Professional Documents
Culture Documents
ئامادةكردن و وةرطيَراني
شيَرزاد هةيين
1
لة بةرِيَوةبةرايةتى طشتى كتيَبخانة طشتييةكان ذمارةى سثاردنى( )٢٨٤٢ى 2012
ثيَدراوة.
حيكايةتي شؤرشةكان
2
شؤرشي فةرةنسي .7
حيكايةتي شؤرشةكان
3
حيكايةتةكان بة ضةند ديَريَك:
سةرةتاي سةرهةلَدان و هزري نويَ و شؤرشةكان لة ئينطلرتاوة دةست ثيَدةكات و دةطاتة وآلتاني
تري ئةوروثي و ثةرلةمان دةبيَتة واقيعيَكي دروست و دةسةآلتي ثاشايةتي رةها دةطةرِيَتةوة بؤ
ميللةت .ئةمريكييةكان بةو شؤرشة شريازةي سياسي دةولَةتة مةزنةكةيان دادةريَذن .لة حيجاز و
نةجد و مرينيشينةكاني تري عةرةبي بة دةسيت ئينطليز عومسانييةكان دةردةكةن ،دوايي
سةركةشانة ناطانة ئاماجنةكانيان ،بؤية وآلتة عةرةبييةكانيش لةسةر وآلتاني داطريكةر
دابةشدةكريَت .ميسرييةكان و هيَزةكاني تري ناوضةكة و دةرةوة دةست لة قةوارة ئيمامييةكةي
يةمةن وةردةن و زياني زؤر لة هةموواليةك دةكةويَت و ناوضةكة هيالك دةكةن .مةهدييةكاني
4
سودان بةناوي مةهدي ئاخر زةمان هةلَدةستنةوة و شؤرش دةكةن و لة ميسري يةكطرتوو
جيادةبنةوة .بةسةرهاتي لةناوبردني قةيسةرةكاني رووس و ملمالنيَي ماركسييةكان لةناو شؤرشي
رووس رووداوي زؤر خويَناوي بوون .فةرةنسييةكان ئةطةرضي شؤرشةكةيان خويَناوي بووة ،بةآلم
ثيَشةنطي نويَبوون و هزري ثيَشكةوتنخوازي بووة لة سةرانسةري جيهان.
شيَرزاد هةيين
ستؤكهؤمل
يوليؤي ٢٠١٢
5
بابةتي يةكةم
6
شؤرشي ئينطليزي دايكي شؤرشةكان
حةسةن حافيز
لةودةمانةي مولَكايةتي زؤردارانةي رةها ،يان مولَكايةتي زؤردارانةي رةوشنطةر بالَي بةسةر
ئةوروثادا كيَشابوو ،بنضينة و سةرةتاييةكاني دميوكراسي لة ئينطلرتا جيَطري و سةقامطري دةبيَت،
بؤيةش سةير نيية ئةطةر لةو وآلتةدا ،يةكةم شؤرش بؤ رووخاندني سيستةمي ثاشايةتي لة
ميَذووي نويَي تيَدا روو بدات ،ئةطةرضي سةرةتا شؤرشةكة سةرناكةويَت و ستوونةكاني دةسةآلتي
ثاشايةتي لةو وآلتة هةر دةمينيَت و نارِووخيَت ،بةآلم جؤشي شؤرشطيَري لة ساآلني ١٦٤٢هةتا
7
١٦٨٨هةر طةرم و بةجؤش بووة ،بةوةش بناغة و بنضينة سةرةكييةكاني دميوكراسي لة جيهان
دادةكوتريَت و هةموو جيهان ثةند و زانني لةو سةرهةلَدانة دةبينيَت .
شؤرشي ئينطليزي دةبيَتة بنضينةيةك بؤ ئةوةي ميللةتةكة دابونةريتة كؤنةكان بطؤرِيَت ،ثاشايةتي
دةسةآلتي وةك جاران بةرةهايي نةمينيَت ،ثةرلةماني هةلَبذيَردراو ببيَتة دةزطايةكي شةرعي
ئةكتيظي برِياردةر ،ثاشاش ناضار دةبيَت طويَ لة فةرمانةكاني ميللةت بطريَت ،نةك وةك جاران كة
بةثيَضةوانة بوو ،بةآلم دةسةآلت دةرهيَنان لةبن دةسيت ثاشا ئاسان نةبووة ،ضةندين سالَ و
سةدةي ويستوة ،بؤيةش وآلتةكة بة ئةزمووني زؤري دةستووري تيَثةرِيوة ،كةواتة شؤرشةكة
بوو ،كة دابونةريت و سيماي دميوكراسي و ثاشايةتي دةستووريي ساز و دامةزراندووة .ئينطلرتا
زوو هةسيت كردبوو شويَن و ثيَطةي ئةوان لة رووي جوطرافياييةوة تايبةمتةندي خؤي هةية،
بةوةش ديارة كةوا وآلتةكة بةشيَكي دانةبرِاوي ئةوروثاية ،بةآلم هةلَكةوتةي دوورطةكة و بووني
دةرياي مانش يان كةنالَي ئينطليزي لةنيَوان خؤيان و كيشوةرة ثريةكة ،بوارساز بووة لةو جةستة
دابرِاوةي خؤيانةوة زووتر لة وآلتاني تر ضةمكي نةتةوة و تايبةمتةندي نةتةوةي ئينطليزي طةآللَة
و بةرجةستةي بكةن.
بؤية شتيَكي نامؤ و سةير نيية ،كةوا ميَذووي ئينطلرتا بةضةندين رووداوي يةك لةدواي يةكدا تيَ
بثةرِيَت ،بةوةش ميللةتةكة ناسنامةي تايبةتي خؤي هةبيَت ،لةوةياندا لة زؤر طؤشةنيطاوة ريَزثةرِ
بووة .ديارة كةوا ئةو رووداوانةش ماوةيةكي زؤري ويستوة و توانراوة كولتووري خؤيان طةآللَة
بكةن ،بةوةش ببةسرتيَنةوة و بةنةرميش و لةسةرخؤش بطؤرِيَن ،بةآلم طؤرِانيَكي زيندووي كارا.
ميللةتي ئينطليزي بةوةيان لة ميللةتي فةرةنسي جياوازة ،كةوا ئةوان لة ثرؤذة و بةرنامةكانياندا
ثةلة ناكةن ،ضةندين سةدةي ويستوة تا توانراوة حوكميَكي منونةيي نويَي ساز و ئامادة بكةن و
خويَين كةم بريَذن ،ئةوةش بةثيَضةوانةي شؤرشةكةي فةرةنساية ،كة ضةندين سالَي خويَناوييان
لةو كاروانةدا بةرِيَكردووة ،ديارة كةوا هةموو ميللةتيَك تايبةمتةندي خؤي هةية ،ئةوةش تةنها
لةكاتي سةرهةلَدانةكانيان دةردةكةويَت.
شؤرش لوتكةي دارشتنة لة دامةزراندني نةتةوةي ئينطليزي و بناغةيةكةي ،كة كةسايةتي سياسي
ئينطليزيي سياسي ناوازة بةرزدةكاتةوة ،بةآلم بوار و طةيشنت بةو شؤرشة نةمرة ئاسان نةبووة،
8
كار و تيَكؤشاني ضةند سةدةي ويستووة ،تا دةسةآلتي ثاشا سنووردار كراوة و ئينطلرتا لة
دةسةآلت و ثاوةري ثاثاكان و هيَرش و ضاوتيَربِيين دةرةكي دةربازي بووة ،ئةو قؤناخةي
تيَثةرِاندووة .سةرهةلَداني شؤرشةكة بة سةرؤكايةتي (ئوليظر كرؤمويل) هةنطاويَكي شايستة بووة
بؤ داناني بنضينةكاني دةسةآلت و ئازادييةكان ،ئةوةش بواريَك بووة تا رووناكبرية ئةوروثاييةكان
سيَ سةدة شانازي ثيَوة بكةن و ثةيرِةوي بةرنامةكاني ئةو بكةن ،ثرسيارةكةمشان ئةوةية ئةو
شؤرش و سةرهةلَدانة ضؤن روويدا!؟
ماطنا كارتا
سيستةمي ثاشايةتي ئينطليزيش وةك هةموو ثاشايةتييةكاني تري ئةوروثي لةسةر بنضينةي
دةسةآلتي رةهاي تاكرِةوي ثريؤز بةرِيَوة دةضوو ،لةوةتي ثاشايةتي دةسةآلتي هةبووة ،بةو
بةرنامةية كاريكردووة و ثريؤزيش كراوة ،بةآلم لةودةمانةي شةرِةكاني خاضثةرستةكان
روودةدات ،لةبةر ئةو رةوشة نويَية كةميَك سيستةمةكة هةذاوة و طؤرِيين تيَدا بوو ،بةدروسيت و
لةسةردةمي فةرمانرِةوايي ثاشاية بةناوبانطةكةيان ،كة لة ناوضة عةرةبييةكان زؤرتر دةناسرا،
ريتشاردي دلَشيَر ( )١١٩٩ _١١٨٩ئةوةي ضةند سالَيَك لة وآلت دةردةضيَت و دةكةويَتة شةرِي
دذوار لةطةلَ سولتان سةالحةديين ئةيوبي ،كة زؤربةي شةرِةكانيشي دةدؤرِاند ،لةو ماوةيةي ئةو
لة دةرةوةي وآلت بووة ،ئاذاوةيةكي بيَ سنوور لة وآلتةكة بةرثابووة تا ئةودةمانةي ئةو
طةرِاوةتةوة .كة ريتشاردي دلَشيَر دةمريَت براكةي جؤن ثاشا ( )١٢١٦ _١١٩٩ديَتة سةر تةخيت
ثاشايةتي ئينطلرتا ،ئةويش دذايةتي هةموواليةك دةكات ،دةسةآلتي ثاشايةتييةكةي بةنارِةوا
ثةيرِةو دةكات ،بةوةش ثاثاكان و دةرةبةط و جووتيارةكانيش لة خؤي توورِة و نيطةران دةكات،
لةودةمانةش ثاشا لةجياتي رةوشي وآلت ئارام بكاتةوة ،وآلتةكةي دووضاري شةرِيَكي دذوار لةطةلَ
فيليث ئؤطسسي ثاشاي فةرةنسا دةكات ،لةويَ لة مةيداني شةرِةكة هةموو سةركردة و
سةربازةكان ثاشاكةيان جيَدةهيَلَن ،ئةويش لة شةرِةكةدا دةشكيَت ،بؤيةش لة مةيداني شةرِي
(بؤظني) بةيةكجاري سوثاكةي هةرةس دةهيَنيَت ،ئةويش رادةكات و دةطةرِيَتةوة لةندةن و
دووبارة دةست دةكاتةوة بة وةرطرتين باجي زؤر و زؤردارييةكانييةوة ،تا بتوانيَت سوثايةكي
9
مةزن و ضةكداري بةهيَز دامةزريَنيَتةوة ،بةآلم راي طشيت و هةموو اليةنةكان دذايةتي توندي
دةكةن .هةموو دةرةبةطةكان بؤ سةركةوتن بة سةر برِيار و كردةوةكاني ثاشا هةلَدةستنةوة و
هيَزي خؤيان كؤدةكةنةوة و ثاشاكةش لة طؤشةيةكي تةسكي دةسةآلتدا دةثةسنت و بةناضاري
ثةميانيَكي مةزن ،كة بة ناوي (ماطنا كارتا) دةناسريَت لةسالَي ١٢١٥ثيَ ئيمزا دةكةن ،بةوةش
هةموو ئازادييةكان ساز دةبيَت و بةردي بناغةي ئةو سةربةستييةي لة وآلتدا هةية دةضةسثيَت .
10
بة ناوي ئةجنومةني لؤردةكان ،كة نويَنةري ثياوة ماقولَةكان و نويَنةري ثياواني ئايين دةبيَت و
ئةجنومةني دووةميش بة ناوي ئةجنومةني عةموم بووة كة نويَنةرايةتي شار و هةريَمةكاني دةكرد.
ترازاندني كلَيَسا
هةنطاوي دووةمي شؤرشةكة دارشتنةوةي كلتوورة سياسييةكة بوو بؤ ئينطلرتا ،ئةوةش ثاش
ملمالنيَيةكي دوورودريَذي ثاشا هنريي هةشتةم ( )١٥٤٧_١٥٠٩لةطةلَ ثاثاي رؤماني سازكار بوو،
ئةوةش ثيَشهاتيَكي بةجةرط بوو ،بؤ سازداني ئينطلرتا و دووركةوتنةوةي لة كيشوةرة ثريةكة و
داناني كةسايةتي نةتةوةيي تايبةت بؤ خؤيان .ديارة كةوا ئارةزووة تايبةتييةكاني هنري
هةشتةمي ثاشا رؤلي هةبوو لة دابرِيين وآلتةكة لة كلَيَساي كاسؤليك ،هةروةها هةلَكردني باهؤزي
نةتةوةيي بةتوندي و بةجؤش لةو وآلتة و لة وآلتاني تري ئةوروثيش فاكتةريَكي دياري ئةو
ملمالنيَية بوو .
هنري هةشتةم كة ناكؤكييةكاني لةطةلَ كلَيَسا قوولَ دةكاتةوة بؤ ئةوةي بوو ،شاذن كاترين
ئارطوني كيذة تاقانةكةي فريناند و ئيزابيالي ثاشاي ئةسثانيا تةآلق بدات ،كة تةنها ماري كيذي
لةو ذنةدا مابوو ،ديارة كةوا هنري هةشتةميش كورِيَكي بؤ دوارؤذي تةختةكةيان دةويست ،بؤيةش
لةطةلَ يةكيَك لة كيذةكاني ناو كؤشك و بةردةستةكاني شاذن بة ناوي ئان ثؤلني دةست تيَكةلَ
دةكات و دلَي دةداتة ئةو كيذة نازدارة خزمةتكارة ،بةآلم هؤكاري سةرةكي تةآلقداني ئةو ذنة
لةبةر ئةوة بوو كةوا برازاكةي ئةو ،ئيمثراتؤر شارلي ثيَنجةم ثاشاي ئةسثانيا و ئيمثراتؤري
دةولَةتي رؤماني مةزن ،بة مةترسييةكي مةزني لةسةر ئينطلرتا دةزاني ،بؤيةش مانةوةي كاتريين
لة لةندةن بةباش نةدةزاني و دةبوواية لةو جياببيَتةوة.
ئةو داوا لة ثاثا دةكات تةآلقداني هاوسةرةكةي حةآللَ بكات و لة كاترين جياببيَتةوة ،ديارة كةوا
ثاثاي ئةو سةردةمة ،ئةو جؤرة برِيارانةي دةدا و اليان ئاسايي بووة ،بةآلم برِياردان بة
جيابونةوةي كاترين لة هنري هةشتةم بيَطومان نيازي سياسي تيَدا بووة ،ضونكة ثاثا كةوتبووة
11
بن دةسةآلتي ئيمثراتؤر شارلي ثيَنجةم ،تا ئةويش توورِة نةكات ،كة راستةوخؤ دةسيت بةسةر
ئازادييةكاني ئةودا دةشكا ئةوةي نةكردووة ،كةوا ثوورةكةي تةآلق بدريَت ،بؤيةش ثاثا بة هيض
كلؤجيَك رةزامةندي نادات هنري هةشتةم كاترين تةآلق بدات و ذنيَكي تر مارة بكاتةوة .بؤية
ئةويش هةلَمةتيَكي سازكراوي بة بةرنامة دةكاتة سةر كلَيَساي كاسؤليك و ثياواني ئايين و هةموو
شايستة و دةسكةوتةكانيان ليَ وةردةطريَتةوة ،ئينجا ض سامان و مولَك بيَت يان كؤكردنةوةي
سةدةقة و نةزرةكان بيَت ،كاريش بؤ ئةوة دةكات كلَيَساي ئينطلرتا لة كلَيَساي دايك جيابكاتةوة،
تا ضيرت ئةوان دةستيان بةسةر ئةو وآلتدا نةشكيَت و لةورؤذةوة كلَيَسا دةكةويَتة بن دةست و
فةرماني دةولَةت ،لةورؤذةوة ئةسقف بة دةسةآلتي ثاشاوة دادةمةزريَت ،ئيرت بةو شيَوةية
كلَيَساي ئةجنليكايي دادةمةزريَت و ثةيدا دةبيَت.
تةندالي قةشة ،ئةوةي باندؤري بزاظةكةي مارتن لؤسةري ئةلَماني و ريفؤرمةكاني ئةوي لةسةر
بوو ،بةرنامةي تايبةتي بؤ كارةكاني ساز دةكات و بةو دةسةآلتةوة كار دةكات ،لةسالَي ١٥٢٦
برِياريش دةدريَت كةوا كتيَيب موقةدةس وةرطيَرِدريَتة سةر زماني ئينطليزي ،بةوةش بةيةكجاري
كلَيَساي ئةجنليكايي لة ثاثايةتي كاسؤليك جيادةبيَتةوة .هنري هةشتةميش كاترين تةآلق دةدات
و لة رؤذي ١٥ي ينايري سالَي ١٥٣٣لةطةلَ ئان ثؤلني ثرؤسةي هاوسةرطريي دةكات ،كرامنري
سةرؤكي ئةسقفةكاني كانرتبري ئةو ثرؤسةية بةحةآللَ و دروست ناو دةبات و ثريؤزبايي بة هنري
هةشتةميش دةلَيَت ،بةآلم ثاشا طوماني لةو ذنة دةبيَت و حةز دةكات لة كؤلَي ببيَتةوة ،بؤية بة
تومةتي خيانةت لة رؤذي ١٩ي مايوي سالَي ١٥٣٦لة سيَدارةي دةدات ،ئيرت هنري ثاشا ذن لة
دواي ذن دةهيَنيَت ،تا دةطاتة ضوار ذن ،بؤ جيابوونةوةيان بيانووي تازةي بؤ دةدؤزينةوة .
هنري ثاشا بةر لةوةي كؤضيدوايي بكات هةموو ثرنسيثةكاني دابرِيين كلَيَسا لة ثاثا و شيَوازيَكي
نةتةوةيي لؤكالي دةداتة كلَيَساكةيان ،بةآلم ثاش هاتين ئيليزابيَيت كيذي ( )١٦٠٣ _١٥٥٨دوا
شيَوازي طؤرِانةكان دادةريَذيَت ،ئةطةرضي ئةو دووبارة بةندةكاني ثةميانةكةي (ماطنا كارتا)
دةبةزيَنيَت و دةبيَتة ثاشايةكي بة دةسةآلتي رةها و هةموو دةسةآلتةكان دةطريَتةوة دةست،
ديارة ئةوةش بةند دةبيَت بةو رةوشةي كة وآلتةكةي ثيَدا تيَدةثةرِيَت و مةترسي دةرةكي لةسةر
زؤر دةبيَت و ذمارةيةك لة دةرةبةطةكان دةيانةويَ هةريَمةكاني خؤيان دابربِن و دةسةآلتي ثاشا
12
كةم بكةنةوة ،بؤية ميللةتي ئينطليزي لة بةرامبةر ثاراستين ئاسايش و سةربةخؤيي وآلتةكةيان
ماوةيةك دةستبةرداري سةربةخؤيي و ئازاديية تايبةتييةكانيان دةبن و حوكمي رةهاي ثاشاكةيان
بة شيَوةيةكي كاتي قبوولَ دةكةنةوة.
لةسةردةمي هنري هةشتةم ترسي داطريكردن و دةسةآلتي بيَطانة لةسةر وآلتةكةيان هةر هةبووة،
بةتايبةتي ثاثؤرِة ئةسثانييةكة (ئةرمادا) كة لةو سةردةمةدا طةورةترين ئةستوولي دةريايي بوو.
ثاش ئةوةي كلَيَساكةي ئينطليزي لة كلَيَسا كاسؤليكةكة دادةبرِيَت دذايةتي و نةياري ئةو دوو
ميللةتة و ترسي ئةسثانييةكان لةسةر ئينطليزةكان زؤرتر دةبيَت ،ضونكة ئةسثانيا خؤي وةك
سةردار و طةورةي كلَيَساي كاسؤليك لةسةرانسةري جيهان راطةياندبوو .بؤيةش ئةسثانييةكان
بةرنامةيان هةبوو دووبارة كؤمةلَطةي ئينطليزي بطيَرِنةوة ناو باوةشة طةورةكةي ئيمان و
كلَيَساكةيان ،ئةوةش زؤرتر دةردةكةويَت و طةرمرت دةبيَت كة بازرطانة ئينطليزةكان لةجياتي
ئةسثانيا بازارِةكان كؤنرتؤلَ دةكةن و ئةسثانيا لةو بازارِةدا ثةراويَز دةكريَت ،ئةو مةترسييةش
مةزنرت دةبيَت و ئةسثانييةكان زؤر تةنطاو دةبةن ،كة لةطةلَ برتوطالَييةكان لةسالَي ١٥٨٠يةك
دةطرن و بةيةكةوة دذايةتي و نةياري ئةسثانييةكان دةكةن ،بؤية ئةسثانيا بري لة داطريكردني
ئينطلرتا دةكاتةوة و مةترسييةكة دةبيَتة واقيع .
ثاشاي ئةو ساآلنةي ئةسثانيا فيليثي دووةم برِيار دةدات طةورةترين و بةهيَزترين ئةستوولَي
دةريايي بة ناوي ئةرمادا ،كة ماناي مةزنة ،ساز بكةن ،ئةو ئةستوولَةش بؤ رووخاندن و طيَرِانةوةي
ئينطلرتاي ثرؤتستاتي هيَرشةكةيان دةكةن تا دةولَةتةكة بطيَرِنةوة باوةشي ئةسثانيا.
لةبةردةم كةنارةكاني ئينطلرتا و لة نزيك بةنداوي بليموث و لة رؤذي ٢١ي يوليؤي سالَي ١٥٨٨
ثةرِجووةكة (موعجيزة) دةقةوميَت ،كة تيَدا ئةستوولَي ئينطليزي كة ثيَكهاتبوو لة ضةند
كةشتييةكي بازرطاني و ضةتةكان بةسةر طةورةترين و مةزنرتين ئةستوولَي جيهان زالَ دةبيَت و
13
سةردةكةويَت ،سةركةوتنةكة دةطةرِيَتةوة بؤ ئةو تاكتيكةي بةلةمة طضكةكان توانيان مناورة
بكةن و بةخيَرايي لة ئاوة تةنكةكة ريَ بكةن ،لة بةرامبةر ئةوةشدا ثاثؤرِة ئةسثانييةكان طةورة
بوون و تاوةرةكانيان بةئاساني نةدةجوالنةوة و بةئاساني دةكةوتنة ناو تؤرِ زةبري ئينطليزي،
ثامشاوةكاني ئةستوولَةكةش بة باهؤزةكةي دةريا شثرزة دةبوون.
بةو سةركةوتنة و بة شكاندني ترسة مةزنةكة ،ئينطلرتا ثيَطةي نةتةوةيي زؤرتر و توندتر
دادةمةزريَت و سةربةخؤيية ئاينييةكةي باشرت جيَطري دةبيَت ،بة شكاندني ئةرمادا دةرياواني
ئينطليزي دةرياي بةرِوودا دةكريَتةوة و بةئاساني بةرةو قووآليي دةريا دةرِوات و جيهانيَكي تر
دةدؤزيَتةوة ،لة ضةند سالَي داهاتوو و بة ماوةيةكي كورت ضةند كؤلؤنييةك ديار دةكات و
ليَرةولةويَ مستعمرةيان دةبيَت .ثاش ئةو سةركةوتنة سرووشيت ميللةتي ئينطليز دةطؤرِيَت و
ترسيان لة داطريكردن و ثةالماردان نامينيَت ،ضيرتيش مةزهةبة ئاينيية نويَيةكةيان هةرِةشةي
لةسةر نابيَت ،ئيرت بةهرةكاني ئةو ميللةتة دةكريَتةوة و شةثؤلَيَكي طةشبيين و كرانةوة هةموو
تويَذةكاني ميللةتةكة دةطريَتةوة ،ساماني وآلتةكةيان بؤ بةرذةوةندي وآلتةكة دةطةرِيَت و
طةجنينةكاني وآلتةكة بة بازرطانيي كؤلؤنييةكانيان طةشة دةكات و دةةولَةمةندي لةناو ميللةتةكة
زؤر دةبيَت ،ئةو ميللةتي كة جاران تةنها جووتيار و ماسيطربوون ،دةبنة ثيشةوةر و سارمايةدار .
لةسةر ئاسيت كلتووري و هزريش زمانةكةيان لة زمانةكاني تري التيين و فةرةنسي باشرت طةشة
دةكات ،لةودةمانة و لةو سةردةمةدا شكسثري ئةدييب نةمر و فةيلسوف فرانسيس بيكون بنضينةي
ثتةوي رؤشنبريي عةقالنة لةطةلَ رؤذطارا دةضةسثيَنن .لةو كةشةدا ثاشاكانيش هةموو مافةكاني
خؤيان و بةبيَ كةماسي دةستةبةر دةكةن و برِطة و بةندةكاني ثةمياني ماطنا كارتايان لةبري
دةضيَت ،لةوالشةوة مةزاجي طشيت ميللةتةكةش بةرةو ئازادييةكان و دةستةبةركردني هةموو
مافةكانيان طةشة دةكات .ملمالنيَ ميللةتةكة و دةسةآلتي ثاشاكان بؤ جيَبةجيَكردني بةندةكاني
ثةمياني ماطنا كارتا ثةيدا دةبيَت و شةرِةكة لةنيَوان ئةو دوو بةرةية طةرم دةبيَت ،ئةوةش
جؤشةكةي لةسةردةمي شارلي يةكةم دةطاتة ئةوثةرِي دذواري.
14
سةرمايةدار و مةالكةكان دةوري طريابوو ،لةوالشةوة كلَيَسا بة هةموو تواناكانييةوة ثشتيواني ئةو
سيستةمي كردووة و بةشداري سةرمايةي ئةو ضينةي كردووة ،لة بةرامبةردا كلَيَسا رؤلَي زؤري
هةبووة لة ئيقناعكردني ضينة ضةوساوةكة ،ئةوانةي برسيةتي و هةذاري هةراساني كردبوون ،كة
باج بدةن و لةو رةوشةدا بةرطة بطرن و تةنطاو نةبن و رازي بن .لةطةلَ ئةو طؤرِانةدا توانرا جةخت
لةسةر بنةما ضةسثيَندراوةكان بكةن ،بةو بازرطانييةي كة لةطةلَ وآلتة كؤلؤنييةكان هاتبووة
ئاراوة ،ضينيَكي نويَ ثةيدا دةبيَت ئةوانةش ناويان نرابوو جنرتي ،كة سامانيَكي مام ناوةندييان
هةبوو ،ئةوان وةك ئةو دةرةبةطانة نةبوون كة بة مريات سامانيان بؤ ماوةتةوة ،ئةوانة بة دةسيت
خؤيان سامان ثةيدا دةكةن ،كةواتة ئةو ضينة ناوةندةي نيَوان نةجيبزادة و دةرةبةطة
مولَكدارةكان لةطةلَ خاوةن زةويية كشتوكالَي و وةرزيَرةكان كةوتنة كاركردن و خؤيان دؤزيةوة
وةك ضينيَكي كاريطةر و دةسةآلتداري دةولَةمةند .
ئةو ضينة طةيشتبووة ثيَطةيةكي كؤمةآليةتي ئابووري بةرضاو ،بةآلم هيَشتا لة مافة سياسييةكان
لةبةر رؤشنايي ياسا و سيستةمة سياسييةكاني بةرتةسكي ناو سيستةمي دةرةبةطايةتي
دةيانناآلند .ئةوانة و بةناضاري كورسييةكاني ئةجنومةني نويَنةران بة ثارة دةكرِن و بؤضوونة
سياسيي و دذ بة مةليك و نةجيبزادةكان دةردةبرِن و بةئاشكرا راماني ئازادانةي خؤيان دةوت.
لةطةلَ زؤربووني ثارة و طةشةي بازارِي شارةكاني ئينطلرتا ضينة برذةوا واتة ضينة ناوةندةكة،
كةساني خاوةن كارطةي طضكة و ثاريَزةر و دكتؤر و ئةندازيار و ثيشةوةرةكان ،ئةوانةي هيض
كاتيَك سيستةمي سياسي ئةورؤذانة ،داني بة بوون و دةسةآلت و ثيَطةي ئةوان نةنابوو ،ئةوانة
طةشة دةكةن ،ديارة كةوا ئةو ضينة بةباشي هةستيان بة بووني خؤيان دةكرد و وةك ئةواني تر
داواي يةكساني و نويَنةرايةتي سياسييان دةكرد و هيواخوازبوون بيَنة ناو مةيدانة سياسييةكة ،بة
مةرجيَك ئامادةييان وةك هيَزة ئابوورييةكةيان ديار و روون بيَت ،كة بةردةوام بةرةو ثيَشةوة و
طةشةداري دةردةكةوت .بؤية هةردوو ضينةكة ،ضينة نويَيةكة جنرتي ،لةطةلَ برذةواكة بةيةكةوة
و بؤ بةرذةوةندي خؤيان دةستيان لةناو دةسيت يةكرت ناوة تا بووني خؤيان لةناو سيستةمة
سياسييةكة بضةسثيَنن ،ئةوةش ديارة كةوا دةبواية كؤشش بكةن ،ئةو مافانة لةناو كةلَثة و
دةسيت ثاشا و دةرةبةطةكان بة راكيَشان دةربهيَنن .
15
بؤيةش لة ناوةندي يةكةمي سةدةي حةظدةم ملمالنيَي لةنيَوان ضينةكاني ئينطليزي ئاويَتة بة
جؤرةها مةزهةبي ئايين و ئاسيت ئابووري جياوازة ثةيدا دةبيَت ،بةشة باكوورةكةي ئينطلرتا
ديارة كةوا كؤمةلَطةيةكي كشتوكالَي بة زؤرينةي كاسؤليك بوون ،بةآلم باشوورةكةي كة بازارِي
ثيشةسازي بوو مةزهةبي زؤرينةيان ثرؤتستانت بوو .لةودةمانةش ثياواني ضينة نويَيةكة داواي
زؤرترين زةمانةتي طومرطييان دةكرد ،دةيانويست ثيَطةكاني بازارِ و ئابووري ئازاد زؤرتر و توندتر
بضةسثيَت ،كة تيَدا داهاتةكان هاوشاني وزة و دةسيت كار و نرخي كاالكان بيَت ،بةآلم طةورة
سةرمايةدارة دةرةبةطةكان لةسةر بنةما زؤرداريية دةرةبةطيية باوةكةيان سووربوون ،كة
تيَدةطةن مةترسييةكان كة لةو ضينةوة ئاراستةيان دةكريَت نزيكة و ثيَطة كؤمةآليةتييةكان
دةلةرزيَت و خؤيان لة لوتكةكة نامينيَن ،ئيرت بة ضاوي سووكةوة سةيري ثاريَزةرةكانيان دةكرد،
بةتايبةتي ئةوانةي لة كار و ثرؤذة نويَيةكانيان دةست رةنطينيان ثيَوة دياربوو ،ئةوانة و
بازرطانةكان كة دةستيان بة سةر شارةكاندا داطرتبوو ،بةتايبةتي لةندةن كة سةرذميَرييةكةي سيَ
سةد هةزار كةس دةبوو ،ئةوةش لةضاو كؤي سةرذميَري ئينطلرتا كة سيَ مليؤن كةس بوو زؤر
بوو ،ئةو شارةي ببووة مةلَبةندي ذيانة نويَيةكةي ئابووري .ئيرت دذايةتي و ركابةرايةتي ثياواني
دةرةبةط و بازرطاني شار و طوندةكان و كاسؤليك و ثرؤتستانت بةرِووني و بةئاشكرا هةسيت
ثيَدةكرا ،هةموو وآلت كةوتبوو ذيَر فشاري ملمالنيَي ئايين و ضينايةتي و كؤمةآليةتي و بةرةو
شؤرش و قليشانةوة دةضوو.
***
لة رؤذي ١٨ي مانطي يونيؤي سالَي ١٦٢٥كة يةكةمني ثةرلةمان لةسةردةمي شارلزي يةكةم
كؤدةبيَتةو ،ئةو طةشةسةندنة كؤمةآليةتيية و طؤرِاني نةخشةي ضينةكاني ئينطلرتا ثاش طةشة
ئابوورييةكةي وآلت سةريهةلَدابوو ،ئةوةش بةباشي لةو كؤبوونةوةيةدا ديار دةكةويَت ،ئةوةش
ئاماذةي طؤرِانة كؤمةآليةتي و ئابووريية نويَيةكة بوو .هاوشاني نةجيبزادةكان و ئةسقفةكاني
16
ئةجنومةني لؤردةكان ،ثيَنجسةد ثياو لة ئةجنومةني عةمووم ،كة زؤريةيان لة بيوريتانييةكاني
نويَنةراني ضينة نويَيةكاني كة لة ناو كؤمةلَطةكة ئامادةييان هةبوو بةشداربوون.
قةيرانة سةرةكيية راستةقينةييةكةش لة ئينطلرتا ئةوة بوو ،كةوا ثاشاي وآلتةكة شارلزي يةكةم
ئةوةي لة ساآلني ١٦٢٥هةتا ١٦٤٩حوكمي دةكرد ،تواناي خويَندنةوةي دميةني ئينطليزي نةبوو،
نةيدةتواني ثيَشهاتةكان بدؤزيَتةوة و بزانيَت ،هةسيت بةوة نةدةكرد ،كةوا زؤر لة شتةكان طؤرِاون
و وآلتةكة لة دؤخي جاراني نةماوة ،بةآلم كة هةست بة طؤرِانةكة دةكات ،بةتايبةتي لة ثةرلةمان و
ئةجنومةني عةمووم كة نويَنةرايةتي شارةكانيان دةكرد و زؤربةيان لة هةموو مافة سياسييةكان و
رةوشة كؤمةآليةتيية نويَيةكة بيَبةش بوون .كة ثاشا داوا لة ثةرلةمان دةكات ثارةي زؤرتري بؤ
شةرِةكاني دذ بة ئةسثانيا و بؤ ثيَويستييةكاني حوكمةت بؤ تةرخان بكةن ،ئةجنومةني عمووم
داواي دةسةآلتي زؤرتر دةكات ،سةبارةت بة ثارةكةش تةنها هةزار ثاوةندي بؤ تةرخان دةكةن،
ديارة كةوا ئةو ثارةيةش بةشي شةرِة طةورةكةي ئةوي نةدةكرد ،ضونكة تةنها مةسروفاتي
ئةستوولةكةي دوو ئةوةندة ثارةي دةويست .دوو سةدة بوو كةوا دةسةآلتي ثاشا هةتا لةسةر
كورسي ثاشايةتي بيَت ،دةتوانيَت طومرط و باج لةسةر كاالكاني هاوردة و دةرضوو دابنيَت،
ئةوةش دةبووة ثارةيةكي تايبةت بة ثاشا ،بةآلم ثةرلةمان ياسايةك دةردةكات ،كةوا ثاشا تةنها
يةك سالَ حةقي هةية ،ئةو باجة وةربطريَت ،ضونكة ئةو ثارة زؤرةي جاران ثاشا وةريدةطرت
لةاليةن دارودةستةكةي ثاشاي وآلت بةهةدةر دةدرا و بةخؤرِايي سةرف دةكرا ،هةروةها ثاشا
ناتوانيَت بةبيَ رةزامةندي ثةرلةمان باج وةربطريَت و هةموو مةسروفاتي حكومةتيش دةبيَ لةبةر
رؤشنايي ثةرلةمان بيَت .
بةآلم شارلز ثاشا لةو برِيارة نويَيانة سةرطران دةبيَت ضونكة ئةوانة بة كةمكردنةوةي
دةسةآلتةكةي دةزانيَت ،بؤية كة نةخؤشي تاعون بآلودةبيَتةوة ئةو كارةساتة بة هةلدةزانيَت و لة
رؤذي ١٢ي ئؤطسيت سالَي ١٦٢٥ثةرلةمان هةلَدةوةشيَنيَتةوة ،بةآلم كة ثيَويسيت بة ثارة
دةبيَتةوة ،داوا دةكات دووبارة ثةرلةمان كؤببيَتةوة .كة طرذييةكةي ئةجنومةني عمووم و ثاشا
توند دةبيَت و طةف لة ثاشا دةكةن بة هيض شيَوةيةك باج زياد نةكات ،بؤيةش بؤ ليَثرسينةوة لة
طةندةلَةكاني جؤرج فلييزر دؤقي بكنطهامي راويَذكاري ثاشا و ئةستةنط نانةوة لة كاروبارةكاني
17
ثةرلةمان ليذنةيةك ثيَكدةهيَنن ،بةآلم ثاشا رةزامةندي لةسةر ئةو كارة ناكات و لة وةآلمدا
دةلَيَت :
من قبوولَم نيية ئةجنومةن ليَكؤلَينةوة لةطةلَ كةسة نزيكةكاني من بكةن ،بةتايبةتي كةسيَكي وا.
بؤيةش ئةجنومةن لة رؤذي ٨ي مايؤي سالَي ١٦٢٦بةرِةمسي دادطاييكردني دؤقةكةي بكنطهام بة
تاواني خيانةت رادةطةيَنن و داوا دةكةن ئةو لة ثؤستةكةي دوورخبريَتةوة ،داواش لة ثاشا دةكةن
تا ئةو راويَذكارة النةدات هيض ثارةي بؤ تةرخان ناكةن ،بؤيةش ثاشا لة رؤذي ١٥ي يونيؤ و بؤ
جاري دووةم ثةرلةمان هةلَدةوةشيَنيَتةوة .لةبةر شكست و دؤرِانةكاني شارلزي يةكةم ثاشا
ئيفالس دةكات و لة رؤذي ١٧ي مارسي ١٦٢٨داواي كؤبونةوةي ثةرلةمان دةكاتةوة ،لةو خولةدا
وةك نويَنةري شاري هلنتنطتون ئوليظر كرومويل رةوانة دةكةن ،ئةوةي ثاشان دةبيَتة سةركردةي
شؤرشةكة .لةو ثةرلةماندا نويَنةرةكان لة رؤذي ١٨ي مايؤي سالَي ١٦٢٨ثرؤذةيةك بة ناوي
ثةمياني ئاويَزاني مافةكان ثيَشكةش بة ثاشا دةكةن ،ئةوةش ثيَطةيةكي ميَذوويي بوو لة ثيَناوي
سةربةخؤيي و سةروةريي ثةرلةمان كة تيَدا نووسرابوو:
ئيَمة بة هةموو ريَز و شةرمةندييةوة ئةو داواية لةبةردةم ثاشا و طةورةمان دادةنيَني...
لةوكاتةوة كة ياساكة لةاليةن ئيدواردي يةكةمةوة دانرا و جيَبةجيَكرا ،كة تيَدا بة هيض بيانوويَك
باج و ثيتاكيَك نةوةرطرياوة و نةستيَندراوة ،تةنها ئةو ئريادةية نةبيَت كة دةدريَتة سةرؤكي
ئةسقفةكان و ئةسقفةكان و هةر يةك لة ئريل و بارون و فارس نةبيَت ،ئةوانة و نويَنةراني شارةكان
و زانكؤ و كةسة سةربةستةكاني ناو كؤمةلَيش .لةورؤذةوة هاونيشتمانييةكانت ئازادييان هةبووة،
واتة ئةوانة ئيجبار نةكراون باج ،يان رسومات و ثيتاك بدةن ،ئةطةر ئةوةش درابيَت بة رةزامةندي
ثةرلةمانةوة بووة و بةس.
شارلز بة شيَوةيةكي فيَلَبازانة رةزامةندي لةسةر ياساكة دةكات ،بةآلم ثةرلةمان داوا لة ثاشا
دةكاتةوة بةرِووني وةآلمي ئةو داواية بداتةوة ،بةآلم ئةو لةسةر هةلَويَسيت خؤي دةمينيَتةوة
لةسةر ئيعتيمادةكانيش ،ثاشا بةرِةمسي رةزامةندي دةكات ،بؤيةش لةندةن ئةو تةسليمبوونة بة
18
طرينط دةزانيَت و ماناكةي بةمةزنييةوة وةردةطريَت ،بؤيةش بة شيَوةيةكي زؤر بالَكيَش
زةنطةكان لةناو لةندةن ليَ دةدريَن و ضةندين سالَ بوو زةنطةكان بةو شيَوةية ليَ نةدرابوون.
ثةرلةمان دووبارة داوا لة ثاشا دةكةن دؤقي بكنطهام دةربكات ،بةآلم ئةو داواكةيان رةفز
دةكاتةوة ،بؤيةش يةكيَك لة جةنطاوةرة ديَرينةكان ئةو كيَشةية ضارةسةر دةكات و دةضيَت
ضةقؤيةكي قةسابةكان دةكرِيَت و ماوةي شيَست ميل لة لةندةنةوة دةرِوات تا دةطاتة
ثورتسموس ،لةويَ ضةقؤكة لة سينطي دؤقي بكنطهام دةضةقيَنيَت و دةيكوذيَت ،لة رؤذي ٢٣ي
مانطي ئؤطسيت سالَي ١٦٢٨خؤي رادةسيت دةسةآلتداران دةكات .كوشتين راويَذةكارةكة ثاشا
توورِة دةكات و بؤيةش بؤ جاري سيَيةم ثةرلةمان هةلَدةوةشيَنيَتةوة ،بؤية سةرؤكي ثةرلةمان
فةرمانةكة جيَبةجيَ دةكات و سةرؤكايةتي جيَدةهيَلَيَت ،بةآلم ئةندامةكان طويَ بة فةرمانةكاني
ثاشا نادةن و سةرؤكةكةش ناضار دةكةن بطةرِيَتةوة سةر كورسييةكةي ثةرلةمان.
ثةرلةمانتار جؤن ئيلوت داواي كردبوو ياسايةك دةربضيَت و برِطةكاني تيَدا برِيار بدات ئةوةي
مةزهةبيَكي نةيار و دوور لة كلَيَساي دةولَةت بيَنيَتة وآلت ئةو كةسة لةسيَدارة بدريَت ،يان ئةوانةي
باج بةبيَ رةزامةندي ثةرلةمان كؤدةكةنةوة ،ئةو داواية لةاليةن ئةنداماني ثةرلةمان بة ضةثلَة و
هوتافكيَشان قبوولَكرا و ثةرلةمان وةك ياسايةكي رةمسي ثةسةندي دةكات ،كة ئةنداماني
ثةرلةمان هةوالَي ئةوةيان بؤ ديَت كةوا سةربازةكاني ثاشا بةنيازن بيَنة ذوورة و زؤريان نةماوة
بطةنة بالَةخانةكة و بة زؤر ئةندامةكان دةربكةن ،ئةوان دةست لة كؤبونةوةكة هةلَدةطرن و
بالَةخانةكة ضؤلَ دةكةن .شارلز ثاشا و بة طوماني نانةوةي ئاذاوة و دووبةرةكي فةرمان دةدات
ثةرلةمانتار ئيلوت و سلدن بطرييَن و حةوت لة ئةنداماني عمووميش دةطريَت ،بةآلم بةزووترين كات
شةش كةسيان بةردةدات ،ئةواني تريش بة ثارةيةكي زؤر سزا دةدات و برِياري طريانيان بة ماوةي
دريَذ دةردةكات ،ئيرت ئيلوت لة تةمةني سي و هةشت سالَييدا لة زيندانا دةمريَت.
حاكمة رةهاكة
19
شارلز ثاشا ثاش ئةوةي ثةرلةمان هةلَدةوةشيَنيَتةوة ،بؤ ماوةي يازدة سالَ دةبيَتة حاكمي
تاكرِةوي رةهاي وآلت ( ،)١٦٤٠ _١٦٢٩ئةو ماوةيةش دريَذترين ماوة بووة كة تيَدا ئينطلرتا
كؤبونةوةي ثةرلةماني تيَدا نةكردبيَت ،بؤيةش لةوماوةيةدا شارلز ثاشا بةئارةزووي خؤي
فةرمانرِةوايي لة وآلتدا دةكات ،بةوةش دةسةآلتي ئةو لةسةرووي هةموو دةسةآلتي ثاشاكاني
تري ئةو مةملةكةتة بووة ،بؤيةش بةئارةزووي خؤي باج و قةرزي ئيجباري وةردةطريَت،
لةودةمانةدا هاوآلتييان ناضار دةكات سةربازةكان لة مالَةكانيدا حبةويَنةوة و دالَدةيان بدةن و
بةبيَ ليَثرسينةوة خةلَكةكة لة زيندان بثةستيَت ،هةموو مافةكاني بةرطريكردني زيندانييةكانيش
ناهيَلَيَت و مايف ئةوةيان نامينيَت لةبةردةم دادطا و سويَندخؤرةكاندا بةرطري بكةن ،بةوةش بة
شيَوةيةكي ضاوةرِوان نةكراو و بؤ يةكةم جار وا بة زةقي بةندةكاني بةلَيَين ماجنا كارتا ثيَشيَل
دةكريَت .
كة لة سكؤتالند ياخيبوونيَك بةرثادةبيَت ،ثاشا ثيَويسيت بة ثشتيواني ثةرلةمان دةبيَت بؤ
دابينكردني ثارةيةكي زؤر لة رؤذي ١٣ي ئةثريلي سالَي ١٦٤٠داواي كؤبونةوةي ثةرلةمان
دةكاتةوة ،بةآلم ثةرلةمان داواكةي ثاشا جيَبةجيَ ناكةن و ئةويش لة رؤذي ٥ي مايؤي سالَي
١٦٤٠ثةرلةمان سةرلةنويَ هةلَدةوةشيَنيَتةوة ،بةآلم كة سوثاكةي ثاشا لة ياخيبوونةكةي
سكؤتالند دةشكيَت و زيانيَكي زؤري بةردةكةويَت و بةرِاسيت شثرزة دةبيَت ،بةناضاري ثاشا داوا
دةكاتةوة ثةرلةمان كؤببيَتةوة.
لة رؤذي ٣ي نؤظمبةري سالَي ١٦٤٠لة وستمنسرت ثةرلةمان كؤدةبيَتةوة ،ئةو ثةرلةمانةي بة
ثةرلةمانة دريَذةكة دةناسريَت ،كة تا سالَي ١٦٤٠بةردةوام دةبيَت ،ئةطةر هةمووشيان نةبيَت
ئةوة زؤربةي ئةندامةكاني ثةرلةمان ئةوةيان لةبري بوو كةوا تؤلَة لةو ثاشاية بكةنةوة كةوا زؤرتر
لة جاريَك ثةراويَزي دةكردن و ضةند جاريَك بؤ ثيَويستييةكاني خؤيةوة داواي دةكردنةوة .كة
20
ثةرلةمان داوا دةكات لة يةكيَك لة ياوةرةكاني ثاشا بة ناوي ئريل سرتافؤرد لةاليةن ثةرلةمانةوة
ليَثرسينةوةي ليَ بكريَت ،بةوةيان طورزيَكي كوشندةيان لة شارلزي يةكةم دابوو ،ياوةرةكةيان
بةوة تاوانبار كردبوو كةوا بةنهيَين ثشتيواني ثاثاكان دةكات و بةرنامةريَذي دةكات لةطةلَ
سوثايةكي ئريلةنداي مةزهةبي ثةرلةمان بروخيَنيَت ،ثاشا بةوةيان زؤر سةخلَةت دةبيَت و بةو
ثالنةي ئةو سةرسام دةبيَت ،بؤيةش دةستةوةستان دةبيَت و نةيتواني يةكيَك لة نزيكرتين
ياوةرةكاني لةو تومةتة بثاريَزيَت .
لة رؤذي ١٧ي مايوي سالَي ١٦٤١ئوليظر كرومويل ثيَشنيار دةكات حكومةتي ئةسقفييةكان
هةلَبوةشيَنيَتةوة ،ئةجنومةني عموم ثيَشنيارةكة ثةسةند دةكات و ئةجنومةني لؤردةكانيش
برِيارةكة رةفز دةكات ،بؤية ثاشا هةرِةشةيان ليَ دةكات و بةلَيَن دةدات لة ثيَناوي ثاراستين
كلَيَساي ئةجنيلكاني خؤي بكاتة قورباني ،بؤيةش ثيَشنيارةكة هةرةس دةهيَنيَت ،بةآلم
ئةجنومةني لؤردةكان ياسايةك بؤ دةركردني ئةسقفةكان لة ٥ي مانطي فربايةري سالَي ١٦٤٢
دةردةكات ،بةوةش لؤردةكان كورسييان لة ئةجنومةني لؤردةكان نامينيَت ،بةوةش شارلز ثاشا
ثشتيوانييةكةي لة ئةجنومةنةكة نامينيَت .ئةجنومةني عمووم و لةسةر دةسةآلت و كةسايةتي
ماندوو و دارِماوي ثاشا دةسةآلتي خؤيان ثتةو دةكةن ،بؤيةش ثرؤذةي ياسايةك ثةسةند دةكةن
كة تيَدا ماوةي بةكاربووني ثةرلةمان دةكةنة سيَ سالَ ،ثاش تيَثةرِبووني ثةجنا رؤذ بةسةر
دةستبةكاربووني ثةرلةمان ،هةلَوةشاندنةوةي ثةرلةمانيش تةحريم دةكةن ،برِيار دةدةن
سيستةمي باج و قةزاش ضاكسازي تيَدا بكةن ،هةروةها هةردوو دادطاي هؤلي ئةستيَرة و دادطاي
ليذنةي باآلش هةلَدةوةشيَنةوة ،ئةوةش باسكة باآل و دريَذةكةي ثاشا بوون لةناو سيستةمي
قةزاي وآلتدا ،هةروةها ثاواخنوازي و باجي سةر كةشتييةكانيش ناهيَلَن .دةسةآلتي وةرطرتين
باجي هاتن و دةرضووني كاآلش لة مةليك وةردةطرنةوة ،تةنها لةودةمانة نةبيَت كة ثةرلةمان
بوارسازي بؤ بكات ،ديارة شارلزيش لةسةر ئةو ريفؤرمانة رةزامةندي دةردةبرِيَت.
مةليك لة ثةرلةمان
21
لة مانطي مارسي سالَي ١٦٤١ئةجنومةن ئريل سرتافؤرديان بة تومةتي خيانةت دابووة دادطا،
برِياري دادطاش لةاليةن ثاشاوة ثةسةند دةكريَت ،تا مةليك يةكيَك لة دؤستة نزيكةكاني خؤي لة
ئاشووبةيةك رزطار بكات ،دةضيَتة ناو ثةرلةمان و ئامادةيي نيشان دةدات تا ناسيارةكةي دةرباز
بكات ،برِياري البردني ئريل سرتافؤرديان بؤ ثةسةند دةكات و بةآلم مةسةلةي ناوزةدكردني ئةو بة
خائني قبوولَ ناكات .ئةجنومةني عمووم بة هيض شيَوةيةك قبوولَيان نةبوو ثاشا بيتة ثةرلةمان و
ئةوةيان بة شكاندني حورمةتي ثةرلةمان دةزاني ،بؤ بةيانييةكةي خةلَكيَكي زؤر لةبةردةم
بارةطةي ئةجنومةني لؤردةكان و كؤشكي ثاشا كؤدةبنةوة ،بةيةك دةنط هاواري دادثةروةري
دةكةن ...داواش دةكةن سرتافؤرد لة سيَدارة بدريَت .ئةجنومةني شوراش لة ثاشا دةثارِيَتةوة
كةوا ئةو برِيارة ثةسةند بكات ،ئةويش رازي دةبيَت ،لةطةلَ ئةنداماني ئةجنومةنةكة سةرؤكي
ئةسقفييةكان يورك داوا دةكات ثاشا ئةو برِيارة ثةسةند بكات ،بةآلم هةرِةشةي نةجيبزادةكان لة
هةموويان بة فشارتر بوو ،بؤية بة ثاشا دةلَيَن ذياني خؤت و شاذن و هةموو منالَةكانت لة
مةترسيي داية ،بةآلم ئةو سوور بوو لةسةرئةوةي فةرمان و برِيارةكة ثةسةند نةكات ،بةآلم لة
كؤتايي سرتافؤرد خؤي داوا لة مةليك دةكات برِيارةكة ثةسةند بكات و الري نةبيَت لة
سيَدارةداني ،ئيرت شارلز فةرمانةكة ئيمزا دةكات ،بةوةش بةزيين خؤي و سةركةوتين ثةرلةمان لة
رؤذي ١٢ي مايؤي سالَي ١٦٤١رادةطةينيَت و سرتافؤرد بةرةو ثةتي سيَدارة دةبةن.
ئيرت لةورؤذةوة كيَرظي بةربةرةكاني و الملييةكاني ثاشا بةرامبةر ثةرلةمان بةرةو خوار دةرِوات،
ثاشا دوو ئةسقةيف كلَيَسا ،كة لة ثةرلةمان ثلةيان ليَ وةرطريا بوو ئةو فةرمان دةدات هةردووكيان
بة ثلةي بةرزتريش بطةرِيَنةوة كلَيَسا ،بةآلم ئةنداماني ثةرلةمان بة راطةياندني نارِةزايي مةزن
دةنطيان بةرز دةكةنةوة و ئاطاداري ثاشاش دةكةنةوة ،كةوا ثةرلةمان حةقي هةية ثؤستةكان
بةرز بكات يان دابطريَت ،هةر ئةوانيش رةزامةندي دامةزراندن دةردةكةن ،بةوةش خةلَكة
ثاريَزةرةكان وادةزانن ئةو مةسةلةية دةسةآلتي ثةرلةمان باآل دةكات و ثاشاش دةبةستيَتةوة.
بؤيةش ناكؤكي دةكةويَتة نيَوان خةلَكة ثاريَزةرةكة و دةستوورييةكاني ناو ثةرلةمان ،شارلز ثاشا
هةلَوةستةيةك لةسةر ئةو برِيارة دةكات ،بؤيةش ثةرلةمان هةنطاويَك دةضيَتة ثيَش و ئةوان
نارِةزايية مةزنةكة و بةبيَ رةزامةندي ثاشا رادةطةيَنن .شارلز ثاشا بريؤكةي قةدةغةكردني
دةنطداني ئةسقفةكان لة ثةرلةمان رةفز دةكاتةوة ،سووريش دةبيَت لةسةر ئةوةي ئةو دةسةآلتي
22
هةية ثيَشنيار بداتة ئةجنومةني شورا و كاربةدةستان لة ثؤستةكان دابنيَت ،ئةو برِيارةكان بدات،
بةآلم ثةرلةمان ثرؤذةي ياساي ميليشياكان دةخاتة روو و باسكردن كة ماف بة دةسةآلتي سوثا
دةدات .
ثاشا دوا كؤشش دةكات ريزةكاني نوينةراني ثةرلةمان شةق بكات ،لة رؤذي ٣ي ينايري سالَي
١٦٤٢نائييب طشيت بة ناوي ثاشا ،ثيَنج ئةندام ثةرلةمان بة تومةتي خيانةت و هانداني سوثا دذ
بة ثاشا تاوانبار دةكات ،بؤيةش ثاشا بة هيَزيَكي سيَ سةد سةربازييةوة بةرةو ثةرلةمان دةضيَت
تا ثيَنج نويَنةرةكة بطريَت ،بةآلم كةسيان لةويَ نادؤزيَتةوة ،بؤيةش ثاشا دةلَيَت :
ديارة ثياوة ترسنؤكةكان هةآلتون .نويَنةرةكاني ثةرلةمان ئةو هيَرشةي ثاشا بة راطةياندني شةرِ
دذ بة ثةرلةمان دةزانن ،ضونكة ئةوةيان هيض شةرعيةتيَكي نةبوو ،بؤيةش ثةرلةمان لة رؤذي ٥ي
مارسي سالَي ١٦٤٢برِيار دةدات سوثا تةنها دةكريَ بة فةرماني ثةرلةمان جوولة بكات ،بؤيةش
سي و ثيَنج نويَنةري لؤردةكان و شيَست و ثيَنج نويَنةري ثةرلةمان دةضنة يورك بؤ ثشتيواني
ثاشاكة .ثاش ئةو رووداوة ثةيوةندي ثةرلةمان و ثاشا دةطاتة دوورِيانيَكي داخراو ،تا كيَشة و
قةيرانةكة ضارةسةر بكةن ،ثةرلةمان ثرؤذةيةكي نؤزدة ثيَشنياري دةدةنة ثاشا ،لةوانة كةوا
ثةرلةمان مايف خؤيةتي سةرثةرشيت سوثا بكات ،دةسةآلتي طؤرِيين سرووتة ئاينييةكاني هةبيَت،
ثةرلةمان دةسةآلتي دامةزراندن و الداني وةزيرةكاني تاج و ثاسةوانةكاني كورِةكاني ثاشايان
هةبيَت ،هةروةها ثةرلةمان دةسةآلتي البردني ئةوانةي لةاليةن ئةجنومةني لؤردةكانةوة بؤ
سةرثةرشيت دادةنريَن هةبيَت .ديارة كةوا ئاسايية ثاشا ئةو ثيَشنيارانة ثةسةند ناكات و ئةوةش
ماناي ئةوة بوو كةوا ئةو لة هةموو دةسةآلتةكان دةرِووتيَنةوة .
هةلَطريساني شؤرشةكة
كة رةوشةكة ئالَؤز دةبيَت ،لةسةر داخوازي نةتةوةي ئينطليز لة رؤذي ٢ي ئؤطسيت سالَي ١٦٤٢
ثةرلةمان شؤرش رادةطةيَنيَت ،ثةرلةمان لةوةياندا زيرةك بوو ،كةوا لة ساتيَكي طوجناودا
23
شؤرشةكةي راطةياند ،ضونكة كاسؤليك مةترسي لةسةر وآلتدا هةبوو ،دةترسان دووبارة
مةزهةبةكة بآلوببيَتةوة ،شؤرشةكة ببووة ثيَويستييةكي حةمتي ضونكة طةرِانةوة و سةركةوتين
ثاشا ،واتة كؤمةلَكوذي بؤ مةزهةبي ثرؤتستانت ،بؤيةش شؤرشةكة لةسةر داواي هةموو ضينةكاني
ميللةت هةلَدةطريسيَت.
ثةرلةمانتارةكان ليذنةيةك بة ناوي ليذنةي ئةمين طشيت دادةمةزريَنن بؤ سازكردني سوثايةك بؤ
دذايةتيكردني ثاشا ،بؤيةش ثةرلةمانتار و لةسةرووي هةموويان كرومؤيل هاني خةلَكةكةيان دةدا
بؤ مةشق و سازبوون بؤ سةرهةلَدان ،لةودةمانةش ئةو ثةرلةمانتارانة دةست بة سةر طةجنينةكاني
ثاشايةتي دادةطرن .لةطةلَ ئةو طؤرِان و هةلَضوونة جةماوةرييةدا ثاشا بةرةو باكووري ئينطلرتا
هةلَديَت ،لةويَيةوة خةريكي سازكردني سوثاكةي دةبيَت و لةدواي دؤست و هةظالَبةندي دةطةرِيت،
بةوةش دةتوانيَت ضةند ثةرلةمانتار و طةورة دةرةبةطةكان كؤبكاتةوة ،كة سوثاكةي ساز دةكات
شارلزي يةكةم بةيداخي شةرِ لة رؤذي ٢٧ي ئؤطسيت سالَي ١٦٤٢لة نوتنطهام بةرز دةكاتةوة،
بةوةش شةرِي يةكةمي ناوخؤ رادةطةيَندريَت.
بؤ يةكةمني جار ئينطلرتا رووبةرِووي شةرِيَك دةبيَتةوة هةرطيز لة ميَذوودا ئةوةي نةديبيَت ،ثاشا
بة هاوكاري ضينة ئورستقراتةكة و كلَيَساي كاسؤليك و هةظالَةكاني لة دةرةبةطةكاني باكووري
وآلت ،هيَزيَك ساز دةكات ،بةآلم نويَنةري ضينةكاني ناوةند و شارة ثيشةسازييةكان و بةنداو و
شارة بازرطانييةكاني باشوور هةموو ثشتيواني لةندةن دةكةن .بةآلم ئةجنومةني عمووم دةبيَتة
دوو بةش ،سيَ سةد كةسيان لةطةلَ شؤرشةكة بوون ،اليةنطرياني ثاشاش ذمارةيان سةد و حةفتا
و ثيَنج ئةندام بوو ،ذمارةي ئةنداماني ئةجنومةني لؤرداتيش سةد و دة ئةندام بوو ،سةرةتا سييان
اليةنطريي شؤرش بوون ،بةآلم ذمارة زؤرةكةي ئةندامةكان اليةنطريي شؤرشيان دةكرد و بةردةوام
لةسةر ئةو ريَبازة دةمينيَنةوة .
24
لةبةر ئةوةي نيوةي سةرماية نةتةوةكة لة لةندةن بوو ،بؤيةش ئةو ثارةية بةئاساني دةبيَتة
سةرمايةي شؤرشةكة ،لةبةرئةوةي ثاشا زووتر دذايةتي دةرةوةي كردبوو ،بؤية نةدةكرا ثارةش
لة دةرةوة قةرز بكات ،بةناضاري ثاشا ثشت بة سةدةقة و يارمةتييةكاني دةرةبةطةكان
دةبةستيَت ،ئةوانةي واياندةزاني سةركةوتين ثاشا سةركةوتين ئةوانة و بةثيضةوانةش ئةوان
بةيةكجاري لةناودةضن و هةموو دةسكةوتةكانيان نامينيَت.
لة رؤذي ٢٣ي ئوكتؤبةري سالَي ١٦٢٤بؤ يةكةجمار و لةتةنيشت شاري ئادجهل هةردوو سوثاكة
رووبةرِوو دةبنةوة و دوو ئاراستة و دوو مةزهةبي جياواز و بةرةذوةنديية نةيارةكان ببوونة دوو
اليةني دذ بةيةك ،ئةطةرضي لة شةرِةكةدا هيج اليةنيَك سةركةوتنيَكي مةزنيان بةدةست نةهيَنابوو،
بةآلم ثاشا لةو شةرِةدا تواني ئؤكسفؤرد بكاتة بنكةي سةركردايةتي ضاالكييةكاني ،هةروةها
شاذن هنريتا لة طةشتةكةي بؤ يارمةتي كؤكردنةوة رؤيشتبوو دةطةرِيَتةوة ،ئةويش كؤمةلَيَكي
ضةك و تةقةمةني و كؤمةك دةطةيَنيَتة سوثاكةي ثاشا ،سةرةتا لة ضةندين شةرِةدا سوثاكةي
ثاشا سةردةكةويَت و ثةرلةمانتارةكانيش ثاشةكشةيان بوو ،بؤية بريستوليان لةدةستدا نامينيَت.
كة ثةرلةمان دةشكيَت و دةزانن ناتوانن خؤيان بطرنةوة ،روو لة سكؤتالند دةكةن و لة رؤذي ٢٢
ي سثتةمبةر ثةميان و هةظالَبةندييةكي موقةدةس ئيمزا دةكةن ،سكؤتالندييةكان بةلَيَن دةدةن
يارمةتييان بدةن و سوثايةك بؤ هاوكاريكردنيان رةوانةي بةرةكاني شةرِةكة بكةن ،لة بةرامبةر
ئةوةشدا ثةرلةمان مانطانة سي هةزار ثاوةنديان بداتيَ ،ثةرلةمانيش لة ئينطلرتا و ئريلةندا
مةزهةبي ثروتستانيت شيَخايةتي ثةيرِةو بكات .لةوالشةوة ثاشا لةطةلَ ياخيبووةكاني ئريلةندي
كاسؤليك بةثةلَة ريَكةوتنامةيةكي ئاشتيان لةطةلَ مؤر دةكات و بةوةش كاسؤليكةكان دلَشاد
دةكات ،ئيرت كاسؤليكةكانيش ثشتطريي شؤرش دةكةن ،بةوةش شةرِة ناوخؤييةكة سيَ نةتةوة و
ضوار مةزهةب دةطريَتةوة.
سةركردايةتي كرومويل
25
لةسةر ثيَشنياري ئوليظر كرومويل لة ئةثريلي سالَي ١٦٤٥زؤربةي ئةنداماني ثةرلةمان لة
تيمةكاني شؤرش دووردةخريَتةوة ،ئةويش دةكةنة سةركردةي هةموو سوارةكان ،ثةرلةمانيش
داواي ليَ دةكات سوثايةكي نويَي لة بيست و دوو هةزار كةس ثيَكبهيَنيَت ،كرومويل ئةركي
مةشقكردني ئةو سوثايةي دةكةويَتة ئةستؤ .كرومويل ثيَشرت ئةزمووني سةربازي نةبوو ،بةآلم ئةو
خاوةن كةسايةتيةكي بةهيَز و خؤراطري هةبوو بؤ طةيشنت بة ئاماجنةكاني ،لةناو ريزةكاني
سوثاكةش بةها ئاينييةكان بةهيَز و ثتةو دةكات ،لة بةرةي ونسيب ضةند سةركةوتنيَك ئةجنام
دةدات ،بة ورة و ديسثليين سةربازةكاني سةردةكةويَت .بةوةش ثاشا هةموو سةربازاني ثيادة و
تؤثخانة و نيوةي سوارةكاني لةدةست دةدات ،ثاشا برِيار دةدات هةموو ياساكاني دذ بة كاسؤليك
هةلَدةوةشيَنتةوة و كؤشش دةكات زؤرترين هيَزي ئريلةندي لة ئينطلرتا بةكاربهيَنيَت ،بةوةش
ثاشا زؤرتر تووشي نسكؤ و شكان دةبوو ،زؤربةي سةربازةكاني را دةكةن و كةس بةكةلَكي
ناهيَت ،كةسيش هاوكاري ناكات ،بةآلم بة سازداني دانوستان لةطةلَ ضةندين طرووث ،بةوةش
سوثاكة و نةيارةكاني لةيةك دةكاتةوة ،بةو فيَالنة دووبةرةكي دةخاتة ناو سوثاي دوذمنةكاني،
كةساني سةربةخؤ و ثةرلةمانتارةكان لةيةك دةكات ،هةروةها لةنيَوان ثةرلةمانتارةكان و
سكؤتالندييةكان ،بةآلم لةوةياندا سةرناكةويَت .دةرئةجنام ثاشا دةشكيَت ،ئةويش ذنةكةي
رةوانةي فةرةنسا دةكات ،خؤشي بةرةو سكؤتالند دةرِوات و لة رؤذي ٥ي مايؤي سالَي ١٦٤٦
سوثاكةي تةسليم دةبن ،شةرِي ناوخؤييةكةش كؤتايي ديَت ،سكؤتالندييةكانيش لةطةلَ
شؤرشطيَرةكان ريَكدةكةون بةرامبةرة ٤٠٠هةزار ثاوةند كة ثاشايان تةسليم بكةن ،بةوةش مةليك
دةكةويَتة ناو دةسيت دوذمنةكاني .
تةسليمبوون و شكاني ثاشا واتة دةسةآلت دةكةويَتة بن دةسيت ثةرلةمان ،ئةوانيش دووضاري
رووبةرِووبونةوةيةكي نويَ دةبنةوة ،ئةويش سوثاكةيان ،كة لةنزيك لةندةن جيَطريببوون ،ئةوان
داواي ثاداشيت سةركةوتنيان دةكرد لة بةرامبةر ئةو قوربانييةي لةو شةرِةدا ثيَشكةشيان
كردووة .لةبةرئةوةي هةموواليةك برِوايان وابوو ثاشايةتي هةر مبينيَت ،بؤية ثاشاش بري لةوة
دةكاتةوة بطةرِيَتةوة سةر تةخيت ثاشايةتي ،بةآلم دةيويست بة دةسةآلتةوة بيَتةوة سةر حوكم،
نةك وةك ثاشايةكي سادةي بيَ دةسةآلت ،بؤيةش سوثا بةرِووي ثةرلةمان دةكاتةوة،
سكؤتالندش بةرِووي ئينطلرتا دةنيَتةوة ،بةو هيوايةي بةو ناكؤكييانة ئةو دةتوانيَت وةك
26
ثاشايةكي بةدةسةآلت بطةرِيَتةوة سةر تةختةكةي ،بؤية ئةوانةي لةو نزيكبوون دةيانوت ،كةوا
برِواي بةو دةستةواذةية هةية :جاريَكيان بة ذنةكة ،يان بة قةشةيةك ،يان بة كورِيَكي زؤلَي ناسكي
بةنايزي ساوا .
ثاشا دةتوانيَت لةبةر دةسيت سةربازةكاندا را بكات و خؤي ئازاد بكات ،بةنهيَنييش ثةيوةندي
دةكاتةوة بة سكؤتالندييةكانةوة تا بطريَتةوة سةر تةختة داطريكراوةكةي ،بؤيةش سوثاي
سكؤتالندييةكان بةرةو خاكي ئينطليزي بةرِيَدةكةون ،بةوةش قؤناخي دووةمي شةرِة ناوخؤييةكة
هةلَدةطريسيَتةوة ،ثةرلةمانيش لةطةلَ كرومويل بؤ دوورخستنةوةي سوثاكةي مةليك ريَكدةكةون
تا شةرِي داطريكةراني بؤ بكات ،ديارة كةوا ثةرلةمان دةيةويَت لة داطريكردن و ثاشايةتي و
دةسةآلتي كرومويليش دووردةكاتةوة .كرومويل لة رؤذي ١٧ي ئؤطسيت هيَزةكاني سكؤتالند
دةشكيَنيَت .سوثا سةركةوتووةكة تا تؤلَة لة مةليك بكةنةوة لة هومليب هاوس هيَرشي دةكةنة
سةر و لةويَيةوة دةيبةن بؤ نيو ماركت ،كرومويليش بةزووتر كات دةطاتة شويَنةكة و خؤي وةك
سةرؤكي ئةجنومةني سوثاكة رادةطةيَنيَت ،لة مانطي ينايري سالَي ١٦٤٨دةطاتة لةندةن و لةويَش
رادةطةيَنيَت كةوا دةسةآلتي ثةرلةمانيش زؤردارانةية و داوا دةكات ثةرلةماني نويَ هةلَبذيَردريَت.
لة رؤذي ٦ي مانطي ئؤطسيت كرومويل بةسةركةوتووي دةطاتة لةندةن و شارلزي ثاشاش لةطةلَ
خؤيدا دةهيَنيَتةوة ،سوثاش كؤنرتؤلَي ثةرلةمان دةكات و كرومويل هةموو دةسةآلتةكان دةخاتة
بن دةسيت خؤي .ئيرت سةركردة سةركةوتووةكة زؤر بةهيَز دةبيَت و شةرِي دووةمي
ناوخؤييةكةش كؤتايي ديَت و دةسةآلتي سياسي لة لةندةن دةطريَتة دةست ،ثةرلةمانيش
بةزةبري هيَز دةكةويَتة بن دةسةآلتي ئةو ،ثةرلةمانيش ياسايةك دةردةكةن ،تيَدا شةرِةكةي ثاشا
لةسةر ثةرلةمان خيانةتيَكي مةزنة ،لة رؤذي ٤ي ينايري سالَي ١٦٤٩ثةرلةمانتارةكان برِيار
دةدةن كةوا ميللةت لةثاش خودا سةرضاوةي راسيت هةموو دةسةآلتيَكن ،ديارة كةوا
ثةرلةمانتارةكانيش نويَنةري ميللةتن ،ئيرت ئةوان خاوةن دةسةآلتة باآلكانن لةسةر ئةو نةتةوةية،
بؤيةش هةموو تةشريعاتي ئةوان وةك ياسا سةير دةكريَت و ثيَويسيت بة رةزامةندي ثاشا يان
لؤردةكان نامينيَت .
27
لة رؤذي ١٩ي ينايري سالَي ١٦٤٩ثاشاش بةشيَوةيةكي شكلي دادطايي دةكةن ،ثةجنا و نؤ قازي
لةوانة كرومويليش برِياري لةسيَدارةداني ثاشا ئيمزا دةكةن ،بؤ بةيانييةكةي ثاشا لةسةرخؤ
بةرةو مردن هةنطاوي دةنا ،خةلَكة ترساوةكةش سةيريان دةكرد ،بة يةك ليَداني تةورداسي
جةالدةكة سةري ثاشا دةثةرِيَنن ،يةكيَك لة ئامادةبواني ئةو كوشتندا نووسيويةتي :
لةودةمانةدا دةنطي نالَةي هةزارةها كةسي ئامادةبوو بةيةكةوة دةهات ،كة من هةرطيز دميةني
وام نةديبوو ،هيواشم زؤرة دووبارة نةبيَتةوة .هةلَةكةي شارلزي يةكةم طةورة بوو ،بؤيةش سةري
لةسةردانا ،ئةو نةيدةويست سامانةكة دابةشي سةر خةلَكةكة بكات ،ئةو كاري بؤ ئةوة نةدةكرد
سةقامطريي دةسةآلتي سياسي بةرثابيَت و رةوشي كؤمةآليةتي خةلَكةكة ساز بكات ،بؤيةش
ضارةنووسي بةوة طةيشت .
ثاش لةسيَدارةداني ثاشا سةردةميَكي نويَ لة ميَذووي ئينطلرتا ساز دةبيَت ،كة زاراوةي
سةردةمي كؤمارييان بؤ هةلَبذاردبوو .كة كرومويل و ثياوةكاني لة رؤذي ٣٠ي ينايري سالَي ١٦٤٩
شارلزي يةكةم و دارودةستةكانيان لةناوبرد ،كيَشةي دامةزراندني حكومةت و دابينكردني ئاسايي
ثاش شةرِة دذوارة ناوخؤييةكة كة حةوت سالَي خاياندبوو هاتووتة ثيَش ،سةرةتا ئةجنومةني
لؤردةكان ثاشايةتي هةلَدةوةشيَنةوةو لة رؤذي ١٩ي مايوي سالَي ١٦٤٩كؤماري ئينطليزي
رادةطةيَنن ،ئةجنومةني دةولَةت بؤ بةرِيَوةبردني كاروبارةكاني دةولَةت ثيَكدةهيَنن .كرومويل
دةبيَتة ثاريَزةري ئينطلرتا ،بةثيَي ياساي رةمسي هيَزيَكي سةربازي ثرِ ضةك دامةزريَنيَت كة
هةرطيز لة وآلتدا هيَزي وا نةبووبيَت ،بةوةش هةموو نةيار و دوذمنةكاني كؤمارةكة لةناو دةبات و
ئريلةندا و سكؤتالنديش دةخاتة ذيَر ركيَفي كؤمارةكةيان .لةو سةردةمةدا ئينطلرتا دةبيَتة خاوةن
بةهيَزترين سوثا لة ئةوروثا و دةتوانيَت هةموو دوورطةكاني بريتاني لة دةرةوة بثاريَزيَت و كؤشش
دةكاتةوة دووبارة بنةمالَةي ستيورات بطةرِيَنةوة سةر دةسةآلت ،لةطةلَ ثرتطالَيش
هةظالَبةندييةكي دائيمي دةبةستيَت ،بةوةش ئينطلرتا شويَن ثيَيةك لة دةرياي ناوةرِاست دادةنيَت .
سةرئةجنام دةسةآلتةكةي ئؤليظر كرومويل حوكميَكي سةربازي ديكتاتؤري بوو ،بؤيةش لةطةلَ
سةركةوتنةكاني دةرياكان و وشكاييةكان و فراوانبووني سنوور و مولَكةكاني ئيمثراتؤريةتي
ئينطليزيي نويَ سيستةمة كؤمارييةكة لةبةر ضاوي خةلَكة ثاريَزطارةكة خؤشةويست نةبوو ،كة
28
كرومويل لة رؤذي ٣ي سثتةمبةري سالَي ١٦٥٨دةمريَت ،ميللةتةكة هةناسةي ئيسراحةت
هةلَدةكيَشن و ريتشاردي كورِي كرومويل لةسةر وةسيةتي باوكي دةكةنة حاكمي وآلت ،ئةوةش
تةنها شيَوةيةك بوو لة طواستنةوةي دةسةآلت و هيض طؤرِانيَكي بةدواوة نةبوو ،مةسةلةكان وةك
جاران دةمينيَتةوة .ريتشارد لةسالَي ١٦٥٩و زؤر بةثةلَة واز لة دةسةآلت دةهيَنيَت و رةوشة ثرِ
ثالن و دةست و خيانةتةكة جيَدةهيَليَت ،بؤية يةكيَك لةسةركردةكاني سوثا بة ناوي ملربت
دةيةويَ بطاتة سةر كورسيية بةتالَةكةي دةسةآلت ،لةناو كؤشكي وستمنسرتةوة رادةطةيَنيَت كةوا
سوثا دةسةآلتيت طرتووتة دةست ،بةآلم هةموواليةك ثشيت تيَ دةكةن و بةرنامةكةي سةرناطريَت
و هةرةس دةهيَنيَت.
طةرِانةوةي مةليك
ئةمري شارلزي دووةم كورِي شارلزي يةكةم لة دةرةوة دةذيا ،لة ثةرلةمان ئيش بؤ ئةوة دةكرا
ثاشايةتي بطةرِيَتةوة ،بؤيةش زؤرينةي ناو ثةرلةمان ثشتيوانييان لة ثاشا دةكرد ،هاوآلتيانيش
لةبةر ئةو دميةنة ناشريينةي كؤماري كة لةاليةن كرومويلةوة دانرابوو ئارةزوويان بوو
دةستبةرداري ئةو سيستةمة بن ،ئيرت لة رؤذي ٨ي مايو ثةرلةمان بانطةوازي شارلزي دووةم
رادةطةينيَت ،داواش دةكةن ثاشا لة تاراوطة بطةرِيَتةوة و تةختةكةي وةربطريَتةوة ،ئينطليزةكان
بةو بؤنةية ئاهةنط دةطيَرِن و بة هيوايةي مالَئاوايي لةو بيست سالَة تالَة بكةن كة بةردةوام شةرِي
تيَدا بةردةوام بوو ،داواش دةكةن ثاشايةتي بةبيَ خويَنرذان بطةرِيَتةوة .كة وآلت سيستةميَكي
نويَي حكومي ثيادة دةكرد ثاشايةتي دةطةرِيَتةوة وآلت ،بةآلم دةسةآلتي ئةو ثاشاية وةك شارلزي
يةكةم نةبوو ،سيستةمة نويَيةكة وةك ئةو بةرنامةية بوو كة شؤرشةكةي ساآلني ١٦٤٢هةتا ١٦٤٩
داواي دةكرد ،،بةوةش دةسةآلتة باآلكة لةبن دةسيت مةليك دةطوازريَتةوة دةست ثةرلةمان و لة
ئةجنومةني لؤردةكانيش دةطوازريَتةوة دةست ئةجنومةني عمووم.
29
لة رؤذي ٢٥ي مايو ئوستوولَةكةي ثاشا دةطاتةوة دوظر ،شارلزي دووةم لة رؤذي ٢٩ي مايوي
سالَي ١٦٦٠دةطاتةوة لةندةن ،دووبارة ثاشايةتي دةطةرِيَتةوة و هاوبريييةك لةنيَوان ثاشا و
ثةرلةمانيش دةبينرا ،ثاشا دةسةآلتي باآلي لةسةر هيَزة ئينطليزييةكة لة دةريا و لة وشكاييدا
هةبوو ،ثةرلةمان دووبارة كارةكاني ئةجنومةني لؤردةكان ريَكدةخاتةوة ،ئةسقفةكان دةطةرِيَنةوة
كلَيَسا رةمسييةكة ،سوارةكانيش سامانةكانيان وةردةطرنةوة كة لةسةردةمي كرومويل
زةفتكرابوون ،لةطةلَ ئةوةشدا كةميَك قةرةبووش وةردةطرنةوة ،دووبارة ضينة ئورستقراتييةكة
هةيبةت و شكؤكةيان وةردةطرنةوة .بةآلم ئةو كارانة ضةندين دوذمنايةتي دروست دةكات ،كة ئةو
بنةماآلنةي مولَكةكانيان دةدريَتة ،ثاشاكاني بنةمالَةي ستيورات توورِة دةكات ،ئةو نارِةزاييةش
دةطاتة ناو ضينةكاني نةجيبزادةكان و خةلَكة ناوةندةكانيش ،بؤيةش ئةو بزاظة حزبي
(ئازادةكان)ي ليَ دةكةويَتةوة كة رووبةرِووي حزبي ثاريَزطاران كة طةورة ساماندارةكاني تيَدا بوو
دةبيَتةوة .كة شارلزي دووةم دةمريَت ،وةسيةت دةكات كؤشك و تةختةكةي بدريَتة جيمسي
دووةمي براي ،ئةوةي هةتا سالَي ١٦٨٥حوكم دةكات و لةو ساآلنةش وآلت بة شؤرشيَك سةرقالَ
دةبيَت ،ضونكة ثاشاية نويَيةكة دةيةويَت دووبارة مةزهةبي كاسلؤليك بطيَرِيَتةوة وآلت.
شؤرشة مةزنةكة
يةكةم ضاكة كة جيمسي دووةم لةطةلَ كاسؤليكةكان كردوويةتي ،هةزارةها كةسي ليَ ئازاد
كردون ،ئةوانةي برِواداري كاسؤليك بوون ثؤسيت باآليان دةداتيَ ،هةموو ئةو ياسايانةي دذ بةو
مةزهةبة زووتر دةرضووة ،ثاشا هةلَياندةوةشيَنيَتةوة ،بؤيةش بووني ثاشايةكي كاسؤليك لة
وآلتيَكي ثروتستانت ميللةت توورِة دةكات و لة ئةجنامدا شؤرش هةلَدةطريسيَت ،سوثاكةش بة
سةركردايةتي ئارشيبالد كامبل ئريل ئارجيل و دؤق جيمس مومنوث بؤ البردني ثاشاية
كاسؤليكةكة دةبيَت .هةردوو حزبةكة ،ئازادةكان و ثاريَزةرةكان بؤ مانةوة و البردني ثاشا دةبيَتة
ناكؤكييان.
30
ئةنداماني حزبي ئازادةكان بؤ البردني ثاشاكة وليم ئورنج و هاوسةرة ثروتستانتةكةي ماري بانط
دةكةنةوة ،ئةو ذنةي كة كيذي جيمسي ثاشا بوو كة ذني يةكةمي ،كة تةخيت ثاشايةتي وآلتةكة
وةربطرن .بةآلم ئارجيل لة رؤذي ١٧ي يونيو هةرةس دةهيَنيَت و لة ٣٠يونيوش لةسيَدارة
دةدريَت ،بةوةش بةشة باكوورةكة شؤرشةكةيان سةرناطريَت ،بةآلم خةلَكي دورستشري كة
دذايةتي كاسؤليكيان دةكرد ،ثيَشوازي طةرم لة مومنوث دةكةن و بة فريادرةسي دةزانن.
ذمارةيةكي زؤري ثرؤتستانتيش دةطةنة بن بالَي ئةو ،بةوةش بةخيت بؤ وةرطرتين تةخيت
ثاشايةتي زؤر دةبيَت ،بةآلم نةجيبزادةكان و دةرةبةطةكان ثشتيواني ناكان و قبوولَ ناكةن
هاوكاري بكةن ،كة سوثاكةي ئةو ،كة برييت بوون لة كةسة هاوبريةكان لة نزيك شاري سدمجور لة
رؤذي ٦ي يوليؤي سالَي ١٦٨٥دةشكيَن و مومنوث لة ئةجنامي ئةو شكستة مةزنةدا را دةكات،
بةآلم دةطرييَت و ئةطةرضي زؤريش دةثارِيَتةوة ،دةرئةجنام بة فةرماني ثاشا لةسةري دةدةن .
سوثاكةي ثاشا بة سةرؤكايةتي ثرس كريك ،ثاش ئةو سةركةوتنة ،راوي ثامشاوةي
شؤرشطيَرِةكان دةنيَن ،بةبيَ دادطا هةموو طرياوةكانيان لةدار دةدةن ،جيمس ثاشا دادطايةك بة
سةرثةرشيت سةرؤك قازييةكان جفريز بؤ دادطاييكردني بةشداربوواني شؤرشةكة دادةنيَت،
ثاشاش ئةو قازيية ئازاد دةكات لة دادطاييكردني طرياوةكان ،ئينجا ثرؤسةكة زؤر بة شيَوةيةكي
خويَناوي بةرِيَوة دةضيَت و كةسيان مايف ئةوةيان نابيَت بةرطري لة خؤيان بكةن ،بؤيةش
خةلَكيَكي زؤري بيَتاوان بة طضكةترين تومةت لةسيَدارة دةدةن ،لةبةر ئةو شيَوة درِةندةييةي
دادطاكة زؤر لة نةجيبزادةكان لة ثاشا دووردةكةونةوة ،بؤيةش نيَوان ميللةت و ثاشا بؤشاييةكي
دووري تيَدةكةويَت .
كة جيمسي دووةم داوا لة ثةرلةمان دةكات ياساي دةستنيشانكردن هةموار بكات ،ئةو ياسايةي
دةسةآلتي هةبوو كاسؤليكةكان لة ثؤستةكان و ثةرلةمان دووربكاتةوة ،هةروةها ثاشا داواش
دةكات ياساي مايف ليَكؤلَينةوة لة ياساي طرتن و سوثايةك لةذيَر فةرمانرِةوايةتي ئةو دامةزريَنن
هةموار و طؤرِانكارييان تيَدا بكات ،بةآلم ثةرلةمان طويَي بة داواكاني مةليك نادات ،بؤيةش ثاشا
ثةرلةمان سرِ دةكات و خةلَكة كاسؤليكةكانيش لة ثؤستة ديارةكاني حكومةت دادةنيَت.
31
ليَبوورديي
لة رؤذي ٤ي ئؤطسيت جيمسي دووةم يةكةم بةلَطةنامةي ليَبووردةيي لةسةردةمي خؤيدا
بآلودةكاتةوة ،ديارة مةبةسيت ثاشاش لةوةدا ئةوة بوو كةوا زةمانةتي مةزهةبي كاسؤليك لةثاش
مردني بكات ،كة لة داهاتوو هيض كيَشة و ئاشوبةيةكيان رووبةرِوو نةبيَتةوة ،بةآلم ئةوةيان
سنووري مةبةسيت دةرباز دةكات ،بؤ يةكةم جاريش ئازاديية ئاينييةكان بؤ هةموو هاوآلتيان
لةسةرانسةري وآلت رةها دةكات و دابيين مافةكانيان دةستةبةر دةكات .بةثيَي ئةو بةلَطةنامةية
هةموو كةس ئازادة برِوا بة كام مةزهةب بهيَنيَت و كةسيش لةسةر بؤضوون و برِواي ئايين سزا
نةدريَت ،بواريش نادةن كةس حةقي بةسةر مةزهةبي كةسي ترةوة نةبيَت ،ضيرتيش ثؤست و
وةزيفةكانيش لةسةر بنضينةي مةزهةب نةبيَت ،هةموو طرياوةكاني ئةو تومةتانةي سةر
ملمالنيَيةكاني جياوازييةكان ئازاد بكريَن .
ئةطةرضي ئةو بةلَطةنامةية ئاستيَكي باآلي ليَبووردةيي ثيَوة بوو ،بةآلم دةبيَتة دةروازةيةك بؤ
هةلَطريساني شةرِي نيَوان مةزهةبةكان و دةستة و كؤمةلَةكان و ئةوانةي بةرذةوةندييةكانيان
دةطؤرِا ،ضونكة ثاشا و ثةرلةمان مةبةستيان لة دةركردني ئةو بةلَطةنامةيةدا هةبوو ،ئةويش
طةيشتين كاسؤليكةكان بوو بؤ ثؤستةكاني دةولَةت ،ئةوانةش ثشتيواني سةرةكي ثاشابوون،
كؤشش بؤ الوازكردني ثرؤتستانتةكان بوو ،كة ثشتيواني ثةرلةمانيان دةكرد ،بؤيةش زؤر ئاسايي
بوو كةوا ثةرلةمانة ثرؤتستانتةكة ئةو بةلَطةنامةية رةت بكاتةوة و ثاشاية كاسؤليكةكةش
سووربيَت لةسةر مانةوة و جيَبةجيَ كردني بةلَطةنامة ليَبووردةييةكة .ثاشا بةئاشكرا برِوابووني
خؤي بة مةزهةبي كاسؤليك رادةطةيَنيَت و دةكةويَتة ناو باوةشي راويَذكارةكاني ئةو مةزهةبة،
لةسالَي ١٦٨٨ثاشا ضوار لة ئةسقفة كاسؤليكةكان بؤ ئيدارةي كلَيَساي كاسؤليك لة ئينطلرتا
دادةمةزريَنيَت ،جيمسي دووةم بؤ هةر يةكيَكيان مووضةي مانطانةي هةزار ثاوةنديان بؤ
دةبرِيَتةوة ،بةوةش ثاشا ئامادةيي و شكؤيي كلَيَساي كاسؤليك لة شةقامي ئينطليزي
رادةطةيَنيَت ،بةلَكو دةطاتة ئاست كلَيَساي ئةجنليكاني كة كلَيَساي رةمسي دةولَةت بوو.
32
لةسالَي ١٦٨٨كة ثاشا جيمس كورِيَكي دةبيَت ،هةموو كايةكاني وآلتةكة بة ثاني و بة دريَذي
دةطؤرِيَت ،كةواتة ثاشاي داهاتووي وآلت ئةويش كاسؤليك دةبيَت ،ضونكة كورِةكة
ثرؤتستانتةكةي شاذن ماري ،لةو تةختة دووردةخريَتةوة ،بؤيةش رةوتة دذةكاني ثاشا و
كاسؤليكيةت نكؤلَي لة بووني ئةو كورِةي ثاشا دةكةن ،دةلَيَن مةبةسيت ثاشا لة بةناوكردني ئةو
كورِة تةنها بؤ ئةوةية بنضينةكاني كاسؤليك لة وآلت ثاش مردني ثتةو بكات ،بؤيةش هةموو نيطا و
هيواكان بة مارييةوة دةبةسرتيَتةوة ضونكة ئةو شاذنة تاكة هيواي ثرؤتستانتةكان بوو ،بؤية
هةموو كؤششةكان طةرم دةبيَت بؤ هةلَطريساني شؤرشيَك تا ماري و وليم ئورجني هاوسةري بطةنة
سةر تةخت و ببنة ثاشا و حاكمي ئينطلرتا.
شؤرشة سثييةكة
دةسةآلتدارةكان زؤر بةثةلَة ثةيوةندي بة وليم ئؤرجني هاوسةري ماري و حاكمي باآلي يةكيَيت
هةريَمةكاني خاكة نةوييةكان (هؤلةندا) دةكةن ،لة ئةجنامي دانوستاني شؤرشطيَرةكان لةطةلَ وليم
ريَكدةكةون لةسةر ئةوةي دةسةآلتي ئينطلرتا بدةنة ماري و وليميش هاوبةشي دةسةآلتةكة بكات،
بةيةكةوة كؤشش بكةن جيمسي دووةمي ثاشا لةسةر تةختةكة الببةن و دةسةآلتي كاسؤليكيش
لةسةر مةملةكةتة كةم بكةنةوة ،بؤيةش لة رؤذي ١٩ي ئؤكتؤبةر ئوستووليَكي ثيَكهاتوو لة ثةجنا
كةشيت جةنطي و ثيَنج سةد كةشيت بار و ثيَنج سةد سوار و يازدة هةزار سةربازي ثيادة بةرةو
كةنارةكاني ئينطلرتا بةرِيَدةكةويَت ،هةر كة وليم ثيَي لةسةر ئةو خاكة دادةنيَت ،بازرطانةكاني
لةندةن قةرزيَكي بة دوو سةد هةزار ثاوةند دةدةنيَ ،هةر ئةوانةش بوون كة زووتر يارمةتي
جيمسي دووةميان نةدابوو ،ئيرت بةو هةلَويَستة وليم ورةي بةرزدةبيَتةوة و ثيَطيَريي خؤي بةو
وآلتةوة دادةنيَت ،لة ئةجنامي شةرِة دؤرِاوةكاني سوثاكةي جيمسي دووةم الواز و ماندوو دياربوو،
بؤيةش وليم ثةيوةندييان ثيَوة دةكات و ثشتيوانيان ليَ دةخوازيَت ،بةوةش شازادة ئان كيذي
جيمس ثاشا و لةطةلَ ميَردةكةي جؤرجي دانيماركي اليةنطريي بؤ شؤرشطيَران رادةطةيَنن.
بةوةيان ثاشا خؤي لة مةيدانا بة تةنها دةبينيَتةوة ،هاليظاكسي يةكيَك لة هاورِيَية نزيكةكاني بؤ
33
دانوستان دةستنيشان دةكات ،ئةويش ئامادة دةبيَت دةستبةرداري دةسةآلت بيَت ،ئةطةر
سةالمةتي بثاريَزن ،بةآلم ئةوةش تةنها ثالنيَك بوو تا خؤي لةو طيَذةلووكة دةرباز بكات ،بؤية لة
مةيدانةكة رادةكات ،كة هاليظاكس لة بةرةكاني شةرِةكة دةطةرِيَتةوة دةبينيَت وآلتةكة بيَ ثاشاية
و جيمس رايكردووة ،بؤية دةستةيةك لة نةجيبزادةكان ،ئةو وةك سةرؤكي كاتي دةولَةت
دةستنيشان دةكةن.
لة رؤذي ١٣ي ديسمبةر ئةو نامةيةكي لة جيمس ثيَ دةطات ،كةوا ئةو كةوتووتة بن دةسيت
دوذمنان و طرياوة ،بؤية هيَزيَك رةوانة ناوضةكة دةكةن ،تا ثاشاية زةليلةكة بهيَنةوة كؤشكي
هويتهول ،بةآلم ثاشا كة دةزانيت وليم لةو نزيك بوويتةوة بةرةو فةرةنسا رادةكات ،لةويَش لةالي
لويسي ضواردةهةم كةميَك كؤمةك دةكريَت ،لةو سةفةرة ناطةرِيَتةوة و جاريَكي تر بة ضاوةكاني
لةندةن نابينيَتةوة و لة تاراوطةش دةمريَت .
وليم لة ١٩ي ديسمبةردا دةطاتة لةندةن ،خةلَكةكة وةك سةركردةيةكي فريادرةس ثيَشوازي
دةكةن ،ئةو لةودةمانةوة دةيتواني بةيةكجاري ثةيام و بةرنامةي قرِكردني كاسؤليك بدات و خؤي
وةك سةركردةيةكي ديكتاتؤريش بناسيَنيَت ،بةآلم سةركردة سةركةوتووةكة ئةجنامي
سةركةوتنةكاني بة ئارام و لةسةرخؤ دةدوريَتةوة ،بوار دةدات ثةرلةمان دةسةآلتي هةر هةبيَت،
بواريش نادات لةو شارة راورووت بكريَت كة لةاليةن ثروتستانتةكان و دذ بة كاسؤليكةكان دةكران.
وليم ئؤرنج بواردةدات ثةرلةمان بة لؤردةكان و ئةجنومةني عموومةكةوة وةك خؤيان كارةكانيان
بكةن ،بواريش دةدات ئةسقفةكان لة كفوتريي مبينيَنةوة ،لة رؤذي يةكةمي مانطي فربايةر هةموو
ثالنةكان رةوشة نويَيةكة ديار دةكات ،لةبةرئةوةي جيمسي دووةم لةسةر تةختةكةي رايكردووة،
بؤية ئاسايي بوو كة ئةو وةك ثاشا نةناسن ،بؤيةش ماري كيذةكةي و هاوسةرةكةي وليم دةكةنة
ثاشاي وآلت و ناو لة وليم دةنيَن وليمي سيَيةم و شاذنيش ماريي دووةم .ئيرت ذن و ميَردةكة
بواردةدةن ثرؤذةي ياساي راطةياندراوي مافةكانيش دةربضيَت ،كة لةاليةن ثةرلةمانةوة ثيَشنيار
كرابوو ،كة بة ناوي بةلَطةنامةي مافةكان دةناسرا و لة رؤذي ١٦ي ديسمبةري سالَي ١٦٨٩
ثةسةندي دةكةن ،بةوةش شؤرشةكة سةردةكةويَت و ثةرلةمان لة ثاشا دةباتةوة و
ثرؤتستانتيش لة كاسؤليك دةباتةوة.
34
بةلَطةنامةي مافةكان يةكيَكة لة بةلَطةنامة هةر بةناوبانطةكان لة ميَذووي سياسي ئينطلرتا و
دةبيَتة بنضينةي سةرةكي ياساكاني ئينطليزي و بةردي طؤشةي زةمانةتي دةسةآلتةكاني
ثةرلةمان بةرامبةر بة طةمة و فيَلَةكاني ثاشاكان .لةو بةلَطةنامةيةدا هاتووة كةوا مةليك دةسةآلت
و مافةكاني لةسةر تةختةكةي لة ئريادةي ميللةتةوة وةردةطريَت ،ثاشاش مايف ئةوةي نيية ئةو
ياسايانة ثيَشيَل بكات كة لةاليةن ثةرلةمانةوة دةردةضيَت ،هةروةها طةيشتين كاسؤليك بة
دةسةآلتيش تةحريم دةكات .وليمي ثاشاش ناضار دةكةن خؤي سويَندي دوورخستنةوةي
كاسؤليك بةو شيَوةية خبويَنيَتةوة :
من وةك ثاشاي ئينطلرتا سويَند دةخؤم دذايةتي و رةقابةري و نةفرةتي هةموو جؤريَكي كوفر و
زةنديقةكان بكةم ،ئةو بريدؤزة ثيسة نةفرةتةي كة دةلَيَت ئةو كةساني تر بكوذن و لةناويان
بةرن ،ئةو سةركردةيةي كة ثاثا يان دةستةي بارةطةي ثاثا لة رؤما فةرماني دذي بؤ دةردةكات،
هةر ئةو كةسة لة كلَيَسا و لة تةخيت ثاشايةتي دووردةخريَتةوة و دةردةكريَت ،هةروةها ئةو
كةسة نابيَ و ناكريَت مبينيَت ،هةروةها هيض حاكميَك ،كةسيك ،مةترانيَك ،يان دةولَةتيَك ،يان
شازادةيةكي دةرةكي هيج جؤرة واليةت و دةسةآلت و سةروةري و سولَتاني لةو مةملةكةتةدا
نابيَت ،بؤيةش داوا لة كردطار دةكةم يارمةتيم بدات.
ئيرت شؤرشة نةمرةكة بةبيَ ئةوةي خويَن برذيَت سةردةكةويَت و جيَطاي رةواشة ناو لةو شؤرشة
بنريَت ،شؤرشة سثييةكة .بةوةش هةموو بةربةرةكانييةكاني سةر دةسةآلت لةاليةن ثةرلةمان و
ثاشا كة ماوةي ضل سالَي خاياند نامينيَت ،هةروةها ملمالنيَي دةرةبةطةكان و ضينة نويَيةكةش
لةسةر دةسةآلت و سامان بنربِ دةكريَت .ئةطةرضي شةرِ و ملمالنيَي نيَوان ثرؤتستانت و
كاسؤليكةكان لةسةرانسةري ئةوروثا بؤ دةستبةركردني ئازادييةكاني باوةرِ هةبوو ،ضةند سةدةش
بةردةواميش بوو ،بةآلم لة ئينطلرتا و لة جةرطةي كيشوةرةكةدا بة سةالمةتي لةو طيَذاوة
دةربازيان دةبيَت ،ضونكة ئةو ملمالنيَية ئةلَمانياي رووخاند و فةرةنساي الواز كرد و شكؤي
ئةسثانياي نةهيَشت .
بة كؤتايي هاتين سةردةمي شؤرشةكة ،لة ئينطلرتا تريؤذي جيهانيَكي نويَ دةردةكةويَت،
ئينطليزةكان بة شؤرشيَكي دريَذي بةرهةمدار بةختياربوون ئاشيت و سةالمةتي لةسةر خاكي
35
خؤيان فةراهةم دةكةن ،ئاشتييةك بوو كة ئةوروثاييةكان هةموو حةسووديان ثيَيان دةهات ،بةو
ئاشتييةش توانيان وزة و دةسةآلتي ناوخؤيان ثتةو بكةن ،كة ببووة ستووني سةرةكي سازبووني
ئيستعمار لة سةدةي هةذدةم.
ئينطلرتا سةردةميَكي نويَي تيَدا سازدةبيَت كة لةسةر ئاسيت ئةوروثا وةك رؤذاني ثيَش شؤرشةكة
نةبوو ،ضونكة جاران وةك دةسةآلت و ثاوةريَكي الوةكي سةيري ئةو وآلتة كراوة ،بةردةواميش
وآلتيَك بووة وةك ثاشكؤ بؤ فةرةنسا ،بةآلم ثاش ئةو شؤرشة سيماكاني نةتةوةي دةسةآلتداري
بةهيَز دةردةكةويَت ،بؤيةش هةموو وآلتاني ئةوروثاي حيسابيان بؤ فةرمانةكاني ئةو كردووة .هةر
ئةوانيش لةثشيت ثةردةوة سياسةتةكاني نيَوان جةمسةرةكاني ئةوروثايان دادةرِشت و لة
كيَشةكاني ئةوروثا ئةوان هاوسةنط بوون ،بةوةش لة سةدةي نؤزدهةم توانيان كؤنرتؤلَي تةواوي
سياسةتي ئةوروثي بكةن .لة ناو وآلتيش شارةكاني ئينطليزي هةموو دةسةآلتةكاني
دةرةبةطةكانيان وةردةطرنةوة و ضاالكي بازرطاني لةطةلَ زؤربووني موستعمرةكان طةشة دةكات،
بؤيةش ثةميانيَكي نةنووسراويش ثةيرِةو دةكةن ،كةوا هيَزة بازرطانييةكاني سةرمايةدارةكاني
زةوي ،دةسةآلتةكاني ئورستقراتييةكان وةربطرنةوة ،بة مةرجيَك بةرذةوةنديية بازرطانييةكان
هاوسةنطي سياسةتي دةرةكي وآلتةكةيان بيَت.
36
بابةتي دووةم
شؤرِشي ئةمريكي
37
شؤرِشي ئةمريكي
ئةوروثييةكان خاكي ئةمريكايان بة جيهاني نويَ دةزاني ،كة بيَ ثارة و سامان دةستيان كةوتبوو،
بؤيةش ثاش ئةوةي (كريستؤظةر كؤملبس) كيشوةرةكة دةدؤزيَتةوة شةثؤل شةثؤل خةلَكةكة
روويان تيَكردووة ،ئينطليزةكان لة هةموو نةتةوةكاني تر زؤرتر روويان لةو خاكة نويَية كردبوو،
بؤيةش بؤ مان و جيَطريبوون شةرِ و رووبةرِووبونةوةي دذواريان لةطةلَ هينديية سوورةكان
كردبوو ،ئةوانةي خةلَكي رةسةني سةر ئةو خاكة بوون ،كؤمةلَكوذييةكاني بةرِووداياندا كراوة
بوويتة نيشانةيةكي شةرمةزاري بؤ خؤرئاوا .كؤلؤنيزمة ئينطليزةكان كة وآلتي دايكيان جيَهيَشتبوو
بةرةو وآلتي نويَي بةرِيَكةوتن بؤ ذيانيَكي كامةرانرت و ساماني زؤرتر و ئازادي كة ببووة
مستعمرييةكةي ئينطليزي بوو ،بةو هيوايةي هةموو ثةيوةندييةكانيان بة وآلتي يةكةميان بربِن و
38
بريي ليَ نةكةنةوة ،بؤيةش ئةطةر رووبةرِووبونةوة لةنيَوان ئينطليزةكان و نيشتةجيَيةكاني تر نزيك
و لةباربووة بؤيةش شؤرشيش هةلَدةطريساوة ،شؤرشة ئةمريكييةكة لة منالَداني ئةو شؤرشةش
دةولَةتيَكي بةهيَز و ئيمثراتؤريةتيةكي باآلدةست لةسةر هةموو دروست دةبيَت .
كة ئينطليز لة شةرِة حةوت سالَييةكةيان ( )١٧٦٣ _١٧٥٦دةربازيان دةبيَت بآلضةي شؤرشةكة
دةردةكةويَت ،كة تيَدا فةرةنسييةكان دةشكيَن و لة هةموو كؤلؤنيزمةكان بةتايبةتي لة كةنداش
دةردةكريَن و فةرةنساش دان بةريَكةوتننامةكةي ثاريسي سالَي ١٧٦٣دادةنيَت و ئوقيانووسي
ئةتلةسيي دةبيَتة دةرياضةيةكي ئينطليزيي بةبيَ ركابةرايةتي ...ئيرت لةورؤذةوة ئاسيت ثارةدان و
ثشتيوانيية داراييةكان و سةربازييةكان لةسةر كؤلؤنيزمةكان بةرزتر دةكةن ،بةوةش هةموواليةك
نارِةزاييةك لة سياسةتي ثاشايةتي زؤردار دةردةبرِن .
بريتانياي مةزن كة لةسالَي ١٧٠٧بة يةكيَيت سياسيي نيَوان مةملكةتي ئينطلرتا و ئوسكتالندا و
ويلز دامةزرابوو ،توانيان دةست بة سةر كؤلؤنيزمة فةرةنسييةكان لة ئةمريكاي باكوور دةست
بةسةر دابطرن و رووبةريَكي زؤري خاكي بةياريان بةدةست دةكةويَت ،بةوةش تونرا بؤ
سةرمايةطوزاري لةبةرذةوةندي كؤشكي بريتاني بةرجةستة ببيَت .كة جؤرجي سيَيةم
دةبيَتة ثاشاي مةملةكةتةكة كؤشش دةكات دةسةآلتي ناوةندي ()١٨٢٠_١٧٦٠
ئيمثراتؤريةتييةكة ثتةوتر بكات ،ئةو كةسيَكي ديكتاتؤر بوو ،بؤيةش هيض بايةخي بة ثةرلةمان و
حكومةت نةدةدا ،هةموو دةسةآلتة سياسيية و دةستوورييةكانيشي بزاندووة ،كة هةتا سالَي
١٦٨٨ةوة ثةيرِةو دةكرا ،بةوةش دةسةآلتي ثاشاكة واي كردبوو ياساكان بةرتةسك بكريَتةوة و
كؤلؤنيزمة بريتانييةكان لة ئةمريكاي باشوور قؤلَبةست بكات .
39
شةرِةكانيش ئابووري بريتانيا ثيَويسيت بة سةرضاوةي ترةوة هةبوو ،باشرتين و طوجناوترين
ضارةسةر بؤ هةلَسانةوةي ميزانييةي دةولَةتيش ،وةك يةكةم هةنطاو دةرضووني ياساي شةكرةكة
بوو كة لةسالَي ١٧٦٤دةركرا ،بةوةش قةدةغةكرابوو دؤشاو (هةنطويَين رةش) بيَتة وآلت تةنها
لةو ناوضةكاني بن دةسةآلتي ئينطليزةكانةوة نةبيَت ،باجيش خرابووة سةر هةنطويَن و مةشرووب
و قاوة و ئاوريشم و هةنديَ كاالي تريش ،برِياريش درابوو هةموو كارطيَرِيية داراييةكان توند بكريَت
و هةموو جؤرةكاني قاضاخيش بنربِبكريَت .ئةمريكييةكان تةنها بةشة داراييةكةيان قبوولَ كردبوو،
بةآلم بة بةشة مادييةكةيان نارِةحةت بوون ،بةآلم ئةوان لةوة توورِة ببوون كة لةندةن ثرسي بة
دةسةآلت ياسادانانةكاني نيشتةجيَبووةكان نةكردبوو ،كة ئةوان حةقي ئةوةيان هةية شيَوةكاني
باج ديار بكةن ،ضونكة ئةوةيان بة ثيَشيَلييةكي بةدةر لة دةستووريان دةزاني .بةوةشيان خؤيان
بة هاوآلتي ثلة دوو زانيبوو كةوا هاوآلتيبووني ئةوان تةنها بؤ كؤكردنةوةي باج و ثارةية بؤ
خزمةتي خاوةن شكؤ و بةس.
باجي مؤر
بةردةوام ياسا بريتانييةكان بازرطاني لةناو وياليةتة ئةمريكييةكان كؤتبةند دةكرد ،لةسالَي ١٧٦٤
ياساي دراوي دةركردبوو ،بةوةش مايف بة خةسلَةتي ياسايي دراوةكاني لة موستعمرةكان
راطرتبوو ،كة جاران قةرزي ثيَ دةدرايةوة ،هةمان سالَيش ياساي ياخيبوون لةسةر هةموو
موستعمرةكان دةردةكات ،بةوةش هةموو جؤرة ريَثيَوان و خؤثيَشاندانيَك لة هةموو
موستعمرةكان قةدةغة دةكات .بؤ دابينكردني سةربازطة و شويَين حةوانةي هيَزةكاني ثاشايةتي
ساز و ئامادة بؤ رووبةرِووبونةوةي هةر ثةالمار و هيَرشيَكي هينديية سوورةكان لةسالَي ١٧٦٥
ياساي خانووبةرةي موستعمرةكان دةردةكات ،كة تيَدا هاوآلتيان فةرز دةكات شويَين حةوانةي
سةربازةكاني ثاشايةتي لةالي خؤيان بكةنةوة و هةروةها هةموو ثيَداويستييةكانيشان بؤ دابني
بكةن .
40
هةر لةو سالَةدا ياساي (مؤركردن) ي ناودار خراثي دةركردبوو ،بةوةش ئيدارةي بريتاني
ناوةندةي لة لةندةن بة كؤمةلَةيةك ياسا كارطيَرِي هةموو موستعمرةكان بة ئابووري ئينطليزي بة
ثةيوةندييةكي كاسؤليكي بةسرتاوي طريَدراو دةبةستيَتةوة .داناني باجي مؤركردن بؤ موازنة و
ثرِكردنةوةي مةسرةفة زؤرةكاني بةرطري بوون لة موستعمرةكان ،ئةو ياساييةش بة ثلةي يةكةم
ثياواني ميديا و نووسةران و بزنسمان و ثياواني كاري ضينة برذةوا بةهيَزةكةي كؤمةلَطةي
شارةكاني ئةمريكاي دةطرتةوة ،ئةوةش بة ليَداني ثووليَك بوو بة نرخي شةش هةتا شةش ثاوةند
لة رؤذنامةكان و بليتةكان و ناميلكة و مؤلَةت و طريَبةستةكان و سةندة بازرطانييةكان و بؤندةكاني
فرؤشنت و رةهن بوون ،واتة هةموو ثسولةيةكي رةمسي يان بازرطاني نيَوان دوو كةس بكريَت .
ثاش ئةوةي تويَذيَكي زؤري كؤمةلَطةي ناو موسستعمرةكان بةو ياساية زيانيان بةركةوت
ئاذاوةيةكي فراواني ميللي بةرثابوو ،ئةوةش لةوة رةنطي دةدايةوة كةوا ئةوان بة دةست
تيَوةرداني بريتانيا لة كاروبارةكانيان نيطةران و توورِةبوون ،سةرةتا لة وآليةتي فرجينيا ئةو
ياساية رةفز كرايةوة ،بؤيةش ئةجنومةني هاوآلتيان كة دوايي بة برِيارةكاني فرجينيا ناسرا،
ثابةندنةبووني خؤيان بةو ياساية دةربرِي و وتيان بيَجطة لة ئةجنومةنةكةيان كةسي تر ناتوانيَت
بامجان لةسةر دابنيَت ،ئينجا وياليةتي مساتشوستس هةنطاوةكاني ئةواني هةلَطرت كة ئةجنومةنة
ياسادانانةكةيان بنضينةيةكي ياسايي دانا ،كة ثاشان دةبيَتة رووداويَكي طرينط لة ميَذووي
وياليةتة يةكطرتووةكان ،كة تيَدا هاتبوو كةوا ثةرلةماني بريتاني ناتوانيَت باج لةسةر
موستعمرةكان دابنيَت ضونكة ئةوان ثةرلةماني هةلَبذيَردراوي موستعمرةكان نني ،وتيان (باج
وةرطرتن بةبيَ نويَنةرايةتيكردن نابيَت) .بةرهةلَسيت و نارِةزاييةكةش ثشيت بةوة بةستابوو كةوا
خةلَكةكة برِوايان بةو دةستةواذة ئينطليزيية هةبوو ،كة دةطوترا باج وةرناطريَت بةبيَ رةزامةندي
لة نويَنةرة دياركراو و هةلَبذيَردراوةكانيان لة ثةرلةمان.
بؤيةش ئةوان داواكاربوون وةك هاوآلتياني بريتاني مامةلَةيان لةطةلَدا بكريَت ،ئةو ياسايانة
دةيويست لة دوورةوة ئابووري ئةمريكييةكان بة بريتانياوة ببةستيَت كة ضينيَكي بازرطاني ديار
سةريان هةلَدابوو ،ئةوانةش دوور لة ثرنسيث و ريَنمايية ئابوورييةكاني بريتاني باش طةشةيان
كردبوو ،كةواتة هةر سازشيَك ئةوانةي دةرووتاندةوة .ئيرت بةو شيَوةية طياني دذايةتيكردن لةناو
41
هةموو موستعمرةكان طةشة دةكات ،دةرئةجنام دةستةيةك بةناوي رؤلَةكاني ئازادي دادةمةزريَت
و داوا دةكةن وةرطرتين باجةكان بة سيستةم بيَت ،ئةوانةش هةرِةشة دةكةن و ثوولةكان
دةسووتيَنن و فةرمانبةرةكاني دةزطاكاني ثوولةكانيش ناضار دةكةن دةست لةكاربكيَشنةوة.
بؤيةش ئةجنومةنةكاني ياسادانان لة موستعمرةكان بايكؤتي هةموو كةلوثةلة بةريتانييةكان
دةكةن ،ناو لة ثرؤسةكةش دةنيَن ،نةخيَر بؤ هيَنان ،بؤيةش حكومةتي بريتاني لة دةرئةجنامي
ئةو بايكؤتةدا ياساكةي مؤركردنةكة هةلَدةوةشيَنيَتةوة ،هةروةها ضاويش بة هةموو برِيارةكاني
ئةو ضةند سالَة كورتةي رابردووش دادةهيَنيَتةوة ،ثةرلةماني بريتانيش كاردةكات داناني باج
لةسةر خةلَكي موستعمرةكان لة داهاتوو بة ياسا بكات ،بؤيةش ياساي راطةياندن لةسالَي ١٧٦٦
دةردةكات ،بةوةش ماف بة خؤي دةدات باج لة موستعمرةكان وةربطريَت .لةو شةرِةدا كة ضةكي
تيَدا بةكار نةهات ،نيشتةجيَبووةكان بةسةر بريتانياي مةزن سةردةكةون ،بةوةش ميللةت هيَزي
راستةقينةي دةردةكةويَت و بريتانييةكان ثاشةكشة دةكةن ،بؤيةش هةلَطريساني شؤرشة لةسةر
تةقينةوة بوو.
كؤمةلَكوذييةكةي بؤسنت
كة تاونشند دةبيَتة سةرؤك وةزيران كؤشش دةكات هةموو بةرنامة و سياسةتةكةي ثاشا بؤ
ضؤكدانان بة هاوآلتياني موستعمرةكان جيَبةجيَ بكات ،بؤية كة ئةجنومةني ياساداناني
موستعمرةي نيويؤرك ياساي نيشتةجيَكردنةكة رةفز دةكةن ،سةرؤكايةتي ئةجنومةني وةزيراني
بريتاني لةسالَي ١٧٦٧برِيار دةدات ئةو ئةجنومةنة هةلَوةشيَنيَتةوة ،مةبةسيت بوو بةو كارةيان،
بة هةلَوةشانةوةي ئةجنومةنة طضكةكة هةرِةشة لة طةورةكان بكات ،بؤيةش سةرؤك وةزيران برِيار
دةدات باج لة هيَناني ضا و كاغةز و مس ،بةوةش مووضةي كارمةند و حاكمة ئينطليزةكان لة
موستعمرةكان دابني دةكةن ،هةروةها دةزطايةكي نويَي طومرط دادةنيَت كة دةسةآلتي ياسايي
تةواوي هةبيَت بؤ قةآلضؤكردني قاضاخ.
42
هةموو موستعمرةكان ياسا نويَيةكان رةفز دةكةنةوة ،لة بنسلفانيا جؤن دكنسؤن سةركردايةتي
نارِةزاييةكان دةكات ،رامان و ثيَشنيارةكاني لة كتيَيب نامةي دابةشكراوةكة دةنووسيَت .مسوئيل
ئادمز ( )١٨٠٣_١٧٢٢كة ثاشان وةك يةكيَك لة ثياوة ديارةكاني شؤرشة دةناسريَت ،ئةويش داوا
دةكات هةموو موستعمرةكان ياسايية نويَيةكان جيَبةجيَ نةكةن ،ئةجنومةني ياسادانانيش رازي
دةكات و داوا لة ئةجنومةني ياساداناني بؤسنت دةكات دان بةو ثةيامة بنيَن كة بة نامة
دابةشكراوةكة دةناسريَت ،لةسةر داوا و هانداني ئادمز خةلَكي بؤسنت بةرِووي ثياواني طومرطي
بريتاني هةلَدةستنةوة ،كة داوايان دةكرد ياسا نويَيةكان جيَبةجيَ بكةن .
لةئةجنامي رووبةرِووبونةوةي خةلَكة جؤشدراو و توورِةكة ثياواني حامييةي بؤسنت تةقة لة
خؤثيَشاندانةكة دةكةن و سيَ كةسيان دةكوذن و ضةند كةسيَك بريندار دةبن كة دوايي بة
كؤمةلَكوذييةكةي بؤسنت لة ٥ي مارس ١٧٧٠دةناسريَت .ئةو رووداوةش دةبيَتة بةلَطةيةك لة
ئادامز سياسةتي بريتاني لة موستعمرة ئةمريكييةكان ثيَ تاوانبار بكات ،هةر ئةويش بوو ناوي
كؤمةلَكوذييةكة لة كوشتين سيَ كةسةكة نابوو.
لة بةرامبةر ئةو نارِةزايية ميلليية طةورةييةدا هةناردةي بريتانيا بؤ مستعمرة ئةمريكييةكان بة
نيوة دةبيَت ،بؤية ثةرلةماني بريتاني لة سةثاندني باجةكان لةسةر ميللةتي ئةمريكي ثةشيمان
دةبيَتةوة و سةرؤك وةزيران تاونشند باجةكان هةلَدةوةشيَنيَتةوة ،بةآلم جؤرجي سيَيةم ثاشاي
وآلت باجي ضايةكة دةهيَلَيَتةوة ،ئةوةش دووةم جار بوو كة خؤراطريي خةلَكةكةي ئةمريكا
سةردةكةويَت ،ئةوةش بة فشاري طةورة سةرمايةدارة بريتانييةكان بوو ،ئةو رةوشة نويَيةش
وآلتة ذيَردةستةكان لة وآلتي دايك دووردةكاتةوة و هةنطاويَك لة ثةيوةندييةكان دةضيَتة ثاشةوة .
وآلتةكان ماوةيةك ئارام دةبن و بة هةواي سةركةوتنةكة مةست ببوون و شكؤي بريتانياي مةزنيش
لةرزي بوو ،بؤيةش بازرطانةكان كة كؤتةكاني باجيان لةسةر نامينيَت طةشة دةكات ،ئةو كةسانةي
نةرمكاربوون و ئارةزوويان بوو بةيةكجاري لةطةلَ لةندةن نةثضرِيَن ،ئةوانة ثةيوةندييةكةيان
دةبوذيَنةوة ،بةآلم رةوتي سةربةخؤييةكة بةنةرمي لةبن ئاطريَكي هيَمندا دةكوآلن .مسوئيل ئادامز
ئازادخيوازةكاني بةناوي ليذنةكاني ثةيوةندي لةسالَي ١٧٧٢ساز دةكرد ،لة هةموو وياليةتةكاندا
سةرقالَي ئةذماركردني هةلَةكاني بريتانييةكان بوون و جؤشي سةربةخؤييان ساز دةكرد.
43
بؤية كؤشش دةكةن باجةكةي ضا كة ببووة دوا نويَنةر و هةلَويَسيت مايف ثةرلةماني بريتاني لة
وةرطرتين باجدا هةلَوةشيَنيَتةوة ،بؤيةش ئةمريكييةكان بايكؤتي ئةو ضاية دةكةن كة لة
بريتانياوة دةهات و لةجياتي ئةوة ضاي قاضاخي هؤلةندي ثةيدا دةكةن ،ئةوةش طةورةترين
رووبةرِوو و زةبريَكي مةزن بوو كة ثاشاي بريتانيا دةكةوت ،كة بةردةوام دةخيوازي دةست لة
كاروباري موستعمرةكاني وةربدات.
ئةو رووداوة لةسةر ثاشا و ميللةتي بريتاني حكومةت و ثةرلةمان بةئاساني تيَنةدةثةرِي،
هةموويان كةوتبونة ناو طؤشةيةكي تةسك ،كؤمثانياية هينديية خؤرهةآلتييةكة بارةكةي لةسةر
44
قسة و راسثاردةي ثاشا ناردبوو ئةمريكا ،ئةوةش بة ريَنمايي ياساي ئينطليزي بووة ،بؤية ئةطةر
ثاشا لةو هةلَويَستة ثاشةكشةي كردبواية ،ئةوة بةرِةمسي داني بة ئازادي موستعمرةكان دانابوو،
بةوةش هيض دةسةآلتيَكي نةمابوو ،بؤية ثاشا لةسالَي ١٧٧٤ثيَنج ياسا دةردةكات ،كة لةالي
ئةمريكييةكان بةناوي (ياساية زؤردارييةكان) ،يان ياساية ئيلزامييةكان دةناسريَت ،ئةويش برييت
بوون لة :داخستين بةنداوي بؤسنت هةتا هاوآلتياني قةرةبووي ضاية سووتاوةكة نةدةنةوة،
كةمكردنةوةي دةسةآلتي ئةجنومةني ياسادانان لة ماساتشوستس و داناني راويَذكارةكانيش
لةجياتي هةلَبذاردن راستةوخؤ لةاليةن ثاشاوة ،ناكريَ كارمةنداني حكومةتي بريتاني لةناو
موستعمرةكة دادطايي بكريَن ،ثيَنجةمني برِياريش برييت بوو لة دابينكردني نواي حةوانة و
خواردني سةربازاني بريتاني لةاليةن هاوآلتيانةوة .
لة هةمان سالَدا ياساي كويبك دةردةضيَت كة تيَدا هاوآلتياني فةرةنسي لةناو ئيمثراتؤريةتي
بريتانيادا هةموو دةسةآلتيَكيان دةبيَت و رةوشيان تايبةتي دةبيَت و ريزي هةموو ياساية
فةرةنسييةكان و كلَيَسا كاسؤليكيةكةشيان دةطرييَت ،بةوةش ئةمريكييةكان خةوني ئةوةيان
نامينيَت بةرةو خؤرئاوا طةشة بكةن ،ئةوةش ماناي ئةوة بوو كةوا طةورةكردن و ثشتيوانيكردني
كلَيَسا كاسؤليكييةكة لةسةر كلَيَسا ثرؤتستانييةكةيان دةبيَت .ئةو ياسايية نويَيانة دةرئةجنامي
نةريَي ليَ دةكةويَتةوة و هاوآلتيان نارِةزايي دةبن ،بؤية لةجياتي ئةوةي خةلَكةكة لةبن سيَبةري
حوكمي بريتانييةكان بضةوسيَنةوة ،توورِةيي و ياخيبوون سةرهةلَدةدات و بةرِووي لةندةن
هةلَدةستنةوة ،ئةوةش تةنها مستعمرةي مساتشوستسي نةطرتةوة و بةس بةلَكو ذمارةيةك
مستعمرةي هاتة ثالَ ،بؤيةش نويَنةراني مستعمرةي فرجينيا داوايان لة نويَنةراني ضةندين
مستعمرة كردبوو لة رؤذي ١٥ي سثتةمبةري سالَي ١٧٧٤لة شاري فيالدلفيا كؤببنةوة ،هةموو
مستعمرةكان بانطةوازةكان قبوولَ دةكةن ،تةنها جورجيا نةبيَت ،بة نويَنةرايةتي ١٢مستعمرة ٥٦
نويَنةر كؤبونةوةكة دةكريَت ،كة بة ناوي (كؤنطرةي كيشوةريي يةكةم) ،يان (كؤنطريَسي يةكةم)
دةناسريَت ،كة تيَدا جؤرج واشنتؤن و جؤن ئادامز و تؤماس جفرسؤن و بنيامني فرانكليين تيَدا
بووة .
45
لةو كؤبونةوةيةدا داوا دةكةن تةنها دان بة مافةكاني ميَذوويي بنيَن ،كة لةثاش شؤرشة نةمرةكةي
ئينطليزيي كة لةسالَي ١٦٨٩بآلوكراوةتةوة .سةرةتا لة كؤنطرةكة برِيار دةدةن ،كة هةموو ئةو
ئةو ياسايية زؤردارييةكان كة بآلوكرانةوة جيَبةجيَ ناكةن ،ئينجا دةقي راطةياندراوي مافةكان ئةو
زؤردارييانةي لةسةر ميللةتي مستعمرةكان دةكريَن رادةطةيَنن ،داواش دةكةن ثاشا هةموو
باجةكان هةلَوةشيَنيَتةوة ،لةودةمانةي ضاوةرِواني وةآلمدانةوةي ثاشا دةكةن ئةوان برِيار دةدةن
دووبارة بايكوتكردني كاال بريتانييةكان دووبارة بكةنةوة و ليذنةي تايبةتي بايكوتكردنةكةش لة
هةموو شارةكان دادةنيَن و ضاوديَرييان دةكةن و سةرثةرشيت طومرطةكانيش دةكةن ،هةر لةو
كؤبونةوةيةدا برِياردةدةن هةر دةستدريَذييةكي بريتاني بؤ هةر مستعمرةيةكي ئةمريكي
دةستدريَذيية دذ بة هةموو مستعمرةكاني كة نويَنةريان لةو كؤنطرةيةدا ئامادةية .ئةوةي شاياني
باسة لةو كؤنطرةيةدا بة هيض شيَوةيةك باسي سةربةخؤييان وةك بذاري تري ئيمثراتؤريةتيان
نةكرد و ئاماذةيان بةو اليةنة نةكرد ،بةآلم جؤرجي سيَيةمي ثةرؤشي زؤردارييةكان نةك سةيري
داوا رةواكاني بة ضاويَكي سؤزةوة نةكرد ،سوور دةبيَت لةسةر جيَبةجيَكردني هةموو ئةو
ياسايانةي لةودواييدا دةريكردبوون ،ئينجا ئةوة ئةطةر بة هيَزيش بيَت دةبيَ بيَتة واري
جيَبةجيَكردن.
لةبةرامبةر ئةو توندكارييةي ثاشاوة ،مستعمرةكان خؤيان ضةكساز دةكرد ،لة ماساتشوستس
ضاالكييةكاني بةرطري ثةيدابوون ،خةلَكةكة لةنزيك شاري كؤنكؤرد سةربازطةيةكيان ساز كرد و
ضةك و تةقةمةنييان دانا ،بةردةواميش مةشقيان دةكرد .
كة هةوالَي سازبووني ئةو سةربازطةية دةطاتة سةركردةي حاميةي بؤسنت لة مانطي ئةثريلي سالَي
١٧٧٥سوثايةكي ثيَكهاتوو لة هةزار سةرباز رةوانةي سةريان دةكات و دةست بةسةر
ضةكةكانيان و مسوئيل ئادامز وةك هاندةري يةكةمي ئةو ياخيبوونة دةطريَت .بةآلم هةلَمةتة
ئينطليزييةكة دةكةويَتة ناو كةمينيَكي ثياواني ميليشيا لةنزيك شاري لكزنطتوت ،ثاش ئةوةي
شؤرشطيَرةكان ضةك و تةقةمةنييةكانيان ليَ وةردةطرنةوة سوثاكة دةست بةتالَ دةطةرِيَتةوة
حامييةكةي خؤيانةوة ،بةآلم لة طةرِانةوةياندا سوثا رووبةرِووي جوتيار و ثياواني بةرطري
دةبنةوة ،حامييةكةش بة ١٦هةزار كةس طةمارؤ دةدريَن ،بآلوبونةوةي ئةو هةوالَة لة
46
مستعمرةكاني تر هاني خةلَكةكة دةدات بةرِووي بريتانييةكان هةلَسنةوة و هةموو حاكمةكاني سةر
بة بريتانيا دةردةكةن و بةوةش دةسةآلتي وآلتةكة دةكةويَتة بن دةسيت ميللةت .
لة رؤذي ١٠ي مايؤي سالَي ١٧٧٥كؤنطرةي دووةمي كيشوةري يان كؤنطريَسي دووةم لة شاري
فيالدلفيا دةبةسنت ،لةويَ برِياردةدةن ئةو سوثا بضووكةي لة بؤسنت هةية سوثاي هةموو
مستعمرةكانة ،لةويَش جؤرج واشنتؤن دةكةنة بةرثرسي ئةو سوثاية .جؤرج ئةو كورِة طةجنةي
فرجينيا كة لةو حةوت سالَةي دواييدا ناوي دةركردبوو ،ناوي لة سوثا يةكطرتووةكةش دةنيَن،
سوثاي كيشوةري ئةمريكي ،لةويَش برِيار دةدةن لقي دار زةيتون بكةنة نيشانةي ئاشتةوايي
لةطةلَ بريتانيا و ثاشاكةي ،لةويَ برِياري سةربةخؤييش نادةن و داواش دةكةن ثةيوةندييةكةيان
لةسةر بنضينةي يةكساني و ريزطرتين هةلَويَسيت هاوآلتيبوون بيَت لةاليةن ئيدارةي بريتانييةوة.
ئيرت تؤثةكة كةوتبووة ناو ياريطةي ثاشا و ئيدارةي بريتاني ،ئةوان دةكرا بةنةرمي و بة سياسةتي
هةلَطرتين باجةكان و ريزطرتين ضوارضيوة كارطيَرِييةكان كة لة شيَوةي مستعمرةكانةوة دياربوو
رةوشةكة ئارام بكةنةوة ،بةآلم ثاشا ئةو بوارة هةلَنابذيَريَت و برِيار دةدات رووبةرِوويان ببيَتةوة،
تا دةطاتة ئاسيت ئةوةي لة رؤذي ٢٣ي ئؤطسيت سالَي ١٧٧٥ئةوة رادةطةيَنيَت كةوا هةموو
مستعمرةكان رةوشي ياخيبوونيان راطةياندبووة ،قبوولَيش ناكات نويَنةرةكةيان كة بؤ دانوستان و
بةرنامةيةكي ئاشتيخوازي ضووبوو ببينيَت .ئةوةش لةاليةن شؤرشطيَرةكان بة هيَرشيَك لة بةهاري
١٧٧٦وةآلم دةدريَتةوة و شاري بؤسنت لة ئينطليزةكان ثاك دةكةنةوة .ثةيوةندييةكان
دةكةويَتة ناو تونيَلَي تةسك و تاريكةوة ،ئيرت شؤرشةكة دذ بة دةسةآلتي بريتاني بةرثا دةبيَت و
شةرِي سةربةخؤيي ئةمريكي دةست ثيَ دةكات.
رةوشةكة زؤر بةخيَرايي دةطؤرِيَت ،هةردوو بةرة خؤيان بؤ رووبةرِووبونةوةيةكي نويَ ساز دةكةن،
ضونكة ئةمريكييةكان زؤرتر داواي سةربةخؤييان دةكرد و ئةو دةنطةش بةرزترببوو ،بؤية بة
مانةوةيان لةبن دةسةآلتي بريتانييان قبوولَ نةبوو .نووسينةكاني تؤماس بني يةكيَك بوو لةوانةي
بةتوندي هاني نيَشتةجيَبووةكاني دةدات بةتايبةتي لة كتيَبةكةي (هةسيت طشيت) كة نزيكةي
سةد هةزار دانةي ليَ فرؤشرا ،ئةو لةويَ داواي ئازادي بؤ هةموو مرؤظايةتي كردبوو ،بؤيةش
ئةمريكييةكانيش مايف سةربةخؤييان هةية ،ضونكة طوجناو نيية دوورطةيةك كيشوةريَكي طةورة
47
كؤنرتؤلَ بكات ،ئةو لة نووسينةكانييدا شرؤظةي ماناي جيابوونةوةي خؤيان لة بريتانيا دةكات .لة
مانطي يوليؤي سالَي ١٧٧٦دا ثيَشةوا ريتشارد هينري لي لة فرجينياوة دةطاتة كؤنطريَس لةويَ
داوا دةكات هةموو مستعمرةكان ببيَتة وآلتيَكي سةربةخؤ ،ئةو ثيَشنيارةش لةاليةن زؤرينةي
ئامادةبووان ثشتطريي دةكريَت ،بؤية ليذنةيةك لة ثيَنج باوكةكةي سةربةخؤيي ثيَكديَت ،فرانكلني،
جفرسؤن ،جؤن ئادامز ،ليفنطستؤن و شريمان ئةوانة كاربكةن ثةميانةكةي سةربةخؤيي دابريَذن.
ئةو ثةميانةي كة جيفرسؤن داينابوو ثاش دةستكاري لةاليةن كؤنطريَسةوة ثةسةند دةكريَت،
بؤيةش وةك ثةميانيَكي سةربةخؤ لة رؤذي ٤ي يوليؤدا رادةطةيندريَت و تيَدا نةتةوةيةكي
سةربةخؤيي ئازادي نويَ لةدايك دةبيَت ،هةموو ثرنسيثةكاني ئةمريكي لةو دةستةواذةيةدا
كؤدةكريَتةوة :هةموو مرؤظ بة يةكساني دروستكراون ،ئةوانةش لةاليةن يةزدانةوة هةموو
مافةكانيان جيَطريبووة ،لةوانة مايف ذيان و ئازادي و ثةرؤشي بؤ سةرفرازييةكان .
لة كؤتايي ثةميانةكةدا ئاماذة بة بريدؤزةكةي فةيلةسويف ئينطليزي جؤن لؤك درابوو كة تيَدا
وةزيفةي باآلي دةولَةتي لة ثاراستين سامان و ئازادييةكان داناوة ،ئةوةش بنضينةي سةرةكي
هزري شؤرشة ،لة بةشي دووةمي ثةميانةكةدا باس لة سكاآل و نارِةزاييةكاني خةلَكةكة لة جؤرجي
سيَيةم ثاشا دةكات ،لةدوا بةشيش سةربةخؤيي ١٣مستعمرةكة لة بريتانيا رادةطةيَنيَت و ناويان
دةنيَت وياليةتة ئةمريكييةكان .نيَشتةجيَبووةكان بريؤكةي سةربةخؤييةكة بة شادي و
نيطةرانييشةوة وةردةطرن ،شادومان بوون ضونكة ببوونة خاوةن نيشتمانيَكي ئازاد ،نيطةرانيش
لةوةي كة نةياندةزاني هةلَويَسيت بريتانيا لةو هةنطاوةدا ض دةبيَت ،بؤية كة داواي شؤرشي
ضةكداري دةكةن بؤ سةربةخؤييةكة هةموواليةن بةرةو ضةكوةرطرتن هةنطاو دةنيَن بؤ ئامادةبوون
لة ئةطةري هيَرش و شةرِيَكي دذواردا.
شةرِةكة
48
هيَزةكاني بريتانيا لة هةموو وياليةتةكان و لة كةندا خؤيان بؤ شةرِ ساز دةكةن ،لةسةر دةرياش
ئوستوولَي بريتاني طةمارؤي تةواوي كةنارةكاني دابوو ،بؤية ئةمريكا بةتةواوي لة ئةوروثا
دابرِابوو ،هيَزةكاني ئةمريكييةكانيش لةرِووي ريَكخسنت و ئةزموونة شارةزا و ليَهاتوو نةبوون،
ذمارةيان تةنها ١٨هةزار جةنطاوةر دةبوو ،ذمارةي سةربازة ئةمريكييةكان لة ثشتيواني و
دلَسؤزييان بؤ بريتانييةكان هةبوو ٣٠هةزار سةرباز دةبوو ،ئةطةرضي ئةوروثييةكان ثشتيواني
ئةمريكييةكان دةكرد ،بةآلم برِوايان وابوو كةوا شةرِيَكي كورت روو دةدات و بريتانيا زوو
دةيانبةزيَنيَت و شةرِةكة تةواو دةبيَت ،يةكةم رووبةرِووبونةوةي رةمسي نيَوان شؤرشطيَرةكان و
هيَزة بريتانييةكان لةنزيك شاري بؤسنت لة مانطي يوليؤي سالَي ١٧٧٦قةوما ،لة شويَنيَك بوو كة
بة بنكر هيل دةناسرا ،بةآلم رووبةرِووبونةوةكة تةنها هةستكردني ترثةكاني دلَ بوو و بةس.
شؤرشطيَرةكان ويستيان هةموو ثشتيوانييةكان لة كةنداوة دةطاتة بريتانييةكان بطرن ،بةآلم لة
ديسمبةري سالَي ١٧٧٦لةوةياندا دةشكيَن و هيَزة سازةكاني ناوضةي كوبيك دةيانشكيَنن ،يةكةم
سةركةوتن لةاليةن جؤرج واشنتؤنةوة بوو كة تواني هيَرش بكاتة سةر شاري بؤسنت بوو كة تيَدا
سةركردة ئينطليزةكة وليم ناضار دةكةن لة شارةكة بكشيَتةوة و شارةكة بكةويَتة بن دةسيت
هاوآلتيان ،بةآلم شادومانييةكةي شؤرشطيَرةكان دريَذةي نابيَت ضونكة ئينطليزةكان بة
سةركردايةتي (هل) شؤرشطيَرةكان لة نيويؤرك دةردةثةرِيَنن و داطريي دةكةن ،ئةويَش دةكةن
بنكةي سةركردايةتي هيَزةكاني بريتاني ،ئيرت دووبارة بةرةكان يةكسان دةبنةوة .بةآلم بة
ئازايةتي خؤي جؤرج واشنتؤن ثاش كشانةوةيان لة بنسلفانيتا ريَزةكاني ريَكدةخاتةوة و فيَلَ لة
سوثاية ئةلَمانيية بةكريَطرياوةكة دةكةن و دةيانشكيَنن ،ئيرت هيَرشةكة بةرةو برنستؤن دةبيَت و
بةسةر هيَزةكاني بريتاني زالَ دةبن و وياليةتي نيوجريسي داطريدةكةنةوة.
رزطاركردني شؤرشطيَرةكان
هيَزةكاني بريتاني بؤ تؤلَةكردنةوة لةسالَي ١٧٧٧هيَرشيَكي بةربآلو ساز دةكات ،بة مةبةسيت
لةتكردني هيَزي ئةمريكييةكان هيَزيَكيان بكةويَتة باشوور و ئةوي تريان بةرةو باكوور ،بؤية لة
49
نيويؤركةوة بةرةو فيالدلفيا هيَرش دةكةن ،بةآلم لةبةرئةوةي هةلَمةتةكةيان بيَ بةرنامةبوو ،بؤية
دةشكيَن و هةرةس دةهيَنن ،هيَزة ئةمريكييةكةش بة سةركردايةتي ذةنرالَ جيتس هيَزةكاني
سةركردةي ئينطليزي بريجوين كة برييت بوو لة شةش هةزار سةرباز لة ناوضةي سراتواجاي
باكووري نيويؤرك لة رؤذي ١٧ي ئوكتؤبةري سالَي ١٧٧٧طةمارؤ دةدات و ناضاريان دةكةن خؤيان
بدةنة دةست .ئةو شةرِة دةبيَتة سةرةتاي ميَذووي شةرِةكةي سةربةخؤيي ،ثاش ئةوةي
سةركردة (هو) لة شةرِةكةي واشنتؤن و داطريكردني فيالدلفيا دةشكيَت هيَزةكان شثرزة دةبن،
بةآلم شةرِةكةي سراتواجا هيوايةكي طةش دةداتة شؤرشطيَرةكان ،ضونكة ئةطةر لةو شةرِةدا
سةرنةكةوتبوان ئةوا هةموو خةونةكاني سةربةخؤييةكة دةرِةوييةوة ،لةسةر ئاسيت دةولَييش ئةو
شةرِة فةرةنسا و ئةسثانيا و هؤلةنداش هاندةدا لة شةرِةكة دذ بة بريتانيا بةشداري بكةن ،ئةويش
شةرِي هةر سيَ دةولَةتةكة رادةطةيَنيَت.
فةرةنسييةكان ثةرؤشي ئةوة بوون شكاني دوذمن و نةيارةكةيان لة موستعمرة ئةمريكيية ببينن و
بريتانييةكان بة بةزيويي بنب ،تا بتوانن تؤلَةي خؤيان بكةنةوة و لة مستعمرةكان دةربكريَن،
بؤيةش وةزارةتي دةرةوةي فةرةنسي ثةيوةندي بةردةواميان لةطةلَ سةركردةكاني شؤرشي
ئةمريكي و دوور لة ضاو و ضاوديَري ئةستوولَي بريتاني فةرةنسييةكان ضةك و تةقةمةني بؤ
ئةمريكييةكان رةوانة دةكةن و لة ثاريس بةنهيَين ضاويان دةكةويت بة سةركردةكاني كؤنطريَس.
50
فةرةنسا و دةولَةتة نويَيةكة ثةميانيَك بؤ هاوكاري بةردةوام مؤردةكةن تا يةكيَك لةو دوو اليةنة
ناكؤكة ئاشيت دةكات ،واتة فةرةنسا بةشداري شةرِةكة دةكات تا بريتانيا دان بة سةربةخؤيي
وياليةتة يةكطرتووةكان دةنيَت ،بةردةواميش يارمةتي ئةمريكييةكان دةدةن ،لةطةلَ يارمةتيية
سةربازييةكة فةرةنسا بة قةرزيش ثارةيةكي زؤري بة ئةمريكييةكان دابوو ،ئوستوولَيَكي
فةرةنسيش شةش هةزار سةربازييان بة سةرؤكايةتي ماركيز روشامبو دةباتة ئةمريكا .ئةسثانيا
لةو رةوشةدا ترسي ئةوةي هةبوو بريتانييةكان لووت لة مولَكي ئةوان لة ئةمريكاي باشوور بدةن،
بؤيةش بةشداري شةرِةكان دةكات تا بة هةموواليةك باآلدةسيت و شكؤي بريتانييةكان بشكيَنن.
شةرِة يةكالكةرةوةكة
51
باشوور دةطرييَن بريتانييةكان لة ثيَطةكاني خؤيان لةناو هةموو ئةمريكا جوولةيان بؤ كشانةوة
تيَكةوتبوو ،مةسةلةي سةركةوتنيش تةنها كات بوو .كة لة هةموو بةرةكان بريتانييةكان دةشكان،
لةناو كؤمةلَطةي ئينطليزي دةنطي دذ بة شةرِةكة ثةيداببوو ،داوا دةكرا شةرِةكة بةزووترين كات
كؤتايي ثيَ بيَت ،بةتايبةتي حزبي ئازادةكان ئةو رامانةيان هةبوو ،ئةوان واياندةزاني بةردةوامي
شةرِةكة دةسةآلتي ثاشا و حزبي ثاريَزطاران لةسةر حيسابي ثةرلةمان زؤرتر دةكات ،جؤرجي
سيَيةم خؤي راستةوخؤ سةرثةرشيت شةرِةكاني لة هةموو قةلَةمرةوةكانيدا دةكرد ،لةبةر ئةوةي
كةسايةتي سةرؤك وةزيراني ئةو رؤذانةش كةسي الواز و بيَدةسةآلت بوو ،بؤية مةليك زؤرتر لةسةر
بؤضوونةكاني سوور دةبوو ،ضونكة ئةو وايدةزاني شكاني ئةوان لةو شةرِةدا واتة نةماني
دةسةآلتةكةيان لة هةموو مستعمرةكاندا.
بةريَزةكان ،ئيَوة ناتوانن ئةمريكا لةناوبةرن ،لةوةياندا سامان و زؤر ئةركي قورس سةرف دةكةن،
رةنطة بتوانن زؤرترين بازرطاني بكةن ،زؤرتر كةرةستة بكرِن و قةرز بكةن و يارمةتي وةربطرن و
سازش لةطةلَ ثاشايةكي خؤرِي وةك ثاشاي ئةلَمانياش بكةن و هاوآلتييةكاني ئةوان بة ثارة بكرِن
و رةوانةي قةساخبانةكاني شةرِةكةيان بكةن ،رةنطة بتوانن ئةوانة هةموو بكةن ،بةآلم هةموو
كؤشش و ماندووبونةكانتان دةرئةجنامي نابيَت و يارمةتي ئةو ضلَكاوخؤرانيش دةربازتان ناكات،
ضونكة ئةوانة هؤشتان بةرةو رق و قني ئةستوورتر دةكات كة ضارةسةري نةبيَت .من ئيَستا وةك
52
ئينطليزيَك ئةطةر من ئةمريكي مب و ببينم ضؤن سةربازيَكي بيَطانة ثيَي ناوةتة سةر خاكةكةم ،ئةوا
من هةرطيز ضةكةكةم دانةدةنا .
ئةو وتارة ئاطرينة كاريطةري زؤري هةبوو ،لةودةمانةش شكاني بريتانييةكان بةردةوام بوو،
ئةوةش كاردانةوةي لةسةر كاردانةوةي راي طشيت دةبوو ،ئةوانةش نيشانةي كؤتايي شةرِةكة
بوو ،ترسي ئةوةشي هةبوو بةردةوامي ئةو شةرِة ببيَتة مايةي دذايةتي ثةيداكردني قوولَ لةنيَوان
وياليةتة يةكطرتووةكان و بريتانيا و كار لة دوارؤذيش بكات ،بةوةش شؤرشطيَرةكان زؤرتر بةرةو
بةرةي فةرةنسا و ئةسثانيا بضن و ئةوةش كار لة نةماني بارزطاني بريتاني دةكات و رةنطة ببيَتة
ئةطةري نةمان و ثووضبووني ئةو كةرتة زيندووةي ئةو ميللةتة.
ئةطةرضي بةزيين سوثاي بريتانييةكان بةردةوام بوو ،شةرِةكان مةسرةيف زؤرتر دةبوو ،هيَزة
بريتانييةكان لة بةنداوةكان دةردةكران و ثيَطة سرتاتيذييةكةي نةمابوو ،تةنها نيويؤرك ضاالكانة
ئيشي تيَدا هةبوو ،ئةوانة هةموو فاكتةربوون كةوا ثاشاية كةللةرةقةكة مل بؤ ئاشيت بنيَت،
لةسالَي ١٧٨٢لؤرد روكنجهام دةبيَتة سةرؤك وةزيران و ئةركي دانوستاني ئاشيت لةطةلَ
شؤرشطيَرةكان دةطريَتة ئةستؤ.
دانثيَدانان بة سةربةخؤيي
دانوستاني نهيَين نيَوان بريتانيا و شؤرشطيَرةكان دةست ثيَدةكات ،تيَدا بريتانيا نةرمي لة
دروستكردني دةولَةتي ئةمريكي لة دةرياضة طةورةكانةوة هةتا فلوريدا و لة ئوقيانووسي
ئةتلةسييةوة هةتا رووباري مسيسيب دةنويَنيَت ،هةروةها بواريش دةدةن ئةمريكييةكان لة
كةنارةكاني كةندا راوةماسي بكةن و رووباري مسيبسييش بةكاربهيَنن ،لةوالشةوة شؤرشطيَرةكان
بةلَيَن دةدةن ئةو ئةمريكييانة سزا نةدةن كة لةو شةرِانةدا يارمةتي بريتانييةكانيان داوة ،لة
رؤذي ٣٠ي نؤظمبةري سالَي ١٧٨٢ثةمياني ئاشتييةكة مؤر دةكةن و لة ٢٠ي ينايري سالَي
١٧٨٣ئاطربةسةكة رادةطةيَنن.
53
فةرةنسا و ئةسثانيا رازي دةبن كؤنطرةيةكي فراواني ئاشيت لة ثاريس بكريَت ،كة تيَدا بةرِةمسي
قسة لة بةندةكاني كؤتايي شةرِةكة بكةن ،لةسالَي ١٧٨٣كؤنطرةي ثاريس بةسرتا ،لةو
كؤنطرةيةدا دان بة سةربةخؤيي وياليةتة يةكطرتووةكاني ئةمريكا بةثيَي ئةو مةرجة نهيَنيانةي
لةنيَوان شؤرشطيَرةكان و بريتانييةكان لةسةري ريَكةوتوون دةنيَن ،بريتانيا فلوريدا دةداتة
ئةسثانيا ،لة رؤذي ٣ي سثتةمبةري سالَي ١٧٨٣هةموواليةك ثةميانةكة ئيمزا دةكةن بةوةش
كؤتايي بة شةرِي سةربةخؤي ئةمريكا ديَت.
ثاش شةرِةكة هةموو وياليةتةكان يةكةي سياسي سةربةخؤ دادةمةزريَنن ،بةآلم لةبةرئةوةي
رةوتي يةكبوونةكة بةهيَز دةبيَت ،بؤية لةسالَي ١٧٨١دا ئيمزا لةسةر دةستووري كؤنفدرالي
دةكةن ،ئةو دةستوورةش جيَبةجيَكردنةكةي ئاسان نةبوو ،كة تيَدا حكومةتة ناوةندييةكة
سةرؤكيَكي هةبيَت ،بؤية هةست دةكةن ئةوةيان زةمحةت دةبيَت ،بؤية لةجياتي ئةو دةسةآلتة
ناوةنديية ليذنةيةك لة ئةنداميةتي ١٣كةس ،بةآلم دةركردني برِيارةكان بة كؤي دةنط دةبوو،
بؤيةش دةرضووني ئةو برِيارانانة ئاسان نةبوو .نويَنةري وياليةتةكان لة هؤلَي فالدلفيا كة ثاشان
بة هؤلَي سةربةخؤيي دةناسرا لة مانطي مايوي سالَي ١٧٨٧كؤدةبنةوة و لةسةر نووسيين
دةستووريَكي نويَي وآلت ريَكدةكةون ،لةويَ برِيار دةدةن دوو ئةجنومةن دابنيَن ،يةكيَكيان بةثيَي
سةرذميَرييةكة نويَنةرايةتييان دةبيَت ،ئةوةش بؤضووني نويَنةرةكان وياليةتة طةورةكان بوو،
ئةجنومةنةكة ناوي دةبيَت بة ئةجنومةني نويَنةران ،ئةجنومةني دووةميش وةك ضؤن نويَنةرةي
وياليةتة طضكةكان داوايان كردبوو نويَنةرةكانيان وةك يةك دةبيَت ،ئةوةش ناوي دةبيَت بة
ئةجنومةني ثريةكان ،ئةو ريَكةوتنة كة دواي لة ميَذووي ئةمريكي بة ئاساييةكردنةوة مةزنةكة
دةناسريَت .بةثيَي دةستوورة نويَيةكة حكومةتة فيدرالييةكة يةك سةرؤكي هةلَبذيَردراوي دةبيَت،
لة ناوةندي مانطي سثتةمبةري سالَي ١٧٨٧رةزامةندي لةسةر دةردةبرِن ،جؤرج واشنتؤن
ثالَةواني شةرِي سةربةخؤييةكة دةكةنة يةكةم سةرؤكي وياليةتة يةكطرتووةكاني ئةمريكا ،ئةويش
لة رؤذي ٣٠ي ئةثريلي سالَي ١٧٨٩دةبيَتة سةرؤكي كؤماري فيدرالَ ،جؤن ئادامز وةك جيَطري
سةرؤك دادةنريَت ،شاري نيويؤركيش دةبيَتة ثايتةخيت يةكيَتييةكة ،دوايي بارةطاي ئيدارةي
ئةمريكي دةطوازريَتةوة شاري واشنتؤن.
54
ئيرت بةو شيَوةية شؤرشةكة كؤتايي ديَت ،وآلتةكة دةبيَتة شويَين ئيشكردن ،كيَ زؤرتر كاري
كردبواية سامان و دةسةآلتي زؤرتري دةبوو ،لةرِووي ئاينةوة ئيشكردنيش ثريؤز دةكريَت،
كؤمةلَطةي ئةمريكي ريَزي زؤري بةهرة زانستييةكانيان دةطريَت ،خاكة بةثيتة بةيارةكةش دةبيَتة
بواري كاركردني هةموو كةسيَكي بةجةرط و كارمةند و ضاالك ،بؤيةش ئاسايي بوو ئةو وآلتة بة
ماوةيةكي كةم طةشة بكات و ببيَتة زهليَزي ئةو جيهانة.
55
بابةتي سيَيةم
شؤرشي عةرةب
()١٩٢٥_١٩١٦
سةالح ئةلئيمام
56
شؤرشي عةرةب
زؤردارييةكاني تورك فةرشي خةونةكاني ئازادي لةبةردةم سوثاكةي شةريف ئةحلوسيَن راخستبوو
قةرزة زؤرةكان و كؤمةلَكوذييةكاني جةمال ثاشا لة شام فاكتةريَكي طرينطي شؤرش بوو بةرِووي
دةسةآلتي عومسانييدا
57
عةرةبي هةلَدةديتةوة ،كة لة ماوةي نيَوان راطةياندني دةستووري عومساني كة لة ٢٣ي يوليؤي
سالَي ١٩٠٨هةتا كؤتايي جةنطي جيهاني يةكةمي سالَي ١٩١٨دةطريَتةوة .
ئةو شةرِةي كة ئيمثراتؤريةتي عومساني هاوشاني ئةلَمانةكان بةشدارييان تيَدا كردبوو ،بؤيةش
لةو شةرِةدا هةموو شتةكانيان دؤرِاند وةك دةسةآلت و دةولَةت و هةموو قةلَةمرِةوييةكانيان لة
وآلتاني عةرةبييدا .لةو رةوشةدا كة باريَكي ئالَؤز وآلتاني عةرةبي ثؤشيبوو ،لةودةمانة ضةندين
كؤمةلَةي هزري نةتةوةيي ثةيدا دةبيَت ،هةر لةو وآلتانةدا ضةندين بآلوكراوةي بةرنامةسازي نويَي
هاوشاني رؤذنامة كؤنةكان دةردةضوون ،بةتايبةتي لة سوريا و لوبنان و ميسر ،هزري نةتةوةيي
عةرةبييش وةك ئاطري ناو ثووش بآلودةبيَتةوة ،هةموو سياسةمتةدارةكان و رووناكبريةكان
برييان لةوة دةكردةوة ضؤن لة ثيَسيت عومسانييةكان دامالَيَن و دةربضن ،لةودةمانة لة وآلتاني
عةرةبي وةك ميسر و شام و حيجاز و يةمةن و هةنديَ لة ثايتةخيت ئةوروثي و ئةمريكي ضةندين
يانة و كؤمةلَةي هزر نةتةوةيي سةريان هةلَدابوو ،ئةوانةش داواي جيابوونةوة و سةربةخؤييان لة
ئيستعماري توركي راطةياندبوو.
كؤنطرةي ثاريس
لة ثاريس الواني عةرةب بؤ شرؤظةكردن و دانوستان لةسةر جيابوونةوة لة حوكمي عومسان
كؤدةبنةوة ،لةويَيةوة ثةيوةندي دةكةن بةو بزاظ و حزبانةي راماني سةربةخؤييان هةبوو ،لةوانة
حزبي المةركةزي لة ميسر ،بؤ بةشداربوونيان لةو كؤنطرةية كة لة رؤذي ١٨ي يونيؤي سالَي ١٩١٣
دةبةسرتيَت بانط دةكةن ،كؤبونةوةكان لة هؤلي كؤمةلَةي جوطرافيايي لة ثاريس دةطرييَت و هةتا
رؤذي دووشةممةي ٢٣ي يونيؤ بةردةوام دةبيَت ،كة تيَدا برِيار لةسةر دة بةيان دةدةن ،كة
هةموويان باس لة كيَشة و دؤسيةي سةربةخؤيي و جيابوونةوة لة دةولَةتي عومساني بوون.
حكومةتي ئةستانة لةسةرةتادا دذايةتي كؤنطرةكة و برِيارةكاني كؤنطرةكة دةكات ،بةآلم دوايي
كؤمةلَةي ئيتحاد و تةرةقي وةك نويَنةريان كةسيَك بؤ دانوستان لةطةلَ سةرثةرشتياري كؤنطرةكة
58
رةوان دةكةن ،تيَدا ريَكدةكةون لةسةر هةنديَ لة داواكانيان ،ئيرت لة رؤذي ٣ي ئؤطسيت سالَي
١٩١٣فةرمانيَكي سولَتاني دةردةضيَت ،كة تيَدا هةنديَ لةو ضاكسازييانة دةكةن ،كة
نةتةوةييةكان داوايان كردبوو ،لة رؤذي ٢٨ي ئوكتؤبةردا سةرؤكي كؤنطرةي عةرةبي
عةبدوملةجيد ئةلزةهراوي لة ثاريسةوة دةطاتة ئةستانة ،لةويَيةوة دانوستان لةطةلَ ئيتحادييةكان
دةكات.
شةرِة طةورةكة
لة رؤذي ٢٨ي مانطي يونيؤي سالَي ١٩١٤ئةرشيدوق فرانسيس فرديناندي جيَنشيين نةمسا كة
هةنطارياش بةشيَك بوو لةو ئيمثراتؤريةتيية لة سراييظؤي ثايتةخيت سربيا دةكوذريَت ،نةمسا وا
مةزندة دةكات كةوا بكوذةكة جافريلو ثرنسيب ثةيوةندي بة حكومةتي سربياوة هةية ،بؤية
شةرِي دذ رادةطةيَنيَت ،بةوةش جةنطي يةكةمي جيهاني هةلَدةطريسيَت .كة شةرِةكة روودةدات
هةر يةك لة فةرةنسا و بريتانيا و رووسيا ثشتيواني دةولَةتي سربيا دةكةن ،كة بة بةرةي
هاوثةمياني دةناسريَت ،دذ بة هيَزةكاني ناوةند ،كة برييت بووة لة نةمسا و هةنطاريا و ئةلَمانيا كة
بةرةي ناوةند دةناسريَن ،ئينجا توركيا هاوثةمياني خؤي لةطةلَ ناوةند رادةطةيَنيَت .ثاشان
وآلتاني تريش دةضنة ثالَ هاوثةميانةكان .دةرئةجنامي شةرِةكة هيض لة وآلتاني شةرِكةرةكة
نةياندةزاني ضؤن دةبيَت ،ضونكة ئةو شةرِة بوو كة ئيمثراتؤرةكاني نةمسا و هةنطاريا و ئةلَمانيا و
رووسياي رووخاند ،هةروةها ئيمثراتؤريةتي عومسانيش رووخا و ئةوروثاش وةك نةخؤشيَك دوا
هةناسةي دةدا.
قةرزي زؤر
59
لةبةر رةوشي شةرِةكة ،دةبواية ئيمثراتؤريةتي عومساني بكريَتة شةش هةريَمي سةربازي ،هةر
شويَنيَكيش سوثايةكي تيَدا بيَت ،بارةطاي سوثاي ضوارةم لة دميةشق بوو ،كة سنووري
دةسةآلتةكةي لة باشووري تةرتووسةوة هةتا يةمةن دريَذ بوو ،سةرةتا سةركردايةتي ئةو
سوثايةش فةريق زةكي ثاشا حةلةبي بوو ،دوايي طؤرِا بة ئةمحةد ثاشاي وةزيري حةربييةي
ئةودةمانة ،ئةويش يةكيَك بوو لةسةركردةي ئيتحادييةكان .ئةو لة رؤذي ٥ي ديسمبةر دةطاتة
دميةشق ،بةو بؤنةيةش ئاهةنطيَكي مةزنيان بؤ كردبوو .جةمال ثاشا كةسيَكي زؤردار بوو ،سةدان
كةسي دةطرت و لة سيَدارةي دةدان ،ناوي ئةو لة هزر و هؤشي خةلَكي سوريا و لوبنان هةتا
ئيَستاش هةر ماوة ،وةك رةمزي زؤرداري و ضةوسانةوةية ،لة هةفتةكاني يةكةمي
دةستبةكاربوونييدا سةدان عةرةبي ريفؤرخموازي لةسيَدارة دابوو ،ئةوانةي داواكاري ثةيوةندي
ثتةوي نيَوان عةرةب و توركيا بوون و مةبةستيان بوو شةريعةي ئيسالمي ببيَتة ريَبازي دةولَةت.
جةمال ثاشا ديواني باآلي عوريف دانابوو ،كة برييت بوو لة دوو دةزطا ،دةزطاي ليَكؤلَينةوة و
دةزطاي قازييةكان ،كة تيَدا دانيشتنةكاني هيضي بةئاشكرا نةبوون ،بةرطري و مورافعاتي تيَدا
نةبوو ،بةشيَكي ئةشكةجنةدانيشي هةبوو ،كة ضةندين شيَوةي ئةشكةجنةي درِةندي تيَدا بوو،
قوربانييةكاني ئةو ديوانةش سةدان كةس دةبوون ،كة زؤربةيان طةجناني تةمةن ذيَر بيست سالَي
بوون ،هةتا ئةوانةي تةمةنيان سةرووي حةفتا سالَيش بوو ،كة بة شيَوةي وةحشانة لةسيَدارة
دةدران .كؤمةلَكوذييةكاني ئةو حاكمة هةموو عةرةبي ترساند بوو ،بؤيةش زؤريان بةرةو ميسر و
عرياق و حيجاز رايانكردبوو ،بةوةش راي طشيت عةرةبي بؤضوونيان لةسةر تورك دةطؤرِيَت و داواي
تؤلَةكردنةوةيان دةكرد ،شاعرية عةرةبةكاني وآلتاني عةرةبي ،بة ضامة شيعرييةكانيان ماتةميين
خةلَكةكةيان دةنووسيةوة ،جؤشي بزاظي رزطارييان هاندةدا ،هةموو ميَذوونووسان كؤكن
لةسةرئةوةي زولَم و زؤردارةكاني تورك فاكتةرةي سةرةكي هةلَطريساني شؤرشةكة بوو.
ئامادةكاري بؤ شؤرش
60
لةودةمانةي شةرِةكاني جةنطي يةكةمي جيهاني طياني ئةو خةلَكةي دةدوريةوة ،حةوت سالَيش
بوو شةريف ئةحلوسيَن وةك شةريفي مةكة دةستبةكار بوو ،لة ثايزي سالَي ١٩١٥ئيتيحادييةكان
لة وآلتي شام و ميسر و حيجاز ضاالكييةكان طةشةي دةكرد ،بةآلم شةريفي مةكة دذايةتييان
دةكات و بواريان نادات دةست لة كاروباري دةولَةت وةربدةن ،بؤيةش ئةوان لة رؤذنامةكاندا
هةلَمةتيَكي طةورةيان بةرِووي ئةودا بةرثاكردبوو ،لة مةلَبةندي طشيت كؤمةلَةي ئيتيحاد و تةرةقي
لة ئةستانة شكايةتي ليَ دةكةن ،بةآلم كاردانةوةيةكي ئةكتيظي نابيَت.
ثؤسيت شةريفي مةكة لة دوا رؤذةكاني حكومي عومسانييةكان تةنها سةرثةرشيت بنةمالَةي ئةبي
نوماي دةكرد ،ئةوانيش لةسةردةمي هةلَمةتة ميسرييةكة بؤ سةر حيجاز لةسةر دةسيت حمةمةد
عةلي ثاشاوة فةرمانرِةوايي ئةو دةظةرةيان كردبوو ،لةودةمانةش شةريفةكةش ،ئةحلوسيَن ثاشاي
كورِي عةلي كورِي عةبدوآلي كورِي حمةمةد عةبدوملوعني بوو .لة ثايزي سالَي ١٩١٥ئةمري
فةيسةلي كورِي شةريف ئةحلوسيَن بؤ شكايةت لة بووني ثالنيَك بة ضاوديَري ئةستانة بؤ باوكي
سةرداني ئةستانة دةكات ،ئةوانيش ئةو ثالنة بةرِيَكةوت لةناو بةلَطةنامةكاني وةهيب ثاشاي والي
حيجازةوة زانيبوو .لةويَ ئةمري فةيسةل داوا لة ديواني باآل دةكات زيندانييةكان ئازاد بكةن ،كة
ثاشان لة رؤذي ٦ي مايوي سالَي ١٩١٦لةسيَدارة دران .ئةو لةويَ طلةيي زؤر لة سياسةتي جةمال
ثاشا دةكات كة دذايةتي عةرةب دةكات ،ئةمري فةيسةل وتبووي ناكريَ عةرةب لةو هةلَسوكةوتةي
ئةو بيَدةنط بن ،ئةو ثةياميَك دةداتة سةعيد حةليم ثاشا كة ثؤسيت سةدري ئةلعةزةمي هةبوو،
تيَدا هةموو داواكارييةكاني عةرةبي بؤ ئازادي و سةربةخؤيي خستبووة روو ،داواشي كردبوو كةوا
ئةوان ئامادةن ثشتيواني دةولَةت بكةن ،ئةطةر سةربةخؤيي حيجاز لةسةر بنضينةي المةركةزي
بيَت ،شةريف ئةحلوسيَنيش بكةنة ئةمريي حيجاز و ئةمرييايةتيش ثاش ئةو ،بة مريات بؤ
منالَةكاني شةريف ئةحلوسيَن مبينيَتةوة .دةرئةجنامي ئةو سةفةرة وةهيب ثاشا لة والي حيجاز
نامينيَت ،ئةوةي ثالني لةطةلَ ئيتيحادييةكان كردبوو بؤ كوشتين شةريف ئةحلوسيَن ،ئينجا ئةمري
فةيسةل لةويَيةوة بةرةو دميةشق بةرِيَدةكةويَت ،كة جةمال ثاشا ثيَشوازي طةرمي دةكات ،ضونكة
رةوشةكة ئارامكردنةوةي ناوضةكةي دةويست ،لة دميةشقةوة بة هاوشاني جةمال ثاشا ئةمري
بةرةو قودس بةرِيَدةكةويَت و سةرداني مةيداني شةرةكاني سيناش دةدات ،وتاريَكي بةجؤشيش
61
بؤ شةرِ و جيهاديان ثيَشكةش دةكات ،لةويَ دةلَيَت بة سةركردايةتي سوثايةكي طةورةي
طيانفيداييان دةطةرِيَمةوة تا هاوشاني ئيَوة بةشداري شةرِةكة بكةم.
مةملةكةتي عةرةبي
ثاش ئةوةي ئةمري دةطةرِيَتةوة دميةشق دميانةي ثياواني كؤمةلَة نهيَنييةكان لة دميةشق دةكات،
كة هةموو دميانةكانيش نيوة شةوانة و بةنهيَين بوون ،رةوشةكةش لةو شارة ئالَؤز و بةرةآل بوو،
بؤضووني واش هةبوو كةوا كار بكةن هاوكاري دةولَةتي عومساني بكةن تا بتوانيَت لة زةبري
داطريكةراني ئةوروثي خؤيان بثاريَزين ،بةآلم لةبةر زولَم و زؤردارييةكاني سةركردةكاني تورك
رةوشيَكي نارِةزايي و قيين بةرِووي توركةكان لةاليةن خةلَكةكة هةبوو .ئةمري فةيسةل لة مانطي
ديسمبةري سالَي ١٩١٥بةجؤش و ضاالكييةوة دةطةرِيَتةوة مةكة ،ثاش ضةند رؤذيَك دةطاتة تايف،
لةويَ باوكي و هةردوو براكةي عةبدوآل و عةلي دةبينيَت ،هةر ضواريان و دوور لةبةر ضاوي
جاسووسةكان كؤبونةوةيةك دةكةن ،تيَدا برِيار دةدةن بؤ دذايةتي توركةكان هاوكاري ئينطليز
بكةن ،لةودةمانةش نويَنةراني ئينطليز لةطةلَ شةريف ئةحلوسيَن هاتوضوويان بوو تا هاوكارييان
بكةن بؤ دذايةتي عومسانييةكان ،ئةوانيش بةلَيَنيان دةدا بؤ رزطاركردنيان لة ستةمي
عومسانييةكان ،توركةكانيش ضواردةورةي شةريفيان ثرِ جاسووس كردبوو ،بةردةواميش ضاويان
لة ضاالكييةكان بوو و هةناسةيان دةذماردن .
لة مانطي ينايري سالَي ١٩١٦ئةمري فةيسةل لةطةلَ ثةجنا سواري برِواثيَكراوي خؤي دةطاتة
دميةشق ،لةويَ ثةيوةندي دةكاتةوة بة رووناكبرياني عةرةب ،بةيةكةوة باس لة ئةطةري
بةرثابووني شؤرش دذ بة توركةكان دةكةن .لة مانطي فربايةري هةمان سالَ ئةنوةر ثاشاي
وةكيلي سةركردايةتي طشيت دةطاتة دميةشق ،ئينجا ئةمري و ئةنوةر ثاشا بة هاورِيَيةتي جةمال
ثاشا دةطةرِيَنةوة حيجاز ،كة دةطةنة مةدينةي منةوةرة حةز دةكةن شةريف ئةحلوسيَن ببينن،
62
هةنديَ سةرضاوة باس لةوة دةكةن كةوا ئةنوةر ثاشا مةبةسيت لةو سةردانة طرتين شةريف
ئةحلوسيَن بوو ،تا نةيف بكةن و دادطاييشي بكةن ،ئةطةر داواكانيان رةفز بكاتةوة .
ثةيوةندييةكاني نيَوان شةريف ئةحلوسيَن و ئةنوةر ثاشا بةردةوام دةبيَت ،كة تيَدا شةريف داوا
دةكات ليَبووردني طشيت بؤ زيندانة سياسييةكان دةربضيَت و ئازاد بكريَن و مةكة بكريَتة
ئيمارةتيَكي سةربةخؤ و منالَةكانيشي بة وةراسةت والي بن ،بةآلم جةمال ثاشا ثالن لة فةيسةل و
عةلي براي دةطيَرِيَت و هةردووكيان وةك ديل راثيَضي دميةشق دةكات ،بةآلم فةيسةل دةتوانيَت
لةو ثالنة دةربازي ببيَت ،بةآلم ثةيوةنديية نهيَنييةكان نيَوان فةيسةل و براكةي و باوكي
دةمينيَت ،ئةو بةردةوام لة رووداوةكاني دميةشق ئاطاداريان دةكاتةوة ،باس لة دوا
طؤرِانكارييةكان توركيايان بؤ دةكات ،ئيرت برِيار دةدةن شؤرشةكة هةلَطريسيَنن .هاوكات شةريف
ئةحلوسيَن ثةيوةندييةكاني لةطةلَ ئينطليزةكان بةردةوام بووة ،كونسلَي راويَذكاري ئينطليزةكان
سري هنري مكماهؤني موعةتةمةدي بريتاني لة ميسر بووة ،كة ثؤسيت رةمسي جيَطريي ثاشا بوو،
ئةويش شةريف بؤ شؤرشةكة هاندةدات ،لةويَش ثشتيواني بريتانياي بؤ عةرةب ثيَ رادةطةيَنيت،
كة مةبةستيانة عةرةب لةبن دةسةآلت و زولَمي توركةكان دةربهيَنن و بةلَيَين ئيمارةتي مةكةشي
ثيَ دةدات ،ئيمارةتي خؤرهةآلتي ئوردن و سورياش بداتة كورِةكاني ،بؤية شةريف ئةحلوسيَن بةو
بةلَيَنانة ثف دةدريَت بؤ بةردةوامبوون لة سازييةكاني شؤرشةكةيان.
بلَيَسةي شؤرشةكة
يةكةم بلَيَسةي شؤرشي عةرةبي لة رؤذي ١٠ي يونيؤي سالَي ١٩١٦لة مةكة دادةطريسيَت ،كة تيَدا
لة كازيوةي ئةو رؤذةدا سةربازةكاني سةريف ئةحلوسيَن هيَرش دةكةنة سةر قشلةي سةربازي لة
جرول ،لةودةمانة سةربازة توركةكان خةريكي مةشقي بةياني خؤيان بوون و ئاطايان لة هيض
نةبوو ،سازكاري شةرِيش نةبوون ،هةر لةو رؤذةدا هيَزيَك كة برييت بوو لة ضوار هةزار سةربازي
سةر بة شةريف ئةحلوسيَن هريش دةكةنة سةر ئؤردي توركةكان لة شاري جةدة ،لة رؤذي ١٣ي
63
يونيؤش سيَ ثاثؤرِي شةرِكةري بريتاني بة خةسيت بوردماني ئؤردي توركي لة جةدة دةكات ،لة
رؤذي ١٤ي يونيؤش فرِؤكةكاني بريتاني ثةيامي تةسليمبوون فرِيَ دةدةنة سةر سةربازطةكاني
تورك و داوايان ليَ دةكةن ضةكةكانيان فرِيَ بدةن و ئاآلي تةسليمبوون لةسةر ئؤردييةكانيان بةرز
بكةنةوة ،بؤية سةربازطةكة كة ١٣٤٦سةرباز و ٤٧ئةفسةري تيَدا بوون تةسيلم دةبن ،كة
جؤرةها ضةك و تؤث و تةقةمةنييان ثيَ بوو .لة رؤذي ٢٧ي مانطي يونيؤي سالَي ١٩١٦كؤلؤنيلي
ئينطليز ولسن ثاشاي حاكمي ثورسودان وةك نويَنةري سةردار وجنت لة سودان دةطاتة جةدة ،كة
نامةيةكي ثريؤزبايي سةركةوتنةكاني بؤ شةريف ئةحلوسيَن هيَنابوو ،هاوكات لةطةلَ ثريؤزباييةكة
بؤ ثشتيوانيكردن هيَزيَكي ٣٢٠سةربازي و ذمارةيةك تؤث و سيَ هةزار تفةنطيشي بؤ هيَنابوو.
بة هةلَطريساني ئةو شؤرشة ئيتيحادييةكان شثرزة دةبن بةتايبةتي جةمال ثاشا كة زؤر سةخلَةت
ببوو ،ضونكة هةسيت بةوة كردبوو كةوا ئةحلوسيَن و منالَةكاني فيَلَيان لةو كردووة ،ثارة و
ضةكيَكي زؤريان لةو وةردةطرت ،ئينجا شؤرشيان لةسةر دةكةن ،لةوانة بةسري ثاشا كة
ثاريَزطاري مةدينة يةكةم كةس بوو كة هةسيت بةوة كردبوو ،كةوا ئةو راستيية هةية و دةركي ثيَ
كردبوو ،بؤيةش زوو داواي لةناوبردني ئةحلوسيَن و منالَةكاني كردبوو ،قسة ناودارةكةي لةودةمانة
بوو كردبوو كة وتبووي :
فةخري ثاشا كاردةكات ئؤردييةكةي خؤيان باش ساز بكات و خؤي بؤ شةرِي عةرةبةكان هةتا دوا
قؤناخ ساز دةكات ،بؤيةش فةرمان دةدات بة زووترين كات سوثا سةربازييةكاني نزيك دميةشق
بةرةو حيجاز بةرِيَبكةون و بطةنة هيَزةكاني فةخري ثاشا ،ئيتيحادييةكانيش برييان لةوة كردبووة
كةوا شةرِةكةي عةرةب بة عةرةبةكان بكةن ،بةرنامةريَذي بكةن يةكريَزي عةرةبةكان لةت بكةن و
ناكؤكييان لةناودا بضيَنن ،بؤية حةيدةر ثاشاي وةكيلي ئةجنومةني ثريةكاني عومساني و وةزيري
ئةوقايف ثيَشوو دةهيَنن و دةيكةنة شةريفي مةكة ،ضونكة ئةو ثةيوةندي و دؤستايةتي باشي
لةطةلَ ئيتيحادييةكان هةبوو ،ئةو بة تريَنيَكي تايبةتي لة ئةستانة دةبنة دميةشق و لةويَش بةرةو
مةدينةي منةوةرة بةرِيَ دةكةويَت ،لة مانطي سثتةمبةري سالَي ١٩١٦بة ضةندين سةربازي
دةوري دةدةن و ثشتيواني دةكةن و شارةكةي بؤ دةكةنة ثايتةخيت ئيمارةتةكةي.
64
هةوالَي هةلَطريساني شؤرشة نةك لةناو توركةكان دةنط دةداتةوة و بةس ،بةلَكو فةرةنسييةكان و
ئةلَمانةكان و لة نةمساش دةنط دةداتةوة ،بؤ منونة ثاريس وةفديَك بة ضةندين ديارييةوة
رةوانةي مةكة دةكات ،كونسلَي ئةلَمانيا و نةمساش لة دميةشق سةرداني جةمال ثاشا دةكةن،
لةويَ نيطةراني خؤيان بةو رةوشة رادةطةيَنن ،بةآلم جةمال ثاشا ثيَيان دةلَيَت :كةوا بزاظةكة هيض
نيية و جوالنةوةيةكي سنووردارة و بةخيَرايي دادةمركيَتةوة و دةلَيَت فةرمانيش بة هيَزةكاني
دةدةم بةزووترين كات بزاظةكة لةناوبةرن و شةريف ئةحلوسيَن بطرن و ئينجا لة دميةشق لةبةر
دةروازةكةش لة سيَدارةي دةدةين ،وةك ضؤن سةدان كةسيان زووتر بة ثةت وةكردووة .بؤية
هةردوو ميوانةكة بةدلَنياييةوة لةالي جةمال ثاشا دةردةضن ،كةوا شؤرشة كاتييةكة زوو
دادةمركيَتةوة ،ئةوانيش وا دةزانن ئةو بةرثرسة لةو قسانةدا ديارة كةوا دةتوانيَت ئةو بةلَيَنة
جيَبةجيَ بكات .لةودةمانةدا سةركردة سةربازييةكةي ئةلَمانةكان لةسةر هةلَطريسان و رؤذةظي
ئةو شؤرشة وتبووي:
لةبةرئةوةي توركةكان جيَطةي ريَزي هةموو موسلمانةكاني جيهانن و ئةوان خةالفةتي ئيسالمييان
دةكرد ،زؤريشمان بؤ كردوون ،بةرطةي زؤريشمان لةطةلَ ئةواندا كرد ،بؤية ثاش ئةوةي شةريفي
مةكة لة دةسةآلتةكةي ئةوان دةرضوو ،هيضي ترمان بؤ ناكريَت ،ضونكة ئةو يةكيَكة لة طةورة
ثيَشةواكاني موسلمان و ئةنداميَكي طةورةي بنةمالَة ديارةكاني موسلمانانة ،ئةوةيان طران
دةكةويَتةوة ،بؤية ئيَمة وةك ئةلَمان ناضارين ضاو بة هةلَويَستةكامن داخبشيَنينةوة و دةبيَ كؤشش
بكةين توركةكان لةكؤلَ خؤمان بكةينةوة .
لةودةمانةي شريف ئةحلوسيَن كؤششي دةكرد زؤرترين خةلَك دذي عومسانييةكان و تورك هان
بدات ،ثشتيواني هاوثةميانةكان دذ بة تورك رادةطةيَنيَت ،لةودةمانة كؤبونةوة نهيَنييةكان لةنيَوان
رووسيا و ئينطلرتا و فةرةنسا بؤ بةشكردني مولَك و دةسةآلتي عومسانييةكان لةو ناوضانةدا
بةردةوام بوو ،بةوةش ئينطلرتا و فةرةنسا بةشة عةرةبييةكانيان لةو مولَكانة دةست دةكةويَت،
شريف ئةحلوسيَنيش ثةيوةندييةكاني بؤ سازكردني شةرِةكة بؤ راطةياندني دةولَةتي مةزني
عةرةبي لةطةلَ ئينطلرتا بةردةوام بوو ،كة سنوورةكةي بيَجطة لة حيجاز وآلتي شام و عرياقييشي
تيَدا بيَت ،ئةويش ببيَتة ثاشاي ئةو مةملةكةتة و ثاشان كورِةكاني ببنة ثاشاي دوارؤذ .
65
ثةيوةندي و هاتوضووةكاني شريف ئةحلوسيَن و ئينطليزةكان هةذدة مانطي خاياندبوو ،كة لة
مانطي سثتةمبةري سالَي ١٩١٤هةتا مانطي يونيؤي سالَي ١٩١٦بةردةوام بوو .لةودةمانةدا
بةلَيَين زؤري لةوان وةرطرتبوو ،كة وآلتي مةزني ئةو سةردةمة بوو ،لةودةمانةي نويَنةرايةتي
شريف ئةحلوسيَن و ئارسةر مكماهؤني مةندوبي بريتاني و جيَطري ثاشا لة قاهرية بؤ داناني
بنضينةكاني طةشةسةندن و ئاوةدانييةكاني عةرةبي ثاش كؤتايي شةرِةكة دادةنرا ،لةوالشةوة هةر
لة قاهرية دانوستان لةنيَوان سري مارك سايكسي مةندوبي سامي بريتاني لة خؤرهةآلتي خواروو و
مسيو جورج بيك و مةندوبي فةرةنسي بؤ خؤرهةآلت خواروو بؤ مايف ضارةنووسي نةتةوةيي
عةرةبي و دابةشكردني ناوضةكة بةردةوام بوو ،ئةو دانوستانةش بة سةرثةرشيت مسرت سازانويف
موعةتةمةدي طشيت رووسةكاني قاهرية بوو ،بةآلم ئينطليزةكان بؤضووني نةياريان لةسةر
دانوستانةكةدا هةبوو ،هةروةها جؤرةها فيَلَ و ثالنطيَرِيش لةئارادا بوو .
رووسيا و ئينطلرتا و فةرةنسا ريَكةوتنامة ميَذووييةكة لة رؤذي ٤ي مانطي مارسي سالَي ١٩١٥لة
شاري ثرتسبؤرط مؤر دةكةن ،كة تيَدا دةولَةتي عومساني لةنيَوان خؤياندا دابةش دةكةن ،ئةو
ريَكةوتننامةية هةتا سةركةوتين شؤرشي بةلشةيف لةسالَي ١٩١٧بةنهيَين دةمينيَتةوة ،هةتا لة
رؤذنامةي ثراظدا بآلوكرايةوة ،كة برِطةي سيَيةمي ئةو ريَكةوتننامةيةدا دةسةآلت و سامانة
عومسانييةكة لةنيَوان خؤياندا بةشدةكةن كة رووسةكان ناوضةكاني قوقاز و فةرةنسييةكان
كةنارةكاني شام لةوانة سوريا و لوبنان و ميسر و دوورطةي عةرةبي و عرياقيش بةر ئينطليزةكان
دةكةويَت ،بةآلم تيَدا فةلَةستني ئيدارةيةكي تايبةتي دةبيَت.
ثيَش ئةوةي عةرةب خؤي ساز بكات ،شةريف ئةحلوسيَن شؤرشةكةي راطةياندبوو ،عةرةب
ئامادةكاري لةرِووي ضةك و تةقةمةني نةبوو ،نةدةكرا بةرِووي دةسةآلتة تؤكمةكةي توركةكان
بوةسنت ،كة شارةكاني حيجاز و كةنارةكان و ريَطاوبان و ئةشكةوتةكاني هةبوو ،ئةفسةرةكانيان
66
لةسةر هةموو جؤري شةرِةكان شارةزا بوون ،سوثاكةيان بواري طةياندن و يارمةتييةكانيان ساز
بوو .جياوازييةكاني نيَوان قةبارةي سوثاي تورك و عةرةبةكان زؤرتر بوو ،جياوازييةكان لة رووي
ذمارة و ضةك و مةشقكردن زؤر بوو ،ضونكة سوثاي عةرةبةكان برييت بوو لة ضةند رةوة بةدويةك
كة هيض جؤرة مةشقيَكي مةيدانييان نةدةزاني ،ضةكةكانيان سةرةتايي و كؤن بوون ،ئةو ضةكانةي
لة شةرِةكاني يةكةمي جيهانييدا بةكاردةهات ،ئةوان نةيانبوو ،بؤية دةلَيَن شؤرشةكةيان بةرِووي
ئةو هيَزةي ئةفسةري بةئةزمووني تيَدا بوو ،كة هونةرةكاني شةرِيان لة ئامؤذطةي بةرز و زانكؤكان
خويَندبوو ،زوو بوو .ئؤردي جةدة ،يةكةمني ثيَطةي سةربازي بوو كة لة رؤذي ١٦ي يونيؤدا
تةسليم بة عةرةبةكان بوو ،لةويَ ضةندين ثارضة ضةك و تؤث و تةقةمةنييةكي زؤريان دةست
دةكةويَت ،كة لة هيَرشةكانيان بؤ سةر حاميةي توركةكان بةكاريان هيَنابوو ،بةآلم قةآلتةكة
سةخت و قايم بوو ،بةآلم بة بؤردوماني زؤر و ئاطربةردان لة رؤذي ٤ي يوليؤ قةآلتةكة دةطرن و
ئينجا بةنداوي لةيسي نيَوان حيجاز و يةمةنيش دةطرن ،ئينجا دةطةنة ناو شاري تايف و رزطاري
دةكةن ،بةآلم هيَزة عةرةبييةكة زؤر بةزةمحةتي دةطةنة ناو مةدينةي منةوةرة ،سوثاكةش بة
سةركردايةتي ئةمري فةيسةلي كورِي ئةحلوسيَن و ئةمري عةلي براي بوو ،هيَزةكةي توركةكانيش بة
سةرؤكايةتي فةخري ثاشا بوو ،كة دةيتواني بةرطري بكات و دةربازي ببيَت و بطاتةوة مةكة ،بؤية
ئةمري داواي يارمةتي لة هاوثةميانة ئينطليزةكاني دةكات كة لةطةلَ نويَنةرةكةيان لة ميسرةوة
كؤمةكيان بؤ بةرِيَ بكات .ئةطةر بةوردي سةيري نامةكاني نيَوان ئةحلوسيَن و مكماهؤن بكةيت
ديارة كةوا ئةحلوسيَن لة ئينطليزييةكان ثارِاوةتةوة تا يارمةتييان بدات ،ئةويش بة قسةي شريين
و سارد وةآلمي داوةتةوة و بةردةوام هاواري كردووة فرِؤكةكان بوردوماني توركةكاني بؤ بكةن و
ضةكي زؤري بؤ رةوانة بكةن.
لؤرانسي عةرةب
67
خةريك دةكرد ،تؤماس زووتر شويَنةوارناس بوو ،زؤريش بة شارستانيةتي خؤرهةآلت و
شارستانيةتيية كؤنةكةي سةرسام بوو ،ماوةيةكي زؤريش لة بةيروت ذياوة و زماني عةرةبي باش
زانيوة ،كة جةنطي جيهاني يةكةم هةلَدةطريسيَت و دةولَةتي عومساني اليةنطريي بةرةي دذ بة
بريتانيا دةكات ،بريتانيا ناوي ئةو ثياوة دةبيستيَت و دةيةويَ لة ناوضةكة ئيشي ثيَ بكات و
بةكاريبهيَنيَت بؤ سةركةوتن لةو شةرِةدا ،سةرداري سوثاكةي ئينطليزي لة ناوضةكة داوا و
دميانةي دةكات وةك ئةفسةريَك لة بةشي نةخشةسازي دايدةمةزريَنيَت ،تا لةو بوارةدا سوودي ليَ
وةربطرن .كة شؤرشة عةرةبييةكة لة دوورطةي عةرةبي هةلَدةطريسيَت ئةو رةوانةي ناوضةكة
دةكةن ،لةويَ لورانس ،ئةمري عةبدوآلي كورِي شريف ئةحلوسيَن دةبينيَت ،ئةو زؤرتر مةبةسيت
بووة كةسايةتي ثيَشةوايةتي شؤرشةكة بناسيَت ئةوةي ئينطليزةكان ثشتيواني دةكةن .
لؤرانس داوا دةكات ئةمري لة ناوضةكةيان طةشتيَكي ثيَ بكات تا بة ضاوي خؤي رووداو و رةوشةكة
ببينيَت و بتوانيَت راثؤرتيَك بؤ سةركردايةتي طشيت لة قاهرية بةرز بكاتةوة ،ثاش رةزامةندي
شةريف ئةحلوسيَن شازادة عةبدوآل نامةيةك بؤ ئةمري عةلي براي رةوانة دةكات كة هاورِيَيةتي
لؤرانس بكات و ئاطاي لة سةآلمةتي ئةو بيَت ،لؤرانس لةو طةشتةدا ثؤشاكي عةرةبي لةبةر دةكات
و بة زماني عةرةبي قسة دةكات وةك كةسيَكي حةلةبي خؤي دةناسيَنيَت .مةبةسيت سةرةكي
نةبةردييةكةي لؤرانس لة ثشكنيين ناوضةي حيجاز بةدريَذي و بةثانييةوة بة سةرثةرشيت و
ثاريَزطاريكردني شريف و منالَةكاني تا ئةو ثياوانة بناسيَت كة بريتانيا لة ناوضةي حيجاز
ثشتيوانيان دةكةن ،لؤرانس لة كةسايةتي ئةمري عةبدوآل و ئةمري عةلي ئةو سةركردايةتيية
نابينيَت كة بةدواييدا دةطةرِا ،ئينجا ضاوي دةكةويَت بة ئةمري فةيسةل كورِة طةورةي شةريف
ئةحلوسيَن ،بؤيةش لةطةلَ ئةو باس لة بنضينة سةرةكييةكان و فاكتةرة طرينطةكاني شكست و
سةركةوتين شؤرشةكة دةكات ،بؤشي رووندةبيَتةوة كةوا ئةو هريشةي كردبويانة سةر مةدينةي
منةورة شكاوبوون ،ضونكة توركةكان ضةكي نويَيان بةكارهيَنابوو ،بةتايبةتي تؤثةكانيان كة
ترسيان لة هةناوي عةرةبةكاندا ضاندبوو ،ضونكة ئةوان ئةو جؤرة ضةكةيان نةبيستنوو
نةيانزانيبوو ضؤنيش بةكارديَت و كاريطةرييةكاني ضيية.
68
لة دةظةري ئةخلييف لؤرانس سةريَك لةو هيَزانةي شةريف دةدات ،كة لةويَ مؤلَ درابوون ،تا
نيطايةكي دروست لةسةر رةوشةكةيان ثةيدا بكات بةر لةوة بضيَتةوة قاهرية ،بؤيةش نامةيةك بؤ
سةركردايةتي طشيت دةنووسيَت ،ئاطاداريان دةكاتةوة كةوا سوثا عةرةبييةكة ئةطةر ضةك و ثالني
سةربازييان هةبيَت دةتوانيَت رووبةرِووي توركةكان ببيَتةوة و بيانشكيَنيَت ،بةوةش سةركردايةتي
لة قاهرية قةناعةت بة نامةكةي لؤرانس دةكات و لة رةوشةكة تيَدةطات.
لة رؤذي ٩ي نؤظمبةردا وةك ضؤن لؤرانس دةيويست لةسةر كةنارةكة ،ثاثؤرِة بريتانييةكان
دةنيشتنةوة ،ضةكي نويَ و زةخريةي زؤر و ئةفسةري مةشقداري بياباني و دكتؤر بؤ ثشتيواني
ئةمري فةيسةلَ رةوانة دةكةن .بةدريَذايي ضوار مانط بةردةوام يارمةتيية سةربازييةكان لة ئينطلرتا
و فةرةنسا دةطةنة شةريف ئةحلوسيَن ،تا توانيان سوثايةكي نويَي مةشقثيَكراو ساز بكات
دانوستانيَكي زؤريان لةنيَواندا بةردةوام بوو.
ئيرت ليَرة رؤلَي عةزيز ئةمليسري ( )١٩٦٥_١٨٨٠ي كة يةكيَك بوو لة ثيَشةنطاني نةتةوةيي
عةرةبي ئةذمار دةكريَت دةست ثيَدةكات ،ناوي تةواوي عةبدولعةزيز عةلي ئةمليسريي بووة،
بةرِةضةلَةك شركسة و دةطةرِيَتةوة سةر نةتةوةكاني وآلتاني قةوقاز ،ماوةيةك لة عرياق ذياوة،
ئينجا دةضيَتة ميسر ،لةويَش دواناوةندي تةواو دةكات و دةضيَتة كؤليَذي سةربازي لة ئاستنبؤلَ و
لةسالَي ١٩٠٤كوليَذي ئةركان تةواو دةكات ،سةرةتا لةناو كؤمةلَةي ئيتيحاد و تةرةقي كار دةكات
و لة كودةتا سةربازييةكةي سالَي ١٩٠٨بةشداري دةكات ،كة ئةوان دذايةتي عةرةب ئاشكرا
دةكةن ،لةوان دووردةكةويَتةوة .عةزيز بةط لة قاهريةوة دةضيَتة جةدة و لةويَ لة مةكة شريف
ئةحلوسيَن دةبينيَت ،قسة لةسةر دامةزراندني سوثايةكي عةرةبي دةكةن ،لةطةلَ ذمارةيةك
سةربازي عةرةبي لةوانة نوري سةعيديشي لةطةلَدا بووة دةضنة بةنداوةكةي رابغ بؤ وةرطرتين
كةلوثةلةسةربازييةكان كة لة بريتانيايةوة بؤ سازكردني سوثايةكي مؤديرين بؤيان هاتبوو،
هةروةها ثيَشوازي بريتانييةكانيش بكةن .
ئةو سوثاية عةرةبييةي عةزيز و هاورِيَيةكاني دايامنةزراندبوو ،بة شاهيدي دؤذمنان بةر لة
دؤستةكان سوثايةكي بةهيَز و تؤكمةبوو ،لةو شارانةي لةنزيك شاري مةدةينة رووياندابوو
بةشدارييان كردبووو ،كة تيَدا سيَ فةوج و سيَ بةتارييةي تؤثخانة و سواري و بلؤكيَك
69
ئةندازيارياني هةبوو ،بةآلم ئةو سوثاكة جيَهدةهيَلَيَت و دةطةرِيَتةوة ميسر ،لةبنةوة لةطةلَ
ئينطليزةكان نيَواني خؤش نةبوو ،ناكؤكي زؤري لةطةلَ ئةوان ثةيداكردبوو ،ئةو دةيويست ئةو
تؤثانةي لةو شةرِانة دةستيان كةوتووة رةوانةي فةلَةستينيان بكات ،بةآلم ئينطليزةكان رازي
نةدةبوون ،بؤية بة ئينطليزةكاني وتبوو:
ديارة كةوا ئينطليزةكان دةيانةويَ عةرةب و توركةكان لةناوبةرن ،دةيانةويَ ئةو دوو نةتةوةية
ئيهمالَ بكةن .ثاش رؤيشتين ئةو سوثاكة دةكةويَتة بن دةسيت نوري سةعيد (.)١٩٥٨_١٨٨٧
لةودةمانةدا سيَ سوثاي عةرةبي بة سةركردايةتي كورِةكاني شريف ئةحلوسيَن طةمارؤي شاري
مةدةينةيان دابوو ،سوثاية باكوورةكةي بة سةركردايةتي ئةمري فةيسةلَ بوو ،كة ئةركي سةرةكي
ئةو سوثاية شيَواندني سوثاكةي فةخري ثاشا بوو تا نةطةنة ينبع ،سوثاكةي دووةمي بة
سةركردايةتي ئةمري عةلي بوو كة بارةطةكةي لة رايغ بوو ،كة دةبواية ئةوانة رووبةرِووي توركةكان
ببنةوة تا نةطةنة مةكة ،سوثاي عرياقيش بة سةركردايةتي ئةمري عةبدوآل بوو ،كة دةبواية ئةو
شةرِي دوذمن بكةن و هيَلَي ئاسين نيَوان شام و مةكة هةلَتةكيَنن .لةو ماوةيةدا ضةندين شةرِي
لةنيَوان بةرةيةكي عةرةبي بة ثشتيواني ئةوروثييةكان و توركةكان رووياندا ،دةرياواني
ئينطليزيش لةو شةرِانةدا بةشدارييان دةكرد ،ثاثؤرِةكانيان هةتا كةنارةكاني حيجاز دةهات ،لة
رؤذي ٢٤ي ينايري سالَي ١٩١٧دا ٢٥٠لة دةرياواني ئينطليزي و ٥٠٠سةربازي عةرةبي دادةبةزن و
هيَزة توركييةكان بوردمان دةكةن ،بؤيةش توركةكان دةشيَكنن و بةناضاري لة ثيَطةكانيانةوة
دةكشيَنةوة ،ضةندين ضةك و زةخرية لةدواي خؤيانةوة جيَدةهيَلَن .
مةيداني شةرِةكة لةنيَوان عةرةبةكان و توركةكان فراوان دةبيَت و دةطاتة قووآليي حيجاز و وآلتي
شام ،لةناو ويَستطةكاني هيَلَة ئاسنة دريَذةكاني ناو بياباني عةرةبييةوة سوثاي عةرةبي
كؤدةبنةوة و دةتوانن كؤنرتؤلَي هيَلَي نيَوان ئةستانة و وآلتي حيجاز بكةن ،ناوضةكة دةكةنة سيَ
بةش و هةر بةشيَكي دةكةويَتة بن دةسيت اليةنيَكي عةرةبييةوة .ئةوةي وردةكارييةكاني ئةو
شةرِانة خبويَنيَتةوة و ورد لة دةرئةجنامةكاني بكؤلَيَتةوة بؤي دةردةكةويَت كةوا زؤربةيان شةرِ و
بةرةيةكي سةربازي نةبوون ،تةنها تاآلنكردن و راورووت بوون ،لةو شةرِانة هيَلَةكاني ئاسين
حيجازيان هةلَتةكاند كة يةكيَك بوو لة ثرؤذة هةر طةورةكاني دةولَةتي عومساني ،ثردةكانيان
70
تةقاندةوة ،ريَطاكانيان شكاند ،هيَزةكان طةيشتنة عةقةبة ،بةوةش بوار سازبوو وآلتي شام بطرن.
ثيَشةنطي سوثا باكوورييةكة لة عةقةبة و شويَنة نزيكةكاني ئةو دةظةرة مؤلَ دةدريَن و شةرِةكاني
دةطاتة ناوضةكاني حوران (باشووري سوريا و يان باكووري ئوردن) و ضياكاني درووز و غوتة تا
كؤشش بكةن دميشق لةبن دةسيت توركةكان دةرباز بكةن ،لةويَ ئةمري فةيسةل نامةيةك بؤ
ئينطليزةكان دةنووسيَت و داواي يارمةتييان ليَ دةكات ،ئةوانيش شةرِيان دةكرد توركةكان لةسةر
هيَلَي فةلَةستني دابربِن ،هةموواليةك ريَكدةكةون كةوا بة سةركردايةتي ئةمري فةيسةل هيَرش بؤ
رزطاركردني وآلتي شام بكريَت و لة ضياكاني درووزةوة دةست ثيَ بكةن .طةورةي ثياوةي ئةو
ناوضةية سولَتان ثاشا ئةلئةترش كة بة دوذمين سةرسةخيت توركةكان دةناسرا ،بنكةيةك بؤ
ثةيوةندي نيَوان شؤرشطيَرة عةرةبةكاني بيابان و هاورِيَيةكاني ناو سوريا دادةمةزريَنيَت ،كة
هةموو ثيَداويستييةكان ساز دةبن بةرةو سوريا هيَرش دةكةن و هةلَمةتةكة لةسةرةتاكاني
سثتةمبةري سالَي ١٩١٨دةست ثيَ دةكات و لة ١٨سثتةمبةر دةطةنة ئةلئةزرةقي ئوردني ،لةويَ
لةطةلَ شيَخة عةرةبةكان لةسةر ئةو خاآلنة ريَكدةكةون :ضياكاني درووز سةربةخؤيي سياسي و
ئيدارييان ثيَ بدريَت ،عةرةبيش لةطةلَ درووزةكان هاوكاري بةردةواميان هةبيَت ،هةردوو
حكومةتي سوري يان حيجازي دةسةآلت و فةرمانيان لةسةر درووزةكانةوة نةبيَت ،درووزةكان دان
بة فةزلي زؤري ئةمري فةيسةلَ دةنيَن ،بةآلم وةك ئةمريي ضياكةيان نايناسن.
هةلَمةتةكة بة رووخاندني ثرديَكي طةورةي طوندي ئةلغزالة لة حوران لة بةياني رؤذي ٢١ي
سثتةمبةر دةست ثيَدةكات ،هيَلَي ئاسين ثةيوةندي بة درعاش هةلَدةتةكيَنن و ثةيوةندي ئاسين
نيَوان حةيفا و درعاش ناهيلَيَن ،ئيرت توندكارييةكان هةموو ثةيوةندييةكان دةطريَتةوة لةوان ريَطا
و ثردةكان و ويَستطةكاني طةياندني تريَنةكانيش.
71
لة رؤذي ٢٨ي سثتةمبةردا ضةكداراني هةلَمةتةكة دةطةنة ويَستطةي درعا ،بؤ رؤذي دوايي
ثةيوةندي بة سوثاي بريتاني دةكةن ،ئينجا بةرةو دميشق دةضن ،لة رؤذي ٣٠ي سثتةمبةري
سالَي ١٩١٨لةطةلَ شادوماني و ثيَشوازي خةلَكي شارةكة دةطةنة ناو دميشق ،لةسةر تاوةرةكاني
دميشق ئاآلي عةرةبي هةلَدةكةن ،هةلَمةتةكةش بة سةركردايةتي نوري سةعيد دةبيَت ،بةآلم
ئةمري فةيسةل لة رؤذي ٢ي ئوكتؤبةري سالَي ١٩١٨بة ئوتومبيَليَكي شينةوة دةطاتة ناو دميشق،
ئةو لةطةلَ هاوثةميانان لةاليةن خةلَكةكةوة بةطةرمييةوة ثيَشوازييان دةكةن.
لةدوا رؤذةكاني كؤتايي شةرِةكة بؤ ئةوةي بريتانييةكان دوا كلكي سوثا و ثيَطة سةربازييةكاني
توركةكان لة ناوضةكة بربِن بة فرِؤكة بؤردوماني سوثاكة لة شام و فةلَةستني و حيجاز دةكةن،
فرِؤكةكان بةرِةوة كة ذمارةيان لة سي فرِؤكة كةمرت نةبوو ناوضةكةيان بوردومان دةكرد ،بؤيةش
توركةكان هيضيان لة دةست نامينيَت و بةرةو بيابانةكان را دةكةن و خؤيان لةويَ دةشارنةوة و
هةموو مؤلَطةكانيان ضؤلَ دةكةن.
ثاشةكشةي توركةكان
لة حيجاز سوثاكة بة سةركردايةتي ئةمريي عةلي بوو ،لة بةشة خؤرهةآلتةكةش بة سةركردايةتي
ئةمري عةبدوآل بوو ،ئةوانةش شاري مةدينةي منةوةرةيان طةمارؤ دابوو ،رؤذانةش سةرباز و
ئةفسةراني تورك وةك ثةناهةندة خؤيان دةطةياندة ناو عةرةبةكان و راياندةكرد ،ئةوةش بةو
شيَوةية مايةوة هةتا هاوثةميانةكان لةطةلَ توركةكان ريَكدةكةون لةسةر ئةوةي تورك لة ناوضةي
عةرةبي بكشيَنةوة ،ئةوةش لة برِطةي ذمارة ١٦ي ريَكةوتنامةي ئيمزاكراوي رؤذي ٣٠ي
ئوكتؤبةري ١٩١٨هاتووة .كة هةوالَي ريَكةوتنةكة دةطاتة ناو حامييةي شارةكة ،هةموو بةيةكةوة
برِيار دةدةن فةخري ثاشا البدةن و شارةكةش رادةسيت عةرةبةكان بكةن ،بةآلم كة فةخري
ثاشان ئةوة دةزانيَت بة ناويان دةكةويَت و شثرزةيان دةكات ،بؤية دةيويست لةوان
دووربكةويَتةوة و سوثايةك دامةزريَنيَتةوة ،كة دوو سريةي تايبةتي خؤي تةسليم دةبنةوة ،لة
72
رؤذي ١٤ي ينايري سالَي ١٩١٩وةفديَك رةوانةي الي ئينطليزةكان دةكات و لةطةلَ ذةنرالَ
جارلندي نويَنةري هاوثةميانان لة حيجاز كؤدةبيَتةوة و لةسةر مةرجةكاني تةسليمبوون
ريَكدةكةوت ،لةطةلَ ئةمري عةلي كورِي ئةحلوسيَنيش ريَكدةكةويَت .فةخري ثاشا لة رؤذي ١٠ي
يناير خؤي لة بارةطا ئةمري تةسليم دةكات .لة رؤذي ١٦ي ينايردا يةكةم فةوجي توركةكان
بةنداوي ينبع جيَدةهيَلَن ،ئيرت بةرةبةرة فةوجةكان دةكشيَنةوة ،دوا سةربازي توركيش لة رؤذي
١٣ي فربايري سالَ ١٩١٩لةناو خاكي حيجاز دةرِوات.
ئيرت بةو جؤرة سوثاكةي تورك لة وآلتاني عةرةبي دةردةضيَت ،بةآلم لةبةرئةوةي ئازادييةكة بة
ثشتيواني هيَزةكاني هاوثةميانان بووة ،بؤية سةربةخؤيي خؤيان نةبوو ،بؤية روو لة شؤرش
دةكةن بؤ سةربةخؤيي ،ضونكة سوثاكاني ئينطليز و ئةوروثييةكان لةناو وآلتةكاندا تةشةنةيان
كردبوو ،لؤرانسي عةرةبيش وةك ئةفسةريَكي موخابةراتي رؤلي سةرةكي هةبوو لة طةرِان بةدواي
سامانةكاني وآلتةكان بةتايبةتي ثيرتؤل .لةبةرئةوةي هاوثةميانةكان ضةكي زؤريان نةدابووة
عةرةبةكان و ئةوةش لة ريَكةوتنةكةي نيَوان شةريف ئةحلوسيَن و مكماهؤنةوة ديارة ،دةلَيَن ئةو
ضةكةي كة ثاش كؤششيَكي زؤريش بةدةستيان كةوت لة دةستيان دةتةقيةوة و %٢٠زياني بة
خؤيان دةطةياند ،عةرةبيش ئازاد نةبوون سوثاكةيان لة دةرةوةي حيجاز ثةرت بكةن.
بةلَيَنة بة درؤيةكان
73
شويَنةي لةطةلَ رووباري دجيلة لة دةريا دةكاتةوة ،لةوانة موستعمةرةي عةدةني لةطةلَدا نةبيَت،
سري مكماهؤن داواي كردبوو كةنارةكاني شامي لةطةلَدا نةبيَت و لةطةلَ بةشيَكي سوريا .ئةوة بوو
سنووري دةولَةتة بةدرؤيةكة.
زؤر لة خةلَكة زيرةكةكان هوشياريان دةداية ئةحلوسيَن و كورِةكاني كةوا ئينطليزةكان غةدر و
فيَلَيان زؤرة ،زؤر طةمة بة ثةميان و بةلَيَنةكانيان دةكةن و لة هةلَخةلَةتاندنا زيرةكن ،بةآلم
ئةحلوسيَن طويَي بةو ئاطاداركردنةوانة نةدابوو ،برِواي بة ثةميانةكة لةسةر بنضينةي دلَسؤز و سؤز
دةمينيَتةوة.
ثةمياني بلظؤر
74
كردبوو ،ويستبووي لةطةلَ عةرةب دابنيشني ،لة ئةستانةوة نامةيةكي دةطاتة دةست ،شريف
ئةحلوسيَن وةك نيةتي ثاكي خؤي نامةكةي وةك ثيَشةكييةك و نيةت ثاكييةك دةداتة سري
مكماهؤن ،لةطةلَ ئةوةش نامةيةكي بؤ دةنووسيَت كةوا عةرةب بةلَيَن دةدةن بة هةموو دياري و
سازشيش واز لة هاوثةميانةكان ناهيَنن.
كة توركةكان دةرِؤن ،فةرةنسييةكان بةثيَي ريَكةوتننامةي سايكس ثيكو كاردةكات و كةنارة
سوورييةكة بةش بةش دةكةن ،تا كارطيَرِي كةنارة سورييةكة و ناوضةكاني لة ريَكةوتنةكةدا
باسكراوة بكةويَتة بن دةستيان ،لة رؤذي ٣٠ي سثتمبةري سالَي ١٩١٨بةبيَ ئاطايي عةرةبةكان
ئيدارةي ناوضةي شام ديار دةكةن ،بةوةش دةسةآلتي باآلش دةكةويَتة بن دةسيت ماريشال لنيب،
ئينجا راويَذكاري فةرةنسي وةك راويَذكاري سياسي تايبةت دةستبةكار دةبيَت تا راويَذ لة ئيدارةي
ناوضةي كةنارةكاني سوري بكةن ،راويَذكارييةكةش مايف داناني مولَكيةتي لة ناوضةكة ديار
دةكةن ،ئةوانيش فةرمانبةرةكان دادةنيَن ،بةرثرسياريةتيش درابووة مسيو جؤرج بيكوي مةندوبي
سامي فةرةنسي لة خؤرهةآلت ،ئةويش لةطةلَ هاورِيَيةكةي سايكس وآلتاني عةرةبييان
بةشكردبوو .لة رؤذي ٢٢ي ئوكتؤبةري سالَي ١٩١٨و بةثيَي ئةو ريَكةوتننامةية وآلتي سوريا
كرابووة سيَ هةريَم :
بةشي يةكةمي لة فةلةستينةوة هةتا رووباري ئوردن بوو ،لةوانة ليواي قودس و نابلس و عةكا
دةكةويَتة بن دةسيت ئيدارةي ئينطليزي ،ذةنرالَ بولز وةك حاكميش دانرابوو .
دووةميان وآليةتي كؤني سوريا دةطريَتةوة ،ئةوةش لةبن دةسيت ئةمري فةيسةلَ دةمينيَتةوة .
هةريَمي سيَيةميش كة ناوضةكاني ضياي لوبنان و ليواي بةيروت و تةرابلس و الزقية و ئةنتاكيية و
ئةسكةندروية و حةلةب ،ئةوانةش دةكةويَتة بن دةسيت فةرةنسييةكان .
75
لة رؤذي ٥ي ئوكتؤبةر ذةنرالَ لنيب دةطاتة دميشق ،هةروةها جيَطرةكةي مةندوبي سامي
فةرةنسي دةطاتة ئةو شارة ،ئةويش نارِةزايي دةبيَت لةسةر داناني شوكري ثاشاي ئةيوبي وةك
حاكمي بةيروت ،بةآلم ئةمري فةيسةلَ ثيَيدةلَيَت كةوا داناني حاكم تةنها دةسةآلتي سةركردةي
طشتيية .لة رؤذي ٩ي نؤظمبةري سالَي ١٩١٨ئاآلي عةرةبي لةسةر بارةطاي حوكم لة بةيروت
دادةطرييَت و ئاآلي فةرةنسي بةرز دةكريَتةوة ،بةيانييةكةي وةك ثشتيوانييةك تيميَكي سةربازي
دةطاتة بةيروت ،لة ١١ي نؤظمبةر فةرةنسييةكان شاري الزقيية دةطرن و لة رؤذي ٢٤ي نؤظمبةر
ئةسكةندرونة و لة ٧ي ديسمبةريش شاري ئةنتاكييةش دةطرن.
76
فةيسةلَ_ وايزمان
لة رؤذي ٦ي فربايري سالَي ١٩١٩ئةمري فةيسةلَ و لورانسي عةرةب دةضنة كؤنطرةكة بؤ
باسكردني دؤزي عةرةب ،بة زماني عةرةبيش ماوةي ٢٠دةقة قسةي كردبوو ،لؤرانس قسةكاني
بؤ دةكردة ئينطليزي ،هةموو داواكاني سةبارةت بة دانثيَدانان بة وآلتاني عةرةبي وةك يةكةيةكي
جوطرايف سةربةخؤ بة سةرؤكايةتي خاوةن شكؤ ئةحلوسيَين كورِي عةلي داوا دةكات.
ئةوةي شاياني باسة كةوا فةيسةلَ لةودةمانةي لة كؤنطرةكةدا بوو ،لةطةلَ دكتؤر حاييم وازمياني
سةرؤكي ريَكخراوي زايونيزمي جيهاني دميانةيان دةبيَت و بةيةكةوة ريَكةوتين ماوة دريَذ مؤر
دةكةن ،تيَدا جوولةكة مافيان لة فةلةستني جيَطري دةبيَت ،ئةوةش يةكيَك بوو لةو ريَكةوتننامةي
كة دةولَةتي عيربي لة فةلةستيين ثيَ دادةمةزريَت ،كة برِطةكاني لةو بةندانة ثيَكهاتبوو:
يةكةم :هةموو ئاسانكارييةك بؤ كؤضكردني جوولةكة بؤ فةلةستني ساز دةبيَت ،بة مةرجيَك مايف
جووتيارةكان و ثالَة عةرةبةكانيش مسؤطةر بكريَت و يارمةتييان بدريَت رةوشة ئابوورييةكانيان
طةشةدار بيَت.
دووةم :ياسا و سيستةميَك دابنريَت كة ئازادي هةموو ئاينةكان بثاريَزيَت ،فشار نةكريَتة سةر هيض
اليةنيَك لةكاتي جيَبةجيَكردني سرووتة ئاينييةكانيان ،هةموو كةسيَك لة ثةيرِةوكردني مافة
مةدةني و سياسييةكانيان ئاستةنطيان نةهيَتة ثيَش.
سيَيةم :ريَكخراوة زايونيزمةكة ليذنةيةك رةوانةي فةلةستني دةكات هةتا لة رةوش و ئيمكانياتي
ئابووري ناوضةكة بكؤلَيَتةوة و هةموو ضاالكييةكاني ئةو ليذنةية لةبن دةسيت وآلتاني عةرةبييةوة
بيَت ،ليذنةكة بؤ بوارسازييةكاني طةشةكردن لة هةموو بوارةكان تويَذينةوةيةك ئامادة بكات.
77
فةيسةلَ دةطةرِيَتةوة و كؤنطرةكةش لةسةر دوارؤذي وآلتاني عةرةبي بةردةوام بوو ،لةسةر داوا و
سووربووني وياليةتة يةكطرتووةكان ،كؤنطرةكة برِيار دةدات ليذنةيةكي دةولَي لة وآلتاني
هاثةميان ثيَكبيَت بؤ ليَكؤلَينةوة لةسةر دؤزةكاني ناو ئاسياي بضووك ،ئةو برِيارة بة دلَي
فةرةنسييةكان نةبوو ،بؤية دةنطي بؤ نادةن و نويَنةرةكةيان وادةزانيَت كةوا ئةو برِيارة ثةلةي ليَ
كراوة و دانوستاني زؤرتر دةويست بؤية رةخنةيان كردبوو.
فةيسةلَ لةناو سوريا شار بة شار دةطةرِا ،لة طةرِةكةكان وتاري ثيَشكةش دةكرد ،لةطةلَ
فةرةنسييةكان دانوستاني دةكرد ،كاتي طةيشتين ليذنةي ليَكؤلَينةوةكةش نزيك دةكةوتةوة،
دةبواية نويَنةري رةمسي ميللةتي عةرةبي سوري لةو دانوستانة هةبيَت و طويَ لة داواكانيان
بطرييَت ،بؤية شازادة فةيسةلَ داوا دةكات لةناو دميشق نويَنةرةكاني خؤيان دةستنيشان بكةن و
قسة لةسةر ضارةنووسي خؤيان لة سوريا بكةن و باس لةوة بكةن ،كام جؤرة حوكميان لة وآلتدا
ثيَ باشة ،داواكانيان ثيَشكةش بةو ليذنة دةولَيية بكةن ،ئيرت بؤ ئةو مةبةستة و بةثيَي ياسايية
توركيية كؤنةكة لة رؤذي ٧ي يونيؤدا لة بالَةخانةي يانةي عةرةبي لة دميشق كؤنطرةكةيان بؤ
دانان بةرنامة و داواكارةكانيان بةستبوو ،وةك هةموو جاريَكي خؤي ئةمري بة وتاريَكي طةرمي
خؤي كؤنطرةكةي دةكاتةوة.
داواكارييةكاني وآلت
لة رؤذي ضوارشةممةي ١٠ي يونيؤي سالَي ١٩١٩وةفدة ئةمريكيية ضاوةرِوانكراوةكة دةطاتة يافا،
فةرةنسييةكان لةودةمانةدا دةيانويست بة هةر شيَوةيةك بيَت دلَي سورييةكان كةميَكيش بيَت بؤ
خؤيان رابكيَشن ،بةآلم نةكرا سؤزيان جبوليَنن و لةوةيان هةرةسييان هيَنابوو .زؤربةي خةلَكي
فةلةستني و باشووري سوريا كؤنطرةي سوري طشيت دةكةنة نويَنةري خؤيان ،نويَنةرةكانيان بة
78
ثياواني ليذنةكةيان وتبوو :برِؤنة دميشق و دميانةي كؤنطرةكة بكةن ،ئةوان بة ناوي ئيَمة قسة
دةكةن.
لة رؤذي ٣ي يوليؤي سالَي ١٩١٩سةرؤكي كؤنطرةي سوري بة سةرؤكايةتي وةفديَكي ٢١ئةندام
سةرؤكي ليذنةكة دةبينيَت و داواكاري ميللةتةكةي لةبةردةم دادةنيَت ،كة تيَدا هاتبوو :رازيبوون
لةسةر سةربةخؤيي وآلتةكة ،دامةزراندني حكومةتيَكي ثاشايةتي مةدةني ،نارِازيبوون لةسةر
برِيارةكةي كؤنطرةي سولَح بة مانةوةي وآلت لةذيَر ئيتنداب ،فةرةنسا هيض مافيَكي بةسةر
سورياوة نابيَت و نايةويَت بة هيج شيَوةيةك دةستيان لةو حوكمي وآلتدا هةبيَت ،قبوولَيشمان نيية
فةلةستني ببيَتة وآلتيَكي نةتةوةيي جوولةكة ،داواش دةكةن عرياق سةربةخؤ بيَت و لةنيَوان
سوريا و عرياقيش هيض بةربةستيَك نةبيَت .هةموو ثةميانة نهيَنييةكانيش هةلَبوةشيَتةوة كة
داواكارة وآلتةكة دابةش بكةن ،بة هيض شيَوةيةك دان بةو وآلتة دابةشكراوانةش نةهيَنن .ثاش
ئةوةي ليذنةكة كارةكاني لة دميشق تةواو دةكات ،سةرداني بةعلةبةك و دواييش بةيروت دةكات،
لةويَ لة طةرِةكةكان دةسوورِيَتةوة ،كة تيَدا كؤدةنطي خةلَكةكة رةفزكردني ئينتدابي فةرةنسي
بوو ،ليذنةكة دةطةرِيَتةوة شام و ٤٢رؤذ دةمينيَتةوة ،لةويَ نزيكةي ٣٦شار و شارؤضكة
دةبينيَت ١٨٣٦ ،سكاآلنامةي وةردةطرت كة %٥،٧٥هةمان ئةو داوايانةيان تيَدا بوو كة كؤنطرة
سوورييةكة برِياري لةسةر دابوو.
فةرةنسييةكان لة ميللةتي سوري بيَ ئوميَد دةبن ،بؤية بةرةو لةندةن بةرِيَدةكةون ،لةويَ
هةلَمةتيَكي توند دذ بة حكومةتي بريتاني لة رؤذنامةكاندا بةرثادةكةن و داوا دةكةن ئةو ثةميانةي
سةبارةت بة سوريا مؤريان كردووة جيَبةجيَ بكريَت ،بؤيةش رؤذنامةي تاميزي بريتاني داواكار
دةبيَت فةرةنسييةكان رازي بكةن و داواكارةكانيان مةيسةر بكةن.
79
فةرةنسييةكان طوشار لة باتريكي موارانةكان ئةلياس حويك دةكةن سةرداني ثاريس بكات ،لةويَ
داواي دامةزراندني دةولَةتي طةورةي لوبنان لةبن فةرمانرِةوايي فةرةنسييةكان بكات،
لةودةمانةشدا جؤرج لويد سةرؤك وةزيراني بريتانيا لة ١٠ي سثتةمبةري سالَي ١٩١٩بة بروسكة
داوا لة ئةمري فةيسةلَ دةكات لة رؤذي ١٦ي سثتةمبةر بطاتة لةندةن ،فةيسةلَ ثاش ضةند
سةعاتيَك لة وةرطرتين بروسكةكة سةفةر دةكات .ئةو لة بةنداوةكةي ئةسكةندرية سواري
ثاثؤرِيَكي بريتاني دةبيَت ،ثاثؤرِةكةش لةناو دةريا ماوةيةك رادةطريَت و بة مةبةست لة طةيشنت
بة ثاريس دوا دةكةويَت ،رؤذي ١٩ي سثتةمبةر كة دةطاتة ئةويَندةريَ كؤنطرةكة هةموو كارةكةي
تةواو كردبوو ،ئةو لةويَ رووبةرِووي سياسةتيَكي نويَ دةبيَتةوة ،كةوا هةردوو حكومةتي
فةرةنسي و بريتاني ريَكدةكةون ،بةوةش فةرةنسا وةك داطريكةر و بةثيَي ريَكةوتنامةي سايكس
ثيكو دةمينيَتةوة.
ئةوةش ثةياميَك بوو كةوا ثياواني شام لة خؤيان تيَبطةن و بزانن ضييان بؤ داريَذراوة ،بؤية
دةرئةجنام بريدةكةنةوة سوثايةكي طةورة بؤ دذايةتي فةرةنسي و بريتانيية هاوثةميانييةكانيان
ساز بكةن ،داواش دةكةن هاتنة ناو ريزةكاني ئةو سوثاية سةربةستانة بيَت ،بةآلم كة هةست
دةكةن ئةطةر بة شيَوةي ئارةزوومةندانة بيَت ،خةلَكيَكي زؤر كةم روو لةناو سوثاكة دةكةن ،بؤية
برِيار دةدةن سةربازييةكة بكةنة ئيجباري و ريَذةي تةمةني بيست سالَةش دادةنيَن.
لةودةمانة فةرةنسييةكان سنووري سيَ طونديان لة ناوضةي محس طرتبوو ،سيَ هةزار سةربازيش
دةضيَتة ناو بةعلةبةك ،لةو رةوشةدا ئةمري فةيسةل لة رؤذي ٦ي ينايري سالَي ١٩٢٠لة ثاريس
بةرةو بةيروت دةردةضيَت و بةرنامة ثرؤذةيةكي لةطةلَ فةرةنسييةكان ثيَ دةبيَت .كة دوايي بة
ثرؤذي فةيسةلَ_ كليمنسوو ناسرا ،كة تيَدا دان بة بووني راويَذكاري فةرةنسي لة سوريا دادةنيَت،
كة هةردوو كارطيَرِي مةدةني و سةربازييةكة بطريَتةوة ،دةولَةتي سورييش لةالي حكومةتي
80
فةرةنسي لة ثاريس نويَنةريان دةبيَت .خاوةن شكؤش ئةمري فةيسةلَيش دان بة سةربةخؤيي
لوبنان لةبن ئينتدابي فةرةنسادا بنيَت .لة رؤذي ٢٦ي ينايردا حكومةتيَكي نويَ لة سوريا بة
سةرؤكايةتي ئةمري زيد و بة نازناوي سةرؤكي ئةجنومةني هةردوو كارطيَرِييةكة دةبيَت ،لة ٦ي
مارسدا بةرِةمسي لة يانةي عةرةبي و بةئامادةبووني ئةمري فةيسةلَ دانيشتين رةمسي كؤنطرةي
سوري دةكريَتةوة.
لة ٧ي مارسي سالَي ١٩٢٩سوريا وةك دةولَةتيَكي سةربةخؤ بة سنوورة سرووشتييةكةي
خؤييةوة رادةطةيندريَت ،خاوةن شكؤ فةيسةلَي كورِي ئةحلوسيَن وةك مةليك دادةنريَت ،ئةوةش
لةسةر ضةندين ئاستةوة دةنطؤيةكي زؤري دةبيَت ،بةآلم ئيدارةي لوبنان يةكيَك لة نارِةزاييةكان
بوو ،لة رؤذي ١٢ي مارس سكاآليةك لةبةردةم ذةنرالَ جورو دادةنيَن ،داناني مةليك فةيسةلَ بة
ثيَشيَلييةك بؤ سةر سةروةري و مافةكاني لوبناني دةزانن ،وادةزانن بةوةيان دةست لة كاروباري
لوبنان وةردةدةن ،ضونكة لةودةمانة لوبنان بةشيَك بووة لة سنووري سورياي مةزن.
ئينجا باتريك جورو ئةويش لةالي خؤيةوة لةسةر برِيارةكةي كؤنطرةي سوري لةسةر داناني
فةيسةلَ وةك ثاشاي نارِةزايي رادةطةيَنيَت ،داواشي كردبوو هاوثةميانان بة ضاوي ئينسافةوة
برِوانة نةتةوةي لوبناني ،ئينجا شارةواني تةرابلسيش نارِةزاييةك لةسةر برِيارةكةي كؤنطرةي
سوري دةردةبرِيَت ،داواش دةكات سورياي مةزن بكةويَتة بن رةوشي ثاريَزطاريكردني
فةرةنسييةكان .بؤيةش ثياواني دةسةآلتي فةرةنسي داواي وتارخويَنةري مزطةوتةكان دةكةن و
داوايان ليَ دةكةن ضيرت بةناوي خاوةن شكؤ فةيسةلَ ثاشاوة وتارةكانيان لة مزطةوتةكان
ثيَشكةش نةكةن و لةجياتي ئةوة ناوي خةليفةي عومساني حمةمةد وةحيدلديين شةشةم بهيَنن،
ئةوةي سةرثيَضي ئةو فةرمانةشي كردبوو دةطرييَت ،لةورؤذانةدا كؤنطرةي سان رميو لة رؤذي
٢٦ي ئةثريلي سالَي ١٩٢٠لة ئيتالَياوة سوريا لةبن ئينتدابي فةرةنسي و عرياق و فةلةستينيش
81
لةبن ئينتدابي ئينطليزي دادةنيَن و هةر لةو كؤنطرةيةشدا برِياري جيَبةجيَكردني ثةمياني لؤظةريش
دةدةن .
لةورؤذانةش ليوا نوري سةعيد لةطةلَ كؤلؤنيل توالي ئةفسةري ثةيوةندييةكاني فةرةنسي
بةئاطايي مةليك فةيسةلَ دةطةنة بةيروت ،لةطةلَ ذةنرالَ جورو دانوستان دةكةن ،ئةويش
ئاطادارييةك بؤ مةليك فةيسةلَ بةو نويَنةرانة رةوانة دةكات ،داواي ليَ دةكات بةبيَ هيض مةرج
ئينتدابي فةرةنسي قبوولَ بكات و دةسيت دةسةآلتي فةرةنسي لة سوريا ئازاد بكات ،هةموو
ياساكاني تةجنيد هةلَوةشيَنيَتةوة و هيَزة نيزامييةكانيش بةرةآل بكات ،ئةوانةي دذايةتي
فةرةنسايان كردووة رادةستيان بكات ،بؤيةش داوا دةكات بةر لة رؤذي ١٨ي يوليؤ بةرِةمسي
رةزامةندي ئةو لةسةر ئةو داوايانةي ثيَ بطات ،ئةطةرنا بة شيَوةيةكي سةربازيي سوريا دابةش
دةكةين .لةودةمانةش هيَزة فةرةنسييةكان لة ضةندين ناوضةدا ثةرتةيان ليَ كردبوو ،ضةندين
ثيَطةشيان طرتبوو ،مةليك فةيسةلَيش تةنها دةسةآلتي ئةوةي هةبوو نامة و بروسكة يارمةتي
نارِةزاييةكان بطةيَنيَتة سةرؤك و ثاشاكاني ئةوروثي ،ئينجا لة رؤذي ١٧ي يوليؤش بةرِةمسي وةك
رةزامةندييةك ئاطاداري ذةنرالَ جورو دةكاتةوة ،ئةوةش يةك رؤذ ثاش كؤتايي مؤلَةتةكة بووة.
ئيرت ذةنرالَ جورو لة رؤذي ١٢ي يوليؤ ١٩٢٠برِيارةكةي ئةجنومةني ئيدارةي لوبناني
هةلَدةوةشيَنيَتةوة.
داطريكردني دميشق
82
شةويَكي خةمطيين بةسةر دميشق تيَدةثةرِيَت .كة حكومةت هةموو مةرجةكاني ذةنرالَ جورو
قبوولَ دةكات ،دةبواية هيَرشي سوثاي فةرةنسي بؤ سةر دميشق بوةستيَت ،بةآلم ديارة كةوا
سوثاكة بةرةو دميشق دةجواليةوة ،بؤية ثاشا هةست دةكات كةوا هاوثةميانةكان فيَلَيان ليَ
كردووة و هةلَياخنةلَةتاندووة و بؤية تةنها بواري شةرِي لةثيَشدا دةمينيَت و شةرِةكةش
رادةطةيَنيَت ،لةناو هةموو كؤآلنةكاني دميشق بانطةوازي شةرِةكة رادةطةيَنيَت و هاواري
شةرِةكةش بآلودةبيَتةوة ،داوا لة هاوآلتيان دةكةن بةرطري لة شارةكةيان بكةن ،بؤيةش هةزارةها
كةس دةطةنة مةيداني شةرِةكان لة ميسلؤن.
شةرِةكةي ميسلؤن
يوسف عةزةمة بؤ بةرطريكردن لة دميشق بةرنامةيةكي دانابوو ،كة تيَدا ضةند قةآلي لة دةوري
طوندي جمدل عنجر دانابوو ،كة دةيرِوانيية دةشتاييةكاني بيقاع ،تا طةيشتين سوثاي فةرةنسي بؤ
دميشق بةرطري تيَدا بكةن ،بةآلم بةر لة كؤتايي ئاطاداركردنةوةكة سوثاكةي ئيزن دانابوو،
جةنطاوةرةكان طةرِابونةوة مالَةكانيان ،بؤية لة رؤذي شةرِةكةدا لة ١٢ي يوليؤ تةنها ٦٠سةرباز
لةو مؤلَطةيةدا مابوو ،ئةوانةشيان لة ميسلؤن ساز كردبوو ،ئةطةر سوثاكةي
هةلَنةوةشاندرابوايةوة ،هةرطيز ذةنرالَ جورو جورئةتي ئةوةي نةدةكرد بةئاساني بةرةو دميشق
هيَرش بكات .لةناو كؤآلنةكاني دميشق بانطةوازي خؤبةختكردن بآلودةبيَتةوة و بوقي شةرِةكةش
لة كةندةكةي ئةحلةرير ليَ دةدريَت و بةرةو ميسلؤنيش ريَ دةكةن ،كة لةالي خؤرئاواوة تةنها ٢٨
كم لة دميشقةوة دوور بوو .ئينجا خةلَكة خؤبةختكةرةكان بة ذمارةي سيَ هةزار كةس دةطةنة
مةيدانةكة و بة تفةنطة كؤنةكانيان كة لة ثامشاوةكاني سوثاي توركي دةستيان كةوتبوو ،بةوةش
بة سةرثةرشيت يوسف عةزةمة ساز دةبن بؤ بةرطري و شكاندني سوثاية فةرةنسييةكة.
لة بةياني رؤذي شةممةي ٢٤ي يوليؤ تؤثخانةي فةرةنسي بةضرِي مؤلَطةي طيانفيداييةكاني
بؤرودمان دةكات ،دةيان فرِؤكةش بؤردوماني ناوضةكاني دةكرد ،لةوالشةوة ذمارةيةكي زؤري
83
دةبابةش ثيَشرِةوي دةكرد ،ثيادةي فةرةنسييش بواري خؤش بوو تا بضيَتة ثيَشةوة ،بةآلم
طيانفيداييةكان رووبةرِوويان دةبنةوة ،يوسف عةزةمةش بة دووربينةكةيةوة لة بةرزاييةكةوة
سةيري مةيدانةكةي دةكرد ،بؤيةش زوو بة دةسرتيَذيةك لة طوللةي خةستةوة يةكسةر ئةو
دةكوذريَت ،لةورؤذةدا ٨٠٠سةربازي كة دةكاتة ضارةطةي سوثاية عةرةبييةكة دةكوذريَن ،هةر لة
سةعاتةكاني يةكةمي شةرِةكاندا طؤرِةثانةكة ثرِ دةبيَت لة بريندار و كوذراوي سوريي ،هةنديَ
لةسةرضاوةكان ئاماذة بةوة دةدةن كةوا قوربانييةكان ئةو شةرِة طةيشتبووة ١٥٠٠كةس .لة
سةعات ضواري رؤذي يةكشةممةي ٢٥ي يوليؤي ١٩٢٠سوثاي فةرةنسي دةطاتة ناو دميشق ،وةك
نارِةزاييةك و ثرسةدانانيش هةموو دةرطا و دوكانةكاني شارةكة داخرابوو ،بةيانييةكةي سةرؤكي
هةلَمةتي فةرةنسييةكة وتاريَكي بؤ خةلَكةكة دابوو ،كة ئةمةش دةقةكةيةتي :
ئةمري فةيسةلَ بوو ،ئةو وآلتةي بةرةو ئةو شةرِ و مالَويَرانيية برد ،بؤيةش دةسةآلتةكةي ليَ
دةستيَنينةوة و برِياريش دراوة بة دة مليؤن فةرةنط دةرئةجنامي ئةو كةآلوةبوون و
مالَويَرانييةش كة لة ئةجنامي ضةتةطةرييةكاني سوثاكةي ئةو كة لة ناوضة خؤرئاواييةكان
دووضاري هاتووة سزا بدريَت ،سوثاي سورييش لة ضةك دامالَدريَت.
رؤذي ٢٧ي يوليؤ كؤلؤنيَل توال سةرؤكي دةستةي راذةي فةرةنسييةكاني دميشق ئةو نامةية
دةداتة ثاشاكة :
من شةرةيف ئةوةم ثيَية ،كةوا برِيارةكةي حكومةتي فةرةنسي بة خاوةن شكؤتان رابطةيَنم ،كةوا
داوا دةكات بةثيَي توانا لة دميشق برِؤنة دةرةوة و هيَلَي ئاسين حيجاز خؤت و خيَزانةكةت و
دارودةستةكةتان بؤ دةرضوون بةكاربهيَنن ،بؤية ئةو تريَنةي بةياني ٢٨ي يوليؤ لة سةعات ثيَنجي
ئيَوارة دةردةضيَت دةتوانن ثيَي برِؤن .كة مةليك فةيسةلَ لة دميشق دةردةضيَت مةندوبي سامي
فةرةنسي دةبيَتة سةرضاوةي هةموو دةسةآلتةكان ،هةر ئةويش سةرؤك وةزيران و وةزيرةكان
دادةنيَت ،هةر ئةويش ياسا و بنضينةكان دادةرِيَذيَت ،ئيرت ئةو ثرؤذة كؤلؤنيزمة كؤنةكانيان جيَ
بةجيَ دةكةن و شام دابةش دةكةن.
84
لة رؤذي ٢٠ي سثتةمبةري سالَي ١٩٢٠ذةنرالَ جورو لة كؤشكي حرةشةوة راطةياندني دةولَةتي
لوبناني طةورة رادةطةيَنيَت ،كة تيَدا بةيروت دةكةنة ثايتةخت و بة ليَكداني هةردوو ئاآلي لوبنان و
فةرةنسيية ئاآليةكي نويَ بؤ لوبنان بةرز دةكةنةوة ،كة لة بةيةكةوة لكاندني سةيدا و سوور و
مةرجعيون و تةرابلس و عةكا لة وياليةتي بةيروت و بيقاع و هةر ضوار بةشةكةي بةعلةبةك و بيقاع
و راشية و حاسبيا و رووبةرِةكةي لة ٣٥٠٠كم ٢دةطاتة ١٠٤٥٢كم ٢و سةرذميَرييةكةي لة ٤١٤
هةزار كةسةوة دةطاتة ٦٢٨هةزار كةس .لة رؤذي ٢٣ي مايوي سالَي ١٩٢٦ئةجنومةني
نويَنةرةكان دةستوورةكة رادةطةيَنن و كؤماري لوبناي لة ١ي سثتةمبةري سالَي ١٩٢٦
رادةطةيَندريَت .
لة ٢٠ي يوليؤي سالَي ١٩٢٠بة سةرؤكايةتي ذةنرالَ دي الموت بةبيَ شةرِ و كوشتار سوثاي
فةرةنسي دةضيَتة ناو حةلةب و كاميل ثاشاش وةك والي شارةكة دادةمةزريَت و دةكةويَتة بن
دةسيت فةرةنسييةكان.
لة رؤذي ٢٣ي سثتةمبةري سالَي ١٩٢٠كونسلَي سامي برِياريَك بؤ دامةزراندني دةولَةتيَك بؤ
عةلةوييةكان دةردةكات ،كة تيَدا شاري الزقيية ببيَتة ثايتةختةكةي و كؤنة الزقيية و قةزاكاني
سهيون و جبلة و بانياس و بةشيَك لة قةزاي ترابلس و بةشيَك لة محايان لةو سنوورةدا بيَت .هةتا
رؤذي ٣ي ديسمبةري سالَي ١٩٢٠حكومةتة سورييةكة بةناوي حكومةتي سوري دةمينيَتةوة هةتا
جةميل ئااللشي لةسةرؤكايةتي ئةجنومةني وةزيران دةست لةكاردةكيَشيَتةوة ،لة جيَطةكةي ئةو
حةقي ئةلعةزم دادةنيَن ،ئةويش برِيار دةدات وةزارةتةكان بكاتة بةرِيَوةبةرة طشتييةكان و ناويش
لة خؤي دةنيَت حاكمي دةولَةتي دميشق ،فةرةنسييةكانيش دان بةو طؤرِانة دةنيَن و دميشق
دةبيَتة يةكيَك لةو ثايتةختانةي لةودةمانة دياربوون .بةآلم دةركةوتين ضةند شانةيةكي نيشتماني
فةرةنسييةكان شؤك دةكات ،زؤريش بةوة نيطةران و ثةريشان دةبن ،بةتايبةتي ثاش ئاذاوةكةي
حوران ،كة تيَدا دةستةيةك لة نيشتمانثةوةرةكان هيَرش دةكةنة سةر ئةو تريَنةي ذمارةيةك
وةزير و سياسةمتدارةكاني هاوثةمياني فةرةنسييةكاني لةناودابوو ،كة تيَدا هةموويان نارِةحةت و
شثرزة دةكةن ،دواييش هيَلَة ئاسنةكاني ناوضةكةش هةلَدةتةكيَنن و هيَلَةكاني ثةيوةندييةكانيش
دةثسيَنن ،بةآلم فةرةنسييةكان بة ثشتيواني فرِؤكةوة دةطةنة درعا و بزاظةكة دةشكيَنن و زؤريان
85
دةكوذن و دةطرن ،هةنديَكيان لة دادطا سزاي لةسيَدارةدانيان بؤ دةردةكةن .لة باكووري سورياش
دةسيت ضةكدار بؤ دذايةتيكردني فةرةنسييةكان ساز دةبيَت كة سةركردايةتي لةاليةن ئيرباهيم
هنانوو بووة ،ضياي زاوية دةكةنة بنكةي هةموو ضاالكييةكانيان ،لة ضةندين شةرِدا فةرةنسييةكان
دةبةزيَنن ،ناوضةيةكي زؤريش دةكةويَتة بن دةسةآلتي ئةوان ،لةوانة شاري الزقييةش دةطرن،
بةآلم سوثاي فةرةنسي بة زريَثؤش و فرِؤكةكانيان بة درِندةييةوة ئةو بزاظانة دادةمركيَنن.
لةو بةشةدا اليةنيَكي ئالَؤزي شؤرشة مةزنةكةي عةرةب باس دةكةين ،كة ضةندين ثاشاكان دذ بة
بةرذةوةنديية ميللييةكان و دذ بة شؤرشةكان وةستان ،لةو كؤنطرانةي لةناو كؤشكة طةورةكاندا
كراون ،ضةندين بةرنامةسازي شؤرشةكاني هةلَتةكاندووة ،لةوانةش دؤرِاندني فةلةستني بووة.
لة شةرِةكةي بةلقان كة تيَدا توركةكان سةردةكةون كؤنطرةيةكي دةولَي بة ناوي لؤزاني لة
سويسرا ليَ دةكةويَتةوة ،ئةوةش وةك كؤنطرةي سولَح لة ثاريس ،وةفدة سورييةكة ئةوة بة
هةلَدةزانن بضنة لؤزان ،لةويَ دؤسييةكةيان منايش بكةن ،بةآلم بواريان نادةن لة ضاالكييةكاني
كؤنطرةكةدا بةشداري بكةن .كة لة سثتةمبةري سالَي ١٩٢٣كؤمةلَةي نةتةوةكان كؤبونةوةي
ساآلنةي خؤي ساز دةكات ،لةويَ وةفدي سوريي داواكانيان ثيَشكةش دةكةن ،بةآلم هيض جؤرة
وةآلميَكيان دةست ناكةويَت ،بؤيةش لةسالَي داهاتووش دووبارة داواكة ثيَشكةش دةكةنةوة بةو
هيوايةي وآلمي داواكانيان وةربطرنةوة ،بةآلم وةفدة سورييةكة لةناو بازنة بةتالَة داخراوةكاندا
دةخوليَنةوة بؤ وةرطرتين ثشتيوانييةكي دةولَي ،بؤيةش شؤرشة مةزنةكة هةلَدةطريسيَت.
86
لة دميشقةوة وةفديَك بة سةرؤكايةتي طةورة ثياوان بةرةو بةيروت بةرِيَدةكةون بؤ دميانةي
مةندوبي سامي فةرةنسا و لة رؤذي ١٧ي ينايري سالَي ١٩٢٥مةندوبةكة دةبينن و داواي ميللةتي
سوري ثيشكةش دةكةن ،تيَدا داوا دةكةن سنوورةكةيان بطةرِيَتةوة وةك رؤذانةي بةر لة رووداني
شةرِي يةكةمي جيهاني ،وةك طةرِانةوةي دةولَةتي عةلةوييةكان ،درووزةكان ،جبل لوبنان ،ليواي
ئةسكةندرونة ،تا بةيةكةوة وآلتةكة ساز بكةنةوة ،هةروةها داواش دةكةن موعتةمةدي فةرةنسي
بؤ كاروباري وآلتةكةيان هةلَوةشيَتةوة و كؤضي ئةرمنةكانيش بؤ وآلتةكةيان رابطرن .مةندوبة
سامييةكة ذةنرالَ سرايل بةسؤزةوة طويَ لة داواكةيان دةطريَت ،داواشيان ليَ دةكةن ريزةكاني
ثتةو بكةن و لةطةلَ نويَنةرة رةمسييةكاني ئةو وآلتة نويَيانة هاوكاري بكةن .ئيرت دوايي حةلةبيش
وةك دميشقييةكان وةفديَك بؤ الي مةندوبي سامي ساز دةكةن ،مةندوبةكةش ئةو قسانةي بة
وةفدة دميشقييةكة وتبوو ،هةمان ئامؤذطاري ئةوانيش دةكات .لةودةمانةش هةنطاويَكي نويَ ديَتة
ئاراوة ئةويش دامةزراندني حزبي ميللةت بوو ،ئةوةش ثاش داطريكردني سوريا يةكةم حزبي
سياسي بوو بؤ سةركردايةتي بزاظي نيشتماني و ريَكخستين بزاظةكة دادةمةزريَت ،كة سةرؤكايةتي
لةاليةن عةبدولرةمحان شاهبندةر بوو.
ثةيوةندي نيَوان شؤرشةكاني ضياكاني درووز و سةركردةكاني بةرهةلَستكاري ناو دميشق طةرم
بوو ،بةيةكةوة كؤك بوون لة دذايةتييكردني داطريكةراني بيَطانة لة وآلت و بةنهيَين ئةمري ئةمحةد
ئةلئةترةش و دكتؤر شاهبندةر يةكرتيان ديبوو ،بةيةكةوة ثةميان دةدةن بةرطري بكةن و
خةباتيان هاورِيَيةتي تيَدا بيَت .لة ريَطاي جاسووسييةكانيانةوة فةرةنسييةكان دةزانن كةوا
شؤرشطيَرِة درووزةكان و بةرهةلَستكاراني دميشق دميانةيان بووة ،بؤية ذةنرالَ سرايل لة رؤذي
٢٦ي ئؤطسيت برِيار دةدات سةركردةكاني حزبي ميللةت بطريَت و دةستنووسةكانيان دةست
بةسةردا بطريَت و يانةكةيان داخبات ،درووزةكان برِيار دةدةن بؤ ثشتيوانيان بةرةو دميشق
هيَزةكانيان بةرِيَ بكةن و شؤرش هةلَطريسيَنن .شؤرشةكة بة بانطةوازي سولَتان ثاشان لة بةياني
87
٢٣ي ئؤطسيت سالَي ١٩٢٥بؤ هةموو سورييةكان بآلودةكريَتةوة ،كة تيَدا داواكاربووة جيهاد و
شؤرش لة ثيَناوي ئازادييةكان هةلَبستنةوة :
ئةي عةرةبة سورييةكان ...ديارة كةوا كؤلؤنيزمةكان وا سامانةكامنان دةبةن ،لةنيَوان هاوآلتياني
يةك وآلتدا تؤي ناثةسةند دةرِويَنن ،بؤيةش ميللةتةكةمان لةنيَوان تايفة و نةتةوة و دةولَةتؤكةكان
دابةش دةكةن ،بةوةش بواري ئازاديية ئاينييةكان و هزرييةكانيشمان نةماوة ،بازرطانييةكامنان
بةسرتاوةتةوة و سةفةريشمان هةتا بؤ هةريم و ناوضةكاني خؤمشان ضاوي لةسةرة ...بؤية
هاوآلتيية نيشتمانثةروةرةكان داواتان لي دةكةين دةست بدةنة ضةك و راثةرِن .
لةودةمانة بة نيازي كوشنت ،ثةالمار دةكةنة سةر ذةنرالَة فةرةنسييةكة و كة تيَدا هاورِيَيةكةي
بريندار دةبيَت ،بؤيةش فةرةنسييةكان طوندي مرجانيية دةسووتيَنن كة رووداوةكةي تيَدا
قةومابوو ،ثاشان سوثاكة لة طوندي مسيفرة جيَطري دةبن ،لة رؤذي ١٧ي سثتةمبةر شةرِيَكي
رووبةرِوو دةقةوميَت ،سةرةتا شؤرشطيَرةكان سةردةكةون ،بةآلم دوايي فرِؤكةكان بةشداري
شةرِةكان دةكةن ،بةوةش شةرِةكة ئاراستةكةي بةرةو قازاجني فةرةنسييةكان دةشكيَتةوة.
شةرِةكان دةطاتة سويدا و عري و جممري و رساس ،لةبةر دذواري و ضرِي ئاطري ضةكي
فةرةنسييةكان شؤرشطيَرةكان زياني زؤريان بةردةكةويَت ،ئينجا شةرةكة دةطاتة محا ،كة بة
88
فرِؤكة و تؤثةكان زؤر ويَران دةكريَت ،فةرةنسييةكان سياسةتي سووتاندن و كاولَكردني لة محا
ثةيرِةو دةكةن.
كاولَكردني دميشق
ذمارةي بةشداربوواني ئةوانةي شةرِي فةرةنسييةكاني دةكرد زؤرتر دةبوو ،ذمارةيةك ثؤليس و
درةك خؤيان دابووة دةست شؤرشطيَرةكان ،لةطةلَ ثيَشرِةوايةتي شؤرشطيَرِةكان ،فةرةنسييةكان
بة ذن و بة ثياوةكانيانةوة بةرةو طةرِةكي سالَحيية رادةكةن ،لةويَش فةرةنسييةكان
سةنطةرةكانيان توند دةكةن و بة تيَلَبةند دةطرن ،تؤثيش دادةنيَن و دةبابةكانيان ريز دةكةن و
طةرِةكةكةش دةدةنة بةر تؤث و بة تةواوي كاولَي دةكةن ،بؤيةش شؤرشطيَرِةكان لة شارةوة
بةرةو غوتة ثاشةكشة دةكةن .تؤثباراني ديشمق لة رؤذي ١٨ي ئوكتؤبةري سالَي ١٩٢٥يةكيَكة
لة رووداوة ديارةكاني شؤرشةكة ،بؤيةش لةسةر ئاسيت جيهانيش دةنطي دايةوة .بؤية جوفينيل
ضةندين ثرؤذة و بةلَيَن دةدات ،ئةوانيش هيضيان بةرهةميان نابيَت ،لةو بةلَيَنانة كاردانةوةيةكي
ضاكة دةرنةدةكةوت و هةموو ثرؤذةكاني هةرةس دةهيَنن ،دووبارة شةرِةكان دةطةرِيَتةوة ناو
شارةكان .لة رؤذاني شةرِي دووةمي جيهانييدا سوريا دةكةويَتة بن دةسةآلتي حكومةتي فيشي
فةرةنسييةكان كة اليةنطريي نازييةكاني دةكرد ،لةناو خاكي سورياش شةرِي دذوار لة نيَوان
هيَزةكاني حكومةتي فيشي و هيَزةكاني فةرةنساي ئازادي بريتاني روو دةدات ،ئةوةش كة
هاوثةميانةكان سوريا لةسالَي ١٩٤١داطري دةكةن كؤتايي ديَت و بةلَيَن بة سوريا دةدةن ثاش
تةواوبوني شةرِةكة سةربةخؤيي تةواو بة وآلتةكة دةبةخشن.
داطريكردني عرياق
89
ئينطليزةكان لة مانطي نؤظمبةري سالَي ١٩١٤ثةالماري عرياق دةدةن و لة رؤذي ٧ي نؤظمبةردا
ئينطليزةكان دةطةنة ناو فاو و داطريي دةكةن ،دوايي عةبادان و ثاشان بةسراش لة رؤذي ٢٣ي
نؤظمبةر دةطرن و حكومةتيَكي تيَدا دادةمةزريَنن ،ئينجا وآلتةكة دةكةنة مةلَبةنديَكي سةربازي بؤ
رووبةرِووبونةوةي سوثاي توركي ،ئيرت ئينطليزةكان شارةكان هةموو دةطرن .لة موندروس لة
رؤذي ٢٠ي ئوكتؤبةري سالَي ١٩٢٠ئاطربةسيَك لةنيَوان تورك و هاوثةميانةكان دةبةسرتيَت،
ئةوةش بواريَكي باش بوو تا ئينطليزةكان ثيَطةي خؤيان بؤ دامةزراندني سيستةميَكي ئينطليزي
ساز بكةن ،ئةوةش دةبيَتة فاكتةري هةلَطريساني شؤرشي عرياقي لة ٣٠ي يونيؤي سالَي .١٩٢٠
عرياقييةكان ضاوةرِيَي ضارةسةري كيَشةكةيان بوون كة برِيارةكاي كؤنطرةي سان رميو
دةردةضيَت بةوةش عرياق دةكةويَتة ذيَر ئينتدابي بريتاني .كة ئينطليزةكان كورِي زانا ئيمام
ئةلشريازي و هاورِيَيةكاني دةطرن و لة عرياق دووريان دةخةنةوة ،ئةوةش كؤبونةوة و نارِةزايي ليَ
دةكةويَتةوة ،بؤيةش ثياواني عةشريةتةكان شؤرشةكة هةلَدةطريسيَنن و بآلوكراوة بؤ راطةياندني
جيهاد و شةرِكردني ئينطليزةكان بآلودةكةنةوة ،ئةوةش لةسةر داواي هةموو سةرؤك
عةشريةتةكان خؤيانةوة بوو ،بة جيهاد لة ثيَناوي خودا و نيشتمان دةزانن .ئيرت ئةوة ضةند
شةرِيَكي لة ناوضةكاني نةجةف و روميسة و روستميية و ديوانية و سةماوة و ضةند شاري تري ليَ
دةكةويَتةوة ،شةرِةكان دةطاتة كوفة و ناوضةكاني سةرووي رووباري فورات و كةركوك و هةوليَر،
ئينجا دةطاتة هةموو شارةكاني تريش.
حكومةتةكةي طةيالني
لةودةمانة ونستؤن شرشل وةزيري موستعمةرةكاني بريتاني بوو ،تؤماس ئيدوارد (لؤرنسي
عةرةب) راويَذكاري ئةو بوو ،ئيرت دانوستان لةنيَوان شرشل و فةيسةلَ دةست ثيَ دةكات،
هةردووال ريَكدةكةون كةوا بريتانيا دان بة سةربةخؤيي مةملةكةتي عرياقي دابنيَت و يارمةتي
عرياقييةكانيش بدات بؤ دامةزراندني حكومةتيَكي نيشتماني ،هةردووالش ريَكةوتنامةيةك بؤ
بةرذةوةندي هاوبةش ئيمزا دةكةن ،كة تيَدا بريتانييةكان ضةند دةسكةوتي ئابوورييان دةبيَت.
90
بريتانيا مةندوبيَكي نويَي سامي لة عرياق دادةنيَت ،ئةويش سري برسي كوكسة ،ئةوةي لة ١١ي
سثتةمبةري سالَي ١٩٢٠دةطاتة بةغدا و ثاش ضةند رؤذيَك لة طةيشتين بآلوكراوةي دامةزراندني
حكومةتيَكي نويَ بآلودةكاتةوة ،كوكس لة رؤذي ٢٧ي سثتةمبةر حكومةتيَكي نويَ بة
سةرؤكايةتي عةبدولرةمحان طةيالنيي نةقييب شةريفةكاني بةغدا دادةمةزريَنيَت .ثاش ضةند
مانطيَك شرشل لة ٩ي مارسي ١٩٢٠لةطةلَ لؤرانس دةطاتة قاهرية ،ثاش دوو رؤذ وةفديَكي
عرياقي بة ئةنداميةتي كوكس و هةنديَك لة وةزيرةكان دةطاتة خزمةتي ئةو ،لة كؤبونةوةكةدا
برِيار دةدةن بةزووترين كات هةموو طرياوةكان ئازاد بكةن ،بةتايبةتي ئةوانةي لة
خؤثيَشاندانةكاندا طريابوون.
عةبدوآل لة ئوردن
لةودةمانة و لة مةيدانيَكي تر ئةمري عةبدوآلي براي مةليك فةيسةلَ ضاالكانة رؤلَي دةطيَرِا ،ئةو
لةودةمانة وةزيري دةرةوة بوو لة حكومةتي حيجاز ،لةطةلَ باوكي شةريف ئةحلوسيَن كيَشةي
دةبيَت ،بؤية واز لة وةزارةتةكة دةهيَنيَت و مةكة جيَدةهيَلَيَت و دةضيَتة شاري موعان لة ئوردن،
كة بةشيَك بوو لة مةملةكةتي حيجاز ،لة مانطي سثتةمبةر ١٩٢٠بة طةرمي ثيَشوازي ليَ دةكريَت و
ئةوةش لة دميشق دةنطؤيةكي زؤري ليَ دةكةويَتةوة ،لةودةمانةش لة ئةجنامي شةرِةكةي
ميسلؤن هيَشتا خويَن دةرذا و ميللةتي سوري بؤ سةربةخؤييةكان و خويَين شةهيدةكاني دةطريا،
بؤية خةلَكة روو لةو دةكةن و لةو كؤدةبنةوة ،ئةوانةي لة شام رايانكردبوو لة ميسر و فةلةستني
دةطةرِيَنةوة بن ئاآلكةي ئةو .ثةيدابووني ئةمري عةبدوآل لة ئوردن وا دةكات فةرةنسييةكان خؤيان
كؤبكةنةوة و لة شاري درعا و بةدريَذايي سنووري حوران سوثا كؤدةكةنةوة و سةنطةر ساز
دةكةن و بوارةكاني بةرطري ئامادة دةكةن و سةربازةكان ضةكةكانيان تيذ دةكةنةوة ،بؤيةش
نامة بؤ ئينطليزييةكانيش دةنووسن لة بزاظي ئةمري عةبدوآل هاوكارييان بكةن و بزاظةكةي لة
طؤشةيةكي تةسكدا طؤشةطري بكةن .ئينطليزييةكانيش لةو رةوشة و بووني ئةمري عةبدوآل و
ثةيوةنديكردن بة طةورة ثياوةكان نيطةران دةبيَت ،ئةو دةمانة دةطوترا كةوا ئةو بزاظة
91
ئينطليزةكان لةو ناوضةية دةردةكات ،لةناو وآلتيش لة خؤرهةآلتي ئوردنيش رةوشةكة ئارام
نةبوو ،حكومةتي هةريَمةكة كيَشةيان زؤر بوو ،ئةو رةوشةش بؤني شةرِي ناوخؤي ليَ دةهات،
بؤية دةبواية كؤشش بكةن ئةو كيَشةية بنربِ بكةن.
كة ونستؤن شرشلي وةزيري موستعمراتي ئينطليزي لة رؤذي ٩ي مارس ١٩٢٠طةيشتبووة
شؤستةي بةنداوي ئةسكةندرية ،ئةمري عةبدوآلش بة تريَن لة موعانةوة بةرةو عةمان دةرِؤيشت،
لةويَش ذمارةيةك كةسايةتي دةبينيَت ،ئينجا بةرةو قودس بةرِيَدةكةويَت و رؤذي ٢٧ي مارس
دةطاتة ئةو شارة و بةيانييةكةي شرشليش دةطاتة قودس ،بةيةكةوة كؤبونةوةيةكي رةمسي
دةكةن بؤ دانوستان لةسةر دامةزراندني ئيمارةتي خؤرهةآلتي ئوردن بة سةرؤكايةتي ئةمري
عةبدوآلي كورِي ئةحلوسيَن عةلي ئةهلامشي ،ئةوةش بوارسازيَك دةبيَت بؤ يارمةتيداني
بريتانييةكان بؤ دابينكردني ئاسايشي ناوضةكة ،لةكاتي ثيَويستيش ثرس بة مةندوبي بريتاني لة
عةمان بكةن و بريتانييةكان دوو بنكةي فرِؤكةواني تيَدا دابنيَن .ثاش كؤتايي كؤبونةوةكة ئةمري
عةبدوآل بؤ وةرطرتين ئيمارةتة نويَيةكةي بةرةو عةمان بةرِيَدةكةويَت ،ثاش دانوستان لة ٢ي
يوليؤ بة سةرؤكايةتي رةشيد تايع حكومةتيَكي نويَ رادةطةيَنيَت.
سازكردني ثالن
92
وآلتي نةتةوةيي جوولةكة .لة رؤذي ٦ي ئوكتؤبةري ١٩٢٢ئةمري عةبدوآل لةطةلَ سةرؤك
وةزيرةكاني لة عةمانةوة بةرةو لةندةن بةرِيَدةكةويَت ،لةطةلَ حكومةتي ئينطليزي دةكةويَتة
دانوستان ،بةيةكةوة لةسةر ضةند خالَيَك ريَكدةكةون ،لةاليةن بريتانييةكان وةك باآلدةسيت سةر
فةلةستني ئةمري عةبدوآل دةكريَتة سةرثةرشتياري ئةو بةشةي بة خؤرهةآلتي ئوردن دةناسرا،
ثاش ئةوةي دوايي سنوورةكةي بؤ دياردةكةن و بؤ باشرتين بةرِيَوةبردنيش ياسا و ريَنماييةكاني
خؤجيَيةتي بؤ ديار دةكةن ،بة مةرجيَك لةطةلَ بةرذةوةندييةكاني بريتانيا دذايةتي تيَدا نةبيَت.
لة ٢٤يوليؤش هةردووال ريَكدةكةون لةسةرئةوةي بريتانيا دان بة ثاشايةتي شريف ئةحلوسيَن
لةسةر حيجاز و مةليك فةيسةلَ مةليكي عرياق و حكومةتيَكي سةربةخؤش لة خؤرهةآلتي ئوردن بة
سةرؤكايةتي ئةمري عةبدوآل بنيَت.
كة ئةمري عةبدوآل بؤ ضوونة حةج وآلتةكة جيَدةهيَلَيَت ،بة دووركةوتنةوةي ئةو وآلتةكة دووضاري
رووداني ئاذاوةي زؤر دةبيَت ،كة ئةو لة ١٩ي ئوطسيت سالَي ١٩٢٤ئةمري دةطةرِيَتةوة ،حكومةتي
بريتاني هوشدارييةكي دةداتيَ كة تيَدا ضةند داواكاري تيَدا بوو ثيَشكةش دةكات ،لةوانة
بريتانييةكان ضاوديَري دارايي بةبيَ مةرج و ثيَشينةكانةوة بكات ،نويَنةرايةتي عةشريةتةكان
هةلَوةشيَنيَتةوة ،لةبةرئةوةي حكومةكة دةستووري بوو ،بؤية ئةمري بةرثرسي ئيدارةكة نابيَت،
ئةمرييش هةموو مةرجةكان قبوولَ دةكات .لةودةمانة شاري عةقةبة لةبن دةسيت حكومةتي
حيجاز بوو ،بؤيةش ئةمري عةبدوآل داوا لة باوكي دةكات ئةو عةقةبة و مةعاني رادةسيت بكات،
باوكي بةوة رازي دةبيَت ،بةوةش لة مانطي يوليؤدا شاري عةقةبة دةكةويَتة ذيَر فةرمانرِةواي
مولَكةكاني ئيمارةتي خؤرهةآلتي ئوردن ،ئةوةش لةسةر ثيَشنيار و داواي بريتانييةكان بوو،
ضونكة شويَنةكة بايةخيَكي سةربازي و سياسي هةبوو ،ئةوةش بة ئاهةنطيَكي رةمسي لة رؤذي
١٦ي يوليؤ بةرِيَوة دةضيَت.
ثةمياني ضؤكثيَدانان
93
هةردوو حكومةتي ئوردن و حكومةتي قودس دانوستان دةكةن ،تيَدا هةردووال ريَكةوتننامةيةك
مؤر دةكةن ،ئةوةش هةموو عةرةبيَكي بةغريةت توورِة دةكات ،كة تيَدا ئةمري عةبدوآل رازي بووة
كةوا ئيمارةتي خؤرهةآلتي ئوردن هةموو مووضةكاني موعتةمةدي بريتاني و فةرمانبةرةكاني بدات،
خاوةن شكؤش ئةمري عةبدوآل هةواريَك بؤ نيشتةجيَبووني بريتانييةكان ساز بكات ،هةردوو
دةسةآلتةكةي ياسادانان و ئيدارة بة ريَنماييةكاني موعتةمةدة بريتانييةكة بيَت ،وشةي
فةلةستينيش ئةو ثارضةي هةريَمة مونتدةبة دةبيَت ،كة دةكةويَتة خؤرهةآلتي رووباري ئوردن،
ئةمرييش بةلَيَن بدات هيض فةرمانبةريَك بةبيَ رةزامةندي حكومةتي بريتاني دانةمةزريَنيَت،
هةروةها ئةمري بةلَيَنيش بدات لة ريَنماييةكاني مةندوبي سامي خؤرهةآلتي ئوردن لة هةموو
كاروبارةكان سةربارةت بة ئيشوكارةكان دةرنةضيَت ،سةبارةت بة بودجةي ساآلنةش ثرس بة
خاوةن شكؤي بريتاني بكريَت ،واتة مةسةلةي دةركردني هةر دراويَكي ئوردني ،ئةمري سةبارةت بة
هةموو ئةو جؤرة ياسايانة ثرس بة بريتانيا بكات .هةر لة بةندةكاني ريَكةوتننامةكةدا هاتووة كةوا
بريتانيا هيَزةكاني خؤي لة ئيمارةتي خؤرهةآلتي ئوردن دةهيَلَيَتةوة .حكومةتي ئوردنيش هةموو
مةسرةفةكاني ئةو هيَزانة بكات ،خاوةن شكؤ ئةمري عةبدوآل لةسةر ئةو هةموو بةند و برِطة
توندكارة زالَمانة رازي دةبيَت.
نارِةزايي وآلتثاريَزةكان
ئةو ريَكةوتننامةية نارِةزاييةكي زؤري لةاليةن هاوآلتييانةوة ليَ دةكةويَتةوة ،بؤيةش برِيار دةدةن
لة عةمان لة رؤذي ٢٥ي يوليؤي سالَي ١٩٢٨بة ئامادةبووني ١٢٠رووناكبري و سياسةمتةدار
كؤنطرةيةك دةبةسنت ،لةويَ رادةطةيَنن كةوا ئةوان هةموو برِطةكاني ريَكةوتننامةكة رةفز دةكةن،
بةيةكةوة لةسةر داناني بةلَطةنامةيةكي نيشتماني كؤك و ساز دةبن ،كة تيَدا هةموو
داواكارةكانيان رادةطةيَنن ،ئةوةش بةثيَضةوانةي هةموو برِطةكاني ريَكةوتنةكةي ئةمري و
بريتانييةكان دةبيَت .بؤيةش خةلَكة وآلتثاريَزةكة نامةيةكي نارِةزايي دةدةنة سري جؤن
تشانسلوري مةندوبي سامي بريتاني فةلةستيين عةماني ،كة تيَدا توورِةيي خؤيان لةسةر هةموو
94
وردةكارييةكان دةردةبرِن ،باس لةوة دةكةن ثارةيةكي زؤر لة دةزطاكاني جاسووسي سةرف
دةكريَت و ثارةيةكي زؤريش لة سازكردني كؤشكةكةي موعتةمةدي بريتاني سةرف دةكريَت ،لة
بةرامبةر ئةوةشدا هيَشتا حكومةتي رةمسي وآلتيش بالَةخانةيةكي شياوي نيية ،خةلَكةكة زادي
رؤذانةيان نيية .لة كؤنطرة نيشتمانييةكة ليذنةي راثةرِاندن رادةطةيندريَت كة داوا دةكةن
هاوآلتيان بايكؤتي هةلَبذاردنةكان بكةن ،نامةيةكي نارِةزاييش رةوانةي كؤمةلَةي نةتةوةكانيش
دةكةن ،بةآلم هةلَبذاردنةكة كرا و ئةجنومةني ياسادانيش كؤدةبيَتةوة و تيَدا ريَكةوتننامةكةي
نيَوان بريتانييةكان مةليك عةبدوآل ثةسةند دةكةن .ليذنةكةي راثةرِاندن لةسةر نارِةزاييةكانيان
بةردةوام دةبن ،بؤ دذايةتييكردني حكومي بريتانييةكان لة وآلتةكة كاركةر دةبن ،راشدةطةيَنن
كةوا ئةوان دان بة شةرعيةتي ئةجنومةني ياسادانان نانيَن و لة هةموو ضاالكييةكانيان رازي نني،
داواش دةكةن لة رؤذي ١٥ي مارسي ١٩٣٢ضوارةم كؤنطرةيان ببةسنت ،كة تيَدا ريَكةوتننامةكة
دووبارة رةفز دةكةنةوة ،ئةو فةرمانبةراني هيَنراونةتة وآلت دوورخبريَنةوة و هةموو ياسايية
ريَزثةرِةكانيش هةلَوةشيَنةوة ،دذايةتي هةموو ئةوانة بكةن كة دةيانةويَ زايونيزم بهيَنة ناو
خؤرهةآلتي ئوردن .ليذنةكة كؤنطرةي ثيَنجةميان لة عةمان دةبةسنت ،تيَدا حكومةتيَكي نيشتماني
رادةطةيَنن و هةموو بةندةكاني ريَكةوتننامةكةش هةلَدةوةشيَنةوة ،نارِةزاييش لةسةر
هةلَسوكةوتي زايونيزمةكان لة خؤرهةآلتي ئوردن ثيادةي دةكةن ،ضةند داواكاري نيشتماني
رةسةنيش منايش دةكةن ،لةناو ئةو كةشة نارِةزايية طةرمةدا ئةمري عةبدوآل لة رؤذي ٣ي يونيؤي
سالَي ١٩٣٤لة عةمانةوة بةرةو لةندةن بةرِيَدةكةويَت ،تا بريتانييةكان رازي بكات بةندةكاني
ريَكةوتننامةكةيان هةموار بكةن ،بةآلم ثاش طةرِانيَكي زؤري ناو وآلتاني ئةوروثي هيض
اليةنطريييةك بؤ داواكةي نادؤزيَتةوة و ناتوانيَت هيض دةسكةوتيَكيش بؤ وآلتةكةي دةستبةر بكات .
رةوشةكة لة خؤرهةآلتي ئوردن هةتا رؤذي هةيين ٢٠ي يوليؤي سالَي ١٩٥١ئارام نابيَت،
لةودةمانةش مةليك عةبدوآلي كورِي ئةحلوسيَن بؤ نويَذي رؤذي هةيين سةرداني مزطةوتي ئةقسا
دةكات ،لةويَ ثياويَكي فةلةستين بة ناوي مةستةفا شوكري كة ثيشةي بةرطدروو بوو ،سيَ طوللة
لةسةري مةليك دةدات و دةيكوذيَت .وتيان ئةو ثياوة جةرطي دةسووتا كة دةيبيين جوولةكة
وآلتةكةي دةدزن ،بؤية تةقةكاني كردبوو ،لةودةمانةش ئةمري ئةحلوسيَن كة ثاشان دةبيَتة ثاشاي
95
ئوردني لةطةلَدا بوو ،ئةويش طوللةيةكي بةركةوتووة ،بةآلم بةوة بةختيار بووة كةوا طوللةكة بةر
ئةو مةدالياية كةوتبوو كة لة ملي دابوو ،بةوةش لة مردن دةربازي بووة.
بابةتي ضوارةم
شؤرشي يةمةن
96
١٩٧٠_١٩٦٢
سةآلح ئةلئيمام
شؤرشي يةمةن
ئةو بابةتة باس لة الثةرِة خويَناوييةكاني خةباتي خةلَكي يةمةنة كة لة ناوةندي يةكةمي سةدةي
بيستةم بؤ رووخاندني قةلَةمرةويي ئيمامةكان ،كة لة ماوةي يازدة سةدة بة زولَم و زؤردارييةكان
97
حوكميان كردووة ،حاكمةكان ضةند زالَم و دةسرتةش بووينة ميللةتةكةش ئةوةندة سةبوور و
ئارام بووة ،بةآلم ئةوةش سنووري هةبووة و سةبرةكةيان تةواو بووة.
كة طويَت لة دةستةواذةي يةمةني بةختيار دةبيَت ،هةست ناكةيت ميللةتةكةي ضةند لة ناسوور و
خةمدا ذياون ،هةتا سةدةي بيستةم ئيمامةكان ضؤن ئةو ميللةتةيان ضةوسانديتةوة .دكتؤر
عةبدولرةمحان ئةلبيزاني كة يةكيَكة لة سةركردةكاني شؤرشي يةمةن و جيَطري سةرؤك
ئةجنومةني سةركردايةتييةكةيةتي ،دةردةسةريي و ئةشكةجنةكاني ئةو ميللةتةي بة ضريؤكي
سةربرِيين هةزار و سةد طةجنةكة لة دانيشتواني طوندي موكل دةطيَرِيَتةوة ،ضونكة يةكيَك لةوانة
جورئةتي كردبوو مايف ميللةتةكة وةك بنةمالَةي هامشييةكان يةكسان بكريَت ،بؤيةش ئةمريي
ناوضةكةيان طةجنةكان ريز دةكات تا ذمارةيان دةطاتة هةزار و سةد كةس و ريزةكةش لة
طوندةكة دةطاتة سةنعا ،ئةوانة كؤتبةند دةكات بة زةجنري سةرومليان دةبةستنةوة و هةتا
تابوورةكة دةطاتة بةردةم كؤشكي ئةمريةكةيان ،ئةوانيش سةري برِاوي كورِةكةيان ثيَ دةبيَت،
ئينجا ئةمرييش فةرمان دةدات سةري هةموويان بثةريَنيَت .يةكيَك لة ئةمريةكاني ئةو ئيمارةتة
لةسةر ريَطاكان و لةبةردةم هاتوضؤي ئوتومبيَلةكان بةربةست دادةنيَت تا لة هةموو بةربةستةكان
ثارة و باجي رةتبوون بدةن ،ذمارةي بةربةستةكاني نيَوان سةنعا و عةدةن دةطةيشتة زؤرتر لة
ضل ،دةبواية خاوةن ئوتومبيَلةكة ضل جار باج بدات ،ماوةيةكةش نزيكةي سيَ سةد كيلؤمةتر
دةبوو.
لةبةرئةوةي يةمةن لة ميَذووي شارستانيةتي عةرةبدا وآلتيَكي ثيَشكةوتوو بووة ،بؤية بة وآلتي
يةمةني بةختيار ناسراوة ،ئةو وآلتة لة خةآلفةتي عةباسي دادةبرِيَت و ئيمامة زيدييةكان ماوةي
هةزار و سةد سالَ حوكميان كردووة ،ئةوةش لةو رؤذة بووة كة يةمةنييةكان لةسالَي ٢٨٤ي
كؤضي ضوونةتة مةدينةي منةوةرة و موبايةعةي هاديي كورِي يةحياي كورِي حوسيَنيان كردووة،
ئةويان بة ئيمام ناساندووة ،ئةويش بةلَيَنيداوة بة حوكمي شةرعي خودا و سونةتي ثيَغمبةرةكةي
ميللةتةكة بةيةكساني بة هةموو مةزهةب و رةضةلَةكةكانةوة حوكم بكات ،تا ئةوةي وآلتةكة
لةسالَي ١١٧٣ي زايين دةكةويَتة بن دةسيت ئةيوبييةكان .لةسالَي ١٥١٧ي زايين
عومسانييةكان ضةند بةشيَكي ئةو وآلتة داطري دةكةن ،بةآلم زيدييةكان بةرطري دةكات ،تا
98
ئيمامةكةيان ئيمام متوكل علي اللة لة بةشة باكوورةكةي يةمةن عومسانييةكان دةردةكات ،ئينجا
دةسةآلتي دةطاتة سةر هةموو بةشةكاني يةمةن ،لة باكووري مةكةوة هةتا باشووري عةمان ،ئيرت
يةمةن يةكةم وآلتي عةرةبي دةبيَت لةودةمانة كة سةربةخؤيي دةبيَت .
ئيمامةكاني يةمةن خؤيان بة نةوةي هامشييةكان دةزاني ،بؤيةش زؤر نةيارانة و دوذمنانة
فةرمانرِةوايي ميللةتةكةيان كردووة ،زولَمي زؤريان لةو خةلَكة كردووة ،هةتا رادةي ئةوةي
خويَندةوارييان لةسةر ميللةتةكة قةدةغةكردووة ،ضونكة وايانزانيووة ئةوةيان مةترسي لةسةر
سولَتانةكةيان ثةيدا دةكات ،خاكي وآلتةكةيان بة خويَين زانا و ثياوضاك و رؤلَةي عةشريةتةكانيان
ئاوداوة ،خؤشيان بة تويَذيَكي سةرووي ميللةت زانيوة .بةشة باكوورةكةي يةمةن وآلتيَكي دابرِاو
بوو لة جيهان ،لة رووي كؤمةآلتي و ثيشةسازي و ئابوورييةوة تا ماوةيةكي زؤر دريَذ هيض
ثةيوةندييةكي نةبوو ،وةك دةلَني هةتا سالَي ١٩٥٠لةودةمانةي كة جيهان باسي ضؤنيةتي
هةلَكةوتةي مانطيان دةخويَند ،لةو وآلتة كارةبا نةبووة ،هةتا كؤتايي شةرِي دووةمي جيهانيش
ويَستطةيةكي ثةخشي راديؤيان نةبووة ،ئينجا بريتانييةكان لةسالَي ١٩٤٦ويَستطةيةكيان لة
عةدةن داناوة ،لةو وآلتةش تةنها سيَ كةس ئاميَري راديؤيان هةبوو ،لةوانة ئيمام ئةمحةدو
جيَنشني ئةلبدر و قازي ئةمحةد ئةحلزراني و بةس!
ثاش كؤتايي هاتين جةنطةكة لةناو وآلتاني ناوضةكة نائارامييةكي سياسيي ضاالك سةر هةلَدةدات،
ئةوةش يةمةني باكوور دةطريَتةوة ،ضةندين هةولَي كودةتا دةكريَت ،كة يةكةميان لةسالَي
١٩٤٨دةبيَت ،كة لةاليةن عةبدوآلي وةزيرةوة دةبيَت و بةآلم سةرناطريَت .لة مانطي ئةثريلي
سالَي ١٩٥٥ديسان كودةتايةك بة سةركردايةتي موقةدةم ئةمحةد يةحيا ئةلساليا دةكريَت،
تيميَكي سةربازي طةمارؤي كؤشكي ئةمري لة شاري تةعز دةدةن ،داوا دةكةن خؤي بداتة دةست،
ئةويش خؤي رادةستيان دةكات ،بةآلم سةركردةكاني كودةتاكة لةسةر ضارةنووسي ئيمام دةبيَتة
ناكؤكييان ،هةنديَكيان داوا دةكةن ئةمري بكوذريَت ،هةنديَكيان دةلَني با حكومةكةي بدةنة دةست
ئةمري سةيفةدين عةبدوآلي براي ،ئةمرييش تا سةربازةكان بكرِيَت طةجنينةكةي دةكات و ثارةيان
نيشان دةدات ،ذنةكاني بنةمالَةي ئةمارةتةكةش نامة بؤ سةرؤك عةشريةتةكان رةوانة دةكةن ،تا
بة هاناي ئيمام بيَن ،بةناوي كيذاني ثيَغمبةرةوة نامة دةنووسن ،لةطةلَ هةر نامةيةكيش ضةند دانة
99
قذي برِاوي خؤيان رةوانة دةكةن ،بؤيةش عةشريةتةكان هيَرش دةكةنة سةر تةعةز و هةرةس بة
كودةتاكة دةهيَنن .لةسالَي ١٩٥٥بةدواوة ميسر ئاميَزي خؤي بؤ شؤرشطيَرِة يةمةنة
دةركراوةكان دةكاتةوة ،لةويَش لةناو وآلتي ميسردا بةرةيةكي ئؤثؤزسيؤن دادةمةزريَنن كة
دذايةتي دةسةآلتي ئيمامي لة يةمةن ثيَ بكةن ،سةرؤكي ثيَشووتري ميسر جةمالَ عةبدولَناسر
بةشيَكي ئيستطةي دةنطي عةرةب دةخاتة ذيَر خزمةتي شؤرشطيَرِاني يةمةن و جةزائري ،ئةوانيش
لة مانطي ئؤطسيت سالَي ١٩٥٥ةوة بآلوكراوةيةك بةناوي دةنطي يةمةن بآلودةكةنةوة ،ئةفسةرة
يةمةنييةكان دةطةنة كولَيذة جةنطييةكةي ميسري ،لةويَش مةشق لةسةر ضةكة نويَيةكاني ميسري
دةكةن .
لة قاهرية بةردةوام ثيَشوازي لة هاتين سةركردةكاني شؤرشي يةمةن دةكرا ،ئةوانةش ناويان لة
خؤيان نابوو ،يةمةنيية ئازادةكان ،بةردةوام كؤبونةوةي ريَكخستنيان دةكرد و لةطةلَ بةرةي
ئؤثؤزسيوني يةمةني لة ميسر هاوكاري دةكرد ،كة ئةجنومةني سةركردايةتي شؤرش ثشتيواني
دةكردن ،بؤيةش لة مايوي سالَي ١٩٦١هةردوو اليةن يةكدةطرن و بةرةيةك ساز دةكةن،
ئةجنومةنيَك بؤ كارطيَرِي بؤ ئةو يةكيَتيية ساز دةكةن و ئةمحةد حمةمةد ئةلنعماني دةكةنة
سةرؤك و قازي حمةمةد حمموود زوبريي وةك جيَطري بؤ كاروباري ناوخؤ دادةنيَن ،ئةوانة
هةردووكيان لة كودةتاكةي سالَي ١٩٥٥بةشدارييان كردبوو ،ئةلبزانييش وةك جيَطري سةرؤك
بؤ كاروباري سياسيي دادةنيَن ،يةكيَتييةكة كؤشش دةكات سةرهةلَدانيَك لةناو يةمةن بةرثابكةن.
لةورؤذانة حاكمي يةمةن ئيمام ناسردين ئةمحةدي كورِي يةحياي كورِي حمةمةدي كورِي يةحياي
حةميدةدينة ،كة باوكي لةثاش سالَي ١٩٣٧برِوا و ثشتيواني بة كورِةكاني ثةيدا دةكات ناويان
دةنيَت شريةكاني ئيسالم ،ئةويش زووتر دةكاتة ئةمريي ليواي تةعز .كة شؤرشةكةي دةستوور
بةرثا دةبيَت برِياربوو لة دةرةوةي شاري تةعز بيكوذن ،هةروةها باوكيشي لة حةزيزي باشووري
100
سةنعا لة رؤذي ١٧ي فربايري سالَي ١٩٤٨بكوذن ،بةآلم ئةو فيَلَ لةو دةكات و دةربازي
دةبيَت و دةطاتة حجة ،لةويَ شةرِ دذي شؤرشةكة رادةطةيَنيَت ،هةموو سةركردةكانيش لة حجة
دةطريَت و لة سيَدارةيان دةدات ،لةورؤذةوة دةسةآلتي وآلتةكة دةكةويَتة بن دةسيت ئةو و ناو لة
خؤي دةنيَت ناسردين .بةرةي بزاظي ئؤثؤزسيون بة سةرؤكايةتي قازي حمةمةد مةمحود ئةلزبريي
لةناوةوة و بة خةباتطيَرِ ئةمحةد حمةمةد ئةلنعمانييش لة دةرةوة طةشة دةكات .سيَ لة
ئةفسةراني سوثا هةولَدةدةن ئيمام لة نةخؤشخانةي حةديدة بكوذن ،كة لة رؤذي ٦ي مارسي
سالَي ١٩٦١سةرداني ضةند سةربازيَكي نةخؤشي كردبوو ،بةآلم زؤر بةرِيَكةوت لةو ثالنةدا
دةربازي دةبيَت و هةتا رؤذي مردني لة ١٩ي سثتةمبةري سالَي ١٩٦٢حوكمي وآلت دةكات،
ئينجا حمةمةد ئةلبدر لةجياتي باوكي دةسةآلتي وآلتةكة دةطريَتة دةست ،يةكةم كاريش عةبدوآل
ئةلسالل دةكاتة سةركردةي ثاسةواني ثاشايةتي (ئيمامةتي) ئةو يةكيَك بوو لة شؤرشطيَرِةكان و
خاوةن عةقلي بزويَين شؤرشةكةش بوو.
تةقينةوةكة
ثالنطيَرِاني شؤرشةكة سةرةتا بري لةوة دةكةنةوة ثشت بة ئةفسةرةكاني سوثا ببةسنت بؤ
رووخاندني حوكمي ئيمام ،لةو ثرؤسةيةش ثشتيواني عةشريةتةكان بكةن ،بةآلم عةقلي ثالنةكة
كةساني مةدةني بوو ،ئةويش عةبدولرةمحان ئةلبيزاويية كة ثالندانةرةي باشي شؤرشةكة بوو،
ئةو وايدةزاني شؤرشي سةركةوتووي لة يةمةن ثيَويسيت بة ثيَنج ستوون هةية ،ئةوانةش:
سوثايةك كودةتاكة بكات ،ثةلةكردن لة تةواوكردني بةنداوي ئةحلوديدة بؤ هيَناني ضةكي قوورس
و كة جياوازييةكي زؤري هةبيَت لةطةلَ ئةو ضةكانةي لةدةسيت ثياواني عةشريةتةكانة،
تةواوكردني ريَطاي نيَوان سةنعا و ئةحلوديدة بؤ زوو طةيشنت بة ثايتةختةكة بؤ ثاريَزطاريكردني،
دةولَةت ثشتيواني شؤرشةكة بكات ،هةبووني كةرةستةكاني راطةياندني ئةكتيظ بؤ طةياندني
بنضينةكاني شؤرشةكة .لةسالَي ١٩٦٢سةرةتايةك بؤ دامةزراندني سوثاكة هةبوو ،بةنداوةكةي
101
ئةحلوديدة تةواوكرا و ريَطاكةش لةنيَوان بةنداوةكة و سةنعا دةسيت ثيَكرابوو ،هةروةها
ئيَستطةيةك لة سةنعا دامةزرا بةآلم ثيَويستييان بة ثشتيوانييةكي دةولَي هةبوو.
لة ئةلَمانيا ثالني كودةتاييةك داريَذرا ،لةويَ ئةلبيزاني و عةبدولغين موتةهةر و ذمارةيةك لة
شؤرشطيَرِةكان كؤدةبنةوة ،ئينجا ئةلبيزاني دةضيَتة قاهرية تا بةرنامةكة نيشاني بةرثرسة
ميسرييةكان بدات ،لةوانة هاورِيَيةكةي ئةنوةر ئةلساداتي ئةندامي ئةجنومةني سةركردايةتي
شؤرشي ميسري و سةالح نةسري بةرِيَوةبةري موخابةراتي ميسري ،ئينجا دوايي سةرؤك جةمال
عةبدولناسريش ديَتة سةر هيَلَةكة ،لة هةنديَ لةو دميانانةدا حمةمةد قائيد سيفيش بةشدار دةبيَت،
كة لةسالَي ١٩٤٨بةشداري كودةتاكةي بة سةركردايةتي عةبدوآل ئةلوزير ،ئةطةرضي سةرةتا
عةبدولناسر لة ثشتيوانيكردني شؤرشةكة دوودلَ بوو ،بةآلم دوايي ثشتيواني يةمةنيية
ئازادخيوازةكان دةكات ،وةك ضؤن ثشتيواني شؤرشطيَرةكاني جةزائريي كردبوو.
شةرِي ئةلقةسر
ئةفسةرةكاني سوثا بؤ كودةتا دوو ريَطايان لةثيَشدا بوو ،شؤرشةكة بكةن يان ضاوةرِوان بكةن
ئةمري حةسةن لةدةرةوة بطةرِيَتةوة و هةردووكيان بةيةكةوة بطرن ،بةآلم عةقيد عةبدوآل ئةلسالل
ضاوةرِوان ناكات و برِياري بزاظةكة دةدات و حالَةتي ئاوارتة لةناو كوليَذي جةنطي لة سةنعا
رادةطةيَنيَت ،هةموو طةجنينةكاني ضةكةكان دةكاتةوة و بةسةر ئةفسةرة طضكةكان و
سةربازةكان دابةش دةكات .لة ئيَوارةي رؤذي ٢٥ي سثتةمبةردا ئةلسالل سةركردة
ناسراوةكاني بزاظي نةتةوةيي يةمةني كؤدةكاتةوة ،بةتايبةتي ئةوانةي لة هةولي كودةتاكةي
ئةلساليا لةسالَي ١٩٥٥هاوسؤزي ئةو بوون ،هةموو ئةفسةرةكان و هةموو شانة ضةكدارةكان
ئامادةبوون تا بؤردوماني كؤشكي ئيمام بةدر دةست ثيَ بكات تا دةست بة شؤرشةكة بكةن و
بةرةو كؤشكي ئةلبشائر (كؤشكي ئيمام) و كؤشكي ئةلوسول (كؤشكي ثيَشوازي) و بالَةخانةي
ئيستطة و ئيستطةي ثةيوةنديية تةلةفؤنييةكان و كؤشكي ضةكةكان (طةجنينةي سةرةكي
102
ضةكةكان) و بارةطةكاني ئاسايشي ناوخؤ و موخابةرات ،ئةو ضةكانةي لةودةمانةدا هةبوون برييت
بوو لة ١٣دةبابة لة ليواي بةدر و ٦زةريَثؤش و دوو تؤثي بةتاية و دوو تؤثي دذةئامسان،
بنكةي سةركردايةتي و كؤنرتؤلَةكةش كؤليَذي جةنطييةكة بوو .
ذمارةيةك ئةفسةري شؤرشطيَر بة دةبابةوة روو لة كؤشكي ئةلبشائر دةكةن ،بة بلَندطؤ داوا لة
ثاسةواني ثاشايةتي دةكةن بيَنة ثالَ هاوكاريية عةشايرييةكة ،ئيمام بةدر خؤي رادةسيت
هيَرشبةرةكان دةكات و ئةوانيش برِيار دةدةن ئاشتيانة بةرةو دةرةوة دووري خبةنةوة ،بةآلم
ثاسةواني ثاشايةتي قبوولَ ناكةن خؤيان رادةسيت هيَرشبةرةكان بكةن و تةقة لة يةكي
ئةفسةرةكان دةكةن ،بؤيةش شؤرشطيَرِةكان بة تؤث و دةبابة بؤردومانيان دةكةن ،ئةوان
لةسةرةتاوة برِيارياندابوو دةبابة و تؤثةكان لةو هيَرشةدا بةكاربهيَنن.
شةرِةكة بةردةوام دةبيَت تا رؤذي دوايي ثاسةوانةكاني ثاشايةتي خؤيان تةسليم دةكةن ،بة
كوشتين يةكةم ئةفسةريَكي ثاشايةتي ناو ئيستطةكة بالَةخانةكة دةطرييَت ،طةجنينةي
ضةكةكانيش زؤر بةئاساني دةطرييَت و ضاوةرِوان دةكةن تا عةقيد ئةلسالل فةرمان بدات
طةجنينةكان بكةنةوة و ثاسةوانةكاني ثاشايةتي لةسةر ئةو طةجنينةية دوورخباتةوة و تفةنط و
تؤث و تةقةمةنييةكاني كؤنرتؤلَ بكات ،هةروةها بنكةي ثةيوةنديية تةلةفؤنييةكان بةبيَ
دةستكردنةوة دةطرييَت ،لة كؤشكي ئةلوسوليش يةكة شؤرشطريةكان لةطةلَ دبلؤماسييةكان و
كةسايةتيية ناسراوةكاندا دةمينيَنةوة ،تا بزانن كيَ دةطاتة لوتكةي دةسةآلتة نويَيةكة .لةبةياني
رؤذي ضوارشةممةي ريَكةوتي ٢٦ي سثتةمبةري سالَي ١٩٦٢ئيستطةي سةنعا يةكةم ثةيامي
شؤرشةكة دةخويَنيَتةوة كة تيَدا هاتبوو:
ئيَمة دةسةآلتي تاكرِةويي رةها لةناودةبني ،دةسةآلتي دةرةكي ناهيَلَني ،دةسةآلتي ثاشايةتي بة
دةسةآلتيَكي كؤماري دميوكراسي ئيسالمي دةطؤرِيَن ،كة بنضينةكاني لةسةر دادي كؤمةآليةتي لة
دةولَةتيَكي يةكطرتوودا و ميللةتيش سةرضاوةي ئةو دةسةآلتة بيَت ،كؤشش بكةن هةموو
103
ئاماجنةكاني بنضينةيي كؤماري عةرةبي يةمةني دةستةبةر بكات ،كؤشش دةكةين شةريعةتي
دروسيت ئيسالمي راستةقينةيي ببوذيَنةوة ثاش ئةوةي حاكمة بةدكارة زؤردارةكان مرداريان
كردبوو ،كؤشش دةكةين هةموو قني و رق و دووبةرةكي مةزهةبي و تريةيي نةهيَلَني،
ميللةتةكةمان بة ريَكخستنيَكي ميللي بؤ داناني بنضينةيةكي شؤرشطيَري ساز بكةين ،دةبيَ هةموو
دةزطاكاني دةولَةت بةوردي ضاوديَري بكريَت و كؤشش بكةين شؤرشةكة لةو بةرنامةيةدا النةدات.
ئةطةرضي ئيمام بةدر لة ذياندا مابوو ،بةآلم هةوالَي مردنيان ئةويان لة رؤذي ٢٨ي سثتةمبةر
بآلوكردةوة ،ئةو لة سةنعاي ثايتةخت دةردةضيَت و دةطاتة حجةي باكوور ،ئةويش وةك ضؤن
باثريةكاني كردبويان بري لةوة دةكاتةوة ،داواي يارمةتي لة عةشريةتةكاني باكوور دةكاتةوة ،لة
ضياكاني حةزرةمووتةوة شةرِ بؤ طرتنةوةي سةنعاي ثايتةخت دةكاتةوة .بؤ هةلَسةنطاندني
رةوشةكة عةميدي ميسري عةلي عةبدخلبري بة فرِؤكةيةك دةطاتة سةنعا ،لةويَ باس لة
ثيَويستييةكان و ئامادةكارييةكاني طةياندني يارمةتيية سةربازييةكان لةطةلَ شؤرشطيَرةكان
دةكات ،بؤيةش زؤر بةثةلة كةتيبةيةكي ميسري رةوانة دةكةن ،كة ئةركي ثاراستين طياني
عةقيد ئةلسالليان لةسةرشان دةبيَت ،ئةو كتيبةية لة رؤذي ٥ي ئوكتؤبةر دةطاتة شاري
ئةحلوديدة .ئةنوةر ئةلسادات وادةزانيَت كةوا ليوايةك بةثشتيواني دةستةيةك فرِؤكةوة و
دةستةيةك ئةفسةرة ئازادخيوازة يةمةنييةكان بةسة بؤ دابينكردني ذياني ئةلسالل ،بةآلم
رووداوةكان بة ئاراستةيةكي تر و بةخيَرايي دةطؤرِيَت ،ضونكة سعوودية هيَزةكاني خؤي رةوانةي
سةر سنووري يةمةن دةكات ،ثاشاي ئوردنيش سةرؤك ئةركاني سوثاكةي بؤ ثشتيواني ئةمري
حةسةن رةوانة دةكات ،لة رؤذاني ٢هةتا ٨ي ئوكتؤبةر ضوار فرِؤكةي سعوودية بة هةموو جؤرة
ضةكيَكةوة دةطاتة ناو عةشريةتة يةمةنيية هاوكارةكاني ئيمام ،بةآلم فرِؤكةوانةكان فرِؤكةكان
بةرةو ئةسواني ميسري دةبةن ،ئينجا بالويَزةكاني ئةلَمانيا و بريتانيا و ئةمريكا و ئوردن
ثشتيواني لة رذيَمةكةي ئيمام دةكةن ،بةآلم ميسر و ضيكوسلؤفاكيا ثشتيواني بؤ شؤرشطيَرةكاني
كؤماري يةمةن رادةطةيَنن ،ئةو رةوشةش وا دةكات ناوضةكة بةرةو تةنطذةييةكي دةولَي ببات.
104
ثاش ئةوةي سيَ مانط بوو جةمال عةبدولناسر هيَزةكاني رةوانةي يةمةن كردبوو ،لة سةرةتاي
سالَي ١٩٦٣هةست دةكات ئةو هيَزانةي رةوانةي كردوون كةمة و ثيَويستة هيَزي زؤرتر رةوانة
بكات ،ئةوةشي باش دةزاني كةوا ناكؤكييةك لةنيَوان بةرةي ئةلسالل و عةشريةتة هةوادارةكاني
هةية ،بةتايبةتي شيَخ عةبدوآلي كورِي حوسيَن ئةلئةمحري شيَخي عةشريةتةكاني حاشد كة رؤلَي
مةزنيان لة شةرِةكاندا هةبووة .لة سةرةتا و لة مانطي ئوكتؤبةري سالَي ١٩٦٣ذمارةي
هيَزةكاني ميسري ثيَنج هةزار سةرباز بووة ،بةآلم ثاش دوو مانط ذمارةي هيَزة نيزامييةكاني
دةطاتة ثازدة هةزار سةرباز ،لة كؤتايي سالَي ١٩٦٣دةطاتة سي و شةش هةزار سةرباز و لة
كؤتايي سالَي ١٩٦٤دةطاتة ثةجنا هةزار سةربازي ميسري لة يةمةن ،بةآلم لةسالَي ١٩٦٥
زؤرتر دةبيَت و دةطاتة ٥٥هةزار سةرباز ،كة لة ١٣ليواي ثيادة دابةشببوون لةطةلَ تيميَكي
تؤثخانة و تيميَكي دةبابة و ذمارةيةك لة هيَزةكاني ساعقة و ضةند ليواي ثةرِةشووت ،ئةمحةد
ئةبوزيدي سةفريي ميسر لة مةملةكةتي يةمةن هةر لةسالَي ١٩٥٧هةتا ١٩٦١ذمارةيةك
راثؤرتي بايةخداري لةسةر رةوشي يةمةن ناردبووة وةزارةتي بةرطري ميسري كة هيضيان
نةطةيشتبوون ،ديارة كةوا ئةوانة لة دؤالبةكاني وةزارةتي دةرةوة شاردرابونةوة ،سةفريةكة
دةسةآلتداراني ميسري لةوانة موشري عةبدحلةكيم عامري ئاطادار دةكاتةوة و ثيَيدةلَيَت كةوا
عةشريةتة يةمةنييةكان الواز و بيَدةسةآلت نني ،بؤية دذايةتي ئةوانة ئاسان نيية ،لة نامةكانييدا
سةفريةكة دذي ئةوة بووة كة حكومةتةكةي هيَز رةوانةي ناو يةمةن بكات ،ئةو ثيَشنياري كردبوو
تةنها شؤرشطيَرةكان و ئةفسةرة ئازادخيوازةكان بة ضةك و بة ثارة كؤمةك بكات بةسة،
سةفريةكة لةو نامانةي كة نةطةيشتبوونة وةزارةتي بةرطري وتبووي اليةن و دةولَةتي زؤريش
هةية ثشتيواني عةشريةتةكان دةكةن كة دذايةتي شؤرشةكة بكةن .عةبدولناسر و ئةنداماني
ئةجنومةني سةركردايةتي شؤرش برييان لةوة نةكردبووة كةوا ثشتيوانيكردن لة شؤرشطيَرةكان
واتة هةرِةشة لةو هيَزة بريتانيية دةكةن كة بؤ ثاراسنت و ثاريَزطاري لة عةدةن بوونيان هةية،
بؤيةش كة هيَزةكانيان رةوانةي يةمةن دةكةن بري لةو اليةنة ناكةنةوة.
105
سةركردة سةربازيية ميسرييةكان شارةزاييان لة تؤبؤطرايف مةيدانةكاني شةرِةكان نةبوو ،نةخشةي
ثيَويستييان لةبةر دةستدا نةبوو ،نةدةكرا هيج ئامار و بةرنامةيةك بةبيَ بووني خالَةكاني سةر
نةخشةكان ديار بكةن ،يةكة سةربازيية ميسرييةكان تةنها ثشتيان بة نةخشةكاني دةرياوانييةكان
بةستابوو ،بؤيةش بةرِيَوةبةري موخابةراتي طشيت ميسري سةالح نةسر وتبووي كةوا ئةوان
زانياريي دروستيان لةسةر يةمةن كةمة ،ضونكة ميسر لةسالَي ١٩٦١ةوة سةفريي لة يةمةن
نةبووة .نةبووني ئةو نةخشة مةيدانيانة وايكردبوو سوثاية ميسرييةكة بكةويَتة ناو زةلَكاويَك،
هةتا لة يةمةن دةمينيَنةوة لةناو ئةو زةلَكاوةدا طريببوون ،ناويان لة ثرؤسةكةش نابوو ثرؤسةي
٩٠٠٠ئةوةش كؤدي سةركردةكاني سوثاي ميسري بوو بؤ شةرِةكةي يةمةن ،لةناو سوثا
ميسرييةكة تةنها ليوايةكي ميسرييان بةناوي تةلعةت حةسةن عةلي هةبوو كة بةرِةضةلَةك يةمةني
دةبيَت ئةو كةميَك زانياري لةسةر يةمةن هةبوو .بةآلم اليةني دووةم بةرةي ثاشا ئةو كيَشةيان
نةبوو ،هةروةها لة مةملةكةتي سعووديةش بة ليَشاو كريَكارة يةمةنييةكان بؤ ثشتيواني ئيمام
بةدر دةطةرانةوة ،بةآلم كة عرياقييةكان ذمارةيةك بةعسيية يةمةنييةكان رةوانة دةكاتةوة ،ئةوان
دةتوانن رةوشةكة شثرزة بكةن و ثشتيواني ميسرييةكان دةكةن و بةرةي ئةفسةرة
ئازادخيوازةكان شلؤق دةكةن.
كة ميسرييةكان ثشتيواني شؤرشةكة دةكةن و سوثا رةوانة دةكةن ،لةوالشةوة وآلتاني كةنداو و
هيَزة دةولَييةكان لةوانة شاهةنشاي ئريان و ثاكستان و بريتانيا ئةوانة بةرذةوةندييةكانيان لةطةلَ
ئيمام لة يةمةن بةهيَزبوو .مةملةكةتي سعوودية و ئوردن بؤ بةرطري هاوبةش ريَكةوتنامةيةكي
سةربازي و بةرطريي ئيمزا دةكةن ،كة بةناوي ريَكةوتنامةي تاييف دةناسرا ،برِيار دةدةن
ئوردنييةكان لة تؤلَةي هةآلتين فرِؤكة سعوودييةكان بؤ ميسر بؤردوماني سةربازيية كؤمارييةكان
بكةن ،بؤيةش تيميَكي سةربازي ئوردني بة سةرؤكايةتي حابس ئةجملالي و سةركردةي فرِؤكةواني
سهل محزة دةضيَتة مةملةكةتي سعوودية ،تا لةويَ ديالؤط دةكةن لةسةر ضؤن و كةي فرِؤكة
ئوردنييةكان بوردومانةكان بكةن ،برِيار وةردةطرن فرِؤكةخانةكاني سةنعا و ئةحلوديدة و تةعز
بؤردومان بكةن ،كة تيَدا هةموو فرِؤكةكان و ثيَداويستييةكانيان بسووتيَنن و ئةو كةشتيية
ميسرييانةش تيَكبشكيَنن كة لةناو دةرياي سووربوون و دةطةرِانةوة ميسر ،هةروةها فرِؤكةكان
106
بؤردوماني ئيَستطةي سةنعا و ئيَستطةي ثةيوةنديية بيَتةلَةكان و قةآلتي حجة و ئيَستطةي تةعز و
بةنداوي ئةلسليفي باكووري شاري ئةحلوديدة بكةن .
لةبةر دووري نيَوان ئوردن و يةمةن و طضكةيي تةنكييةكاني بةنزيين فرِؤكةكان برِياردةدةن ثاش
ئةوةي بنكة ميسرييةكان بؤردومان دةكةن ،فرِؤكةكان بةرةو بنكة سةربازيية بريتانييةكةي
عةدةن بنيشنةوة و سوتةمةني و ضةك و تةقةمةنييةكان وةربطرن ،ئينجا لة طةرِانةوةياندا
بؤردوماني خالَة دياريكراوةكاني تر بكةن .بةآلم سهل محزةي سةركردةي وةفدةكة بةبيَ ئةوةي
هؤييةكان ديار بكات لة سعوودية دةطةرِيَتةوة عةمان ،لةويَ دةيةويَ ثاشاي ئوردن ببينيَت و
ديالؤط لةسةر مةسةلةيةك بكةن ،كة ناتوانيَت ثاشا ببينيَت يةكسةر سوار دةبيَت دةضيَتة قاهرية
بؤ دميانةي جةمال عةبدولناسر ،سهل محزة لة دميانةيةكي رؤذنامةطةرييدا وتبووي من ويستم ئةو
ئةركة نةكةم و ئيشةكةيان بة يةكيَكي تر سثاردبوو ،ضونكة ئةو ئةوة بة شةرم دةزانيَت ،بؤيةش
ميسرييةكان ريزي دةطرن و شةقاميَكي ناوضةي هةرمةكاني جيزةي بةناو دةكةن.
هاوثةميانةكان لة هةموواليةكةوة
دةولَةتة كارةكةرةكان لةو مةيدانة زؤر بوون ،هةر لة ثاكستان هةتا ئريان و بريتانيا و
هاوثةميانييةكان ،هةموواليةك ثشتيواني هيَزةكاني ثاشايةتييان دةكرد و ئةروثييةكان
ئيتسطةيةكيان بؤ دانبوو ،لةسالَي ١٩٦٣زؤرتر لة ثازدة مليؤن دؤالر كؤمةكييان كردبوون،
ثاكستانييةكان تفةنط دةفرؤشنة ئةوان ،ئريان بة ثارة يارمةتييان دةدات ،بريتانييةكانيش بوار
دةدةن ضةكةكان بةناو خاكي يةكيَك لة هاوثةميانةكانيان بؤ ثاشايةتي دةرباز ببيَت ،ئةويش
شةريف بيجان بوو ،ئةوةي لة عةدةن لةبن فةرمانرِةوايةتي بريتانييةكان حوكمي دةكرد ،فرِؤكة
بريتانييةكان ضةكيان دةطةياندة هيَزةكاني ئيمام ،بؤية هيَزة ميسرييةكةي ناو يةمةن دةكةويَتة
بةر ضةندين هيَزي هةريَمايةتي و دةولَي ،ئةو رةوشةش وا لة ميللةتي يةمةن دةكات ،وةك
بةندييةك لة تاريكييةكاني سةدةكاني ناوةرِاست مبينيَتةوة.
107
ئيمام دوو سوثا دادةمةزريَنيَت يةكيَكيان لة خؤرهةآلت و بة سةركردايةتي ئةمري حةسةن،
دووةميان بة سةركردايةتي خؤييةوة لة خؤرئاوا دةبيَت ،ئةو دوو سوثاية دةتوانن دةست بةسةر
زؤربةي ناوضةكاني باكوور و خؤرهةآلتي يةمةن دابطرن ،لةوانة هةردوو شاري حريب و مةئةرةب،
بةآلم سةعدةي ثايتةخيت باكوور كة بواريَكي سرتاتيذي سةنعاي ثايتةخت بوو لةبن دةسيت
كؤمارييةكاندا بوو ،شاري حجة واتة شارةكة و قةآلتةكة لةبن دةسيت ميسرييةكان و كؤمارييةكان
بوو ،بةآلم ثياواني ثاشا دةستيان بة سةر ضيايةكاندا هةبوو ،لة فةرةنسا و بةلذيكا و ئينطلرتا
بةكريَطرياويان ناردبوو ،كة زووتر ئةوانة لة روديسيا و نيضمة دوورطةي ماالوي و هيندي ضيين و
جةزائري شةرِيان كردبوو ،ئةوانة بؤ شةرِ و مةشقةكان يارمةتي ئيماميان دةدا ،ثياواني ثاشايان
فيَرة ضةكة دذة دبابةكان و تؤثةكاني ١٠٦ملم دةكرد ،هةروةها فيَريان كردبوون مني بضيَنن،
ضونكة زووتر ثياواني ثاشا تةنها ضاالكي ثارتيزاني و دابرِيين هيَزة ميسري و كؤماريية
يةمةنييةكان دةزاني و هيَرشيان دةكرد سةر كاروانةكاني ئازوخة و تةقةمةنييةكان .
بةرنامةكاني شةرِةكة
سةركردايةتي مةيداني سوثاي ميسري لة شةرِي يةمةندا سيَ ئاماجنيان كردبووة بةرنامةي
ضاالكييةكان ،يةكةميان بواري فرِؤكةواني بوو ،فرِؤكةكان مةشقيان دةكرد ،ناوضةكانيان روومالَ
دةكرد ،بؤمباكانيان دةطواستةوة ،سيَ رةوة فرِؤكةي شةرِكةر لةو مةيدانانة هاتوضؤيان بوو،
لةسةر سنووري يةمةني سعوودييةوة ،فرِؤكة ميسرييةكان لةسةر دريَذايي دةشتايي تهامة و
شارةكاني جنران و جازاني سعوودييش دةرضوونيان دةبوو ،لةو روومالَكردنة بؤردوماني هةردوو
سوثاية زةمينةكةي ثاشايةتييان بؤردومان دةكرد ،بةوةش ميسرييةكان كةمي هيَزة ثيادةكةيان
ثرِ دةكردةوة .بواري دووةمي بةرةكاني شةرِةكة كؤنرتؤلَكردني ريَطا سةرةكييةكاني سةنعا و
شارةكاني تر بوو ،هةلَمةتيَك بةناوي رةمةزان طةورةترين هيَرش بوو ،كة لة مانطي مارسي سالَي
١٩٦٣هةتا مانطي فربايةري سالَي ١٩٦٤بةردةوام بوة ،بةوةش ريَطا سةرةكييةكاني سةنعا
بةرةو سةعدةي باكوور و ريَطاي سةنعا بةرةو مةئةرةب بةرةو خؤرهةآلت دةكريَتةوة ،بؤيةش كة
ميسرييةكان سةردةكةون ،هيَزةكاني ثاشايةتي طرد و ضياكان دةكةنة بنكةي كؤبونةوةي هيَرش و
108
ثةالماردان و خؤشاردنةوة .بواري سيَيةمي شةرِةكان راكيَشاني عةشريةتةكان بوو بؤ
ثشتيوانييكردني كؤمارييةكان ،بؤيةش ثارةي زؤريان بؤ ئةو مةبةستة سةرف كردبوو .لةسالَي
١٩٧٦هيَزة ميسرييةكان لة سيَطؤشةي ئةحلوديدة تةعز سةنعا بؤ بةرطريكردن كؤدةبنةوة،
بؤيةش بة فرِؤكة باشووري سعوودية و باكووري يةمةن بؤردومان دةكةن ،عةبدولناسر بؤ
دةربازبوون و دةرضوون لةو زةلَكاو زؤر مةبةسيت سوثاكةي ئةوان و سعوودييةكان لة يةمةن
دةربضن ،بةآلم ئةوةش نايَتة واري جيَبةجيَكردني هةتا شةرِةكةي يونيؤي سالَي ١٩٦٧
روونادات ،لةبةر ئةو رةوشة و بووني سوثاي ميسري لة يةمةن ئيسرائيلييةكان ئةوة بة هةلَدةزانن
و هيَرش دةكةن سةر هيَزةكاني ميسري و سوريي و ئوردني ،لةبةر شكستة مةزنةكة و
نسكؤيةكةيان بةرامبةر ئيسرائيل ،ميسرييةكان لة كؤنطرةي لوتكةي خرتووم سوثاكةيان لة يةمةن
دةكيَشنةوة ،ئةوةش لةساآلني ١٩٦٨هةتا ١٩٧١ميسر و سعوودية سوثاكةيان لة
زةلَكاوةكةي يةمةن دةكيَشنةوة.
هةلَمةتةكةي رةمةزان
هةلَمةتةكةي رةمةزان لة مانطي فربايةري سالَي ١٩٦٣دةست ثيَ دةكات كة مةشري عةبدوحلكيم
و ئةنوةر ئةلسادات دةطةنة سةنعا ،عةبدوحلكيم عامر داوا لة قاهرية دةكات ذمارةي سةربازةكاني
بكاتة ضل هةزار سةرباز ،سةرةتا كارواني يةكةم ثيَنج هةزار سةرباز و لة رؤذي ١٨ي مانطي
فربايةر تيميَكي ثازدة دةبابة و بيست زريَثؤش و ١٨لؤري و ذمارةيةك جيَب لة سةنعاوة بةرةو
سةعدةي باكوورةوة بةرِيَدةكةويَت ،ئينجا دوايي هيَزةكاني تريش سوثاكة تةواو دةكةن .ثاش
ضةند رؤذيَك تيميَكي ٣٥٠سةربازي بة دةبابة و زريَثؤشةكانيانةوة لة سةعدةوة بةرةو مةئةرةب
لة باشووري خؤرئاوا دةرِوات ،لة رؤذي ٢٥ي فربايةر مةئةرةب و دوايي لة رؤذي ٧ي فربايةر
حريب دةطرن ،هيَزة ثاشاييةكةش كة ثيَكهاتبوو لة هةزار و ٥٠٠سةرباز ناتوانن هيَزةكة
بشكيَنن ،سةركردةكةيان لة حريب بةرةو بيحاني ناو يةمةني باشووري رادةكات ،كة لةبن دةسيت
بريتانييةكاندا بوو.
109
لة شةرِةكةي عرقوب ئةوةي بة دووري ٢٥ميل دةكةويَتة باشووري خؤرهةآلتي سةنعا ،لةويَ
هيَزيَكي ٥٠٠كةس بة سةركردايةتي ئةمري عةبدوآل هيَرش دةكةنة سةر ثيَطةيةكي ميسري لةسةر
بةرزاييةكان ،كة بة شةش دةبابةي سؤظيةتي جؤري تي ٥٤و شةش زريَثؤش و تؤثي ئوتؤماتيك
و دةثاريَزرا ،ميسرييةكان بة تؤث و قازيفةكاني بازوكا و فرِؤكةكان ناوضةكة روومالَ دةكةن،
ثياواني ثاشاش بة تفةنطةكانيان و بة قازيفةي مورترةكةيان كة تةنها بيست طوللة و بازوكةكيان
ئةويش تةنها ضوار طوللةي هةبوو بةرثةرضييان دةدةنةوة ،ئةو شةرِةش يةك هةفتة دةخايَنيَت،
ميسرييةكان سيَ دةبابة و حةوت زريَثؤشيان ليَ دةشكيَت و زياني طيانيان ١٦٠كوذرا دةبيَت،
بةآلم ميسرييةكان لة شويَنةكةي خؤيانةوة بوار نادةن ثياوةكاني ثاشايةتي لة ضياكاني باكوور و
لة خؤرهةآلتي سةنعاوة كؤمةكيان بطاتيَ.
لة رؤذي ١٢ي يونيؤ ضوار هةزار سةربازي ثيادةيي ميسري بة ثشتيواني سوثاي كؤماري و
طيانفيداييةكاني عةدةن هيَرش دةكةنة سةر شاري بيت عداقة ،كة دةكةويَتة ٣٠ميل خؤرهةآلتي
سةنعا ،لةويَ بةرةيةكي ثاشايةتي بة سةركردايةتي ئةمري عةبدوآل لةسةر ريَطاي ئةحلوديدة بةرةو
حجة ساز بوو ،ميسرييةكان لةماوةي دوو رؤذدا ثيشرِةوي دةكةن و ١٢ميليش دةضنة ثيَشةوة،
ئينجا سوثاكةي ثاشايةكي دةست دةكاتةوة و بةرثةرضييان دةداتةوة .كة تيَدا ٢٥٠كةسيان
ليَ دةكوذريَت ،بؤية كؤمارييةكان بةرةو شاري سودةش كة نزيكةي ١٠٠ميل لة خؤرئاواي
سةنعا ثيَشرِةوي دةكةن ،لةويَ هةست دةكةن سةرؤك عةشريةتةكان دلَسؤزييان بؤ ئةمري كةمة،
بؤية بةئاساني دةيانكرِن و بةئاساني دةطةنة ناو شارةكة ،بةآلم ثاش مانطيَك سةرؤك
عةشريةتةكان داواي ليَبووردن لة ئةمري بةدر دةكةن و داواي ليَ دةكةن بة ثارة و بة ضةك
ثشتيوانيان بكةن ،تا شةرِي سوثا ميسرييةكةي ناو شارةكةيان بكةن ،بؤيةش ئةمري سوثايةك
ساز دةكةن بؤ طرتنةوةي شارةكة و ناوضةكة ،لةوةدا سةركةوتن بةدةست دةهيَنن بةآلم
شارةكةيان ثيَ ناطرييَتةوة.
110
بارةطاي سةركردايةتي بةدر لة ضياي قارة بةيةك دةبةستيَتةوة ،بةرنامةكة بةثيَي طيَرِانةوةي
موخابةراتي بريتاني وا بووة ،هيَزةكان دةبنة دوو بةش ،يةكيَكيان بةرةو خؤرهةآلت واتة بةرةو
سةركردايةتي هيَزةكاني بةدر ،دووةميان بةرةو باكووري خؤرهةآلتي ريَطاية شاخاوييةكة بةرةو
سنووري سعووديةي بن ضياكاني رازح بووة .ميسرييةكان لة بةياني رؤذي شةممةدا لةناو كةند و
بيَشةآلنةكاني حرز و تعشر دةرِؤن ،لةورؤذة و لة رؤذي دوايي بارانيَكي زؤر دةباريَت ،بؤية بيست
دةبابة و ٤٠زريَثؤشةكانيان لةناو قوورِ و زةلَكاودا دةضةقيَت ،هةتا بةيانييةكةي رؤذي
دووشةممة هيَزةكاني ثاشايةتي هيَرشيان ناكةنة سةر ،بؤية بةدر لة بارةطةكةييةوة لةطةلَ هةزار
ضةكدارةوة لة دةربةندي تعشرةوة و ئةمري عةبدوآلش لة كةندةكةي حرزةوة هيَرشيان دةكةنة
سةر.
ميسرييةكان بة ثشتتيواني شيخ عةشريةتيَك لة سةعدةوة بةرةو باشووري خؤرئاوا و لةبن ضياي
رازح بؤ طةيشنت بة هيَزةكانيان لة حرز بةرِيَدةكةون ،كة ذمارةيان ٢٥٠ضةترواني ميسري بوو،
بةآلم شيَخةكة ثيَشوازي لة ضةتروانييةكان ناكات ،بؤيةش سوثاكة دةطةرِيَتةوة سةعدة و بة
قةناسي ثاشايةتيش ذمارةيةكيان دةكوذريَن ،ئةمري بةدر بانطةواز دةكات و بروسكة رةوانةي
هةموو دؤستةكاني لةناو وآلتدا دةكات تا ثشتيواني بكةن ،داواش دةكات لة ناوضةي جواف ئةو
هيَزي مةشقيان دةكرد بطةنة اليان ،ثاش ٤٨سةعات هيَزيَك بةثشتيواني تؤثةوة بة لؤري دةطةنة
اليان ،بةيةكةوة لة هيَزة ميسريية ضةقيوةكةي ناو قوورِةكة دةدةن ،هيَزةكاني ثاشايةتي دوو
هيَرش دةكةن ،يةكيَكيان بؤ سةر جهينة و ذمارةيةك لة ئةفسةراني ئةركان دةكوذن ،دووةم
هيَرشيان بؤردوماني سةنعا دةكةن كة لةسةر لوتكةي شاخة نزيكةكان بوون .لةو شةرِانة ضةند
ثسثؤرِيَكي بريتاني و بةكريَطرياواني فةرةنسي و بةلذيكي بةشدارييان دةكةن ،بةيةكةوة هيَرش
لةناكاو دةكةنة سةر فرِؤكة و دبابة ميسرييةكاني ناو فرِؤكةخانةكةي باشووري سةنعا ،هةروةها بة
قازيفةي مورتر هيَرش دةكةنة سةر سةربازطةي ميسري و كؤمارييةكان لة تةعز .ئةطةرضي
ميسرييةكان دةتوانن هيَزةكاني بةدر لة بارةطاي سةركردايةتييةكةيان لةناو ئةشكةوتةكان
دةرثةرِيَنن ،بةآلم ناتوانن ريَطا سةرةكييةكي سةر سنووري سعوودية داخبةن ،لة ئيستطة و
رؤذنامةكاندا سةركةوتين خؤيان بآلودةكةنةوة ،بةآلم ناضار دةبن ئاطربةسةكةي كة لة كؤنطرةي
ئاركويت لة سودان لة رؤذي ٢ي نؤظمبةر دانوستاني لةسةر كرابوو مؤر بكةن.
111
لة مانطي سثتةمبةري سالَي ١٩٦٤جةمال عةبدولناسر و مةليك فةيسةلَ لة كؤنطرةي لوتكةي
عةرةبي لة ئةسكةندرية كؤدةبنةوة ،بةآلم هيَشتا نزيكةي ٤٠هةزار سةربازي ميسري و دة
هةزاري سةربازي تريش لة يةمةن مابوون ،لة دوا بةياني كؤنطرةكةدا سةبارةت بة شؤرشةكةي
يةمةندا بآلودةكةنةوة ،كةوا كؤشش بكةن هةموو ناكؤكييةكاني اليةنة يةمةنييةكان ضارةسةر
بكةن ،كؤششيش بكةن هةموو رووداوةكاني ضةكداري و كوشتيارةكانيان لة يةمةن راطرن ،هةموو
كيَشةكانيان ئاشتيانة ضارةسةر بكةن.
لة رؤذي ٢ي نؤظمبةري سالَي ١٩٦٤كؤنطرةيةكي نهيَين لة ئاركويت لة سودان دةبةسرتيَت،
اليةنة شةرِكةرةكان برِيار دةدةن سةعات يةكي ثاش نيوةرِؤي رؤذي دووشةممةي ريَكةوتي ٨ي
نؤظمبةر رابطرن ،هةردووآلش دانوستاني ضرِوثرِ دةكةن ،كة نويَنةراني ميسري و سعوودييش وةك
ضاوديَر بةشداري دةكةن ،تيَدا برِياردةدةن بة ئامادةبووني سةرؤك عةشريةتةكان لة رؤذي ٢٣ي
نؤظمبةر كؤنطرةيةك بكةن ،ئةو كؤنطرةيةش دةبيَتة ناوكي ئةجنومةني نويَنةران ،كة كاربكةن
ليذنةي كارطيَرِي كاتي دامةزريَنن و هةراليةنة دوو كةس و يةكيَكي بيَاليةنيش دابنيَن ،ئةوانةش بة
شيَوةيةكي كاتي حوكمي وآلت بكةن ،تا ريفرؤميَك بؤ دةستنيشانكردني كارطيَرِييةكي ثاشايةتي
يان كؤماري ساز بكةن ،برِيار ديَتة وةرطرتن ،كةوا ئةلسالل و بةدر هيض ثؤستيَكي رةمسييان
نةبيَت .حمةمةد ئةمحةد نعمان كة لةاليةن ئةلساللةوة كرابووة سةرؤك وةزيران داوا دةكات،
ثرؤسةيةكي ئاشتةوايي لةناو هةموو عةشريةتةكان بكريَت ،داواكةي ئةو لة راديؤي سةنعا
بآلودةبيَتةوة كة داواي كردبووو ،ئاشيت لة ثيَناوي ميللةتي يةمةندا بةرقرار بيَت ،هةروةها وتبووي
كةوا ئةو سةرؤكايةتي كؤمارييةكان لة كؤنطرةكة دةكات و ئةلسالليش لة سةنعا دةمينيَتةوة تا
ئيمام بدر ئيقناع بكات بةشداري ئةو كؤنطرةية بكات .بةآلم نة ئيمام بدر و نة كةس لةسةركردة
ديارةكاني بةشداري ناكةن ،بةآلم هةنديَ لة سةرؤك عةشريةتة ديارةكاني هةواداراني ثاشايةتي
بةشدار دةبن ،لةو كؤنطرةيةدا ثيَنج سةرؤك عةشريةت و ضوار زاناي ئايين لة ليذنةي كؤششكار بؤ
ئاشتةوايي دادةنريَن ،عةبدولناسريش لةاليةن خؤيةوة ثريؤزبايي لةو كؤنطرةية دةكات ،ئةوةش بة
بواريَكي باش دةزانيَت تا هيَزة ميسرييةكان لة يةمةن بكشيَنةوة ،ئةو لة راديؤي قاهريةدا
وتبووي :
112
ئةوةيان كازيوةيةكة لةسةردةميَكي نويَ .
ئةلسالليش لةاليةن خؤيةوة وتبووي ئةو هةنطاوة بواريَكي سةركةوتووانةية ،لةاليةن بةرةي
ثاشايةتييشةوة بدر وتبووي :
ثيَويستة ئةو جةنطةي وآلتة شريينةكةماني ويَران كردبوو بنربِ بكريَت و دانوستاني ئاشتييانة
هةموو كيَشةكاني ناو يةمةن ضارةسةر بكات.
لوتكةكةي جةدة
لةثاش سالَي ١٩٥٦كة جةمال عةبدولَناسر بؤ حةج سةرداني سعوودية دةكات و لةو حةجةدا
ثاشا سعوودي كورِي عةبدولَعزيز دةبينيَت ،لة رؤذي ٢٢ي مانطي ئؤطسيت ١٩٦٥بة كةشيت
ئازادي عةبدولَناسر دةطاتة جةدة و لةويَ مةليك فةيسةلَ دةبينيَت ،ئةويش بةطةرمي ثيَشوازي
دةكات لة ماوةي ٤٨سةعاتدا هةردووال ريَكةوتنيك مؤردةكةن و كة ئةويش كورتةي
كؤنووسةكةية:
113
كة دوو سةربازي خؤي دةيانةويَ ئةلسالل بكوذن ،كةسايةتي ئةو بةرتةسك دةبيَتةوة ،بؤيةش ئةو
ضةند سةربازيَكي ميسري وةك ثاسةوان ديار دةكات ،برِيار دةدات بةرِيَوةبةري طشيت ئاسايش
عةبدولَقادر ئةخلةتةري و وةزيري ناوخؤ ئةلئةهنومي بطرييَن ،ثؤليسيش تةقة لةو
خؤثيشاندةرةكان دةكات ،كة بةرهةلَسيت دةكةن لة هاتين ليذنةي عةرةبي ئاشتةوايي بؤ يةمةن
ساز كرابوو ،ئةلسالل حكومةتيش هةلَدةوةشيَنيَتةوة ،حكومةتيَكي نويَ ثيَكدةهيَنيَت كة سيَ
وةزارةتة طرينطةكان دةداتة ئةفسةرةكان ،خؤشي ثؤسيت وةزارةتي بةرطري و دةرةوة دةطريَتة
ئةستؤ .لة ميسريش بة فةرماني جةمال عةبدولَناسر سيَ سةركردةي كؤمارةكان لة ماوةي سالَيَك
زؤرتر طريابوون ئازاد دةكات ،ئةوانةش بة تومةتي دانوستانكردن لةطةلَ ثاشايةتييدا طريابوون،
ئةوانيش قازي عةبدولرةمحان ئةرياني و ئةمحةد حممةد نعمان و حةسةن ئةلعمري بوون .كة
ئةلسالل لة سةرةتاي مانطي نؤظمبةردا سةرداني قاهرية دةكات ،لةويَ عةبدولَناسر ئامؤذطاري
دةكات دةست لة ثؤستةكانييدا بكيَشيَتةوة و روو لة تاراوطة بكات ،بةآلم ئةلسالل طويَ لة
ئامؤذطارييةكاني جةمال ناطريَت ،بؤية بؤ ثشتيواني روو لة بةعسييةكاني بةغدا دةكات ،بؤيةش
عةبدولَناسر فةرمان بة سوثاكةي لة يةمةن دةدات ئةطةر كودةتايةك دذ بة ئةلسالل كرا يارمةتي
نةدةن ،بؤيةش لة رؤذي ٥ي مانطي نؤظمبةر كودةتاكة دةكريَت .
114
لة ئةجنامي شةرِةكةي سالَي ١٩٦٧و كشانةوةي هيَزة ميسرييةكة لة يةمةن باري كؤمارييةكان
لة يةمةن الر دةكات ،ضونكة ميسرييةكان ضةك قوورسةكانيان دةبنةوة ،كة ئةلسالليش لة بةغدا
دةبيَت كودةتايةكي لةسةر دةكةن و كةمبوونةوةي كؤمةك و يارمةتييةكاني دةرةكي رةوشي
كؤمارييةكان شثرزة دةكات .هيَزةكاني ثاشايةتي ماوةي حةفتا رؤذ سةنعا طةمارؤ دةدةن ،بةآلم
هةر كؤمارييةكان سةردةكةون ،ئةويش ثاش ئةوة ديَت كة مةملةكةتي سعوودية دان بة كؤماري
يةمةني دةنيَت ،لةسالَي ١٩٧١تةواوي هيَزة ميسرييةكانيش لة يةمةن دةكشيَنةوة ،دةرضووني
بريتانييةكاني لة يةكيَيت باشووري عةرةبي لةسالَي ١٩٦٧بوارساز بوو كؤمارييةكان سةربكةون،
بةثيَي ئامارةكاني ميسري ذمارةي قوربانييةكاني ميسري لة يةمةن طةيشتووتة ١٥١٩٤ميسري
و سةربازةكاني ثاشاييةتيش دةطاتة نزيكةي ٤٠هةزار سةربازيان لي كوذرابوو.
115
بابةتي ثيَنجةم
شؤرشي رووسي
شؤرشي رووسي
ئةطةر ثرسيار لة مةزنرتين و طةورةترين رووداوي سةدةي بيستةم بكةيت ،بيَطومان شؤرشي
رووسييةكة شياوي باسة كة بةلشةفيية ماركسييةكاني بؤ يةكةم جار لة ميَذوودا هيَناية سةر
116
دةسةآلت ،ئةوةش بة مةزنييةكةي هاوشاني رووخاني يةكيَيت سؤظيةت لة كؤتايي سةدةي
بيستةمة .
ئةو شؤرشة كاردانةوةكةي طةيشتبووة هةموو طؤشةيةكي ئةو جيهانة بةرينةدا ،كاريطةري
راستةوخؤشي هةبووة ،ئةو شؤرشةش بوو وآلتيَكي زهليَزي وةك يةكيَيت سؤظيةتي ثةيداكرد،
ئةوانة بوون كة هيتلةريان لةناو بةفرة دذوارةكاني رووسييدا خنكاند ،هةر ئةوانةش بوون
ثشتيوانييان لة بزاظة شؤرشطيَرييةكاني جيهاني سيَيةم دةكرد ،شةرِة ساردةكةش بة ثةيدابووني
ئةو جةمسةرة دريَذي كيَشا .ئةو شؤرشة بوو ئةو خةونةي بةرنامةريَذ دةكرد كة جياوازييةكاني
نيَوان ضيين دةولَةمةند و هةذارةكان ناهيَلَيَت ،ئةطةرضي سةركردايةتي سؤظيةت لة بةرنامةكاني
شؤرشي ثروليتارياش اليان دابوو ،بةآلم هةر ئةزموونيَكي ناوازة بوو ،لة شؤرشةكاني جيهان و
منونةيةكة باسي دةكريَت و ناوي زيندووة .
رةوشي رووسياي قةيسةري لة سةدةي نؤزدة بةرةو ئالَؤزي و نالَةباري دةرِؤيشت ،جوتيارةكان
ذيانيان مةرطةسات بوو ،برسيةتي ناونيشان و هاورِيَيةتي مردني دةكرد ،زؤربةي خيَزانةكان لةناو
ذووريَك يان كوخيَكدا دةذيان ،سةرما هةراساني كردبوون و طةرم نةدةبونةوة ،خواردنيان ناني
وشك بوو ئةوةي دةسيت كةوتبواية ،لة زؤربةي ناوضةكاني ئيمثراتؤريةتي رووسي جوتيارةكان تيَر
نان نةبوون ،كريَكاري شارةكانيش ببوونة كويَلةي طةورةكانيان و لة ثةراويَزي ذياندا دةذيان.
هاوآلتي رووسي سادة تةنها ئةوةي مابوو لة خودا داوا بكات مةرطي ثيَ ببةخشيَت و لةو رذيَمة
دةربازي بيَت كة ثياواني كؤشك و دةسةآلتدارةكان هةموو ثيَداويستييةكاني ذيانيان مسؤطةرة،
جوتيارةكانيش هيوايان وابوو ،وةك ئاذةلَ سةيريان بكةن ضونكة ئةوان مافةكانيان باشرت ثاريَزراو
بوو .
117
لةو رةوشةدا قةيسةر لةبةر رؤشنايي دةسةآلتي خودايي ثاشايةتي حوكمي وآلتةكةي بة سيستةمة
كؤنةكان سةربةستانة بةرِيَوة دةبرد ،ئةو سيستةمةش تاكة رذيَم بوو لة ئةوروثا نةطؤرِابوو،
بنةمالَةي رومانؤف لةسالَي ١٤٩٤بة زةبري ئيظاني خويَنريَذ و ثوترس و كاتريين مةزن بةرِيَوة
دةضوو ،بنةمالَةي رومانؤف دةسةآلتيان توندتر دةكةن ،كة هيَز و زةبرةكةيان لة ثامشاوةي
دةولَةتي رؤماني و بيزنيت وةردةطرن و خؤيان ثاش رووخاني قستةنتينية بة زةبري
عومسانييةكان ،لةسالَي ١٤٥٣دةكةنة ثاريَزةري يةكةمي مةزهةبي ئةرثوزكس ،بؤيةش هةردوو
دةسةآلتي ئايين و دنيايي لة كةسايةتي قةيسةر كؤدةكةنةوة و ئةجنومةني وةزيران وةك
ثارضةيةك ديكؤر دادةنيَت و قةيسةريش دةتوانيَت بةئاساني دووري خباتةوة ،ئةوةش زؤرجار
روويداوة .
118
بةكةمي و بؤ دابينكردني ثيَداويستييةكاني ضينة دةولَةمةندةكة و مالَة دةسةآلتدارةكان
دةردةكةوت.
ماركس
لةناو ئةو بازنة تاريكة و سستبووندا لة رووسيا هةنديَ تريؤذي هزرة ئةوروثييةكان دياربوون،
ئةوانة داواي ئازادي و دادثةروةري كؤمةآليةتييان دةكرد ،لة هةموويان طةشرت و روونرت لة
ناوةندي سةدةي نؤزدةم طةيشتين هزري فةيلسويف طةورةي ئةلَمان كارل ماركس بوو ،لةودةمانة
ماركس ( )١٨٨٣_١٨١٨لةطةلَ فريدريك ئةجنلزي هاورِيَي بناغةي سؤسياليسيت زانسيت
دادةريَذن و ئةوةش ثةرةثيَداني فةلسةفةكةي هيطل و هزرةكاني سؤسياليسيت ميسالي بوون،
ئةوانة هةردووكيان لة طةآللَةكردني ئةو رامانةدا بةياني يةكةمي شيوعي لةسالَي ١٨٤٥ليَ
دةكةويَتةوة ،كة تيَدا بانطيَشيت ئةوةيان كردبوو كةوا طةشةي جيهاني نةتةوةكان لةطةلَ ملمالنيَي
ضينةكان دةبيَت كة تيَدا ثرؤليتارياي كريَكاري زؤرينةية ،لة بةيانةكةدا هاتووة كةوا بةو طؤرِانة
كؤمةلَطا دةوكةويَتة ناو كةشيَكي برايةتي و يةكساني و هةموو جياوازييةكاني ناو ضينةكان
نامينيَت و بةيانةكةش درومشي ئةي كريَكاراني جيهان يةكبطرن بآلودةكاتةوة و داواكارة شؤرش
بةسةر ضينة برذةواكة بكةن ئةوانةي ضينة كريَكارييةكة بة سيستةميَكي سةرمايةداري
دةضةوسيَنةوة.
ماركس هزري وا بوو كةوا كؤمةلَطة سةرمايةداريية طةورةكاني وةك بريتانيا و ئةمريكا دةتوانن
هةنطاو بنيَن بةرةو ئيشرتاكيةت ،ئةو رامانةش بةخيَرايي دةطاتة رووسيا ،ئةطةرضي ماركس
ثيَشبيين ئةوةي نةدةكرد شؤرشيَك هةلَطريسيَت ،بةآلم هزرةكةي ئةو لةو وآلتة تةشةنةي دةكرد،
لة ئيشرتاكيية رووسةكانيش رازي نةبوو ،بؤيةش لة نامةيةكدا كة بؤ ئةجنلزي رةوانة كردبوو،
نووسيبووي :من برِوا بة رووسةكان ناكةم ،ثيَش ئةوةي رووسةكان هةلَسنةوة دةرطاي دؤزةخيان
بؤ دةكريَتةوة ،ضونكة ئةوان لةسةرخؤ ثيَشدةكةون .ئةو وايدةزاني هيَشتا زؤر ماوة رووسةكان
119
ثةيرِةوي سيستةمي سوسياليسيت بكةن .لةبةرئةوةي ئةمريكا و بريتانيا دوو وآلتي ثيشةسازي
ديار و طةورة بوون ،بؤية ماركس هةسيت دةكرد لةو دوو وآلتة زووتر ضينة كريَكارة
هوشيارةكةيان رادةثةرِن و شؤرش لةسةر سةرمايةدارييةكة دةكةن .
بليخانؤظ هاورِيَيةكاني كؤدةكاتةوة و ماركسييةكان لةناو رووسيا يةك دةخات و لة كؤنطرةي منسك
لةسالَي ١٨٩٨ناو لة خؤيان دةنيَن حزبي ئيشرتاكي دميوكراسي ،حزبةكةي ناردونيكيش ناوي
دةبيَت بة حزبي شؤرشطيَري ئيشرتاكي ،هةردوو رةوتةكة لة سةدةي بيستةم دةبنة رةوتة
شؤرشطيَرةكةي ناو وآلت .بليخانؤظ كةشةكة بؤ ئةو ثالَةوانةي دوايي دةردةكةويَت ساز دةكات،
ئةو هةموو بةرةكاني حزبةكةي لة شاري بروكسل لةسالَي ١٩٠٣كؤدةكاتةوة ،كؤششيَكي
120
بةرنامةسازي ئازايانة بةرِيَوة دةبات ،بةآلم هةتا فالدميري ئوليانؤظ كة دوايي دةبيَتة لينني
دةردةكةويَت ،ئةو دةكةويَتة سيَبةرةوة.
لينني
فالدميري ئوليانؤظ كة نازناوةكةي لينني بوو لة شاري سيمربسك كة دوايي ناويان ناو ئوليا نوفسك،
ئةوةش ناوي يةكةمي لينني بوو ،لة رؤذي ٢٢ي ئةثريلي سالَي ١٨٧٠لة بنةمالَةيةكي
بريوكراتي طوزةران باش لةدايكبووة ،ئةويش وةك طةجنة خويَندةوارةكاني رؤذطارةكة لة
رةوشةكة ناو رووسيا نيطةران بوون ،بةآلم كة برا طةورةكةي ئةوةي لة ثالني كوشتين قةيسةرة
زؤردارةكة ئةلكسندراي سيَيةم بةشداري دةكات ،دةطرييَت و لةطةلَ دةستةيةك لةوانة بة فةرماني
ئةلكسندرا لة رؤذي ٢٠ي مايوي سالَي ١٨٨٧لة سيَدارة دةدريَت .ئةو رووداوة كاريَكي زؤر
كارةساتباري لةسةر ئةو خيَزانة دةكات ،باوكي تووشي خويَنثرذيَين ميَشك دةبيَت و دةمريَت،
ذنةكة لةناو خةم و لة ترسي دوارؤذي منالَةكاني داماوانة دةذيت ،بةآلم لينني برِياري خؤي دةدات
و بةيةكجاري دةضيَتة ناو ريَكخستنة ضةثةكان و بةجؤشةوة دةكةويَتة خةبات و كؤشش ،بؤيةش
لة كؤليَذي مافةكةش دةردةكريَت ،بةآلم دايكي لة دةسةآلتدارةكان دةثارِيَتةوة تا كورِةكةي لة
خويَندن وةربطرنةوة ،بؤيةش ئةو زيرةكانة خويَندنةكةي بة يةك سالَ تةواو دةكات و لةسالَي
١٨٩٣خويَندنةكةي تةواو دةكات و دةست بة كاري ثاريَزةريي دةكات و لةطةلَ كروبسكايا
ئةوةي ثاشان دةبيَتة هاوسةري ئيش دةكات ،بة بيانووي هةوكردني سييةكان و بؤ ضارةسةري
لينني بوار وةردةطريَت لةسالَي ١٨٩٥لة وآلت دةضيَتة دةرةوة ،تا لةويَ سومبلَة رووسة
ضةثةكان بدؤزيَتةوة ،ماوةي ضوار مانط لة ئةوروثا دةسورِيَتةوة لةوانة بليخانؤظ لة ذةنيَظ
دةدؤزيَتةوة .كة لينني دةطةرِيَتةوة رووسيا ضاالكانة دةكةويَتة سةر كاري سياسي ،لةويَ حزبيَكي
نهيَين بة ناوي خةبات بؤ رزطاركردني ضيين كريَكاران دادةمةزريَنيَت ،ئينجا بؤ ثةيداكردن و
كؤكردنةوةي خةلَكةكة و هاندانيان بؤ مانطرتن لة شارةكاندا دةسورِيَتةوة ،بةآلم دةكةويَتة دةست
121
ثؤليس و دةطرييَت و ماوةي ضواردة مانط لة زيندان دةمينيَتةوة ،ثاشان وةك دوورخراوةيةك
دةطوازريَتةوة زيندانةكاني سيبرييا و كة تيَدا سيَ سالَ لةويَ دةمينيَتةوة ،لةودةمانة ئةويَ ببووة
سةكؤيةكي كراوةي ضةثةكان .لةويَ لينني خةريكي راو و مةلةواني و سةرداني برادةران دةبيَت،
بةردةواميش دةخويَنيَتةوة ،كة كيذة هاورِيَيةكةي كروبسكاياش دووردةخريَتةوة لةويَ بةيةكةوة
ثرؤسةي هاوسةرطريي ثيَكدةهيَنن ،لةويَش لينني كاتة زؤرةكاني بة نووسني و وةرطيَرِان بةسةر
دةبات و هةر لةويَش كتيَبة ناوازةكةي طةشةي سةرمايةداري لة رووسيا دةنووسيَت.
شؤرشي ١٩٠٥
لينني لةسالَي ١٩٠٠ئازاد دةكريَت و سةرقالَي دةكردني رؤذنامةي ئاسكراي شؤرشطيَري دةبيَت،
بؤ ديتين هاورِيَية كؤنةكاني دةضيَتة ذةنيَظ ،لةويَ هاورِيَيةكان لةسةر سةرنووسةري
رؤذنامةيةكةيان ناكؤكييان دةكةويَتة ناو ،دةرئةجنام دةستةيةك لة لةنيَوان بليخانؤظ و زاسوليخ و
ئاكسلرود و ماركسيية كؤنةكان و لينني و ثرتوسؤظ و مارتؤظي ماركسييةكان نويَيةكان ثيَكديَت.
لةبةرئةوةي ئةلَمانيا دذايةتي كؤني لةطةلَ رووسيا هةبووة ،بؤية لينني ئةويَ دةكاتة بارةطاي
ضاالكيية سياسييةكاني و ذمارةي يةكةمي رؤذنامةكةيان ئاسكرا دةردةكات و بةنهيَين رؤذنامةكة
دةطاتة ناو رووسيا ،لةويَ ناو و سةركةوتنيَكي باش دةردةكات ،كريَكارةكان ئةو رؤذنامةية
دةكةنة ريَبازي بةرضاوي خؤيان و لينني دةبيَتة ئةفسانةي زيندووي ناو شؤرشطيَرةكان لةناو
رووسيا ،لةودةمانة لينني لةطةلَ هاوسةرةكةي لة لةندةن بةنهيَين دةذيا ،لةويَ طةجنيَكي ثايةدار
سةرداني دةكات كة ثاشان بة تروتسكي دةناسريَت ،لينني زؤر بة كةسايةتي ئةو كورِة طةجنة
سةرسام دةبيَت ،بؤية دةيكاتة ئةندامي دةستةي نووسةراني رؤذنامةي ئاسكرا .بليخانؤظ داواي
بةستين كؤنطرةيةك دةكات لة بروكسل ،لةويَ و لةو كؤنطرةيةدا كةسايةتي لينني زؤر بالَكيَش
دةردةكةويَت ،لةويَ ئةو لينني بة دوو دةنط زؤرتر كة ثاشان ناويان دةبيَت بة حزبي زؤرينة
بةلشةفييةكان ،بةرةي دووةميش كة كةمينةكة بوون ناويان دةبيَت بة مةنشةفييةكان ،كؤنطرةش
برِيار دةدات حزبةكةيان حزبي دميوكراسي سوسياليسيت كة دةستةي ئاسكرا لةوانة لينني
122
سةرثةرشيت بكريَت .بةآلم ثاش ماوةيةكي كةم كةمينةكان دةست بة سةر حزب و رؤذنامةكة
دادةطرن ،بؤية لينني ناضار دةبيَت رؤذنامةيةك بة ناوي فربيد بؤ طةرِانةوةي دةسةآلتيان بةسةر
حزبةكة و رؤذنامةكة دةربكةن ،بةآلم لةودةمانة لةناو وآلتدا طؤرِانيَك روودةدات كة كاريطةري زؤري
لةسةر ذياني لينني و هاورِيَيةكاني دةبيَت .
لة دةرئةجنامي شةرِةكةي ذاثؤني رووسي ساآلني ١٩٠٤و ١٩٠٥لةسةر دةسةآلتداري لةسةر
نيمضة دوورطةي كؤري رووخان و الوازي رووسيا دةردةخات ،ضونكة شةرِةكة برييت بوو لة
ذمارةيةك شكان و هةرةسي سوثا و ئةستوولَي رووسي بةرامبةر نةتةوةيةكي طضكة بة هةموو
ثيَوانةكان ،ئةطةرضي ئةمريكاش بؤ هةلَسانةوة و نةرووخاني اليةني رووسي دانوستانيَك ساز
دةكات و شةرِةكة كؤتايي ثيَ ديَت ،بةآلم رووسيا وةك اليةنيَكي شكاوي مةيدانةكة لة هةموو
بوارةكاندا دةردةكةويَت ،بةآلم رووسيا وةك ناو و دةسةآلتيَكي مةزن هةموو شتةكان دةدؤرِيَنيَت و
دةسةآلتي قةيسةر لةناو وآلتدا شل و سيس دةبيَت ،بؤيةش بزاظة نيشتمانييةكة سيماي
دةردةكةويت ،زؤر بةخيَرايي رةوشةكان وةك شؤرشيَكي راستةقينة دةردةكةويَت ،بؤيةش ئةو
رةوشة بةخيَرايي قةيسةر دةرووخيَنيَت.
يةكشةممة خويَناوييةكة
راي طشيت لة هةموو ضني و تويَذةكاني كؤمةلَ دذايةتي دةسةآلتة طةندةلَ و زؤردارةكةي
قةيسةريان دةكرد ،ئةطةرضي زووتر كريَكارةكاني كانةكاني سان ثرتسبؤرط مانطرتنةكةيان سةري
نةطرتبوو ،بةآلم جؤرج جابوني باوك و سةرؤكي يةكيَيت كريَكارةكاني كارطةكاني رووس داوا
دةكات ريَثيَوانيَك بؤ بةردةم كؤشكي قةيسةر ساز بكريَت و تيَدا سكاآليةك ثيَشكةش بكريَت ،كة
تيَدا داواكاربوون كاتي ئيشكردنيان بكريَتة هةشت سةعات ،بؤية لة رؤذي ٢٢ي ينايري نزيكةي
٢٠٠هةزار كريَكار بة ثيَشةوايةتي باوك جابون بةرةو كؤشكة زستانييةكةي قةيسةر لة سان
123
ثرتسبؤرط ريَ دةكةن ،كة قةيسةر زووتر لةو كؤشكة بةرةو كؤشكة زستانييةكةي لة شاري
زاريسكوسيلو رايكردبوو ،بؤيةش جاريَكي تر نةطةرِايةوة ئةو مالَةي.
ثاسةوانةكاني كؤشكي قةيسةرييةكة بواريان نةدابوو ريَثيَوانةكة ثيَشرِةويي بكةن ،بؤيةش تةقة لة
خةلَكةكة دةكةن و تيَدا ٥٠٠كةس دةكوذن ،بؤيةش لة ئةجنامي نةفاني حكومةتي قةيسةري،
ئةوانةي لةو ئاطربارانة بةشدار ببوون و نةكوذرابوون دةبنة كةساني شؤرشطيَر و جابونيش خؤي
دةرباز دةكات و لة وآلت دةردةضيَت ،سةركردة ضةثةكاني رووس خؤيان لة ثشت ئةو خةلَكة
شؤرشطيَرة ريَكدةخةن و سةرهةلَدانةكة سازتر دةكةن ،كة تةنها تروتسكي كة تازة لة فةلةندا كة
بةشيَك بوو لة قةلَةمرِةويي ئيمثراتؤريةتييةكة دةطةرِيَتةوة بةرةو بانطةوازي شؤرشةكة دةضيَت.
ئيرت شؤرشةكة دةطاتة ثؤلؤنيا و وياليةتةكاني بةلتيك و قوقاز ،ئةو سةربازانةي بة شكاوي لةو
شةرانة دةطةرِيَنةوة ئةوانيش بةشداري شؤرشةكة دةكةن ،بؤيةش شارةكان دةطرييَن لةوانة
مؤسكؤي كؤنة ثايتةختةكةش ،نويَنةراني كريَكاراني كةرطةكاني سان ثرتسبؤرط ئةجنومةني
سؤظيةت دادةنيَن بؤ كارطيَرِي بةرنامة شؤرشطيَرةكان و داناني سياسةتة طشتييةكة ،ئةوةش
ببووة سؤظيةتةكة كة لةاليةن مةنشفييةكانةوة سةرثةرشيت دةكرا .نيقؤالي دووةمي قةيسةر
لةبةردةم ئةو رةوشةدا تةسليم دةبيَت و شؤرشةكة هةموو رووسيا دةطريَتةوة و يةكةم دةستوور
لة ميَذووي خؤياندا ساز دةكةن ،رووسةكان دةبنة خاوةن يةكةم ثةرلةماني هةلَبذيَردراو دوما،
بةآلم قةيسةر دةسةآلتة لةرزؤكةي لةسةر سوثا و دةرياواني و سياسةتي دةرةوة و ناوةوة
دةمينيَت ،بةآلم رووسةكان دلَيان بةو دميوكراسيية خؤش دةبيَت ،زؤريش ناخايَنيَت كةوا هيَزة
شؤرشطيَرةكان لة ديسمبةري سالَي ١٩٠٥هةلَدةوةشيَتةوة ،بةآلم رووسةكان و حزبةكان لةو
ئةزموونة فيَردةبن ضؤن شؤرش بةرثادةبيَت و ضؤن بةرِيَوة دةضيَت.
124
ثاش شؤرشةكةي سالَي ١٩٠٥رووسيا بؤ يةكةجمار سيستةميَكي نيمضة دميوكراسي ثةيرِةو
دةكات ،ناوي حكومةتيش بةباش باس دةكريَت ،لة بواري ثيَشةسازييش طةشةسةندنيَكيش
هةسيت ثيَ دةكريَت ،لةوالشةوة رةوتة شؤرشطيَرةكانيش زؤرتر مناي دةكرد ،ضونكة بة نسكؤي
شؤرشةكة زةبري تونديان ثيَ كةوتبوو ،بةآلم رةوتة دميوكراسييةكةي لة وآلتدا هةسيت ثيَ دةكرا
ئةوةندة الواز و سةرةتايي بوو قةيسةر دةيتواني بةئاساني ثةكي بكات و بريوخيَنيَت،
يةكةجماريش ئةجنومةني دوما لة ميَذووي رووسيا يةكةم كؤبونةوةي لة مايوي سالَي ١٩٠٦لة
سان ثرتسبؤرط دةبةسرتيَت ،بةآلم قةيسةر بريي لةوة نةدةكردةوة هيض لة ثيَشنيارةكاني
ئةجنومةنةكة بيَتة واري جيَبةجيَ كردن .لةسةرةتاي كؤبونةوةكة حكومةت لةطةلَ نويَنةرةكان
رووبةرِوو دةبنةوة كة بة هةلَبذاردني زةآلل هةلَبذيَردرابوون ،بؤيةش قةيسةر ئةوةيان بة
هةلدةزانيَت و دةست لة كاروباري ئةجنومةنةكة وةردةدات و لة ٢٢ي يوليؤدا ثةرلةمان
هةلَدةوةشيَنيَتةوة .ئةطةرضي ثةرلةمانتارةكان كؤشش دةكةن هاوآلتيان بؤ رابوون و هةلَضوون
هان بدةن ،بةآلم خةلَكةكة لة ئةجنامي نسكؤكةي رابردوو بيَدةنطي و ماتبوون هةلَدةبذيَرن،
بؤيةش ثةيامةكاني ثةرلةمانتارةكان بيَ سوود دةبيَت .ديار بوو رةوشةكان وةك جاران دةرِؤيشت
و دووبارة قةيسةر دةست دةداتةوة توندكارييةكان و هةموو دةسكةوتةكاني شؤرشةكة ثوضةلَ
دةبيَتةوة ،بةآلم دةركةوتين كةسايةتييةكي رووناكبريي وةك ستوليبني بؤ سةرؤكايةتي
ئةجنومةني وةزيران لةسالَي ١٩٠٦دةبيَتة تريؤذي هيوايةك و دةبيَتة بةربةستيَك لةبةردةم
قةيسةر تا دوما لةناو نةبات ،بة ناوبانطيية ثاك و دلَسؤزييةكاني ناويَك دةردةكات .
ئةو ثرؤذةيةكي ضاكسازي لة بواري ضاكسازي كشتوكالَي رادةطةيَنيَت ،بةوةش نيشايةكي ضاكة لة
رةوشي جوتيارة رووسييةكان ثةيدا دةبيَت ،بؤيةش لينني لة ضاكسازييةكاني ئةو ثياوة
دةترسيَت نةوةك هةستة شؤرشطيَرييةكان كث بكاتةوة ،بةآلم رةوتي منشفييةكان
ضاكسازييةكاني سةرؤك وةزيران بةباش ناو دةبةن ،بةآلم قةدةر وا دةكات ئةو ثياوةي لينني
مةبةسيت بوو لةو بازنةية دووربكةويَتةوة ،رؤلَي نامينيَت و دةكوذيَتةوة ،ئةويش بة فةرماني
قةيسةر ئةلكسندرا ئةوةش بة دةسيت طةورةترين جادووطةري ميَذوو راسثؤتني دةبيَت.
125
راسثؤتني
بة عةقل و تيَطةيشتنة نةفامييةكةي ئةو ذنة راسثؤتني دةتوانيَت بطاتة ناو عةقلي نيكؤالي
قةيسةر ،كة داواي ليَ دةكات بؤ طةيشنت بة حالَةتي ثاكبوونةوة و دوا قؤناخي دةربازبوون ئةو
تاوان و هةلَةي سيَكسي بكات ،بؤيةش دةطاتة هةموو طؤشةكاني كؤشكةكة و تيَدا جؤرةها
بةدرةووشيت و داويَنثيسي تيَدا دةكات .كة قةيسةر بؤ بةشداريكردن لة شةرِةكاني جةنطي
يةكةمي جيهان لة كؤشك دووردةكةويَتةوة ،دةسيت راسثؤتني لةاليةن ذنة قةيسةرةكة دةكريَتةوة
دةست لة كاروباري كؤشك وةردةدات تا رادةيةك وةزيريش دادةمةزريَنيَت و دووريان دةخاتةوة،
هةموو ثيَوانةكاني البردن و دامةزراندنةكانيش بةندبوو بةوةي ئةوانة ضةند دلَسؤزي ئةو بوون و
بةس ،خةلَكة نةجيبزادةكانيش كةسايةتي ئةويان لة بةرجةستةبووني شةيتان دةبيين ،كةواتة
شاري سان ثرتسبؤرط دةكةويَتة بن دةسيت شةيتانةكة و ناوي بة شاري شةيتانةكة دةناسريَت.
بؤيةش كؤشش دةكةن بة هةر جؤريَك بيَت ئةو ثياوة لةناوببةن ،بؤية كيَكي ذةهراوي دةدةنيَ،
126
بةآلم هةموواليةك سةرسام و ئةبلةق دةبن كة ذةهرةكة كار لةو ناكات ،ضونكة ئةو زووتر خؤي
لةوة راهيَنابوو ،ذةهري بةكارهيَنابوو ،بؤية بةرطري تةواوي ثةيدا كردبوو ،بؤيةش نةيارةكاني بة
طوللة دةيكوذن و تةرمةكةي فرِيَ دةدةنة ناو دةريا تا ثاش دوو رؤذ ئينجا دةدؤزريَتةوة .ئةوةي
جيَطةي رامان بووة كةوا راسثؤتني بة ضةند رؤذيَك لة كوشتنةكةي نامةيةك بؤ قةيسةر دةنووسيت
كةوا مردني ئةو نزيك بووة ،وتبووي من لة ئةجنامي ثالنيَكي ناو بنةمالَةي قةيسةر دةكوذريَم،
هةروةها لة نامةكةدا وتبووي لة ماوةي دوو سالَدا هةموو بنةمالَةكةتان بة دةسيت ميللةتي رووسي
دةكوذريَن و دروست ئةوةش بةسةر بنةمالَةي رمانؤظ ديَت .راسثؤتني بة يةكيَك لة كةسايةتيية
شاراوةكاني ميَذوو دةناسريَت ،كة ذياني تذيية لة ئةفسانة و جادووطةريي و درؤ ،ئةو باش
الوازييةكاني كؤشكي زانيبوو ،ئينجا ئةو ميللةتةيان بةرةو بةرةكاني كوشنت دةبرد و ميللةت لة
نةهامةتييةكان دةذيا ،بؤيةش ئةوةيان بة هؤكاري سةرةكي هةلَطريساني شؤرشةكة بوو كة
دةسةآلتدارةكاني لةناوبرد.
كة قةيسةر ستوليبني لة كؤلَ خؤي دةكاتةوة دةطةرِيَتةوة سةر دةسةآلتة تاكرِةوييةكةي خؤي،
برِياريش دةدات دذايةتي جوولةكة رابطةيَنيَت ،هةموو ثؤست و كارةكان رادةسيت خةلَكةكةي
خؤي و كةسة طةندةلَ و ياوةرةكاني بكات كة برِواي رةهاي بة دةسةآلتي ئةو هةية و بةس،
بؤيةش دووبارة ئةجنومةني دوما هةلَدةوةشيَنيَتةوة .لة بةرةكةي تريش ضريؤكيَكي تر لة ئارادا
بوو ،لينني لةناو رةوتة سوسياليستةكان دةسةآلت و هزركةي كةمي دةهيَنا ،رةوتة بةلشفييةكان
بةرامبةر منشفييةكان الواز دةبوو ،ئةوانةي داواي ضاكسازييان دةكرد نةك شؤرش ،ئةوةش لة
كؤنطرةي ستؤكهؤمل لةسالَي ١٩٠٦بة باشي باآلدةسيت ريفؤرخموازةكان دةردةكةويَت و
شكسيت اليةني لينني دةبينريَت و منشفييةكان دةبنة زؤرينة .ديارة ئةو رةوشة نويَيةش ماناي
ئةوة نةبوو كةوا لينني ثةكي دةكةويَت ،بؤية بة هيَز و ورةيةكي طةرمةوة دةطةرِيَتةوة مةيدانةكة
127
و كؤشش دةكات دووبارة هةلَبستيَتةوة ،ئةوةش لة كؤنطرةي لةندةن لةسالَي ١٩٠٧لينني
بةسةر بليخانؤظ سةردةكةويَت ،بؤيةش ليَرة ئةوة روون دةبيَتةوة كةوا مةيدانةكة جيَطاي ئةو دوو
بةرةية نابيَتةوة و ناكريَ هةردووال خةباتةكةيان بةردةوام بكةن و دان بةيةكرتي بنيَنن .لينني
هةست دةكات كةوا دؤست و هةوادارةكاني كةم بووة ،منشفييةكان داوا دةكةن رؤذي بلشفييةكان
(ثروليتاريا) لةبار ببةن ،بؤيةش لينني بة تكيتكةكةي خؤيةوة بةو برِيارةيان رازي دةبيَت و
رؤذنامةكةيان لةطةلَ ثراظدا واتة حةقيقةت تيَكةلَ دةكاتةوة ،كة لةاليةن تروتسكييةوة
دةردةضوو ،ئةطةرضي لة سيما و لة هةلَسوكةوتةكان يةكبوونيَك لةنيَوان ئةو دوو هةلَويَستةدا
دةبينرا ،بةآلم لة ناوةرِؤكدا دةزانرا كةوا زؤر ناكؤك و ناكؤكييةكان قوولَرتن لة يةكبوونةكة ،كة
لينني دان بة باآلدةسيت منشفييةكان دةنيَت ماناي ئةوة نيية كةوا هزري ئةواني ثيَ راسرتبوو .لة
سةرةتاي ١٩١٢لينني ببووة سةركردةيةكي بيَ جةماوةر ،بةآلم طؤرِانكارييةكاني مةيدانةكاني
ئةوروثا كة تةثلَي شةرِي تيَدا ليَدةدرا ،لينني ئةو رةوشة دةقؤزيَتةوة ،كة تيَدا كريَكاران لةناو
رووسيا نارِةزايي زؤريان هةبوو ،طوزةراني ميللةت ئالَؤز و نالَةبار بوو ،بؤيةش داوا دةكات
كؤنطرةيةك لة براط ببةسرتيَت.
كؤنطرةكةش هزري بلشفييةكان بوو بؤ سازكردني ديكتاتؤريةتي كةمينة ،بؤية كةس لة
منشفييةكان بانط ناكةن ،كؤنطرةكة تةنها بة ئامادةبووني لينني و هاوبريةكاني دةبيَت ،بؤية
كؤنطرة لينينييةكة بةرنامةريَذي كاري شؤرش لة رووسيا دةكةن ،لةسةر داواي لينني كؤنطرةكة
ناوي ثراظدا بؤ رؤذنامةكةيان داطري دةكات و لةبن دةسيت تروتسكي دةردةهيَنيَت ،كة تيَدا هزر و
راماني لينيين تيَدا بآلودةكرايةوة و باس لة بةرنامة شؤرشطيَرييةكةي دةكرد .بة ريَذةيةكي ديار و
بةرزةوة كةسايةتي لينني بةرزدةبيَتةوة ،ئةو جارة لينني بة ورةيةك كة شكان و نسكؤ قبوولَ
نةكات ديَتةوة مةيدان و كار دةكات بةرنامة شؤرشطريييةكةي بضةسثيَنيَت ،كار دةكات لةناو
رووسيا كاري نهيَين بكةن ،لةودةمانةش قةيسةر كارسازي دةكرد بضيَتة ناو شةرِيَكي نويَ ،ئةويش
جةنطي يةكةمي جيهاني.
شةرِةكة
128
لةبةر هةبووني ناكؤكي و ملمالنيَي لة ماوةي زؤرتر لة بيست سالَ لةنيَوان وآلتة ئةوروثييةكان و
ثاش كوشتين جيَنشيين نةمساوي دةرئةجنام بؤ بنربِكردني كيَشةكانيان شةرِ دةكةنة دوا
ضارةسةر ،ئيرت بريتانيا و فةرةنسا و رووسيا بةرِووي ئةلَمانيا و هةنطاريا و دةولَةتي عومساني
دةوةسنت ،لة هةموو بةرةكان شةرِةكة دةقةوميَت ،ئةلَمانيا لة رؤذي ١ي ئؤطسيت سالَي ١٩١٤
شةرِي رووسيا رادةطةيَنيَت ،لةودةمانةش رووسيا لةناو طةندةلَ و فرةجةمسةريي و بةدرةفتارييدا
دةيناآلند .لةسةرةتاي سالَي ١٩١٤مانطرتنيَكي يةك مليؤن كريَكاري لة رووسيا روودةدات
ضونكة رةوشيان لةوثةرِي ناخؤشييدا بوو ،بةآلم كة ئةلَمانيا شةرِ بةرِووي قةيسةر بةرثا دةكات،
رووسييةكان هةموو ناكؤكي و نارِةحةتييةكانيان لةبري دةكةن و ثشيت قةيسةر دةطرن و دذايةتي
ئةلَمانةكان دةكةن ،بؤيةش كريَكارةكان مانطرتنةكةيان رادةطرن ،واز لة خؤثيشاندانةكان
دةهيَنن ،بة كؤمةلَ بةشداري لة مةيدانةكاني مةشق و راهيَنان دةكةن و بةسؤزةوة بةشداري
شةرِةكان دةكةن .نةجيبزاد و دةولَةمةندةكانيش بةدواي ثؤست و ثلةسةربازييةكاندا دةضن ،لة
رؤذيَكي ثرِ شكؤدا و لة مةيدانيَكي ظاآلدا نيكؤالي قةيسةر لةبةردةم خةلَكةكة دةوةستيَت و هةمان
ئةو سويَندة دةخوات لة ئةلكسندري يةكةم لة كاتي ثةالمارةكةي ناثليؤن خواردبووي ،ئيرت
خةلَكةكةش بةجؤشةوة هاوار دةكةن ،خودا قةيسةرمان بثاريَزيَت .ئيرت حكومةت كؤمةلَة
برِياريَكي نيشتماني دةردةكات ،لةوانة طؤرِيين ناوي شاري ثرتسبؤرط ،كة ناويَكي ئةلَماني بووة
بة ناوة رووسييةكةي ثرتسرباط ،تا ميللةتةكةش هوشيار و ئاطادار بن خواردنةوةي ظؤدطاش
قةدةغة دةكةن ،ئةنداماني دوماش هةموو ناكؤكي و رقةكانيان بؤ قةيسةر و حكومةت لةبري
دةكةن ،هةموويان بة كؤي دةنط برِياري شةرِةكة ثةسةند دةكةن ،ئةو شؤرشةي ميللةت
ضاوةرِوانيان دةكرد دةبيَتة ئةفسانة ،ئيرت هيض دةنطيَك لةسةر دةنطي شةرِةكة لة رووسيا بةرزتر
نابيَت .ئةو جؤش و سؤزدارييش لةناو مةيداني شةرِةكة هيض بايةخيَكي نابيَت ،ضونكة شةرِةكة
موذدةي مالَويَراني و كةالوةيي رووسيا دةبيَت ،لةبةرئةوةي ئامادةسازييةكان تةنها سؤز و
هةلَضوون بوو ،بةوةش نةدةكرا ئةلَمانةكان بشكيَنن ،سوثاكةشيان سةركردايةتييةكي بةهيَزيان
نةبوو ،ذةنرالَ سوكوملينؤظ هةر ئةوةي هةبوو شانازي بة سةركردايةتيية ٢٥سالَييةكةي دةكرد
و هةرطيز لة ذيانييدا كتيَبيَكي لةسةر هونةرة سةربازي و شةرِدا نةخويَندبووة! هةروةها هيَزة
129
رووسييةكان ضةكي تةواويان نةبوو ،تفةنط بةشي هةمووياني نةدةكرد ،تؤثي قوورسي خيَرايان
نةبوو ،تةقةمةنييان نةبوو ،ئازوخةكانيان نةدةطةيشت ،بةكورتي سوثاكة لةرِووي ضةك و
ئازوخةوة الر و كةماسي زؤري هةبوو ،لةوالشةوة ئةلَمانةكان ضةكانيان باش تيذ و ئامادة كردبوو،
دةنطي دةهؤلَيان دةهات و ضةكةكانيان نويَكاري زؤري ثيَوة بوو ،بؤيةش دةكرا زؤر بةلةز
شةرِةكة ببةنةوة .
رووسيا سوثايةكي ثازدة ميلؤني ساز دةكات و رةوانةي بةرةكاني جةنطيان دةكات ،وةك ئةوةي
بةرةو كؤمةلَكوذييةكيان بنيَريت ،لةو شةرِةدا ذةنرالَ سوكوملينؤظ ئةو تاكيتكة رووسيية كؤنةي لة
شةرِدا ثةيرِةو نةكرد ،كة بوار بدةن دوذمن بيَتة ناو خاكيان و دزة بكات ،تا بةئاساني بكةونة بن
كةلَثي ورضة رووسييةكة ،ديارة كة ئةلَمانةكان هيَرش دةكةنة سةر فةرةنسا ،شةرِةكة و
رووداوةكان و طةرمي و جؤشي فةرةنسييةكان وا دةكات رووسييةكان بةثةرؤشةوة بةرةو
رووبةرِووبونةوةي ئةلَمانةكان بضنة مةيدان و لة هيَرشةكانيان دوودلَ نةبن .هةلَةي سوثاي
رووسييةش لةوة ديار دةكةويَت كة بةدريَذايي سنوورة ئةوروثييةكة هيَرش دةكةن ،هةر لة
دةرياي بةليتك لة باكوورةوة هةتا دةرياي ئةدرياتي لة باشوورةوة ،بؤيةش سوثا رووسييةكة
ثةرت و بآلودةبنةوة و لةسةر رووبةريَكي بةريندا دةمينيَنةوة.
ئيرت خةوني سةركةوتين رووسيةكان خاو دةبيَتةوة و لة يةكةم شةرِيان لة تاننربط لة كؤتايي
مانطي ئؤطسيت ١٩١٤دةشكيَن ،ئينجا لة شةرِةكةي دةرياضةكاني مسوريان لة مانطي
ديسمبةريش دةشكيَن ،لة كؤتايي مانطي ينايري سالَي ١٩١٥يش دووبارة لة نزيك دةرياضةكاني
مسوريان شةرِي دووةم روودةدات تيَدا سوثاي رووسي ثةالماردةر دةشكيَت و سوثا رووسييةكة
بةناضارييةوة بةرةو سنوورةكةي ثاشةكشة دةكات .
لةو شةرِانة لةيةك بةرةدا ضوار مليؤن سةربازي دةكوذريَت ،ئيرت ورةي سةربازةكان دةكةويَتة ذيَر
سفر ،بةر لةوةي بةيةكجاري رووسيا برووخيَت بةناضاري داواي فرياكةوتن و يارمةتيدان هانا
دةباتة بةر هاوثةميانةكاني ،ئيرت رةوشة جؤشدارةكةي ميللةتي رووسي بة طةيشتين هةوالَي
شكاني سوثايةكةيان بة دةسيت سوثاي ئةلَماني بة نائوميَدي و برسيةتي و رووخان دةطؤرِيَت.
بؤيةش ميللةتةكة هيض دةسةآلتيان نامينيَت كة تؤلَة لةو ئةلَمانة بكةنةوة كة لةناو مؤسكؤدا
130
دةذيان ،ئيرت ئةوةي ناوةكةي ئةلَماني بوواية دةطريا و سيَدارةيان بؤ رةوةندة ئةلَمانةكان
دادةبةستا ،دةيانووت ذنةكةي قةيسةر كة بةرِةضةلَةك ئةملان بوو بةشي ئةو كارةساتةي
بةردةكةويَت ،ئيرت هاواري دذ بة هاوثةميانةكان لة فةرةنسييةكان و بريتانييةكان بةرز دةبيَتةوة،
بؤيةش هاوار دةكةن ئيَمة تا دوا سةربازمان شةرِ دةكةين و تؤلَةي خؤمان دةكةينةوة .
ئيرت لةودةمانة قةيسةر خؤي بؤ سةرثةرشتيكردني بةرةكة لة شاري ثرتسبؤرط دةضيَتة دةرةوة،
ذنةكةشي دةكةويَتة بن دةسيت فريشتة رؤحييةكةي راسثؤتني ،بؤيةش ئةو دةبيَتة حاكمي رةهاي
وآلت و دةست لة كاروباري وةزارةتةكانيش وةردةدات ،لةودةمانةش اليةنة سياسييةكان
كؤدةبنةوة بؤ البردني نيكؤالي وةك قةيسةري رووسيا و داناني كورِة طضكةي ئةو .كةسة
هزرمةندةكةي ناو بنةمالَةي قةيسةر و سةركردايةتي حزبة راسرتِةوةكان كؤدةبنةوة بؤ لةناوبردن
و الداني راسثؤتني ،بؤيةش لة رؤذي ١٦ي ديسمبةري سالَي ١٩١٦دةيكوذن ،هةنطاوي
دووةميش ئةوة بوو كةوا قةيسةر و ذنة بةدكارةكةي لةناو ببةن .
بةآلم ثاش كوشتين راسثؤتينش رووسةكان هةست دةكةن رةوشةكةيان باش نابيَت ،بؤية زؤرتر
هةست بة نيطةراني و رووخان دةكةن ،ضونكة ئةوان هةستيان دةكرد لةناوبردني ئةو شةيتانة
مرؤظة سياسةتي رووسي لة هةموو ناهةمةتييةكان دةرباز دةكات ،وا رووسيا وةك خؤي
دةمينيَتةوة و قةيسةريش وادةزانيَت دةتوانيَت ئةلَمانةكان بشكيَنيَت و تؤلَةي خؤي ليَيان
دةكاتةوة ،لةناو كؤشكيش ذنة قةيسةرةكة كؤششي دةكرد تؤلَةي راسثؤتني بكاتةوة و ئةوانةي
بةشداري كوشتنةكةيان كردووة لةناو ببات ،لةناو سالؤنةكاني ثايتةختيش دةنطي نارِةزاييةكان
دةطةيشتة ئاسيت هةلَطريساني شؤرش .بةآلم قةيسةر بةو طؤرِانكارييانة و بةو رةوشة نالَةبارة
هيض طؤرِانيَكي ليَ بةدي نةدةكرا ،ئةو سووربوو لةسةر حوكمة تاكرِةوييةكاني ،كة مامةكاني و
كةسة نزيكةكاني لة هةلَطريساني شؤرشةكة ئاطاداري دةكةنةوة ،لةجياتي هةنديَ طؤرِان و
دةستكاري لة حكومةت بكات ،لة وةآلمدا وتبووي :من قبوولَم نيية كةس ئامؤذطارييم بكات.
كة سةفريي بريتاني لة رووسيا مةترسييةكاني لةندةن و ثاريسي ثيَ دةلَيَت ،ئةو بة هةموو
لوتبةرزييةوة كة شياوي كةسيَكي وةك قةيسةر بوو وتبووي :تؤ ئةي سةفري ثيَم دةلَيَت من كار
بكةم ميللةتةكةم رازي بكةم ،بةآلم منيش مايف خؤم نيية سةرةتا خؤم رازي بكةم!؟
131
شؤرشةكة
قةيسةر ئةطةر لة شةرِةكة ئةوروثا سةركةوتين بةدةستهيَنابوواية دةيتواني ثشيت ليَ بكاتةوة و
ئارام و سةرطةرم مبينيَتةوة ،بةآلم ئةجنامي شةرِةكة بؤ ئةو كارةساتيَك بوو ،لةطةلَ نسكؤكان
موذدةي سةركةوتن نةدةما ،هاوثةميانةكانيشي كةم دةبوونةوة ،بريتانيا بة غواسة ئةلَمانييةكان
دةوري طريابوو ،ئةو ضةكة نويَيةي ئةلَمانةكان ئوستوولَي مةزنةكةي بريتانييةكاني ئيفليج كردبوو،
فةرةنساش لةناو دلَي كيشوةرةكة بة دةست هيَزةكاني ئةلَماني نةمساوي ثةريشان ببوو .لة
بةلَطةنامة ئةلَمانييةكاندا ديارة كة لةثاش كؤتايي هاتين جةنطي دووةمي جيهان ئاشكرا ببوون
ديارة كةوا ئةلَمانيا رؤلَي هةبوو لة ثةلةكردن و جؤشداني شؤرشةكةي رووسيا ،ديارة كة ضؤن
نةخشةسازييان بؤ كردووة ،بة ثارة و بة سةرثةرشتيكردن ثشتيوانيان كردبوو ،ديارة كةوا
ئةلَمانيا ثةرؤشي ئةوة نةبووة ميللةتةكة ئازاد بيَت و ئازادييةكيان بؤ دةستةبةر بيَت ،ئةوان
هاندةري شؤرشةكة بوون تا رووسيا لةو شةرِةدا بشكيَت و ثاشةكشة بكات ،بةوةش ئةلَمانيا
دةتوانيَت ئةو ٤٠٠هةزار جةنطاوةرة ئةلَمانةي لة بةرةي رووسييةكة بوو بكيَشيَتةوة و لة
بةرةي فةرةنسي و بؤ بردنةوةي شةرِةكة بةكاربهيَنيَت.
ئةوةي جيَطاي سةرسامي بوو كةوا سةركردايةتي ضةثةكان ئةوانةي ناويان دةهات و ثيَشةنط
بوون لة دةرةوةي وآلت بوون ،يان لة سيربياي ترسناك دوورخرابوونةوة ،ئةوان ثاش نسكؤي
شؤرشةكةي سالَي ١٩٠٥دةستيان لة رابوون هةلَطرتبوو ،لةناو خؤياندا سةرقالَي ناكؤكي و
ملمالنيَيش بوون ،بؤ منونة لينني لة سويسرا دةذيا ،ئةو هةر برِواي بةوة نةمابوو جاريَكي تر
شؤرشيَك ببينيَتةوة ،لةودةمانةش تروتسكي بةرةو نيويؤرك دةرِؤيشت ،بليخانؤظ و مارتؤظ و
زؤريش تريان لة وآلتة ئةوروثييةكان بآلوببوونةوة ،بةآلم كةسيان وةك لينني بة هةلَطريساني
شؤرشةكة سةرسام نةبوون.
132
حكومةتي قةيسةري لة مانطي ديسمبةري سالَي ١٩١٦تووشي تةنطذةيةك دةبيَت ،ئةوةش لة
قةيرانةكةي سالَي ١٩٠٥نزيك بوو ،هةموو دةزطاكاني دةولَةت ئيفليج ببوون ،سوثاش لة
بةرةكاني شةرِةدا لة رةوشيَكي كارةساتبارييدا بوون ،لة هةموو سالؤن و سةكؤكاندا باس لةوة
دةكرا ضؤن لةو رةوشةدا دةربازيان ببيَت ،كة دةرضووني ئاسان نةبوو ،هيض هيوايةك لة ئاسؤدا
بةدي نةدةكرا .ئةطةرضي زؤر باس لةوة دةكرا كةوا تةنها شؤرشيَك ئةو رةوشة دةطؤرِيَت ،بةآلم
كةس ثيَشبيين هةلَطريساني شؤرشةكةي نةدةكرد كة هةلَطريسا ،كةس برِواي نةدةكرد ميللةتي
رووسي لةطةلَ تروتسكي هةلَدةستيَت و دةستةواذة بةناوبانطةكةي بلَيَنةوة كة وتي :ئةو رذيَمة
كةلَكي ئةوةي نةما بةرطة بطريت .لةسالَي ١٩١٧برِيار دةدريَت نان بة بليت دابةش بكريَت ،ذنان
رذانة سةرشةقامةكان ،لةو رةوشة ئالَؤزةدا قةيسةر نيكؤال لة رؤذي ٨ي مارس بةرةو بةرةي
شةرِةكان بةرِيَدةكةويَت ،بةبيَ ئةوةي طويَ بداتة ئةو شؤرشةي كة لةو رؤذةدا هةلَطريسابوو.
رؤذي ذنان
133
هاوسؤزيان دةكةن و دةست لةناودةست هيَرش دةكةنة سةر قةآلتي زؤرداري دةسةآلت و
دةولَةمةندةكان .
بة دوو رؤذة ئاطري شؤرشةكة بةجؤش دةبيَت ،خةلَكةكة هاوار دةكةن برووخيَت ذنة ئةلَمانةكة،
واتة ذنة قةيسةرةكة ،ئيرت خةلَكةكة ثةالماري كؤشكي قةيسةر دةدةن كة ذنةكة تيَدا دةذيا ،لة
يةكةم رووبةرِووبونةوة لةطةلَ خةلَكةكة لة رؤذي ١١ي مارسدا ٦٠كةس دةكوذريَت ،بؤيةش
كاردانةوةي شؤرشطيَرةكان توند و ئاطرين دةبيَت ،هيَرشةكان دةطاتة سةر ثؤليسخانةكان و
ئاطريان تيَ بةردةدةن ،راورووت دةست ثيَدةكات و ثؤليسةكانيش بنكةكان ضؤلَ دةكةن و خؤيان
لةناو مالَةكان حةشاردةدةن و جلة رةمسييةكانيان لةبةردةكةنةوة ،بؤيةش قةيسةر كة لة
بةرةكان بوو ،فةرمان بة ذةنرالَ ئيفانؤظ دةدات ثةالماري ثرتاطراد بدات و بيطرن.
لة رؤذي ١٢ي مارس طؤرِانيَكي مةزن لة رةوتي شؤرشةكة روودةدات و هةموو بنضينةكاني
ئاستيَكي تر وةردةطريَت ،كرييشنيكؤظ دةستة سةربازييةكةي خؤي دةخاتة ثالَ ميللةتةوة و
شةرِي حكومةت دةكات ،ئةو ثالَةوانة نةناسراوة دةتوانيَت دوو ليواي سةربازي تريش رازي دةكات
بيَنة ثالَ شؤرشةكة ،بةوةش شؤرش ضةكدار دةبيَت و بةيةكةوة هيَرشيَكي هاوبةشي سةربازي
ميللي بؤ سةر جبةخانةكان دةكةن .بة هاوكاري دةستة سةربازيية ياخيبووةكة دةتوانن كؤنرتؤلَي
شةقام بكةن ،خةلَكةكةش بةرةو كؤشكي توريد كة دةكاتة بارةطاي دوما مل دةنيَن ،ئيرت
ثةرلةمانتارةكان رووخاندني حكومةتي قةيسةر رادةطةيَنن ،وةك داناني دةستةيةك بؤ ئاسايش و
ئارامكردني رةوشةكة ليذنةيةكي فرياكةوتن دةستنيشان دةكةن و كار دةكةن ثايتةخت بة ئارامي
رابطرن ،سؤسياليستةكانيش بة سةركردايةتي منشفييةكان ليذنة سؤظيةتي راثةرِاندن ساز دةكةن،
ئيرت دوو بةرةكة بؤ سةركردايةتي شؤرشةكة دةكةونة ملمالنيَ ،لةرِاستييدا وةك ديار بوو كةوا
منشفييةكان سةردةكةون و ئةوان لةجياتي ثؤليسي قةيسةر دةست بةسةر رةوشة رووخاوةكة
دادةطرن ،حةق دةدةنة خؤيان مايف ظيتو بةكاربهيَنن ،بةوةش دةتوانن جوولةكاني ليذنةي
فرياكةوتنةكة لةبار ببةن كة لةاليةن ئةجنومةني دوما دامةزرابوو .
134
بؤية ئاطاداري قةيسةر دةكةنةوة كةوا كؤشك طةمارؤ دراوة ،بؤيةش قةيسةر ناضار دةبيَت بةرةو
ثايتةخيت دةسةآلتةكةي بةرِيَدةكةويَت ،بةآلم شؤرشطيَرةكان بوار نادةن سوثاكة و قةيسةر بيَنة
ناو شارةكة .ئةنداماني دوما لةطةلَ سوسياليستةكان لةسةر كارنامةيةك بؤ طواستنةوةي دةسةآلت
بؤ كؤمةلَةيةكي كاتي هةلَبذيَردراو ريَكدةكةون ،بة مةرجيَك قةيسةر لة دةسةآلت دوورخبريَتةوة.
بةآلم كة سوسياليستةكان فةرماني ذمارة يةك بؤ هةموو تيمةكاني سوثا و دةرياواني رووسي
دةردةكةن دانوستانةكة هةلَدةوةشيَنةوة و ميَزةكة وةردةطيَرِن ،كة تيَدا داوا دةكةن هةموو
فةرمانةكاني سؤظيةت و ليذنةكاني سازكراو بؤ ئةو مةبةستة جيَبةجيَ بكريَت ،هةروةها داوا
دةكةن هةموو فةرمانةكاني ليذنةي فرياكةوتن ئةطةر الري لةطةلَ فةرمانةكاني سؤظيةت نةبيَت
جيَبةجيَ بكةن ،ئةوةش ماناي ئةوة بوو كةوا ئةجنومةني سؤظيةتي تايبةت بة سوسياليستةكان
دةبيَتة ثيَشةنطي شؤرشةكة.
وازهيَناني قةيسةر
شؤرشطيَرةكان وةفديَك رةوانةي الي قةيسةر دةكةن كةوا واز لة تاجةكةي بؤ كورِةكةي كة
جيَنشيين بوو بهيَنيَت ،بةآلم قةيسةر واز لة تاجةكة بؤ براكةي دةهيَنيَت بة بيانووي ئةوةي
كورِةكةي تةندروسيت تةواو نيية ،بؤية نيكؤالي قةيسةر لة رؤذي ١٥ي مارسدا ثةمياني
وازهيَنانةكة بؤ غرندوق ميخائيلي براي جيَدةهيَلَيَت و وتاريَكيش ثيَشكةش بة دوما دةكات ،كة
تيَدا وتبووي:
ثاش ئةوةي لةطةلَ دوما ريَكةوتني برِيارماندا واز لة تاجي رووسي بهيَنم و دةستةبةرداري
دةسةآلتة باآلكةش مب ،تا من لة كورِة خؤشةويستةكةم دانةبرِيَم من دةسةآلتةكةم بة براكةم
بةخشي ،لة اليةن خؤمشةوة ثريؤزبايي لةو ثؤستةي ثيَدةلَيَم ،داواكارم كردطار يارمةتي بدات
رووسيا بةرِيَوة ببات.
135
ليذنةي راثةرِاندن بةو سةركةوتنة ئيقناع نةبوون ،مةبةستيان بوو زؤر بةلةز كؤتايي بة حوكمي
ثاشايةتي بهيَنن ،خةلَكةكة بةطةرمييةوة ثيَشوازييان لةو وةفدة نةكردبوو كة برِياري طؤرِيين
قةيسةري هيَنابووة ،بؤيةش دوما برِيار دةدات داناني قةيسةر نويَيةكة دوا بكةويَت هةتا
ئةجنومةنة كاتييةكة هةلَدةبذيَردريَت ،ئةوةش ثيَشنياري جيَنشينةكة بوو ،بؤيةش حكومةتيَكي
كاتي بؤ بةرِيَوةبردني وآلت رادةطةيَنن ،ئيرت ئةوة يةكةم جارة ثاش سيَ سةدة رووسيا ماوةيةك
قةيسةري نةبيَت ،شؤرشةكةش سةركةوت و كةمرتين زيانيشيان دةبيَت.
حكومةتة كاتييةكة
راطةياندني ئةو حكومةتة كاتيية رةزامةندي لةاليةن حزبي طةل (كاديت) حزبي دميوكراسيية
دةستوورييةكان كة مليكؤظ سةرؤكايةتي دةكرد لةسةر دةكات ،سوثا و ئةجنومةني سؤظيةتييةكان
كة لةاليةن شؤرشطيَراني مؤسكؤ و شارةكاني تر دامةزرابوو ،دان بةو حكومةتة دةنيَت ،هةروةها
لةسةر ئاسيت دةرةوةش حكومةتةكاني بريتاني و فةرةنسا و ئيتالَيا و ئةمريكا دان بةو حكومةتة
دةنيَن ،هةروةها ئةمريكا بةلَيَنيش دةدات لةرِووي داراييةوة كؤمةكي ئةو حكومةتة بكات و حزبي
ئازادةكانيش كؤشش دةكات ئارامي و ئاسايش بطةرِيَتةوة وآلت و خةلَكة هةلَضووةكة هيَمن
بكريَتةوة و كار بكريَت كةرامةتي رووسيا بثاريَزيَت و رةوشةكة بةرةو ثيَشةوة بضيَت .ليذنةي
راثةرِاندن هةنديَ بةرنامة رادةطةيَنيَت وةك سنوورداركردني سةعاتةكاني ئيشكردن و ضاكردني
رةوشي كريَكاران و درومشي طةرِانةوة بؤ بةرطريكردن بةرز دةكاتةوة كة رووسيا مايف خؤيةتي
شةر بكات بؤ ثاراستين خاك و بواريش نةدات سنوورةكةي ببةزيَنن .
دووريش لة كؤشكي دوما شؤرشطيَرةكان داواي نانيان دةكرد ،حكومةت تواناي ئةوةي نةبوو طةمن
رةوانةي هةريَمةكان بكات ،لة بةرةكاني شةرِيش سةربازةكان بؤ دوورينةوةي بةرهةمي شؤرشةكة
لة سوثا هةلَدةهاتن و دةطةرِانةوة مالَةكانيان .ئينجا بالَندة كؤضكردووةكانيش طةرِانةوة
هيَآلنةكانيان ،كمينيظ لةطةلَ ستالني لة سيربيا دةطةرِيَنةوة و لةناو رووسيادا دةست بةسةر
136
رةوتي بلشفييةكان دادةطرن ،كمينيظ دةست دةكات بة ريَكخستين ريزي بلشفييةكان و رؤذنامةي
ثراظدا ساز دةكاتةوة كة زووتر لةاليةن موتولؤظةوة دةردةضوو ،هةروةها بليخانؤظ ثاش
دووركةوتنةوةي ٣٦سالَ دةطةرِيَتةوة وآلت ،هةروةها برشكو برشكوفسكايا ئةوةي بة داثرية
دةناسرا ،كة ثيَش هةلَطريساني شؤرشةكة ببووة سومبلي رةوشة شؤرشطيَرييةكة ئةويش
دةطةرِيَتةوة.
طةرِانةوةي دوورخراوةكان
137
ثاش دووركةوتنةوةي دة سالَ ،لينني لة رؤذي ١٦ي ئةثريل دةطاتةوة ثايتةخيت رووسيا،
بلشفييةكان بة سةرثةرشيت كامينيظ و ستالني ثيَشوازييةكي طةرمي بؤ ساز دةكةن ،لينني
سةركردايةتي كؤبونةوة رةمسييةكةي حزبة بلشفييةكة دةكات و كؤبونةوةكةش بة هيَرشيَكي
توند بؤ سةر سياسةتي سؤظيةتييةكان لة ثرتطراد دةست ثيَدةكات ،بةوة تاوانباريان دةكات كةوا
ئةوانة كةوتوونةتة ناو باوةشي برذةوا و بوونةتة ئاميَريَك لةبن دةسيت ئةو ضينة ،بؤيةش داوا
دةكات حكومةتة كاتييةكة لةناو ببات ،داوا دةكات با جوتيارةكانيش يةكسةر دةست بةسةر
زةوييةكان دابطرن ،كريَكارة ضةكدارةكانيش ئيدارةي كارطةكان بطرنة دةست .لةويَ جةخت لةوة
دةكاتةوة كةوا سةرمايةداري لةناوبةرن ،بؤيةش بةو ثرؤسةية شؤرشطيَرييةي لينني ئاطربةسةكةي
لةطةلَ منشفييةكان تةواو دةبيَت و شةرِيَكي دذوار بةرِووي بلشفييةكان هةلَدةطريسيَت .كة
كؤنطرةي سؤظيةتي رووسي لة ثرتطراد دةبةسرتيَت ،لينني كؤنرتؤلَي كؤنطرةكة دةكات و
بةئامادةبووني بةلشفييةكان و منشفييةكان ئةو ليَدوانة دةدات كة بة نامةي ئةثريل دةناسريَت،
لةويَ جةخت لةوة دةكاتةوة حكومةتة كاتييةكة هةلَوةشيَتةوة و حكومةتيَكي كريَكاري ثرؤليتاري
دامةزريَت و دةسةآلت بدريَتة سؤظيةتييةكان و سةرمايةداريش لةناو بربيَت و بانكيَكي ناوةندي
دامةزريَت و دةولَةت دةست بة سةر هةموو داهاتةكاندا بطريَت و هةموو زةويية كشتوكالَييةكان
خؤمالَي بكريَت و لةجياتي سوثا با كريَكار و جوتيارةكان ضةكدار بكريَن ،لةجياتي شةرِكردني
ئةلَمانةكان با سةربازة رووسيةكان برايةتي ئةلَمانةكان بكةن .
هةموو حزبةكان بةرنامةكاني لينني رةفز دةكةنةوة و دذايةتي دةكةن ،هةنديَك لة ئةندامةكاني
حزبةكةي خؤشي لة بلشفييةكانيش دذايةتييان كردبوو بةآلم نةدةكرا لةويَ بؤضوونةكانيان
رابطةيَنن و بةرِووي مامؤستاكةيان بوةستنةوة ،بةوةش لينني دةبيَتة كةسيَكي نةويست و نةياري
هةموو حزبةكان ،بةآلم خؤشةويسيت خةلَكي سةر شةقامةكان و هةموو بؤضوونةكاني لينني
بةطةرمييةوة ثيَشوازييان ليَ دةكريَت ،لةوالشةوة حكومةتة كاتييةكة دةيويست رةوشةكة ئارام
بكاتةوة و بةتايبةتي هةلَويَست وةرطرتن لةسةر شةرِةكة ،بؤيةش وةزيري دةرةوةيان مليكؤظ
نامةيةك بؤ هاوثةميانان رةوانة دةكات كة تيَدا هاتبوو :
138
رووسيا هةتا دوايي لة شةرِةكة ناكشيَتةوة و ريَزي هةموو بةلَيَنة نهيَنييةكاني لةطةلَ وآلتاني
هاوثةميان دةطريَت ،ئةو هةلَويَستةش حزبة سوسياليستةكان توورِة دةكات و دووبارة ميللةت
دةرذيَنةوة سةر شةقامةكان و حزبي كايتيش لةناو خةلَكي سةرشةقامةكان دووردةكةويَتةوة و
دةبنةوة كةمينييةك بؤيةش حكومةتيَكي كاتي لةطةلَ سوسياليستةكان ثيَكدةهيَنن ،كة تيَدا دة
وةزريري كاديت و شةش وةزيري سوسياليستةكان ،بؤيةش سازبووني ئةو حكومةتة بوارساز
دةبيَت لينني هيَرش بكاتة سةر حكومةتةكة و بلشفييةكان نارِازي بن ،كة تروتسكييش لة رؤذي
١٧ي مايو دةطةرِيَتةوة ثشتيوانييةكي باشي بؤ ثةيدا دةبيَت ،ئةطةرضي ئةو لةسةرةتاوة بلشفي
نةبوو ،بةآلم ثاش ئةوةي ضةند دميانةيةك لةطةلَ لينني دةكات قةناعةتي ثيَدةكات ،ئيرت بةيةكةوة
دةبنة يةك دةست و دذايةتي هةموو اليةنةكاني تر دةكةن ،لةبةر رؤشنايي كةمينةوة لينني
بةرِاشكاوييةوة لة كؤنطرةي سؤظيةتييةكاندا هزري ديكتاتؤريةتي كةمينة بؤ وةرطرتين دةسةآلت
و رةفزكردني ويسيت زؤرينة بة زةبري هيَز بةرثةرضدةداتةوة .
ئيرت ملمالنيَيةكان ئاسيت ئاشكراي نيَوان بةلشفييةكان و هةموو حزبةكان خؤي دةنويَنيَت ،لينني
لة ١ي يوليؤدا ريَثيَوانيَكي مةزن ساز دةكات ،لةودةمانةش حكومةتي كاتي لة رةوشيَكي
ئةستةنطدا بوو ،ضونكة سوثا رووسييةكة بة سةركردايةتي وةزيري سوثاكةيان كرينسكي
شكستيَكي طةورةي بةركةوتبوو ،بؤيةش لة رؤذناي ١٦و ١٧ي يوليؤدا ئاذاوة و نارِةزايي دذ بة
حكومةت بةرثادةبيَت .حكومةت هيضي لةدةست نامينيَت كة بةراي طشيت رابطةيَنيَت ،كةوا لينني
بةكريَطرياوي ئةلَمانة ،بؤيةش دذايةتي دةكةن و خةلَكةكة توورِة دةبيَت و هيَرش دةكةنة سةر
بارةطاي رؤذنامةكةيان ثراظدا ،بؤية لينني رادةكات و خؤي لة فنلةندا دةشاريَتةوة و بةلشفييةكان
و سةركردةكةيان بة كةسيَكي بةكريَطرياو دةناسريَت .يةكيَك لةوانةي زؤر لةو رةوشةدا سوود
دةبينيَت كرينسكي بوو ،بةآلم كة زؤر ثشتيواني لة شةرِ دةكات خةلَكةكة ثشيت تيَدةكةن و
دووبارة دةطةرِيَنةوة سةر بةلشفييةكان و بةرزيان دةكةنةوة ،ضونكة هةموواليةك ثةرؤشي ئةوة
بوون شةرِةكة كؤتايي ثيَ بيَت ،لةبةرئةوةي تةنها بةلشفييةكان دذي شةرِةكة بوون ،بؤية دووبارة
خةلَكةكة لةوان كؤدةبيَتةوة ،بؤيةش ئةوان لة رؤذي ٨ي ئؤطسيت كؤنطرةي خؤيان دةبةسنت و
لينني وةك سةرؤكيَكي شاناز دادةنيَن ضونكة ئةو خؤي لةويَ ئامادة نةبوو ،ضونكة لةويَ بؤيان
139
رووندةبيَتةوة كةوا رامانةكةي ئةو لة هةموويان دروست تر بووة ،ئامادةبواني كؤنطرةكة ليذنةي
ناوةندي حزب دةستنيشان دةكةن ،لينينيش سةركردايةتي ئةو ليذنةية بكات.
لةوالشةوة هيَزة برذةواكةش بة سةرؤكايةتي حزبي كاديت بري لةوة دةكةنةوة باشرتين بوار بؤ
دةربازبووني وآلت لةو ئاذاوة بووني سةركردةيةك تاكرِةوي بةهيَز دةبيَت ،تا وآلت لةو كؤآلنة
تاريكة دةربهيَنيَت ،سةرةتا بري لة داناني ذةنرالَ كورنيلؤظ دةكةنةوة ،ضونكة ئةو لةناو سوثا
دةسةآلت و ثيَطةيةكي دياري هةبووة ،كة كرينسكي دةزانيَت دةيانةويَ ئةو ذةنرالَة بكةنة
دةسةآلتداري رةوشةكة كورنيلؤظ لة سةركردايةتي بةرةكان دووردةخاتةوة و فةرماني ثيَدةدات
بطةرِيَتةوة ثرتطراد ،ئةويش لةو داواكردنةدا تيَدةطات ،بؤية فةرمان بة هيَزةكةي دةدات هيَرش
بكةنة سةر ثايتةخت و بة زةبري ضةك دةسةآلتةكة وةربطرن و خؤي بطاتة سةةر دةسةآلت،
ئةوةش لةاليةن سؤظيةتييةكان قبوولَ ناكريَت و هيَزة سوورةكةي خؤي بؤ ثاراستين ثايتةخت
ساز دةكات ،كة كورنيلؤظ دةطاتة دةروازي شارةكة دةبينيَت سةربازةكاني ياخي دةبن و لةبن
فةرمانةكاني ئةودا ناجوليَنةوة ،لة رؤذي ١٢ي سثتةمبةردا كرينسكي خؤي وةك سةركردةي
باآلي سوثا دةستنيشان دةكات و فةرمان دةدات كورنيلؤظيش بطرييَت .
كرينسكي بة سةرؤكايةتي خؤي ئةجنومةنيَك لة ثيَنج كةس ثيَكدةهيَنيَت ،لة رؤذي ١٣ي
سثتةمبةر كؤماري رووسيا رادةطةيَنيَت .بة نةماني كورنيلؤظ ريَطاكان بؤ بةلشفييةكان ئاسان
دةبيَت حوكم بطرنة دةست .لةودةمانةي كورنيلؤظ هيَرشةكةي دةكردة سةر ثايتةخت هةموو
حزبةكان لةوانةش بلشفييةكان ئةندامةكاني خؤيان ضةكدار دةكرد ،كة كرينسكي دةسةآلتي باآلي
دةكةويَتة دةست ،فةرمان دةدات هةموو حزبةكان ضةكةكانيان رادةسيت حكومةت بكةنةوة،
بةلشفييةكان كة ببوونة دةستةيةكي ضةكداري مةزن ئةوة قبوولَ ناكةن ،ئةوان لةوةش سوودمةند
ببوون ،كة ثيَشنيارةكةي ئةو لة كؤمارةكةدا جيَبةجيَ دةبيَت و حكومةتيَكي سوسياليسيت
بةرقرار دةبيَت و هةموو زةوييةكان دةدريَنة جوتيارةكان و كارطةكان دةكةويَتة بن دةسيت
كريَكارةكان و شةرِةكة رادةوةستيَت و هةموو ثةميانة نهيَنييةكاني هةلَدةوةشيَتةوة .
لةطةلَ بةدةركةوتين ئةو دةسةآلتدا تروتسكيش ئازاد دةبيَت كة لة هةلَبذاردنيَكي ئازادا ئةو
دةبيَتة سةرؤكي ئةجنومةني سؤظيةتييةكاني ثرتطراد ،ئةوةش وةك ثةتاي تاعوون لةناو شارةكاني
140
رووسيا بآلودةبيَتةوة بةتايبةتي لة مؤسكؤ ،بؤيةش بلشفييةكان دةست دةطرن بةسةر هةموو
ئةجنومةنة سؤظيةتييةكان و ئيرت هةنطاو دةنيَن بؤ وةرطرتين هةموو ثيَطةكاني دةسةآلت ،بؤ
ئةوةش هةموو ضاوةرِوان بوون لينني بطةرِيَتةوة ،ئةويش ريَنماييان بؤ دةردةكات كةوا ئةنداماني
حزبةكة ضةكدار بن و خؤيان بؤ شؤرش و وةرطرتين دةسةآلت ساز بكةن ،ئةو بةنهيَين لة رؤذي
٢٢ي سثتةمبةر بة رؤذميَرة كؤنةكةي رووسيا دةطةرِيَتةوة ثرتطراد.
شؤرشي ئوكتؤبةر
بؤ بةيانييةكةي و ثيَش ئةوةي كؤبونةوةي كؤمةلَة كاتييةكة لة مانطي ديسمبةر لينني لةطةلَ
هاورِيَيةكاني كؤدةبيَتةوة ثاش دانوستاني دة سةعاتي بةردةوام لةسةر داواي ئةو بذاري ياخيبوون
هةلَدةبذيَرن ،بؤيةش تروتسكي وةك سةرؤكي سؤظيةتييةكاني ثرتطراد داوا دةكات بلشفييةكان
ضةكدار بكريَن و خؤيان بؤ شؤرش ساز بكةن ،لةسةر ضاالكي بلشفييةكان جؤرةها ثروثاطةندة
بآلودةكرايةوة ،لةطةلَ نةيارةكانيان حالَةتيَكي نائارامي ثةيداببوو ،ئةو رووبةرِووبونةوةيةش توند
دةبيَت كة كرينسكي داوا دةكات وةزيرةكان لة كاتيَكي درةنطي شةوي ٥ي ئوكتؤبةر كؤببيَتةوة،
كة تيَدا رةوشي ئاوارتة لة وآلت رادةطةيَنن و ئامادةباشييةكةي ليذنةي سؤظيةتييةكان كة لةاليةن
بلشفييةكانةوة دةسيت بةسةردا طريابوو بة رةوشيَكي نائاسايي و ناشرعي دةناسيَنيَت ،هةر لةو
كؤبونةوةيةدا برِيار دةدات تروتسكي بطرييَت ،بةآلم ئةو خؤي باش ساز كردبوو ،بؤية ناتوانن
بيطرن ،ئةوةش نسكؤيةك بوو بؤ حكومةت كة ناتوانيَت برِيارةكاني جيَبةجيَ بكات ،هةردوو
بةرةش نامة بؤ سوثا و ئةستوولَ رةوانة دةكةن كةوا اليةنطريي ئةوان بكةن ئةطةر رةوشةكة
ئةوةي خواست ،لةو تةنطذةييةدا لينني دةطاتة بارةطاي بلشفييةكان لة كؤشكي مسولين و
بةنهيَين دةطاتة تروتسكي تا بةرنامةسازييةك بكةن بؤ طةيشنت بة لوتكةي دةسةآلت ،بؤيةش
بلشفييةكان هيَرش دةكةن سةر بةرذةوةنديية حكومييةكان و لة رؤذي ٧ي ئوكتؤبةر
ويَستطةكاني تريَن و بانكي دةولَةت و ويَستطةكاني وزةي كارةبا و ثرد و بةرذةوةندييةكاني
تةلةفؤنةكان دةطرن ،بةوةش ثايتةخت دةكةويَتة بن دةسيت بلشفييةكان و تروتسكي بة
141
ليذنةيةكي سةربازي راطةياندني رووخاني حكومةتةكةي كرينسكي رادةطةيَنيَت ،لةودةمانةي
كرينسكي لةبةرةكاني شةرِدا بوو تروتسكي هةموو وةزيرةكان دةطريَت ،بؤ يةكةجماريش لينني لة
ئةجنومةني سؤظيةتييةكاني ثرتطراد دةردةكةويَت ،كة تيدا هةلَبذاردني تيَدا دةكريَت و بلشفييةكان
بة زؤرينة دةنط سةردةكةون و كامينيظ سةرؤكايةتي حكومةت دةكات .
142
سالَي ١٩١٨هةلَوةشيَنةوة و ئةوةش بةرِةمسي دةبيَتة سةرةتاي هةلَطريساني شةرِي ناوخؤي
رووسي .
لةو رةوشة ئاطرينة طةرمةدا سةركردايةتي بلشفييةكان نةوةك ثاسةوانة سثييةكة و وآلتاني
هاوثةميان كؤششي طةرِانةوةي قةيسةر بكةن ،برِيار دةدةن لة رؤذي ١٦ي يونيؤي سالَي ١٩١٨
قةيسةر و هاوسةرةكةي و كيذةكاني و كورِة تاقانةكةي لةسيَدارة دةدةن ،تةرمةكانيان فرِيَ
دةدةنة ناو برييَكي كانيَك و ترشي كربيتيشيان بةسةر دادةكةن ،بةو رووداوة ترسناكة ضريؤكي
بنةمالَةي رومانؤظي قةيسةري بنربِ دةكريَت كة سيَ سةدة حوكمي رووسيايان كردبوو .لة ئةجنامي
شةرِيَكي دذوار و خويَناوي ناوخؤدا بلشفييةكان سةردةكةون و لينني ديكتاتؤريةتي ثرؤليتاريا
رادةطةيَنيَت و دةبيَتة حاكمي تاكرِةوي وآلتةكة و ئةو هزرةي ماركس نيو سةدة بوو داواي دةكرد
لة وآلتيَكي كشتوكالَي ،نةك وآلتيَكي ثيشةسازي دةضةسثيَنن ،بةوةش الثةرِةيةكي نويَ لة
ميَذووي مرؤظايةتي دةست ثيَدةكات كة ملمالنيَي لةنيَوان بةرنامة سؤسياليستةكان و
سةرمايةدارةكان بةرثادةبيَت و هةتا ساآلني سةدةي بيستةم بةردةوام دةبيَت و ئيَستاش
شويَنةوارةكاني كاريطةريي هةر ماوة.
143
بابةتي شةشةم
()١٨٩٨_١٨٨١
سةآلح ئةلئيمام
144
شؤرشي مهدييةكاني سودان
لة كؤنةوة سودانييةكان شؤرشيان كردووة ،كليلي سيحري خةلَكةكةش ئاين بووة ،كة بةها
ئاينةكان بة طرينطرتين طةجنينةي كولتوورةكةياني دةزانن ،ئةوةش بةرنامةكةي زاناي ئايين ئيمام
حمةمةد ئةمحةد ئةملهدي ئاسان كردبوو بؤ هةلَطريساني شؤرش ،ضونكة ئةو بانطيَشيت ئةوةشي
كردبوو ئةو مهدي ضاوةرِوانكراوة و وآلت ئاسوودة دةكات و دادثةروةري بةرثادةكات.
هةنديَ كةس بزاظي مهدييةت بة بزاظيَكي سنووردار دةزانن ،هةنديَكيش رامانيان واية كةوا بزاظةكة
ناوةرِؤكيَكي ئايين سياسي هةبووة ،ئةوةش لة كؤتاييةكاني سةدةي نؤزدةهةم بوو كة حمةمةد
ئةمحةد ئةملهدي ( )١٨٨٥_١٨٤٥كة لةسالَي ١٨٨١فتواي جيهادي بةرِووي كافر و
كؤلؤنيزمة ئينطليزةكان دةركردووة .بزاظةكة سيمايةكي ئايين هةبووة ،بؤيةش ئةملهدي ضل رؤذ
لة ئةشكةوتيَكي دوورطةي ئابا لة نيلي شني خةلَوةت دةكات ،ئينجا لة رؤذي ٢٩ي يونيؤي سالَي
١٨٨١دةضيَتة دةرةوة ،لةبةردةم فةقيَيةكان و زاناكان و شيَخةكان و كةسايةتيية ديارةكاندا
وةك مهدي ضاوةرِوانكراو خؤي دةناسيَنيَت ،كة دةتوانيَت ئةو بةدكاري و زولَمة بة دادثةروةري
بطؤرِيَتةوة .لةودةمانةدا كؤمةلَطةي سوداني هةلَوةشاوة بوو ،تازة هةنطاوي دةهاويشت لة
سيستةمة عةشريةتييةوة بطاتة سيستةمي حكومةتي ،ئةوانيش بة هيض شيَوةيةك ئةو
كولتوورةيان نةدةويست كة لة خؤرئاوا رووي تيَكردبوون ،لةبةربووني باجيش خةلَكةكةش نيطةران
و هةراسانيش بوو ،لةناو وآلتيش توندكاري و طةندةلَي و زؤرداريش زؤر ثةيرِةو دةكرا،
حكومةتيش هةموو جؤرةكاني بارزطانييةكاني كؤنرتؤلَ كردبوو ،تازةش بازرطانيكردن بة مرؤظة
كويَلةكانيش راطريابوو ،خةلَكةكةش بةئازادكردني كويَلةكان هةموو سةرمايةكانيان لة دةست
دابوو ،بة هاتين بيَطانةش خةلَكةكة توورِة و نارِازي بوون كة هةموو دةسةآلتةكانيان لةبن دةسيت
دابوو ،ئةوةيان بة كوفر دةزاني ضونكة ئةوانة موسلمان نةبوون .
ئةملهدي داوا دةكات هةموو بطةرِيَنةوة سةر كتيَب و سونةكةي و هةموو بةرنامة و كتيَيب تر
وةآلبنيَن و هةموو مةزهةبةكاني تريش ثشتطوي خبةن و تيمة دةرويَشييةكان هةلَوةشيَنةوة و
خةلَكةكة واز لة ناكؤكييةكاني نيَوانياندا بهيَنن و لة مهدييةت كؤببنةوة و ئةوةش تاكة ريَبازيان
145
بيَت و جةختيشي لةسةر جيهاد دةكاتةوة و شةرِي كافرانيش رادةطةيَنيَت ،ئةملهدي ناوي لة
سةردةمي ثيَش خؤي نابوو سةردةمي جاهيليةت.
مهديية ضاوةرِوانكراوةكة
لة مانطي ئؤطسيت سالَي ١٨٨١حمةمةد ئةمحةد بزاظةكةي وةك راطةياندني مهدييةت
بآلودةكاتةوة كة ماوةيةكي زؤرة موسلمانةكان ضاوةرِوانيان دةكرد ،بةر لةوة سةردانيَكي كردظان
دةكات ،بؤ طةياندني ثةيامةكةي سةرداني هةموو ناوضةكاني ئةو دةظةرة دةكات ،زؤريش برِوايان
بة ثةيامةكةي هيَنابوو .هةنديَك وادةزانن كة خةلَكةكة برِواي ثيَ دةهيَنن لةبةر ئةوة بوو ميللةت
لة دةست زؤردارييةكان دةيناآلند و وآلتةكة طةندةلَي زؤري تيَدا بووة ،لةودةمانةش لة سودان هيض
بزاظي تر نةبوو هاوشاني ئةو بيَت .كة ثةيامةكةي مهدي بآلودةبيَتةوة حاكمي سودان رووف ثاشا
داوا دةكات مهدي لة بارةطاي حكومةت لة خةرتووم كة سةر بة حكومةتي ميسر بوو ئامادة بيَت و
دانوستان بكةن ،بةآلم مهدي ناضيَتة بارةطة و داواكةي جيَبةجيَ ناكات ،بة ثةيامنيَرةكةش دةلَيَت
من طةورةي ئةو وآلتةم ،بؤية دةبيَ ئةو بيَتة خزمةتي من ،بؤية رووف ثاشا كةشتيةكي ضةكدار
رةوانةي دوورطةي ئابا دةكات تا مهدي بطرن ،بةآلم ثياواني مهدي ضةكدارةكان لةناو دةبةن ،ئةو
سةركةوتنش سةرةتاي بزاظةكةي مهدي دةبيَت ،سةرهةلَدانةكة لة ناوضةكة بآلودةبيَتةوة.
لةودةمانةش لة ميسر سةرهةلَدانيَكي تر لةئارادا بوو ،لة ئةمحةد ئةلعرابي سةركردايةتي دةكرد،
هةنديَ لة ميَذوونووسان هةردوو بزاظةكة بةيةك دةبةستنةوة ،وادةزانن فاكتةرةكاني هةردوو
سةرهةلَدانةكة يةكن ،ضونكة هاوآلتياني دؤلَي نيل بةدةست حاكمةكةيان هةراسان ببوون و ضاويان
لة دةربازبوون ،ثةناي دةبرد هةر كةسيَك بؤ طؤرِان شؤرشيَك بةرثا بكات ،بؤية لة باكوور ضاو
دةبرِنة ئةمحةد ئةلعرابي و لة باشووريش سةركردة ئاينييةكةيان حمةمةد ئةملهدي ،ئةطةرضي
لةنيَوان دوو بزاظةكةدا جياوازي زؤر هةبوو ،ميسرييةكان داواي ذيانيَكي ثةرلةماني و سةركردايةتي
نيشتمانيان بؤ سوثاكةيان دةكرد ،بةآلم لة سودان خةلَكةكة حكومةتةكةيان بة كافر دةزاني و
بؤيةش هاواريان دةكرد سةركردةيةكي موسلمان لةو كافرانة رزطاريان بكات .
146
هةنديَكيش رايان واية كةوا ئينطليز لةو دوو بزاظة سوودمةند بوو ،هةر ئةوانيش قازاجنيان بوو،
ضونكة لةو رؤذانة و لةكاتي سةرهةلَدانةكة هةموو هيوا و مةبةستةكانيان لة سودان و ميسر
دةستةبةر دةبيَت ،لةو رةوشةدا ئينطليز بةئاساني لة باكوور و لة باشوور دةطاتة دؤلَي نيل .كة
ئةستوولَي ئينطليزي لة مانطي يوليؤي سالَي ١٨٨٢لة ئةسكةندرية دةدات و داطريي دةكات،
مهدييةكان لة سودان زؤر توورِة دةبن و كلَثةي شؤرشةكةيان بةجؤشرت دةبيَت و بة هةموو
تواناييةكةوة ثشتيواني خؤيان بؤ ئةمحةد ئةلعرابي رادةطةيَنن ،ئةويش لة تاراوطةوة ثشتيواني
مهدي دةكات و ستايشي هةلَويَستةكاني دةكات.
داطريكردني خةرتووم
ئةملهدي لةذيَر سةركردايةتي خؤييةوة داواي يةكطرتنةوة و يةكيَيت دؤلَي نيلي دةكرد ،ئةوةشي
وةك ثيَشةنط دةكرد بؤ يةكيَيت وآلتاني ئيسالم لةبةر ئاآلي مهداوييةت ،بؤيةش دةولَةتي
عومساني لةو توورِة ببوون ،بة كةسيَكي ياخييان دةزاني .ئةطةرضي توركةكان و ئينطليزةكانيش
دذايةتييان دةكرد ،بةآلم ئةملهدي هةنطاو هةنطاو سةردةكةوت و هةموو هيَرشةكاني دةشكاند و
ئينجا ئةلئةبيز دةطريَت و لةويَ نيشتةجيَ دةبيَت ،مانةوة و نيشتةجيَبووني ئةو لة ئةلئةبيز
سةرةتات راستةقينةيي دةسةآلت و فةرمانرِةوايي ئةو بوو ،لةويَشةوة بةرةو دةسةآلتي زؤرتري
لةسةر ناوضةكاني سودان دةسةثاند.
لة رؤذي ٢٥ي ينايري سالَي ١٨٨٥ئةملهدي ئةجنومةنيَك لة خةليفة و ئةمري و درويَشةكاني
ثيَكدةهيَنيَت ،برِياريش دةدات هيَرش بكاتة سةر شاري خةرتووم ،بةيانييةكةي بة سةركردايةتي
عةبدوآل ئةلنجومي و بة سوثايةكي ٥٠هةزار درويَشةوة هيَرشةكة دةكات ،حاكمي ئينطليزي
ئةوكات جوردون ثاشا بوو ئةملهدي فةرمان بة سوثاكة دةدات ئةو حاكمةي بةزيندوويي بؤ بطرن و
نةيكوذن ،دةيةويَ بة ئةمحةد ئةلعرابي بيطؤرِيَتةوة كة لة سريالنكا بة دوورخراوةيي دةذيا ،بةآلم
كة درويَشةكان حاكمةكة دةطرن بؤ تؤلَةكردنةوة سةري دةثةريَنن و بروسكةيةكيش بؤ ئةملهدي
147
دةنيَرن كة بارةطةكةي لة ئوم دةرمان بوو ،كة هةوالَي كوشتين جودون ثاشاش دةطاتة ئينطلرتا
هةموو وآلتةكة ثرسةي بؤ دادةنيَت ظيكتؤرياي شاذنيش رةشي بؤ دةثؤشيَت .ئةملهدي لة ئوم
دةرمان دةمينيَتةوة و لةويَ مزطةوتيَك بة بةرد و قوورِ و ثووش دروست دةكات ،سوثاكةشي لة
ريزي خؤييةوة بةدريَذايي ئاسؤكة مؤلَطة هةلَدةدةن ،بةآلم لةويَ زؤر ناذيت و لة رؤذي ٢٢ي
يونيوي سالَي ١٨٨٥بة تاي تيفؤس دةمريَت ،ئينجا عةبدوآل ئةلتعايشي دةبيَتة خةليفةي ئةو.
حكومةتةكةي ئةلتعايشي
حكومةتةكةي ئةلتعايشي يةكةم و دوا حكومةتي شؤرشةكةي ئةملهدي بووة لة سودان ،كة تيَدا
مهدييةكان ناوضةيةكي زؤري سودانيان كؤنرتؤلَكردبوو و ثةيامةكةي ئةملهديش زؤر بآلودةبيَتةوة،
ثاش طرتنةكةي خةرتووم و كوشتين حاكمة ئينطليزةكة بزاظةكة طةشة دةكات ،بةآلم ثاش مردني
ئةملهدي رةوشةكة دةطؤرِيَت ،ضونكة بزاظةكة هيَزيَك و بةرةيةك بوو وابةستةي بة كةسايةتي
ئةملهدي هةبوو و بةس و بة هيض شيَوةيةك نةدةطةرِايةوة سةر برِيار و سيستةمةكاني حكومةت و
ياساكاني ،كةسايةتي ئةو دةيتواني هةموو كاروبارةكاني وآلت بةرِيَوةببات و بالَي بةسةريدا
بكيَشيَت ،زؤرتر بةرنامة ئاينييةكة باو بوو ،ئةو ميللةتةكةي ئيقناع كردبوو كةوا ميسريش
دةطرنةوة و دووبارة مةكةش رزطار دةكةنةوة ،بةآلم دةمريَت و هيض لةو خةونانةي جيَبةجيَ
نابيَت ،ئةوةش كاردانةي خراثي لةسةر درويَشةكاني هةبوو ،ئةو ببووة سومبلي ئايين و بة
مردنةكةي ناو و سومبلةكة نةما .بؤيةش خةليفةكةي عةبدوآل ئةلتعايشي دةبواية كار بؤ
سازبوونةوةي حكومةت بكات و بةو دةزطاية دةسةآلتي لةسةر وآلتةكة ثتةو بكات ،بةآلم ئةو وةك
طةورةكةي ئةو كاردانةوة ئاينييةي نةبوو ،بةآلم تواني حكومةتيَك لةشيَوةي حكومةتي ميسري
ثيَكبهيَنيَت .
ئةلتعايشي ئوم دةرمان دةكاتة ثايتةخيت دةسةآلتةكةي و هةموو برِيار و اليةنةكاني حوكمةكة
دةخاتة بن دةسيت خؤييةوة ،حاكميَكي طشيت بؤ هةموو بةرِيَوةبةرايةتييةكان دادةنيَت ،خؤي
148
سةرثةرشيت بيت ئةملال و كاروبارةكاي دادطا دةكات ،هةر بة خؤشي سةركردة سةربازييةكان
دةستنيشان دةكات ،حكومةتيَك دادةمةرزيَت كة ثةيرِةوي زومل توندكاري بكات ،ئةو زؤردارييةش
هةموو وآلتةكة دةطريَتةوة ،كةسيش لةسةر سةر و سامانةكةي دلَنيا نابيَت ،هةر بةترسيش
بةرنامةكان بةرِيَوة دةضيَت .ئةو سياسةتة وآلت بةرةو دواوة دةبات ،نالَةباري زؤر دةبيَت ،بؤيةش
هةموو خةلَكةكة سةد خؤزطة بة حكومةتةكةي ميسري دةخوازن ،كة زؤرتر بةرةمحرت و دلَؤظانرت
بوو .ئةملهدي دةولَةتةكةي لةسةر بنضينةي ئايين دانابوو ،داواي دةعوةي دةكرد ،ئةو
سيستةميَكي ئيداري و كارطيَرِي بؤ بةرِيَوةبردني وآلتةكة دانةنابوو ،زووش هةموو سيستةمة
كؤنةكة هةلَوةشاندبووة ،لةبةرئةوةي سودان وآلتيَكي طةورة بوو ،طةياندن و هاتوضووش ئاسان
نةبوو ،بؤية نةدةكرا كؤنرتؤلَي هةموو دةظةرةكاني ئةو وآلتة بكريَت ،بؤية سةرهةلَداني و ياخيبوون
سةرهةلَدةدات و طةشة دةكات ،ئةوةش دةبيَتة فاكتةري رووخاني حوكمةكةي ئةلتعايشي.
شؤرش دذ بة ئةلتعايشي
ئةلتعايشي وةك كةسيَكي فيَلزان و جادووطةر لة ئةملهدي نزيك دةبيَتةوة ،ئةو كةسيكي مةكرباز و
زؤرزان بوو ،حةزي لة توندوتيذي و خويَنرشنت كردووة ،ئةو هةرطيز نة زانا نةبوو ،نة قةلَةمدار
بووة ،بةلَكو ئةو دذايةتي زانسيت بة نةزانيين تاريكةوة كردووة ،هةموو زاناكان لة ئوم دةرمان
كؤدةكاتةوة و رةزيليان دةكات ،بواريان نادات بيَجطة لة قورئان هيض كتيَيب تر خبويَنةوة،
ليَكؤلَينةوة و ليَكدانةوةي قورئانيان ليَ قةدةغة دةكات ،لةسةردةمي ئةو نةخويَندةواري تةشةنة
دةكات ،بةدرةووشيت بآلودةبيَتةوة و رةوشي وآلت تيَكدةضيَت ،سودان لةناو تاريكي و ترس و
خويَن و برسيةتييدا دةذيت .بؤيةش لة هةموو طؤشةيةكي وآلت دةنطي نارِةزايي و سةرهةلَدان
دةردةكةويَت ،لة شويَنيَك كثيان دةكاتةوة لة طؤشةيةكي تر دةنط دةداتةوة ،لةوانة شؤرشةكةي
فقيةي عةرةبي ئةبو محيزة ضونكة بواري ئةو نادات بضيَتة حةج ،لةسالَي ١٨٨٨لةسةر
مةزارةكةي ئةملهدي ئةو لة ئوم دةرمان طومبةتيَك بةرزدةكاتةوة و داوا لة خةلَكةكة لةجياتي
ضوونة حةج بيَنة سةر مةزاري ئةو .ئةملهدي كة ذياندا مابوو ،ضوار كةس وةك خةليفةي لةدواي
149
خؤي دادةنيَت ،يةكةميان ئةلتعايشي دةبيَت ،ضوارةميشيان حمةمةد ئةلشريفي ئامؤزاي ئةملهدي
بووة ،لة سةردةمي ئةلتعايشي لةبةر بةدكارييةكاني و زؤرداري حوكمةكةي زؤرتر لة دةرويَشةكان
روو لة خةليفةي ضوارةم دةكةن و لةو نزيك دةبنةوة ،بؤيةش داوا دةكةن ئةو ببيَتة خةليفةكةيان،
ئةلتعايش بة زانياري دارودةستةكةي لةو ثالنة ئاطادار دةبيَت ،بؤيةش بة فيَلَ بةسةرياندا
سةردةكةويَت ،ثيَيان دةلَيَن با حممةد ئةلشريف ثؤستيَكي باآل وةربطريَت ،بؤ خةلَكة نزيكةكاني
ئةلشريف مووضةي باش ديار دةكات ،بؤيةش ثاش ئةو كارانة نةيارةكاني ضةكةكانيان دادةنيَنةوة
و لةو نزيك دةبنةوة ،ئينجا ئةو غدريان ليَ دةكات ،ذمارةيةكيان دةكوذيَت و ذمارةيةكيشيان
زينداني دةكات لةوانة حمةمةد ئةلشريفيش ،بةآلم كة دةزانيَت سوثايةكي ميسري بؤ شةرِكردنيان
ئةو بةرِيَوةن ئةلشريف ئازاد دةكات تا بةيةكةوة هاوسةنطةري شةرِي ميسرييةكان بكةن.
لةبةرئةوةي حكومةتةكةي ئةلتعايشي هةموو تواناكاني لةناو وآلتدا سةرفكردبوو ،بؤية تاقةتي
شةرِي دةرةكي نةمابوو ،نةيتواني مولَكةكاني لة هيَزة ثةالماردةرة ميسرييةكة بثاريَزيَت،
بةتايبةتي لة ناوضةي دةرياي ئةلغزال و هيَلَي ئيستوا و دارفور ،لةبةرئةوةي لةطةلَ حبشةش
ثةيوةندي هاوكاريي نةبووة ،بؤية نةكرا ئةوانيش لة هيَرشي ميسرييةكان و ئينطليزييةكان
ثشتيواني بكةن ،بؤية ئةو حكومةتةي لةماوةي سيَزدة سالَ بوو دامةزرابوو بةرِووي سوثاي
ميسرييةكان و ئينطليزةكان دةرووخيَت.
فاكتةرةكاني زؤربوون بؤ رووخاندني دةولَةتي مهديية لة سودان ،لةوانة ثةالماردان بؤ طرتين ميسر
و هيَرشكردنةوة سةر سنوورةكاني ،بؤيةش دةسةآلتي داطريكةراني ئينطليز بري لة بةرذةوةندي
خؤيان دةكةنةوة ضونكة زؤر لة وآلتاني ئةوروثي ضاويان لة ناوضة سةرسنوورةكاني سودانيش
هةبوو ،بؤية ئينطليز دان بة حكومةتةكةي ئةلتعايش دانانيَت ،بؤيةش لة ميسر دةستبةرداري
سودان دةبيَت ئينطليزةكان وآلتةكة بة سنووريَكي قةدةغةكراو و تايبةت بة خؤي دةزانيَت،
ميسرييةكانيش بةردةوام خؤيان بة خاوةني سودان دةزاني ،بةآلم لةبةر شؤرشةكةي ئةملهدي
150
بووة و ناضاريش بووينة ئةطةرنا دةستبةرداري ئةو وآلتة نةدةبوون .ئةلتعايش دةيةويَت لةطةلَ
ئينطليز و ميسرييةكان دانوستان بكات ،بؤية لة مانطي مارسي سالَي ١٨٨٧سيَ نامة بة سيَ
نويَنةريان رةوانة دةكات ،لةوانة نامةيةك بؤ سولتاي عومساني عةبدوحلميدي دووةم و ظيكتؤرياي
شاذن و و خديوي حمةمةد توفيق ،ئةو سيَ نويَنةرة دةطةنة دؤلَي حلفا و لةويَيةوة نامةكان
رةوانةي قاهرية دةكةن ،لةبةرئةوةي خؤيان ئةوان ئاسيت خؤيان بة بةرز دةزانن ،بؤية نايةنةويَت
بة نامة وةآلمي ئةلتعايش بدةنةوة ،نويَنةرةكان بة وةآلمي زارةكييةوة دةطةرِيَنةوة .ئةو
وةآلمدانةوةية وا دةكات ئةلتعايش توورِة دةكات و بري لة ثةالمارداني ميسر دةكاتةوة ،بةآلم ثاش
ئةوةي شةرِةكةي لةطةلَ حبشة تةواو دةكات ،كة لةدوا شةرِدا لة ئةلقالبات لةو بةرةيةدا
سةردةكةويَت ،بؤية بري لةو جيَبةجيَكردني خةوني داطريكردني ميسر دةكاتةوة ،كة ماوةيةكي زؤر
بوو بريي ليَ كردبووة ،بةوةش حكومةتة تةمةن سيَزدة سالَييةكةشي لةدةست دةدات .
لة رؤذي ١٦ي يوليؤ سري فرنسيس جرنفيل سةرداري سوثاي ميسري بة نامةيةك داوا لة
ئةلنجومي دةكات هةتا نةكوذراوة خؤي رادةسيت ئةوان بكات ،بةآلم ئةو بؤ رؤذي دوايي وةآلميان
دةداتةوة كةوا ئةو هةرطيز بريي لة داطريكردني ميسر نةكردوتةوة ،بةآلم داوا دةكات ئةوان خؤيان
بدةن بةدةستةوة و ببنة موسلمان ثيَي دةلَيَت ئةطةر ئةوة نةكةن ضارةنووسي ئيَوةش وةك
ضارةنووسي جوردون ثاشا دةبيَت و دةيطرن و سةري دةثةرِيَنن .لة رؤذي ٣ي مانطي ئؤطسيت
سالَي ١٨٨٩شةرِةكةي توشكي دةقةوميَت ،لةويَ سوثاكةي ئةلنجومي شكستيَكي طةورة
دةخؤن ،بؤية ئةلنجومي خؤي و يةكيَك لة منالَة تةمةن دة سالَييةكةشي دةكوذيَت ،منالَيَكي
151
تريش لةناو خيوةتةكةدا ديل دةبيَت .شةرِةكةي توشكي سةرةتاي رووخاني دةولَةتي ئةملهدييةت
بوو ،لةسالَي ١٨٩٦لؤرد كتشنر لة هةلَمةتيَكي سةربازي طةورةدا بةرةو داطريكردنةوةي سودان
بةرِيَدةكةويَت و ضةندين شةرِ لةطةلَ ئةملهدييةكان روودةدات ،كة دوا شةرِيان لة بةياني رؤذي ٢٤
ي نؤظمبةري سالَي ١٨٩٩لة ئوم دويكرات بوو ،كة تيَدا خةليفة عةبدوآل ئةلتعايشيش
دةكوذريَت.
ئةلسادق ئةملهدي
ثاش شةرِةكان و شكاني سوثاي حكومةتةكةي ئةملهدييةت بري و هزري مهدييةت لةناو درويَشة
سودانييةكان مابوو ،لة بنةمالَةي مهدييةكان يةك كةسيان مابوو و لة شةرِةكةي ئوم دويكرات
نةكوذرابوو ،ئةويش عةبدولرةمحان ئةلسادق ئةملهدي تةمةني ١٣سالَ بوو ،بؤيةش درويَشةكان
وةك سةركردةيةكي خؤيان سةيري دةكةن و لةو كؤدةبنةوة .ئةلسادق داواي سةربةخؤيي سودان
دةكاتةوة ،لةبةر ئةو كةسيَكي نةرم بوو ،لةناو ميللةتةكةش ناوبانطي باشي هةبوو ،بؤية
ئينطليزةكان بري لةوة دةكةنةوة دانوستان لةطةلَ ئةودا بكةن و دان بة سةركردايةتي درويَشةكاني
سودان ئةو دادةنيَن ،بةوةش بواري شؤرشيَكي تر دةطرن ،ثشتيواني دةكةن لة بةرنامة
ضاكسازييةكاني بؤ طةشةثيَداني سودان ،ئةويش دةتوانيَت بنكةيةكي ثيشةسازي و كشتوكالَي
دادةمةزريَنيَت و هاني فيَربوون و خويَندةواري دةدات و رؤذنامةش لةسةردةمي ئةو دةردةضيَت،
ئةو بةدروسيت ريَبةرايةتي طؤرِانيَكي بةرجةستة لةناو كؤمةلَطةي سوداندا دةكات.
كة دةولَةتي مهداويةت دةرووخيَت ،دووبارة سودان دةكةويَتةوة ذيَر ركيَفي حوكمي دوواليةنةي
ميسري ئينطليزي ،ئينطليزةكان هةست بةوة دةكةن كةوا هزري ئايين لةناو سودان ضةند قوولَة و
ضؤن رةطوريشةي داكوتاوة ،بؤيةش بؤ ئةوةي بتوانن خةلَكةكة دةستةمؤ بكةن ،بةباشيان
زانيبوو بة هيض شيَوةيةك دذايةتي ئايين ئيسالم نةكةن ،بؤيةش ثشتيواني زانا و طةورة
كةسايةتيية موسلمانةكانيان كردبوو ئةوانةي هاوبريي مهدييةت نني و ئةو هزرة رةفز دةكةنةوة،
152
بؤيةش سؤفيزم طةشة دةكات ،لةوانة بةريَز عةلي ئةمليزغين وةك ثيَشةواي ئةخلتميية و بةريَز
يوسف وةك ثيَشةواي ئةلنهديية كة لقيَكي قادريية دةردةكةون ،بة زؤربووني تةريقةتةكاني
سؤفيزم و طةشةكردني بوارةكاني يةكيَيت وشة و راماني ميللةتي سوداني ثةخشان دةبيَت .
ئينطليزةكان كار دةكةن سيستةميَكي نويَ لة سودان ثةيرِةو بكةن ،ئةو دةسةآلت و سيستةمة
دوواليةنة ميسريية ئينطليزييةي سودان كة بةثيَي ريكةوتنةكةي نيَوان ثوترس غالي ثاشاي
ضاوديَري وةزارةتي درةوةي ميسري و لؤرد كرومري برِواثيكراوي بريتاني لة ميسر كة لة رؤذي
١٩ي مانطي ينايري سالَي ١٨٩٩مؤركرابوو ،سودان لةنيَوان ئةو دوو دةسةآلتةدا بةشدةكةن،
بةآلم لةرِاستييدا بووني دوو دةسةآلتةكة تةنها بة شيَوة و بةناو بووة ،ئةطينا لةو ساآلنةدا
دةسةآلت و فةرمانةكة تةنها بريتانيا بووة ،ميسر لة كارطيَرِي سوداندا هيضي لة دةستدا نةبووة،
هةر بؤ ناو ئاآليةكي ميسرييان لةتةنيشت ئاآلي بريتاني لةسةر بالَةخانةي حوكمدا بةرزكردبووة،
ضونكة وآلتي ميسريش لةاليةن ئينطليزةوة داطريكرابوو .ئةو ثةميانةي نيَوان بريتانيا و ميسرييش
مؤركرابوو برييت بوو لة زةجنريةيةكي دريَذي ميين ضيَندراوي شاراوةي ناو ثةيوةندييةكاني نيَوان
ميسر و سودان بووة ،كة نيَوانيان لةسةر دؤسيةيةك ئالَؤز دةبوو ،لةناكاو يةكيَك لةو مينانة
دةتةقني و زؤر بابةتي شاراوةي ئةو ثةميانة دةردةكةوت ،ئةوةش دةبووة طةردةلووليَكي
بةردةوام و بواري بةردةمي هةردووكياني تاريك و تةماويي دةكرد .بةثيَي ريكةوتنامةكة سنووري
نيَوان هةردوو وآلتةكة كيَشةي زؤري تيَ دةكةويَت ،ضونكة لة سنوورةكةي بةثيي هيَلَي ثاني ٢٢
بةرةو باكوور ديار دةكةن ،هيض رةضاوي سرووشيت كؤمةآليةتي دانيشتوواني ناوضةكةيان
نةكردبوو ،بةو سنووردانانة جةستةي يةك وآلتةكة بةشدةكةن تا بتوانن بةئاساني قووتي بدةن و
هةرسي بكةن.
153
154
بابةتي حةوتةم
شؤرشي فةرةنسا
حةسةن حافيز
155
شؤرشي فةرةنسا
لةطةلَ هةموو هيوا و مةبةست و هةنطاو و كاروان و هةلَويَستة مةزنةكاني و هةلَة طةورةكاني،
هيَشتا شؤرشي فةرةنسي ئةوةي كة لةسالَي ١٧٨٩هةلَطريسا خةونيَكة و خةلَكيَكي زؤري
هةراسانكردووة ،ئةطةرضي شؤرشي ئينطليزةكان زووتر و دةرئةجنامي روونرتيش بوو ،بةآلم هةر
شؤرشي فةرةنسييةكان ناوي زؤرترة و دايكي شةرعي هةموو شؤرشةكاني ثاش خؤيةتي .هةر كة
بلَيَسةي شؤرشةكة هةلَدةكريَت بةخيَرايي هةموو بةت و ثةيكةرةكاني رذيَمةكة هةلَدةوةريَت و
بنضينةكاني رووناكي ئازادي و برايةتي و يةكسانييةكان هةموو ئةوروثاي تاريك دةطريَتةوة ،كة
لةاليةن ضةند بنةمالَةيةكي طةندةلَةوة كؤنرتؤلَ كرابوون .دةستةيةك لة هوشيارترين هزري
فةرةنسي لة بوارةكاني هزر و فةلسةفةدا ريَنسانسي دووةمي ئةورثايان لة سةدةي هةذدةم
بةرثاكرد .لةوانة موليري و ظؤلتيَر و روسو و مونتيسكؤ و دريدور و رووناكبرياني تر ،ئةوانة بة
بةرنامة و بةها نويَيةكاني مرؤظايةتي و ضةسثاندني مايف خةلَكة ضةوساوةكان لةرِووي رةوشة
ئابووريية و دةسةآلتة رةهاكةي ثاشاكان ،كة خؤيان بة نيوة خودايةك دةبيين و كلَيَسا
باتريكييةكان كة ئيمانيان بة ثارة دةفرؤشت ميللةتيان بؤ شؤرش و طؤرِانةكان هاندا .ئةو
فةيلةسوفانة بوون كةوا بواري شؤرشةكةيان سازكرد و زةمينةي ثيَشوازيكردني شؤرشةكةيان
خؤش كردبوو ،كة بة نووسينةكانيان تريؤذي شؤرشيان نيشان دةدا.
156
لة سةدةي حةظدة ثاشاي فةرةنسا لويسي ضواردةم ،ئةوةي بة ثاشاي خؤر دةناسرا ،وآلتةكةي
لة ئةوروثا دووضاري ضةندين شةرِي دذوار كردبووة ،كة ثاشاي ئةسثانيا كارلؤسي دووةم
دةمريَت ،ئةو ثاشايةي كة ماوةي ضواردة سالَ لةنيَوان ١٧١٤ _١٧٠١شةرِي فةرةنسا
كردبوو ،لة هةموو شةرِةكانيش فةرةنسييةكان دةشكان ،ئينجا بؤ داناني ثاشايةكي نويَ بؤ
ئةسثانيان وآلتاني ئةوروثا برِياردةدةن ثالَيَوراوي فةرةنسا فيليثي ثيَنجةم نةوةي لويسي
ضواردةم لةبةرامبةر دةستبةرداربووني لة تةخيت ثاشايةتي لة فةرةنسا دابنيَنن ،كةواتة جاريَكي
تر فةرةنسا و ئةسثانيا لةبن سيَبةري تةختيَكي ثاشايةتي يةك ناطرن ،ئةوةي لويسي ضواردةم
خةوني ثيَوة دةبيين .
لةسالَي ١٧٥٦هةشت سالَ بوو ئةوروثا ئاشتييةكي وةهمي بةخؤييةوة ديبوو ،ئةو شةرِة
مرياتييةي لة نيطاي سياسةمتةدارةكان يةكالنةبووةوة ،هيَشتا نةمسا لة رةوشي بوهيمي مابوو،
ئيتالَيا و بروسيا لة سيليزيا و بريتانيا لة هانؤظةر و فةرةنساش لة هيند نيطةران بوون .بنكة
كؤنةكاني طةمة سياسييةكةي ئةوروثا طؤرِابوو ،بروسيا وةك هيَزيَكي نويَ لة جيهاني جرمان
دةركةوتبوو ،سوثاي رووسي وةك هيَزيكي مةزنيش دياربوو ،ئينطلرتاش ثامشاوةي
ئيمثراتؤريةتييةكاني دةريايي ثرتوطالَي و ئةسثاني و هؤلةنديي بؤ دةمينيَتةوة ،بؤيةش رؤحي
نةتةوةيي لة ئينطلرتا بة دةسكةوتة بازرطانييةكانيان و بوارةكاني تر مةست و سةركةش بوون،
157
بروسياش سةركةوتووي شةرِةكان بوو ،فةرةنسا مةكؤي ثيَشكةوتين رؤشنبريي بة نةماني
سوثاكةي هةسيت بة سسيت و نائارامييةك دةكرد .ملمالنيَي نيَوان كاسؤليك و ثرؤتستانتةكانيش
بةرةو دوورِيانيكي طرياوة دةضوو ،هةردووالش ضاوةرِواني بةخت بوون بؤ دةستثيكردنةوةي شةرِة
سي سالَييةكةيان ،هةمووش بؤ دةست بةسةرداطرتين رؤحي ئةوروثا بوو ،بؤيةش شةرِةكة
هةلَدةطريسيَت .
شةرِيَكي دذوار و لة هةموو بةرةكان ،فةرةنسا وةك سةري ئؤردوطايةك ضاوي لة داطريكردني نةمسا
و رووسيا و سويد بوو ،ئينطلرتا و بروسيا كة دوايي بووة بة ئةلَمانيا هاوثةمياني دةبةسنت و
شةرِيَك لة طؤرِةثانةكاني ئةوروثا و ئةمريكا و هيند لة ماوةي حةوت سالَي ١٧٥٦هةتا ١٧٦٣
روودةدات ،دةرئةجنام فةرةنسا لةو شةرِانةدا قةلَةمرِةوييةكاني ثشت دةرياكاني ئةمريكا و هيند
دةدؤرِيَنيَت و دوذمنة ديَرينةكةي ئةو ناوضانة كؤنرتؤلَ دةكات ،بروسياش وةك هيَزيَكي مةزني
سةرةكي لة ئةوروثا و لةسةر حيساني فةرةنسا ثةيدا دةبيَت ،فةرةنسا لةبةردةم هيَزة مةزنةكةي
ئينطليزةكان دةستةوةسان دةبيَت.
سالَةكاني بةفريِؤضوو
158
ثاشا و شاذنيان دةبيست ،ئةو شاذنةي بةرِةضةلَةك لة بنةمالَة ئيمثراتؤريةتي ظييناوة هاتبوو،
بؤيةش ميللةت كة بة كتيَب و نووسينةكاني سةردةمي رؤشنطةري و بة ضةكي عةقلَ بةر لة بارود
دةكةن و بؤ دؤزينةوةي ريَطاضارةيةك دةطةنة ناو شةقامةكاني ثاريس و هاواريان ليَ هةلَدةستيَت،
بةآلم كةس وةآلميان ناداتةوة ،تةنها سةداي دةنطي خؤيان دةبيستةوة.
سةردةمي رؤشنطةري
كة فةرةنسا لة بةرةي شةرِةكاندا دةشكيَت بة سةركةوتن و هزري فةيلةسوف ظؤلتيَر فةرةنسوا
ماري ئاروية ،ئةوةي لة رؤذي ٢١ي مانطي نؤظمبةري سالَي ١٦٩٤لة بنةمالَةيةكي برذةوا
لةدايك بووة و لة كؤليَذي لويس لوطراني يسووعيةتي دةخويَنيَت ،كة خويَندنةكةي تةواو دةكات،
ريَبازي ذياني بةرذةواكان رةفز دةكات و لةوان ياخي دةبيَت و ثيشةي ثاريَزةرييةش ناكات،
ئارةزووي ذياني بةرِةآليي و ياخيبوون و قاوةخانة ئةدةبييةكان دةكات.
كة بة شيعرةكاني كؤمةلَطةي ئةوساي فةرةنسي رةخنة دةكات ،دةسةآلتدارةكان دةيطرن و لة
زينداني باستيلي دةثةسنت ،ئةو لة تةمةني حةظدة سالَييةوة يةك سالَ زينداني دةكريَت ،كة لة
زيندان بةردةبيَت ،ناوة دريَذةكةي فةرانسوا ماري ئاروية رةش دةكاتةوة ،ناوي ظؤلتيَر
وةردةطريَت ،كة ثاشان لةسةر الثةرِةكاني ميَذوو بةو ناوة دةناسريَتةوة.
159
ظؤلتيَر وةك فةيلةسوفةكاني تر خؤي سةرقالَي داناني ريَبازيَكي عةقلَي و دامةزراندني
فةلسةفةيةكي ثتةو نةبوو ،ئةوةندةي ثةرؤشي رووخاندني كاية نةطؤرِ و دابونةريتة باوةكان بوو،
كة بواري هزر و بريكردنةوةيان لة دةربازبوون دةطرت ،كة ئةو دذايةتي و ملمالنيَي لةطةلَ كلَيَسا
دةكرد ،مةبةسيت نةبوو وةك كةسيَكي موحليد و الدةر لة دابونةريتةكاني كاسؤليك دةربكةويَت،
بةلَكو ئةو هيَرشي كردووة كلَيَسا لة رؤذانةي ذياني فةرةنسييةكان دووربكةويَتةوة ،رةخنةي لة
ئاكارة رةق و توندةكةي كلَيَساي كاسؤليك طرتووة كة برِواي بة ليَبووردةيي نةبووة.
ئةو دةيوت كةوا خورافياتةكان بةرهةم و دةستكردي قةشة و كاهينةكانة ،ئةوانة بوون زانسيت
الهوتيان داهيَنا ،هةموو ملمالنيَي و ناكؤكييةكانيش لة الهوتةوة ثةيدابووة ،كة ناكؤكييةكان و
نةهامةتيية تالَةكان و شةرِة دذوارةكاني ناوخؤي ئايين ليَ دةكةويَتةوة ،ظؤلتيَر لة كتيَبةكةي نامة
ئينطليزييةكاندا كؤمةلَطةي فةرةنسي ريسوا كردووة ،ئةو كتيَبة ثاشان بة نامة فةلسةفييةكان
دةناسريَت ،كة تيَدا كؤمةلَطةي فةرةنسي بة كؤمةلَطةي ئينطليزي ناساندووة ،كة زؤر لةسةر
وآلتةكةي ئةوان ثيَشكةوتوو تربووة ،لة فةرةنسييةكان توورِةية كة رةووشيت عةقلَ و ليَبووردةيي
ئايين ثةيرِةو ناكةن .لةويَ نووسيويةتي:
لة فةرةنسا دةسةآلتيَكي رةهاي توندكاري زؤردارانة ثةيرِةوة ،ضينة دةرةبةطة لووتبةرزةكةش
بيَكار دةذين ،لة فةرةنسا بارزطاني بة ضاوي كةمة دةبينريَت ،جووتيارةكانيش لةبن زةبري باجة
زؤرةكان دةنالَيَنيَت ،كة دةرةبةطةكان لةسةريان داناون ،بةآلم لة ئينطلرتا ثةرلةمان طةورةي وآلتة
و حوكم دةكات ،ئةوةش لة ئةجنامي شؤرشةكةي كرومويلي سالَي ١٦٦٦بةرثابووة ،كة تيَدا
زؤردارييةكان نةماون .لةويَ بازرطاني بةشكؤية و جووتياريش كارمةنديَكي دةولَةمةند و شكؤدارة
و برِواي بة خؤي هةية و سةربةستانة كار دةكات ،لة فةرةنساش خةلَكةكة لةناو ملمالنيَي
دانوستاني الهوتي نةزؤكةوة خول دةخؤنةوة ،وةك ئةوة حةرامة ،ئةوةش حةرامة ،ئةوة
ئاوةطرة ،يان ئةوةيان خاويَنة ،ئةو كةسة ئيماندارة ،بةآلم ئةوي تريان كافرة ،بةآلم لة ئينطلرتا
ديالؤطة فةلسةفييةكان لةسةر شيَوازةكةي فرنسيسي بيكون و ريَبازة ئةزموونطةرييةكةي لة
زانست ،يان شيَوازةكةي جؤن لؤكي لؤذيكي دوور لة تةجريدي و ميتافيزيقي ،يان كارةكاني نيوتن
160
ئةو بليمةتة مةزنةي ئةوةي سيستةمي جيهاني شرؤظةكرد و ئينطليزةكانيش ريَزيان طرت و ئاست
و شكؤييان بةرزتر كردةوة.
ئيرت ظؤلتيَر بةو شيَوةية كارة دزيَوةكاني كؤمةلَطةي فةرةنسي ئاشكرا دةكات و ثاشكةوتن و
نةفامييةكانيان باس دةكات ،بةوةش دةتوانيَت بنضينةكاني خورافةت هةلَدةتةكيَنيَت ،لة ثيشةي
ثاريَزةرييةكاني بةرطري لة بابةتةكاني ئاوةز دةكات ،ئةطةر ظؤلتيَر رووناكبري نةبواية ،ئةوة
دةبووة ثاريَزةريَكي مةزني ئةو جيهانة ،ئةو بةتوندي دذايةتي هزري جادووطةريي و نةفامي
كردووة و ثشتيواني تةواوي لة بةهاكاني ئاوةز و بريكردنةوةي ئازادي بةهيَزي بالَكيَش كردووة.
شيَتةكةي ذةنيَظ
ئةطةر عةقلَي ظؤلتيَر لةودةمانة لة سةردةميَكي تاريكي فةرةنسادا سةردةكةويَت ئةوا هاورِيَيةك،
نةياريَكي تري كة ثاشان بة ناوي جان جاك رؤسؤ دةناسريَت ،ئةو سؤز و هةلَضوونةكاني مرؤظ كة
دوايي بة رةوتي رؤمانسيةت ناسرا ،بةدريَذايي سةدةي نؤزدةهةم بالَ بةسةر هزر و ئةدةب
دةكيَشيَت ،كة ئةدييب مةزني روسيا تؤلستؤي ملوانكةيةكي بة ويَنةكةي رؤسؤ وةدةكات ،ئةوة
باشرتين بةلَطة و نيشانةي طةورةيي رؤسؤ بووة ،دانيشي بةوة داناوة كةوا ئةو ثياوة رؤلَيَكي
مةزني لةسةر ئةودا هةبووة .
161
ثيَناسةي ئةو ذيانةي كردووة ،ئةوةشيان لة بةشيَكي كتيَبةكةي دانثيَدانانةكامندا باسي كردووة،
كة ئةو نووسني و دةربرِينة دةبيَتة بةشيَك لة ئةدةبي بريةوةري تايبةتي.
رؤسؤ لةناو خةلَكة داماو و ناوازةكاندا ذياوة ،ئةوةش دةبيَتة سةرضاوة و ذيَدةريَكي مةزن بؤ
طةورةيي و نويَبوونةوةي هزر و رامانةكةي ،ئةطةرضي ئةو لةو كؤمةلَطاية كةسيَكي نامؤش بووة،
بةآلم بةئاساني دةطاتة ناو ثياواني شؤرشةكة ،لةبةرئةوةي ثيَشةنطةكاني شؤرشةكةش كةساني
نامؤ و ناوازةبوون ،بؤيةش ئةو ئةوانة بةئاساني دةدؤزيَتةوة و رؤسؤ دة سالَيش بةر لة
هةلَطريساني شؤرشةكة لةويَ كؤض دةكات ،بةآلم ئةو دؤسيت نزيكي ئةوان بووة ،بؤيةش
شؤرشطيَرةكان دةيانووت :
ئةو لةكاتي خؤييدا هاورِيَ و هاوبريي ئيَمة بووة ،ئيَمةش تةنها ئةوةمان دةيويست ،ئيمةش
ئةوةمان دةيويست كة ئةو بانطيَشيت دةكرد .
رؤسؤ هةموو رةضةلَةك و رةسةنايةتي ثاشايةتي ئةوروثي و فةرةنسيشي رةفز كرديتةوة ،ضونكة
ئةو لة كتيَبةكةييدا ثةمياني كؤمةآليةتييةكةييدا بةرِووني قسةي لةسةر يةكساني و دادثةروةري
نيَوان ميللةت و كاربةدةستان كردووة ،ئةويش بووة كة وةآلمي ئةو ثرسيارة زةمحةتةي
داوةتةوة ،كيَ مايف هةية ياساكان دابريَذيَت؟
162
ضونكة ليَرة و لةو رةوشةدا وشةي ميللةت طوزارشت لة ويست و خواستة طشتييةكان دةكات.
بةوةش رؤسؤ ثاش ئةوةي بريدؤز و دةسةآلتي خودايي لة دةسةآلتدا لة ثاشاكان دةستيَنيَتةوة،
كليلي شؤرشةكةي داوةتة دةست ميللةتي فةرةنسي .ئةوة و رؤسؤ بؤ هةموو مرؤظيَك رؤلَي لة
ذياندا داناوة ،بة ثيَناسةي رؤسؤ نةفس لةناو خؤييدا بووني هةية و ذياني تايبةتييش لةو
سرووشتةدا ثيادة دةكات ،بؤيةش ئةو مرؤظة لةناو ذياني ميللةتةدا دةتاويَتةوة و هةموو ماناكاني
خؤدي خؤي دةداتة بوونةوةريَكي ئةخالقي كة لةاليةن ميللةتةوة بةرجةستة بووة .
رؤسؤ بة نووسينةكاني دميوكراسيةتي كردوتة كايةكي طوجناو و بةردةست ،ثاش ئةوةي وتي
هةموو خةلَك لة ذان و خؤشييةكاندا يةكسان ،كة رؤسؤ بانطيَشيت بةها سؤزدارييةكاني كردووة و
داواي بةرز راطرتين عةقلَي لةناو ضوارضيوةي بريدؤزي كارسازييةكاني شؤرش كردووة ،هةردوو
بةشي عةقآلنيةت و سؤزداري ،يان عةقلَ و دلَ تةواوكةرييان ثيَطةياندووة .بةوةش شؤرشةكة
بةرنامة هزرييةكاني تةواو دةبيَت.
ئينسكلؤثيديا
ئيرت ليَرةوة رؤلَي فةيلسوفيَكي تر بةناوي دنيس ديدور ( )١٧٨٤_١٧١٣ثةيدا دةبيَت ،كة بة
نووسينةكاني هيَرشي كردوتة سةر كلَيَسا و دةولَةت ،ئةو هزر و بةرنامةكاني لة كاريَكي فرةاليةندا،
كة دوايي بة ئينسكلؤثيديا ناسرا ،ئةو زانستةي دوايي بنضينةكاني زانسيت دارشت ،كة تيَدا هةموو
ئاماذةكاني سةردةمي زانسيت تيَدا دوور لة دةسةآلتي كلَيَسا ديار دةكات ،ئةو تواني يةكةم
كؤشش بؤ ئاسانكردني زانست و زانيارييةكان بؤ خةلَكة سادة و دوور لة تويَذة ئورستقراتييةكة
دابنيَت ،بةوةش ئينسكلؤثيدياكة دةبيَتة طوزارةشتيَكي زيندووي ضيين برذةوا بةرِووي بةهاكاني
ثاشايةتي و ئورستقراتييةكان و كلَيَساش .لةطةلَ ئةو داهيَنانةدا و بؤ دةولَةمةندكردني
ئينسكلؤثيدياكة فةيلةسوف كلؤد ئادريان هلفتيوس ( )١٧٧١_١٧١٥بؤ سازبووني هةنديَ لة
وتارةكاني ئةو كؤبةرهةمةدا بةشداري دةكات و لة هةردوو كتيَبةكةي بة ناوي (لة رؤحةوة) و
163
(زيرةكي) دا بريدؤزةكةي خؤي دادةريَذيَت ،كة تيَدا وتبووي هةموو خةلَك يةكسانة لة وزة و لة
داهيَنانا ،جياوازييةكانيش لة رةوشةكاني طةشةكردن و ثةروةردة و فيَربووندا دةردةكةويَت ،لةبةر
ئةو بؤضوونة بووة كة كتيَبةكاني ئةويان سووتاندووة .ئةو رامانةي ئةو كاردانةوةيةكي مةزني
هةبوو ،لةودةمانةي كةوا بنةمالَة دةسةآلتدارةكان رةنطي خويَين خؤيان بة شيين بيَطةرد زانيوة،
خؤيان وا ناساندووة كةوا ئةوان لةاليةن يةزدانةوة دةستنيشان كراون .
ئةو ئازايانة نةفرةتي كلَيَساي كردووة و داواي كردووة لة دةولَةتيش دابربِيَت .ئةطةرضي هلفتيوس
هيض ريَنمايي و راسثاردةي نةبووة ،بةآلم داواي كردووة دةسةآلتي كلَيَساي كاسؤليك لة فةرةنسا
بةرتةسك بكريَتةوة ،ضونكة لةو سةردةمةدا كلَيَسا وا لةطةلَ سيستةمي ثاشايةتي مارةكرابوون
نةدةكرا لةيةك بكريَتةوة يان دابربِيَن ،ئةو بة بريدؤز و رامانيَكي كؤمةآليةتي نةك الهوتييةوة
رةخنةي كلَيَساي كردووة ،ئةو دذي بةرنامةكةي كلَيَسا بووة ،كة هةذاري و بةتةنيايي ذياني نةمر
و شكؤداركردووة ،لةبةر ئةوةي كلَيَساي كاسؤليك فيَربووني سووك كردووة ،لةبةر ئةوة نةبوو كةوا
فيَربوون واتة رةخنةطرتن و رامان لة بؤضوونة زانستييةكان و هونةرييةكان ،بةلَكو زانسيت
بةدروست و بةثيَويست نةزانيوة ،كلَيَساش مةبةسيت بووة هزر و بريي تاك هةر لة منالَييةوة خباتة
بن دةسةآلتي كهنوتييةوة ،بؤيةش دةنطةكةي ئةو بةهيَز بووة بؤ دابرِيين فيَربوون لة دةسةآلتي
كلَيَسا .
164
لةسةر ئاسيت دةرةوة و لة شةرِةكاندا فةرةنسا شكسيت خواردبوو ،لةناوةوةش ئيفالسي كردبوو،
رؤذانةش توورِةيي خةلَكة هةذارةكة زؤرتر دةبوو ،لويسي شازدةمي ثاشاش ئاورِيَكي لة برسيةتي
خةلَكةكة نةدةدايةوة و شاذنيش لةسةر خؤشي و ثارة سةرفكردنةكانيدا بةردةوام بوو ،كتيَبة
فةلسةفييةكاني سةردةمي رؤشنطةريي لةطةلَ برسيةتي و زؤردارييةكاني حكومةت و
طةندةلَييةكاندا جؤشيان دةدا ،نووسينةكاني رؤسؤ و ظؤلتيَر ببوونة دار و سوتةمةني شؤرشةكة و
هةتا ساتي سةرهةلَدانةكة كاريطةرييان زؤرتر و طةرمرت بوو .لةطةلَ زؤربووني هةرِةشةي برسيةتي
هةذارةكان بؤ نزيكبوونةوة لة ثاشا و شاذن لة طوندةكان رايان دةكرد و دةهاتنة ثاريسي
رووناكي ،بةآلم ثاشا وةآلمي ئةوانةي بة زؤرترين ئاهةنط و بةزمي شةوانةي خؤي دةدايةوة و
خةلَكة داماوة برسييةكةش تةنها زانني و طيَرِانةوةي ضريؤكة ئةفسوناوي و سيحراوييةكاني ناو
كؤشكي ثاشايةتييان دةبيستةوة ،كة ئةو ثارةي لة بةزمةكاني كؤشكةكان سةرف دةكرا ،دةكرا
ميللةتة برسيةكةي ثيَ تيَر بكريَت .
لويسي شازدةم (لوي ئوجست) ئةو كورِة طةجنة بوو كة لة تةمةني ٢٩سالَييدا لةثاش مردني
باثريي لويسي ثازدةهةم ئةوةي لة رؤذي ١٠ي مايؤي سالَي ١٧٧٤مردبوو ،دةطاتة تةخيت
ثاشايةتي و نازناوي ثاشايةتي لويسي شازدةهةمي بةردةكةويَت .ئةو ثاشاية طةجنة دةطاتة سةر
تةختيَكي شرِي بارطران لة نةهامةتييةكان ،ضونكة فةرةنسا وةك هيَزيَكي كاريطةر و دياري
ئةوروثا سوثاكةي شكاوي هةلَوةشاو بوو ،ئةطةر جاران فةرةنسا هيَزي دووةمي دةريايي ثاش
بريتانيا و هيَزي دووةمي ثاش رووسياي قةيسةري ثيادةيي بووبيَت ،وا لةسةردةمي ئةودا
خةزينةكةي بةتالَة و دةربةطةكان هةراسان و ثةريشانيان كردبوو ،هةروةها شاذن ماري ئةنتوانيَيت
كيذي ذنةئيمثراتؤري نةمسا ماريا تاريز ثاشاية طةجنةكةي دةستةمؤ كردبوو ،ئةوةندة هةراساني
كردبوو ،ثةكي خستبوو ،بؤيةش ناوي لةكةدار كردبوو ،ئةطةرضي رةوشي فةرةنسا نالَةبار و
ثةريشان بوو ،ئةو لةسةر مةسرةفة زؤرةكاني خؤي نةدةكةوت ،تةنها سةرقالَي ئةوة بوو ،ضؤن
زؤرتر ثارة بة ثاشا سةرف بكات و ئاهةنطة طةورةكان ساز و جؤشدار بكات ،كة وةزيرةكان
ويستوويانة شاذن لةو رةووشتة دوورخبةنةوة و دةسيت بطرن ئةو لة دةركردن و دوورخستنةوةيان
دوودلَ نةبووة.
165
بةزمي ئاهةنطةكاني شاذن لة هةموو ئةوروثا دةنطي دةدايةوة ،بؤيةش ئيمثراتؤرة براكةي لة
نةمساوة بة دةمامكةوة لة ظةييناوة دةطاتة ثاريس ،تا لة رةوشةكة تيَبطات و خوشكةكةي لةو
رةووشتة دووربكاتةوة و خوشكةكةي ئيقناع بكات واز لةو ثارةسةرفكردنة بهيَنيَت و خةميَك لة
رةوشة ئالَؤزةكةي خةلَكةكة و وآلتةكةيان خبؤن و ضيرت خةريكي بةزم و ئاهةنطةكان نةبيَت ،شاذن
بةمةلوولييةوة طويَ لة ئامؤذطارييةكاني براكةي دةطريَت ،بةآلم كة ئةو لة دةرطاوة دةضيَتة
دةرةوة ،شاذن هةموو ئامؤذطارييةكان لةبريدةكات و واز لة دةسةآلتة توندةكةي لةسةر ثاشا و
ئاهةنطةكاني ناهيَنيَت ،لةودةمانة وآلتةكة تةنطذةيةكي طةورةي لةناو دةولَةت و دةزطاكاندا
هةبوو ،ناكؤكي و ملمالنيَي دةكةويَتة نيَوان ثاشا و خانةدانةكان و ئةوةش بةرِووني هةسيت ثيَ
دةكرا.
سةركةوتين دةرةبةطةكان
ميَذوو شاهيدي ئةوةية كة هةلَطريسيَنةري شؤرشة خةلَكة برذةواكان نةبوون ،بةلَكو دةرةبةطةكان
بوون ،سيستةمي كؤمةآليةتي و سياسي و ئابووري ئةودةمانةي فةرةنسا دةطةرِايةوة سةدةكاني
ناوةرِاست ،ثاشا بة ثشتيواني ثةمياني يةزدانييةوة حوكمي دةولَةتةكةي بة هاوكاري ضينة
دةرةبةطةكان ،كة بة خانةدانانةكان دةناسرا بةرِيَوة دةبرد ،ئةوانيش هةموو دةسكةوتة ئابووري
و كؤمةآليةتييةكان قورخكردبوو ،بؤيةش ئةوانة دةسةآلتي وةرطرتين باجيان هةبوو ،هةر خؤشيان
دةستنيشاني باجي ناو هةريَمةكان دةكرد و ئارةزووي خؤيان ثارةكانيان لةسةر خةلَكةكة
دةبرِيةوة.
ثاشا و دارودةستةكةي لة ضينة خانةدانةكان لةاليةن ثياواني كلَيَسا هةموو ثشتيوانييةكيان ليَ
دةكرا ،بؤيةش دةرةبةطةكان بة هةموو شيَوةكان خةلَكة هةذارةكةيان دةضةوساندةوة و باجي
زؤريان لة جووتيارةكان وةردةطرت ،ئةوانةش برييت بوون لة ضينيَكي زؤري هاوآلتياني فةرةنسي،
جووتيارةكان هةموو كاريَكيان كردووة بة هةموو شيَوةيةك طةورةكانيان رازي بكةن.
166
بةثيَي طريَبةسيت و يةكيَتييةكةي نيَوان بةرذةوةندييةكاني ثاشا و دةرةبةطةكان و كلَيَساي
كاسؤليك بري لةوة نةدةكرايةوة دةرزيَك بكةويَتة نيَوان اليةنة سيَطؤشة بةدكارةكة ،بةآلم بةر لة
شؤرش ،كة ثاشايةتي ئيفالس دةكات و طةجنينةي ثاشا هةموو ثاشكةوتةكاني لة شةرِي
سةربةخؤيي ئةمريكا ( )١٧٨٣_١٧٧٥بةتالَ دةبيَت ،كة تيَدا فةرةنسا لة دذايةتيكردني
ئينطلرتاي دوذمنة ديَرينةكةي هاوكاريَكي زؤري دارايي شةرِةكة دةكات ،بؤيةش ثاشايةتي ناضار
دةبن بؤ ثةيداكردني ثارة باجي زؤر لةسةر خانةدانةكان و ثياواني كلَيَسا دابنيَن .ئةوةش بؤ
دةرةبةطةكان درةفتيَكي باش دةبيَت بؤ ثةالمارداني دةسةآلتة رةهاكةي ثاشايةتي ،لةبةرامبةر
ثارةكانيان داوايان كردبوو بةثيَي حوكمي دةستووري بةشداري لة دةسةآلت بكةن و الوازي بكةن .
كة خانةدان و ثياواني ئايين كة ثشتيواني سرووشيت ثاشابوون دةستبةرداري دةبن ،ئاسايية
ئةطةر ثاشايةتي بضيَتة ناو باوةشي طشيت خةلَكةكة واتة برذةواكان .دةرةبةطةكان هةر بةو كارة
نةوةستان ،ياخيبوون و خؤثيشاندان لة هةريَمةكاني فةرةنسا رادةطةيَنن ،ئةوةش نيشانةي
سةركةوتين ضينة دةرةبةطةكة و ثياواني كلَيَساكان و رووخاني دةسةآلتي ثاشايةتي دةطةياند،
ئةوةش لة ميَذوودا رووي نةدابوو ،ديارة كةوا كةسايةتي ئةو رؤذانةي لويسي شازدةهةم بةرطةي
ئةو فشارانةي نةدةكرد ،بؤية دةبواية سازش لةطةلَ دةرةبةطةكان بكات و داوا بكات ئةجنومةني
ضينةكاني نةتةوةكة كة لة نويَنةرايةتي هةر سيَ اليةني فةرةنسي (دةرةبةطةكان ،ئاكلريوس و
167
ضينة طشتييةكة) لة رؤذي ١ي مانطي مايؤي سالَي ١٧٨٩كؤببنةوة ،ئةوةش لةسةر داواي
ضيين خانةدانةكان و دةرةبةطةكان دةبيَت و كة بة سةركةوتنيَكي مةزني ضينةكة ئةذمارد كرابوو،
بةوةش دةرةبةطةكان طؤرِ بؤ خؤيان بؤ ثاشاش ئامادة دةكةن.
لة رؤذة دياريكراوةكةدا لة ٤ي مانطي مايؤي سالَي ١٧٨٩نويَنةرةكاني هةموو هةريَمةكاني
فةرةنسي لة كؤشكي فرساي بةئامادةبووني نويَنةراني هةر سيَ ضينةكة ،ثياواني ئايين و
دةرةبةط و طشتييةكة ،لة دميةنيَكي نازداردا كة ضاويش برِواي ثيَ نةدةكرد كؤدةبنةوة ،كة تيَدا
كاهيين كلَيَسا قةديس لويس لة فرساش ئامادةببوو ،ئينجا نويَنةراني ضينة طشتييةكة (برذةواكة)
بة جلي رةش و نويَنةراني خانةدانةكانيش بة جلي زيَرينةوة ،ئينجا نويَنةرةكاني ئاكلريوس ،ثاشا
و شاذنيش لةطةلَ ئةنداماني بنةمالَةكةي بوربوني ناسراو بة كةذاوةيةكي نازدار ديَنة ذوورةوة .
لة دميةنةكةدا وا دياربوو كةوا فةرةنسييةكان بة هةموو ضينةكانيانةوة كؤكن و ثاش لةيةكدابرِاني
زؤرةوة يةكدةطرن و لة ئاكاريانةوة شادي و جوانييان ليَ دةباري و مةبةستيانة هةموو تةنطذةكان
ضارةسةر بكةن ،بةآلم لةبنةوة و لةبن دميةنة ثةردةثؤشراوةكةدا كلَثةي ئاطري شاراوة بووني
هةبوو ،لةطةلَ دةركةوتين كةذاوةكةي نويَنةراني طشتييةوة خةلَكةكة لةسةرباني شارةكة بة
ضةثلَة و درومشةوة ثيَشوازييان دةنواند ،هةروةها ثاشاش بةو دميةنة شكؤمةندة ثيَشوازي
دةكردن ،بةآلم ثيَشوازي نويَنةراني خانةدانةكان و ثياواني ئايين و شاذن بة كثبوونةوة دةكةن.
نويَنةري ضينة طشتييةكة نيوةي ذمارةي كورسييةكاني ئةجنومةني ضينةكاني نةتةوةكة دةبوو،
كة ذمارةكةيان ٦٢١ئةندام بوو ،سةرةتا كؤبونةوةكة لة بةرذةوةندي ئةواندا بوو ،بةآلم نويَنةري
خانةدانةكان و ئاكلريوس ٥٩٣ئةندام بوون ،ئةوةش لةسةر داواي ضيين برذةواكة بوو ،كة
ذمارةيان زؤرتر بيَت ئةطةرنا بةشداري ناكةن ،بؤية ذمارةي ئةندامةكانيان لة نويَنةراني هةردوو
168
ضينةكة زؤرتر بوو ،ديارة كةوا ثاشا بةناضاري داواكةي ئةواني قبوولَ كردبوو ،ئةوةش سةرةتاي
سةركةوتين ضينة برذةواكة بوو.
برذةواكان زؤر بةثةلة ثيَشنيارةكة رةتدةكةنةوة ،كؤشش دةكةن خؤيان لةسةر بؤضوونيَكي روون
ساز بكةن ،مشتومرِ و دانوستانةكان ضةند هةفتةيةك دةخايَنيَت ،بؤية لة رؤذي ١٠ي مانطي
ئاكلريوس دةكةن ،بؤ بةستين يونيؤدا برذةواكان ليذنةيةك رةوانةي الي خانةدانةكان و
كؤبونةوةيةكي يةكطرتوو و بةرِوونيش مةسةلةي رةتكردنةوةكةيان ثيَ رادةطةيَنن ،زؤر
بةدلَنياييةوة ثيَيان دةلَيَن كةوا ئةوان نويَنةرايةتي ريَذةي %٩٦كؤي نةتةوةكة دةكةن ،بؤيةش
ئةوان خاوةن شةرعيةتن ،ديارة كةوا ئةوانيش داواكةي ضينةكة رةفز دةكةنةوة.
كؤمةلَةي نيشتماني
169
نويَنةرةكاني ميللةت زيرةكانة و بةلةز لة رؤذي ١٧ي يونيؤي سالَي ١٧٨٩كؤمةلَةي نيشتماني
دادةمةزريَنن كة نويَنةرايةتي ضني و تويَذةكانيان دةكرد ،خؤيان بة دةنطي راسيت خةلَكةكة بؤ
رادةربرِين و كاركةري خةلَكةكة دةزانن ،بةوةش يةكسةر فةرماني ثاشايةتي رةها دةطؤرِيَت بة
ثاشايةتي كؤتبةندكراو و كؤتايي هاتين دةسكةوتي دةرةبةطةكان ،واتة راطةياندني كؤمةلَةي
نيشتماني واتة راطةياندني مردني سيستةمة كؤنةكة ،ئةوةش لة رووي سياسييةوة دةبيَتة
سةرةتاي هةلَطريساني شؤرشةكة .بؤيةش نويَنةرةكاني ميللةت ناشةرعيةتي وةرطرتين باجةكان
رادةطةيَنن ،بةآلم لةبةرئةوةي كؤمةلَةكة وةك هةنطاويَكي تاكتيكي دامةزرابوو ،تا كؤمةلَةكةش بة
فةرمانيَكي ثاشايةتي هةلَنةوةشيَنةوة ،لةو دةرفةتةدا وةرطرتين باجةكة بة ئاسايي دةزانن،
ضونكة ديارة كةوا طةجنينةكاني ثاشا بةتالَ بوون .
كؤمةلَةكة بؤ دانوستان لةسةر كيَشةكاني خواردةمةني و برسيةتي ناو وآلت ليذنةي ئازوخةش
ثيَكدةهيَنن ،قبوولَي ئةوةش دةكةن ئةطةر دةستووريَكي نويَ دانرا ،ئةوة قةرزةكاني سةر
دةولَةت و دانةوةي دةكةنة مالَ لةسةر خؤيان ،ئةطةرضي ئةو برِيارانة سادة بوون ،بةآلم ئةوة
يةكةجمارة ميللةتي فةرةنسي دةنطي خؤي بةرِووي دةسةآلتة كؤنةكة بةرز دةكاتةوة.
رووداوةكاني رؤذي ١٧ي يونيؤ بةئاساني تيَنةثةرِي ،وةك طةمةي دؤمينو كاردانةوةي بةردةوامي
هةبوو ،هةر كةوتنةخوارةوةي يةكةم طةآلي زةمحةت بوو ،بؤية طةآلكان يةك لةدواي يةكدا
هةلَدةوةران ،بؤيةش خانةدانةكان و ثياواني كؤشك بة رووداوةكان سةرسام دةبن ،هةمووش
برِوايان وا دةبيَت ،كةوا ثاشا بة كةذاوةيةكي رةمسي بضيَتة بارةطاي كؤمةلَةي نيشتماني و
ئةوةش ماناي ئةوة دةبيَت كةوا هةموو برِيارةكاني هةلَوةشاوةتةوة ،بؤيةش بارةطاي كؤمةلَة
نيشتمانييةكة لةاليةن هيَزةكاني ثاشا بؤ ئاسانكردني طةيشتين ثاشا بؤ بارةطةكة دادةخةن .
لويس راويَذ لةطةلَ ئةجنومةنة تايبةتييةكةي خؤي دةكات ،لةويَ وةزيرة دارايية نويَيةكةي (نكر)،
ثاشا ئاطادار دةكاتةوة كةوا ئةجنومةني ضينةكان دةرووخيَت ئةطةر هةردوو ضيين دةرةبةط و
ئاكلريوس طويَرايةل نةبن و باجةكان نةدريَت ،ضونكة ديارة كةوا حكومةت بةرةو ئيفالسبوون
دةرِوات و هيض دةسةآلتيَكي نامينيَت ،بةآلم وةزيرةكاني تر دذ دةبن و دةلَيَن دةنطداني بةتاك
ماناي ديكتاتؤريةتي طشتيية ،ضينة خانةدانةكانيش تووشي سسيت سياسي دةكات ،ئةوةش
170
دةبيَتة فاكتةري الوازبووني دةسةآلتي ثاشا و كةمبوونةوةي ئيمتيازةكاني ،لويس برِيار دةدات
لةطةلَ كؤمةلَة نيشتمانييةكة رووبةرِوو ببيَتةوة ،ضونكة ئةوةي باش دةزاني كةوا ضيين
خانةدانةكان و ئاكلريوس ثشتيواني تةواوي كؤشك و تاجةكةي ئةون ،ثاش ئةوةي وةزيرةكة
قسةكاني برِ ناكات و سوودي نابيَت دةست لةكاردةكيَشيَتةوة ،بةآلم ثاشا دةيزاني ميللةت
نارِةزايي دةبيَت ،بؤية داوا لة وةزيرةكة دةكات لة ثؤستةكةي مبينيَتةوة.
بةآلم ثياوةكاني كؤمةلَةي نيشتماني زؤر بةلةز وةآلمي ثاشا دةدةنةوة و سويَند دةخؤن كةوا
ئةوان كؤبونةوةكانيان هةر دةكةن و طرينط نيية لةكام شويَن بيَت ،طرينط ئةوةية بةيةكةوة
ئةندامةكان دميانةيان ببيَت ،لةودةمانةي ئةندامةكان ئةو سويَندة ميَذوويية مةزنة بةجؤشةوة
لةناو خةلَكةكة دةخؤن ،هونةرمةند ديظيد ويَنةي ئةو دميةنة جةماوةرةيية هيَمنة بة ويَنةيةكي
نازدار دةكيَشيَت ،كة شكؤ و جواني زؤري ثيَوة بوو .تا ئةنداماني كؤمةلَةكة لةناو ياريطةي
تنسةكة كؤنةبنةوة ،خانةدانةكان زوو شويَنةكة دةطرن ،بةآلم ئةندامةكان سويَنديان خواردبوو
كةوا كؤدةبنةوة ،بؤية سويَندةكةيان جيَبةجيَ دةكةن و لة كلَيَساي قديس لويس كؤبونةوةكة
دةكةن ،لةويَ و بةئامادةبووني ١٤٤قةشة و ضوار لة طةورة ثياواني ئايين و دوو كةسايةتي
خانةدان كؤبونةوةكة دةكةن .
ماري ئةنتوانيَيت شاذن دةضيَتة ثالَ دةرةبةطةكان ،ئيرت ئةوانيش بة ثشتيواني ذنةكة ،كة
دةسةآلتي زؤري بةسةر ثاشاوة هةبوو ،فشاريَكي زؤر لة ثاشا دةكةن .لة رؤذي ٢٣ي مانطي
يونيؤي سالَي ١٧٨٩كة كؤبونةوةكةي ثاشايةتي دةكريَت ،لةويَ بةرِووني ديارة كةوا هةلَويَسيت
لويسي شازدةهةم ثشتيواني لة خانةدانةكان دةكات ،ئةطةرضي ئةو خؤي وةك ثاشايةكي
دةستووري راستةقينةش ناساندبوو ،كة ناكريَ باج و قةرزةكان بيَ رةزامةندي ئةجنومةني
ضينةكاني نةتةوةكة وةربطريَت ،لةويَ بةلَيَن دةدات هةنطاو باويَت بؤ هةلَطرتين سانسؤر لةسةر
رؤذنامةكان ،ئةوانةش بؤ ضيين برذةواش سةركةوتنيَكي مةزن بوو ،بةوةش كؤتايي هاتن بوو بة
دةسةآلتة رةهاكةي بنةمالَةي بوربون .لةويَ لويس وتارةكةي بةو قسانة دةهيَنيَت :برِوا ناكةم لةو
جيهانةدا هيض ثاشايةك هةبيَت وةك من بؤ ميللةتةكةي باش بيَت ،بؤية داواكارم ئيَوة لةطةلَ مندا
بن تا منيش لةطةلَ ئيَوةدا مب ،بؤيةش من بة تةنها كارم كردووة هةموو بةرذةوةندييةكاني
171
نةتةوةكةم دابني بكةم ،من خؤشم بة تاكة نويَنةري ئةو ميللةتة دةزامن .ديارة كةوا قسانة هةر بؤ
بةباكردن بوو ،هيضي ليَوة سةوز نةدةبوو ،بةآلم رِاستييةكةي لويسي شازدةهةم مةبةسيت بوو
فيَلَ لة دةسكةوتةكاني كؤمةلَةي نيشتمانييةكة بكات ،ثاشا ريفؤرمةكاني بة مةرجيَكي بنضينةيي
دةبةستايةوة ،ئةويش هةلَوةشاندنةوةي هةموو برِيارةكاني كؤمةلَةكة بوو ،هةروةها داواشي
دةكرد بووني جياوازةكاني نيَوان هةرسيَ ضينةكان دةرةبةط و ئاكلريوس و ضينة طشتييةكة
مبينيَت ،ضونكة ئةوةيان بة دةستووري مةملةكةتة طريَ دراوة .ثاشا دةيويست بطةرِيَتةوة سةر
سيستةم كؤنةكة و هةموو ويست و داخوازييةكاني ضينة برذةواكةش فةرامؤش بكات ،بؤيةش
كاري كردووة دةسةآلتةكاني ضيين دةرةبةط و ثياواني ئاينييةكة لةذيَر ثةردةي ثاراستين
سيستةمة كؤنةكة باآلدةست مبينيَتةوة.
ئيرت بةو شيَوةية ثاشا لةذيَر فشارةكاني شاذن برِياري خؤي دةدات و دةكةويَتة بن دةسيت برِيار و
ويستةكاني ضينة دةرةبةطةكة و ضيرت برذةواكان بة نويَنةري ميللةت ناس ناكات ،ئةوةش
بةبؤضووني برذةواكان واتة داخستين هةموو بوارةكاني بةردةميان ،بؤيةش بيَجطة لة شؤرش هيض
بذاريان لةبةردةمدا نامينيَت ،كة ثاشا و ضيين برذةوا دةكةونة ملمالنيَي ،شةرِةكة دةكةويَتة نيَوان
دةرةبةط و برذةواكانيش .كة ثاشا داوا دةكات نويَنةرةكاني هؤلةكة ضؤلَ بكةن ،نويَنةراني
خانةدانةكان و ثياواني ئايين لة كؤبونةوةكة دةكشيَنةوة و دةضنة دةرةوة ،بةآلم نويَنةرة
برذةواكان هؤلةكة ضؤلَ ناكةن ،برِياردةدةن هةر لةودةمانة برِيارةكةي ثاشا جيَبةجيَ نةكةن،
ضونكة دةيانزاني ضؤكدان و دةرضوونيان واتة ئةوان دةكةونة بن هةرِةشةي لةناوضوون بة دةسيت
ثياواني ثاشا .مريابوو وةك نويَنةريَكي ميللةت هةلَويَسيت خؤي بةو قسانة لةبةردةم ثاشا يةكال
دةكاتةوة و دةلَيَت :
بةريَزان ...من دان بةوةدادةنيَم و رةنطة ئةو وتارةي ئيَستا طويَتان ليَي بوو ،لة بةرذةوةندي
نةتةوةكةمان بيَت ،بةآلم من طومامن هةية لةو دةستة زؤردارةي ثيَشكةمشان دةكريَت ،من
لةنامخةوة دةترسيَم ،ئةو ديكتاتؤريةتيية بؤ وا دةكات!؟ ئةوانة دةيانةويَت بة ضةك و
رقةكانيانةوة بةرةو سةرفرازييمان ببةن ،باشة كيَن ئةوانةي ئةو فةرمانانة دةردةكةن؟ ئةوةش
نويَنةري هةمووتانة! كيَن ئةوانةي ياساكان دادةريَذن ،ئةويش هةر نويَنةري ئيَوةية! ئةوة هةمان
172
كةسة و هةر ئةو كةسةش دةبواية فةرمانةكان لة ئيَوةوة وةربطريَت ،بةريَزةكان ئيَمة نويَنةرايةتي
٢٥مليؤن كةس دةكةين ،ئةوان ضاويان لة ئيَمةية ،بةنيازن ئيَمة سةرفرازييان بؤ دةستةبةر
بكةين ،بةآلم وا ئيَوة بةذيَر زةبري ضةك كؤدةبنةوة و بةو شيَوةيةش دانوستانةكان دةكةن...
ئةوانة لة ض دةمانثاريَزن ،كواني دوذمنةكاني ميللةت ،ئةوانةن كة ئيَمة لةبن ضةثؤكي ئةوانة
دةثاريَزن؟ من داوات ليَ دةكةم وةك ضؤن سويَندتان خواردووة ،سويَندةكة بةتالَ مةكةن ،هةر
ئةو سويَندية داواتان ليَ دةكات ثةرتة مةكةن ،كار بكةن هةتا دةستووريَك بؤ ئةو نةتةوةية
دادةريَذن.
ئةو وتارة بةجؤشة دةبواية هةستةكان بورووذيَنيَت و سؤزةكان طةرم بكات ،لةودةمانةدا ماركيز
بريزيةي طةورة ثاسةوانةكاني كؤشك ديَتة ذوورةوة و داوايان ليَ دةكات فةرمانةكاني ثاشا
جيَبةجيَ بكةن ،بةآلم باييي (فةلةكناس بوو ،ئةويش نويَنةري ميللةت بوو) ثيَيدةلَيَت :
ئةو نةتةوةيةي لةو شويَنةدا كؤبوونةتةوة كةس مايف نيية فةرمانيان بةسةردا دةربكات.
بةريَزةكامن ،ئيمرِؤش وةك دويَينَ با بةيةكةوة كار بكةين تا ميللةتةكةم دةطاتة مافة رةواكانيان،
با دانوستانةكان بةردةوام بكةين.
لةويَ مريابوو ثيَشنيار دةكات ئةندامةكان دةنط بةوة بدةن ،كةوا نويَنةرةكان ثشتيواني
ميللةتيان هةية ،بؤية ناكريَ دادطايي بكريَن ،كة ئامادةبوان دةنطي بؤ دةدةن ،ئيرت كؤمةلَة
173
نيشتمانييةكة دةبيَتة دةسةآلتي رةمسي لة فةرةنسا و ضيرت كاريان بةوة نةبوو بؤ برِيارةكان
بطةرِيَنةوة سةر ثرسكردن بة ثاشا.
بؤ رؤذي دوايي و لة ٢٤ي مانطي يونيؤي سالَي ١٧٨٩زؤربةي ثياواني ئايين كة ذمارةيان ٤٧
كةس بوو ،ئةوانةي بةرِةضةلةك لة بنةمالَة برذةواكانةوة بوون ،دةضنة ثالَ نويَنةراني برذةوا،
لةوانة دؤق دورليان كورِة مامي ثاشا كة لةناو فةرةنسا دةنط و دةسةآلتيَكي مةزني هةبوو،
بؤيةش ئامؤذطاري زؤر لة خانةدانةكان دةكات بة فةرمانةكاني ثاشا نةجوليَنةوة و بطةنة ناو ضينة
طشتييةكة .دؤقي لؤكسمربط كة سةركردةيةكي خانةدانةكان بوو داوا دةكات ثاشا لة فةرمانةكةي
ثةشيمان نةبيَتةوة ،بؤية وتبووي :
ئةوةيان خاوةن شكؤ ماناي ئةوةية ،كةوا بةريَزتان دان بةوة دادةنيَن كةوا دةسةآلتي كؤمةلَةي
نيشتماني لةسةرووي هةموو دةسةآلتيَكةوةية ،بؤية ئيَمة وةك ضيين خانةدانةكان خؤمان بة
قورباني تؤ دةكةين .بةآلم ثاشا بةو شيَوةية وةآلمي داوةتةوة :
من نامةويَ كةس خؤي بة قورباني من بكات .ئيرت بةو شيَوةية شؤرشة ئاشتيخوازةكة بة
سةركردايةتي برذةواكان سةردةكةويَت ،ثاشا و ضينة ثشتيوانةكاني ضؤك دةدةن و لة فةرةنسا
هيَزيَكي سياسي نويَي يةكطرتوو لةناو ضينة برذةواكة ثيَكديَت.
174
لة رؤذي ٧ي مانطي يوليؤ كؤمةلَةكة كؤدةبنةوة ،برِيار دةدةن دةستووريَكي نويَي دابريَذن ،كة
تيَدا دةسةآلتةكاني ثاشا سنووردار و كةم بكاتةوة ،لة رؤذي ٩ي مانطي يوليؤ ناوي كؤمةلَةي
نيشتماني دةطؤرِن بة كؤمةلَةي دامةزراندن ،لة رؤذي ١١ي مانطي يوليؤ الفاييت ثرؤذة
تايبةتييةكةي بة ناوي مافةكاني مرؤظ رادةطةيَنيَت ،ئةوةش ماناي ئةوة بوو كةوا بةبيَ ئةوةي يةك
دلَؤثة خويَن رذابيَت شؤرشةكة سةردةكةويَت ،بةآلم فةرةنسا لةسةر دوورِيانيَكي ميَذوويي
ترسناكدا بوو ،ضونكة مةترسي شؤرشيَكي خويَناوي دةكرا كة لة ميَذوو رووي نةدابيَت.
ثاش ضةندين ضاالكي و بزاظي سياسي و ئاشتييانة ثياواني ضينةكاني ناوةند ،دةتوانن بةسةر
بةرةي ثاشا و ضينة خانةدانةكة سةربكةون ،بؤيةش خةلَكةكة وا هةست دةكةن ،كةوا دةسةآلتة
رةهاكةي ثاشايةتي وا بةئاساني بة سيستةميَكي ثاشايةتي دةستووري دةطؤرِيَت ،بةآلم رؤذةكاني
يةكةمي شؤرشةكة بة ضةندين رووداو ديَتة ثيَشةوة كة لةنيَوان ثاشايةتي و برذةواكان دةقةوميَت،
كة تيَدا فةرةنسا لةناو خويَنةكةييدا دةخنكيَنيَت .بةو شكانةي لةبةرامبةر نويَنةراني ميللةت
ثياواني كؤشكي ثاشايةتي رووبةرِوويان دةبيَتةوة سةرسام دةبن و بري لة تؤلَةكردنةوة دةكةنةوة،
سةرةتا نكري وةزيري داراييةكة ئةوةي درومشي (كارنامةي يةكةمي حكومةت ئةوةية ،ميللةت
رازي بكات و ثاروويةكي نانيان بؤ ثةيدا بكات) دةردةكةن ،تا لة ثاشا دووربكةويَتةوة و هزرة
ريفؤرخموازييةكةي كار لةو نةكات ،بؤية لةجياتي ئةو هاورِيَي شاذن ديربوتوي دادةنيَن و ديربولي
دةكةنة وةزيري جةنط ،هةردووكيان لة بةرةي دذ بة شؤرش دةذميَردران .دةرةبةطةكان و ثياواني
كؤشك ماري ئةنتوانيَت و كؤنت ئارتواي براي ثاشا ئيقناع دةكةن ،تا دةستبةرداري بةرنامةي
ئاشتةوايي ببنةوة و بؤ طةرِانةوةي شكؤي ثاشايةتي و دةسةآلتةكةي كة لةو ضةند رؤذةي دوايي
دؤرِاندويةتي و ثةنا ببةنة بةر هيَز و توندوتيذي.
175
ثةنا بردنة بةر سوثا
ثاشاية الوازةكة ناتوانيَت بةرِووي ذنة توندكارةكةي بوةستيَت ،كة لةاليةن ثياواني كؤشكةوة
ثشتيواني دةكرا ،بؤيةش مةترسي زةبري سوثا دةخةنة ناو ميَشكي ثاشا و هوشياري دةكةنةوة،
كةوا ئةو سوثايةي وا لةنزيك ثاريس مؤلَدراوة مةترسي لةسةرة نةوةك لة هةر رووداويَكي لةناكاودا
سوثاكة بضيَتة ثالَ ميللةت ،بؤية و ثاش ئةو ئاطاداركردنةوةية ثاشا داواي سوثايةكي طةورةي
سويسري و ئةلَماني دةكات بؤ ثاراستين ثاريس و كؤشكةكةي دةكات ،بة هاتين ٤٠هةزار
سةربازي بيَطانة هةوري نائوميَدي و كاولبوون لة ئامساني ثاريس دةردةكةويَت ،ئةنداماني
كؤمةلَةي نيشتمانيش طومانيان لةوةدا ناميَنيَت كةوا ثاشا و دارودةستةكةي ناو كؤشك ثالن لة
دةسكةوتة ميللييةكان دةطيَرِن و دةيانةويَ رةوشة نويَيةكة لةباربةرن .لةسةر داوا و ثيَشنياري
مريابوو ئةنداماني كؤمةلَةي نيشتماني كؤدةبنةوة و تيَدا ثيَشنيار دةكةن وةفديَك رةوانةي لةالي
ثاشا بكةن و داواي ليَ بكةن هيَزة بيَطانةكاني ضواردةورةي ثاريس بكيَشيَتةوة و ضيرت هاوآلتيان
توورِة نةكات ،ضونكة ئةوةيان كودةتايةكي ترسناكة لةسةر ئةو دةسكةوتانةي كة ميللةت
بةدةسيت هيَناوة .بةآلم ثاشا زؤر بةتوندييةوة وةآلميان دةداتةوة ،كةوا خؤي خاوةن دةسةآلتي
باآلية لة جولة و ثةرتكردني هيَزةكان و ئةو سوثايةش كة لة ضواردةورةي شار مؤلَدراوة تةنها بؤ
ثاراستين هيَمين و ئاراميية ،داواشي لة ئةنداماني كؤمةلَةكةش كردبوو ،ئةطةر لةو سةربازانة
دةترسن با لة ثاريس بضنة دةرةوة .ئةطةرضي ئةنداماني وةفدةكة لةطةلَ مانةوةي ثاشادا بوون و
دةيانويست ئيقناعي بكةن ثاشايةتي دةستووريي رابطةيندريَت ،ثاشا ئةو جؤرة دميانةية و داواية
بة مةترسي ريفؤرخموازةكان و برذةواكان لةسةر دةسةآلتةكةي دةزانيَت ،بؤية بري لةوة دةكاتةوة
زةبريَكي تونديان ليَ بدات و ضاويان بشكيَنيَت .مريابوو ئةو يةكيَك لة كةسة توندة راديكالييةكان
بوو ،كة داواي دةكرد حكومةتيَكي هاوشيَوةي ئينطلرتا بيَتة كايةوة و تيَدا كؤمةلَةيةكي ياساداناني
تيَدا بيَت ،هاوكات سيستةمة ثاشايةتييةكةش مبينيَت .ئةو هةلَسوكةوت و رامانةي ثاشا
نويَنةرةكان توورِة دةكات و طومان دةكةن ،بؤية مريابوو دةثرسيَت :
176
ئايا ئةو ثياوانة هيض ميَذووي ميللةتانيان خويَنديتةوة ،نازانن شؤرش ضؤن و كةي بةرثادةبيَت؟
ئةوانة نازانن ئةو كارة دزيَوانة ثياوي هؤمشةنديش هار دةكات ،ئةو كردةوانة كاردانةوةي ليَ
دةكةويَتة ،بؤ بري لةوة ناكةنةوة ،تةنها كةميَك بريبكةنةوة دةتوانن بةرنامة توندةكانيان بطؤرِن؟
لةو رةوشةدا ئاسايي بوو كة شاري ثاريس بكةويَتة ناو نالَةباري و تةنطاوييةوة ،شلةذانيَك لةو
شارةدا هةست ثيَدةكرا ،ليَرةولةويَ دةوترا كةوا كةساني ريفؤرخموازةكان دةطرييَن و ئازار
دةدريَن ،رؤذنامةكان كة لةاليةن برذةواكانةوة دةردةضوو ،رؤلَيان هةبوو لة هوشياركردنةوةي
خةلَكةكة ،ئةو ثالنانةيان ئاشكرا دةكرد كة نةيارةكانيان بةرنامة ضاكسازييةكان لةبار دةبةن و
كؤسث دةخةنة بةر رةوشيَكي زةاللي سياسي و كؤمةآليةتي ،لة بلَندطؤكاندا بةجؤشةوة دةنطي
هوشياركردنةوة و هاندانةكان طةرم بوو ،هةموو بوارةكان لةباربوون بؤ هةلَسانةوة بةرِووي ثياواني
كؤشك ،ديارة ئةوةش بةتوندييةوة لةاليةن ثياواني كؤشكةوة وةآلم دةدرانةوة.
هةلَطريساني شؤرشةكة
هةلَطريسان و تيَكضوونةكة لةودةمةوة دةست ثيَدةكات ،كة لة رؤذي ١١ي يوليؤدا كة ثةياميَكي
ثاشا لةسةر خواني ناخنواردن دةطاتة (نكر) وةزيرةكةي ميللةت ،كة تيَدا فةرماني
دوورخستنةوةي لة وآلت ثيَ رادةطةيَنيَت و داواي ليَ دةكات هةر ئيَستا لة فةرةنسا بضيَتة
دةرةوة ،بةآلم نكر بةئارامييةوة نانةكةي دةخوات ،ئينجا ثةيامة شاهانييةكةي دةثيَضيَتةوة ،هيض
قسةيةكيش بؤ ريفؤرخموازةكان ناكات و لةطةلَ مادام نكر بة عارةبانةكةي بةرةو سنووري
فةرةنسا بةرِيَدةكةويَت.
بةآلم ديارة كةوا مالَي سياسييةكان بةردةوام هةزار ضاوي لةسةرة ،هةزارةها طويَي قسةي تيَدا
دةبيستيَت ،بةياني رووداوةكةي نكر لةسةرانسةري فةرةنسادا دةزانريَت ،دةزانن ض بةو ثياوة
كراوة ،بؤية هةزارةها كةس دةرذيَنة سةر شةقامةكاني ثاريس و بةرةو باخضةي بالية روايال
دةرِؤن ،لةويَ دوانبيَذةكان دةضنة سةر سةكؤكان و وتار ثيَشكةش دةكةن ،خةلَكةكة لة
177
مةترسييةكاني دوارؤذي فةرةنسا ئاطادار دةكةنةوة ،كة ضؤن دةيانةويَت رةوتة ريفؤرخموازةكان
لةناوبةرن و هةرةس بة بةرنامةكانيان بهيَنن .لةو رةوشة طةرمةدا خةلَكيَكي زؤر لة دوانبيَذ كامي
دميوالن كؤدةبنةوة ،كة ضاوةكاني سوورببوون و دةمانضةيةكي لةدةستدابوو ،كة ليَدوانة
بةناوبانطةكةي دةردةبرِي و دةيووت :
ئةي هاوآلتيان :دةزانن كامتان لةدةستدا نةماوة بةفريِؤي بدةين ،الداني نكر ،واتة سةرةتاي
كؤمةلَكوذييةكة كة خةلَكة نيشتمانثةروةرةكاني تيَدا دةبنة قورباني .هةر لةو شةوةوة تيمة
سةربازيية سويسرييةكان و ئةلَمانةكان لة مؤلَطةكانيانةوة ديَنة دةرةوة تا هةموومان سةربربِن،
بؤيةش ئيَمة تةنها يةك بوارمان لةبةردةمدا ماوة ،ئةويش ضةك هةلَطرتنة .ئةو قسانة بةخؤشيي و
بةويستيَكي بيَ سنوورةوة لة هةموو طؤشةيةكي ثاريسا دةنط دةداتةوة ،لةناو قسانةكانييدا
داواي لة خةلَكةكة كردبوو ،بؤ ناسينةوة و شانازي با رةنطيَك هةلَبذيَرين ،ئةو رةنطةش بكةينة
سومبلَي كؤبونةوةي و ناسني و هاوبريي ،ئينجا وتبووي:
كام رةنط دةستنيشان دةكةن ،كام رةنطتان ثيَ باشة ،رةنطي كةسك واتة رةنطي هيوا ...يان
رةنطي سوور رةنطي ئازادي؟ هةموو ئامادةبوان يةكدةنط هاوار دةكةن كةسك ...كةسك .دميوالن
لةثشيت سةكؤكةي خؤيةوة دةست دةداتة لقة داريَكي سةوزي نزيك خؤيةوة بة ثةجنةكاني
ليَدةكاتةوة ،خةلَكةكةش وةك ئةو لقي دارةكان دةقرتيَنن ،لةبةر ئةوةي خةلَكةكة زؤربوون بؤية
لقي سةوز لةو باخضةيةدا نامينيَت .جةماوةرةكة بةجؤش و بةتوورِةييةوة بةناو شةقامةكاندا
دةرِؤن و لة كؤآلنةكانةوة خةلَكي تريش دةطةيشتة ناو ريَثيَوانةكة ،كة دةطةنة مةيداني فندؤم
كؤمةلَيَك سةربازي ئةلَماني كاركةر لةناو سوثاي فةرةنسي رووبةرِوويان دةبنةوة ،ئةوانيش
دةيانةويَ ريَ بة جةماوةرةكة بطرن ،بةآلم خةلَكةكة بةردبارانيان دةكةن ،ئةوانيش خؤيان ثيَ
ناطرييَت ،بؤية بةردةميان ضؤلَ دةكةن و ريَثيَوانةكة بةردةوام دةبيَت .شؤرشطيَرةكان بة يةكةم
سةركةوتنةكةيان سةرفراز دةبن ،بؤية لة مةيداني لويسي ثازدةهةم رووبةرِووي هيَزيَكي درِندة
دةبنةوة و بةضرِي تةقة لة خؤثيشاندةران دةكةن ،لةويَ دةستةي يةكةمي شؤرشطيَرِةكان شةهيد
دةبن و سوارة دةست بةشريةكة دةكةويَتة ناو خةلَكةكة و سةريان دةثةرِيَنيَت ،دةست لةكةس
ناثاريَزيَت ئةوانةي بةشدارييان لة خؤثيشاندانةكةش نةكردووة دةكةونة بةر شريي ئةو ،بةآلم
178
رةوشةكة ئالَؤز دةبيَت و كؤنرتؤلَكردن ناكريَت و هةموو وآلت دةطريَتةوة ،هةموواليةك بانطيَشيت
ضةكهةلَطرتن دةكةن ،ئينجا هةموو مةرجةكاني شؤرشةكة ثيَ دةطات و هةلَدةطريسيَت.
كؤمةلَةي نيشتماني دةيةويَت بةر لة هةلَطريساني ئاطرةكة ناوبذيوانيَك بكات و وةفديَك رةوانةي
الي ثاشا دةكات كة باسي ترسناكي رةوشةكةي بؤ بكات ،لة هةموو اليةنةكاني رووداوةكان
ئاطاداري بكاتةوة ،داواش بكات سةربازة بيَطانةكان لةناو ثاريس بكيَشيَتةوة ،ثاسةواني شارةكة
بداتةوة دةست ثاسةوانة نيشتمانييةكة ،بةآلم ثاشا داواكانيان رةفز دةكاتةوة و وةفدةكةش
بةنائوميَدييةوة دةطةرِيَتةوة .ئةطةرضي كؤمةلَةي نيشتماني باش لة هةلَويَستةكةي ثاشا تيَدةطات
و بةثةلة كؤدةبنةوة ،لةويَ باس لة هةلَويَسيت ئةو وةزيرانة دةكةن كة لةثاش نكر ثؤسيت
وةزارةتةكة وةردةطرن ،هةروةها رامانيان لةسةر هاورِيَية ريفؤرخموازةكانيش دةبيَت ،سووريش
دةبن لةسةر دوورخستنةوةي سوثا بيَطانةكان و داواش دةكةن ثاسةواني نيشتماني دابنيَنن.
لةناو شةقامةكاني ثاريس رادةي هةلَضوون و توورِةييةكان زؤرتر دةبوو ،لة رؤذي دووشةممةي
ريَكةوتي ١٣ي يوليؤ تيميَكي ميللي لة هةموو طةرِةكةكاني ثاريس ساز دةكةن ،بؤ هةر تيميَك
لةوانة ئةفسةريَك دةكةنة بةرثرسي تيمةكة و بؤ سةركردايةتي طشيت تيمةكانيش بةرثرسي باآل
دةستنيشان دةكةن ،ئينجا رةنطة كةسكةكة وةك سومبلَي شؤرشةكة دةطؤرِن بة رةنطي سوور و
شني ،ئةو دوو رةنطةش رةنطي شاري ثاريس بوو ،تيمة طيانفيداييةكان وةك ثاسةوان لةناو
شةقامةكاني ثاريس دةسوورِيَنةوة .لة رؤذي ١٤ي يوليؤدا شؤرشطيَرةكان هيَرش دةكةنة سةر
ئوتيل ليزا نظاليد و لةويَ ٢٨هةزار تفةنط و ضةندين شري و خةجنةر و ضةكي هةمةجؤري تريان
دةستدةكةويَت ،بةوةش ضةكيَكي زؤر دةكةويَتة دةست شؤرشطيَرةكان و دةتوانن كؤنرتؤلَي
هةموو شةقامةكاني ثاريس بكةن.
179
دةنطؤيةك لةناو خةلَكةكة دةطوترا كةوا هيَزةكاني ثاشايةتي لةسةر طرتووخانةي باستيلةوة
تؤثباراني خةلَكةكةي سةر شةقامي سانت ئةنتوان كراوة ،كة ناوي ئةو طرتووخانة هاتووة ،ئةو
شويَنةي بوويتة زيندانيَكي ترسناك و داثلؤسني و هةموو شيَوازةكاني ضةوساندنةوة و تيَدا بة
فةرماني بنةمالَةي بوربونةكان نةيارةكانيان زةجنريبةند كردووة و ئازاري سياسييةكانيان داوة،
بةبيَ دادطايي و ليَثرسينةوة خةلَكيان بةند كردووة و ئةوةي لة ذيَر ئةشكةجنةكانيش مردبيَت
بةنهيَين تةرمةكةي لة شويَين ناديارا شارداوةتةوة ،بؤيةش خةلَكةكة زؤرتر جؤش دةطرن و
خؤيان بؤ هيَرشيَك ساز دةكةن .ئةو طرتووخانةية لةسالَي ١٦٦٧ةوة وةك كؤشكيَكي ثاشايةتي
بووة ،بؤية هيض جؤرة ضاوديَرييةكي تر بيَجطة ئةوةي لةاليةن ثاشاوة دانرابوو لةسةر نةبووة،
شؤرشطيَرة توورِةكان بةرةو باستيل هيَرش دةبةن و هاوار دةكةن :بةرةو باستيل ...بةرةو
ناستيل ،بؤيةش وةفديَك رةوانةي الي سةرؤك سوثاكةي طرتووخانةكة دةكةن ،تا تؤثخانةكة لةويَ
هةلَطرن ،بةآلم ئةو زؤر بةثةلة برِياري رةتكردنةوةي داواكةيان دةدات.
طرتووخانةكان لةهةر ضوارالوة طةمارؤ درابوو ،رةوشةكة ئالَؤز ببوو ،ثاسةوانةكانيش خؤيان بؤ
هةموو ئةطةرةكان و هيَرشيش ساز كردبوو ،شؤرشطيَرةكان دةروازةكاني سةر خةرةندةكةيان
طرتبوو ،كة هيَرش دةكةنة سةر يةكيَك لة ثردةكانةوة ثاسةوانةكان تةقةيان ليَ دةكةن ،بؤيةش
ذمارةيةك لة شؤرشطيَرةكان دةكوذريَن ،خويَنرشتنةكة هاندةري ئةو بوو شؤرشةكة بةجؤشةوة
ثةرةبسيَنيَت ،بؤية ثاش ضوار سةعات لة تةقةكردن و خويَنرشنت بة هةموو هيَز و بة ورةيةكي
ثؤآلينةوة بةرةو دةرطاكان دةضن .
180
سةرؤكي ثاسةوانةكانيش دي لوني دةطرييَت و رةوانةي شارةواني دي ظيلي دةكةن لةويَ
شؤرشطيَرةكان دةيكوذن.
ئةطةرضي طرتووخانةكة تةنها حةوت طرياوي تيَدابوو ،تةنها يةكيَك لةوانة كةسيَكي سياسي بوو،
بةآلم طرتين ئةو قةآلتة وةضةرخانيَكي يةكالكةرةوة بوو ،كةوتين رةمزي دةسةآلتة رةهاكة بوو،
هةر ئةو سةركةوتنةش بووة هاندةري شؤرشطيَرةكان بةرةو جؤش و برِوابوونةوة خةبات بكةن،
ئةو رووداوة دةبيَتة بةرِةمسي راطةياندني شؤرشةكة و رووبةرِووبونةوةيةكي ئاشكرا و بويَرانة بوو
بةرِووي ثاشا و داردةستة زؤردارةكةي ،كة ماوةيةكي زؤر بوو ضاوةرِوان دةكرا تؤلَة لة ثاشا و
ثياوةكاني كؤشك بكريَتةوة ،بؤيةش دةبواية بري لة خؤيان بكةنةوة ضؤن خؤيان لة هيَزةكةي
ثاشا بثاريَزن و شكؤي سةركةوتنةكة راطرن ،دةبواية شارةكة باش توند بكةن و سةنطةر و
خةرةند و ضةك و تةقةمةني زؤريان بؤ ئةو مةبةستة سازكردبوو .ذنان ئازايانة بةرديان دةبردة
سةربانةكان تا بةرطري ثيَ بكةن و ئةطةر هيَرش دةست ثيَكرد سةربازةكاني ثيَ بةردباران بكةن،
يان كة بةناو كؤآلنةكاندا طوزةر دةكةن ،ئةوةش دةبيَتة رؤذي يةكةمي هةلَطريساني شؤرشةكة و
دةبيَتة رؤذي نيشتماني فةرةنسي كة رؤذيَك بوو ،ماناي ئازادي و كةرامةت و شكؤي دةطةياند.
ثاشا دةجوليَتةوة
181
بؤ رووبةرِووبونةوةي رةوشةكة كؤمةلَةكة كؤبونةوةيةكي بةلةز دةكةن ،دةيزاني طرتين قةآلتةكة
بةئاساني تيَناثةرِيَت ،هةروةها دةبواية ثيَشهاتي هةلَوةشاندنةوةي كؤمةلَةكةش شرؤظة بكةن،
دةرئةجنام برِياردةدةن وةفديَك رةوانة الي ثاشا بكةن ،تا بكريَ ئيقناعي بكةن لة برِيارةكاني
ثةشيمان ببيَتةوة ،ئةوان لةو دانوستانة بوون ،لةناكاو ثاشا بةتةنها و بةبيَ ثاسةوان دةطاتة
بارةطةي كؤمةلَةكة ،لةويَ لويسي شازدةهةم قسة بؤ ئةندامةكاني كؤمةلَةكة دةكات ،ثيَيان دةلَيَت
من برِوا بة زانايي هةلَسوكةوتةكانتان دةكةم ،بةلَيَنيش دةدات سوثاكةي لة ثاريس و لة فرساي
بكيَشيَتةوة ،كؤشش دةكات ثاريس لةو رةوشة نالَةبارةدا دةرباز بكات ،بؤيةش هةموواليةك بة
ضةثلَة و شادومانييةوة وتةكةي وةردةطرن ،هةموو ئةندامةكان بةخؤشييةوة لة طالَيَسكةكةي
ثاشا كؤدةبنةوة و بةخؤشييةوة بةرةو كؤشكةوة بةرِيَدةكةنةوة ،بةوةش تريؤذي هيوايةك و
موذدةيةكي دةربازبوون لةو تةنطاوييةدا بةدي دةكريَت ،ثاشا لةويَ بةلَيَن دةدات وةزير
دوورخراوةكة نكر بطيَرِيَتةوة سةر ثؤستةكةي و دةسةآلتةكاني بداتةوة ،داواش لة ئةجنومةن
دةكات نيَواني خؤيان و وةزيرةكة بكات و بة هةموو مةرجةكان رازي دةبيَت بؤ طةرِانةوةي
متمانةي نيَوان ثاشا و ميللةت .
هاوآلتياني ثاريس ئةو ثيَشهاتة بةخؤشييةوة وةردةطرن ،برِياريش دةدريَت سةرؤكي كؤمةلَةي
نيشتماني بايي بكريَتة سةرؤك شارةواني ثاريس ،هةروةها ذةنرالَ الفاييت بكريَتة سةرؤكي
ثاسةواني نيشتماني .ثاشا تا متمانة و دلَنيايي لةنيَوان ثاشا و ميللةت بطيَرِيَتةوة لة رؤذي ١٧ي
يوليؤ سةرداني فرساي دةكات ،كة بايي و الفاييت لةو دوو ثؤستة ناسكةدا دادةنريَن ،شؤرشطيَران
بؤ ريَزطرتين ثاشا و برِيارةكاني برِيار دةدةن رةنطي سثي ثاشايةتي لة ثالَ رةنطي شني و
سوورةكةي شؤرشةكةيان دابنيَنن ،ئةوةش دةبيَتة رةنطي ئةو ئاآليةي هةتا ئيَستاش ماوة ،لةو
رؤذانةدا سةفريي ئينطليزي لة ثاريس لة نامةيةكدا بؤ حكومةتةكةي نووسيبوي :دةكريَ ئيَستا
بلَيَت ثاشاكة بوويتة ثاشايةكي دةستووري ،ئيرت لةودةمانة فةرةنسا ئازادة.
182
كة ثاشا اليةنطريي شؤرشةكة دةكات ،هةموو كؤشش و هةولَةكاني شاذن و ثياواني كؤشك
بةهةدةر دةرِوات ،بؤية حزبي دذة شؤرشةكة ثةرت دةبن ،لةناو وآلت و لة دةرةوةش
بآلودةبنةوة ،هةنديَكيان بةرةو ئيتالَيا رادةكةن ،ليَرةولةويَ كؤدةبنةوة و خؤيان بةشثرزةييةوة
نيشان دةدةن ،يةكيَك لة هةآلتووةكان دي ئارتوس بوو ،ئةوةي ثاشان دةبيَتة ثاشا شارلزي
دةيةم و هةردوو كورِةكةي شازادة دي كوندي و شازادة دي كونيت و ذمارةيةكي زؤري طةورة
دةرةبةطةكان ئةوانةي ثةيوةندي ثتةويان بة رذيَمة كؤنةكة هةبوو ،ئةوانة لة شاري توريين ئيتالَي
نيشتةجيَ دةبن ،لةويَيةوة كالؤن وةك جيَطري كؤنت دي ئارتوس و شازادة دي كوندي ثالن
دادةريَذن شةرِيَكي ناوخؤ هةلَطريسيَنن و هاثةميانييةكي ئةوروثي دذ بة فةرةنسا ساز بكةن،
ضونكة ئةوةيان كاردانةوةيةكي نزيك و هاوسؤزي لةسةر دميةنة فةرةنسييةكة دةبيَت .كة نكر
وةك سةركردةيةكي سةركةوتوو دةطةرِيَتةوة ناو شةقامةكاني ثاريس خةلَكةكة زؤر بةطةرمييةوة
ثيَشوازي دةكةن ،بةآلم ئةو هةست دةكات رةوشي شارةكة وةك جاران نةماوة و ئالَؤزبووة و
خويَن لةناو ثاريسيش دةرذيَت و ثياواني ثاشا و شؤرشطيَرةكان خةلَك دةكوذن ،بؤية ئةو كؤشش
دةكات خويَنرشتنةكة رادةطريَت و بواري زؤرتر نادات ،يةكةم برِيار ئةو داواي ليَبووردني طشيت
دةكات ،كة لةناو ثةرلةمانيش دةنطي لةسةر دةدةن و بريؤكةي دادطاكةي شاتليت
هةلَدةوةشيَنةوة و بةآلم دةستة ثيَشةنطةكة دةسةآلتيان لةسةر ميللةتي فةرةنسي الواز دةبيَت و
لة طوندةكاني فةرةنسي برِيار دةدةن وةك شارةواني ثاريس ئةجنومةن و حكومةتي مةدةني ساز
دةكةن و ثاسةواني هةريَمايةتيش بؤ ثاراستين هةريَمةكانيش دادةمةزريَنن ،بؤيةش لة هةريَمي
دةربةطةكان ضةندين هيَرش دةكريَتة سةر كؤشكي خانةدانةكان ،ضونكة دةنطؤيةك بآلودةبيَتةوة
كةوا ئةوانة دةيانةويَ شؤرشةكة برووخيَنن ،بةآلم ئةوةش بيانووي جووتيارةكان بوو ،تا تؤلَة لة
دةرةبةطةكان بكةنةوة ،كة ساآلنيَكي زؤر لةبن جةوري ئةوان ئازاريان كيَشاوة ،بؤية لة رؤذاني
٢٠ي يوليؤ هةتا ٥ي ئؤطسيت حكومةتي ناوةندي كؤنرتؤلَي لةسةر هةريَمةكان الواز دةبيَت،
بؤيةش هةريَمةكان تةنها فةرمان لة كؤمةلَةي دامةزراندن واتة كؤمةلَةي نيشتماني وةردةطرن و
بةس .لة ئةجنامي ئةو توندوتيذيية دةرةبةطةكان ناضار دةبن واز لة هةنديَ لة دةستكةوتةكانيان
بهيَنن ،بؤية برِيار و وازهيَنانةكاني ئةوان ئةوةندة زؤر ببوون ،بؤية كؤمةلَةي نيشتماني ثيَ
رانةدةطةيشت ثةسةنديان بكات .بةوةش هةموو مافةكاني دةرةبةطايةتي تايبةتي
183
هةلَدةوةشيَتةوة و قةزاي دةرةبةطيش نامينيَت و باجةكاني تايبةتي ئةوان دةبيَتة طومرط،
جووتيارةكانيش كاركردن و سوخرةيان لةكؤلَ دةبيَتةوة ،كة لةجياتي ثارةدان بة دةرةبةطةكان
كة بةردةوام لةسةريان بوو ،بةوةش جووتياري فةرةنسي مايف خوراوي هةزار سالَةيان
وةردةطرنةوة .لةناو رةوش و هةلَضوني شؤرشطيَرانةدا نةدةكرا لةناو شار و طوندةكان دوو
سيستةمي جاران بةيةكةوة هةلَبكةن ،ضونكة هةردووال طوزارشتيان لة هيَزي كؤمةآليةتي و
ئابووري جياواز دةكرد ،كة ياساكانيش ميَذووةكةي دةطةرِايةوة سةدةكاني ناوةرِاست ،ئةوةش
وآلتي بةرةو هةلَديَر دةبرد ،بؤية دةبواية ئةو رةوشة بة رووبةرِووبونةوةيةكي توند وةآلم
بدريَتةوة.
هةنديَك واياندةزاني كةوا سةركةوتنةكاني شؤرشةكة بة ئاشيت و بة ئارامييةوة كؤتايي ديَت ،بةآلم
ديارة كةوا بةش و هةنطاوةكاني شؤرشةكة زؤري مابوو تا مةزني شؤرشةكة بةرقرار بيَت ،سةرةتا
دارودةستةكةي ثاشا و خانةدانةكان ماوةيةك خؤيان بيَ جوولة و بيَدةنط دةكرد و ئينجا بنكة و
بارةطا رووخاوةكانيان كؤدةكةنةوة و لةدواي هاوكاري و ثشتيواني ضاو دةطيَرِن تا سيستةمة
فةرةنسييةكة بؤ رؤذاني زؤردارييةكان بطيَرِنةوة ،لةودةمانةش شؤرشطيَرةكان خةريكي سازكردني
سيستةمة نويَيةكة بوون ،كة لةسةر بنضينةي يةكساني و دادثةروةري و كةمكردنةوةي دةسةآلتي
ثاشاوة سةرضاوةي طرتبوو .
كؤمةلَةي نيشتماني دامةزراندن ثةيامي (مافةكاني مرؤظ و هاونيشتماني) لة رؤذي ٢٦ي ئؤطسيت
سالَي ١٧٨٩بآلودةكةنةوة ،شيَوازة كؤتاييةكةي سيماي ضينة برذةواكة و رةوشة سياسييةكةي
ثيَوة دياربوو ،كة تيَدا لة بنضينةكانييدا هاتبوو :مرؤظ لةسةرةتاوة بة ئازادي و يةكساني لة
مافةكان لةدايكبوون ،لةسةر ئةوةش دةمينيَنةوة .هةروةها لة بةندةكانييدا هاتبوو كةوا دةسةآلت
و ثاوةري ميللةت تةنها لة ميللةتةوة بووة .هةموو بنضينةكاني بةيانةكة برييت بوو لة ثةياميَك كة
دوايي فةيلةسوفةكاني شؤرش ناويان نا ئازادي ...يةكساني ...سةروةري نةتةوةيي...
هاويَركردني دةسةآلتةكان ...ئيدارةي طشيت .تا ثاشا بةوة رازي بكةن و دلَي زوير نةكةن ،ناو لةو
دةنيَن ثشتيواني طةرِانةوةي ئازادييةكان بؤ فةرةنسا.
184
راطةياندراوي مافةكاني مرؤظيش سةرةتاييةك بوو وةك بنضينة طشتييةكان بؤ دةستوور ،كة دوايي
لةاليةن كؤمةلَةي نيشتماني دامةرزاندن لةسةر دارشتين بةندةكاني دانوستان دةكةن ،بةآلم
ئةنداماني كؤمةلَةكة لةسةر دةسةآلت و ثاوةري رةهاي ثاشا ناكؤك دةبن و دانوستان دةكةن ،كة
ئةو لةو دةستوورة نويَية دةسةآلتي ض بيَت ،زؤرينةكة ئةوانةي خاوةن هزري راديكالي بوون ،كةوا
ثاشا مايف ظيتؤي هةبيَت ،بةآلم بةمةرجيَك دةسةآلتي هةلَوةشانةوةي ئةجنومةني نةبيَت .كة ئةو
ثةيام و طوتارةيان بة ثاشا نيشانداوة ،ئةو برِيارانة و راطةياندراوي مافةكاني مرؤظيش رةت
دةكاتةوة و قبوولَي نابيَت ،بؤية دووبارة كيَشةكان بةرضاو دةبيَتةوة ،كؤمةلَةش بةكؤي دةنط
داوا لة ثاشا دةكةن ،كةوا رةزامةندي لةسةر مةراسيمةكان دةربربِيَت .
ئيرت لةودةمانة ثاشا داوا لةسةربازةكاني دةكات ،كةوا لةكاتي تةنطانةدا ثشتيواني بكةن و
بةرطري ليَ بكةن ،لةودةمانةش دةنطؤي ئةوةش هةبوو ،كةوا ثاشا دةيةويَ لةطةلَ
دارودةستةكةي شؤرشةكة لةبارببةن ،لة ئاهةنطةكاني سةربازييدا كة ئةفسةرةكان بة طياني و
سةالمةتي ثاشا دةنطيان هةلَربِيوة و درومشةكاني شؤرشيان درِاندووة ،كة برييت بوو لة ئاآلية سيَ
رةنطةكة ،ئةو هةواآلنةش دةطاتة ناو ريزي شؤرشطيَرةكان.
لةودةمانةدا رةوشة ئابوورييةكة شرِ و ناهةوار دةبوون ،تا رادةيةك قةيراني كةمبووني نان ثةيدا
دةبيَت ،ئةوةش لةطةلَ رووداويَك يةك دةطريَتةوة كة كيذؤلَةيةك لة رؤذي ٥ي ئؤكتؤبةر دةست
بةتةثلَةوة دةضيَتة بةردةم مةخفةريَك و لةويَيةوة بة تةثلَ ليَدانةوة هاوار دةكات نان ...نان...
هةر لة ماوةي ضاوقوضانيَكةوة ذناني برسي لةو كيذؤلَةية كؤدةبنةوة و روو لة بارةطاي ثاريَزطا
دةكةن ،دةضنة ناو بالَةخانةكة و داواي نان و ضةك دةكةن ،دةرطاكان دةشكيَنن و لةناو
جبةخانةكاندا ضةكةكان دةبةن ،بةرةو كؤشكي فرساي دةضن ،تا داواكانيان ببةنة بةردةمي ثاشا.
ديارة كةوا ثاسةوانةكاني ثاشا روو لةو ريَثيَوانةكة دةطرن و بوار نادةن بةرةو كؤشك بضن ،بةآلم
185
ذنة شؤرشطيَرةكان و دواييش ثياوةكانيش لةبةردةم كؤشكةكة ماندةطرن و دةمينيَنةوة ،بؤية لة
رؤذي دوايي ،ذمارةيةك لةوانة دةطةنة ناو كؤشك ،لةويَش رووبةرِووبونةوة و شةرِ روو دةدات و
شؤرشطيَرةكان و ثاسةواناني كؤشكةكة يةخةي يةكرتي دةطرن ،دةرئةجنام شؤرشطيَرةكان
دةتوانن بضنة ناو ضةند بةشيَكي كؤشكةكة و دةطةنة ناو ذوورةكةي ثاشا و توورِةيي و
نارِةزاييةكان دةبةنة سةر سةرين و جيَطةكةي شاذن و شثرزةي دةكةن ،زؤريش نامينيَت بطةنة
شاذن ،لةبةرئةوةي ئةو زووتر هةسيت بة ليَشاوي خةلَكةكة كردبوو ،بؤية بةرةو ذووري ثاشا
رايكردبوو .بةزةبري هيَز ،خةلَكةكة لةناو كؤشكةكة دةردةكةن ،بةآلم ئةوان لةبن بالَكؤنةكةي
ثاشا دةوةسنت و هاوار دةكةن :
ئيرت ثاشا بةثري بانطةواز و داواكةيان ديَت و قسةيان لةطةلَ دةكات و سآلويان ليَ دةكات،
سةرؤكي ثاسةواني نيشتماني الفاييت ،دةتوانيت كؤنرتؤلَي نارِةزاييةكةي بةردةم كؤشكي فرساي
بكات ،خةلَكة توورِةكة سارد بكاتةوة .لة رؤذي ٦ي ئؤكتؤبةر يةكسةر ثاشا دةطاتة ثاريس،
بةوةش وآلت كةميَك ئارامي و هيَوربونةوةيةك بةخؤييةوة دةبينيَت ،ثاشاش وةك بةندكراويَك لةبن
دةسةآلت و هةذمووني شؤرشطيَرةكان دةمينيَتةوة ،بؤيةش ثاشا لةطةلَ يةكيَك لةسةركردة
ناودارةكاني شؤرشةكة مريابوو ،ثةميانيَك ساز دةكات ،كة لةطةلَ مانةوةي ثاشا وةك سومبلَيَك
بوو ،لةبةرامبةر ئةوةش مانطانة ثاشا شةش هةزار فةرةنط بدات و ئةويش قةرزةكاني بةو ثارةية
بداتةوة ،كة دةطةيشتة نزيكةي ٢٠٠هةزار فةرةنط ،لة بةرامبةر ئةوةش مريابوو بةرطري لة
دةسةآلتةكاني بكات و لة هةموو رووداوةكان ئاطاداري بكاتةوة و ريَنماييةكاني قبوولَ بكات.
ئةطةرضي مريابوو زؤريش ئامؤذطاري ثاشاي دةكرد ،بةآلم ئةو دةستبةرداري دةسةآلتة
زؤردارييةكةي نةدةبوو ،ثياواني ناو كؤشك بةتايبةتي نةزانةكان دةستيان لة كاروباري وآلت
وةردةدا ،بؤية ئامؤذطارييةكاني مريابوو هةتا سةر نةبوو ،دةرئةجنام رةوشةكة ئالَؤز دةبيَت و
شاذن ماري ئةنتوانيَت لةطةلَ ثياواني كؤشك و ثامشاوةي دةرةبةطةكان كؤشش دةكةن ثاشا
خؤي دةرباز بكات ،شةويَكيان بةرةو سنوورة خؤرهةآلتةكةي فةرةنسا رابكات و بطاتة ناو
186
ذمارةيةك لة خانةدان و شازادة راكردووةكان ،لةويَيةوة داواي كؤمةك لة ثاشاكاني ئةوروثا
وةربطريَت تا شؤرشةكة هةرةس ثيَ بهيَنيَت.
راكردني ثاشا
لة ئيَوارةي رؤذي ٢٠ي يونيؤي سالَي ١٧٩١ئةنداماني بنةمالَةي ثاشايةتي بةبيَ ئةوةي كةس
هةستيان ثيَ بكات و بةدزييةوة دةيانةويَ رابكةن ،بةآلم كة ثاشا شثرزة دةبيَت ثالنةكةيان ليَ
ئاشكرا دةبيَت ،بؤيةش كة لة ثاريس دةردةضيَت و بةرةو شاري فرداني نزيك ثاريس دةرِوات،
لةويَ دةستةيةك سوار ضاوةرِواني دةكةن ،تا بةرةو سنووري فةرةنساي ببةن ،بؤيةش ثاشا
ترسي نامينيَت و خؤي ئاشكرا دةكات ،كة يةكيَك لة شؤرشطيَرةكان هةست بةوة دةكات بةثةلة
ئاطاداري هاورِيَيةكاني دةكاتةوة ،ذمارةيةك ضةكداري ليَ ثةيدا دةبن و ناضاري دةكةن بطةرِيَتةوة
ثاريس ،كة شارةكة لةناو رةوشيَكي نيطةران و ئالَؤزةدا بوو ،خةلَكةكةش كة دةزانن ثاشا دةيةويَ
را بكات ،كةميَك سؤزيان بؤي دةجوليَت .بةآلم زؤرينةكة زؤر لة ثاشا داخداربوون و رقي زؤريان لة
سيستةمي ثاشايةتي بوو ،بةتايبةتي لويسي شازدةهةم ،كة دةزانن رةوشةكة ئالَؤزة و ثاشا
دةسةآلتي الواز بووة و دةزانن ثاشا ويستويةتي را بكات روو لة مةيدانةكان دةكةن و
ثةيكةرةكاني دةشكيَنن و لةناو دووكانةكاندا ئةو كةرةستة و كةلوثةالنةي ويَنة و ناوي ئةوي
لةسةر رةش دةكةنةوة ،هةموو وشةكاني ثاشا و شاذن و ثاشايةكةم و بوربون و لويس و كؤشك
ناهيَلَن ،لةبةردةم رووكار و ئاويَنةبةندةكانيش ويَنة و تابلؤكان هةلَدةطرن ،كة شكؤداري ئةو
بنةمالَةيةي ثيَوة بيَت .
ثاش ئةوةي ثاشا دةطرييَت كؤمةلَةي دامةزراندن برِيار دةدةن دةست بةسةري بكةن تا
دةستوورةكة دادةنيَن و بةندةكاني تةواو دةكةن ،ئينجا لةبةردةم ثاشاي دادةنيَن تا سويَندي
لةسةر خبوات و ريَزي بطريَت و ثشتيواني بكات ،بةآلم ئةندامة يةعقوبييةكان كة بةشة
توندرِةوةكةي ناو كؤمةلَةكة بوون ،بريؤكةكةيان ثيَ باش نابيَت و دةلَيَن ئةو ثاشاية بوو كة
187
ويستبووي را بكات و واز لة كؤشك و تاجةكة بهيَنيَت شياوي ئةوة نيية سويَند لةسةر ئةو
دةستوورةمان خبوات ،بؤيةش دةبيَ وآلت ببيَتة كؤماري و ميللةت خؤي برِيارةكان دةربكات و
سةرثةرشيت وآلتةكةش بكات .
لة رؤذي ٣ي سثتةمبةري سالَي ١٧٩١بؤ رةزامةنديكردن لةسةر دةستوورةكة ثيَشكةشي
ثاشاي دةكةن ،لة ١٤هةمان مانطدا دةستوورةكة دةردةضيَت و كؤمةلَةي نيشتمانيش لة ٣٠
سثتةمبةر خؤي هةلَدةوةشيَنيَتةوة و كؤمةلَةي ياسادانان بؤ بةيانييةكةي لة ١ي ئؤكتؤبةردا
كؤدةبيَتةوة .لةو رةوشةي كة دةستوورةكة تيَدا دادةنرا و جياوازييةكان و دانوستان لةسةر سيَ
دةسةآلتةكة هةبوون ،لةناو سيَ حزب يان سيَ رةوتي سياسي سةرةكي ناكؤكييةكان ثةيدا دةبن،
يةكةميان راسرتِةوةكان ،كة ئةو حزبة دةستووريية بوون كة برِوايان وابوو ثاشا مبينيَتةوة
بةمةرجيَك دان بة ياسا و دستوورة نويَيةك بنيَت ،حزبي دووةم ضةثةكان بوون ،ئةوانةش
كؤمارييةكان بوون كة برِوايان وابوو رذيَمةكة برووخيَت و سيستةميَكي كؤماري بيَتة ئاراوة و
ئةوانةي زؤريش توندرِةوبوون زياتر بةختياربوون ،سةبارةت بة حزبةكةي ناوةند ئةوانة بيَاليةن
بوون و ثشتيواني هةردوو بؤضوون و سياسةتيان دةكرد.
وآلت لة مةترسييداية
188
لة كؤيلةتي .بؤيةش هةر زوو لة ئامساني ئةوروثا نةزري شةرِيَكي نويَ سةرهةلَدةدات و دواناكةون
لة دؤزينةوةي بيانووي هةلَطريساني شةرِيَك ،كة لويسي شازدةهةمي ثاشاي فةرةنسا دةطرييَت
ئيمثراتؤري نةمسا ( ئيمثراتؤري رؤماني موقةدةس) و ثاشاي بروسيا دواناكةون لة راطةياندني
ثشتيواني لة ثاشاي فةرةنسا ،بؤيةش لة مانطي ئؤطسيت سالَي ١٧٩١ئةوة رادةطةيَنن و
بةرطري و ثشتيواني ثاشا و سةركوتكردني شؤرشةكة رادةطةيَنن ،ئةوةش بةئاشكرا
بآلودةكريَتةوة و ناوي ليَ دةنيَن برِيارةكةي بلنتز .
189
و دووبارة برِوابوون و دلَنيايي لةالي شؤرشطيَرةكان نويَ دةبيَتةوة و بوار ساز دةبيَت تا فةرةنسا
ئارام ببيَتةوة.
لةسيَدارةداني ثاشا
شؤرشطيَرةكان هيَرش دةكةنة سةر كؤشكي ثاشايةتي و شةرِيَكي خةسيت دذوار دةقةوميَت
لةنيَوان شؤرشطيَرةكان و ثاسةواناني ثاشا و كؤشك روودةدات ،دةرئةجنام شؤرشطيَرةكان
سةردةكةون و ثاشاش دةضيَتة ناو بارةطاي كؤمةلَةكة و ئةوانيش برِيار دةدةن دةستبةسةري
بكةن ،دوايي لة دؤسيةكةي بكؤلَنةوة ،ثاشا و بنةمالَةكةي لة قةآلتي تامبل دابنيَنن و لةويَ لة
يةكيَك لة قونطرةكاندا حةثسي دةكةن .شؤرشطيَرةكان ثةالماري دةرةبةطةكان دةدةن و لة
مانطي سثتةمبةري سالَي ١٧٨٩دا نزيكةي ١٥٠٠دةرةبةط دةكوذن ،ناويان لةو رووداوةش
نابوو كؤمةلَكوذييةكةي سثتةمبةر ،لة رؤذي ٢٠ي سثتةمبةريش كؤنطرةي نيشتمانيش
رادةطةيَنن و ئةوةش دةبيَتة بةديلي كؤمةلَةي دامةزراندن ،كة يةكةم برِياريان لة رؤذي ٢١ي
سثتةمبةر هةلَوةشاندنةوةي ثاشايةتي دةبيَت ،لة رؤذي ٢٥ي سثتةمبةريش سيستةمي كؤماري
رادةطةيَنن .لةثاش رؤذي ١١ي سثتةمبةرا خةريكي ئامادةكردني سكاالنامةيةك دذ بة ثاشا
دةبن ،لةسةر ئةو داواية برِياري لةسيَدارةداني ثاشاش دةردةضيَت ،تا بةرطري لة خؤي بكات لة
190
هؤلي كؤنطرةي نيشتماني ئامادةي دةكةن ،ثاشاش لةو دادطاييةدا يان نكؤلَي لة تومةتةكان
دةكرد ،يان ئةجنامداني تاوانةكان دةخاتة ثالَ وةزيرةكاني ،هةنديَ جاريش كردةوةكاني بة
بةندةكاني دةستوورةوة دةبةستيَتةوة .بةآلم لة تؤلَةي كردةوةي توندكار و تريؤرةكاني دذ بة
ئةندامةكان كرابوون ،سزاي لة سيَدارةدان بؤ ثاشا دةردةكةن و برِيار دةدةن لة رؤذي ١١ي
ينايري سالَي ١٧٩٣بة تومةتي خيانةت و دذايةتيكردني نةتةوةكةي لة سيَدارةي بدةن،
برِياريش دةدةن جيَبةجيَكردني حوكمةكةش لة ٢١هةمان مانطدا جيَبةجيَ بكةن .
لة رؤذي دياركراو و لة كاتذميَري دةي بةياني كةذاوكةي ثاشا دةطاتة مةيداني شؤرش ...خةلَكة
توورِة و شؤرشطيَرةكةش لةويَ ئامادةبوون ،ئةويش بة هةنطاوي ضوستةوة دةضيَتة بةر
ضةقؤكةي سةر ثةرِاندن و لةويَش سةري بؤ قةشةكةي بةرامبةري نةوي دةكات و ئةويش دةسيت
لةسةر سةري دادةنيَت و دةلَيَت :ئةي كورِةكةي قةديس لويس برِؤ بةرةو ئامسان .ثاشاش ويسيت
ضةند قسةيةك بكات ،روو لة خةلَكةكة دةكات و دةلَيَت :
من بيَ تاوامن و داواكارم لةبةر سةري من ،لة فةرةنسا خويَن نةرذيَت .
بةآلم لةطةلَ دةنطي تةثلَ و دةهؤلَةكان نةكرا قسةكاني تةواو بكات و جةالدةكان بةرةو ضةقؤكةي
دةبةن .لة سةعات دة و دة دةقة جةالدةكة سةري برِاوي ثاشا بؤ خةلَكةكة بةرزدةكاتةوة،
هةمووش بةيةك دةنطي هاوار دةكةن بذي كؤمارةكةمان .ثاش لةسيَدارةداني ثاشا و لة رؤذي ٢١
ي سثتةمبةر شاذنيش لةناو طؤرِةثاني كؤنكردي ناودار لةسيَدارة دةدةن ،ثاش ئةوةي خةلَكة
توورِةكة بةوةي لةناو دةستيان بوو هةموو بةيةكةوة بةردباراني دةكةن ،ئةوةش سزاي ئةو
كردةوانة بوو ،كة لة ماوةي دةسةآلتي خؤي و ميَردةكةي كردبوويان .ئةو شاذنةي بة جلوبةرط و
خشل و جوانكارييةكاني ببووة جيَطةي سةرةجني هةموو شاذنةكاني ئةوروثا ،بةر لة كوشتنةكةي
بة جليَكي شرِةوة دةردةكةويَت و تةرمةكةي دوو هةفتة لة طؤرِةثانةكةش دةمينيَتةوة.
هاوثةمياني نيَونةتةوةيي
191
رووداوة مةزنة يةك لةدواي يةكةكاني فةرةنسا دةنطدانةوةيةكي زؤري لةناو هةموو وآلتاني
ئةوروثي دةبيَت ،لة سيَدارةداني ثاشا و شاذنةكة و طؤرِانةكاني فةرةنسا دةنطدانةوة و
وةضةرخانيَكي مةزن و طةورة بوو لةناو هةموو ثايتةختةكاني وآلتاني ئةوروثي ،بؤيةش لة ئينطلرتا
ثرسة بؤ ثاشاي فةرةنسا رادةطةيَنن و ثاشاش برِيار دةدات هةموو ثةيوةنديية دبلؤماسييةكان
لةطةلَ فةرةنسادا بربِن .هةروةها لة ئةسثانيا و هؤلةنداش هةمان كردةوة دةكريَت و نارِةزايي
دةردةبرِيَت ،بؤيةس فةرةنسا لة رؤذي ١ي مانطي فرباير فةرةنسا شةرِ دذي ئينطلرتا و هؤلةندا
رادةطةيَنيَت و لة رؤذي ٧ي مارسيش دذ بة ئةسثانيا شةرِ رادةطةيَنن ،هةروةها ثاثاش ثشتيواني
لةو هاوثةميانيية دةكات و بةوةش ثياواني ئايين فةرةنسي لةدةست دةدات ،هةروةها شارة
طةورةكاني ئيتالَييش لةوانة ناثؤلي و ظينيسيا و فلؤرنساش و دوايي ئيمارةتةكاني ئةلَماني و
نةمسا و بروسيا لة رؤذي يةكةمةوة دذايةتي شؤرشةكةيان راطةياندبوو ،هةمووش بؤ لةباربردني
شؤرشةكة و ثارضةكردني ئيمثراتؤريةتي فةرةنسايان مةبةست بوو ،تا قةلَةمرِةوييةكةي لةسةر
خؤيان دابةشي بكةن.
سةردةمي تريؤر
روبسبري يةكيَك بوو لةسةركردة توندرِةوة يةعقوبييةكان ،ئةوةي لة رؤذي ١٧ي يوليؤي سالَي
١٧٩٠سةركردايةتي ريَثيوانيَكي مةزني دذ بة ثاشا و شاذن كردبوو ،كة سةركردةي ثاسةواني
ثاشايةتي الفاييت رووبةرِوويان دةبيَتةوة و كة تيَدا لةو رؤذةدا دوو سةد كةسيان بة كوذراو و بة
بريندار دةبنة قورباني ،ئةوةش كار لة ناوبانطي الفاييت و رةوتة ميانرِةوةكةي دةكات و
بوارسازيش دةبيَت رةوتة توندرِةوكة ثيَش بكةون .بؤيةش بة هةنطاوي سست بةآلم بةدلَنياييةوة
روبسبري ثيَش دةكةوت و نةمري و شكؤي بؤ خؤي دابني دةكرد و ئةو ياريدةري مارا بووة ،ئةوةي
سةرؤكي يةعقوبييةكان بووة و كة لة ساآلني ١٧٩٣هةتا ١٧٩٤زؤرتر توندرِةوي لةاليةن
ليذنةي ئاسايشي طشتييةوة كرابوو ،كة ياساي تومةتباركردنيان دةركردبوو كة خةلَكيان تةنها
192
بةطومانةوة بة تاواني ثالنطيَري سزاداوة و هةر لةودةمانةش دادطاي شؤرشيان دانابوو ،كة خةلَكي
زؤريان دةطرت و سزاي قوورسيان داون .
ئةوةي لة دوور و لةنزيكةوة ثةيوةندي بة كؤشكةوة هةبواية دادطايي دةكرا و تومةتي ثالنطيَرييان
بؤ خةلَكةكة هةلَدةبةستا ،ئةوةي تةنها ساردي و جؤشي بؤ شؤرشةكة نيشان دابواية ،بةوةش
شؤرشةكة هيَدي هيَدي نةوةكاني خؤي دةبرِاندةوة ،ضةندين ئةنداماني حزبي دةستووريةتي
ثاشايةتي و زووتريش ئةنداماني حزبي جريوندييةكانيان بةرةو ثةتي كوشنت بردووة ،لةوانة
سةركردةكةيان مدام رؤالن ،ئةوةي بةر لةوةي بيكوذن قسة ناودارةكةي بةرامبةر ثةيكةري ئازادي
وتوة كة فةرمووي :
لة ماوةي تةنها نؤ مانطدا برِيار لةسةر كوشنت و لةسيَدارةداني ١٦هةزار كةس دةدةن ،بؤيةش
هةموواليةك بةردةوام ترسيان لة برِيار و طومانةكاني روبسبري هةبوو ،كة راست و ضةث خةلَكي
دةطرت ،بؤيةش ئاسايي بوو كة هةموو دةنطيان بكةنة يةك ،تا ئةو ثياوة لةناوببةن ،بؤيةش
دةطرييَت و لة دادطاييةكي سةرثيَيدا وةك ضؤن ئةو خةلَكي دادطايي كرد ،بؤيةش برِياري
لةسيَدارةداني بؤ دةردةكةن و لة رؤذي ٢٨ي يوليؤي سالَي ١٧٩٤برِيارةكة جيَ بةجيَ
دةكةن و لةسيَدارةي دةدةن .بة كوشتين روبسبري سةردةمي توندرِةوي و تريؤر كؤتايي ديَت و
كاروانةكةي شؤرش بوارة دروستةكةي خؤي دةطريَتةوة.
ديكتاتؤريةتي دةربازبوون
بؤ دةربازبووني وآلتةكة لة تةنطذةكان و رةوشة ئالَؤزة ئابوورييةكةي لةثاش شكستةكاني سوثاي
شؤرشةكة رووبةرِووي دةبيَتةوة ،شؤرشطيَرةكان برِيار دةدةن حكومةتيَكي دةربازبووني طشيت
193
ثيَكبهيَنن و دةسةآلتي ديكتاتؤريةتيش بةرثا بكةن كة بتوانن وآلتةكة لة برسيةتي و لةناو قةيران
و طيَذاوةكان دةربازيان ببيَت .
رةوشة دةولَييةكةش بوارساز دةبيَت خزمةتي ئةو رةوشةي فةرةنسا بكات ،ضونكة بروسيا و
نةمسا واتة بةرةكةي خؤرهةآلت ناكؤكييان دةكةويَتة ناو و شثرزة ببوون ،هةروةها هيَزةكاني
بروسيا و بريتاني ناكؤكيان تيَدةكةويَت و لةسةرانسةري بةرةكة هاوثةميانييةكان الواز دةبيَت،
بؤيةش سوثاكةي شؤرش بةرِووي هاوثةميانةكان سةردةكةون و سوثاكةي فةرةنسا لة يوليؤي
سالَي ١٧٩٤دةطةنة ناو بةلذيكا و دواييش ثيَيةكانيان لةناو ئيتالَيا و ئةلَمانياش طري دةكةن .
سةركردةي ئةو سوثايةش سةركردةي طةنج ثونابرت بوو ،ئةوةي دوايي بة ناثليؤني يةكةم ناسرا،
كة تواني بةسةر نةمساوييةكان و ئيتالَييةكان و ثاثوييةت سةربكةويَت ،هةموو باكووري ئيتالَياش
بة فةرةنساوة دةلَكيَنيَت و ثاثا بيوسي شةشةمي دوذمين شؤرشةكة ناضار دةكات ،هةموو
مةسرةيف شةرِةكانيش بذميَريَت و لةطةلَ نةمساوييةكان ثةميانيش مؤر دةكات ،كة دان بة
سةركةوتين شؤرشي فةرةنسا دابنيَنن ،هةموو مولَك و دةسةآلتةكةي بناسن .هةموو دوذمنةكاني
فةرةنسا ضارةسةركرا تةنها ئينطليزةكان دةمينيَت ،ئاسانيش نةبوو راستةوخؤ ثةالماري بدات
ضونكة ئينطليزةكان كةشيت دةريايي مةزن و طةورةيان هةبوو ،بؤيةش بري لةوة دةكةنةوة
لةجياتي ئةوة و بؤ كؤنرتؤلكردني بازرطانييةكاني خؤرهةآلت ثةالماري ميسر دةدةن ،بةوةش
ئينطليزةكان لةبةر بووني كؤلؤنيزمةكانيان لة هيند تةنطاو دةكةن .سةركردايةتي ئةو سوثايةي كة
لة ئيتالَيا سةردةكةويَت دةسثيَرنة ئةو ،بؤ ثةالمارداني خؤرهةآلت و بة كةشيت دةريايي لةسالَي
١٧٩٨هيَرشةكةيان بةرةو ميسر لة دةرياوة دةست ثيَ دةكات .
194
ناثليؤن بةر لةوةي طةشتةكةي بةرةو ميسر دةست ثيَ بكات دةضيَتة ئيتالَيا و لةويَ لة رؤما
ثاثاي رؤمانييةكةي رةزيل دةكات ،لةناوةندي وآلتةكةش كؤماريَكي رؤماني دادةمةزريَنيَت،
ئةوةش نةتةوةكاني كاسؤليك توورِة دةكات .سةركةوتنةكاني فةرةنسا لة ئيتالَيا و ئةلَمانيا و
ثاثؤييةت دةتوانيَت هةظالَبةندي نويَ بة بةشداري ئينطلرتا و روسيا و نةمسا و بروسياي دةولَةتي
عومساني نويَ و ثتةو بكاتةوة ،بةآلم بةداطريكردني ميسر ئةو هةظالَبةنديية ئالَؤز دةبيَت .بةو
ثيَشهاتةش رةوشي حكومةتي شؤرش لة ثاريس شثرزة دةبيَت ،بؤية دانوستان لةسةر ئةو
ثيَشهاتة ناثليؤن بانط دةكةنةوة فةرةنسا ،ئةويش لة رؤذي ٩ي نؤظمبةري سالَي ١٧٩٩
دةطاتةوة وآلت ،لةويَ كودةتايةك دةكات و حكومةتيَكي قونسلطةريي لة سبيس و روجية ديكو و
ثؤناثرت دادةمةزريَنيَت .هةر سيَ كونسلَ لةبةردةم ئةجنومةني ثريةكاني كؤمار سويَند لةسةر
يةكثارضةيي وآلت و ئازدي و يةكساني و سيستةمي ثةرلةماني دةخؤن ،بةوةش ثؤناثرت دةبيَتة
كونسلَي يةكةمي وآلت و دةستةآلتي جةنط و ئاشيت و ريَكةوتنامةكانيشي دةبيَت .
ثؤناثرت دةسةآلتي رةها دةطريَتة دةست و بةتةنهاي ثاواني هةموو دةسةآلتةكان دةكات و
نةيارةكاني لةناودةبات و خؤي وةك ئيمثراتؤريَك رادةطةيَنيَت ،ناو لة خؤي دةنيَت ناثليؤني يةكةم
و هةتا سالَي ١٨١٥هةموو رةوشةكةي ئةوروثي كؤنرتؤلَ دةكات .بةوةش الثةرِةكاني شؤرشي
فةرةنسا كؤتايي ديَت ،ثاش ئةوةي ويذداني هةموو ئةوروثا و جيهانيش دةهةذيَنيَت و لةبةردةم
مرؤظايةتيش دةروازةي نويَ دةكاتةوة و بةهاكان بةرةو ئاسيت بةرز دةبات و ريزي مرؤظ شكؤدار
دةبيت و هةموو كؤت و زولَم و زؤردارييةكان بةرِووي خةلَكةكة كةم دةبيَتةوة و باجةكان سووك
دةبن و سنووريك لةنيَوان سةردةمة كؤنةكة و نويَيةكة دادةنريَت و دةربةطةكان ذمارةيان كةم
دةبيَتةوة .شؤرشةكة سةردةميَك دةرةخسيَنيَت و هةموو شتةكان دةبيَتة مولَكي ميللةت و
ثايةدارترين بةلَطةنامةش ئةو ثةميانة دةبيَت كة مافةكاني مرؤظي تيَدا بةرقرار دةبيَت و دةبيَتة
بلَيَسةي هةموو ميللةتان ،لةسةر ئةو بنضينةية دةستوورةكاني هةموو نةتةوةكاني ئةوروثا و
جيهانيش و دةبيَتة بةلَطةنامةيةكي نةتةوة يةكطرتووةكان ،كة ثاشان ضةندين بةلَطةنامةي تري
لةسةر دادةريَذن.
195
ئةو بابةتانة بة زةجنرية لة مانطي ئؤطسيت ٢٠١١لة رؤذنامةي ئةجلريدةي كويَيت
بآلوكراوةتةوة.
196
سي ظي شيَرزاد هةيين
ضاثكراوةكامن ...
لة يادي سةد سالَةي شارةوانيدا 1985 ،كتيَيب (هةوليَر) م ئامادةو ضاثكرد. .1
هةر لة شارةوانيدا لةسالَي 1994دا 12 ،ذمارةي رؤذنامةي (هةوليَر) م .2
دةركرد.
كةالوة 1991 ،ريثؤرتاذ ،بؤ ئؤردوطاكاني دةظةري هةوليَر. .3
ديوةخاني فليَن ،رؤذانةية ،لة 1999لة رؤذنامةي (ئاآلي ئازادي) ي بآلوكرايةوة. .4
هةوليَر تا دبلن 2000 ،ريثؤرتاذ ،زانكؤي ئازادي بةرلني. .5
بةغدا بؤ هةوليَر 2000 ،ريثؤرتاذ ،سويدو سليَماني. .6
مةملةكةتي فارطؤنةكان ،ريثؤرتاذ ،سليَماني. .7
كاكة ئةبو ئيسماعيل ، 2001 ،سليَماني. .8
بةسةرهاتي دةرياوانيَكي خنكاو 2001رؤماني طابريل ماركيز. .9
ريَطاي دوورم بؤ ئازادي ،نيلسؤن مانديال ،وةرطيَرِان .دةزطاي موكرياني. .10
197
سارد ،يان طةرم ( )12ريثؤرتاذبوو ،لة رؤذنامةي (هةوالَ)ي سليَماني. .11
فارطؤنةكان ،لة دةزطاي بةدرخان لةهةوليَر 2005بآلوكرايةوة. .12
مةملةكةتي كةالوة ،وةك ناميلكة لةوةزارةتي رؤشنبريي لةهةوليَر بآلوكرايةوة. .13
كؤريا ثيَناسة و ميَذووي كؤرياي باشوور ،لة خانةي وةرطيَرِان لة هةوليَر .2007 .14
هولؤكؤست ،وةرطيَرِان ،سةنتةري منا هةوليَر .2007 .15
دوو ثريَنسيسي نازداري بيَناز ،دياناو ماساكؤ ،هةوليَر دةزطاي ئاراس .2008 .16
مارتن لؤسةر ،بةشيَكة لة كتيَيب ناتوندوتيذي 1سةنتةري مةسةلة هةوليَر .17
. 2008
بةرةو كؤشكي ئاليزي ،شرياك ،روايال ،ساركؤزي ،و :خانةي وةرطيَرِان . 2008 .18
سيَكس و ثؤليتيك ،ديويَكة لةذياني دبلؤماتي فةرةنساي نويَ ،و :سةردةم .19
2008
تةها حوسني ،نابينايةكي بينا ،ئامادةكردن ،دؤسيةيةك لة طؤظاري منا 2008 .20
955دةقة لةطةلَ شيَركؤ بيَكةس دميانة ،دةزطاي منا 2008 .21
دؤالر لة ئةمريكا ،دوو بابةتي ئابووريية ،و :دةزطاي ئاراس 2008 .22
مةجبوور ،سةربردةو ريثؤرتاذة ،سليَماني 2008 .23
من رؤذنامةنووسم ،جاسووس نيم ،وةرطيَرِان خانةي وةرطيَرِان سليَماني 2009 .24
مؤساد ..وةرطيَرِان ،لة بآلوكراوةكاني ئاويَر ض1و 2هةوليَر 2010 ،2009 .25
دانثيَدانةكاني حاجي ثاولؤ ،لة بآلوكراوةكاني ئاويَر هةوليَر 2009 .26
تريَنة خيَرايةكي خؤرهةآلت ،وةرطيَرِان دةزطاي موكرياني 2009 .27
نهيَنييةكاني سندووقة رةشةكة ،وةرطيَرِان وةزارةتي رؤشنبريي 2009 .28
كاكة ئةبو خةليل ،بةسةرهات ،رةخنةي ضاوديَر سليَماني 2009 .29
برادةرة جوانةكة ،رةشيدة داتي ،دةزطاي ئاراس وةرطيَرِان 2009 .30
سارا ثالني ،ذنيَكة دةرضوو لة نةريتةكان ..وةرطيَرِان دةزطاي ئاراس 2010 .31
دةسةآلت و نةخؤشي ،وةرطيَرِان خانةي وةرطيَرِان سليَماني 2010 .32
سياسةتي دلَ ،وةرطيَرِان دةزطاي ئاراس 2010 .33
198
جيهان لة ديدي كؤشنيَر ،وةرطيَرِان دةزطاي منا 2010 .34
سيظييةكان ،1وةزارةتي رؤشنبريي ،كؤمةلَة ديداريَكة 2009 _ 2002 .35
طةشتيَك بةرةو ئةوروثاي نويَ ،دةزطاي ئاراس ،وةرطيَرِان 2010 .36
حيكايةتةكاني غةدر و خويَن ،وةرطيَرِان ،خانةي وةرطيَرِان سليَماني 2010 .37
ضريؤكيَك لة خؤشةويسيت و تاريكي ،وةرطيَرِان ئاويَر ٢٠١١هةوليَر .38
تووتنةوانةكة ،رؤمان ،وةرطيَرِان ،ئاويَر ٢٠١١هةوليَر .39
ئةستيَرة سةرطةردانةكة ،رؤمان وةرطيَرِان ،ئاويَر ٢٠١١هةوليَر .40
دةربازبوون ،وةرطيَران دةزطاي ئاراس ٢٠١١ .41
مافيا دةولَةتي سامان و خويَن دةزطاي ئاراس ٢٠١١ .42
سيظييةكان ٢كؤمةلَيَك راز و دميانة وةرطيَرِان وةزارةتي رؤشنبريي ٢٠١١ .43
كازيوة ،ذنةكةي ناو فةيسبوك ،نؤظلَيَت دةزطاي منا ٢٠١١ .44
غاندي ،ضريؤكي ئةزموونةكامن لةطةلَ حةقيقةتدا وةرطيَرِان ،ض ١و ض ٢ئاويَر .45
٢٠١١
سةطةكان لة ريطا ،رؤمان ،وةرطيَرِان ئاويَر ٢٠١١ .46
غاردان بةدواي طورطةكاندا ،رؤمان ئاويَر وةرطيَرِان ٢٠١٢ .47
بابا سارتةر ،رؤمان وةرطيَرِان ئاويَر ٢٠١١ .48
سيظييةكان ، ٣كؤمةلَة راز و دميانةية وةزارةتي رؤشنبريي ٢٠١٢ .49
دةسةآلتي دوو ذن ،وةرطيَرِان دةزطاي بةدرخان ٢٠١٢ .50
ضراكاني ئؤرشةليم ،رؤمان عةلي بةدر وةرطيَران ئاويَر ٢٠١٢ .51
ئامادةي ضاثة:
199
زستاني خيَزانةكة رؤمان عةلي بةدر ،وةرطيَرِان .54
سيظييةكان ،٤كؤمةلَة راز و دميانةية .55
ض لة سويد فيَربووم ،ثةخشانةوتار .56
دوورستان ،ثةخشانةوتار .57
هەولێر ...رۆمان بەرگی یەکەم .85
هەولێر ...رۆمان بەرگی دووەم .85
200