضيَندراوي شاراوةي ناو ثةيوةندييةكاني نيَوان‬
‫ميسر و سودان بووة‪ ،‬كة نيَوانيان لةسةر دؤسيةيةك ئالَؤز دةبوو‪ ،‬لةناكاو يةكيَك لةو مينانة‬
‫دةتةقني و زؤر بابةتي شاراوةي ئةو ثةميانة دةردةكةوت‪ ،‬ئةوةش دةبووة طةردةلووليَكي‬
‫بةردةوام و بواري بةردةمي هةردووكياني تاريك و تةماويي دةكرد‪ .‬بةثيَي ريكةوتنامةكة سنووري‬
‫نيَوان هةردوو وآلتةكة كيَشةي زؤري تيَ دةكةويَت‪ ،‬ضونكة لة سنوورةكةي بةثيي هيَلَي ثاني ‪٢٢‬‬
‫بةرةو باكوور ديار دةكةن‪ ،‬هيض رةضاوي سرووشيت كؤمةآليةتي دانيشتوواني ناوضةكةيان‬
‫نةكردبوو‪ ،‬بةو سنووردانانة جةستةي يةك وآلتةكة بةشدةكةن تا بتوانن بةئاساني قووتي بدةن و‬
‫هةرسي بكةن‪.‬‬

‫‪153‬‬
154
‫بابةتي حةوتةم‬

‫شؤرشي فةرةنسا‬

‫فةيلةسوفةكان نةتةوة بةزيوةكة دةرباز دةكةن‬

‫حةسةن حافيز‬

‫‪155‬‬
‫شؤرشي فةرةنسا‬

‫فةرةنسا ثيَش شؤرش‪ ،‬ئيمثراتؤريةتيَكي موفليسي بريندار بةشكؤمةنديي نيشتمانييةوة‬

‫لةطةلَ هةموو هيوا و مةبةست و هةنطاو و كاروان و هةلَويَستة مةزنةكاني و هةلَة طةورةكاني‪،‬‬
‫هيَشتا شؤرشي فةرةنسي ئةوةي كة لةسالَي ‪ ١٧٨٩‬هةلَطريسا خةونيَكة و خةلَكيَكي زؤري‬
‫هةراسانكردووة‪ ،‬ئةطةرضي شؤرشي ئينطليزةكان زووتر و دةرئةجنامي روونرتيش بوو‪ ،‬بةآلم هةر‬
‫شؤرشي فةرةنسييةكان ناوي زؤرترة و دايكي شةرعي هةموو شؤرشةكاني ثاش خؤيةتي‪ .‬هةر كة‬
‫بلَيَسةي شؤرشةكة هةلَدةكريَت بةخيَرايي هةموو بةت و ثةيكةرةكاني رذيَمةكة هةلَدةوةريَت و‬
‫بنضينةكاني رووناكي ئازادي و برايةتي و يةكسانييةكان هةموو ئةوروثاي تاريك دةطريَتةوة‪ ،‬كة‬
‫لةاليةن ضةند بنةمالَةيةكي طةندةلَةوة كؤنرتؤلَ كرابوون‪ .‬دةستةيةك لة هوشيارترين هزري‬
‫فةرةنسي لة بوارةكاني هزر و فةلسةفةدا ريَنسانسي دووةمي ئةورثايان لة سةدةي هةذدةم‬
‫بةرثاكرد‪ .‬لةوانة موليري و ظؤلتيَر و روسو و مونتيسكؤ و دريدور و رووناكبرياني تر‪ ،‬ئةوانة بة‬
‫بةرنامة و بةها نويَيةكاني مرؤظايةتي و ضةسثاندني مايف خةلَكة ضةوساوةكان لةرِووي رةوشة‬
‫ئابووريية و دةسةآلتة رةهاكةي ثاشاكان‪ ،‬كة خؤيان بة نيوة خودايةك دةبيين و كلَيَسا‬
‫باتريكييةكان كة ئيمانيان بة ثارة دةفرؤشت ميللةتيان بؤ شؤرش و طؤرِانةكان هاندا‪ .‬ئةو‬
‫فةيلةسوفانة بوون كةوا بواري شؤرشةكةيان سازكرد و زةمينةي ثيَشوازيكردني شؤرشةكةيان‬
‫خؤش كردبوو‪ ،‬كة بة نووسينةكانيان تريؤذي شؤرشيان نيشان دةدا‪.‬‬

‫بنةمالَةي بوربونييةكان ئةوانةي لةسالَي ‪ ١٥٨٩‬دةسةآلتيان طرتبووة دةست‪ ،‬بةردةوام ضاويان‬


‫لةوة بوو زؤرترين وآلتي ئةوروثا داطري بكةن‪ ،‬بؤيةش وآلتةكة لةبةر فةرمانرِةوايي ئةو بنةمالَةية‪،‬‬
‫بةردةوام لة شةرِي دذواردا بوون‪.‬‬

‫‪156‬‬
‫لة سةدةي حةظدة ثاشاي فةرةنسا لويسي ضواردةم‪ ،‬ئةوةي بة ثاشاي خؤر دةناسرا‪ ،‬وآلتةكةي‬
‫لة ئةوروثا دووضاري ضةندين شةرِي دذوار كردبووة‪ ،‬كة ثاشاي ئةسثانيا كارلؤسي دووةم‬
‫دةمريَت‪ ،‬ئةو ثاشايةي كة ماوةي ضواردة سالَ لةنيَوان ‪ ١٧١٤ _١٧٠١‬شةرِي فةرةنسا‬
‫كردبوو‪ ،‬لة هةموو شةرِةكانيش فةرةنسييةكان دةشكان‪ ،‬ئينجا بؤ داناني ثاشايةكي نويَ بؤ‬
‫ئةسثانيان وآلتاني ئةوروثا برِياردةدةن ثالَيَوراوي فةرةنسا فيليثي ثيَنجةم نةوةي لويسي‬
‫ضواردةم لةبةرامبةر دةستبةرداربووني لة تةخيت ثاشايةتي لة فةرةنسا دابنيَنن‪ ،‬كةواتة جاريَكي‬
‫تر فةرةنسا و ئةسثانيا لةبن سيَبةري تةختيَكي ثاشايةتي يةك ناطرن‪ ،‬ئةوةي لويسي ضواردةم‬
‫خةوني ثيَوة دةبيين ‪.‬‬

‫ئامساني ئةوروثا لة ئةجنامي شةرِ و ملمالنيَيةكان و هةظالَبةندييةكان‪ ،‬كة دةكرا و‬


‫هةلَدةوةشايةوة‪ ،‬بؤيةش هةرطيز ئارام نةبوو‪ ،‬كة ئيمثراتؤري نةمسا شارلزي شةشةم دةمريَت‪،‬‬
‫لةبةر ئةوةي كورِي نةبوو‪ ،‬بؤية ماريا ترييزاي كيذي ‪ ١٧٤٨ _١٧١٧‬لةسةر تةخت دادةنيَن‪،‬‬
‫بةوةش شةرِيَكي دذوار دةقةوميَت و ئةوةش باريَكي طران لة ماوةي هةشت سالَ ‪ ١٧٤٠‬هةتا‬
‫‪ ١٧٤٨‬بةردةوام دةبيَت‪ ،‬كة تيَدا فةرةنسييةكان دةشكيَن‪ ،‬ضونكة ئينطلرتا ثشتيواني نةمسا‬
‫دةكات و دواييش بروسيا (ئةلَمانيا) دةكشيَتةوة‪ .‬لةو شةرِةدا فةرةنسييةكان دةزانن كةوا ئينطلرتا‬
‫بوويتة دوذمين سةرةكي ئةوان‪ ،‬ضونكة ئةوان خؤيان بة هيَزي مةزني ئةوروثا دةزاني‪ ،‬بؤية‬
‫ئاسايي بوو فةرةنسييةكان خؤيان بؤ شةرِيَكي دذواري ضاوةرِوان ساز بكةن‪ .‬تا كةرامةتي خؤيان‬
‫لةسةر ئاسيت وآلتاني ئةوروثا بةرز بكةنةوة‪.‬‬

‫لةسالَي ‪ ١٧٥٦‬هةشت سالَ بوو ئةوروثا ئاشتييةكي وةهمي بةخؤييةوة ديبوو‪ ،‬ئةو شةرِة‬
‫مرياتييةي لة نيطاي سياسةمتةدارةكان يةكالنةبووةوة‪ ،‬هيَشتا نةمسا لة رةوشي بوهيمي مابوو‪،‬‬
‫ئيتالَيا و بروسيا لة سيليزيا و بريتانيا لة هانؤظةر و فةرةنساش لة هيند نيطةران بوون‪ .‬بنكة‬
‫كؤنةكاني طةمة سياسييةكةي ئةوروثا طؤرِابوو‪ ،‬بروسيا وةك هيَزيَكي نويَ لة جيهاني جرمان‬
‫دةركةوتبوو‪ ،‬سوثاي رووسي وةك هيَزيكي مةزنيش دياربوو‪ ،‬ئينطلرتاش ثامشاوةي‬
‫ئيمثراتؤريةتييةكاني دةريايي ثرتوطالَي و ئةسثاني و هؤلةنديي بؤ دةمينيَتةوة‪ ،‬بؤيةش رؤحي‬
‫نةتةوةيي لة ئينطلرتا بة دةسكةوتة بازرطانييةكانيان و بوارةكاني تر مةست و سةركةش بوون‪،‬‬

‫‪157‬‬
‫بروسياش سةركةوتووي شةرِةكان بوو‪ ،‬فةرةنسا مةكؤي ثيَشكةوتين رؤشنبريي بة نةماني‬
‫سوثاكةي هةسيت بة سسيت و نائارامييةك دةكرد‪ .‬ملمالنيَي نيَوان كاسؤليك و ثرؤتستانتةكانيش‬
‫بةرةو دوورِيانيكي طرياوة دةضوو‪ ،‬هةردووالش ضاوةرِواني بةخت بوون بؤ دةستثيكردنةوةي شةرِة‬
‫سي سالَييةكةيان‪ ،‬هةمووش بؤ دةست بةسةرداطرتين رؤحي ئةوروثا بوو‪ ،‬بؤيةش شةرِةكة‬
‫هةلَدةطريسيَت ‪.‬‬

‫شةرِيَكي دذوار و لة هةموو بةرةكان‪ ،‬فةرةنسا وةك سةري ئؤردوطايةك ضاوي لة داطريكردني نةمسا‬
‫و رووسيا و سويد بوو‪ ،‬ئينطلرتا و بروسيا كة دوايي بووة بة ئةلَمانيا هاوثةمياني دةبةسنت و‬
‫شةرِيَك لة طؤرِةثانةكاني ئةوروثا و ئةمريكا و هيند لة ماوةي حةوت سالَي ‪ ١٧٥٦‬هةتا ‪١٧٦٣‬‬
‫روودةدات‪ ،‬دةرئةجنام فةرةنسا لةو شةرِانةدا قةلَةمرِةوييةكاني ثشت دةرياكاني ئةمريكا و هيند‬
‫دةدؤرِيَنيَت و دوذمنة ديَرينةكةي ئةو ناوضانة كؤنرتؤلَ دةكات‪ ،‬بروسياش وةك هيَزيَكي مةزني‬
‫سةرةكي لة ئةوروثا و لةسةر حيساني فةرةنسا ثةيدا دةبيَت‪ ،‬فةرةنسا لةبةردةم هيَزة مةزنةكةي‬
‫ئينطليزةكان دةستةوةسان دةبيَت‪.‬‬

‫سالَةكاني بةفريِؤضوو‬

‫فةرةنسا لةو شةرِدانة بةشكاويي و ملكةضي بة سوثايةكي ماندوو و طةجنينةيةكي بةتالَ‬


‫دةمينيَتةوة‪ ،‬ميللةتةكةشي دةكةونة رةوشي برسيةتي و تواناي خؤراطرييان نامينيَت و بةرةو‬
‫هةرةس دةضيَت‪ .‬ئةوةي لةناو طوندةكاني فةرةنسا دةسوورِايةوة دةيزاني ئةو ميللةتة ضةند‬
‫داماوة‪ ،‬هةذاري و برسيةتي ضؤن هيالكي كردووة‪ ،‬دةولَةتيش بةرةو ئيفالسي دةضوو‪ ،‬لويسي‬
‫شازدةهةمي ثاشاش بيَ دةسةآلتانة لةبةر ماري ئةنتونيَيت شاذنيش دةستةوةستان بوو‪ ،‬ضونكة‬
‫ئةو هةر خةريكي بةزم و ئاهةنطة خؤشةكاني خؤي بوو‪ ،‬ميللةتيش لة برسانا بةرةو شارةكان‬
‫كؤضيان دةكرد‪ .‬ثاشاش تاقةتي بينيين ميللةتةكةي نةمابوو‪ ،‬ئةوانيش لةناو شاري رووناكي و لة‬
‫كؤآلنة تاريكةكانيدا عةودالَي ثارضة نانيَكي وشك بوون‪ ،‬تةنها ضريؤك و بةسةرهاتة خؤشةكاني‬

‫‪158‬‬
‫ثاشا و شاذنيان دةبيست‪ ،‬ئةو شاذنةي بةرِةضةلَةك لة بنةمالَة ئيمثراتؤريةتي ظييناوة هاتبوو‪،‬‬
‫بؤيةش ميللةت كة بة كتيَب و نووسينةكاني سةردةمي رؤشنطةري و بة ضةكي عةقلَ بةر لة بارود‬
‫دةكةن و بؤ دؤزينةوةي ريَطاضارةيةك دةطةنة ناو شةقامةكاني ثاريس و هاواريان ليَ هةلَدةستيَت‪،‬‬
‫بةآلم كةس وةآلميان ناداتةوة‪ ،‬تةنها سةداي دةنطي خؤيان دةبيستةوة‪.‬‬

‫بؤيةش دةستة رووناكبريةكة‪ ،‬لةوانة روسؤ و ظؤلتيَر ومونتيسكؤ و ديدور بؤ دةربازبووني‬


‫وآلتةكةيان لةو رةوشة شةرمةزارييةي‪ ،‬كة وآلتةكةيان لة لووتكةي طةشةي ئةوروثاييةوة‬
‫طةيشتووتة ثلةي دووةم‪ ،‬بري لةوة دةكةنةوة نيطايةكي نويَ بؤ دةبازبوون بدؤزنةوة‪ ،‬ضونكة‬
‫فةرةنسا لةناو قةيرانيَكدا بوو دةرضووني نةبوو‪ ،‬هةموو ريفؤرمةكاني ئةوانةش داواي ضاكسازي‬
‫سيستةمي ثاشايةتي بوو‪ ،‬ئةوةش دةكرا لة ناوةوة شؤرشيَكي هةلَطريسيَت‪ ،‬كة داوا‬
‫ضاكسازييةكانيان طويَي ليَ راناطرييَت‪ ،‬بؤية بةناضاري هةموو هةنطاوةكان بةرةو هةواريَك دةبةن‪،‬‬
‫كة هةرطيز ئةو ريَطاية تاقي نةكراوةتةوة‪.‬‬

‫سةردةمي رؤشنطةري‬

‫كة فةرةنسا لة بةرةي شةرِةكاندا دةشكيَت بة سةركةوتن و هزري فةيلةسوف ظؤلتيَر فةرةنسوا‬
‫ماري ئاروية‪ ،‬ئةوةي لة رؤذي ‪ ٢١‬ي مانطي نؤظمبةري سالَي ‪ ١٦٩٤‬لة بنةمالَةيةكي برذةوا‬
‫لةدايك بووة و لة كؤليَذي لويس لوطراني يسووعيةتي دةخويَنيَت‪ ،‬كة خويَندنةكةي تةواو دةكات‪،‬‬
‫ريَبازي ذياني بةرذةواكان رةفز دةكات و لةوان ياخي دةبيَت و ثيشةي ثاريَزةرييةش ناكات‪،‬‬
‫ئارةزووي ذياني بةرِةآليي و ياخيبوون و قاوةخانة ئةدةبييةكان دةكات‪.‬‬

‫كة بة شيعرةكاني كؤمةلَطةي ئةوساي فةرةنسي رةخنة دةكات‪ ،‬دةسةآلتدارةكان دةيطرن و لة‬
‫زينداني باستيلي دةثةسنت‪ ،‬ئةو لة تةمةني حةظدة سالَييةوة يةك سالَ زينداني دةكريَت‪ ،‬كة لة‬
‫زيندان بةردةبيَت‪ ،‬ناوة دريَذةكةي فةرانسوا ماري ئاروية رةش دةكاتةوة‪ ،‬ناوي ظؤلتيَر‬
‫وةردةطريَت‪ ،‬كة ثاشان لةسةر الثةرِةكاني ميَذوو بةو ناوة دةناسريَتةوة‪.‬‬

‫‪159‬‬
‫ظؤلتيَر وةك فةيلةسوفةكاني تر خؤي سةرقالَي داناني ريَبازيَكي عةقلَي و دامةزراندني‬
‫فةلسةفةيةكي ثتةو نةبوو‪ ،‬ئةوةندةي ثةرؤشي رووخاندني كاية نةطؤرِ و دابونةريتة باوةكان بوو‪،‬‬
‫كة بواري هزر و بريكردنةوةيان لة دةربازبوون دةطرت‪ ،‬كة ئةو دذايةتي و ملمالنيَي لةطةلَ كلَيَسا‬
‫دةكرد‪ ،‬مةبةسيت نةبوو وةك كةسيَكي موحليد و الدةر لة دابونةريتةكاني كاسؤليك دةربكةويَت‪،‬‬
‫بةلَكو ئةو هيَرشي كردووة كلَيَسا لة رؤذانةي ذياني فةرةنسييةكان دووربكةويَتةوة‪ ،‬رةخنةي لة‬
‫ئاكارة رةق و توندةكةي كلَيَساي كاسؤليك طرتووة كة برِواي بة ليَبووردةيي نةبووة‪.‬‬

‫ئةو دةيوت كةوا خورافياتةكان بةرهةم و دةستكردي قةشة و كاهينةكانة‪ ،‬ئةوانة بوون زانسيت‬
‫الهوتيان داهيَنا‪ ،‬هةموو ملمالنيَي و ناكؤكييةكانيش لة الهوتةوة ثةيدابووة‪ ،‬كة ناكؤكييةكان و‬
‫نةهامةتيية تالَةكان و شةرِة دذوارةكاني ناوخؤي ئايين ليَ دةكةويَتةوة‪ ،‬ظؤلتيَر لة كتيَبةكةي نامة‬
‫ئينطليزييةكاندا كؤمةلَطةي فةرةنسي ريسوا كردووة‪ ،‬ئةو كتيَبة ثاشان بة نامة فةلسةفييةكان‬
‫دةناسريَت‪ ،‬كة تيَدا كؤمةلَطةي فةرةنسي بة كؤمةلَطةي ئينطليزي ناساندووة‪ ،‬كة زؤر لةسةر‬
‫وآلتةكةي ئةوان ثيَشكةوتوو تربووة‪ ،‬لة فةرةنسييةكان توورِةية كة رةووشيت عةقلَ و ليَبووردةيي‬
‫ئايين ثةيرِةو ناكةن‪ .‬لةويَ نووسيويةتي‪:‬‬

‫لة فةرةنسا دةسةآلتيَكي رةهاي توندكاري زؤردارانة ثةيرِةوة‪ ،‬ضينة دةرةبةطة لووتبةرزةكةش‬
‫بيَكار دةذين‪ ،‬لة فةرةنسا بارزطاني بة ضاوي كةمة دةبينريَت‪ ،‬جووتيارةكانيش لةبن زةبري باجة‬
‫زؤرةكان دةنالَيَنيَت‪ ،‬كة دةرةبةطةكان لةسةريان داناون‪ ،‬بةآلم لة ئينطلرتا ثةرلةمان طةورةي وآلتة‬
‫و حوكم دةكات‪ ،‬ئةوةش لة ئةجنامي شؤرشةكةي كرومويلي سالَي ‪ ١٦٦٦‬بةرثابووة‪ ،‬كة تيَدا‬
‫زؤردارييةكان نةماون‪ .‬لةويَ بازرطاني بةشكؤية و جووتياريش كارمةنديَكي دةولَةمةند و شكؤدارة‬
‫و برِواي بة خؤي هةية و سةربةستانة كار دةكات‪ ،‬لة فةرةنساش خةلَكةكة لةناو ملمالنيَي‬
‫دانوستاني الهوتي نةزؤكةوة خول دةخؤنةوة‪ ،‬وةك ئةوة حةرامة‪ ،‬ئةوةش حةرامة‪ ،‬ئةوة‬
‫ئاوةطرة‪ ،‬يان ئةوةيان خاويَنة‪ ،‬ئةو كةسة ئيماندارة‪ ،‬بةآلم ئةوي تريان كافرة‪ ،‬بةآلم لة ئينطلرتا‬
‫ديالؤطة فةلسةفييةكان لةسةر شيَوازةكةي فرنسيسي بيكون و ريَبازة ئةزموونطةرييةكةي لة‬
‫زانست‪ ،‬يان شيَوازةكةي جؤن لؤكي لؤذيكي دوور لة تةجريدي و ميتافيزيقي‪ ،‬يان كارةكاني نيوتن‬

‫‪160‬‬
‫ئةو بليمةتة مةزنةي ئةوةي سيستةمي جيهاني شرؤظةكرد و ئينطليزةكانيش ريَزيان طرت و ئاست‬
‫و شكؤييان بةرزتر كردةوة‪.‬‬

‫ئيرت ظؤلتيَر بةو شيَوةية كارة دزيَوةكاني كؤمةلَطةي فةرةنسي ئاشكرا دةكات و ثاشكةوتن و‬
‫نةفامييةكانيان باس دةكات‪ ،‬بةوةش دةتوانيَت بنضينةكاني خورافةت هةلَدةتةكيَنيَت‪ ،‬لة ثيشةي‬
‫ثاريَزةرييةكاني بةرطري لة بابةتةكاني ئاوةز دةكات‪ ،‬ئةطةر ظؤلتيَر رووناكبري نةبواية‪ ،‬ئةوة‬
‫دةبووة ثاريَزةريَكي مةزني ئةو جيهانة‪ ،‬ئةو بةتوندي دذايةتي هزري جادووطةريي و نةفامي‬
‫كردووة و ثشتيواني تةواوي لة بةهاكاني ئاوةز و بريكردنةوةي ئازادي بةهيَزي بالَكيَش كردووة‪.‬‬

‫شيَتةكةي ذةنيَظ‬

‫ئةطةر عةقلَي ظؤلتيَر لةودةمانة لة سةردةميَكي تاريكي فةرةنسادا سةردةكةويَت ئةوا هاورِيَيةك‪،‬‬
‫نةياريَكي تري كة ثاشان بة ناوي جان جاك رؤسؤ دةناسريَت‪ ،‬ئةو سؤز و هةلَضوونةكاني مرؤظ كة‬
‫دوايي بة رةوتي رؤمانسيةت ناسرا‪ ،‬بةدريَذايي سةدةي نؤزدةهةم بالَ بةسةر هزر و ئةدةب‬
‫دةكيَشيَت‪ ،‬كة ئةدييب مةزني روسيا تؤلستؤي ملوانكةيةكي بة ويَنةكةي رؤسؤ وةدةكات‪ ،‬ئةوة‬
‫باشرتين بةلَطة و نيشانةي طةورةيي رؤسؤ بووة‪ ،‬دانيشي بةوة داناوة كةوا ئةو ثياوة رؤلَيَكي‬
‫مةزني لةسةر ئةودا هةبووة ‪.‬‬

‫جان جاك رؤسؤ (‪ )١٧٧٨_١٧١٢‬ئةوةي بة شيَتةكةي ذةنيَظ دةناسرا‪ ،‬ضونكة كةسايةتييةكي‬


‫سةير و نامؤي هةبوو‪ ،‬ئاكارةكاني ناوازة بوون‪ ،‬بةآلم ئةو يةكيَك بوو لة ريَبةراني شؤرشةكة ضونكة‬
‫كتيَبةكةي ثةمياني كؤمةآليةتي كة بيَ دانوستان ببووة ئةجنيلي شؤرشة فةرةنسييةكة‪ .‬ذياني‬
‫رؤسؤ فاكتةريَك بوو‪ ،‬كةوا ماوةيةك ئةو كةسايةتيية ثشتطويَي خبريَت و ماوةيةكيش دووبارة‬
‫بيَتةوة ثيَشةوة‪ ،‬ئةو لة بنةمالَةيةكي برذةوا لة شاري ذةنيَظ لةدايكبووة‪ ،‬تا بطاتة ناو سالؤنة‬
‫رووناك و ناودارةكاني ثاريس و زؤرتر لة بوارةكاني رؤشنبريي ئةو وآلتة دةربكةويَت و بناسريَت‬
‫بةرةو ثاريس دةرِوات‪ ،‬لةويَ هةتا نقوومبوون و تاوانةوة دةذيت و بة دةستةواذةي سةيريش‬

‫‪161‬‬
‫ثيَناسةي ئةو ذيانةي كردووة‪ ،‬ئةوةشيان لة بةشيَكي كتيَبةكةي دانثيَدانانةكامندا باسي كردووة‪،‬‬
‫كة ئةو نووسني و دةربرِينة دةبيَتة بةشيَك لة ئةدةبي بريةوةري تايبةتي‪.‬‬

‫رؤسؤ لةناو خةلَكة داماو و ناوازةكاندا ذياوة‪ ،‬ئةوةش دةبيَتة سةرضاوة و ذيَدةريَكي مةزن بؤ‬
‫طةورةيي و نويَبوونةوةي هزر و رامانةكةي‪ ،‬ئةطةرضي ئةو لةو كؤمةلَطاية كةسيَكي نامؤش بووة‪،‬‬
‫بةآلم بةئاساني دةطاتة ناو ثياواني شؤرشةكة‪ ،‬لةبةرئةوةي ثيَشةنطةكاني شؤرشةكةش كةساني‬
‫نامؤ و ناوازةبوون‪ ،‬بؤيةش ئةو ئةوانة بةئاساني دةدؤزيَتةوة و رؤسؤ دة سالَيش بةر لة‬
‫هةلَطريساني شؤرشةكة لةويَ كؤض دةكات‪ ،‬بةآلم ئةو دؤسيت نزيكي ئةوان بووة‪ ،‬بؤيةش‬
‫شؤرشطيَرةكان دةيانووت ‪:‬‬

‫ئةو لةكاتي خؤييدا هاورِيَ و هاوبريي ئيَمة بووة‪ ،‬ئيَمةش تةنها ئةوةمان دةيويست‪ ،‬ئيمةش‬
‫ئةوةمان دةيويست كة ئةو بانطيَشيت دةكرد ‪.‬‬

‫رؤسؤ هةموو رةضةلَةك و رةسةنايةتي ثاشايةتي ئةوروثي و فةرةنسيشي رةفز كرديتةوة‪ ،‬ضونكة‬
‫ئةو لة كتيَبةكةييدا ثةمياني كؤمةآليةتييةكةييدا بةرِووني قسةي لةسةر يةكساني و دادثةروةري‬
‫نيَوان ميللةت و كاربةدةستان كردووة‪ ،‬ئةويش بووة كة وةآلمي ئةو ثرسيارة زةمحةتةي‬
‫داوةتةوة‪ ،‬كيَ مايف هةية ياساكان دابريَذيَت؟‬

‫ئةو دروشم و داوايةي لة كتيَبةكةييدا باسكردووة كة لةسالَي ‪ ١٧٦٤‬نووسيبوو‪ ،‬ئةو ئةوةي‬


‫سةملاندووة كةوا دةولَةت واتة ثةيوةندي و ثةميان لةنيَوان تاكي كةسةكان و سيستةمةكان‪،‬‬
‫ئةوةش دةرئةجنامي طةشةي سرووشيت ثةيوةنديية كؤمةآليةتييةكان ديَتة ئاراوة‪ ،‬كة تاكةكان لة‬
‫هةنديَ لة دةسةآلتةكانيان دةدةنة دةستةيةكي سياسي‪ ،‬ئةوةش ماناي ئةوة نيية كةوا خةلَكةكة‬
‫كة واز لة دةسةآلتةكانيان دةهيَنن‪ ،‬دةسةآلتةكان دةبةخشنة كةسيَك يان دةستةيةك لة كةساني‬
‫تر‪ ،‬بةلَكو ئةوان دةسةآلتةكةيان دةبةخشنة هةموو كؤمةلَطةكة‪ ،‬بةوةش ئيدارةيةكي طشيت ساز‬
‫دةبيَت كة كؤمةلَطة ساز و بةسيستةم دةكات‪ ،‬ئينجا دةستة سياسييةكان وةك دةزطايةكي‬
‫سياسي بؤ بةرِيَوةبردني كاروبارةكاني جظات دادةمةزريَن و كاريش بؤ بةرذةوةندي طشيت دةكةن‪،‬‬
‫كة ئريادةي طشيت هيَزي طشيت بووة‪ ،‬بؤيةش هةموو دةميَك ميللةت دةتوانيَت حكومةت بطؤرِيَت‪،‬‬

‫‪162‬‬
‫ضونكة ليَرة و لةو رةوشةدا وشةي ميللةت طوزارشت لة ويست و خواستة طشتييةكان دةكات‪.‬‬
‫بةوةش رؤسؤ ثاش ئةوةي بريدؤز و دةسةآلتي خودايي لة دةسةآلتدا لة ثاشاكان دةستيَنيَتةوة‪،‬‬
‫كليلي شؤرشةكةي داوةتة دةست ميللةتي فةرةنسي‪ .‬ئةوة و رؤسؤ بؤ هةموو مرؤظيَك رؤلَي لة‬
‫ذياندا داناوة‪ ،‬بة ثيَناسةي رؤسؤ نةفس لةناو خؤييدا بووني هةية و ذياني تايبةتييش لةو‬
‫سرووشتةدا ثيادة دةكات‪ ،‬بؤيةش ئةو مرؤظة لةناو ذياني ميللةتةدا دةتاويَتةوة و هةموو ماناكاني‬
‫خؤدي خؤي دةداتة بوونةوةريَكي ئةخالقي كة لةاليةن ميللةتةوة بةرجةستة بووة ‪.‬‬

‫رؤسؤ بة نووسينةكاني دميوكراسيةتي كردوتة كايةكي طوجناو و بةردةست‪ ،‬ثاش ئةوةي وتي‬
‫هةموو خةلَك لة ذان و خؤشييةكاندا يةكسان‪ ،‬كة رؤسؤ بانطيَشيت بةها سؤزدارييةكاني كردووة و‬
‫داواي بةرز راطرتين عةقلَي لةناو ضوارضيوةي بريدؤزي كارسازييةكاني شؤرش كردووة‪ ،‬هةردوو‬
‫بةشي عةقآلنيةت و سؤزداري‪ ،‬يان عةقلَ و دلَ تةواوكةرييان ثيَطةياندووة‪ .‬بةوةش شؤرشةكة‬
‫بةرنامة هزرييةكاني تةواو دةبيَت‪.‬‬

‫ئينسكلؤثيديا‬

‫ئيرت ليَرةوة رؤلَي فةيلسوفيَكي تر بةناوي دنيس ديدور (‪ )١٧٨٤_١٧١٣‬ثةيدا دةبيَت‪ ،‬كة بة‬
‫نووسينةكاني هيَرشي كردوتة سةر كلَيَسا و دةولَةت‪ ،‬ئةو هزر و بةرنامةكاني لة كاريَكي فرةاليةندا‪،‬‬
‫كة دوايي بة ئينسكلؤثيديا ناسرا‪ ،‬ئةو زانستةي دوايي بنضينةكاني زانسيت دارشت‪ ،‬كة تيَدا هةموو‬
‫ئاماذةكاني سةردةمي زانسيت تيَدا دوور لة دةسةآلتي كلَيَسا ديار دةكات‪ ،‬ئةو تواني يةكةم‬
‫كؤشش بؤ ئاسانكردني زانست و زانيارييةكان بؤ خةلَكة سادة و دوور لة تويَذة ئورستقراتييةكة‬
‫دابنيَت‪ ،‬بةوةش ئينسكلؤثيدياكة دةبيَتة طوزارةشتيَكي زيندووي ضيين برذةوا بةرِووي بةهاكاني‬
‫ثاشايةتي و ئورستقراتييةكان و كلَيَساش‪ .‬لةطةلَ ئةو داهيَنانةدا و بؤ دةولَةمةندكردني‬
‫ئينسكلؤثيدياكة فةيلةسوف كلؤد ئادريان هلفتيوس (‪ )١٧٧١_١٧١٥‬بؤ سازبووني هةنديَ لة‬
‫وتارةكاني ئةو كؤبةرهةمةدا بةشداري دةكات و لة هةردوو كتيَبةكةي بة ناوي (لة رؤحةوة) و‬

‫‪163‬‬
‫(زيرةكي) دا بريدؤزةكةي خؤي دادةريَذيَت‪ ،‬كة تيَدا وتبووي هةموو خةلَك يةكسانة لة وزة و لة‬
‫داهيَنانا‪ ،‬جياوازييةكانيش لة رةوشةكاني طةشةكردن و ثةروةردة و فيَربووندا دةردةكةويَت‪ ،‬لةبةر‬
‫ئةو بؤضوونة بووة كة كتيَبةكاني ئةويان سووتاندووة‪ .‬ئةو رامانةي ئةو كاردانةوةيةكي مةزني‬
‫هةبوو‪ ،‬لةودةمانةي كةوا بنةمالَة دةسةآلتدارةكان رةنطي خويَين خؤيان بة شيين بيَطةرد زانيوة‪،‬‬
‫خؤيان وا ناساندووة كةوا ئةوان لةاليةن يةزدانةوة دةستنيشان كراون ‪.‬‬

‫ئةو ئازايانة نةفرةتي كلَيَساي كردووة و داواي كردووة لة دةولَةتيش دابربِيَت‪ .‬ئةطةرضي هلفتيوس‬
‫هيض ريَنمايي و راسثاردةي نةبووة‪ ،‬بةآلم داواي كردووة دةسةآلتي كلَيَساي كاسؤليك لة فةرةنسا‬
‫بةرتةسك بكريَتةوة‪ ،‬ضونكة لةو سةردةمةدا كلَيَسا وا لةطةلَ سيستةمي ثاشايةتي مارةكرابوون‬
‫نةدةكرا لةيةك بكريَتةوة يان دابربِيَن‪ ،‬ئةو بة بريدؤز و رامانيَكي كؤمةآليةتي نةك الهوتييةوة‬
‫رةخنةي كلَيَساي كردووة‪ ،‬ئةو دذي بةرنامةكةي كلَيَسا بووة‪ ،‬كة هةذاري و بةتةنيايي ذياني نةمر‬
‫و شكؤداركردووة‪ ،‬لةبةر ئةوةي كلَيَساي كاسؤليك فيَربووني سووك كردووة‪ ،‬لةبةر ئةوة نةبوو كةوا‬
‫فيَربوون واتة رةخنةطرتن و رامان لة بؤضوونة زانستييةكان و هونةرييةكان‪ ،‬بةلَكو زانسيت‬
‫بةدروست و بةثيَويست نةزانيوة‪ ،‬كلَيَساش مةبةسيت بووة هزر و بريي تاك هةر لة منالَييةوة خباتة‬
‫بن دةسةآلتي كهنوتييةوة‪ ،‬بؤيةش دةنطةكةي ئةو بةهيَز بووة بؤ دابرِيين فيَربوون لة دةسةآلتي‬
‫كلَيَسا ‪.‬‬

‫ئيرت وا ئةجنيلي عةقلَ دذ بة ئةفسانة و جادووطةرييةكان بة كؤشش و خةباتي ظؤلتيَر‬


‫دةردةكةويَت‪ ،‬لةوالشةوة ئةجنيلي زانست دذ بة عةقيدة و ريَنمايية ئاينييةكان بة كؤششي ديدور‬
‫و ئينسكلؤثيدياكةي و ئةجنيلي ثيَشكةوتن بة فيَربوون دذ بة تةئمل و بريكردنةوةي كؤن لة مردن‬
‫بة ئازايةتي و هزري رؤسؤ سةرهةلَدةدات‪ ،‬لة هةموو طؤشةيةكةوة هزرة نويَيةكان دةطاتة فةرةنسا‬
‫و سةردةميَك ديَتة كايةوة بانطيَشيت شؤرش دةكات‪.‬‬

‫بزاظة سياسييةكان هاوشاني فةيلسوفةكان خةبات دةكةن‬

‫‪164‬‬
‫لةسةر ئاسيت دةرةوة و لة شةرِةكاندا فةرةنسا شكسيت خواردبوو‪ ،‬لةناوةوةش ئيفالسي كردبوو‪،‬‬
‫رؤذانةش توورِةيي خةلَكة هةذارةكة زؤرتر دةبوو‪ ،‬لويسي شازدةمي ثاشاش ئاورِيَكي لة برسيةتي‬
‫خةلَكةكة نةدةدايةوة و شاذنيش لةسةر خؤشي و ثارة سةرفكردنةكانيدا بةردةوام بوو‪ ،‬كتيَبة‬
‫فةلسةفييةكاني سةردةمي رؤشنطةريي لةطةلَ برسيةتي و زؤردارييةكاني حكومةت و‬
‫طةندةلَييةكاندا جؤشيان دةدا‪ ،‬نووسينةكاني رؤسؤ و ظؤلتيَر ببوونة دار و سوتةمةني شؤرشةكة و‬
‫هةتا ساتي سةرهةلَدانةكة كاريطةرييان زؤرتر و طةرمرت بوو‪ .‬لةطةلَ زؤربووني هةرِةشةي برسيةتي‬
‫هةذارةكان بؤ نزيكبوونةوة لة ثاشا و شاذن لة طوندةكان رايان دةكرد و دةهاتنة ثاريسي‬
‫رووناكي‪ ،‬بةآلم ثاشا وةآلمي ئةوانةي بة زؤرترين ئاهةنط و بةزمي شةوانةي خؤي دةدايةوة و‬
‫خةلَكة داماوة برسييةكةش تةنها زانني و طيَرِانةوةي ضريؤكة ئةفسوناوي و سيحراوييةكاني ناو‬
‫كؤشكي ثاشايةتييان دةبيستةوة‪ ،‬كة ئةو ثارةي لة بةزمةكاني كؤشكةكان سةرف دةكرا‪ ،‬دةكرا‬
‫ميللةتة برسيةكةي ثيَ تيَر بكريَت ‪.‬‬

‫لويسي شازدةم (لوي ئوجست) ئةو كورِة طةجنة بوو كة لة تةمةني ‪ ٢٩‬سالَييدا لةثاش مردني‬
‫باثريي لويسي ثازدةهةم ئةوةي لة رؤذي ‪١٠‬ي مايؤي سالَي ‪ ١٧٧٤‬مردبوو‪ ،‬دةطاتة تةخيت‬
‫ثاشايةتي و نازناوي ثاشايةتي لويسي شازدةهةمي بةردةكةويَت‪ .‬ئةو ثاشاية طةجنة دةطاتة سةر‬
‫تةختيَكي شرِي بارطران لة نةهامةتييةكان‪ ،‬ضونكة فةرةنسا وةك هيَزيَكي كاريطةر و دياري‬
‫ئةوروثا سوثاكةي شكاوي هةلَوةشاو بوو‪ ،‬ئةطةر جاران فةرةنسا هيَزي دووةمي دةريايي ثاش‬
‫بريتانيا و هيَزي دووةمي ثاش رووسياي قةيسةري ثيادةيي بووبيَت‪ ،‬وا لةسةردةمي ئةودا‬
‫خةزينةكةي بةتالَة و دةربةطةكان هةراسان و ثةريشانيان كردبوو‪ ،‬هةروةها شاذن ماري ئةنتوانيَيت‬
‫كيذي ذنةئيمثراتؤري نةمسا ماريا تاريز ثاشاية طةجنةكةي دةستةمؤ كردبوو‪ ،‬ئةوةندة هةراساني‬
‫كردبوو‪ ،‬ثةكي خستبوو‪ ،‬بؤيةش ناوي لةكةدار كردبوو‪ ،‬ئةطةرضي رةوشي فةرةنسا نالَةبار و‬
‫ثةريشان بوو‪ ،‬ئةو لةسةر مةسرةفة زؤرةكاني خؤي نةدةكةوت‪ ،‬تةنها سةرقالَي ئةوة بوو‪ ،‬ضؤن‬
‫زؤرتر ثارة بة ثاشا سةرف بكات و ئاهةنطة طةورةكان ساز و جؤشدار بكات‪ ،‬كة وةزيرةكان‬
‫ويستوويانة شاذن لةو رةووشتة دوورخبةنةوة و دةسيت بطرن ئةو لة دةركردن و دوورخستنةوةيان‬
‫دوودلَ نةبووة‪.‬‬

‫‪165‬‬
‫بةزمي ئاهةنطةكاني شاذن لة هةموو ئةوروثا دةنطي دةدايةوة‪ ،‬بؤيةش ئيمثراتؤرة براكةي لة‬
‫نةمساوة بة دةمامكةوة لة ظةييناوة دةطاتة ثاريس‪ ،‬تا لة رةوشةكة تيَبطات و خوشكةكةي لةو‬
‫رةووشتة دووربكاتةوة و خوشكةكةي ئيقناع بكات واز لةو ثارةسةرفكردنة بهيَنيَت و خةميَك لة‬
‫رةوشة ئالَؤزةكةي خةلَكةكة و وآلتةكةيان خبؤن و ضيرت خةريكي بةزم و ئاهةنطةكان نةبيَت‪ ،‬شاذن‬
‫بةمةلوولييةوة طويَ لة ئامؤذطارييةكاني براكةي دةطريَت‪ ،‬بةآلم كة ئةو لة دةرطاوة دةضيَتة‬
‫دةرةوة‪ ،‬شاذن هةموو ئامؤذطارييةكان لةبريدةكات و واز لة دةسةآلتة توندةكةي لةسةر ثاشا و‬
‫ئاهةنطةكاني ناهيَنيَت‪ ،‬لةودةمانة وآلتةكة تةنطذةيةكي طةورةي لةناو دةولَةت و دةزطاكاندا‬
‫هةبوو‪ ،‬ناكؤكي و ملمالنيَي دةكةويَتة نيَوان ثاشا و خانةدانةكان و ئةوةش بةرِووني هةسيت ثيَ‬
‫دةكرا‪.‬‬

‫سةركةوتين دةرةبةطةكان‬

‫ميَذوو شاهيدي ئةوةية كة هةلَطريسيَنةري شؤرشة خةلَكة برذةواكان نةبوون‪ ،‬بةلَكو دةرةبةطةكان‬
‫بوون‪ ،‬سيستةمي كؤمةآليةتي و سياسي و ئابووري ئةودةمانةي فةرةنسا دةطةرِايةوة سةدةكاني‬
‫ناوةرِاست‪ ،‬ثاشا بة ثشتيواني ثةمياني يةزدانييةوة حوكمي دةولَةتةكةي بة هاوكاري ضينة‬
‫دةرةبةطةكان‪ ،‬كة بة خانةدانانةكان دةناسرا بةرِيَوة دةبرد‪ ،‬ئةوانيش هةموو دةسكةوتة ئابووري‬
‫و كؤمةآليةتييةكان قورخكردبوو‪ ،‬بؤيةش ئةوانة دةسةآلتي وةرطرتين باجيان هةبوو‪ ،‬هةر خؤشيان‬
‫دةستنيشاني باجي ناو هةريَمةكان دةكرد و ئارةزووي خؤيان ثارةكانيان لةسةر خةلَكةكة‬
‫دةبرِيةوة‪.‬‬

‫ثاشا و دارودةستةكةي لة ضينة خانةدانةكان لةاليةن ثياواني كلَيَسا هةموو ثشتيوانييةكيان ليَ‬
‫دةكرا‪ ،‬بؤيةش دةرةبةطةكان بة هةموو شيَوةكان خةلَكة هةذارةكةيان دةضةوساندةوة و باجي‬
‫زؤريان لة جووتيارةكان وةردةطرت‪ ،‬ئةوانةش برييت بوون لة ضينيَكي زؤري هاوآلتياني فةرةنسي‪،‬‬
‫جووتيارةكان هةموو كاريَكيان كردووة بة هةموو شيَوةيةك طةورةكانيان رازي بكةن‪.‬‬

‫‪166‬‬
‫بةثيَي طريَبةسيت و يةكيَتييةكةي نيَوان بةرذةوةندييةكاني ثاشا و دةرةبةطةكان و كلَيَساي‬
‫كاسؤليك بري لةوة نةدةكرايةوة دةرزيَك بكةويَتة نيَوان اليةنة سيَطؤشة بةدكارةكة‪ ،‬بةآلم بةر لة‬
‫شؤرش‪ ،‬كة ثاشايةتي ئيفالس دةكات و طةجنينةي ثاشا هةموو ثاشكةوتةكاني لة شةرِي‬
‫سةربةخؤيي ئةمريكا (‪ )١٧٨٣_١٧٧٥‬بةتالَ دةبيَت‪ ،‬كة تيَدا فةرةنسا لة دذايةتيكردني‬
‫ئينطلرتاي دوذمنة ديَرينةكةي هاوكاريَكي زؤري دارايي شةرِةكة دةكات‪ ،‬بؤيةش ثاشايةتي ناضار‬
‫دةبن بؤ ثةيداكردني ثارة باجي زؤر لةسةر خانةدانةكان و ثياواني كلَيَسا دابنيَن‪ .‬ئةوةش بؤ‬
‫دةرةبةطةكان درةفتيَكي باش دةبيَت بؤ ثةالمارداني دةسةآلتة رةهاكةي ثاشايةتي‪ ،‬لةبةرامبةر‬
‫ثارةكانيان داوايان كردبوو بةثيَي حوكمي دةستووري بةشداري لة دةسةآلت بكةن و الوازي بكةن ‪.‬‬

‫يةكةم بلَيَسةي رووبةرِووبونةوةكة لةنيَوان ثاشا و دةرةبةطةكان دةردةكةويَت كة ضاوديَري طشيت‬


‫دارايي كالؤن ثرؤذةيةك لة مانطي ئؤطسيت سالَي ‪ ١٧٨٦‬دةداتة ثاشا‪ ،‬كة تيَدا داواكاربوو‬
‫ئيمتيازةكاني دةرةبةطةكان هةلَوةشيَنيَتةوة و باج لةسةر هةموو ميللةتي فةرةنسي بةيةكساني‬
‫دابنيَن و بةرثرسياريةتييةكة بطةرِيَتةوة دةسيت ثياواني حكومةت نةك دةرةبةطةكان‪ ،‬بةآلم‬
‫دةرةبةط و ثياواني كلَيَسا ئةوةيان لةسةر خؤيان بة مةترسي زانيبوو‪ ،‬بؤية زؤر بةثةلة رووبةرِووي‬
‫كالؤن دةبنةوة و دةيروخيَنن‪ ،‬لةجياتي ئةو (ملين دي بريني) ي طةورةي ئةسقفةكان دادةنيَن‪،‬‬
‫ئةوةش سةركةوتنيَكي بةثةلةي دةرةبةطةكان و ثياواني ئاكلريؤس بوو‪ .‬لة طةرمة و بةردةوامي‬
‫شةرِةكةدا‪ ،‬دةرةبةطةكان برِياردةدةن هةموو ثشتيوانيية داراييةكة لةسةر ثاشا رادةطرن‪ ،‬بؤيةش‬
‫بريني ئاطاداريان دةكاتةوة و ثيَيان دةلَيَت‪:‬‬

‫كة خانةدان و ثياواني ئايين كة ثشتيواني سرووشيت ثاشابوون دةستبةرداري دةبن‪ ،‬ئاسايية‬
‫ئةطةر ثاشايةتي بضيَتة ناو باوةشي طشيت خةلَكةكة واتة برذةواكان‪ .‬دةرةبةطةكان هةر بةو كارة‬
‫نةوةستان‪ ،‬ياخيبوون و خؤثيشاندان لة هةريَمةكاني فةرةنسا رادةطةيَنن‪ ،‬ئةوةش نيشانةي‬
‫سةركةوتين ضينة دةرةبةطةكة و ثياواني كلَيَساكان و رووخاني دةسةآلتي ثاشايةتي دةطةياند‪،‬‬
‫ئةوةش لة ميَذوودا رووي نةدابوو‪ ،‬ديارة كةوا كةسايةتي ئةو رؤذانةي لويسي شازدةهةم بةرطةي‬
‫ئةو فشارانةي نةدةكرد‪ ،‬بؤية دةبواية سازش لةطةلَ دةرةبةطةكان بكات و داوا بكات ئةجنومةني‬
‫ضينةكاني نةتةوةكة كة لة نويَنةرايةتي هةر سيَ اليةني فةرةنسي (دةرةبةطةكان‪ ،‬ئاكلريوس و‬

‫‪167‬‬
‫ضينة طشتييةكة) لة رؤذي ‪١‬ي مانطي مايؤي سالَي ‪ ١٧٨٩‬كؤببنةوة‪ ،‬ئةوةش لةسةر داواي‬
‫ضيين خانةدانةكان و دةرةبةطةكان دةبيَت و كة بة سةركةوتنيَكي مةزني ضينةكة ئةذمارد كرابوو‪،‬‬
‫بةوةش دةرةبةطةكان طؤرِ بؤ خؤيان بؤ ثاشاش ئامادة دةكةن‪.‬‬

‫ئةجنومةني ضينةكاني نةتةوةكة‬

‫لة رؤذة دياريكراوةكةدا لة ‪ ٤‬ي مانطي مايؤي سالَي ‪ ١٧٨٩‬نويَنةرةكاني هةموو هةريَمةكاني‬
‫فةرةنسي لة كؤشكي فرساي بةئامادةبووني نويَنةراني هةر سيَ ضينةكة‪ ،‬ثياواني ئايين و‬
‫دةرةبةط و طشتييةكة‪ ،‬لة دميةنيَكي نازداردا كة ضاويش برِواي ثيَ نةدةكرد كؤدةبنةوة‪ ،‬كة تيَدا‬
‫كاهيين كلَيَسا قةديس لويس لة فرساش ئامادةببوو‪ ،‬ئينجا نويَنةراني ضينة طشتييةكة (برذةواكة)‬
‫بة جلي رةش و نويَنةراني خانةدانةكانيش بة جلي زيَرينةوة‪ ،‬ئينجا نويَنةرةكاني ئاكلريوس‪ ،‬ثاشا‬
‫و شاذنيش لةطةلَ ئةنداماني بنةمالَةكةي بوربوني ناسراو بة كةذاوةيةكي نازدار ديَنة ذوورةوة ‪.‬‬

‫لة دميةنةكةدا وا دياربوو كةوا فةرةنسييةكان بة هةموو ضينةكانيانةوة كؤكن و ثاش لةيةكدابرِاني‬
‫زؤرةوة يةكدةطرن و لة ئاكاريانةوة شادي و جوانييان ليَ دةباري و مةبةستيانة هةموو تةنطذةكان‬
‫ضارةسةر بكةن‪ ،‬بةآلم لةبنةوة و لةبن دميةنة ثةردةثؤشراوةكةدا كلَثةي ئاطري شاراوة بووني‬
‫هةبوو‪ ،‬لةطةلَ دةركةوتين كةذاوةكةي نويَنةراني طشتييةوة خةلَكةكة لةسةرباني شارةكة بة‬
‫ضةثلَة و درومشةوة ثيَشوازييان دةنواند‪ ،‬هةروةها ثاشاش بةو دميةنة شكؤمةندة ثيَشوازي‬
‫دةكردن‪ ،‬بةآلم ثيَشوازي نويَنةراني خانةدانةكان و ثياواني ئايين و شاذن بة كثبوونةوة دةكةن‪.‬‬
‫نويَنةري ضينة طشتييةكة نيوةي ذمارةي كورسييةكاني ئةجنومةني ضينةكاني نةتةوةكة دةبوو‪،‬‬
‫كة ذمارةكةيان ‪ ٦٢١‬ئةندام بوو‪ ،‬سةرةتا كؤبونةوةكة لة بةرذةوةندي ئةواندا بوو‪ ،‬بةآلم نويَنةري‬
‫خانةدانةكان و ئاكلريوس ‪ ٥٩٣‬ئةندام بوون‪ ،‬ئةوةش لةسةر داواي ضيين برذةواكة بوو‪ ،‬كة‬
‫ذمارةيان زؤرتر بيَت ئةطةرنا بةشداري ناكةن‪ ،‬بؤية ذمارةي ئةندامةكانيان لة نويَنةراني هةردوو‬

‫‪168‬‬
‫ضينةكة زؤرتر بوو‪ ،‬ديارة كةوا ثاشا بةناضاري داواكةي ئةواني قبوولَ كردبوو‪ ،‬ئةوةش سةرةتاي‬
‫سةركةوتين ضينة برذةواكة بوو‪.‬‬

‫لةبةرئةوةي ئةوان بةرِةضةلَةك لة ضينة برذةواكةوة هاتبوون‪ ،‬بؤية ذمارةيةك لة نويَنةراني‬


‫ئاكلريوس دةضنة ثالَ برذةواكان‪ ،‬بةوةش ثيَطةيان ثتةوتر دةبيَت‪ ،‬كة سيَ بةشي نويَنةرةكانيان‬
‫لة ثياواني ياساناس و كارطيَرِي و بزنسمانةكان و ريَذي ‪ %١٣‬و خاوةن مولَك و زةويدارةكان و‬
‫كةسايةتييةكانيش ريَذةيان ‪ %١٠‬بوو‪ ،‬ئةطةرضي ئةنداماني ئةو ضينة لة ضةندين سةرضاوةوة‬
‫هاتبوون‪ ،‬بةآلم بؤ بةرذةوةندي طشيت بةيةكةوة هاوسؤز و كاركةر بوون‪ .‬تا زؤرينةكةي ضيين‬
‫برذةواكة ئيفليج بكةن‪ ،‬نويَنةرةكاني دةرةبةط و ثياواني ئايين لةسةر دةنطداني كراوة الريي‬
‫دةنويَنن‪ ،‬بؤية داوا دةكةن هةر ضينة بةتةنها برِيارة تايبةتييةكةي دةربكات و ئينجا برِيارةكاني‬
‫هةر سيَ ضينةكة كؤدةكةنةوة و برِيارةكةش بة زؤرينةي دةنط وةردةطرن‪ ،‬بةوةش ضينة‬
‫طشتييةكة لة زؤرينةكةي سوود وةرناطريَت‪ ،‬برذةواكان كؤششي زؤر دةكةن بةآلم دةرةبةطةكان‬
‫باش خؤيان بؤ ئةوة سازكردبوو‪ ،‬بؤية ئيقناع نابن‪ ،‬بةوةش سةركةوتنةكةي برذةوا بةسةر ثاشا‬
‫ثةكدةخةن و شةرِةكة دةكةويَتة نيَوان دةرةبةطةكان و برذةوا تازة ثيَطةيشتووةكة ‪.‬‬

‫برذةواكان زؤر بةثةلة ثيَشنيارةكة رةتدةكةنةوة‪ ،‬كؤشش دةكةن خؤيان لةسةر بؤضوونيَكي روون‬
‫ساز بكةن‪ ،‬مشتومرِ و دانوستانةكان ضةند هةفتةيةك دةخايَنيَت‪ ،‬بؤية لة رؤذي ‪١٠‬ي مانطي‬
‫ئاكلريوس دةكةن‪ ،‬بؤ بةستين‬ ‫يونيؤدا برذةواكان ليذنةيةك رةوانةي الي خانةدانةكان و‬
‫كؤبونةوةيةكي يةكطرتوو و بةرِوونيش مةسةلةي رةتكردنةوةكةيان ثيَ رادةطةيَنن‪ ،‬زؤر‬
‫بةدلَنياييةوة ثيَيان دةلَيَن كةوا ئةوان نويَنةرايةتي ريَذةي ‪ %٩٦‬كؤي نةتةوةكة دةكةن‪ ،‬بؤيةش‬
‫ئةوان خاوةن شةرعيةتن‪ ،‬ديارة كةوا ئةوانيش داواكةي ضينةكة رةفز دةكةنةوة‪.‬‬

‫كؤمةلَةي نيشتماني‬

‫‪169‬‬
‫نويَنةرةكاني ميللةت زيرةكانة و بةلةز لة رؤذي ‪ ١٧‬ي يونيؤي سالَي ‪ ١٧٨٩‬كؤمةلَةي نيشتماني‬
‫دادةمةزريَنن كة نويَنةرايةتي ضني و تويَذةكانيان دةكرد‪ ،‬خؤيان بة دةنطي راسيت خةلَكةكة بؤ‬
‫رادةربرِين و كاركةري خةلَكةكة دةزانن‪ ،‬بةوةش يةكسةر فةرماني ثاشايةتي رةها دةطؤرِيَت بة‬
‫ثاشايةتي كؤتبةندكراو و كؤتايي هاتين دةسكةوتي دةرةبةطةكان‪ ،‬واتة راطةياندني كؤمةلَةي‬
‫نيشتماني واتة راطةياندني مردني سيستةمة كؤنةكة‪ ،‬ئةوةش لة رووي سياسييةوة دةبيَتة‬
‫سةرةتاي هةلَطريساني شؤرشةكة‪ .‬بؤيةش نويَنةرةكاني ميللةت ناشةرعيةتي وةرطرتين باجةكان‬
‫رادةطةيَنن‪ ،‬بةآلم لةبةرئةوةي كؤمةلَةكة وةك هةنطاويَكي تاكتيكي دامةزرابوو‪ ،‬تا كؤمةلَةكةش بة‬
‫فةرمانيَكي ثاشايةتي هةلَنةوةشيَنةوة‪ ،‬لةو دةرفةتةدا وةرطرتين باجةكة بة ئاسايي دةزانن‪،‬‬
‫ضونكة ديارة كةوا طةجنينةكاني ثاشا بةتالَ بوون ‪.‬‬

‫كؤمةلَةكة بؤ دانوستان لةسةر كيَشةكاني خواردةمةني و برسيةتي ناو وآلت ليذنةي ئازوخةش‬
‫ثيَكدةهيَنن‪ ،‬قبوولَي ئةوةش دةكةن ئةطةر دةستووريَكي نويَ دانرا‪ ،‬ئةوة قةرزةكاني سةر‬
‫دةولَةت و دانةوةي دةكةنة مالَ لةسةر خؤيان‪ ،‬ئةطةرضي ئةو برِيارانة سادة بوون‪ ،‬بةآلم ئةوة‬
‫يةكةجمارة ميللةتي فةرةنسي دةنطي خؤي بةرِووي دةسةآلتة كؤنةكة بةرز دةكاتةوة‪.‬‬
‫رووداوةكاني رؤذي ‪ ١٧‬ي يونيؤ بةئاساني تيَنةثةرِي‪ ،‬وةك طةمةي دؤمينو كاردانةوةي بةردةوامي‬
‫هةبوو‪ ،‬هةر كةوتنةخوارةوةي يةكةم طةآلي زةمحةت بوو‪ ،‬بؤية طةآلكان يةك لةدواي يةكدا‬
‫هةلَدةوةران‪ ،‬بؤيةش خانةدانةكان و ثياواني كؤشك بة رووداوةكان سةرسام دةبن‪ ،‬هةمووش‬
‫برِوايان وا دةبيَت‪ ،‬كةوا ثاشا بة كةذاوةيةكي رةمسي بضيَتة بارةطاي كؤمةلَةي نيشتماني و‬
‫ئةوةش ماناي ئةوة دةبيَت كةوا هةموو برِيارةكاني هةلَوةشاوةتةوة‪ ،‬بؤيةش بارةطاي كؤمةلَة‬
‫نيشتمانييةكة لةاليةن هيَزةكاني ثاشا بؤ ئاسانكردني طةيشتين ثاشا بؤ بارةطةكة دادةخةن ‪.‬‬

‫لويس راويَذ لةطةلَ ئةجنومةنة تايبةتييةكةي خؤي دةكات‪ ،‬لةويَ وةزيرة دارايية نويَيةكةي (نكر)‪،‬‬
‫ثاشا ئاطادار دةكاتةوة كةوا ئةجنومةني ضينةكان دةرووخيَت ئةطةر هةردوو ضيين دةرةبةط و‬
‫ئاكلريوس طويَرايةل نةبن و باجةكان نةدريَت‪ ،‬ضونكة ديارة كةوا حكومةت بةرةو ئيفالسبوون‬
‫دةرِوات و هيض دةسةآلتيَكي نامينيَت‪ ،‬بةآلم وةزيرةكاني تر دذ دةبن و دةلَيَن دةنطداني بةتاك‬
‫ماناي ديكتاتؤريةتي طشتيية‪ ،‬ضينة خانةدانةكانيش تووشي سسيت سياسي دةكات‪ ،‬ئةوةش‬

‫‪170‬‬
‫دةبيَتة فاكتةري الوازبووني دةسةآلتي ثاشا و كةمبوونةوةي ئيمتيازةكاني‪ ،‬لويس برِيار دةدات‬
‫لةطةلَ كؤمةلَة نيشتمانييةكة رووبةرِوو ببيَتةوة‪ ،‬ضونكة ئةوةي باش دةزاني كةوا ضيين‬
‫خانةدانةكان و ئاكلريوس ثشتيواني تةواوي كؤشك و تاجةكةي ئةون‪ ،‬ثاش ئةوةي وةزيرةكة‬
‫قسةكاني برِ ناكات و سوودي نابيَت دةست لةكاردةكيَشيَتةوة‪ ،‬بةآلم ثاشا دةيزاني ميللةت‬
‫نارِةزايي دةبيَت‪ ،‬بؤية داوا لة وةزيرةكة دةكات لة ثؤستةكةي مبينيَتةوة‪.‬‬

‫بةآلم ثياوةكاني كؤمةلَةي نيشتماني زؤر بةلةز وةآلمي ثاشا دةدةنةوة و سويَند دةخؤن كةوا‬
‫ئةوان كؤبونةوةكانيان هةر دةكةن و طرينط نيية لةكام شويَن بيَت‪ ،‬طرينط ئةوةية بةيةكةوة‬
‫ئةندامةكان دميانةيان ببيَت‪ ،‬لةودةمانةي ئةندامةكان ئةو سويَندة ميَذوويية مةزنة بةجؤشةوة‬
‫لةناو خةلَكةكة دةخؤن‪ ،‬هونةرمةند ديظيد ويَنةي ئةو دميةنة جةماوةرةيية هيَمنة بة ويَنةيةكي‬
‫نازدار دةكيَشيَت‪ ،‬كة شكؤ و جواني زؤري ثيَوة بوو‪ .‬تا ئةنداماني كؤمةلَةكة لةناو ياريطةي‬
‫تنسةكة كؤنةبنةوة‪ ،‬خانةدانةكان زوو شويَنةكة دةطرن‪ ،‬بةآلم ئةندامةكان سويَنديان خواردبوو‬
‫كةوا كؤدةبنةوة‪ ،‬بؤية سويَندةكةيان جيَبةجيَ دةكةن و لة كلَيَساي قديس لويس كؤبونةوةكة‬
‫دةكةن‪ ،‬لةويَ و بةئامادةبووني ‪ ١٤٤‬قةشة و ضوار لة طةورة ثياواني ئايين و دوو كةسايةتي‬
‫خانةدان كؤبونةوةكة دةكةن ‪.‬‬

‫ماري ئةنتوانيَيت شاذن دةضيَتة ثالَ دةرةبةطةكان‪ ،‬ئيرت ئةوانيش بة ثشتيواني ذنةكة‪ ،‬كة‬
‫دةسةآلتي زؤري بةسةر ثاشاوة هةبوو‪ ،‬فشاريَكي زؤر لة ثاشا دةكةن‪ .‬لة رؤذي ‪٢٣‬ي مانطي‬
‫يونيؤي سالَي ‪ ١٧٨٩‬كة كؤبونةوةكةي ثاشايةتي دةكريَت‪ ،‬لةويَ بةرِووني ديارة كةوا هةلَويَسيت‬
‫لويسي شازدةهةم ثشتيواني لة خانةدانةكان دةكات‪ ،‬ئةطةرضي ئةو خؤي وةك ثاشايةكي‬
‫دةستووري راستةقينةش ناساندبوو‪ ،‬كة ناكريَ باج و قةرزةكان بيَ رةزامةندي ئةجنومةني‬
‫ضينةكاني نةتةوةكة وةربطريَت‪ ،‬لةويَ بةلَيَن دةدات هةنطاو باويَت بؤ هةلَطرتين سانسؤر لةسةر‬
‫رؤذنامةكان‪ ،‬ئةوانةش بؤ ضيين برذةواش سةركةوتنيَكي مةزن بوو‪ ،‬بةوةش كؤتايي هاتن بوو بة‬
‫دةسةآلتة رةهاكةي بنةمالَةي بوربون‪ .‬لةويَ لويس وتارةكةي بةو قسانة دةهيَنيَت‪ :‬برِوا ناكةم لةو‬
‫جيهانةدا هيض ثاشايةك هةبيَت وةك من بؤ ميللةتةكةي باش بيَت‪ ،‬بؤية داواكارم ئيَوة لةطةلَ مندا‬
‫بن تا منيش لةطةلَ ئيَوةدا مب‪ ،‬بؤيةش من بة تةنها كارم كردووة هةموو بةرذةوةندييةكاني‬

‫‪171‬‬
‫نةتةوةكةم دابني بكةم‪ ،‬من خؤشم بة تاكة نويَنةري ئةو ميللةتة دةزامن‪ .‬ديارة كةوا قسانة هةر بؤ‬
‫بةباكردن بوو‪ ،‬هيضي ليَوة سةوز نةدةبوو‪ ،‬بةآلم رِاستييةكةي لويسي شازدةهةم مةبةسيت بوو‬
‫فيَلَ لة دةسكةوتةكاني كؤمةلَةي نيشتمانييةكة بكات‪ ،‬ثاشا ريفؤرمةكاني بة مةرجيَكي بنضينةيي‬
‫دةبةستايةوة‪ ،‬ئةويش هةلَوةشاندنةوةي هةموو برِيارةكاني كؤمةلَةكة بوو‪ ،‬هةروةها داواشي‬
‫دةكرد بووني جياوازةكاني نيَوان هةرسيَ ضينةكان دةرةبةط و ئاكلريوس و ضينة طشتييةكة‬
‫مبينيَت‪ ،‬ضونكة ئةوةيان بة دةستووري مةملةكةتة طريَ دراوة‪ .‬ثاشا دةيويست بطةرِيَتةوة سةر‬
‫سيستةم كؤنةكة و هةموو ويست و داخوازييةكاني ضينة برذةواكةش فةرامؤش بكات‪ ،‬بؤيةش‬
‫كاري كردووة دةسةآلتةكاني ضيين دةرةبةط و ثياواني ئاينييةكة لةذيَر ثةردةي ثاراستين‬
‫سيستةمة كؤنةكة باآلدةست مبينيَتةوة‪.‬‬

‫ئيرت بةو شيَوةية ثاشا لةذيَر فشارةكاني شاذن برِياري خؤي دةدات و دةكةويَتة بن دةسيت برِيار و‬
‫ويستةكاني ضينة دةرةبةطةكة و ضيرت برذةواكان بة نويَنةري ميللةت ناس ناكات‪ ،‬ئةوةش‬
‫بةبؤضووني برذةواكان واتة داخستين هةموو بوارةكاني بةردةميان‪ ،‬بؤيةش بيَجطة لة شؤرش هيض‬
‫بذاريان لةبةردةمدا نامينيَت‪ ،‬كة ثاشا و ضيين برذةوا دةكةونة ملمالنيَي‪ ،‬شةرِةكة دةكةويَتة نيَوان‬
‫دةرةبةط و برذةواكانيش‪ .‬كة ثاشا داوا دةكات نويَنةرةكاني هؤلةكة ضؤلَ بكةن‪ ،‬نويَنةراني‬
‫خانةدانةكان و ثياواني ئايين لة كؤبونةوةكة دةكشيَنةوة و دةضنة دةرةوة‪ ،‬بةآلم نويَنةرة‬
‫برذةواكان هؤلةكة ضؤلَ ناكةن‪ ،‬برِياردةدةن هةر لةودةمانة برِيارةكةي ثاشا جيَبةجيَ نةكةن‪،‬‬
‫ضونكة دةيانزاني ضؤكدان و دةرضوونيان واتة ئةوان دةكةونة بن هةرِةشةي لةناوضوون بة دةسيت‬
‫ثياواني ثاشا‪ .‬مريابوو وةك نويَنةريَكي ميللةت هةلَويَسيت خؤي بةو قسانة لةبةردةم ثاشا يةكال‬
‫دةكاتةوة و دةلَيَت ‪:‬‬

‫بةريَزان‪ ...‬من دان بةوةدادةنيَم و رةنطة ئةو وتارةي ئيَستا طويَتان ليَي بوو‪ ،‬لة بةرذةوةندي‬
‫نةتةوةكةمان بيَت‪ ،‬بةآلم من طومامن هةية لةو دةستة زؤردارةي ثيَشكةمشان دةكريَت‪ ،‬من‬
‫لةنامخةوة دةترسيَم‪ ،‬ئةو ديكتاتؤريةتيية بؤ وا دةكات!؟ ئةوانة دةيانةويَت بة ضةك و‬
‫رقةكانيانةوة بةرةو سةرفرازييمان ببةن‪ ،‬باشة كيَن ئةوانةي ئةو فةرمانانة دةردةكةن؟ ئةوةش‬
‫نويَنةري هةمووتانة! كيَن ئةوانةي ياساكان دادةريَذن‪ ،‬ئةويش هةر نويَنةري ئيَوةية! ئةوة هةمان‬

‫‪172‬‬
‫كةسة و هةر ئةو كةسةش دةبواية فةرمانةكان لة ئيَوةوة وةربطريَت‪ ،‬بةريَزةكان ئيَمة نويَنةرايةتي‬
‫‪ ٢٥‬مليؤن كةس دةكةين‪ ،‬ئةوان ضاويان لة ئيَمةية‪ ،‬بةنيازن ئيَمة سةرفرازييان بؤ دةستةبةر‬
‫بكةين‪ ،‬بةآلم وا ئيَوة بةذيَر زةبري ضةك كؤدةبنةوة و بةو شيَوةيةش دانوستانةكان دةكةن‪...‬‬
‫ئةوانة لة ض دةمانثاريَزن‪ ،‬كواني دوذمنةكاني ميللةت‪ ،‬ئةوانةن كة ئيَمة لةبن ضةثؤكي ئةوانة‬
‫دةثاريَزن؟ من داوات ليَ دةكةم وةك ضؤن سويَندتان خواردووة‪ ،‬سويَندةكة بةتالَ مةكةن‪ ،‬هةر‬
‫ئةو سويَندية داواتان ليَ دةكات ثةرتة مةكةن‪ ،‬كار بكةن هةتا دةستووريَك بؤ ئةو نةتةوةية‬
‫دادةريَذن‪.‬‬

‫ئةو وتارة بةجؤشة دةبواية هةستةكان بورووذيَنيَت و سؤزةكان طةرم بكات‪ ،‬لةودةمانةدا ماركيز‬
‫بريزيةي طةورة ثاسةوانةكاني كؤشك ديَتة ذوورةوة و داوايان ليَ دةكات فةرمانةكاني ثاشا‬
‫جيَبةجيَ بكةن‪ ،‬بةآلم باييي (فةلةكناس بوو‪ ،‬ئةويش نويَنةري ميللةت بوو) ثيَيدةلَيَت ‪:‬‬

‫ئةو نةتةوةيةي لةو شويَنةدا كؤبوونةتةوة كةس مايف نيية فةرمانيان بةسةردا دةربكات‪.‬‬

‫سييسي طةورة قةشةش دةلَيَت‪:‬‬

‫بةريَزةكامن‪ ،‬ئيمرِؤش وةك دويَينَ با بةيةكةوة كار بكةين تا ميللةتةكةم دةطاتة مافة رةواكانيان‪،‬‬
‫با دانوستانةكان بةردةوام بكةين‪.‬‬

‫ئيرت ئامادةبوان دانيشتنةكةي بة سةرؤكايةتي ثاشا كرابوو‪ ،‬هةلَدةوةشيَنةوة و هةموو‬


‫دانوستانةكة لةبريدةكةن‪ .‬بةر لةوةي طةورة ثاسةوانةكة بضيَتة دةرةوة و وةآلمي برذةواكان بؤ‬
‫ثاشا بباتةوة‪ ،‬مريابوو قسة ناودارةكةي ثيَ وتبوو‪ ،‬كة وتبووي‪ :‬بةريَز برِؤ و بة طةورةكةت بلَيَ‪،‬‬
‫ئيَمة ئةو هؤلة ضؤلَ ناكةين‪ ،‬ئةطةر بة سةرة نيَزة نةبيَت‪ .‬هيَشتا مريابوو دوا وشةي لةدةم‬
‫دةرناضيَت‪ ،‬هةموو نويَنةرةكان بةيةك دةنط دةلَيَن ‪:‬‬

‫بةلَيَ ئةوةيان ويسيت كؤمةلَةكةمان ‪.‬‬

‫لةويَ مريابوو ثيَشنيار دةكات ئةندامةكان دةنط بةوة بدةن‪ ،‬كةوا نويَنةرةكان ثشتيواني‬
‫ميللةتيان هةية‪ ،‬بؤية ناكريَ دادطايي بكريَن‪ ،‬كة ئامادةبوان دةنطي بؤ دةدةن‪ ،‬ئيرت كؤمةلَة‬

‫‪173‬‬
‫نيشتمانييةكة دةبيَتة دةسةآلتي رةمسي لة فةرةنسا و ضيرت كاريان بةوة نةبوو بؤ برِيارةكان‬
‫بطةرِيَنةوة سةر ثرسكردن بة ثاشا‪.‬‬

‫ثاريس بةخؤشييةوة ضاوةرِواني كاردانةوةي كؤشكي فرساي و هاوسةرةكة زؤردارةكةي دةكرد‪،‬‬


‫بةرِاسيت ثاشا لةناو طيَذاويَكدا بوو‪ ،‬خانةدانةكانيش ثشيت تيَدةكةن‪ ،‬لة زؤرترين هةريَمةوة دةنط‬
‫و ئاآلي نارِةزاييةكان بةرِووي ثاشا بةرز دةكةنةوة‪ ،‬ثاشا كيَشةي زؤري هةبوو‪ ،‬سوثاكةي لة‬
‫شةرِةكاني ئةمريكا ماندوو بوو‪ ،‬لةناو هةريَمةكاندا ثةرتةيان كردبوو‪ ،‬طةجنينةكةشي هيض ثارةي‬
‫تيَدا نةبوو و نةيدةتواني ضيرت ويذداني ثياوة ئاينةكان و كةسة نةفسنزمةكاني ناو دةرةبةطةكان‬
‫بكرِيَت‪ ،‬بؤية ثاشا بة شيَوةيةكي كاتي برِياردةدات خؤي بةرِووي باهؤزةكة بضةميَنيَتةوة‪ ،‬برِيار‬
‫دةدات بة زةبري هيَز ثةرتة بة ئةجنومةنةكة نةكات‪ ،‬بؤية وتبووي‪ :‬باشة ئةطةر نايةويَ بضنة‬
‫دةرةوة‪ ،‬نا نةضنة دةرةوة ض دةكةن با بيكةن‪.‬‬

‫بؤ رؤذي دوايي و لة ‪ ٢٤‬ي مانطي يونيؤي سالَي ‪ ١٧٨٩‬زؤربةي ثياواني ئايين كة ذمارةيان ‪٤٧‬‬
‫كةس بوو‪ ،‬ئةوانةي بةرِةضةلةك لة بنةمالَة برذةواكانةوة بوون‪ ،‬دةضنة ثالَ نويَنةراني برذةوا‪،‬‬
‫لةوانة دؤق دورليان كورِة مامي ثاشا كة لةناو فةرةنسا دةنط و دةسةآلتيَكي مةزني هةبوو‪،‬‬
‫بؤيةش ئامؤذطاري زؤر لة خانةدانةكان دةكات بة فةرمانةكاني ثاشا نةجوليَنةوة و بطةنة ناو ضينة‬
‫طشتييةكة‪ .‬دؤقي لؤكسمربط كة سةركردةيةكي خانةدانةكان بوو داوا دةكات ثاشا لة فةرمانةكةي‬
‫ثةشيمان نةبيَتةوة‪ ،‬بؤية وتبووي ‪:‬‬

‫ئةوةيان خاوةن شكؤ ماناي ئةوةية‪ ،‬كةوا بةريَزتان دان بةوة دادةنيَن كةوا دةسةآلتي كؤمةلَةي‬
‫نيشتماني لةسةرووي هةموو دةسةآلتيَكةوةية‪ ،‬بؤية ئيَمة وةك ضيين خانةدانةكان خؤمان بة‬
‫قورباني تؤ دةكةين‪ .‬بةآلم ثاشا بةو شيَوةية وةآلمي داوةتةوة ‪:‬‬

‫من نامةويَ كةس خؤي بة قورباني من بكات‪ .‬ئيرت بةو شيَوةية شؤرشة ئاشتيخوازةكة بة‬
‫سةركردايةتي برذةواكان سةردةكةويَت‪ ،‬ثاشا و ضينة ثشتيوانةكاني ضؤك دةدةن و لة فةرةنسا‬
‫هيَزيَكي سياسي نويَي يةكطرتوو لةناو ضينة برذةواكة ثيَكديَت‪.‬‬

‫‪174‬‬
‫لة رؤذي ‪٧‬ي مانطي يوليؤ كؤمةلَةكة كؤدةبنةوة‪ ،‬برِيار دةدةن دةستووريَكي نويَي دابريَذن‪ ،‬كة‬
‫تيَدا دةسةآلتةكاني ثاشا سنووردار و كةم بكاتةوة‪ ،‬لة رؤذي ‪٩‬ي مانطي يوليؤ ناوي كؤمةلَةي‬
‫نيشتماني دةطؤرِن بة كؤمةلَةي دامةزراندن‪ ،‬لة رؤذي ‪١١‬ي مانطي يوليؤ الفاييت ثرؤذة‬
‫تايبةتييةكةي بة ناوي مافةكاني مرؤظ رادةطةيَنيَت‪ ،‬ئةوةش ماناي ئةوة بوو كةوا بةبيَ ئةوةي يةك‬
‫دلَؤثة خويَن رذابيَت شؤرشةكة سةردةكةويَت‪ ،‬بةآلم فةرةنسا لةسةر دوورِيانيَكي ميَذوويي‬
‫ترسناكدا بوو‪ ،‬ضونكة مةترسي شؤرشيَكي خويَناوي دةكرا كة لة ميَذوو رووي نةدابيَت‪.‬‬

‫ثاشا بةطويَي ذنة بةنازةكةي دةكات‬

‫ثاش ضةندين ضاالكي و بزاظي سياسي و ئاشتييانة ثياواني ضينةكاني ناوةند‪ ،‬دةتوانن بةسةر‬
‫بةرةي ثاشا و ضينة خانةدانةكة سةربكةون‪ ،‬بؤيةش خةلَكةكة وا هةست دةكةن‪ ،‬كةوا دةسةآلتة‬
‫رةهاكةي ثاشايةتي وا بةئاساني بة سيستةميَكي ثاشايةتي دةستووري دةطؤرِيَت‪ ،‬بةآلم رؤذةكاني‬
‫يةكةمي شؤرشةكة بة ضةندين رووداو ديَتة ثيَشةوة كة لةنيَوان ثاشايةتي و برذةواكان دةقةوميَت‪،‬‬
‫كة تيَدا فةرةنسا لةناو خويَنةكةييدا دةخنكيَنيَت‪ .‬بةو شكانةي لةبةرامبةر نويَنةراني ميللةت‬
‫ثياواني كؤشكي ثاشايةتي رووبةرِوويان دةبيَتةوة سةرسام دةبن و بري لة تؤلَةكردنةوة دةكةنةوة‪،‬‬
‫سةرةتا نكري وةزيري داراييةكة ئةوةي درومشي (كارنامةي يةكةمي حكومةت ئةوةية‪ ،‬ميللةت‬
‫رازي بكات و ثاروويةكي نانيان بؤ ثةيدا بكات) دةردةكةن‪ ،‬تا لة ثاشا دووربكةويَتةوة و هزرة‬
‫ريفؤرخموازييةكةي كار لةو نةكات‪ ،‬بؤية لةجياتي ئةو هاورِيَي شاذن ديربوتوي دادةنيَن و ديربولي‬
‫دةكةنة وةزيري جةنط‪ ،‬هةردووكيان لة بةرةي دذ بة شؤرش دةذميَردران‪ .‬دةرةبةطةكان و ثياواني‬
‫كؤشك ماري ئةنتوانيَت و كؤنت ئارتواي براي ثاشا ئيقناع دةكةن‪ ،‬تا دةستبةرداري بةرنامةي‬
‫ئاشتةوايي ببنةوة و بؤ طةرِانةوةي شكؤي ثاشايةتي و دةسةآلتةكةي كة لةو ضةند رؤذةي دوايي‬
‫دؤرِاندويةتي و ثةنا ببةنة بةر هيَز و توندوتيذي‪.‬‬

‫‪175‬‬
‫ثةنا بردنة بةر سوثا‬

‫ثاشاية الوازةكة ناتوانيَت بةرِووي ذنة توندكارةكةي بوةستيَت‪ ،‬كة لةاليةن ثياواني كؤشكةوة‬
‫ثشتيواني دةكرا‪ ،‬بؤيةش مةترسي زةبري سوثا دةخةنة ناو ميَشكي ثاشا و هوشياري دةكةنةوة‪،‬‬
‫كةوا ئةو سوثايةي وا لةنزيك ثاريس مؤلَدراوة مةترسي لةسةرة نةوةك لة هةر رووداويَكي لةناكاودا‬
‫سوثاكة بضيَتة ثالَ ميللةت‪ ،‬بؤية و ثاش ئةو ئاطاداركردنةوةية ثاشا داواي سوثايةكي طةورةي‬
‫سويسري و ئةلَماني دةكات بؤ ثاراستين ثاريس و كؤشكةكةي دةكات‪ ،‬بة هاتين ‪ ٤٠‬هةزار‬
‫سةربازي بيَطانة هةوري نائوميَدي و كاولبوون لة ئامساني ثاريس دةردةكةويَت‪ ،‬ئةنداماني‬
‫كؤمةلَةي نيشتمانيش طومانيان لةوةدا ناميَنيَت كةوا ثاشا و دارودةستةكةي ناو كؤشك ثالن لة‬
‫دةسكةوتة ميللييةكان دةطيَرِن و دةيانةويَ رةوشة نويَيةكة لةباربةرن‪ .‬لةسةر داوا و ثيَشنياري‬
‫مريابوو ئةنداماني كؤمةلَةي نيشتماني كؤدةبنةوة و تيَدا ثيَشنيار دةكةن وةفديَك رةوانةي لةالي‬
‫ثاشا بكةن و داواي ليَ بكةن هيَزة بيَطانةكاني ضواردةورةي ثاريس بكيَشيَتةوة و ضيرت هاوآلتيان‬
‫توورِة نةكات‪ ،‬ضونكة ئةوةيان كودةتايةكي ترسناكة لةسةر ئةو دةسكةوتانةي كة ميللةت‬
‫بةدةسيت هيَناوة‪ .‬بةآلم ثاشا زؤر بةتوندييةوة وةآلميان دةداتةوة‪ ،‬كةوا خؤي خاوةن دةسةآلتي‬
‫باآلية لة جولة و ثةرتكردني هيَزةكان و ئةو سوثايةش كة لة ضواردةورةي شار مؤلَدراوة تةنها بؤ‬
‫ثاراستين هيَمين و ئاراميية‪ ،‬داواشي لة ئةنداماني كؤمةلَةكةش كردبوو‪ ،‬ئةطةر لةو سةربازانة‬
‫دةترسن با لة ثاريس بضنة دةرةوة‪ .‬ئةطةرضي ئةنداماني وةفدةكة لةطةلَ مانةوةي ثاشادا بوون و‬
‫دةيانويست ئيقناعي بكةن ثاشايةتي دةستووريي رابطةيندريَت‪ ،‬ثاشا ئةو جؤرة دميانةية و داواية‬
‫بة مةترسي ريفؤرخموازةكان و برذةواكان لةسةر دةسةآلتةكةي دةزانيَت‪ ،‬بؤية بري لةوة دةكاتةوة‬
‫زةبريَكي تونديان ليَ بدات و ضاويان بشكيَنيَت‪ .‬مريابوو ئةو يةكيَك لة كةسة توندة راديكالييةكان‬
‫بوو‪ ،‬كة داواي دةكرد حكومةتيَكي هاوشيَوةي ئينطلرتا بيَتة كايةوة و تيَدا كؤمةلَةيةكي ياساداناني‬
‫تيَدا بيَت‪ ،‬هاوكات سيستةمة ثاشايةتييةكةش مبينيَت‪ .‬ئةو هةلَسوكةوت و رامانةي ثاشا‬
‫نويَنةرةكان توورِة دةكات و طومان دةكةن‪ ،‬بؤية مريابوو دةثرسيَت ‪:‬‬

‫‪176‬‬
‫ئايا ئةو ثياوانة هيض ميَذووي ميللةتانيان خويَنديتةوة‪ ،‬نازانن شؤرش ضؤن و كةي بةرثادةبيَت؟‬
‫ئةوانة نازانن ئةو كارة دزيَوانة ثياوي هؤمشةنديش هار دةكات‪ ،‬ئةو كردةوانة كاردانةوةي ليَ‬
‫دةكةويَتة‪ ،‬بؤ بري لةوة ناكةنةوة‪ ،‬تةنها كةميَك بريبكةنةوة دةتوانن بةرنامة توندةكانيان بطؤرِن؟‬

‫لةو رةوشةدا ئاسايي بوو كة شاري ثاريس بكةويَتة ناو نالَةباري و تةنطاوييةوة‪ ،‬شلةذانيَك لةو‬
‫شارةدا هةست ثيَدةكرا‪ ،‬ليَرةولةويَ دةوترا كةوا كةساني ريفؤرخموازةكان دةطرييَن و ئازار‬
‫دةدريَن‪ ،‬رؤذنامةكان كة لةاليةن برذةواكانةوة دةردةضوو‪ ،‬رؤلَيان هةبوو لة هوشياركردنةوةي‬
‫خةلَكةكة‪ ،‬ئةو ثالنانةيان ئاشكرا دةكرد كة نةيارةكانيان بةرنامة ضاكسازييةكان لةبار دةبةن و‬
‫كؤسث دةخةنة بةر رةوشيَكي زةاللي سياسي و كؤمةآليةتي‪ ،‬لة بلَندطؤكاندا بةجؤشةوة دةنطي‬
‫هوشياركردنةوة و هاندانةكان طةرم بوو‪ ،‬هةموو بوارةكان لةباربوون بؤ هةلَسانةوة بةرِووي ثياواني‬
‫كؤشك‪ ،‬ديارة ئةوةش بةتوندييةوة لةاليةن ثياواني كؤشكةوة وةآلم دةدرانةوة‪.‬‬

‫هةلَطريساني شؤرشةكة‬

‫هةلَطريسان و تيَكضوونةكة لةودةمةوة دةست ثيَدةكات‪ ،‬كة لة رؤذي ‪ ١١‬ي يوليؤدا كة ثةياميَكي‬
‫ثاشا لةسةر خواني ناخنواردن دةطاتة (نكر) وةزيرةكةي ميللةت‪ ،‬كة تيَدا فةرماني‬
‫دوورخستنةوةي لة وآلت ثيَ رادةطةيَنيَت و داواي ليَ دةكات هةر ئيَستا لة فةرةنسا بضيَتة‬
‫دةرةوة‪ ،‬بةآلم نكر بةئارامييةوة نانةكةي دةخوات‪ ،‬ئينجا ثةيامة شاهانييةكةي دةثيَضيَتةوة‪ ،‬هيض‬
‫قسةيةكيش بؤ ريفؤرخموازةكان ناكات و لةطةلَ مادام نكر بة عارةبانةكةي بةرةو سنووري‬
‫فةرةنسا بةرِيَدةكةويَت‪.‬‬

‫بةآلم ديارة كةوا مالَي سياسييةكان بةردةوام هةزار ضاوي لةسةرة‪ ،‬هةزارةها طويَي قسةي تيَدا‬
‫دةبيستيَت‪ ،‬بةياني رووداوةكةي نكر لةسةرانسةري فةرةنسادا دةزانريَت‪ ،‬دةزانن ض بةو ثياوة‬
‫كراوة‪ ،‬بؤية هةزارةها كةس دةرذيَنة سةر شةقامةكاني ثاريس و بةرةو باخضةي بالية روايال‬
‫دةرِؤن‪ ،‬لةويَ دوانبيَذةكان دةضنة سةر سةكؤكان و وتار ثيَشكةش دةكةن‪ ،‬خةلَكةكة لة‬

‫‪177‬‬
‫مةترسييةكاني دوارؤذي فةرةنسا ئاطادار دةكةنةوة‪ ،‬كة ضؤن دةيانةويَت رةوتة ريفؤرخموازةكان‬
‫لةناوبةرن و هةرةس بة بةرنامةكانيان بهيَنن‪ .‬لةو رةوشة طةرمةدا خةلَكيَكي زؤر لة دوانبيَذ كامي‬
‫دميوالن كؤدةبنةوة‪ ،‬كة ضاوةكاني سوورببوون و دةمانضةيةكي لةدةستدابوو‪ ،‬كة ليَدوانة‬
‫بةناوبانطةكةي دةردةبرِي و دةيووت ‪:‬‬

‫ئةي هاوآلتيان‪ :‬دةزانن كامتان لةدةستدا نةماوة بةفريِؤي بدةين‪ ،‬الداني نكر‪ ،‬واتة سةرةتاي‬
‫كؤمةلَكوذييةكة كة خةلَكة نيشتمانثةروةرةكاني تيَدا دةبنة قورباني‪ .‬هةر لةو شةوةوة تيمة‬
‫سةربازيية سويسرييةكان و ئةلَمانةكان لة مؤلَطةكانيانةوة ديَنة دةرةوة تا هةموومان سةربربِن‪،‬‬
‫بؤيةش ئيَمة تةنها يةك بوارمان لةبةردةمدا ماوة‪ ،‬ئةويش ضةك هةلَطرتنة‪ .‬ئةو قسانة بةخؤشيي و‬
‫بةويستيَكي بيَ سنوورةوة لة هةموو طؤشةيةكي ثاريسا دةنط دةداتةوة‪ ،‬لةناو قسانةكانييدا‬
‫داواي لة خةلَكةكة كردبوو‪ ،‬بؤ ناسينةوة و شانازي با رةنطيَك هةلَبذيَرين‪ ،‬ئةو رةنطةش بكةينة‬
‫سومبلَي كؤبونةوةي و ناسني و هاوبريي‪ ،‬ئينجا وتبووي‪:‬‬

‫كام رةنط دةستنيشان دةكةن‪ ،‬كام رةنطتان ثيَ باشة‪ ،‬رةنطي كةسك واتة رةنطي هيوا‪ ...‬يان‬
‫رةنطي سوور رةنطي ئازادي؟ هةموو ئامادةبوان يةكدةنط هاوار دةكةن كةسك‪ ...‬كةسك‪ .‬دميوالن‬
‫لةثشيت سةكؤكةي خؤيةوة دةست دةداتة لقة داريَكي سةوزي نزيك خؤيةوة بة ثةجنةكاني‬
‫ليَدةكاتةوة‪ ،‬خةلَكةكةش وةك ئةو لقي دارةكان دةقرتيَنن‪ ،‬لةبةر ئةوةي خةلَكةكة زؤربوون بؤية‬
‫لقي سةوز لةو باخضةيةدا نامينيَت‪ .‬جةماوةرةكة بةجؤش و بةتوورِةييةوة بةناو شةقامةكاندا‬
‫دةرِؤن و لة كؤآلنةكانةوة خةلَكي تريش دةطةيشتة ناو ريَثيَوانةكة‪ ،‬كة دةطةنة مةيداني فندؤم‬
‫كؤمةلَيَك سةربازي ئةلَماني كاركةر لةناو سوثاي فةرةنسي رووبةرِوويان دةبنةوة‪ ،‬ئةوانيش‬
‫دةيانةويَ ريَ بة جةماوةرةكة بطرن‪ ،‬بةآلم خةلَكةكة بةردبارانيان دةكةن‪ ،‬ئةوانيش خؤيان ثيَ‬
‫ناطرييَت‪ ،‬بؤية بةردةميان ضؤلَ دةكةن و ريَثيَوانةكة بةردةوام دةبيَت‪ .‬شؤرشطيَرةكان بة يةكةم‬
‫سةركةوتنةكةيان سةرفراز دةبن‪ ،‬بؤية لة مةيداني لويسي ثازدةهةم رووبةرِووي هيَزيَكي درِندة‬
‫دةبنةوة و بةضرِي تةقة لة خؤثيشاندةران دةكةن‪ ،‬لةويَ دةستةي يةكةمي شؤرشطيَرِةكان شةهيد‬
‫دةبن و سوارة دةست بةشريةكة دةكةويَتة ناو خةلَكةكة و سةريان دةثةرِيَنيَت‪ ،‬دةست لةكةس‬
‫ناثاريَزيَت ئةوانةي بةشدارييان لة خؤثيشاندانةكةش نةكردووة دةكةونة بةر شريي ئةو‪ ،‬بةآلم‬

‫‪178‬‬
‫رةوشةكة ئالَؤز دةبيَت و كؤنرتؤلَكردن ناكريَت و هةموو وآلت دةطريَتةوة‪ ،‬هةموواليةك بانطيَشيت‬
‫ضةكهةلَطرتن دةكةن‪ ،‬ئينجا هةموو مةرجةكاني شؤرشةكة ثيَ دةطات و هةلَدةطريسيَت‪.‬‬

‫‪١٤‬ي يوليؤ و بةرةآلبووني باستيل‬

‫كؤمةلَةي نيشتماني دةيةويَت بةر لة هةلَطريساني ئاطرةكة ناوبذيوانيَك بكات و وةفديَك رةوانةي‬
‫الي ثاشا دةكات كة باسي ترسناكي رةوشةكةي بؤ بكات‪ ،‬لة هةموو اليةنةكاني رووداوةكان‬
‫ئاطاداري بكاتةوة‪ ،‬داواش بكات سةربازة بيَطانةكان لةناو ثاريس بكيَشيَتةوة‪ ،‬ثاسةواني شارةكة‬
‫بداتةوة دةست ثاسةوانة نيشتمانييةكة‪ ،‬بةآلم ثاشا داواكانيان رةفز دةكاتةوة و وةفدةكةش‬
‫بةنائوميَدييةوة دةطةرِيَتةوة‪ .‬ئةطةرضي كؤمةلَةي نيشتماني باش لة هةلَويَستةكةي ثاشا تيَدةطات‬
‫و بةثةلة كؤدةبنةوة‪ ،‬لةويَ باس لة هةلَويَسيت ئةو وةزيرانة دةكةن كة لةثاش نكر ثؤسيت‬
‫وةزارةتةكة وةردةطرن‪ ،‬هةروةها رامانيان لةسةر هاورِيَية ريفؤرخموازةكانيش دةبيَت‪ ،‬سووريش‬
‫دةبن لةسةر دوورخستنةوةي سوثا بيَطانةكان و داواش دةكةن ثاسةواني نيشتماني دابنيَنن‪.‬‬

‫لةناو شةقامةكاني ثاريس رادةي هةلَضوون و توورِةييةكان زؤرتر دةبوو‪ ،‬لة رؤذي دووشةممةي‬
‫ريَكةوتي ‪ ١٣‬ي يوليؤ تيميَكي ميللي لة هةموو طةرِةكةكاني ثاريس ساز دةكةن‪ ،‬بؤ هةر تيميَك‬
‫لةوانة ئةفسةريَك دةكةنة بةرثرسي تيمةكة و بؤ سةركردايةتي طشيت تيمةكانيش بةرثرسي باآل‬
‫دةستنيشان دةكةن‪ ،‬ئينجا رةنطة كةسكةكة وةك سومبلَي شؤرشةكة دةطؤرِن بة رةنطي سوور و‬
‫شني‪ ،‬ئةو دوو رةنطةش رةنطي شاري ثاريس بوو‪ ،‬تيمة طيانفيداييةكان وةك ثاسةوان لةناو‬
‫شةقامةكاني ثاريس دةسوورِيَنةوة‪ .‬لة رؤذي ‪١٤‬ي يوليؤدا شؤرشطيَرةكان هيَرش دةكةنة سةر‬
‫ئوتيل ليزا نظاليد و لةويَ ‪ ٢٨‬هةزار تفةنط و ضةندين شري و خةجنةر و ضةكي هةمةجؤري تريان‬
‫دةستدةكةويَت‪ ،‬بةوةش ضةكيَكي زؤر دةكةويَتة دةست شؤرشطيَرةكان و دةتوانن كؤنرتؤلَي‬
‫هةموو شةقامةكاني ثاريس بكةن‪.‬‬

‫‪179‬‬
‫دةنطؤيةك لةناو خةلَكةكة دةطوترا كةوا هيَزةكاني ثاشايةتي لةسةر طرتووخانةي باستيلةوة‬
‫تؤثباراني خةلَكةكةي سةر شةقامي سانت ئةنتوان كراوة‪ ،‬كة ناوي ئةو طرتووخانة هاتووة‪ ،‬ئةو‬
‫شويَنةي بوويتة زيندانيَكي ترسناك و داثلؤسني و هةموو شيَوازةكاني ضةوساندنةوة و تيَدا بة‬
‫فةرماني بنةمالَةي بوربونةكان نةيارةكانيان زةجنريبةند كردووة و ئازاري سياسييةكانيان داوة‪،‬‬
‫بةبيَ دادطايي و ليَثرسينةوة خةلَكيان بةند كردووة و ئةوةي لة ذيَر ئةشكةجنةكانيش مردبيَت‬
‫بةنهيَين تةرمةكةي لة شويَين ناديارا شارداوةتةوة‪ ،‬بؤيةش خةلَكةكة زؤرتر جؤش دةطرن و‬
‫خؤيان بؤ هيَرشيَك ساز دةكةن‪ .‬ئةو طرتووخانةية لةسالَي ‪١٦٦٧‬ةوة وةك كؤشكيَكي ثاشايةتي‬
‫بووة‪ ،‬بؤية هيض جؤرة ضاوديَرييةكي تر بيَجطة ئةوةي لةاليةن ثاشاوة دانرابوو لةسةر نةبووة‪،‬‬
‫شؤرشطيَرة توورِةكان بةرةو باستيل هيَرش دةبةن و هاوار دةكةن‪ :‬بةرةو باستيل‪ ...‬بةرةو‬
‫ناستيل‪ ،‬بؤيةش وةفديَك رةوانةي الي سةرؤك سوثاكةي طرتووخانةكة دةكةن‪ ،‬تا تؤثخانةكة لةويَ‬
‫هةلَطرن‪ ،‬بةآلم ئةو زؤر بةثةلة برِياري رةتكردنةوةي داواكةيان دةدات‪.‬‬

‫طرتووخانةكان لةهةر ضوارالوة طةمارؤ درابوو‪ ،‬رةوشةكة ئالَؤز ببوو‪ ،‬ثاسةوانةكانيش خؤيان بؤ‬
‫هةموو ئةطةرةكان و هيَرشيش ساز كردبوو‪ ،‬شؤرشطيَرةكان دةروازةكاني سةر خةرةندةكةيان‬
‫طرتبوو‪ ،‬كة هيَرش دةكةنة سةر يةكيَك لة ثردةكانةوة ثاسةوانةكان تةقةيان ليَ دةكةن‪ ،‬بؤيةش‬
‫ذمارةيةك لة شؤرشطيَرةكان دةكوذريَن‪ ،‬خويَنرشتنةكة هاندةري ئةو بوو شؤرشةكة بةجؤشةوة‬
‫ثةرةبسيَنيَت‪ ،‬بؤية ثاش ضوار سةعات لة تةقةكردن و خويَنرشنت بة هةموو هيَز و بة ورةيةكي‬
‫ثؤآلينةوة بةرةو دةرطاكان دةضن ‪.‬‬

‫تيمي ثاسةواني نيشتماني بة تؤثةكانيان بةهاناي شؤرشطيَرةكان ديَن و ثاسةوانةكان خؤيان‬


‫دةدةنة دةست و لةسةر مةخفةرةكةيان ئاآلي سثي هةلَدةكةن كة تؤثةكان وةك نيشانةي‬
‫تةسليمبوون روو لةناو قةآلتةكة دةكةن و هاواري تةسليمبوون دةكةن‪ ،‬بؤيةش بةلَيَين ئةوةيان‬
‫ثيَ دةدةن كةوا كةسيان ناكوذن‪ ،‬بةوةش ئةوانيش هاوار دةكةن ثردةكان داطرن و بة سةالمةتي‬
‫دةربازتان دةكةين‪ .‬كة دةرطاكان دةكريَتةوة خةلَكةكة بةرةو طرتووخانة هيَرش دةبةن و هةموو‬
‫سومبلَةكاني توندكاري و زؤردارييةكان دةرووخيَت‪ ،‬كة تيَدا ‪ ٩٨‬كةس لة شؤرشطيَرةكان دةبنة‬
‫قورباني شكاندني قةآلتي زؤرداري‪ ،‬هةروةها لةو شةرِةدا يةك لة ثاسةوانةكانيش دةكوذريَت‪،‬‬

‫‪180‬‬
‫سةرؤكي ثاسةوانةكانيش دي لوني دةطرييَت و رةوانةي شارةواني دي ظيلي دةكةن لةويَ‬
‫شؤرشطيَرةكان دةيكوذن‪.‬‬

‫ئةطةرضي طرتووخانةكة تةنها حةوت طرياوي تيَدابوو‪ ،‬تةنها يةكيَك لةوانة كةسيَكي سياسي بوو‪،‬‬
‫بةآلم طرتين ئةو قةآلتة وةضةرخانيَكي يةكالكةرةوة بوو‪ ،‬كةوتين رةمزي دةسةآلتة رةهاكة بوو‪،‬‬
‫هةر ئةو سةركةوتنةش بووة هاندةري شؤرشطيَرةكان بةرةو جؤش و برِوابوونةوة خةبات بكةن‪،‬‬
‫ئةو رووداوة دةبيَتة بةرِةمسي راطةياندني شؤرشةكة و رووبةرِووبونةوةيةكي ئاشكرا و بويَرانة بوو‬
‫بةرِووي ثاشا و داردةستة زؤردارةكةي‪ ،‬كة ماوةيةكي زؤر بوو ضاوةرِوان دةكرا تؤلَة لة ثاشا و‬
‫ثياوةكاني كؤشك بكريَتةوة‪ ،‬بؤيةش دةبواية بري لة خؤيان بكةنةوة ضؤن خؤيان لة هيَزةكةي‬
‫ثاشا بثاريَزن و شكؤي سةركةوتنةكة راطرن‪ ،‬دةبواية شارةكة باش توند بكةن و سةنطةر و‬
‫خةرةند و ضةك و تةقةمةني زؤريان بؤ ئةو مةبةستة سازكردبوو‪ .‬ذنان ئازايانة بةرديان دةبردة‬
‫سةربانةكان تا بةرطري ثيَ بكةن و ئةطةر هيَرش دةست ثيَكرد سةربازةكاني ثيَ بةردباران بكةن‪،‬‬
‫يان كة بةناو كؤآلنةكاندا طوزةر دةكةن‪ ،‬ئةوةش دةبيَتة رؤذي يةكةمي هةلَطريساني شؤرشةكة و‬
‫دةبيَتة رؤذي نيشتماني فةرةنسي كة رؤذيَك بوو‪ ،‬ماناي ئازادي و كةرامةت و شكؤي دةطةياند‪.‬‬

‫ثاشا دةجوليَتةوة‬

‫لةوالشةوة لة كؤشكدا ثاشا و دارودةستةكةي‪ ،‬شاذن و خانةدانةكان هةوالَي طرتين طرتووخانةي‬


‫باستيليان بةسةرسامي و تاسةوة بيستبوو‪ ،‬ئةوان لة مةزندةكةيان لة هيَزي شؤرشطيَرةكان هةلة‬
‫بوون‪ ،‬وايانزانيبوو جؤش و هيَزةكةيان تةنها هةلَضوونيَكة و ضي تر نيية‪ ،‬ناتوانن خؤيان ساز‬
‫بكةن‪ ،‬رةنطة بتوانن ليَرةولةويَ كؤبونةوةيةك يان خؤثيشاندانيَك بكةن‪ ،‬بةآلم برِوايان نةدةكرد‬
‫رةوشةكة بطاتة ياخيبوونيَكي جةماوةريي ضةكدارانة‪ ،‬بؤيةش لةسةر راسثاردةي شاذن ثاشا‬
‫دةجوليَتةوة و دةست دةكات بة ضةند بزاظيَكي بةثةلة‪ ،‬لةوانة هةلَوةشاندنةوةي كؤمةلَة‬
‫نيشتمانييةكة و برِياريش دةدات شؤرشةكة كث بكةن‪.‬‬

‫‪181‬‬
‫بؤ رووبةرِووبونةوةي رةوشةكة كؤمةلَةكة كؤبونةوةيةكي بةلةز دةكةن‪ ،‬دةيزاني طرتين قةآلتةكة‬
‫بةئاساني تيَناثةرِيَت‪ ،‬هةروةها دةبواية ثيَشهاتي هةلَوةشاندنةوةي كؤمةلَةكةش شرؤظة بكةن‪،‬‬
‫دةرئةجنام برِياردةدةن وةفديَك رةوانة الي ثاشا بكةن‪ ،‬تا بكريَ ئيقناعي بكةن لة برِيارةكاني‬
‫ثةشيمان ببيَتةوة‪ ،‬ئةوان لةو دانوستانة بوون‪ ،‬لةناكاو ثاشا بةتةنها و بةبيَ ثاسةوان دةطاتة‬
‫بارةطةي كؤمةلَةكة‪ ،‬لةويَ لويسي شازدةهةم قسة بؤ ئةندامةكاني كؤمةلَةكة دةكات‪ ،‬ثيَيان دةلَيَت‬
‫من برِوا بة زانايي هةلَسوكةوتةكانتان دةكةم‪ ،‬بةلَيَنيش دةدات سوثاكةي لة ثاريس و لة فرساي‬
‫بكيَشيَتةوة‪ ،‬كؤشش دةكات ثاريس لةو رةوشة نالَةبارةدا دةرباز بكات‪ ،‬بؤيةش هةموواليةك بة‬
‫ضةثلَة و شادومانييةوة وتةكةي وةردةطرن‪ ،‬هةموو ئةندامةكان بةخؤشييةوة لة طالَيَسكةكةي‬
‫ثاشا كؤدةبنةوة و بةخؤشييةوة بةرةو كؤشكةوة بةرِيَدةكةنةوة‪ ،‬بةوةش تريؤذي هيوايةك و‬
‫موذدةيةكي دةربازبوون لةو تةنطاوييةدا بةدي دةكريَت‪ ،‬ثاشا لةويَ بةلَيَن دةدات وةزير‬
‫دوورخراوةكة نكر بطيَرِيَتةوة سةر ثؤستةكةي و دةسةآلتةكاني بداتةوة‪ ،‬داواش لة ئةجنومةن‬
‫دةكات نيَواني خؤيان و وةزيرةكة بكات و بة هةموو مةرجةكان رازي دةبيَت بؤ طةرِانةوةي‬
‫متمانةي نيَوان ثاشا و ميللةت ‪.‬‬

‫هاوآلتياني ثاريس ئةو ثيَشهاتة بةخؤشييةوة وةردةطرن‪ ،‬برِياريش دةدريَت سةرؤكي كؤمةلَةي‬
‫نيشتماني بايي بكريَتة سةرؤك شارةواني ثاريس‪ ،‬هةروةها ذةنرالَ الفاييت بكريَتة سةرؤكي‬
‫ثاسةواني نيشتماني‪ .‬ثاشا تا متمانة و دلَنيايي لةنيَوان ثاشا و ميللةت بطيَرِيَتةوة لة رؤذي ‪١٧‬ي‬
‫يوليؤ سةرداني فرساي دةكات‪ ،‬كة بايي و الفاييت لةو دوو ثؤستة ناسكةدا دادةنريَن‪ ،‬شؤرشطيَران‬
‫بؤ ريَزطرتين ثاشا و برِيارةكاني برِيار دةدةن رةنطي سثي ثاشايةتي لة ثالَ رةنطي شني و‬
‫سوورةكةي شؤرشةكةيان دابنيَنن‪ ،‬ئةوةش دةبيَتة رةنطي ئةو ئاآليةي هةتا ئيَستاش ماوة‪ ،‬لةو‬
‫رؤذانةدا سةفريي ئينطليزي لة ثاريس لة نامةيةكدا بؤ حكومةتةكةي نووسيبوي‪ :‬دةكريَ ئيَستا‬
‫بلَيَت ثاشاكة بوويتة ثاشايةكي دةستووري‪ ،‬ئيرت لةودةمانة فةرةنسا ئازادة‪.‬‬

‫ئيرت بةو شيَوةية ثاشا و كؤشك لة شؤرشةكة دةسوورِيَنةوة‬

‫‪182‬‬
‫كة ثاشا اليةنطريي شؤرشةكة دةكات‪ ،‬هةموو كؤشش و هةولَةكاني شاذن و ثياواني كؤشك‬
‫بةهةدةر دةرِوات‪ ،‬بؤية حزبي دذة شؤرشةكة ثةرت دةبن‪ ،‬لةناو وآلت و لة دةرةوةش‬
‫بآلودةبنةوة‪ ،‬هةنديَكيان بةرةو ئيتالَيا رادةكةن‪ ،‬ليَرةولةويَ كؤدةبنةوة و خؤيان بةشثرزةييةوة‬
‫نيشان دةدةن‪ ،‬يةكيَك لة هةآلتووةكان دي ئارتوس بوو‪ ،‬ئةوةي ثاشان دةبيَتة ثاشا شارلزي‬
‫دةيةم و هةردوو كورِةكةي شازادة دي كوندي و شازادة دي كونيت و ذمارةيةكي زؤري طةورة‬
‫دةرةبةطةكان ئةوانةي ثةيوةندي ثتةويان بة رذيَمة كؤنةكة هةبوو‪ ،‬ئةوانة لة شاري توريين ئيتالَي‬
‫نيشتةجيَ دةبن‪ ،‬لةويَيةوة كالؤن وةك جيَطري كؤنت دي ئارتوس و شازادة دي كوندي ثالن‬
‫دادةريَذن شةرِيَكي ناوخؤ هةلَطريسيَنن و هاثةميانييةكي ئةوروثي دذ بة فةرةنسا ساز بكةن‪،‬‬
‫ضونكة ئةوةيان كاردانةوةيةكي نزيك و هاوسؤزي لةسةر دميةنة فةرةنسييةكة دةبيَت‪ .‬كة نكر‬
‫وةك سةركردةيةكي سةركةوتوو دةطةرِيَتةوة ناو شةقامةكاني ثاريس خةلَكةكة زؤر بةطةرمييةوة‬
‫ثيَشوازي دةكةن‪ ،‬بةآلم ئةو هةست دةكات رةوشي شارةكة وةك جاران نةماوة و ئالَؤزبووة و‬
‫خويَن لةناو ثاريسيش دةرذيَت و ثياواني ثاشا و شؤرشطيَرةكان خةلَك دةكوذن‪ ،‬بؤية ئةو كؤشش‬
‫دةكات خويَنرشتنةكة رادةطريَت و بواري زؤرتر نادات‪ ،‬يةكةم برِيار ئةو داواي ليَبووردني طشيت‬
‫دةكات‪ ،‬كة لةناو ثةرلةمانيش دةنطي لةسةر دةدةن و بريؤكةي دادطاكةي شاتليت‬
‫هةلَدةوةشيَنةوة و بةآلم دةستة ثيَشةنطةكة دةسةآلتيان لةسةر ميللةتي فةرةنسي الواز دةبيَت و‬
‫لة طوندةكاني فةرةنسي برِيار دةدةن وةك شارةواني ثاريس ئةجنومةن و حكومةتي مةدةني ساز‬
‫دةكةن و ثاسةواني هةريَمايةتيش بؤ ثاراستين هةريَمةكانيش دادةمةزريَنن‪ ،‬بؤيةش لة هةريَمي‬
‫دةربةطةكان ضةندين هيَرش دةكريَتة سةر كؤشكي خانةدانةكان‪ ،‬ضونكة دةنطؤيةك بآلودةبيَتةوة‬
‫كةوا ئةوانة دةيانةويَ شؤرشةكة برووخيَنن‪ ،‬بةآلم ئةوةش بيانووي جووتيارةكان بوو‪ ،‬تا تؤلَة لة‬
‫دةرةبةطةكان بكةنةوة‪ ،‬كة ساآلنيَكي زؤر لةبن جةوري ئةوان ئازاريان كيَشاوة‪ ،‬بؤية لة رؤذاني‬
‫‪٢٠‬ي يوليؤ هةتا ‪ ٥‬ي ئؤطسيت حكومةتي ناوةندي كؤنرتؤلَي لةسةر هةريَمةكان الواز دةبيَت‪،‬‬
‫بؤيةش هةريَمةكان تةنها فةرمان لة كؤمةلَةي دامةزراندن واتة كؤمةلَةي نيشتماني وةردةطرن و‬
‫بةس‪ .‬لة ئةجنامي ئةو توندوتيذيية دةرةبةطةكان ناضار دةبن واز لة هةنديَ لة دةستكةوتةكانيان‬
‫بهيَنن‪ ،‬بؤية برِيار و وازهيَنانةكاني ئةوان ئةوةندة زؤر ببوون‪ ،‬بؤية كؤمةلَةي نيشتماني ثيَ‬
‫رانةدةطةيشت ثةسةنديان بكات‪ .‬بةوةش هةموو مافةكاني دةرةبةطايةتي تايبةتي‬

‫‪183‬‬
‫هةلَدةوةشيَتةوة و قةزاي دةرةبةطيش نامينيَت و باجةكاني تايبةتي ئةوان دةبيَتة طومرط‪،‬‬
‫جووتيارةكانيش كاركردن و سوخرةيان لةكؤلَ دةبيَتةوة‪ ،‬كة لةجياتي ثارةدان بة دةرةبةطةكان‬
‫كة بةردةوام لةسةريان بوو‪ ،‬بةوةش جووتياري فةرةنسي مايف خوراوي هةزار سالَةيان‬
‫وةردةطرنةوة‪ .‬لةناو رةوش و هةلَضوني شؤرشطيَرانةدا نةدةكرا لةناو شار و طوندةكان دوو‬
‫سيستةمي جاران بةيةكةوة هةلَبكةن‪ ،‬ضونكة هةردووال طوزارشتيان لة هيَزي كؤمةآليةتي و‬
‫ئابووري جياواز دةكرد‪ ،‬كة ياساكانيش ميَذووةكةي دةطةرِايةوة سةدةكاني ناوةرِاست‪ ،‬ئةوةش‬
‫وآلتي بةرةو هةلَديَر دةبرد‪ ،‬بؤية دةبواية ئةو رةوشة بة رووبةرِووبونةوةيةكي توند وةآلم‬
‫بدريَتةوة‪.‬‬

‫هةنديَك واياندةزاني كةوا سةركةوتنةكاني شؤرشةكة بة ئاشيت و بة ئارامييةوة كؤتايي ديَت‪ ،‬بةآلم‬
‫ديارة كةوا بةش و هةنطاوةكاني شؤرشةكة زؤري مابوو تا مةزني شؤرشةكة بةرقرار بيَت‪ ،‬سةرةتا‬
‫دارودةستةكةي ثاشا و خانةدانةكان ماوةيةك خؤيان بيَ جوولة و بيَدةنط دةكرد و ئينجا بنكة و‬
‫بارةطا رووخاوةكانيان كؤدةكةنةوة و لةدواي هاوكاري و ثشتيواني ضاو دةطيَرِن تا سيستةمة‬
‫فةرةنسييةكة بؤ رؤذاني زؤردارييةكان بطيَرِنةوة‪ ،‬لةودةمانةش شؤرشطيَرةكان خةريكي سازكردني‬
‫سيستةمة نويَيةكة بوون‪ ،‬كة لةسةر بنضينةي يةكساني و دادثةروةري و كةمكردنةوةي دةسةآلتي‬
‫ثاشاوة سةرضاوةي طرتبوو ‪.‬‬

‫كؤمةلَةي نيشتماني دامةزراندن ثةيامي (مافةكاني مرؤظ و هاونيشتماني) لة رؤذي ‪٢٦‬ي ئؤطسيت‬
‫سالَي ‪١٧٨٩‬بآلودةكةنةوة‪ ،‬شيَوازة كؤتاييةكةي سيماي ضينة برذةواكة و رةوشة سياسييةكةي‬
‫ثيَوة دياربوو‪ ،‬كة تيَدا لة بنضينةكانييدا هاتبوو‪ :‬مرؤظ لةسةرةتاوة بة ئازادي و يةكساني لة‬
‫مافةكان لةدايكبوون‪ ،‬لةسةر ئةوةش دةمينيَنةوة‪ .‬هةروةها لة بةندةكانييدا هاتبوو كةوا دةسةآلت‬
‫و ثاوةري ميللةت تةنها لة ميللةتةوة بووة‪ .‬هةموو بنضينةكاني بةيانةكة برييت بوو لة ثةياميَك كة‬
‫دوايي فةيلةسوفةكاني شؤرش ناويان نا ئازادي‪ ...‬يةكساني‪ ...‬سةروةري نةتةوةيي‪...‬‬
‫هاويَركردني دةسةآلتةكان‪ ...‬ئيدارةي طشيت‪ .‬تا ثاشا بةوة رازي بكةن و دلَي زوير نةكةن‪ ،‬ناو لةو‬
‫دةنيَن ثشتيواني طةرِانةوةي ئازادييةكان بؤ فةرةنسا‪.‬‬

‫‪184‬‬
‫راطةياندراوي مافةكاني مرؤظيش سةرةتاييةك بوو وةك بنضينة طشتييةكان بؤ دةستوور‪ ،‬كة دوايي‬
‫لةاليةن كؤمةلَةي نيشتماني دامةرزاندن لةسةر دارشتين بةندةكاني دانوستان دةكةن‪ ،‬بةآلم‬
‫ئةنداماني كؤمةلَةكة لةسةر دةسةآلت و ثاوةري رةهاي ثاشا ناكؤك دةبن و دانوستان دةكةن‪ ،‬كة‬
‫ئةو لةو دةستوورة نويَية دةسةآلتي ض بيَت‪ ،‬زؤرينةكة ئةوانةي خاوةن هزري راديكالي بوون‪ ،‬كةوا‬
‫ثاشا مايف ظيتؤي هةبيَت‪ ،‬بةآلم بةمةرجيَك دةسةآلتي هةلَوةشانةوةي ئةجنومةني نةبيَت‪ .‬كة ئةو‬
‫ثةيام و طوتارةيان بة ثاشا نيشانداوة‪ ،‬ئةو برِيارانة و راطةياندراوي مافةكاني مرؤظيش رةت‬
‫دةكاتةوة و قبوولَي نابيَت‪ ،‬بؤية دووبارة كيَشةكان بةرضاو دةبيَتةوة‪ ،‬كؤمةلَةش بةكؤي دةنط‬
‫داوا لة ثاشا دةكةن‪ ،‬كةوا رةزامةندي لةسةر مةراسيمةكان دةربربِيَت ‪.‬‬

‫ئيرت لةودةمانة ثاشا داوا لةسةربازةكاني دةكات‪ ،‬كةوا لةكاتي تةنطانةدا ثشتيواني بكةن و‬
‫بةرطري ليَ بكةن‪ ،‬لةودةمانةش دةنطؤي ئةوةش هةبوو‪ ،‬كةوا ثاشا دةيةويَ لةطةلَ‬
‫دارودةستةكةي شؤرشةكة لةبارببةن‪ ،‬لة ئاهةنطةكاني سةربازييدا كة ئةفسةرةكان بة طياني و‬
‫سةالمةتي ثاشا دةنطيان هةلَربِيوة و درومشةكاني شؤرشيان درِاندووة‪ ،‬كة برييت بوو لة ئاآلية سيَ‬
‫رةنطةكة‪ ،‬ئةو هةواآلنةش دةطاتة ناو ريزي شؤرشطيَرةكان‪.‬‬

‫ذنان خؤثيشاندان دةكةن‬

‫لةودةمانةدا رةوشة ئابوورييةكة شرِ و ناهةوار دةبوون‪ ،‬تا رادةيةك قةيراني كةمبووني نان ثةيدا‬
‫دةبيَت‪ ،‬ئةوةش لةطةلَ رووداويَك يةك دةطريَتةوة كة كيذؤلَةيةك لة رؤذي ‪ ٥‬ي ئؤكتؤبةر دةست‬
‫بةتةثلَةوة دةضيَتة بةردةم مةخفةريَك و لةويَيةوة بة تةثلَ ليَدانةوة هاوار دةكات نان‪ ...‬نان‪...‬‬
‫هةر لة ماوةي ضاوقوضانيَكةوة ذناني برسي لةو كيذؤلَةية كؤدةبنةوة و روو لة بارةطاي ثاريَزطا‬
‫دةكةن‪ ،‬دةضنة ناو بالَةخانةكة و داواي نان و ضةك دةكةن‪ ،‬دةرطاكان دةشكيَنن و لةناو‬
‫جبةخانةكاندا ضةكةكان دةبةن‪ ،‬بةرةو كؤشكي فرساي دةضن‪ ،‬تا داواكانيان ببةنة بةردةمي ثاشا‪.‬‬
‫ديارة كةوا ثاسةوانةكاني ثاشا روو لةو ريَثيَوانةكة دةطرن و بوار نادةن بةرةو كؤشك بضن‪ ،‬بةآلم‬

‫‪185‬‬
‫ذنة شؤرشطيَرةكان و دواييش ثياوةكانيش لةبةردةم كؤشكةكة ماندةطرن و دةمينيَنةوة‪ ،‬بؤية لة‬
‫رؤذي دوايي‪ ،‬ذمارةيةك لةوانة دةطةنة ناو كؤشك‪ ،‬لةويَش رووبةرِووبونةوة و شةرِ روو دةدات و‬
‫شؤرشطيَرةكان و ثاسةواناني كؤشكةكة يةخةي يةكرتي دةطرن‪ ،‬دةرئةجنام شؤرشطيَرةكان‬
‫دةتوانن بضنة ناو ضةند بةشيَكي كؤشكةكة و دةطةنة ناو ذوورةكةي ثاشا و توورِةيي و‬
‫نارِةزاييةكان دةبةنة سةر سةرين و جيَطةكةي شاذن و شثرزةي دةكةن‪ ،‬زؤريش نامينيَت بطةنة‬
‫شاذن‪ ،‬لةبةرئةوةي ئةو زووتر هةسيت بة ليَشاوي خةلَكةكة كردبوو‪ ،‬بؤية بةرةو ذووري ثاشا‬
‫رايكردبوو‪ .‬بةزةبري هيَز‪ ،‬خةلَكةكة لةناو كؤشكةكة دةردةكةن‪ ،‬بةآلم ئةوان لةبن بالَكؤنةكةي‬
‫ثاشا دةوةسنت و هاوار دةكةن ‪:‬‬

‫دةمانةويَ ثاشا بيَتة ثاريس ‪.‬‬

‫ئيرت ثاشا بةثري بانطةواز و داواكةيان ديَت و قسةيان لةطةلَ دةكات و سآلويان ليَ دةكات‪،‬‬
‫سةرؤكي ثاسةواني نيشتماني الفاييت‪ ،‬دةتوانيت كؤنرتؤلَي نارِةزاييةكةي بةردةم كؤشكي فرساي‬
‫بكات‪ ،‬خةلَكة توورِةكة سارد بكاتةوة‪ .‬لة رؤذي ‪٦‬ي ئؤكتؤبةر يةكسةر ثاشا دةطاتة ثاريس‪،‬‬
‫بةوةش وآلت كةميَك ئارامي و هيَوربونةوةيةك بةخؤييةوة دةبينيَت‪ ،‬ثاشاش وةك بةندكراويَك لةبن‬
‫دةسةآلت و هةذمووني شؤرشطيَرةكان دةمينيَتةوة‪ ،‬بؤيةش ثاشا لةطةلَ يةكيَك لةسةركردة‬
‫ناودارةكاني شؤرشةكة مريابوو‪ ،‬ثةميانيَك ساز دةكات‪ ،‬كة لةطةلَ مانةوةي ثاشا وةك سومبلَيَك‬
‫بوو‪ ،‬لةبةرامبةر ئةوةش مانطانة ثاشا شةش هةزار فةرةنط بدات و ئةويش قةرزةكاني بةو ثارةية‬
‫بداتةوة‪ ،‬كة دةطةيشتة نزيكةي ‪ ٢٠٠‬هةزار فةرةنط‪ ،‬لة بةرامبةر ئةوةش مريابوو بةرطري لة‬
‫دةسةآلتةكاني بكات و لة هةموو رووداوةكان ئاطاداري بكاتةوة و ريَنماييةكاني قبوولَ بكات‪.‬‬
‫ئةطةرضي مريابوو زؤريش ئامؤذطاري ثاشاي دةكرد‪ ،‬بةآلم ئةو دةستبةرداري دةسةآلتة‬
‫زؤردارييةكةي نةدةبوو‪ ،‬ثياواني ناو كؤشك بةتايبةتي نةزانةكان دةستيان لة كاروباري وآلت‬
‫وةردةدا‪ ،‬بؤية ئامؤذطارييةكاني مريابوو هةتا سةر نةبوو‪ ،‬دةرئةجنام رةوشةكة ئالَؤز دةبيَت و‬
‫شاذن ماري ئةنتوانيَت لةطةلَ ثياواني كؤشك و ثامشاوةي دةرةبةطةكان كؤشش دةكةن ثاشا‬
‫خؤي دةرباز بكات‪ ،‬شةويَكيان بةرةو سنوورة خؤرهةآلتةكةي فةرةنسا رابكات و بطاتة ناو‬

‫‪186‬‬
‫ذمارةيةك لة خانةدان و شازادة راكردووةكان‪ ،‬لةويَيةوة داواي كؤمةك لة ثاشاكاني ئةوروثا‬
‫وةربطريَت تا شؤرشةكة هةرةس ثيَ بهيَنيَت‪.‬‬

‫راكردني ثاشا‬

‫لة ئيَوارةي رؤذي ‪ ٢٠‬ي يونيؤي سالَي ‪ ١٧٩١‬ئةنداماني بنةمالَةي ثاشايةتي بةبيَ ئةوةي كةس‬
‫هةستيان ثيَ بكات و بةدزييةوة دةيانةويَ رابكةن‪ ،‬بةآلم كة ثاشا شثرزة دةبيَت ثالنةكةيان ليَ‬
‫ئاشكرا دةبيَت‪ ،‬بؤيةش كة لة ثاريس دةردةضيَت و بةرةو شاري فرداني نزيك ثاريس دةرِوات‪،‬‬
‫لةويَ دةستةيةك سوار ضاوةرِواني دةكةن‪ ،‬تا بةرةو سنووري فةرةنساي ببةن‪ ،‬بؤيةش ثاشا‬
‫ترسي نامينيَت و خؤي ئاشكرا دةكات‪ ،‬كة يةكيَك لة شؤرشطيَرةكان هةست بةوة دةكات بةثةلة‬
‫ئاطاداري هاورِيَيةكاني دةكاتةوة‪ ،‬ذمارةيةك ضةكداري ليَ ثةيدا دةبن و ناضاري دةكةن بطةرِيَتةوة‬
‫ثاريس‪ ،‬كة شارةكة لةناو رةوشيَكي نيطةران و ئالَؤزةدا بوو‪ ،‬خةلَكةكةش كة دةزانن ثاشا دةيةويَ‬
‫را بكات‪ ،‬كةميَك سؤزيان بؤي دةجوليَت‪ .‬بةآلم زؤرينةكة زؤر لة ثاشا داخداربوون و رقي زؤريان لة‬
‫سيستةمي ثاشايةتي بوو‪ ،‬بةتايبةتي لويسي شازدةهةم‪ ،‬كة دةزانن رةوشةكة ئالَؤزة و ثاشا‬
‫دةسةآلتي الواز بووة و دةزانن ثاشا ويستويةتي را بكات روو لة مةيدانةكان دةكةن و‬
‫ثةيكةرةكاني دةشكيَنن و لةناو دووكانةكاندا ئةو كةرةستة و كةلوثةالنةي ويَنة و ناوي ئةوي‬
‫لةسةر رةش دةكةنةوة‪ ،‬هةموو وشةكاني ثاشا و شاذن و ثاشايةكةم و بوربون و لويس و كؤشك‬
‫ناهيَلَن‪ ،‬لةبةردةم رووكار و ئاويَنةبةندةكانيش ويَنة و تابلؤكان هةلَدةطرن‪ ،‬كة شكؤداري ئةو‬
‫بنةمالَةيةي ثيَوة بيَت ‪.‬‬

‫ثاش ئةوةي ثاشا دةطرييَت كؤمةلَةي دامةزراندن برِيار دةدةن دةست بةسةري بكةن تا‬
‫دةستوورةكة دادةنيَن و بةندةكاني تةواو دةكةن‪ ،‬ئينجا لةبةردةم ثاشاي دادةنيَن تا سويَندي‬
‫لةسةر خبوات و ريَزي بطريَت و ثشتيواني بكات‪ ،‬بةآلم ئةندامة يةعقوبييةكان كة بةشة‬
‫توندرِةوةكةي ناو كؤمةلَةكة بوون‪ ،‬بريؤكةكةيان ثيَ باش نابيَت و دةلَيَن ئةو ثاشاية بوو كة‬

‫‪187‬‬
‫ويستبووي را بكات و واز لة كؤشك و تاجةكة بهيَنيَت شياوي ئةوة نيية سويَند لةسةر ئةو‬
‫دةستوورةمان خبوات‪ ،‬بؤيةش دةبيَ وآلت ببيَتة كؤماري و ميللةت خؤي برِيارةكان دةربكات و‬
‫سةرثةرشيت وآلتةكةش بكات ‪.‬‬

‫لة رؤذي ‪ ٣‬ي سثتةمبةري سالَي ‪ ١٧٩١‬بؤ رةزامةنديكردن لةسةر دةستوورةكة ثيَشكةشي‬
‫ثاشاي دةكةن‪ ،‬لة ‪ ١٤‬هةمان مانطدا دةستوورةكة دةردةضيَت و كؤمةلَةي نيشتمانيش لة ‪٣٠‬‬
‫سثتةمبةر خؤي هةلَدةوةشيَنيَتةوة و كؤمةلَةي ياسادانان بؤ بةيانييةكةي لة ‪ ١‬ي ئؤكتؤبةردا‬
‫كؤدةبيَتةوة‪ .‬لةو رةوشةي كة دةستوورةكة تيَدا دادةنرا و جياوازييةكان و دانوستان لةسةر سيَ‬
‫دةسةآلتةكة هةبوون‪ ،‬لةناو سيَ حزب يان سيَ رةوتي سياسي سةرةكي ناكؤكييةكان ثةيدا دةبن‪،‬‬
‫يةكةميان راسرتِةوةكان‪ ،‬كة ئةو حزبة دةستووريية بوون كة برِوايان وابوو ثاشا مبينيَتةوة‬
‫بةمةرجيَك دان بة ياسا و دستوورة نويَيةك بنيَت‪ ،‬حزبي دووةم ضةثةكان بوون‪ ،‬ئةوانةش‬
‫كؤمارييةكان بوون كة برِوايان وابوو رذيَمةكة برووخيَت و سيستةميَكي كؤماري بيَتة ئاراوة و‬
‫ئةوانةي زؤريش توندرِةوبوون زياتر بةختياربوون‪ ،‬سةبارةت بة حزبةكةي ناوةند ئةوانة بيَاليةن‬
‫بوون و ثشتيواني هةردوو بؤضوون و سياسةتيان دةكرد‪.‬‬

‫وآلت لة مةترسييداية‬

‫هةموو رذيَمة ثاشايةتييةكاني ئةوروثا بة ثيَشهاتةكان و بنضينةكاني شؤرشي فةرةنسا هةستيان‬


‫بة ترس و نيطةراني كردبوو‪ ،‬ترسي ئةوةيان هةبوو ئةو رامانة هةموو ئةوروثا بطريَتةوة‪ ،‬بؤيةش‬
‫شتيَكي نامؤ و دوور نةبوو‪ ،‬كة هةموو وآلتةكان ثشيت يةك بطرن و دذايةتي شؤرشةكة بكةن و‬
‫بةرطري لة مافةكاني خودايي ثاشا لةسةر دةسةآلت بكةن‪ .‬ديارة كةوا كؤمةلَطةي فةرةنسي‬
‫شةرخواز نةبوون‪ ،‬بةآلم شؤرشةكة طياني نةتةوةيي جؤشدار دةكات و شؤرشطيَرةكانيش لةبةر‬
‫رؤشنايي بريدؤزي سرووشيت و ميَذوويي فةرةنسا‪ ،‬ئارةزوويان بوو بنضينة و بنةماكاني مرؤظايةتي‬
‫شؤرشةكة بآلوبكةنةوة و هةموو ئةوروثا بطريَتةوة‪ ،‬وةك ئةوةي شؤرش بؤ دةربازبووني ميللةتةكة‬

‫‪188‬‬
‫لة كؤيلةتي‪ .‬بؤيةش هةر زوو لة ئامساني ئةوروثا نةزري شةرِيَكي نويَ سةرهةلَدةدات و دواناكةون‬
‫لة دؤزينةوةي بيانووي هةلَطريساني شةرِيَك‪ ،‬كة لويسي شازدةهةمي ثاشاي فةرةنسا دةطرييَت‬
‫ئيمثراتؤري نةمسا ( ئيمثراتؤري رؤماني موقةدةس) و ثاشاي بروسيا دواناكةون لة راطةياندني‬
‫ثشتيواني لة ثاشاي فةرةنسا‪ ،‬بؤيةش لة مانطي ئؤطسيت سالَي ‪ ١٧٩١‬ئةوة رادةطةيَنن و‬
‫بةرطري و ثشتيواني ثاشا و سةركوتكردني شؤرشةكة رادةطةيَنن‪ ،‬ئةوةش بةئاشكرا‬
‫بآلودةكريَتةوة و ناوي ليَ دةنيَن برِيارةكةي بلنتز ‪.‬‬

‫هيَزةكاني ثاشايةتي بووني حزبة فةرةنسييةكاني دذ بة شؤرشةكة بة ثشتيوان دةزانن و‬


‫هاوثةميانييان لةطةلَ دةكةن‪ ،‬بةوةش دةيانةويَ بيانووي شةرعي بدؤزنةوة بؤ دةستتيَوةردان لة‬
‫كاروبارة فةرةنسادا‪ ،‬بةوةش شؤرشطيَرةكان نيطةران دةبن‪ ،‬كة ئةفسةرة طةورةكاني خانةدانان‬
‫ريزةكاني ضؤل دةكةن و بةوةش سوثاكة هةلَدةوةشيَتةوة‪ ،‬بؤيةش كؤمةلَةي نيشتماني لة رؤذي‬
‫‪١١‬ي يوليؤي سالَي ‪ ١٧٩٢‬بةيانيَك بآلودةكاتةوة كة تيَدا هاتبوو‪ :‬ئةي هاوآلتيان‪ ...‬وآلتةكةمان‬
‫لة مةترسي داية‪ .‬بؤيةش خةلَكاني طيانفيدا و بؤ ثرِكردنةوةي ريزةكاني سوثاكة‪ ،‬دةطةنة ناو‬
‫سوثا و ضةندين تيمي سةربازي ساز دةكةن و كورِاني شؤرشةكة دةبنة ثشتيواني سؤثاكة‪.‬‬
‫ئةطةرضي هةردووال كاركةر دةبن طرذييةكة خاو بكةنةوة و رةوشةكة نةتةقيَتةوة‪ ،‬بةآلم هةر‬
‫بارةكة ئالَؤزتر دةبيَت‪ ،‬بؤيةش شؤرشطيَرةكان وةك بةرطرييةك و هةنطاويَك بؤ خؤثاراسنت هيَرش‬
‫دةكةنة سةر بةلذيكا و دةيانةويَ بةوة سنوورةكةيان توند بكةن‪ ،‬بةآلم سوثاي شؤرشطيَرة‬
‫فةرةنسييةكان شكان لةسةر شكانيان بةردةكةويَت و رةوشةكة مةترسي دةكةويَتة سةر و‬
‫مةزندةش دةكريَت ثاشايةتي بة زةبري شري و تري بطةرِيَنةوة دةسةآلت‪ .‬بةآلم شؤرشطيَرةكان‬
‫لةسةرضاوة و بةرةيةكي ضاوةرِوان نةكراو ثشتيواني و هانايان بؤ ديَت‪ ،‬لة روسيا وةك وآلتيَكي‬
‫مةزني ئةوروثي‪ ،‬كة بةرةو دلَي ئةوروثا دةخشيَت و بةوةش دلَي ئةلَمانةكان دةهةذيَنيَت‪ ،‬كة‬
‫نةمسا و بروسيا سةركردايةتييان دةكرد‪ ،‬بؤيةش سةركردةي هيَزة هاوثةميانةكةي دذ بة‬
‫شؤرشةكة برونسظيك بةتةنطاوييةوة لةطةلَ سةركردةي سوثاي شؤرشطيَرةكان دميوريية‬
‫كؤدةبيَتةوة و برِيار دةدريَت سوثاكةي سةر سنووري فةرةنسا بكيَشيَتةوة‪ ،‬بؤيةش شةرِة‬
‫طضكةكةي ظالَمي كة هاوثةميانةكان دةكشيَنةوة دةبيَتة وةضةرخانيَك لة ميَذووي شؤرشي فةرةنسا‬

‫‪189‬‬
‫و دووبارة برِوابوون و دلَنيايي لةالي شؤرشطيَرةكان نويَ دةبيَتةوة و بوار ساز دةبيَت تا فةرةنسا‬
‫ئارام ببيَتةوة‪.‬‬

‫لةسيَدارةداني ثاشا‬

‫دؤق برنزويك سةركردةي هيَزة هاوثةميانةكة هوشدارييةكي توند ئاراستةي شؤرشطيَرةكان‬


‫دةكات‪ ،‬كة نابيَت بة هيض شيَوةيةك دةست لة ثاشاي وآلت بدةن‪ ،‬بةثيَضةوانةش وآلتةكة دووضاري‬
‫ضارةنووسيَكي رةش و نةطبةت دةبيَت‪ ،‬ئةوةش نيشانةيةك بوو بؤ هاتنة ثيَشةوةي كارةساتيَك‬
‫بةسةر وآلتةكة و هةروةها ناوي ثاشاش لةكةدار دةكات‪ ،‬بؤيةش شؤرشطيَرةكان وادةزانن تةنها‬
‫ثشتيوانيكردن لة ثاشا‪ ،‬جؤريَكة لة خيانةت و ويَنةي ثاشاش دةبيَتة سيما و ثةيوةستبوون بة‬
‫هيَزة ثةالماردة دةرةكييةكة‪ ،‬بؤيةش لةطةلَ حزبةكان هاوسؤز دةبن بؤ لةناوبردني ثاشا و كؤشش‬
‫دةكةن هةموو بوارةكان ثةيرِةو بكةن ‪.‬‬

‫شؤرشطيَرةكان هيَرش دةكةنة سةر كؤشكي ثاشايةتي و شةرِيَكي خةسيت دذوار دةقةوميَت‬
‫لةنيَوان شؤرشطيَرةكان و ثاسةواناني ثاشا و كؤشك روودةدات‪ ،‬دةرئةجنام شؤرشطيَرةكان‬
‫سةردةكةون و ثاشاش دةضيَتة ناو بارةطاي كؤمةلَةكة و ئةوانيش برِيار دةدةن دةستبةسةري‬
‫بكةن‪ ،‬دوايي لة دؤسيةكةي بكؤلَنةوة‪ ،‬ثاشا و بنةمالَةكةي لة قةآلتي تامبل دابنيَنن و لةويَ لة‬
‫يةكيَك لة قونطرةكاندا حةثسي دةكةن‪ .‬شؤرشطيَرةكان ثةالماري دةرةبةطةكان دةدةن و لة‬
‫مانطي سثتةمبةري سالَي ‪ ١٧٨٩‬دا نزيكةي ‪ ١٥٠٠‬دةرةبةط دةكوذن‪ ،‬ناويان لةو رووداوةش‬
‫نابوو كؤمةلَكوذييةكةي سثتةمبةر‪ ،‬لة رؤذي ‪ ٢٠‬ي سثتةمبةريش كؤنطرةي نيشتمانيش‬
‫رادةطةيَنن و ئةوةش دةبيَتة بةديلي كؤمةلَةي دامةزراندن‪ ،‬كة يةكةم برِياريان لة رؤذي ‪ ٢١‬ي‬
‫سثتةمبةر هةلَوةشاندنةوةي ثاشايةتي دةبيَت‪ ،‬لة رؤذي ‪ ٢٥‬ي سثتةمبةريش سيستةمي كؤماري‬
‫رادةطةيَنن‪ .‬لةثاش رؤذي ‪ ١١‬ي سثتةمبةرا خةريكي ئامادةكردني سكاالنامةيةك دذ بة ثاشا‬
‫دةبن‪ ،‬لةسةر ئةو داواية برِياري لةسيَدارةداني ثاشاش دةردةضيَت‪ ،‬تا بةرطري لة خؤي بكات لة‬

‫‪190‬‬
‫هؤلي كؤنطرةي نيشتماني ئامادةي دةكةن‪ ،‬ثاشاش لةو دادطاييةدا يان نكؤلَي لة تومةتةكان‬
‫دةكرد‪ ،‬يان ئةجنامداني تاوانةكان دةخاتة ثالَ وةزيرةكاني‪ ،‬هةنديَ جاريش كردةوةكاني بة‬
‫بةندةكاني دةستوورةوة دةبةستيَتةوة‪ .‬بةآلم لة تؤلَةي كردةوةي توندكار و تريؤرةكاني دذ بة‬
‫ئةندامةكان كرابوون‪ ،‬سزاي لة سيَدارةدان بؤ ثاشا دةردةكةن و برِيار دةدةن لة رؤذي ‪ ١١‬ي‬
‫ينايري سالَي ‪ ١٧٩٣‬بة تومةتي خيانةت و دذايةتيكردني نةتةوةكةي لة سيَدارةي بدةن‪،‬‬
‫برِياريش دةدةن جيَبةجيَكردني حوكمةكةش لة ‪ ٢١‬هةمان مانطدا جيَبةجيَ بكةن ‪.‬‬

‫لة رؤذي دياركراو و لة كاتذميَري دةي بةياني كةذاوكةي ثاشا دةطاتة مةيداني شؤرش‪ ...‬خةلَكة‬
‫توورِة و شؤرشطيَرةكةش لةويَ ئامادةبوون‪ ،‬ئةويش بة هةنطاوي ضوستةوة دةضيَتة بةر‬
‫ضةقؤكةي سةر ثةرِاندن و لةويَش سةري بؤ قةشةكةي بةرامبةري نةوي دةكات و ئةويش دةسيت‬
‫لةسةر سةري دادةنيَت و دةلَيَت‪ :‬ئةي كورِةكةي قةديس لويس برِؤ بةرةو ئامسان‪ .‬ثاشاش ويسيت‬
‫ضةند قسةيةك بكات‪ ،‬روو لة خةلَكةكة دةكات و دةلَيَت ‪:‬‬

‫من بيَ تاوامن و داواكارم لةبةر سةري من‪ ،‬لة فةرةنسا خويَن نةرذيَت ‪.‬‬

‫بةآلم لةطةلَ دةنطي تةثلَ و دةهؤلَةكان نةكرا قسةكاني تةواو بكات و جةالدةكان بةرةو ضةقؤكةي‬
‫دةبةن‪ .‬لة سةعات دة و دة دةقة جةالدةكة سةري برِاوي ثاشا بؤ خةلَكةكة بةرزدةكاتةوة‪،‬‬
‫هةمووش بةيةك دةنطي هاوار دةكةن بذي كؤمارةكةمان‪ .‬ثاش لةسيَدارةداني ثاشا و لة رؤذي ‪٢١‬‬
‫ي سثتةمبةر شاذنيش لةناو طؤرِةثاني كؤنكردي ناودار لةسيَدارة دةدةن‪ ،‬ثاش ئةوةي خةلَكة‬
‫توورِةكة بةوةي لةناو دةستيان بوو هةموو بةيةكةوة بةردباراني دةكةن‪ ،‬ئةوةش سزاي ئةو‬
‫كردةوانة بوو‪ ،‬كة لة ماوةي دةسةآلتي خؤي و ميَردةكةي كردبوويان‪ .‬ئةو شاذنةي بة جلوبةرط و‬
‫خشل و جوانكارييةكاني ببووة جيَطةي سةرةجني هةموو شاذنةكاني ئةوروثا‪ ،‬بةر لة كوشتنةكةي‬
‫بة جليَكي شرِةوة دةردةكةويَت و تةرمةكةي دوو هةفتة لة طؤرِةثانةكةش دةمينيَتةوة‪.‬‬

‫هاوثةمياني نيَونةتةوةيي‬

‫‪191‬‬
‫رووداوة مةزنة يةك لةدواي يةكةكاني فةرةنسا دةنطدانةوةيةكي زؤري لةناو هةموو وآلتاني‬
‫ئةوروثي دةبيَت‪ ،‬لة سيَدارةداني ثاشا و شاذنةكة و طؤرِانةكاني فةرةنسا دةنطدانةوة و‬
‫وةضةرخانيَكي مةزن و طةورة بوو لةناو هةموو ثايتةختةكاني وآلتاني ئةوروثي‪ ،‬بؤيةش لة ئينطلرتا‬
‫ثرسة بؤ ثاشاي فةرةنسا رادةطةيَنن و ثاشاش برِيار دةدات هةموو ثةيوةنديية دبلؤماسييةكان‬
‫لةطةلَ فةرةنسادا بربِن‪ .‬هةروةها لة ئةسثانيا و هؤلةنداش هةمان كردةوة دةكريَت و نارِةزايي‬
‫دةردةبرِيَت‪ ،‬بؤيةس فةرةنسا لة رؤذي ‪ ١‬ي مانطي فرباير فةرةنسا شةرِ دذي ئينطلرتا و هؤلةندا‬
‫رادةطةيَنيَت و لة رؤذي ‪ ٧‬ي مارسيش دذ بة ئةسثانيا شةرِ رادةطةيَنن‪ ،‬هةروةها ثاثاش ثشتيواني‬
‫لةو هاوثةميانيية دةكات و بةوةش ثياواني ئايين فةرةنسي لةدةست دةدات‪ ،‬هةروةها شارة‬
‫طةورةكاني ئيتالَييش لةوانة ناثؤلي و ظينيسيا و فلؤرنساش و دوايي ئيمارةتةكاني ئةلَماني و‬
‫نةمسا و بروسيا لة رؤذي يةكةمةوة دذايةتي شؤرشةكةيان راطةياندبوو‪ ،‬هةمووش بؤ لةباربردني‬
‫شؤرشةكة و ثارضةكردني ئيمثراتؤريةتي فةرةنسايان مةبةست بوو‪ ،‬تا قةلَةمرِةوييةكةي لةسةر‬
‫خؤيان دابةشي بكةن‪.‬‬

‫سةردةمي تريؤر‬

‫روبسبري يةكيَك بوو لةسةركردة توندرِةوة يةعقوبييةكان‪ ،‬ئةوةي لة رؤذي ‪ ١٧‬ي يوليؤي سالَي‬
‫‪ ١٧٩٠‬سةركردايةتي ريَثيوانيَكي مةزني دذ بة ثاشا و شاذن كردبوو‪ ،‬كة سةركردةي ثاسةواني‬
‫ثاشايةتي الفاييت رووبةرِوويان دةبيَتةوة و كة تيَدا لةو رؤذةدا دوو سةد كةسيان بة كوذراو و بة‬
‫بريندار دةبنة قورباني‪ ،‬ئةوةش كار لة ناوبانطي الفاييت و رةوتة ميانرِةوةكةي دةكات و‬
‫بوارسازيش دةبيَت رةوتة توندرِةوكة ثيَش بكةون‪ .‬بؤيةش بة هةنطاوي سست بةآلم بةدلَنياييةوة‬
‫روبسبري ثيَش دةكةوت و نةمري و شكؤي بؤ خؤي دابني دةكرد و ئةو ياريدةري مارا بووة‪ ،‬ئةوةي‬
‫سةرؤكي يةعقوبييةكان بووة و كة لة ساآلني ‪ ١٧٩٣‬هةتا ‪ ١٧٩٤‬زؤرتر توندرِةوي لةاليةن‬
‫ليذنةي ئاسايشي طشتييةوة كرابوو‪ ،‬كة ياساي تومةتباركردنيان دةركردبوو كة خةلَكيان تةنها‬

‫‪192‬‬
‫بةطومانةوة بة تاواني ثالنطيَري سزاداوة و هةر لةودةمانةش دادطاي شؤرشيان دانابوو‪ ،‬كة خةلَكي‬
‫زؤريان دةطرت و سزاي قوورسيان داون ‪.‬‬

‫ئةوةي لة دوور و لةنزيكةوة ثةيوةندي بة كؤشكةوة هةبواية دادطايي دةكرا و تومةتي ثالنطيَرييان‬
‫بؤ خةلَكةكة هةلَدةبةستا‪ ،‬ئةوةي تةنها ساردي و جؤشي بؤ شؤرشةكة نيشان دابواية‪ ،‬بةوةش‬
‫شؤرشةكة هيَدي هيَدي نةوةكاني خؤي دةبرِاندةوة‪ ،‬ضةندين ئةنداماني حزبي دةستووريةتي‬
‫ثاشايةتي و زووتريش ئةنداماني حزبي جريوندييةكانيان بةرةو ثةتي كوشنت بردووة‪ ،‬لةوانة‬
‫سةركردةكةيان مدام رؤالن‪ ،‬ئةوةي بةر لةوةي بيكوذن قسة ناودارةكةي بةرامبةر ثةيكةري ئازادي‬
‫وتوة كة فةرمووي ‪:‬‬

‫ئاي ئازادي‪ ،‬ضةندين تاوانيان بة ناوة بةخشندةكةي تؤوة كرد ‪.‬‬

‫لة ماوةي تةنها نؤ مانطدا برِيار لةسةر كوشنت و لةسيَدارةداني ‪ ١٦‬هةزار كةس دةدةن‪ ،‬بؤيةش‬
‫هةموواليةك بةردةوام ترسيان لة برِيار و طومانةكاني روبسبري هةبوو‪ ،‬كة راست و ضةث خةلَكي‬
‫دةطرت‪ ،‬بؤيةش ئاسايي بوو كة هةموو دةنطيان بكةنة يةك‪ ،‬تا ئةو ثياوة لةناوببةن‪ ،‬بؤيةش‬
‫دةطرييَت و لة دادطاييةكي سةرثيَيدا وةك ضؤن ئةو خةلَكي دادطايي كرد‪ ،‬بؤيةش برِياري‬
‫لةسيَدارةداني بؤ دةردةكةن و لة رؤذي ‪ ٢٨‬ي يوليؤي سالَي ‪ ١٧٩٤‬برِيارةكة جيَ بةجيَ‬
‫دةكةن و لةسيَدارةي دةدةن‪ .‬بة كوشتين روبسبري سةردةمي توندرِةوي و تريؤر كؤتايي ديَت و‬
‫كاروانةكةي شؤرش بوارة دروستةكةي خؤي دةطريَتةوة‪.‬‬

‫ديكتاتؤريةتي دةربازبوون‬

‫بؤ دةربازبووني وآلتةكة لة تةنطذةكان و رةوشة ئالَؤزة ئابوورييةكةي لةثاش شكستةكاني سوثاي‬
‫شؤرشةكة رووبةرِووي دةبيَتةوة‪ ،‬شؤرشطيَرةكان برِيار دةدةن حكومةتيَكي دةربازبووني طشيت‬

‫‪193‬‬
‫ثيَكبهيَنن و دةسةآلتي ديكتاتؤريةتيش بةرثا بكةن كة بتوانن وآلتةكة لة برسيةتي و لةناو قةيران‬
‫و طيَذاوةكان دةربازيان ببيَت ‪.‬‬

‫رةوشة دةولَييةكةش بوارساز دةبيَت خزمةتي ئةو رةوشةي فةرةنسا بكات‪ ،‬ضونكة بروسيا و‬
‫نةمسا واتة بةرةكةي خؤرهةآلت ناكؤكييان دةكةويَتة ناو و شثرزة ببوون‪ ،‬هةروةها هيَزةكاني‬
‫بروسيا و بريتاني ناكؤكيان تيَدةكةويَت و لةسةرانسةري بةرةكة هاوثةميانييةكان الواز دةبيَت‪،‬‬
‫بؤيةش سوثاكةي شؤرش بةرِووي هاوثةميانةكان سةردةكةون و سوثاكةي فةرةنسا لة يوليؤي‬
‫سالَي ‪ ١٧٩٤‬دةطةنة ناو بةلذيكا و دواييش ثيَيةكانيان لةناو ئيتالَيا و ئةلَمانياش طري دةكةن ‪.‬‬

‫ثاش شكاني هةظالَبةندييةكةي هاوثةميانان شؤرشي فةرةنسي لة ئامساني ئةوروثي سةركةوتين‬


‫مةزن تؤمار دةكات و بوارساز دةبيَت بطاتة ناو خاكة نةوييةكان و ئيتالَيا و ئةلَمانياش‪ .‬كة‬
‫حكومةتي ئيدارةكة لة مانطي ئوكتؤبةري سالَي ‪ ١٧٩٥‬دةسةآلت دةطريَتة دةست‪ ،‬ثالن دادةنيَت‬
‫ثةالماري وآلتي نةمسا بدات‪ ،‬بؤ ئةوةش سيَ سوثاي فةرةنسي بةرةو نةمسا بةرِيَدةكةون‪ ،‬كة‬
‫هةردوو سوثاكةي ثيَشةوة دةشكيَن و ثاشةكشة دةكةن‪ ،‬بةآلم هيواي مةزن بة سوثاي سيَيةم‬
‫هةبوو كة بتوانن سةركةوتنيَك بؤ فةرةنسييةكان تؤمار بكةن و كاروانةكةي ميَذوو بطؤرِن ‪.‬‬

‫سةركردةي ئةو سوثايةش سةركردةي طةنج ثونابرت بوو‪ ،‬ئةوةي دوايي بة ناثليؤني يةكةم ناسرا‪،‬‬
‫كة تواني بةسةر نةمساوييةكان و ئيتالَييةكان و ثاثوييةت سةربكةويَت‪ ،‬هةموو باكووري ئيتالَياش‬
‫بة فةرةنساوة دةلَكيَنيَت و ثاثا بيوسي شةشةمي دوذمين شؤرشةكة ناضار دةكات‪ ،‬هةموو‬
‫مةسرةيف شةرِةكانيش بذميَريَت و لةطةلَ نةمساوييةكان ثةميانيش مؤر دةكات‪ ،‬كة دان بة‬
‫سةركةوتين شؤرشي فةرةنسا دابنيَنن‪ ،‬هةموو مولَك و دةسةآلتةكةي بناسن‪ .‬هةموو دوذمنةكاني‬
‫فةرةنسا ضارةسةركرا تةنها ئينطليزةكان دةمينيَت‪ ،‬ئاسانيش نةبوو راستةوخؤ ثةالماري بدات‬
‫ضونكة ئينطليزةكان كةشيت دةريايي مةزن و طةورةيان هةبوو‪ ،‬بؤيةش بري لةوة دةكةنةوة‬
‫لةجياتي ئةوة و بؤ كؤنرتؤلكردني بازرطانييةكاني خؤرهةآلت ثةالماري ميسر دةدةن‪ ،‬بةوةش‬
‫ئينطليزةكان لةبةر بووني كؤلؤنيزمةكانيان لة هيند تةنطاو دةكةن‪ .‬سةركردايةتي ئةو سوثايةي كة‬
‫لة ئيتالَيا سةردةكةويَت دةسثيَرنة ئةو‪ ،‬بؤ ثةالمارداني خؤرهةآلت و بة كةشيت دةريايي لةسالَي‬
‫‪ ١٧٩٨‬هيَرشةكةيان بةرةو ميسر لة دةرياوة دةست ثيَ دةكات ‪.‬‬

‫‪194‬‬
‫ناثليؤن بةر لةوةي طةشتةكةي بةرةو ميسر دةست ثيَ بكات دةضيَتة ئيتالَيا و لةويَ لة رؤما‬
‫ثاثاي رؤمانييةكةي رةزيل دةكات‪ ،‬لةناوةندي وآلتةكةش كؤماريَكي رؤماني دادةمةزريَنيَت‪،‬‬
‫ئةوةش نةتةوةكاني كاسؤليك توورِة دةكات‪ .‬سةركةوتنةكاني فةرةنسا لة ئيتالَيا و ئةلَمانيا و‬
‫ثاثؤييةت دةتوانيَت هةظالَبةندي نويَ بة بةشداري ئينطلرتا و روسيا و نةمسا و بروسياي دةولَةتي‬
‫عومساني نويَ و ثتةو بكاتةوة‪ ،‬بةآلم بةداطريكردني ميسر ئةو هةظالَبةنديية ئالَؤز دةبيَت‪ .‬بةو‬
‫ثيَشهاتةش رةوشي حكومةتي شؤرش لة ثاريس شثرزة دةبيَت‪ ،‬بؤية دانوستان لةسةر ئةو‬
‫ثيَشهاتة ناثليؤن بانط دةكةنةوة فةرةنسا‪ ،‬ئةويش لة رؤذي ‪ ٩‬ي نؤظمبةري سالَي ‪١٧٩٩‬‬
‫دةطاتةوة وآلت‪ ،‬لةويَ كودةتايةك دةكات و حكومةتيَكي قونسلطةريي لة سبيس و روجية ديكو و‬
‫ثؤناثرت دادةمةزريَنيَت‪ .‬هةر سيَ كونسلَ لةبةردةم ئةجنومةني ثريةكاني كؤمار سويَند لةسةر‬
‫يةكثارضةيي وآلت و ئازدي و يةكساني و سيستةمي ثةرلةماني دةخؤن‪ ،‬بةوةش ثؤناثرت دةبيَتة‬
‫كونسلَي يةكةمي وآلت و دةستةآلتي جةنط و ئاشيت و ريَكةوتنامةكانيشي دةبيَت ‪.‬‬

‫ثؤناثرت دةسةآلتي رةها دةطريَتة دةست و بةتةنهاي ثاواني هةموو دةسةآلتةكان دةكات و‬
‫نةيارةكاني لةناودةبات و خؤي وةك ئيمثراتؤريَك رادةطةيَنيَت‪ ،‬ناو لة خؤي دةنيَت ناثليؤني يةكةم‬
‫و هةتا سالَي ‪ ١٨١٥‬هةموو رةوشةكةي ئةوروثي كؤنرتؤلَ دةكات‪ .‬بةوةش الثةرِةكاني شؤرشي‬
‫فةرةنسا كؤتايي ديَت‪ ،‬ثاش ئةوةي ويذداني هةموو ئةوروثا و جيهانيش دةهةذيَنيَت و لةبةردةم‬
‫مرؤظايةتيش دةروازةي نويَ دةكاتةوة و بةهاكان بةرةو ئاسيت بةرز دةبات و ريزي مرؤظ شكؤدار‬
‫دةبيت و هةموو كؤت و زولَم و زؤردارييةكان بةرِووي خةلَكةكة كةم دةبيَتةوة و باجةكان سووك‬
‫دةبن و سنووريك لةنيَوان سةردةمة كؤنةكة و نويَيةكة دادةنريَت و دةربةطةكان ذمارةيان كةم‬
‫دةبيَتةوة‪ .‬شؤرشةكة سةردةميَك دةرةخسيَنيَت و هةموو شتةكان دةبيَتة مولَكي ميللةت و‬
‫ثايةدارترين بةلَطةنامةش ئةو ثةميانة دةبيَت كة مافةكاني مرؤظي تيَدا بةرقرار دةبيَت و دةبيَتة‬
‫بلَيَسةي هةموو ميللةتان‪ ،‬لةسةر ئةو بنضينةية دةستوورةكاني هةموو نةتةوةكاني ئةوروثا و‬
‫جيهانيش و دةبيَتة بةلَطةنامةيةكي نةتةوة يةكطرتووةكان‪ ،‬كة ثاشان ضةندين بةلَطةنامةي تري‬
‫لةسةر دادةريَذن‪.‬‬

‫‪195‬‬
‫ئةو بابةتانة بة زةجنرية لة مانطي ئؤطسيت ‪ ٢٠١١‬لة رؤذنامةي ئةجلريدةي كويَيت‬
‫بآلوكراوةتةوة‪.‬‬

‫‪196‬‬
‫سي ظي شيَرزاد هةيين‬

‫لةسالَي ‪ ١٩٥٥‬لة هةوليَر لة دايكبووم‪ ،‬بةشي رووثيَويم لة ئامؤذطةي تةكنةلؤذياي بةغدا‬


‫تةواوكردووة و هةتا لة وآلت دةرضووم لة شارةواني هةوليَربووم‪ ،‬شةش مندالَم هةية‪ ،‬ثيَنجيان لة‬
‫خويَندني زانكؤ قؤناخي باشيان برِيوة‪ ،‬لةنيَوان هةوليَر و ستؤكهؤمل دةذيم‪.‬‬

‫ضاثكراوةكامن ‪...‬‬

‫لة يادي سةد سالَةي شارةوانيدا‪ 1985 ،‬كتيَيب (هةوليَر) م ئامادةو ضاثكرد‪.‬‬ ‫‪.1‬‬
‫هةر لة شارةوانيدا لةسالَي ‪ 1994‬دا‪ 12 ،‬ذمارةي رؤذنامةي (هةوليَر) م‬ ‫‪.2‬‬
‫دةركرد‪.‬‬
‫كةالوة‪ 1991 ،‬ريثؤرتاذ‪ ،‬بؤ ئؤردوطاكاني دةظةري هةوليَر‪.‬‬ ‫‪.3‬‬
‫ديوةخاني فليَن‪ ،‬رؤذانةية‪ ،‬لة ‪ 1999‬لة رؤذنامةي (ئاآلي ئازادي) ي بآلوكرايةوة‪.‬‬ ‫‪.4‬‬
‫هةوليَر تا دبلن‪ 2000 ،‬ريثؤرتاذ‪ ،‬زانكؤي ئازادي بةرلني‪.‬‬ ‫‪.5‬‬
‫بةغدا بؤ هةوليَر‪ 2000 ،‬ريثؤرتاذ‪ ،‬سويدو سليَماني‪.‬‬ ‫‪.6‬‬
‫مةملةكةتي فارطؤنةكان‪ ،‬ريثؤرتاذ‪ ،‬سليَماني‪.‬‬ ‫‪.7‬‬
‫كاكة ئةبو ئيسماعيل‪ ، 2001 ،‬سليَماني‪.‬‬ ‫‪.8‬‬
‫بةسةرهاتي دةرياوانيَكي خنكاو ‪ 2001‬رؤماني طابريل ماركيز‪.‬‬ ‫‪.9‬‬
‫ريَطاي دوورم بؤ ئازادي‪ ،‬نيلسؤن مانديال‪ ،‬وةرطيَرِان‪ .‬دةزطاي موكرياني‪.‬‬ ‫‪.10‬‬

‫‪197‬‬
‫سارد‪ ،‬يان طةرم (‪ )12‬ريثؤرتاذبوو‪ ،‬لة رؤذنامةي (هةوالَ)ي سليَماني‪.‬‬ ‫‪.11‬‬
‫فارطؤنةكان‪ ،‬لة دةزطاي بةدرخان لةهةوليَر‪ 2005‬بآلوكرايةوة‪.‬‬ ‫‪.12‬‬
‫مةملةكةتي كةالوة‪ ،‬وةك ناميلكة لةوةزارةتي رؤشنبريي لةهةوليَر بآلوكرايةوة‪.‬‬ ‫‪.13‬‬
‫كؤريا ثيَناسة و ميَذووي كؤرياي باشوور‪ ،‬لة خانةي وةرطيَرِان لة هةوليَر ‪.2007‬‬ ‫‪.14‬‬
‫هولؤكؤست‪ ،‬وةرطيَرِان‪ ،‬سةنتةري منا هةوليَر ‪.2007‬‬ ‫‪.15‬‬
‫دوو ثريَنسيسي نازداري بيَناز‪ ،‬دياناو ماساكؤ‪ ،‬هةوليَر دةزطاي ئاراس ‪.2008‬‬ ‫‪.16‬‬
‫مارتن لؤسةر‪ ،‬بةشيَكة لة كتيَيب ناتوندوتيذي ‪ 1‬سةنتةري مةسةلة هةوليَر‬ ‫‪.17‬‬
‫‪. 2008‬‬
‫بةرةو كؤشكي ئاليزي ‪ ،‬شرياك‪ ،‬روايال‪ ،‬ساركؤزي‪ ،‬و‪ :‬خانةي وةرطيَرِان ‪. 2008‬‬ ‫‪.18‬‬
‫سيَكس و ثؤليتيك‪ ،‬ديويَكة لةذياني دبلؤماتي فةرةنساي نويَ‪ ،‬و‪ :‬سةردةم‬ ‫‪.19‬‬
‫‪2008‬‬
‫تةها حوسني‪ ،‬نابينايةكي بينا‪ ،‬ئامادةكردن‪ ،‬دؤسيةيةك لة طؤظاري منا ‪2008‬‬ ‫‪.20‬‬
‫‪955‬دةقة لةطةلَ شيَركؤ بيَكةس دميانة‪ ،‬دةزطاي منا ‪2008‬‬ ‫‪.21‬‬
‫دؤالر لة ئةمريكا‪ ،‬دوو بابةتي ئابووريية‪ ،‬و‪ :‬دةزطاي ئاراس ‪2008‬‬ ‫‪.22‬‬
‫مةجبوور‪ ،‬سةربردةو ريثؤرتاذة‪ ،‬سليَماني ‪2008‬‬ ‫‪.23‬‬
‫من رؤذنامةنووسم‪ ،‬جاسووس نيم‪ ،‬وةرطيَرِان خانةي وةرطيَرِان سليَماني ‪2009‬‬ ‫‪.24‬‬
‫مؤساد‪ ..‬وةرطيَرِان‪ ،‬لة بآلوكراوةكاني ئاويَر ض‪1‬و ‪ 2‬هةوليَر ‪2010 ،2009‬‬ ‫‪.25‬‬
‫دانثيَدانةكاني حاجي ثاولؤ‪ ،‬لة بآلوكراوةكاني ئاويَر هةوليَر ‪2009‬‬ ‫‪.26‬‬
‫تريَنة خيَرايةكي خؤرهةآلت‪ ،‬وةرطيَرِان دةزطاي موكرياني ‪2009‬‬ ‫‪.27‬‬
‫نهيَنييةكاني سندووقة رةشةكة‪ ،‬وةرطيَرِان وةزارةتي رؤشنبريي ‪2009‬‬ ‫‪.28‬‬
‫كاكة ئةبو خةليل‪ ،‬بةسةرهات‪ ،‬رةخنةي ضاوديَر سليَماني ‪2009‬‬ ‫‪.29‬‬
‫برادةرة جوانةكة‪ ،‬رةشيدة داتي‪ ،‬دةزطاي ئاراس وةرطيَرِان ‪2009‬‬ ‫‪.30‬‬
‫سارا ثالني‪ ،‬ذنيَكة دةرضوو لة نةريتةكان ‪ ..‬وةرطيَرِان دةزطاي ئاراس ‪2010‬‬ ‫‪.31‬‬
‫دةسةآلت و نةخؤشي‪ ،‬وةرطيَرِان خانةي وةرطيَرِان سليَماني ‪2010‬‬ ‫‪.32‬‬
‫سياسةتي دلَ‪ ،‬وةرطيَرِان دةزطاي ئاراس ‪2010‬‬ ‫‪.33‬‬

‫‪198‬‬
‫جيهان لة ديدي كؤشنيَر‪ ،‬وةرطيَرِان دةزطاي منا ‪2010‬‬ ‫‪.34‬‬
‫سيظييةكان ‪ ،1‬وةزارةتي رؤشنبريي‪ ،‬كؤمةلَة ديداريَكة ‪2009 _ 2002‬‬ ‫‪.35‬‬
‫طةشتيَك بةرةو ئةوروثاي نويَ‪ ،‬دةزطاي ئاراس‪ ،‬وةرطيَرِان ‪2010‬‬ ‫‪.36‬‬
‫حيكايةتةكاني غةدر و خويَن‪ ،‬وةرطيَرِان‪ ،‬خانةي وةرطيَرِان سليَماني ‪2010‬‬ ‫‪.37‬‬
‫ضريؤكيَك لة خؤشةويسيت و تاريكي‪ ،‬وةرطيَرِان ئاويَر ‪ ٢٠١١‬هةوليَر‬ ‫‪.38‬‬
‫تووتنةوانةكة‪ ،‬رؤمان‪ ،‬وةرطيَرِان‪ ،‬ئاويَر ‪ ٢٠١١‬هةوليَر‬ ‫‪.39‬‬
‫ئةستيَرة سةرطةردانةكة‪ ،‬رؤمان وةرطيَرِان‪ ،‬ئاويَر ‪ ٢٠١١‬هةوليَر‬ ‫‪.40‬‬
‫دةربازبوون‪ ،‬وةرطيَران دةزطاي ئاراس ‪٢٠١١‬‬ ‫‪.41‬‬
‫مافيا دةولَةتي سامان و خويَن دةزطاي ئاراس ‪٢٠١١‬‬ ‫‪.42‬‬
‫سيظييةكان ‪ ٢‬كؤمةلَيَك راز و دميانة وةرطيَرِان وةزارةتي رؤشنبريي ‪٢٠١١‬‬ ‫‪.43‬‬
‫كازيوة‪ ،‬ذنةكةي ناو فةيسبوك‪ ،‬نؤظلَيَت دةزطاي منا ‪٢٠١١‬‬ ‫‪.44‬‬
‫غاندي‪ ،‬ضريؤكي ئةزموونةكامن لةطةلَ حةقيقةتدا وةرطيَرِان‪ ،‬ض‪ ١‬و ض‪ ٢‬ئاويَر‬ ‫‪.45‬‬
‫‪٢٠١١‬‬
‫سةطةكان لة ريطا‪ ،‬رؤمان‪ ،‬وةرطيَرِان ئاويَر ‪٢٠١١‬‬ ‫‪.46‬‬
‫غاردان بةدواي طورطةكاندا‪ ،‬رؤمان ئاويَر وةرطيَرِان ‪٢٠١٢‬‬ ‫‪.47‬‬
‫بابا سارتةر‪ ،‬رؤمان وةرطيَرِان ئاويَر ‪٢٠١١‬‬ ‫‪.48‬‬
‫سيظييةكان ‪ ، ٣‬كؤمةلَة راز و دميانةية وةزارةتي رؤشنبريي ‪٢٠١٢‬‬ ‫‪.49‬‬
‫دةسةآلتي دوو ذن‪ ،‬وةرطيَرِان دةزطاي بةدرخان ‪٢٠١٢‬‬ ‫‪.50‬‬
‫ضراكاني ئؤرشةليم‪ ،‬رؤمان عةلي بةدر وةرطيَران ئاويَر ‪٢٠١٢‬‬ ‫‪.51‬‬

‫ئامادةي ضاثة‪:‬‬

‫ثايزة سالَ‪ ،‬تؤماري رووداوةكان‪2009 ،‬‬ ‫‪.52‬‬


‫ثاسثؤرت‪ ،‬يادةوةري ‪2010‬‬ ‫‪.53‬‬

‫‪199‬‬
‫زستاني خيَزانةكة رؤمان عةلي بةدر‪ ،‬وةرطيَرِان‬ ‫‪.54‬‬
‫سيظييةكان ‪ ،٤‬كؤمةلَة راز و دميانةية‬ ‫‪.55‬‬
‫ض لة سويد فيَربووم‪ ،‬ثةخشانةوتار‬ ‫‪.56‬‬
‫دوورستان‪ ،‬ثةخشانةوتار‬ ‫‪.57‬‬
‫هەولێر ‪ ...‬رۆمان بەرگی یەکەم‬ ‫‪.85‬‬
‫هەولێر ‪ ...‬رۆمان بەرگی دووەم‬ ‫‪.85‬‬

‫‪200‬‬

You might also like