10lib Jada-Kopurutu PDF

Orotariko Euskal Hiztegia 10. lib.
: jada-kopurutu
1 jada (BN-lab ap. Gte Erd 243).  Ya. "Alaba jada ehorztekotan zuten (BN-lab); aspaldikoa zen jada (BN-lab)"
Gte Erd 243. v. 1 ja, jadanik.  Tr. Documentado en textos septentrionales del s. XX y en Aresti. En DFrec hay
14 ejs., septentrionales.  Jada gau beltza zen. Zby RIEV 1908, 212. Sei orenak joak dire jada. Barb Sup 17. Ehun
urte bazituen jada gure Attittok. Ib. 176. Nere lanak eta oro ordainduak zaizkit jada. Iratz 42. Jada bere anaia bat
hilarazirik, aitaren hasarrearen ihes ibilia zen. Zerb IxtS 55. Aspaldikoa zen jada kaputxinoen komentua Baionan.
Zerb Azk 54. Jada txinatarrak sakela batean dauzka. SoEg Herr 15-5-1958, 1. Biharamuna arte ez nintzen jada
itzartu. Arti MaldanB 196. Jada, hunarat ekharria izan dugu kolpeka batzuen ondotik. Larz Senper 60. Antxuen
alhatzeko tenorea zela jada. Larre ArtzainE 65. v. tbn. StPierre 22. JE Ber 52. Mde Pr 102.
 (Con adj. o part.).  Lamina, loriatua jada, hasten da eskuak fereka eta fereka. Barb Leg 24. Bixta, ahulskoa
jada, ahuldu zitzaion oraino. Zerb Azk 81. Hunek hil zuen basurde hura / jada heria omen zen. Xa EzinB 117.
 (Con construcciones adverbiales).  Aspaldiko urteetan jada, lege-gizonek khendua zioten bere makila. Barb
Sup 149. Jada zazpi aldiz alhargundua. Zerb IxtS 62. Xemartin Salaberri, jada behin edo bertze, hemen aipatua
dugu. Zerb Azk 114.
2 jada. "Jade" T-L.
jadago. "Déjà auparavant" Lh.
jadagoneko. "Yadagoneko (L), tan pronto" A Morf 672. v. jadaneko.
jadan (Urt I 247, Dv; Ht VocGr 347, H; y- Lecl, A (que cita a Urt)).  Ya. "Iantut gereziak iadan" Urt Gram 498.
v. 1 jada, jadanik.  Sara ene Iaunaren emazteak egin dio seme bat ene Iaunari iadan zahar egin dela. Urt Gen
24, 36. Yadan erakutsi dudan maneran. He Phil 331. Alde orotarik inguratua nauka su izigarri hunek [...] jadan
sentitzen dut haren garraztasun guzia. Dh 154. Badathor leheneko tokira, / goseak yadan baitio kilikatzen
zintzurra. Gy 30. Badiat higanik yadan froga franko. Ib. 245. Jadan erranak bi hitzetan hesteko. Lap 25 (V 15;
yadan 39 (V 22)). Jesus hanbat odol jadan galdua. Hazparneko Kalbarioa 154.
 (Con part. en función de adj.).  Ezen induljentzia, bekhatu jadan barkhatuei zor zaien denborako penaren
barkhamendua da. Dh 91.
jadaneko (L-ain, BN; Dv). Ref.: A; Gte Erd 243. 1. Ya, para ahora; para entonces. "Jadaneko beranta da, il se
fait déjà tard" Dv. "Tan pronto" A. "Etorri da jadaneko (BN-lab)" Gte Erd 243. v. dagoeneko, jadagoneko,
jadanik.  Baziren yadaneko kantoin eskaldunak / Espaniari berak esteka zirenak. Hb Esk 71. Liburuek erraten
darokute, jadaneko adin handia zuelarik, joan zela behin Erromara. Jnn SBi 155. Bazuen jadaneko hogoi-ta
hemezortzi urthe Frantziarat ethorria zela. Ib. 111. Gautzen ari zen jadaneko. Mde Pr 152. Baionako Herria
astekarian irakurgai pollitak argitaratu izan ditu jadaneko. AIr in Izeta DirG 9.
2. (Adnom.). "Qui est de déjà. Jadaneko legeak aski itsuak dire, itsuagorik egin gabetarik, les lois déjà existantes
sont assez obscures [...]" Dv. "Yadaneko legeak, las leyes actuales" A Morf 672.
jadanik (BN; Volt 72, SP, Ht VocGr 347, Gèze, Dv, H; y- Lecl, VocBN). Ref.: A (yadanik); Gte Erd 243. 1. Ya,
para ahora; para entonces. "Déjà" Gèze. "Ya. Yadanik hiru baso ur edan tuzu, ze khalda duzun! (BN-lab)" A.
"Oren laurden bat jadanik, joanak direla (BN-arb), hori bazakiten jadanik (BN-arb-lab)" Gte Erd 243. v.
deiadanik, 1 ja, 1 jada, jadan, jadaneko.  Tr. Documentado en textos septentrionales desde principios del s.
XVII. Los testimonios meridionales corresponden a la segunda mitad del s. XX. En DFrec hay 94 ejs. (19
septentrionales) de jadanik y 27 de iadanik.
 Zuek iadanik akabatu duzue bizitze hunetako bidea. Mat 299s. Nondik erbalena naizen iadanik du ikhasi. EZ
Man I 60. Zori gaitza guretzat ibilli nahi badugu sosegu bilha, iadanik bakea eta seguranza bagendu bezala. SP
Imit I 22, 7 (Ch iadanik, Leon jadanik). Bazidurien emazte hark / rabiturik ekstasian, / bere gorphutza kitaturik /
jadanik zela glorian. Gç 196. Yadanik hillak ziren hainitz sainduen gorputzak biztu izan ziren. Lg II 282. Ez othe
darotzut jadanik aski erran sorho berriak egin behar direla. Dv Lab 133. Yadanik pasatu tut presondegi frango.
Elzb Po 210. Jadanik adinean aintzinatua zelarik. Jnn SBi 162. Orhoit bertzalde jadanik erran dudanaz: Igandea
gal, Erlisione guzia ere gal! Arb Igand 65. Lorik ezin-eginez jadanik jeikia. Barb Leg 137. Aberastua da jadanik.
JE Ber 87. Iguzkiak bazuen jadanik indar. Lf Murtuts 52. Alabainan euskaldun guztiz gehienek jadanik badute
hizkera komun bat. Mde Pr 205. Erdi mozkorturik zegoen jadanik. Arti Ipuin 81. Yadanik ez naiz nigan bizi, / ta
enaiteke bizi Jainko gabe. Gazt MusIx 231. Buruila zen, bazuten jadanik bost ilabete abiaturik. Ardoy SFran 156.
Jadanik asko liburutan aipatua da. Lf in Casve SGrazi 16. Haren berri baginakien jadanik. Larre ArtzainE 73.
[Gogorik] izan banu ere gogaiturik nengoke jadanik. MIH 375.
v. tbn. CatLav 302 (V 149). Mst III 49, 3. Monho 96. Dh 100. MarIl 22. Jaur 377. LuzKant 55. Prop 1882, 197.
Lap 12 (V 8). Ip Hil 65. HU Zez 61. CatJauf VI. Zby RIEV 1908, 757. StPierre 15. Const 16. Etcham 202. FIr 145.
Iratz 126. Zerb Azk 83. JEtchep 80. Gand Elorri 94. Xa Odol 41. Etchebarne 62. Iadanik: Volt 207. Harb 287. O
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen 1
baten mende.
Orotariko Euskal Hiztegia 10. lib.: jada-kopurutu
Po 11. Arg DevB 11. JesBih 420. Ibiñ Virgil 103. Lasa Poem 105. Yadanik: Gy 77. Dv Dial 69. Hb Egia 24. Elsb
Fram 171. SMitx Aranz 33.
 (Con adv. o similar).  Zer egin derautzut, zergatik zehatu nauzu iadanik hiruretan? SP Phil 322. Heiek
xerkhatzen zutena zen, yadanik Versaillan bezala, Erregeren eta Erreginaren hiltzea. Elsb Fram 97. Ez zen hartaz
baizik aipu jadanik hiru aste huntan Frantzian. HU Aurp 65. Jadanik 1328garren urtean John de Grandisson
Exeter-eko apezpikuak idazten zuen "in extremis Cornubiae" bakarrik hitzegiten zutela kornubieraz. Mde Pr 255.
Gizonari so egiten zion, hain urrundik jadanik! Mde HaurB 101. Nola Errandonea eta [...] sortu zituen bultzada
bizirik nabari den Nafarroan, jadanik XI-XII. mendeetako dokumentuetan. MEIG VII 123.
 (Con adj. o part.).  Naturaleza iadanik bortitztuak iraitsten dituela soberazko urak. SP Phil 185. Kuilera bat
urin yadanik berotua eta xingar azpiki puxka bat. ECocin 12. Bost muthiko, yadanik arras tzar eta ustelduek, hil
arazi dute beren adineko lagun bat. Elsb Fram 163s.
 (jadanikan).  Jadanikan ene bihotzak / su saindu bat du sentitzen. Gç 117. Oilarra kukuruka etxean da ari, /
jadanikan amaxo othoitzez Jaunari. Barb RIEV 1908, 125. Azken eskerrak zauztan gaixtoak bihurtzen, / jadanikan
oihanaz orroitua baitzen. Ox 146. Eztut herri honetan egun bat pasatu, eta asperturik nago jadanikan. Arti Tobera
289.
2. Desde ahora, desde ya.  Eman náiak probeéi / Jesus emén, bada ník / egon naidut déi ta déi / emén beti
yádaník. LE Kop 155. Bizi beardút guzís / berze gisas yádaník. Ib. 160.
- JADANIKAKO (H). "Ce qui est déjà" H.
jadetsi (L; Mg PAbVoc, Izt, Dv), jadietsi (V; Mg Nom 65, Añ (V), Izt; H (V)), jaditsi (H (V)), jadeetsi (Mg Nom
67), jaretsi (V; Zam Voc), jaretxi, jadetxi, jaditxi (V-m; Rollo 14V), jaderetsi, jadiitxi, jaretzi (A (que cita a Ur)),
jaritsi, jaritxi (V-m), jaritzi (V-gip), jaitxi (V-m), jatxi (V-ger-ple-arr-oroz). Ref.: A (jadetsi, jaretsi, jaritxi, jaitsi,
jatxi); Iz ArOñ (jaritzi).
 Etim. Podría estar relacionado con erdietsi, etc., aunque tbn. hay que tomar en cuenta la posibilidad de que, al
igual que jare(g)in y jaramon, se trate de un compuesto verbal de jera (jera + etsi), y no esté, por tanto,
directamente relacionado con erdietsi.
1. Alcanzar, lograr, conseguir. "Jadetsi. Ez dot mezia jadetsi. Alcanzar, no he alcanzado la misa" Mg PAbVoc.
"Alcanzar, coger, conseguir" A. "Jaritzi, jaríitziko ballakok (?)" Iz ArOñ (sin trad.). "Berak gura ta gureez leez
artara ifiñi genduan, bestela gu eziñ artara jarietsi gindezkean, ta oraiñ ara zer lanak" (V-gip). v. erdietsi,
jardietsi, iritsi (2), lortu.  Tr. Documentado en autores vizcaínos (hay tbn. ejs. de Lizardi y J. Etxaide). Las
formas más frecuentes son jadetsi (o jadetxi), jadi(i)txi y jaritxi. Algunos autores emplean varias formas diferentes:
v. p. ej. jadietsi y jadetsi (+ CrIc jaderetsi, jaretsi) en Moguel, yadietsi y jadetsi en Añibarro, y jaditxi, jaritsi y
jaritxi (quizá tbn. jatsi) en Arrese Beitia. Para el sust. verbal las formas en -ste- son las más generales: hay jadeste-
en KIkV (93) y Eguzkitza; jadiste- en fray Bartolomé (Ic I 9), Arrese Beitia (AmaE 452) y Orixe; jariste- en J.J.
Moguel, V. Moguel, Uriarte (MarIl 69), Arrese Beitia (AmaE 469), Altuna (34), Enbeita (196, jarixte- 204),
Otxolua y Eguzkitza (GizAuz 172). Por lo demás hay jaritxite- (Itz Azald 198, Enb 34, AB AmaE 305), jadetsite-
(EgOn) y jadetxite- (Echta Jos 318).
 Geure betiko osasuna jaderetsi edo alkanzetako. CrIc 123 (51 jaretsi). Prestaera onegaz eldu ezkero
konfesinoera, jadietsi edo alkanzauko dau pekatubaren parkazinua. Mg CO 56s (94 jadetsi). Bildurragaz ta
ikariagaz jadiitxi biar dogula geure arimako salbazinoia. fB Ic I 37. Au jaristen badot ontzat eruango ditut egin
leidee[zan] burla guztijak. JJMg BasEsc III. Beste erri askotan / yaretxi arren au, / eztau iños gureetan / kanpokok
2
agintau. Zav Fab RIEV 1907, 92. Atrapau ta yadietsi al neikezan astiune ta era aldiak. Añ EL 5 (MisE 253
jadetsi). Erregiñak berak, bere izenagaz jaretsi izan dau leléngo Isabelen anditasuna. (1859). BBatzarN 183.
Erroma jentil edo paganuenak [...] ez eban jaritxi goitu edo sujetetia Españako baster au. (1870). Ib. 247. Etsaiak
atzia, / iñoz ez dau jaditxi niri ikustia. AB AmaE 99 (164 jaritsi, 236 jaritxi). Iya alan zerutik pozen bat / zuretzat
albadait jatsi. (Interpr?). Ib. 153. Irabazi, jaritxi eta geuganduten doguzanak. Itz Azald 180. Jadetsiteko
beragandik parkaziñoa ta errukitasuna. EgOn 69 (ap. DRA). Eurakaz neure gogoak beteko ditudala uste dot, eta
geroko saria irabazteko ondasunak iaditxiko ditudala. Ag AL 113 (v. tbn. 234). Jadetxi eben baimen ori. Echta
Jos 318. Janarija ugari ta merkia jaritxi al ixatia. ForuAB 107 (ib. 101 jaristeko). Bearrezkoa da, bai, sinismena
zerua jadesteko. KIkV 14. Dirua azpitik erabillita, yadetsi eben euren uria karlisten eskuetan ez yaustia. Kk Ab
II 46. Dana jadetsi eben, kosta yaken baña. Enb 80 (88 jaritxi). Bizitza onen ostean betikoa jadesten laguntzeko.
Eguzk GizAuz 112. Ondabidetik irtetzea nolabait jaritsi ezkero, gauzak esiratu zitezkean artean. TAg Uzt 149.
Pozkarioa ezin liteke / jaditsi jada gorago. Arti MaldanB 214. Maitasun barik ezin jaritxi / goi eskarrezko
laguntza. BEnb NereA 122.
v. tbn. Altuna 111 (100 jaritsi). Alt EEs 1917, 45. Laux BBa 44. EgutAr 11-3-1958 (ap. DRA). Erkiag Arran 128.
Gand Elorri 180. Yadetsi: EA EuskOl 1931, 180. Zait Sof 183. Yaditsi: Or Tormes 43 (yadisten). Jadietsi: Otx 5
(131 yaristeko). Jaritsi: VMg (1820) RIEV 1934, 681 (jaristeko). Jaritxi: Ur MarIl 63. Ezale 1897, 89a. Etxde JJ
59. Iaritxi: A BeinB 36. Ibiñ Virgil 114.
 (Aux. trans. tripersonal).  Zeugana gatoz, bada, guztiok, Santa Teresa bijotzekua, zeu Jesus maitiaren aurrian
bitarteko imintera jadiitxi daiguzun [arimako grazija]. fB Ic II 298. Baiña nire indar laburrakaz jaretsi ezin dodan
baten mende.
amodio au jaretsi zinaiket zuk Jaungoikoaganik. Ur Bisit 144 (ap. A). Jaditxi egidazu Jesusegandi izatea neure
arimia bere zeru-emaztekirik oneena eta gozoratuena. EE 1885a, 332. Antiguako Ama maiteari eskerrak emotera
añ zartzaro ona jaditxi eutsielako. Ag Kr 125. Euskerari ele landuen artean toki txukun bat yadestea: orra guretzat
egundoko ertilanik ederrena. Ldi IL 128.
 (Part. en función de adj.).  Ta gaur... / zelan ezin aituzko / Jaunaren ordetzako / izate berezitu / jadetsian
nago. Gand Elorri 112.
2. (Aux. intrans.). Llegar.  Guztia da atzipe. / Zerura jadisteko esperantzak ere. Arti MaldanB 223.
- JADETSI-EZIN.  Jadetsi-eziña. "Anhelo inlograble". Laux BBa 26 (tít.).
jadetsigarri, jaritxigarri.  (Lo) que ayuda a alcanzar algo.  Bakar bakarrik dira jaritxigarriak, au da, euren
bitartez Jaungoikoagandik meseden batzuk zelanbait jaritxi eta alkantzau al leitekez. Itz Azald 120.  (Con -zko,
adnom.).  Pekatu eralla eta mortalean dagozanak, bakarrik onera edo frutu jaritxigarrizkoan eta
errukieragingarrizkoan. Itz Azald 44.
jadietsi. v. jadetsi.
jadi(i)txi. v. jadetsi.
jaditsi. v. jadetsi.
jagant. "Seductor de una joven, violador (BN-mix) Broussain ms." DRA.
jagero.  Don Juan Olabiaga jagero, / biotz onekua da entero. (Interpr?). Xe 238.
jagi. v. 1 jaiki.
jagiera. v. jaikiera.
jagika. v. jaikigabe.
jagin.  Hacer (con dat. explícito o implícito; no aparece en formas personales). Cf. 2 jakin.  Guztiai berba
jaginik. Lazarraga (B) 1203v. Berba negion lurrerean, / neurau nengoan lekurean / reberenzia jaginik. Ib. (B)
1183rb.
 (Tras participio).  Oi alkanzadu daikeano / ez artu jagin zelorik. Lazarraga 1183r. Oi eztauko merezidurik /
niganik anzietea / egin deutsan mesedeak, / serbidu jagin artean. Ib. 1196v. Zerren dakutsu / oi asko profeziarik,
/ Jaun Zerukoak / zuri bidaldu jaginik. Ib. 1203r. Natxazu suplikaetan nai dakizula, ene peneau onein andia dan
azkero, remedioa emun jagite[n]. Ib. 1152r. Prometidu eben biak ez alkarri itxi jagiteko. Ib. 1153r.
 Inox ditxarik eztudala / benzedoretzat atabala / jo jagiteko sendoro. Lazarraga (B) 1200vb (parece que con valor
factitivo: 'hacer tocar (a alguien) el atabal (en mi honor)').
jagin. v. 1 jakin.
jagitarin. v. jaiki-arin.
jagoitik (SP, Lar (i-), H (L, BN)), jagoiti (S ap. A; SP, Gèze, Dv (S), H (BN, S)).  En adelante; jamás, nunca.
"Désormais" SP. "Nunca, iagoitik ez" Lar. "1. désormais, dorénavant. 2. jamais, jamais plus" H. "En adelante" A.
"Obra onik hartarakotz eztaidike jagoitik (EZ)" Lh. "Honik egite engoiti, ezi ez jagoiti (Iz)" Gte Erd 243. v.
gaurgoitik.  Tr. Documentado en textos bajo-navarros y suletinos. Lo emplean también Leiçarraga y Etcheberri
de Ziburu.  Egundano ezta izan, ez izanen iagoitik, / iudizio hain handirik ezetare borthitzik. E 53. Eztezagun
Iainkoaren izena iagoitik aipha-ere, beldurrekin eta humilitaterekin baizen. Lç Ins D 4v. Ni baithan sinhesten
duena ezta egarrituren iagoitik. "Jamais". Lç Io 6, 35 (He, LE, Dv, Ol, IBk behin ere, TB, Leon sekulan). Obra
onik hartarakotz eztaidike iagoitik. EZ Man I 118. Hogei urtetan eztena, hogei eta hamarretan eztakiena eta
berrogeietan eztuena, da iagoiti eztatena, eztakikena eta eztukeena. O Pr 524. Hobe da berant, ezi ez iagoiti. Ib.
624. Iakile falsü ezizala, ez iagoiti gezürti. FPrS 14 (CatLan 96 jagoiti). Ezteia iagoitik sori gezür erraitia? Bp I
101. Eztezazüla jagoiti hitz bat irakur jakinsiago edo zühürrago zure büriaren üdüri erazitzeko. Mst III 43, 1 (SP
sekulan, Ch, Ip behin ere, Ol beñere). Exhortatzen dütügü ber gisan konfraiak oro, ez jagoiti mankatzez goizanko
eta arratseko othoitziari. Mercy 31. Eztiat khiristien jinkorik / jagoithi [sic] adoratüren. Xarlem 1342. Eztezazüla

baten mende.
permeti zureganik jagoitik separa nadin. UskLiB 52. Ezpazira fidatzen gizon galant bati, / etzitiala fida jagoiti
besteri. ChantP 254. Mariaren gogoa eta bihotza ezpeitziren jagoiti Jinkoaganik berhezten. Ip Hil 34. Aztaparka
dezon bizipidia, / jagoitik ez dezen ükhen bakia. Casve SGrazi 80. v. tbn. Egiat 196. Iagoitik: Tt Onsa 35 (51
iagoiti). Jagoiti: AR 81. Etch 684. CatS 83.
- JAGOITIKO (H). De en adelante, de a partir de ahora.  Orai dela zuiendako maradizionia, / ifernuko suia eta
iagoitiko nekia. E 67.
jagoitikoz (S ap. A), jagoitikotz (i- Lar, H), jakoitikoz (S ap. Lh).  Por siempre. "(Por los) siglos de los siglos"
Lar.  Lehen inprimizalia heuskararen hura da, / basko oro obligatu iagoitikoz hargana. E 261. Iagoitikoz
ukhenen dut nik zugatik dolore. Ib. 157. Gure aitei minzatu zaien bezala, Abrahami eta haren haziari iagoitikotz.
"À jamais". Lç Lc 1, 55 (He bethikotzat, TB, Leon bethikotz, Dv menderen mendetako, IBk betiko). Ordian falta
egin badezazu, iagoitikotz galdu zira. Tt Onsa 68. Honek iagoitikoz Paradusia, gaixtoek iagoitikoz ifernua. Ib.
174. Jinkoaren legia erakasten ezterienek, eta haien gaistokeriak ez gaztigatzen, bere ixil egoitiaz jagoitikoz gal
eraziten dütiela. Bp I 17s.
jagoitirik. "Jagoiti ou jagotirik, jusqu'à présent, d'après Oihen[art], qui l'oppose à engoiti, désormais" Dv.
jagoitu (Lar, Hb ap. Lh).  "Jamás, yagoitu" Lar. Podría tratarse de error de lectura por -goiti.
jagokin. "(V-ple), patrocinar" A.
jagokuntza, jaokuntza.  Protección.  Bazkintza barri onen ixena Gatx-iraskorren Bizkaiko Abel-jaokuntzea
ixango da. "Caja de Epizootias". (1917). ForuAB 89.
jagola. v. jagole.
jagolari.  Guardián.  Eurek, ba, juan ziran eta, illobija jagon eben, arrija sillutan edo ikurratzaurik, eta
jagolarijak antxe ezarri ebezan (Mt 27, 66). AG 1475 (Ol yagole, Arriand jabole).
jagole (Añ (V), Izt (y-), Dv; H (V)), jabole (V), jagola (V; H), jabola (V-ple-arr), jaole (Mg PAbVoc, Añ (V), Izt;
H), jaola (V; Añ (V), Izt, Dv (V)), jagonle (Añ (V)). Ref.: A (jabola, jagola, jaola); A Apend (iabole).  Guarda,
guardián, vigilante. "Custodio" Añ. "Curador de los menores", "escolta", "guarda" Izt. "Qui prend soin, surveille"
H. "Cuidador" A. v. zaintzaile.  Tr. Documentado en textos vizcaínos desde comienzos del s. XIX. Hay algunos
ejs. guipuzcoanos desde mediados del s. XX.
 Ni izango natxatzu / ateen jaolia. Mg PAb 100 (126 jaola). Neure lagun ta jaola maitea negarrezko erbeste
1 2
onetan. Añ EL 9 (EL 13 yagola; v. tbn. MisE 29). Obispo jaunak dira geure arimen jaolaak. fB Ic III 289. Erri
onetan gaur arte beti / mendi eta atx altuak, / izan zirean gure gaztelu / jagola guztiz senduak. AB AmaE 81s.
Auñemendiko iagole edo zaintzaille legez. Ag AL 133 (Kr 168 jaola). Goi-beietako Erregiña ta / gure jagola zeu
zara. Enb 108 (34 jabola). Ezegozan lotan, ez, ango jagolak. Otx 59. Gudari edo soldau gorriak jagola dabezala.
Eguzk GizAuz 116 (v. tbn. in LEItz 122). Ierusalen ene Ama, ta Zu ango Errege, argiegille, Aita, iagole, senar,
atsegin bizkor eta poz iraunkor. Or Aitork 356. Ez da agiri an inguruan iñor, soldau jagolak izan ezik. Erkiag BatB
197. Baldin zure izen onetsia, / Maria, nere jagole ezpaledi? Gazt MusIx 135. Baratz txiro baten iabole zaitugu.
Ibiñ Virgil 52 (102 iagole). v. tbn. Yagole: Zait Sof 168. Ol Gen 4, 9. SMitx Aranz 206. Jagola: JJMg BasEsc (ed.
1845), 219. A EEs 1916, 109. Iagola: Azc PB 355. Yagola: Ur BulAl 9. Jabole: Arriand Mt 27, 66. Yabola: BEnb
NereA 225. Jaole: Astar II 281. Itz Berb 168.
 (Como segundo miembro de comp.). "Arzaña, ardi-jaolia, pastor de ovejas" Mg PAbVoc.  Eskolauba
zarialako sinistiaz, usteko dau zure Elexa-jaola abadiak jakituna zariala. Mg PAb 162. Ate-jaoliaren zer egina
da, erejiak, eskomulgaubak ta agiriko pekatari inpamiak Eleisatik (sartuten badira) ateratia. fB Ic III 284. Txakur
etse-yagola askatua. Zav Fab RIEV 1907, 543. Kaleetan serenorik edo gau-iagolarik bere ezebillen. A Txirrist
41. Esan egijezu nigaz atadiragiño etorri biar daben morroioi esan dagijuela ate-jagoliai burubari ez ikuturik
egitteko. Otx 35. Espetxe-jagola batek aren izena aitatu dau. Erkiag BatB 194. Beste erri-jagolea Nikanor-en
bizkar-aldera joan da. Ib. 188.
- AINGERU JAGOLE. v. aingeru.
- JAGOLE-ABA. Superior (de un convento).  Zarauzko lekaidetxean lekaipuru edo Iagole-Aba birritan izan
zan. Eguzk LEItz 15.
jagoletu. "Guardar o cuidar, [...] jaoletu" Izt.

baten mende.
jagoletza, jagolatza.  Custodia, vigilancia. v. zaintza.  Amagandik alde egin ebanik ona, ez dau mutillak
orrelako txera ta jagolatza gozo samurrik izan. Erkiag BatB 198.
jagon (V; Añ (V), Izt (y-), Dv (V), H (V)), jabon (V-ger-ple-arr-arrig-oroz), jaon (V; Mg PAbVoc y Nom, Añ (V),
Izt, H), jagotu (Lar Sup (que en el ms. corrige jagon), Izt (y-)). Ref.: A (jabon, jagon, jaon); EI 300; Holmer
ApuntV (jabon).
 Cuidar, vigilar; guardar. "Garder. Urije jagoten dauden jagolak" Dv. "Digamos jabon en vez de jagon, y, por
tanto, dabo (le cuida), daboz (los cuida), etcétera" AG 1905n. v. zaindu.  Tr. Documentado en textos vizcaínos;
tbn. lo hallamos en algunos guipuzcoanos modernos como Anabitarte u Orixe. Hasta el s. XX todos los autores
emplean jagon o jaon; el primero en emplear jabon es Arana Goiri (en un ej. anterior tiene tbn. jagon) que defiende
su uso por la confusión que pueden crear las formas fuertes de jagon con las de egon (v. supra). Emplean jabon
ForuAB, Enbeita (tbn. jagon), Altuna, S. Altube (EEs 1912, 127), D. Agirre (EEs 1917, 213), Otxolua (junto a
jagon) y B. Enbeita (NereA 132 y 255).  Obedenziagaz azeptadurik, / leialtadeagaz ondo jagonik. EgiaK 86.
Etxian daukadazanak eztabe geure irabazijetati urteten ta jagoten ditugu alegiñez. Mg PAb 110 (126 jaon). Jagon
1 2
ta gorde nagizu estuera ta okerbide guztietan. Añ EL 11 (EL 15 yagon). Garbirik jaon daizun / zure erlijinoia.
FrantzesB II 31. Ez eben aurkitu beste modurik euren uriko barrutijak jaoteko. Astar II XII. Jaijak jaotia. Ib. 76.
Artza nonbait egon lekuz urrerago / ta leoi yaunari lotsa yagon bagan / ardi gaixoari esetsi lenago. Zav Fab RIEV
1907, 542. Ziltzaldian ez gagizuz itzi / gaitzetik jabon baino. (1901). AG 1908 (1475 jagon). Legeak ondo iagongo
dira / ta an ezta egongo izurririk. Azc PB 311 (Ur PoBasc 196 jagongo). Jaungoikoak jagon gaizala-ba olantxe
aurrerantzean! Echta Jos 77. Jaunak luzaro jabongo al zauz. "Dios guarde a V. S. muchos años". (1917). ForuAB
87. Yagoñe kasuelie, Antoni, erre barik. Ort Oroig 119. Umiak lepotik dingillizka eukon anbarezko idustuna be
emaztiak artu ta kutxan jabon eban. Altuna 94. Gauz aundiagoetarako jagonda zeukan zorionak bere
aurkalariaren ezpata okertu zuan (Quijote IX). Anab RIEV 1928, 611. Agur, Miren garbija! Jaboixu Euzkelerrija!
Enb 91 (109 jagon). Ekandu onak jabon bioguz / bixi garian artian. Ib. 33. Mendian egozala / jagoten ganadua.
Balad 196. Atezain izan eta gabaz ugazabaren etxea lapurrekandik jagon. Eguzk GizAuz 103. Bizidunaren
kemenak oro eman baitiotzu erabat beure burua iagon dezan. Or Aitork 18. Etzan ori auzoko guztien artean
alkartasune yagoteko era ederra. Akes Ipiñ 10. Arbasoengandik ondarez iarauntsi dituzten egiak eta usteak zinki-
minki iagoten katazkan alegina egiten dutenek. Zait Plat 6 (Sof 120 yagon). Bake santuan jagon gaizala /
Jaungoiko alguztidunak. Auspoa 39, 105. Dirua, egiten baiño jagoten gatxago. (V-arr). EZBB I 80.
v. tbn. AB AmaE 66. Itz Azald 113 (49 jaon). Elex-abestixak (1909), 28 (ap. DRA). Kk Ab I 19. KIkV 50. Otx 171
(100 jabon). Bilbao IpuiB 255. Iagon: Ibiñ Virgil 111. Yagon: CatLlo 36. Ur CatArrig 78. Zink Crit 76.
 Cumplir, guardar (la palabra).  Zegaiti eztakien berba osorik / jagoten inox bere izorra bagarik. EgiaK 87.
Ain da leijala emoniko baija jaoten, ze lenago uts egingo dabee zeru-luurrak bere esanak baño. Astar II 14. Neuk
neure berbea iagon dodanezkero, iagoik euk eurea. Ezale 1897, 5b.
 Cumplir (la ley, un requisito, etc.).  Apotokija dauken gustijak jabon ba araudija [...] onura gustijetan sartzeko
eskubidia euki gura ba-dabe. (1917). ForuAB 101. Mozkiñak jardesteko eskubidea eukiteko jabon biarko dabezan
baldintzak. (1918). Ib. 111.
- JAGON-SAIL. Nombre de la Sección Tutelar de Euskaltzaindia.  Jagon sailean har ditzakeen erabakiak eta
egin ditzakeen lanak zerbaiten arrimu beharrean aurkituko baitira. MEIG VIII 98s. Mila bider esana da badituela
Euskaltzaindi honek bi sail berezi, jagon eta iker-sailak. Ib. 106.
jagonaldi.  Defensa.  Nere lengo iagonaldian ez zan iñor agertu (2 Tim 4, 16). "Defensione". Or Aitok 411
(Lç defensán, TB eskudan, IBk auzian).
jagonle. v. jagole.
jagontzaile, jagotzaile (H (V, G)).  Vigilante, guardián. "Iagotzallea, gardien, surveillant, qui observe, prend
soin, défenseur" H. v. jagole.  Az erpatsua, ta odol-zalea, / neu gizon etxeen yagontzallea. Zav Fab RIEV 1907,
543. Ez dago ez gizon ez bedar txarrik; jagotzaille txarrak dagoz. EgutAr 12-2-1964 (ap. DRA).
jagotu. v. jagon.
jagotzape.  (En ines.). Bajo la custodia, vigilancia (de).  Zuek laurok, kapitain jaunaren jagotza pean geratuko
zarete. Arti Tobera 275.
jai (V, G, AN, L, Ae; Mic 10 <x->, SP, Lar, Añ (V), Izt, vEys, Dv (V, G, AN), H (V, G; s.v iaia)), jei (V-ple, G-
nav, S; SP, O VocPo, Gèze, vEys, Dv (S), H (BN, S)), xai (V-ger, AN-larr-egüés-arce-olza-gulina), xei (AN-olza,
Ae, Sal, R), sai, jaie (L). Ref.: Bon-Ond 152; A (jai, jei, xei); Lh (jai, jaie); EI 178, 337; Iz ArOñ; Gketx Loiola

baten mende.
(nexka-senti); Holmer ApuntV; Elexp Berg.

 Tr. Documentado sobre todo en textos meridionales. En la segunda acepción hay también algunos ejemplos
septentrionales: jei en autores suletinos y en Zalduby, y jai en J. Etchepare, Mirande, Lafitte y Xalbador. Hay xei
en un texto de Muruzabal (tbn. xai) y en los aezcoanos (salvo sai y jai en CatAria), salacencos y roncaleses. En
DFrec hay 231 ejs., meridionales, de jai, 7 de yai, dialectales vizcaínos, y 3, septentrionales, de jei. Los testimonios
de algunos lexicógrafos son ambiguos con respecto a su sentido preciso.
1. Día festivo, día de fiesta; domingo. "Xaia es fiesta de guardar" Mic 10. "Ieiak (AN), les jours de fêtes" O
VocPo. "Fiesta de guardar, jai galazoa" Añ. "Fiestas de entre semana, aste barruko yaiak" Izt. "Fête" Gèze.
"Mutiko oiek ez dira oraindik jaietan kalera joaten" Gketx Loiola (s.v. nexka-senti). v. festa, jaiegun.  Aberatsok
jaia daude, txiro gaxook beti neke. "Los ricos tienen fiesta". RS 3. Iaietan ezin gabiltzke / bertze garien igitan
(Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 116. [Ea] okasiñoa emon daben beste batzuk iaia ausi dagien. Cap 96. Ez sollik
astregunetan, beizik aun xeietan ere (Muruzabal, 1751). ETZ 90 (tbn. 90 xaiek). [Mariaren] jai ta beargaiak pozik
gogora itzazu. Lar STomas 2. Igandeetan ta jaietan beintzat [...] agertu ta adiraz-erakutsi behar diete Ebanjelioko
doktrina. Mb IArg I 53. Asteas nekátzen, jáiean ez atérzen. LE Prog 104. Aitu zan larunbataren jaia, baña geratu
zan Jauna onratu bearra. AA II 46. Ez bere bakarrean, ez lagun artean, ez astean, ez jaiean, ez festa denboran.
AA III 509s. Etxekoak, adiyo, / Pazkua jai ona, / bake, amoriyua / eta osasuna. Echag 128. Lana erruz egiten /
duena astean, / an dabill dantzaz lertzen / kontentuz jaiean. It Fab 168. Zuetatik nork, asto edo idi bat jaiean
putzura erortzen bazaio, bereala atera gabe uzten du? Lard 415. Igande ta aste, / jaiarekin naste / makiña bat urte
/ pasa dizkizute. Bil 43. Ikasi nai dituenak / artu memoriyan, / jaian kantatutzeko / sagardotegiyan. Ud 18.
Erretoreak urrengo jaian egin zuen sermoi bat. Urruz Urz 63. Jaietako arropakin eta asto bat aurrean zuala.
Apaol 87. Bi goi-jai (fiesta suprema) aiek pasatzera eraman zuen. Iñarra EE 1893a, 11. Dozena bat bertso / nai
nituzke jarri / jaietan kantatzeko / entretenigarri. Tx B II 25. Orantzagabeko ogien jaia. Ir YKBiz 429n (429 yai).
Maiatzeko gurutz donia / baserrijetan jaia zara. Laux AB 70. Jaian konfesatu egin bear dek. And AUzta 51. Jai
bakoitzean nexka berria / ikusten zaitut maitatzen. NEtx LBB 327. Urrengo jaian elkarrengana bildu ziran. Ib. 62.
Bai astian da bai jaian. Uzt Sas 81. Yaietan yai, astean ere ala nai (AN-larr). Ib. 753. Jaia etortzeko desiatzen
egoten ziran gaixo aiek. BAyerbe 136.
v. tbn. Ber Trat 56r (125r iai). OA 161. SermAN 1r. El 9. Iraz 32. Ub 184. Mg CC 238. fB Ic II 185. Astar II 223.
CatLlo 47. Echve Imit 60 (I 19, 6). Izt C 243. EusJok II 62. AB AmaE 234. Alz STFer 122. Ag G 51. KIkV 66.
KIkG 61. Noe 74. JanEd II 118. Yanzi 49. Eguzk GizAuz 28. Munita 125. Bilbao IpuiB 185. Basarri 23. SM Zirik
11. Arti Ipuin 51. BEnb NereA 147. Salav 25. BBarand 81. Yai: Zav Fab RIEV 1909, 38. Ur BulAl 8. CatUlz 33.
Ldi IL 135. Iai: Azc PB 347. Xei: Mdg 126. ZMoso 45.
 (En exprs. del tipo jaiak gorde, jagon, santutu... 'guardar, santificar... las fiestas').  Igandeak eta iaiak begira
dizagula. Ber Doc 88v. Gorde bear diran jaiak eta pestak. Ub 175. Irugarrena, Igandeak ta bertze jaiak
1
guardatzea edo sandutzea. Añ CatAN 6s (CatLlo 7 jaiak gordetia). Gorde ondo domeka ta jaiak. Añ EL 78. Zer
esan diteke onela jaiak santifikatzeaz? AA II 53. Begiratuten badogu zetarako nai daben Jaunak jai eta domekak
santututia. Astar II 76. Nai badau, bada, jaijak jaotia, da geure onerako. Ib. 76. Sayak eta igandeak
guardaitzagula. CatAria 448 (453 jai). v. tbn. Cap 8. OA 150. Arz 43. El 53. fB Ic II 242. Itz Azald 90. Xei: CatAe
44. CatSal 45. CatR 45.
 (Como primer miembro de comp.). v. infra JAI-ARRATS, JAI-ARRATSALDE, JAI-BEZPERA, JAI-GOIZ,
etc.  Ardan-poto sartu zan jai-illuntzian trabenan, ardoz bete-bete egin zan. Urruz Urz 60. Andra Mariaren
igoerearen eta San Pedro Apostoloaren jai-aurreko egun guztiak. Itz Azald 118. Animaren jai orduetarako. Ag G
142. Yai-ostoa lagun... 'Ramo de fiesta'. Ldi BB 166. Utzazu jei-gai huntan zure bi / ezpaiñ gozuez goza nadin ni.
Mde Po 48. Erri guzia jai-usaiz elizan batua zenuan. NEtx Antz 155. Kanpai nagosiaren durunda otsak, amabietan
eta jai-aintzitiko illunabarretan izaten dira soillik. Erkiag Arran 109. Langilleak sapatu gabaz asten dau jai-
aurrekoa, jaia bera baiño gustagarriagoa, agian. Erkiag BatB 134. Ez aztu mutil askok jai-illunabarrean
nolabaiteko neskak nai dituztela beren griñak asetzeko. MAtx Gazt 75s. Jai-eguerdi batean. Albeniz 235.
2. (V-gip, AN-ulz; H), jei (S). Ref.: A (jei); Iz Ulz (yai); Etxba Eib (jaixa); Elexp Berg (jaixak). Fiesta, reunión
de personas con la intención de divertirse, celebrar o conmemorar algo. "Fiesta" A. "Yai bet, una fiesta" Iz Ulz.
"Fiesta, diversión. Ango jaixa, jan da eran eta pelotan eiñ" Etxba Eib.  Ez dino Kristok aingerubak jai andija
zelebretan dabeela Zeruban pekatari baten egijazko konbersino edo biurreran? Mg CO 206 (cf. infra JAI
HANDI). Eliza bestetan kanpoko jei guziez artha handia du herriko alkate jaunak. Zby RIEV 1908, 85. Hobe da
egün bat zure etxen, eziez mila mündüko jeietan. Ip Hil 51. Baserritarrentzat ez da jai pozgarririk bertsolaririk ez
bada. Etxeg in Muj PAm 28. Ala bukatu zan jai ura, jai eder ura. Muj PAm 10. Bart oso poliki atera zan jaia. Lab
EEguna 106. Neronek ere jaia zerbait ikusi bear nuala-ta. Ib. 115. Orain ospa dezagun, garaipen batuaz zihur, /
jaien jaia. Mde Pr 308. Jaia asi baño lenago agurtu dezagun Arantzazuko Ama. NEtx Antz 62. Tarteka kantariak
bazebiltzan. Jai-tokia, ordea, Foruen plazan zan. Anab Poli 81. Bi milla arima jin da iganteko jeila. Herr 4-9-
1958, 3. Bolanderak zeruan jaiari txaloka. Bilbao IpuiB 236. Ederki jakin du beti jaiak eta urtegunak antolatzen.
Arti Ipuin 78. Jaia neretzat balitza ere / poz geiagorik ez nuke. Lopategi in Mattin 23. Patxi Barberoin omenez
atzo zarauztarrek zuten jaia. Xa Odol 269. Jai-antolatzalle oiekin. MMant 37. Azkenik, jai bukaeran Antonio
Arrue euskaltzainak bertsolarien eta euskararen alde egin zuen hitzalditxoa dator. MEIG III 51.
baten mende.
v. tbn. ArgiDL 127. Mok 11. Altuna 74. Ag G 320 (AL 165 iai). Enb 112. Ldi BB 124. Otx 36. ABar Goi 45. EA
OlBe 90. JAIraz Bizia 107. Etxde JJ 203. Txill Let 27. Erkiag Arran 30. Lf in Zait Plat XVII. BEnb NereA 158.
Osk Kurl 174. Ibiñ Virgil 47 (117 iai). Alzola Atalak 126. Berron Kijote 210. Ayesta 32. Gerrika 262. Yai: Kk Ab
II 173. Ldi IL 117. Zait Sof 98. Akes Ipiñ 20. Jei: Casve SGrazi 20.
 (Pl.). "Jaixak, en plural, fiestas patronales. Andra-Marixetan, Ondarruako jaixak" Etxba Eib. "Laster die
Elorrixoko jaixak" Elexp Berg.  Orregaitik, bigarren egunean be bazirauen Arranondoko jaiak. Ag Kr 59.
Erriko jaietan bezalaxe, apain. A Ardi 62. San Ferminetako jaiek. JE Ber 20. Zuberotarren euskera eztitsua
entzuten zen Atharratzeko erri-jaietan. Etxde JJ 203. Plaentxiako Andramari jaiak urreratu ziran batian Eibar-
en gertautakua. SM Zirik 51. Santa Kurtze bezperaz / asten dira jaiak. BEnb NereA 26. Erriko jaiak ziran. Alzola
Atalak 90. Maietz Pazkuetan, bere erriko jaiak zirela eta. Gerrika 47. Segura ontako San Joan jaiak. Insausti 149.
v. tbn. Enb 112. Yanzi 69. Erkiag Arran 182. And AUzta 52. Osk Kurl 39. Uzt LEG II 203.
 (Como segundo miembro de comp.). v. ELIZ-JAI, HERRI-JAI, EZKON-JAI, etc.  Lugintza-Jaia ixango da
jai orren ixena. (1917). ForuAB 91. Euzko-jai goragarrijak. Enb 122. Iñolaz ere mintzoa dute / biarko Garazi-
jaiez. Or Eus 223. Berriz edireiterik eta anai-jai berririk izanen da geroan? Mde Pr 129. Oñatikoa Konde jauna,
Ermita-jai ontara etortzekotan da. NEtx Antz 59. Izan ziran egundoko erromeri-jaiak. Erkiag Arran 53. Arraun-
jaia elkarren / biotzetan josiz. Zendoia 168. v. tbn. Aur-jai: Lab EEguna 102. Ekain-jai: JMB ELG 81. Aizkora-
jai: Insausti 171.
 Egun aundiya izandu zuten 1886ko Maiatzaren 26a; Mill-urren-jaia (fiesta millenar [= 'milenaria']). Iñarra EE
1893a, 14. Yauretxe-sagaratze yaia egiten zan Yerusalem-en. Ir YKBiz 343. Errenderiko Euskel-olerti-yaiari
eskeñia. Ldi IL 27.
- JAI-ALAI. "Por antonomasia, la pelota, el juego de la pelota. Jolas guztien artian, jai-alaia pelotia" Etxba Eib.
"Jai-alai, juego de la pelota, frontón donde se juega al juego de cesta punta (BU VocPel)" DRA.
- JAI HANDI, JAI NAGUSI. a) Fiesta principal. AxN explica besta buru bat (371) por jai andi bat; besta buruetan
(550) por jai andietan. "Gran festividad, día solemne. San Andres, jai aundixa Eibar-en" Etxba Eib. v. festaburu,
jaiburu.  Orien berri ematea Igande ta Jai andietan. Cb EBO 57. Prestatu ta abiatu jai nagusietarako
1 2
baraubakaz. Añ EL 76 (EL 88 yai). Kandeleru, lora edo santu eta beste jai andijetarako biar dirian gauzak
batutia. Astar II 69. Igande ta jai andi guztietan batutzen dira plazara. Izt C 213. Beraz, salbauko bazara, ill
biarko dozu Paskuetan edo jai andiren baten. Ur MarIl 81. Eztau deitan, solo xei andietako mezen edo Elizan
kantatandein gaizetarik, ensaiatra. Mdg 122. Argatik jai aundi ortarako lurreko baztar geienetatik biltzen ziran
Jerusalemera giza-sail aundiak. Inza Azalp 84s. Zuri niri, zuri niri, xei andietan yaungoikoari (Sal). (Acertijo del
incensario). A EY III 398. Dominisandorio eguna xei andia da. ZMoso 56. Trinitate-egunak inguruko
baserritarrak kaleratuko ditu, kristauontzat jai aundia baitegu. NEtx Antz 31 (Nola 51 j. nagusi). v. tbn. Lab
EEguna 109 (jai aundi).  "Jei-handitan (S; Foix), en grand apparat" Lh. b) JAI NAGUSI. Pascua. v. JAIEGUN
NAGUSI.  Nun gura dozu jai nagosijaren aparija gertu dagikezugun? AG 1469.
- JAIAN-JAIAN. Cada día de fiesta.  Kristinau onak bear leuke / jaian-jaian pentsadu / aste guztian zeinbat
bider / ein ete daben pekatu. Balad 190.
- JAI ARIN (Añ, Izt 51, H (V, G), A (que cita a Astar)). "Fiesta de guardar, de medio precepto" Añ. "Medio día
de fiesta, yai arina" Izt 51r. "Día de media fiesta" A. v. JAI-ERDI.  Eragotzi jaiegun katigatubetako biarra,
baña emon jai arin edo astegunetan euren zarrak manietako beste denpora. CrIc 69. Jai-arinetan edozein biar
2
egin leiteke. Astar II 66. Yai domeketan eta yai arinetan gura ta gurez legez entzun daroagu [meza]. Añ EL 96
1
(EL 85 eguzarietan).
- JAI-ARRATS. Noche de día festivo.  Egin dezagun kontu urliarentzat jai arratsetan ostatura joatea dala
orditzeko bide. AA III 485. Kuadrilla ortako iru mutillak / lengo jai-arrats batian / pentsamentu bat atera dute /
anbat beretzat kaltian. Tx B I 257. Andik urrengo, jai-arrats batez, / San Sebastian gabian. Ib. 165. Hain goibelki
hasi zen arratsaldea jai-arrats bat bezala izanen zitzaion, goizeraino. Mde HaurB 23.
- JAI-ARRATSALDE. Tarde de día festivo.  Au egiten degu jai-arratsaldeetan dotrina esan-ondoan. AA II 19.
Egun atati gora / iai-arratsaldetan / ikusten eben alkar. Azc PB 131. Bakit, Mari Jesus, zuek jai-arratsaldietan
Demikun, pandero soñuan olgetan dozuena. Echta Jos 126. Lenago lez batuten zirean gazteak jai-arratsaldietan.
Ib. 108. Maiatzeko jai-artsaldetan an oi dijuaz neska gaztetxo guziak. Urruz Zer 118. Ai, nere gaztetango jai-
arratsalde gogoangarriak! Mok 19. Pernando, jai arratsalde artan, --ta noiz ez?-- parrandan gelditu zan. SM
Zirik 37. Jai-arratsaldea luze ta aspergarri zaie. MAtx Gazt 34. Orain, jai-arratsaldetan ere alkar ikusten zuten.
NEtx LBB 44. Onek etzuan jai-arratsalderik etxean pasako. TxGarm BordaB 98. v. tbn. Izt C 213. Bil 174. EusJok
II 87. Ag Kr 116. Gand Elorri 175. Erkiag BatB 157. JAzpiroz 187.
 (Con el suf. -ero).  Nagusi ari gustatzen zitzaion iya jai-arratsaldero pasiatzera joatea. Salav 33.
- JAI HARTU (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Coger fiesta. "Guardar fiesta, dejar el trabajo. Domeketan jai
artzen da. Bazkalostian jai artu dogu, ferixara juateko" Etxb Eib. "Biar jai artu biot medikuana joateko" Elexp
Berg.  Auzokoren bat ezkondutzian / danak artuko zuten jai. Uzt Sas 106. Bezperan etorriko zirala, lantokian
jai artuta. TxGarm BordaB 140.
 (Con compl. directo).  Astelena jai artu / egin gabe lanikan. MendaroTx 313. Fabrikan eguna jai artzeko
zailtasun gogorra beti. Insausti 30.
baten mende.
 (Pl.).  Ez uste jaiak artuta onuntz / etorri geradenikan. Uzt Noiz 93.
- JAI BERRI. Día de Corpus Christi. v. FESTA-BERRI.  O, Leaburuko nere eliza maite, nik ainbeste urtetan
jai berriz (Corpusez) [apaindu zaitudana]. A Ardi 53. Seguran, Yai Berri ta Donianez, elizbira-ostean erria uriko
zabalean urteoro biltzen da. A EY I 148s.
- JAI-BEZPERA. Víspera de fiesta. Cf. JE Ber 93: Batere ez nakielarik urtheko jaien bezpera zutela Irundarrek,
y Erkiag Arran 181: Bai dala pozgarria bakoitzaren sorterriko jaien bezpera!  Bere amandreak esan ta
jaibispera batean probetxu andiko sermoi bat predikatu zuen. Cb Just 52. Abijetan dira biarrian zapatuban edo
jai besperan eta dagoz [...] biarrian domeka edo jaijegun sentira artian. Astar II 72. Onetan zebillela, jai-bezpera
batean Kafarnaum-era joan zan. Lard 401. Eldu zan ba, iraillaren lenengo eguna, jai bezpera, arean bere. Erkiag
Arran 182. v. tbn. Anab Poli 78. BAyerbe 173.
 Aski dute jai edo igande bezperatik urrengo eguneko irakur-aldia bein edo bitan irakurtzea. Mb IArg I 54.
- JAI-DOMEKA. v. JAI-IGANDE.
- JAI EDUKI (j. euki V-gip, G-azp). Ref.: Gketx Loiola; Iz ArOñ; Elexp Berg. No tener nada que hacer, no tener
posibilidades. "Mutill arek nerekin nai duala ezkondu? Jai zeukak!" Gketx Loiola. "Orréandi jai daukou, con ése
no podremos hacer nada" Iz ArOñ. "Alperrik abill, neska orrekin jai daukak" Elexp Berg. v. JAI IZAN (b). 
Guzurragaz polito / bizi leike nunai, / egiak daukan arte / toki danetan jai. BEnb NereA 204. Errien arteko politika
baiño beste konturik ez balitz [De Gaullek] jai eukiko leukela laster uste dogu. Anaitasuna 1966-7, 7. Euskerak
oiengandik / ez ote dauka jai? Olea 263. Ez badu propinarik ematen, urrengo txandan jai daukala. Albeniz 65.
- JAI EGIN. a) Hacer, coger fiesta.  Irugarren agindua: jai egunak jai egitea. KIkG 51 (KIkV 55 jai egitea).
Orduan jai dagite mendian artzaiak. Jaukol Biozk 96. Gabon-jaiak eurakin, jaiak-jai egiñez, / ospatu gura neukez
poz eta atsegiñez. Enb 177. Ordudanik, San Lukas eguna urtero jai egiten dute. Or Eus 227n. Salerostetxe, gintza
eta eginkizunak jai egin bezate aitatutako egun orretantxe. EAEg 26-3-1937, 1368. Langilleen alkartasunak jai
egitea erabagi dau arratsaldean. Erkiag BatB 144. Berak (nekazariak alegia) jai egiten du. "Ipse dies agitat
festos". Ibiñ Virgil 93. Berdingabeko zuen jai ortan / jai egingo du zeruak. Basarri Auspoa 55, 54. Emen ere urte
dana / ezta egiten jai. Uzt Noiz 124. Nik jai egin bear det egun ortan. TxGarm BordaB 63.
 Ameriketako artzaien moduan beñere jairik egin gabe. Salav 29. Belarrak-eta itxuraz samar / etortzen diran
urtian, / ez dago jairik egiterikan / oiek ondu bitartian. Uzt Sas 244.
 Txintxo asko biltzen bait-ziran danok etxera egun artarako, Santa Clararen jaia egiñaz. Lek SClar 103.
b) Celebrar, festejar. "Jei egiten (Ip), faire réjouissances" Dv.  Eta lürreko ekhoiliarrak boztüko dira haien
hiltziaz, eta jei eginen die. "Iucundabuntur". Ip Apoc 11, 10 (Dv gozo hartu, Ur (G) jostatu, IBk alaitu). Bear dan
legez jai egiteko / puska bikaiña jarri du. Or Eus 229s. Etxeko guzien osasunaz jai egiteko aukera ederrean zera.
NEtx Nola 21. Ixurtzen baitut ene anima neregan, iai egiten dunaren irrintziz eta gorespenez (Ps 41, 5).
"Festivitatem celebrantis". Or Aitork 390 (Dv bestaliarren). Jan ostean jai egiten da. FEtxeb 75. San Inazio egunez
jai egin genduala. AZink 86.
 Ta, zer derizkiotzu, jairik egingo al da? Lab EEguna 95.
 (Con dat.).  Au ezta santubak honretia, au ezta santubai jai egitia. Astar II 54.
c) Acariciar, hacer mimos. v. FESTA EGIN.  Barruko urduritasuna ezkutatu zion, usatu sukarrarekin jai egiten
ziolarik. Mde HaurB 86.
- JAI EGON (V-arr-gip, AN-gip). No haber nada que hacer. "Alako lekutan jai egoten da, no suele haber nada que
hacer" Iz UrrAnz s.v. alako. "An ikatz ugari ezpadaok, jai daok" SM EiTec2 (s.v. ikatz). "Jai zegok emen (V-arr-
gip, AN-gip)" Gte Erd 167.  Errazoia eukan, onekin bakarrik jai daok. SM Zirik 36. Baiña esku gogorra bear
danean biguna erabiltzen bada [...], badakigu zeiñek irabazten duan: gaiztoak; eta ortik jai dago. Insausti 217.
- JAI-EGUN. v. jaiegun.
- JAI EMAN. "Jai emon, dar fiesta, dar suelta. Amarrak baño len jai emon detse biargiñeri, astorauta ebizelako
iri-probiagaz" Etxba Eib.  Erriko musikerueri be jai emoten detse. SM Zirik 20.
 (Con compl. directo).  Arratsaldeak geienean jai ematen zizkiguten. BAyerbe 63. Lantokian egun-pare bat
jai eman oi zizkigun nagusiak. Zendoia 85.
- JAI ERABILI. "Aste guztian jai darabill, toda la semana está de fiesta (sin trabajo)" Etxba Eib.
- JAI-ERDI (V, G, AN; Añ, H). Ref.: A; Etxba Eib. Media fiesta. "Fiesta de guardar, de medio precepto" Añ.
"Gure denboran, San Blas jai erdixa izaten zan kalerik kaleko zezenakin" Etxba Eib. Cf. JAI OSO. v. JAI ARIN.
 Igandeaz gañera Apostoluak eta Elizak ipiñi zituen beste jai asko, batzuek osoak, besteak jai erdiak. AA II 47.
Artzen due eskua jai erdi edo aste egunak jai oso egiteko, ta jai osoak jai erdira biurtzeko. AA III 556. Atsaldean
jai-erdi, / norbait illuntzerako ordi. "Media fiesta". Or Eus 158. Asteazkena ez litzake txarra, jai-erdia da-ta. NEtx
LBB 59 (119 jaierdi).
- JAI ETA ASTE (V, G, AN). Ref.: A; Elexp Berg. Laborables y festivos, todos los días. "Jai ta aste, litm.: fiesta
y semana; es decir, todos los días" A. "Esne-partitzen jarduten dau jai tta aste, uda ta negu" Elexp Berg. 
Tabernan jai t'aste / ikusten zaituzte. AzpPr 97. Kafetegi edo ardangelaren baten egon oi dira jai ta aste. Ag G
162. Egun geiena igarotzen du / ixpilluan jai ta aste. Urruz Zer 76. Arrokeriyaz oiek kontatzen / or zebillen jai ta
aste. EusJok 135. Beren asto ta zakur eta ume / emen dabiltza jai ta aste. Tx B II 64. Arro ibiltzen giñan, / bai, jai
eta aste. Yanzi 189. Gelditu ere gabe / dabil jai ta aste. Lek EunD 26. Jai ta aste, gau ta egun lanean. JAIraz Bizia
baten mende.
97. Goizetik gabera, jai ta aste, nere indarrak lan gogorrean urtzen. NEtx Antz 107. --Noiz erabilliko dok ba? --
Goizean, goizean, jauna, jai ta aste. Erkiag BatB 48. Illunabarrean, berriz, 8 eta laurdenetatik 9 t'erdietara, jai
eta aste. MEIG I 100. v. tbn. Salav 29. Olea 107. MMant 98. BAyerbe 89.
 [Zaitzen zaitu] jaiean eta astean, jatean eta edatean, lotarakoan eta esnatzean. AA CCErac 185. Bestela ibilli
biar / zenduna eskian, / bata ta bestian, / jai eta astian. Imaz Auspoa 24, 145. Alkandora zikiña / jaiko eta asteko.
MendaroTx 217. Etenik gabe beti, / jaian da astian / zorionaren eske / bizitza guztian. Uzt Sas 197.
- JAI ETA JORNAL. "Jai ta jornala, súmmum a que debía llegar, según cierto clásico eibarrés, el movimiento
social de reducción de jornada y mejora de salarios, inaugurado por las Sociedades obreras de resistencia el año
1896. Aurrera, jai ta jornala deigun arte!" Etxba Eib.
- JA-EZ.  Bi atal oietan ezarri ditugun jai-ezak. "Las supresiones [de fiestas]". EAEg 18-3-1937, 1310.
- JAIEZ EGON. Estar de fiesta.  Mendia yaiez dago / urrezko yantziaz. Ldi BB 154.
- JAI-GOIZ. Mañana de día festivo.  Jai-goiz batean mezatara zijoazen bi adiskideak. Urruz Urz 32. Igande ta
jai goizetan / bere amakin jeisten zan / eleizara. Jaukol Biozk 40. Jai-goiz batian ikusi nuben / Zarautzera etorriya.
Tx B I 99. Jai goiz baten. Gerrika 17. Alaxe, etorri da jai-goiza. Albeniz 178. v. tbn. JAzpiroz 21. AZink 114.
Insausti 65.
- JAI-IGANDE, JAI-DOMEKA (Izt 40r). Domingos y festivos. "Jai domeketan, en los domingos y festivos" Izt
40r.  Jai-igande bakoitzerako egiten dudan lenbiziko gauza da Ebanjelio bera euskaraz ezartzea. Mb IArg I 55.
Bada, jai-igandeak Jangoikoaren egunak dira. Ib. 117. Jaidomeeketan zelanbait mezia entzutia. fB Ic I app. 23.
2 1
Begira yai-domeketan meza osoa beti ta ondo entzun izan badozu. Añ EL 137 (EL 129 jaiak ta domekak).
Baserritarren iai-domeketako batzarrak (tít.). Azc PB 86. Jai domeketan, premiña barik, etzan lanik egingo.
Eguzk GizAuz 28.
- JAI IZAN. a) (Trans.). Tener fiesta.  Mozkor gabeko jaia eguzkirik eztan eguna bezela dek, eta nik gaur jai
diat, jai andi. Ag G 312. Astelena ta asteartia / igandiakin danak jai. JanEd II 108. Jai det, jai aundia gaur /
atsegiñ erabat. EA OlBe 96. Illun zeuden zokoek berêla dute jai. Or Poem 533. Jai zuan arratsaldean, ostegun
guztietan bezela. Osk Kurl 206. Argatik zeru ta lurrekuok / jai degu gau-biotzean. NEtx LBB 256. Bein bear eta
artzaiak ere / oraintxen egun batzuk jai. Uzt Sas 65. Urrengo eguna jai zutelako. BBarand 152.
 (Intrans.). Ser fiesta.  Beti jai balitz nork irabaziko / luke ogia. NEtx LBB 311. Orain igandera aldatuta dago,
baiña orduan jai izaten zan [Santa Barbara]. Insausti 121. v. tbn. JAzpiroz 167.
b) No tener posibilidades, no tener nada que hacer. v. JAI EDUKI.  Nere biziak jai du... Nere burua bertan ilko
dedala, alegia. NEtx Antz 104. Biar gabean sartuko naute "kapillan"; urrengo egunsentian, nere biziak jai du.
NEtx LBB 117.
 (Intrans.).  Fortunatok lagundu ezpaligu, jai giñean ori billatzen. NEtx Antz 146.
- JAI NAGUSI. v. JAI HANDI.
- JAI-ORDU. Hora libre.  Lan-oñarri eta itunben erabakiak [...] jai-orduak kitatzea elburu zutenak. EAEg 18-
3-1937, 1310.
- JAI OSO (H). Fiesta de guardar. Cf. JAI-ERDI.  Jai osoetan nekazarien esku-lanik egiten ez degula. Ub 174.
Goazen oraiñ jai osoak santifikatzeko bear dan bigarren gauza. AA II 50. Askoren iritzian, idi eta mando
kargatuakin jai osoan bideari ekitea debekatua dago. Ib. 51. Agiriko olgeetaak eta dibersinoe publikuak eragotzita
dagoz domeeka ta jai osuetan. fB Olg 40. --Nok jai egunak gordeetan dituz? --Meza osoa enzun, ta jai osoa bada,
bear edo lanik egiten ez dabeenak. CatBus 24. Guztiyak gorde biar eudiela beste yai osoak legez. Ur BulAl 10.
Biamoneko bazka nai dute / gordetzeko jai osoa. Or Eus 222.
- JAI-SOINEKO. Ropa de los días festivos.  Inguru-errietako gizaldra asko jai soñekoakaz jantzirik [...] joaten
dira Arranondora. Ag Kr 41. Josek, jai-soñekoz jantzirik, [...] Oñatirako bidea artzen du. Ag G 276.
jai. v. 1 jaiki.
jaia egun. v. jaiotegun.
jaiakera. v. jaioera.
jaialdi.  Fiesta patronal; festival; función, espectáculo. "Jaialdia zuzentzen (G-azp), jaialdia gertatzen (G-goi)"
Gte Erd 264.  Tr. Documentado desde finales del s. XIX en textos meridionales. En DFrec hay 206 ejs.  Egiñ
egioela [Jaungoiko] berari jaialdi andi ta pozezko bat urte guztietan. Itz Berb II 116. Zeruko Erregiñaren omenean
egiten ziran iaialdi ederrak. Ag AL 109. Done Martinen goraldirako iaialdi ikusgarriak. Ezale 1897, 31a.
Erritxoetako jaialdiak irukotxak izaten dira. Ag Kr 59. Buruko illea baño yende ugariago zegonan yaialdia
ikustearren. Or Mi 13. Itz labur batzuek, gaurko yaialdi onen izaerak [...] zuei aurkezteko. Ldi IL 154. Aspaldian
izan duten jaialdirik aundienetakoa izan ziaten atzo. TAg Uzt 175. Zine-Antzokian izango diran jai-aldiei buruzko
iragarki guzietan. "Espectáculos". EAEg 16-3-1937, 1291. Zer dala-ta eratzen zituzten jaialdi zaratatsuok? Etxde
JJ 171. Miraberik, mutilik ez zegoen etxean; aldegiten zuten jaialdiaren goratzarrez poz hartzeko. Mde Pr 108.
baten mende.
Eibarko errian aztu-eziñeko jaialdiak ospatu dira. Basarri 47. Nunbait zeukaten jai-aldi oni / erantzuteko idia. Uzt
Noiz 121. San Pedro eguna ain zuzen, Beizamako jaialdia. BBarand 87. Jaialdi bat antolatzean. Insausti 206. Erri-
kirol jaialdia zan. Albeniz 209. Balekike zergatik ez zen izan [...] jai-aldirik. MIH 224. Loramendiren omenez
Bedoñan egin zen jaialdiaren ondoren. MEIG III 58. v. tbn. FEtxeb 121. Zendoia 128. Jai-aldi: Enb 36. Gand
Elorri 151. MMant 37. Alkain 29.
jaialditu.  Festejar, celebrar.  Gipuzkoako erri nausiyenak jaiyalditu zuten San Inazio, agiriko festegun ta
jostaketa aundiakiñ. Aran EE 1885a, 73.
jaialeku. v. jaioleku.
jaian (Lar, Hb ap. Lh). "Jayán, hombre de grande estatura, es voz bascongada, jaiana, y viene de jaio, nacer y an,
andi, grande" Lar. "(Hb), robuste" Lh.
jaiandre.  Mujer homenajeada en una fiesta.  Jaiandreak, senarraren bitartez, alkateari aitortu zion etzuela
egun alaiagorik beraren bizi guztian izan. A Ardi 71.
jaiaro.  Tiempo de fiesta.  Oi, bizi --eguerdi hau! Jaiaroa! Oi, uda --baratza! Mde Pr 304.
jaiat herri. v. jaioterri.
jaia(t)etxe. v. jaiotetxe.
jaiatza, jaiatze. v. jaiotza, jaiotze.
jaiatzai. "Navidad" Lcc.
jaibal (V-oroz ap. A; Lar Sup  H), jabel (i- BN-baig ap. Satr VocP).  Etim. Relacionado quizá con ihabali.
"Infructuoso" Lar Sup. "Estéril, infructuoso" A. "De mala calidad. Lur iabeleko artoa, maíz de tierra pobre" Satr
VocP. v. gabal.  Urte jaibala bano belua obago. RS 321.
jaibaldu. "Iaibaltzea, rendre ou devenir inutile" H.
jaibaltasun. "Iaibaltasuna, état d'inutilité" H.
jaibatzari. "Caravero, jaibatzezalea, jaibatzaria" Lar.
jaibatze (Lar  H). "Carava" Lar.
jaibatzezale. "Caravero, jaibatzezalea, jaibatzaria" Lar.
jaiburu.  Fiesta principal; cada una de las fiestas más importantes del año. v. festaburu, JAI HANDI.  Yoan
bear zuten urtean iru aldiz Yerusalem-era, iru yai-buruetarako (Pazkoa, Pentekoste ta Etxola-yaia). Ir YKBiz 33n.
Yaiburu-egunean yaurleak askatu oi zion erriari baitegian zegoen bat. Ib. 489. Yaiburuetan, erri osoan gizabar
guziok oiei gorasarrea egin bear diegu. "En las fiestas". Zait Sof 37. Errietako iaiburu nagusietan. Zait Plat 111.
jaidura (L ap. A; SP, Urt I 81, Añ (G), Dv, H), jaigura (Lar, H), jaudura, jaiura (A). 1. Inclinación, tendencia.
"Afición" e "inclinación, afecto" Lar. "Devoción" Añ. "Jaidura txarreko haur bat" Dv. "Inclinación, pasión,
índole" A. "Jaiura (L, Ur Gram 6), pasión, inclinación" Ib. (pero lo que aparece en la obra citada es jaidúra). Cf.
jaiera.  Tr. Documentado en textos septentrionales desde comienzos del s. XVII, y en Guerrico y Villasante.
Yaiura se documenta sólo en Hiribarren, que tiene también, quizá por errata, ejemplos de yauira (Egia 37, 125,
149) y yaura (Egia 9). Jaudura se encuentra únicamente en Jauretche (200) y MarIl. En DFrec hay 3 ejs. de
jaidura.  Bekhatua, zer darokuk izterbegi mundura, / guregana hain krudela zeinak baitu iaidura? EZ Man I 42.
Amudioak bethi goiti du jaidura, eta eztu nahi gauza baxoek arrasta dezaten. Arbill III 5, 11 (SP III 5, 3 goiti
nahia da). Munduko gauza batentzat ere eztuela iaidurarik. Harb (ed. 1690) ap. H. Hastetik kontresta egiozu zure
bihotzeko iaidurari eta pendura gaixtoari. Ch I 11, 6 (SP inklinazionearen kontra, Mst enjogidüra, Ol yasari).

baten mende.
Kastidadeak dakar berekin [...] adimentuaren argitasuna, Zeruko gauzentzat jaidura eta gogo ona. Gco II 45. Zer
gerthatu behar zaie ondikozko jaidura hekien esklabo jartzen direnei? Dh 192. Ebakitzen ditu handiratasuna,
nagitasuna eta jaidura tzarren lausengatzeko baizik ez diren antzeak. Dv Telem 82. Gaizkirako jaudura izigarri
baten kontra. MarIl 76 (tbn. gaizkirako jaidura en Prop 1880b, 322). Yaiura gaxtotako muthil gazte tzarrak. Hb
Esk 86. Yaiuraz ona, etzuen deusetan haurkeriarik irakutsi. Hb Egia 67 (Azkue copia jaidura; v. más ejs. de yaiura
de Hiribarren en BOEl 698). Han ditut, egundaino bezein bizi eta hazkar, aspaldion bakean uzten ninduten jaidura
gaixto guziak. Jnn SBi 80. Gizonkentia galdü beitzien ürgülliak, goranahiak, lürreko aberatstarzünen güdiziak eta
aragiaren siratsetarako jaidürak. Ip Hil 95. Hori da, gizonaren jaiduretan, errorik gaixtoenak egiten dituena. JE
Bur 109. Akuluaren gisara / egiak gure jaidura / sumintzen dauku ardura. Etcham 191. Berak ere baditu bere
jaidura eta griñak, lurrerantza bultza egiten dutenak. Vill in Gand Elorri 15. Sortzetikako jaidura txarra da ene
hutsen iturri. Xa Odol 265.
v. tbn. Brtc 175. CerBid 8. Lap 25 (V 15). Arb Igand 150. HU Aurp 215. CatJauf 114. Ox 179. Const 15. Lf in
Zait Plat XVI. Othoizlari 1962, 453. Ardoy SFran 24. Yaidura: He Phil 463. Lg I 207. Mih 60. Elsb Fram 152.
Zub 22.
2. "Courant de l'eau, des ondes" H.  Arren, bada, nekhatuak gida tzatzu portura, / ematurik haize eta itsasoen
iaidura. EZ Man II 150. Laster zihoan xirripa bat / itsasoaren aldera, / bere jaidurak baitzaraman / bere zentro
propiora. Gç 107.
jaiduradun. "Qui a des inclinations" Dv.
jaiduratu, jaiguratu (Lar, Chaho, H). 1. "Inclinarse de propensión" Lar. "Iaiguratu, acquérir de l'inclination, de
l'affection, de la propension pour" H. 2. jaiguratu (H). "Communiquer de l'inclination, de l'affection, de la
propension pour" H.
jaie. "(BN-lab), chupar (voc. puer.)" A.
jaie. v. jai.
jaiegun (V, G, AN; Mic 10 <x->, Lar, Añ, Dv, H), jei-egun (S; SP, Dv (que cita a O)). Ref.: A (jaiegun, jei); Etxba
Eib (jai eguna); Elexp Berg.  Día festivo. "Día de fiesta, xai-eguna" Mic 10. "Fiesta de guardar" Lar y Añ.  Tr.
Documentado sobre todo en textos meridionales. Al Norte se encuentra en Etcheberri de Ziburu, Oihenart,
Inchauspe y Larre. Para la distribución de las variantes v. jai. En DFrec hay 3 ejs. de jaiegun.  Mezan dezakek,
ordean, adora maizkiago, / igande eta iai egun manatzen diren oro. EZ Man I 19. Atra ziradela iai egun bates bi
lagun ziudade batetik. Ber Trat 111v. Egin leije biarra gerrako ministerijoan domekia nai beste egun prezetokua
edo jaijeguna izan arren. ZBulda 12s. Meza osoa enzutea igande ta jaiegun guzietan. CatBurg 30. Oroiturik, ezi
jaiegúna déla Jangoikoaren egúna. LE Prog 104. Auzuetako neskatilla askori erakutsi eutseen jaijegunetan
eskolia. JJMg BasEsc 171. Jauna, sarri jaijegun arratsaldetan biarra egin dot. Astar II 74. Emon eikezuz
2
deboziñorik andienaz Yesus gozoaren ta bere Ama maitearen yai-egunak. Añ EL 86. Kontatu izan zituzten, jai
egun andia zalarik, irurogei ta zortzi apaiz. Izt C 53. Zuetatik zeñek, jai-egunean zulora ardi bat erortzen bazaio,
ez dio eskua luzatuko? Lard 403 (v. tbn. 392). 1534garren urteko Ama Birijiña Abustuko jai-egunean. Aran SIgn
73. Eztauke-ba Mundakan tanbolin soñoa jai-egun guztietan, nai daben beste jantza egiteko. Echta Jos 41.
Norabaitera joan ezpazaigu... jaiegunetako jantzirik eztauka gelan. Ag G 287 (AL 84 iai egun). Igande ta jai-
egunetan meza osoa entzutea. KIkG 60 (v. tbn. KIkV 26). Jai-egun batez biajetxo bat / disponitua genduan. Tx B
I 70. Zuentzat ez da jai egunik. Lab EEguna 113. Larunbata zan yuduen yai-eguna. Ir YKBiz 77n (513 yaiegun).
Langilleai jai-egunez lan eragiñaz, ugazabai etorkien irabazia. Eguzk GizAuz 159. Euzko-Jaurlaritzak, erabaki
zeatzen bitartez, jai-egun berriak ezarri ditzakela. EAEg 26-3-1937, 1367. Aloñako Amaren jai egun bezperan
gertatua. SMitx Aranz 213. San Juan jaiegunaren bespera-illuntzia. Alzola Atalak 80. Arentzat alde aundirik ez
du / jai-egunak da astiak. Uzt Sas 130. Jai-eguneko jantzi bera / neramala astelenetan. Berron Kijote 129 (cf.
JAIEGUNEKO). Jai-egun edo igandez. BAyerbe 172. Jai eguneko nire atsedena ez zan edarra izaten. Gerrika
125. Hasi ginen jai-egunetako arropei alkanfor-usaina kendu beharrean ahalik apainen agertzeko. MIH 140.
Jondone Mikeleren jai-eguna udazkeneko "behera-bearraren" aitzindari izan ohi da. MEIG I 254.
v. tbn. OA 150. Cb Eg III 392. Mg CO 289. AA II 59. fB Olg 52 (jaijegun). fB Ic II 171. CatLlo 41. Arr GB 139.
Alz STFer 122. Itz Azald 72. Urruz Zer 97. A Ardi 19. ArgiDL 10. Inza Azalp 71. Altuna 61. JMB ELG 79. TAg
Uzt 29. Bilbao IpuiB 235. And AUzta 49. Arti Ipuin 36. SM Zirik 122. Erkiag BatB 152. MAtx Gazt 81. Salav 72.
Auspoa 77-78, 242. Larre ArtzainE 312. Yaiegun: Kk Ab II 142. Or QA 82. Akes Ipiñ 21. Iai-egun: Cap 95. Azc
PB 137. Zait Plat 17. Ibiñ Virgil 69. Jei-egün: Ip Mt 26, 5. Xei egun: ZMoso 49.
 (En exprs. del tipo jaiegunak gorde, santifikatu... 'guardar, santificar... los días festivos').  Iai egunak
goardeetea. Cap 95. Begir' etzak iei-egunak. O Po 54. Jaiegunak santukiro goardatzea. CatBurg 28. Denpora
guztiyetan gorde dira Elexa Santaan domeeka eta jaiegunak. Zuzaeta 94. Oroitu santifikátzeas jaiegúna. LE Prog
baten mende.
104. Irugarrena, jai-egunak santu-gitea. Ub 169. Zeren dan biderik onena jai-egunak santifikatzeko. Mg CC 192.
1
Santutu badozu jai-eguna eta berean pekaturik egin dozunez. Añ EL 130. Igande ta bertze jai-egunak guardatzea.
Añ CatAN 37. Emakumeak prestatu ziran jai-egun au al zan ondoena gordetzeko. Lard 481. Jaungoikoaren jai-
egunak ondo gordetan ez dituzanari. Itz Azald 94. Iñaute eguna guartan digu xei egun baten gisa. Mdg 137. Nork
santifiketzen tu yai egunek? CatUlz 29. v. tbn. JJMg BasEsc 203. Jai egun: Iraz 30. Cb CatV 40. AA II 47. CatBus
24. Xei egun: CatAe 46. CatSal 47. CatR 47.
- JAIEGUNEKO. (Vestir, etc.) para la fiesta, de fiesta.  Ta erri osoa jai-eguneko janzten ziarduan une artan,
emakumetxu bat bide estu [...] batean gora yoian. Erkiag Arran 183. Baserritar batzuk ikusten ditu errirantz, jai-
eguneko jantzita. Erkiag BatB 116.
- JAIEGUN NAGUSI. Pascua. v. JAI HANDI (b).  Bere gurasuak urtian-urtian Hierosolim-era juaten yoiazan,
paska edo jaiegun nagosijan (Lc 2, 41). AG 1417 (Lç Bazko bestan, Dv Bazko bestabururako, Ol paska yaiean,
Arriand igaratz jai nagusittan).
jaiegundu.  Convertir un día en festivo.  Batzarrak ittundu eban Romako Elexearen Buru Nausijari eskatuten
Garillako 31garren eguna jaieguntzeko Bizkaiarentzat. AG 1010.
jaiera (Lar, H (V, G), A), jaier. 1. "Devoción" Lar. "Iaiera andikoa da, c'est une personne de grande dévotion"
H. "(G), devoción. En esta segunda acepción se usa mucho entre predicadores" A.  Tr. Documentado en textos
guipuzcoanos a partir de CatBurg; entre los vizcaínos se encuentra únicamente en Azkue y Erkiaga, y en los
septentrionales en Birjin. A menudo aparece acompañado de debozio a modo de explicación (jaiera edo debozio
en AA I 524, Lard 502, Aran SIgn 67, Zab Gabon 89, Goñi 118 y JBDei 1919, 315; jaiera eta debozio en Ant EE
1884b, 40 y Arr May 11).
 Bada, arrezazu argana jaiera andia, ta egunoro enkomenda zatzaizka. CatBurg 26. Gurasoak erakutsi oi duten
gauza da Jesusen Ama maitatzea, edo arekiko jaiera. Mb JBDev 202. Onela biotz maitagarri haren landatu dezun
amodioa, ta jaiera, geituaz, andituaz, ta sutuaz joango da. Lar, carta a Mb 281. Zer bildura, zer barrenkoitasun,
zer jaier gozo Maria Di-Castillo baithan! Birjin 468s. Errepikatu zioen [...] haren jaiera etzela beatakeriarik
baizen. Ib. 316. Jaunaren grazian egoteaz gañera, jaiera ta prestaera eder batekin Jaun bera artzen duenak. AA
I 440. Aldamenean daudenai eragozten diezala jaieraz egotea. Ib. 530. Non arkitzen dan geroztik agirian
inguromaiko jendeak jaiera andia gordetzen diola [Santiagori]. Izt C 51. Asi zan jaierarik andienaz orazio egiten.
Arr GB 19. Bere erritarren artean diraute oraiñdik bizi ta giro santu ospatsu ta argidotar onen oroimen gozo eta
jaiera iraunkor biotzezkoak. Aran SIgn 75. Nik Aizkorriko gurutze santuari txit jaiera aundia diot. Zab Gabon 67.
Gure Birjiñaren jaiera zabaldua zegoala. Ib. 87. Denbora guzietan [Andra Maria Iziarkoari] izan dioten jaiera
edo debozioa. Ag EE 1895b, 166. Zerutarren irudiak lurtarren atsegiñerako eregi ebazan iaiereak edo
onerazpenak. A BeinB 83. Zuaitz-illara bakoitza errian jaierarik aundiena zioten santuaren babesean ipiñi zuten.
Munita 32. Zegamarrak Arantzazurako jaiera aundia beti euki dabe. And AUzta 106. Ildakoen jaiera oiek nolako
erro sakonak izan dituen ikusteko or dugu lur-azala illen oroigarriz betea. Vill Jaink 167. Zeruko Amarenganako
jaiera. MAtx Gazt 99. Ama Birjinarengana jaiera berezia dutenentzat aukera aukerakoa. MEIG II 47.
v. tbn. Gco I 456. BOEans 661 (Cat. de Irún). EE 1882a, 130. Camp EE 1883b, 522. Ant EE 1885b, 285. Bv AsL
43. Ant Karmeltar (1888), 8 (ap. DRA). Ezale 1899, 14b. Goñi 125. Urruz Zer 119. KIkG 34. ArgiDL 108. Inza
Azalp 154. Or Eus 258. Lek SClar 116. Gazt MusIx 60. Uzt Sas 295. Yaiera: Ir YKBiz 129. Or QA 110.
 (G-to ap. A; Lar, H). "Afición" Lar. "Inclinación, afecto, devoción" Ib. "Par extension, passion, affection
exagérée" H (que cita el ej. de AA). "Inclinación" A. v. jaidura.  Jokorako jaiera eragabekoak dakartzian
bekatu ta ondoren izugarriak. AA CCErac 147. Nekeaz oroitu ere bage lanean jarduteko zeban jaiera andiak. Izt
C 457. Zeñaren jaiera aberetarrak etzituen loak artu izan urteen erajoarak. "Brutales pasiones". Otag EE 1881b,
60. Errietan, orrelako esturetan alkarri laguntzeko, agertu oi dan gogo zintzoa ta bata besteaganako jaierea.
Erkiag BatB 13. Haziak ernatzeko lur heze-emankorra behar duen bezalaxe, gure joerak eta jaierak ere beharko
du izan, irauteko eta lanari jarraitzeko, premiazko duen giroa. MEIG IV 115.
2. (H). Devoción, oración.  Aurrena esango dira goizeko jaieran dauden gauzak, Komunioko liburuko
laugarren partean [...] arkitzen diran eran. AA III 308. Goizeko jaieran esaten diran gauzak. Ib. 308.
- JAIERA-LEKU. Lugar de devoción.  Ibilia zen Sicilia guzian, et-ezagutzen zituen hango jaier-lekhu
ospatsuenak. Birjin 490.
- JAIERAZKO. Devoto, de devoción.  Egun au bere guzizko jaierazko eguntzat iduki bear zuen. Cb Josefa 171.
Irureun eguneko barkamena egunean beingo (orazio) au damu onezko ta jaierazkoaz errezatzeagatik. Cb Aita S.
Inazioren bederatziurrena (ap. DRA). Sarthu ziren aita hark bitezarri zuen biltzarkide batean, zeinetako
anaiakideak ast-oro biltzen baitziren jaierezko egintzei elgarrekin hotsemaiteko. Birjin 341. Ama Birjiña
Aranzazukoaren jaierazko Eliza ta komentura. Aran SIgn 18. Galaiki eta jaierazko pluma gozatsuarekin eskribitu
zituen. Ib. 115.
jaiera. v. jaikiera.

baten mende.
jaieradun.  Devoto. v. jaieratsu.  Gizon jaieradun, txit zuzen, begiratsua ta artarakoa zan izan ere. Aran SIgn
89.
jaieraki.  Devotamente.  San Inazioren aitaki-etxea, gaurdanean eder da jaieraki "Loiolako Etxe Santua"
deritzaiona. "Pía y hermosamente". Aran Loyola 6.
jaieratsu, jaiertsu.  Devoto. v. deboziotsu, jaieradun.  Emaitz jaiertsu <jajar-> horrekin batean igorri zioen
dixidu prestu bat. Birjin 427. Erran zuen boz jaiertsu batekin. Ib. 463. S. Franzisko Salesek dio, nai bear lukeela
gizonak jaieratsuak izatea eren emazteak. AA I 586. Gure ibillkari guziz jaieratsuaren atsegiñ eta negar-malko
gozoak. Aran SIgn 39. Gizon jaieratsu zen oso. Etxde Itxas 145.
jaieratsuki, jaiertsuki.  Devotamente.  Birjiniak jaiertsuki musu eman zeraien gurutzefikaren oinei. Birjin
335.
jaieratu (Lar, H), jaiertu (Lar). "Inclinarse de propensión y afecto" Lar. "Endevotarse, monjetara jaiera artu,
jaiertu" Ib. "Donner, communiquer une affection, une propension plus ou moins vive pour" H. "Acquérir une
inclination, une passion pour un objet. Ardora jaieratzea" Ib.  Jaieratu ditzala beraganontz gure biotzak. Ur 3
Reg 8, 58.
jaieratxo. "Devocioncilla" Lar.
jaierez (Lar, H). "Indevoción, jaiereza" Lar.
jaierketa.  Mucha devoción.  Etzuen arren jaierketarik erakhusten. "Bien qu'il ne se piquât pas de dévotion".
Birjin 128.
jaierkiro (Lar, H). "Devotamente" Lar.
jaiero (AN-ulz ap. Iz Ulz), jaioro, xei oro.  Todos los días festivos. "Yaiéro, en todos los días festivos" Iz Ulz.
 Pobreen alde [...] beartuak geldi zitezela betiko, jaioro elizan amabi ogi ematera. Aran SIgn 82. Nola [mitil]
zarrek baizakein obro ezik gaztek, xei oro, eio, xurifikatan emon ztein makila kaldiz. Mdg 126. Au, bai, au jaiero
izaten zan Meza nagusia ikusten. Ag G 19. Igande ta jaiero Meza Donea entzuteko agintzen digu irugarren
aginduak. KIkG 52 (KIkV 65 jaioro). Oiei bakarrik [...] ematen zitzaien baimena limosna guziak biltzeko jaiero,
eliz atarietan, noski. Manzi GPatroi 133. Aitona jaiero meza nagusira joaten omen zan. BAyerbe 123. v. tbn.
TxGarm BordaB 12. JAzpiroz 126.
 (Con reduplicación intensiva).  Atzo neskatx batek 300 peseta eman zizkidan. Zer dala-ta? Jaiero jaiero zinea
utzi ta bildutako dirua omen zan. EgutAr 18-9-1960 (ap. DRA). v. tbn. Insausti 22.
jaierti (Lar, H).  "Devoto" Lar. v. jaieratsu.  Neskatxa jaiertiak arruntean holakoak direla. Birjin 506. Badira
neskatxa jaiertiak Jainkoaren amodioaz hitz nasaitasun handi batekin ta bihotz isurtze gozo batekin mintzatzen
direnak. Ib. 146.
jaiertiez. "Indevoto, jaiertieza" Lar. "Iaiertieza, indevot, négligent à l'égard des practiques religieuses" H.
jaiertiki.  Devotamente.  Bere liburuan kausitzen zuenean zenbait toki bereziki hunkitzen zuenik [...], lekhu
hari jaiertiki musu ematen zioen. Birjin 236.
jaiertoki. "Querencia, sitio donde el animal asiste de ordinario o se ha criado" Lar.
jaiertsu. v. jaieratsu.
jaiertu. v. jaieratu.
jaiet-alde. v. jaiotalde.

baten mende.
jaiet-buru. v. jaiot-buru.
jaietu. v. jaitu.
jaietxe. 1. "(V-arr), casa de campo, casa de recreo" A.

2. Casino.  Ikuskizun, jaietxe ta jolastokietako zergak. "Espectáculos y casinos y círculos de recreo". (1920).
ForuAG 323.
jaietza. v. jaiotza.
jaiezkera. "Nacimiento, yaiotzea, yaietzkerea" Izt.
jaigai, jeigei (SP, Dv, A (que cita a O), H (BN, S)). "Ieigeiak, les vigiles des bonnes fêtes" O VocPo. "Vigilia,
víspera de fiesta" A.  Barur egik ieigeietan. O Po 54.
jaigi. v. 1 jaiki.
jaigura (O-SP 220  SP  H, A). 1. "Envie ou désir de sortir, item. habitude de s'assembler" O-SP. "Pris
comme subst. Iaigura handikoa, qui a grand attrait pour fêtes et divertissements" H. 2. "Pris adjectivement. Ez
naiz iaigura, je ne suis pas d'humeur, en disposition de m'amuser, de me divertir" H.
jaigura. v. jaidura.
jaiguratu. v. jaiduratu.
jai-jai. v. JA JAI (s.v. 3 ja).
jaika. v. jaikigabe.
jaikarazi. v. jaikiarazi.
jaikehi (S ap. Lrq), jeikehi (S ap. Lrq). "Qui se lève aisément" Lrq.
jaikera. "(V-oroz, arc?), concurso" A.
jaiketa.  Fiesta. v. jaialdi.  Egun alai ta piztugarria eratutekotan ebiltzan gazte alaiak; eta jaiketa ospatsu
zuzpergarriren bat burutu arte ez eben bakerik izango. Erkiag Arran 30.
1 jaiki (V-m-gip, G-azp-goi-to-bet, AN-gip-5vill-arce-erro-ilzarb, L, B, BN-baig, Sal, S, R; SP, Urt I 244, Ht

VocGr 379, Lar, Añ (G), Lecl (y-), Arch VocGr (y-), Gèze, Dv, H, VocB), jagi (V, G-nav, AN-araq; Lcc, Añ (V),
Dv (V), H (V, G)), jeiki (V-gip, G, AN-gip-larr-ulz-erro, B, BN, S; Gèze, Dv (BN, S), H (BN, S); y- VocBN), jai
(V-m-gip, G-nav), jaigi (V-ger-arr-arrig; Mic 7v <x->, Lar Sup, Dv (V)), jaagi, jaikitu (G-azp), jeki (G-goi-to-bet,
AN-larr-5vill-araq-ulz, L, BN-bard-lab; Deen I 466, H (V, G)), jenki (BN-ciz), jegi (V-ple-arr), jei (G-goi), jaki
(Izt), jiki (AN-5vill), xaiki (AN-egüés-arce-erro-olza-gulina, Ae, Sal), xagi (R), xaigi (R), xeiki (AN-arce-olza,
Ae, Sal), xeki (AN-olza), xegi (AN-araq, Ae), saiki. Ref.: A (jagi, jaigi, jaiki, jeiki, jeki, jiki, xagi, xaiki, xeiki);
Lrq (jaiki, jeik); EI 352; Ond Bac 404; ContR 507, 522, 534; Iz Ulz (ni, yeki), ArOñ (já/i, jaiki), R 313 y 406; AtSac
43; Etxba Eib; Holmer ApuntV; AtBou 361; Echaide Nav 300s.; EAEL 32 (tbn. recoge xagi para Aramaio); Elexp
Berg.
 Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Jaiki es la forma más etxendida y única en los autores
labortanos. En textos guipuzcoanos, bajo-navarros y suletinos hay jaiki y jeiki, y a veces ambas formas en un
mismo autor (para la distribución de las variantes v. infra). Jeki aparece tbn. sobre todo en textos guipuzcoanos;
tbn. en un catecismo de Huarte-Araquil del s. XIX (BOEans 606). Hay un ej. de jaki en Cardaberaz (Eg III 355).
En vizcaíno jagi (jaagi Mg PAb 164) es la variante general; hay además jaiki y jaigi en Micoleta (<xa-> 12r), jaigi
en VJ (3), Arzadun (27) y en el catecismo de Llodio (93), y jaiki en DurPl (70). Hay tbn. jagi en Lazarraga y
(jagitzian) en un cat. de Urdiain encargado por Bonaparte (BOEg 2929). Lizarraga de Elcano emplea tanto xaiki
(Urt ms. 63r) como jaiki (Prog 98). En salacenco, aezcoano y roncalés hay respectivamente xaiki (y xeiki), xeiki
(saiki en CatAria 443) y xagi. La forma jiki se encuentra en un catecismo baztanés del s. XIX (BOEans 447). En
baten mende.
DFrec hay 22 ejs. de jaiki y 12 de jeiki. Para las formas fuertes, hay daika en Oihenart, y los imperativos haik
(Axular), aikora (Acto) y haika (Canc. pop.). v. haikatu.
I (Vb.). 1. Levantarse, alzarse, ponerse de pie. "Haik hortik, leve-toi de là (Ax)" SP. "Levantarse, jaigi" Mic 7v.
"(Quien con) niños se acuesta, sucio se levanta, seiakaz etxun dina, ukuzkari jaigi da" Lar Sup (v. infra RS 560).
"Levántate, ea yaki laster" Izt. "Haika, impératif du verbe se lever, à l'adresse d'un individu traité familièrement,
sans distinction de sexe; haika, lève-toi" VocBN. "(Se) lever" Gèze. "Haika! debout!" Dv. "Jaika (L), levántate (se
dice a las bestias), jaiki adi (L), levántate (se dice a las personas)" A. "Jaiki bitez, beon mesedeak, hagan el favor
a
de levantarse, vuestras mercedes (G-bet)" Garate 5. Cont RIEV 1935, 351. "Ezkerretik yaiki da, se ha levantado
por la parte izquierda (BN). Se dice de alguien a quien le ocurre algún infortunio" A EY III 304. "Goiz jagia goiz
gose; berandu jagia, loz ase" Ond Bac 404. "Zazpiétan xági nùn, ékuzi nùn, áltatu nùn (R-is)" ContR 507. "Yeki
zatte guatzétik" Iz Ulz. "Góizeko lauetako yéiki eta tíra, iretzebakitzéra" Ib. (s.v. ni). "Xági adi, levántate (adibidez,
oean dagonari)" Iz R 313. AxN explica haik (70) por ieigi.
 Hilak oro, iaiki huna zuien hobietarik. E 61. Hiri diosat, iaiki adi, eta har ezak eure ohea eta habil eure etxerát.
Lç Mc 2, 11 (Dv, IBk jaiki, TB yaik, Ol yaiki, Ker jagi; He altxa, Leon xuti). Berandu etzin eta gox jagi. Lazarraga
1196r. Jagi zatez orrean laster. Ib. 1153r. Jagi zan bere sillarean. Ib. (B) 1183rb. Jagi zidin nagia, erra zizan uria.
RG B 1. Etxun aite afalzaga ta jagi aite zorbaga. RS 394 (294 jaigi). Seiakaz etxun dina, ukuzka jaigi doa. Ib.
560. Goizean ohetik iaiki baiño lehen ailtxa ezazu zeure espiritua Iainkoagana. Mat 181. Nekera iaiki behar dut.
EZ Man II 33. Batean eror, eta bertzean iaiki dabillanak, peril badu ere galtzeko. Ax 539 (V 346). Haik hortik,
iar adi orazinotan, egiok heure Iainkoari othoitz. Ib. 70s (V 46). Gortia jaikiz geroz [='después de levantarse el
tribunal'], bilauaren razoinak. Saug 21. Horeki datzana ieikiten da kukusoeki. O Pr 627 (Po 12 iaiki, PrASJU 380
daika). Ea zuek, o apezak, / iaiki laudoriora. Hm 94s. Goiz iaikitzen dire, berant etziten, othoitz luzeak egiten,
haiñitz irakurtzen. Ch I 25, 8 (Mst, Ip jaikiten, Echve jaikitzen, Ol yeikitzen). Aikora mutill! Acto 144. Hirurgarren
egünian piztü eta jeiki hilen arterik. CatLan 11 (v. tbn. en el mismo contexto EZ Man II 49 y Harb 5 iaiki; Ub 105
jeki; CatLuz 3 ieiki; CatJauf 2 jaiki). Gox jagija gox gose; belu jagija loz ase. Mg PAb 121 (CC 174 jaiki). Jagi
1 2
goxean goxetik, usteletan oean etzan baga. Añ EL 79 (EL 90 yagi). Etzitila zure lekhütik jeiki, apheza
sakristeiñerian sar artino. UskLiB 53 (218 jaiki). Eta jekirik, jarri zan zuti. Oteiza Lc 6, 8. Jagi zan Bilboko
Apoderadu jauna. (1866). BBatzarB 237. Aita handiak erier manatzen du jeiki diten. Laph 213. Eta zure gorputza
jaiki da zulotik. Arr GB 103. Jeiki, jeiki, etxenkuak, argia da zabala. ChantP 30. Jaiki zan oraziotik guziya amorioz
sutuba. Bv AsL 169. Lokatza artetik jaikitzeko eman zion eskua batek besteari. Urruz Urz 16. Jaiki zite, har zazü
haurra eta haren Ama eta ihes egizü. Ip Hil 125 (122 jeiki). Egunagaz iagiten / direan alperrak / oin biko astoak
dira. Azc PB 327. Jeikitzen gerata ondo esan bearko. Moc Damu 11. Etzaite iagi Riktrudisek diñotsuna aitu baga.
Ag AL 94 (G 81 jaiki). Esan eutsan, "Lazaro jagi zaitez", eta Lazaro biztu zan. Itz Azald 153.
 (s. XX). Jausi zan da etzan geiago jagi. Echta Jos 272. Illebetegarrenean jagi zan Josetxo ogetik, etxe-barruan
ibiltaldiak egittera. Ib. 346. Haika, mutil, jeiki hadi, / argia den mira hadi! Xaramela 138. Biar goizetik jaiki
bearra naiz. A Ardi 41. Obiren batetik arima-bila jeikitako ilotza zirudien. Ib. 101. Batian jaiki eta / bestian erori
/ nunbait etxera jaku / mutil mozkor ori. JanEd II 44 (II 108 jeki, I 112 jeiki). Asko ez al dira aberats etzan eta
beartsu jeki? Inza Azalp 143 (149 jeiki). Norbait maitik polliki xanez xeikitan denean erraiten du [...]. A EY I 144.
Jaikitzen dira batzar artatik / ta artzen dute bidea. Balad 237. Yaiki zan afaritik. Ir YKBiz 437. Otoitzetik yaiki. Ib.
469. Goizeko lauetan jaikita Atharratzera erten zan. Etxde JJ 38. Bart parrandan ein ebela-ta berandutxo jaiki
ziran. SM Zirik 73. Mondragon saka Gatzagan jaiki / bota kiputzera bola. And AUzta 155. Ezin siñistu dau,
gizalaba utsegillea bere zeretik jagi, ta egitarau zindoagoan lotu leitekeanik. Erkiag BatB 182. Bat-batean jaiki
zan bere exer-lekutik. NEtx LBB 52. Ez al den esnatu bear, beste etxeko guztiok jaikita gaudela? Ib. 16. Jeiki eta
edan lehenik kafea. Etchebarne 31. Oetik jagi nazan guzian. Ayesta 80. Nagia, nagia bada eta edozein nagi delarik,
jaikitzen bada, huria erretzen du orduan, jaiki dadinean. MEIG IV 102 (cf. supra RG B1). Zapia utzi eta mahaitik
jeikiaz. MEIG IX 110.
v. tbn. Ber Trat 125r. Mic 13r <x->. Arg DevB III. Gç 35. Bp I 127. Iraz 11. CatBurg 11. Mb IArg II 354. Mst I
22, 5. AstLas 23. Egiat 157. Añ CatAN 13. VMg 96. Gco II 64. AA I 583 (III 308 jeiki). Dh 48. MarIl 100. Xarlem
509. It Fab 238. Arch Fab 133. Lard 391. Bon (S) OOV 234. CatS 40 (18 jeiki). Ud 23 (45 jeiki). Elzb Po 209.
Zab Gabon 50. AB AmaE 139. Sor Bar 25 (21 jeiki). Apaol 71. HU Aurp 47 (Zez 82 jeiki). Arb Igand 175. Eskual
3-4-1908, 2. Goñi 53. Iraola 115. JE Bur 63. KIkG 5. EusJok II 170. Barb Sup 122 (Leg 60 jeiki). FIr 139. Tx B I
149. MendaroTx 163. Yanzi 126. Or Eus 117. Mde Pr 149 (Po 23 jeiki). Txill Let 43. Anab Aprika 13. Arti Tobera
267. And AUzta 43. BEnb NereA 109. Etxba Ibilt 461. Uzt Sas 220 (204 jeiki). Alkain 73. Iaiki: Harb 428. SP Phil
167. Zait Plat 111 (Sof 61 yeiki). Ibiñ Virgil 78 (81 ieiki). Yaiki: Lg II 257 (I 231 yeiki). Gy 204. Legaz 9. Elsb
Fram 114. Or Tormes 29. Ldi BB 40 (IL 29 yeiki). Izeta DirG 52. Jagi: EZBB I 134. Gerrika 64. Jeiki: CatLav 23
(V 19). Etch 324. Bordel 47. Elzb Po 209 (PAd 69 yeiki). Xe 215. Arr May 77. Jnn SBi 66. Zby RIEV 1908, 603.
Xikito 5. Zink Crit 20. ArgiDL 9. Ox 25. Const 21. Jaukol Biozk 63. Alz Ram 27. Etcham 174. Laux BBa 22. Lek
EunD 45. TAg Uzt 261. EA OlBe 15. Iratz 189. Lf Murtuts 37. JAIraz Bizia 41. Or Poem 530. Anab Poli 42.
JEtchep 40. Ugalde Iltz 20. Osk Kurl 178. MAtx Gazt 84. Salav 40. Ardoy SFran 87. Lab SuEm 180. Xa Odol
261. Casve SGrazi 134. Berron Kijote 141. BBarand 52. Larre ArtzainE 57. Ieiki: CatLuz 8. Or Aitork 193. Yeiki:
CatUlz 12. CatB 21. Or Mi 121. Jeki: ETZ 51 (Urrizola, s. XVII). MendaroTx 40. Or Eus 389. EguTo (ap. DRA).
baten mende.
Lab SuEm 175. Mattin 74. In Uzt Noiz 97. Albeniz 264. Ieki: Or QA 184. Yeki: Hb Egia 62. Or QA 62. Xaiki:
Garral EEs 1917, 139. CatSal 17. ZMoso 36. Xeiki: CatAe 16. Xagi: CatR 17. A EY II 394 (R).
 "Recalar el viento, empezar a levantarse, aizea jaikitzea" Lar. "S'élever, en parlant de nuages, brouillards, vent,
tempêtes. Bat-batean iaiki izan zen haize muthiri bat. Lanho, hodei beltz bat iaikitzen da itsas aldetik" H.  Dator
eguraldi gaizto bat, jaikitzen dira aizeak. Mg CC 185. Itxasotik, ibaietatik eta zuaiztietatik jeiki diran lurrunak
dira. Munita 20. Gaur amasei urte ere, Arrasate su ta gar erre zanean, aurrez orrelakotxe aizea jaiki zan. NEtx
Antz 11.
 (Aux. intrans. bipersonal).  Beste batzuetan jaikitzen zaizko aize gogor ta kontrakoak. Mg CC 189. Anbat
bider jaiki zitzaien kontrako aizea. Aran SIgn 38.
 (Ref. al fuego, a las llamas).  Oi ta jagi zan / su ori utra fortitzik. Lazarraga 1202r. Itxiten bada amore
txingarren bat ill edo amatau baga, jagiko da suba. Mg CO 279s (CC 186 jaikiko). Iriziki zituenean erregarriak,
igoten zuen keak gora, jaiki zan garra. VMg 15. Galda jeki da bizi, atalburuaz gain. Or Eus 286.
 Auts aundia jeikitzen zan da arnasik ezin artu. JAzpiroz 75.
 (Usos figs.).  Eztezazula zinetz, zeren berehala iaikiko da Iainkoaren kolera. SP Imit II 6, 1 (Mst jaikiren; Ch
altxatuko, Ol yauziko). Bertan zure kolera bizia jaikitzen da. Cb Eg II 163. Ta burutazinoiaren ondo eristeti jagiten
da goguan euren gurarija. fB Ic II 252. Alderdi guztietatik deadarte gogor zarratu bat iagi zan. Ag AL 26.
Ttunttun-soiñuaren artetik txistu-ots berritxuak noiz jaikiko diran zai. Mok 12. Iguzkitarat maiatza jeiki, elhurrak
urthu mendian. Ox 28. Yaiki, biotz autsia! Ldi BB 54. Mikel Eleder, gaur buruzagi / jekiko da aren gaiñean. Or
Eus 177. Pianu argia leiotik / galanta jagi da / zabalez goruntza. Gand Elorri 70. Iru aldiz ieiki zen ots aundi bat
inpernuko leizetik. Ibiñ Virgil 117. [Hibaiaren] sabeletik jaiki zen, gero eta ozenago, marmar bat. MIH 298. v. tbn.
Jeiki: TAg Uzt 133.
 (Aux. intrans. bipersonal). Alzarse; subir. "Adsurrexit illi, jaiki zaio" Urt I 244.  Pozaren ordez naigabe
minkaitza jaiki zitzaien erraien erdian. Ag G 116. Neskak ikusi du, bat-batên zaio / jeki gorria aurpegira. Or Eus
317. Barruan poz-ikara bat jaiki zitzaion. NEtx LBB 69.
2. (H), jagi, jeiki, jeki. Levantarse en armas; alzarse, sublevarse. "S'élever, se soulever contre" H. v. altxatu. 
Non berak bere egileen kontra iaikitzen baitira. Mat 31. Hain behera egotz dezan haren kontra iaikia, / zenbat
gora igateko baitu urguileria. EZ Man I 75. Bekhatorearen kontra iaikiteko. Ax 568 (V 364). Gizonak urguilliaz
jaiki baitziren Jainkoaren kontra. ES 393. Jangoikoaren kontra jaiki danak bekatu mortalen batekin. Mg CC 146
(CO 216 jagi). Idiskoa gorputztu, mardotu ta zezendu bada, jaikiko da jabe beraren kontra. VMg 86. Adanen
borondatia jagi zan pekatubagaz Jaungoikuaren borondatiaren kontra. fB Ic II 262. Jagi bedi bere kontra mundu
gustija. Astar II 234. Eguardiko erregiña jekiko da juizioan jenerazio onetako gizonen kontra. Oteiza Lc 11, 31.
Moises eta Aaronen kontra jaiki ziran. Lard 93. Jagi da [España guztija] diar bategaz eta armak eskuban dituala.
(1859). BBatzarN 183. Nula deitzen dira Jinkuaren kuntre jaiki diren aingüriak? CatS 22. [Aphezküpiak] haren
kontre jaiki ziren eta egiazko fediaren sinhestiak goraki aithortü zütien. Ip Hil 92. Griñak eta gurariak errazoiaren
kontra jagirik. Itz Azald 189. Eleiza Ama Santaren aurka edo kaltetan jeiki ezkeroz. Inza Azalp 96. Jaun aundiaren
aurka jeki zan. Or Eus 265 (QA 170 ieki). Adorerik etzutelako gure aurka jeiki etziran arren. "Levantarse en
armas". EAEg 6-11-1936, 227. Au inpernu bizia da, gure kontra jaikia! NEtx LBB 15. Franco jenerala jagi zala
Afrikan. Gerrika 57. Eraso eta une bakoitzean bere buruaren aurka jaikitzen dela. MEIG IX 120 (en colab. con
NEtx).
v. tbn. Aran SIgn 213. Iaiki: Harb 328. Hm 116. Yaiki: 167. Jagi: Zuzaeta 50. JJMg BasEsc 215. Ur MarIl 127.
Enb 136. Eguzk GizAuz 106. BEnb NereA 169. Jeiki: Arr May 35.
 Fraile ta Abadiak / besteekaz batera / jagi dira pozarren / armak artutera (1794). In MEIG VI 67.
 "Laster yagi-bearra naiz, soy irascible (V; msOch 104)" A EY III 306. "Iaiki-bearra, aserrekoi (V)" Zait Sof II
voc.
 (Aux. intrans. bipersonal).  Liakienean bere soldadu propioak bere traidore dituela, bere kontra iaikiko
zaitzala. Ax 400 (V 261). Parabisuko bidean iaikitzen zaizkigun tormentak eta kontrak benzuturik. Ib. 462 (V
300). Bere jende jentil itsu asko bere kontra jaiki zitzaiozkan. Cb Eg II 203. Soldau aldra jagi ta matxinatu
jakozanak. Mg PAb 208. Ez daki mundu guztia kontra jagiko jakona? fB Ic II 291. Sinagogako jakintsu-usteko
batzuek jaiki zitzaiozkan, berarekin eleatu eta kontra egitera. Lard 488s. Odeiak kontra jagi jatazan, / oñaztarri
bat gure gelara jaurtigirik. AB AmaE 170. Txalopakoak jagi jakozan gora goraka. Ag Kr 176. Iya matxinada
osua yagi yakok misiolariyari. Kk Ab II 54. Ez al dakizu nola ieki zaizkion gertaberritze ori dala-ta? Or QA 154.
Alde guzietan etsairen bat jaikiko ote zaigun kezkatan. NEtx LBB 81. Nire bihotzean enbor-gerri moztu ta puskatua
/ jeiki zait, asaldu zital eta amorratua. Azurm HitzB 63.
 Alzarse (en favor de).  Jel-aldez jagi dedintzat. Enb 64. Jagi gaitezan / euskeraren alde egiz, / eta maitatu
Ama Euskera. BEnb NereA 92. Indartsuen alde jaiki zitekeen. MEIG VIII 59.
3. (H), jagi, jeiki. Salir (el sol, la luna...). "Se lever, en parlant du soleil, de la lune, des astres, du jour" H. 
Ekhia iaikiten den herrian zaudianak. Bp II 24. Iguzkia jaiki gabetarik, / oillarra kukurukuz hasirik. Arch Fab
163. Iguzkia yekirik, errea izan zen (L). OOV III 247 (S jaiki; AN-egüés, B atra, BN-ciz yalgi, Sal elki). Iguzkia
jeiki gabe, bidean zen gure saindua. Laph 58. Nihoiz enetzat ez da jaikiren / goizeko argi ederra. Elzb Po 194.
Zeñek girotu egingo gaitu uda errean, / garretan jagi egiten bada eguzkia? AB AmaE 168. Oraindik eguzkiak
baten mende.
iagiteko asmorik ez eukan. Ag AL 155 (G 181 jaiki). Ekhia yeikitzen denean zabaltzen hasten da argia. A CPV 80.
Iguzkia jeikitzen denean. Ox 147. Txoriño kalakariak eguzkia jaiki aurretik beren txorrotxioketa alaiarekin asiak
ziran. Etxde JJ 10. Laiño latz xehearen artetik jaiki zen ilargia. Mde Pr 118.
v. tbn. Ieiki: Ibiñ Virgil 97. Yeiki: Elsb Fram 100. Or Mi 129. Zait Sof 29. Jeki: Or Poem 532. Ieki: Or QA 148.
 (Con goiza, eguna). Amanecer (litm. 'levantar el día').  Goxa jeiki ezkero an dabil kedatza. Laux BBa 20. Izaki
oro esnatu dedinean, ta itzalak erori, / eguna jeiki garaiean. Lasa Poem 90.
4. Surgir; nacer.  Auzi bat jaiki zan otso ta aizeriaren artean. VMg 36. Ez daiguzan kontuban sartu geure
plazeetako dantzaak diriala medijo zuzen, errijeetan, kopradijeetan ta pamelijetan jagi oi dirian okasinoiak,
burrukak ta lutzaroko gorrotuak. fB Olg 95. Jagiten da auzi bat errikuen eureen artian. Ib. 153. Zu [Maria]
zoinenganik jaiki beita Jinkoaren Seme bakhoitza. Ip Hil 94. Etxeko seme nintzan jeiki, / dote gaitza nuen hunki.
Ox 133.
5. Crecer (ref. a vegetales).  Aek ill ta oek ebaki / egin dituztelako ausarki, / modu onetan ezin diteke basorik
jaiki. Izt C 190. Uda-landara oro / jagi dira gora, / poza darijuela / orri eta lora. Enb 65. Zertako balio dio hari
/ pago jaio eta jaiki? Azurm HitzB 28.
6. "Se lever, partir, en parlant d'un gibier. Erbia iaikia da" H. v. eraiki.
7. (H), jai (V-gip ap. Iz ArOñ, s.v. jaiki). (Aux. trans.). Levantar, alzar. "Lever, en parlant d'une personne qu'on
aide à se lever. Haurra, eria iaiki ezazu" H. "Jái daure, han levantado (un jabalí)" Iz ArOñ.  Oittura txarretan
eta ondabide guztietan eroririk genbiltzenak, nork jeiki ta goratu gaittu zerugai izatera Jesusek ezpaño? Inza
Azalp 63. Alako arriak ditu / bizkarrera jaiki. Insausti 274.
 (Aux. trans. tripersonal).  Zabaldurik laster neure barru larria, / Jaungoikoari biotz au deutsat jagiten. AB
AmaE 392.
8. (G, Sal; Aq 724 (G)), jagi (V), jai (V-gip), jaigi (A), jegi (V-arr). Ref.: A (jagi, jaiki); Iz ArOñ (jái); Ibarra
Dima (yegi); Elexp Berg. "Fermentarse la masa y esponjarse el pan lo que necesita para cocerlo, ogia jaiki (G).
Onezkero jaikia dago" Aq 724. "Fermentar (el pan). Ogi jagia, el pan fermentado. Jagi bakoa, el no fermentado.
Jagi-garratza (V-arr), el pan demasiado fermentado" A. "Masea da ba astintan danean masea eta ya prest egoten
da labara sartzeako yegiten dan orduen" Ibarra Dima. "Oria eindda dao? oria jaikitta dao?" Elexp Berg. 
Emakume batek artu ta iru neurri iriñetan, ore guzia asti (yaiki) arte sartzen duen orantza. Ir YKBiz 180. Yuduak
etzuten ogi astirik (yaikirik) yaten. Ib. 429n. Opilla ez da yaikitzen legamirik gabe. Ldi IL 109.
9. jagi. (Con aux. intrans. bipers.). Adherirse, tener apego, afición.  Gaur nago arroturik, neure itxura ta
apaindurijei jagirik. JJMg Egunoro 51. Agustiñek, aita mundutaarrari jagita [...] artu eban bizitza nasai ta galdu
2 1
bat. JJMg BasEsc 11s (BasEsc 9 aitaren exenplu ta konseju gaistuakaz arrotuta). Indarrari alan jagiten
jakozanak lotsatu biar leukee ikusirik asto batek eurak baño geijago daukala [...]. Gizona jagi biar jako errazoe
edo zenzunari. Ib. 175.
10. Alzar(se), erguirse (un edificio...).  Ondartzaburuan jeikitzen diran jauregien artetik. TAg Uzt 139. Iñaxiok
sorotik gurdika eraman-ala, ermo erasotzen diote zuritzalleak erdian jeikitzen dan pillari. Ib. 293. An dago
[kapera], txuri-txuria, / mendi-gañean jaikia. SMitx Aranz 225. Kalbarioko mendia, / Jerusalen-en jeikia. Ib. 113.
Zazpi-zortzi bat oin luzeko txara itxua jaikiko da bertan. NEtx Antz 135. Ogei eta bost urte dirala / zan ikastetxe
bat jaiki. Olea 238.
11. jeiki. Saltar. Cf. infra (III, 1).  Ba-zitekean, bestela, arek esiaren gañetik jeiki nai izatea. TAg Uzt 150.
II (Adj.). 1. Alto, elevado (sentidos prop. y fig.). "Altivo, orgulloso. Ezta persona txarra, baiña jaiki samarra"
Elexp Berg.  Begiratuten badeutsazu jaun andi ta altu guztien altasun jagijari, zeure altasun espirituzkua
altsubagua ta jagijagua da. fB Ic III 296. Jarrai jazarran, jarrite arren jargoi jagian. AB AmaE 452. Mendiko
gallur jagiak / zapi zuriaz lañotzen. TP EEs 1926, 5. Eun beor zuri zitun, seska yeikien morrozle. Or Mi 45. Gandor
jeiki ontatik, begipean ditugu erririk zoragarrienak. TAg Uzt 93. Aize izugarriaren menpe, katxoi jagi, uin edo
baga aundien erdian. Erkiag Arran 78. Beeko bidetik, ormea, luzea ta jagia zan. Erkiag BatB 46. Bular eta begien
/ gozatzaille apain, / Euskal-Arkadi jagi, / bakearen larrain. Gand Elorri 64. Augaitik, poema erdiruntz, olako
norgeiagoka bat asten da bien artean, txit goxo ta jaikia. Onaind in Gazt MusIx 152. Goxo, baiña sendotasunean
tinko; biozti ta noizka oso jaikia. Id. ib. 145. Olerkera jaikia. Ibiñ Virgil 57n.
2. (V, S ap. A  msOch; Izt, Dv). "Airoso, yaikia. Hombre airoso, gizon yaikia" Izt. "Persona airosa, bien
plantada" A. "Jaiki, alerte, preste, dégagé. Gizon jaikia, homme preste, alerte. Gorphutz jaikia du, il a le corps
dégagé" Dv.  Gizaseme bezela, gizon jeikia ta atsegiña zan. TAg Uzt 177. Aundi-iritzian zeukaten, orratio,
danak mutil jeiki indartsua. Ib. 216.
 (Uso pred.).  Neskatxen artean gainbera ta ollarra bera baño ere jeikiago ibiltzen zekiana. TAg Uzt 62. 
"Jagi, exaltarse. Hombre exaltado, gizon beroa, jagia" A DBols.
III (Sust.). 1. (V-m-gip, G-azp ap. A). "Salto" A. v. jauzi (II).  Bitartean, txakurrak bustanari eraginda, iaiki
ta iaiki edo salto ta salto arpegia miskauaz, logurea kendu eutsan atsoari. A Txirrist 210. Txinpartaren jeikikoa
zan Malentxo txikitandik. TAg Uzt 149. Sorotik etxera zetorrela, biotzak jaiki gogorrak zerabilzkion kolko-
barruan. NEtx Antz 153s. Gau aldera, Joakiñaren biotza azken-jaikiak ematen asi zan. NEtx LBB 65. Gazte
jendiak soñuarekin / batian ura jaikia! Uzt Sas 105.
 (Como segundo miembro de comp.).  Arnas batean irakurri nuan. Aiek biotz jaikiak! Aiek odol-kolpeak
baten mende.
garunetan zear! NEtx Nola 32.

2. (V-m-gip, G ap. A), jagi (V-ger-m ap. A Apend). "Bote de la pelota" A. "Jagi onekoa, de buen bote" A Apend.
 Jaiki oneko pelotie da ta besazier etara. A Txirrist 114.
3. "Garbo. Ikusizu zelako jaikixa daroian zure alabiak" Etxba Eib. "Orrek daukan jaikiaz, nok esango leuke
larogetaka urteko agurea danik? (V-m)" DRA.  Juan jakozen ari eukixan jaikixak; gizajuak ez eukan zer aora
eruan. SM Zirik 142.
4. "Jaikia izan, resurgir, tomar auge. Saiatu dira apaizak-eta, jaiki andia izan du aurten meza nagusiak" Gketx
Loiola.
- JAIKIAN. "Jaikixan, al galope. Atzo astuan jaikixan etorri nitzuan kaletik etxeraiño" Elexp Berg.
- JAIKI-BERRI. a) Recién levantado. "Iaiki berria naiz, je viens de me lever" SP.  Basurde izua jeki-berri da, /
bero dago oraiño ogea. Or Eus 75.
b) Recién salido (el sol).  Zeinen eraginduraz zeru gainetik ikhustera baitathorkigu iguzki jaiki-berria. Dv Lc 1,
78. Ta ordukoxe, eguzkia jagibarri baiño eztanekoxe, [...] dantzan egin bear izaten dabe. Erkiag Arran 34.
- JAIKI EGIN. "Iaiki egin (artoak), prosperar (G-azp)" A Apend.
- JAIKI ERAGIN. Hacer levantar. v. jaikiarazi.  Zek iagi eragin eutsan ordu atan? A BeinB 86.
- JAIKI-ERORI. (Andar) cayéndose y levantándose.  Jaiki-erori ta erdi arrastan nenbillela eraman ninduten
Calvarioko mendira. Mb IArg I 152s.
- JAIKI-ERORKA. Levántandose y cayéndose.  Jeiki-erorka pasatzen dugu / mundu huntako denbora. Etcham
229.
- JAIKI-ETZIN IBILI. "Andar levantándose y acostándose (de un enfermo)" LE-Ir.
- JAIKI-GARAI. Hora de levantarse. Cf. supra (I, 3) ej. de Lasa Poem 90.  Jaiki-garai ta bekatuko loaren utz
aldia etorri da. Mb IArg I 60.
- JAIKI-JAIKIRIK. Garbosamente.  Eregiten dau baita Bernardok ezpatea, / eta bularra jagi jagirik ipiñi eta /
ain modutan, ze bialtzen deutsa kinkin meea. AB AmaE 452s.
- JAIKI-ORDU. v. jaikitordu.
- JAIKIRIK. De pie. "Estar de pie, jagik egon" Lcc.  Argatik enzuten da Ebanjelioa jaikirik, onetan aditzera
ematen dugula gaudela prestik eta aparejaturik kunplitzeko eta egiteko han manatzen zaiguna. Ber Trat 55v.
- JAIKITZEKE. Sin levantarse.  Oraindik jaikitzeke baitzegon oean exerita. Etxde JJ 46.
- JAIKITZEKO. "(B), el (pan) no fermentado" A. Cf. supra (I, 8).
2 jaiki (V-m-gip). 1. En gral, objeto que sirve para golpear, machacar. "(V-m-gip), palillo para tocar el tambor"
A. "(V-m), mazo con que se golpea el punzón al horadar con éste el cuero de las abarcas" Ib. "Almaizan gauzak
jotzeko gabitxoa" (V-gip) Urkia EEs 1930, 9.
 (V-gip), jaki (V-gip, G-goi; Izt C 332 (en una lista de aperos)), jeki (V-gip). (Como segundo miembro de
compuestos). "Ota-jaki (G-goi), pala con boca fuerte de hierro para majar árgoma" A. "Trabaza, llaman en
Oyarzun a la cuchilla con que se corta la árgoma. En la parte alta de Guipúzcoa le llaman ota-jakie" SMuj EEs
1921, 141. "Jaikixa (en sentido activo), ota-jaikixa, ezten-jaikixa otea ta eztena jotzeko tresnai esaten zaie emen
bertan" Iz LinOñ 176. "Ezten-jakixa, (el) palo más grueso por un extremo para golpear eztena" Iz ArOñ 108.
2. (V-gip). "Liña-jaikixak ein ta lotu egiten ziran. Jaikixa ta sortia bat omen da. Baiña beste gauzetan ez dute
bedar-jaikixa, ira-jaikixa, bedar-sortia, ira-sortia baizik. Iñolaz ere gero jotzeko diralako esaten zaie jaikixak (en
sentido pasivo) liño-sortai" Iz LinOñ 176.
3 jaiki. "(G?), peritoneo, membrana interior del vientre" A.
jaikialde, jeikialde.  (Precedido de eguzki-). Oriente. Cf. Bp II 24: Ekhia iaikiten den herrian zaudianak. v.
jaikigia.  Eguzki yeikialdetik etziñaldera, ta iparretik egoara ez dakusa zabaldi neurribage bat baño. Or Mi 118.
jaikialdi (Dv). 1. "Action de se lever, par exemple, pour un malade. Jaikialdi bat egin du, il s'est levé un moment.
Ez du jaikialdi luzea egin. Egun guziez oreneko jaikialdi bat egiten du" Dv.  Ama Joakiñak azkenengo jaiki-
aldia Gabon-jaietan egin zuanetik, etzuan oerik ustu geiago. NEtx LBB 64.
2. Alzamiento, sublevación.  Lope XVIgn. mende-erdi aldera eldu zen Perura, eta Gonzalo Pizarroren
alderdikide izan zen onen jaikialdian. Etxde Itxas 31. Ez gogortu zeuen bihotza, / jaikialdikoan basamortuko
tentaldi-egunean egin zuten bezala. IBe He 3, 8 (Lç tharritamendu, Dv sumintaldi, Ker biurrialdi).
3. Salto.  Pakori biotzak jaiki-aldi gogorrak jo zizkion. NEtx LBB 74.
jaikiarazi (Dv, H), jaikierazi, jaikarazi, jeikarazi, jeikiarazi, jaikirazi (Lar), jaikerazi, jaikierazo. 1. Hacer
levantarse. "Excitar, esnatu, ernetu, [...] jaikirazi" Lar.  Ta zenbat zuk, ni piztu ta jaikierazotzeagatik egin dezun.
Cb Eg II 144 (Dv LEd 257 jaikiarazi). Gure oilar defuntuen / kukuruku eztiak / jaiki-arazten zituen / bere mugan
sehiak. Monho 44. Kandera bat eskian, / khexia belarrian, / neskatoen ohera / haien jaikeraztera. Arch Fab 163
baten mende.
(165 jaikirazi). Alba ethorri baiño lehen / zutela yaiki-arazten. Gy 59. Hilen artetik jaikaraz nezazu. Dv LEd 236
(Cb Eg II 132 atera nazazu). Gaierditan komentiari sü emaiten dü gizon gaztiak, jentiak oro jaikerazten tü eta
bera ezkapatzen da bere lagünarekin. Ip Hil 157. Joan zen bere semearen etxera eta jeik'arazirik erran zion. Prop
1905, 85. Begira, israeldar asko erori ta yaiki-arazteko ezarria dago au. Ir YKBiz 29. Apeza jeiki arazirik. LuzKant
102. Hirizain batek hor ikusi, paperak eskatu eta mozkor bat zelakoan jaikiaraziko zuela beldur izan ez balitz.
Mde Pr 162. v. tbn. LE Kop 171. Jaikierazi: Zink Crit 20. Jaikierazo: Lard 181. Yaiki-arazi: Ldi IL 17. Jeikiarazi:
AZink 107.
2. jekiarazi. Hacer surgir.  Orroa-eman zuben inpernuak, eta egundañoko ekaitzik gogorrena santuaren kontra
jaikierazo ere bai. Aran SIgn 98. Duelakotz salbamenduzko indar bat jekiarazi David bere zerbitzariaren etxean.
Dih MarH 199 (ap. DRA). Hamabigerren mentian iferniak jaikerazi zütian Franzian egiazko erlejioniaren etsai
batzü, Albijoak deitzen zirenak. Ip Hil 216. Zaunka ta zaunka, basoetako oiarzunai jaiki eraziaz. Ag G 155.
3. jaikiazi. Erigir.  Agirian zegoan on andi hura guzia iraunazitzeko bide bakar-bakarra Aita Santuaren
oniritziko erlijio-modu bat zimenduetatik jaikiazi ta zutitzea zala. Aran SIgn 106.
4. Hacer fermentar el pan.  Orean sartzen dan orantza-puskak ore guzia ixkutuan asti-arazten, yaiki-arazten
du. Ir YKBiz 180n.
jaiki-arin, jagi-arin (V-m ap. A), jagitarin (V-ger ap. A).  "Ogi jagi-ariña (V-m), pan mal fermentado" A (s.v.
jagi). "(Pan) insípido y no bien fermentado" Ib. Cf. jaikigabe.
jaikibide (G-goi ap. A), jagibide (V-ger-ple-arr-oroz-m ap. A), jagipide (V-gip ap. A). "Fuerzas para levantarse,
estado de salud pasable. Jaikibidea badegu-ta (G-goi), como podemos levantarnos..." A. "Jagibide (V-ger-ple-arr-
oroz-m), jagipide (V-gip). 1.º Regularidad en levantarse de la cama. 2.º (V-gip), salud" Ib. "--Zelan zagozai
etxean? --Ea! Jagipidea badukagu ta gaiñerakoan beti lez (FSeg)" Ib. (s.v. jagi). "Osasun (G)" Zait Sof II voc.
jaikiera (Añ (G, AN), Dv (que cita a Echev)), jagiera (Añ (V)), jaiera (V-gip ap. Iz ArOñ), jagikera.  Acción
de levantarse. "Levamiento, si es personal" Añ. "Levantarse, yakiereai [sic]" Izt 67v.  Onela eginik jagierako
lan gei eder au, jira egizu batera eta jira egizu bestera txori kantari baten antzera. (Interpr?). msOñ 68r. Naitasun
falso ori da alferren goizetako jaikiera bezala. LE Urt 178 (ms. 63r xaikináia). Nire jagierakaz zareana zurtu, /
erretiroak eingo zaitue arritu. AB AmaE 330. Asi ziran murmur bata besteari zerbait esaten, baiña danak ixildu
zituan Riktrudisen iagiereak. Ag AL 103. Zer dan edo zer eztan egiteko adorea eskatu eban jagikerako otoian.
Erkiag Arran 95. Lengo aldean asko arindu zitzaion goizeko jaikiera. NEtx LBB 70. Eta betiko jagiera: nik esneak
eroanda, sua biztu, esnea egosi ta gero arte, ez zan jagitan. Gerrika 141. Ala ere, goizeko jaikiera arek bazuan
bere nekea. Ib. 63. Edozein nagiren jaikiera. MEIG IV 102.
 Salida (del sol).  Eguzkiyaren jaikiera. RArt EE 1882a, 168. Pozgarria da, egiaz, udako eguzkiaren jaikiera
mendietako artzaiarentzat. Ag G 150. Besterik zan zaldi-gaiñean egunero eguzkiaren jaikiera zaitu ta esne-
saltzalleen abestiekin biotza zabaltze ura. NEtx LBB 43.
- JAIKIERAN. Al levantarse. "Oetik yakieran" Izt 67v. "Jaiéraan, al levantarse" Iz ArOñ.  Oeti jagieran, etxeti
urtaieran [...] eta oera etzitean. Cb CatV 16 (v. tbn. jagieran en el mismo contexto en Ur MarIl 35 e Itz Azald 11).
jaikigabe (G ap. A), jagika (V ap. A), jaika (V-ger-ple-arr-oroz-m ap. A). "No fermentado" A. Cf. jaiki-arin.
jaikigarri, jagigarri.  Levadura. v. altxagarri, legamia.  Ogi jagigarri bagakuen zazpi egunak. fB Ic III 4.
jaikigia.  (Precedido de eki-). Oriente. v. jaikialde, jalgigia.  Majiak ekhi-jaikigiatik jin ziren Jerusalemera.
Ip Mt 2, 1 (Lç, He, SalabBN, Samper Orientetik, TB iguzki atheratzetik, Ur, Ol, IBk sortaldetik, Hual iguzki-
erkingutik, Arriand ekaldetik, Ker eguzki-sortzaldetik). Ezi ikhusi dügü haren izarra ekhi-jaikigian eta jin gira
haren adoratzera. Ib. 2, 2.
jaikigura.  Ganas de levantarse.  Baña badakizu ez dala bardin gabeko jagiguria ta goixekua. Mg PAb 116.
jaikika (V-gip ap. A). "Saltando" A. "Jaikika, brinkoka ta saltoka (Oiñatin) erdi bardiñak dira" Ezale 1897, 12
(ap. DRA; la ref. es incorrecta).  Jantzi berriak eta buru arroak erakusteko ereti ona, jaikika trisketan egiteko
aroa. Ag G 182.
jaikimaila, jagimaila.  Piso, planta.  Ba zituan gitxienez bost jagimailla edo pisu, beetik goiraiño. Erkiag BatB
10.
jaikitasun (V-gip ap. Etxba Eib), jagitasun. 1. Altivez, orgullo. "Altivez. Aren jaikittasunak ez eukan neurririk"
baten mende.
Etxba Eib.  Jagitasuna, arrotasuna, burueritxija, dotorerija ta besteen desprezijua erakusten daueenak. fB Olg
199s.  Rebeldía.  Aragiaren jagitasuna. msOñ 120v. 2. "Qualité de celui qui est alerte, preste" Dv.
jaikite. v. jaikitze.
jaikitordu, jagitordu, jeki-ordu.  Hora, momento de levantarse (de la cama).  Ikasi buruz, esateko gox
1 2
guztietan jagitorduan San Ignaziok esateban urrengo oraziño au. Añ EL 70 (EL 79 yagit-orduan). Oerik
yaigitorduan, etserik urteitorduan, Elexan sartutorduan. CatLlo 12. Goxetan jagittorduban be, eztau gaxo onek
jakitten oetik urteteko buruba ala oñak zer atera lenengo. Otx 131. Oiu batekin eman oi zizun / goizean jeki-ordua.
Or Eus 193s.
jaikitsu, jagitsu. "Iagitsu (V-m), exaltadito" A Apend.
jaikitu. v. 1 jaiki.
jaikitxo, jagitxo.  (Dim de jaiki, part. en función de adj.). Algo elevado. "Begoña leku jagitxoan dago (V-arr)"
DRA.
jaikitzaile, jaikizale (S). "Qui se lève" Lrq.
jaikitze. 1. "Le lever du soleil, des astres" H.  Iguzkia iaikitzetik etzite lekhuraño / eta Iparretik haize bero
Hegoaraño. EZ Man I 78.
2. + jaikite. Acción de levantarse.  Gau-egun, goiz-arrats, edate-iatean, / ebilte-gelditze, iaikite-etzatean. O
Po 19. Hauk zituen matutiñak / gau erdi iaikitzetan. Arg DevB 16. --Zoin dira egüneko akzione prinzipal arthoski
erreglatü behar direnak? --[...] Jeikitia, lana, errepasak, konbersazioniak eta lua. CatLan 109. Neguko hotz
handietan jaikitzea gibela diteke bortz orenak eta erdietaraino. Dh 48. Etzatea berantzen bada jaikitzea ere phixka
bat berant diteke. Ib. 56. Mariaren sortziak anonzatzen zian Salbazaliaren jitia, Jüstiziazko Ekhiaren jaikitia. Ip
Hil 22.
3. "Résurrection" H.  Munduaren akhabantzan eginen da iaikitze handia. Harb (ed. 1690) ap. H.
- JAIKITZE-ALDI.  Orrhoit iaikitze alditan / ifernuan den gabaz. Arg DevB 1.
jaikizale, jagizale. 1. Ambicioso, arribista, trepador.  Gizon begi-goritu, / gizon jagi-zale, / gizon griñen-
katigu. 'Deseoso de ascensión'. Gand Elorri 157.
2. +jeikizale. (En la expr. goiz jaikizale, 'madrugador').  Bera zalako beti goix jagi zalea / atsegintzen jakona
neskatx langillea. AB AmaE 420. Goiz jeikizalena izaiten ohi da fortuna. EZBB I 34.
jaikizale. v. jaikitzaile.
jaikizun.  Celebración.  Ileroko iaikizun berezi baten bidez, eta eguneroko opari txikiz, ikasguetan Musek
ospatuak izaten ziran. Zait Plat 21.
jaiko. v. jainko.
jaikun.  Festejo, celebración.  Alatz urdiña! / Zer jaikun emen, / zer-nungo zori? / Itxasoaren ederraldia /
ederren, baiki. EA OlBe 73. Eguerdi aurrean beste jaikunik ezer ez baldin bada arratsalderantz geituten dira
egitadak. Erkiag Arran 35. Edertasunezko jaikun ikusgarria opa oi dauskue. Ib. 39.  Homenaje.  Biotz-
agurrezko jaikun ori (homenaje) egin zan Madrid-en. Garit Usand 44.
jaila. v. jole.
jaimetar.  Jaimista.  Jaimetar sutsu bat yauk / nire ondo-onduan. Enb 200.
jaimista.  Jaimista.  Alperrekoak, or-emenka jaimista batzuk aspaldion egin dauskuezan [ikaskizunak]. A EEs
1916, 110. Euskaldun guztien, bai nazionalista, bai jaimista, bai tradizionalista [...]. Belaus LEItz 108.
jain. v. jaun.

baten mende.
jaingin (Lar  H). 1. "Murmurador" Lar.  [Caton zuhurrak] emaiten daroku erremedio on bat jaingin haukien
kontra. ES 199. Jaingin eta gibel-jale baitira bere giristino lagunentzat. Ib. 197. 2. (Lar  H). "Murmurar contra
alguno, gaizki esan, [...] jaingin" Lar.  Illik mingaña, iñoren kontra jaingitzeko, [...] illik begiak, gauza itxusiari
begiratzeko. Kortazar Serm 50s.
jaingo. v. jainko.
jainkesa. v. jainkosa.
jainko (gral.; SP, Urt I 48, Ht VocGr 349, Lar, Aq 1378, Añ, Dv, H; y- Lecl, Arch VocGr, VocBN), jinko (AN-
burg, B, BN, Sal, S; Deen I 491, Urt I 50, Lar, VocS, Arch VocGr, VocBN (s.v. yainko), Gèze, Dv, H, VocB; y-
VocBN), jeinko (H (BN)), janko (Lh (BN-baig)), jenko (BN-mix), xinko (R-is-uzt; Lh), jaingo, jingo (L-sar).
Ref.: A (jainko, jinko); Darric RIEV 1911, 19; Lrq (jinko); ContR 513; Iz R 295; Etxba Eib; EAEL 114; Echaide
Nav 204.
 Tr. De uso general en los dialectos septentrionales. Jinko es la forma suletina (se documenta tbn. en Mihura,
Bordel (126), Hiriart-Urruty, J. Etchepare y Zubiri (Yinko); todos ellos, salvo Mihura, emplean tbn. Jainko). Jeinko
es la única forma atestiguada en Dechepare; hay tbn. Jeinko en Voltoire (138, + Jainko), Archu (Fab 223, + Jinko
y Jainko (v. JAINKO JAUN)), Etchamendi (+ Jainko), Mattin (118) y Xalbador (EzinB 82, + Jainko). Ienko se
documenta únicamente en Argaignarats. Haraneder escribe normalmente Jaiñko. Hay ejs. alto-navarros de Jainko
en TAV (3.1.19 (ss. XVI-XVII); 3.1.20, 113 (Pamplona, 1609); 3.1.24 (Roncesvalles, 1619)), ConTAV (5.2.6
(1597)), SermAN (7), Legaz (2) y F. Irigaray. En Lizarraga de Elcano hay un ejemplo de Jaingo (var. que tbn.
hallamos en Iraizoz (YKBiz 153), S. Mitxelena (Aranz 166), y K. Enbeita (83)). En salacenco hay un ej. de Xinko
en Balad. El primer ej. guipuzcoano es de Larramendi (SAgust 6, Jainko); hasta el s. XX, que es cuando se hace
general, se encuentra en CatBurg 7, Cardaberaz (Eg II 68), GavS (13), Ubillos (164), Aguirre de Asteasu (III 448),
Iturriaga (Fab 232), Lardizabal (130), Arana (SIgn 39) y Arrue (GB 130). Lazarraga lo usa en la var., no del todo
segura, jaiko; en textos vizcaínos, aunque se documenta ya en RS, los ejemplos son muy escasos. En DFrec hay
846 ejs. de Jainko (79 septentrionales), 3, sept., de Jinko y 3 de Yainko.
1. Dios (ref. al dios único de los cristianos y la Biblia). "Dieu" VocS. "Jinkoaren begia, ikus baleza, ebats lio
(BN-arb)" A. "Jainko hirurkuna, Dios Trino" Ib. (que cita a O). v. jaungoiko.  Iavninco ne ego iei no (s. XI ó
XII). TAV 2.1.2.  Ieinkoaz orhitzeko ordu lukezu. E 207. Baptismoaz Iainkoak adoptatzen eta rezebitzen gaitu
bere Elizara. Lç Ins F 6r. Sinhetsi eta ezagutu diagu ezen hi aizela Krist Iainko biziaren Semea. Lç Io 6, 69. On
erexteko Iainkoari egiok urgazi geideari. RS 339. Miserikordios da Iainkoa. Ax 140 (V 92). Iainko hirurkuna. O
Po 66. Noiz Ienkoa egiñ zen Ienko, eta nondik du bere ethorkia? Arg DevB 233. Jinko bakhoitz bat adora eta
maitha ezak. Bp I 46. Nola Jainkoa baita guzien fiña. Ch III 9 (tít.). Erran komün bat da gizonak deseña hartzen
diala eta Jinkuak harez plazer diana egiten. Mst I 19, 2 (SP Iain-, Ch Jain- Ol Yain-). Jesü-Kristo baita bethan
Jinko eta Gizon. CatLan 36. Jainkoa ene janhari, Jainkoa ene edari dut. Brtc 229. Ni bekataria konfesatzen
naitzaio Jainko Guzialdunari. AA III 524. Jaingo onak emandigu / amar onzi gari. LE Bail 220. Orduartio Jainko
baizik etzena gelditu zen Jainko eta Gizon eginik. CatLuz 12s. Othoitzeko denboran konsidera ezazü Jinkuaren
aitzinian zirela. UskLiB 73. Jinko oro-photeretsia. Ib. 20. Moisesen legeak ere, Jainko bakarra besterik adoratzea
debekatzen zuen. Lard 518. Salem-go errege au denbora berean Jainkoaren apaiza zan. Ib. 15. Hirur persuna
horik eztira Jinko bat bera baizik. CatS 3. Jainkoak eman zizkigun bi seme. Zab Gabon 39. Hiruak jainko bainan
/ Jainko bat baizen ez. Zby RIEV 1908, 204. Bakhotxa Jainko bat da / hiru horietan. Ib. 204. Haren gogoa eta
bihotza bethi Jinkoarekin ziren. Ip Hil 51. Dolore gabe sorthü zian Jinko Salbazalia. Ib. 171. Bihur zaitezte zuen
etxetarat, Jainkoaz betherik. Arb Igand 179. Jainkoak zazpigarren eguneko osatu zuen bere eskuko lana. Ib. 59.
Jainkoaz azturik bezala. FIr 186. Urte on deiet desiratzen, ta / Jeinko onak laguntzeko. Etcham 32. Deituko dute
Emanuel, (esan nai du: Yainkoa gurekin). Ir YKBiz 19. Diren guzien iturburu den betiereko Jainkoa. Iratz 179.
Iainko guzialdun. Or Aitork 117. Gure Jeinkoak eman baiteraut / desira nuen laguna! Mattin 96. Gauza ederrak
aberatsentzat sortu zituela Jainkoak. MEIG III 87.
v. tbn. (Sólo para textos vizcaínos): Mg PAb 78. CatLlo 3. AB AmaE 361. Kk Ab I 64. Enb 44. Laux BBa 128.
2
Gand Elorri 123. BEnb NereA 66. Ayesta 130. Yainko: Zav Fab RIEV 1909, 32. Añ EL 232.
 (Usos muy frecuentes: Jainkoaren Ama, Jainkoaren grazia, Jainkoaren Seme...).  Orduan behar da populua
bil dadin Iainkoaren egián instruitu izatera. Lç Ins D 5v. Zeñek hautsi baitituzte Iainkoaren legeak. EZ Man I 91.
Jainkoaren Bildotsa, zeiñak khentzen baititutzu munduko bekhatuak. Gç 53. Jinkoaren grazian hil diratian
kristiak. Bp I 39. Egürüki nazazü, dio Jaunak, Jinkuaren erresoma jin artio. Mst III 49, 3. Jainkoaren Amak lekhu
hartan hazi zuen eta altxatu bere seme adoragarria. Lg II 122. Norgatik, edo zertako, Jainkoaren Semea gizon
egin zan? Ub 132. Jainkoaren grazian hilen dena eta salbatuko dena. Dh 124. Badugu, bederen Bazkoetan,
Jainkoaren Bildotxaren jateko manua. Jnn SBi 8. Jinkoaren hitza entzüten dienak eta hura begiratzen. Ip Hil 155.
Bedeinkatua izan bedi Jainkoaren Ama goragarri, Maria guztiz Donea. ArgiDL 85. Jainkuaren Semia / etorri da
baten mende.
lagun. Balad 196. Yainkoaren esanak ta aginduak zintzo bete dituelako. Ir YKBiz 169n. Hebreo deithu populuak
atxiki ditu Jainkoaren agintzak. Zerb IxtS 114. Handia izanen da, Jainkoaren Semea deithuko dute. Ib. 81.
 (En exprs. desiderativas). "Jainkoak lagun dakidala" Aq 1378.  Ieinkoak gitzan aiuta. E 235. Jainkoak parka
derozola Migeli (AN, s. XVI). TAV 2.2.16. Jainkoa laudatu dela (AN, s. XVI). ConTAV 5.2.6. Jainkoak bere
glorian duela. Cb EBO 59. Jainkoak begira nazala saltzetik ene aitzinagokoen primuza. Lg I 360 (v. JAINKOAK
BEGIRA). Ala Jainkoak salba nazala, emendik mugi ez nadilla. AA II 35 (cf. alajainkoa). Jinkuak maradika beza
Gaztelondo Topetia. Etch 236. Jainkoak urriki zaitzala, ene seme. Lard 57. Yainkoak adi nezala! Elzb Po 203.
Jainkoak begira nezala sekulan nere amaz trufatzetik. Barb Sup 19. Jainkoak lagun zitzatela. Zerb Azk 11.
Jainkoak gorde zaitzala bide oietan! NEtx Antz 92. Ez dezala Jainkoak nai! MAtx Gazt 41. Jainkoak berekin izan
dezala. Salav 66. Holako euripetikan / Jeinkuak begira gitzala. Xa EzinB 115. Jainkoak lagun dagidala! Berron
Kijote 81. Gure Jainkoak emango al zion betiko saria zeruan! BAyerbe 50. Sarituko ahal ditu zeruan Jainko Onak!
MEIG II 68.
 (En exprs. como Jainkoak (dizuela, digula...) + sintagma). "Buenos días tengan ustedes, egun on diela Jainkoak"
Lar.  Iainkoak digula hara heltzeko indar, dohain eta garazia. Mat 35. Iainkoak dizula osasuna. Volt 134.
Yainkoak dioela luzeki bizia. Hb Esk 75. Gabon Jainkoak dizula. Noe 19. Gabon Jainkoak dizutela. Zab Gabon
33. Egun on Jainkuak digula. Sor Bar 33. Xinkoak dizula egun on / andere aurena (Sal). Balad 124. Jainkoak
arratsalde on, / Jaun, andere maiteak. Ox 34. Agur adixkidea, Jinkoak egun on. In Etcham 132. Yinkoak tzila egun
hun. Zub 73. Egunon Jainkuak, andre Ana. Etxde JJ 74. --Egun on! --Jainkoak dizuela! Lab SuEm 187. Jainkuak
gau on dizula. In Mattin 149. Biotz-biotzez lendabiziko / arratsalde on Jainkuak. Basarri in Uzt LEG I 307. Kaixo,
Nikolas. Jainkoak gau on daizula. Zendoia 217. Jainkoak didala zorion. MEIG VII 73. v. tbn. Arb Igand 120. HU
Zez 71 (97 Jinko). FIr 156. Barb Leg 142. Lf Murtuts 24. Balad 100. A Ardi 41. NEtx LBB 170. BBarand 142.
Larre ArtzainE 251. Iainko: SP Phil b 1v. Yainko: Elsb Fram 133. Jinko: Egiat 184.
 (En otras exprs. exclamativas o vocativas).  O, Iainko, zeiñak baituzu / gutzaz artha handia. EZ Noel 137.
Plazer duzula, o, ene bethiereko Iainkoa. SP Phil 76. O, Jinkoa, enzün gitzatzü. Bp II 64. Zaren bethiere
benedikatua, o ene Jainkoa! Ch III 8, 3. O, Jinko, egia zirena. Mst I 3, 2. Nere Jauna ta Jainkoa, arren egidazu
grazia munduko atsegiñetan ta atsekabeetan falta eztezadan. Lar STomas 1. Ai, nere Jainkoa, ai! Norgana biur
naiteke, ez bada zure ontasun ta pazienzia andiagana? Cb Eg II 36. Zure handitasunak, o ene Jinkoa! ez du
mugarririk ezagutzen. Mih 54. Oh, Jinko infinitoki hun zirena. Mercy 3. O, Jinko adorablia, / lürra kreiatü düzüna.
Xarlem 363. Ene Jainkoa, maite zaitut ene bihotz guziaz. CatLuz 41. Egizu nitaz, o ene Jainkoa, kreatura berri
bat. MarIl 51. Ene Jainkoa, ene Jainkoa, zergatik utzi nazu? Lard 461s. Ez nezazula abandona, o ene Jainkoa!
Arb Igand 203. Ene Jainkoa, sinhesten dut zu baithan. CatJauf 10. Jinko maitia, egizu nitarik mutiko perestu bat.
JE Bur 22. Yinko huna! Izan ditekeen senarrik gisakuena eman daazu. Zub 44. Urrikal zakizkigu, Jainko maitea!
Xa Odol 168.
 (Como primer miembro de comp.). v. infra otros compuestos más frecuentes.  Bere [Mariaren] Jainko
amatasunaz batere suphertu gabe. Dh 273. Jainko-amorez sutua. Aran SIgn 83. Jainko-gauzen gañean. Ib. 59.
Jainko-maitetasuna biotz-zañetan. Jaukol Biozk 13. Ortako biar Jainko-baimena. Enb 201. Jainko-eskarra
jaritxiko dau. Ib. 136. Jainko-Alaba, / Goteun-emazte, Josu-ren Ama, / beti garbirik ixango dana. Ib. 86. Yesus da
ereilea, Yainko-itzaren azia munduan zabaltzera etorria. Ir YKBiz 71n. Yainko-argizko lurraldea. Ldi IL 107.
Aralar ontan Jainko-bildotsa / gaurgeroz Errege bedi. Or Eus 253. Jainko-mendirat ni sutan joan nintzen. Iratz
185. Yainko-erabakiz, itxaso zabala izan duzute. Zait Sof 154. Jainko-aintzarik aundienera / amaikatxo euskal-
seme / junak dituzu mixiolari. SMitx Aranz 177. Birjiñak berak "Jainko-epaia" / erri-alde eman zuen. Ib. 69. Gain-
lerrora igoek, aldiz, Iainko-ixuri ori pake ta maite goxoan sumatzen dute. Or QA 171. Jainko-edari. Mde Po 81.
Iainko mintzoak au agintzen dit [...]. Or Aitork 281. Aintxe zenbiltzan Jainko-asmotan. Gand Elorri 133.
Ordurarteko Jainko-fedea erortzera ote zijoan? Vill Jaink 32. Iainko-ukitu ori ukan zunik eziñ ukatu. Or in Gazt
MusIx 38. Jainko-laguntza. BAyerbe 177. Askori emon deutso / Jainko-egarria. Ayesta 130. v. tbn. Inza Azalp 24.
Onaind in Gazt MusIx 208. MAtx Gazt 58.
2. (V-gip ap. Etxba Eib; SP, Ht VocGr 372, Lar, Añ), jinko, jaiko. Dios, divinidad (en general). "Iainko arrotzak,
dieux étrangers" SP. "Idole, jainko falsua" Ht VocGr. "Adoratorios, templos de falsos dioses, jainko gezurrezkoen
adorategiak" Lar. "Idólatra, jainko falsoen adoratzallea" Añ. "Los dioses de la gentilidad. Jentillen jainkuak asko
ziran eta izate guztietakuak" Etxba Eib.  Hek ere Iainko arrotzen ondoan disolutoki laster egin ukhan duté. Lç
Adv ** 2r. Ni bidaldu nabela batalla eta gerratako jaikoak, zeñari deretxan Marte. Lazarraga 1153v. Eztuzu eginen
iuramenturik iainko falsoez. Ax 251 (V 168). Batzuek jainkotzat artu zuen Eguzkia, besteak Illargia. Ub 14. Idolo
edo gezurrezko Jainkoak. Ib. 49. Kita itzak idolak, / ore Jinko faltsiak. Xarlem 773. Bere jinkoez hitz eman zuen /
hortaz deusik etzuela erranen. Arch Fab 133. Lurra dute zeru, naturaleza yainko, gaua egun. Hb Egia 125.
Yainkoei gerla egin zioten. Ib. 70. Zurezko eta harrizko jainkoak phorrokatzen dituzte eta Jainko egiazkoaren
laudorioak errepikaz khantatzen. Laph 202. Zin egiten duzularik gure enperadoren jainkoen izenean. Jnn SBi 159
(cf. infra JAINKOAREN IZENEAN). Oihanetako jainkoren bati eskeiniak. Mde Pr 189. Jinkoak eta ez-jinkoak
zurekin izan bite. Ib. 56. Aitortuko ote dugu ez dugula zurezko jainkoetan baino sinesten? Zerb Azk 91. Bera ere
maiz erortzen da Jakintza jainkotzat artzeko tentazioan. Vill Jaink 129. Oi, Melibeu! Atsarte auek iainko bateri
zor dizkiot. Ibiñ Virgil 31. Erriak berak iarri zuen Oktabian iainkoen maillan. Ib. 80n. Jainkoek ordun Tereu
baten mende.
basoillar biurtu zuten. Ib. 50n. Jainko etsaiei, Izadiaren indar itsuei alegia, gogor egitean dago gizonaren
handitasuna. MIH 324. Cánovas zen orduko jainko ttikia, baita kultur gauzetan ere. MEIG VI 69. v. tbn. SP Phil
392. ES 131. Lar DT LXXXII. Cb Eg II 85. Lg I 157. Brtc 269. Añ CatAN 36. AA II 5. JesBih 462. CatLuz 18. Lard
103. Gy 110 (332 y-). Zby RIEV 1908, 206. Lap 326 (V 149). CatJauf 23. JE Bur 124. Ardoy SFran 11. Lasa
Poem 100. Lf CEEN 1973, 126. Berron Kijote 146. Jaiñko: He Gudu 64. Iainko: O Po 53. Zait Plat 21 (Sof 107
y-). Yainko: Elsb Fram 122. Jinko: Ip Hil 127.
 Ez zuan ez buru onik izango Zesar Augustok, Mantuako jainko-kideak bere azken-naian agindurikoa egitan egin
izan bazuan. "Divino Mantuano". Berron Kijote 150.
 (Como segundo miembro de comp.). v. LARRE-JAINKO, MENDI-JAINKO.  Esus beren baso eta gudu-
jainkoa ohoratzeagatik gizonak sakrifikatzen zizkiotela. Mde Pr 189 (v. tbn. gudu-jainko en Berron Kijote 165).
- ALA JAINKOA. v. alajainkoa.
- HEMENDIK JAINKOAREN AURRERAKO. (Fórmula para encarecer la verdad de una una afirmación o la
firmeza de una resolución). "Para aquí y para delante de Dios, emendik Jaungoikoaren, Jainkoaren aurrerako" Aq
1377.
- JAINKOA. (Exclam.).  Jeinkoa! Zer lan hortarik / izanen duzu probetxurik? Arch Fab 231.
- JAINKOAGATIK. Por Dios (súplica). v. jainkoarren.  Laster bitarteko irten zaitezte, [...] nigana laster,
Jainkoagatik. Cb Eg II 115 (Dv LEd 207 Jainkoagatik). Orrelakorik egin badegu / Jainkuangatik barkatu. EusJok
II 141. Bereganatu da, ta ez al dau ezer izango Jainkoagaitik. Or Tormes 59. Zaoz ixillik, Yainkuaitik! Kk Ab II
165. Erdi partia etxetxu orrek / nola daukan eroriya, / Jainkuagatik ez dedilla izan / gaur beintzat or bazkariya.
Uzt Noiz 85. Lasaitu bedi berori, Jainkoagatik, ez naiz-ta isekaz ari. Berron Kijote 227. Eta ez dezazula
Jainkoagatik gutxiets [...] nahi bezain garbi ez derizkiozulako. MIH 164.  --Nora zoazke, gizona! --Kalera, euri
jasetan blaitzera. --Jainkoagatik! Lab SuEm 180.
- JAINKO AITA. Dios Padre.  Tr. Documentado sobre todo en textos septentrionales. Hay ejemplos meridionales
de Ubillos, Inza (Azalp 30), Iraizoz (YKBiz 217 Yainko) y Villasante.  Gure Iainko Aita eternalaren
benedikzionea. Lç ABC B 6v. Iarririk dago Iainko Aita bothere guztia duenaren eskuiñeko aldean. Mat 4. Bedinka
eta begira / gaitzala indarsuak, / Iainko Aita, Seme eta / Spiritu Sainduak. EZ Eliç 293 (v. tbn. Man I 36). Ezin
goazke Iainko Aitagana athe hartaz baizen. SP Phil 91 (He 93 Jainko Aitaganat). Sinhesten düt Jinko Aita potere
oro dianian. Bp I 39s. Ni bekataria, konfesatzen natzaio Jainko Aita guzi-aldunari. Ub 166. Jinko Aita, zelietan
zirena, ükhazü pietate gützaz. UskLiB 138. Yainko Aitak ikusten ditu nahi edo ez ungi eta gaizkiak. Hb Egia 17.
[Jon Doni Petri] Jainko Aitarengana badoa. Barb Sup 133. Erri primitivuek Jainko Aitagan duten fedea. Vill Jaink
16. v. tbn. Gç 38. Lg II 142. Brtc 262. Monho 76. Dh 80. JesBih 458. MarIl 41. Dv LEd 6. Laph 171. Jnn SBi 50.
Arb Igand 104. CatJauf 49. Jinko: FPrS 6. CatLan 11. CatS 14. Ip Hil 170.
- JAINKOA JAKILE.  Hik béno léhen ekhúsi diát, Jínkua jakíle! "Dieu m'en est témoin!". Lrq Larraja RIEV
1931, 239.
- JAINKOAK AILIOTSA, J. DATSALA. Quiera Dios.  Hauk dira (eta Iainkoak ailliotsa liren asko) [...]
erremediorik prinzipalenak. Ax 419 (V 271). Jainkoak ailiotsa zure ontasunak nahi hala gertatu lizen. SP Imit III
45, 4 (Ch oxala, Mst Jinkuak detsala, Ol Jainkoak ba-letsa).  (Con negación).  Jinkoak eztatsala. Mercy 18.
- JAINKOAK APARTA. (Sin aux.). Dios me (nos...) libre.  Txaro esan al-dek?... Jainkoak aparta! Nexka ori
etzaik iñola ere komeni. NEtx LBB 124.
- JAINKOAK BEGIRA. (Sin aux.). Dios nos libre.  Yainkoak beira haren haurra ukitzetik. Hb Egia 44. Jainkoak
begira gure eskuararen galtzetik. Arb Igand 7. Jainkoak begira behin jaidura tzarreri esku hartzerat uztetik. Ib.
150. Ez badire salatari nahi, Jinkoak beira, ez diten izan berak salatuak. HU Aurp 138. Jainkoak begira, guk asto
bat arrapatzetik bidean! Etchebarne 22.
- JAINKOAK DAKI. Sabe Dios.  Ala gorputzetan, ala gorputzetik lekhora, eztakit, Iainkoak daki. Lç 2 Cor 12,
3. Jaikoak daki ze atsegin gutxi euren biotzetan artu eben. Lazarraga 1154v. Iainkoak daki zenbat damu harzen
zuen. Ax 346 (V 230). Jainkoak daki bere gorputz birjinal garbia nola tormentatzen zuen. Cb Just 36. Jinkoak
daki! HU Aurp 135 (Zez 203 Jainkoak). Baserri zalia izan bada, ta erosi zituben Errezillen [...] Jainkuak daki
zenbat zelai. Alz Bern 51. Jainkuak daki zenbateraño / faltatutzen dan itzian. Imaz Auspoa 24, 159. Jainkuak daki
zergaiti. Enb 40. Dena odoletan, Jainkoak daki non ibilirik, heltzen da Akelarrera. Barb Leg 141. Xinan sortua,
Jainkoak daki nun ibilia zen! Ardoy SFran 208. Zenbat ebaki ote zuan gure ama gaixoak? [...]. Jainkoak daki.
JAzpiroz 75. Nahigabetzen gaituen ala ez, Jainkoak daki. MIH 138. v. tbn. Lar, carta a Gandara 1. Dh 71. ChantP
264. Arb Igand 131. FIr 147. JE Ber 41. JAIraz Bizia 71. Etxde JJ 32. Txill Let 52. Anab Poli 137. NEtx LBB 26.
Auspoa 77-78, 265. Olea 239. Larre ArtzainE 14. Yainko: Hb Egia 125. Elsb Fram 114. Iainko: Or QA 169.
 Jainkoak berak daki zenbat mila jendei salbatu zioten bizia. Jnn SBi 55. Predikatzen ari zen bar-bar-bar,
Jainkoak berak daki zertaz. Lf Murtuts 22. Jainkoak berak daki nor garen hobendun. Xa Odol 167.
 Jainkoak dakien egunean etorriko da bakea. SP Imit III 47, 2 (Ch egun batez, Ol Jaunak dakien egunean).
Gañerakoan nagusi arrek Jainkoak dakin loxintxak egin zizkan. JAIraz Bizia 51.
- JAINKOAK DATSALA. v. JAINKOAK AILIOTSA.
- JAINKOAKETZ (-ez SP). "Iainkoakez igorria, envoyé de la part de Dieu, Iainkoaren partez" SP.  Yainkoaketz
zer berri ekarki zatozkigu? '¿Qué respuesta del oráculo?'. Zait Sof 59.
baten mende.
- JAINKOAK GUARDA. (Sin aux.). Dios me (nos...) libre. v. JAINKOAK APARTA.  Eztakit oraingo txanda
ontan [...] danak berdin il biar ote degun. Jainkuak guarda! Anab Poli 63.
- JAINKOAK ZERUA DIOLA (AN-gip). Que en paz descanse (litm. 'que Dios le dé el cielo').  Joxe Mari [...]
gerran il zen. Jainkoak zerua diola. M. Ostolaiz Auspoa 182, 50. Yainkoak zerua diola gizagaixoari. Or QA 43 (v.
tbn. Mi 5).
- JAINKOA LAGUN. a) Dios mediante, con ayuda de Dios.  Nik, badakizu, Arizpe, nor naizen-ta, edatsiko
nizkioke ipuin ta izkirimiritan, Jainkoa lagun! oraintxe asi ta etzi gaberarte, isildu gabe. A Ardi 110. Mintzatuko
nazaitzue, Jainkoa lagun, gaitza tzar orietaz. FIr 169. Lau urte hotan frantses guziak / bermatzen ginen egin-ahala,
/ Jainkoa lagun, hor ezartzeko / gure etsai tzar hori hila! Etcham 119. Jainkoa lagun, bai berpitz hadi, / arbaso
gaitzen Euskadi! Iratz 26. Nexkarekin edo nexkarik gabe berdiñ izango gera. Jainkoa lagun. JAIraz Bizia 61.
Gertapen zoriontsu au, Jainkoa lagun, urrillaren 15an [...] goizeko 10tan izango da. NEtx Nola 36. Ez bait-du bi
sosik ere balio erregintarako, kondesa agian obeki, eta uraxe ta uraxe, Jainkoa lagun. Berron Kijote 91. Luzaro
gabe, Jainkoa lagun, bekainean hartuko dugu muturrekoa. MIH 328. Badu zer esana ugari eta esango ere du,
Jainkoa lagun, gure literaturaren eta hizkuntzaren onerako. MEIG III 93. v. tbn. Yainko: Ol Imit I 13, 4. Or QA
47.
b) "Jainkoa lagun (V), ¡a buscarlo! ¡no hay más que averiguarlo! ¡quién lo sabe!" A.
- JAINKOA LAGUNTZAILE. "Dios mediante, Jainkoa laguntzalle" Lar. v. JAINKOA LAGUN.
- JAINKO ANDRE. Diosa. "Armifera Dea, andrejainko, Jainko andre armak dakharzkéna" Urt II 334.
- JAINKOA PARTE, JAINKO PARTE (L, BN, S sg. Lh; SP). "Sorte de jurement" SP s.v. partea. "Jainko parte!
pàr Dieu (juron)" Lh.  Jainkoa pharte! Pikorrik ez duke sarri. "Dieu m'est témoin!". ChantP 94.
- JAINKOAREKIN BATEAN. "Dios mediante" Aq 1376.  --Noiz partitu nahi du Iauna? --Bihar goizean
iainkoarekin batean. Volt 168s. Guk geureak [bekhatuak] oraiño, gehiago balira ere, Iainkoarekin batean,
erremedia baititzakegu. Ax 117 (V 77). Baratxeka pazienziaz eta irautez (Iainkoarekin batean) hobeki garaitu,
zaizte buru gogorka iarriz baino. "Deo juvante". SP Imit I 13, 4 (Ol Yainkoa lagun).
- JAINKOAREN BEGI. "Hay regiones donde llaman eguzki a la luz solar y eguzkibegi 'ojo del sol' y Jainkoaren
begi 'ojo de Dios' al astro mismo (V-goi-to)" JMB OC I 75.  Eguzkiak izen asko ditu Euskalerrian. Oietako
batzuek "Jainkoaren begia" edo egun argiaren begia (euzkibegi) esan nai dute. JMB ELG 79.
- JAINKOAREN BELATX. "Mariposa" Muj EEs 1915, 264. v. JAINKO-BELATX.  Iguzkiari hegalak zabalduz
distiratzen duen Jainkoaren-oillo (edo Jainkoaren-belatxa, xinxitola pinpiriña). EskLAlm 1909, 13.
- JAINKOAREN BELDUR. a) Temor de Dios.  Gizonén beldurragatik Iainkoaren beldurra utzi ukhan
dukeitenak. Lç Adv ** 7v. Iainkoaren beldurra zori ona da. Hm 142. Jinkoaren beldürra. Bp I 50. Jainkoaren
bildur gabe azi ta bizi zan. Cb Eg II 190. Datza Jinkoaren beldurrean eta haren manuen begiratzean. Mih 27.
Zerurako autuen bigarren marka da Jainkoaren beldur santu bat. AA III 290. Hiri Jainkoaren beldur sainduaren
lokharria jauntziren diaiat. Dv LEd 85. Ez da Yainkoaren beldurra bezalakorik. Hb Egia 37. Sinheste, errespetu,
Jainkoaren beldur eta amodio. Barb Sup VII. Jainkoaren beldurra eta haren gaztiguen dorpea predikatzen zuena.
Larre ArtzainE 284. v. tbn. Iraultza 14. Ub 187. Iainkoaren: SP Phil 27.
 (Con ines.).  Iainkoaren beldurrean aitzinaratzen eta konfirmatzen delarik. Lç Ins G 6r. Umeak Jainkoaren
bildur santuan azitzeko legeak. Cb EBO 53. Haur danik Jainkoaren beldurrean bizi zena. Lg I 352. Jainkoaren
bildurrean azitzea. Ub 223. Guraso zorioneko oiek Judako basoetan Jainkoaren txit bildur andian bizi ziran. Lard
362. Buraso aberats eta Jainkoaren beldurrean bizi ziren batzuenganik. Jnn SBi 96. v. tbn. Dh 140. Zerb IxtS 31.
Jinko: Ip Hil 130.
 (Con -ko, adnom.).  Gizon zuzen Jainkoaren bildurrekoa. Lard 133s.  Guraso Jainkoaren bildur gutxiko
batzuez bizi ziran. Cb Eg II 188.
 Jinkoaren beldur eta amodiozko izpiritu bat. Mih 4.
b) Temeroso de Dios.  Egitzu zure egitekoak gizon zuhur eta Iainkoaren beldur batekin. SP Imit I 8, 1 (Ch Jainko
beldurti, Mst Jinko beldürtieki, Ol Jainkoaren beldurtiarekin).
 (Uso pred.).  Garaiz izan gaitezen / Jainkoaren bildur. Auspoa 39, 89. Jainkoaren beldur ez denaren
beldurtzeko da. EZBB II 8.
- JAINKOAREN BELDURKUNDE. Temor de Dios. v. JAINKOAREN BELDUR.  Galduko duzu Jainkoaren
beldurkundea. He Gudu 111.
- JAINKOAREN BELDURTASUN. Temor de Dios.  Iainkoaren beldurtasuna. Mat 24. Iakiteak zer dakarke
Iainkoaren beldurtasunik ezpada? SP Imit I 2, 1 (Ch Jainkoaren beldurtasunik gabe, Ol Yainkoaren beldurrik).
Zuhurtziaren hatsapena baita Jainkoaren beldurtasuna. ES 187. Zazpigarrena, Jainkoaren beldurtasunaren
doaia. CatBurg 43 (CatLuz 27 Jainkoaren beldurtasun). Andre Jainkoaren bildurtasuna duena, alabatua izango
da. Cb Eg III 378. Seme onen ondorengoak iduki zuen aldi batean Jainkoaren bildurtasuna ta ezaguera. Ub 12.
Sar araz dezan zure bihotzean Jainkoaren beldurtasuna. MarIl 36. v. tbn. CatJauf 108. Iainko: Harb 25.  (Con
ines.).  Haur izaiteko, eta heken hazteko Iainkoaren beldurtasunean. Mat 137. Umeak Iainkoaren
beldurtasunean aztea eta alxatzea. SP Phil 402.
- JAINKOAREN BELDURTI. Temeroso de Dios. v. JAINKO-BELDURTI.  Erretor, bikari eta Jinkoaren
beldürti güzier. Bp II 3. Kristau onak, ta Jainkoaren bildurtiak jan oi duen anbateraño. Ub 189.
baten mende.
- JAINKOAREN DEIKO. "Mendigo, Yainkoaren deiko (V)" A EY III 312. v. JAUNGOIKOAREN DEIKO.
- JAINKOAREN EGUN. Día del Señor.  Zazpigarrena zure Jaun Jainkoaren eguna da. Lard 78. Igandea,
Jainkoaren eguna. Arb Igand 53. Orhoit hadi Jainkoaren eguna bethi atxiki beharko dukala. Zerb IxtS 38.
a
- JAINKOAREN GERRIKO, J. PAXA. Arco iris. "Jainkoaren paxa (AN-ulz)" Garate 1. Cont RIEV 1930, 155.
"Jainkoaren gerrikoa (G-nav, AN-larr), Jainkoaren paxea (G-nav)" A EY I 165. "Jáinkuan páxa, el arco iris" Iz
Ulz.  Yainkoaren paxea agertzen danean, bederatzi eguneko euria (V-arr). A EY I 166.
- JAINKOAREN GRAZIAZ. Por la gracia de Dios.  Aingerua da, Iainkoaren graziaz berak bere zerbitzuko
kreatu zuen integritatean persistitu eta iraun duen Spiritu on bat. Lç ABC I 8r. Sendatu zen Iondone Petri
Iainkoaren garaziaz, eta gelditu zen sendatu gabe Iudas. Ax 109 (V 72). --Kristi zireia? --Bai, Jinkoarean graziaz.
Bp I 43 (v. tbn. Jainkoaren g. en el mismo contexto en CatBurg 9, CatLuz 7, CatJauf 35; Jinkuaren g. en CatLan
18 y CatS 1). Jainkoaren graziaz higitua zen Franzizko. Laph 127.
- JAINKOAREN IZENEAN (Dv). En el nombre de Dios.  Iainkoaren izenean minzo zena menospreziatzen
zutenak. Lç He 12, 25 (TB Jaunaren partez). Probeari emaiten diozunean Iainkoaren izenean. Ax 226 (V 150).
Etzarela ahalke pobre izaiteaz, eta Iainkoaren izenean aumoin eskatzeaz. SP Phil 281. Miserikordia ta limosna
Jainkoaren izenean egin. Cb Eg III 349. Joanesek Jainkoaren izenean bathaiatzen zuela. Lg II 227. Bedeinkatua
izan bedi Jainkoaren izenean datorren Israel-ko Erregea. Lard 429. Moyses bethi Yainkoaren izenenan mintzo da.
Hb Egia 7. Jainkoaren izenean galdatzen diote jan puxka bat. Laph 57. Handiak dire eta miresgarriak Jainkoaren
izenean egin behar dituen gauzak. Jnn SBi 69. Benedikatü da Jinkoaren izenian jin dena. Ip Hil 232. Mois joan
zen Faraonenganat eta bere galdea egin zuen, Jainkoaren izenean. Zerb IxtS 34s. Ongi etorri derautzuet nik
Jainkoaren izenean. Xa Odol 275. Ori egiten baldin badegu / Jainkoaren izenian. BAyerbe 61. v. tbn. Dv LEd
197. PMuj in MEIG I 94. Yainko: Ir YKBiz 377. Or QA 80.
 (En súplicas).  Karitate bat, othoi, jaun gaztea, Jainkoaren izenean. Barb Leg 139. Limosnatxo bat,
Jainkoaren izenean. NEtx Antz 86. Zuhurtziari pixka bat beira, / Jainkoaren izenean. Mattin 63. Urrutiraño ez
beintzat joan, / Jainkoaren izenean! Olea 180.
 "Ezta jinkoaren izenean (BN-lab), no es barato, no es de balde" A.  Hor erdi kitorik bildurik, ez baitziren gero
Jainkoaren izenean izanen Europako merkatuetan! Ardoy SFran 189.
- JAINKOAREN IZENEKO. "Pordiosero, Jainkoaren izenekoa" Añ. "Mendigo, Jainkoaren izeneko (AN-ulz)" A
EY III 312.
- JAINKOAREN KATU (jainkoa(re)n katu Bähr RIEV 1908, 2). Mariposa. v. JAINKOAREN MANDATARI, J.
OILO, J. ZALDI.  "Jainkuen katua, el gato de Dios. Se llama así a la larva de la mariposa (gusano)" Iz ArOñ
141n.
- JAINKOAREN MANDATARI. "Mariposa" Muj EEs 1915, 264. "Jainkoaren manddatari (AN-5vill), yinkoain
mantariak (L-sar), [...] jainkoon mandatarie (G-goi)" EI 358s.
- JAINKOAREN OILO (AN-ulz-erro, yinkoan o. BN-arb-baig ap. EI 359; jinkoaren o. B ap. A (s.v. Jaungoiko);
Añ (jainkoen ollo), vEys (s.v. jaun), Dv (BN-lab) s.v. altxalili). Mariposa. v. jainkoilo.  Duela zenbeit denbora
angles batzu ibili baitire hemen gaindi hemengo apex edo Jainkoaren oilo batzuetarik biltzen. Prop 1892, 57.
Iguzkiari hegalak zabalduz distiratzen duen Jainkoaren-oillo (edo Jainkoaren-belatxa, xinxitola pinpiriña).
EskLAlm 1909, 13. Jainkoaren oillo --eun izen ba ditu-- eietan, inguma. Or Poem 521.
- JAINKOAREN PAXA. v. JAINKOAREN GERRIKO.
- JAINKOAREN TXORI. "Pesiatal, Jainkoaren txoria" Lar. "Jainkoaren xori (Hb), oiseau de Dieu! (juron)" Lh.
- JAINKOARENTZATEKO. De hacia Dios.  Guztiei irakhasten ziotelarik Jainkoarentzateko amodioa eta
beldurtasuna. ES 389. Munduarentzateko aborrimendua eta Jainkoarentzateko amodioa. Jaur 130.
- JAINKOAREN ZAKUR, JAINKO-XAKUR. "Yinko-xakur [...], luciérnaga. Sasi ortan badire yinko-xakur
aunitz" Izeta BHizt2.  Eta Kattalin gorriak eta Jainkoaren zakurrak hiltzen badira ikaragarriko erauntsiak
hasten omen ditun. JEtchep 230.
- JAINKOAREN ZALDI. "Jinkoaren zaldi (BN-arb), especie de gusano grande" A. v. JAINKOAREN KATU.
- JAINKOARI ESKER. Gracias a Dios. v. JAINKOARI ESKERRAK.  Tr. Propio casi exclusivamente de la
tradición septentrional.  Bai, Iainkoari esker. Mat 37. Eztugu, Iainkoari esker, desonheskeriarik akhometatzen.
Ax 178 (V 119). Yainkoari esker da hura gutartean. Hb Esk 118. Jinkuari esker eztügü heben holako gabeziarik.
Ip Dial 101s (Dv Yainkoari esker; It, Ur Jaungoikoari eskerrak). Jainkoari esker liburu gaxtorik ez dugu gure
Eskuaran. Arb Igand 19. Jainkoari esker, oraino ere badira herri onak. HU Zez 12. Deusik ez din izanen, Jainkoari
esker! Barb Sup 68. Zangoak on ditu oraino, Jainkoari esker. Ib. 174. Con un gran apetito / Jainkuari esker. Enb
183. Yainko-ri esker ondo bizi naiz. EA OlBe 24. --Bethi ontsa? --Ba, ba, Jainkoari esker. Larz Iru 128. Jainkoari
esker etziren oro beti eri. Ardoy SFran 156. Ez min-bizia eta holakorik ez, Jainkoari esker. Larre ArtzainE 273.
v. tbn. StPierre 79. Iainko: SP Phil 309. Yainko: Gy 229. Elzb PAd 69. Elsb Fram 161. Jinko: Lrq Larraja RIEV
1931, 239.
 (Con esker antepuesto).  Sahats bat gerthatu zen, / zoiñak, esker Yainkoari, salbarazi baitzuen. Gy 84.
- JAINKOARI ESKERRA. Gracias a Dios. Empleado una vez por Etcheberri de Ziburu, seguramente metri causa.
 Hauk guztiak ioanen dire Iainkoari eskerra, / uriaren ondoan da noizbait denbora ederra. EZ Man I 80.
- JAINKOARI ESKERRAK. Gracias a Dios. v. JAINKOARI ESKER.  Tr. Documentado en autores
baten mende.
meridionales a partir de Aguirre de Asteasu. Hay ejs. septentrionales de Duhalde, Arradoy (SFran 172) y Xalbador
(Odol 136).  Oraindik badet denbora, Jainkoari eskerrak, ilzerakoan egingo det bizitza guziko konfesio bat. AA
III 531. Jainkoari eskerrak, dio San Agustinek, ezpadauku egiten daukun baino miletan gaitz eta bide-gabe
gehiago egiten. Dh 187. Jainkoari eskerrak, / bizi naizenean! It Fab 44. Bai, motel, Jainkoari eskerrak ni ondo
bizi nauk. Zab Gabon 27. Zeuri ezer egin eztautzunian, Jainkuari eskarrak. Kk Ab I 66. Ondo, Jainkoari eskerrak.
Alz Txib 100. Jainkoari eskerrak, amabost egun buru sendatu yatan zauria. Or Tormes 63. Bañan, azkenean, /
Jainkoari eskerrak ontan naizenean! Lek EunD 31. Jainkoari eskerrak ortan joan zitzaizkan egunak. JAIraz Bizia
116. Zu Jainkoari eskerrak antziñako erara sendo egiña zaude. Lab SuEm 170. Amak miña pranko artu zuan,
baiña besteak ez, Jainkoari eskerrak. JAzpiroz 57. Oraingoan, Jainkoari eskerrak, liburu biribila eman digu
argitara. MEIG II 129. v. tbn. NEtx Nola 22. Bilbao IpuiB 144. Berron Kijote 130. BAyerbe 114.
- JAINKOARI EZ DATSALA. Dios no quiera. Cf. JAINKOAK DATSALA.  --Ezta beraz Kürütxiaren materia
adoratzen? --Jinkoari eztatsala. Bp II 51.
- JAINKOARI KONTU EMAN (AN-gip). Empleado en fórmulas para dar noticia de la muerte de alguien: X-k
Jainkoari kontu eman diola...  Artzen du gelditu zitzaigun seme bakarra tipus gaizto batek eta ogei ta laugarren
egunean Jainkoari kontu eman zion. Zab Gabon 39. Cf. Cb Eg II 104: Goazen, bada, nere anima, Jainkoari kontu
ematera.
- JAINKOARI LIOTSA. Dios quiera. v. JAINKOAK AILIOTSA.  Yainkoari liotsa nik ikusi izatea, esan zun,
Yainkoari liotsa! Or Mi 146.
- JAINKOARI NAHI DAKIOLA (Lar). Quiera Dios. "Dios lo quiera" Lar. "Dios me libre de eso, Jainkoari nai
eztakiola" Ib.  Jaikoari nai ez dakiola zu joan da ni eben gera nadila. Lazarraga 1151v. Jainkoari nai dakiola.
Zab Gabon 29. Jainkoari nai dakiola ongi bukatzea. Berron Kijote 118. Ez dakiola Jainkoari nahi! MIH 82.
Badira, Jainkoari nahi dakiola, oraindik erantzunaz oroitzen direnak. Ib. 215.
- JAINKOARREN. v. jainkoarren.
- JAINKO HAUR. Niño Dios.  Horra nola hedatzen duten / Jainko <-au-> Haur hunen gloria. Gç 77.
- JAINKO HAURTXO. Niño Dios.  Gurtu gatzaion Yainko / aurtxoari biziok / eta illok. Ldi BB 54.
- JAINKOAZ. "On dit aussi Jainkoaz, par Dieu. Mais généralement cette forme équivaut à je vous en supplie" Dv.
- JAINKOAZ ALATU (A, que cita a Dv). "Jurar" A.  Jainkoaz alatzea, berriz, usu izan ez bedi zure ahoan. Dv
Eccli 23, 10 (Ol zin egiteko oikuntza).
- JAINKO-BATAIO. "Jinko-batheiak (S-bas), réveillon de Noël" Lh.
- JAINKO-BEGIRAMEN. Respeto por los dioses.  Ez zion honi [Ulysseri] agian jainko-maitasunak gehiegi
eragingo, baina bai jainko-begiramenak edo, garbiago esateko, jainko-beldurrak. MIH 324.
- JAINKO-BELAR. "(Hb), medicinier (bot.)" Lh.
- JAINKO-BELATX (jinko- S; Foix ap. Lh). Ref.: Lh; EAEL 94. "Papillon" Lh. v. jainkoilo, JAINKOAREN
BELATX.
- JAINKO-BELDUR. a) Temeroso de Dios. v. JAINKOAREN BELDURTI.  Azkenean badira aiphatuak
gathozen baino Jainko beldurrago direnak, bekhatu diren ta bekhaturat daramaten guziak higuintuztenak. Birjin
149. Zer diozue, ihardetsi zeraien emazteki Jainko-beldurrak? Dh 204. Liburu onak irakurriz, sortzen zaizkoten
dudak gizon jakintsun eta Jainko-beldurrekin argituz. Ib. 141. b) Temor de Dios, de los dioses.  Jainko-bildurra
muga altxatuaz / il bedi erabatetan. Or Eus 254. Ez zion honi [Ulysseri] agian jainko-maitasunak gehiegi eragingo,
baina bai jainko-begiramenak edo, garbiago esateko, jainko-beldurrak. MIH 324.
- JAINKO-BELDURTI. Temeroso de Dios. v. JAINKOAREN BELDURTI.  Mintza zaite zure egitekoez gizon
zuhur eta Jainko beldurti batekiñ. Ch I 8, 1 (Mst Jinko beldürtieki).
- JAINKO-EME, -EMAKUME. Diosa. v. jainkosa.  Yainko-eme oriei ots egiñaz otoi ta arrenez auspezturik.
Zait Sof 135. [Mari Urraka] batean samur samurra, emakume maitemindua antzo, bestean isaz eta isekaz, txarra:
zeren jainko-emea bait da. Mde Pr 140. Iainko-emeok Iainko-emeei, Eskerrak Museei / emen eskeini zizkien
Espeusipak, / eskeini zioten iakitearen esker onez. Zait Plat 21. Ekarri dozuezan gizonok ez dira gurtza-ausle, ezta
gure jainko-emearen biraolari be. Ker Act 19, 37. v. ej. de Ubillos (jainko-emakume) en JAINKO GIZON.
- JAINKO-ERAMAILE. "Deífero, jainko-eramallea, jainko-eroallea" Lar.
- JAINKO ESPIRITU SANTU. Dios Espíritu Santo.  Jainko Spiritu Saindua, urrikal gakizkitzu. EZ Eliç 344.
Iainko Espiritu Sainduaren espos guziz onetsia. SP Phil 546. Jainko Izpiritu Saindua, urrikal gaizkitzu. MarIl 41.
Jinko Aitaren alhaba da, Jinko Semiaren Ama, Jinko Espiritü Saintiaren Espusa. Ip Hil 213.
- JAINKO GIZON (Hb ap. Lh). a) Dios Hombre.  Deitzen da Jesus-Kristo edo Jainko Gizona. Gç 213. Zointan
ezpaita figurarik lege zaharrian bezala, baina bai erideiten egiazko Iinko gizon bat. Tt Arima 13. Jesu-Kristo,
Jainko Gizon egiazko au errezibitzen degula Komunio Santuan. AA III 589. Hark eman zuen mundurat Jainko-
Gizona. Dh 261. Jainko Gizonaren bizitza ikusi degu; emendik aurrera Jainko Gizonaren eriotza ikusiko degu.
Lard 436. Adoratu dezadan / Jainko Gizon ori. Zab Gabon 45. Jainko Gizonak aneietarik horra zer duen emaitza!
Ox 79. Iainko-Gizon Iesukristo --Iainko Berbera zer-izanez eta Nor-izanez, baiña gorputz animaz gizon--. Or QA
154. Teresak beti Maisua du agotan, Iainko-gizona. Ib. 162. Seme-Jainkoa Jainko-Gizon egin zedilla erabagi
eban. Gand Elorri 133. v. tbn. Lg II 167. Brtc 95. Ub 151. Zby RIEV 1908, 207. Arb Igand 99. SMitx Aranz 113.
 Dios (contrapuesto a jainko-emakume 'diosa').  Orregatik, jende itsu aen ustean, Idolo batzuek ziran jainko-
baten mende.
gizonak ta besteak jainko-emakumeak. Ub 37.

b) Devoto, hombre de Dios, religioso.  Yainkorik nahi ez dutenek ez dute nahi Yainko gizonik. Hb Egia 29.
Yainko-gizon maitagarri ura euskel-egunkariatzaz mintza zitzaidan. Ldi IL 76. Yainko-gizon auen soñekoak bai
kolkope sakona! Ib. 76.
c) (Pl.). Los dioses y los hombres.  Ezabatuko baliz iainko-gizonen arteko eztabaida. Zait Plat 34.
- JAINKO-JAINKOSA. (Pl.). Dioses y diosas.  Huna jainko-jainkosa horien izenak nundik atera ditugun. Lf
CEEN 1973, 125n. Jainko-jainkosak aurrenik, hain giza-irudiko eta halaz ere hain bestelako. MIH 323. Antzinako
jainko-jainkosen makina miresgarria. Ib. 242.
- JAINKO JAUN. Señor Dios.  Tr. Documentado sobre todo en autores septentrionales. Hay además ejemplos
meridionales de Lardizabal, J.I. Arana (SIgn 99), ArgiDL (158), F. Irigaray, Iraizoz, Orixe (Aitork 367 Iainko
Iaun), Olabide y M. Atxaga (Gazt 15).  Onhetsiren duk, bada, eure Iainko Iauna. Lç Mc 12, 30 (He, TB, Dv,
Leon Jainko Jauna, Ol Yainko Yauna; IBk Jauna, zure Jaungoikoa). Zaretela saindu, zeren ni zuen Jainko Jauna
bainaiz saindu. SP Imit IV 11, 7 (I 25, 9 Iainko Iaun). Jainko Jaun adoratua, / Mariaren sabelean / ediren da
zarratua. Gç 145. Jainko Jauna guzien gaineko. Iraultza 15. Jinko Jaunak eman tü hamar manü. Etch 666. Ni naiz
Abraham-en Jainko Jauna eta Isaak-en Jainkoa. Lard 35. Nola biziko giren / Jinko Jaunak daki. Bordel 126.
Jainko Jauna bera jarriko da gure alde. Jnn SBi 3. Zazpigarren egunean duk Jainko Jaunaren larunbata. Arb
Igand 69. Bazakian Jinko Jaunak / gure behar handia. UNLilia 14. Jainko Jaunari usoak baño usa kumeak
gozoago zaizkio. FIr 133. Jainko Jaunak zerutik / lagunduren gitu. Etcham 168 (136 Jinko J.). Israeldar asko
beren Yainko Yaunagana itzularaziko ditu. Ir YKBiz 3. Aipa zazue jende guziek Jainko Jauna. Ardoy SFran 347.
v. tbn. ES 200. Lg I 259. Brtc 92. Monho 102. CatLuz 4. MarIl 26. Arch Fab 81 (131 Jinko Jaun). Dv LEd 194.
Laph 151. LuzKant 72. Zby RIEV 1908, 209. CatJauf 2. Barb Sup 16. Ox 90. Balad 244. Iratz 156. Lf Murtuts 45.
Zerb IxtS 38. Mde Pr 175. Xa Odol 343. Iainko Iaun: Mat 182. Harb 412. EZ Eliç 392. Ax 337 (V 224). O Po 57.
Hm 134. Yainko Yaun: Elsb Fram 152. Jinko Jaun: Bp I 17. Mercy 103. CatLan 163. Egiat 275. Xarlem 1132.
UskLiB 220. ChantP 140. Ip Hil 214. Balad 116.
 (Vocativo).  Zarela benedikatua, ene Jainko Jauna, gertatzen zaizkigun guzietan. SP Imit III 45, 1. Lagun
nazazu, ene Jaiñko Jauna, lagun nazazu. He Gudu 93. O, ene Jinko Jauna, zü zira ene huntarzüna oro! Mst III 3,
5. Ene Jainko Jauna, orhoit zaite nitaz. Lg I 234. Oh, Jainko Jauna! Dh 153. Zelietako Jinko Jauna, zuri
gomendatzen nüzü. Etch 246. Jainko Jauna, zuk, iguzu / gure artean bakea. Etcham 48. Jainko Jauna! Ez
dauzkitzute balinba itho? JE Bur 17.
- JAINKO-LEGE. Ley divina, ley de Dios.  Jainko-legea irakhatsiz. Dh 249. Herri bateko gizon guziek nahi
ukanikan ere Jainko-legea bazterrerat eman, zuzen kontrako legea litake. HU Aurp 83. Jainko-lagija zuzen
gorderik. Enb 50 (110 Jainko-lege). Bazabiltzanak nun-nahi Jainko-legearen predikatzen. JE Ber 66. Naiz Jainko-
legeak naiz gizalegeak onesten bait-du. "Las [leyes] divinas y humanas". Berron Kijote 98. v. tbn. NEtx LBB 13.
- JAINKO-MAITASUN. Amor por los dioses.  Ez zion honi [Ulysseri] agian jainko-maitasunak gehiegi
eragingo, baina bai jainko-begiramenak edo, garbiago esateko, jainko-beldurrak. MIH 324.
- JAINKO MAITEA. (Exclam. de asombro, sorpresa).  Baionan? Jainko maitea! Haraxko da Baiona! Barb Sup
21. Gezurra baitzen, ez ttipia. Ba eta zuek orok sinetsi!... Jainko maitea! JE Ber 103. Zein da or barreneko bidetik
datorrena? Jainko maitea! Juana da ta! NEtx LBB 26. Jainko maitea! Zer iritxi da / orain nere belarrira? Olea
64.
 (Precedido de Jesus).  Jesus, Jainko maitea! Zer da hau! Barb Sup 42. Jesus, Jainko maitea! Nondik dakizu?
Ib. 88.
- JAINKO-MUKUR. "Jinko-mükhür (S-bas), bûche de Noël" Lh.
- JAINKO-OLINPO. Olimpo de los dioses.  Auzpezturik ikusi genun, Lur eta Yainko-Olinpo-ari otoi bera egiten.
Zait Sof 152.
- JAINKO PARTE. v. JAINKOA PARTE.
- JAINKOPE. (Con suf. local de declinación, en sing.). En Dios.  Jaunagan zure (beorren) menpeko dezu.
Jainkopean oso zure (beorrena) dezu. NEtx Nola 13 (despedidas epistolares entre clérigos).
- JAINKOREN JAINKO.  Zure laguntza-bidez idazu / damu erdiragarria: / ikusiko dut Jainkoren Jainko /
itzaltzen ez dan argia. "Mientras Dios es Dios". Or Eus 123.
- JAINKO-SAGAR (jin- S ap. Alth Bot; Dv  A, H s.v. sagarra). "Pommier, sagartzia. Melgak dira: üzta sagarra,
arneta beltxa eta xuria [...] pea sagarra, Jinko sagarra" Alth Bot 48. "Una variedad de manzanas" A.
- JAINKO SEME (Dv). a) Dios hijo. "Le fils de Dieu" Dv.  Tr. En textos septentrionales se documenta desde
Etcheberri de Ziburu; al Sur los ejs. son del s. XX.  Iainko Semea sorthu zen heian. EZ Noel 67. Berdin zuk
iaioko duzu / Iainko Seme bizia. Hm 137. Jinko Seme, mündia arrerosi düzüna, ükhazü pietate. UskLiB 141.
Yainko Seme bezala duela indarra bekhatuen barkhatzeko. Hb Egia 52. Jainko Seme gizon eginaren imaiak. Elsb
Fram IX. Jinko-Semiaren Ama izan behar ziana. Ip Hil 14. Nola deitzen da Jainko Seme gizon egina? CatJauf 37.
Buruz buru Iainko-Semearekin ari da. Or in Gazt MusIx 34. Jainko Semea zarenaz geroz baitakizu denen berri.
Xa Odol 265. v. tbn. Gç 36. Dh 261. MarIl 41. Laph 214. Zby RIEV 1908, 412. Arb Igand 114. Inza Azalp 51.
Barb Sup 134. Ox 79. Enb 146. Balad 237. Iratz 116. Or Poem 539. SMitx Aranz 180. Iainko: SP Phil 546. Yainko:
Ir YKBiz 48n. Jinko: CatS IV. UNLilia 8.
baten mende.
b) Hijo de Dios, cristiano.  Ez nian uste bazela / Jainko-semetan gezurrik. Balad 210. Ilunpetik auhenez maiz
entzun dutana, / euskaldun Jainko-semen goizaren begira. Iratz 145.
- JAINKO TTIPI, JAINKO TXIKI. a) Saludador, curandero.  Beharbada gure irakurtzale gaztek ez dakite zer
den saludadore bat? Gure zaharrek izen hori emaiten zioten "jainko ttipi", "donatu" edo basa-medikueri; hots,
diplomarik gabe... eri artatzen eta noiztenka sendatzen ari zirenei. Herr 16-5-1963, 1.
b) Ídolo (fig.), persona admirada.  Cánovas zen orduko jainko ttikia, baita kultur gauzetan ere. MEIG VI 69.
c) "Ik Jainko ttikiyan berri eztakik, tú no sabes nuevas del dios pequeño (significa que no entiende la vida de este
mundo) (G-to)" AEF 1924, 50. "Orrek Jainko txikerraren barri eztaki, ése es muy sencillo; litm. ése no tiene
noticias del dios chiquito (V-ger)" A EY III 335.
- JAINKO-UKATZAILE (Dv (-kh- s.v. jainkogabe)  A). "Ateo" A. v. jainkogabe.  Ala mintzo dira gaurko
jainko-ukatzailleak. Vill Jaink 35s.
- JAINKO-USTEKO. Falso dios.  Beronen aldamenean ba ote zituzten beste jainko txiki edo jainko-usteko
izakien edo indarren siñeskerak eta siñeskeriak? Vill Jaink 23.
- JAINKO-XAKUR. v. JAINKOAREN ZAKUR.
- JAINKOZKO. v. jainkozko.
jainkoaganatu, jainkoganatu.  Llevar a Dios.  Biak aisa santuak bereganatu, edo obeto esateko
Jainkoaganatu zituen. Aran SIgn 89. Erdaldunak ere leku santu ura ikustean esaten baldin badute ezin itekela
bertan egon animea Jainkoganatu gabe. Ezale 1899, 14b.  Aiñ [zebiltzala], ordea, otoitzeratuak eta
Jainkoaganatuak [...] eze hura bigarren Manresa santuari zeritzaion. Aran SIgn 93.
jainkoaganonzko.  (Virtud) teologal. v. jainkokindar.  Birtute Theologalak edo Jainkoaganonzkoak dira

hiru. CatBurg 41.
jainkoaizun (Lc, S, R ap. A; SP, O VocPo  H, Dv), jainkoizun, jainkoixun.  Falso dios, dios pagano; ídolo.
"Iainkoaizuna, Dieu feint, idole" O VocPo.  Iainkotan bat huts iauretsak / eta bertzerik sinhetsak / Iainkorik ez
Iainkoaizunik / ezin datekiela hunik. O Po 53. Ielozkor iarri behar gare gure aiphamenaz, bainan hartaz eztugu
Iainkoaizunik egin behar. SP Phil 225. Ez da jainkorderik Jakob baithan, eta ez da jainkoaizun itxurapenik
ikhusten Israel baithan. Dv Num 23, 21. Bertako jainkoaizunei (idolo) arren baño arren [eskatuaz]. EEs 1913,
178. Bertara jeixten ziran noski jainkoizunak (dioses) euren jolas eta dantzak egitera. J.M. Tolosa ib. 113.
Antziñako jainkoizunen edesti eta orduko sinismen eta oituraen aztarnak. JMB LEItz 90. Bako jainko-ixunak emon
ei eutsan eskuaz-ikutu-eikian-edozer urre bigurtzeko doaia. Otx 120n. Euskal-jainkoizunak. JMB ELG 102. Suak,
burestunak eta loreak eguzki-jainkoizuna goraldutzeko. Ib. 81. Berriz ere iainko aizunen iauretxe egin zan. Or
Aitork 174. Egia da Jainko bakar orren ingurumarian jainko-izun askoren moltzoa sarturik zegoela. Vill Jaink
26. Apol, gerkarren jainko-izuna, artzaien babesle. Ibiñ Virgil 47n. Ladraok finkatua zuen zurezko jainkoaizun
tripa handi itsusi bat. Ardoy SFran 210. v. tbn. Zelaiberri Herr 8-10-1959, 4. Erkiag Arran 36. Jainkoizun: JBDei
1919, 354.
- JAINKOAIZUN ADORATZALE. "Idolâtre" T-L.
- JAINKOAIZUNEZKO. (Adnom.).  Jainkesa oni eta beste jainkoizunezko izakiai eta illen gogo edo animai
ika itz egiten zaie. JMB ELG 86.
jainkoaizunkeria, jainkoizunkeria.  Idolatría.  Guzurrezko jainkoak gurtu ta sinistea da jainkoaizunkeria.

KIkV 61. Jainkoaizunkeria, siniskeria, doneaustea, ta errelijioaren kaltezko beste oben guztiak debekatzen dizkigu
lenengo aginduak. KIkG 48.
jainkoaizuntiar. "Idolatra, idolâtre" Dv.
jainkoar. v. jainkotar.
jainkoarren (V-m ap. A). 1. "Por Dios" A. v. JAINKOAGATIK.  Aita, Jainkoarren, etzazula orrelakorik
egin. Etxde AlosT 68. Ez, Jainkoarren, ez horrelakorik! Mde HaurB 78. Kontuz, Jainkoarren olako pekaturik
egiteagaz! Bilbao IpuiB 254. Ez dezagula, Jainkoarren, guregandik hastan eta gaitzets. MIH 230.  Jainkoarren
eskatzen dizut. A Ardi 110. Oba dok, bada, Yainkoarren eskatu, ostu baiño. Or Tormes 77.
2. Por los dioses.  Iñola ere ez, yainko arren! Ez nazazu ortaratu, arrotz. 'Por los dioses'. Zait Sof 43. Areago
itz egiterik ez ezaiozu utzi, yainkoarren! Ib. 52.  Yainko-arren eskatzen dizuet! Zait Sof 145.  (jainkoak-arren).
 Orain, ordea, erriko yainkoak-arren eskari au dagitzut. Zait Sof 23.
jainkobatar.  Monoteísta.  Gozik ginen gu girixtinotu, / ja jainkobatar ginenak. Zby RIEV 1909, 399.
baten mende.
jainkode (Lar), jenkode (Lar). "Deidad" Lar.  Bedeinkatuak izan bitez nere pauso galduak onera zuzendu
dituzten basoko jainkodeak. "Los genios". Otag EE 1882c, 534. Illargi misteriosoaren argian, eta gaueko sorgin
eta jainkodeak euren alde duten egikaripean. "Hadas y genios de la noche". Ib. 535.
jainkodun.  (?).  Gorderik erlijio / bakar Jainkoduna, / gure aiton prestuben / legedi kutuna. KarlBB 186.
jainkoerazko. "Deífico, deiforme" Lar.
jainkoerdi (Lar), jainkerdi (Lar). "Silenos, semidioses, fabulosos, silenoak, jainkoerdi gezurrezko batzuek" Lar.
"Semideo, semidios, jainkerdia" Ib.
jainkoesa. v. jainkosa.
jainkoetsi (Dv, que cita a He).  Idolatrar, tomar a alguien por dios. "Diviniser" Dv.  Ederretsi behar dugu gure
omen ona, ez, ordean, jainkoetsi. He Phil 226. Esker ona eman bear diegu, bai, naiz olerkarieri, naiz mistikueri;
baiñan ez duguz [sic] Iainkoetsi bear. Or in Gazt MusIx 44.
jainkogabe (SP (in m.), Dv, H), jainkobage (Lar).  Ateo; no religioso. "Ateista <-the->, ateo" Lar. v. JAINKO-
UKATZAILE.  Bertze aldetik, herri-eskola Jainko gabe hura. HU Zez 111. Bakarrik luzamen izpi bat utziko
diote, han hemenka, eskola Jinko gaberik oraino aski handirik ez den tokietan. HU Aurp 142. Rusian Jainko-
gabeak nausitu. Othoizlari 1968 (n.º 51), 4.
- JAINKOGABEKO. Ateo; no religioso.  Guri manatzeko ez da gai / Jainko gabeko puxantik. Zby RIEV 1909,
400. Erri ateorik edo jainkogabekorik ezta egundaiño aurkitu. Vill Jaink 24. Gure egunotan egin dira saioak
Jainkogabeko Moral berri bat antolatzeko. Ib. 76.
jainkogabetasun (H). "Athéisme" H.  Zer iritxi da jainkogabetasunaren alde emezortzi eunkiren buruan egin
diran lanakin? "Propaganda deísta o atea". Otag EE 1884a, 311.
jainkogai.  Que puede llegar a ser dios.  Botere guziak balauzke eskuetan, jainko litakelakotz, edo bederen-
bederen jainko-gai. Lf in Zait Plat XVI.
jainkogarri.  Divino.  Hek dira extasak edo eramaitzak, sentitu eta pairagabetasunak, bat egite Iainkogarriak,
bertze formaratasunak. SP Phil 186 (He 187 Jainkoarekiñeko batetaratzeak).
jainkogetsu.  Devoto.  Baña, atsotxo jainkogetsua (devoto), zer... zer da orain zugan dakusguna? Zam RIEV
1907, 426.
jainkoilo (-ll- AN-erro, BN-lab), jinkoilo (BN-ciz, S; Gèze, Dv (-illo S)). Ref.: A (jinkoilo); EI 359; EAEL 94. 
Mariposa. "Papillon" Gèze. v. tximeleta, JAINKOAREN OILO, JAINKOAREN MANDATARI, JAINKO-
BELATX.  Orhit düzia Lehen-Süge hura ikhusirik, jinkoilluaren harra bere khokotsian bezala, bere egongiak
lürpian edo ifernietan obratzen. Chaho AztiB 6. Jinkollo baten lana da zeta. Ip Dial 4 (It inguma, Ur txiribirija,
Dv pinpiriña). Erliak sortzen dira jinkolluak bezala, eta jaten die eztia. Ib. 11. Gero tximirrika edo jainkollo
pollitena egiñik ateratzen dira. Inza Azalp 110. Har-joak, jainkoilo ttipi baten herexak. Gatxitegi Laborantza 115.
jainkoilotu, jinkoilotu.  Convertirse en mariposa.  Bedatsian elkhiten dira küskütik jinkollotürik. Ip Dial 7 (It
inguma biurturik). Hain izigarri edireiten düt har baten jinkollotzia zuña hil baten arraphiztia. Ib. 8.
jainkoirudi.  Idolo. v. jainkomolde.  Arein jainko-irudi ta marrazki guztiak apurtu eta mendietako arein toki
santuak lurreratu egizuez. Ker Num 33, 52. Hortik zehar nenbilela zuen jainko-irudiak ikusten, aldare bat aurkitu
dut. IBk Act 17, 23.
jainkoizun, -ixun. v. jainkoaizun.
jainkojakinde (Lar).  Teología. v. jainkojakintza.  Jainkojakindea deritza Jainkoaz eta Jainkoaren gauzaz
hitzegiten duen jakindeari. Lar DT XLIX. Liburutxo au ezta Iainkoiakindeko (teologia-ko) liburua, ta erriak berba
egiten daben gisara berba egiten dot. Ag AL 110n.
baten mende.
jainkojakintza.  Teología. Figura como neol. de Lhande en Eusk 1919-1920 (II), 94. "Jainkojakintzarako
onetsia (Licenciado en teología)" Eusk 1919-1920 (I), 23. v. jainkojakinde.
jainkojale (Dv (s.v. jainkozale)  A). "El que se adhiere más a las formas que al espíritu de la religión" A. 
Eliza barnerat ereman ninduen. [...] Han ziren nere bi jainko-jaleak. Herr 17-5-1962, 4.
jainkokaraki. "(He), divinus, divin" Dv.
jainkokeria.  Sucedáneo de Dios.  Jakituriak andiak dira, / urria argitasuna, / jainkokeriak egin gurean /
galdu da gizontasuna. Auspoa 39, 102.
jainkoki. 1. Ente de naturaleza divina.  Graziaz, Jaunaren izatea guganatzen duan jainkokiaz, betea. Inza
Azalp 155. Gizatasun ua aingeruki, obeki esan, Iainkoki uts eta garbi bezala biurtzen zaio nere idurimenari. Or
QA 157.
2. Ídolo.  Fetixak badituzte, bere buruen eta bere azinden xarma gaixtoetarik begiratzeko, jainkoki xehe batzu.
DRA (sin ref. alguna).
jainkokindar (Lar). 1. (Virtud) teologal. v. jainkoaganonzko.  Batez ere iru [birtute] jainkokindarrak eta
jangoikozkoak. Legaz 37 (CatLlo 56, CatLuz 21 teologalak). 2. "Yainkokindarra, théologien" Lecl.
jainkokindari (Lar).  Teólogo. v. jainkokindelari.  Abisu galdegiogun zenbait jainkokindari argituri. Birjin
490.
Bertan izantzan ezagutua bere denporetako jainkokindari onenetzat. Ag Lar 549.
jainkokinde (Lar; y- Lecl).  Teología.  Ikhasten hari ziren [...] bapildean, ta hagitz aintzinatuz zoazin
jainkokindean. Birjin 445. Jakinde asko eskuratu nai izan zituen, sumulak, izetakindi edo fisika, eta teologi edo
jainkokindeari batean ekiñik. Aran SIgn 64. Jainkokinde sagradua berriztatzeari gogotik ekiñ zion. Ib. 89.
Jainkokinde edo teologiako maisu izendatu (Donostia, 1879). JFlor. Juan zan jainkokindea ikastera Salamankako
ikasleku izen andikora. Ag Lar 549.
jainkokindelari.  Teólogo. v. jainkokindari.  Nolaere bai ziran jainkokindelari argien ta adituenetakoak [...]
aurrenengo erausian ezagutu zuten arkume janzian ari zitzaien otsoa. Aran SIgn 99.
jainkokoi.  Devoto, piadoso.  Seme ain maitagarri, jainkokoi eta kontuzkoa. Arr Bearg 280 (ap. DRA).
jainkolari.  Teólogo.  Yainkolariek diotenez, animaren auzia, ilda berela, gorputzetik bakandu dan tokian
bertan gertatzen omen din. Or QA 112.
jainkolario.  Atenastarrak! jainkolario xamar ikusten zaituet. "Superstitiosiores" (Act 17, 22). Or Jaink 26 (Lç
debotegi, Dv jainkozaleegi, Ol yaureskor).
jainkomin.  Sentimiento hacia Dios.  Liburu hau irakurriko duenak laster ezagutuko du jainkomina dela
hemen, familiako maitasun minarekin eta herriminarekin. Larre in Xa Odol 16.  Igorrazu, anai, oinhaze
ernegarri, / Iainko-min sakona, barne-gogo bizi. "Dolor de Dios". Or BM 134. Alaxe, Iainko-miñ orrek arturik
Iainkoaz minki oroitzen gera, ta miñ ori beste sendabiderik ez dugu, ots, Iainkoa minki oroitze uts utsa beste
sendabiderik. Or QA 143.
jainkomolde. "Idole" Dv.  Xehaka zatzue jainkomoldeak eta debuila zatzue toki gorak. Dv Num 33, 52 (Ker
jainko-irudi). Zuen jainkomoldeak ikhustean, aldare bat ere aurkhitu izan dut. Dv Act 17, 23 (He jainkoen figura,
BiblE jainko-oroitarriei).
jainkontza.  Naturaleza divina. v. jainkotza.  Jainkonz bakar onetan bai dirala iru person Jangoikonz
berarekin bat, baña person berezi, bata ez beste diranak. Mb IArg I 356. Zeren bat den iruren Jainkonza ta
Jainkonz bakarrak Jainko bat baizik ezin dagiken. Ib. 357.
jainko-orde. v. jainkorde.
baten mende.
jainko-ordeko.  Sustituto, representante de Dios.  Guraso ta etxeburuak, zuek Jainkoaren lekuan ispillu bat
edo Jainkoordeko biziak bezala zerate etxekoenzat. Cb Eg III 386. Justiziako Alkate ta beste Jaunai ta Nagusiai
Jainkoordekoai bezala zor diote erreberenzia. Cb SIgn 177.
jainkorako.  Divino; místico.  Donibane Gurutz-en Iainkorako Maite-eresia begi egin nizun. "Cántico a lo
divino". Or in Gazt MusIx 10. Luis Iainkorako olerkietan atsegaitz ageri bada ere. Id. ib. 40.  Iainkorako artu
ezkero, gaztelaniz ez dute beiñipein olako lizunkeririk. "Si se tornan a lo divino". Or in Gazt MusIx 12.
jainkoratu. 1. Llegar a Dios.  Airez-aire gateko eta zeruz-zeru, / zirimiromirolan Jainkoratu arte. Iratz 131.
 Llevar hacia Dios.  Adiskidetzeko egarria [asetzen du] bihotza Jainkoratuz. Othoizlari 1961, 357. 2.
Convertir algo en místico, divino.  Garaiko egikera izan zan giza-eginkizunak jainkoratzea. Gazt MusIx 159.
jainkoratze.  Acción de convertir algo en místico, divino.  Jakiña danez, Barne-eresia errotik eta dan-danez
Leloen leloa-ren jainkoratzea da. Gazt MusIx 159. Bi jainkoratze-iturri mugatzen ditu D. Alonsok. Ib. 159 (v. tbn.
161).
jainkorde. 1. "Vice-Dios" Lar. 2. (Dv  A), jainko-orde. Ídolo, falso dios.  Ez da jainkorderik Jakob
baithan, eta ez da jainkoaizun itxurapenik ikhusten Israel baithan. Dv Num 23, 21. Debrua atheratu zen jainko-
ordearen iduri hartarik. Jnn SBi 176. Beren bear guziak yainkordeai, gezur-yainkoai yakin-araziz. Ir YKBiz 129.
jainkosa (BN ap. A (s.v. -sa); SP  Dv, Lar), jinkosa, jainkoesa, jainkesa.  Diosa.  Tr. Propio de la tradición
septentrional. A partir de finales del s. XIX aparece tbn. en textos meridionales.  Ezpaitute zuen iainkosá
difamatzen. Lç Act 19, 37 (He jainkoesa, TB yainkosa, Dv, IBk, BiblE jainkosa; Ol andregoiko, Ker jainko-eme).
Venus iainkosa lizuna. SP Phil 392. Oi Jinkosa, bakazazu ene atsekabeari. Dv Telem 18. Zeren utzi nauen eta
adoratu dituen astarthe sidondarren jainkosa. Dv 3 Reg 11, 33. Urrezko illadats ugari batek koruatzen du diñaro
jainkosaren aurpegi au. Otag EE 1881b, 85. Frantzesek adoratu zituzten yainkosa triste batzu. Elsb Fram 127.
Kanta iogun, kanta Venusi, poz oro dakarren yainkosa aundiari! Or Mi 133. Jainkesa oni eta beste jainkoizuneko
izakiai [...] ika itz egiten zaie. JMB ELG 86. Horregatik gauzkakete jainkosatzat herri zenbaitetan eta jainkosak
gara benetan. Mde Pr 127. Geiegi goratu nuen Miren. Jainkosa biurtu nuen oarkabean. Txill Let 80. Ninpak eta
Naieak iturri ta ur-ertzetako neskatx erdi-jainkosak ziran. Ibiñ Virgil 36. Lukine, sabel-aldien iainkosa. Ib. 44.
Edertasunaren jainkesa bere besoetan zeukala uste zuan. Berron Kijote 179. v. tbn. Mde Pr 130. Vill Jaink 76. Lf
CEEN 1973, 125.
 Zur-ahizpa Luziak [...] bihotza erdiratzen daut aphaindua dakusadanean Jainkosa bat bezala. "Nymphe". Birjin
429.
jainkosaizun, jainkosa-aizun.  Falsa diosa.  Bekaina zimurtzearekin dardarazten du yainkosa aizuna, ta

erortzen da zutondotik. Or Mi 133. Kristala baiño auskorrago den yainkosa aizun ori. Ib. 133.
jainkotar (H), jainkoar. 1. Divino.  Agur Ama Iainkoarra. Harb 104. Agur Nort-izarra, / Ama Iainkoarra, /
Agur Erregina / guztiz berregina. Hm 160.
2. (Lar, Añ). Devoto. "Siervo de Dios" Lar. "Espiritual hombre" Añ. v. jainkotiar.  Gizon iainkotarrari Biriatu
eta Donostia, bardin laketgia. O Pr 197. Zure burua jainkotar eta izpiritual errendatuko duzu. He Gudu 89.
Jainkotar zintzoak naiago lukela [...] bere izate osoz Iainkoa laztantzea. Or QA 139. Ez didate au esaten iainkotar
diranez. "Divini sunt". Or Aitork 366.
jainkotarki.  Devotamente, religiosamente.  Nik Iainkotarkiago diñodala uste dut. Or Aitork 375.
jainkotasun (SP, Urt I 463, Ht VocGr 350, Lar, Dv, H; y- Lecl), jainkotarzun (y- Arch VocGr, VocBN  A),
jinkotarzun (Gèze, H), jinkotasun, jenkotasun (Lar).  Divinidad; naturaleza divina. "Deidad" Lar. "Divinité ou
nature divine" Dv.  Tr. Bien documentado en los dialectos literarios. En DFrec hay 11 ejs. de jainkotasun. 
Iainkoa baithan eztela edireiten iainkotasun bat, izaite bat eta naturaleza bat baizen. Mat 39 (v. en el mismo
contexto ienkotasun en Arg DevB 236, jainkotasun en CrIc 46). Gurutzean ehortzi zen / xoilki iainkotasuna. EZ
Noel 125. Birjina guzien gaineko birjina, Iainkotasunaren tenplua. Harb 83. Honen garrak zeñharatzen dü haren
Jinkotarzüna. Bp I 144. Nik Jainkotasuneraiño alxatzen ditut bere flakotasuna ezagutzen dutenak. Ch III 57, 3 (SP
Jainkotasunera, Mst jinkotarzün, Ol yainkotasunera). Lenbiziko zazpiak dagozka Jainkotasunari. CatBurg 7
(CatLuz 6 jainkotasunari; CatLlo 8 jangoikotasun; CatAe 10, CatSal 11, CatR 11 dibinidade). Jainkotasun bat
baizik ez da Irutasun edo Trinidade hau guzia. Ub 126. Guri emateko bere gorputza, bere odola, bere anima, bere
baten mende.
biotza, bere Jainkotasuna. AA III 300. San Pedrok Jesusen jainkotasuna aitortzen du. Lard 405. Gizontzeak ez du
gutitu / Jesusen jainkotasuna. Zby RIEV 1908, 207. Teresak bide bakarra du: "Kristoren Gizatasuna, Beraren
Iainkotasunera irixteko". Or QA 156 (v. tbn. Poem 540). Alferretan ez ahal ziren izanen balizko jainkotasun bati
zuzenduko zizkion otoitz erdi sinetsiak? Mde HaurB 95. Estaduaren jainkotasuna erakusten zaigu. Vill Jaink 173.
v. tbn. Gç 212. ES 200. CatLav 30 (V 22). Mb IArg I 356. Cb Eg III 381. Lg II 134. Brtc 204. CatLuz 13. MarIl
78. Jaur 167. Dv LEd 15. Legaz 45. Jnn SBi 10. Lap 114 (V 53). Arb Igand 92. CatJauf 42. Balad 204. Yanzi 70.
JMB ELG 79. Gazt MusIx 169. Berron Kijote 32. Ayesta 61. Jaiñkotasun: He Gudu 135. Iainkotasun: Ax 509 (V
328). Hm 85. Yainkotasun: Hb Egia XI. Ir YKBiz X. Jinkotarzün: CatLan 7. Mst III 58, 8. UskLiB 90. Iribarne
Misterio 9 (ap. DRA). msS 10. CatS 12. Jinkotasun: Mih 45. AR 160.
 Erakusten du ardietsi duten dohainaren yainkotasunezko ithurria. Hb Egia 107.
jainkotegi.  Templo.  Ziburun, Bordagainen, Larreguy-k dionaz, bazen hirugarren mendean "Fanum Loisi"
deitzen zuten jainkotegi bat. Lf CEEN 1973, 127.
jainkoti (Lar, Añ, H). 1. Devoto, piadoso. "Beata, serora, andre jainkotia" Lar (Añ andra jainkotia). v.
jainkotiar.  Txikietatik bera zetorren jainkotia, modesta ta txit deboziora emana. Cb Eg III 363. Ama
Eskolastika jainkotia Birjiniaren aditzen zegoen. Birjin 53. Jacob-ren griña nagusiena zan pakeatsua ta jainkotia
izatea. AA III 625. Horiek guziak arthoski ta gogo onez egin behar ditu arima leial eta jainkoti batek. Dh 61.
Onela Israelitarrak utsegin zuten bide jainkotian. Kortazar Serm 169. Nire nagosi yainkotiak otoitza amaitu
ebaneko. Or Tormes 111. Esker onez ikusi ta ere, bere il-arria zitzaion kutunenik arako idazpuru yainkoti arekin.
Or Mi V. Euzkadiko yainkoti utsek toki ortan ba-lekuste orratik! Ldi IL 23.
2. Divino.  Gauza jainkotietan edo Elizakoetan. Kortazar Serm 183. Grazia jainkotiaren aberastasunak. Ib.
170.
jainkotiar (BN, S; SP, Lar, Dv, H; y- VocBN), jinkotiar (BN-mix, S; Gèze), jeinkotiar. Ref.: A (jainkotiar,
jinkotiar); Lrq (jinko). 1. Devoto, piadoso, religioso. "Pieux, dévot, adonné au service de Dieu" SP. v. jainkotar,
jainkoti.  Tr. Documentado en textos septentrionales. Hay ejs. meridionales modernos. En DFrec hay 3 ejs. de
jainkotiar y 1 de yainkotiar.  Giristino iainkotiarrak. Harb 271. Funtsean arima jainkotiarrena gaxtaginik
handiena bezain segurki hil beharko da. Dh 117 (v. tbn. 58). Egün batez jeinkotiarraren etxera [jin ziren]. Arch
Fab 211. Horrengatik da laboraria jainkotiar, eta Jainkoak maite du. Dv Lab 8. Iende prestuen eta iainkotiarren
a a
artean ongi aiphatua izanen zara. Ax (3. ed.), 119 (1. ed., 295 (V 196) deboten). Batzuek eta bertzek malezia eta
aiherkunde berak dituztela yende on eta yainkotiarren kontra. Elsb Fram 157s. Non erran baitute [paganoek]
gizona animalia jainkotiar bat dela. Lap 13 (V 8). Zerbützari leial eta jinkotiar bat lagün hartürik. Ip Hil 186.
Mariñel bat behar dela bethi Jainkotiar eta girixtino on. Arb Igand 155. Biak bardin jinkotiar direlakotz, nahi
lituzkete haurrak ere ahalaz girixtinoki altxatu. HU Zez 146 (Aurp 204 jainkotiar). Deabru-argi onek liluratu zitun
ainbeste iainkotiar nolabaiteko. Or QA 166. Urizen-go errementari jainkotiarraren ingurean suz landua. MEIG
IX 120 (en colab. con NEtx). v. tbn. SP Imit IV 10, 1. ES 187. Ch III 33, 1. Lg I 248. Brtc 8. Monho 36. MarIl 1.
Jnn SBi 71. In Ip Hil III. JBDei 1919, 165. Zerb IxtS 12. Mde HaurB 9. Ardoy SFran 58. Jaiñkotiar: He Gudu 137.
Iainkotiar: Hm 115. Arbill 203. Ibiñ Virgil 49. Yainkotiar: Hb Esk 113. Jinkotiar: Mih 68. AR 5.
 (Poesía) religiosa.  Xaki berriko olerki iainkotiarrak ditu ok. In Or BM 20.  Emakume yainkotiarren batzarra.
'Mujeres poseídas por el dios'. Zait Sof 188.
2. (Virtud) teologal. v. jainkokindar.  Urrena erakutsi ditezke iru onbide jainkotiarrak edo teologalak. Inza
Azalp 22.
3. Divino.  Ta an ain zabal da garbi nabari zitzaien zeruko gauzak bide emanik, zerutar ta jainkotiar gauzetaz
mintzatzen zan. Gazt MusIx 166.
jainkotiargo.  Piedad, devoción.  Jainkotiargoa garaienak ez jaier osoenak eztitu baitezpada galdatzen halako
dohainak. Birjin 119. Erran daiteke bere kharraren ta jainkotiargo goreneraino heltzeko gutiziaren suaz iretsiak
zirela. Ib. 122. Uste zinuen hain ongi finkatua zinela jainkotiargoan, non munduko hantustekerien erauskidak
ezpaitzautzun bihotza batere hunkituko? Ib. 304.
jainkotiarkeria.  Devoción, conjunto de cosas relacionadas con la devoción.  Gorriek nahi lukete
Jainkotiarkeria guzia kolpe kolpez aurdiki, gorhastek abilki, emeki emeki. EskLAlm 1886, 5.
jainkotiarki. "Religieusement, dévotement" Dv.  [Sainduak] hagitz jainkotiarki bizi izatu baitire. Ch IV 17, 1.
Jaunari gogotik berehala eta jainkotiarki eskaini ziozkaten pikainak. Dv Ex 35, 21. Auzoak auzo karialat maite
zituen, apez lagunak halaber jainkotiarki. GH 1933, 52.

baten mende.
jainkotiartasun (SP, Dv, H).  Religiosidad, piedad, devoción. "Piété, dévotion" SP. "Religiositas, attachement
à la religion" Dv.  Iainkotiartasunaren aitzinamendua emaiten badugu xoilki kanpoko zerimonietan [...]. SP Imit
I 11, 4. Zeren iainkotiartasunean iartzen zaren, zeren debozionean aitzinatu nahiz zabiltzan. SP Phil 226 (He 228
jainkotiartasun). Manera huntaz jaiñkotiartasun solido eta bethiereko baten fondamenak egiten ditugu. He Gudu
197. Gutiaz doi egiten duen jainkotiartasunean datza irabazbide handia. Dv 1 Tim 6, 6 (He, TB jainkotiartasuna;
Lç pietatea, Ol zintzotasuna, IBk erlijioa). Laborarien bizitzen laguntzeko [...] ez dela deus lana eta
jinkotiartasuna bezalakorik. EGAlm 1896, 25.
jainkotiartu (SP, Dv, H), jeinkotiartu.  Hacerse devoto. "Devenir dévot" SP.  Jainkoak bere honak beititu
igorten / diener jeinkotiartzen. Arch Fab 211.
jainkotiez. "Indevoto" Lar, Añ.
jainkotikarazko.  Piadoso.  Gogo jainkotikarazko hori gogoan zerabilan. "Ce pieux projet". Birjin 205.
jainkotu (SP, Lar, Añ, Dv (que cita a Hb), H).  Convertir en dios, divinizar. "Rendre ou devenir Dieu, déifier"
SP. "Endiosar" Lar. "Espiritualizar" Añ. v. jainkoztatu.  Luzerat yende xeheak yainkotu zituen ungia zarioten
gauzak haren begietan. Hb Egia 69. Gure animan ezarririk, alderen alde erasaten du, Iainkotu dezan arte. Or QA
168. Oriek malkoekin beren burua maitatzen eta iainkotzen dute. Ib. 146.
jainkotxo. "Dii ascriptitii, Jainkótxoak, erdijainkoak" Urt I 400.
jainkotza.  Naturaleza divina. v. jainkontza, jainkotasun.  Berekin du, alabaña, jainkotzaren ahal guzia ta
ez da ahal onek noiznai ezin dagiken gauzarik. Mb IArg I 153.
jainkotzako (A).  "(G, Arr), ídolo" A.  Errege onen aurrean ango idolo edo jainkotzakoak lurrera erorten
zirala. Arr SJose 21 (ap. DRA). Barnean iainkotzakoen beste zenbait irudi agertzen ziran begi-betegarri. Zait Plat
82.
jainkotze, jinkotze.  Divinidad.  Ezi famaren amorioa da haiñ izigarri, non ezpeita arima ederretan baizik
sartzen ta han delarik jinkotziaren garretik tximista baliz bezala beitü gizona argitzen. Egiat 261.
 Santidad (?).  Jinkotze handiena dagoela gizon hilgarriak bere üdüriari honki eginetzaz. Egiat 46.
 (Como primer miembro de compuestos, con el sdo. de 'divino').  Eztakizüla gaitz ene bürüzagia, ezi jinkotze
baimenarekila batian dago gaiza. Egiat 179. Jinkotze berthüdia da inhuren enganatzia, ta bizio apalena mündü
güziaren enganatzia. Ib. 78.
jainkoxka.  Fetiche.  Onitshako gobernuaren fetixa edo jainkoxkak eskuetarat eman zarozkun. Prop 1901,
126. Fetixak edo jainkoxka dituztelako hek, zenbat nahi badire. Prop 1906, 89.
jainkozale.  Devoto, pío, religioso.  Eliztar jainkozale aiek. A Ardi 113. Alde guztietan, / Euzkeldun jainko-
zale / zintzoa benetan. Enb 140. Yainkozale garbia, euskeltzale yaukala. Ldi IL 70. Ni sendi bat sortzera joateko
naiko det nere senarra, nere antzera, jainkozalea izatea. ABar Goi 53. Eliseoren aldian ain iainkozale baziñan,
orain areago zaiteke. Or QA 123 (v. tbn. Poem 538). Jainko-zale oientzat izadia Egillearen nai edo borondate
utsarekin esplikatzen zan. Vill Jaink 44. Denek diotenaz, dahomearrak erneak dire eta Jainkozaleak. Othoizlari
1963, 501. Geroztikako arima jainkozaleek irrika biziz irakurri izan duten liburua. MIH 354. v. tbn. JBDei 269.
Jainko-zale: NEtx Antz 151. BEnb NereA 101. Yainkozale: Belaus LEItz 120.
 "Jainkozaleegi, superstitior, religieux à l'excès" Dv.  Athenestar gizonak, gauza guzietan jainkozaleegi bezala
iduritzen zarozkidate. Dv Act 17, 22 (Lç debotegi, Ol yaureskor, IBk oso jainkozale).
 "Jainkozale ou jainkojale, celui qui s'attache plus aux formes qu'à l'esprit de la religion" Dv. v. jainkolario.
jainkozaletasun. 1. Devoción, religiosidad; fe (cristiana).  Asko goraldua izan da [...] euskeldunen
jainkozaletasuna, biotz-ontasuna, sendotasuna, zintzotasuna ta langilletasuna. EEs 1928, 17. Bere baitan senti
zun jainkozaletasun au etzan iñolaz ere norberetzakoa bakarrik. Etxde JJ 270. Jainkozaletasuna edatzeko gogo-
sutsu batek eraginda. Ib. 270.
2. Devoción por los dioses.  Gogo-betegarri dan benetako iainko-zaletasun egina. Zait Plat 100. Beraren
berebiziko iainkozaletasunak eraginda, bere burua iakitun baino ezagotzat zeukan. Ib. 113.
jainkozde. "Divinidad" Lar.

baten mende.
jainkozki (SP  Dv). 1. "Divinement" SP.  Izkritura guzia Jainkozki inspiritua da. 'Divinitus inspirata'. TB 2
Tim 3, 16 (Lç dibinoki, He Jainkoak inspiratua). 2. Con devoción.  Zure alorren zirrimarreri urrundik beha
egoki, / laborariek jakinen dute nolaz lan egin jainkozki. Iratz 179.
jainkozkiro. "Divinamente" Lar.
jainkozko (SP, Lar, Añ, H), jainkoazko (H), jinkozko, jinkoazko (H (BN)).  Tr. Bien documentado, excepto en
vizcaíno, en los dialectos literarios. Hay formas en -azko en Leiçarraga, Haranburu, Oihenart, Lopez, Orixe y
Villasante. En DFrec hay 5 ejs. de jainkozko. 1. Perteneciente o referente a Dios; divino. "Divin" SP.
"Endiosado" Añ.  Badut, beraz, zerzaz gloria nadin Iesus Kristez, Iainkoazko gauzetan. Lç Rom 15, 17 (TB
Jainkoari derazkon, IBk Jainkoari dagozkionetan). Iainkozko izaite bat. Harb 40 (227 iainkoazko). Iainkozko
Majestatea. Hm 205s. Iainkozko amorioaren gainean egin duen urrezko liburuaz. "Divini amoris". SP Phil a 4v.
Gizonak errepresentatzen dira zeruan Iainkozko karitatearen ithurri bizian. Ib. 134 (He 137 Jainkoaren).
Jainkozko hiru personetatik zein egin zan gizon? CatBurg 17. Zure odol preziosoaren jainkozko balsamo orren
tanta bat nere gañera betor. Cb Eg II 30 (Dv LEd 67 jainkozko). Gauza ispiritualez edo Jinkoazkuez egin behar
dugun estimiaz. AR 9. Hitz eztiek ez dezakete bilhaka Koran yainkozko. Hb Egia 84. Jainkozko gauzetan Pariseko
doktor guziak baino jakintsuago da. Laph 117. Edozoin solasetarik jainkozkoetara zoan azkenean beti. HU Aurp
112 (Zez 125 jinkozko). Bi adimen edo ezaguera, jainkozkoa ta gizonezkoa. Inza Azalp 52. Iainkoazko egi bat
buruan iraultzea ta aren inguruan ondorioka iardutea. Or QA 130 (Mi 123 yainkozko). Musika jainkozko hori
haren baitan are durundatzera. Mde HaurB 27. Aurreko aldiittan bezela, neska jainkozkoa agertu emen zitzaion
(G-goi). "La muchacha divina". JMB Mund III 21. Alde oro ta aldi oro, erlijio bat eta jainkoazko siñeste batzuk
izan dituzte. Vill Jaink 24. Jainkozko [naiz] nere zer onek Jainkoagan duelako bere jatorria. Ib. 95. Giza-asmo,
burubide ta arauek, iainkozko legeaz bat egin dezaketeino diraute. Zait Plat 35. Utsegitea gizonena da; barkatzea,
jainkozkoa. BAyerbe 158. Bizirik zeukan Jainkoazko gose-egarria. MIH 260.
v. tbn. ES 396. Ch III 58, 8. He Gudu 89 (127 jaiñkozko, 74 yain-). Lg II 137. Brtc 69. Ub 141. Monho 110. Dh
67. JesBih 440. MarIl 33. Jaur 166. Izt C 211. Aran SIgn 211. Arr Orac 79 (ap. DRA). Otag EE 1882c, 447. Jnn
SBi 11. Zby RIEV 1908, 285. Lap 315 (V 143). Arb Igand 55. CatJauf 64. A Ardi 119. Enb 99. Iratz 145. Gand
Elorri 120. Onaind in Gazt MusIx 149. MAtx Gazt 99. Larz Senper 38. Ibiñ Virgil 63. Lab SuEm 176. Ayesta 140.
Yainkozko: Ldi BB 132. Jinkozko: Mih 19. Ip Hil 149.
2. (Añ; SP, H), jainkoazko (H). Devoto, piadoso. "Iainkozko gizona" SP. "Espiritual, hombre" Añ.  Edozeñez
fiatu ez dedilla, ezpada jainkozko gizon andi jakintsu batean. Cb Eg III 225. Izan zaitezke zerori ona, jainkozkoa,
egin ditzakezu penitenzia andiak. AA III 561. Ramatako erri onetan bada jainkozko gizon ots andiko bat egiak
esaten dituena. Lard 155. Jainkozkoa danak jai-egunik autsi ezin dezakeala. Ib. 414. Jainkozko gizona. Arch Prov
(ap. DRA). [Cardaveraz] zen misionario argitu, hizdun eder bat, jainkozko gizon, asko nekhe erabili zuen bat. Dv
LEd VI. Debruen xede eta sendimendu berekin yainkozko gizonen alderat. Elsb Fram 158. Oso emakume
yainkozkoa zinan. Or QA 44. Iainkozko gizon arrek aitakiro artu nindun. "Homo Dei". Or Aitork 121. v. tbn. Lg
II 344. Zby RIEV 1908, 609.
 Iainkoazko neurtitzak. 'Vers de dévotion'. O Po 53.
jainkoztatu (Hb ap. Lh), jainkostatu, jinkoztatu.  Divinizar(se), deificar(se). v. jainkotu.  Gizonaren
jainkoztatzeko / Jainkoa da gizon egin. Zby RIEV 1908, 207. Erran dugu, liburu hunen hastean, krima itsusienak
onhesten eta jainkoztatzen bezala zituela. Lap 326 (V 149). Gizona jainkostatzeko, / jautsirik aldarean! / Zer
ginuke bilhatzeko? / Zerua da lurrean. Arb Igand 68. Ez dire Jinko (sainduak), ez, bainan bai jinkoztatuak. Dih
Maiatzeco 9 (ap. DRA). Altxa zerurat begiak, / iduzkiaren argiak, / su ditzan eta jainkozta. Iratz 167. Barnea erre
eta jainkozta zadazun, / huna nun bozkarioz igaiten nitzaitzun. Ib. 120. Pentsu zuten zeremonien medioz
jainkostatzen zirela eta betiko bizi dohatsu bati apailatzen. Lf CEEN 1973, 129.
jainkoztu. "Endiosar" Lar.  Anbizio gogor hura / desegin zidaten / gizonegi zelakoz, / ta ez didate / jainkozturik
eman. Azurm HitzB 45.
jainkurte. "Latría, culto que se debe a sólo Dios" Lar y Añ.
jaintsi. v. jantzi.
1 jaio (V, G, AN, BN-baig; Lcc, SP, Volt 98, Mic 8r <x->, Ht VocGr 388, Añ, Lecl (y-), Izt, Dv (V, G, AN), H
(V, G, L)), xaio (AN-egüés-olza; Dv (AN)), xeio (AN-olza), jaiotu. Ref.: Bon-Ond 159; A (jaio); Iz ArOñ; Etxba
Eib (jaio, jaixo); Elexp Berg.

baten mende.
 Tr. De uso general en los dialectos meridionales. Hay ejemplos septentrionales, ya desde el s. XVI, aunque muy
escasos; en suletino se encuentra únicamente jaiotü en UNLilia (hay otro ej. de jaiotu en Zalduby (RIEV 1908,
206)). Para el sust. vbal., hay jaiaite- en Lazarraga y RS (448), y iaiatze- en Etcheberri de Ziburu y Harizmendi.
En DFrec hay 203 ejs. de jaio, 11 de yaio y 5 de jayo, todos ellos meridionales.
1. Nacer. "Antes de parto, yaio baño lenago" Izt. "Basúan jáixo, basúan ási, etxera etorrítta amantal zurixa
jantzi" Iz ArOñ (adivinanza de 'mesa'). v. sortu.  Nolatan gizona iaio ahal daite zahar denean? Ala berriz bere
amáren sabelean sar eta iaio ahal daite? Lç Io 3, 4 (LE jaio, Ol yaio; He, Dv sor). Zerren il ez ete ninzan jaio
ninzan egunetan? Lazarraga 1197r. Jaio zan Maria birjinaganik. (Areso, c. 1591). FLV 1990, 206. Aldi gextoan
jaio doa ospe gextokoa. RS 107. Ariketa Iesu Kristo jaio arteraño. Ber Trat 42v. Zeren zureganik behar / baitzen
Mesias iaio. EZ Noel 144. Hantxe gizon iduritan / gauherditan / Iesus iaio zekion. O Po 58s. Sein onek jaio bear
dau. Acto 115. Orai zeite, eze Aite eta Amengatik eze ez zinela xaioko (Ororbia, 1758). ETZ 105. Zorioneko bazter
onetan jaiotzen diranak. Cb Eg III 354. Boto au egin da bereala aurra jaiotzen asi zan. Cb Just 22. Jesu-Kristo ta
bere Birjin-amandrea ez beste guziak jaiotzen dira bekatu hau erekin duela. Ub 12. Guretzat jaio, ta iltzan. Añ
1
EL 171. Onetsibaináu ni jaiobaño lén ére, ta jaioasgéros beti. LE Ong 34r. Sandiak ardura andiarekin gordetzen
du Ostiral Santuz jaio zaion arraulza. AA II 22. Izate au iristeko berriro jaio bear du bataioko sakramentuan. AA
III 270. Jaio jakeen senar emazte onei seme bat. JJMg BasEsc 22. Azpeitiako Errian ezagutu dira bertan jaiotako
seme gogoangarri anitz. Izt C 457. Yaio ohe goxoan zena / lastoan baita akabatzen. Gy 312. Agindu zion, jaioko
zitzaion semeari Isaak deitzeko. Lard 18. Munduaren Salbatzallea gaur jaio zatzutela. Ib. 367. Jesu-Kristo jaio
baño milla eta zazpi urtez lenago. Ib. 211. Erliak jaijoten dira txiribirijak legez. Ur Dial 11 (It jaiotzen; Dv, Ip
sortzen). Jaio zanean bada Jesus Judako Belenen. Ur Mt 2, 1 (Hual sortruk, Samper sortrik, Echn sortu). Negarrez
jaio eta / bizi arrastaka. Bil 131. Bigarrena, xinestatzea jaio zela Santa Maria Birjineinganik. CatAe 10 (CatBurg
8, Cb CatV 11, Añ CatAN 9, CatBus 8, Legaz 4 jaio; CatSal, CatR 11 sortu). Gure amari / jaio jakozan umeak.
AB AmaE 120. Txanton baiño senar egokiagorik topa-orduko edo neskazartu edo bigarrenean iaio bear izango
eban. A BeinB 43. Haur handi bat da jaiotü, / alagera gitian. UNLilia 14. Bata besteaganako iaiorikoak izanda
uste-uste barik billatu eben batak bestea. Ag AL 126. Zumaiako naturala da, / bertan jaio ta azia. EusJok II 68.
Jaio giñan-ta iltzea zor degu. Muj PAm 37. Obe luke alakoak yaio ezpalitz. Ir YKBiz 441. Miren! Jaio zera nigan
berriz. Txill Let 51. Senarra gaxorik eta bizkiak jaio. NEtx Antz 78. Nire haurrik ezta jaio. Arti Ipuin 78. Oso
bakan jaiotzen dituk / i bezelako gizonak. Basarri 57. Yaiotzen denak, iltzia zor (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1702.
Ikasirik ez da iñor jaiotzen (AN-ulz). Ib. 1056. Aur gutxi jaiotzen dalako dagoala apaiz faltea. BBarand 34. Jaio
gabe geldituko ote da musika eder hori. MIH 157. v. tbn. (Sólo para autores septentrionales): ES 385. Mde Pr 186.
Mattin 41. Xa Odol 270. Iaio: O Po 18. Hm 183 (iaiatzeko). Yaio: Hb Esk 150.
 Nacer, salir del huevo.  Txitatxoak jaio bear duten aurrean. Mg CC 199. Ez diozka ollakolkari ipiñi nai
arraultzak bat goiti baizik, zeren uste duan txita gutxi jaioko dirala. AA II 22. Arraultzetik jaio gabeko olloren
bat izandu da? Inza Azalp 36. Txitak jaio arte. TAg Uzt 113.
 (Ref. a plantas, flores...). Brotar. "Nacer, las plantas, jaio" Añ.  Ilinti gatxek poda dezala / an jaiaiten dan
borrea. Lazarraga (B) 1159vb. Garia jaio ta azitzen asi zeneko, jaio ta azi zen belar gaistoa ere. Mb IArg I 201.
Begira kanpoetan jaiotzen diran lili edo lirioai. AA II 170. Orain belar berria / asi da jaiotzen. It Fab 191.
Gipuzkoako mugapean berenez jaiotzen diran berar ta lore eder usai gozokoen ugaritasuna. Izt C 160. Berla xaio
zere [granoak], zeren zegon lurra axalkiro (AN-egüés). OOV III 246 (G-goi irten, V erne, L, B, S sortu, Sal
brotatu, R bunatu). Lorea jaiotzen danean / sasipe gordean umill. AB AmaE 150. Iñazio, ezingo aiz egon arbi
loreak jaio arte. Ag G 20. Bazekian non ta noiz jaiotzen ziran gibelurdiñik gozoenak. Ib. 3. Asun beltz, othe,
laphar, horra zer / jaio litaken lurretik! Ox 139. Elorri-arantzartean noizbait jaio oi diran lore zuri ta txikiak
legez. Gand Elorri 148. Zuk soroan arto-azia ereiten dezu ta arta-landarea jaiotzen zaizu. MAtx Gazt 15.
Udaberriko goiz ederrean / jaio zan nere lorea. NEtx LBB 356. Illarra bere zañakin estomaka barrenian iaiua.
Auspoa 77-78, 24.
 Nacer, salir (pelo, plumas, dientes...).  Bere gatxean inurriari egoak jaio jakazan. RS 526. Estomaka agerturik
bele errioiak gibela / ausikitzen lioela [...] / bañan erraiak zaizkola iaiatzen berehala. EZ Man I 101. Jaioko
jatzubez [lumatxu] barrijak. Mg PAb 177. Egun gitxiren buruban balzituten da, jaijoten da bizarra. Mg CO 80.
Oraindiño ullea dok jaio bagarik. AB AmaE 311. Lurra dardar darabil, airean besoak, / adar bi bekokian bailitu
jaioak. Or Eus 375. Urterako ortzak jaiotzen asten zaizkio. MAtx Gazt 38. Ba zirudin orduantxe egalak jaio
zitzaizkiola Rozinanteri. Berron Kijote 210.  Zer asmatu biar du! Orren buruan ez da jaiotzen illia besterik eta.
Alz Txib 94.
 (Acompañado de predicativo).  Eta Paulek dio, eta ni iaio ere burjés nauk. Lç Act 22, 28. Ondasun andien
erdian bizi oi dira ta egiten dute aisa lo aberats jaio ziranak. Mb IArg I 203s. Maniatera baten barnean etziña zen
Jinko yaio baten ikuskari espantagarria. Mih 85. Aur jaio, gizon bizi, / aurtxo biurtzea, / orra ekusten danez / gure
suertea. It Fab 251. Itsu jaio da, Jainkoaren mirariak agertu ditezen. Lard 414. Euskaldun jaio nintzan, /
euskalduna azi, / euskara utsik amak / eustan irakatsi. AB AmaE 18 (v. tbn. euskaldun j. en Enb 205, Etxde JJ 58,
Izeta in Alzola Atalak 112, NEtx LBB 322; euskotar j. en EArzdi in Kk Ab II 5). Ontzen lekuan jaio banitz loro, /
kaiolen baten nitzan biziko gozoro. Ib. 411. Pobre jaio, pobre bizi eta pobre izaten erakutsi zuan. Bv AsL 208.
Txiki jaio arren andi egingo ziranak. Kk Ab I 46. Kristauetatik jaio-ta ere ez da kristau jaiotzen. Inza Azalp 7. Ele
baten mende.
lander baten seme jaio nintzan ezkero bertso ñimiño oneik be argittara datorz. Laux AB 14. Emakume jaio ez
bazan gizon aundia izango zana. JAIraz Bizia 23. Ai ni gizon jaio banintz! Etxde JJ 202. Itsaso hurrunen
harmonietan / uhinen alhaba jaio zinaden. Mde Po 71. Ta ni, asto jaio nazalako, eurek baño gitxiago? Bilbao
IpuiB 20. Zertako pago indartsu jaio / loreak lez hil baledi? Azurm HitzB 28. Nere buruaren jabe jaio nintzan.
Berron Kijote 160. Or pobre jaio ta pobre bizi, ez dezute beste erremediorik. TxGarm BordaB 89. v. tbn. Ag Kr
162. Anab Poli 97. Arti Ipuin 65. Vill Jaink 104. Iaio: Or QA 174. Yaio: Or Mi 135. Ir YKBiz 332.
 Balendiñ eta Erramun gor-mutuak jaio ziran. Alzola Atalak 78. Buru gogor bat jaio nitzan. In Uzt Noiz 96.
Zeren eta jaio / nintzan euskalduna. Azurm HitzB 36.  Itsurik iaio ta gorrik, / ukia soil dut zentzurik. Or BM 56.
 (Con alativo).  Erdi denean haurtxo batez, gehiagorik ezta doloreaz orhoit, bozkarioz zeren gizon bat mundura
iaio daten. Lç Io 16, 21. Zeren gizon bat iaio baitzaika mundura. SP Phil 195. Zerura jaio baño lenakoak ziran.
Lar SAgust 7. Gizonak obe luke / ez jaio mundura. JanEd I 38. Ara igotzeko ta ez besterako / jaio giñaden mundura.
Aran SIgn 214. Ontarako jaio giñan / kristabak mundura. Ud 108 (v. tbn. 89). Mundo ontara jaio giñaden / gauza
asko ikusteko. Tx B I 79. Zuri, beltz edo gorri, haurrak jaio egiten dira mundura. Arti Ipuin 78. v. tbn. OA 64.
Moc Damu 8.
 (Precedido de ines.).  Halaber urguillukerian, [...] eta banokerietan iaiotzen eta gurentzen diren gizonen
bertute eta abantail ederrek. SP Phil 200 (He 202 banokerian haziak). Jesus garbitasun utsa, ta ni pekatuan sortua,
pekatuan jaijua. Ur MarIl 104.
 (Con sociativo).  Onreagaz jaio, onreagaz il, / gizona gizalegen, ez beti mutil. EgiaK 90. Patu gaiztoarekin /
danean bat jaio, / an edo emen bizi / oro-oro bat zaio. It Fab 65.
 (-ta(ra)ko jaio). Nacer para.  Ni zertako jaio ninzan? Salba nendin (AN). TAV 3.1.19. Naiz jakiñ artarako jaio
enaizela. AB AmaE 398. Etzekiten da. Jaio egiñ bear orretarako ere. Ag G 28. Ontarako yaio naiz ta ontarako
etorri naiz mundura. Ir YKBiz 486. Besteak beste onetarako jaio nauk ni! Txill Let 86. Idazlerako jaio ei zan.
Erkiag BatB 48.
 (-t(z)eko jaio). Nacer para.  Amaika sufritzeko / jaio zan gaxua. Noe 36. I're, bada, iltzeko jaio aiz. Sor AKaik
118. Ni enaz jaio etxe-barruban bixitteko. Altuna 83. Mutilzar bizitzeko jaio geranorentzat. Lab EEguna 103.
Iñoren etsai izateko ez naiz yaio. Zait Sof 175. Iltzeko jaio gera. Vill Jaink 111. Urre-aroa berpizteko jaio nintzala
ni. Berron Kijote 226. v. tbn. Enb 91.
 (Con negación; en exprs. normalmente acompañadas de una oración de relativo).  Ez iaio da ez iaioko ior
onen igoala. (1554). Iker-2, 261. Sekula jaio ez da amoradurik / ni duin firmerik ene lekuan. Lazarraga 1186r.
Bera baño oberik / ez dala iñun jaio. AzpPr 98. Ta eurai atzera eragingo eutsenik ondiñokoan etzala jaio. Kk Ab
II 11. Ez da jaio egundaño emakumea eziko duanik. Lab EEguna 98. Ez omen da jaio, ez jaioko ere egundo alaingo
neska ederrik. TAg Uzt 45. Benetan eta trabarik gabe aukera dezakeanik ez da jaio; ezta jaioko ere. Txill Let 127.
Argumentu au ondatu dezakenik ezta jaio. Vill Jaink 36. Arek zirrikatuko ez debenik ezta jaio munduan. SM Zirik
40. Ez baita jaio oraindik aldi berean zaharrago eta gazteago izan daitekeen mutilik. MIH 230. Gertatu dena
desgertaeraziko duen mutilik nahiz neskarik ez baita jaio. MEIG VIII 32.
 (Part. en función de adj.).  (-ta(ra)ko jaioa). Nacido para. "(Para todo es) hábil, [...] guzitarako sortua, jaioa"
Lar.  Bakotxak konsidereetako zetarako jaijua dan. JJMg BasEsc 264. Etzirudiala neskametarako jaioa. Ag Kr
116. Naiz bertsoetarako / apropos jaiua. Tx B 226. Apaizetarako yaiua aizelarik. ABar Goi 16. Zertarako jaioa
naizen bai al dakit nik? Ib. 45. Gauza aunditako jaioa. SMitx Aranz 132. Ostutzen yaioa, / artako jaioa. JKort in
NEtx LBB 313. Ta jinetea aukeratuta / orretarako jaioa. FEtxeb 96. Eta fondoa? Fausto ere ortarako jaioa izan.
Mutil gogorra. Albeniz 242. Ni ez naiz eredutarako jaioa, eta hoberik aurki dezake irakurleak. MIH 366. v. tbn.
EusJok 171. Uzt Sas 147. MMant 33. Insausti 133.
 (-t(z)eko jaioa). Nacido para. "Destinado, yaioa; nekea ikusteko yaioa zara zu" Izt.  Betiko bizitzeko jaioak
zirala. Inza Azalp 116. Iñoiz aurrik izateko yaioa ba-aiz, Erode gorroto izango dek. Ldi IL 19. Nere biotz au
doakabez lertzeko jaioa al da? TAg Uzt 269. Ez da geldirik egoteko jaioa. JAIraz Bizia 75. Etzan iñoren mende
egoteko jaioa. Etxde JJ 90. Ezta ori edozein neska gangarren senar izateko jaioa. Erkiag Arran 90. Iltzeko jaioa
naizen bezelaxe. Berron Kijote 71. Hamaika amets mamitzeko jaioa dirudien "Auspoa". MEIG III 69. v. tbn. AzpPr
124. Otx 118. Osk Kurl 19. BEnb NereA 250.  Alperrik biziteko jaiota ez nago. AB AmaE 204.
 (-rako jaioa).  Alargunak eta ezkongai garbiak ez ezik ezkondu berak ere zerurako jaioak dira. Mb IArg I
131. Mendirako iaioa izango da-ta. Ag AL 112. Guztiak zeru baterako jaioak diralako. KIkG 39. Zerutarako
jaioak eta / ez egoteko ire mende. SMitx Aranz 71.
 (Precedido de betiko). Cf. Ag Kr 224: Betiko ezkiñan jaio ta...  Uste degu betiko / jaiuak gerala. Xe 402.
 Zarelarik loriaren / egiazko Ienkoa, / eta ni miseriaren / exenplutzat iaioa. Arg DevB 58.
2. (Lar, Añ, H). Nacer, brotar, surgir, salir. "Provenir, jaio, etorri, sortu" Lar y Añ. "Naître, prendre sa source.
Urtsuko mendi gainetik iaiatzen dira zazpi ithurri" H.  Tr. Documentado desde RS en textos meridionales. Al
Norte sólo lo emplean Harizmendi, Pouvreau, Etcheberri de Sara, Monho y Oxobi.  Surean keea jaio doa. RS
360. Nigarraren ereinzatik / irria da iaiatzen. Hm 140. Karidadetik jaiotzen dan bildurtasun santuko doea. OA
101. Zeinetarik sortzen, jaiotzen eta heldu baitira gauza on eta ongi gidatu guztiak. ES 201. Emendik jaiotzen dira
gaitzak ta eriotzak. Mg CC 252. Jaio deneko gezurrak / einak ditu zain-hezurrak. Monho 52. Jakin biar dau [...]
noskua dan gatxa, zarra edo barrija, nundi jaijo jakon. Mg CO 16. Zein dira nagitasunetik jaio oi diran pekatuak?
baten mende.
Gco II 74. Aidetasun bat ezkonzatik jaiotzen dana. AA I 560. Jaijorik eguzkija / gau ilun ostian. FrantzesB II 30.
Ibai au jaiotzen da Segurako erriaren mugapean. Izt C 112. Kutiziya jaioko / zaiote askori. Bil 135. Euzkie jaio
zanen, erre zien eta igartu zien (G-goi). OOV III 242 (V-och urtenik, B, AN-egüés atra zelaik, BN-baig yeikita,
BN-ciz yalgi, Sal elki). Aingeru bat igotzen zala eguzkiya jaiotzen dan lekutik. Bv AsL 21. Zauriño harren
nigarretarik erne jaio da phirua. Ox 173. Ithurri bat jaio da. Ib. 64. Gorrotorikan ez da jaiotzen / apaiz-biotzean.
Jaukol Biozk 73. España jaio baño / millak urte lenago, / Euzkadi emen zala. Enb 93. [Gizartekeri ta baltsakeria]
berez eta gaberik goizera erne ta jaio diranik ezelan be ezin uste izan geike. Eguzk GizAuz 18. Arthur Errege eta
Mahai Biribileko Zaldunen ipuiñak haien herrian jaio izan direla. Mde Pr 251. Itxaropen berri bat jaio zitzaidan
buruan. Ugalde Iltz 20. Badegu itzulpen bat: [...] Beraz, au etzan euskeraz jaio. A. Zavala in Goñi 17. Española,
frantsesa ta beste latiñaren semiak jaixo ziran denporetan. Osk Kurl 116. Azaleko zirkunferentziak, arraunetan
jaio [...] ta ostera ethorten ziran guganutz olatu ttipien itxuraz. Ib. 125. Antolamendu ori jaio den iturrian ez ote
da batere adimenik izango? Vill Jaink 171. Filosofia jaio zeneko eztabaida. Ib. 29. Nabarmen daude zure buruan
/ jaiotzen diran asmuak. Olea 119. v. tbn. Aran SIgn 108. Kk Ab I 46. FEtxeb 138. Iaio: A BGuzur 151.
 (Con ines.).  Egiazko urrikimenduan eta bihotzeko humiltasunean iaiotzen da barkhazinoaren esperanza. SP
Imit III 52, 3 (Mst, Ol sortzen).
 (Con sociativo o instr.).  Goizeko eguzkiaz jaio ta arratsaldekoaz ila izanarren, Leaburuko semeen oroipenean
beti argi ta alai bizi izango dan eguna. A Ardi 55. Nekin jaio ta nekin ilko dan oroigai kutun, / irudi illezkor-
garbia. Jaukol Biozk 46. Gurekin jaiotzen da, gure aldiko seme jatorrak bagara, harako antzinakoen amor fati
hura. MIH 227.
 Salir (cierto comportamiento de una persona).  Martintxori okerrean eta biurrikerian aritzea besterik
etzitzaion jaiotzen. Etxde AlosT 22. Berarekin atsegiña izatea etzait jaiotzen. Etxde JJ 165.
3. (SP, Dv). (Aux. trans.). Parir, traer al mundo. "Iaio zaitu" SP (sin trad.). "Jayo gaitu Jainkoaren baithan, il
nous a engendrés en Dieu" Dv.  Birjinak iaio daroku / Kristo salbatzaillea. Hm 96. Seme bat iaioko duzu /
zarelarik Birjina. Ib. 82. Bada fiñ onetako Jangoikoak jaio izandu giñuzen, edo bota giñuzen mundu onetara
(Munarriz, s. XVIII). FLV 1989, 103. Mundu onetan ez da izango amarik, Patxi ori baño aur okerragorik jaio
duanik. Apaol 88. Ni ez nindukan jaio, jaio egin niotekan. Iraola 98. Aiek an zeudela, aur-egiteko garaia iritxi
zitzaion Mariari; yaio zuen bere Seme leen-sortua [...]. Ir YKBiz 21. Seme bat yaio zuen. Ib. 11. Bidean jaio zuten
gaixoa / (ez nondiko ta ez norako) / ez baida berez jaioa. Azurm HitzB 61.
 Nerekin yaio nun abesmiña, / ta aurtandik min ori dut izan samiña. 'Nacióme conmigo'. Ldi BB 162.
- JAIO-HAZI. (Part. en función de adj.). Nacido y crecido (en cierto lugar).  Ikasi bage hitz egiten zuten edozein
baztertako hitzkunzan ta hitz egiten zuten an bertan jaio-aziak eta beti bizitu balira bezain zuzen. Mb IArg I 344.
- JAIO ERAGIN. Hacer nacer. v. jaioarazi.  Barriro jaio eragiten deutso bateatuten danari. Itz Azald 130.
- JAIO ETA BIZI. "Yaio ta bizi emen ezagutu det ori (G-to), toda la vida [...]" A EY III 348.
- JAIO-JAIOTATIK. "Jaixo-jaioxotatik, desde el mismo nacimiento" Iz ArOñ.
- JAIOKO. De nacer, de nacimiento.  Ni oraindikan nago / jaioko moduan, / dana nobioantzat / billatu orduan.
FEtxeb 189.
- JAIOREAN. Desde el nacimiento.  Jaiorean ninzan desditxadea. Lazarraga (B) 1181vb.
- JAIOTIK HERIORA. "Yaiotik eriora (V-ger), (en) toda la vida, litm.: desde el nacer al morir" A EY III 348.
- JAIOTIKO. Natal.  Udaberriko lore mardula / nun dago / jaiotiko lur gozoan baño / pozago? Jaukol Biozk
28s.
- JAIOTZEKO. (El) que va a nacer.  Jaunari eskatu zion mandatari bera berriz ere bialdu zezala aur
jaiotzekoarekin zer egin bear zuten erakustera. Lard 139.  (Con izan o egon).  Jesus jaiotzeko zegoan egunetan
agindu zuan Agusto Erromako enperadoreak [...]. Ub 62. Abrahanen odoletik jaiotzekoa zan munduaren
Salbatzallea. AA II 132.  (Con eduki).  Amar arrautza dauzka jaiotzeko ta txita jaioberri bi. TAg Uzt 117.
- JAIOZKO. (Adnom.).  Zer gauza da lege naturala deritzan jaiozko ta ekarraizko legea? Ub 16.
- ONGI JAIOAK EGON. Estar apañados.  Etxean egur bearrian baziran, ondo jaioak zeuden. Muj PAm 51.
Bestela, itsua badabil itsu-mutil, ongi jaioak gaude. MIH 322.
2 jaio.  Predilecto, favorito (?).  Iñazio Loiolakoa, gizon ederra! Gortheko Andren Jaioa! Armadako lorea!
Laph 16. Zeruko gauzetan jakintsun handi bat da Iñazio. Egun batez Elizaren jaioa izanen da. Ib. 48. Badaki
armada hori elizaren jaioa izan beharra dela. Ib. 122.
jaio. v. iaio.
jaio-aldi. v. jaiotaldi.
jaioarazi, jaiorazi, jaioerazo (Lar, Añ, H), jaiarazi (H (L)).  Hacer nacer. "Originar" Lar y Añ.  Iainkoak gizon
saindu hura iaio arazi zuen lekuaren gainean. SP Phil 145 (He 148 sor arazi). Edateko, aitz batetik jaiorazi zuan
iturriko ura. Ub 25. Jangoikoak jaio-arasten du bere iruzkia egunoro on ta gaistoen gañean. LE-Ir. Gogo betiko
baten mende.
argirako iaio-arazi nindezan. Or Aitork 226.
jaioberri (V-gip, AN-gip, BN-arb; Lar, Añ (G), H), jaiobarri (V-gip; Añ (V)), jaiotberri, jaioperri (vEys, H (i-)),
jaioparri (V-arr). Ref.: AEF 1930, 19; Etxba Eib (jaixo-barrixa); Gte Erd 21.
1. Recién nacido. "Nouveau né" H. "Zeuk dirudisu, maitea, / larrose yayoparrie (V-arr)" AEF 1930, 19. "Bere
jaixo-barrixagaz izan da Arraten" Etxba Eib. "Arraultza jaio berria" Gte Erd 21.  Tr. Documentado al Sur desde
Lazarraga (con izan), al Norte lo hallamos en Etcheberri de Ziburu. En DFrec hay 7 ejs. de jaioberri.  Haurtxo
iaio berriari / egiteko zerbitzu. EZ Noel 58. Non arkitzen da judatarren errege jaio berria? Mb IArg I 159. Zuetarik
zantarrenak apurtuko ditu amabi otsa-kume jaio-parriak. Añ LoraS 106 (MisE 125 jaio-barri). Txaltxu yaio-
parriak / atêtan saltoka. Zav Fab RIEV 1909, 38. Belengo atera, / aurtxo jaio berria / guazen ikustera. Echag
245. Laurogei arkume jaiotberrietatik ogei ta amar bezalatsu utziko ditu. Izt C 169. Erruezagoak umetxo iaio
barri batenak baiño. Ag AL 11. Len-seme yaioberriari pozikaraz ugatza ematen ari delarik. Or Mi 124 (Eus 399
jaio berri). Non da yuduen errege yaio-berria? Ir YKBiz 24. Ba-nintzan elorri- / jaio-barri bat lez. Gand Elorri
160. Bildots iaioberrien larrua. Ibiñ Virgil 102 (42 iaio-b.). Artaldeak iaioparriz ugaritzen baldin badira, urrezko
eginen zaitugu. Ib. 52. Txorro-txio alaiean agurka ari egun jaio-berriari. Berron Kijote 98. Bere loba jaio barri
bat. Gerrika 40. Galdua ote dugu [...] poema jaioberria? MIH 291. Jesus jaio-berria gurtzera. MEIG I 77. v. tbn.
Ub 195. AA I 438 (II 81 jaioperri). It Fab 127. Lard 46. SBaroj in FrantzesB II 123. Bv AsL 40. Ill Pill 4. Inza
Azalp 59. Jaukol Biozk 96. TAg Uzt 117. Etxde JJ 181. NEtx Antz 111 (LBB 162 jaio b.). Albeniz 112. Iaioberri:
Zait Plat 118. Yaioberri: Ldi UO 26. Jaioperri: Arr Oracio 164 (ap. DRA). Jaiobarri: Ag Kr 130. Enb 47 (jaio-
b.). Alzola Atalak 84.
 (Con izan).  Zegaiti, danzuanean / jaio barri danak kantaetea, / loak benzitzen dau inozentea. Lazarraga (B)
1151vb. Txoritxoak bere ezin egaz egin dabe jaioparriak dirianean. Añ LoraS 89. Arbolatxu bat jaijo barri dan
artian, erraz da sustrai eta gusti ateraten. Astar II 92. Elexia jaijo barri zanian ez eguan onelako agindu biarrik.
Ib. 230. Beiñola, jaiobarri zalarik, il egin yakon semetxu bat. Erkiag Arran 127. Aita, ni jaio barri nintzala juan
zan. Gerrika 286. 1916an, ni jaio berri nintzela, argitara zuten. MIH 365n. Egoki da eta zuzen, bada, horren
ingurukoak Deia-n tratatzea, oraindik jaioberria delarik. MEIG VIII 42.
2. jaiparri. Niñez, infancia.  Zartegia biorzidi jai parrira. "La vejez volvióse al nuevo nacimiento". RS 486.
3. Noticia del nacimiento.  Urrez eta inzensoz beteak eta Jangoikoaren jaio berri andi hau banatzen dutela.
Mb IArg I 159.
- JAIOBERRIAN. Nada más nacer, al nacer.  Eta era berekoak izandu ziran Jesusen etxea, Jesusen jaitegia ta
Jesusek jaio-berrian artu izandu zituen gauza guziak. Mb OtGai II 116s. Jesus jaioberrian ainbeste aurtxo ilerazo
zituen Herodes zarraren [semea]. Lard 452. Onela, bada, gure santuaren jaio berrian iru aingeru ikusi ziran. Bv
AsL 24. Ez baita ain errez yaioberrian ezagutzen. Or QA 45.
 Illargiya're jaio berriyan / txikiya zaigu agertzen. Yanzi 57.
- JAIOBERRITAN. Nada más surgir, al aparecer.  Beste askoek [egunkaria] erosten dute, yaio-berritan
ikusmiñez, gero aren erreztasun-atsegiñek gogoa irabazita. Ldi IL 71.
jaioberritu.  Renacer, volver a nacer. v. birjaio.  Bataioa zelebratzendá alegránzias arrazioréki, zeren
graziara jaioberritzendén aurra sakramentugártan. LE Urt ms. 112r. Dignidade ándia ematenzaiguna fedearéki
batáioan, non jaioberritzenbaita gizóna. LE Doc 73. Nola amaren sabelera itzuli diteke jaio-berritzeko? Lard 375.
Ura eta Espiritu Santuarekin jaio-berritzen ez dana ezin Jainkoaren Erreinuan sartu diteke. Ib. 375.
jaio egun. v. jaiotegun.
jaioera (V, G), jaiakera, jaiokera (V-gip; Izt (y-)), jaiotera (AN), jaitera (AN). Ref.: A (jayoera, jayotera,
jaitera); Iz ArOñ (jaixokera); Elexp Berg (jaiokeria).  Nacimiento. v. jaiotza, jaiotze.  Gloria esateak
erakusten deusku Kristo gure iaun eta salbadoren iaiakerea. Cap 142. Erreguetan deutsugu Andrea zeure Semien
jaiakera santuagaiti. Urqz 42. Orra, nolakoa gure Jangoiko-gizon Jesus maitearen munduratzea eta jait-era! Mb
OtGai I 216. Jaiokeratik eukan begi bat okerra. AB AmaE 277. Pozez beterik gu jarri gaitu / gaur zure jaioeriak.
Ezale 1897, 178b. Izango dala bere jaiokera pozgarria askorentzat. Kortazar Serm 393. Izan be, jaioera txarra
izan dau, atalga ta zatika. Ag Kr 11. Olakoxe oldedunak yataz niri atsegin, eta jaiokeratik onen antzera ergelak
ixan ezkero, barriz, ariago. Otx 131.
- JAIOERAN. "(En el) nacimiento, yayakeran" Izt. "Jaiakeran (V), en el parto" A.  Iaio baiño leenago, iaiakeran
eta iaio ezkero. Cap 11. v. tbn. Jaiakeran: ConTAV 5.2.11, 150 (V, s. XVII). Arz 19. Zuzaeta 74 (jaiya-).
Jaiokeran: CatLlo 9. CatBus 42. Ur CatArrig 68. Azc PB 43.
 (Ref. al sol).  Iaiokeran bere sorrera orbanez zipriztindu eta odei artean ostenduta oboaren erdiunean
izkutatzen baldin badu, euria susma zenezake. Ibiñ Virgil 78.
 Alkarte onen jaiokeran. Gerrika 153.
- JAIOKERATIK. "Jaixókeratik, desde el nacimiento" Iz ArOñ. "Jaiokeratik eskuko atzaparrak falta jako.
baten mende.
Jaiokeratik zan itxua" Elexp Berg.
jaio herri. v. jaioterri.
jaioeta.  Nacimiento.  Iaioeta espiritual bat, emaiten iakula graziazko izaitea. "Un espiritual nacimiento". Cap
61.
jaioez. "Nonnato" Lar y Añ.
jaioezgarri. "Innacible, jaioezgarria, jaioeziña" Lar.
jaioezin. "Innacible, jaioezgarria, jaioeziña" Lar.
jaiogabe.  Nonato.  Jaio-gabeen eta aurren osasun-bidea. "Higiene pre-natal e infantil". EAEg 12-12-1936,
525.
jaiogu.  Lugar de nacimiento.  Nere Arkumetxo onentzat jaiogu bat nai nuelarik, Beizama-aldera tipi-tapa
asi nintzan. A Ardi V.
jaiokera. v. jaioera.
jaioki. "Anguigena, [...] suge jaiokija, sugearenganik jaioa" Urt II 96.
jaiokizun.  Que está por nacer.  Oraindaño jaio diran ta munduaren azkeneraño jaiokizun dauden hume
guzietara. Ub 12. Tristura aundi baten zama, / begietan, / aur jaiokizun baten zama, / berriz, / erraietan. Egan
1956 (3-4), 90s.
jaiokunde.  Nacimiento.  Josu Umetxuen / jaiokundeko / Gabon-jai ezti / alaiak. Enb 94. Jaiokundea bezela
izan zan ura. Txill Let 93.
jaiola. v. kaiola.
jaioleku, jaialeku.  Lugar de nacimiento.  Eztaduka konturik bere iaialekuaz eta aitzineko burasoez. SP Imit
III 54, 6 (Ch bere sortzeaz). Beleneko sarreran / dago jaio-lekuba. Echag 123. Ez bedi, beraz, nihor urrunegi heda,
/ yaio lekhua baino hoberik guti da. Hb Esk 37. Euskaldunen iaio-leku / ta aitona zarren obia. Ag AL 32. Getari
isillik ari da aspaldi, / Elkanoren jaio-leku. Or Eus 387. Sinistu gero jaio-lekua / ez daukagula arrotza. Auspoa
77-78, 278. Alfonso XIgarrenak Oiartzunen kaltetan Villanueva de Oiarso izenez sortu nahi zuen hiriaren jaio-
lekuaren [izena]: Orereta. MEIG VIII 117.
jaiolur, jaiot-lur.  País, tierra de nacimiento. v. jaioterri.  Octaviano Augustok gure jaijo-lur oni emon eutsan
guda. Astar II V. Eureen jaijot-lurrari deutseen maitetasun ta eraaspenak. (1850). BBatzarN 169. Desegin
dezulako zure jaiotlurra. Ur Is 14, 20.
jaio ordu. v. jaiotordu.
jaiorazi. v. jaioarazi.
jaioro. v. jaiero.
jaiotagiri, jaiotageri.  Certificado de nacimiento. v. JAIOTZA-AGIRI.  Ildakoen edo galdutzat jotzen diranen
jaiot-ageriaz. "Actas de nacimiento". EAEg 13-12-1936, 531.
jaiotalde, jaiet-alde. 1. (Precedido de eguzkiaren). Oriente.  Eguzkiaren jaiet-aldean diraden hizkerak
dakitzan batek erraz adituko duela euskeraz. Lar DT CCIV. Eguzkiaren jaiot-aldean diraden itzkundeetatik
artutako zerrenda banaka batzukin moldakaitzkiro antolatutako itzkera farragarri bat. Izt C 9.
2. (Precedido de gen.). Este de, zona situada al este de.  Jerusalendik irtenda, Jordanen jaiotaldeko Betaniara
baten mende.
joan zan. Lard 420s.
jaiotaldi, jaio-aldi.  Parto, alumbramiento.  Nik jaiotaldi baten seme biok euki dodazan legez, berorrek euki
daizala urrengo seiñ-egitean urteak egun beste dituan ume. Añ MisE 213.  Laugarren jaio-aldiko ortzak /
galduta ibilli da ori. JanEd II 86.
jaiotar (Lar  Dv, Añ, H).  Natural (de).  Tolosako jaiotarra eta Donostiako biztanlea. Izt C 496. Bertako
jaiotarrak nola ez duten gogorik beren itzkuntza ederrean ezertxu ere izkribatzeko. Ib. 253. Probinzia onetako
jaiotarrak. Ib. 183.
jaiotari. "(V, G), pueblo natal" A. v. jaioterri.
jaiotasun. v. iaiotasun.
jaiot-buru, jaiet-buru.  Lugar de nacimiento.  Itzulirazi zuan Jordango ibaia goronz, bere jaiet-bururonz,
geldirazi zituan Zeruan heren bidean lasterka zijoazen Eguzkia eta Illargia. Ub 31. Non ere dagoen Jaungoikoa,
an dago usai eta lurruñ gozoenen asiera eta jaiet-burua. Arr May 138.
jaiot-denbora, jait-denbora.  Nacimiento, momento de nacer.  Errege gaizto hau Jesusen jait-denboran
Jerusalenen bizi zen Herodes zen. Mb IArg I 139.
jaiote. v. jaiotze.
jaiote herri. v. jaioterri.
jaiotegi, jaitegi (A). "(AN), lugar de nacimiento" A, que cita a Mb.  Eta era berekoak izandu ziran Jesusen
etxea, Jesusen jaitegia ta Jesusek jaio-berrian artu izandu zituen gauza guziak. Mb OtGai II 116s.
jaiotegun (V, G; Añ), jaitegun (A), jaietegun (Lar, Añ, H (G)), jaia egun (SP), jaio egun (Dv). Ref.: A; Elexp
Berg.  Día de nacimiento; día del cumpleaños. "Jour natal" SP. "Día de cumpleaños" Lar y Añ. v. JAIOTZ-
EGUN.  Guk ekusi ezkero zuk gure onerako zere jaitegunetik egin ta eraman dezuna, ori guzia egin naiez beteak
arkitzen gara. Mb OtGai I 210s. Konfesioko eguna biz ala nola jaitegun berria. LE-Ir. Bere jaiotegunaren
oroipenean andizki askorekin bazkari andi bat egin zuen. Lard 398. Biyar nola gure Iñaxioren jaiet-eguna baitan,
bestietan ez-bezela bazkaltzia naiko det. Moc Damu 6. Zeiñ zarra dan Mariaren iaioteguna ospatutea. Ag AL
109n. Herodek bere yaiotegunean bazkari aundia egin zien bere aundizkiei. Ir YKBiz 205. Eize aberea eztana ere
izango da zurean aurraren jaiotegunez. Etxde AlosT 15. Portaera ederra, ilobaren jaio egunean. Arti Ipuin 81. v.
tbn. EEs 1913, 161. Or QA 189. Mde Pr 321. Ol Gen 40, 20. Zait Plat 153. Iaiotegun: Ezale 1899, 2b.
 Ariotarren zenbait errik ere neguburuan bazuten eguzki-jaiotegun ori. JMB ELG 81.
jaiotera. v. jaioera.
jaioterri (V, G; Izt, Dv, H (s.v. herri)), jaieterri (Lar, Añ, H (G)), jaiterri, jaiat herri, jaiote herri, jaio herri (V-
gip). Ref.: A; Etxba Eib (jaixo-errixa); Elexp Berg.  Lugar (pueblo, región, país, etc.) de nacimiento. "Patria"
Lar y Añ. "Nación" Izt. "Pueblo natal" A. "Jaixo-errixak beti tiratzen dau" Etxba Eib. "Berrogei urte kanpuan
eiñdda gero etorri da jaioterrira" Elexp Berg. v. sorterri.  Tr. Documentado en autores meridionales, y al Norte
en Etcheberri de Ziburu (iaiat herri), Birjin (jaiet herri) e Hiribarren (yaio herri). La forma jaieterri se documenta
en Larramendi y EConst (25), y jaiterri en Mendiburu, Ubillos (22), J.J. Moguel (BasEsc II) y Orixe. En DFrec
hay 27 ejs. de jaioterri, meridionales.
 Ahasabaiari lehen / datxekala mihia / ezen guk zu gogotik utz / geure iaiat herria. EZ Eliç 274. Alabañan gutxik
daki bere jaieterriko euskeraren erdia. Lar, carta a Mb 279. Eritzi zion bere jaiterri Belenen edo Belengo bazterren
batean arkituko zela. Mb IArg I 140. Urruntzen ziren bere jaiet herrietarik berariazki. Birjin 489. Bere jaiot-
erriari zion amodio gartsuak. Izt C 457. Hemen yaio herriz du bakhotxak izena. Hb Esk 74. Eta ill zan Aran bere
aita Tare baño lenago, bere jaioterrian. Ur Gen 11, 28. Ilteko bilddurra artu eban da bere jaioterrira nai eban
joan iltera. Echta Jos 325. Gaintza, nere jaioterria, ikusi ote diteke emendik? A Ardi 67 (BGuzur 113 iaioterri).
Arrotzak ez-ta zerk itxuragabetu dio orrela bere jaiot-erria? Mok 19. Eta Mendaro nere / jaioterriya. MendaroTx
183. Lenik, eskola guzietan bear ez besteko azibidez betiko galtzen nekusan yaiterri-gogoa Provenzan piztea. Or
Mi III (129 yaioterri; SCruz 109s jaioterri). Yaioterriak / asetzen dizkie / biotz-begiak. Ldi UO 39. Ildakoaren
jaiot-errira. EAEg 13-12-1936, 529. Aurtzaro-gaztaroak, ezkondu bitartean, bere jaioterrian igaro zitun. Etxde
baten mende.
JJ 84. Esan zioten bere jaioterriko aize ta zeruak bazitekela on egitea. Manzi GPatroi 124. Iaioterritik alde egin
bear izan zuen Platonek. Zait Plat 10. Bere aitaren jaiote-errira joan zan batean. Alzola Atalak 149 (86 jaioterri).
Bere nagusia utzi-ta jaioterrira biurtzeko asmoa artu zuan bere baitan. Berron Kijote 202. Nere jaioterri
Ondarrabin festak ziranean. MMant 21. Jaioterriko arazo danak. FEtxeb 67. [Israel] Jesukristoren jaioterria /
dala gezurra diruri. Insausti 97. Jaioterriari eskaini zizkion hartu zituen dohaiak oro. MIH 266.
v. tbn. VMg (1820) RIEV 1934, 681. Lard 26. Aran SIgn 75. Otag EE 1881b, 111. AB AmaE 442. Bv AsL 33.
Ezale 1899, 9a. Ag G 232. EEs 1913, 220. Kk Ab I 85. LEItz 7. Inza Azalp 8. Jaukol Biozk 46. Alz Ram 103. Lab
EEguna 86. Y 1933, 6. TAg Uzt 202. SMitx Aranz 152. Mde HaurB 8. Anab Poli 59. Erkiaga Arran 186. BEnb
NereA 214. Uzt Sas 43. Jaiot-herri: Etcheberry (ap. Dv). Iaioterri: Ezale 1897, 238a.
- JAIOTERRI-MAITASUN. Amor al país natal.  Jaioterri-maitasuna, gainera, bi eratakoa izan daiteke. MIH
66. Kritika horrek, amorratua baino amorratuagoa izanik ere, ez du jaioterri-maitasuna desegingo. Ib. 68.
jaioterritar, jaieterritar (Lar, H (G)). "Patrio" Lar.
jaioterro. "Généalogie. Onela zan bada Iesusen iaiot-erroa" H.
jaiotetxe (V, G; Añ, s.v. nacido), jaiatetxe, jaia etxe (SP), jaietetxe (V-gip; Lar, Añ (s.v. nacido), H (G)), jaio
etxe (Dv), jait-etxe. Ref.: A; Iz ArOñ (jaietetxe); Elexp Berg.  Casa natal. "Maison où on est né" SP. "(Casa de
mi, de tu, de su) nacimiento" Lar. "Pedro karnazeruan jaiotetxia erre da" Elexp Berg.  Tr. Documentado en la
tradición meridional, sobre todo guipuzcoana; hay tbn. ejs. de Etcheberri de Ziburu (iaiatetxe) y de Lhande. En
DFrec hay 4 ejs. de jaiotetxe.  Esker itzultzen darotzut / zeure iaiatetxean, / Lohiola iauregiko / aldare aitzinean.
EZ Noel 176. Orien manuz ibilliko dira jendeak beren jait-etxeen ta errien billan. Mb OtGai I 159. Amunarro
deitzen dan jaiot-etxe berarenean milla seieun ogeita amairugarren urtean. Izt C 459. Bere jaietetxe gaztelua.
Aran SIgn 84. O, nere jaiotetxe ederra! Apaol 114. Ezizentzat euren jaiotetxe edo oiñetxe-izena. A BGuzur 117.
Euren jaiotetxean arrotz-etsaiaren oiña sartu baiño lenago. Ag AL 49. Jaiotetxetik urruti, Gaztelerriko lur legor
beroen erdian. Ag G 109. Jaiotetxearen maitasuna. Lh EEs 1915, 244. Bizente Goikoetxea jaunaren jaiotetxean
bere oroikarritzat jarritako arria. A EEs 1916, 301. Bere erri koxkorra ta jaiot-etxea ta famili-kondarrak ikusteko
gogoa egin zitzaion. Mok 8. Eleizaldetar Koldobika zanaren gorazarrez, yaiotetxe-aitzinean yarritako oroitarria
agertzea egingo du. Ldi IL 128. Ara or Elbitxuri, ire jaiotetxea! Salav 11. Nere jaiotetxea / berriz ikustian. Olea
17. Lenengo erakutsi euskuna, uri onen inguruan, San Pedroren jaiotetxia zala. Gerrika 249. Oiartzungo
jaiotetxetik hasi eta azken gerrateko ezbeharrak eta nahigabeak burutu arte. MEIG III 133.
v. tbn. RArt EE 1880, 184. Bv AsL 93. Urruz Zer 40. Tx B I 260. Enb 182. Lab EEguna 62. SMitx Aranz 167.
JAIraz Bizia 38. Munita 132. Etxde JJ 9. Alzola Atalak 147. Berron Kijote 161. JAzpiroz 40. Jaitetxe: BOEans
281 (B, s. XVIII).
jaiotetxola, jait-etxola.  (Ref. al Portal de Belén).  Jesusen Belengo jait-itxolaren gisako itxol bat. Mb IArg I
106.
jaiotibar.  Valle natal.  Bideak gora abiatu dan ezkeroztik ez ditu begiz utzi Peru Fermiñek Itzaga ta Elomendi
bere jaiot-ibarreko mugarritzar ezagunak. Mok 11. Urrutira ikusten duan jaiot-ibarra betikoz utzi baiño leen. Ib.
21.
jaiotide.  Convecino, paisano.  Gertaeratxo onek argiro erakutsiko dizute nolako erri-maitea zan zuen jaiotide
Goikoetxea. A EEs 1916, 303.
jaiotiritxo, jaioturitxo.  Pueblo natal (con suf. dim.).  Izentzat nere jaioturitxoaren izena ezarri diogu:
Leaburu-Hotel. A Ardi 4.
jaiotizen.  Nombre de pila.  Zaldun jatorra zanez, bere jaiot-izenari aberriarena erantsi zion eta Don Kijote
Mantxako izen osoa artu zuan. Berron Kijote 36.
jaiotizkuntza, jait-hizkuntza.  Lengua nativa, materna.  Guk nori bere jait-hitzkunzan minzatzen ta hitz egiten
baligute bezain ongi aditzea. Mb IArg I 356.
jaiot-lur. v. jaiolur.
jaiotoki (H).  Lugar de nacimiento.  Deusek ez du bihotza hala kilikatzen / nola yaio tokiak, bada ezagutzen.
Hb Esk 17. Jainkoaren Semeak estalpe txar bat jaio-tokitzat aututzea mirestekoa ez da. Lard 366.  Manantial. 
baten mende.
Beraren jaio tokia arkitzen da aomen andiko aitz-zulatuan. Izt C 114. Donostiako Uriak, bere mugapeko zazpi
jaiotokitatik dakartzien urakin egiñeratua dauka plaza zarrean iturri bat. Ib. 87 (v. tbn. 239).
jaiotordu, jait-hordu, jaio ordu.  Momento de nacimiento.  Ezen ene iaio ordutik gurutzean hil arteraino
doloreak eta atsekabeak etzaizkit faltatu. SP Imit III 18, 1 (Ol yaio ordutik; Ch sortu nintzen pontutik, Mst
sortzepenaren orenaz geroz). Hau izandu zen Jesusen jait-hordutik ill arteko bizia. Mb IArg I 109. Ezkontza
aurreko egun eztiak, bere semien jaiotorduak, illobatxoen etorrera pozgarria... Ag G 204. Literatura horren
hasieran, jaiotorduan ia, Etxepare edo Etxapare [daukagu]. MIH 281.
jaiotu. v. 1 jaio.
jaioturitxo. v. jaiotiritxo.
jaiotxo berri.  Dim. de jaioberri.  Infanta maitea, jaiotxo berria, / salbe, ta ongi etorri. Echag 142.
jaiotza (V, G ap. A; Lar, Añ, H), jaiotz, jaiatza (H), jaietza, jaitza. 1. Nacimiento. v. jaioera, jaiotze.  Tr.
Documentado en textos meridionales. En DFrec hay 33 ejs. de jaiotza y 7 de yaiotza.  Jaiotza onen berri
alegriak. Urqz 79. Jangoikoaren gizonza ta jaiotza. Mb IArg I 91. Ikasi bage egia den edo ez Errege berri orren
1
jaitza. Ib. 165. Jesu Kristoren jaiotzan. Añ EL 86. Gure Salbatzalle Jesus maitagarria jaio zan Belenen eta jaiotz
au aditzera eman ziezan Zeruko Aingeruak. AA III 535. Atozte, atozte arin / gauza andi bi / miraritzen: / bakia ta
jaietza / Jesusena Belenen. FrantzesB II 33. Jesusen Belengo jaijotza [pobria]. fB Ic I 36. Herodesek jakiñik /
aurraren jaiotza, / bereala nai diyo / eman eriotza. Echag 38. Nere aitaren etxetik eta nere jaiotzako lurretik. Ur
Gen 24, 7 (MarIl 114 jaijotza). San Ignaziok bere jaiotzarekin donekidatu zuena bera zala. Aran SIgn 196. Ama
Mariaren iaiotzako eguna zan. Ag AL 109 (G 348 jaiotza). Euzkelduna zan zure jaiotza, / zure bizitza, zure eriotza.
Enb 142. Ori, ordea, nire yaiotza landerrak lotsarazten du. Zait Sof 87. Umezurtza hala ere, ama bere jaiotzan hil
baitzitzaion. Arti Ipuin 24. Gerratian juzgauan ta elizan jaiotzen errejistruak erre zitxuan. SM Zirik 111. Iruntz,
ego, argi, kantu, / jaiotz, dardara ta garden... / Gauza ta gizon alaitu gara. Gand Elorri 62 (v. tbn. Vill ib. 18).
Amarengandik dator / semien jaiotza, / une orretan amak / artzen duen poza! Uzt Sas 32. Gurasuon ezkontza
orretatik eta nire jaiotzara bitarte orretan. Gerrika 15.
v. tbn. Cb Just 19. Ub 47. JJMg BasEsc 36. Lard 194. Noe 29. Xe 155. Zab Gabon 94. Bv AsL 22. Arr May 143.
Itz Azald 129. KIkV 26. KIkG 17. ArgiDL 110. Inza Azalp 59. Altuna 36. Balad 198 (V-ger, 1933). Or Eus 141.
Etxde AlosT 18. Munita 141. Lek SClar 108. Mde Pr 191. Txill Let 93. NEtx Antz 82. Vill Jaink 172. Gazt MusIx
143. BEnb NereA 183. Azurm HitzB 45. Berron Kijote 79. Ayesta 98. BBarand 45. Jaijotza: Astar II 252. Iaiotza:
Or Aitork 163. Ibiñ Virgil 42. Yaiotza: Or Tormes 7. Ir YKBiz 11.
 Nacimiento, surgimiento.  Euskal teatroaren jaiotza eta Donostia zaharreko hizkera eta ohiturak. MEIG III
54.
 "Etimología, hitzen jaiotza" Lar.  Zergaitik Greziako itzkeran piro-k esan nai deban sua, Isidorok dionez itzen
jaiotzako libru 13garrengoan. Izt C 61s.
 (Ref. al sol).  Ikusi eben eguzki garbiaren jaiotza pozgarria. Ag Kr 197. Gora begira zain, noz ixango /
eguzkijaren jaiotza. Enb 57.
 Condición, clase.  Euren polsak ez gastetarren, euren umiak, euren jaijatza edo estadubak eskatuten daben
moduban janzi deitezan edo jan daijen nai eztabeenak. Astar II 89.
2. (Lar, Añ, H). Origen, fuente, nacimiento. "Point où une chose commence. Iturri onen jaiotza dago uritik ordu
bateko bidastian" H.  Argi errañu guzien asiera eta jaiotza. Lar SAgust 4. Lenbiziko munduaren argia izandu
zan guziakikoa, beste guzien gaia eta jaiotza. Ib. 9. Au dabil eguaren kontra, ori iparraren kontra dabill; orain
igotzen dira eguzkiaren jaiotzaronz, gero eguzkiaren illtzeronz. Ib. 10. Gipuzkoako ibai andien jaiotza. Izt C 110.
3. "Oriente, sortaldia, jaiotza" Lar.
4. (V-gip, G-azp-bet). Nacimiento, belén. "Jaiotzak ematen die kutsua Eguberri-jai aueri" Gketx Loiola (s.v.
kutsua eman). "Jesusa jaiotzia, representación del nacimiento de Jesús. Ikusi al dozu Errebalian monjak ipiñi
daben Jesusa jaiotzia?" Etxba Eib. v. JAIOTZA-IRUDI.  Gorriz argitutako / yaiotzaz dun sorta bat / mutiko...
Ldi BB 50. Sartu, muttil ederrok, / seaska-alderaturik / yaiotza. Ib. 52. Gurdi gañean Jesus Aurtxoaren Jaiotz
ikusgarria zeramatela (AN). Herr 19-3-1954 (ap. DRA). Gorriz argitutako Jaiotzaz mutiko-talde bat da bertan.
NEtx Antz 131. Etxean ez degu gabonetarako Jaiotzarik ipiñi. Ib. 122s. Etengabeko sartu-irtenean dabiltz Jesusen
jaiotzakiko eskaleak. Basarri 63. Haurrek, artzai-jantzian eta kantari, etxerik etxe daramatzaten jaiotzak. MEIG I
77. Madrid eta Donostiako Jaiotzen aldeko elkartasunen sortzaileetakoa. Ib. 75.
- JAIOTZA-AGIRI. Certificado de nacimiento. v. JAIOTZA-PAPER.  Jaiotza, ezkontza eta eriotza agiriak.
EAEg 13-1-1937, 794. Bergaratik bialdu zizkioten bataio ta jaiotza agiriak. NEtx LBB 45. Onela jarri zuten bataio
ta jaiotza agiritan. Ib. 36. Ez diot sekula jaiotz-agiririk eskatu. MEIG VIII 23.
- JAIOTZA-AURREGUN. Víspera del nacimiento.  Jesusen jaiotza-aurreguneko arratsaldetik Ama Birjiñaren
baten mende.
Garbikunderarte. KIkV 111.

- JAIOTZA-EGUN (jaiotz-egun Añ). Día de nacimiento. "Día de cumpleaños" Añ. v. jaiotegun.  Asmatu ta
zabaldu zuen bere jaiotzegunean eman nai zioela mai edo bazkari eder bat beste egaztiai. VMg 75. Bera Maria
txit santaren jaiotz-egunean jaio zala. Arr May 194. Ospatu nai dogu / Zure jaiotz eguna, / Ama guztiz biguna.
Enb 107. Entzun zeure jaiotz-egunean dopaltzudan otoia. Ib. 108. Irudimena bere jaiotz-egunetaraño labandu
zitzaion. Etxde AlosT 95.
- JAIOTZA-HERRI. Pueblo natal. v. jaioterri.  Beren jaiotz-erriko / bizitza modua. Echag 269. Jaiotz-errian
izandu nitzan / orain aurreko egun baten. Uzt Noiz 16.
- JAIOTZA-FESTA. Celebración, fiesta por un nacimiento.  Argi ta su bolborazkoak andik geroxeago errege-
seme On Feliperen jaiotza-pestaetan berak bere etxeko dorre edo begiratokian ipinten ziarduela. Aran SIgn 57.
- JAIOTZA-IRUDI. Nacimiento, belén.  Gelditzen al da Donostian jaiotz-irudi zahar ederrik? MEIG I 78. Aldi
eta alde orotako kristauek beren lurrean eta beren denboran berritu nahi izan dute Jesusen jaiotza: lekuko dira
jaiotz-irudi guztiak. Ib. 79.
- JAIOTZAKO (Lar, H). "Nativo" Lar. "Iaiotzako, iaiotzazko, originel, qui vient de naissance, iaiotzako pekatua"
H.
- JAIOTZAKO ETXE. "Jaixotzako-etxia, casa natal. Nere jaixotzako-etxia zutiñik geldittu ei da" Etxba Eib. v.
jaiotetxe.
- JAIOTZAKO HIZKERA, J. HIZKUNTZA. Lengua nativa, materna. v. jaiotizkuntza.  Ori ark bereztarra,
edo jaiotzako izkera zuen, guk ez. Cb EBO 45. Juan Bautista de Erro izanik jaiotzako itzkuntz gozoari amodio
andia diona, azaldu ditu bi liburu. Izt C 454. Nola, bada, guziok, nork bere jaiotzako itzkuntzan aditzen diegu?
Lard 481.
- JAIOTZA-LEKU. Lugar de nacimiento. v. jaioleku.  Soñua, kanta, / jaiotz-lekua, / guztia degu berria. Echag
247. San Ignazioren jaiotza-lekuaren gañean. Aran SIgn 196. Uzparitxako auzonetxua, / neure jaiotza-lekua, /
amaika aldiz zure altzuan / egin dot amets gozua. BEnb NereA 42.
- JAIOTZA-LUR (iaiotz-l. H (V, G)). País, tierra de nacimiento. v. jaio-lur, jaioterri.  Orra zelan jaon eben
gure antxinako asabak euren jaijotz lurra Erromaren indar eskerga gustijen kontra. Astar II VIII. Jaijotz-
lurraganako amodijuan. Ib. XIII.
- JAIOTZA-PAPER. Certificado de nacimiento.  Sasikumearen jaiotza-papelak orren kontra zeuden. NEtx LBB
36.
- JAIOTZATIK. De nacimiento. "Jaiotzatik dakar errena" Etxba Eib (s.v. jaixo).  Oek jaiotzatik berenez dituzten
doain maitagarri pare bagekoak. Izt C 75. San Pedrok jaiotzatik elbarri bat sendatzen du. Lard 482. Jaiotzatik da
lotsor. AB AmaE 224. Jaiotzatikan dadukatenak / lanik ez eiteko griña. MendaroTx 159. Onek katalanok, izan be,
jaiotzatik dira tratulari aproposak. SM Zirik 115. Gizakume batzuk jaiotzatik konkor izateak. Vill Jaink 50.
Jaiotzatik dator euskera maite izatea, euskaldun jaio ezkero. Izeta in Alzola Atalak 112.
- JAIOTZA-TOKI. Lugar de nacimiento. v. jaiotoki.  Onetatik dirudi, au onela ipiñi zuten Aita zarrak bere
jaiotza-tokiya hura zalakoan zeudela. Aran SIgn 3. Biotz erdiko baserritxua, / nere jaiotza tokia. BEnb NereA 100.
- JAIOTZ-URTEURREN. Cumpleaños.  Ene biotzeko alaba maiteari, bere 24gko. jaiotz-urteurrenian. Enb 153.
Jaiotz-urteurrenez (bere seme Imanoli). Ib. 153.
- JAIOTZAZ. De nacimiento; de origen.  Au, autore andi askok diotenez, jaiotzaz, edo bere jatorriz, gure
Españako Semea omen zan. Cb EBO 3. Apolo zeritzan Alejandriar bat, jaiotzaz judua, eta gero kristau egiña. Lard
516. Kolorez baltza jaiotzaz dana bere narruan, / eguzkiaren argiak ez dau zurituten. AB AmaE 91. Aita, jaiotzaz
adunatarra, / bera Amezketakua. Tx B I 150. Yesusek ikusi zuen yaiotzaz itsu zan gizon bat. Ir YKBiz 328. Biok
ziran jaiotzaz doixtarrak, odolez judarrak. Eguzk GizAuz 66. Jaiotzaz eta izatez bardin, / Xabier euskalduna zan.
BEnb NereA 252. Nolanahi ere, jaiotzaz ez bazen handizki, ezkontzaz bihurtu zen. MIH 236. v. tbn. PE 85. Ag G
169. Txill Let 138.  (Precedido de bere).  Bere jaiotzaz ori / Astiasukua, / San Pedroren elizan / bataitutakua.
AzpPr 74.
- JAIOTZAZKO (Lar, Añ, H). "Nativo" Lar. "De nacimiento, jaiotzazkoa" Añ (s.v. nacido). "Originel, qui vient
de naissance [...]. Iaiotzazkoa du izate ori" H.  Bada bekatu jaiotzazko jatorrizkoak itxi eban gure borondatea
gatxera makurtua. Añ MisE 70. Yaiotzazko itsua sendatzen du Kristok. Ir YKBiz 328.
jaiotzadun.  Que lleva un nacimiento, un belén.  Etxeko-andre ona: / kantatzerik nai? / yaiotzadunak gera, /
begirunez beteak / zure zai... Ldi BB 50 y NEtx Antz 131 (jaiotzadunak).
jaiotzazale.  Aficionado a los belenes.  1863an sortu zuen ohitura zaharren aldeko katalan talde batek jaiotza-
zaleen lehenbiziko elkartasuna. MEIG I 76. Benetako jaiotza-zaleak ziren Donostian, esate baterako, Mons,
Irazusta eta Toribio Altzaga. Ib. 77.
jaiotze (Lcc, Urt II 174, Izt), jaiote, jaiatze.  Nacimiento. v. jaioera, jaiotza.  Gure Jangoigoaren jaiatzea.
(Escrituras de Andramendi). TAV 3.2.9, 160. Sinistetea jaio zala Maria Birjineaganik geretan zala birjina jaio

baten mende.
baño lenago, da jaiatzean, da jaioazkero. "En el parto". Bet 9 (jaiotzean en el mismo contexto OA 7, Iraz 8, Cb
Eg III 244, Oe 13, Ub 130). Aren jaiotze sanduan. Ber Trat 42r. Iaundoni Iauniren iaiotzea. EZ Noel 161. Askoren
damugaitza, / askoren bizitzea / Prospero, izan da / zure iaiotzea (s. XVII). ConTAV 5.1.5, 92 (v. tbn. 91 jaiotze
<g->). Jaiotze hau izandu zan nornai arritu zezakeana. Ub 129. Bere gizón egite, jaiótze ta bizitzeagátik. LE Ong
42v. Ni naiz deitzen / jaiotze notha gabea! Zby RIEV 1908, 292. Uretik ta ats sandutik berriz yaiotze ori bataioan
agitzen da. Ir YKBiz 62. Yaiotzetik il-ondoraño bizitza erti-lanez eztitzen seaska-eresia leenen dala ta obi-arria
azken. Ldi IL 125. Noizaldian badute asiera ta amaiera, iaiotea, iltea, geitzea ta gutitzea, ta eitea ta gabea. Or
Aitork 419. Emari bakarra ta aldaeziña biurtzen du arek jaiotzeak eskeintzen digun aukera. Txill Let 128. Jenteak
ttikitandik daki jaiotzearen eta heriotzearen arrazoia, eta eztira eskandalagarriak. Arti Tobera 278. Zer garrantsi
du [...] anai siamesen jaiotzeak? Vill Jaink 50. En DFrec hay 33 ejs. de jaiotze. v. tbn. El 66. Mb OtGai I 216.
Erkiag BatB 159. Iaiatze: TAV 3.1.29 (V, 1691).
 Ta, arima zaarrak, arnas jaiotze / edo itxaropen pilpira. Gand Elorri 34.
- JAIOTZEKO. Original.  Ikastetxera joaten zanean eginen litukean noski ahaleginak atzera bere jaiotzeko
kolorera ethorteko. Osk Kurl 65.
- JAIOTZETIK (G-nav, AN-ulz; Lar, Añ (s.v. nacido)). Ref.: Iz Ulz, Als. De nacimiento. "Yaiotzetík illtartió,
desde el nacimiento hasta la muerte" Iz Ulz. "Jaiyotzeti, desde el nacimiento" Iz Als.  Jaiotzetik degun argi onek
zer erakusten digu Jainkoaren alderakonz? Ub 16. Frutu bedeinkatua / Birjina Amarena, / jaiotzetik ainbeste /
agintze duena. Echag 199. Mutil au jaiotzetik omen zan itzegiten tatalea. Izt C 249. Jaiotzetik itsua izana sendatu
zuan. Inza Azalp 49. Jaiotzetik izan zen latza, zitala, gogorra, sukorra [...] eta neurriz gaiñeko setatsua. Etxde JJ
38. Gu bezelaxen jaiotzetikan / zerade bertsolariya. Arozamena in Mattin 25. Astoa jaiotzetik izan oi da ill-arte.
"De la cuna". Berron Kijote 30.
- JAIOTZETIKO. Innato, congénito.  Ideia oiek iaiotzetiko omen ditugu guregan. Zait Plat 36. [Mediumtasuna]
jaiotzetikoa da zenbait aldiz. Mde Pr 320.
- JAIOTZEZ. De origen, de nacimiento. "Jaiotzez Sunbillakoa da (AN-5vill), jaiotzez goizuetarra da (G-goi, AN-
gip)" Gte Erd 180.  Ikhusirik nola bainaiz iaiatzez <iaiatzen> eskalduna. EZ Man I 4. Zeren iaiatzez baitzare /
zu ere eskalduna. EZ Eliç VIII. Zu zerade jaiotzez / Goizuetakua. Yanzi 114. Eteokol, yaiotzez argeitarra. Zait Sof
143. Errexildarra jaiotez, Valladoliden egin ebazan ikasteak. Alzola Atalak 103. Ez al dakizu euskalduna / naizela
jaiotzez? Uzt Noiz 106. Jaiotzez nafarra zelako hizkuntzaz. MIH 384.
 De nacimiento, de modo innato.  Jaiotzez --dio Turkok-- daukat aditua / berekin dakarrela nork bere patua.
It Fab 256. Jaiotzez etorria, / zerezko ernia, / aitari erakusten / ari zera, semia. Yanzi 110. Maitetasuna dator azi
izkutu batez, / guziok baitaukagu barnean yaiotzez. Ldi UO 54. Gizon ura etzala yaiotzez itsua. Ir YKBiz 236.
Yaiotzez emakume zera, ez gizon. Zait Sof 37. Jaiotzez ala bazegokion ere, adurrik gaiztoenak bere jauntasunaren
eskubideak galerazi zizkion. Etxde JJ 269. Etxe zarreko aitor-seme au iaiotzez ta gogoz andiki genuen. Zait Plat
29. Militarra zan, komandantea, eta italianoa jaiotzez. Alkain 40. Berez, jaiotzez eta naturaz adargabea delako.
MIH 387s. v. tbn. MMant 67. Ayesta 26.
- JAIOTZEZKO. "Original, jatorrizkoa, jaiotzezkoa" Añ.  Yerusalemera yoanak ziran, yaiotzezko yuduak
bezela. Ir YKBiz 424.
jaiotzori.  Momento del nacimiento.  Jaiot-zoria baño len, ziñopak baditu Euzko Irakastola Nagusiak. "Antes
de nacer". EAEg 18-11-1936, 326.
jaio-une.  Momento de nacer, surgir.  Jaio-unean bertan izoztuta gelditzen zan Malentxoren ezpañetan
irriparrea. TAg Uzt 149. Etxean ziran animali askoren iaio-unea autemanez eta orduko izarren iarkera ikusiz,
bilduma bat egiteko. Or Aitork 162.
jaiparri. v. jaioberri.
jaira. v. jario.
jaisgia. v. jezgu.
jaiskera. v. jaitsiera.
jaiski. v. 1 saski.
jaiskida. "Condescendencia" Lar.
jaiskidatu. "Condescender" Lar.  Larramendik guziz gogoz eta atsegiñ andiaz beren erreguetara jaiskidatu, eta
baten mende.
lan gogor oni [...] (Donostia, 1879). JFlor.
jaiskune, iaskune (V-ple). "Iaskune barri, bajada nueva (V-ple)" A Apend.
jaispen. v. 1 jauspen.
jaiste (BN, S; H), jauste (Dv), jaazte, jeiste, jeixte, jaste (<-sçt-> Lcc), jeste, jatxitze (V-gip). Ref.: A; Etxba Eib
(jatxitzia). 1. Acción de bajar, descender. "Descendimiento <decen->" Lcc. "Jauste, descente. Odol jauste, flux
de sang" Dv. "Bajada" A. "Illunabarrian genduan erromerixa lekutik jatxitzia" Etxba Eib.  Kristen ifernuetarako
iaustea. Lç Ins C 5r. Balia diezaguzu zeure iauste saindua. EZ Noel 30. Hortzetako oinhase hura, burutikako ur
iautste hura, senharraren edo emaztearen bihurritasuna. SP Phil 378 (He 382 marfundi). Jaitste hura nola egin
zen? Bp II 71 (jaitste en el mismo contexto CatS 105). Jesu-Kristoren infernuetara jestea, haren piztea ta Zerura
igotzea. Ub 133. Arrituteko gauzia da zeinbat asmogaz, igote, jaazte, ezkuteta ta agertutegaz ostu ta eruan
daruezan [mirubak]. Mg PAb 180. Izpiritu Sainduaren jaustea Apostoluen gainera izan zen suzko batheio bat.
Jaur 200. Jesu-Kristoren ehorztea eta ifernuetarat jaustea. CatJauf 60. Beure itz, bizi, eriotz, ieixte ta igotzez oiu
egin zigun. "Descensu, ascensu". Or Aitork 91. Nagusia asi zan barra zear batean iñon diran irabio, igotze ta
jeisteak egiten. Anab Poli 87. Bigarren Izpiritu Sainduaren jauste bat bezala hartu zena. Larre ArtzainE 285.
Infernuetara jaistea zakur-amets edo sorginkeria hutsal bihurtu da. MIH 323s. v. tbn. Jauste: Etcheberry 282.
Iautste: Harb 53. Yauste: Elsb Fram 122.
2. Obediencia. v. 1 jauspen (2).  Ta hain ber-amaren nahiei emana, non ezpaitzakien ihardukitzen jaustearen
gainean. "Obéissance". Birjin 223.
jaitari. v. jotari.
jaitatu (Lar), jaitetu (H). "Holgar, holgarse y no trabajar" Lar.
jait-denbora. v. jaiot-denbora.
jaite (Lar, H). "Huelga" Lar.
jaite. v. jotze.
jaitegi. v. jaiotegi.
jaitegun. v. jaiotegun.
jaitenahi. "(El que tiene) gana de fiesta" Lar.
jaitera. v. jaioera.
jaitetu. v. jaitatu.
jait-etxe. v. jaiotetxe.
jait-etxola. v. jaiotetxola.
jait-hizkuntza. v. jaiotizkuntza.
jaitsarazi (Dv, H), jautsarazi (Dv, H), jaitserazi, jatxiarazi (Lar, s.v. baxar), jeutsarazi (H), jeutserazi, jetxiarazi,
jetxierazi, jetxiazi, jatsierazo (Añ, s.v. descender; H), jeutserazi, jatxierazo (Lar), jautsazi, sautsarazi (Ae ap. A
Aezk). Harriet recoge tbn. ietsarazi, ietsierazo, ietxierazo, iautserazi.
 Hacer bajar, hacer descender.  Euria ieuts eraziten iustoen eta iniustoen gaiñian. Tt Arima 102. Zerutik duk
jautsarazitzen / aldarerat Jaun handia. Gç 201 (146 jausarazi). Zure bihotzeko humiltasunak eta urrikiak
iautsarazi naute zerutik eta erakharri zureganat. Ch III 21, 6. Jaits erazi ezazü gañetik zure grazia, zelüko ihitzaz
busta ezazü ene bihotza. Mst III 23, 5 (SP isurrezazu, Ol ixuri ezadazu). Ihintz gozo bat bezala yautsaraz zatzu
ene arimaren gañerat. Mih 90. Dudarik gabe hauien gainerat jauts araziko ditu bertzeentzat preparatuak ziren
grazia baliosak. MarIl 8. Leiotik soka batekin jatsierazo zien. Lard 108. Ixilarazten zituen zeruko sua yautsarazi
baten mende.
nahi zutenak hiri hobendunetarat. Hb Egia 83. Yautsazi zuen zerutik sua. Echn Apoc 20, 9. Egurrezko gurutze
hura bere etzauntzera jatxierazo eta hilltzeko prestatu zan. Arr GB 78. Lurrak irets eta jautsaraz gorphutz eta
arima ifernuko su lamen erdirat. Jnn SBi 18. Zain eta odolik gabeko batzuek dute jauts-arazi Frantzia ikusten
dugun erreka zolaraino. HU Aurp 129. Jeutsarazi zuten adina 14, 12 urthetaraino. EskLAlm 1911, 31. Ikara
zeriela jetxierazi zitun koronelaren aita zarra ez besteak. Or SCruz 56 (MB 574 (Lc 14, 11) jetxiarazi). Nâspila
zenbait sor zitula-ta / mutil soil zuten eraitsi (eratsi, jautsarazi). Or Eus 182 (Mi 26 yetxiarazi). Yauna, nai duzu
zerutik sua yetxi-arazi dezagun, oiek kixkaltzeko? Ir YKBiz 260. Geltoki Buruak bagoitik jetxi-erazi gabe baleude
[gauzak]. EAEg 9-2-1937, 1025s. Moisek Egyptoaren gainerat jautsarazi zituen zorigaitz eta gaitz
ikharagarrienak. Zerb IxtS 35. Bi era auetan, berotu ondoren, eta berealaxe, esnea oztu egiten da 10 gradu edo
gutxiagora jetxiaziz. Oñatibia Baserria 121. Zer euri zikina! [...] Zer ari zauku Jainkoa [...] aztala lurrean joz
bere soinekoetarik uraren jautsarazteko. JEtchep 44. Jetxi-arazi egingo diagu, ta kitto! NEtx LBB 148. Maitasuna!
Jainkoak zeruetatik lurrera jetxi-arazi zuan indarra! Ib. 196. Tratuan milla duro / jetxi-erazia, / oraindik ere dala
/ beretzat gazia. Uzt Sas 237. Emen jetxi-arazi dituzte trenetik. TxGarm BordaB 47. Euskal Herriaren gainerat
zeruko grazia zenbaiten jauts-arazteko. Larre ArtzainE 283.
v. tbn. Jaitserazi: Ip Apoc 13, 13. Iaitsi arazi: JesBih 189 (446 iautsarazi). Jautsarazi: Urt Gen 42, 38. Dv LEd
43. Laph 236. Prop 1892, 78. Ardoy SFran 174. Jauts arazi: Jaur 127. Jauts-arazi: Brtc 148. CatJauf 112. Lf
Murtuts 23. Ardoy SFran 239. Yauts-arazi: Lg I 333. Ietxi-erazi: Ibiñ Virgil 49.
jaitsarazle, jautsarazle (Dv). "Celui qui fait descendre" Dv.
jaitsi (S; Gèze, Dv (BN, S), H (L, BN)), jautsi (AN, L, B, BN; Volt 74, SP, Urt I 364, Ht VocGr 302, Lar, Añ
(AN), Izt, Dv, H (G, L, BN); y- Lecl, Arch VocGr 212), jeitsi (AN-gip, BN; H (L, BN)), jatsi (V, G, AN, S; Lcc
<jasçi>, Lar, Añ (V, G), Gèze, Dv (G); H (V, G)), jetsi (G-azp, AN-gip-larr; Izt; H (V, G)), jeutsi (BN; H (L, BN,
S); y- VocBN), jaitxi (G-nav), jautxi, jeitxi (AN-ulz), jatxi (V-gip, G-azp-goi-nav; Lar, Añ, Dv), jetxi (V-gip, G;
Dv (s.v. jatxi); H (V, G)), jaitzi (V-gip; Dv (jaizte (V) s.v. jatxi)), jatzi (V-gip; Izt (y-), Dv (V)), sautsi (Ae), sauntsi
(Sal), xauntsi (Sal), xautsi (AN-egüés-olza), xautxi, xaitsi (AN-olza), xatsi (R), xatxi (R), xatzi (R), txautxi,
txeitsi, deutsi (BN-baig), deuxi (BN-mix), jauzi (AN-larr). Ref.: Bon-Ond 157; A (jaitsi, jatsi, jauts, jautsi, jeitsi,
jeutsi, sauntsi, sautsi, xatsi); A Aezk 298; A Apend (iauzi, xauntsi); EI 384; ContR 512, 534; SM EiTec2 131; Satr
VocP (ieutsi); Iz Ulz (yáutsi), Als (ta), To (jetxi), ArOñ (jaátzi), IzG (etorri), R 295 y 313; Etxba Eib (jatxi); Echaide
Nav 277; Izeta BHizt (yautsi); Elexp Berg (jatxi); Gte Erd 177, 261.
 Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. En los dialectos bajo-navarro y labortano jautsi es la forma
general, con pocas excepciones: jaitsi es el único ej. de Dechepare; Leiçarraga, además del más frecuente jautsi,
tiene un ej. de jaitsi (cf. tbn. el imperativo haitsa), mientras que Oihenart emplea ieuts en los proverbios y la forma
fuerte badaitso en las poesías. Hay tbn. jeutsi en Tartas (Arima 12, junto a jautsi (Onsa 144) y jeusi (Onsa 178)),
en la traducción de A. Rodriguez (99) y en Salaberry (Mt 27, 42). Salvo errata, hay sendos ejs. de iautzi en Axular
(175 (V 118)) y Etcheberri de Ziburu (Eliç 217). Jautsi parece tbn. la forma más frecuente en los autores alto-
navarros (jautzi <iauci, yauci> en ETZ 79 (Etxalar, 1749)) y en baztaneses como Echenique, aunque los textos
recojan tbn. otras variantes: jaitzi en un credo de Areso de 1591 (FLV 1990, 206) y en Beriain (Doc 110r; más
frec. que jautsi (Doc 85v)), jautxi y jaitxi en Elizalde, jatxi (Munarriz, 1753 (FLV 1989, 117)), txautxi (Larrasoaña,
s. XVIII (ETZ 60)), xautxi (en una trad. del evangelio de Mateo), txeiste- (Ororbia, 1758), jetxi (Goñerri, 1758 y
Larrainzar, 1905 (FLV 1988, 276)), txaiste- (Ibero, s. XIX), yeusi (Larrainzar, 1905 (FLV 1988, 276)). Hay ejs. de
jausi, jautsi, jeutsi y jautzi en textos alto-navarros septentrionales (BOEans 1370), y de xaitxi en un catecismo del
s. XIX de Huarte-Araquil (ib. 605). En aezcoano, salacenco y roncalés hay sautsi (CatAria sausi), sauntsi y xatxi
respectivamente. En Mendiburu hay jaitsi (IArg I 319) y jatsi.
La clasificación de las variantes es más complicada en los textos occidentales, en los que cada autor puede emplear
varias formas (sobre todo formas con o sin palatalización). En general, las variantes en ja(i)- (ja(i)tsi, ja(i)txi,
ja(i)tzi) son las más generales en vizcaíno (hay, por lo demás jetsi en Erkiaga (tbn. jatsi) y jetxi en F. Bilbao (IpuiB
17; tbn. jatzi)). Lazarraga emplea jatsi. En los guipuzcoanos las formas en je(i)- parecen ligeramente más
frecuentes que las de ja(i)-; hay ejs. de varias formas en algunos autores (p. ej., Guerrico (I 391, II 79) y Aguirre
de Asteasu (I 438, III 475) emplean jatxi y jetxi; para la clasificación exhaustiva de las variantes, v. infra). Hay
tbn. jautxi en Ochoa de Arín (46) junto con jaitxi. La variante suletina es jaitsi (jaitxi en UNLilia (19), jeitsi en
UskLiB (86)). En DFrec hay 63 ejs. de jaitsi, 12 de jetxi, 9 de jeitsi, 7 de jaitxi, 4 de jetsi y 3 de jeitxi y jetzi, todos
ellos meridionales; hay además 2 de jautsi.
Las formas del sustantivo verbal son también dispares en los textos occidentales (en los orientales hay jauste- en
alto-navarro y labortano y jaiste- en suletino). En vizcaíno ja(i)ste- y ja(i)xte- son las más frecuentes (hay tbn.
jatsite- en Uriarte (BulAl 30) y Arrese Beitia (AmaE 373); jatzite- en Uriarte (MarIl 21) y Otxolua (171), y jetxite-
en Arrese Beitia (AmaE 394) y Bilbao (IpuiB 17)). Para las variantes guipuzcoanas v. infra. Las únicas formas
fuertes que documentamos son las ya citadas haitsa de Leiçarraga y badaitso de Oihenart.
1. (Intrans.). Bajar, descender. "Descender <decen->" Lcc. "Baxa de ahí, jatxi adi, haitsa [sic] adi ortik" Lar (cf.
H: "Haitsa hadi serait donc un pléonasme vicieux"). "Jautsizko, qui est fait, composé de ce qui est descendu. Zein
baten mende.
zuretarik da arrau hori? Menditik jautsizkotik" Dv. "Al bajar se dice xatxi" Mdg 154. "Fil fil fil jaistan da papera
leiotik lurreraino (R-vid)" A (s.v. fil fil fil). "Xaix bazínte bortaréino, / gur neitézu lúrriareino (R-is)" ContR 512.
"Xátxi náz, ígan náz (R-is)" Ib. 514. "Etorri beera, jaátx! bajad abajo (G-azp). Beiai esaten zaie soroan ari
diranean" Iz IzG. "Yáutsi dé" Iz Ulz. "Jaitxi in ber dau emeti sagarrak artzeko" Iz Als (s.v. ta). "Jaátzi, jaástia,
bajarse. Jaitzi, bajar. Jaátziko zan, se bajaría" Iz ArOñ. "Átzo xátzi gindézun gainbárna, ayer bajamos de arriba
abajo" Iz R 295. "Xatx adi apal, baja abajo" Ib. 313. "Illunabarrian jatxi dira Arratetik" Etxba Eib. "Jatxi arbolatik
ume!" Elexp Berg. Azkue deduce haitsi del ejemplo haitsa lehiatuki de Leiçarraga (v. infra) que copia de SP; el
propio Azkue lo da como forma fuerte s.v. jatsi; tbn. gautsi, citando la gramática de Urte, pero es evidente que en
éste se trata de una errata.
 Zerutika iaitsi zedin harzaz amoraturik. E 127. Spiritu Saindua Apostoluén gainera iaitsi izan zen eguna. Lç
Decl a 4v. Erran ziezon, "Zakeo, haitsa lehiatuki" [...] Orduan haur iauts zedin lehiatuki. Lç Lc 19, 5 (Dv jauts
zaite, IBk jaitsi zaitez). Gradu andian jarririk nago, / ene egitafedea. / Oi orain ez letorket ondo / arereanik jastea.
Lazarraga 1196v. Jatsi zan infernuetara, irugarren egunean erresuzitadu eban. Bet 6 (Ub 105, UskLiB 14, CatS
14 jaitsi; Lç Ins B 2r iautsi; Cb CatV 11, CatBus 8, KIkV 12 jatsi; CatBurg 5 jatxi; KIkG 20, ArgiDL 61 jetxi;
CatAe 6 sautsi; CatAria 452 sausi; CatSal 7 sauntsi; CatR 7, Mdg 160 xatxi). Iesu-Kristo gure Iauna iautsiko dela
munduaren azken finean zerutik maiestate handiarekin. Mat 62s. Gurutzetik iauts zedilla / baldin Jongoiko bazen.
EZ Noel 97. Goregi igan dadina ahalgegabeki, behera ieuts daite ahalgeizuneki. O Pr 202. Buru ederreko adatsa
/ laxurik baderatza, / badaitso gerrirano, / urh' izpiz aberatsa. O Po 38. [Angeruak] ikhaiten dira eta iautsten bata
bertzearen ondoan, pausutik pausura. SP Phil 21 (He 20 gora eta behera dabiltza). Ifernu ebetatik zeinetara jautxi
ze Kristo? El 39 (6 jausi, 39 jaitxi). Elias karrozan igan zen zeruetara, eta Faraon karrozan jetxi zen infernuetara
(Goñerri, 1758). ASJU 1993, 304 (en la misma página jeisteko). Txeisteko leku alto edo goiti artatik (Ororbia,
1758). ETZ 93. Zerutik jautsi eta gizon egin baita. Mih 52. Espiritü Saintia / jaits zite nitara. Xarlem 829. Obe da
infernura jestea batere komulgatu gabe komunio gaizki egiñakin baño. Mg CC 209. Eskallera malleetati jasteko
oratu egijozu alboko aga esku ordeko oni. Mg PAb 118 (180 jaazten; 161 jetsi en boca de un guipuzcoano; 158
jautsi en boca del bajo-navarro). Nai badezu igo goregi, / jetsi bearko dezu beregi. VMg 8 (31 jeste-). Dantzia,
arimak inpernura jasteko bidia da. fB Olg 188 (Ic III 309 jatsi). Dagona tellatuan eztaila xautxi. "Non descendat".
(Mt 24, 17). BOEanm 1327 (Echn yautsi). Jaisten da salto batez / bere kamelutik. It Fab 239. Egurra jatxiko dek
gure bizkarrera, / ez bagiaitzik botatzen ilta ibaiera. Ib. 254s (72 jatxitze-). Plaza inguruko lagun-artetara beñere
jatxi bagekoa. Izt C 248. Errekatxo bat sortegialdetik jatxitzen dana. Ib. 111 (4 jeste-). Baimen onekin Jacob
Egiptora jatxi zan. Lard 60 (460 jatsi, 77 jaiste-, 463 jatsitze-). Zure miserikordia eta amodioa jauts beitez nere
gainera. Dv LEd 151 (Cb Eg II 81 betor nere gañera). Aurpeigie bera txaisten zen odola izardiereki nasirik (Ibero,
s. XIX). FLV 1988, 149. Pisuban jarririk alde batetik Andre Joxeparen urtiak eta itxusitasuna, ta bestetik ogei
milla duruak txanponetan, balantza diruben alde jeisten da. Sor Gabon 55 (AKaik 112 jetxi, 111 jeiste-).
Josenganik gurutzetik jautsia izan zelarik. Legaz 65 (4 yautsi). [Kanta au] zeruko argiz Joxe-Mariri / uste det jetxi
zaiola. AB AmaE 140 (382 jatsi). Ohean izanagatik ezta loik jausten nere begietarat. Jnn SBi 80. Oi! Gure
arbasoak, / ez, othoi, ez beira / zein goratik garen gu / jautsiak behera. Zby RIEV 1909, 397 (lo recoge tbn. Or
Eus 200). Baratxe-baratxe zimenduetaraino jausten. Arb Igand 46. Iatzi gaitezan Auñemenditik bera. Ag AL 126.
 (s. XX). Ezti eztia mendiari behera jausten ari delarik gaua. JE Bur 32. Larunbatetan jaisten naiz Zabaletara.
Ag G 6 (Kr 91 jatsi). Mutill orren eresiak poz ematen dute, intza bezela jetxiten dira animaren erdi erdian... Ib.
211 (204 jeiste-, 81 jetxitze-). Ordokia zabal eta aberats jausten da Rhin delako ur handiari buruz. StPierre 26.
Kristo zerutik jetxi zanetik / oneraño bitartian. EusJok II 156. Espiritu Santua usoaren antzean bere gañera jetxi
zitzaiolako zerutik. Inza Azalp 60 (85 jeiste-, 42 jeixte-). Ezkurño batek, har gabetarik, / jauzian jautsiz, xuxen
xuxena, / sistatu zion sudur gizena. Ox 117. Yetxi adi, edo eratxiko aut! Or Mi 57 (42 yeiste-; Eus 199 jatsi, 130
jetsi, 78 jeiste-; BM 44 ietsi; SCruz 57 jetxi; Aitork 10 ietxi, 186 ieiste-). Bearrik iguzkia jausten ari zela. FIr 147.
Uri-erauntsi izigarriak / erori dire mendian, / urak burrustan jautsi baitire / arrabots gaitzen erdian. Etcham 122.
Oro lokhartu zirenean, Laminak jausten ziren su-phizkiari beheiti. Barb Leg 26. Sutan irakitten daragoioela
lapikuan gorantz eta berantz igo ta jatzi ibiltten jataz-eta. Otx 12. Jendetza ugaria jatsi da bultzitik. TAg Uzt 5
(212 jetsi, 44 jaiste-). Egia esan ez nekikan jeixtekoa intzanik. Etxde JJ 126 (117 jatxi, 44 jaiste-, 74 jeiste-, 127
jeixte-). Bidasoa da sortzen mendebal aldean / Espainia duela bereizten jaustean. Zerb Azk 48. Bazketarat jausteko
irian ardi bat galdu zuten. JEtchep 54. Esnezaleren bat edo beste ausartu zan bere astoarekin kalera jextera.
Ugalde Iltz 21 (33 jetxi). Eskillaretan beera jatsi. Erkiag BatB 143 (Arran 171 jetsi). Beren baitara jetxi gabe,
beren burua ezagutzeke joaten dira mundutik. Vill Jaink 143. Hein hortarat jausten lagundu dutenek, berritz
altxatzen lagunduko ahal dute! Larz Iru 112. Alaba gazteak josten ikastera jeisten ziran Plaentxira. NEtx LBB 22
(348 jetxi, Antz 121 jeiste-). Zer atsegina gure bihotzetan / jautsi ginelarikan Los Angelesetan. Xa Odol 230.
Kalera jetxi ziraden / baserriari utzita. Uzt Sas 120 (in Noiz 30 jetxitze-). Gelditu giñan ostegunean jeisteko
Tolosara. JAzpiroz 184. Jatxi zagozen palkotik eta etorri nere aurrera! Gerrika 195. Jausten ahal zela alkitik
predikari mutua. Larre ArtzainE 158. Mana zerutik noiz jaitsiko. MEIG VIII 99 (I 130 jatxi). Lasterka jetxi zen
Erraldoia eskaileretan behera. MEIG IX 106.
v. tbn. Bp II 28. Mst III 55, 5. Ip Hil 189. Xikito 6. Mde Pr 133. Iaitsi: Bp I 40. FPrS 5. Jatsi: Cap 11. TAV 3.1.29
(1691). ConTAV 5.2.11, 151 (1691). Arz 18. Acto 308. Oe 63. DurPl 55. Añ LoraS 64. JJMg BasEsc 35. Astar II
baten mende.
74. AstLas 40. Itz Azald 35. Altuna 48. Enb 67. Laux BBa 54. Balad 204. Eguzk GizAuz 188. Mde Pr 120. Arti
MaldanB 210. Gand Elorri 193. Osk Kurl 177. Onaind in Gazt MusIx 210. FEtxeb 87. Yatsi: Ur CatArrig 68. Kk
Ab II 162. Jaitxi: Bv AsL 74. And AUzta 87. Zendoia 51. Jatxi: Cap 6. Lar Cor 286. Cb Eg II 167. Echve Imit 372.
Echag 199. JanEd I 133. Bil 59. Arr GB 42. Apaol 23. Iraola 18. Urruz Zer 45. A Ardi 64. Ill Pill 14. Noe 75. Lek
EunD 21. Yanzi 130. And AUzta 93. Auspoa 39, 36. Jatzi: VJ 8. Ur MarIl 60. Echta Jos 15. ForuAB 131. Kk Ab
I 10. Bilbao IpuiB 126. Iatzi: Azc PB 36. A BeinB 55. Yatzi: Zav Fab RIEV 1907, 94. CatLlo 24. Kk Ab II 41.
Jetsi: Iraz 4. Ub 133. Balad 103. Ietsi: Ibiñ Virgil 54. Jeitxi: Bv AsL 188. Berron Kijote 105. Zendoia 223. Jetxi:
Echag 264. Aran SIgn 75. Xe 369. PE 105. Zab Gabon 93. Bv AsL 98. Arr May 72. Apaol 24. AzpPr 66. Moc
Damu 25. Goñi 32. Urruz Zer 14. A Ardi 112. Ill Testim 29. Jaukol Biozk 99. Tx B I 222. Alz Burr 15. Lek EunD
41. SMitx Aranz 51. JAIraz Bizia 21. Munita 6. SM Zirik 108. Anab Aprika 57. MAtx Gazt 88. Salav 32. Balad
101. Lab SuEm 187. Lasa Poem 70. BAyerbe 81. Ietxi: Zait Plat 84. Ibiñ Virgil 87. Yetxi: Ldi BB 162. Ir YKBiz
218. Zait Sof 150.
Jautsi: TAV 3.1.20, 112 (AN, 1609). TAV 3.2.11 (AN, 1614). Gç 38. ES 161. He Gudu 134. Monho 142. Añ CatAN
9. LE Ong 109r. Dh 203. CatLuz 7. MarIl 16. Jaur 178. Etcheberry 282. Laph 61. Balad 262. Lap 48 (V 26). HU
Aurp 110. CatJauf 83. Iratz 76. Lf Murtuts 5. Mde HaurB 24. Ardoy SFran 243. Etchebarne 71. Iautsi: Harb 5.
Ax 134 (V 88). Hm 108. Arg DevB 137. Ch III 42, 2. Brtc 269. JesBih 417. Yautsi: He Gudu 101. Lg I 364. CatB
17. TB Mt 14, 29. Gy 56. Hb Esk 61. ETZ 274 (Luzaide, 1869). Elzb PAd 44. Elsb Fram 125. CatUlz 19. Zub 18.
Izeta DirG 123. Xautsi: Eusk 1931, 338 (R, xastan). Sauntsi: ZMoso 53.
v. tbn. (Sust. vbal. en textos guipuzcoanos): Jaiste-: Lar SAgust 10. Gco I 418. Iraola 37. Jaxte-: Echve Imit 372.
Arr GB 20. A Ardi 64. Jeiste-: AA III 314. Bv AsL 169. Urruz Urz 57. Apaol 24. Jaukol Biozk 40. Ir YKBiz 150.
EA OlBe 39. Munita 65. Anab Aprika 51. AZink 53. Jeixte-: Sor Bar 33. KIkG 20. SMitx Aranz 205. JAIraz Bizia
127. And AUzta 79. Berron Kijote 218. PMuj in MEIG I 94. MMant 139. Ieiste-: Ibiñ Virgil 74. Jexte-: Arr May
156. A Ardi 137. ArgiDL 70. SMitx Aranz 121. JAIraz Bizia 70. Gazt MusIx 169. MAtx Gazt 39. JAzpiroz 114.
Jeste-: MendaroTx 44. Albeniz 31. Yeixte-: Ir YKBiz 246. Zait Sof 195. Yexte-: Ir YKBiz 74. Ldi IL 42. Jaitxitze-:
OA 45. Jatxitze-: Cb Eg II 158. AA I 497. Zab Gabon 61. Ill Testim 15. Etxba Ibilt 459. Jetxitze-: Echve Imit (ap.
H). Aran SIgn 20. Basarri 147. Jautxitze-: OA 16.
 "Falta en la mujer, ilberaren falta, ez jaistea" Lar.
 (Ref. al telón).  Burtina jeisten da poliki-poliki. Sor AKaik 137. Jeisten da burtina. Ill Pill 22. Ezkuta-zapia
jeisten da. Alz Txib 108 (Ram 138 jetxi, 137 jexten). Antzoiala azkar jetxi bedi. NEtx Antz 29. Teloia jatsirik,
aurreneko erdia akabatzen da. Arti Tobera 276.
 (Aux. trans., con el lugar por donde se baja como complemento). "Mendia behera jaustea, descendre la
montagne" Dv.  Mailak tarrapatan beheraino jautsi gabe. JE Ber 66. Eskilara hori jatsi eta igo egin behar. Arti
Ipuin 80. Atea edegiteko armailla batzuk jatsi bear izan zituan Damas ortulauak. Erkiag BatB 46. "Lumero cuatro"
ikusten da an, / jetxi eskallerak bera. Uzt Sas 224.  Gero, ni bezelako kopet illun dotore batentzat ezkondu eta
maillan bat jextea... JAIraz Bizia 23.
 Bajar (el nivel del agua). "Avadarse, bajarse las aguas hasta poderse vadear, urak ibaian jaistea" Lar. 
Uholdeko urak jausten hasi zirenean han ilkhi baitzen barkhatik. ES 386 (388 jautsten). Joan itxasertzera ikusten
zeinbat jatzi zan ura. Echta Jos 35. Eun kana zabal bai itxasoa goien dagonean, eta askoz geiago jexten danean.
JAIraz Bizia 11.
 Bajar de precio, perder valor. "Descendre de prix. Bihia iautsi da, le grain a baissé de prix" H.  Alderdi aietan
urrearen balioa erdira jatsi zan. Lard 546. Ia Bolsa igo edo jatxi egin dan. Iraola 116. Sei sosetarat jautsia izan
duk, goititzeko haatik laster hamabietaraino. JE Ber 119. Geiagoko barik be gauza orren balioa jatsi egiten da.
Eguzk GizAuz 54. Irakur daiteke nola 1970-1972 bitartean lur jotzeraino jatsia zen kobrearen prezioa. MEIG
VIII 37.
 Rebajarse.  Pekatutik libratu eta Jaungoikoarekin adiskidetzeagatik humillatu, jatxi eta beeratu zan. Gco I
181.
 (Ref. al peso).  Sei arrua ta erdi banitzan, / orain jetxi naiz bostera. Ud 20. Gero, larogei ta zortzira jetxi
nintzan. Insausti 225.
 "Au fig. Se décourager, se rebuter. Gogoa osoki iautsi zaio" H.
 Decaer.  Leengo abots eder ura pixka bat jeitxita, baiña leengo lepotik burua. Zendoia 235.
2. + jautsi (AN-ulz ap. Iz Ulz), jatsi, jetsi, jatxi (V-gip ap. Etxba Eib), jetxi, jautxi, jatzi, jetzi, txautxi. (Trans.).
Bajar. "Jatxirazu argixa irakorri deiran" Etxba Eib. "Yautsi zazu liburúe" Iz Ulz.  Tr. Documentado al Sur desde
Lazarraga; al Norte, donde es menos frecuente, sólo lo hallamos a partir de mediados del s. XIX.  Nafarroarik /
jatsi <jasi> ze bidi gararrik. Lazarraga 1202r. Bularraren azpira edo aurra injendratzen dan lekura eskua
jautxitzeaz kofesatzen degu Aita Eternoaren Semea gizon egin zala. OA 16. [Izare santuan] bildu zuten zure
gorputz santua Josefek jatxi zuenean gurutzetik. CatBurg 47. Txautxitzen zue Moisesek ilargia, zeukalarikan
korona eder bat bezala (Larrasoaña, s. XVIII). ETZ 60. Jainkoak jatsi deusku / bakia zerutik. FrantzesB II 35.
Irurak jatxi dute / lurrera belauna. Echag 153. Haren gorphutz adoragarria handik jautsi zutenean. Jaur 156.
Nork gurutzetik jatsi zintzakean, eta Zure Ama biotzekoari besoetara eraman. Lard 460 (182 jatxi). Merxikak
abanzatu direnean egostetik, yautsiko duzu noizetik noizera pherza. ECocin 49. Iñaxi, jatxi zazu goiko aga
baten mende.
orretatik lukainka on bat. Zab Gabon 44. Nork uste zuen au dala Jaunak / Zerutik jetxi duena. AB AmaE 139 (382
jatsi). Mikaelak jatxi zituan begiak. Apaol 33. Astotik jatzi ebenean, joan zan arin-arinka Juana Marigana. Echta
Jos 16. Beorrek badaki autua akabatzian nola kurtiña aundi bat jatxitzen duten. Iraola 49. Handik erregebidez
itzainek jausten baitakote ardien ilea. JE Bur 198. Txanoa garrondoruntz jetsiaz. Ag G 156 (74 jetxi; Kr 181 jatsi).
Atzeko atian guziyak karraxika ari diran bitartian jetxi bezate zapia. Alz Bern 80. Nik ez det iñor bera jetxi nai, /
al dan guziya gora iyo. Tx B I 98. Galbariorat iragan ziren, beraz, gorphutzen jausteko. Zerb IxtS 90. Beherakoan
Piarresek egindako gaztak jatxi oi zitun. Etxde JJ 11s. Oñak arbolan beera jetxi zituan lurreraño "zubia" egiñik.
Anab Poli 92. Maletak jeisteko-zai nengoala. Anab Aprika 42. Arbolaren adarretik jatsi nuen lurrera [gorputz
urkatua]. Arti Tobera 279. Jatsi orduan eskopetea tirorik bota gabe ta aurrera joaten zan. Osk Kurl 94. Gerrikoa
azkatu ta lurrera jatsi zituan prakak. Ib. 199. Mamer! Jatsi egizu ogi-kopau bat mutil onentzat. Erkiag BatB 121.
Il zanean, bide prankoan arrastaka jetxi eta ar-zulo batean sartu. JAzpiroz 26. Tubo aiek [...] kablean indar-
etxera jeisten ere jardun nintzan. AZink 49. Han jostatzen ari ziren mutikoei saski bat jaisten zien sokatik zintzilik.
MIH 131. v. tbn. EZBB II 7 (BN-baig). Jatsi: Gand Elorri 215. Jatxi: Añ CatAN 81. Jatzi: Laux BBa 110. Otx
117. Jautsi: Dv Gen 24, 46. Jeitxi: Zendoia 205. Jetxi: Urruz Zer 45. Inza Azalp 71. And AUzta 38. NEtx LBB
148. BBarand 21.
 "Batir bandera, rendirse, bandera jaistea" Lar.
 Bajar (los impuestos).  Ezpalira nunbrian hurak izan nausi, / gure zerga handiak zitükian jaitsi. Etch 592.
 Varear.  Gaztañak jatzi artian / arbola puntatik / makilla luze bategaz. DurPl 70. Arbolara igo gabe jetxiko
ditu gaztañak, aga luze orrekin. Urruz Zer 135. Zerbait ondo eldua obe. Onena, berriz, edo eskuz edo agarekin
jetxia. Munita 40.
 Rebajar.  Zigor ori cadena erpetuara jatxi eutsenian. Gerrika 92.
 Rebajar (a una persona).  Ordena oietara / ez nazu jatxiko. EusJok II 30.
 Tomar (una idea, etc.).  Paul gurenak egin zuen gure arteko, egokitasun au, ta Pitagora-zaleengandik ietxi
bide zuen Platonek. Zait Plat 126. Itzok Senekagandik ieixten ditu Axular-ek. Ib. 33. Teokritugandik ietxi bait du
olerkariak poemaren mamia. Ibiñ Virgil 45. Unai-kanta au osorik ietzi omen zun Bergilik Teokriten idilietatik. Ib.
51.
3. jautsi (Ht VocGr 391, Dv; H; y- Lecl), jausi (A, que cita a Dv). "Obéir. Jautsi zaio, il lui a obéi" Ht VocGr.
"6. obéir, se soumettre, iautsi da aitari, il s'est soumis à son père. 7. condescendre, tomber d'accord. Bertzeren
abisura iaustea, errotzea" H. "Condescender" A.  Bertzeen erranera jautsi zen. Ch (ap. Dv). Baduzu manatzeko
burupea; eta neretzat daukat itsu-itsura jausteko zuzena. "Obéir". Birjin 71. Populu horri egun jausten bazaizkio,
amor ematen badiozu eta bere galdea onhesten [...] bethiko izanen da zure zerbitzuan. Dv 3 Reg 12, 7 (Ker erri
onen serbitzari egiñik, BiblE zeure herriaren zerbitzari egiten bazara).  (Part. en función de adj.). Obediente. 
Sentimendu bizarro horiez, et-egiteko molde jautsi ta pairatsu hortaz, ber-onekotzat baliatzen zen Birjinia
Jainkoak ber-onez ematen zioen eritasunaz. Birjin 319.
4. jautsi. Caer. "Tomber, chuter, soit au phys[ique] soit au mor[al]" Lh.  Odol adoragarri hortarik xorta bat
yautsterat utz zazu ene arimaren gainerat. (Interpr?). Brtc 28 (v. tbn. jausterat para el mismo ej. en MarIl 55 y
Arb Igand 201). Jautsi da, jautsi da Babilonia handia! Dv LEd 217 (seguramente por influencia de Cb Eg II 120
jausi). Karlos Handiak nahi zituen gure zedarriak hautsi! / Harroka gaitzak, haritz-ondoak zitzaizkon gainerat
jautsi. Ox 29.
5. Descender, venir, provenir.  Etorkiz zare jausten puruenetarik, / Frantzian diren etxe zaharrenetarik. Lg in
Iraultza 121. Mundu hunen hastapenetik / gure egunetaraino / Kain infamearenganik / ez da jautsi Pinet baino /
munstro itsusiagorik. 'Descendu'. Monho 64. Nola Maria beitzen Dabit erregiaren arrazatik jaisten. Ip Hil 64.
6. "Jetsi (G-to), echar" A.
7. "Jatxixa (adj.), decaído, humillado. Arrezkero, oso jatxixa dabill a zan arrua" Etxba Eib.
- JAISTEKE. Sin bajar.  Uria, bere nagusiaren beste morroiekin, erregeren atondoan etzan zan, berera [etxera]
yeixteke. Ol 2 Sam 11, 9.
- JAITS AHALA, JAUTS-AHALA (L-ain ap. A; Dv, H (-i); ieutsiala BN-baig ap. Satr VocP). (Llover, etc.)
torrencialmente, a mares. "Autant qu'il en peut descendre, à torrents" Dv. "Uria erortzen da jauts-ahala (L-ain),
la lluvia cae a torrentes" A (s.v. jauts). "Ieutsiala, torrencialmente. Se dice de la lluvia" Satr VocP. Cf. NEtx LBB
19: Arreoaren erakustea gurditik jetxi-ala?  Azkenean uria erortzen da jauts ahala. Prop 1880b, 378. Uria jauts
ahala ari zelarik ere, hanxet, kanpoan. HU Zez 132. Egun hetan uria jauts-ahala ari, urak gaindituak dire. Arb
Igand 102. Noiz eta ere arratsalde erdirat, jeutsahala abiatzen baitzauku euria. Eskual 3-1-1908 (ap. DRA).
Berhala zelia belztü zen / ebia jaits ahala lürra ikhara zen. Xikito 6. Euria jauts ahala, ithaxurak hegatsetarik
zurrustan erortzen. JE Bur 76. Elurra jauts ala ari da. TP EuskOl 1931, 90. Elurraren ondotik euria zuten, jauts-
ahala. Ardoy SFran 232. v. tbn. Prop 1892, 262.
 (Fig.).  Salda, oilaki eta tomate [...]; hiru arno mota, jauts-ahala. Lf Murtuts 26.
- JAITSIAN. a) (Precedido de ia).  [Astoak] burua dauka ia / lurrera jetxian. Noe 71.
b) (Junto a igoan). Bajando.  Kilometroak amar bai noski / igoan eta jetxian. AZink 156.
- JAITSI ERAGIN. Hacer bajar. v. jaitsarazi.  Khexa zaitezte eta iautseragin zazue hunat ene Aita. Urt Gen 45,
13.
baten mende.
- JAITSI-IGO. a) (Adv.). Subiendo y bajando.  Ekusi zuen eskaler onetan jatsi igan zebiltzala gure Jangoikoaren
aingeruak. Mb OtGai III 308.
b) (Sust.). Bajada y subida.  Eraman zuten ainbat jetxi-igo / egin zuan maldan bera. Ataño Txankan 274. Zure
oiñen laguntzaz egin bearko zendun mendi-bide aldapatsu aietako jetxi-igoak. AZink 14.
 Bearrezko gauzen jetxi-igoa ere [tren] arek egiten zuan. AZink 132.
- JAITSI-IGOERA. Bajada y subida.  Jetxi-igoera kanposantu-bueltak, eta errian goitik barrena, zortzi bat
kilometro. Albeniz 39s.
- JAITSI-IGOTZE. "Aestus maris, [...] itsasoaren jautsigátea" Urt I 364.
- JAITSI-LEKU. Pista de aterrizaje.  Ontzia, poliki-poliki beeraka... jetxi-lekua billatu ta txirristaka ibilli zan
gelditu arte. Anab Aprika 102.
- JAITS-ORDU. "Jauts-ordu, l'heure, le temps où il faut descendre" Dv.
jaitsi. v. jetzi.
jaitsialdi, jaitsaldi. 1. Decaimiento, enfermedad.  Egin zion S. Franzisko Xabier-ek ari hau jaits-aldi artan ez
ezik, gerozko egun guzietan ta eriak an ill edo sendatu arte guzian. Mb IArg II 344.
2. jautsaldi (Dv), jetsialdi. "Action de descendre. Ez du astean jautsaldi bat baizik egiten" Dv.  Kolkora biltzen
zitun sagar-aleak, eta jetsialdi bakoitzean saskira ustu bildutakoak. TAg Uzt 281.
 Escala.  Emen dira berealaxe, [Buenos Airestik] aidez etorri ziran-da. Jetxi-aldi bi egin zituzten. TxGarm
BordaB 187.
jaitsiera, jautsiera (Lar, H (V, G)), jaiskera (Lar, Dv), jaixkera (G-azp ap. Iz To 187), jauskera (Lar), jaskera
(Añ), jatxiera (V-gip ap. Etxba Eib; Lar), jatsiera (Añ), jetxiera, jetxikera, jetxera, jexkera. 1. Acción de bajar,
descender. "Descenso" Lar. "Bajada" Añ. "Jaixkera txaarra, la mala bajada" Iz To. "La bajada. Mendi-goi
batzuetatik, jatxieria gatxagua da igotzia baño" Etxba Eib.  Adietan emoten deusku Jesu Kristoren jatsierea
1
Linbora. Añ EL 117. Jacob-en jaiskera Egiptora. Lard 60. Espiritu Sanduen yautsiera Apostolotara. CatUlz 62.
Nola izan zan Getaritikan / Zarautz aldeko jetxera. JanEd II 89. Menditiko jatsieran ez eukan igoerako larripiderik.
Erkiag Arran 188. Lenengo zazpi aapaldiak munduko eratasunakin bat-egiterako mailladi-koska dira, azkeneko
irurak, berriz, zentzun lizunerako jetxiera. Gazt MusIx 71. Arkaitz kosketan beera, ura jexkera nekosoa egin
genduan! AZink 165.
2. jetxiera. Pendiente.  Sortzen diran urak juteko, zulo luzeeran, jetxiera pixka batekin erreten txiki batek
mesede egiten du. Oñatibia Baserria 39.
- JAITSIERAN. Al bajar.  Baiña eskalleratik jetxikeran, gabardiñeak egal bat artuta, etxakuk ba Joxe Mari
dingilizka geratuten? Bilbao IpuiB 17.
jaitsigarri. "Jatxigarrixa, peldaño, escalera, apoyo o ayuda de bajar. Ipiñirazu or jatxigarri bat ez neiñ jausi"
Etxba Eib.
jaitsiki, jatsiki.  Bajando.  Urak abarrotx geiago dakar Ayerretatik jatsiki. EgutTo 28-11-1918 (ap. DRA, s.v.
jatsi).
jaitsuki.  Alegremente, con alegría.  Yainkoaren kutxa Obededonenetik Dabiden irira yaitsuki eroatea erabaki
zun. "Cum gaudio". Ol 2 Sam 6, 13 (Dv bozkariotan).
jaitu, jaietu (L ap. Lh).  Celebrar, festejar.  Alaitasun eta ospe aundiz dari Eleiza Konstantinoren euntea
(centenario) jaitzen. EEs 1913, 161. Arantzazuko Ama maitea [...] Zaindari aurrenekotzat aukeratu ta izendatu
dan gertaera jaitzeko. ForuAG 337. Eran zagun orain bartko zoriona jaitzeko. Alz Ram 40. Askotan langilek beren
eztaiak, aursortze eta alakoak jaitzen dituztelarik entzunak zituen bezalakoak. FIr 138. Bertako kanpaiak egun ura
jaitu bear zala zieten barrukoei. Sorarrain Lili 54. Nik ezin ulertu det federik ez dagoan errietan jaiak ondo jaitu
nola dezateken. Anab Poli 80.
jaitxi. v. jadetsi; jaitsi; jetzi.
jaitxo.  Dim. de jai.  Gero gazteak teatro jaitxo bat gertu lezakete. Lab EEguna 69.
jaitza. v. jaiotza.
jaitzi. v. jaitsi; jetzi.

baten mende.
jaiura. v. jaidura.
jaiz (Sal ap. A).  Etim. Del esp. jaez.  "Dimensión, talle. Jaiz oneko gorputza din korrek. Lo pronuncian con j
española" A. Cf. zaizki.  Jaiz (dimensión) aundikoa Segurako Elizari dagokionez eta adiguriz (arduraz) egiña.
EEs 1912, 60.
jaizain (Lar), jaizai (Lar). "Festero" Lar.
jaizale.  Juerguista; festejador.  Lendabaizikotik aurrera / jai-zaliak denak kalera. Yanzi 70. Oriek izaten
dituzu bazkalondoko lenengo jaizaleak. Anab Poli 109.
jaizaro (Añ, A).  "Fiesta de guardar, de medio precepto" Añ. "Fiesta ligera, media fiesta" A (que cita msLond).
 Oneetarik batzuk dira jai osoak, ta beste batzuk jai erdiak, arinak edo jaizaroak deituten direanak. Añ MisE
237. Onetariko batzuk dira domekak legez yai osoak, eta beste batzuk yai erdiak, yai arinak, edo eguzaroak
(yaizaroak). Zav Serm II 150.
jaiztari. v. jeztari.
ja-ja. "Ya-ya, pegar, dar un golpe (voc. puer.)" A.
jak.  (Git.). Fuego. "Feu, yaka" VocBoh. "Jaka (git.), fuego" A. "Jak, su" Barb GH 1970, 35. "Jak, fuego (git.).
StJayme" DRA.  Pekhautzen nina kamatze-jakaz [='me queman con fuego de amor']. Mde Po 83 (v. tbn. 84).
1 jaka (V-gip, B, BN; IC 447v, Deen I 75 <giacha>, II 108 <giaka>, Urt, Lar  Chaho; i- Volt 119, SP, H (V,
G); y- VocBN), jake (V; Lar, Añ, H (V), Zam Voc), xaka. Ref.: A (jaka, jake); Iz ArOñ; Etxba Eib (jakia); Izeta
BHizt (yaka); Elexp Berg (jake).
 Etim. Préstamo románico; v. DCECH s.v. chaqueta.
 Tr. Documentado desde Leiçarraga. La forma mejor atestiguada es jaka; hay xaka en Lizarraga de Elcano.
Aunque con algún ej. ambiguo (v. por ej. jakia en Kirikiño), jake es la forma más general en vizcaíno, y se
encuentra tbn. en un testimonio guipuzcoano del s. XVI y una balada recogida en Aézcoa (Balad 189). En DFrec
hay 3 ejs. de jaka.
 Chaqueta; jubón, almilla; sayo. "Un sayuelo, vulgo jake bat" (Azpeitia 1560). FLV 1992, 68. "Jaka o jakea,
ropilla" IC 447v. "Alicula, haur jáka mahunkadúna" Urt I 488. "Iaka, pourpoint" SP. "Casaca" Lar. "Sayón" Añ.
"Habit" VocBN. "Habillement qui descend du cou jusqu'aux genoux ou plus bas" H. "Jákaak, chaquetas (de mujer)"
Iz ArOñ. "Jakia jantzitta urten dau eta ziur ez da itxuliko illuntzira arte" Etxba Eib.  Hiri auzi egin nahi
drauanari eta eure iaká edeki, utzi iezok mantoa ere. "Saie". Lç Mt 5, 40 (He arroba, TB, SalabBN arropa, Ip
saiua, Ol, Leon, BiblE soinekoa). [Seme] ari jakea egin orduko, / alabeorrek gonea. Lazarraga 1196r. Oihalaren
parte bat neurtzen eta ordenatzen dugu kapatako, bertze parte bat iakatako. Ax 66 (V 43). Indazu belartezko
xakea. Mic 12v. Iauregik iaka bete xingolaz, barnea eztupa et'arkolaz. "Pourpoint". O Pr 262. Ekartzuz, bada,
jake zuri alkandoriaren gañekua ta gero gerrestuba. Mg PAb 118. Jake edo almillia eta beste onelako gauza txiki
edo txutxerija batzuk. Astar II 159. Jaka edo amilla bost arroba eta erdi kobrerekin egiña zuen. Lard 164. Ikus
hezake sotanak balio duela yaka, eta Aita-Sainduak errege. Hb Egia 116. Jakaren poltsikotik. Urruz Urz 32.
Kaltza-iake lodi astunak. A BGuzur 114. Lau galtza urdin astegunetan jasteko. Beste lau jaka, oiei dagokizkoenak.
Ag G 50. Txapela ta jakia itxulijetara jantzi. Kk Ab I 56. Esposeko jauntziak emanak zituen: pezako jaka, pezako
galtzak, barneko motxa dena ttitta gorri eta pherde. Barb Sup 9. Zeramakin jakea eranzten asi zan geldiro. TAg
Uzt 228. Jaka estu orlegi (jubón verde) bat gorputzari itsatsita. Etxde AlosT 76. Miñutu batzuek gerotxoago, or
datoz jaka illun eta lepa-oridun sei gizon. NEtx Antz 139. Atezaiñak sekulako jake luzangak ditue. Erkiag BatB
126. Iparra dagonean, jakea soiñean. (V-m). EZBB II 23. v. tbn. Yaka: Or Mi 36. Jake: Añ MisE 92. Ur MarIl
96. Ezale 1898, 276a. Altuna 67. Bilbao IpuiB 166. Iake: Azc PB 341.
 "Sorte de robe pour femmes qu'elles portent plus courte que celle de dessus" H. "(L-ain, BN-baig), vestido, ropa
(voc. puer.)" A.
 (Dv, H), xaka (AN-gip-araq). Ref.: Satr VocP (xaka); Garbiz Lezo 52. "Spécialement, jaquette, robe d'enfants,
de filles ou de petits garçons qui ne portent pas encore la culotte. Oraino iaketan zinelarik" H. "Ropa de las
criaturas" Satr VocP.  Amaxok bere taulier beheitituaz altzo, nexkek beren jaka laburrez ohantze. JE Ber 32.
- JAKA-HEGAL. Borde, parte inferior de la chaqueta.  Goraturík xaka-egála <ag->, ta erakutsirík bere
kostadoko llága. LE Doc 67.
- JAKA-GAI (SP). Tela para hacer una chaqueta. "De quoi faire un pourpoint" SP.  Pagadu biar dau zapata,
baten mende.
jake edo txupa geija. Astar II 159.

- JAKA-GONA. (Pl.). Chaqueta y falda.  Neguan jaka-gona bigun lodi berogarriak jantziko zituen. Ag Kr 125.
- JAKA-LARRU. "Itxosoko arropak dira [...]: jakenarrua (chaqueta de cuero), frakak, noskoa ta suesta" Holmer
ApuntV ASJU 1969, 178.
- JAKA LUZE. "Chamberga" Lar. "Casaca, jake luzea" Añ.
- JAKAPE. (En casos locales de declinación en sing.).  Makallaua atara eutsen mutil areri jakepetik. Kk Ab II
148. Euskaldun bakoitzaren jakapean, "etimologista" bat ezkutatzen dala esan izan da. Lek SClar 117.
- JAKA-POLTSIKO. Bolsillo de la chaqueta.  Bota zion oni [...] jaka-poltsiko edo sakelera eskutitz edo karta
bat sillu ta guzikoa. Ezale 1899, 12b.
- JAKA-PRAKA. (Pl.). Chaqueta y pantalón.  Alkondara zuri garbia, zarra bazan be, ta txintxonezko jaka-
prakak. Ag Kr 87.
2 jaka. "(V-oroz), sin comer" A.
jakadun (B ap. Izeta BHizt), jakedun (V-gip ap. Elexp Berg).  Que lleva chaqueta. "Yakadunek yaun aundiak
dire" Izeta BHizt.
jakaize. "(G-goi), viento sureste (?)" Iz IzG, ArOñ.
jakaki.  Etxeko yaunak berak xamarrekin dire, / bertzetan yakaki hoik emazten baitire. Hb Esk 75 (sg. DRA
"ropa, vestido"; "jaka txiki" en la ed. de P. Altuna).
jakaldi (Bera Ap).  Comida. Sg. NeolAG hay un ej. de L. Eleizalde en JEL 1908, 114.  Aragija ta arraingija.
Bijok jakaldi batan ez artzeko egunak. AG 986. Otzaran ekarko dituz yakaldi bat gertatzeko bear diran gauzak.
Ort Oroig 106.
jakan (V-ger-and [?] ap. A), jaken (V-ger).  Parco en la comida. "Inapetente" Zam Voc. "Jakan, gutxi jaten
dabena, jatean raroa edo denari" (comunicación personal de L. Villasante). v. jakatzu.
jakandu. 1. "(V-ger-ple), hacerse parco" A. 2. "(V-ger), mal comer (se dice de un animal que echa a perder
más hierba de la que come)" A.
jakar. v. jangar.
jakatxo (Lar), jaketxu.  Dim. de 1 jaka. "Casaquilla" Lar. Cf. Echaide Orio: "Jacacho, camisita de niño". 
Nun dira bizkaitarren / jaketxu laburrak? Ur PoBasc 225.
jakatzar. "Jaquetón <x->, jakatzarra" Lar.
jakatzu. "(V-oroz), parco en la comida" A (s.v. jakar). v. 1 gartxu.
1 jake. "Jaque <x->, en el ajedrez, jakea, altxa ortik, ken ortik" Lar.
2 jake.  Fuerte, vigoroso.  Anke ziola nik bino bi urte oboro, zegon anixko jake adin zionaren. 'Muy firme'.
Mdg 127.
jake. v. 1 jaka.
jakeka.  Jaqueca.  Iparra dagonean, jakea soiñean. JAzpiroz 62. Buruko miña, jakeka ta neuraljiaren aurka.
Ostolaiz 142.
jaken. v. jakan.
jakera. 1. "(Vc), acto de comer" A. 2. (Vc ap. A; Zam Voc). "Gusto, sabor de una vianda. Nabarnizko arbiak
jakera onekoak dira" A.  Lau sagar gordin andi eder ta frantzes-galleta lasto-yakeradunak. A Latsibi 147. 3.
"Yakera, manera de comer, urbanidad en la mesa" A Morf 153.

baten mende.
jakerako. "(Vc, ...), sabroso" A.
jakes. "(Git.), queso" A. "Jakes, gasna" Barb GH 1970, 35.
jaketa (Aq 223 (G), Chaho), xaketa (Dv (G)), xakete (Hb ap. Lh). "Almilla, jaketea" Aq 223 (Azkue da la forma
saketa, procedente de la errónea lectura de la edición de Fita). "Veste" Dv. v. 1 jaka.  Artzai-kapusailla han zen,
/ gapelu bat ere bazen, / yaketa, dibeziera, / kaltzoiñak eta zimitza. "Jupon". Gy 320. Zorioneko jaketea ta /
zorioneko gonea... / zorionean ikasi neban / kontseiupera bidea... Erkiag Arran 20.
jakete. "Jaketea, banquete" Lar DVC 252.
1 jaki (gral.; SP, Urt I 465, Lar, Añ, Dv, H, Zam Voc; y- Izt, VocBN), jaaki, xaki. Ref.: A; Lrq; Iz ArOñ; EAEL
132; Elexp Berg; Izeta BHizt2 (yaki). 1. Comida; (especialmente) plato o porción de carne, pescado (el pan, por
ej., rara vez es jaki). "Condumio" Izt 28r. "Mets, viandes, fromage, etc., que l'on mange avec du pain et en moindre
quantité" H. "1.º vianda, cosa de comer. 2.º (Vc, BN, S), principio, plato de carne u otros manjares" A. "Badugu
urte guziko yakie" Izeta BHizt2.  Tr. Documentado en todos los dialectos. Siendo jaki la variante general, hay
jaaki en los vizcaínos Capanaga y J.A. Moguel, y xaki en un texto salacenco de EEs.
 Haurrak, iakirik batre baduzue? Lç Io 21, 5 (Dv jatekorik). Zure jakia izango da / ogi konsagratua (Pamplona,
1610). TAV 3.1.21, 119. Ha, zeruetako iakia! Mat 265. Gosea edo aphetitua baita ianhari guztien saltsa eta iakia.
Ax 492 (V 318). Ez iaateko iaaki bedekaturik. Cap 58. Gosea bera iaki. "La faim sert de pitance". O Pr 203 (v.
tbn. el mismo refrán en Saug 113). Nola ogia behar baita ian iaki suerte guziekin. SP Phil 91 (He 93 jaki). Eliseo
profetak presterazi zuen bein elze bat jaki, profet gazteei bere etxean jaten emateko. Mb IArg I 272. Gose
onarentzat ez dago jaaki dongarik. Mg PAb 58s. Alperrik ematen diozkat / jana ta jakia. Izt Po 115. Etzen ez, jaki
honik. Arch Fab 203. Gathua illki zen ixillik / yaki xerka goiz-goizetik. Gy 244. Usain egiten badeutse barruko
jakiren bati. Ur Dial 31 (It jan gauza, Dv, Ip jateko). Igorriko diotzat gure mahaineko jakirik hoberenak. Laph
148. Artua errotan, ogia falta, / jakia berriz kalean. Xe 263. Uste det aragi, jaki edo solomo batengatik zuetako
iñork inpernura joan naiko eztuala. Zab Gabon 77. Ez bitez izan onak pistien iñoz jaki. AB Amae 437. Azatan
egositako ollagorra baño jaki oberik eztala. Ag G 349 (AL 82 iaki). Gexoentzat biar diran jaki ta enparau guztiyak.
ForuAB 93. Ezin, bada, bi zukuren urren, eltzekariak eman, gero bi jaki ugariz naia egin dezaten. A Ardi 46.
Artua poco-poco, / kalabaza jaki, / gu nola bizi geran / Jaungoikuak daki. JanEd II 138. Plateretik abora jakiak
aidian zebiltzan. Muj PAm 39. Xaki eman zale gisa, ura [abria] bage eztaike igare (Sal). EEs 1925, 21. [Mahainak]
jaki hoberenekin arrunt estaliak! Ox 158. Erki abek bear dituzten jaki, janzki eta lenengo gaiak. EAEg 14-11-
1936, 293. Koiote oiek izango dute / zuengatik naiko jaki. Yanzi 126. Jakiari erasten diola usai txarra. Munita
105. Bi aldiz jan izan det [izokia], / ura zan jakia! Uzt Sas 311. Urdaia, xolomua ta txorixoa tomatearekin, gaur
ere jaki ederra da, ta orduan ederragoa. JAzpiroz 136. Jaki gitxi oituak, askoz obiak gozokiak, txurrut ugariak...
Gerrika 64. Jaki on bat lehenik eta bixkotxak ondotik. Larre ArtzainE 35. Steiger-ek berak egin zuen jakien eta
edarien aukera. MIH 144. Laborea da jakia ez dena eta jakiarekin jaten dena (ogia, taloa edo antzekoak). MEIG
II 108.
1
v. tbn. Gco I 151. Añ EL 55. It Fab 108. Dv Lab 14. Bil 79. Arr GB 18. Aran SIgn 63. Sor Bar 101. AB AmaE
207. Jnn SBi 54. Zby RIEV 1908, 759. Hm (ed. 1891), 101 (ap. DRA). Xikito 8. JE Bur 14. Ill Pill 17. EEs 1918,
156. ForuAG 293. Zink Crit 12.KIkV 77. KIkG 62. Inza Azalp 46. EEs 1925, 215. Tx B 133. Enb 96. Laux BBa
104. MendaroTx 34. JMB ELG 86. Eguzk GizAuz 104. Alz Ram 21. Or Eus 12 (Tormes 79 yaki). JAIraz Bizia 82.
Mde Po 22. Etxde JJ 121. NEtx Antz 114. Bilbao IpuiB 168. Erkiag Arran 120. Auspoa 39, 10. Gazt MusIx 107.
Ibiñ Virgil 36 (108 iaki). Olea 91. Berron Kijote 121. EZBB I 136 (G-azp). Iaki: EZ Man I 108. Tt Onsa 45. Azc
PB 123. Yaki: Hb Esk 178. Kk Ab II 140. Zub 90. Ir YKBiz 227.
 "Artoberuak zer du jaki? Putz esan ta klink irauntzi" Iz ArOñ (s.v. artóbero).
 (Fig.).  Josek biotzaren jakia nai luke: maitetasuna. Ag G 190. Zeure gorputz garbija / geure jakija / ixaten
da nekian. Laux BBa 104. Zorigaitzez, kanpotik etorri zitzaion abo-betegarri zitzaion jakia irentsi ziona. Etxde JJ
119. Gure zineetan egunoro mahaieratzen diguten jakia ez da [...] hegaztikia. MIH 320.
 (Como segundo miembro de comp.). v. ESNE-JAKI, GORDE-JAKI.  Arrainjakirik edo beste janari egun
aretan debekauta eta eragotzita ez dagoanik. Itz Azald 116. Barazki xakien gañetik biar da aragi (Sal). EEs 1925,
21. Eisenring jauna, antzara, ate-jakia gustatzen al zaizu? Lab SuEm 197 (204 ateki jaki).
2. (V, G ap. A; Zam Voc). "Comidilla de conversación. Onan jantzita joatekoak bagara, aste beteko jaki izango
gara erritxu aretan (V). [...] seremos en aquel pueblecillo comidilla de conversación" A.  Bi kanturen tartean
badute ere iruzkin (berriketa, jakia). Or Eus 117.
3. Cebo.  Elduko baleutsa jakiari arako buruandiak! Ag Kr 142. Bai, gora! baña utsa, ta jakia galduta. Jaki
barria ipiñi bear. Ib. 142. Arraña artzeko tresnakaz da jaki apurren bategaz. Ib. 61.
- JAKI-AGIRI. Menú.  Yaki-agiria euskeraz poliki egiña dago. Orren arabera, leenengo eltzekari saldatsu bat
baten mende.
dakargute. Ldi IL 45.

- JAKI-EDARI. (Pl.). Comida y bebida.  Asto orien gañean eramaten dire yaki-edariak eta artzaien tresneria.
'La boisson et les vivres'. Or Mi 42.
- JAKI-EMAILE. Que produce alimento.  Etxearen biran, zugaitz jaki-emaleak: udare, txermen, muxarka,
gerezi, intxaur, aran, piko, mizpira... Zendoia 197.
- JAKI-GELA. Despensa.  Lapurretak ere egin oi nitun gurasoen iaki-gelatik edo maietik. "Cellario". Or Aitork
34.
- JAKI-HIZTI. Bromatología.  Jaki-iztiari buruzko ikuslaritzarako aberesendalariendako araudia. "Reglamento
de Inspección Bromatológica Veterinaria". EAEg 19-1-1937, 843.
- JAKI-META. Pila de comida.  Maindire batzuen ostean zeukaten beren lantegia (sukaldea) ta jaki-meta, ur-
upel ta baxerategia egun artako mirabe-morroiak. A Ardi 61.
- JAKI-HONDAKIN. Restos de comida.  Basetxeko oilloak euren inguruan ogi-apur ta jaki-ondakiñ bila piko
ta piko janguraz ebiltzan artean. Erkiag Arran 122.
- JAKI-ONTZI.  Gorputz-eramailleek zekarten zamari artatik arturiko jaki-ontzi bat baiño geiago ustuaz.
"Fiambrera". Berron Kijote 213.
- JAKI-USAIN. Olor a comida.  Jaki-usaira abiatu zan, aunzki-puska batzuk bait-zeuden sutan egosten pazi
batean. Berron Kijote 123.
- OGI (ETA MAHAI) ETA JAKI IZAN. Ser uña y carne. "Len ogi ta mai ta jaki (zirean), orain atze-atzeka
(dabiltzaz) (V-ger), antes eran íntimos, ahora se han enfriado en sus relaciones" A.  Ezkenduke eguno zuk eta
nik begi onez alkar ikusiko. Ezkara gu iñoiz ogi ta jaki ixango. Otx 69.
2 jaki. "Peso, balanza, babi, jakia" Dgs-Lar 4.
jaki. v. 1-2 jaiki; joaki.
jakiara (SP  Dv; H), jakinara.  A sabiendas, con conocimiento de causa. v. JAKINAREN GAINEAN. 
Nehorere Iainkoaren puisanza klaroki manifestatuaren eta deklaratuaren kontra iakiara alxatzen lizela. Lç Adv
** 4r. Baldin iakiara bekhatu badagigu. Lç He 10, 26 (He gure nahirat, TB gogotik, Dv berariaz, Bibl nahita).
Hartarakotz iakiara diat bersuz ezarri / lasterrago ikhas eta maizago aiphagarri. EZ Man I 4. Nihork nihor ordena
hunetaratzetik iakiara gibelatzen badu. Harb 447. [Erremedioak] bere plazerera eta iakiara utzten baititu
probetxatu gabe iragaitera eta galtzera. Ax 99 (V 68). Iakiara eta deliberaturik presunak hiltzen dituztenen
bekhatua. FPrBN 24. Kostuma zaite gezurrik sekulan ez erraitera iakiara. SP Phil 361 (He 364 yakiñara). Zer
naska dudan ariz jakin-ara! Mde Po 74. Esan diteke 1800dik mende baten bururaino iñork ez duela kornubieraz
jakiara hitz egin. Mde Pr 256.
- JAKIARAZKO. Propio, expreso, consciente.  Spiritu Sainduaren kontra den bekhatua da Iainkoaren Legearen
kontra iakiarazko reboltatze total bat. Lç ABC I 5v.
jakiarazi (Dv  A), jakierazi (S ap. Lrq). "Faire ménager le mets en mangeant. Guti emanez jakiarazten da
txingarra, on fait ménager le jambon en en donnant peu" Dv. "Hacer economizar el manjar" A. v. jakitu.
jakide. v. jankide.
jakidi.  Ciencia, sabiduría. "Conjunto de ciencias" Bera y BeraLzM.  Olertiyatzaz, ta, itz batez, jakidi ta erti
oroetzaz. EEs 1916, 222. Egipidiaz baiño naikunde obiaz gura dogu [...] jakidiya irasi ta zabaldu. Eusk 1919-20
(I), 40 (en Eusk 1919-20 (II), 94, en una lista de neols., se cita errónemante jakide). Esan lei itxaso onetatik,
gizaldijak, gizoste guztijak eta jakidi (ciencias) guztijak igaro diriala. Izur JerOs 129.
jakidun. v. jakitun.
jakiera, jakinera (H (V, G)), jakindera (H (V, G)).  Conocimiento, sabiduría. v. jakinduria.  Gaurgero
badere bazenegitza zuk oraingo zure jakierak adiratzen dizkitzun gauzak! Mb OtGai III 146.
- JAKIERAN (Aq; jakikeran H). "De propósito, jakieran, jakieraz (G)" Aq 340. "Avec connaissance, sciemment.
Jakikeran egin du" H. v. jakiara.
- JAKIERAZ. "De propósito, jakieran, jakieraz (G)" Aq 340. v. JAKIERAN.
jaki-eragin. "(V-ger, G-to), hacer durar. Jaki-eragiten daki orrek gauzeari" A. "Zartaginekoa gauza urria izanik,
taloaz bustikoa ondo batuz eta aprobetxatuz jatea esan nahi eban jaki eragin esapideak" Baraia 214. v. jakitu.

baten mende.
jakiez. v. jakinez.
jakigai. v. jakikai.
jakigai. v. jakingai.
jakikai (Lar, H), jakigai (Hb ap. Lh). 1. Especia. "(Hb), assaisonnement, condiment" Lh.  Etzirala ezagutzen
Españan kanela, klaboa eta intxaur jakikaia edo nuez de especia. Izt C 475. Orduan prejitzen dira zartagian iriñ,
gatz eta gañerako jakikai edo espeziakin. Cocinan 5. 2. jakigai. Alimento, comida.  Lur gañean uzteko, ikusten
duten egazti arraparientzat yaki-gai ezti. Zait Sof 162.
jakikaitegi (Lar, H). "Especería" Lar.
jakikaizale (Lar), jakikaitzale (H). "Especiero" Lar.
jakikera (Lar, H). "Chanza" Lar. "Par manière de jeu, en plaisantant. Iakikeran esan dizut" H.  Jakikerazko edo
txanzazko Jainkoa baliz baño gaizkiago erabilli dute askotan Jesus hereje gaistoak. Mb JBDev 340.
jakikera. v. jakiera.
jakikerari (Lar, H). "Chancero" Lar. "Qui aime à faire le plaisant, le facétieux" H.
jakikeratu (Lar, H). "Chancear" Lar. "Faire le plaisant, faire une plaisanterie, agir, parler pour rire" H.
jakiketa.  Cantidad de comida.  Lehoinak bere baithan: hau duk jaki keta! / Neure aseak badik orai zerk axita.
Ox 130.
jakikizun. "Que l'on doit manger petit à petit, comme on mange le fromage p. ex." H.
jakikor. "(Adj.), ménager. Gasna bizia jakikor, le fromage piquant est ménager; c'est à dire, qu'on n'en peut pas
beaucoup manger à la fois" Dv.
jakikura. v. jakingura.
jakile (BN-mix, S; SP (que cita a O), Gèze, Dv (S), H; y- Arch VocGr (s.v. lekhükoa), Lecl, VocBN). Ref.: A; Lrq.
1. Testigo. "Témoin. Gezurrezko iakilea, faux témoin" SP. "Iakille (BN-mix, S), lekuko, testigu" Zait Sof II Voc.
v. lekuko.  Tr. Propio de la tradición suletina y mixana. Lo emplean también Pouvreau y algunos autores
meridionales del s. XX.  Iakile falsü ez izala, ez iagoitik gezürti. Bp I 47 (FPrS 14 iakile, CatLan 14, CatS 7
jakile). Erretoraren edo haren lekhükoaren eta laur iakileren aitzinian. Ib. 81. Irririk eztagien begitartea bihotz
latzaren iakilea. O Pr 280. Batak dütü aiziak eramaiten, berziak daude etsaiaren ahalkiaren jakile. Egiat 238.
Arrañak jakile har eta hek litzakie kundena. Etch 306 (lo recogen tbn. ChantP 182 y Or Eus 282). Izanen zirela
algarrentako Jinkoari egin zien promesaren begirazale eta jakile. Ip Hil 66. Eperkumeen atzetik laister egin ninan,
aritzak beste yakillerik gabe. Or Mi 13. Azkenean azaldu ziran gezurrezko yakille (testigu) bi. Ir YKBiz 476. Nor
zen ixilpeko jakillea? Etxde JJ 135. Crookes, Geley eta V. Schrenck-Notzing jakintzari argiak jakile ditugu egitan
gerta ditezkela. Mde Pr 329. Pan berberak, Arkadi iakile, garaitua dala aitortuko luke. Ibiñ Virgil 43. Ikusten
duena kontatzen du, jakile legez. MEIG III 126. v. tbn. Mst III 22, 4. AstLas 26. Chaho AztiB 14. UNLilia 15. Gazt
MusIx 117.
 Gutiri bere burua agertzea, zu bihotz jakile bethi bilhatzea. "Inspectorem cordis". SP Imit III 45, 5 (Ch gure
bihotzeko lekhuko eta iuieari bezala zuri bethi behatzea).
2. (c. sg. A; Dv, H), jakinle (Lar, Añ). Sabedor, conocedor. "Sabidor" Lar y Añ. "En général, qui sait, qui connait,
est informé. Enuzu zure goguaren iakile" H.  Zeren ni naiz iujea eta sekeretu guzien iakilea, ezagutlea. SP Imit
III 46, 3 (Mst ezagützalia). Bizkitartean egiak azkenekotz egin zuen bere bidea, eta huna zer ikhasi ginduen jakile
onetarik. Prop 1881, 23.
3. "Jakile llaman o llamaban en Zuberoa al adivino" A Morf 67.
4. Erudito, entendido.  Gauza hautemangarri bat da mintzai-jakileetarik gehienak eskuara jakin-nahiak ez
direla izan. Lacombe LEItz 78.
- JAKILE EGIN. (Tras gen.). Hacer sabedor de, comunicar. v. jakitun (2).  Bihotza zabaldu eta eginkizunen
baten mende.
baten jakile edozein neskatila egin ezkero, bestei berehalaxe esan eta utzarazi egiten zion eginkizuna. Osk Kurl
48. Noizpait, joan den udaberrian edo, bere asmoaren jakile egin ninduen. MIH 297.
jakilego (S; Dv (S, Ip), H (S)), jakilegoa (S; SP (que cita a O), Gèze). Ref.: A; Lrq (jakin).  Testimonio. 
Nontik güziz ageri zaikü, hen jakilegoa sinhetsi behar dügüla? Bp II 116. Ene inikitatiek egiazko jakilegua bat
ekharten die. Mst III 8, 1 (Ch lekhukotasun). Jakilegoa hek daude ordeiñu zaharrian ta berrian, berme hoberik
eztago mündian. Egiat 271. Zuñek jakilegua ekharri beitü Jinkuaren hitzari eta Jesükristen jakilegua ikhusi dütian
orori. Ip Apoc 1, 2 (He, TB, Dv lekhukotasun). Gizonen jakilegoak üsü inganatzen dü. "Testimonium". Ip Imit III
46, 4 (Mst jakileguak; SP lekhukotasunak). Elezahar gehienen jakilegoatik, izate horiek gizagaindiko direla ageri
du. Mde Pr 268.
jakiletu, jakilatu (VocS). "Témoigner" VocS.
jakimen.  Sabiduría.  Eta umia azten eta sendotuten zan; eta jakimenez beterik eguan (Lc 2, 40). AG 1417
(Lç sapienziaz, Dv zuhurtziaz, Ol senaz, Arriand jakintzaz, BiblE jakinduriaz). v. tbn. Eleiz Euzkadi. Revista
trimestral de Ciencias... 1908, 334 (ap. NeolAG).
jakimin. v. jakin-min.
jakiminoso (G-bet).  Curioso.  Danoi iruditzen zaizkigu (periodistak) jakimiñosu utsak dirala. EgutAr 15-1-
1965 (ap. DRA).
1 jakin (gral.; Lcc, Volt 115, Mic 9r <x->, SP, Deen I 500, Urt II 20, Ht VocGr, Lar, VocS 135, Añ, Gèze, Dv, H,
VocB; y- Lecl, Arch VocGr, VocBN), xakin (AN-egüés-olza, Ae, Sal, R; Dv (Ae, Sal, R)), sakin, jagin (VocCB,
Dv (V)), xaskin (Dv (AN)), jakindu. Ref.: Bon-Ond 160; A (jakin, xakin); Lrq; ContR 522; Iz Ulz (yakin), ArOñ,
R 289; Etxba Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg; Gte Erd 281, 303; Izeta BHizt2. La variante xaskin que cita
Duvoisin podría tratarse de un error de lectura en Lizarraga de Elcano que escribe <chsaquin>.  Etim. De *e-aki-
n.
I (Vb.).  Tr. Además de la variante general jakin, hay xakin en aezcoano (CatAe 30; pero sakin en CatAria 444,
451), salacenco (CatSal 31) y roncalés (CatR 31, Mdg 127). Jakin es también la forma general en los textos alto-
navarros; hay xakin en un sermón de Muruzabal (1751, ETZ 86) y ambas formas en Lizarraga de Elcano (Ong 43r
xakin, Prog 106 jakin). Para el participio, aunque junto a jakin en casi todos los casos, hay algunos ejemplos de
jakindu (Mb IArg I 358, Ub 64, Echag 267, Izt C 386, Gy 113, Hb Egia 8, Laph 39, Zab Gabon 100, Sor Bar 90,
Goñi 89, Prop 1906, 159, Iraola 37, Arrantz 155, Inza Azalp 60, Tx B I 114, Yanzi 46, Salav 36, MMant 38). Hay
jakintü en textos suletinos (Egiat 256, Etch 624), alternando con jakin en éstos. En DFrec hay 1069 ejs. de jakin,
4 de yakin y 1 de jakindu. El sust. vbal. es jakite-; emplean jakitze- Añibarro (CatAN 55), y Enbeita (130), un sólo
ej. en cada uno de ellos; en San Martin se encuentra únicamente esta forma (Zirik 21, 72, 74ss.). Jakinen (o xakinen)
es la forma oriental del futuro (yakiñeiñ en CatUlz 13) y jakingo la occidental. El uso de las formas fuertes es
también general en todos los autores.
1. Saber, estar al corriente de, haberse enterado de. "Badakit, así es" Deen I 500. "Ignorer, ezjakin" VocS. "Formas
sintéticas: gindekie, lekike, bagindeki, bazindeki, etc." LE-Ir. "Xakin, saber, conocer (más frecuente escribe jakin)"
Ib. "Jakiñ, saber. Eñeiñan (ika), no lo sabía yo. Ataki ori, aquella sabe eso" Iz ArOñ. "Ezakein, kek ezakein, aquéllos
no lo saben; ezakézein, no lo sabían; éurkek ere ezakiá gáiza kaur, nadie sabía ésto; ezakien (amari), (él) no lo
sabía; ezanakein, no lo sabíais; ezanekeiná? ¿no lo sabíais?" Iz R 289. "Etzakian deüs xüxenik hortan gañen (S)"
Gte Erd 281. "Eztakit jin denez (B, BN-ciz-arb, S)" Ib. 303. "Ba al dakizu azken ardia ori te zen? (G-azp, AN-
gip)" Ib. 303.  Tr. De uso general.
 Hire potak, baziakiat, berze gauza nahi dik. E 171. Batbederak daki heuskal herrian kuasi etxe batetik berzera
ere minzatzeko manerán zer diferenziá eta dibersitatea den. Lç Adv * 7v. Asi zan bere biajea arzaen, Silvero joeala
ekian lekuetati. Lazarraga 1147r. Bagenduko baginzakike. RS 406. Egik on eta eztakiala non. RIs 28. Nola jakinen
dugu zer bear dugun sinestatu? Ber Doc 101r. Nola errege batek herabe bailluke bere etsaien kontra guduan eta
konbatean sartzera, liakienean bere soldadu propioak bere traidore dituela. Ax 400 (V 261). Badakit eztuzula
holokaustarik nahi. Gç 47. Nola ez dakiela galzen du aurtasuna. Mb IArg I 285. Ill bearra badakizu, noiz ta nola
eztakizu. Cb Eg III 317. Bekhatuan hiltzerat dohala dakien giristinoa. Brtc 120. Dabilala ausartki, / mundu guziak
daki. Monho 52. Nahi ükhia ignoratü / mündü orok dakiena? Xarlem 1360. Naizindúke xakín maite zaituen,
amatzenzaituen Jangoikoak zú. LE Ong 43r. Aita, barkagiezu, ez dakie, alabaña zer egiten duen. AA II 107.
Orditzea da Jaungoikoak bakoitzari eman dion ezaguera galtzea bere naiez ta zer egiten duan dakiala. AA III 366
(cf. infra DAKIDALA). Ta ezkonduten bada, ia edozeinek daki, alako ezkontzak zetan geratu oi diran. fB Ic III
359. Ondo daki Jaungoikuak egija dinodana. Astar II 56. Besteri emoten badeutsez etxeko gauzak ugazabak jakin
baga. Ib. 162. Gu ementxen goaz, / nora ez dakigula. It Fab 182. Mundu osoak daki euskaldun garbi au zala [...]
baten mende.
guztiz ernaia. Izt C 480. Nondik dakizu, Saul eta Jonatas il dirala? Lard 183. Ezkerrak ez beza jakin eskuiak egiten
duena. Ib. 382. Ihurk eztaki zunbat eman dezakian lürrak. Ip Dial 61. Hori dakienak badaki haren sinhestea ez
ditekela gezurra. Hb Egia 114. Yakindu zituen Yainkoaganik edo ahotik ahorat bera sorthu aitzinean gerthatu
gauzak. Ib. 8. Nondik zakiten apostoluek eraman zutela gorphutza. Ib. 87. Sobra dakit, / zer dala meriyo /
errezibitzen nazun / orlako seriyo. Bil 100. Ziertorikan eztakit baño / bost lagun biar zuten izan. EusJok II 59.
Badaki zer gertatu dan. Zab Gabon 67. Pilota zoin den joko / ohoragarria, / ongi dakiena da / Musde Abadia. Zby
RIEV 1908, 93. Badakizu Patxi etxea saltzera duana? Apaol 88.
 (s. XX). Ez dakigu zer ekarriko duen geroak. JE Bur 52. Toki aietan zer gertatu zan nai badezu jakin, irakurri
esatera nuana. Urruz Zer 130. Lasterka bedorren billa atera naiz eta jakindu det onera etorri dala bi mikeletekin.
Ill Testim 29. Nere aitak ez daki emen naizenik. Ill Pill 6. Azkatasuna orretan ez datzala edonok daki. Eguzk
GizAuz 102. Itxasoan urak gazi... / Ez dakianak ikasi. SMitx Aranz 221. Jakin dedanez Naparroako aldundiari
utzi dio etxaldea. Munita 104. Zuk ondotxo dakizu. Ni ez nauzu zure mailleko. Etxde JJ 36. Nola erre zan etzan
iñoiz ere jakin. Ib. 213. Gertatua iakinki, aunitz anai ta emazte elizkoi bildu ziran. Or Aitork 236. Bazenki jakin
zeiñen gozoa dan! Bilbao IpuiB 10. Ez dakik asko nolako poza / daukadan nik barrenean. Basarri 34. Platonek,
berriz, ba-daki gure arima illezkorra eta materia gabekoa dela. Vill Jaink 59. Ez bageneki bezela! MAtx Gazt 48.
Gure eginbearra zer dan guziok dakigu, jakin. Lab SuEm 198. Elizara gabe alkartuak bizi gerala jakingo balu.
NEtx LBB 45. Eztakizu asko zer egin digun Liernik. Ib. 160. Dakinak daki; ez dakinak baleki! (G-nav). Inza
NaEsZarr 118. Bide zuzenetik dakit Altunak ere ez lukeela iritzi hau arbuiatuko. MEIG V 102.
 (Con sujeto inanimado).  Edestiak ez daki / zer den Jerusalem. Azurm HitzB 32.
 (Aux. tripersonal). Cf. infra (4).  Baldin nere proximoak ez badiakit niri zer juizio [...] edo ausentzia gaizto
egin dodan beraren kontra. OA 170. Iñok eztakiola seiña egin dabela [urlia neskatillak]. CrIc 95. Ziur jakin deutsat
gordetan dabela sarri bere gosaarija. Mg PAb 106. Saulek au ere jakin zion, eta eskua ezarri naiez, egunoro
zerraikion. Lard 172. Jakin baneutsan nor zan, beragaz neu batu? / Ez beintzat, bai lenago mutill zar igartu. AB
AmaE 273. Ezta arazotu ere ezpaitzera egiten zuk iakin diozuna esaten. Zait Plat 137.
 Utsa naiz. Ez, uts naizela / garbi dakidalazkoa. "Soy el pleno convencimiento de que soy nada". Or BM 72.
 (Exprs. del tipo nork daki?, Jainkoak daki!). v. BATEK BADAKI, JAINKOAK DAKI.  Jainkoak daki ze
atsegin gutxi euren biotzetan artu eben. Lazarraga 1154v. Ta nork daki, bat-batean illko nazan? Cb Eg II 90 (Dv
LEd 164 nork daki). Jainkoak daki bere gorputz birjinal garbia nola tormentatzen zuen. Cb Just 36. Menturaz bai.
Nork daki? Dv Lab 219. Nork daki, ama, ez ote zaigun oraindik gaur etorriko! Zab Gabon 35. Nork daki, behar
bada, guk uste baino lehenago. Elsb Fram 183. Noiz arte? Jinkoak daki! HU Aurp 135. Ori Jaungoikoak daki,
Juana Mari. Echta Jos 48. Biarko barri Jaungoikoak daki. Erkiag Arran 48. Nork daki? Beharbada, hiru hilabethe
gabe, berritz hemen ikusiko nuzu! Larz Iru 106. Nork zakik, egun batez, ez garen holako ofizio batez behartuko.
Ib. 68. Jainkoak bestek ez daki. MAtx Gazt 19. Jaungoikoak daki, beraz, zenbat geldituko diren osorik urte
mordoxka baten buruan. MEIG III 115.
 (En imperativo; tbn. subjuntivo). Has (ha, han...) de saber. "Sábete, jakizu" Lar Sup.  Iakik ezen Galileatik
Profetarik eztela ilkhi. Lç Io 7, 52 (He jakin ezazu, TB yakin zazu, Dv jakizu). Badanik bere, jakin egizu / oi ta
naxala fundadu / oi antxinako liburuetan. Lazarraga 1169v. Oi enzuzu ta jakin dagizun, / badozu borondaterik. Ib.
1181v. Halaber eztela iakin / ezak fede bat baizen. EZ Eliç 86. Iakizu ezen peril handian bizi zarela. Ax 270 (V
180). Iakin dezagun eztiogula probeari liskarrik edo eranzuterik egin behar. Ib. 223 (V 149). Iakin ezazu Iainkoa
dela zure Iauna. SP Phil 34. Iakinzazu aborreko puntan badela dorre xume bat. INav 17. Jakizu, bada, Jainkoak
Dabiden aotik diona. Cb Eg III 214. Yakin bezate hek arthoski konplitzeari datxeikola zeruko erresuma. Lg II 149.
Yakin zazu zer den egiazko adiskidea. Mih 69. Jakiñ ezazu eztala ordu ura egokia lan oetarako. AA III 531. Ta
jakin, neure entzula onak, edozein lagunaren paltatan dala au. fB Ic II 184. Jakin begije onelakuak pekatu mortal
egiten dabeela. Astar II 202. Euskaldun ez diran guztiak jakin bezate [...] izen oek argi eta garbi euskararen bere
berekiak diradela. Izt C 233. Yakizu, bada, gauzak balio duela ematen zaioen artha. Dv Dial 91 (It jakin bear
dezu). Jakin egizu, Julian, / enozu ikusiko geiago aurrian. AB AmaE 298. Jakizute bere erreguen indar
eragilleagatik kristau asko salbatzen dirala. Arr May 161s. Burheoa, yakinzak, hik, hire lanaren egiten. Elsb Fram
120. Jakin ezak hik enetako düian amurioa [...] eztala hur txorta bat beno haboro itxasoaren althian. Ip Hil 175.
Beste baten gauzea / ostuteko asmua, / iakizu kristiñaua / dala pekatua. Azc PB 23. Jakizu, ba, Jauna, geure
erabagi au. "Tengo el honor de comunicar". ForuAB 93. Yakizue biotza gora dugula. Or Mi 93. Yerusalem
gudamutil-taldez inguraturik ikusiko duzuenean, yakizue orduan aren ondamena bertan dala. Ir YKBiz 409. Nere
burua ez dezula erosiko, yakizu. Zait Sof 191. Neska-mutil guztiek jakin bezate, berehala emanen zaiola hasiera
judizioari. Arti Tobera 276. Herriak orok jakin beza / Xaxi Gaztanbide hil dela. Casve SGrazi 54. Jakin ezazu,
Santxo, gizonak ez dirala bata bestea baiño geiago. Berron Kijote 202. Anai maiteok, jakin zazute / naigabeturik
nagola. MMant 79.
2. (Ref. a alguna materia, ciencia u objeto de estudio). Saber, conocer, haber adquirido conocimiento; tener cierta
habilidad. (Frecuentemente acompañado de sust. vbal. en inesivo). "Idiota, ezdakiena" Añ. "Ezdakiena, ignorant,
ignorante" Arch VocGr. "Iakitea, savoir, posséder un art, une science" H. "Ba al dakizu pilotan, tenisean, jokoan?
(V-m, G-azp-goi, B, BN-arb)" Gte Erd 184.  Tr. De uso gral.  Nolatan hunek letrák dakizki, ikhasi gabe? Lç
Io 7, 15 (TB dazki Izkriturak, Bibl nondik da hau hain ikasia). Banekike goruetan. Lazarraga 1190r. Dakianak
baten mende.
arzaiten dakike emaiten. RS 187. Dakianak bildur ituten dakike gizon izaiten. Ib. 375. Aire beroaren daki / bere
mugan igorzen. Hm 158. Au jakiten da jakinaz kredoa. Arz 29. Sazerdoteak edo irakurten dakien batek. Cb Eg III
282. Bilharaz zezala norbait manyura yotzen zakiena. Lg I 275. Behar dü jakin irakurten eta ezkiribatzen. Mercy
39. Etxeko andere hüskaldüna, etxalteko lanetzaz jakintürik aberats gerthüren dena. Egiat in MEIG I 231. Kredoa
edo Artikulu fedekoak jakiñaz. Añ CatAN 15 (Cb CatV 18 jakiñaz). Zeren dotrina ez dakiana ezin ongi prestatu
ditekean Sakramentuak artzeko. AA III 413. Ez dakianari irakastea. CatBus 27 (Itz Azald 120, KIkV 81, KIkG 65
ez dakianari; Añ CatAN 41, CatB 51, CatLuz 20, CatUlz 35 ez dakienari). Baginazki pratikan emaiten Birjina
dohatsuak erakhusten dauzkigun berthuteak. Jaur 351. Laborariak behar lüke jakin aberen señatzen. Ip Dial 75
(It, Ur, jakin, Dv yakin). Nahi nuke yakin nola egiten den burra ona. Dv Dial 81. Berak daki bere lana. Hb Egia
89. Hautatzen yakin dik, erosten baino hobeki. Ib. 133. [Aizeria] gizona engañatzen dakian pistia. AB AmaE 410.
 (s. XX). Egun, eskerrak niri, daki bere ofizioa, ñork bino obeki. Mdg 144. Ongiaren eta gaizkiaren jakiteko
arbola. CatJauf 22. Meza erasoten ete nekian itandu eustan. Or Tormes 37. Eskolia dakiyanak beste batzuk idatzi
dabena irakurteko. Kk Ab II 80. Bizibidia billatzeko guztizko biarra zala jakitia ango arabe-izkuntza. Ib. 107.
Bakotxak bere eretxien erara igiri egiten daki. Eguzk GizAuz 37. Ean zer dakizun hamabortz eta hamaseigarren
mendeaz. Zerb IxtS 113. Beintzat iltzen dakigula erakutsi. SMitx Aranz 212. Filolojia asko ote zekin sumatzea ez
zan zailla. JAIraz Bizia 8. Euskeraz eskribitzeko naikoa ta geiegi dakitela. NEtx Nola 4. Ardiak izketan balekite
ez ote liokete beren jabeari esango. Munita 128. Gauza bera errexa da, musika pixka bat dakianarentzat batez
ere, ritmo-kontu pixka bat dakianarentzat, ots, dantzan dakianarentzat. Lek SClar 124. Nitaz zer dakidan, zer ez
dakidan, nitaz dakidana ere Zure argiz baitakit. Or Aitork 249. Ba al dakik arrantzan? Anab Poli 119. Oraindik
opiziyua ez dakielarik. Ib. 100. Etxea garbi eukiten ez ekiala. Bilbao IpuiB 165. Fedeak erakutsirik, badaki
bizitzaren misterioari erantzupen arraia ematen. Vill in Gand Elorri 10. Ez da ezer ez dakiana. Erkiag BatB 127.
Zenbat eta gutxiago jakin, hanbat eta berriketa luzeagoak egiten dituztenak. Osk Kurl 168. Gizon haziek bezain
ongi zekian piz egiten. Ib. 38. Patxi, jakin nai bozu / baserria ibilten [...]. BEnb NereA 110. Biotza sorgintzen daki.
NEtx LBB 341. Jainkoak ez daki / baratzarik zaintzen. Azurm HitzB 41. Orbel tartian daki / billatzen alia. Uzt
Sas 92. Eskolarikan ez du jakingo, / dirua arrapatzen bai. Uzt Auspoa 67, 114. Nik ez dakit deus ere gai ortaz.
Berron Kijote 116. Berak dakien bezain zehatz eta osotoro itzuli du. MEIG II 127. Buruz dakigun ipui honek.
MEIG I 153. Ba ote zekiten beste hainbeste harako Greziako zazpi jakintsu haiek? Ib. 167.
 Asto tzar mukuzua, musikan badakik. Ox 119. Arrillaga jaunari, / dakialako leman, / merezi duan fama / biar
diogu eman. MendaroTx 374.
 (Con instr.).  Astoak ere badaki orroaz. Zby RIEV 1908, 757. Oñez badaki, aitaita esaten ikasi du. Ag G 374.
 Saber, conocer un idioma (con instr.).  Tr. Documentado sobre todo en textos meridionales. La construcción
con absoluto es frecuente en textos septentrionales.  Frantziakoak izan arren, eskualdun guziek ez dakigu
erdaraz. Mong 587. Musinka euskeraz ederki dakienen jolasari. Lar, carta a Mb 279. Kaballero euskeraz dakiyen
ura. Sor Bar 19. Euskalerrian bertan edozeñek daki gaur gaztelarrez. Ag Kr 96. Gugaz ezkontzeko euzkeraz yakin
biarra ipiñiko balitz. Kk Ab II 156. Euskeraz iya aztu zait eta / erderaz berriz jakiñ ez. Tx B 216. Neskamerik ezta
Euskalerrian telefonoz euskeraz dakinik. Ldi IL 39. Ez rusoz, baizik polakoz zekitela. Ib. 166. Ez dakizu erderaz /
zein ondo dakiten. Basarri 178. Euskal-dantzariak euskeraz ez jakitzia. SM Zirik 41. Hotelean erderaz zekian bat
[...] bazan. Anab Aprika 84. Españolez eztakian itsastarren bategaz berba egin biher izaten dabenien. Osk Kurl
115. Ondo omen dakizu / ruso ta inglesez. In Uzt Noiz 106. Euskaldun bat kastillanoz tutik etzekiana. TxGarm
BordaB 103. Euskaldunik asko da, euskaraz jakinik, egiten ez duenik. MIH 132. Galesez dakienik franko. Ib. 184.
Hark ere kanta zezakeen, Erkok bezain ongi latinez jakin balu. MEIG III 46.
 (Con absoluto).  Heuskara ez iakin harren. E 255. Zure orde zenbait aphur dakidala eskara. EZ Man I 6.
Nihork ezin jakin baitzetzakeen munduko hitzkuntza guztiak. ES 395. Aurtasunean diña euskar ere ez dakitela. Mb
IArg I 53. Eskuara baizen ez dakiten arima jainkotiarren laguntzeko. Brtc 7. Ain ederto jakin euskeria ta [...]. Mg
CO 294. Jakin izan balute erdera bezein ondo gure euskera. VMg 89. Baziakien latin ez eze geiago ere. Ib. XVI.
Nola guziak ez dakiten euskera ondo. Ib. 91. Euskera ez jakin arren. Aran SIgn 204n. Anglesa dakienak daki. Elsb
Fram 68. Frantsesa jakin gabe. HU Aurp 216. Eskuara nahiz jakin, / eta nehundik ezin. Ox 107. Hitzik yakin gabe
hango mintzaira. Zub 50. Badaki ba eskuara ene alabak. JE Ber 31. Eskuara ez dakitela! Ib. 31.  (Con ines.). 
Nik hitzkuntza hunetan dakidana, Saran ikhasia dudala. Mat XIV.
 (Con partitivo en frases negativas).  Frantsesik ez dakitener. Etcham 50. Haietarik 313.000-k baizik ez zekiten
engelararik. Mde Pr 238.
3. Conocer; enterarse de.  Ene gogoa baliaki, maite bide ninduke. E 145. Baldin nehor bada hauen artean
inpedimendurik batre dakianik. Lç Ins B 6r. Zu bazarade serbietan / jakiten naxan nungoa, / bardin badozu adietan
/ erri artako berbaetan / ni banax Arabakoa. Lazarraga (B) 1201rb. Hobe zukeien egiazko bidea iakin gabe egon.
Ax 469 (V 304). Jainkoak dakien egunean etorriko da bakea. SP Imit III 47, 2 (Echve 326 dakien; Mst, Ol dakian).
Kondia eztaki Ienkoak berak baizi. Tt Onsa 137s. 2. Obra honik gabe salbatü ustia. 3. Egia dakianaren ükhatzia.
Bp I 57. Egun hura eztaki nihork Iaunak baizen. Ch III 47, 2. Nik dakidan maestra estimagarri errespeto andiko
bat. Cb EBO 19. Konfesatzen ezpadezu dakizun bekatua. Mg CC 117. Juje bat da guziak dakizkiena. Dh 132. Jakiñ
genduenean / zure naigabea / ez da erraz esaten / gure dolorea. Echag 266. Toki bat badakit bertzek ez yakiña.
Gy 96. Izango zerate Jaungoikoak bezelakoak, dakizutela ona eta gaitza. Ur Gen 3, 5 (BiblE dena ezagutzeko
baten mende.
ahalmena lortuz). Artzain gisajoak atxera igo dau, / berak an dakian koben batera. AB AmaE 364. Baserri bat
nik dakit, kaletik urrean. Ib. 243. Ez dakik, Patxi, Pepeten ipuia? Apaol 97. Yakin zuenean idolatriazko akto hori.
Elsb Fram 168. Egia osoa badakigula eta ez dela Jainkoaren jakitatea gurea baino urrunago hedatzen. Lap 31
(V 17). Eurak dakien lekuetan salduteko ontzia ta ontziko gauzak. Echta Jos 142. Josetxo, arritturik lotu zan,
jakiebazan jazoerakaz. Ib. 190. Gure oihanetako zuhamu orok dakigunari, aldiz, etzako erran behar haitza, bainan
ba haritza. JE Bur 153. Badakizkit gizonen uste ta itxaropen batzuek. Ag G 210s. Nobedade barriak / jakin ditudaz
nik. Balad 97. Julian Berengua, / askok dakiguna, / pultsoan jokatzera / erbestera joana. EusJok 27. Jakiten ez
den sekreturik ez omen da lur huntan. Barb Sup 57. Eta bazoak engoitik / ez dakikan bidetik. Ox 67. Zeruan dagon
zure buruak dakike, ziñez, / euskaldun etorkizuna. Jaukol Biozk 60. Ez det ezer jakin nai ere. Alz Ram 82. Nora
zoazen eztakigu, ta nola dakikegu bidea? Ir YKBiz 448. Ezta aski legea yakitea. Ib. 266n. Ta an naramatxik zuzen-
zuzenean "berak dakian xoko batera". Ldi IL 17s. Nik dakidan bat ez da lo. Or Eus 180. Lafitte jaun apezak aitortu
dauku ez dakiela hori guk baino gehiago. Zerb Azk 49. Neuk ere ez dakit gertakizuna. Txill Let 107. Egia nahi
diat jakin! Larz Iru 144. Giza-desiraren aundi-txikia dakianak. Vill Jaink 109. Baña berria
jakin zuanean, bazirudian zeruan sartu zala. TxGarm BordaB 182. Neronek ez nekien bidetik narama batzuetan,
neronek ezagutzen ez nuen tokira. MEIG IX 139 (en colab. con NEtx).
 (Aux. tripersonal).  Ire auzoak eztekian gatxa ona da. RS 431.
4. "Informer, faire savoir. Jakin diot etzela ontsa, je lui ai fait dire que ce n'était pas bien" Lh.
5. (Con un sentido próximo a 'soler'). "Badaki goizago etortzen" (V-gip). "Sasoi ontan egualdi obeak egiten
badaki" (G-azp).  Maemana [='eman ziona'] daki emaiten. RS 307. Ondoan su aundi xamarra eginda ere ba
omen daki loratzen. Munita 101.
II (Part. en función de adj.). 1. Determinado, concreto; fijo. "Determinada, sabida, yakina" Izt.  Zergatik, bada,
egun iakin bat horren figuratzeko asignatzen da? Lç Ins D 5r. Beharriak izanen tu bere plazer iakiñak. EZ Man I
135. Guztiek dute bere denbora iakin bat eta neurri bat. Ax 118 (V 78). Gure mintzoak ere bere baitharik eztu
hitz jakinik. ES 385. Onen erregla jakin guziak lege oietan sartzen dira. Cb EBO 40. Adulterijo batek, gizon illte
batek, erremedijo jakinak daukez, norberak nai izan ezkero. fB Ic III 320. Emengo arakiñak zillegi zuten diru jakin
bat lanbide onetarako Franziara eramatea. Izt C 177. --Zeinbat denpora bear da [...] pekatuak gogora ekarteko?
--Ez dago denpora jakinik. CatBus 47 (Cb CatV 78 señaladu edo jakinik). Egun jakin batean lagunak Alemaniatik
barruna Veneziarako irtetea. Aran SIgn 74s. Aparioak dreza araz putiualki, ordu xakinetako. Mdg 132. Oles
jakina, aurpegi ona, / afaria laister gertu. Or Eus 90. Ez daukat lanbide jakiñik. TAg Uzt 196. Epe jakiña duten
zenbait itunbenei erantzutea. "Vencimiento fijo". EAEg 27-11-1936, 401. Eta guk geuk, gorabera jakiñak gordeta
ere, ez al dugu berdintsu jokatzen? Txill Let 138. Otoitzok itz jakin batzuekin daude egiñak. Vill Jaink 19. Izadiak
xede jakin bat izendatzen dio izaki bakoitzari. Ib. 109. Otordu jakiña geienean: naiko babarruna, txerrikiarekin
egosia. BBarand 35. Sail jakin horietatik kanpora, zenbait gai ezin uki ditzake EGAN-ek. MIH 137. Azentu hori
hitzaren silaba jakin batean zegoela. MEIG VI 106.
v. tbn. Gco II 17. AA III 381. Lard 481. Bv AsL 77. Sor Bar 34. Kortazar Serm II 44 (ap. DRA). Mok 13. JAIraz
Bizia 48. Etxde JJ 18. Lek SClar 105. Anab Aprika 20. Erkiag BatB 155. JAzpiroz 31. Iakin: SP Imit IV 10, 6.
Yakin: Ldi IL 109. Ir YKBiz 128.
2. (Lar, Añ, Dv, H). Entendido, sabedor; sabio. "Instruit, su, connu. Gizon jakina" Dv. v. askojakin.  Henok,
bada, eta Helias Saindu eta iakiñak / arbuiaturen dituzte Antekristen egiñak. EZ Man I 71. Zireanak doktoak eta
iakinak euren lege falsoan. Cap (ed. 1893), pról. Gizon iakin handi batek zioen arauera. SP Phil e 4r. Eskuara da
irakatslerik eta eskola nausirik gabe jakinsuna eta jakina. ES 91. Miriku hainitz yakina. Lg II 90. Adiñak presuna
jakiñago egiten duela. Mih 14. Gizon yakin eta sabantak. Ib. 88. Alakoan joan diteke beste Konfesore jakin ta
birtutetsun bategana. Mg CC 144. Mandako jakiñagoak aurtigi zion ostikada gogor bat. VMg 83. Gizon parrasta
ta gizon yakina. Zav Fab RIEV 1907, 535. Yakiñenek berek gusturik handienarekin erakurtzen dituztenak. Gy
277. Santxo yakina. Hb Esk 67. Untzi haren kapitaina / zen gizon jakina. Balad 244. Nola sinhetsi duten yaun eta
andre, yakin eta tontoek, gazte eta zaharrek. Hb Egia 145. Zoin zautzu lanean jakinago? JE Bur 193. Gizon pollita,
miriku ezti eta jakina, bihotz handikoa eta osoki Jainkotiarra. Zerb Azk 87. Zarelakotz pertsutan osoki jakina. Xa
Odol 118. v. tbn. Dv Lab 159. Lap 31 (V 17). Yakin: CatLlo 52.
 (Uso sust.).  Yakiñek hala diote. Gy 131.
 jagin. "Iagina, il s'emploie comme adj. ordinairement pour exprimer quelqu'un qui en sait long, qui est habile,
rusé, trompeur, etc. Gizon iagina da" H.
3. Sabido, conocido. "Zelaiean dugu peligro ainbertze aizeen ertean; zer izain da peligro eta okasio xakinetan?
(179)" LE-Ir. "Toki jakinean ez du utzi (G-azp, AN-gip), leku jakiñien eztau itxi (V-gip)" Gte Erd 232.  Cuzco
deritzan Indietako erri jakiñean gizon aberats eta obligazio andietako bat izan zan. Cb Eg II 196. Gauza ziertuba
eta jakina da. Zuzaeta 85. Lotsaz konfesatzen ez duenak bekatu jakin edo ezagun bat, beti dago kezka ta
larritasunean. Mg CC 106. Dabiltzala eureen mendekuak peligru ain jakiñetan. JJMg BasEsc 136. Gaurik
jakiñeenak onetarako dira Gabon gaba, urte barri besperia ta beste atxakijareen bat dabeenekua. Ib. 125. Onera
jakinekua Euskal Errijetako Kura Jaun ta Eleisa gizonentzat. fB Ic I VI. Heriotzeko ordua jakina ez bada ere, bizia
laburra dela badakit. Dv LEd 163 (Cb Eg II 89 zierto edo jakiña). Toki jakiñeko kafera zijoanean. Ag G 220.
Ondo gauza jakiña da egunetik egunera jatekoak igotzen dijoazela. ForuAG 317. Bere ateraldi irritsu ta jakiñenak
baten mende.
[...] ementxe daude ipiñita. Muj PAm 5. Doñu jakin bateri ekin zion. TAg Uzt 204. Ori zan ene uts eziñ-itzurien
etorburu iakiñena ta ia bakarra. "Máxima". Or Aitork 118. Ondorenak, gitxi gora-bera, jakiñak. Gerrika 191.
III (Sust.).  (BN, S ap. A; VocBN (y-)). Conocimiento; sabiduría.  Zoratu aiz Paul, letretako iakin handiak
zoratzen au. Lç Act 26, 24 (He, TB jakintasun, Dv jakitate). Euskaraz menzatzeko ardietsi dudan talentua eta
iakina. Mat XI. Nihork ezin neurt lezake zure iakin handia. EZ Man II 101. Etzaitezila fida zure iakinaz edo nihoren
arteziaz. SP Imit I 7, 1 (Ch jakiñean, Mst jakitian, Ip jakitatian, Ol yakintzatik). Bertzeek finean eztute bere antzea
eta iakina enplegatu nahi Iainkoaren eta lagunaren serbitzuko. SP Phil 208s. Guti iduk gere buruak, humill behar
dugu izan gure iakiñ guziekiñ ere. Ch I 2 (tít.). Nahi duzu zure studioak eta iakiñaz ungi probetxatu. Ch I 2, 3.
Bere jakinaz nahiz zü ere jakintü. Egiat in MEIG I 231. Berbia, ta gogua edo jakina bat egiten ez dirianian izaten
da guzurra. fB Ic II 171. Erremedijo jakin andikua, ta erremedijo seguruba. fB Ic III 275. Deusik ez da gizona /
ez gizonaren jakina. Balad 244. Nere jakin guztiarekin jokatuko nuan. Anab Aprika 60.
- (NIK) AL DAKIT. ¡Qué sé yo!  --Norako asmoak dituzu? --Aldakit? Ag G 278. Ari-lan, argizaiol, pertza
gorri... nik al-dakit. Ldi IL 128. Neonek al dakit. JAIraz Bizia 68. Garrazkeririk ez, [...] baño nolabaiteko oztasuna
edo... nik al-dakit! Etxde AlosT 33. Oean? Gerran? Al dakit nik! NEtx Antz 106. --Ezetz asmatu norena dezun,
Pako? --Al dakit! NEtx LBB 70. Pschs! Nik al dakit! Lab SuEm 173.  (Con interrogativa).  Gorputza laga dugu
/ nunbait. Al-dakit nun! Ldi BB 90. Al-dakit nik zenbait "ziri" geiago. Ldi IL 102. Al dakit neuk noiztandikan.
SMitx Aranz 62. Laranjak, limoiak eta nik al dakit zenbat fruta-mota. Anab Aprika 30. Nik al dakit zenbat eta
zenbat gauza sortu dituan gure gizaldi onek! Vill Jaink 27. Gai orren bidez esan nitezke / nik al dakit zenbat egi.
Uzt EBT 33. Extremaduran, Venezuelan edo nik ahal dakit non zentzugabeko izugarrikeriak egiten dituzten giza-
itxurako bi-oinetakoak. MIH 363.  (Con ere).  Neronek ere al dakit. Alz Ram 50. Al dakit neuk ere? NEtx Antz
35.
- BATEK BADAKI. "Batek badaki [...], quién lo sabe!, cualquiera lo sabe! Batek badaki etorkizunak zer
dakarkigun!" Etxba Eib.  --Ondarroari erri beruu (erri beroa) esaten ei-dautse. Zegaitik? --Batek badaki! A
Ezale 1897, 3a. Irugarren bonbil andia erdi beterik utzi nien ta aien bigirak noizarte iraun ote zuen batek badaki.
A Ardi 41. Mutil txikitxuak zirala erne zan euren artian gorrotua. Zetatik? Batek-baki! Kk Ab I 31. Antxiña, batek
baki noz, Bilbaoko zeian edo merkatuan guztiak euzkeraz itz-egiten eben aldian. Kk Ab II 117. Batek badaki nondik
nora yoan zan (V-ple). A EY III 334. Eta batek badaki nondik norako ibiltaldiak egin ebezan gure tunanteok.
Bilbao IpuiB 240. Ezin dezake iñork ukatu / zenbat aurreratu duten. / Batek ba-daki azkenerako / zer asmatuko
diguten... Basarri 189. Aintxiña-aintxiña batean, batek badaki zenbat urte izango diran ordutik onaño, jaso ei zan
gertaera au. Alzola Atalak 40.
 (Batek daki).  Larrezuri edo Txintxuaren borda aldera, edo batek daki nora. AZink 36.
- BERRI JAKIN. v. berri.
- DAKIDALA (DAKIELA, etc.). a) A sabiendas, deliberadamente.  Nik zugana, dakidala, faltatu eztut bizian.
E 163. Erregeri, dakidala, nik eztizit faltatu. Ib. 237. Dakidala eta eztakidala maiz ofensatu zaitut. Harb 139. Nik
ez dot konfesau baga ezer larga lotsaz, ta dakidala. Mg CO 209 (CC 141 dakidala). Ez deutsee, dakijela, inos
alkarri atsekaberik emoten. fB Ic II 207. Ori esan edo pentsatuta egiten dunak dakiala egiten du. MAtx Gazt 51.
 (Con suf. -(r)ik).  Besteren hona ebats ez tezala, ez dakialarik edüki. Bp I 47 (CatLan 14, CatS 7 dakialarik).
b) Que yo (él, etc.) sepa.  Ezta nihoiz exenplurik, / nik dakidala segurik. Gy 128. Eztot nik egundaiño guzurrik
esan, dakidala. Ag AL 73. Nik dakidala, Pernandotzaz ez da oraindik liburutxorik egin. Muj PAm 13. Jai guzietan
aurrena da, nik dakidala txind askorik ez du, bañan beti sortzen du. ABar Goi 21. Ipiña ta Ipiñatarren barri
yakiteko libururik, nik dakila, agertu eztan ezkero. Akes Ipiñ 5. Eliza ta komentua dagoan tokiari, nik dakidala,
etzaio esaten Azkartza, Arantzazu baizik. And AUzta 107. Ez eban iñoiz jakin ez entzun, ekiala beintzat,
auteskundeetako gorabeerarik. Erkiag BatB 68. Unai-kantak-en inguruan euskeraz orain arte egin diran saio
bakarrak, nik dakidala behintzat. Ibiñ Virgil 23. Nik dakidala aien gorantzan / ez da letra bat idatzi. AZink 89.
 (Con suf. -(r)ik).  Errenterian bezalaxe gertatu da, nik dakidalarik, Torrelavegan ere. MEIG IX 41.
- DAKIDANEZ. Que yo sepa.  Ez dago, kristinaubak, nik dakidanez, erremedijo bat baino. fB Ic I app. 26. Itzik
ez dago, nik dakidanez, / Miren goraltzeko biar dan legez. Enb 87. Dakidanez ta nire aurrean, ez. Zait Sof 72. Nik
dakidanez, erailea gazte izan zitekeen. Mde Pr 155. Neuk dakidanez baintzat. SM Zirik 53. Dakidanez, behin
bakarrik adierazi du hori Aita Villasantek. MIH 208. Gobernuak ez zuela, nik dakidanez, erabakirik hartu
horretarako. MEIG VII 163. Dakidanez, Madrilen bizi zen. MEIG IX 90. v. tbn. Arti Tobera 278. Berron Kijote
19.
- DAKIDANTXO, DAKIDANTTO, DAKIGUNTXO. Lo poco que sé, que sabemos.  Nik dakidantxoa,
siñeskizun ontan eder da kokatzen. Or Poem 537. Irri eragiten al dizut galde auekin, ala dakidantto ontaz nik Zu
gorestea ta aitortzea nai duzu? Or Aitork 16. Berandu hobe denez gero, ordea, inoiz ez baino, hemen dihoakizu
dakiguntxoa. MEIG I 219.
- DAKIENAK (BA)DAKI. El que sabe sabe.  Dakienak daki. Lander Eusk 1925 (IV), 47. Euskaraz? Frantsesez?
Dakienak daki, bainan hain segur euskaraz eta frantsesez. Zerb Azk 56. Ori iakiteko eztago naierarik, an zer dan,
dakienak daki. Zait Plat 82. Dakianak badaki jakin, eta baita Nikanor-ek bere. Erkiag BatB 160. Daki(e)nak daki
puzkarra burruntzi(a)n sartzen (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1546.
- EZ DAKIT ZELAKO. (Adnom.). No se qué.  Ikusi dot [...] gogo bat, nasaitasun bat, ta ezdakit zelako enpeinu
baten mende.
bat. fB Olg 125. Ez dakit zelako erruki bat edo ondo gura bat bazeuntsa legez. fB Ic II 190.
- EZ DAKIT ZENBAT. No sé cuantos.  Zioten hastetik ere, beharko zirela ez dakit zenbat milium! HU Zez 45.
Emezortzi urtetarik aiketa ogeita ezdakid zomatra draino. Mdg 138. Nik ez dakit zenbat aitzeki geiago. Lab
EEguna 107. Nik ez dakit zenbat beste orrelako astakeri. Munita 26. Orrengatik ezagutu ninduen Andonik gaur
dela ez dakit zenbat urte. Txill Let 68. Bere laguntasun gozo barik bizi bearko ebala aurrerantzean eta ez dakit
zenbat gauzeztankeri. Bilbao IpuiB 85. Ondar gañean egiten dala / ez dakit zenbat pekatu. Basarri 163. Bateko
sakristau, besteko linternero edo ez dakit zenbat lanetan aritua. Insausti 335.
- EZ DAKIT ZER. No sé qué.  Amorea da onako ez dakit zer bat, / etorten da arago eztakit nundi. Lazarraga
1187r. Aiek ere Masabiellen ez dakit zer beste munduko gauzak ikusten zituztela. Goñi 79. Eztakit-nik-zer bat emon
eutsan edaten mutillari. Otx 166. Naiz aurki egonez, [...] naiz ez dakit zer ezagueraz. Or Aitork 265. Batzuk
karlistak zirala eta
besteak ez dakit zer, jauntxo aundi xamar oietako batzuk gordeta zeuden. Alkain 47. Ezarri zituen botoila haren
barnean paper batzu, ixkiriaturik ez dakit zer. Etchebarne 106. Kalte berriak ekarri dizkiotela euskarari, ez dakit
zer kasketaldi egoskogor dela medio. MEIG VIII 46. Baina hala ere uste dut brioso, perezoso edo deabru ez dakit
zer, hitz horiek berriak bezain berriak direla. MEIG VII 132s.
 Irabaziak bear doguzala, ta ez dakit zer da badakit nor. 'No sé qué y no sé cuántos'. Bilbao IpuiB 87.
 "Eztakitt zer, badakitt zer, no se qué, no se cuantos. Gizurterua nitzala, eztakitt zer badakitt zer" Elexp Berg.
- EZIN JAKINEZKO. "Qu'on ne peut savoir; qu'on ne peut apprendre" Dv.
- EZ JAKIN, ETXAKIN. (Construcción con el vb. no conjugado, acompañado de interrogativa indirecta). v.
JAKIN EZ; cf. ezjakin.  Eta ez iakin lehen gauian <gaoyan> non daten ostatuia. E 81. Etxakin noiz il bear
duen batek, ta etxakin nola (261). LE-Ir. Le chevalier de Bela [...] / lehen hala, orai hola. / Gero etxakin nola.
Chaho Voyage 315. Hiriti jalkhi zirenin hasi ziren / ihur etxakin zergatik aharratzen. Etch 638. Ni ja zahartu niz
ta ez jakin nola hain laister. Aberatztarsun gusien... 4. Ez yakin nondik heldu eta norat zohan. Hb Esk 45. Bi maite
ükhen eta ez jakin zuiñ haita. ChantP 134. Hastapenean behin harrituak, ez jakin zer egin ala ez egin. HU Zez
208s. Behin, / suge bat jin / nik ez jakin / zer bidez. Ox 123. Nolako burutazioak ziran ez yakin guk. Aitzol in Ldi
UO 6. Dudako baitzen, ez jakin nora / eroriko dan auzia. Or Eus 421. Aldaketa egin zanean ez jakiñ zer pinu mota
izango zan onena. Munita 66. Isilik, ez jakin areago zer egin. Mde HaurB 54. Ez jakin gurdia mandoari lotuta ote
zegokion ala mandoa gurdiari. Anab Poli 99. Eta etxakin nola edo zer automobilla elki zen karreteratik. ZMoso
46. Eta "Erregea" nun eta nor zitaken nehork xuxen ez jakin! Ardoy SFran 234. Lau euskal Lurraldetatik an giñan
beintzat, da ez jakin González da Guerra be an baziran... Gerrika 199s. Hor baitabiltza gure gobernu eta
hezkuntza-ministerio guziak, iduri ez jakin berek ere, norat jo. Larre ArtzainE 320. v. tbn. Dv LEd 53. Laph 59.
StPierre 21. Etcham 182. Lab EEguna 68. Barb Leg 132. JE Ber 31. Iratz 97. Lf Murtuts 14. SMitx Aranz 18.
Erkiag Arran 140. Larz Senper 108. Etxba Ibilt 460. Ez yakin: Gy 237. Elzb Po 191.
 Asiko ete zan biguntzen Indianoaganako gure neskatillearen biotza? Ez jakiñ. Ag Kr 167.
 Zorigaitzez da egia / hemendik berriz ez jakin norat zoazilako berria. Xa Odol 295.
 Etxakines zein zeiñénak ziren. LE Matr2 82. Etxakinez zer egin (43). LE-Ir.
- EZ JAKINARENA EGIN. Hacer como que no se sabe.  Jakinda, ez jakiñarena egitea. VMg 64. Hortan oraino
eta beti ez jakinarena, zozoarena eginen dautzuenari. HU Zez 195. Ardurenik ez jakinarena egiten duelarik. JE
Bur 100. Zer gertatu da? --Ekin zion Mattinek ez jakiñarena egiñaz. Etxde JJ 128. Ez-iakinarena eginaz galdeka
ari zanean ere. Zait Plat 102. Ez-iakinarena eginaz, norbaitek zer-edo-zer galdetzeari zeritzaten eladetarrek
eironeia. Ib. 90.  Gu gerok ere engaiñatuak bizi gera, eta ori gerok dakigularik, eta eztakianarena egiten
dugularik. Vill Jaink 143.
- EZ JAKIN (IDURI) EGIN. Hacer como que no se sabe.  On da disimulatzea, ez iakin iduri egitea, ez iabetzea.
Ax 312 (V 207). Iakinez gero ere, egin ez iakin iduri, disimula. Ib. 314 (V 208). Nahi dugu iustizia egin dadin
bertzeren etxean, eta gurean miserikordia, ez ikusi edo iakin iduri eginik. SP Phil 382s (He 386 hutsak estal
dakizkigun). Judasek, ez jakin eginda, izan zuen biotza Jesusi esateko [...]. Lard 438. Lenengoz entzunda gero ere,
ez-iakin egiten dute gizonek. Zait Plat 34. Bixer, gero, dana ez-jakin egin biar dogu [...]. Ori bai: danok. Gerrika
54.
- JAKINA (V-m-gip). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 207 y 233. Por supuesto, sin duda. "Claro, por supuesto. Eran
egin juan da, jakiña, mozkortu" Elexp Berg. "Jakiña etorri dana (V-m-gip)" Gte Erd 207. "Jakina! (V-gip, AN-
gip)" Ib. 233.  Tr. Documentado en textos meridionales a partir de finales del s. XIX. Se encuentra tbn. en Zubiri.
 Joxe Marik badaki / zer dan orren griña, / gaitz danak sendatzeko / pattarra jakiña. JanEd I 63. Amando barriz,
iakiña! mundu guztiagaitik ondo esaten ekiana zan. Ag AL 77s. Amarretan, jakiña, Meza-nagusia. Muj PAm 8.
Gerrak ondatu zula Dorrontsoro? Bai noski, jakiña. Or SCruz 140. Mendiz gaindi, eta denak, yakina, barurik,
Yauna-hartzeko Orriagan. Zub 78. Errusiko agintariak oartu zuten, yakiña, Poloniko erri xeea edo beekoa etzala
abertzale. Ldi IL 165. Geroztik, jakina, bere bideari jarraitu dio breizerak. Mde Pr 282. Ta gero, jakiña, an ibiltzen
zitzaizun andrea zenbait gauza saltzen. Anab Poli 113. Baña, jakiña, basarriko lanak egiten be norbait gelditu
biar. SM Zirik 108. Iakina "barne-mogidura batek debekatzen digu Virgilioren kera kopiatzera". Ibiñ Virgil 25.
Izenak eta erriak aldatuta jarri dira, jakiña! NEtx LBB 13. Agerian zegok, jakiña, ezin bizi zitezkela ezer jateke.
Berron Kijote 121. Senideena egiñik, urrena, jakiña, aitarena egin bear. Alkain 45. Onen artian, famaue zan
baten mende.
"Baranda de Atxuri", bilbotarra, jakiña. Gerrika 107. Ibilian, jakina, galdu beharko du harako lehengo garbitasun
eta distira hura. MIH 164. Eskubide osoa du, jakina. MEIG II 106. v. tbn. A Ardi 78. Kk Ab I 99. Altuna 35. FIr
136. Imaz Auspoa 24, 144. Enb 193. Otx 108. Or Eus 49. TAg Uzt 171. SMitx Aranz 152. JAIraz Bizia 106. Munita
65. Lek SClar 116. Etxde JJ 171. Txill Let 60. Bilbao IpuiB 190. Erkiag Arran 137. And AUzta 105. Vill Jaink
76. Vill in Gand Elorri 11. Osk Kurl 49. Onaind in Gazt MusIx 152. MAtx Gazt 41. Lab SuEm 95. Alzola Atalak
139. Uzt Sas 349. Yakina: Kk Ab II 164. Zait Sof 97. Mde Pr 33. Akes Ipiñ 9.
 (Seguido de ba).  Amesetan egongo zala gau atan Mañasi? Jakiña ba. Ag Kr 106. Lasterbidean zear etorri
dira, oñez, jakiña ba, Meza nagusitarako. Ag G 183. Eta, jakiña ba, iñoren ondamuz bizi bear. Bilbao IpuiB 63.
Gabontz, mozolo ta saguzar banakaren batzuk ba ebiltzan ibili, egorik bageak, jakiña ba. Erkiag Arran 49. Jakiña
ba! NEtx LBB 88.
a
- JAKINA EGON. (3. pers. sing.). Es (era, etc.) sabido. "Jakiña zeuan ori gertauko zala (G-azp-goi)" Gte Erd 49.
v. (GAUZA) JAKINA IZAN.  Jakiña dago zergatik. AA III 411. Birian dator / azken juizioko eguna, / jakiña
dago begiyen bistan / ikusi biar deguna. Xe 382. Jakiña dago nora izango zan / aren urrengo kolpia. PE 83. Jakiña
dago, gizon gutizioso orrekin ez liteke pakerik izan. Ill Testim 10. Hori jakina dago, barrandan Otsoko. Ox 118.
Jakiña dago zerbait kastigu / eman biarko zazuna. Tx B I 242. Ori guzia, jakiña ziok, i maite auelako dek. Alz
Ram 106. Nere amak naiko ez duela, jakiña ziok. Ib. 41. Jakiña zeok an diru asko / irabazten dezutela. Basarri 27.
Jakiña dago egunen baten / gu're orrentzat gerala. Auspoa 39, 53. Asmo txarrez izan ezkero, jakiña dago beti
pekatu astuna dala. MAtx Gazt 68. --Gure Lurdesek emengo lanak egin ditu [...]. -- Jakiña zegoan be in Donostira
joan ezkero. TxGarm BordaB 91. v. tbn. AzpPr 36. MendaroTx 364. JAIraz Bizia 51. Alkain 51.
a
- (GAUZA) JAKINA IZAN. (3. pers. sing.). Es (era, etc.) sabido, conocido. "Claro está, hori jakiña da" Lar, Añ.
"Gizonkiak doazela lenean tentatus, engañatus, porfiatus, ta aun bortxatus, da xakina (332)" LE-Ir. "Gauza jakina
da, c'est une chose connue" Dv. "Jakiña da (c.), no es extraño, todo el mundo lo sabe. Jakiña zan (c.), no era
extraño, no podía ser de otro modo, todo el mundo lo sabía" A. "Kontu jakiña da ze pasau zan gure txabolapian"
Elexp Berg. "Ori jakina zen (V-arr, AN-gip-5vill, B)" Gte Erd 178.  Denaz geroztikan gauza bat hain jakina eta
egun guztiaz bat-bederak frogatzen duena. ES 398. Gauza jakiña da zer suertatzen zaioten itxaso zabalean
dabiltzanai. Lar SAgust 10. Jakiña zan [...] etxeko pelearako armatzen arkituko zala. Cb Just 95. Gauza jakina
da, adiskidiak, ona izateko, pirmiak izan biar dabena. fB Ic I 60. Beinik bein yakina da, eta itsuak bere baakusde
2
eze, iñori okerrik eztakarroiola. Añ EL 7. Ori da gauza jakiña jakitearekin lurra dagoala gatzez, sufrez eta beste
onelako gauzez betea. It Dial 120 (Ur jakiña, Dv yakina; Ip ezagütia). Da gauza jakiña / auntza ere dala
gizonarentzako Jainkoak egiña. Izt C 189. Aldiz gathuari, gauza da yakiña, / gure arrazak dio fornitzen koziña.
Gy 220. Yakina denean sinhesteak egin dituela Franziako izpiritu zahar hautuenak. Hb Egia 125. Ez da jakiña
gure bizitza / denborak duela aitutzen. AB AmaE 101. Jakina zan onek morrosko biok noizbait egingo ebena
burruka. Echta Jos 45. Yakiña da, yuduentzat larunbata zala yai-eguna. Ir YKBiz 103n. Auek ere Iainkoak egin
zitula iakiña da. Or Aitork 363. Ori ezin uka, gauza iakina da-ta. Zait Plat 102. Gauza jakiña da Dario de Regoyos
Durangon bizi izan zala. Alzola Atalak 138. Jakina denez, eredu honek bere eragina izan zuen. In MEIG VI 32.
Izenak eta obrak, gauza jakinegia da, ondorengo eta oinordeko politikoen premian izaten dira. MEIG IX 43. v.
tbn. Ub 137. AA I 539. Dh 190. JJMg BasEsc 137. Astar II 255. Lard 93. Aran SIgn 44. Arr May 13. Ud 68. Sor
Bar 21. HU Zez 107. Ag G 332 (AL 37 iakina). Kk Ab I 107. EusJok II 152. Jaukol Biozk X. Enb 122. Zerb IxtS
25. SMitx Aranz 71. Lek SClar 140. NEtx Antz 139. Vill Jaink 130. Osk Kurl 95. Gazt MusIx 167. Lab SuEm 170.
Agirre in Xa EzinB 127. Berron Kijote 169. JAzpiroz 216.
 Galdu-ta ere, jakiña ginun / pin zirala jokatuko. Or Eus 234.
 (Con reduplicación intensiva).  Ta nai dutela iakin-iakiña da. Or Aitork 268.
 (jakinekoa izan).  Egintza Katoliko-lana egun auetan jakiñekoa dezu. NEtx Antz 78. Aren erantzuna jakiñekoa
izan zan. MAtx Gazt 88.
- JAKINAREN ARABERA. (Precedido de gen.). A saber de, que yo (él, etc.) sepa.  Auzoko herri batzuetan
bazirela [giristinoak], eta bizkitartean, heien jakinaren arabera, nehork ez ziotela kalterik egin. Prop 1880b, 14
- JAKINAREN GAIN. A sabiendas.  Jakiñaren gain alperra dana / zertan geiago gogaitu. And AUzta 112.
- JAKINAREN GAINEAN (G-azp, AN-gip ap. Gte Erd; Añ, Dv). a) A sabiendas, con conocimiento de causa,
conscientemente. "(A) sabiendas, jakinaren ganean" Añ. "Jakinaren gainean mintzo naiz, je parle en connaissance
de cause" Dv. "Jakiñaren gañean egin du (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 178. v. jakiara.  Tr. Documentado en textos
meridionales a partir de mediados del s. XVIII.  Jakiñaren gañean ori galdu nai izan dedala. Cb Eg II 17 (Dv
LEd 46 jakinaren gainean). Jakiñaren gañean izan ezkero da pekatu mortala. Gco II 61. Jakiñaren gañean, pekatu
astunean Jaunartzea egiten duanak. KIkG 71. Beintzat gauza txarrik eztio yakiñaren gañean ematen. Ir YKBiz
137n. Yakiñaren gañean eta naita? Or QA 104. Iakinaren gainean edo oartzaka orixe opa du aterbage. Zait Plat
37. Atenai-tarren aldakeri galgarria areagotu besterik etzuten egiten, iakinaren gainean, beren bizibide biurturik.
Ib. 123 (Sof 113 yakiñen gañean). Zuk, aitzitik, --eta jakinaren gainean-- aizerrotakaz diarduzu. Azurm in Gand
Elorri 221. Jakiñen gañin asko gabiltza, / ori dugu okerrena: / kanpoan utzi bear direnak / sartzen ditugu barrena.
Ostolaiz 39. Inori jakinaren gainean besterik irakastea ez da jokabide zuzena. MEIG VI 152. v. tbn. Ub 14. CrIc
29. Añ MisE 139. Arr GB 86. Ag G 212. Mde Pr 256. MAtx Gazt 51.
 Ez baita beste inor hain zeharo eta jakinaren gainean ibili bide horretan barrena. MIH 342.
baten mende.
b) (V, AN-5vill, L, B, BN, S, R). Ref.: A (jakin); Gte Erd 178. (Con egon, izan). (Estar) enterado, (ser) sabedor.
"Jakiñen gañin dago (AN-5vill), jakinain gaiñean zaude (B)" Gte Erd 178.  Gisa onetan mintzo diraden guztiak
egon ditezke, bada, jakiñaren gañean [...] ez dala osasun-galgarria. Izt C 76. Inguru guzietako erriak jakinaren
gañian zeuden. Bv AsL 191. Bide zuzenean sartzen ezpazera, jakiñaren gañean egon zaite kastigu izugarri baten
begira zaudela. Arr May 19. Ara. Jakiñan gañean altzeunden? Ag G 267. Jakiñaren gañean al-itzan i ere? TAg
Uzt 141. Maider zuen arteko ibilleraz jakiñen gaiñean dagola. Etxde JJ 252s. Yakinen gañean egonen zara nola
ebasko aundi bat egina duten. Izeta DirG 39. Ama-alabak aurreko astetik jakiñen gaiñean zeuden. NEtx LBB 75.
Bazirudian aurretik jakiñaren gañean zeudela. Alkain 68. Baina hori ondo jakinaren gainean dugula abiatu behar
dugu bide horietatik. MIH 86. Ikusleok jakinaren gainean gaude. MEIG I 165. v. tbn. Alz Ram 126. TxGarm
BordaB 87. Iakinaren g.: Zait Plat 127.
 (Con jarri, ipini, paratu, etc.). (Poner) sobre aviso. "Yakiñen gañean (yakiñaren gañean) yarri, poner sobre
aviso" Asp Leiz2. "Jakiñen gañin paratu dugu (AN-5vill), jakiñaren gañean jarri degu (G-azp)" Gte Erd 178. 
Uritarrak jakiñaren gañean jarri zituzten. Aran SIgn 99. Jakiñen gañian jartzen da erri ontako jendia. Alz STFer
125. Komisio probintzialak jakiñen gañean jartzen zaitu. ForuAG 335. Jarri ezazue ama jakiñaren gañean. TAg
Uzt 309s. Kapitana jakiñan gañean jarri zutenean etorri zen. Anab Poli 60. Jakiñaren gañean ipiñi gabe bidali
ditugu. MAtx Gazt 82. Bada-ezpada ere, jakiñaren gaiñean jartzen zaitut. NEtx LBB 101. Aurrez jarria nengon /
jakiñan gañian. Uzt Sas 316. Tasista jarriko zutela jakiñaren gañean. TxGarm BordaB 140. v. tbn. Moc Damu
23. Goñi 84. Or SCruz 99. Etxde JJ 252. Albeniz 202.
 Galdos jakiñaren gañian ipiñi zanian azkar jaso ei zituan ankak. SM Zirik 90.
- JAKINAREN GAINERA, JAKINEN GAINERA. a) "Jakiñen ganera (Vc), a sabiendas" A.  Ta esaten badozu
jakinaren gainera juzgetan dozula? fB Ic II 229s. Irakutsi edo esan izan badozu, yakinen ganera, bekatu dana
2
eztala edo eztan [sic] baidala. Añ EL 133. Iños katutu edo yakinaren ganera lar edan edo kalte andia egingo
eutsuzuna artu izan dozunez. Ib. 143s.
b) (Con egon). (Estar) enterado.  Izan leiteke benturaz zubek Jesukristo Jaunari billdurrik ez eukitia; baña egon
zaiteeze jakiñen gañera: eriotziak artuten bazaitue [...]. Canala Jesucristo 52.
- JAKINAZ GAINERA. A sabiendas. v. JAKINAREN GAINEAN.  Oben astunean dagola jakiñaz gañera
Eukaristia artzen dauanak. KIkV 91.
- JAKINEAN. a) A sabiendas.  Jakiñian eta beren borondate osoagaz itxi, sortu eta gortuko ez balitube beren
Animako belarriak. msOñ 101r. Hanbat gaixtoago beren bozak xede hortarako gizonari emanen diozkaten boz-
emaileentzat; jakinean eginen dute gaizki. HU Aurp 82. Erregina, jakiñian biotzari ezin jakona aindu maitte edo
ez maitte izatia. Etxba Ibilt 460. Jakiñian au zuzena zana eta ixillik gordeko ebana. Ib. 482.  (Tras bere, etc.).
"Bere jakinean egin du gaizkia" Dv.  Zer erranen dugu bada bere jakinean bekhatu mortalezko ta
damnazionezko estatuan tribunal ikharagarri hartarat dohan arimaz? Dh 135. Gure jakinean gaizki idukitzen
ditugula gure heiak. Dv Lab 214.
 (Con erg.).  Ene bihotzak funtsezko urrikalmendurikan ez, / nik jakinean pairamenetan bizi diren dohakabez.
Xa Odol 265.
 (Tras posesivo). Que yo (nosotros) sepa(mos). v. DAKIDANEZ. Ene iakinean ez da, bizi izpiritualean,
debozionezko exerziziorik hau bezen gai denik [...]. JesBih 397. Behin hartuz geroz bizipide hori, nehork ez du
behinere utzi, ene jakinean; zurean ere ez eiki?. HU Zez 37. Gure jakinean haren ahotikako bizitasun bakarra hori
da. HU Aurp 169. Behin, larunbat aratseko mezaren ondotik zen partida haundi bat, eta, ene jakinean, jendea
etxerat abiatua. Larre ArtzainE 278.
 (Tras gen.). Sabiéndolo. "Anaian jakiñian arrapau zotsan dirua amai" Elexp Berg.  Beti esaten det olako
gauzak aita-amen jakiñean egin bear dutela. JAzpiroz 163.
 "Hori ez da ene jakinean, cela n'est pas à ma connaissance" Dv. cf. infra JAKINEKO.
b) (Con egon, izan). (Estar) enterado, (ser) sabedor. "Jakiñian dago ama berandu joango naizena" Elexp Berg. v.
JAKINAREN GAINEAN (b).  Baña zaute jakiñean au dala jakintsu guzien iritzia. AA III 367. Jaunaren esan
guziak berriztu nai izan ziezten jakiñean egon zitezen. Lard 106. Ez zaikala damutu / niok jakiñian. Bil 117.
Jakiñian egon bitez, nere ondasunak danorenak diradela. Apaol 122. Jakiñian nago irurogei ta / zazpi urte
dituzula. Imaz Auspoa 24, 160. Orren yakiñean nago. Zait Sof 33. Aspaldi igarri nizuten zerbaiten jakiñean
ziñatela. Etxde JJ 217. Zeren, kausa urkoen jakiñean egonda ere, zutik gelditzen da [...] galdera zorrotz au. Vill
Jaink 32. Oiñ jakiñian zirala Jauregi artan. Etxba Ibilt 486. Onako esperientziekin jakiñian egotia gauza ona be
ona zala. Gerrika 134. Orrek guztiok ondo jakinian egozan sujeto orrek. Ib. 180. Jakiñean baidaude / zein jaio
dan emen. Insausti 151.
 Ororen jakinean da Frantziako hiririk tarroenak sei edo zazpi direla. JE Bur 47.
 (V-gip, G). Ref.: A; Etxba Eib. (Con jarri, ipini, etc.). "Ponerse sobre aviso, enterarse de un asunto" A. "Jakiñian
ipiñi, poner sobre aviso, anunciar. Jakiñian ipiñi genduan zer etorren arrokerixa aren ondoren" Etxba Eib.
"Jakiñian juan zan zer erantzun artuko eban zeken arengandik" Ib.  Osabari gaztelura joan zitzaion eta jakiñean
ipiñi zuen. Lard 524 (199 jakiñean jarri). Eztakiena enteratuta / jarri dedin jakiñean. EusJok II 63. Haien bizitza
berriaren jakinean ezarriko ahal zuen neskameak. Mde HaurB 52. Eta ala, jakiñian ipiñi eban Bernat orrek
Sandras lagunori. Etxba Ibilt 456. Jakiñian jarritzen gaitu / nola dan debekatua. Uzt Sas 216 (in Noiz 86 jakiñian
baten mende.
utzi). v. tbn. JanEd II 24.

- JAKIN-EGARRI. a) Curiosidad, ansia de saber.  Bere jakin egarria asetzeko nahiko elementu eman izan zaiola
Azkue eta beste ikertzale zintzo batzuen lanen bidez. Mde Pr 41. Jakintsu kopetilun batek baino gehiagok joko du
ezinbestean iturri umil horretara bere jakin-egarria berdintzeko. MEIG III 71. b) Curioso, ansioso de saber. 
Oben-gaitzez iakin-egarriago baitira burudun baiño. Or Aitork 336. Kanpotik edonork ikus zitzakean, baiñan,
etxeko leiora urbiltzeko jakin-egarri nor ote zan? Etxde JJ 135s.  (Uso adv.).  [...] Galdegiten dio neskak
jakin-egarri. Etxde JJ 35.
- JAKINEKO. a) (Tras gen.). Del conocimiento de.  Bainan noiz, non edo nola, hori ez da nere jakineko. Dv
LEd 160.
b) Sabido, conocido.  Esan al leitekez pekatu edo gaiztakeria agiriyak edo jakinekoak. Itz Azald 110. Egintza
Katoliko-lana egun auetan jakiñekoa dezu. NEtx Antz 78.
c) Determinado, concreto. "Jakiñeko ordue daukazue? (V-gip)" Gte Erd 123.  Jakiñeko leize batzuetatik irteten
emen da. JMB ELG 85.
d) Normal, esperable.  Jakiñekoa da azaltzen ez diranak eskubide guziak galduko dituztela.
"Sobreentendiéndose". EAEg 2-11-1936, 197. Aragiaren zirikaldiak kendu zezazkiola eskatzen zion Jaunari, baña
Aren erantzuna jakiñekoa izan zan: "Naikoa zaizu nere grazia". MAtx Gazt 88. Senarrak buru-bako kartiak
ziñuana ikusita gero, garaiturik bere jakiñeko asarria, kristau onerakua zanetik [...], eiñ eban fraillian ordezko
erantzun bat. Etxba Eib 463. Umiak aztiak eta urtien jarraixak, espero izatekua zan letz, igartu zetsan ainbat
emazte maittia [...]. Baña jakiñeko ondamendi au ta guzti, bixak bizi ziran maitte eta bake onian. Ib. 473. Etxearen
biran, zugaitz jaki-emaleak: udare, txermen [...]. Gaiñerako zugaitz jakiñekoak ere bai: intsusa, artea [...].
Zendoia 97.
e) Testigo (de).  Mattinek, bildurra sartzearren, bere ezkon-nahastearen berri guzion jakiñekoa bezala kontatu
zion eta gai orretan jakilleak izan ezkero, bazekin galduta zela. Etxde JJ 129.
- JAKINEN GAIN-. v. JAKINAREN GAIN-.
- JAKIN ERAGIN. Hacer saber. v. jakinarazi.  Jakin eragin biarko jako zelan bere soldau zar ta barrijak ez
dirian aspertu. Mg PAb 209. Jakin eragiten deutsubela eun erregeen alabiaren karidadia. (1864). BBatzarN 201.
Pedro Mariren bitartez ezin zeikeon iakiñ eragiñ Riktrudisi etzala bera, Portun, erruduna. Ag AL 97. Lurbira
guztian iakin eragin bear zan. Ib. 124. Ezteust iñok be ezeren albisterik jakiñ eragiten. Ag Kr 190. Auxe da
Bazpuru onen gurarija. Jakin eragijozu zeure udalkidiai. ForuAB 91. Zure biraoen zama astuna zure bizkar
leporatzen duzula yakin eragiten dizut. Zait Sof 66. Txantoneri apurka apurka jakin-eragitea erabagi eban. Erkiag
Arran 166. Ez eban denporarik galdu bere zorionan poza jakin eraitzeko lagun zaskarrari. Etxba Ibilt 457. Laster
batera jakin eragin euskuen ez egoala testigantza biarrik. Gerrika 181. v. tbn. AB AmaE 245. Kk Ab I 113. Iakin:
A BeinB 56.
- JAKIN-ERESI. Ansia de saber. v. jakingura, jakin-nahi.  Onekin ere, obeto jakin-eresia etzitzaion osotoro
bete. Lard 128.
- JAKIN EZ. (Con el vb. no conjugado; acompañado de interrogativa indirecta). v. EZ JAKIN.  Zerua edo
infernua izan bear ta zer izango dedan jakin ez! Cb Eg II 22 (Dv LEd 53 ez jakin). Zerura juateko orduaren zain
egon, ta jakin ez noz elduko dan. Ur MarIl 93. Zeñi bota jakin ez / maldiziyua! Ud 34. Noiz au iritxiko dan jakiñ
ez. Arr May 109. Kalte orreik ikusi ta nola aldendu yakin ez. Or Tormes 57. Bere dirutza nola xautuko jakin ez.
Txill Let 64. Neskatillea, zer esan jakin ez-ta, txintik be atera bage egokion. Erkiag Arran 101. Egunen batean
iainkoen batzarrean exeriko zeran ori, noiz iakin ez. Ibiñ Virgil 70. Egia dan ala ez dan / seguru jakiñ ez. Uzt Sas
1
236. v. tbn. A Ardi 73. Anab Poli 7. Berron Kijote 180.  Nik neugaitik zer esanei? Ah, jakin ez! Añ EL 55.
- JAKINEZ. "A sabiendas" Lcc.
 Con conocimiento.  [Ezkontza tratiak] jakinez egin bite. LuzKant 147.
- JAKINEZ GAINDI. Sobre sabido.  Aiek etzuten, guk bai, ordea, / bi mutillen ezagutza; / jakiñez gaindi jokatu
ginun, / ta atzeman diru-mordoska. Or Eus 230.
- JAKINEZKO. a) "Hechiza cosa, jakinezko gauzea" Lcc. b) De sabiduría, de conocimiento.  Al-ere indarrezko
egiteko ta gairik bage egiten diran gauzak, lenbizian zeru-lur-itsaso ta beste guziak bezala, Aitak egiñak dirala
esaten da; jakinezkoak Semeak egiñak eta Espiritu Santu maitariak egiñak onginaiezko ta amoriozko beste guziak.
Mb IArg I 356.
- JAKIN GABEAN. Sin darse cuenta, sin saber. "Barkatzeko da jakingabean egiten den hutsa" Dv.  Jakin gabian
pasatzen dira / gauza batzubek itxuban. PE 137. Orai ohartzen nun, aitortzen dinat, hor nintzalarik hire ondoan,
duela bost urte, egiazko zoriona gozatu dugula elgarrekin, jakin gabean. JEtchep 70.
 (Tras gen.). "Ez dakit ala bere jakinean ala bere jakin gabean egin duen hori, je ne sais s'il a fait cela
consciemment ou inconsciemment" Dv (s.v. jakin).  Frangotan bere diruarekin eta bere adiskideekin nu lagundu
eta ene jakin gabean funtsez ezagutzen ez nituen lagun batzuetarik baztertu. "À mon insu". Ardoy SFran 120.
- JAKIN GABEZ (G, S; Dv). Ref.: A; Lrq. "Jakinez edo jakingabez ez da holakorik egin behar" Dv. "Por
ignorancia" A (que cita el msLond).  Leheneko Sagaramenduei orhoitu gabez, iakin gabez edo bertzela azkendu
zaiztenak. Mat 136. Zeren zahartasunekoak ezpaitira iakin gabez, inorantziaz edo esperientzia faltaz eginak. Ax
188 (V 127). Iakin gabez edo flakoz erori dela. SP Phil 348 (He 350 yakiñ gabez). Etzituen jakin-gabez gaiztakeri
baten mende.
oek egiten, ezpada jakiñaren gañean. Ub 14.

- JAKIN-GAINEAN. (Con compl. en gen.). (Estar, etc.) al corriente, (ser) sabedor.  Orko biztanle gustijok gusti
onen jakin ganian egon daitezala. (1917). ForuAB 97. Abelazkiñak gai arduratsu onen jakin ganian ipinteko. Ib.
95.
- JAKIN-GOSE. a) Ansioso de saber.  Xoratua atxiki zuela bide guzian jakintsunak jakin-gosea, ele ahul bat
gabe. HU Aurp 98.  Jakingose direla gure gaitzez eta miñez. Mde Pr 99.
b) Curiosidad, ansia de saber.  Jakin-gose ergel batek bultzaturik galdegin zion. Mde Pr 155. Amaikatxo ikasle
arganatu ziran iakin-gosea berdintzeko. Zait Plat 84. Ango erritarrek inolako iakin-gosea somatu zuten beren
baitan. Ib. 113. Jakin gosea diru gosearen ondoren eta diru gosearekin batean etorri zitzaigun. MEIG III 126.
- JAKIN-GURA. v. jakingura.
- JAKIN-JARIO. Con ansia de saber.  Osatzaillegaia izaki, / saillai dakio, / yakin-yario. Ldi UO 46.
- JAKIN-MAINA. "Destreza, ciencia. Gauza guztiak dabe euren jakin-mañia" Etxba Eib.
- JAKIN-MANE. "Humanidad, letras humanas, jakin manea" Lar.  Lendabizi alabañan, latiñean eta jakin-
maneetan Monte-agudoko erakastegian berritu eta irmetu zan. Aran SIgn 64.
- JAKIN-MANETI. "Humanista, jakin manetia" Lar.
- JAKIN-MIN. v. jakin-min.
- JAKIN-NAHI. v. jakin-nahi.
- JAKIN-PAPER. Documento.  Gertaira zarren jakin-paperak / kizkaldu ziran, lurpetu... SMitx Aranz 104.
- JAKIN-USTE. Supuesta sabiduría.  Poliki-poliki hasten da Maisu Juan ikusten [...] erdi ustela zela zuen jakin-
ustea. MEIG II 72. Gaurreguneko jakitearen edo jakin-ustearen arabera, badira hiru maila bederen. MEIG VI
131.
- JAKITEKE (V-gip, G-azp ap. A Morf 389). Sin saber.  Egin nuna, ordea, ezer yakiteke egin nun. Zait Sof 113.
Yakiteke il eta ondatu nun. Ib. 121. Alabearrez gertatzen zirala, zer ziagoten iakiteke. Or Aitork 161. Nora zoazan
eta zetan jardungo dozun jakiteke aldegin al dozu zeure erritik? Erkiag BatB 113. Nora doan iakiteke. Zait Plat
34. Zer erantzunenik iakiteke. Ib. 90. Zuk iakiteke irakurri nitun bertsu aiek. Ibiñ Virgil 59. Berak ezertxo jakiteke
egin ziotena. Berron Kijote 55. v. tbn. SMitx Aranz 15. Etxde AlosT 39.
- JAKITEKO (Ht VocGr 420  Dv, Lecl (y-); iakitekotz Volt 10). A saber. "C'est à savoir, jakiteko" Ht VocGr.
Cf. jakiteko.  Daritzat badagotela aiphatzea eskualdunen eta Karlo Magnoren harmadaren artean gerthatu
ziren gauzei, jakiteko, harmada hunek Oierriagan izan zuen odol ixurizko sarhaskia. ES 113. Haitatüren da hamar
konfrai; jakiteko, bost gizon eta bost emazte edo neskatila. Mercy 34. Ezkiribatüren dü berhez eta
arranjamentüreki gaiza jarraikiten direnak; jakiteko, rezebitü edo sarthü diratianen izen eta izen garaikuak. Ib.
39.
- JAKITEKO DA, DA JAKITEKO. A saber, es decir.  Badakigu halaber ezen Iankoari on daritzotenei [...]
iakiteko da, haren ordenanzaren araura deithu diradenei. Lç Rom 8, 27. Guk ditutu laudatzen eta aboatzen hirur
sinboloak, da iakiteko, Apostolikoa, Nizenoa eta Athanasiorena. Lç Ins G 1v. Hirur aldiz urthean, da iakiteko,
Santa Catalinaz, orzegun sainduan eta eguberri egunean. Harb 455.
b) +JAKITEKO DU, JAKITEKO DUZU. Conviene saber; le (te...) conviene saber.  Lehenik iakiteko da ezen
Zená zelebraturen den aitzineko igandean populuari haur denunziatzen eta deklaratzen zaiola. Lç Ins B 3r.
Iakiteko du batbederak, ezen zer neurriz nehork nehori neurturen baitrauka, hala rendaturen ere zaiola. Ib. E 7r.
Iakiteko duzu, Dobrarik eta Boloiñarik artean bada banku bat. INav 84. Iakiteko duzu, nahi baduzu ioan Naiarat,
ioanen zare xuxen zibreko irlarat. Ib. 16. Nork ere nahiko baituke hitzkuntza batetik bertzera zenbait gauza hitzez
hitz ganbiatu, hainak jakiteko du, manera hartan eginen tuela milla huts. ES 130. Horrengatik yakiteko da zer
duen on eta zer ez. Dv Dial 70 (It, Ip be(h)ar da jakin, Ur jakin biar da).
- JAKITEKO DU, DUZU. v. JAKITEKO DA (b).
- JAKITERA. a) A saber, es decir.  Kolore eta kualitate honezko badut, iakitera, xuri, beltz edo bruna, gorri
[...]. Volt 252.
b) JAKITERA(T). De haber sabido.  Nik jakitera nai zenuela / utziko niyon gustora. Bil 36. Jakiterat, soinean
emanen nion gure xaparik ederrena. Lf Murtuts 11. Jakiterat ez nuen segur onhartuko. Ib. 26.
- JAKITERA EGIN. Averiguar, intentar saber.  Arkitu izan dozun gauzaren bat zuretzat gorde izan badozu,
2
yakitera egin bagarik noena dan. Añ EL 152.
- JAKITERA EMAN (Urt I 204). Dar a conocer.  Jakittera eman zuan nor dan Jesus. Inza Azalp 49. Ikusi
zutenak yakitera eman zuten zer agitu zitzaion deabrudun izandakoari. Ir YKBiz 191.  Miren Arantxaren barrua
nork jakitera emon? Bilbao IpuiB 275.
- NIK DAKITA. ¡Qué sé yo! v. (NIK) AL DAKIT.  Iduri zaut, oraiko apezak hotzago edo, nik dakita...
uzkurrago direla. HU Aurp 178. Bo, nik dakita, Manez. Zub 42. Kainek ihardetsi zion: nik dakita? Zerb IxtS 12.
 Halako molde xuri bat, ez jende, ez lanho... nik dakita zer. Barb Leg 149. Nik dakita zonbat errekaitu! Zub 25.
Kordetako arrabit, berina-begi, eta nik dakita zer oraino. Ardoy SFran 237. Zikint beldurrez edo nik dakita nola.
Xa Odol 21. Preso-zain, zigorkari, eskale eta nik dakita bertze nor! Lf in Casve SGrazi 11.
Edo mahasti aitzurre, mendian harri zerratze [...], mendiko ongarriketa... nik dakita? Larre ArtzainE 57.
 (Con ongi).  Beljikan, Frantzian eta nik ongi dakita non oraino. Barb Sup 177.
baten mende.
2 jakin.  Ser (con dat. explícito o implícito; no aparece en formas personales); ocurrir, suceder, darse. Cf. jagin.
 Deseo neben okasio bat / zerren nagoan jakinik [='porque se ha dado, me ha sucedido una ocasión que deseaba'].
Lazarraga 1195r.
 (Tras part.).  Bere laguna galdu jakinda / tristerik soledadean. Lazarraga 1184v. Nola zabilzen engañadurik,
igui zabenaren atzean, ene amorioau anzitu jakinik? Ib. 1152v. Esperanzea galdu jakinik / bizi zan, atsegin bage.
Ib. 1145v. Niri ondo kosta jakin / Gipuzkoako lurrean. Ib. (B) 1205rb.
 (Tras rad. vbal.).  Donzellea, zegati zaoz / enegaz enojadurik, / zurekin ene aitasuna / horrela anzi jakinik?
Ib. 1142v. Inori emun bajagot bere, / ez nago damu jakinik. Ib. 1195r.
3 jakin (Lar  H).

"Costrada, torta real, jakinaz gaindua" Lar. v. 1 jaki.
4 jakin. "Gusto, naia, jakina" Dgs-Lar 4.
jakinaide (Lar, H (V, G)). "Curiosidad, jakinaidea, jakinaigoa" Lar.
jakinaigo. "Curiosidad, jakinaidea, jakinaigoa" Lar.
jakinairo (Lar, H (V, G)). "Curiosamente, con deseo de saber" Lar.
jakinandi.  Sabiduría.  Segretü hanitz ziradiala mündian apalago ezarten zienak gizonaren megopia eziez ez
haren jakinandia. Egiat 178. Helas, zereien erran, ene aita ta ama maitia zonbait kario dükezien jakinandia. Ib.
173.
jakinara. v. jakiara.
jakinarazbide, jakinerazbide.  Medio de conocimiento.  Ain urrutiko, jakiñerazbide urriko eta oraingoak izan
dituzten argitalbideak ezagutzen etziran aldiak. Zink Crit 67.
jakinarazi (BN-arb; Urt I 204, Ht VocGr 422, Lar, VocS, Dv  A, H; y- Lecl), jakinerazi (H), jakinerazo (Lar,
Añ, H), jakin-azo, jakinazi (S). Ref.: Lrq (jakinazi); Gte Erd 178.  Hacer saber, dar a conocer. "Catecismo,
instrucción de los Artículos de nuestra Fe, sinismenen irakastea, jakiñarastea" Lar. "Noticiar" Lar, Añ. "Signifier"
VocS. "Jakin arazi dugu (BN-arb)" Gte Erd 178.  Tr. Bien documentado en todos los dialectos literarios. En
DFrec hay 32 ejs. (9 septentrionales) de jakinarazi, 17 de jakinerazi y 1 de jakiñarazi.  Eriden dukezuenean
iakin erazi iezadazue. Lç Mt 2, 8 (He adiaraz diezadazue, TB yakin araz, Ol iragarkidazute). Iakin arazi nahi
derauezula guziei zure desir guzia dela [...]. SP Phil 548. Lege berria egün hontan orori iakin erazi da. Bp II 74.
Sekretoa jakinarasten duenak. El 58. Deklaratzen eta jakin erazten dügü [...]. Mercy 17. Berri gau xakin-arazi
zozu berai (354). LE-Ir. Jakingo dezu zein dan nere izena ta niri ere jakin erazoko didazu. VMg 83. Egia dudala
erraiten / nahi dut jakinerazi. Arch Fab 173.
 (s. XX) Jakin-arazi zion Mariari Jainkoaren Ama izanen zela. CatJauf 28. Debru gorriak igortzen nik hiri
yakinarazteko ifernuko suian kixkalduko hizala. Zub 38. Eri-handien laguntzaleri jakinazi nahi diotegu behar
denaren egiteko argi-bideak. FIr 185. Au predikatzen dan leku guzietan yakiñaraziko da onek egin duena ere. Ir
YKBiz 373 (XI jakinarazi). Txirringentzako txartelak nork-merkeago-eman leia jakin eraziaz. "Anuncio de
subasta". EAEg 22-10-1936, 106. Erregeari jakinarazi zion orok nahiago zutela hil Jaunaren legea hautsi baino.
Zerb IxtS 76. Nola jakiñerazi, ordea, Piarresi bere emaztearen ezkontz-nahastea? Etxde JJ 120 (v. tbn. 199).
Liburu bat edo disko bat behar bazendu Gipuzkoatik edo Laphurditik, jakin araz iezadazu. Mde Pr 61s (196
jakinerazi). Atxinekoak gizaldirik gizaldire yakin-azo deuskuena da. Akes Ipiñ 23. Iñun ziran agindu estu ta
zeatzak jakiñerazo eutsazan. Erkiag Arran 87 (89 jakiñerazi). Norbaitek bestelakorik ezagutzen balu, iakin-arazi
dezaiguke. Zait Plat 5 (100 iakin-erazi). Radiok eta egunkariek yakin-arazi zuten yendeari bart-arratseko
gertaera. Izeta DirG 33. Ama makal egokean bitartean izekoarenera joango zala jakiñerazo eutsan. Erkiag BatB
106. Erlijioen Kondairak ederki jakiñarazi digunez. Vill Jaink 21. Gaur jakin-arazi bearrean nauk iri, nere
bizitzako ixilleko bat. NEtx LBB 125 (37 jakinerazo). Ipuin batzuen iturriak jakineraztea egoki ta bearrezko dala
deritzaiot. Alzola Atalak 147 (39 jakinerazo). Jakiñazten dizut, Santxo, agin-gabeko aoa errotarririk gabeko
errota bezela dala. Berron Kijote 204 (47 jakiñerazi). Hiru egun barne jakinarazi zautan onartuak zirela ene
arrazoinak. Larre ArtzainE 260. Elgarresta jaunak berak esan dizkigu jakin eta jakinerazi nahi genituenak. MEIG
I 99. Laster jakinaraziko digu, ordea, fonetistak aurreneko e zabala dela eta bigarrena meharra. MEIG VI 100.
baten mende.
v. tbn. Laph 13. Dih MarH 307 (ap. DRA). Jnn SBi 67. HU Zez 96. Goñi 95. A Ardi 76 (X jakinerazi). Etxeg in
Itzald II 150. Barb Sup 3. Ox 195. Aitzol in Ldi UO 8. Etxde JJ 70. Bilbao IpuiB 10 (275 jakin arazo). Ardoy
SFran 197. Yakinarazi: Elsb Fram 176. Jakinerazi: Egiat 262. Mg CC 254. Otag EE 1881b, 62. Ip Hil 65. Ag G
281 (Kr 116 jakinerazo). Anab EEs 1919, 153. ForuAG 325. Const 24. Enb 121 (39 jakinerazo). Alz Ram 110.
Jakin arazo: Casve SGrazi 154. Jakinerazo: ForuAB 93. ForuAG 323. Otx 109. Jakiñazi: Yanzi 92. Jakiñazo:
Abeletxe in EZBBB II 9. Eguzk GizAuz 99. Xakin arazi: ETZ 90 (Muruzabal, 1751).
 (Aux. trans. bipersonal, con objeto personal).  Irakorlia jakiñerazten dogu [...]. Etxba Ibilt 453.
jakinarazte, jakinerazotze. "Notificación, ezaguerazotzea, jakiñerazotzea" Lar.
jakin-behar (Lar). I (Sust.). 1. Cosa que hay que saber; conocimiento, enseñanza. "Doctrina Cristiana, kristauen
jakinbearra" Lar.  Ipuiñen aurreko yakin-bearra. Zav Fab RIEV 1907, 93. Ikastolako jakiñ beharrak ikasten
alegindu zaite. ArgiDL 9. Gaurko gazteek ez ikasi edo aztuta zeukatek jakinbear ori. Anab Poli 45. Maisuaren
esanaldi ta jakinbear illun eta nekagarriak ausnartu ta eio eziñik. Erkiag BatB 17. Ez dakizkiela gure
hizkuntzarekiko oinarrizko jakinbeharrak ere. MEIG I 238.
2. (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Curiosidad. Gazterik gauza guztien jakin-biarra atara eban" Etxba
Eib. "Jakinbiarra, curiosidad desmedida. Batzuk, iñon etxeko goraberen jakinbiarra izaten dabe" Elexp Berg. 
Orixen da jakin bearra! Ag G 173.
II (Adj.). 1. Que hay que saber, de obligado conocimiento.  Erakutsi zizten gauz jakin behar asko. Ub 94.
Beren obligazio jakin bearrak kunplitu gabe urreratzen diranak mai santuetara. Mg CC 255. Nekhazaleak zer du
jakin beharragorik? Dv Lab 171. Siñistu-gaiak dira siñismenazko egirik jakin bearrenak. Inza Azalp 29. Non
apezek ikasten duten sendakintzako jakin beharrenak. FIr 193. v. tbn. Etcham 109.
 Ondo jakin-bearrak dira esango dodazan ikasbideak. Añ MisE 145.
2. Curioso, ansioso de saber.  Iraulka zebiltzian bazter orotara / begi yakinbearrak. Ldi UO 55.
 Gizon oro jakin beharrek galtatzen deitzienian. Mst III 58, 1 (SP iakin nahi lilibiri batzu, Ch kuriosek).
jakin-behartsu (S (Foix) ap. Lh).  Curioso.  Ene semia, ez izan jakinbehartsü; eta behar gabezko arrankürarik
ez har. Ip Imit III 24, 1 (Ch kurios).
jakinbide (S ap. Lrq; Lar, Añ, Izt, H). 1. Doctrina (cristiana), enseñanza. "Catecismo, libro" Lar, Añ. "Doctrina,
yakin-bidea" Izt.  Eztarasate surmurrez ta deadarrez zeruko jakinbidea? Lar, carta a Mb 278. Asko opatzen det
atera dezala euskerazko geure sinistamenen jakinbide bat, erderaz aldamenean itzulirik. Aq p. 82. Enzun bada
jakin-bide guztientzako direanak ta jakin bearrak. Añ MisE 145. Ona, emendi datorren zuzengarri, jakinbide ta
fedeko dotrina. Mg CO 164. Kristau jakinbidearen azalgoa galde eta ihardetsiz. Legaz 7. Aita Asteteren
jakinbideari egin zaion eraiskiña. Ib. II. Gaumek "Iraupeneko Jakinbidea" deritxon bere liburuan dino. Itz Azald
194.
2. Medio de conocimiento; modo de saber, de conocer.  Erakastetxo bat gai onetan emen zenbaitentzat
ezarritzea premiazko gauza ta jakinbide ederra txit izango dala uste izan degu. Aran SIgn 200. Alkarrenganako
maitetasuna, zer iana, iakinbidea ta biotz-barruko atsegintasuna gura nituke erri guztietan. Ag AL 46. Euskera
ezta, nabarbenki, oker-bide, yakin-bide egin eztegulako; eztegu egin yakinbide zuzen. Ldi IL 52. Etzala gerokoa
asmatzeko iakinbiderik. "Artem". Or Aitork 161. Erria ta bere inguruak ondo ikusteko jakinbide eta erreztasun
guztiak eman zizkidaten. Anab Aprika 53. Jakiña, etzituzten gaur eguneko jakinbideak. Vill Jaink 42. Munduan
gertatu direnen jakinbide eta aztergailu izan dadin. MEIG VI 64.
 Baimen ori emoteko Diputaziñuak ikusiko dau ondo arazua, biarko diran jakinbidiak goguan eukitta. (1918).
ForuAB 125.
3. Filosofía.  Nondik sortu ote zitzaion Sokrateri iakin-bideari ekiteko gogo ori? Zait Plat 86. Emaztea ta iru
semeak bertan bera utzi ta iakin-bideari ekin zion. Ib. 84. Erakleitok itz-lauz idatzi zigun bere iakinbidea. Ib. 29.
- JAKINBIDERAKO. (Tras gen.). Para conocimiento (de).  Or dozu, ba, jauna, zeure jakinbiderako ta abar.
(1918). ForuAB 151.
jakindarrai. "Pasante de alguna facultad" Lar.
jakinde (Lar, Añ, H (V, G)).  Estudio, ciencia; sabiduría, erudición. v. jakiunde.  Izarkindea deitzen diogu
izarren egokiak irakasten dituen jakindeari. Lar DT XLIX. Bere jaki[n]dearekin, bere ontasunarekin [...] mundu
guzia berak nai duen eran dadukan ta darabillen Jangoiko-gizon maitagarria. Mb OtGai III 31. Iturri ugaria, ur
gozo bizia ta jakindea ematen duena. Cb EBO 36. Oriek jakinde edo estudio andirik ez iduki arren. Ib. 61.
Agertzeko munduari Jangoikoaren xakindea. LE-Fag. Jakindearén, piedadearén ta Jangoikoaren beldurtasunarén
dónoak. LE Doc 199 (57 xakindea). Laugarrena jakindeko doaia. Añ CatAN 63 (CatLuz 27 ezagutzaren, CatLlo
baten mende.
84 zienziyako, CatBus 37 zienzia edo gauzen aitutearen). Santuen jakindea, zentzua [da]. Ur Prov 9, 10. Eraberean
jakinde asko eskuratu nai izan zituen. Aran SIgn 64. Batu ziran beren jakinde eta besoakin obra au egiteko lagundu
zezakeen guziak. EE 1884b, 79. Eman zion, bada, / Febok jakindea. AB AmaE 115. Jakindiaren itxaso sakon
[Miren Deuna]. Enb 108. v. tbn. Otag EE 1884a, 312.
- JAKINDEZKO GUDA, LEHIA. "Oposición a cátedra, jakindezko leia, guda" Lar.  Jakindezko gudetan añ goi
jarri zan. Ag Lar 549.
jakindear. "Teologal, teólogo, Jangoiko-jakindearra" Añ.
jakindera. v. jakiera.
jakindu, jakintu.  Hacer (a alguien) sabio, instruir.  Bere jakinaz nahiz zü ere jakintü. Egiat in MEIG I 231.
jakindu. v. 1 jakin.
jakindun. v. jakitun.
jakindura. v. jakinduria.
jakinduri (SP  vEys), jakinduru. "Savant" SP.  Bizitze prestuak egiten du gizona zuhur Iainkoaren aitzinean,
eta hainitz gauzatan iakinduri. SP Imit I 4, 2 (Mst jakintsü).
- JAKINDURI EGIN. a) Poner al corriente.  Har nazazu eta etsaiak ere iakinduri egiteagatik hek baino zuk ene
baithan bothere gehiago duzula zeure plazerera trata nazazu. Harb 381. Eztutut lekurik nahi bezala gastigatzeko
neure berriyak beiñan komoritate gustias yakinduru eginen zaitut (1664). ETZ 49. Otoi egiten derauzut otoi
nauzun jakinduru <g-> eginen ezertan zaren. Ib. 49.
b) Hacer caso.  Deskortesia handia lizateke semea errezibitzean ama ez salutatzea edo bedere nolazpait
iakinduri ez egitea. Harb 201.
jakinduri. v. jakinduria.
jakinduria (V-gip, AN-ulz; Añ, Dv (G), H), jakinduri (G, AN, Sal; VocB), jakindura (G-nav). Ref.: A (jakinduri);
Iz Ulz (yakinduríe), Als (jakindura); Elexp Berg.  Conocimiento, sabiduría. "Despejaturik nai tu sentiduak
jakinduriak (166)" LE-Ir. "Science" Dv. "Jakindura gutxikú, el de poca sabiduría" Iz Als. v. jakitate, jakituria. 
Tr. Documentado por primera vez en Elizalde. Por lo demás es muy escaso en los autores septentrionales (un ej.
de Arbelbide (Erlis 133) y otro de Xalbador (in Mattin 69)) y vizcaínos. Según el editor, Pouvreau (Imit III 21, 1),
escribe -duria encima de iakintasun, aunque no encontramos ningún otro ejemplo del sufijo -duria en dicho autor
(que sí emplea jakinduri, 'sabedor'). En DFrec hay 23 ejs., meridionales.
 Espiritu Sanduaren donak dire zazpi. Lenbizikoa jakinduria. El 15 (Iraz 45 jakinduriako doaia). Guziok
jakinduriaren billa, guziok egiaren eske. Lar SAgust 10. Jakindudiaren [sic] jarlekue. Añ CatAN 79. Enbidiatzen
dituzte besteen jakinduria, ondo hitz egiteko doia edo bestelako abilidade edo talentuak. Gco II 67. Yakinduriaren
2 1
yarlekua, erregutu gugaiti. Añ EL 241 (EL 229 jakituriaren). Barkatutzeko egindako uts / jakinduria bagea.
Echag 223. Alabantzak egiten / zure ontasunaz, / zure jakinduriaz / ta anditasunaz. It Fab 160. Onelako gizonetan
dagoala jakinduria. Izt C 76 (483 jakinduri). Ez da jakinduria andirik bear onetarako. Echve (ap. Dv). Lenbizikoa,
yakinduriako doaia. CatB 81. Jakinduri argia itzketan eta esku andia sendaketan. Lard 404. Ona eta gaitzaren
jakinduriako arbola zeritzana. Ib. 2. Lemexikoa, don xakindurieina. CatAe 66. Zerren Jaun au Aitaren jakiñduria
bera dan. Arr May 122. Jaungoiko Aittak eztu Semeak baño jakinduri, altasun edo indar geiago. Inza Azalp 40.
Ez gelditu, seme, ikaskizuna entzutetik eta ez egon jakinduri itzak jakin gabe. "Sermones scientiae". Ib. 18. Nik
dadukadan jakinduriya / alde batera da utsa. Tx B II 170. Jakinduri denakin / ezta baliatu. Yanzi 148. Egiazko
zuurtzia ta yakinduria dan Yainkoaren ume edo aldekoak. Ir YKBiz 154n. Badakizute zer jakinduri / dadukan
bersolariyak. Uzt EBT 87. Berak izan duala naiko jakinduri, beste iñork baño geiago. Albeniz 229. Ez dakigula
jakitea omen da jakinduriaren hasiera eta iturburua. MIH 87. Nere jakinduri eskasa, berriz, ez da horraino
hedatzen. MEIG III 61.
v. tbn. Cb Just 158. msOñ 7v. Jakinduria (det.): Ub 127. FLV 1988, 277 (Larrainzar, 1905). Goñi 84. KIkG 22.
Enb 81. FIr 155. Balad 237. Munita 32. BAyerbe 37. Jakinduri: Bil 154. Aran SIgn 91. CartAnd 375. AzpPr 84.
Iraola 65. Ill Pill 12. Arrantz 128. IArt in Itzald II 42. Inza Azalp 32. Basarri 53. Vill in Gand Elorri 12. MAtx
Gazt 17. Berron Kijote 18. BBarand 50.
 Ciencia, disciplina; estudio.  Gizon onen izena Filol zen, egiaz jakintsua, eta gañera maisua jakinduri ontan.
Goñi 67. Jakinduri ori Astrolojia deritza. "Ciencia". Berron Kijote 134. Gure Piarres ona, bere jakindurietan
baten mende.
sutatua eta ezin atertua. Larre ArtzainE 126.

- JAKINDURIAZKO. (Adnom.).  Eskerrak emanik konseju jakinduriazko onengatik alabatu ta bedeinkatu zuan
Jaungoikua. Bv AsL 146.
jakinduru. v. jakinduri.
jakinera. v. jakiera.
jakin-eskas (Dv). 1. Desconocimiento, ignorancia. "Ignorance, hutsa jakin-eskasez egin du" Dv.  Eztakit, eta
hau da ezagutza eta jakin-eskas bat ikhara handi batez bethe behar nauena. Dh 123. [Nere bekhatuak] barkhatuak
direnetz jakin-eskasean, nola beldur izanen ez naiz? Dv LEd 67 (Cb Eg II 31 jakin gabe).
2. (Hb ap. Lh, Dv). "Ignorant. Gizon jakin-eskasekin dabilanak bi izpiritu behar ditu, bat beregatik, bertzea
heiengatik" Dv.
jakin-eskaskeria. "Ignorance. Ce mot diffère de jakin-eskas en ce qu'il se dit par forme de blâme d'une ignorance
peu justifiable" Dv.
jakinez (V ap. A; Lar, Mg Nom (G), Añ, Izt, H (V, G)), jakineza. v. ezjakin. 1. Ignorancia. "(Ignorancia) supina"
Lar, Añ. "Duda, en esta ignorancia o duda, [...] yakin ez onetan" Izt.  Eta eskusadu ezin leite iakinezagaiti? Cap
54. Ignoranzia edo jakinez triste onetan euskaldun asko arkitzen dira. Cb EBO 39. Erregutzen dizugu, Jauna, onen
gaztetako pekatuak eta jakiñez edo ignoranziak aztu ditzazula. Cb Eg III 273. Badazaube euren jakineza. Mg PAb
1
219. Euren jakin eza jatorke bada ikasi gura eza gaiti. Mg CO 29. Euren jakineza itsuaz. Añ EL 3. Aurrera
jausiko ete dan edo ez ete dan jakin ezak bildurtuten dabee kristinaubaren arimia. fB Ic I 37. Jakin-ez onetan
bazijoazen [Jesusen obira]. Lard 467. Itxumendi ta jakiñeza aldendu ta aiena bitez. Aran SIgn 209. Asiberriaren
jakiñezarekin. Ib. 19. Gogoa (anima) jakiñezaren illunbean dagon artean. JBDei 1919, 291. Aldegiten nion miñari,
ni gutxiesteari, iakiñ-ezari. Or Aitork 35. Iakin-eza ori iakinaren gainean aitortzea. Zait Plat 89. v. tbn. Ub 11.
Izt, carta a JJMg 35. EE 1884b, 116. Ag Kr 83. TAg Uzt 272. Osk Kurl 192.
2. (G ap. A; Lar, Añ, Izt (y-), H). Ignorante.  Lenbizikoa, jakinezai erakastea. CatBurg 31. Oiek jakiñezak
dirade, zer darauskioten ere eztakitenak. Lar Cor 300. Ta izan diteke kristaurik añ jakiñez edo neziorik? Cb Eg II
142 (Dv LEd 253 hain guti-atzarririk). Gure jende jakinez gaxoakin pazienzia zabala bear da. Cb EBO 61. Hagitz
1
naiz jakineza donen jakitatean. Birjin 236. Zerren itsu, sor-gor, jakiñez bat nas. Añ EL 125. Zalarik, ez beste
aurtxoak bezela jakineza, baizik infinitamente jakinsua. Gco II 28. Bekatua egiteko bideak eta moduak gazte
jakiñezai erakusten bizitu ziranak. AA III 539. Gizon lego eskolatu bageko jakin-ez bat. Izt C IX. Jauna, illko dezu
jende jakiñez eta ona? Ur Gen 20, 4 (Dv jakitategabea). Ori ez neri galdegin, zeren naizen yakineza. Legaz 18.
Jakin-eza, edukazio eza ta aziera gabea izatea. Lab SuEm 180. v. tbn. EEs 1917, 73. Osk Kurl 176.
3. (Lar, Añ, Izt), jakiez (Izt). "Incógnito" Lar, Añ. "Incierto" Izt.
jakinezgarri. "Incognoscible" Lar.
jakinezkor.  Ignorante.  Txiro ta urrikaldueri, jakiñezkor ta errukorreri, aterik itxi ez deiogun. Elizdo EEs
1929, 179.
jakineztasun (G ap. A; H (V, G)).  Ignorancia. "État d'ignorance, ignorance. Alpertasunez dago
jakineztasunean" H.  Euskaldun askoren jakineztasun edo errore itsua txit andia da. Cb EBO 40. Ori da
jakineztasun eta itxumen andi bat. Gco I 432.
jakinezte. "Ignorancia" Lar, Añ.
jakinezti. "Idiotismo" Lar.
jakingabe (SP, Urt II 71, vEys, Dv, H, VocB), jakinge. v. ezjakin, jakinez. 1. Ignorante, inculto. "Gizon jakinak
jakingabea errexki enganatzen du" Dv. "Osoki iakin gabea da" H.  Tristeen konsolatzailea, iakin-gaben <-ec>
irakatsaillea, erien sendatzaillea. Mat 281s. Bañan morroñ gaztea naiz, / guztiz iakin gabea. EZ Eliç 244.
Jakingabier jakintzia, flakier indarra, erier osagarria. Egiat 211. Barkha zadazu, Jauna, zeren itsu jakingabe bat
izatu naizen. Dv LEd 56. Jakintsunen eta jakingabeen alderat zordun naiz. Dv Rom 1, 14 (TB yakin gabei; He
sinpleen, Ol alotzei, Bibl ezikasiekin). Igande guziez Meza asko predikuekin entzunagatik, gu bethi jakingabeak
gare. Arb Igand 93. Ume "jakingeak" (idiotak) ere ez dira gutxi. IArt Itzald II 45. Ez baitziren haatik jakin gabeak,
ez eta ere beldurtiak amor emaiteko. Ardoy SFran 126.
baten mende.
2. (SP, Dv, H (L, BN, S)). Ignorancia. "Jakin-gabeak eragin deraut" SP. v. ezjakintasun.  Aithor ezazü
lehenago zure jakin gabia. Mst I 2, 3 (Ip jakin gabia; Ch iakingabetasun, Echve 7 ez jakiñ, Ol yakiterik eza).
Gizona bere jakingabiaren ülhünpian die jarten. Egiat 206. Pietate ükhen behar da haien jakin gabiaz edo heien
fede gaistuaz. CatS 31. Hobe dugu problema bat nonbait badela jakitea [...] ezen-ez "zorioneko" jakingabean
egoitea. Mde Pr 219. v. tbn. SP Imit III 58, 6.
 Frangotan bere diruarekin eta bere adiskideekin nu lagundu eta ene jakin gabean funtses ezagutzen ez nituen
lagun batzuetarik baztertu. Ardoy SFran 120s.
 (Con compl. vbal.). "Ignorancia. Pelleburuen barririk yakin bageak, la ignorancia del peligro [...]" Izt. 
Beldurtasunak baiño orduko perilaren berririk iakingabeak kalte gehiago egin dezakeiela. Ax 195 (V 131).
3. Desconocido, ignorado.  Jakin gabiak dituk / ardoaren saltsak. Tx B 109.
jakingabekeria (H (L, BN)), jakingaberia (SP, sin trad.). "Ignorance prétendue, semblant d'ignorance. Uztazu,
bada, niri iakingabekeria hoiekin" H.
jakingabetasun (SP, vEys, Dv, H, VocB), jakinbagetasun (Añ), jakingetasun.  Ignorancia. "Bere
jakingabetasunean hilen da" Dv. v. ezjakintasun.  Iakingabetasuna, idortasuna, gogoaren kontrakotasuna eta
tentazionea. SP Phil 460 (He 465 yakiñ-eskasa). Aithorzazu garbiki zure iakingabetasuna. Ch I 2, 3. Urrunduak
baidire osoki Jainkoaren bizitzetik, bere jakingabetasuna eta bihotzeko itsumendua dela kausa. He Eph 4, 18 (Lç,
TB ignoranzia, Dv jakitate eskasa). Badakit egin duzuela yakingabetasunaz. TB Act 3, 17. Jakingabetasun au
beste aldetik datorkigu ere. ADonostia Itzald II 8.
 Gaiso oiek dira erotasunak, jakingetasunak (idiotismo), kirioetako (nervios) gaiskortasunak [...]. IArt Itzald II
43.
jakingai, jakigai. I (Sust.). 1. Estudio, materia de estudio, de conocimiento.  Zargauzetara jarriak argia
pranko orobat izango lukete beren jakingaietan zuzenago jarduteko. Aran SIgn 204. Zeurentzat egin dot iraztiño
au [...] diñarduzulako bizkaikume zamurrein gixonak ikasi biar dauzan lenengo jakigaiak irakasten. AG 1019.
Jakin-gai guztiak ez jakin ta ere. Inza Azalp 29. Ogeita iruz ingeles erakusten, eta amar urtez, aldi berean, prantzes
erakusten, beste jakin-gai batzukin. Or SCruz 135. Latiña zegoan munduan nagusi yakin-gai guziak ikasteko ta
erabiltzeko. Ldi IL 138. Beste yakingai batzuen artean Eliza emen nola zegoen erakusten digu Corografiak. A Y
1934, 7. Iakin-gai artatik zerbait atera zidan, aitak irakatsi ziola-ta. Or Aitork 161. Itsas andietan ibilteko bear
diran jakingaiak ikasteko etxe bedegarra. Erkiag Arran 133. Lurreko iakin-gai guziak ikasten ari izan bearrean.
Zait Plat 88. Euskera bere zarpillean areago zoala iakingai batzuetan inguruko erderak baiño. Or in Gazt MusIx
12. Jakingai beharrenen ikasterat erizaingoan. Larre ArtzainE 175. Lurbira osoan euskal-jakingaien berria
zabaldu duen RIEV hura. MEIG VIII 70. v. tbn. ArgiDL 21. Enb 139. JMB ELG 1. Yakingai: Belaus LEItz 112.
Y 1933, 10.
2. Dato.  Guztiz biarrezkuak doguz jakingai edo dato orrek. (1917). ForuAB 99.
II (Adj., uso pred.).  (Ser, etc.) relevante.  Batzaldiari dagozkion jakingai diran gauza guziak. (1918). ForuAG
245 (v. tbn. ib. 251).
jakingale. 1. Curiosidad, ansia de saber. v. jakin-nahi.  Yakingale ta ikermiñok etekiñik ez dakarte. Ol Imit
III 58, 2 (SP, Mst jakin nahiak). Iakin-galea sortarazi nai izango nuke gure artean. Zait Plat 1. 2. Filosofía. 
Begira iñork lillura zaitzaten iakingalez eta itz zoragarriz. "Philosophiam". Or Aitork 59. 3. Deseoso de saber.
 Zer? Zeren yakin-gale zera? Zait Sof 121.
jakingarri (Lar, Añ, H). I (Adj.). 1. "Averiguable" Lar, Añ. "Chose qu'on peut savoir, ou qui se doit savoir" H.
2. Interesante, importante.  Tr. Documentado en textos meridionales, sobre todo del s. XX, y en Xalbador
(Odol 89), Lafitte (in Casve SGrazi 16) y Mirande. En DFrec hay 36 ejs.  Jakingarrienak dirade bere erri Azpeiti
guztiya ta batez ere Magdalenako gaisotegi edo hospitaletxo an deitzen ziotena. 'Principales'. Aran SIgn 84. Gauza
iakingarririk erriren baten gerta bear danean. Ezale 1899, 3a. Zer eredua, zer adibide jakingarria. Ag Kr 211.
Yalkiko dodaz yazo yatazan gauza atsegin eta yakingarri batzuk. Or Tormes 27. Sabin-en oldozmenak Aberri-
gauzetan, / jakingarri diranak aldi guztietan. Enb 146. Erderaz ainbeste gauz yakingarri azaltzen. Ldi IL 67. Ona
emen beste ale batzuk, jakingarrienak. SMitx Aranz 49n. Berri ura jakingarri zitzaiola aditzera emanaz. Etxde
AlosT 42. Zuaitzaren berri jakingarriak. Munita 18. Pondu jakingarri bat aipatu behar da hemen. Mde Pr 229.
Arkitak egindako lanen artean, iakingarri dateke berak asmatutako zurezko uso egalaria. Zait Plat 15. Eskerrik
asko egiten diet [...] egin dizkidaten oar iakingarrien aldera. Ib. 3n. Zure Gero da euskal liburu / jakingarritan
nagusi. Basarri 50. Gai ontaz egiten duen iker-saio iakingarrian. Ibiñ Virgil 93n. Jakintza-aldizkarietan asi da lan
jakingarriak emoten Satrustegi. Alzola Atalak 125. Nik irakurritako gauz jakingarri batzuk idaztea ez dala gaizki
etorriko. BAyerbe 157. Horrezaz gainera diona ere jakingarria da zinetan. MIH 123. Argitasun ugari eta
jakingarriak arras eskeintzen dizkigu. MEIG III 82. v. tbn. EEs 1918, 85. Y 1934, 5. Otx 6. TAg Uzt 1. Eguzk
baten mende.
GizAuz 5. NEtx Antz 41. Bilbao IpuiB 13. Anab Aprika 9. Osk Kurl 37. Vill Jaink 23. Erkiag BatB 64.
 Barkoxeko ardandegitan eztenik mingarrienaz jantzitako ahapaldiak edatu zitun jendearen jakingarri. Etxde JJ
271.
II (Sust.).  Dato, noticia, información.  Antxen galdu ziran betiko Donostiaren edestiko ainbeste jakingarri.
Anab Don 120. Jakingarriak (tít.). Munita 73. Kanta arren inguruan bi jakingarri erakutsi nizkitzuten. Lek SClar
122. Zoritxarrez, jakingarri aunitz betiereko galdu dugu. Mde Pr 265. Beeko bidez jakingarri geiago ta
basamortua obeto ikusiko nuala. Anab Aprika 58. Badute oiek beren esparru berezia, eta jakingarririk asko eman
dezaiokete filosofuari. Vill Jaink 78. Herriko etxeko abisuak eta beste jakingarriak erranez mezatik landa. Larre
ArtzainE 25. Aitzin-solas ederra ezarri dio gainera, hizkuntzaz bere lanak bezain dotore eta jakingarriz ederki
hornitua. MIH 165.
- JAKINGARRITZAT. (Tras gen.). Para conocimiento (de).  Gustijen jakingarritzat iragarten da. "Para
conocimiento del público". (1918). ForuAB 111.
- JAKINGARRIZKO. Interesante.  Ez zuan sinistu nai izan ain jakingarrizko istoria aantzi-bidetan galdua
izango zanik. Berron Kijote 106.
jakinge. v. jakingabe.
jakingura (V-gip ap. Elexp Berg). v. jakin-nahi. 1. Curiosidad. "Preguntia preguntian gaiñian; Jesus, atso
orrek dauka jakinguria" Elexp Berg.  Jakin gura geiegitxo bada ere, ez dizuet ezer ixildu nai. GavS 6. Etzuen
bertze gogorik [...] bere jakinguraren asetzeko baizen. Birjin 78. Aiñ zan albiste ori jakingurearen esnagarria. Ag
Kr 135. Ori dek jakin gura. Lab EEguna 82. Haien jakin-gurak biharamon artera itxo eginen zuen. Mde HaurB
105. Galdetu eban jakingura betidanekoz neskazaar batek. Erkiag Arran 40. Ta jakingurearen jakingureaz,
mutillak arrebeari [...]. Ib. 73. [Azeria] pozik Anastasiren jakin-gura au zala-ta. Bilbao IpuiB 199.
 Eta batzuk ez jakingura onetan dagoz euren kulpaz, ez itandutearren konfesoriari. Zuzaeta 70.
2. (Vc, G, ANc ap. A), jakikura (V-ger ap. A). "Curioso, ansioso de saber algo" A.  Esan daijoguzan neure
bizkaitar jakin gura oni abe bizi edo arbola askoren izenak. Mg PAb 187. Ipui ederra ezaguterazitzeko berritxu
jakiñgurai beren zorotasun ta tontotasuna. VMg 84. Kristinau asko dira txito jakin gurak. fB Ic II 179. Jende
jakingura, edo erraiten baita kuriosa, nekez litake segretu atxikile ona. EskLAlm 1876, 11.
 (Uso pred.).  Egidazu grazia errateko, ezpanaiz jakinguregi, zertan ezagutu duzun sobra zetxikola. Birjin 409.
Hura bezen jakin-gura girela, zerika ote den gizon hura. HU Aurp 182. Anastasi, emakume zanez ba, beti egoan
jakin-gura. Bilbao IpuiB 199.
 (Con compl. vbal.).  Besteen gauzak jakin-gura dabillenari, gutxi ta oker (G-nav). Inza NaEsZarr 115. Zelako
otsa ateraten eben jakin gurie. Gerrika 23.
- JAKINGURAKO. Curioso.  Maisu Juan, asko da gaurko berbeeta jakingurakorik. Mg PAb 110.
- JAKINGURAZ. Por curiosidad.  Inoren paltak pozik ta alegere entzuten ditubanak, nai jakin guraz, nai
enbidijaz, ta nai gorrotoz. fB Ic II 198. Jakin-guraz eskutan hartu zuenean, ikusi zuen hitz hoek zekarkiela. Mde
HaurB 68. Itandu eutsan Don Teodorok, jakin-guraz. Bilbao IpuiB 71. Jakin-guraz, autobusetik urten da pauso
batzuk emon nituanian. Gerrika 126s.
jakinguratsu.  Curioso.  Iakin-guratsua zana ez ukatutearren, Errokeri ta Leberin zaarrari itandu eutsen. A
BeinB 60.
jakinguratxo, jakinguratxu.  Dim. de jakingura.  Autubok zetan lotu ete ettekezan jakin guratxubaz alde
batetik, eta ixakeraz errukijor samarra ixanik beste aldetik. Otx 72. Badakizu, ba, jakinguratxua. Bilbao IpuiB
197.
1 jakinki. "Doctement, savamment" Dv. "(L) sciemment" H.  Orhoiturik gaztean hek bezalako batzuek zoin
jakinki eta gogotik zautaten erakutsi, behin bat edo biez, hiria. JE Ber 21.
2 jakinki.  Sabiendo.  Jakinki, edo hobeki mintzatzera, ikusten Aita Eternalak sakrifikatzen zuela bere Seme
bakharra [...], Mariak ere egin zuen bertze hainbertze. Jnn SBi 44. Jakinki mezaren indarrak hainitz handiak
direla. Ib. 53. Bere tokiko berri baizik ez jakinki, eskualdun gaizoek nola zezaketen iharduk hainbertze atzerritar
gose bezain argituen aztaparrari? JE Ber 49. Eta an ziran Zure belarriak, nik ez iakinki. Or Aitork 164s. Gertatua
iakinki, aunitz anai ta emazte elizkoi bildu ziran. Ib. 236. Jakinki-eta [...] haren bertsu andana bat baginituela
bilduak, eskaini zaukun [...] heien ager-araztea. Lf ELit 252. Ene urtzoa norat dohan orai ez xakinki, / kolpaturik
haizek eramaki. GH 1974, 107.
 (AN-5vill-larr-ulz-erro, B, BN-baig), xakinki (Ae), jakinkio (AN-larr), jakinke (AN-5vill-ulz). Ref.: Izeta
BHizt2; P. Iñigo / P. Salaberri / J. J. Zubiri FLV 1995, 279ss. (Con valor enfático). "Uste ginuen etzakiela, baño
orrek ere yakinki" Izeta BHizt2. "Nik erran fateko eta gonek guziak xakinki" (Ae) P. Iñigo / P. Salaberri / J. J.
baten mende.
Zubiri FLV 1995, 279 (v. tbn. ib. 280, 281, 282, 283, 287, 288, 290).
jakinkiro. "Doctamente" Lar.
jakinkizun (Lar, Añ, H). 1. "Averiguable" Lar, Añ. "Qui se peut, qui se doit, qui est à savoir. Iakinkizun den
gauza" H.  Bazterretan iakinkizun dan guzia bazekiten. Zait Plat 114. 2. Tema (de estudio, de conocimiento);
ciencia, sabiduría.  Dotrina onetan bakarrik berba egingo dot Jangoikoaren maitetasunaren ganean, ta
urrengoetan beste jakinkizun askoren ganean. Añ MisE 157. Apostoluak beren nekeen poza, jakinkizunen argia,
eta eginbearretarako indarra Ama maitagarri onegan zeukaten. Lard 535. Puntu batean eta izpirik nekatugabe
ikasiko dituzu jakiñkizun guziak. Arr May 73. Beronen muñ ugaritik bost-sei bat yakinkizun artu ditu nire lantxo
onen gaitzat. A Y 1934, 4. Esana zidaten iakinkizun edergarri guzietan oso iaioa zala. Or Aitork 103. Ikuste au
zabalago edatzen da: iakinkizunetara, ikuskarri galgarrietara eta abar. Ib. 288. Aldi artan, ordea, iakinbide ta
iakinkizun guziak araupean iarri nai zituzten. Zait Plat 120. Barrenkoia dugu Joan Gurutzekoaren jakinkizuna;
orobat bere ele-eder ta olertia ere. Onaind in Gazt MusIx 146. Jainko ta arimaren arteko ar-eman ixillak azaltzen
ditun jakinkizun eskutuz lillurazitako lau liburuok. Id. ib. 146.
jakinlarri.  Ansia, deseo de saber.  Orrela yakin genezake egunkaria egin diteken ala ez, ta orra, yakinlarri
orretxek eraso gaitu oraingo aldian. Ldi IL 80.
jakin-min, jakimin. 1. Curiosidad.  Jakiñ-miñez dauzkate / biotzak erriak. Urruz Zer 106. Yakin-miñ eroak ez
nakar beintzat onuntza. Y 1934, 179. Irakurlearen jakinmiña zirikatu lezakenik ezer etzitzaion gertatu. TAg Uzt
55. Jakimiñak jo zion andre gaixoa zergatik ari ote zen negarrez. Etxde JJ 22. Eztizut jakin-miñez egin galde ori.
Ib. 160. Tiro otsak asalduta eta gertatu zanaren jakin-miñak erakarrita. Ib. 154. Liburu arek iakin-miña sortuazten
du. Or Aitork 58. Berez iakin-mina zuen Sokratek. Zait Plat 115. Jaiotzak eriotza zor. Au berriz noiz dator?
Jakimiña or. EgutAr (ap. DRA). Jakin-miñaren pizgarri. Vill Jaink 57. Gai ontarako jakin-miña ta zoramena.
Berron Kijote 32. Gurasoen galderai ta jakin-miñari erantzun zien naiko ondo. TxGarm BordaB 185. Jakin-min
hau [...] ezingo dugu aho bete hortzekin utzi. MEIG IX 131 (en colab. con NEtx). v. tbn. MAtx Gazt 5. NEtx LBB
34. JAzpiroz 7. Gerrika 254.
2. Curioso, deseoso de saber.  Bein baño geiagotan gelditu naiz jakin-min illarrien aurrean. Txill Let 128.
3. Interesante.  [Goizeko ikastaldia] beti jakin-miñago, opagarriago. Erkiag Arran 135.
- JAKIN-MINEAN. Deseando saber.  Baiñan, Patxi, baiñan, / nago jakin miñan / mutil zaar zergatik / gelditu
ziñan. Zendoia 49.
- JAKIN-MINEZ. Deseando saber, con curiosidad.  Nongo erritarra zen yakin-miñez. Or Mi 14. Nor naizenez
ez itandu; yakin-miñez ez zirikatu. Zait Sof 111. Eztizut jakin-miñez egin galde ori. Etxde JJ 160. Ta zure
lagunengana zoaz erantzun-billa jakin-miñez. MAtx Gazt 20. Neu legez, beste geienak egoeraren barri jakin
miñez. Gerrika 58.
jakin-mindun.  Curioso, ansioso de saber. v. jakiminoso.  Emakume zirikatzalleak eta jakinmindunak etzuen
argitu sekula nundik nora ibillia zan. TAg Uzt 65. Itz giarrez eta laburrez azaldu ziezten bidari jakinmindunai
gaztaigitearen lanak. Ib. 88.
jakin-mira.  Curiosidad, cosa que se desea saber. Cf. ikusmira.  Iritxi naiz amabira [=amabigarren bertsora]
/ ta Anttonen jakin-mira / atera det agirira. / Onetarako besterik gabe / zidan mingaiñetik tira. Insausti 282.
jakin-nahi (V-gip, G ap. A (s.v. jakingura); Lar, H). v. jakingura. 1. Curioso, ansioso de saber. AxN explica
barrendari (311) por jakin nai.  [Noiz ere] iakin nahi lilibiri batzu galdez baitagozkitzun. SP Imit III 58, 1 (Ch
kuriosek). Guziak arri beira arriturik zeude xakin-naiak non egon zen (313). LE-Ir. Mintzale handiak, sobera jakin
nahiak, erri egiliak. Egiat 213. Ez gareala izan bear jakinaiak eta arduratsuak. Itz Azald 26. Gaztetandik iakinai
zeatza zenuen Parmenide. Zait Plat 43. Zaarrago ta iakinaiago. Ib. 6. Ni, orren jakin-naia ta zenbait arriskoetan
ibillia, orain koldartuko al nintzan? Anab Aprika 21. Noizean behin, leiho bateko gortina, pizka bat altzatzen da
eta andre jakin nahi baten aurpegia agertzen da. Arti Tobera 268.
 Izkutu batek dana jakin-nai narua. Laux BBa 100.
2. (V-gip ap. Elexp Berg; H). Curiosidad; deseo de saber. "Désir, volonté d'apprendre, de savoir, amour de la
science" H. "Baina, baina... zuk daukazu jakinaixa, zuk!" Elexp Berg. v. jakin-min.  Eztela behar sobera jakin-
nahireki besteren bizitzia txerkhatü. Mst III 24 (tít.). Nere erokeriak akaba bitez: nere trazak, nere andinai, jakin
nai estimazio gusto ta erregaloen deseoak. Cb Eg II 97 (Dv LEd 175 jaki-nahi). Ager ezozu zure jakin naia. Mg
CC 190. Ez, egiaz, egaatzeko arrotasunez ta jakin nai utsez. VMg XVI. Jakinaia dutenai besteri inporta ez dielako.
ErleG 61. Bereala ezagutu zuen bere jakin-nai guzia antuste eta arrokeria uts-uts bat zala. Lard 205. Jakiñ naiak
zaramazki? Arr May 73. [Oroitzen naiz] nere jakinai bizian zenbat galdera egin nizkion. Ag G 5. Geiegizko jakin
baten mende.
naia oben bidea da. Alz Ram 114. Ikusmiñak ere iakin-naiaren itxura artzen du. Or Aitork 47. Anastasik jakin-nai
andi bat erabillan kolkoan. Bilbao IpuiB 200. Errax-aski aseko dut, ba, berorren jakin-naia. Berron Kijote 210.
Yakin naiak, konta-naia maiz berekin du (AN-gip). Inza NaEsZarr 824. Izan ditzakegun jakin-nahiak eta zalantzak
baretzeko. MEIG VI 63. v. tbn. AA III 474. Aran SIgn 115. A Ardi 121. Vill Jaink 114. Jakinai: TAg Uzt 216.
Iakin-nai: Zait Plat 104.
 Nere ikus ta jakin-naiak eraman izan naute lurralde askotara. Anab Aprika 104.
 Baño bideari lotu nintzaion eta artaz geroz ez nuan gogorik jakin-nai ta nastetan aritzekoa. Anab Aprika 58.
- JAKIN NAHI(Z)KO. (Adnom.). "Curioso de saber, jakinnaikoa" Izt.  Zeren estudioko enplegua baita jakin
nahizko hidropesia bat, zeinak berekin baitakarke ikhasteko egartsu ezin asesiatuzkoa. ES 200. Gizon jakin-
naiekoen gogoak ez ditu ainbeste betetzen. Izt C 73. Pensamentu kurioso edo jakin-naizkoak. Echve Dev (ed.
1885), 206 (ap. DRA).
jakin-nahikeria. "(V-gip), curiosidad" A.
jakin-nahitasun. "Disposition actuelle ou habituelle à la curiosité, à l'indiscrétion" H.  "Désir, amour que l'on
sent d'apprendre, de savoir, de la science" H.
jakin-nahitu (S ap. Lrq; H). "Devenir curieux, désireux de savoir, de connaître ce qui ne nous regarde pas ou ce
qui excite la curiosité" H.  Amak bere hiru alaba berareki bildü zütian khanberalat, Mette nula bizi zen
senharrarekilan jakin nahitürik beitzen. Mde Pr 125.
 "Devenir désireux d'apprendre, de science" H.
jakinoro.  Con pleno conocimiento. v. jakiara.  Gogorazinoe loiak, erakutsi ez arren edo erakutsi gura ez
arren egikeretan, bururatuagaz jakinoro poztuten diranak. Itz Azald 102 (CatLlo 45 ezaukera osoagaz).
jakinsu. v. jakintsu.
jakintar. "(Hb), qui fréquente les salons" Lh.
jakintasun (V-gip ap. Etxba Eib; SP, Mic 9r <x->, Urt I 162, Ht VocGr 422, Lar, Añ, Dv, H; y- Izt 67v, Lecl,
Arch VocGr, VocB), jakintarzun, jakindasun, xakintasun, jakitasun.  Sabiduría, saber. "Science" SP.
"Adhibere diligentiam, jakintasunaz baliátzea" Urt I 162. "Eskola andi, letra ta yakintasunik ezpadozu ere" Izt
67v. v. jakinduria.  Tr. Documentado sobre todo en autores septentrionales y alto-navarros (tbn. en los
catecismos baztanés y roncalés (xakintarzun)). En guipuzcoano, se encuentra en CatBurg y Cardaberaz y se hace
más frecuente a partir de finales del s. XIX. Apenas se documenta en vizcaíno y suletino (hay ejs. de jakintarzun
en Oihenart y Archu). Hay jakindasun en Axular (junto a jakintasun) y Kirikiño. En DFrec hay 5 ejs.
 Zuhurzia, adimendua, konseillua, iakintasuna, borthitztasuna. Mat 284. Iainkoak erakutsi baitzuen bere
botherea munduaren kreatzean, iakindasuna gobernatzean eta miserikordia erremediatzean. Ax 569 (V 365;
iakintasun ib. 154 (V 101)). Iakintasun handia da iakitea Iesusekin ibiltzen. SP Imit II 8, 3. Lenbizikoa
jakintasunaren doaia. CatBurg 43 (Ber Doc 163r, CatBus 37, Legaz 51 jakintasunaren, Cb CatV 60 jakintasunen,
CatR 67 xakintarzunarna; CatAe 66 xakindurieina, CatSal 67 xakitearna). Eri bat zenbat eta etsiago dagoen,
anbat obeto medikuaren jakintasuna erakusten da. Cb Eg II 30 (Dv LEd 66 jakintasuna). Ungiaren eta gaitzkiaren
yakintasunaren arbola deithua. Lg I 16. Legeko doktorek, bere yakintasun guziaren erdian, amor eman behar izan
zioten argitu berriaren zuhurtzia miragarriari. Lg II 180. Munduko jakintasunak / eta haren argiak / maiz
tronpatzen tu gizonak. Monho 96. Konfesátzen ta estimatzendút berórren xakintásun infinitoa. LE Ong 33r.
Orgátik nola xakintasúna ta semejánza atribuitzenbaita Semearí, konbenizéla Sémea inzeien gizón. LE Doc 134
(199 jakintásun). Haren zuhurtzia ta jakintasun deusere gerizatzen etzaiona. Dh 175. Yaun bat guziz ona, eta
poderosoa, yakintasun guzia duena. CatB 25. Azaldu oi da inbidia, jakintasuna umiltasunian zimentatzen ez
danian. Bv AsL 201. Zeren bear zan? [...] ez jakiñtasunaren, zerren Jaun au Aitaren jakiñduria bera dan. Arr
May 122. Liburu oekgatikan batez ere izan da doanditua A. Larramendiren jakintasuna. Ag Lar 555. Iñurrijanera
ua, alperra, ta bere bidiak ikusi ta jakittasuna ikasi. AG 1552. Abendak jakitasuna izan al ta biar du. EEs 1916,
222. Euzko Erri gustijan jakintasuna zabaldu ta ereitia. ForuAB 159. O, gaurko aurrerakundia! O, gaurko
jakindasuna! Kk Ab II 133. Iakintasunera irixteko ezkongai obe, diago Alipik. Or Aitork 146.
v. tbn. CatLav 194 (V 100). JBDei 1919, 269. LEItz 7. Etxeg Itzald II 151. Iakintasun: EZ Man I 14. Harb 87. ES
187. Ch I 3, 4. Mih 86. Brtc 181. CatLuz 2. Zait Plat 155. Yakintasun: Ir YKBiz 79. Iakintarzun: O Po 34. Arch
Gram 120. Jakitasun: Alt Euzkadi 1913, 158 (ap. NeolAG).
 Conocimiento.  Oi zoin hurrun den hitz bakant batzuen jakintarzunetik hitzen minzatzeko behar bezala
jostiala! Arch Fab 13.

baten mende.
jakinte. v. jakite.
jakintegi. "Aula, general, sala de estudios" Lar.  Ez dala ere asko oialuzeak arrastatzea eta jakintegietan anitz
ergotizatzea ongi aritaditzeko. "En las aulas". Izt, carta a JJMg 25.
jakinti (G, B ap. A; Lar, Aq 251 (G), H).  Sabio. "Erudito" Lar. "El que sabe mucho, jakintia" Aq 251.  Baldin
beraren mesedea urritu baliz ukatzera niri beakurtzarekin jakintiaren izena. Izt, carta a JJMg 17. Gizon jakinti
anitzek autortu izan dabeen bezala. Izt C 154. Ministro jakinti bear bezalakotzat jende guztiak zeukala. Ib. 487.
Ponponio Mela eta Tolomeo jakintiak beren izkribu gogoangarrietan izendatu izan zutena. Ib. 110s. Aitor jakintiak
esan du. Etxeg EE 1882c, 562. Kondaira luze eta jakinti bat (Donostia, 1883). JFlor. Santxo Jakintiaren izenarekin
ezagutzen dana. Etxeg RIEV 1908, 112s. v. tbn. Ur Ex 31, 6.  Gizon jakinti ustekoai entzun izan diotet. Izt C 30.
jakintsu (V, G-azp-nav, AN-ulz; Urt I 163, Lar, Añ, Izt, Gèze  Dv; y- Arch VocGr 207), jakintsun (G, L, B,
BN; Dv, H (L, BN); y- Arch VocGr), jakinsu (BN, S; VocBN (y-), vEys), jakinsun (AN, BN, S; SP, Ht VocGr
421, vEys, VocB; y- VocBN, VocB), jakinzu, jakinzun (y- Lecl), jakintzu (H), jakizu (H). Ref.: A (jakinsu, jakinti);
Iz Ulz (yakintsu), Als, ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg.
 Tr. Jakintsu es la forma general en los dialectos guipuzcoano y vizcaíno. Hay algunos ejs. de jakinsu en
Mendiburu, Cardaberaz (Eg II 64), Guerrico, Aguirre de Asteasu (I 561), Astarloa (II 185) y Lardizabal, en todos
ellos, salvo en Astarloa, junto con jakintsu. Aunque es poco frecuente, jakintsun también se documenta en algunos
textos guipuzcoanos: Echagaray (164), Iturriaga (Fab 45), Iztueta (C 7), Lardizabal (216), JanEd (I 15), Udarregi
(106), Soroa (AuOst 67), Txirrita (B 100) y Orixe (QA 109); el único ej. vizcaíno de jakintsun es de J.A. Moguel
(CrIc 72). Hay además jakintzu en BBatzarN y, salvo errata, jakitsun en San Martin (Zirik 111) que en la misma
página emplea jakintsu y jakitun. En los autores septentrionales jakintsun es la forma más general, excepto para
los suletinos, que emplean sobre todo jakintsü (jakinsü siempre en Belapeyre y alguna vez en Maister (III 59, 3));
hay jakintsün en Constantin (42) y Casenave (SGrazi 22). Entre los no suletinos emplean jakintsu Dechepare,
Leiçarraga (iakinsu) y Leon (Imit I 2, 2), y, junto al más frecuente jakintsun, Etcheberri de Ziburu (Noel 140),
Goyhetche (293), J.B. Elissamburu (Po 199), Hiriart-Urruty (Aurp 190), Zubiri y J. Etchepare (Ber 87). Hay
además iakinzu en Oihenart (Po 22). En textos alto-navarros se encuentran tanto xakintsu como jakintsu en
Lizarraga de Elcano, jakintsu (33) y jakintsun (12) en Legaz, jakinsu en un texto de Larrainzar de 1905 (FLV 1988,
275) y jakintsun en F. Irigaray (188). v. BOEans 1369 para ejs. de jakin(t)sun alto-navarros y baztaneses. En DFrec
hay 54 ejs. (6 septentrionales) de jakintsu, 15 (13 septentrionales) de jakintsun, 3 de yakintsu y 1 de iakintsu.
1. Sabio, erudito, docto. "Adhibere solertiam, [...] jakintsu agertu" Urt I 163. "Nik errain diziet zenbat pagatu
zuen merkatari ongi jakintsu batek (155)" LE-Ir. "Circunspecto, mirado, prudente" Izt. "Jakintsuba, el sabio" Iz
Als. Harriet da para iakintsua el sdo. de "qui ne sait pas, qui ignore, n'a pas connaissance", basándose en el ej. de
Dechepare, que tiene en realidad el sdo. contrario, y así lo traduce más adelante el propio lexicógrafo. v. jakitun.
 Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos, salvo en vizcaíno, donde es poco frecuente.
 Ni enuzu iakintsu; klarki erran ezazu, / ehork unsa adi zitzan nahi balin baduzu. E 185. [Skribá] hala deitzen
ziraden Iuduén artean iakinsu estimatzen ziraden guziak. Lç Decl a 6v. Guztiz on, guztiz iakinsun, gauza guztien
Kreatzaille eta Iaun. Mat 64. Predikari iakintsuna duk laboraria. EZ Man I 33. Arrantzale iakinsunak bezala. Ax
284 (V 189). Ezagutzekotz ea gizon bat egiaz zuhur, iakinsun <iag->, bihotzdun eta noble denez. SP Phil 200 (He
202 jakintsuna). Iakinsiago, maleziosago eta gu baino azkharrago dira. Tt Onsa 169. Elizako jakinsiek. Bp II 91.
Nihor eztela sortzen jakinsun. ES 91 (199 jakintsun). Munduko jakinsu andienak mututurik uzteko. Mb IArg I 360.
Juan baiño eztauko bapere bildur bagarik konfesore jakinsu baten oñetara. Zuzaeta 47. Jakintsu iraun zuan
Salomonek azkeneraño? Ub 45. Fama andiko teologo jakinsu bat. Gco I 420. Zenbait gizón sándu ta xakintsu. LE
Ong 85r. Munduko jakintsu arroak nola nai itz egiten due. AA III 543. Elizan topatu zuten, jakinsuen erdian
eserita. Lard 370s. Gazterik jakintsun, apheztu-ta hasi zen / nekhazalen haurren eskolara biltzen. Zby RIEV 1908,
416. Elizako izkiribazale jakintsienen arauera. Ip Hil 197. Gizon iakintsua zan Adalbaldo au. Ag AL 43. Guzur-
iakintsu lotsa bakoak / silauko dira lepoan. Azc PB 311. Geiago daki aurtxo onek jakintsu guzti oietako
jakintsuenak baño. Inza Azalp 21. Baxenabartar yakintsu hau Doniane Garazin sortua zen. Zub 33 (93 yakintsun).
Erri jakintsu, ertitsu, aberats, mizke-mizke bizi izan diranak. Kk Ab II 110. Kimia barrutian ain jakintsu dan
Proust. EAEg 18-11-1936, 325. Kartak euskeraz eskribitzeko edo idazteko eztagola euskera jakintsuak añean ikasi
bearrik. NEtx Nola 6. Garbi dago jakintsu egiteko gizaldi bat eta bi naikoak ez dirala. JAIraz Bizia 8. Nik liburu
batian irakorri najuan, jakintsu bati gañera. SM Zirik 108. Jakintsuak, berriz, bere titulu eta itz puztuekin jantzi
oi du bere burua. Vill Jaink 130. Beren burua nesken aurrean jakintsu egiten. NEtx LBB 146. Urteen buruan
eskolatu ta jakintsu-fama aundiakin etorria bere errixka artara. Berron Kijote 134. Don Jose apaizari zioten
gorrotoa jakintsua zalako zan. BBarand 111. Gure Uztaritzeko erakasle jakintsun zintzoek. Larre ArtzainE 131.
Euskal jakitunik jakintsuenek erabili eta erabiltzen dutelako. MEIG VII 89. v. tbn. (Sólo para autores vizcaínos):
Mg CO 269. Añ LoraS 87. JJMg BasEsc 39. Ur MarIl 61. AB AmaE 117. Itz Azald 55. ForuAB 137. Altuna 35.
baten mende.
Enb 123. Otx 13. Bilbao IpuiB 101. Gand Elorri 221. BEnb NereA 40. Etxba Ibilt 454. Alzola Atalak 131. FEtxeb
66. Ayesta 82. Jakintzu: BBatzarN 243. ForuAB 157.
 (Ref. a animales).  Izurdarik jakintsuenak, legorrean. (V-m). EZBB II 29.
 (Ref. a cosas).  Oroi zezala antxiñakoen esakera jakintsua. Ag G 126. Benetan uiolde edo dilubio-aurretikoa,
oraingoen iritzi jakintsuz! Erkiag Arran 25. Euskaltzaindiko sarrera hitzaldi jakintsuan garbi aitortzen du ez
derizkiela honetan imitagarri. MIH 252. Argitara berria duen idazlan jakintsura. Ib. 342. Ez bakarrik, bestela
badirudi ere, izkribu ikasi eta prediku jakintsuetarako. MEIG VII 165s.
 (Con ines. o ablat.). Entendido, versado en.  Utz diozozute sinhesterat guti jakinsun zarela gauza
ispiritualetan. Mih 36. Relijio santutik / al zaude jakintsun? Ud 106. Beha egon nahi zaizkonen jakintsun ezartzea
ofizio bati doazkonetan. JE Bur 53. Gauza oketan jakintsun direnen arteko eztabaia. FIr 174.
 (Con reduplicación intensiva).  Ez bide zun jakintsu-jakintsu atera izan bear, teologian bi urtez bakarrez ari
izan omen zan da. Or SCruz 19. Trasimak iakintsu-iakintsu ori. Zait Plat 131.
 (Uso adv.).  Sentzun aundiagaz eta jakintsu azaltzen ebazan gauzak. Alzola Atalak 110.
2. jakintsun (Urt III 431, Dv, H). (Con verbos como izan, egon, egin, jarri...). (Hacer) saber, estar enterado de,
poner(se) al corriente. "Hortaz jakintsun balitz. [...] Jakintsun egin dut" Dv.  Tr. Documentado en textos
septentrionales desde finales del s. XVII; al Sur es poco frecuente.  Handik harat jakinsun izanen zarete berze
gainerakotan zer egin beharko duzun. Mong 587. Munduko gauza guziez iakinsun baninz. Ch I 2, 1. Izanen
zaretela, Iainkoak bezala, iakintsun onaz eta gaitzaz. Urt Gen 3, 5 (Dv jakintsun; Ol yakitun). Egin zuen Joab
gauza hartaz yakintsun. Lg I 316. Saul egin zen yakintsun Daviten solasez. Ib. 278. Herodes yakintsun zen Jesusen
obra espantagarriez. Lg II 270. Jakintsun girelakotz distrikt huntako hainitz habitantek [...] Espainiarat ihes egin
dutela. Iraultza 102. Bada mundu guztiya / jakintsuba dago / oroitu dala Irunez / errege Fernando. FrantzesB II
68. Baiña ya yakintsu baita / otsoaren lana dela / orduko tretu txar hura. Gy 75. Goizdanik yarri dire beharren
yakinsun. Hb Esk 177. Jakintsu egon nai zuela. Lard 139 (216 jakintsun egin). Guk deus ez yakinik ere bertze
arteko munduen beharrez, hangoak izan ditezke yakinsun gure erorikoaz. Hb Egia 43. Egia horiez jakintsü eta
erremedio horietan pharteliant gure egiteko. CatS IV. Etxeko lagunak azken berri aren jakintsun egin zituen. FIr
138. Zer engañiyo egin dirazun / jakintsun daude auzuak. Tx B I 184. Jakintsun egina bide duk hemen gertatuez.
Larz Iru 84. Egia hortaz jakintsun haundi dago jende euskalduna. Larre ArtzainE 333. v. tbn. Jakintsun egin: Dv
LEd 54. Prop 1905, 145.
 (Con el vb. elidido).  Yakinsun zerk dakharken ona herritako. Hb Esk 192. Nihortaz gutiago beldurrik ez dute,
/ yakintsun ez duela bilhatzen gaizkia. Ib. 195. Onelako igurdiziz yakintsu, batean oker-bidera saiesten da;
bestean, bide onez dijoa. Zait Sof 171.
- JAKINTSU-NAHI. Filósofo.  Iakintsu-naien ainbeste liburu irakurri zitun eta ebatzi. Or Aitork 186. Atsegiñak
eman zitidan beste iakintsu-naien liburuetan gerta ez nintzalako. "Philosophorum". Ib. 185.
- JAKINTSU USTE, JAKINTSU USTEKO. Sabiondo, (el) que se cree sabio.  Asko aldiz entzun izan diet gizon
jakintsu ustekoai [...]. Izt C 76. Sinagogako jakintsu-usteko batzuek jaiki zitzaiozkan. Lard 488s. Misterio horik
jakintsü uste ürguillütsier gordatzen tüzün denboran. CatS V. Asko ikusi duan gizonak beti daki zerbait eta sarri
jakintsu usteko askok baño geiago. Ag G 3.
- JAKINTSUNEZKO. (Adnom.). De sabios.  Ihusi dut nik kluba asko / egiten espantu franko, / obratzen aldiz
gutizko; / ez kluba arratoinezkoak, / baiña zitoienezkoak, / baita yakintsunezkoak. Gy 304.
jakintsukeria, jakintsunkeria (Dv). "Pédanterie (He), fausse science" Dv.  Jakintasunak desohoratzen baizen
ez gaitu urguilluz errendatzen gaituenean eta jakintzunkeriarat itzultzen denean. He Phil 203 (SP 201
irakastunkeriara).
jakintsuki (H), jakintsunki (Dv).  Sabiamente.  Pensatu zutela iakinsuki doktrina kristaba erakustean eta
ikastean bear zela guardatu erregla bat firmea. CatCla 8.
jakintsuro (Lar, VocCB  Dv (G), H).  Sabiamente.  Beraren muga-inguru guztian izakiak jakintsuro
apropos ifiniak. Izt C 35. Oiek eta beste gauza asko ain egoki eta jakintsuro esan ziozkanakin, Daviden su guzia
itzali zuen. Lard 176. Jaungoikoak asieratik formatu zituen bere obrak jakintsuro. Ur Eccli 16, 26. Otsestiliran
jokai ederra / jakintsuro erabilta. Otag CancB III 335. Era ikasian eta jakintsuro, herri poesiaren bideetara jo du
itxuraz Kerexetak. MEIG II 143.
jakintsutu (Gèze  Dv, H), jakinsutu (S ap. A), jakintsundu (Dv). 1. Hacer(se) sabio; instruir(se). "S'instruire,
apprendre" H. "Instruirse" A.  Zük bihotzak argitzen eta jakinsützen dütüzü. Mst III 2, 2 (Ip jakintsützen; SP
dotrinatzen, Ol irakatsi). Dohatsü da, Jauna, zük jakintsützen düzüna. Ib. 3, 1. Mündiari erakatsi behar zütien
egiez hen jakintsützeko. CatS 29. Zoinen laster eta untsa jakintsütürik ginatekian jakin behar dütügün oroz. Ip Imit
I 25, 6. Apostoliak ere izan ziren Jinkoaz jakintsütürik. Ip Hil 198. Gure laguntzari esker, [...] jakintsutu dira,
tresnatu eta indartu. SoEg Herr 2-5-1957, 1.
baten mende.
2. Informar(se). "Être informé, avoir eu connaissance. Iankintsutu naiz ethorria dela" H. "Informer, instruire
quelqu'un de quelque chose. Iakintsutzen zaitugu, bada, zure adiskidea hil dela" Ib.  Hortan ez zen kalonjea ongi
jakintsutua izan. Lf ELit 196.
jakintu. v. jakindu; jazinto.
jakintun. v. jakitun.
jakinturia. v. jakituria.
jakintza (Lar, Añ, Dv (que cita a He)).  Tr. Documentado por primera vez en Pouvreau; hay, por lo demás, muy
pocos testimonios septentrionales. Al Sur su uso aumenta durante el s. XX, empleado sobre todo en guipuzcoano;
antes lo emplean Mendiburu, Iztueta, Arana y D. Agirre (hay tbn. un ej. en JFlor). En DFrec hay 63 ejs. de jakintza
y 3 de yakintza.
 Sabiduría, erudición; cultura. "Science, savoir" Dv. (Algunos ejs. pueden corresponder tanto a ésta como a la
a
2. acepción).  Hek ezagutzen tu aitzindarizko iakintasun batez (hura theologek deitzen baitute bisioneko
iakintza). "Science de vision". SP POB 40. Badire jakintza guti bat zeren duten, munduaz ohoratuak eta
errespetatuak izan nahi dutenak. He Phil 201 (SP 199 zeren zerbait dakiten). Horduko galduak ziran, ta betiko
galduak, Alexandro Errege andiaren gerrako jakinz eta esku guzia. Mb IArg I 223. Doniaren abotik jakintzea
jaioko da. AG 1530. Gauza ori asmatzeko [...] ez du gizonak jakintza aundikoa izan bearrik. Muj PAm 47. Ementxe
gatorkixuz jakintzaren egarriz. Laux BBa 138. Yakintza aundiagoak txikia yaten du; alemanenak txeketarrena
antziñean; gurea, berriz, yakintza latindarrak. Ldi IL 164. Animaren askatzea da yakintza edo kultura berezi bat
sortzea. Ib. 166. Urteak erakusten duten jakintza da ori. TAg Uzt 9. Zuzentza eta Jakintza. "Justicia y Cultura".
EAEg 9-10-1936, 5. Izardunen jakintza obeagotze arren. "Perfeccionar y dar instrucción a la oficialidad". Ib. 3-6-
1937, 1753. Jakintza urriko erri xearekin izanarren soilki artu-emana. Etxde JJ 239. Mintzaira, herri jakintza,
breiztar gogoaren ezagutze eta Breizheko gizartean edestiari buruz duen balioa hauteman dugu. Mde Pr 285.
Urteak ioan, urteak etorri, metatuz doa zarren iakintza. Zait Plat 73. Bertsoetako bear ditugu / berezkoa ta biotza,
/ onek ez ditun bertsolariak / alperriko dau jakintza. BEnb NereA 154. Jakintsu bat zer den eta bere jakintza
zenbateraiñokoa den. Vill Jaink 129. Euskalerriko jakintza zaarra! NEtx LBB 155. Gu gaztetan ez giñan ibilli /
jakintza on baten billa. Basarri in Uzt Noiz 52.
v. tbn. Enb 139. Yanzi 103. Gand Elorri 24. Gerrika 174. Insausti 307. Yakintza: Ol Gen 2, 9.
 Buru-arlotea: andre Yakintza, andre Kultura, askorik maite ez dutenetakoa. Ldi IL 58.
 (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ, H). Ciencia; (menos usado) doctrina.  Jakintza onbidezko anitz ondorengoai
erakutsi naiak. Izt C 457. Populu aiphatuak bere yakintzetan, / greka xoragarriak asmu ederretan. Hb Esk 42.
Kristau-dotriña edo jakintza eta oitura prestubak umeai erakustea. Aran SIgn 95. Laster Jakintzen artikasdean
eta oek barruntzen bere gaiera, oarkera eta geigura agertu zituen (Donostia, 1879). JFlor. O gaur eguneko
yakintzea! O gaurko aurreratasuna! Kk Ab II 136. Euskaltzaindia lan txalogarria egiten ari dek ta jakintza legeen
arabera. Lab EEguna 84s. Hek daukute erakutsi, jakintzarako bidearekin batean, zuzenarena. JE Ber 82. Beste
jakintzaetan gertatu oi dan bezela emen ere gauza guztiak ez dira lau eta agiriak. JMB ELG 10. Gizartekeriari
jakintza-usaindun oñarriak ipiñi nai izan eutsazan Marxek. Eguzk GizAuz 46. Benetako jakintza baño guzur-
jakintza obeto dirudi. Ib. 16. Etika dela ta, Jakintza eta Etikarekiko hauzia dakarkigu. Mde Pr 328. Iakintzaren
iauregi zarra lur-iota zetzan. Zait Plat 27. Edozein iakintza-sailetan [...] bere burua iakitez iantzirik eta okiturik
erakusten zuen gizakumea. Ib. 113. Fisikan, Kimikan, Osagintzan eta beste jakintza-adarretan bihar diran hitzak
zabaltzeko. Osk Kurl 119. Gertakari oiek jakintzak argitu dituan ezkero, zertarako dugu Jainkoa? Vill Jaink 31.
Jakintza esperimentalak Nola-ren eremuan ari dira. Ib. 62. Jakintza-aldizkariak euren orrialdeak zabaldu
dautsoez. Alzola Atalak 126. Irudimenik gabea, jakinduri ta jakintzarik bat-ere gabea. "Erudición y doctrina".
Berron Kijote 18. Baziren ere zenbaiten izpiritu-Iehiaketak, xapelgo moduan, edo jakintza batzuetakoak. Larre
ArtzainE 133. Nekez izango da gaur filosofiarik [...] jakintza-oinarri sendorik gabe. MIH 89. Beste edozein
jakintzatan bezalatsu, teoriek, metodoek, azterbideek edonon eta edonorako balio dute. MEIG VIII 64. v. tbn. Ag
Lar 548. KIkV 34. KIkG 22. ArgiDL 6. EEs 1930, 21. Txill Let 126. Erkiag Arran 133. Basarri 190. Onaind in
Gazt MusIx 208. Iakintza: Or Aitork 367. Yakintza: Y 1933, 2.
 (Usos especializados).  Olano'tar Anizeta, Jakintza eta Elerti Baimenduna. "Licenciado en Filosofía y Letras".
EAEg 12-10-1936, 30. Arantzadi'tar Telespor, Irakaslari zar-saritua (jakintzak). "Ciencias". Ib. 12-10-1936, 30.
- JAKINTZA-BIDE. a) Vehículo de cultura.  Gaur dan egunez, edozein izkuntzak, Europan beñipein, yakintza-
bide bear du, ondatuko ezpada. Ldi IL 52. b) (Pl.). Caminos de la ciencia.  Beharrezkoa genduke jakintza-
bideetan euskaldunen laguntza. MIH 146.
- JAKINTZA-GAI. a) Tema cultural, científico.  Jakintza-gai au ain garrantzi andikoa ixan arren. (1918).
ForuAB 157. Euskera ta lenengo yakintza-gaiak erakusten. Ldi IL 156. Iakintza gaietako liburuak. Or QA 198.
Jakintza-gairen bat edo beste [...] berak irakatsiko ziola. Mde HaurB 28. Mirestekoa litzake, beraz, egokiagoa eta
baten mende.
aberatsagoa izatea euskal hiztegia filosofia eta jakintza gaiak adierazteko. MIH 86.
b) Objeto científico.  Guda-aldian ekarriak izan ditezken jakintza-gai eta erti-gauzak [...] non arkitzen ote diran
jakin. "Objetos científicos". EAEg 20-11-1936, 343.
- JAKINTZA-GIZON. Científico.  Soin-azikera aipatu ez duan jakintza-gizonik ez da arkitzen. "Hombre de
ciencia". EAEg 31-1-1937, 943. Zenbait jakintza-gizon Jainkoa ukatzeraiño joaten dira. Vill Jaink 45. Jakintza-
gizonak ortaz deus ere ezpaitaki. Ib. 69. Begi argiagoak baitzituen lurreko gauzetarako jakintza-gizonek baino.
MIH 176.
- JAKINTZA-ITURRI. Fuente de conocimiento.  "Fuentes de conocimiento", au da, yakintz-iturriyak. Kk Ab II
189. Nire edeskiyaren yakintz-iturriyak eztagoz liburuetan. Ib. 189. Euskera, landu eztegularik, ezta yakintza-
iturri, illunpea da. Ldi IL 53.
- JAKINTZA-LAN. Trabajo científico, cultural.  Jakintza lana auzolana dala al deritzak? Lab EEguna 85.
Yakintza-lanez gañera "Euskaltzaindi"-k axola aundiz artu-bearra du euskeraren zaitza. Ldi IL 60. Yakintza lana
ta euskerari eutsi-bearra. Ib. 60. Olerki goxo xamurrak egin, / jakintza-lanak ugaldu. AZink 120. Jakintza lanak
gogoko ditu. MEIG II 45.
jakintzadun.  Sabio.  Jakintzadun buru ta maitasun biotzaz, / gaizkille zintzo baten antz andijak dakaz. Enb
146.
jakintzale, jakinzale (V-gip ap. Etxba Eib). 1. Estudioso, filósofo. "Estudioso, curioso. Euskaldun jakinzalia,
gitxin lakua..." Etxba Eib.  Jakinsuen ta jakinzaleen izkera edo lengoajeak latiña ta griegoa dirala. Cb EBO 9.
Pillosopua pozik aurkitzen zan. Bere kolkorako iñuan: "Zelako jente jakin-zalia dagon uri onetan". Kk Ab II 109.
Germanian Schopenhauer, hotsandiko jakintzalea. Mde Pr 317. Iakintzaleen liburu aunitz irakurria bainintzan.
"Philosophorum". Or Aitork 103. Akademiku deritzaten iakinzale aiek zugurrago zirala. Ib. 117. Ioni ta Itali
zarretako iakintzaleak ere ezin arbuiatu ditukezu. Zait Plat 27. Iakitunek eta iakintzaleek, ots, Protagorak eta
Sokratek gauza bera zekarten. Ib. 115. Pitagorak bere burua iakin-zale egiten zuen, ez, ordea, iakitun. Ib. 52.
[Zaitegi] aspaldiko jakinzale eta jakintsuen ondarea euskaraz azaldu eta zabaldu nahi duen buru-langile bizkorra.
MEIG III 108. v. tbn. Jakinzale: Otx 173. Alzola Atalak 111. Yakinzale: Belaus LEItz 110.
2. Curioso.  Zide Amete Benenjelli idazle jakin-zalea ta zeatza izan omen zan. "Curioso y muy puntual". Berron
Kijote 176.
jakintzari.  Filósofo; científico, estudioso.  Ulertzen ez duana erakutsi nai dien jakintzari antusteak.
"Filósofo". Zink Crit 2. Irakaslia ta jakintzaria (pillosopoa) ere zan. EEs 1921, 169. Txakurra, kukuriko, artzaiñari
begiraka, / geldi geldi dago, jakintzari baten antzera. EEs 1931, 7. Jakintzariek [...] Chevreul-ek ondu zuen teoria
mahai jasotzaileari ere zatxikola nahi izan zuten. Mde Pr 315. "London Dialectical Society" [...] Engelandeko
jakintzari batzak, txosten bat agertu zuen espiritismuaren fenomenuari buruz. Ib. 316. Gogoz jakinen lukete
jakintzariek ektoplasmaren barnemuina zelakoa den. Ib. 333.  Jakingarri aunitz betiereko galdu dugu,
beranduegi eman zirelako bilaketa horri euskal-jakintzariak. Mde Pr 265.
jakintzazale.  Filósofo, estudioso.  Grezian mundu guztia zan jakintza-zalia, pillosopua. Kk Ab II 108.
Yakintza-zale uts izan balitz ez genion esana yasoko. Ldi IL 60. Yakintzazale ta euskeltzaletasun-eragille. Ib. 60.
jakintzazaletasun.  Inclinación, afición a la ciencia, a la cultura.  Jakintza-zaletasuna alde guztijetan izaten

da gitxi. Kk Ab II 106. Ia Europan nun diran gu baño gitxiago jakintza-zaletasunian. Ib. 106.
jakintze.  Sabiduría.  Harek deslürratiari herri bat dereio edireiten, [...] aberatser zerbützia, jakingabier
jakintzia. Egiat 211. Net behardün da aitoren semiari, jakintze zerbaitetara heltü nahi denari. Ib. 256.
jakinzale. v. jakintzale.
jakinzu. v. jakintsu.
jakira (Lar  H). "Chanza" Lar.
jakiraskidaru. "Contestar" Lar.
jakiratu (Lar  H). "Chancear" Lar.

baten mende.
jakiro (V-m ap. A; Lar). "Sainete, sabor, gusto, sainetea, jakiroa" Lar. "Gusto, sabor de una vianda" A.
- JAKIROKO. "Jakiroko (V-m), sabroso" A.
jakisalda. "Ajo, salsa, jakiura, jakisalda" Lar.
jakisari. "Jakisaria, azinda edo abere bat edo bertzeren atxik eta haz-saria" Alth in Lander RIEV 1911, 600.
jakitant.  Sabio.  Bada erran bat [....] beitio laborari izateko nur nahi hun eta aski jakitant dela. ArmUs 1895,
91s. Arrazu zian Napoleonek eta horren ber gogoko dira hanitx izkiribaño edo jakitant aiphatienetarik. ArmUs
1907, 106. Frantzian eta Espainan, jakitanta jakitant eta deusere ez dakiana ahal den bezalako. Const 39.
jakitar. "Estudiante" Lar.
jakitarko (Lar).  Escolar. "Escolástico, escolar" Lar.  Harat eramaten zituen gehienean bere bi alabak eta bi
jakitarko gazteak. Birjin 131.
jakitasun. v. jakintasun.
jakitate (B, S; Gèze, Dv  A; H; y- VocBN, VocB). Ref.: Lrq; Izeta BHizt (yakitate). 1. Sabiduría, conocimiento.
"Instruction" VocBN. "Science, savoir" Dv. v. jakinduria, jakituria.  Tr. Propio de la tradición septentrional;
se documenta también en algunos autores meridionales del s. XX. En DFrec hay 12 ejs., 6 de ellos septentrionales.
 Zu ere ari zite gureki / zure jakitate guziaz. AstLas 14. Aski jakitate gabez. Xarlem 1473. Nahi bada etzarri
giristinoen bihotzean egiazko iakitate hau grabaturik. CatLuz 2. Esperientziatik hartu yakitatea, / [...] hobe dela
ukhaitea. Gy 83. Behar du beraz izan hainitz yakitate, / bainan oroz gainetik zeruko berthute. Hb Esk 172. Etzaiote
guziei yakitate eman. Ib. 127. Haren jakitate hedatuak, izpirituko eta gorphutzeko haren dohain ederrak xoratua
atxiki zuten. Laph 122. [Huntarzünen] ükheiteko lagüntzen gütian jakitatia deüs ere ezta beste jakitate baten
aldian. CatS III. Halakoak zirelakotz haren kuraia eta jakitatea. Jnn SBi 51s. Zer da komuniatzeko behar den
jakitate hura? CatJauf 114. Guti zakien, bainan eskolatu gutik ukan dute haren jakitatea. JE Bur 66. Itz zuurretan
dago gure arbasoen jakitatea, guk uste baiño aberatsago dena. FIr 160. Europa guzian edatu zen gure Huarteren
yakitate haundia. Zub 33. Ez bakarrik Elizaren erakaspenak, bainan oraino zuzenki eta ontsa bizitzeko behar diren
jakitate mota guziak. JE Ber 66. Arrezkero, izan ere, altsuenari on dagokiona aztertzen eta agintzen duen
iakitaterik ezta. Zait Plat 134. Zure yakitatean uste osoa dugu eta itxaropena. Izeta DirG 37. Deus eztakienaren
jakitatea, ixilik egoitea. Osk Kurl 167. Nik dadukatan jakitatea, / zeruetarik ukana. Mattin 118. Dena jakitate
haundi batez emanak, trinko, argi eta zehatz. In MEIG IX 57. Jakitate ttipiko apez batzuentzat. Larre ArtzainE
195. v. tbn. Monho 96. Dh 105. Jaur 169. Dv Lab 178. Lap 31 (V 17). Ip Hil 33. Arb Igand 21. HU Zez 162. Prop
1906, 145. Const 37. Barb Sup VIII. Zerb IxtS 100. Mde Pr 43. Zerb Azk 87. Othoizlari 1957, 113. JEtchep 89. Vill
Jaink 72. Ardoy SFran 55. Xa EzinB 60. EZBB I 95. Etchebarne 94. Yakitate: Elsb Fram XI.
 Mintzatzeko jakitatea duena mintzatuko da ahalik hobekien. HU Zez 49. Gostu handia zuen elizaren apaintzen,
ba eta hortako jakitatea ere. HU Aurp 161.
 (A). Ciencia, estudio.  Emanen dut orthografaz jeneralean zer pentsatu duten lengoajetako eta letretako
jakitatean izan diren gizonik argituenek. MarIl IX. Ikhasi zituen jakitate humanoak eta dibinoak. Jaur 386. Jakitate
horiek / nuntik ditu biltzen? / Eta dohain guziez / nola baliatzen? Etcham 208.
 (Con ukan). Tener conocimiento (de).  Jainkoak nahi izan du horren gainean jakitate osorik ez nezan ukhan.
Dh 244.
2. (H (S)). Testimonio.  Eta ikusi düt eta jakitate errendatü düt hura dela Jinkuaren semia. EvS Io 1, 34.
Johanek errendatü zian jakitate, erraiten zialarik. Ib. 1, 32.
- JAKITATE-ESKAS. Ignorancia.  Gure jakitate-eskasak ezkaitu desenkusatzen Jaunaren aitzinean. Dh 141.
Beraz, jakitate-eskas hautan naizenazkero, nere eginbidea da beldurtasun seindu batean bizitzea. Ib. 125.
- JAKITATEZKO. (Adnom.). "Jakitatezko, qui est de science" Dv. "Scientifique" T-L.  Haren baithan dauntza
gorderik [...] Jainkoaren zuhurtziazko ta jakitatezko tresor guziak. Dh 239.
jakitatedun. "Qui a des connaissances, instruit" Dv.
jakitategabe (Dv).  Inculto, ignorante. "Dépourvu de science, de connaissances" Dv.  Jakitate gabeak
irakhatsiz, bekhatoreak penitentziarat hertxatuz, guziei salbamenduko bidea erakhutsiz. Dh 258. Nahi bezain
jakitate gabea ta izpiritu laburra izanen bada ere. Ib. 94.
jakitatekeria.  Pedantería, sabihondez.  Giza-gaizoak erakusten du ez duela emaztetan jakitatekeria batere

baten mende.
estimatzen. Lf ELit 317.
jakite (gral.; Lcc, Aq 464 (G)), jakinte (Aq 464 (G)), jakitze (V-gip). Ref.: A; Lrq; Etxba Eib (jakitzia). 1. Saber,
sabiduría, conocimiento; ciencia. "Jakitzia biar da jakiñ onerako; ez txarrerako, el saber es necesario saberlo para
el bien, no para el mal" Etxba Eib. v. jakintza, jakitate, jakinduria.  Tr. Documentado en todas las épocas y
dialectos. En DFrec hay 7 ejs.  Hik prometatzen baituk ezen xipiér eta humilér iakite emanen draueala. Lç ABC
B 2r. Bekoak goikoa eskondu leidi ta txeak andia benzi liri asmuz ta jakitez. (Divisa de los Bengoechea). IC I 665
(v. tbn. asmoz (e)ta jakitez Ldi IL 128, Zait Plat 2, MEIG IX 33). Bere burua ezautea da jakitea. RS 554. Iakitea
izan banu / borondatea bezala (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 112. Edadean, yakitean eta gobernuan nagusi
direanak. Cap 48. Eziakinaren iakitea onsa erranaren huts-eriztea. O Pr 504. Zühürtzia, enthelegia, jakitia,
debozionia. Bp I 50. Ezen ezta munduan gizonik jakitea desiratzen eztuenik. ES 175. Bena zer profeitü emaiten dü
jakitiak, Jinkuaren lotsa gabe? Mst I 2, 1 (SP, Ch iakitea, Ol yakitea). Jakite handi bat düzü batzarre gaixtuetan
ixilik egoitia. Mst III 28, 1 (Ch prudenzia, Ol zurtasun). Faraonen aztiek [...] egin zituzten huntaraino bere yakite
gaixtoaz Moisek bezalako mirakuilluak. Lg I 123. Dana izan zan Jangoikuak beingo baten iratsiriko jakitia. Mg
PAb 184. Üskal herriko jentia, / jente jakite txipia! Etch 534. Zer serbitzen dizute orañ zuen esku eta aginte eta
jakite andiak? Arr May 21. Gure jakiteaz ez degu geiegi arrotu bear. Etxeg in Muj PAm 29. Yakite-egoek igoa.
Ldi BB 136. Aitak eta Semeak izate ta yakite bera dute. Ir YKBiz 458n. Jakite ezkutu baten jabe zirela-edo. Mde
Pr 308. Gure iakitea Zurearekin alderaturik ez-iakiña da. Or Aitork 308 (Tormes 17 yakite). Yakite utsak ez gaitu
asetzen. In Akes Ipiñ 3. Ustea, ordea, ezta iakitea, erdia ustela izan oi baita. Zait Plat 40. Jakitiak ezteu ogirik
jaten, eta bai askotan ondasunak emoten. Osk Kurl 116. Eta jakitea bildu ezkero, aurrerapena ere badator berez
bezala. Vill Jaink 72. Gaurko jakiteak gure aiton-aitonen neurri zar diralako oiek bertan bera utzi ditu pixkanaka.
Gazt MusIx 69n. Italiatik landa zabaldu omen zituen iakiteok. Ibiñ Virgil 80n. Yakiteak ez du ogirik yaten (AN-
5vill). Inza NaEsZarr 1755. Baiña nere jakite apalak asko mozten dizkit bideak. AZink 147. Gramatika, izan ere,
jakite enpirikoa da. MIH 294. Ez gaude jakitez jantziegiak. MEIG VII 172. Jakite-lanerako [...] behar-
beharrezkoa dugu erabateko hiztegia. Ib. 75. Dagokion bizimoduaren bila lehiatu da, jakite egarriz. MEIG VIII
60.
v. tbn. Ber Doc 103r. Ox 72. TAg GaGo I. Eguzk GizAuz 75. Etxde JJ 99. Ardoy SFran 115. Iakite: EZ Man I 84.
TAV 3.1.26 (1638). Mercy 27. Yakite: Zait Sof 68. Xakite: CatSal 67.
2. Acción de saber.  Lokarria autsi-eziña dela jakitea, jakite ori berori da lokarririk sendoena. Vill Jaink 160.
 (Conservando su carácter verbal).  Memoriaz jakite utsa alabaña edozeñ aur zentzugabek, baita loro batek
ere, egin dezakeen gauza da. AA III 588.
- BERRI-JAKITE. v. berri.
- JAKITE-BIDE. a) Vía, instrumento de conocimiento.  Erdara izan ohi dugunez jakite-bide, zenbat ere ez-
ikasiago, hainbat ere euskaldun jatorrago. MIH 230. b) Camino de conocimiento.  Jakite-bide horietan barrena
ibili nahi luketen ondorengoei ikasbide ederra [utzi digu]. MEIG VIII 69.
- JAKITE-BURU. Fuente de sabiduría.  Onen atzean / Merkuri, jakite-buru, / ta Maite-izar sona. "Do el saber
llueve". Gazt MusIx 107.
- JAKITE-ITURRI. Fuente de sabiduría.  Arengan baitaude gorderik zugurtze ta iakite iturri guziak. Or Aitork
306. Ointxe azaldu bearko [...] euren lanbide-kera ta iturriak, jakite-iturriak. Erkiag Arran 133.
- JAKITE-HITZ.  Gauak gauari illargiz iragarri bezaio iakite-itza. "Verbum scientiae". Or Aitork 398s.
- JAKITE HIZKUNTZA. Lengua de cultura.  Gure hizkuntza jakite hizkuntza bihurtzeko egin diren saioetan.
MEIG III 89. Poesi hizkerak badu bestelakoek --egunerokoak edo jakite hizkuntzak-- ez duten zerbait. Ib. 141.
- JAKITE-LEKU. Escuela, centro de estudio.  Ikasteleku, edo beintzat, jakite-lekuak bai. Erkiag Arran 133.
- JAKITEZ. A saber.  Igante eta Besta egün jarraikitzen direnak; jakitez, urtheko hilabete bakhoitzeko bigarren
igantiak eta Besta prinzipalak. Mercy 11.
- JAKITEZKO. (Adnom.). Científico.  Jakitezko eta jakintzarako hiztegiak argitaldu dira. Mde Pr 285.
jakitegabe.  Ignorante.  Iakitegaben eta gazten espiritiak, ezta orhitziak bortxa eztitian. Bp I 21. Hain sortha
eta jakite gabe ziren gizon eli batek. Bp II 76.
jakitegi. 1. "Abacería, es lugar donde se vende todo lo comestible" Lar. 2. "Garde-manger" Dv.
jakiteko. Cf. JAKITEKO (s.v. 1 jakin). 1. Curso académico.  Egokinde edo Filosofiako jakitekoak. 'Los cursos
de Filosofía'. Aran SIgn 64. 2. Cuento, anécdota, suceso.  Urruti bizi dan anaia, arreba, osaba, izeba nola
etortzen diran etxekoetara egunik alaienak alkarrekin pasatzera! An dira solasak, esan-bearrak, jakitekoak? J. B.
Agirre (ap. DRA, que no da más datos; no parece tratarse de AA). Ordubete garreneko erri osuak ba-ekijan
jakittekua. Otx 24.
jakiteratu.  Conocer, saber; llegar a saber, enterarse.  Done Martiñ Azenziokoa Loinaz edo Agirre zan
baten mende.
jakiteratzeko gure egunetaraño elkarren artean erabilli duten auzi ospatsuak argiro adierazten duan bezela. Ant
in Aizk pról. Berri oiek jakiteratu eta [...] dotriña berri gorrotogarri hura gaiztotzat eman zuten. Arr May 165.
Besterik bazuela berandu jakiteratu nintzen. MEIG IV 134.
jakiteria.  Sabiduría. v. jakinduria, jakituria.  Azeriak buztana jauso ezin ta bai gabia; andi danarren
indarra nausi jakiteria. RS 27.
jakitoki. "(G-to), despensa" A.
jakitu (L-ain, BN, S; SP ( vEys), Dv, H; y- VocBN). Ref.: A; Lrq. 1. (Sentidos prop. y fig.). Comer poco a
poco, dosificando. "Iakitzea, poxainka iatea, begiratuz iatea" SP. "Manger avec ordre, en proportionnant le pain
avec le yaki" VocBN. "Manger un mets petit à petit, comparativement au pain. Ian ezazu arthoa nahiara, gasna
iaki ezazu" H. "1.º apurar, aprovecharse bien de una cosa, hacerla durar. 2.º comer con orden adaptando el pan a
la cantidad de manjares" A. "Ménager un aliment en mangeant beaucoup de pain" Lrq. La mayoría de los ejs. son
de jakituz (v. infra).  Ezti bat izan balitz bezala jakitzen zituen Isabelaren begitartean agiri ziren harridura,
gorroto indargea, lotsa, bai eta bihotz-mina ere. Mde HaurB 40. Ahamena ahoan eta begia hantxetan gaindi ariko
zen jaten, bere ogiaren ausikia xingarrarekin jakituz. Larre ArtzainE 48.
2. "(S; Foix), entretenir, nourrir" Lh.
- JAKITUZ. (Comer) poco a poco, dosificando. "Iakituz iatea, faire durer sa viande autant que le pain" SP. 
Amari emaiten diot irris puxka bat [...] erranez jakituz jan dezan. Prop 1876-77, 124. [Tabako ostoa] nahasten
dute gisu biziarekin, eta ongi orhaturik, jakituz eta gozatuz jaten. Prop 1882, 175. Badakizu zer den, ogi edo artho,
jakituz jatea. Eskual 21-8-1908, 1. Jaki onaren jakituz jaten jakinen dukan ez diat uste. JE Ber 35.
 "Au fig., user d'une chose avec économie, ménagement. Dirua iakituz behar da igorri" H. "Gastando poco a
poco. Yakituz, sobera gastatu gabe" Izeta BHizt.  Katalinek gibeletik, trufa mintzo batekin, hitzak... jakituz: [...].
HU Zez 130. Orhoit gira nola axalkatu zaukun jakituz bezala Agirreren Garoa. Ox in Lf ELit 282. Ez da
tarrapataka irakurtzekoa, bainan arraposki, jastaka eta jakituz. Lf in MEIG III 70.
 (Con reduplicación intens.). "Yakituz yakituz behar dugu" Izeta BHizt.  Bainan, goazin jakituz jakituz;
egunean egunekoa, Piarres! Barb Piar I 25.
- JAKITUZKO. (Adnom.). Dosificado, de dieta.  Otso bat negu luzeko dietaz unhatua, / eta yakituzko yanaz
aphur bat herbaldua. Gy 72.
- JAKITZEKO. "Mets, ce qu'on doit manger petit à petit" H.
jakitun (V; Añ, Izt 73v (y-), vEys, Dv, H (V)), jakindun (Lcc, Lar  Dv, Añ, H (V, G)), jakidun (H), jakintun
(Izt, Dv (V)). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg.  Tr. Documentado desde Lazarraga, aparece generalmente en
autores vizcaínos; tbn. lo emplean los guipuzcoanos Lardizabal, Urruzuno, Garitaonaindia (Usand 61) y Gaztelu,
además de Mirande. Hallamos la var. jakindun en Lazarraga, RS, Urquizu, Lardizabal y D. Agirre. En DFrec hay
17 ejs. de jakitun, meridionales.
1. Sabio. "Astuto" Lcc. "Resabido, jakindun irudin naia", "esciente" Lar. "Sabidor" Lar y Añ. "Mirado,
circunspecto, prudente" Izt 73v (s.v. "circunspecto" da la forma jakintun). "Qui sait, est instruit, savant" H. v.
jakintsu.  Poeta gazte jakinduna, / ze zaoz engañadurik. Lazarraga 1195r. Iakindunen artean dabilena jakindun.
RS 200. Letraduen eta iakituneen eretxian. Cap (ed. 1893), 46. Legeko jakindunen artean / bera guztien nagusi.
Urqz 80. Gizon jakitunak guzurra esaezpeeban, atxurlaritzia da artez-artez Jangoikuak emoniko lana. Mg PAb
150. Bera da jakitun gustien jakituna. fB Ic I 42. Predikadore jakitun bati entzun neutsazan berba oneek. JJMg
BasEsc 210. Emakume jakitunak etxia eregiten dau, edo etxia aberastuten dau. Astar II 129. Konfesore yakitun,
birtute andiko ta ondo begiratu bat artu. CatLlo 88. Maisu onak eta jakitunak. (1860). BBatzarN 189. Liburu
oekgatikan zabaldu da geienere jakindun onen izena. Ag Lar 555. Konfesore jakintun, on eta zuur bat. Itz Azald
199 (146 jakitun). Etzan jakituna gure arrantzalea, baña bai biotz zindoaren jaubea. Ag Kr 186 (AL 143 iakitun).
Azken barik jakitun eta egiaren iturri zarean Jaungoiko on orrek. KIkV 115. Jakitun askok goraldu dabe / Euzkel
idaztiñotxu au. Enb 139. Arrera obia egitten yakola basa-pizti zoro bateri, eun gixon ikastun eta jakittuneri baño!
Otx 173 (v. tbn. 183). Gizon oso jakitun bat zen hau. Mde Pr 135. Arkeiologo eta mintzaira jakitun horiek. Ib.
261. Isil beitez, ba, jakitun azalekoak. Erkiag Arran 117. Nor zan iakitun, nor zan iakitun-itxurako ta nor etzan
iakitun ezagutu nai izaten zuen. Zait Plat 89. Lenengo ori erri-ekanduetaz iakitun, eta bigarrena, ikaskuntzetan
ikasia. Ib. 119. Bai benetan doatsu / mundu-otsari itzuri doana, / eta lurrean jakitun / bakan izan diranen / bidexka
ixillez dabillana! Gazt MusIx 75. Gizon jakitun eta argien / faltak au ekarri digu. Olea 43. Dirutsu eta jakitun
danak / ez ziran eskuz garbiak. Ayesta 126. Ultzaman ere, jakitunek diotenez, txakurrak oinutsik dabiltza. MEIG
VI 105.
v. tbn. Cb CatV 66. Zuzaeta 86. VMg 90. CatBus 13. Ur MarIl 45. Urruz Urz 18. AB AmaE 249. Echta Jos 288.
EEs 1912, 273. A Ardi 79. Altuna 22. Eguzk GizAuz 189. SM Zirik 111. BEnb NereA 186. Osk Kurl 120. Vill
2
Jaink 130. EZBB I 78. Iakitun: Azc PB 364. Yakitun: Añ EL 152.
baten mende.
 (No ref. a personas).  Gizonak euren aldetik [errija] orniuten ezpadabe lege jakitunakaz. (1854). BBatzarN
173. Artikulu jakitun bat idatzi du Calle Iturrino jaunak. MEIG I 241.
 Doctor.  Otadui'tar Alberta, Lege-jakinduna. "Doctor en Derecho". EAEg 12-10-1936, 30 (ib. 14-11-1936,
294 Lege-Jakitun).
2. (V), jakindun (Aq 250 (G)). Ref.: A EY III 283; Gte Erd 5, 178. (Con verbos como egon, ipini, izan...). Estar,
poner(se)... al corriente de. "Sabidor, jakinduna. Jakindun ninzan (G)" Aq 250. "Yakitun egon, estar enterado (Vc)"
A EY III 283. "Jakitun ifini dogu (V-arr)" Gte Erd 178.  Gauzak nola zeuden jakindun bereala egin zan. Lard
500. Okendo juakola jakitun zan laster. AB AmaE 96. Josetxo egoan etxaguntzan egitten zirean lan, saleroste ta
irabaziaren jakittun. Echta Jos 328. Bizkaittar gustijak arazo onen jakittun ipinteko. ForuAB 125.
Ezkutulekubaren jakitun egin zan egunetik urrenguan. Kk Ab I 75. Baltzolarrak Dimako alkatia jakitun ipiñi eben.
Kk Ab II 98. Ipiñatarrok zeuon atxinatearen yakitun imintearren. In Akes Ipiñ 3. Orien iakitun zera-ta, zer egin
bear dut? Zait Plat 108. Anartean gitxi ziran errian radioaren bitartez azkenengo gorabeeren jakitun izaten
ziranak. Erkiag BatB 49. Zigur nago nik esandako eta geiagoz be ondo jakitun egongo zala. Gerrika 231. v. tbn.
Jakitun egon: EusJok II 110. Enb 172 (171 j. jarri). Jakitun egin: SM Zirik 98.
- JAKITUN OKITU. "Jakitun okhitua (L-ain), sabio repleto" A (s.v. okitu).
jakitunkeria.  Pedantería, sabihondez.  Arrigarria da batetik euron ardura-bagakotasuna, bestetik euron

iakitunkeria, bestetik ikasi nai dabenari dautsen errukia. A Ezale 1897, 41b.
jakituria (V; Añ, vEys, VocCB  Dv (V), H (V, G)), jakinturia. Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib.  Sabiduría.
"Ciencia" Añ. v. jakinduria, jakitate.  Tr. Documentado en textos o autores vizcaínos, en el s. XX tbn. lo usa
algún guipuzcoano como Labayen, Mendaro Txirristaka o N. Etxaniz. En DFrec hay 16 ejs.  [Zerren] amodioa
Espiritu Santuari dagokan, poderea Aiteari eta jakituria Semeari legez. Cb CatV 70. O Jangoikoaren jakinturiya
1 2
edo konseju neurribagea. Zuzaeta 60 (86 jakituriya). Jakituriaren jarlekua, erregutu gugaiti. Añ EL 229 (EL 241
yakinduriaren). Edertasuna da egun laburrekoa; / jakituria bizitza guzirakoa. VMg 32. Eureen malezija
aurreratuba ta gatxerako jakiturija goixtarragaiti. fB Olg 118. Onaren eta gatxaren jakiturijako arbolia esaten
jakona. JJMg BasEsc 31. Ez ori itandu niri, nasalako yakituriya bagakua. CatLlo 29. Gobernubaren leijaltade eta
jakiturijak jakingo dabela batzanduten. (1846). BBatzarN 165. Ezin bada eriotzea / iakituriagaz goitu, / eztaiela
inos guzur labanak / bere titulua loitu. Azc PB 245. Iaungoikoaren bildur donea, iakituri guztien asiera zuzen da
egiazkoa. Ag AL 149. Zeñetan Leon amairugarrenak alako jakituria miragarriagaz berba egiten daben. Itz Azald
55. Etzan Joanes jakituri andikoa, baña bai asko ikusia. Ag G 3. Nik olango gauzetan zuek baño jakituri geiao
dauket. Kk Ab II 12. Ardoaren jakituria. Lab EEguna 99. Eskubidearekiñ / arroturik oso, / jakituria gutxi, / begiak
lauso. MendaroTx 176. Jakituriak ez dau iñoiz uts egiten, jakitunak bai sarritan. EgutAr 3-9-1960 (ap. DRA). Au
dok donostiarren jakituria ta adelantua. SM Zirik 81. Bizi zaitez, bada, jakituriak alde ta aldi oro erakutsi duen
neurri ura beteaz. Vill Jaink 83. Jakituririk ez dogu bear / a zer zan sinistuteko. FEtxeb 40. Euskal gaietan ongia
eta gaizkia ezagutzeko adinbat jakituria ez dutenentzat. MIH 352. v. tbn. Oe 71. Mg PAb 46. Ur MarIl 36. AB
AmaE 122. Itz Azald 23. Enb 89. Jakituria (det.): DurPl 93. Canala Jesucristo 70 (ap. DRA). Jakituri: Astar II
252. Otx 119. Auspoa 39, 102. Erkiag BatB 24. Alzola Atalak 116. NEtx LBB 155. Jakinturia: Astar I 33.
 (Ref. al Libro de la Sabiduría de la Biblia).  Emen gomunteetan jat jakiturijako liburuban irakurten dana.
JJMg BasEsc 192. Jakiturijako liburuban Espiritu Santubak dirauskuzan berbaak. Ib. 158.
 (Pl.).  Ez litzateke aurkituko nok artu dagian jakiturietan aurrerapenak egiteko nekea. Itz Azald 21. Argi
guztien argia, / jakiturien itur-burua / izatez amai bagia. Enb 140. Orretarako dituk ire Batxillerrok, jakituriok
eta medikutzok? SM Zirik 52.
- JAKITURIA IZATEZKO. (Pl.). Ciencias naturales.  Jakituria izatezko eta ziazkoetan [...] oraingo denporetan
egin izan diran aurrerapen andi eta miragarrizkoak. Itz Azald 209.
- JAKITURIA ZEHAZKO. (Pl.). Ciencias exactas.  Jakituria izatezko eta ziazkoetan [...] oraingo denporetan
egin izan diran aurrerapen andi eta miragarrizkoak. Itz Azald 209.
- JAKITURIAZKO. (Adnom.). De sabiduría.  Ez da alizate au, ez indarrezkua, ez jakiturijazkua, ez diruzkua,
ez mundukok emon legijona. fB Ic III 283. Bere jakiturizko itzak entzunaz aspertu artean egoteko. Ag G 207.
jakituriadun.  Sabio.  Zuk dirudizu jakituria-dun Abea / zure barrutik or jatzulako goruntz urteten / jakituria
zerukoaren arbolea. AB AmaE 64.
jakituriagabe, jakituriabage.  Ignorante.  Galarazo nai eutsan bere guraso jakituriyabageak zeruko bide
zuzen au. Zuzaeta 60.
jakitus (Dv, H (S)).  Sabio. "Savant, pris en mauvaise part, prétendu savant" Dv.  Jakitusek bere bürien
agertzez plazer hartzen die. Mst I 2, 2 (SP iakinsunek, Ch jakinsunek, Ip jakintsier, Ol yakitunak). Elizagizon
jakitus eta estüdiuala ekharri den [bat]. Mst III 31, 2. Mereximentien huntarzüna eztago [...] eskriptüran jakitus
baten mende.
izatian. Ib. 7, 5.
jakitze. v. jakite.
jakiunde (Lar, Aq 464 (G), H (V, G)), jakiunda (G-goi ap. JMB At (i-)).  Sabiduría; conocimiento. "Iakiunda
(G-goi), sabiduría, ciencia, conocimiento" JMB At. v. jakitate, jakituria.  Zerren [...] juzgatzeko jakiundea
bear dan. CatAnz 6. Jakiundearen nezesidadean arkitzen danari irakastea. OA 100. Sabiduria edo jakiunde
infinitoa. Ib. 20. Gau batak besteari alkar jakiundea erakusten ziakitenak. Lar SAgust 7. Etzaio gordetzen
Jangoikoaren jakiunde ekusleari bere gauzetatik bat ere. Mb OtGai I 74. v. tbn. Bast 26.
Saba erregiña etorri zen munduaren kabutik Salomonen jakiundia aditziagatik. (Hondarribia, 1778). ETZ 139.
Sortu zuan Berboa edo Hitza, ta jakiundea. Ub 125. Bere jakiundearen begiakin guztia ekusten duala. AA III 317.
Gizon jakiunde ta birtute andikoak. Ib. 360. Salomonek, bada, jakiunde andiarekin janzirik, auzia erabaki zuen.
Lard 210. Euskaldunen gañean aditua irten eta zerbait jakiunde beretu nai duenak. Aran SIgn 200. Nik uste nuen
[...] hizkuntzarekiko jakitea, jakintza, jakiundea eta jakinduria ez zeudela hain aurreratuak Euskal herrian. MIH
399. Gure herriaren [...] jakiundeak sortu eta jantzi zuen errefrauaren arabera. MEIG IV 74.
- JAKIUNDEKO EGIN. "Jakiundako orain egin naiz, ahora he llegado a saber" JMB At.
- JAKIUNDERAKO. Para conocimiento de.  Asi ziran berpertatik euskara garbi gozoaren doai ederrak
zabaltzen mundu osoaren jakiunderako. Izt C 9. Irakurleen jakiunderako emen esan bear da [...]. Lard 16.
- JAKIUNDEZKO. (Adnom.). De sabiduría.  Zerren Semearenak diran jakiundezko obraak, eta juzgatzeko
jakiundea beardan. CatAnz 6. Ea ez ote den [...] bi bide baizik gure jakiundezko baldernan sartu eta egoteko.
MEIG VI 108.
jakiur. "Ajo, salsa, jakiura, jakisalda" Lar.
jakizu. v. jakintsu.
jakizuri. "Manjar blanco" Lar. "(L; Hb), blanc-manger" Lh.
jakoitikoz. v. jagoitikoz.
jakonda (Lar  H). "Excremento" Lar.
jakondatsu (Lar  H). "Excrementicio" Lar.
jakondatu (Lar  H). "Excrementar" Lar.
jakondu. "Cagar" Lar.
jakopin, iakopin.  Jacobino.  Iakopinekin [al?]dean karrika xah[arre]an. "Près les Jacobins". Volt 185.
jaktantzia.  Jactancia.  Banagloria eta jaktanzia, au da, bere gauza onak edo gaiztoak egin ditualako
banidadea agertzea. Gco II 22.
jakuntza. "Ondo esaten dira egikera, jakera, ekarkera ta beste olakuak, eta batta ondo be bai esaten dira egikuntza,
jakuntza, ekarkuntza" AG 2086s.
jalaman. v. jaraman.
jalan jal. "Colmado (G-to)" A Apend.
jalbide. v. jalgibide.
jale (G, AN, B, BN, R; SP, Urt II 19, Lar, Añ, Dv, H; y- VocBN), jala (V), jaala (V-m-gip), xale (Ae, Sal, R),
xanzle (R-is). Ref.: A (jala, jaan, xale); A Aezk (zale); Lrq; Iz ArOñ (jaála, jala), R 294 y 313; Gte Erd 143.
1. Que come; aficionado a comer. "Comedor", "glotón", "voraz", &c. Lar y Añ. "Martin yale handi bat da"
VocBN. "Iale arrunta, qui mange également des choses les plus ordinaires; id. qui ne laisse rien et mange tout" H

baten mende.
s.v. arrunta (v. tbn. jale arronta en Dv). "El comilón. [...] Eiz baratx-jale, bena bai luzaz-jale (Sal), tú no comes
despacio" A. "Xále bágez garidún, tener trigo por faltar quien lo coma (esaera bat)" Iz R 294 (v. tbn. 313). 
Zematuok ogien jala. RS 23. Betidanik badaki / jale dela gizona (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 114. Non zu izanen
baitzara bianda eta ni ialea. Harb 199. Nola bat bedera anhitz iateaz eta anhitz edateaz ialeago eta edaleago
egiten baita. Ax 386 (V 253). Otsoa dela haren etsaia eta haren ialia. Tt Onsa 136. Aingürien ogiaren jaliak. Mst
III 14, 1 (SP iaten zutenak, Ip jaten zienak). Zenbat urte dituan, jalea dan [zekorra]. AA I 601. Gaiski juzgau dabe,
ta dinue: jaalia ta edaalia da. fB Ic II 222. Ez du iñork ikusi / alako jalerik. It Fab 36s. [Plat beraren] gisa bakotxak
baidituzke bere zaleak eta yaleak. Gy V. Jaleagandik janaria irten zan. Lard 141. Txoritxo jale aundi batek bestiai
etzion jaten uzten. Bv AsL 183. Lo ondo egiten du [zakurrak] / ta jale garbiya. Yanzi 54. Eztu esan nai Uitzi yale
bizkorra eztanik. Ldi IL 45. [Beorrak] galdu baleza joale, / biamonean pagadietan / lasago lebilke jale. Or Eus
327. Har jalea fruituan den bezala. Mde Pr 371. Jale ona izanik / euskaldun arraza. Olea 208. Begi argia du ta /
berezko jalia. Uzt Sas 92. v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 540. Bil 124. Zab Gabon 75. AB AmaE 203. StPierre 23.
Elizdo EEs 1925, 215. Tx B II 97. TAg Uzt 112. Arti Ipuin 27. AZink 30.
 Urte on dalarik ere, / aurrera dira ainbat jale. "Comensales". Or Eus 279. Jatetxean arkitzen diran jaleak. "Los
clientes". EAEg 19-2-1937, 1108. Ihizia hil aintzin / jaleik ez gomita! Mattin 109.
 (Usos figs.). "Min ialea, mal rongeur, cancer" H.  Eztate hura [Musde Chaho] handi, nuble, gure jale hen
ahalke. 'Ceux qui nous dévorent'. Etch 582. Asko tokitan orai diren bezalako ostatuak deus onik ez dira, baizik ere
[...] elgarren jale, eta bertzen galgarri. HU Zez 28. Hitzaren jale. Ib. 109 (tít.). [Denboraren joan-etorria] gauza
guzien xeetzaille ta jale izanik. "Devorador y consumidor". Berron Kijote 107s.
 (Como segundo miembro de compuestos).  Artzain ardi-jalea dantzari. Iraultza 85. Ah! zer etxe jalea / hartu
hintudan, hi! Zby RIEV 1909, 105. Nehon diren judu eta alfer mandrineria jende-jale guziak bildu ziren sosaren
usainera. HU Zez 45s. Bera soñeko beltzak! bera argizai jaliak! Ag G 355. Errak, to, apez-jalea, / mokoa duk
xorroxko! Etcham 52. Dorregarai santu-jalearen alabarik zaarrena. Erkiag BatB 105. Zuria zera ta itz-jale. "Falsa
y desleal". Berron Kijote 67. Antzar elbarria, arrautz-jale garbia. EZBB I 35. v. tbn. MendaroTx 95. LuzKant 25.
2. Murmurador; crítico, que ataca de palabra. "Ez izan aintzinetik jazarle, ez eta gibeletik jale, ne soiez pas
agresseur par devant, ni détracteur par derrière" Dv. v. gibeljale.
- JALE EPEL. "Xalepel (R-uzt), inapetente, de poco comer" A.
- JALE ERREPEXA, -ESKAS. "Mal comedor, de poco apetito" Asp ANaf (s.v. errepexa).
- JALE GAITZ. "Xalegatx (R-uzt), inapetente" A.
- JALE KAXKAR. "Jala kaxkarra, de poco comer" Iz ArOñ.
- JALE-MALETA. "Que de ordinario es milindre, mal comedor o sin ansia" VocB.
- JALE MILIZKA. "(L-ain), parco en la comida" A.
- JALE TTIPI. "Sobre" T-L.
- JALE URRI. "Abstinente, parco" Aq 853.
- JALE XUHUR. "Sobre" T-L.
jalea. "Jalea" Lar  Chaho.
jalekeria (Lar, H).  Gula. "Glotonería" Lar.  Beldurrez zuen bihotzak izan diten pisatuak yalekeriaz eta
hordikeriaz. TB Lc 21, 34 (Brunet jalekeriaz; Lç gormandiza, He jan eta edan sobra, Oteiza jantasun, HeH
asekeria, Dv ase, Leon ase-bethe, Ol salokeri, Or sabelkeri). Ez jalekeririk, ezta mozkorkeririk be. EgutAr 26-11-
1960 (ap. DRA).  Ainbesteko dirutzak jalekeri ta mozkorkeritan eralgi bearrean. Etxde AlosT 18.
jaleku. v. janleku.
jaleo.  Jaleo.  Naiz-ta erria ona eduki / beti dago jaleuan, / sekretaiua ta alkatia / mozkorrak diran lekuan.
Uzt Noiz 44. Arerioak eukan joko bat / ondo pentsatutakoa, / andikan laster imini eben / jaleorikan naikoa. FEtxeb
56. Beste basarritar batekin ere izugarrizko jaleoa
armatu zuten. Albeniz 31. Au jaleoan zebillela. Ib. 31.
jaletu. "Devenir mangeur" Dv.
jaletzar.  Aumen. de jale.  Otsoak yale tzar dire. Gy 71.
jalgi (BN; SP, Ht VocGr 426, Dv, H; y- Lecl, VocBN), jalki (-kh- S; -kh- Gèze, Dv (S), H), jali (BN-arb-ad-lab;
Dv (BN), H), jelgi (BN; Dv, H), jelki (Dv (-kh-, S), H), jaulgi (H), jaulki (H). Ref.: A (jalgi, jali, jelgi); Satr VocP
(ialgi); EAEL 28, Gte Erd 169, 182, 193, 212.
 Tr. Documentado ya en Dechepare, es usado por autores bajo-navarros y suletinos; desde mediados del s. XIX
tbn. se encuentra en algún escritor labortano y en el XX en algunos meridionales. Los suletinos emplean sólo
baten mende.
jalk(h)i hasta principios del s. XIX; a partir de esta fecha hay tbn. algunos testimonios de jelk(h)i. Durante el s.
XX se va imponiendo entre los bajo-navarros la var. jali, documentada desde fines del siglo anterior, o antes, si
tenemos en cuenta el sust. vbal. yalte- que usa Goyhetche (37 y 245), además de un más usual yalgiten; cf. en BN-
ad yaltzen / yali (EAEL 28 y 252). En DFrec hay 19 ejs. (8 septentrionales) de jalgi, 9 de jalki, 6 (5 sept.) de jali,
3 de ialgi y 1 de yalgi. En algún autor meridional como Ibiñagabeitia el uso de la var. jalki puede deberse a
identificación con jaulki, jalki 'desgranarse'.
 Etim. Para su posible relación (alternancia e-/ja-, de e- + e-) con elki, ilki, y tbn. con jaulki, v. FHV 63, nota 7,
y 515.
1. Salir. "Halga, impératif du verbe yalgi [...]. Halga hebentik berhala, sors d'ici tout de suite" VocBN. v. ilki.
 Ene arima ialgiren da falta gabe kanpora. E 221. Orduian ere, nahi baduk onsa ialgi dagia, / onsa hari
gomenda'di, nik diosat egia. (Interpr?). Ib. 97s. (sg. Lafon (Notes E 151), ialgi funciona ahí como sust., y traduce
la frase 'qu'elle te fasse bien sortie'). Zenbeit erro kharmin goiti ialgiten denek trubla etzaitzatenzát. Lç He 12, 15.
Hortik yalgiz geroz (Bertrand de Echaux, 1584). TAV 3.2.8. Isiz fraide sar nendin, eta ahalgez ialgi enendin. O Pr
283. Ezta hantik ialkiten. Bp I 72. Mündü huntarik jalki. Mst I 19, 6. Etxetik jalgiten duzu. AR 244. Hitz nobliagorik
jalk eztaite emaztiaren ahotik. Egiat 237. Ez baziren Frantziatik jalgitzen. Iraultza 15. Jelki zinen Jerüzalemenko
hiritik. UskLiB 37. Praubia zenian jalkhi. Etch 476. Axeri bat ialki zen oihanen artetik. It Fab 258 (en un texto
escrito en labortano). Lanyer orotarik zaitekela yalgi. Gy 222. Bihotzian sarthu zaut ezbaitzaut jelgiko. ChantP
222 (190 jelki). Hiritik jelki unduan. SGrat 12 (13 jelkhi). Ez zeie jali. HU Zez 129 (47 jalgi). Gure Elizatik jalitzen
diren populu xizmatikoak. CatJauf 27. Ez da behinere etxetik jalgia. JE Bur 207. Elurretik bizirik / jalgiko ahal
dun. Etcham 175. Bihurgune batean jalitzen zaio Basa-Jauna. Barb Leg 126. Nola nahuzue bada jal nadin? Lf
Murtuts 47. Erroak ialkitzen dira enbor igarretik. Ibiñ Virgil 83. Boloniatik jalia bere "dotor" tituluarekin. Ardoy
SFran 135. Baigorrin treina baginuelakotz, izan dugula goizago jalgitzeko fagorea. Larre ArtzainE 87. v. tbn. Ax
17 (V 8). Saug 176. Tt Onsa 126. CatLan 43. Monho 42. Bordel 105. Hb Egia 76. LuzKant 47. Ox 174. Zub 119.
Or Mi 137. Iratz 189. Osk Kurl 200. Jalki: Tt Onsa 90. AstLas 21. Xarlem 345. FrantzesB II 16. Arch Fab 105.
CatS 103. Or Poem 557. Jali: Ox 63. Zerb IxtS 90. Larz Senper 84. Jelki: Const 20. Casve SGrazi 100.
 + jalkitu. Salir, proceder.  Gaixteria ialgiten da bethi gizonetarik. E 123. Inhar batetarik su handi ialgi daite.
O Pr 633. Gaixtuen següranza [...] bere bürietan dien sinhestetik jalkiten da. Mst I 20, 3 (SP sortzen, Ch heldu
da). Jende güziak lakikila nontik den jalkitü. Egiat 262. Zeren eta Errege haren odoletik jalkitzen beitziren. CatS
96. Akitaniako leinutik jalkitzen den egiazko Kantabroa. M. Guilbeau EE 1880a, 166. Onatx Dionetik ialki Kesar-
en izarra. Ibiñ Virgil 60. Gutartetik jalia da. Ardoy SFran 29. [Pastoralak] Frantziako teatro xaharretik jalgi dira.
Lf in Casve SGrazi 8. Eta bakotxak nundik jali zen ez beza nehoiz ahantzi. Larre ArtzainE 345. v. tbn. Bordel 95.
Jalki: AstLas 32. Jali: CatJauf 24.
 jalki, jalgitu, jelki. Salir, resultar.  Lehen nümero jalkiten dena / Parisen plazatü date. Xarlem 9.
Departamendü huntan etzen Renaud baizik / hamar depütatüetan paubren hunik jalki. Etch 592. Ene ezkontza
jalgi da / Fama aundikua. LuzKant 146. Ez denik haur bat bederen / Amerikano jalgitu. Ox 148. Haurretarik bat
beizik etzen jelki zerbait balio zianik. Const 42. v. tbn. Mde Pr 137.
 Salir (en defensa de, a favor de, etc.).  Bere jabe puisantak hari althe jalki. Etch 78.
 (Lh), jalki (A). "(?), caber en suerte dinero de la lotería, herencia, etc." A.
2. (SP, Dv), jali (H), jelgi (BN-mix ap. A), jelki (-kh- S ap. A). Sacar. "Mettre dehors" SP.  Birazka jandarmen
artean jalgi dituzte kanporat ixtudiantak. HU Zez 162. Bekhatutik jali gaituena. CatJauf V. Eztena dauk jali
[sugeak]. Ox 123. Bilur bat jalgi zuen zakutik. Mde Pr 157. Oihal beltxaren barnetik [...] jalgitzen zituzten oro.
Larre ArtzainE 100.
 Sacar, obtener.  Soldadorik hoberenak handik jalgitzen ditu gobernamenduak. HU Zez 122. Zer nahi dute
[Dreyfus-en auzi] hartarik jali orai? Ib. 91. Doi-doia bizitzekoa jaliz geizki lanthu lur poxi batetarik. Herr 6-6-
1958, 2. Nundik jalgi duke Platonek gauzez kanpoko gauzen ideia hori? Lf in Zait Plat XXI. Hartarik zerbait on
jalitzeko esperantzan. Larz Senper 24. Zer jaliko zinuen / sanjakor hortarik? Mattin 86. Harri hortarik jalgitzen
bide zuten, Bankako oletan, hamar bat kilometra haratago, Aldudeko bidean, brontza, kobre, eta nik dakita zer
burdinki. Larre ArtzainE 38.
 Sacar a la luz, publicar.  Larzabal jaun aphezak azkenik jalia duen komedia. Herr 16-5-1963, 3.
 Producir.  Frantziak jalgi ditu, 1959-an, zazpi ehun eta hogoi-ta-hamar mila hozteko-tresna. Herr 20-10-
1960, 1.
3. Emitir, proferir (palabras, etc.).  Abokatak asko bertze ateraldi xuxen eta sarkorren artetik hau du gure
arabera jalgi orotarik handiena. HU Zez 134. Zuk hitz bat jalgi orduko. Ib. 194. Bortz egia jali zituen phedeikariak.
Barb Sup 5. Nik ere phentze-alorretan / jalgitzen tut nereak [kantak]. Etcham 74. Hitzik jali gabe. Larz Senper 62.
 Presentar, representar.  Bainan probintzietan aintzina ["mystère" direlakoak] jalgi zituzten. Lf in Casve SGrazi
10.
 Difundir.  Zafraka ibili dutela ere, fama jali dute. Larz Senper 50.
- JALGI-BERRI. Recién salido.  Bazuketen ere haren begiek arrosa jalgi berriaren eite. SoEg Herr 10-4-1958,
1. Hemendik jali-berri den andere horrek dionaz. Larz Senper 48.
- JALGI-LEKU. Lugar por donde sale.  Hatsaren yalgi lekhua. Gy 167.
baten mende.
- JALGI-PUNTU. Instante de salir.  Khanderallü egünin, / ekhiaren jelkh' phüntin. Etch 388.
jalgi. v. jaulki.
jalgia. v. jalgigia.
jalgialdi, jalkialdi (-kh- S ap. Lrq). 1. "Tour de sortie" Lrq. 2. Edición.  Bi jalgi-aldi edo edizione izan direla
uste dute. Lf ELit 111. 3. jelkaldi. Escena (en el teatro).  3 gerren jelkhaldia. Jelkhi Gaztanbide, Etxeberri eta
Bidarte. Casve SGrazi 86.
jalgiarazi (H), jalkiazi (-kh- S), jalkierazi, jalkerazi (-kh- S), jaliarazi (BN-lab), jala(r)azi (BN-ad), jalgierazi,
jelkerazi, jelgiazi (BN-mix), jelgarazi (BN-mix). Ref.: Lrq (jalkhiazi); EAEL 28.  Hacer salir.  Zoiñek bere
iguzkia ialgi eraziten baitu. Tt Arima 102. Harek bere büria graziatik jalki erazitzen dizü. Mst III 13, 1 (SP ilkhiten,
Ch hastantzen). Estirak ezarkitü arimaren jalkieraziteko. Egiat 265. Jesusek yalgiarazirik [etxean zauden] guziak.
TB Mc 5, 40 (Lç idoki, He khendu, Dv ilkhiarazi, Or e IBk aterarazi, Ker alde eragin, IBe bidali). Eztzien
[Aphezküpia] jelkherazi ahal Olorueko hiritik. SGrat 15. Bainan nola jalgi-araz zenbeiten burutik [han kokatua
dutena]. HU Aurp 99. Haren hitzak ez-deusetarik oro jali-arazi zituen. CatJauf 21. Barneko mamia eta bihotza
nahi dituzte beren gorde lekutik jaliarazi. GH 1921, 7. Zenbeitek beren elhe ederrez axeria xilotik jaliaraz lezakete.
Zerb GH 1936, 417. Ardi hoik soro hortarik jalgierazten. Mde Pr 84. Aita Sainduak gaztelutik jaliarazi arte. Ardoy
SFran 56.  Enviar.  Jalki erazi zazü zure iñhazia. Mst III 48, 5 (SP aurthiki, Ch arthik).  Hacer proferir. 
Hitzik etzakiten, ezin jaliarazi dakotegu. Herr 14-3-1957, 2. Asmu edo atheraldi arrotzak, alegia gaixo lelexka
batzuen ahotik jalgi-arazten zituen [Platonek]. Lf in Zait Plat XIV.  Hacer surgir.  Gure egarria asetzeko zuk
yalkiarazi zenun iturri [...] osasungarria. Or Mi 131s. Lur izerdituetan galburu oria yalkiarazteko. 'Faire éclore'.
Ib. 89. Mugerraren zaiñetatik su bildurgarria ialki arazi zezan. Ibiñ Virgil 72.  Hacer aparecer.  Zoin xoragarri
zuhur eta jakintsunek dir-dir jalgi-arazten dauzkuten egia handien ederra! Lf in Zait Plat XIX.
jalgiarazle, jalkierazle.  (El) que saca.  Hantik jalki-erazlia igorri sabre bateki. Etch 474.
jalgibide (H), jalbide (H, Lh).  Salida.
jalgidura. "Effluve", "éruption", "réjaillissement" T-L.
jalgigia (Dv (S)), jalkigia, jalkigu (-kh- S ap. Lrq), jalgia (H). 1. Salida, lugar por donde sale (el sol). "Ekhiaren
jalgigia (Ip), Orient" Dv. "Ialgia, id. ialkia (BN), sortie, issue, endroit par où l'on sort. Sargia zein den ikhusten
dut, bainan ez ialgia" H. "Issue" Lrq. v. jaikigia.  Eta ikhusi nian beste aingürü bat igaiten ekhi jalkhigiatik. Ip
Apoc 7, 2 (Lç iguzki ialgitetik).
2. jalgia. Salida.  Jakinez egungo euriak biharko ateria dakarrela eta gaurko desbideak badaukala jalgia bat
bihar ez bada etziko. Larre ArtzainE 63.
jalgigune. "Issue" T-L (s.v. sortie). "Avance" Ib. (s.v. saillie). v. jalgibide.
jalgika.  Saliendo.  Bethi eta bethi heien ahotik zuen begirat, jalgika da, [...] bederen zirikeria bat. Eskual 24-
7-1908, 1.
jalgipen. "Conclusion" T-L.  Linguistek berdintasun hortarik ere jalgipenak atera dituzte heien elkarrekilakoa
probatu nahiz. Mde Pr 220. Bidegabe ditudala Euskararat hedatzen Irlandararen urkustetik atera ditudan
jalgipen pesimistak. Ib. 207.
jalgitasun.  Tendencia, inclinación (a).  Ea zein den zure bekhatuen ithurri bereziena, ala den hantustea ta
banitatea [...] ala den mundurako jalgitasuna. Dh 557.
jalgitu. v. jalgi.
jalgitzaile, jalgitzale, jalitzale. 1. Extractor, sacador.  Irigoin hagin jalitzale bipila. HU Aurp 129. Ikatz-
jalgitzaleen lan dorpea. Herr 25-7-1963, 1.
2. (El) que saca (una cuenta).  Lixta hoien batetaratzaleak, andanaka, batean sortzeak, bertzean hiltzeak,
ezkontzeak, bakotxa bere lerroan, berex, dire konduaren jalitzale. HU Eskual 21-2-1913, 1.
baten mende.
3. Salidor.  Garaztarrak dira lehen, baigorriarrak ere jiten, aldudarra halaber jalgitzale da, "Donibane
hortaraino bederen". Larre ArtzainE 312.
jalgitze, jalgite (H). 1. (Eguzki-jalgitze). Salida, lugar por donde sale el sol.  Ikhus nezan berze Aingeru bat
igaiten zela iguzki ialgitetik. Lç Apoc 7, 2 (He iguzki jaikitzetik, Ip ekhi jalkigiatik, Dv iguzki sortzetik, Ur (V)
eguzkijaren urteeratik, Ur (G) eguzkiaren irteeratik, Ol eguzki sortaldetik, Ker eguzki-sortzaldetik, IBk sortaldetik,
IBe ekialdetik).
2. jalkite, jalitze. Salida, acción de salir.  Goiz oroz argi puntan iguzkiaren ialkitiari, erakarzen zian bere
pajetarik bat bere ohiaren aitzinera. Tt Onsa 15. Emadazü mündü , huntarik jalkite dohatsü bat. Mst III 57, 4 (Ch
iragate, Ol irten). Jalkite alagera batek, ützültze triste bat ardüran erakharten dü. Mst I 20, 7 (SP ilkhite, Ol
yoate). Jaun Apezpikuaren jalgitzea. HU Zez 158. Igandean ospe handitan egin dugu jalitze hori. Herr 5-7-1962,
2. Bakantza haundietako jalgitzea balinbazen. Larre ArtzainE 109. Meza-jalgitze batez. Ib. 75.
3. ialgite. Origen.  Inxensiak bere ialgitia eta sortzia hartzen du pinoa deithatzen den zuhaintze [...] harganik.
Tt Arima 20.
4. jalkitze. Desbordamiento.  Ur yalkitze bat gerthaturik, ibaia yoan baita etxe haren kontra. TB Lc 6, 48 (Lç
soberná, He, Dv, IBk e IBe uholde, Ol ugolde, Ker uriol).
 Derrame.  Eritu nintzen bidean eta odolezko jalgite batek hil ordean ezarri ninduen. Prop 1896, 232.
 jalgite (VocBN (y-)  A, H), jalkite (-kh- S ap. A; -kh- Gèze, Dv (S)), jelgite, jelkite (-kh- S (Foix) ap. Lh).
Diarrea.  Bereziki badute [oiloek] beheitikoa edo jelgitea. GAlm 1951, 38. Jalgite nasai eta usaindu baten
ondotik hiltzen dira. Gatxitegi Laborantza 199.
5. Saliente.  [Vauban-en harresietan] dorre edo jalgitze ukondo batzu ere han eta hemen. Larre ArtzainE 311.
jali. v. jalgi.
jalki. v. jalgi; jaulki.
jalkigia. v. jalgigia.
jalkigu. v. jalgigia.
jalki(tu). v. jalgi; jaulki.
jaloskeria. v. jeloskeria.
jaltsa. "(BN-bard), sorgo, planta que sirve para hacer escobas" A. v. 1 isats.
jama. v. janba.
jamas.  Jamás.  Iamas zurekila enainde enoia. E 199. Gidal gozoagorik eztira jamas ikusi. Acto 344.
jamentu (Lar, H (V, G)). "Acodo, cogollo que separa de la planta principal" Lar (en DVC 231 ga-).
jamoi, jamoe (x- Lcc).  Pernil, jamón.  Onako aumen jamoe <x-> onegaz. Mic 14r.
jamon, jamun. v. jaramon.
jan (gral.; Lcc, Mic 6r (ç-), Deen I 480, Urt I 148, Ht VocGr, Lar, Aq 933, Añ, Gèze, Dv; ian Volt 34, Lar, SP, H;
y- Izt 19r, Arch VocGr 212, VocBN, VocB), jaan (V-ger-m-gip), xan (AN-araq-egüés-arce-erro-olza-gulina, Ae,
Sal, R; Dv), san. Ref.: A (jan, jaan, xan); EI 63; Lrq; ContR 534; Iz ArOñ, R 295 y 297; Holmer ApuntV; Etxba
Eib; EAEL 20; Elexp Berg; Gte Erd 25, 27, 143, 178.
 Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. La forma jan es general; jaana, jaate- (aunque no jaan) se
documentan en Lazarraga, Capanaga, Zuzaeta (88), Moguel (PAb 164), V. Moguel (12), J.J. Moguel (BasEsc 261)
y fray Bartolomé (Ic III 273). Hay una forma de futuro jaren en Gasteluçar (215). Cf. las formas sin nasal ja eben
(AB AmaE 270), jaeban (Echta Jos 292). En DFrec hay 219 ejs. de jan y 10 de yan.
I (Vb.). 1. Comer. "Gose danari yaten emotea" Izt 19r. "Ez naiz gose, iana naiz, je n'ai pas faim, j'ai déjà mangé"
H. "Xan diás ñáurek, lo he comido sólo" Iz R 397.  Tr. De uso general.  Haren eskuz osoan behar soinera eta
iatera. E 119 (cf. Lfn Notes E 154: 'dans l'état de santé, (c'est) par sa main (qu'il) est nécessaire (d'aller) au vêtement
baten mende.
et à la nourriture'). Othoitz egin ziezon Fariseu batek harekin ian lezan. Lç Lc 7, 36. Otsoak aita jan balegi.
Lazarraga 1190r (v. tbn. jan ib. 1196v, (B) 1200vb, (B) 1184vb, janda 1153r, janik (B) 1182rb). Aragionen
jaaterako. Ib. 1196r (v. tbn. jaate- ib. 1199r, (B) 1182rb). Doguna jan ta txiro izan. RS 314. Baia gaizki jaten
duenik / ezin doake zerura (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 114. Ongi iana eta hobeki edana zaudenean. Ax 160s
(V 108). Manatzen nauzu jan dezadan / aldarean den Jainkoa. Gç 112. Heki jan zian. Bp II 55. Jan ote deban
arraultzarik. OA 153. Egon zela berrogai egunes xan eta edan bage (Ororbia, 1758). ETZ 92. Berrogei ta bi mutil
artzak jan zituzten. Cb Eg II 172. Xixariez estalia eta jana izanen da [...] gorphutz hura. Brtc 114. Eldu gara
jaateko ordura. Mg PAb 189. Tentatuzúte desobeditzerá Jangoikoai jánes arbolabáten fruita debekatuzionetík.
LE Doc 43. Goatzetik saikitzean, etxetik atratzean, satean eta lo eiterakoan. CatAria 443. Zopa jan nianian. Etch
320. Nekeak emanika / jateko gogoa. It Fab 169. Uliez fiñean yana ere izaiteko. Gy 186. Egon zen jan ez edan
gabe. Laph 44. Benturaz ere eban bart larregitxo jan? AB AmaE 225. Amaika alper ogia jaten / badago emen
lurrian. Urruz Urz 43. Nok iaten emon eukiezkero, eztautsu lo-zorroa asko arindu edo sumatuko mairako lain nok
ekarri egon ezak. A BeinB 40. Noizetik noizera jatera eskaintzen diola. JE Bur 140 (Lard 181 jaten eskeñi; cf.
infra JATEN EMAN, JATERA(T) EMAN). Kaiko andi bat esne goizean jan. Ag G 1 (v. tbn. esnea jan Enb 169,
TxGarm BordaB 106; cf. esnea edan Lç, Dv, Ker, IBk y Bibl 1 Cor 3, 2, Lg I 203, It Fab 46, Arr May 45, Lek
EunD 31, Or Eus 247, Lf Murtuts 52, JEtchep 35, Erkiag BatB 141, MAtx Gazt 38, Lab SuEm 177, Xa Odol 87).
Nun jan bai-euken da. Kk Ab I 46. Yuduak etzanik yaten zuten. Ir YKBiz 157n. Jendearen errukitik jan bear
izateraño. Etxde JJ 238. Etxetik kanpora jan bear izaten dauala askari-iskia. Erkiag BatB 152. Jaterakoan soñua
ateratzen duzula aoarekin. Lab SuEm 180. Karrikan eskatu ogia jan. Ardoy SFran 146. Yanak yateko, eta lanak
egiteko (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1703 (v. tbn. 2457 (BN-baig)). Inoren bizkarretik jatera. MEIG IX 108.
 Laster lurrak jan bear nauena. Cb Eg III 277. Gurasoen gorputzak lurrak jan ditzan artean. Lard 92. v. tbn. Dv
LEd 54.
 Gaixoaren abotsa ere elurrak jan zuala esan zitekean. NEtx LBB 65.
 "(Au fig.), manger de caresses. Musuka, poka iateko haur bat da, hain da ederra" H.  Jan bear eban mosuka.
Echta Jos 19. Amak besarkatü zian eta potez abantzü jan. Const 18. Mosuka bizian jan bear zula. TAg Uzt 15.
Ikusi giñunean, Maria musuka ia jan zuan lengusu orrek. JAzpiroz 172. v. tbn. Ag G 75. Or Mi 124. Mde Pr 161.
Etxde AlosT 264. Bilbao IpuiB 264. Mattin 99. Ayesta 43.
 (H). Comerse (palabras, letras).  Esaera zarretan bezalaxe, aditza jan egiten duela erriak. Inza in Jaukol Biozk
VIII. "Koma" guziak jan egin bear dira. Lab EEguna 110. Itz bat izparringiak yan zidan. Ldi IL 56. Apostrofo
delakoa (') hobe litzake hotsen (letraren) bat "jaten" dela adierazteko gordetzea. MIH 102.
 (Con begi). Comer (con los ojos).  Hango laborantza jaten bezala dute gure begiek. JE Ber 9. Ziaro begiz
jaten niñuzun / baño etzirazun antzeman. Auspoa 49-50, 232. Ñoren lepaldea ta besondo guriak begiz jaten ari
da. NEtx LBB 104. Eta gu haurrak, hoinbertze gauza berriz agrados, oro begiz jan behar baginitu bezala, han
ginen. Larre ArtzainE 87s.
 Orduan jan egiten nuan nik bertsoa, entzun baiño geiago. Insausti 17.
2. (Añ, Dv, H). Carcomer, corroer, desgastar. "Apolillarse, [...] sitsak jan" Añ. "Consommer, consumer,
corroder" Dv. "Min ialeak arpegia jana dauka, il a le visage mangé par un cancer" H. "Burdina gogorra bada ere,
herdoilak iaten du" Ib.  Antzatu faltaz herdoilak jana. ES 102. Gauza mareadu, sitsak jan edo ustelduba. Astar
II 166. Gorputzaren erdia gaitzak jan ziola. Lard 89. Larrua jaten zion zilizio bat. Laph 150. Min-biziak ezpañak
eta sudurra jana. Bv AsL 50. Begitartea min itsusi batez jana. JE Bur 66. Urtien pipiak eta lanaren zedenak jango
eztuan gauzarik ezta jaio. Ag G 200. Lubiziek jandako mendixka bizkar-gorriak. Mok 13s. Basarriyetan ordoiak
jaten / daude aitzurrak eta laiak. MendaroTx 158. Erdoiak jan baitzitun. Or Eus 355. Erdarak sinestea jaten ari
baitu. Iratz 120. Sukar legorrak soin-atalak iaten dizkienean. Ibiñ Virgil 103. Ormetan, bi kuadro zar. Markuak,
urrea janda dute tarteka. NEtx LBB 102. Oihanean adinak jana bezala kraskatzen ari den haitz handia iduri.
Ardoy SFran 37. Herdoiak jaten ez dituen aberastasunak. MEIG VIII 93. v. tbn. Egiat 231. Jnn SBi 80. Barb Sup
14. Ox 79. Etcham 107. Ir YKBiz 53. Etxde AlosT 53. Munita 139. Zerb Azk 13. Erkiag BatB 186. MAtx Gazt 53.
 Remorder (la conciencia), corroer (una preocupación, etc.).  Hain iaten eta erratzen zuen bere baithan barrena
bere konzientziak. Ax 430 (V 279). Abariziaren su falsoak iaten eta iretsten du abariziosa. SP Phil 265 (tbn. He
267). Hiritariak ['la tentación'] bethi gogomena dereie erratzen, bürü hüna jaten. Egiat 224. Barruko garrak jaten
au, gu geronen griñak jaten gaituztenez. NEtx Antz 108. Jan egingo dizkit orain erraiak kezkaren ar ankerrak.
Txill Let 39. Barruak jaten erabillen susmo zitala. Erkiag Arran 124.
2
 Nagoanean nire artean egosten ta erraiak yaten. Añ EL 71. Aserre biziz esteak yaten. Or Mi 56. Amorratzen,
birikak jaten, berriz Pirminekin burrukan asi naian bezela. Loidi 205. Artadi an euan gallego artian tripak jaten.
SM Zirik 117.
 (V, G, AN-5vill; Dv, H). Ref.: A (azpi); A EY III 351; Gte Erd 128. "Gibeletik jatea, détracter" Dv. "Besoak
yaten, royendo los zancajos; litm.: los brazos (V-ger), zankatzanak yaten (V-m)" A EY III 351. "Mazkalak jaten
dabil (V-arr), gibeletik aztalak jaten ari dira (AN-5vill), bigeletik aztalak jan nahi zition gaizki erranez (AN-
5vill)" Gte Erd 128.  Edonori azpiak janaz bizi dan oskill, salatzalle, guzurtiren batek. Ag Kr 127. Sehi direno,
azpiz beren nausien jaten. JE Bur 164. Bazabiltz zu, satorra lez, azpiak jaten. Erkiag Arran 123.
 "Azpia nai dio jan, pretende engañarle" Garbiz Lezo 219n.
baten mende.
 (V-gip, G-azp). "Erremintxiak ganoraz jango badu aua zorrotza biar" SM EiTec1 145. "Jan geio burni ori"
Gketx Loiola. "Kajoia ezpada kabitzen ertzak limiakin jan" Elexp Berg.
 Or gizon aundia bear du [...]. Bestela, [soldadu erromatarraren] jantzi oiek jan egiten dute. Insausti 104.
3. (V-gip, G-azp; H). Ref.: Gketx Loiola; Elexp Berg. Gastar, dilapidar. "Bere onthasun guzia erhokerietan
iatea" H. "Bost baserriren jabe omen zan eta, apustuetan-da, danak jan omen ditu" Gketx Loiola. "Iru egunian
jaten zeban sueldua" Elexp Berg.  Jan edo batu zitubezan aberastasunak. Mg CO 271. Etsaiak enen jaten. 'Mes
ennemis mangeaient mes biens'. Etch 182. Dotea jaten da ta / jantzia gelditzen. It Fab 174. Ta txekorren dirua're
jan al dezute? Sor Bar 59. Jan ziyozkan etxeko puska guziyak iru astian. Iraola 17. Etxeko seme bere ontasun
guziak jan zituenaren parabola. Zerb IxtS 86. Aren senideek ere beuren ogasunak oro galduxe zituzten, eze-
legorrak ianda. Zait Plat 22. Dirua pranko irabazi genin, baiña geienak jan zizkin. JAzpiroz 37. v. tbn. And AUzta
78.
 Pasar (el tiempo).  Iduri ez dakitela nola jan denbora. HU Zez 12.
 "Estafar, quitar, privar... a alguien. Soziuak, zeuzkan diru guztiak jan zotsan" Elexp Berg.  Zenbat maiordomu
edo Elizetako kofradietakuak edo iñoren ondasunetakuak, ezkutuban jan ta kontubetan gero milla tranpa sartuten
ditubenak? Mg CO 258.
4. "Morder, yan. Txakurrak ama yan euskun eta ila bian oean egon bear izan dau, el perro mordió a mi madre
[...]" Izt.
5. "Aharran hari dira, zer nahi erranka, batak bertzea iaten duela, ils disputent ensemble, se disant les milles
avanies, et se déchirant l'un l'autre" H.
6. Comer (terreno, etc.).  Gazteluk jan izango zituen zuen galsoro ta artalanda. A Ardi 37. Donianeko zelaia,
etxe berriek zorigaitzez geroago-gehiago jana. JE Ber 12. Azken txanpa du Getarik. Ua / itsasoa jan bearra! "¡Qué
manera de tragar distancias!". Or Eus 398. Aurrerago, baso aundi batek jaten du bidea. Eston Iz 25. Sei
kilometrotarako, buelta ta erdi, 150 metro alegia, kendu edo jan nizkion. Albeniz 105. Beste hitz bakar batek jaten
dio lurra, Araba-Gipuzkoetako eremuetan batipat. MEIG VII 99.
 "Landareak ez dire bata bertzearekin hurbilegi ezarri [sic, por ezarri behar], elgar jan lezakete" H.  Hiri
berean eta hiritik hirira elgar jaten dutelarik [eskola handiek]. JE Bur 49.
7. Infestar. "Alor edo landa batean zikina garai dela adiarazteko: zikinak galdu du, zikinak jana du" FIr 158. 
Bizkitartean zikinak janak ginen. StPierre 23. Ta nik iru eguneko bizarra; sasiak yana arpegia. Ldi IL 39. Gezalez
janik ditu hormak. Mde Pr 107. Bestela, zikiñak jango gaitu. NEtx LBB 157. Hautsak eta pipiak jango ez bagaitu.
MEIG VII 48.
 "Zorrak yan, arruinarse" Asp Leiz2.  Alde batetik lan eskasa, bertzetik zorrek eta zergek beti jaten ari. HU
Zez 65.
8. "Eztut iresten (L), eztot yaten (V-m), no lo creo" A EY III 267.
9. "Ganar un tanto o un partido (BU VocPel)" DRA. "Vencer (en el deporte). Espriñian jan zotsan karreria
Perurenak" Elexp Berg.  Fortunatzen da gaiztuak ona / bentzutu edo jatia. Tx B II 52.
II (Sust.). 1. (V-ger-arr-m-gip, G, AN, L-arcang, B; Lar, Añ, Izt, Dv, H, VocB), xan (AN-araq), jaan (Añ (V)).
Ref.: Etxba Eib; EAEL 129; Gte Erd 178; Elexp Berg. Comida, alimento. "Comida" Lar y Añ. "Alimentar [...]
jana eman" Ib. "Alimentar y vestir, yana ta soña emon" Izt. "Jan ona, bonne nourriture. Ez du bere jana irabazten,
il ne gagne pas ce qu'il mange" Dv. "Janari ez utzi (G-azp) [...] jana ez utzi (B)" Gte Erd 178.  Egon bear dugu
barurik, janik eta edanik bage. Ber Doc 155r. Ianak edekiten du gosia. Tt Arima 49. Ene jana eta ene edana,
urarekin ogia. Acto 320. Edanaren eta janarendako nehork dien amorio desordenatü bat. CatLan 116.
Etzendubala maiko jaana bedeinkatuten. Mg PAb 68. Jan utsarekin ezin bizi gindezke. It Dial 41 (Dv e Ip jan; Ur
janari). Zoin gisatako den haren jana. Arch Fab 81. An artutako janak aitu zitzaieztenean. Lard 74s. Abereak ez
direla jan idorretik lekhora jan hezean bat-batean ezarri behar. Dv Lab 258. Jana bigaltzen zuten / español
lurretik. Afrika 154. Emaiten diotzate atherbea eta jana. Laph 181. Jana prestetan. AB AmaE 367. Usaiak gaitz
ez eta janak on digula. Sor Bar 103. Illean amar ogerleko ta jana. Echta Jos 307. Aurrez ordaindu bear dezu
egoerea ta jana. Ag G 326. Bi frantsesak janez hobekixago ginen. StPierre 23. Bizibidea edo jana lortzeko era.
JMB ELG 24n. Aritz eta pago-osto, etxe-beien jana. Or Eus 247. Lege au da, ba, janik ez emon / lanik gura ez
dabenari. BEnb NereA 53. Bere janaren karriketan eskatzeko baimena. Ardoy SFran 136. Nekez eta izerdiz /
laiatuaz lurra / bildu izan genduan / gure jan apurra. Olea 218. Bertan egositzeko / jartzen gendun jana. Uzt Sas
93. Olloei txabolara jana eruan. Gerrika 19.
1
v. tbn. Zuzaeta 112. Añ EL 82. Gco II 64. AA II 62. fB Olg 180. Echag 32. Etch 184. Bil 123. Elzb Po 193. Bv
AsL 38. Arr May 12. Jnn SBi 79. AzpPr 92. Moc Damu 31. JE Bur 115. A Ardi 18. Kk Ab I 66. ForuAG 317.
EusJok II 70. Noe 69. Ox 166. Enb 56. Tx B I 151. Yanzi 102. ABar Goi 42. NEtx Antz 25. Erkiag Arran 33.
Bilbao IpuiB 208. JEtchep 110. Anab Aprika 16. Larz Iru 48. Berron Kijote 30. Etchebarne 42. JAzpiroz 201.
 (Como segundo miembro de compuestos). Comida (destinada al referido por el sust.). Cf. Satr Diarrio de
Navarra 8-9-1974: "A falta de polvos de talco utilizaban la carcoma de los maderos apolillados, conocida con el
nombre de pipi-jan".  Urdeak, urde jana behar du. StPierre 32. [Auzokoak] uste izango eban Peru txarri-jana
egosten egoala. Lapiko aundiagorik ez dot uste etxe guztian eukenik. Bilbao IpuiB 44. Ganadu-jana ez gaiñerakoa.
JAzpiroz 199. Txutik uzten zituzten gorosti, baxate, marabi, txori-jana zeukaten jeneroak. Ostolaiz 28.
baten mende.
2. (Vc ap. A; Añ; y- Arch VocGr, VocBN). Acción de comer, comida, banquete. "Merienda [...] arratsaldeko
jana" Añ. "Le manger" Arch VocGr. "Yan hun batek bezik ez diro gizon gosia kontenta" VocBN. v. janaldi. 
Janaren ondoan esker onak emateko. Añ CatAN 75. Eztai-jan neurrizkoak eta billera onak. Lard 416. Jan hark
kalte eginik / zela eri egon. Zby RIEV 1908, 763. Jan on bat egiteko / baukat desiua. Tx B 225. Asitako jana
bukatu. Vill Jaink 113. Beren amak baratxuri zopa zeukan eginda, eder askoa. Andik jan bat egin da gero katillu
bana esne. BBarand 72.
 Joan zaut loa, joan zaut jana. Canc. pop. in Monho 82.
 Ez zeukala gaitzik egonak eta ongi janak sendatuko ez zionik. MEIG IX 98.
 (Como segundo miembro de comp.). a) Comilona (de aquello que expresa el sust.). "Bildots-jan (V-m), convite
que se da a los que ayudan a recoger corderos" A ."Baba-jana, comilona a base de alubias con toda clase de
alimentos. Domekan, baba-jana dogu Trabakuan, ogei lagunek" Etxba Eib. "Ardau-jana, expresión equívoca que
se dice cuando se toma pretexto de alguna cosa nimia para beber y embriagarse. Atzo erbixa ekarri dau Polak eta
gaur ardau-jana dabe Eperranian lagun guztiak" Ib. "Zopa-jan (comilona de sopas). Alusión a cualquier
acontecimiento personal importante que se celebra con comida, vgr., despedida de soltero, boda... Ea ba, moteill,
noiz diagu zopa-jan ori?" Gketx Loiola.  A ze gaztañerre janak egin bear zituzten! Ag G 160. Gaur ez da
arkume-janik. "No hay panzada de cordero". Or Eus 263. Aparirik onena gaztain-jan bat. Munita 49. Txakolin-
etxe batean gertau eutsen katu-jana. Alzola Atalak 53. [Asmau eben katu eder bat iltea.] Aragi-jana bukatu
zutenean [...] gazta-erdi bat ere atera zuten. Berron Kijote 124. Beti bezela babarrun-jan bat egin ta belar-pillara
lo egitera. BAyerbe 34. Gosaldu ta talo jan bat egin ondoren. BBarand 43.
b) "Egur-jan (V-m), convite que se da a los que ayudan a recoger leña" A. "Ondra-jana, banquete funeral que
seguía a las honras fúnebres en la iglesia. Mari-Martinguan izan dabe ondra-jana Arrate ballekuok" Etxba Eib. 
Eztai-jan neurrizkoak. Lard 416. Ospatuz Pazkoa-jana. "Al celebrarse la Comunión Pascual". Or Eus 184.
- ERDI-JANEAN. A dieta, comiendo poco. v. JAN-ERDIAN.  Ainbeste egunean erdi-ianean da gogamenakaz
burruka bizian burua ezin iasorik egoan gizon zarra. Ag AL 85. Erdi lanean ta erdi janean. Ag G 299. Erdi-janean
aren indarrak / aspaldi aitu ituan. NEtx LBB 377.
- EZIN JANEZKO (Dv), EZIN JANEKO. "Immangeable" Dv.  Arrautza prejituk arrozarekin, ia eziñ janekoak.
JAIraz Bizia 41.
- EZ JAN ETA EZ EDAN. Sin comer ni beber.  Zortzi egun erreskadan ez-jan ta ez-edan egondu zala. Aran
SIgn 26.
- HITZA JAN. v. hitz.
- JAN-AHAL(A). "Yanala ogi, todo el pan que se pueda comer" A Morf 12. Cf. Or Eus 84: "Jan-âla bustiz,
conforme va comiendo".  Arto eta garija / jan ala ganbaretan. Mg PAb 98. Jan ahal haragi. Zby RIEV 1908,
769. Arrautzatan, berak ianala ta geiago egozala esan eutsan. A BeinB 85. Ogi, arto, ta zahi, / jan ahala, zer nahi.
Ox 107. Eta ganetik naia gatzatu, jan-ala, bete arte. Erkiag Arran 120. v. tbn. Astar II 247. Laux AB 59.  (Pl.).
 Janalak jaten da iruntzialak iruntziten. Ag Kr 37.
- JAN-AITZIN (Dv). (En casos locales de decl. sing.). "Jan-aintzin, temps qui précéde un repas" Dv. Cf. JAN-
AURRE.  Ian aitzineko othoitzá. Lç ABC B 2v. Ian aitzinian eta ondoan erraiteko diren othoitzez. Bp I 131. Jan
aintzinean eta ondoan ere. Barb Sup 33. v. tbn. Brtc 57. CatLuz 39. CatJauf 14.
- JAN-HANDITU. "Meteorizarse. Ian-andituta daukagu beia" A Apend.
- JANA PAGATU. "Cuando a alguno le espera trabajo de mucho cansancio o también un castigo decimos: jana
pagako dau" Etxabu Ond 110.
- JAN-HARAGI. Carne comestible.  Noeri sori zizaiola ian-aragi oro iatea. Or Aitork 282.
- JANAREN JANEZ. "Ianaren ianez leher egitea, crever à force de nourriture" H.  Janaren janaz azkenean
gogait egiñik. Anab Poli 92.
- JAN-ARIN. "Jan-arin joan behar du oherat (Lc, Sc, R), casi a dieta, tiene que ir a la cama" A. "Habiendo comido
poco. Gaur janariñ samar pasau dot eguna [...]. Orrek pe eztauka janariñ ibillitako itxuria" Elexp Berg. 
Biamonago, burua kuzkur, / jan-ariñago sabela. "Su vientre más ligero". Or Eus 387.
- JAN-ARTE (L, BN ap. A). a) (En casos locales de declinación, en sing.). Tiempo de la comida.  Sagarra
janartian / guztiz da gustoso, / baña gero izaten da / gustuba beneno. DurPl 98. Jan-artean lagunek, / jaun ertora
buru, / ixtorioz gaituzte / nasaiki jostatu. Etcham 155. b) "Temps qui sépare deux prises de nourriture" Lrq.
- JAN-ASKA. Pesebre.  Ezarri zuen othalakoan edo aberen jan-askan. Jnn SBi 39. Lastoaren gainean, jan-aska
batean etzana. Ib. 16. Aberen jan-aska. Ip Hil 99. Zurezko jan-aska. Ib. 100 (v. tbn. 91, 96s, etc.). Lapur-txoriak
sarri miatuz / oilloak zuten jan aska. Insausti 258.
- JAN-AURRE (AN-gip), JATAURRE (V). Ref.: A (jataurre); Garbiz Lezo 141. (En casos locales de declinación,
en sing.). Tiempo antes de la comida.  Beti jan aurreti alan egin oi da. Mg PAb 56. Jan aurre ta ondorengo
otoitzak. ArgiDL 19. Yesus yan-aurrean ikuzi (garbitu) etzala. Ir YKBiz 272. Aren jan-aurreko otoi-erretolikak.
NEtx Antz 128. Jan aurreko janak, ez du etxea galtzen (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1064. v. tbn. JMB ELG 86. Or
QA 150. Eguerdi batean, goardian nengoala, jan aurrean. AZink 102. Goizean, tazakada ttiki bat, ta bestea
eguerdian, jan aurretik. Ostolaiz 103.
- JAN-BEHAR. Necesidad de comer.  Eban baia larritzen / yan bearrak gaistoa. Zav Fab RIEV 1909, 32.
baten mende.
Janbearrak eta irabazinaiak emoten daben gogoagaz. Ag Kr 197. Erritarren eta gudarien jan bearra asetzeko.
EAEg 25-12-1936, 640. Uste dute gorputzek beste munduan janbearra izaten dutela. Anab Aprika 16. v. tbn.
Arrantz 153. Jan bearrak pobrea / artara beartzen. AZink 177.
- JAN-BELAR. Hierba comestible.  Lurrak ian-belarra erne dezan eta zugatz igali duna. Or Aitork 397.
- JAN-BERRI (Dv; barri V-gip ap. Etxba Eib). Recién comido. "Jan-berri naiz oraino" Dv.  Jan barri gosiaz.
Mg PAb 97.
 Ni bi bokadillo jan berria nengoen. Zendoia 174.
 "Ez da jan-berrian urera sarthu behar, il ne faut pas entrer dans l'eau quand on a mangé nouvellement" Dv. 
Ez dela jan-berrian jokatu behar. Larre ArtzainE 172.
- JAN-BETE (G-goi). "Indigestión gástrica" Arin AEF 1955, 112.
- JAN-BITARTE, JAPITARTE (V ap. A). (En casos locales de declinación). a) Tiempo entre dos comidas.  Ez
jan ta ez edan japitartetan premiña bagarik. Ur MarIl 6. b) "Japitarte (V-ple-arr-oroz-och-m), durante la comida"
A.  Baiña jan bitartean berba be egin bear da. Bilbao IpuiB 204.  Puska legorra jan bitartean. Or Eus 229.
Nik jan bitartean. Anab Aprika 64.
- JANEAN. a) En lo que respecta a la comida.  Nehork bada etzaitzatela kondemna ianean edo edanean. Lç Col
2, 16. Loan, janean ta ardoan kontuz ibilzea. Mb IArg I 133. Gitxitu larregia soñean, janean, jokoan. Añ LoraS
32. Janean bere buruari uko egitea. Arr May 10. v. tbn. Cb Eg II 120. Gco II 63. AA I 454. Dv LEd 217. Enb 57.
Tx B I 113.
b) Comiendo.  Eztut onik ez ianian, ez edanian, ez loan, ez jinian, ez ioanian. Tt Onsa 44. Ez jakiñika nola /
igaro eguna, / janean, edanean, / joko, pikardian. It Fab 173. Bei batzuek, eguzki epela artuaz bedar ianean. Ag
AL 54.  Ba'akik Txo gaju ori, janian jan eta lanian lan. Anab Poli 42.
c) "À la journée" Lecl. "Ianean lan egitea, travailler seulement nourri, où la nourriture comprise dans le loyer de
la journée" H.
- JANEAN TRUK. A cambio de la comida. v. JAN-TRUKE.  Janean truk lana, bataren edo bertzearen etxian.
JE Bur 121. Dendariak baziren etxean, bi sos eta janean truk. Barb Sup 176.
- JAN-EDAN (G-azp-goi, AN-gip-5vill, L, B, BN-arb, S; Urt I 534, SP, Añ, Lecl (y-)). Ref.: A; Lrq; Gte Erd 178.
A) (Sust.). a) Alimento, comida y bebida; lo que se come y lo que se bebe. "Le manger & le boire" SP. "Templanza,
begiratua izatea jan edanean" Añ. "Yanedana, régime de vie" Lecl. "Régimen, método de vida" A. "Janedanetik
bapo jarri gera (G-goi-azp) [...] jan edanez ase gira (BN-arb)" Gte Erd 178.  Ian-edanean gogoa edukitzea. Mat
170. Eztugu ian-edanean eta beztimendetan soberaniarik galdegiten. Ax 416 (V 270). Etxi jan edan sobreari eta
aragien deleiteari. Cap 78. Gorpitzak baditu bere biandak, ian edanak, bizitzeko mundian. Tt Arima 53. Jan
edanak, loa eta solazak hertü. Bp II 42. Egun guzian jan-edan laburrarekin ta izerditan ibilliagatik. Mb IArg I
1
204. Artuerazo badeutsazu jan edan kaltegarririk. Añ EL 134. Ekarri zioten Jesus onari bear zuan jan edana.
AA III 566. Jan-edanetako sobretasuna. Dh 197. Jan edana badute ausarki. Laph 5. Ez iduki jan-edanaren
konturik. Bv AsL 191. Jan edan hautak ginintuen. JE Bur 131. Jan edanaren usaiak. Ag G 182. Badauzkagu jan-
edan piñak. Yanzi 69. Jan-edanetan gartzuba. Otx 22. Jan-edana irabazteko. Bilbao IpuiB 172. Jan-edanak,
jauntzi eta etzanak kitorik ukanen ditiat. JEtchep 81. Makutsik eta jan-edanetik ondotxo. NEtx LBB 119. Bazan
jan-edanik ugari. Gerrika 290. Euskal herriko jan-edanei opari bat eskaini behar geniola eta. MIH 144. v. tbn.
SP Phil 408. Arg DevB 131. Ch I 19, 4. He Phil 413. Ub 161. LE-Ir (163). Mg CO 256. Gco II 39. fB Ic II 255.
CatLlo 43. UskLiB 75. Hb Esk 186. Lard 210. Arr GB 53. HU Zez 67. A BGuzur 113. Itz Azald 191. CatJauf 91.
Ill Testim 4. Kk Ab I 24. Inza Azalp 144. Etcham 220. Lab EEguna 64. Ir YKBiz 132. ABar Goi 15. EA OlBe 55.
Etxde JJ 187. Or Aitork 280. Erkiag Arran 121. BEnb NereA 25. Osk Kurl 157. Larz Senper 98. Uzt Sas 22. AZink
86. Zendoia 191. Ostolaiz 40. Larre ArtzainE 144. Jan-eran: Auspoa 77-78, 265. Uzt Noiz 132.
b) (Vc, G, B ap. A; SP, Izt). Banquete, comilona; exceso en la comida. "Ian edanetik ian edanera" SP (sin trad.).
"Intemperancia, a la intemperancia, yan edanari (emon)" Izt.  Hala haragiaren gutiziamendua ere ian-edan
harekin berretzenago eta handitzenago da. Ax 411 (V 267). Bere ian edana eginik. Tt Onsa 104. Korpitzaren
alageranzetan edo ian edanetan. Bp I 91. Jan-edan berora edo beste erakeriren batera. Mb IArg I 163. Jan
edanetan ez ibiltia, edo ez laarregi jan eta edatia. Astar II 151. Ots egiñik adiskide talde askori janedanera. Ur
Gen 29, 22 (Dv barazkari). Ez bilhatzea jan-edanik baizen. Dv LEd 125. Eginen zituen jan-edan gozoak. Jnn SBi
121. Jan-edan onak lenik egin ta / gero soñeko berriyak. Auspoa 97, 22. Jan-edan on edo banket. Etcham 188.
Lagun-arteko jan-edanetara. Lab EEguna 92. Jan-edan lotsagarritan ondatu bear dirutzak. Etxde AlosT 18. Eman
zioten mediku berriari jan-edan bat Aiuntamentoakin batean. And AUzta 91. Leku apaiñetan jan-edanak egin.
Erkiag BatB 171 (v. tbn. Arran 115). v. tbn. Mg CO 286. Gco II 32. JJMg BasEsc 125. Lard 79. Arr GB 100. Arb
Igand 132. A Ardi 76. Inza Azalp 83. Bilbao IpuiB 190. Vill Jaink 130. NEtx LBB 287. Jan-eran: Apaol 97.
B) (Vb.). Comer y beber.  Gitxi jan-edatea. Añ LoraS 15. Bere odol-gorputz, / ta arima ederra / yan edan egizuz.
2
Añ EL 184. Jan-edan zuten. Lard 57. Doian jan-edateko. Arch Gram 45. Haitz baten itzalean / ontsa jan edana.
Zby RIEV 1908, 761. Jan edan gabe. Ox 76. Autsak atsegiten badik, yan edan ezak ar orrek nai adiña. Or Mi 59.
Untsa yan edan ondoan. Zub 37. Mozkorrekin yan-edaten asi badadi. Ir YKBiz 416. Egun atan baiño obeto jan-
edan ebanik. Bilbao IpuiB 71. v. tbn. Xikito 2. ArgiDL 159. Altuna 104. Enb 194. Lf Murtuts 29. Etxde JJ 32.
Insausti 78.
baten mende.
- JAN-EDANALDI. Comida, banquete.  Yan-edanaldi bikañak egiten zituen egunero. Ir YKBiz 307.
- JAN-EDAN-BIDE. Medio de procurarse comida.  Iragaztekos kastelu bat prokuratzen da edekitzea kontrario
barnekoei jan-edan bideak (164). LE-Ir.
- JAN-EDAN DENDA. Tienda de comestibles.  Loinaz-tar Erramon. Jan-edan Denda. NEtx Nola 14.
- JAN-EDANEAN. Comiendo y bebiendo.  Ian edanean, iokoan eta bertze plazeretan dabiltzanek. Ax 503 (V
325). Jan edanean erregaloak billatzea. Cb Eg II 65. Jan edanean ta jokoan igarotzeko. Mg CC 190. Goizetik
arrats aspertzen ez da / jan eranean jendea. Echag 220. Ostatuan sarturik [...] jan-edanean ausarki zegoena. Arb
Igand 133. Ekin eutsen jan-edanean. Echta Jos 43. Senide eta adiskideak / bilduta jan-edanean. And AUzta 116.
Lanian baño jan-edanian / zure abilidadia. Auspoa 39, 64. Arratsalde guztia jan-edanian juan zan. Gerrika 285.
1
v. tbn. Añ EL 134. Gco II 75. AA III 605. Astar II 94. Urruz Urz 12. Lek EunD 19. Or Aitork 208. SM Zirik 102.
Alzola Atalak 53. Insausti 201. Jan-eranean: MendaroTx 159.
- JAN-EDANETAN. "Jan-edanetan xuhur izan zaite, soyez modéré dans le boire et le manger" Dv (s.v. xuhur).
v. JAN-EDANEAN.
- JAN-EDAN-GURA. Deseo de comer y beber.  Erabageko jan-edan gura edo gularekin. Gco I 442.
- JAN-EDANKETA. Banquete.  Jan-edanketa gañezkoetatik. Mb IArg I 310. Etxeko maiean jan-edanketa
egitera zenbatxo señide ta adiskide bilduko ziran. ArgiDL 127.
 Consumo de alimentos (sólidos o líquidos).  Zerga guzientzako arau sailla, bostgarren zatiyan ipiñi degu. Ta
zati orretan, jan-edaketaren andeatzea. "Impuesto de consumos". (1919). ForuAG 287.
- JAN-EDARI (Lar, Hb ap. Lh). Alimento, comida y bebida. "Avituallar, ornitu, zuzkitu janedariz" Lar. 
Debotak, hark bezala, / Iaunaren Ian Edariak / bihotzean tugula. Arg DevB 131. Gure espirituaren jan-edaria,
bazka edo alimentua. Ub 163. Ederto bete eban sabela ango jan-edari ugarijekaz. Kk Ab I 10. Zure Gorputz-Odol
agurgarriak jan-edaritzat artu ditudan ezkeroz. ArgiDL 48s (v. tbn. 51).
- JAN-EDATE. (El) comer y beber.  Sobera ian edatiak. Bp I 112.
- JAN EMAN. Dar de comer. v. JATEN EMAN.  Txerriei jan emateko pazia. JAzpiroz 122. Aita beiai jan
ematera joan zan. Ib. 163. Jaso zazu [xoxoa] ta jan eman, / ea aundia azten dan. Zendoia 155.
- JANEN GAINEAN "(De) sobre mesa, [...] janen ganean" Añ.
- JANEN GAINEKO LO. "Siesta, [...] janen ganeko loa" Añ.
- JAN ERAGIN (V-gip ap. Iz UrrAnz). Hacer comer. v. janarazi.  Jabilt eregau ta palaguetan jan eragiteko.
Mg PAb 89. Adani frutu debekatua jan eragiteko. Gco I 469. Osagillaak [eztija] jan eragiten dabe batzubetan
maijan jarri baño len. Ur Dial 11 (It y Dv janarazi, Ip janerazi). Neugaz burrukan egiñ ebanari lurra ian eraginda.
2
Ag AL 36. v. tbn. JJMg BasEsc 33. Añ EL 138. Azc PB 75.
- JAN-ERDI. Mitad de comida.  Baina ardaorik ezeban / artu nai bitartean, / ze ian-erdira artean / egarri
ezeizan. Azc PB 263.
- JAN-ERDIAN. A media ración. v. ERDI-JANEAN.  Ikhusirik jatekoak gutitzen ari zitzeieztela, jan-erdian
eman ziren. Prop 1891, 82.
- JAN-ERRAZ. Fácil de comer.  Biguna jan-errexa izaten da. Anab Poli 93.
- JAN-ESKAS. "Défaut de nourriture" Dv.
- JAN ETA EDANEKO. "Jan-da-eraneko (bizimodua), la gran vida. --Ori dek bizimodue! --Jan-da-eranekue!"
Gketx Loiola.
- JAN ETA JAN. Comiendo y comiendo, venga comer.  Yan ta yan bada. Zav Fab RIEV 1909, 28 (podría
interpretarse como imperativo). Jan eta jan ari da / ezin uguiturik. It Fab 36. Haritu zen yan eta yan. Gy 209.
Emen jan ta jan ta an zirri-zarra. Enb 66. Jan eta jan, Jainkoak daki zer garbitu zuten oraino. Barb Leg 130. Jan-
da-jan gaitz egin arte. Anab Poli 77. Santxo ere ixilik alaberean, ezkurrak jan ta jan. Berron Kijote 126. Ahuntzak
jan eta jan, estekatu duten lekuan. EZBB I 51. v. tbn. JE Bur 131. Munita 49. Or QA 140. Gand Elorri 211. Osk
Kurl 137.
 Jan ta janaz erbiak edurra biurtzen diriala zuriak. Añ LoraS 40.
- JAN ETA JATERAKO (V-m ap. Etxabu Ond), JAN ETA JATEKO (G-azp). "Se dice de la persona que tiene
mucho apetito. Beti da jan da jateako" Etxabu Ond 109.
- JAN ETA LO. a) Comer y dormir.  Ezin bizi liteke jan ta lo egiten eztaben gorputza. Añ LoraS 83. Etzuan
egiten etxean jan ta lo baizik. Osk Kurl 135. Kozkortu nintzanean, esan bezela, jan da lo Goienetxen egiten nuan.
JAzpiroz 48. v. tbn. fB Ic I 75. Tx B 136. Or Eus 164. Bilbao IpuiB 64. Erkiag BatB 169. Uzt Sas 204. BAyerbe
42. AZink 128. Gerrika 238. Insausti 151.
b) Comiendo y durmiendo.  Eta, negu gogorra / etortzen danean, / jan ta lo antxen daude / deskansuz eultzean.
It Fab 168. Jan ta lo ta olgetan ibili baserrian. Osk Kurl 92.
c) "Iandaloa, terme famil. (V, G) pour exprimer un fainéant. Iandalo bat da" H. Cf. quizá Lar: "Xandalo, sandalo,
jandaloa. Lat. Baeticus arrogans".
- JAN-ETXE. v. jatetxe.
- JAN-GAUZA (V-gip ap. Iz ArOñ (s.v. axuarixak); Añ, Dv (G)). Alimento. "Comestible, cosa" Añ.  Ogi, ardao
2
ta beste jan-gauzak saldutian. Mg CO 72. Berboa da yan gauza. Añ EL 182. Jan zuten gauzaren gustoan gozatzen
egotia pensamentuz ta itzez, irabiratzen dutela beren pensamentua jan gauza aboan txikitzen izan duten gustoan.
baten mende.
Echve Dev 461. Jan gauzarik barrenean senti badute. It Dial 31 (Ur jaki, Dv e Ip jateko). Gari eta beste jan-
gauzarik aspaldian etzan saltzen. Lard 542. Baserritikan irtetzen dira / jan gauzarikan onenak. And AUzta 114.
v. tbn. CrIc 63. fB Ic II 143s. Noe 94.
- JAN-GOGO (S ap. Lh). Hambriento, que tiene apetito.
- JAN-GORDAIRU (Lar  H; j.-gordailu T-L). Despensa. "Guardamangier, la oficina" Lar. "Garde-manger" T-
L.
- JAN GUTXIAN, JAN GUTITAN. A dieta, comiendo poco. "Dieta. Ez esan neri gizendu naizela, meikuak jan-
gutxian naukak-eta" Gketx Loiola.  Entreteni ian gutitan, / ukho gormandizari. Arg DevB 128. Dabil yoan
etorrian, / gosez edo yan gitxian. Zav Fab RIEV 1907, 531.
- JAN GUTXIKO. De poco apetito, que come poco.  Gizon ian gitxikoa. Azc PB 263.
- JANIK EZ. Dieta, restricción de comida.  Gaitz bat datorrenean, edo janik eza edo bizimodu txarra. And
AUzta 60.
- JAN-JAN. "Comer a hartura. Eguardixan, jan jan babak eta kitto egun guztirako" Etxba Eib. "Jan jan eiñ,
decíase, al despedirse, después de comer en casa ajena. Ekarri eztou ezer eiñ, baiña bagoiaz jan-jan eindda" Elexp
Berg.  Eulijak jan-jan egiñik eguana. Otx 17.
- JAN-KORTES (V-ger ap. A). Inapetente.
- JAN-KOTE (V-arr ap. A). Inapetente.
- JAN-LEGE. a) Dieta.  Nik, zuk jarritako jan legeari jarraitzen diot. Lab EEguna 111. b) (Con egin). Cumplir
con la hora de comer.  Bein beren jan-legea egin orduko, an ziran berriro kaian. Ataño MLanak 72.
- JAN-LODI (V-arrig ap. A). Inapetente.
- JAN-LUZE. "Lento en el comer. Au ume jan-luzea!" Gketx Loiola.
- JAN-MIKOR. "Xan-mikor (R), parco en la comida" A.
- JAN-NAGIZUKO. "Jan-naizukoa dago gaur lebatza (V-ger), la merluza está hoy de esas que dicen 'comedme'"
A.
- JAN-NAHI. a) "Désireux de manger [...]. Erbikia aspaldian jan-nahia nago, depuis longtemps je suis désireux
de manger du lièvre" Dv. Cf. jannai citado (sin que dé su significado) por Cardaberaz (EBO 27).  Jan baño jan
naiago / eta ezin janik. It Fab 35. b) (Dv). Apetito. "Bere jan-nahiarekin, haragia erdi-gordina iretsi zuen" Dv.
- JAN-NEKE. Indigestión.  Sendotzen ditu: idorreria, sabelako gaitzak, gibel-antsiak, sueria, jan-neke,
mingrena, zipoteria. GAlm 1951, 46.
- JAN-NEURRI. Dieta.  Nik yan-neurri au nai ta ez erabilten ddoat beti. Or Tormes 71.
- JAN-HONDAKIN. Resto de comida.  Azterren-tokietan jan-ondakin ugari arkitu izan da. JMB ELG 40.
- JAN-HONDAR. Resto de comida.  Aientzako [txorientzako] jan-ondarren batzuek zorroan sartu ta aterako
zan. NEtx LBB 96.
- JAN-ONDO (AN-gip, S; Lar, Añ, Dv, H (i-)). Ref.: Lrq; Garbiz Lezo 142. a) (En casos locales de decl. sing.).
"(De) sobre mesa, janondoan" Lar y Añ. "Ez da janondoan hoztu behar" Dv.  Kantikoa ian ondoan. Lç Mt 26,
tít. Jan ondoan, Jinkoari nola eman behar zaitzo eskerrak? Bp I 134. Esnatzean, jan ondoan eta lotarakoan. AA
III 360. Yan ondoan egun batez dagolarik siestan. Gy 25. Jan ondoko eskerrak. Legaz 58. Iru tazakada edan
egunean jan ondoan. Ostolaiz 127. v. tbn. CatLan 109. Brtc 57. Lard 417. Arr May 176. CatJauf 14. Or Eus 167.
Mde HaurB 69.
b) (Dv, H). "Effet que produisent les aliments [...]. Haragiak janondo ona du, la vainde est nutritive" Dv. "Odolgiak
ianondo tzarra du, le boudin a un mauvais retour, ou est de mauvaise digestion" H.  Norbeiten hortz bat
hatzemaiten dutenean, lephotik dilindan badabilate, jan ondo on baten ardiesteko. Prop 1880b, 182.
- JAN-ONDO GAIZTO. "Indigestion, jan-ondo gaixto" T-L.
- JAN-ONDOKO. "(Hb), sieste" Lh.
- JAN-ONDORE. Sobremesa. Cf. jan-onndorean ArgiDL 9, Or Eus 335, MMant 35, Ostolaiz 127.  Bazkari edo
apariren bat lagun artean genduenean ere, an izaten zuen bere tresna, jan ondorea alaitzeko. MMant 28.
- JAN-ONTZAILE. Cocinero.  Etxean dagon amona ez da / nonaiko jan-ontzallea. Or Eus 78.
- JAN-ONTZI. Plato. "Vajilla" Elexp Berg.  Ura izaten zan jan-ontzitik aora ta aotik jan-ontzirako joan-etorri
gogotsua. Ag G 24. Jan-ontzi batean maiaren aurrekoaldean utzi zion . Moc Ezale 1899, 16. v. tbn. Gerrika 101.
 Janaria zabaldu eban oilloen jan-ontzietan. Erkiag BatB 95.
- JAN-ORGA. Vagón restaurante.  Bidean jango dau, jan-organ. Erkiag BatB 167.
- JAN-OSTE, JATOSTE (Vc ap. A; x- Mic 9v). (En casos locales de declinación, en sing.). Tiempo posterior a la
comida. "Tarde, tiempo después de comer, xatostea" Mic 9v.  Iatosteko konbersaziñoan. Cap 127. Jan ostian
urtengo dogu beste gauza batzuk ikustera. Mg PAb 136. Jan ostean jai egiten da. FEtxeb 75. v. tbn. Ur MarIl 89.
Itz Azald 204. Bilbao IpuiB 120.
 (Como sust. pleno).  Euren jan oste guztietako biarra, ontzi orrek garbitu, siketu eta euren lekuetan atzera
eruan. Gerrika 29.
- JAN-OTORDU. Hora de comer.  Jan-otordua izango zala [...] garairik onena. Lard 412.
- JAN-HOTS (G-to ap. A), JATOTS (V-oroz-och-m ap. A). "Ruido de masticación" A.
- JAN-OTURUNTZA. "Jan-othuruntza (AN?), comida" A.
baten mende.
- JAN-POZ. Deseoso de comer.  Zu beti jan-poz. NEtx Antz 127.

- JAN-SAGAR (V-gip ap. Iz ArOñ; H). Manzana de mesa. "Ian sagarra, pomme á couteau, á manger" H s.v.
sagar.  Maietarako jan sagarrak ere badira Gipuzkoan. Izt C 144. Orain plazarako jan-sagar-aukera obea
zeukagu. Ataño TxanKan 92.
- JAN-SARRI (V ap. A). (El) que come a menudo.  Jan sarrija, jan gartzu. Mg PAb 121.
- JAN-TARTE. Intervalo entre comidas.  Jan-tarte luzeak ez dira onak gure errotarentzat. Zendoia 184.
- JAN-TROPA. Conjunto de productos alimenticios [?].  Bazkari bategaitik, ogerleko batzukaitik, edota
makillau pilloa nai txarrikumearen "jan tropea"-gaitik bere bai iñoiz [botua saldu]. Erkiag BatB 67.
- JAN-TRUKE. (Trabajar) a cambio de la manutención. v. JANEAN TRUK.  Alogera, dirutan izango dot, eta
ez jantruke soillik. Erkiag BatB 130. Jantruke-ta egon. Ib. 152. Jantruke ez al zindudazan artu? Ib. 130.
- JAN-TXAKUR (V-m-gip, G-azp). Ref.: A EY III 306; Gketx Loiola; Etxba Eib; Elexp Berg. "Perro de lujo,
persona inútil (V-m)" A EY III 306. "Parásito (del Estado o de cualquier institución), chupón, vividor, gorrón,
enchufado" Gketx Loiola. "Aren moduko jan-txakurrekin taillerra ezin ondo joan" Elexp Berg.  Aren
izneurtuetan ageri diran lagunek ur andiko arraiñak dira eskuarki: ian-txakurrik ez da ageri. Zait EG 1956 (5-6),
39.
- JAN TXARREKO (-txaar- Mg Nom, Añ). "(Ruín) comedor, [...] yan txaarekoa" Añ.
- JAN-URRI. v. janurri.
- JAN-USAIN. Olor a comida; (fig.) expectativas de provecho. "Sartuko dek nu-nai, jan-usaia bada" Gketx Loiola
(s.v. txakur-).  Non jan-usaia nabaritzen zuten, bertan gelditu. Anab Poli 123.
- JAN-UZTE. Huelga de hambre.  Bigarren oporketa edo jan-uztea asi nuan. ZArg 1954, 91 (ap. DRA).
- JAN-XUHUR. "Frugal" T-L.
- JAN-XUHURREAN (Dv  A). "Eria jan-xuhurrean egon behar da, le malade doit faire diète. Jan-xuhurrean
bizi da, il vit sobrement" Dv (s.v. xuhur).
- JAN-ZAHAR. a) (SP, H). "Ian zaharra, qui n'a mangé depuis longtemps" SP. "Nola baitzen ian zaharra [...]
(Gy)" H.  Halaber presuna ianzaharrak, mathela gogortuak edo horzkitua dagoenak, eztu atseginik hartzen
iaten hastean. Ax 490 (V 317). Ageri zen esteiaria jan zahar zela. Eskual 20-6-1913, 4.
 (V, L, zar V, G, AN ap. A; jan-xahar Dv). (Uso pred.). (Estar) sin haber comido hace tiempo. "Janzar dagoan
gizon batek" A (s.v. anbarau).  Dama muttur luxe-dunak / yan-xahar aurkitzen zenak. Gy 276. Jantzar egotiak
jakijak gozatsu eta on egitten dittuz. Otx 110. Gutienik hiru oren jan zahar behar dira izan, urean sarthu gabe.
Herr 20-7-1961, 2. Jan-zar dagola bere, edateko beti gertu. Erkiag BatB 174. Egun osoan janzar ta nekaturik
egonik. Ib. 113.
b) "(En) ayunas, janzarrean" Lar y Añ. "Ian zaarrean, à jeun (fB)" H. "Jan zarrian, bastantes horas después de
a
las comidas" Garate 5. Cont RIEV 1935, 350.
c) (xahar Dv, que cita a Gy). (Sust.). Hambre atrasada.  Nola ere omen baitu yan-xahar gaitztoa. Gy 9.
Nuharroinsko baitut maiz apetitoa / eta yan-xaharra modu gabekoa. Ib. 158.
- JAN-ZIMIKO. Gesto de comer.  Ateratzeko sartu egin bear (jan zimikoa egiñaz). Ontatik ematen badute ariko
natzaie. Lab EEguna 95.
- JATEKE. Sin comer.  Gizona ta abereak jantzeke bizi ezin dira. EgutTo 24-2-1924 (ap. DRA). Eguerdi ezkero
jateke dirauzute-ta. Etxde JJ 28. Ezin bizi zitezkela ezer jateke. Berron Kijote 121. v. tbn. Or in Gazt MusIx 26.
- JATEKO EMAN. Dar (algo) a comer.  Jateko ematen ziela Zerutik intza gisan gau oro erortzen zan janari
gozo bat. Ub 25. Errukin ziran ogia jateko emateraño. VMg 68. Jateko ezpadit ezer ematen etxeko andreak. AA
II 177. Orregaitik urte euritzuetan emon biar jake jateko lior piska bat. Ur Dial 60. Horra gure Salbatzaileak,
aldareko Sakramendu sainduan bere gorphutza eta odola errealki jateko eta edateko guri ematean. Arb Igand
113. Ortzitik ogia eman zien yateko. Ol Io 6, 31 (IBk ogia jateko eman; Lç ogia iatera eman, IBe ogia jaten eman).
Ekarritako jan guztia bere garaian bildu ta beartsueri ematen zieten jateko. Anab Aprika 16. Proknek Itis
semearen aragi puskak eman zizkion Tereus bere senarrari iateko. Ibiñ Virgil 119. v. tbn. Arr May 99. Inza Azalp
66. Ir YKBiz 217. Jaateko eman: Mg CC 198.
- JATEN EMAN. Dar de comer. v. JATERA(T) EMAN.  Tr. Propio de las tradiciones vizcaína y guipuzcoana
(hallamos tbn. algún ej. en Mendiburu).  Iaaten emon ezpadegioe bere gustura. Cap 127. Bigarrena, gose danari
jaten ematea. CatBurg 32. Oriei jaten emateko. Mb IArg I 250. Jainkoaren Semeari, ta Amari jaten eman, ta
bizitzen lagundu ziñien. Cb Eg III 297. Gorputzari jaten emoteko. Añ LoraS 84. [Beiai] ematen die jaten ongi. AA
II 185. Gose izan nintzan, ta ez zeunstan jaaten emon. fB Ic I 95. Bear du eleak garbitasun andia, naiz jaten
gutxiago eman dakiola. It Dial 46. Jaten emonik ondo, jantziagaz garbi. AB AmaE 291. Katua pisatzen gabiltza;
eta uste degu alperrikakoa dala katu oni jaten ematia. Urruz Urz 25. Bigarrena, gose diranai jaten ematea. KIkG
65 (KIkV 81 jaten emotea). Jon gaxua estu ta larri ba-dabil dirurik eztaukolako, neuk jaten emongo neuskio.
Altuna 57. Jaten arin txamar emon bia-kostazue. SM Zirik 15. Gure alogera benetan laburra zen, jaten ematen
etziguna. Arti Ipuin 23. Azitzeko ainbeste / eman zuten jaten. Uzt Sas 28. Mando orren arduria be, garbitu, jaten
emon da ori dana, nire kontu izaten zan. Gerrika 47. Ez dizut deus neretzat gordetzen eta begira nola ematen
didaten jaten. MEIG IX 109.
v. tbn. VMg 15. Arr GB 45. Lard 20. Bil 164. Aran SIgn 104. Sor Bar 47. Bv AsL 99. Ag G 134. And AUzta 70.
baten mende.
Auspoa 39, 66. NEtx LBB 98. Jaten emon: Astar II 244. Zav Fab RIEV 1908, 37. Ur Dial 46. A BGuzur 137. Itz
Azald 120. Echta Jos 25. ForuAB 153. Or Tormes 59. Otx 18. Eguzk GizAuz 109. BEnb NereA 52. Akes Ipiñ 25.
Bilbao IpuiB 171. Erkiag BatB 83. Jaaten emon: JJMg BasEsc 65.
 Dar (algo) a comer. v. JATEKO EMAN.  Jesus ain garbi ta ederra jaaten ematen zaitzunean. Mg CC 235.
2
Emon eusten beaztuna yaten. Añ EL 221. Zeruko mana gozua jaten emon arren. fB Ic III 274. Emoiozue nai
dabena iaten da edaten. Ag AL 147. Beroni ogei abadek jaten emoten dautsoez eztiz eginddako gozuak. Altuna
22. Pozik aska baten galtzu apurren bat iaten emoten badeue. Kk Ab II 116. Jaunak morroeiri oiñak garbitzea
maitasun garbia; baiña gorputz-odol jaten ematea maitasun berria. Or Poem 536. v. tbn. IBe Io 6, 31.
- JATERA(T) EMAN. Dar de comer. v. JATEN EMAN.  Tr. Usado por autores septentrionales y navarros, tbn.
lo hallamos en algún guipuzcoano como Ochoa de Arin.  Ezen gose izan naiz eta eman drautazue iatera. Lç Mt
25, 35. Gose denari jatera ematea. Ber Doc 89v. Etzekiela eman iatera eta ez edatera. Ax 70 (V 46). Eman zeron
proposizionezko ogi sanktifikatu hartarik iatera. Tt Arima 99. Eta hala ikusten duzunean sabeltasuna duela,
eztiozue denbora hartan jatera eman behar ez edatera. Mong 588. Gose direner iatera emaitia. Bp I 51. Gosearen
trabajuarekin dagoanari jatera ematea. OA 100. Gose eta egarri zirenei jaterat ematea. Brtc 208. Zure zakhurrari
jaterat ematen diozu. Dh 227. Ausarki jatera emanik ere. Dv Lab 224. Manatu zioten bere fraide lagunei, eman
zezotela jaterat eta edaterat. Jnn SBi 54. Sar eta berehala emaiten zaundan amak jatera. JE Bur 16. Emaiten diote
beraz arras ongi jatera. Barb Leg 22. Gose izan naizenean, eman darotazue yaterat. Ir YKBiz 248. Emanen zion
emanen jaterat Frantsesek. Ardoy SFran 193.
v. tbn. Jatera eman: Mat 21. SP Phil 275. Añ CatAN 42. CatLuz 20. Ip Dial 47. Legaz 28. Zby RIEV 1908, 608.
Inza Azalp 60. Yanzi 48. Etchebarne 31. Jaterat eman: StPierre 23. Zerb Azk 57. JEtchep 20.
 Dar (algo) a comer. v. JATEKO EMAN.  Zerutiko ogia eman draue iatera. Lç Io 6, 31 (LE, EvSvogia jatera
eman, He, TB, Dv, Leon ogia jaterat eman; IBe ogia jaten eman). Non ezpaitzaio bertzerik emaiten iatera, zu
baizen. SP Imit IV 11, 1. Denbora hartan emozue jaterat forru ostuak. Mong 590. Jangoikotar gizona, zer da
jatera ematen diguzuna? Mb IArg I 272. Hura zaien azken afarian / Hamabi haurridei eman / Egiazki jaterat.
Monho 136. Emaiten bazaie eho beno lehen belhar hun aphur bat jatera. Ip Dial 98s. Eman zioten apostoluei bere
haragia jatera. Jnn SBi 27. Eta komentuan etzuten zer eman jaterat. Ib. 53. Othoi emadazkik dilista horiek jaterat.
Zerb IxtS 22. Nahi baduzu senarrari bizia laburtu, emotzu errearoan azak jaterat. EZBB II 66. v. tbn. Jatera
eman: Gç 110. Xarlem 1385. Dv LEd 158.
- JATEZ. "(V), de comer. Jatez okela gordiña jango neuke, ta gero agur ni! (V-m), de comer (poniéndome a
comer) comería yo carne cruda y luego, pobre de mí!" A.  Jatez eztu ezer jan. Ur-ardotan pitxerdi-inguru edan
al du. A Ardi 122.
- MUINAK JAN. v. muin.
- ZER JAN. (Tener, etc.) qué comer. "Beti daukate zer jan eta zer edan (V-arr)" Gte Erd 178. Cf. Lç Mt 15, 32:
Eztute zer ian dezaten.  Bortxaz, eztuena zer jan, barur-zale. O Pr 104. Beren itxeko gaisoak zer jan ez dutela.
Mb IArg II 345. Edirenen duzue zer yan. Lg II 293. Ez bidiak nok erakutsi, ez zer jan dauka. fB Ic II 288. Zer yan
billatzeko. Zav Fab RIEV 1907, 537. Zer jan izan dezaten. Izt C 238. Dialarik han / zer jan. ChantP 62. Zer-ian
eztagoan lekuan. A BeinB 85. Osasuna ta zer yan dagonian. Kk Ab II 159. Izanen diagu zer jan eta zer edan. Barb
Leg 147. Laukuakin zer jan dagok. SM Zirik 41. v. tbn. Tt Onsa 64. Mg PAb 44. VMg 52. Gco I 423. Astar II 113.
Gy 4. AB AmaE 292. Jnn SBi 170. Altuna 59. Ox 70. Mde Pr 143.
 (Con jan det.). "Beti daukate zer jana eta zer edana (G-goi-azp)" Gte Erd 178.  Eta daramakio / zer jana
maiera. It Fab 237. Zer-jana aitu zitzaienean. Lard 547. Lurra zan dollortu, zer-jana ukatu. AB AmaE 352. Zer
jana beti sukaldean. Jaukol Biozk 106. Zer-jan eta zer-erana ugari. Etxba Ibilt 466. Zer jana ugaldu. Uzt Sas 63.
v. tbn. Arr GB 45. Ag G 115. Anab Poli 88. Basarri 109.
 (Como sust. pleno).  Eskatzen [...] / piskatxo bat zer-jan. It Fab 56. Zer-janen bat zuela igerri ezkero. Lard
543. Emen da zer jan ona. AB AmaE 412. Badaukagula oraindik zer jan apur bat. Ag Kr 171. Illabeterako zer-
jana eman. Muj PAm 66. Ez euki zer-janik. Enb 162. Euli t'eltxoen zer-jana. Gand Elorri 99.
janaiortz.  Tenedor (cubierto). v. sardexka.  Enzutean maisarditxoari deitzen diola aita beakurtsuak
janaiortza. Izt, carta a JJMg 25.
janak. "Hatik (= hargatik) bezalatsu erabiltzen omen da; esan nahi duke, beraz, edo 'halaz ere, orraitino' edo 'egiaz,
benetan'" Mde Pr 187.  Ezpeldoian nintzanian / janak banian zer egina. In Mde Pr 186. Janak eztüta trenpü hun
/ Ardu hunez ase undun. Ib. 187. Lau egün Barkoxen, janak / dütinak igaraiten / entzün gabe merexiak / segür ezta
phartitzen. Ib. 187. Janak handixko zor deikük, / ari hadi seriuskin. "Car enfin". Casve SGrazi 94.
janaldi (V, G, AN-gip, S; Lar, Dv, H), jataldi (Lar (+ g-), Añ, Hb ap. Lh). Ref.: A; Lrq; Elexp Berg (janaldixa);
Gte Erd 51. 1. Comida, acción de comer. "Repasto, berrizko bazkaldia, janaldia, larrealdia" Lar. "Refacción"
Ib. "Banquete", "comilona" Añ. "(V, G,...), comida, tiempo destinado a comer. Janaldi baten ogeta lau arrautza
garbitu oi ebazana neuk ezagutu neban (V-m), [...] de una sentada" A. "Orrek janaldi baten iru txuleta igual jate

baten mende.
jittuk" Elexp Berg. "Janaldi bat eman ditet [beiei] (AN-gip)" Gte Erd 51. v. jatordu.  Emanik jan aldi bi. Mg
in VMg 92. Jan aldi bakotxean amabi lagun kabitzen zireala bertan. Izt C 136. Bi edo hirur lur sagar hautsean
errerik, eta heien gainetik ur hotz xorta bat. Horra gure arratseko jan aldia. Prop 1883, 37. Janaldi bat izan
danetik, bi-iru orduan, ez da urian sartu bear. Anab EEs 1919, 86. Onek [Adanek] ere jan zuan [...]. Zorigaiztoko
janaldia! Inza Azalp 47. Jataldian, artu bei bakotxak okela zatia lauortzaren musturrean. (Acot. escén.). Ort
Oroig 124. Amaitu dabe euren janaldije. Kk Ab II 86. Patxiku Garratzaren janaldia ikusi naian. SM Zirik 71.
Iakintsuon ianaldi urriok. Zait Plat 21. Ura poza gaztaiñak eltzeko! Egiten genituan jan-aldi ederrak. BAyerbe
19. Olako janaldi batek zortzi egunerako poztutzen giñuzen. BBarand 48. v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 97. IArt
Itzald II 49. Ir YKBiz 302. Or Eus 415. TAg Uzt 217. Erkiag Arran 114. Gand Elorri 169.
 Andre xaloak ekarri dio / jan-aldi on bat lukainka. "Una buena ración". Or Eus 166.
 Alimento.  Eman zien janaldia beren astoentzat. "Pabulum". Ur Gen 43, 24 (Urt, Dv bazka, Ol zaldare, Ke
pentzu). Emateko astoari jataldia ostatuan. Ur Gen 42, 27.
2. "Desfalco. Akordau zienerako egundoko janaldixa eindda zeukan ofizinistiak" Elexp Berg.
- JANALDI-LEGE. Comida.  Janaldi-legea bukatu zorian zirala. TAg Uzt 45.
janalditxo, jatalditxo (Lar).  Dim. de janaldi. "Refacción" Lar.  Ez zenuen galduko zuen janalditxoa egiteko
oitura? Lab EEguna 62.
janarazi (AN-ilzarb; Urt I 161, VocBN (y-), Dv, H), xanarazi (AN-egüés-olza), janazi (AN-ulz), janarazo,
janerazi (S; H), janerazo (Lar, H). Ref.: Bon-Ond 159; A EY III 339; Lrq (janeraz); Iz Ulz (yanázi).  Hacer
comer. "Repastar, berriz bazkatu, janerazo" Lar. "Eri-exurrak yan erazi, hacer sufrir lo indecible, litm.: hacer
comer los huesos de los dedos (S)" A EY III 339.  Ene doloreak haiñ gustu gutirekiñ janarazitzen zarotan ene
ogia. Gç 48. Janaraz diezadazu nigarrezko ogia. Ch I 21, 6 (SP bazka, Mst haz). Yan-araziren diotedala hire
gorphutz ttipia aireko hegastinei. Lg I 279. Jan zuen artatik Jesusek eta janeraz gelditu zena. Mb IArg I 292.
1
Janerazi zion sagar debekatua. Ub 9. Besteai [aragia] janerazo badeutsezu. Añ EL 130. Zure gogoari [etsaiak]
janerazi nai dionean gauza debekaturen bat. AA III 547 (II 130 janerazo). Eiza ekarri eta janerazo didana. Lard
33. Hezerik janarazten bada. Dv Lab 95. Galbide emaiten Israeleko semer, sori etzeienaren janeraztez. Ip Apoc
2, 14 (Ur (G) janerazi, Dv janarazi). Xerrier zer diotek jan-arazten askan? Ox 188. Jan arazi zidan letxua. Lab
EEguna 66. Benedikatu, hautsi eta apostolueri janarazi. Zerb IxtS 87. Amuzkiren bat janerazoaz. Erkiag Arran
91. Katuari nion jan-arazi zimaurra. Arti MaldanB 201. Ta ezin azi diren umeentzako, jan erazi gereziak. Ostolaiz
47. v. tbn. Mong 589. Brtc 79. LE Doc 84. It Dial 11. Hb Esk 211. Barb Sup 4. Lf Murtuts 14. Munita 132. Or QA
192. Etchebarne 45. Janazi: Alz STFer 118. Berron Kijote 26. Janarazo: It Fab 221. Janerazi: Ag G 246. Etch
140. Arr GB 115. Janerazo: Astar II 231. Izt C 151.
 Hacer comerse (lo dicho, sus palabras).  Andren aldez esaniko berbak bakaldunari jan erazoteko. Otx 22.
 Begi-belarrietatik lizunkeria jan arazi nai digute. MAtx Gazt 54.
 "(Poser un) lapin, manquer à un rendez-vous, lastoa jan arazi" T-L.
janarazle. "Celui qui fait manger" Dv.
janarbi. v. jatarbi.
janargitu.  Adornar (?). Cf. gainargitu.  Dü ontzi bat egiten handien mahaiña janargitzen diana. Egiat 205.
janari (V, G, AN, L, BN, R; Lar, Añ, Izt, Arch VocGr (y-), H, VocB (y-); -nh- BN-mix, S; Volt 121, SP, Urt I 97,
Ht VocGr 390, Lecl (y-), VocBN (y-), Gèze, Dv, H), jankari (BN-ad; Hb ap. Lh), janario, janere (R), xanari (Sal),
xanare, xanere (R), xanabi (Ae). Ref.: A (janari, janere, xanere); A Aezk 298; Lrq (janhari); Iz ArOñ 141n, R
295; Etxba Eib; EAEL 129.
 Alimento, comida. "Le manger" Arch VocGr. "Aliment des bêtes à cornes" Lrq. AxN explica bianda (555) por
janari.  Tr. De uso prácticamente general, aunque muy escaso en textos suletinos (sólo en Inchauspe) y de
2
frecuencia decreciente al Norte en el s. XX. Hay yanaari en Añibarro (EL 171), jankari en Duhalde (si no se trata
de errata), xanare en Mendigacha (154) y janario en Lizarraga de Elcano (junto a janari). En DFrec hay 82 ejs.
de janari.  Ezen Iainkoaren resumá ezta ianhari ez edari: baina iustizia eta bake. Lç Rom 14, 17. Ene bazkatzeko
ianhari bihurtua. EZ Man II 79. Ianhari gozo baten iatean. Ax 502 (V 324). Zuen janhari egin baita / ihortzirien
Nausia. Gç 110. Utzi diozagun Mayansi jakiundeko maian janari onik ifinten eztigunari. Lar DT CCIV. Zure
gogarako zenbait yanari. He Gudu 132. Nik demonioen janari samiñak merezi nituen. Cb Eg II 138. Emongo
deutso janari eta alimentuba. Zuzaeta 134. Janário éske. LE Prog 118 (Doc 60 janari). Andiki janarijak, / aberats
ta ugarijak. Mg PAb 98. Nola oituak zeuden janari txarretara. AA I 452. Jankariak sobra gostukoak [...] bilhatzen.
Dh 37 (unas líneas más arriba janhari; tbn. esta última var. 54, 152, 220, 227, 243, 251). Nere aragia da egiazko
janaria. Lard 402. Laster zizarien janhari, lur bihurtuko naizena. Dv LEd 71. Eman behar zaiola janharia ahalaz
baten mende.
egosirik. Ip Dial 68. Sakramentu au dala arimearen janaria. Itz Azald 157. Jatorduetarako janariak. Echta Jos
25. Osasungarrizko janaria ematen dien aberea. Ag G 89. Jaun-andrexkilen janhari hauta / duk ongarritik behar
jin. Ox 143. Abereentzako janariak. TAg Uzt 111. Babatzarrak eta gaztaia janari, ura edari. Etxde JJ 247.
Janariak on dagion. Bilbao IpuiB 94. Orren tokian naiko / ganadu-janari. Uzt Sas 84. Baratxurie, urte guziko
janarie (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1133. Janariak etxean ez bezalakoak zirela. Larre ArtzainE 113. Hain janari
garestiak. MEIG IX 98.
v. tbn. (Para autores septentrionales del s. XX): CatJauf 14. Zub 117. Etcham 145. Mde HaurB 68. Xa Odol 145.
Casve SGrazi 138.
 (Fig.).  Ardietsiko tutzue zuen izpirituetako janhari hagitz ezti eta zaphoretsuak. ES 187. Ene arimeari ukatu
2
dotrina argi ta yanari bear bear oneek. Añ EL 109. Eman janari zure gogapen eta gogo txar guztieri. MAtx Gazt
55. Oraingo irakurle arruntaren janaria. MEIG II 57.
- JANARI-EDARI. (Pl.). Comida y bebida.  Jasta begiz oraiko janari-edariak. HU Zez 66. Su ederra ta janari-
edari gozuak ikusitta. Altuna 57. Lengoan bialdu nizkitzun janari-edarien zor-agiria aldean dijoakizu. NEtx Nola
14. Janari-edari onuragarriak bereganduaz. Erkiag BatB 80.
- JANARI-GAUZA. Comida, alimento.  Zernai janari-gauza, / naiz eratekoa. Echag 260. Bukatzen bazaio iriña
edo beste janari gauzaren bat. Izt C 225.
- JANARI-GELA (Lar  H, Añ). Despensa.  Ez dakate janari gela txarra! Sor AuOst 95.
- JANARI-LEGE. Tipo de comida.  Baitegiko janari-legea beretzako oso urria ta ganoragabea zen. Etxde JJ
183.
- JANARI-NAGUSI. Despensero.  Iosepek manatu izan zuen bere ianhari nausia. Urt Gen 44, 1 (Ur morroi
nagusi, Dv, Bibl etxe-gizon, Ol otsein-buru, Ker etxezain).
- JANARI-TOKI (Urt, Hb ap. Lh). Despensa. "Columbi cellares, janharitokitako usóak, [...] ganbaretako usoak"
Urt IV 381.
- JANARI URRI. "(L), dieta" A.  Biharamunean nahi du sangratu eta yanhari hurrian egon. Dv Dial 76 (It
urribizan, Ur janurrijan, Ip jangabian).
- JANARIZKO. "Arnorik etzuten arren, bazuten bedere janharizko nasaizia, bien qu'ils n'eussent pas de vin, ils
avaient du moins abondance de nourriture" Dv.
janaridun.  Lleno de alimentos.  Indarza eman behar digun mai janariduna. Mb IArg I 271.
janarikor.  Sustancioso.  Labeguerie deputatuaren eta Errekart zenaturraren mintzaldiak izan direla Baionan
mamiz janharikorrenak. SoEg Herr 6-6-1963, 1.
janario. v. janari.
janaritegi (Lar  H, Hb ap. Lh). 1. Tienda de comestibles. "Abacería" Lar. 2. Despensa.  Eruan eban
Pilander-ek ene mutilla janarittegira. Otx 169. Janaritegiko giltza itxi beist, mesedez. EgutAr 16-11-1958 (ap.
DRA). 3. Restaurante.  Janaritegiak, kafetxe izugarri edatsuak, antzoki ta zine-aretoak. Erkiag BatB 170.
janaritu (Lar, Añ, Izt, H, A; ianha- H (L, BN, S)). 1. "Alimentar", "mantener, alimentar" &c. Lar y Añ. "(Dar
1
de) comer" Añ. "Mantener" Izt.  Gu aberastu, zoriondu, sendotu ta janarituteko. Añ EL 91. Zuk janaritu
zenduan zeure bularreko ugatz gozoaz. Añ MisE 12. Belar eta ostoakin janaritzen dira. Arr GB 72. Etorkizunari
parrez begira, itxaropen gozoz janaritzen. Ag G 148. Esnez janaritzeko / etxeko guztiok. Enb 161. Lur berak
janaritzen ditu. Munita 141. Abereak janaritzen ari zan egun batez. Etxde JJ 67. Ganaduak janaritzea, kristauena
baño zallagoa da. Oñatibia Baserria 66. En DFrec hay 2 ejs. v. tbn. Itz Azald 97. Lek SClar 121. Ibiñ Virgil 70.
 Beribilla janaritzen zuten artean. Etxde EG 1950 (11-12), 17.
 (Fig.).  Gaztetan janaritu zituzten maitakerizko griñak. Etxde JJ 110.
2. "(V, G), devenir une nourriture. Guretzat sakramenduan ianharitu da" H.
janaritza.  Alimentación.  Jan banatze edo janaritza. Oñatibia Baserria 66. Bai-janaritza kontuan beti gogoan
euki bear diranak ondo ikasi. Ib. 66.
janarizain (Lar  H), janarizai (Lar  H). "Despensero", "guardamangier, el jefe" Lar.
janartor. v. jaun.
janba (AN, B; O-SP 223, SP (sin trad.), Dv, H), janga (AN), jama (G-nav). Ref.: A (janba, janga); Ond Bac
(jama); Iz Als (jamaz); Izeta BHizt2 (yanba).  Balido. "Jamaz doo ardiya, está balando la oveja" Iz Als. "Balido
baten mende.
del ganado lanar. Aitut ardi baten yanba" Izeta BHizt2.  Zeren ahuntzak ere halatsu egiten baitu bere janba. ES
384. Emaiten baitute aditzera zer muetetakoak diren, batzuek janbaz, bertze batzuek marrumaz. Ib. 168.
Andresaroko ardien yanba (AN-5vill). Orreaga 71. --Zer egiten dik ardiak? --Ardiak janba: bee! bee! Lf Herr 3-
8-1961, 4.
- JANBA EGON. "Balar, janga egon (AN)" Añ.
janbaka (B ap. Izeta BHizt2; A). "Janbaka ari da bildotsa, la oveja está balando" A (s.v. janba). "Dando balidos.
Ardi oiek yanbaka" Izeta BHizt2.
janbatu (H).  Balar.
janbide (Ht VocGr 328, Lar, Añ, Lecl (y-), Arch VocGr (y-), Dv, H).  Apetito. "Apetencia, apetito" Lar. 
Badukela ondoan zer yan gabe yan-bide. Gy 4. Jan-bidea ttipitzen abiatzen bazaio aziendari. Dv Lab 261. Gosea
edo bederen janbide bat gaitza. Othoizlari 1954, 22.
- JANBIDE ONEAN. Con gusto (comer).  Agrada bekitzu eta jasta zaitzu, janbide onean, zure andrearekin.
"De bon appétit". Darthayet Manuel 351.
janbier.  Enero.  Ianbieren hamabortzean. INav 160.
jandalo. v. JAN ETA LO.
jandarme. v. jendarme.
(jando). "Tieso, erguido, apuesto [...]. Tan jando equivale a tan terne, tan fresco, tan tieso (Valle de Anué,
Pamplona, Cuenca y Tierra Estella)" VocNav.
jandone. v. jondoni.
jandu (Izt).  Alimentar. "Mantener" Izt 70v.  Arrain bigaz bost milla gizon [...] jandu edo mantenidu
zitubalako. fB Ic I 178. Umiak jandu, jantzi [...] ta lagun artian bizi izaten iminteko. Ib. 142.
janedankeria. 1. Gula.  Aragikeria, asarrekeria, janedankeria. KIkG 41. 2. Comilona.  Gabiltzan zintzo
egun-argiz bezala: ez jan-edankeria eta hordikeriatan. IBe Rom 13, 13 (IBk jan-edankeria; He jankorretan).
janegi.  Exceso de comida.  Jan gabeak hiltzen, eta janegiak ere. EZBB II 9.
janere. v. janari.
janetatze.  Alhelí. "Violier, janetatzia" Alth Bot 24 ( A, que copia sin corregir la grafía -ts- que da Althabe).
jan-etxe. v. jatetxe.
janez (V ap. A; Lar, Añ, H). 1. "Inedia" Lar y Añ. "1. état de quelqu'un qui n'a pas mangé et qui éprouve la faim.
Nere janezetik dator nere argaltasuna. 2. abstinence. Janeza gordetzea, garder l'abstinence [...] id. garder la diète"
H. "Dieta" A, que cita a Zavala.  Egun gutxiren buruan iltzen da janezaz. Mg CC 209. Egun askotako jan ezak
naduka aginte gabe. VMg 51. Sabelaren jan ezaz argaldu. Ib. 60. Ay ta ene gosekadak! / Nik yanez au bayaroat /
laster egin bear yoat / emengo egotaldia. Zav Fab RIEV 1907, 530.
2. "(Adj.), qui n'a pas mangé" H.
janezin.  Imposibilidad de comer, falta de apetito.  Palta bagako buruko alaak, jan ezinak, lorik ezinak ta
beste asmau legizan gorputzeko gatxak. fB Ic II 293.
janfari.  Hura beno lehen heltürik, baziren han bizpahirur janfari aragi zathi bederari bürüz. Eskual 7-2-1913,
3 (DRA traduce "comensal").
janfutre. v. jaunfutre.

baten mende.
janga. v. janba.
jangabe (S ap. A; Lar, Gèze, H), janbage (Lar, Añ).  "Inedia" Lar y Añ. "Ahilarse así, [...] janbageaz
kordebagetzea" Lar. "Diète" Gèze. "Abstinencia, dieta" A.  Iangabeak eta gorputzeko sebadurak hura akabatzen
zuten. SP Phil 500. Ala irauten du urte askoan bizitza bestela jan gabeaz galdu bear zana. Mg CC 219. Eritarzün
hoiek nahi die jangabe handia eta denbora hanitx. Ip Dial 79 (It urribiza, Ur janurri, Dv dieta). Eman behar zaiko
pürga eta jangabian edüki. Ib. 76. Ikustekoa zan noski nire etxeko yan-bagea. Or Tormes 85. Jan gabeak hiltzen,
eta janegiak ere. EZBB II 9.
jangabeko, janbako.  Falta de comida.  Ta sabela ilten yan bakoak. Zav Fab RIEV 1909, 34.
jangabetu. "Jeûner" VocS.
jangai, jankai (A, que cita HeH), jangei. 1. Alimento.  Udare, txermen, mats eta beste jan-gai guziak. Mb
IArg I 119. Garagar, olo ta jankai guztijak. Mg PAb 149. Egorratzu haukiek auzoko herri eta herrixketarat, eros
dezatentzat iankai. HeH Mc 6, 36 (Lç ogi, He jateko behar dutena, Dv zerbait jateko, Ker, IBk, IBe jateko). Jankai
guziak gooraka zijoazen garaian. TAg GaGo 91s. Guda eta jan gaiak gureganatuko baditugu. "Materiales bélicos
y alimentos". EAEg 2-4-1937, 1411. Gobernuak ez luke nahi jan-geiak kario izan diten. Herr 1-10-1959, 1. Amak
egunoro bezela jangaiak benedikatu. Osk Kurl 56. Jangairik ez badago, akabo da besta. Xa Odol 150. Ondoren
aparia, / bazan naiko jan-gai. Insausti 270. v. tbn. And AUzta 124. Ibiñ Virgil 71. AZink 14. Jankai: Uzt LEG I
218.
2. Sustancia componente de un alimento.  Janariak, jan-gai auek dauzkate: ura, proteina, gantza, grasa edo
koipea [...] eta bitaminak. Oñatibia Baserria 67. Jan-gai edo bizi-gaiak eta oiek onartzeko gorputzak duan era.
Ib. 79.
jangaitz (L, BN ap. A; T-L), jangatx (V ap. A). 1. "Incomible" A, que cita a Mg. "Immangeable" T-L.  Ogi
biguna erakutsi ta emonaz birzaiz eginiko balz ta jangatxa. Mg PAb 125. 2. "Malaisé à manger (S)" Lrq.
jangale.  Apetito, ganas de comer. v. jangura.  Apariak on dagizutela / il baduzute jangale. Or Eus 36.
Jangalez edo aragi-atsegin griñaz datzazanak, euren atsegin ameask orretan burutu daroez lenengotan. Ibarg
Geroko 29.
jangar (V-ger ap. A), jankar, jakar (V-gip ap. A).  Inapetente. "Parco en la comida" A.  Morroskoren aldekoa
ala Bekosolotarra dogu gizon barritsu ta yankar au? A Latsibi 149. Gizonak, jankar da nakar, soñeko baltzak
jantzirik. Ag Kr 206s. Jose, jangar, zurbil, ta indarge, lumea berritzen dagoan txori baten gisa, zearo mututurik
zebillen. Ag G 143. Jangar ta makal [...] zearo urtu zan karnabatxoa. Ag EEs 1917, 212s. Guztiz barreiatuta
nengoen, eta guztiz jangar. Txill Let 52.
- JANGAR-NAKAR, JANKAR-NANKAR. Mostrando poco apetito, rechazando la comida.  Presaka nebillela
ta agur egin nien [...] ikatzezko atzapar zikin aiek kutsututakoa ezin janaz jankar nankar muxinkerian ez
ibiltzearren. Garayalde Elezar 78.
jangarka (V-gip). Ref.: A Apend; Elexp Berg.  Inapetente.
jangarkatu. "Volverse inapetente" Elexp Berg.
jangarri (AN-ulz ap. EAEL 129; Añ). 1. Alimento. "Comestible, cosa" Añ.  Zer egin dezu udan negurako
jangarria bildu gabe? VMg 78. Botatzeko [leoiari] jan garritzat gizon gaiztagiñak. Ib. 41. Ontzian zirian ogi,
aragi, urdai ta jangarri guztiak. Añ MisE 192. Ehortzi gabeak, ihiziek jangarri. Prop 1885, 222. Jangarri berriz
baba ta ogia. AEF 1927, 92n. Astoaren jangarrie, berekigabekerie (AN-ulz). 'Orrek beartzen jatera'. Inza
NaEsZarr 1123.
2. "Mangeable" H.  Urdamutur iangarriak landatzen zituen. Ibiñ Virgil 110.
jangartsu (G-azp-to), jangartzu (V-ger-m, G; Añ; -rz- Mg PAbVoc, Izt, Dv (V)). Ref.: A (jangar); Iz To; Elexp
Berg; Gte Erd 143.  "Inapetente, mal comedor; se aplica regularmente a la inapetencia de las bestias" Mg
PAbVoc. "(Ruín) comedor (V)" Añ. "Mal comedor, inapetente" Izt. "Parco en la comida" A (s.v. jangar).
"Jangartsue da, es de poco comer" Iz To. v. 1 gartxu.  Jan sarrija, jan gartzu. Mg PAb 121. Ain dago jangarsu
edo desganadurik. Astar II 231. Buruko miña. Nekez betea. Jangartzu. Txill Let 141. Atuna ez da egon jatera
baten mende.
(jangartzu egon da). Berriat Bermeo 391.
jangartsutu, jangartzutu (A, s.v. jangar).  Perder el apetito.  Jangarzutu da gure lauoñekua. Mg PAb 89.
jangartxo, jankartxo.  Dim. de jangar.  Goseturik egozan geienak, ia guztiak gogo andikoak, Lantegi Jaubea
bakarrik jankartxoa. Ag Kr 143.
jangartzu. v. jangartsu.
jangatx. v. jangaitz.
jangei. v. jangai.
jangeiko. v. jaungoiko.
jangela (AN-gip).  Comedor (de una vivienda, de un restaurante, etc.). v. jantoki.  Erretore jaunarekin jan-
gelara bildu zan. Muj PAm 49. Jan-gela ondo apaindutako bat. ABar Goi 14. Babestuendako jan-gelak ipiñiak
izan ditezen. EAEg 14-11-1936, 296. Ziaro dotoretuta itzuli zen jangelara. Etxde JJ 203. Ontziaren gaña miatzen
ari zala, leio batetik beera kaleko jendea ikusi zuan jan-gela batean jaten. Anab Poli 44. Jo nuan kantina edo jan-
gela zegoaneko artara. Anab Aprika 62. Jan-gelako mahia. Osk Kurl 58. Jan-gela ta egon lekua dalakoa. Lab
SuEm 176. Jantokira joan. Jan-gela polit bat, oso txukuna, baiña batere lujo gabekoa. JAzpiroz 35. Soziedade eta
Ampo lantokiko jangelan. Insausti 28. Jangelako lanak amaitzen giñunean, geuk jaten genduan. Albeniz 64. Jan
gelan sartzen denean. MEIG IX 111.
jangia. v. jangu.
jangile. 1. "(Lf Eskual), vorace" Lh.  Hain baititu [lihoak] erroak jangile. Lf GH 1924, 392 (cf. JE ib. 392n,
que duda del empleo efectivo del término, aunque se desdice en la pág. 578). 2. "Cocinero" Etxba Eib.
jangin. "(V-gip; FSeg), recolector de alimentos" A.

- JANGINEN. "Jangiñen da, está recogiendo alimento (para el ganado)" A.
jangiro. 1. "Désireux de manger" Dv. 2. "(G, AN, L), tiempo que convida a comer" A.
jangizon (G-azp). "Las [morcillas] muy gruesas que reciben el nombre de jangizon o jaungoikua" JMB AEF 1928,
18.
jango. v. jangu.
jangoiko. v. jaungoiko.
jangose.  Voraz, comilón.  Jangose ez bestena! Lab EEguna 95.
jangu (V-arrig, AN-arce, S, R-vid), jangia (S), jango (Sal), jangi (S), xangu (A Morf 139). Ref.: A (jango, jangu);
EI 166; Lrq (jangia, jangu). 1. Comedor. "Salle à manger" Lrq. 2. xangio. "Lugar de pastos, pastizal" A Apend.
janguez (V-m ap. A), januez (V-oroz ap. A). "Petardista, pegote" A.
jangune (AN-erro ap. EI 163; T-L).  Comedor. "Mangeure" T-L.
jangura (V, BN ap. A; Dv). 1. (Sust.). Apetito, hambre.  Neke latzak kentzen edo nasten dio loa ta jangura
guzia. Mb IArg I 185. Euren janguriak geituko leukiala neuria. Mg PAb 131. Ordu biak ziran bada ta eneutson
yangurarik sumatzen. Or Tormes 67. Jaki-ondakiñ billa piko ta piko janguraz ebiltzan artean. Erkiag Arran 122.
Neuk neroian jan-gurea. Bilbao IpuiB 136.
2. (V, BN-baig ap. A; Dv). (Adj.). "Désireux de manger. Ez naiz jangura" Dv. "Jangura da (V), tiene apetito.
Eniz jangura (BN-baig), no tengo apetito" A.  Jalea ta jangura, ezkontzeko geratu ziran doterik ez ta. (V-m).
baten mende.
EZBB II 9.
janguratxo, janguratxu.  Dim. de jangura.  Badaki ba berorrek, neuk be... jan-guratxua, Jauna, jan-
guratxua! Bilbao IpuiB 70.
janiza (L, B, BN-lab; Lar, VocBN (y-), Dv, H; ianh- H). Ref.: A; Izeta BHizt (yaniza). 1. "Hambre [...] canina"
Lar. "Faim canine, appétit désordonné, qui rend malades les personnes qui en sont atteintes" VocBN. "Hambre
canina y duradera" A.  Janhizarik ez badu zerriak, eman phazkan, bi egunez, sofre lili lipher bat. EskLAlm
1909, 7. Eta Joanesen janiza orai! Barb Sup 101. Gero jabalduko duk hobeki janiza. Ox 119.
2. (A). Odio, aversión, rencor.  Eskualdun giristino arnegatu dohakabe zenarentzat gehiagoko janizarik ez
aiherkunderik gabe. HU Aurp 173. Janhizarik, jazarkunderik ez dugu nehorendako. EskLAlm 1910, 5 (ap. DRA).
Gure odolekoen erro, auzoen eta etsaien janizak ahulduko ez duena. JE Bur 212.
3. Tendencia; vicio.  Gaizkirako duten janhiza izigarriaz. Eskual 28-2-1908, 1. [Idi saheskariak] baztertzeko
janiza badute. Herr 19-3-1959, 1.
 Deseo.  Lanek zioten bakarrik manatzen etxetik atheratzeko, ez [...] elhekatzeko janizak. Lf ELit 298. Baditake
ezkont-janizak burua nahasi dion mutzurdin gaixoari. Ib. 318.
4. (Adj.). Apetitoso. "Haragi hau yanize dago" Izeta BHizt (s.v. yanosoa). v. janosa.
janka.  Comiendo.  Ikus detzagun damnatuak ifernuan, beren estiren erdian, elkarri janka, elkar iretsi nahiz.
Dv LEd 232.
jankada (G-azp).  Comilona.
jankai. v. jangai.
jankal.  A cada comida.  Bakhotxari eguneko emaiten diogun neurria ez zela gizon sendo batek jankhal
hartzen duenaren erdia ere. Prop 1886, 211.
jankar. v. jangar.
jankara. "(L, Atheka), appétisant" Lh.  Azkurri jankarenez eta arnorik hurrupagarrienez bethia. Atheka 16. Ogi
hasia yankara. "Le pain entamé invite à manger". Ib. 198.
- JANKARAKO. Apetitoso.  Denbora laburrik barne hartzen baitute landarek jankarako moldea. Gatxitegi
Laborantza 42.
jankari. "Iankaria (BN), rongeur, qui mordille. Har iankaria, ver rongeur" H.
jankari. v. janari.
jankatu (BN-mix, S; H). Ref.: A; Lrq. "Iankatzea [...], mordiller, ronger. [...] Phentze ardiek iankatua, pré ainsi
brouté par les brebis" H. "Mal comer. Se dice de un animal que echa a perder más hierba de la que come" A. 
Beste zunbait pasioneren harra emeki emeki bihotza jankaturen. AR 65. Eta heien hitzak yankatuko du min-biziak
bezala. TB 2 Tim 2, 17 (Lç alhako duk, He baratxe-baratxe irabaziaz doha, Dv emeki-emeki bide eginez dihoa).
Zuen aldagarriak harrez yankatuak dire. TB Iac 5, 2 (He janak, Ol yota, Ker, IBk janda). Behiaren erdia [tigreak]
jankatua zen. Prop 1881, 203.
janketa (H, A Apend, T-L). 1. "Repas copieux, où l'on mange tout son appétit et souvent au delà. Egin ginuen
ianketa bat gaitza [...]. Ianketetan dabillana, hoiz hiltzen ohi da" H. "Bâfre", "festin", "mangerie" T-L. 2. En
busca de comida.  Atzemateko yanketa zohana. Hb in BOEl 132.
jankide, jankidi (Darric ap. DRA), jakide.  Comensal.  Hari beha denaren khostuz mundian / bethi danik izan
dela jankidia. Arch Fab 77. Gaztetzaro-ogitik yakide ninduken. 'Quien partió contigo, a una mesa sentados, el pan
de juventud'. Ldi BB 82.
jankidin. 1. Dispuesto a comer.  Zeruan, dohatsuen begiak, beharriak [...] arima eta gorphutza asean bezala
egonen dire. Asean bainan sekulan bethedurarik gabe. Beti hazkurri ausarkirekin, beti nasaitasunean igeri, baina
beti harkidin, beti kasik jankidin eta edankidin. Dih MarH 312.
baten mende.
2. jankiden. Que se debe comer.  Ogi hasia jankiden, lan hasia inkiden. Zerb GH 1936, 309.
jankin (S, R), xankin (R). Ref.: A (jankin, xankin); Lrq.  Resto(s) de comida.  Txakurraren xankinaren xaten
nago. Mdg 154.  "Xankin (R-uzt), roedura" A.
- GOSE-JANKIN. v. gose.
jankizun. "Mangeable. Arrano haragia ez da jankizun" Dv.  Ondarrak, baiño, guriak ziran, / oraindik ere
jankizun. Or Eus 235.
janko. v. jainko.
jankoi. 1. Glotón, comilón.  Zerbeit huts egiten dutenean, ahotik hatzemaiten ditugu, guziz jankhoiak
direlakotz. Prop 1886, 282. 2. (AN-erro), xankoi (Ae). "Ona yateko" (AN-erro) EI 328. "De buen gusto, comible"
A Aezk.
jankor (H). 1. (Sust.). Banquete; comilona. "Gourmandise, mangeaille. Ibill gaiten honestki, ez iankorretan eta
hordikerietan" H.  Ez da han ikhusten banitaterik, dosteta errhorik, yankor eta edankor sobraniazkorik [...]
baizen. He Phil 396 (SP 392 bankezietan). Lakhet dute jankorretan lehenbiziko plazak izatea. He Mt 23, 6 (Lç
banketetan, TB gonbidantzetan, Dv, Ur, IBk afarietan, Ip apairietan, Ol oturuntzetan, Ker bazkarietan, IBe jai-
otorduetan). Ibill gaitezen honestoki, [...] ez jankorretan eta hordikerietan. He Rom 13, 13 (Lç gormandizetan,
Dv aseketetan, Ker jan-edanetan, IBk jan-edankerietan).
2. (Adj.). Apetitoso, digno de comerse.  Nahi duten aphaintze guziarengatik, ez dute tankou hartarik behinere
deus jankorrik atherako. Prop 1899, 64.
jankote. "(V-al), inapetente" A.
jankui (L-ain ap. A), jaunkui (-kh- BN-baig ap. A). 1. "Calabaza amarilla comestible" A. 2. Melón.  Yaten
genitun arraiki, luzker, yankui, porru, kipul ta baratxuriak. Ol Num 11, 5 (Dv meloin, Ker meloi).
jankuntza.  Acción de comer.  Komunio santa da animaren jankunza, ta jankunz eta jate Adanen jate
galgarriak kendu zigun argia ematen diguna. Mb IArg I 268.
janleku (V-arr-oroz-och-m, B; Urt V 267), jaleku (Lar, Añ). Ref.: A; Izeta BHizt (yanleku). 1. Comedor.
"Comedero" Lar y Añ. v. jantoki.  Zelangua oi dan baserri etxeko janlekuba. Mg PAb 103s. Samuelek Saul jan-
lekura berekin eraman eta maiburuan ipiñi zuen. Lard 155. Iruditegiak aurkeztatzen du jan-lekuba ostatu
moldakaitz batean. Sor AuOst 69. Babestuen lo-leku eta jan-lekutzarako izango dira. EAEg 22-11-1936, 364.
Dutxetako lekuak, janlekuak eta abar egur da olez egiñak daukez. Gerrika 253. En DFrec hay 2 ejs. de janleku.
2. Pastizal.  Ardiak janlekuari onetsi degioten artean. Izt C 229. 3. Restaurante.  Da otz egiten eban, da
tripa utsik gañera, subertie izan eben inguruko janlekuok. Gerrika 244.
janordu. v. jatordu.
janosa (B ap. A), janoso (y- B ap. Izeta BHizt).  "Apetecible" A. "Cosa apetitosa" Izeta BHizt.
jansenismo.  Jansenismo.  Nahi bezenbat etsenplu baginuzke gure kantuetan, hala-nola Euskal Herria
denbora batez hunkitu zuen jansenismoarenak. Larre ArtzainE 284.
jansenista.  Jansenista.  Protestanten heresia eta jansenistena. Elsb Fram XI. Jansenistak, behinere agertu
diren heretikorik kaltegarrienak. Arb Igand 109. Jansenisten izurriak kotsatua. Lf ELit 143. Jansenisten iritzia
baino askotaz zabalagoa behar agian. MIH 246. v. tbn. Zerb IxtS 110. Jantsenista: GH 1930, 277.
janso. v. gianso.
jansurtu. "Esclavina, vestidura larga de peregrinos, luzonka, jansurtua" Lar.
jantasun.  Gula.  Begira ezazute bada zuekgatik, zuen biotzak bete ez ditezen jantasunaz <-tazun->,
erantasunaz. Oteiza Lc 21, 34 (Brunet jalekeriaz).
baten mende.
jantegi, jantei (ianthei H), xantegi (R). Ref.: A (xantegi); Iz R 397. 1. Pesebre, comedero de animales. "Les
râteliers où mangent les moutons" H. "Duerna, pesebre de madera" A.  Jesüs-Krist barrüki batetan sorthü dela,
eta ezari aberen jantegi batetan. Bp II 17.
2. (Urt V 267, H), jategi (Lar, Añ, H), jantei (V-gip ap. Etxba Eib; ianthei H). Comedor. "Comedero" Lar y Añ.
 Jantegiko pilar ikharagarri batzu inharrosi zituen. Zerb IxtS 49. Lantegiko jantegian. Mde Pr 146.
3. Pastizal.  Ateratzen ditu [ardiak] beren belar-era edo jantegira. Mb IArg I 372.
jantegitxo, jategitxo (Lar). "Comedero de pájaros" Lar.
jantei. v. jantegi.
jantoki (G-bet ap. A; Urt V 267), jatoki (Lar). 1. Comedor. "Comedero" Lar.  Jantoki berean [...] hau guzia
ta beste zenbait gauz esan [Jesusek]. Mb IArg I 340. Alaba al zan ondoena apainduta, jan tokira bialtzeko. Lard
398. Bere etxeko jantokian. Itz Azald 112. Iruditegiyan, etxe on bateko jan-tokiya. EEs 1920, 175. Yantokiko
maitik. Kk Ab II 72. Gizarte Laguntzaren jan-tokietan otorduak egiñaz. EAEg 20-10-1936, 93. Jatoki
Arduradunaren egitekoa. "Encargados de comedor". Ib. 5-2-1937, 987. Jantoki polita, lau lagunentzako
maitxoekin. JAIraz Bizia 22. Etxe-barruko jatokia. NEtx Antz 73. Etxeko logelarik onenak eta jantokia. Erkiag
BatB 133. En DFrec hay 6 ejs. de jantoki. v. tbn. JAIraz Bizia 115. Anab Poli 53. Zendoia 186. Jatoki: EgutTo
1921, 272 (ap. DRA).
2. Despensa.  Etxekoak darama dispensa edo jantokira. VMg 12.
3. Comedero de animales.  Yantoki alez betea! Ldi BB 36.  Ni izandu naiz egazti mota guztien jantoki, aterpe
ta logela. Ag G 211 (habla un árbol).
4. Restaurante.  Ba doaz jantoki batera. Erkiag BatB 176. Jantokira joan. Jan-gela polit bat, oso txukuna,
baiña batere lujo gabekoa. JAzpiroz 35. Goazen Getarira. Oso jantoki ona ezagutzen det. Albeniz 170.
jantordu. v. jatordu.
jantsi. v. jantzi.
janturuntza (SP), jantorontze, jantoruntza. "Ianthurunza (O), othurunza, repas" SP.  Heierri emaitera yohan
tzen yanthorontze edo banket sakratuen hark zonbat garbitasun grinaitzen zuen. KadBet 165. Zonbat girixtino
ahul, zeruko etxe-phartea saltzen eta galtzen dutenak janthoruntza edo ase baten gatik. Ducq 185.
jantza. v. dantza.
jantzabal.  Capa.  Urrezko jantzabal (kapa) ederra zala. Altuna 91. Jantzabala zabaldu. Ib. 91.
jantzaile (V-gip ap. Etxba Eib), jantzale (AN-ulz ap. Iz IzG).  Comedor, que come. "(Lanius collurio),
kardiñeru-jantzalle" Arzdi Aves 163. "Comensal. Azkenengo afaixan, amairu ziran jantzalliak" Etxba Eib.
"Ollojantzalea, el que come gallinas (AN-ulz)" Iz IzG. v. jale.  Itxaso sagraduba, / udarik gabia, / amaika biar
duben / gizon-jantzallia. Arrantz 26. Itsas artz gizon jantzalleak zirudien. Ag Kr 14. Sardiña-jantzaleak,
Iribaskoak. Or Eus 63.
jantzako.  Simulacro de comer.  Jaaten dabee lagun guztijak [Jangoikuak debekaurik eukan aragitik] eta
erregututen deutsee edolabere jantzakua egijala. JJMg BasEsc (ed. 1845), 148.
jantzarazi (H), jauntzarazi (Dv, H), jauntserazi (S ap. Lrq), ja(i)ntziarazi, jantzierazi, jantzierazo (H).  Hacer
vestir(se).  Yauntz-arazi zion arropa xuri bat. Lg II 270. Orgátik tratatuzué Jaun dibinoa érogisa jaintzíarazirík
mánta edo trésena xuribát. LE Doc 162. Soñekorik obena janzierazo zion. Lard 32. Jauregiko guztijai be baltzez
jantzi erazo eutsen. Otx 93. Jauntzarazi ziozkan Esauren soineko batzu. Zerb IxtS 23. Europako neguak jantzi-
arazi zizkien soiñeko berogarriak. NEtx LBB 33. Sakristitik [tunika] artuta / zidan jantzarazi. Zendoia 40. v. tbn.
Jantziarazi: Ir YKBiz 488. Jantzierazi: Zait Sof 144. Or Aitork 391.
 jauntzierazo.  Beltzez jauntzierazo oi zituan aldareak ere. AA III 465.
jantzarazle, jauntzarazle (Dv). "Celui qui fait endosser ou revêtir" Dv.

baten mende.
jantzarazo. v. DANTZA-ARAZO.
jantzi (V, G, AN-gip-larr-5vill-ulz-ilzarb, BN, R; Izt (y-), Dv (V, G), H; -nz- Mic 10 (xansi), Lar, Añ), jauntzi
(AN, L, B, BN, S; Urt II 332, Izt, Dv, H; -nz- B, BN-baig; Lar, VocBN (y-), VocB (y-)), jauntsi (S; SP, Arch VocGr
212, Gèze; -ns- L-ain, S), jantsi (Dv (AN-mer)), jaintsi (Dv (AN-mer)), xantzi (AN-olza), jaantzi, santsi (Sal).
Ref.: Bon-Ond 157; A (jantzi, jaunsi, jauntsi, jaunzi); Lrq (jaunts); Iz ArOñ, UrrAnz, Als (yantzi); Etxba Eib;
Holmer ApuntV; Echaide Nav 302; Elexp Berg; ZMoso 72; Gte Erd 179; Izeta BHizt2 (yauntzi).
 Tr. La forma documentada en la tradición vizcaína, guipuzcoana y alto-navarra es jantzi. Los autores
septentrionales y algunos alto-navarros emplean jauntzi (que tbn. aparece en Aguirre de Asteasu, alternando con
jantzi). Hay jauntsi en Tartas (Onsa 47), Eguiateguy, Archu (Fab 123), ChantP, Inchauspe y Mirande (Pr 165),
además de en Larreguy (I 196) y Pouvreau ((Phil 277), poco seguro éste en cuanto a las sibilantes). El baztanés
Echenique (Cant 5, 3) emplea yauntzi. Lizarraga de Elcano utiliza jaintzi (Orden 33) y jaintsi (Ong 132r). Hay un
ej. de yauntzi en un texto de Ulzama (CatLiz 945), y de santzi en el salacenco Garralda. Jazte, que aparece ya en
Lazarraga, es la forma de sust. vbal. más usual en la tradición vizcaína y guipuzcoana; tbn. en algo menor medida
jantzit(z)e, que se encuentra además en el alto-navarro Beriayn, y cuyo uso parece decrecer desde mediados del s.
1
XIX. Janzte aparece en Añibarro (EL 88) y en autores vizcaínos del s. XX (tbn. en Mde HaurB 64 y Aresti Ipuin
83). La forma de sust. vbal. que corresponde por lo general a jauntzi es jaunzte; hay algún ej. de jauzte en Orixe
(Tormes 119). En DFrec hay 142 ejs. de jantzi y 10 de yantzi, todos ellos meridionales, y 6 de jauntzi,
septentrionales; hay además 6 de jazten, uno de janzten y uno de yazteko.
I (Vb.). 1. Ponerse (una prenda); vestir(se). "Armaturam induere, arnesa, armak jauntzi" Urt II 332.
"Encamisarse [...] atorrak janzi" Lar. "(Aunque la) mona se vista de seda, mona se queda, tximua sedaz janzia,
tximua da" Ib. "Beltz jantzita etorri zan (V-arr, G-goi-azp), beltzez jantzita (V-arr, AN-gip)" Gte Erd 179. Harriet
da además jaztea, jatzi, donde la segunda forma parece una deducción errónea a partir de la primera. v. beztitu.
 Tr. Documentado desde Leiçarraga, es de uso gral. al Sur, y menos frecuente al Norte, donde sí parece ser gral.
en el sdo. de 'ponerse (una prenda)' (cf. beztitu). Con el significado de 'vestir (a una persona)' es frecuente en los
textos meridionales, p. ej. en la expresión del catecismo biluzia janztea, 'vestir al desnudo' (v. Bet (infra), CatBurg
32, Cb CatV 46, Añ CatAN 42, KIkV 81, etc.). Es el término más usual para 'calzar(se)' y 'poner(se) un tocado' (v.
infra).
 Lope Jançia (1360). Arzam 297.  Ekharzue arropa prinzipalena, eta iaunz ezozue. Lç Lc 15, 22 (He, TB, Dv,
Leon jauntzi; Oteiza, Ker, IBk, IBe jantzi). Oi eztot zerren azkero janzi / seda finozko kalzea. Lazarraga 1195v.
Lutua sarri jazteko. Ib. (B) 1193vb. Bostgarrena billosa janzitea. Bet 14. Zelan bainabil janzirik alan otza daukat
nik. RS 478. Atorra, zein Meza erraten duenak janzitzen baitu. Ber Trat 10v. Nahi eztuenak dei dezaten otso,
eztezala iauntz otso-larrurik. Ax 403 (V 262). Indazu xazten. Mic 12r. Apostol erdi jaunzi berak inguruan. Mb
IArg I 267. Zatarrez janzi edo estaliak. Cb Eg II 169. Yauntzi zituen arrantzatzeko utzi zituen soinekoak. Lg II
293. Zurezko zankhoari zetazko galtza dü jaunsten. Egiat 114. Bakotxak jazten dau al daben alkandoria. Mg PAb
153. Jauntzitzen dezula graziaren soñeko zuri ederra. AA III 274. Gazteak gazte gisan behar dire jauntzi. Dh 133.
Helik eliz-soñekoak janzi ziozkan. Lard 149. Aiñ ondo ez dalako jazten erregiña. AB AmaE 397. Jauntsiren dit
penitentzian jüstiziazko arropa xuria. Ip Hil 237. Neguko soinekoez beroki jauntzirik. Arb Igand 84. Jendia
geruago ta ederkiyago jazten da. Iraola 73. Apez-gei gazte bat, ja sotana jauntzia. JE Bur 144. Narruzko soñekuak
janzten ebezan. Altuna 24. Errukizko egintza da lagun-urkoa jaztea. Lab EEguna 98. Ibil-gonia jazten badabe.
SM Zirik 28. Azpeiti eta Zestuan luto gogorra jantzi zan. Uzt Sas 159.
v. tbn. (Para autores septentrionales) Jauntzi: EZ Noel 172. O Pr 394. Monho 68. MarIl 14. Dv LEd 268. Laph 91.
Elzb PAd 53. Jnn SBi 138. Zby RIEV 1908, 210. Barb Sup 39. Ox 156. Zub 65. Etcham 93. Lf in Casve SGrazi
10. Larre ArtzainE 60. Jauntsi: ChantP 284 (S).
 (Tras tema nominal nudo). Vestir(se) de. v. infra JANTZIAN.  Peregrino janzi zan. Cb Just 104s. Biurtu eban
zoro jantzirik. Itz Azald 34. An da poza koko janzteko. Kk Ab I 56. Naiz tximiño jantzi edo odoloste jantzi. SM
Zirik 103. Zalduna neskame jantzita. Etxba Ibilt 473. Aurretik paisano jantzita egoan morrosko ori, kapitan
jantzita, da gañera galako jantziagaz. Gerrika 231. Bi urterako da aingerutxo / jantzita [ibildeunean] ibiltzen
asten. Insausti 104. v. tbn. Ag Kr 186. Otx 125. Osk Kurl 185.
 (G-azp, AN-gip; Lcc, Lar, Añ, H), jauntzi (AN, L, BN, S), jauntsi (S). Ref.: A (jauntsi); Lrq (jaunts); Gte Erd
168. Calzar(se). "Calçar, janzi" Lcc. "Calzar, [...] zapatak janzi" Lar y Añ. "Oskiak jauntzi" A. "Anketan jantzeko
alpargatarik ez zeukan (G-azp), ankatan jazteko askapiñik ere etzun (AN-gip), ankan ifinteko barketarik be ez
zeuken (V-arr), etzuen espartinik zangoan paatzeko (B)" Gte Erd 168. Cf. Elzb Po 53 zapatak ezarri, Jnn SBi 143
abarkak ezarri, Bilbao IpuiB 52 oiñetakoak jarri.  Sandaleak iaunziak lituzten. Lç Mc 6, 9 (TB ezarri, IBk, IBe
eraman). Iaunzi tuela Merkurarren speroniak. Volt 197. Zapatak iauntzi berrian hersten du. Ax 490 (V 317).
Ekartzuz abarka ta oneen mantaak; baña zeuk janzi biarko deustazuz. Mg PAb 118. Espartin xar batzu erdi
jauntzirik. JE Bur 128. Oñetako barri batzuk jantzi bear dituan ume baten senera egon zan. Ag G 166. Abarka
zarrak jantzita. Enb 162. Zaldun-oski garbi dirdaitsuz yantzia. Markiegi in Ldi IL 9. Ene Semia, eutsi zapatak, /
jantzi eidazuz oñian. Canc. pop. SMitx Aranz 131. Antzezlariak olerki itsa oiuzkatzeko jantzi oi zuten oiñetako
berezia. Ibiñ Virgil 57. Abarketa berriak jantzi nituan. AZink 38. Zapatillak jazten. Albeniz 97.
baten mende.
v. tbn. Urruz Urz 37. Echta Jos 193. Goñi 24. Or SCruz 46. Otx 84. Osk Kurl 47. Uzt LEG II 87.
 jauntzi (A), jauntsi (S ap. Lrq). Poner(se) (un tocado). "Xapela jauntzi" A. Cf. txapela (kapelua, koroa, etc.)
2
jarri Sor Bar 84, Alz Bern 70, Anab Poli 40, imini Añ EL 235, ezarri Mattin 46.  Arantza zorrotzezko koroa
buruan janzita. Lard 455. Agaitik zeurorri koroi au, / Jantziko deutsut gaur aita. AB AmaE 146. Khoro galdua
ere erregeri jauntzi. Zby RIEV 1908, 606. Jantzitzen diyo bere koroia. Ill Pill 30. Kapelea jantzi ta lorea eskubetan
eroiala. Altuna 39. Eskuan jira ta bira zerabilkin kapela jantzi. TAg Uzt 197. Aralarrek tokilla jantzi dik eta euria
izango diagu laister. (G-goi). EZBB I 37. 1989-an, amargarren txapela jantzi zuan. Insausti 261. v. tbn. Kk Ab I
56. Altuna 39. Uzt LEG I 158. Zendoia 226.
 Poner(se) (gafas).  Fidatukiegi, esperantza erho baten biserak iauntzirik. Ax 143 (V 94). Betaurrekoak
jantzita. Etxde JJ 79 (cf. betaurrekoak jarri Erkiag Arran 91, lunetak ezarri EGAlm 1895, 44, l. eman Barb Sup
88).
 "Zilizioa jaztia" H.  Zilizijoz jantzita. JJMg BasEsc 128. Zilizio bat jantzi. Arr May 89.
 Urrezko medallea / jantzirik orduan. FEtxeb 140.
 Sekulan ezpatarik gerrian jantzi duan ibiltaririk bulartsuenaren armak. Berron Kijote 53.
 (Fig.). Adornar.  Griego ta Latiña ondo janzi ta apañtzeko edergarri asko billatu. Cb EBO 15. Gizona geien
jantzi oi daben lorea. AB AmaE 300. Bere titulu eta itz puztuekin jantzi oi du bere burua. Vill Jaink 130. Egilleak
zerbait jantzi du gertaera-aria. NEtx LBB 13.
 "Aldare bat nola baita iaunzten" H. "Egunero amalau oe janzten ziren (AN-gip)" Gte Erd 213.  Jantzi zion
Bernardok oe zuri ederra. Bv AsL 59. Maiak jazten. Ag G 51. Elizmaiak jazten. Ib. 297. Gero, oia jantzitakoan,
igoaleko usaia iza ten zuten lixuaz garbitutako trapuak. JAzpiroz 115.
 (V-ger-ple, G-azp). Ref.: A EY III 244; Gketx Loiola. "Tenéis la casa bien amueblada, ederto yantzita daukazue
etsea" A EY III 244.
 (V, G-nav ap. A; Añ). Herrar. "Herrar las caballerías [...] (V) zaldiak janzi" Añ.
 Ona bertsuok gipuzkeraz jantzita. Etxde JJ 5n. Latindar klasikoak euskeraz iazten. Ibiñ Virgil 23. Euskal itzez
jantziak agertu ziran pasodoble, fox, rumba, tango ta abar. NEtx LBB 293.
 Revestir(se), cubrir(se). "Enramar [...] tantaiez janzi" Lar. "Abotonado en los árboles y vides, motetua, motez
janzia" Ib. "Prender con fuerza las simientes y plantas. También la barba. Emuten zeban etzala ixa garirik erne
baiña azkenian jantzi ein dda. [...] Pistoi azkenian bizarra jantzi ein jakok" Elexp Berg.  Tr. De uso gral. al Sur.
 Arrosas janzirika / Birjinaen koruan (Pamplona, 1610). TAV 3.1.21, 121. Amerika zabalak / urrez janzirik <g-
2
> (1658). ConTAV 5.1.5, 92. Beltzez janzi zan zerua. AA I 521. Nigaiti aragiz yantzi ziñean. Añ EL 160. Bizarrez
oso jantzi danean. Ag G 367. Jantzi zuan lurra landarez. Inza Azalp 44. Untzez yantzitako osin zar artara. Or Mi
102. Baratza on bat zan Euskalerriya / landare onez jantziya. MendaroTx 141. Ordun eguzkiz yantzi zan / asaba
zârren baratza. Ldi BB 152. Bi sail jantzi ditu piñu azkarraz. Munita 113. Ez lurrak / jaunzten zituenak elhurrak.
Mde Po 88. Makilla narruz jantzia. Erkiag BatB 96. Landa kozkorrak, otez eta iratzez jauntziak. Ardoy SFran
191. Nere sorleku aztu eziña [...] / Porlan da burniz jantzi zaituzte. AZink 15. Izotzak arbolak zilarrez jantzi zituen.
MEIG IX 103. v. tbn. (Para autores septentrionales, en la var. jauntzi): Arb Igand 96. Iratz 61.
 (V-m-gip; H). Ref.: A; Iz ArOñ. Proveer(se) de, dotar(se) de; estar provisto de, estar dotado de. "Être garni,
pourvu" H. "Berriz jantzi zan, otra vez se puso bien (de ovejas)" Iz ArOñ.  Birtutez ederki janziak. Cb Just 4.
Bainan ez apezik / boterez jauntzirik. Monho 30. Zeugan esperanzia daukeenak janziko dira indarrez eta graziyaz.
1
Zuzaeta 117. Bateoan janzi jatan inozenzia. Añ EL 63. Jaunak ezurrez ta aragiz jantziak egin ginduala. AA III
349. Sustatu zuen gizon bat eta jauntzi Apostoluen Izpirituaz. MarIl 120s. Gaztetandik beaugu zentzuz ongi jantzi.
It Fab 259. Jainkoak doaiez janzia. Lard 365. Karlistak nai dute boto-diruz jantzi. AB AmaE 331. Ondasunez
yantziko ba litza. Or Mi 35. Eskolaz ondo jantziyak daude. Tx B III 134. Midaren beraren urre guztijakaz jantziko
baintz be. Otx 120s. Gañerantzeko agintaritza guziak, Euzko Agintaritza onek jantzi ditzake bada eskubide berriaz.
EAEg 17-11-1936, 317. Olermenez jantzitako bere bertso lillurakorrak. Etxde JJ 11. Oroimenez iantziak baitira.
Ibiñ Virgil 100. Izen horietaz jauntzi zituzten. Lf in Casve SGrazi 10. Etsaia indarrez jantzia. Alkain 65. Buruz
ere oso jantzia izan bear dala. Zendoia 123. Arrazoi dezu: bertsolariez / jazten ari da Goierri. Insausti 243. Ez
[...] horretarako behar bezain jantzia ez zegoelako [Felix Bilbao]. MEIG II 131. Lanak [...] biltzeaz gainera,
argibide ugariz jantzi ditu. MEIG III 58. v. tbn. Izt C 94. Ur Dial 93. Arr May 73. Itz Azald 46. Ag G 323. Inza
Azalp 32. Mok 6. Enb 137. Eizg 78 (ap. DRA). Zait Plat 109. Onaind in Gazt MusIx 156. MAtx Gazt 66. Uzt Sas
169. Jauntzi: Larre in Xa Odol 19.
 "Se aplica a pedir algo de prestado. Janzi nagizu zortzi dukateko bategaz, préstame un doblón de a ocho" Mg
PAbVoc.  Berorrek milla bat errealegaz jantziko banindu, nik potin barria eukiko neuke. Ag Kr 148.
2. Informarse; enterarse, darse cuenta. "Informarse. Ez nintzan berealakoan jantzi" A Apend. "Oraindik yantzi
gabe zeuden, todavía estaba usted ignorante de ello (G-bet)" A EY III 301.  Lendanik Zure liburu sainduetan
iantzi banintza. "Informatus essem". Or Aitork 180. Kastordun gizon anka-txabal, bota-aundi ura [...] gerora
jantzi giñan Txarlot artixta zelebre ura zala. Atxukarro Irriparrezko printzak (Donostia, 1982), 75s.
 Instruir(se), cultivar(se); enseñar, dar lecciones.  Bere burua zerbait landu ta jantzi nai duan edozeiñek. Vill
Jaink 8. --Ta nexka petral ori alboan? --Nexka petral orrek, zenbait neskatxa zintzo-usteko jantziko lituzke. NEtx
LBB 140.
baten mende.
 (Part. en función de adj.). Instruido, culto. "Basarrittarra izan arren gizon jantzixa da" Elexp Berg.  Oraingo
izkera yantzienak, oraingo izkera arroenak. Ldi IL 137. Buruan dijoazen erri jantzienei. "Pueblos cultos". EAEg
31-1-1937, 944. Aien liburuetan ez zan ain iantzia ere. Or Aitork 161. Ez [...] euskaldun kaxkar ezjakinak, behar
lirakeen euskaldun jantziak baizik. MIH 346. Medikuntzan jantzia ez izanik ere. MEIG V 115.
3. (Vc ap. A). "Proteger, cubrir defectos. Alkar ondo jazten dabe (V-ger), se arreglan bien entre sí" A.
4. Aclararse, manejarse. "Numero-kontuan euskaraz ez naiz ongi jazten" (AN-gip).  Erderaz ondo jantzi gabe.
NEtx LBB 29.
II (Sust.). 1. (gral.; Dv (V, G), H, -nz- Lcc, Lar, Añ), jauntzi (L, B, BN-arb, S; Dv, H; -nz- B, BN-baig; VocB
(y-)), santzi. Ref.: A (jantzi, jauntsi, jaunzi); EI 110; Etxba Eib; Holmer ApuntV; Izeta BHizt (yauntzi); Elexp
Berg; Gte Erd 19, 179, 274. Vestido. "Girón de vestidura, janzian jiroia" Lcc. "Revestir, janziaz janzi" Lar.
"Vestido" Añ.  Tr. De uso gral. al Sur; al Norte (donde no encontramos ejs. anteriores a mediados del s. XIX) es
bastante menos frecuente.  Korputza zertzaz estali eztaben pobreari soñean egitea edo janzia ematea. OA 100.
Jesusen jauntzi-soñekoa. Mb IArg I 71. Beretzat ill janzi pobre bakar bat gorde zuen. Cb Eg III 225. Modako
jantziakaz. msOñ 108v. Andreen jaanzi iraunkorrak. Mg PAb 95. Zuen mantenurako eta janzirako bear dituzuen
gauza guziak. Gco I 429. Sedazko jantzi ederrak. It Dial 7 (Ur jantzi; Dv soineko, Ip suñeko). Jantzi ederregiren
bat badaukazu. Ur MarIl 5. Azpiko janziaren gañetik mantua gerrian bilduta. Lard 474. Ez othe da bizia jana
baino gehiago, eta gorphutza jauntzia baino? Dv Mt 6, 25 (Ur (G), Ker, IBk e IBe jantzi; Lç abillamendua, Ur
(V) y Or soñeko, Ip estalgia). Franziskoren Ordenako jantzi santua. Bv AsL 110. Barruko jantzi garbiak ipiñi. Ag
G 6s. Bere baserritar jantzi zar ipingitsu nabarrez. Kk Ab I 24. Bere soñeko santziekin. Garral EEs 1923, 82.
Jauntzi ederrenak emanarazi ziozkan, kargu berriaren heinekoak. Zerb IxtS 27. Jantzi aldagarri bat eman. Etxde
JJ 225. Ur-jantzi barik ebiltzalako, zigorra irabazita euken-ta. Erkiag Arran 58. Ain jantzi ariñetan eta gizakume
artean ain nabarmen! NEtx LBB 39. Jaietarako jantzi bato asterako beste bat. Gerrika 27. Soldadu erromatarren
jantzi berriak. Insausti 103. Iraultzaile jantzia hartu zuten behintzat. MEIG VI 52. v. tbn. (Para autores
septentrionales, todos ellos en la var. jauntzi): Hb Esk 203. Prop 1881, 44. Lap 180 (V 80). HU Aurp 47. Barb Sup
9. Zub 98. JE Ber 47. Iratz 61. Mde Pr 88. JEtchep 81. Ardoy SFran 159. Lf in Casve SGrazi 9. Larre ArtzainE
58.
 "Albenda [...] sarezko oa janzia" Lar. "Oiaren iantzi bat, una muda de cama (V, msOch)" A Apend.  Oiean
ipiñi zuen zur puska bat, buru-aldetik larru illetsu batekin eta gañerakoa oi-janziakin ondo estalia. Lard 168. Oe-
jantziak alde batera jaurtita. TAg Uzt 252. v. tbn. Ag G 42.
 (Fig.).  Ta [Jaungoikoaren] Seme onek gizonaren jantzia arturik. AA III 269. Odeizko yantzijan dator negu
latza. Laux BBa 6. Lurrari urrezko jantzi aberatsa erazten. TAg Uzt 77. Zuk bertsoari emaiten duzu / merezi duen
jauntzia. Mattin 81. Jantzi berri atsegina egokitu diete antzinako bertsoei. MIH 324. v. tbn. Lard 508. AB AmaE
7. NEtx LBB 50. Jauntzi: JE Bur 139.
2. (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Se dice en sentido figurado por ayuda, apoyo, sostén. Artu daben
gizonan jantzixagaz, ez da elduko urriñ" Etxba Eib. "Beti zentzu negatiboan. Zuekin bajaok jantzixa..., ez dagoela
"jantzirik", etorkizunik, alegia" Elexp Berg. v. jantzitasun, janzkizun.
- ALBORA ADI EZ JANTZI. "Eztago ori albora adi yantzia, está ése muy bien vestido (V-ple)" A EY III 347.
- BEHETIK GORA JANTZI. Ser un hombre (litm. 'vestirse de abajo arriba'). "Ori beetik gora yazten da, ése es
un afeminado, litm.: se viste de abajo arriba (G)" A EY III 240 (pero cf. infra BURUTIK BEHERA JANTZI). 
Betik gora prakak jazten dituanik iñon bada, betor Iñazio Marin ondora! Ag G 105.
- BURU-JANTZI. v. buru-jantzi.
- BURUTIK BEHERA JANTZI. "Orrek burutik bera yantzi bear luke eta ez beetik gora, ése debiera llevar faldas
y no pantalones (G)" A EY III 93.
- ERDI-JANTZIAN. (Estar, etc.) a medio vestir, medio desnudo.  Argala, kolore txarrekoa, ta erdi-jantziyan
arabakia zeriola. Aran SIgn 35. Emaztea karraxika erdi-jantzian irten zan. Muj PAm 53. Jesus Aurtxoa lasto
gañean etzanik, erdi jantzian. Inza Azalp 61. Jetxi da erdi-jantzian. Or SCruz 57.
- ESKU BIEKIN JANTZI. v. esku.
- ETXE-JANTZI, EUSKAL-JANTZI. v. etxe, euskal.
- JANTZIAN (G-azp ap. Gte Erd 179). (Tras tema nominal nudo). (Estar, etc.) vestido de. "Militar jantzian dabil
(G-azp)" Gte Erd 179.  Eiztari janzian, eskupeta eskuan eta txakurra aldamenean dituela. Izt C 473. Aurrenengo
erausian ezagutu zuten arkume janzian ari zitzaien otsoa. Aran SIgn 99 (v. tbn. en contexto similar Ir YKBiz 138
ardi-yantzian). Ara, ama! Aurreko Txoko andre jantziyan dabil. Iraola 24. Sagardotegiyan arkitzen zan Zarpa,
iñauteri askotan ateratzen dana artza jantziyan. Ib. 98. Urbildu zan Tolosara, baserritar-jantzian. Or SCruz 57.
Maritxo moja jantzian [...] azaltzen da. Alz Ram 110. Alkatea, agintari jantzian, ginbail-luze, zigor ta guzi. Lab
EEguna 111. Ikusi du Gaitza apez-yauntzian aldareetan irakasten. Or Mi 134. Erromes jantzian ikusirik [...].
Etxde JJ 246. [Bi soldaru] kaki-jantzian. Anab Aprika 61. An agertu zan artzai-jantzian, larru-zamar, makilla ta
guzi. Berron Kijote 149. Orra gure txoria / gizon jantzian. Olea 126. Kaletar jantzian dabiltzan salutadore
horietakoa. MIH 49. Toki eta pertsona izen [...] euskal jantzian agertzen direnak. MEIG III 138 (v. tbn. VII 112
erromantze jantzian). v. tbn. Bv AsL 136. Alz STFer 121.
 Ogeiren bat kristau bai bait-ziran, atorra-jantzian zetozenak. "Encamisados". Berron Kijote 209.
baten mende.
 (Precedido de gen.).  Ez gizonak, ezpada gizonen janzian Jainkoak jatsi zazkigu. Lard 508. Rusiano baten
jauntzian abian zelarik Holandiari buruz. StPierre 32. Garbiki jauntziak dira, langileen jauntzian. JE Ber 46.
Ongi-egile hura behar litake erregearen jauntzian eman eta [...] karrikaz karrika ibilll-arazi. Zerb IxtS 74.
 (Precedido de adnom.).  [Kassala] hirian sartzen ginelarik, agertzen zauku gizon bat Europako jauntzian
emana. Prop 1881, 44. Odeizko yantzijan dator negu latza. Laux BBa 6.
- JANTZI-ARIN. A medio vestir.  Ezin-jekia botaz ta arekin maindire, / jantzi-arin dioaz otzak bildurtzeke. Or
Eus 136. Oe-gainean iantzi-arin eserita oldozketan aurkitu omen zuten. Zait Plat 84.
- JANTZIDUN. "Gaitero, vestido de gaitería, txorajanziduna" Lar.  Deitzen eustan abade jantzidun batek.
Gerrika 127.
- JANTZI EGIN. "Induere camisiam, athorra jauntzegin" Urt IV 110.
- JANTZI ERAGIN. Hacer vestir. v. jantzarazi.  Berealaxe jan edo jantzi eragingo zion Malenek atarira
zetorren beartsuari. Ag G 135. Soñeko ederrez jantzi eragidazuz. Otx 123.
- JANTZI-ERANTZI (V, G ap. A). a) "Las mudas de vestir" A.  Guazen, eman zaiogun / jana ta erariya, / oia,
legorpea ta / jantzi-erantziya. Echag 32.
b) (V-ger ap. A; jauntzi-erauntzi BN ap. A; xantzi-erontzi Ae ap. A Aezk 298). "La doble operación de vestirse y
mudarse de ropa. Jantzi-erantzian ordu bi bear dozuez zuek (V-ger)" A. "Xantzi-erontzietan, en vestirse y
desnudarse" A Aezk 298.
- JANTZI-ERANTZIKO. De quita y pon.  Orra or ia goizero, yantzi-erantziko zelaia. Or QA 63 (se refiere a la
formada por la niebla, vista desde una cima). Hori zen, izan ere, niri zegokidan jazkera, beste edozein jantzi-
erantzikoa bailitzateke neretzat. MEIG IX 95.
- JANTZI-ETXE. v. janztetxe.
- JANTZI-GAUZA. Traje, vestidura.  Jantzi-gauzak saiatu ohi diren bezalatsu. MEIG V 71.
- JANTZI-JANTZI EGIN. Intens. de jantzi.  Azkoitiako kale guztiak apaingarri ikusgarrienez jantzi-jantzi
eginda agiri dira. AEmil AndreM 188.
- JANTZI-KONTU. Asunto de vestir.  Jantzi-kontuak urrengorako itxi bearko doguz. Bilbao IpuiB 191.
- JANTZI-LAGUNTZAILE. Ayuda de cámara.  Alarcos kondearen aide urkoa zala, edo beintzat yantzi-
laguntzailea. Or Tormes 75.
- JANTZI-LEKU (Lar (-nz-), H), JAUNZLEKU (iaunzlekhu H). "Vestuario, donde se viste" Lar.
- JANTZI-MAISTRA. "Modelo, maniquí. Gure nexkak or joan dira, jantzi-maixtra oiek ikusi bear dituztela-ta"
Gketx Loiola.
- JANTZI-MODU. Tipo de traje, de vestidura.  Bere janzimodua aldatu ta truka zezala agindu zion. Aran SIgn
57.
- JANTZITAN. (Tras tema nominal nudo). (Estar, etc.) vestido de.  Bi anaia gazteenak soldado jauntzitan
ikusiak nituen. Larre ArtzainE 107.
 Emakume bat ikusi zuen etortzen, ohi ez bezalako jantzitan. Mde Pr 268.
- JANTZI-TOKI, JAUNZTOKI (H). "Janzitokia, sacristía" Izt VocC.  Elizako janzitokian. Izt C 96.
- JANTZI-ZURI. "Vêtement liturgique, [...] jauntzi xuri" T-L (s.v. aube).
jantziagotu.  Perfeccionar(se), elevar(se) de categoría.  Ikusi baietz [olerkari] leengoak beren buruak
yantziagotzen, ta berri lirañak sortzen. Ldi IL 38. Gure erritarren biotz-buruak asmoz eta iakitez iantziagotuz.
Zait Plat 2.
jantzialdi (-nz- Lar, Añ), jauntzaldi, jauntsaldi (SP). 1. "Habit, aldagarria" SP. "Muda de ropa" Lar y Añ.
"Vestuario" Lar.  Ez dute Igandetan yauntz aldi berririk. Hb Esk 187.
2. (G-azp, AN-gip, BN-arb), jauntzialdi (AN-5vill). Acción de ponerse, puesta (de ropa, calzado, etc.). "Lehen
jantzialdian pintza egin zakon zapatak (BN-arb), lenbiziko jauntzialditik (AN-5vill)" Gte Erd 150.  Lendabiziko
jantzi-aldia onela egin bear izan genduan. Alkain 118.
jantziera. v. janzkera.
jantzigai. v. janzkai.
jantzigarri.  Vestidura, ropa.  Ogeak, jantzigarriak, janariak [...] ibilli zirean goikoz-bera ta azpikoz-ganera,
uretan. Echta Jos 96.  Cobertura.  Belar-izpi batzuk millazka [...] itsasaldeko zelai gazi aien yantzigarri. Or
Mi 118.
jantzigei.  Ostentación en el vestir.  Jantzi-geiak, sendia ez eze gizartea ere txirotu egiten du. EEs 1931, 97.
jantzigeikeria.  Ostentación en el vestir.  Jantzi-geikeria, berekoizkeri ta aundikeriaren morroi ala alaba.

baten mende.
EEs 1931, 97.
jantzigeizale.  Ostentoso en el vestir.  Aberats jantzi-gei-zalea, gaitz-erdi; txiro jantzi-gei-zalea, erokeri ta

erdi. EEs 1931, 97.
jantzigile. "Sastre, modista" Etxba Eib.
jantzikera. v. janzkera.
jantziketa, jauntziketa.  En busca de vestido.  Ez egon ilunpean, zato jauntziketa, / urrez eta iduzkiz beztiko
baitzitut. Iratz 11.
jantziki. v. 1 janzki.
jantziore. "Envestidura" Lar.
jantzitasun. "Ayuda, apoyo, sostén" Etxba Eib. v. jantzi (II, 2).
jantzitegi. v. janztegi.
jantzitxo, jantzitxu.  Dim. de jantzi (sust.).  Jantzitxu zurijak. Laux BBa 24.
jantzu. v. gianso.
jantzun (H).  Pagar; cubrir (los gastos). "Récompenser, dédommager, compenser" H (que cita a Izt).  Jantzun
zekizkiotela Uriari eta bertako biztanleai nozitu zituzten kalteak. Izt C 369. Sueldo bat jantzuteko ez buru guztiai
ezpada etxetar bakotxari. Ib. 370.
januez. v. janguez.
janurri (Dv y A (que citan a Ur), T-L), jaturri (H). 1. Dieta.  Gatx oneek biar dabe janurri asko ta denpora
asko. Ur Dial 79 (It urribiza, Dv dieta, Ip jangabe). Urrengo egunian emon biar jako purga bat eta euki janurrijan.
Ib. 76. Jan-urri egiteko, ta alako ta olako janariak bakarrik, atan be. Erkiag Arran 87. 2. "(V-arr-m), colación"
A. 3. (AN, Sal, R ap. A; Hb ap. Lh, T-L). (Adj.). Parco en la comida. "Sobre, janhurri" T-L. "Frugal, jan-hurri"
Ib.
janurritasun.  Templanza, frugalidad.  Jan-urritasuna, janari bearrekoak bakarrik artuten irakasten dabena.
Itz Azald 184. Iatunkeriari [iarkiten iako] Ianurritasuna. A Cat 47.
 Dieta.  Zer da, ba, amasei urteko mutillarentzat egun osoan urdailleratu dauana, janurritasuna ezik? Erkiag
BatB 113.
janzale. "Comelón, gourmand. Txanton Piperri bezelakotxe jantzalia" Etxba Eib.  Janzalea da, agian, basoko
ibillia, eta gogotik ari ziran danak jaten. TAg Uzt 96.
janzgia, jaunzgia (H (L)). 1. "Vêtement, manière de vêtir, mise" H (que cita CatLoi).  Modest izan behar da
bere solasetan, iaunzgian eta egoteko moldean. CatLoi 62. 2. "Cabine de baigneur, jaunzgia" T-L.
janzilo. "Janzuloa; tripazaina. [...] Gure osaba yanzilo gorra da. Yanzilo izigerrie" Izeta BHizt2.
janzka, jazka (Lar Sup).  "(A medio) vestir" Lar Sup.
janzkai (vEys), jazkai (Lar, Añ, H), jaunzkai (Lar, Hb ap. Lh), jantzikai (Lar (-nz-), H), jantzigai (-nz- Lar),
jaunzgei.  "Hábito, vestido" Lar. "Alquicel, vestidura morisca, mairuen soñekoa, janzigaia" Ib. "Vestido", "ropa"
Lar y Añ.  Baldin bazuen hazgei ta jaun[z]gei etzuela gehiagoren gutiziarik. "De quoi [...] se vêtir". Birjin 385.
Garbi egoki apaindurikan / jazkai onenak soñean. Echag 182. Apaindurikan agertuko da / lenagoko jazkaiakin
[Aritz Santua]. Otag EE 1890a, 173. Neguko jazkai illunak alde batera utzirik. Etxeg EEs 1916, 115. Ardinarruzko
baten mende.
jazkaiak erabiltzeko oitura. JMB ELG 46. Sakristian jantzikaiak utzirik. Herr 24-5-1962, 4.
janzkari, jaunzkari (Hb ap. Lh). 1. Vestido. 2. "Modiste, [...] jaunzkari" T-L.
janzkera (V-gip), jaunzkera (BN-baig), jazkera (V, G; Lar Sup (-rea det.), H), xauzkera, jantziera (-nz- Lar, Añ,
Izt, H (V, G)), jantzikera. Ref.: A (jaunzkera, jazkera); Iz ArOñ (jaskéra); Etxba Eib (janzkera); Elexp Berg
(jazkera).
 Vestimenta, traje; tipo de ropa. "Traje <-ge>" Lar, Añ e Izt. "Modo de vestirse" A. "Jaskéra bat, una manera de
vestirse" Iz ArOñ.  Tr. Documentado en la tradición meridional. En DFrec hay 13 ejs. de jazkera y 2 de janzkera.
 Iazkereak parraua egite ez du. RS 220. Ez dibersiorako eta xauzkerako sollik (Muruzabal, 1751). ETZ 90.
1
Pilatosen etxean ifini eutsen Errege-jantziera gorri zoroa. Añ EL 89. Mez-emollearen jazkera. Ib. 88 (NekeA 262
jantziera). Apaindura bat munduak asma ditzakean janziera guziak baño ederragoa. AA III 582. Jardiñeruak
egun / duten jantziyera. Echag 61. Kapusai gisako jazkera arekin. Bv AsL 57. Izakera bat legez jazkera bat daukie.
Ag Kr 213. Alako tankerak eta yazkereak nor ez itsutu? Or Tormes 75. Oraingo neskatxeen jazkera. Tx B II 105.
Beren jazkera berriz / danetan piñena. MendaroTx 87. Plazaren erdiyan, / janzkera urriyan. Yanzi 160. Gure
neskak aspaldi onetan darabillezan yantzikerak eta orrazkerak ikusita. Kk Ab II 53 (17 janzkera). Bere yazkera,
bere etxea. Ldi IL 127. Orren ibillera eta jazkera nabarmenak. Etxde JJ 137. Baserritar janzkera. Bilbao IpuiB
31. Aintziñako jantzikerakin alkate jaun eta agintariak. Alzola Atalak 78. Bidaje-jazkera dotorean. Berron Kijote
141. Ez aurretik ez atzetik eneban ikusi aren jantzikerakorik. Gerrika 209. Hori zen, izan ere, niri zegokidan
jazkera. MEIG IX 95. v. tbn. Jazkera: Donce 9. Iraola 29. A EEs 1916, 109. Alz Ram 72. Mok 16. JMB ELG 70.
ABar Goi 43. NEtx Antz 138. Mde Pr 254 (210 jaunzkera). Or Aitork 39. BEnb NereA 221. And AUzta 46. Zait
Plat 28. MAtx Gazt 71. Salav 28. Olea 179. Lasa Poem 81. MMant 45.
 Gorputzak berekiñ dauzkan aiñbat jazkera bere barrunbean, bakoitza bere eginkizunetarako ipiñiak. Aran-
Bago ManMed 263.
- JANZKERAN. Al vestirse.  Goixian jantzieran ta gabian soñekuak kentzen diranian. Ur MarIl 4.
janzketa, jazketa.  Vestimenta.  Jazketa aberatsak eta apainketa geiegiak sukaldeko sua itzaltzen dute. EgutTo
(ap. DRA). Gure jazketa eta oitura. BEnb NereA 185. Ikasi nuen ez erostea iñolako jazketa oroko edo ordinariorik.
Zubill 155.
1 janzki (BeraLzM, A Morf 133), jaunzki (Urt), jazki (V-ple ap. A). 1. Vestido, vestidura. "Calopodium, zurezko
oin jaunzkia" Urt IV 85.  Artu eban Deun-Domekaren semien janzkija (1897). AG 1619. Lurrune ta janzkiak
margoztuko lituzken bidaztiak zentzugabeko antzezkia emango lieke alegia bere irakurleai. Zink Crit 61. Soin
barrurako janzki asko. Elzo in Onaind MEOE 810. Jazki-zorroa erakutsiaz. Alz Ram 105. Janzki urdiñez apain
jantzirik / dagualarik ortze argija. Enb 49. Apaiz-yazki beltza. Ldi IL 40. Yanzki medun txo panpiña. Laux AB 91.
Erki abek bear dituzten jaki, janzki eta lenengo gaiak. EAEg 14-11-1936, 293. Etxeko lanetan aritzeko jazkia.
Etxde JJ 84. Yon onek gamelu illezko yazkia zeraman. Ol (ed. 1958) Mt 3, 4 (Lç abillamendu, He bestimenda, Dv,
Ur (V), Ol soineko, Ip suñeko, Ur, Or, Ker, IBk, IBe jantzi). Igandetako janzki berriak. Osk Kurl 218. Lenengo,
eskolarakoan jazten genituan jazkiak aldatu. AZink 32. Janzki beltz hauei zor diedan begiramena. MIH 311 (21
jazki). v. tbn. Altuna 39. Jaukol Biozk 93. Otx 99. Anab Poli 22. Jazki: BEnb NereA 54. Gazt MusIx 143.
2. jantziki. Paño, tejido.  Ari eta jantziki asko illez iotzen ziran. JMB ELG 70.
- JANZKI BERDIN. Uniforme.  Erri-gudarientzat janzki berdiña aukeratuaz, mono aren ordez erabillia izan
dedin. "Estableciendo un uniforme". EAEg 18-10-1936, 75.
- JANZKI-GAI. Prenda de vestir.  Euretan erosi be janzki-gai dan-danak, / azpiko ta ganeko, biar nebazanak.
Enb 176.
2 janzki, jazki (Lar Sup, H). "(A medio) vestir, jazki, jazka" Lar Sup. "(V, G), à moitié vêtu" H.
janzkide.  Uniforme.  Abeslarijei egingo geunskioez janzkide edo uniforme dotoriak. Kk Ab II 126.
janzkigin, jazkigin.  Sastre.  Eunleak, zurgiñak, yazkigiñak. Ldi IL 127.
1 janzkin, jaunzkin, jauzkin.  Fabricante de vestidos.  Emaille guztiz ongiña, / gogo billutsen <-tz-> jauzkiña.
B. Elizondo Eskual 14-7-1911, 4. DRA cita este mismo ej. en la var. jaunzkin.
2 janzkin, jazkin, jaunzkin (A, T-L).  Vestidura. "Habillement" T-L.  Gorputza jazkin egokiz estaliaz. MAtx
Gazt 80.

baten mende.
janzkizun, jazkizun. "Orregas eztao jazkizunik, poco nos servirá ése" Iz ArOñ. v. janzkuntza (2).
janzkordun (Bera app.), jazkordun (BeraLzM).  Cardenal.  Bonabendur, janzkordun, g[otzalle] ta izk. (1897).
AG 1543. Aututen dabe jazkorduntzat (1897). Ib. 1448 (podría ser errata por janzkordun, pues AG sólo emplea
janzki; v. NeolAG). Kardenal edo Janzkordun Jaunei. NEtx Nola 11.
janzkorri.  Manto púrpura.  Sorbaldetatik, zabal-zibuka, zerorkan beira / bakaldunen janzkorria. TP EuskOl
1931, 80. Emakumezkoren bat, Lide ixenez, janzkorri-saltzallia. Arriand Act 16, 14 (Lç eskarlata saltzale).
janzkuia, jaunzkuia (Ht VocGr; iaunts- SP). "Habillement" SP y Ht VocGr 369.
janzkuntza, jazkuntza. 1. Vestimenta.  Oñ-uts eta zanko gorrietan, burutsik, kaputxo bat bizkarretik [...] beste
jazkuntza eta lagungarri gabe zijoan. Arr Bearg 533. 2. jazkuntza. Beneficio, provecho. "Ortik indarrik,
jazkuntzarik ez dator, de ahí no se saca, no viene provecho" Ayerb EEs 1914, 201. v. janzkizun.  Guzi onekin
peseta triste bat beste jazkuntzarik iritxi etzuen. Animen Konsolatzaillea 552 (ap. DRA). 3. jazkuntza (G-azp).
"Surtido, cosecha, almacenamiento. Rosa, sagarrakin jazkuntza izugarririk ez det" Gketx Loiola. 4. "Ire etxen
beste jazkuntza bat artu bearko dek, tendrás que poner más cuidado y más interés" (G-goi). "Mutillak ez du ainbeste
jazkuntza bear, neskak geigo askoz ere" (Ib.).
janzkura (H), jaunzkura (L ap. A; O-SP 229, SP, H), jaunzgura (Hb ap. Lh), jauzkura (HeH ( A), H). 
Vestimenta. "Vêtement, mise. Bertze baten iauzkura beztitzen du" H. "Ropa, vestido" A. "Revêtement" Lh. 
Guztiz heriotzearen izitzen du itxurak / zeñen beztitzen baititu deabruak iauzkurak. EZ Man I 104. Bizitzea
gehiagokoa da jatekoa baiño eta bai gorphutza jaunzkura baino. He Lc 12, 23. Yauntzkura eder hori / khenduko
daiat soiñetik. Gy 227. Dituena bi yaunzkura. Ib. 182 (Dv traduce "façon de s'habiller"). Zen haren begithartea
ximista iduri, eta jaunzkura elhurraren pare. Dv Mt 28, 3 (Lç abillamendu, He bestimenda, HeH jaunztura, Ur (G
y V), Or, Ker, IBk soñeko, IBe jantzi). Elhurra bezain xuri duela jaunzkura. Ox 81. Oerako jauzkura jantzi. Erkiag
Arran 59.
janzle, jaunzle (Dv).  "Celui qui revêt un effet d'habillement" Dv.  jaunzle (T-L), jaunztaile (Hb ap. Lh).
"Habilleur, tailleur, couturière" Lh. "Habilleur" T-L.  jaztaile (G-goi-azp). "Amortajadora" Iz IzG.
janzpen, jaunzpen (Dv). "Action de revêtir" Dv.
janztatu. "(BN), mangeotter" H.
janzte, jazte (Lcc). 1. "Hábito <abito>, abitoa, jaztea" Lcc.  Mantenu, janzte ta lan-saria ematea. EAEg 10-
11-1936, 261.
2. janzte (H), jaunzte (H), jazte (H), jantzitze (H). "Manière, façon de vêtir, de s'habiller. Nihork eztu zuk baino
iaunzte berreginagorik" H.  Ta askoz ditu elkarrenganagotuko gizon biok bion euskerak, zalduna, erderaz ari
dala, nekazari-yazteak baño. Ldi IL 67.
3. "Jazte (Vc, Gc), acto de vestirse" A.
4. jazte. Cultivo, desarrollo (cultural o intelectual).  Geren buruon yazte osoa erderaz egin baitegu. Ldi IL
61. Erriaren buru-yaztearentzat. Ib. 144.
- JANZTE-ORDU. Hora, tiempo de vestirse.  Esan [...] erregute batzuk Ama Birjiñari, jazte-orduan legez. Añ
LoraS 132s.
janztegi, jaunztegi (H), jaztegi (Lar, H), jauntzitegi (T-L). 1. Vestíbulo. "Vestuario, donde se viste" Lar.
"Vestiaire" T-L. 2. jantzitegi. Vestuario, conjunto de ropa.  Andre Poesi apainzaleari bere jantzitegi oparoan
ain begiko zaion italiar mintzaira eztia. Etxde JJ 239.
janzteko (V-gip), jaunzteko (BN, H), jazteko (V-ple, AN-larr; Lar, Añ), jaunsteko (iauntst- SP). Ref.: A
(jaunzteko); Etxba Eib (janzteko); Asp Leiz2 (yazteko); Holmer ApuntV (jaztekoak).  Vestido, vestidura. "De
quoi s'habiller, habit" SP. "Pontifical, Pontificales, apezpikuaren jaztekoak" Lar. "Hábito", "ropa", "vestido" Añ.
 Artu eben arzaiaen jazteko batzu. Lazarraga 1146v. Gure jazteko gorriok. Ib. 1159v. Iaunztekoak eztiro eder
ximinoa, baliz ere zetazkoa. O Pr 261. Erropa edo jazteko bere noblezeari toketan jakazan modukoak. Urqz 26.
Jazteko bat ifinten danean lora usain onekoen artean. Añ LoraS 22. Janari eta jaztekua irabazteko. Astar II 261.
Gorputzari yanaria, yaztekoak eta beste bear dituzan gauzaak emoiteko. Zav Serm I 21s. Zuzenduten deutsezala
bizigarriak eta jaztekoak euren biziereari dagokazanak. Itz Azald 97. Jatekoa ta jaztekoa beti osatu dugu. Etxde
baten mende.
JJ 76.
janztekotxo, jaztekotxu.  Dim. de janzteko.  Iaztekotxu bategaz / dabilzaz beti / sekula kendu barik / gorputz-
ganeti. Azc PB 106.
janztetxe (-nst- V-gip), jaztetxe (V-m-gip), jantzi-etxe (G; -nz- Lar). Ref.: A (jantzi-etxe, jaztetxe); Iz UrrAnz
(janstetxe), ArOñ (jastétxe). "Vestuario, donde se viste" Lar (v. tbn. Lar Cor 214). "Casa en que los aldeanos se
mudan para la iglesia" A. v. aldaetxe.  Eztei goizean joango zitzaien danboliña ezkonzaleai beren janzi etxera.
Izt D 4. Zabaletakoak jaztetxean sartu gabe, igo zuten tapa tapa beren baserri paketsura. Ag G 74. Jauregiak
erritik kanpora zeuzkaten aundikiak jantzietxea eliza inguruan eukitzea. EgutAr 12-4-1962 (ap. DRA). Jaztetxean,
Zubieta kaleko ardangela batean gosari-legea egin ondoren. NEtx LBB 18.
janztura (BN-baig ap. A), jaunztura (Dv, T-L), jaunstura, jauztura, jaunzdura (Hb ap. Lh), jaunsdura. 
Vestimenta, vestidura.  Ezteietako yaunstura gabe agertu zena. Lg II 238. Banitatezko aire, moda ta jaunztura
hek uzterat. Dh 216. Iaunztura zuen elhurra bezain xuri. HeH Mt 28, 3 (Dv jaunzkura). Jaunzturarik
aberatsenetan. Laph 220. Eskaldun yaunsturak eta yokuak. Atheka 45. Izanen duzu heien [debozionearen eta
relijionearen] jaunztura, ez ordean heien funsik. CerBid 7. Apezaren jaunzturaz apaindurik. JE Bur 193. Huna
aphirila, jinik mezulari. / Gozo da sogitia haren jauntsdurari. Const "Uda" (ap. DRA). Mendirik-mendi ibiltzeko
jaunzdura. FIr 139. v. tbn. Jaunztura: Monho 98. Jnn SBi 127. Arb Igand 49. HU Zez 203. Jauztura: Laph 145.
Jaunzdura: Mde Po 35.
jao. v. jau.
jaokun (Bera app.). 1. Arca, caja. "Jaokun, jaon-kun, zer-edo-zer jaoteko lekuba" AG 1406. Cf. jagon. v. kutxa.
 Eta, euren txingi-jaokunak idegitta, opeak eskiñi eutsoezan: urria, kedatza ta mirra (Mt 2, 11). AG 1406 (Dv,
Ol, Arriand kutxak). Emaidazu jaokun orretan dagon eskutitza. Alz Ram 67. Jaokundik eskutitza ateratzen du. Ib.
67. 2. "Vaina (de espada)" Eleiz JEL 1908, 113 (ap. NeolAG).
jaokuntza. v. jagokuntza.
jaon. v. jagon.
japitarte. v. JAN-BITARTE.
japondar, japontar.  Japonés, de Japón.  Sei izkera dakizanak errazago ikasiko dau japontarrena. A LEItz
132. Doixtarrek eta japondarrek andik kalte egingo zuten bildurrez. JAIraz Bizia 74. Ori da euskal-itz-urrena, ta
diñotenez, japondarrena, turkoena ta latin zaarrarena. Or in Gazt MusIx 24. Japondarrek ere badute zinema.
MEIG I 130.
japones (T-L).  Japonés, de Japón.  Rusianoen eta Japonesen gerla. Prop 1906, 74. Guardasol japonesakin.
Iraola 134. Japones madarikatu hoik. JE Bur 116. Illea berriz adomatzen du / japonesaren moduan. In BBarand
70. Gure Japones kozinertsak dio. Herr 14-3-1957, 4. Japones "fraide" edo "bozu"-ekin. Ardoy SFran 220.
Japones erara idatzia. MEIG IV 112. v. tbn. Lf Murtuts 22. Zendoia 136.
 Japonés (idioma).  Japones eta bertze mintzairetan baino trebeago zela. Ardoy SFran 290.
jara. v. txara.
jarabe (Lcc (x-), Lar). "Julepe o xarope" Lcc. "Xarabe <x->" Lar.  Gauza asko nastu ta jarabe bat egiten da (V-
ger). A EY IV 261. Diarrearen aurka jarabe bat egiten da. Ostolaiz 114.
jara egin. v. jaregin.
jara eman. v. jaramon.
jarailla. "(V-ple), heno, hierba seca" A.
jarain. v. jaregin.
baten mende.
jaraitora (det.). "Lienzo de muralla, pared, &c." Lar.  Zur pilla andi bat [...] murru ondora eramanik, oen
babesean ifini zituzten gizonak arbollandearen kanpo aldeko jaraitora epaiten. Izt C 330.
jaraman (L-ain ap. A; Ht VocGr, Lar, Lecl (y-), Dv, H), jalaman (L-sar ap. A).  Avaro. "Avaricieux" Ht VocGr
330. "Intéressé en fait de bien, ontasunkorra, iaramana" Ib. 375.  Zenbatenaz baitu gehiago abariziosak edo
jalamanak, hanbatenaz nahi du gehiago. EgunO 111. Gizon jaraman eta amarrutsuz [inguratua]. Dv Telem 56.
Miserikordiazko ama hura den bezala hain guti zikoitza eta jaramana bere dohainetan. Jaur AndreB 138 (ap.
DRA). Deus ez da tzarragorik diruaren maithatzea baino; ezen jaramanak arima salkizun daduka. Dv Eccli 10,
10. v. tbn. Dv Prov 1, 19. Bat egin beraz guziek, eta arrotz jalamanari erran, gure haurrek, orai hameka urthe,
etsaiari bezala: "On ne passe pas!". Barb Sup VI. Amen erran zezola errient jaramanak eta bazkaria aski pagatua
zen bethi. Ib. 2.
jaraman. v. jaramon.
jaramandu. "Devenir avare" Dv.
jaramankeria. "Avarice" Dv.  Agerri zuen Metofisek jaramankeriaz enganatu zuela. Dv Telem 38. Zer nahi
[...] jaramankeriaz, tzarkeriaz betheak. Dv Rom 1, 29 (He abariziaz). Zuen buruak zain zatzue jaramankeriaren
khutsutik. Dv Lc 12, 15 (v. tbn. Col 3, 5). Diru-gosea, jaramankeria, gaitz guzien erroa da. Arb Bok 153.
jaramanki. "D'une manière avare" Dv.
jaramantasun. "Caractère d'avarice" Dv.
jaramantzia.  Avaricia.  Jaramantziak gibel-beldur, aiherutsu eta krudel bihurtzen du. Dv Telem 47.
jaramon (V-m ap. A; Lar, Añ (V)), jaamon, jara eman, jaraman.  Tr. Documentado en autores vizcaínos desde
mediados del s. XVIII. Entre los guipuzcoanos lo emplean Larramendi, Cardaberaz (ez jaramon egin), Guerrico,
Iztueta (jaramon egin) y autores del s. XX. Jaramon es la forma general en los textos. Hay además jaamon en f.
Bartolomé, jamun en Kortazar (Serm 415 jamun egiñ), jamon en San Martín (Zirik 91), jara eman en Orixe (junto
con jaramon) y jaraman en Ibiñagabeitia. En DFrec hay 19 ejs. de jaramon y 5 de yaramon.
 Etim. De jera 'acogida' + emon 'dar'.
1. (Aux. trans. tripersonal). Hacer caso, atender. (Salvo el de Arrese Beitia, todos los ejs. son de frases negativas;
algunos ejs. de imperativo podrían quizás interpretarse como EZ JARAMON (v. infra)). "(Hacer) caso de algo"
Lar, Añ. Cf. infra JARAMON EGIN.  Eztiegu beste jendalla horiei jaramon bear ez eta aien esan-mesanaz
ajolarik artu. Lar, carta a Mb 280. Ez kasurik egin eta ez jaramon [...] jolas falsoai. Oe 66. [Egin lei] etxeko kaltian
dan ezkontzaren bat jaramon baga gurasuai. Mg PAb 108. Ta ori baño geiago lagundu ta jaramongo ezteustazu?
Añ LoraS 96. Aserratzeko okasioa ematen dizuenean, ez bereala hitzegin eta jaramon, erabageko gauzarik ez
esateko. Gco II 54. Seme edo alabiaren borondatiari jaramon baga esan oi dabee. JJMg BasEsc 247. Ez jaramon
orri, bada guztiz da biraokarija. Astar II 65. Ez eutsan [...] eulijaren brunadiari baino geijago jaamoten. fB Ic III
2
374. Yaramon ez neutsan. Añ EL 64. Illargiari beti / deutsat jaramoten / egunik egunera / ze alde dakarren. AB
AmaE 355. Bestearen esanai: iaramon ez. A BGuzur 154. Aittamak egieutsezan berbari ezeutsan jaramon. Echta
Jos 292. Ez jaramon, da etxe-barruan egon. Ib. 74. Ez gurenai yaramon. Laux BBa 2. Euren sakelai baño beste
ezeri jaramon barik. Eguzk GizAuz 161. Silaba bakoitzari etzaio oinbeste jara eman bear. "No se debe hacer tanto
caso". Or Poem 518 (v. tbn. Or BM 128 iaramon). Etzien iara emaiten aizekerieri ta zoro gezurreri. "Non
respiciebat". Or Aitork 187 (v. tbn. 61, 121 y 290). Zaldiek daramate gurdi-zaia eta gurdiak eztio iaramaten
ugalari. Ibiñ Virgil 80. v. tbn. Ag Kr 117. Kk Ab I 46 y II 78 (y-).
 (Aux. trans. bipersonal).  Gogora ekartzuz, oraingiño asmau dozuzan dei, argi, ta abisuak, aldatuteko
1 2
bizitzea; eta jaramon eztozu. Añ EL 58. Nik jaramoten ezpadot, nok aituko dau nigaitik? Ib. 20 (EL 24 nik
yaramoten ezpadeutsat).
 (Impers., con aux. intrans. unipersonal).  Ezagutzen dira emetik datozen gaistakeriak, baña jaramoten ezta.
Añ LoraS 189s.
2. (Vc ap. A; Mg Nom (V), Añ, Izt 13r). (Uso sust.). "Caso, hacer o no caso, (c.) kausinoa, kausioa; (V)
jaramona" Añ. "Aprecio, caso" Izt 13r.  Urte gustijan dagoz Jaungoikua gomuta baga, arimiaren jaramonik
egin baga. Astar II 226 (v. tbn. 127; cf. infra JARAMON EGIN). Egin nion nik entzuna, baña yaramon gutxi. Ldi
IL 76. Beti yaramon-eske [...] urte-erdi doi-doi betetako gizontxoa. Ib. 18. Bera ez dago-ta, nire yaramonik ez
duzu. 'No me haces ningún caso'. Zait Sof 25. Ezeren jaramonik barik. Bilbao IpuiB 230. Sorterriari edonen bere
baten mende.
/ zor dautsagun yaramona. "Siempre merece un recuerdo". Atutxa Mugarra 26.

- EZ JARAMON (Lar, Mg PAbVoc 231), ETXARAMON (V-ger ap. A; Añ (V), Izt 35v; etxaamon V-ger ap. A),
ETXAMON. a) "(Hacer) donaire de algo, ez jaramon" Lar. "(No pillar) fastidio, [...] ez jaramon" Ib. "Desatender,
no hacer caso, ez jaramon" Ib. "(No hacer) caso, ez jaramon, etxaramon" Añ. "Descuida, nik esango deutsat,
etxaramon" Izt 35v. "Etxa(r)amon (V-ger), no haga V. caso. Contr. de ez-jaramon" A. v. EZ JARAMON EGIN.
b) "Etxamon (V-ger), no importar. Debe de ser contracción de ez jaramon. Se conjuga: etxamoiodan, no me
importe; etxamoiok, no te importe; etxamoiogun, etxamoiozu, etxamoiona. En realidad, lo que se conjuga es el
verbo emon pues jaramon = jara + emon, dar importancia" Otx Voc. Cf. Lar  H (x-): "(Hacer) caso de algo, [...]
jaramon, txaramon".  Baña, etxamon; neuk atonduko dot arazo au. Otx 174. c) Indiferencia, desatención. v.
JARAMON(IK) EZA.  Gizaldietan bazterra zaintzen / gau ta egun or egona, / begira orain gudari orri /
zartzaroan el yakona: / albokoen etxamona. Atutxa Mugarra (ap. DRA).
- EZ JARAMON EGIN, ETXARAMON EGIN. No hacer caso. v. EZ JARAMON.  Zeren txakurrak, kasorik
ez, edo ezjaramon egiten dionari, zangarik egiten ez dion. Cb OC I 52. Lotsatu egizu zeure burua, gogora ezarrita
2 1
[...] etxaramon egin deutsezun Yaunaren [deiak]. Añ EL 66 (EL 58 jaramon eztozu). Baie... etxamoidxok! Nagosi
bateitxik gora bera eztozak imiek gosiegaz ilgo. Ort Oroig 25. Etxaramon egin / atsoen esanari. Erkiag Arran 50.
Emengo gauza guztiei etxamon eginda. Ib. 166. Isil samar ibilteko esan neskameak eta, etxaramon egin. Erkiag
BatB 156.
- EZ-JARAMON ZALE, ETXARAMON ZALE.  Onen biotza, gogor samarra bazan izan; orain, ostera, latza,
idorra, samurtasun bagea dala esan bearko. Aierra, etxaramon <etxera-> zalea, minkorra. Erkiag BatB 164.
- JARAMON EGIN (Mg PAbVoc 224, Izt 13r, Dv (V), H (V); jaramun e. V-gip), JAMON E. (V-arr-m-gip). Ref.:
Etxba Eib (jaramun, jamon); Etxabu Ond 105; Gte Erd 193. Hacer caso. (Empleado frecuentemente en frases
negativas; el complemento va siempre en dat.). "No hacer caso o aprecio, kausiño edo jaramonik ez egin" Izt 13r.
"Arro aundixak, jaramunik be ez desta eiñ" Etxba Eib. "Au bete berba eztabe ixan ta alkarrei eztotse jamonik
eitxen" Etxba Ond 105.  Nik esaten neutsun ondo etzala; etzeustan jaramonik egin. Mg PAb 103. Konfesorearen
esanai jaramonik egin gabe bazabiltza [...]. Mg CC 159. Eztau jaramonik egiten Jaunak dirautsanari. Astar II
153. Orobat izkribatu zeban Madrillera ere, bañan etzioten jaramonik egin, ez batetik, eta ez bestetik. Izt C 166.
Iñok ez leukijue jaramonik egingo, indarrez eragingo ez balira. Ur Dial 66s (It kasorik egin, Dv axolarik hartu,
Ip axolik izan; v. tbn. Ur MarIl 32). Zuk egizu zeurea ta ezeiozue besteai jaramonik egiñ. Ag Kr 177 (AL 39
iaramon). Kontxesi ta Patxika datoz. Elukete merezi jaramonik egitea. Urruz Zer 93. Zeuk beti arduraz eta maiteki
errijai jaramon egin dautsozula-ta. ForuAB 109. Oju egin zun jaramon egin zezaioten. Etxde JJ 74. Iñori jaramon
egiteke. Erkiag Arran 139. Gure esanai jaramon egin eta ona izan. Alzola Atalak 49. Iñork ez dio jaramonik egiten
eta badoa. Lab SuEm 180. Ez zien arrazoi auei jaramonik egin. Berron Kijote 54. Jaramon ein ezkero / nire
izenari. Ayesta 33. Nere hitzei jaramonik egin gabe. MEIG III 58.
v. tbn. CrIc 18. JJMg BasEsc 169. AB AmaE 355. Itz Azald 133. Muj PAm 39. Kk Ab II 36 (144 yaramon). Enb
79. Otx 89. Laux AB 13. GMant Y 1933, 190. Lek EunD 43. ABar Goi 69. Bilbao IpuiB 80. Txill Let 41. MAtx
Gazt 48. Anab Poli 82. Osk Kurl 175. Vill Jaink 68. Olea 235. Zendoia 110. Iaramon: A BeinB 46. Yaramon: Or
Tormes 27. Zait Sof 37.
 (Con determinantes). "Yaramon gutxi egiten dabeelako Jesukristoren bizitza ta eriotzeagaz" Izt 23r.  Ez
eutseen jaramon andirik egin berba oneei. Ur MarIl 79. Aurrerantzian gai oni jaramon geiago egin. ForuAB 105.
Etxeko txakurrari aitari baño jaramon geiago egiten eutsoela. Kk Ab I 24. Ugazabak nagikeriz bere garatzari
jaramon gitxi egiten dautsalako. Eguzk GizAuz 141. Gero ta jaramon gutxiago egiten zioten. Etxde JJ 237. Ta
mutiko guztiai batean jaramon egokia egiñ eziñik. Erkiag BatB 41. Mamiari baiño azalari jaramon geiago egiteko
griña. Vill Jaink 11. Ez diogu inori entzungor egiten, baina jaramon gehiegirik ere ezin egin ingurukoei. MIH
140.
v. tbn. A Ardi 115. Otx 25. TAg Uzt 156. Yaramon: Ldi IL 25. Akes Ipiñ 26.
- JARAMON(IK) EZA (det.). v. EZ JARAMON. a) "Caso, no hacer caso, yaramonik ezaz (ezagaz)" Izt.
"Jaramonik eza, la falta de caso, el abandono" A.  --Zer jazoten da [...]? --Jainkuaren jaramonik eza onelako
pekatariei. CrIc 155. Al danian bada, isilldu biar dira [...] arpegi astuna imiñi ta jaramonik ezagaz. JJMg BasEsc
100. --Zelan [...] iñes egiten da munduaganik? --Bere andikeriyai ta banidadiai yaramon ezagaz. CatLlo 81.
Jesusek eurak pekatutik aterateko igaro zituzan nekiai egiten eutseen jaramonik eza. Ur MarIl 111. Ez jakiñian
zer pentsau, bildurra ala kaikukerixia ete zan zaldunan jaramonik eza. Etxba Ibilt 476.
1
b) No tenido en cuenta.  Zeinbat okerkeria, neure erruz aztuak ta jaramonezak agertuko dira an? Añ EL 44
2
(EL 50 yaramon ezak).
- JARAMON IZAN. "No se le da mucho, no se aflige mucho, ezta asko malmetitzen, etzaio ajolarik, ardurarik,
ezta jaramon" Lar (s.v. afligirse).
jar-harri.  Asiento de piedra (?).  Igandez, Eskualherrian / eder laboraria! / Elizan kantaz lorian; / plazan,
pilotaria; / xahartu'ta, jar-harrian / juje'do xaxaria. Zby RIEV 1909, 108.

baten mende.
jaraunsle.  Heredero.  Eta onen agintekuntzaren jaraunsle (heredero) bere seme Konstantino [...]. Tolosa EEs
1913, 208. Bere jaurerriaren iaraunsle egiteraiño eregi gaitu ba Aitak bere umetxuok. Ibarg Geroko 35.
jarauntsi (Lar Sup (-ns-)  H, A DBols (-ns-)). 1. Heredar. "Heredar" Lar Sup.  Iaraunsi edo irabazi egia.
"Heredólo o ganólo". RS 319. Jarauntsi ebandik Castilla-Leonen koroia (1893). "Habiendo heredado". AG 162.
Kristauei ziyen [...] ezin ikusiya aitagandik jarauntsia zuan. Tolosa EEs 1913, 208. Ikasgu-sortzailearen ogasun
eta ondasun oi zan [ikastetxea], bera izaten zan iaun eta iabe: ilburukoz inorenganatzen zuen, eta onen ondarea
ere beste batzuek iarauntsi oi zuten. Zait Plat 22. Arbasoengandik ondarez iarauntsi dituzten egiak. Ib. 6.
 Transmitir en herencia.  Beren semeei [...] yarauntsi dien ondarea. Zait Sof 145.
2. jarauntzi. Herencia.  Bizkai izanak itxiriko iaraunsi edo guruzkuian gordetzaileak. "Herencia". A Gram VI.
Il dezagun, ta guretzat izango da orren yarauntsia (ondorea). Ir YKBiz 386. Jarauntzi edo erentzia. Eguzk GizAuz
74. Bere ondasunak jarauntsiz ondorengoai izteko daukan eskubidea. Ib. 170 (94 jarauntziz itzi). Jarauntziz
zerbaiten jabe [egin]. Ib. 79. Aitatutakoak jasotzen dutena, jarauntzi ez dala, soroski baizik. "No son percibidas a
título de herencia". EAEg 2-6-1937, 1749. Ori dala aren yarauntsia. 'Partem illius'. Ol Eccl 3, 22. Lurralde au
jarauntsitzat zuri emateko. Ol Gen 15, 7.
jarauntsigarri. Neol. creado por AG, de jarauntsi 'heredar' y -garri.  Hereditario.  Bijak, lagijagattik lelengua
ta ekandubagattik bestia, jarauntsigarrijak ixanda (1893). "Hereditarios ambos". AG 162.
jarauntzi. v. jarauntsi.
jarburu (SP  A). "Le haut bout où s'asseoir" SP. "Asiento principal" A.
jardakindu. "Cucharear, cucharetear, meterse en todo, como quien manda" Lar.
jardausi. v. inarrosi.
jardeste. v. jardieste.
jardetsi (Dv, A). 1. "Couler (He). Est-ce de là que vient le syncope dario? v. jaria, -tze" Dv. "Deslizarse" A
(que cita el ej. de He).  Hunelaxe jardesten ohi da Jainkoaren grazia emekitto, xirripatto hau bezala. He Phil
137 (Dv traduce: "la grâce de Dieu coule ainsi doucement"; SP 134 iarieiten da).
2. (L), jardiestu (S). Ref.: A (jardetsi); Lh (jardetsi, jardiestu). "Consumirse, demacrarse" A. "Jardiestu, réduit
à l'état de squelette" Lh.
3. (Part. en función de adj.). "Soumis, obéissant, yautsia, yardetsi" Darthayet Manuel (ed. 1861), 85 ( Dv).
4. (Part. en función de adj.). "(BN-mix, S), cara compungida" A. "(Adj.), triste" Lh.
jardetsi. v. ihardetsi; jardietsi.
jardieste, jardeste (S ap. A). "Obtención" A.
jardiestu. v. jardetsi.
jardietsarazi, jardietserazi.  Hacer conseguir, hacer obtener.  Huntarzün eternalen jardiets erazitzeko. Mst III
54, 5 (SP, Ip ardie(t)steko). Bakiaren eta dohatsütarzünaren jardiets erazitzeko. Ib. 59, 4.
jardietsi (Gèze, Dv (V), H (BN)), jardiretsi (VocBN (y-)  A; Dv (que cita a AR), H), jardetsi (A), jarditsi (H),
jerditsi, xardietsi (Sal), serdietsi (Sal ap. A), xerdietsi (Sal ap. A).
 Etim. Para su relación con erdietsi, etc., v. FHV 341.
1. Obtener, alcanzar, conseguir. "Jardetsi, conseguir" ForuAB 111. Azkue dice tomar la forma jardetsi de
VocBN, pero debe tratarse de un error. v. erdietsi, jadetsi.  Tr. Documentado en autores suletinos y mixanos. Se
encuentra tbn. en algunos autores meridionales modernos. La forma de futuro es jardietsiren en Maister (III 37, 2)
y Mercy (23) y jardiretsiko en CatLan.  Nahi badüzü profeitürik jardietsi [...]. Mst I 5, 2 (SP, Ip ardietsi).
Ezetare güdüka gabe bitoria ihurk jardiesten. Mst III 19, 4. Bizitze eternalaren jardiesteko. Mst III 3, 2. Dohatsü
dira miserikordios direnak, zeren jardiretsiko baitüte miserikordia. CatLan 42 (CatB 82 yerditsi). Zer moienez
jardirets ditzakegü Jinkuaren graziak? Ib. 64. Perfekzionia jardiretsi. AR 72 (v. tbn. 196). Gure bekhatien
pharkamentiaren jardiesteko. UskLiB 32s. Mozkiñak jardetsi nai dabezan Udalak. ForuAB 109. Zillarra ibaika
baten mende.
jardetsi nai-ta [...]. EA OlBe 81. Orain berriz, zerau yardiretsi zaitut. 'Ahora te tengo'. Zait Sof 45.
2. Proporcionar, dar.  --Nola eukaristia erremediotako zerbitxatzen zaukü? [...] --[Bekatü] mortaletarik
begiratüz jardiresten dauzkün grazien abondanziaz. CatLan 137. Seindü eta seinda güziak [...] jardirets dezagüzie
[...] hilze seindü [...] baten egiteko grazia. Ib. 164.
jardin (Lar (+ -iñ), Añ (-iñ)).  Jardín.  Joan zidin jardin batera. Lazarrraga 1143v. Jauregiak, loretoki ta
jardinak. Cb Eg II 140. Lorategi edo jardin bat. Añ LoraS 192. Ortu edo jardiñ eder paradisu atsegiñekuan. JJMg
BasEsc 31. Jardiñak ipintzen eta ongi irukitzen. Echve Dev 309. Lore ta belar / ugari dauka jardiñak. Echag 60.
Onoidadezko / baratza edo jardiña. Enb 81. Gipuzkoa da jardin polit bat / guztia lorez betia. Uzt Noiz 65. Ektarea
bat pasau dan baratz edo jardin onek, eundazka zugaitz daukaz. Gerrika 289. En DFrec hay 3 ejs. v. tbn. fB Ic II
290. Ud 106. AB AmaE 51. Balad 192. Altuna 43. Txill Let 115. Lasa Poem 58. Ostolaiz 85. Insausti 40.
jardinari (Lar  Chaho).  Jardinero. v. jardinzain.  Errege ta onelako persona andien jardiñariak. Echve
Dev 309.
jardinera.  Jardinera.  Donostiyara Jardiñeruak / baratza eder batekin / apaindurikan datoz guztiyak / beren
Jardiñerarekin. Echag 60.
jardinero.  Jardinero.  Goizetik datoz Jardiñeruak / kantatzen martxa berriya. Echag 59 (v. tbn. 60, 61 y 63).
jardinzain, jardinzai (Lar, Añ).  Jardinero. v. jardinari.  Jardinzaien festa Donostiyan. Echag 59.
jardiretsi. v. jardietsi.
jardu-aldi. v. jardunaldi.
jarduantz.  Práctica, ejercicio.  Erlezaiak zimendatu [...] bear dituzte beren erreglak, ez bakarrik
entendimentuzkoak, baizik baita ere jarduantz edo pratikazkoak. ErleG 62.
jarduera (G ap. A; Lar, Añ, Izt, H (V, G)), jardunkera.  Actividad, ejercicio, ocupación, práctica; actuación.
"Empleo, ejercicio en que uno se emplea" Lar y Añ. "Ejercicio", "empleo" Izt. "Iarduera edo egitekoa, affaire,
occupation (Cb Eg)" H. "Bere jarduera edo enpleo eta honrak galdu" AB Dic (ap. DRA).  Tr. Documentado en
textos meridionales desde el s. XVIII. En DFrec hay 3 ejs. de iharduera y uno de jarduera.  Zer jarduera edo
praktika [...] bearragorik [...] kontriziozko aktua egitea baño? Cb EBO 60. Jainkoaren tratua ta estudioko
jarduera, santuaren betiko ejerzizioak izan ziran. Cb Just 90s. Guziarekiko jarduerarako gobiernuak autua eziñ
izan diteke, jarduera daukan Probinziako ekautu. EConst 42. Jarduera santu onen bidez iristen degun guztia.
Jauregui 234. Jarduera edo enpleo oek [...] erregezko gallaldiaren bidez gozatzen [ditu probinziak]. Izt C 494.
Izandu zan jarduera onetarako lendabiziko aldian esleitutako [jenerala]. Ib. 465. Zer da gauza oberik jarduerau
baño? [...] / aditze arren bertso zureak [...] / joango nintzake ere Amerikaraño. AB AmaE 398. Jainkozko
amorioaren jarduera edo ejerzizioa. Ant ZerBid 218 (ap. DRA). Benetan ez du berdinik oien yarduerak! Goen Y
1934, 179. Lanari bakoitzaren jarduera aztertua izan dedilla. "La actuación". EAEg 23-10-1936, 119. Lurraldeko
Auzitegiaren jardunkeratzaz deus esan bearrik ez dago. "Funciones y competencia". Ib. 31-1-1937, 945. Etxunate
ontzat ematen Buruxkilaren yarduera. Or QA 89. Nola ez ekarri gogora Loiolaren iarduera Iesusen iaiotza
gogoematean? Ib. 164. Orain ari dugun otoitz edo iarduera bikain. Ib. 132. Yainkoaren yarduerak, aldaketarik
ez. Ol Eccl 3, 14. Menpeko bizimodua egoera ta jarduera bakartzat arturik ainbestean bizi. Erkiag BatB 128.
Ortarako biderdia erabateko ixila ta mistike-iarduera zukean. Zait Plat 60. Ez dute ontzat artzen / gure jarduera.
Basarri in Uzt Noiz 39.
 jarduiera. "Zure amak jarduyera gutxi zuen, poco trato con la gente" (G-bet).
jarduerazi. v. jardunarazi.
jarduiera. v. jarduera.
jarduka.  Sesión, actuación.  Ez dira errexak benetan bi idazlen iritziak berdinkidatzia, ez. Badirudi askotan
[...] alkarrenganako etsaitasuna agertzen dala sesio eta jarduka oetan. J. Artetxe Y 1933, 325.
jarduketa.  Conversación, charla; actuación.  Akabatzera noa, / agindu det eta, / orain amabirekin / gaurko

baten mende.
bertsoketa: / ai, ai, ai barkatu / nere jarduketa. Echag 169. [Sukaldea] da jatoki, lantegi ta jarduketa ta
irakorketarako etxe-zatia. EgutTo 1-2-1920 (ap. DRA).
jarduki.  Charlando, conversando.  Atseden artuz eta eguneko goraberatzaz jarduki, atsekiro zurrutatzen dute
[edaria]. TAg Uzt 44. Aitonak jaulkitako ipuñetara erne jarduki, eginbear atsegiñak dira artoarenak. Ib. 292.
jarduki. v. iharduki.
jardukizun. v. jardunkizun.
jardulari.  Orador.  Koblakari ta iardulari edo oradoreak. A Ezale 1898, 306a. Mazteki yardularien ele
ederrez ez fie (AN-erro). 'Emakume berritsuen itz ederrez ez fia'. Inza NaEsZarr 2313.
jardule, jardunle. 1. Hablador, charlatán; murmurador.  Nik esan nai nebana da iardulea dala gure etxeko
andratxoa. Ag AL 57. Beti [oi da] jardunleren bat ondamuaren kolkotik ertetzen dioten itzak lagun artean ereiñ
oi dituana. Ag G 218.
2. (El) que se ejercita, practica (en) algo.  Ai euzkel-elerti barrutian onen antzeko jardule bat bagenu!
Irakurlearen agoa gozatzeko. TAg GaGo 52. Akademiak izan bear du, noski, euskal-ekintzaren ardatz eta buru;
baiñan euskeraren egille, jardule, biziragille, gu guztiok. Egan 1956 (3-4), 68.
3. Actor.  Au ez da irakurri bakarrik, entzun bakarrik egitten, baita ikusi ere yardule edo begitantzale
nabarben oriik begitandu oi dutena. Or LEItz 40s. Iarduleak negar zeragidaraño. "Histrionis [...] qua mihi
lacrimae excutiebantur". Or Aitork 56. [Eszenario tipi-medarrean] jarduleak, zirkin ta errankizun apartekoz, egoki
agertarazi zuten. A. Irigoyen Egan 1956 (3-4), 70.
4. Interlocutor.  Eztabai zorrotza sortu zan arrantzale gazte biren artean. [...] --Zertarako naizan? [...] --
erantzun zion jarduleetan gazteenak. TAg Uzt 45.
jardun (V-m-gip, G-azp; Lar; Añ, Dv (y-) y H (V, G)), jardu (V), inardun (iñ- V-ger-ple-arr-oroz-m; Añ, Dv y
H (V)), inardu (A), jaurdun, ihardun. Ref.: A (jardu, jardun, iñardu); Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 19, 183,
209, etc.
 Tr. Propio de la tradición occidental. Se encuentra tbn. en Mendiburu (IArg I 237), aunque podría tratarse de
una errata por diardukala: Adi zazu Baruch Profetak Israeldar-ekin diarduela diona (v. iharduki). Jardun es la
forma general. Hay jaurdun en Ochoa de Arín, junto con jardun; jardu en Azkue (BeinB 85), Echeita (junto con
iñardu) y Orixe (Tormes 73). La forma inardun se documenta en textos vizcaínos ya desde RS, y a partir del s.
XIX, en Añibarro, E. Azcue (PB 306), Eguzkitza (LEItz 15), y junto con jardun, en CrIc (36), Uriarte (Bisit 205
2
(ap. A)), Altuna (36), y Emeterio Arrese; emplean iñardu Añibarro (EL 83), Echeita, Kirikiño (Ab II 183) y, junto
con jardun, KIkV (66) y Otxolua (165). Además de en los anteriores, hay ejs. de formas fuertes de iñardu(n) en
Zavala (Fab RIEV 1909, 36), Enbeita (194) y, junto con jardun, en Moguel (un sólo ej. en CO 196 zinarduben),
Lauaxeta (BBa 6), Orixe (Tormes 33), Bilbao (IpuiB 258) y Erkiaga (un sólo ej. en Arran 107 niñardunan). En
DFrec hay 143 ejs. de ihardun y 67 de jardun.
Para el sust. verbal las formas tipo jardute- son las generales. Hay además ja(u)rduntze- en Ochoa de Arín, Inza
(Azalp 153) y Alzaga (Burr 17), y jardutze- en N. Etxaniz (v. jardute), T. Etxebarria (Ibilt 458), J. San Martin y
Salaverria (84, junto al frec. jardute-). En cuanto a las formas de futuro, Orixe emplea iardunen (Aitork 356),
frente al general jardungo.
Las formas sintéticas son de uso gral. en todos los autores. Se encuentran formas fuertes tripersonales en una
balada vizcaína recogida a principios del s. XX, en D. Agirre, Otxolua, Lizardi (IL 76 diarduzutet), Bilbao (IpuiB
42 diardeutse) y Erkiaga (BatB 140 diardutsen, 62 ziardutsan). Emplean formas con aspiración Mirande (Pr 260
ziharduelarik) y Aresti (Ipuin 57 ziharduen).
La construcción con aux. trans. es la más antigua y general. Jardun intrans. se documenta en autores guipuzcoanos
desde finales del s. XIX, así como en Arrese Beitia, Anduaga y S. Martin.
 Etim. Para su formación a partir de un tema nominal inidentificable + edun, v. FHV 547.
I (Vb.). 1. (Aux. trans.; lleva como complemento un sust. verbal en ines. -t(z)en, un sustantivo en caso inesivo o
exprs. de valor adverbial). Estar haciendo algo, ocuparse en algo. "(Tirar la) barra, balenkan ari, jardun, ibilli"
a
Lar. "(Está tirando la) barra, balenkan ari da, diardu, dabil" Ib. "La 2. pers. del verbo jardun en el imperfecto es
ijarduan, baiyarduan" Aq p. 61. "Andar o estar haciendo algo, lo que fuere" Lar y Añ. "Ejercer, ejercitarse en
algo" Añ. "Emplear, ocuparse en algo, (c.) jardun, [...] (V) iñardun", "afanar(se): [...] (V) erago, iñardun, adikatu"
Ib. "Ocuparse, estar (haciendo algo). [...] Diñardu, se ocupa, ziñarduen, se ocupaban" A. "Biñerdu, estamos
a
trabajando. ¿De iñardun? (en Suarrieta, Pedernales)" Garate 5. Cont RIEV 1935, 349. "Piontzan diardu amar
orduko ekiñaldixan" Etxba Eib. "Artajorran diardu" Elexp Berg. "Ikasten diardu (V-gip)" Gte Erd 19 (junto a ari

baten mende.
da o dago de otras zonas). "Jokoan diardute (V-gip) = kartetan ari dira" Ib. 183. "Biarrian diardu (V-gip)" Ib.
209. "Txabola egiten dihardu (V-m-gip)" Ib. 301. "Puntu horretzaz ez jardun (G-azp)" Ib. 167 (s.v. insistitu).
 Inardun badagik, ez dok be[a]r besterenik. "Sin continuas en el trabajo, no tienes necesidad de otro". RS 540
(TAV 3.3.2). Eskribitzen jaurdunzea jai egunetan ez da debekatzen. OA 150 (69 jarduntzea). Egiteko santu oietan
Ignaziok pozik jarduten zuen. Cb SIgn 83. Jainkoari atsegiteko lan onetan diardugula. Ub 174 (v. tbn. 95).
Diadarrez diardubenian. Mg PAb 196. Zetan deardube? CrIc 15 (123 ezertan ez diardugunian). Mutil batek
jarduten dau karta jokuan beste lagunakaz; dakus [...]. Mg CO 50 (196 zinarduben). Gaiski esanian diardubenak.
CatElg 158v. Denbora laster / igarotzen da lanean / gogoarekin jardun ezkero / egitekoa danean. Echag 118.
[Meatze au] agertua izandu zan milla zazpieun [...] urtean eta jardun zeban gelditu bage [...] urte ingururaino.
Izt C 67. Antxe diardu, beti irakurten. Ur MarIl 71 (v. tbn. 59). San Pedrok [...] ate-joka ziardun. Lard 504.
Egunoro zuei erakusten niarduen. Ib. 444. Gau guzi artan geratzaka jardun eta egunsentirako prest zegoan. Arr
GB 125. Etzegokiola ondo ala ibiltea [...] ta alper-alperrik ziarduela. Aran SIgn 79 (v. tbn. 194). Irribarrez
diardutso / landako loreak. Balad 204. Ordubetean iñardu eben berbetan. Echta Jos 313 (329 iardu). Buruauste
gogorrean jardun zuten egun aietan. Ag G 40. --Zein izango det "amigo"? [...] --Zurekin jarduteko Enbeita
otsaundikoa ekarriko degu. Lab EEguna 97 (v. tbn. SuEm 186). Berbetan diñardutso ta lotan ei dago! Otx 164
(163 jardun). Nik lanian jardun det / betiko moduan. Tx B I 159. Pilotan jarduteko. Or Eus 32 (v. tbn. 238). Eztet
ori adirazten luzaro yardun bearrik. Ldi IL 135. Itzarrik amesetan diardue. Eguzk GizAuz 191. Arraintzan
lanpindez jardun izan badira. EAEg 10-11-1936, 260. Il egin nun; baña nere buruaren alde yardunaz. Zait Sof
121 (Plat 60 iardun). Jardun zun otoitz eta otoitz bere semea zuzenera zedin. Etxde JJ 229. Atxurrean jardun al-
dezue? NEtx Antz 78. Barre algaraka ziarduala. Erkiag BatB 29. Peskan jardutzeko lizentzia biok. SM Zirik 14.
Kanpaiak jo ta jo diardu. Ib. 67. Ona izanaz, apostolutzan jardunaz. MAtx Gazt 103. Illen artean [...] jardun duzu
eta orain bizien lagunarteak tiratzen zaitu. Vill Jaink 140. Lanean eta txistuka diardu. Lab SuEm 198. Amaika
aldiz gogoz bertsotan / jardun det. Uzt Sas 137. Bizi guzian jardun / zuen nekazari. Ib. 28. Broman badakit jarduten
bañan / auek ez dira gezurrak. Ib. 266. Arratsaldean musean jardun genduan. JAzpiroz 62. An zerbait jaten jardun
genduan. AZink 98. Buruagaz ormari topeka diarduela esan leike. Gerrika 251. Joko horretan jokatu nahi dutenek
bestela ihardun behar dute. MIH 239s. Egun osoan orroka jardun zuen. MEIG IX 103. Ezinbestean niharduen
horrela, ezin-bentzutuzko indar baten morroi. Ib. 93.
v. tbn. VMg IX. AA I 401. fB Olg 14. It Fab 116. AB AmaE 412. Xe 216. Itz Azald 158. Goñi 23. KIkV 69. KIkG
57. Altuna 14. Mok 7. Alz Ram 120. JMB ELG 9. Mde Pr 178. Lek SClar 141. Osk Kurl 40. Gand Elorri 107.
Salav 28. Etxba Ibilt 455. Xa Odol 315. Insausti 333. Iardun: Ibiñ Virgil 22. NEtx LBB 135. Yardun: Ol Eccl 3,
22. (Ejs. ambiguos con respecto al aux.): Anab Poli 39. Berron Kijote 192. Or Tormes 105 (i-). Ir YKBiz 34 (y-).
Bilbao IpuiB 10.
 (Con dat.). Continuar con.  Alantxe zuek bere iñardun ta ekin bearrari. Añ LoraS 100 (88 iñardun ta ekiñaz).
Artu bear dezue bada gogo bizi bat orazioari eta konsiderazioari jarduteko. Gco I 392. Ikasleak esan onekin arritu
ziran: baña Jesusek bere itzketari baziardun esanaz: [...]. Lard 422. Gizonik geienak aberastasun egarriz jarduten
dautsenez, gure arrantzaleak lan biziteko lain egin oi dabe. Erkiag Arran 118.
 (Con objeto).  Erri-arazoak askatasunean yardun ta zuzendu bear zituzten gizonak berek aukeratzen zituztela.
Mde Pr 33.
 (Aux. intrans.).  An jardun zitzaien [...] gertatu zan guzia kontatzen. Arr GB 131. Jardun edo okupatu zan
bere lagun urkoaren probetxuan. Goenaga Aita S. Ignazio 33 (ap. DRA). Peontzan zan jarri; / ezta luzaro jardun
/ aspertu da sarri. EusJok II 24. Lan au egiten ni ez naiz jardun / iñorentzako kaltera. EusJok 50 (v. tbn. 112 y
158). Or jardun dira tiroka. Noe 75. Ixilkaiak zabaltzen jardun al zera? ArgiDL 28. Gaztiak jardun dira /
bertsuetan bapo. Tx B III 134. Jardun zait ojuka. Tx B I 86. Auzo-laguntzan jarduten dira gure baserritarrak.
TAg Uzt 292. Zertan jarduten zera? Zer lan egiten duzu? Ib. 195. Geldiro / jardun oi zera kantuan. EA OlBe 12
(19 iñardun). Dantzan neskak bakarrik jardun dira. MAtx Gazt 71. Aizkoran [...] jardun oi ziran. Ib. 56. Gai
errezetan bezin garbiro / jardun dira gai zalletan. Basarri 17. Berarekin lanean jarduten giñan. Salav 41. Ori
esaten jarduten giñan. And AUzta 65. Gaizki esaka jardun dirade. Uzt LEG I 47. Berriketan jardun gara. Lasa
Poem 117. Tiroka jardun nintzan. Alkain 45. Berarekin harremanetan jardun zirenak. MEIG V 98. v. tbn. AzpPr
42. PE 116. AB AmaE 264. Zink Crit 14. Moc Damu 34. Mok 7. SM Zirik 62. Lab SuEm 201. BAyerbe 89.
Yardun: Zait Sof 24.
 (Con suf. de comparación).  Orrela iardunago ta oroimena luzeagotzen da. "Quanto magis agitur et agitur".
Or Aitork 335. Iardunago ta indarrago. Zait Plat 109 (v. tbn. 124).
2. (V, G, AN; Izt 118r, VocCB  Dv, H), iñardun (Lar), ihardun (Lar). Ref.: A; Etxba Eib; Gte Erd 282. Hablar,
conversar, charlar; discutir; predicar; tratar (sobre, de), ocuparse (de). "Argumentar, argitu [...], ihardun, iñardun"
Lar. "Argüir, replicar, responder, iñardun, ihardun" Lar DVC 250. "Tratar sobre ésto, aquello" Izt. "Jarduntzia
errezagua gauzak eittia baño, criticar es más fácil que hacer las cosas" Etxba Eib. "Izketan ari da itz egiteagatik
(AN-gip), jarduteagatik (G-azp)" Gte Erd 282.  [Eskolan] erdaraz jardun dezatela, baña gero libre, naiz
euskeraz, naiz gaztelaniaz. Cb EBO 18 (v. tbn. 44). Euskerearen aldeti ez neuke eragozpenik eukiko ordu betean
jarduteko. Mg PAb 199. Diodorok libru 3 garrengoan zabalkiro diarduanez. Izt C 62. Gaur nekazaritzaren gañean
jardun bear degu. It Dial 43 (Ur berba egin, Dv iharduki, Ip elhe egin; Ur Dial 68 jardun). Hipokrita galdu oiek
baten mende.
utzirik, jardun dezagun [...] egiten dutenaz. LE Urt 249 (ms. 89r jardukágun). Hebreako itzkuntzan ziarduela.
Lard 523. S. Franzisko Borjaren gañean diarduela. Aran SIgn 196 (v. tbn. 200). Bost gizonok erderaz ziarduen.
Ag Kr 94. Denbora guzietan [...] jardun dute zerutarrak lurrekoakin era miragarrian. Goñi 95. Irri egiten zion
aitari esaldi nastu moldakaitzean jardun oi zualako. Ag G 221. Neronek jardun bear izan det [...] erderaz. A Ardi
75. Etxeraturik ni mozkordun / atsua errietan mur-mur. / Arrazoiarekin diardun, / baña alperrikan ezin jardun.
JanEd II 57 (v. tbn. Urruz Zer 87). Bere Egillearekin itz egin eta jardun dezakelako kezka gabe. Inza Azalp 121
(v. tbn. in Jaukol Biozk IX). Aixa jarduteko beintzat, egundaiño jakin dizun mintzaire bakarrean. "Unica que
hablaba de corrido". Mok 4. Zuretzaz jardun neban. "En vos meditaba". Laux BBa 98. Arlo ontaz yardutakoa artu
det [...] mamitzat. Ldi IL 96 (v. tbn. 170). Amabost minutuz goitik [salatari edo aldezle] bakoitza jardungo balitz,
Lendakaritzak laburtu-erazi dezaioke jardun-aldia. EAEg 6-4-1937, 1440. Gai askotaz ezin jardunari etsi bearra
ez dezakegu onetsi, euskera edozertarako bear baitegu gai. Etxde AlosT 9. Zatozte, iardun dezagun. "Disputemus".
Or Aitork 397. Auzi zaillagoetaz iardun. "Dissertare". Ib. 129. Eta ez dugu jardun. Zertarako? Eztabaidetatik ez
da sekulan argirik ateratzen. Txill Let 56. Barriro be, neskatillearen aots bigunak ziarduan: [...]. Erkiag Arran
148 (v. tbn. BatB 170). Ama xarrak esate'izkit / ainbeste itz trakets / onek jardunda neri, nik / erantzuna baietz. In
Mattin 147. Filosofiaz edo erlijioaz badiardu, eztiot batere jaramonik egingo. Vill Jaink 68. Alkietan eserita
zeudenekin iardun omen zuen Sokratek. Zait Plat 104 (v. tbn. 149). Gu, gazteak, gustora jarduten giñan berarekin.
JAzpiroz 55. Iberikoari buruz ere jardun zuen. MEIG VIII 79. Horrelako zerbait gertatu bide zitzaien Sokratesekin
iharduten zutenei. MIH 168. v. tbn. Moc Damu 33. Otx 123. Eguzk GizAuz 66. Etxba Ibilt 461. Berron Kijote 80.
 (Con objeto).  Gau artan [...] jardun edo tratatu zuan etxekoakin eginbear bat. Goenaga S. Inazio 65 (ap.
DRA).
 (Aux. trans. tripersonal).  Ixildu zaite [...] ezeidazu geiago iardun alperrik. Ag AL 138. Zure miñak alperrik
esaten dau ezetz, zeure barruak baietz diardutsunean. Ib. 96. Ba! --jardun oi zion bere buruari. Ag G 123.
Bigunegi azi zaituztez --jardun oi zien arrek. Ib. 18 (v. tbn. 168). --Or zabiltz beti [...] --ziardutson Iturriotzek.
Erkiag Arran 16. "Andria lazko sepurik ez dagok" sarri jardutzen zetsan bere buruari. SM Zirik 76.
 (Aux. intrans.).  Ura bezelako mutillik etzegoalata jardun ziñenan atzo. Ag G 240. Zuen arrera onaz [...]
ixildu gabe jardun zitzaizkigunan. NEtx Nola 27. Ez naiz hemen horretaz jardungo, txit nahasia bait da gai hori.
Mde Pr 342. Munduaz jardun giñenean esandako guztia berritu. Vill Jaink 59. Ez naiz hemen luzaro mintzatuko
[...]. Neroni iharduna naiz horrezaz bestetan, eta beste anitz ihardun dira ni baino hobeki. MIH 282. Mintzagaia
ez dena, berriz, Azkueren "irazkina" genuke, mintzagaiaz iharduten dena. MEIG VI 153.
II (Sust.). 1. (Aq (AN)  A). Ocupación, actividad, ejercicio, práctica. "Empleo o ejercicio" Aq 1182. 
Karidadeko [...] egite edo jardunak. CrIc 122. Itxu-aurreko / da aren jarduna. It Fab 25 (ref. a un perro). Lagun
oien bideko ardura eta jardun guzia zan, gorputz-illa nola okenduz igortziko zuten. Lard 469. Gaistuen jardunetan
/ [...] ez arren koipetu. Ur in CancB III 90. Etzan aspertu bere jardunean [...] griña zikiñ lotsagabeak sustrai
sustraitik atera [...] arte. Aran SIgn 81. Nekazaritzako Komisioari, edo aberekiko jarduna dutenai. ForuAG 325.
Bakaldunari barre eragittia ixaten eban jardunik andijena. Otx 37. Ori egin ez bitartean, eskubide berririk
eskatzea, yardun alperra. Ldi IL 64. Idurimenaren eta biotzaren yardunetan zentzuz eta aukeraz yokatzen dalako.
Or Y 1933, 406. Egongo aiz ba beti ta beti jardun berakin burua zoratzen. ABar Goi 70. Badijoaz [...] etxera
igitariak, jardun latzak aulduak eta zimelduak. TAg Uzt 99. Ekin zion ere txitxarrak saraspeko jardun lazkarrari.
Ib. 74. Igita-jarduna. Ib. 78. Bizkaiako Erri-Auzitegiaren jarduna tinkotu nairik, auxe agintzen det.
"Funcionamiento". EAEg 30-10-1936, 174. Ikustatu egin bearko du [...] saildietako ordezkarien jarduna.
"Actuación". Ib. 19-5-1937, 1676. Orduko kanta-jardunak, penitentziketak. SMitx Aranz 137. Bidea ere ezta egun
bateko jarduna izan. NEtx Antz 66. Itsasoa ta legorra alkar-musuka jardun irungarrian. Erkiag Arran 185. Ez
egoan errekreo-unerik eta eskolako jarduna egitaldi osokoa izaten zan. Erkiag BatB 17. Egia da gure indarrak
nekatu egiten direla jardunarekin. Vill Jaink 152 (v. tbn. 143). Teatro-jardunean onela mintzatzen dira. Lab SuEm
209. Testigu aurrian eiñ biarra ezkutuan eiñ biarreko jardun ori. Etxba Ibilt 455. Illargiak eztu poztu nai /
errotaren jarduna. NEtx LBB 318. Neska gazte beartsuen laguntzarako [...] egoki zetorrela antxe bere
zalduntzaren jarduna. Berron Kijote 161. Borroka izan da, estari nahiz nabari, Espainian 1936z gerozko jarduna.
MEIG VIII 84. Ez ninduen beraz oinazturak jo eta aldarazi in ictu oculi, luzaroko ihardunak baizik. MIH 342. Ez
dago Txomin Agirreri bertsolarien ihardunak ematen zion tristura oroitu besterik. Ib. 347. v. tbn. Gand Elorri
159. Onaind in Gazt MusIx 208.
 Sesión.  Bertsoetan egiñaz gaur degun bezela [...] / Maiztxo bear genduke gaur lako jarduna. AB AmaE 413.
Ordu laurden bateko jardunean bota zitun bertso guztiak. Etxde JJ 174. Kantu-lana izan det / oso ezaguna [...] /
egokitzen zanian / gustoko jarduna / gogoratu baño len / pasatzen eguna. Uzt Sas 50. Teologilarien Yardunak. In
MEIG II 96.
2. (V, G-azp; A Apend). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. Charla, conversación; discurso, sermón, arenga;
murmuración. "Discurso, arenga" A. "Atsegiñeko jarduna daukazue, valiente charla teneis" A Apend. "Lo que se
habla, la murmuración. Alperrik ondo eiñ, jarduna ez da faltako" Etxba Eib. "Palabrería. Horrek jarduna ugari
baiña formalidade gutxi" Elexp Berg.  Ez eztarririk garraztu jardun luziakaz. Mg PAb 208 (207 berba jarduna).
Katilinaren jardun erreguzkua bere soldadubai. Ib. 203 (VersBasc 9 izketa). Emaztiaren jarduna ta esetsi lotsa
txaarrekua entzuten. fB Ic III 374. Iñoiz egiñagatik / oekin jardunak [...] / zu ainbat maite / deranikan ez det /
baten mende.
bada nik iñon. Izt Po 113s. Aditurika oien / jardun-erausiak, / egingo dituzute / askotan irriak. It Fab 17. Bere
berbaldia edo iarduna. A BeinB 75. Arnoldoren iarduna [...] arreta andiagaz aitu eben. Ag AL 50. Sermolariak,
beren iardun edo berbaldietan. A Ezale 1897, 105a. [Eztau iñok] areik egin zituen lango jardun gordiñik egundo
entzun. Ag Kr 173. Ire jarduna, ezkongei guztien jarduna dek. Ag G 266. Erri guzia gortuta zeukan Baxilik bere
jardunarekiñ. Urruz Zer 74. Euskeraz izaten dira gure itzaldi ta jardunak. A Ardi 77. Aurtxoaren eta [...]
amonaren arteko jarduna da. Iru lelo ditu: [...]. Inza in Jaukol Biozk VII. Bazekiat zer diran / ire jardun-miñak, /
lanak ematen dizkik / sufritu eziñak. Tx B 117. Praile ta monjarik granorik ez balitz geigo jardunik ez. ABar Goi
18 (v. tbn. 55). Gauean ara bilduta jarduna ba dute / eguraldi asmakari. Or Eus 46. Emakume berriketarien
jardunak eta marmarrak. TAg Uzt 67. "Plaza Berri"ko feri alaia. / Ango [...] jardunbizi ta txistor usaia! EA OlBe
18. Jardun zerutarra. "Coloquio celestial". Or Poem 538. Iardun arek nindun pizten. "Illa exhortatione". Or Aitork
59. Ene jardunen eta ikas-lanen berri ukaitea. "Sermo meus". Ib. 94. Gure jardunean, ordua pasa zaigu. NEtx
Antz 52. Bi artzai gaztien jarduna entzun dugu. Etxde JJ 7. Geure buruakin itzik gabeko jarduna izateko gogoa.
Txill Let 23. Gai eder oneri buruz egundoko jardunak izaten ditue. Erkiag BatB 199. Aren itzez eta aren iardunaren
ederrez giza-sailak bereganatzen zituen. Zait Plat 52. Ostatuko nausia be urreratu zan euren jardunak entzunaz.
SM Zirik 33. Eskolatzeko ematen diren jardunak, oiek ia beti erderaz. Vill Jaink 8. Maiko jarduna biztutzeko esan
zetsan txantxetan: [...]. Etxba Ibilt 468. Liburuko ipuñlari ta entzunlarixak alkarregaz erabiltzen daben jardunian.
Ib. 454. Zuen jarduna [...] mutillen bat aotan artzea izan dala. NEtx LBB 146. Zoragarria izanik guztiz / aren
jarduna. Olea 125. Apalondoan jardun bat egin kontu kontari. JAzpiroz 62. Greziako filosofoekin ihardun urria
izan dugu. MIH 139. Fr. Pedro de Urlija eta D. Juan de Zandija elizgizonen arteko iharduna. Ib. 169.
v. tbn. VMg XI. Sor Bar 109. Mok 21. Otx 22. Anab Aprika 69. Onaind in Gazt MusIx 151. Iardun: Ibiñ Virgil 22.
Yardun: Ldi IL 18.
 (Como primer miembro de comp.).  Lantegietako gizonak [...] jardun-batzarra ['mitin'] astera dijoaz pelota
lekuan. Ag G 351.  Tzarkeri oen atekan etzana nindagon, aur doakabe ta olako iarduntokia nintzan ua. 'Siendo
esta la palestra arenaria en que yo me ejercitaba'. Or Aitork 34 (cf. infra JARDUN-LEKU). Iardun-bertsoen
norgeiagoka irabazteko. "Theatrici carminis certamen". Ib. 77. Eztabaidetan iratio bearrik etzeukaten gaiak,
aukeran zituzten iardun-leiaz gogoak batzuen edo besteen alde iarteko. Zait Plat 114.
 Lelengo yarduna. "Tractado primero". Or Tormes 7 (v. tbn. 37ss.). Bi edo iru iardun idatzi nitun. "Et scripsi
libros [...] duos aut tres". Or Aitork 92. (v. tbn. 9ss.).
3. "(?), cuestión" A.
- EURIA(K) JARDUN. v. euri.
- GOGO-JARDUN. v. gogo-jardun.
- JARDUNAK JARDUNAGATIK. A pesar de las habladurías.  Auzo aietan guztietan esango ziranak! [...]
Jardunak jardunagatik, Iñigo bere asmotan aurrera zijoan. Manzi GPatroi 129.
- JARDUNAREN JARDUN. Insistencia.  Eta geiegi luzatzen bagera, jardunaren jardunak, ez ote gaitu oztuko?
EEs 1917, 178.
- JARDUNAREN (JARDUNEN) JARDUNEZ. A fuerza de hablar, de insistir, de actuar, de ejercitarse.  Errazoe
bagako ekinaren ekinagaz ta jardunaren jardunagaz sutu ta asarratu ezin ebanian bere senar baketsuba [...]. fB
Ic III 374. Jarein bagarik jarduten dabe jardunen jarduz / jadisteraño austea arnes ta ezkuduak. AB AmaE 452.
Jardunaren jardunez, ekiñaren ekiñez, saltzen ditu bere paperak. Ag G 187. Azkenean, jardunaren-jardunez lertu
zaio biotza, ta negarrari emanaz [...]. NEtx LBB 91.
- JARDUNEAN. a) "Hablar, conversar, ocuparse de... [...] berba egin (V), jardun egi[n], jardunian ari (V, G)"
VocCB  Dv.  --Eta gañera, ixillik egon bear [...]. --Zer ari zera jardunian, Andres? --Ni, ezer ez. Moc Damu
28. Adalbaldok iardunean ziarduan bitartean [...]. Isildu zanean [...]. Ag AL 48. Ondo egoan Anjelegaz jardunean,
da au dala ta ori dala, orkoa ta emengoa [...]. Ag Kr 104. Emakume guztiak zeukaten mingaña erabiltzeko [...]
gaia, [...] denak zeuden alkarrekiñ jardunean. Ag G 344. Bakarrik utzi nai ez nindutenekin iardunean ari ninzan
ni. "Disputabam". Or Aitork 236. Iardunean asi giñan Aigitoko Anton bakartiarengaz. Ib. 195. Mintzokera
amultsuaz jardunean asi zan Jonekin. Erkiag Arran 98. Mailladian, auzoko emakume bik autu jardunean ziarduen.
Ib. 151. Beti olan eingo baneukek ni bai gizona formala, auzuak pe ez litzakiaz jardunian ibiliko. SM Zirik 25. Iru
edo lau emakumeekin ari giñan jardunean. Beren istorio, ipui ta olakoak kontatzen zizkiguten. Vill Jaink 17.
Teodor iakintsuakin iardunean ari zedin. Zait Plat 12. Alderdiaren buru egiten zuenakin iardunean ibili. Ib. 9.
 Siñismen, itxarokizun eta maitasunezko jardun goxo atertu gabean aritu. Onaind in Gazt MusIx 147.
 "Jardunian jardun, hablar por hablar. Zuri jardunian jardutia gustatze jatzu. --Autopistia gure etxe ondotik
pasau biar i da. --Orretxi esate jako jardunian jardun" Elexp Berg.
b) Discutir.  Esan zaiozu zuk. Zuri entzungo dizu. Zurekin jardunean ari arren geienetan zure esana egiten du.
ABar Goi 68. Zurekin alai ala asarre, adiskide ala muturka, izketan, jardunian, bañan zurekin, beti zurekin. Ib.
52.
c) Actuando, obrando.  Beti iardunean, beti geldi. "Semper agens, semper quietus". Or Aitork 12. Belarriak [...]
geiago irauten du [...] erne egoten; baiñan entzumena ere aspertzen da luzaro iardunean. Or QA 131. Buruz
ikastea eztugu aski, dalako ori iardunean atinez egiztarazi bear dugu, alderantziz, ezertarako ezta. Zait Plat 120.
- JARDUN EGIN (VocCB  Dv). "Hablar, conversar, ocuparse de... [...] berba egi[n] (V), jardun egin, jardunian
baten mende.
ari (V, G)" VocCB.

- JARDUNEKO. Activo, dinámico (?).  Agustin santuak antze]r[a batera-jo ortan datzala esan zigun, naiz antze
egonekoa, naiz jardunekoa. Or EG 1952 (5-6), 12.
- JARDUNERAKO GOGO. "Ganas de discutir, de follón verbal. Jesus, Maria ta Jose, ori da jardunerako gogua
daukazuna" Elexp Berg. "Baita, besterik gabe, berriketarako gogoa, hitzegiteko gogoa. Jardunerako gogo ederra
eukitzen dau aldeko Pellok" Ib.
- JARDUN ETA JARDUN (V-m-gip ap. A; Añ). a) Insistentemente. "Apuro decirle, etc.: [...] (G) jardun ta
jardun" Añ. "Jardun ta jardun (V-m-gip), ¡dale que le das!" A.
 Yardun ta yardun, mintza ta mintza, ekin ta ekin berritsukerian. Ldi IL 77.
b) Discurso, palabras insistentes.  Ollarrak jardun ta jardun ber bera: / zertako naramazute ni iltzera? VMg 96.
Sosegu ta ixilldu gabe jardun da jardunarekin [...] bere iritzia aldatzea iritxi zuan. Aran SIgn 107.
c) (Jardun eta jardun egin, insistir, empeñarse).  [Bertso lanean] jardun ta jardun egiñagaitik / nik ezin diat
ikasi. In SM Zirik 96. Lendabiziko Turismo-etxea / bear genduke eskertu, / jardun da jardun eginda ere / alare
ezin aspertu. Uzt LEG II 262.
- JARDUN-ETXE. Mentidero. v. JARDUN-LEKU.  [Luzaroko jardun gogotsuetan egoteko] gizonak euren
batzar-tokiak daukiezan irudira, emakumeak be baditue euren jardun-etxe jakiñak. Ag Kr 130 (v. tbn. 131ss.).
- JARDUN-GIRO. Ambiente propicio para charlar.  --Egun on, gazteok. Jardun-giro al degu? --Baltzategin noiz
ez? NEtx Antz 42.
- JARDUN-LEKU. "Mentidero. Más común: guzurteixa. Arek batzen diran lekua, nun nai, jardun lekua" Etxba
Eib. v. JARDUN-ETXE.
- JARDUN TXARREKO. "Lo mismo la palabra de arriba [eramana] que ésta quieren decir 'hablar mucho'" Etxabu
Ond 118.
jardunahi. "(El que tiene) gana de fiesta, jardunaia, jaitenaia" Lar. "(Tienes gana de) rasco, jostallua, jardunaia
zaude" Ib. "Juglar, jostallua, jardunaia" Ib. "Bulle bulle, bulli bulli" Ib.
jardunaldi, jardu-aldi  Tr. Documentado en textos meridionales desde comienzos del s. XIX. En DFrec hay 10
ejs. de ihardunaldi y 8 de jardunaldi. 1. Charla, conversación; discusión; sermón, arenga.  Emazte lotsa
bagiaren jardun aldi andi a iragoteko, pazienzija galdu bagarik, urten eban etxeti. fB Ic III 374. Deitu izan
ninduen [...] euskarazko itzkuntzaren gañean jardun aldia bat egitera. Izt C 231 (v. tbn. en la misma pág. otro ej.
de jardun aldia bat). Gauza oien gañean itzketa eta jardun-aldi batzuek elkarrekin egiteko. Lard 514. Amabost
minutuz goitik [salatari edo aldezle] bakoitza jardungo balitz, Lendakaritzak laburtu-erazi dezaioke jardun-aldia.
EAEg 6-4-1937, 1440. Oraingoan bai, iardunaldi ederrik egin yunagu. Or QA 120. Orduan etortzen baitzitzaion
Usoa bere jardunaldi zuzpergarriaz bere anima nekatua pozkidatzera. Etxde AlosT 83. Lan kontuko solasak eta
beste jardunaldi laburtxo batzuk egin zituzten. Etxde JJ 56 (v. tbn. 88, 111 y 150). Neska bazera, mutillekin [...]
diran artu-emanetan eta jardunaldietan izan zaite garbi. MAtx Gazt 35. Antzearekiko iardunaldietan, eguneroko
ariketan [...] orixe opa du [Platonek]. Zait Plat 37. Azkenerako biak mutu bukatu zuten jardun aldia. NEtx LBB
139. Ez nintzen [bilkurara] agertu. Beldur naiz, beraz, ez ote den sortuko halako non sequitur-en bat [...] hango
eta hemengo jardunaldien artean. MEIG VIII 106. v. tbn. JBDei 1919, 314. Y 1933, 187 (y-).
2. (H). Ejercicio, práctica, actividad. "Un temps d'occupation, d'entretien, de travail à" H, que cita el ej. de Iztueta
(v. supra).  Ejerzizio edo jardunaldi espirituzkoak. Aran SIgn 97. Jardun-aldi gutxi, pratikarik ez-da, ez dute
asmatzen. Lab EEguna 63. Jardun-aldi txikiak / egin orazioz, / zenbaiten errezoak / dira maldizioz. Alzoko Imaz
Auspoa 68, 28. Bizitzako egoera ta jardunaldietan oi dan amarrukeria [...] ikasteko. Erkiag BatB 72. Biziaren
aldarte-aldaketak asmaketan iarri zan. Iardunaldi ori etzan izan beraren onerako. Zait Plat 29. Piarres Lafitten
azken ateraldian, Iruñean, Gramatika Jardunaldietan. Larre ArtzainE 156
 Sesión. "Zine ihardunaldiak (G-azp)" Gte Erd 287.  Txomiñ eta Premiñ trabenan bertsoetan. [...] Lenengo
jardun aldia. AB AmaE 396 (v. tbn. 398ss.). Bertso jardun aldia. Lab EEguna 96. Gure jardunaldiak [=bertso-
saioak], gaueko amabietatik goizeko irurak bitartean izaten ziran. Alkain 95.
jardunarazi (H, s.v. iarduraztea), jarduerazi, jarduerazo (Lar, H (V, G)), jardunerazo (H, s.v. iarduraztea),
jardurazi (Lar, H). 1. "Emplear, ocupar a uno en algo" Lar.  [Eskeñiko zirala Aita Santuari] jardurazi edo
lanbidetu zitzan animen onerako. Goenaga S. Inazio 33 (ap. DRA). [Liburu Sainduak] guzientzat daude zabal, itz
argiz eta izketa arrontez, biotz-arin ez diran guzien gogoa iardunaraziz. Or Aitork 133.
 Emplear, utilizar (cosas).  Nork mugitu zuan ipintzera edo jardurazitzera bere [...] jakituria guzia, onelako
gauza [...] bat egitera? Kortazar Serm 57. Bide jardurazia etzan txit egokia, baña alan da guziz ere iristen du [...]
jakintsun guzien esportzak ta alegiñak ezin zutena. Ib. 370. Zuzen jarduerazi ezkero garaurik bikañenak eman
ditzaken antzea. "Bien empleado". Zink Crit 12.
2. Hacer hablar.  Neskatx aundiki sorta ugari bati [...] euskera utsez yardun arazi. Ldi IL 140.

baten mende.
jardunbehar (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg; G-azp). 1. "Propensión a murmurar. Jendian jardun biarrak
galdu eban bere onenian" Etxba Eib. "Aren faltarik aundiña: jardun biarra" Ib. "Jardun biarra, ganas de
discusión, de follón (verbal)" Elexp Berg.  Artu eban len eroian abiadea, mar-mar bere artean jardunaz: "[...]".
Itxas aldera eldu zanean aztu jakozan bereala jardunbear danak. Ag Kr 13. 2. Necesidad de hacer algo, de
ocuparse en algo.  Garbitu ditu berriro [...], txerritegian izan da, eman die olloai artalea [...]. Oartu du Josebe
etxekoandreak aren atergabeko jardunbearra. TAg Uzt 29.
jardunbide, jardupide (A Apend). 1. "Motivo de hablar" A Apend.  Uztegiko argiña / mortero-gillea / errodek
paratu dek / jardun-bidea. Izt Po 74.
2. Actuación, práctica.  Israeltarren jardunbide txit gaizto hura ekusirik, aserre santu batekin deadar egin
zuan: [...]. Donce 21. "Euskalerrian illek agintzen" / egia ez balitz ere, / egun ontako jardun-bideak / goitik ematen
du fede. "La práctica de este día". Or Eus 408. Morroiak bere yardunbide osoa [...] azaldu zion. Ol Gen 24, 66
(Ker berak egin izan eban guztia). Geienek onartzen zuten agintarien iardunbide itzalgarria. Zait Plat 104 (Sof
45 y-). Gizadi osoa erdeinuz ezesten zuen: aren erriaren egoera negargarria zitekean burubide ta iardunbide
orren zioa. Ib. 30 (v. tbn. 127). Ezin etor zitekeela deus onik horrelako ihardunbide batetik. MIH 280. Halarik
ere, ez litzake hori beti ihardunbide zuzena. Ib. 113. En DFrec hay 2 ejs. de ihardunbide, uno de jardunbide y 2
de ihardunpide.
 Modo de actuación.  Bere Araudia ta jardun-bideak zuzendu etzituan arren [Alkartasun onek]. "Ni su
reglamento ni sus orientaciones". EAEg 20-1-1937, 852.
- JARDUNBIDE ESPIRITUAL, J. ESPIRITUZKO. (Pl.). Ejercicios espirituales. v. JARDUNTZA SANTU. 
Jardunbide Espirituzkoen [liburua]. Aran SIgn 30. Ejerzizio edo jardunbide espiritualak. Arr Orac IX (ap. DRA).
jardungai, jardungei.  Tema de conversación; tema a tratar.  Bera izan zan gau atako jardungei bakarra. Ag
Kr 135. Euskeraz aal duten gutxien ari izaten dira naiz yardun-gaia erreza izan. Ldi IL 46. Batzarre-azkeneruntz
[...] eguneko yardungaiak agortuak zirala. Ib. 93. Esamesa ta zakarkeria / eguneroko jardungai. EA OlBe 98.
Zure jardungai ereskitsuak / zoratu nau iya. Ib. 48 (v. tbn. 12). "Thema". Mintzagai, yardungai edo olako zerbait
ez al dago obeki esana? Or EG 1950 (11-12), 51. Mistiku deritzaien oriek [...] iardungai anitz arrotu dute. Or QA
123 (v. tbn. 120). [Geron] otoitzaz ari giñan orduan; orain, ostera, Iainkoak bere ixuri bereizi batez ematen duna
dugu iardun-gai. Ib. 167 (94 yardungai).
 Tema de investigación.  [Mesmer-en gogoan] fisika jatorrak jardungai dituen beste irradak bezalakoak ziren
bizi-irradak. Mde Pr 312.
jardungura. "Vicio de murmurar, de censurar. Ez jako falta jardun-guria arek eitten daben guztian kontra" Etxba
Eib.
jardunka.  Hablando; diciendo.  Ezpainak isilik, elkar-iardunka. "En silencio los labios, en mutua
comunicación". Or BM 112s. Utsune ta akats aunditxoak oartuko ote dituzun bildur naiz... Alaz ere, batek eta
bestek au ta ori jardunka, artara jarri-erazi gaituzte. AEmil AndreM 8.
jardunkera. v. jarduera.
jardunkeria. "Habladurías. Zuk esan dittuzun gauza guztiak, jendian jardunkerixak" Etxba Eib.
jardunki (H (V, G)).  Discurso, palabras. Harriet y DRA, que citan el ej. de Iztueta, dan respectivamente las
acepciones: "avec application, avec ténacité" y "discutiendo".  Artzain au bere zakur andiaren ipuinak kontatuaz
erronka zeriola egon oi omen zan iristen zan toki guztietan. Beingo batean Ataungo ardangelan jardunki
berperean ziarduala [...]. Izt C 251.
jardunkiro. "Iardunkiro (V, G), avec application, avec ténacité" H (s.v. iardunki).
jardunkizun, jardukizun. 1. Charla, conversación; discusión.  Bezperako jardunkizuna gogora ekarriz esan
zion: [...]. Etxde JJ 189. Iardukizunaren une ontara ginaneko, [...] --esan zuen. Zait Plat 135 (v. tbn. 132, 91
iardunkizun). Egun beteko iardukizunean Perikelek eta Protagorak ontan iraun omen zuten: [...]. Ib. 120.
2. "Comentario, materia de comentario. Aretxen ezkontziak emon dau jardunkizuna ugari beintzat" Etxba Eib.
v. berbakizun.
3. Ocupación, empleo; actividad.  Ondoren izendatzen diran ogibide, malla eta jardunkizunei dagokie agindu
au. "Comprende esta orden a los siguientes puestos, oficios, categorías y empleos". EAEg 29-10-1936, 163.
Saildien jardunkizunak ikustatzeko. "Actividades". Ib. 11-1-1937, 777.
baten mende.
jardunle. v. jardule.
jarduntegi. "Locutorio, corrillo. Jarduntegian arretaduna / biarrian bizkorra (Kristiñau neskatilla gazte ondo
aziyaren begirakaia 1)" DRA.
jarduntsu (V, G), jarduntzu (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (jardúntzu); Etxba Eib; Elexp Berg.  "1.º charlatán. 2.º
molesto, insistente" A. "Hablador, murmurador" Iz ArOñ. "Charlatán, chismoso" Ib. en nota. "Ez da gizon txarra
baña bai jarduntsua" Etxba Eib.  Beste jarduntsuak berriz be: I, [...] neri gero miñik ein barik. SM Zirik 56.
jarduntxo.  Dim. de jardun 'sermón, charla'.  Nere jarduntxoak laburrak izan arren, luzetetsia nabaritzen
nuen erria. A Ardi 114. "Euskaltzaleak" bazkunari yarduntxo auek eskeñi nai dizkiet, gaia pitin bat astindu [...]
dezagun. Ldi IL 75.
jarduntza (H (V, G)), iñarduntza (Lar, Añ), iharduntza (Lar). 1. "Argumento" Lar. "Réplica, argumento" Lar
DVC 250. "Argumentación, argumento" Añ.
2. Ejercicio, práctica.  [Gure santuaren] bizitza izandu zan bada, birtute bi oien jarduntza betikoa eta guztizkoa.
Aran SIgn 114. Birtute guziaz apaindua, eta batez ere beste birtute guzien jarduntza ederrean. Arr Doncella 18
(ap. DRA).
- JARDUNTZA IZPIRITUZKO. (Pl.). Ejercicios espirituales.  Ejerzizio edo jarduntza izpirituzkoen liburua.
Goenaga S. Inazio 18 (ap. DRA).
- JARDUNTZA SANTU. (Pl.). Ejercicios espirituales. v. JARDUNBIDE ESPIRITUAL.  Ejerzizio edo
jarduntza santuetako liburua. Aran SIgn 61 (v. tbn. 54 y 98). Jarduntza santuetarako etxea. Ib. 23. Espirituzko
jarduntza santuak egitea. Ib. 71.
jarduntzaile, iharduntzalle (Lar), iñarduntzalle (Lar). "Argumentador" Lar.
jardunzale (G-azp ap. Gketx Loiola). 1. Aficionado a la actividad que se expresa. "Moxketan jardun-zalea da
ori" Gketx Loiola (s.v. mozketa).  Gogotxindor luzaro / jardun-zale izaki. EA OlBe 96. 2. "Murmurador,
criticón. Intenziño gaiztoko jardunzalia dozu auzokua" Etxba Eib. v. jardule.
jardupide. v. jardunbide.
? jardura.  Ama Birjiña Santisimaganako jardura, jaiera, eta konfianza [...] piztutzeko. Gco I 456. Se trata
probablemente de errata por jaidura o, quizá, jarduera.
jardurazi. v. jardunarazi.
jardurio.  Conversación, charla.  Olakoxe yardurio garratz-gozoetan ageri zaizkigu senar-emazte gaixoak.
Lek Y 1934, 405.
jardute (Dv (G), H), jardutze.  Conversación, charla. "Substantif infinitif, propos, entretien" Dv, que cita a A.
Jauregi.  Zer esan nai dezue desegokeri oiekiñ, Jaungoikoari atsegiñ ematen diozuela [...] itxura eta errespeto
gabeko zuen jardute nazkagarriakin? AJauregi EE 1885b, 216.
 (Conservando su carácter verbal).  Otoitzean Iainkoarekin iardute ori zertan dagon. Or QA 124. Esna
amesetan jardutze au ezta lan txikia. NEtx Nola 30.
jardutze. v. jardute.
jare. v. jarei.
jaregi. v. jarei.
jaregin (V-m-gip-al, G-goi), jarein (V, G-goi), jarain (V-gip), jara egin (A Apend). Ref.: A (jaregin, jarein); Iz
UrrAnz (jareiñ), ArOñ (jarein); Elexp Berg (jarain); Gte Erd 179 y 212.  Etim. De jera + egin.
I (Vb). 1. "Soltar, librar, desprender" A. "Jareiozu orri (V-gip), dejad libre a ése, suéltele" Ib. "Iara egin eutsen,
lo libraron, lo soltaron" A Apend. "Poner en libertad" Iz UrrAnz. "Járeinddakua: "soltautakua" (animal)" Iz ArOñ.
baten mende.
"Beixei jaraittera noia. Txorixai jarain ddotsat" Elexp Berg. "Txalari jarein, zakurrari jarein diogu (V-gip, G-
goi)" Gte Erd 179. "Txakurra jareinda dago (G-goi), [...] txakurra jareinda dabil" Ib. 212.  Tr. Documentado en
autores meridionales desde finales del s. XIX. La construcción con aux. trans. bipersonal es la más atestiguada en
los textos. Emplean aux. trans. tripersonal Apaolaza, Agirre y Lizardi (éste junto con aux. bipers.). Jaregin es la
forma más empleada. Hay jarein en Azkue (junto con jara egin), Arrese Beitia y Villasante.  Zeru goian
eralgiten ziran odeizko armadak / or emen zituezala bitarteak jareiten / euretatik begi oneei [...] / izartxo bat edo
beste eutsen erakutsiten. AB AmaE 365. Jaregiñik mantalean zeduzkan arrautzari, lepotikan eldu zion. Apaol 107.
Ostataria eriotza gogor batetik atara edo iarein. A Ezale 1897, 128b. Agimen bat esaten ebala jaregitteko katigu
egoan Ama Karmengo gizadi guztia. Echta Jos 269s (v. tbn. 272 y 358). Nasteak jaregitten (librar, soltar)
[ebiltzan], ontziak alkarregandik aldendu eittezan. Ib. 145. Jar-egiñ (soltar) usoai. Ag Kr 221. Maltzurkeri ta
saldukeri guztijetatik jaregiñez. Otx 182. Eulijakanik jaregitteko ustez, bere buruba astin-astin egin dau. Ib. 161.
Daramanari yaregin gabe. Ldi Y 1933, 87. Igazko apaingarriak [...] / oso yaregin nai-ezik. 'Que no suelta del todo
sus galas'. Ldi BB 106. Yara egitorduan, miliun bat urrezko diru eman bear izan zituen. "Al tratar de ponerlos en
libertad". A EY I 432. Besteak jaregin ditu, bere burua jaregin beza, Jainkoaren Kristo autua baldin bada. Or MB
353. Jaregitera (libratzera) zijoakiotela jakinerazi [zioten]. Etxde AlosT 86. Nork iaregiñen nau gorputz eriogarri
ontatik! Or Aitork 194. Eriotzaren atzaparretatik osoro yaregin zun bere burua. Etxde JJ 264. Luzaroan lotuta
egon denean jarein zazu eta beingoan asiko zaizu saltoka. Vill Jaink 140. [Gizona] Jainkoaren siñiskeratik jarein
nai lutekenak. Ib. 158. Zer nai duk nik egitea / ezpada arima jaregin / iturri joaneakoan / galduta? Azurm HitzB
50. v. tbn. Yaregin: Or QA 66. Yarein: Zait Sof 138.
 jarein (V-gip). Dejar.  [Aur ta atzeraka, beso luzaka, ezpatadaka] jarein bagarik jarduten dabe, jardunen
jarduz, / jadisteraño austea arnes ta ezkuduak. AB AmaE 452. Zergaitik bada gure burua orrelan ill zan? / Ez al
ekian zelan jareiten gu ginduan? Ib. 112.
 "Jarein, dejar en herencia, legar, dejar para la posteridad. Aitak ogei milla ogerleko jarein eutsezan alaba
bakotxari (V-arraz...)" DRA.
 (A DBols), jarein (V ap. A). "(FSeg), dimitir un cargo" A.
2. "Iarein dotse Ama Birjiñari, estar a favor de (V-gip). (?)" A Apend.
II (Part. en función de adj.). 1. jarein (V-gip ap. Iz ArOñ), jarain (V-gip ap. Elexp Berg). "Jaraina, descuidado,
flojo (Borunda)" Inza RIEV 1928, 152 (en una lista de cualidades del hombre). "Járeiña dan bat, uno que es
negligente, descuidado" Iz ArOñ. "Gauzak plast! erozein lekutan lagatzeittu; zela izan leike personia ain jaraiña"
Elexp Berg. v. jarei (II, 3).
2. jarein (-iñ V-m-gip-al, G-goi ap. A). Generoso, franco. v. jarei (II, 1).
jaregipen, jareipen (A DBols).  Dimisión.
jarei (V-gip ap. Iz ArOñ), jare, jaregi.  Tr. Atestiguado como verbo en el msOñ, no vuelve a documentarse hasta
el primer tercio del s. XX, en que lo emplean autores meridionales de léxico cuidado. Jarei es la forma más
documentada. Hay jare en Lizardi (IL 125), Orixe y Etxaide. I (Vb.).  Dejar, soltar; librar, salvar. "Járei, járeiko
dostet, ardíxai járeteko, librar. Járei, járeiko, dejar" Iz ArOñ. v. jaregin.  Eta aurrerako bere bizitza santu guztia
ez eusten jaregi bere animako eskutik arma santu bi onei. msOñ 59r. Jaregirik (esateko modura), bere
Jaungoikotasunari, [...] eta gauza guztien bere jabetasunari. Ib. 86r. Jaregitako gauza guztiai. Ib. 104r. Besteren
gogo-menbetik / yare-gagizu. 'Libéranos'. Ldi BB 166. Gaitzetatik yarei nazazu. Zait Sof 37. Yainkoren batek-edo
etxe ori zuzitu nai du ta, ezingo da yarei. 'No les deja tregua'. Ib. 178. Yauna, yarei nagizu. Ol Mt 14, 30.
II (Part. en función de adj.). 1. "Jarei (V-gip), generoso, franco. Gizon jareia, hombre generoso, desprendido"
A. v. jaregin (II, 2).
2. Libre.  Jarei egin nindduban Jainkuak eta jarei iraun gura dot. Otx 65. Oiñez ta gerriz, jare (libre) da. Or
Eus 173 (LEItz 44 y 53 yarei). Gizonak burua / yare bear dik. Ldi UO 33. Lenago Euskal-Erria yarei bizi zan.
Mde Pr 33. Orduko, iare zan ene anima [...] kezkaen ausikietatik. Or Aitork 212. Gudaritzatik yare atera zanean
[...]. Etxde JJ 66. Orain yare (libre) zegon. Ib. 212. Jarei ta libre, buztarri ta loturarik bage. Erkiag BatB 19. Bere
kabuz ta jarei. Ib. 28. Jarei utzi. Ib. 77. Idurimena iarei ta lokabe izanik. Zait Plat 116. Gainez dagian
bidebagekeria gogorragoa, iaregiagoa ta iaunagoa da zuzentasuna baino. Ib. 136 (Sof 25 yarei). Egalari, iarei,
ugal gabe bioa. Ibiñ Virgil 98. v. tbn. Ol Gen 15, 14 (yarei).
 (Uso sust.).  Guziok, yudu ta atzerritarrak, yopu ta yareiak. Ol 1 Cor 12, 13.
3. "Jareixa da, es dejado, abandonado" Iz ArOñ. v. jaregin (II, 1).
- JARE-BERRI.  Ene leozpetu yare-berri. 'Prisionera mía recién libertada'. Ldi BB 166.
- JAREI-EZINEKO. (Lo) que no se puede dejar, romper.  Aizpa berriak euren arteko adiskidetasuna yarei-
eziñeko biurtu zuten. Etxde JJ 228.
- JARERIK. (Estar, etc.) libre.  Ona berriz ere ni yarerik eta ene buruaren jabe. Etxde JJ 188. Yarerik utzi naute.
Ib. 186.

baten mende.
jareibide.  Liberación; libertad.  Zergatik ez zenien uritarroi yareibidea erakutsi? Zait Sof 68. Yareibide
errugabea iritxi dakiguzun. 'Liberación purificadora'. Ib. 82. Yainkoak, lurrean, zuek [...] yareibide aundi batez
yagoteko, zuek baño len ni onara ekarri niñun. Ol Gen 45, 7 (Ker zuen biziak miragarriro zabaltzeko).
jareigile, jaregile, jareile.  Liberador, salvador, redentor.  Yaregillea, Kisto Yauna dana, Dabiden irian gaur
yaio zaizue. Ol Lc 2, 11 (Ker salbatzaille). Lurralde onen yaregille. 'Salvador'. Zait Sof 118 (65 yaureigille [sic]).
Aberri yaregille. Ib. 118. Yainko yareigilleei ardiak eskeintzen. Ib. 19 (71 yareille). Nere laguntzaille ta iaregille
zeran Iauna. "Redemptor". Or Aitork 194.
jareigune, jaregune.  Libertad.  Badirudi lege bearkor ark yaregunerik uzten diela txindurrien naimen eta
elkar-itumenari. Ldi Y 1933, 86.
jareikuntza.  Redención.  Urteok asko badira, aien neurrikoa daiteke erosi zunari bere yareikuntzarako biurtu
bear dion ordaña. Ol Lev 25, 51 (Ker birrerospen).
jareile. v. jareigile.
jarein. v. jaregin.
jareitasun, jaretasun.  Libertad.  Gizakiaren aria ere, yaretasun-utsezkoa ezik, erdi-oldezko danik
badasakegu. Ldi IL 125. Ez zeukanat bekaizkeririk ire yareitasunaz. Zait Sof 177. Norbere yaretasuna (libertad)
iñori saltzeke. Etxde JJ 226.
jaretsi. v. jadetsi.
jaretxi. v. jadetsi; jetzi.
jaretzi. v. jadetsi.
jargi. v. jarki.
jargia (BN, S; Gèze; y- VocBN; det. H (BN, S)), jargu (S), jargo (Dv (BN, S)). Ref.: A (jargi); AtBou 366
(jargia); Lh (jargi, jargü).  Asiento; cátedra; trono. "Siège, meuble de toute nature pour s'y asseoir. Ce mot est
synonyme du mot alkhi" VocBN. "Siège pour s'asseoir" Dv.  Jinkoak haitatü baitzian Errümeko hiria [...]
Iondane Petiriren jargiaren lanthatzeko. Bp II 120s. Zure gloria eternalaren jargü bat. Mst III 59, 4 (Ch tronua,
SP iarlekua). Jinkoaren graziaz eta Apostolügoako jargia Saintiaren indarraz Olorueko aphezküpu. Mercy 12.
Hermian, bere jargian harrez ianik. Egiat 201. Etzela jargiarik harentzat. "Siège". Arch Gram 72 (v. tbn. 57).
Aphezküpü Saintiaren khorpitz hila besuetan har eta eruaiten die elizako bere jargiala. SGrat 15. Gizunaren Semia
jarriko beita bere handitarzünaren jargian. Ip Mt 19, 28 (SalabBN trono). Zirille, Alexandriako aphezküpiak lehen
jargia etxeki zian eta gehiengoa hartü. Ip Hil 93. Egotxi dütü photeredünak bere jargietarik. Ib. 79. Astoak badu
gainean bere gisako jargia edo kadera gora bat. Prop 1897, 58. Üda ondarrari, larrazken hastian, / Laboraria
dago aphür bat jargian. Const "Larrazkena" Eskual 30-8-1912, 2. Bere besodun jargian exeri zen. Mde HaurB
26. Baionako Eliza Nagusian dauden Apez Otoizleen jargietan. Larre ArtzainE 307.
- JARGIA-SARI. Estipendio por ocupar un cargo.  [Eliza bakhoitzaren huntarzünak] urthe oroz biltzen direnak,
jargia sarietarik, esketarik, etc. ArmUs 1894, 44. [Legarkari] haiek dütie hartüko jargien sariak, trunkoak
zabaltüko, etc., eta hori, higanaut edo jüdio izanik ere. Ib. 46.
jargoaita (Lar  H). "Prosecución, jargoaita, aurrandea" Lar.
jargoe. v. 2 jargoi.
1 jargoi (Lar, Añ, H). "Trono", "solio, trono real con dosel" Lar y Añ. v. jauralki.  Atrebitzen naiz Handientz
jainkozkoaren jargoiaren aintzinean agertzera. Birjin 334. Jargoi edo tronu txit altu batian. Echve Dev 88 (v. tbn.
Imit 128 (II, 7)). Bidezko degu Karlos guretzat, / jargoira iriki atiak. KarlBB 601. [Gloriaz inguratua] igo zan
zeruko bizitoki ta jargoietara. Aran SIgn 90. Jargoi irmean eseria dagoen erregiña. Otag EE 1882c, 447. Igo biar
zuala San Pedroren jargoira. Bv AsL 179 (v. tbn. 56). Tronoak edo Angeru jargoiak. Itz Azald 75. v. tbn. Echag
255. Ur Is 6, 1. AB AmaE 143. Ama Birjiña Arantzazukoaren kondaira (1881), 39 (ap. DRA). Ant JesBi 24. EE
baten mende.
1884b, 80. Ezale 1899, 14b. JBDei 1919, 242. Altuna 16.
- JARGOI-LEKU. Trono.  Arimaren egoakaz zerura igota gero, joan zaitekez Done Teresaren jargoilekura eta
bere oñ aurrian makurturik [...]. EE 1885a, 331.
2 jargoi (V-gip ap. Iz ArOñ), jergoi (V-gip ap. Elexp Berg), jargoe (V-gip ap. Iz ArOñ).  Jergón. "Jargúe bat,
jargóia, el colchón de muelle" Iz ArOñ. "Koltxoia lanazkua izaten zuan baiña artamalutazkua jergoia" Elexp
Berg.  Bitartean ez zan gure etxean jergoizko oirik. Lastaida izaten zan: zaku aundi bat txurikiñakin betea.
BAyerbe 47. Koltxoia jarri zioten gaiñean jergoiari. JAzpiroz 118.
jargoiatu. "Proseguir" Lar.
jargoiratu.  Entronizar. v. jargoitu.  Lagun erregeri / jargoiratzeko, / Jaunak ori ta gu / koroitutzeko. KarlBB
468. Gure Ignazio / bere jargoira zanean / bazter danetan pesta geitu zan. Aran SIgn 211.
jargoitgarri. "Proseguible" Lar.
jargoitu. "Entronizar" Lar.  Jargoitu izan diran / errege guztiak, / argitara dituzte / aitormen egiak. Echag 214.
Berdekerixak / ordikerixak / jargoitu dituz araño (1880). Aran EE 1887b, 103. Nausi ta jargoituba / Agertu
zaitezan (1889). BOEg 2367. [Jesusen Biotzaren] irudi bi erriko ikastetxetan jargoitu dira. JBDei 1919, 245 (v.
tbn. 246).
jargoitza. "Entronización" Lar.
jargu. v. jargia.
jari. v. jario.
jariadun. v. jariodun.
jarian. v. JARIOAN (s.v. jario).
jariantza (Lar  H, T-L). "Corrimiento, fluxión" Lar. "Écoulement" T-L.
jariarazi (Urt), jarinarazi.  Hacer manar, fluir. "Urinam ciere, pixa, gernua eginarazi, jariarazi" Urt V 27. 
San Luis Beltranek [...] ogia arturik, kalkatus odola jarin-arazi zio tantaka (203). LE-Ir.
jariatu. v. jario.
jariatze (H), jariotze (H), jariete (Urt I 416, SP, Dv), jarieite (H), jaritze (T-L).  Flujo, emanación. "Odol
iarietea, dysenterie, flux de sang" SP. "Hitz jariete handia (SP), grand flux de paroles. Odol jariete (id.), perte de
sang" Dv. "Écoulement" T-L.  Hamabi urthez odol iariatzez eri zen emazte batek. Lç Mt 9, 20 (He isuri, TB,
Dv, SalabBN, Ip gal(t)ze, Samper fate, HeH ixurtze, Echn flujo, Ol, Or, Ker, IBk, IBe jario; v. tbn. Lç Lc 8, 44 y
Mc 5, 25). Zeren iate hark emaiten deraue iarietea, eta batzutan [...] herioa ere. SP Phil 408. Ardiets diezadazu
bihotzeko urrikimendua eta nigar sainduen iarieitea. Harb (ed. 1690) ap. H. Mundukarako adiskidetasunak ere
ohi du hitz eztizko [...] jariete handi bat. He Phil 301.  "Iariete handia du, il a grand caquet" SP.
 "Jariatea (L), fuente, evacuación de una herida o tumor" A.
(jarike), (jerike). "(Mendoza). Designación del número de cabezas de ganado de cerda que pueden pastar
gratuitamente en los montes comunales y determinación de la cuota que se ha de pagar por las que excedan del
número señalado. El jarique, que algunos dicen jerique [...]. Del eúskaro sariak "derechos, impuestos, estipendios,
gajes", y el suf. ki permutado en que" Baraib RIEV 1907, 359.
jarin. v. jario.
jario (V, G, AN; Lar, Añ, Lard Gram 52), jariatu (Dv, A (que cita a Lç)), jariotu (T-L), jari (Hb ap. Lh), jarion
(V-gip, G; SP), jarietu (Urt I 415), jarin, jarian (B). Ref.: A (jario, jari, jarion, jarian); Iz Als (daiyolá); Iz Ulz
(negárra); Elexp Berg (darixola); Gte Erd 169 y 230.
baten mende.
I (Vb.).  Manar, fluir (sentidos prop. y fig.). "Il me pend, il me coule, il me sort ou il pend à moi, il coule à moi,
il sent à moi, niri badarit" Urt Gram 350. "Brotar, manar, arrojar" Lar. "Babear, girlia, elderra jario" Ib. "Moquear,
mukia jario" Ib. "Peer, puzkerregin, jario" Ib. "Sangrar, arrojar sangre, odola jario" Ib. "Chorrear, txorroka jario"
Ib. "Gotear, txortaa, tantaka jario" Ib. "Corriente, adj., agua corriente, iturri jariotia, dariona" Ib. "Hitz onek esan
nai du, irazekia, Jainkoaren amodioz sutua, amorezko suak eta garrak dariozkana" Ib. (s.v. serafín). "(Lloraba)
lágrimas de sangre, odolnegarrak zeiozkan, odolezko malkoak" Ib. "Sangrar, arrojar sangre, (c.) odola jario" Añ.
"Heder, (c.) [...] kiratsa dario" Ib. "Pedorrero, [...] puzkerra dariona" Ib. "Es verbo conjugable; pocas de sus
flexiones están hoy en uso. Lotsea daridala imini nabe ene bekatu asko ta anditzarrak, [...] me han puesto de tal
modo que me salta la vergüenza" A. "(Hb), suinter" Lh. "Découler" T-L. "Fregaderako tubua darixola zeuan"
Elexp Berg. "Odola narion nago (AN-5vill), odola narixola nago (V-arr); txistuba daiotala nao (G-azp); [...]
kakak dariola hago (B); [...] haguna dariola dago (BN-ciz), odola darixola dago (V-gip), malkoa dariola dao (V-
arr) [...]; kaka dariela daude (G-azp)" Gte Erd 169. "Mara mara malkoa zeriola (G-azp)" Ib. 230. v. erion.
 Tr. Documentado al Norte, salvo en suletino, desde mediados del s. XVI; al Sur no se encuentra en los textos
hasta mediados del s. XVIII. Frente a la abundancia de formas fuertes, son escasos, aunque diversos, los ejs. de
participio: el más antiguo corresponde a Leiçarraga (jariatu). Se documenta jarion en Pouvreau, Arana Goiri y
autores modernos meridionales (Kerejeta, Gaztelu, Zaitegi e Ibiñagabeitia); jarin en Lizarraga de Elcano; jariotu
en Iztueta y Lardizabal; jario en Larramendi, Duvoisin, Iturriaga, Iraizoz, Orixe, Zaitegi (Sof 189), Anabitarte, IBe
e IBk, y jari en la edición muy retocada del Testamento de Haraneder hecha por Harriet y en Zalduby (cf. el uso
sust. de jari en Hiribarren). En DFrec hay 13 ejs. de jario y 3 de jariatu. Para el sustantivo vbal. se encuentra
jariatze- en Leiçarraga; jariete- en Axular, Pouvreau (en éste junto con el menos frec. jarieite-; cf. tbn. jarietze-
en su Dicc.) y Haraneder; jarite- en Lizarraga de Elcano; jariotze- en Iztueta y jariote- en Altuna y Orixe.
En cuanto a su uso trans. o intrans., los testimonios más antiguos, tanto al Norte como al Sur, corresponden a
construcciones intransitivas con complemento en dativo y es éste uso el más frecuente en ambas tradiciones. Hay
testimonios de construcción transitiva desde principios del s. XIX: al Sur en Lizarraga de Elcano, Echagaray,
Iztueta, Arrue, Arana-Goiri, Azkue, D. Agirre, y autores cultos del s. XX (Altuna, L. Jauregi, Lauaxeta, Orixe,
Lizardi, Etxaide, Etxaniz, Ibiñagabeitia...), alternando en casi todos ellos con el uso intrans.; al Norte en M.
Elissamburu, Barbier, J. Etchepare (éste junto al menos frec. intrans.), Oxobi, Arradoy y Xalbador.
Las formas sintéticas son de uso general ya desde Dechepare. En lo que respecta a los paradigmas verbales que
figuran en distintas gramáticas, Urte describe en la suya (350s.) un paradigma del tipo darit, darizu, dario, zaritan,
zaritzun, zarion... con complemento dativo. Lardizabal (Gram 52), da cuenta de dos paradigmas, uno transitivo,
que incluye formas con -o- temática como las que presenta Larramendi (s.v. manar): "Me mano o derramo en
palabras, etc., dariot, dariozu, dario, dariogu, [...] nerion, zeñirion, zerion, geñirion [...]", y otro intransitivo: "Se
me está cayendo, darit, darizu, dario, darigu [...], zeridan, zerizun, zerion [...]". Ithurry (332 y 333), y Lafitte
(Gram 330s.) describen paradigmas de formas transitivas del tipo dariot, dariozu, dario, narion, zarion, harion,
ginarion etc.: "Le verbe dario étant transitif, le complément direct se met au nominatif défini. Ex. Ura dario (Ax
503), [...]. Odola zarion (Lg 340) [...]. Zathitan zarizkon haragiak (Lg 272)", aunque los ejs. citados por Ithurri
son ambiguos respecto al auxiliar y tanto en Axular como en Larreguy se encuentran ejs. con aux. intrans.
bipersonal (v. infra).
a
Con respecto a las formas fuertes documentadas en los textos, la 3. pers. es con diferencia la más frecuente y son
generales las formas del tipo dario, darizkio, dariotza, darie, dariote, darite, zerion, zarion, zeriozkan, lerioken
etc.; hay con todo, algunos ejs. de dari, debido probablemente a cuestiones de rima, en ChantP, Orixe (Eus 286),
Etxaniz (LBB 375) y Azurmendi (HitzB 58); hay darizki- en Ibiñagabeitia (Virgil 86), así como zeriatela en
a
Moguel. Para la 1. sing. las formas más frecs. son las del tipo darit, darizkit, daridaz, zeridan... (Lizarraga de
Elcano, Añibarro, Bilintx (80), Arrue (GB 143), Arrese Beitia (AmaE 81), Azkue, Orixe (Poem 555, Aitork 43;
lerit en BM 30), S. Mitxelena (Aranz 194), Azurmendi (HitzB 29), Txillardegi (Let 46)); hay además darijat en
Moguel, darist en Bilbao, dariot en Etxaniz (Antz 18), neriola en Azkue y L. Jauregi y nariola en Xalbador. En el
plural se documentan formas como darigu, darizkigu, zerigun... en Goyhetche (193), Arrese Beitia (AmaE 355),
Azkue (Ardi 121), Lizardi (IL 58) y Zaitegi (Plat 153); en D. Agirre encontramos sin embargo eriogula (Kr 92) y
a
geriagula (AL), y hay un ej. de badariogula en J. Etchepare. Para la 2. pers. hay formas del tipo darizu, darizkitzue,
zeritzula... en Haramburu, Argainarats, Goyhetche (252), Elissamburu (PAd 54), Orixe (Poem 519), M. Atxaga
(Gazt 37), Gandiaga (Elorri 134), Anduaga (AUzta 73) y Egan 1976 (1-6), 226; dariozu en Cardaberaz (Eg III
371), Aguirre (III 564), Zavala (Fab RIEV 1909, 37), Joannateguy (in Ardoy SFran 352) y J. Etchepare (Bur 90).
En DFrec prácticamente sólo hay ejs. de dario, dariote, zerion y zerioten.
 (Aux. intrans. bipersonal; se incluyen tbn. en este apartado ejs. ambiguos respecto al régimen). "Iarion zaikan
odol ithurriaz" SP. "Iarietzea, diffluere. Iarieten zaitzu, badarizu" Ib. "Hitza darizu, tu babilles" Ib. "Iariotzea (G,
L), iariatzea (L, BN, S), iarieitea (L, BN), eriotea (V, G). [...] Toutes les variantes s'emploient avec un complément
indirect: odola dario, il lui coule du sang. 1. couler, laisser s'écouler, verser, en parlant d'un contenant qui laisse
s'échapper un liquide. Untzi horri arnoa, ura, esnea dario, ce vase laisse échapper, couler du vin [...]. Pegarrari
badario, [...]. En parlant d'un fluide. Itxindiak hor hemen zeuden khea zeriotela, [...]. Zainetik odola dariozu, [...]
Gau ta egun ene begiei zarioten nigarra, [...]. 2. [...] Uriari zurrutan zeriolarik, tandis que la pluie tombait à verse.
baten mende.
3. au mor. Alderdi guztietarik eztia dario, [...]. 4. au fig. [...] Ixil zaitezte, elha bezenbat gezur dariozue, [...]. En
parlant de choses qu'on porte en abondance sur soi ou qui pendent des vêtements. Dabila behin urhea eta gero
philtzarra dariola [...]. Urradura darion soinekoa, vêtement d'où pendent les déchirures" H. "Kandelario lario,
atxari ura dario" Canc. pop. (ap. DRA, s.v. kandelaria). "Daukanari darixo (V-gip)".
 Begiez nola zenakusan zure iabe handia / orotarik lariola odol preziatuia. E 31. Ur bizizko flubioak iariaturen
zaizka bere sabeletik. Lç Io 7, 38 (HeH iariko zaizka, Dv jarioko zaizka, Ol ibaika darioke, Ir YKBiz 317 yarioko
zaizkio, Ker jariongo yakoz, IBe jarioko zaizkio, IBk jarioko dira). Haguna dariola. Lç Lc 9, 39 (Dv, HeH, Leon,
Ker, IBk, IBe dariola, He darioela; v. tbn. Mc 9, 20 lariola, y Mc 9, 18 haguna diariok). Zaurietarik zerion /
isurika odola / ithurriei ur garbia / zorrotetarik nola. EZ Noel 75. Guzia odoletan odola gorputz guzirik zeritzula.
Harb 295s. Orari berari ahotik odola iarieten baitzaika. Ax 510 (V 329). Zure ezpainei badarie, / garazia naharo.
Hm 48. Andre Sakratuaren eskuei mirrha darie. SP Phil 259 (He 261 eskuetarik mirrha dario). Ene Iauna [...] /
hau da odol darizuna / oiñ eskuetarikan. Arg DevB 187 (185 zaritzula). Idiari nigarra darionian [...]. Mong 592.
San Agustiñen biotzari sua eta garra darion artean. Lar SAgust 16. Debozio oni dariozkan [ondasunak]. Lar, carta
a Mb 277. Eriari darion odola [...] geldirazi. Mb IArg I 189. S. Franzisko Xabier-ek an len milagroak eta milagrok
zeriozkala erakutsi zuen [...]. Mb IArg II 269. Izerdia zeridala (298). LE-Ir. Odola darijat arpegiti beera. Mg PAb
76. Argia zeriatela korputzetatik. Mg CC 204. Ez sinistu gizon gaiztoari, / gezurra dariolako alakoari. VMg 78
(v. tbn. Lard 33, A Ardi 94 gezurra zeriola; Berso berri-berriak (1869) (ap. DRA) gezurra darionari; Ardoy SFran
231 gezurra zariotela, 169 egia zariola). Loikeria alde guztietatik darion onzi bat. Gco II 25. Elkarren kontra
madarikazioa dariela. AA III 540. Aren kontra su artuta, gorrotua darijola dago. fB Ic I 99. Umiari begira adurra
2 1
darijuela. Astar II 201. Arriturik eta lotsea daridala imini nabe ene bekatu [...] tzarrak. Añ EL 154s (EL 139
arriturik ta lotsa gogorrean). Tantaka kokotzetik / jarioz koipea. It Fab 28. Zeñari [...] jariotzen zaion ur garbi
ona. Izt C 100. Erronka zeriola egon oi omen zan iristen zan toki guztietan. Ib. 251. Nekhatzen gare net darigula
izerdi. Gy 193. Jariotu zitzaion odolarekin [...]. Lard 456. Luzaro egon ziran negar-malkoak zerieztela. Ib. 43.
Odei sutu txingarrak zeriozkana. Ib. 91. Baionako hirian hitz on zariola / begirik idorrenei nigar zaritela. Hb Esk
106. Egiari argi dario. Hb Egia 151. Guziei urgulu eta zorokeria dariote. Ib. 124. Esnea ta eztia darion lurra. Ur
Lev 20, 24 (Dv darioen, Ol darizkion, Ker darion). Zuen eskuai malkoak eta odola darizte. Arr GB 144. Begiak
eri / bi sudur ziluetarik mukuia dari. ChantP 86. --Osaba, [...] herdea darizu kokoxa behera! [...] --Hobe huke hik
ere herdea balarikik! Elzb PAd 54. [Bi gizon zetozen] ukalondotatikan ere berriketa zerioela. Apaol 66 (v. tbn.
Moc Damu 28 berriketa dariyola). Jainkoaren zinezko Ama / baita Birjina Maria. / Izen hoi du zuzen emana /
Jainko Semetik jaria. Zby RIEV 1908, 207. Eztia zarioten solhas samur batzu. Jnn SBi 136. Irri egiten zuen, ahotik
blasfemioa zariola. HU Aurp 46.
 (s. XX). Pozak urteteutsien begietatik, maitetasuna jariokoen aotik. Ag Kr 218. Sartu da lustria dariyola [...]
arro arro. Iraola 111. Mikallari malko lodiak zeriozkion. Ag G 230. Ezagun zuan baserriak. Euri lanbro bat erori
orduko, iztilla zeriokeon alderdi guztietatik. Ib. 128. Kia dariola dago. Urruz Zer 82. Loitu ta urratuta, sudurretik
odola darijola. Kk Ab I 32. Negarra tantoka darit. A Ardi 27. Txilibituari berari negar-soiñua dario. Mok 17.
Ikara zeriela jetxierazi zitun. Or SCruz 56. Asi zan orruka ta bitsa eriola. Or Tormes 111. Orori badarite urre-
dirdira ezti bat. JE Ber 63. Bekokieri gero ta dirdai aundiago darite. Or Mi 148. Amandreari ere bai / poza dario.
/ Nere biotzari bakarrik / mindura jario. Canc. pop. in Or Eus 117 (v. tbn. Balad 48). Izerdia ta patsa darie
gizonezkoai. TAg Uzt 81. Barren ortatik axalera zerbait iario oi zaigunean. Or QA 142. Andre Madaleni malkoak
zerizkion. Etxde JJ 219. Kiratsa dario ur geldiari. Txill Let 124. Nire zanei darioen inpernuko sua. Erkiag Arran
156. Paper biribil batean merengea bota ta beeko txulotik jario zeriola zirriborro politak egiten zituan. Anab Poli
77. Negarra darist. Bilbao IpuiB 211. Aspaldiko usain bat dario bere izkuntzari. AIr Egan 1960, 87. Barne-iturri
ortatik jarion olertitzak [...]. Gazt MusIx 61 (v. tbn. 85). [Egurrari] kea dario. Onaind in Gazt MusIx 148. Edan
ditu idazleak poema oni darizkion urak. Ibiñ Virgil 34 (v. tbn. 110). Orren eltziai esnia yariten ez (AN-erro). Inza
NaEsZarr 2324 (que explica: "elkorra, eutsia, zikoitza"). Bere poesiari darion [...] tristura. Lasa Poem 105. Aidean
ibiltzen dala, sua dariola. BBarand 22s. Gazte luze bat [...], irrizafla karkailadun bat solasartetik aise zariona.
Larre ArtzainE 149. Ez nabil itxurakerian, aitzakia eta desenkusa daridala. MEIG VII 114. Trapukerian dabil [...]
hitz adina gezur dariola. MEIG I 195. Eta inguruan zebilkion negar samina zeriola. MEIG IX 104.
v. tbn. Lg II 88. Gy 33. Zab Gabon 39. AB AmaE 122. Elsb Fram VI. Echta Jos 363. Ag G 22. Ir YKBiz 246. Ldi
BB 94. Eguzk GizAuz 46. Iratz 30. SMitx Aranz 5. Mde Pr 111. Lek SClar 114. Erkiag Arran 161. Gand Elorri
149. Osk Kurl 39. Vill Jaink 50. NEtx LBB 44.
(Ejs. no claros respecto al régimen): O Po 64. ES 170. Cb Eg II 205. DurPl 99. Zav Fab RIEV 1907, 535. Dv LEd
13. Bil 107. Aran SIgn 68. Laph 205. Elzb PAd 41. Sor AuOst 83. PE 69. Zab Gabon 62. Arb Igand 28. Azc PB
75. Ill Testim 12. StPierre 37. JanEd I 71. ArgiDL 97. Ox 131. Jaukol Biozk 51. Enb 65. Tx B 136. Yanzi 82.
MendaroTx 257. FIr 158. ABar Goi 73. Lf Murtuts 17. Ugalde Iltz 49. SM Zirik 105. MAtx Gazt 61. Mattin 104.
And AUzta 155. Salav 53. Etxba Ibilt 476. Olea 126. Gerrika 17.
 Colgarle algo (a alguien).  Eman zuten sarraskitan Jesusen gorphutz sakratua. Zathitan zarizkon haragiak.
Lg II 272. Arabakia zeriola ta erdi-eranzia ibillirik. Aran SIgn 111. Bati [...] gorputz guztitik / sedatu-zinta dariyo.
Xe 313. Etzan a ulea ez, / ezpada urrea, / ulondo bakotxeko / zerion perlea. Balad 202. Nere gaitzari beti dieta /
Agindu izandu diyo; / Lepua metu, ijara seio / Atzetik galtzak jariyo. Bertsol 218. Ille kizkur dizditsua zerion
baten mende.
bizkarretik. Or Mi 7.
2 1
 Angeruak eurak auspez, aurpegia dariela, badagoz zeure anditasunaren aurrean. Añ EL 171 (EL 156 ikaraz
humildurik).
 Ama Birjina Arantzazukoak / eguteran ttu laioak / batetik itzal darionako / bestera aldatzekoak. Balad 188.
 (Aux. intrans. unipersonal; en algunos ejs. puede pensarse que hay un dat. no expreso). Fluir, manar.
"Karrapusta apur bat ipiñi biat izaten jako [tubuari] urik ez deiñ jario, [...] para que no gotee el agua" Etxba Eib
(s.v. karrapusta).  Ene Iainkoaren grazia horrela iarieiten da emeki, xirripa xume hau bezala. SP Phil 134 (He
137 jardesten). Zure ezpainetarik iarieten direla haren izen sainduaren laudorioak. Ib. 335 (He 337 yarieten). Ez
dezazutela beldur [...] aituko dala [...] argi au; bai eta jarioko ere etorkizaldi guzientzat, mundu onek dirauen
artean. Lar SAgust 9. Jarinbaize orren lepotík ésne, mostratzekó orrén arimarén txúri edér gárbia! LE Jesukristo,
Maria eta Santuen Bizitzak ms. CC (códice B). Ithurri bethi iariko den bat. HeH Io 4, 14. Yainkoaren bialdu
aundiaren abotik, ola yario zen olio saindua bezala Yainko-itza. Or Mi 135. Yario ditezela aien ezpañetatik
ahapaldi legunak. Ib. 34. Urratzean, jario bai laite zikiña. "Pudiera desprenderse el excremento". Or Eus 136.
Non, beraz, gaitza? Nondik iario da orrera? Or Aitork 159. Barkatu zaiozu, odolik aski jario da-ta. Etxde AlosT
104. Malko txit gozoak iarioten dira oarkabe. Or in Gazt MusIx 40. Itxaso aldera emaro darion Guadalkibir ibaiari
[...]. Gazt MusIx 67. Garbienik darion / iturburuan ase bai gogoa. "Do más pura mana la fuente". Ib. 115. Mendiko
baso ainubean txirristaka darion iturburura. Zait Plat 25 (v. tbn. Sof 118). Odietatik darion ura edan dezaten.
Ibiñ Virgil 101. Oinazearen tantolak etengabe zerioten. Lasa Poem 98. Teilen artetik itaxura zarion nigarren
gisan. Xa Odol 103. Haren sabeletik ur bizizko ibaiak jarioko dira. IBk Io 7, 38. Horien ezpainetarik darion
hizketaren gatza. MIH 168.
 Colgar.  [Xapel bat] perlaz [...] apaindua du. Xingolak badariotzi hartarik bizkarrean behera. JE Bur 141.
 jarion (Ith 332, Lf Gram 624), jarien (Ith 332). (Aux. trans. bipersonal). "La racine de ce verbe est l'infinitif
capital irion [...], iarion ou iarien, couler (sens actif: laisser couler, laisser tomber)" Ith 332. "Giza-gaixoak odola
burrustan bazariokan, le pauvre homme perdait le sang à gros bouillons; orai ere bazariok, même à présent il en
verse. Untzi bat ideki zuen usain on bat zariola, [...] répandant une bonne odeur; [...] gizon tristea, pilda dariozula,
ez zira ahalge, [...] émettant le haillon; entzun ginuen segurki gezur izigarrienak zarizkola, [...] proférant les pires
mensonges" Lf Gram 624.
 Au da limosnain lorea ta grazia: aipatu orduko miak nezesidadea, eskuak jaritea karidadea (133). 'La mano
derrame la caridad'. LE-Ir (cf. jariarazi). Negar-malkoa dariotela / ala zar nola gazteak. Echag 217. Denpora
askoan jariotu zuten errekak urre ta zillar naste. Izt C 62. Guziak pozezko malkoak zeriztela. Arr GB 119. Jarijon
biot / neure odol au / lenago! AG 2406. Lenengotan loa neriola ioaten nintzen, baie gero [...]. A BGuzur 130.
Buruko tximetatik bera ura geriagula. Ag AL 39. Partidaren erditan, pilotariek su dariotelarik. HU in Ox 202.
Odola dariote gaizoek! JE Bur 31. Burrustan elhea dariotenen artean. Ib. 175. Duenak dario, duenak dario! Barb
Sup 40. Hein begiek, sudurrek, ahoek, sua dariote. Ib. 123. Geruago ta odol geiago jarijoten eban. Altuna 36.
Artzai-nagusiari negar-neriola / eskatu nion antxe neretzat txabola. Jaukol Biozk 97. Nok jarijok ainbeste atzon?
"¿Quién derrama este intenso perfume?". Laux AB 88. Doala bada helduan-heldu ene ixtorioñoa, [...], eta hauxe
badarit nolazpait: [...]. JE Ber 33. Egunak goizeko intza lur etze orixtetara yario dueño. Or Mi 77. Buruak oraino
limuria daritela. 'Avec leurs têtes, où la vase reste encore'. Ib. 63. Berbizkunde-berria / maiteak yario. 'Desgrana
en su oído palabras de resurrección'. Ldi BB 156. Etxeetako tximiniak darioten kea. Aitzol in Ldi UO 5. Odei
samurrek, euriz / jario zuten tanta bi. Or Eus 296. Otoi-eresi ta negar-marraska yario dugu. Zait Sof 57. Zure
begiak darioten maitasun jario ori. Etxde JJ 245. Erromesaren ele garratzak egi-egia zerion. Ib. 243. Ardoaren
berotasunean onelatsu zerion itza: [...]. Ib. 188. Jantziak ura txirrioka zeriola. Anab Poli 36. Milla eder-jarioz /
arin igaro zan. "Mil gracias derramando". Onaind in Gazt MusIx 204. Iupiter-ek euri ongarria iariongo du
txurrustan. Ibiñ Virgil 52. Gizon horren ahoak? Irri dario! Ardoy SFran 313. Giza taldeak sua dario. NEtx LBB
289. Egualdiak zerutik / euri-malko dari. Ib. 375. Herioari so han nindagon dolamena nariola. Xa Odol 329.
Gauza onetxek jentil-usaia dario. Berron Kijote 146. Laño beltz aiek euria dariote oraindik ere. Alkain 140. Harri
zaharren azal horiztak ez dario kartoi-usairik. MEIG I 153s. v. tbn. Arb Igand 67. EA OlBe 101. Lek SClar 119.
Osk Kurl 127. Lasa Poem 96.
 Ez daritela negarrek! Gy 100.  Colgar.  Alkate jauna, athorra dariozu! Athorra! Barb Sup 40. Baituak
gerritik zerion narru-zizku batean. NEtx Antz 139.  Argindar barik geratuteak / lan gabezia dario. Ayesta 15. 
Azkenean lothu zen [...] erdi eskuara, erdi frantses, gehienak oraiko egunean zorigaitzez mintzo giren bezala,
gogoan aitzinetik apaindu gabe badariogularik. JE Bur 134. Bainan, mintzatzeak berak berotua baitzuen,
etzezaketen bazterretako elheek izi. Bazarion aitzina: [...]. Ib. 104s.
 (Aux. trans. tripersonal).  Bijozkada leuna darijost eure irrintzijak. "Me infunde". Laux BBa 38. Euskera,
poesi bidez, eraberritu nai; osertz neurrigabeak darikizkio. "Lo enfila hacia horizontes sin términos". Aitzol in
Laux BBa X.
 Rebosar.  Emazue ta emango zaitzue. Neurri ona, zapatua, astindua ta dariona emango dizuete altzora. Ir
YKBiz 135 .
 (Con ausencia de concordancia personal). "Odola dariola nao (V-arr, G-goi, AN-gip), mukia dariola nago (B),
[...] zu odola dariola zaoz (V-arr, G-azp)" Gte Erd 169.
baten mende.
 (Sin concordancia con el objeto).  Agoa zabalik eta kandelak dariola, besteai begira. Alzola Atalak 65.
II (Sust.). 1. (V-och, G ap. A; Lar, Añ, VocCB  Dv (V, G), H), jarion (V-gip, Gc ap. A), jari (Dv), jaira (Dv).
Flujo, emanación (sentidos prop. y fig.). "Fluxo" Lar y Añ. "Decurso, joaira, jarioa" Lar. "Derrame" VocCB.
"Jaria ou jaira, écoulement, flux" Dv. v. dario.  [Iturria] jario gitxiagokoa bada ere [...]. Izt C 86 (v. tbn. 84).
Zeintzuben jarioak egiñeratzen duten Otsaingo ibaia. Ib. 78. Horra ithurria / zertako den onhesten hetazko yaria.
Hb Esk 202. Ezin ukhatua da, badute mihia / urrezkoa duena hitzezko yaria. Ib. 144. Hazi jaria jasaiten duen
gizona. Dv Lev 15, 2 (Ur aziaren jarioa, Ker azi jarioz dagoan gizona; v. tbn. Ol 2 Sam 3, 29 aziyario). Edagun
/ mâts onaren jario. "Zumo". Or Eus 66. Artzen du jarioa zedukan zagia. "Un pellejo de vino que no puede ya
contener licor". Ib. 286. Urrezko / yarioz argiak / belarrean oi-ditun / begibil zoliak. Ldi BB 60. Malkoen jarioak
zearkatzen zion [aurpegia]. TAg Uzt 276. Iainkoaren on-doaien iario ori. Or QA 181. Zuk esandako berba gitxiak
[...] / jario ernaiz diraute ozen. Gand Elorri 137. Iturri ontatik sortu oi dan jario. "El corriente". Gazt MusIx 221.
Itzen jario buka eziña. Basarri 49. Bazakien gauzen jarioaren berri: ikusten zituen oro zoatzila baratu gabe
aldatuz. Lf in Zait Plat XX. "Betiko iarioa" irakatsi zigun Erakleito. Zait Plat 29. Edari demonio, / inpernuko jario,
/ pardel danen bizio. NEtx LBB 365. Gure etxeetatik Ameriketa alderako jario etengabea sortze uan aldi aretan.
Ib. 12 (v. tbn. 32). Ugariagoa izango da errapearen iarioa. Ibiñ Virgil 100. Teillatuan jario ta sukaldean maxio.
EZBB II 114. Bereala nabarituko dezu txakonen batean bere [uraren] jarioa. Zendoia 180. Horien ahotik isurtzen
den jarioak ez nau [...] asetzen. MIH 362. Barren bizitzaren jario igeskorra. Ib. 176.
 [Kesar], emaidazu, otoi, iario errex bat, eta lagun ezadazu egiteko ausart onetan. 'Accorde-moi une course
aisée'. Ibiñ Virgil 70.
 (Como segundo miembro de comp. sustantivos). "Fluxo de palabras, hitz jarioa, de sangre odolgarioa [sic],
&c." Lar. "Sangre, lluvia en las mujetres, odoljarioa" Ib. "Cerote, miedo grande, bildurjarioa" Ib. "Gernu jaira,
incontinence d'urine" Dv. "Gibel iario, flux dysentérique ou hémorroïdal du fondement" H.  Zure hitz-jarioari
arautsutsa edo solezismoa deituko dioe. Ub 3. Bi begien péan bi erréka edo arráia inomenzekizkio negár jarioarén
útses. LE JMSB 472. Eta han berean agortu zitzaioen odol jaria. Dv Mc 5, 29 (Lç odol ithurri). Emakume bat
odol jarioaren gaitzarekin zegoena. Ur Mt (G) 9, 20 (Ol, Or, Ker, IBe odol-jario; Ur (V) odol erijo). Illunbetan
izar-yarioa bai litzan. 'Plu des étoiles'. Or Mi 96. Goi argi-yario artatik egarriz edaten. Ldi IL 29. Eure itz-jarijon
orrekin. Laux AB 48 (v. tbn. (h)itz-jario Ag G 316, Ir YKBiz 129, TAg Uzt 222, Zait Sof 142, Mde HaurB 31, NEtx
Antz 87, Anab Aprika 69, Uzt Sas 302, TxGarm BordaB 170, Insausti 287, MIH 49). Txukatzen zun lur legor
egarrituak, euri-jarioa. TAg Uzt 258. Bekokiko izerdi-jarioa txukatu. Ib. 81 (v. tbn. izerdi-jario Gazt MusIx 101).
Aurpegiko zikiñak garbitu ta odol-jarioa geldieraztera. Ib. 243 (v. tbn. odol-jario Lard 390, Leon Mc 5, 29, Etxde
JJ 30, NEtx Antz 11, Bilbao IpuiB 271, Ostolaiz 59). Neure goibel-iarioa ixten. Or Aitork 236. Ez detzadala
ustelkeri itsusi oriek egin, erraiñu loien bidez aragi-iarioraiño. Or Aitork 279. Argi jarioak. Gand Elorri 49.
Jainko-urrinte-jario. "Emisiones de bálsamo divino". Gazt MusIx 191. Ur-jario pozgarria. Zendoia 181.
2. Inclinación.  Bekaturako gutizia, griña ta jario makurra. Ub 11.
3. (V-gip), jarion (V-gip), jariona (G), jaraion (V-gip), jaario (V-gip). Ref.: A (jariona); Iz UrrAnz (jariua),
ArOñ (jaario, jaraixon, jarixon); Elexp Berg (jarixua). Escape, fuga (de un líquido). "Ontzixak jaraixona dako, el
recipiente tiene un escape" Iz ArOñ. "Jarixona, el escape. Jaríxon, escape de líquido, agujero" Ib. "Járixua, la
gotera (de un recipiente). Járiua dauka" Iz UrrAnz. "Escape (de un líquido, generalmente). Uran tuberixiak jarixua
dauka" Elexp Berg.  Zu batiatu ziñuzten pondak izango zuan jarion bat. Apaol 118. Sartu al dana ta jarioak
itxi: ori zan bere esakerea. Ag G 246. Nonbait ere nere urdailak jarioa bide du ta zurrutatu dedan erdia bealdera
isuriz [...]. A Ardi 69. Etxeak itukin asko ditu [...] eta legorrak aisa galtzen dizkigu jarioak. NEtx LBB 112.
 Sorgiñaren odolez jarioko pertza. "Caldera es que tiene gotera de sangre de bruja". Or Eus 287.
4. "(Hb), diarrhée" Lh.
III (Como segundo miembro de compuestos de valor adj.).  "Pedorrero, pedorro, [...] puzker jarioa" Lar. "Elhe,
hitz iarioa, bavard; berri iarioa, conteur [...]" H. "Curioso (de noticias), berri-jario (G-goi)" A EY III 372. 
Hizjario erausle motel au. Lar DT CCIV (v. tbn. (h)itz-jario Cb Eg III 376, GavS 18, Gco II 87, Izt C 9, Ag G 92,
TAg Uzt 215, MIH 366). Etzait gustatzen albait / berri-jariyo. AzpPr 58 (v. tbn. berri-jario Ayerb EEs 1914, 238).
Bere mingain apar-yarioz. Or Mi 50. Amaika euskaltzale zabar erdal-yariok. Markiegi in Ldi IL 10. Andre
odolyarioa. Ir YKBiz 94. Zertara deitu dut nik gezur-jario ori? Lek EunD 40. Emakume eder-jario ta giza-
berogarri oietakoa. Etxde JJ 98. Neurtitz ta esanaldi bero, gori, ezti-jarioak. Erkiag Arran 101. Begi gar-iarioak.
Ibiñ Virgil 103. Igarra, kalpar-tentea, muki-jario... baiña bizkorra. Zendoia 16.
IV (Como segundo miembro de compuestos de valor adv.).  Emanando (...), derramando (..).  Ematen ziren
xutik, bozkario yari. Hb Esk 100. Oiugin zun [...] begietatik dirdai-jario. TAg Uzt 301. Arrizko illobian atergabe
malko-yario bai-zatza. Zait Sof 16. Bizi-jario nenbillen ni. Txill Let 96. Alaba maitea amaren alboan, aita ta seme
gazte biak itz-jario. NEtx Antz 157. Amaika eder-jario / zailu joan da zuazti otatik. "Mil gracias derramando".
Gazt MusIx 183. Borontzea izerdi-iario. Ibiñ Virgil 79. Erririk-erri bertso-jario / asi ziñan zu gazterik. MMant
122. v. tbn. Ud 116 (puska j.). JanEd II 123 (malkua j.). Lab EEguna 80 (koipe-j.). Laux BBa 40 (negar y.). Or Mi
104 (lerde-y.). TAg Uzt 148 (lurrun-j.) y 156 (muki-j.). Etxde AlosT 71 (su-j.), y JJ 127 (odol-j.), 126 (mizto-j.),
96 (lerde-j.). Txill Let 97 (malko-j.), 53 (poza-j.). Anab Poli 81 (txima-j.).
 Ibilli ziran irripar pranko jario. Ugalde Iltz 31.
baten mende.
V (Adv.).  Manando. Cf. infra JARIOAN.  Zaldia gelditzen da, bulharrak ageri / odola sahetsetik zurrutetan
yari. Hb Esk 222. Aurrak korrika alaiean [...]. Iturritxoa eten gabe jario. Txill Let 146.
VI (Adj.).  "Pródigo, derrochador" (G-azp).
- DARIO BADARIO. "Torrencialmente" DRA.
- DARION, DARIAN. "Ontzi au zulatua da eta ura darion dago (AN-gip)" Gte Erd 169. v. JARIOAN. 
Estaturik txarrenean / ehoa, odola darian. Gy 275. Sudur zilhotarik zikiña darian. Ib. 170. Mukua darian / nigarra
begian. Ox 90.
- JARIOAN. Fluyendo, manando.  Lurra dardaratu zan, eta zeruak jarioan jarri ziran. (Ps 67, 9). Ur in BOEg
697. Iturri oiek beti jarioan egoteko. Inza Azalp 104. Ortzak autsi ta odola pranko / sudurretik jariyuan.
MendaroTx 429. Begietatik bera negar malkoak zara-zara yarioan. Zait Sof 141 (v. tbn. 44). Erakleitok dana
ixurka ta iarioan ikusi zuen. Zait Plat 51. Iturriek urbegietatik iarioan dirauten bitartean. Ibiñ Virgil 103. Inditar
beltxaranetatik iarioan etorrita Ejipto orlegia ondar beltzez ernaldu ondoren. Ib. 113. Euskal-arrazagandik
jarioan datozen bereiztasunak, hor izan dute [...] iturri jatorra. "Los particularismos que dimanan de la étnica
vasca". MEIG IX 131 (en colab. con NEtx).
 Colgando.  Xingola lephotik yarian. Hb Egia 137.
 (Tras tema nudo). "Negar jarioan nengoan (Ur), je versais un torrent de larmes" Dv.  Malko jarioan daude,
beren gloria utsean gelditu zalako. (Os 10, 5). Ur in BOEg 1513. Eta alkar atzaparrez urratuaz, odol-yarioan
atematen ditut. Zait Sof 189. Or dute San Nikolas / laguntza jarion. Zendoia 168.
 (Tras absol. det.). "Agertu zen odola iarian, nigarra iarian" H.  Aho zabal badago ardia bidetan / arrapoa
yarian, odol sudurretan. Hb Esk 231. Arropa tzar, zirtzila, zikhina yarian. Ib. 187. Harmetarik ximiztak yarian
iduri. Ib. 59. Odola yarian zaramakatelarik. Hb Egia 25. Garbitokia ura jarioan duala. Inza Azalp 32.
- JARIOTAN. v. JARIOAN.  Erriko mar-mar goxoak / poz jariotan entzunez. Basarri 21.
- JARIOZKO. (Tras tema nominal nudo). Que emana.  Poema alegitsu ta ezti-jariozko. Onaind in Gazt MusIx
152.
jariodi.  Manantial.  Urik gabeko lurra urezko jariodi [biurtu zuen]. Ur Ps 106, 32.
jariodun, jariadun (Dv). "Qui a un flux, un écoulement" Dv.  Legentsu, hazi-jariadun eta hilikia ukiturik lohitu
guziak. Dv Num 5, 2 (Ol azi-yariodun, Ker azi-jariodun).
jarioka.  Fluyendo, goteando, manando (sdos. prop. y fig.).  Beti jarijoka egon arren, upelok ondo betiak
dagoz. Otx 111. Euzko abendak, jarioka dauzkan azkatasun eta aurrerapenaren kutsuaz, luditar guzien jakintza
igurtziko al du. EAEg 18-11-1936, 325. Bular yoka eten gabe, zinkurin luzeak yarioka ari ziran. Zait Sof 151.
[Zaurietatik] gibel-erraiak jarioka izan. Berron Kijote 97.
 (Como segundo miembro de comp.).  Irten zan begietatik txinparta-jarioka. TAg Uzt 123. Igitaiak dirdai-
jarioka. Ib. 77 (v. tbn. 63).
jarion. v. jario.
jariotasun. "Afluencia" Añ.
jarioti. "Corriente, adj. [...] Fuente corriente, iturri jariotia, dariona" Lar.
jariotsu. 1. Locuaz.  Nik eztakit zergatik, --jarraitu zion Maider-ek jariotsu--, baiñan [...]. Etxde JJ 236. 2.
Caudaloso.  Anio [ibai] iariotsuaren sortzaillea. Ibiñ Virgil 114.
jariotu. v. jario.
jariotze. v. jariatze.
jarispide.  Medio para lograr algo. Cf. jadetsi.  Iaungoiko guztiz altsuak beste zorionekoai iarispide bat edo
beste emon izan dautse, gutzat eskergarri edo mesedeak lortuteko. A Ezale 1897, 89a. Done Iosek barriz [...]
guztirako iarispidea ta bitartekotasuna dauka. Ib. 89a. Baña lortu-bide edo jarispide onezaz eztot uste
Akordagoitia-n gurea guztiz aseten al danik. Alt EEs 1914, 142.
jaritsi. v. jadetsi.
jaritxi. v. jadetsi.
baten mende.
jaritzi. v. jadetsi.
jarkatu. "(Hb), fréquentatif de jarri" Lh.
jarkera (V-gip ap. Etxba Eib).  Postura, gesto. "Actitud, desplante. Ez desta aurrerapenik emon aretxen
jarkeriak. Jarkera zatarrak dittu beti arek" Etxba Eib. v. jarrera (2).  Zimentuban paltia daukan ormia, beti
dago jarkera txaarragaz, jausteko arriskuban. fB Ic III 348. Baziruditen zeru-lur-ifarnueri eskainka ari zirela:
alako kemena ta yarkera zarakusten (Quijote IX). "Tal era el denuedo y continente que tenían". Or RIEV 1929, 8.
Nagon ni ere, aspertu gabe jarkera berean. "En la misma postura". Or Poem 520. Izar-iarkera. "Positionem
siderum". Or Aitork 162. Andriaren begirakunan ez zan izan giro; axeriaren jarkeria zirudian. SM Zirik 27.
Jarkera illunagaz esan zetsan zittal-zittal: [...]. Etxba Ibilt 482. Luzero izan jata aitzen emon gurarik bere
lizunkerixia, bai begirakune eta beste jarkera batzuegaz. Ib. 479.
1 jarki (V-m-gip; Mg PAbVoc, Izt, Rollo 14V), jargi (V-m), jarkin (Zam Voc). Ref.: A (jarki, jargi); Etxba Eib;
Etxabu Ond 106. I (Vb.). 1. (Aux. intrans.; por lo general lleva como complemento un dativo y, con menor frec.,
un sintagma con kontra, aurrean, etc.). "Hacer frente, acometer. Jarki akio, opóntele" Mg PAbVoc. "Oponerse,
contrariar, yarkitu", "dar frente, acometer" Izt (donde tbn. se lee "apóntele, jarki-akio", sin duda error por
"opóntele"). "Jarki, resistir, oponerse, atacar" A. "Descararse, ponerse en actitud de combate. Ori entzunaz, jarki
jatan jan biar banindu bezela" Etxba Eib. "Gurasuari semia jarkitzia, izan laikian gauzarik zatarrena" Ib. "Dar
cara" Etxabu Ond 106.
 Tr. Documentado en autores vizcaínos desde principios del s. XIX; lo emplean tbn. algunos autores
guipuzcoanos modernos de léxico cuidado. Jarki es la única forma documentada en los textos. En DFrec hay 4
ejs. de jarki.
 Bere kontra jarkiten dirian seme [...] lotsabagaak. CrIc 28. Auntzak dira gogorraguak, euri ta otzari obeto
jarkiten jakozanak. Mg PAb 109. [Txakurrak] inziri illetazkuak egingo ditu, ez baña jarki ta aginik erakutsi. Ib.
92. Dabid ez zan balijeetan bere indar ta baloriagaz jarkiteko Sauli. JJMg BasEsc 179. Bere borondatiari jarkiten
zatxakozala. Ib. 226. Ez ekijen legez zuzenduten batela, ezin jarki jakozan ur korrontiari. Ur MarIl 25. Norberaren
griña ta gurari bidebagakuai jarkijagaz. Ib. 12. Etzaitezte jarki Jaunaren kontra. Ur Num 14, 9. Arerijo
gerrarijaren argudijuai jarki jakezan errazoe senduakin. (1864). BBatzarN 209. Liberal arruari / jarkiten gogotik.
KarlBB 171. Jaungoikoari berari jarki eta matxinatu jakolako. Itz Azald 185. Jaungoikoaren kontra jarki. Ib. 75.
Jarki zitzaizkoen erriko agintariari. Ag G 63. Arriskuaren aurrean ausardiro jarki bear izaten zuan. Ib. 150 (AL
49 iarki). Mikeli jarkitzeko (kontra egin) non, orde, kemena? Or Eus 115 (Aitork 287 iarki, QA 109 yarki).
Yarkitzen zazkidanei yarki. Ol Ps 35, 1. Katu-ama umeekin baño amorratuago jarki zaiguk. NEtx Antz 146.
Arrautzak naiz kumak zuloan utzita eguzkiari iarkitzen zaionean [sugea] bere mizto irukoitza dardaratuz. Ibiñ
Virgil 103. Gai gogorra, gorbizia, jarkitzen zaio ertilariari, eta honek bere eskuaren gaitasuna horretan erakusten
du. MEIG IX 119 (en colab. con NEtx). v. tbn. CatElg 151v. VMg 79. Ibarg Geroko 49 (ap. DRA). Yarki: Zav Fab
RIEV 1907, 93. Ldi IL 27. Zait Sof 181.
 (Sin complemento).  Nola izan diteke, beraz, pirri bat bezela, zirikatu egin zutela ta, beraren burua zaintzen
jaso ta jarki ta esetsi nai izatea? A EEs 1916, 305. Zuen erritarrak orduan paperetan beretan jarki nai zuelarik,
bertako batzuek burubide auxe eman zioten: [...] Ib. 305.
 (Con aux. trans. tripersonal).  Zuen etsai guziak ezin yarki ta ezin gogor egingo dioten bezelako mintzoa [...]
emango dizuet. Ir YKBiz 408. Gizonak Yainkoaren graziari yarkitzen ta buru-egiten dionean, gero ta geiago [...]
gogortzen da. Ib. 428. Yalgi dituzunak [...] zuzen ez dituzula esan, ezingo nizuke yarki. 'Ni sería yo capaz de
decirlo'. Zait Sof 180.
2. (V ap. A; H). "Animarse" A, que cita a fB.  Alan bere, asi bagarik ezer egiten ez dala sinistuta, jarki nas
Jaungoikoaren amar agindubeen leleengo zatija [...] ogeta sei ikasikizunetan argitara ateratera. fB Ic I VII
(Harriet traduce: "je me suis laissé persuader de").  (Part. en función de adj.).  Animosua, sendua, jarkija,
indartsuba, inoren bildurrik ez daukana. fB Ic I 56 (Harriet traduce 'affectioné').
3. "(V-m), corresponder, caber a uno en suerte: jarkiko jako, se le caerá la maldición" A.
4. (V-gip), jargi (V-m). Ref.: A (jarki, jargi); Etxba Eib (jarki). "Conformarse" A. "Jargi, dar frente y
acostumbrarse a un trabajo" Ib. "Acostumbrarse, hacerse a una cosa. Lo mismo que oittu. Astua makillara leztxe,
jarki da zure orruetara" Etxba Eib. "Bertako gauzetara jarkitzia dogu amen onena" Ib.
5. Ponerse, colocarse, instalarse.  Zapamorro aek dirala esteetan jarkitzen diranean, tiputzari sortuera ematen
diotenak. Aran-Bago ManMed 216. [Euskal-erriko jendea da] setotsua, zerbait buruan jarkitzen zaionean. Ib. 200.
6. Salir, ser expulsado.  Dauka arraxkua uste gabe aurraren ondoren bereala aur-laguna jarkitzeko. Aran-
Bago ManMed 281.
II (Sust.).  "Desplante. Lo mismo que jarkeria. Ez jata ondo jausi kaka-ume aren jarkixa" Etxba Eib.  Langille-
buruba ixango zala esan eutsaenian, agin artian jarkija erakutsi gura ixan eban. BAizk Ipuin 89.
baten mende.
III (Tema nudo usado como posposición, precedido de gen.).

 Persiguiéndose.  Otsoko eta sakera / alkarren jarki yabiltzak. "Como se persiguen". Laux AB 59.
- JARKIAREN JARKIZ. A fuerza de oponerse.  Naiz sarri jarri, jarkien jarkiz jausituak. AB AmaE 452.
- JARKIZ. (Precedido de gen.). Contra, oponiéndose (a).  Aitaren egiñen yarkiz ta eztei-ertunen buruzki añen-
urtika ari zan. Zait Sof 195.
2 jarki (Lar, Hb ap. Lh, H (V, G)). 1. "Inclinación, propensión" Lar. "Inclinación, afecto, devoción, jarkia,
jaiera, jaigura, aierra" Ib. "Nere jarkia guzia itsasora da, tout mon penchant, mon attrait, est pour la mer" H.
2. "Estar vuelto, inclinado, makurtua, etziña, jarkia egotea" Lar (s.v. volver). "Vinolento, ardoak eragina,
ardoari jarkia" Ib.
3 jarki. "(V-al), silla" A. v. jargia.
jarkiarazi, jarkierazo (Lar, H (V, G)). "Inclinar, hacer que uno se aplique a algún ejercicio u objeto" Lar.
jarkiera.  Oposición; enfrentamiento.  Bere jarkiera eta bere bidegabetasuna. Ur 3 Reg 16, 20. Egon leiteke
jarkierarik edo kontraerarik fedearen eta errazoiaren artian? Itz Azald 15 (v. tbn. 189). Baño, edo suak edo
gizasemearen jarkierak izutu zualako [...] aldendu zan otsoa. Ag G 155.
jarkin. v. 1 jarki.
jarkitu (Lar, Añ  A, H). "Inclinarse de propensión y afecto" Lar. "Propenso, jarkitua, griñatua" Ib. Van Eys
2
cita erróneamente a JJMg: Augustinek aita mundutarragana jarkitu, pero lo que aparece realmente en BasEsc 11s
es Agustiñek, aita mundutaarrari jagita [...] artu eban bizitza nasai ta galdu bat; Harriet probablemente lo toma
de vEys, aunque lo atribuye a Mg, y da una versión diferente: Agustin bere aita mundutarra gana iarkitu zan. Cf.
2 jarki.
 Inclinarse.  Baso-oianeko zugaitzak, / pago zardañak ta aritzak, / enbor-ondotan, enetxu, / ez al zaizute jarkitu!
J. R. Astibia in MEOE 801.
jarleku (V, G-goi, L, B; SP, Urt I 86 (-kh-), Lar, Añ, Izt, Dv (-kh-), H (+ -kh-)), jarrileku (V-gip, G-azp; Aq 1438,
Añ (V)), sarrileku (Aq 1438). Ref.: A; VocZeg 285; Etxba Eib (jarleku, jarrileku); Elexp Berg; Izeta BHizt2
(yarleku).
 Asiento; trono; cátedra. "Iar lekua, iar tokia, lieu pour s'asseoir" SP. "Cátedra, kadira, jarlekua" Lar. "Asiento
o silla, jasaurtegia, jasaur, jarri, jaserilekua, sarrilekua y también absolutamente katadera" Aq 1438. "Escabel"
Añ. "Tribunal: (c.), tribunala, juezaren jarlekua" Ib. "Banco largo: [...] (V) aurki luzea, jarrilekua" Ib. "Siège,
place où l'on peut s'asseoir" Dv. "Yarleku ederrak gure elizen" Izeta BHizt2.
 Tr. Documentado al Norte en Leiçarraga, en algunos autores labortanos del s. XVII, en Etcheberri de Sara,
Duhalde (157 -kh-) y Zalduby, y, ya en el s. XX, en Lafitte (Murtuts 6) y Xalbador (Odol 76). Al Sur se encuentra
bien documentado en los textos desde la segunda mitad del s. XVIII. Los autores modernos lo emplean
principalmente con el sentido de 'asiento, silla'. En DFrec hay 4 ejs. de jarleku y 3 de yarleku.
 Nola lehen iarlekhuéz hautatzen ziraden. "Les premières places à table". Lç Lc 14, 7 (IBe jarleku; He plaza,
TB, Oteiza, Dv, Brunet, Ker toki, HeH, Leon iar-(jar-) toki, Ol, IBk aulki). Hunela arraiki ditu Aitak rezibituren
/ zeni bere iar lekhua gero señalaturen. EZ Man I 88. Erregen jar-lekhuez edo tronuez. ES 176. Jarleku guziz eder
batean Jesu Kristo eseririk. Cb Eg II 107 (CatV 92 iarleku). [San Pedrok Erroman] ifini zuan bere jarleku, katadera
edo silla. Ub 106. Yarleku urrez eginak. BOEans 1369. Tronu edo jarlekuak. AA III 541. Jar leku garaijetan /
erregen ipinle. FrantzesB II 28. Dantzia amaituta, jar lekura emakumiari lagunduta. JJMg BasEsc 134. Jar-leku
edo trono txit eder batean. Lard 212. Jartokiaren inguruan baziren bertze hogoi eta lau jarlekhu. "In circuitu sedis
sedilia viginti quatuor". Dv Apoc 4, 4 (Ur (V) jarlekubaren inguruban ogetalau aulki). Sendaturik geijago ta
geijago bere jarlekuba. "Trono" (1860). BBatzarN 189. Emoten jakola jarleku onragarrija Aita Probinzijako
jaunen bankubetan Junta jeneraletan. (1866). Ib. 231. Jarlekuak ['butaca'], 6na errial (Donostia, 1879). JFlor.
[Pilota partidetako] jar lekhu edo barrerak. Zby RIEV 1908, 88. Au da gaurko Iziar, noizbaiteko denboretan
Zeruetako Erregiñak bere jarrilekutzat aukeratu zuan tokia. Ag EE 1895b, 73. Atari ondoko iarri-lekuan eserita.
Ag AL 61. Maria Donearen urrezturiko jarlekua. Ag Kr 216 (154 jarri-). Joanes, ate ondoko jarlekuan exerita.
Ag G 51. Bota eban jarleku ta mai artera. Kk Ab I 38. Jaungoiko Jaunak emango dio berari Dabid bere aitaren
jarlekua. Inza Azalp 54. Ormari itsatsita, arrizko jarleku bat. NEtx Antz 101. [Konpartimenduko] xoko-jarleku
batñoan zegoen. Mde Pr 83. Arri bat jarlekurako. FEtxeb 93. [Kaperan] apezgaien zurezko tokiak bakotxaren
jarleku elgarri lotuekin. Larre ArtzainE 199.
v. tbn. Izt C 284. Ur BulaAL 310. Arr May 26. TAg Uzt 182. EZBB II 52. Zendoia 150. Iarleku: Or QA 208.

baten mende.
2
Yarleku: Añ EL 47. Ir YKBiz 294. Or Mi 105. Ldi IL 62. Zait Sof 103. Izeta DirG 69. Jarrileku: Enb 81.
 Silla de montar.  Zaldi eder bat [...] jarleku, ugal ta anka estalkiz urrez bitxitua. VMg 45. Loperen zaldiko
iarrilekutik dindilizka eroien. Ag AL 159.
 (Lar, Añ). Sede, lugar donde asentarse (ref. tanto a cosas materiales como inmateriales). "Acampamento del
ejército, exerzito baten etzauntza, jarlekua" Lar. "Sede apostólica, jartoki, jarleku Apostolikoa" Ib. (v. tbn. Añ).
 Eraman zezaten iudizioko iar lekhura. "Au siège judiciel". Lç Act 18, 12 (He, TB, Dv tribunal, Ol, Ker, IBe
auzitegi). Edirenen dugu gure gero hunek [...] haserrekorren artean ere baduela bere ostatua eta iarlekua. Ax
270 (V 181). Ene arima [...] egin dadintzat [...] zure sekulako loriaren iarlekua. SP Imit III 59, 4 (Ch tronua, Mst
jargü bat). Birtute guzien asiera, doai guzien jarlekua. Cb EBO 36. Pekatuzko lokatzarik graziyazko jarleku
ederrera. Zuzaeta 118. Espiritu Santuak bere jarleku eta tenplotzat [artu zaitue]. Gco II 10. [Izen] beren lenengo
jarlekuetan, irme ta sendo [...] beti daudenak. Izt C 6. [Jaungoikuak gizonari] emonik jarlekutzat mundu bat osua.
AB AmaE 350. Itanduten baldin badeuztazue [...] nun daukan iminirik [arerioak] bere jarlekua [...]. Itz Azald 55.
1 2
Jakintzaren jar-lekua. "Sedes sapientiae". ArgiDL 114 (Añ EL 229 y EL 241 j-/yarleku). Itzul gaitezen Aralar-
era / an baitauka jar-lekua [Naparroko Aingeruak]. "Su sede". Or Eus 261. Euskera zarrak mendian dauka /
lenengo bere jarleku. BEnb NereA 115. Dukia batzarrian zan baten bere konzejuko buru-zurixegaz, nun zaldun
apaiñan gaztetasunak ez eban jarlekurik. Etxba Ibilt 475. v. tbn. Astar II 255. Iar-lekhu: Harb 384.
 Puesto.  Puntutsu bagare, graduak, iar-lekuak eta tituluak gatik. SP Phil 201 (He 203 jartokienzat).
Zeintzubek beren egikera andien bidez deituak izandu diran jarlekurik goienengoetara. Izt C 455.
 (L ap. A; Dv, H). "Jarlekhu, place réservée dans les églises à chaque famille pour les femmes seulement" Dv.
"Iar-lekhua, lieu, place assignée aux membres de chaque famille, à chaque maison dans les églises paroissiales.
Etxeberriko, Ibarrondoko... iarlekhua" H. "Asiento de familia en una iglesia" A. "Cada casa posee --o poseía-- su
tumba junto a la iglesia parroquial, o dentro de ésta, en cuyo caso la losa que la cubre es el yarleku correspondiente"
JMB MitV 415.  Etxekoandrea zen baita Jarleku edo Sepulturan familiaren ordezkoa oraintsu arte, herrixketan
behinepein. EgutAr 31-8-1970 (ap. DRA).
jarmaina (SP). 1. Actitud, postura. "Iar maina, contenance" SP.  Hari maiz behatzen diozula [...], haren ibil-
bideak eta iar-mainak ikhasiko tutzu eta zure akzioneak harenen gainean moldatuko. SP Phil 90 (He 92 haren
mañak eta bideak).
2. "Cabida, capacidad (SP)" A, que interpreta erróneamente "contenance" de Pouvreau.  Auzietan, izarietan,
aztan eta yarmaiñetan, bidegabekeririk ez egin. 'In pondere, in mensura'. Ol Lev 19, 35.
jarmota (det.; vEys, H (L)). "Bonite" vEys. "Poisson de mer, semblable au thon, plus petit et qui va en troupe" H.
jaro (Lar (y-), Izt C 48, Lcq 166, H). "Yaro, hierba que llaman barba de Aron" Lar.
jaro. v. jarro.
jaroerazo (Lar  H). "Acorralar a uno, metafóricamente retenerlo cerrado, apretado, amedrentado, jaroerazo,
itxi, ertsi [...]" Lar. "Acorralarse los hombres, retirarse, estrecharse, amedrentarse" Ib. "Volvérsela al cuerpo",
"(tenérselas) tiesas" Ib.
jarondu. "(V-gip; FSeg), carcomerse, ahuecarse un árbol" A.
jarpe. "Asiento que hace una fábrica nueva" Lar.
jarra.  Jarra. v. txarro.  Plater bi, jarra bat. fJZ 98. Beste yarran okiko-zue ardaue. Ort Oroig 127.
jarrai. I (Tema nudo usado como posposición). 1. (Precedido de dativo). (Ir, andar...) tras (de), siguiendo (a).
 Guztiak San Agustiñi dagozka; ari jarrai, ari begira ura bereganatzen dutela. Lar SAgust 9.
 Siguiendo (un camino).  Batzuk sartu, besteak atera, bide zabalari jarrai, tarranta erriz erri zijoan. Anab
Poli 72. Baioiazan taka-taka bide txiorrari jarrai. Bilbao IpuiB 109. Asi naiz bide orri jarrai. AZink 151.
 (Precedido de gen.).  Bere jarrai dabilzan askok fedetik uts egin dabee. Astar II 174. Erregutu egijozube
Jaunari zuben jarrai dabilzan edo persegietan zaitubezanakgaitik. Ib. 24. Ez nazu zure banderen jarrai iñoiz
geiago ikusiko. Echve Dev 92. Basauntzaren oñatzen jarrai joan. Arr GB 101. Izarren jarrai etorren ordu aiñ
odoltsuan. AB AmaE 447. Aben atzetikan, Mikaela [...] eta guztien jarrai, Don Jose. Apaol 123. Kristok bere
jarrai joan zeitezala [...] esan eutsenean. Itz Azald 207. Guztion jarrai dabil beti eriotza. Muj EEs 1916, 296.
Motrollok ezebazan entzuten bere jarrai yoianaren oinkadak. Kk Ab I 42. Iñoiz etxuak upela / eure jarrai. "Nunca
anda tras de tí". Laux AB 58. Poz-pozik duaz / Goitarren jarrai bekuak. Enb 176. Negu ondoren udea dabil /
baten mende.
gauaren jarrai eguna. Ib. 97. Jaunaren jarrai joan. Eguzk GizAuz 14. Nere asmoen yarrai bazatoz [...]. Zait Sof
36. Arraiñaren jarrai urrunago ta urrunago. Erkiag Arran 79. Eguzki galdatan zure urratsen iarrai ibiliki [...].
Ibiñ Virgil 34.
2. (Precedido de ablativo). "Andik jarrai, inmediatamente después (G-goi)" A EY III 305.
II (Sust.). 1. (V ap. A; Lar, Añ). Continuación. "Accesorio, lo que acompaña a lo principal, itxekarria, besteren
jarraia" Lar. "Seguida: (c.) jarraia, jarraitea" Añ.  Ave Mariaren jarraia. Añ MisE 127 (v. tbn. 193).
Bederatzigarren siniskaiaren jarraia: Eleizea ta Santuen alkartasuna. KIkV 37 (KIkG 24 bederatzigarren
siniskaiaz geiago; v. tbn. KIkV 12ss.). Eskatu zetsan [...] batzarreko egunian euki eben jardunan jarraixa. Etxba
Ibilt 476s.
2. (Lar, H). "Allegados, parientes, amigos, &c., jarraiak" Lar. "Iarraia (G), qui suit en général. Successeur,
héritier [...]. Iarraiak, au pl., les parents, les proches" H.
3. Seguimiento, acción de seguir.  Jainkoari bazerraizkan; jarrai hura etzan onez, ez-pada, Jainkoagandik
gari, ardo [...] ta gisa onetako ondasunak iristeko. Ub 57.
4. (Añ  A). "Consecuencia: (c.) ondorea, jarraia, darraiona orri edo ari" Añ.
5. "(V), práctica" A.
6. Sucesión.  Umiak aztiak eta urtien jarraixak, espero izatekua zan letz, igartu zetsan ainbat emazte maittia.
Etxba Ibilt 473.
- JARRAIAN (V). Ref.: A; Etxba Eib.  Tr. Documentado en Añibarro y autores vizcaínos del s. XX. Lo emplean
tbn. J. Elizondo (EEs 1925, 213), Mirande y Berrondo. En DFrec hay 11 ejs. de jarraian y 1 de yarraian.
a) (Precedido de gen., con joan, ibili, erabili, etorri...). (Ir, andar, venir, traer...), tras (de), en pos (de), siguiendo
(a), persiguiendo (a). "Bere bizi guztian, aberastasunen jarraixan ibilli zan alperrik" Etxba Eib. "Traer tras de sí.
Gaztedixa guztia bere jarraixan darabill" Ib.  Geratu zinian irakasten zeure jarraian joiazan Andra errukiorrai.
1
Añ EL 196s. Erbi bien jarraian doianari, batak eta besteak iges egiten deutsen legez. Añ LoraS 122. Ez dozuela
bata bestearen jarraian joan bearra. Ib. 63. Baetozan [...] alkarren jarraian. Erkiag Arran 49. Abade bat baltzez
jantzia buru dala. Onen jarraian gizonezkoak joaten dira. Ib. 167s. Aren jarraian urten eban beste txirringuts
batean. Erkiag BatB 85.
 (No precedido de gen.). "En pos, ir en pos, en seguimiento, yarraian yoan" Izt.  Ospea jarraian ain urretik
ebilkijola susmau be egin barik. Otx 5. Aguazil bat / beti dot jarraian. BEnb NereA 202. Bata jarraixan eta bestia
igesik ebizen bixak gelan jiran. Etxba Ibilt 464. Don Kijote asto-gaiñean, eta, ondotik jarraian, Rozinante. Berron
Kijote 171.
b) Seguido, sin interrupción. "En fila: [...] (c.) batabestearen atzean, jarraian" Añ.  Itz eta esakera oneik agaka-
jarraian balegoz be [...]. Eguzk LEItz 22. Erretolika luzean jarduten [...] enparauko gorabeerak jarraian
azalduaz. Erkiag BatB 38. Ba zituan iru gizon lan orretan jarduten ebenak jarraian. Ib. 85. Ama bateri
kendutakoak / bata besteen jarraian. BEnb NereA 256. Jarraian eta zentzuz esazu; bestela ez esan deus-ere. "Dilo
seguidamente". Berron Kijote 221. 1991tik asita 1995 arteko Frantziako Tourrak jarraian irabazi zituen. Zendoia
123.
c) (V; Añ). Ref.: A Morf 361; Etxba Eib. A continuación, seguidamente. "Seguirse, subseguirse unas cosas a otras:
(c.) ondoren, jarraian etorri" Añ. "A continuación. Sin. ondoren. Berba gogorren jarraixan etorri zan zigorra"
Etxba Eib.  Jakinbarri zirala jardetsi eusten, baiña jarraian, auxe ta auxe zeaztasunez azaldu ere bai. Erkiag
Arran 81. Lenengo [...]. Jarraian, beingoan asi eban bere arloa. Ib. 36s. Eztot iñoiz onegaz edo aregaz gaur ta
biar ta jarraian ikusi. Ib. 90. Illaren eskua ikutu ta beste barik jagiten da jarraian oetik neskatillea. EgutAr 24-
10-1959 (ap. DRA). Bañan amen ni [...]. Eta jarraixan ziñuan zerura begira: [...]. Etxba Ibilt 489. Seigarrengoan
ere parte artu zuen [...]. Txirrindulari-leiaketak bertan beera uzteko erabakia artu zuen jarraian. Zendoia 123.
[Eskutitz] au be bere akats da guzti jarraian dator. Gerrika 273.
 Bere jarraian olezko esi luzea daukan etxe txapar bat dago. Erkiag BatB 120.
d) De continuo, con frecuencia.  Zalantzan zegoen [...] jarraian egiten zituen adei-legezko ikustaldiok asko
lagunduko ziotenez. Mde Pr 95.
- JARRAI EGIN. Continuar.  Eure itz-jarijon orrekin / egunak yaukok gelkera! [...] / Baña jarrai-egin karden.
"No ceses de hablar". Laux AB 48.
- JARRAI ERABILI. Traer siguiendo.  Gero duaz igesi legez euren aurreti, eta darabilez jarrai mendirik mendi.
Astar II VI.
- JARRAI-MIN. Deseo de seguir.  Errodrigori, doan bezela / mendiratzen artaldea, / nai estu batek ozkatzen
dio / jarrai-miñez biozpea. SMitx Aranz 29.
jarrai. v. 1 jarraiki.
jarraiarazi, jarraituazi, jarraitarazi (H), jarreitarazi (H).  Hacer seguir. v. jarraikarazi.  Euskalerria jarri
nai degula bide berrian eta jarraitu azi aurrera beti. Muj RIEV 1907, 547. Isiltzen asten diralarik Biedermannek
jarrai arazten die guziok akitu artio. Lab SuEm 211.

baten mende.
jarraibide (V?, G? ap. A), jarraipide. 1. Modelo, ejemplo. "Acción ejemplar" A. v. jarraigarri.  Tr.
Documentado en textos meridionales desde principios del s. XIX. En DFrec hay 8 ejs. de jarraibide y 3 de
jarraipide.  Ala, errazak diranak maldiioak egozten lagunari, ematen dute zer esana, jarraibide edo ejenplo
gaiztoa. Mg in BOEg 2478. Au da Elizako dotriña santuak jarraitu ta erakatsi dutena, ta onek izan bear du gure
jarraibidea. Id. ib. 2435. [Jesusen Biotza] irakaslari ta jarraipidetzat artu degu. JBDei 1919, 165. Ta zeñi
jarraituaz edo zeñ irakaskintza edo eskolaren jarraibidez egin ditu Usandizagak eresti oiek? [...] Batzuek diote
Debussyri jarraitzen ziola. Garit Usand 65s. Beste deunak be, gure eredu ta jarraibide izan daitekez. Eguzk LorIl
79 (ap. DRA). Erabilijak ixan diran izkuntzak bost jarrai-bide erakutsi dagiskegubez. Laux AB 13. v. tbn. FIr EEs
1931, 102. Guztien gain [...] Alegiko erria ipiñiko dizutet ikasbide ta jarraibidetzat. Munita 113. Mutil gazteai
esakun zintzo ta jarraibide ona adiraziaz. Erkiag Arran 15. [Guraso zarienok] zeuen bizitzagaz jarraibide
ezpazaiakoze [seme alaberi], egingo ete deutsazue gero gauza aundirik? Bilbao IpuiB 61. [Aren idazti bikañ]
jarraibide eder-eder diranak guziontzat. Gazt MusIx 5. Sen aundiko azaltzen zaigu Fray Luis, jarraibideari
aldegiñik. Ib. 67. Alako zantzuak eta iarrai-bideak ikusita, erleak iainko-adimenaren zati bat direla uste dute
askotxok. Ibiñ Virgil 112.
2. (Añ). "Vida, estado, oficio que se escoge" Añ.  Zabaletako baserrian euskalduntasuna oso lenean daukate
[...] arlo, izkera, oitura ta jarraipide guztietan. Ag G 364.
3. jarraipide. Continuación.  Zuenean ere norbait bearko litzake etxeari jarraipide emateko. Etxde JJ 54.
jarraidun. "Iarraiduna (G), qui a qui le suit, l'accompagne, l'imite; qui a des parents, des proches" H.
jarraidura.  Procedimiento. "Ininterruption" T-L.  Gaineratu behar dut egungo Irlandarak ez dazagula
gehiago prononbreak infixatzeko jarraidura; "atom-chi"ren ordez erraiten da orain [...]. Mde Pr 220.
jarraiera. "Continuación" Lar.
jarraigarri (Añ, A (que cita a Mg)). 1. (Sust.). Ejemplo, modelo. "Acción ejemplar" A. v. jarraibide.  Zure
etxeko ta etxekuen jarraigarri edo ejenplu onak. Mg PAb 194. Ta oek idukiko zuteela ejenplo edo jarraigarri
ederra. Mg CC 244. v. tbn. CrIc 67. Onbideak eta jarraigarri onak emonagaz [...] bizitza guztian. Itz Azald 146.
Birtute guztien jarraigarria. Ib. 29. Jarraigarri ederra emon deutzue Durangotarrak! JBDei 1919, 248. Giza
gurenen gogai-aria naiz idazkera ez bait-ditezke oroen ikasbide ta yarraigarri eman. Markiegi in Ldi IL 8. Eten
bako langillea [...] eta bere ingurukoentzat yarraigarrie ixen zan. Akes Ipiñ 31.
2. (Añ), jarraitgarri (H). (Adj.). "Imitable" Añ. "Digne d'être pris [pour] modèle, d'être imité" H.  Uskorra ta
okerra da; jarraigarri ezta, ez eta gure zuzenbide egiazkoa. Añ MisE 146. Orain egitzat eta su ta gar
jarraigarritzat uste doguna, geroago guzurtzat ta etsigarritzat esten dogu. Ibarg Geroko 72 (ap. DRA). Itz bero,
samur eta jarraigarri batzuek esan zituen [...] San Iñaziori buruz. A. Irigoyen Egan 1956 (3-4), 72.
jarraigetu. "Sobreseer, desistir" Lar.  Edesten da, bere biotzaren taupada indartsuak baretzeko, irakurtzea bein
baño geiagotan jarraigetu bear izan zuala. Zink Crit 14.
jarraigi. v. 1 jarraiki.
jarraigo (Lar, Añ  A, H). 1. "Acompañamiento" Lar y Añ. "Comitiva", "séquito" Lar.  Eta dakaizki bere
ondoren [...] jarraigo guzi atsekabeena. "Todo el séquito de molestias". Izt D 150. Zure semia bere jarraigoko
andikijenetarikua egin gura dau. Otx 109. Bere jarraigo osuaz urten eutsen atadira. Ib. 116 (v. tbn. 15, 118, 122
y 170). Kaisarra yauretsita bere yarraigo ospetsuarekin ibiltzea. Goen Y 1934, 184 (v. 103). Faraonaren eta bere
jarraigoaren erteerak. Etxde Egan 1961 (1-3), 89.
2. "Poursuite, continuation en une action" H.
jarraika (V-m-gip, B; Lar). Ref.: A; Etxba Eib; Izeta BHizt2 (yarraike). 1. (Precedido gralmte. de dat.).
Siguiendo. "Arreo, sucesivamente, errenka [...] bata bestearen ondoren, jarraika" Lar. "En seguimiento" Etxba
Eib. "Gu beti yarraike orren gibeletik" Izeta BHizt2.  Beiñ neskatxa batari bultza; gero bestea bota: ari jarraika,
oni zirrika, asmatu al zitzakean zatarkeriarik nazkagarrienak egiñaz. Izt D 24. Zingiran sartu eta / asi zan batetan
/ igelai jarraika. It Fab 61. Zuri jarraika, zure deiez beti dabillen [...]. Jauregui 236. Zezena ondoren jarraika
bazuten bezela, etziran gelditu basora eldu arte. Urruz Urz 21. Gure asaben bideari jarraika, Jaunaren aginduetan
pozkiro dabiltz. Ag G 365. Gazterik bikañenak abitu ziran Paulari jarraika, txurikeri labañak ixuriaz. Ib. 371.
Bere odol-egarriaren deiari jarraika. Etxde JJ 152. v. tbn. TAg Uzt 6. Bilbao IpuiB 243. Iarraika: A BGuzur 110.
2. "Continuamente" A DBols.  Barreneko bide ori ez dugu aldioro berdin doana, etengabe ta jarraika. Onaind
baten mende.
in Gazt MusIx 152.

- JARRAIKAKO. "Zinian ikusten ziran zintxa geixenak, jarraikakuak zaldi gañian, [...] eran de las de persecución
a caballo" Etxba Eib.
jarraikada. "(V-ple-arr-och), ataque, embestida" A. "Persecución" A DBols.  Nere buruauste, biozmin ta

jarraikadarik latzenak eta beltzenak. A Ardi VII. Estu-aldia edo yarraikada etortzen zaien bezin laster. Ir YKBiz
173.
jarraikai.  Ejemplo. v. jarraigarri.  Ez da kontentatzen Jesu-Kristo guri birtute onen jarraikai eta ikasbideak
eman utsarekiñ. Ant JesBi 95.
jarraikarazi (Dv, H), jarraikerazi (S ap. Lrq; H), jarraiki erazi, jarreiki erazi, jarreikarazi (H (+ -erazi)),
jarraikierazo (H (V, G)).  Hacer seguir. "Faire suivre, [...]. poursuivre, imiter" H. v. jarraiarazi.  Kristen
Spiritua gutan habitatzen dela gure guthizién mortifikatzeko eta Iainkoaren borondateari iarreiki eraziteko. Lç
Ins F 3r. --Zoin da Pronoaren bigarren parte gehiena? --Erretorak honi iarraiki eraziten deritzon argiak. Bp II
11. Ororen gainetik bere azpikoak laborantzari jarraikarazten ditu. Dv Telem 82. Ongiari jarraikaraztea gatik.
Jnn Bihotz 85. Artha berezi bat atxik dezatela herri guzietako jendeak eginbide hortan jarraikarazteko. Arb Igand
126 (v. tbn. 36). Deus ez da hoberik (esperantza bizi bat baiño) giristino urhatseri jarraikarazteko. Dih MarH 389
(ap. DRA). Zendako ez, erakusten ari delarik, frantses edo españolari, hauien hobeki argitan ezartzeko, eskuara
poxi bat jarraikaraz? JE Bur 179. Ez zautalarik [...] amodio hori hain bitxia [...] nola gizona gizonari
jarraikarazten duena. Ib. 110. Bi erakasle zauzkan multxo bakotxak arduradun [...], bat [...] kurriaren urratsa
neurtzeko, eta bestea gibelean, azkenen jarraikarazteko. Larre ArtzainE 124.
 Zaldiz eta karrosaz beheiti ari ziren. Lanak zituzten ezin jarraik-araziz behar zituztenak. StPierre 19.
- EZIN JARRAIKARAZIZKO. "Qu'on ne peut faire suivre" Dv.
jarraikarazle (Dv), jarraikerazle (S ap. Lrq). "Celui qui pousse à suivre, à poursuivre" Dv.  Etxe-teilatu
gainetan [...] / [...] bospasei burdin-hari / Airetako arrabotsen biltzale [...] / Zu Paristik mintzo haize
jarraikarazleari. GH 1929, 268.
jarraikari. "(V-arr-oroz-och-m), secuaz, seguidor" A.
jarraikatu.  Perseguir. Cf. A: "Jarraika (B), seguir, perseguir". v. 1 jarraiki.  Gizonek nigatik, iguintzen,
biraoztatzen, yarraikatzen, egozten ta iraintzen zaituztenean. Ir YKBiz 118s.
jarraikera. 1. Continuación.  Aberedari Miragarria (jarraikera). Otag EE 1882c, 446. 2. Sucesión. v.
jarraiketa.  Agakaren yarraikera ona da ta danik errazena irakurtzen diranetako itzen ikurra aurkitzeko. Ol
EEs 1919, 26.
jarraiketa.  Sucesión.  Petrarkatar olertikerak aapaldien arteko ar-emana batez ere adimen arauz lotzen
badu [...]. Emen beste lege bati dagokio aapaldien jarraiketa. Gazt MusIx 66.
1 jarraiki (B, BN, S; Volt 116, SP, Urt I 154, Ht VocGr 429, Lar, VocBN (y-), Gèze, Dv, H; jaraiki S), jarraitu
(V, G-to-nav, B, BN, S; Lar, Añ, Izt (y-), Dv (V, G); O-SP 223, SP, H (+ -rh- BN)), jarreiki (Lar, H), jarrai,
jarraigi (V, arc.), jarraki (R), jarrakitu (L, BN), jarriki (Hb ap. Lh; y- Lecl, Lander ap. DRA), jarreki (H),
jerraiki (S), xarreki (R), jarreitu (H), jarrain (FSeg ap. A). Ref.: A (jarraiki, jarraitu, iarreiki, jarraki, jarraigi,
berartrakari, xarreki); Lrq; Lh (jarrakitu); Iz ArOñ y UrrAnz (jarraittu), R 401; Izeta BHizt (yarraiki); Etxba
Eib y Elexp Berg (jarraittu); Izeta BHizt2 (yarraiki).
 Tr. El part. jarraiki (jarreiki, jarreki, etc.) es la forma propia de la tradición septentrional, y jarraitu de la
occidental. Hay xarreki en los roncaleses Hualde y Mendigacha, jarraiki en Iraizoz (YKBiz 240), F. Irigaray y A.
Irigaray (in Izeta DirG 13), jarraitu en Inza y el baztanés Izeta (DirG 44), y ambas formas en Mendiburu (IArg I
312 jarraitzen). Al Sur, en el s. XX, se encuentran algunos ejs. aislados de jarraiki (en casi todos junto al frec.
jarraitu) en autores cultos: Azkue (Ardi 63), Lauaxeta (AB 42), Orixe (Poem 548, Aitork 197), Erkiaga (Arran
143), Ugalde (Iltz 18), Aresti (MaldanB 219), Lasa (Poem 117) y Berrondo (Kijote 221). Al Norte, hay además
iarraite- (junto con iarraikitze-) en Haramburu, iarraite- (216) más rad. iarrait en Harizmendi y jarraitze- en un
ej. de Larzabal (Senper 110, junto con jarraiki).
En autores septentrionales además del más general jarraiki se documenta jarreiki en Leiçarraga y Zalduby (RIEV
1908, 91); jarriki en Oihenart (Po 18), Belapeyre (I 74), Eguiateguy, MarIl, Jauretche, Hiribarren, Hiriart-Urruty
(Zez 82), CatJauf (122), Constantin (en todos, salvo MarIl, junto al frec. jarraiki) y en dos baladas bajo-navarras
baten mende.
recogidas en ChantP; jarraki en Arbelbide (127) y Mirande (Pr 161), en ambos junto al frec. jarraiki; jarreki en
Voltoire (141), Argaignarats (DevB I), CatAst e Hiribarren (en éste junto a jarraiki); jarraitki por lo menos una
vez en Axular (185 (V 126)) y Larreguy (II 82), en ambos junto al frec. jarraiki; jerraiki en textos suletinos de
Larrasquet (Larraja RIEV 1931, 234), GH 1933, 299 y Mirande (Pr 122). El participio jarraigi aparece en un ej.
de RS y en otro de Mihura (22; en éste junto al más frec. jarraiki), y hay jarrain en RS y en Barandiarán (ELG
33).
Desde finales del s. XIX se documenta tbn. el part. jarrai en algunos autores meridionales: Arrese Beitia (AmaE
409), Beovide (AsL 60), Altuna (14), G. Mujica, Orixe (SCruz 31), Olabide (Mt 9, 9), Lizardi (IL 29), Otxolua
(137), Labayen, T. Aguirre (Uzt 186), Zaitegi (Sof 38), S. Mitxelena (Aranz 60), Munita (125), Anabitarte
(Aprika 96), Etxebarria (Ibilt 459) y Uztapide. Como imperativo se encuentra en Mendiburu (IArg II 291),
Arrese Beitia (AmaE 288), D. Agirre, Kirikiño, Enbeita (114), Etxaide (JJ 236), M. Atxaga (Gazt 55), Basarri
(159), Oskillaso (Kurl 95), B. Enbeita (NereA 87), Orixe (in Gazt MusIx 46), IBk e IBe.
El sust. verbal es jarraikitze- para autores septentrionales no suletinos (aunque sí en Mercy), jarraikite- para los
suletinos (tbn. en Leiçarraga y Oihenart (Po 50); en Pouvreau (Phil 485), se documentan ambas formas y hay
tbn. jarraikite- en Etcheberri de Ziburu (Eliç 408, junto al frec. jarraikitze-)); jarraitute- para los vizcaínos,
jarraitutze- en un ej. de Iturriaga (Fab 80) y Uztapide (Noiz 19); jarraitze- para el resto de los meridionales (tbn.
en D. Agirre (Kr 178), Eguzkitza (GizAuz 125), S. Martín (Zirik 125), Alzola (Atalak 114) y, junto a jarraitute-,
en Añibarro (LoraS 97), Arrese Beitia (AmaE 174), Echeita (Jos 6), Kirikiño (Ab I 40), Enbeita (32) y B. Enbeita
(NereA 67)).
El radical es jarraik en autores labortanos y bajo-navarros (tbn. en Eguiateguy) y jarraiki en los suletinos (junto
con jarraik en Belapeyre; iarreiki en Leiçarraga) y por lo menos en un ej. de Chourio (I, 19, 3; junto al frec.
jarraik). En Eguiateguy hay además un ej. de rad. jarrai (201).
En textos orientales se documenta -ko para el futuro en Pouvreau, Baratciart, Duhalde, Duvoisin, Laphitz,
Hiriart-Urruty, Iraizoz, Mirande y J. Etchepare, y -ren en Leiçarraga, Maister, Eguiateguy, UskLiB, Arbelbide y
Arradoy. Hay ambas formas en Etcheberri de Ziburu e Inchauspe. En DFrec hay 554 ejs. (1 sept.) de jarraitu, 58
(12 sept.) de jarraiki, 7 vizcaínos de yarrai, y sendos de iarraitu y jarraikitu.
En cuanto a su empleo trans. o intrans., para autores occidentales los testimonios más antiguos corresponden a la
construcción intrans. bipersonal: RG, RS, Egiaren Kanta, Capanaga y tbn. Arzadun (pero no Urquizu). Sin
embargo, y salvo en los casos que citaremos a continuación y en el de Lardizabal (que se vale de la constr.
intrans. sistemáticamente con excepción de algún ej. aislado de trans. tripers. (507)), el empleo de jarraitu
exclusivamente como verbo transitivo, tripersonal o bipersonal, es general en autores occidentales desde
a
mediados del s. XVIII (el aux. trans. bipers. se emplea por lo gral. para la 3. acepción y, con menor frec., para la
a
1. , cuando se trata de un complemento no ref. a personas, por ej. bidea jarraitu, ohitura jarraitu...). A partir de
mediados del s. XVIII, se encuentran ejs. de construcción intrans. bipers. (en todos ellos junto al frecuente trans.
tripers. o bipers.) en Cardaberaz (Eg II 190), Ubillos, Moguel (PAb 97), Guerrico (II 55), Aguirre de Asteasu, f.
Bartolomé, Arrue, Beovide, Iturzaeta (Azald 189), y ya en el s. XX, en autores de cierto nivel como Mokoroa
(4), Lizardi (IL 80), Otxolua (50), Eguzkitza (GizAuz 14), Olabide, Orixe (Aitork 199), S. Mitxelena (Aranz 49),
Etxaide (JJ 173), Txillardegi, M. Atxaga (Gazt 105), Gandiaga (Elorri 167), Zaitegi y Villasante (Jaink 165) (cf.
tbn. And AUzta 149: Atsegiña ta atsekabea / dabiltz alkarren atzian, / ixil ixillik jarraitzen dira / goiberan ta
aldatzian). Hay tbn. algunos ejs. aislados de aux. intrans. unipers. en Añibarro, Lardizabal, Otaegi, Enbeita,
Txillardegi y Oskillaso (v. infra (3)).
En autores más orientales se documenta la construcción intransitiva ya en la elegía de Juan de Amendux
(Pamplona, 1564), en una poesía alto-navarra de 1609, Lizarraga de Elcano, Mendigacha, A. Irigaray e Iraizoz, y
transitiva (tripers.) en Hualde, Inza (en éste junto con algún ej. aislado de aux. intrans.), F. Irigaray e Izeta. En
Mendiburu es mayoritaria la constr. intrans., aunque no faltan algunos ejs. de trans. tripers. (IArg I 94).
Al Norte es prácticamente general la construcción intrans. desde los primeros testimonios. En los casos en los
que el verbo lleva complemento dativo se documentan ejs. tanto con aux. bipers. como unipers., alternando
ambos usos en la mayoría de los autores. En algunos autores suletinos (Belapeyre, Eguiateguy, Etchahun,
UNLilia (21), CatS, Inchauspe, Xikito, Casenave), así como en Voltoire (149) y Zubiri, se documentan ejs. de
constr. trans. bipers. (en el caso de Belapeyre, Xarlem, CatS, Inchauspe y Zubiri junto al frec. uso del intrans.).
Las formas sintéticas se atestiguan desde los primeros textos (ya en Dechepare y RG) y son de uso general en
autores septentrionales hasta principios del s. XX, cuando disminuye notablemente su empleo. Cf. Lf Gram 547:
"Jarraiki n'est conjugué qu'à la voix dative, chez les anciens auteurs; aujourd'hui cette conjugaison a vieilli; on
n'entend plus guère que darraiko, il le suit; darraizko, ils le suivent; darraikote, il les suit; darraizkote, ils les
suivent; zarraikon, il le suivait; zarraizkon, ils le suivaient; zarraikoten, il les suivait; zarraizkoten, ils les
suivaient. Et encore ne les trouve-t-on généralement qu'au mode complétif en la. Ex.: Zezar hor heldu zen hiru
mila soldado zarraizkola, César arrivait, suivi de trois mille soldats". Al Sur, desde mediados del s. XVIII, se
encuentran sólo, aunque bien documentadas, en autores cultos. Cf. Azkue: "Jarraitu, es verbo conjugable que no
se usa mucho. [...] Ni narraion puntuari obeki urbiltzen zaio (G, msLond), hace mejor a mi asunto, litm., al punto
a que yo sigo".
baten mende.
I (Vb.). 1. Seguir (a), imitar (a), ir detrás de alguien o de algo; ser partidario de alguien o de algo. "Iarraikitzea,
suivre. Iarraiki natzaio, je l'ai suivi" SP. "Darrait, il me suit" Ib. "Rastrear [...] aztarnari jarrai" Lar. "(No dejar
a) sol ni a sombra, gau ta egun norbaiti jarrai, norbaiten ondoren ibilli" Ib. "Aferrado en su dictamen, [...]
bereari, bere gogoari ditxekana, darraikana" Ib. "Suivre" VocBN y Gèze. "Suivre, poursuivre. [...] Ez lakioke
horren ongi jarraik ez balu horren ganik zerbait onik uste, il ne serait pas si empressé auprès de lui s'il n'en
espérait pas quelque bien" Dv. "Ez dut zuri jarraikitzeko gogorik, [...] d'intention de vous suivre" Ib. "1. [...]
Avec complément direct. Magek bezala behar da iarraiki izarra [...]. 2. [...] Eguna egunari, gaua gauari
darraioeno, tant que le jour suivra le jour, et la nuit la nuit. 3. suivre, aller avec, accompagner. Banoha, iarraik
zaizkitet, je m'en vais, venez avec moi, suivez-moi" H. "Etxao jarráiketan ámiari, no le sigue a la madre" Iz
ArOñ. "Xarréki adi oinéz, sigue a pie" Iz R 401.  Tr. De uso gral. tanto al Norte como al Sur. v. segitu.
 Pero Pascoal Badarraicu (1366); Pere Pascoal Badarraiçu (1366). Arzam 297.  Zarraizkidate guzi bertan
itzok ongi notaturik (Elegía de Juan de Amendux, Pamplona 1564). TAV 3.1.18. [Iesusek Mateuri] diotsó, "arreit
niri", eta iaikirik iarreiki zekión. Lç Mt 9, 9 (He segi nazazu / jarraiki zitzaioen, Ur (G) darraidazu / jarraitu
zion, Hual xarreki naztazu / segitu zitzaun, Dv jarraik zakizkit / jarraiki zitzaioen, Ip jarraiki zakitzat / jarraiki
zeion, SalabBN yarraiki zaizkit / yarraiki zitzakon, Leon zato enekin / jarraiki zitzaion, Ol zarraizkit / yarrai
zitzaion, Ker jarraitu egidazu / jarraitu egin eutsan, IBk jarrai niri / jarraitu egin zion, IBe jarrai niri / jarraitu
zitzaion; TB, Samper, Echn segitu; v. tbn. en contexto similar Lard 390 darraidazu). Berrait niri. Lç Lc 9, 23
(He jarraik bekit). [Manera hunez usatu ukhan dugu] Franzesari iarreikiz. Lç Decl a 3v. Arerioak ur jarraika
arrebearen semea. (Cantar de Rodrigo de Zárate). IC I 564 (Interpr?). Billareal de Urretxu, beti gerrea darraizu.
RG A 33. Inurriari arraio. "Sigue a la hormiga". RS 183. Gextoto oi danari bildurra jarraigi. "Al que mal habita
el miedo le sigue". Ib. 341. Aroari jarrain gakioza. "Al tiempo sigámosle". Ib. 440. Bekatuen urrikireki /
zarrezkio guztiak (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 113. Sabelari sobera iarraikitzea, ian-edanean gogoa
edukitzea. Mat 170. Zaren gure gidari / bozik iarraikiko gaizko / zure arrastoari. EZ Noel 64. Banaloriei [...]
iarraiten natzaie? Harb 372 (v. tbn. 242s, 416 iarraite-, 242 iarraikitzera, 443 iarraikiko). [Konzientzia] bethi
darraiku, gorputzari itzala darraikan bezala. Ax 426 (V 276). Gazteko usantzak iarraikitzen ohi zaitza nehori
zahartzean ere. Ib. 175 (V 117). Alan iarraitu bekio bide oneri. "Y siga aquel camino". Cap (ed. 1893), 150.
Behiari darraikala doha gaizkintzetara xahala. O Pr 555. Ene borondatea berraikio zureari. SP Imit III 15, 1.
Narraitzun bethi fidelki, / zerork gida nazazu. Arg DevB 213. --Nork güziz behar dü jarraiki Birjina saintari? --
Neskatilek eta emaztek. Bp II 95. Eta haren nahiari jarraikiten ezkirenian? Ib. 49. Eni jarraikitzen dena eztabila
ülhünpian. Mst I 1, 1 (SP nor ere baitarrait, Echve niri jarraikitzen dirana, Dv (ap. DRA) niri darraitana, Ip eni
jarraikiten dena, Ol darraikidana, Pi niri jarraitzen daustana, Leon jarraikitzen zaitana). Jarraiki beita bere
pasioniari. Mst I 6, 2. Gauz oiek guk Apostol garbi S. Joani garraizkola egiten baditugu [...]. Mb IArg I 133.
Aingeru gaistoai jarraitu diezu? Cb Eg II 51. Jesus yarraiki zitzaion bere bideari. Lg II 208. Franzer terminuer
sobera xehe jarraiki gabe, zenziaren ahalik klarkiena Heuskarala itzulzera. AR 7. Emaztiak jarraikiten zian bere
senharra gerla güzietan. Egiat 218.
 (ss. XIX y XX). Arreta andi bategaz jarraituko deutseet biargintza miragarri oneei neure begijakaz. Mg PAb
1
133. Ze nekez jarraitu zenduan Kalbarioko bidea! Añ EL 190. Bada soberbioak darraio deabruari. Gco II 24.
Zoaz bada ama, aurretik, eta jarraituko dizugu. AA II 78. Alper uts-utsak, eta ezergatik, nekeari jarraitzeko
esnatuko ez diranak. Ib. 81s. Oinakin soinubari zelan jarraituten jakon. fB Olg 33. Jarraitu zion enperadoreari
Tuneza egin zeban bidajean. Izt C 461. Galduten dot itxaropena eta darraikot pekatuari. Ur MarIl 48. Zuten
guzi guzia utzita, Jesusi jarraitu zitzaiozkan. Lard 387. Hitzemaiten dio haren banderari jarraikiko dela, haren
erran guzier behatuko dela. Laph 23. Jenobeba atariraño jarraitu zitzaion. Arr GB 13. Bertso abek / bear dituzu
jarraitu; / jarraitu eta gero / gogoan ondo artu. JanEd II 127. Asko ziran munduari agur eginta jarraitu ziotenak
Franziskori. Bv AsL 79. Jarraiki ziren beraz aintzina izar hari. Jnn SBi 16. Bederatzi urte hautan jarraiki
zauzkigun irakurtzaileetarik zenbeiti [...]. HU Zez 80. Jainko zuzenaren nahiz, Adamen bekhatua jarraiki zitzeien
haren haurrei. CatJauf 22. Urrundanik jarraiki nindakion [aitari]. JE Bur 18. Galileatik asi ta segitu edo jarraitu
izan zioten emakumeak urrutitik. Inza Azalp 71. [Bidexior] arri jarraita iritxi nintzan. MendaroTx 90.
Arriskubak darraigu. Laux BBa 136. Baserritarren solaseri iarraikirik eskuara garbi [...] ikasi nahi duenak.
Zub 94. Zu yoango zeran edozein tokira yarraikiko natzaitzu. Ir YKBiz 184. Kornubitarrak ez zitzaizkion jarraitu
Henry VIIIgarrenari. Mde Pr 252. Luzaro jarraiki zitzaizkion haren begiak. Mde HaurB 108. [Izkiriazailea]
zenbait aldiz ezpaitzaio jarraikitzen [...] aktiboen eta pasiboen bereizkuntzari (gizonek-gizonak). AIr in Izeta
DirG 10. Gure sasoia joan zan. Orain zuek jarraitu bearko diozue zarron bideari. NEtx LBB 20. Herriak nazka
hartuko digu eta ez digu jarraituko. PMuj in MEIG I 93. Nere kuttunak ateetara jarraitu zidan. JAzpiroz 167.
Berari jarraitzeko señia egin eustan. Gerrika 209. Ez dakit zenbat diren orai eskolierretan gure otto idurieri
jarraikiren direnak. Larre ArtzainE 35. Batari ala besteari jarrai, lan berbera zen. MIH 171. Aitaren lanbideari
jarraituz, eskubidezkoa ikasi zuen. Ib. 235.
v. tbn. (ejs. de aux. trans. bipers. tanto al Norte como al Sur): Mg CC 187. Zav Fab RIEV 1907, 93 (y-). Echag
52. Arr May 197. AB AmaE 439. A BeinB 91 (i-). Echta Jos 271. Ag G 219. Enb 50. Or Mi 71. GH 1933, 299.
JAIraz Bizia 55. Bilbao IpuiB 267. Etxde JJ 129. Lek SClar 118. Basarri 118.
 Gupidago baituzu zure burua eta iarraikitzenago baitzaizko zure haragiari. SP Imit I 24, 3.
baten mende.
 (VocS), jarraitu, jarreiki (Lar), jarraki (R ap. A). Perseguir. "Acosar, perseguir fieras, [...] abereai jarrai,
jarreiki" Lar. "(Dar) caza, agitz jarraitu" Ib. "(Seguir el) hopo, es seguir a alguno [...] jarrai, jarraitu" Ib.
"Talonner" VocS.  Nik eztanzut emaztiak bortxaturik gizona / bana bera zoraturik andriari darraika. E 125.
Batean herioz, berzean akhotamenduz, berzean berze moldez iarreikiak eta persekutatuak izanez. Lç Ins F 7v.
Darraionarenzat da izia. RIs 24. Inzirinaz zaude etsaiak darraizkitzula. Harb 250. [Nola] iarraiki zaikan
ihiziari. Ax 88 (V 59). Lehoiñaren gisa darraiku / goseak hillik etsaia. Gç 216. [Zegaiti] jarraituten jakuzan [...]
geure arerioak. Arz 28. Saul ez zitzaien gehiago yarraiki etsaiei. Lg I 270. [Begira nazazu] darraizkidan
tentamendu nabarbenetarik. Mih 23. Kazadore batek jarraituten deutsa basaurdiari, jaurtigiten deutsa tirua.
Mg CO 45. Orpoz orpo zerraikion emakume gaizto ura bekatu eragiteko. AA III 486. Eiztariak basauntza /
artuterakotz / txakurrakaz atzean / arin darraikoz. Zav Fab RIEV 1909, 28. Ezpatak arturik, igeslariari orpoz-
orpo jarraitu zitzaien. Lard 130. Bere alde egin enebalako, jarraittu eustan batetik bestera ontzi guztian. Echta
Jos 272. [Faraonen gerlariak] bi uren arteko bidea ikusirik, hura hartu zuten Israeliteri jarraikitzeko. Zerb IxtS
36. Hasi zen ateari buruz ihes. Baina gizona ez zerraiola oharturik [...]. Mde HaurB 81. v. tbn. EZ Eliç 300
(darraizkit). Jarraitu: Cb Eg II 150. VMg 17. It Fab 257. Izt C 250. Aran SIgn 94. AB AmaE 234. A BeinB 91.
Enb 173. Or Mi 53 (darraizkon). Erkiag Arran 53. Jarriki: MarIl 70.
 Seguir (un consejo, mandato, orden, ejemplo, costumbre, ley...); seguir, practicar, perseverar, ejercitar(se) (en)
(la virtud, fe, oración, devoción...); ocuparse de, dedicarse a (una actividad, trabajo, oficio...). "Berthuteari
jarraikiz zerurako gare, c'est en pratiquant la vertu que nous parviendrons au ciel" Dv. "7. [...] S'appliquer avec
suite à l'accomplissement, à l'observation de. Animo geiagoaz bere egikizunari jarraituteko. 8. poursuivre un
objet, ne l'abandonner pas. Bethi zure horri, zure xedeari zarraizko" H.  Tr. De uso general tanto al Norte como
al Sur. Con el sentido claro de 'ocuparse de, dedicarse a' se documenta principalmente en autores septentrionales.
 Iarreikiren zaie nik orain erranen ditudan hitzei. Lç Ins 1r. Hospitalitateari iarreikiten zaitzatela. Lç Rom 12,
13. Egiari garreitzalarik karitaterekin. Lç Eph 4, 15. Hemen emaiten derautzudan molde huni iarraiki bazakitza
[...]. Mat 191s. Eta ungi egiteaz / bethiere boz adi, / iarraikitzen atzaiola / kharrez berthuteari. EZ Eliç 121.
Ebaren alaba miserableak gezurrari garraizka. Harb 229. Bazakioz birtuteari beti jarraitu / santutzat
Iaungoikoa ekusi daizu. EgiaK 90. Bertze arrazoin bat ni narraikan pontuari hobeki hurbiltzen zaikana. Ax 22s
(V 13). 6. Obedi [...] zure superiorak; 7. Iarrait leialki arimen salbamenduari. Hm 227. Iarraikiko zaizte
humiltasunari, obedienziari, sinpletasunari. SP Phil 155. Ni narraio San Gregorioren konseilluari. Ib. 192 (He
194 erranari natxeiko). Zure honkiginak eta bizitze saintia egizu iarraik ditzadan. Bp I 136. Jinkoa orotan
zerbütxatzen, bere laner jarraikiten [...] bizi ziren. Bp II 37. Egiteko huni borthizki jarraiki izatu izan zaizkonak.
ES 384. Eztogula ezetan jarraitu gura bere bizitza santia. Urqz 18. Zarraizko othoitzari, zarrizkote obra onei.
He Gudu 125. Ta estadua arturik banago, nere orri jarraitu. Cb Eg II 134s. Yarraik gakizkon humiltasunari. Lg
I 303. Hitzez-hitz yarraikitzea legeari. Ib. 186. Jarraikiko naiz zure Seme maitearen manamendu xoilei. Brtc 75.
Denboren kontuari darraizkanak eta urteen zenbatezkoaren billan dabilzanak, dioe, zazpi dirala munduaren
adiñak. Ub 68. Prudenziazko eta onsa egiteko pratikak jarraikirik. Mercy 25.
 (s. XIX). Jarraitu egizuez meditaziño santuok. Añ LoraS 136. Orazioari gogotik darraion kristauak bere
Jaungoikoa honratzen du. Gco I 383. Bizitza onari jarraitu badiozu, ez dezu lotsarik batere ekusiko. AA III 471.
Moda ergelei jarraiki hatzaie hire jaunzturetan. Dh 149. Eta haren arthoski zerbitzuari darraizkonak segur dire
[...] fortuna egiten dutela. Ib. 200. Dantziari ta piestiari jarraituten deutseenak. fB Olg 52. Ara emen jarraitu
biar dabeen exenpluba. JJMg BasEsc 223. Bakotxak jarraitu biar deutsa erriko [...] kostunbriari. Astar II 243.
Erretiratzeko asmorik artu bage, jarraitu izan zion bere lanbideari portizki. Izt C 488. Jentilletara goaz,
Jainkoaren aginduari garraikiola. Lard 508. Edateko ohitzari darraiona luzesko / haren esklabo dagola. Gy
103. Eta andik aurrera jarraitu eutsan bizitza guztiz on bati. Ur MarIl 83s. Mando tratuari da luzean yarraiki.
Hb Esk 121. Elizan da bethi eta orotan hari darraiko. Hb Egia 113. Asko gizon argitu jarraiki izan dira oihan
landatzei. Dv Lab 347. Artzainak arthoski jarraiki behar du erditzekotan diren ardiei. Ib. 272. Nork bere ahalaz
jarraiki behar duela [aziendak] etxean hazteari. Ib. 256. Zure Aitaren xedeari jarraiki zinen. Dv LEd 157.
Agintzen darotzut bi urthe osoz zure eskolari jarraikiko naizela. Laph 71. Zuin da eginbide horri jarraikiteko
maneriarik hobena? CatS 40. Erlisionezko praktika batzuei jarrekitea. CatAst 1888, 41 (ap. DRA). Utz dezagun
mundua bazterrerat, jarraik gaiten othoitzari eta sakramenduei. Jnn SBi 128. Mariaren aholkier gogotik jarraiki
zen Margarita Kolona. Ip Hil 67. Mendez mende, ohidura berari jarraiki dire. Arb Igand 123. Eta bere
irakatsiai jarraituten deutsanak daukala ziur ziur siniste santu egiazkoa. Itz Azald 52.
 (s. XX). Bretonek eman etsenpluari jarraikiko gitzazko. HU Zez 124. Sekulan ez duela [...] otoitza utzi [...].
Erretretatuz geroz beti jarraiki dela meza horri. HU Aurp 184. Ez baita erretor onaren marka hoberik, erier
jarraikitzea baino. Ib. 118. Karta thenporak tügü orai jarraikitzen / pribatü behar dügü gizenetik aurthen. Xikito
2. Kabala hazkuntzari jarraikitzen da oraino hango jendea. JE Bur 81. Iñazio Marik luzaroan jarraitu zion bere
jokorako seta gaiztoari. Ag G 127. Zure ejenplo / ederrak jarraitu. Urruz Zer 119. Ekin ta ekin / darraitso beren
lanari. Enb 175. Birtuteari jarraitzen diona zoriontsu izan oi dela. Vill Jaink 99. Haren bertuteeri jarraik giten.
"Nous imitions ses vertus". Ardoy SFran 360. Zonbat jende ez dira jarraikitzen [...] bederatziurrun balios horri!
Ib. 275. Bere esne-saltzaille bizitzari jarraitu zion urte batzuetan. NEtx LBB 47. Jarraituz zure legea. Ib. 267.
Katiximari jarraiki nintzaion bururaino. Xa Odol 29. Hi bezala nük ni ere / ezin beste amiatürik, / orhipen
baten mende.
horiek oro / gü artian jarraikirik. 'Conserver tous ces souvenirs'. Casve SGrazi 164. Artzaiñ hoberenak dütük /
artzaiñ Santa Grazikuak / zeren tentüz tentüz beitie / jarraikitzen kabaliak. 'Ils s'occupent de leur bétail'. Ib. 98.
Jarraik zaite ongiari, Jainkoak emanen sari. EZBB II 10. Eredu horri, urrutitik bederen, jarrai gakizkion. MEIG
V 34. Neurri txiki hura ona dela uste dut... jarraituko bagenio. MEIG IX 56.
v. tbn. (Ejs. de aux. trans. bipers. tanto al Norte como al Sur): Egiat 201. Etch 128. It Fab 170. CatS 17. Ip Hil
165. Ag G 374. ArgiDL 110. Zub 79. SMitx Aranz 25. Bilbao IpuiB 86. Yarraitu: Zav Fab RIEV 1909, 38. Zait
Sof 66. (Aux. intrans. bipers. sólo para autores meridionales): AA III 606. Bv AsL 192. Txill Let 62; (Aux. trans.
tripersonal sólo para autores orientales): FIr 160.
 (Con ines.).  Egiaz bide ederrena / düzü eta xüxenena / debotki bizitzia. / Hartan iarraikiten dena [...]. In Tt
Onsa 183. Zinki eta finki iarraiki orazionean. SP Phil 522. Zure birtuteetan orañ jarraitu [...] dezagun. Cb Just
136. Iguzu [...] egiazko penitenzian jarraitzeko grazia. Ib. 138s. Hartakoz Eskiulako bizizalek bethi jarraikitzen
edo kontinüatzen dielarik Birjina Saintarenzat dien debozione berhezian. Mercy 11. Eman ezazü ordre / jarraiki
dadin legian / edo bestela exila / Franziako lürrian. 'Qu'elle suive la religion'. Xarlem 714. Lapur ta bizijo
dongeetan jarraituz ta ekanduz diraubenak. Mg CO 41. Jarraitu nai badezu zere logrerietan [...]. Mg CC 247.
Propondu egizue jarraitutea pazienzian, eroanik Jesusen amorea gaitik [...] jazoten jatxazuezan nekeak. Añ
LoraS 64. Humiltasunean, pazienzian eta karidadean jarraitzeko izan zuen leia. Gco I 472. Jarraitu daigun
neure anaiak / euskaldun zarren legean. AB AmaE 468.
 (Precedido de alativo).  Ostatura jarraiki orde, bezperetara jarraiki balitz, ez bide zen arditik gabe
geldituko! Arb Igand 129 (v. tbn. 126, 132 y 140). Hortan datza Igandetako Mezara jarraikitzeko hertsakunde
minenetarik bat. Ib. 99. Eta horra jadanik zonbait urthe giristinoak nonbre handitan komuniatzerat maiz
jarraikitzen direla. Ib. 110. --Zer egin behar da? [...] --Othoitz egin [...] eta sakramenduetarat jarraiki. CatJauf
83. Danak pakean, anaiak bezela, beste festetara alaitsu eta paketsu jarraituaz. Salav 105. Baserritarrak ikusten
ditut / diruriela jentillak. / Berriro ere lege orretara / albait jarraitu, motillak. Uzt EBT 34.
 Jarraikiz-jarraikiz, begiratuz eta ohartuz, ikhasi dute zer berthute dagokan jateko bakhotxak. Dv Lab 257. 
Erlisioneko eginbideer ditu behar jarraiki bere urhatsak. JE Bur 55.
 Pretender.  Baldin Aitonen semeak donzeilla bati denbora handiz iarraiki eta bere serbitzua onetsarazi
ondoan, balekusa arbuiaturik eta mesprezaturik dagoela [...]. SP Phil 152. Etxeko anderia, zure niz ahalge /
zure alaba prima gald'egiteko ene; / ukhan dut adizkide bai eta erraile / jarrikiten zaiola bertze zonbeit ere. 'Que
d'autres jeunes gens aussi la recherchent (en mariage)'. ChantP 278.
2. (Lar, Dv, H), jarraitu (Añ). Seguir una cosa a otra, venir una cosa detrás de otra; traer consigo, tener como
resultado, como consecuencia. "(De ésto) proviene, onetatik [...] dator, oni darraio, darraika" Lar. "Añádese a
este mal otro mayor, gaitz oni beste andiago bat darraika", "añádese a ésto, que, &c. Oni darraika ezen,
diogunari diatorka [...]" Ib. "Suceder, seguirse a otro: (c.) geroa artu, gerartu, jarraitu" Añ. "(A ésto se) sigue:
(c.) oni darraio" Ib. "(De ésto) proviene, [...] oni darraio" Ib. "Consecuencia: (c.) [...] darraiona orri edo ari"
Ib. "Horri darraikiola, par suite de cela" Dv. "S'ensuivre, résulter. Zer darraike egintza huni?" H.  Tr.
Documentado en autores de todas las épocas y dialectos.
 Eta signo hauk sinhetsi dukeitenei iarreikiren zaizté. "Ces signes suivront ceux qui auront cru". Lç Mc 16, 17
(He jarraikiko zaizte, Ol darraizkieke, Ir YKBiz 541 yarraikiko zaizkie, Ardoy SFran 349 jarraikiren zaizkoten,
Ker jarraituko dautseezan). Bizitzeari darraika heriotzea. Ax 214 (V 143). Emaztea hartzen duenak ezkontsari
hutsagati, biharamuna du dolu-eguna, gaitz darraikonagati. O Pr 136. Eta zure trabailluari konsolazionea
iarraikiko zaio. SP Phil 245. [Han ageriko da] zer bozkario darraion penitenziari. Ch III 49, 6. Eztakuzkula
onetatik darraizkun kalteak eta gaitzak. Lar Cor 300. Luzamendu bati, bertze luzamendu bat darraiola. He Gudu
120. Zeren ezpeitakizü nuiz hilen ziren ezetare zer hil unduan jarraikiren zaizün. Mst I 23, 8 (SP iarraikiko, Ip
jarraikiren; Ch gerthatuko, Ol elduko). Zenbat behatztopa eta eroriko ez darraizko abisu arinegi [...] den
batetik. Lg I 342. --Pekatu au andia da? --Guziz, ta kastigu andiak darraizkiona. Lariz 85. Bake egiazkoa da
Jainkoa maitatzeari darraion fruitu preziatua. Brtc 194. Faltatzen badü [amorioa] [...] beldürra dela heltzen ta
harek tristezia diala jarraikiz. Egiat 206 (v. tbn. 211). [Permetitzen derogü] kondizione jarraikitzen direnetan,
eta ez bestela. Mercy 16. Bekatu mortala [...] da [...] betiko eriotza darraikana. Ub 152 (v. tbn. 164). Eméngo
óngi edo gaizki eginái darráio ángo óngi edo gaizki izátea eternokí. LE Doc 284. Bekatu bati darraio beste
batek. Añ LoraS 119 (v. tbn. 101). Aetatik datozen edo aei darraizten beste birtute moralak. Gco II 87. Bizitze
laxo bati heriotze gaxtoa eta sekulako damnazionea jarraikiko zaizkola. Dh 124. Bakotxari jarraituko deuskube
geure obra on edo txaarrak. JJMg BasEsc 265. Franzes eta Uskara begiz begi ezarrier, jarraikitzen zaie hitztegi
uskalduna. Arch Fab 11. Bere asaba doatsuetatik jatorriz darraizkioten oitura [oek]. Izt C 227. Pekatuari
jaokazan ta darraikezan penen gañian. Ur MarIl 29. Enganio hoier ezen / ez darraie nihoiz gaitz handirik
baizen. Gy 317. Uda-neguak, gau-egunak elkarri jarraituko zitzaieztela. Lard 10. Tiroari darraiko zauria. Hb
Egia 153. Andrea! ez dakizu beraz zer loria darraikon khurutzeari. Laph 97. Bihotzeko pena [...] horietaz
bertzalde, bertze zenbat oraino, gizonari bizi huntan jarraikitzen direnak! Lap 49 (V 27). Kontan oiltan daud
kontu bat, eta da xarrekitan dena [...]. Mdg 152. Bihotzez bat egiteari darraion gozo neurririk gabea. JE Bur
102. [Erresumari] amodio gehiago jarraikiko zaio eta ospa, bere auzoen eretzean. Ib. 56. Bazter guziak sutan
zaudelarik, [lantegia] lantegiari jarraikitzen zitzaiola eta hiria hiriari. StPierre 27. Erreino edo jauntzaren
baten mende.
etorrerari darraikio erregearen naia betetzea, [...] bearrezkoa da [...] zu saiatzea. Inza Azalp 139. Ta zer
darraika orreri? Izneurgintza eginkizun gaitza dala. Ldi IL 36. "Jeneral Moro" erraiten zioten [...] eta uste dugu
izen hori jarraiki zaiotela ondokoeri Salesenbordan. Zerb Azk 35. Sakonago da naikundeari darraikon tristura,
naikundea betekizun gelditzeari darraikona baño. Txill Let 102. Goizeko hortzadarrari badarraiko zer nahi uri.
EZBB I 133. Lerro bakotxa bere aintzinekoari jarraikiz, hausturarik izan ez zadin. Larre ArtzainE 124. Etziluma
[...] etziri darraion eguna. MEIG VII 102.
v. tbn. Bp II 149. Mb IArg II 215. Mih 43. Monho 74. Mg CC 251. fB Ic III 345. Jaur 409. Dv LEd 308. CatJauf
105. Mde Pr 316. Or Aitork 189.
 "Zer zarraizkio? que cherchez-vous, que voulez-vous dire?" Dv.  Zeri darraikiola erraten darotazu hori?
Ch (ap. Dv, que traduce: "à quel propos me dites-vous cela?"). Fabletto huni nere ustez, bi gauza badarraizko /
bata [...]. Gy 103 (v. tbn. 311).
3. (B, BN, S ap. A; Gèze, Dv, H), jarraitu (Vc, G-to-nav, B, BN, S ap. A; Añ, Dv (V, G)), jarrai (Izt), jarraki
(R ap. A), xarreki (R ap. A). Continuar, seguir (haciendo algo); continuar (en cierto estado). "Continuar",
"proseguir" Añ. "Continuer" Gèze. "Jarraik zaite zure lanari, continuez, poursuivez votre travail" Dv. "Zer egin
behar da lan horri ontsa jarraikitzeko? [...] pour bien continuer ce travail?" Ib. "Jarraitzea, jarraituko (G),
jarraitutia, jarraituko (V); jarrai dezazula (G), jarraitu dagizula (V), continuez. Jarraituko det, dot (G, V), je
continuerai" Ib. "Absolument, suivre, aller dans une diréction. Aitzina iarraik gaiten, en avant, suivons" H.
 Tr. En autores occidentales es casi gral. el uso del aux. trans. bipers. frente al menos frec. tripers; se
documentan tbn. ejs. de aux. intrans. unipers. en algunos autores (Lardizabal, Añibarro, Enbeita, Txillardegi,
Oskillaso).
 (Con adv. o expr. de valor adverbial).  Ez dakigu ez nundi asi, ez zelan jarraitu. Mg CO 272. Ama tristiak
jarraituten deutsa negarrez. JJMg BasEsc 9. Eta zortzi errota erabillirik jarraitzen du ibai onek bere bide
zuzenean. Izt C 98. Otoitzen zaitut jarrai dezazula oraindaño bezala. It Dial 59 (Ur jarraitu dagizula, Ip jarraiki
dezazün). Jarraitu beti goiz eta arrats / egiñaz zeure otoitza. AB AmaE 23. Gero jarraittu eben Habanara euren
osterea amaittutera. Echta Jos 205 (268 jarraittu bagendu). Zutik darraike. Enb 206. [...] jarraitu baleu Jaunen /
aginduben beian. Ib. 82. Don Karlosen alde jarraitu nunean [...]. Or SCruz 95. Ta aurrera darraiki: [...]. "Y
continua de esta manera". Or Eus 145. Jarrai bezaiote begira. Lek EunD 20. Ezin lezake orrela jarraitu..., erotu
bear du ta. ABar Goi 40. Auts eta izerditan, an darrai aurrera. SMitx Aranz 54. Jarraiki zuen solairurat beha.
Mde Pr 160. Galdeka jarraiki zitzaion. Mde HaurB 21. Jarrai aurrera, zer geiago esan dizu? NEtx Antz 96.
Aurrera jarraikeran ez deusku ba [...] aztuten? Bilbao IpuiB 76. Untzeak sartu ta sartu jarraituten ebala. Ib.
182. Lenbizi [...] ez da [...] konturatu. Gero bai. Baña berdin jarraitu da. Txill Let 44 (122 ez da gogorik izaten
jarraitzeko). Hau etzan luzaro jarraitu hunela. Osk Kurl 96 (138 jarraitu behar izan zuten). Negarrez jarraitzen
badozu [...]. SM Zirik 89. Bizkai aldera jarraitu zuan. Salav 86. Asi ezkero, jarraitu bear / zaio nola edo ala.
Uzt Noiz 121 (Sas 220 jarraitu bear al duten). Ayaldek bere bidetik jarraitu dau, gipuzkeraz. Alzola Atalak 92.
[Zu zira] mundu hunetan jarraikitzeko dutan arrozoin guzia. Xa Odol 304. Ondotik begira jarraitu zion
nekazariak. "Siguióle el labrador con los ojos". Berron Kijote 62. Onek ez eban aurrera jarraitu. Gerrika 234.
Han ta hemen sakabanaturik nolabait jarraitu genuean. In MEIG VI 39. Lehen utzitako hitzetik aurrera jarraitu
beharrean [...]. PMuj in MEIG I 95. v. tbn. (Todos los ejs. no ambiguos llevan aux. trans. bipers.): Arr GB 26.
Zab Gabon 57. Mok 21. Kk Ab II 91. Munita 150. Akes Ipiñ 7 (y-). Erkiag BatB 129. Vill Jaink 152. Ibiñ Virgil
22 (i-). MMant 149. Alkain 47.
 (Con -t(z)en).  Jarraitu badau [...] dongaro [...] komulgetan [...]. Mg CO 165. Jarraitu egizu erantzuten.
JJMg BasEsc 147. Abraham zerraikion galdeak egiten [Jainkoari]. Lard 19. Bera ofenditzen jarraitu bear dezu?
Arr May 92. Zure familia saintiaren imitatzen zinki jarraikiteko eman izozü indarra. Ip Hil 267. Eurai jaten
emoten jarraituten badozu, laster [...] aziko dira. Itz Azald 178. Jarrai gogotik aragiaren jaikiera gaiztoak
azpiratzen. Ag G 342. Jel-azija ereiten / [...] jarraitu zan lugiña. Enb 173. Jarraitu daigun [...] / lagi zuzenak
gordetan. Ib. 33. Jarrai irakurten. Kk Ab II 14. Edaten jarraiki zen. Mde HaurB 13. Abestutzen jarraitu zuan.
JAIraz Bizia 71. Bai mutil, jarraitu eutsan esaten [...] Josetxu gaxuari. Bilbao IpuiB 176. Arrio, arraioa!
jarraitu eban esaten. Ib. 64. Dirua kontra jokatzen jarraitu eban. SM Zirik 30. Ona izaten jarraitu. BEnb NereA
89. Abestutzen darrai. Lab SuEm 193. Atsedenean nire arima pausatzen jarraikiko dut. Arti in MEIG VI 182.
Orain bezela jarraitzen badu / egualdi onak egiten. MMant 129. Ainbat osakai edo sendagai artzen jarraitzeko
agiri ta agindu gogorrak emonaz. Gerrika 268. v. tbn. (Todos los ejs. no ambiguos llevan aux. trans. bipers.):
AB AmaE 425. Alz Ram 24. Ldi IL 114 (y-). Or Mi 6 (y-). Etxde JJ 182. MAtx Gazt 15. Lab SuEm 214. Gand
Elorri 95. Alzola Atalak 114. JAzpiroz 101.
 (Sin complemento).  Asi bear da ta jarraitu, aurreratuko bada. VMg 90. Claudio Otaegikoak euskaratua.
(Jarraituko da). Otag EE 1882c, 415 (v. tbn. EEs 1913, 163, EEs 1924, 54, EEs 1925, 249 jarraituko diogu).
Tira, jarraitu eban, argiratu daidazue ipuñ ori. Ag Kr 126 (v. tbn. en contexto similar Zab Gabon 39, Etxde JJ
70, Osk Kurl 217, Berron Kijote 221 jarraitu zu(a)n; Kk Ab I 20 jarraitu egixu; Bilbao IpuiB 60, Erkiag Arran
73 jarraitu eban; Etxde JJ 117 jarraitu zion; Osk Kurl 68 jarraitu zan; Mde HaurB 39, Vill Jaink 41 jarraitzen
zuen / zuan; Anab Aprika 70 jarraitu nuan). Eguraldi txarrak jarraittu eban arte. Echta Jos 343. Ororen
gibeletik gelditu nintzen, zango batekin ezin jarraikiz. StPierre 18. Euren kontura lanean ziarduen askok, ezin
baten mende.
jarraitu izan eben. Eguzk GizAuz 21. Nere arimako jaun ori, Santxok jarrai, esanik daukadan bezela [...].
Berron Kijote 221. Garai artako oitura, ta gaur ere jarraitzen du. JAzpiroz 45.
 (Con ines.).  Bai, askotan jarraituten dira bere oñean, gerorik gero andiagotuten ezpadira. Añ LoraS 32.
Bere etxekoai zegokien donarioan jarraituko zala. Lard 44. Lan berean jarraitu zuten. Ib. 141. Biziko bada bere
[...] pobre gisan / onezkero jarraitu nai dau aguazilltzan. AB AmaE 240. Bainan diot [...] Ziberuak eta Garazik
joko eder hortan [pilotan] jarraiki behar luketela. Arb Igand 142. Geiago ezer esan barik jarraitu eban Josepak
bere bidean. Ag Kr 41. Orduan ebazan ogetamar urte, ta jarraituten eban bere joan-etorrietan. Echta Jos 38s.
Sendatu zan [...] da jarraittuten eban zoli bere arduretan. Ib. 310. Ausarkeria litzakela gerran jarraitzea. Or
SCruz 35. Jonixio da Baldaxar-ek alkarrizketan darraite. Lab EEguna 98. Yarraiki zuen beti bezala, bere
baitako apaltasunean. Zub 46. Bere artan yarraitu dezaten alegiñak egiten dizkiet. Ldi IL 108. Burrukan
jarraitu; beste biderik eztago. Eguzk GizAuz 191. Bere eleiz-lanak utzi gabe, jarraitu zuan mendi-zugaitz
lanetan. F. Labayen in Munita 8. Loikerizko bizibidean jarraitzen zutela. Etxde JJ 221s. Azkeneraño tankera
artan jarraitzeko. Anab Aprika 82. Ortan jarraitu asmotan bada [...]. Basarri 80. Bata besteen maitasunean /
jarraitu daigun bakoitzak. BEnb NereA 106. Jarrai bear al dezu / zeruan bertsotan? In Uzt Noiz 106. Bere
biarrean jarraitu eban. Alzola Atalak 42. Gure zaharren ohiko / ürhatsetan jarraikitzen. Casve SGrazi 90.
Jarraitu lanian / sasoi onenian / da umore onian. Uzt Sas 49. Eta berean jarraituaz esan zuan: [...]. Berron
Kijote 82. Alan da guzti be, leengo leengoan jarraitzen dabe aurka dagozanak. Gerrika 274. Nere hartan
jarraitzen dut hala ere. MEIG VI 38. v. tbn. (Todos los ejs. no ambiguos llevan aux. trans. bipers.) Kk Ab I 48.
JAIraz Bizia 54. Bilbao IpuiB 235. Ibiñ Virgil 51 (i-). TxGarm BordaB 97. JAzpiroz 67.
 (Con sust. y adj. en caso absoluto indet., o part. con -ta o -(r)ik).  Ill arte euskaldun dau jarraitu. AB AmaE
460. Darraikotela lagun; egiazko, zinezko lagun. HU Aurp 214. Zuzen jarraitu daiguen. Enb 62. Illuntziko
bakian / norbattek darrai kantari. Laux AB 53. Lagunak / beilari jarraiki // [...] Urrun ziren oraino /
Jerusalenetik. Etcham 113. Obe du jarrai ezkongai. Lab EEguna 117. Musinduta jarraitzen badu alperrik izango
dira nere galdera guziak. ABar Goi 44. Ermo darrai itxasoak. TAg Uzt 69 (v. tbn. 298). Aitaren jokabideaz
zurturik jarraitzen zuten. Etxde AlosT 87. Txiro baiño yare jarraitu asmo zun. Etxde JJ 273. Jarraituko nebala
mutilzar. SM Zirik 125s. Bizimoduan jarraitu zintzo. Basarri 74. Jarraitu det orain arte / poltsati arin. And
AUzta 113. Sano jarraitu nai baduzu. Ostolaiz 35. Tinko jarraitu eban gudarien buru. Gerrika 262. v. tbn. Itz
Azald 81. Echta Jos 302. Or Eus 415. Erkiag Arran 161.
 (Con -t(z)eari).  Nos artian [...] jarraituko deutsazu dongaro egitiari? Mg PAb 212. Ta tentadoriaz egotiari
jarraituten badeutsa [...]. Mg CO 155. Berriz ere makurtu eta lurrean eskribatzeari zerraikion. Lard 413s. Zazpi
urtian jarraitu eutsan eskabide au egitiari. Ur MarIl 97s. Jarraitu egijozu orrelan maitetutiari, zerren [...]. Ib.
117. Jarraituten eutsan deadar egiteari. Itz Azald 63. Jarraitu eutson onen oker-aditziari. Kk Ab I 7. Jarraiki da
bere denbora orotan elizan kantatziari. Const 41. Gauzak okerreko alderdiz ikusteari yarrai bear bagatzakio
[...]. Ldi IL 52. Etzeron axolik egin eta alhatziari jerraiki zen. Mde Pr 123.
 (Con sust. en dativo).  Bijar jarraituko deutsagu artu dogun lanari. Mg PAb 110. Auzi edo kerelliari
jarraitu nai badeutsazu [...]. Astar II 29. Jarraitu bear diot asitako sallari. Izt C 132. --Azkeneko jolasari
jarraitzeaz egidazu atsegin. --Atsegin andi batekin jarraituko diot. It Dial 48 (Ur jarraituko deutsat; Dv aintzina
yarraikiko natzaio, Ip jarraikiren dizüt). Itzketa oni zerraikiola beste parabola bat ere esan zien. Lard 433.
Erlijioso ark lengo bereari jarraiturik, esan zien: [...]. Aran SIgn 60. Jarraik, otoi, solasari. HU Zez 89. Paulak,
bereari jarraituaz: [...]. Ag G 293. Ez dakigü zerentako etzen jarraiki soldado zerbütxiari ezi ofizier zen eta [...].
Const 37. Erretoreak jarraitu zion bere galdeketari. Muj PAm 43. Ez ezak utzi gugatik eskuartean erabilkikan
lana. Jarrai egiok lanari. TAg Uzt 88. Goizean asitako lanari bear zioten yarraiki. Izeta DirG 92. Anartean
jarraiki ziren bere lanari deus ez balitz gertatu bezala. Ardoy SFran 112. Biok jarraitu genion txandakako
eginkizun orri. Alkain 93. Oraindik ere badira jarraitzen diotenak; baiñan galduxea dago langintza ori. Ostolaiz
138. Ugelgari barriz be jarraitzie erabagi zan. Gerrika 227.
 (Con complemento directo).  Modu onetan iarraitu eben lengo autua: [...]. A BeinB 88. Eta itxasoratu
zirean, euren osterea jarraitzeko. Echta Jos 143. Bera barik ezin geinke ez asi, ez jarraitu [...] ezertxu be. KIkV
85 (KIkG 67 ezin dezakegu jarraitu, Itz Azald 127 ezin ginaike jarraitu). Jaunak arnasa dit oraindio / nere lan
au jarraitzeko. "Para proseguir este trabajo". Or Eus 257. Iñoiz baño kementsuago jarraitu zun bere il-kanta.
Etxde AlosT 99. Lanak zituzten zenbaitek jarraikitzen. Larre ArtzainE 124.
 (Con sociativo).  Oraixa eztaud isantan oboro, solo xarrekitan nazala oxagarri eta xateko ganu onareki.
Mdg 128. Urtebeteko epea jarri zion, baserriarekin jarraitu nai bazun [...] ezkontzeko. Etxde JJ 97. Eztiat auzi
orrekin geiago jarraitu nai. Ib. 71. Aita, jarrai zuk ango kontuakin. TxGarm BordaB 61. Eztarriko miñaren
aurka diren senda-belarrekin jarraituko dugu. Ostolaiz 146.
4. Corresponder; incumbir.  Tr. Documentado sobre todo en autores septentrionales no suletinos desde
mediados del s. XVIII; son muy escasos los ejs. del s. XX. Al Sur se encuentra en Lizarraga de Elcano, Guerrico,
f. Bartolomé, Iztueta y Lardizabal.  [Pratika batzu] Jesus-Kristoren pasioneko Misterioari darraizkonak. He
Gudu 143. Bihotzaren garbitasunari darraikon hura da ontasunik preziatuena haren [...] aitzinean. Lg II 154.
Maiestate gehiagoekin aiphatzeko salbamenduari darraizkon hitz errespektagarriak. Ib. 227. Erresuma handi
baten gobernuari darraizkon lan ostiek, etzuten Dabid gibelatu. Mih 110. Ez edozein lan, bainan ene
baten mende.
kondizioneari darraiona egin behar dut. Brtc 190. Zerén ezpaitu kunplitzen gizontasunarí darraion obligázioa.
'La obligación propia de su condición de varón'. LE Matr5 294. Jaungoikoaren eta proximoaren amorio
egiazkoa eta orri darraion mansotasuna, sufrimentua, pazienzia. Gco I 444. Ezkontzia ona da [...], baina ez dira
onak ezkontziari darraikozan eginkizunak. fB Ic III 326s. Beste onetariko gurari asko dira geure izatiari berez
noraezian darraikozanak. fB Ic II 251s (v. tbn. I 78). Solenitateko egunean izanen da bestari darraikon
pederikua eta komunione ienerala. JesBih 466 (v. tbn. 416). Izkribatu zeban Probinzia Gipuzkoaren ondrari
darrazkion gauza baliosoen gañean. Izt C 468. Gizonari darraiko zerbeit egitea / eskuak gurutzatuz, ez on
egotea. Hb Esk 88. Lenbizi jaiotzeari darraizkion eskubide eta deretxak. Lard 31. Eskuetan duzu ene haurra,
horri darraizko behar bada Franzia eta Europako onak. Hb Egia 120. Yainkoa ukhatzen dute sinheste horri
darraizkon eginbideak bethe nahi ez dituztenak. Ib. 13. Bihotzen galdea da Yainkoa; gizonen izateari darraiko.
Ib. 25. Eritzen denari darraizko etxe guziko arthak. Ib. 44. Eginbide bat da hertsia eta bakhotxari darraikona.
Prop 1881, 96 (ap. Dv, pero la ref. es incorrecta; Duvoisin traduce: "et qui incombe à chacun"). Bitoriari
darraikon saria uzten du bere soldadoer. Laph 5. Hartzen zituen gogo onez fraidegoari darraizkon nahigabe eta
atsegabe guziak. Jnn SBi 53. Guti heltzen dire adin hortara, bereziki kargu horri darraizkon lan, buru hauste,
griña handiekin. HU Aurp 132s (v. tbn. 115). Herri hartan, familia bakotxari darraio bizitegi berezi bat, baratze
puxka datxikola. JE Bur 198. Zendako itxurari ez darraiko bethi izana? Ib. 148. Oizu urreria eta / Hari
darraikona. LuzKant 144. Gure gogoaren egiturari darraikion gauza da. Vill Jaink 149. Batasunari darraiko
indarra. EZBB I 60.
5. Fluir, salir. Cf. Jaur 149: Miserikordia eta eztitasuna jarrikitzen zaizko orotarat [...]. Amira dezagun haren
eztitasuna.  [Ebandelioari] zeru eder baten ikuspenari bezalako arraiziak darraizko. Hb Egia 92. Yasaiten
zituen laido minenak [...]; solas maiteak zarraizkon; etzuen nihor [...] laidoztatu. Ib. 80. [Yainkoak] oro egin
ditu, oro badabizka eta gauza guzientzat arthak darraizko. Ib. 17. Ez da bertze halakorik. Badarraiko mizterio
bat ezin argitua nihola. Ib. 89. Izpiritu Saindua, / zu ere Jainkoa / Aita Semen batasun / amodiozkoa, / bieri
zarraizkoten / argi ta gozoa. Zby RIEV 1908, 205. Oinaze handirik etzian haatik. Barnia untsa zian eta betiko
irrigüra gozua jarriki zeron. Const 36.
6. Traer.  Jolas orrek jarraitu du nere biotzera, antziñazko pekatu baten oroitza. Ill Pill 28. Onek galtzen
zaitu, eta zu artzai leiala, onek jarraituko dizu merezi dezun onorea! Ib. 12. Zori gaiztoan zendun eraman / [...]
negar ederra jarraitu zendun / erregeren jauregira. Ib. 24.
7. "On donne parfois à darraikola le sens de 'grâce à'. Ex.: Anaiari darraikola ukan du, il l'a obtenu grâce à son
frère" Lf Gram 547.
II (Part. en función de adj.). 1. (L, B, BN-baig, S; VocBN (y-), H (i-, L, BN, S)), jarriki (Ht VocGr (+ i-), Lecl
(y-), Hb ap. Lh). Ref.: A; Izeta BHizt (yarraikie). (Aplicado a personas). Constante, diligente, perseverante, fiel.
"Diligent, iarrikia, joankara" Ht VocGr 349. "Assidu" Ib. 329. "Diligent, suivant de près ses intérêts" VocBN.
"Lanean aspertu gabe mutil yarraikie Josetxo" Izeta BHizt.  Tr. Documentado en autores septentrionales desde
la primera mitad del s. XVII.  Goizik jaikitzen diren laborariak abilak eta jarraikiak dira. EskLAlm 1849 (ap.
DRA). Zure zerbitzari jarraikienen artean. Dv LEd 278. Doña Isabel Rosello haren aditzaile jarraikienetarik bat
zen. Laph 51. Adiskide jarraikienek. Arb Erlis 47. Lehen sordiesa bezain, orai jarraikia da. Arb Igand 56. Gure
Urthekariaren laguntzaile jarraikienetarik bat, Morde Le Roy. Prop 1897, 11. Herritar hauk langile
jarraikienetarik direla. Prop 1906, 84. Ez dela langile handia; jarraikia, are gutiago. JE Ber 71. Lanean
jarraikia, fedean kartsua, / espos leiala. Xa Odol 245. Jende hura, girixtino jarraikia gainera, onez onean zoan
bere bame-sendimendueri arra-freskatze baten emaitera. Larre ArtzainE 264.
 (Con complemento en dativo o alativo). "Elizara jarraikia, assidu à l'Église" Dv. "Laborioso, fiel, diligente.
Bere eginbider jarraikia da (BN-baig)" A. "Elizari jarraikia, fidèle à ses devoirs religieux; elizarat jarraikia, qui
va régulièrement à l'église" Lf Gram 303. "Lanari jarraikia, assidu au travail" Ib. 816.  Bizitze gaixtoak fin
gaitz komunki du egiten / Antekristi iarraikiek hala dute egiñen. EZ Man I 76 (v. tbn. 64). Obra onei iarraikia;
Andre barurdiarra; / Andre erromerietan oñez ibillia. EZ Man II 196. [O Iesus Krist] zuri iarraikiei othoi
egiguzu grazia / irabazteko [...]. Ib. 89. Presuna debot eta khartsuekiñ, bere egiñ bideei iarraikiekiñ. Ch I 25, 5.
Jarraikiago izan zerbitxü dibinuari. CatLan 141. Sakramenduetarat eta errelijionezko bertze gauzetarat
jarraikia. Dh 196. Holako mortifikazionei hagitz jarraikia izan behar da. Ib. 70. Bizixkoak [dira] bainan
manuari jarraikiak. Prop 1883, 29 (Duvoisin traduce: "obbéisants"). Giristino hoberenak, bezperetara
jarraikiak. Arb Igand 121. Lehenbiziko mendeetan, girixtinoak [...] ofizioari egun guziez jarraikiak ziren. Ib.
124. Gizon bat, bere eginbide guziei nola jarraikia! HU Aurp 109. Zoin atxikiak diren eta zoin jarraikiak gure
gizonak, ororen gogora egiteari. HU Zez 110. Harek irakatsi urhatser beren aneia arrebak ikusiko jarraikiak. JE
Bur 212. Eginbideari hain jarraikia zen gizarte hortan. Mde HaurB 9. Gizon prestu bat zela [...] elizako
urratseri arras jarraikia. Zerb Azk 90. Guti jarraikia lanari. GAlm 1961, 61 (ap. DRA). Ez bada hemen baino
jarraikiago bere laneri, pleini dut hunen nausia! Larz Iru 28.
 (Con ines.). "Egitekoetan jarraikia, diligent en affaires" Dv.  Guziz arthatsu ta jarraikiak izan behar dire
meditazionea egiteko phonduaren gainean. Dh 98. Miriku yarrikiei bere erietan / [...] esker diote yendek, nola
Yainkoari. Hb Esk 205. Laborari on denek arthatzen idiak / garraio, iraultzetan, bethi yarrekiak. Ib. 230.
2. (H (V), A), jarraitu, jarriki (Lar Sup). Continuo, seguido; constante. "Goizetik arratsera uri jarraiki bat
baten mende.
izan ginuen, nous eûmes du matin au soir une pluie continue" Dv. "Continuel, qui dure sans interruption. Uri
iarraikia[k] ditugu, nous avos des pluies continuelles" H. "Iarraitua (V), qui est continuel, constant, suivi" Ib. 
Tr. Documentado tanto en autores septentrionales como meridionales.  Othoitz xoillak hartarakotz hemen tiak
formatu / gañerako iarraikiei eman gabe ostatu. EZ Man II 27. [Bere bizia] izan baitzen graziazko eta
berthutezko segida jarraiki bat. CatLan 74. Megopiaren ta khorpitzaren obra jarraikietan. Egiat 233. Ez
deutsala lua galerazoten errota-soñu jarraitubak. Mg PAb 130. Kostunbre edo ekandu jarraitu ta luziak
daukeezanak. Mg CO 10. Bizijo jarraitubetan iraun dabeenak. Ib. 250. Ez darue agertu etxian [...] dukeela
okasinoe jarraituba. Ib. 126. Oraziño betiko jarraitu bat. Añ LoraS 99. Ain sarri yausieragiten deutsun izkune
2
txar yarraitu ori. Añ EL 62. Ama Birjiñaren bizitza guztia zan martirio jarraitu bat. Añ NekeA 251. Iraun izan
dabenik berreun urte jarraituetan ausi bagetanik. Izt C 377. Urite jarraiki bat. Dv Lab 124. Lenengo bederatzi
ostiral jarraitutan jaunartuko duten guztiei. ArgiDL 106. Orain ez baitut lan jarraiki bat egiteko almenik. Mde
Pr 82. Txirriaren xirri-xirri jarraitua. Txill Let 60. Sokratek ohi zuen bezalakoa, solas jarraikia, bainan galdez
eta ihardespenez mailkatua. Lf in Zait Plat XV. Marra edo lerro jarraitu bat, etengabe gora naiean leiatzen
dena. Vill Jaink 47. Eztu bizi-nai bat bakarra eta jarraitua. Nai du orain au eta gero beste ura. Ib. 113. Zazpi
illabete iarraituetan [...] negar egin omen zuen. Ibiñ Virgil 117. [Xaharretxea] ainitz prezatua da, hor emanak
diren zoinu eta artamen jarraikientzat. Larre ArtzainE 318. Eraso bortitz eta jarraikien ondoan. MEIG VIII 27.
 (Lo) que sigue, corresponde (a).  Arren haurxoari urak, egiozu grazia / khen diozon hobenari narrio
iarraikia. EZ Man II 67.
3. "Acosado, [...] jarraitua", "seguido" Lar.
III (Sust.). 1. Constancia, perseverancia.  Gaitzik ezta non eztuen pazienziak garaitzen / eta ez lanik
iarraikiak non eztuen pikatzen. EZ Man I 36. [Errazita] ema daite denboraz; bena hügüna zahartziarekila zaiñak
dütü barnago lanthatzen, athera eztereitekianak, hazkürria dü jarraikian ta gaitz egitian. (Interpr?). Egiat 223.
2. Continuación.  Berezita XXIII. Azkenaren jarraikia. Egiat 177 (v. tbn. 237).
- EZIN JARRAIKIZKO. "Qu'on ne peut suivre" Dv.
- JARRAIKIAN. (Precedido de gen.). Siguiendo (a).  Origenak aldiz, Platonen jarraikian, dio [...]. Egiat 196.
[Denbora] bethi gure biziaren jarraikian dabila. Ib. 195. Balakariz diradialakoz üngüratürik ta norbere
irapaiziaren jarraikian doatzalarik hetan, eztie adiskiderik batere. Ib. 212.
- JARRAIKIAREN JARRAIKIZ. A fuerza de perseverar.  Asko begiduni aitzindu baitzazkote ernearen ernez,
jarraikiaren jarraikiz. HU Aurp 189.
- JARRAIKI-JARRAIKIA. Con constancia, continuadamente.  Ikast-etxean, orzegunetik larunbat arrats
artean, jarraiki jarraikia lanean eman dute beren denbora. Herr 21-2-1963, 2.
- JARRAIKIZ. Continuamente; con constancia.  Eskas den gauza maitaro eta iarraikiz izaiten dena,
desiratzenago eta gozoago iduritzen baita. 'Cosa que falta y se quiere con cariño e insistentemente'. Ax 359s (V
238). Mündüko gaitz güzietarik gizonarenak dirade sordeitzenak, harek dü gerla berari jarraikiz egiten, [...]
harek hiriak eta etxeak erratzen. Egiat 265. Darraikotela lagun; egiazko [...] lagun laguntzaile, hitz bateko gizon
Eskualdun, egin dezaten lan, jarraikiz. HU Aurp 214.
 (jarraikiaz).  [Amorioak] bihotzak arrapatzen dütü [...] erranpiaren marteilliaz dütü joiten, probarentzat
othoitzen jarraikiaz dütü limatzen, berdüdez dütü leintzen. Egiat 205.
- JARRAITUAN. Continuamente.  Berba onek ezjakaz esan biar jarraituan, ezpada nozik beiñian. Garita-
Onaindia Veni mecum 120 (ap. DRA).
- JARRAITU ERAGIN. Hacer seguir.  Jarraitu eragingo deutsana Jesusek bere Aitagandik artu izan eban
lanari. Itz Azald 169. [Gurasoak seme-alabei] erakutsi daiela euren gogamena; baña ez beti jarraitu eragin. Ag
Kr 108.
- JARRAITURIK. Consecutivamente.  Illaren lenengo bederatzi ostiraletan jarraiturik, jaunartuko duten
guztiei, neurri gañezko nere Biotzaren errukiak eskeintzen diet. ArgiDL 104.
2 jarraiki.  (Con compl. en dat.). Siguiendo.  Bere aurrekoei jarraiki ta aldi artako aundikien oikeri zanez
jokatu zun. Etxde AlosT 18s. Xalbat aurretik joango zen eta ari urrutitik jarraiki Engrazi. Etxde JJ 206. Norbait
somatu baitzun bidean berari jarraiki. Ib. 63. Aragizko griñak deituta, jarraiki joan zitzaion. Ib. 207. Oriei
iarraiki, irakatsi zarrok [...] saietsetan ezarri bear dituzu. Zait Plat 28. Agian [...] bei-taldeari iarraiki [...]
ukulletaradiño erakarriko du. Ibiñ Virgil 49.
 (Con gen.).  Joan zen aitaren jarraiki. Etxde JJ 67. Egualdi txarren jarraiki etorritako [barealdia]. Ib. 162.
jarraikida. "Consecuencia" Lar.  Jarraikida txit txatarra eta arkisuria ateratzen duena. "Consecuencia muy
ruín y trascendental". Izt, carta a JJMg 19.
jarraikidura.  Constancia.  Behar da aintzinetik fexoki ta luzaroki lanean hari, jarraikidura handi bat izan
behar da. Birjin 103.

baten mende.
jarraikigai, jarraikigei.  Ejemplo, modelo.  Bada adin haren jarraikigei propi diradianak; bena halako
adina igaranki hari laisterka doana da següro erho handia. Egiat 245.
jarraikiki.  "D'une manière diligente et suivie, continue; diligemment, assidûment" Dv.  Mahasti edo bertze,
eginen den hura egin ongi... jarraikiki. EGAlm 1897, 15. Atseginetan, Eskualdun multzo bat gaitza elgarrekin
ikusirik, zaharrek utzi ohitzez jarraikiki orhoit. JE Bur 151.
jarraikilari.  "Assectator, mahain zerbitzária, segilaria, [...] jarraiklaria, jarraikilaria" Urt II 438.
jarraikile.  Seguidor. v. jarraikitzaile.  Bihotztoiki berthüter jarraikilia halako konsolazionetara ezta

erorten. Mst II 9, 3 (Ip jarraikizalia). [Ardiak] merkhatzale ziradin [...] abiatü; / ilhiak zütiela behar engajatü /
eta jarraikile bat hunik akordatü. 'Et embaucher un bon berger'. Etch 346 (v. tbn. ChantP 332). Defuntu orrek
izatu balu / yarraikilerik Lesakan, / orai baino len egonen yintzen / ni orai nagon atakan. (AN-5vill). NafEKZ
10. Egungo foruzale berriek, Victor Pradera jaunaren jarraikile zintzoak. In MEIG VI 40.
jarraikimen. 1. Perseverancia, constancia. v. jarraikitasun.  Nola den Lyongo hiri katolikoa ezin gehiago
ederretsia, karitatezko obra [...] hunen hastapenak emana dioen eta jarraikimenak atxikitzen dioen lehen
herrunka loriosaz. Prop 1897, 189.
2. + jarraikmen. Continuación.  Basutolango goan-ethorriaren jarraikimena, Aita Porte misionestak. Prop
1897, 280. Eskola hoitarako urhatsari eratxiki berri dio gehiagoko bi urtheren jarraikmena. Prop 1909, 262.
Segida edo jarraikmena. Prop 1911, 28 (ap. DRA).
jarraikimendu (SP, sin trad.), jarrikimendu.  Constancia, perseverancia. v. jarraikitasun.  Nausiaren

aintzinean baliarazteko bere kharra eta haren onentzat zuen jarrikimendua. Dv Telem 33. Katiximaren ikasten
hari zela khar eta jarraikimendu saindu batekin. Prop 1892, 212. Lo galtze, pairamen, bihotzmin, jarraikimendu
ohako sahetsean jasanak baliatuko dire Jesusen sor-arazteko heien arimetan. Prop 1897, 98.
jarraikin (Lar, H). 1. "Progresivo, jarraikiña" Lar. 2. Seguidor, discípulo. "Qui suit, va à la suite, après" H.
v. jarraitzaile.  Prisziliano zeritzan hereje baten jarraikiñak. AA I 458. Munduaren jarraikin oen iritzian
Jesu-Kristoren Lege Santa, arantzaz [...] josirik arkitzen da. AA III 298. Muhade, hi hiz aurthenko / gütarik
lehen hasiko / bestiak dütük jarraikin / hitarik beren aldiko. 'Les autres suivront après toi'. Casve SGrazi 94. 3.
"Consécutif, conséquent" H.
jarraikintza (Lar, H). "Progresión, progreso" Lar.
jarraikiro (Lar, Añ, H). "Consecutivamente" Lar. "Consiguientemente" Lar y Añ. "Assidûment, avec suite et
sans interruption" H.
jarraikitasun (Dv, T-L (s.v. assidu)), jarrikitasun.  Constancia, perseverancia. "Assiduité, exactitude,
diligence" Dv. v. jarraikimen, jarraikimendu, jarraitasun.  Nolakoa izatu den othoitzetan hekien
berotasuna eta iarraikitasuna. Ch I 18, 2 (SP zein othoitz uzu eta bero egin dioten Iainkoari). Hartarakotzat
behar dena, leialtasun ta jarraikitasun guziarekin egitea. Dh 178. Lanerako jarraikitasuna. Ib. 197.
Sakramenduetarako iarraikitasunaz. JesBih 429. Hor berean duzue / segur onthasuna, / beiratzen baduzue /
iarraikitasuna. Michel LPB 345. Ikhustearekin [...] paganoen jarraikitasuna othoitzari, paganoen sumetimendua
Elizaren manu guzier. Laph 205. Ez othoi uste izan jarraikitasun hori oraiko aphezek asmatua dela. Ez,
bethidanik, [...] Eliza sainduak nahi zuen mezaren entzule guziek komunionea egin zezaten. Arb Igand 110 (v.
tbn. 109). Guzieri Bezperetarako jarraikitasuna bizi guzikotz gomendatzen. Ib. 128. Kafetze hostoak egosiz eta
edari hura jarraikitasunekin har-araziz, sendatzen ikhusi baitiogu hidropisia. Prop 1906, 230. Euskarari
biziaren emateko, behar du: 1.º Jarraikitasunekin Euskaraz mintzatu. Lander RIEV 1907, 430. Hau nukelarik
bethi gogoan: lana jarraikitasun ixil batean. JE Bur 50. Lan segitua duela mahastiak eta jarraikitasun haundia
zor zaiola egunero. Larre ArtzainE 59. v. tbn. HU Aurp 217. Prop 1906, 63, 103 y 104. Jarrikitasun: MarIl 34.
Jaur 392.
jarraikite. v. jarraikitze.
jarraikitu, jarreikitu (Lar). "Acosado [...] jarraitua, jarreikitua" Lar.
jarraikitun. "Qui suit, qui poursuit, solliciteur. Hainitz iarraikitun du" SP. v. jarraitzaile.
baten mende.
jarraikitza (SP, Dv, H). 1. "Suite, poursuite" SP. "1. action de suivre en général. 2. imitation. 3. assiduité,
constance à. 4. poursuite d'un objet, d'un but" H.  [Guzia] ederkiago egiteagatik, hura berriz [...] irakurririk,
hartan zenbait elkharren ondoko iarraikitza ezarri dut, hainitz abisu eta irakhasmendu geiago emanik. SP Phil e
1v.
2. "Conséquence (He)" Dv. "Résultat, effet, conséquence" H, que cita a He.  Akzione bat berenez orobatekoa
denean, idurikortasun temerario bat da hartarik yarraikitza gaxtorik atheratzea. He Phil 352 (SP 349 gaizkirik
atheratzea).
jarraikitzaile (Sc ap. A; Dv), jarraikitzale (T-L).  Seguidor, partidario (de una persona); seguidor (de una
práctica). "Celui qui suit, poursouit, veille à la conduite d'une homme ou d'une affaire; assidu" Dv. "Secuaz,
seguidor" A. "Pratiquant" T-L. v. jarraikile.  O'Connell eta haren jarraikitzaileen guduketari esker. Mde Pr
238. Harrituak dira zoin jarraikitzale guti duten hemen gaindi. Herr 4-2-1960, 4.
 (Con dat.). "Assectator Pythagorae [...] Pitagorasi [...] jarraikitzaillea" Urt II 438.  Izan gaitezela ezti [...]
beharreri emaile, buruzagieri erorkor eta jarraikitzaile. Arb Erlis 72. Berthüter bihoztoiki jarraikizalia. Ip Imit
II 9, 3.
 jarraikizale (S). "(Celui, celle) qui suit" Lrq.  Ezagun zituen guzien ahokiari jarraikitzale izana baitzen
bera, den apalena berexi gabe. HU Aurp 169. Gure untzirat jarraikitzaile aphez lagunak, unhatu eta egoitzarat
itzuli ziren. Prop 1898, 31.
 Continuador.  Hauk ere ez-indoeuropar hizkuntza batzuen jarraikitzaile baitira orain mintzatzen diren
herrietan. Mde Pr 217. ["Norbait"]-en etsenpluak izanen du beti jarraikitzaile gehiago. Xa Odol 239.
 (Con dat.).  Zeruko Aita othoitzazue, uzta dena biltzekotan, / eraileari jarraikitzale langileak igor ditzan. Ox
69.
 jarreikitzale. "Acosador, [...] jarreikitzallea" Lar.
jarraikitze (S ap. Lrq), jarraikite (S ap. Lrq). 1. Seguimiento.  Beren baitharikako zuzentasunari jarraikitze
hura du Jainkoak heien baithan saristatzen. Prop 1897, 259. 2. Orden, continuidad.  Ekhoizte berri hunetan
gauzak ondozkatu ditugu eta liburuaren zathi guztier iarraikite eman derauegu. Ip in Ax (ed. 1864), VIII.
jarraikizun, jarraitkizun (H).  Continuación.  Ez nekin nola iarraitzen zun. Au zan iarraikizun: "siñestean
aul dana [...]". "Sequebatur autem". Or Aitork 208.
jarraikmen. v. jarraikimen.
jarraikor.  Seguidor.  Ez neban besterik nai izan aiskidetasun garbixan a zerbidu baño. Eta ala irauntzen
dogu [...] gaur arte, zintzo bezin eder a; eta zintzo bezin jarraikor ona ni. Etxba Ibilt 483.
jarraikun (Dv). 1. "Qui s'est attaché à la suite de quelqu'un" Dv (que cita a Ch).  Bere dizipuluak eta bere
iarraikun guziak ez ditu exhortatu pairatzerat baizen. Ch II 12, 14 (SP iarraiki nahi zaizkon guziak).
2. Sucesión, serie.  Mendeen iarraikun aundia, oraintxe bete-betean asten da. "Ordo". Ibiñ Virgil 42. Aur bat
iaioko da, mende berrien iarraikuna astera dioa, urre-aroaren garaipena dator. Ib. 42.
jarraikuntza. "Continuación" Zam Voc.
jarraile (H, T-L), jarraila, jarrale. 1. Seguidor. "Secuaz", "seguidor", "asecla <-ss->" Lar. "Discípulos de
Cristo, de Santo Tomás, jarraileak, ikasleak" Ib. "Disciple, élève" T-L. v. jarraitzaile, jarraikile.  Tr.
Documentado en la tradición meridional y en Lafitte. En DFrec hay 5 ejs. de jarrai(l)le, y sendos de yarraile y
jarreile.  Ebanjelioan aiphatu den gizon gazte aberats hura dirurite, zeina Jesu-Kristo ganat ethorri baitzen,
haren jarraile izaitekotzat. "Disciple". Birjin 109. Mundubaren jarrallak. msOñ 90v. Inglaterrako joan-aldian
izan zan onen jarralle ta ezkutari. Izt C 495. Siniste gaiztoen jarraile batzuek. Ur Iob 13, 4. Demonioak bere
jarraileai nai duten atsegiñ-kontentu guzia ematea. Arr May 88. Jesukristoren jarraillak eta ikaslak. Itz Azald
106. Oben jarralentzat. "Para quienes siguen el pecado". Laux BBa 102. Ezin ukatu onen iarraileak [...]
Euskalerri osoan [...] dagitela. "Escuela". Y 1933, 8. Torquato Tasso, Guarini eta heien jarraileen antzerkiak.
Lf in Casve SGrazi 7. Kratil ori, Erakleitoren iarrailerik azkenengoetakoa genuen. Zait Plat 11. Zenbait ikasle
edo jarraile. MEIG VII 170. v. tbn. Kk Ab I 28 (-ille). Gazt MusIx 60.
2. "Acosador" Lar.
3. Siguiente.  IVan eta VIIrañoko jarrallietan dagoz itz-aurrian jarri dattezan izkiñak. [...] XIIIan eta
XXIIrañoko jarrallietan dagoz itz-aurrian jarri eztattezan izkiñak. AG 1023.

baten mende.
- BIDE-JARRAILE. Peregrino.  Eta eskuban berriz uretarako kurkubitatxoa zinzilika zeraman bidejarraileen
bordoia. Aran SIgn 20. Lur-Santuetara urteero bidejarraileakin joan oi zan ontzia. Ib. 37.
- JARRAILE GAZTE. "Paje <-ge>, pajea, jarraile gaztea" Lar.  Fernando Fede osodunaren gortean paje edo
jarraile-gazte bere gurasoak ipiñiazi zutela. Aran SIgn 5.
jarraimentu.  Seguimiento. v. jarraikitze.  Guztiok igaro daigun enparetan jakun bizitzia zeure amodio ta
jarraimentuban. CrIc 142.
jarraio. I (Adv.). 1. (Ir, andar) tras, siguiendo (a). "Jarraio ibilli, seguir, andar tras alguno" LE Urt voc. 
Bereala izarra agertu zan, da aren jarraio atsegin andiaz joan ziran. Cb Eg IV 69. Eta oei jarraio joan ziran
berreun gizonezko. Izt C 387. Gure Yaunaren itz oiei yarraio, Apostoluak Yerusalemen bildurik egon ziran. Ir
YKBiz 543n. Nik [...] tz, ts, tx sartuko nituzke, ohiturari jarraio, testuinguru ezagun horietan. MEIG VII 193.
2. Sin interrupción.  Or ibilli ninduan berrogai urtez yarraio, nere burua urratzen. Or Mi 94.
II (Sust.). 1. "Persecución: [...] (c.) jarraio gaistoa" Añ.  Bere etsaien aldetik ekusi zuan neke, jarraio gaizto
edo persekuzioa. Ub 114. Neke, jarraio edo persekuzio au asi baño len. Arr Bearg 616. 2. Continuación.  XII.
irakurtza. Aita gurearen jarraioa. Ub 161.  Sucesión.  Apostoluak erakutsi zuena igaro zan [...]
Ipiztikuetara, hoetatik [...]. Erakustearen jarraio ta ondore oni latinez deritza Traditio. Ub 108. 3.
Cincunstancia (?).  Pekatuari darraioen laguntaritzak, aldekoiak, jarraioak edo zirkunstanziak dira era bitara.
Añ MisE 150. 4. Constancia, perseverancia. v. jarraikitasun.  Lanerako edo okupaziorako estudioa,
jarraioa edo aplikazioa. Gco II 87. Tentazioai atzera esateko leia eta humiltasunari eta orazioari jarraioa. Gco I
444.
III (Vb.).  Seguir.  Eta jarraio zien Faraonek bere soldaduakin atzera erakarteko. Gco I 118. [Dotriña] orri
jarraio degiogun. Ib. 422. Infernuko bideari jarraioko diozue. Gco II 81.
- JARRAIOAN (Lar, Añ, H). "Pos, en pos de alguno, norbaiten ondoren, jarraioan" Lar. "Pos, seguir en pos de
alguno: (c.) norbaiten atzean, ondoan, jarraioan joan" Añ. "Norbaiten jarraioan, ondoren goatea, aller à la
suite, à la recherche de quelqu'un" H (transcrito erróneamente jarraiko por DRA).
- JARRAIOKO. "Inmediato, jarraioko (AN), urrengo" A DBols.
- JARRAIOZ. En AxN se explica iarraikiz (359), por jarraioz.
jarraipen (V-arr-oroz-och-m ap. A; Hb ap. Lh). 1. Continuación.  Historijaren jarraipen eta erakuste aldi
II. JJMg BasEsc 22. Zazpigarren Aginduaren jarraipena. Itz Azald 106. Bizkaiko Guda-Batzordea zanak egin
zituan lanei jarraipena opa nai diegu. EAEg 29-12-1936, 595. Antxe antolatu zuten jarraipena, Eduardo ta
Rafaelek Cartagenarako ta beste biak Bogotárako. JAIraz Bizia 39. Haren bil-lanari jarraipen eman behar
diogu orain euskaltzaleok. Mde Pr 265. [Bigarren liburua] lenengoaren [...] jarraipena dala aitortu genezake.
Onaind in Gazt MusIx 148. En DFrec hay 40 ejs., meridionales.
 Descendencia.  Sugeak eukan guzur edo erejiya / galdu nairik Eba ta bere jatorriya / baita bere urrengo
jarraipen gustiya. Enb 79.
 Continuidad (?).  [Ortzeak] urdin gardena dauka jantzitzat eta eguzkiak alako urre-isuria dau, jarraipena ta
epelaro gozoa eskeiñirik. Erkiag BatB 168.
2. "(Hb), chaîne de montagnes" Lh. v. jarraipiña.
3. "(V-arr-oroz-och-m), imitación" A.
4. Rutina.  Txakurra [...] iges egiteko amurruz lez egoten zan; baiña laster asi zan ango lanaren mailla ta
jarraipena egonarriz eroaten. Erkiag BatB 50.
jarraipide. v. jarraibide.
jarraipiña (det.). "Cordillera de montes, &c. erroitza, errotxa, jarraipiña" Lar. v. jarraipen (2).
jarrairo. 1. "Accesoriamente" Lar. 2. Con perseverancia, con insistencia.  Itxas-ondoan ugiñak jarrairo
miazkatzen duten ondartzak. TAg Uzt 9. [Emakumeak] begiraldi luze ta kiskalgarrian biltzen zun jarrairo
aurreko zaldun [gaztea]. Ib. 179.
jarraitari (Lar  H). "Secuaz <-q->" Lar. v. jarraitzaile.
jarraitasun (Izt (y-), T-L).  Constancia, perseverancia. "Seguimiento" Izt. "Continuité" T-L. v. jarraikitasun.
 Bata bertzearen arima jainkotiargoan aintzin-arazterat entseiatzen ziren, arima khartsuek bere-beretzat
duten jarraitasun berarekin. Birjin 435. Zerbitza dezagun gure Jainko maitea khar eta jarraitasun handi batekin.
Dh 47s. Ukhan beraz jarraitasun handi bat othoitzaren alderat. Ib. 49 (v. tbn. 96, 99 y 276). En DFrec hay 2 ejs.

baten mende.
jarraite. "Seguida" Lar y Añ. "Seguimiento" Lar. Cf. jarraitze.

- JARRAITEZ. "(De) seguida, de seguido, sin interrupción, jarraitez, artauste bage" Lar (v. tbn. Añ, s.v.
seguida).
jarraitgarri. v. jarraigarri.
jarraitkizun. v. jarraikizun.
jarraitu. v. 1 jarraiki.
jarraituazi. v. jarraiarazi.
jarraituki (H). 1. "Avec assiduité, suite, application, constance" H.  Guti-aski hameka urteko bat iraun zuen
lanean ahal bezain jarraituki. Larre ArtzainE 286.
2. "Conséquemment. Erran dituzunetarik heldu da iarraituki, il résult par conséquence des choses que vous
avez dites" H.
jarraitun (L ap. A; SP, Dv, H). "Iarraituna, iarraituria, qui suit, qui poursuit, solliciteur. [...] Iarraitunik balu"
SP (s.v. iarraikituna). "Sectario, secuaz, seguidor, partidario" A. v. jarraitzaile.  Luzifer ostikaturik / bere
iarraitunekin, / zuek gelditu zineten / garai guztiarekin. EZ Noel 157. Iarraitunik izan eztuena, mandaturik edo
salhorik egin etzaikana. 'La que no ha tenido quien le corteje'. Ax 350 (V 232). Ni, gainera, Humboldt eta
Schuchardt-en jarraituna nauzue. MIH 145.
jarraituri. "Iarraituna, iarraituria, qui suit, qui poursuit, solliciteur. [...] Iarraitunik balu" SP (s.v. iarraikituna).
jarraitza.  Práctica.  Seroratasuneko berthute guzien jarraitzan altxatzeko. "Dans la pratique". Birjin 64.
Jarraitz hari behatzen zioen guzien gainetik Am-Eskolastikak. Ib. 126.
jarraitzaile (V, G; -alle Lar, H), jarraitzaila (V), jarratzale, jarratxale. Ref.: A (jarraitzailla); Etxba Eib
(jarraitzalle). 1. Seguidor, que sigue; seguidor, partidario. v. jarraile, jarraikitzaile.  Tr. Documentado en
textos meridionales desde principios del s. XIX. En DFrec hay 28 ejs. de jarraitzail(l)e.  Ez dira izango
Kristoren eskolako ta jarraitzalliak. Mg CO 88 (CC 129 jarratzale). Bere diszipulu eta jarraitzalle egiazkoak.
Gco I 455. Iñakiren jarratxaliak geruago ta ugarijago ziran. Euzk 1929, 135. Sabin Aranan jarraitzaliak / ixan
gaitezan benetan. Enb 49. Sozialistak, Marxen jarraitzalleak. Eguzk GizAuz 168. Modaren jarraitzaleetatik ez
bainaiz. Mde Pr 246. Konzientzia itsua da gidari; adimendua, jarraitzaille. Vill Jaink 91. Jauna lagun dogula /
ta beste santuek, / jarraitzaille garala / dakie munduek. Ayesta 48. Axular eta bere jarraitzaileak [...] eredutzat
hartuz. MIH 207.
v. tbn. Añ LoraS 168 (-alle). Lard 488 (-alle). Ag EEs 1917, 171 (-alle). ArgiDL 119 (-alle). TAg Uzt 25 (-alle).
AEmil AndreM 244 (-aille). Etxde Egan 1961 (1-3), 89 (-alle). Erkiag BatB 39 (-alle, 104 -aille). Berron Kijote
139 (-aille). MMant 134 (-alle). Insausti 104 (-aille). Jarraitzailla: Ur MarIl 100 (-alla). Itz Azald 209 (-illa).
Jarraitzale: Laux BBa 130. Ayesta 106. Jarraitzaillia (det.): JJMg BasEsc 85. Yarraitzale: Ldi IL 156.
 (Precedido de dativo).  Ezin zitekeela neska [...] adimen huts eta modari jarraitzaile harekin bizi izan. Mde
HaurB 3.
2. Perseguidor.  --Non somatu duzu jarraitzallea? -- [...] atzera begiratzen nuelarik ezkutatu egiten zan.
Etxde JJ 63.
3. Continuador.  Asi Elkano, bardin Txurruka, / Matxin ta jarraitzailliak. BEnb NereA 101.
Bidai-beribilla, korreua ekarren tarranta, zaldi-burdien lenengo jarraitzaille ta ordeazkoa. Erkiag BatB 28.
Baiña Endañeta [arri-jasotzallea] pasa zan eta baditu jarraitzailleak. Insausti 100.
jarraitzailetxo, jarraitzailetxu.  Dim. de jarraitzaile.  Nikanor-ek amaika bidar kontaua bere adiskide ta
jarraitzailletxu bakartiai. Erkiag BatB 26.
jarraitze. 1. Continuación. v. jarraipen.  "Amal" (Bi ekitaldiko antzerkia). Sabiagak euskeratuak.
(Jarraitzea). Sabiag Y 1934, 19. 2. Acción de continuar.  Gero, liburua itxi, ta itz aiek entzuten iarraitze
bezalako ori [...], ez da batere txarrago [...] contemplatio ori baiño. Or QA 126.

baten mende.
jarraldiño. v. jarrialdiño.
jarrale. v. jarraile.
jarralki (AN-erro, B), jar-alki (H (iar-alkhi), T-L), xarralki (A Apend). Ref.: AEF 1926, 14; Izeta BHizt
(yarralkie).  Asiento. "Chaire" T-L. "Yarralki zabalak gure Herriko Etxean" Izeta BHizt. v. jarleku.  Gaua
hemen iragan bagineza, hemen berean, jar-alki hauien gainean berean. Barb Sup 122. Selauruetan Senpertar
gazteen jar-alkiak, zuen alkiak. Barb Piar II 43. Egin dezagun, irakurleak, zuekin, gure yar alkitik higitu gabe,
alegiazko pidaia bat Nafarroako xoko batetarat. Zub 117. Kantore eta apezen jar-alki. JE Ber 22. Zumezko jar-
alkiek. Ib. 20. Soinujotzaille xume bat / jarraulki txuri batean. Zendoia 128.
jarrarazi (H), jarrerazi (S ap. Lrq), jarrerazo, jarri erazi, jarri (ar)azi. 1. Hacer sentarse; hacer colocarse.
"Faire asseoir" H.  Mahainean iar eraziren dituela. Lç Lc 12, 37 (He, Dv jarrarazi, TB yarrarazi, Oteiza,
Brunet jarri azi, Ker jarrerazo; Ol yarri, IBk, IBe eser erazi, BiblE eserarazi). Eta urrezko alkhian badu
iarrarazitzen. EZ Man I 133. Eneki jar eraziren düt ene aitaren erresoman. Mst III 56, 4 (SP iararasiko, Ch
iararaziko, Ip jar eraziren). Jar-erazi zituen belar gain eder batean. Mb IArg I 251. Bere tronuan jarrarazten
du. Laph 220. Pilotari famatua, zuen jarrarazten ohorezki bere mahainean. Zby RIEV 1908, 87. Aita eternalak
jarrarazi du bere eskuinean. Jnn SBi 7. Lehen beribilean jarrarazi ninduten bidearen erakusle. JE Ber 7 (34 jar-
arazi). Berakin jaten jarri erazi zuten. Muj PAm 40. Jar arazten nau mahain buruan. Xa Odol 148. Hartu
zaituenean Jainkoak aldean, / jar arazi zaituzke kantari taldean. Ib. 190. Anken puntan jarri arazi ginduzten.
AZink 91. v. tbn. LE Ong 63v (jarrarástea). Jar arazi: Zerb IxtS 28. Yarrarazi: Hb Egia 20. Jarrerazi: Egiat
244. Jar erazi: Bv AsL 81. Jarrerazo: Ker EMeza 129 (ap. DRA). Iarrierazi: Zait Plat 76. Jarri-arazi: BBarand
31. Yarri-arazi: Ir YKBiz 283. Yarriazi: Or Mi 5.
2. (Urt, H (L, BN, S)), jarrerazi (H (L, BN)), jarrierazo, jarriarazi, jarriazi, jarrazi. Hacer ponerse, poner (de
cierta manera, en disposición de hacer algo). "Applicari flumini exercitum, armada ibaiaren kontra ematea [...],
jarraraztea" Urt II 195. "Amener à, habituer à, et plusieurs significations de iartzea, avec sens causatif" H. 
Gaixtatu dudala ene espiritua [...] Maiestatearen kontra alxatuz eta iararaziz. "L'appliquant et l'employant
contre la divine Majesté". SP Phil 74 (He 76 altxa araziz eta lehia araziz). Hura iar-aasten duela [...]
korteziagabeko trebetasun [...] batzuetan. Ib. 301. Horietara guzietara iar-arazi behar duzu zure bihotza. He
Phil (ap. H). Belhariko jarrerazirik. Egiat 225 (v. tbn. Osk Kurl 198 jarrarazi). [Arnoa] pozoin mota bat dela,
gizona [...] abere baten pare jarrazten duena. Dv Telem 115. Jente gazten konfirmatzen, hen jarerazten saje.
'Leur donner la sagesse'. Etch 606. Hastetik yarrarazten bazterrak oihuka. Hb Esk 213. Hoben bakhar bat aski
bada gizona ikharan jarrarazteko. Dv LEd 63. Behar dü [...] hura bere althe jar erazi. CatS 93. Bertsuak
ipintzera / jarri azi naute. Ud 89. Dardaraz jar-arazirik. Mok 12. Neska-mutillak dantzan jar-araziz. Ib. 18.
Asarre bixi-bixittan jarri erazo dauste. Otx 141. Nok jarri erazo orretara, baña? Ib. 116. Idazkola lenbaitlen
lanean jarri erazi bearrean gera. EAEg 18-1-1937, 834. Batek eta bestek au ta ori jardunka, artara jarri-erazi
gaituzte. AEmil AndreM 8. Joxe lanean jarri arazi nai du. Lab SuEm 208. Pentsatu utsez erdi parrezka jarri
arazten nau. BBarand 78. v. tbn. Jarrierazi: Tx B I 240. Jarrierazo: Aran SIgn 99. Jarriazi: Inza Azalp 154.
3. jarrierazo. Hacer poner, hacer colocar.  [Artza] jarri erazo omen zeban markesak bere jauregiko
ezkaratzean. Izt C 192.
 Perikok belarriak tente jarri araziko zizkien andik aurrera. TxGarm BordaB 150.
 jarriazi. Hacer poner, hacer escribir (en un papel).  Erregeak [...] jarri-azten dio [agintza] bere morroi [...]
bati paper batean. Inza Azalp 25.
 jarri arazi. Hacer componer (versos).  Orduan mutillak bertsoak jarri arazi zizkidan. Mattin 83. Ari bere
goraberak esan da bertsoak jarri erazi. TxGarm BordaB 84.
 jarri erazi. Hacer poner (huevos).  Ollueiri utsune gabe / arrautzak jarri erazteko. And AUzta 130.
4. Provocar, suscitar.  Neri zer pentsa jarri arazten dit emengo gose kontu onek. BBarand 35. Zenbat irripar
jarrarazia / plazetan ta eztaietan! Zendoia 121.
- EZIN JARRARAZIZKO. "Qu'on ne peut habituer, dresser à" Dv.
jarratzale. v. jarraitzaile.
jarraulki. v. jarralki.
jarrazi (G-nav), iyarrazi (G-nav). "Yarrazi e iyarrazi, encender fuego, una vela, etc." Ond Bac.
jarreiki. v. 1 jarraiki.

baten mende.
jarreitu. v. 1 jarraiki.
jarrekin (Lar Sup, Aizk, H). "Hallar" Lar Sup. v. jarrugi.  Hurrungo insaurra burua laso, jarrekin ezekida
errikoa laso. "El nogal de lejos como la cabeza, más no la halle como la de la patria". RS 344.
jarrera (Lar). 1. "Acción de quemar, de andar, de sentarse, erreera, ibillera, jarrera" Lar.
2. Postura. v. jarkera.  [Dantzan] estugi edo jarrera txarrean, naiz itz lizunak esanaz edo onela
zabiltzanean. MAtx Gazt 68. Begiratzez... ikuitzez... jarreraz... mugimentuz... [...] griña oiek, naita berotzea. Ib.
53. Delako jarrera horren oihukari ozen han eta hemen. MEIG VI 116. Berarekiko jarrera kritiko samarra. In
MEIG VI 41. Ezin uka zaharra naizela. Badira halaz guztiz esanak eta eginak, egoerak eta jarrerak ezagutu ez
ditudanak. MEIG IX 150. En DFrec hay 128 ejs., meridionales.
jarretxi, xarretxi.  Comprender. v. erdietsi.  Sinestatzendút yágo por lo mismo ezi gutiágo dezáken xarrétxi
nere entendamentútto txarrónek. LE in BOEanm 1006. Orreki zerbait xarretxi gindezake zer pena den pribaturik
egotea beraganik betikos (317). 'Podríamos comprender'. LE-Ir. Ezta memoriarik ta kapazidaderik xarrexteko
(326). 'Para hacer un cálculo tal'. Ib. Alfer da nekatzea xarretxi naies gure entedamentuas Ama Birjinaren
grazien abantalla. LE-Fag (que traduce 'menospreciar').
jarri (V, G, AN, L, BN, S; Volt 50, Mic (+ x-), SP, Urt I 15, Ht VocGr 329, Lar, Añ (V, AN), Mg Nom, Izt,
Gèze, Dv, H; y- Lecl, Izt, Arch VocGr, VocBN), xarri (AN-araq-egüés-arce-erro-olza, Ae, R-urz; Dv (Ae)). Ref.:
Bon-Ond 156; A (jarri, xarri); EI 348s; Lrq; Iz Als, Ulz (yarri), UrrAnz, ArOñ, R 313; Etxba Eib; Elexp Berg;
Gte Erd 237.
 Tr. Jarri es la forma general. Se documenta xarri en CatAe y en un texto de Ororbia de 1758 (ETZ 97), y hay
xarririk en una poesía alto-navarra (Roncesvalles, 1619 (TAV 3.1.24)), donde la grafía <x->, si no es
consecuencia de la confusión contemporánea de x y j (o g ante e e i) en castellano, puede representar la fricativa
prepalatal sorda. En SermAN y Lizarraga de Elcano hay tanto jarri como xarri y en un credo alto-navarro
publicado en 1614 (TAV 3.2.11) se documenta la forma jarrerik. En Moguel hay además jaarteko (CO 130) y
jaartzen (CC 174), junto a numerosos ejs. de vocal simple.
El sust. vbal. es jartze- en autores guipuzcoanos, alto-navarros y septentrionales no suletinos (aunque tbn. hay
algún ej. en Arrese Beitia (AmaE 400), Agirre (AL 5), Bilbao (IpuiB 276), Erkiaga (BatB 35), B. Enbeita (NereA
91) y única forma en S. Martin (Zirik 52) y Etxebarria (Ibilt 459)). Se documenta jarte- en autores vizcaínos,
suletinos (tbn. en Leiçarraga y Oihenart (Pr 558)), en Haramburu (39), CatLan (103) y en algunos ejs. de textos
guipuzcoanos: Cardaberaz (Eg II 163), Ubillos (183), Guerrico (II 23), Iztueta (C 149), Arrue (May 90), P.
Errota (19), Beovide (AsL 56), Aresti (Ipuin 48), Zaitegi (Plat 140) e Ibiñagabeitia (Virgil 98); tbn. en un texto
de Lakuntza de mediados del s. XIX (ETZ 323). Pouvreau emplea tanto jarte- (Phil 350) como jartze- (Phil 233).
Hay jarritze- en Beriayn (Trat 29r), Lizarraga de Elcano (Ong 16v) y algunos bersolaris y autores populares
guipuzcoanos desde la segunda mitad del s. XIX (Bilintx (59), Noe (35), Arrantz (31), P. Errota (109), Udarregi
(60), AzpPr (124), Illarramendi (Pill 13), in Txirrita (B III 68) y Uztapide (Sas 234)). Hay jarrite- en Arrese
Beitia (AmaE 439, junto a jartze-/jarte-), EusJok II (98) y Echeita (Jos 252). Hallamos la forma sintética zarriz
en Lazarraga (1199r, 1199v). En DFrec hay 1148 ejs. de jarri y 1 de yarri.
1. Sentarse, tomar asiento. "Asentarse" Mic 5v. "Sentarse" Ib. 9r. "Iartzea, iartea, s'asseoir [...] Iarria, assis.
Iarririk dago, il demeure assis" SP. "Al sentarse, jartean, esertzean" Lar. "Ponerse de asiento, yarri", "sentar,
jarri. Aginduten deustazu yarten, me mandas que me siente" Izt. "Alkian jartzea, s'asseoir sur le banc" Dv.
"Jarri, jarte (V, S). [...] Jarri, jarritze (G)" Ib. "Haur bat, eri bat iartzea, asseoir un enfant, un malade. [...]
Iaunak, iar zaitezte, messieurs, asseyez-vous" H. "Jarri (V, G, AN), colocarse, acomodarse. Generalmente se
toma por 'sentarse', pero lo mismo se dice belauniko jarri 'ponerse de rodillas'; etzunda jarri 'ponerse tumbado';
zutunik jarri 'ponerse de pie'. 'Sentarse' propiamente es jezarri (V), eseri (G), xaseri (Sal), etc." A. "Xás adi,
siéntate; xási nun, me he sentado" Iz R 313. v. eseri, jesarri.  Tr. De uso general en autores septentrionales,
baztaneses y alto-navarros; lo emplean tbn. Lazarraga y gran parte de los vizcaínos (ya en RS); su uso es menos
frecuente en autores guipuzcoanos (v. eseri).
 Populua belhar gainean iartera manaturik. Lç Mt 14, 19 (He, Dv, Leon jarri, TB, SalabBN yarri; Ip jar
erazi; Ur (G), Sal, IBe, BiblE eseri, Hual xaseri, Ker jesarri, IBk eser erazi). Igan izan da zeruetara, iarria da
Iainko Aita bothere guzitakoaren eskuinean. Lç Ins B 2r (tbn. jarri en Bet 6, Mat 62 (i-), Harb 6 (i-), EZ Eliç 46
(i-), Hm 76 (i-), Tt Onsa 178 (i-), Gç 38, Bp I 40 (i-), VJ 8, El 11, CatBurg 5, Cb CatV 12, CatLan 48, Lg II 262
(y-), Ub 105, Mg PAb 158, Añ CatAN 5, CatB 11 (y-), CatLlo 5 (y-), UskLiB 14, CatLuz 13 (i-), Jaur 186,
CatBus 5, Dv LEd 8, Hb Egia 96 (y-), CatS 5, Legaz 17 (y-), Jnn SBi 32, Itz Azald 159, CatJauf 2, CatUlz 4 (y-),
Inza Azalp 79; OA 36 jarririk edo eseririk, CatAe 6 xarri). Ene jauna, / jarri zatez sillaetan. Lazarraga 1197r.
Erori zidin jarririk egoan silla baterean. Ib. 1143r. Arrien ganean jarri dina. "Quien se sentare sobre piedra". RS
385. Aingiruen erregina / Orierriagan xarririk. TAV 3.1.24. Ene gorputza xutik edo iarririk dagoen lekuan. "Sto
baten mende.
aut sedeo". SP Imit III 48, 5 (Mst, Ip, Leon jarririk; Ol exerita, Pi yezarrita). Bere tronuan jarririk. Gç 107. Zuti
zagoela eta ez iarririk. Tt Arima 128. Ene eskuian xarri bear duenak. SermAN 2v (tbn. en la misma pág. jarri).
Artu egizu aulki au ta jarri zaite. Mg PAb 118. Eztaukanak nun jarri dago zutunik. Astar II 198. Jarri omen zan
mutilla bere esertoki arrizkoan. Izt C 252. Aulkian jarri zan. Lard 161. Silla batean jarrita. Arr GB 17. Bere
zaldiyan jarririk joan zan. Bv AsL 43. Eta han zagon, nihoiz jarri ez belhaunikatu gabe. Jnn SBi 86. Brodatzen
ari nintzen / ene salan jarririk. Balad 137. Asto gañian / [...] jarri. Noe 91. Beraren gañean jarri edo exeri zan.
Inza Azalp 75. Kaderan jarri. Etcham 151. Arkaitzean jarri naiz. "Me he sentado". Or Poem 535. Andere
xaharra jarri zen parkeko aulki bazter batean. Mde Pr 152. Jarri zan gero zaldi-gaiñean. Berron Kijote 189.
Badut uste xutik baino denbora gehiago pasatzen zuen jarririk. Etchebarne 40. Jarri adi or. JAzpiroz 35. Ni be,
neska erdian zala, jarten asi nintzan. Gerrika 132. Aulkian jarria. MEIG IV 109.
v. tbn. TAV 3.1.21 (Pamplona, 1610). Volt 164. Bp II 34. Lar DT LVI. Mb IArg I 386. Acto 431. AstLas 12. Egiat
1
191. Xarlem 79. Monho 34. Añ EL 202. LE Ong 16v. Dh 179. fB Ic II 164. TB 1 Cor 10, 7. Echag 161. Etch
606. It Fab 235. Gy 305 (y-). Hb Esk 71 (y-). Echn Apoc 4, 4. ChantP 300. Laph 151. AB AmaE 292. Xe 282.
Ud 117. Zby RIEV 1908, 604. Elzb PAd 69 (y-). Azc PB 175 (i-). Arb Igand 90. Ip Hil 215. HU Zez 55. A
BGuzur 121 (i-). Itz Azald 171. Xikito 4. Ag G 343. Barb Sup 158. StPierre 17. Ox 41. Altuna 20. Alz Bern 57.
Zub 54 (y-). JE Ber 60. Ir YKBiz 305. FIr 191. TAg Uzt 233. Iratz 33. Lf Murtuts 41. Zait Sof 111 (y-). NEtx
Nola 50. Bilbao IpuiB 71. Othoizlari 1955, 48. Akes Ipiñ 22. Zerb Azk 25. SM Zirik 88. And AUzta 45. Erkiag
BatB 72. JEtchep 103. Larz Senper 104. Salav 46. Xa Odol 68. Azurm HitzB 34.
 (Con alativo).  [Gizona] iarririk zegoela Iesusen oinetara. Lç Lc 8, 35 (He, Dv oinetan jarria; v. tbn. Lç Lc
10, 39). Haren oinetara jarri zen haurra, aulki apal batean. Mde HaurB 27.
 Sentarse (a la mesa). "Asentarse a la mesa, maian jarri <g->" Lcc. "Mahainean jartzerakoan, au moment de
s'asseoir à table" Dv.  Iar zedin mahainean. Lç Lc 7, 36 (He, Dv, Ker, IBk, IBe, BiblE mahaian jarri; Oteiza,
Brunet eseri, TB, Leon eman). Noiz iarriko naiz ni loriazko mahai hartan? Mat 256. D. Juan jauna, jarri bidi
mapuruan. Mic 13v. Amaika lagun jarten giñean / maitxo batean gustura. Ayesta 27. v. tbn. Ber Doc 97. Ax 257
(V 171, i-). Arg DevB 133 (i-). Mb IArg I 127. Cb Eg III 338. Lg II 253 (y-). Brtc 14 (i-). Xarlem 1469. LE Prog
106. Mg PAb 189. VMg 87. AA I 453. Astar II 234. Jaur 251. It Fab 255. Ur Dial 11. Gy 50 (i-). Arr GB 94.
Laph 72. Bv AsL 195. Elzb Po 212 (y-). Arb Igand 204. HU Aurp 215. Kk Ab I 10. Barb Sup 104. Enb 194. Zub
106 (y-). Mde HaurB 68. Etxde JJ 202. NEtx LBB 63.
 (Precedido de alativo).  Maitara yarri zan. Ol Lc 7, 36. Maiera yarri ziran. Ir YKBiz 92 (v. tbn. 272 y 436).
 Sentarse (a comer).  Jarri ditez zeure mesedeok almorzetan. Mic 13v. Jarri zaite bada emen geugaz jaaten.
Mg PAb 191. Utzi pakete ta erropa oiek eta jarri apaltzen. TxGarm BordaB 106.
2. (V-gip, G, AN-5vill, L; Lar, Añ, Dv, H). Ref.: A; Iz ArOñ (lurkateia); Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 110.
Poner(se), colocar(se). "Púsose a la entrada, sarreran jarri zan" Lar (s.v. a). "Acodarse, [...] besagañean jarri"
Ib. "Cabalgar [...] zamarian [...] jarri", "cargarse, aldebateratu, aldebatera jarri" Ib. "Antojársele a uno: [...] (V)
otu, buruan jarri" Añ. "Zure gogoa ez da nihon jartzen, votre esprit ne se fixe nulle part" Dv. "Poser, placer.
Eskua iarri zion buruaren gainean. [...]. Harria harriaren gainean iarririk" H. "Colocar, afianzar" A. "Gaur
jarri dogu etxe barrixan lenengo arrixa" Etxba Eib. v. ezarri, ipini.  Tr. De uso general en todas las épocas y
dialectos salvo en vizcaíno, donde a pesar de documentarse ya en RS, su uso parece menos frecuente y no se
vuelve a encontrar en los textos hasta principios del s. XIX. Al Norte, disminuye su empleo en autores del s. XX.
Con el sdo. de 'ponerse (un tocado, calzado, gafas...)' es más frecuente jantzi (q.v.); con todo, usan jarri Soroa
(Bar 84), D. Agirre, Alzaga (Bern 70), Erkiaga (BatB 91), Bilbao, Anabitarte y Alzola; apenas hallamos algún ej.
con el de 'ponerse (una prenda de vestir)' (BBarand 126).
 Jarri banadi sugatean, / beroetan jat iturria. Lazarraga 1190r. Gradu andian jarririk nago, / ene egitafedea.
Ib. 1196v. Zegaiti ez dot nik erosiko / an jarri didin frutea. Ib. (B) 1164vb. Guardak jarri direla barnerat deusik
sar eztadin. (c. 1597). FLV 1993, 453. O Iesus-Krist enegatik gurutzean iarria. EZ Man I 40. Begietan iartzen
zaizte tela ilhunbezkoak. Ib. 110. Athea bere erroetan eta uhaletan ongi iarria eta pausatua dagoenean erraxki
hertsten da eta idekitzen. Ax 45s (V 29). Jesus Jauna, bizi zaite eta iar zaite gure bihotzetan. SP Phil b 3v.
Jinkoaren azotiaren pian jarri. Bp II 59. Jinkuaren presenzian jarri onduan. CatLan 77. Agertu jakozan
[animalijak] [...] Adani ta jarri aurrian morroe batzuk legez. Mg PAb 184. Ez bada [...] kofesoraren oinetan jar
[...] erreflexione horietan egon gabe. Dh 60. Izerditu ondorean ez da jarri bear onelako aizetan. It Dial 77 (Ur,
Ip jarri, Dv yarri). Ez niteke ni holako karga baten pean jar. Laph 184. Jar zak mai-zapiya. Sor AuOst 70. Jarri
zen, hura ere, bertze ama bekhatorosen herronkan. Jnn SBi 40. Pentsatu det gauza oiek / paperan jartzia. AzpPr
113. Jantziak soñean jarri. Ag G 81. Bi banderillak zezenari jarri bearrean, bat jarri dio. Urruz Zer 139. Zuk
jarri paperan / gezurrak aukeran. Imaz Auspoa 24, 143. Mendixkaren mazelan azkarki jarria [...] aurkitzen
dugu jauregi zabal eder bat. JE Ber 11. Etxeko atean jarri bear da eguzki-lore bat. JMB ELG 80. Or baño obeto
non jarri dirua? ABar Goi 36. Jarri zaite bere tokin eta esan zaidazu zer egingo zenduan. JAIraz Bizia 60.
Xalbatek suzko begiak jartzen zizkion Engraziri. Etxde JJ 109. Bi sailetan jar ditzakegu: [...]. Mde Pr 340.
Orren arpegi itxusia jarri al det? NEtx Antz 104. Oiñetakoak jarri. Bilbao IpuiB 52. Jarri itzak galtzetin
txukunak. Anab Poli 53. Irabazi garbiak, ezer jarri ez eta guztia jaso. Erkiag BatB 154. Katuari zintzarria jarri.
And AUzta 83. Ontziak apaletan jarri ditu. NEtx LBB 104. Buru ganean txapela jarri. Alzola Atalak 85.
baten mende.
Lagunak, / ez jarri bekozko. Uzt Noiz 47. Bein papeletan jarritako bertsoak saldu egiten dira gañera jeneralean.
1
Uzt Sas 20. Ongi begiratzen duela oina non jarri. MEIG II 128. v. tbn. (Sólo para autores vizcaínos): Añ EL
158. Zav Fab RIEV 1907, 531. Ur MarIl 127. Kk Ab I 102. FEtxeb 154. Gerrika 136.
 (Precedido de alativo).  [Elbarriak] aren oñetara yarri zituzten ta Yesusek sendatu zituen. Ir YKBiz 231.
Iguzkitarat jarri ziren. JEtchep 101.
 Ponerse (el sol).  Onerextea dodan lekuan jarri dakidala eguskia. RS 559 (TAV 3.3.2).
 Posarse.  An xarri ze txorittoa arbola batean (341). LE-Ir. Zuhain baten kukulan jarririk / bele jauna zagon
gazna bat moskoan. Arch Fab 75. Goi galdorrean ikusi zutela / katagorri bat jarrita. "Posada". Or Eus 421.
Xoria berriz ohe muturrean jartzerat heldu da. JEtchep 26.
 (Urt II 194, H, Etxba Eib). Establecer (una ley, regla, teoría, creencia...). "Legarrak badira gauza guzien
gainean iarriak, il y a des impôts assis sur toute chose" H. "Lege barri bat jarri dogu, danontzako bardiña"
Etxba Eib.  Elizán ordenatu eta iarri izan den diszipliná. Lç Ins G 5v. Legea eztela iustoagatik iarri, baina
gaistoakgatik. Lç 1 Tim 1, 9 (Ol yarri, BiblE ezarri). Uste duzu zuretzat lege berri bat iarriko dela? Ax 142 (V
93). Hippodamak, hirur adiskidegoa dütü mündian jarten: bata [...]. Egiat 211. Erresuma hartan jarri zen
usaiaren arabera [...]. MarIl 105. Eta agintari ta buruzariak jarri ditzatela berpertatik aginde oek. Izt C 140.
Elizak jarriya dakar Errezurreziyoko Pazkua ezin izan litekela Epailla edo Martxuaren ogei ta biya baño
lenago. Sor Bar 70. Ordenak jartzen ziozkan egin-bidiak betetzeko. Bv AsL 197. Elizak artarako jarririk
dauzkan oraziuak errezatzen. Ib. 40. Usariyo zarra da, / ez oraiñ jarriya. Alz STFer 144. Arauak jartzen dizka
bere artaldeari. Ag G 151. Nundik du Elizak bere aginduak jarri ta aldatzeko eskua? KIkG 60. Zertarako jarria
da Bataioa? Ib. 68. Sakramentu au jarri baño len il ziran. ArgiDL 126. Aita Santuak jarritako jaiegunak edo
barau egunak. Inza Azalp 102. Ortarako jarritako Sakramentuak. Ib. 109. Elizak kristauei jartzen dizkien egin-
bear guztiak betetzen. ArgiDL 59. Jakitun bati gomutau yakon / sariketa bat jartia. Enb 172. [Ama Birjiñak]
sinistamen bat egiyazkua / jarri nai luke. Tx B II 121 (v. tbn. 86). Anparatuko degu / lege onak jarririk.
MendaroTx 312. Legea amestu zuten, eraiki, jarri beren eta lagunen arteko. JE Ber 82. Erromarrak Yuduen
artean yarritako zergak. Ir YKBiz 41n. Ez naiz etorri pakea yartzera. Ib. 201. Bizi-bideak gizakumeoi jarri digun
legea. NEtx Antz 126 (v. tbn. 74). Egille berak jarri dizkieen legeeri jarraituaz. MAtx Gazt 25. Divorzioa jarri
izan den tokietan badakigu zer gertatu den. Vill Jaink 161. Padre Ugartek deitu zigun bein auzoko gizonei
Irugarren Ordena jartzeko erakutsiak ematera. And AUzta 73 (v. tbn. 132). Andik urrengo urterako / jarria
zuten ordena. Uzt Sas 295. Ez zaio nonbait iruditzen legeak ongi jarriak daudenik. MIH 320. Egun jakinak jarri
behar lituzkete horretarako. MEIG I 131. v. tbn. Bil 179. AB AmaE 86. Elzb Po 215 (y-). Xe 411. Lab EEguna
111. Ldi IL 101 (y-). TAg Uzt 251. Zait Sof 26 (y-). Etxde JJ 263. BEnb NereA 53. Ayesta 84.
 "Établir, mettre hors de discussion, du doute. Lehenik iar dezagun Iainko bat badela. [...] Demagun eta iar
dezagun gezurra dioela" H.
 Establecer(se), fundar(se), instaurar(se), instalar(se).  Monesterio santu debotoa / Jaunaren graziaz eben
jarria. Lazarraga (B) 1180vb. Lürrian infernia litzirio jar, potere bat ezpaliz zelian. Egiat 265. Biotz ezain
1
onetan jarriko zara Zu, Jangoikoaren Seme maitea! Añ EL 158. Gurari gaistuak eztakatu ta liortu egiten dabee
geure bijotza zeruko berba ta abisubak an jarteko. fB Ic II 273 (v. tbn. 267). Jar dadintzat lekhu guzietan
erreinu hori. Jaur 185. Etxe andra onek berak jarri ere zeban Donostian Jesuitaen dakiregia. Izt C 477.
Armeniatik etorri bezin prest mendi ondoetan txabolatxoak egiñik, jarri izan ziran beretan gure asaba
maitagarriak. Ib. 3. Gastu gutiago ukhaiteko, elgarrekin jarri ziren etxe eta ganbara berean. Laph 99. Larritu
nintzan nire Errian / jarri etezan Linbua. AB AmaE 19. Asabak jarritako bertako ermitak. Ib. 379. Toki aietan
ere jarri ziran Ordenako praile-etxiak. Bv AsL 129. Eta eman zioten etxe bat, nun ere jarri zan beste batzuekin.
Ib. 204. Onen balioarekin jarriko dut denda koxkor bat. Apaol 83. Ezpeitzien nahi Karmesen ordre hori
Europan jar ledin. Ip Hil 145. Zeinbat Eliza jarri zituan Jesukristok? KIkG 24. Ogei ta amairu urtez erakutsia ez
giñezan aztu jarri du Eliza. Inza Azalp 18. Euzkel-ikastolia emen jarri dedin. Enb 86. Mugak kendu ta jarri
dezagun / Aberri oso bakar bat. Ib. 139. Mirenen basatxono mendijan jarrija. "Cimentada en la cumbre". Laux
BBa 24. Andikan laister jarri zituzten / eskola erderazkuak. Tx B II 169. Batzorde edo komisio bat jarri dezagun.
Lab EEguna 79. Diru-bilketarako Batzorde bat yartzea. Ldi IL 147. Folletoak banatzen, gael-eskolak yartzen eta
abar. Ib. 169. Gogoratzen al aiz aroztegi txiki ura jarri ukanian, bi txanponekin? ABar Goi 23. Lantegitxo bat
jarri zun Zarautzen. TAg Uzt 36. v. tbn. JAIraz Bizia 24. Kale Nagusian [...] jarri zien aitak [...] pasteleri polit
txukun bat. Anab Poli 139. Makiña bat cooperativa ta sindikato jarri omen zuan. A. Zavala in Goñi 11.
[Diputazioak] Mikeleteak bertan jarri [...] kontrabandoa zainketako. And AUzta 95. Mondragoeko Zerrajerak
jarri zituan Jaturaben makina-etxeak. Ib. 97. Mozanbikatik Japoniaraino emeki emeki jartzen ari zuten Eliza.
"Qu'on établissait". Ardoy SFran 317. Higanot jar dadin Eüskal Herrian. 'Pour que le Huguenot s'installe en
maître au Pays Basque'. Casve SGrazi 80.
 Componer versos (contrapuesto a 'improvisar').  Bada nipere jarri badagit / sekula barriz koplarik.
Lazarraga 1195v. Bertso oik argatika / nai diozkat jarri. FrantzesB II 47. Berso berriak / eiztari ustekoak /
tabernan jarriak. Izt Po 62. Bertso berriyak jartzera nua / euskera eder batian. EusJok II 57. Bertso txarrak
jarri. AzpPr 85. Bertso berri polit bat / biar nuke jarri. Tx B III 36. Ausuntu ortaz / kantak jarri al banitza. Tx B
II 119. Gaztien jazkeren aurka / bertsoak dituzuz jarri. BEnb NereA 82. Urte ari Txirritak jarri zion bertso bat
baten mende.
esanaz: [...]. And AUzta 108. Gillermo Areizagari jarritako bertsoak. Insausti 277. v. tbn. Bil 172. Noe 54.
Arrantz 98. Ud 87. PE 118. Xe 250. EusJok 107. JanEd II 84. Moc Damu 26. Balad 224. Enb 79. MendaroTx
363. SMitx Aranz 195. SM Zirik 96. Uzt Sas 23. FEtxeb 87. BAyerbe 187.
 Poner(se) (en camino).  Konberti zaitezte, bide onean iar zaitezte. Ax 505 (V 326). Borondate askogaz
jarten naiz bidean. Acto 94. Au da jartia [...] egiteko bidian. Mg CO 21. Egin zan alegiña, Zerurako bidean jarri
2
zediñ. AA II 212. Galduteko bidean yarri. Añ EL 143. Ekhiaren jelkh'phüntin / jarri ginandin bidin. Etch 388.
Bidean jarri zan eta bereala topatu zuen gizon bat. Lard 492. Laister jarriko zerala uste det / zedori ara bidian.
EusJok II 139. Zaarren bidean jarria. Enb 50. Ameriketako bidean jarri zuten neska gajoa. NEtx LBB 17s. v.
tbn. Echag 38. Arch Fab 211. Ur MarIl 69. Laph 145. Bv AsL 165. Ir YKBiz 138. Erkiag BatB 81. JAIraz Bizia
79.  (Con dativo). "Suivre. Bideari jartzea, suivre la route" Lh.  Zela bedi zaldi hori [...] / jar gitian bide
horri. Balad 177.
 Poner, asignar (un nombre, un apodo...).  Sagar oei izena jarri zaiote: Aldamar-sagarrak. Izt C 145. Jarri
zioten izengoitia Markesa. Ib. 193. Pepa-negar jarri bear zizuten izena. Apaol 118. Euzkel-ixenak jarri /
Euzkotar umetxuai. Enb 200. Izen bat jarri didazute eta izen ori eztagokit ondo. Vill Jaink 93. "Tertzero"
gaitzizena jarri zion. NEtx LBB 124 (v. tbn. Antz 83). Lau egun joan zitzaizkion zer izen jarri asmatu naiean.
Berron Kijote 36. Alaxe egingo balu, Meltxor jarriko genioke izena. AZink 19. v. tbn. AB AmaE 310. Bv AsL
106. Iraola 102. Urruz Urz 29. MendaroTx 352. Or Eus 192. Markiegi in Ldi UO 7 (y-). Ir YKBiz 23 (y-). Etxde
AlosT 45. Anab Poli 55. Mattin 73. Arti MaldanB 208.
 Plantar.  Jarri zeban landarea baratzan arkitzen zan tokirik alaienean. Izt C 163. Ba omen dira toki
arritsuak eta landare jartzerik ez omen dago. Munita 132. Maasti berriak jarri ta [...] etekin geiago izango
zutela. Ib. 129. Azia erein, landarak jarri / eta zabaldu frutua. BEnb NereA 212. Piñu-landara jartzen digute /
itxiturarikan gabe. And AUzta 131. v. tbn. Sor Bar 59. Ibiñ Virgil 82 (i-). Uzt Sas 246.
 Poner (la mesa).  Jarri zazu maia lau lagunentzat. Lab SuEm 193. v. tbn. Sor AuOst 84. Zab Gabon 48.
 Poner, preparar (comida).  Bazkaririk jarri gabe / dauka erdiyetan. JanEd I 64. Jarri zitzaizten janariak
ukitu gabe arkitu zituzten. Bv AsL 125. v. tbn. Moc Damu 5. Bazkari ederrak jartzen. Goñi 22. Mari-Teresek
bakallaoa ederki jartzen dualata. Ag G 350. Zer bazkari jarri nezakizue orain? TAg Uzt 154s. --Betor Gabon-
aparia. Zer jarri dezu? --Olio-azak. NEtx Antz 122. Gustatzen al zaidan [ate-jakia]? Neri? Nola jarria dagon
ikusi bear. Lab SuEm 197. Ark apari goxoa jarriko zuala. JAzpiroz 144.
 Poner (huevos).  Txepetxak eta jartzen ditu amabi edo amalau arrautz. Sor Bar 17. Orrek errun dik
(arraultza jarri). Or Eus 306. [Oilloak] eguerdirako jarri ere bai / arrautza txuri eder bana. And AUzta 138.
Arrautza geiago jartzen omen zuten aren oilloak. BBarand 107.
 (Ref. al tiempo atmosférico). "Hau egualdi ona jarri duena (G-azp)" Gte Erd 86.  Au denbora jartzen ari
du! Ill Testim 18. A zer gaba jarri duen! Alz Ram 33 (v. tbn. 123).
 (Con sust. no materiales). "Burutazio ori jarri zaio (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 235.  Jarri zitzatan buruan
ikasi bear nuela nik ere. VMg X. Baña aurrean asko eragozpen jartzen zitzaiozkan. Lard 39. Nork ez du arreta
jartzen? Bil 47. Dibersiyo bat jartzera nua / gazte jendien artian. Xe 311. Jaungoikuagan jarri biar du
konfiantza osua. Bv AsL 135. Preziyua jartzeko. Iraola 60. Jarriko ditu traba franko. Ill Testim 6. Pensamentua
dauka / jarria arduan. JanEd II 144. Zeuk jarri dozue ixkanbill au! Alz Bern 79. Negurririk jarri gabe. Inza
Azalp 153. Ez, bada, aitzakirik jarri. ArgiDL 43. Jaungoikoagan itxaropena jarri du. Ib. 118. Etzion oztoporik
jarri. Or SCruz 27. Eztakienak ikasitzeko / atentzioa jar beza. Tx B 164. Errespetua jarri nai luke. Ib. 171. Jarri
digute aukera. Tx B I 92. Lan ederra jarri diguzute. Lab EEguna 98. Gogoa jarri bear. ABar Goi 28. Osabidea
jartzea. TAg Uzt 120. Azkeneko itzetan uste aundirik jarri gabe. Etxde AlosT 64. Baldintza koxkor bat jarriko
diat. Ib. 70. Aitak etzion eragozpenik jarri. Etxde JJ 9. Emakumea, zuk jartzen duzu / mundu ontan nahasmena.
Ib. 174. Jarri ditugun ejenplu oietan. Vill Jaink 114. Kontu aundia jarri oi da. Ib. 130. Jarriko al dizkiogu /
alkarri puntuak? Lasarte in Uzt Noiz 118. Hilko zutela, ta jateko besta jarri behar zutela. Mattin 106. Eziñ
dezaioke jarri ezeren akatsik. Berron Kijote 158. Ezkontzari luzapenak jarrita. Ib. 138. Aisa sendatzeko erremioa
jarriko ziola. Ib. 131. Dudarikan ez degu jartzen. Uzt Sas 130. Al baldin bada, jarri diraten / gaiari zuzen
eltzera. Uzt LEG I 197. Argatik jartzen dute / oinbeste izbide. Ib. 216. Irazuk desafioa jarri duala Iruntxiberriri
jokatzeko. Albeniz 135. Eragozpenik jarri gabe. MEIG VIII 92.
3. (V-gip, G-azp-goi, AN-gip, B, S; Lar, Añ, Izt, Dv, H), xarri (R-is). Ref.: Iz ArOñ, R 401; Etxba Eib; Elexp
Berg; Gte Erd 114 y 278. Poner(se) algo o alguien de cierta manera. "(Sacar) fuerzas de flaqueza, [...] alai jarri"
Lar. "Arrodillarse, [...] belauriko jarri", "agonizar [...] hiltzer egon, jarri", "afrontarse, ponerse frente a frente,
aurkez aurke [...] jarri" Ib. "Enarmonarse, [...] zutinik jarri", "emboscarse, zelatan jarri" Ib. "Llegar a los
últimos lances [...] men menean jarri", "montar en cuidado, kezkan jarri" Ib. "Pensativo, gogoan jarria",
"(ponerse en) salvo, [...] seguruan jarri" Ib. "Repantigarse, [...] zabar jarri" Ib. "Ovillarse, encogiéndose [...]
kukurio jarri" Añ. "Ponerse, yarri. Yarri pellaburuan, en peligro" Izt. "Xutik jartzea, se mettre debout, littér.,
s'asseoir debout. [...] Zure alde jarri da, il a pris votre parti. Nigarrez jarri zen, il se mit à pleurer. Bozkario
guzietan jarri zen, il entra dans la jubilation. Zergatik jartzen zaizko horren garrazki?, pourquoi vous montrez-
vous aussi sévère envers lui? [...] Egiteko hortan hastetik gaizki jarri zare, [...] vous vous êtes mal posé dans des
le début. Ez naiteke hobeki jar, je ne peux pas me montrer mieux disposé" Dv. "5. être dans une certaine
baten mende.
disposition d'esprit. [...] 6. se livrer à une action, se mettre à. Nigarrez, oihuz, irriz iartzea, [...]. Azkenean, utzirik
gaztekeriak, iarri zen gogotik lanean, [...] 13. se placer, se mettre en une situation, en une position. Ahuspez iarri
zitzaion" H. "Xás adí gúrgurra, ponte bien encogida" Iz R 401. "Gure argitxo, altan jarri da laugarren
umegintzarako" Etxba Eib. "Aspaldixan polizia jarri da bedarren letxe" Elexp Berg.  Tr. De uso general en
todas las épocas y dialectos, aunque menos frecuente en vizcaíno.
 Lotsaturik iarri nuzu, ezpaitakit zegatik. E 179. Oihuz iar zitezen. Lç Act 19, 28. Zerren bertati jarri zirean /
sospetxa gatxez beterik. Lazarraga 1179r. Akorda zatez, / oi eta zarriz kontuan. Ib. 1199r. Bear da jarri
belauriko. Ber Trat 124r. Zerren perikuluan jarten da. Cap (ed. 1893), 45. Zü jar zinteke ene kuntre. Mst III 52,
2. Orazioan jarri. Cb Eg II 187 (v. tbn. CatV 91). Ezkiribüz jarririk. Egiat 238. Ikharan jarri dire. Dh 214.
Airaturik jarri dire. AstLas 70. Horrela [...] eskuara orthografa jar laiteke den naturalena eta xinpleena. MarIl
XVI. Badoha haren oinetara eta ahuspez jartzen zaio. Jaur 125. Harmetan yarriz. Hb Esk 29. Zoratua bezela
jarri. Arr GB 142. Eta othoitzean jarri zen. Laph 236. Preso jarri. JanEd I 88. Juiziyoko eguna / egun bat
larriya, / aspalditik oi nago / bildurrak jarriya. Ud 110. Erri libre eder au / lotuta dabe gaur jarri. AB AmaE 82.
Ez nuke dudan jarri nai. Bv AsL 120. Jakiñen gañian jartzen da. Alz STFer 125. Atoz arpegiya garbitzera. Non
jarri zera orla? Iraola 67. Ez-ontsa jartzen zenean, manatzen zuen [...]. JE Bur 62. Oso merke salgai jarri da.
ArgiDL 7. Poz pozik dirala jarri. Enb 130. Biyak mayian giñan / exerita jarri. Tx B II 58. Euskaldun anitz
Ameriketan / artzaingoan dira jartzen. Etcham 228. Negarrez jarri zun gaxoa. TAg Uzt 261. Erne jarri. Munita
115. Urduri jarri nau. Txill Let 129. Adi-adi ta begira jartzen zitzaion. Anab Poli 129. Sutan jarri. Erkiag BatB
147. Ar-emanetan jartzera. Vill Jaink 72. Gibelerat so jartzen [dena]. Ardoy SFran 340. Etxera laster etortzeko
itxaropenetan jarri nintzan. AZink 113. Estuasun larrian jarri naute. MEIG VIII 106.
2
v. tbn. (Sólo para autores vizcaínos): Acto 298. Mg PAb 218. Añ EL 220. fB Ic I 102. JJMg BasEsc 72. Astar II
46. Zav Fab RIEV 1907, 533. CatBus 48. CatLlo 71. Ur MarIl 62. Azc PB 97. Ag AL 31. Echta Jos 288. Kk Ab I
112. Gerrika 52.
 (Con tema nominal nudo). Poner(se) (de, como); nombrar (ref. a un cargo, título...). "Urdain iartzea, se faire
porcher" SP. "Armadako buruzagi jarri zuten Jephthe, ils établirent Jephthé chef de l'armée. Muthil jartzeko gogoa
du, il a le dessein de se faire domestique" Dv. "Buruzagi jartzeko manatzen jakin behar da, pour prendre la place
de chef, il faut savoir commander" Ib. "Se placer, prendre une condition. Mithil iartzea, se placer garçon,
domestique (SGrat)" H.  Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos.  Ararteko iarri behar
izan dena. Lç Adv ** 2r. Nahi baduzu enekin errege iarri, iasan ezazu gurutzea enekin. SP Imit III 56, 2. Gu
jartzen garenean juje. Gç 202. Bitartekozale jarritzen dela guregatik. Ber Doc 133v. Etzaitezela iar bertzeen
akzioneen iuie. Ch I 14 (tít.). Nahi nüzü [...] / jarri ermitain / desertü baten gaiñian. Xarlem 1462. Absalon
Hebronen Errege jarri zala. Lard 196. Esklabo jartzia. Bordel 182. Nahi badu zuen buruzagi jar nadin, jarriko
naiz. Laph 185. Iñaziorekin adixkide handi jarri ziren. Ib. 116. Manatu zion San Frantsesi, bera jar zadiela
Jenebako apezpiku. Jnn SBi 168. Aita Saintia bera prosesioniaren bürü jarri zen. Ip Hil 180. Beharko da han [...]
deputatu jarri. HU Aurp 93. Gero bertze Faraon bat jarri zen errege. CatJauf 26. Herriko artzain jartzera zoanak.
JE Bur 184. Maizter edo errenteru jarri zan erriko basetxe baten. Kk Ab I 40. Ez naiteke zure emazte jar. Ox GH
1923, 163. Ni harentzat lekuko / nahi nintzen jarri. Etcham 79. Nork yarri nau ni zuen arteko epaile ta banatzale?
Ir YKBiz 279. Apaiza eta alkatea jar dira maiburu. Or Eus 16. Aita Saindu bakhar jarri zen Martin V. Zerb IxtS
108. Ainbat urtean morroi izanda, / jarri baitira nagusi. Basarri 19. Jarri zuten alkate. And AUzta 61. Mikolas
jarri bearko zuten basarriko nagusi. NEtx LBB 35. Jarri behar naiz orai denen irrigarri! Xa Odol 341. Eta antxen
bertako gobernadore jarriko lukeala. Berron Kijote 87. Lau traje berri egin dituzu / alkate jarri ezkero. Lizaso in
Uzt Noiz 43. Soziedadeko aministradore jarri nindutenean. JAzpiroz 222.
 Esleitua izan zan Toledoko Arzopispotarako, bañan etzeban jarri nai izan. Izt C 485.
 (Acompañado de sust. con suf. -tzat).  Akordadu eben arzai aberaspatekin jarten arzaitzat. Lazarraga 1146v.
[Andre dena Maria] Zeruetan ene zaren / adbokatzat iarria. Arg DevB 229. Hurbil dakizkitzula jujetzat jarriak
daudezen apostolu handiak. Brtc 264. Nai izan du gure ongilletzat jarri. AA III 340. Jose Napoleon erregetzat
jarri zanean. Izt C 507. Mundu guziko erregetzat jarri. Lard 424. [Gaztetxuak] jarten zituan txikiagoen maisu
txikertzat. Erkiag BatB 41. v. tbn. AB AmaE 152. Ag AL 13 (i-). KIkG 51. Berron Kijote 88.
 "Nausi batekin iartea, se mettre avec un maître" SP.
4. (L ap. A; Lar). Ponerse, disponerse; inclinarse. "Ponerse a hacer algo, jarri, jazarri" Lar. "Ponerse a, llegar
a" A.
 (Izt, Dv, H). (Con alativo). "Decidir, resolver, erabaki, artara emon, jarri" Izt. "Zuk nahi duzun guzietara
jarria naiz, je suis disposé à tout ce que vous voudrez. Zernahitara jarria dago, il est prêt à tout" Dv.  Ene
gogoa nola baita zuzen iarri hargana, / haren' ere Iangoikoak dakarrela nigana. E 149. Hortara behar duzu
jarri gogo onez. He (ap. Dv: "vous devez-vous y accommoder de bon cœur"). Aragikortu zan, emakume
galgarrietara jarri zan. Ub 45. Utzi zuen alde bat eren Jainko egiazkoa ta jarri ziran [...] gezurrezko
jainkoetara. Ib. 14. Buru gogorra [...] edukitzea, eta jakinsuagoaren iritzi edo juiziora jarri nai ez izatea. Gco II
22s. Guzia gaizkirat jarria da; eztu bertzerik bilhatzen gu gaitzez lehertzea baizen. Dh 187. Ekusten zaituet [...]
superstizio edo bear ez diran adorazioetara jarriak. AA III 310s (v. tbn. 277). Probinzia onetako jaiotarrak [...]
dira neke izerdizkoetara gogoz jarriak eta saiatuak. Izt C 219. Guk nai degunera jarri zaite, bestela [...]. Lard
baten mende.
303. Beste asko ere Jesusgana jarri ziran eta bataiatu zituzten. Ib. 515. Huna bada ni ere zuk nahi duzun
guzietara jarria. Dv LEd 58 (Cb Eg II 25 Zuk naizun guzirako). Artara jartzen bazan [...] ondo prestatuba joan
zedilla. Aran SIgn 59. Ignazio andia aurkez-aurke balazoetara jarri zan [...] eriotza igarotzeraño ere eskeñi zan.
Ib. 13. Salbazioaz etsitzea, infernura jartea da (Lakuntza, 1878). ETZ 321. Neronek ere pentsatu nuen / aien
eskura jartzia. Xe 266. Amak eskatzen zionera jarri zan. Arr May 128. Portunek esaten dabenera iarrita dagoz
danak. Ag AL 139. Ez gera aren borondatera jarriko. Inza Azalp 139. Beste batzuek [...] gaiztakeri guzietara
jartzen dira. Ib. 12. Eta aien esanera ta egiñera jarri zenetik [...]. Or SCruz 15. Yesus bereala yartzen da
Yainkoaren naiera, aragiaren bortxa bada ere. Ir YKBiz 425n. Etzan besterik bear lanera / jartzeko euskal-
jendea. SMitx Aranz 85. Nere lantxo onek [...] ortara jarri dituala jakingo banu, zer poza nerea! Munita 14.
Esku-oñak jarri ete zirean sabelaren konsejura? Bilbao IpuiB 209. Oiek gogo zutenera iarrita, bake ugari ta
urre-gorrian bizi ziran. Zait Plat 117. Gogo bizia ekintza oietara jarria izanik. "A semejantes fazañas es
inclinado". Berron Kijote 49. Onelako edozertara jarriak gaude Zaldungo Ordena estuan itz-eman dugunok.
"Estamos sujetos". Ib. 204. Horretara [maitasunera] jarri den bihotza ezin luzaro bakean bizi. MIH 247. v. tbn.
SP Imit III 41, 2 (i-). Otx 78. Uzt Sas 19.  Etxekoek danetara jartzen zuten bertako semea balitz bezela. Anab
Poli 127.
 (Con -t(z)era). "Se determiner à, se condamner à, se soumettre à. Hala iarri behar naiz pairatzerat [...] (Ch)"
H.  Iainkoaren eta gizonen artean akordu ezartera iar leiten ararteko [...] baten beharra izan da. Lç Adv **
2r. Hunetan irakasten zaizunaz berzalde silaba baten ere irakastera iarten lizatena, behar da maradikatutan
eduki. Ib. *** 1r. Hartarakotz ontasunen egitera iarria. EZ Man II 22. Gure banitateakgatik, zeure aiuta
denegatzera iarri zara. Harb 367. [Ikusiko baituzu] batzutan ikhastera iarria, bertzetan nagia. SP Imit III 33, 1
(Mst estüdiuari emana). Natüraz gaintiko gaizen egitera iarten direnak. Bp I 87. Jartzen bazare guziak betan
egitera. He (ap. Dv). Argatik zaite jarri / santiguatzera sarri. Iraz 2s. Eta bereala Aita eta Semea jarri ziran
Jaungoikoari obedezitzera. Gco I 439. --Noiz da pekatu mortala? [...] --Erabage jateagatik Kristaua jarten
danean pekatu mortal egitera. Gco II 58. Jarri da nere biotza beti beti zuk agintzen dezuna egitera. AA III 510.
Han ziren artzañeki jarri mintzatzera. Etch 348. [Euskara] ikasitzera nai debanak jarri. Izt C 10. Entzun
zebanean [...], pozkidaturik, jarri zatekean gogoz joatera. Ib. 248. Jarri ziran, il edo bizi, berari jarraitzera.
Lard 198. Jarri zan onek esana egitera. Ib. 163. Jarri zan [...] eskatzera [...]. Ib. 69. [Nikodemo] osotoro jarri
zan Jesus mesiastzat [...] ezagutzera. Ib. 375. Aita etzan beingoan jarri Amnoni joaten uztera. Ib. 195. Nola oro
yarri dire haren sinhesterat? Hb Egia 144. Gaitz egiñ zegion beldurrez, jatera ezin jarri zan. Arr GB 115. Gogo
txarrean bazan ere aitzera jarri zitzaion erlijiosoa. Aran SIgn 70. Jarduntza santuak egitera jarri zan unetik
bertatik [...]. Ib. 89. Baiezkotzat sinistatzera jarri ziraden. 'Se inclinaron a creer que sí'. Ib. 52. Ea, jarri nadiñ
penitenzia egitera. Arr May 77. --Zein da alferrik yuramentu ez egiteko erremedioa? --Yartzea ez edo bai
erratera, Kristok erakusten digun bezala. Legaz 26s. Utsa dala bakarrik gure alegiña / sinistzera jarri da Pedro
ogigiña. AB AmaE 297 (v. tbn. 300). Baldin [...] prueba au egitera jarri ez banitzan [...]. Moc Damu 33. Bainan
berexkuntza horren egitera nekez jartzen da apeza. JE Bur 55. Bildurtzen naiz, jarriko etzeralako nik nai nuken
gauza egitera. Ill Testim 19. Orrelakorik egitera jarriko banitz, ama, barkatuko zenidake? Alz Ram 79. Yesu-
Kristoren esanak egitera yartzen balira [...]. Ir YKBiz 285n. [Etzait iduri] gure ama alako oitura uztera iarriko
zanik. Or Aitork 128. Eskatu zaidan [...] ori egitera jarri naiz borondaterik onenakin. Vill in Gand Elorri 9.
Jakintsu danak jarriak daude / buruz ondo nekatzera. Basarri 189. Zelemon egitera jarriko litzake ori (AN-larr).
'Guziz lotsagabea da'. Inza NaEsZarr 548.
 (Con -t(z)eko).  Jabok bereala jarri zan Jainkoaren esana egiteko. Lard 39. [Herodes] jarri zan juduak
eskatzen ziotena egiteko. Ib. 502.
 (Con dativo o -t(z)eari). "Zure semeak ez du lanari jartzerako abiadurarik, votre fils ne montre pas de
disposition pour se mettre au travail" Dv. "Haurkeriak utzirik, lanari jarri da, laissant les enfantillages, il s'est
mis au travail. "S'abandonner, se laisser aller à" H.  [Dabit] astiari eta aisiari iarririk, [...] erori [zen]
bertzeren emaztearekin. Ax 380s (V 250). Gero Iaungoikoak, ikhusirik iarri zeitzala gaixtakeriari iendeak, erran
zuen: [...]. 'Se habían entregado a la maldad'. Ib. 121 (V 80). Konpainia [...] [Aita sainduaren] urrhatsari jarria
[ikusi nahi nuen]. Laph 248. Bizente gaztea gai zen lan hari buruz jartzeko. Jnn SBi 148. Zer ere ikusten baitugu
bertzeer egiten, hari jartzen gare. HU Zez 12. Nahikundea baginuke [...] langileak geroago gehiago ohartuko
diren eta jarriko elgarren laguntzeari. JE Bur 201. Lehenbiziko oto gurea [...] aitaso baten urrats zuhurrari
jarri da tanpez; bigarrena badarraio gibeletik, berdin eme. JE Ber 77. Aski zaiotek jakitea zer eginbide duten,
hari berehala jartzeko. Lf Murtuts 4.
 (Con -t(z)en). Poner(se) a.  Fraidea predikatzen jarri. Lazarraga (B) 1204r. Ethorkizunean pensatzen iartzen
da. Ax 187 (V 127). Ene soberaren doitzen / iarririk. 'S'était mise à régler'. O Po 50. Iar zaite orazione eta
meditazione egiten. SP Phil 380. Ikhasteko bide ona da ikhasten iartea. Ib. e 4r. Jar zaitezke dudatzen ala diren
[...] ala [...]. ES 167. Gazteai ABC-tik asi ta erakusten jarri zan. Cb EBO 15. Jaten jarri zan. Cb Just 46. Orai
emen xar[r]i baledi Sn. Paulo predikatzen? SermAN 2r. Jarten da berba egiten modu onian. Mg CO 50. Orrekin
itzegiten jartzen bazera [...] jartzen zerala perill andian. AA III 552. Jarri zan errezetan. Ur MarIl 25. Jarri zan
Jainkoari eskerrak ematen. Lard 366. Mendi batean jarri zan atsedeten. Ib. 404. Jarri zaite aditzen. Bil 160.
Jarri [zen] phentsatzen salütazione harek zer erran nahi othe zian. CatS 101. Konsideratzen jarri ezkero. Xe
baten mende.
372. Apostolu santuen onduan jarri zan Jaunari errezatzen. Bv AsL 39. Liburu bat irakurten jarri zan. Arr May
77. Nik zer esaten dedan / jar zaitez aditzen. AzpPr 73. Pensatzen jarri ezkero. Arrantz 143. Nere semea arotz
ikasten jarria neukan. Alz Ram 27. Baba egosten jarri bear diat. Lek EunD 22. Datorkion asmo bat oldozten
jartzen da. ABar Goi 58. Nere poz-agurra bialtzeko idazten jarri naun. NEtx Nola 27. Egindako gaztak ketzen
jarri. Etxde JJ 10. Entzuten jarri. Erkiag Arran 20. Jartzak bakallua beratzen. Anab Poli 42. Danak esaten
jartzen dira / eta iñor ez aditzen. And AUzta 120. Semeak karrerak ikasten jarri. Ib. 78. Parka eskatzen jarri
zan. Etxba Ibilt 468. Emen bizitzen jarri baño len. Uzt Sas 168. v. tbn. Arg DevB 95 (i-). Ch III 58, 2 (i-). LasBer
12. He Gudu 72 (y-). Gco II 70. Jaur 380. Hb Esk 23 (y-). Aran SIgn 19. Ud 25. AzpPr 43. EusJok II 72. Noe 17.
Goñi 62. Ag G 347. Altuna 33. Enb 135. Tx B 114. JAIraz Bizia 99. Erkiag BatB 37. Vill in Gand Elorri 9. Zait
Plat 88 (i-). Etxba Ibilt 469. NEtx LBB 168.
5. (AN-gip, L-ain, BN-baig ap. A). Acostumbrarse, hacerse, adaptarse; acomodarse, aceptar.  (Con sintagma
en dativo). "Bizitze berri horri ezin jarri zaio, il n'a pu s'habituer à cette nouvelle vie. [...]. Ene idiak ez dire
oraino lanari jarriak, mes bœufs ne sont pas encore faits au travail" Dv. "Nekeari jarria nago, estoy hecho al
trabajo" Bon. "Accéder, donner son assentiment, accepter. Esau bereala Iakoben galdeari jarri zan (Lard) [...]
Ebanjelioari jarri eta kristaututen ziran (Lard)" H (cf. infra Lard 532, con alativo). "Acomodarse a cierto género
de vida. Jarri niz lan horri (BN-baig), me he acostumbrado a ese trabajo" A. "Berehala galdeari jarri zion, il
accéda sur-le-champ à sa demande" Lh.  Nahiago gaitzaitza ethorkizuneko peril handiari eta gaitz bortitzari
iarri, presenteko trabaillu aphurrari baiño. Ax 147 (V 96). Edanari jarritako gizon bat. AA III 374. Bena
solamente lehenik / behar düzü hitz eman / jarriren ziradiela / gure relijioniari. Mustafa 64 (ap. DRA). Nahiz
jarria zen [Iñazio] ospitaleko lan gehiener, eritasun batzuer ezin jarriz zagon oraino. Laph 121. Utz ditzagun
elgarren arteko makurrak eta jar gaiten oro Errepublikari. HU Aurp 54. Lege berriaren uztarriari jartzeko. HU
Zez 151. Bizkitartean emeki emeki jarri nintzan argi hari, nahiz min egiten zaundan begietan. JE Bur 73. Hemen,
adimendurat heldu orduko, erdarari behar du jarri haurrak, eskuara ez dezakelakotz eskola-emaileak onets. Ib.
179. Aita saintiak etzian onetsi Constitution Civile zelako lege berria. Apez zunbait aldiz hari jarri ziren. Const
23. Alferra / ernarazi nahi: / etzadien lokhar / ez geroari jar / ez lerra. Ox 85. Ni ardauari yarria nengoan eta.
"Estaba hecho al vino". Or Tormes 19. [Olio] urrinari gizonki edozoin jarria zaioke zortzi egunik barne. JE Ber
29. Bai, eskualdunak jarri dira arrotzen legeri. Lf Murtuts 50.
 (Con -t(z)eari).  Hunat etorri zenean [...] ez zuen berehala hartu hemengo ara; bainan azkenean jarria zen
osoki gurekilakoaren ahalik hobekiena egiteari. HU Aurp 69. Akiturik bazagon aste bat osoa [...]. Azkenekotz
arrunt jarria zen Aldudarat igaiteari. JE Bur 156.
 (V-gip, G-azp, AN-gip-ulz, B; Lar, H, A Apend). Ref.: A Apend; SM EiTec1 (lotu); Elexp Berg; Gte Erd 236.
(Con alativo). "Acomodarse al gusto, al genio de otro, besteren erara jarri" Lar. "S'accoutumer, se faire à. Zer
nahi lanetara ohitua eta iarria, habitué et fait à toute sorte d'ouvrages" H. "Edozein uskaratara berealaxe iarten
gara, nos acostumbramos muy pronto a cualquier vascuence (AN-ulz)" A Apend. "Oin azaltzen diran makiña
barrixak lotzeko bertara jarritxa dagon tenikua biar" SM EiTec1 (s.v. lotu). "Asieran gaizki ibilli nitzan, baiña
edozertara jartzen da bat" Elexp Berg. "Bizi berrira jarria da (B), oingo bizimodura jarrita dago (V-gip, G-azp)
[...] ango bizitzara jarri da (G-azp, AN-gip), arako jarri da (AN-gip)" Gte Erd 236.  Sagasti jabeen gutiziak
kaltarkitu ez dezan, sagardo edarira jarriak dauden guztien ona. Izt C 139. Jesu-Kristoren ebanjeliora jarri eta
kristaututzen ziran. Lard 532 (v. tbn. 527). Baditu bi izate [...]. Azken izate horrekin orotarat yartzen da:
mainguekin maingu, okherrekin okher. Hb Egia 63s. Zenbat eta gaztiago sartuko diran [...] askozaz errazago
jarriko dira gure bizi-modura. Bv AsL 195. Zer egingo da bada! Nola diran oiturak, artara jarriyak. Sor Bar 25.
Senar-emazteak sekulan eskuaraz, non ez duten ahoa frantsesean hortara jarria. HU Aurp 211. --Neke asko
eraman bear izan al dituk? --Bai, ama; baña, guzitara jartzen da. Alz Ram 73. Neri kalte egiten diranak ez ote
dio ari ere kalterik egiten? [...] Ez da arat-unatik: ortara jarria dela ura eta ni ez. FIr 175. Guzitara jartzen bai
da gizona. Ib. 137. Nere eskura utzi bear ditun [...] gauzak eta nere erabakietara jarri. TAg Uzt 126s. Joañixio
datorrela, [beia] bere eskuetara jarria zeok eta. JAIraz Joañixio 11. --Aizazu, Andoni; Bixenta ta Miren jarri
ditzazu oituera oietara. --Ez litzake erreza izango. JAIraz Bizia 29. Sobera edanak ordea, onik ez, batez ere
gorputza ortara jarri gabe dagonean. Etxde JJ 187. Jendea, izan ere, danera jartzen da. Ib. 237. Oitutzen
zijoala, egonean-egonaz artara jartzen ari zala. Anab Poli 43. Poli, bizibide berrira ia jarrita zegoan. Ib. 43.
Gazteak ezin ziran egoera artara jarri. NEtx LBB 32. Burua ere, jakiña, erderara jartzen dela eta oiek euskeraz
esan ezinda ibiltzen gerala. Vill Jaink 8. Bereala jarri nintzan ortara ere. JAzpiroz 49. Aisa jartzen gara
horratik horrelako "erdarakadetara". MIH 254. Ohituko dira euskaldunen belarriak, artean larre-soinuetara
bakarrik jarriak, musika berri ederrago honetara. Ib. 241. Bestelako bideetara ohitua eta jarria dagoen gurea
bezalako hizkuntza batean. MEIG III 113. Baina pozoi horretara jarriak gaude eta pozoi horretatik har-alditxo
bat [...] hartu gabe ezin gaitezke bizi. MEIG I 123.
 (Sin complemento).  Sartzearekin, gogoa den gutien bat ilhuntzen zaizu; laster jartzen zira bizkitartean. JE
Ber 10.
6. (Part. en función de adj.). Dispuesto; acostumbrado.  Ez xoilki sobera iarria bainan are thematua zela
bere gorputzeko mortifikazionetan. SP Phil 184. Gure gogoaren kontra iarriago direnak. Ib. 219. Zeren
dirudielarik bizitzeko azken manera hori hersiago dela, badarik ere bertzea iarriago da orobatasunean. Ib. 319.
baten mende.
Zenbatenaz bilduago, iuntatuago eta iarriago baita nihor bere buruarekin [...]. SP Imit I 3, 3 (Ch bere
barrenean sarthuago; v. tbn. I 19, 5).
7. "Se fixer, en parlant du temps, se mettre au beau. Ezta oraino denbora iartzen, le temps ne se fixe pas
encore" H.
8. "Tomar tierra, arraigar. Juan zan astian sartu genduzen asa-landarak, jarri dira eta ederrak datoz" Etxba
Eib. "Sartu dittuzun landara guztiak jartzia millagrua izango litzateke" Ib. "Lenguan sartutako letxuga-landarak
eztie jarri" Elexp Berg.
9. (Part. en función de adj.). "Asentado. Gizon jarria, hombre sensato, juicioso, asentado (V)" DRA.
10. (Sust.). Sentada. "Gaur, bazkalostian sekulako jarrixa ein dou barriketan" (V-m).
- ELKAR JARRI. Convenir.  Alkar jarri zan bere lagunakin ara joan da otsegingo ziela. Aran SIgn 63.
- EZIN JARRIZKO. "Qu'on ne peut asseoir; qui ne peut s'habituer" Dv.
- JAR-EGON.  Iar-egon eta ioan-ethorri banaloriazkoek. "Les vains amussements et passetemps". SP Phil
431.
- JARRI-BERRI. Recién puesto, colocado; recién establecido; recién compuesto.  Iarri berria zenean
Iainkoaren serbitzuan. SP Phil 495. Agoko jarriberria agin-artean karrazkatuz [...] zai dagon zaldi eziberriak.
TAg Uzt 229. Orduan taberna jarri berri samarra zan. BAyerbe 109. Oraingo bertso-sailla ere jarri berria det.
Insausti 269.
- JARRI ERAGIN. Hacer sentarse.  Jarri erain detsa silla batian. SM Zirik 56.
- JARRITAKO. "Zutiñeko biarra edo jarrittakua izan, zer ikusi aundixa dago, tiene mucho que ver que el
trabajo sea de pie o sentado" Etxba Eib.
- JARRITXORIK. "Sentadillas, a sentadillas, no a horcajadas, jarritxorik, esertxorik" Lar.
- JARRI-ZALE. Aficionado a componer.  Ez naiz, al dala, negar eragiteko bertsoak jarri-zalea. Insausti 115.
- JARTZEKE. Sin poner.  Lan errez ta domurik jarteke. Erkiag BatB 181.
jarrialdi. 1. "Sesión, jarrialdi (neol.?)" A DBols.  Frantziako "Institut" deritxon Iakitun-batzarreko
azkanengo iarrialdian. A Ezale 1897, 35a. "Ots egin beste bosta lagunai ta gainera ezta gaizki izango elizaina
ere udaletxera agertzea". Bi ordu oso iraun zuen gure jarrialdiak. A Ardi 34. --Egia al da ni urrutietan bizi izan
naizen amasei urte aundi auetan Leaburu Erreplubikatua daukazutela? --[...] Ja-jai! Don Adrianek lengusuari
alik zeatzen gure jarrialdi arako hura erakutsiko ziola. Alegia! ageri da. Ib. 59s.
2. Composición en verso (en la modalidad de bertso-paperak).  Entzun izan nion [...] bere bizitza esplikatuaz
bertso on batzuek jarri bear zituala; baita bat edo beste kantatu ere. Nik jartzeko ta jartzeko esaten nion, jarri-
aldia osatzeko alegia. In Tx B I 270. Bertsotarako kimurik gabeko arbola izan ez dala, onako jarri-aldi auek
erakusten digute. A. Zavala in Auspoa 77-78, 241. Orain datozen bost bertso-sail edo jarri-aldi auek. Insausti
115.
jarrialdiño, jarraldiño.  Sentada (dim.).  Goazin elgarrekin jar-aldiño baten egitera Itsasun Elizaldeko
haitzaren gainean. HU Zez 116.
jarrigarri.  Borreoen kastatik jalkirik, odolian, süian ta meskabü jarrigarrienetan baizik eztirade laket.
(Interpr?). Egiat 266.
jarriki. v. 1 jarraiki.
jarrileku. v. jarleku.
jarritegon. "Sedentario" Lar y Añ.
jarritoki. v. jartoki.
jarriuntza. "Asiento, silla, &c." Lar.
jarro (V-arr ap. A; Deen I 133 <giarrua>, Urt III 279, Añ, Lecl (y-), H), jaro (SP).  Jarro. "Iaroa, pitxer iaroa,
buie, vaisseau. Urrin iaroa, vaisseau de graisse" SP. "Jarra tiene dos asas, jarro una sola" Añ. v. txarro.  Tr.
Documentado ya en los refranes de Isasti; se encuentran ejs. de jarro tanto al Norte como al Sur, aunque es más
frecuente en autores septentrionales.  Urtara maiz dijoan jarroa laster da ausia. RIs 85. Jauna, ura lei eginik
dago jarroan <x->. Mic 12v. Lurrezko iarroa. Ch III 14, 5 (SP lur tupina, Mst lürrezko phitxerra, Ip lürrezko
untzia). Jesusek bethe-arazi zituen urez sei yarro handi. Lg II 133. Bethi edaten dute ligarainokoan Jaunaren
koleraren jarroa. Brtc 148. Jon Doni Paulo [...] izan bai da Kristo berak hautaturiko jarro berezia. Ib. 270.
baten mende.
Lapiko ta jarroentzako likurta. Izt C 71. Kanpotik yarroa milikatu. Gy 51. Begiyak beltzak, musu biribill / zuri
gorriya larrua / batek sudurra galanta zuben, / ai zer oliyo-jarrua. Xe 314. Jarro eta beste ontzi asko ura
eramateko. Goñi 91. v. tbn. He Gudu 247 (y-). Mih 7 (y-). Iraola 92 (jarrua).
jarrugi (V, arc. ap. A  RS; Lar Sup, H).  Encontrar. Hapax que figura en RS. Aquí podría estar, quizás, la
explicación del siguiente pasaje de los cantares de la quema de Mondragón (TAV 3.1.7, 84): Egun bein ur jarruta
/ Ganboar seme lasterra ('hoy, en cierta ocasión, cerca (casi?) se encontró conmigo el veloz hijo de Gamboa'),
donde *jarruta(n) podría ser una forma de pasado bipersonal de jarrugi: cf. diadutak "me lo tienes", liadutanik
"que me lo tuviera" de edugi/-ki "tener", edetazu "quitádmelo vos", de edegi/-ki "quitar". v. jarrekin.  Gextoto
oi danari bildurra jarraigi ta kaltea jarrugi. "Al que mal habita el miedo le sigue y el daño encuentra". RS 341.
Nere etsaiekiko zigorra yarrugiko duzute. Zait Sof 118 (v. tbn. 96). Iñork etzun neskaren arrastorik yarrugi
(idoro, arkitu). Etxde JJ 260 (v. tbn. 54, 109, 107 y 250). Usapalak bere / ur-ertz orlegietan / maite eban laguna
jarrugi dausku. "Ha hallado". Onaind in Gazt MusIx 209.
jartarri. "Poyo, jartarria, gantarria" Lar.
jartegi (Lar, Añ, H). "Asiento", "banco" Lar y Añ. v. jartoki.  Jartegi ta katader agitz egoki, ara nai zutenen
begira zeudenak. Mb IArg I 376. Piedadezko tronoa eta klemenziaren jartegia (Oñate, c. 1813). BOEv 1167.
Zaldiyak jartegiya daruala. Iza EE 1881a, 187.
jartoki (V, G, ap. A; Urt V 125, SP, Lar, Añ, H), jarritoki (Lar).  Asiento, silla. "Lieu pour s'asseoir" SP.
"Posadero, para sentarse", "posón, jarritokia", "faldistorio" Lar. "Assiento" Añ. v. jarleku.  Puntarat baiño
lehen ikusiko duzu puntan iar-toki bat eta ioanentzare xuxen harat zeren guzietan leku segura da. INav 95.
Haren silla ta jartoki berean eseririk. Ub 107. Aututa zagozana bere jartokijaren urrian atseetako. Ur MarIl 16.
Nabariturik nola iatera deithuak hautatzen ziren lehen iar-tokiez. HeH Lc 14, 7 (Leon jar-toki; Lç, IBk
jarlek(h)u, He plaza, TB, Oteiza, Dv, Brunet, Ker toki, Ol, IBk aulki). Jartokiaren inguruan baziren bertze hogoi
eta lau jarlekhu. "In circuitu sedis sedilia viginti quatuor". Dv Apoc 4, 4 (Ur (V) jarlekubaren inguruban
ogetalau aulki). Beren Iartoki aurrera. "Ante thronum". Azc PB 28 (Ur PoBasc 247 tronu). Lasto eta belhar
nahasteka, selhauruaren inguruan hedaturik, horra haur gaixo hekien jartokia eta ohea. Arb Igand 84. Aita
Santuaren jartokia. Itz Azald 18. [Treinetan badituzte] hirur klasa jartokiekin, laugarren bat ere xutikakoa.
StPierre 26. [Elizako kantoreak] aitzin-aitzineko jar-tokiak hartzen dituzte. JE Ber 22. v. tbn. AB AmaE 131. HU
Zez 117. Barb Piar I 162. Xa Odol 61.
 (Lar, Añ). "Sede apostólica, jartoki, jarleku apostolikoa" Lar (v. tbn. Añ) "Sede plena, jartoki betea" Ib. "Sede
vacante, jartoki utsa" Ib.
jartzaile. 1. (El) que se sienta.  Badu Jangoikoak an zuretzat katader prestatua ta katader zu ara ez
iganagatik jartzalle bage geldituko ez dena. Mb IArg II 43.
 Lehenagoko haren mahainean jartzaile adixkide airosak etzituen gehiago adixkide. Aberastasunak
galtzearekin, adio ezagunak. EskLAlm 1898, 2 (ap. DRA).
 Jean de Jaurgain, buru-lehen [...]; Pierre Ximitz [...], buru direnekin jartzaile. Lander RIEV 1910, 598 (v.
tbn. RIEV 1914-1917, 159).
2. (L, BN, S sg. Lh). "Fundador, organizador" Eusk 1919-20 (II), 95 (en una lista de neols.).  "Cercle des
études basques" Baionakoaren jartzaille ta Buru ordekoa. Eusk 1919-20 (I), 26.
3. Depositante.  Ogasunak atzerrian [..] gorderik badaude [...], jartzalleari dagokio beroiek ematea.
"Depositante". EAEg 11-11-1936, 272.
4. (Como segundo miembro de compuestos). Montador.  Berezitasuna, makina-jartzallea. "Montador".
EAEg 12-12-1936, 526.
5. (Bertso-jartzaile, compositor (no improvisador) de versos).  Ni ez naiz bertso-jartzallea, bat-bateko
bertsolaria baizik. Uzt Sas 20. Norbaitek euskal idazle edo bertso-jartzailleen aurka itzegin du. A. Zavala in
Auspoa 243, 178n. Gaur ere bertso-jartzaille mamitsuak badaude. Insausti 15. v. tbn. MMant 63. Zendoia 128.
6. (Como segundo miembro de compuestos). Que pone, que propone; que suscita. "Puntujartzaille, el
encargado de poner o presentar las rimas a los bersolaris en los concursos de versos" DRA. "Gai jartzaile ura
ibiltzen da Bizkaian (G-azp)" Gte Erd 60.  Bat sesio-jartzaillea omen zan oso; eta bestea oso gizon ona,
pakezalea. BAyerbe 134. Alfonso lrigoien genuen aurkezle edo gaijartzaille. Zendoia 66.
jartze, jarte, jarrite (Lcc). 1. Acción de sentarse. "Asentamiento, jarritea" Lcc.  Bere Aitaren eskuinean
iarria dela. [...] Zer aditzen duk hik eskuinaz eta minzo aizen iarte horrez? Lç Ins C 6r.
2. Acción de ponerse (de un determinado modo).  Zeren haserretze hura eta gaitzez iartze hura haren
gaiñean izanen da. Ax 372 (V 245).
baten mende.
3. Postura, modo de estar.  Nahi du irakas diozogun nola bere kanpoko iartea eta ibiltea moldatu behar
duen. "Son train et maintien extérieur". SP Phil 316. [Pastoraletan] jartze eta ibil-inguruak arras desberdinak
dira erregetarik eta jende xeheagoetara. Lf in Casve SGrazi 13.
4. Acción de poner(se), colocar(se).  Jaunaren aurrean jartze ta ibiltze au ongi egiteko. AA III 327 (v. tbn.
323, 326). Xoil ez dik ehun urte, lagun maiteak / gizonaren herrunkan gure yartzeak. Elzb Po 215.
5. Composición, acción de componer.  Nik bertsoak jartze ori gerorako utzia neukan. Uzt Sas 20. Bertso
jartzea ez det sekula gogoko lana izan. Insausti 15. v. tbn. MMant 36.
6. Acción de proponer.  Joxerra eta Pelloren esku / gai jartze ta aurkeztea. Insausti 240.
jartzegi.  Ocupación.  Alemanen jartzegi denboran, Parisen egarria eztitzen ahal zen errexki. Herr 23-10-
1958, 1.
jarzena (det.; y- Lecl  H). "Bagarre" Lecl.
jarzia (Lar), xarxia (O-SP 223, SP, H), xartxi (Dv, que lo toma de Oihenart).  "Xarxia, cordage de navire,
amarre" O-SP 223. "Xarxia; xuxentzeko xarxia" SP. "Jarcia <x->, jarcias en el navío" Lar. "Jarcia <x->, carga de
muchas cosas y también multitud de ellas" Ib. "Agrès d'un vaisseau" H, que cita el ej. de EZ.  Itsasoak aditzen
du, Iauna, zure manua / [...] gaua halaber egizu klara eta argia / ikhusteko nola dugun xuxentzeko xarxia. EZ
Man II 145.
1 jas (V-ger), jasa.  Tr. Documentado en Añibarro y autores vizcaínos desde finales del s. XIX. Lo emplean
tbn. T. Agirre, Olabide, Orixe y Villasante. 1. "Iasa, forma, traza. Yas onetan, de esta forma" A Apend. "Traza,
facha, postura. Ezegizu urten kalera jas orretan, no salga Vd. a la calle de esa facha" Otx Voc.  Sacris
2 1
solemnis-en yasakoa. Añ EL 183 (EL 173 antzekoa). Arrano arranua! Zuk daukostazu zaldunaren jasa! [...]
Eguno eztot ikusi neure aurrian zu baño pizti barregarrijagorik! Otx 76. Eta jasa aretan gixona ikusirik, asten
yako bakalduna garraxika. Ib. 64 (v. tbn. 75 y 167). [Begiok] margoa dabela atsegin / jasa dabela erregin.
Gand Elorri 102.
2. jasa (Añ (y-)  A). "Sazón, yasa; en aquella sazón, yasa atan (V)" Añ. "Ocasión. Jasa atan, en aquella
ocasión" A.  Nok leukean eskueran gramofonu uts bat, bera ementxe erabilteko eskubidea ta yasa! A LEItz
129.
3. (V-m ap. A), jaz (Zam Voc). "Garbo" A (que añade: "ésta es la única palabra, que, en V-m, se pronuncia con
dz (j francesa)"). "Gracia, destreza; garbo; habilidad" Zam Voc.  Iñork baiño jas ta deskutzu obea dauka
santiratuak zuzendu [...] ta enplastoak egiten. A La Abeja 31-1-1890 (ap. DRA). Zer diñon, Katalin? Iasekoa
ori? Ta ganera mutilla? Iasa zer dan bere eztaki orrek. A BeinB 63. [Galai bat] galanta ta prestua / ta ias
andikoa. Azc PB 154 (Ur PoBasc 268 porte andikoa). Eta onetariko asko esan ebazan jas andijaz. Kk Ab I 20.
Nun-nai erakusten dok / abillaren antza; / esnia batzen, barriz / aparteko jasa. Enb 161. Gainbera labainka
dabillenaren jasez zegian beti bere lana. TAg Uzt 138. Gorputzean dituen jas ta graziak, [...] ondotxu dakiez
egokiagotuten oraingo emakumeak. Erkiag Arran 42. Badabe mendu, jas eta kemena bizitza-itsaso [...] nekatsua
igaroteko. Ib. 197 (v. tbn. BatB 199).
4. "(V-ple), querencia, inclinación. Laukinizen mezea entzuteko jasa artuta daukagu (V-ple), tenemos
adquirido el hábito [...]" A.  Orrela erne zitzaion [...] Malentxoganako jas, lera edo zaletasun berria. Ag G
140. (Landarea) urteakin azi ta loditu daitenean, okerra dala ta, indarrez zuzendu nai badozu, barriro lengo
bere jasera joko dau. Eguzk LorIl 38 (ap. DRA). Gizonik geienen berezko jasa auxe da: albait lanik gitxien egin.
Eguzk GizAuz 115. Bakotxak bere jas berezia zetarako daukan laster igarriko geuke. Ib. 114. [Gizonok]
indarrez, lanerako jasez bardiñak ezkarealako. Ib. 35. Iainko onak ezer gaiztorik egin zukenik siñestea nerezko
iasak ez baitzidan uzten. Or Aitork 118. Ire jasak senarrarengana aramake. Ol Gen 3, 16 (Ker zure eragiña,
BiblE irritsak).
5. "(V-arr-oroz), casta. Jaseti jatorko, le viene de casta" A.
- JASEAN. Como es debido, con fundamento; con garbo. "Iasean, con garbo" A Apend. v. JASEZ.  "Antzau"
Markiña aldean esaten da, gauzaak euren lekuratuaz, gela nai etxe bat iasean ipinteari. Ezale 1897, 141b. Zer
da zaldi ganian ziarretara dakarzun mulko ori? [...] Zergattik eztozube ekarri mutil au zaldi ganian jasean
jezarrita? Otx 116. Egunak eta egunak edonok ondo ta jasian igaroteko lañegaz [...] eguan orniduta
[etxaguntza]. Ib. 133. Kontuak atzeratu egiten yakazala [...] gero ta ugariagoak jasean eta artez erabilteko.
Erkiag BatB 155.  Egoki jantzi ta apainduak ibilten dira [...] norbaitek iasa ta itxura onean egiñiko soñekoak
daukiez orain. Ag Kr 42.
- JASEKO (V-m ap. A), JASAKO. a) Garboso; (el, lo) que tiene fundamento. "Jaseko mutilla, muchacho de
garbo" A.  Maripa lango emazte zintzoa, iasekoa, ganoraduna ta maratza. A BeinB 41. Mutil bat, gorputz
andi ta yasekua, begirakuna bizi-biziya ebana. Kk Ab II 61. Eta gazte jasekua eta edonoren aurrian
aurkeztuteko lakoxia zareala. Otx 77. Etzendubela iñoiz jaseko gauzarik mutil oneganik aterako, zentzunbako
baten mende.
maskelutzar andi bat baño eztalako. Ib. 146. Alaba ederrarentzat senar egoki ta jaseko bat. Erkiag Arran 127.
Mutil galant jaseko batzuen erdian. Ib. 30. Izkera astirotsu eta esan jasekoa. Ib. 14. Oi, sugar zaren jaseko
Birjin. Gand Elorri 136. Poligamiaz ari direlarik, zer esaten ote digute Le Play, Spencer, Comte eta jasako
soziologu denek? Vill Jaink 159. Arraintzale fiña, jasekoa. Berriat Bermeo 389. v. tbn. Ag Kr 24 (iasako). Zait
Sof 190 (yaseko).
b) Grande, hermoso.  Pozarren dakusaz velodromu jasekoan, txirrindulari [...] azkarren ekitaldi jaioak.
Erkiag BatB 186. Lur-sailla erosi dau [...] sail jasekoa, luze bai zabal. Ib. 137.
- JASEZ. Con fundamento; con garbo. v. JASEAN.  Urte luzietan jasez euzkerarik / irakurri, entzun-egin
ezagaitik. Ormaetxe Ipuin 1. Iñor etzen Condaminan ark bezalako yasez [...] bandera aizean eragiten zunik. Or
Mi 112. Burua zuti, jasez (ganoraz) dabiltza. Or Eus 74.
2 jas.  (Interj. de énfasis o enfado). v. jes.  Jas! Auxen da gizon alporja! Zer pasa zaio orri? Alz STFer 131
(v. tbn. 137). Jas! Zein ederki jokatu zuan Iñazio Marik! Ag G 107. Luisa ezkondu! Jas! Ibilli ta ibilli lortu zuan
arrek bere gurutzea. Ib. 301 (v. tbn. 44, 84, 107, 112, 158, 196). Baña... nere buru au, / yas...! "Pero...
¡recontra!". Ldi BB 12. Jas! Etzion gaur umore onez gure illoba. Etxde JJ 203. Jas! Politikak nola nahasten
dituen bazterrak. Lek in Larz HilEspos 31.
jasa (G-goi, AN-larr; Lar, Hb ap. Lh, Dv (que cita a Cb), H). Ref: A; Asp Leiz2.  "Borrasca" Lar. "Lluvia
fuerte" A. Cf. VocNav s.v. jasa y yasa, y Baraib 366. v. infra EURI-JASA.  Tr. Documentado en textos
guipuzcoanos desde mediados del s. XVIII.  Udako jasarik andienean euri tantak bezala. Cb Eg II 205. Itxaso
onen jasa desegin ta eraso andi onetan, nora biurtuko naiz, ezpada zure Gurutzeko portu segurura? Ib. 38.
Eguraldiaren izenak [...]: Erauntzia, jasa, euria [...]. Izt C 235. Datorrena datorrela [...] Probinzia au
asaldatzera, mendi gogorrean izango du [...] lenengo aztapoa; baita igaro bearko ere jasa andiarekiko ekaitz
portitza. Ib. 33. Odeietatik jatxi zan sufre eta suzko jasa ikaragarriak. Lard 20. Odoi gañeko labe sutu artatik /
jasa ta ujola, / eurizko errola, / amiltzen zan lurrera, iduriturik / ixurtxen ote ziran sua ta odola. SBaroj in
FrantzesB II 122. Eta turmoi, jasa eta tximista bildurgarriak eraso zioten. Arr May 52. Aiei atxoiten diote
illunbetako jasak betiko (Iudae 13). "Procella tenebrarum". Inza Azalp 118. Urre urtuzko yasak baitaragio. "Caer
de derretido oro". Ldi BB 122. Jasa gozoak eratsi zitun. "Sabrosas lluvias". Or Eus 259 (v. tbn. QA 64 yasa).
Joan dan osteguneko jasa artan, estalpe txar artan sartu giñanean, ia ia esan nizun baño... JAIraz Joañixio 25.
Arratsaldero, naiz jasarekin naiz eguzkitan. JAIraz Bizia 114. v. tbn. Munita 20. Jasak egun argia / [...] ostu oi
die besteri. "El aguacero". Gazt MusIx 121. Kanpoan jasa itxua ari du. Kazkabarrak gogor astintzen ditu
artaburuak. NEtx LBB 104 (v. tbn. 266).
 Ataque, acometida.  Bere etsaiengandik eraso ta jasa ikaragarriak izan ditzake. KIkG 25.
- HARRI-JASA (G-bet ap. A Apend). Pedregada.  Arri-jasa bat eskatzen dio / ordubiak alderako, / esku-âl ori
duena baita / Mari Aundi Txindokiko. Or Eus 335. Askotan, udara guztiko lanak arri-jasa batek apurtzen dizkik.
TxGarm BordaB 65. Izotzak edo harri-jasak ondatu duen uzta. MEIG II 68.
- EURI-JASA (V-gip, G, AN-larr; Lar, Dv, H). Ref.: A; Iz To (ebijasa). Lluvia torrencial. "Aguacero" Lar. 
Euri-jasak estali zuan urez mundu guzia. Ub 67. Bete ziran epeak, asi ziran euri jasa izugarriak. AA II 131. Noe
bereakin kutxan sartu zaneko euri-jasa izugarri batek eraso zion. Lard 9. Euri jasa ta illuntasuna. Otag in
FrantzesB II 128. Kaltegarri otsoa ukuilluentzat, euri-iasa uzta-zorituentzat. Ibiñ Virgil 39. Emen, berriz, garai
ortan, euri-jasa ederrak botatzen bazekik. TxGarm BordaB 20. Elurteak eta euri-jasak. MEIG VI 116.
v. tbn. Izt C 75. Zab Gabon 26. Inzag EEs 1913, 243. Ir YKBiz 141. Or Eus 183. Zait Sof 188. Munita 30. Anab
Poli 124. Gazt MusIx 125. Lab SuEm 179. NEtx LBB 105. Eudi-jasa: Sor AuOst 70. Alz Ram 33. Iraola 118.
MMant 33.
- JASAN.  Beroa gerogo ta miñago [...] ta eguzki aundiaren arnasa ta izpiak yasan datoz. 'Les rayons et le
hâle pleuvent à verse'. Or Mi 119.
jasa. v. 1 jas.
jasagarri. "Afuste, donde se encaja y arma el cañón de artillería [...] sutunparen irozoria, jasagarria" Lar.
jasaile (Dv, H), jasale (SP  A), jeseile (H), jesale (H). 1. (El, lo) que soporta o lleva una carga o peso.
"Bajulus" SP. "Celui ou ce qui soutient, porte" Dv. Azkue lee "baculus" por "bajulus" y da la acepción "báculo".
 Eta bi talentu eta bi soñeko bi zakutan sarturik, bialdu zuen, bere bi morroi jasalletzat emanda (4 Reg 5, 23).
Lard 241. Harri lantuz eginikako estalgi arkatu xutaren jasaile, harresi hek. JE Ber 21. [Hizkuntzak] hiztunak
ditu jasaile, hiztunek bizi dute. MIH 392.
 (Lander (BN) ap. DRA). Padrino de bautismo.  [Baptismuko othoitzak]. Arren haurtxoari urak, egiozu
grazia / khen diozon hobenari narrio iarraikia. / Guri ere egiguzu grazia iasaleei / ibillbideei guardia emateko
hunenei. EZ Man II 67.
baten mende.
2. (L-ain, BN-baig; Dv, H), jeseile (H), jesale (H). Ref.: A (jasaile); Satr VocP (iasaile). Sufridor; paciente.
"Víctima. Alakuen egile bano obe da jasaile, se dice en casos de injusticia manifiesta" Satr VocP.  Izpirituz
ernea bezain bihotzez beroa eta gorphutzez jasailea. Prop 1886, 4. Bainan ororen buruan bera litake bere
hutsaren jasaile, gehienik bederen. HU Zez 87. Oinhaze-jasale gaixuek edozer emanen luketen sendotzeko. Osk
Kurl 158 (v. tbn. 159).
3. (BN ap. A; Dv (BN)), jesaile (S ap. Lrq; T-L), jesale. "Emprunteur" Dv y T-L. "El que toma a prestado" A.
 Yesandako abere bat [...] elbarritu edo iltzen bada, yesaleak ordaña eman bear dio. Ol Ex 22, 14 (Ker
baituran artu dauanak).
jasain. v. jasan.
jasainpen. v. jasanpen.
jasaipen. v. jasanpen.
jasaite (L-ain, S ap. A; Dv). 1. Padecimiento, sufrimiento.  Urrun dadiela jasaite gogor hau niganik. Lap
241 (V 108).
2. jesaite. Préstamo. "Mailebua, prestamuz, iesaitez har edo emaitea" HeH Voc.  Ez legar emendiorik ez
jesaite berririk. ArmUs 1896, 112.
- EZIN JASAITE. "Intolérance" T-L.
jasaiteko.  Sufrimiento, padecimiento.  Alemanian jasaiteko anhitz ukhan zuten heretikoen aldetik. Laph
166. Jasaiteko horiek [...] zure arimaren ona ekharriko [dute]. Ib. 77 (v. tbn. 74). Leku arrotz delakoetan
hainbertze jasaiteko balin badute. JE Bur 207. Horiek guziak ahur bat xuritzaleen politikaren ondorioa.
Jasaitekorik gabe ohartzen zakonarentzat jostagailu. Ib. 36.
- JASAITEKORIK EZA (det.). Falta de sufrimiento.  Iasaiteak pozten badu ere, iasaitekorik eza naiago du.
Or Aitork 277.
jasaitu. v. jasan.
jasakatx. v. jasangaitz.
jasaki. "Casaca, viene del vascuence jasakia. [...] jasakia, jaka, jakea" Lar.
jasale. v. jasaile.
jasamen, jasaimen (T-L).  Paciencia. "Tolérance, jasaite, jasaimen" T-L. v. jasanpen.  Zure gentza
yasamen aundian dago. Ol Imit III 25, 1. Aren yasamena, Yobena bezela. Ol Tob 2, 11.
jasan (AN-5vill-erro, L, B, BN; Urt III 244, Ht VocGr 352, Lecl (y-), VocBN (y-), Dv, H (L, BN)), jasain (H),
xasan (Sal), jesan (H (BN, S)). Ref.: A (jasan, xasan); Izeta BHizt (y-); Gte Erd 6.
 Tr. Propio de la tradición oriental, entre los suletinos sólo se usa en ciertas acepciones (v. infra (5) y (6)); lo
emplean tbn. algunos autores guipuzcoanos y vizcaínos modernos. La var. más extendida es jasan; hallamos
jasain en HeH, y jesan en los autores suletinos, en la acepción de 'tomar prestado', así como en autores
meridionales modernos que la emplean tbn. en dicha acepción. La forma más gral. del sust. vbal. es jasaite-; hay
jesaite-en textos suletinos, jasate- en Etcheberry de Ziburu, Chourio, Haraneder (Gudu 54), Larreguy (I 253),
Mihura (102), Duhalde (66), Altuna (111), Orixe (Tormes 75), Iraizoz (YKBiz 118), Erkiaga, y, junto a jasaite-,
en Goyhetche (6), Hiribarren (Egia 54), Mirande (HaurB 59) y Zaitegi (Plat 84 y 136); hay además jasatze- en
un ej. de Etcheberry de Ziburu, jaisaitze- en CatLan (155) y jasaitze- en Villasante (Jaink 162), en los dos
últimos junto al frec. jasaite-. En DFrec hay 106 ejs. (9 septentrionales) de jasan y 10 de yasan; hay además 34,
todos ellos meridionales, de jasaten, 6 de jasaiten y 4 de jasatzen.
 Etim. Correlato oriental del occid. jaso.
1. Soportar, aguantar (tanto una carga física como moral); sufrir. "Supporter un poids, une charge, une douleur"
VocBN. "Jasan, jasaite, [...], supporter, endurer" Dv. "Jasaiteko, qui est à supporter, à souffrir, à soutenir.
Munduan bada hainitz jasaiteko, il y a beaucoup à endurer dans le monde. Tempos hori ez da aski hazkar
lazaren jasaiteko, cette [...] n'est pas assez forte pour supporter la poutre" Ib. "Porter les années, l'âge. Adin handi
bat arinki iasaiten du, il porte légèrement un gran âge" H. "Emaztearen arrangurak aise jasaiten ditu (BN-lab),
elgar ezin jasan (BN-ciz), nola jasaiten ote du pisu hori (BN-lab)" Gte Erd 6. Duvoisin trae además jesan (S),
baten mende.
que lo remite a jasan, sin especificar ninguna acepción. Harriet da tbn. para esta acepción la forma easan (V, G),
que se trata sin duda de una variante de erasan (v. 1 erasan). v. egari.
 Legeko doktorák [...] kargatzen dituzue gizonak karga iasaiteko nekezkoez. Lç Lc 11, 46 (He, Dv, Leon
jasan; TB ekhar, Oteiza, Brunet, Ol, Or, IBk, IBe, BiblE eraman, Ker eroan). Bere eskuetan iasanen / dute bide
gaitzetan / behatztopa eztadintzat / lurreko harrietan. EZ Eliç 287. Parte iasaiteko borondate gaixtoa gatik
berreginzea, ederzea [...] eta bere gogoz hunelako enseiu debekuzkoak egitea da mortal. (Interpr?). Harb 181.
Karga arina dela eta iasaiteko erraza. Ax 499 (V 322). Hegaztinak iasaiteintu lurrean bere hegalak eta airean
hegalek iasaiten dute hegaztina. Ib. 495 (V 320). Nahiago dut arsto iasan nezan bat eziez zaldi egotz nezan bat.
"Qui me porte". O Pr 649 (v. tbn. Po 13). [Besoetan iasanen du] ama batek bere haurtxoa iasaiten duen bezala.
SP Phil e 3v. Haran hunetako miseriak kontrako gogorik gabe jasan detzatzun. SP Imit III 18, 1 (Ch iasaten,
Leon jasan; Mst soferi, Ip egarten; v. tbn. II 12, 9 iasan). Zure Semeak jasan duen / gurutzea karga dazu. Gç
137. Oraiño hainitz gauza badut zuei errateko, baiñan ezin jasan detzaketzue orai. "Portare". He Io 16, 12 (HeH
iasain, Ol yasan, Leon jasan; LE jasi, Ker, IBk, IBe jaso; He Gudu 106 yasan). Zirkonzisionearen legea iasan
nahi izatu zuen. Mih 89 (46 jasan, 45 yasan). Mundu huntan jende beharrek jasateko dituzten [...] lazeria
guziek. Dh 226. Ezen elkhar ezin jasan dezaketen bi lagun nola jar ditezke mahain berean! Ib. 251. Gerlari
lehoina / nihoren uztarririk yasan etzuena. Hb Esk 34. Ikusten zinduen zer ari nintzan eta jasaiten ninduzun. Dv
LEd 240. Yasan baidugu egunaren eta beroaren phizia. SalabBN Mt 20, 12 (Samper, Hual soportatu). Hitz bat
athera gabe jasan zituen oinhazerik minenak. Laph 165. Bakotxak bere karga / jasan behar du. Bordel 172.
Santa Martinak jasan ditu tormenta suerte guziak. Jnn SBi 177. Orai ikusten diren asko gauza, ez zituzten gure
aita zaharrek horrela jasanen. Lap VIII (V 2). Herri handi baten buruzagigoaren jasaitea. HU Aurp 89.
Gerlaren jasaiteko [...] laguntzak. Ib. 71. Afrikako iguzki dorpearen jasaiten. Ib. 53. Zerga handiak ditugu
jasaiteko. HU Zez 65. Bi eskolen gastuak jasanez. Ib. 114. Griña eta hersturak errexkiago jasaiteagatik. Arb
Igand 89 (v. tbn. 155).
 (s. XX). Hitz bat aipha gure lurrak jasanik dauzkan gertakariez. JE Bur 180. Buru zabal gaitza lepo meheak
nekez bezala jasaiten deielarik. Ib. 164. Gose eta egarri onik jasan zuten. Barb Sup 164 (v. tbn. 5). Bainan ehun
bat urthe jasanez, ezinduxea zela puxka bat. Ib. 176. Ez baitezake jasan gaixoak mendietan dugun hotza. Ox 109
(v. tbn. 79). Ez dezaket jasan [...] zonbaiten aberekeria. JE Ber 86. Harresi hek berak teilatuaren jasaiteko. Ib.
21. [Azta] mando batek jasan añakoa. FIr 135. Egija esatiarren erijotzea jasan biar dot? Otx 90 (v. tbn. 60). Eta
dohakabeak haurren trufak yasan behar dituela. Zub 21. Zain-eritasun gaitz bat jasan dut eta jasaiten dut
oraindik. Mde Pr 197. Askatasun osoko gizasemeak [...] jauntxurik jasan eziñekoak. Erkiag BatB 118 (v. tbn.
152). Ez dezaket bakartasuna jasan. JEtchep 77. Ez bahiz wizky xorta baten jasaiteko ona, hail etxerat. Larz Iru
56. Eta nola jasan holako gizon baten bekokia! Ardoy SFran 101 (v. tbn. 130). Zonbait oinaze jasaitekoa etorri
nintzan mundura. Xa Odol 328. Huna beraz gizon bat, asko jasana. Larre in Xa Odol 14 (cf. infra (8)). Laido
egitea baino laido jasaitea hobe. EZBB II 41. Komunista (edo) izanik, jasan zituenak jasan zituelako. In MEIG
VI 121.
v. tbn. CatLan 123. CatLav 215 (V 108). Brtc 106. Iraultza 16. Monho 58. MarIl 76. Jaur 175. Prop 1876-77,
112. Zby RIEV 1908, 774. Jnn SBi 40. CatJauf 131. LuzKant 77. StPierre 38. Altuna 32. Laux AB 82. Etcham
41. Or Eus 312 (Aitork 184 iasan). TAg Uzt 194. Iratz 179. Lf Murtuts 26. Zerb IxtS 88. Txill Let 66. Etxde JJ
218. Mattin 56. Anab Aprika 97. Osk Kurl 84. Vill Jaink 159. Gazt MusIx 233. Lab SuEm 185. Zendoia 92.
Gerrika 67. Iasan: Ch I 16, 4. Brtc 11. JesBih 437. Zait Plat 84. Ibiñ Virgil 34. Yasan: Lg II 283. Gy 201. Elzb
Po 230. Elsb Fram 113. Ldi IL 166. NEtx LBB 281.
 (Sin complemento).  Zertako yasan, zertako bizi nigar edo nekhetan? Hb Egia 121. Ozarrek yo behar dute,
ahulek yasan. Ib. 127. Erririk ezta agian orrek ainbat yasan edo sufritu bear izan duanik. Ldi IL 167. Azkar
yasanez gaizkatuko dituzue zuen animak. Ir YKBiz 408. Gure oraingo eginbearra au: yasan eta ixildu. Goen Y
1934, 103. Nork bere sortua ezin du gorroto, naiz ta beragandik zitalki yasan. Zait Sof 31.
 (Dv ( A), H). "Tenir les enfants sur les fonts baptismaux" Dv. "Tener al niño en la pila bautismal, tomarle
en brazos, servirle de padrino" A.  Haurra bathaiatzean iasaten dutenek. EZ Man II 67. Oraiko gazaita ere /
ez du aisa xerkatu. / Haurraren atxikitzeko / anaia zuen galdatu, / zorigaitzez tenoreko / hari zapeta zilatu. /
Auzoko batek jasan du / hori ez da segeretu. Bordel 96.  sasan (Part. en función de adj.). "Sasan, semesasan,
ahijado. Alabasasan, ahijada" A Apend.
 Sustentar.  Gorpitzeko hazkurriak gorpitza jasaiten dien bezala, indarrak emaiten eta handi araziten. AR
216. [Zelutiko hazkurriak] etzi xoilki errezebitzen diena jasaiten [...], bena orano gozo miragarri bat emaiten.
Ib. 217.
 (Aux. intrans. bipers.).  Debruari sobera jasan zitzaion Zabieren galtzea Iñaziori ez mendekatzeko. Laph
132.
 "Porter dans son sein. Lehenbiziko haurra iasaitea, être enceinte de son premier enfant. En parlant d'animaux.
Umerik oraino iasain eztuen behorra, jument qui n'a pas encore porté" H.
 Aldakuntza gaitza jasan zuen [...] ez bakarrik Kornubitarren sinesmenak, baina bai haien hizkuntzak ere. Mde
Pr 253.
 (BN-ciz ap. A), jasain (H). (Part. en función de adj.). "Patient, endurant, au sens. de l'esp. 'sufrido'" H.
baten mende.
"Sufrido, reservado. Gizon jasana, hombre sufrido" A. v. jasankor.

2. (H). Producir (frutos). "Porter, produire" H, que cita a EZ y Axular.  Mehakeek ere iasanen eztute
ardantzerik / ezta ordokiek ere abuztutan garbarik. EZ Man I 89. O usain on Zerukoak! O arrosa liliak! /
Nolakorikan iasaten ez baitu uda berriak. Ib. 135. [Zuhaitz] alferra, fauna, hutsa, bere sasoiñean jasaiten
eztuena, zertako da? 'Que en su estación no produce'. Ax 38 (V 24; v. tbn. 191 (V 129) y 571 (V 366)). Kristok
emanen daroku / faborea botherez / gure lurrak iasaiteko / fruituori faborez. Hm 119. Bere fruitua bere mugan
iasaiten duen arbolaren pare. SP Phil 173 (He 175 ekharzen). Mahastiak iasaitentu mahats gizenak. Ib. 327.
3. Llevar. "Iasaitea, porter. Iasan dut, j'ai porté" SP.  Aingeruek daramate erran dugun bezala / deabrurik
ezta hersten iasatzeko surtara. EZ Man I 376. Hobira iasaten dugun gorputz hillarenari / errepausua zeruan
emozu arimari. EZ Man II 96. Aingeruak triunfantki zerura gorputz eta arima iasana. Ib. 196.
4. (Lar), jasaitu (Lar Sup). Levantar. v. jaso.  Begiak jasan zituen neskatoarengandik, leihotik zeihar urruti
so egiten zuela. Mde HaurB 92 (v. tbn. 73).
 (Part. en función de adj.). Elevado.  Zelhai loratua, / baratze zarratua, / Salbatzaillearen alhorra, / ordoki
manaduna, / landa egia iasana. EZ Man II 197. Bere elkar-jaurespideko aldare jasanetan. Mde HaurB 73.
5. (Dv (BN); y- Arch VocGr), jesan (S; SP, Sb-Urq (y-), Lecl (y-), Gèze). Ref.: A (jesan); Lrq (jesan). Tomar
prestado. "Iesaitea, (O), emprunter. Iesan dut, j'ai emprunté; [...] gauza iesana, chose emprunté" SP.
"Emprunter" Gèze. "Jesan diot ehun libera, le he tomado a préstamo cien pesetas" A. v. mailegatu.  Zeruko
izarrek eta planetek ala dute bere argia [...], bere naturaz edo enpruntuz eta iesanez [iguzkitik]. Tt Onsa 56.
Iesan du eta enpruntatu [...] soma handi bat. Tt Arima 125. Züganik hartakoz diharürik eztiala, ezetare jesanik.
Egiat 200. Galthatzen deizünari emuzü, eta etzitiala gibelaz ützül jesan nahi deizünari. Ip Mt 5, 42 (Ol yesan;
Dv zure ganik mailegatu). [Gobernükoak] sos jesan beharraz üsü mintzo dira. ArmUs 1896, 112. Parrasta bat
badutza [...] kharrikaz-kharrika [...] Sant-Azia artino, metale, tzintzari [...] eta küsküllot jesaitea. J.B. Mazéris
GH 1931, 469. Eskatzen dizunari emaiozu eta yesan (ordainzka eskatu) nai dizuna ez iraitzi. Ir YKBiz 125.
Yesandako abere bat [...] elbarritu edo iltzen bada, yesaleak ordaña eman bear dio. Ol Ex 22, 14 (Ker baituran
emoteko eskatu). Euskaldun zaharrek Indi-Europarren kulturako elemendu hanitz jasan zituztela. Mde Pr 189.
Beharrik gabe jasandako frantsesetik etorri hitzak breizeratik kanporatu. Ib. 284. Parmenidegandik ietxi ta
iesanda (prestauan artu). Zait Plat 45 (v. tbn. 58, 71 y 79). Sos prunki ere jesanik. Casve SGrazi 88.
6. "Porter, mettre un vêtement sur soi, vêtir. Sen Graten ama, etxekandere handi baten arropak iesanik, juan
zen Oloruera [...], [...] ayant vêtu" H.  Bulhuzia zabillan, ezin yasan zezakeien soinekorik. Lg II 138.
 Noiz ere astokhümeak yasan nahi baitü potroaren itxura, beharrietarik atzamaiten beitüte. "L'ânon veut se
donner des airs de poulain". Arch Gram 59.
7. "Porter, contenir, mesurer une certaine quantité. Zenbat iasaten du untzi hunek?" H.
 "Arnoa hazkarrago eta ura iasaitenago, plus le vin est fort, et plus il peut porter d'eau" H.
- EZIN JASAN. Insoportable. "Intolérable" T-L. v. EZIN JASANEZKO, jasanezin.  Ezin jasana iduritzen
zauku. Jaur 123. Urrina ezin-yasana / sudurretan barna betan sartzen zena. Gy 176. Ezin yasana baita [...] /
hain gogor izan dadin nihoren arima / ez ungi arthatzeko aita edo ama. Hb Esk 207. Ezin jasanak dire holako
oinhazeak. Laph 16. Erraiten diot [...] zonbat ezin jasana den lekhu heietan gure izaitea. Prop 1876-77, 141.
Halako kexu ezin jasan batek hartu ginintuen. JE Bur 134 (v. tbn. Ber 71). Argi ezin-iasan bat. "Irresistible". Or
BM 84 (v. tbn. QA 58). Pertsukeri hoik oro ezin jasan zaizko / bihotz huni. Iratz 85. Ezin jasana zuketen nunbait
herriko ezin bertzea. Xa Odol 173. Lor astun ezin jasana. Azurm HitzB 36.
- EZIN JASANEZKO (Dv, T-L). "Insupportable, intolérable. Ezin-jasanezko egur zama bat eman diote, on lui a
donné un fagot qu'il ne peut porter" Dv. "Révoltant" T-L.  Karga eziñ iasanezko bat. Ch III 48, 4. Ez erran
ezin yasanezkoa dela. Lg II 149. Neglientzia bat ezin jasanezkoa. Jaur 107. Egunaz ikhusgarri hori ezin-
jasanezkoa da. Prop 1876-77, 121. Hain zen iguzkia ezin jasanezkoa nun [...]. Prop 1883, 93. Ezin jasanezko
nazka. Mde Pr 165. Ezin jasanezko zamen pean. Leon Lc 11, 46 (Dv, HeH ezin j-/iasa(i)nezko). v. tbn. SP Imit
III 13, 3 (i-). He Gudu (y-) 124. Gy 60 (y-). Dih Maiatzeko 49 (ap. DRA). Hazparneko Kalbarioa 188. JE Bur
177. Ox 151. Ir YKBiz 274.
- JASAN AHAL(A) (SP). a) "Iasan ahala, tant qu'on peut porter" SP.  Yasan ahal baino karga gehiago. Lg II
111. Sareek hartu zuten yasan ahal bezanbat arrain. Ib. 140. Zenbeit aldiz iduritzen zaiku badugula jasan ahal
baino gehiago. Jnn SBi 153s. Ez ziotela eman behar jasan ahala baino lan gehiago? HU Aurp 69. Eman idazu
neregan jasan-âla. "Cuanto pueda soportar en mí". Or Poem 540. [Garagar arnoa] jasan [a]hala hurrupaturik /
Paristik hurrun ba noa. Mde Po 79.
 Buruan, jasan ahala, saski bat lore. Ox 182.
b) (Con adj. o part.). Tan (...) como se pueda soportar.  Laster karrika guzia jasan ahala bethea zen. Prop
1880b, 18. Airea gorriegosi. Jasan ahala epel eta pisu. HU Zez 15.
- JASAN AHALE(Z)KO, AHALAKO. "Iasan ahalezko karga" SP (sin trad.).  Altzeiru hutsak [...] doi-doi
jasan ahalekoak. JE Ber 63. Besoetan jasan ahalako [...] untzi eder batean. JEtchep 65.
- JASANAK JASAN. Pase lo que pase.  Hiretako bizi behar dutala, gauza guzien gatik, jasanak jasan.
JEtchep 70.
- JASAN-BEHAR. (Lo) que hay que sufrir, padecimiento.  Maitetasuna eztute nekeak ez yasanbearrak
baten mende.
izutzen. Ldi IL 62. Jasan-bearrak oroituz, gorputzean ikara. "Recordando lo que debes sufrir". Or Poem 539.
Bai egin-gauzetan bai jasan-bearretan beren buruak izugarri azaltzen. Anab Aprika 68.
- JASANEAN. Soportando.  Lehertuak kargaren azpian eta egarria ezin gehiagoa jasanean zirenak. Jnn SBi
54.
- JASAN-ERRAZ. Llevadero, fácil de soportar.  Bizia eta eginbideak goxo eta jasan-errex bilakatzen zaizko.
Othoizlari 1961, 357.
- JASAN-NEKEZ. Difícil, duro de soportar.  Jasan nekeza bazauku ere, bizia beti sakratu. Xa Odol 220.
- JASATEKE. Sin sufrir.  Miña yasateke ez naiz egon. Ol Imit III 18, 1. Negozio zindoa! [...] Erosi bage saldu,
gatxik eta galtzairik jasateke. Erkiag BatB 154s.
jasanaldi.  Padecimiento, sufrimiento.  Negubak damotsezan / Jasanaldi latzak... / Berokiñez uxatzen /

Dabiz aberatsak! Euzk 1930, 523.
jasanarazi (BN-baig ap. A; Dv), jasanerazi, jasan azi, jasain arazi (H), jasan erazo (H), jesanarazi. 1. Hacer
sufrir.  [Gaztigu hauk zer ziren] ifernuan damnatuei jasan-arazten diotzatzutenen aldean? Brtc 148. Eginen
dauzkiguten gaizkiak [...] altaratu gabe jasanaraziko <jason-> dauzkiguna. Dh 249. Egarria etzaiote jasanarazi
behar. Dv Lab 288. Eta jasanarazi nahi izatu zioten pairamenik ikharagarriena. Jnn SBi 175. Berari jasan azi
zion makurraldiari erantzuna eman naiez. Etxde JJ 76. Baiña ez ote da asko berak baitezpada jasan arazten
gaituanak jasaitea? Vill Jaink 159. v. tbn. Lg I 240 (y-). Mih 56 (i-). Hb Esk 169 (y-). Laph 151. Lap 415 (V
189). Arb Igand 70. Osk Kurl 174. Yasanerazi: Or QA 58. Yesanarazi: CerBid 5.
 (Sin complemento).  Saraiek beraz jasanarazten ziolakotz, Agar eman zen ihesari. Dv Gen 16, 6 (Urt
aflij[i]tu).
2. "Faire emprunter (BN)" Dv.
3. (Urt, Dv). Hacer sostener. "Bajulare" Urt III 244. "Faire tenir un enfant aux fonts baptismaux (BN)" Dv. 4.
Hacer soportar.  Batek beriak [zorrak] bertzer / Nahi jasanarazi. LuzKant 88.
jasanarazle. "Celui qui fait souffrir, endurer, supporter, emprunter" Dv.
jasanbera.  Sufrido. v. jasankor.  Yauna, zure bizitzan yasanbera izan zeran-ezkero [...]. Ol Imit III 18, 2
(Pi yasanbera (yasankorra)).
jasanezin.  Insoportable. v. EZIN JASANEZKO.  Orrengandik lotsagabekeri yasan-eziñok entzun bear ote
ditut? Zait Sof 69. Len, yasan-eziñak, noski; orain, ordea, areago. Ib. 154. Bere bakartasunaren azta jasan-ezina
zedukan. Mde HaurB 109.
- JASANEZINEKO. Insoportable.  Beren jasan-eziñeko nekeen ordaiñez. Berron Kijote 190.
jasangailu.  Causa de sufrimiento.  Emaztekiaren zorte latzgarriari oartzen da edozein neskatxa. Onharturik
ere ta ez salaturik ere, denek guti edo aski jasangailu dute bizi guzian. Herr 10-8-1961, 4.
jasangaitz (Dv  A), jasakatx. 1. Molesto, desagradable, insoportable, difícil de aguantar.  Nere umore
gaxtoak hain jasangaitza egiten nau. Dh 83. Zer gauza jasan gaitz eta espantagarria. MarIl 125. [Beroa] ez da
bizkitartean sobera jasangaitza. Prop 1881, 67. Dorpeago, saminago, jasan gaitzago izan bide da harentzat lana
eskutik utzi behar ukaitea. HU Aurp 123 (v. tbn. Zez 156). Uri andijetako egurats edo axe aztuna [...], euren
zarata jasakatxa. BAizk Ipuin 87 (ap. DRA). Nik ez dut mundu huntan Gaxina baino jasan-gaitzagorik. Barb
Sup 7. Olio-urrin bortitz hura baino jasangaitzagorik bazen. JE Ber 29. Zer zaio hoin jasan gaitz zure begiari?
Iratz 40 (v. tbn. Lf in Casve SGrazi 9). Nekhos eta bortxa-kara zaiku. Arropa berriak jasan-gaitz ditugun bezala,
hots! Lf ELit 277. Hara zergatik jasan-gaitz zuten Frantsesek frantses dirua. SoEg Herr 7-1-1960, 1.
Harriengatik ez balitz jasangaitza eginen litzaidake ene munduko bidaia hau. PPer Harrip 62. En DFrec hay 4
ejs. de jasangaitz. v. tbn. Jaur 124. Zait Sof 94 (y-).
2. (Uso sust.). Cosa insoportable.  Helas! / Zer zorigaitz / zer jasangaitz / hartzeko gogoan. CantIzp 10 (ap.
DRA). Lagun proximoaren jasan gaitzak jasaitea. MarIl 32. Bai bai, ainitz eta haundiak izan dituztela jasaiteko
gure gogo-bihotz guriek holako urte pisuetan. Guziz, jasan-gaitz batek ordaintzen zuelarik, gutienik ustean,
aintzinekoa. Larre ArtzainE 137.
3. jasangatx. (Uso adv.). De modo insoportable.  Aragi-griñea, jasangatx, igarian dabil emakume ta
gizonezko oneen gorputzetan. Erkiag BatB 134.
- JASANGAITZAGOKO.  Eritasuna baino jasan-gaitzagoko nahigabe asko. HU Aurp 157.
jasangaizkeria (Dv  A). "Action d'impatience, action impatientante" Dv.  Beren jasangaizkeria eta beren
baten mende.
marmararen erantzukia Jaunaren kontra altxatu dituztenak. "Impatientiam suam". Dv Iudith 8, 24.
jasangaiztasun. "Caractère fâcheux, humeur difficile, morose" Dv.  Ongia bihurtua izanen zaitzu amaren
jasangaiztasunaren ordainez. "Pro peccato matris". Dv Eccli 3, 16.
jasangaiztu. "Devenir d'humeur difficile, fâcheux" Dv.
jasangarri (y- B ap. Izeta BHizt; Dv  A), jasaingarri (H).  Soportable. "Qui peut être porté, qui peut être
souffert, enduré" H. "Aurtengo negue yasangarrie izan da" Izeta BHizt.  Nahiz lekhu beroa den, [...] bertze
asko eskualde baino jasangarriagoa da. Prop 1880b, 275. Izaite bat jasangarriagoa. Prop 1881, 209. Beste
lurraldeetan bizimodu jasangarriago baten bilatzekotz. Mde Pr 237. Etxeko gorrotozko bizimodua baiño
jasangarriago (soportable) egiten zitzaion. Etxde JJ 66 (v. tbn. 153). Euskal-herrian, orotan bezala, badira
ezkontza hautak, bertze batzu onak edo bederen jasangarriak. Lf ELit 86. Jakintsunek diote bederatzi lehen
egunek emanen daukutela abendo bat jasangarria, gero mindu behar badu ere. Herr 5-12-1957, 1.
- EZIN JASANGARRI. Insoportable.  Haren urguilu ezin jasangarria, haren desobedientzia. Jaur 409.
jasangatx. v. jasangaitz.
jasangogor.  Sufrimiento, padecimiento. v. jasangaitz (2).  Bizi huntako gudu eta jasan-gogorren akabantza
eta sari ederra. Lap 20 (V 12; v. tbn. 46 (V 25) gudu eta jasan gogorretan). Bihotzeko pena eta jasan gogor
horietaz bertzalde [...]. Ib. 49 (V 27).
jasankidin.  Soportable. v. jasangarri.  Zenbatenaz izanen baita sofritzen duzun pertsekuzionea,

sofriarazten darotzunaren partetik inyustuagoa (eta beraz zuretzat gutiago yasankidina) hanbatenaz [...]. He
Gudu 96.
jasankizun (Dv), jasainkizun (H). I (Sust.).  Padecimiento. "Subst. Bizitzeko jasankizunak, ce que l'on a à
endurer dans la vie" Dv. "Qui l'on doit porter, qui se doit souffrir, endurer" H.  Dadukat bada mende huntako
jasankizunak, egun batez gure baithan agertu behar den ospearen bethe ez direla. Dv Rom 8, 18 (Lç
sufrimendu, He sofrikari, TB pairakuntza, Ker neke, IBk, IBe neke-lan). Iasankizunik ez du iñork nai, iasaitea
maite badu ere. Or Aitork 277.
II (Adj.). 1. "Passible (s'il se rapporte à la personne). [...] Hori egiten duena presondegiaren jasankizun da,
celui qui fait cela est passible de la prison" Dv.  Ez duzu hilen; eta hiltzailea juiamenduaren jasankizun izanen
dela. Dv Mt 5, 21 (Lç punitu izateko digne, TB yuiamenduari zordun, Ur epaiaren obendun, Or, Ker, IBk
errudun)
2. "Supportable (si l'adjectif se rapporte à la chose). Hori da gauza bat jasankizun ez dena, c'est une chose qui
n'est pas tolérable" Dv.  Eta oxala gathibutzat salduak bagindedi! jasankizun lizate zorigaitza, eta ixilik
niagoke auhenekin. Dv Esth 7, 4.
jasankoi. "(Hb), patient, endurant" Lh. v. jasankor.
jasankor (Hb ap. Lh, Dv  A), jasainkor (H). 1. Paciente, sufrido; resistente. "Lagunen alderat iasainkor
izaitea, être patient, endurant à l'égard de ses compagnons, de son prochain" H.  Neskatxa bat zen eztia,
jasainkorra, langilea. Birjin 417 (escrito <jasainorra>, pero cf. ib. 222 jasainkorki). Ni gaixto, zu on eta
jasankor. Ni zuri ihesi, zu nere bilha. Dv LEd 240. [Karidadea] jasankorra da, ongillea da, bekaizten ezta. JBDei
1919, 226. Jauna, zeure bizitzan yasanbera (yasankorra) izan ziñean ezkero. Pi Imit III 18, 2. Bat bestiaren huts
guzietan / izan gaiten bai jasankor. Etcham 153. Maitasunari ixilki ta jasankor (resignación) eutsi zion. Etxde JJ
263. Arrantzale jasankor ta bulartsuak. Erkiag Arran 33. Ugarte jasankorra, itsasoari bekoz-beko. Ib. 185.
Euren biziera jasankor ori aukeraturik. Ib. 197. Txikitxoen bihurrikeriekin Kaisaren semea baino
jasankorragoak ez diren [Estatu Batuak]. In MEIG VI 32.
2. "Soportable. Negu yasankorra" Izeta BHizt2.
jasankorki, jasainkorki.  Pacientemente, con resignación. "Patiemment" Dv.  Horiek orok paira-arazten
diotzate ez xoilki jautsapenekin ta jasainkorki, bainan bai oraino khar done batekin. Birjin 222. Oxala
jasankorki egin baneza, phesia iragan eta egun hobe bat ager dadien arteo. Dv Imit 184 (ap. DRA).
jasankortasun (Dv  A).  "Patience" Dv.  Khirestasun hek ber-onetakotz gertha arazten baiteraizte bere
jautsapenaz ta jasankortasunaz. "Patience". Birjin 346. Zure ontasun eta jasankortasunaz. Dv LEd 73 (Cb Eg II
baten mende.
34 pazienziaz). Haren jasankortasuna, Job sainduarena bezala. Dv Tob 2, 12 (Ol yasamen).
jasankortu (Dv).  "Devenir patient, endurant" Dv.  Arinki (jauntzia) dabilanari, azkenean gorphutza
norapeit gogortzen zaio eta jasankortzen. EGAlm 1895, 35 (ap. DRA).
jasanpen (Dv), jasaipen (T-L), jasainpen. "Passio, l'action de supporter" Dv. "Longanimité" T-L.  Sainduen
jasainpena (Apoc 14, 12). Dv in BOEl 262 (Dv jasankortasuna, Bibl, BiblE iraupena).
jasantzaile (Urt), jasantzale. 1. (El, lo) que sostiene. "Caelifer, [...] zeru jasantzaillea" Urt IV 25.  Ez dutela
laborariek pazientzia eskas, ez dela jasantzale ttipi laborarien bizkar zabala. SoEg Herr 29-6-1961, 1.
2. "Jasantzale (Hb), patient" Lh.
jasarri. v. jesarri; jazarri.
jasatasun.  Paciencia. v. jasankortasun.  Ordu larri aiek, jasatasun ta goi itxaropenez eramateko
laguntzen. Garit Usand 52.
1 jasatu. "Jasar, jasadu" Lcc. "Jasadura, jasaduan señalea" Ib.
2 jasatu. "(Hb), se lever (tempête)" Lh.
jasaurtegi. v. jesartegi.
jaserileku. v. xaserleku.
jasi (AN ap. A), xasi (A y H (que citan a LE)), xaxi, txasi, sasi (Ae ap. A Aezk 298).  "Soportar" A. "Xasi,
levantar" Ib. "Sostener, soportar" A Aezk 298. "Jasi, levantar, (fig.) apadrinar" LE-Fag. v. jasan. Cf. xasi.  Tr.
Documentado sólo en textos de Lizarraga.  Aurbát dágo ezin xásis kárga. LE Urt ms. 95v (ed. 1846, 268 xasiz
edo jasoz). Eztá gauza jásteko pizu ándia. Ib. 86r. Ordiak burua ezin xaxi (164). LE-Ir. Asko yágo erráteko zuéi
badút oráño, baña ez dezakéze jasi orái. LE Io 16, 12 (He jasan). Ofrezitzen digúte lagúntza jásteko gurútzea.
LE Ong 58r. Muleta batzuk txasteko baru eri miserablea. LE-Fag.
 (Part. en función de adj.). Ahijado, apadrinado. "Apadrinar. Seme sasia, ahijado" A Aezk 298. "Sasi, semesasi,
alabasasi, ahijado, ahijada" A Apend.  Ala iten dire (Aitabitxi ta Amabitxia) aide espiritualak jasiarekin. LE-
Fag 71. Aitabitxi ta amabitxiak... atra zire fiadore xaxiaren. Ib. 77. Nori dio ori (purgatorioko arimak)? bere
aziei, bere xaxiai, berak doktrinatu edo faboratuei (246). LE-Ir. [Deábruak] inzitátzen gaizkirá; aiék [aingeru
guardakoek] tirátzen onerá ansioso, triste bekála berén jasien deslaias. LE Bail 223.
- JASI AHALA, JASIALA, SASALA (Ae), XAXALA, TXASALA. Tanto como se puede cargar. "Sasala,
plenos los árboles (Ae)" A Apend.  Eztióla nióri emáten kárga yágo jasiála baño. LE Ong 59r. Preziso da
erortzea infernuan naiz kargaturik errosarios, errezus, eskapularios ta debozios xaxala (345). 'Y devociones a
más no poder'. LE-Ir. [Emateko okiñak] ogi txasala pobre guziei. LE-Fag.
jasin. "Iasin, jaso (AN-ulz)" A Apend. v. 1 jasi.
jaskera. v. jaitsiera.
jaski. v. 1 saski.
jaskila. "Houssoir" T-L. "Housser, jaskilaz garbitu" Ib. Cf. 1 isats.
jaslari. v. isaslari.
jasle.  (El) que sostiene al niño en la pila bautismal, padrino de bautismo. v. jasaile.  Galdegin zizun [...].
Baietz zuk bataioko zere jaslearen hitzez eranzun. Mb IArg I 70.
jasmin. v. jazmin.

baten mende.
jaso (V, Gc ap. A), jauso (A Apend  RS), joso, josa (V-ger ap. A), jason.  Tr. La forma más usual es jaso.
Hay joso en las Escrituras de Andramendi (1588) y jauso en RS y un ej. de f. Bartolomé, que por lo demás
emplea jaso; se documentan además algunos ejs. aislados de jazo en f. Bartolomé, Astarloa (II XI), E.M. Azcue,
D. Agirre y Otxolua (39) y en éste último se encuentra tbn. un ej. de josa (97), sin duda errata. Hay jason en un
catecismo de Plencia y en una ocasión en Orixe (forzado por la rima). En la endecha de Milia de Lastur recogida
en las Memorias de Garibay (TAV 3.1.5, 76) se atestigua tbn. la forma jaso: Zeruetako mandatua izanik /
andrariok ala kunpli jasorik (que Garibay traduce: "Y que con mucha grandeza había sido ella sustentada").
Cabría tbn. la posibilidad de leer andariok 'los anderos, los que llevan en hombros las andas', con lo que jaso
cobraría otro matiz (v. ASJU 1967, 183, n. 1). Con todo, Guerra (Viejos textos del idioma, San Sebastián 1924,
38-44 y 276s.), propone jazo 'suceder': 'que a la mujer esos (destinos) así le sucedieron'. En cuanto al sust. vbal.,
emplean jasote- los escritores vizcaínos y jasotze- los guipuzcanos y alto-navarros; en Enbeita se encuentran
ambas formas (53 y 170).
 Etim. Correlato occidental del or. jasan.
I (Vb.). 1. Soportar, aguantar, cargar; sufrir. En AxN se explica iasan (26, 42, 85...) por jaso.  Tr.
Documentado en autores vizcaínos y guipuzcoanos ya desde RS. Lo emplea tbn. Iraizoz. En DFrec hay 592 ejs.
de jaso, meridionales.  Alan joso egien euraen kaltetzat. "Y ansí lo consentieron" (Escrituras de Andramendi).
TAV 3.2.9, 159. Azeriak buztana jauso ezin. "El raposo la cola no puede sostener". RS 27. Jesusen izenean
edozein bide-gabe, naigabe ta atsekabe jasotzeko [prest egon]. Ub 199. Ez daki emuten gere pekatubakaz
irabazirik daukagun aña naibage, ez da ere jaso aldaikegun baño geiago. msOñ 92r. Nolako esetsi ta gerrak
jasotzen ez ditu [aragiak]? Mg CC 223. Karga andiak jasoaz, geiegi nekatuaz. AA II 80. Txanpon bat edo lau
kuartogatik jasotzen badezu edaten duenen erausia ta errierta, atozea ta ez dezu jasoko lagun urkoaren anima ez
galtzeagatik? AA III 368. [Teresak negar egingo dau] gorputzaren pisuba espiritubagaz jaso biar dauelako. fB
Ic II 288. Ezkonduba bada, ezkondubaren kargak jaso biarko ditu zerura juateko. fB Ic III 313. Dagoz indar
baga ain ikaragarrizko karga jasoteko. Astar II 15. Pillare sendoa izan bearrean baldin badu uts mamirik gabea
barrenean, ez da gauza jasotzeko pisu andia. LE Urt 242 (ms. 86r jásteko). v. tbn. Lard 147. Biyotza ezin jaso
det, / au karga barrenak! Bil 134. [Kruzea] jason ezinik, iru bider jausi zen Jesus lurrera (Cat. de Plencia de
Juan Cruz de Rentería). BOEv 293. Bere semetxoa bere besoetan jaso. Arr GB 23. Bizi au neretzat astuna da eta
ezin jaso dedana. Ib. 104. Nekeak iasoteko daukadan baiño barru sakonagoa baneuka bere [...]. A BeinB 40.
Deungen nagosi izatea / da iazotea katea. Azc PB 211 (Ur PoBasc 219 eruatia). Neke andiak igaroten ebazan
Juana Marik bere ardura guztiak jaso eziñik: [...] labako arazoak, [...] jatorduetako janariak [...]. Echta Jos 25.
 (s. XX). Bere sorbaldetan larogeta bi urte andi jasoten zituan gizona. Ag Kr 87. Naita naiezkoa da gurutzea
jasotzea. Naigaberen bat [...] datorkizunean, artu zazu patxadan. Ag G 48. Nik [...] [urteen] astuntasuna
jasotzeko indarrik ez. A Ardi 94. Galanki zapaltzen det / anketako sala / baño jasotzen gaitu / nola edo ala. Tx B
217. Amaseikuak jaso gura ta makilladak josa biar! Otx 87. Bere gain artu ditu gure gaitzak ta gure eritasunak
yaso ditu (Is 53, 4). Ir YKBiz 84 (Dv ekharri, Ol leporatu, Ker eroan, BiblE jasan). Au beartu zuten aren
gurutzea yasotzera. Ib. 497. Ainbeste nekez euskal-fedeak / jaso zuna anbat urtean! SMitx Aranz 94. Gurasoen
burugabekeria [...] beren semeak [...] jaso bear. Munita 129. Lagun bik [...] lagunduten eutsen kaixea euren
sorbaldetan jaso edo eusten. Erkiag Arran 36. Erriak askatasuna ta bere buru-iabetasuna galduak zeuzkan: erri
orrek beraz, ondoren galgarriak iaso bear. Zait Plat 31. Gure nekea jasotzen eta gure illunpeak urratzen
erakutsi digu. NEtx LBB 8. --Orain ere nobelakerietan al aiz, Martiñ. --Norbaitek jaso bear dik lan au ere,
Tomas. Ib. 12. Leenaz gaiñ mandazaiaren pisua eziñ jasorik, erori zan [...] lurrera. Berron Kijote 180. Badot
oraindiño zuei esatekorik naikoa; baiña orain ezin jaso daikezue zuek. "Portare". Ker Io 16, 12 (IBk, IBe jaso, Ir
YKBiz 458 yaso; He, Ol, Leon jasan, TB ekhar, LE jasi, Lç, Dv egar(r)i). Amaika azpikeri jasotekoa da gure
aitaren etxe zar au. Gerrika 192.
 Poesi gaia, aldakuntza gogorra jaso bearrean dago. "Está a punto de sufrir". Aitzol in Laux BBa X.
2. (V, G, AN-erro; Lar, Añ, Izt (y-), Dv, H), jason (V-ple), jatso. Ref.: A (jaso, jason); Iz Als, UrrAnz, ArrOñ,
To; Etxba Eib; Elexp Berg. Levantar, alzar, elevar (sentidos prop. y fig.); recoger (del suelo). "Arriar, levantar
las velas [...] arriatu, izatu, jaso", "arquear las cejas, [...] bepuruak jasotzea" Lar. "Desancorar, [...] aingurak
jaso" Ib. "Encaramar", "encumbrar, erpindu [...], gañera jaso" Ib. "Enarbolar", "empinar" Lar y Añ. "1. lever,
porter plus haut ce qui est bas. [...] 4. lever, redresser une personne ou une chose qui est couchée. Aur bat, gaxo
bat jasotzea, mettre sur son séant un enfant, un malade. Redresser ce qui est penché, courbé. Iaso egizu zure
bizkar makur dagon ori" H.  Tr. De uso general en autores guipuzcoanos y vizcaínos, se encuentra en los
textos desde principios del s. XVIII; la emplean tbn. Mendiburu (IArg I 262) y F. Irigaray (156). En el vizcaíno
Altuna aparece siempre glosado con altzau (13). En BOEans (277) hay un ej. de jatso (buruak jatsotzen edo
altxatzen) en un texto baztanés de finales del s. XVIII.
 Kana batean jaso zituan bere txuparen besoak. LasBer 576. Jasoko du biotza Jaungoikoagana. Iraz 50.
Besoak zerura jaso. Cb Eg III 329. Zoorrez beteta, bururik jaso ezinda. Mg PAb 93. Nolako [...] noblezi altura
gure Jaungoikoak kristauok jaso edo altxatu gaituan. Gco I 411. Baña estaltzen bada eziñ jaso ditekean arri
andiren batekin [...]. AA III 503. Jesukristo geure jaunak jaso eban sakramentu izatera ezkontzia. fB Ic III 322.
Etxuten dira jaso ezin daben karga eskergiagaz. Astar II 15s. Bururik jaso bage / ari da lanean. Echag 145. --
baten mende.
Zelan igon eban zeruetara? --Berez, iñok jaso baga. CatBus 16. Zama jasotzen, pulsuan, indar leian. Izt C 213.
Zeruraño jasoa izango bai al zera? Ur Mt 11, 23. Zeruronz begiak jaso eta Jaunari erregutu zion. Lard 27. Bere
eskua jaso eta bere bendizioa [...] bota zien. Arr GB 9. Belak jaso. Arrantz 101. Patxi jiratu zan beste aldera
bizkarra jasoaz. Apaol 84. Koblakaria [...] gogamena bere lenagoko egunetara iazoaz. Ag AL 31. Bideko aizeak
jasoten daben autsa lez. Echta Jos 275. Praka barrenak toloztu ta jaso ija belaunetaraño. Kk Ab I 56. [Arria]
amazazpi aldiz jaso. EusJok 60. Otoitza da buru edo gogoa Jaungoikoagana jasotzea. Inza Azalp 119. Apaizak
Osti-Deuna jasotzen duanean. ArgiDL 65s. Neuk jasoko (altzauko) yuat zugatzera ume ori. Altuna 48. Etzan
geldituko [...] anka jaso zezakenik ua ikustera joan gabe. Or SCruz 78 (v. tbn. Eus 302). Baita be dakust Jel-
ikurriña / jasorik mendi ganian. Enb 35. Griñôk ematzeko, Baru-mendian luzaroan nagon, / noizean beinka begi
oiengana begi auek jason. Or Poem 520. Antzez oiala jasotzerako itzali argi guziak. NEtx Antz 54 (v. tbn. LBB
166). Gonak jaso eta azpiko gona [...] erakutsi. Erkiag Arran 144. Izkuntz-oiturak jaso ditzagun / merezi duten
tokira. Basarri 68. Mundua esplikatu bearrak jaso izan du beti gizona Jainkoagana. Vill Jaink 29. Jaso bear
zuen anega bat gari bizkarrera. And AUzta 37. Lurrera jausitako zaldi bat jaso eziñik ebillen gizon pilla bat.
SM Zirik 88. Ta erronka jotzen digutela, ia nork jaso dezaken berak aiña zama. NEtx LBB 166. Gonak jasotzen
zituan lanak / kendu dizka aizeari [moda au asmatu duanak]. Olea 97. Aren diña izatera jasoko zuten
eginkizunak ekiteagatik il zala. Berron Kijote 216. Laster asi ziran [...] ildakoak jasotzen. AZink 66. Ez eban
onek bururik jaso be egin. Gerrika 96. Euskara, diotenez, goimailaraino jaso duen liburua. MIH 163. Eztakit
ordea orien balioa goregi jasoa ez ote daukagun. Ib. 83. Burua harro jasotzen duelarik. MEIG III 82.
 "Urkámendira eruan, llevarlo a la horca. Urkámendira jaso, emun" Iz ArOñ.
 (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Ensalzar, elogiar; encumbrar. "Jaso eban aren izena odetan ziar,
ensalzó su nombre por las nubes" Etxba Eib. "Gurasuak eta norberan jaiotzako errixa jasotzia, seme onan obria,
ensalzar a los padres y al pueblo" Ib. "Retegi zeruraiño jaso dabe" Elexp Berg.  Aspaldi nabil nola Euskal
Erriak edertu ta jasoko ditudan. Lar Cor 300. Jasoko dituzte erdarak zeruraño, azpiratzeko itzkera etxekoa.
VMg 89. Oraindik askoz goraago jasotzen du birtute eder au San Juan Krisostomok. AA III 392. Adorau,
alabau, jaso ta amau bijotz guztiagaz geure Jaungoiko ona. fB Ic I 53 (v. tbn. III 306). Ondrauko dabee, jasoko
dabee ta estimauko dabee [...] erriko jentiak. Ib. app. 1. Nok leukekezan / zu jasoteko berba duiñ eta / eregiak.
AB AmaE 130. Enoa bere jasotera gaur Euskal-Erriko / gizon andien doe argi ta birtuterik. Ib. 63. Etzekiten
noraño jaso etxekoandre zarra. Gutxi amona bezelakorik! Ag G 245. Ez, beintzat, gure mintzo ontan Jauna /
betiko jaso bagerik. "Mientras no ensalce". Or Eus 256. Gizartekeria jaso ta eregi nai dauanean, bere trebetasun
ori galdu egiten dau. Eguzk GizAuz 76. Bada, len ondatu ziñuten yainkoek, yasotzen zaitute. "Te encumbran".
Zait Sof 116. Apaizak oso gora jaso zion neskatxaren izakera. NEtx Antz 155. Nork emanen dauzkit itzak nik nai
nuken bezala Fray Luis Leon iasotzeko? "Para ensalzar". Or in Gazt MusIx 12. Lekuona jaunak herri-hizkera
gehiegitxo jasotzen duela ere esango nuke. MIH 166. Ez baita gehiegi saiatu egilea sinbolo horren alderdi onak
[...] jasotzen. Ib. 337. v. tbn. Etxeg in Muj PAm 23. SMitx Aranz 154.
 Levantar, hacer prosperar, sacar adelante (una casa, país, negocio...); dar prestigio.  Itxe bera ongitzeko,
berritzeko edo berriro jasotzeko [...] diña. Mb IArg I 221. Nik seme au azi nuen ta gora jaso nuen. Cb Eg II 115.
Asiera pobria nekez gero jasoten da. JJMg BasEsc 251. Asko dagoz munduban dantzeetako nasaitasuna,
libertadia ta luxurija zaintu ta jaso gura dabeenak. fB Olg 135. Zeuben bizitzia, aziendia, edo kleituba jasoteko
[...] beste medijorik ez daukazunian. fB Ic II 170. Gipuzkoatarrak balute beren oitura jatorrizkoak jasotzeko
[gogoa], ikusiko lirake goienengo mallara igoak, mundu osoak begirune alaiarekin begiratzen diezatela. Izt C
214. Dendatuten bagara geure alegin guztiakaz erreiñu au jaso ta eregiten. (1860). BBatzarN 189. Geu ere utsik
ezkaude ta jaso daikegu oraindik Azkarragako baserria. Ag G 269. Euzkadi nai gendula jaso. Enb 32. Egiz nai
dogu Euzkera jaso ta azkatasuna ekarri. Ib. 55. Euskadiren alde, nekatu gabe, Bustintzarekin irri-parrez,
Aberria jasotzen ikasi dezagun. EArzdi in Kk Ab II 6. v. tbn. Or Mi 95 (y-). Euskera yasotzea, euskera yakintza-
malletara igotzea. Ldi IL 171. Gure izkuntza beste edozeiñ errikoa ainbat jasotzeko eskubide degu ta jaso ere
egingo degu. Etxde AlosT 11. Euskalerria jaso nai bogu / zaindu daigun baserria. BEnb NereA 100. Emakume
[...] saiatua [...]. Ikustekoa izan da [...] etxea nolatan jaso duan. NEtx LBB 90. [Haur ginelarik] etxea jasotzeko
kezkakizunik ez genduen. Zama astun hori gurasoek zeramaten bizkarrean. MIH 31. Zuen egitekoa euskara
lantzea, jasotzea, ikasien artean zabaltzea da. MEIG I 116.
 Levantar(se) (el ánimo).  Ikusi nendubaneko jaso jakon biotza. Mg PAb 198. [Edariak] jaso ta erneragin
deutsa adorea. Erkiag BatB 195.
 Levantar, alzar (la voz).  Orain bai, [...] orain aotsa iaso bearko dut. Ibiñ Virgil 100.
3. (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg; Lar, Añ, H), jauso. Erigir; construir. "Erigir" Lar y Añ. "5. élever,
donner plus de hauteur. Iaso zituen apalegi ziran ormak, [...]. 6. ériger un monument, une statue. Krutze bat
jasoa izan da misioaren oroitgarri" H. "Jaso dabe etxe barrixa" Etxba Eib. "Jaso esaten da ba estruturia gora
jasotzen danian. Etxe bat ein ein ddou, o jaso ein ddou" Elexp Berg.  Gure egille andiari [...] ol sendo au
jasotzen diogu. "Le erigimos". Lar DT LXXXII. Oiek dira aizezko torre nik nerekiko egin edo jaso nituenak? Cb
Eg II 120. [Erri aietan kofradia santa asko] jaso edo fundatu zituzten. Cb Senar 116. Eleizak eginaz, aldareak
jasoaz. Ub 36. Egingo ditut eleisa barrijak Jesusen egon lekutzat. Jausoko deutsadaz altarak. fB Ic II 290 (I 33
jaso). Bertan jaso eta eregi eutsen eliza bat. Itz Azald 12. Burni me zapalak [...] zubiak egiteko, aterpeak
baten mende.
jasotzeko, etxien abe izateko. Ag G 216. Bergaran lantegia jasotzeko ta, arri asko bear degu. Ib. 321. Oian-
basoen babesean [...] erri berriak jaso oi ziran. Munita 147. Zerbait egin edo jaso bear dezula: etxea, lantegia,
borda [...] basora bear dezu. Ib. 22. Toki artantxe ermitatxo bat jaso dezagula. NEtx Antz 51. Teresa doneak
mojaetxe berri bat jaso nai zun. MAtx Gazt 95. "Jainko ezezaguna"-rentzat erruz jaso izan dira beti aldareak
munduan. Vill Jaink 132. Apurka apurka ormak jaso eta etxea osoro iragi. Erkiag BatB 124. Estatua / bat oso
haltua / herriko plazan jaso. Arti MaldanB 222. Pareta jasoaz liburu-gela ormaz itxi. Berron Kijote 86. Ainbeste
kostata jaso genduen kastillotxu au laster zan lurrean. Gerrika 156. Harresi haundi-haundi bat jaso zuen. MEIG
IX 102. Aita Zavalak Txirrita bertsolariari jaso zion bezain oroitarri iraukorra eraiki dio. MEIG III 129. v. tbn.
Mg PAb 198. JJMg BasEsc 130. Lard 405. Zab Gabon 91. AB AmaE 105. Goñi 131. Ayerb EEs 1912, 60.
Altuna 44. Kk Ab II 144 (y-). TAg Uzt 9. SMitx Aranz 83. Zait Sof 195 (y-). Akes Ipiñ 22 (y-). Etxde JJ 214.
Etxba Ibilt 490. Ibiñ Virgil 113 (i-).
 Fundar.  Aterazazu beraz zure libru hori eta len baño len bana-ezazu Euskalerrietan; batezere non eta
Jesusen ballera santuak jaso dituzun ta lenago jasoak zeuden. Lar, carta a Mb 280.
4. +jazo. Levantar (una calumnia). "Levantar algún testimonio" Añ. "Testimonio falso, (c.) falso testimonioa,
egin eztabena jaso" Ib.  Testimonio falsorik inori jaso ez diozagula. OA 4. v. tbn. Iraz 6. Testimonio falso andi
bat jaso [...] ta bere zuen azienda guzia galerazo zion. Cb Eg II 165. San Narziso, Jerusalengo obispuari jaso
eutseen guzur desondragarri bat. fB Ic II 163. Nok sinistuko eban Joseri jazo eutseen guztia guzurra zala? Ib.
230. Susanari guzurrezko pekatuba jaso eutseen agura zaarrai [...]. Ib. 162 (v. tbn. 231). Jaso zizuten
gezurrezko asmazioa. Arr May 40. Testimonio falsua nion / jaso nik gazte aberi / eta azkenik barkaziyua / bear
eskatu. Ill Testim 30. Falso testimoniyua, eta galanta alare jaso det. Ib. 29.
5. (G-azp ap. Gketx Loiola; H (que cita a Izt)). Recoger; recaudar; captar. "Prestar atención, tomar en
consideración. Ejerzizioetan auxe da geiena j. detana" Gketx Loiola.  Tr. Empleado de modo general por
autores guipuzcoanos y vizcaínos desde finales del s. XIX; tbn. lo usan Mendiburu e Izeta (DirG 39).  Arrizko
gizonak balira baño geiago jasotzen etzuten herejeen hitz bakar bat ere. Mb IArg II 268. Judasek elizan
botatako diruak jaso zituzten. Lard 449. Bertso berriyak jartzera nua, / badago zeñek jasua. Xe 280. Jaso
zituzten beren dendak. Etxeg EE 1882c, 561. Donostian zuten diru puska bat jaso bearra. Urruz Urz 11s. Arrain
asko jaso eben arrantzaleak. Echta Jos 89. [Txalupa bat] lasterka zan etorri gu jasotzera. Ill Testim 4. Ipiñi
daben dirua jaso ta [...] lau bidar geiago artu dabelako. Kk Ab I 99. Lizarragak edozein mutil jasotzen omen
zun bere taldean. Or SCruz 89. Amaseikuak jaso gura, ta makilladak josa biar! Otx 87 (v. tbn. 152). Eun jarri ta
berreun jaso. Lek EunD 49. [Eultzia] jaso ondorean zabaldu. "Después de haberla recogido". Or Eus 343.
Gabon-zarrez, amabiak ezkeroz datorren len ura jasotzea. JMB ELG 81. Lurreko erregeak zeñengandik
yasotzen dituzte zerga ta legarrak? Ir YKBiz 251. Ziberoeraz ari, ta gure belarriak, ezpaita oitua, gutxi yasotzen
du. Ldi IL 46. Bakotxak alogeretan jaso dauan kopuruaren neurriz. Eguzk GizAuz 153. Ziur-Bazkunen kontu-
garbitasunak jasoko diran bitartean. EAEg 3-2-1937, 969. Zenbat on andik jasoa naizen / ondo dadukat
gomutan. SMitx Aranz 96. Zedorrek jasoko dezu etekiña. Munita 136. Euskaldunek zutela delako hitza [...]
Aitzin-Kelten ganik jaso. Mde Pr 215. Eta ondoren ene arrebak [ateondotik] ezin jaso izan zun norbaiten aipua
egin zikan. Etxde JJ 7. Or jasotzen ditu ainbeste errenta ta amarren lur oiegatik. NEtx Antz 45. Nork jaso an
esan ziranak guztiak, manetofonikaz izan ezik. Erkiag Arran 141. Begiak zabal egoten nintzan / guztia jaso
bearrez. Gand Elorri 109. Ainbat apunte goxo baitauzkat / paperetara jasorik. Basarri 91. Gure lurrean / arto-
babarrun da gari / [...] jasotzen gendun ugari. Ib. 141. Gogoan jasotzekoa da Aristotelesen itza. Vill Jaink 41.
Zer iaso ote zuen [Platonek] Pitagoragandik edo Pitagora-zaleengandik? Zait Plat 61. Gaur albiste berria
aidean jaso dedala uste det. NEtx LBB 44. Ondorengoak jasoko al dute noizbait gure lanaren frutua! Ib. 8.
Txalo ederrak izaten ziran / naiz ta jaso ez sosikan. Uzt Sas 150. [Liburu] artxibotan jasotzea merezi zutenak.
Berron Kijote 86. Udaran bildu ostoak, sekatu ta ontzi itxi batean jaso bear dira. Ostolaiz 39. Emen maletak
jasotera juan giñan. Gerrika 225. Ederki jaso du hitz bitan nik erantzun nuenaren muina. MIH 217. Euskal
herriko xokorik galduenetan jaso izan diren hitzak. Ib. 344. Jaso ahal daitekeena paperetan bederen jasotzeko
premian gara. MEIG VIII 101. v. tbn. Izt C 240. PE 149. ForuAB 111. ForuAG 313. Jaukol Biozk 41. ABar Goi
49. TAg Uzt 219. JAIraz Bizia 72. Onaind in Gazt MusIx 145. SM Zirik 119. Lab SuEm 173. Zubill 135.
BAyerbe 66. JAzpiroz 188.
 Recoger, arreglar, limpiar (la mesa, casa, cocina...). "Gure mutilla, jatordu bakua, beti maixa jaso ta gero
agertzen da" Etxba Eib (s.v. jatordu).  Etxetik urten baño lenago ontziak jaso gura, eskaratza txukundu nai.
Ag Kr 50. [Pantxikak] maia jasoko du. Ramuntxoren apari kondarrak zapi batean bilduko ditu. Alz Ram 33s.
Gizonak etzuan laguntza aundirik sortzen. Juana zan etxea jasotzen zuana. NEtx LBB 47. Bazkaldu, ontziak jaso
eta siesta apur bat. JAzpiroz 25.
 Recoger, arreglar (el pelo).  Buruko illeak jasotzeko astirik artu ezinda. Ag G 316.
 Coger (preso).  Deus gutxi litzake [...] gu preso jasotzea. "Nos prendan". Berron Kijote 116.
 "Esnia jaso eiten dau, retirar la leche (la oveja) al ordeñarla" Iz ArOñ (s.v. jaásu).
 Recibir.  Kantidade guziya / jaso du urretan / eun franko justu dira. AzpPr 26. Orain jaso ditzala / nork
bere dañuak. EusJok II 129. Merezi dezun onorea jaso dezazun. Ill Pill 30 (v. tbn. Noe 30 onorea jaso, Arrantz
133 onra jaso). Lauerleko bat bere idazti onengatik etzuen jaso eta ez eskatu ere. EArzdi in Kk Ab II 8. Merituak
baten mende.
jasua aiz / eliz funtziyuan. Tx B 124. Beltx orrek jaso / ditu txaloak ugari. Or Eus 197. Zauden tokitik, nere
agurra yaso. Zait Sof 138. Ire karta [...] jaso berri diat. NEtx Nola 22. Beste iñoren berirrik ez dut jaso. Mde Pr
191. Sar-baimena jaso arte itxaron. Ib. 102. Eztuk irañik jaso. Etxde JJ 118. Kolpeak jaso. Ib. 128. Agindua jaso
orduko. Ib. 232. Nik lanean ler egin etxe-jabetasuna ik jasotzeko? Ib. 29. Egonarri andiz [...] jaso eban
Txantonek barri gaiztoa. Erkiag Arran 166. Nikanor-ek susmo txarraren usaiña jaso eban. Erkiag BatB 63.
Eskerrik askorik ere ez dezu jaso. MAtx Gazt 57. Mariaren bitartez jaso gendun [...] Jainkozko bizia gure
animan. Ib. 99. Egillearen beraren aotik argitasun asko jaso izan ditut. Vill in Gand Elorri 9. Alde orotatik
akusazio gogorrak jasotzen baitira aren aurka. Vill Jaink 175. Jaso ditu merezi zituan erantzunak. Basarri 145.
Dirteek errege-zigorra iaso aurretik. Ibiñ Virgil 93. Eta zure seme ederrak ez al du jaso bear bere egiñaren
ondorenik? NEtx LBB 26. [Bedeinkazioa] jaso zuten. Ib. 122. Beren arrokeriaren ordaiña jaso zutela. Berron
Kijote 55. Ez bait zuan [...] alako printzesaren berririk jaso. Ib. 149. Pena aundia izango zuan / saririk jaso
etzunak. Uzt Sas 304. Soldaduaren karta bat edo beste jaso zuten. TxGarm BordaB 104. Aitita-amomen
besarkada eta laztan gozorikjasoteko aukerarik ez genduela izan. Gerrika 16. Begiramen gehixeago jasoko balu
gugandik. MIH 83. Ez dakit Olabideren botoa jaso duten. Ib. 350. Hainbat lekutan jaso zituen ohoreak. MEIG
VIII 84. Ukabilkadak behar bezala [...] "jasotzen" ikasi duenak, ez du alajaina gutxi ikasi. MEIG I 167. Zenbait
[...] kargutarako behar zen jakitea (eta titulua) Oñatin [...] jasotzen zen. MEIG VI 58. v. tbn. Ud 75. Mok 11.
Inza in Jaukol Biozk V. Lab EEguna 86. Ldi IL 15. Ir YKBiz 126 (y-). TAg Uzt 313. SMitx Aranz 96. JAIraz
Bizia 67. Txill Let 135. Anab Poli 105. In SM Zirik 96. BEnb NereA 174. Zait Plat 136 (i-).
6. "(G-to), apadrinar. Aurra jasotzen duenak, gure errian, aita jauna ta amandrearen izenak dauzkate" A. 
Bide zuzen onetara naiez, Eliz atarian jaso zinduenaren ezpañez eskatu zenion Jangoikoari bere bataioa. Mb
IArg I 70. Arrotz bat eskaiñi zan aurra jasotzera. [...] utzi zioten gazte arrotzari aurra jasotzen. Bataiua bukatu
zanian [...]. Bv AsL 24. Josolontzo, semea izandu degu, ta biar bataiatzeko asmoa degu. Jaso nai badezu, zuri
tokatzen zaizu. JAzpiroz 46.
7. Provocar, suscitar (una reyerta, riña, guerra...).  Zuk jaso gura dozun matxinada. Mg PAb 212. Nos bait
edan dot tragotxu bat geijago; baña ez deust gatxik egin ez bakerik galdu ez errierta andirik jaso. Mg CO 22 (v.
tbn. CC 18). Ez arren erriertarik jaso bakoitzaren gogora itzak jokatzen ez badira. VMg 91. Luziferrek jaso
eban laster gerra bizija doktriña onen [...] kontra. JJMg BasEsc 38. [Juduak] jendearen artean iskanbilla andi
bat jaso zuten eta il naiez abiatu zitzaiozkan. Lard 513 (v. tbn. 523).  (Aux. intrans.).  Ikusi zutenean zer
iskanbilla jaso zan [...]. Lard 508.
8. Salvar (la honra).  Oraindino erremedijua daukazu lagunaren ondria jasoteko ta miin gaistuak isilduteko.
fB Ic II 203. Jaso ginai lagunaren ondria murmuradoriari gaiski esatia eragotzijagaz. Ib. 201. Sarri inoren
kleitubari luur jo eragiten jako. Ta geijenian ez da inos bere ondo jasoten. Ez da ondra galduba atzera batuten
beinguan. Ib. 192.
9. Reparar (un daño).  Au pekatu andija da. Au egiten dabenak jaso biar deutsaz erru bagiari euki dituban
kalte guztiak. Biurtu biar deutsa atzera ondria. fB Ic III 359.
10. Socorrer.  Alkar jasoteko ta alkarri lagunduteko adiskide leijalak daukazuzanok. fB Ic II 214s. Alkar
zaintuten dabee, alkar jasoten dabee, ta alkarri lagunduten deutsee. Ib. 207 (v tbn. III 337).
11. Tramitar, instruir (un proceso).  Jerusalenen zai zeuden, Jesus noiz eramango zuten, oi zan auzi legea
edo prozesoa jaso eta iltzeko epaia [...] emateko. Lard 445.
12. (Aux. intrans.). Levantarse, elevarse. "Empinarse" Lar. "Se lever, se mettre sur les pieds. Iaso zaite, levez-
vous" H.  [Illargia] mendi baten ostetik zelan dan jasoten. AB AmaE 392. Jaso zan jesarritta egoan lekutik.
Echta Jos 110. Itxasertzetik gora jasoten dan Ogoño deritxon [...] atxmendia. Ib. 27. Edoi baltza jasoten zan
geroago gorago. Ib. 274. Bere oñak lurretik jaso ziran eta asi zan [...] gora ta gora. Inza Azalp 78. v. tbn. Mde
Pr 316. Jaso egin da eguzkia ta goi urdiña argitu. Txill Let 36. Kantari jaso nintzan / egada batean. Gand Elorri
153. Sasi-artetik uxatuta jasotzen diran txorien antzera. Vill in Gand Elorri 16. Ez iñor zapaldu / menpean
daguanari / jasoten lagundu. BEnb NereA 254. Iru bider ixuri zuen Vestaren surtan nektar gardena ta irutan
iaso zen sapairaiño garra erlantza zabalduz. Ibiñ Virgil 115.
 Eta norbera bizi dan etxeari, bertan luzaro bizi danean, ez al zaio jasotzen alako lurrun eta maitagarri-
kutsua? Vill in Gand Elorri 11.
 "S'élever, s'enorgueillir. Zergatik jasotzen zera orrela, kriatura ezereza?" H.
13. "Élever en parlant du prix des choses. Orandaiño ez dozue garia jasotu, on n'a pas encore augmenté les
prix du froment" H.  Aldundijak oraingo lur-zerga-ordaikija aldatuko baleu, eta [...] aldatzia jasoteko balitz.
(1918). ForuAB 109. Zio berezi barik jaso dautsen etxe-errentea. Eguzk GizAuz 125. Langilleen alogerak jaso
edo goratzeko. Ib. 139. Lanaren tokamena be jaso ta goratu. Ib. 150. Gitxi irabazten dauala; laster jasoko ete
deutsan lan-saria ugazabak. Erkiag BatB 152. [Guardiazibillei errenta] jasotzerik ez. Ugalde Iltz 57.
14. Levantar, mejorar (el tiempo). "Egualdia jaso egin du (G-azp)" Gte Erd 86.  Eguraldia laster jasoko zun
zantzurik onena. TAg Uzt 262. Zortzi t'erdiak inguruan ordea, atertu ez ezik jaso-antxa ere artu zun eta [...].
Etxde JJ 152. [...] seiñale dira, laster eguraldia jasoko duana. Berron Kijote 202s.
15. "(V-gip, AN?), producir (fruta). Arbolak ale asko jaso, producir mucha fruta los árboles" A (s.v. jasan).
16. Elevar (una petición), transmitir (una propuesta).  Ainbat atzalgi edo proposiziño adiraldu dauz, aldi
baten mende.
egokijan Zeugana jasorik [...] baitetsi dagixuzantzat. "Que serán elevadas". (1918). ForuAB 109. Errolden
aurka jaso diran eskakixunekaz. Ib. 133. Bazkintza onek [...] bere erabagija emon dau [...], eta erabagi ori
Aldunbatzari jaso dautso, ta Aldundijak baitetsi egin dau. Ib. 145.
17. (Aux. intrans.). Costar.  [Gela koxkorra egiteko] gaiak, guziak batean, etziran jaso-izan edo kostatu 40
pexo [...]. Baña neri ederki dirua jasotzen ziraten, zakur-txoko arrengatik. Zubill 135.
II (Part. en función de adj.). 1. (V-gip, AN-gip; Lar, Añ, Dv (V, G), H). Ref.: BU Arano; Etxba Eib. Elevado,
alto; levantado. "Vara alta, bara jasoa" Lar (v. tbn. Añ). "Empinado", "enarbolado", "encaramado", "enristrado"
Ib. "Jasua, guardado o recogido (con tal que no esté en el suelo)" BU Arano. "Zuen aita zarra jasua dabil
ondiokan, [...] anda erguido" Etxba Eib.  Baga-jaso apardunak. Lar SAgust 10. Zezena [...] buru arrotu ta
jasokua. Mg PAb 182. Eztozu ikusiko [...] etzun-toki jaso ta adardunik. Lurraren gañian lastamarraga bat. Ib.
129. Agintaritzako zigor jasoakin. Izt C 124. Buztana jasoa, luzea, [...] eta adarrak lodiak. It Dial 93 (Ur jasua;
Dv, Ip gora). Bere adarrak motxak eta jasoak. Munita 90. [Ugiñak] euren bularrak [...] geroago ta jasoago ta
astinduago erakutsiaz. Erkiag Arran 163. Kale luze luzeak, etxe zabal jasoak, zugazti ikusgarriak. Erkiag BatB
170. Asko maite dot arkaitz zurion / arresi argi jasoa. Gand Elorri 185. Burua geroago ta jasoago. NEtx LBB
194. Gure izkuntza [...] mailla iasoan ikusi nai baldin badugu. Ibiñ Virgil 22. Larramendik berak maila
jasoagoa ipini zion bere buruari. MEIG V 97. Ez du hutsik utzi aurreneko hartan hartu zuen leku jasoa. MEIG
III 97.
 (Uso fig.). Elevado; culto.  Onako berbeta altubagaz ta jasuagaz etxuratuten dau [...]. fB Ic II 284. Ze jasua
ta neurri bagakua dan sazerdotiaren alizate espirituzkua. fB Ic III 297. Corcegako nekazariak beren lurrak
iñaurkiñez ondu-bearrik ez izateko, oso asmaketa jasoa dute. Basoari su eman eta bapo! NEtx Antz 135.
Nekazarien lana baixen yaso ta mizkeri bakoa [...] dogun Bizkaia yator au. In Akes Ipiñ 4. Apaizgorako ames
jasoek / ekarri nabe garbirik. Gand Elorri 110. Zanetako odolean, berotasun jasoagoa. Aragiaren bigarren
loraldia. Erkiag BatB 138. Ondo mena ta jasoa degu Fray Luis elerti-doaiez. Gazt MusIx 59. Arrebak lanean
erakutsi die ondo ta orrek ekarri ditu, neke ta izerdi, gaurko egoera jasora. NEtx LBB 90. Espainia /
hondamendi jasoz eroria / lur nekez etzana. Azurm HitzB 65. Beste zenbait liburu idatzi ditualako jasoagoak eta
kementsuagoak. Berron Kijote 83. [Laudorioa] gogoeta jaso eta hitz ederren bidez [...] biribildu. MIH 256.
Euskara landua du, jasoa. MEIG II 47.
2. (V-ger-m-gip, G). Ref.: A; Iz UrrAnz; Elexp Berg. "5.º gallardo, airoso, de buen porte. Andra jasoa (V),
señora de buen porte, de mucha habilidad. [...] 10.º (V), formal" A. "Jasua (V-gip), la persona airosa y curiosa"
Iz UrrAnz. "De buen porte. Pantxika oinddio andra jasua dago" Elexp Berg.  Emakumea dagokan eran ta
bear dan modestiarekin jauntzitzea, jasoa izatea, ez da bekatu. AA III 553. Mugetatik irten gabe ta geiegirik
gabe jasoak ibiltzea. Ib. 553. Bada bere berbetan, jantzijan, egotian ta lagun arteko ibili eretan garbija, jasua.
fB Ic II 82. Euskal-erri jaso oneetan ez dau inos illunaren agintarijak [...] pruturik artu. fB Ic I IV. Eleisarako
jantzi jaso bat ez daukeela. Ib. app. 21. Andretxo gajoa / txit lagun gozoa, / entero jasoa. Echag 117. Ule zuri bat
eta zimur bat bagekoa, gaztegunetan lez txit jasoa. Ag Kr 220. Zerbait eder ta jasoa. Gand Elorri 180. Jaun
garai ta jasoa, Olarratz jauna. Erkiag BatB 198. Kolonen irudi jasoari begiratzen deutsa. Ib. 175. Zaldun jator
jaso bat. Etxba Ibilt 473. Auzuetako Prinzipe jasuenak be ezingo leukiala kerizatu. Ib. 477.
 "Jaásua da, es limpia y aseada" Iz ArOñ. "Ordenado (V). Atxotxu jaso-jasoa dago" A Apend. "Kuartoa ez
zeukan oso txukuna (AN-gip) [...]; kuartoa ez zeukan oso jasoa (G-azp)" Gte Erd 303.  Etzan etxe jasoa. [...]
Mutikoa zikin-artean arkitzen zuan autsez eta muskeraz ederki ornitua. NEtx LBB 29.
III (Sust.). 1. "(V), porte, facha" A, que cita el ej. de fB.  Mai santu atara elduten dira [...] jantzi pobria
daukeenak ta jaso onik ezdaukeenak. fB Ic I 53.
2. (V-m-gip, G ap. A; H). Estima, aprecio. "Débit" H, que cita a Iztueta. "Gaur jaso andia euki dau ortuariak
(V-m), hoy se ha tenido en mucha estima la hortaliza" A.  Zaldibiako amorraiak non nai du jaso andia. Izt C
107. Ainbesterañoko aomena ta jasoa artu dute Azpeitiaren mugapeko arriak. Ib. 55 (v. tbn. 72). Intxaur olak
jaso andia dabelako beti gauza askotarako. Ib. 152. Aretxa ta pagoa; zeintzuk izan oi dute jaso andia txit
lanbide askotarako. Ib. 125. Ez din, orratik, orretxek yaso makala. 'Aceptación'. Ldi BB 30.
 (Con alat.).  [Arri areatsu au] irteten da merke eta beragaitik izaten du jaso andia beti toki askotara. Izt C
52. Zeintzuk izan oi duten txit jaso andia Españako osasungilletegi askotara. Ib. 38 (v. tbn. 68 y 71).
3. "(V-ger-m, Gc), marejada fuerte" A.
4. "(V-m), nimbo, nubarrones lluviosos" A.
5. Valor. Cf. jasoko.  [Elizan] ikusi ez dan jasoko (balioko) gauzarik arkitzen ez da. Iñoiz aurkituko ziradela
jaso aundiko gauzak ukatzen ez degu. J.B. Ayerbe EEs 1912, 45. Bi milla laurleko ta erdiraño igo zan
apustuaren jasoa egun arietan. TAg Uzt 222 (v. tbn. 49). Bere lanak ezari-ezarian egiten oitua zan Balendin.
Nork eta noiz igarri arek zegian indarraldiaren jasoa? Ib. 233. Eta bere egintzaren jasoa edo balioa erti ta
elerti arauzko da aurrenik. Gazt MusIx 62s.
IV (Adv.).  "(V-ger), curiosamente, aseadamente" A.
- EZIN JASO AHAL(A). Más de lo(s) que se puede(n) recoger, cargar.  [Sarea] bota zuten eta ezin jaso-al
arrai sartu ziran. Lard 474. Ezin jaso ala ontzako urrez zamatua. Apaol 98.
- EZIN JASO AHALAKO, AHALEKO. Más de lo(s) que se puede(n) cargar.  Zama astun ezin-yaso-alakoak.
baten mende.
Ir YKBiz 398. Ia ezin jaso ahaleko zama astun hori. MIH 32.
- JASO AHAL. Capacidad para cargar.  Badiruri [...] datorrela zaldi onen jaso-al eskasak jartzen gaituen
larritasunetik kentzera. Bil 164.
- JASO AHALAKO. Tanto como se pueda soportar.  Eman zidaten jaso ahalako pena / ahal bezain umilki
hartu nuen dena. Xa Odol 317.
- JASO-AGIRI. Letra (bancaria).  2095 pesetako letra (jaso-orria) [...] jarri dizut. Nere jaso-agiri ori ontzat
emango dezulako uste osoz [...]. NEtx Nola 17.
- JASOAN. Levantando; recogiendo.  Artzen diraden pena ta susto / beti gogotan jasuan. Arrantz 153. Irurak
etorriyak errira / bururik ezin jasuan. Uzt Noiz 45.
- JASO-JASOA EZ EGON. "Jaso-jasua ez egon (jaxo-jaxua ere bai). Se dice de quien aparenta mala salud.
Aspaldixan ikusi barik neukan Joxepa, eta jeseus, eztago jaso-jasua" Elexp Berg.
- JASO-ORRI. Cheque; letra bancaria.  Banco Vizcayaren bidez 2095 pesetako letra (jaso-orria) [...] jarri
dizut. NEtx Nola 17. Jiroz (bidai-ordañez) edo txekez (jaso-orriz). Ib. 14.
- JASOTZEKE. Sin levantar.  Au guzia, begirik jasotzeke esan dio. NEtx LBB 136 (v. tbn. 105).
- JAXO. (Part. en función de adj.; forma con palat. expresiva). a) Elevado, digno.  Esaten nuan nik zure
burutik etzala ipuin jaxorik sortuko. Ezagun dezu kondepekoa zerana. NEtx Antz 19. b) Gallardo, airoso. 
Bidean natorrela arkitu det lagun jaxo bat. NEtx LBB 177.
jaso. v. jazo.
jasoaldi. 1. "(Vc, Gc), acto de levantar" A.  Jokaldi batzuetan dirua aruntza ta onuntza ibilli zan arren,
azkenerako, zaldun gazte beltxeranaren eskuetara jun zan dana. Jasoaldi bakoitzean, begi-irriño atsegiña
bialtzen zion emakume illegorriak. TAg Uzt 181. En DFrec hay 46 ejs.
2. "(V-gip; FSeg), prosperidad" A.
3. "Elogio" A.
jasoarazi, jasoerazi, jasoerazo (H).  Hacer levantar, hacer alzar.  Bere burua erabage estima erazotzeko eta
besten gañean jaso erazotzeko. Gco II 22. Ankak jaso erazi. Ag G 89. Onbideak gorengo mallera jaso-erazi nai
dituan irakasleak [...]. JBDei 1919, 264. [Antzokiko] estalkia jaso ta jaso-araziaz. Garit Usand 47. Gogo ta
biotzak zuzpertu ta jasoerazoko eutsezan. Erkiag Arran 148.
jasoera (Lar, Añ, H). 1. "Levantamiento" Lar. "Empino, jasoera, alzatea" Ib. "Levamiento" Añ.  Igo beza
nere orazioak zure aurrera inzensoak bezela, nere eskuen jasoera izan bedi arratsaldeko eskeñtza bezela. (Ps
140, 2). Ur in BOEg 757.
 "Asunción de la Virgen, Birjiñaren zerurako joaera, jasoera" Lar. v. jasokunde, jasopen.  Maria guziz
santaren Zeruetarako jasoera edo Asunzioaren zortzigarren egunean. Arr May 170. En DFrec hay 3 ejs. v. tbn.
JFlor (1899). ArgiDL 112. NEtx Nola 35.
2
2. Exaltación.  Kurutze Santubaren jasoera edo exaltazinoerako. JJMg BasEsc 237. Udaletxe ingurura
inguratu dedilla, deia erriari, Ikurriñaren jasoera ospatzera. Gerrika 260.
3. "Charge. Erantzuten dute artzen dutela beren gain lan oen jasoera (Concours de St. Séb. 1879), ils
répondent qu'ils assument sur eux la charge de ces travaux" Dv.
4. Consagración.  Konsagraziñoa edo jasoera. EgOn 71 (ap. DRA).
- JASOERAN. Al levantar.  Agertoiala jasoeran, Txili ta lau ugarikadun ozta-ozta ikusiak izango dira. A
Ortzuri 104.
jasogai, jasogei.  Tema, objeto de elogio.  Ez da ori ez lira onegaz egun onetan / eregiteko gogoan dodan
jasogeia. AB AmaE 64.
jasogailu.  Receptor, recogedor.  Eskolapetik asi eta Talaraiño etzan izango arazo, gorabeera, albista edo
jazoerarik euren erakarkiñak edo jasogailuak suma, oratu ta beragandu ez ebanik. Erkiag Arran 136.
jasogarri (Lar, H). I (Adj.). 1. Que puede ser levantado; que puede ser soportado, cargado. "Puente levadiza,
zubi jasogarria" Lar. "Qui peut se lever, s'élever" H.  Onetan, bada, da agiri errazoiaz esan ebala Jesu
Kristok: Ene buztarria leuna ta erraza da ta nire kargea arina, eroankizuna ta jasogarria. Añ GGero 321.
2. Valioso. Cf. jaso (III, 5).  Segurako Eliz barruak gordetzen dituan gauz jasogarrien artian jarri bear
degu batik bat [...] argidia (araña). Ayerb EEs 1912, 60. Axular-Etxepare-en idaztiak [...] oar yasogarri ederrez
ertzaturik. Markiegi in Ldi IL 11. Nikanor, aren ustez, erdi ordi ta naikoa lizun izan arren, ez da edozelako
mutilla. Ba dago zerbait aren biotz ondarrean jasogarri litzakenik. Erkiag BatB 172.

baten mende.
II (Sust.). 1. Sostén, apoyo.  Zuk emon zeuskun zeure Seme maite ori gure argaltasunen jasogarritzat. JJMg
Egunoro 328.
2. "Alza, suplemento para levantar una cosa. Sin. altzagarrixa. Jasogarrixa ipiñixozu anka onetan mai orri,
dantzarik ez deixan eiñ" Etxba Eib.
jasoin (G-to ap. A).  Cimiento.  Jasoiñak (cimiento) arri-biziyan ezarritako gaztelu mendekaitz beti. EEs
1913, 211. Altasun-arloetan zuzendu bear gaituzten jasoin ta arauak jarri ondoren [...]. Zink Crit 25 (v. tbn.
35). Beste guztien jasoin (oñarri) lez dan apaltasunetik asiko gara. Eguzk LorIl 156 (ap. DRA). Bere etxea lur
axalean, yasoñik gabe, ondar gañean goratzen duen gizon zoro baten idurikoa da. Ir YKBiz 141 (v. tbn. 297).
jasoka.  En volandas.  --Bidean ere etzingo ziñan an emenka, loaldi ederrak egiñez. --Bearko. Artean ez
bainun Aingerurik iasoka eraman nindezan. Or QA 150.
jasokizun (Lar, Añ, H). "Levadizo" Lar y Añ. "Que l'on doit lever, élever" H.
jasoko. "Valioso" BeraLzM y A DBols.

- JASOKO IZAN. "Jasoko izan, costar" BeraLzM.
jasokunde (BeraLzM, A DBols). Neol. creado por AG en 1896, de jaso 'levantar' y -kunde.  Asunción (fiesta
religiosa). v. jasoera.  [Agorrilla] 15 igandia. Ama Birkiñaren Jasokundia. AG 1001. Jasokundeko atzeguna.
Ib. 985. Andra Mariaren jasokundea. KIkV 108 (KIkG 81 zerura jasotzea). v. tbn. El Correo Vasco 1899, n.º 29
(ap. NeolAG). Ayerb EEs 1916, 190. Or Poem 551.
jasokuntza.  Valor, importancia.  Segurako zurgiñak banetu zituan bi altara oek. Larrantz onean daude,
baño adituen begietarako jasokuntzarik ez dute. Urrengo biak obegoak dira. J.B. Ayerbe EEs 1912, 60.
jason. v. jaso.
jasopen. Neol. creado por AG en 1897 de jaso 'levantar' y -pen.  Asunción. v. jasoera.  Ta an dago
Begoñako Ama-Neskutza aingeru edo gotzonen artian, Jasopena ezarri doian letxe. AG 1565 (v. tbn. otro ej. en
la misma pág.).
jasopetu. "Soliviar, levantar por debajo" Lar.
jasotasun (V-gip ap. Elexp Berg; A Apend). 1. Orden, limpieza, pulcritud. "Facha. Oñeko zarrak bota
dituzunik ezkerokoan, beste jasotasunik daukazu" A Apend. "Jasotasun-apurrik eztago nik dakidan etxe baten"
Ib. "Banajoiak, ia ganbaran jasotasun puxkat ipintzen doten" Elexp Berg.  [Andrak] eskian bebillan bere,
erakusten eban lotsa, modu on ta jasotasuna. Ur MarIl 116.
2. "Elevación [...] Aren pentsamentuen jasotasuna lakorik, no hay elevación del pensamiento como la de
áquel" Etxba Eib.  Ala ta guzti, Dama onen jasotasun zintzua aiñ zan osua eze, eta bera aiñ buruan jabe, [...]
erantzun zetsan andra ziraunari [...]. Etxba Ibilt 487.
3. "Mejora. [...] Gaztiak emon detsa etxiari, jasotasun aundixa" Etxba Eib.
jasotzaile (V-gip ap. Etxba Eib; G-azp-bet; Lar). En DFrec hay 15 ejs. de jasotzail(l)e y uno de jasotzalle. 1.
Levantador, que levanta. "Levantador" Lar. "Entonador de fuelles, auspoen jasotzallea" Ib. "Profesional de
levantar (pesos). Iziar-en zan jasotzalle entzun aundiko bat" Etxba Eib. "Korputz-jasotzalliak, los que llevan las
andas" (G-bet).  Karga-jasotzalliak. EusJok 15 (v. tbn. karga-jasotzalle Albeniz 74). Erditze guzietako aur-
yasotzaille. Markiegi in Ldi IL 11. Cheuvreul-ek ondu zuen teoria mahai jasotzaileari ere zatxikola nahi izan
zuten, hotsez: espiritisten eskuen ohargabeko higikunek omen zituzten mahaiak eraikitzen. Mde Pr 315. Bai
jasotzalle garbi, ederra [...] / naiz jarri arri zilindroa ta / berdiñ zaio kubikoa. Basarri 84. Arri-jasotzalleak ere
baziran. Salav 103 (v. tbn. arri-jasotza(i)lle MendaroTx 286, Insausti 274). Uri ontan zama-jasotzaillerik ote
dan galdetzen dute. NEtx LBB 166.
 Exaltador.  Umillen jasotzaille zeran Jainkoa. Or MB 904. Yainkoa da [...] nere yasotzaille ta gorkua. Ol 2
Sam 22, 3.
2. "Testimoñero, testimoniero, [...] falso testimonioen erauzlea, jasotzallea" Lar. "(El que levanta el)
testimonio falso: (c.) jasotzallea" Añ.
3. Recogedor. "Zakar-jasotzallea, basurero" (G-azp).

baten mende.
 Receptor.  [Basetxearen] nagusiari, ordezkoari edo errenta-jasotzalleari. "Persona que hasta ahora venía
representándole para la percepción de la renta". EAEg 17-3-1937. A. bidaltzaile batek zerbait [...] pentsatzen du
B. jasotzaile bati bidali nahi diola. Mde Pr 321.
jasotze (V-gip ap. Etxba Eib; Lar). 1. Acción de levantar, de alzar. "Levantamiento" Lar. "Arri jasotzia, indar-
joko gogorra" Etxba Eib.  Etxe batzubetan, luzatuten dabee funzinoia amar amarka, ardijak aparteeta, alkar
jasote, amoriak egite, ta aitatutiaz lotsatu leitezan gauzarik ezaiñ ta tontueenakaz. JJMg BasEsc 110. Zama
jasotze, lasterketa edo aizkora jolasa. Ag G 80. Ez dut behinere ikusi haren soin-izari oneko gizonik. [...] Zer
buru-jasotze ederra! JE Ber 34. Ari-talka, aizkora, arri-jasotzea. EgutAr 4-2-1958 (ap. DRA). Asten dira arri
jasote, gizon proba, aizkora, txinga eruate... Gerrika 220 (v. arri-jasotze Insausti 211, Albeniz 174). Kultur-
lanetan ez zen, ordea, gehiegi bistaratu buru-jasotze hori. MEIG VI 58. En DFrec hay 3 ejs.
 Asunción. v. jasoera.  Andre Mariaren zerura jasotzea. KIkG 81 (KIkV 108 jasokundea).
 Elevación (a un nivel superior).  Euskeraren jasotze edo eraberritze ortarako euskaltzaleak bear dira. Herr
5-2-1957 (ap. DRA).
2. Construcción, edificación.  Etxe-jasotzeren bat, piñu-ebateren bat. Bilbao IpuiB 100.
3. Recogida, recolección.  Ogasun guziak bereala artuaz, zer-nolakoak diran muetatuaz eta jasotze eta
banatze lanak bere gain artuaz. EAEg 7-11-1936, 238. Hauta lana zetorren jasotze lanaren ondoan. MEIG VIII
115.
jaspatu. v. jaspeatu.
jaspe (Lcc, Gèze), jazpe, jaspi, jaspa. "Jaspe piedra" Lcc. v. harnabar, nabarri, HARRI-NABAR.  Lehen
fundamenta zen iaspez; bigarrena safirez. Lç Apoc 21, 19 (He jazpe, Dv, Ker, IBk, BiblE jaspe, Ol yaspi, Bibl
jaspa; TB nabarri, Ur (V) arri nabarra). Izarrizko arri nabar edo jazpe ederrakin. Cb EBO 45. Jaspe guziz
garbia, kristalaren eran argia igarotzen zaiona. AA III 580 (v. tbn. 350).
- JASPE-HARRI. Jaspe.  Iaspe-harri kristalera tiratzen duena bezala. Lç Apoc 21, 11 (He, Dv, Ur, IBk, IBe,
BiblE jaspe-(h)arri, Ker jaspi-arri, Bibl jaspa-harria; TB nabar-harri).
- JASPEZKO HARRI. Jaspe.  Jaspezko arrija lakua. Ur (V) Apoc 21, 11.
jaspeatu.  Jaspear.  Aren erditan silla berde bat, / moraduz jaspeadurik. Lazarraga (B) 1199rb.  (Part. en
función de adj.). Jaspeado.  Marmola jaspatuzko bi harroin lerroz inguratua zen tenploa. Dv Telem 128.
jasta. v. dasta, dastatu.
jastatu. v. dastatu.
jastauntzi. v. dastontzi.
? jasto.  Seirentzat imin-erdi [baba baltz] / bakit jasto dala. AB AmaE 270 (en la vers. de Olerk 475 asko
dala).
jasupa. v. gasupa.
jasus. v. jesus.
jataldi. v. janaldi.
jatantxiti. "Ante, principio de comer, jataurrena, jatantxitia" Lar.
jatarbi (V-ple ap. A), janarbi (L-ain ap. A). "Nabito que sirve de alimento a las personas" A.
jataurre. v. JAN-AURRE.
jatazo. "(V-ple), comilona, tripada (pop.)" A.
jate (AN-5vill, L, BN; Lcc, Urt II 135, Lar, Izt), xate. Ref.: Lh; Gte Erd 58. 1. Acción de comer; comida.
baten mende.
"Comida, jatea" Lcc. "Antecaenium, [...] bazkalakari arteko jate ariña" Urt II 135. "Pacedura, baskatzea, jatea"
Lar. "Al fin de la comida, yateostean, yateondoan" Izt 26v. "1.º manger, repas; 2.º dépenses; 3.º train de maison"
Lh. "Nolako jatia egin dugun gaur (AN-5vill)" Gte Erd 58.
 Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos. Apenas se encuentran ejs. septentrionales en el s.
XX. Hay xate (grafías ss- y s-) en un texto de Ororbia de mediados del s. XVIII (ETZ 98). En DFrec hay 2 ejs.
de jate.
 [Andriaren] eskuz osoan behar soinera eta iatera / eri denian andre gabe galdu gizon egurra. E 119. Buruko
andia ta jate urria. "Gran tocado y menguado comer". RS 17. Iate onak dakar gextoa. "La buena comida la trae
mala". Ib. 213. Maite ditu gizonak / anbat eze barkatzen du / paradizuko jatea (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20,
113. Gutiziarik eztuke plazer lehenekoen / iate, edate, lo egite, berze gañerakoen. EZ Man I 134. Trabaillu
hartan ere, ianhari gozo baten iatean bezanbat atsegin hartzen baitu. Ax 502 (V 324). Uztaren arau zuhurraren
iatea, ianago dezanak arrotz duke gosea. O Pr 537. Iate hark emaiten deraue [...] herioa. SP Phil 408. Etzareten
golotsegi / beraz iate horretan, / zergatikan soberegi / baita zuen kaltetan. Arg DevB 131. Ezne edatera emaiten
deriziet eta ez iate borthitz bat. Bp II 5. Barazkariko jate eta edate galantak. Mb IArg I 375. Ematen die ill oro
[...] jate on bat. Ib. 326. Gure akzione komünenek hala-nola luak eta jatiak [...]. CatLan 108. Oturunz edo jate
andi baten anzekoa. Ub 155. Gezur arin bat, behar dan baño geixeago jate bat. Ib. 152. Jatia, edatia, loa ta
pausia egünkal hartzen dütialarik. Egiat 265. Itxi atsegin emon daikegun [...] egoera edo jateren bat. CrIc 145.
1
Jate ostean esker onak emoteko. Añ EL 235. Itz oetan aditzera ematen duala Jesusek egiazko jatea. AA I 470.
Ordikerijak, jaate andijak. fB Ic II 260. Bere krimak beiterie egiten barneti jatia / galerazi beiterie, zelialako
tritia. Etch 628. [Jesüsi] so zaokon idia / eitzirik jatia / phausü handitan. UNLilia 8. Eguerdira artean etzan
beste iaterik izan. Ag AL 159. Bost ogirekin bost milla gizonei jatea ematea. Inza Azalp 60. Ez amarretako, ez
meriendarik, ez jate ta ez edate. Lab EEguna 111. [Alostorreak] belar gaizto guztien jate lanaz [...] lurra jo zun.
Etxde AlosT 106. Atera nituan bi arraultza [...]. Jate puxka arekin lasaitzen asi giñan. Anab Aprika 59.
Sagarraren jateak egin zuen mina. Xa Odol 346. Jate aldetik, berriz, goserik ez genduan izaten. JAzpiroz 133.
Izan dadin jate, ahusamendu, mus partida. Larre ArtzainE 315. v. tbn. Mst III 26, 4. Lg I 270 (ya-). Lek EunD
125. Zait Plat 21 (ia-).
 (Como segundo miembro de comp.).  Doan gustiari emanen zaio [...] / aragi jate otrontzean (Pamplona,
1609). TAV 3.1.20, 115. Adanen sagar-jate gaiztotik zetorkien. Ub 193. Gaubean aparitan / maskulo iatea. Azc
PB 235 (Ur PoBasc 183 karakoladia). Bildots-jatea. Enb 209. Garai artan etzuten xanpañik ezagutzen egazti
jateari laguntzeko. Etxde AlosT 78. Otsoaren ardi-jateak. Bilbao IpuiB 51. Ate-jate apari bete-betean daude.
Lab SuEm 202. Orduan odolki jatea ere oso gogozkoa izaten genduan. MMant 21. Etxe aldeko basoetan egiten
zituzten gaztain jateak. AZink 36. Eguneroko hegazti jateak okitzen omen gaitu azkenean. MIH 320. v. tbn. Or
Eus 424. Ayesta 133.
 Sukalde-Klubera noa; txipiroiak jatea degu. Lab EEguna 66.
2. Sabor.  Gari guztia da txit bikaña, [...] pisu andikoa, ore onekoa, eta jate gozarotsukoa. Izt C 27. Zeñak
deban aixal mea, mami guria, eta jate gozarotsua txit. Ib. 144.
- JATE-ALDI. Comida. v. janaldi.  Prinzesa hau hargatikan / Iaunaren edariaz / zagoen orrhoiturikan / iate
aldi guziaz. Arg DevB 116 (v. tbn. 133). --Eta zelan egin biar da barau? --Egunian jatealdi bat baño egiten ez
dala. Ur CatArrig 83.
- JATE HANDIKO. De buen apetito.  Janariz urri zebiltzan apaizgaitegian eta Harritxabaleta jate aundiko
morroskoa izaki. Etxde JJ 18.
- JATE-EDATE.  Akabatuóndoan beti emán gráziak, estáien gure játe edátea izán oroát nola irrazionaleén
gisa. LE Prog 100.
- JATE-EDATEKO. Comida y bebida. "Ingeles apaizaren jate-edatekoakin ezin asmatu" GKetx Loiola 48.
- JATERDIAN. En la mitad de la comida.  Apalduteko zuzendu ebazan lunkaika, arrautza [...]. Jaterdian,
Txomiñek artueban Josetxo bere altzoan da asi zan kopla batzuk abesauten. Echta Jos 19.
- JATEZ. A comer; comiendo.  Sartu ziran jatez, alakorik gogoan etzutela, Antimo arkitzen zen etxean. Mb
IArg I 265. Bukatu zubenian / zeuden denak jatez. Iraola Auspoa 243, 135.
 De comer.  Galdetu zioten bestia jatez ia geldituan. Muj PAm 39. Jatez geldituaz. Lab SuEm 179.
jategi. v. jantegi.
jatei. "(De jan-dei [sic]), convite, invitación" BeraLzM. "Jatei egin, convidar" Ib.
jateitu. "Convidar, invitar a comer" BeraLzM.  Parixetar batek jateitu (konbidau) eta eskuak garbitzeke jaten
asi zala. JZ 1921, 17.  (Part. en función de sust.).  Ezkonbarrijak, alkarren eskutik elduta, jatettu (konbidau)
gustijen artetik igaro ziran. Altuna 74.
jateka. "Comida (AN-gip)" Garbiz Lezo 143.

baten mende.
jateketa (Ht VocGr 332, Lar, Añ, Lecl (y-), H (V, G), A (que cita a Ur)).  Banquete. "Banquetear, jateketan,
oberarietan ibilli" Lar.  Baltasar erregeak eman zien jateketa bat bere errege-uriko milla andizkiri. Ur Dan 5,
1 (BiblE otordu).
jateko (gral.; Lcc, SP, Añ, Arch VocGr (y-), Dv, H, VocB (y-)), jaateko, xateko (AN-arce). Ref.: A; Etxba Eib;
EAEL 129; Elexp Berg; Gte Erd 142 y 308.  Comida, comestible, alimento. "Iatekoa, de quoi manger. Eztugu
iatekoik, nous n'avons que manger" SP. "Comida", "pasto, alimento", "vianda" Añ. "Digerir la comida: (c.)
jatekoa egosi" Ib. "Aliment, vivres. Jatekorik ez dute gehiago, ils n'ont plus de vivres" Dv. "Jatekua prest dago
[...], la comida está preparada" Etxba Eib.  Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos ya
desde Leiçarraga. Hay jaateko en Capanaga, Moguel y f. Bartolomé, y xateko en el salacenco Garralda y el
roncalés Mendigacha (138).
 Diszipuluak ioan izan ziraden hirira iateko erostera. Lç Io 4, 8 (He, Dv, Leon, Ker, IBk jateko, Ol, TB
yateko; LE, Or, BiblE janari). Animaliek ere bere bazkak eta iatekoak [...] egosi gabe iaten baitituzte. Ax 24 (V
14). Jateko onari edo deungeari. "A buen comer o a mal comer". Mic 14r. Iaateko espiritual bat. "Un manjar
espiritual". Cap 64 (v. iateko en la misma pág.). Zu xoilki zara ene jatekoa eta edatekoa. SP Imit IV 16, 2 (Mst
jatekua; Ch, Ip, Pi, Leon janari). [Ian behar da] nahasi gabe beste iatekoeki. Bp I 119. --Zer da komekazioa? --
Jateko espirituale bat. El 72. Jateko goxoa. Mb IArg I 271. Martha guzia khexatua zabillan yatekoen aphaintzen.
Lg II 181. Baldin usoák inóndoan káfia, atraóndoan usakúmeak, ezpalezóte ekárri jatékoa [...]. LE Matr5 294.
Maija prest dago, jatekua bere bai. Mg PAb 189. Jaateko laburra, lo gitxija. Mg CO 283. Ganadu jaatekua
etxera batutia. fB Olg 57. Lelengo egunetan jateko gitxi emon biar jako txarrijari. Ur Dial 97. Utzi zituen
bazterrerat jateko eta edateko guziak. Jnn SBi 85. Jatekoa egin. Ag G 9 (AL 158 ia-). Su, ohe on, jateko garbi.
JE Bur 210. Beren jateko poxitik [...] eman zioten zerbeit. StPierre 32. Xatekua nola, gizona kala. Garral EEs
1925, 21. Ez jatekorik ez dirurik emateko iñori. Or SCruz 68. Jatekoa irabazi. Basarri 174. Zuk egindako
jatekoak gozoak izango dira ba. Erkiag BatB 151. Jateko gozo, bigun eztia. BEnb NereA 43. Gelditu girare, ez /
jateko ez diru. Mattin 52. Etxean etzen jateko eskasik, baitzen ausarki ogi, esne [...]. Ardoy SFran 69. Oso gaizki
ibilli giñan jatekoarekin ere, batez ere ogiarekin beintzat. BAyerbe 71. Etxe horietan bada oraino jateko huna.
Etchebarne 34. Naigabe eta jateko txarra / eguneroko ogiak. Ayesta 126. Ezin daiteke jan. Jatekoa ere kontrako
eztarritik sartzen da. MEIG IX 110.
v. tbn. Tt Arima 57 (ia-). Mong 589 (ia-). Cb Eg III 347. Ub 204. Añ LoraS 145. Gco I 423. VMg 47. Astar II
104. Zav Fab RIEV 1907, 532 (ya-). Echag 25. Arch Fab 81. It Fab 108. Gy 5 (ya-). Hb Egia 57 (ya-). Ip Dial
31. Arr GB 18. Laph 149. CatS 56. Aran SIgn 79. Zby RIEV 1908, 768. Sor AuOst 95. Azc in Ur PoBasc 258.
Elsb Fram 70. HU Aurp 50. Itz Azald 93. Echta Jos 298. Kk Ab I 82. Urruz Zer 52. ForuAB 107. ForuAG 317.
Const 19. Ox 103. Inza Azalp 60. Altuna 97. ArgiDL 19. Tx B 187. Barb Leg 64. Etcham 164. Enb 181. Lek
EunD 35. Ir YKBiz 70 (ya-). Eguzk GizAuz 103. TAg Uzt 29. Zerb IxtS 43. Lf Murtuts 7. Zait Sof 39 (ya-).
JAIraz Bizia 98. Bilbao IpuiB 258. Etxde JJ 58. Txill Let 52. Arti Ipuin 26. Osk Kurl 137. Anab Poli 62. Larz Iru
92. And AUzta 105. Etxba Ibilt 463. JEtchep 20. Salav 28. NEtx LBB 96. Alzola Atalak 44. Uzt Sas 192. Berron
Kijote 118.
 "Se dice en particular de la comida que se prepara para el ganado que se tiene en casa, sobre todo la comida
verde que se trae del campo. Jatekoak batuta, eginda dagoz? ¿Está ya recogida la comida para el ganado?" DRA.
- JATEKO-XUXENTZAILE. "Cuisinier" Dv.
jatekogin.  (Con ines.). Haciendo la comida. "Aita ta ama jatekoginen dira soloan, el padre y la madre están
en la tarea de traer la comida para el ganado, cortando hierba, recogiendo nabos, etc." DRA.  Erdi bakarrik
zabiltzaz Txomin / abere jatekogiñan / eta ni barriz oial garbitzen. Enb 181.
jatekotegi. "Magasin de vivres, cambuse, lieu où on enferme les vivres" Dv.
jateleku. "Comedero" Añ.  Ea seme maiteak, goazan jatelekura. Añ MisE 75.
jaten (AN-gip ap. EAEL 129; G-goi).  Comida, alimento. "Ganadu-jatena. Beiai eman al diozute jatena?" (G-
goi).  Zer janik gabe arkitu ziranean [...] esan zien: Ejiptora zoazte eta jatena ekarzute. Lard 56. Jaun arrotz
aiei jatena eman eragiten. Arr GB 12. Ama eta aita orain datoz jatena ematera [txoriyei]. Sor Bar 16. Gure
Joxe-Marik kontuz emango al diye jatena ganaduai. Moc Damu 15s. Ez al ditek jatenik / eman eguardiyan? Tx
B 187. Nai aña jasoaz jatena emango dutela dakiten ostalariak. EAEg 19-2-1937, 1107. Gizonak lan eginda / ez
badu jatenik [...]. Uzt Sas 86. [Basarrian] goizian oitik jeiki orduko: / "Ekarri itzak jatenak!" Ib. 121. Geienean,
jaten berdiña: babarruna, urdaia edo lukainka. BAyerbe 19. Ikulluko lanak edo jatenak egiten lagundu.
JAzpiroz 51. En DFrec hay 6 ejs. v. tbn. EZBB II 43. BBarand 9.
- JATENETAN. Recogiendo alimento (para el ganado).  Bein batean, biok giñan jatenetan, Kortekomuñoko
baten mende.
ertzeko belarra ekartzen. JAzpiroz 200.

- JATENETARA. A recoger alimento (para el ganado).  Amaika aldiz gustora joana nago berarekin
jatenetara beientzat. JAzpiroz 219.
jaterea (det.; Lar  Aizk y H). "Regimiento en el comer y beber, jaterea, edaterea" Lar.
jatetoki. "Comedero" Añ.
jatetxe (A DBols, Zam Voc, Rollo 14V), jan-etxe, jatetse.  Restaurante. "Fonda" Zam Voc.  Yatetxe baten
maats-itzalpean eserita. Or Mi 15. Mueta guzitako ostatu eta jatetxe guziak. "Hoteles, restaurants, fondas y casas
de comidas". EAEg 19-2-1937, 1107. Jatetseetan afaltzen zuten. Mde HaurB 74 (ed. original 90 jatetxe). Joan
giñan bazkaritara aldameneko jatetxe batera. Anab Aprika 102. Donostia zarreko jatetxe jator batean. Alzola
Atalak 122. Dana da denda, jatetxe... Gerrika 217. Jatetxe famatuetan. Larre ArtzainE 249. Jatetxe batean sartu
eta eskatu nuan zerbait jateko. Albeniz 132. En DFrec hay 35 ejs., meridionales. v. tbn. EEs 1920, 109. Ldi IL
45 (ya-). ABar Goi 20. TAg Uzt 179. SMitx Aranz 99. Etxde JJ 206. Erkiag BatB 116. Osk Kurl 85. Jan-etxe:
Uzt Sas 233 y 340.
jatetxedun.  Propietario de un restaurante.  Jatetxedunak dirua irabazten zutela. A Ardi 4.
jatoki. v. jantoki.
jatondore (Lar, H (ia-)). "Quiete, en algunas religiones, jatondorea, jatondoreko jolasa" Lar. "Effet bon ou
mauvais d'un aliment, de la nourriture" H.
jatontzi. "(V?, G?), cazuela, vasija destinada al servicio de la mesa (FSeg)" A.  Ez ditugu mai baterako jaki
bat eta bi jatontzi baizik. Amez Hamlet 127.
jator (V-gip, G-azp-goi; BeraLzM, A DBols, Zam Voc). Ref.: Iz ArOñ; Gte Erd 286.  Etim. Relacionado quizá
con aitor '(tierra) fértil, etc.', aunque, por otro lado, parece inseparable de jatorri (q.v.).
1. Auténtico, originario, original, genuino; castizo, típico; legítimo. "Castizo. Euzkaldun jatorra, vasco castizo,
puro, neto" BeraLzM. "Jaátor, jaátorra, jaátorriko gaitza(z), jaátorri" Iz ArOñ. "Jende xelebrea (V-arr, G-azp-
goi, AN-5vill), herriko jende jatorra (G-azp-goi)" Gte Erd 286. Cf. Echaide Orio 120: "Jatorra, castizo".  Tr.
Documentado desde la segunda mitad del s. XIX (v. infra JATORREZ) en textos guipuzcoanos y vizcaínos. En
DFrec hay 154 ejs. de jator y 4 de yator, todos ellos meridionales.
 Oiuz adiazi zuan bere sentimentu jatorra. Bv AsL 192. Ez dituzte [zezenak] umetarakotzat artuko, ama
abenda jatorrenekoak ez badira. ForuAG 327. [Katuari] mox mox deituko ziot / izen jatorrakin. JanEd II 98.
Elizaren arauditik eta gizabide jatorrak berak dionetik dakigu [...]. KIkG 64. Ikusi dezun mutillik txoruena. [...]
Kaxkariñik izan bada, orixen da kaxkarin jatorra! Alz Txib 85. Erdel-yaubearen idazti yatorretik, yardun au
osoa kendu dot. Or Tormes 121n. Oso yator egozan zuloak, arratoi-antzera egiñak. "Porque estaba de muy al
propio contrahecho de como ellos los suelen hacer". Ib. 49. Euskaldun jator bat, gure aurrekoak izan ziran
bezela euskaldun bene benetako bat. Alz Ram 82. Gure izkuntza dala euskera, / jatorrak usariyuak. MendaroTx
34. Gu jaio geran lur berean, gure etxe jatorrean, guretarren artean. Ib. 102. Abertzale yator bezela yokatu. Ldi
IL 165. Gure olerkari baten bertso yator errikoi bat. Ib. 84s. Erriko izkuntza mordoillotik izkuntza yatorra atera
du. Or Mi III. Poesi iatorra. "Genuina". In Or BM 24. Dantza jatorra. "Auténtica". Or Eus 115. Euren bizitzea
obetzeko eskubide jator barik gelditzen ziran langilleak. Eguzk GizAuz 27. Baserri jator txukuna. EA OlBe 24.
Izen jatorragoak nai izate ezkero, aor bat: Eneko, Iñigoren ordez. SMitx Aranz 42n.
 (Segunda mitad del s. XX). Bakoitzari une artan biotzak ematen dizkion itzak esatea, jatorrago deritzagu.
NEtx Nola 50. Ataungo erri jatorra. Munita 113. Beti agertu izan du [...] baserri-zaletasuna. Nola ez [...] bera
ere baserritar jatorra bada? F. Labayen in Munita 7. Euskal hitz jator bat. Mde Pr 218. Inbasoreen
ondorengoak [...] nahastekatu baitziren Irlandar jatorrekin. Ib. 208. Psikoloji arau jatorretatik kanpo gertatzen
direla adierazi dut [...]. Araugaindiko esan ohi zaie. Ib. 319. Andima euskal-idazle jator. Ib. 203 (v. tbn. Gazt
MusIx 5 euskal-idazle jator). Kopla jatorrak [...] dion lekuan, Ondarroako kopla ikutuak [...] dio. Lek SClar
108. Kanta errikoi jator ta berezi au. Ib. 121. Erriko oitura jatorrak. Etxde JJ 171. Maitabidea jatorra ezpazan
etzun kemenik galbide atsegingarriari uko egiteko. Ib. 265. Biziera latza maite artu zun, egizko ta iator
zalakoan. Or Aitork 138. Ikaskizun iator guzietan iaioa zan. "Omnium liberalium doctrinarum". Ib. 186. Funtzio
jatorra eskeñi ziguten: kantak, olerkiak [...]. Txill Let 133. Jana ta edana, barre zabal ta jantzagure zorangea.
Gauzak berak dakarren ondorio jatorra. Erkiag Arran 33. Egunak ere badau alako jator-usain eta kera berezia
arraintzale urietan. Ib. 53. Alako itsastar arpegi jatorra artzen asia zegoan. Anab Poli 44. Mangera jatorraren

baten mende.
antza barik, angulatan joateko baiaren antz andiago eukela. Erkiag BatB 11. Bere begientzako edertasun jatorra
dan ikuskari orrek odola berotzen deutsa. Ib. 145. Bere izatea prantzes jatorra, itxuraz italiar benetakoa ematen
bazuan ere. Anab Aprika 78. Gizonaren joera jator au ezin izan diteke ustela. Vill Jaink 108. Auxe da bere
abiadura jatorra, berezkoa. Ib. 120. Monoteismua da erlijio bakar jatorra eta asierakoa. Ib. 26. Olako oitura ta
siñeskeriak, sasiak belar jatorrakin bezala bizi izan dira. Ib. 21. Fray Luis Leonek berak zituen asmatu ta landu
bere mintzaera ta esangune jatorrak. Gazt MusIx 63. Gaztel-olertikera jatorrean errotuaz. Ib. 162. Joan
Gurutzekoa [...] eredu jator dugu barne-bizitzarako. Onaind in Gazt MusIx 145. Euskera iatorrena darabiltenek.
Zait Plat 120 (Sof 69 y-). Sokrateren ikasbide iatorrari ta itz zinei atxiki izan ezpalie [...]. Ib. 117. --Zuzentasuna
gaiztakeria ote? --Ez, erabateko zozokeri iatorra baizik. (Interpr?). Ib. 141. Joskera jatorra erabili dau bere
idazlanetan. Alzola Atalak 103. Donostia zarreko jatetxe jator batean. Ib. 122. Bertara buru etorri zana be, ain
zan euskaldun jatorra. Tolosarra, gañera. Gerrika 147. Baserri jator auek. Insausti 45. Ohiturarik zaharrena eta
jatorrena, noski, datiboarekin erabiltzea da. MIH 352. Euskal-hitz zahar jatorrak. Ib. 109. Bi arte-mota dira:
zinetakoa, jatorra, eta aizuna, gezurrezkoa. Ib. 363.
v. tbn. EEs 1912, 149. Enb 129. Tx B 94. JMB ELG 23. Markiegi in Ldi IL 13 (y-). SMitx Aranz 143. Lf ELit
127. In Akes Ipiñ 4 (y-). Bilbao IpuiB 221. Ibiñ Virgil 83 (i-). NEtx LBB 119. Xa Odol 333. Uzt Sas 44.
 (Con reduplicación intensiva).  Etzekiat ba ire erdara ori ere jator-jatorra ote dan. Urruz Urz 33. --Baña,
zuk, ezkontza txerri-tratua dala uste al dezu? --[...] Txerri-tratu jator-jatorra. Alz Burr 16. Aren iduririk jator-
jatorrena. "Su imagen más fiel". Or Poem 535.
 Ikaskintza guztik euskeraz, eta ortarako akademia jator bat egiterako urteak joango dirala. JAIraz Bizia 8.
2. (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. (Ref. a personas). Honesto, bueno, noble; ilustre, bien nacido.
"Apuesto, bien nacido. Mutill jatorra, Marutzu, zure ondoren dabillena, apuesto muchacho" Etxba Eib. "Majo.
Migel oso persona jatorra da. Adinekoei ez zaie asko entzuten" Elexp Berg.  Uzkudun mutill jatorra dala /
askoren iduripena. EusJok II 160. Euskaldunak izan ditu auzoan [...], bizi-naiak ara bildutako jende jatorra.
Mok 6. Bertsolari jator, azkar ta purrukatua. Muj PAm 6. Gizon yatorra lez yokatu az. "Hombre de bien". Or
Tormes 77. Bere buruba ola ofrezitzen / ez dabill neskatx jatorrik. Tx B II 158. Gure arteko gizon jatorrenak
nekaldu egin bear. "Nuestros mejores hombres". EAEg 30-12-1936, 681. Lan asko ta ona egin lezake erri-gizon
jator batek. Munita 111s. Senar jator langile bat. Mde Pr 147. Gizarterik jatorrenak eta errespetagarrienak
arbuiatzen zula. Etxde JJ 266. Mutil jator bat inguruan dabillenean, nor ez da argitzen? NEtx Antz 42. Egia
aundia arrantzale jator aren esan ori. Erkiag Arran 167. Bertsolari on, trebea aiz ta / gizon jatorra bestetik.
Basarri 33. Katineri egunean baño egunean gizaseme jatorragoa iruditzen Poli. Anab Poli 130. Gizon jator,
burutsu ta langille. MAtx Gazt 26. Jaunaren laguntzalle jator. Ib. 104. Mutil jator eta biotz oneko. Ib. 72.
Panplonan izan nituan soldadu-lagun jator asko, euskaldunak eta erdeldunak ere bai. Salav 66. Oso gizon
jatorra zan eta guretzako ere ogi puska bezin ona. Ib. 21. Gaztelu-jauregixan bizi zan, zaldun jator jaso bat.
Etxba Ibilt 473. Sesmako seme jator eta adiskide on. Alzola Atalak 74. Lagun jator bat emen duzula / sinista
zazu. Uzt EBT 30. Basarrirako jatorra bada / ona izango da pabrikan. Uzt Sas 246. Gizon jator benetakoak.
"Hombres hechos y derechos". Berron Kijote 202. Gizon jatorra zala. "Bien nacido". Ib. 225. Etxe-seme jator.
"Honrado hidalgo". Ib. 71. Gizon jator bat zan. Oso zintzoa ta umore onekoa. JAzpiroz 83. Azkenien, Perú-n
gotzain ego ala il zan. Benetan jatorra eta entzuna. Gerrika 113. Euskaldun hauek jende jatorrak dira, zintzoak,
leialak, esanekoak. MIH 310. Elantxobeko seme jator. MEIG VIII 82. Nekazari zintzoak, arrantzale jatorrak,
artzai tolesgabeak. MEIG I 108. v. tbn. EusJok 111. A Ardi 88. Alz Burr 22. Lab EEguna 62. MendaroTx 171.
Otx 6. Or Eus 130. TAg Uzt 159. EA OlBe 34. JAIraz Bizia 25. In Akes Ipiñ 3 (y-). Gand Elorri 218. SM Zirik
105. Zait Plat 72 (i-). And AUzta 99. Xa Odol 317.
 (Ref. a animales).  Bildotsa yator, ar ta urtumea izan bearra da. "Absque macula". Ol Ex 12, 5 (Ker akats
bagarikoa). Ari oneko zaldi yatorrak. 'Un caballo de buena raza'. Zait Sof 13s. Auek dituzu [erle] iatorrenak:
auek, garaia denean, ezti goxoa emango dizute. Ibiñ Virgil 109. Zaldi gazte iatorra. 'Le poulain de bonne race'.
Ib. 96.
 (Ref. a ideas o acciones).  Ez litzakela ezer okerrik / aitormen jatorrarekin. In Alkain 97. Artu ditzagun /
asmo sendo ta jatorrak. Basarri 172. Gizasemeak, gizaldiz gizaldi [...] jator ta egokitzat etsi dau lotsea. Erkiag
BatB 153. Sal-erosketa jatorra, eta bitartekoz geitu dana, eralgi-bearrak kendu ezkero, orra or irabazia. Ib. 161.
3. "(G-azp-goi-bet), fértil. Lur jatorra, tierra fértil" A.
4. "Clásico (libro), jator" A DBols. v. 1 aitor (II, 2).  Liburu jator asko, ardaua lez, egonak [...] ontzen ei
ditu. Erkiag BatB 48.
5. (Año) natural.  Erabakia dauka urte jatorra iraun erazotzia, aldaketa berriakin alperrikako naspillak
sortu gabe. (1919). ForuAG 303.
6. De buena calidad, bien hecho; grande (?).  Senar-emazte berri oentzat / or zuritasun jatorra. "Lucido
arreo". Or Eus 358. Eliz-torrean erloju jator bat ipintzeko asmoa artu zan, eta bai benetan alakoa ipiñi ere; bi
esfera aundi ederrak ditu. Munita 115. Atara eben kutxa jatorra lau gizon gaztek. Erkiag Arran 36.
7. (Ref. al tiempo atmosférico). Bueno, despejado.  Egualdi ozkarbiagorik, mendigiro jatorragorik nekez
topa zitekean urteko egunetan. Etxde JJ 10 (38 gaugiro jatorra).
8. (Hora) fija, convenida.  Noiznai jaten zuan, ez zuan otorduetako garai jatorrik. Anab Poli 14.
baten mende.
Arratsalderako itzemanda gelditu giñan [...]. Ta esandako ordu jatorrean biak sartu giñan hoteleko bar-ean.
Anab Aprika 30.
9. (Comida) principal.  Lau t'erditan izaten zan bazkari jatorra ta geroztik zortzitako tia ta besterik ez. Anab
Poli 42.
10. (Uso adv.). Apropiadamente, correctamente; honestamente; sinceramente. v. 2 jatorki.  Aberats famatua
/ zuregana nator, / orrenbeste eztu biltzen / dabillenak jator. Tx B II 253. Jator aitortuko det, / lotsatzen naiz
baiña. MendaroTx 38. Jator saiatu nai dutenari / borondatia galazi. Ib. 131. Neretzat jator itzegin arren / nik ez
itz aiek neretzat. "Apropiadamente". Or Eus 122. Ardi-baresarea ark jator iduritzen. "Se parecía al redaño de la
oveja". Ib. 273. Aspaldiko lagun zarra: [...] Jator eskribitzen didak, eta euskeraz ala ere. NEtx Nola 23. Eta
osasunez jator baziraun ere [...]. Etxde JJ 247. Erantzunak jator eta lasai bota zitun. Ib. 194. Gutxitan mintzo
gera iator, askotan oker. "Proprie". Or Aitork 324. Legea iator erabili dezagun. "Legitime". Ib. 374. "Punp"
gure mutilla aidean. Bai jator erori zutik. Anab Poli 111. Jator jokatu arren, Martin eta Juan galtzen dijoaz.
NEtx Antz 28 (v. tbn. LBB 114). Berna bizkor goiatzuz / leiez, jator, arin. Gand Elorri 65. Fray Luisek ain jator
ta biziro jalki oi ditun gaiak. Gazt MusIx 60. Eriotza jator emana izan dezagula. NEtx LBB 110. Patrixi ta
Xegundok jator jaso zuten eliz-gizonaren bedeinkazioa. Ib. 122. Jator abestuz, / biltzen du diru-pilloa. Ib. 286.
Tolosako entzuliak / porta dira jator / txalo mordo ederrik / onuntza badator. Basarri in Uzt Noiz 47. Ura bai
portatu zala nerekin oso ondo eta jator. BAyerbe 100. Euskaraz hain jator egiten zuelarik [...]. MIH 273.
Zurikeria eta balakurik gabe, beti jator [...] mintzatu zaigu. Ib. 326. v. tbn. Olea 145. MMant
 (Con reduplicación intens.).  Aurren-aurrena danoiri gabon / emanikan jator-jator. Alkain 101.
 Felizmente; holgadamente.  --Ta bart? --Jator. Ango aparia, ango jolasak [...] ta ango... emakumeak. ABar
Goi 15. Bere artaldeei eskerrak, ezer egin gabe jator bizi zan. NEtx Antz 136. Egunean eguneango neke ta
goraberaen barna, jator bizi izandako aldiuneak dira iraungarri. Gazt MusIx 59. Baserritar guziak / bizi giñan
jator / baña Agozto aldian / egin zigun legor. Uzt Auspoa 22, 140.
11. (Sust.). Naturaleza, esencia.  Aldiaren izatea ta iatorra ditut iakin-nai. "Vim naturamque temporis". Or
Aitork 327.
- JATOR ONEKO. De buena familia, de rancio abolengo. v. JATORRI ON.  Gazte jator oneko ta birtute
aundikua. Bv AsL 89. Aundizki ta jator oneko gizonak. Ib. 62s. Lucako gazte jator oneko bat. Ib. 109.
- JATORREZ. (Precedido de bere, etc.). De origen, originalmente. v. JATORRIZ.  Ez dute ikusten usaia
mendak / bere jatorrez duela? Bil 133. Bere jatorrez duen / patxara fiñian. Ib. 47.
 (Precedido de gen.).  Gurasuen jatorrez / izanik bikaiña, / Paulino dan bezela, / da gauza jakiña.
MendaroTx 426.
jatorbide.  Reconvención, reprimenda.  Orduan Antonio jaun orrek, guregandik apartaturik, zerbait
jatorbide ematen asi zitzaion Beltza orri. Alkain 38.
jatordu (V, G-azp-goi; Lcc, H), janordu (V, G, L, BN, S, R; Izt, Dv, H), jantordu (BN-lab; Ht VocGr 417, Lecl
(y-), Arch VocGr (y-), Dv (-th-), H (ianth-)). Ref.: A (jatordu, janordu, jantordu); A EY III 133; Lrq e Iz ArOñ
(janordu); Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 248.
1. Comida (almuerzo, cena, merienda...); hora de comer. "Áspero al gustar, jatorduan latz" Lcc. "(Le) repas" Ht
VocGr y Arch VocGr. "Hora de comer, yanordua Izt. "Janorduetan etxean khausi zaite, trouvez-vous à la maison
aux heures de repas. Eguerdi da, janordu dugu, il est midi, il est temps que nous mangions" Dv. "Janthorduko,
qui appartient au repas. Janthorduko hirur libera pagatzen du, il paie 3 l. par repas" Ib. "Jan-ordü dit, il est temps
que je mange" Lrq. "Yatordu bat, mundu bat, una comida (banquete), un mundo (G-goi)" A EY III 133. "Jatorduan
agertzen da beti jan-txakur ori" Etxba Eib. "Egunian iru jatordu eitten dittut: armozua, bazkaixa ta afaixa" Elexp
Berg. "Umiak! jatorduan ezta kantatzen" Ib. "Janorduan berba eingou (V-gip), jatorduan ingou berba (V-arr),
jatorduan itz eingo degu (G-azp), jatorduko denboran (V-gip, G-azp-goi)" Gte Erd 248. v. otordu.
 Tr. Documentado en autores guipuzcoanos y vizcaínos desde la segunda mitad del s. XVIII, al Norte aparece en
Argaignarats, Birjin y Duvoisin (Imit IV 7, 2 ap. DRA). La forma general es jatordu; hay janordu en Argaignarats
y (junto con jatordu) en Iturzaeta, janthordu en Birjin y Duvoisin. En DFrec hay 2 ejs. de jatordu.
 Dudan beraz bizitzea / nik ere mundu huntan / xelder eta miagrea / tudala ian ordutan. Arg DevB 125. Elexan
sartzeran, jatorduan ta oera etzitean. Cb CatV 16 (Añ CatAN 13, Itz Azald 11 jatorduan). Et-etzaukan
khondurik janthorduetako behar zenaren aphaintzeaz ber-izaba gatik baizen. "Pour le répas". Birjin 479.
[Gurasoak] batu ezinik jatorduan erri guztitik zabaldurik dabiltzen [umeak]. Añ LoraS 96. Obe dala jatordu
jakiñetan neurri onarekin jatea. Gco II 64. Jatordu edo bazkari on bat egiteko. Ib. 369. Baruba da jatordu bat
baño ez egitia. Astar II 238. Bere bizian jatordu oberik etzuala egin izan. Bv AsL 52. Jatordu au egiteko ordua
ez da beti bat izan (Azcoitia, sermones mss. de Loyola). Jatordu baten okelea eta arraña ez nastetako agindua.
Itz Azald 114. Jan orduetatik kanpora. Ib. 204 (112 janorduetan). Jatorduan oa elizara? Echta Jos 290. Jan
beroa, jatordu jakiña, jantzi garbia, oe biguna. Ag G 160. Egin biarrak jatorduetan / laburra erreziua.
MendaroTx 61. Atsegingarria izan zitzaien, agian, Dorronsoroko atadian bazkaldu zuten guztiai jatordu
bitarteko izketaldia. TAg Uzt 198. Jatordu aundietan edaria ugari. MAtx Gazt 79. Jatordu garaian beiñere
baten mende.
goserik ez daukan umeak. Ib. 52. Jatordu ondoan. Gazt MusIx 167.
v. tbn. CrIc 106. CatElg 142. CatLlo 50 (y-). Ur CatArrig 83 (y-). AB AmaE 295. Ag AL 60 (i-). Urreta EEs
1918, 155. ArgiDL 9. Otx 110. Bilbao IpuiB 167. Gand Eusk 1956, 226 (V-gip). Zait Plat 23 (i-). Auspoa 39, 66.
NEtx LBB 119. MMant 52. Jantordu: Dv Telem 102.
2. Comida, alimento.  Jai guzietan / jatordu on bat jateko. BEnb NereA 83.
- JATORDU GABEKO. "Jatordu bakua, desordenado en las comidas. Gure mutilla jatordu bakua, beti maixa
jaso ta gero agertzen da" Etxba Eib.
1 jatorki.  Descendencia, linaje.  Beti jakin zedin apaiz izatea Aaron eta bere jatorkiari zegokiela. Lard 96s.
2 jatorki.  Apropiadamente, correctamente, castizamente. v. jator (9).  Lliga-koak itz egin du. Yatorki-
samar, arraioak ez badu. Aguretxo bat duzu, oso begikoa. Ldi IL 25. Jatorki nork esan / agoz ta mingaiñez /
martiriendako / daukazun saria? Or MB 736. Egia da, agian, ez direla euskaldun zahar eta betikoak bezain
jatorki mintzatuko. MEIG VIII 45. En DFrec hay 2 ejs.  --Urrats otsa sentitu dut. --Zure amagiarreba izanen
da. Mintza gaitezen jatorki. Jardunaldi berri bat asmatuta [...]. Etxde JJ 111.
jatorkide.  (El) que es del mismo linaje, de la misma naturaleza.  Nork orain esan lezake / gure Jaun egillea,
/ Adanen eta Ebaren / dela jatorkidea? (s. XVIII). Egan 1956 (5-6), 7.
jatorkin.  Origen. v. jatorri.  Agur jabe atsegiña, / Biziyaren jatorkiña! B. Elizondo Eskual 14-7-1911, 4.
jatorkizun. "Origen, nobleza. Ez da erabagi ondiok, nundik dan euskaldunen jatorkizuna, [...] de donde
proceden los vascos" Etxba Eib. v. jatorri.
jatorrentxoen.  De lo mejor, selecto.  Zure ondoren dabiltz erriko / neskarik jatorrentxonak. Insausti 322.
jatorri (Lar, Añ, H (que cita a AA)).  Tr. Documentado en autores guipuzcoanos y vizcaínos desde mediados
del s. XVIII. En DFrec hay 64 ejs. de jatorri y 52 de jatorrizko, todos ellos meridionales.
 Etim. Para su posible relación con etorri, con una alternancia e-/ja- (< e- + e-), v. BAP 1968, 17.
1. Origen, fuente; causa.  Gauzen jatorria azaltzeko. Lar DT L. Miserikordia eta fabore guzien jatorri eta
emalle [...] zeralako. Gco I 467. Edozeiñek daki iturri bateko ura igo ditekeala bere jatorriaren neurrian. AA I
40. Jaungoikua daguan lekuan an dago ujentu ta usaiñik gozatsuenen jatorrija. Ur MarIl 118. Aurkiturik
ondasunak ugarituteko jatorrijak. "Fuentes de riqueza" (1860). BBatzarN 191. Nik nai nikek jakiñ ire izenaren
jatorria. Urruz Urz 34. Guda guztien iatorria bera izan zeitekeala. Ag AL 150. Pekatu onen jatorriya edo
sustraiya. Itz Azald 103. Luisaren arteko ipuien albistea eztakit jatorri onekoa bazan ala ez. Ag G 236. Baña
berak, estutasun onen jatorrija ipinten eban Motrollogaz euki eban asarrian. Kk Ab I 41. Sinisgogorkeriaren
jatorririk ezagunenak zeintzuk ete dira? KIkV 62. Gauza txarren jatorri / arrokerija dozu. Enb 41. Itz onen
jatorria zin-etsi da. Etxde AlosT 43n. [...] adierazteko hitzak jatorri beretik datozela. Mde Pr 333. Eta Bibliak
zer dio gizonaren jatorriaz? Vill Jaink 59. Euskara zaharraren jatorri eta iturburuarekiko auzi aspergarria.
MEIG I 237. Euskal hitzen jatorri eta itxura desberdinaz. MEIG VII 173. v. tbn. A Ardi 128. Gaztelu in Tx B
117. ABar Goi 44. Or QA 105 (y-). Txill Let 91. Basarri 127. BEnb NereA 234. Gazt MusIx 123. Ibiñ Virgil 49
(i-).
2. (V, G-azp-goi-bet; VocCB  Dv (V, G), H, Bera). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. Origen, ascendencia;
linaje; familia, raza. "Generación" VocCB. "Iatorri andiko semea, fils issu de grandes familles" H. "Au pluriel,
les descendants d'une race. Abraanen iatorrikoak, les descendants d'Abraham (AA)" Ib. "Prosapia, linaje, raza"
Bera. "Danon jatorrixa, Eskrituren esanian, bardiña" Etxba Eib. "Aramaixon dago gure jatorrixa" Elexp Berg.
 Judako erregen jatorrikoa zan Daniel. Gco I 142. Erregen jatorrizko humeak. Ib. 139. Egiaz esaten dizuet
Juduen jatorria aitu baño len gertatuko dirala gauz oek. AA III 465. Urrikitu zan Jauna Jakob Patriarkaren
jatorria era onetan ekusirik. Ib. 297. Ta arkitu degu jiganteen mota edo jatorri bat ain andia non [...] langostak
baizik ez giñala zirudian aen aldean. Ib. 298. Zeñaren jatorritik datozen Duke Ciudad Realkoak. Izt C 496.
Aaronen jatorriko apaizak. Lard 488. Jose Partriarkaren jatorrikoak ziran. Ib. 137. Orbandu baga iñoz zeure
jatorria. AB AmaE 26. Eztirudi ba, amaren aldetik ere, jatorri goitar bikañekoa. Ag G 224. Jatorri-kontu au
aitatu ezkero, arro-arrorik asten da Don Kazintto [...] esaten. Kk Ab I 87. [Abere] erosi berrien abenda ta
jatorria ikasten ez badituzte. ForuAG 327. Oitura onak galdu ezkero, azkar galduko da gure jatorri edo abenda.
EgutTo 31-8-1921 (ap. DRA). Berdiñak dira gure jatorri, / oitura eta legeak. "Nuestro origen". Or Eus 196.
Gure jatorriaren loitukerian. "Para deshonor de nuestra raza". Ib. 117 ("Cantar de Alos Torrea"; tbn. en Balad
48 y Etxde AlosT 100). [Ana] Fanuelen alaba ta Aseren yatorrikoa. Ir YKBiz 29. Euskaldunak beren jatorri eta
bizikera oso bereziak dituzte. JMB ELG 9. Alemana edo aleman jatorrikoa zan. Etxde JJ 271. Euren jatorriko
baserriaren izenez [...] deitzen detse. SM Zirik 83n. Aitaren aldetiko arbasoen iatorria Atikeko azkenengo
baten mende.
erregetaraino omen zioan. Zait Plat 7 (Sof 87 y-). Euskal izen arek Buenos Airesko euskal jatorridun jendeari
biotz-deia egiten zion. NEtx LBB 63. [Erleek] orren bizi laburra izan arren, [...] iatorriak ezilkor irauten du. 'La
race persiste'. Ibiñ Virgil 111. Seme-alabik jaio ezian / galduko da jatorria. Olea 117. Aren familia, jatorria ta
belaun-etxea jakin nai genuke. "Linaje, prosapia y alcurnia". Berron Kijote 148. Egileak, bere euskal jatorriaz
oroiturik [...]. MEIG II 83. v. tbn. Ur MarIl 15. Moc Damu 3. Kk Ab I 90 (II 183 y-). Otx 118. Lab EEguna 81.
Ldi IL 161 (y-). Erkiag Arran 111. Gand Elorri 177. Arti Ipuin 46. Ibiñ Virgil 96 (i-). Uzt EBT 35. AZink 73.
3. Descendiente; hijo (de una localidad).  Jaungoikuak [...] bota zituban paraiso eder artatik eta oneikaz
batera gu guztiok, beren jatorri dongak garian legez. msOñ 5r (v. tbn. 2r y 4r). Jatorri edo ondorengo belaun
bagarik. Ib. 233v. Idiakezko etxe Purubetarraren jaun ta jabe eta jatorriak. Izt C 455. Tubalen jatorri txau
garbiak. Ib. 4. Izan zan erri onetan jaioa, edo beintzat bertako jatorria [...] Migel Lopez de Legazpia. Ib. 478.
Norgandik jaioak eta zeñen jatorriak diraden beñere aztutzen etzaiotenak. Ib. 6. Simon zeritzan Zireneko seme
edo jatorri bat. Lard 458. Entzun zutenean ango odolekoa eta jatorria zala, erregetzarako begia ezarri zioten.
Ib. 132. Hura ere Leviren jatorria zalako. Ib. 93. Etxe andi, noble eta aberats bateko jatorria zan. Arr May 191.
Gaur eztago gizirudi (retrato) gabeko baster bat. Edozeñ etxetan arkitu geinzke bertako jatorrienak, aidienak,
adiskidienak, ezagunenak. Ag G 248. Etzetit uste iñun dagonik / gaur emen aña jatorri. Zepai in Uzt Noiz 131.
4. (Dv, Bera). Descendencia. "Postérité, descendance" Dv. "Derivación, sucesión" Bera.  Ume oek ta oen
jatorria madarikatua izatea. AA III 376. Ordukoa da, ondorengo jatorri guzia mendean artu zuen bekatua. Lard
4. Ugarituko det zure jatorria zeruko izarrak bezela. Ur Gen 22, 17 (Dv hazia, Ol, Ker, BiblE ondorengoak). Eta
zure jatorria izango da [...]. Ib. 22, 17 (Dv ondoregoa, Ol yatorrikoek). Iminiko yoadazak aserriak ire eta
emakumiaren artian, ire yatorriyaren eta bere yatorriyaren artian. Ur BulaAL 28. Bazetorkion nunbaitetik [...]
galera Joanesen jatorri sendoari, bada berdiñeztasun [...] agiria zegoan artzai orren ta bere semien bitartean.
Ag G 18. [Sugeak] galdu nairik Eba ta bere jatorriya; / baita bere urrengo jarraipen gustiya. Enb 79.
5. (Lar, Hb ap. Lh). "Emanación, jatorria, etorkia" Lar. "Émanation naturel, caractère" Lh.
6. Naturaleza, carácter.  Zenbait jatorri bereziko ordainkizun zerga gabe uztea. "Por su especial naturaleza".
EAEg 25-2-1937, 1149. Lege-austearen jatorria. "Naturaleza del delito". Ib. 23-3-1937, 1344.
7. (Vb.). (Lar, Hb ap. Lh, H (V, G)). "Dimanar, provenir como de su origen" Lar. "Emanar, jatorri, etorri" Ib.
"Descendre, être issu de; avoir la source, son origine" H. "Sortir, émaner" Lh.
- JATORRI-AGIRI. Certificado de origen.  Larru meezko yatorri-agiria erakusten. Ldi IL 104.
- JATORRI GABEKO. Sin linaje.  Baserritarra zala, jatorri bakoa zala: au zala ta ori zala! Echta Jos 289.
Baserritar jatorribako. Ib. 346. Ik Ondartzako jatorri bagako mutilla daukan eure gogoan. Ib. 217. Zu
jatorriduna ta ni jatorribakua gara. Kk Ab I 90. Iñondik eztatorren ordena bat, jatorri gabeko agindu bat. Vill
Jaink 91.
- JATORRI GARBI (Lar, Añ, Bera). "Hidalguía, [...] jatorri garbia" Lar y Añ. "Jatorri garbia, de noble
prosapia" Bera.  Zein andi, duin eta balijotsua zarian zeure jatorri garbi eta goratuaren aldetik. Ur MarIl 15.
Odol ta jatorri garbija eta birtutia loratuten diran lur onetan. "La nobleza y la virtud" (1866). BBatzarN 215.
Bere jatorri garbia aipatzea obe izango da. NEtx Antz 27.
 (Con -ko, adnom.).  Egin zuten aomen andikoa beraren izen gozo jatorri garbikoa. Izt C 466s.
- JATORRI-IPUIN. Leyenda sobre el origen.  Oratik, bere Nereiren Iragarkia-n, Erromako jatorri-ipui zarrak
bide emanik [...]. Gazt MusIx 66.
- JATORRIKO (jaa- V-gip ap. Iz ArOñ; Lar, H). "Originel, qui vient de naissance" H. "Jaatorriko gaitza, mal
original" Iz ArOñ. v. JATORRIZKO.
 Originario.  Bertakotzat lez dauken "Tolosako zortzikoa", jatorrikoa baiño beste ainbeste luzeagoa. Erkiag
Arran 34.
- JATORRI-LIBURU. Libro del Génesis.  Iatorri-liburua idaztea. "Geneseos liber". Or Aitork 369 (v. tbn.
363).
- JATORRI ON. "Jatorri ona, de buenos progenitores" Bera.  Oroiturik [...] bere jatorri onaz, ongi artu
zituan. Bv AsL 108.
 (Con -ko, adnom.). "Hombre blanco, gizon prestua, garbia, jatorri onekoa" Lar. "De buena cuna. Jatorri
onekua izan arren a gizajua, eskera emonda bizi da" Etxba Eib. v. JATOR ONEKO.  Jatorri oneko semea.
(Copla de Sta. Agueda). Guerra 1 CongrEV 712. Abrahan, Isak, Jakob jatorri onetakoak ziran. AA II 42s.
Jatorri on ta aberatseko galai batek. Bv AsL 110 (v. tbn. 31). Iatorri onekoa zara. Ag AL 43. Jatorri onekoa edo
odol garbikoa dalako. Ag Kr 79. Euskalduna zan lez, jatorri onekoa. Echta Jos 168. Jatorri oneko edo andiki-
seme. Otx 118. Astua ixan arren, zaldija baxen jatorri onekua zala. Ib. 120.  Itz barri asko eztot esango:
jatorri oneko itz zarrak izango dira geienak. Ag Kr 6.
- JATORRI OSOKO. De pura raza, castizo.  Orrelantxe daroe erraietan uraganako maitetasuna, itsas-
zaletasuna arrantzale euskaldunak. Eta euren seme ta alabak, eta urrengorik urrengo, belaunik belaun, ur-
ertzean jaio, azi, kozkondu ta bizi izan diran jatorri osoko gizakiak. Erkiag Arran 85.
- JATORRITIK. Originariamente, de raza. v. JATORRIZ.  Gipuzkoako baserritarrak jatorritik dute oitura,
txamarrak janzi bage bizkarretik zinzilika [...] plazan egotekoa. Izt C 253s. Zek galdu ete dausku Bizkaiko
baratza, / jatorritik ixanik guztiz aberatsa? Enb 124. Eroapen ori, orratio, etzetorkion jatorritik. TAg Uzt 190.
baten mende.
Jatorritikan bizkorrak dira / mutil gipuzkoatarrak. And AUzta 133.

- JATORRIZ (V, G; Lar, Añ, H). Ref.: A; Elexp Berg; Gte Erd 180. Originariamente, originalmente, de raza.
"(De) herencia son así, jatorriz dira ala" Lar. "Originalmente, radicalmente, jatorriz, errotik" Ib. (v. tbn. Añ).
"Originario de algún país, jatorriz erriren batekoa" Ib. "Jatorriz azkoitiarra da (G-azp-goi)" Gte Erd 180. v.
JATORRITIK, JATORREZ (s.v. jator).
 Bekatu orijinala edo jatorriz degun bekatua. Ub 67. Zorionez, umiak eurak bere esanekuak dira jatorriz
legez. Mg PAb 92. Jatorriz eta berez legez ezpadakar [...]. Ib. 204. Badakit jatorriz bezela dakartzula nekazariei
asko nai izatea. VMg III. Gipuzkoatarrak jatorriz direala pillotari gaiñ gañekoak. Izt C 242. Azkoitikoa berez,
baña jatorriz Bizkaiko Hondarroa deritzan errikoa. Aran SIgn 2. Jatorriz etxe oneko semia [zan]. Bv AsL 107s.
Auxe da nik jatorriz dodan jeniua. AB AmaE 250. Berez ta jatorriz [...] langille ona zalako. Ag G 124. Jatorriz
edo sorreraz batek ez duen argia [...]. Etxeg in Muj PAm 20. Jatorriz, bera, bizkaitarra da. Enb 148 (204 y-).
Euskaldunai jatorriz datorkigu, odolak ematen digula dirudi. Alz Ram 27s. Erritarra baitzan jatorriz Balendin.
TAg Uzt 226. Eta zer dira bada jatorriz [...] izate horiek guziak? Mde Pr 270. [Kopla onen asiera] lendik eta
jatorriz beste era batera zan. Lek SClar 117. Jatorriz ortarako / ez duanak griña. MendaroTx 48. Apostolu santu
onen ixena yatorriz Yakob zan. Akes Ipiñ 12. Miesa-erropak garbituteko lekuak jatorriz, baiñan denporen
aldakuntzaz [...] batzarleku ospatsuak bere. Erkiag Arran 134. Jatorriz ere beartsua ta / eskola gutxi ikasia. And
AUzta 111. Sortzez ez dakit, baina jatorriz ez etorkiz ez zen Euskal herrikoa. MIH 49. v. tbn. It Fab 141. Lard
451. Altuna 77. Or Tormes 5 (y-). Kk Ab II 113 (i-). Ldi UO 42 (y-). A Y 1934, 7 (y-). JMB ELG 60. Zait Sof 73
(y-). JAIraz Bizia 80. Etxde JJ 203. BEnb NereA 87. Etxba Ibilt 453. Berron Kijote 80.
 (Precedido de bere, etc.).  Jaiotzaz edo bere jatorriz gure Españako semea omen zan. Cb EBO 3s. Aundiak
bagera euskaldunak geren jatorriz [...]. Etxeg in Ag AL 6. Luzaidekoa zala esan zigun bere jatorriz. Uzt Sas
349.
- JATORRIZKO (V, G ap. A; Lar, Añ, Dv, H). a) Original, innato, natural. "Pecado original, pekatu jatorrizkoa"
Lar. "De nacimiento" Añ (s.v. nacido). "Natural, suyo, propio" Ib. "Jatorrizko pekatua, péché originel" Dv.
"Originel, qui vient de naissance" H. v. JATORRIKO.  Zer da jatorrizko pekatua edo orijinala? CatBurg 35
(v. tbn. jatorrizko bekatu (pekatu) Cb CatV 49, Ub 195, Añ CatAN 46, Gco I 417, AA III 269, JJMg BasEsc 47,
Lard 18, Legaz 38, Bv AsL 201, Itz Azald 71, Goñi 63, Inza Azalp 47, MAtx Gazt 87, MIH 234). Lege naturala
edo jatorrizko legea. Ub 68. Deritza Espiritu Santua zeren ematen digun jatorrizko bizitzaz gorago dan [...]
animaren bizitza. Ib. 140. Ezta idoroko bekaturik, bere sustrai jatorrizko edo okasiño deungaren baterik azten
eztanik. Añ LoraS 18. Maiz badirade ere / sermoiak aditzen, / jatorrizko griñai / ez oi zaie uzten. It Fab 260.
Alkar maitatzeko du jatorrizko griña. Izt C 255. Begira jatorrizko zure nobleziaren aldetik zeñ preziatua zeran.
Arr May 25. A ze jatorrizko zalduna bera! A ze jakintsua! Ag Kr 174. Jatorrizko erru gabe sortutako Erregiña.
ArgiDL 115. Jatorrizko senak. "Los instintos inconscientes de su propio natural". Mok 6. Gauzen jabe izateko
eskubidea, gizonak berezkoa, jatorrizkoa dau, gizonaren izatean erne ta jaio da. Eguzk GizAuz 91. Jatorrizko
atsegintasunaz gaiñera ezagun zun ezi-legea nonbait edoski zuna. Etxde JJ 84. Eta gizonak bizi-nai au berezkoa
du, jatorrizkoa. Vill Jaink 113. Bere senaren egiazko ta jatorrizko azalpena. Gazt MusIx 61. Jatorrizko dan
pekatuaren / loiduraz bi seme lortu. Ayesta 134.
 Original, originario. "Bergako kaletako jatorrizko azpixa, galtzaria, asfaltuakin tapauta dago" Elexp Berg. 
Gure jatorrizko edo jaiotzako izkera. Cb EBO 17. Grazia guzien jatorrizko iturria. Ib. 35. Oitura jatorrizko
maitagarriak gordetzen dira Gipuzkoan. Izt C 240. Jatorrizko itzak, gutxi dira-ta, berriz ta berriz osteratu zituen
[Fauré] musikalariak. A Ardi 111. Zeu zara egiz antziñetatik / Zuzentza-zelai jatorrizkua. Enb 144. Gai-zatia
jatorrizko kutxa edo bilkoiean [...] ez balego. EAEg 19-1-1937, 844. Jende xeheak behintzat jatorrizko hizkuntza
eta kultura gorde zituen. Mde Pr 254. Azalaren azpitik, jatorrizko monoteismuaren aztarnak agiri dira ia beti.
Vill Jaink 25. Zearo ongi itzulia dago. Ahapaldi bat bakarra ez da arkituko, iatorrizkoa baiñon exkaxago
idurituko danik. Or in Gazt MusIx 50. Jo bear izan dot [...] neure jatorrizko bizkaierara. Alzola Atalak 92. Bere
poesiari darion ondorik gabeko tristura eta etsipena, jatorrizko kulturaren barne-sostenguak galdu dituen
herriarena da. Lasa Poem 105. Kijada zala bere jatorrizko izena ta ez Kesada. Berron Kijote 36. Jatorrizko
testua euskarara iraulia. MEIG VII 80.
 [Ignazioren] jatorrizko edo jaiotetxe anziñako guziz noblea. Cb SIgn 3 (='jatorrizko etxe' ?).
 Jatorrizko edo legezko seme-alabak. "Descendientes legítimos o naturales reconocidos". EAEg 30-12-1936,
683.
 Jatorrizko Bazkun izenari, legez darabilkin Bazkunarena erantsiko zaio. "Al nombre genérico social". EAEg
31-5-1937, 1727.
 Burukidea ber-bera izan bedi jatorrizko Lendakari. "Presidente nato". EAEg 16-12-1936, 558.
b) "Descendiente" Añ.  Derivado.  Itz-batu ala yatorrizkoak sortuteko erak [ikasi]. Belaus LEItz 118.
c) (Sust.). "Descendencia" Añ.
- JATORRI-ZUHAITZ. Árbol genealógico.  Beronen ixena ta bere anaienak dagoz jatorri-zugatzaren
azkenengo abarrian. Kk Ab I 87 (v. tbn. 88 y 90).
jatorribako. v. JATORRI GABEKO.

baten mende.
jatorridun.  Linajudo.  Zu jatorriduna ta ni jatorribakua gara. Kk Ab I 90.
jatorritasun.  Originalidad. v. jatortasun.  Diozun bidea ederra da, baño jatorritasun (originalidad) guztia
kenduko lioke gure elertiari. Tx. Irigoyen EEs 1931, 68. Lenago izandu ziran idazleetatik ezer ez artutzean ote
dago egiazko jatorritasuna? Ib. 68s.
jatorritsu.  Original.  Gure elertia beste guziak baño jatorritsuagoa izan dedin. Tx. Irigoyen EEs 1931, 70.
jatorritza. "Estirpe" Añ.
jatortasun. 1. Autenticidad, pureza; casticismo, tipismo.  Jatortasun bereizia egozten dioe, benetan,
artasoroak gure basoaldeari. TAg Uzt 152. Euskeraren jatortasunari minbera izan zen ere Axular. AIr Egan
1953, 5. Bere nortasuna, bere etnia jatortasuna begiratuko dituen Euskal Herri batentzat borrokatu. Mde Pr 40.
Eskatuten zana zan erriko izkerearen jatortasun eta gatzaz jantzirik ekartea ipuiñok. Vill in Bilbao IpuiB 5.
Gure erri maite onek [...] [dantza garbi ta ederrak] sortzeko jatortasun eta zintzotasun izan zitun noizpait gaur
baño ugariago. MAtx Gazt 61. [Bizialdi garaienetan] nabari baita, egite aldian, aren [Fray Luis Leonen]
errotiko jatortasuna. Gazt MusIx 59. Olerti-joera orrek prantziskotarren jatortasuna du sorburu. Ib. 162.
Benetako jatortasun usainez margoztuta [...] erakutsi dabe gure Euskalerri zarra. Alzola Atalak 78. [Gai orren]
aldakuntza bat da neure au, emengo jatortasunezko apaingarriakin biribilduta. Ib. 149. Itxas-gizon gogorrak
izanik, ez ziran gitxiago etxe dotoreak egiteko jatortasunean. EgutAr 19-4-1970 (ap. DRA). Ai, Uztapide, entzun
dizkitzut / ainbeste bertso biribill [...] / jatortasuna agertzen ezta / edozein zu beziñ abill. Olea 72. Eskerrak
daudenari / idazle trebeak [...] / jatortasun beraren / morroi-mirabeak, / ye-ye oriek baño / askozaz obeak. Ib.
266. Hitzaren jatortasuna ez dela etorkiaren arabera neurtzen, hiztunen usarioaren arabera baizik. MEIG VII
188. v. tbn. Alkain 26. MMant 77.
 "Nobleza [...] de distinciones raciales" A DBols.
2. Fertilidad.  Orrako lur elkor orren patua, bere jatortasun guzia zapuztu ta sekula geiago kimu berririk
emateko gauza izango ez dan orrena. Mok 22.
3. Autenticidad, franqueza, sinceridad.  Gizon aren jatortasuna ikusirik. Alkain 88. Ik ere ikusiko den
zenbaterañoko jatortasuna duten oiek. TxGarm BordaB 80. "Ni pekataria" be jatortasun guztiz esan biar.
Gerrika 282. Ez dut [...] sentimenduen jatortasuna ukatzen [...], baina ez dut uste [...] jatortasun bizi hori
irakurleari aditzera emateko [...] modurik aurkitu duenik. MEIG III 142. Leturiak sentitu zuenaren berriaren
berriak ez duela berritasunik ez jatortasunik galdu Txillardegiren luman. MIH 298.
jatortu. Neol. creado por AG en 1895, de jatorri 'origen, ascendencia' y -tu.  Originar.  "Iratsi" au jatortu
dau "atsi"-k. AG 442.
jatortza (Lar, H). "Emanadero, jatortza, etortza" Lar. "Venue par naissance" H.
jatoste, jatots. v. JAN-OSTE, JAN-HOTS.
jats (H).  Cabellera. "Chevelure. Absalonek zizin bilo iatsik ederrena" H. v. adats.  Absalonek izaten ahal
den bilorik edo bilo jatsik ederrena ziela. AR 28.
jats. v. 1 isats.
jatsa. "(S, Foix), lichen" Lh. jatsakin. v. isaskin.
jatsaldi. v. isatsaldi.
jatsi. v. jaitsi; jetzi.
jatslari. v. isaslari.
jatso. v. jaso.
jatun (V, G-azp-goi; Añ). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 143.  Comilón; comedor, que
baten mende.
come. "Glotón", "tragón", "voraz", "comedor" Añ. "Jaátun mirriña, desmedrado" Iz ArOñ. "Tragón, que come
mucho. Bere bizi guztian izan zan jatuna" Etxba Eib. "Ondo jatun mirrina da (G-azp) [...], jatun txarra da (V-
arr) [...], jatun eskaxa da (V-arr, G-azp) [...] jatun mixkiña (G-azp-goi) [...], jatun txikia da (V-arr, G-azp), jatun
mañosua (G-azp) [...] jatun maskala (G-azp)" Gte Erd 143. "Jatun irikia da (G-azp) [...] jatun saloa (G-azp)" Ib.
143.  Alperrak, jatunak, edaleak, desonestuak. Añ NekeA 220 (v. tbn. MisE 59). Urdailla baiño begiyak
andiyago daukanazan yatun orrek. A BGuzur 119. Badago au baiño yatunagorik. A Latsibi 148. Jatunak omen
gera. Ag G 347 (v. tbn. Kr 49). Ori duk yatun eta ardozalea. Ol Mt 11, 19 (Ker jatun; Lç, Echn gormanta, He,
TB, Dv, Ip, Leon jale, Ur, IBk, BiblE tripazai(n), Hual, Samper goloso, Or sabeldarraio (tripazai)). Iatunak ez
dezala galetsi eztuna. Or Aitork 282. [Beia] jatunegia bada, batera ez geiegi eman; pixkabanaka eta sarri baizik.
Oñatibia Baserria 67. Beti izan naiz jatun txikia. SM Zirik 102. Oso jatun eta edatun txarra baitzen. Arti Ipuin
66. Ez zan gartxua, jatuna baiño. Erkiag BatB 48. v. tbn. In Uzt LEG I 216. Zendoia 218.
 "Comensal. Amairu jatun ziran azkenengo Afarixan" Etxba Eib.
jatunkeria (-keri BeraLzM).  Gula.  Zer da iatunkeri edo salobrekeria? A Cat 46. Zer da guleria edo
jatunkeria? Itz Azald 176 (v. tbn. 179). Jatunkeriyak eta eran biarrak [dakazten gaitzak]. IArt Itzald II 48 (v.
tbn. 49).
jatura (G-bet). "Jatura, comilona. Ernani aldeko itza da" A Ardi Voc.  Medeli, diruaren errukiz, jatura
ematea damutu ote zaio? A Ardi 62.
jaturri. v. janurri.
jatxi. v. jadetsi; jaitsi; jetzi.
jatzar. v. jazar.
jatzararazi. v. isatsarazi.
jatzarkunte. v. jazarkunde.
jatzi. v. jaitsi; jetzi.
jatzo. v. jazo.
jatzun. v. iratzun.
jau (V-m ap. A), iau. 1. "Onomat. del ladrido fuerte del perro" A. "Iau, iau, iau, ladrido de perrillos caseros"
LE-Ir.  Bi zakur ibiltzen ditu beti; bat txikia ta bestea ikaragarri aundia. Orain konparazio batera yau, yau!
emen, eta urrena yau, yau! urruti. Auspoa 32, 61. Gaztelu aldetik ginjoazen eta laister gure zakurrak: Jau! Jau!
JAzpiroz 138.
2. (S ap. A), iau (S ap. Lh). "Exclamación de muchachos al bailar" A.  Jinkoa eta erria! / Zühürtarzüna eta
lana! / Eta bizi bedi Üskaldüna! / Iau! <Iáo> Iau! ArmUs 1900 (portada).
3. "(G), grito que repiten los pastores (con j española muy fuerte) para reñir a las ovejas" A. "Para llamar a
ovejas: bea (BN, R), ttori-ttori (AN) [...] jau (G)" A Morf 731.
1 jaube.  Yavé (nombre de Dios).  Yainko Yaubek ernerazi zitun edotariko zugatzak. Ol Gen 2, 9. Sinai-
basoan, Yaubek Moxeri itz egin ta esan zion. Ol Num 3, 14. Hersturan ohartzen dire Kanaandar jainkoaizunak
deus ez direla, Jaube dela nausi. Zelaiberri Herr 8-10-1959, 4.
2 jaube (B ap. A; VocB).  "Balar, sustantivo" VocB. "Balido" A.
jaube. v. jabe.
jaudura. v. jaidura.
jaufi(ii).  (Exclam. de alegría).  Yaufiii / au duk eguna! Ldi UO 38. Yaufi! Nere pozaren berri [...] ikasi
bezate! SMitx Unam 116.
baten mende.
jaugi. v. jaugin.
jaugin (BN, Sal, S, R; SP, VocBN, Dv (s.v. jauki, zauri, zaite, zaurte), H (s.v. iauki)), jaurin (BN, S). Ref.: A
(aigu, haugi, biaigu, enaugi, nagi, txaudi, txauri, txaurite, tziauri, xauri, zauri, zihauri, zaurte, zauzte); Lh (aigü,
biauri, biaigu, txauddi, tziauri, tziauste, xauri, zauri, zaurte, ziauri, jaurin); Lrq (aigü, biaigü, tz(i)auri, tziauste);
Satr VocP (haugi); Gte Erd 110.
1. Venir. "Iaugitea, venir" SP. "Biaugi, qu'il vienne" Ib. "Ziauri, diauri" Ib. "Haugi, v. imp. du verbe venir, à
l'adresse d'une personne traitée familièrement, sans distinction de sexe; haugi bihar, viens demain" VocBN.
"Zauri, v. venez, syn. du mot zato" Ib. "Zaurte, v. venez" Ib. "Zaite (BN-bard), venez (pluriel)" Dv. "Haugi:
2.ème personne sing. impér. de iaugitea (L, BN). Viens. Haugi laster: viens tôt, id. aigu (S), par corrup. Haugi
haugi, antolatuko haut, attends, attends, je t'arrangerai" H. "Biauri, 3.ème pers. imp. sing. (S), qu'il vienne" Ib.
"Enaugi kona (Sal), ven acá. En tratamiento respetuoso se usa el verbo txauri en vez del enaugi" A. "Nagi (R-
uzt), ven" Ib. "Txauri kona (Sal), venga usted acá" Ib. "Txaurite (BN-baig), txaustie (Sal), vengan ustedes" Ib.
"Xauri (BN-ciz), venga usted (tratamiento cariñoso)" Ib. "Txaudi (S), ven. (Voc. puer.). Dimin. de tziauri" Ib.
"Zaurte (BN-ciz), venid" Ib. "Biaigu /biáigü/, qu'il vienne" Lrq. "Ai [...] imper. 2.ème p. sing., viens" Ib. "Haugi,
ven! Se usa habitualmente entre amigos. Sirve también para llamar a los animales. Xauri se dice en el mismo
sentido a los niños. Zahute es en plural. Zahute hunat!: venid aquí!" Satr VocP. "Jaugin, venir. Il reste de ce
verbe: daugi, il vient, dans l'expression daugin igandean, dimanche prochain; et les impératifs suivants: haugi,
viens; zauri, venez (sing.); zaurizte, venez (pl.). (On aura remarqué le changement de g en r: en langage familier
zauri devient parfois xauri)" Lf Gram 550. "Haugi gure etxerat (BN-arb)" Gte Erd 110. Duvoisin traduce
Dechepare 233 (iaugitiaz, que en su dicc. transcribe jaukitiaz) y 239 (iauginen) por 'sortir'. Azkue incluye en su
dicc. la forma iauki 'venir', que dice tomarla de Pouvreau, y que parece ser una interpretación errónea de
iaugitea.
 Tr. Documentado en autores bajo-navarros y suletinos desde Dechepare. Lo emplea tbn. Mendigacha. Entre
los labortanos, se encuentran algunos ejs. en Goyhetche, Duvoisin y Zalduby (RIEV 1908, 411 haugi), y algunos
autores del s. XX. Las únicas formas no personales de este verbo (iaugin, iaugiten, iauginen) se atestiguan en
a
Dechepare y FPrBN. Dechepare emplea además la 3. pers. sing. con suf. ines. (dauginian) en 6 ocasiones y hay
a
un ej. de zindiaurizan en Oihenart. Por lo demás no se documentan más que formas de relativo de la 3. pers.
sing. (daugin, daigun) 'que viene, próximo' (v. infra), y formas de imperativo (haugi, haugia, (h)aigu / ziauri,
zauri, tziauri, tziausi, tzaui, xauri / ziaurizte, ziauste, tziauste, xauristeie / biaigu, biauri).
 Erioa iaugiten da guti uste denian. E 39. Dagoenian jende oro aitzinian bildurik / iauginen da rigoroski
sainduieki zerutik. Ib. 63 (v. tbn. 233). Iuije iaunak manaturen, bera iaugin gaberik / gauza oro xahu dezan
behin suiak lehenik. Ib. 61. Eta gero dauginian ene eriotzia / arimaren partitzeko oren izigarria. Ib. 79. (v. tbn.
35, 87, 97 erioa dauginian, 33 dauginian manuia). Iuyatzera dauginian. Ib. 63. Egundano ezta izan [...] /
bekhatore hain andirik [...] / bere bidian iaugin bada zuri gomendaturik / ukhen eztuien barkhamendu zure
amorekatik. Ib. 103 (Duvoisin traduce: "s'il s'est mis en chemin"). Bana zureki nahi nikezi / elizan nehor zuhaur
bezi / et'ikuslerik ageri elizan / lekutara zindiaurizan. 'Que vous vinssiez'. O Po 15. Hantik iauginen da bizien
eta hilen iuiatzera. FPrBN 5. Hilak zuti zitezte, ziaurizte ene juiamendiaren enzutera. Tt Onsa 87. Biaigü bere
praubeñu huneganat, eta alagera beza. Mst III 21, 4 (Ip biaigü, jin bekit; SP datorla, Ch, Leon bethor). Ziauri,
ziauri, zeren zü gabe [...]. Ib. 21, 4 (Ip tziauri, hel zakitzat; SP, Ch, Leon zato). Biauri nitara zure elhesta. Mst
III 2, 1. Ziauste eneganat oro. Mst IV 1, 2. Aigü, aigü eneki / orai infernialat. Xarlem 1419. Xiauristeie buriko
saldua. 'Venez, bande d'ânes'. Ib. 762. Aigu, lagunt nezak. Arch Fab 119. Haugia hi eta erradak: [...]. Gy 177
(v. tbn. Barb Sup 6 Gaxina, haugia!). Athor zorigaixtoko damnatua, haugi gure ifernuaren gozatzera. Dv LEd
215. Erraiten dakot [...] zauri hunat, eta yiten da. SalabBN Mt 8, 9 (Dv haugi, eta heldu da, Ip aigü eta jiten
düzü; Hual xin adi, Samper xinzte). Berterretx, aigü borthala, ützüliren hiz berhala. ChantP 214 (tbn. en Or Eus
17 y Balad 80). Tziauste eneganat ni maite naizienak. Ip Hil 1. Zauri gure etxerat, bero da, esne xorta bat
edanen duzu. Lf Murtuts 52. Haugi gure etxerat, gurekin afalduko hiz. JEtchep 49. Aitatxi, aitatxi! Ez gitzazula
utz, ez zitela hil... xauri, xauri. Egan 1972, 60. Haugi, Erramun. Lagundu behar nuk. Etchebarne 60. Ala Jinkua!
Haigü, haigü hunat! Ib. 72 (en boca de un suletino).
v. tbn. AR 213 (zauri). AstLas 55 (tziauste), 59 (aigu), 21 (ziauri). Normandie 168 (aigu, ap. DRA). Xarlem 402
y UskLiB 107 (ziauri). Ip Mt 11, 28 (tziauste), Hil 226 y 236 (ziauste). CatS 78 (tziauri). Prop 1883, 153 (haugi).
Abraham (Pról) I 3 (aigu, ap. DRA). Const 39 (haigü). Zub 43, Etcham 91 y Ox 136 (haugi). Lrq Larraja RIEV
1931, 234 (tzáui). Iratz 105 y Mde Pr 83 (haugi). Mde Pr 126 (aigu). JEtchep 116 (zauri). Larz Iru 118 (haugi).
Larre ArtzainE 106 (txauri), 323 (zauri).
 (Con ines.).  Konsola zite, ziauri ene ondoan. Tt Onsa 92.
2. (BN-lab; H), jaugi (BN-baig), jaungin, jaukin (H). Inclinación, tendencia. "Le mot est usité, mais
ordinairement sous la forme de iaugina au sens de: direction vers, attrait vers, impulsion [...] vers. Etxe hortarat
du bere iaugin guzia, c'est vers cette maison-là qu'il porte toute son inclination, son habitude" H (s.v. iaukina).

baten mende.
"(Lf), habitude, manie" Lh. "Le participe de ce verbe est resté comme nom; il signifie 'habitude d'aller'. Ex.: oilo
horrek izigarriko jaugina du gure baratzerat, cette poule a la terrible manie de venir dans notre jardin. Peut-être
le verbe jin n'est-il qu'une forme contractée de jaugin" Lf Gram 550.  Eskualdunek Hego-Amerikarat zuten
jaungina. Herr 28-4-1960, 1. Zeren eta Donibane Garazirat dute jaugia (BN-baig).
- DAUGIN (BN; VocBN, H), DAIGUN (S, R), DAGUN (BN, Sal, S). Ref.: A (dagun, dagün, daigun, daigün);
a
EI 205; Lh (daugin, dagun, dagün, daigün); Lrq (daigün, dagun). (El) que viene, próximo. (En 3. pers. del sing.,
independientemente de que el referente sea sing. o pl.). "Daugin, prochain. Daugin igandian zauti, dimanche
prochain venez. [...] Daugin egunetan dolutuko zako, aux jours à venir [...]" VocBN. "Daugin urthea, l'an qui
vient, prochain. Daugin egunetan, aux jours qui viennent" H. "Dagun (Sal), dagün (S), próximo, futuro. Es
forma verbal, cuyo infinitivo aigu no se usa ya sino en acepción de imperativo" A. "Aurten aurrak andi, dagun
urtean lanak egin (BN)" Ib. (s.v. aurten). v. DATORREN.  Zergatik daigün igantia deitzen die Erramü? Bp II
44 (v. tbn. 16, 21, 23ss. daigün). Daigün bizitzia nolako date? Ib. 130. Daigün bataillan ero / ükhenen beitütügü.
Xarlem 1312. Daigün egünetan. 'Les jours prochains'. Ib. 1376. Adio, urzoak, dio / daigun setomer artio. Balad
131. Daigün urthian, Jinkoak lagüntzen gütialarik, emanen dütügü. UNLilia 2. Daigun aprilian edo maiatzian
berantena. Mdg 138 (v. tbn. 147, 128 daigun). Dagün igantian dirateke Ahüzkiko bestak. Herr 17-8-1961, 3.
jaugite.  Tendencia, inclinación. v. jaugin (2).  Jesusek maite ditu umillak [...] eta umillek ordaiñez beren
jaugite guzia haren maitatzera dute. JesBihD 30.
jaugoiko. v. jaungoiko.
? jauira. v. jaidura.
Jauja.  Jauja. v. kauka.  Bada, gaixoak: joan zan / Jaujaren denbora / an [Ameriketan] ere lan eginda / bizi
bearko da. Iparg 368.
jaukal (y- BeraLzM). 1. (Adj.). Espléndido, magnífico. "Superiorísimo, pistonudo, excelente, magnífico"
BeraLzM.  Gure Quijote iaukal oni. "Gallardo" (Quijote IX). Ldi RIEV 1929, 208. Pagadiaren ume yaukala.
'Hija espléndida'. Ldi BB 112. Basoren ume yaukal. 'Bellísima'. Ib. 122. Yainkozale garbia, euskeltzale yaukala.
Ldi IL 70. v. tbn. Markiegi in Ldi IL 8. Bai, orraatik elertilari trebea; bai ertilari iaukala. TAg GaGo 70. Zure
ele yaukalak egi biurtzeko garaia da. Zait Sof 126. Pagaditako itzala, / bai etzan-leku yaukala! SMitx Aranz
129. Urre meatz iori, yaukal, baliotsu. Etxde 16 Seme 46. Izadiaren eder-lore yaukalak sortu didan biotz-
utsunea. Txill Let 24. Gazte aberatsa zan, eta doai iaukalez edertua [...] zuen burua. Zait Plat 109. Eladek
ekarri dizkigun esku-erakutsi iaukalak. Ib. 36. Iriburu iaukala. Ib. 16.
2. (Adv.). Magníficamente. "Admirablemente" BeraLzM.  Erri xearengandik alde iarri zan bereiz eta iaukal
oldozteko. Zait Plat 31.
3. (Sust.). Esplendor. v. jaukaltasun.  Zertarako balio digu izartegiaren yaukala betesteak, gero maitatzeko
laguntzen ez badigu? Txill Let 137.
jaukaltasun.  Esplendor. v. jaukal (3).  Naski gure kiroletan edertasun, jaukaltasunik bada; berdin
dantzetan eta gure bertsolarien kopletan humore. Mde Pr 42.
jauki (S ap. A; O VocPo, SP, Izt, HeH Voc, Dv, H), jaukitu. 1. Atacar, asediar. "Iaukitea (S), attaquer" O
VocPo. "Acometer, hacer frente" Izt. "Iaukitzea [...] norbaiti bihurritzea, iazartzea, erasotea" HeH Voc.
"Jaukiko dituzte burhasoak haurrek (HeH), les enfants s'éleveront contre leurs parents" Dv (que cita tbn.
"Jaukiko da populua populuaren kontra (HeH)", en realidad iaikiko, q.v.).  Emaztiak eztut enzun lehen gizona
iaukirik / bana gizonak emaztia bethi ere lehenik. E 121s. Hek gizoner beha balite, elizate bat honik / eztiroite
deuskai denik utzi iauki gaberik. Ib. 125. Eta Iasonen etxea iaukirik, hek populura eraman nahiz zabiltzan.
"Faissant effort à la maison de Iason". Lç Act 17, 5 (He barrendatu, TB bortxatu). Halako etsaiéz ardura
inguratuak eta iaukiak baikara nola baita deabrua, mundua [...]. Lç Ins A 4r. Zato, zato sogitera / banohako
iaukitera. // Iauki dizut et' ihesari / dema. O Po 44. Ezen iaikiko da populua populuaren kontra, eta iaukiko du
erresumak erresuma. HeH Mc 13, 8. Iaukiko dituzte burhasoak haurrek. Ib. 13, 12. Eretxi oker eta
zimarkunkeriok gogor eraso ta jauki dabez. Eguzk GizAuz 27. Zortzi aldiz, zortzi / jauki dute jauki [Ondarrabi]!
SMitx Aranz 211. Egon ere [gure izkuntza] alde orotatik jaukiturik baitago ta bizinaiez, ezberdiñean burruka.
Gazt MusIx 8. v. tbn. Hb in BOEl 699.
2. (S; SP, Lar (i-), Dv, H), jaukitu (i- Lar). Ref.: Lh; Lrq. Cometer (una mala acción). "Adulterio iaukitea,
commettre adultère" SP. "Cometer un delito, iauki, iaukitu" Lar. "Adulterar, cometer pecado con mujer ajena,
iñoren emaztearekin aragizko bekatua egitea, iaukitea" Ib. "Faire (archaïs.). Zer txaxkoñia jauki deikün! quel

baten mende.
tour tu nous as joué" Lh. "Faire (action moralement mauvaise, ou sotte). Zer jauki deikün! ce qu'il nous a
'trafiqué'" Lrq. "Jaukitzen, faisant, 'trafiquant'" Ib. "Oben jaukiko du, cometerá pecado" Bera.  Senharrak utzi
duenarekin ezkonzen denak, adulterio jaukiten du. "Il commet adultère". Lç Lc 16, 18 (TB yaukiten; He egin; v.
tbn. Lç Mc 10, 11, Mt 5, 32, Mt 19, 9 y Rom 2, 22 adulterio iauki). Hire kontra eta hire Semearen menbroén
kontra iaukiten dituzten entrepresa guzietan. Lç Ins A 7r. Lehenago gizonen ilüsitzeko / hanitz jaukitzen düianik,
/ artifizio eta rüsa / hanitz phentsatzen düianik. StJul ms. 28r. Ekarriren dügia heben zer ützülia Haritxabaletek
jauki zian bost kontrebanda haxeren salbatzeko? Const 30. Gure gaizkiegiñen ordaña artu gaitzik eztiagu
egiten; onek berriz eztik besterik bat ere yauki (egin). Ir YKBiz 505. Kapitalismoak jaukitako utsak, egindako
okerrak. Eguzk GizAuz 76. Onek bidegabe andia jauki barik, ezin kendu legikeoz gizonari. Ib. 98.
3. (HeH Voc, Dv, A). Emprender. "Iaukitzea, zerbait hastea, --iauki lanari, egin lanari" HeH Voc. "(HeH)
entreprendre quelque chose" Dv. "Entregarse de lleno a una ocupación (He)" A.  Dezidaturik nuzu / diborza
egitera. // Bena sosik eztit / prozes baten jaukitzeko. AstLas 51. Eta etzikit zer phentsa / ez zer jauki, / abisik ere
eztit nahi / galthatü zuri baizik. StJul 26v. Nurk berak enthelegürik gabe izan behar diala sinhesteko [...] erhuek
jaukitü diela hain errelijione perfeita. CatS 30.
4. + jaukitu (Lh, T-L). "Traîner devant les tribunaux. Jujetarat jaukitu, mener devant les juges" Lh. "Ajourner
en justice" T-L.  Kantuak aipu duen maitettoa hauzitara jauki ahal zuten eta hauzitegiak erruduntzat jo ahal
zuen? Mde Pr 171. Haren arabera [...] Pierre bere semetxia zen oldartu zitzaiona. Jujetarat jaukitu zuen. Lf
ELit 180 (v. tbn. 179). Bilhatzen du eta kausitzen emaztea hobendun duela. Etsituan-etsitu, amets egiten du hil
duela bere zalamandrana, jauki dutela jujetarat. Herr 3-12-1959, 4. Jandarmetarat jaukitua izan da izeiaren
egitate txar hori. Herr 27-12-1960, 2. Jaukitzera jin zitzaizkoten zenbait sarjant bahitu zituzten. Herr 3-10-1996,
4.
 Poner en cuestión.  Parapsikolojiak erabaki behar dituen hauzi behinenak jaukitzen dituzte espiritisten
sinespenek: 1.- Arima badea izan? [...]. Mde Pr 343.
5. (VocBN (y-)  Dv y A). "Réprimander quelqu'un, lui dire des paroles mortifiantes" H. v. jaukikatu.  Eta
hasi zitzaizkon iaukitzen (hitzez edo egitez iazartzea, atakatzea) ziotela: [...]. HeH Lc 23, 2 (He hasi ziren haren
akusatzen). Mendi kaskoan dena elhe tzar, gaixtaginak badabiltza // [...] [Jesusek] hitz batez suntsi litzake
jaukitzen zaizkonak oro. Ox 79.
 Reprochar (una cosa), lanzar (un reproche).  Indietako jende haukien artean nihork eztaroku jaukiko gure
erlisione sainduak irakasten duela hala ezten gauzarik deus ere. Prop 1893, 8. Burua onik eta egitan yauki al
didate ogen ori? 'Lanzó esa acusación'. Zait Sof 71. Makiñatxo bat bider yauki didazu [...]. 'Muchas veces me
has acusado'. Ib. 27. Nire irritsa yauki didazu. 'Me has reprochado mi obstinación'. Ib. 66. Nire guraso ta zuen
buruzki yaukiko diran irain itsusien zama. Ib. 98. Ez bezait nere Yaunak nere zitalkeria jauki. Ol 2 Sam 19, 19
(BiblE ene jauna, ez izan kontuan nire okerra).
 "Médire de quelqu'un, tenir des propos méchants, offensants" H. Cf. jaingin.
6. "Jaukitu (S; Hb), devenir" Lh.  Erlejius saintü baten bizitzia eraman zian; gero Florenzako Aphezküpü
bere bortxaz haitatürik izan zen eta saintü handi bat jaukitü. Ip Hil 56.
7. "(S), proponer, suscitar. Ze aharra jauki ditadan, qué disputa me ha suscitado" A.
 Proponer.  Pakea osoagoa izan zedin jauki nien biei, urrengo igandean Santa Cruzek Meza eman zezala ta
Don Carlosek bere eskutik jauna artu zezala. Or SCruz 130. Zenbait gizon irakasbide iauki zenitidan.
"Proponebas mihi". Or Aitork 113. Norbaitek iauki balida poz ala bildur zer nik auta, poza naski nerantzuken.
"Si quisquam percontaretur". Ib. 135. Ixilkago egin zezakela iauki omen zioten. "Oblatum esse". Ib. 187.
8. "(Sc), desembarazarse, salir de una mala situación" A.
9. "Jaukitu (Hb), se consumer (feu)" Lh.
10. "Iaukia, attaque. Syn. iaukimendu, oldarra [...]. Larramendi donne à ce mot le sens de 'cometido'" H.
jaukiarazi. "Iauki-araztea [...], faire attaquer" H.
jaukikatu. "(BN-mix), echar defectos en cara" A. v. jauki (5).
jaukimendu (SP, H).  Ataque. "Deabruaren iaukimenduak, attaques, assauts" SP.  [Hil behar denean] bere
konszienziák hertsenago duke [...] deabruaren iaukimenduéz, zein [...] enseiatzen baita nehoren konfusionetara
egoizten. Lç Ins B 7r.
jaukin. "Iaukina (L, BN), médisant, qui attaque la réputation d'une autre [...]. Larramendi donne ce sens à la
forme iaingina" H. Cf. jaingin.
jaukitari. "Cometedor, iaukitaria" Lar.
jaukite. v. jaukitze.
baten mende.
jaukitzaile, jaukizale (S ap. Lrq). 1. "(Celui, celle), qui joue un tour" Lrq. 2. + jaukitzale (T-L). "Demandeur
(en justice)" T-L.  [Ohoinek] turnatu beharko dituzte hamabi mila libera jaukitzaileari. Herr 16-10-1958, 2.
3. Acusador, reprochador.  Gaizki eginak jaukitzaile, ongi eginak ihardots-emaile hari buruz bethikotz. SoEg
Herr 1-9-1960, 1.
jaukitze (S ap. Lh), jaukite (S ap. Lh).  "(Foix), résultat" Lh.

- JAUKITZE-MARMARIKA. Reproche hecho entre dientes.  Ez zitzaioten pollit ikustea diru zilintza hori, eta
aditzea haren jaukitze-marmarika: Zendako ezarri nuzue nizan pilda huntan? SoEg Herr 7-1-1960, 1.
- JAUKITZE-ORDAIN. "Contre-accusation" T-L.
jaukizarre (H), jaukitzarre (Lh). "Attaque violente que l'on entreprend à l'égard de quelqu'un" H, que cita el ej.
de Oihenart.  Iaukizarrea motil / gaztearen aldeti. O Po (ed. Michel), 249 (que el ed. traduce "avez-vous
abandonné le jeune homme?" y Harriet "une attaque, une insulte de la part d'une jeune garçon").
jaula (AN-ilzarb ap. Bon-Ond 145; Lcc).  "Jaula, jaulea" Lcc.  Ai ene txori ariñak / egatzen duzu / jaulako
karzelbaga. Gamiz 203.
jaularin. "Dorado (pez) (Darric)" DRA.
jauler. v. jeoler.
jaulgi. v. jalgi.
jaulki (G-azp-goi-to), jalki (V-gip, G, AN-larr-5vill; Lar, H (s.v. ialgitea)), jalgi (V-ple-arr-oroz-gip). Ref.: A
(jalki, jalgi, jaulki); A Apend (ialki, jaulki); VocZeg 287; Iz ArOñ (jalgi); Als (jalki), UrrAnz.
 Tr. Documentado en textos meridionales desde mediados del s. XIX. Hallamos la var. jaulki en Lardizabal, A.
M. Zabala, Zinkunegi, Orixe, Lizardi, Markiegi, I. Goenaga, T. Agirre, S. Mitxelena, Zaitegi, Gandiaga y
Villsante; jalki en Larramendi, Iztueta, Mokoroa, Orixe, Lizardi, Etxaide, Erkiaga, Zaitegi, M. Atxaga,
Ibiñagabeitia, Etxaniz y Gaztelu; jalgi en Orixe (Tormes), Mirande y Zaitegi, y jalkitu en un artículo de EEs. En
DFrec hay 6 ejs. de jaulki y 9 de jalki.
1. (Aux. intrans.). Caer el fruto maduro. "Caerse de maduro", "desprenderse de suyo algo, como los granos,
fruta, &c." Lar. "Caerse (la fruta de puro madura), por el ímpetu del viento" A. "Desgranarse" Iz Als.
"Desgranarse o salirse de su envoltorio los granos de castaña, avellana, etc." Iz UrrAnz.  Onen [gaztañaren] ale
gozo eldurik jalkia. Izt C 151. Lurreko ale jalkiak. Or Eus 75. Udazkenean ala jalki oi / da sagar umo-alea. Ib.
224. Eperrek landan dute / jalki dan alea. Ib. 349. Jalki egiten da [sagarra], erori. Gari-aleak, babarrun-aleak
ere alaxe jalkitzen dira galburu edo lekatik. [...] Zu ere amaren sabeletik jalki egin ziñan. MAtx Gazt 19. Gari
erdi etzanak / lana zun ematen, / ura etzan maillara / zuzen eramaten, / da an jaulkitzen zana / lurrak zuan jaten.
Insausti 83.
 Gurdi-zolean jartzen izara / ara jalki daiten gari. "Que detenga los granos desprendidos". Or Eus 332.
 (Fig.). Desprenderse.  Beren hizkuntzak dituzte latiñetik jalkiak. Lar, carta a Gandara 161. Eta ain zuzen,
auxe da Rousseauren dotriñatik berez jaulkitzen dena. Vill Jaink 187. Gertaerari teoriak emango dio bere
sostengua. Eta ondorea berez bezala jaulkiko zaigu. Ib. 146. Mintzabeharra ere berekin zekarren, ordea, eta ez
huts-hutsik besteri jaulkia jasotzekoa. MEIG VI 78. Nun saiatu ta zer ikusia / daukaten bearkizunak / jaso ezkero
ortik jaulkitzen / zaizkigun ikaskizunak. Olea 229.
 Caer.  An bai euskera jaulkitzen zala / alai zerutik lurrera. Olea 130. Ez pena ta ez erruki, / mataza aundiak
jaulki. Insausti 289.
 Hacer caer los frutos, desgranar.  Andre Lurrak yaulki ditu igaliak. 'Ha desprendido sus frutos'. Ldi BB 126.
Galburuek yalki oi ditun ipar gorriaren bildur. Or Mi 88. Garia jalki nai zuten. Or Eus 326. [Buru aiek] bi
makillakin jo bear izaten ziran, bat eskuan eta bestearekin garia jaulkitzen zala. Insausti 90.
 (Fig.).  Abo onetsi ortatik / ialki zenun aura / ikasleek aldatu / zuten liburura. "Lo que Tú dejaste caer de tu
bendita boca". Or BM 92 (cf. infra (4)). Paperera jaulki beharko ditugu, letreiatu, tresnaren batean jasoak
daudenak ere. MEIG VI 130.
2. (G-goi-to ap. A). (Aux. intrans.). Escapársele algo (hablando); salir (de uno, palabras, dichos, etc.).
"Confesarse autor de alguna fechoría, hablar con poca reflexión. Jaulki zaio, ha confesado, se le ha caído (de los
labios la confesión de ser él el delincuente). Itzak aisa jaulkiten zaizka orri; isilikako gauzak ezin esan lizaizkake
(G-to), a ése le salen las palabras fácilmente" A. "Etzaio itza bereala jaulkiko, se dice de uno que guarda
secretos" A Apend.  Jalki zitzaion franzesari zeren bidez zetorren Españara. Izt C 162. Esan zeban, ezik,

baten mende.
baldin iñori jalkitzen bazitzaion errendatzeko zantzuaren itzik, berak bere atzaparraz kenduko ziola bizia bertan.
Ib. 349. Baña Heliren leia ikusirik guztia jaulki zitzaion, ezer ere estali gabe. Lard 150. Ez da itz lotsagarririk ao
gaizto ari jaulkitzen etzitzaionik. Ib. 197. Beren agüelico-ari jalkitako ipui guzietan. Mok 20. Ezer etzitekela
jalki baserritarren abotik. Or SCruz 11. Agotik zaio jalkitzen. Or Eus 214. Ez zekioken jalki (atera) esan
bearrekoa. Etxde JJ 133. Bildur naiz gertakizun larri batean [...] gezurra ez ote zaidan jaulkiko. Vill Jaink 86.
Gazte baten ahotik edo lumatik jalki direlako [iritziak]. MEIG IX 64. Hitza ezpainetarik jaulki baino lehen
sumintzen nintzaion. Ib. 96. Beldur naiz, horrenbestez, hemen jaulki dakidakeenak ez ote duen [...] kutsua
izango. MEIG VII 173. Mundu osoa zurturik eta harriturik geure ezpain-lumetarik zer jaulkiko badago ere [...].
MEIG IV 100.
 Salir (de dentro de uno).  Etzitzaion biotzetik jalki (atera) azken agur bat egin bearrik. Etxde JJ 65s.
Maitasunik beroenaz igurtzirik jalki zitzaion [musua]. Ib. 66.
 "Jalki, romper a hablar después de un silencio contenido. Azkenean jalki nintzen" Asp ANaf.
3. (G-goi), jalki (G, AN-ulz), jalkitu. Ref.: A (jaulki, jalki); Iz IzG (maize). Desgranar a mano. "Desgranar
mazorcas de maíz, alubias, etc." A. "Maize jalki, desgranar el maíz (AN-ulz)" Iz IzG. v. burujaulki.  Illar
lekak jalkitu. EEs 1912, 220. Agindu bear deustak garau bat baño geiago ez dokala yaulkiko. "No tomar cada
vez más de una uva". Or Tormes 25. Yaulkitako [galburua]. 'Un épi égrené'. Or Mi 7. Arta-jalkitzen aria duzu. Or
Eus 92. Arek jalkia zamari batek / ba deramake eiotzera. Ib. 92. Jai-egun da lanera? Alea jalgi ta lastoa baera.
EZBB II 7.
 (Fig.).  Aapaldiak elkarren ondoren / yalki ta. "Desgranaba mis estrofas". Ldi BB 164. Onelatsu jalki zan
bien berriketa. Or Eus 63. Au bere artean eragoion jalkiten, ausnartzen eta mamurtzen Iñese-k. Erkiag Arran 89.
 "Jalgi [...] echar una planta la simiente por sí sola. Bedar txarrak, sasoiz ezpadie etaratzen, azixa jalgitzen
dabe" Elexp Berg.
4. (Aux. trans.). Contar, referir. "(G), referir, narrar" A, que cita a Lard 150 (v. ej. supra (2)). "Burutik buru
jaulki, referirlo de pe a pa" Bera EEs 1914, 43.  Ospetsuena baño laister jalkiko (narrar) deguna izan zan. J.M.
Tolosa EEs 1913, 208. Nork jaulki duan galdetzea. "¿Quién lo ha contado?". Zink Crit 49 (v. tbn. 58). Yalgi
neutsozan egundoko ipuiñak. Or Tormes 123. Basaka-bordako atarian onela yaulkitzen zituan Bikendik
zekizkianak oro. Or Mi 15. Gaiñerakoa Gerriederrek / uste ezik dezake jalki. Or Eus 81. Nik dakidan pixka yalki
dezadan. Ldi IL 56. Zekizkin berriak jaulki zitun agureak egoki ta entzungarri. TAg Uzt 242. Aitonak jaulkitako
ipuñetara erne. Ib. 292 (v. tbn. 306). Onuragarririk ezpadizu yalgitzen. Zait Sof 140. Dakizuna obekienik yalki al
izango duzu. Ib. 50. Beñola Birjiñari / zabaldu biotza. / Jaulkitzen dionean / erromeri latza, / oi erromesak artan
/ nabaitzen dun poza! SMitx Aranz 121s. Ene ametsa jalgiko diodanean. Mde Pr 152. Emeki eta zatika, historia
guztia jaulki zion. Mde HaurB 69. Emakume aietako batek, auxe jaulki zigun: [...] Vill Jaink 17. Entzutekoak
jalki dituzue, alajaiña! NEtx LBB 121. Dana jalkiko ziguken. Ataño TxanKan 87. Hemen jaulki digu dakienetik
zerbait. MEIG III 148.
 Decir.  Jalki izan dituzte / berba latz samiñak. Izt Po 73. Errosario deuna egunero jaulkitzeko. EEs 1912,
49. Yalki ditunan itzak. Or Mi 92. Besteirok itz ernerazgarri ok yalki ditu. Ldi IL 23. Nere erditze baten berri
yaulki nai dizutet. Ib. 28. Otoitza jalkiz ezpaiñean. Or Eus 248. Suizotarrak, zure txabolaturik, berri pozgarria
zure belarrietara yaulkiko. Goen Y 1934, 183. Aizak, Patxi, jaulki zion apaizak, ez ezak utzi [...]. TAg Uzt 88.
Eta itz oek jaulki bitartean [...]. Ib. 14 (v. tbn. 140). Nere abendaren aurka yalgi zitun arao garratzez. Zait Sof
133. Entzuizu, Zuri --jalki eutsan aitak. Erkiag Arran 128. Kili gozo ori zelan jaulki ago aulez? Gand Elorri 130.
Zer leiteken galdetu? / Erantzuna jaulki? Ib. 80. Alkar maite izatea --jalki dau gonadunak. Erkiag BatB 180.
[Sofistek] itzaldi arro, anpatu ta labanak iaulkiten zituzten, entzuleen belarri-gozagarri. Zait Plat 111. Anbiolan
Phebuk abestiz ialkiak. Ibiñ Virgil 50. Itz biribillak jaulkiko ditu / gure belarrietara. Olea 140. Iru bertso bikain
jaulki zizkion bere lagunari. TxGarm BordaB 138. v. tbn. Jalki: Gazt MusIx 165. Yaulki: Markiegi in Ldi IL 13.
 Legeak jaulkitzen dituzten nekeak jasan bearko ditu. EAEg 16-2-1937, 1078.
5. jalki (Gc, AN-5vill ap. A), jalgi (V-occ-m ap. A). Caer al fondo lo que flota. "Posarse los líquidos" A.
"Jalgiten itxiozu kafeari, deja el café hasta que pose" Ib.
6. "Jalki (G-to-bet-nav), avenirse, condescender. Jalki zaio, se le ha avenido, ha condescendido (a su
demanda)" A. v. alki.  Olerki geienetan beintzat beraren aburura jalki natzaio. Gazt MusIx 8.
7. jalgi (V-gip ap. Iz ArOñ). Despegar(se). "Súak jalgi dau, quitar el revoque" Iz ArOñ.  Tximinitik kedarra
jalkitzearekin. Or Eus 129.
 Despegar (del suelo).  Sartu naiz ontzira [='avión']. Lurreti jalkiaz / --zeru gaiña goibel-- asi gera gora.
"Desprendiéndonos". Or Poem 524.
 Despegarse, alejarse (en una carrera).  Nork beretarra [ontzia] orain baiño orain / ikusi nai jalkitzea. "Se
despegase". Or Eus 397.
8. Dejar caer.  Sorgiñ atsoak batzutan beso gorriok zerura yaso, ta besteetan lurrera yalki. 'L'enchanteresse
[...] baissait'. Or Mi 80.
 Echar.  Oregano-aziak / odolari jaulki... / "Ea jaten ditugun / odolkiak aurki". Zendoia 30.
9. jalki. (Sust.). Capítulo.  Bigarren yalkia. Ldi UO 49.
- JAULKIAN. Desgranando.  Iñaxi ari zan bixiguak garbitzen [...] eta Migel morroia gaztaña-morkotsak
baten mende.
jaulkian anega bat kabituko zuan danbolin batera. Zab Gabon 33.
- JAULKITZE-ZALE. Aficionado a decir (...).  Oar bederen ez dezula Lizardi gogaiak etorri-ala
yaulkitzezale, baizik buruz eio, aztertu [...]. Markiegi in Ldi IL 12.
- JAULKIZ. "Jaulkiz jakin dut, lo he sabido por referencias" Bera EEs 1914, 43.
 Etim. Para su posible relación con jalgi, etc., v. FHV 63, n. 7.
jaulki. v. jalgi.
jaulkialdi.  Frase, palabras.  Bestalde, geiegikeri bildur-mildurra kitatzen aal dezu ortikako yaulkialdi
zorrotz, bizi, ertsatuz. Markiegi in Ldi IL 13 (hablando de los artículos de Lizardi).
jaulkiarazi, jaulkierazi, jalkiarazi. 1. Hacer desprenderse el fruto.  Nagiak noizpait yalkiaraz bitza [igaliak].
Ldi BB 120. Udazkenak askotariko igaliak ialkiarazten ditu. Ibiñ Virgil 92.
 (Uso fig.).  Gurasoak: zuen gazteak askotan jaulkierazten dizkizuten malko garratzak ez ote dira [...]?
EgutAr 30-8-1959 (ap. DRA).
 Desprender, separar.  Sorkari bat [...] Iainko betikorrari atxikia [...] ez aldi-aldak, ez beste aldartek
Argandik askatzen eta ialkiarazten ez duna. Or Aitork 353.
2. (G-to ap. A), jaulkiazi, eaulkierazo. Hacer decir. "Hacer proferir" A.  Gezur ura arpegira eman zien,
baña erantzun zioten, bildurrak eaulkierazo ziela. Lard 115. Itz zarrak... larogei urteko aitonai jaulki azi ta bildu
leizke. Ayerb EEs 1914, 238.
jaulkigarri.  (Lo) que se ha de decir.  Billa dezaiogun gogai bakoitzari bere mintzo-soiñekoa ta egin berria
[...] oraindik biloizik ditezken gogai yaulkigarriai. Ba al du ortik euskerak aberasbiderik. Markiegi in Ldi IL 12.
jaumaitasun. v. JAUN-MAITASUN.
jaumaizter. v. JAUN-MAIZTER ERAKETA.
jaun (gral.; Lcc, Volt 117, SP, Urt I 177, Lar, Añ, Lecl (y-), Arch VocGr (y-), VocBN (y-), Gèze, Dv), jein (R;
Dv (R)), jin (S, R), jeun (V-arrig), jon (DRA), xaun (Ae, Sal, R), kaun (V-m, Ae), jain, xon. Ref.: Bon-Ond
151; A (jaun, jein, yeun, jin, kaun, xaun); EI 345; Lrq; Iz To, R 291; Izeta BHizt (yaun); Etxba Eib; Elexp Berg.
 Tr. Jaun es la forma gral. Se documenta xaun en un ej. de CatSal 71 (junto al más frec. jaun). En textos
roncaleses se documentan además jein en Mendigacha, CatR, Hualde (Mt 2, 13) y en un villancico roncalés
(MEst Ezka 141 ap. DRA, que tbn. cita la var. xaun en el mismo villancico; en realidad podría tratarse de xan
'comer', como aparece en la vers. recogida por San Martin (ap. Iker-2 220)); en menor proporción aparece en este
dialecto jin en un ej. de Mendigacha y CatR (27 baijina) y jain en un documento de 1569 (ConTAV 5.2.3). Hay
xon (baxona 'sí, señor') en CatSal (cf. Bon-Ond 163: baijona en Elcano y baijone en Goñi) y kaun en CatAe
(ezkauna, pero 40 bai jauna); cf. kaun, dirigido a un personaje meridional, en EGAlm 1890, 40. Se encuentra la
grafía <-ao-> en algunos textos suletinos; hay tbn. yaon bisílabo, por razones métricas, en Hiribarren (Esk 43).
En DFrec hay 1575 ejs. de jaun y 57, dialectales vizcaínos, de yaun. Para su pronunciación cf. Azkue: "Al sur
del Bidasoa la pronunciación española de esta palabra va invadiendo el AN y V"; y, s.v. i: "Jauna se dice en
Vc,... conservándose solamente en Otxandiano y cercanías el antiguo bizcaíno dxauna. Muchos en la costa
pronuncian kauna, como también en Kose, Kulian, por "José, Julián", etc. Ez Kauna, no señor, dicen también en
el valle de Aezkoa. Jaun en vez de xaun dicen en Sal y jein o jin en R. Es muy curioso lo que sucede en Sal con
esta palabra: en el catecismo dicen ez Jauna, bai Jauna y en la conversación ordinaria se valen de bai xona,
etxauna". v. tbn. FHV 170 y 174.
1. Señor, noble; señor, amo, dueño. "Dominus domus [vocant] iaona" Voc. de Aimery Picaud (TAV 2.2.12).
"Pribado de señor, Jaunan pribadua" Lcc. "Sieur, seigneur" SP. "Etxeko iauna, le maître de la maison" Ib.
"Cacique, Señor de vasallos entre los Indios, Kazikea, Jauna" Lar. "Patrón de la casa: (c.) etxa jauna, burua" Añ.
"Le maître" Arch VocGr. "Jaun, propriétaire de maison, monsieur" Dv. "1. maître, seigneur qui a l'autorité. [...]
Etxeko iauna, id. etxajauna (V, G), le maître de la maison, le chef de la famille. Etxeko iaunak hola nahi du. [...]
Absolut. et parlant de quelqu'un qui a la principale autorité, qui est le chef. Iauna nahi nuke ikhusi, je voudrai
voir Monsieur" H. "Gure seme hargina, Amerikan aberasturik, ethorri zaiku jaun bat egina, [...] devenu un
Monsieur" Ib. "Yeun (V-arrig), cacique, persona que en determinados pueblos o regiones ejerce excesiva
influencia política" A. "Jaunak deritxe Arratian lan gogorrik egiteke aukeran jan eta bizi diren aberatsei" EEs
1926, 151 nota. "Gazteluko erregiak ziran Bizkaiko jaunak" Etxba Eib. En AxN se explica primu (56) por jaun.
Cf. VocNav s.v. jaunado. Cf. etxejaun, ETXEKO JAUN.  Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos.
 Ieinkoa iaun den gauza ororen zu zirade andere. E 105. Ezein iaunek eztu nahi [...] / pagatu soldatarik
zerbitzatu gaberik. Ib. 11. Nik diotsut ziratela Iaun guzien Iauna. (1554). Iker-2 261. Hik rege, prinze, iaun,
baten mende.
iustiziér edo berzela kargudun ezarri dituán guziak. Lç ABC B 5v. Gorte iaun bat. Lç Io 4, 46. Zerbitzari haren
iaunak [...] zorra kita ziezon. Lç Mt 18, 27 (He, TB, Samper, Echn, Ur, Ip, Hual, SalabBN, Ol, Leon, IBk, BiblE
na(g)usi, Ker ugazaba). Amaeka ilabete / neure jauna [='mi marido'] goza nezan. Lazarraga 1197r. Jandoneanez
Bautistea, / Zeruan santu argia: / mundu guztian zelebratzen da / jaun onen eguzaria. Ib. (B) 1198vb. Ozaetako
jaun gazteak (Cantares de la quema de Mondragón). TAV 3.1.7. [Lasturko] jauna eta andrea (Endechas de Milia
de Lastur). Ib. 3.1.5. Jaunak asko daude, geiago bear daude. "Mucho tienen los señores, más han menester". RS
85. Hanbat jaun prinzipal. (c. 1597). FLV 1993, 459. Iainkoaren gañen ezta jaunik. Volt 253. Beren buruen Iaun
diradela. Ber Doc 165v. Nihor ezagutzen eztut / nik iaun nere gañean. EZ Noel 72. S. Mateok diño Iaunen
foruan: [...]. EgiaK 87. Zelan dira lurreko Iaun? "¿Cómo poseen la tierra?". Cap 83. Iaunetan zein da latzena?
Ezdeuseti iauntzera heldu dena. O Pr 259. Senar duenak iaun du. Ib. 406. Eztu desirik nihoren iaun izaiteko,
baina bai Jainkoaren azpiko bethi bizitzeko. SP Imit III 54, 2. Izanen tuste bertze jaunek / zeiñek bere
Probintziak. Gç 113. Parlamenteko jaunekin. ES 165. Bürzagi eta jaun bizi zireno [...]. Mst I 3, 5. Lurraren
gañean diran errege ta jaunik andienak. Cb Eg III 347. Senarra bere jabe edo jaunzat artu ezkero. Ib. 374.
François Revolekua [...] Momurreko baron, Dona Mariako jaun. Mercy 10.
 (s. XIX) Jaun baten serbitzariak gera. AA I 556. Zaarrak ta gaztiak, jaun dirianak ta ez dirianak. fB Ic II
175. Errientak herritan yaun batzuk baitire. Hb Esk 171. Begira zenbat Errege, Erregiña, jaun, andiki ta
aberats. Ur MarIl 45. Ez dabe iñoz isuri biar euren odol balijotsuaren tanta bakar bat ain edo beste Jaun
eukitiagaitik. "Tal o cual Señor" (1854). BBatzarN 173. Gortheko jaun batekin. Laph 219. Jaun <jaon> gazte
eijer bati eman neron konfindantza. ChantP 254. Jaun aberats baten etxian. Bv AsL 152. Nork serbitzen du jaun
au? Arr May 114. Lurreko jaunik handienak eta apezpikuak berak ere. Jnn SBi 89. Baziren Hazparnen [...] gizon
bitxi jostakin anitz; batzu jaun, bertzeak deus gabe. HU Aurp 162s. Bizkaiko Iaunaren agindu bat. A Ezale 1897,
239b.
 (s. XX) Ez jaun ta ez morroi, ezaiz iñola emen izango. Ag G 273. Eskual-herriko zazpi etxeko jaunik
hoberenak. Barb Sup 164. Zenbat jaun eta andiki. Otx 14. Alkatea, apaizen bat ta beste zenbait jaun. Lab
EEguna 115. Eta zer ziok, ene maite, yaun naiz saskigille izateak. Or Mi 26. Ola-jaun eta ugazaben alkargo
orreik. Eguzk GizAuz 24 (v. tbn. F. Labayen in Munita 5 olajaun). Ipiñeko abade-etzea [...] Ipiñeko jaunena
zala. Akes Ipiñ 15. Yaunek nagusie, uzaba edo agintarie esan gure dau ta basayaunek basoan yaune dana edo
aginpidea daukena. Ib. 30. Bi letra ukan baitzituen, bat kontseiluko eta fabrikako jaunetarik. Zerb Azk 17. Ibar-
jauna (le bailli). Ib. 61. Bere burua errege, jaun ta aundikitzat [jo]. Vill Jaink 143. Baserriko jaun baten maizter
bizi ziran. And AUzta 42. Burgoña Dukateko lurretan zan jaun, duke oso apal [bat]. Etxba Ibilt 475. Ango jaun
nausixan zerbitzalle. Ib. 469. Menderatu berriak diran [...] probintzietan, bertako jendeen barrenak ez dirala
[...] jaun berriaren alde [egoten]. Berron Kijote 166. Zalgizeko jaunaren errefrauak. MEIG VII 51.
 (Ref. a hombres de cualquier clase social).  Tr. No hallamos ejs. seguros anteriores al s. XIX; en el XX es de
uso gral.  Jente hunek, entzun duzieia / jaun horren diskusa, / zoinek aipatzen beitu / afera bat kuriusa. AstLas
41. Asma ahalak erran zituen yaun batek sinhetsarazi nahiz lagunei Yainkorik etzela. Hb Egia 3. Hala da,
zautan ihardetsi ene lagun yaunak. Elsb Fram 134. Pasteur deitu jaun jakintsun handia. HU Aurp 75. Bazen [...]
jaun paristar jakintsun bat Lurderat ethorria. Arb Igand 7s. Gobiernuko jaunen egitekoa zela au. Goñi 86. Zu,
Josetxo, kanta zaiozu jaun aberi "Urra Papito". Iraola 67. Eskual-Herriko jaun gazte batek / laguntza bat daut
galdatu. Ox 140. Entzun neutsozan Bilbon bertako yaun bati, gaur diru-etxe baten buru [...] danari. Kk Ab II
190. Euskaltzaindiarengatik ta beste jaun batzuentzaz gaizki esaka ari giñan. Lab EEguna 86. MacDonalden
antzera jaun onek be Marxen garrazkeriak txarresten ditu. Eguzk GizAuz 78. Au etzaiote yaun oiei ongi iduritu.
Ldi IL 148. Neskatxa prestu bat joan zen jaun zuhur baten gana konseilu galdez. Lf Murtuts 35. Asko gutxi
esanak gaude nortsu geran: jaun au Gomez Lekube ta ni Zubiburu. JAIraz Bizia 71. Erdozia jaunarengana joan
nintzan. Jaun au transportista zan. Salav 39. Emen daukagun Patxi jaun onek / pagatuko'itu puruak. Uzt Noiz
80. Iradi ta gañerako donostiar jaun agurgarriei. MEIG I 41.
 (Uso adj.).  Hanbatenaz deabrua iaunago eta nabusiago. Ax 83 (V 57). Pattin ethorri zaiku / aberats
jadanik. [...] / Nor da orai herrian / Pattin bezein jaunik? Zby RIEV 1909, 226. Urguluz hanturik [...] jaun baino
jaunago beharrezko errabiaz beterik. HU Zez 211. [Laphurtar] jaunenak edo buruenak bakarrik aipatuko ditut.
Or EEs 1927, 196. [Etxepareren eskuarak] jaun emaiten du; usaian baino jaunago menturaz; ez ordean behin
ere jaunegi, aberastu-berri ergelaren pare. Ox in Lf Elit 283. Ixillik jaunago ager denarena. "Se muestra más
señor callando". Or Poem 548. Dirurik ezarren, jaun agertzen da arrantzalea. Erkiag Arran 116. Bidebagekeria
gogorragoa, iaregiagoa ta iaunagoa da zuzentasuna baino. Zait Plat 136. Etzen hasi oihuka... Jaunegi, hola
bere gogoaren agertzeko arrotz batzuen aintzinean. "Trop Monsieur". Ardoy SFran 230. Seme gaztena, lur
lanetan artzeko "jaunegi". Ib. 283. Bera baino jaunago bat hor zuen begien aitzinean. Ib. 237. v. tbn. Larre
ArtzainE 256.
 (Como primer miembro de comp.). Para la forma jaur- en composición cf. jauretsi, jaurerri, jauraga,
jauraldi... y iaur-gehien en Oihenart (v. infra JAUN-GEHIEN); cf. el topónimo Jaurbaracea (Irache, 1258) en
VM 39.  Xapel egalduna eta yaun-soinekoak alde bat utzirik. Zub 87. Yaun-makilla izaki, alkian exeritzen
dana. 'El que ahora detenta el poder y el trono'. Zait Sof 117.
2. (AN-ulz ap. Iz Ulz (s.v. bai); Mic 9r <x->, Lar, Aq 62 (R), Añ, Arch VocGr (y-), Gèze, H). (Como
baten mende.
tratamiento respetuoso). "Monseñor, Monsiur, títulos. Jauna, nere Jauna" Lar. "Fórmula de responder un
inferior, zer atsegin jauna; zer atsegin andrea" Aq 62. "Monseñor" Añ.  Tr. De uso general en todas las épocas
y dialectos.  Miraz nago, iauna, nola batere ezten asaiatu bere lengoaje propriaren faboretan heuskaraz
zerbait obra egitera. E 5. Oi, arren, jauna, ixilik bego, / ze besat orrelakorik. Lazarraga 1171r. Ene Iaun
Tarbeko ipizpiku ilustrisimoari. Harb a 6r. Ikhusazue, iaunak, zer egiten duen usantzak. Ax 88 (V 59). --Ze egun
dakar? --Iluna, jauna. Mic 12r. --Da Iaungoikoa gorputzagaz egina? --Ez Iauna (V, 1699). ConTAV 5.2.11, 147.
Jauna, etzenuen zuk gari bihi ona ereini alor onetan? Mb IArg I 200. Mintza zaite, Jauna, zure zerbitzaria zure
entzuterat dago. Lg I 252. Niri esaten deuste Peru batzuk, bestiak Periko. Ez dot nik, umeetati bere, Jaunaren
izenik enzuten, ta gitxiago Donenik. Mg PAb 56. Ikusi zindue Jesukristo jaiotzen? --Ezkauna. CatAe 20 (22 bai
Jauna y Jangoiko gure Jauna). --Aren ama bizi izan zena gero beti birjen? --Baxona, beti birjen. CatSal 27
(CatR 27 baijina). Ez hatik lotsa, Jaun maitea. Laph 77. Erradazut, Jauna, ez othe laiteke bada eder Igande
guziez gizon andana bat mahain sainduetan ikhustea? Arb Igand 111. Niri ez zuk jaunik esan. Zuk niri seme
esan bear deustazu. Ag Kr 123. Jokaldi bat bakarra egingo det, jaunak. TAg Uzt 182. Barkatu jauna, ikusi
duzuia gizon bat hemendik pasatzen? Lf Murtuts 42. Jaun Guztiz Argia: [...]. NEtx Nola 11. Abadeari jauna ta
berori esan bear zaiola. And AUzta 68.
 (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, VocBN (y-), H). (Acompañando a un nombre propio, de parentesco, cargo o
profesión). "Nunciatura, Dignidad de Nuncio, Nunziatura, Nunzio Jaunaren goiendea" Lar. "Nous disons yaun
mera, sieur maire; yaun erretora. L'usage des Basques ne permettant point l'emploi de l'adjectif personnel ene;
ainsi nous ne disons jamais ene yaun merra, ene yaun erretora" VocBN. "Qualificatif respectueux en parlant de
quelqu'un. Iaun auzaphezari dagokona da [...]. Zure aita Iaunak onhesten badu, si Monsieur votre père le trouve
bon" H. "La tradition semble indiquer que jaun et andere se plaçaient mieux jadis devant les noms propres. Ex.:
jaun Pirot, andere Bixenta, andre Madalen [...]. Devant les noms de profession, cette construction est encore
régulière. Ex.: andere serora [...], jaun mirikua [...], jaun auzapheza" Lf Gram 158. "Tratamiento dado a las
autoridades civiles y eclesiásticas. Y también a los mayores. Alkate jauna eta abade jauna ziran alkarregaz"
Etxba Eib. Cf. apetxaun, artxaun.
 Tr. De uso gral. Al Norte aparece generalmente precediendo al nombre, cargo o profesión y tras éstos al Sur.
Hay, con todo, excepciones, principalmente en autores septentrionales. Así, acompañando a un nombre, tenemos
al Norte: Monho 36 Mentaberri jaunarentzat; Laph 16, 100 y 146 Iñazio jauna; JE Bur 116 Taft jauna; Ox 54
Xalbador jaunak; Etcham 217 Ernandorena jauna; Lf Murtuts 5 Zanpagarai jaunak; Zerb Azk 50 De Cange
jaunak; Larz Iru 9 Larzabal jaunari; Ardoy SFran 215 Shimatsu jauna; Larre ArtzainE 120 Sabarots jauna (v.
tbn. más ejs. infra); acompañando a un cargo o profesión: E 55 iuje jauna; Etch 348 artzañ jauner; Gy 200
abade yaun, 13 erretor yaunak, 154 yeneral yaunari; Hb Esk 120 baldar-aphez yauna; Laph 8 gobernadore
jauna, 17 premu jauna, 35 peregrin jauna, 149 anaia jauna; Zby RIEV 1908, 85 alkate jaunak; Jnn SBi 132
enperadore jauna, 23 erostaile jauna, 30 salbatzaile jauna; Arb Igand 8 paristar jauna; HU Aurp 76 Pasteur
jaun zenak; Ox 22 miriku jaunek, 72 irakasle jaun; Lh in Const 14 Constantin jaun zenaren paperetan; Barb Sup
37 y 40 alkate-jauna; Etcham 169 ihiztari jauna; Mattin 110 ostaler jauna; Ardoy SFran 214 gobernadore
jauna; Balad 93 espus jauna.
Para autores meridionales, en los testimonios más antiguos, que corresponden a textos vizcaínos (TAV 3.1.6. y
3.1.14) encontramos jaun precediendo al nombre: Jaun Peru Abendañokok y Jaun Diaoz Arokoa; acompañando
a un cargo o profesión tenemos: jaun irakasle en Izt C 5 y Kk Ab I 40; jaun opispo en Izt C 471; jaun sukaldari
en Otx 97; jaunkonte, jaun alkate en SMitx Aranz 67 y 100; jaun apez en Etxde JJ 84; jaun filosofu, jaun
politiku en Vill Jaink 141 y 130.
Se documentan además janartor 'señor párroco', contracción de jaun erretor en ArmUs 1900, 80 y jaunortor en
Zby Eskual 18-8-1911, 4. Cf. HU Zez 176: "Jaun Oihanburu edo Jaun Errekarte? Ez eta Errekarte edo
Oihanburu jauna. Izenaren aitzinean ala ondotik, bardin gaizki doa jaun hori. Oihanburuko jauna ba;
Errekarteko jauna ba; eta etxeko jauna ere ba. Bainan eskualdunak bere sinaduratzat dakarren izena bera berik
aski izen da gehiagoko forra[ra]durik gabe".
 Jaun Eneco (1100); Lope Iaun Ortire semea (1131); Jaun Munio (1150); Ereditate de Jaun Eneco (1150);
Iaun Martin (1156); Jaun Aceari de Azterain (1162); Iaun Çuria de Iriverri (1224). Arzam 298. Eneco Jauna (s.
XIII). GLar 105, p. 109. Lope Iauna (1211). Ib. 141. Iaun Semero Ortiz (Leire 1170). VM 35.
 Kondestable Jauna (Pamplona, c. 1493). TAV 3.1.13. Iaun erregek. E 231 (v. tbn. Mb IArg I 260, AA II 70,
Elzb PAd 62, Inza Azalp 138 jaun errege; TAV 3.1.17 (1588), ConTAV 5.2.7 (inscripción del cuadro de
Mendieta, 1609), Bp I 22, Balad 92 (S), Elzb PAd 65, Arr May 158, Ox 131, Barb Leg 69 errege jaun).
Baionako Iaun Bikario Jeneralaren manuz. Mat XVII. Pierrez Iauna. Volt 279 (v. tbn. 196). Mateo Burato
jaunak (Leitza, 1626). ETZ 47. Ofiziale jaunaren aurrean (Leitza, 1626). Ib. 46. Iaun iujeak. EZ Man I 62. Iaun
Migel de Oiharart. EZ Man II 3. Iaun Etxaus neure iabe noblea. EZ Eliç V. Almirante jauna. EgiaK 87. Peru
jauna deretxan bategaz. Mic 12r. Iarri zen Iaun Konrad Doktoraren eskuetan. SP Phil 16. Hala dio S. Agustin
iaunak. Tt Onsa 128 (v. tbn. 88, 89ss.). Aitea, Semea da Espiritu Santu Iauna (Nicolas de Zubia, 1699). ConTAV
5.2.11, 148 (v. tbn. VJ 5, Cap 27). Jaun apezküpiak. Bp I 65. Jaun Michel Churio, Donibaneko erretor. In Ch
pról. Alkate jauna. Acto 85. Juez jaunei. Mb IArg I 211. Apostol Jaun S. Pablok. Ib. 64. Soldadu jaun onek
baten mende.
arrazoi andia zeukan. Cb EBO 18. Yaun soberanoa. Lg II 127. Jaun Claudio Fleuri abadeak. Ub 1. Nere osaba
jaun. VMg XV (v. tbn. Etch 110 ene osaba jauna). Eta jaun erretora edo jaun bikarioa ethorriko da. MarIl 14.
Irizar jauna. Izt C 166. Garaziko semea da Sallaberry yauna. Hb Esk 76 (v. tbn. 76, 102, 110). Jagi zan Bilboko
Apoderadu jauna. (1866). BBatzarB 237. Nagusi jauna. Bil 77. Jaun Peñari erraiten dio. Laph 112. Jaun
zaldizko bat. Ib. 141. Yaun Erremundegibeherek iskribatzen dik. Elzb PAd 76. Ainbeste Obispo jaun ta
jakintsuren erdian. Bv AsL 161. Jaun Freppel. Arb Igand 19. [Eskuaraz erraiten dute] jaun jujea, jaun mera,
jaun axuanta. [...] Karguaren izenarekin jauna. HU Zez 177. Jaun esposa. Ib. 176. Amando iauna. Ag AL 52.
D'Abbadi jaun orrek. AzpPr 32. Jaun Kuntiari goraintzi. Balad 80. Jaun San Gabriel. Ib. 185. Kalian zer berri
da / ene anaia jauna? Ib. 180. Konfesore jaunek. CatUlz 42. Bikario jinari. Mdg 135. Jaun Mattin eta Jaun
Pettan. Ox 97. Jaun kapitaina. Barb Leg 138. Beterinaio jaun onek. Tx B 174. Areiltza yauna. Kk Ab II 75.
Apaiz jaunarekin. Alz Ram 65. Azkue jauna. FIr 178. Apez jauna. Ib. 189. Yaun Anbrusi. Or Mi 4. Lendakari
yaunak. Ldi IL 93. Apaiz jaun Martinek eta Agerrek. TAg Uzt 104. Jaun dotorra. Lf Murtuts 32. Pagenstecher
eta Prince Jaunek ere [...]. Mde Pr 325. Lafitte jaun apezak. Zerb Azk 49. Bere parroko Jaun estimauari. Bilbao
IpuiB 136. Zaitegi jaunaz [...]. Lf in Zait Plat XIII. Agur, Jaun Mentaberry! Larz Iru 24. Jaun esposaren lehen
[...] herrian. "Seigneur époux". Ardoy SFran 60. Alkate jaun eta agintariak. Alzola Atalak 78. Ala dio Garate
iaunak. Ibiñ Virgil 93n. Corominas jaunak. MIH 204. "Parropiako anderiak" eta jaun erretorak. MEIG I 233. Bi
apaiz jaun. Ib. 234.
 (Junto con On, Don, Musde).  D. Juan jauna. Mic 13r (tbn. en Mg PAb 55). Don Francisco Longa jauna.
Astar II VIII. Musde Defis jauna. Etch 516 (v. tbn. 172). On Antornio Arzac jaunari. AB AmaE 377 (v. tbn. 183).
San Damiango apaiz, jaun D. Pedrori. Bv AsL 43. Guztiz eregi Jaun On Antonio Maria Cascajares. Itz Azald
54. On Meltxor jauna. Iraola 26. Don Alvaro Jaunari. Ardoy SFran 305. Don Kijote jauna. Berron Kijote 30.
 (En fábulas, cuentos, etc., aplicado a animales).  Asto jauna. VMg 74. Agur otso jauna. AA III 491. Leoi
yaunari. Zav Fab RIEV 1907, 542. Bele jauna. Arch Fab 75. Egun on, yaun bele. Gy 1. Gure yaun lehoiña. Ib.
177 (v. tbn. 52 lehoi yauna, 76 otso yauna). Gau on, jaun astoa. Ox 118 (126 amiamoko jauna, 87 bele jauna).
Axeri jauna. Barb Leg 138. Goroxuma beltxa sar adi; bazko yauna, yalki adi (S). A EY IV 307. Eguzki jaunak.
NEtx LBB 195.
3. (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ, H), jein (R-is). Ref.: ContR 520; Etxba Eib. Señor (ref. a Dios). "En la misma
lengua de Cantabria no hay otro nombre propio y simple a Dios dedicado sino sólo éste de Iauna, que significa
Señor" Gar Comp IV 41s. "Aleluya, elizan dioguna, esan nai du, alaba ezauze Jauna" Lar. "Con el Señor,
Jaunarekin, Jaunagaz, Jaunareki" Ib. "Jauna, ez naiz ni diña nere etxean sar zaitezen, Señor, no soy digno [...]"
Ib. (s.v. digno). "Ascensión del Señor, Jaunaren zeruratzea" Ib. "Jesu Christo, Jesu Kristo gure Jauna" Lar y
Añ. v. jainko, jaungoiko.  Tr. De uso gral. en todas las épocas y dialectos.
 Jaunatizula egun hon (1415). ConTAV 4.2.1. Zeruetako Jauna. fJZ 99. Iesus Krist gure Iaun eta Salbadore.
Lç Adv ** 2r. Alabatzen dot zeruan Jauna. Lazarraga 1170v. Jaunorrek ez dindala ondasunik. Ib. 1186r. Agur
Maria graziaz betea, Jauna da zurekin. (Areso, c. 1591). FLV 1991, 110. Sinistatzen dut Jaun poderosoaren
baitan (1614). TAV 3.2.11. Ene Kreatzaillea [...], ene Iauna, ene Iainkoa. Mat 264. Egiten duela Iaunonek bere
Ebanjelioan erakusten diguna. Ber Trat 54r. Umeak hazi zintuen / Iaunaren beldurrean. EZ Noel 155. Kristo
gure Iaunak. Cap 148. Indazu Iauna, zeruko zuhurzia. SP Imit III 27, 5. Urte askotan zeuek dozu / osasunaren
faltea. / Jaunak dizula ebiltea. BBizk 38. Maria graziaz bethia, Iauna da zureki. Bp I 42. O Jauna balia
dakidala! Cb Eg II 111. Sakrifizioen ofrendatzerat Jaunaren etxean. Lg I 342. Zoin egünez gure Iauna egin izan
1
da gizon? CatLan 8. Ai Jauna! Errukia bekatari oneaz! Añ EL 141. Jaunaren pakean ill zan. Gco I 455.
Jaunaren laguntzarekin bizitza onari jarraitzen diozula. AA III 621. D. J.J. Santestebanek, Jaunaren
1849garren urtean. Echag 239. Ardüra erraiten düzü [...] Jauna dela zieki. UskLiB 30. Nik Jaunaren bakera
deithu eta zuk gerlara jo. Dv LEd 208. Lenago gabiltzanak / Jaunaren graziyan / orain paratu gaitu / kolera
biziyan. Xe 174. Amar dira Iaunaren / legeko aginduak. Azc PB 21. Jaunaren eguna bada igandea. Arb Igand
64. Zein da geure Jaunagazko dogun eginbearra? KIkV 56. Israelek ezagutu zuan Jaungoikoa jauntzat. Inza
Azalp 130. Jaun-maitale diranak / Zorionekoak! Enb 114 (cf. infra JAUN-MAITASUN). Modu ortako
emakumia / Jaunak konserba dezala. Tx B II 214. Igo ziran yauretxera (Yaunaren etxera) otoitz egitera. Ir
YKBiz 342. Zaude Jaunarekin! NEtx Antz 91. Jaunak osasun eman daiola / gaur bezela etortzeko. In Mattin 26.
Entzun, Jaun Zerukoa, gu denen otoitza. Xa Odol 325. Jaunak be eskuz itxita eukan / Gernika erri maitea.
FEtxeb 37. Sinesmen sendoa, Jaunaren sabel beroan zalantzarik gabe etzana. MIH 33s.
 Arratsaldean adoretako / iaun baltz ardantegikoa. Azc PB 77 (Ur PoBasc 255 Jaun baltza).
 Jesús sacramentado. v. infra GURE JAUN.  Gaixoren bati Jauna eruan bear jakonean. Ag Kr 88. Jaunaren
aurretik ilizjiran ibilli bear zanean, an urtengo eban Jaun estalkiaren makilla bat jasoten. Ib. 88.
 (Ref. a otros dioses).  Apolo zan Olimpon / Iaunik galantena. Azc PB 293 (Ur PoBasc 196 Jaunik; v. tbn.
PB 296). Iupiter Iauna. Ib. 359. Iaun andia izanarren / Apolo zeruan / ezpalitz legez Iauna / bizi zan munduan.
Ib. 293.
4. Amante (de una mujer).  Presuntegian zen batez zerbait jeloskeria edo proba ükhenik, uste ükhen zian
emaztiak "jaun" <jaon> bat hartü ziala. Peillen Igela 83.
- ELIZ-JAUN, ETXEKO JAUN. v. eliza, etxeko.
baten mende.
- GURE JAUN. Jesús sacramentado. v. JAUN SAKRAMENTATU.  Eruan egijola Gure Jauna, komulgau nai
ebalako. JJMg BasEsc 242.
- GURE JAUNA HARTU. "Comulgar: [...] (c.) gure Jauna artu" Añ. "Viático sacramental: (c.) gure Jauna
artutea, biatikua" Ib. "Comunión sacramental: [...] (c.) gure Jauna artzea" Ib. v. jaunartu.  Mezentzuteko,
2
konfesetako, Gure Yauna artuteko. Añ EL 6. Goiz atan Gure Iauna artzeko ustean ziran. Ag AL 109. Noizbait
artu leiteke Gure Jauna, baraurik ez dagoala? Itz Azald 161 (v. tbn. 168). v. tbn. Inza Azalp 104. FIr 133.
- JAINKO JAUN. v. JAINKO.
- (A, AI) (GURE) JAUNA. (Exclam.). (No se han incluido en este apartado ejs. vocativos del tipo Ai jauna!
1
Zelan konfesatuko nas ondo Zuk lagundu ezik? (Añ EL 152)).  Jauna! Ta zein kaskarrak diran nere almen
guziak bear dudanarentzat. Txill Let 37. Jo gora, jo bera; ardien aztarranik ez... Jauna! Nun geldi ote-zaizkit?
NEtx Antz 50. Ai gure Jauna! Au ez da bizitzea! Ib. 125 (v. tbn. 129). Jauna! Nexka ori ordu onetan emen orren
bakarrik! NEtx LBB 53. Ai, Jauna! Aren arpegia! Ib. 91.
 --Ta, dizkiozun guztiok egiak dirala nola dakizu? --A, jauna, jauna! Nik ondotxo ezagutzen det Usoa. Etxde
AlosT 45. Jauna! Jauna! Illoba auek eragiten dizkiguten okerrak! NEtx LBB 140 (v. tbn. 46).
- JAUNA HARTU. v. jaunartu.
- JAUNAK BAKARRIK DAKI. Sólo Dios sabe. v. JAUNGOIKOAK BAKARRIK DAKI.  Jaunak bakarrik
daki / nostik norakua. Ur MarIl 126.
- JAUNAK (BA)DAKI. Sabe Dios, quién sabe; Dios sabe, sólo Dios sabe. v. JAINKOAK DAKI,
JAUNGOIKOAK DAKI.  Ezkutau da luditik / Jaunak daki zegaitik. Enb 88. Jaunak daki Elkanok / zer ikusi
zitun. Basarri 44 (28 Jaunak badaki). Jaunak badaki zoin barnatik zitudan maite. Ardoy SFran 294.
 Etxeko jaunak dio, leihoen hestean: / "Jaunak dakien zerbeit gertatzera doa". Iratz 39.
- JAUNAK NAHI BADU. Si Dios quiere. v. JAUNGOIKOAK NAHI BADU.  Egunen batean, Jaunak nai
badu, maitasun orren lore mardula aurtxo bat izango da. MAtx Gazt 29. Jaunak nai badu, jaialdi ortan / or
izango naiz zurekiñ. MMant 124. Ez da izango atzena, Jaunak nai badu. AZink 166.
- JAUNAK ZERUA DIOLA. Que en paz descanse (litm. 'que el Señor le dé el cielo').  Il zen gizarajoa, eta
berari ere zerua diola gure Jaunak. Ostolaiz Auspoa 182, 80.
- JAUN-ALABA. Hija (del señor de una casa).  Bainan jaun-alabak burrasoekin, gazte lagunekin eskuaraz
ele... beautzue! HU Aurp 216.
- JAUNA LAGUN. Dios mediante. v. JAUNGOIKOA LAGUN.  Eta Jauna lagun, kantuz aidatu bear
dizkiagu inguru guziak. NEtx Nola 20 (v. tbn. Antz 59). Jauna lagun, lenbaitlen idatzi nai nituzke. MAtx Gazt 12
(v. tbn. 45). Oraingo honetan, Jauna lagun, nahi eta nahi ez bota behar dut plazara. PMuj in MEIG I 91.
Lezioren bat emango diot / Jauna lagun oraindikan. Olea 250. Ez da, Jauna lagun, azkena izango. MEIG VIII
57.
- JAUN-ANDERE, JAUN-ANDRE. (Pl.). a) Señor y señora; hombre y mujer.  Alo jaun anderiak / orai
ziradie espusatürik. 'Seigneur et Dame'. Xarlem 210. Baigorriko hegalian [...] / jaun-andere biga dira ageri.
Bordel 93. Arrokiga Hegiluzeko jaun anderen hilzen gañen. 'La Dame et du sieur Hégilus de Roquiague'. Etch
624. Ahalik eta ongi arthatzen dute haurra jaun-andre aberats horiek. Arb Igand 88. Agur, jaun andereak. HU
Aurp 182 (ref. a padre e hija). Etxe batean omen ziren jaun andre batzu, adin batetara ja helduak biak. "Un
homme et une femme". Barb Leg 23. Biak penetan gertatu ziren / jaun-andre espos gazteak. Etcham 152 (v. tbn.
HU Aurp 163 jaun andere espos maiteak). Anton eta Karmen jaun-andreak. NEtx Nola 26. Etxeko jaun-andrak
beintzat, pozarren daukadaz. Erkiag BatB 151. Ugazaba jaun-andrak kanpoan dirala. Ib. 155. Mocoty jaun-
andreek [...]. Osk Kurl 21. Etzuten holako gogoetarik Etxeberriko jaun anderek. "Le Maître et la Maîtresse
d'Etxeberria". Ardoy SFran 67. v. tbn. Gy 98 (yaun-andreak). Jnn SBi 172 (jaun-andreak). StPierre 24 (jaun
andere batzu). Or Eus 143 (jaun-andreak). Etxde AlosT 46 (jaun-andreak), JJ 187 (etxeko jaun-andreak). Larz
Iru 36 (jaun andereak). Larre ArtzainE 221.
b) (A Morf 590). Señores y señoras; hombres y mujeres.  Zure dohain-onetako haur, Iaun Andrekin batean. Lç
Dedic * 7r. Haur [..] elibat jaun anderen arropan! 'En costume de dames et messieurs'. Etch 482. Plaza bazter
guziak dire jendez beltzak / halere bakan arras jaun andre arrotzak. Ox 181. Ene bihotz guzitik urrikari zaituztet
jaun andereak. JE Ber 69. Or emenka daude / zenbait jaun andere. "Algunos señores y damas". Or Poem 524.
Begirapenezko jaun-andre artekoak. "Entre personas de respeto". NEtx Nola 10. Jaun-andre asko [...]
kanporuntz hasi ziran. Osk Kurl 178. Hor konpon, jaun-andreak! MEIG VII 37. v. tbn. AstLas 28 (jaun andere
hoiek). HU Zez 73 (jaun-andre). Lab EEguna 76 (jaun andreak).
 (Como fórmula de saludo). Señoras y señores.  (Publiko jendeari mintzatuaz). Gabon jaun andreok! Lab
SuEm 199. Egun on, jaun-andreok! NEtx LBB 194. Agur jaun anderiak, / berheziki neskatila gaztiak. Casve
SGrazi 26. Jaun-andreak: Hemen, gaur [...]. MIH 233. v. tbn. Ox 108 (jaun andereak). Etxde JJ 96 (jaun-
andreak). Lek SClar 102 (jaun, andreak).
 (jaun-andrexkila).  Jaun-andrexkilen janhari hauta / duk ongarritik behar jin! Ox 143.
- JAUN HANDI (S ap. Lrq; SP; Lar, Arch VocGr), J. HAUNDI. a) "Ricohombre, ricohome, dignidad de los
Señores antiguos, jaunandia" Lar. "Fier, fière" Arch VocGr 207. "En grande toilette (homme ou garçon)" Lrq. v.
jaundi.  Prinze eta iaun handiek. E 259. Monsieur Chanfarron jaun andia (s. XVI). TAV 3.1.16. Dei bazeneza
baten mende.
errege bat edo iaun handi bat lekhuko. Ax 262 (V 175). Jaun anditan sortu banaiz [...] naiz andiak, naiz txikiak,
jauna esango didate. Auspoa 48, 128 (ap. ELok 356). Korteko jaun andi bat. Cb Eg III 230. Errege edo Jaun
andien aurrean. Mg CC 229. Asto bat bidez bide bazoen / Jaun-handi zaldi baten ondotik. Arch Fab 191. Laster
ikusiko nazute jaun aundi egiña. Bv AsL 32. Begira zenbat prinzipe eta jaun andi. Arr May 56. Lekobide
Bizkaiko gizonen iaun andiak ezeban bere buruan zuk beste argitasun. Ag AL 104. Ez zen ez halako aphez-
etxerik edo jaun handien jauregirik. Barb Sup 14. Erraondoko malkarretan, noski bai agertu orduko jaun aundi.
"Será usted como Rotschild". Mok 10. Ugazaba aberatsak [...]. Jaun andi onein eretxiz, gizartekeriak [...].
Eguzk GizAuz 26. Atorra, lepokoa ta galtzerdik zurik. Jaun aundiren bat izan bear zun. JAIraz Bizia 34.
Gaixtagin baten eite gehiago bazuen, jaun handi baten baino! JEtchep 83. Japoniako erregearenzat eta jaun
handientzat. Ardoy SFran 208 (289 jaun haundi). v. tbn. O Pr 260 (i-). SP Phil 130 (i-). Tt Onsa 2 (i-). Bp II 24.
fB Ic III 297. Etch 474. Gy 315 (y-). Hb Esk 217 (y-). Laph 36. Elzb PAd 61 (y-). Azc PB 332 (i-). Arb Igand 32.
HU Zez 187. Const 40. Enb 66. Iratz 104. Zerb IxtS 74. Mde Pr 103. Xa Odol 94. Jaun (h)aundi: Bordel 181.
ArgiDL 47. Inza Azalp 27. Zub 67 (y-). Or QA 79 (y-). Bilbao IpuiB 250. Etchebarne 143. Larre ArtzainE 243.
b) (Ref. a Dios).  O Iaun handia, zeurenez / duzu zeure izatea. EZ Noel 139. O Jaun andia! Kriatura guziak
alabatu ta bedeikatu zaitzatela. Cb Eg III 281. Karidade Santuban ta Jaun andijaren beraren bildur santuban
1
bizi izateko. fB Ic III 357. v. tbn. Harb 135 (i-). Hm 41 (i-). Gç 111. Acto 34. LE Prog 100. Añ EL 166. AA III
317. CatLlo 74. Dv LEd 181. UNLilia 3 <jaon>. AB AmaE 176. Jnn SBi 21. ArgiDL 43. Jaun aundi: Bordel 190.
Auspoa 97, 124. KIkG 84. Ldi BB 48 (y-). Or BM 68 (i-). NEtx Antz 118.
 "Jaun Handia se dit de Jésus-Christ dans l'Eucharistie. Jaun handia ekharri diote eriari, on a porté le saint
Viatique au malade" Dv. v. JAUN SAKRAMENTATU.  Pasatzera doha / Iaun handia karrikan. // Egun
berezia ohi da. / Besta Berri eguna / sakramendua ohoratzeko / ordenatu zaikuna. EZ Noel 122. Beren Jaun
Andia artu baño len [...]. Mb IArg I 191 (190 zere Jaun andia artu). Bear dan jaierarekin prestatzen Jaun andia
artzeko. AA I 440 (v. tbn. 441). Jaun Andia eraman zion. Arr May 198. Jaun Handia altxatu ondoan. Zby Pel
109. v. tbn. MarIl 55. Ud 146 (j.-aundiya).
- JAUN-HANDITU. "(Sc), s'habiller de ses habits de fêtes (hommes)" Lrq.
- JAUNAREN BELDURDUN, J. BELDURREKO, J. BELDURTI. Temeroso de Dios.  Bearragoa da bizi
laguna zintzoa eta Jaunaren beldurrekoa izatea. AA I 602. Zori onekoak Jaunaren beldurtiak. AA III 290.
Gizon zuzen, Jaunaren bildurreko. Lard 14 (v. tbn. 28s). Gizon zuzentsua ta Yaunaren beldurduna zan. Ir YKBiz
27.
- JAUNAREN IZENEAN. (Exclam.). ¡En el nombre de Dios!. v. JAUNGOIKOAREN IZENEAN.  --
Paulatxo! Jaunaren izenean, begiratu eizketzu ainbesteren alderdiak. --Ezagutzen ditut, zalduntxoen berri
badakit. Ag G 372.
- JAUNARI ESKER. Gracias a Dios.  Ta osasunez, Jaunari esker, / izan det naiko suerte. MMant 160. Baiña
nik aurrera jarraitu nuan, Jaunari esker. AZink 61.
- JAUNARI ESKERRAK. Gracias a Dios. v. JAUNARI GRAZIAK.  Jaunari eskerrak euskaldunen artean ez
da zabaldu blasfemiazko izketa itsusirik. AA II 28. Baña azkenean ere, jaunari eskerrak, osasunarekin etorri
naiz. Zab Gabon 55. Guk ba, Jaunari eskerrak, iñoren bearrik eztegu. Ag G 257. Zu ta ni ere, Jaunai eskarrak /
biok euskaldun osoak. Enb 99. Aurten bauku, mutillak! / eskarrak Jaunari / zegaz poz emon geure / mutikotxuari.
Enb 169. --Ongi, ta i? --Ederki, Jaunari eskerrak. Lek EunD 17. Ez zan jazo ezer graberik ainbeste olako eta
ganerako guztietan, Jaunari eskerrak. Gerrika 139. Iru seme-alaba genduzkan, Jaunari eskerrak, eta ala oriek
ere eraman giñuzen aurretik. Insausti 189. Gaur berriz, Jaunari eskerrak, luzaroan aditu ditut haren hitzak.
MEIG I 59. v. tbn. Astar II 35. Urruz Zer 34. A Ardi 30. ArgiDL 32. MendaroTx 29. Ldi IL 23 (y-). ABar Goi
53. Munita 111. NEtx LBB 170. MAtx Gazt 81. Salav 37.
 Ona etorri naxan azkero, / eskerrik asko Jaunari, / joan gura dot ekustera. Lazarraga 1164v.
- JAUNARI GRAZIAK. Gracias a Dios. v. JAUNARI ESKERRAK.  Auzo onak dauzkagu, / Jaunari graziyak.
Afrika 134. Ni ez naiz, Jaunari graziyak, ezer dakitana. Iraola 43. Goizeko beatzitako / asten da ojuka / Jaunai
graziyak eztarri / ederra badauka. JanEd II 126. Ankak sano ditugu / Jaunari graziyak! Uzt LEG II 307. Zeñek
jana badago, / Jaunari graziak. Olea 194. v. tbn. Xe 180. Ud 161. AzpPr 32. PE 70.
- JAUNARI (HALA) NAHI (EZ) DAKIOLA. Que Dios (no) lo quiera; (no) quiera Dios (que).  Ori pensatzea
da guzia galtea. Jaunari nai ezdakiola. Cb Eg II 283. Jaunari nai dakiola gure biotzak jaiera onetara mugitzea.
AA III 316 (v. tbn. 334, 363 y 405s). Jaungoiko gure Jaunari nai degiola gauza oek guziak zuzendu ta
eraentzea. Aran SIgn 209. Ala nai dakiola Jaunari! Banoa esku-zapi billa. NEtx Antz 125.
- JAUNARREN. Por Dios.  Emen / ezkaizubez itxi Jaunarren. Enb 108 (v. tbn. 165).
- JAUNAZKO. (Adnom.). De Dios.  Haz itzazue [haurrak] instrukzionetan eta Iaunazko remonstrazionetan.
Lç Eph 6, 4 (He Jaunaren arauera). Dakigularik bada Iaunazko iziapena zer den gizonak ditugu federa
erekharten. "La frayeur du Seigneur". Lç 2 Cor 5, 11.
- JAUN BEDEINKATUA (bedin- V-gip). "Interj. ¡Dios Bendito! Jaun bedinkatua! Zer eiñ dozu emon detsuten
diruagaz?" Etxba Eib.
- JAUN EGILE. Dios creador.  Guraso santuak beti leiatu izan dira Jaun-Egilleaganako esker-ona Kristauen
biotzetan sarerazotzen. Lard III. [Poetak] badantzu bere baitan hizlari --ez bere goiko edo kanpoko Jaun Egile
baten mende.
bat, baizik bera ere den Arima orokorra. Mde Pr 373.

- JAUN EGIN (Lcc, H), JAUREGIN (Hb ap. Lh). a) "Enseñorarse" Lcc. "Se rendre maître, s'emparer" H.
"Jauregin (Hb). var. de jaunegin <-r->" Lh. v. jaundu.  Iaun egin zait amodioa. Gç sg. H (pero no lo
encontramos en dicho autor).
b) "Prendre, se donner en extérieur des manières de maître, d'un Monsieur. Eztagoka sehiari iaun egitea, il ne
convient pas au serviteur de faire le maître" H.
- JAUNEN JAUN. Señor de señores (ref. a Dios). "Beti badire yaunein yaunek" Izeta BHizt2.  Regén Regeak
eta iaunén Iaunak. Lç 1 Tim 6, 15 (He, TB (y- / J-), Ol (y-), Ker, IBk, IBe, BiblE jaunen Jaun). Erregeen errege
eta Iaunen Iaun. Mat 271 (v. tbn. Brtc 90). Indigne izanez Iaunen Iaunari nerori mintzatzeko. EZ Man II 171.
Iuje ororen iujia, Iaunen Iauna. Tt Onsa 80. Jaunen Jaunari erakusteko urrikirik biziena. Ox 73.  [Ez zen
pestarik] Eskual-Herrian Oxalde bertsularia gabe. Orai duela mendetsu bat drixolari jaunen jaun bazabilan. Ox
201.
- JAUN-HERRI. v. jaurerri.
- JAUN ETA ANDRE. (Pl.). Señores y señoras; damas y caballeros; hombres y mujeres. v. JAUN-ANDERE (b).
 Yaun eta andre batzuek aurkhitzen ziren bazkari handi batean. Hb Egia 3. Frantziako izenik handienak eta
ederrenak ekhartzen dituzten yaun eta andereak. Elsb Fram 180. Herrietarik etorriak jaun eta andere anitz. HU
Aurp 169. Ohartzen baikira gure otoen sahetsetik jaun eta andre multxo bat zalu badoazila. JE Ber 68. Jaun ta
andreak: [...]. Lek SClar 122. Gorteko jaun eta andre minberek. Zerb Azk 54.  (jaun eta andre handi). 
Eman zien okasione Pariseko iaun eta andre handiri [...]. Tt Onsa 92. Zenbat ez dire [...] hemen bizi,
bertzerenaren gainean, jaun eta andre handi? Bazter guziak zorrez beteak, eta ez iduri deusen eskasik
baduketela. HU Zez 68. Zapeldunak, irakasleak, jaun eta andere andiak. FIr 155. Errege, erregina, jaun eta
andre handi. Lf in Casve SGrazi 11.  (j. eta anderetxo).  Jaramon geiago zegien an zeuden jaun eta
anderetxo ariei. TAg Uzt 156.
- JAUN ETA BURU. Dueño y señor. v. JAUN ETA JABE.  Anima guzien arzai, jaun ta buru. Mb IArg I 142.
Gure Jaun eta buru egingo bide dek. Arr GB 94. v. tbn. Inza Azalp 44.
- JAUN ETA BURUZAGI. Dueño y señor. v. JAUN ETA JABE.  Hartzen die bere jaun eta bürüzagi deebria,
adoratzen die. Bp I 87. Irabazle bakar bat gelditu zen jaun eta buruzagi. MEIG IX 28.
- JAUN ETA ERREGE. Dueño y señor. v. JAUN ETA JABE.  Zurekin da munduaren / Iaun eta Erregea. EZ
Noel 42. Garaitirik handiena da bere buruaren jaun eta errege iartzea. SP Imit III 53, 2. Jesu-Kristo Zeru-lurren
jaun eta Errege soberanoa da. Arb Igand 92. Urbiako artzai ospetsua, Aloña mendiko jaun ta erregea. Ag G
357. v. tbn. Ax 576 (V 370) (i-). Lard 121. Inza Azalp 139. Vill Jaink 18.
- JAUN ETA JABE (jaun da jabe V-gip ap. Elexp Berg). Dueño y señor.  Bere iaun eta iabe Bernard
Leheteri, Bernard Etxeparekoak. E 5. Rege anzo, gauza guzien gaineko Iaun eta Iabe ezarri izanik. Lç Adv **
4r. Bere buruaren iaun eta iabe. Ax 346 (V 229). Betiko erresumaren Jaun ta Jabe da Jesus maitagarria. Mb
IArg I 341. Beraren jaiot-etxeko jaun ta jabeak eskubidea emanik. Izt C 475. Gurera morroi sartu ta bertako
jaun ta jabe izatea? Ag G 273 (Kr 60 jaun da jabe). Orañ Alcala Zamora dago / Españiko jaun da jabe. Tx B II
87. Zentzu orotan / sudurra du jaun ta jabe. Or Eus 225. Eta geroztik Engelandarrak dira izan han jaun eta jabe.
Mde Pr 208. Zeru ta Lurren Jaun da Jabea / Zu zera Jaunik onena! Basarri 39. Jakin zazute, jakin, emen ni
nazutela jaun eta jabe. Lab SuEm 190. Dakienak daki nolako nahastea genuen jaun eta jabe 1900 inguruan.
MEIG VII 71. v. tbn. Ch III 21, 3 (i-). Brtc 182. Echag 56. Dv LEd 58. Lard 547. Arr May 73. KIkV 21. KIkG 14.
ArgiDL 33. Inza Azalp 136. Jaukol Biozk 61. MendaroTx 307. TAg Uzt 262 (205 j. da j.). Eguzk GizAuz 41.
Gand Elorri 86. MAtx Gazt 49. Vill Jaink 175. Zait Plat 31 (i-). Jaun da jabe: Urqz 79. AzpPr 84. Moc Damu 7.
MendaroTx 48. Etxde AlosT 58. Munita 104. Olea 153. BBarand 104. Jaun ta jabe: CatBurg 13. Añ LoraS 146.
Ill Pill 3. Enb 41 (98 j. eta jaube). EArzdi in Kk Ab II 5. SMitx Aranz 179. Berron Kijote 17. Jaun eta jaube: Ur
2
MarIl 61. Itz Azald 211. Otx 28. BEnb NereA 164. Ayesta 105. Jaun ta jaube: Añ EL 9 (y-). AB AmaE 439.
 (Uso adv.).  Lesaka, iturrietako urak eta errekak kaleetan jaun eta jabe ibiltzen diraneko erria. Anab Poli
72.
- JAUN ETA JABETASUN. Cualidad de dueño y señor (sentido fig.).  Neurriak ez zukeen jaun eta jabetasun
hori erregela haustea bekatu larria izan balitz. MIH 388.
- JAUN ETA JAINKO. Dios y Señor.  Othoitz egiteaz [...] gure Jaun eta Jainkoari. Gç 59. Zere Jaun eta
Jainkoa amatuko dezu lenengo. Lard 411. v. tbn. Dv LEd 152.
- JAUN ETA JAUNGOIKO. Dios y Señor.  Gure etsaieteik libra gitzazu, gure Jaun eta Jangoikoa. CatAe 2
(CatSal 3 Jaun eta Jangoiko; CatR 3 Jeina eta Jangeikua; KIkV 6, KIkG 4, ArgiDL 12 Jaun eta Jaungoiko).
Gure Jaun eta Jaungoikoari zor diogun onra. AA II 39. Amaduko dozu zeure Jaun eta Jaungoikua. Astar II 1. v.
tbn. El 4. Ur MarIl 26. Arr May 35. Goñi 95. Inza Azalp 60. Jaun da Jangoiko: Arz 53. Jaun eta Jangoiko:
CatLlo 90. Jaun ta Jaungoiko: JJMg BasEsc 48. CatLlo 18. Bv AsL 41. ArgiDL 43.
- JAUN ETA NAGUSI. Dueño y Señor. Cf. Ber Trat 114r: [Imma zeritzon mutil gazte batek] izandu zuela
aunitz iaun eta nagusi. v. JAUN ETA JABE.  Hartzen dute bere iaun eta nabusi deabrua. Mat 106. Gizona
delarik ordenatua, emaztearen iaun eta nabusi izaiteko. Ax 344 (V 229). Bertatik abiatu zan guzien jaun eta
nagusi izaten. Arr GB 15 (v. tbn. May 88). Platon, hil-eta ere, Sarkaldeko jeinu gehienek jaun eta nagusi
baten mende.
ezagutu dute. Lf in Zait Plat XIV. Zelatak, bekaizkeriak ageri dira jaun ta nagusi. Vill Jaink 177. v. tbn. Gy 234
(y-). Zait Plat 35 (i-). Ogiya jaten galazi / izanagatik merezi, / erriko jaun da nagusi. MendaroTx 99.
- JAUN ETSI. v. jauretsi.
- JAUN-ETXE. v. jauretxe.
- JAUN-GEHIEN, JAUR-GEHIEN. a) Señor soberano.  Ager ziten [Betlemen] [...] / hiru zuhur batetan /
hirurak herri handien / Iaur-gehien. O Po 60. b) (Ref. a Dios).  Lürraren kreazalia eta gaiza ororen Jaun
gehiena. Bp I 29. v. tbn. UskLiB 51. CatS 118.
- JAUN JABE. Dueño y Señor. v. JAUN ETA JABE.  Jerusalendarren ta munduko guzien jaun-jabe ta errege
da Jesus maitagarria. Mb IArg I 268. Kanta giozu / neure yaun yaubeari / nigaiti Sakramentuan / niretzat
2
dagoanari. Añ EL 181s. Jaun Jabea daukate aragiz jantzirik. "Han visto a su Señor". Or Eus 145.
- JAUN JAINKO. Señor Dios.  O Jesus, arima gustien / eroszaille Jaun Jainkoa. Gç 190. Ni naiz zure Jaun
Jainkoa. Ub 26. Ez dezu zure Jaun Jainkoaren izena aotan artuko. Lard 78. v. tbn. Or Aitork 206 (i-).
- JAUN JAUNGOIKO. Señor Dios. v. JAUNGOIKO JAUN.  Iesu Kristo geure Iaun Iaungoiko. Bet 8.
Amatuko dezu zure Jaun Jaungoikoa zure biotz guziaz. AA II 105. Jesu-Kristo gure Jaun Jaingoiko. Legaz 3 (65
j. jangoiko). v. tbn. AB AmaE 436. Itz Azald 82. J. Jangoiko: Añ CatAN 29.  Kristo Jaun Jangoiko-gizonaren
gorputz eta odola. Mb IArg I 390.
- JAUN JESUKRISTO. Señor Jesucristo.  Eneas, Jaun Jesu-Kristok sendatzen zaitu. Lard 496. Gure Jaun
2
Jesukristo. CatSal 11. Zu nere Jaun Jesukristo. Bv AsL 41. v. tbn. Cb CatV 10. Añ EL 167 (y-). CatAe 10. Ag
AL 36 (i-). Itz Azald 159. KIkV 114. KIkG 83. ArgiDL 116. Or Aitork 178 (i-).
- JAUN JESUS. Señor Jesús.  Ene Jaun Jesus, nere espiritua ar ezazu. Lard 490 (v. tbn. 494). v. tbn. Or Aitork
23 (i-).
- JAUN-MAITASUN, JAUMAITASUN. a) Caridad.  Gai ontan jaumaitasuna edo karidadea baño
zuzentasuna naiago dutelako, jaumaitasuna asko eztala diotenak ere bai-dira. JBDei 1919, 226 (v. tbn. 358). b)
Amor a Dios.  Kurtziak kendu dabez / ikastolatik / guri Jaun-maitasuna / kentzia gaitik. Enb 109.
- JAUN-MAIZTER ERAKETA. Feudalismo, sistema feudal.  Erdiko eunkietan jaumaizter eraketa izan zala.
"Sistema del feudalismo". Zink Crit 66.
- JAUN-MENE (Lar  H). "Aristocracia, gobierno de muchos nobles, jaun menea" Lar.  "Aristocrático, jaun
menekoa" Lar.
- JAUN-HOBI, JAUROBI. "Mausolée, jaurobi, jaun-hobi, errege-hilkarri" T-L.
- JAUN ON. a) (Ref. a Dios). Buen Señor.  O Iaun hona, zu zirade gure kreazalia. E 71. Hunela zuten Iaun
ona / iuduek hillarazi. EZ Noel 98. Artu al dituz an ildakoak / Jaun onak bere eskuan! FEtxeb 41. Goiko Jaun
onak emango al digu / eramateko indarra! MEIG I 41. v. tbn. Hm 87 (i-). SP Phil 61. Gç 41. Cb Eg II 18. Mg
CC 194. AA I 610. Dv LEd 93. Azc PB 29 (i-). Jnn SBi 142. KIkV 115. Ox 138. Enb 63. Tx B 161. Laux BBa 70.
Jaukol Biozk 85. Ldi BB 100. Iratz 45. SMitx Aranz 198. Or Aitork 279. NEtx Nola 18. Gand Elorri 102. SM
Zirik 60. Balad 241. Xa Odol 286. AZink 75.
b) "Januna, [...] hostia" Deen I 62. v. JAUN SAKRAMENTATU.
c) (Como tratamiento de respeto).  --Zer diok? [...] --Yaun ona, ez othoi hasarra. Hb Egia 133. Sar zaitezte
jaun onak. Ongi etorri! HU Zez 171. D. Resurrecion M. ene jein ona: [...]. Mdg 125. Ene jein ona: karta kontan
isartan daud [...]. Ib. 129. Elgezabal Basili jaun onak egiña. Enb 86. Gure apaiz jaun onak egiten digun emaitz
bat da. Alz Ram 122.
- JAUN-ORDE. a) "Arrière sieur" SP. b) "Jaun-orde, homme marié avec una veuve maîtresse de maison" Dv. c)
Gobernador.  Ioan zirean [...] / Bizkaiko iaun-ordean / epai-toki aurrera. Azc PB 145s (Ur PoBasc 192
gobernadore jaunen). Bizkai-Iaun-ordeak. Ib. 143 (Ur PoBasc 191 gobernadoriak). Eliza atantxe [...] batzen
zirean Bizkaiko aldunak Iaun-ordea buru ebela. A Ezale 1897, 239b.
- JAUN-PANZART, -PERNAT. "(S), médius" Lh.
- JAUN SAKRAMENTATU. Jesús sacramentado. v. GURE JAUN, JAUN HANDI (b), JAUN ON (b).  Ta
komekátzea, ta asistitzea Jaun Sakramentatuaren funzionerá debozioréki. LE Prog 106. Danok konpesatzera /
juan giñan goizian / Jaun Sakramentatuba / artzeko pozian. PE 112. v. tbn. Cb Eg III 236. Arr GB 78.
- JAUN-SEME.  Euskaldun lurrez-lur, jaun-seme itsasoz-itsaso, eta etxeko-seme arraio guztiengatik. "Hidalgo
por mar, hidalgo por el diablo". Berron Kijote 105.
- JAUN TTIPI. Pequeño señor.  Edo zoin jaun ttipi ala handi bere izenaz deitzen delarik. HU Zez 176. 
Gastuak ordean izituko ditu asko etxeko-jaun ttipi. Dv Lab 334 (134 etxeko jaun ttipi).
- JAUN ZERUKO, ZERUKO JAUN. Señor celestial, Dios.  Zeruko Jaunagaz. fJZ 99. Zeruko Jaunaren fede
santua. Lazarraga 1169v. Oi, Jaun Zerukoa! Ib. 1152r. Iaun zeruko hillen eta bizien erregea. EZ Man II 82.
Zeruko jaunarekin. Acto 369. Jaun zerukoak ala deu gura. Ib. 18. Zure aita da Zeruko Jauna, / ama mantxarik
gabea. Echag 106. Jakizu bada zeruko Jauna dela jaun guzien artean handiena. Dv LEd 231. Iaun zerukoak
saritu zaitzala. Ag AL 50. Jaun zerukoa kartsuki deituz. Etcham 120. Zeruko Jaunak orrenbeste zorion guretzat
gordea balu. NEtx Nola 31. Au da suertea zeuen denporan / Jaun Zerukoak emona. FEtxeb 123.
v. tbn. zeruko Jaun: O Po 23. Azc PB 27. Ox 143. Etxde JJ 231. Or Aitork 182. Arti Ipuin 46. Jaun zeruko:
FrantzesB I 83. Jnn SBi 95. MendaroTx 54. Yanzi 59. Basarri 34. Xa Odol 218. Insausti 97.
baten mende.
jaunaganatu.  Llevar al Señor, dirigir al Señor.  Ordutxo bat ere etzuela igarotzen [...] biotza Jauna-ganatu
bagetanik. Aran SIgn 45.
? jaunaia.  --Xinkoak dizula egun on, andere aurena. / --Bai eta zuri ere, galaia zalduna (Sal). "Caballero
galán'. A CPV 992. Cf. ib. nota: "la cantora decía siempre Jaunaya zalduna, sin duda porque al importar la
canción no comprendían la voz galaia". Cf. tbn. jaungai.
jaunargu. "Comulgatorio" Zam Voc.
jaunarpen.  Comunión (ceremonia en la que se da y recibe el sacramento). v. jaunartze.  Illaren lenengo

ostiraletako jaunarpenak. JBDei 1919, 307. Alegindu umeak lenengo jaunarpen ondorean egin dezaten,
oroigaiak eskeñirik. Ib. 307.
jaunartu (V-arrig, G-azp; Zam Voc), jauna hartu (Izt 27v). Ref.: EI 354; Gketx Loiola (pasadizu). 
Comulgar. (Los ejs. de Ubillos, Uriarte y Arrue podrían interpretarse tbn. como 'recibir a Dios'). "Antes de... [...]
Jauna artu aurrean, antes de comulgar" Izt 27v. "Jaunartzera joateko gaur etzegoen Elizan pasaizorik" Gketx
Loiola. Cf. SP Phil 168: Ahoa emero [...] idekiten duzula [...] Iaun hura harezazu, y Lard 371: San Juanek
ogeita amar urte [zituen] [...] asi zanean jendea penitenziako bidetik prestatzen Jauna artzeko.  Nolakoak dira
Jauna artzeko behar diran prestatzeak? Ub 205 (v. tbn. en la misma pág. komulgatzen). Zeñetarako [komuninoia
egiteko], biar diran bost gauza: [...] 5.º Jauna artuteko gurari bizi bat euki. Ur MarIl 5 (v. tbn. en contexto
similar Arr May 12 jauna artu). Baraurik egon ez arren, Jauna artu ete lei? KIkV 92 (76 jaunartu). Meza
entzun, aitortu ta jaunartu. KIkG 60 (71 jauna artu). Lenengo aldiz jaunartutako egun oroigarri au. ArgiDL 126
(162 jaun artu). Aitortzeko ta jaunartzeko lana illero egin oi zun. Etxde JJ 221. Biok Jauna artu eta trankil
gelditu giñan. BAyerbe 87. Jaunartzen be asko be asko urreratu ziran. Gerrika 220. En DFrec hay 7 ejs. de
jaunartu.
v. tbn. JBDei 1919, 170. Enb 33. Kk Ab II 142 (y-). SMitx Aranz 175. MAtx Gazt 82. Jaun artu: Jaukol Biozk
103. Jauna artu: AA I 498. Aran SIgn 74. A Ardi 123. Or SCruz 130. Enb 32. Zub 78 (y-). Or QA 52 (y-). And
AUzta 134. Osk Kurl 82 (h-). MAtx Gazt 92. JAzpiroz 192. Gerrika 97.
 Bataiatu [...], lenengo Jauna artu. Ugalde Iltz 21.
jaunartute. v. jaunartze.
jaunartzaile.  Comulgante.  Jaun-artzalleak txandik etzuten / ematen asi orduan. Basarri Auspoa 55, 51.
jaunartze (A DBols, Zam Voc), jaunartute, jauna artze.  Comunión, acto de comulgar (ref. a menudo a la
primera comunión); comunión (sacramento). Cf. Ezale 1897, 152a:  Komuniñoagaitik Iaunartutea esaten, guk
dakigula Euskalzale asi da lenengo ta eztau damu.  Nortzuk dagoz autorkuntza ta jaunartzea egitera
beartuak? KIkV 75. Jaunartze ondorean. KIkG 88. Jaunartze garaian abestu zituzten "Jainkoaren Ama", "Or
zaude Jesus". ArgiDL 135. Jaunartzeko Sakramentuak. Ib. 127. Igurikitzen zauden jaun-hartzea egiteko. Osk
Kurl 57. Jaun-hartze janzkiak. Ib. 59. Bi jaunartze egiten ziran Seguran orduan: bat zazpi urterekin, eta bestea
amar edo amaika urterekin. Insausti 77. Bein Jauna artze ori egin ezkero, dana pekatu zan. Albeniz 21 (ib. 25
jaunartze). En DFrec hay 2 ejs. de jaunartze. v. tbn. Or Eus 185. SMitx Aranz 171.
- BIGARRENGO JAUNARTZE. Comunión solemne.  Maider-ek bere lenengo ta bigarrengo jaunartzeak
egin zitun egun gogoangarriak. Etxde JJ 231.
- JAUNARTZE HANDI. Comunión solemne.  Ikasi nuan beintzat dotriña dana; jaunartze aundia egin ere
bai. Insausti 77. Nola amabi urtez komonio edo Jaunartze aundia egiten zan. Albeniz 23.
- JAUNARTZE-EGUN. Día de la primera comunión.  Jaunartze eguneko oroigarritzat. ArgiDL 136.
Jaunartze egunerako abestiak. Ib. 128. Jaun-hartze eguna. Osk Kurl 57.
- JAUNARTZE NAGUSI. Comunión solemne.  Lenengo Jaunartze ordez, Jaunartze Nagusia balitz, nere
Jaunartze Nagusiko Oroigaia. NEtx Nola 35. Jaunartze nagusiko argazkia. Zendoia 18. Amak erregaloren
batekin bikarioarengana bialdu bear, komunio edo jaunartze nagusia egiteko. Insausti 314.
- JAUNARTZE OSPATSU. Comunión solemne.  Jaunartze ospatsua egin bear dezun egunian. ArgiDL 7.
- LEHENBIZIKO, LEHENENGO JAUNARTZE. Primera comunión.  Lenengo Jaunartzea egitera dijoazten
umetxoengatik. ArgiDL 64. Nere Lenengo Jaunartze Oroigaia. NEtx Nola 35. Lehenbiziko jaun-hartzerako [...]
gerthu egoteko. Osk Kurl 57. v. tbn. Etxde JJ 231.  Lenengo Jaunartze-egunian. Enb 98. - LEHENBIZIKO,
LEHENENGO JAUNARTZE OSPATSU. Primera comunión.  "Ardi Done Laburra" lenbiziko jaunartze
ospatsua egin bitarteko umetxoentzat egiña da. Ib. 125 (126 lenengo jaunartze ospatsua).

baten mende.
jaunbeheko, jaunbeko.  Dios de abajo (con -beheko, contrapuesto al -goiko de Jaungoiko).  Petrak aitatu
arren beti Jaungoikoa / alegiña etxaku guri Jaunbekoa? AB AmaE 294.
jaunbeko. v. jaunbeheko.
jaunbiro (BN-mix ap. A), jaunpiro (BN-baig ap. A). "Morcillón de cerdo" A.
jaunborin.  Pilatus jaunborina, iduri uztarkari behor jauzkorra, hasten da irrintzinaz: hi-hi-hi! (Interpr?).
SoEg Herr 26-3-1959, 1.
jaundar (Lar  H). "Señoril, jaundarra" Lar.
jaundasun. v. jauntasun.
jaunderea (det.; Lar  H). 1. "Señorío, majestad" Lar. "Señoría, tratamiento, Señoria; [...] para Señores,
Jaunderea" Ib. "Zure ia[u]ndereak egin beza, que votre Seigneurie, votre Majesté commande" H.
2. jaundera. Señorío, dominio.  Alkarrekin bizi izateko asmoak egiñ beziñ laster [...] arutziko zuten orduan
beren berekigobagetasunaz edo jaundereaz eta menperatuko ziraden on zerizten [...] lege azpira. Eta
norberaren jaundera au bilduko litzake guzien artera. EConst 14. Gertaera onekin adierazten da [...] zer esan
nai duan jaundera dierrikoak. Ib. 15.
3. jaunderi. Señorío (territorio).  Artu zuen ere bere Patroitzat [...] Bizkaiko Jaunderiyak, Gernikako
batzarre batean. Aran EE 1885a, 73.
jaunderi. v. jaunderea.
jaundi (Lar, Hb ap. Lh). "Grandes Señores, Jaundiak; Grandes de España, Jaundi Españarrak" Lar. v. JAUN
HANDI.  Barinbadá / errége edo jaundí. LE Kop 110. Errége dá bera / ta jaundi goréna. Ib. 111. Bere
erreinuko jaundiak. LE-Fag.
jaunditasun (Lar, Hb ap. Lh). "Grandeza de Señores" Lar. "Qualité de grand Seigneur" Lh.  Beren etxarmak
sarrerako paretan dituztela lenagoko jaunditasuna aitortuaz (I. Belaustegui, 1899). JFLor.
jaundone. v. jondoni.
jaundu (c. sg. A; SP, Añ, Dv, H), jauntu. 1. Adueñarse; dominar. "Eritasuna iaundu gabe" SP. "Iaundu
natzaio, je suis devenu maître de lui" Ib. "Jaundu, dominer" Dv.  Tr. La construcción más frecuente es
intransitiva con dativo (así en Etcheberri de Ziburu, Axular, Pouvreau y Duvoisin). Con aux. trans. lo hallamos
en Pouvreau y Lizardi. Este último, así como S. Mitxelena, emplean la construcción intransitiva con compl. en
instrumental.  [Baldin] gehiago ez bazait / berze faltarik iauntzen, / orduan da guztiz ene / arima xahutuko. EZ
Eliç 375. Egidazu grazia / ez iauntzeko tristezia. Ib. 417. Nola baitira eritasun batzuk [...] eriari hain iauntzen
zaitzanak non [...]. Ax 99 (V 68). Orai bada [...] sukharrak nahasi gabe eta eritasuna iaundu gabe, egintzatzu
gero egin gogo ditutzun ongiak. Ib. 218 (V 145). Behin behar ezten amorioa iaunduz gero, eztela legerik
begiratzen. Ib. 351 (V 233). Spiritua haragiari iaunduz gero. Ib. 490 (V 317; tbn. aragiari jaundu Añ GGero
317). [Gazteko usantzak zahartzean] kargatzenago, iauntzenago eta lehiatzenago zaitza. Ib. 175 (V 117). Baina
zu, itsasoaren bothereari [...] jauntzen zaizkona. SP Imit III 34, 4 (Ch itsasoaren furia guziaren nausi zarena).
Ezta zuzenik bekhatorearen gaixtarasunak iaun dezan zure botherea. SP POB 70. Filistindarra jaundua zabilan
Israeli. Dv Iud 14, 4. Egiñal latz askoen bidez yaundu ginduzun geron buruez. Ldi IL 62. Gaua darraikio ludiaz
yauntzera. Ldi UO 21. [Komentu] artaz jauntzen saia ziran. SMitx Aranz 88. Baietzak eza garaituko du / nik zu.
Banator jauntzera. Ib. 21.
 Enseñorearse.  Alferkeria zure baitan yaun dadiñ huntaranokoan. He Gudu 124.
2. (V, G, AN ap. A; SP, Lar, Añ, Izt (y-), Dv, H), jauntu (S ap. Lrq). Hacer(se) señor, convertir(se) en señor.
"Iauntzea, rendre ou devenir maître, seigneur" SP. "Señorearse, afectar majestad" Lar. "Señorearse, hacerse
señorear" Añ. "Señorearse" Izt. "Jaundu, prendre des airs de grand seigneur" Dv. "Sehi iaundua, domestique qui
s'arroge l'autorité sur son maître, qui prendre des airs de maîtreb. Deus edo guti zenetik iaundua, devenu un
personnage, un Monsieur de rien ou de peut qu'il était" H.  Iaunetan zein da latzena? Ezdeuseti iauntzera
baten mende.
heldu dena. O Pr 259 (Mg PAb 172 jauntzera). Jauna bilaunturik eta bilauna jaunturik. Ib. 688. Sendoaren
sendo hutsez / salbatu du mundua. / Huna bere bothereaz / nahi bezain iaundua. Hm 65. Hastetik ezarri zeitzun,
/ Iauna zuri tronua. / Oraino menderik etzen / eta bai zu iaundua. Ib. 84. [Jesu-Kristo] jende beharretan da gure
urrikalpena bereganatzeko ta gutaz hazia ta jauntua izateko. Dh 227. Ez ikhastean aski erdara yauntzeko / oihu
egiten lanek, gosea khentzeko. Hb Esk 167. Pattin aberasteak / hola badu jaundu, / nola gerhatzen zaio / ez baita
gizondu? Zby RIEV 1929, 226. [Nago harritua] basak izanez, zendako beren buruaren jauntzera diren atxikiak.
JE Bur 195. [Sabinek] bere bixija opaldu eban / aberri-aldez pozarren. / [...] Euzkelerrija osatzeko duin /
jauntzen da uste baño len. Enb 121. Gure gizona bat batian [...] aberastia, eta futxo! soberaxko laster yaundua.
Zub 65. Yaundu berri horiek. Ib. 67. Ain yaundua ikustean, burutik ere ez nikan pasatuko nor intzan. Ib. 86.
Itzuli zen Pariserat moltsa doi bat hanpatua eta itxura ere nolazpeit jauntua. "L'air d'un monsieur". Ardoy
SFran 103. En DFrec hay 2 ejs. de jaundu.
jauneria (Hb ap. Lh). "Aristocratie, pris en gén. ironiquement. Baionako jauneria guzia han zen, tous les
messieurs de Bayonne étaient là" Lh.  Alemaniako enperadorea ere ethorri zitzaion bere gorteko jauneria
guziarekin. Jnn SBi 57. Herioaren jaunerian lehen dira gazte harroak, azken aita-familiako zohituak. SoEg Herr
5-5-1966, 1. [Etxahunek] Donapauleko jauneria laudorioz loreztatzen du. Lf ELit 178. Erregea, aitoren seme
eta jauneria guziak konberti litazke. "Et tout les gens importants". Ardoy SFran 203. Aintzinean zauzkan herriko
auzapez, apez eta jauneria batzu. Larre ArtzainE 205.
jaunfutre (S; Foix ap. Lh), janfutre. Ref.: Lh; Lrq. 1. Canalla, villano. "Polisson" Lh.  Frantses janfutre
haiek / hura die trunpatü. 'Ces "jeanfoutre" de français'. Xarlem 1113. Kiristi Jaun futre hoieki. Ib. 649. Zer joan
zeie ministroei, prefetei eta bertze jaunfutre hoier guziei? HU Zez 123. Euskaldunak bagine gure lekuen jabe, eta
ez, nunbaitikako jaunfutren ostiko-ipurdi bilakatuak. Herr 2-7-1964, 2. 2. "(S; Foix), coquetier" Lh.
jaunfutrekeria, janfutrekeria.  Jugarreta; broma.  Herri haizoko maskadak han dira beren jaunfutrekeier
azken eskükhaldien emaiten. GH 1933, 299. Apheza ikusten dueneko, ohartzen da senharraren janfutrekeriari.
Herr 3-8-1961, 4.
jaungai.  Futuro señor, novio.  Aizpa jantzi dezan / jantzi xarpa berdea [...] / Engoitik una duken / gure jaun
gaia (Ochagavía, 1926). Balad 74.
jaungin. v. jaugin.
jaungizun, jaungixun.  Falso dios.  Arrizko bakaulkijan jesarrita aurkitzen dan Memnon jaungixuna. "The
God Memnon". Altuna 19.
1 jaungo, jaingo, jaunko.  Dios. "Jaungoa, síncopa no usual pero ajustada a la fonética y más clara que
Jainkoa, de Jaungoikoa" AG 420. En NeolAG se da tbn. referencia de las var. Jaingo y Jaunko.
2
Cf. Añ EL 35 Yaungoagaz, único ej., sin duda errata por Yaungoiko-).  Miren Deuna, Jaunguaren Ama. AG
422. v. jaungoiko.  Jaungoa ta Lagi Zarra. Enb 33. Eugaz yalbiltzak Jaungo-eskarra / Gotzon, ixar ta eguzki.
Ib. 131. Arana-Sabin aundija / lortu eiguzu Jaunguagandik / adimeneko argija. Ib. 51. Yana ta oia
gorputzarentzat eta yaungo-maitasuna arimarentzat. Kk Ab II 74. Jaunguak gogo batzuk zauriz joten ditu. "El
Señor". Laux BBa 58.
2 jaungo.  Propiedad, dominio. Cf. jaurgo. v. jauntza.  Bere alabarekin ezkonduko zula eta bere jaungo ta
ontasun ororen jabe egin. Etxde JJ 94.
jaungoiko (V, G, AN; Lcc, IC 441r, SP, Urt I 215, Lar, Aq 1377, Añ, Arch VocGr (y-), Dv (G), H (V, G)),
jangoiko (V-m-gip, G, AN-5vill-ulz-egüés-olza, Ae, Sal, R-uzt; Añ, Dv (AN-mer), H), jangeiko (V-al, R),
jongoiko (H), jengoiko, jaungeiko (R-uzt), jaugoiko (VocB), juangeiko (R-uzt-urz), jaunkoiko, jangoigo. Ref.:
Bon-Ond 136; VocPir 1; A (jaungoiko, jangeiko, jangoiko); ContR 520 y 531; Iz ArOñ, Ulz (jan-), R 291;; Etxba
Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg (jan-).
 Tr. De uso general al Sur desde los primeros textos; su empleo es poco frecuente al Norte, aunque se
documenta en autores de todas las épocas. Jaungoiko es la forma más empleada en todas las épocas y dialectos
(salvo para autores alto-navarros en los que jangoiko parece algo más frec.) y se atestigua ya en Lazarraga y
Refranes y Sentencias (tbn. en Betolaza, Capanaga, N. de Zubia y Micoleta (14r)). La variante jangoiko se
documenta tbn. en autores vizcaínos (ya en VJ), con menor frec. que jaungoiko. Al Norte hay tbn. jangoiko en
Dechepare (junto a un ej. de jengoiko (33)) y Materre. Hay (junto al usual jaungoiko) algunos pocos ejs. de
baten mende.
jangoiko en el guipuzcoano Agirre de Asteasu (III 393, CCErak 46), tal vez erratas. La forma jangeiko se
documenta en textos roncaleses ya desde 1569 (ConTAV 5.2.3; junto a un ej. de jangoiko). Emplean jongoiko
Etcheberri de Ziburu y Gasteluçar. Hay además jaingoiko en un texto vizcaíno de principios del s. XVI (TAV
3.2.2.) y en otro de Urdánoz de 1687 (ASJU 1981, 103); jangoigo en las escrituras de Andramendi (1588, TAV
3.2.9); algunos ejs. de jaunkoiko en la doctrina de Nicolás de Zubia (1699, ConTAV 5.2.11, 147s) y en Aguirre
de Asteasu ((III 364), en ambos junto al frec. jaungoiko), y kaungoiko en Azkue (BGuzur 137). Harriet recoge
tbn. en su dicc. la forma ongoiko, citando a Etcheberri de Ziburu (Man II 133), pero se trata, sin duda, de una
errata por iongoiko. En Beriayn hay además, junto al general jaungoiko, un ej. de jaugoiko (Trat 69v), y dos de
joaungoiko (Doc 115r, 117r), seguramente erratas. En DFrec hay 112 ejs. de jaungoiko, 40, dialectales
vizcaínos, de yaungoiko y 1 de jangoiko.
1. Dios (ref. al dios único de los cristianos y la Biblia). "Jaungoikoa, Señor de arriba y otras veces dicen
Gurejauna, que quiere decir nuestro señor" Gar IV c.v. 41s (I 93). "Y el nombre con que nos los dieron a
conocer fue Iaungoikoa" Ech 16. "Verbo divino: (c.) [...] Jangoikoaren berbea" Añ. "Según Dios: (c.)
Jangoikoari dagokanez" Ib. "Jaungoikoari erreguz, bearrari mailluz (V, ms.). [...] Jaungoikoa ezta aazkor, bai
berankor (V, ms.), Dios no es olvidadizo pero si tardío" A. "Betikoa Jaungoikoa, el de siempre (sólo es) Dios
(V-ger-m-gip). [...] Dei Jaungoikoari ta eutsi kabikoari, a Dios rogando y con el mazo dando (AN)" A EY III 30.
"Errosarioak saldu ta kartak erosi ta Jaungoikoaren grazian bizi (G-azp)" Ib. 30. "Yaungoikoa, bat eta bera
naikoa (V-arr, G-azp). [...] Gizonak ekin da Jaungoikoak egin, el hombre trabaja y Dios hace (V-m). [...]
Yaungoikoa emonzalea, gizona arrainzalea (V-m). Yaungoikoa, gauza guztien gainekoa (V-ple, G-azp-goi)" Ib.
31. "Jaungoiko asarria, Dios, Señor de ira" Etxba Eib. Cf. quizá Iauninco, en una estela funeraria vizcaína del s.
XI ó XII (TAV 2.1.2, donde se comenta la hipótesis de Urquijo, seguida por otros autores, según la cual
jaungoiko sería una forma secundaria y debida a etimología popular). v. jainko.
 Jangoikoaren apostru. (AN, s. XIV). TAV 2.2.15. Iangoikua lauda ezak gauza ororen buruian. E 45. Adi, adi,
ze jaun goikoa dagok adi. "El Señor de lo alto". RS 1. Edozein beretzat, ta Iaungoikoa oroentzat. "Dios". Ib. 256.
Mandamentuak Iaun goikoaren legekoak. Bet 10. Konfesatzen dugula dela Iaungoiko bat. Ber Doc 97r.
Iongoikoa othoiztu. EZ Man II 199. Iaungoikoa amaetea gauza guztien ganean. Cap 8. Jangoikoaren esana egin.
Mb IArg I 161. Nere Egille ta Jaungoiko ona! Cb Eg II 20. --Kristiñaua zara? --Bai, Jangoikoen graziaz. Cb
CatV 13. Jaungoikoaren eskuetan osoro jarten naiz. Gco I 421. Jaungoikoak egiñak dira itsasoak. AA III 312.
Gorde biar ditu bada Jaungoikoaren agindubak. fB Ic I 20. Juramentua eskeñi nizun, / Jaungoikoaren aurrian.
Bil 53. O Jaungoikoa! ez arren utzi [...] hiltzen. Arr GB 25. Jaungoikoa ta Legezarra. AB AmaE III. Izan dedilla
alabatua Jaungoiko gure Jauna. Bv AsL 399. Jaun-goikoa zurekin düzü. Ip Hil 70. Urliyak daukala Jaungoikoak
baño jakituria geiago, berendiya dala Jaungoikoa baño artezago. Itz Azald 89. Jaungoikoaren lanak dirudie,
izan be, gertaera orrek. Echta Jos 142. Ori Jaungoikoak baño bestek eztaki. Ib. 168. Iru persona distintoak eta
Jaungoiko bat bakarra egiezkoa. CatUlz 15. Amabost lagun juntaturik / [...] banketetxo bat egin genduben, /
Jaungoikoaren graziyan. JanEd II 131. Jaungoiko alguztiduna. ArgiDL 56. Jaungoikoaren bildurpean azitako
gizona. Etxde AlosT 90 (22 Jaungoikoaren bildurrean). Ori esan! Jaungoikoaren eskua dabilkigu emen garbi
asko. NEtx Antz 57. Jaungoikoaren lege santua. MAtx Gazt 40.
v. tbn. Jaungoiko (sólo citamos para esta var. los autores septentrionales o navarros): TAV 3.1.20, 115
(Pamplona, 1609). Harb 383 (i-). Ax 121 (V 80) (i-). Hm 73 (i-). O Po 63 (i-). ES 87 (i-). SermAN 3r (1r jan-).
Lg II 139 (y-). Monho 74. CatB 28 (y-). Gy 14 (y-). Dv LEd 72. Hb Egia 1 (y-). UNLilia 17 <jaon->. Legaz 8 (66
Jan-). Zby RIEV 1908, 205. Jnn SBi 37. HU Zez 175. Ox 120. Etcham 51. FIr 146. Iratz 30. Lf Murtuts 5. Ardoy
SFran 354. Xa EzinB 81.
Jangoiko: TAV 3.1.18 (Pamplona, 1564). TAV 3.1.20, 140 y 154 (Pamplona, 1609). TAV 3.1.21, 13 y 77
(Pamplona, 1610). Mat 272 (i-). Cap 9. ASJU 1981, 101 y 103 (Urdánoz, 1687). El 86. Arz 19. Lar SAgust 13.
1
Cb CatV 10. Zuzaeta 47. LE Prog 126. Añ EL 128 y CatAN 4. Mg CC 188 y CO 284. fB Olg 13. JJMg BasEsc
233. CatLlo 67. CatAe 4. CatSal 9. Ag AL 58 (i-). Auspoa 97, 124. Tx B II 116. Yanzi 102. Alzola Atalak 111.
Jangeiko: CatR 31. Hual Mt 6, 30 (4, 6 Jaungeiko). Mdg 138.
Jongoiko: EZ Noel 34. Gç 117.
 (En frases desiderativas). "Dios me valga. Jaungoikoak, Jainkoak lagun dakidala" Aq 1378. "Quiéralo Dios:
(c.) Jangoikoak nai izan dagiala" Añ. "Dios lo quiera: Jangoikoak (V) gura dagiala" Ib. "Dios mediante: (c.)
Jangoikoak nai izanik" Ib. "Jaungoikoa lagun dakidala, Dios me valga. [...] Jaungoikoa lagun dakizula (V), que
Dios os ampare (fórmula que se dirige al pordiosero al no darle limosna)" A.  Iaun goikoak libradu gagizan
pensamentu deungetarik. Bet 3 (v. tbn. Cap (ed. 1893), 3). Iaungoikoak salba zaitzala, erregia. Ber Doc 133r.
Zere senarraren konpañian Jaungoikoak urte askoz dizuela atsegin askorekin (1693). ConTAV 5.2.9, 138.
Jaungoikoak urte askoz konserba zaitezatela. Ib. 138. Jaungoikoak digula arren guzioi orazioaren doaia. Gco I
392. Jaungoikoak arren argitu ditzala. Gco II 6. Jangoikoak ezteigula itxi yausten. CatLlo 33. Jaungoikoak ara
eroan gaigezala guztiok. Amen. CatBus 40 (v. tbn. Itz Azald 199). Jangoikoak dizula / luzaro osasuna. It Fab 68.
Jaungoikoak diela betiko osasuna. Izt C 191. Jaungoikuak gorde zaizala [...] errukijaren Ama. Ur MarIl 35.
Alako asko izatetik / Jaungoikuak libra gaitza. Bil 92. Jaungoikoak digula beti / zumu ain gozoa. JanEd I 115.
Jaungoikoak erruki ditzala gajo oek. Arr GB 40. v. tbn. Apaol 121. Zer egingo da bada! Jaungoikuak berekiñ
baten mende.
dezala. Sor Bar 34. Jaungoikoak bedeinka dezala. Urruz Urz 31. Ni baño obea az, alabatxoa, Iaungoikoak gorde
aiala ta. Ag AL 74. Iaungoikoak lagun daizula ta esker milla. Ib. 122. Jaungoikoak eman dizadala arren
pazienziya! Moc Damu 16. Eztaiala Iaungoikoak gura izan, baiña [...]. A BeinB 42. Jaungoikoak zaindu
gagizala onelango gauza bategandik! Itz Azald 162. Jangeikoak nai diola egin ditzein ezteiak. Mdg 139.
Jaungoikoak emon daizula gurozun guztia. Echta Jos 82. Nai duanean joan dedilla, bejondaiola. Jaungoikoak
gorde gaitzala. Ag G 315. Jaungoikoak lagundu daiotela. Ib. 202. Amets ori oraindik egi biurtuko dalako
esperantzan gelditu nintzan, ta Jaungoikoak ala izan dezala. Urruz Zer 17. Jaungoikoak barka dizaidala! Ill Pill
27. Jaungoikuak laun dakizula (AN-gip). "Que Dios le ayude". Lek AEF 1924, 17. Nik esauat? Jaungoikuak
parkatu daistala! Kk Ab II 69. Jaungoikuak eman dizula / osasuna jateko. Tx B I 164. Jaungoikoak ez dezala
nai, bañan [...]. Salav 85. Lenak gorde ta berriak ugal dezazkizula Jaungoikoak. NEtx Nola 21. v. tbn. Etxde JJ
167.
 (En fórmulas de saludo). "Egun on Jaungoikoak emon, buenos días (nos) dé Dios (Vc)" A EY III 30. "Gabon. -
-Alan Yaungoikoak emon. Buenas noches. Así te las dé el Señor (V-ger-ple). [...] Gabon, barri on, Jaungoikoak
emon (V-arr)" Ib. 31. "--Jangoikuak dizule egunon. --Baite zuri ere" Iz Ulz.  --Jangoikuak egun onak emon
daijozala. --Bai zuri bere adiskidia. Mg PAb 43. Jaungoikoak egun on dizula adiskidea. Gco I 420. Jaungoikoak
arratsalde on, Txomin. Zab Gabon 69 (v. tbn. en contexto similar, con verbo elidido, en Lek EunD 17 y Or Eus
366). Jaungoikoak diyela egun on. Moc Damu 34. Zu al ziñan? Jaungoikoak arratsalde on digula. Lek EunD 34.
Jaungoikoak dizaizula arratsalde on. Etxde JJ 160. Gabon bat deigula gure Jaungoikoak. Erkiag Arran 142.
Ongi etorri eta egun on / Jaungoikoak dizutela. Uzt Noiz 67. v. tbn. Sor Bar 15. AB AmaE 356. Azc PB 175 (i-).
Tx B II 99. Alz Ram 24. Lab EEguna 108. SM Zirik 118. NEtx LBB 60.
 (Como primer miembro de comp.).  Geratu zan gizon eginik Jaungoiko izatea galdu baga. CatBus 43
(KIkG 17, KIkV 27 Jaungoiko izate). Jaungoiko-zuzentasunaren garaitza erakusteko. KIkV 33. Jaungoiko
gauzetan, dakizkinari entzun bearko da bada. Inza Azalp 24. Jaungoiko-bildots / erru bagia. Enb 100. Bakotxari
beria, / Jaungoiko-legia. Ib. 90. Jaungoiko grazia. SMitx Aranz 183. Jaungoiko bidea artzera. NEtx Nola 20.
Jaungoiko-argiz zareen / ezkerokoz eder. Gand Elorri 94s.
 (Usado como exclamación).  Ala bada, nik orain, Jaungoikoa, / esango dot nola tratadu nauzun. Lazarraga
1141r. Erariya berriz, Jaungoikua! / illak piztutzeko modukua. Bil 79. Yaungoikua! esan neban, zenbat ezbear
eta zoritxar ikusteko yaio gara. Or Tormes 49.
 (Precedido de posesivo).  Eta beren amai esaten zien: Nere Jaungoikoa! Abere au izan ezpalitz [...]. Arr GB
146. Patxi da loturik damaten ori!! Ai gure Jaungoikoa!! Bera da, bera da! Apaol 124. Ene Jaungoikoa! Errege
beste bada noski. Ag G 258. Kesus, Kesus, ene Jaungoikue! Kk Ab II 156. Gure Yaungoikoa! Ori ez duk
siñestatzekoa. Or QA 81. Ene Jaungoikoa! Ik zerbait jakingo unalakoan etorri naun eta [...]. Etxde JJ 252.
2. Dios, divinidad (en general).  Bako, Venus ta beste milla gauza loi Jaungoikotzat adoreetan zitubeenena.
fB Olg 141. [Erromak] nai euskuzan ekarri / guzur Jaungoikoak. Zav Fab RIEV 1907, 93. Erri anitzetan
adoratzen zuten Sua Jaungoikotzat. Izt C 209. Ikusiko da zein Jaungoiko dan gaur bere nausi / emongo diran
[batalletan]. AB AmaE 185. Tiberiok naiko du paratu jaungoikoen artean. Otag EE 1884a, 310. Ordurañoko
beren jaungoikotako iduki zittuen guztiak utzita. Inza Azalp 89. Dirua baño beste Jaungoikorik ez euken gizonok.
Eguzk GizAuz 23. Basoihaneko Jaungoiko harrizkoa. Mde Po 69. Delfoko iaungoikoari. Zait Plat 88.
3. "Se distinguen tres clases de morcillas: delgadas [...] odolostia; [...] algo más gruesas llamadas mortzilla y
las muy gruesas que reciben el nombre de jangizon o jaungoikua (G-azp)" AEF 1928, 18. v. tbn. jangoiko
aundixa y jangoiko txikixa nombres de tipos de morcilla, en Elexp Berg, s.v. buzkantz.
- ALA JAUNGOIKOA. Vive Dios (usado como exclamación). v. alajainkoa.  Nere txapela tellatuan, / ala
Jaungoikua. Tx B 190. Ta orduan hil nuen / ala Jaungoikoa. Azurm HitzB 32.
 (V-gip). "Añadido piadoso con que se agradecen y corresponden las salutaciones. --Egun on, etxe ontakuori! -
-Baitta zeuri be, ala Jaungoikua!" Etxba Eib.
- HEMENDIK JAUNGOIKOAREN AURRERAKO. (Fórmula para encarecer la verdad de una una afirmación o
la firmeza de una resolución). "Para aquí y para delante de Dios, emendik Jaungoikoaren, Jainkoaren aurrerako"
Aq 1377.
- JAUNGOIKOA HARTU. Comulgar. v. jaunartu.  Begira bada zer egiten dozun pekatuban komulgetan
zarianian eta [...] garbitu zaitez Jaungoikua artu baño leenago. Astar II 238. Egija da ez nazala Jaungoikua
artuteko duin. Ur MarIl 86.
- JAUNGOIKOAGANAKO. Teologal. (No se han incluido en este apartado ejs. del tipo Jaungoikoaganako
amodio, beldur, etc.)  --Zeinbat dira Jaungoikoaganako on-oidadeak? --Iru. Itz Azald 179.
- JAUNGOIKOAGANANZKO. Teologal.  Birtute teologalak edo Jangoikoaganunzkoak. Cb CatV 59 (CatBus
35 Jaungoikoaganunzkoak, Legaz 49 Jangoikoganozkoak).
- JAUNGOIKOAGATIK. (Exclam.). ¡Por Dios!. v. JAUNGOIKOARREN.  Osatu egin naizu /
Jaungoikoagaitik. DurPl 99. Ai, nagusi jauna! Jaungoikoagatik barkatu bezait. Sor AKaik 118. Ez eben ezer
lograu / alegiñakaitik / bakia oba zala / Jaungoikoagaitik. EusJok II 95. Ixillik egon bei, Jaungoikoagaitik! Ag
Kr 161 (v. tbn. 151). Jaungoikoagaittik, Martin, ezeik egin olakorik. Echta Jos 47 (v. tbn. 35). Atoz onera bizkor
/ Jaungoikoagati. And AUzta 147. Jaungoikoagatik, Andres! Nerekin ez al det naikoa neke? NEtx LBB 15. 
baten mende.
Jaungoikoagatikan bada, ixildu gaitezen! Apaol 81.

- JAUNGOIKOAGAZKO. Teologal. (No se han incluido en este apartado ejs. del tipo Jaungoikoagazko beldur,
elkartasun, etc.).  [Birtute] teologalak edo Jangoikoagazkoak. Cb CatV 49 (CatBus 29 Teologal edo
Jaungoikoagazkoak, Itz Azald 184 Jaungoikoagazkoak).
- JAUNGOIKO AITA. Dios padre. "Jaungoiko Aitaketz, de parte de Dios Padre" A Morf 371.  Sinistetan dot
Iaungoiko Aitagan. Bet 6. Jongoiko Aitaketz / salutatu zuen korteski. EZ Noel (ap. DRA). Sinisten dot Jaungoiko
Aita alguztiduna. KIkV 11 (Legaz 2, CatUlz 4, KIkG 8, NEtx LBB 85 Jaungoiko Aita). Jaungoiko Aittak ala
2
esan du. Inza Azalp 48. v. tbn. Ber Doc 85v (i-). MAtx Gazt 21. Jangoiko A.: Mg CO 136. Añ EL 222 (y-).
CatAe 4. CatSal 5. Legaz 17. Jangeiko A.: CatR 29. Iongoiko A.: EZ Eliç 71.
- JAUNGOIKOAK ASMA. Sabe Dios. v. JAUNGOIKOAK DAKI.  Jaungoikoak asma zer gerta diteken.
NEtx Nola 29.
- JAUNGOIKOAK BAKARRIK DAKI. Sólo Dios sabe.  Jaungoikuak bakarrik daki orrek egin daustazan
kaltiak. Astar II 25. Gaur bertan? [...] Ori Jaungoikoak bakarrik daki. Arr May 44. Zer ametsak ditugun! / [...]
Jaungoikoak bakharrik / badakizka denak. Zby RIEV 1909, 398. v. tbn. Ag AL 137 (i-). Jaungoikoak bakarrik
daki, nun da nogaz ezkonduko dan. Echta Jos 174. Jaungoikoak bakarrik zekin nik jasan niñan oñazea. Etxde JJ
101.  Gure Jaungoikoak bakarrik daki senar on batez zeñen bearturik dagon. Etxde JJ 86.  (Con berak en
lugar de bakarrik).  Jaungoikuak berak daki guk igaro doguzan nekiak. Otx 116s.  Jaungoikuak berak
bakarrik dakijan legez euzkeraldu al ixan dodaz. Otx 7.
- JAUNGOIKOAK BARKA. Dios me perdone. Cf. supra ejs. de Jaungoikoak barka nazala, diezadala, etc. 
Nere bizian ez det armarik edo armadunik elizan egon leiken on-iritzirik eduki, Jaungoikoak barka. AZink 64.
- JAUNGOIKOAK BELDURTU. "Timorato de Dios: (c.) Jangoikoak bildurtua, Jangoikoaren bildurtia" Añ.
- JAUNGOIKOAK DAKI. Sabe Dios; sólo Dios sabe.  Jangoikoak daki zenbat neke ta tunda eman ziozkan
zazpi urtez. Mb IArg I 304. Jangoikoak dakizki aren ango otoitz, baru ta penitenzi guziak. Ib. 281. Jangoikuak
daki zertzuk erakutsi deutsazan gaixuari. Mg PAb 191. Nolako poza artuko zuen, Jaungoikoak daki. Arr GB 54.
Orain izango dira Jaungoikoak daki zenbait urte [...]. Apaol 21. Bañan Jaungoikuak daki zer egiten duben ta.
Sor Bar 37. Ori Jaungoikoak daki, Juana Mari. Echta Jos 48. Gu nola bizi geran / Jaungoikuak daki. JanEd II
138. Salto eginda, joan zan Jaungoikoak daki nora. Muj PAm 74. Noiz arte [...]? Jaungoikoak daki! TAg Uzt
147. Gaur amargarrena edo Jaungoikoak daki zenbakarrena delarik. Erkiag Arran 18. Biarko barri
Jaungoikoak daki. Ib. 48. Jaungoikoak daki zenbat milloi franko [...] gastatu diran. Basarri 121. Zenbat urte ote
ditu ume-ipui onek? Jaungoikoak daki. Ostolaiz 115. Arten zenbat lan zeukan / Jaungoikoak daki. Insausti 82.
Jaungoikoak daki, beraz, zenbat geldituko diren osorik. MEIG III 115. v. tbn. AB AmaE 254. Ill Pill 18. Ag Kr
166. Etxde JJ 29. Jan-: JJMg BasEsc V. SM Zirik 25.
 (J. badaki).  Da asi giñan arrenetan... Jaungoikoak badaki guk zenbat arren egin genduan. Ag Kr 90 (v.
tbn. AL 10 y G 327).  Noiz etorriko zan? Iaungoikoak bekian, bestek ez. Ag AL 154.
 (En oraciones de relativo).  Galduko lizake sekula guzirako edo galduko luke ezkonz obea edo Jangoikoak
dakien beste gauzaren bat. Mb IArg I 333. [Mendiak] beti dagoz bere berean [...] Jaungoikoak dakien
gizaldietan. Ag Kr 213. An biziko diranak / iru illabetian, / Jaungoikuak dakien / paraje batian. Uzt Sas 220.
- JAUNGOIKOAK EZ DAGIALA GURA. (Exclam.). ¡Dios no lo quiera!.  Aberats andija iñoz ixaten banaz
(Jaungoikoak eztaiala gura!) [...] sari nausija atarako dau [...]. Kk Ab II 125.
- JAUNGOIKOAK GUARDA. (Exclam.). ¡Dios nos guarde!.  Ai, Jaungoikuak guarda! Sor AuOst 91.
- JAUNGOIKOAK GURA BADU. Si Dios quiere. "(Queriendo) Dios: Jangoikoak [...] (V) gura badau" Añ. v.
JAUNGOIKOAK NAHI BADU.  Alderdi orretatik sartuko naz gasteluan. Bai, Jaungoikoak gura badau. Ag
Kr 123. Urrengo astean, Jaungoikoak gura badau, ikusikogu neure amatxo. Echta Jos 362. Ondiño ikusi bear
dozue ba alkar, bai Jaungoikoak gura badau. Ag G 106.  Jarraituko dau, Jaungoikoak gura-badau-gura,
Baztan aldeko barriak emoten. Alzola Atalak 114 (v. tbn. 126 Jangoikoak). Eta laister arte, Jaungoikoak gure-
badau-gure. Ib. 146.
- JAUNGOIKOAK GURA DUENEAN. Cuando Dios quiera. v. JAUNGOIKOAK NAHI DUENEAN. 
Bakea, alabatxoa? Iaungoikoak gura dabenean. Ag AL 150.
- JAUNGOIKOAK (HALA) GURARIK, GURATA. Dios mediante; queriéndolo Dios. v. JAUNGOIKOAK
(HALA) NAHITA.  Bañan orra nun, Jaungoikuak alan gurarik, esesten deutsan [...]. Ur MarIl 17.
Jaungoikuak gura-ta, / au eguraldije! / Ipar-aixetxuagaz / eguzki argije. Enb 168.  Jaungoikuak alan gura ixan
dauala ta [...] buruba makurru egingo dabe gustijak. Otx 78.
- JAUNGOIKOAK JAKIN. (Con formas no personales). Sabe Dios. v. JAUNGOIKOAK DAKI.  Jaungoikuak
jakin zelakua izango dan orduban egin daijen konfesinoia, egiten badabe. Astar II 132. --Nork daki! --
Jaungoikoak jakingo ori. --Bai, Batista. Sor Bar 71. Ezin burutu leike / andre mozkorrakin, / zer ondatuko luken
/ Jaungoikoak jakin. JanEd II 22.
- JAUNGOIKOAK LAGUN. Dios mediante. v. JAUNGOIKOA LAGUN.  Zeru guztia goibeldu eieban, da
aizea, truxua ta euri zaparradea asi eiziran Jaungoikoak lagun. Ag Kr 84.
- JAUNGOIKOAK LAGUNTZEN DIDALA. Con la ayuda de Dios, Dios mediante.  Bada Jangoikoak
lagunzen didala, nere ill arte guzian bizi uste dut gaista-bide guziak utzirik. Mb IArg I 97 (v. tbn. 224).
baten mende.
- JAUNGOIKOAK NAHI BA. "Dios mediante: (c.) [...] Jangoikoak naiba" Añ. "Yaungoikoak nai ba, si Dios
quiere (Vc). Equivale a Jaungoikoak gura badau" A EY III 279.  Eta Jangoikuak nai ba, emendi aurrera
artuko dot ardura andi bat. Mg PAb 187. Jangoikuak nai ba, eskribidu ta erdera biurtuta iminiko ditut. Ib. 174.
- JAUNGOIKOAK NAHI BADU. Si Dios quiere. "(Queriendo Dios): (c.) Jangoikoak naita, naibadau" Añ. v.
JAUNGOIKOAK GURA BADU.  Laster izango dozu / semia etxian, / Jaungoikuak nai badau, / umore onian.
Afrika 78. Bigar, Jaungoikoak nai badu, [...] itz egingo degu. Apaol 90. --Lotsea emon bear deutsazu zeure
alabeari [...]. --Bai, Jaungoikoak nai badau. Echta Jos 60. Emen izango naiz ba, ni ere, Jaungoikoak nai badu.
Ag G 38 (v. tbn. 185). Biar arte, Jaungoikoak nai badu. NEtx LBB 170. Aurtengo udazkenean orratio,
Jaungoikoak nai badu, egin bear det buelta bat. TxGarm BordaB 59. Jaungoikoak nahi badu, guk ere, [...].
MEIG I 205. v. tbn. Mdg 140 (jangeiko). Moc Damu 30. Munita 81.
 Inazio datorrenean, Jaungoikoak nai badu etorri dedin... etorri dedilla aberats. Apaol 86.
- JAUNGOIKOAK NAHI BEZA. Quiera Dios.  Jaungoikoak nai beza bi iturritako berriak gezur izan ditezen.
Etxde JJ 134.
- JAUNGOIKOAK NAHI DUELAKO (ZUELAKO), JAUNGOIKOAK NAHI DU ETA. Porque Dios lo quiere.
 Bai, gertatuko den, Jaungoikoak nai diñ ta. Ag G 271. Gu, Jaungoikoak nai zuelako, libratu giñan. Ill Testim
4.
- JAUNGOIKOAK NAHI DUENA. Lo que Dios quiera.  Egin dedilla bada Jaungoikuak nai duena. Bv AsL
141. Ama, orretan, Jaungoikoak nai dabena izango da. Echta Jos 184. Jaungoikoak nai duana izan dedilla.
Salav 67.
- JAUNGOIKOAK NAHI DUEN (ZUEN) ARTE. Hasta que Dios quiera.  Itxi eutsan ezkontza asmoari,
Jaungoikoak nai eban arte, baña ezieban birbiztu bere biotzilla. Echta Jos 230s. Joan zan Josetxo Ondartzako,
Jaungoikoak nai eban-arte. Ib. 279. Lenengo emoeutsen saria izan zan katigutegia, Jaungoikoak nai eban arte.
Ib. 268.
- JAUNGOIKOAK NAHI DUENEAN. Cuando Dios quiera. v. JAUNGOIKOAK GURA DUENEAN.  Emen
egunen batian izango da, Jaungoikuak nai duanian, Gure Ordenako eliz-etxia. Bv AsL 129.
- JAUNGOIKOAK (HALA) NAHITA, NAHIRIK. "(Queriendo) Dios: (c.) Jangoikoak naita" Añ. v.
JAUNGOIKOAK (HALA) GURARIK.  Ezin iñoz zarratu izan ebeen [...] Jaungoikuak alan nairik. Ur MarIl
14. Baña legorreratu zan bezela, Jaungoikoak ala naita, eliza batean sartu eta [...]. Arr May 61. Arako baten, ia
albetan egoala, Jaungoikoak ala naita, nunbaitetik agertu zan [...]. Ag Kr 211.  Gure Jaungoikoak orrela nai
izanda, itsas-seme adoretsu orregaz ezkondu [...]. Erkiag Arran 106.
- JAUNGOIKOAK PAGATUKO DIO (DIZU...). Dios se (te...) lo pagará.  [Nai det] nere sepulturarako /
autsak ere ardoz / erragadiatu. / Jaungoikoak pagatuko zaitu. JanEd I 130. Jaungoikoak pagatuko dizu guri
egiten diguzun mesedea. Zab Gabon 38. Jaungoikoak pagatuko diyo eta nik ere bai. Sor AKaik 124.
Jaungoikoak pagatuko dizu neri egiten didazun mesedea. Moc Damu 20.
- JAUNGOIKOAK ZERUA DIOLA. Que en paz descanse (litm. 'que Dios le dé el cielo').  Gaur dira sei urte
nere anai maitea Pedro ito zala! Jaungoikoak zerua diola! Ill Testim 3.
- JAUNGOIKOA LAGUN. a) Dios mediante, con la ayuda da Dios.  Bada nik uste det, Jaungoikua lagun,
beok egiten dutena egingo detala. Bv AsL 115. Atonduko gara zelan-alan, Jaungoikua lagun. Kk Ab I 66.
Jaungoikoa lagun, igandean mezetan ikusiko zun. Etxde JJ 147. Jaungoikoa lagun, azkenengoak ez dira izango.
MEIG II 144. v. tbn. Basarri XX. Zait Plat 2 (i-).  Neuk bada, Jangoikua lagun dodala, aziko dot neure seiña.
JJMg BasEsc 26.
b) "(V), Dios os ayude" A.  Batzuk ukarra emongo deutse; beste askok uka, "Jaungoikoa lagun" esan eta atea
itxi. Erkiag BatB 116.
c) "(V), ¡quién lo sabe! ¡A buscarlo!" A.
d) "Jangoikua lagun, ¡por el amor de Dios! Oiñ nola billauko juau guk atzera bidia? Illunduta ta, jangoikua
lagun" Elexp Berg.
- JAUNGOIKOA(K) HOBEA. (Exclam.). "¡(No) falta más! Jaungoikoa obea ori egin izan balitz! Besterik bear
ez genduke!" Añ. "Jaungoikoak oba, no faltaba más" A Apend.  Nori burura etorri lekijo [...]? Jaungoikuak
obia, naste ederrian sartzen guaz! Kk Ab I 15.
- JAUNGOIKOAREKIN (Aq 1376  A (G)). "Dios mediante, Jaungoikoarekin <-guin>, Jainkoarekin batean"
Aq. "Dios mediante, con el favor de Dios" A. Es posible que lo que se quiera expresar en Aq 1376 sea
Jaungoikoarekin / Jainkoarekin batean.
- JAUNGOIKOAREN AMODIOAGATIK. (Usado como exclamación). Cf. AMODIOAGATIK (s.v. amodio).
 Ez, ez, ez, Jaungoikoaren amorioagatikan, ez ezer esan Patxiri. Apaol 81.
- JAUNGOIKOAREN ATZAMAR, ATZAPAR. "Jangoikuan atzamar (Lonicera periclymenum), madreselva.
Jangoikuan atzapar ere bai. Pluralean izendatzen da" Elexp Berg.
- JAUNGOIKOAREN BELDUR(RIK) GABE. No temeroso de Dios, que no teme a Dios.  Guraso tonto ta
Jangoikuaren billdur bagaak. JJMg BasEsc 223. Konzienziarik eta Jaungoikoaren beldurrik-gabea. Arr GB 15.
Jaungoikoaren bildur gabia / estranjeriyan aziya. Xe 374.
- JAUNGOIKOAREN BELDUR(RIK) GABEKO. No temeroso de Dios, que no teme a Dios.  Zeubeen seme
baten mende.
alaba Jaungoikuaren bildur bagakuak ta bijotz gogorrekuak. fB Ic I app. 12 (v. tbn. Itz Azald 102
Jaungoikoaren bildurbagakoak).
- JAUNGOIKOAREN BELDURREKO (Añ), BELDURTI (Añ). Temeroso de Dios. "Timorato de Dios: [...]
Jangoikoaren bildurtia, bildurrekoa" Añ.  Emazteki Jangoikoaren beldurti birtutetsua. Mb IArg I 179.
Konfesore jakitun, begiratu ta Jangoikuaren bildurreko batek. Mg CO 76. Humildiak, biarginak eta
Jaungoikuaren bildurrekuak gure semiak [dira]. Astar II 96. Emakume kristinau on eta Jaungoikuaren bildurti
bategaz. Ib. 178 (v. tbn. 145, 157ss.). Zan andre bat Jaungoikuaren bildurrekua ta biotz bera. Bv AsL 25.
Guziaz ere erregeak, Jaungoikoaren bildurrekoak bezela, alabaren gogoa errespetatu eta [...]. Arr May 186. v.
tbn. AA III 347. Echve Dev 29. Itz Azald 163.  Inozente, garbi ta Jangoikuaren bildur andikuak. JJMg BasEsc
97 (v. tbn. 227).
- JAUNGOIKOAREN DEIKO. Pordiosero. v. JAUNGOIKOAREN ESKEKO, J. IZENEKO,
jaungoikoarrengo.  Gordeten dabela sarri bere gosaarija, emoteko ezkutuban [...] Jangoikuaren deiko lenen
datorkonari. Mg PAb 106 (v. tbn. 105). Eskeko, Jaungoikuaren deiko, aterik ate dabillen [baten itxuria egiten
dau Jesusek]. Ur MarIl 97.
- JAUNGOIKOAREN EGIA. Pura verdad.  Lenengo eretiaz baliauko dala, zin egin deutsa bere buruari.
Jaungoikoaren egia! Erkiag BatB 160 (v. tbn. 143). --Ez da zorra nik emon bage itxiko deutsadana. Komai! --
Jaungoikoaren egia? --Bai. Jaungoikorako! Ib. 62.
- JAUNGOIKOAREN EGUR (G-azp, AN-araq, B). Leña escogida en Nochebuena, que se quema el día de San
Antón.  Anton gurenez yai eginarazten zaie etxe-abereai eta nonbait Yaungoikoaren egurraren sutan yauzika
erabiltzen dituzte. "Leño de Dios" (G-azp, B). A EY I 32. Jaungoikoaren egurra San Anton egunerako gordetze
dute. (AN-araq). Ib. 329.
- JAUNGOIKOAREN ESKEKO. "Pordiosero" Añ. v. JAUNGOIKOAREN DEIKO, eskeko.
- JAUNGOIKOAREN GERRIKO (G-azp-bet-nav). Ref.: A; Bähr ArcGp 398. Ond Bac (Jangoikuen gerriko);
CEEN 1969 103. "Arco iris, litm. la faja de Dios" A. v. JAUNGOIKOAREN PAXA, J. ZUBI.
- JAUNGOIKOAREN GIZONA (SEMEA, etc.). Hombre, (hijo...) de Dios.  Arren lenbailen prebeni zaitez /
Jaungoikuaren semia! Xe 191. Txomin, Jaungoikoaren gizona, eztozu uste [...] naibage asko emon leizkuezala?
Echta Jos 76. Zer egitten dok, kokoluorrek, a alabatxo Jaungoikoarena etxeratu baga? Ib. 181.
- JAUNGOIKOAREN GORROTOKO. Odioso a Dios.  Ikusiko da ze gauza txaarra ta Jaungoikuaren
gorrotokua dan. fB Olg 42.  Pekatu ezaina ta Jaungoikuaren gorroto andikua da. fB Ic I 91.
- JAUNGOIKOAREN GRAZIA.  Esakera eder baiño ederragoa dala gure portuetan untziak [...] kaiera utsik
biurtzean eta zer ekarri daben galdetzean [...] emakumeak [...] erantzun oi dabena: "Bai, Jaungoikoaren
grazia!". Erkiag Arran 167.
- JAUNGOIKOAREN IZENA. (Exclam.). ¡En el nombre de Dios!. v. JAUNGOIKOAREN IZENEAN. 
Bildur-ikaraz [...] begiratzen dute baserritarrak leiotik soroetara. Jaungoikoaren izena! Alper-arriak oinazpian
[...]. TAg Uzt 132.
- JAUNGOIKOAREN IZENEAN (V-gip ap. Elexp Berg). a) En el nombre de Dios. "Por el amor de Dios.
Limosnatxo bat Jangoikuan izenian" Elexp Berg.  Eta agertu ziraneko Jangoikoaren izenean galdetu zien nor
ziran. Mb IArg I 253. Beti obe izango lizate falta ori Jaungoikoaren izenean gogotik sufritzea. Gco II 66. Dei
egiñ eutsan, gelditu ekijola Jangoikuaren izenian. JJMg BasEsc 238. Eskatu zuten Jaungoikuaren izenian
legorpe bat gau ura igaro arteko. Bv AsL 108. Eskatu Jaungoikuaren ixenian ogi zati bat. Kk Ab I 14. Baña
Jaungoikuan izenian eskatzen detsut. Etxba Ibilt 483. v. tbn. fB Ic III 260. Ag AL 121 (i-). Itz Azald 149. Goñi
30.  Eskatzen bazioten Jaungoikuaren amoriuaren izenian biguntzen zan Santuaren biotza. Bv AsL 27. 
Azkenean asmau ei dabe asmetako bat, Jaungoikoaren izenean be iñori ta aitaita zarrari burura etorri jakona.
Alzola Atalak 56.
b) (V-m-gip). Ref.: A; Etxba Eib. (Exclam.). "Gora Jaungoikoaren izenean! (V-m), ¡arriba, en nombre de Dios!
(llamamiento con que a voz en cuello se invita a cada uno de los pescadores cuando hayan de ir a alta mar)" A.
"Jaungoikuan izenian, ez zaittez agertu a dagon lekura" Etxba Eib.  Etxea saldu, Jaungoikoan izenean! Ez
nuke salduko nik nerea. Apaol 89. Ene bada ta. Jaungoikoaren izenean! Ez, andrea. Ag Kr 159. Aurrera
mutillak, Jaungoikoaren izenean! Ib. 31. Esan zioten, Jaungoikoaren izenean! etor zedilla. Ag G 126. Baña,
Jaungoikoaren izenean, lorontzi oni eldu zaiozu. Alz Ram 113. Zaude ixillik; ixillik zaude Jaungoikoaren
izenean, Jerontxio, olakorik esan gabe. Lek EunD 35. Etzazutela Jaungoikoaren izenean olakorik erran...
Nondik atera duzue gezur ori? Izeta DirG 120. Ez! Ori ez Jaungoikoan izenian! Etxba Ibilt 464.
- JAUNGOIKOAREN IZENEAN IBILI. "Pordiosear y mendigar. Yaungoikoaren izenean ibili (AN-larr)" A EY
III 325.
- JAUNGOIKOAREN IZENEKO. Mendigo, pordiosero. v. JAUNGOIKOAREN DEIKO.  Etxean bakarrik
zegoala eldu zan Jaungoikoaren izeneko bat limosna eskatzera. Mayatzeco illa 22. Gertatu zitzaion, dendako
eginkizunetan estu-estu zebillela, ez begiratzia Jaungoikuaren izeneko bati. Bv AsL 27. Eskale, beartsu,
Jaungoikoaren izeneko. Inza Azalp 126. Aitortzen dezu Jaungoikoaren izenekoa edo eskalea zerala. Ib. 143.
- JAUNGOIKOAREN KATU. "(V-och-m), oruga, un insecto, litm. gato de Dios" A.
- JAUNGOIKOAREN KONTUAN. En el nombre de Dios. v. JAUNGOIKOAREN IZENEAN.  Limosna eske
baten mende.
/ Jaungoikoaren kontuan. Lazarraga 1199v.

- JAUNGOIKOAREN MANDATARI. "(V-ple), mariposa, litm. el recadista de Dios" A. "Jangoikon mandatari
(G-to) [...] jangoikuan mandatadde (G-azp)" EI 358s. v. JAUNGOIKO-MANDATARI.
- JAUNGOIKOAREN OILO (B ap. A; jangoikoanollo AN-egüés ap. Bon-Ond 146). "La mariposa, litm. la
gallina de Dios" A. v. JAUNGOIKO-OILO.
- JAUNGOIKOAREN PAXA (jangoikoainpaxa AN-egüés-olza ap. Bon-Ond 137). Arco iris. v.
JAUNGOIKOAREN GERRIKO.
- JAUNGOIKOAREN PEAN. "(Con la) gracia de Dios" Izt 56v.
- JAUNGOIKOAREN PROBIDENTZIA (MIRAGARRIA). (Exclam.). ¡Divina Providencia!.  O
Jangoikuaren Probidenzija miragarrija! Zetaraño zainduten dau konfesinoeko ixilltasuna! Mg CO 180.
[Erregek] sartu eragin zituban laba gorijan. Baña, Oh Jangoikuaren probidenzija! Urreratu orduko [...]. JJMg
BasEsc 145.
- JAUNGOIKOAREN PUSKA. "Virtuoso" Aq 1467.
- JAUNGOIKOAREN TXAKUR. Oruga.  Arrak edo Jaungoikoaren txakurrak, illik bezala egoten dira
illabete batzuz, berak egin zuten illobi antzeko saretartean, lenengo itxura guzia galdurik. Eta gero tximirrika
edo Jainkollo pollittena egiñik ateratzen dira. Inza Azalp 110.
- JAUNGOIKOAREN ZUBI (Sal ap. A). "Arco iris, litm. puente de Dios" A. v. JAUNGOIKOAREN
GERRIKO.
- JAUNGOIKOARI BEHARRIK. Gracias a Dios.  Nik besterik nai niñan eta Jaungoikoari bearrik lortu
diñagu. Etxde JJ 100. Jaungoikoari bearrik garai onian atera niñukan inpernuzulo artatik. Ib. 123 (v. tbn. 57 y
261).
- JAUNGOIKOARI ESKER, ESKERRAK. Gracias a Dios.  Loiolan, Jangoikoari eskerrak eta nere zori onez,
asi nintzan [...]. Mb IArg I 51. Jaungoikoari eskerrak ez degu emen orrelako uritasunik. It Dial 101 (Ur
Jaungoikuari eskerrak; Dv Yainkoari esker, Ip Jinkuari esker). Jaungoikoari eskerrak beñ edo beñ nere billan
zatoztenean. Eraman nazazute laster urkabera. Arr GB 143. Nai duenak eskoi ta / nai duenak ezker / aukeran
gaudenian / Jaungoikoari esker [...]. Ud 112. Jaungoikoari eskerrak osasuna badet. Apaol 33. Da alan da guzti
be, Jaungoikoari eskerrak bizirik urten ebelako. Echta Jos 92. --Badegu ba. [...] --Jaungoikoari eskerrak. Eta
nolakoa da? Ag G 69. Bai jauna, kristaua naiz, Jaungoikoari eskerrak. Inza Azalp 7 (v. tbn. KIkG 3). Neuk be ez
neban ezagutu, Jaungoikoari eskerrak! Bilbao IpuiB 83. Patxi katoliko zintzo bat izan da bethi Jaungoikoari
eskarrak. Osk Kurl 38. Oraindik ere, Jaungoikoari eskerrak, bizi gaituk, mutillak! Salav 67. Jaungoikoari esker
alare / ez nuen izan okerrik. AZink 155. v. tbn. Afrika 146. Sor Bar 11. KIkV 5. MendaroTx 289. ABar Goi 25.
TAg Uzt 132. Etxde JJ 226. Erkiag Arran 72. NEtx LBB 83. Etxba Ibilt 456. MMant 158. Jan-: Mg CC 126.
Alzola Atalak 55.
 Baña gaur askoz obeto nago / eskarrak Jaungoikuari. Enb 138. v. tbn. Alzola Atalak 90.
- JAUNGOIKOARI GRAZIAK. Gracias a Dios. v. JAUNGOIKOARI ESKER.  Jaungoikoari graziyak, ondo
gera gu ere. Moc Damu 14. --Ondo ta zu? --Bastante ondo, Jaungoikoari graziak. Urruz Zer 93. Mixeriyarik ez
dadukagu / Jaungoikuari graziyak. Tx B II 156 (v. tbn. 176 y 42). Buruko miñik ez gendun izan / Jaungoikoari
graziak. AZink 48.
- JAUNGOIKOARI KONTU(A) EMAN. (Empleado en fórmulas para dar noticia de la muerte de alguien).
"Norbaiten il-berria egitekoan, onela gaztigatzen digute mandatariak gure errian: --Olakoak edo alakoak
Jaungoikoari kontua eman dio" Bordari Auspoa 156, 63. v. JAINKOARI KONTU EMAN.
- JAUNGOIKOARI (HALA) NAHI (GURA) DAKIOLA. Quiera Dios. "Plegue a Dios: Jangoikoari [...] (G) nai
dakiola" Añ. "(Dios me) libre de eso: (c.) Jangoikoari nai edo gura eztagiola" Ib.  Arratsa etorri artean (Iaun
goikoari nai eztakiola) zeinbat bider pekatu mortala egin daben. Cap 129. Nik deseatzen dizudan probetxu guzia
zuk ateratzea, Jaungoikoari nai dakiola. Amen. Cb Eg II 12. Pekatu mortalian bagagoz (Jaingoikuari nai
eztakiola) [...]. CrIc 45. Jaungoikoari nai dakiola guzion probetxurako izatea. Gco II 2. Esakera bat badegu
Euskaldunak, zeña dan Jaungoikoari nai dakiola oregano izatea eta ez alkarabea. Izt C 40. Jaungoikoari ala nai
dakiola, beraren onrarako eta animaen onerako. Lard III. Jaungoikoari nai dakiola egunen batean gu biyok
senar-emazte egitea! Moc Damu 14. Ta Jaungoikuari gura dakijola niretzako albista txarrik ez ixatia. Otx 43 (v.
tbn. 182).  Jaungoiko gure jaunari nai degiola gauza oek [...]. Aran SIgn 209.
- JAUNGOIKOARREN. (Exclam.). ¡Por Dios!. v. JAUNGOIKOAGATIK.  Jaungoikuarren eskatzen dautzut
neugaz etorteko. Altuna 98. v. tbn. Kk Ab I 35. Geldi, geldi, Jaungoikuarren! Otx 136. Jaungoikoarren, Mirei,
ez niri bizia kendu. Or Mi 25. Zentzatu zaitez Jaungoikoarren! Etxde JJ 141.
- JAUNGOIKO ASKODUN. Politeísta.  Ez Judeguk, ez Morok [...] ez Jaungoiko bagakok ta ezda [...]
Jaungoiko askodunek bere. fB Ic I IV.
- JAUNGOIKO ATZAMAR. (Pl.). "Madreselva, litm. dedos de Dios" DRA. v. JAUNGOIKOAREN
ATZAMAR.
- JAUNGOIKO HAUR. Dios niño. v. JAUNGOIKO UME.  Jesus Jongoiko Haurrak. Gç 82.
- JAUNGOIKOAZ BEHEAN. "Jaungoikoaz bean (beian), después de Dios (msOch 223)" A Morf 680.
- JAUNGOIKOA ZEUGAZ, ZEUEKAZ. Ve con Dios, id con Dios.  Emoten badauste, eskerrak emon eta
baten mende.
esan "Jaungoikue zeugaz edo zeuekaz". Kk Ab II 59 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.).
- JAUNGOIKO BEDEINKATUA (j. bedin- V-gip). (Exclam.). ¡Dios bendito!. "Jaungoiko bedinkatua! A zan
izatekua!" Etxba Eib.
- JAUNGOIKO DONEA. (Exclam.). ¡Santo Dios!. v. JAUNGOIKO SANTUA.  Jaungoiko Donea! Zer
gertatu bear ote zuan!. Ag G 103. I ere bai? Jaungoiko donea! Etxde JJ 115.
- JAUNGOIKO FALTSU. Ídolo, falso dios. v. JAUNGOIKO GEZURREZKO, JAUNGOIKO-ITXURA, idolo.
 Iaungoiko falsoetan sinestatzen dutenek. Ber Doc 141r. v. tbn. Cap (ed. 1893), pról. fB Olg 140. It Fab 128.
CatUlz 28. Xe 158. Arti MaldanB 209. Jangoiko: Cb CatV 39. JJMg BasEsc 38. CatLlo 37. CatAe 42. CatSal
43. Iraz 29.
- JAUNGOIKO GEZURREZKO. Ídolo, falso dios. "Dioses falsos, Jaungoiko guzurrezkoak" Izt. v.
JAUNGOIKO FALTSU, idolo.  Idolo edo Jaungoiko gezurrezko. AA I 428. v. tbn. Arr May 55. CatBus 23.
Ag AL 20 (i-). Itz Azald 83. Inza Azalp 131.
- JAUNGOIKO GIZASEME. Dios hombre. v. JAUNGOIKO GIZON.  Jangoiko-gizaseme hau egun batez or
geldituko da jentilen eskuan. Mb IArg I 220.
- JAUNGOIKO GIZON. Dios hombre.  Jaungoiko Gizon egiazko. Cb EBO 37. Zeren Jesus dan Jaungoiko-
2
gizon Guzialduna. AA I 472. v. tbn. Añ EL 185 (y-). Astar II 277. Bv AsL 219. Itz Azald 142. ArgiDL 126. Inza
2
Azalp 7. Jangoiko g.: Mb IArg I 103. Añ EL 84 (y-).
- JAUNGOIKO-ITXURA. Ídolo, falso Dios. v. JAUNGOIKO FALTSU.  Denbor luzean iraundu zuen [...]
jangoiko-itxur oriei edo sulezeko deabruari present egiteko legea. Mb IArg I 358.
- JAUNGOIKO-JAKINDE (jan- Añ). "Teología" Añ. v. JAUNGOIKO-JAKINTZA.
- JAUNGOIKO-JAKINDEAR, -JAKINDEKO. "Teologal, teólogo, Jangoiko-jakindearra, -dekoa" Añ.
- JAUNGOIKO-JAKINTZA, -JAKITURIA. Teología.  Gotzai Jaunaren ardupean Jaungoiko-jakintzaren
erakusle-batzordeak antolatu du. KIkG 1 (KIkV 1 Jaungoiko-jakituria).
- JAUNGOIKO JAUN (Juangéiko Jéina R-uzt ap. Iz R 291). Señor Dios. v. JAUN JAUNGOIKO.  Auxe dozu
2
gure Yangoiko Yuana. Añ EL 223. Gure Jaungoiko Jaunak alan agindu izan dabelako. Itz Azald 142. Jangeiko
Jeinari otoi egiten daud. Mdg 121. Jaungoiko Jaunak beste iñortxok / sortu ez dezakeana. Olea 120. v. tbn.
AzpPr 132. Arrantz 132. Azc PB 95 (i-). Inza Azalp 15. Etxde JJ 25. Or Aitork 212 (i-). Jangeiko Jeina: Hual Mt
4, 7.
- JAUNGOIKO MAITEA. (Exclam.). (Precedido a veces de posesivo). ¡Dios mío!.  Baña Jangoiko maitia!
Zetarako luzatuko dot gei au [...]. JJMg BasEsc 107. Ai nere Jaungoiko maitea!, esan zuan Inaziok buruari
elduaz. Apaol 108s. Jaungoiko maitea! --esan zuan, betondoan eskua zabalik ipiñita. Ag G 112 (v. tbn. Kr 175).
Ai Jaungoiko maitea / neskazar banengo! Urruz Zer 103. Jaungoiko maitea! Tximisteak baiño ariñago egin
zituan bideak. Erkiag Arran 73. Ai ene! Ai ene Jaungoiko maitia! Hau lotsa! Osk Kurl 179. Jaungoiko maitea!
Ederki geratu da gure anaia! TxGarm BordaB 57. v. tbn. A Ardi 125 (Jaungoiko maitea!), 25 (ene Jaungoiko
maitea!).
 Jaungoiko maite maitea! Au atsegiña ematen dit! Ag G 147 (v. tbn. 295). Jaungoiko maite-maitea! Non
nabaritzen degun gure atzetik [...]. Anab Aprika 60s.
- JAUNGOIKO-MANDATARI (jan- AN-5vill ap. A). Mariposa.
- JAUNGOIKO-OILAR. "Iaungoikollar, insecto, vaquita de San Antón" A Apend.
- JAUNGOIKO-OILO, JAUNGOIKOILO (Ae; jangoikoilo S; -ollo Ae, Sal). Ref.: VocPir 527; A Aezk 293; A
Apend. Mariposa.
- JAUNGOIKO-ORDE (jan- Añ). "Vice-Dios" Añ.
- JAUNGOIKORAKO. "(V-m), fórmula de juramento equivalente a 'como hay Dios'" A.  --Benetan aal
diraustazu, Xirdo? --Jaungoikorako. Erkiag Arran 193 (v. tbn. BatB 62).
- JAUNGOIKORIK ADINA. "Jaungoikorik adiña, tantos como dioses, que decíamos de muchachitos en vez de
bat" A Morf 442.
- JAUNGOIKO SANTUA. (Exclam.). ¡Dios Santo!. Cf. fB Ic II 226: Oh Jaungoiko santuba! Emon eiguzu zeure
grazija! v. JAUNGOIKO DONEA.  Jangoiko santua! Dedar egiten dot gogoratuten jatan bakotxean gertaldi
au. Añ LoraS 108. Jaungoiko santua! Zor zeñ andi eta ateratzen gaitza! Arr May 111. Jaungoiko santua! Ta au
asiera besterik etzan. NEtx LBB 27. Jaungoiko santua, aski da! MEIG IX 110. v. tbn. Lab SuEm 187.
- JAUNGOIKO SEME. Dios hijo.  Iaun goiko semea, nik ofrezietan deutsudaz [...]. Cap 123. Jaungoiko Seme
gugatik gizon egiña. Inza Azalp 68. Jaungoiko-seme bakarra. Enb 100. v. tbn. Monho 158. KIkV 107. KIkG 83.
ArgiDL 110. Jangoiko s.: Mb IArg I 386. Jongoiko s.: EZ Noel 34.
- JAUNGOIKO TXIKI. Ídolo (fig.).  Beti izango da egiija, ondasunak ta diruba Jaungoiko txiki batzuk
diriala. fB Ic I 48. Urteoro etorri oi zan baserrira mutill emalearen eskupekoa [...]. Ara zergatik Pedro Migel
izandu zan Azkarragako itxaropen ta Jaungoiko txikia. Ag G 256s. Danak, Jaungoiko txiki bailitzan agur
itzaltsu egiten zioten garaian [...]. Etxde JJ 40.
- JAUNGOIKO-UKATZAILE. Ateo, que niega la divinidad.  Au gaiti esaten deutsee Eleisiaren Gurasuak
[...] errijeetako [...] komedijai: jentilidadiaren zatijak, [...], idolatrijak, Jaungoiko-ukatzalliak. fB Olg 145.
- JAUNGOIKO UME. Dios niño. v. JAUNGOIKO HAUR.  Jangeiko ume sor eguneko Bazkoak. Mdg 147.
baten mende.
Jaungoiko Umia / Belenen jaioteko. Enb 82 (v. tbn. 95).

- JAUNGOIKOZ (V-m ap. A DBols). "Felizmente, zori onean, jaungoikoz" A DBols. "Afortunadamente, en
buena hora. Jaungoikoz ezkara agertu, en buena hora no hemos aparecido. Dios ha querido que no
apareciéramos" A EY III 100.  Zeinbat ezkontza galduten ditubee miin gaistuak, Jaungoikoz egingo zirianak?
fB Ic II 212. Ezkutitza urratzeko ari-arian egon naiz. Jaungoikoz eztet nere asmo ori bete. A Ardi 25.
- JAUNGOIKO ZERUKOA. (Exclam.). ¡Dios celestial!.  Jaungoiko Zerukua! Ai au zor ikaragarrija! Ur
MarIl 94.
- JAUNGOIKOZKO (jan- Añ). a) Divino, de Dios; (virtud) teologal.  Sinhetstea, esparantza eta karitatea,
iongoikozko berthuteen [...]. EZ Eliç 98. Uniño jangoikozkoa edo hipostatika. Zuzaeta 83. Esetsi eidazue, esan
eidazue neure jaungoikozko berbea kunpli eztodala, esana bete eztodala. Añ MisE 75 (LoraS 81 y CatAN 19
jangoikozko). Ez dabee pekatubaren jangoikozko damurik. Mg CO 77 (v. tbn. CC 251). Bere jaungoikozko
naturaleza edo izate dibinoaren partedun. Gco I 408. Birtute teologalak edo jaungoikozkoak. Gco II 83 (v. tbn.
Añ MisE 168 Teologal edo Jangoikozko). Mezan daukazu arako testamentu barriko odol Jaungoikozkua. Astar
II 215. Jaungoikozko iru personetati, zein egin zan gizon? CatBus 14. Belenen jaio zan aurtxo jaungoikozkoak.
Zab Gabon 33. Onek bigundu leike / jaungoikozko aserrea. AB AmaE 17 (tbn. en Or Eus 199). Itzegin ziran
alkarrekin ederki jaungoikozko gauzen gañ. Bv AsL 153. Jaungoikozko suan neskatxa irazeki zuen. Arr May
179. Zenbat modutakoa da fedea? Jaungoikozkoa eta gizonkorra. Itz Azald 14. Jesukristok bi izakitasun ditu:
bata jaungoikozkoa ta gizonezkoa bestea. KIkG 16. Argi Iaungoikozko. "Divina". Or BM 48. Ames
jaungoikozko. Gand Elorri 181. Jaungoikozko Komedia. Alzola Atalak 95. v. tbn. fB Ic III 297. CatB 54 (y-).
Echag 150. Ur BulaAl 6. A BeinB 90 (i-). KIkV 17. Inza Azalp 52. Enb 102. Laux BBa 114. Ldi BB 140 (y-).
Jangoikozko: Cb CatV 24. AA III 393. CatLlo 20. Legaz 36, 14 (y-).
b) (Aq  A). Devoto. "Santo" Aq 1439. "Mujer santa, emakume jaungoikozkoa, jaungoikotarra" Ib. 1430.
"Virtuoso, Jaungoi[ko]zko" Ib. 1467. "Piadoso" A.  Emazte juizijozko, isil, zintzo, jaungoikozko batek. fB Ic
III 373. Umerik esanekuenak [...] jaungoikozkuenak ta karinosuenak. fB Ic I app. 13. [Atsoa] zan elizarakoia, /
zan jaungoikozkoa. It Fab 112s. Erri jaungoikozko ta atxurlaria. AB AmaE 26. Jaungoikozko erlijioso ura. Bv
AsL 128. Bere itz jaungoikozkuakin mugitu zuan betiko agur bat munduari egitera. Ib. 91. Lagunduko eutsen [...]
eginkizun Iaungoikozkoetan. Ag AL 69. [Andre] bioz bera, jaungoikozkoa, animai begiratzen oitua. Ag G 333. v.
2
tbn. Añ EL 5 (y-). Arr GB 47. Enb 32.
- ZOAZ JAUNGOIKOAGAZ. Ve con Dios.  Dakutszunian pobre [...] otzak irago bat, zuk esan arren ari zuaz
Jaungoikuagaz [...]. fB Ic I 90. Zoaz Jaungoikoagaz, beste leku batera. AB AmaE 388.
jaungoikoarrengo (Añ (V)  A).  Pordiosero. v. JAUNGOIKOAREN DEIKO.
jaungoikodun. "Deísta. Paskal jakintsua, beste asko baño geixago Jaungoikoduna zanetik..." Etxba Eib.
jaungoikogabe (V-gip ap. Etxba Eib), jaungoikobage, jangoikobage (Añ). "Atheísta" Añ.  Buru ta Jaungoiko
bagea ta biotz gogorreko gizona dala D. Jose Antonio. Ag Kr 127.
- JAUNGOIKOGABEKO. "Los sin Dios. Ango Jaungoiko-bakuak, eskuak odolez betetako gizon bat euken
Jaungoikotzat" Etxba Eib.  Jaungoiko bagako jentilak legez. fB Ic III 338. Nai moruak, nai jentilak, nai
Jaungoiko bagakuak. fB Ic I 84. Biotz, buru ta Jaungoiko bageko gizon bategaz. Ag Kr 127 (v. tbn. 187).
jaungoikokoi.  Devoto, religioso. v. jaungoikoti.  Onetara zan Silen, azaletik zakarra ta takarra, barnean
Iaungoikokoia. Zait Plat 82 (v. tbn. 92).
jaungoikontza, jangoikonza.  Divinidad. v. jaungoikotasun.  Jangoiko bat baizik ezpad-ere, Jainkonz

bakar onetan bai dirala iru person, Jangoikonz berarekin bat. Mb IArg I 356. Bere Jangoikonza agertzeko
egiten zituen gauz andiak eta milagro guziak. Ib. 252.
jaungoikoratu.  Llevar hacia Dios.  Piztu zait, Euskaldunen Jaun-Goikoratzeko / barnea sutzen dautan, goi-
amets beroa. Iratz 135. Zu lekuko eskaini nuen arratsa / Jaun-Goikoratuz zintzazketala azkarkienik goraltxa. Ib.
126.
jaungoikotar (V, G; Aq), jangoikotar (Añ). Ref.: A; Etxba Eib. "Virtuoso" Aq 1467. "Mujer santa, emakume
jaungoikozkoa, jaungoikotarra" Ib. 1430. "Ascético", "devoto", "siervo de Dios" Añ. "Piadoso" A. "Militante de
la causa de Dios. Judas [...] eta aren anaiak, Jaungoikotarrak, Jaungoikuan alde aittan agindua aurrera eruan
ebenak" Etxba Eib.  Bernardino del Busto deritzan gizon jangoikotar batek. Mb IArg I 253. [Esan zioten
Eliseo profetari:] Jangoikotar gizona, zer da jatera ematen diguzuna? Ib. 273. Emen etxe santua / berebiziko
ontzi [...] / Jaungoikotarren tresna / mariñelen burdi. Gand Elorri 56.

baten mende.
jaungoikotasun (V-gip ap. Etxba Eib; Izt), jangoikotasun (Añ), jongoikotasun. 1. "Divinidad" Añ e Izt.
"Deidad" Añ. "Zesar Augustoren jaungoikotasuna" Etxba Eib. v. jainkotasun.  Bañan aita, seme eta /
spirituarena, / bat da iongoikotasuna. EZ Eliç 126 (v. tbn. 131). Bere dibinidadea edo Jaungoikotasuna. OA 29.
Jaungoikotasun bakar batean iru persona diferenteak daudela. Gco I 395. Dibinidade edo Yaungoikotasun
Sainduarenak. CatB 16. Lenagotikan bazan / Jaungoikotasuna, / Birjiñan entrañetan / egin zan gizona. Ud 90.
Bere odol, arima, jaungoikotasun ta guzti, dago osti deunean. KIkV 89 (KIkG 70 jaungoikotasun). Semeak,
gizon egittean eztu galdu bere Jaungoikotasuna. Inza Azalp 52. v. tbn. Iraz 18. AA I 419. Astar II 47. Ur BulaAl
3. CatLlo 72 (25 jan-). CatBus 16. Legaz 17 (15 jan-). Otag EE 1884a, 311. Ag AL 91 (i-). Itz Azald 35. FLV
1988, 276 (Larráinzar, 1906). Jangoikotasun: Cb CatV 74. Zuzaeta 86. LE Ong 29r. CatElg 14r. Mg CC 201. Añ
LoraS 50 y CatAN 24. JJMg BasEsc 65.
2. Devoción, religiosidad.  Ikusi ebenean Adalbaldo ta bere aideen Iaungoikotasun benetakoa [...]. Ag AL
127.
jaungoikotasuntsu. "Divino. Bada Mation araurako Ebanjelixuan illara bat beste ango esakera eder guztien
gañetik, jaungoikotasuntsua" Etxba Eib.
jaungoikoti, jangoikoti (Añ). "Siervo de Dios", "ascético" Añ.  Anima jaungoikoti edo birtute andiko bat. Cb
Eg II 164. Abade jangoikoti batek. Añ MisE 2 (v. tbn. 77). Gizon jaungoikoti aien biotzak pobretasunaren
alderako amoriuan sutzeko. Bv AsL 76. Uri euzkeldun [...] / jaungoikoti oni / neure bijotza opaldu neutson. Enb
144.  Jaungoikotija (tít.). "Divina". Laux BBa 66.
jaungoikotsu.  Religioso, pío. "De los abrasados de Dios. Onetariko Jaungoikotsu bat, Asisko eskekua, eta
baitta gure Avilako Teresa" Etxba Eib.  [Ikastetxera] etorriko diranak, onak eta jaungoikotsuak izan bear dira,
osasuntsuak, amalau-emezortzi urte bitartekoak. (1918). ForuAG 241.
jaungoikotu, jangoikotu. 1. Divinizar, deificar. v. jainkotu.  Nola bait [anima] Jangoikotzen duela. Deificat
animam. Mg CC 218. Gauza andi au egiteko alizatia [...] emon deutsa bada Jaungoikuak sazerdotiari. [...] Oh
eskubide Jaungoikozkua! Oh, sazerdote Jaungoikotuba! fB Ic III 297. Jaungoikotu zien zezena, deituz Apis
Sacro Menfisena. Garral EEs 1925, 22.
2. "Espiritualizar, [...] jangoikotu" Añ.
jaungoikotxo.  Dim. de jaungoiko.  [Emakume bat, aiñ ondo egiña] Jaungoikotxo bat dala nai nok leuke
esango. AB AmaE 227. Zuen yaungoikotxoa / gurtzera. Ldi BB 40.
jaungoikotzako. "Dios pagano. Erroman, Jaungoikotzatko asko ziran eta danen nausi, Jupiter edo Zeus aitta"
Etxba Eib.
jaungoikozale, jangoikozale. 1. Devoto, religioso. Cf. KIkV 1: Zornotzan. Jaungoiko-Zaleren Irarkolean (v.
tbn. Eguzk GizAuz 3). v. jainkozale.  Konfesore Jangoiko zale batek. Mg CO 197. Deboto ta Jangoiko zaleak.
Mg CC 163. Badakit nire erri maitea dala Jaungoikozalea. AB (ap. Dv). Illarteraño Jaungoiko-zale / garbi-
garbia izan zan. Enb 90. Fedean zindo [...], Jaungoiko-zale ta langille dirauana. In Akes Ipiñ 4. Baserritar
jaungoikozaleek. Osk Kurl 192. Lenik sinisgogor eta gero Iaungoiko-zalerik beroena. Zait Plat 6. Jaungoiko-
zale izate ori / ez al da naiko suerte? Olea 273. Gudari jaungoikozale bati. Ker Act 10, 7 (He jainkoaren
beldurra zuena, Ol (y-), IBk, IBe, BiblE jainkozale).
2. "Deista. Jaungoikozalia, len esan dogun Pascal bat, Port-Royalen bizi izaten jarri zan jakintsua" Etxba Eib.
v. jaungoikodun.
jaungoikozaletasun.  Devoción.  Jaungoikozaletasun handiaz hurbildu zan Mahai Deunera gure muthila.
Osk Kurl 57.
jaungoikoztatu, jangoikostatu.  Divinizar. v. jaungoikotu.  Komuniónean santifikatzen dire, ta erráteko

ala, Jangoikostátzen. LE Urt ms. 149r (ed. 1846, 420 Jaungoikoztatzen edo Jaungoiko egiten). Jesus tratatzéak /
nornai sandutzen dú; / barnéan sartzéak / zer eginén eztú? / Jangoiko bekála / jangoikostatzen dú. LE Kop 107.
v. tbn. LE-Fag.
jaungoiti.  Dios. v. jaungoiko.  Nola Jaungoitiak mundu onetan gizon bakoitzari doai bana bialdu diyon.
PArt in Bil 171.
baten mende.
jaungoki (Lar  H). "Señoreaje" Lar.
jauniza.  Ictericia.  Huna nun egun batez bi mutiko zaharrenak eritzen zazkon, jaunizarekin. Etchebarne 34.
jaunka.  Hablando con el tratamiento de jaun. v. jaunketa.  Jakin baneu lenengoti barberu txar bat baño
etziniala, ez nintzan jaunka zugaz egongo. Mg PAb 44.
jaunka. v. zaunka.
jaunkari. v. zaunkari.
jaunkatu.  Honrar, tratar con respeto a un hombre.  Bi adiskideren pare solasean ari ginen; ene alderat hain
ona zelakotz, nik ere jaunkatzen nuen [juje buruzagia], elhe bezainbat agur eginez. Prop 1880b, 235.
1 jaunkeria. "(Hb), aristocratie, pris en gén. ironiquement" Lh. v. jauneria.
2 jaunkeria.  Cacicada, abuso de autoridad. Cf. Urt III 260: "Barbaria, moldegaitzkeria [...], basa jaunkeria,
larre jaunkeria". v. jauntxokeria.  Jaunkeriak galtzen ditu, eta urguiluak zoratzen [printzeak]. Dv Telem 33.
Nausi batzuk ezarten daben buztarrijari ezetsigarri [eretxiko eutson] eta jauntxuben jaunkerijari, iguin. Euzk
1931, 553.
jaunketa.  (Con ines.). Hablando con el tratamiento de jaun. v. jaunka.  Zuketan dago katetxima antiguasko
euskaras ta orai ere ala mintzatzen diote umeek aita ta amai montañetan; baña guk mintzatuko diogu Jaunketan.
LE-Fag.
jaunki. "Adulador de los de arriba. Gizon jaunkixa, leguna goikuegaz eta gogorra azpikuentzat" Etxba Eib.
jaunkillatze (<-ao-> Alth Bot  A y Lh (jaun-)). "Jonquille" Alth Bot 9.
jaunkillot. "Diminutif de jaun: petit Monsieur (avec sentiment de mépris) (S)" Lrq.  Horra nun [...] agertzen
den prima hartara gixot bat Biarno hortarik. [...] Badutza hanko muthiko gazte zonbait erran den jaunkillotaren
aholkatzera. J.B. Mazéris GH 1931, 469.
jaunkosi. "(S-saug), annulaire" Lh.
jaunlier. v. jeoler.
jaunortor. v. jaun.
jaunpa. "Iaunpa, brandillouere [tal vez por brandilloire]" SP.
jaunpari. Figura en SP, sin trad., tras iaunpa.
jaunpatu. Figura en SP, sin trad., tras iaunpari.
jaunpeko.  (El) que se halla bajo el poder de un señor.  Egin ta eragin zuen bekatuagatik, bada, bigarren
aldian gelditu zen [...] [Eba] senar-pekoa ta leneko gisan senar jaun-pekoa ez, baizik senar nagusi-pekoa. Mb
IArg I 182.
jaunpiro. v. jaunbiro.
jaunpontzi. v. jaupontzi.
jaunsika. v. ihausika.

baten mende.
jaunskil(a). v. jaunxkila.
jaunskot.  Dim. despectivo de jaun. v. jaunxkila.  Ber erregia igaraiten zen herri txipi batetan; hanko
jaunskot <jao-> elibat jin zeitzon, ordian muda zen bezala, hunki jinezko pheredikü baten egitera. ArmUs 1895,
95.
jauntasun (V-gip ap. Etxba Eib; SP, Añ, Izt, Hb ap. Lh, Dv, H), jaundasun. 1. Autoridad, mando, dominio.
"Seigneurie" SP. "Dignidad", "autoridad, majestad, mando" Izt. "Qualité de seigneur" Dv. "Señorío. Gazteluko
erregiak euken Jauntasuna Bizkaixan, lege zarrak eta ango oitturak gordetzekotan" Etxba Eib. v. jaurgo.  Tr.
Documentado en todos los dialectos literarios excepto en suletino. En DFrec hay 7 ejs. de jauntasun y 1 de
yauntasun.  Iauna zuk eman ziñoen Adami iauntasuna / lar abrea manatzeko. EZ Man II 153 (v. tbn. I 65).
Agur diot Iongoikoa zure iauntasunari. Ib. 40. [Iainkoa] zure azpian hobe muthilltasuna, / ezen zutzaz lekhorean
berzeren iauntasuna. Ib. 14. Zuzenak emaiten dioen iauntasuna [arrazoinari] alfertzen da, lagun duenean
tiranotasuna. SP Phil 231 (He 233 nausitasuna). [Etxejaunak errenteroen bearegiñez] dauden anbeste era ta
jauntasunean. VMg 61. [Jangoikoak] gauza guztietan daukan jauntasuna, jabetasuna, poderioa. Añ MisE 57.
[Ziegatik] Jainko kontuartzalle onak atera eta jauntasunik andienean ipini zuen. Lard 63. Andia zan benetan
[gizonaren] [...] jauntasuna. AB AmaE 351. Enrike bigarrena arkitzen zala [...] makurtua emateko bere
Jauntasuna Oñatiko On Beltran Gebarakoari. AB EE 1896b, 21. Munduko ontasunak / baita agintasunak / nola
jauntasunak [...] / guztia utzi zenduan. MSIgn 352. Euzkeldun erri onen semiak gogo onaz artzen dabe
Españaren jaundasun eta jabetasun ori. (1897). AG 1614. Erreinu itzaz aditzen da gañera Jaun orrek [...]
guzien gain daukan jabetasuna, jauntasuna. Inza Azalp 135. Opako ote zion [...] Etxahuniako jauntasuna? Etxde
JJ 239. Jaiotzez ala bazegokion ere, adurrik gaiztoenak bere jauntasunaren eskubideak galerazi zizkion. Ib. 269.
[Basayaunek] yauntasune, eguzkie sartute urrengo egune zabaldu arteakoa ixeten ei eudien. Akes Ipiñ 30.
[Basayaunen] yauntasun-orduetan. Ib. 30. Ikaragarrizko lujoz apainduak, aginte ta jauntasun beteko gizonak.
Vill Jaink 130. Askatasunezko txakur-amesak: buztarri guztien igesi [...], ondasunez eskas [...]. Eskalearen
jauntasunak ba dauka, arean bere, akatsik eta lazeriarik lar. Erkiag BatB 115. Zure jauntasuna zaintzeko.
"Defender tu señorío". Berron Kijote 166. Eta jauntasun hortan ez dezala nehork haizezko betedura baten
huskeria ikus. Larre ArtzainE 217.
 Majestad, aire majestuoso.  [Urbilduko da Jesus] jauntasun ederrez ta guzizko indarrez jaunzia. Mb IArg I
60. Bere jauntasuna edo grabedadea. Izt D 71. Jauntasun andi arekin Jainkoa agertu nai izan zala, aien
biotzetan bildur santua sartu, eta geiago okerrik egin etzezaten. Lard 78. Datorren illaren zazpiyan / jaiak
Lesakako erriyan, / lendabaiziko goiza elizan / jauntasun aundiyan. Yanzi 69.
 (Como fórmula de tratamiento).  Kardinalari esan zion: "Nere jauna, orrako jakintsu berorren jauntasunak
laudatzen dituan oriek [...]". Bv AsL 198.
2. Dominación (nombre de uno de los coros angélicos).  Arkanjeluek, tronuek eta iauntasunek [...] ohoratzen
[...] baitzaituzte. Harb 72.
- JAUNTASUNEZKO. "Solemne, majestuoso, señorial" DRA.  Oitura baita Luzaron, jauntasunezkotan
(solemnidades) ziñegotziak jantzi dezaten [lebita]. Etxde Itxas 40.
jauntatu. "Qualifier" VocS. v. jaundu.
jauntegi (Lar  H). 1. "Aula, corte" Lar. v. jauregi.

2. Señorío.  Bizkaiko Jauntegi edo Señorijo guztiz linargi eta leijala. (1846). BBatzarN 163.
jauntegitar. "Mot fait par Larramendi, inusité: courtisan, qui est attaché à la cour" H (pero en Larramendi sólo
hallamos --además de jauntegi--, jauntegiko "áulico").
jauntto (T-L).  (Dim., gralmente. despectivo o irónico, de jaun). "(Petit) monsieur" T-L. v. jauntxo. 
Yauntto hirur hauzokoek. Gy 150. v. tbn. Elsb Fram 174 (y-). Herriko goiti beheiti guziak [...] zer eta zer guziak
oro gogotik eman litzazkete jauntto batzuek gure gain. HU Eskual 13-3-1896, 1. Herriko jauntto heieri buruz.
Barb Sup 137. Zenbat aldiz ez dugu geronek De Lancre famatu haren izena aditu! Nor zen bada jauntto hori?
Zerb Azk 93. Nasser jaunttoaren moltsa. Herr 14-3-1957, 4. Jaun Brigadiera [...] ez omen du jauntto hunek bere
aithormena sinatuko. Larz Senper 66. Hitler bezalako jauntto bat. "Un monsieur". Ardoy SFran 259. Biltzarre
ttipi batzuen egiterat heldu zen jauntto bat. "Un certain monsieur". Ib. 95. Auzoko jauntto batek bainau
kitzikatzen / Jauna, lagun nezazu hari ihardesten. Xa Odol 91.
jauntu. v. jaundu.

baten mende.
jauntxo (V-och-gip, G; Lar), jauntxu (V). Ref.: A (jauntxo, jauntxu); Etxba Eib; EAEL 39; Elexp Berg. 
(Dim., gralmente. despectivo o irónico, de jaun). "Señorito", "señorito, que afecta gravedad" Lar. "Meninos,
[Erregiñak] oi zituen jauntxoak, ezkutaritxoak" Ib. "Cacique, persona que en pueblos o comarcas ejerce excesiva
influencia política" A. "Hidalgo. En el argot político, los satélites del cacique. Erri guztietan dira jauntxo
batzuk" Etxba Eib. "Cacique. Len iru ero lau jauntxon esku egote zan errixa" Elexp Berg. Cf. Lar Cor 152:
"Déjenme ahora zumbarme algo con nuestros andikis y jauntxos de Guipúzcoa".  Tr. Documentado en autores
guipuzcoanos y vizcaínos desde mediados del s. XVIII. Aparece tbn. en HU Zez 81, pero se trata de un error de
transcripción por jauntto (q.v.). En DFrec hay 39 ejs. de jauntxo y 1 de jauntxu.  Jaunso de Calullano (1109).
Arzam 298.
 Indietan det osaba. Joan zitzatan anziña, ta andik ona egiña nago Jauntxo guziak adiña. Lar Cor 152.
Pigurerija guztijak gura ditube, jauntxoe [sic] egin gura dabee. Mg PAb 46. Errietako jauntxoen, errenteroen
eta beste zenbaiten artean. AA II 113. Erriko jauntxoak. Ag Kr 140. Alkate au zan [...] jauntxorik nagusiena. Or
SCruz 85. Gosaltzen yuat ederto, / jauntxu askok baño obeto. Enb 151. Goituz jauntxoen apeta. "Dominando el
espíritu caciquil". Or Eus 203. Euskaltzaindiko jauntxoak. Lab EEguna 84. Bakaldun edo jauntxo aginteak eta
euzkoen anai arteko gudak oroit-erazteko indarra duten gaiak. "Poderes monárquicos o señoriales". EAEg 21-
10-1936, 100. [Erdiaroko] jauntxo aberatsak. Lek SClar 112. Ibar-yauntxoak. Goen Y 1934, 89. Jauntxu egin
ziran eta arrezkero langilleen lepotik polito bizi. Eguzk GizAuz 108. Jauntxoren batentzat boto eske. Munita
130. Aundiki arroa, jauntxu madarikatua. Erkiag BatB 128 (v. tbn. 63). Jauntxo itxura geiago eukan biargiñana
baño. SM Zirik 32. Teron zan Agrigentuko agintari. Iauntxo onek [...]. Zait Plat 75. Iauntxo-legeak [...],
iauntxokeriak. Ib. 130. Ferrol-ko Caudillo edo jauntxo ura aurrean genduala. AZink 117. Nik euskeraz egin eta
bestiak gazteleraz, eta biok jauntxu, eta azkenian indarra nagusitu. Gerrika 18. Orduko nagusiak eta jauntxoak
[...] oraingoxeak berak ditugu. MEIG IX 45. Bilbo-Donostietako burgesak ez ziren jauntxoak. MEIG VI 69. v.
tbn. Jaukol Biozk 106. MendaroTx 170. A Y 1934 6 (y-). SMitx Aranz 153. Mde Pr 286. Alkain 39. BBarand
112. Insausti 57. Albeniz 30. Jauntxu: BEnb NereA 113.
 Erri-kontrako sasi-jauntxorik / ez bedi azaldu ona! SMitx Aranz 100.
- JAUNTXOPE. (Con suf. local de declinación, en sing.).  Jauntxopetik askatutako beste uri askoren
jabetasunari gorasarre bat. SMitx Aranz 65.
- JAUNTXO-USAINEKO. (El) que tiene aspecto de señorito.  Beargiñak baiño obeto bizi dira euren artezkari
agertzen diran izlariak, burukideak, jauntxu-usaiñekoak oneen artean. Erkiag BatB 151.
jauntxogai, jauntxogei.  Aspirante a cacique.  Gure jauntxogei arlote oni. A Latsibi 149.
jauntxokeria (V-gip ap. Elexp Berg), jauntxukeri(a).  Oligarquía; caciquismo; acto oligárquico o caciquil.
"Cacicada, caciquería. Jauntxokerixara oittutakua ezin izan alkate ona" Elexp Berg.  Jauntxukeri orrek ba,
Bizkaia galtzen du. Enb 124. Euzkadi oro ernerik data... dar-darka jauntxukerija. Ib. 60. Erdi-aroko [...]
yauntxokeri pixka bat ere bazuten. Ldi IL 165. Batzuk besteak baño askoz aberatsago izateak, gizartean nauskeri
ta jauntxukeria sortu daroazala. Eguzk GizAuz 36. Mendeak zear --jauntxokeriak kendu zizkielako-- izan ez
dituzten ongi oietaz. "Oligarquías dominantes". EAEg 30-12-1936, 681. Nunai gorrotoa, ikusi-eziña, siñeskeria,
jauntxokeria. SMitx Aranz 31. v. tbn. AEmil AndreM 17. Jauntxukerian kaltea. BEnb NereA 169. Ogei ta amar
agintarien aldiko geiegikeriek eta iauntxokeriek [...]. Zait Plat 8s. Edozein jauntxokeriari gogor egin beharrez.
MEIG IX 45.
jauntxotu.  Convertirse en jauntxo.  Noiz andikitu, noiz jauntxotu zerate? Atzodanik, noazki; orañagotik, ez
txit anziñatik. Lar Cor 152.
jauntza. 1. Señorío, dominio, propiedad.  Andia da, bai, bere Amari Jesusek gaur eman dion gauza guzien
jauntz eta jabenz hau. Mb IArg II 62. Gaztelako errege on Alonso amaikagarrenak, beretzako naita Biskaiko
Jauntza, egieutzan gerra On Juan Nuñez de Larari. R. Murga EE 1892a, 572. Etxe-iauntza onean iaiorikoa
[nazala]. Ag AL 38 (v. tbn. 20). [Gebaratar Iñigo] Kartajenako endore, Burgos eta Araban diran Ameyugo eta
Tuyoko Jauntza izan zuan eraberean. J.B. Ayerbe EEs 1912, 58. Lotan nagusija? / Galduba da jauntza! "La
propiedad". Laux BBa 134. Lurreko ondasunen jauntza edo jabetzea gizonen artean bardin bananduko balitz.
Eguzk GizAuz 39 (v. tbn. 41 y 42 glosado con jabetza). Jaun da jabe bear zun etxaguntzan (etxe jauntza,
propiedad). Etxde JJ 62.
 Majestuosidad.  Jaioko da zuen Jangoikoa ta zuen emengo bazter onetan arkituko dute hau urrutiko jende
arrotzak; arkituko dute zeruko argiz ta barrengo jaunzez betea. Mb IArg I 159.
2. Reino.  Jaungoikoaren lurreko erreiñu edo jauntza au gero ta geiago zabaltzea. Inza Azalp 137 (v. tbn.
135 y 136). Zeruko jauntza. Ib. 92.

baten mende.
jauntzako. "El tirano, el cacique. Jauntzatkua, ez legian beian jauna, el tirano, no señor por la ley" Etxba Eib.
jauntzale. v. jaunzale.
jauntzar.  Nombre de unos personajes del Carnaval.  [Ihauterietan] horiekin sahetsetan doazi atxo eta
tupinak, yauntzarrak, metro bat eskuan, deneer izari hartzen eta holako bertze yende irringarri. Zub 116.
jauntzi. v. jantzi.
jaunxka. "Yaunxka hori da ene arrebaren senhar-gaia, ce petit homme" VocBN 184. v. jaunxkila.
jaunxkila, jaunskil(a) (-skila L, BN, S ap. A Morf 309; T-L, s.v. monseigneur).  Señorzuelo, señoritingo. v.
jaunkillot, jaunskot, jaunxka.  Yaunskil aldagarritan besta egunean. Hb Esk 171. Yaunskil potingo bat
mintzo zen Oudin aphezarekin. Hb Egia 29 (v. más ejs. en la misma pág.). Hango jaunxkilak eta zerbeit fagore
gobernamendutik nahi zuten guziak. Prop 1882, 119. Agertu ziren Hazparne-Zelhaitarrak, mutiko gazte xuhail
batzu, jaunxkila, erneak. JE Bur 25. Xapeldun arrotz eihartu jaunxkil batekin / zaukun hasi're dantzan. Ox 183
(v. tbn. 137 jaunxikil, probablemente por -xkil). v. tbn. Barb Piar I 68 (jaunxkilari). Jaunskila bat arizana zen
ostatuan herriko jaun erretoraren kontra zer-nahi erranka. Zerb GH 1921, 96. Orduko nexkatxak etziren
Paueko, Tolosako edo Pariseko jaunxkilen ondotik ibiltzen. Zerb Herr 26-8-1957, 2. Bera jaun handi, jaunxkila
erdi kasoil hori etzitzaion batere gustatzen. "Ce petit monsieur". Ardoy SFran 96.
- JAUNXKILA-MAUNXKILA.  Nork dakike zenbat Pilatus den munduan? Jaunxkila-maunxkila bezinbat
bederen. Norbait Eskual (ap. DRA).
jaunxkileria.  Grupo de señoritos.  Pertsulari, musikari, idazle mota frango eta jaunxkileria frango biltzen
ziren Margoren etxean. Herr 28-4-1960, 4.
jaunzale, jauntzale.  Devoto, religioso. v. jaungoikozale.  Bestetzazko itz-ez-egin ta burubari begira-

begiraka-barik, etzara iñoiz barrukorra ta jauntzalia ixango. Arriand JEL 1908, 306. Biotz ongillea ta
jaunzalea, beti da ederra ta beti gaztea. EgutAr (ap. DRA).
jaunzaletasun, jauntzaletasun.  Devoción.  Batzutan girnak eragiten gauz, ta jauntzaletasuntzat artzen

dogu. Arriand JEL 1908, 306.
jaunzgei. v. janzkai.
jaunzkin. v. 1-2 janzkin.
jaunzkura. v. 1 janzkura.
jaunzleku. v. JANTZI-LEKU.
jaunztoki. v. JANTZI-TOKI.
jaunztura. v. janztura.
1 jaupa (Bera, Zam Voc). Neol. creado por Arana Goiri en 1897, de jaun 'señor' y opa 'ofrenda' (AG 1407) 
Misa. "Misa. El pueblo dice meza" Zam Voc. Según NeolAG aparece con cierta frecuencia entre aranistas,
quienes derivaron de él otros neologismos. Cf. Basarri ZArg 1957, 218: Iñolaz ez genduke Jaupa itza erabilliko
Meza izendatzeko; cf. tbn. MEIG VII 36: Jendeak, burutik orporaino alderdi-setaz loturik ez zegoen neurrian,
gehiegizko zeritzanak ez zituen onartzen; batipat, ez zituen erabiltzen. Honako honen irudiko ipuinak ez ziren
ipuina besterik. "Ze gabeukitan", galde egin omen zion baserritar bati edozein kaletar ikasik, "izaten da jaupa
txadon ontan?". v. meza.  Bilbaoko Deun-Andoniren elexa edo txadonan lenengo mesa edo jaupea [...]
abesetan da. AG 1559. Jaupea. Arana eta Goirittar Sabinen aldez (tít.). Patria 1903, n.º 20 (ap. NeolAG).
Agirretar D. zanaren gogoaren aldezko jaupa. EEs 1920, 219. [Astarloatar Pablo Pedrok] bederatzietako yaupa
emon bear eban. GMant LEItz 72. Nere asmoa zan, urtero, gure ildakoen alde jaupa eder bat ateratzea. Ldi,
carta a Garmendia, 7-4-1929 (ap. DRA). [Apaizak] jaupa deuna esaten asi ziran. Enb 32. Abestuko dau Jaupa,
gertaurik dago-ta. Ib. 86. v. tbn. Euzkadi 18-12-1936 (ap. Alkain 161). Albeniz 258.
baten mende.
- JAUPA EGIN (Bera). Celebrar misa.  Egun oro jaupea onek dau egiten, / gero dautse umiei gogoz irakasten.
Enb 86. v. tbn. Arriand Euzkadi 1913 (n.º 20), 139 (ap. NeolAG).
- JAUPA-ERESI. Canto de misa.  Jaupa-eresi egillia zan / Mingolarra Josemari. Enb 134.
- JAUPA-IDAZTI. "Misal" BeraLzM.
- JAUPA NAGUSI (BeraLzM). Misa solemne, misa mayor.  Amar ta erdijetan jaupa nagusija. Enb 86.
- JAUPA-SEIN. "Acólito" Bera.
2 jaupa.  (Interj. de ánimo). v. eup (2).  Bertan zerate, arraunkada bi... / Yaupa! Bejondeizutela! EA OlBe
77.
jaupada, jaupara.  Modo informal de saludo o de llamada. v. jeupada.  Egin zieten jaupara aundi bat:
Raup!!! BasoM 66.
jaupai.  Grito.  Ikazkiñaren jaupai (oiu) luzea / lên-otordurako deitzen. "El largo pregón de los mineros". Or
Eus 300.
- JAUPAI EGIN. Gritar.  Akaitar guzik jaupai egitten zioten ark alegiñarren. Or LEItz 37. Manexen lagun
ikazkin oiek / bizkor egin dite jaupai. Or Eus 308.
jaupakaldi. v. 1 jaupaldi.
jaupalburu. v. JAUPARI-BURU.
jaupaldasun. "Orden sacerdotal (Arriand Euzkadi 1915, 495)" NeolAG.
1 jaupaldi (BeraLzM). Neol. creado por Arana Goiri en 1897, de jaupa 'misa' y aldi (AG 1404). Según NeolAG
Arana Goiri lo emplea poco, pero aparece con cierta frecuencia en la prensa nacionalista. 1. Misa.  Bizkai-ko
Jaiegunak (euretan jaupaldi deunera erdu biar gara ta lan-egin eztogu biar). AG 1403. Jaupaldi eder. Enb 85.
v. tbn. Euzkadi (Rev.) 1910, 155 y 1911, 297 (ap. NeolAG). 2. (Bera) jaupakaldi (Bera). Hora de misa.
- JAUPALDI NAGUSI. Misa mayor.  Jaupaldi nagosija ospatzeko. Enb 32.
2 jaupaldi. "(Jaupari-di), cabildo de curas" Bera app.
1 jaupaldu. v. jauparitu.
2 jaupaldu. "(Jaun-opaldu), celebrar la misa" Bera.
jaupaleme.  Sacerdotisa. Cf. MEIG VII 38: "Jaupa-k, gehienez ere, jaupari-ren bitartez harrigarrizko
jaupaleme bat gauzatu zuela euskal poesian".  Atsedenaren eliz, zutoiz bete, / [...] / ta i bertan oianeko
yaupaleme. 'Sacerdotisa'. Ldi BB 122.
jaupalgai (Bera), jaupalgei (Zam Voc).  "Seminarista, corista; ordenando" Bera. "Seminarista. El pueblo dice:
en V abadegei y en G apaizgai" Zam Voc. "Jaupa aparece con cierta frecuencia entre aranistas, quienes
derivaron de él, entre otros los siguientes neols.: [...] jaupalgai, jaupalgi [sic] 'clérigo' (Arriand Euzkadi 1910 (n.º
1), 33) [...] jaupalgai 'seminarista' (Bera Euzkadi 1912 (n.º 15), 226)" NeolAG.
jaupalgaitegi (BeraLzM).  Seminario.  Ikastetxe, aztetxe ta jaupalgaitegietan Otoiz-Bialguntza ezarri edo

pizkortu. JBDei 1919, 352. v. tbn. Euzk 1929, 70 (ap. NeolAG).
jaupalkide. "Compañero en el sacerdocio" Bera.
jaupalkizun, jaupalgixun.  Sacerdocio.  Zakari [...] Urtzigaz agerri jaupalgixunetan zala. Arriand Lc 1, 8
(Dv aphezgo, Ol yaur-egiten, Ker abade-eginbearretan, Or apaiz lanean).
jaupaltsein. "Diácono" Bera app. Figura tbn. en el vocabulario final del Nuevo Testamento de Arriandiaga.
jauparatu. "Ir a misa (Eleiz Euzkadi 1911, 77)" NeolAG.

baten mende.
jaupari (Bera, Zam Voc). Neol. creado por Arana Goiri en 1897, de jaupa 'misa' y -ari (AG 1407).  Sacerdote,
presbítero. "Jaun-opa-ari = dominicum sacrificium offerens" Bera. "Cura, sacerdote. El pueblo dice: en V abade
y en G apaiz" Zam Voc. Según NeolAG su uso es frecuente en la prensa nacionalista. v. apaiz, abade. 
Jaupariaren neskamea, / nagusiaren ogi-jalea. Ayerb EEs 1916, 227. Jaupari edo apaiz irakasleak. EEs 1918,
109. [Kristo] eskeñi zan biko opari / berbera jaupari izanez. Or JBDei 1919, 311. Manterolatar Gabirel
yaupariak irakurritako itzaldia. GMant LEItz 55. Jauparijak (abadiak) eta agintarijak. Altuna 110. Zugaditar
Eusebi jaupari azkarrak / jaupa ortan dagitsoz Jaunari opaiak. Enb 86. Jaupari jaunoi / zer dirautzue biotzak?
Ib. 141. Nerau Tzeu-ren yaupari au. 'Sacerdotes'. Zait Sof 57. Zakari ixenezko jaupari ezeinbat ixan zan. Arriand
Lc 1, 5 (Ol, Or apaiz, Ker abade). Bihotzetik gorrotatzen baitzuen apaiz beneragarria, eta ongi zekien umearen
bihotza liluratuko zuela jaupariak. Arti Ipuin 24. v. tbn. El Correo Vasco 1899 n.º 101 (ap. NeolAG). Albzur
Euzkadi 1906, 253 (ap. NeolAG). Altube Euzkadi 1913, 158 (ap. NeolAG). Euzk 1929, 135. Ibiñ Virgil 23.
- JAUPARI ARROTZ. "Abate" BeraLzM.
- JAUPARI BERRI. "Misacantano" BeraLzM.
- JAUPARI-BURU, JAUPALBURU (Bera). Neol. creado por Arana Goiri en 1897, de jaupari 'sacerdote,
presbítero' y buru 'cabeza, jefe'. Vicario. "Arcipreste; párroco" Bera. "Abad de colegiata" Bera app.  1858.
Berrio-Otsoatar Balendin aututen da Erdiko Tung-King-eko Jaupari-Buru. AG 1531. Iturraran, Gernikako
geure jaupalburu agurgarrijari. Enb 143. Jaupari-burubaik [...] guzur-autorra billatuten leben. Arriand Mt 26,
59 (Dv aphezetako buruzagiak, Ol, Or, TB apaizpuru, Ker abadeburu).
- JAUPARI-IKASTETXE. Seminario.  Gotzain-eleiza barriztau ta yaupari ikastetxea [sic] bat iragi ebenean.
GMant LEItz 57.
- JAUPARI LEHENDAKARI. Sumo sacerdote; principal sacerdote.  Jaupari-lendakarijak zutundurik [...]
esan leutsan. Arriand Mt 26, 62 (Ur, Ol apaiz nagusi, Or apaizpuru, Ker abade nagusi).
- JAUPARI NAGUSI. Sumo sacerdote.  Jaupari nagusijak soñekuaik urratu leuzan. Arriand Mt 26, 65 (Ur,
Ol, Or apaiz(en) nagusi, Ker abade nagusi).
jauparikaldi (Bera app.). Neol. creado por Arana Goiri en 1897, de jaupari 'sacerdote, presbítero' y -aldi (AG
1515).  "Tiempo de órdenes, órdenes, témporas" Bera app.  Larunbatea. (Barukaldija: baru-eguna. --
Jauparikaldija. --Gokaxuak gaizkatutekua). AG 1515.
jauparitu (Bera), jaupaldu (Bera app.) "Ordenar, conferir órdenes; ordenarse" Bera. "Jaupaldu (jaupari-tu),
ordenar de sacerdote" Bera app. "Jaupaldu, 'ordenar(se) sacerdote' (Arriand Euzkadi 1913 (n.º 20), 136) [...]
jauparitu 'ordenar(se) sacerdote' (Euzkadi 1912, 275)" NeolAG.
jauparitza.  Sacerdocio.  Gastetxotatik bere biotzean yauparitzarako deia somau eban. GMant LEItz 71.
jaupede. "Restitución" Lar. v. jaupetze.
jaupenezko. v. IRAUPENEZKO.
jaupetu. "Restituir" Lar.
jaupetze. "Restitución" Lar. v. jaupede.
jaupontzi (Bera). 1. "(Jaupa-ontzi), cáliz" Bera. 2. jaunpontzi. Sagrario.  Jaki bikañak / daukozan
jaunpontzira. "Al divino sagrario". Laux BBa 104.
? jaura. v. jaidura.
jauraga.  Cetro.  Yauraga artu ta supizguan yosi. 'Cetro'. Zait Sof 23. Yauregi ta yauragaren ardura izaki.
Ib. 28. Yauraga ez da Yudarengandik aldenduko. Ol Gen 49, 10 (Urt zeptro, Dv, Ur, Ker, Bibl, BiblE errege-
makil).
jauraldi, jaurraldi.  Reinado.  Yakizute Yainkoaren yauraldia urbil dagola. Ol Lc 21, 31 (Lç, He, Dv, Leon
(e)rresuma, TB, Oteiza, Brunet, Ker, IBk erreinu, Or Jainko-erri, IBe, BiblE erregetza). Zure yauraldian.
'Reinado'. Zait Sof 58. Aren yauraldia Babelen asi zan. Ol Gen 10, 10 (Urt gobernu, Dv, Ur, Ker erreinu, Bibl,
BiblE erresuma). Andikien iauraldia (agintari-aldia). Zait Plat 10. Saturnen iaurraldia. "Regna". Ibiñ Virgil 42.

baten mende.
jauralki.  Trono.  Dabiden yauralkia emango dio Yainko Yaunak. Ir YKBiz 7 (v. tbn. 9, 124, 436). Ken dio
yauralkia ta aberritik egotzi du. 'Trono'. Zait Sof 116. (v. tbn. 116, 144ss.). [Erregea] jeiki zan bere jauralkitik.
Or MB 286. Ez baita burua biotzaren bakideago, ez eskua agoari naipekoago, Danemark-erriko yauralkia zure
aitari baiño. Amez Hamlet 24. Iauralkirako (iaunaren alki) bidea. Zait Plat 75.  Orien yauralki ta eskubide
oro neronek ditut. 'Poderes'. Zait Sof 166.
jaurbide (BeraLzM).  Régimen, gobierno. v. jaurkera.  Eusko-Gonikastolaren yaurbidea azkatsun ta

ogasuntza aldetik begiratuta. EEs 1920, 107. Buru-aalmenen yaurbidea bere esku baitu. Ldi IL 125. Gudarien
jaurbide gogorpean bizi ziran. Eguzk GizAuz 11. Yarri zuten erri artan [...] asmatu zuten yaurbide berria. Mde
Pr 34 (v. tbn. 33).
jaurdun. v. jardun.
jauregi (gral.; SP, Urt III 271, Ht VocGr 339, Lar, Añ, Arch VocGr (y-), Dv, Gèze, H, VocB (y-)), jaurei, jauri.
Ref.: A; Lrq; Etxba Eib; CEEN 1969, 210; Izeta BHizt (y-); Gte Erd 197.  Etim. De jaur- (< jaun) + -egi.
 Palacio. "Jauregia, que significa casa de Señores y Caudillos" Is 87. "Château, pour iaundegia. La maison du
seigneur" SP. "Aula, palacio", "basílica, palacio", "casa real, palacio", etc. Lar. "Pretorio, palacio" Añ.
"Jauregirako bidea hartu du, il a pris le chemin du château" Dv. "Iauregitik printzea ilkhitzean (EZ Man)" H. 
Tr. Documentado desde Leiçarraga, es de uso gral. En DFrec hay 52 ejs. de jauregi y 6 de yauregi. Pouvreau,
Cardaberaz (Eg II 201), Ubillos (39) y Astarloa (II 232, 260) lo emplean glosado con palazio. Etchamendi (97)
emplea la forma jaurei, que tbn. aparece en unos versos incluidos en VocBN. Hay jauri <jaurri> en un texto alto-
navarro del s. XVII; cf. infra Iranzu, s. XIII, y iauriko en Bela; cf. tbn. O PrASJU 272: "At ohikua alamana
jaurikua (= '¿el de palacio?')".
 Pedro iaurico (Iranzu, s. XIII). RIEV 1930, 249. Dominus de Çaro jaureguia (1243). Arzam 299. Rodrigo de
Jauregui (1487). Ib. 298.  Batek begiratzen duenean bere iauregia, bakean dirade hark dituen gauzák. "Son
hôtel". Lç Lc 11, 21 (Or, Ker, IBe, IBk, BiblE jauregi; TB, Leon etxe). Traidorea, zer da onela? / zer egin deuk
jauregietan? Lazarraga 1197r (con pl. tal vez forzado por la rima). Andramendiko jauregiaren aurreko arextian
(1588). TAV 3.2.9, 159. Bada emen noiz ere bait jauri <jaurri> zarra zela erraten oi zuten. "Palacio viejo'.
(Arizaleta, 1602). FLV 2005, 330. Mendekuz bere iauregi ederra erre zioten. Ax 7 (V 3). Gaztelu eta Iauregi
eder. Tt Onsa 64. Iauregiko emaitzak eskea ondoan. O Pr 264. (v. tbn. Saug 28; Bela 34 jauriko). Hi arraza
handiko, ni seme iauregiko, egur hori nork drauku hautsiko. Ib. 231. Iauregi edo palazio urreztatua. SP Imit I 24,
5 (Ch (i-), Ip, Ol (y-), Leon jauregi; Mst gaztelü). Hiri bürgü jauregi, eta bazter etxe orotan. Bp I 27. Zeruko
jauregi, etxe ta erri ederra! Mb IArg 1 241. Ene jauregialat juaiteko / hartü dit deliberazionia. Xarlem 222.
Erregeen jauregijetan. Mg PAb 104. Munibeko jauregi baserrituan. VMg V. Nork Espainian eztu jauregi egiten.
Arch Fab 189. Bere jauregi edo etxera eramanerazo zuen. Lard 21. Hirur egun huntan / Etxauzko yaureian.
VocBN 203. Jauregi guzitik [...] bere nai-erara zabillen. Arr GB 146. Lege-egileen salatik, Tuilerietako yauregira.
Elsb Fram 97. Mündian zen jauregirik <jao-> / haitüz ederrenian / zinatialarik sorthü. UNLilia 15. Etxe [...] bat,
aberats iauregi-antzekoa. Ag AL 10. Kale berri oiek jauregiz beteko dituela. A Ardi 33. Hor ditugu aderailuzko
jauregi panpina batzu. Barb Sup V. Jauregi Deunan sartu ta urten. Enb 201. Zure jauregi gezurrezkoa / oinpean
Ark zapalduren. SMitx Aranz 22. Jendea Agirreren jauregi aldera asi zan. Etxde AlosT 78. Alkarri eskua emonda
ikusi zeinkiezan jauregira-bidean. Bilbao IpuiB 198. Jauregi gaitza zela Laskorrea. "Grand château". Ardoy SFran
33. Jauregi baten pare ziran bordak. AZink 133.
 (Como primer miembro de comp.).  Yauregi-aulkitik, ikusi du Yesu garaitzaileak. 'Haut palais'. Or Mi 131.
Yauregi-atean. Ldi BB 112. Ez dute âztu ere jauregi-alaba. "La hija del palacio". Or Eus 119. Jauregi-ate
aurrean. "Puertas de palacio". Ib. 54. Yauregi-atariaren aurkez. Zait Sof 88. Iauregi-morroi ziran biak. "Agentes
in rebus". Or Aitork 196. Zeruetako iauregi-gauzetan iakintsu. Zait Plat 120. Jauregi-gazteluan. Etxba Ibilt 453.
 (Como segundo miembro de comp.).  Euren ames-jauregi gozoa [...] beberaño etorri jakoen. Ag Kr 188.
Bizkaiko Diputaziño-Jauregijan. ForuAB 81 (ForuAG 277 diputazio-jauregian). Oliteko gaztelu-yauregia. Zub
82. Bakaldun-jauregijak. Otx 127. Guraso-yauregi! 'Casa paterna'. Zait Sof 96. Olite ta Estellako errege-
jauregietan. Lek SClar 114 (v. tbn. errege-jauregi en Mg PAb 215, Barb Leg 68, Or Eus 53). v. tbn. Aran SIgn
214 (zeru-j.). Ldi BB 132 (zeru-y.). Barb Leg 140 (ohoin-j.). Mde HaurB 107 (ur-j.). Ibiñ Virgil 79 (zeru-i.).
 "Terme par lequel on désigne des habitations qui affectent une construction plus ou moins magnifique" Lh.
- JAUREGI-ETXE. Palacio. v. jauretxe (2).  Jauregi-etxe-Loiolakoan. Aran SIgn 78. Beraun jauregietxeko
alaba batekin ezkondu zan. Alzola Atalak 142.
- JAUREGI(KO)-GIZON. Cortesano.  Erregeren iauregiko gizon gaiztoak. Ag AL 143. Bakaldunaren beraren
eta jauregi-gixon guztijen arrigarri. Otx 6. Elduko azala jauregi-gixon ixatera uste al dok? Ib. 132 (v. tbn. 14,
20, 123 et passim). Herode erregearen yauregiko gizon bat edo zan. Ir YKBiz 74n.
- JAUREGI(KO)-MUTIL. Mensajero.  Bere jauregiko mutil bateki igorriko ziotela. Ber Trat 110v. Yauregi-
baten mende.
mutilla. 'Mensajero'. Zait Sof 92.

- PROBINTZI-JAUREGI. v. probintzia.
jauregiar. v. jauregitar.
jauregiki.  Palacio.  Yauregiki bat bada Haltsu inguruan / adin handi duena zaharren kontuan / haitzeko
odola zen han premu izana. Hb Esk 143.
jauregin. v. JAUN EGIN.
jauregiratu, jauregira (Dv).  Entrar, llegar, ir a palacio. "Aller, arriver au château" Dv. "Ez da gaur
jauregirako, il n'ira pas ce soir au château, il n'arrivera pas [...]" Ib.  Itzik atera gabe yauregiratu da Iokaste.
'Entra al palacio'. Zait Sof 87. Oldarka yauregiratzen da Oidipu. Ib. 91.  Orra zein zenzagabea [...] zeruko
jauregiratzen ez den bekataria! Mb IArg I 237.
jauregitar (Lar  H, Hb ap. Lh), jauregiar (Hb ap. Lh).  Palaciego, cortesano, noble; de palacio. "Mot de
Lar[ramendi], syn. de iauntegitarra, et plus admissible. Courtisan qui fréquente le palais, qui y a quelque
charge" H. "Châtelain" Lh.  Tr. Documentado en textos meridionales a partir de mediados del s. XVIII; no hay
ningún testimonio de la forma jauregiar.  Jauregitar andiak [...] dira era orretan ibili oi diranak. Mb IArg I
69 (v. tbn. 183, 236ss.). Pamili jauregitar batzuek. Bv AsL 167. Nai zituzkean arrek bere aitonak jauregitarrak.
Ag G 223. Berariz da sotill jauregitarren agerketa. Ag EEs 1917, 213. [Erregea] bere yauregitarrekin eta
yauntzi apaiñez. 'Sa belle cour'. Or Mi 139. Bi jauregitarren arteko ezkontz susmurra. Etxde AlosT 38. Bi lege-
gizon zetozen jauregitar jazkeraz. Etxde JJ 173.
 (Pl.). "Casa del Rey, casa real, su familia, jauregitarrak" Lar.
jauregitto.  Dim. de jauregi.  Jauregitto bat erosi zuen. Prop 1906, 51s.
jauregitxo, jauregitxu.  Dim. de jauregi.  Ama Mariaren orube ta jauregitxoak ikusiko dozuz. Ag Kr 214.
Jauregitxo bat eskuratu zun. TAg Uzt 172 (v. tbn. 66, 128ss.). Jaun-andrak ete datoz etorri, euren jauregitxura?
Erkiag BatB 157. [Kukuak txepetxaren] jauregitxuan / arrautza egiten. BEnb NereA 126.
jauregizain (-zai Lar, Bera). "Conserje" Lar. "Mayordomo" Bera.
jaurerri, jaun-herri. 1. Señorío. v. jaurgo.  Au darua Ganboatar Peruk, Jaunerri onen bidalduba ta Zeure
serbitxalle ona dana. (1893). AG 163. Bizkaiko Iaun-erriak antxiñatxu eukazan [...]. A Ezale 1897, 239b.
Jaurerriko junten 1686ko erabakiak. MEIG V 92. En DFrec hay 9 ejs. de jaurerri.
2. + jaurreri. Reino; imperio.  Oiñ arte Txiña lau millata seireun urte inguruan jaun-erria izanda. EEs 1912,
274. Bakalderri ta jaurerri askotako jaurlari ta bakaldun. "Imperii". Otx 45. Jainko-bildotsak suntsitu digu /
akerren jaurerri ori. "Reinado de los chivos". Or Eus 253 (v. tbn. Or QA 195, 201ss.). Zure yaurerria zatitua
izango da; ta Madairi ta Persiri emana. 'Regnum'. Ol Dan 5, 28. Ta aurrerantzean nere yaurerrian ekuratuko
dut. Zait Sof 124. Yaurerri osoaren osasuna ta zoriona. "The whole state". Amez Hamlet 33s. Zerbait ustelik
dago Danemarkeko yaurerrian. "In the state of Denmark". Ib. 41. Bere jaurerriaren iaraunsle egiteraiño eregi
gaitu ba Aitak bere umetxuok. Ibarg Geroko 35. Jai ta orrits izan zen zeruko jaurerrian. Etxde JJ 279 (v. tbn.
248). Nire jaurreria, zein jaurreri da hedatzenago? Mde Pr 305. Legearen araura behintzat jaurerri bereziak
direlarik. Ib. 249 (v. tbn. 117, 252). Zeruko iaurerria olakoena da Or Aitork 35 (v. tbn. 305). Ez genuen artean
Jaurerririk, Olabideren itzulpenetan izan ezik. MEIG VII 35.
jauresgarri.  Adorable.  Jainko guztien izenak baino jauresgarriago zen haren izena. Mde HaurB 51.
jauresgu.  Santuario, templo. v. jauretxe (3).  Yauresketarako araudi ta lurreko yauresgua. Ol He 9, 1 (Lç,
He, TB san(k)tuario, Dv saindutegi, Ker etxe santu, IBe, IBk, BiblE santutegi). Zuen iriak larratu ta yauresguak
txarotuko ditut. Ol Lev 26, 31 (Dv lekhu saindu, Ur santuleku, Ker toki santu, Bibl jauretxe, BiblE santutegi).
jaureskaini, jaureskeiñi.  Víctima de sacrificio. v. jauskaini.  [Iesukristo] gure alde Zure apaiz eta
iaureskeiñi egiña. "Sacrificium". Or Aitork 300s.
jauresketa.  Ceremonia, rito sagrado, sacrificio; adoración.  Apaizak beti sartzen dira yauresketarako.

baten mende.
"Sacrificiorum officia". Ol He 9, 6 (Lç, TB zerbitzu, He ongunde, Dv eginbide, Ker opari lan, IBe eginkizun,
IBk aldare-zerbitzu, BiblE kultu-zerbitzu). Yauresketarako yazkiak. Ol Ex 31, 10 (Dv soineko sakratuak, Ur, Ker
(soñeko, jantzi) santuak, Bibl soineko sainduak, BiblE zeremonietarako). Iaungoikoari [...] iauresketa egiten
diolakoan dagoke. Zait Plat 88.
jaureskin.  Zuen jaureskinak (tenploak) ikusten hor gaindi nabilala, aldare bat kausitu dut. Zelaiberri Herr
19-10-1961, 4.
jaureskizun.  Ceremonia, rito sagrado.  Dionisoren omenezko iaureskizunak. Zait Plat 30. Gerturik iarri
zituen iaureskizun, erri-gorabera ta eginbide berrietarako. Ib. 53 (v. tbn. 52).
jaureskor.  Devoto.  Orotan dakust oso yaureskor zeratela. Ol Act 17, 22 (Lç, He, TB debot, Dv, IBk
jainkozale, Ker Jaungoikozale, IBe erlijiokoi, BiblE erlijiozale).
jaureskunde.  Entronización.  Jaureskundia-ren (Entronizazioa-ren) izena sartuta dagoan errialdetan.

JBDei 1919, 162 (v. tbn. 306). Jesusen Biotzaren jaureskundea (tít.). Ib. 247.
jaureskuntza.  Adoración.  Itun Zarreko yaureskuntza. Ol He 9, tít. Gure jaureskuntzak biotza du nausi.
"Adoración". Or Poem 538. Orduan asi zan Yauberen izenarentzat yaureskuntza. Ol Gen 4, 26 (BiblE izena
gurtzen).
jauresle.  Adorador.  Ilargi-jauresleai (adoratzaileai). A Ardi 130. Egiazko yauresleak Aita egiaz ta atsez
yauretsiko duten ordua. Ir YKBiz 70. Adimen jauresle haiek, zentzupera eror ditekeena bakarrik dute egiatzat.
Mde Pr 310. Iainkoaizunen iauresle izan zan. "Venerator". Or Aitork 186. Iainkoen iauresle eta gurasoen
maitale. Ibiñ Virgil 91.
jaurespen (BeraLzM).  Adoración.  Jaurespen edo adorazioa, eskerrak ematea. Or MB 25.
jaurespide. 1. "Religión (neol.), litm. medio de adorar, de reconocer a Dios" A DBols.  [Kelten] bizimoldea,
jaurespidea, bai eta hizkuntza ere emanaz. Mde Pr 247. "Egia, egia" esanez, gure iaurespidearekin naaste-
borraste bat zegiten. Or Aitork 60. Izkutuan, berriz, gezurrezko iaurespidez. "Falso nomine religionis". Ib. 75.
Erlijio edo iaurespideari buruz. Zait Plat 100 (v. tbn. 37, 101, 116). Eztu iñungo iaurespidek debekatzen ur-
askak garbitzerik. Ibiñ Virgil 75.
2. Adoración.  Bere [gizon eta haurraren] elkar-jaurespideko azkenengo eginkizuna egitekoa zen. Mde
HaurB 99 (v. tbn. 73).
jaurestaile, jauretszale.  Adorador.  J. Krist gure Jaunaren ezagüle eta jauretszale <jao->. ArmUs 1903, 3.
jauretsi (Dv, A; SP, H), jaun etsi (SP).  Tr. Atestiguado en Oihenart y Pouvreau, no vuelve a documentarse
hasta principios del siglo XX. Pouvreau emplea jaun etsi. Hay jaurestu en Enbeita (127) y Orixe. La forma más
empleada para el sust. verbal es jaureste-, aunque hay jaurestute- en Enbeita. En DFrec hay 2 ejs. de jauretsi.
 Homenajear, reverenciar. "Reconnaître quelqu'un pour seigneur, le révérer, lui faire hommage" O VocPo.
"Norbaiten iaun etstea, prendre quelqu'un pour maître" SP.  Xapelak erauntzirik, hura iaun etsten dutela eta
agur egiten diotela. SP Phil 66. [Neskatxek] inguratzen dute Maider eta buruz jauresten. E. Decrept RIEV 1914,
88. Gorputz zuria biluzik erakutsi zionean, bere ahultasunean hain hukigarria, bere ahaltasunean hain jauretsia.
Mde HaurB 98.
 (A), jaurestu (BeraLzM). "Adorar" A (que cita O Po).  Iainkotan bat huts iauretsak. O Po 53. Jauretsi edo
gurtu. KIkV 61. Yainkoa [...] Elizean yauresten dute. 'Dieu est adoré'. Or Mi 82. Josu-Bijotza jaurestu daben /
Tokira juan-etorri. Enb 128. Yaiegunean Yainkoa yaurestera (adoratzera) igo. Ir IKBiz 424 (25, 69 yauretsi
(adoratu)). Belaunikaturik eta burua-as ya[u]retsi bearko duzue. Goen Y 1934, 102 (184 yauretsita). Atarian
bizi diran arbasoen yainkoak oro yauretsita gero. Zait Sof 48. Emen dator Norbait [...] Jainko au jaurestera. Or
Poem 550. Jainko zuzenak / [...] baitziran jauresten. Mde Po 88. Agerrazu betarte maitea, / [...] lurrak jaurets
dutena. Gazt MusIx 133. Itsaslariek numen bakartzat iaurets zatzaten. Ibiñ Virgil 70 (v tbn. 118).
jauretszale. v. jaurestaile.
jauretxe, jaunetxe (V-gip ap. A). 1. "Casa de ayuntamiento" A.

2. Palacio. "Château, maison seigneuriale, jauretxe" T-L. v. jauregi.  Ez da jauretxerik / holako edergailu
baten mende.
zaharrez betherik. Ox 26. Ostatu, jauretxetan ez da nehor sartzen. Ib. 65. Neure gaztelu gurena / litxaken eure
jauretxe. "Castillo". Laux AB 50. Aragi-grinak, zaldun-ametsak, / Loiolako jauretxea. SMitx Aranz 168 (v. tbn.
154). Iauretxekoak eta gurenak, norberarenak eta erriarenak. Zait Plat 136.
3. Templo.  Baziran yauretxe (Yaunaren etxe) ondoan. Ir YKBiz 321. Yauretxe-sagaratze yaia egiten zan
Yerusalemen. Ib. 343. Apaiznausi ta yauretxeko buruzagi. Ib. 472 (v. tbn. 69n, 343n, 413n, 475 yauretxe). Arnas
sainduak gaitu / gu iauretxe bizi. 'Templo vivo'. Or BM 38. Ere'ren yauretxe aipatua. 'Famoso templo'. Zait Sof
13. Debako jauretxe (templo) nagusian. Etxde AlosT 77. Ez nun an ikusi Iauretxerik (Elizetxerik). Or QA 208.
[Izatearen] yauretxea zabaltzen dunan giñoan, ordea, gogoaren eta adimenaren barneko ariketa edatzen dun
ere. "Temple". Amez Hamlet 33. v. tbn. Mde Pr 75. Zerua [...] maitasun-jauretxe bezela ezezik. Gazt MusIx 168.
Dirudit ari naizela iauretxeetara ibildeunak gidatzen. Ibiñ Virgil 94. En DFrec hay 9 ejs. de jauretxe y 2 de
yauretxe.
jauretxezain.  Guardián del templo.  Jauretxe-zaiñak eta abadeburuak zer izan zeitekean kezkaz jarri ziran.
Ker Act 5, 24 (Lç tenpleko kapitain, He goarden kapitaiñ, TB tenpluko kapitain, Dv tenploko aitzindariak, Ol
yauretxezaia, IBk zaintzaileburu, BiblE goardiburu).
jaur-gehien. v. JAUN-GEHIEN.
jaurgo (SP, Dv, H, A (que cita a Lç)), jaurgoa.  Etim. De jaur- (< jaun) + suf. -go(a).  Autoridad, dominio,
soberanía. "Seigneurie" Dv. "Autorité, empire, domaine. [...] Syn. iauretasuna" H. v. jauntasun; cf. 2 jaungo. 
Tr. Aunque el primer testimonio es de Leiçarraga, no vuelve a documentarse hasta el siglo XX.
 Herioaz desegin lezanzát herioaren iaurgoá zuena. Lç He 2, 14 (He nausitasuna, TB, Dv botherea, Ol, Ker
a(a)l izatea). Iainkoaren Resuma eta iaurgoá zeruan eta lurrean exerzi dezanzát. Lç Ins C 4r. Itsasoko arrainén
eta aireko xorién gainean dominazione eta iaurgoa luenzát. Ib. B 5v. Ez beldur izan, artalde txiki ori; zuei
yaurgoa ematea atsegin izan du aitak. Ir YKBiz 282. [Giza-batzak] bata besteagaz alkartu, baña guztien buru
izango dan jaurgo ta agintaritza barik. Eguzk GizAuz 43. Lo dago Jentil-aroa, / Mari-gaiztoren jaurgoa. SMitx
Aranz 24. Dama ondatzalle: / zure jaurgoa jun da. Ib. 34. Bisigotarren jaurgoa birrindu. Gazt MusIx 66.
 Gobierno.  Euzko-jaurguak erri-bakia gogoz zainduko dau. "Gobierno vasco". EAEg 9-10-1936, 7.
 Reino; territorio sometido a una autoridad. v. jaurerri.  Erromako jaurgoa (imperio) lau alderrietan zatitua
gelditu zan. Tolosa EEs 1913, 208. Zeruko yaurgo (erreinu) ori. Ir YKBiz 175n. Yaurgo bat bere aurka berezia
badago, yaurgo arek ez duke iraupenik. Ib. 161 (v. tbn. 182, 253 et passim). Jaurgo-arazoak ondo ta zuzen
erabiliaz. Eguzk GizAuz 171. Aideak-zear pasiatzen da / Mari-gaizto jaurgo osoan. SMitx Aranz 19. Oñatiko
bere jaurgoan / kapillatxo bat autetsi. Ib. 68.
- AMA-JAURGO. Matriarcado.  Nolanai dala, or dugu erriketa-eredu bikaña, gizartean beñere ezagutuko ez
dugun bezain egokia ta osoa: ama-yaurgoa, amatasuna nagusi [txindurrien artean]. Ldi Y 1933, 87.
- JAURGOAZKO. (Adnom.).  Yainkoaren yaurgoazko berri ona iragartzen da. Ir YKBiz 307. Batzuek
yaurgoazko itz ori entzuten dute. Ib. 173.
jauri (Lar  H).  Encartación. "Pueblo que toma algún Señor y le paga algún tributo, jauria" Lar.
"Encartaciones de Vizcaya, que participan de sus fueros y exenciones, Bizkaiko Jauriak" Ib. "Privilège,
exemption que le Seigneur accorde, à charge de quelque tribut, comme marque de vasselage" H.
jauri. v. ihaurri; jauregi.
jaurin. v. jaugin.
jaurkera (BeraLzM).  Régimen, gobierno. v. jaurbide.  Errusin iru jaurkera edo gobernu-klase euki dabez.
Eguzk GizAuz 130. Dauken jaurkera edo agintzeari eutsi nai dautse. Ib. 136 (v. tbn. 130, 131ss.).
jaurki.  Echar en cara. Cf. 1 jarki, jaurti.  Zuetako zeñek yaurki (aurpegira eman) dezaiket pekaturik? Ir
YKBiz 325.
jaurkintza.  Gobierno.  Itzi egijezube gixonai erriko jaurkintzea. "Governo". Otx 52.
jaurlari (BeraLzM).  Gobernador; gobernante. v. jaurle.  Jaurlari (gobernadore). Garit Usand 55. Jaurlari
edo gobernadore. Garbiz EEs 1929, 103. Jaurerri askotako jaurlari ta bakaldun eta kaiser askok. Otx 45.
Yaurlariak datozkenean, ezin begi emango diotet. Ldi IL 20. Ponzio Pilato zan Yudeako yaurlari. Ir YKBiz 38.
Yaurlariaren gaizki-nai beldurrez. Goen Y 1934, 89. Bizkaiko Jaurlari eta Bizkaiko Guda Batzorde ziranen
baten mende.
aginduak. "Gobernador". EAEg 20-12-1936, 595. Zuen yaurlari dan yaun ura etortzean. 'Jefe'. Zait Sof 113.
Jaurlari, Gobernadore Jaunei. NEtx Nola 12.
 (Uso adj.).  Batzorde Jaurlari bat izendatuko du. "Comisión ejecutiva". EAEg 13-10-1936, 36.
- GUDA-JAURLARI. "Guda-yaurlari (V), gobernador militar" Eusk 1919-1920 (II), 93 (en una lista de neols.).
jaurlaritar.  Partidario del gobernador.  Yaurlaritarren begiei iges egitearren. Goen Y 1934, 187.
jaurlaritza.  Gobierno.  Euzkadiko Jaurlaritzaren Lendakaritza. EAEg 3-3-1937, 1193. Ongille

Bazkunekikoak erabakitzea Euzko Jaurlaritzari dagokio. Ib. 4-12-1936, 453. Erkal-Jaurlaritzak [...] eman zuan
agindua. Ib. 3-6-1937, 1754. Gure yaurlaritzak ongi ulertu dunez. Amez Hamlet 20. Frantzitar jaurlaritzak [...]
jarraitzen dio bere lanari. Mde Pr 283 (v. tbn. 285). Kisalpinako iaurlaritzan Polionen ondorengo izan zan. Ibiñ
Virgil 48. Eusko Jaurlaritzagaz gengozan Bizkaia eta Gipuzkoa. FEtxeb 17. Eusko Estatutua barriro eskuratu, ta
Jaurlaritza. Gerrika 259. Eusko jaurlaritzak [...] erabaki zuenez gero. In MEIG VI 26. Gasteizko jaurlaritzaren
aldekoa. MEIG IX 82 (v. tbn. 84 y I 259). En DFrec hay 15 ejs.
 (Como primer miembro de compuestos).  Erbarruti Guda Buruak [...] jaurlaritz agintea beteko du.
"Ejercerá la autoridad gubernativa". EAEg 31-10-1936, 179.
- JAURLARITZAPEAN.  Erkal Erri-Lanak Zaingoak Euzkadin dauzkan lanari-saillak, Euzkadiko
Jaurlaritzapean izan ditezela erabakiaz. "Pasen a depender el Gobierno provisional de Euzkadi". EAEg 23-11-
1936, 366.
jaurle (BeraLzM).  Gobernador, mandatario, regidor. v. jaurlari.  Gazteluko anderearen bila doa jaurlea.
TAg GaGo 45. Erromar yaurlearen (gobernariaren) yauregia. Ir YKBiz 482n (v. tbn. 484, 487, 489ss.). Jaurle
edo agintariak. Eguzk GizAuz 164. Jaurle ta ordezkoak enpleau ta morroiak. Ib. 108. Iri-erregea duzu auzo
onen yaurle. Zait Sof 107. Iri au giza-uts, naiz yaurle-gabe neritzalako. Ib. 133 (v. tbn. 81, 91). Uria ongi zaitzen
duten yaurleek. Or in Zait Plat 154.
 (Precedido de herri).  Erri-jaurleak menpeko jopu aek ez ebazan gizon etsi. Eguzk GizAuz 168. Non da,
baña, erri-yaurlea? 'El que manda'. Zait Sof 113 (v. tbn. 144).
 Administrador.  Bere on guzien yaurletzat [...] morroi zarrenari esan zion. Ol Gen 24, 2 (Ur kontu artzalle,
Ker, BiblE arduradun).
jaurobi. v. JAUN-HOBI.
jauroihan.  Bosque sagrado.  Iauroianen (oian doneen) ixiltasuna urratuz. Ibiñ Virgil 79. Basoak,
iauroianak (oian doneak) eta txaradiak. Ib. 82.
jaurraldi. v. jauraldi.
jaurreri. v. jaurerri.
jaurri (V-ger ap. A). I (Vb.). 1. "Patrocinar, gobernar, defender, amparar" A.  Eleiz-barrutia jaurri ta
zaintzeko. KIkV 37. Yuduerria yaurri edo gobernatu egiten zuena. Ir YKBiz 484n. Buruzagiren batek yaurritzen
ditu. 'Gobierna'. Zait Sof 107. Olinpo yaurtzen duzu. 'Dominas'. Ib. 178 (v. tbn. 60, 73, 135). Etxea zintzo iaurri
zun. "Gobernado". Or Aitork 230 (v. tbn. 321). Arbasoen gandiko birtutez iaurriko du. Ibiñ Virgil 43.
2. (V-ger ap. A), jaurridu (V-arr ap. A). "Corresponder, caber en suerte. Senar onak jaurri jakezan, les
correspondieron buenos maridos" A. "Jaurridu badayo, si le hubiera cabido en suerte, si le hubiera caído (la
lotería)" Ib.  Altzuan zutut nula ene haur / ttipia-haur-begiak zerra, bai; / eniak zuri so, zur'arimai, / bi arimen
muga dakigun jaur! (Interpr?). Mde Po 47.
II (Sust.). 1. "(V-ger), tutor, defensor" A.  Nik neure iaurritzat eta iagolatzat [...] Done Iose artu gura dot. A
Ezale 1897, 89a. Andres guren da amesdunen yaurria. "Abogado". A EY I 116.
2. "(V-ger), allegado por parentesco o amistad" A.
3. "Pupilo" Bera.
4. Ministro.  Aurrerakunde-Jaurrija eskubidiaz gelditxen da berau ezereztuteko. "Ministro de Fomento".
(1918). ForuAB 141. Later-Jaurri-Batzan. "Consejo de Ministros". Ib. 141.
- JAURRI-ALDI. "Regencia" BeraLzM. v. jauraldi.
- JAURRIKO KOMISIO.  Jaurriko Komisio au. "Comisión de Gobernación". (1919). ForuAG 317. Jaurriko
Komisioak azaldu dion ondorengo iritzi au. Ib. 317.
jaurribide.  Autonomía.  Gure jaurribidea etortzen daneako erri zergak bestera arautu litezkela uste degu.
baten mende.
(1919). ForuAG 285. Batzarrak egin dute bere lana, Erriairi jaurribidea utzita. "Autonomía municipal". Ib. 285.
jaurridi.  Gobierno.  Jaurridiari gaztigu arranditsua. "Gobierno". Zink Crit 53. Jaurridiak [...] atseden
dezakela uste dezu? Ib. 58.
jaurridu. v. jaurri.
jaurritza.  Gobierno.  Jaurritzan zaude, aldi txarrak, estualdi-aroak dira. Zink Crit 43.
jaursail. "Yaursailla, comisión tutelar, commission de propagande" Eusk 1919-20 (I), 18 (citado en Eusk 1919-
20 (II), 95 como neol. aprobado por Euskaltzaindia).
jaurt (V), jeurt (V-m). Ref.: A; A Morf 731.  (Interj.). "Voz con que se incita al ganado a que dé vuelta" A.
- JAURT EGIN. Dar (la) vuelta, volver. "(V-m), volver" A Apend. v. jaurtu.  Gaiztasun piska bat aurkitu
orduko, jeurt egin eta barriro lengo bidera itzultzen gara. Eguzk LorIl 144 (ap. DRA). Jeurt eta bira egiteko.
Eguzk RIEV 1927, 430. Zalburdi baten jeurt egin neban. Enb 199.
- JAURT ERAGIN. Hacer dar la vuelta.  Baña Sabin'en gudaroztiak... / Jeurt! eraingo dautse danai. Enb 37.
jaurtarazi, jaurterazo (Añ (V)). "Insultar, acometer" Añ.
jaurtarri.  Dado.  Jaurtarri bat, joko ditare bat badut. Mde Pr 339. Behar dudala jaurtarria haunitz bider
jaurti. Ib. 340.
jaurtegi. v. jaurtiki.
jaurtegin (Añ (V)  A; Izt (y-)). 1. "Lanzar, arrojar con violencia: [...]; (V) jaurtegin" Añ. "Tirar" Izt. Es
posible que proceda de la de sust. vbal. jaurtegite correspondiente a part. jaurtegi (v. jaurtiki); Cf. JAURT EGIN
(s.v. jaurt).
2. (Añ (V)). "Insultar, acometer" Añ. "Acometer el toro" Ib. ( A).
jaurtgai, jaurtgei (Dv). "Dard" Dv, que cita el ej. de Orreaga.  Zorrozten dabe bere yaurtgei ta aizkorak. Iza
Orreaga 27 (Camp ib. 23 dardo, Dv ib. 31 gezi, Ip ib. 35 ezten).
jaurti (V-ger-ple-arr-m-gip; Izt (y-), BeraLzM), jeurti, jaurtidu, jaurtin (V-arr-m-gip), jaurtu (V-och; Izt (y-)).
Ref.: A (jaurti, jaurtu); Zam Voc (jaurtin); Iz UrrAnz; Etxba Eib; Holmer ApuntV; EAEL 57 y 260; Elexp Berg;
Gte Erd 180 y 181.
 Tr. Documentado únicamente en autores vizcaínos y guipuzcoanos a partir del s. XIX, su uso se intensifica
notablemente en el s. XX. La forma jaurtidu se encuentra una sola vez en Erkiaga. Hay además jaurtin en
Eguzkitza, Kirikiño y Akesolo, y jaurtu en Zavala y en un ej. de Ezale. La forma jeurti la emplean Azkue y
Kirikiño. Para el sust. verbal hay jaurtitze- en autores guipuzcoanos y jaurtite- en vizcaínos; emplean ambas
formas Erkiaga y Zaitegi. Hay además jaurte- (junto a jaurtit(t)e-) en Otxolua (141) y jaurtze- en S. Martín. En
DFrec hay 34 ejs. de jaurti y 1 de yaurtin.
1. Arrojar, lanzar, echar, tirar. "Jaurti zittuan gauza guztiak sutara" Etxba Eib. "Aurpegira jaurtitzia merezi
dau, diru zikiñori" Ib. "Ura jaurti zioten burutik bera (V-arr-gip), [...] arria iaurtin deu (V-arr-m-gip), [...]
arrixa urrin jaurti dau (V-gip)" Gte Erd 180. v. jaurtiki.  Eskubetan daukana jaurtiteko. Astar II 92. Ilinti ta
bartzunak / yeustazak yaurtuten. Zav Fab RIEV 1907, 537. Inok arririk ieurti ezkero. A BGuzur 155 (BeinB 79
iaurti). Eztogula arri bat iaurtiko prankotarren kontra. Ag AL 27. Itxarorik ez urrun jaurti. Laux BBa 8. Jaurten
dautset orduban beste eskukada bat. Otx 135. Nondik yaurtiko zutago gezia. Ldi BB 118. Egi andiak zokondora
jaurti ebazan. Eguzk GizAuz 18. Ankaz gora jaurtindako zuzena barriro zutunik ipinteko. Ib. 99s. Ardurea
iñoren lepora jaurti. Ib. 161. Astoak bizkarretik jaurti zun. TAg Uzt 242. Egazkiñak jaurtitako suaren aurka
babes-lekuak egiteko. EAEg 26-1-1937, 904. Bere burua yaurti zun. 'Se lanzó'. Zait Sof 93. Orra nolako "bonba"
jaurti zuan. Lek SClar 141. Azkora ori lurrera yaurtin. Akes Ipiñ 33. Bere burua leiotik bera jaurtiten. Bilbao
IpuiB 151. [Plazentziarren] bizkarrera jaurtze orrek bere errazoiak izango ditu. SM Zirik 5. Lege guziak / jaurti
nizkian leizera. NEtx LBB 246. Zigarro-errautsa ontzira jaurtiaz. Lab SuEm 171. Bolanderak jaurtita. Ayesta
143. An jaurti zuan esku leerkari bat. AZink 68s. v. tbn. EEs 1913, 178. Kk Ab I 36. Altuna 77. MendaroTx 259.
JMB LEItz 92. Inzag RIEV 1933, 413. Goen Y 1934, 90. Mde Pr 340. Gand Elorri 195. BEnb NereA 54.
 Neu ibaira jaurti biar nintzana. Etxba Ibilt 489.
 Lanzar, propinar (un puñetazo, golpe...).  Legoiak deutsu / jaurti atzamar samiña. AB AmaE 59. Jaurti
baten mende.
eutsezan ukabilkadak. Echta Jos 146. Xaguxarrari iaurti-ukaldiari buruzko aurren igarkizuna. Zait Plat 47.
 Echar (en cara).  Beaztun mingotsak norbaiti aurpegira jaurti naian. Ag Kr 169. Txakurkerijak arpegira
jaurtinda. Kk Ab I 18. Jaurti eutsan arpegira amak, esanaldi ozpinberaa ta destaiñezkoa. Erkiag BatB 79. Egi
biribillak jaurti deutsaz arpegira. Ib. 130 (v. tbn. 159).
 Echar, proferir, lanzar (maldiciones, juramentos...); lanzar (una mentira...).  Irain garratzak alkarri
jaurtitera. Kk Ab I 19. Mediku arraio arek yeurti eusten destañiek. Kk Ab II 48. Astakeriren bat noiz jaurtingo
ete-dauan. Otx 143. Ixilik zaude biraorik jaurti gabe! Lab EEguna 97. Berak yaurti-araoz. Zait Sof 93. Juanesi
etzion gezurrik jaurti esakun garratz onek. Etxde JJ 233. Ikubilla altzau ta sentellak jaurtzen. SM Zirik 90.
 Lanzar, echar (una mirada).  Begirada samurrak jaurtitten eutsozan. Altuna 96. Alkarreri begirada illun-
zorrotz bat jaurti. Bilbao IpuiB 271.
 Echar (el ojo).  Jaurtirik begiya / askok inbiriya. MendaroTx 179.
 Lanzar, echar (un grito, un suspiro...).  Erdiko bide ziar / jaurtirik oiua. Enb 58. Azken intziriak iaurtiaz.
Ibiñ Virgil 104.
 Echar, disparar (un tiro).  Tiro bat iaurtu ta il eban txakurra. Ezale 1899, 12a. Tirua jaurtin. Kk Ab II 32.
Bigarren tirua jaurtiduteko. Erkiag BatB 143.
 Pronunciar (una sentencia); hacer pública (una disposición, etc.).  Epai zuzena jaurti dagixun. Otx 18.
Zentzunez beteriko epaira bat jaurti dozu. Ib. 118. Zure aldez jaurtiriko epaia. Ib. 23 (v. tbn. 20, 100).
Gudaritutze Oroagindua jaurti aurretik. "Publicación". EAEg 4-2-1937, 979.
 Lanzar (a la huelga).  Langileak, guztiak batera, oporketara jaurti. Eguzk GizAuz 88.  Lanzar (un desafío).
 Bere erronka jaurti zuanean. TAg Uzt 135.
 Echar, caer (una nevada).  Lenengo elurtea jaurti zizun. Etxde JJ 25.
 Lanzar (una pregunta).  Galdera bat jaurti zion. Osk Kurl 206.
 Lanzar (destellos).  Begi oiek, txinpartak jaurti lezazketenak. Vill Jaink 58.
 Echar (sangre).  [Txarria] ill genduan [...]. / A zuan gero ikustekoa / jaurti ebana odol-pilloa. BEnb NereA
47.
 Echar (un pie al andar).  Naiz bide berdiña / oker jaurti oiña. MendaroTx 38.
 Entzuleak [...] eskurakoi jarri zituala igarri ebanean, jaurti eban, jaurtiguraz eukana. Erkiag Arran 143. Hitz
gorituan gaur jaurtitzekoa. Azurm HitzB 42.
2. Expulsar, echar.  Arrotza gogorrean badator gogorrean iaurti daiela erritik kanpora. Ag AL 90.
Ugazabak jaurtiko baginduz etxe onetatik. Echta Jos 77. Kristiñauen alkartasunetik jaurtiak. KIkV 38. Eta jaurti
eben euren ondotik. Altuna 99. Bakalderritik (erreñutik) jaurti eban. Ib. 112. Aguazilla Eleizatik yaurti. Or
Tormes 109. Etsai deungia jaurti ta lortu / dozubelako garaitza. Enb 135. Mendian otza jaurti du / datorren
Lastailleraiño. "El monte ha expulsado el frío". Or Eus 238s. Ordeko enpleauak, nok jaurti al izango leukez?
Eguzk GizAuz 110. Bazkideak jaurti ditezela erabakitzea. "Expulsión de los asociados". EAEg 1-6-1937, 1736.
Atzerrira ere erorrek yaurti bai-nauk. Zait Sof 144 (v. tbn. 74, 75, 96). Seme-alaba guziak jaurti zitun beren
egoitzetik. Etxde JJ 181. Aren etxetik alde utikan iaurti egin zuten. Zait Plat 17. Erbestera iaurti. Ib. 76 (v. tbn.
31). Jainkoa bere aulkitik jaurtitzera zetoztela. Vill Jaink 43. Neronek kalera jaurtiko dudala. Lab SuEm 167.
Aiek jaurti ta paradisua / giltzaz itxitako plaza. Ayesta 134. v. tbn. Belaus LEItz 117. Laux BBa 70. Otx 15.
NEtx Antz 98. Bilbao IpuiB 90.
- HARRIKA JAURTI. "Arrika jaurti, vb. trans. Arrojar. Bere ondasunak arrika jaurti zittuan eta gero eskian
agertu zan" Etxba Eib.  Au esan zuan saskigille aserreak, eta bere lastaira arrika yaurti zuen. Or Mi 94. Jaurti
arrika arraunak eta eskeari ekin eutson etxerik-etxe. TAg GaGo 14. Irrintzika uretara jaurti zun arrika buruan
zeramakin txapela. TAg Uzt 222.
- GEZUR-JAURTI EGIN.  Gezur-jaurti eginda. "Tira un lance falso". Or Eus 32.
- JAURTI ETA JAURTI. Echando sin cesar.  [Untziko gizonak] asi ziran nasa ganera egaluze lodi biribil
baltz-zidarrezkoak jaurti ta jaurti. Erkiag Arran 130.
jaurtigi. v. jaurtiki.
jaurtika.  Tirando, lanzando, arrojando.  Gizon talde andi bat [...] burdin luze bat iaurtika. Ag AL 44.
Patata-jaurtika. Urruz Zer 138. Ura mutilleri yaurtika datorren nexka. Or Mi 33. Gezi-yaurtika diarduzute.
'Disparando'. Zait Sof 190. Birao-yaurtika [...] orren aurka. Ib. 197. Santxo goruntz jaurtika asi ziran. Berron
Kijote 191. Bidean tiroka eta trenetik lerkariak jaurtika. AZink 69.
 "Mucho, a espuertas. Aurten sagarra jaurtika egon da. Orrek krisisa? Orrek dirua jaurtika dauka" Elexp
Berg.
jaurtiki (G, AN ap. A; Aq 519 (G) y 1172 (G)), jaurtigi (V-arr-oroz-m-gip ap. A; Añ (V), Izt, Dv (V)), jaurtegi,
jeurtigi.  Tr. Documentado en autores vizcaínos desde Moguel y en guipuzcoanos del s. XX. La forma jaurtigi
la emplean los vizcaínos (tbn. Etxaide) y jaurtiki los guipuzcoanos y Lauaxeta (AB 60). Fray Bartolomé emplea

baten mende.
la forma jaurtegi y Azkue jeurtigi. En DFrec hay 13 ejs. de jaurtiki.

1. Arrojar, lanzar. v. aurtiki, jaurti, jaurt egin.  [Saulek Dabidi] sarritan lantzadia jaurtegi eutsan. fB Ic I
102. Arto puska bat [...] jaurtegiten badeutsu. Ib. app. 26. Jaurtigi eutsan arri bat. JJMg BasEsc 177. Gaztelar
batek / jaurtigi eutsun aiotzak. AB AmaE 74. Iaurtigi euezan txapelak. A BGuzur 137 (142 ieurtigi). Biotza eziñ
jaurtigi, norberarekiñ eraman bear. Ag G 322. Ke lodia borborrean [...] jaurtigiaz. Ib. 216. Suziridunak azkena
jaurtiki arte. A Ardi 64. Uruna begijetara jaurtiki. Otx 138. Aalmen gaizkiñak Alostarraren gañera jaurtigi
zittun. Etxde AlosT 83. Indartsuenak du azkon hau jaurtiki. Mde Pr 306. Lillura batek eusten baninduen,
ezaguera batek jaurtiki nau. Txill Let 96. Jupiter ari da bere suzko azkonak jaurtikitzen. Vill Jaink 31. Mihin
pozoatsua jaurtikitzen du txoriaren kontra. Arti Tobera 285. Urrutira jaurtikitzen du bere zama. MEIG IX 125
(en colab. con NEtx). v. tbn. Ur MarIl 62. Itz Berb I 139. 158. Anab Poli 14. AZink 131.
 Lanzar (una patada).  Jaurtigiko ditu ostikadak. CrIc 79. Jaurtigi neutsan ostikadiaz / ezarri neban lurrera.
Mg PAb 63s.
 Echar, disparar (un tiro).  Jaurtigiten deutsa tirua. Mg CO 45. Jaurtigi egijozu gizon bati balazo bat. Astar
II 114. Tiro bat, jaurtiki det. NEtx LBB 165.
 Lanzar, proferir (una maldición, un improperio...). Cf. infra (3).  Jaurtigi du aora zetorkion iraña. Ag G
352. Itzik gordiñ itxusienak jaurtigiaz. Ib. 310.
 Echar (el aliento).  Muinki dut estu nere eder / [...] atsa yaurtiki. 'Lancé el aliento'. Ldi BB 164.
2. Expulsar, echar.  Zerubetatik jaurtigi zituban infernuko ondarrera. CrIc 111. Eta liburu onek jaurtiki ditu
beragandik guzurrezko asmaziñoien esetsijak. "Rechazado" (1864). BBatzarN 207. Joanesek etxetik jaurtigi
ezkero, eskale bat. Ag G 149. --Egin zazu jaurtigi egin nautela. --Zu jaurtigi! Ib. 278. Berak ziran etxetik
jaurtigiak. Etxde AlosT 57. Munduko bazterrera jaurtikia. NEtx LBB 35.
- JAURTIKI-SINU. Ademán de lanzar.  Aitonaren jaurtigi ziñua susmatzeaz bakarrik, gizataldeko guztiak [...],
ireki ta ernaitu zituzten beren begiak. Ag G 72.
jaurtikigai. "Jaurtiki-gai, arrojadizo" BeraLzM.
jaurtilari.  Lanzador, arrojador.  Odei tximisten iaurtilarien asarrea. AB Olerk 649.
jaurtitzaile.  Que lanza, que arroja.  Pusil edo pistola gar-jaurtitzalleak, kañoiak eta kañoi koskorrak. "Fusiles
o pistolas lanzallamas". EAEg 16-5-1937, 1664.
jaurtu.  Regresar, volver. Cf. jaurt.  Papera [Zadorra ibaian] ezta iaurtu edo atzera etorri. Ezale 1987, 149a.
Iaurtu edo biurtu eban burdia. Ib. 374. Errira aberastuta iaurtu edo itzuliriko indianoak. A Txirrist 30.
jaurtu. v. jaurti.
jaurtza.  Ministerio. Cf. jaurri.  Aurrerakunde-Jaurtza. "Ministerio de Fomento". (1918). ForuAB 137.
Aurrerakunde-Jaurtzak [...] arauak argitalduko dauz. Ib. 141.
jaus. v. deus.
jausarazi, jausierazo.  Hacer caer. v. JAUSI ERAGIN.  Iges egin jausierazoten zaituen okasiño, [...]
1
galgarrietarik. Añ EL 73. Bekatuan jausi-erazoten zaituen okasiño deungetatik. Ib. 52 (v. tbn. 15). Zeinzukaz
jausi erazo nai deuskun pekatuban. Astar II 264. Aragizko pekatuan jausi erazo egiteko ustean. Alzola Atalak 37.
jausberatu. "Desfallecer" Añ.
jausbetitu. "Desfallecer", "desmedrar", "descaecer" Lar.  Bere indarrak jausbetiturik (desfallecidos) (Donostia,
1880). JFlor. Mugieraz jausbetitzen zera. "Desfallecéis de emoción". EE 1881b, 89. Zeña gaberik libertadea
jausbetitzen dan eskudanzian edo lizenzian [...] eta anaitasuna gorrotoan. Otag EE 1884a, 313. Bere biyotza
jausbetitzen (desfallecer) danean [...]. Etxeg EE 1885b, 370.
jausbide (L-ain ap. A; Dv), jauspide (Lar, H). "Bajada <-x->" Lar. "Voie pour descendre. Etsaiak orduko hartuak
zituen mendiko jausbide guziak" Dv. "Iautsi nahi ninteke, bainan iauspiderik eztut aurkhitzen" H. "Camino para
el descenso, por ej. en una montaña" A.  Jan-edanen jauts-bide horrek izaiten ditu batzutan, gizona sortu deneko,
sakelaño bat edo bertze. JE Med 72.

baten mende.
jausdura. "(Hb), déchéance, descente, abaissement" Lh.
jausgarri (V-m-gip, B), jausigarri (V). Ref.: A (jausgarri, jausigarri); Izeta BHizt2 (y-). 1. (Lo) que hace caer.
"Tropiezo, estorbo" A. "Tropiezo. Bide zakarra, yausgarri aundiek" Izeta BHizt2.  Beste okasino edo jausgarri
batzuk dira eurenez ez dabeenak gatxerako indarrik baña [...]. Mg CO 121. Alde egitia pekatubaren jausgarri edo
okasino urrekoti. Ib. 221. Oh mundua ze beterik zagozan [...] sarez, lakioz, amuz, laprasturaz, [...] jausigarriz,
ondakizunez, zorigatxez!. Añ CS 148. 2. "Jausigarri (B), caída" A.
jausgura (Hb ap. Lh, Dv). "Humilis, humble" Dv.
jausguratasun. "Humilitas, humilité" Dv.
jausi (V; Mic 6r <x->, Añ (V), Mg Nom, Izt), jauzi (AN-gip; Lar, Añ (G), H (V, G)), jauxi, jautsi (Lar), jeusi.
Ref.: A (jausi); EI 267; Iz UrrAnz, ArOñ; Etxba Eib; Holmer ApuntV 29; Elexp Berg; Gte Erd 181.
I (Vb.).  Tr. Documentado en textos vizcaínos ya desde mediados del s. XVI (fJZ). Aparece tbn. en Lazarraga,
y entre los guipuzcoanos se encuentra aisladamente en Ochoa de Arin (70 kontuan jauzi (q.v.)), Cardaberaz,
Lardizabal, Beovide y autores del s. XX. Jausi es la forma gral. Hay jauxi en la carta de fray Juan de Zumárraga,
en RS (jauxte-, junto con jausi) y en un ej. de Moguel (CO 253), que por lo demás emplea jausi; jausitu en CrIc,
1
Moguel y Arrese Beitia (junto al frec. jausi); jautsi en Añibarro (EL 74, junto con jausi), Iturzaeta (Azald 56, tbn.
junto a jausi), Lardizabal y Beovide (AsL 36 kontuan jautsi (q.v.), único ej. y forma documentado en el autor). Se
encuentra tbn. jauzi en Ochoa de Arín, Barandiarán, Villasante (en éste junto con jausi), Berrondo y Lasa, y jeusi
en sendos ejs. de Azkue y Oskillaso (Kurl 125). Para el sust. verbal, además del general jauste-, hay jausite- en
Uriarte (Dial 14), Arrese Beitia (AmaE 121) e Iturzaeta (Azald 192), y jautze- en Capanaga (4 (ed. 1893), junto
con jauste- (38)). Hay además jaustiten en la versión vizcaína del Padre Nuestro según Nicolás de Zubía (1691),
que debe de estar por jautsiten o jausten (TAV 3.2.14). En DFrec hay 29 ejs. de jausi, 14 de yausi y 4 de jautsi.
1. Caer. "Barrerse algo de la memoria, oroitzatik zerbait joatea, erortea, jauztea" Lar. "Tumbar, caer rodando,
[...] amilka erori, jausi, beratu" Aq 1464. "Despeñar [...] goiti bera (V) jausi" Añ. "Recaer, volver a caer: (V)
barriro jausi, barriz jausi" Ib. "Caer, yausi. Demasiadas veces he caído, lar bere sarri askotan yausi naz" Izt. Cf.
MEIG VIII 95: "[Hiztegi auzietan] ez dio kalterik egiten [...] erori-ri ere jausi-ren hurbiltasunak". v. erori.  Zidin
desmaiadurik lurrera jausi. Lazarraga 1152v. Aurrera aditzen eztana, atzerantz jauxten da. "Quien adelante no
mira, hacia atrás se cae". RS 456 (557 jausiko). Iausi da zerurean arria [...] / edegi dio almeneari erdia (Endechas
de Milia de Lastur). TAV 3.1.5. Afrikan jausi dira / illargiak puntuan / Espanian ekusita / eguzkia abenduan (1658).
ConTAV 5.1.5, 91. Aita Adam egin zan / lurraren gainean / bekatu egin eta / iausi zan arean (Nicolás de Zubia).
TAV 3.1.29. Ilteko eridakaz jausi zan lurrean. Urzq 25. Or jausi emen altza / lupatza artian. DurPl 62. Eutsi bada
makilla bat larrapastauta jausi etzaitian. Mg PAb 119. Berba oneek enzunda, jausi zan bertan illik Ananias. Mg
1
CO 172 (v. tbn. 21). Emen bigarrenez jausi zan Jesus Krutzeaz. Añ EL 193 (v. tbn. LoraS 31). Itsuturik begiak
burutik jausten jakan odolaz. Ib. 188. Millakada aingeruak jausi ziran infernura pekatu bakar bat gaitik. Ur MarIl
27. Beera jausten diran ezne tantak ustelduten dira. Ur Dial 83 (It, Dv, Ip erort(z)en). Apostoluak ots onekin are
geiago izutu, eta auzpez jautsi ziran. Lard 407 (AA III 578 auspez lurrera erori ziran, Ir YKBiz 243 aozpez erori
ta guziz ikaratu ziran). Errekara jausi. AB AmaE 206. Eztia baño jausten etxakon iturria. Ib. 168. Sartu zituan
[...] [kaltzerdi-orratzean] iausita eukazan orratzaldaera (puntos) batzuk. Ag AL 71. Zaldi ganetik jausi nintzanean.
Echta Jos 128. Jausi zan lurrera luze-luze. Ib. 53. Martiñi, negar malkoak jausten jakazan. Ib. 134. Zurubittik bera
jausi [...] ta miña artu dau. Altuna 66. Zulo sakon batera jausi ziran. Ib. 90. An jausi, or jagi / pelotariak oso /
bizkor egin dagi. Enb 183. Kopeta lodi-lodi bat gerriraño jausten yakola. Kk Ab II 98 (v. tbn. 11). Ostroen jausi
aurretiko gorritasuna. Etxde JJ 103. [Aretxari] orriek urdinduten asi yakiezan lelengo, azalak yausten gero. Akes
Ipiñ 25. Eguzkiaren erroak kizkalgarri jausten ziran. Bilbao IpuiB 110. Errekastoak, aldiz, lur zelaietara atxitxika
jauzi baiño leen. Vill Jaink 166. Eskutik basua jausi ei jakon. SM Zirik 111. Gizonak bere frakak / ondo zaindu
ezian / aren gizatasuna / jausten da utsian. And AUzta 133. Bein batean jausi egin ei zan Enrike kanteran bierrian
ebillela. Alzola Atalak 54. Taberna baten aurrean / nintzalarik amesti / bulkoak arrapatan / miletan zaizkit jauzi.
Lasa Poem 85. Lau gizon tiro bataz / an ziraden jausi (V-arr). Balad 226. Iñoz ez neban bota esnerik, jausi iñoz
egin arren be. Gerrika 36.
v. tbn. Cap 142. BBizk 3. msOñ 34v. Azc PB 222. A BGuzur 152 (i-). EusJok II 119. Laux BBa 32. Otx 156. Or
Eus 76. JMB ELG 86. Eguzk GizAuz 64. Erkiag Arran 145. Anab Poli 65. Gand Elorri 221. BEnb NereA 89. Etxba
Ibilt 461. Azurm HitzB 55. Zendoia 97. Yausi: Zav Fab RIEV 1907, 541. Or Tormes 111. Ldi BB 34. Or Mi 142.
Zait Sof 190.
 [Luzifer] jausi zan bere santidadeti. Mg CO 170. Nai leukela jausi deitezan dauken izen on edo famatik. Astar
II 25.  Zorrontzako plazan / inozente dirua / jausi zala bertan. EusJok II 115.
 Caer, derrumbarse. "Aplanarse algún edificio, erori, jauzi, goiberatu" Lar.  [Etsea] jauxirik dago. fJZ 98s.
Zeintzuk dirian zimendu onak jausi ez dedin arimako biar guztija. Mg CO 277. Jausteko dagoan etxe bati [...]. Añ
baten mende.
LoraS 139. Bazenki tabernako etxia jausi aginian daguala, sartuko zinateke bertan? Astar II 125. Zatika jausijaz
doiala orma au. JJMg BasEsc 283. Ez diralako / jausi atx eta mendiak. AB AmaE 22. Orma zarra iausi zan ezkero.
Ag AL 109. Jausten egoan etxe zar baten. Echta Jos 191. Amaiurko gaztelu baltza, / jausi yatzuz torre gottijak.
Laux AB 100. Bitan ondoa jan lurjausiak, / bitan jausi ormagintza. SMitx Aranz 97. Bereala asi zan jausi ta
ezereztutako olabea [...] jasoten. Erkiag Arran 176. Elizia, jausi adi, eta pekatari aundi au artu egik azpian! And
AUzta 80. Etxeak jausi ta zakarpetan / batzuk badira galduak. Basarri 106. Jausi bear etxeak / dauden modu artan,
/ itogiñez beterik / gela guztietan. Ayesta 20. v. tbn. Cap 108 (i-). Or BM 130. FEtxeb 37.
 Caer; entrar en decadencia.  Jausi da, jausi da Babilonia andia: nere onra, soberbia [...] bururik sekulan
ezdute jasoko. Cb Eg II 120. Ez al da egia jakintza-zaliak eztiran erriak jausi biar dabela? Kk Ab II 106. Primo
de Rivera-ren diktaduria zazpi urtien euki eta azkenien jausi egin zan. Gerrika 47.
 Caer (en las manos (de), bajo el dominio (de)); caer (en la trampa, red...). "Arerioen eskuetan jausi zirean (V-
arr)" Gte Erd 181.  Yoen azpian egongo edo jauxiko ez zara diruakati. fJZ 99. Jausi da. Jausi da azerija. Kaderati
lotuta dago. Mg PAb 165. Jausten bada justizijaren eskubetan! Mg CO 217. Demoniuaren lazubetan jausten.
JJMg BasEsc 25. Ezteigula itxi jausten demoninuaren menpian. Astar II 285. Ez natxak ni orren zoroa, / yausteko
eure aginetan. Zav Fab RIEV 1907, 534 (v. tbn. 1909, 30). Bere grilluan jausi baño len / arren bada akordatu. In
Xe 351. Erri au laster jausiko dala / erbestekoen azpian. AB AmaE 69 (v. tbn. 269). Txomin bere bertatik zepoan
jausi zan. Ib. 244. Seigarren gizaldian jausi zan Jesusen Kurutzea persiarren eskuetan. Itz Azald 12. Amoan ipinten
daben jakiagaz bakarrik ezta jausiko: masia bearko da or, masia. Ag Kr 155 (v. tbn. 122). Erri jakintsuak jausi
dirala beti erri kirtenen menpian. Kk Ab II 110 (v. tbn. I 43). Gizartekeriaren sarietan jausteko arriskuan. Eguzk
GizAuz 5. Mutillik onenak neska ziztriñen eskuetan jausi ditunala. Erkiag Arran 110. Eriotzaren atzaparretan
jausi da. Basarri 37. Oinguen jausi az eu be tranpan! Gerrika 42. v. tbn. Altuna 106. Enb 123. Bilbao IpuiB 252.
 Peru, zu bere jausi zara nos edo nos zeure euskeran. Zapatiaren izena erdaldunena da. Mg PAb 94.
 "Bi jausi dozak; bijar ta etzi jausiko dozak bestiak be". [...] Aguriak esakun onetan janaldijen kontua erabillan.
Kk Ab I 26. "Oinguen jausi az" esanda, jarraitu eutson atzian-atzian mutillari, zain ia noz bitxabaletik urtengo
eban. Kk Ab II 91. v. tbn. A BGuzur 125.
 Eztabai aundien ondotik, yausi gaituzu guziok noizbait egipean. Ldi IL 62.
 (Añ (V), Izt). Caer, incurrir, incidir (en un pecado, falta, tentación...). "Reincidir, [...] (V) barriz, barriro jausi"
Añ. "Yausi eznadin pekatutan, para que no caiga en el pecado" Izt 21v.  Luxuriazko pekatuetan jausi ez eitea.
Bet 10. Itxi ez eiguzu tentaziñoan jausten. Cb CatV 34. Agirian dago [...] berriz jausten dirianen propositu guztiak
izan oi diriala gezurrezkoak. msOñ 156v. Jauna, jausi naz tokamentu ezain ta loi baten. Mg CO 195. Askotan
jausi arren bekatu ta uts txikietan. Añ LoraS 35. Jausten dira murmuraziñoan. Ib. 20s. Pekatuban ostera ez
jausteko erremedijuak. JJMg BasEsc 60. Lapur tratubetan jausten dala. fB Ic III 274. Badagoz aleginak egiten
zubek jausi etzaitezen ekandu onetan. Astar II 130. Begira bada jausi etzaitezan gatx onetan. Ib. 110. Gogortuko
2
nozula geiago bekatuan yausi ez eiteko. Añ EL 168. Pensamentu gestoetan jausten. CatBus 20. Ez jausi [...]
utsegitetan. Ur MarIl 5. Edan larregian eta geiegian sarri jausiagaz. Itz Azald 177. Barriro jausten bada arrisku
bardiñean. Ib. 167. Gaistakerian jausi. Ag Kr 15. Ez eiguzu itxi tentaziñoan jausten. KIkV 46 (KIkG 30 erortzen).
Orain arte lez edanien yausten ezpanaz [...]. Kk Ab II 60. Ganorabakokeriz bat edo bat jausi arren, milla ta milla
daukozuz andrak bata baño bestia obiaguak eta zindduaguak. Otx 22. [Drogara] barriz jausteko bere / dauko
arriskoa. Ayesta 69.
v. tbn. Cap 31 (i-). TAV 3.1.29 (1691) (i-). TAV 3.2.14 (1691) (i-). Arz 21. Urqz 14. CrIc 34. fB Olg 190. CatLlo
55 (y-). Enb 124. Alzola Atalak 36.
 (Lar, Añ). (Ref. a fenómenos atmosféricos). Caer. "Apedrear, granizar: [...] abazuza jausi, erori" Añ (v. tbn.
Lar).  Lei apur bat jausi da, baña ez esatekorik. Mg PAb 116. Laster jausi biar ebana euri zaparradiak. JJMg
BasEsc 186. Oñaztarri bat eureen artian jausi balitz legez. Ib. 55. Euria jausten zan geratu baga. AB AmaE 364
(v. tbn. 340). Odeiak egotzi-ala edur, ieusi zen egun atan. A BGuzur 124. Asi zan euria jausten. Echta Jos 140.
Amaika zaparrada jausi da ordutik ona. Kk Ab I 62. Jausten da iñetasie (V-ger). Balad 200. Eguzki bero ondoan
gozo jaus dan euri. Or Eus 283. Elur jausi-berria. Ib. 137. Lañoetatik lurrera jauzten dan electro-indarra
izendatzen dute. JMB ELG 83. Elurtea ustekabean jausi zen. Etxde JJ 233. v. tbn. Azc PB 306 (i-). Ag AL 89.
Altuna 67. Osk Kurl 118. Alzola Atalak 46.
 Caer (en la desgracia, desesperación, vergüenza...).  Eskandalu aiñ urrekuan jausi ez ditian. JJMg BasEsc 13.
Baldin eureen ondoreengo guztiakin jausi gura ezpeeben [Jaungoikuaren] [...] betiko aserrian. Ib. 31s. Lotsari
andijan jausi zan. fB Ic II 275. Jausi dira min, ala eta gatx andijetan. Astar II 174. Jausi ez gaitezan
desesperazinoian. Ib. 15. Baldin zorigaiztuan jausi bazara [...]. Ur MarIl 26. Jausten da eskumikoan. Itz Azald
54. Ibilli adi itxasertzetik urrun, zoritxarrean jausi baga. Echta Jos 61. Lanaritza orretatik erabat botatzen da.
Gañera, beste zenbait nekeen erasopera ere jausi leike. EAEg 22-1-1937, 870.
 Gaur zure errian euskera dago / eriotzara jausia. BEnb NereA 251.
 (V-arr ap. Gte Erd 128; Añ, Izt 112v). Sobrevenir, recaer (una desgracia, castigo...); recaer (la culpa, la razón;
la suerte, la fortuna). "Sorprehender, iñoren ganean o ganera jausi; [...] los sorprendió: ganean yausi yaken" Añ.
"Sorprender. Yausi zan eurren ganera, los sorprendió" Izt 112v. "[Etsaia] neure ganera jausi jatan (V-arr)" Gte
Erd 128.  Ene kulpea jausiko da alabearen gañean. Acto 426. Alan egin zan ta jausi jakon subertia Akan eritxon
baten mende.
1
soldadu bati. Mg CO 175. Guzti onen ganera jausiko da azkeneko sentenzia. Añ EL 36. Ze gerragintza andija
jausi zan geure gainera Adanen pekatubagaz. fB Ic II 264. Zeure ganian jausi da bestiari ezarri deutsazun birao
eta maldizinoia. Astar II 121. Jausiko da euren ganera ondamendija. Ib. 194. Ugazaba yaunari / neuk esango
deutsat / igazko errentea / itzi parkatutzat. / Aurten yausi yatana / abustu ostean pagauko deutsadala. (Interpr?).
Zav Fab RIEV 1909, 37. Fortuna jausi jakon lumero biari. AB AmaE 280. Elitzateke nire damu ori iñoren lepora
iausiko. A BeinB 65. Negua [...] iausi da [...] Euskalerri guztiaren gaiñean. Ag AL 130. Zeure arimearen gañera
jausiko dan kezka eta mina. Itz Azald 163. Bestien gañera jausi bear eban zigorkadeaz aurrez pozturik. Ag Kr 64.
[Idiak] proba geiau eñ orduko / gur'ot il ditezen / geiago engaiñurik / jausi ez daitien. EusJok II 118. Emen izentau
ein biu juesa, gure auziyau ebatziko dauena, zeintzuen aldera errazoia yausten dan. Kk Ab II 68. Zeure ezetza
ostera / mingoits itunez jausi yatan bijotzera. Laux BBa 30. Gizadiaren lepora jausi dan zigorrik astunena. Eguzk
GizAuz 88s. v. tbn. Zait Sof 178 (y-). Orra Prantzia berriz zure gain jausi. / Naiz il edo bizi, / giputzak! Ez etsi.
SMitx Aranz 212. Gure auleria eta eziña ikusiz biotzera jausi oi den kukiltzetik, nork altxa izan dezagun. Vill
Jaink 155.
 Arranondoko abarketariak nai aña diru irabazi eban egun areitan. Baña jausi bieban egurrak. Ag Kr 175.
 Maiatz-Pazkuako bigarren egunian, zeinetan jausten dan San Fernandoren eguna bere. FrantzesB II 27.
 (Añ (V), Izt). Decaer (las fuerzas, el ánimo, etc.).  Zaartu da gaixua. Jausi jakoz gorputzeko indarrak. Mg
CO 292. Gurari txarrari gogortuten gatxakozanian, pekatubaren indarrak jausten dira. fB Ic II 272. Baña lokarriz
josita [Ama Euzkadi] / itxi eben au jausita / azur gustijak ausita. Enb 38.
 Caer (enfermo, herido).  Jausten jatzu gexorik idi, bei edo zaldi bat. Astar II 49. Iausi ginean / erdiak gaisorik.
Azc PB 315. Neure begi baten jaus ziñan zauri. "Y en uno de mis ojos te llagaste". Onaind in Gazt MusIx 209 (Or
ib. 201 zauri ziñan erori).  Eta iausi zan larri bategaz / eta ezin kendu iakan ezegaz / [...] ain zan astuna /
larritasuna. Azc PB 160. v. tbn. Kk Ab I 47.
 Rebajarse.  Galdu jakon entzute ona ta jausi zan bere emaztiaren burlagarri izatera. fB Ic III 266.
 Entrar (en años, en edad).  Ya edadian jausita, zaartuta, kansauta. fB Ic I app. 6. Edadian jausitako aita bat
edo ama bat oian edo makal. Ib. app. 9.
 Caer (preso).  Euren artean baita Gustavo preso jausirik. AB AmaE 187.
 Caer, ser pillado.  Laster jausten dirala guzurra ta errena. AB AmaE 307. Eta dagoz lekuko / diruz erosiak /
inos iausi ezteitezan / deunga nagosiak. Azc PB 356.
 Caer, abalanzarse (sobre).  Ezautu ebanean bere semea, jausi zan bere ganera. Echta Jos 342.
 Gaurko gizonak dirura jausita dagoz. Kk Ab II 108.
 Caer (en el sueño eterno).  Betiko loan jausirik. Azurm HitzB 58.
2. jausitu. "Acobardarse, koldartu, yausitu" Izt 4v.  O arima gaixuak! Ez bildurtu, ez jausitu; ekin ekin lan
santu orri. Mg CO 282.
 Desanimarse, decaer.  Adore barik aurkitzen zan, gustiz yausita, berbia be ost-osta eukala. Kk Ab II 47. An
aurkitu eben Jon [...] guztizko atsekabe aundiz jausia. Erkiag Arran 159.
3. "Empezar a andar" A Apend.
4. "(V, ms.), sorprender" A.
5. (Aux. trans.). Echar, derribar.  Bere auzoko lagun batekin / okasiyuan zan asi / arriyarekin petxuan jota /
alare etzuan jausi. Tx B I 189.
6. Dar (la hora).  Goizeko amaikak jausi-agiñean erlojuan. Bilbao IpuiB 21.
7. "Ondo jausi, caer bien, agradar [...]. Ondo jausi jako esan detsazuna, le ha caído bien lo que le he dicho" Etxba
Eib s.v. ondo. "Zer moduz jausten jatzu gizon ori?" Elexp Berg.
8. "Ondo jausi [...], sentarle bien la ropa [...]. Jakia ondo jausten jatzu, ez alabe frakak" Etxba Eib.
II (Part. en función de adj.).  (V-gip; Añ), jauzi, jausitu. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Caído; (ref. a una casa,
edificio) caído, arruinado; (aplicado al estado físico o moral de las personas) decaído, abatido, alicaído,
desanimado. "Decaído. Atzo ikusi neban zuen zarra eta jausixa eritxi detsat" Etxba Eib. "Bisitatzen izan naiz da
oso jausixa topau dot" Elexp Berg. Cf. Lar: "Alicaído, [...] egaljauzia".  Zure alabaen etse jauxi orri urgazi
bear deutsagu, eregi bear dogu. fJZ 98. Azkortu ta bizkortuten gizonen biotz jausitu ta makaldubak. Mg PAb 203.
Etxe erdi jausi ta zaar bat. Mg CO 31. Zar jausitu edo adore gitxi daukenak. CrIc 98. Sendotu ta biztu, bada,
zeuroen biotz jausiok. Añ LoraS 143. Jabe askok [...] eztauke ardurarik, etxe jausi-banatuak ondu ta zuzenduteko.
Ib. 161. Osasun jausija sendotuteko. fB Olg 7. [Dantzia] egiten dan moduban, ta naturaleza jausijak, gizon ta
emakume naaste egin leijan moduban, pekatu dala. Ib. 9s. Astarloa bat, Ervas bat [...] jagi ezbalira geure euskeera
jausija irakoitera. fB Ic I IX (tbn. en Aran SIgn 203). Etxe zaar, jausi, pobre batera. Ib. 52. Ainbat dago makalago,
jausijago ta argalago espirituba zeruko gauzetarako. fB Ic III 275. Pozez len tzana / orain yausia. Zav Fab RIEV
1907, 98. Adore baga, jausia nago. AB AmaE 167. Naiz sarri jarri, jarkien jarkiz jausituak. Ib. 452. Etxe zar erdi
iausiak. Azc PB 248. Gauza yausiarekin gertatzen dena, oroit-ezak estali zitun laister gure ill-obiek. 'Comme en
tout ce qui tombe'. Or Mi 138. Oso nekatua dago, ostera; jausia, makal, erkin-itxura gelditu da. Erkiag Arran 81.
Gorputza dauka jausia. Ta adorea, galdu. Erkiag BatB 196. Zugaitzen gerriak leen baño apur bat / jausi ta
zaarrago / iruditzen jataz. Gand Elorri 193. [Senarra agertzen zan] oso jausixa eta arlotetua. Etxba Ibilt 466.
Ezerk ez ebela poztutzen emazte jausixa. Ib. 478. Rodin-en arlan aurrean. I "Pakea": Atsegiñez soiña lasa; / aragi
baten mende.
lagia, / katillu jausia, / xurga iturria. NEtx LBB 266. Erabat auldua ta jauzia [...] etorri zan Santxo. "Marchito".
Berron Kijote 193. Zure lagun amuruztu-jauziaren kondaira. "Enamorado y desesperado". Ib. 150.
 (Uso pred.).  Azkenaldean oso jausi eta beartsu bizi izan ziran luzaro. JMB ELG 63.
 (Como primer miembro de compuestos).  Makal eta jausi-egoeran [dago Nikanor]. Erkiag BatB 198. Ikusi
zuanean Don Kijote-k, erabateko jauzi-itxuran. "Muestras de tanta tristeza". Berron Kijote 202.
 Perdido (en el sentido moral).  Neska zantar jausi ta garbitasuna galdubak. Mg PAb 95. Neskatilla orraztu
bageak, ezpain gorri ta kolore zuriak, lotsagalduko talde jausia. Erkiag BatB 135.
III (Sust.). 1. "Réditos de algún censo, etc., [...] (V) jausiak" Añ.  Ezta pekatu zensuan dirubak infintia ta
jausiak urtian bian edo iruban dagozanak artzeia. CrIc 84.
2. Caída.  [Don Kijote] lurrera erori zan ura guzia, arrigarrizko jauzian erabat ondatu-ta utzirik. "Que con
todo ello con espantosa ruina vino al suelo". Berron Kijote 112.
 (Como segundo miembro de compuestos). "Luryauzíe, el desprendimiento de tierra" Iz Ulz. "Lur-jausixak ixa
basarrixa arrapau eban" Elexp Berg. "Elur-jausia (V-gip)" Gte Erd 1.  Bitan ondoa jan lurjausiak, / bitan jausi
ormagintza. SMitx Aranz 97.
- GOGOAN JAUSI. Venir en gana.  Pensau egizuz [...] gozeetako goguan jausten jatzuzan ontasun guztiak. fB
Ic I 41. Goguan jausten ez jakon laguna, badauka etxian, beti dago penaz. fB Ic III 371 (v. tbn. 350). Beste bat
bere laguntzat goguan obeto jausten jakola. Ib. 348.
- JAUSI-AHALAKO. (Adnom.). Tanto (...) como pueda caer.  Jausialako euri errimek. Echta Jos 280.
- JAUSI-AHALEAN. Tanto como pueda caer.  Euria zan jausialean. Echta Jos 80.
- JAUSI AGINEAN. "Caer, a punto de caer, yausteko zorian, yausi aginean" Izt 21v. "Iausienean (V-gip), a punto
de caer" A Apend.
- JAUSI ERAGIN. Hacer caer. v. jausarazi.  Pekatuan jausi eragiteko. Cb CatV 34 (CatLlo 33 (y-), Ur MarIl
28 pekatuan jausi eragin, KIkV 23 obenean jausi eragin). Pekatuban jausieraiteko intenziñoiagaz. Zuzaeta 68.
2
[Arakatu] zek yausi eragin ta zek geiago lotuten zaituzan arako ekanduzko bekatuan. Añ EL 19. Izanik asko niri
jausi eragiteko norbaiten begirakune bakar bat. Ur MarIl 103. Bere eskumikuak jausi eragingo deutsezala nire
soldaduai. Itz Azald 46. Euren esku kikilduetatik euren armak jausi eragiteraño. Ib. 46. v. tbn. Mg CO 170. CatBus
20.
- JAUSI ETA JAGI. Cayéndose y levantándose.  Gauza gatxa zala Jangoikuagana propositu senduagaz
biurtutia jausi ta jagi ta bizijo dongeetan sarturik dagozanak. Mg CO 114. Asi zan larri, jausi ta jagi / arrantzaz
dei ta dei danai. Enb 167. Kurtze astuna artuta, / jausi ta jagi, badoia aurrera. BEnb NereA 151.
2 1
- JAUSI-JAUSI EGIN. Caerse (la cara).  Lotsaren andiz nago aurpegia yausi yausi eginda. Añ EL 130 (EL
124 lotsaz jaso ezin dodaz begiak). [Yesusek] arpegia yausi yausi eginik egon bear izan eban [yuezaren aurrean].
Ib. 218 (v. tbn. 84).
jausi. v. jauzi.
jausialdi. 1. "(Vc), caída" A. 2. "Decaimiento de salud" A. "Postración" A Apend. 3. "(Vc), quebranto de
intereses" A.
jausiera. v. jauskera.
jausierraz.  Propenso a caer, fácil de caer. v. 1 jauskor.  Gaisotasun andi bateti urten dabeenak legez, [dagoz]
argal, aginte gitxiko ta jausi errazak. Mg CO 277.
jausietsi, jauzietsi.  (Part. en función de adj.). Desengañado.  [Martzelaren] jarraitzaille jauzietsien intzirieri
erantzunaz. "De los desengañados que la siguen". Berron Kijote 139.
jausigarri. v. jausgarri.
jausika. "Jáusika dabill, dando caídas" Iz ArOñ.
jausikera. v. jauskera.
jausikor. v. 1 jauskor.
jausipen. v. 2 jauspen.
jausitasun (Añ, Izt), jaustasun (Vc ap. A).  Decaimiento. "Caimiento, jausi-, eroritasuna" Añ. "Melanconia,
baten mende.
tristeza: (V, G, AN) milinkonia, biotz jausitasuna" Ib. "Caimiento, yausitasuna" Izt.  Dago orain buruz bera
auspazturik [...]. Bazau bere jausitasuna, baita bere artu dituban zaurijak. Mg PAb 215. Gatxa juan arren,
geratuten dirian legez gorputzian gatx ondoko argaltasuna, jaustasuna ta makaltasuna. fB Ic III 272. [Nagitasune]
da gauze onetarako yausitasune, astuntasune eta narrastasune. Ur CatArrig 92 (CatLlo 79 yausitasun edo
atzerakuntza, Itz Azald 176 jausitasuna edo atzerapena). Bildurra, biotzeko jausitasuna, epeltasuna. Itz Azald
183.
jausitu. v. jausi.
jauskada.  Caída (sobre), acción de arrojarse.  Bayuako ganera yauskada-eraso baten eta mokokada bategaz
an darua aidian ene txitta zurija. "Si calò adosso a quello". Otx 171.
jauskaini (-kañi Lar), jauskain, jauskani. Víctima de sacrificio. "Víctima" Lar. v. jaureskaini.  Salomonek
tenplua egin izan zuenean, zortzi egunez ohoratu zuela haren donakia, mila jauskani bakhezko eskeintzen zituela.
"Mille hosties pacifiques". Birjin 428. Gañerakoak zeramazkiten ezin esan-al jauskañi edo biktima, au da, abere.
Lard 212. Eta ofrenda eta jauskañi guziak erre zituen. Ib. 213. Zer da, ordea, Jaungoikoa / orren jauskañi ona?
Iñarra Ezale 1898, 111.
 Víctima.  Beraren etsaien kalumnietzaz jauskaiñ, begiak zereioen lehertü. Egiat 250. Erresumatik erbestetu
zituen jauskañi errugabeetatik bat. Aran SIgn 82.
jauskani. v. jauskaini.
jauskeiri. v. jauzkeiri.
jauskera (V-arr-oroz-m ap. A; Añ (V), H (V)), jausiera (Añ (V)), jausikera (Añ (V)).  Caída. "Despeñadero:
[...] (V) jauskera" Añ. "Caída" Ib.  Gorde gaizala [...] pelligruetan, ondakizunetan, laprasturia ta jauskera
guztietan. Añ MisE 51. Gorde pelligruetan, eskua emon jauskeretan. Ib. 78. Ain izan zan andija, ain gogorra
[Adanen] jauskera au. Astar I 51. "Piñu-tzar" jauskerako / poz dardakadiak / gexotuta kabian / sei egun aundiak.
(Interpr?). Enb 197. Aren jausikereak uretan atera eban zaratots ixugarrijaz [...]. Otx 157. Ez itxi jausten neure
areriuen aurrian, nire jauskeriaz poztu ez daitezan. Garita-Onaindia Veni Mecum 117 (ap. DRA). Jausi bear etxeak
/ dauden modu artan [...]. / Ez bada iñor ilten / jauskera oietan, / eskerrak emon bear / Jaunari benetan. Ayesta
20.
 Uretara jausikereak eta [...] ez eutsen onik egin. Otx 163 (160 urmaelera jausikereak).
- JAUSKERAN. Al caer. "Zulotik bera jauskeran (V-arr)" Gte Erd 137.  Ni jausijeran urmaeletik bazterrera
zapart egin daben arrain guztijak. Otx 158.
jauskera. v. jaitsiera.
jausketa (Añ (V)  A).  Caída. v. jauskera.
1 jauski (G-nav), auski (G-nav). "Yauski agarrar; sostener, apoyar" Ond Bac. "Auski, agarrar, tener" Ib.
2 jauski. "(V-och), caedizo" A.
jauskia (det.).  Cauce.  Biderik ez izanez, uhaitz agortu baten jauskiari gora nindoan, ardura sasietan
barna. Prop 1886, 53.
1 jauskor (Vc ap. A; Añ (V)), jausikor (Añ (V)), jauzkor (Lar).  Caedizo, propenso a caer (sdos. prop. y fig.).
"Cadente", "caedizo" Lar. "Caduco, perecedero" Añ. "Frágil, fácil en caer" Ib.  Gizona jauskorra, argala ta
arerijoz ingiratuba da. Mg CO 98 (v. tbn. 128). Arima jauskor, argal. Ib. 215. Librau gaizala, argal ta
jausikorrak legez egin al giñeikezan gatxerik. Añ MisE 109. Gure naturaleza gaixo, argal, erbal
jausikorrarentzat. Ib. 232. Soña jauskorra eta gogua goi-tzale. "El cuerpo corruptible". Laux BBa 130. Olako
utsetan jauskorraguak [diralako andrak]. Otx 21. Jauzkorra ei da gizona, ta emaztea zirikorra. (V-m). EZBB II
11.
2 jauskor (Ht VocGr 341, Dv  A, H). "Complaisant" Ht VocGr. "Obéissant, soumis, docile. Zorioneko
burhasoak ume iauskorrak dituztenak" H. "Obediente" A. Cf. jautsikor.  Minarizale aphalgura, jauskorra eta
baten mende.
osoki aldatua eman izan zen enferramendurik batere gabe haren manu guzien azpian. "Docile". Birjin 54.
jauskorki.  Dócilmente.  Ta gurutze batentzat badaukazu, orobat behar dut ekharri jauskorki. Birjin 387.
1 jauskortasun.  Propensión a caer.  [Jaungoikuak] geuk baino obeto ezaututen dabela geure guztion
argaltasuna ta jauskortasuna. fB Ic III 314s.
2 jauskortasun (Ht VocGr 341; Dv, H). "Complaisance" Ht VocGr. "Docilité, obéissance" H.  Hainitzez
berezkiago zerraizten serorarauko berthutei, jauskortasunari, lañotasunari, desamarradurari. "Obéissance".
Birjin 142.
jauskortu (Dv, H). "Devenir docile, soumis" H.
jauskunde. Neol. creado por Arana Goiri en 1897 de jausi 'caer' y -kunde.  Caída.  Jauskundia. Auxe da
gixaldi onen egunik illunena. Egun onetan geure Aberri mattiak galdu eban bere lagatasuna. AG 1615.
jauskuntza (Ht VocGr 347, Lar  H, Lecl (y-)), jauzkuntza (y- Arch VocGr). "Descendimiento" Lar.
jauslari. "Parachutiste" T-L.  Galde egin dio paraxute edo jautslari bati. SoEg 30-6-1956 (ap. DRA).
jausle (Dv), jaustaile (Hb ap. Lh). "Celui qui descend" Dv.
jausleku. "(V-al), precipicio" A.
jausmen. Descuento, rebaja.  Erostaileak errenkura badire gauza erosiaren gainean, trukatzen edo jautsmen
bat egiten diote erosia gibelerat hartzean. EGAlm 1897, 31.
jausnagi (Lar, Añ (V)). "Desmadejado" Lar. "Desmadejado, lánguido" Añ.
jauso. v. jaso.
jauspe. "Incidencia en la astronomía, geometría y óptica" Lar.
1 jauspen, jaispen (Lar, Dv, H (L, BN)). 1. Acción de bajar; descenso, bajada. "Descendimiento" Lar. v.
jaiste.  Baiña beherago ganik, / segituz uren yautspena, / dukezu ediren xerkatzen duzuna. Gy 192. Ifernuetara
Orfek egin izan zuen jauspena. Dv Telem 18. Izpiritu Sainduaren jauspena. Dv LEd 19.
2. (Dv  A). Obediencia, sumisión; respeto. v. jautsapen (2).  Tr. Documentado en textos septentrionales
desde mediados del s. XIX.  Jauspena hobea da bitimak baino. Dv 1 Sam 15, 22 (Ol mena, Ker esana egitea).
Kharreia detzagun gure kurutzeak, ez bada alegerarik, bederen pazientzia eta jautspenekin. Hazparneko
Kalbarioa 177. Jainkoaren alderako jauspen hori, maitagune hori, gure izaiteak berak manatzen derauku. Arb
Igand 58. Manatzen zuen pekoek nagusieri jauspen eta ohore bethi ekhar zekiotela. Ib. 57. Aphezpikuek,
aphezek, fededunek orok jauspen edo obedientzia ekharri diote. EskLAlm 1908, 1 (ap. DRA). Emaztearen
amodioa bihotzekoa da: fede, jauspen, urrikalmendu, horra zer daukan gehienik. JE Bur 111. Badakika zendako
jendeak medikuari baino jauspen gehiago dakarran potikarioari? Ib. 124. Orok jauspen ekartzen zakotela. Ib.
11. Zerengatik zure jauspen urrikaltsu hori, zerengatik holako dei amultsua? "Dignatio". Leon Imit IV 1, 3.
Aphezen alderat dutan jauspen hunek. Lf Murtuts 50. Aitetik semetara borondatez eta kasik jauspenez segitu
usaia xaharrak ohidurak dira. Herr 14-11-1957, 1.
2 jauspen (V, ms. ap. A; Lar, Añ (V)), jausipen (Añ (V)). "Caída" Lar y Añ. "Decadencia" Lar.
jauspide (H).  Ocasión de caer. "Cause de chute. Iauspide aundiak dauzka orrelako okasioak, une telle
occasion a de grands risques de chute" H. v. erorbide.  --Zer egin bear da aragikeritik iges-egiteko? --
Jauspideetatik urrun ibilli. KIkV 69 (KIkG 57 erorbideetatik).
jauspide. v. jausbide.

baten mende.
jaustaile. v. jausle.
jaustasun. v. jausitasun.
1 jauste (Lar, Añ (V)).  Caída. "Ilapso" Lar. "Recaída, caída segunda, [...] berriz erortea, jaustea" Ib.
"Reincidencia, recaída: (V) barriz jaustea" Añ. Cf. Izt C 22: Baldin bazan [tokia] burkaitz edo jaust
beldurrekoa, esango zioten Amilaga edo Amileta. 'Sitio de caer'.  Zelan alde egin ilunetako or emen jausteak
1
argi baga? Añ EL 2s. Laprasture txiker bategaz, alde egiten dau batek menturaz jauste andi bat. Añ LoraS
111s. Bidean milla laprasketa, jauste ta auste egiten dabela. Añ MisE 246. Geratuten etzan edur jausteaz da
otzaz. Echta Jos 96. Gizonaren goratze ta jaustea. KIkV 22 (KIkG 15 erortza). Orbelen jauste mindubak. Laux
BBa 32. Ango egur-otsa! Ango jezar-lekuen jaustea! Ango ate-dranbaladea! Bilbao IpuiB 229. Batean lerden,
urrengoan zanbuluka, neskatoak jauste-arriskuak izaten zituan. Erkiag BatB 76.
2 jauste. v. jaiste.
jaustegi (SP (sin trad.), Dv, H; jauztegi Arch (ap. DRA)). 1. Bajada, pendiente. "Chemin par lequel on
descend" H.  Iñdazu iautstegi eta ikheetan indarra / dohatsuki egiteko bide egin beharra. EZ Man II 124. Ikhe
eta iaustegia / zituela pasatzen. EZ Noel 44. 2. "Pas établi pour descendre d'une certaine hauteur" H.
jaustiri. "Iaustiri (BN), descente, chemin, pas par où l'on descend" H.
jaute. v. inaute.
jauts (Lar, Hb ap. Lh). "Candilada, mancha de aceite, olio jautsa, lumera jautsa" Lar.
jautsaira.  Obediencia. v. jauspen (2).  Deus ez nahiz egin jautsairaren <jaust-> arabera baizen.
"Obéissance". Birjin 122. Ezagutu zuen heien jautsairetik heien kharra zela grazia berezi bat. Ib. 123.
jautsapen (Lar Sup, H, A), jautzapen (SP). 1. "Bajada" Lar Sup. "Chute" H. "Caída" A.  Halako suertez,
non Esaias profetak hain iautzapen handiaz miretsirik, galdegiten baitio Luzifer berari: [...] Nola erori zinen,
Luzifer? Ax 140 (V 92; en la 2.ª ed., 140 iautsapen, y en la 3.ª, 394 jautsapen).  "Au moral, déchéance,
décadence" H.
2. (Lar, H). Obediencia, sumisión. "Soumission, docilité, action d'obéir" H (que cita Birjin). v. 1 jauspen (2).
 Halarikan ere ezta ageri gure eskuarak batere jautsapenik egin dioela jende arrotzen garaitiari. ES 108.
Gomendatzen dautzut oraino jautsapena. "Soumission". Birjin 69. Hemendik aintzina zur-abisuei ta harenei
jautsapen guziarekin jarraikiren natzaiela. Ib. 51. Haren erranetarat eror jautsapen eta sumisione guziarekin.
Dh 59. Ohoratuak ala laidoztatuak, guziak bardin eta jautsapen berarekin hartzen dituzte bere Jainkoaren
eskutik. Ib. 192. Holakoa izan da Jesus adoragarriaren egiteko moldea Jainkoaren alderat, guzia jautsapenez,
errespetuz, kharrez [...] bethea. Ib. 258. Yautsapenezko eskaintza. Dasconaguerre in BOEl 206.
 (Pl.).  Hekien jautsapenak onetsirik. "Leurs hommages". Dithurbide 34.
- JAUTSAPENEZKO. (Adnom.).  Zer jautsapenezko eta errespetuzko sentimenduz ezkare bethe behar seindu
guzien erregina lorios haren alderat? Dh 262.
jautsarazi. v. jaitsarazi.
jautsi. v. jaitsi; jausi; jauzi.
jautsiezgarri. "Indeleble" Lar. Cf. Lar: "Indeleblemente, jausiezgarriro".
jautsikor. "Yautsikorra (B), hombre sin peso, material o moral" Inza RIEV 1934, 154. Cf. 2 jauskor.
jautsitasun.  Decaimiento.  --Zer da nagitasuna edo pereza? --Gauza onerako yautsitasuna edo atzerapena.
Legaz 48.
jautskari. v. jauzkari.
ja(h)utu. v. xahutu.
baten mende.
jautxi. v. jaitsi.
jautzapen. v. jautsapen.
jautzi. v. jauzi.
jautzkari. v. jauzkari.
jauxi. v. jausi; JAUXI (s.v. jauzi).
jauzaldi (Dv), jauztaldi (Lar DVC). 1. "Chochez, delirio" Lar DVC 252. "Emportement. Bere jauzaldietan ez
du nihor ezagutzen, dans ses emportements, il ne reconnaît personne. Jauzaldi batean hil du bere semea, dans un
moment d'emportement, il a tué son fils. Izaten ditu buruko jauzaldiak, il est sujet à des accés d'aliénation
mentale" Dv. Cf. ADIMENDUTIK JAUZI, BURUTIK JAUZI. 2. "Bond" Dv.
jauzarazgarri. "Révoltant" Dv.
jauzarazi (Dv, H), jauzerazi (-zeazi S ap. Lrq), jauzazi, jauzierazo (H).  Tr. Documentado en autores
septentrionales desde finales del s. XVIII; su uso se intensifica en el siglo XX. El único ejemplo atestiguado al
Sur es de Ibiñagabeitia, que, junto con Zubiri, emplea la forma jauziarazi. Hay jauzerazi en autores suletinos
(jauzazi en Casenave).
1. Hacer salir, sacar, arrancar, desencajar. "Jauzaraz dezagun athea, forçons la porte" Dv. "Faire sauter,
arracher [...]. Sarraila, athea iauzaraztea, faire sauter une serrure, arracher une porte de ses gonds" H.  Arima
bere bartaderatik jauzerazten dereie. Egiat 231. Uzker batez jauzeraziten / enperadoreari begi bat. AstLas 28.
Ber denboran ere bai emaiten habitüdarik zaharrenen jauzerazteko moien segür bat. UskLi (ed. 1804) 223 (ap.
DRA). [Mathelak] ber kolpiaz jauzerazten. Arch Fab 169. Bestela horra jinik deitziet / jauzerazten buriak.
Mustafa 89 (ap. DRA). Jauzarazi arteraiño zango-besoak. Jnn SBi 150. Dire sartu ate handia jauz-arazirik. HU
Zez 129 (v. tbn. 128, 171). Jauzarazi zituzten atheak. Prop 1897, 206. Burdin-mailua eskuan, [...] [harriari]
puska puskaren ondotik jauzarazi zion. Barb Leg 27. [Ohoin zonbeitek] gakoz zirenak ere / jauzarazi ditu [...] /
moltsa atxeman arte / ez da, ez, gelditu. Mattin 51. Gük beste alde jauzazirik / harri lodiak botxetan. Casve
SGrazi 68.
 Hacer saltar, echar (chispas).  [Eihartx] galopaz aintzinin, / [...] eskalanpuak handirik beitzütin. / [...]
Ganeko pabatin / sü jauzerazten zin. Etch 270. Harri gresak bere sabeletik su pindarrak jauzarazten dituen
bezala. Ardoy SFran 62.
 (-erazi S ap. Gte Erd). Hacer saltar (las lágrimas); hacer salir, brotar (un líquido). "Hitz hunkigarri horiek
biga-bost nigar jauz erazi die begietan (S)" Gte Erd 17.  Nigarrak-eragin eta odola jauzarazi. Dv LEd 107.
Xukatzeko bezala hark yauzarazi nigarrak. Hb Egia 15. Baso arno harrek izerdia [...] arras yauzarazten edo
atherarazten dik. Elsb LehE 99. Behar niala jakin zerk emazte gaxo hari nigar zipa hurak oro jauz-erazten
zeitzon. Const 28. Makhil kaskaka ura jauz-arazi zuen harroka batetik. Zerb IxtS 37. Hark dautzu jauz arazi
nigar-zotina. Xa Odol 167.
 Hacer salir, producir.  Herrauts hunekin egiten den mantharrak erretzen du eta yauzarazten ditu phintzak.
Dv Dial 17 (It maskulluak ateratzen ditu, Ur ateraten ditu puslak, Ip züsküllü eragiten). [Sorginek bere gain nahi
dute hartu] nekhaitz edo tenpesta gaitzen egitea, zirimolen jauzaraztea. Prop 1902, 184.
 (Dv). Hacer salir, echar, expulsar. "Hartza bere zilhotik jauzarazi zuten, ils firent sortir l'ours de sa tanière"
Dv.  Españatik / beitateke jauz eraztia. Xarlem 610. Bigarren aldiz jauzarazi nau ene lekhutik. Dv Gen 27, 36
(Bibl baztertu). Hilak hobietarik yauzarazi. Hb Egia 81. [Orkatz bat] mahatsti hautiñ batean sarthu zen [...] /
baiña orek [...] / handik dute yauz-arazten. Gy 107.
2. (BN ap. A; Dv, H), jauzeazi (S ap. Lrq), jauziarazi. Hacer saltar.  [Astoari] yauz-arazten dio semea
gaiñera. Gy 199. Mutikoen bihotzak punpa panpaka yauziarazten ditu. Zub 111. Irakatsi zien, [...] zaldiak iauzi-
arazi eta lauoinka erabiltzen. 'Caracoler'. Ibiñ Virgil 96.  Hacer saltar, hacer estallar.  Untzia suthautsez
jauzaraz. Mde Po 89.
3. (Dv). Provocar, producir, causar (ira, miedo, angustia, dolor, risa...). "Berautzue jauzaraztetik Jainkoaren
hasarrea, prenez garde de faire éclater la colère de Dieu" Dv.  Kontrestarik den gutienak jauzarazten zuen
haren oldarra. Dv Telem 41. Hitz horiek gehiago jauzarazten dute haren herra. Prop 1876-77, 50. Huts egiteko
ikhara bat jauzarazten zaundala. JE Bur 10. Irriño bat jauzarazten dauku. JE Ber 30. Uste gaberiko iratzartzeak
jauzerazi herstura. Mde Pr 159. Jauzarazten diozka amodiozko atheraldi kartsuenak. Etcheb MGaric 73 (ap.
DRA). Ez, ez duzu ukanen (sukrexiririk), hortzetako mina jauzaraziko dautzu. Egunaria 49 [sic]-1-1961 (ap.

baten mende.
DRA).
 Sugerir.  Sort-herriko bazterrak [...] / zuen gogoeta hok jauzaraz bet-betean. Iratz 23. Horiek guziek
jauzarazi zioten Platoni gogorat, izaite guzien Ithurriraino hel ditakela gizona. Lf in Zait Plat XVIII.
4. (BN ap. A; Dv) "Faire fâcher. [...] Galde horrek jauzarazi du, cette demande l'a révolté" Dv. "Irritar a
alguien" A.
5. "Faire passer, omettre" H. Cf. jauzgarri.
6. "Faire saillir" H.
7. + jauzazi. Revolver, remover, enredar.  [Haizeak] jauz-arazten du [...] ardien ile leguna. Ox 30. Orotan
gütük gaizen / jauzazi nahian, / senhar, emazte, haurren / nahas ezarian. Casve SGrazi 106.
- BURUTIK JAUZARAZI (Dv, H). "Haur horiek burutik jauzaraziko naute, ces enfants me rendront fou" Dv.
"Faire perdre le sens" H. Cf. BURUTIK JAUZI.
- GONTZETATIK JAUZARAZI. Sacar de sus casillas. "Bere onetik atere(a) d(ag)o (AN-gip), [...] onetik
aterazi (BN-lab), [...] Bere kontzetarik jauzarazi du (BN-arb)" Gte Erd 193.  Horrek jauzarazi zuen
gobernadorea bere gontzetarik. Jnn SBi 99. Algerko jendea errabiatua da, eta gauza batek jauzarazten du
oraino gehiago gontzetarik. Herr 28-1-1960, 4.
jauzarazle, jauzeazle (S ap. Lrq). "(Celui, celle) qui fait sauter, ou qui arrache" Lrq.
jauzazi. v. jauzarazi.
jauzgarri. "Iauzgarri, qui est à sauter, à omettre dans une lecture. Liburu huntan horri bat baino gehiago bada
iauzgarririk, dans ce livre il y a plus d'une feuille qui sont à sauter" H.
jauzi (L, B, BN, S; Ht VocGr 421, Lar, VocBN (y-), Dv, Gèze, H), jautzi, jautsi (SP), dauzi (BN-mix; H),
txauzi(tu) (Aq 64 (R)), xauzi (R-uzt), zauzi (R), jausi (VocS 142). Ref: A (jauzi, dauzi, xauzi); Lrq; Gte Erd 181.
 Tr. Propio de la tradición septentrional. Se encuentra tbn. en autores meridionales del s. XX (tbn. en un ej. de
dudosa interpretación en Iztueta); además aparece en la expresión burutik jauzi en algunos guipuzcoanos del s.
XIX. La forma más empleada es jauzi. Hay dautzi y jautzin en Herria, dauzi en Gure Herria y jauztu en Saint-
Pierre. Además hay jausi en Iturriaga (burutik jausi), Gaztelu, Labayen y J.A. Irazusta (quien tbn. emplea jautsi),
y la forma con palatal expresiva jauxi en Etchepare de Jatsu, junto a jauzi. En DFrec hay 18 ejs. (5 sept.) de
jauzi, 2, sept., de jautzi y 2 de iauzi.
I (Vb.). 1. (Aux. intrans.). Saltar. "Sauter, bondir" Dv. "1. [...] Zaldira iauztea, sauter sur son cheval. Untzitik
leihorrera iauztea, sauter du vaisseau à terre. 3. bondir, se redresser par un mouvement subit de surprise, de
colère, etc. Horiek entzutearekin iauzi zen, en entendant ces choses, il bondit. [...] 4. sauter en parlant de choses
qui imitent un saut. Untzi arno berria dadukanaren tapa, maiz iauzten da, le bouchon d'un vase qui contient du
vin nouveau saute souvent. Pilota bazterrera iauzi zaut, la balle m'a bondi de côté" H.
 Tr. Documentado desde Leiçarraga en la tradición septentrional; apenas hay testimonios al Sur, excepto
Iraizoz y algunos autores modernos cultos.
 Iauz baitzedin haurra haren sabelean. Lç Lc 1, 41 (Dv, HeH, Leon jauzi zitzaio(e)n; He, Ol (y-) jauzika, TB
yauzi egin zuela, IBk jauzi egin zion, Echn eman zituan saltoak, Or punpa egin, Ker saltoka, BiblE punpaka).
Bozkarioz iauz. Lç Lc 6, 23 (TB yauz, Dv, HeH jauz zaitezte, Ol ikotu zaitezte, Or egin pozez salto, BiblE egin
pozez jauzi). Arrañak ere iauzi / ziren paguz urean. EZ Noel 54. Mendi gora iauzi ziren / ahariak bezala. / Eta
aldapak saltatu / billdots zumeak bezala. EZ Eliç 261. Leihoti iauziz, ohoin iduri. O Po 16. Utzi duzu haren
etxea bekhatuaz iauzirik. Gastatu duzu haren moiana gorputzeko plazeren ondoan. Behatu zaitza munduari.
(Interpr?). Hm 207. Jauziz dohan [...] ithurri bat. He Io 4, 14. Ama ohetik jauz ta laister batetan [...] zen abiatü.
Egiat 173. Jauzten da bere Jainkoa ganat, bainan zein biziki ta zer indarrekin? Dh 158. Amoros batek salhatü
dizü kurrunkaz bere büria: / Zeren etzen leihoti jauzi gaizo asto bürü handia! Etch 416. Ohetik jauzirik, / [...]
lagunaren etxera / badoa. Arch Fab 237. Ateka yauziz nahi du pasatu. Gy 274. Bizkarrean yauziz zaio yartzen.
Ib. 144. Ximinoak iduri, itzulika eta yauziz. Hb Egia 138. Boztarioz hasi beitzen jauziz. Ip Imit IV 17, 3 (Ol, Pi
yauzi zan, Leon jauzi baitzen, SP jausika). Eta ene gogoa boztarioz jauzten da ene Jinko Salbazalia beithan.
"Exultavit". Ip Hil 79. Gure lurretan zangoa eman orduko igan, jauzi, lehen hegal ukaldiz. HU Aurp 207.
[Pilotariak] eskua hantua du pintzaren iduri, eta ahurrean itzea jauzia begia bezain minbera, eskua aldean
bertze zilatzen baitako. (Interpr?). JE Bur 31. Asto gainerat jauzi. Ox 118. Jin eta / jauzi ur basa hoitara. Etcham
124. Hor dia gathia eta xerrerua jauzi harat jauzi hunat. GH 1933, 300. Yantzi gabe [...] itsasora yauzi zan. Ir
YKBiz 536. Nere bihotza pozez yauzi da. Ib. 9. Lur-axalez gora / yauzten da mintzo. Ldi UO 29. Su-garra aski
dut erditikan jauzi, / gorputz ta anima nazan Donianek garbi. "Me basta hoy saltar". Or Eus 286. Pozez jauzi
bitez. Ib. 14. Irriz jauziko...elgarri besarka! Iratz 159. Xiberotarrak hastean jauzi errabian. Ib. 188. Harat jauzi,
hunat jauzi. JEtchep 42. Maite-muga zalako, / itsuka jausi nintzan, / t'ain gora egiñik, ain gora, / eiza bainun
atzeman. Gazt MusIx 235. Piztu baitzen haatik, piztu, iratzartu eta jauzi gure Nafartar zaintsu kartsua! Ardoy
baten mende.
SFran 142. [Murru] haren gainetik ardiak jauzten zitzazkola. Etchebarne 39.
 "(L), gozar, saltar de gozo" A (que cita el ej. de Dv Mt).  Boz zaitezte, eta jauz zaitezte, zeren nasaia baitago
zuen saria zeruetan. "Gaudete et exultate". Dv Mt 5, 12 (Ol ikotu zaitezte, BiblE alaitu).
 dautzin (BN-arb). (Aux. trans.). "Dautzin du astoaren gainerat (BN-arb)" Gte Erd 181.
 "Sauter, passer d'un propos à un autre, le quitter pour aller à un autre différent. Zertarik zertara iauzten ziren
bada, comme vous sautez et de quoi à quoi!" H.
 "Sauter, faire explosion. Bolborari su lothurik untzia iauzi zen, le feu ayant pris à la poudrière, le vaisseau
sauta" H.
 "Sauter, en terme de marine. Haizea iauzirik bat batean ipharretik hegoara, [...], le vent ayant tout d'un coup
sauté du nord au sud" H.
 Dar un vuelco (el corazón).  Bihotza jauzten zait, malda heier so nagolarik. JE Ber 19. Bihotza arras jauzia
nian araiz. Oto eder bat erosiko dukala ere erran diat injeniorrari. JEtchep 66.
2. (VocS, Dv). Surgir, salir, brotar (un líquido); salir, saltar (chispas). "Jaillir" VocS. "Bi haintzur piko eman
orduko lurrari, ura jauzi da nasai; [...] l'eau a jailli en abondance" Dv.  Ur iauzten denezko ithurri, bizitze
eternalekotzat. Lç Io 4, 14 (He jauziz dohan, LE salta-daiena, Ol, Ker txirristaka, IBe, IBk, BiblE darion).
Begietatik iharrak iauzten zaitzan. Ax 280 (V 187). Haserre errexa zuen Mahometek. [...] Ezpata gorritzen zion
odolak yabaltzen zion asaldura, maiz behar gabe yauzia. Hb Egia 79s. Phindar bat jauzten da. Laph 91. Orori
badarite urre-dirdira ezti bat: [...] zangoa osoki urrea izaitetik jauz zitaken iguzki-sista beroa. JE Ber 63.
Pindarrak biziago zaizkoten jauzten bere baitarik. Ib. 99. Txinpartak ke-bidean gora jauzten ziren. Mde HaurB
7.
 + jauztu (Aux. intrans. bipers.). Salir, sobrevenir (el llanto, la risa, un suspiro, un recuerdo...).  Nigarra iauzi
zeikan. Ax 330 (V 218). Nigarra yauzten zait. Hb Egia 125. Nigarra jauzi zitzaion. Jnn SBi 75 (v. tbn. 156).
Izerdi bat jauzi baitzitzaion. Ib. 27. Amari nigarra jauzi omen zitzaion. HU Zez 148s. Ikusi orduko ahogozoa
jauzten zautzu. JE Bur 35. Nigarra jauztu zitzaioten begietara. StPierre 22. Nigarrak eta oro jauziak. Barb Sup
20. Nigarrak niri zauzkit jauzten orai borthitz! Ox 145. Irria jauzten zaut eni. Etcham 244. Elhasturi bat gaitza
jauzi zaiku orori. JE Ber 78. Azkenik irria jauzten zait gozoki. Ib. 47. Orhoitzapen bat jauzten zait berehala
sudurrerat. Ib. 57. Irri gutiago zaiku segur jauzten. Iratz 15. Haspena bat jauzi eta hogoi minutaz akabo! Zerb
Azk 80. Irriño bat jauzi zitzaion. JEtchep 105 (v. tbn. 85, 106). Amari errex jauzten zaiok hasperena. Xa Odol
202.
 (Aux. intrans. bipers.). Surgir, venir de improviso (la fiebre, el dolor...).  Sukhar borthitz bat jauzi zitzaion.
Laph 173 (v. tbn. 165). Bihotzeko min bat jauzirik, jo zuen Pauetik Betharramera. HU Aurp 122. Sukarra
jauzirik, [...] ohean eman zen Piarres. Barb Sup 44. Min tzar bat jauzi zaut. JEtchep 92. Lehenik izendatuak
aintzinean ziren, 28 eta 23, Etchemendiri behardura zerbeit jauzi zakolarik erreinetan. Arraya Herr 29-8-1963,
3.
 Ikusi dira Gipuzkoan bi gertakari gogoangarriak txit [...]. Itsumustuan jauzitako lanze oek biak izan dira [...]
etorrera baino ondore obea erakutsi dabeenak. (Interpr?). Izt C 177s.
 Gainti orotarik ere / batbatetan zalhe jauzten [gira]. // Kabaliak largatürik / gaizer süia dügü phizten. Casve
SGrazi 138. Ditiagü [hedexuriak] zaphatü jauztez / Binbaletako phüntatik. 'En surgissant du haut de Binbaleta'.
Ib. 110.
3. (BNc, Sc ap. A; Dv). "Au fig., s'emporter. Ez dakioke hitz bat erran jauzten da berehala; on ne peut pas lui
dire un mot, il s'emporte aussitôt" Dv. "Encolerizarse, arrebatarse" A.  Edireiten dugu nahi eztuguna, eta gero
handik iauzten eta koleratzen gara. Ax 312 (V 207). Iauzten eta enkoniatzen da. Ib. 287 (V 191). Baldin ez
nagoenean banengo, begira bide nindeke berriz hunela itsutzetik, erhotzetik, minzatzetik eta egin naizen bezala
iauztetik. Ib. 283 (V 188; Azkue traduce "acción de enfurecerse"). Kolera da kalte egiten daukutenen edo hastio
ditugunen kontra gaizki jauztea. CatJauf 91. Anea jauzi zen orduan, guardari erranez: --Orai ukatzen duzu?
Etchebarne 55.
 Oldartzen da haren izpiritua, jauzten haren odola. Laph 114.
4. Echar, expulsar.  [Süge espantagarria!] Badakiagü nun diren hire hatsharziluak eta leziak. [...] Hanti
Sügarrak odeietara jauzten eta hedatzen eta hire elder gahüna [...] turrustatzen. Chaho AztiB 9.
5. (BN-arb-lab, S; Lecl (y-), Dv, Gèze (s.v. lancer), H), jauztu (R). Ref.: A (jauztu); Gte Erd 181. Lanzarse
sobre alguien, abalanzarse. "Sauter, s'élancer vivement sur quelqu'un. [...] Muskerra iauzten omen da tarritatzen
badute, on dit que le lézard saute sur la personne, si on l'irrite" H. "(R), echarse, arrojarse, saltar" A. "Bata
bestearen gañera jauzteko prest ziren (BN-arb-lab, S)" Gte Erd 181.  Lepora yauzirik asto yauna itho zuen.
Gy 38. Jauzi zitzaioen lephora eta, besarkatu zuen. Dv Lc 15, 20 (Brunet jauzi zitzaion, TB yauzi egin, HeH
erori). Auzoaren gañera oldarrean yauzi ziran. Mde Pr 34.
6. (VocBN (y-)  A). (Aux. trans.). Sacar. "Extraire d'un corps une ou plusieurs parties" VocBN. En VocCB se
encuentra además "Jauzi, jazten (G, BN), hacer salir, sacar, extraer, ordeñar (faire sortir, traire, extraire). [...]
beti jazten ari aiz [ardiak], [...] estás siempre ordeñándolas", y de aquí pasa a Duvoisin. Sin embargo, el sust.
vbal. jazten corresponde, sin duda, a un part. jatzi (v. jetzi).  Begien aintzinerat jauzi zuen errebolbera.
JEtchep 114.
baten mende.
7. (VocBN (y-)  A). "Faire sortir ou faire éclater par la violence matérielle ou morale" VocBN.
8. Oponerse, rebelarse. "Amotinarse, rebelarse" A, que cita el ej. de Duvoisin.  Haurrak jauziko zatzaizkote
burhasoei eta heriotzez joko dituzte. Dv Mt 10, 21 (Lç altxaturen, He, TB, SalabBN, BiblE altxatuko, Echn
goratuko, Ol yaikiko, Leon jazarriko, Or, IBe, IBk altxako, Ker jagiko). Ehun debruak berekin dituzte Jesuitek
[...]. Orroaz jauzi baledi egun edo bihar jende xehea. JE Ber 59.
9. Salir. "Etxetik jauzia dabila, il court aprés avoir abandonné la maison" Dv. "Ataun aldean esaten dan itza da:
etxetik jauzi "etxetik irten" ordez, erderazko 'salir'-ekin ondo datorrena" EEs 1930, 62.  Aren billa naiz etxetik
jauzia. "Salgo". Or Eus 50. Ez baitira aurrenetik jauzi buruz-buru. "Han salido". Ib. 30. Bazkalondoan andik
yauzi ta Titikaka aintzirara bostetarako. Or QA 52. Atetik yauzi-ala bakoitza bere etxeko ilarrietara zoanan. Ib.
110.
10. (Dv  A). Desprenderse, dislocarse. "Qui est sorti de son assiette. Athe erroetatik jauzia, porte sortie des
gonds" Dv. "Atheak jauziak aurkitu dituzte, ils ont trouvé les portes forceés" Ib.  Haien ezürrak ziren oro
arrabaski / baita ere büria khorphitzetik jauzi. Casve SGrazi 122.
11. (Aux. trans.). "Terme de haras, saillir. Behor garañoak iauzia, jument saillie par l'étalon" H.  Haragi
biok ikhara, / jauzten zaitut neska lizun! Mde Po 96. Gu eta geure ahizpak jauzten gaituelarik jainko-zezenak.
Mde Pr 129.
12. (H), jautzin. (Aux. trans.). "Sauter, omettre une chose en lisant, copiant, comptant. Lerro bat iauzi duzu,
vous avez sauté une ligne. Horri bat, arrosarioren hamarreko bat iauztea" H.  Ez dugu uste nehor ahantzi
dugun, bainan barkhatu, bat edo beste jautzin balin badugu. Herr 26-7-1962, 2.
13. (Aux. trans.). Revolver.  Hitzartü güntian / lür eta bazter güziak / behar dütügüla jauzi / ützüligaintitü
denak. Casve SGrazi 62.
14. Sacar de sus casillas, poner nervioso.  Jaun medikua apezarekin / Batian abisatia [...]. / Alderdi txarra,
zain eztitzeko / Besten jauzitzen duena. (1954). LuzKant 103.
15. (Aux. trans.). Saltar (un obstáculo), pasar por encima.  Murrua jauzirik. Etchebarne 127.
II (Sust.). 1. (AN-araq, L, B, BN-baig, S; Urt V 4, Ht VocGr 421, Dv, Gèze ("saut"), Foix ap. Lh), jausi (SP),
jautsi, jautzi, dautzi, txauze (Aq 62 (R)), xauzi (R-uzt). Ref.: A (jauzi, xauzi); Satr VocP (iauzi); CEEN 1971,
191; Izeta BHizt (yauzi). Salto. "Yauzi ederra egin zuen" Izeta BHizt. Cf. JAUZI EGIN.  Tr. Documentado en
la tradición septentrional desde finales del s. XVII. Al Sur se encuentra en autores cultos del s. XX.  Oreiñek
[...] / egiñen tie jauziak. Gç 134. Eta jauzi bat eginik gelditu zen xutik eta hasi zen ibiltzen. He Act 3, 8 (TB, IBe
salto). Zaldiari jauzi guziak eragiten. Egiat 219. Heltzeko aski zuzken laur yauzi. Gy 58. Nahi bezenbat laster eta
jauzi. Arb Igand 142. Oihu, marruma, jauzi, zalaparta. JE Bur 29. Saguen pesta orduan! / Zer jauziak
selhauruan! Ox 121. Yauzi bizkor ustekabekoz. Or Mi 45. Zaldiak jauzi andi bat eta lasterka biurgune batean
itzali ziren. FIr 142. Jauzi bat egin nuen bazterrera. Barb Leg 149. Barruak yauzi pozkor bat egin dit. Ldi IL 22.
Zutitu zan jauzi ariñez. TAg Uzt 19. Zer irriak, zer jauziak. Iratz 153. Arkakosoak jausirik ez, astoak ostikorik ez.
JAIraz Bizia 53. Gazte batzu dena itzuli eta dautzi. Herr 20-7-1961, 3. Ez daukagu egiara iristerik, jauzi baten
bidez abiaturik baizik. Txill Let 131. Jauzi eta kantu. Ardoy SFran 62. Dena salto eta jauzi. Xa EzinB 95.
Zaldiak ezin bait-zuan jauzi besterik. Berron Kijote 218. v. tbn. Tt Onsa 115. Hb Egia 130. Ox 91. Etcham 84.
Zerb IxtS 85. Etchebarne 119.
 "Au plur. (S; Foix), sauts basques" Lh. "Iauzi, salto. También baile. Iantza Iauziak, es el nombre de los bailes
de Valcarlos" Satr VocP. "Algunos Mutil dantza llevan los nombres de [...] Zazpi iautzi (siete saltos), Zazpi
iautzi zaharra (siete saltos viejos)" CEEN 1971, 191. "Zazpi yauzi (dantza bat)" Izeta BHizt. Cf. VocNav: "Salto.
Uno de los números que bailan los danzaris de Valcarlos se titula los yauzis o yautzis". v. DANTZA-JAUZI. 
Ez zen gizon gazte bakhar bat han Eskualdun dantza hortan piko baten ere ematen zakienik. [...] Guziak harritu
baitziren [...] jauzi eta urrats nobleen ikusteaz. Zby RIEV 1908, 85. Pilota ala jauzi, / joko orotarik. Etcham 126.
Dantza-saio ikusgarria. [...] ariñak eta zailuak ziran neskatxa ederraren jauziak. TAg Uzt 295. Hala nola
kirolak, kantak, dantza eta jauziak. Mde Pr 41.
 "Ni hil naizela aditurik ere, ez dio barneak jauzirik egin, lors même qu'il entendrait que je suis mort, son cœur
n'en éprouvera pas d'émotion" Dv. "Iauzia. [...] au fig., mouvement, élan du cœur [...]. Battement du cœur,
tressaillement du dedans. [...] Bihotz iauzi ezin iasanak, battements insupportables du cœur" H. "Barneak iauzi
bat egin zerautan, j'éprouvai un tressaillement intérieur" Ib.  Bihotzeko mobimendu edo jauzi laburrez. He Phil
129 (SP 126 oldar aldi). Nekez zaduzkan <cedazcan> bere bihotzaren jauziak, hain zen bozkarioz gaindi egina.
Birjin 53. Amodio jainkozkoaren jauziak hain biziki emendatu ziren. Ib. 300. Unhearen jauziak zapha detzagula.
Ib. 97. Naturalezako jauziak eta sumindurak. Dh 69. Urrun barneko jauzi biziak. Ib. 69.
 (S-saug ap. Lh). Salto, diferencia; cambio cualtitativo. "Ortik onera jauzi aundia da, de eso a esto media gran
diferencia" Bera EEs 1913, 294. "Différence. Üskara batetik bestialako jauzi (S-saug), différence d'un dialecte
basque à l'autre" Lh.  Axeri bat [...] / omen zen Gaskoiña, / batzuen ustez Normana: / [...] batetik bertzera, /
hagitz da yauzi laburra. Gy 128. Harrituak baikaude [...] hiriño hunek, handitzera ez bada, edertzera egin duen
jauziaz. JE Ber 74. Parisetik harat, zer jauzia ez du egin Jainkoarekilako mintzaira hortan! Ardoy SFran 310.
Mundu bakoitzaren barruan ere, badira horrelako jauziak. MEIG VI 117. Aldakuntza hau da, noski, [...]
"nolakotasunean jauzia" dei lezaketena. MEIG VIII 44.
baten mende.
 Cambio brusco. "Saut, changement brusque du vent. Bet-betako haize iauzia, saut du vent" H.  Holako giro-
jauziekin, beti ikus eta mikus, iker eta miker, ari behar du Elizak ere. Larre ArtzainE 320.
2. (L-ain, B, Sal ap. A; VocB (y-)). "Cascada" A. v. UR-JAUZI.
3. Bote. "[Pilotak] jauzi txarra egin du (S)" Gte Erd 283.
4. Bancarrota.  Horra zertara erazi gütian, jauzia <jao-> edo bankarota egin artean, gorrier konfidanxtaren
emaitiak. ArmUs 1896, 112.
- ADIMENDUTIK JAUZI (SP). Perder el juicio, enloquecer. "Adimendutik iauzia, demonté de cervelle" SP. 
Anaia bat erhoa eta adimendutik iauzia. Ax 309 (V 206). Erhoari, adimendutik iauzia dagoenari predikatzea.
Ib. 302 (V 201). Adimendutik iauziaren erhokeriak. Ib. 301 (V 201).
- BI JAUZIZ. Rápidamente. v. JAUZI BATEAN.  Denborarik galdu gabe, bi jauziz joan ziren. Zerb IxtS 62.
Bi jauziz han zela. Zerb Azk 98. Bi jauziz Maiotenean zen Semark auzoko arotza. Ib. 107. (v. tbn. 103). Bi jauziz
jokhatzen gütük, / Santa Graziko oihanian. Casve SGrazi 56. Bi jauziz, denak trinketean ginen behereko zolan.
Larre ArtzainE 278s.
- (BERE, NEURE, etc.) BAITATIK JAUZI. Salir de sí, ponerse fuera de sí.  Oihuka eman zen bere baitharik
guzia jauzirik bezala. Birjin 78. Hartaz orhoitzen zinenean, zure baitharik jauzia bezala zinauden, eta zure
bihotza gozoz igeri zegoen. Ib. 113.
- BURU-JAUZI (Lar; buru-jausi Añ). "Insensato" Lar y Añ. Cf. BURUTIK JAUZI.  Zenbat persona dira
munduan tontuak, eroak, buru jauziak? Echve Dev 58. Ez ezazu arren zere aserrean hill Golo, gizon burujauzi
au. Arr GB 31. Kristau biziak galdutzen gaitu inozentziak, / bestela gaude buru-jauziak. Auspoa 140, 15 (ap.
ELok 161).
- BURUTIK JAUZI (AN-larr ap. A Apend; Dv; jausi SP, Lar, Añ). Chochear, perder el juicio, volverse loco.
"Burutik iausia, demonté de cervelle" SP. "(Volverse) loco" y "(perder el) juicio, salir de juicio" Lar, Añ.
"Burutik jauztea, devenir fol. Burutik jauzia, insensé" Dv. "Burutik yauzia [dago] (AN-larr), está loco" A EY III
274.  Tr. Documentado a partir de comienzos del s. XVII. No hemos encontrado ningún testimonio del s. XX.
 O sinhets-bera, diotsa, o burutik iauzia! / zeiñak arinki sinhetsi baituk entzun guztia. EZ Man I 51. Nor ahal
dateke adimenduaren kutsua duenik, jakintasuna [...] utzirik, enorantzia [...] hauta dezakenik, ez izaitekotzat
zenbait erho zoro burutik jauzirik? ES 179. Bete zaitezela ezkabiz eta atzez; jauzi zaitezela burutik eta egunaren
erdian zabiltzala itsuen eran bide billa. AA II 7. Baña gizona dago / burutik jauzia / nai badio irabazi / Jaunari
auzia. It Fab 172. Ez bagerade jausi / guztiok burutik. Ib. 213. Gure euskara ezta / burutik jauzia, / sasoian
arkitzen da / oraño guzia. Izt Po 73. Gerrak idiki ditu / guztion begiak, / unitzeko, ez bagaude / burutik jausiak.
(1838). Michel LPB 261. Lasterka igo zitzaien, esanaz: Pedro atean dago, Pedro atean dago. Sinistu etzioten,
esanaz burutik jauzi zala. Lard 504. Jesusen ahaideek aditu zutenean, ethorri ziren haren hartzera, ezik zioten
burutik jauzia zela. Dv Mc 3, 21. Jaun oiek ez al ziran / burutikan jauzi? / Fama txarra ez dute / aurten irabazi.
JanEd I 15. Edota zaudete burutik arraz jauzia edo dezu alzaiduzko biotza. Jauregui EE 1883a, 241. Zer den,
Praska, burutik jauziya aizan? Campion EE 1883b, 518.
- DANTZA-JAUZI. v. dantza.
- GOGOTIK JAUZI. "Gogotik iauzi zaiko, cela lui a échappé de la mémoire, il ne s'en est pas souvenu" H.
- GONTZETATIK JAUZI. Sacar de sus casillas.  Aita Jakemein ginuen guk gontzetarik jauzia, uste gabeko
hainbertze atseginen gatik. Prop 1904, 257.
- IRRA-JAUZI. v. irra.
- JAUXI. (Forma con palat. expresiva). Saltito.  [Xoria] itzultzen da lekuaren gainean jauxi bat eginez.
JEtchep 26.
- JAUXI-JAUXI. (Forma con palat. expresiva). Saltando, dando saltitos.  [Xoria] kantuz hasten da berriz ere,
jauxi-jauxi, mahain ttipiaren gainean. JEtchep 26.
- JAUZIAN (A, que cita a Axular). a) Saltando.  Zer esker uste duzu izanen duela [...] zahar ezinduak [...]
dantzan eta iauzian ez ibiltzeaz? Ax 177 (V 119). Bizpahiru itzuli eman orduko huna egundaino bezala zakurra
beheiti, jauzian. JE Bur 61. Ezkurño batek [...] / jauzian jautsiz, [...] / sistatu zion sudur gizena. Ox 117. Eztitut
ja iraganen / berro ziloak jauzian. Etcham 163. Berriz jauzian bere tokirat joan da. Lf Murtuts 4. Erreka txar
hura jauzian pasa. Larre ArtzainE 30.
b) De un salto, de golpe, de repente.  Eta jauzian zangoen gainean gelditu zen eta bazabilan. Dv 3, 8 (He jauzi
bat eginik). Gauaz, [...] zokorik ilhunenean, gizon bat jali zitzaion jauzian, biderat. Barb Sup 180. [Itsuak] bere
soñekoa aurtiki (bota) ta yauzian arengana zan. Ir YKBiz 370. Jauzian xutitu zen erregea. Zerb IxtS 74. Jauzian
hurbildurik, bere ezpata hartu zion. Ib. 54. Joan zen Malakat eta jauzian atea hertsirik, oihuka hasi. Zerb Azk
95. Azkaindar balinbadauzkagu bakarrik berrogoita hamar urte huntan gutienik Azkainen direnak, jauzian jautsi
behar dugu mila edo bederatzi ehunetarat. Ib. 29. Azeri nausia jauzian jeiki zen bere ohetik. JEtchep 32. Jauzian
jeikirik, jo nuen Candau aita superioraren bulegorat. Larre ArtzainE 170.
c) "(BN, S), airadamente" A.  Gaitzeko erasietan ari ziren zoin gehiagoka, iduri jauzian elgarri lotzekotan
zaudela. StPierre 13.
- JAUZI BATEAN. De un salto; de repente, rápidamente. v. JAUZI BATEZ, JAUZIZ.  Soldadoen ondorat
jauzi batean jina. Barb Sup 147. Jauzi batean elgarretarik urruntzen dira bi gizonak. Ib. 182. Yauzi batean
baten mende.
bideak igaro. Or Mi 108. Jauzi batean gaiñeti igaro. "De un salto". Or Eus 313. Jauzi batean irriz sortu naiz
zeru azpiko bizian. Iratz 71. Ontzia aldameneratu zuten, Andoni jautsi batean igo zan. JAIraz Bizia 66.
- JAUZI BAT (BI...) EMAN, JAUZIAK EMAN. Saltar, bailar.  Soinuarekin guziak, jauziak emanez. Ox 36.
Arin emazkik [...] / jauzi bat eta jauzi bi. Ib. 132.
- JAUZI BATEZ. De un salto; de repente, rápidamente. v. JAUZI BATEAN.  Jauzi batez han ziren alde
orotarik lasterka. HU EskualOn 23-2-1906, 1 (en Zez 128 se transcribe erróneamente jautzi). Xutitu zen jauzi
batez. Ib. 55. Jauzi batez igain zen mandon gaina. Const 27. Ttirritta jauzi batez / gaindi da pasatzen. Etcham
114. Yauzi batez kendu zakon mutikoari bere lastozko xapela. Zub 111. Ta yauzi batez zutitu ta asi zan ibiltzen.
Ol Act 3, 8 (He jauzi bat eginik). Jautsi naiz jauzi batez etxeko sotora. Iratz 76. Jauzi batez haren gainean izan
zen. [...] emakume hamorratuari [...] belar-ondoko bat eman zion matrailatik behera. Mde HaurB 42. Jauzi
batez han nintzan Zokoan. Larre ArtzainE 248.
- JAUZI BEHORKA. "Iauzi behorka (BN-baig), marchar por saltos bruscos" A.
- JAUZI-EGILE (jauzigile Urt V 35). Saltador.  Pilotari zitakela ez dugu frogarik, bainan bai laster eta jauzi
egile hauta. "Il était excellent à la course et au saut". Ardoy SFran 89.
- JAUZI EGIN (B, BN-ciz-arb-lab, S; SP (iausi e.), Dv). Ref.: EI 386 (y-); Izeta BHizt (y-); Gte Erd 181 y 270.
a) Saltar. "Jauzi egin du lehiotik, il a sauté par la fenêtre" Dv. "Panpik jauzi egin zuen asto gainera (BN-ciz).
Jauzi düzü astoaren gaiñera (S)" Gte Erd 181.  Ikhusi izan zuen Isaak, eta iauzi egin zuen beheiti kameluaren
gañetik. Urt Gen 24, 64 (Bibl jauzi egin; Ur jatxi, Dv jautsi, Ker jatsi, BiblE jaitsi; Ol yauzi). Eta hura jauzi
eginik abiatu zen ibiltzen. He Act 14, 9. [Piarresek] egin zuen urerat yauzi. Lg II 293. Jauzi egin zubitik.
FrantzesB II 25. Oheti jauzi eginik. Arch Fab 163. Itsasorat jauzi egin dut. Laph 210. Bozkarioz jauzi egiten du.
Ib. 143. Baso baten gainerat jauzi egin. JE Bur 142. Erreka zilo batetarik dauzi egin du. GH 1921, 715.
Jaunaren Itzak jauzi egin zun. "Dió un salto". Or Eus 424. Izurdeak bezela jauzi egiñik. TAg Uzt 40. Zalditik
jauzi egin zun. Etxde JJ 254. Leize barne artatik iauzi egin zun. Or Aitork 138. Jauzi egin bear da beti asieran:
"intuizioa" dela, [...] lenengo oinkada. Txill Let 130. Alki gañetik jausi egiñez bijoaz. Lab SuEm 174. Behar
zuen zanpez jauzi egin leihorat. Larre ArtzainE 22. Ohetik jauzi eginda leihora jo zuen arin. MEIG IX 104. v.
tbn. Zby RIEV 1908, 760. Jnn SBi 134. Ox 42 y 62. Zub 21. Barb Leg 140. Zerb IxtS 48 y 66. Lf Murtuts 15. Zait
Sof 147. Mde HaurB 80. Ardoy SFran 172.
 Saltar, lanzarse sobre alguien. "Etsaiak soldadoen gainerat jauzi egin zuten (BN-arb)" Gte Erd 128.  Nola
yauzi egiten duen bere etsaiaren gaiñera. He Gudu 93. Erregeri / gaiñerat egiten yauzi. Gy 111. Haren
besoetarat jauzi eginez. Laph 212. Hurbiltzen bada bestia ezti edo inozent bat [...] mustroak yauzi eginen du
haren gainerat. Elsb Fram 177s. Jauzi egin dio gainera. HU Zez 162. Etsaiek jauzi eginik gainera. Xa Odol 123.
 Gogo guziak etxeko alderat jauzi egiten derauko. Arb Igand 28. Begiak aurpegian yauzi egiten eutsoen. Or
Tormes 41.
 Nere ezur eroriak ez baitzuten poz-iauzi egiten. Or Aitork 97.
 "Jauzi eingo zaio, se le reventará (el tumor)" Iz To.
 Desprenderse.  Begiak beren kabizulotik jauz egin einean. Etxde JJ 189.
d) Oponerse, rebelarse.  [Mairu beltzari] Nabasen Eskualdunak / egin zion jauzi. Zby RIEV 1909, 397 (tbn. en
Or Eus 200).
e) Saltar (a la vista), resaltar, destacar.  Michel Garikoitzen sotanak ere ez bide zuen begietarat jauzi egiten
ederraren ederrez. Etcheb MGaric 127.
- JAUZI EGINARAZI. Hacer saltar.  Yainkoei gerla egin zioten [...] bati yauzi eginarazi, lasterkatuz,
itsasorat. Hb Egia 70.
- JAUZI ERAGIN. Hacer salir, echar.  [Gogoeta gaixtoei] ezterauet ostaturik emaiten [...], iauzi eragiten
derauet. Ax 368 (V 242).
- JAUZI ETA PUTIN. "Iauzi ta putin (L-sar), dando saltos y córcovos" A Apend.
- JAUZI ETA PUTINKA. Dando corcovos. v. JAUZI-PUTINKA (b).  Arima salbu-eta haren semeak iduri
luke etxeko xamari sortu berria, ari baita jauzi eta puttinga, pentzean. SoEg Herr 16-4-1964, 1.
- JAUZI ETA ZAPART. Saltando, brincando.  Aur ta nexka-mutillak, jauzi ta zapart (salto y brinco) aurretik
genituela, astiro jatxi ginan. A Ardi 64.
- JAUZI-JAUZI. Saltando, brincando.  Ura [...] jauzi-jauzi heldu zen gain behera. JEtchep 15.
- JAUZIKO. "Passer, avoir plus d'une année, d'un jour. Urthe iauziko xahala, veau qui a passé un an, qui est à sa
deuxième année" H.
- JAUZI-MAUZIKA. Saltando, brincando.  Zoazi jauzi-mauzika, xori bat iduri. Iratz 119. Jauzi-mauzika
banoa / ta norat noan ez dakit. Ib. 78.
- JAUZI MOTX (Dv, H). a) Salto corto, salto a pies juntillas. b) (Nombre de un tipo de danza).  Eskualduneri
beha phesta egunetan, / batzu jauzi-motxetan, bertzeak pilotan. EGAlm 1895, 17 (ap. DRA).
- JAUZI-MOXKA, JAUZI MOZKA. Dando saltitos. "Iauzimozka. Juego de niños que consiste en ir avanzando a
saltos con los pies juntos" (BN-baig) Satr VocP.  Yauzi moxka dabillala / Toki batetik bertzera. Gy 182.
- JAUZI-PUTINKA. a) Salto, brinco.  Egiten ahal dituzten jauzi-putinkak! JE Ber 70. b) Saltando, brincando.
 Berrogoi ta hamar mila mutiko eta neskatoko [...] gauaz ari izan dira jauzi-putinka. Herr 4-7-1963, 1.
baten mende.
- JAUZIZ. Rápidamente. v. JAUZI BATEAN.  Ikusi orduko jauziz heldu zaut gogora. HU Zez 203.
- JAUZIZ JAUZI. Saltando, de salto en salto.  Iauziz iauzi nol' igela. O Po (ed. Michel), 241.
- HOZKATIK JAUZI. Salirse de sus casillas.  Haritchabaletek orori ele huna emaiten zian beti. Bena
gertatzen bazen ezin eden bat [...] jauzten zen ozketik eta [...] emaiten zeron ilasaldi bat. Const 26.
- UR-JAUZI. v. ur.
jauzi. v. jausi.
jauzierazo. v. jauzarazi.
jauzigin. 1. "(Hb), élancement" Lh.

2. "(Hb), élan" Lh.
jauzigune. 1. Jaculatoria.  Pensamendu hortarik athera zituen Errege Dabiten jauzigune hauk, Jainkoaganat
altxatzeko: "O Jauna! Salba nazazu [...]". "Ces élancements". He Phil 133 (SP 130 oldarmendu hauk, Echve
Dev 159 afekto deboto abek). Has zaite aiñtzineko arratsetik komunione saindurako preparatzen [...] bihotzeko
jauzigune hañitzez. Ib. 169 (Echve Dev 200 amoriozko orazio laburrakin). 2. "(Hb), sautoir, tremplin" Lh.
jauzika (B ap. Izeta BHizt; Urt V 4, VocBN (y-)  A; Hb ap. Lh, H), jausika (SP), jautsika, jauzka. 1.
(Adv.). Saltando. "À sauts. Iausika haritzea" SP. "Zu beti yauzike" Izeta BHizt. v. jauzketa (2), jauzteka.  Tr.
Documentado desde mediados del s. XVII en textos septentrionales; salvo uno del baztanés Echenique, no hay
ningún testimonio meridional hasta el siglo XX. Hay jautsika en J.A. Irazusta y jauzka en Lizardi y Anabitarte.
En DFrec hay 5 ejs. de jauzika, meridionales.  Bozkarioturik jausika hari izan baitzen. SP Imit IV 17, 3 (Ch (i-
), Leon jauzi baitzen, Mst jauzkatü, Ip hasi beitzen jauziz, Ol, Pi yauzi zan). [Dabid] arkaren aitzinean danzan
eta iausika hari izan zen. SP Phil 212 (He 214 jauzika). [Elisabethi] hasi zitzaion haurra jauzika bere sabelean.
He Lc 1, 41 (Ol yauzika; Lç iauz baitzedin, TB (y-), IBk jauzi egin, Dv, HeH, Leon jauzi zitzaio(e)n, Echn eman
zituan saltoak, Or punpa egin, Ker saltoka, IBe, BiblE punpaka). Abiatu baitzen bozkarioz yauzika. Lg II 215.
Separaturik tronkoa buru buztanetarik, / yauzika hari da. Gy 162. Jauzika edo saltoka abiatu da. Jnn SBi 38.
Jauzika, kheinuka badabila Xalbador lokartuaren inguruan. Ox 39. Pozaren pozez jauzika. Mok 12s. Kasik
ikaran, bihotza yauzika. Zub 106. Ugiñen gandorretik gandorrera jauzika. TAg Uzt 230. Haugi, Euskara, haugi
jauzika kanpora. Iratz 106. Yauzika (brincando) urbil zait. EA OlBe 36. Lasterka, jauzika jaun erretoraren
etxerat. Lf Murtuts 9. Gizajoa an asi zan jautsika, algaraz. JAIraz Bizia 59. Jauzika asi geran ezkero onen eta
aren berri emanaz. Etxde JJ 182. Ori entzunarekin ez zan poz-iauzika asi. Or Aitork 125s. Tantotxoak jauzika,
uraren ispillua urratzen. Txill Let 22. [Txakurra] ikotika ta jauzika. Erkiag BatB 82. Arririk-arri iauzika. Ibiñ
Virgil 72 (v. tbn. 90, 97, 116). An dijoa egan, / gallurretik jauzika. NEtx LBB 257. Haurño bat eskutik eta bestea
jauzika ibilki. Larre ArtzainE 299. v. tbn. Hb Egia 120. Echn Cant 2, 8. Prop 1884, 35. A EY I 32. Barb Sup 126.
Ldi BB 94. Zerb Azk 40. Zait Plat 25.
 Batetik bertzera jauzika [...]. Bi hizkuntzak [...] erabiliz. JE Bur 179. Eskualde batetik besterat jauzika. Ardoy
SFran 285. Jauzika nabil ixtriputik ixtripura. Xa Odol 18.
 (Dv, H). "Jauzika mintzatzea, parler sans suite, passant d'une chose à l'autre" Dv. "Iauzika zerbait egiten, faire
quelque chose précipitamment, sans soin, voulant en finir au plus vite" H.
 Por entregas.  EKIN-en jauzika agertu ziren atalok. Eguzk GizAuz 6.
2. jauzka (S). (Sust.). "Jeu de saut" Lrq.  xauzke. Danza.  Xaiek disponitu zituen [...] ez dibersiorako eta
xauzkerako sollik. (AN, 1751). ETZ 90.  Salto, brinco.  [Mandoak] jauzka gutxien buruan nagusia lurrera
botea zuan (Quijote IX). Ldi RIEV 1929, 210. Txerpolarien jauzka ta irabioak. Anab Don 102.
- JAUZIKA EGIN. Saltar.  Fortunato-k [...]: --Ta arrapatuko al-niñuzuke? Ta jauzka egiñez, aren eskuetatik
iges egin zuan. NEtx Antz 138.
- JAUZIKAN (jauzkan S ap. A). Saltando.  Irrintzinaz hasten da / lorian, jauzikan. Zby RIEV 1908, 760.
Oldarrean doaz odei arreak sartalderuntz betiko, ostertz-horma goritik behera jauzkan biribilkatzeraino. Mde
Pr 118. Hahunaka ta jauzikan. 'A bondir'. Casve SGrazi 148.
- JAUZIKAZ. Saltando, brincando.  Irrintzi ta jauzkaz goxaren bidetan / neure Julenetxuk dizdiz bekusazak /
lau illargi zuri eure zangopetan. Laux AB 26.
- UZKI-JAUZIKA. v. uzki.
jauzikako. "(Hb), sauts (danse basque)" Lh.
jauzikari. v. jauzkari.

baten mende.
jauzikatu. v. jauzkatu.
jauzikeria, jauzkeria.  Cabriola, pirueta.  [Dabid] danzan eta iausika hari izan zen [...] sinpleki eta
artifiziorik gabe, kanpoko iauskeria hek egiten zituen. SP Phil 212 (He 214 dantza eta jauzikeria hek).
jauziko.  Salto, brinco, danza.  Haren ohoretan egiten dituzte jauzikoak, khantu bozkariozkoak. Prop 1896,
258.
jauzikoi. "(Hb), bondissant" Lh.
jauzilari (Urt V 35, H), jauzlari. 1. Saltador, saltarín. v. jauzkari.  Itsasoak aditzen du, Iauna, zure manua
[...] / haize muthiriei ere emotezu neurria, / altxarazi eztezaten hola jauzilaria. EZ Man II 145. Lehengo
xapeldun lasterkari eta jauzilariaren orena! Ardoy SFran 142. Pilota bera bezain bihotza jauzlari. Xa Odol 283.
2. "Bailarín" A Apend.
jauzitegi. v. jauztegi.
jauzixka. "(Hb), petit saut" Lh.
jauzizko.  Jaculatoria. v. jauzigune.  Horla egiten ohi dire othoitz-aurtikiak eta yauzizkoak. "Les oraisons
jaculatoire". He Phil (ed. 1853), 110 (ed. 1749, 130 jautsizkoak).
jauzka. v. jauzika.
jauzkagia.  Despeñadero.  Santa Graziako bide lüze eta gaitzen igaraiteko hobe zen hanitxez zunbait lagün
algarrekin izan zitian. Aldi oroz Ajia eküratzen zen Apez-jauzkagian. Nahi zükian jakin zertarik izen hori emanik
izan zen lekü hari. --"Ala txoria!, erraiten zeron Haritchabalet-ek, nihauren hunetan ere behar diat hola
mintzatü, bena otoi, ez dezaziela sobera hürrüpa nafartto huntarik, ez dezazien hor nunbait egin Apez-jauzkagi
berri bat. Const 37.
jauzkalari (H, A, que cita a Ax), jautzkalari (SP). "Saltarín" A. "Sauteur, qui est habile à sauter" H. v. jauzkari.
 Guti da zahartzean gaztean baiño zalhuiago, arinago eta iauzkalari handiago. Ax 180 (V 122).
jauzkale.  Saltador, saltarín. v. jauzkari.  Egazti ariñ eta / leoi, basauntz, orein jauzkale. Gazt MusIx 189.
jauzkarazi. "Faire faire des sauts, des gambades" Dv.
jauzkari (L, BN, S; Gèze, Dv), jauzikari (Hb ap. Lh, Dv), jautskari (SP), jautzkari. Ref.: A; Lrq. 1. Saltador;
saltarín. "Saltarín" A. "Sauteur" Gèze. v. jauzilari, jauztekari, jauzkalari, jauzkale, jauzketari.  Iauzkari
ona kapatxarduna. "Le bon sauteur". O Pr 265. Heldu dira guri buruz orga batzu, gureak bezain jauzikariak.
Prop 1884, 35. Ximino jauzikariena erortzen da lasterrena. Zerb GH 1936, 120. Urreratu zitzaien Libe [...]
sekula baño ere zoroago zebilkion biotza [...]. Etzuan egundo ain jauzkari ta biurri barrundatu izan. TAg Uzt
304. Txakur gazte zaungari ta jauzkaria. Ib. 222. Departamenduko kolejio libro guziek igorri dituzte beren
lasterkari, jautzkari eta besogainkari hoberenak. Herr 26-5-1960, 2. Orkatz jauzkari. Gazt MusIx 207. Lats
iauzkarian egarria berdintzea. Ibiñ Virgil 46. Heriotze bat ez ditake Ai, ei, ai mutilak duen musika jauzikari
hartan jenderi konda. Lf ELit 90. Ez du soineko ederrenak egiten jauzkari hoberena. EZBB I 110.
2. "Au fig., inconstant, qui quitte souvent un endroit pour l'autre" Dv.
3. zauzkari (R). Ref.: A; Iz R 295. Saltamontes. "Langosta" (R-uzt) Iz R.
- JAUZKARI HANDI. "Zauzkari andi (R-uzt), vulg. tripudo, insecto exápodo, desprovisto de alas, de color
verde, de una pulgada de largo, que vive en las montañas; su dorso está cubierto de una especie de peto que vibra
y produce estridores" A.
jauzkaritasun, jauzikaritasun (Dv). "Inconstance" Dv.
jauzkatu (L, BN, S; Dv, H), jauzikatu (Urt II 35, T-L (s.v. saute)). Ref.: A; Lrq. 1. (Aux. intrans.). "Faire des
sauts, des bonds, sautiller, gambader" Dv. "Saltar, hacer piruetas" A. v. jauzi.  Sabelian zadükan haurra,
bozkarioz jauzkatü zen. Bp II 101. Boztarioz jauzkatü beitzen. Mst IV 17, 3. Gizon hura [...] Jinkoez usnatua
baten mende.
zen: [...] satirak oihanetarik atheratzen ziren haren inguruan jauzkatzera. Dv Telem 35. [Gauza guziek beren
muga badute] muga deithoratzeko eta muga jauzkatzeko. Dv Eccl 3, 4. Ilkhiko zarete, eta jauzkatuko zarete. Dv
Mal 4, 2 (Ol iyutika, Ker saltoka, BiblE poz-jauzika). [Suaren] inguruan xeheria beltz hura jauzikatzen da eta
khantatzen du. Prop 1896, 264. Aitzera jauzkatu zan bere arranbela ta geziak lagun. Goen Y 1934, 90. Zubi
ortatik bera yauzkatu ta azke naiz. Ib. 100.
2. (Aux. trans.). Hacer saltar.  Makillaz arkosko-pillak yotzen kazkarra yauzkatzen zuelarik. 'Il chassait les
cailloux'. Or Mi 17.
jauzkeiri (S ap. A), jauskeiri (S ap. A; Foix ap. Lh).  Cascada. v. jauztiri (2).
jauzkeria. v. jauzikeria.
jauzketa.  Saltando. v. jauzika.  Mendi-zelaietan jauzketa ibiltzen usatua. JEtchep 20. Ala jauzketa edo
lasterka, ala greka edo filosofia ikasten, beti zoin gehiagoka. Ardoy SFran 287.
- JAUZKETAN SARTU. "Ez orlako jauzketan sartu, no te metas en honduras" Bera EEs 1913, 294.
jauzketari (BN ap. A; Dv).  Saltarín, saltador. v. jauzkari.  Jauzketari, jostakina, oi pittika / pullita. Ox
113.
1 jauzki. 1. "Salto" Bera. 2. "Sautier, échelette", "tremplin" T-L.
2 jauzki (G-to ap. A; BeraLzM). 1. (Vb.). "Sajar" A. Cf. erauzi (10). 2. (Sust.). "Saja" Bera.
jauzkidande. "Coincidencia" Lar.
jauzkidatu. "Coincidir" Lar. "Jauzkidatua, coincidente" Ib.
jauzkide. "Coincidente" Lar DVC 252.
jauzkin. v. 1 janzkin.
jauzkizun. "Iauzkizun, qu'il faut sauter, omettre" H.
jauzkoi. "(Hb), bondissant" Lh.
jauzkor (L, BN, S; SP, Dv, H). Ref.: A; Lrq. 1. Irascible, iracundo, enfadadizo. "Qui s'emporte facilement à la
colère" SP. "Irascible, susceptible. Iauzkor, haserrekor, mendekos, erreak diren presunak, les personnes qui sont
susceptibles et promptes à s'emporter pour peu, irascibles, portées à la vengeance, de caractère (brûlé) difficile,
ingrat" H. "Vivo" A, que cita a Axular.  Eta hala ikhusiko duzu, bere egitez iauzkor eta mendekos diren
presunak. Ax 280 (V 187). Bere buruarekin gogoeta egitea, ea haserrekor denz [...], iauzkor denz. Ib. 286 (V
191). [Naturalezaren] ethorkiz jauzkor, urguilus eta atseginetarat ekharria denari. Dh 133. Giristino jauzkorra,
herratsua. Ib. 256. Nor nahi bezain minbera, jauzkor; supher, sentikor. Ib. 68. Bihotza [...] jauzkor eta berekoi.
JE Bur 167. Odol beroa zuen soldado horrek, bainan jauzkor izanagatik, bihotzduna zen. Eskual 28-2-1913, 2.
Diogenen trakako murrikari, kirets, jauzkor, zanpail bat. Lf in Zait Plat XIV.
2. + jauzikor (B ap. A Apend; Hb ap. Lh). "Saltarín" A Apend. "Bondissant" Lh.  Badituzte eta larruz
estaliak diren pilota jauzkor batzu. Prop 1904, 216. Euri-jasa arek aitz aietatik / iges egiten du jauzikor. "Escapa
resbalando". Or Eus 183. Londaitz jauzkorra da; nehun ez dagoke, badaki trinketean artzen, eta thematuki lotzen
da pilotari. Herr 29-10-1959, 3 (DRA traduce "fogoso, vehemente, inquieto"). Ez uztart elgarrekin zaldi
jauzkorra eta orein izikorra. EZBB I 115.
 Bazuen ere gure erakasle arraillant batek treina gaizoaren musika jauzkorra bere gisako hitzetan ezarria
[...]: "Tarrapatan, tarrapatan, tarrapatan!". Larre ArtzainE 110.
jauzkor. v. 1 jauskor.
jauzkorkeria. "Action faite par l'effet de l'irascibilité" Dv.
jauzkortasun (Dv, H).  Irascibilidad, iracundia.  Hantusteak lekhu giten dio aphalesgurari [...]
baten mende.
jauzko[r]tasunak emetasunari. "Colère". Birjin 123. Batean izanen imodeskeria, bertzean jauzkortasuna. Dh 53.
Hantusteari hurbildanik darraio jauzkortasuna ta pairu-eskasa. Ib. 68. Gure arimetan bada gaizkirako asko
jaidura, hala nola hanpadura, jauzkortasuna, atsegin-gura eta bertze hainitz bethi borrokatzen gaituztenak. Arb
Erlis 118.
jauzkortu. "Devenir irritable, irascible" Dv.
jauzkunde. "Élancement" Dv.
jauzkune. "Tremplin" T-L. v. 1 jauzki.
jauzkura. "Démence" Dv.
jauzlari. v. jauzilari.
jauzpide (BN ap. Lh, que remite a jauzteri). v. jauztiri.
jauztari.  Saltarín. v. jauzkari.  Miarritzeko itsas-hegian [...] horra bortz andere handi, uhain urdin
jauztarieri beha. Lf GH 1926, 273.
jauzte (H).  "Saut, bond" H.  (Uso fig.).  Ezpazituen ere ukhan bere baitharik jauzteak, ezpazen ere hagitz
igan gogarte ardurakotik gorago. "Des ravissements et des extases". Birjin 267. Geldiarazi detzala osoki bai
nere gorphutzeko bai nere arimako jauzteak. Dih MarH 231 (ap. DRA). Zainen jauzteak oldar gaitzean, aurthiki
du belhauniko. Ox 78. Menturaz ere zer xifrikatzeak eta zain-jauzteak. "Sursauts des nerfs". Ardoy SFran 168.
jauztegi (H). 1. "Petite échelle ou fourche à appuyer le pied, qui aide à sauter par dessus une clôture" H. v.
jauztiri.
2. jauzitegi. "(Hb), lieu de danse" Lh.
jauzteka. 1. (Sust.). Salto.  Aragiñari axuria bezala bere jauztekeki eraman die berak herioari jakin
bagetarik bazoala. Egiat 199.
2. (Dv, H). (Adv.). Saltando. "Iauzteka ibiltzea, aller par sauts et bonds" H (s.v. iauzte). v. jauzika.  Pobrea
jauzteka juan zen urrhearen laguner erakusterat. Laph 64. Yauzteka pharatuko ginen Yudu eta Yudusa heien
aitzinean oihu eginez: "raka! raka! raka!". Elsb Fram 167. Zakurra ene sahetsean saingaka eta jauzteka. JE Bur
16. Ondotik, haurrak, jauzteka. Barb Sup 138. Gau-egunak jauzteka / behar tut pasatu. Etcham 221. Irriz,
jauzteka, gazteak jiten zauzkitzu. Iratz 46. Lasterka ezin ibil. Jauzteka ezin ar. JEtchep 16. Hazinden ondotik
jauzteka ibiliz bildua ginuen zalutasunarekin. Larre ArtzainE 93.
- JAUZTEKAN. Saltando.  Xahala jauztekan / idi saldo erditan / diñagu guk ikhusiren. Arch Fab 187.
jauztekari (Dv, VocBN (y-)  A; H). 1. Saltador. "Sauteur" VocBN. "Bildots iauztekari geldirik ezin egona,
agneau qui saute sans cesser [...] (BN)" H (s.v. iauzilari). v. jauzkari.  Igan behar ukhan ginduen [...] orga
jauztekarietara. Prop 1885, 54. Hoinkari eta jauztekari bezala aiphatua zen Franzizko Parise guzian. Laph 164
(cf. Ardoy SFran 89: laster eta jauzi egile hauta, "excellent à la course et au saut").
 Saltimbanqui.  Neskatxa gaixo bat agradatu da herriz herri dabilan bohame jauztekari batez. Herr 8-5-
1958, 4.
2. "Inconstante" A.
jauztekatu. 1. "Au fig., sautiller, passer d'une chose à l'autre sans appuyer, s'arrêter sur aucune. Gogoa batetik
bestera iauztekatzera utziz (AR)" H.
2. (BN ap. A; H), jaustekatu (VocS). "Bondir" VocS. "Aller et faire aller par sauts répétés. Iauztekatu nu,
iauztekatu naiz, il m'a fait faire des sauts, j'ai fait des sauts" H. "Dar saltos, hacer piruetas" A.
3. Bailar, danzar.  Dantzariak ethorri ziren [...]. Uste dut ez zirela hirur ehun bat baino gutiago [...]
jauztekatu zirenak, oro gizonkiak. Prop 1899, 237s.
jauzteketa. "Sauterie, sautillement [...], saut, bond, [...]. Beha zazu bada zer iauzteketa dabiltzan, voyez donc
comme il sautille, passe d'un objet à un autre, [...] etc." H.

baten mende.
jauzteko. "Jauzteko bat, un tumor que hay que reventar" Iz To.
jauzteri. v. jauztiri.
jauztikalari, xauxtikalari (R). "Sauterelle" VocPir 519. "Grande sauterelle [...] xauxtikalari berde" Ib. 520.
jauztiri (VocBN (y-) A; Dv, H), jautstiri (SP), jauzteri (BN-mix ap. A). 1. "Échalier" SP. "Petite échelle au pas
d'une clôture" Dv. "Escalera corta o peldaños colocados en un paso para franquear un muro, una cerca, un seto"
A. v. jauztegi.  Behin aphez batek buruz buru egiten du gizon mozkor batekin. Jauzteri ozpina batean bi
zangoak ezin aldizkatuz, debruen lanetan zen gaizo gizona. Egunaria (ap. DRA).
 dauzteria. "Dauzteria: hitz zaharra, landa batetara pasatzeko hesian irekia den pasagune indibiduala" Herr 15-
12-2011, 7.
2. (S ap. A), jauzteri (S (Foix) ap. Lh). "Cascada" A. v. jauzkeiri.  Harrizko zubiak dituztenek eztute
ansiarik ohiz kanpoko ur iaustiriak eta uholdeak gatik baizen. SP Phil 224 (He 225 ur jauzi). Ur-jauztiri edo
barradera batzuek hautsi zioten untzieri Baionarako bidea. Lf Murtuts 2.
3. dauzteria. Apeadero.  Trein geltokia dauzteria bihurtua. Herr15-12-2011, 7. Uztaritzeko trein dauzteria
hori hornitzeko bidaiaria beha egioteko aterbe bat gardena, txirrindola edo mobileta parkaleku bat ondoan. Ib.
7.
jauztu. v. jauzi.
jauztura. v. janztura.
jaxo. v. JAXO (s.v. jaso).
jaz. v. iaz; 1 jas.
jaza (det.; Lar  H). "Traje <-g->" Lar. "Vêtement, costume" H.
jazar (Lar, H), jazarra (Izt 89v), jazarre (Dv), jatzar.  Tr. Documentado en autores meridionales desde
mediados del s. XIX. Hay jazar no ambiguo en Uriarte, Otaegi (junto a jazarre), EEs, D. Agirre y E. Arrese;
jazarra en Iztueta, Arrese Beitia, Zabala y Etxegarai, y jatzar en Arrue.
1. Combate, pelea. "Choque, pelea", "conflicto" Lar. "Combat" Dv (que cita REusk). v. jazarri (II). 
Gizonak gizonen kontra egin izan dituzten jazarra andietan. Izt C 253. Jazarra gogor eta auzi aserretsuak egin
izan zituen. Ib. 122. Aingeruarekin jazarra edo pelea izan zuen. Lard 43. Jazar txit gogor bat izan zan egun
artan. (2 Sam 2, 17). Ur BOEg 518. Franzesen kontrako jazarretan libertadearen defensan ill ziranen oroipena.
Euskaldun Nekazarien Adiskidea 1868, 12 (ap. DRA). Illunabarrean bukatu zan jazarra ura. Zab Gabon 95.
Baña Okendok izan zituen / jazarrerik gogorrenak / Kondairak dio izan zirala / Orain esango diranak. REusk
1880, 308. Zeña zegoen Bizkaia maiz estutzen zuten berezkien jazar gozaezgarriren gaitzetan oitua. "La
implacable guerra de los bandos". Otag EE 1882c, 582. Jazarra eta perilla. Ib. 477. Ill zala gure umanta, /
irabazirik Trafalgar-eko / jazarran koroi galanta. AB AmaE 104. Zauriz, eratziz, eta ebagiz odolduak, / [...] /
jarrai jazarran. Ib. 452. Batalla onetako gertakarien berri [...] bialdu, eta jatzar artan [...] gertatutako guzia
eskribitu zuen. Arr May 175 (v. tbn. EE 1882c, 556 jatzarrerako prest). Zer guda edo jazarra ziran erri batzuen
eta besteen artean. Etxeg RIEV 1908, 113 (v. tbn. Itzald II 167 izan zituzten jazarretan). Zaldi belatzak, jazar
gogorrean, bultzada zailletan igoturik. Ag EEs 1917, 214.
2. Persecución. v. jazarkunde.  Leenago ere jazarre, karzela ta kateak eraman zituen. 'Persecuciones'. Aran
SIgn 68. Eleizari, ainbeste jazar (persecución) eta esetsi. EEs 1913, 161 (v. tbn. 177).
 (Dv). "Attaque" Dv.  Geienetan kanpotik datorren erasoa ta jazarra zirika ta kilikagarri zaie [erriai],
geiegizkoa, au da, erabat zapalgarria ez ba da. Lab EG 1958 (1-2), 75.
3. "Iazarra, averse, tempête de pluie, de neige, de grêle" H.  Negu beltzak askotan / jotzen du [Uzturre-
mendiyaren gallurra] suminki, / alperrik baña jazar / gaizto sumin ori. EA OlBe 57.
4. "Insoumis" T-L.

- ITSAS-JAZAR. v. itsaso.
- JAZAR-SOLAS. "Objection" T-L.
jazarbide (Dv).  Modo, razón para acusar o atacar. "Voie, moyen, sujet d'accuser, d'attaquer. Zeronek eman
diozu jazarbidea, vous lui avez vous-même fourni l'occasion d'accuser, d'attaquer" Dv.  Iskribauek eta
baten mende.
Farisauek begia zadukaten hean larunbat egunez sendatuko othe zuen, nonbatik jasarbide zerbait aurkhitu
nahiz. "Ut invenirent unde accusarent eum". Dv Lc 6, 7 (He nondik hura akusa, TB zertaz hura akusa, Ol, Or
salatzeko, Arriand zetaz salatu asmetan, IBk, BiblE zertan salatu izateko). Egi au maita / bagendu, egiz aiskide,
/ gure artean jazar-biderik / egundaño ez litzake. EA OlBe 99.
jazargo (Dv  A, Lh), jazargoa. 1. "Accusation, contradiction, reproche" Dv. "1.º contradicción, oposición;
2.º pendencia" A. "2.º querelle, dispute; 3.º révolte" Lh.  Hura da jazargoako ura, Israelgo semeek Jaunari
jazarri zioten lekhuan. "Haec est aqua contradictionis". Dv Num 20, 13 (Ol Meribako urak, BiblE "Auzi-Urak").
Israelgo semeen jazargoagatik. "Propter iurgium filiorum Israel". Dv Ex 17, 7 (Urt ihardukitzea zela kausa, Ol
iskanbillarengatik, Bibl aharragatik, BiblE [Moisesi] aurpegi eman eta Jauna tentatu zutelako).
2. Persecución. v. jazarkunde.  Zeinak ez baitu izanen ehunetan bertze hainbertze etxe, [...] jazargo guzien
artetik. "Cum persecutionibus". Dv Mc 10, 30 (Ol yazarri, Or, Ir YKBiz 118 jazarpen).
jazarka (ias- SP, H). 1. "À coups" SP. "Iasarka erabiltea, traiter de coups" Ib. "Iazarka derabila, il le mène à
coups de poings, de fouet, etc." H. 2. "Iazarka derabila, il le mène [...] à coups de reproches, de paroles dures"
H.  Eraman zuten Pilatorengana. Han jazarka abiatu zitzaizkon. "Coeperunt autem illum accusare". Dv Lc 23,
2 (TB akusatzen, Ol, Or, IBk, BiblE salatzen, Arriand salatuten).
jazarkaldi, jazarrikaldi.  Persecución. v. jazarkunde.  Egun aretan jazarkaldi aundija ixan zan
Jerosolineko Doibatzari buruz. "Persecutio magna". Arriand Act 8, 1 (Lç, He persekuzione, TB herstura, Dv
jazarri, Ol yazarri, IBk eraso, BiblE erasoaldi). Edonok-bere, aldi onetan eungotxa artuko baitau [...]
jazarrikaldijetaz batez. "Cum persecutionibus". Arriand Mc 10, 30 (Dv jazargo, Ol yazarri, Ir YKBiz 352, Ol
(ed. 1958) yazarpen, Or jazarpen, IBk, BiblE erasoaldi).
jazarkatu.  Perseguir. v. jazarri (I, 5).  Gogait-egindda uts-emon egin eutsen jazarkatziari. Otx 60. Zer
dala-ta jazarkatzen nok, ba? "Quid me persequeris?". Arriand Act 9, 4 (Lç, He persekutatzen, Dv jazartzen, TB
hersten, Ol ezesten, IBk erasotzen, BiblE persegitzen). Neu, ik jazarketan duan Josu nok. Ib. 9, 5. Jaungoikoak
gorroto dituala uste bai dabe, ta enparau izakiak Jaungoikoagaz alkar artu dabela eurok jazarkatu ta oiñazez
sumintzeko. Ibarg Geroko 80.
jazarkera.  Combate, lucha.  Ango izkillu-soñu ta ango jazarkera! / Amabost milla bonba lertu kalera.
SMitx Aranz 212.
jazarketa (Dv). "Persécution. Ene izenarengatik beharko ditutzue jazarketa handiak egarri, vous devrez souffrir
de grandes persécutions a cause de mon nom" Dv. Cf. Barb Leg 147: Jazarketako ondoraino heldu ere izan ziren,
deus bertzerik gabe. "Dans les parages de Jazarketa". v. jazarkunde. En DFrec hay 2 ejs.
jazarkun.  Persecución. v. jazarkunde.  Otoiz ta gogalben deunez, yazarkun eta irain ugariz, deunak eta
kistoren aizkideak Yainkoaganako morroiketan ziarduten. Ol Imit I 18, 1 (Ch persekuzione, Pi yasarpen).
jazarkunde (L, BN, S ap. A; Dv), jatzarkunte.  Persecución; ataque. v. jazar (2), jazargo (2).  Egun ere,
jazarkhunden denbora iragan den arren. Birjin 42. Jaundone Paulo hark [...] hanbat jazarkhunde jasan du
Jesusen amoreagatik. Dh 171. Nekhe gehiago erabili, jazarkhunde gehiago pairatu [...]. Ib. 171. Etsaiko eta
yazarkundeak. Hb Egia 70. Errelijionari aitziko gibelgogoz edo jatzarküntez. ArmUs 1893, 2 (DRA cita
erróneamente jazarkuntzez). Zenbat mehatxu, nahaskeria, gerla eta kalapita; zenbat hisia eta jazarkunde. HU
Zez 112. Jazarkunde orde, laguntza eginez beharretan ziren guziei. HU Aurp 87. Eliza hersturan bizi da:
jazarkunderik izigarrienak jasaiteko ditu. CatJauf 30. Fedearen kontrako jazarkunde zinezko batzu gure etsaiek
eraiki zituztelarik. Prop 1906, 69. Gezurra, herra, jazarkundea, tzarkeria, ohointza bazter guzietan nausituak. JE
Bur 119. Zorionekoak zuzenaren alde dagozalako jazarkundea (persekuziñoa) daroenak. KIkV 105. Keltetarrei
esker da gogorrenezko jazarkundea ekuratu, gelditu. Mde Pr 283. Hauxe da gizon horren jazarkundea!
Bizkitartean, ez dut nehori bortxarik egiten! Larz Iru 146. v. tbn. Eskual 26-2-1904 (ap. KazHiz). Herr 4-4-1963
(ap. KazHiz).
jazarlari.  Combatiente.  Batu zituzten Nafarroatik, gaskoi eta franzesetatik irurogei ta amar milla jazarlari
eta sartu ziran Gipuzkoan. Izt C 290s.
jazarle (Dv, T-L). 1. (Dv, T-L). Agresor, atacante; perseguidor. "Celui qui [...] attaque, poursuit" Dv.
"Agresseur", "assaillant" T-L.  Zuk itzurtzen nauzu ene etsaiei, zuk altxatzen nauzu ene jazarlez gorago. "A
baten mende.
resistentibus mihi". Dv 2 Sam 23, 49. Ene jazarleen artetik athera nezazu. "A persequentibus me". Dv Ps 141, 7.
Indarrez yantzi nauzu gudarako ta nere yazarleak azpiratzen dizkidazu. 'Incurvasti resistentes mihi'. Ol 2 Sam
22, 40 (Dv bihurtzen zarozkitanak, Ur jarkitzen zitzazkidanak, BiblE arerioak). Nere burua maldatzen bainun
yazarlearen aurka. Zait Sof 113. Ondatu niñuten, ausiabartza ori aspalditik gertu zidaten yazarleak. 'Aquellos
que [...] me hicieron sufrir'. Ib. 113.
 (Dv). Acusador.  [Printzen egoitzetan] espiun, erreportariak / han dire topatzen, bekokiz arraiak, / bihotzez
bertzelakoak: / gorderik yazarle bata bertzeari. Gy 182. Etzare populuan izanen ez aitzinetik jazarle, ez gibeletik
jale. "Non eris criminator". Dv Lev 19, 16. Eta nola salhatua izan baitzait zelatak hedatzen diozkatela, zure
gana igorri dut, jazarleei ere ezagutaraziz zure aitzinera athera dezten beren erratekoa. "Accusatoribus". Dv
Act 23, 30. Zure jazarleak ethorri diren ondoan entzunen zaitut. Ib. 23, 35.
2. Rebelde, insurrecto. "Insoumis" y "anarchiste" T-L. Biltzar horrek manu bat igorri baitzuen, jazarleak
preso altxatu behar zirela. Lf Murtuts 49. 1549garren urtean gobernuak [...] onartzera behartu nahi izan
zituenean, iskilluak hartu zituzten beren sinesmena zaintzeko. [...] Baina jazarleak garaituak izan ziren. Mde Pr
253. 1549garreneko jazarleen erantzupenetik ageri zaigunez. Ib. 255. Arabe jazarlek pentsatzen dute gisa hortan
kordokatuko dutela frantsesen morala. Herr 18-9-1958, 1. [Mobutuk] errana du ez dela solasean ariko ekaldeko
jazarleekin. Herr 27-2-1997, 2. Eskuak herri bihurri eta jazarle baten gana luzatu ditut. Bibl Rom 10, 21 (Lç
kontrastatzen denagana, He kontra egiten).
jazarmen. 1. "Action d'accuser, d'attaquer, de riposter" Dv, que cita a Goyhetche. v. jazarpen.  Yazarmenak
zeren / denak laudorio baitire bihurtzen. Gy 136. 2. "(Hb), rancune" Lh.
jazarmendatu.  Atacar. v. jazarri (I, 5).  Nafartarrak zuen Errepublikari jazarmendatu, beren errege
Karlostiarra Espainiako buru ezarri nahiz. Herr 7-7-1960, 3.
jazarmendu.  Insurrección. "Révolte" T-L.  Batistaren kontrako guziak batetaratu zituen; [...] eta abendoko
azken egunetan jazarmendua berriz hasi da ekaldetik. Herr 8-1-1959, 1.
jazarpen (Dv, A).  Persecución; ataque. "Persecución" A (que cita Dv Mt). v. jazarkunde.  Dohatsu
jazarpenak zuzenarengatik egartzen dituztenak. Dv Mt 5, 10 (Ir YKBiz 118 yazarpena; Lç persekutatzen direnak,
He, Lg II 146 persekuzionea, HeH kalte, EvL, TB persekutatuak direnak, SalabBN persekuzionia, Ol esetsien,
Leon gaizki erabiliak). Edozeñek [...] bateko eun izango ditu mundu onetan yazarpenen erdian (Mc 10, 30). Ir
YKBiz 352 (Ol (ed. 1958) y-, Or jazarpen; Dv jazargo, Ol yazarri, Arriand jazarrikaldi). Era orotako jazarpenak
gaindituz --jendealdatze, presondegi [...]. Mde Pr 234. Txakur bakar eta apal aren kaltezko jazarpena. Erkiag
BatB 58. Auetatik aunitz, jazarpen eta zorigaitz aldiko beroz eta oñazez sortuak ditu. Gazt MusIx 63. v. tbn. Pi
Imit I 18, 1 (yasarpen). En DFrec hay 7 ejs.
 "Action d'accuser" Dv.
jazarra. v. jazar.
jazarraldi (Dv  A). 1. "Persécution. Lehenbiziko Kristauek hamar jazarraldi behar izan zituzten jasan
bakea ardietsi baino lehen" Dv. "Represión, persecución" A. v. jazarkunde, jazarkaldi.  Jazarraldi ontan
irabazi zuten bureztu amaigea Biyaldubak. EEs 1913, 162. Yazarraldiak izango. Ol (ed. 1958) Mt 10, 17 tít.
2. (Lh; jazar-aldi T-L). "Révolution, révolte" Lh. "Insurrection", "mutinerie" T-L.  Jazarraldiko zazpi
garaitak guduketa nazionalistaren gainean. Mde Pr 245. Badela maiz jazar-aldi eta kanbiamendu, toki hoitan.
Herr 8-1-1959, 1.
3. Tiempo de guerra.  [Munabe ipui-zaleak] jazar aldietan, mendi mutillen anima otzak astindu [oi ditu]; [...]
jauntxo askoren jai ta batzarrak alaitu. Ag EEs 1917, 211.
jazarrarazi. "Ameuter, jazar-arazi", "mutiner" T-L.
jazarrari (Lar, Hb ap. Lh, H). 1. "Combatidor", "combatiente" Lar. "Combattant" H. v. jazarlari. 2. "(Hb),
rancunier" Lh.
jazarre. v. jazar.
jazarregile (Hb ap. Lh, Dv).  Atacante. "Assaillant, accusateur, adversaire, contradicteur" Dv. "1.º adversaire;
2.º révolutionnaire" Lh. v. jazarle.  Eta zure ospearen handiaz lurraretu dituzu zuri jazar-egileak. Dv Ex 15, 7
(Ur, Ol etsai, Ker, BiblE arerio, Bibl erasotzaile).
baten mende.
jazarri (SP (ias-), Urt Gram 6, H), jazartu (Lar).

I (Vb.)  Tr. Propio de la tradición septentrional no suletina, desde principios del s. XVII. Lo emplean algunos
autores meridionales a partir de mediados del s. XIX (v. infra (5)). En los testimonios más antiguos se
documenta el empleo del aux. trans. tripersonal, aunque a partir del segundo tercio del s. XIX, el aux.
intransitivo pasa a ser el más utilizado. También hay algunos ejemplos de aux. transitivo bipersonal (en el único
ej. de Chourio, y más tarde en Lardizabal, Iraizoz y Mirande,en los dos últimos junto al aux. intrans.). En cuanto
al sust. verbal, la forma general es jazartze-; hay jazarte- en Orixe (Aitork 132) y en Larreguy (II 190, junto al
frec. jazartze-). Hay jasarri en Pouvreau, Mihura, D. Aguirre y en Duvoisin (LEd 243, junto al frec. jazarri). En
DFrec hay 4 ejs. de jazarri y 3 de jazartu.
1. Pegar, golpear, asestar; herir. "Frapper, battre. Iasarri dio, il l'a battu" SP. "Jazartzea, frapper fort" Urt
Gram 6.  Tr. La construcción más empleada es la tripersonal, excepto Chourio, que emplea aux. trans.
bipersonal, y Laphitz e Iratzeder, que utilizan el aux. intrans.  Atalaietik egotzten du buruaz behera [...]. //
Hatsez ezin dagoela asez doloratua, / hala ere iazartzera heldu zaio [Sathan]. EZ Man I 106. Deihadar egin
narotzun / Iaun ona zeruraño. / Ezen iazartzen zerotan / hala zure eskuak, / non bortxaz batzerozkidan / eragiten
oihuak. EZ Eliç 320. Heldu da Arzain ona legez, ez bere makilaz zuri iazartzeko, baina bai zu bizi eternalera
tiratzeko. Hm 207. Aitzin-ikusiek maiz ere zaurtzen badute, zer eginen dute ustegabekoek garratzki iasartziaz
bertzerik? SP Imit III 45, 3 (Mst, Ip mingarki zaurt(üren) baizik?). Bilduko dituk bada ene kontra eta jazarriko
ziarotatek. "Percutient me". Urt Gen 34, 30. Jazar zazu ene bizkarraren gaiñean. "Percutere dorsum meum". Ch
III 50, 6 (SP erauntsi, Mst zaflatü, Echve, Ip, Leon jo, Ol (az-), Pi astindu). Uholde abiaturik, ibaiak jazarri dio
etxe hari eta ezin higitu duke. "Illisum est". He Lc 6, 48 (Lç erezarri, Dv, BiblE jo, Ol erauntsi, Leon zafratu).
[Balaamek] dio yazartzen bere asto gaizoari. He Phil 324 (SP 322 xehatzen). Jan gab[e] egoteak eta
gorphutzari iazarzeak akhabatzen zuten. Ib. 507. Manatu zuen yazartzeaz azoteekin Jesusen gorphutzari. Lg II
272. Badakit merezi ditudala zure yustiziaren kolpe dorpenak, ah! yasar diezadazu. Mih 117. Hemen jazar
diezadazu, zathika nazazu, erre nazazu. Dh 168. Ostikatu duela bere jujearen odol adoragarria, [...] etzaiola
gelditu jazartzetik [...]. Ib. 137. Txahalaren aita da athera farrastan / ez daki nori yazar, ahurin zurrutan. Hb
Esk 221. Heien fedea zoin zen bizia, zoin zen borthitza, jazarri zitzaizkotenean burreboen tresna lazgarriak.
Laph 218. Zer nahi zakur oldarka zaizkit salbaiki ari: / gaixtagin-oste izigarriak, / oro aztapar, jazartzen zaizkit,
jazartzen niri. Iratz 103.
2. (H). Castigar. "Punir, châtier" H.  Iauna, iazar diazadazu, ungi den bezala nik zu zerbitzatzeagatik. Harb
276. Jainkoa bera damnatu hekien punitzen hari da, bethi jazartzen diote urrikalmendurik batere gabe. Brtc 147.
Bara zaite bara, hei [su-lametan daudezen arimei] jazartzetik. 'Cessez de les tourmenter'. Monho 128. [Jainkoak]
punitu izan ditu [...]; zenbatez bada, [...] ezteraie dorphekiago jazarriko gauzaren eta egiaren alderat hain
errespetu guti erakhusten duten [...] kristau hekiei? Dh 225. Salbatzeko zen bezain lehiatua dela orai hari
jazartzeko. Ib. 136 (v. tbn. 152). Zoin miragarria izan den zure ontasuna, [...] mement dohakabe hetan
ezpaitautazu jazarri. Ib. 189 (v. tbn. 159). Errex da eskapatzen lurreko legeri; / zeruak yazarriren
enganatzaileri. Hb Esk 209. [Luther eta Calvinek] zertako yazarri nahi zioten [Carlstadt-i], Testamenta aski
bazen eta han atzeman bazuen zioena? Hb Egia 119. Orotaz gaitetsia, zathitua, oinpean erabilia [...]. Niri
horrela jasartzea, merezi dudan baino fagore handiagoa egitea da. Dv LEd 243. Behin ere baino garrazkiago
jazarri zion bere buruari; janharitzat ogi beltza eta idorra, ohetzat taula edo lurra. Laph 150.
3. Infligir (un castigo), causar (un dolor).  Eskerrak Jauna, [...] zeren sensatu nauzun azote garratzez, dolore
kolpeka iasarriz. "Infligens dolores". SP Imit III 50, 5 (Ch dolorea dolorearen gainean egorririk, Mst doloriak
emaiten, Ip phenaz üngüratzez, Ol miñak eta kezkak igorri, Pi zigorkada samiñakaz birrindu, Leon min eta
hersturak igorriz). [Jinkoak] bere Populua salbatzeko Egiptoari yasarri ziotzan zigorraden mirakullua. Mih 104.
4. (SP, H). "Uriari iasarri dio, erauntsi dio, il a plu à flabe, dru & menu" SP. "En parlant de la pluie, de la
neige, de la grêle qui tombe dru et semble attaquer. Euriari, elhurrari, harriari iazarri dio (SP)" H.
5. (AN; Dv; H (G, L, BN)), jazartu (BN-arb; H (G)), jazarritu. Ref.: A; Gte Erd 240. Atacar; perseguir.
"(msLond), perseguir" A. "Bere etsaiari jazartu zaio (ataquer) (BN-arb)" Gte Erd 240. v. jazarkatu,
jazarrikatu, jazarmendatu.  Tr. Documentado en la tradición septentrional no suletina desde la segunda
mitad del s. XVIII; su uso se extiende tbn. a algunos autores meridionales a partir de la segunda mitad del s. XIX
(Lardizabal, Arana, Iraizoz y Zaitegi). Aunque los autores más antiguos utilizan el aux. transitivo tripersonal
(Larreguy, HeH, Monho, Duhalde, un ej. de MarIl (junto con otro de aux. intrans.), Duvoisin, Goyhetche y
Joannateguy), a partir de mediados del s. XIX, es el aux. intransitivo el más empleado. Hay aux. trans. bipersonal
en Lardizabal y en dos ej. de Iraizoz y uno de Mirande (en éstos dos últimos junto con el más frec. aux. intrans.).
 (Aux. trans. tripersonal). "Les anciens construisaient comme behatu les verbes iguriki, attendre; jazarri,
attaquer; lagundu, aider. Etsaiek Jesusi iguriki zioten, jazarri zioten eta nehork ez zion lagundu, les ennemis
attendirent Jésus, l'attaquèrent et personne ne le secourut" Lf Gram 412.  Sebaen ondoan nabilha: hari nahi
diot yazarri, zeren hartu dituen armak bere erregeren kontra. Lg I 319. Etsaiek bethi yazarriren darokutela, [...]
ez direla behinere baratuko gu persekutatzetik. Ib. 230. Gizonek enegatik yazarriren darotzuetenean (Mt 5, 11).
"Persecuti vos fuerint". Lg II 146 (HeH iazartzen zarozkitzuenean; Dv jazarrika erabiliren zaituztenean). Zer
baten mende.
gertatuko da beraz ohiko usantzari / Teillary-k nahi badio mutiriki jazarri? Monho 48. Persekuzionez / jazartzen
darotzuten. 'Vous persécutant, ils s'attaquent à vous'. Ib. 146. Hetaz baliatu naiz harmatzat zuri jazartzeko, zuri
gerlarik gogorrena egiteko. Dh 189 (v. tbn. 137). Zer da debrua? [...], bethi Jainkoak jazartzen dioena. Ib. 184.
Debruari jazarri behar dioen eta hura bentzutu behar duen emazte hazkar eta borthitza. MarIl 94. Batak
bertzeari zeren / irabaz-bide berean / nahi baitio yazarri, / ez dadiñ yalgi hobeki. Gy 185. Etsai bati bezala
jazarri darotazu; eta etsaia izan banintz, gogorkiago ezin jazarriko zinarotan. Dv LEd 95 (Cb Eg II 48 tratatu).
 Zenbat ere zuek, heiki yazarriago, / hanbatez heien ospeak du distiatzenago. Gy 136.
 (Aux. intrans.). "Actuellement, iguriki et lagundu sont transitifs directs, jazarri a la forme intransitive" Lf
Gram 412.  Hura jazarri zangon enganioari. MarIl 121. Pagano bat karrika bethean jazartzen zaio. Laph 218.
[Zure anaier] jazarriz, Izpiritu Sainduari jazartzen zare. Ib. 185. Holako ihizier / nol eta nor jazar? Zby RIEV
1908, 762. Gaixtaginak zitzaizkon / Jesusi jazarri. Ib. 208. Hola mintzo direnak gezurrez jazartzen zaizkigu. Lap
351 (V 161). [Oraiko minixtro eta deputatuak] guziz jazarri dire Igandeari. Arb Igand 71. Jazarri gogo
baitzazkon, hura kendurik ahal bazuten, haren ordain ezartzeko bertze bat. HU Aurp 153s. Legeko Dotorrak
jazartzen zazkon Jesusi jelosiaz. CatJauf 29. Herraz edo aiherkundez ondoko egunetan jazar dakiokela. JE Bur
45. Herriko jende xeheak xinaurriak bezala jazartzen dituzu elgarri. Ib. 36. Lehoin, puma eta tigreak, orroaz,
[...] bata bertzeari hola jazartzen dira. Barb Sup 182. Anaia, ustegabean, tiroka zaio jazarri. Iratz 26. Judu
herratsuak. / Zertako zitzaizkote salbaiki jazarri / [...] Jainko maite horri? Ib. 138. Xakhurra ondotik duenari ez
da jazartzen otsoa. Zerb GH 1936, 120. [Israelitei] Amonitak lehenik, Philistindarrak gero jazarri zitzaizkoten
eta nausitu. Zerb IxtS 47. Zueri zer-nahi gisetarat jazarriko dena Niri jazarriko da! (Io 15, 20). "Si me persecuti
sunt, et vos persequentur". Ib. 92s (Ir YKBiz 455 yazarri bazaizkit; Lç, He persekutatu, Ol esetsi, Arriand
jazarrikatu, IBk eraso, Or, IBe, BiblE per(t)segitu). Hiltzen ari den bati, nola nahi duk jazar gaiten? Larz
Senper 122. Nafarra etzela [...] jazarri behar zitzaion erresumaren [Castillako kortearen] etsaia! "S'attaquer à
elle". Ardoy SFran 65s. Literatura berria sortzearekin, [...] buru zenbait bederen jazarri ziren Frantzian
"mystère"-en aurka. Lf in Casve SGrazi 9. Elgarri direlakotz bi gizon jazarri, / gauza bat bera dute bi pusketan
zarri. Xa Odol 180. Sasipeko soldado zahar eta berriak jazarririk aleman militarreri. Larre ArtzainE 141.
 Aditua nakon [...] berdin gogorra zela zakurrentzat. [...]. Zakur gaixtoer jazarri zen araberan loth zakitan niri
ere. JE Bur 11.
 (Aux. trans. bipers.).  Kristauak jazarri edo persegitzen zituenetik asita. Lard 523. Saulo, Saulo zertako
jazartzen edo persegitzen nazu? Ib. 494. Zuek oietako batzuek il ta gurutzean yosi egingo dituzue, beste batzuek
[...] erri batetik bestera yazarri (Mt 23, 34). "Persequemini de civitate in civitatem". Ir YKBiz 403 (Dv jazarriren
diozuete; HeH, Leon gaizki erabili, Ol, Or esetsi, Arriand iges-erazo). Onetsi zuen gaitzesleak, otoitz egin
yazartzen ta beltzen zaituztenen alde (Mt 5, 44). "Orate pro persequentibus". Ir YKBiz 125 (Dv jazartzen
darotzuetenentzat; Arriand jazarrika egitten).  Haur hoiek jazarriko dute jendeen aitzinean, behar ez den
bezalako ipuin baten eske. Mde Pr 94.
 (Ejs. ambiguos con respecto al aux.).  Gibeletik heldu zirenei jazarririk, iriyoarazi zioten mendia behera. ES
114. Iñaziok kolpeak hartu zituen moroer batere jazarri gabe. Laph 74. Jaunaren amorez desonratuba ta
jazarrituba bazan, pozik zeraman dana. 'Afrentado y perseguido'. Aran SIgn 111. Etzutela oraino Alemanek aski
odol erakutsi heieri jazartzeko. StPierre 14. Ez izan uzkur, ez herabe. Jazar etsaiari. HU Zez 80. [Kabalak] ez
dira gu bezala nekatzen gogoeta. Lehia heldu zeien ber, jazar: ez dute bertze legerik. JE Bur 94. Fraide eta
serorak / kendu nahi tuzte. / Horier jazartzeko / hobena nun dute? Etcham 167. Izialdurak baino areago,
ustegaberik jazarria izateak atera erazi zion orroa bat. Mde Pr 156. Errespeta eta maita elgar --ez elgarri jazar-
-. Larz Senper 34. Naizta besteren bat beti ibilli igesi doan etsaiari iazartzen. "Egerit hostis". Ibiñ Virgil 96. Gau
batez norbait jin omen zitzaion jazartzerat, puska askoren ebasterat, eta [...] begi bat galdu zuen borrokan. Lf
ELit 180.
 (Radical con valor adverbial).  Sahetsetik norbait jazar ikhusten baduzue arthalde berari [...] hau zuen
gerizan hartzen duzue. Larz Senper 22.
6. (Dv, H, A), azarri (BN ap. A; VocBN  Dv y H). Reprochar, acusar; atribuir, imputar (una falta, culpa...);
reprender; recriminar, criticar. "Excéder de reproches ou de mauvais traitements" VocBN. "Répondre, riposter,
accuser. Arthaldetik zikhiro bat galtzen denean, artzainari jazartzen dio nausiak, [...] le maître s'en prend au
berger. Norbaitek jazar balezazu gizon bat hil duzula, si quelqu'un vous accusait d'avoir tué un homme" Dv. 
Tr. Documentado únicamente en autores septentrionales no suletinos. Emplean aux. intrans. Goyhetche, HeH,
Hiriart-Urruty, Larzabal y Lafitte, y aux. trans. tripersonal Larreguy, Duvoisin e Hiribarren.
 Hainak dira ene adiskide itxurazko batzuek ene hutsei jazartzeko mihiak sufle eta arin tuztenak. ES 196.
[Jesu-Kristori] ezin erran bezanbat arbuiorekin yazarriren diotenean, hil-araziren dute. Lg II 210. Baiña yazar
dakioten / itzal goxo bat dematen / zuhaitz maithe batzueri! / Barbaria hortaz nor ez laite pleiñi? 'Que de doux
ombrages soient exposés à ces outrages'. Gy 291. Iesus itzulirik [...] iazarri zitzaioen Piarresi garrazki.
"Comminatus est Petro". HeH Mc 8, 33 (Lç reprotxa, He, TB erreprenitu, Or eraso, Dv, Ol, Leon larderiatu,
Arriand estikatu, IBk haserre egin, BiblE gogor eraso). Aitak etzaroen behinere jazarri. "Nec corripuit". Dv 3
Reg 1, 6 (Ur agirikarik egin, Ol agirika esan, BiblE haserrerik egin). Ez dudala hunen baithan aurkhitu zuek
jazartzen diozuen hobenetarik batere. "In quibus eum accusatis". Dv Lc 23, 14. Populuak Moisi jazarriz, erran
baten mende.
zioen: iguzu ura edatera. "Qui iurgatus contra Moysen". Dv Ex 17, 2. Nori jazartzen diot? Noren kontra su
hartzen dut? Nor da seme hori, ez banaiz ni neroni? Dv LEd 112 (Cb Eg II 58 nor akusatzen det?). Oi mihi
zorigaixtokoa, Aita onari jazarri diozuna! Ib. 75 (Cb Eg II 36 -ren kontra itzegin). Ongi begiratzen badugu gure
bizi-moldeari, kausituko dugu zertaz jazar gerorren buruei. Dv Lab 293s. Aphez bezala gehiago yazarriren
derautet: ez dakite zer den apheza! Hb Egia 153. Noren falta izanen da? Nori beharko zaio jazarri? Lap 410 (V
187). Emaztea emaztekin samurtu eta, azkenean gizonak gizonari jazartzen zitzazkon, iduri-ta hura zen orotaz
hobendun, gizagaizoa! HU Zez 54. Ez dut nik holakorik aiphatu. Saltsa egileri jazar zaite eta ez eni. Larz Senper
48 (v. tbn. Iru 32). [Topet-Etxahun] 1859an Barkoxeko eliza kantorean herriko erretorari jazartzen zaio, jaunen
alkitik meza denboran ilki-arazi duelakotz. Lf ELit 181.
7. Resistirse, oponerse, hacer frente. "Langileak usinan jazarri egin dira (BN-ciz), oldartu dira (BN-arb),
gaiztotü (S)" Gte Erd 264.  Frantses gazteak ere izatu zituen beraz tentazioneak, eta jazarri zioten gehienei
aski errexki. Jnn SBi 164. Nere ariman, jazarri behar natzaiote tentazionerik borthitzenei. Ib. 80. Etzela ongi
Jainkoaren borondateari jazartzea. Ib. 166. Nere ariman, jazarri behar natzaiote tentazionerik borthitzenei. Jnn
SBi 80. Zer tentaziori iazar. Or Aitork 248. Gaitzaren sendagillea Zu zera, arroeri iazarriz eta apalari grazi
emanez (1 Petr 5, 5). "Resistis superbis". Ib. 78. Jazartzen baitziren hainbat bedats aldiari aitzi Jakesen
haragizko soina eta bihotza oro. Mde Pr 141.
 Rebelarse, sublevarse.  Aitzindariei ziren multzuka yazartzen. Hb in BOEl 699. Gaizkiaren kontra jazarri
niz. Berriz haste balitz, bardin jazar nindaiteke. Lf Murtuts 51 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Jazarri nitzaio
Luis erregeari. Ib. 50. Hok etziren beldur, beharrez, borthizki ere jazartzeko beren errege edo nagusieri.
Othoizlari 1961, 344. Español gobernuaren manuak ezin jasanez jazarriak ziren herrien hezteko. "Certaines
régions s'étaient soulevées". Ardoy SFran 77.
 (Part. en función de adj.). Rebelde, sublevado. "Insoumis" T-L.  Luis XIV-garrenari atxikiak, erregetiar
suharrak, Xuberotar jazarrien etsai errabiatuak. Lf Murtuts 48.
 Gaxuxaren zuzentasuna bat-batean yazartzen da eta xutiturik erraiten dako: --Debru franximent lizuna! Zub
106.
8. jazartu (Lar, Izt). "Chocar, pelear", "combatir" Lar. "Chocar de un modo sobresaliente, nabarben jazartu"
Izt.  [Arrantzale batzuk] jasartu ziran gogotik truxu ta bisuts. Ag Kr 198.
9. "Se venger. Niri dagot iazartzea" H.
II (Sust.). 1. Combate, pelea, batalla; conflicto, lucha. "Accusation, attaque, agression, riposte, reproche" Dv.
 Ene bihotzaren barreneko iazarria bortitza da eta neure indarrak utzi nau. Harb 328. Gogorrak dira
menditarrak, [...] iasarrirako (combate, pelea) gu baizen ausardi ta indar andikoak. Ag AL 144. Suak sua dakar,
[...] esetsi bat iasarri askoren iturburua izan oi da. Ib. 150. Belate mendiko jasarrean. Bertsol 11-9-1932, 314.
2. Persecución. v. jazarpen.  Iñor ere ez dago [...] eunetan beste ainbeste artzen ez dunik [...] yazarriekin
bada ere. "Cum persecutionibus". Ol Mc 10, 30 (ed. 1958 yazarpen). Egun berean yazarri aundi bat
Yerusalengo Elizaren aurka sortu zan; [...] guziak barreiatu ziran. "Persecutio magna". Ol Act 8, 1. [Senarra]
ebillen astoratua neskamian ondoren. [...] Neskame koittaua, bakerik ez da, [...] etxeko-andriari eskatu zetsan
baimena gurasuetara itxulitzeko, ango jazarri aretan bizi ezin zalako. Etxba Ibilt 456s.
3. Tempestad, borrasca. v. 1 erazarri (4), jazar (3).  Españako hegian egoitia gaitz da, / iazarria denian
bustirik bizkarra. Etch 618.
- EDO JAZART EDO ZAPART. O atacar o reventar.  Egungo egunean bere burua zaintzen ez duena egonen
da, hortzak iguzkira, deus zaintzailerik gabe. Edo jazart, edo zapart, hara gure denbora borthitzeko lege
zorrotza. SoEg Herr 31-3-1955 (ap. DRA).
- EZIN JAZARRIZKO. "Inattaquable" Dv.
jazarri. v. jesarri.
jazarrika. 1. Persiguiendo, atacando.  Dohatsu zarete izanen [...] jazarrika erabiliren zaituztenean.
"Persecuti vos fuerint". Dv Mt 5, 11 (HeH iazartzen zarozkitzuenean, Arriand uxetu (jazarkatu) [...]
dautzubenian, Or atzetik segika, Ol esetsiko zaituztenean, IBk, BiblE erasoka).
2. A cántaros, torrencialmente.  Güne hetako behar bezalako zaldia zian Allandek, bena ebia iazarrika ari
zen. Béhéty GH 1932, 407.
- JAZARRIKA EGIN. Perseguir.  Zubei guzur-baltza ezarri ta jazarrika egitten dautzubenen aldez otoi
egikezube. "Orate pro persequentibus". Arriand Mt 5, 44 (Dv jazartzen, Ir YKBiz 125 yazartzen).
jazarrikaldi. v. jazarkaldi.
jazarrikatu (Hb ap. Lh). "Poursuivre, en vouloir à" Lh. v. jazarri (I, 5).  Ni jazarrikatu (aurka-egin gogor)
baldin banabe, zubek be, jazarrikatuko zabeze. "Si me persecuti sunt, et vos persequentur". Arriand Io 15, 20
(Lç, He persekutatu, Ol esetsi, Ir YKBiz 455 yazarri, Zerb IxtS 92s jazarri, Or, IBe, BiblE per(t)segitu, IBk
baten mende.
eraso).
jazartari. 1. "Chocante, chocador" Lar. 2. "(Hb), rancunier" Lh.
jazarte (Dv  A). 1. "Qui semble être une contraction de jazar-arte, intervalle de repos entre deux attaques"
Dv. "Intervalo" A. 2. "(BN-mix), bourrasque, ondée" Lh.
jazarteka. 1. Atacando, recriminando.  Jesukristori bere bekhatuez jazarteka hari zaizkonak, [...] etsaitzat
dauzka Birjina seindu hark. Dh 270. Asko denboraz bekhatupean ehortziak, Jainkoari jazarteka hari zirela bizi
izan direnak. Ib. 162.
2. (BN-mix ap. Lh; Dv). "Jazarteka hari zen uria, la pluie était intermittente" Dv. "Par averses. Jazarteka ari
zen uria, la pluie tombait par intervalles" Lh.
jazartzaile. "Clavarius, [...] martillu makhillaz jazartzaillea" Urt V 195.
jazartze (S (Foix) ap. Lh).  Ataque. "Poursuite" Lh.  Urgulua da Jainkoaren kontrako jazartze guzietarik
gaxtoena. Arb Erlis 312.
jazban (V-gip), jazman (V-gip), jazband, jaban, jazpan (G-goi). Ref.: Elexp Berg.  "Grupo musical,
compuesto generalmente de saxofón, acordeón y batería, muy de moda en las romerías de cierto rango en la
posguerra. Uberako San Paulotan erromeixa edarra eitten zuan jazbanakin" Elex Berg.  Urkiolako zelaian
etzan / yabana antzeko nasterik; / euzko abesti, dantza ta jolas / garbijak baño besterik. Enb 134. Yabanak
Euzkelerrira! / Euzko-mutillak nun dira? / Sartu baxen len jaurti; ez egon / atzera begira. Ib. 172. Emakume
andaluzitar bat, jazband jotzen zuen beltzarekin dantzatzen etzan ba! ABar Goi 15.
jazinto (Lcc), hiazinto, jazint(a), jaxinto (T-L), jakinto, jakintu. 1. "Jacinto piedra, aarri preziadua jazintoa"
Lcc. "Hyacinthe" T-L.  Suzko eta iazintezko eta sufrezko halakretak. Lç Apoc 9, 17 (He hiazintazko, Ur (G),
IBk jazintozko, Ip jazintezko, BiblE hiazinto; TB maredinharrizko, Ur (V) moredin koloreko, Dv moredinezko,
Ol, IBe ubel). Zibitatearen murraillako fundamentak ziraden harri preziatu guziaz ornatuak: [...]
hamekagarrena, iazintez. Lç Apoc 21, 20 (He hiazintezkoa, Ur (G), IBe jazinto, Ip jazinta, Ol yakinto, IBk
jazintozko, BiblE hiazintoz). [Amaikagarren arri-errenkada] kazmin kolorea duana, eta deitzen dio Jazinto. AA
III 580s (v. tbn. 351).
2. (Lcc, msLond ap. A, T-L), jakintu. Jacinto (flor). "Muscari, plante", "jacinthe" T-L.  Egingo dituzu amar
kortiña liño fiñ biurtuzko eta jazintozko, eta purpurazko. Ur Ex 26, 1 (Dv moredin, Ol ubel, BiblE more).
Jazintoak, anemonak, tulipak eta narzisoak landatu. ArgEgut 1922, 25. Ereiñotz eta iakintu gorri leunak. "Suave
rubens hyacinthus". Ibiñ Virgil 39. Bere saiets zuriz iakintu guriak lorrinduz. Ib. 49.
jazka. v. janzka.
jazkai. v. janzkai.
jazkei. v. iragazkai.
jazkera. v. janzkera.
jazketa. v. janzketa.
jazki. v. 1-2 janzki.
jazkidera. "(S; Foix), ourdissoir en croix de St. André introduisant le fil dans l'ensouple" Lh. v. irazki.
jazkizun. v. janzkizun.
jazman. v. jazban.
jazmin (Ae, Sal, R; Lar, Añ, msLond ap. A, Lcq 117), jasmin (S; Lcc), kazmin, kasmin, krasmin. Ref.: VocPir
698; Alth Bot 9.  Jazmín. Cf. JE Bur 86: Lili bakhanen biltzea, hala nola violette, tubéreuse, cassie, jasmin
baten mende.
derizatenen.  Larrosa krabel jasmin & lore / galant gustiak baturik (Mondragón, 1682). ConTAV 72. Jazmiña
eta karmiña / daode nazturik / zure matel bietan. Gamiz 204. Larrosa, klabeliña eta jazmiñak. GavS 18. Kazmin
kolorea duana, eta deitzen dio Jazinto. AA III 580s (351 jazmin). v. tbn. Echag 173 (jazmiñ). Erramuz,
millagranaz, kasminez ... Dv Telem (ed. 1996), 123. Zein ta politak diran / arrosa, jazmiña, / azuzena, liriyo / eta
klabeliña. Bil 73. Oez gañera dira / azaltzen txit fiñak / [...] / aleli, jazmiñak. RArt EE 1881c, 161. [Pikondoak]
muskerrari yazmin-txaparrak ere baño itzal gutxiago egiten zionan. 'Une touffe de jasmin'. Or Mi 27. Kopeta
daukan eder / jazmiñez esitta! Laux AB 22. Burra, erreximenta, dutea krasminarekin. Herr 17-8-1961, 4.
jaznarra (det.). "Calzador de zapatero" Lar.
jazo (Vc, Sal, R ap. A; Lar, Añ (V), Mg Nom (V), Izt, Dv (V), H (V, G)), jaso (Lar, Añ), jazon (V-ple ap. A),
jatzo. 1. (Vb.). Suceder, acaecer, acontecer, ocurrir; resultar. "(Me ha) acaecido que, jazo jat eze" Lar.
"Ofrecerse, ocurrir", "sobrevenir" Añ. "Suceder, lo contrario le sucedió, otra cosa fué, besterik yazo yakon" Izt.
"Jazo, jazote, arriver, sin. de gerthatze" Dv. "Arriver, advenir" H. "Sobrevenir, tocar en suerte, p. ej. una
herencia, una desgracia, etc." A. Cf. MEIG VIII 95: "Hiztegi auzietan, [...] agitu-ri esate baterako ez dio kalterik
egiten aldamenean gertatu nahiz jazo edukitzeak". v. gertatu (2).
 Tr. Documentado en textos vizcaínos desde la segunda mitad del s. XVIII y en algunos autores guipuzcoanos
cultos a partir del primer tercio del s. XX. La forma general es jazo. Hay tres ejs. de jatzo en fray Bartolomé (Ic I
83, 84 y 87) y uno de jazon en Añibarro, en ambos junto a jazo. Hay además testimonios aislados de jaso en
1
Añibarro (EL 44), Barandiarán (ELG 101), Akesolo (Ipiñ 32) y Alzola (Atalak 40), tbn. junto a jazo. La forma
de sust. verbal más frecuente es jazote-; hay jazotze- en D. Agirre (G 152), Mirande (Pr 314) y Zaitegi (Sof 159).
En DFrec hay 26 ejs. de jazo, y 17, dialectales vizcaínos, de yazo.
 Zer deritxazu jazo zala? Zuzaeta 48. Ill biar da, jazo ez dedin arerijuen eskubeten jaustia. Mg PAb 207
(VersBasc 10 gerta). Giza aldi guztietan jazo dan moduban, jazoten dan moduban ta jazoko dan moduban. fB
Olg 85. Jazo edo irago dan gauzaren baten ganian. Astar II 60. Ifiniko deutsubet larregi jazo oi dan esagei edo
2
ejenplu bat. Ib. 9. Atseginakaz eta ondo yazonagaz laxaturik. Añ EL 71. Egon biar dau al izatera ikusbegijan
jazo lekikijonagaitik. Ur Dial 71 (It, Dv zer gert(h)a ere, Ip zer hel ere). Gertaldi bat bardiña jazoa berari. AB
AmaE 292. Eztakigu aurrerantzean zer gerta edo iazoko zan. A BGuzur 109. Zer jazo ete zan euren semeagaz.
Echta Jos 367. Aizken egunetan jazo zan (sucedió) au. EEs 1913, 179. Jazo yaken gixajo arei ontzija galtzia. Kk
Ab I 80. Barregarrija da gure lagun orri jazoten (pasetan) yakona. Altuna 10. Gixagaxuak ezeban gura alakorik
barriro jazo egikijon. Otx 60. Berberak Sarnen-en yazoriko beste gertakizuna ere yaulki dit. Goen Y 1934, 179.
Nozean bein jazoten dana barik, geienez jazo oi dana aintzat artu daroa. Eguzk GizAuz 181. Astokumearena
yazoten ddatzu zuri: andiago ta itsusiago. A EY III 56. Antzerki-gertaria Tebe-ko bakaldun-yauregiaren aurrean
yazotzen da. Zait Sof 159. Gertakari haundiak jazo (gertatu) ziren munduan. Mde Pr 150. Zeozer jazo zaneko
antza. Erkiag Arran 72. Niri txikitan jazoriko au, gertatu oi yake askori. Bilbao IpuiB 63. Guzti ori jazoten dala.
Ker Mc 13, 29 (Arriand jazoten; Ol agitzen, Dv, IBk, IBe, BiblE gert(h)atzen). Niri be beste ainbeste jazo
eztakidan, batu eta etxeratu nintzan. Gerrika 38.
v. tbn. CrIc 54. JJMg BasEsc 208. Balad 58 (V-m). Azc PB 164. Ezale 1897, 149a. Itz Azald 113. ForuAB 101.
KIkV 41. Or Tormes 37. Enb 129. JMB ELG 101. Txill Let 56. Akes Ipiñ 31. SM Zirik 31. Arti MaldanB 226.
Osk Kurl 24. Onaind in Gazt MusIx 152. BEnb NereA 162. Alzola Atalak 40. FEtxeb 39. Ayesta 59. Jaso:
EgutAr 27-5-1958 (ap. DRA).
2. (V ap. A; Añ, Izt, Bera). (Part. en función de adj.). "Parida, muchacha que por alguna fragilidad parió.
Neskatilla jazoa" Añ. "Neskatilla jazoa (V, msOch), muchacha que ha tenido alguna fragilidad" A. "Neskatxo
jazoa, muchacha desgraciada" Bera.
3. (V ap. A; Lar (-s-), Izt, H (V, G)), jazon (V-ple ap. A). (Uso sust.). Suceso. "Acaecimiento" Lar. "Accident,
événement, cas, hasard" H. v. jazoera.  Eskritura sagraduko leku oneetan, beste jazo ta esan askori itxita. fB
Olg 78. Zeinbat jazo andi irakurten dirian. fB Ic I app. 30 (v. tbn. Ic II 257, 233ss.). [Jaungoikuak] Samuel mutil
gaztiari obeto zabalduten deutsaz Zeruko jazo altubak ta santubak, Eli Sazerdotiari baino. Ib. 51. Jazo (suceso)
au ikusirik. EEs 1913, 163. Gure irizkera jazo batek aldezten badu bertan geiago sendotzen gera. EEs 1919, 61.
Yazoa berriz yalki ezazue. Zait Sof 194. Yazoaren kinka samingarriena ez dakit. Ib. 92. Jazoa arei azaldurik. Ker
Act 10, 8 (Ol yazoa aiei azaldurik; Arriand gustija edesturik, IBk gertatutakoa esan).
 (Buen o mal) suceso, resultado.  Ez dau inok penseetan, ezkontzia egin biar danian, jazo txaarrekua ala ona
izateko bidia daroian. fB Ic III 329.
- JAZO-AHALA. "Inminente: (c.) gertakorra; (V) jazokorra, jazo ala" Añ.
- JAZOA JAZO. Pase lo que pase.  Or dago untzea jazoa jazo. Erkiag BatB 12.  Jazo dattiana jazo, eztot nik
a ezelan ez-ta ezegattik be emaztetzat artuko. Otx 72.
- JAZOAK JAZOTA ERE. Pase lo que pase.  Yasoak yasota be, berantzean karga orrie leporatu ta etzeratu
ei-oan, orraitio. Akes Ipiñ 32.
- JAZORIKO. (Hecho) sucedido. v. JAZOTAKO, GERTATURIKO.  Irakurgaitxu oneik geienak jazorikuak

baten mende.
dira. Kk Ab I 5. Emen edestu dana yazorikua da gero; ezta ipuña. Kk Ab II 60. Astua ta erlia. (Jazorikua). Enb
166 (tít.). Barrea izan eban gozatsua erriak, jazoriko au jakin ebanean. Bilbao IpuiB 233.
- JAZOTAKO. (Hecho) real, sucedido. v. JAZORIKO.  Etorkizunai begiratuten deutsee, jazotakuak balira
legez. fB Ic I 15. Aren buru-zolitasun noragiñikoa zan berorrek ikusi dagian, kontauko deutsot yazotako bat. Or
Tormes 23.
- JAZOTEKO. (Lo) que tiene que suceder, (lo) que está por suceder.  Jazoak legez jazotekoak / iragarri. AB
AmaE 126.  Nire beste zentzun bazeunkoe [...] askozaz obeto jazoko litzatekez jazoteko zer gustijak. Otx 159.
- JAZOTEKOA JAZO. Suceder algo tremendo.  Jazo da baña jazotekua erle ta astuagaz aurten. / Jazokun
asko entzuten dira, baña ez olako asko. Enb 166. Azke izteko aginddurik, gudari-lerruetan imiñi zittuzan. Eta
aurduban jazo zan jazotekua. Otx 58.
- JAZOZ. "Par accident, cas, hasard" H.
- ZER JAZOAN (A, que cita a Mg). Por lo que pudiera suceder.  [Ardaua] zer jazuan edo zer etorrijan beti
euki daruagu gordeeta. Mg PAb 104.
- ZER JAZOKO (A). "Zer jazoko, gagozan gaur ogera barik, por lo que pudiera suceder [...]" A.  Zer iazoko,
alboko atari baten ezkuta eban beren burua. A BeinB 86. Arnasa bera be etxakon entzuten: larri, zer jazoko
miñez. Bilbao IpuiB 271.
jazo. v. jaso.
jazoarazi, jazoazo.  Hacer que ocurra, provocar.  Yazokunek ikusten dabezanean, zelan yazoten dirian yakin
gura izaten dabe, ondo ezagutzeko barriztau ta barriak asmatu ta yazo-azo. GJaur Kimia 12.
jazoera (Vc ap. A; Lar, Añ (V), Izt, H (V)), jazokera (y- Añ (V)).  Suceso, acontecimiento, evento.
"Acaecimiento" Lar. "Aventura" Lar y Añ. "Caso, suceso", "incidente", "evento" Añ. "Acontecimiento, lance,
yazoerea", "azar" Izt. v. gertaera, jazo (3).  Tr. Documentado desde principios del s. XIX en textos vizcaínos;
lo hallamos tbn. en algunas obras guipuzcoanas de autor vizcaíno (Garoa, Ur BOEg 2085). Hay jazokera en
Kirikiño, Otxolua y Gerrikagoitia, alternando en todos ellos con jazoera.
1
 [Errosario Santuaren] bitartez gerta dirian mirari ta jazoera [...] muga bageak. Añ EL 214. Gaurko eguneko
jazoeretan emoten ditubeen bakezko señale eta pruebak gaitik. "Circunstancias" (1848). BBatzarN 167. Ez dakit
zeiñ urtetan, gertau zan jazoerau <joz->. AB AmaE 377. Munduko jazoera andi eta txiki guztiak dagoz
erabagirik. Itz Azald 27. Eguneroko ikusiyak eta jazoereak irakasten dabeen legez. Ib. 93. Onetan asi zan beren
gertaera edo iazoeraak esaten. A BGuzur 123 (v. tbn. 114, 117 gertaera edo iazoerak). Esan Josetxogaz igaro
direan jazoera (suceso) guztiak. Echta Jos 20. Malentxoren sarrerako abagune ta jazoera guztiak begien
aurrean dauzkat. Ag G 336 (v. tbn. EEs 1917, 170). Erromeri eguneko jazoerak ondo ospatsubak ixan ziran. Kk
Ab I 39. Gustijak aidian ibilliko zuazan, olango jazokeretan ixaten dan lez. Ib. 17. Arren, agertu egixu jazokera
onen egija! Otx 19. Atara bei non dan benetako yazoerea ta non guzurrezkoa. Akes Ipiñ 28. Gizaseme
kementsuak [...] jazoera gogor ta gertari gordiñak bear izan oi ditue. Erkiag Arran 160. Gure zarren esaerak,
guztiak jasoerak. EgutAr 8-9-1960 (ap. DRA). Osabearen jazoera garai ori, Nikanor-ek amaika bidar kontaua.
Erkiag BatB 26. Bizitzako gertakizunen ta jazoeren barri [irakastea]. Ib. 37 (v. tbn. 193). Jazoera onen errudun
gara / euskaldun erdalzaliak. BEnb NereA 92. Azken egunetako gerraren jazoerak goibeltasun aundia sortu
eben espetxian. Gerrika 111. Jazokera bategaz gogoratu nok. Ib. 225. v. tbn. Ur MarIl 47. ForuAB 157. Otx 88.
Eguzk GizAuz 63. Ayesta 93.
 Relato de un acontecimiento (a menudo a modo de ejemplo). "Cuento, acaecimiento", "exemplo" Añ. 
Enzuzu jazoera edo exenplu eder au. Mg CO 189 (v. tbn. CrIc 60 y CatElg 149 jazoera edo ejenplu). Ondo dala
imiñtia begijeen aurrian jazoera iruditu bat. JJMg BasEsc III. Jazoera onek erakusten dau argiro, ze mesede
andijak dakazan Marijaren deboziñuak. Ur MarIl 46. Argitu al zinaike ori irudi edo jazoera bategaz? Itz Azald
140. Amaituko dogu, jazoeratzat iminiagaz [...]. Ib. 202. Negar malko lodia erion Kitolisi bere arrigarrizko
jazoerea malla onetaraño eldu jakonean. Ag Kr 92. Bestia be euskalduna genduan, baña jazoera guztiak
gazteleraz emoten ebazan. Gerrika 254.
- JAZOERAKO LIBURU.  Honradu biarko dozubela [...] Españaren eta zuben Bizkaijaren historija edo
jazoerako liburuba. "La historia" (1865). BBatzarN 213.
jazokera. v. jazoera.
jazokizun (Añ), jazokixun.  Suceso, acontecimiento, hecho. "Acontecimiento (si es evento)" Añ. v. jazoera.
 Lotsabagakerija! (oraingo jazokizuna) (tít.). Bizkaitarra 1895, n.º 27 (ap. NeolAG). Bere bizitza aldian izaten
diran jazokizun (gertari) nabarmenak. Ayerb EEs 1915, 263. Beste aldi batzutako jazokixunak erakarri biar
zittubezala gomutara. Otx 45. Galilaiko jazokixun-jardukixunaik agertzen dira. Arriand Lc (pról.).

baten mende.
jazokor (V ap. A; Añ (V), BeraLzM). "Inminente" Añ.
jazokun (BeraLzM), jazokune, jazokuna.  Suceso, acontecimiento, hecho. v. jazoera.  Tr. Documentado en
autores vizcaínos del s. XX, y en T. Agirre y Zaitegi. El único testimonio seguro con -a constitutiva corresponde
a Otxolua.  Ori lako jazokunetan asarriaren beruak erazoten dauzan itzekaz. Kk Ab I 42. Onetariko
jazokunetan [...] zugatzak ebaitiari beti ezarriko yakoz [...] esan diran aginduak. "En estos casos". ForuAB 141.
Yasokun onetan ikusi geinke. Bein baten [...]. GMant LEItz 71. Zabaldu zan yazokun au auzo-errietan. Or
Tormes 115. Gernikako jazokun negargarrija. Eguna 28-4-1937 (ap. KazHiz 206). Jazokun asko entzuten dira,
baña ez olako asko. Enb 166. Jazokuna aren barri emon eutsan. Otx 46. [Barojak] sarritan alkar-josten ditu
jazokunak bidegabe. TAg GaGo 52. Yazokun arrigarriak. 'Hechos terribles'. Zait Sof 116. Gure artian jazo
dozakan jazokunaik. Arriand Lc 1, 1 (Ol yazotako, Ker jazotakoak, Or gertatu diranak). Au egiztetako, ona
yazokun bet. Akes Ipiñ 33. Barre karkaixaz artu eban jazokun bitxi ta azkortua. Erkiag BatB 52. Iraganiko
denporetako jazokun-ariak eunduten. Ib. 48. Jazokun orren errudun gara / euskaldun erdelzaliak. BEnb NereA
86.
 Fenómeno.  Kimi-yazokuneak azaldu ta legepetuten dauzan izti edo yakintza kimia da. GJaur Kimia 11.
jazokuntza (Añ ( A), Izt). "Acontecimiento" Añ e Izt. "Azar" Izt. v. jazoera.
jazoleku.  Escenario, lugar donde se desarrolla una acción.  Gure elebarriño onen gertatoki edo
jazolekuaren ertzak eta mugak. Erkiag Arran 12.
jazomen (V-ger-gip). Ref.: A Apend (i-); A Morf 72.  Suceso. v. jazoera.
jazon. v. jazo.
jazopen (BeraLzM).  Suceso, acontecimiento. v. jazoera.  Eztok atara asmo bat berez, gauza ta jazopen
orretatik? AG 456. XIX.eko jazopenak. "Los acontecimientos del XIX". AG 861. Orain jakixu noz ixan zan
jazopen arrigarri ori. Kk Ab I 62. Ipuña asmauriko jazopenen baten edesti laburra da. [...] jazopen orren egile
abereen batzuk izan oi dira. Eguzk LEItz 26. Jazopen oneik ikusi dagizuezanean jakin ezazue [...]. Ker EMeza
61 (ap. DRA). v. tbn. Bizkaitarra 1995, n.º 28 (ap. NeolAG). El Correo Vasco 1899, n.º 38 y Eleiz Euzkadi 1911,
78 (ap. NeolAG).
jazote.  Suceso, acontecimiento. v. jazo (3).  Parkatuten deutseezu: [...] neska mutileen arteko
adiskidetasunak, amoriak, jazotiak. fB Ic I app. 20. En DFrec hay 3 ejs.
jazoune. "Acontecimiento, lance", "suceso" Izt. v. jazoera.
jazpan. v. jazban.
jazpe. v. jaspe.
jazte. v. janzte.
jaztegi. v. janztegi.
jazteko. v. janzteko.
jaztetxe. v. janztetxe.
jaztor. v. 1 iraztor.
jazz, jaz.  Jazz.  Zuek Aita Santua ta mundua, "jazzakin" da Koka-kolakin nastau dozuez. SM Zirik 93. Orain
entzuleendako jazza... Ib. 142. Oraingo jaz... rumba... booguie-booguie... bolero... samba... MAtx Gazt 67.
je. 1. (Interj. que, repetida, expresa risa maliciosa). Cf. 1 e (3).  Je, je, je! Ez dira gaizki etorriko, Jauna.
Apaol 91. Malentxok iges? Je je! Besteren baten kaiolara, e? Ag G 303. v. tbn. Je je: Alz STFer 118. TAg Uzt
88. Je je je je. Lek EunD 49.
baten mende.
2. (Interj. para llamar la atención).  Je... je! kontu, kontu, ate zar ori puskatu gabe. Urruz Urz 42. Je! je!
bolo! bolua! deiezka. Ag G 73. Je! bolua! je! aspertu gabe oiuka. Ib. 73.
jea. "Interj. con la que se tienta al toro. Jea, jea, Tolos'aldera!" Etxba Eib.
jeben.  Etim. Se trata de una palabra (castellana) recogida por Baraibar en Valdegovía, emparentada con vasc.
ziape. Para las razones de su uso por Olabide, v. MIH 345.  Mostaza.  Norbaitek eskuan artu ta bere
alorrean ereindako yeben-azia bezela da. Ol Mt 13, 31 (Lç, He, TB, Dv, Ip mustarda, Ur (V y G), IBk, IBe
mostaza, Arriand zerba, Or basarbi, Ker ziape).
jedo. v. jero.
jeep.  Jeep.  Prantzes soldaruen jeep dalako bat datorrela. Anab Aprika 61. Gure kotxie bere atzetik, eta
bigarren jeepa bere atzetik. Gerrika 180. En DFrec hay 7 ejs.
jehetia (det.).  Ezen gure baitan barrena datza nondik tenta gaitezin guthiziaduraren jehetiarekin sortu
garenetik. (Interpr?). "Quia in nobis est unde tentamur, ex quo in concupiscentia nati sumus". SP Imit I 13, 3
(Mst bekhatü orijinalaren khozian sorthü).
jefe (V-arr-gip, G-azp-goi, AN-gip-5vill), xef(a). Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 60, 138.  Jefe. "Se aplica [...] en vez
de nausixa con referencia al de la estación, al de la policía y al de las empresas de aventura. Jatxi eta estaziñoko
jefiagana ta kejau zan" Etxba Eib. Cf. HU Aurp 131, que utiliza chef entre comillas, parece que como palabra
francesa. v. kepe, buruzagi.  Paubren buria eta xefa. Tt Arima 107. Hiltzen badu jefe bandidoena Espoz eta
Mina. FrantzesB I 92. Konde Dorsenne Norte Españiako Jeneralen Jefe Jaunak. Ib. 97. Xefen obeditzera /
obligatu bainiz. Bordel 148. Mutillak onak gera, / igual jefiak. Afrika 67. Jakizu zelan jefe gure aldekoak /
muniziñotan ziran dollor ta zintzoak. AB AmaE 253s. Jefe zenbaiten konduta. Yanzi 79. Buruzagiak edo jefeak
soldaduai nekea ta gosea ematen zizkiela. Or SCruz 29. Jendarma xefa. Larz Senper 8. Poliza xefa / abertituko
dutela. Mattin 37. Baziren denbora hartan bi jandarma. Baño deitzen zena Hourcabie. Hura zen xefa.
Etchebarne 33. Andik, estazioko jefeak bialtzen omen zituan. JAzpiroz 37. Hemengo mediku-xefak [...] galdatu
dautak. Larre ArtzainE 161. En DFrec hay 7 ejs. de jefe.
 jefa. (Forma de fem.).  Baiña berealaxe / tajutu zan jefa. Zendoia 83 (ref. a la abuela).
jegi. v. 1 jaiki.
jegua.  Yegua.  Zamariaren izenaz ezagutzen dira [...] Jegua, Beor [...] Asto [...] eta beste abere zamarako
direanak. Izt C 167s.
jei. v. jai; 1 jaiki.
jeiki. v. 1 jaiki.
jeile. v. jile.
jein. v. jaun; 1 jin.
 jein. v. jeiu.
jeinatu. "S'ingénier" Dv.
jeinko. v. jainko.
jeinu (SP, Chaho (que cita a O), Dv, H, A (que cita a O); yeinh- VocBN  A (j-)), deinu (-nh- VocBN  A;
vEys, H).  Tr. Documentado sobre todo en textos septentrionales. En DFrec hay 6 ejs., 4 septentrionales, de
jeinu.
1. Habilidad, destreza; talento, habilidad innata. "Adresse", "adresse pour le travail" VocBN.  Ieinua
azkarrari garhait. O Pr 267 (cf. Saug 1 artia azkarrari garhait). Nola ez baitute deinhurik aski balena horien
hatzemaiteko, jainkotzat dauzkate. Prop 1883, 160. Menuzergoko jeinua baitzuen. JE Ber 9. Pertsuaren egiteko
baten mende.
behar direla jeinua eta jakitatea. Zerb Azk 65. Jeinua, jiteak emaiten du, beraz Jainkoaren ganik heldu da. Lf
ELit 88. Arimen ezagutzeko eta gidatzeko jeinu bikain bat bazuen. Ib. 156. Pilotako jeinuak eskastu bazauzkit.
Xa Odol 281.
 Zirtoen jeinu jostagarriak haizatzen bezala ditu esondatu zarpailkeriak. Lf ELit 83.
2. Hombre de talento, hombre de genio.  Platon, hil-eta ere, Sarkaldeko jeinu gehienek jaun eta nagusi
ezagutu dute. Lf in Zait Plat XIV.
3. Genio, divinidad menor.  Arima, Iainko, naiz jeinu, diranak oro su beretik eginak dira. Zait Plat 32.
Latinezko hitz batzuek estaltzen eta jaunzten zituztela hemen gaindiko jeinuak: [...]. Lf CEEN 1973, 123.
Amilamia [...] Alaba-Salbatierrako jeinu maitagarri bat. Ib. 125.
4. Genio, carácter propio.  Osoki gurea, osoki euskal kultura, jeinu eta sendimendukoa. Lf ArtzainE 297.
- JEINUZKO. "Bethiri da nausi jeinuzko lanetan, c'est Pierre qui est maître dans les travaux d'art" Dv.
jeinu. v. keinu.
jeinutsu (-nh- BN ap. A; Dv, H), jeinuzu (yeinh- VocBN), deinutsu, deinuzu (-nh- VocBN  A).  Hábil,
diestro. "Adroit au travail" VocBN.  Nausi jauna ere kontent, zeren muthil abila eta antzetsua baitzen,
Baxenabarren erraten da deinhutsua. EskLAlm 1881, 8. Badakigu Europako jendea gu baino jakintsun eta
deinutsuago dela asko gauzetan. Prop 1881, 197. Ez dira deinhutsuak esku lanetako. Prop 1884, 137. Arthazaile
jeinutsu eta jarraiki bat. Arb Bok 245. Jeinutsua baita [...] eta burdin-gerren zorrotzaz eztiki zirringilatuz harri
gogor hotzak, zapartarazi dauzkigu bederazka. JE Ber 70. Ondoko urthetan hobekitu zituen beribilak Léon
Serpollet jeinutsuak. Herr 10-5-1962, 3.
 Ingenioso.  Bere lanetako zirto jeinutsu batentzat irri eta txalo ari zela jende guziarekin. Larre ArtzainE
250.
jeinutsuki. "Ingénieusement, avec adresse" Dv.
jeiste. v. jaiste.
jeit.  Risa, burla (palabra de origen onomatopéyico).  Iñoren ixekak eta jeit!-ak irintxitzen. Ayerb EEs 1914,
38.
jeitsi. v. jaitsi; jetzi.
? jeitu. "Arribar, llegar" Lar. Probablemente deducido de ieitea, sust. vbal. de jen, que figura en Ht VocGr 436.
v. 1 jin.
jeitxi. v. jaitsi.
jeitzi. v. jetzi.
jeiu (SP  Dv). "Jeiua (O), sonnerie des cloches aux veilles de fête" SP. DRA transcribe erróneamente jein.
jeizkaizto. v. jezkaizto.
jeiztegi. v. jeztegi.
jek (Lh; yek Michel LPB 145), jet (yet Michel LPB 145).  (Git.). Uno.
jeki. v. ieki; 1-2 jaiki.
Jel.  (Anagrama de Jaungoikua eta Lagi-Zarra, lema creado por Arana Goiri para su movimiento político). 
Jel-en aldez (1902). NeolAG. Jel-bidez beti zuzen. Enb 205. Jel-aldez lan egin. Ib. 206. Egunero arturik / "Jel"
markako tila. Ib. 208. Euzko Jel Alderdiko Gudarien Buruzagia. EAEg 19-4-1937, 1531. Bainan Jel argia
goihen / jautsi baita Euskadira. Mde Po 33. Kementsu eskeiñirik / Jel-eri biotza. AZink 121. Bizkaitar biok JEL-
kuak giñan. Gerrika 102.
1 jela (G-azp-to-bet; Lar, H (+ g-)). Ref.: A; Iz To; Gketx Loiola (igurtzi). 1. (Sust.). "Hielo", "helada" Lar. v.
baten mende.
izotz.  Ur otz edo jela suak baño geiago tormentatzen duenean nago! Cb Eg II 186. Eguneko berotasunean eta
gaueko jelan. Ur Ier 36, 30. Euri, elur, jelakin, / beti bustirikan. Echag 259. Jelarekin egiña al da au? Arr GB
115. Bedorren esaerak / ematen dit jela. Sor AKaik 115. Lurburuko jeletaraño joan ziran. Anab Don 119.
Seriotasunaren jela. Arti Tobera 271. Irrixtatuta jelian. Auspoa 39, 31. Zure ta nereak [sardiñak] jeletan gorde.
AGoen Agurea 18. Zazpi ukaraiko jela lodiz estalita. Ibiñ Virgil 101. Tolosako Berazubi ortan zegoan jela edo
orma, oso pista txarra. Albeniz 146. v. tbn. Izt C 235. Iraola 31. MendaroTx 290. NEtx Antz 102. Berron Kijote
146. Ostolaiz 105.
2. (Adj.). Helado, muy frío.  Atera zan ibai aldera, ta bertako ur jelatan matazak jo ta garbitzeari eman zion.
NEtx LBB 161.
- JELA-BURRUNTZI. Carámbano de hielo.  Barrungo arkaitzetatik zinzilik zeuden jela-burruntziak. Arr GB
77.
- JELA-DINDIRRI. "Calamoco" Lar.
- JELA EGIN. Helar.  Elurra ez bada jela / beti egiten duela. Uzt Sas 90. An egiten zuan otza. Egunez ere jela
egiten zuan. Albeniz 83.
- JELA-KAMIOI. Camión frigorífico.  Arrandegian zai zeuden Habanara salgai eramateko jela-kamioian.
AGoen Agurea 13.
- JELA-LEKU. Región helada.  Munduben akaberaño, naiz izan jela lekura artza tartea. Sor Gabon 52.
- JELAPE. (En casos locales de declinación en sing.).  Elur eta jelapeko biziera ari. Arr GB 68. Atzerri-
jelapean / asko dira illik. SMitx Aranz 235.
- JELA-TXIRRIO (-txirri Lar). "Cerrión, hielo pendiente de las canales" Lar.
- JELA-ZIRI (Lar, H (G)). "Calamoco" Lar. "Gela <guela> [sic] ziria (G), bàton de glace qui pend des toits" H
s.v. ziri.
2 jela (Dv, T-L), ihela (H (det.; + iela); ihel T-L), yela (BN-mix ap. A), iehela (det.; H).  "Barrière qui ferme
le passage d'une clôture" H. "Cancilla, puerta rústica" A. "Claie", "barrière" T-L.  Ez ohean, bainan ohe-orde
urritzezko keheta edo jelaren gainean. Jnn SBi II 134 (ap. DRA). Mutiko gaztek lekuz kentzen ohi dituzte jelak
gauaz. JE GH 1924, 691. --Ez duzirea elgar ikhusi? --Ez; ni baratzeko jelatik sartu niz. M. Elissagaray GH
1929, 238.
jelada. 1. "Gelu canens, itzotza, jelada xuria" Urt IV 139. 2. Gelatina, masa gelatinosa. "Gelée de fruit" T-L.
 Bitarteko lur-zerra hori guri-guria da, liskatsua, lekada lodi baten parekoa. Jelada hortan gaindi badabiltza
joaire edo kurrent batzu ekalderat buruz. Herr 7-7-1960, 4.
jelakidatu. "Congelar" Lar.
jelarazi. "Coagulare" Urt V 250.
jelate. "(G-bet), temporada de hielo" A.  Geroztik izandu diran eudi, aize ta jelatiak galdu dizkigu babak ta
udariak. Sor Bar 23. Illabetian egondu gera / jelate gogor batian. Auspoa 39, 29.
jelatina (T-L).  Gelatina. v. jelada (2).  Urth bi unza jelatina eta utz ezdeusterat. ECocin 16.
jelatu (Urt V 249, Lar  Chaho), gelatu (H).  Helar(se). "Gelatina, zuku jelatua, izoztua" Lar. "Glacial, mar
glacial, itsaso jelatua" Ib. Cf. 3 helatu. Cf. Echaide Orio 120: "Jelau, helado".  Osiñ edo zingira jelatuetan.
Cb Eg II 205. Mariñelak trenpatuak, / Hotz handiak jelatuak. BertsZB 97. Alaere oztua eta jelatua geratu zan
gizonaren biotza animaren egitekoan. AA I 338. Hotzak arras pasatua, / yelatua, gogortua. Gy 161. Elurra
eroriko da gogoz eta jelatuko da andik bi egun eta iru ordura sastre mear bat. Iraola 116. Arbi eta erremolatxa,
jelik edo izotzik gabe gorde bear izaten dira; jelatutakoak, egiten ez diranak año askoz txarragoak. Oñatibia
Baserria 72. Han aurkitu zuten jelatuta. Arti Ipuin 29. Spitzbergen-go mendi ta itsaso jelatuak. Anab Aprika 7.
Jelatutako arbi pixka bat. Uzt Sas 89.
jelatze. "Helada" Lar.
jelea (det.; Chaho).  Jalea. "Cotignac, jele", "gelée de fruit" T-L.  Groseilla jelea hautsi eta hozterat utzi
onduan. ECocin 41.
jelgi. v. jalgi.

baten mende.
jelki. v. jalgi.
jelkide.  Miembro del Partido Nacionalista Vasco.  Jagiko balitz gaur illarterik / jelkiden aita ixan zana.
Enb 121. Jelkide lagun maite. Ib. 125. En DFrec hay 10 ejs.; hay tbn. 9 de jelkidetasun y 11 de jelkidismu.
jelos (Ht VocGr 372, Dv), jelosi (SP, Gèze  A), delos (Dv), jeloz. 1. Celoso. "Jaloux" Gèze. Voltoire (86) da
la forma iolosa, pero es posible que se trate de una errata.  Amoros jelosia. E 159. Jelosiak eztitzaket nik gaitz
erran sekulan. Ib. 139. Iainko borthitza, ielosia. Lç Ins D 3v. --Ielosiazko hitzaz zer erran nahi du? --Bere
kiderik edo lagunik ezin sufri dezakeela. Ib. D 3v. Emaztia xalanteki, harez nintzan jelosi. Etch 142. Ez zirea
jeloz? Larz Iru 46.
2. +jelosi (Lh), delos. Envidioso; deseoso de emular, de competir.  Ezen ielosi naiz zuezaz Iainkoaren
ielosgoaz. Lç 2 Cor 11, 2 (He jeloskor, TB bekhaizti, IBe jelostuta). Aingeruak berak zure zorionaren yelos dire.
Mih 120. Gure jelos den guzia. Monho 66. Eni eman abantaillaz / jelosi beitziren. Xarlem 1355. Zer da hau
holakorik, nitaz delos dira. Ith Napoleon Pastorala 14 (ap. DRA). Batek soldadu gan guziz nahi liro; / aldiz
soldadua haren yelos dago. Gy 267. Haur yelosek. Arch Gram 18. Jelos baitziren Izraeldarrez. CatJauf 26. Ez
dugu zeren izan / batzu besten jelos. Etcham 208. Hantxe egoiten ziren zabal zabal etzanik. Haietaz egoiten
nintzan zenbait aldiz jelos. Etchebarne 99.
3. Celoso, preocupado.  Zuezaz ielosi dirade, ez onetakotz baina aitzitik idoki nahi zaituztéz berak desira
ditzazuenzát. Lç Gal 4, 17 (He borthizki datxeizkitzue, TB arthatsu, Ol txeratsu, IBk, IBe agertzen dizueten
ardura, Bibl zuen aldera duten lehia). Bihotzaren jelos da [Jainkoa]. Brtc 199.
 Celoso (de), puntilloso.  Fama on funts-gabeko horri (zeiñaren gaiñean yelos agertzen baitdire) norbeitek
daiñu den xumeena egiten badio. He Gudu 34. Kondenatzen du bere graduen yelos diren hanbat presunen
minberatasun falsoa. Mih 61.
4. (Lh), jelosi (Lh). Suspicaz. "Jelos nintzen ba hor zela zelatan" Lh.
- JELOSEZ. Por envidia.  Arima-gauan argi zen ezkoa / hil du jelosez ene jakintzak. Mde Po 74.
jelosarazi, jeloserazi. 1. Provocar la competencia, la rivalidad.  Eia nolazpait neure ahaideak ielos erazi
ahal ditzakedanez eta hetarik batzu salba. "Provoquer [...] à jalousie". Lç Rom 11, 14 (He lehian sararazi, TB
zoingehiagokaraz, Dv bekhaiztera ekhar, Ol leiarazi, Ker leia [...] biztu, IBk bekaizgoa biztu, IBe gogoberotu).
2. Hacer sospechar, provocar sospechas.  Kalterik egin gabe ta nior deusetaz jelosarazi gabe, [...] zuhurki
jokatu bear nuen. Herr 29-3-1962, 4.
jelosgari (Lar), jeloskari (Chaho). "Emulador, yelosgaria" Lar.
jelosgarri.  Motivo de celos.  Erraz da senharrari eta emazteari ielosgarririk ez emaitea gorputzez. SP Phil
453.
jelosgo (Lar (y-), H), jelosgoa, jelosko.  Envidia; rivalidad. "Emulación" Lar.  Nik ielosgoatara
probokaturen zaituztét jende jende-eztenaz. Lç Rom 10, 19 (He jeloskor errendatu, TB zoingehiagokatu, Ol
tirriarazi, Ker arduraz zirikatuko, IBk, IBe espaz zirikatu, Bibl bekaiztarazi). Ezen ielosi naiz zuezaz Iainkoaren
ielosgoaz. Lç 2 Cor 11, 2 (He, IBe jelosia, TB bekhaizgoa, Ol tuku, Ker ardura, IBk irrika, Bibl karra).
Yeloskuan bizi dela / nexka gazte anitz. Bordel 168.
jelosgoti. "Emulo, yelosgotia" Lar.
jelosgotu (Lar  Chaho). "Emular, yelosgotu" Lar.
jelosi. v. jelos.
jelosia (SP (g-), Ht VocGr, Lecl (y-), Arch VocGr (y-), Dv, H, T-L).  Tr. Documentado en textos
septentrionales. En DFrec hay 2 ejs. 1. Celos.  Hil zuen Mariamnes bere emaztea koleran, ielosiaz, gogan
behar batez. Ax 300 (V 200). Ezta nihoiz ere ielosiarik gertatzen elkharren arteko amorioa zimendatua denean
egiazko bertutearen gainean. SP Phil 397 (tbn. He 401). Yelosia suerte bat ematen dio hartaz landan bertze
norbaitenzat aldaratzen den amodioak. Mih 122. Nolako jelosiak [...] astinduko lukeen bere bihotz zaharra. Arti
Ipuin 59. v. tbn. FIr 160. EZBB I 52.
2. Envidia.  Hemendik ordea jelosia eta inbidia harturik. ES 109. Deabruak hek dohatsu ikhusteaz zuen
jelosiaz. CatLav 42 (V 29). Ez dezotegun jelosiarik ekhar bere zorionaz. Jaur 121. Ezen egia errateko jelosiak
narama. Gy 6. Altxatu zuen [erresuma] hauzoetan yelosia emateko heinerat. Hb Egia 67. Jelosia da bertzeren
baten mende.
onaz atsekabe hartzea. CatJauf 91. Bekaizgoz eta jelosiaz leher egiten. Lf Murtuts 12. Marmarra, jelosiak
irabazleari ekartzen dion zerga. EZBB II 57. v. tbn. Lg II 206. MarIl 101. Lap 234 (V 105). Ox 156. Othoizlari
1959, 217.
 Rivalidad, competencia, emulación.  Etsenplu hetarik sorthuko da ielosia saindu bat; batetarik bertzera
iraganen da kharra. JesBih 395.
 Rivalidad, enemistad.  Arrazen yelosiak zituen flakatu [bakezko lege batek]. Hb Esk 23. Jenden artean bada
/ anitz arrangura: / Jelosia, aharra, / ta gerlak ardura. Etcham 209.
3. (SP (+ g-), Urt, Chaho). Celosía, enrejado. "Ielosiak, treillis" SP. "Clatrus, jelosia, grilla" Urt V 194 (v. tbn.
IV 124 y 123). v. sareta.  Lehioetarik ikusten duela, ielosietarik behatzen duela. SP Phil 99 (He 101 leiho
artetarik).
4. Nombre de una flor.  Baratzeko ielosiak ikusirik, zeinak baitira ederrak ikusteko bainan usaingabeak. SP
Phil 134s (He 138 lore xume batzu).
jelosiadun. "Clatratus, [...] jelosirekikoa, jelosiaduna, jelosiak dituena, [...] jelosiatua" Urt V 194.
jelosiatu. "Clatrare, [...] grillaztatu, jelosiaztatu, [...] jelosiatu" Urt V 194.
jelosiaztatu. "Clatrare, [...] grillaztatu, jelosiaztatu, [...] jelosiatu" Urt V 194.
jeloskeria, jaloskeria. 1. Envidia.  Hügünkeria, ieloskeria, mendekü edo ohoinkeriazko zirenez [gogo
gaistoak]. Bp I 105. Bena ürgüllütsiaren bihotzian ardüra daude jeloskeria eta kolera. Mst I 7, 3 (SP inbidia eta
bekhaitzteria, Ch ieloskortasuna). Jeloskeriaren ta zekhiñgoaren süiak die adiskidegoa erre. Egiat 212. Terearen
erranen deizut nik istoria, / haren ere bai jaloskeria. "Envie". Arch Fab 215. Josefen anaien jeloskeria. CatS XII.
Nahiz Xinkatres minberatu senditzen ginuen, jeloskeriaz, guk gureturik harek desiratzen zuen etxeti-lakua,
halere hura ez ginuela berexiko deliberatu ginuen. Larz GH 1959, 84. Eta bazterretik, jeloskeriaz edo nik dakita,
bertze batzu ari zaizkote, elhez ala obraz, bethi kontrestatzen, lan guziak huts-egin-arazi nahiz. Herr 29-9-1966,
4.
2. (Chaho, Dv, H). Celos; carácter celoso. "Jalousie" Dv. "Action, trait de jalousie" H.  Hantik diradiala
itzalpiak, jeloskeriak ta desenfidantzak sortzen. Egiat 217. Jeloskeria baten süjetetik oro. Etch 126. Jeloskeria,
senhar-emazte berexte, familia barreatze, haur uzte... Othoizlari 1962, 431.
jeloskeriabide, jeloskeiabide.  Motivo de envidia.  Balinba arrunkua-bide gutiago zukian eta jeloskeia-bide
ere. Herr 8-11-1956, 3.
jeloski.  Celosamente, con celo.  Amodioz maitatu zuen [bere parropia], jeloski bezala maitatu. Lf ELit 289.
jelosko. v. jelosgo.
jeloskor (B, S; SP, Chaho, Gèze, Dv, H, VocB). Ref.: A; Lrq; Izeta BHizt (y-). 1. Celoso. "Jaloux" SP y Gèze.
"Sujet à la jalousie. Jelos izan daite behin, bainan jeloskorra bethi da jelos" Dv.  O Israeleko Iainko guziz
bortitza eta arima fidelen maitatzaille jelozkorra. "Zelator". SP Imit III 20, 3. Ezen ni nauk Eternal hire Iainkoa,
Iainko borthitza, ieloskor dena. Urt Ex 20, 5 (Dv, Bibl bek(h)aizkor, Ur zelotsu). Samurra da bere kreaturen
alderat; ordean denbora berean Jinko yeloskor bat da. Mih 98. Martxuan sorthiak (neskatilak) jeloskor eta
desplazent izanen dirade. Mustafa 217 (ap. DRA). Aita jeloskor batek dizü kausatü: / zure ikhustetik, / gehiago
mintzatzetik / hark nizü pribatü. ChantP 6. Jeloskorrik eztüzü eiheazaiñetan / ardüra kanpun tüzü kanpokuk
eihean. Xikito 7. Senar jeloskor batek bere emaztea hil. Mde HaurB 38. Dena jeloskorra, nahiz ba zuen
arrazoina ere. Segurrenik ezagutzen zukeen bere emaztea. Etchebarne 86.
2. + jelozkor. Celoso, vigilante, preocupado.  Bere estatuko ohoreaz ieloskor den alhargunak. SP Phil 422
(He 426 ardura duen). Zeinaren [bihotzaren] kastitateaz arima bihotzdunak paregabeki ielozkor baitire. SP Phil
261 (He 263 jeloskor).
3. (S ap. Lrq; Chaho, H), deloskor. Envidioso. "Ombrageux" Lrq.  Ieloskor izatu zen bere aizpa Leaz. Urt
Gen 30, 1 (BiblE jeloskor jarri). Jeloskor naiz ezen zuentzat Jainkozko jelosia batez. He 2 Cor 11, 2 (Lç ielosi).
Latin, español edo franses yeloskorrak / goibeldu, ahal guziz, eskaldun zaharrak. Hb Esk 5. Sinhesten ditutzu
naski aphez eta gizon deloskor batzuek erraiten dituzten gezurrak eta zozokeriak. Almanaka Berria 1885, 14 (ap.
DRA). Munduko jeloskorrak has bite, has, trufan. Ox 157. Bainan gero hara jeloskorrak haste. Etchebarne 126.
v. tbn. Egiat 250. Etcham 208.
 Rival.  Bi hiri [Erroma eta Kartago] yeloskorren harmadak non nahi. Hb Esk 26.
- JELOSKORREZ. "De jalousie, par jalousie" SP.

baten mende.
jeloskorki (SP (sin trad.)  Chaho).  Celosamente, con celo.  Begira zazue ielozkorki zuen loria. SP Phil
398 (He 402 lehia handirekin). Idukazue bada ieloskorki zuen lehenbiziko amorioa zuen lehenbiziko
senharrarentzat. Ib. 423.
jeloskorrarazi. "Rendre jaloux; faire naître des soupçons" Dv.
jeloskortasun (SP, Dv, H), jeloskortarzun (Chaho). 1. Celos, estado de celos; carácter celoso. "Jalousie" SP.
"Caractère jaloux" Dv.  Halaber ielozkortasuna sortzen dela ezkonduen amorio beroenean. SP Phil 397 (He
401 yelosia). Ieloskortasuna da dudagabeko seinalea halako amorioa nolazpait dela sensuetarakoa. Ib. 397.
2. Rivalidad, emulación.  Prestuak bethi gonbidatzen tu hoberatzeko ieloskortasun saindu batetara.
"Aemulari". SP Imit III 54, 6 (Mst inbeia, Ol y Pi leiatzeko).
 Envidia.  Supherbioaren bihotzean maiz kausi daiteke ieloskortasuna eta asarretasuna. Ch I 7, 3 (Mst
jeloskeria). Ez inbidiarik, ez jeloskortasunik. Jaur 170.
jeloskortu (SP, Dv).  Hacer(se) celoso.
jelostu (Dv). 1. Hacerse celoso.  Beriagana jelosturik desesperatzer ninzan. E 139. Kastero jelostü denian,
Maria Solt ezari kanpo. Etch 422.
2. (Aux. intrans. uni- o bipersonal). Sentir envidia.  Haren onaz jelosten, edo inbidiaz tristatzen direnek. Brtc
62. Nun etzaitadanian familia jelostü. Etch 138. Eta ohore hortaz ez natzaik yelosten. Gy 283. Hiri badagokikea
/ roxiñoletaren bozaz yelostea? Ib. 226. Guziak zaizkit jelosten, / eder, hazkarra zeren den. Arb Igand 44.
 Sentir rivalidad, emulación.  Zumalakarregi du erregek trunpeta; / Bizkaitarra yelosten hori ikus eta. Hb
Esk 162. Jainkozko jelosiaz jelostuta naukazue. IBe 2 Cor 11, 2 (Lç ielosi).
3. (Aux. trans.). Envidiar. "Jalouser" T-L.  Hobekiago mintzatuko zakizkote ezen ez zuek jelosten ditutzuen
gizon jakintsun hek. Arb Igand 177.
4. (B, BN-lab-mix, S ap. A; Chaho, Dv, H, VocB). (Aux. intrans.). Sospechar; desconfiar. "Jelostu niz hura
zela, he sospechado que era él" A.  Balinbada nehor nitaz jelostu denik. StPierre 16. Bazterrerat behatu balu,
zerbaitez jelostuko zen behar bada. Barb Sup 9. Jelosten zela nork zedukan hortako hobena. Mde Pr 297. Berriz
ere jendea jelosten da Etxahunen eskua lan hortan ari izana dela. Lf ELit 175. Zerbaitez jelostu nintzan holako
bisitan. Larre ArtzainE 259. v. tbn. Othoizlari 1961, 347.
jelseru. v. igeltsero.
jelso. v. 1 igeltsu.
jeltar.  Miembro o simpatizante del Partido Nacionalista Vasco.  Jel-tar izanok gorroto baten / bi zati eginda
gabiltza. AZink 101.
jeltzale, jelzale.  Partidario del nacionalismo sabiniano. En DFrec hay 57 ejs. de jeltzale y 4 de jeltzaile, todos
ellos meridionales.  Zer nai dogun Jeltzaliok. La Patria 1902, nº 28 (ap. NeolAG). Gogo ta biotz jeltzale utsa.
Enb 169. Jeltzale-lagunak. Ib. 148. Jeltzale-naimena. Ib. 56. Areriyuak ez, baña... guk jelzaliok, bai. Ib. 69.
Olerkarija barik jeltzale benetakua nazala entzutiak. Laux BBa 142. Euzko Alderdi Jeltzaleko gudarien
Buruzagi. EAEg 19-4-1937, 1531. Jel-zale ziñan bete-betean. AZink 89.
jeltzaletasun.  Carácter, condición de nacionalista sabiniano; nacionalismo sabiniano.  Bizkai guztijak maite
daulako / zure jeltzaletasuna. Enb 125. Zornontzako alabak Jeltzaletasuna / ezauturik zelan dan geure osasuna.
Ib. 147. Ordun loretu zan yeltzaletasuna. TP Y 1934, 172.
jeltzaletu.  Hacer(se) nacionalista sabiniano.  Nabarra jeltzaletu arteraño. Enb 69. Orra gaztien bitartez
zenbat / jeltzaletuten dirian. Ib. 36.
jelu.  (Git.). Cuerda. "Soka, jelua" J. M. de Oyarbide EEs 1921, 131.
jelzale. v. jeltzale.
jemea (det.). "Pez, jemea <xe->" Mic 8v.

baten mende.
jemitu (-du Lcc). 1. (Vb.). Gemir. 2. (Sust.). "Gemido, jemidua" Lcc.
jen. v. 1 jin.
jena. "Peine d'esprit, contrainte fâcheuse, état violent où l'on se trouve réduit" Chaho.
jenadura (T-L).  Incomodidad. "Gêne, embarras" T-L.  Bestearen aurpegi bitxiari eta jenadurari ohartuz,
agurra bihurtzen ziolarik. Mde HaurB 61.
jenatu (Chaho, H, T-L).  Molestar; embarazarse, incomodarse. "Gêner" H.  Béna etzüntükégü nahi jenátü.
Lrq Larraja RIEV 1931, 238. Zure beha egonen niz ez bazitut bederen jenatzen edo makurtzen. JEtchep 83.
Mutiko gaztea zinez jenatua zen. Ib. 92. Halako irri jenatu batekin. Ib. 83. Ez ginen batere jenatuak gure
gutunen hetsi gabe emaiteko. Larre ArtzainE 115. Holako hitz jenatu batzuekin ez jakin zer erran eta norat itzul.
Ib. 274.
jendadi. v. jendedi.
jendagiro, jendegiro.  Pueblo; casta, raza.  An bizitu zen zenbait urtez jendagiro arrotzen artean. Mb IArg I
151. Gaur ere jenda-giro beretatik dira ango [Indiako] geienak. Mb IArg II 329. Arabiar, Godo ta beste jende
giro arrotzetati artu ditu ezin esan beste luma. Mg PAb 197.  Tropa, grupo de gente.  Bildu zuen bein
jendagiro eta ejerzitu andi bat. Mb IArg I 334.
jendaia (Lh, que cita a Lf), jendaie (Ht VocGr 402, Lecl (y-)), jendai. 1. Pueblo, nación.  Ipharreko
jendaiak, Agotak bentzutu [eskaldunak]. Dv in BOEl 187. Akometaturen zaituztela jendaia barbaro batzuek. Dv
Telem 23. Izan beharra delarik jendaia handi eta hazkar baten buru. Dv Gen 18, 18 (Urt nazione, Ur jende, Ol,
Ker, Bibl, BiblE herri). Egoadi girixtino jendaia suharra. Zby RIEV 1908, 606. Lurreko jendaia guziek. Arb
Igand 141 (72 jendai). Bertze jendaietan, hala nola Angleterren, Alemanian, Ameriketan. Ib. 72.
2. (Pl.). (Las) gentes, gentiles, pueblos paganos.  Jendaien bidera ez goan. Dv Mt 10, 5 (Lç, He, TB, Ur (V y
G), Ker, IBk jentil, Ip pagano, Arriand gixendaide).
jendaila (-alla Lar y H; T-L), jendalia (Lar), jendalle (AN-larr ap. Asp Leiz2). 1. "Gentalla", "bahorrina" Lar.
"La gent de basse classe, les petites gens; les gens dignes de peu d'estime" H. "Populace" T-L. "Yendalle, gente
(sentido despectivo, peyorativo); gentuza" Asp Leiz2.  Eztiegu beste jendalla horiei jaramon bear. Lar, carta a
Mb 280. Bere erriko jendallarekin. Ur Lev 21, 15. Zergatik jartzen zarete horrela, jendaila? PPer Harrip 112.
2. +jendella. Gente (sin sentido peyorativo).  Jendella maitagarri au [...] ez da lotsatzen [...] sort erriko
dantza oniritziak egitea. Izt D 31. Nun nahiko jendaila: mintzo da frantsesez, inglesez, españolez, afrikanoz...
jendaje (y- B ap. Izeta BHizt2).  Gentuza (como sust. contable). "Yendaje txarra torri zaiku. Au yendajea!"
Izeta BHizt2.  Leku zikiña eta illuna, an biltzen ziren yendajeak bezala. Izeta DirG 21. Betiko zokoan zauden
bi yendajeak. Ib. 74.
jendaki (Sb-Urq, Ht VocGr 388, Lecl (y-), Dv, H), jendakia, jendeki (Arch VocGr (y-), H (i-)), jendekia, jentaki
(S (Foix) ap. Lh).  Tr. Documentado en textos septentrionales, en Lizarraga de Elcano y en un texto baztanés
del s. XIX (v. BOEans 247). Hay tbn. ejs. de autores meridionales cultos. En DFrec hay 2 ejs.
1. Pueblo, nación. "Nation" Sb-Urq y Arch VocGr. "Nation, nationalité, race. Lurreko jendaki guziek
adoratuko zaituzte" Dv. "Race, espèce d'hommes" H. "Population" Lh.  Godoak eta bertze jendaki barbaro eta
basotarrak. ES 95. Munduko erresuma eta jendaki guztien artean. Ib. 124. Yendaki, leinu, populu. TB Apoc 7, 9
(Dv jendaki; He nazione). Zoazte beraz, irakhats zatzue jendaki guziak. Dv Mt 28, 19 (Lç jende). Bazter
guzietan eta jendeki suerte guzieri predikatzen dute. Lap 324 (V 148). Horrelaxe da gerthatzen herri eta
jendakia hazkarrenentzat. Arb Igand 47. Zer desmasiak diren jendakiendako. Etcham 137. Etzuen ala ere beren
yendakiagatik bakarrik il bear. Ir YKBiz 360. Iendaki geienetan alako nausigoz ezarri baitituzu. Or Aitork 133.
Eta joko honek [...] gaur arte iraun du jendaki guztien artean. MIH 240. v. tbn. Prop 1876-77, 139. Zby RIEV
1908, 605. HU Aurp 96. Jendekia: Prop 1876-77, 302. Lander RIEV 1907, 432. Jendakia: Larre ArtzainE 323.
 Tribu.  --Zoin jende-araldetarik zen Dabid? --Judaren jendekiatik. CatJauf 33. Israelgo amabi yendakiak. Ir
YKBiz 352.
 (Gralmte. pl.). Gente.  Bethulia hiriko yendakiek etzuten gehiago deus idurikitzen. Mih 107. Ango (zeruko)
baten mende.
jendaki noble, prestu ta obren-eskojitu gaien ertean (301). LE-Ir. Zer jendeki tu horrek bildu. Monho 32. Aisago
bizi dea / jendeki apala? Etcham 209. Lur naro eta jendaki erne ta eragiñak. Erkiag BatB 170. Jendaki
goinekoaren txera. Ib. 140.
 Género humano, humanidad.  Sethen ondokoak hasi ziren gizonaren umeekin nahasten ezkontzaz edo
bertzela, eta jendaki guzia tzarkeriari eman zen. Zerb IxtS 13.
2. (AN-5vill, L-sar, B; H, VocB). Ref.: A; JMB At; Gte Erd 250. Familia, parentela. "Parentesco" VocB y A. 
Sánduak eta Sándak, ta gizagendearén flórea gure anái arréba, ta aiko jenerósoa, guziók jendaki batékoak
Kristogánik. LE Doc 73. Jangoikoarén jendákia, berarén hume eskojitu izan bear dirénak. LE Ong 16r. Utz
dezan eskea eta ez dezan bere jendekiari holako ahalgerik eman. Laph 149. Eta gu berritz elgarri gerlan /
jendeki eta hauzoak. Mattin 67. Ez nituena biak ene jendakian. Larre ArtzainE 310.
3. Generación.  Jendákis jendáki / betíro dá andía. LE Kop 34. Lehengo yendakia gogorra zen. Etzen hain
minbera hotzari, beroari. Zub 90.
4. Carne humana.  Anhitz laket zaio jendekia. Prop 1890, 210. Kasta hura guzia jendakiz bizi da. Prop 1894,
249.
5. (L-sar, B, BN-baig, Ae), jendeki (Lh). Ref.: Satr CEEN 1969, 182 y Ahaid 650; CEEN 1971, 358; JMB At;
Izeta BHizt; Gte Erd 250. Pariente. "Arnegin jendekiak baditut" Lh. "Zu nere yendakie zara" Izeta BHizt. 
Adixkide ta auzo / ainitz jendakiak. Herr 7-8-1958, 3. Nehork etzion jendakirik ezagutzen. JEtchep 34. Heldu
zaizkit gogorat [...] ama eta Bidarraiko jendakietarik entzun ditugunak. Larre ArtzainE 56.
6. "Jendeki (Hb), individu, homme, personne" Lh.
- JENDAKIAN. (Estar, etc.) emparentado, en relación de parentesco.  Hau Jatsu-Etxelekukoa zen, eta
jendekian Ibarrartekin. Lf ELit 190.
- JENDAKI XEHE.  Orrela beti daiteke / arlote gure etxea, / zikiña, atza, zolda, partza, / ta beste jendaki txêa.
"Y el otro ganado menudo". Or Eus 66.
jendakin. v. jendekin.
jendakitasun.  Parentesco.  Ez ginuen jendakitasun hori gehiago barnatu egun hartan. Larre ArtzainE 141.
jendalde (BN-arb ap. Gte Erd 181; SP (g-), Lar, Hb ap. Lh), jende-alde, jende-aldi. 1. Grupo de gente;
multitud. "Troupe de monde" SP. "Gentes, multitud de gentes" Lar. v. JENDE-TALDE.  Bil zedin jendalde
bat. Lç Act 2, 6 (He jendetze, TB, Dv oste, Ker gizatalde, IBk jendetza). Eta iarreiki zekión jendalde handia. Lç
Mt 12, 15 (He haiñitz presuna, TB yendetze handi, Ol lagun asko). Zuen ate-ondoan deadarka dagon yendalde
bekatariari. Or Mi 145 (Eus 235 jende-aldi). Yende-aldea igarotzen zala entzun zuenean. Ir YKBiz 365. Jendalde
aundia bialdu zuen Azpeitik, Azkoitik eta inguruetako erriak. TAg Uzt 226. Sekulako jende aldea. Ardoy SFran
239. Mugitzen zela daukat jende aldeño bat, Urdoze eta Haitzalderainokotik. Larre ArtzainE 73. En DFrec hay 3
ejs. de jendalde.
 Tropa.  Jende-alde baten aintzindaria. Jnn SBi 88.
2. Pueblo. v. jendaki.  Zoazte, argi zatzue jendaldeak. Zerb IxtS 92. Holako jendetasuna erakusten zuen
jendalde batetarat joaitea. Ardoy SFran 204.
jendalia. v. jendaila.
jendalle. v. jendaila.
jendamende. v. jendemende.
jendapide (B; VocB). Ref.: A; Izeta BHizt2 (y-).  Afinidad. "Baute bai elkarren artean yendapide" Izeta
BHizt2.
jendara, jentara. "Jentia jentara (S; Foix), qui se ressemble, s'assemble" Lh (s.v. jente).
jendarme, jendarma, jendarmes.  Soldado.  Ezen ni ere gizon nauk berzeren meneko, ditudalarik neure
azpiko jendarmesak. "Gendarmes". Lç Mt 8, 9 (He, Ur (G), IBe soldadu, TB, Dv, Ip soldado, Ker gudari, IBk
gudamutil). Gobernadoreak du jendarma bat, Erregek emanik, eta egun dijoa bere etxera aren adrezatzera. (c.
1597). FLV 1993, 456.
 jendarma (Chaho), jandarme, jandarma (Chaho, T-L), xandarma, xaldarma, txendarme, txandarme.
Gendarme. Cf. VocNav s.v. chandarme.  Jin zituian jandarmeak. FrantzesB II 25. Jandarmek ere utzi zuten.
AstLas 65 (62 jendarma). Bi jendarmen artian / atseko Ernanira. Bordel 44. Etxeratu zirala / txandarme
baten mende.
banakin. Bil 32 (de interpr. no segura). Jandarme aintzindari bat. Jnn SBi 158. Txendarme batek "aurrera"
esanaz. Apaol 124. Lau txendarmen artean zeramatena Deskarga aldera. Ib. 123s. Jandarme tropa batekin. Arb
Igand 79. Jandarme kapitainak. HU Zez 171 (126 jendarme). Xandarmak, mendi-guardak eta Aiuntamentuko
jaunak. Goñi 73. Deiturik illaren labean alkateari eta xaldarmen agintariari. Ib. 65. Soldaduak eta xaldarmak.
Ib. 60. Bi jendarme prantsesekin topo egin zuten. Or SCruz 30. Bera aurkeztuko litzaieke jendarmai egin-ogena
aitortuz. Etxde JJ 158. Jandarmarik ikusiko zuenez. JEtchep 115. Jendarma xefa. Larz Senper 8. Jandarmek
biltzen dute. Lf ELit 179. Ni baino zenbait urte xaharragoa zena eta jandarma Alduden zagona. Etchebarne 89.
v. tbn. Jendarma: In Xa Odol 293. Jandarme: Hb Esk 138. Ox 134. Etchebarne 33. Jandarma: Etch 182. Zby
RIEV 1908, 90. JE Bur 140. Barb Sup 147. Larre ArtzainE 105.
 jandarma (BN-baig). "Mujer que domina a su marido (emazte iandarma)" Satr CEEN 1969, 197.
- JENDARME-ETXE. Comisaría.  Norbaitek jendarme-etxean parte eman du. Etxde JJ 46.
jendarmeria (g- SP). 1. Ejército. "Gendarmerie" SP.  Ikhus dezazuenean Ierusaleme jendarmeriaz
inguratua. Lç Lc 21, 20 (He, TB, Dv armada, Ol, IBk gudari-talde, Ker gudarozte, IBe gudaloste). Zeruko
jendarmeriaren zerbitzatzera. Lç Act 7, 42.
 (Chaho), jandarmeria (Chaho). Cuerpo de gendarmes.  Justizia izan da / jina Baionatik, / jendarmeria eta /
jaun mera herritik. Larz Senper 104.
2. + jandarmeria (T-L). Gendarmería, comisaría.  Jendarmeia hurrun beita. AstLas 62. Osaba joan zen
parte ematera jendarmerira. Etxde JJ 129. Sartzen da herri txipi bateko jendarmerian. Mde Pr 68.
jendarte (H), jende-arte (Dv), jentarte, jente-arte, jendetarte.  (En casos locales de declinación, en sing.). En
(a, de, etc.) compañía, sociedad, en (al, etc.) público; en (al, del, etc.) gurpo de gente. "Société des hommes. Zoaz
oihanetara, ez dakizu jende-artean bizitzen" Dv. Cf. Gy 62: Yende artean ('entre, en las personas', opuesto a 'en
los animales').  Liburutto hunen [...] iendartera atheratzeko. Mat XIII. Onez aiphaturen zaitut jende artean. EZ
Man II 119 (Eliç 147 jendarte). Ez naizela iend'arteko gai. Ax 287 (V 192). Ilkhi zaitea kanpainara jendartera.
ES 87. Irten ziran jendartetik. Ub 118. Jende arteko ohorea. Dh 196. Jente artian alegreetan badira puska bat.
JJMg BasEsc 163. Jendarteko espantu zerbaitek. Dv LEd 156. Jende-artetik urruti eta bakar bagaude. Arr GB
49. Jentartetarik berhezirik. CatS 31. Sorgiña dala jende-tartean / ezin baitezake barra. Or Eus 345 (Mi 15
jendarte). Jendetarteko otsak egian bazun oñarri. Etxde JJ 135 (97 jende-arte). Jende artean lotsa galdu dute.
MAtx Gazt 81. Izkialde gañetik bukaerara, jende tartean pasatzen ere naiko komeri izan zan. Albeniz 180.
Estazioetan nahiz beste edozein jendarteko lekutan. MIH 184. En DFrec hay 8 ejs. de jendarte y uno de
jendearte.
v. tbn. SP Phil 123. Arg DevB 169. FPrBN 23. Gy 150. FIr 169. TAg Uzt 227. Mde Po 73. Xa Odol 166. Jende-
arte: Ch III 54, 11. He Phil 547. Egiat 223. Lard 89. Ir YKBiz 364. Berron Kijote 150. Jentarte: Erkiag BatB 94
(Arran 70 jente-arte). Jente-arte: fB Olg 167. Jendetarte: Alz STFer 130. JAIraz Bizia 57. Lek SClar 103. Anab
Poli 102. Lasa Poem 83. Zendoia 150.
 (Como sust. pleno). Grupo de gente, reunión, compañía, sociedad.  Zergatik naramazu jendarte
gaixtoetara? SP Phil 324 (He 325 konpañia). Baratxe sartu behar gara egitekoetan eta jendartetan. Ib. 539.
Bere aide ta beste jendarte guzitik baztertua. Mb IArg I 215. Baldin jende arte batera arri andi bat tiratzen
badezu. AA III 557. Ezekielen ondotik urten dau, jente-arte izerditsuan. Erkiag BatB 146. Pake gezurruts,
jendarte galkor. "La errada muchedumbre". Gazt MusIx 117. Inguruak, jendarte nahasiak, kamio hautsez edo
elurrez josiak. MEIG I 173.
- JENDARTEKO. "Aitzol jendetartekoa zen (G-nav) [= jendearekiko harremanetarako emana]" Gte Erd 181. 
Etzaitzatela tontotzarren erausiak ozpindu ta ikaratu: ez dirade jendartekoak, ez kontuzkoak. Lar, carta a Mb
280.
jendartekotasun.  Sociedad, convivencia, trato.  Jendartekotasunaren egiazko izurritea izanez [iuieamendu

arina]. SP Phil 351 (He 354 konbersazione). Atxiki dute luzaz [...] beren jendartekotasun hura: elgarretara
biltzeko gostu harekin, bazkaritto bat ez bazen, ostatuko egonaldi goxoa bederen merkatu egunean. Larre
ArtzainE 294s.
jendarteratu.  Publicar.  Lan hau dakhusazun bezalako maneran jendarteratzeagatik. Harb a 7r.
jendartetu. "Zambucarse, meterse entre otros para no ser conocido" Lar.
jendatu. v. jendetu.
jendatxar. v. jendetxar.

baten mende.
jendaurre, jende-aurre, jente aurre (V-gip ap. Elexp Berg).  (En casos locales de declinación, en sing.). En
(a, ante el, etc.) público. "Etxakon bape gustau ori jente aurrian esatia" Elexp Berg. "Langillia da oso, baiña
eztau balio jente aurrerako" Ib.  Jende aurrean errudun agertu zedin. Etxde AlosT 41. Ekolojista dira / or
jente aurrean, / egia zapaldu ta / sartuz guzurrean. Ayesta 144. Amabi urtean ez nuan kantatu. Jende aurrean ez
beintzat. Insausti 27. Kontu hauek jendaurrean astindu nahi dituenak. MIH 225. v. tbn. MMant 164. Zendoia 15.
En DFrec hay 17 ejs. de jendaurre.
jendaztatu. v. jendeztatu.
jende (V, G, AN, L, B, BN; SP (g-), Urt II 150, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl (y-), Arch VocGr (y-), VocBN (y-), Dv,
H (i- y g-)), jente (V-ger-gip, BN-mix-lab, S; Lcc, Lar (s.v. sargento), Gèze, Foix ap. Lh), gente (Sal, R). Ref.:
Bon-Ond 151; A (jende, gente); Lrq (jente); AtSac 32; ContR 518; Iz ArOñ (jente), Als (porrubarrek), Ulz (y-), R
300; Etxba Eib; Gketx Loiola (jabe); Holmer ApuntV (jente); Izeta BHizt (y-); Elexp Berg (jentia); Gte Erd 181,
256 y 261.
 Tr. Emplean la forma jente autores vizcaínos, suletinos (excepto Eguiateguy), el alavés Lazarraga y algunos
guipuzcoanos como Ochoa de Arín, Arana (SIgn 6) y Urruzuno (Zer 73); tbn. aparece en unas cartas labortanas
del s. XVI y en Mattin (76). En el s. XX se documenta jende tbn. en algunos autores vizcaínos; así en Kirikiño
(Ab II 168), Erkiaga (Arran 236), Gandiaga (Elorri 175), Alzola (Atalak 141), T. Etxebarria (Ibilt 455), F.
Etxebarria y Gerrikagoitia (105), en los tres primeros junto al más frecuente jente. En textos roncaleses hay
gente, y, como segundo miembro de compuestos, gende en SermAN y Lizarraga de Elcano, que en otros
contextos utilizan jende (v. SermAN 5r, LE Ong 33r). En DFrec hay 1057 ejs. (93 septentrionales) de jende, 5 de
jente y 5 de gente. v. kente.
1. Gente. "Corrillo de gente, jentean korrilloa" Lcc. "Gent, nation" SP. "Personne. Il n'y a personne, ez da
jenderik" Ht VocGr 401. "Populoso, diatua, jende andikoa" Lar (cf. infra JENDE HANDI). "Ango jentia! ['¡qué
cantidad de gente!'] (V-gip)" Gte Erd 225.
 Tr. De uso gral. Aunque hay testimonios tanto en plural como en singular en todas las épocas y dialectos, los
del primer tipo abundan más en textos septentrionales, y dentro de los meridionales son más numerosos cuanto
más retrocedemos en el tiempo. En Lazarraga hallamos ejs. de ambos, además de alguno de concordancia ad
sensum.
 Durangoko jentea. fJZ 98. Jende oro bat dakion Iosafaten bildurik. E 51. Berze jendek uste zuten / ezin skriba
zaiteien. Ib. 253. Jente berriak (1545). TAV 2.2.16. Zoazte bada eta irakats itzazue jende guziak. Lç Mt 28, 19
(He, Ur (G) jende, Ur (V) jente, Hual gente; TB nazione, Dv jendaki, Ip popülü, Arriand gixenda, Ker
laguntalde, IBe herri). Nik ielosgoatara probokaturen zaituztét jende jende-eztenaz. "Par celui qui n'est point
mon peuple". Lç Rom 10, 18. Jente noblea. Lazarraga 1169r. Jente kruel oen eskuetati. Ib. 1154v. Baetozen
Narbaezen jentea. Ib. 1154v. Jente asko presunero dagoela. (c. 1597). FLV 1993, 451. Jende guztiei ongi egizu
(Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 113. Hiriak eta herriak jendetarik billuztea. Harb 417. Geadar minakaz jente
andia. EgiaK 88. Jinkoak hontarzünez jenter emaiten derien dohain bat. Bp I 138. Egin da gure jende gazteaz.
ES 186. Pueblo onetako jenteari. OA pról. Arako ura, zer jente...? Acto 226. Egitzü zure egitekuak jente
zühürreki. Mst I 8, 1. Jende onak: au zer degu? Cb EBO 42. Ikusten ditubez [...] jente nasaijetan gauza txaarrak.
Mg CO 159. Deus bekála [baitire] jende guzíak. LE Ong 33r. Gaur arkitzen da Afrikako jendea [...]Mahomaren
zorakeriai jarraitzen diela. AA III 434s. Jende prestuek atxiki behar dituzten erregelak. Dh 72. Agirijan ta
jentiaren aurrian. Ur MarIl 43. Jende asko galdu da. Lard 183. Han ere lan eginez bizi da jentia. Ip Dial 41.
Ikusiz beste gabe zenbat jende zan. Bv AsL 191. Nahiago laneko jendearekin atxiki, hautura, goragokoekin
baino. HU Aurp 116. Gente adineko guziuak. Mdg 129. Haurrer dagola ixilik egoitea jende larrien aitzinean. JE
Bur 10. Bazan Soroetako zelaian jendea. Urruz Zer 29. Eta, jente nagija dagola ain gauza ederrerako diñozu?
Kk Ab I 11. Baserri-jentea. Erkiag BatB 113. Erriaren ertzetan oso oitura zakarrak eta nolabaiteko jendea
biltzen zan. NEtx LBB 39. Lekuko jenden mintzaira. Ardoy SFran 163. Jende tunantiak, zopa gutxi (G-nav). Inza
NaEsZarr 127. Amerikara jende asko joaten zan. JAzpiroz 15. Gure jendeak ez du, dirudienez, gogoko izan film
hau. MIH 321.
 (S ap. EAEL 33; Dv; jente A). Persona, ser humano. "Ez da jendea holakorik egiten duena, abere basa da"
Dv. "Gente, calidad de hombre" A.  Iendeak iende direnaz geroztik. Ax 512 (V 330). Agertu zitzaion [Satan]
ederki jauntzia eta jendea izatu balitz bezala. Jnn SBi 122. Den beharrena ere jendea baita. JE Bur 187. Etziren
jende Rusoak Alemanian, zakur kondu ziren. StPierre 35. Halako molde xuri bat, ez jende, ez lanho... nik dakita
zer. Barb Leg 149. Jendeak jendea balio du. EZBB II 12.
 (Como primer miembro de compuestos).  Jénte bürhezür bat. "Un crâne humain". Lrq Larraja RIEV 1931,
236.
 Persona (como sust. contable).  Zer izanen dut emateaz / mila jende burdiñetan. Gç 203. Jente baten
ohoriaren kontre. Bp I 102. Nork daki beste zenbat mil jenderekin. Mb IArg I 368. Hirur jenderen izenak dütüt

baten mende.
galtho. Egiat 238. Etxe bakarretik hiru, lau jendetaraino ereman zituena. HU Aurp 161. Bortzpasei urtez
haurretik athera da jende bat. JE Bur 68. Gutarteko jende batek [...] hura ikusi. Barb Leg 22. Aphezpiku
bezalako jende bat. Lf Murtuts 2. Gure kantonamenduan 1954-ean 15,30 jende ginen km2-karrean. Herr 1-11-
1962, 4. Hamar mila jende "giristino". Ardoy SFran 319. v. tbn. Prop 1876-77, 81. StPierre 27.
 (Como segundo miembro de comp.). "Euskaldun jendea etorri zen (V-arr-gip, G-azp, AN-gip-5vill, B)" Gte
Erd 112. "Aundi jende guztia iltzen ari dira (= handikiak) (G-azp, AN-gip)" Ib. 181 (cf. JENDE HANDI). v.
GAZTE-JENDE.  Tr. Aparte de en Xarlem, en Lizarraga y en algún vizcaíno moderno, sólo lo hallamos en
textos guipuzcoanos.  Moro jentia oro / Espaiñatik idokirik. Xarlem 938. Deituas landara Elizak sekso
debotoa emastekigendea (352). LE-Ir. Bertako nekazari jendeak. Izt C 195. Infiel jendea. AB AmaE 161.
Gallego jende orrekin. Tx B III 65. Aundiki ta apaiz-yendea. Ldi IL 162. Aberats-jendeak. TAg Uzt 9. Kantinan,
txoper-jendea. Anab Aprika 62. Publiko-jenderuntz begitartea zuzenduaz. Lab SuEm 174. Aurrena kargu
zeukaten gizonak eta aundi-jende orrek alde egiten zutela. Alkain 147. Entzule jendek ere izan ditzan / San Joan
jai atsegiñak. Insausti 149. v. tbn. Afrika 141. Xe 311. Arrantz 80. Lek EunD 19. Or Eus 418. Etxde JJ 270.
Basarri 138. Ibiñ Virgil 25. NEtx LBB 19. Uzt Noiz 128. Berron Kijote 227. FEtxeb 84.
2. (Las) gentes, los gentiles.  Nor izandu zan Jendeen edo Jentillen Apostolua? Ub 104. Barri onak erakutsi
zituan Done Paulo Ientientzat Bialduak. Ag AL 69s.
3. (G-azp-goi, AN-gip-5vill), jente (BN-ciz), gende (Sal), gente (R-vid). Ref.: VocPir 362; Mdg 149; Gte Erd
2, 181. (Como segundo miembro de comp., ref. a animales). "Chevaux, ânes, etc. [...] zamalgende (Sal)" VocPir
362. "[Raza] mular, mando gentia" Mdg 149 (que trae tbn. zamari gentia, asto gentia, txerri gentia). "Txerri
jendea (G-azp-goi, AN-gip), ganau jendea (G-azp-goi, AN-gip), bei jendea (G-azp)" Gte Erd 181.  Fruita
guzies eta abe gendes. SermAN 6r. Egun bates bazkaltzerakoan abegende bat (102). "Un ave". LE-Ir. Zamari
gentia. Mdg 149. Nire ardi-yende au oberenetakoa da. Or Mi 44.
 "Chèvres, etc., [...] bilagende (Sal)" VocPir 366. "Brebis, moutons, etc. [...] ilagende (Sal)" Ib. 365. "Ilagende
(Sal), ganado vacuno, de cerda, cabrío, caballar" A. "Ilagente (R), ganado lanar" Ib.
4. (Como segundo miembro de comp., ref. a cosas). "Xurigende (Sal), xurigente (R), ropa blanca" A.
"Belzgende (BN, Sc), clase de vestiduras negras" Ib. v. kente.  Grano guzies, eta elzari eta ligu jende guzies.
SermAN 6r. Animale larri guzies, esne gendeas. Ib. 6r. Jatea aragi-genderik ta garizuman arrautze ta
esnegenderik. LE-Fag 69.
5. (B ap. A; Dv, H, VocB). Pariente. "Jende gara, somos parientes" A. v. jendaki (5).  Eskualduna zure
arbasoekin / jende zela diote denboraz. Zby RIEV 1908, 295. Tobiasekin guti edo aski jende zen Raguel. Zerb
IxtS 62.
6. (Con valor adj.). Cortés. "Biziki jendea da andere hori" Lh.
- JENDE-ALDATZE. Deportación.  Era orotako jazarpenak gaindituz --jendealdatze, presondegi [...] eta
abar. Mde Pr 234.
- JENDEA LUR. "Se aplica [en la pelota] la regla de jendea lur, es decir, que la persona tocada es considerada
parte del frontón" DRA.
- JENDE-ANDANA. Grupo de gente.  Zer jende andana lerroan. JE Bur 162. v. tbn. Mde Pr 290.
- JENDE HANDI (Ht VocGr, Lecl (y-), Dv, H). "Noble" Ht VocGr 389. "Jende handiak, grandes gens" Dv. 
Jende handirik ordean / etzitzaion agertu. EZ Noel 89. Iende handi batzuen etxetan. Ax 54 (V 35). Hogoi eta
hamazazpi familia, oro jende handietarik. Prop 1876-77, 302. Zer esan bear duten etorri diran jende aundiak.
Lab EEguna 101. Jende handien etxetarik bulegoetarat. JEtchep 113. Etxegilea zelakotz, jende-haundieriarekin
bazkalaraziz-eta haundikara bizitzea eskain zezakedan aitak. Herr 29-3-1962, 4. Jende haundiek uste baitzuten
mintzaira xumeak traba batzu zirela egiazko aintzinamenduentzat. Larre ArtzainE 135. v. tbn. SP Imit IV 13, 2.
Egiat 212. He Gudu 75. Mih 5. Monho 60. Etch 552. Gy 215. Jnn SBi 104. HU Aurp 116. JE Bur 36.
- JENDE APAL. Pueblo llano.  Jende apala doa ilherriala hur goterak bezala itxasoala. Egiat 190. Yende
aphalak bethiere / sentsuek baidabilzkate. Gy 314. Erriko semeak, jende apala dira geienbat. Erkiag BatB 145.
v. tbn. Zby RIEV 1908, 763. HU Aurp 108. Zub 90. Jente: Etch 472. Ip Hil 142.
- JENDE-ARALDE. Multitud de gente.  Eta jende aralde handi bat sinhetsirik konberti zedin Iaunagana. Lç
Act 11, 21 (TB saldo handi, Ol askotsu).  Grupo de gente, categoría de gente.  Kausitzen da [...]
mesprezatua bi jende araldez. Batzuek dira Eskuararik eztakitenak eta bertzeak Eskualdun Eskual-herriko ume
eskuararen jakiteko obligazino dutenak. ES 163.  Tribu.  Nundik heldu ziren Izraelgo hamabi jende-
araldeak? CatJauf 33.
- JENDE-ARAZIONE. Pueblo, nación.  Noeren hirur semeetarik jali ziren jende-arazione guziak. CatJauf 24.
- JENDEAREKIKO, JENDEAREKILAKO, JENDEEKILAKO. Trato social. "Jendearekikoa egin, cumplir con
la gente (Uzt)" DRA. Cf. jendekiko.  Jakitatea ez duk deus; jendearekilakoa duk guzia. JE Bur 124.
Jendeekilakoa utzita. Mde HaurB 34.
- JENDE-AURRE. v. jendaurre.
- JENDE-BAKANTZE. "Dépopulation" T-L.
- JENDE BILDU. "Jeinte-bildü (S; Foix), foule" Lh.
- JENDE-BILTZE. "Attroupement" T-L.
baten mende.
- JENDE-BOLADA. Avenida de gente.  Jende-boladari segitu zion. Aran SIgn 52.

- JENDE-BURU. Persona(s).  95 familia, 350 jende buru. JE Bur 197. Bospasei-mila jende-buru dauzka
hunek. JE Med 120.
- JENDE-ELEMENIA. "Multitude, foule" T-L.
- JENDE-GISA. a) Tipo, clase de gente.  Zortzi jente gisa. Bp I 51.
b) Con modales, civilizadamente.  Txeerria, xan zak gente gisa. Mdg 132.  "(L, BN), avec humanité" Lh.
- JENDE-JALE. a) Antropófago.  Basa gizon jendejalen sordeitz gertzen diradianak. Egiat 224.
b) Explotador, estafador.  Nehon diren judu eta alfer mandrineria jende-jale guziak bildu ziren sosaren
usainera. HU Zez 45s.
- JENDE-KARRO. Autocar.  Jende-karro eder bat gure eskualdekoa. GAlm 1960, 15.
- JENDE-KENTE. a) "Jente-kente (S; Foix), population" Lh. b) "Jente-kente, espèce humaine (S)" Lrq. c)
"Qualité de personne. Zer jente-kente da? quelle sorte de personne est-ce?" Lrq.
- JENDE KOMUN. Gente común, gente corriente. v. JENDE XEHE.  Apezak ibilli behar du ez jende
komunaren erremanguetan, ez mundukoen ohiko trazen arauera. SP Imit IV 5, 2. Ez daduka jente komunak. OA
32. Hitz zunbaiten enthelegatzia neke zatekiala jente komünaren. Mst XXII. Gente komunak zopatako naiago du
errekesuna. Mdg 136. Kornubiako jende komuna. Mde Pr 263.
- JENDE LAU. Gente sencilla. v. JENDE XEHE.  Ango jente laua ta erdi-baserritarra. Erkiag BatB 128.
- JENDE-MODU. Tipo de gente.  Ze jente modu da au? Mg PAb 124 (CC 152 jende modu). Ez baigiñan
trintxeretara bialtzeko jende-modua. AZink 111. v. tbn. Goñi 82. Bilbao IpuiB 130 (217 jente-). Jente-: JJMg
BasEsc 115.
- JENDE-MOLDE. a) Tipo de gente.  Jende molde hetan bada bethiere zeinbait urguillukeria. SP Phil 328. b)
Humanidad, comportamiento digno del ser humano.  Abere basa batek baino gehiago ez zuen Jainkoaren
beldurrik, ez giristino khararik, ez eta jende molderik. Arb Igand 55s. Hantxet, zurrustaka, (edalariak) funditzen
dute beren osagarria eta sobera maiz zangopilatzen jendemoldea. GAlm 1968, 20 (ap. DRA, s.v. zurrust).
- JENDE-MORDO. Grupo de gente.  Jende-mordoa / bildu zan aipuetara. Or Eus 412. v. tbn. JAIraz Bizia 34.
Anab Poli 121.
- JENDE-MORDOSKA. Grupo de gente.  Jende-mordoska ugaria eraman zun ikusnaiak portualdera. TAg
Uzt 133. Ez giñan bakarrik. Jende mordoska gerturatu zan. Albeniz 141.
- JENDE-MOTA. Tipo de gente.  Nazione eta rejione orotako jende mota guziei. Lç Adv ** 3v. Lehenago
jende mueta batean ohi zen gure Eliza Ama saindua. ES 397. Kanpeonatuan sartua bazan / asko jende-mota.
Yanzi 167. Jende-mota guztien xehetasunak. Vill Jaink 21. v. tbn. Mg CC 189. AA III 593. -mueta: Bv AsL 157.
- JENDE-MUKURU (AN-5vill ap. Gte Erd 225). Grupo de gente.
- JENDE-MULTZO (jente-moltso V-gip ap. Elexp Berg). Grupo de gente.  Orduan yende multzu aundi batek
ere edatu zituen bere arropak bidean. Echn Mt 21, 8 (Samper jendeketa). Jende multzo bat lekhuko. Laph 156.
Elizak ezin artu / jende-moltsoetan. Ayesta 65. Hizkuntza hori erabili zuen jende multzoa. MEIG IV 55. v. tbn.
Arb Igand 111. Barb Leg 70. SoEg Herr 15-5-1958, 1. Ardoy SFran 317. -multzu: Jnn SBi 23. -multxo: Zub 53.
- JENDE-OSTE (BN-arb; H; jenteozte Gèze; jentozte S). Ref.: Lrq (jentozte); Gte Erd 225. a) Grupo de gente;
multitud. "Monde" Gèze. "Une multitude de personnes" H. "Foule" Lrq.  Jende ozte edo tropela. He Gudu
136. Orduan yende oste handi batzuek hedatu zituzten beren beztimendak bidean. TB Mt 21, 8 (He jende tropa).
Huna jende oste handi bat, gizon gazte baten gorphutza hobian daramakana. Lap 36 (V 20). Jente ozte handi
batez üngüratürik. Ip Hil 154. Zer ongi etorria, zer jende ostea! Ardoy SFran 267. v. tbn. TB Apoc 7, 9. MarIl
71. Hb Egia 17. Laph 150. Jnn SBi 87. Iratz 190. Xa Odol 193. Jentozte: Lrq Larraja RIEV 1935, 143.
b) "Armée" Ht VocGr (s.v. armada). "Yende ostea, armée" Lecl.  Ikhusi zutenean yende oste hura armetan. Lg
I 228.
b) Población, pueblo, gente en general.  Prinzeak [obeditu behar dire] gobernuari eta jendeosteari edo
komunari behatzen zaizten gauzetan. He Phil 252 (SP 250 guziei).
- JENDEPE. (En casos locales de decl. sing.). Gente, conjunto de la gente. "Iendepean ibiltzea, aller, être dans la
foule" H.
- JENDE-PILA (V-gip, G-azp, AN-gip-5vill; Lar), JENDE-PILO (V-arr, G-azp-goi, AN-gip; Añ). Ref.: Gte Erd
199, 225. "Cafila" Lar. "Gentío" Añ.  Zer ikusiko dogu plazako jente pilluaren artian? fB Olg 64. Sekulako
jende-pilla zetorrela. Salav 92. Gerra madarikatuak ekarri zituan jende pillak. AZink 140. Nola bada entzungor
egin jende pilo mardul horren esanari? MEIG IV 124. v. tbn. Alz STFer 119. Iraola 121. Or Mi 14. Tx B III 20.
Yanzi 177. Basarri 94. Izeta DirG 73. Uzt Sas 270. TxGarm BordaB 82. Zendoia 72. Jende-pilo: AB AmaE 383.
Or SCruz 108. Jente-pilo: JJMg BasEsc 128. AB AmaE 370. Kk Ab II 32.
- JENDE-PILOTXO. Dim. de jende-pilo.  Jente pillotxua egoan pardel gilbortsuon begira. Erkiag BatB 29.
- JENDEREN JENDE. "Contrapariente. Hoiek nere yenderen yende" Izeta BHizt.
- JENDE-SAIL. Grupo de gente.  Argana zetozen jenda-saill andiak. Mb IArg I 251. Irukoitzaren Elizattora /
jende-saillaren lerroa. Or Eus 258. v. tbn. JAIraz Bizia 34. Jente-: Erkiag BatB 146.
- JENDE-SALDO. Grupo de gente.  Yende saldo handi batek ere hedatu zituzten bere arropak bidiaren
gainian. SalabBN Mt 21, 8. Joan zen jente saldo handi batekin. Ip Hil 137. v. tbn. Lf Murtuts 15. Mde Pr 290.
baten mende.
- JENDE-SAMALDA. Grupo de gente.  Datozela jende samalda andiak [...] urak artzera. Izt C 76. Jende
samalden artean. MEIG VI 78.
- JENDE-SUERTE. Tipo de gente.  Erraiten dutela iende-suerte batzuek. Ax 135 (V 88). Haren eztitasuna
jende suerte guzien alderat. Jaur 149. v. tbn. SP Phil 257. ES 146. He Gudu 50. Egiat 212.
- JENDE-TAILU. Tipo de gente.  Sorginak dira iende thaillu batzuk zeiñek (diotenez) arnegatzen baitute bere
egiazko Iainkoaz. Mat 106. v. tbn. Ax 150 (V 99). SP Phil 11.
- JENDE-TALDE. Grupo de gente. v. jendalde.  Etorten dira sarriro jende talde andiak osasun billa. Izt C
99. Jende talde askok berriz zabaldu zituzten beren soñekoak bidean. Ur Mt 21, 8 (Ur (V) jendedi). Jente
taldearen otsa. Lab EEguna 114. Lendabizi jende taldeak egin, emezortzi lagun, tokatzen zan bezela, tienda-
kanpañak altxatzen asteko. Albeniz 58. v. tbn. Lard 28. Zab Gabon 104. Bv AsL 54. Or SCruz 107 (Tormes 35
jente-). JAIraz Bizia 55. Uzt Noiz 128. Berron Kijote 63. Insausti 320.
 (Aq 162). Tropa.  Jende-talde gogor batekin zetorrena, guzien agintea artzera. Lard 203.
- JENDE-TRASTE. Gentuza.  Hemengo jende traste khasailarienak, zakharreria guziak, opium pipatzaile
ditugu. Prop 1908, 12s.
- JENDE-TROPA. Grupo de gente.  Jende tropa handi batek ere hedatu zituzten bere bestimendak bidearen
gaiñean. He Mt 21, 8 (Ur jende talde).
- JENDE-TROPEL. Grupo de gente.  Nola harmadako jende tropela baitzihoan herronkan hedatua. ES 114.
- JENDE XEHE (B (xe), BN; SP (g-), Ht VocGr, Lecl (y-), Dv, H; jente- S; Foix ap. Lh). Ref.: A (xe); Lrq
(xehe). Pueblo llano; gente corriente. "Menu peuple" SP. "Laïc" Ht VocGr 377. "Roturiers" Ib. 419. "Jende xea
(B, BN), el pueblo bajo. Fariseoek etzuten lenago il Jesukristo, jende xearen beldur zirelakotz, los Fariseos no
mataron antes a Jesucristo por temor al pueblo" A. "Jente xehe, menu peuple" Lrq.  Haurrak ethorri zitzaizkon
/ eta jende xeheak. EZ Noel 89. Bere poblu eta jende xehe guziaz inguratua. SP Phil 172. Zoin jente xehek enzün
bezain sarri ahazten baitütie. Bp II 5. Bere buruak jende xehearen artean jakintsuntzat iragan-arazten tuzte. ES
170. Bukatu zuan jende txe guztia. AA III 629. Jende xehe guzia ginen harmetan. FrantzesB II 23. Jende xeheak
eztuela bihotzez ala buruz nehori zorrik. HU Aurp 199. Lehenago gudulariak bezala, jende xehea arthatzen zuen
orai. Barb Sup 67. Erriko jende xearen aboz. Etxde AlosT 46. v. tbn. Harb VIII. He Gudu 32. Mih 92. Dv Lab 86.
Hb Egia 142. Laph 37. Jnn SBi 41. Zby RIEV 1908, 83. Arb Igand 115. JE Bur 196. Zub 18. Etcham 130. Ldi IL
35. Ir YKBIz 101. SMitx Aranz 76. Mde Pr 254. Larz Senper 108. Lab SuEm 204. Ardoy SFran 168. Larre
ArtzainE 250. Jende txe(e): Lab EEguna 106. Or Eus 81. Jente: Etch 582. Arti Tobera 275.
 (Con comparativo).  Arras desberdinak dira erregetarik eta jende xeheagoetara. Lf in Casve SGrazi 13.
 (Con superlativo).  Erriko jende txeenai ikasbide-ateak irikiko dizka. "A las gentes de más humilde
condición". EAEg 18-11-1936, 326.
- JENDE XUME (BN-arb ap. Gte Erd 217). Pueblo llano.  Mintzatu zen lañoki, zinez, jende xumeak beren
idurikoer mintzo diren bezala. JE Bur 184. Ardaillan eta eskainka zetozen iende xumeeri. Or Aitork 141. Urte
haietako kondaira, jende xumearen aldetik, egin nahi lukeenarentzat. MIH 370.
- JENDE-ZENBATZE. Censo.  Egiñarazten zuten Erromako Agintariak yende-zenbatze ori. Ir YKBiz 20n.
- JENDEZ JENDE. "(De) gente en gente" Lar.  Jendez jende goiz arrats burrunban nabila. Iratz 162. Hedatu
duzu Aiten fedea / herriz herri, jendez jende. Ardoy SFran 357. Aoz-ao ta jendez-jende / zabaltzea nai duzun
ezkero. Berron Kijote 153.  Entre los distintos pueblos, gentes.  Ez dala nago, jentez jente, berba loi geijago
esango euskal errijetan baño. JJMg BasEsc 104.
- JENDEZKO. De gente.  Edertasun andi bat / goizeko amaiketan / zegoen jendezkoa / leku guztiyetan. Echag
49. Jendezko ospeek segitzen zuten Jesu Kristo. Jaur 134. Itxasoz edo tren eta kotxez / jendezko abundantziyak.
Ud 138.
jende-alde. v. jendalde.
jende-aldi. v. jendalde.
jende-arte. v. jendarte.
jende-aurre. v. jendaurre.
jendedi (Lar, Hb ap. Lh), jentedi (Lar, Añ), jendadi.  "Gentío" Lar y Añ. "Avenida de gentes", "cafila",
"concurso de gente", "golpe de gente" Lar.  Jendedi andi bat bera ikustera ta aditzera etorri zan. Cb Eg II 174.
Kondenatuen jendedi artetik. Ib. 150. Erromako jendedi andiak. Cb SIgn 156. Jendedietarik urruntzen dela.
"Évitant les foules". Birjin 333. Batu zan jendedi andi bat. Ur MarIl 92. Jendedi andi batek barriz zabalduten
zituzan bere soñekuak bidian. Ur Mt (V) 21, 8 (Ur (G) jende talde). Ejiptotik irtendako jendedi bildurgarri hura.
Lard 101. Jendadi aundiyaren artean. EE 1884a, 301. v. tbn. Ur 4 Reg 7, 17. Otag EE 1881b, 87.
 (Lar, Aq 1462), jendadi, jentadi. "Banda, tropa" Lar. "Acaudillar [...] jendediaren bat [...] kidatu" Ib. "Tropa"
baten mende.
Aq.  Etzirian azartuten inora juaten [...] jendadi gustiz andijak ezpazirian. Astar II XI. Bere jentadi edo
ejerzituba. Ib. VII. Begiraturik euren jendedi ta ontzidijari. Ur MarIl 51.
 Público.  Sazerdoteak [...] Ave Maria errezatzen du, ta beti jendediak edo publoak eranzuten du. Cb Eg III
351.
 Eliz-ekintza erran eta gogartea egin zuen, Jendedi xumetto harekin, ta hain zen handia [...] zuen atsegina, non
ezpaitzen orhoitzen ere munduan bazenetz Madona Santisimako bakhartegiaz bertze lekhurik. "Communauté".
Birjin 503.
 jendadi. Pueblo.  Jendadi maitagarri onen langintzarik aurrenengoak. Izt C 219. Bera [Tubal] ta bere
jendadi andia bazkatzeko. Ib. 2.
jendedun.
 Poblado, habitado.  Jendedun lurraldeetara, Kanaango lurmugetara, iritsi arte. BiblE Ex 16, 35 (Dv
egonkidin, Bibl egoiliardun).
jendee. v. jondoni.
jendegiro. v. jendagiro.
jendekal.  Por persona.  Zortzi egun oroz, etxe bakhotxeko buruzagiak heldu ziren, zoin bereentzat asteko
jendekhal behar zela [¿por zena?] neurritua ginduenaren bilha. Prop 1886, 210.
jendekalo. "(Boh[émien]), noir" Lh.
jendekari. "(L, BN), sociable" Lh.
jendeketa (A Morf 106, Lh).  Multitud de gente. "(Eskual), foule" Lh.  Aláko gala berrían / Jesus óna
itzultzendá, / yá famaturik errían / jendekéta biltzendá. LE Kop 165. Eta jendeketa andi batek edatzenztizien
bideagaindi beren beztidrak. Samper Mt 21, 8 (Echn yende multzu). Han baitzen harat bildua jendeketa handia.
Jnn SBi 93. Merkatu eguneko yendeketa. Zub 105. Yendeketa aundia. ArgiEA 30-8-1931 (ap. KazHiz 207).
Jendeketa handienak konbertitu ziren. Zerb IxtS 97. Iendeketa aundia umiltasun sainduaren altzora ez balerakar.
Or Aitork 134. Jendeketa harrigarri haren aintzinean. Larre ArtzainE 217. v. tbn. StPierre 21. Barb Sup 147.
Etcham 196. Lf Murtuts 26.
 Población.  Guziz hiria zaharra delarik, gaizki atxikia, eta eremu hertsian jende-keta handiaren jabe. JE Med
120.
 Gizon-andre ta jendeketa txea neska-mutillak inguruan. Lab EEguna 115.
jendeki. "Poliment" Lh.
jendeki. v. jendaki.
jendekiko.  Sociable. "Oso jendekikoa da (AN-gip)" Gte Erd 181. v. jendekin; cf. JENDEAREKIKO (s.v.
jende)..  Itsusi ta lizun izanik, apain eta iendekiko agertu nai nuen. Or Aitork 54.
jendekin (BN-arb ap. A; Dv), jendakin.  Sociable; cortés. "Social, persona a quien agrada la compañía" A. 
Doidoia urtea zuen hemen zela, aski denbora erakusterat emaiteko zer gizon on eta jendekina zen. Herr 10-2-
1955 (ap. DRA). Jendeekin jendakin, gizartean gizabidetsuki zebilen gizona. Mde HaurB 8s. Hemen neskatxaren
botzak bere ausartzia galdu zuen eta ikaratuxe zen, jende jendekin batena antzo. Mde Pr 97. Ez dugula ahanzten
zoin plaxenta eta jendekina zen. Herr 28-11-1957, 3. Hain zen haren tanta hura jendekin filusa. Etchebarne 91.
Batzu eta besteak jendakinak baitziren, ikusi dira [...] gazteekin pilotan jokatzen. Larre ArtzainE 83.
jendekintasun. "Philanthropie, sociabilité" Dv.
jendella. v. jendaila.
jendemende, jendamende (Ae ap. A Aezk; A, que cita a LE). 1. Siglo. "Altzineko yendamendetan, en los siglos
precedentes" A Aezk 293.  Jendamende gontako Maiatzeko bazkoa batean (72). LE-Ir. Zoaste beiratus
jendamendes jendamende (175). Ib. Bizi zéien úrte ta jendaménde milla ta milla. LE Urt ms. 17r.
baten mende.
 (BN), jendamende (Ae), jentemente. Ref.: A; A Aezk 293. Generación. "Oraiko iendamendean" A Aezk 293.
 Eta berarén miserikórdia jendaméndes jendaménde berarén beldúr direnendáko. LE Doc 149. Ezi hebenharat
dohatsia ni deithüren naie jente-mente güziek. Ip Hil 79.
2. Personajillo, persona sin importancia. Cf. tal vez Mende jende mendre, tít. de una poesía de Zalduby (RIEV
1909, 107).  Bertsoak, koblak, edozein jende-mendek errax egin ditzake. MIH 240.
jendeolendia, jenteolendia (S-saug ap. Lh). "Homme sans caractère" Lh.
jendera. "Gente. A veces en sentido peyorativo. Jendera zurixa erri artan" Etxba Eib. "Ango jenderia lakorik ez
iñun" Ib.
jenderatu (H).  Engendrar.  Josiasek jenderatu zuen Jekonias. He Mt 1, 11 (Lç enjendra, Dv izan, Ip ükhen,
Ker, IBk sortu).
jenderazino. v. jenerazio.
jenderia (g- SP, Chaho). "Hura da jenderia! que de monde!" SP.
jendeska. v. jendexka.
jendetarte. v. jendarte.
jendetasun (H, T-L), jendetarzun (VocBN (y-)  A; H), jentetarzun (S ap. Lrq).  Nobleza, hombría de bien;
cortesía, buena educación. "Conduite polie, conforme à la dignité d'honnêtes gens" VocBN. "Caractère d'homme
d'honneur" H. "Virilité et loyauté à la fois" Lrq. "Politesse" T-L.  Tr. Documentado casi exclusivamente en la
tradición septentrional. En DFrec hay 5 ejs., 4 de ellos septentrionales.  Murmuratzen dituzu / iduritzen
zaitzunak, / horiek dira zure / jendetasunak. Bordel 75. Berthuteaz nihor ez bedi / Hoier mintzatzerat atrebi: / Ez
galde jendetasunik abreeri. Zby RIEV 1909, 229. Ikasten baitute hola haurrek jendetasun eta girixtinotasuna.
HU Zez 147. Kabalekin egun guzia ibili ondoan jendetasun poxi bat ikasten dutelarik. JE Bur 37. Ez da behintzat
ez herriaren amodiorik, ez jendetasunik: agur egin ondoan lepoa bihurtuko dautzute. StPierre 31. Eta berri
horiek, ene axuranta, nola erranen dut, ez dute jendetasun mikorik. Gogo arruntak dira, ez dute batere
sendimendu handirik. JEtchep 87. Jendea den tokian bethi kausituko duzu jendetasuna eta haren eza. Larz Iru
134. Frantsesi gustatzen zitzaion jadanik holako zuhurtzia eta holako jendetasuna erakusten zuen jendalde
batetarat joaitea. "Courtoisie". Ardoy SFran 204.Estimatzen dute haren jakitatea ba eta goresten haren
hautuzko jendetasuna. Lf ELit 288. Jendetasun obe pixkat, eta zaude bertan geldirik. "Sed más bien criado".
Berron Kijote 209. Ez dira giputzak jendetasunik gabeko pertsonak. MIH 123. v. tbn. Zby RIEV 1909, 107.
StPierre 31. JEtchep 87. Ardoy SFran 204. EZBB II 63. Larre ArtzainE 340.
 (Dv), jentetarzun (Lh). Civilización.  Salbaia horier jendetasun zerbeit irakatsi nahiz. Prop 1876-77, 368.
 (Lh). Cortesía, cumplido, acto de cortesía. "Jendetasun bat egin nahiz jin zait ikhusterat" Lh.  Jendetasunak
elgarri egin ondoan. Prop 1907, 226.
- JENDETASUN-LEGE. "Loi de civilité" T-L.
jendetegi, jentetegi (Añ (V)).  Gentío.
jendetsu (Dv, T-L), jentetsu (V-gip ap. Elexp Berg).  Populoso; multitudinario. "Populeux" T-L. "Oso entierru
jentetsua izan da" Elexp Berg.  Edo ezperen jendetsu Prinzearen armada. EZ Man I 45. Flandesko uri
jendetsu Brujas ta Anvereskora. Aran SIgn 65. [Hiria] nahiz den hemengo handienetarik eta jendetsuenetarik
bat. Prop 1876-77, 303. Bilbo au berez da beti jentetsua ta bixi-bixija ta eragiña. Kk Ab II 124. Hendaian,
Donibane Garazin, herri jendetsu guzietan. Lf ELit 221.
jendetto, jentetto.  Dim. de jende.  So bat egin, jentettoak, eta parada hunaz pheretxa, ordü deno. Herr 2-5-
1957, 3.
jendetu (BN-mix ap. A), jentetu (g- Chaho), jendatu.  Civilizar(se).  Bathaiatuko eta berriz herrirat
igorriko jendetuak eta girixtinotuak. Prop 1896, 41. Haur bihurrienen eta desordenatuenen biltzeko egina
[ospitalea] [...]. Han oraitik badire bilduak 60 (hirur hogoi) puthikoto ez guti jendetzen hasiak. Prop 1906, 159.
Basati aiek jendatu naiez. Or Eus 203.
- JENDETUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.).  Laneko jarraikitasunak... jendetuxe zituen. Prop 1911,
baten mende.
44 (ap. DRA).
jendetxar (Lar), jendatxar (Lar  Chaho). "Bahorrina", "gentalla" Lar. Cf. Izeta DirG 59: Zortzi egun auetan
etzutela bi yende txar oien berririk.
jendetxo, jentetxo. 1. Gente sencilla, gente del pueblo. v. JENDE XEHE.  Gure jendetxo onak [...]
Jainkoagana erakartea. Cb EBO 57. Zelako jentetxoen jatorrija dogun ikusita. Kk Ab I 90. 2. Gentuza.  Ez
dek ik ezagutzen jendetxo au. Or SCruz 44. Olako yendetxoaren bearra izaki! 'Telle engeance'. Or Mi 73.
jendetza (G-azp-goi), jentetza (V-arr, G-bet). Ref.: Totor Arr; Zt (comunicación personal); Elexp Berg (jentetzia);
Gte Erd 225.  Gentío, muchedumbre. "Teatro Realian, aura zan jentetzia" Elexp Berg.  Tr. Documentado en
textos meridionales desde mediados del s. XIX. En DFrec hay 66 ejs., meridionales.  Joan zan, jendetza andia
ondoren zuela. Lard 387. Zenbat jendetzari Jesusen legea erakutsi. Ib. 522. Jendetza andiak bizitza on kristauzkora
erakarri zituena. Aran SIgn 98. Jendetzarik geiena. Ib. 84. Inguratu zitzaion jentetza aundia. AB AmaE 333.
Yendetza antzokira zoaien. Or Mi 132. Ua da jendetza! TAg Uzt 59. Beste jendetza mordoak alde gein ebanean.
Erkiag Arran 173. Entzuten ere etzan / jendetza makala. Uzt Sas 315. Plazan izugarrizko jendetza zan. Albeniz
203. Valparaisoko portuan izugarrizko jendetza zegoen pilatua. MEIG I 60. v. tbn. Arr GB 148. ArgiEA 30-8-
1931 (ap. KazHiz 207). NEtx Antz 63. Etxde JJ 203. Bilbao IpuiB 267. Lasa Poem 79. IBk Act 2, 6. Gerrika 50.
Insausti 23.
jendetzar.  Aum. despectivo de jende. Cf. yende tzar 'mala gente' en Gy 319 e Izeta DirG 51.  Jendetzar
madarikatu orrek. "Gente endiablada y descomunal". Berron Kijote 101. Nerekin zerate burrukan jendetzar
arroputz oiek. Ib. 63.
jendetze (SP (g-), Lar, Dv, H), jendatze (Lar, Hb ap. Lh), jentetze (S; Chaho), jentatze. Ref.: Lh y Lrq (jentetze).
1. Gentío, multitud. "Troup de monde" SP. "Avenida de gentes", "gentes, multitud de gentes" Lar. "Acuadrillar
<aqua->, jendatzeak [...] bildu" Ib.  Tr. Documentado en la tradición septentrional, en Lizarraga de Elcano,
Echenique y Aresti.  Spektakle hartara bildu izan ziraden jendetze guziak. Lç Lc 23, 48 (He jendetze). Ikhus
zezan jendetze handi bat haién inguruan. Lç Mc 9, 14 (Ol gizatalde). Bozkarioz darraiela jendetzea ondotik. EZ
Man II 92. Ethorri ziren hain jendatze eta ozte handia egitera. ES 388. Zeinak eraman baitzuen mundutik yendetze
handi bat. Lg I 258. Bildurik jendétze andia ikusterá. LE Doc 164. Jendetze handi batek bere soinekoak hedatu
zituen lurrean. Dv Mt 21, 8 (He jende tropa handi batek). Ikusi nuen yendetze aundi bat. Echn Apoc 7, 9 (TB
yende oste, Lç, He tropela, Dv oste). Jendetze guzia gurtu zen lurreraino idolaren adoratzeko. Etcheberry 159.
Karrikari goiti, gaitzeko jendetzea. HU Zez 132. Zer jendetzeak bildu ahal ziren haren aditzeko! Zerb Azk 56.
Barre egiten zion jentatze gaiztoari. Arti MaldanB 200. Ez zabilan jendetzeari ihesi: Donibaneko merkatua ez
zuen deusetan huts eginen. Lf ELit 258. v. tbn. Laph 51. Lap 20s (V 12).
 Tropa. "Atropar, juntar en tropas, jendetzeak bildu" Lar. "Acaudilló a las tropas del Rey, erregearen jendatzea
[...]" Ib.
 Población.  Jendetzea jausten bada, [...] baitezpadakoak diren mediku, butikario, sal-erosle, ofizialeak
joaiten dira lan eskasez. Herr 1-11-1962, 4.
2. Generación. v. jendemende.  Jendetze guziek dohatsu deituko naute. Dih MarH 359 (ap. DRA).
3. Género humano.  Bizkitartean [gizate hitza] adi daiteke oraino jendetzeaz edo arrazaz. DvHtoy Mt 24,
34n.
 Sociedad.  Nexkatxak altxatzen diren heinean jendetzea altxatzen da. EZBB II 69.
jendexka (H), jendeska (H).  Dim. peyorativo de jende.
jendezale.  Que tiene curiosidad etnográfica.  Jaun jendezale jakintsun batzu badabiltza gure Eskual herriak
nolakoak diren, gu Eskualdunak zer garen [...] ikusi beharrez. Zby RIEV 1908, 84.
jendezione (T-L), jentezione (S). Ref.: Lh; Lrq.  Muchedumbre. "Affluence, foule" Lh. "Multitude, foule" T-
L.  Zalgize. Bizikleta-lasterrak. [...] Zer jentezionia! Herr 17-5-1956, 3.
jendeztatu (Sb-Urq, Ht VocGr, Lecl (y-), Dv, H), jendestatu (H), jendaztatu (H), jentestatu (g- Chaho). 
Poblar. "Peupler" Ht VocGr 402.  Joan zitezin munduaren jendaztatzera. ES 389. Mundu guztia [...] jendeztatu
baitzuten. Ib. 391. Eremu izigarrikoa iduritu zitzaukun hiri hura eta Greziako freitosenak baino jendeztatuagoa.
Dv Telem 30. Horrela jendestatu da berriz Nahameko lurra. Prop 1881, 209.

baten mende.
jendilaje, jentilaje (V-gip), jentelaje (V-gip).  "Gentuza. Ze jentelaje bizi dok ire auzuan?" Elexp Berg. 
Lotu dezagun iñol'al bada / jendillaje au katian. Auspoa 107, 112. Pena, jendillaje aren tartean egon bearrak
ematen zidan. TxGarm Auspoa 159, 40.
 (Sin sdo. peyorativo). Tipo de gente.  Berai ez traiziorik egin, Baiña fiñak? Zuzen ibiltzen bazera, zuzen.
Baiña ez aiengana atzetik eta tranpian joan. Neri asko gustatzen zait jendillaje ori. Lazkao-Txiki Auspoa 222,
236.
jenealojia.  Genealogía.  Eta eztitezen behá elhe zarretara eta jenealojia fin gabetara. Lç 1 Tim 1, 4 (He
hidalgoei, TB leinuei, Dv iraulgi bilhaketetan, IBk jatorri-izendegietan, IBe jatorri-zerrendei, Bibl askazi
zerrenda). Jesu-Kristoren jenealojia. Hual Mt 1, 1 (Samper jenealojia; Lç jenerazione).
jenebr(i)a. v. jinebra.
jeneral (SP (g-), Urt, Gèze, H), jenerale (Urt).  Tr. La forma jenerale se documenta en textos alto-navarros. En
algún autor moderno como Orixe aparece escrito general (SCruz 67; pero 33 jeneral), sin que se pueda asegurar
que represente una oclusiva. En DFrec hay 66 ejs. de jeneral y 21 de general.
1. (Adj.). General. "Catholicus, jenerala, katolikoa, guzia" Urt IV 303. "Tribunus aerarius, errezibitzaille
jenerale" Ib. I 346. v. orokor.  Tr. Su frecuencia disminuye desde mediados del s. XIX, y es muy escaso desde
principios del XX. Aparece a menudo en catecismos y obras religiosas, en la expr. konfesio jeneral.  Iudizio
jenerala. E 49. Harzaz doktrina jeneral bat emaiten drauku. Lç Ins D 7v. Sobrenombre bat jenerala: /
libidinos[o]en limea. Lazarraga (B) 1159vb. Konfesinoe jeneralakaz. Bet 15. Elizaren manu jeneralez. EZ Man I
31. Nazione ororen konsendimendu jeneral batez. Tt Arima 97. Ordena jeneral bat kreaturen gobernatzeko. ES
143. Konfesio jeneral bat. OA 70. Konfesio jeneralea. El 18. Uholde jeneralaz. Brtc 98. Nazionearen intres
jeneralak. Revol 95. Frutu guztijenzakua edo jenerala. Astar II 214. Bakhe yenerala. Gy 137. Yenerala da [lege
hori], eta guziek bere baitan dakarketena. Lap 66 (V 34). Ideia oso jenerala eta abstraktua. Vill Jaink 165.
Gramatikaren auzi jeneralagoetan. MEIG VI 164. v. tbn. Ax 371 (V 244). Hm 229. Cap 18. SP Phil 153. Gç 35.
Bp I 18. Ch III 22, 1. Iraz 39. CatBurg 46. He Phil 159. Cb Eg III 348. CatLan 155. Xarlem 167. Mg CO 182.
Añ LoraS 138. Gco II 43. Dh 65. JJMg BasEsc 162. CatLlo 89. CatB 68. JesBih 426. MarIl 90. UskLiB 82. Jaur
108. Laph 42. CatBus 48. CatAe 56. CatSal 57. CatR 57. CatS 6. Aran SIgn 19. Ud 125. Arr May 181. Ip Hil
207. Itz Azald 142. CatJauf 122. CatUlz 5. ArgiDL 10. Jenerale: LE Ong 25r.
 (Con cargos, grados militares, etc.). "Archistrategus, [...] armadako kapitain jenerala" Urt V 257. v. nagusi.
 Zentenerak eman zietzón kapitain jeneralari presonerak. Lç Act 28, 16. Lieutenant jeneral Erregerenzat
marexal Bironek eztu nahi izan. (c. 1597). FLV 1993, 462. Bikario jeneralaren aprobazinoa. Harb a 4r. Lotenent
jeneralak. Tt Arima 76. Inkisidore jeneral. Izt C 471. Kontseilari jeneral lagun ohia. HU Aurp 179.
Kantonamenduko kontseilari jeneralaz. JE Med 147. v. tbn. Mat XVIII. EZ Man II 3. Bp I 38. ES 117. Mst XIV.
CatLan 102. AA II 1. Hb Esk 135. Laph 84. Ip Hil III. Arb Igand 35. Lander RIEV 1909, 652. Ardoy SFran 14.
Etchebarne 114. Larre ArtzainE 221.
 Estatu Jeneraletan. Monho 56. Emana Auritzen armadako kartier jeneralian, ekainaren seigarrenian 1793. In
MEIG I 252. Kontseilu jeneralean. HU Zez 91. Asi zan asanblea jenerala. Albeniz 141. v. tbn. Revol 105. Larre
ArtzainE 229.
 Zaragozatik Balentzira dijoan kamio jeneralean. AZink 111. Karretera jeneralera atera giñan. Albeniz 42.
2. (H). (Sust.). General (grado militar). "Archistrategus, [...] Jeneral Jauna" Urt II 257.  Armadaren
jenerala. Tt Onsa 2. D. Miguel Oquendo jenerala. ES 117. Gerrako jeneral. Mb IArg II 290. Harizpe jenerala
jin da Espainiatik. FrantzesB I 45. Apaiz ernegatua / jeneral Cabrera. Echag 163. Gure kapitana jeneral egiñik.
AB AmaE 254. Tropetako jeneral eta buruzagi handiei. HU Zez 134. Jeneral Petaiñ genduen buru. Tx B III 21.
Lertsundi jeneralari. NEtx LBB 290. Ene adixkide jeneral hori bizi zen Marracq-en. Etchebarne 143. Irakasle
baketsu hau jenerala dugula Suizan. MIH 145. v. tbn. Cb EBO 44. Xarlem 1060. JJMg BasEsc 174. Izt C 480.
Bordel 44. Gy 179. Hb Egia 143. Afrika 40. Elzb PAd 49. Arb Igand 127. Azc PB 220. Itz Azald 22. Iraola 51.
Urruz Zer 16. StPierre 31. Barb Sup 177. Etcham 168. Munita 8. Zerb Azk 34. Anab Poli 16. Salav 74. Alzola
Atalak 66. Lf in Casve SGrazi 15. Alkain 47. FEtxeb 18.
 (Cargo eclesiástico).  Aita jeneralaren oñetara. Cb Just 43s. Iesuisten ieneralak. JesBih 389. Fraiden aita
edo yeneralari. Elzb PAd 82. v. tbn. Izt C 476.
3. "La mayoría, lo general. Kataluñan ardao klase asko dago baiña jenerala gorrixa. Balnearixuan daneko
jentia zeuan baiña jenerala Madrill aldekua" Elexp Berg.
4. (Adv.). Generalmente. v. JENERALEAN.  Gustoak konprituaz / etsaia serbitu; / beti ezkontzeko ta /
neskazar gelditu, / jeneral ibillera / txarrak oiek ditu. Auspoa 139, 149. Txondarra, ori badakizute jeneral
mendiondoren batean egiten dala. Albeniz 15.
- JENERALEAN. De modo general. "Generalmente" Lcc.  Zuk ezagutzen ditutzu gauza guziak, jeneralean eta
partikularrean. Ch III 50, 6. Xehadurarik gabe yeneralean erran ditekena da. He Gudu 146. [Elexak] jeneralian

baten mende.
adietan emoten dau [...]. Zuzaeta 92. Banaan aitatuta agertuko da obeto esan dedana aldebatera edo
jeneralean. Mg CC 162. Bekhatuez jeneralean eta xehetasun handitan sarthu gabe akusatzea. Dh 64. Behar dire
aitzinetik gogoetak egin eta jeneralean Kofesora mintzatu. CatJauf 78. v. tbn. CatLan 99. MarIl IX. UskLiB 48.
Jaur 397. CatS 112.
 (V-gip, G-azp-goi, AN-gip-5vill). Ref.: Elexp Berg (jeneralian); Gte Erd 181. "En général, communément,
d'ordinaire" H. "Generalmente, las más de las veces. Gu domeketan jeneralian Durangora joaten ga" Elexp
Berg.  An dabiltzanak jeneralian / daude peligroz beterik. Arrantz 78. Au da jeneralian / gertatzen dana.
EusJok 129. Mendian berriz jeneralian / daude basarri koskorrak. Uzt Sas 246. Fetxa oietan jeneralean
eguraldi ona eta beroa izaten da. Albeniz 112. v. tbn. PE 25. Tx B II 67. JAzpiroz 75.
- JENERAL-NAGUSI. "Généralissime" T-L.
jeneralgo, jeneralgoa.  (Precedido de bikario-). Cargo, dignidad de Vicario General.  1882an bikario-
jeneralgoarat eta 1893an aphezpikutasunerat altxatu zuten. Prop 1906, 57.
jeneralisimo (Urt II 257), jeneralisimu.  Generalísimo.  Kristo gure Iaun Kapitae jeneralisimuen bandereen
bean. VJ 2s.
jeneralitate, jeneralidade (Lcc). 1. Generalidad, vaguedad.  Ez da bastante jeneralidade orrekin modu
orretan konfesatzea. OA 136. 2. (Urt, Chaho (g-)). Generalidad, universalidad. "Catholicismus, [...]
jeneralitadea, jeneralitatea" Urt IV 303.
- JENERALIDADEAN. En general.  Absolutamente edo jeneralidadean itzegiten degula. OA 138.
jeneralki (g- SP  Chaho).  Generalmente, de un modo general.  Baina orain hitz haur jeneralkiago hartu
behar da. Lç Ins D 6v. Besta hoiez jeneralki. Bp II 87. Hunarainoan jeneralki mintzatu naiz eskualdun guztiez.
ES 116. Ez duzun adiskidetasun berezirik [...] baiñan Jainkoari gomenda diotzotzu jeneralki emazte berthutezko
guziak. Ch I 8, 1 (Mst komünian). Bere azkazien [...], hungi eilen eta jeneralki haren otoitzer gomendatu ziren
ororendako. AR 235. Jakintzak dena esplikatzen du partikularki, eta deus ez jeneralki. Vill Jaink 30. Wohin
fährst du morgen?-i legokioke [galdera] edo, jeneralkiago, Was tust du morgen?-i. MEIG VI 159. En DFrec hay
3 ejs. v. tbn. Mat 307. EZ Man II 170. Harb 447. SP Phil 68. Tt Arima 67. CatLav A 4v (V 5). CatLan 124.
UskLiB 24. CatS IX.
 Generalmente, por lo general, comúnmente.  Zagumentuko adiña allegatzen da jeneralki zazpi urtetan
(Larrainzar, 1905). FLV 1988, 270.
jeneralkiro.  Generalmente, de modo general.  Era askotara hitz au aditu diteke: bada jeneralkiro aditzen
bada, esan nai du birtute guziak edukitzea. Gco II 85.
jeneralmente.  Generalmente. Cf. Elexp Berg (s.v. jeneralian): "Aitta neria enjeneralmente goizeko
mezetara".  Konbentu guztia jeneralm[en]te / saludatzen dot nik agur eginda. Lazarraga (B) 1180vb. Eta
jeneralmente beste elexako gauza guztiak gatik. Cap 125.
jeneraltasun (SP (g-), Urt IV 303). 1. Generalidad, carácter general.  --Nola aditzen duzu Elizaren
jeneraltasuna? --Aditzen dut Giristinoez egiten den Eliza haur munduan banatua eta barraiatua dela. Mat 70.
Bestela ere eman daiteke, ordea, erregela, eta jeneraltasunean deus ere galdu gabe. MEIG VII 174.
2. Generalidad, imprecisión, vaguedad.  Akusa zaite sinpleki hortaz [...] jeneraltasun halakorik aiphatu
gabe. He Phil 159 (SP 157 jeneralki minzatu gabe).
jeneraltza.  Generalato.  Gerrak harrerazi ziola jeneraltza bere ikastaldien kaltean. MIH 145.
jenerazio (Lcc), jenerazione (g- Chaho), jenerazino(e), jenderazione (H), jenderazino. 1. Generación;
conjunto de personas de una época.  Baina norekin konparaturen dut jenerazione haur? Lç Mt 11, 16 (He
jenderazione, Echn jenerazio; TB ethorkia, Dv oraiko gizonak, Ip sortzapen, Ur (G) gizon-kasta, Ol, Or, Ker,
IBk, IBe gizaldi). Miserikordia egiten drauedana milla jenerazionetarano. Lç ABC A 5v. Munduko ienderazino
guztietara. Ax 128 (V 85). Bostgarren belaun edo jenerazioraño. Cb Eg III 379. Beti nau ni laudaturen / ondotik
etorriko den / jenerazioneak. Monho 150. Laugarren jenerazio edo belaunerañoko ondorengoak ikusirik. Gco I
455. Pekatuba [...] jenerazinoe gustietara zabalduten dana. JJMg BasEsc 33. Horra haiek joanak. Eta orai gure
jenerazionearen aldi. Etchebarne 147. v. tbn. Jenerazino: Harb 341. Hm 53. Jenerazinoe: Astar II 118.
2. + jenderazione (H). Genealogía.  Iesus Krist Dabiden semearen, Abrahamen semearen jenerazioneko
Liburua. "Géneration". Lç Mt 1, 1 (He jenderazione, Echn jenerazio; TB sorterro, Dv, Ol et(h)orki, Ip undorio,
baten mende.
Ur (V y G), Ker, IBk jatorri, SalabBN hastapen, Hual, Samper jenealojia, Or gizaldi, Ip undorioko güthüna, IBe
arbasoen zerrenda).
 Estirpe.  Ni naiz Dabiden zaina eta jenerazionea. "Je suis la racine & le genre de David". Lç Apoc 22, 16
(TB, Dv, Ur (G) et(h)orkia, Ur (V) jatorrija, Echn ondorioa, Ol, Ker jatorrikoa, IBk ondorengoa, IBe jatorria).
3. (Urt I 198), jenerazione, (g- Chaho), jenerazino. Procreación; generación.  Deletaziñoa arzaiterren eta ez
jeneraziñoa edugiteren. Cap 112s. Haurrik eztuener emaiten du jenerazione. Tt Arima 47. Ezkontzak ematen du
jeneraziño justua. Gç 215. Erleen ezagumentu au jenerazioaren gañean. ErleG 53. Bere Aitaganik [Jesüs-
Kristek] dian jenerazione eternalaren. CatS 97.
4. jenerazione. Génesis (libro bíblico). v. 1 etorki (2).  Moiseren lehenbiziko liburua, Ienerazionea edo
ethorkia deithua. Urt Gen tít.
- JENERAZIOZKO. (Pecado) original.  Bekátu orijinala edo jenerazióskoa. LE Doc 254.
jenero (V-gip ap. Elexp Berg).  Tr. Documentado en textos meridionales, en Maister y en ChantP. En DFrec
hay 21 ejs. de jenero y 5 de genero. 1. Género, tipo, clase. "Iru soiñu jenero be egoten zien" Elexp Berg. 
Diferenzietan garealako Mauruetarik, turkuetarik ta beste jenero askotako jenteetarik. VJ 2. Zenbat jeneros dire
bekatuak? El 82. Iru euli jeneruen / persekuziñua. DurPl 79 (v. tbn. 82). Anatomijak daukaz lau jenero. Mg PAb
83. Sendátzea gaitz-jenero guziak. LE Ong 111r. Izanen da errian libre kontribuzio-jenero guzitik bi urtez.
FrantzesB I 99. Amar zaran jenero ez ain oneko. Astar II 246. Zoin [sarea] egotziz geroz itsasoan arpatzen baitu
peskado jenero guzietarik. Samper Mt 13, 47 (Hual kasta). Zer jenero zen [haragia] etzen ageri. ChantP 236. Zer
naspilla jenero egiten dituzte? Sor Bar 104. Tela-jeneru orrena. Tx B I 154. Inguru auetan jenero denak nastuak
daude. Ostolaiz 141. Urte baterako usteldua dago egur-jenero au. Ib. 31. v. tbn. Zuzaeta 46. Gco I 453. fB Ic I
48. JJMg BasEsc 29. CatB 73. CatGartz 991. ASJU 1993, 914 (Munarriz, c. 1831). Izt Po 55. ETZ 225
(Goldaraz, 1839). ETZ 251 (Lesaka, 1857). Ud 161. EusJok II 78. JanEd I 84. Aran-Bago ManMed 265.
 Zer axola dügü filosofuek jenero eta espeza deitzen dütien hitzetzaz. Mst I 3, 2 (SP 27 gauza jeneralen eta
berezien gainean).
 Género gramatical.  Berboari jeneroaren eratxekitzea. ES 91. Jenero ta preteritoen naspilla. Cb EBO 33.
 Género literario.  Zenbateko lekua du jenero onek, humoredun literatur-gai onek? Lek SClar 140.
2. (V). Género, mercancía; producto. "Gerraostian etzeuan jeneroik diruakin be" Elexp Berg. "/xénero/ [...]
gutxienez Bizkaia osoan 'salgaiak' adierazteko erabiltzen da, batez ere baserritarrek merkatura dakartzaten
ortuari edo barazkiak aipatzen direnean. Jenero ona daukozue gaur" X. Kintana Iker-10, 1997, 154.  Eztauke
gauzia edo jenerua sei edo zorzik baño. Astar II 173. Guk eztakigu zenbat jenero / joaten ziran birajian. PE 141.
Nik ere pozik jango nituke / jenero txarrak eztia. Tx B I 113. Gerniken jeneroa zelan ete ebillen. Bilbao IpuiB
199. Itxaz-errian egon ezkero itxaz jenerotik jan biar. SM Zirik 24. Baratzan ere jenero danak / berdatu eta
neuzkan nik. Uzt Sas 89. Gero almazenetan artu jenerua. Gerrika 60. Ainbeste jenero / ondatu ta gero. Insausti
251. v. tbn. AzpPr 114. Arrantz 124.
3. (V-ple). "Leioa-Erandio aldean bestela erabiltzen da; esaera honetan bereziki: orain beste jenero bat,
'goazen orain beste kontu edo arazo bat tratatzera'" X. Kintana Iker-10 154. "Orain beste jenero bat: bihar
mendira ala itsasora joateko zara?" Ib. 154.
- JENERO HUMANO. Género humano, humanidad. "Bene cum rebus humanis ageretur si &c., [...] yenero
humanoarekiñ úngi lizáteke baldiñ &c." Urt I 460.  Jaungoikoak jenero humanoari zigon amorio infinitoaren
obra. OA 31.
jeneros, jeneroso (Lcc). 1. Noble; animoso, valeroso. "Generoso" Lcc.  Gastelako Almirante jenerosoa.
EgiaK 88. Damurik onena ta jenerosoena izanik. OA 145. Jesusen amudioa jenerosa da. Ch III 5, 3 (SP noble,
Mst indartsü, Ol martzal, Leon arrai). Mesprezio yeneros batekin. He Gudu 83. Zer bihotz on eta jenerosarekin
partalier izan den Jesusen martirioan. Lap 274 (V 125). v. tbn. Mih 96. Jaur 398.
2. (Hb ap. Lh, Chaho (g-)), jeneroso (Urt II 365), jenerus (g- Chaho). Generoso, dadivoso, liberal.  Prinze
hura hanbat zen liberal eta jeneros. Tt Arima 128. Buldia da pribilejio jeneroso bat. ZBulda 1. Bule da
pribilejio jenerosoat (Goñi, s. XVIII). FLV 1991, 164. Etxeko anderia, aberats zira zü, / jenerus ere bai arrotza
handi badüzü. Etch 322. Haren aita eta amen sakrifizio jenerosak. Ip Hil 41. v. tbn. Jaur 172.
 jenerosa. (Forma con marca de género). Generosa.  Iudith emazte alhargun sainda eta jenerosa hura. Tt
Arima 77.
3. jeneroso. Alcohólico, que tiene alcohol.  Gose ta egarri geranian, / jaki goxuak / eta erari jenerosuak.
MendaroTx 268. Sagarraren zumua jenerosua. Ib. 270.
jenerositate (Urt), jenerosidade, jenerositade (Urt).  Generosidad. "Almities, jenerositátea, liberalitádea, [...]
jenerositádea" Urt I 533.  Animoaren jenerosidadea. OA 102. Jangoikoaren benignidadea eta jenerosidadea
(Goñi, s. XVIII). FLV 1991, 164.

baten mende.
jeneroski. 1. Valerosamente; animosamente.  Ezpagite konbati jeneroski lurrian. Tt Arima 86. Baldiñ
yeneroski eta azkarki lotzen bazaizko lanari. He Gudu 81. Eginbideak bethetzen ditu animorekin eta yeneroski.
Mih 51. Hau behar dugu bentzutu eta erran jeneroski: altxatuko naiz. Jaur 125. Nahi badu jeneroski merezitu,
Jainkoak emanen dio [...] zorion osoa. Lap 44 (V 24).
2. (Urt II 60, Chaho (g-)), jeneruski (g- Chaho). Generosamente, graciosamente, liberalmente.  Probotxatu
nahi naiz hain arraiki eta jeneroski ofritzen darotazun miserikordiaz. Brtc 249. Bademaizkun yeneroski / loreak
uda hastean. Gy 263. Laugarren ehuna uzten duelarik yeneroski yaun Lahetxipi axudantarentzat. Elzb PAd 85.
jenerostasun.  Generosidad, liberalidad.  Zure jenerostasun eta ontasun infinitua ezpaita gelditzen niri ungi
egitetik. Ch III 8, 2 (SP bihotz noblea, Mst largo [..] izate, Ol y Leon esku-zabal). Jainkoaren jenerostasunetik
izan duen fagorerik baliosena. MarIl 83. Abariziaren kontra, jenerostasuna. CatCla 17. v. tbn. Mih 96. JesBih
471. Jaur 157.  Magnanimidad.  Haren borthiztasuna guduan, haren jenerostasuna bitorian. Laph 5.
Jenesis. v. Genesis.
jenetre. Retama, ginesta [?].  Baduzu orotarik [Grasse hiriaren ingurunean]: arrosa, julufrei, xarbota edozoin
itxuretako, axintxo, brasil, erratz, gizon-bizia, jenetre, zardina, eta nork daki bertze zenbat, eskuaraz izenda ez
detzazkegunak! JE Bur 83.
jenetre. v. xinitre.
jengei. v. jingai.
jengoiko. v. jaungoiko.
jeniebra. v. jinebra.
jenio (V-gip, G-azp; Chaho), jenino. Ref.: Gketx Loiola; Elexp Berg (jenixua). 1. Carácter; (mal o buen)
genio. "Génie, esprit, talent, aptitude; inclination, tempérament, naturel, caractère" Chaho. "-rako jenioa izan, ir
con uno, ser de tal carácter. Ez det ortarako (biraoa botatzeko) jeniorik" Gketx Loiola.  Ugazaba jeniyo eta
modu oneko batzuk serbietia gustoz. Zuzaeta 128. Maria Santisimaren karánza dú jenioán déna mánsa ta
humíla. LE Prog 126. Ezi edo bezau daike bere jenijo edo griña dongia. Mg CO 219. Nork eztakus gauz oek
dirala txit onak? Ta oetarako jenioa ta griña txit ederra? AA III 620. Zezen bat atera da / jeniyoz biziya. Xe
203. Jeniorik etxaken bapere obetu. AB AmaE 237. Oso jeniyo gaiztokua. Iraola 65. Demontrien jeniñokua da.
Kk Ab II 28. Jenioz da txit umilla. MendaroTx 358. Ariurrian falta dau, jenioan dau utsa, peitua. Erkiag BatB
132. Arri jenioa kenduko ziok aitzurrak eta palak (AN-gip). Inza NaEsZarr 787. Jenioak ez dire erosten (AN-
ulz). 'Baiñan bai bakoitzak berea zuzentzen'. Ib. 1066. Ni ere ez naiz jenio santukoa. JAzpiroz 216. Mingaiña ere
ez det / len bezin azkarra, / pazientzi gutxi ta / jenio zakarra. Insausti 86. v. tbn. Gco II 60. fB Ic III 333. JJMg
BasEsc 248. Astar II 104. Arr GB 5. Ud 118. Noe 35. JanEd I 56. Urruz Urz 27. AzpPr 64. EusJok 142. Tx B I
63. Yanzi 158. Uzt Sas 316. FEtxeb 99.
 (Buen o mal) humor. "Jenio andiegoagoaz parau zen (V-arr), len baño ere jenio txarragoan jarri zen (AN-
gip, B), len baño ere jenio txarragoakin (G-azp)" Gte Erd 168.  Baiñan andikan ez naiz atera / oso jenio
gozuan. Auspoa 37, 137. Egoardiarte osoa pasa ta bear ainbat jan etxera eraman ez. Ala dabillenean, jenio
onean jartzen da, ba, gizona! JAzpiroz 200. Ni jenio xarrean jartzen nauk! BBarand 12.
2. Genio, persona genial.  Neurriz gaineko gizona, jenioa --hitz hori hamaika aldiz entzuna dugu--, ez da
besteen legeetara makurtzeko sortua. MIH 318.
- JENIO GAIZTO. "Jénio gáistoa, el orgulloso (R-uzt)" Iz R 299.
- JENIOZKO. De carácter fuerte.  Eta gure aita, ain zan jeniozkoa, etsaia artean urruti zegoala eta aiek
korrika ikusirik, atarira irten eta onela die, besoak gora altxata. Alkain 44.
jeniotxartu.  Enfadar(se), poner(se) de mal humor.  Iñoiz, gu ere santuak ez giñan-da, jenio-txartu edo
asarretu arazten genduan. JAzpiroz 39. Eziñak jenio-txartu ez duanik ez det ezagutu. Ib. 216. Gure aita an etorri
zan jenio txartuta. BBarand 103.
jenitibo. v. genitibo.
jenitre. v. xinitre.

baten mende.
jenki. v. 1 jaiki.
jenko. v. jainko.
jenobatar.  Genovés.  Nor zaio bat munduan / bere berdingarri, / lur berriak billatzen / jenobatarrari? AB
AmaE 161.
jenole. "(S; Foix), foule" Lh.
jentadi. v. jendedi.
jentara. v. jendara.
jente. v. jende.
jentelaje. v. jendilaje.
jentetza. v. jendetza.
jentil (g- SP, Chaho). 1. Gentil, amable, agradable. "Courtois, gentil" SP.  Andre eder jentil batez hautatu
zait begia. E 215. Zure irudi ederrak eta maina jentilak. Ib. 191. Pago gazte jentilak. Azurm HitzB 27.
2. (g- SP). Gentil, no judío; pagano.  Baldin hi Iudu aizelarik Jentil anzo bizi bahaiz. Lç Gal 2, 14. Jentilek
eta aiek guziek zeñek baitauzkite bere Iaungoikotzat iguzkia edo ilargia edo berze kreaturak. Ber Doc 141r.
Etzuen hala egiten Senekak, ientil bazen ere. Ax 186 (V 126). Leenagoko denporetako jentilak. Cap (ed. 1893),
pról. Ez zohaztela jentilletako alderat. He Mt 10, 5 (Lç, TB, Ur (V y G), Ker, IBk jentil; Dv jendaia, Ip pagano,
Arriand gixendaide). Bulgariako Errege Bulgario jentil edo Jainkoaren fede gabeko gizona. Cb Eg II 201. Eztira
Elexiaren seme edo parte Judegu, Mauru, Turku ez Jentilak. Astar I 100 (v. tbn. II 258). Jesusen federa biurtu ez
ziran jentillak. Ur MarIl 44. Erroma jentil edo paganuenak [...] ez eban jaritxi goitu edo sijetetia Españako
baster au. (1870). BBatzarN 247. Jainko egiazkoa aitortzen zuten jentill asko ere bai. Lard 507. Lenengo etsaiak
erromatarrak, / bigarren txandan jentillak. Tx B II 54 (parece que se refiere a los árabes). [Gurutzea]
yentillentzat tupustarri, kristauentzat berriz, aintza-bide gertatu da. Ibiñ EG 1950 (11-12), 8. Erromatar
jentillak. Vill Jaink 25. Gauza onetxek jentil-usaia dario. Berron Kijote 146. Euskara batuak [...] juduentzat
adina jentilentzat egina behar du izan. MIH 124. En DFrec hay 10 ejs.
v. tbn. Mat 103. EZ Eliç 263. Harb 387. Hm 60. SP Phil 298. Gç 85. Tt Onsa 29. ES 148. CatLav 45 (V 30). Mb
IArg II 312. Lg II 223. Ub 54. CrIc 79. Mg CC 247. Añ LoraS 72. AA III 568. fB Ic I 34. JJMg BasEsc 146.
Jauregui 238. Gy 312. AJauregi EE 1885b, 178. Arr May 55. Itz Azald 9. Ir YKBiz 146. BAyerbe 158. Insausti
323.
 (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). En la mitología vasca, miembro de una raza de gigantes a la que se
atribuyen los monumentos megalíticos. "Jentillak, oiñ dala milla urtiak, eiñdako lanak dira orrek" Etxba Eib.
"Gure aitta-zanak kontatzen jittuan jentillen ipuiñak" Elexp Berg.  Jentillen <g-> ipuietatik datorkie. Arzdi
LEItz 83. Gizonak bere indarrez ezin egin dezazken gauza asko jentillai ezarri oi zaie. JMB LEItz 101. Orduan
aienatu ziran jentilak gure arterik (G-goi). A EY II 373. Oso antziña gero, jentillak ere bizi baitziran aldi artan.
Etxde JJ 93. v. tbn. Alz Burr 39. SMitx Aranz 18. Uzt Sas 188.
 Onekin ez det esan nai bera txikia danik. Ez da jentil oietakoa ere, baiña bai aizkolari aundia. Insausti 262. -
JENTIL-ARO. Epoca pagana.  Jentil-aroko Euskalerria. SMitx Aranz 166. Jentil-aroko euskaldunak,
monoteistak ala politeistak al ziran? Vill Jaink 23.
- JENTIL-HARRI (G-goi, AN). Ref.: A Apend; JMB At. Dolmen.  Or, Aitzgorrin ta, jentil-arriyak arkitu
dituzte. Alz Burr 42. Arrastanen dago jentilarria, itsuaren obi-gainekoa (G-goi). A EY II 373.
- JENTIL-BARATZA (AN-gip ap. JMB At). Cromlech.  Maite ditut euskal mendietako mairu eta jentil-
baratzeak. MEIG III 118. v. tbn. JMB ELG 90n. Vill Jaink 21.
- JENTIL-HERRI. Pueblo, país pagano.  Apostoluak berriz yentil-erri guziak Elizara ekarri zituzten. Ir YKBiz
450n.
- JENTIL-ETXE (G-goi ap. JMB At). Dolmen. Cf. el topónimo Jentiletxeta en Motrico (JMB AEF 1927, app. 9).
- JENTIL-FESTA. Fiesta profana.  Zetara datoz Ama Birjina, martir ta santu pobre umil penitenten jaietan
danza nastuak, zezenkorridak, gaubetako suak ta egunezko jentil-fiestak? Añ MisE 248.
jentilaje. v. jendilaje.

baten mende.
jentilaldi.  Paganismo, edad del paganismo.  Gaitzik gabeko jentilaldi liluragarrian bizi baitziren artean
euskaldunak. MEIG III 45.
jentileza, jentilezia (SP).  Gentileza. "Jentillezia <g->, gentillesse" SP  Chaho.

 (Pl.). Prendas, buenas cualidades.  Ene lagunau eta ni goaz ara, Silveroren jentilezak ekusterren, zegaiti
utra manera andian dazauen guztiok alabadu deuskue. Lazarraga 1147v.
jentilitate (g- Chaho), jentilidade (Lcc).  Paganismo. "Gentilidad" Lcc.  Jentilidadiaren zatijak, relikijak edo
ondokinak, idolatrijak. fB Olg 145.
jentilkide. "(Adj.), gentil, pagano. Ume jentilkidia jaso eben, Jaungoikuan legian azteko" Etxba Eib.
jentilonbre (Lcc), jentiloma.  Gentilhombre.  Jentilonbre <jentil honbre> penadua. Lazarraga 1143r.
Jentilonbrea, ez neikezu / neure bizian berbarik. Ib. 1172r. Oi ze jentilonbrea! BBizk 30. Beste hainbeste
jentiloma. Xarlem 118.
jentura. v. juntura.
jentuza.  Gentuza.  Baña segitzen baldin badigu / orain daukagun jentuzak. Uzt LEG II 87. [Txakur]
arentzako dena zan / jentuza arrotza. Zendoia 211.
jentziana, jentziano.  Genciana. "Basilica, jentziana belhárra, jentziánoa" Urt III 271. "Chironion, [...[
khironkia, jentzianoa" Ib. IV 473.  Artuarazten zaio abereari otxaba bat jenzianaren zaña austua. It Dial 56
(tbn. Ur, Dv e Ip [escrito g-, y- y j-]).
jeñatu. v. geinatu.
jeografia. v. geografia.
jeoler, jauler, jaunlier. 1. Carcelero.  Orduan iratzarturik jeolerak zakuskianean presoindegi borthák
irekiak, ezpatá idokirik bere burua hil nahi zuen. Lç Act 16, 27 (He jauler; TB, Dv presondegizain, Ol zaitzalle,
Ker, IBk zaintzaile, IBe gartzelari). Kondenerazi nündin ordin jaunlierak. 'Le geôlier'. Etch 182.
2. jeulier. Portero.  Portalzain eta ieulier hark eztu nehori ere deus uzten bere honetarik bereki eramaitera.
Tt Onsa 145.
jeometria. v. geometria.
jer. v. ker.
1 jera (V-m-gip; Mg PAbVoc, Rollo 14V). Ref.: A; Etxba Eib. v. txera; cf. 2 jira.  Etim. Préstamo románico;
v. DCECH s.v. jira.
1. Acogida. "Jera ona edo txaarra egin, hacer buena o mala acogida" Mg PAbVoc. "Gaur eiñ destan jeria,
bestetan baño asko obia" Etxba Eib.  O, ze lots ona, ze jera ona, ze amodijo ona zor deutsegun Sazerdote
guztiai! fB Ic III 299.
 Buena cara, expresión amistosa.  Eskubakin, begijakin ta arpegiko jeriagaz guztia luxurijaren suba
darijona. fB Olg 64s. Begirakuniak eta alkarren jeraak desonestubak [dira]. Ib. 68.
2. (V-m ap. A). Cariño.  Nik asko maite neban, emakumezko bakarra ikusten neban nozbeinka etxe aldien,
eta niri jera utsez ibilten zan eta... Gerrika 16s.
2 jera, kera.  (Git.). Burro. "Âne, kera" Michel LPB 144. "Kera (git.), asno" A. "Astoa, jera" J. M. de
Oyarbide EEs 1921, 131. "Jera (boh.), âne" Lh. "Kera, asto" Barb GH 1970, 35.
jera-jera.  Cogidos de la mano. v. jera-jeraka.  Amaika txoro txurrut egiñaz / iji-aja!, jera-jera! / juten
dirade beren arima / Luziferreri ematera. And Auspoa 52-53, 136.
jera-jeraka. "Jera-jeraka eiñ, ibilli, juego de saltar cogiéndose de la mano" Iz ArOñ.

baten mende.
jeranio, jeraneo.  Geranio.  Zaingorri edo jeraneo zurigorriztak eukazan ontzietan. Erkiag Arran 58. Etzaite
erromerorik gabe gelditu, balkoian jeranio tartean jarriko badezu ere. Ostolaiz 105.
jerarkia, hierarkia.  Jerarquía.  [Aingiruak] daude errepartiturik irur jerarkiaetán. LE Doc 243. Iru
batintxekia edo jerarkia. Itz Azald 75. Batintxekiari edo jerarkeari [sic]. Ib. 124. Hierarkhia katolikoa. Prop
1906, 123. Druidak apaltzeagatik, fileak goratu nahi ukan zituen hierarkian. Mde Pr 229. Jerarkietan orain jetxi
nauk / azkenengo mallaraño. In SM Zirik 100. Feministek jerarkia ori desegin nai luketela. Vill Jaink 163.
Horien artean, gainera, nork bere hierarkia jakina finkaturik dauka. MEIG IX 64 (en una entrevista publicada
en ZArg, en 1975). En DFrec hay 11 ejs. de jerarkia y 9 de hierarkia.
jerarkiko, hierarkiko.  Jerárquico (?).  Othoitzten zaitugu zure Relijione Sainduan konserbatzeaz, zure
Pontife handiena eta elizan diren Hierarkiko Ordena gustiak. Gç 53.
jeratsu. "(V-m), cariñoso" A.
jerba. "Fleur du chêne et du châtaignier. Haritza jerban da, le chêne est en fleur" Dv. v. 3 garba.
jerbas.  Hara-huna ari zitzeion bürhünian, eia zer mila jerbas erran nahi othe dian "Défense de l'école
laïque" horrek. (Interpr?). Eskual 11-4-1913, 2.
jerditsi. v. jardietsi.
jeremikeria.  Jeremiada.  Nik esanikako "jeremikerien" argitzeari begira egon bitartean. FIr 173.
jerente.  Gerente.  Zestuako bañu-etxeko jerenteak. Uzt Sas 340. Gure Kooperatibako jerente zana. Gerrika
202.
jerez.  Jerez.  Opillari eldu ta jerezari ekiñ. Ag G 375. v. tbn. A Ardi 92. Alz Bern 59. Tx B II 136.
jergada (T-L).  Fila. "Série" T-L. v. zergada.  Etxe guzietan lehio, galeria eta aldamuak lore-jergadaz
brokatzen ari dire. Etcheb Zeruari 190 (ap. DRA). Sierra Nevada mendi jergada gaitza. Herr 3-11-1960, 4.
[Hitzak] oro nahas-mahas zerrenda edo jergada berean ezartzeko orde. Herr 3-2-1966, 4.
jergoi. v. 2 jargoi.
jermaniar. v. germaniar.
jerminal.  Germinal (nombre de un mes del calendario revolucionario).  Nibosaren edo elhur ilhabetearen
biyeko legeak heldu den ilhabethe jerminal daitzonaren leheneraino baizen emaiten ez zioten terminoa. Revol
147.
jero (Lh), jedo (VocBoh), kero (Michel LPB, Barb GH 1970, 35), keru (A, Lh).  (Git.). Cabeza. "Tête, jedua
/xédua/" VocBoh111.
jeroglifiko, hieroglifiko, hieroglif(a).  Jeroglífico. Cf. A Ardi 50: "Nola esan diteke jeroglífico euskeraz?". 
Eta erran zioen hunek berehala: / Hieroglifak <Hyer-> zirela. Gy 197. Organistak bere armoniuan hieroglifiko
labur bat egin ondoren. Lek SClar 103. Elkarrenganako jeroglifiko egiñak gelditu zitzaizkigun. NEtx LBB 123.
Gongora irakurtzea bezalaxe zen hasieran, hieroglifiko edo hitz nahastuei antzematen ari denaren jolasa. MIH
149.
jeroko. "(Boh[émien]), béret" Lh. Cf. jero.
jeromia. "(S; Foix), géranium" Lh.
jerreria. "(BN), traînée" Lh.

baten mende.
jertse (G-azp-goi-bet, AN-gip-5vill, B), jertsei, jerse, jersei. Ref.: Gketx Loiola; Gte Erd 197.  Jersey. 
Artillezko "jersei" more ura. Lab EEguna 74. Jerse gorri bizi-bizi bat darama soñean. Lab SuEm 204. Jerse
oietako bat. BasoM 143. Ametsen jertsea zurtzitzen ari naiz. PPer HarriP 79. Lotu nion jertseari beso muturra.
An sartu nuan [katagorria]. BBarand 46. Alkondara bana eta jerse biña. Gerrika 68. v. tbn. JAzpiroz 185.
Zendoia 48. Jerse: SM Zirik 138. JAzpiroz 89. Jersei: JAzpiroz 190. En DFrec hay 3 ejs. de jertsei y sendos de
jerse, jersei, jersey, jertse y jertze.
 Camiseta.  Barrungo soñekoak: [...], sei galtzerdi pare, eta lepoko luze eta besoak dituan jersei bat. EAEg
8-1-1937, 756.
jertsegin.  (En caso inesivo). "--Zer dezu ori? --Jersea; jertsegiñean aritzen naiz orain" Gketx Loiola.
jerusalendar, jerusalemetar, jerusalemdar.  Jerosolimitano.  Orduan ethorten dirade Iesusgana

Ierusalemetar skriba eta fariseu batzu. Lç Mt 15, 1. Jerusalendarren ta munduko guzien Jaun-Jabe ta Errege
da. Mb IArg I 268. Kleopatra jerusalendarraren semea. Lard 452. Egin zien jerusalemdarrai arrigarrizko
itzaldia. Inza Azalp 86. Yerusalemetar batzuek. Ir YKBiz 314. Yerusalendar guziak. Ib. 39.
jes (Lh).  (Interj. de asombro, sorpresa o contrariedad).  Jes, zakhur horrek hurbilsko dabila haragi
horietarik muthurra. EskLAlm 1911, 54. Jes, alditxartzera noak. Ox 48. Jes-eta... zer zitaken, banoa lasterka,
denak utzirik. Lf Murtuts 52. --Ikustokia leporaño betea omen zegonan... nexkato gaztez. --Yes! Or QA 103. v.
tbn. Barb Sup 89. Larz Senper 110. Othoizlari 1960, 308.
jesaile. v. jasaile.
jesaite. v. jasaite.
jesale. v. jasaile.
jesan. v. jasan.
jesarleku, jasarleku (V-gip ap. Iz ArOñ), jezarleku.  Asiento.  Botaten zitubala poderoso soberbioak beren
jasar lekubetatik. msOñ 86r. Egiten dau bere tronu edo jesarlekutzat zeru eder bat. Itz Berb I 309. Arrizko
jesarleku luzean. Erkiag Arran 28. Gernikeko batzarretan Ipiñeburuko agintedunek euren yezarlekue eudiela.
Akes Ipiñ 7. Jesarleku azpi batean lo egin. Alzola Atalak 50. v. tbn. Bilbao IpuiB 237 (229 jezar-). Jezarleku:
Kk Ab I 120.
jesarrarazi, jezarri erazo.  Hacer sentarse.  Bere ondotxuan jezarri erazo ostian. Otx 151.
jesarri (V-ger-arr-arrig-m; Añ, Izt), jasarri (V; Lar  H, Aq 1438, Añ (V, AN), Izt), jezarri (V-ger-ple-arr-
oroz-m), jazarri (Lar). Ref.: A (jesarri, jasarri); EI 349; Iz ArOñ (jasárri); Holmer ApuntV.
 Etim. Para su relación con jarri, eseri, etc., v. FHV 295, n. 27.
1. Sentarse. "Conchabanza, modo de ponerse, sentarse, &c. a su gusto, bere erara jartea, jazartea, egotea" Lar.
 Banago zure aldean jasarririk. Lazarraga 1186v. Aren aldean jasarri ninzan. Ib. (B) 1180rb. Jesarririk
dagoala / Aita omnipotenten / aldezkoatati. Bet 9. Maian iasarri. Cap 132. Jasarririk bere alde eskuman. Urqz
18. Argatik egoten da / jasarrita sarri. DurPl 50. Leon jasarriten dan / jartokia. AB AmaE 131 (354 jazarri).
Jesarri zirean maian. Echta Jos 19. Kalera begira yezarrita. Kk Ab II 73. Gorengo jezarten dana. Otx 14. Arri
orretan yesarrite. Akes Ipiñ 22. Trankil jezarri nintzen, atseden hartzera. Arti MaldanB 195. Lurrean jesarri
zan. Erkiag BatB 97. Mai aurrean iesarrita nago. Alzola Atalak 85 (66 jezarri). v. tbn. Pi Imit III 48, 5
(yezarrita). Altuna 39 (96 jezarri). Bilbao IpuiB 125 (14 jezarri). Gand Elorri 177. Jasarri: ConTAV 5.2.11, 151
(1691). Arz 20. msOñ 10r. Jazarri: Balad 100 (V-gip). Jezarri: KIkV 11. Or Tormes 25. Enb 145. Zait Sof 172.
2. jasarri, jazarri. Poner(se), colocar(se).  Oen ganean jasarri zidin / amoremina dulzerik. Lazarraga 1179r.
Estalgi baltza jakon / jazarri aurrean. AB AmaE 340. Ala zioten paper orretan / jazarri ziran ordenak. EusJok II
66.
3. jasarri. Ponerse (de un modo). "Ponerse a hacer algo" Lar.  Alteradurik jasarten da. Lazarraga (B)
1159vb. Ea zeinbat bider jasarri dan peliburuan ez enzuteko. Cap 96. Bere borondatez jasartia matxizuen
aldetik. msOñ 41v.
 jazarri (Lar). "Ponerse a hacer algo" Lar.
- JESARRI ERAGIN. Hacer sentarse.  Gero jesarri eragitten eutsan bere ondoan. Echta Jos 24s. Euren
erdijan jezarri eragin eutsoen. Kk Ab I 19. v. tbn. Otx 51 (jezarri e.).
baten mende.
- JESARTEKOA EGIN. "Yezartekoa egin eban, hizo ademán de sentarse (V...)" A EY III 240.
jesartegi, jasaurtegi (Aq 1438).  Asiento.
jesartoki, jazartoki.  Asiento.  Agur: artu egizu nire jazartokia, / geiegi jatalako sueteko aulkia. AB Olerk
552.
jesemari (A Apend).  (Pl.). Villancicos. v. marijesi.
jeseus. v. jesus.
jeste. v. jaiste.
jestio.  Gestión.  Zeatz eta meatz eman genduan kontua: zenbat diru artu genduan, zenbat gastatu [...].
Onartu zuten danak batera gure jestioa. JAzpiroz 187s.
jestore.  Gestor.  Euzko-Jaurlaritzaren Burukide [...] dan iñor, ezin Erki "jestore" izango da. EAEg 27-10-
1936, 149.
jestoretza.  Puesto de gestor.  Aitatutako goi-Agintaritzan sartzez batera, Jestoretza erabat utzitzat joko da.
EAEg 27-10-1936, 149.
jestu (Lcc (s.v. afear), Urt IV 474, VocBN (y-), Gèze, Dv, H), jesto (Chaho (g-), Gèze, H (V, G)), destu (Dv).
1. Gesto. v. keinu, imintzio.  Eta garen kaste, ez eginez solament, baina desirez, hitzez eta jestuz. Lç Ins D
7r. Sorgiñari zianian jesto zonbait egin. Egiat 172. Egiten dituela pozaren jestuak. AA III 301. Jesto ta
begirakune amorezko, geijeenez lujurijaz betiak. JJMg BasEsc 133. Arlekiñek nihoiz eztu / haiñbertze destu, ez
yusta egiñ izatu. Gy 308. Heien jestu, moda, mintzaia eta berrikeriak ederragotzat hartuz. Zby RIEV 1908, 84.
Bere begitarte biziaren keinu eta yestuak ikusirik. Zub 111. Hea amak zer jestu atxikiko zuen. JEtchep 38. Jestu
basa batzuekin eta "hu!" eginez. Lf in Casve SGrazi 13. En DFrec hay 5 ejs. de jestu, septentrionales. v. tbn.
Elsb Fram 174. Ox 36. Othoizlari 1957, 121. Larz Senper 68. Xa Odol 161.
2. "Yestu, aptitude, adresse pour quelque action" VocBN.  Gizon langilea zen eta jestu handikoa. Herr 29-9-
1966, 3.
3. Movimiento, acción rápida.  Hunek jestu batez xuxendua baitzaukun gure bizikleta zahar-berritua. Larre
ArtzainE 104.
4. Gesto de amabilidad.  Izigarri estimatu zuen jestu hori. Etchebarne 144.
- JESTU-EGILE. "Chironomon, jestugillea, jestu egillea Urt IV 474.
- JESTU EGIN. Gesticular.  Eskuan eremaki nuen aga erakutsi nioten destu inez. [...] Naal bat atera nuen eta
keinu egin (L-sar). "Haciéndoles gesto de amenaza. [...] Empuñando una navaja le amenacé". JMB Mund IV 108.
- JESTU GUTIZ. Sin dilación, sin perder tiempo.  Etxekandereak berak kenduko zion [oiloari] jestu gutiz
mihiaren punttan idortu leka hura. Larre ArtzainE 105. Sar-araziko ginituen eta botoila bat jestu gutiz idekiko.
Ib. 165.
jestuka. "1.º faisant des façons; 2.º faisant des grimaces" Lh.
jestukeria.  Gesticulación.  Eskus iten mila jestukeria (164). LE-Ir.
jestulari. "Iestularia, faiseur de gestes, gesticulateur; qui fait des façons" H.
jestuntzi (Lh).  Gesticulador.
jestutsu, jestuzu.  Hábil, habilidoso. Cf. jestu (2).  Motzoteguy [...]. Arrantxoko gizona. [...] Jestuzia:
edozoin lan motetan plantatzen dena. Herr 20-11-1958, 4. Gibeletik Beñat Metche pagolarrak bere esku jestutsu
eta seguraz, nahiz besoa laburrago, altxatuko diola sakea. Larre ArtzainE 200.
jesuita (Lar), jesuista (Lar, T-L). 1. Jesuita. v. jesulagun.  Tr. La forma jesuita es la propia de la tradición
meridional y jesuista de la septentrional. En DFrec hay 8 ejs. de jesuita, 3 de jesuist(a) y 1 de jesüita.  P. P.
baten mende.
iesuista debot hek. Tt Arima 2. Jesusen Konpainiako jesuistak. ES 121. Aita Gaspar Astete jesuitak. Iraz 1.
Ezkerretik Eskotistak, Jesuitak erditik bideratzen dira. Lar SAgust 10. Kendu eragiteko gogotik Luisi jesuita
izatia. JJMg BasEsc 224. Anaia bat bazuten yesuista zena. Hb Esk 99. Aita de Villefort jesüitagana. Ip Hil 12.
Jesuita egin zan. Or SCruz 135. Larramendi jesuitea. Alzola Atalak 86. Jacques jesuistetan sartu. Lf ELit 121.
Jesuitako ikasketak amaitu. Gerrika 32. Jesuiten artean poesia goitarraren berri ikasi zuenean. MIH 262. v. tbn.
CatBurg 191. Cb Eg III 286. Mg CO 191. fB Olg 90. CatLuz 1. Izt C 469. Ur MarIl 59. Laph 237. Xe 400. Ud
136. Bv AsL 138. Auspoa 97, 50. A LEItz 129. Tx B 173. JE Ber 57. ABar Goi 31. SM Zirik 89. Akes Ipiñ 9.
Ardoy SFran 149. Lf ELit 156. BAyerbe 36. JAzpiroz 85. Zendoia 173. Larre ArtzainE 209. Jesuista: JesBih
389. Dv LEd III. Laph 219. HU Zez 152. Jnn RIEV 1908, 355. JE Ber 68. Zerb Azk 20. Ardoy SFran 274. Larre
ArtzainE 265.
2. "Jesuittia. Hizketan habila. Zentzu despektibo samarra du. Aspaldittik ezautzen juau. Jesuitta majua dok
aura" Elexp Berg.
jesuitagai, jesuistagei.  Novicio jesuita.  Jesuista-gei ixtudiant zonbait. JE Ber 73. Montilla hirirat igorri
zuten, jesuitagaien maisu. Lf ELit 156.
jesukristo.
- JESUKRISTOREN. (Adnom.). "Jesukristona, grande, enorme. Eskilaratatik jausi nok eta jesukriston zartaria
artu juat" Elexp Berg. v. KRISTOREN.
- JESUKRISTOREN AGONIA. "Todos los viernes del año, a las tres de la tarde se hace sonar pausadamente la
campana mayor en recuerdo de la muerte de Cristo en la Cruz. A este toque [...] se llama Jesukriston Aboniya (la
agonía de Jesukristo)" Lek AEF 1924, 6.
- JESUKRISTOREN ATZAPAR. "Jesukriston atzapar, madreselva. [...] Pluralean izendatzen da" Elexp Berg. v.
JAUNGOIKOAREN ATZAMAR.
- JESUKRISTOREN LORE. Pasionaria. "Passiflore (Passiflora cœrulea), Jesu Krixtoren lorea. [...] Pasione-
lilia erraten diote Xuberotarrek" Dass-Eliss GH 1932, 229. Gañera berriz sierran ere / Jesukristoaren mazela.
Auspoa 77-78, 270.
jesulagun.  Jesuita. v. josulagun; jesuita.  Iesulagun Estefania'tar I. M. A. Or BM 18. Joaquin de Iriarte

yesulagun jakintsuak erabakia dizu. SMitx Aranz 160n. Jesulagun batzuk zirikatu ninduten. PMuj in MEIG I 90.
jesulagundi.  Compañía de Jesús.  Antxe datoz [...] S. Iñaziok, ordun Jesu-lagundiaren buru, erantzunak
ere. SMitx Aranz 95n.
jesus (V-gip, S), josus, jasus (V-gip), jeseus (V-gip), joseus. Ref.: Lrq; Etxba Eib (jasus); Elexp Berg. 1.
(Interj. que expresa asombro, sorpresa o contrariedad). "Jasus, kosta jata zeuek arrapatzia!" Etxba Eib. "Jesus!
Ezidazu disgustoik emon! Jeseus, jeseus! Zenbat astolan einddakuak gan..." Elexp Berg.  Jesus, ta zer
bidastia, edo distanzia! Cb Eg II 33. Jesus! Nor da au? Mg PAb 93. Jesus, zer dot esan dodana! A BeinB 57.
Yesus! oraino zer dut ikhusten? Elzb Po 206. Jesus! aguro ez banaiz joaten, ilko nau nere osabak. Iraola 19.
Josus! Ori be bai? Kk Ab II 135. Yesus! Olako gauzak ekarri zetuan Errepulikak. Or QA 82. Oi, Jesus, ez da
holakorik salatzen! JEtchep 88. Jesus, ura poza! TxGarm BordaB 105. v. tbn. AA I 520. fB Ic II 211. Bil 158.
Sor Bar 36. Azc PB 93. Ag AL 19. Echta Jos 154. Alz Bern 57. Ill Pill 8. Barb Sup 39. Ox 181. Tx B II 150. Lek
EunD 36. TAg Uzt 155. Lf Murtuts 21. Etxde JJ 203. SM Zirik 26. Osk Kurl 189. NEtx LBB 175. JAzpiroz 150.
BBarand 17. Joseus: Bilbao IpuiB 145.
 jasus (V-m ap. Etxabu Ond). "Exclamación de abundancia" Etxabu Ond 114.  "Jesus!, ta bat ala ere,
¡Jesús!, y aún así sólo él (G-askaso [?])" A EY III 307.  Ibai onetan arraina bada, Jesus ta bat ala ere! A Ardi
3.
2. (En contextos negativos). (Ni) palabra. "Jesusik eztau egin (V-ple), sin decir oxte ni moxte" A EY III 319. 
Non gauza ez geran gerenez Jesus bat esateko ere bear bezala. AA I 508.
3. (Vc, S, R-uzt ap. A; Dv). Abecedario. "Jesusean da oraino (S)" A. v. JESUS-ABEZE.  Segidan aurkituko
dituzu jesu[s]eko letrak bezala hitz beharren direnen explikazione edo balioa. Ht VocGr 366. Haurrekin
eskolara / Eta katiximara / Behar da ibili, / Jesusetik hasi. Monho 28. Gero, liburuxka xamur bat, Jesusa, letra
aundi batzuekin. Gero, katona. Zendoia 15.
 (Fig.). "Oraino jesusian gira lan horri buruz" Lh. "(BN-lab). --Nola zare? --Jesusean baino beherago,
comment allez-vous? moins bien que jamais" Ib.  Jesusetik behar ginen hasi, jesusetik beharko dugu ereman
luzaz gure saila. JE Med 29. Baditake jesusa bera ere ez dugun aski garbiki emaiten. Ib. 29. Egia erran, eskuara
ez dago jesusean. Herr 13-4-1961, 2.
 "Jesusean ederto dago, está muy bien ¡en lectura! Se dice de quien está ligeramente ebrio (V-ger)" A EY III
281.
baten mende.
4. (Vc, L, Sal, S, R ap. A). "Momento. Jesus bat, un momento" A. Cf. JESUSEAN, JESUS BATEAN, etc.
- EZ JESUS (ETA) EZ AMEN (AN-larr ap. A EY III 319). Sin decir nada.  Ontan, ez Iesus eta ez amen, gizon
ori ondotik itzali zitzaidanan. Nora ioan ote zan? Or QA 141. Lau puñalada lenengo / eman nion berari / ez
Jesus eta ez Amen / joan zan mundutik. (V-arr). Balad 226.
 Agiñak sartu deutsoz [katuari] / bizkar -ezurretik, / ez Jesus eta amen / joan da lurretik. Ayesta 37.
- JESUS, MARIA ETA JOSE. "Indica extrañeza y, normalmente, reprobación. Jesus, Maria ta Jose! ori be
badou?" Elexp Berg.  Parkatu diñozu? Iesus, Maria ta Iosepe! Zer gero parkatu? Ag AL 75. Jesus Maria ta
Kose! Kk Ab II 121. v. tbn. SM Zirik 27. Balad 98.
- JESUS-ABEZE. Abecedario. "Jesus-abezean dabil ondiño (V-m)" A.  Eskola bateko ume, Jesus abezean
dabilzanak. A BGuzur 137.
- JESUS AMENEAN (AN-larr ap. A EY III 315). Al momento.  Yesus amenean iritxi zinan gurera. Or QA 74.
- JESUS AMEN ESAN ORDUKO (V-ger-m ap. A EY III 315). Al momento.
- JESUS AMENEZ. En un momento.  Jesus amenez larraiña garbi. Or Eus 343.
- JESUS-AMENGARRENGO (V-ple ap. A EY III 315). Al momento.
- JESUS HANDI. "(S-saug), syllabaire" Lh.
- JESUS BATEAN (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, Añ). En un momento, al instante. "(En un) Jesús" Lar y Añ.
"Jesus baten ein jittuan deberiak" Elexp Berg.  Jesus batean jarriko dizutet gosari goxo bat. Apaol 41. Jesus
batean gorraidea oso kendu zitzaion. Goñi 55. Erri osoa [...] Jesus baten dantzan ipintekorik. Bilbao IpuiB 153.
v. tbn. Iraola Kontu 133. Muj PAm 59. Or SCruz 108. JAIraz Bizia 13. NEtx LBB 111. JMB OC II 27 (ap. ELok
428).
- JESUS BETEKO. Momentáneo. Cf. JESUS BATEAN.  Gaixo arentzat ez zegoan Jesus beteko atsegiñik,
beti lanean. Apaol 94.
- JESUS BITAN. En un momento, al instante.  Jesus bitan iruntsi neban. Or Tormes 45.
- JESUSEAN (S, R; A, que cita a Hual). Ref.: Lh; A EY III 315. Al momento; en un instante.  Eta jesusian fan
zen. Hual Mt 25, 15 (Lç bertan, He, Ur (G) berehala, Dv ordu berean, Ip berhala, Echn bela, Ol berealaxe).
Jesusian egin zein arzatzek azionia. Mdg 169. Gizon baten bizia yesusean ba-doa. Amez Hamlet 168. Heien
komunioneko bazkaria erdiratu gabe, "jesusean" gertatu zen. Larz GH 1959, 83.
- JESUSEKO HITZ (S ap. Lh). Letra mayúscula.  Jesüseko hitzetan sinatzen badaki. Eskual 137 (ap. Lh).
- JESUSENAK IKUSI (G-azp ap. Gte Erd). Sufrir mucho. "Jesusenak ikusi zituen" Gte Erd 277.
- JESUS ETA AMEN. "Jesus da amen joan ziran, rápidamente (V-m)" A Apend.
- JESUS ETA AMEN BATEZ. En un momento, al instante.  Instantettoan inen da, berla dago pasaturik,
Jesus ta amen bates (323). LE-Ir.
- JESUS-HITZ. "(S), lettre majuscule" Lh.
- JESUS MILA BIDER. (Interj. que expresa asombro o contrariedad).  Jesus milla bider! Zer esan, ta zer
egingo lukee? Cb Eg II 131. Jesus milla bider! Jarri ari, berialaxe aterako diat berria-ta. Auspoa 26, 105 (ap.
ELok 502). Jesus milla bider, ori pekatua! And AUzta 80. v. tbn. Iraola 88. Lab EEguna 83. NEtx LBB 81.
- JESUS TTIPI. "(S-saug), abécédaire" Lh.
jesusganatu.  Acercarse a Jesús. Cf. Jesus onaganatu en Mb OtGai III 255.  Apostoluak erakutsi ta
Jesusganatu ziran judatarrak. Ub 100s. Jesusganatu nai dunak / eutsi gurutza, zamatu ta / Arantzazura abiatu.
SMitx Aranz 115.
jesusgarren.  (Con batean). En un momento, al instante.  Jesusgarren batean biurtu zan atzera. Apaol 25.
- JESUSGARRENGO. En un momento, al instante.  Asi omen zan sakatzen pillota andia, eta jesus-garrengo
ziplatu omen zien Nafarrai partidua. Izt C 244. Jarten ziran gudari errutsu jesus-garrengo. Ib. 408.
jesuska (Lar, Añ). "Jesusear, Jesuska egon, joan, &c. Lat. Nomen Jesu repetere instanter" Lar.
jesustiar.  Seguidor de Jesús.  Iesustiarraren hitzak. SP Imit IV 11, tít. (Mst maithati, Ol ikasle).
jet. "(Sc), querencia, pasión vehemente, inclinación casi irresistible" A.
jet. v. jek.
jetsi. v. jaitsi.
jetxi. v. jaitsi; jetzi.

baten mende.
jetxiera. v. jaitsiera.
jetzaldi (H), jetzialdi, jeitzaldi (H), jeitsaldi, jeitxaldi (S (Foix) ap. Lh), jaitsaldi (S ap. Lrq), jaitzaldi (H),
daitzaldi (Dv, A), deitzaldi (H).  Ordeño. "Daitzaldi, traite (si cela pouvait se dire), action de traire. Ardieri
ematen diotet egunean bi daitzaldi, je trais les brebis deux fois par jour [...]. Bigarren daitzaldiko esnea" Dv. 
Esnea bi daitzalditakoa balin bada, nahi da ongi nahasi batean. Dv Dial 90 (Ip jeitsaldi; It bi alditan jatzia, Ur
batuba aldi bitan). Jetzialdi batetik bestera, tarte berdiña badago, esne berdiña etorriko da. Oñatibia Baserria
115.  (Fig.).  Koropilo bat egin behar izan du bere gutiziari edo deitzaldi bat ona bere moltsari. Herr 21-6-
1956, 2.
jetzi (G-goi-to, AN-gip, S; Lar, Añ (G), H (s.v. iaiztea)), jeitsi (S; Gèze, Dv (S), H, Foix ap. Lh), jeitzi (BN-lab;
H), jetxi (G-bet; A), jaitsi (S; SP, Aq 772 (R)), jaitxi (G-nav), jaitzi (S; H), jatsi (V-ger-ple-arr-oroz-m), jatxi (V-
gip), jatzi (Lar, H), daitzi (Dv  A, H, Bera), deitzi (AN, L, B, BN; VocBN, vEys, H), deiztu (L-ain), diraitzi (-
aiste Dv), jaretxi (V-gip), saitsi (Sal), xaitzi (Sal), xatsi (R-vid-uzt), xatxi (R-is), itzi (AN-5vill). Ref.: A (jetzi,
jeitsi, jaitzi, jatsi, deitzi, saitsi, xaitzi, xatsi); Lrq (jaits); JMB AEF 1955, 49, 76; ContR 507; Iz Als (jaitxi), Ulz
(déitzi), To; Zt (comunicación personal); Izeta BHizt (deitzi); Elexp Berg (jaretxi, jatxi); Gte Erd 74.
 Tr. Los autores labortanos y bajo-navarros usan generalmente deitzi (aunque cf. jaitzi en Etcheberri de
Ziburu); tbn. hay en éstos algún ej. de daitzi (p. ej. en Duvoisin). El suletino Inchauspe emplea jeitsi. Al Sur, las
formas en je- dominan en el s. XX, frente a las formas en ja-, más frecuentes hasta entonces. Encontramos algún
ej. de itzi en textos alto-navarros septentrionales (Auspoa 77-78, 107). En DFrec hay 3 ejs. de jetzi.
1. Ordeñar (a un animal); extraer (la leche de un animal). "Daiztea (L), id. ieiztea (L), deiztea (BN), ieistea (S),
iatzitzea, ietzitzea (V, G), iaitzitzea (V), traire. Iaitzi esnea bezala, traire comme le lait [...]. Daiztea, tirer,
pressurer, exprimer (SP)" H. "Saitsi tinagu begiak (Sal)" A. "Deizteko (B), oveja que se ordeña" Ib. "Déitzi ttugu
beiek, hemos ordeñado las vacas" Iz Ulz. v. eraitsi (4).
 Estilo onzat artu dozu / erro bakotx bat jaiztea. Lazarraga (B) 1159vb. Beien erroa jatxiago, luzeago. RS 8.
Ez nauzu iaitzi esnea bezala eta gatzatu gasna bezala? EZ Eliç 313. Aberea jatzi bear da. It Dial 84 (Ur jatzi,
Dv daitzi, Ip jeitsi). Ardiak jatzitzeko tokiari. Izt C 224. Kaikurat gehiago esne ez deitziren. Hb Esk 232. Beia
ondo jetxia. Urruz Urz 45. Esnea deitzi duteneko. Prop 1896, 269. Ardien alhatzea, batzea, moztea, deiztea. JE
Bur 192. Behien daitzeko. Eskual 18-4-1913, 2. Beia jeisten eztakienarentzat. Urruz Zer 121. Esnea jeizterakoan.
Urkia EEs 1930, 202. Esnea jeisteko kaikua. Muj PAm 74. Iñork larratzen eta yeizten ez duen auntza. Or Mi 26
(QA 148 ietzi). Nihaurek deitzi esneaz / ez dut kaikurik beteko. Etcham 163. Bei beltxa arek jetziko zuan. Sabiag
Y 1934, 26. Deizkitzu azken esne xortarano behiak. Egunaria 18-8-1961 (ap. DRA). Ardi-jezteko edo esnea
biltzeko erabili izan dira ontzi oiek. Garm EskL I 100. Etxea bete kaiku, ta eltzera beia yeisten (AN-larr). Inza
NaEsZarr 704. Banuen orduan ehun bat ardi deizteko. Etchebarne 70. Ardi-jeizteko ontziak. Ostolaiz 27. [Bei]
onek egunian bitan jatzi. Gerrika 30. Bei jaizten ere erdi aztuak. Insausti 290. v. tbn. Arr GB 79 (45 jatzi). Uzt
Sas 63 (237 jeizte-). JAzpiroz 223 (131 jeizte-). BBarand 116. AZink 34. Albeniz 19. Jeizte-: TxGarm BordaB
98. Jeixte-: Etxde JJ 96 (29 jatxi). Jetxi: Ag G 7. Muj PAm 74. Jaixte-: And AUzta 65 (138 jaitzi). Deitzi: Barb
Sup 174. Othoizlari 1957, 135. Mattin in Xa EzinB 99. Larre ArtzainE 35. Xaitzi: ZMoso 36 <s->. Xatxi: Mdg
154.
 (Fig.). "Ongi daitzi du, le he [sic] sacado bonitamente el dinero (H)" DRA (pero no lo encontramos en Harriet).
 "Gazta urintsuak badakizue nolaz zabaltzen diren bere gisaz eta azaletik arrailatzen eta ebakiduretik nola
mamia darioten, gazta oriek bereizteko bein erran zatan neskatxa batek: gazta daizten direnetarik; barna dariola
goaten dena adiarazteko" FIr 158.
2. "Jeitsi (BN-baig), sacar vino" A. v. eraitsi (2).  (Fig.). Dar vino, producir buena cosecha.  Buruileko
izar nasaiek arnoa deizten nasaiki. EZBB I 75.
3. Dar (leche).  Ez du bestela beiak aurrerantzean esnerik jetxiko. JMB ELG 86.
- JETZI BERRI. Recién ordeñada.  Iragazten da esne jatzi berria. It Dial 86 (Dv daitzi b., Ip jeitsi b.; Ur batu
b.).  Jatxi berririko errebero apartsua. Etxde JJ 92.
jetzi. v. jaitsi.
jetzialdi. v. jetzaldi.
jetzitzaile. v. jezle.
jetzontzi, jaits-untzi (S). "Écuelle dans laquelle on trait le lait" Lrq.
jeulier. v. jeoler.

baten mende.
jeup (V-gip). Ref.: Iz ArOñ; Etxba Eib.  Modo informal de saludo o de llamada. "Interj. con que se llama a la
puerta de casa ajena. Jeup, iñor ba al da amen!" Etxba Eib.  Jeup, adiskide! Nora zoaz? Ag Kr 179. Jeup! oles
egiñ zuan Pillipek. Ag G 156. Jeup! deitu zion. Ib. 119.
 jeupa.  Jeupa, jeupa! irrintzika / iratzebailleak erritikan. Lek EunD 11.
jeupa.  Grito de ánimo.  Jendek ikustean gola, / txalo ta jeupa ujola. Insausti 203. Ta sinistu zionak /
orrenbeste jeupa, / nere ustetan badu / berak aiña kulpa. Ib. 314.
jeupada, jeupara (V-gip).  Saludo informal. "Jeupária jo" Iz ArOñ (s.v. jeup).  Iñori oles edo jeupada bat
esateko. Ag Kr 72. Ura irrintzi, garraxi ta jeupaden erasoaldia! Ag G 302.
jeupadaka, jeupaka.  Saludando de modo informal; llamando.  Jeupadaka ta eskuziñuka deitu eutsen lagun
guztiai. Ag Kr 142. Mutil zar txatxua jeupadaka agertu zitzaienean. Ag G 173. Asi da gure alkatea, gorri gorri,
jeupaka bere itzaldian. EgutAr (ap. DRA).
jeupaka.  Con gritos de ánimo.  Ala ere arbola / nolabait ekarri, / jeupaka animoa / emanda alkarri.
Insausti 186.
1 jeur. "Yeurra, révérence de femme" Lecl.
2 jeur. "(Hb), coureur de filles" Lh.
jeurt. v. jaurt.
jeurti. v. jaurti.
jeus. v. deus.
jeusala. v. diosal.
jeusi. v. jausi.
jeutsi. v. jaitsi.
jexgu. v. jezgu.
jexkera. v. jaitsiera.
jexuxa (G ap. A s.v. sagar).  Nombre de una variedad de manzana.
jezarri. v. jesarri.
jezgu, jexgu (S), jaisgia (S), dsaisgi (S), xasgi (R-is), xasgu (R-uzt-vid), xaisgu (R), saisgo (Sal, R), xaxgu,
txaisgia (R-uzt). Ref.: A (jexgu, dsaisgi, saisgo, xaisgu, xasgi); Lrq (jaisgia); Iz R 294.  "Choza especial en que
se ordeñan las ovejas" A. "Endroit où on trait les bêtes" Lrq. v. jeztegi.  Onla da kabaña, eta xaxgu urteoro
egitendeina. Mdg 136.
jezkaizto, jeizkaizto (G-goi). "[Ovejas que] cuando alguien intenta ordeñarlas, retiran al interior la leche" Arin
AEF 1955, 119.
jezketa, jexketa.  Ordeño.  Arrek ikasi zuen ardi jexketa egiten. Zubill 58.
jezle, jeiztaile, jetzitzaile (Lar), jatzitzaile (Lar), jaisle (S), jatzile (Lar), deizle, daizle (Dv, A), daiztaile (Dv),
daiztale, daitzaile (Lander ap. DRA), txaisle (R-uzt). Ref.: Lrq (jaisle); Iz R 294.  Ordeñador. "Celui qui trait"
Dv.  Daiztaleek minxka hek erhien artean lehertuz. EGAlm 1896, 37. Gizon orde balinbada behi daizle sehia,
baten mende.
neskatoa. Eskual 18-4-1913, 2. Umea kendutakoak yeiztalleari zeramatzioten. Or Mi 99. Jetzitzallea beren
laguna badute. EgutAr (ap. DRA). Deizlea eta behia ez dira goratasun berean. Herr 16-6-1960, 2. Jeiztalleak
bere eskuak [...] ondo garbitu. Oñatibia Baserria 107 (ap. DRA).
jezpen, daizpen (Dv  A), deizpen (Lander ap. DRA). "Action de traire" Dv.
jeztari, jaiztari (Lar). "Ordeñador" Lar. v. jezle.
jezte, jeiste, jazte (G ap. A), daizte (A), deizte (Lander ap. DRA). "Daizpen, daizte, ordeñada, acción de ordeñar
(Dv)" A (pero en Dv sólo aparece daizpen).  Eguneroko esne jeisteak. Ag G 152. Ardi jeiste lana egin. Etxde
JJ 5.
jeztegi, jeiztegi (L-sar; H), jaiztegi (H), jatzitegi (H), jetzitegi (H), daiztegi (H), deiztegi (L-ain, B, AN-ulz; H),
deiztei. Ref.: A (deiztegi); JMB AEF 1955, 49; Iz Ulz (deiztogi); JMB At (ieiztegi); Izeta BHizt (deizteia).
 "Deiztegi (L-ain, B), paraje de ordeñar las ovejas" A. "Deiztogíe, deiztegíe, el lugar para ordeñar" Iz Ulz.
"Deiztegia: behien deizteko lekhua" Herr 16-6-1960, 2. v. jezgu, jeztoki.  Gure deizteian ardiak ez dira hain
tinki ezartzen, nola baiginen jendeak trein hartan. GH 1959, 308. Deiztegiaren erdian, [...] tuio barne-huts
andana bat xutik, zimentean landatuak. Herr 16-6-1960, 2.
jeztoki, jaiztoki (H), deiztogi (AN-ulz ap. Iz Ulz). "El lugar para ordeñar" Iz Ulz. v. jeztegi.
ji.  Nombre de la letra j. v. jija.  E, ef, ga, ax, i, ji. MarIl XV.
jial. v. kial.
jiba (V-gip, AN-egüés-ilzarb-olza, Sal, R). Ref.: Bon-Ond 140, 154; VocPir 271; Elexp Berg.  Joroba. v. 1
jibo.
jibandre.  Nombre de una danza popular. Cf. Palay: "Gibandrè, -iè, sorte de danse ossaloise".  Ordian
Xuberoko 30 dantzetarik menturaz arra ikus giniok: "moneñak", "jauziak", eta ene ustez ederrena, jibandriak.
Miroir de la Soule 16-8-1966 (ap. DRA).
jibarta (SP), gibarta (SP). 1. Jorobado. "Bossu" SP. 2. (AN-gip ap. A; Lar), gibarta (H). "Marrajo, especie
de tiburón, jibarta mota bat" Lar. "Lamia, pez horrible" Ib. "Jibarta, lamia" Izt C 206 (en una lista de peces).
"Espèce de veau marin, de requin" H.  Itsasoak aurdiki du leihorrerat bi mila kiloko eta zazpi metra luzeko
marrazo bat. Mota hori asko mariñelek deitzen dute "gibarta beilaria", izigarri ibilkaria delakotz. Herr 29-11-
1962, 2.
jibe. v. 1 ziba.
jibel. v. jimel.
jibia. "Calamar [...]. Jibixa txiki txikixak daukaguz afaitarako" Etxba Eib. v. txibia.
jibilia (Ht VocGr (ii-), Lecl (yi-)). "Vigile" Ht VocGr 437.
jibita. v. txibita.
1 jibo (V-m ap. A; SP, Urt III 200), gibo (SP).  Joroba. "Bosse" SP. v. jiba.
2 jibo (V-ple ap. A), jibu (yibu V-ple ap. Zam Voc 88).  Columpio. v. zibo.
jibodun (SP, Urt), gibodun (SP). "Bossu" SP. "Caelatus, [...] jibodúna, jibotsua", "caelatura, [...] obra jibodún
egitea, [...] obra jibodúna" Urt IV 21. v. jibarta.
jibodundu, gibodundu (SP). "Devenir bossu" SP.

baten mende.
jiboso (V-gip, AN-egüés-ilzarb-olza). Ref.: Bon-Ond 154; Elexp Berg.  Jorobado.
jibotsu. "Caelatus, [...] jibodúna, jibotsua" Urt IV 21.
jibotu. "Campsare, [...] makhurtu, jibotu, jibo egin" Urt IV 116.
jibotxo. "Bullula, [...] koskoillátxoa, jibotxoa" Urt III 424.
jiboztatu. "Caelatus, [...] bizkarra duéna, jiboztatua, jiboztaturikakoa" Urt IV 200.
jibu. v. 2 jibo.
ji eta jau.  Ladrando.  Aurreko egian ji eta jau zaunkaz zebiltzan erbi zakur eder biri begira. Apaol 43.
jigante (Lcc, Lar, Añ), jigant (Urt V 380), digante (Dv), zigante.  Gigante. "Agigantado, jiganteen gisa" Lar.
v. erraldoi.  Enok, jigant, kadena. Lç Decl Mm 4r. Eta orai jigant handi batenak [harmak] iduritzen zaitza
ttipi eta arin? Ax 90 (V 61). Buruaz zeruraño allegatzen dan jigante batekin. Cb Eg II 33. Ñaño berez jigant
egiteko, / behar den guzia badu (1780). BertsZB 123. Arkitu degu jiganteen mota edo jatorri bat ain andia. AA
III 298. Jendaia hura digante kasta batetarik heldu zen. Dv Telem 24. Zentoi edo jigante izugarri bat. Lard 164.
Ordu hetan lurrean baziren diganteak. Dv Gen 6, 4 (Urt jigant; Ur goiante, Ol gizatzar, Ker y BiblE erraldoi,
Bibl Nefilimak). Premiñ, ni naiz nanoa ta zu jigantea. AB AmaE 410. Ez yako ba agertuten erraldoi edo jigante
aundi bat. Bilbao IpuiB 175. Tartaroa ere ez da entrabaleko norbait: [...] Zigante begi-bakarra omen da,
Grekotarren "ziklopa" bezala. Lf GH 1965, 117. En DFrec hay 7 ejs. de jigante y 2 de digante, todos ellos
meridionales. v. tbn. Mb IArg I 349. Gco II 69. JJMg BasEsc 176. Gy 284. Aran SIgn 94. Elsb Fram 115. Gand
Elorri 221. Jigant: EZ Eliç 373. Digante: Arti Ipuin 79.
 (V-gip). Gigante, figura en los festejos. "Sanjuanetan jigantiak eta nau buru aundixak kalerik kale" Etxba Eib.
"Zazpiretan, jigantiak eta kabezuduak" Elexp Berg.  Ihauteriko Basa-Andere Zigantea erranen zinuten, zinez
eta minez. Barb Sup 7. Bolantak, basanderiak eta jigantiak. Etxde JJ 173.
jigot (g- Chaho).  Pierna de carnero.  Khentzazkotzu hezurrak yigotari. ECocin 8. Jigot ona, zikiro-azpi ona
laket zautzu, Jaun Errienta? Barb Sup 4.
jigotin. "(V-ger), comedia. Usado en plural. Jigotiñak eta txiripiñak ixango dira, habrá comedias (en sentido
irónico, habrá escandalera)" Otx voc.  Gabera orduko txiripiñak eta jigotiñak ixango edo zirala eritxon. Otx
24.
jiip.  ¡Arre! (exclam. con que se anima a las caballerías).  Yiip! Karabinero! Yiip! Alz Ram 108.
jija.  Nombre de la letra j (AG 826). v. ji.
jija. v. jijau.
ji-jaka.  (Hablando) de modo ininteligible.  Berba banaka bat bai [aitu dot], ezer ez geijago. Orren arin
esatia, ji jaka berbaak aitatutia, ez da niretzat. Mg PAb 157.
jijau, jinjau. 1. (Onomat. del hablar gangoso).  Erre zuan sudurra, eta an gelditu zan zapoak bezela itz
egiten zuala, klin klon, eta jin jau. Urruz Urz 13s.  (Onomat. de un habla ininteligible).  Nere adiskideak
jijau jijau egin zuan inglesez eurekin. Osk Kurl 129.
2. (G, R-uzt), jinjau (V, G-to), jinjun (B, L-ain), jija (V-ger). Ref.: A (jijau, ji-ja, jnjau); Gte Erd 277. (Adj.).
"(V-ger), gangoso. Se pronuncia exclusivamente con j española" A. "Ori jinjuna da (B)" Gte Erd 277.
3. (Sust.). Gangueo. v. jijimaja, jiu.  Ji jau pixka bat ere badu. (Quería decir que hablaba guturalmente).
EAlde 1921, 225.
jijauka, jinjunka.  Gangueando, nasalmente. v. jinkijanka.  Estutu zuan [sudurra] bere eskuko beatzekin,
eta jin-junka mintzatuaz, ala esan zuan. Berron Kijote 224.
baten mende.
ji ji ji. 1. (Onomat. de risa maliciosa).  Odolkik ere billatu dik eta... Ji ji ji! Ag G 304. 2. (Onomat. del
irrintzi).  Nun nengon aditzera emateagatik olaxe irrintzi egin nien: Ji... ji... ji... jiiiiii... Zab Gabon 74.
jijimaja (V-gip).  Gangueo. "Jijimajia dauko, habla de nariz. Eztauko jijimajarik" Iz ArOñ. v. jijau (3).
jikara. v. kikera.
jik eta jak.  "A troche y moche" DRA.  Orai oro espanto, jik eta jak, arrotz baten merian sar arazteko.
Eskual 15-5-1908, 3. Satorra bezain alhari, jik eta jak, ausikika sabel-mamian. SoEg Herr 16-12-1965, 1.
jiki. v. 1 jaiki.
jikotria, jikutrea. v. jukutria.
jile (S ap. Lrq; VocBN (y-), Hb ap. Lh, H), jeile (Dv, H). "Qui vient, arrivant" Dv.  Ez eta huna jiler nahi ihesi
jun. Etch 412. Bi yoaile, bi yile eta beti oiuka (BN-ciz). A EY III 404 (adivinanza del perro). Israelerat egoitera
zetozenetan, lehen jileen uhinean ez bada ere, ondokoetan behintzat. Mde Pr 205. Plazerekin jakin dügü
kartielialat bizitzera jiliak direla. Herr 2-10-1958, 3.
jilgero (V-gip), jiligero, filigero (V-gip), firingalo (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (filigero); Elexp Berg (jilgerua,
firingalo).  Jilguero.  Jiligeruen buruba eta biotza daukala. msOñ 108v. Kanarioak ta jilgeroak. Azc PB
262. Jilgerok adarretan, / ain leku ederretan, / lorak janez kaxka-kaxka. Insausti 258.
jilofreia. v. julufrai.
jimaztika (T-L), gymnaztika.  Gimnasia. v. gimnasia.  Narbeko jaun batek gymnaztika egin erazi behar
zian neskatsuneer. Herr 30-5-1957, 3. Bere gorphutza zailtzen zuen eta gaztetzen, jimaztikaz eta ere... tinduz.
Larz GH 1960, 226.
jimel (V-m ap. A), jibel (ii- V-m ap. A Apend). 1. "Revendedora. Se usa hablando de vendedoras de peces" A.
2. Monopolista.  Gure gizartean jimel, orobiltzale (monopolizatzale) asko da, eta bakoitza bere sailean
trebe. K. Alkorta Giza zirriborroa (Bilbo, 1972), 150.
jimelketa.  Monopolio.  Tabakoa nahiz gasolina enpresa bakarrak saldu ahal badezake, enpresa horrek
jimelketa du. K. Alkorta Giza zirriborroa (Bilbo, 1972), 149.
jimnasi. v. gimnasia.
jimnasia. v. gimnasia.
1 jin (L, BN, S; SP (g-), Urt V 412, VocS 144, VocBN (y-), Gèze 144, Dv, H (s.v. ieitea)), jen (L; Ht VocGr 436,
Dv, H), xin (Sal, R; Aq 48 (R), Dv (Sal, R)), jein, gin (BN-baig). Ref.: A (jin, jen, gin); EI 272; Lrq; Iz R 297 y
406; EAEL 26; Echaide Nav 320. v. etorri.
 Tr. La forma casi general es jin; jen se documenta en Jauretche (115), AstLas (70), HeH, Zalduby (RIEV 1909,
399) y Barbier (Leg 22), y jein sólo en TB (Mt 13, 4). En los textos salacencos y roncaleses se encuentra la forma
xin. En DFrec hay 55 ejs., 45 de ellos septentrionales.
1. Venir; acudir, llegarse (a una persona). "Xin adi konatágo, ven más acá; xin dia óte? ¿habrá venido?" Iz R
406.  Tr. General en los autores suletinos y bajo-navarros, así como en los textos salacencos y roncaleses; hay
tbn. un ej. de un catecismo escrito por Duvoisin en el habla de Arcangues (BOEl 432). Desde finales del s. XIX
su uso se extiende a la práctica totalidad de los autores septentrionales --no se encuentra, con todo, en un
continuador de la tradición puramente labortana como Zerbitzari--; antes lo usa tbn. Goyhetche (210), autor
labortano permeable al léxico de otros dialectos.
 Jin dadinik ['que acuda (a ella)'] eztu uzten hartu gabe grazian. E 101. Neke etzaitzula jitia nigana. Ib. 205.
Barbera Bordelera baita, jina [d]enian zure mertxedia abisaturen dut. (1595). FLV 1993, 449. Iitera / hir' etx'
irira. O Po 11. Jin da bekhatorer miserikordia egitera. Bp I 36. Jinkuaren erresoma jin artio. Mst III 49, 3.
Kemen xiten <si-> duzu ongi abrats abarizioso karen exenploa (Sal, 1780). ETZ 166. Zerütik jin ezpaleitze
baten mende.
zokhorria. Egiat 232. Artxerekin / jin izan bazina. Monho 34. Ien zitzaizkon Piarresi bi drakhma biltzaileak.
HeH Mt 17, 23 (He hurbildu). Jinkoa jin ahal baledi lürrialat. Ip Hil 128. Jin zeraukonean [laguna]. Arb Igand
131. Jin bidez joan behar izan zen gibelerat. HU Aurp 207. Anitx aldiz xiten zaitad pensamentiuara. Mdg 125.
Bagon batean, lehen jinean, sartu nahi da. Barb Sup 20. Jiten zeitzon bezala, burrustan emaiten zütian ele ahuer
erri gozo egin-eraztekuak. Const 25. Gaua jina dugula gainerat. JE Ber 90. Ene ohantzeaz pentsatzeko adina
jina dut. Larz Iru 138. Egunak joan, egunak jin, Frantses heldu zen itsas bazterrerat. Ardoy SFran 262. Arreba
edo menturaz aita bera jinen zauzkik ikustera. Etchebarne 27.
 Erakusteko haren jin aitzinian mündia ülhünpian zela. Bp II 17.
 Gandiagaren olerkia ez da izanen lehen-jinaren heinekoa, bertsulariek ez dute ulertuko, ez eta eskualdun
argitu gehienek ere. Lf ELit 334.
 Llegar a, pasar a. "Hizkatzetik eskukara iin zaitezkiela [...] (O Po)" H (s.v. ieitea).  Berant debila nehor
konseillu bilha, eskukara iinez gero etsaiekila. O Pr 89.  Descender (de), provenir.  Zeren bietarik jiten baita
[Espiritü Saintia]. Bp II 81. Zeren hetarik jin baitira gizon güziak. CatLan 31.
 Ir. "Nahi duzu zurekin ien nadin?" H (s.v. ieitea).  Ni ere nahi nüzü jin / Errumara zureki. Xarlem 1428.
Hola, jin, jin, jin heldu zirelarik. "Tandis qu'ils cheminaient ainsi, allant, allant toujours". Barb Leg 148. Egun
gogoa zeraut / zure alderat jin. Xa EzinB 20.
 Llegar, alcanzar. "Belhaunetaraino yiten zautan ura" H (s.v. ieitea).  Egun kontan xin zitzaikun elurra
abantxu iriaraino. Mdg 127.
2. (Con ablativo). Tener su origen (en), proceder (de), producirse (por).  Pena oro jiten dira Ieinkoaren
nahitik. E 239. Hantik jin da bekhatia. Tt Onsa 154. Zer gaitzak orano egite gaisto hoietarik jiten dira? Bp II 39.
Nuntik jiten beitira jeloskeriak. Mst III 58, 2 (SP heldu). Zunbat gaitz ezta jiten pützü eta loskuetarik! Ip Dial
37s (It, Ur y Dv etorri). v. tbn. Arch Fab 209. CatS 34.
3. (H, s.v. ieitea). Suceder, ocurrir, acaecer.  Mosen Bernat, iakin bahu gauza nola jinen zen. E 229. Deüs
etzaizü nahi eztüzünik jinen. Mst III 49, 6. Gero zer jin behar den aitzinetik ez ikhustia. Mst I 1, 4 (SP, Ch y Ol
et(h)orkizun). Gaiza güzietzaz, ez solamente jinetzaz, bena eztirenetzaz beldür. Egiat 250. Gaiza kuek xin biar
badei nai noke xakin antzina danik. Mdg 129. Donado urosa're / oraino ez da jina. Xa EzinB 98. v. tbn. Elsb
Fram X. Mattin 104.
4. (Con -t(z)era). Llegar a.  Kardinal debot hura jin zenian hilzera. Tt Arima 111. Arreritürik hilzera jiten
ezpada. Bp I 79. Parroia hortako fidelak jin balite indiñe izatera. Mercy 17. Ez eta sekreturik ezagutua izatera
yeiten ez denik. TB Mt 10, 26. Apairia ürhentü gabe ardoa jin zen eskatzera. Ip Hil 147.
5. Reducirse a, terminar en.  Etsaiaren itxusmentiak oro ezdeüsetara jinen dütüzü. Mst III 48, 5.
 Resultar.  Eta nola ere ahoz aho / berria jin beitzen handiago. Arch Fab 135. Ekhiaren bidez egin gatza
hanitxez merkiago jiten dela. "Le sel [...] revient". Ip Dial 114 (It atera, Ur urten, Dv heldu).
6. "Marrubiak ieiten dira aldapa hortan, il naît du fraisier [...]" H.  Azia etzaut gaizki jiten. Arch Fab 157.
Bethi ber lanthare küntia ereiten bada lür batian, geruago eta txarrago jinen da. Ip Dial 48s (It y Ur etorri).
Gisa berean arbola hortan / jinen diren fruituak. Mattin 78.
7. Producirse.  Orobat diot hortzetan eta haginetan jiten den zikhiñaz. Ip Dial 37 (It y Dv sortu, Ur egin).
Min tuntik ez zitzaion jin. Barb Sup 35. Min bat jin betzaio zankho zolan. Mde Pr 37.
8. "Ieitea [...], venir au gré, se présenter, s'offrir comme il faut, s'adapter convenablement ou au contraire. Nahi
bezala ien zaizko gauzak, les choses lui sont venues à souhait [...]. Gaizki ieiten den soina, une robe qui va mal"
H.
9. (Trans.). Traer.  Lopek asteartian yina. HerVal 250.
10. (Part. en función de adj.). "Iena, qui a fait sa croissance [...]. Haur iena" H.
11. "Xin (R), fermentar el pan" A.
12. (Con participio más -z). Ir (haciendo, sucediendo algo).  Geroztik letrak bakanduz jin ziren. Larz Iru 128.
- EZ JINEAN EZ JOANEAN. Ni al ir ni al volver.  Herioaz orhitzen nizanian, eztut onik ez ianian ez edanian,
ez loan, ez jinian ez ioanian. Tt Onsa 44.
- JINA JOAN. Gastando lo que se ingresa.  Denbora haietako irabazten zian sos ederra, bena haren etxen ari
ziren "jina juan". Const 42.
- JINARI ETA JOANARI. "Jinari eta joanari erraiten du (BN-lab), se lo cuenta a todo el mundo" A.
- JIN BERRI. Recién venido.  Pariserik zirena jin berri orano. Etch 590. Ene lau gizonak, guziz bi jin berriak.
JE Ber 87. Barne huntan berean ginen, jin berriak, hiru eskualdun gazte hein bertsukoak. Larz Iru 112. v. tbn.
Zub 86.
- JINEAN JIN. Acercándose.  Eta horra orduan berriz Frantziara itzulia bere lagunekin. Eta orai, jinean jin,
horra orai nun Tolosan dauden. Etchebarne 114.
- JIN-EHI. "(Fleur, plante) qui pousse aisément" Lrq.
- JIN-JOAN. "Jin-joan bat (BN), un billete de ida y vuelta (en el ferrocarril)" A (s.v. jin-joanka ari).
- JIN-JOANKA. "Jin-joanka ari (BN), ocuparse en ir y venir. Se dice también de una enfermedad que reaparece"
A.
- JIN-JOANKO. "Iinjoanko, a veces" A Apend.
baten mende.
- JIN-KONJIT. Permiso de acudir.  Beharrenik / emadazu dudana, / Margarita, / iin-konjita / gauan behin
zugana. O Po 8.
- JIN-NAHI. "Jin-nahi dük, bai, cela arrive aisément, oui" Lrq (s.v. jinkor).
- JIN-ORDU (jenordu Dv  A). "Temps d'arrivée. Jenordu du, il est temps qu'il vienne. Jenordua iragana du,
le temps où il devait venir est passé" Dv.
- JITEKO. Futuro.  Gure denbora oro hirur gauzak egiten dute, igarenak, presentian denak eta jitekoak. Tt
Onsa 98.
- JITEN DEN (x- Sal, R ap. EI 205). (El) que viene, (el) próximo.  Kapitulu haur luzezko izan da, jiten dena
ezta hanbat luze izanen. Tt Onsa 92. Kontu konek eginen tu xiten den Amaberjina abuztuko egunian berrogei ta
zazpi urte. ZMoso 45.
- ONGI JIN. a) Ser bienvenido, ser bien recibido.  Orazione partikularrak lekhu orotan ongi jin dira. Tt Arima
13. Enplegu haur ongi jina lizate Iinkoa baitan. Ib. 117.
 (Como fórmula de saludo).  Gero zure azken orena heldu denian, Ienkoak zeruan zuri erranen dizu ungi jin,
eta eginen begitarte. Tt Onsa 19. Hunki jin, Musde Hegobe. Etch 532.
 Hunki jin izala Mahomet / ene kolega handia. Xarlem 1041. Hunki jin hizala, / Madalen maitia. AstLas 48.
Hunki jin ziradila, prima anderia. Etch 280. Ene lili eijerra, hunki jin hizala. ChantP 254.
 Üskal Herrik dü uhure / Pariseko lehen süjet bat ikhus zitzagün zü hebe; / Zuri hunki jin egiteko gü
baginande kapable. Etch 532.
b) + ONTSA JIN. "S'accorder ou être en mésintelligence ensemble. Ez dira ongi jiten elkharrekin" H (s.v.
ieitea).  Badira lanthariak alkharreki untsa jiten direnak. Ip Dial 49 (It elkarrekin ongi datozenak, Ur alkar
ondo artuten dabenak, Dv elkharrekin ongi heldu direnak). Ez da sobera ontsa jiten, dioenaz, Venezuelako
euskaldunekin. Mde Pr 56.
- ONTSA JIN. v. ONGI JIN.
- ZER JIN ERE (H). "En cas qu'il arrive quelque chose, quoiqu'il survienne" H. v. ZER GERTA ERE.
2 jin. "(S), dim. de Jainko dans les jurons. Ala jin! par Dieu!" Lh.
jin. v. jaun.
jinaldi, xinaldi (Sal, R ap. A). 1. Venida.  xinaldi (A). Visita. "Xinaldi, cuando un huésped le viene a un
vecino y le está mucho tiempo [...]; arrotzak zer xinaldia egin daian" Mdg ( A). "Estancia" A. 2. "Xinaldi:
[...] período" A.
jinaldika, xinaldika (R-uzt ap. A), xinalka (R-vid ap. A).  Periódicamente. "Habana-aldean xinalka euria
egitan emon du, dicen que en Habana llueve periódicamente" A.
jinaparte (BN-lab ap. A). "Aparcería, partición de la cosecha" A. "Etxetiar horrek ogiaren eta artoaren erdia
emaiten dako bere nagusiari, jina partean da [...], está a repartir la cosecha" Ib. (s.v. jin).
jinarazi, jinerazi, jinazi. 1. Hacer venir, hacer llegar; traer.  Jin erazi <gen herassy> badiazadazu neure
asia. TAV 3.2.5. Herioa zoin bekhatiak jin erazi baitzian. Bp II 56. Jin erazi zadazü zure izen saintiaren
amuriua. Mst III 26, 3 (SP isur). Ekharri zuten (ez dut erraiten yin arazi) [...] Aita-Saindu bat. Elsb Fram 129.
Badütüt heben Eretako erretoraren jin-erazirik lau ofizioko lübürü ttipi. Const 33. Gertakari txar batek yinarazi
nik. Zub 75. Biak zütiet ene ganat / algarrekilan jinazten. Casve SGrazi 80 (92 jinerazi). v. tbn. Mattin 66.
Jinerazi: Egiat 172. Arch Fab 227.
2. Hacer ocurrir.  Kuntent izanen zira, nula nahi beita gaizak jin erazi ditzadan. Mst III 11, 1 (Ch ene
ordenuz gertha).
jinasia. v. gimnasia.
jinbehar (S ap. Lrq; Gèze, Foix ap. Lh). "Destin" Gèze.
jinbergo. "Iinbergo, contrafuerte de verjas (V-m)" A Apend.
jinbide (Lh), jinpide (-ph- S (Foix) ap. Lh). 1. "Gain, revenu" Lh.  Erran herrien jinpiden budjetak juntatzez
heltzen dira lau miliart eta erditara. ArmUs 1894, 43 (ap. DRA).  "Source de revenus" Lrq. 2. Origen. 
Jinpide hortako haurrik ez dik bathaiatzen [se refiere a un hijo natural]. Prop 1898, 43.

baten mende.
jinbira.  (Git.). Sidra. "Sagardoa, jinbira" R. Berraondo EEs 1921, 197.
jinebra, jiniebra (S ap. Lrq), jiñibre (Dv (S)), jenebr(i)a, jeniebra, ijinebra (-bre Lcq 157 (S)), inibre (-ñ- Dv
(BN), H).  Enebro. "Genévrier" Dv. "Genièvre. Olío-jiniébra, huile de genièvre" Lrq. "Agintzea, iñibrea
<iñilrea> (L)" FIr GH 1930, 434. Lhande da la forma iñibri, seguramente de una incorrecta derivación del det.
iñibria de Harriet. v. epuru.  Jenebria deithatzen den zuhaintze baten itzalian. Tt Onsa 104. Jenebra zuhainze
idor hark. Ib. 104. Ahur bat jeniebra bihi. Mong 587.
jinebratze, jinebretze. "Genévrier, jinebretzia" Alth Bot 8.
jinerga. "Capitel de columna" (G-bet).
jinestatu. v. sinestatu.
jineste. v. sineste.
jineta. "Gineta" Elexp Berg.
jinete. 1. "Jinete" Lcc.  Arratsaldean plaza garbitzen / zaldiaren jenioa, / ta jinetea aukeratuta / orretarako
jaioa. FEtxeb 96.
2. Cabalgadura.  Bere jinete ariñak / dituzte bridarazi. EZ Noel 64. Haurra adoratu eta / jineteen gañera /
igan ziren, bihurtzeko / Ierusalen aldera. Ib. 68.
jinetri. v. xinitre.
jinetsi. v. sinetsi.
jinga. v. txinga.
jingai (SP (g-)  A), jingei (S ap. A; SP (g-)). I (Adj.). 1. Futuro. "Jingeia (O), l'avenir" SP (seguramente con
valor adj.; en la otra copia jingaia).  Belatz duana ez utz hagati, auztore iingei denagati. O Pr 85. Zerbait
izartzetzaz zakialakoz gaiza jingeietan. Egiat 275.  jingei (H), jengei (H). "Iengeia, jingeia (S), qui doit venir,
arriver. Bihar berriz jingei duzu, il doit venir encore demain. Bihar jingei duzu, il doit arriver demain" H.
2. "De belle venue. Zer xerri jingaia duzuen, vous avez un porc qui promet" Lh.  (Referido a plantas). 
Arthoa da bakarrik hura [lihoa] bezain jin-gai. Lf GH 1924, 392.
II (Sust.). 1. jingei (A, que cita el ej. de Bp). Venida (futura).  Zergatik minzo da [Jesüs-Kristen] bigarren
jingei honzaz? Bp II 15.
2. Futuro.  Denbora dügüna da haiñ llabür non heda ezpakeneza jingeiari, ezpeikiniro sinhets bizi izan
giradiala. Egiat 243.
jingei. "(AN-5vill), junco delgadito de orillas de los arroyos" A. Cf. ihi.
jingei. v. jingai.
jingia (BN-mix, S). Ref.: A; Lrq.  Acceso, llegada. "Ahuskik jingia gaixtoa du, (el monte) Ahuski tiene difícil
acceso" A.
jingo. v. jainko.
jinguru. "Accés" Lrq.
jiniebra. v. jinebra.
jinistatu. v. sinestatu.
jinjau. v. jijau.
baten mende.
jinjenbre. "Jenjibre" Volt 183.
jinjun. v. jijau.
jinkatu.  Avenirse.  Entzün düzieia berri hori? Lagrave eta Larre gaizki jinkatüxe ümen dira. Eta hatik eztü
aspaldi algarrekin zirela. Eskual 13-3-1908, 3.
jinki (BN-baig ap. P. Iñigo / P. Salaberri / J. J. Zubiri FLV 1995, 292). Forma enfática de jin. v. 2 etorki.
jinkijanka.  (Hablar) gangueando. "Jinkijanka mintzo da (G-azp, B)" Gte Erd 277. v. jijauka.
jinko. v. jainko.
jinkoilo. v. jainkoilo.
jinkor. 1. "(BN-baig), condescendiente" A. 2. "(S-saug), (plante, fleur, etc.), qui vient, qui pousse
facilement" Lh. J. Etchepare (GH 1924, 392 nota) propone jinkor como mejor alternativa al jin-gai que trae
Lafitte en el texto. 3. "Qui a tendance à arriver (mal, malheur)" Lrq.
jinkotiar. v. jainkotiar.
jinkotza. "Jinkotza, jinkuña, jipua, jurons employés par ceux qui ne veulent pas jurer Jinkua, le Nom de Dieu"
Lrq. Cf. jainko.
jinkuña (S ap. Lh y Lrq). "Jinkotza, jinkuña, jipua, jurons employés par ceux qui ne veulent pas jurer Jinkua, le
Nom de Dieu" Lrq.
jinpide. v. jinbide.
jintzortzia.  Eufemismo por Jainkoa en juramentos.  --Aitzineko hunek eztik üdüri Anglesa dela [...]. --Ez
ene jintzortzia, ziek beno haboro! ArmUs 1906, 78.
jinufreia. v. julufrai.
jiñasi. v. gimnasia.
jipa. "Zer jipa arrapatu zinuen (AN-gip), qué buena mona pillaste anoche!" Inza Eusk 1928, 232.  Bainan ba
dakizu denek ere hogoi urte, eta denek ba zituzten beren jipak, eta denak elgarrekin beroturik galdegin zuten
naski Algeriara joaitea. Etchebarne 128.
jipijapa.  Jipijapa; sombrero de jipijapa.  Lastozko txapela jipi-japa. Sor AKaik 110. Habanan erosi eban
jipijapazko kapela. Echta Jos 148.
jipo.  Eufemismo por Jinko en los juramentos. "Ala Jipoa!" Lh (que cita a O, pero no lo encontramos en éste).
 Jipoa! Batere ez da gaixkiago. Herr 25-5-1961 (ap. DRA).
jipoatu. v. jipoitu.
jipoi (V-gip, L; H (ii-)), jipoe (V-ger-m, G-goi; Lar), jipoin (L-sar; Volt 110 <giponya>, H (ii-)), jipon (B;
VocB), juboi (H), jupoi (Lcc, Lar, Añ, Hb ap. Lh, H (iu-)), jupoe, jupon, jupoa, dipon (B), kipoi (V-m). xipoin
(R), xipoi (R-uzt), xipon (Aq (AN), xipoe (Aq (AN)), xupon. Ref.: A (jipoi, jipoe, jipon, xipoin, dipon, kipoi);
Urkia EEs 1930, 50; Iz ArOñ (jipúe), R 295 y 397; Izeta BHizt (yipon).
 Tr. La var. jipoi es la única empleada en la acepción de 'tunda' (pero cf. jiponatu y jipondu); aparece además
en la de 'jubón' en D. Agirre y Anduaga; jipoin se encuentra en Voltoire, jupon en Lazarraga, jupoa en EgiaK,
jupoe en Micoleta, xupon en Lizarraga de Elcano, jupoi en J. I. Arana, jipoe en Orixe (Tormes), y juboi en
baten mende.
Aresti.
1. Jubón; chaqueta; justillo. "Jubón" Lcc, Lar y Añ. "Sayón" Añ. "Ajustador, xipona, xipoea (AN); maripolisa
(L)" Aq 931. "Chaqueta" VocB e Izeta BHizt. "Xipoin (R), justillo, corpiño [...]. Chaleco de hombre" A. "Jipoi,
soro ta baso-lanetan, ira ebaketan batez ere, batzuk jazten duten txamarreta zuri-nasaia (V-gip)" Urkia EEs 1930,
50. "Néskatuak kóla béztitruk, traje kórreki, perléki, xipoyéki [...]" (R-is) ContR 508.  --Zer bestimenduak
dituzu? --Mantelak, kazaka, jipoña, saia. "Jubones". Volt 264. Jupoak bear dituez aforradurik, / deragiegun
artean txil eraso. EgiaK 87 (juego de palabras; cf. infra (2)). Lenago dakarzu jupoea alkandorea baño. Mic 12r.
Bala bat [...] zeñek ukitzen ziola xupona bizkarretik, pasatu ze alzina (56). LE-Ir. Jupoi edo txamarra motx bat.
Aran SIgn 60. Kaltzerdi, jipoi (chaqueta) ta gorontz erdikak. Ag G 54. Algodoe zarrezko jipoe bat. "Jubón". Or
Tormes 119. Nire juboia ta alkandora. Arti MaldanB 211. Orduko jazkerak eunezko prakak eta eunezko jipoia
(txaketa). And AUzta 46.  Ene etsai traidorea / pozik kalza-juponetan. Lazarraga 1197r (='en calzas y jubón,
con desaliño').
2. (V-gip, G-goi), xipoin (G? AN? ap. A), jipoa. Ref.: A; Iz UrrAnz. Zurra, tunda; castigo. "Jipoia emon,
azotar" Iz UrrAnz.  Merezi ere bazuten eta / artu ditue [marruekotarrak] jipoiak. Afrika 141. Jipoi ederrak
eman zizkion / Olandako armadari. REusk 1880, 308. Andriari jipoia / diruaren partez. Xe 253. Zugandik artu
eban jipoi ta tunda garratza. AB AmaE 444. Jipoi ain andi eta agiriarekin arras lotsatua, demonioak angoak
egin zituen. Arr Bearg 52 (ap. DRA). Neri jipoia eman nayian. Tx B I 241. Egunoko jipoirik ederrena ezarri
eutsen. Otx 36. Nere nai aundienak jarri ditutan naitasunean eraman det jipoirik aundiena. ABar Goi 55.
Agindu ausle abei zein jipoa dagokien adierazten du. EAEg 21-11-1936, 354. Morotarrak Catalañazoren
berebiziko jipoia artu zuten. Etxde AlosT 43. Marilu aseko da ongi / bere senarraren jipoiekin. NEtx LBB 387.
An, berriz, amak beste jipoia eman da berriz sorora. JAzpiroz 19. Napoleonek hemen edo han eraman zituen
jipoiei buruz. MEIG I 166. En DFrec hay 4 ejs. de jipoi. v. tbn. Sor Gabon 48. Urruz Zer 105. Ill Testim 7.
JanEd II 92. Or Eus 160n. TAg Uzt 185. Ugalde Iltz 48. MAtx Gazt 78. Olea 262. Berron Kijote 164. Alkain
156.
 Victoria aplastante (en una competición).  Berebiziko jipoia eman du / Albizturko segariyak. EusJok II 70.
 Desastre.  Denbora txarrak badu / birian atxitzen, / jipoia seguru du / ezpada mudatzen. Arrantz 28.
3. (V-gip), jipue (V-gip). "(La) envoltura del grano de trigo" Iz ArOñ.  (V-gip). "El grano (de trigo) con su
envoltorio, que se golpea, que se da al ganado" Iz UrrAnz.
- JIPOIA BEROTU (V, G ap. A). "Azotar a alguien" A (s.v. jipoe).
- JIPOI BARNEKO (yipon- VocB; jipon barreneko B ap. A; dipon barreneko B ap. A). "El chaleco" A. Cf.
barneko.
- JIPOI-EGILE (jupoi e. Lcc; jupoigille Lar). "Jubetero" Lcc y Lar.
jipoialdi.  Zurra, tunda, paliza.  Tankeratsuko jipoialdi bategatik bi illabeteko espetxaldia egin baitzun.
Etxde JJ 145. Leipzig-en berebiziko jipoi-aldia astindu zioten bere kontra alkartutako gudari-taldeak. Ib. 180.
Liskarrik garratzena eta beren bizikidetasunari jipoialdirik gogorrena eman bear ziona. Ib. 107.
jipoika.  A golpes.  Makillazoka ta jipoika erabilli zuten. A. Zavala in Goñi 14.
jipoitu, jipondu, jipoatu, jiponatu.  Zurrar, golpear; castigar.  Akulluarekin galanki jiponaturik. Izt D 181.
Jipoitu ninduten, eta miñik artu ez noan. BPrad EEs 1915, 146. Txakur amorratua bezela jipoituko zukean. TAg
Uzt 163. Zigortze Legediak erri-idazkiei buruzko gezurrak zigortzeko izendatuak dauzkan zigorren bidez
jipoatuak izango lirake. EAEg 5-11-1936, 220. Aitak semea jipontzen duanean. EgutAr 13-6-1958 (ap. DRA).
Itzegiten arrapatu zituztenen batzuk ederki jipoatu zituztela. AZink 93. Jipoitutako txakurra berriz
nagusiarengana buru-makur joan oi dan bezela. Zendoia 229. En DFrec hay 6 ejs. de jipoitu.
jipoitxo, jipoetxo (Lar), jupoitxo (Lar).  "Juboncillo" Lar.
jipon. v. jipoi.
jiponatu. v. jipoitu.
jipondu. v. jipoitu.
jipua. "Jinkotza, jinkuña, jipua, jurons employés par ceux qui ne veulent pas jurer Jinkua, le Nom de Dieu" Lrq.
jipue. v. jipoi.

baten mende.
jipura. "Cortapisa" Lar.
1 jira (V, G ap. A; Lar, Añ, Izt, Dv (V, G)). 1. "Giro, vuelta" Lar, Añ. "Rodeón, vuelta en redonda" Ib. "Vuelta
<b->" Izt. "Gira" A. En Duvoisin aparecen tanto jira (V) como gira (G), esta última forma sin duda una
interpretación errónea de la grafía <gi->. En DFrec hay 24 ejs. de jira, meridionales. v. bira.  Bi edo iru jira
Jesusen inguruan eman. Mb IArg I 365. Etxanderak jira askogaz [estaldu eruezan burubak]. Mg PAb 95.
Dantziaren jiraak bere guztiak dira ezkerrerakuak. fB Olg 139. Gorputzari jira osoa airean eragiten zaiola. Izt
D 123. Jira bat Jerikoko uri guziari eman zioten. Lard 111. Okelea erretako jirak emoten. AB AmaE 204.
Kalean jirea oso ederto egin zan nik diñotan urtean. Ag Kr 43. Daigun jira bat, daigun jira bi. Lasa Poem 83.
Ta ganaduen atzeko aldetik / emango ditu bi jira. Uzt Sas 200. Mendi artean jira aundi bat emanda, Olano
gaiñera igo nintzan. AZink 150. Kurpilaren jirak ez dira gelditu. MEIG I 176. v. tbn. Bil 36. Bv AsL 78. Iraola
62. A CPV 996.
 Nok eragiten deutsaz jiraak udiari ta negubari urte oro? fB Ic I 64.
2. Media vuelta; giro no completo. v. JIRA-ERDI.  Baña bere jirak egin ta itzuli nai zuenean, lur-aize batek
eraman zuen [...] itsasoak barrena. Mb IArg II 291. Sartu nintzanian egin neban luma artian toki eder bat; eztot
jira bat egin gau guztian. Mg PAb 115.
 Revuelta (del camino).  Zalpurdia bidearen jira batean estaldu zan. Ag Kr 115.
 Vuelco.  Ene ta bada! Biotzak eman zidan alako jira bat... AZink 151.
3. Cambio, vuelco.  Balituskete begiyak ekusteko nor amatzen duten, ez lirakela izango aien amorioaren
jirak aiñ andiyak (Muruzabal, 1761). ETZ 118.
 Vicisitud.  Mundu onek [...] orain emuten dituban frutu eta jira mueta guztiak. msOñ 15r. Gorputzeko ta
espirituko jira guztien lelengo ta azkeneko eragilla nausija. fB Ic III 262.
4. (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ). Circunferencia, perímetro. "Cerco" Lar. "Circo" Añ (s.v. giro). "Soluen jiria,
usten genduan baño luziagua agertu da, beiñ neurtu ezkerik" Etxba Eib.  Lauortzekoak eta kollarak mai-jira
danean ipiñita billatuten ditue. Ag Kr 48. Eliz gañen jirak mueta guztietako bandera-kaz apañdurik. Ib. 216.
Enparantzako jira guztian. Etxde JJ 206. Sukalde-jira an egoten da / usai gozoz zintzilika. And AUzta 140. Onek
zeukan jira guztian, zezen-plazaren gisan, itxitura bat. Salav 74. [Akaziari] azala kendu jira denean. Ostolaiz 85.
Arbola aundia: bi metro pasako jira badauka. Insausti 257.
 Jendeak jakin dezan / Euskal Erri jiran / komunaren bertsoak / zein atsegin diran. Zendoia 90.
 Alrededores. "Etxe-jira guztia loraz beteta dauke" Elexp Berg. Cf. JIRAN.  Jendia jira guztiyan. Alz STFer
125. Ormaz itxiya jira guzian / izanagatik baratza. MendaroTx 153. Esnatutzen ziraden / etxe-jiran ontzak. Uzt
Sas 93. Etxearen jira dana. Ib. 80. Jira danera begiratuta. Ib. 321. Zamorro likitsekin / estalirik jira, / nazka da
egotea / lurrera begira. AZink 171. Utzi ziñuzten etxe-jirako / intxaurrak eta arteak. Zendoia 119.
5. Vuelta, paseo; expedición, viaje.  Artu zuen alderdi aietan jira bat emateko asmoa. Lard 496. Eta jira
guziak eginda, bi urteren buruan itzuli ziran Siriako Antiokiara. Ib. 509. Bigar al badegu jira bat egingo det. Sor
Bar 91. Artikulara zuten / gero urrengo jira. Ud 103. Jira bat eiñ eurakaz, amaitu zan dana. Enb 162. Ta jira
bat ematera etorri / utzirikan zeben lanak. Yanzi 132. Egin bear danian / kalerako jira. Uzt Sas 102. Onera jira
bat egiteko asmotan zeuden senar-emazteak. TxGarm BordaB 58. Nai dekana [zaldia] artu ta rancho oietara, nai
badek, jira bat eman. Ib. 147. Inguruko auzoetan barrena jira bat egin gabe etzan etxeratuko. AZink 34. v. tbn.
Insausti 39.
6. "(G-goi), condición, rango. Nere jirakoak ez emen dira dauzkadan adiskideak, dicen que no son de mi
condición los amigos que tengo" A.
7. (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Gestión; trabajo. "Alperrikua gaur atzera t'aurrera eiñ doten jiria"
Etxba Eib. "Jirak eitten dabill ezkontzeko" Ib. "Berak bakarrik eitteitu etxeko jira guztiak" Elexp Berg.  Galdu
ebenak nora / egozan begira, / akabatu zanian / proba aren jira? EusJok II 81. Basaburun berak zeraman etxe
barruko jira osoa. NEtx LBB 16.
8. (V-gip). Estado, situación. "Etxe artako jiria ikustiak negarguria emote juan" Elexp Berg. "Diru barik,
urriñ, kotxia aberixauta... Aura zuan jiria!" Ib.  Emazte gazteak zerbait esan zezakean etxe artako jira-berri.
NEtx LBB 21.
9. (V-gip, G-azp). Fundamento. "Au ezta jiria! ésto no es fundamento. Ordubatak eta oinddio jaiki barik. Au
ezta jiria! Elexp Berg.  Au ezta etxeko jiria..., ori al da ba etxeko gizonan ganoria ta errespetua. SM Zirik 120.
10. Arco.  Eusgarri auengana eta alboetako ormetara [elizak] dauzka arriz jira edo arkuak egiñak. Insausti
39.
- ELIZ-JIRA. v. eliza.
- JIRA HARTU. a) Rodear.  Zorri botatzen ai zan bitarten [balia], / artu ziyoeten jira. Arrantz 123.
b) Darse la vuelta, volverse.  Orazio egiñez / santuari sarri, / gero jira artu ta / errirantza jarri. Ayesta 47.
- JIRA-BIRA. v. jirabira.
- JIRA EGIN. a) Girar, volverse. "Azkoitira eldu baño len, jira-eiñ dau" Etxba Eib.  Jira egizu batera eta jira
egizu bestera. msOñ 68r. Aixe guztietara jira egiten daben kañabera bat legez. fB Ic I 17. Noizik beiñ eltziari
begiratzera egiten det jira. Sor Bar 35. Ezagutzen det, Ama maitia, / dolorez egin du jira. Tx B II 168. Amonak
baten mende.
egin zun jira / Egun Aundiko argira. NEtx LBB 263.

b) Girar; dar la vuelta alrededor.  Eguzkijak jira egiten daben leku guztietan. fB Ic III 306. Agor-illaren seiean
sartu zan jira egiñik [Elkano]. Izt C 474. Gure Munduak burpillak legez / jira egiten dabela. AB AmaE 23.
Mundu danari egiñaz jira. Ib. 121. Pello, bertso oriyek / zuretzako dira, / probintziyan egingo / dutenak jira.
AzpPr 100.
c) Ir a, darse una vuelta por.  Ta erostera / erri bestera / egingo degu, bai, jira. Bil 87. Gustora egingo nun /
teatrora jira. Imaz Auspoa 24, 132.
d) Recurrir.  Noiznai tribunalera / egiñgo da jira. AzpPr 89.
- JIRA EMAN. a) Dar la vuelta (a).  Itsasoz mundu osoari jira ematen. Izt C 219. Lendabizi plazari / eman
diyo jira. Xe 203. Menditik eldu gera / deituta errira, / esanez eman bear / diyogula jira. JanEd II 138. Naiz
munduai eman jira. Insausti 282.
b) Girar.  Abestuaz eta oin baten gañian jira emanaz. Alz Txib 91.
c) Darse la vuelta; dar media vuelta (para volver).  Ondo begiratu eta / eman nuen jira. Yanzi 99. Jira emanaz
juateko. ABar Goi 58. Bigarrenak jira eman zuanean, besteak ia bukatua zuan. BBarand 182.
 Dar media vuelta alrededor de.  Berialaxen eman ziyoten / bere balizari jira. Tx B II 80. Balizari jira eman /
ziolako berandu. AZink 375.
d) Hacer girar.  Bere eskuetan boinari jira emanaz. Alz Ram 117.
 Revolver.  Bota zion piper pixka bat, palilluakin jira eman eta esanaz. And AUzta 49.
e) Devolver.  Ene lagunak eman zazkon egun onak eta jira eman zazkonean ikusi nuen etzela gizon ura nola
naiezkoa. Z. Garralda EEs 1911, 103.
f) Hacer volverse, hacer girarse.  Ematen bazitzaion [gurutzeari] / Arabara jira, / bera biurtzen zala / lengo
alderdira. Insuasti 165.
- JIRA-ERDI. Media vuelta.  Eskuitara jira erdi bat (c. 1800). Egan 1957 (1-2), 11.
- JIRA ETA BIRA. Dando vueltas.  Onelan konfesetan dira pekatuben inguruban jira ta bira dabilzanak. Mg
CO 41. Zezena omen zebillen plazan bazter batetik bestera jira ta bira. Izt C 249. Anas-engandi Kaifas-engana /
bezela jira ta bira. Noe 31. Plazara jatsi eta ganauai begira, / luzaro ebiltzala jira eta bira. AB AmaE 279. Jira
ta bira Igeldoko faola bezela. Alz STFer 121. Elizondoko zelaian ebillen jira ta bira egurastuten. Echta Jos 249.
Bere aizpa jira ta bira esnari zebillela oarturik. TAg Uzt 250. Euren inguruan [...] jira ta bira egoak erre
bearrean. Erkiag Arran 48. Jira ta bira, erabaki latza ari zan biotz artan egosten. NEtx LBB 52. Animali guztiak
/ alaituten dira [...], / Alkarren poztasunez / jira eta bira. FEtxeb 179. Egunak, asteak eta illak antxe, soroan jira
ta bira. AZink 29. v. tbn. JJMg BasEsc 166. Ur MarIl 21. Xe 238. Ag Kr 77. Urruz Zer 76. Altuna 78 <gi->.
MMant 151. Zendoia 114.
- JIRA ETA BIRAKA. Dando vueltas.  Jira eta biraka / an jaiki eziñik, / ezta erraz aurkitzen / urde ain
zikiñik. JanEd II 18.
- JIRA ETA BIRAN. Dando vueltas.  Askotan ibilli dira / jira eta biran. Afrika 36.
- JIRA ETA BUELTA (V-gip ap. Elexp Berg). a) De una forma u otra, al final. "Badakitt ze pasau bia daben;
jira ta buelta, azkenian neuk ein biakoittut lan guztiak" Elexp Berg.  Eztabaida guztietan, jira ta buelta,
aberatsak beriari eutsitzen zetsan. SM Zirik 9.
b) "Dando vueltas y más vueltas. Dantzan ibili giñan jira ta buelta gau guztia" Elexp Berg.  Biotzaren
inguruan jira ta buelta ibilli [usoak] ta azkenean biotza artu ta zerurontz eraman omen zuten. JAzpiroz 98.
- JIRAKO. a) (Tras tema nominal nudo). De alrededor (de).  Buru-jirako zapi zuriarekin. Anab Aprika 61.
b) De los alrededores.  Danak berari begira berriz / an jirako neskatillak. Uzt Sas 188.
c) De volteo.  Bezperatikan asten dirade / alaitasun -zipriztiñak: / jirako kanpai, arbola jartze, / ttunttun eta
danboliñak. Insausti 149. Seguran berriz altxafuegoak, / kanpai jirako ta guzi. Ib. 242.
- JIRAN (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, Añ, Dv <g->). a) "Alderredor, alrededor" Lar y Añ. "Girpear, jiran [...]
matsondoak atxurtu" Lar. "Danak jarteko, su aren jiran jarlekuak" Elexp Berg.  Botatzen dute [...] beren
buruen jiran [armiarmak lerdea]. It Dial 6 (Ur y Dv inguru(b)an, Ip üngürian). Jendia franko bazuten jiran. Bil
82. Eskuadra etsai bat ebilkuen jiran. AB AmaE 96. Bakotxak samearen jiran iru edo lau ingurukada artuta. Ag
Kr 39. Bost txalupa jiran / da erdiyan balia. Arrantz 107. Mai-jiran kantari [...] ziardutenak. Etxde JJ 276s.
Batu zittuan Dama guztiak bere jiran. Etxba Ibilt 486. Zeruan neretzako moduko / lekurik badezu jiran. Uzt Sas
151. Jende guzia jarri zaio gurdiaren jiran <gi->. BBarand 58. Anima zerun izango dezu / aingeruk ditula jiran.
Insausti 120. v. tbn. Alz STFer 112. Anab Aprika 86. MAtx Gazt 46. Mattin 73.
b) Girando, dando vueltas.  Beraz beti dabiltz itxasoko urak jiran burpilla legez. Ur Dial 109 (It jiraka biraka).
Guziok irradabizi / sugar aundi batean jiran. EA OlBe 19.
c) De vuelta.  Urkiolatik jiran zanean etorri. AB AmaE 274.
 Okañan onda, Kadiztik jiran, / Manilara zan eldua. Enb 81.
d) Dando vueltas (a un tema, etc.).  Beste mundua ibiltzen zuten / beti itzaldian jiran. Insausti 246.

baten mende.
2 jira.  Regocijo. Cf. cast. gira 'fiesta'. Cf. 1 jera.  Farata asko kalean / audiaka ebilten dira / ta ogiari leioe
jira. "[...] y harían regocijo al pan". RS 48.
jira. v. jiratu.
jirabila. "Revolverse, (c.) jiratu, jira billa ibilli" Añ.
jirabira (Lar  Chaho (g-), Añ, Dv (G)), jiramira (V-gip ap. Elexp Berg).  Tr. Documentado en textos
vizcaínos y guipuzcoanos desde principios del s. XIX. En DFrec hay 8 ejs. de jirabira.
1. Vuelta, giro completo. "Rodeón, vuelta en redonda" Lar. "Rodeo" Añ. "Tournoiement", "jira-bira <g->, tour
et détour" Dv. "Txokolatia artu ta jiramira batzuk iñ an eta bera" Elexp Berg.  Eroan ebazan [aizeak orriak]
bide luzean gora-goraka bildurgarrizko jira-bira neketsuetan. Ag AL 108. Asi zan artazika [...] atzera ta
aurrera, ta gora-goraka, ta milla jira-biraz. Kk Ab I 36. Ortziko izarren jira-birak azterkatzen. Zait Plat 88.
Jira-bira itsuan dabil etengabe. Vill Jaink 37. v. tbn. EA OlBe 26. Erkiag BatB 136.
 Voltereta.  Egin zituzten aurrerako ta atzerako jira-birak, eskuak eta oñak txandaka lurrean jarrita. Anab
Poli 111. Zirkuko jauzi eta jirabira harrigarriak. MEIG I 169.
2. Media vuelta, acción de darse la vuelta.  Jirabira bategaz gure erregubak sazerdotiak esketan ditubanian.
CrIc 149. Baña orregaitik itzul inguru, jira bira oneez gero lotara bere oe berora biurtzen da. Añ GGero 35.
3. Rodeo, circunloquio.  --Zeintzuk murmurau darue berba oso ta argiakaz? --Jira-bira baga edo artez
inoren utseginak agertuten ditubenak. CrIc 95. Zertako dira jirabira ta gezur estaldu oriek? Mg CC 160.
Estalgarri oekin, txartelaren jira bira bat eginik, daude iru ta lau urtean konfesioko ta komunioko
sakramentuetara eldu gabe. (Interpr?). Ib. 210.
4. Vuelta, paseo; recorrido, viaje.  Baterik besterako inguru jira birak, pausu tristeak, izerdiak. Añ NekeA
242. Or-emen jira-bira asko egin arren, etzituen topatu. Lard 155. Eman dute zenbait jira-bira. Bil 82. Mendira
egitten ebazan jira-birak. Echta Jos 298. Egin yoan jira-bira bat trenean zear. Bilbao IpuiB 14. Aurrena bi
aldeetara jira-bira bat egin nuan [...], nere esana kunplitu ote zuten begiratzera. Alkain 146. Tolosan jira-bira
batzuk eman da Donostiratuko zirala. TxGarm BordaB 83. v. tbn. Insausti 190.
5. Recoveco.  Ondo ta astiro ingurau konzienziako jira bira ta bazterrak. CrIc 161.
6. Cambio, vuelco.  Oh, denporeen jirabiraak! Zetara biurtu dira [...] erromerijarik geijeenak? JJMg
BasEsc 128. O, atzotik gaurko egunera dagoan jira-bira! Ag Ezale 1897, 126b.
7. Revuelta.  Jakinik ondo atxarte, bide-zigor, aldatz eta jirabirak. Astar II VII. Kale extu ta jira-bira aietan
gora asi giñan [...] minar-a ikusteko. Anab Aprika 55.
8. Madeja.  Batu eban atzaparretan ule jira-bira. Ag AL 71. 9. Movimiento.  Dana zan ondo neurtua
emakume onetan, da bere ibillera ta jira-bira guztiak oso liraiñ da egokiak izan bear eben. Ag AL 11. 10.
Gestión.  Bikario jaunak egieuskuzan guri bear izan ziran jirabira guztiak. Ag Kr 185. 11. Ajetreo. 
Ainbestekoa da ango jirabira ta iskanbilla! TAg Uzt 59. 12. Vueltas (que se da a un problema, etc.). 
Urrengo domekan izango eben euren problema orreri jira-bira batzuk emoteko erea. Bilbao IpuiB 138. Emen ari
naiz nere buruari milla jira-bira ematen. NEtx LBB 79. 13. (Adv.). Dando vueltas. "Jira-bira, caerse dando
a
vueltas" Garate 5. Cont RIEV 1935, 351.  Bestela, jira-bira / arras nekaturik, / zingiran geldituko / nintzan ni
itorik. It Fab 120. Airean jira-bira oi darabiltzkien geldo illaun ta litxen antzekoak. Izt C 6. Itxas olatu
irakiñetan / ara ona jira bira. AB AmaE 47. Ega ariñak / jira-bira. NEtx LBB 219.
- JIRABIRA EGIN. "Girar, dar vuelta" Añ.  Sartu zan kajan; eta urak bazeraman pixkaka pixkaka. [...] eta
jira-bira egin zuen. Etxeg EE 1892a, 366. Jira-bira egiñik / guztiak iya-iyan. Arrantz 91. Jira-bira egiten badu
zure ontziyak eta tillape edo killari elduaz zaudela. EEs 1918, 158.
 Pasear.  Baratzeko bazterretatik jira-bira <gi-> egitten eban. Altuna 46.
- JIRABIRAKO. Giratorio.  Jirabirako indarrak daramala. MEIG IX 127 (en colab. con NEtx).
- JIRABIRAN. a) "(Al) rededor, inguruan, jirabiran" Añ.  Gizonezkoen komentu on bat / elizaren jirabiran.
SMitx Aranz 88. b) Girando, dando vueltas. "Jirabiran ibilli, andar dando vueltas" A.  Lokatzan jirabiran ibilli
oi dirala. Ur Dial 42 (It jira biraka, Dv ihauskatzen, Ip itzailkatzen). Bertako egaztiak ebiltzan jira biran. AB
AmaE 377. Jirabiran dabil, ibili geldi eta zertugabean. MEIG IX 127 (en colab. con NEtx). v. tbn. Berron Kijote
124.  Etengabeko jira-biran dabillen antzo. Etxde JJ 209.
jirabiraka. 1. Dando rodeos, circunloquios.  Baña bagabilz eztalgiz, ezkutuka, ixillka, jira biraka ta
zinzotasun baga, ez dau konfesoriak errurik izango konseju txarra emoten badeusku. Mg CO 239.
2. Dando vueltas. "En tournoyant" Dv. "Jira-biraka <g-> ibiltzea, se rouler, tournoyer, user de tours et
détours" Ib.  Euren burubak aldatz beera amilka eta jirabiraka botatia. Astar II X. Ezin loak arturik zegoela,
ta jira biraka oian zebillela. Echve OngiB 31s. Txerrien gisa jira biraka loiean ibiltzen dirala asko tokitan. It
Dial 41s (Ur jirabiran). Aidian ibilli jira-biraka <gi->. Altuna 82. Diru moeta bat jaurtikitzen du airean, jira
baten mende.
biraka. Arti Tobera 289. Eguzkiaren inguruan jira-biraka ari dela. Vill Jaink 53. v. tbn. Ag Kr 151. Enb 49.
Etxde JJ 161. Alzola Atalak 83. NEtx LBB 285. Berron Kijote 67.  Haciendo dar vueltas.  Txapelari jira-
biraka. Ugalde Iltz 58.
jirabiraketa.  Vuelta, paseo, excursión.  Urbina aldera jira-biraketa bat egin genduan, ango eta inguruko
berri beste egun baterako jakitearren. Alkain 133.
jirabirakor. "Versátil" Añ.
jirabiratu (Lar, Añ, Dv). 1. Hacer dar vueltas. "Voltear" Lar y Añ. "Tremolar" Lar.  Eze belak jirabiratzen
zituen [aizeak]. 'Revolvía las velas'. Aran SIgn 38. Jirabiratzen du urgullutsu bandera. Otag EE 1882c, 582.
 (VocCB, Dv). "Volcar" VocCB.  Aize kontrario batek gure txalupa jira biratu zuan. Ill Testim 3.
 Betzuloetan, oitura zunez, dirdai-jarioka jirabiratzen zitunean [begiak]. TAg Uzt 63.
2. Recorrer.  Erreinu guzia jirabiratu zuenean. Lard 262. Zurekin naitut jirabiratu / mundu guziko baztarrak.
Aran SIgn 212. Iraurgiko ibar eder, Urola ibaiak jirabiratzen duela, mendiz inguratuaren erdi-erdian.
'Serpenteado por el río Urola'. Ib. 1.
jiraboila. 1. "Remolino" Lar.  Ifarreko urakanak eta aizeen jiraboillak. Ur Eccli 43, 18. 2. "Veleta de
torres, &c." Lar y Añ.
jirabuelta. 1. Vuelta.  Tortilla goitik bera irauli, ta andrearen beletak jirabuelta ariñ eman, ta gaztearen
kontra biurtu. Cb EBO 42. 2. Giro.  Orren [berboaren] jirabuelta ta era askotako [...] aldaera miragarriaz.
Cb EBO 32.
jirada. "Amfractum, [...] birada, jirada" Urt II 38. "Anfractus solis, iguzkiaren urtheorozko [...] jirátzeak,
jirádak" Ib. 85.
jiradun. "Orbicular" Añ.
jirafa (T-L).  Jirafa.  Orena eta orkhatza, basidia, oren-ahuntza, basahuntza, oriza, jirafa. Dv Deut 14, 5
(Ur gameluarrea, Ol konkormando arrea). Otsoak, lehoinak, hartzak, zaldiak, elefantak, jirafak... JEtchep 40.
jiragora. "Cabestrante" Lar.  Aingura altxatzeko jiragora (cabrestante) inguratzen genun garaian. Etxde Itxas
50.
jiraka (Lar).  Tr. Documentado en textos vizcaínos y guipuzcoanos desde mediados del s. XVIII. En DFrec
hay 2 ejs. 1. Dando vueltas, girando. "Arrollar, llevar rodando, jiraka, amilka eraman" Lar. "Bordear la nave,
jiratu, jiraka ibilli" Ib. "Bornear, jiratu, jiraka erabilli" Ib. "Retortero, al retortero" Ib.  Bere pekatuen artean
jiraka zebillela. Cb Eg II 188. Jirasol eder bat [...] beti jiraka jarraitu ziona [Jesus bere eguzkiari]. Cb Just 10.
Jiraka dabillen Errota arri baten antzera. msOñ 238r. Eta artan [burruntzian] jiraka / kapoi bat andia. It Fab
27. Dozen erdi baberrun / jiraka eltzian. JanEd I 63. Mendi-megopea Atxarten ebillan / batetik bestera egan
jiraka. AB AmaE 364. Kanpana guziak Lurdesen jiraka zebiltzan. Goñi 109. Asi ziran bezela, eskutik elduta
jiraka. Iraola 123. v. tbn. BBarand 19. Zendoia 26.
2. Dando rodeos.  Sierpia legez jiraka ta okerka. fB Olg 139.
3. Dando vueltas, paseos.  Ez zaitez jiraka ibili erri aldeetan; ango plazetan galdu ez zaitezan. fB Ic II 275.
Pentzu gutxi jan ta / kalean jiraka. Bil 42. Jiraka periyan, / jendian aurrian. Yanzi 160.
 Circulando, en circulación.  Bostna laurleko diru-txartelak errietan eskuz-esku jiraka ipintzea. "Puesta en
circulación". EAEg 24-10-1936, 125.
4. Yendo y volviendo.  Ditudalako iya pare bat zapata / gitxienez urratu zugana jiraka. AB AmaE 298.
5. Con giros, circunloquios.  Loraz, irudiz jiraka luze len oi nebana, / billox, garbi, lau, orain kantaurik
laburrean. AB AmaE 469.
6. Girando, moviendo con giros.  Gizona oiek beren nabalak / elkarrengana jiraka. Ausopa 97, 135.
- JIRA-JIRAKA. Girando.  Filosofia jira-jiraka zebilen bitartean hegan. MIH 89.
- JIRAKA (ETA) BIRAKA. Dando vueltas.  Jiraka ta biraka goiz guzti guztian / egunoro zebillen torna-
burruntzian. It Fab 257. Beti jiraka biraka dabiltza itsasoko urak kurpilla bezala. It Dial 109 (Ur jiran, Dv
inguru inguru, Ip ützül üngürüka).
jirakai. "Polo" Dgs-Lar 6.

baten mende.
jirakoi (Lar  Chaho). "Borneadizo", "vertible" Lar.
jirakor. 1. "Borneadizo" Lar. 2. "Versátil" Lar.
jiramira. v. jirabira.
jiramu. "(Hb), geste" Lh.
jirarazi, jirerazo (Lar). "Entornar" Lar.
jirasol.  Girasol.  Luis izan zan jirasol eder bat, Jesus bere eguzki dibinoari [...] jiraka jarraitu ziona. Cb
Just 10. Jirasola eguzkirantz / beti da begira. Azc PB 153.
jiratu (Lar, Añ, Chaho (g-), VocCB, Dv (G)), jira, giratu (SP, s.v. biratzea), kiratu (SP).  Tr. Al Norte sólo se
encuentra en Chourio (que es el primer autor en el que se documenta). La forma de participio jira es empleada
por autores guipuzcoanos ya desde Iturriaga, con la misma frecuencia por lo menos que jiratu, con la que alterna
a menudo en un mismo autor. En DFrec hay 4 ejs. de jiratu.
1. Volver(se), girar(se). "Girar", "entornar" Lar. "Girar, dar vuelta", "volverse" Añ. "Tourner" Dv.  Gizonen
haizezko solasen arabera ez jiratzea. "Nec omni ventum verborum circumferri". Ch III 45, 5 (SP itzultea, Mst
khanbiatzia, Ol or-arakatzea). Guziak alde artara begiak jiratu. Mb IArg II 281. Jiratzen da gobernari beragana
ta esaten dio. Ib. 289. Eskuietara jiratzen banaz. Cb Eg II 94. Jangoikoaren aldera jiratua. Mg CC 187.
Gelditzen dira biak elkarri begira, / ez batak, ez besteak ez nairika jira. It Fab 260. Alako baten jirau zan batela,
ta jausi ziran uretara. Ur MarIl 25. Jira zituan begiak beste aldera. Apaol 114 (v. tbn. 84). Buru-gañetik
eskukada garia azkar jiratuaz. Ag G 23s. Burua beste aldera jiriaz. Alz Ram 132. Oiartzun-aldera jiratu ditut
[biokak]. Lek EunD 23. Ba darabil zirkiñik naikoa, jira batera, ta bira bestera. Erkiag BatB 110. Lepoa jirata.
NEtx LBB 109. Beste aldera jira adi ta zuzen-zuzen etorriko aiz. JAzpiroz 105. Andrea jiratzean / erraria
artzeko, / katuak ostuten dau / kamaran jateko. Ayesta 36. v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 95. Zab Gabon 72. Goñi
56. Iraola 47. Ill Testim 5. Insausti 163. Jira: Izt C 250. BBarand 147. Insausti 16.
 Jiratu du beste libruen ostua. Iraola 91.
2. Hacer dar vueltas, hacer girar. "Bornear, jiratu, jiraka erabilli" Lar.  Jira nazazu eta erabill. Ch III 15, 2
(SP itzul inguruz inguru). Itandu ginaijue [zeruko izarrai]: Nok egin zaitu? Ta nok jiretan zaitu? fB Ic III 291.
Nola alde batean egoten zan sua, dena berdin berotu zedin [burdin barra] jiratu bearra izaten zuten. BBarand
174.
3. Empujar a, llevar a.  Geruago ta gatxago egingo jakeela bijotza onera jiretia. Mg CO 102. Ta eurak
jirauko zaitubee barriro Jesus onari eskerrak emotera. fB Ic III 301. Edo enpeinuz edo zamaika gogo bagako
lagunagaz ezkontzera norbait jiretan danian. Ib. 353.
4. Cambiar.  Enpeinubak ta zamai erdijak jiretan dabeela asko agindupian daguanaren gogua. fB Ic III 353.
Iñork eztu jirako / aren sententziya. Ud 129. Ire asmua utsa dek, laster jiratu biar dek. Bv AsL 109. Zeiñ gizonek
al leike [Jaungoikoaren legea] ipiñi jirauta? AB AmaE 242. Arduak jira dizkit / penak txit atsegiñ. JanEd II 13.
5. Devolver.  Astarloak ditu jira [izen oek] / nor bere Amaren titira. Izt C 17.
 Ala ere aginduk eman zaizkio / obra egin dun Imazi, / Aurrezki Kutxai jiratzekotan / errik biar edo etzi.
Insausti 206.
6. Volver, regresar.  Bein juan ezkero oien birtutez / berriz ez niteke jira. Bil 107. Billa ibilli ziran / berriz
jiratuta. Xe 159. Egun guziyan etzan lan-lekura jiratu. PArt in Bil 173. Aruntz jun, onuntz jira. Tx B 195. Juan
zan zoriona / ez liteke jira, / esan eziñ alako / poz aiek nun dira? Olea 19. Astelenean oiñez etorri Donostira, eta
larunbatean atzera oiñez jira. Uzt Sas 335. Berriro ere Teruel alde aietara jira giñan. AZink 117. v. tbn. Salav
50 (jira).
7. Dirigir, enviar.  Cupidok eritzen nau / fletxakin berriro, / neregana jiratzen / dituen aldiro. Bil 59.
Undagoitiagana / demanda jirau dau. EusJok II 79.
8. (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Procurar, conseguir. Zela edo ala, jiratzen genduan ez iltzeko beste"
Etxba Eib. "Lana jiratzia zan gatxena" Ib. "Nundik andik jirau bizikleta bat eta goazen" Elexp Berg.  Gura
neuke gizonak / jokuan jokatu, / galduaren dirua / atzera jiratu EusJok II 81. Oitabina duro zuten / Azkoititik
jira. EusJok 173.
9. Revolverse.  Lendabiziko begiratuan barruna jiratu zitzaion. Bv AsL 36.
10. "Arreglarse, amoldarse. Eztakitt ze moduz jirauko naizen bakarrik" Elexp Berg.
11. Administrar, llevar, gobernar.  Leona, nunbait jaio / ziñan lanerako, / nik ez nuke etxe au / onela jirako.
Olea 194.
12. Remover, voltear (tierra).  Otsaillean, patata-lurrak jira. TxGarm BordaB 12. Laiez lurra jiratzen. Ib.
baten mende.
28. Batzutan goldez jirata, beste batzutan laiez zoia osatuta. TxGarm BordaB 79.
jiratxo.  (Dim. de jira). Vuelta, paseo.  Goizean goiz aski, egin nuen zintzo elizarako jiratxua. Ill Testim 5.
Jiratxo ori egin ondoren etxera datozenean. Ostolaiz 118.
 Vuelta, giro.  Besterik gabe zeruan sartu / ote ziñan zuzenean? / Ala, parean jiratxoren bat / eman da
ondorenean? Olea 216.
jiratzaile. 1. (Lo) que gira, se vuelve.  Jo zuen bera [aize-olatuak pagotzarra], oñean gelditzen zala
kañabera jiratzallea. VMg 80. 2. "Vividor, en buen sentido. A besteko jiratzallia ez dot ezagutu bizixan" Etxba
Eib.
jiratze. "Anfractus solis, iguzkiaren urtheorozko [...] jirátzeak, jirádak" Urt II 85. "Borneo" Lar.
jirauleta. "Jirauleti, el revés de la ropa" Etxabu Ond 114. Cf. irauli.

- JIRAULETARA. "Al revés" Zubk Ond.  Jirauleta [contr. de -tara?] dabil txapela, barrua be ez da egongo
epela. (V-m). EZBBII 14.
jireguzki (Lar, Añ), jire-iguzki (Lcq 107), gireguzki (<gui-> Izt C 44).  Girasol. Lacoizqueta dice tomarlo de
Larramendi, aunque no da la misma forma. v. EGUZKI-LORE, jirasol.
jirjita. "(S; Foix), variété de vesce (bot.)" Lh.
jiro.  Giro (postal).  Neronek egin neutsan / areri durua, / laster egin genduan / guk aren jirua. (Interpr?).
EusJok II 132. Jiroz (bidai-ordañez) edo txekez (jaso-orriz) Banco Guipuzcoano-ren bitartez ordaintzeko ori
bialdu zenezake. NEtx Nola 14.
jirodun.  Receptor de un giro postal.  Karteroa etortzean / jirodunen oska, / ez dadukana laister / asten da
dioska. Insausti 57.
jirofle, jirofla.  (Clavo de) especia. Cf. julufrai.  Bi itze jirofla. ECocin 28. Jirofle itze bat. Ib. 29.
jiroflea. v. julufrai.
jirofleia. v. julufrai.
jiroi. 1. "Rizo del pelo" Añ. 2. (Adj.). Rizado. "Ule jiroia da (V-arr)" Gte Erd 239.
jirona (-ea det., Aq 218 (G)  A (que lee gironea)).  "Gregorillo de mujer, lepestalkia, idunekoa, jironea" Aq
218.  Alabak beren zinta edo jironak erosteko. Serm. ms. de Loyola.
jirrindel. "Iirrindel, anilla que cuelga de la cama del carro movible (V-ger)" A Apend.
jirueta.  Veleta.  Jirueta bat dorre baten kapetan ezarria. Birjin 359 (escrito <gi->, que en esta obra
representa habitualmente una oclusiva; cf. sin embargo fr. girouette).
jit (V ap. A), jita (Dgs-Lar), jitxa (V-gip ap. Etxba Eib).  Inclinación. "Curva" Dgs-Lar 4. "Vicio, propensión,
curvatura de ramas, cuerdas, etc." A. "Jitxia artu, sesgarse. Soñekuak jitxia artu detsu albo batera" Etxba Eib. 
Gañeti zurituba, lepua makurra ta jita artuba. Mg PAb 72s. Praka nabar batzuk [...] zankabea estalduaz eta
barrenaldean zuzen eta polito egon barik, oker ta kako antzean jita eukenak. Erkiag BatB 42.  "(Vc),
querencia, pasión vehemente [...]. Jit onean dabil gure beia (V-m), nuestra vaca trabaja bien, está bien inclinada"
A.  Xirdo-gana izaniko jita, joera edo eraspena. Erkiag Arran 158. Erakutsi oi dau orrelako jita ta joerea.
Erkiag BatB 138. Berezko jit, oldar ta joerari amor egiñik. Onaind in Gazt MusIx 146.  "Sesgo. Ez da
onerakua, gauziak dakarren jitxia" Etxba Eib.
- JITA-JITA. "Inclinación" Dgs-Lar 3.
jitano. v. ijitano.

baten mende.
jitatasun. "Curvatura" Dgs-Lar 5.
1 jite (T-L), jeite (Dv  A), xite. 1. Venida. "(Nav. lab.) [...] venue" Dv. "Aurthen hortarik jeite handiak izan
dire, il y en a eu cette année de grands arrivages" Dv. "Avènement" T-L.  Tristetzeko herioaren aiphamenaz
eta haren jitiaz. Tt Onsa 156. Haren [Jesüsen] lehen jitiak zühürtzen ezpagütü. Bp II 15. Egürüki dezazün,
konfidantxa fermo bateki, ene jitia. Mst III 51, 2. Haren jiteak zonbatetaraino bozkariatzen gaituen. Laph 145.
Aren xite sanduaren esperatzen zaudenen arimak. CatSal 13 (v. tbn. CatR 13). Salbazaliaren jitia. Ip Hil 22.
Handik ikusteko zezenen yitea karrikatik landa. Zub 110. Haundi-maundiek Zarauz-rat udako jitea laket zuten.
JE Ber 79. "Jin dea, Emil, joaiteko eguna?" [...] "Baa, baa! Jiteak joaitea zor! Eta egun kondatiak fite
pasatzen!" Larre ArtzainE 112.
2. (Foix ap. Lh), jeite (Dv (L, BN)  A; H). Carácter natural; tendencia natural, innata. "Nature, naturel [...].
Jeite oneko haurra, enfant d'un bon naturel. Jeitez ona da, il est naturellement bon" Dv. "Aptitude" Lh. 
Laudorio egiten zion bere jite onaz, bere izpirituaz. Laph 3. Laguna maitatzea [...] gure gogorakoa delakotz,
gure bihotzeko jitez edo beraztasunez. Dih MarH 401 (ap. DRA). Hauk beren jitez dire errepublikano. Zby RIEV
1909, 231. Bertzerik mana dezoke bere jiteak. JE Bur 108. Zer jitetako gizona izan zaitekian. Const 15.
Borthiskoa omen zen jitez Urbain VI. Zerb IxtS 106. Gizakumeok saiestea zor baitiñagu giza-yitez. Etxde JJ 100.
Pena guziengatik, ez zitzakon jitea kiresten. Herr 12-5-1956 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Alta etzuen
baitezpada lan hortako jite handirik. Ardoy SFran 128. Jeinua, jiteak emaiten du, beraz Jainkoaren ganik heldu
da. Lf ELit 88. Jite arina, arraillanta eta elgar-hartze onekoa du. Larre ArtzainE 63. v. tbn. Arb Igand 69. HU
Aurp 116. Barb Sup 172. Ox 202. Zub 58. Iratz 179. Othoizlari 1956, 89. Xa Odol 73. Casve SGrazi 96.
 Constitución física.  Nahiz berenaz jite azkarrekoa zen, lanak izan ditu [...] Afrikako iguzki dorpearen
jasaiten. HU Aurp 53. Diote jitez mutiko pollita zela, zalua bezain zaintsua. Ardoy SFran 69. v. tbn. Othoizlari
1962, 434.
3. jeite (Dv). Crecimiento. "Jeite ederrekoa da zure sagardia, votre pommeraie est de belle venue" Dv.
4. jeite (Dv (L, BN)  A). Origen. "Bihi-mota horrek Indietarik du jeitea" A.
5. (Foix ap. Lh). Ingreso. "Revenu, intérêt" Lh.  Badela lan hanitz, jiteak xuhur direla, bizia garesti. JE Ber
31. Konduen atxikitzen, jiteen eta joaiteen egun oroz xifratzen artharekin. Ib. 49. Zin egin du, hamar urtez,
O.C.D.E.-ko hogoi herriek eginen dituztela berrogoi eta hamar urhats ekeien gehiago ekar-arazteko;
ehunarentzat berrogoi eta hamarrez hanparaziko dituztela bere jiteak. SoEg Herr 30-11-1961 (ap. DRA).
6. Sentido.  Legearen hitzari eztemozula zure gogorako itzulirik, bihurdikarik; har ezazu bere jite zuzen eta
lañoan. Arb Igand 122.
- JITEZKO (T-L; jeitezko Dv). Innato, natural. "Jeitezkoa da horren baithan gaixtakeria, la méchanceté est
naturelle en lui" Dv. "Inné", "instinctif" T-L.
2 jite. "Tipo grotesco (por su indumentaria), adefesio. Ori dek jittea! Ori dek gizonaren jittea!" Gketx Loiola.
jitipiti-hatapata. "(BN-baig), (onomat.), andar a gatas (se dice de los niños)" A.
jito. "(V-m), deriva, abatimiento" A.

- JITOAN. "Jitoan dago txalupa ori (V-m), esa lancha está al garete o a la deriva [...]. Jitoan arraiñak artu (V-
m)" A.  Ta arpeuak yasorik, yitoan asi ziran. Ol Act 27, 40 (Dv itsasoari utzi zituzten beren buruak). Itxas-
olatuak yitoan eramanda. Zait Sof 153. Ontzia doi-doi jitoan darama. "Navío desarmado". Gazt MusIx 119.
- JITOKO SARDINA. "(V-m), sardinas pescadas a la deriva" A.
jito. v. ijito.
jitoketa. v. ijitoketa.
jitxa. v. jit.
jiu.  Gangueo. "Jiu ederra dauka (AN-gip), [...] sudur mintzoa du orrek (B, BN-arb)" Gte Erd 277. v. jijau
(3).
jiunkuri. "Jiunkhuri (S; Foix), murmure" Lh.
jiyo. v. igo.

baten mende.
1 jo (gral.; Lcc, Volt 80, SP, Urt I 86, Lar, Lar Sup, Aq p. 63, VocS 130, Añ, Arch VocGr (y-), VocBN (y-), Gèze,
Dv, H), xo (AN-mer, Ae, Sal, R), xotu (Sal, R-uzt). Ref.: A (jo, xo); Bon-Ond 156; Lrq; Iz R 313; Etxba Eib;
Etxabu Ond 107; Holmer ApuntV; EAEL 55, 241; Elexp Berg; Gte Erd 27, 50, 173, 181, 182, 200, 203.
 Tr. Hay un ej. de xotu en el salacenco F. Garralda (EEs 1917, 107). El sust. vbal. joite- es casi la única forma
documentada en los textos septentrionales de los ss. XVI y XVII; a partir del s. XVIII el uso de jotze- va
aumentando (antes sólo se encuentra en Etcheberri de Ziburu), especialmente entre los labortanos y, en menor
medida, en los bajo-navarros. Los suletinos sólo emplean la forma joite-; los vizcaínos usan jote- y los
guipuzcoanos jotze-. La forma arcaica jaite- aparece en Lazarraga, en BBizk y en Barrutia; cf. tbn. en el
diccionario de Landucci y, con sentido sust., en Larramendi y Añibarro ("pelea", "marimorena, pendencia", etc.).
Hay además la forma de imperativo jak en RS. En DFrec hay 437 ejs. de jo y 22, dialectales vizcaínos, de yo;
hay además 262 de jotzen, 5 de joten y 3, septentrionales, de joiten.
I (Vb.). 1. Pegar, golpear; chocar con; golpear, zurrar. "Aporrear, herir" Lcc. "Athea ioitea, frapper à la porte"
SP. "Pegar", "pulsar, tocar" Lar, Añ. "Apalear, makillaz jo" Lar (v. tbn. Añ). "(Dar en el) hito, mugilta jo" Ib.
"Hièrele, pégale, iak, iyak" Lar Sup (si no se debe a un error, no está claro de qué raíz procede el segundo
término). "Burdina bero da jo (G, AN), no se han de dejar enfriar los negocios" Aq pág. 63. "Pilota jo, repousser
la paume" Lh. "Lenago, eskoletan jo eitten zan" Etxba Eib. "Xotu diar morroiari, he pegado al chico (menor)" Iz
R 313. "Buruti bera joten bazaitut" Etxabu Ond 107. "Baloiak Salinas jo du (G-goi-azp)" Gte Erd 30.
"Buruarekin ol bat jo eta mina hartu zuen (G-azp-AN-gip-5vill)" Ib. 182.
 Tr. Documentado ya en Dechepare, es empleado tanto al Norte como al Sur, aunque relativamente poco hasta
el s. XIX. Con el receptor del golpe expresado en caso dativo (p. ej., mutilari buruan jo dio; no nos referimos
aquí a los del tipo mutilari burua jo dio) hay unos pocos ejs. del s. XX: FIr 141, Etxde JJ 186, Osk Kurl 69, Larz
Senper 110, NEtx LBB 219, AZink 84 y Larre ArtzainE 158 (cf. Iz R, Holmer ApuntV y algunos ejs., todos ellos
meridionales, en EAEL 55 y 241).
 Io badeza dardoaz ere gorputzaren erditik. E 129 (cf. infra (3)). Eta mathela batean ioiten auenari, para
iezók berzea ere. Lç Lc 6, 29. Biotzau jo deustazu anetx fletxaz. Lazarraga 1185r. Ez geiago ez dot jagot joko /
kontereagaz atea. Ib. 1195v. Donzelleoni egin jakak / izta-ondoan anditua. / Nik lanzeteaz jo diat eta / oi ik
ezarrok enplastua. Ib. 1193v (cf. infra (3)). Zerurean jausi da abea, / jo dau Lasturko torre gorea (Endechas de
Milia de Lastur). TAV 3.1.5. Iak, emak, erak, ta zegiok trankart. "Hiérele". RS 272. Ez zaitu joko, onegi deritzu
(Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 126. Zauri gaixto bat, burdin goriaz io gabe ezin senda ditekeiena. Ax 308 (V
205). Bere bulharren iotzeko. Ch III 50, 2. Aiñ bete-betean jo zuen bere etsai illun itxusi ura. Lar SAgust 6. Jo
bidi atea. Acto 115. Jo zuen aitz bat. Mb IArg I 215. Inguratu zuten gizon zahar haren etxea, yo zioten athea. Lg
I 238. Unkhüdian dütü joiten [ürrhe et zilharra]. Egiat 205. Jo zinduan zere zigorrarekin. AA I 402. Aitaren
eskuba dala joten zaituzan zigorra darabillena. Astar II 259. Edozeinek yo duke pilota puliki. Hb Esk 212.
Makillarekin arkaitza jo zuen. Lard 76. Ihurtzuriak jo balitu bezala. Jnn SBi 28. Luis arri batek arpegian jo zuen.
Goñi 49. Ontzi batek jo eban Ibaizabal erdi-erdian. Echta Jos 280. Pegarrak jo zian bürian Berriets. Const 35.
Andre bat tiroz jotzen du. Or SCruz 81. Kutxilloaren puntak / jo zion biotza. And AUzta 121. Ez nagizue,
mesedez, geiago jo. Erkiag BatB 188. Hok kamiona
hori gibeletik jo. Etchebarne 116. v. tbn. (Para autores anteriores al s. XIX): Mat 313. Volt 220. EZ Noel 95. SP
Phil 129. CatBurg 37. Cb CatV 53. Brtc 59.
 "Ak bere atzeko ormea yo zuan, también aquél fracasó [...] (V-ple)" A EY III 292.
 Castigar.  Io nezazu o ene Jainkoa! JesBih 450. Izurrite batekin jo. Lard 91. Beren gogoko ez dituztenak jo,
ken, haiza Frantziatik. HU Zez 100. Gezur-asmatzailea zuzenbideak ioko baitu. Zait Plat 35. v. tbn. Hb Egia 40.
CatJauf 26. Zerb IxtS 51.
 (V-gip; Lcc, Lar, Añ). Ref.: Etxba Eib; Iz ArOñ. Trillar; majar; triturar. "Majar con majadero, jo
almerizmanoakin" Lcc. "Majadero de majar, jaitekoa" Ib. "Trillar, [...] gariak trailluaz, irabiurraz jotzea" Lar.
"Moler" Añ. "Trillar [...] (V) txibiteaz, biurteaz jo" Ib. "Garixak jotia dogu aste onetan" Etxba Eib. Cf. JOTA. 
Jo begi abuan asuna. "Maje en el mortero la ortiga". RS 72. Ota jotzeko <joseco> lekua. LasBer 576. Salsa
jaiten iru motrallu pedazadu nituan. Acto 216. Zeinbat intxaur jo ziran. Ib. 214. Azao juak. Mg PAb 151. Jotzen
da [gatzua] orre egin arte. It Dial 117 (Dv jotzen, Ur joten, Ip joiten). Uste duzu abereek on duten othe joa? Dv
Lab 99. Mokillak joten solora. Echta Jos 194. Ogi-joiteko mekanikak. JE Ber 18. Ogia erein eta jo. Etcham 165.
Lio-jotzen. Or Eus 357. Sanlontzo ondoren gariak jo. Esan nai du: lastotik alea berezi. JAzpiroz 76. Sagarra
jotzen zanean tolarean. Albeniz 18. v. tbn. AA II 145. ECocin 43. Enb 168.
 (V-gip ap. Iz ArOñ; Añ, H). Lavar, limpiar (la colada). "Colada [...]. Acto de limpiar, (c.) ikuzi, jo" Añ.
"Puxeta joten" Iz ArOñ (s.v. sorgiñ).  Egoste ori ezer ezanda jo nai zinduan arrian. LasBer 574. Gobada
jotzen duenak era lotsagarrian. AA III 560. Lexiba edo bogada joten. Astar II 241. Lau arri lisiba eroso
jotzekoak. Izt C 83. Hiru emazteki hari ziren bokhata yotzen. Elzb PAd 27s. Lixiba jotzeko, okerrena Omo! NEtx
LBB 203. v. tbn. Hb Egia 138. Ag G 139. Anab Aprika 28. MIH 171.
 Batir, apisonar. "Apisonar [...] pisoiaz kalkatu, trinkatu, jo" Lar. "Bide joa, chemin battu" Dv.  Ondoa buztin
joaz egina. Dv Lab 149.
baten mende.
 "Zigiluaz jotzea, sceller avec le sceau" Dv. En hablas guipuzcoanas al menos, es tbn. usual la expr. selluz jo
'sellar'.  Jo edo markatu zuten hobia hesten zuen harria hiriko sigiloez edo katxetez. Jnn SBi 31.
 "Terme du jeu de paume; le joueur fait entendre par ce mot qu'il sert la balle, ou qu'il est prêt à la repousser"
H.
 "Io zazu barrika, percez la barrique" SP.
 (H, Asp Gehi). Llegar (a un punto, a un lugar), alcanzar. "Zoaz mendia io arteraino" H. "Hondarra iotzen dut"
Ib. "Lurra jo, atracar" Asp Gehi. Cf. BEHEA JO, ERREKA JO, etc.  Orduan io zezan haren famák Siria
guzia. Lç Mt 4, 24. Bazterreraz gero, kosta ioz gero. Ax 217 (V 145). Mundu-herri guzia jo zuen hekien soinuak.
ES 383. Guenian jo eban infernuba. Mg CO 174. Alik eta arroka izugarri andi bat jo dezan arteraño. Izt C 101.
Arraia du izena yo arte Bastida. Hb Esk 93. Iñazioren kontrako elhek Toleda jo zuten. Laph 83. Boteaz odeiak jo
arte / ke baltz ta lurrun zuriak. AB AmaE 148. Andik Florentzia jo zuan. Bv AsL 175. Iganderako etxea joko du-
ta. A Ardi 98. Kapiaren iduna eltzen yakon belarrietaraño, buruko kapelia jo arte. Kk Ab II 103. Goia
jotzerañoko bazkari ta txolartea. NEtx Nola 22 (v. tbn. LBB 48). Iturburura io arte. Zait Plat 25. Itzulkizun onek
goiena ioten du. Or in Gazt MusIx 52. Uri nagusian asi eta Tigre ibaia jo arte. Gerrika 238. v. tbn. Mih 9. Jnn
SBi 124. HU Aurp 139. Echta Jos 83. Goñi 12. Ag G 227. Altuna 48. Jaukol Biozk 18. FIr 152. MendaroTx 352.
TAg Uzt 90. SMitx Aranz 105. Basarri 190. Salav 89. Ardoy SFran 245.
 "De ceca en meca [...] yo Ondarroa ta yo Motriku (V-m)" A EY III 260.  Euneko amabostetan, goiena iota.
"A lo más". Or in Gazt MusIx 22.  Munduko hitzkuntzarik urguilluenek [...] hauts eta herrauts jo zutela. ES
137 (cf. LUR JO).  Hiru muga joiten dituena: Biarno, Arragoia eta Nafarroa. Lf in Casve SGrazi 15.
 "Untziak io zuen, le bateau toucha, s'engrava, s'envasa" H.  Untziak iotzen duenean edo enkaillatzen denean.
EZ Man II 150.
 (Lar, Añ, Dv, H). Dar, soplar (el viento, el sol, etc.). "Orear, dar, sacudir el viento en alguna cosa, aizatu,
aizeak jo" Lar (v. tbn. Añ). "Iguzkiak jotzen duen tokia" Dv. Cf. infra (27).  Kontrako haizeak ioagatik. Ax
462 (V 300). Ekaitzak / io banenza. O Po 47s. Aren luma ederrak, / eguzkiak jorik, / diztiatutzen zuten. It Fab
70. Eguzkiak jo ezkero urtutzen zalako. Lard 75. Aireak jo dezakeen bezala ezartzeak gorituko du. Dv Lab 26.
Mendebalak jotzian. Arrantz 100. Haizerik nahasienak joa den zuhain edo arbolaren pare. Jnn SBi 80. Eudiyak
jotzian. Iraola 56. Ekaitzaldiak ustegabe jo ditun ontziak. TAg Uzt 43. Eguzkiak io bageko alde laiotzean. Zait
Plat 38. Egun argiak begietan jo zuanean. NEtx LBB 186. v. tbn. Laph 169. Sor Bar 44. AB AmaE 150. Ag G
140. A Ardi 124. Mok 11. Aitzol in Ldi UO 4. Ir YKBiz 286. Or Eus 134. Etxde JJ 135. Anab Poli 80. JEtchep
40. MAtx Gazt 37. Salav 26. Uzt Sas 256. Berron Kijote 88.
 "Aik eta illunak jo arte, hasta que les coja la noche" Iz ArOñ.
 (V, G-azp, L-ain, B, BN-arb; Lar, Añ, Dv, H). Ref.: A (bide, burutu); Iz Ulz (xartáxak); Gte Erd 27, 182.
Atacar; afectar (una enfermedad, una desgracia, etc.). "Tocado de algo, v.g. del mal, de gusano, de peste, gaitzak
joa, arrak joa, izurriak joa, y también gaitzaz, arraz, izurriaz" Lar (v. tbn. Añ). "(Está picado de la) tarántula,
tarantulak joa" Ib. "Alunado, illargitua, illargiak joa, galdua" Ib. "Usain gaixtoak barnea jo dio, la mauvaise
odeur lui a soulevé le cœur. Gaitzak jotzen duenean bihotza, quand le mal atteint le cœur" Dv. "Bideak jo (B, L-
ain), cansarse de andar, tronzarse" A. "Xartáxak yóa, la (alubia) atacada de la enfermedad que deja manchas en
la vaina" Iz Ulz. "Eguzkiak Patrizia jo du (BN-arb) [...] pipiak [...] eukaliptusa jotzen (G-azp)" Gte Erd 27. Cf.
SM Zirik 32: Gu, pipia joten bizi gaituk. Cf. harjo.  Gosiak, ez egarriak eztitu gehiago ioren. Tt Onsa 159.
Izurriak jo ta illzer zeudenai. Cb Eg III 225. Beldur handiak jo ditu / Lurreko botereak. Monho 152. Zelango
atsakabiak joko ez eban. Mg PAb 214s. Zenbatak ere eztire herioaz joak izan, bekhatu egitean berean. Dh 122.
Lupu gogorrak jo daijala. Astar II 112. Euliak jo ez dezan. It Dial 90 (Ip hunki). Anderea lotsak yoa / Herresaka
badioa. Gy 130. Herioak yo zuen ohointzaren erdian. Hb Egia 16. Burutik aldaratu da, tenpestak burua jo dio.
Laph 226. Gaztaña miñak jo du. Sor Bar 100. Lau urte igaro ziran eta beiñ jo zituan tentazioak ardoa edateko.
Urruz Urz 21. Fruitu itxuraz eder, bainan harrak yoak direnen pare. Elsb Fram 149. Apopletsia kolpü batek jo
zian. Ip Hil 115. Odolak eiki burua jo. Hamar, dotzena bat egun iraun du eri. HU Aurp 149. Gatx andiren batek
io bear gauz. A BeinB 73. Pipiak jotako abea. Ag G 200. Egarriak joa. Barb Sup 93. Zorigaitzak jo dituen /
gizon flakoen laguna. Ox 152. Zure ondotik aldendua bizitzeko zoritxar ikaragarriak ez nazala jo. ArgiDL 55.
Karriketan gaitzak joak direnak. FIr 132. Beroak yotzen bazaitute. Or Mi 117. Ero-aldiyak jotzian. Tx B I 63.
Min bixijak jo gaitu. Laux BBa 130. Amorru-aldi batek jota. Otx 160. Perlesiak jota zegok eta. Lek EunD 25.
Orra zein izurrik yo gaituan. Ldi IL 28. Urteen sitzaz joa nago-ta / aje guziak nerekin. EA OlBe 107. Zorigaitz
beltzak ez ote zaitu bizi huntan jo basairik. Iratz 72. Orrelako eriz yota. Zait Sof 181. Zazpi urtez gaitzak joa; /
gaixoa deabruak erasoa. SMitx Aranz 208. Gaitzak urtero [piñua] jo arren. Munita 94. Bigaramonean gaiztotu
eta pasmoak jo zuan. JAIraz Bizia 123. Oñazeak erdibituta eta etsipenak jota. Etxde JJ 153. Gaur direla hirur
urte zorigaitz haundiak jo zuen. Mde Pr 96. Seme-miñak jo eban Txantonen barrua. Erkiag Arran 127. Goxoekin
aspertzen asia zaneko gaitzak jota zegoan. Anab Poli 77. Ardaoak jotako bat. Bilbao IpuiB 221 (v. tbn. 208).
Egun guzia jo onera ta jo ara, goseak jo niñun ni. Ugalde Iltz 25. Baina gizagajoa oso makal dago, herbalkeriak
joa. Arti MaldanB 213. Naiz ez moskortu, betiko txurrutak pipiak jota uzten du gizona. MAtx Gazt 78. Izurriek
adarrik io ez dezaizuen. Ibiñ Virgil 73. Udazkeneko bidetan itxas-etzeko arkaitzak gorri agiri dituk, ziurri
erdoiak jota zaiñetan. NEtx LBB 265. Okerkerizko pipiak jota / dauzkalako [gizadiak] egiturak. Olea 206.
baten mende.
Perlesiak jo burutik eta / itzik gabe geratua. Uzt Sas 139. Bainan gure hizkuntza jo du erroraino / gaitz bat
txarragokoak gaitz guziak baino. Xa Odol 224. Lendik ere bronkioetakoa neukan, eta oso erreta. Jota zearo,
alegia, gertatzen nintzan. Albeniz 81. Dudaren herdoiak jo gaituelako. MIH 265.
v. tbn. fB Ic III 330. Noe 42. Bv AsL 37. Prop 1889, 51. Iraola 104. Enb 88. Mattin 89. Berron Kijote 206.
Etchebarne 106. Gerrika 267.
 Impresionar; conmover. "Jainkoak burua joko ahal dio, plaise à Dieu de lui toucher le cœur, de le faire
changer de sentiment" Dv. "Anima Iangoikoak jo dituenak [...] (Mb)" H.  Jaungoikoaren amoreak espiritua
jotzen duenean. Cb Josefa 16. Jaungoikuak bere bijotza ukutu edo jo deutsalako. Astar II 14. Onelangoak
[ipuinak] izan daroe berezko gatza, gazigarria ta uia gogoa yoteko. Zav Fab RIEV 1907, 92. Haurraren
begithartiaren edertarzünaz joik. Ip Hil 128. Berri on batek io nindunan. Or QA 148. Bihotza joa, jalitzen da.
Larz Senper 18. v. tbn. Laph 236. Ox 19. Casve SGrazi 64.
 Batir (palmas), aplaudir.  Poz ta txalo ioten. Azc PB 258. Txalo ederrak jo bear dizkiote. Lab EEguna 88.
Txaloak jotzen zizkiotenean. Anab Poli 110s (v. tbn. Aprika 33). v. tbn. Urruz Urz 62. Ag G 352. EusJok 85. Enb
86. Ldi IL 157. Laux AB 14. Or Eus 180. Munita 104. Bilbao IpuiB 185. Basarri 58. Salav 102. NEtx LBB 317.
Gerrika 50. Insausti 173.
 Mahats melatuz jorikako pudding tinki bat. JE Ber 28.
2. Tomar (un camino). Cf. infra (4).  Othoi, zure gomenduian har arima tristia, / ordu hartan io eztezan
ifernuko bidia. E 81. Erorbidea jo du ordudaino hain sendo izan zen hizkuntza horrek. Mde Pr 234. Oraingo
elertiari zer bide jo erakutsi diote. Ib. 285.
3. (V-gip, G-azp; x- Mic). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Fornicar" Mic 6v. "Oiñ ezkero, milla gizonezkok jo
detse" Etxba Eib. "Pagopian jo zotsan" Elexp Berg.  Baldin baldin yo baneza. "Si te cabalgo" (Zufía, 1552).
TAV 3.2.6.
4. (V-gip, G-goi-azp, AN-5vill-larr; Dv). Ref.: Asp Leiz2; Elexp Berg; Gte Erd 181. Ir, dirigirse a. "Bideaz
jotzea, marcher par le chemin" Dv. "Jotzen du Pariserat, il court à Paris" Ib. "Mendira yo degu, nos hemos
dirigido al monte" Asp Leiz2. "Sasi artian aurrera jo zeben" Elexp Berg. "Eztakit nondik jo (G-goi-azp, AN-
5vill), eztakit ze aldetara jo (G-goi-azp)" Gte Erd 181.  Tr. Aunque se documenta ya en Leiçarraga, es poco
frecuente hasta mediados del s. XIX; a partir del XX es de uso general, excepto en los suletinos, entre los que
sólo lo hallamos en Constantin.
 Gero handik partiturik Zipre beherera io genezan. Lç Act 27, 4 (Ker Txipren beera joan). Labanduta joko dot
eskallerati beera. Mg PAb 118. Etzakien norat yo, norat itzul. Hb Egia 19. Hedoiek aintzinago jo lezakete. Dv
Lab 312. Nundik nora jo etzekiela zebillela. Aran SIgn 36. Nun Iparrera bearren jo / genduan Eguerdira. AB
AmaE 61. Herri batetik jo bertzera. Jnn SBi 167. Atzo zortzi jo zuen berriz neregana. A Ardi 103. Joren zian
aitzina. Const 39. Gure usotxo ego motz onek / ezin aruntz jo gaxoak. Jaukol Biozk 31. Bitxabalera yoten eban
ziarbide batetik. Kk Ab II 176. Garazin-barna Iruñarat jo zuen. JE Ber 27. Noruntz jo du? Lek EunD 40.
Españiako muga pasata Ameriketara jo. Etxde JJ 148. Baserrietako olloetara jo. Bilbao IpuiB 51. Bide ortatik
jo badute. Vill Jaink 59. Jo aintzina! Ardoy SFran 145. Berriz plazara jo bearra zegoan, zerbait ikusteko.
BBarand 149. Hor dugu, urrutirago jo gabe, Ubillosen "Hitz aurrea". MEIG V 96. v. tbn. (Para textos anteriores
al s. XX): Laph 58. Bv AsL 49. Urruz Urz 19. Elzb Po 202. Zby RIEV 1909, 399. HU Zez 144. Ag AL 58.
 (V, Sal; H). "Io hara, io huna nabilla eztakitala norat" H. "De ceca en meca [...] kara yo, kona yo (Sal), yo
orra ta yo ona (Vc)" A EY III 260.  Derabiltzate hor, jo hara, jo huna. HU Zez 127. Asi zan io batera ta io
bestera. Ag AL 79. Jo eskuin, jo ezker, nihun ez onik! Barb Sup 18. Jo gora, jo bera; ardien aztarranik ez. NEtx
Antz 50. v. tbn. Sor Bar 54. Bv AsL 85. Elzb PAd 59. Elsb Fram 71. JE Bur 63. A Ardi 103. Muj PAm 64. Ox 28.
Enb 181. Otx 50. Etxde JJ 44. Mde Pr 164. Zerb Azk 98. Anab Poli 32. SM Zirik 86. Ugalde Iltz 25. Zait Plat 6.
Ardoy SFran 185.
 (Fig.).  Zerbaitetarik yo zuten Yainkorat. Hb Egia 29. Goibeldu egin gaitu oroipen onek, osaba. Jo dezagun
beste zeozertara. Lek EunD 21. Ardotsa ahantzirik, Platonek jo zuen bihotzerat. Lf in Zait Plat XIV. Eta
piztiengana jo gabe, gerok ere ez al dugu milla aldiz orrela jokatzen? Vill Jaink 71. Teatrora jo zuenean. MEIG
III 78. v. tbn. TAg Uzt 218. NEtx LBB 113.
 Ocuparse, dedicarse.  Esna-aldi oietan zertara joko, ta apaiza Merino gerrariaren bizitza irakurtzera jo zak.
Or SCruz 22.
 "Joixok ejera!, consejo polémico vernacular que recomienda ir al punto neurálgico del contrario. Joixok ejera
eta ikusiko dok zelan ixiltzen dan beriala!" Etxba Eib.
 Bejondaikela, motel! Ik jotzen diguk Astigarraga aldetik! ['nos tomas el pelo']. Ataño TxanKan 13.
 Tender a. "Mejorar [...] el enfermo, (V) onera egin, emon, jo" Añ.  Barriro lengo jasera joko dau
[landareak]. Eguzk LorIl 38 (ap. DRA). Geienetan txarrera jotzen dute [susper-aldi oiek]. Alz Ram 87. Eztegu
euskel-idazlea bakantzera yo bear. Ldi IL 69. Guzion alegiñak, beraz, ontara bear dute io. Zait Plat 70.
Bidemodu ortara ioten dute baitaratzen ez dirala. Or in Gazt MusIx 18. Chomsky-k eta oraingo ezker-aldera
jotzen dutela gehienbat politika-gaietan. MIH 228. Xinpletasunera joko nuke areago. Ib. 110. v. tbn. KIkV 46.
Etxde AlosT 12. SM Zirik 7. Alzola Atalak 128.
 Inclinarse por.  Euskaldunik gehienek karlistengana jo zuten. MIH 133.
baten mende.
 (Vc, Gc, Lc, BN-baig ap. A; SP, Dv). Llegar a, ir a parar a. "Norabait ioko dugu, nous arriverons quelque
part" SP.  Urguluak zerura abia-eta, io zegin ifernura. "L'orgueil [...] alla fondre". O Pr 462. Eztuzu urratsik
eginen lurrera sudurraz io gabe. SP Phil 244. Larrapastadatzar bat eginda / jo neban beeko bidera. Mg PAb 62.
Jo zenduban Infernuko ondarretara. JJMg BasEsc 54. Bidea erratuta onaxe oraiñ jo dot. AB AmaE 388.
Leaburura jo nuen eguna. A Ardi 93. Egiñalak egin-arren, itxas-basterreko ondartza zabal batera jo eban
ontzijak. Kk Ab I 80. Ahetzera baitzuen jo. Mattin 43.
 (Izt, Dv (que cita a He)). Terminar en. "¿En qué parará ésto? Nora yoko dau? zetan yoko dau?" Izt. "Ikhusi
behar da nora ioko duen, il faut voir où il aboutira [...]. Azkenean hiltzera io behar dugu" H.  Jelosiara,
falserietara, zeinek maiz jotzen baitute errabiarik zoratuenerat. He Phil 303 (SP 302 hondatzen). Orra zetara jo
dabeen nire jan, lo ta bizitza onak. Mg PAb 89. Nork esan zezakean, esango dute, zertara jo bear zuten ipui
farra eragitekoak? VMg XI. Bere etsaiak zertara jotzen ote zuan. "En qué paraba". Berron Kijote 188.
 (Vc, Gc, Lc ap. A). Reducirse a, resumirse en, resolverse en. "Batera jotzen due, se reducen a uno (G-to)" A
EY III 331.  --Zeinbat artikulu dagoz Kreduan? --Amabira joten dabe guztiak, berez amalau izan arren. CrIc
41. Konklusinoe oneek guztiok batera joten dabee. fB Olg 46. Bada asko lur mota, bainan guziek bietara yotzen
dute. "Toutes se réduisent". Dv Dial 43 (Ur bitara joten; It biurtzen dira, Ip ekharten dira).
 (Precedido de batera). Estar de acuerdo. "Batera joten dugu horretan (V-arr)" Gte Erd 201.  Biek, nork bere
bidetik, batera jo dute: euskara zaharrak indar-azentua zuela. MEIG VI 106.
 Decidirse, resolver. "Azkenean haren erosterat jo dut" Lh.  Etxe-yaunek, zazpik ez besteak, ezetzera yo
eudien, da etzan ezer ebatzi. Akes Ipiñ 10.
 (Precedido de batera). Sumar, juntar. Cf. infra (10).  Batera yota amalaugarren Clemente Aita Santu zanak
2
eta Obispo Yaun askok emon izan dituezanak [parkamenak]. Añ EL 117. Guztiak batera jorik, igotzen dira
berreun ogeita zortzi milla errealetaraño. Izt C 171. Biek batera yo ezkero, pagoen urteko emoiek ogei mille
lauerleko urteten dau. Akes Ipiñ 24.
 Llegar hasta, alcanzar; ascender a (una cuenta). "Berriak jo du hunaraino, la nouvelle a pénétré jusqu'ici" Dv.
 Esaidazu zeinbatera joten daben gabak ta goiz dontsubak. Mg PAb 74. Beobide-auzuneraiño yoten dau. Akes
Ipiñ 17. Etorri biek bateratu ezkero, ogetamar mille pesetara yoten deudie. Ib. 24. Noraino jo behar du? MIH
314.
 (V-m, Gc, Lc, B, BN ap. A; Izt). Dirigirse a, apelar a, recurrir a. "Acudir, ¿a quién acudió?, nogaz yo dau?"
Izt. "Acudir. Nogana joko dugu?" A. v. GORA JO.  Zeugana joten dau, jauna [...], geitu egin daiozun [...]
pensiñua. (1917). ForuAB 83. Batza porbintzijalaren erabagijen aurka jo leie notiñak Aurrerakunde Jaurrijaren
aurrera. "Apelar". ForuAB 141. Aziyo onen kontra / jo degu Madrilla. JanEd I 15. Jaungoikoagana jo naiko du.
Inza Azalp 116. Gizaxoak nigana jo dute. Lab EEguna 65. Bakaldunagana jo dau barriro. Otx 23. Epai-
erabakiaren aurka [...] Lenengo Eskabideen Epaillearengana jo diteke. EAEg 1-11-1936, 189. Grimm Anaiak,
Schmid edo Esoporengana jo bearko genduke. Vill in Bilbao IpuiB 6. Norengana jo agiri onak lortuteko? Erkiag
BatB 198. Jo dute andre biak apaizarengana. NEtx LBB 175. Horretarako Madrila jotzeak. MIH 144. v. tbn. Ir
YKBiz 85. Eguzk GizAuz 20. Zait Sof 73. Or Aitork 299. Anab Poli 29. Akes Ipiñ 4.
 Recurrir (a un método, un procedimiento).  Gauza txarretara jo barik be badago non aukeratu. Eguzk
GizAuz 102. Edozein bidetara joko zukean [...] ondamenditik neskañoa aldentzearren. TAg Uzt 169. Laterara
ala gerkerara jo bage. Etxde AlosT 12. Miñ orren sendabidez zenbaitek musikara iotzen. Or QA 144. v. tbn.
NEtx Nola 6. Zotzetara yo baiño len. Akes Ipiñ 27. Jo behar zuen bere izkribu paperetarat gure predikari
errebelatuak. Larre ArtzainE 158. Argitasunik nahi duenak badu nora jo. MEIG IX 101. Botuetara jo. Ib. 75.
5. (gral.; Mic 9v (xo), Ht VocGr 426, Lar, Añ, H). Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp Berg; Gte Erd 164. Tocar, hacer
sonar (un instrumento musical, una campana). "Tañer", "tocar, instrumento" Lar y Añ. "Cencerrear, zinzerriak
erabilli, jo" Lar. "Chiflar, txilibitua, txistua jo" Ib. "Txirriña jo du (G-azp), soneta jo du (BN-arb, S)" Gte Erd
164. Cf. ADARRA JO, HARPA JO.  Enzun nezan bere gitarrak ioiten zituzten gitarrarién soinu bat. Lç Apoc
14, 2 (Dv, Ur (G) e Ip ari; en las demás versiones jo). Arpa bat, zeña utra dulzero jaiten asi zan. Lazarraga
1142v. Gabetan barriz ez jagot joko / laztanai biguelea. Ib. 1195v. Jo zuten ezkila. Ber Trat 111r. Trunpeta
iotzen denean. Gç 159. Dabitek yotzen du manyura. Lg I 300. Frantziako nazionia ororen soñulari. / Pompak
joiten atabala, artilleriak xirula. Iraultza 135. Nintzen gelditu / betan organo jotzetik. Monho 88. Aingeruak jo
1
ezkero arako tronpeta bildurgarria. Añ EL 40. Ezkillak jotzera bidaltzeaz. AA I 531. Jo zak arrabeta. Echag
26. Yotzen berritz adarra. Hb Esk 61. Dabid arpa jotzen ari zitzaiola. Lard 166. Bere tuta hartzen du eta jotzen.
Barb Sup 27 (v. tbn. 116). Piano jotzeko antzera egiñaz. ABar Goi 17. Kitarra ta pandero ta txilibitu yoten. Kk
Ab II 163. Ez duzue tuta ['bocina'] jo. JE Ber 45. Jo egixuz zidar-turutak. Laux AB 100. Atabala joz. Arti Tobera
276. Igandetan pianoa joiten zuena. Larre ArtzainE 95. Ezpaiñetako soiñua jotzen zekitenak. BBarand 74. Flauta
jotzen. MEIG I 61. v. tbn. EZ Eliç IV. Tt Onsa 48. Astar II 69. It Fab 175. Izt C 229. Bil 99. Laph 153. Aran
SIgn 82. Zab Gabon 46. Sor Bar 69. AB AmaE 44. Ip Hil 5. Elsb Fram 82. Azc PB 302. Echta Jos 85. Iraola 84.
Urruz Zer 111. Inza Azalp 20. Ox 116. Muj PAm 65. Etxeg ib. 9. Mok 7. Altuna 75. Or Mi 113. Etcham 151. Enb
86. Ir YKBiz 154. Iratz 45. Lf Murtuts 35. Zerb IxtS 54. JAIraz Bizia 40. NEtx Antz 19. Mde Po 18. SM Zirik 78.
Bilbao IpuiB 109. Txill Let 133. BEnb NereA 203. Akes Ipiñ 28. And AUzta 86. Zait Plat 94. Osk Kurl 130. Ibiñ
Virgil 119. Alzola Atalak 141. Uzt Sas 354. Berron Kijote 48. Insausti 58.
baten mende.
 Tocar (música, un toque de campanas, etc.). "(Tocar a) queda, geraldia jo" Lar. "Doblar, tocar a muerto,
illetak jo" Ib. "Soñua jo ta dantzaitteko" Iz ArOñ (s.v. kukurruku). "Ez estutu, ondo jo, txarto jo, joa jo, palabras
con que se animaba a un muchacho que por primera vez tuvo que tocar el órgano (V-m)" DRA.  Nola baki
Marrukok jaiten / soñua txito dulzero. BBizk 4. Gura doana [soñua] jo egik. Acto 91. Joko due Aingeruak
tronpetaren soñua. Ub 137. Arrebatua ta pandangua joten ditubanian. fB Olg 66. Guduaren seiña yorik. Gy
300. Siñalea jo zezala tronpetari bati agindu zion. Arr GB 94. Zer soñu ederrak jo dituen! Ag Kr 48. Musika-
joiteko atherbeño bat. JE Ber 24. Urka-ondoko soiñua / danboliñak dite jo. Or Eus 180. Jazband jotzen zuen
beltzarekin. ABar Goi 15. Txistu luze luze bat jo eban aldegikeran Otoiopek. Erkiag Arran 84. Schumann-en
sonata bat joten zuan pianuan. Osk Kurl 175. Bein diana jo ezkero. Albeniz 59. Balearestar bati jota jotzen
nion, italiar batzuei Napolesko aireak. MEIG I 60. v. tbn. Mg PAb 67. VMg 78. AA II 50. Echag 152. Lard 200.
Aran SIgn 84. Zab Gabon 99. Xe 179. Sor Gabon 50. AB AmaE 120. Elzb PAd 55. Apaol 122. Arb Igand 67. A
BGuzur 110. Echta Jos 89. Iraola 108. LzM EEs 1912, 130. Alz Ram 39. Mok 12. Jaukol Biozk 91. Tx B 266.
Etcham 195. Lab EEguna 101. Ir YKBiz 98. TAg Uzt 158. EA OlBe 20. SMitx Aranz 9. JAIraz Bizia 30. Etxde
AlosT 77. Txill Let 27. Anab Poli 52. SM Zirik 20. Bilbao IpuiB 157. BEnb NereA 222. Arti Ipuin 57. Vill Jaink
56. Ibiñ Virgil 48. Alzola Atalak 82. NEtx LBB 126. Alkain 135.
 Cantar.  Neri tokatzen zaidan kanta jo bear dizuet. NEtx Antz 114. Ni, lenago unai-kantak io nituena. Ibiñ
Virgil 118.
 Tocar (sin comp. directo).  Orduan borzgarren Aingeruak tronpetáz io zezan. Lç Apoc 9, 1. Lexanzuko
tonborrariari urre bi ioiteko, sei ixilsari. O Pr 640. Asi ziran bere aldiko musikariak jo ta jo. Anab Poli 87.
Txistularia gogoz / asten bada joten. BEnb NereA 222. Erriko txistulariak jotzen. Uzt Noiz 19.
 (H). Sonar, emitir un sonido.  Trunpetak io dezaken artean. EZ Man II 97. Orenak iotzean. Ib. 33. Abe
Mariako kanpaneak io dagianean. Cap 132. Zeiñ nahi den mugaz adi dezazun ezkilla yotzen. He Gudu 142.
2
Tronpetak jo duenean. Monho 78. Erloiuak yoten daben bakotxean. Añ EL 33. Zazpi errietako kanpaiak jota
ere. Ag G 126. Jo ere dik gure zeinuak! Barb Sup 140. Merkatuko kanpaiak jo dabe? Kk Ab II 109. Telefonoen
tirrintek yo zuen. Izeta DirG 59. v. tbn. Mg CC 193. Dh 92. Ur MarIl 4. Arr May 11. Arb Igand 179. Itz Azald
70.
 Tocar (un instrumento o similar una melodía).  Ezkilak jo dezake nere agonia. AB AmaE 411. Soinuak jo
dantza pullit bat emaiten dute. Ox 51. Pianoak jo beza zerbait. Lek EunD 41. Eresiak bete-betean jo beza
Maitia, nun zira. NEtx LBB 135.
 Sonar (un sonido).  Kanpotik ioiten duen soinuari [zabaldu beharriak]. SP Imit III 1, 1. Soinuak jotzen du.
Ox 44.
6. (G, AN, L; SP, Dv, H, A Apend, Lh). Ref.: A EY III 292; Asp Leiz2; Gte Erd 206. "Oillarak io du, lo coq a
chanté" SP. "Braire (âne)" Lh. "Kukuak oker jo (G), kukuak makur yo (AN, L), ser adversa la fortuna" A EY III
292. "Kukuak yo, cantar el cuclillo" Asp Leiz2.  Gau hunetan oilarrak io dezan baino lehen. Lç Mt 26, 34 (tbn.
He, Dv, Ur (G), Or, IBk, IBe; TB, Ip, Echn, Hual, Samper kantatu, Leon kukuruka hasi, Ker kukurruku egin).
Ollarrak yo ordurako. Zav Fab RIEV 1907, 96. Oilarrak jo gabe nauk / hik gaur ukhatuko. Zby RIEV 1908,
212. Kukuak oker egun artan jo. Or Eus 398 (v. tbn. ejs. similares en Urruz Urz 84, EusJok 95, Ox 22, Tx B I
182, Zerb Azk 9, Ataño TxanKan 33). Goizeko iruretan ollarrak jo baiño lenago. Gand Eusk 1956 (I), 218.
Langile zuzenari kukuak joiten. EZBB II 43. Oilarrak goizegi jo digu. MEIG II 71. v. tbn. Lard 447. Noe 25. FIr
159. Ir YKBiz 446. EA OlBe 98. Uzt Sas 154.
 (G-azp, AN-gip-5vill). "Oillarrak kukurruku jo du (G-azp) [...] horrek goitik jotzen du kukurruku (harro dela)
(G-azp, AN-gip), kukuak soiñua ongi jotzen du (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 206.  Baña gaizki jo zion / soñua
kukuak. It Fab 55. Guri ez bezelako kukurruku jotzen dizu ollarrak. Zab Gabon 27 (v. tbn., con un significado
similar, MIH 289). Aski hurbildanik jotzen du [oilarrak] kukuruku luze bat. Barb Sup 90. Lur ukatu orri azken
txintak joko dizkan txoria. Mok 22. Egin balitek oker berbera beste kuku batek jo lieke soñua. Etxde AlosT 31. v.
tbn. Or Eus 220. And AUzta 138.
7. (c. sg. A; H). Sonar (las horas). "Dar (la hora)" A. "Seirak jo dittue" Elexp Berg.  Hamekek io dutela. Volt
174. Bostak jo daude. Mic 12r. Orenak yotzen duen aldi guziez. He Gudu 136. Graziaren orenak ez bide zuen
Xinarentzat oraino jo. Laph 229. Goizeko labak jotzian. Xe 371. Ordu batak jotean. AB AmaE 265. Amabi
orduak Oñatiko eleizan jo arteraño. Ag G 24. Gabeko amarrak jo eben. Altuna 78. Gau-erdiek jotzen dute. Barb
Leg 141. Jainkoaren orenak jo ziolarik. Zerb IxtS 103s. Bederatzi t'erdiak jota. Etxde JJ 249. Nik nahi baino
lehen jo zuen orenak. Xa Odol 229. v. tbn. Monho 36. DurPl 48. Echag 187. Elzb PAd 30. Elsb Fram 137. Jnn
SBi 9. Arb Igand 77. A BGuzur 156. EusJok II 113. In BBarand 64. Or Poem 529. Etxde JJ 151. Mde Po 41.
Bilbao IpuiB 275. Izeta DirG 23. Osk Kurl 128. Lab SuEm 182. JAzpiroz 176.
 Xuxen-xuxena orenak yotzen zituen hamarrak. Hb Egia 3. Arratsaldeko seirak jo ditu an erlojuak. AB AmaE
192. Erloiak oren erdi bat joiten zuela. JEtchep 114. Erlojoak, zortzirak joko ditu. NEtx LBB 194. v. tbn. Elzb
PAd 1. Itz Azald 204. Or Tormes 65. Anab Poli 53. Lab SuEm 170.
 (Ejs. ambiguos).  Ezkillaren azkeneko / soiñua io denean. Arg DevB 169. Anjelus ezkila ioitean. CatLuz 40.
Ordu ura yotzean. Ir YKBiz 128. Solasian ziarduten meza-ezkilla jo zai. Etxde JJ 33. Ordua jotzen zuanean.
NEtx LBB 40.
baten mende.
 Gauerdia jo dun ez naiz baitaratzen. Or Poem 523. Goizeko ordubiak jo zizkioten Piarresi. Etxde JJ 10.
Lauak jo dituzte. Lab SuEm 176.
8. (Con ines.). "Kostan ioa, echoué à la côte" SP. "Xedean yo du" H.  Kostan ioitera dohan untzi kargatua.
Ax 217 (V 145). Obe dot mundu onetan lotsa apur bat igaro konfesoriari zuzen esanda, ta ez jo infernuban. Mg
CO 195. Berna-azurrekaz yo aulkiyetan. Kk Ab II 166. Atean xo zuen. ZMoso 47. Non jo du lehenbizi ontziak
honakoan? MEIG I 60. v. tbn. Dv LEd 100. Altuna 67. Ir YKBiz 137. Mde Po 13. NEtx LBB 368.  "Frapper
dans les mains, toper. Batean gare? jo beraz hor, nous sommes d'accord? (du même dire) Eh! bien, topez-là" H.
 (Con kontra). "Paiten kontra jo zuen (G-goi-azp)" Gte Erd 203.  Eta erauntsi ukhan duté haizék, eta io
ukhan dute etxearen kontra. Lç Mt 7, 25. Afekzione hek, Philotea, xuxen ioiten dute debozionearen kontra. SP
Phil 81 (He 83 kontra jarzen zaizko). Eta Karlosen kontra / jo gaitu gogoak. It Fab 210. Burua harri gogor bati
kontra joaz. Mde Pr 165. Prakak enborren kontra joten. Osk Kurl 66.
9. (SP, Dv). "Pousser" SP. "Beharrak jorik egin du hori, c'est pressé par le besoin qu'il a fait cela" Dv.
10. (Vc, Gc, Lc ap. A; Lar). "Subir, montar en las cuentas, jo; onenbeste jotzen du" Lar. "Sumar" A.  Ta
batzuk edan, saldu bestea, / kontuak yota, azkenez / seme bakotxak / dituzan boltzak / bete dituz urre onez. Zav
Fab RIEV 1909, 35. Gastu orrek zenbatera joten daben esan biar danik eztogu uste. ForuAB 83. Orotara joaz,
18.000 neurtitz edeiten dituzte. Mde Pr 261.
 "Zure lur-eremuak nere diruekin jo, zer onthasuna liteken!" Lh.
11. "Acudir bien o mal el año, el trigo [...], urtea, garia [...] ugari etortea edo urri, naroro edo eskas jotzea"
Lar.
12. Dar (un golpe).  Herioak jotzen du azken kolpea. Dh 131. Ikharagarriko martilu kolpe bat yotzen baitute
komentuko athean. Elzb PAd 84. Mutil oneri zapotzeko bat jo. Otx 173. Kurrutakori ostikoa jo. Anab Don 107.
Lên-talka jo-artean. Or Eus 29. Bi oñakin zaplatekoa jo lurrean. Anab Poli 134. Bi belarrondoko jo zizkion. Osk
Kurl 153.
13. (Tras superlativo más alativo). Ponerse (en lo mejor, peor, mayor, etc.). "Amar milla duro irabazikoittu,
geixenera jota" Elexp Berg.  Eta geienera jota ere zenbat izango dira onela datozen arkumeak? Izt C 175.
Nekazaritza lendabizi asi izan zan denporakoak [diradela izenak], aldeenera jota ere. Ib. 233. Askoz oberik ezin
liteke / ederrenera jota're. Tx B I 251. Baña, txarrenera yo dezagun, bada-ezpada. Ldi IL 59. Hona zer egin
dezakegun, okerrenera jota: ps idatzi eta s hutsik ebaki. MEIG VII 181. v. tbn. Apaol 110. Alz Ram 59.
 (H). Tomar (de la peor, mejor... manera).  Baña Saulek, dirudienez, gaiztoenera jo zuen. Lard 166. Zer
irudituko zitzaion? Okerrenera ez al zuan joko? JAIraz Bizia 105.
 (Con absoluto).  Gutxiena jota're, kirtena beñepeiñ bai. Urruz Urz 56.
 (Con ablativo).  Alderdi onentsuenetik jota ere, urte mordo bateko ilunaldia. Etxde JJ 170.
14. (G-goi, AN-gip ap. Gte Erd; H). Tomar por, tener por, reputar, considerar. "Orrek bere burua obenatakoa
jotzen du (AN-gip) [...] orrek bere burua besterik baño obea jotzen dik (G-goi)" Gte Erd 59.  Tr. Usado con -
tzat o (a menudo alternando en un mismo autor) con sustantivo o adjetivo en caso absoluto indeterminado;
aparece asimismo, con menor frecuencia, con adjetivo (o similar) determinado; tbn. hay algunos ejs. con bezala
(Ldi IL 82, Or QA 106, Txill Let 121).  Guziak miragarritzat jo bear zuten. Lard 461. Erotzat jorik. Bv AsL 86.
Astotzat yoko ba-naute ere. Ldi IL 137. Izen aiek iru mugarri bezela yotzen ditut. Ib. 82. Gutxitzat jotzea. TAg
Uzt 300. Opa izan dituzten itunben guziak deuseztutzat jo bitez. EAEg 2-12-1936, 439. Usoa errudun jo? Etxde
AlosT 90. Lenen-alaba erdi sorgintzat jotzeraño. Ib. 25. Nere burua betirako galdua jotzen det. JAIraz Bizia 60.
Genesis ez zala yo bear gertakizun. Or QA 105. Aitz andiaren pisua baiño astunagotzat jo oi dauana. Erkiag
Arran 94. Kontrabando ekartzea pekatu aundi jotzen zuan. And AUzta 80. Egiune ura kaltegarritzat jo badeza.
Vill Jaink 187. Errudun jo. Ib. 179. Gizarteko bizitza [...] gaiztotzerik makurrena jotzen dute. Ib. 177. Gure
itzurren au, adierazterik ederrena io diteke. Or in Gazt MusIx 28. Askok Gaztelurena dala diote, bañan beste
batzuk Udarregirena jotzen dute. A. Zavala Auspoa 61, 59. Oni bere bidia emoteko, siluak derrigorrezkotzat
joten eben. Gerrika 148. Erabat aldrebestzat joko zan bertsolaria. Insausti 18. Ezkertartzat jo izan balituzte.
NEtx LBB 66. Oso aundi jotzen degu. Ib. 169. Ez ote dugun burges ttipitzat jo behar. MIH 366. v. tbn. Mde Pr
171. Etxde JJ 195. Txill Let 122. AIr in Izeta DirG 11. Zait Plat 6. Gazt MusIx 70. Ataño MLanak 182. AZink
37.
15. (Con trumoi, tximista...). Tronar. Cf. infra (27).  Asi ziran tximistak irteten, eta turmoia jotzen. Lard 77.
Egoaldi sargoia zeguan, turmoiak jo du. Sor Bar 62. Tximistak jo zuen. Mde Pr 120. Apirillean iñusturia
(trumoia) jotzen badu, berri ona da. EZBB I 37.v. tbn. Ill Testim 17.
16. (H). Tocar, tratar (un tema, cuestión).  Lenago ere gai bera askotan jo izan zuen. Lard 419.
17. "Bideari jotzea, marcher, se mettre en chemin (avec ardeur)" Dv. v. ekin.  Jo dezogun bihotzez lanari.
Dv Lab 31. Plazan hazkarki jo dezala pilotari. Arb Igand 141. Eta jo biak lanari. Barb Leg 128.
 Jo mutillak uragok ondatu nai ezpogu! Echta Jos 203. Lanian gogor jo zuten. EusJok 122. Eskualdun haur
lagunak, jo bethi pilotan! Ox 181. Asten da uretara jaurtitten, zapa-zapa, plist-plast, jo mutillak! Otx 134. Jo
mutillak! NEtx Antz 28. Emon Pinto! Aurrera Txapar! Yo Gorri! Bilbao IpuiB 21.
18. (H). Batir.  Yo zaitzu arroltzen xuringoak. ECocin 25. Harzazu litre bat krema yoiten duzuna. Ib. 45.
19. (V-gip ap. Elexp Berg; Dv, H). Calcular, estimar (una cantidad). "Zenbat balio duela jotzen duzu?" Dv.
baten mende.
"Ezta ioilerik hoinbertzetan abere hori ioren duenik" H (s.v. iole). "Jotzen dut behar garela hemen hamar
langile" Lh.  [Saltzalliei] 28.571, 43 lauerlekoen irabaztia joten yake. ForuAB 85. Gora ta bera jotzen badute
ordainen bat. ForuAG 279. Zure domubaren etorrijak zenbatsu joten dozuz? Otx 75. Dirutza amar milla
laurleko yotzen degula Ldi IL 97. Zurki yota zenbat emate'aal-luken. Ib. 73. Barkoxen amar urteko jotzen zioten
baitegian. Etxde JJ 185. Aiek egingo zituztenak, gutxi jota, amalau arrautz. JAzpiroz 101.
 "Beetik jo, calcular u ofrecer por lo bajo. Orrek beetik jota, eun kilo izangoittu" Elexp Berg.
 "Goittik jo, calcular u ofrecer por lo alto. Eskatzerakoan goittik jo bia da" Elexp Berg.
20. "Enkantean jotzea, pousser aux enchères" Dv.
21. "Hariz jotzea, surfiler" Dv.
22. Echar, emitir, lanzar, proferir. "Ots andiak yotzen ditu orrek, ése tiene mucha fama; litm.: hace sonar
grandes ruidos (G-to)" A EY III 289. "Illetia-joten dau baña ez da ori ain geixki bizi, se lamenta [...]" SM EiTec1
(s.v. leundu nota). "Estúla jo esin, no poder toser" Iz ArOñ (s.v. estúla, nota).  Bandua jorik. Bv AsL 193.
Gura neuskioz jo alabantzak / euskeldun eguzkiari. AB AmaE 119. Ainbeste arrokeri jotzeko. Ag G 264. Jo zazu
ordago. Lab EEguna 100 (cf. hordago joka, s.v. joka (I, 3)). Bizkortxegoa jo du azken-intziria. Or Eus 136.
Orroi batzuk jotzen. And AUzta 146. Mutillok, nesken aurrean, alako aizeak jotzen dituzue. NEtx LBB 146. v.
tbn. EusJok II 32. EusJok 37. Erkiag Arran 102. Gand Elorri 215. Uzt Sas 79. MEIG IX 129 (en colab. con
NEtx).
 "Kamarra jo, pendenciar. Sekulako kamarra jo dute" Asp Gehi.
 (En los juegos de naipes). Hablar. "Nor da joten? (V-arr-ger, BN-lab-arb), jo du (AN-gip)" Gte Erd 192.
23. Latir. "Bihotzak iotzen zioen minuta bakhotxean ehun ukhalditaraino" H.  Ene bihotz tristeak joiten duen
arte. Xa Odol 337.
24. Pescar.  Igarian edo arraña joten (arraña jo, arraña artu lez da) dakizuelako. Ag Kr 212.
25. "Jo sua (G-goi-to), encender el fuego. Jo sua, pipea piztu deigun" A. "Argíxa jo, dar la llave de la luz
eléctrica" Iz ArOñ.
26. Echar.  Io zerri ori emendikan, loiez orakatua dago. FIr 159.
27. (Impers.). "Aize purrustada ederrak jo ditu (G-azp)" Gte Erd 148.  Arratsaldean trumoia jo. BasoM 134.
28. "Beber. Orrek egunero ogei txikito jokoittu. Txanpan botillia jo najuan neuk bakarrik" Elexp Berg.
II (Sust.). 1. (Añ, Dv, H). Golpe. "Abstenerse de hacer cosa mala, bekatutik, jotik gorde" Añ (Interpr?). "Huna
makhilaren ioa, pilotaren ioa, voici où le bâton a frappé, où la paume a donné [...]. Io laburra, luzea, hutsa,
gaixtoa, coup court [...]" H.  90garren metra pasa lezaketen jo guziak. Zby RIEV 1908, 86. Errebotearen joa /
doha urrunera. Ib. 93. Heien [Lekorneko pilotarien] joak, ez iduri gatik, tanka gogorragoa emaiten duela
harrian. JE Bur 28. Haizkoraz emaitean zuhaitzari joa. Ox 68. Beste batzuek geiago ziran / indarrean da jo
aundiz. Basarri 87. Mindegiak aizkoran / badu zenbait bali, / oraindik bere joa / ez da asko itzali. Insausti 215.
 "Foltsuaren, bihotzaren ioa, battement du pouls, du cœur" H.  Ene bihotzaren joak! Ox 48.
 Herioaren jo beltza. Ox 63. Zain gaiztoaren yoa! ['golpe de mala suerte']. Or Mi 130. v. tbn. Zait Sof 197.
 Buruan dun aize-joa. Or Eus 333.
 Kolpearen joa behar ainean ematea. "Violencia". MEIG IX 118 (en colab. con NEtx).
2. "Braiement de l'âne" Lh.
3. "Accouplement" Lh.
4. "(Hb), allonge, pièce de charpente" Lh.
5. Son; toque.  Ttunttunak ala baitu musikaren joa. Or Eus 22. Eguerdiko Anjelusaren lehen joa abiatu
orduko. Larre ArtzainE 223.
- ADARRA JO. v. adar.
- HARPA JO. v. 1 harpa.
- BEGIZ JO. v. 1 begi.
- BURUTIK JO. v. buru.
- ELKAR JO. a) Entrechocar, chocar uno con otro. "Chocar, pegar" BeraLzM. "Otoek elgar jo dute (BN-lab)"
1
Gte Erd 182.  Arriak zatitu ta alkar joten dabe. Añ EL 205s. Elkar jotzen zuten [gau illunaren erdian]. Lard
130. Guraizak legez gelditu baga alkar ioten. A BeinB 67. Agiñak alkar joten. Kk Ab I 66. Ekiñaren ekiñez
aitzurrez elkar jo. Or Eus 275. Bide-bazterreko berrora inguratu behar izan zuen arin, elkar jotzeari ozta itzur
egiñaz. Mde Pr 100. v. tbn. Berron Kijote 147. Alkar j.: Otx 137. Bilbao IpuiB 271.  Juntarse; encontrarse. 
Bitzuok alkar yota ogeta amairu guztiak. Zav Fab RIEV 1907, 91. Bi azanz-gilek ['vocales'] elgar yoitez. Arch
Gram 22. Eta onela, guziak elkar jorik, bideari jarraitu zitzaiozkan. Lard 28. Goitiko ileek eta beheitikoek elkar
jotzearekin. Dv Lab 246. Cardoneroko eta Lobregateko urek elgar joiten duten tokitik hurbil. Laph 40. Alkar
joko degula / nundik edo andik. Tx B 80. Gure bizitzako bidean alkar jo diagu. Etxde JJ 125. Ia erri osoak alkar
jo eban Santiyago egun atako Meza Nagusian Eleizean. Bilbao IpuiB 236. Hortzek elkar jotzen duten ala ez.
MEIG VI 99. Nonbait elkar joko duten lerroak. MEIG IX 31. v. tbn. Alkar jo: Or Eus 29. EgutAr 7-6-1959 (ap.
DRA). NEtx LBB 14.  Tocarse.  Nos sabeleekin, nos albuakin alkar ez joko, bai joko neska ta mutil. fB Olg
67. Luze luze dagoz beiaren ganean eta gorputzak alkar joten, eta oiñak oiñakaz bere bai. Erkiag BatB 190.
b) Pegarse, luchar.  Alkar joten dabe [eskola-mutilak]. Añ LoraS 95. Alkar joten ibilli zirala. Kk Ab I 45.
baten mende.
Burrukazale ziranekin alkar-joten eta muturka ibiltea. Erkiag BatB 24.

c) (alkar V-arr-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (alkarreas). "Cotejar" A. "Comparar" Iz ArOñ.  Alkar yo egun bateko
2
utsak bestekoakaz. Añ EL 84. Iakitun bikainenak [...] Platonekin alderatu ta alkar io ditugu. Zait Plat 81.
Oratirekin alkar jo bageneza [Fray Luis]. Gazt MusIx 68.
- ELKARRI JO. Hacer chocar, hacer golpear.  Algarri beitirade joiten ['son hechos chocar'], bolak bezala
bilartian. Egiat 224. Pint'arnoa hargatik zanka zanka husturik, basoak elgarri joz. JE Bur 170. Bere abarka-
zolak athera zituen eta elgarri jo. Lf Murtuts 5.
- GARESTI JO. v. garesti.
- GOGOAK JO. Hastiar. v. GOGOAN JO.  Mundu onetako bizitzaz gogoak joak egongo giñan. Echve OngiB
122.
- GOGOAN JO (G-goi (gogon jo); Lar, H). Ref.: A; VocZeg 287. Sentir repugnancia, repugnar, hartar. "Ahitar",
"empalagar", "enhastiar" Lar. AxN explica bianda higuintzen (51) por janaria gogoan jotzen; higuina (473) por
gogoan jo-garria. v. GOGOAK JO.  Tr. Documentado únicamente en textos guipuzcoanos.  Gogoan jo
nazala zu bage dan gozoak. Lar STomas 1. Lurreko gauza itsusiak gogoan jo edo nazkatzen naute. Cb Eg III
280. Doatsu guztiak atsegiñez betetzen dituana beñere gogoan jo gabe, ta beñere aspertu gabe. AA III 352.
Gogoan jotzen nau askotan asko irakurtziak. Echve Imit 10 (v. tbn. OngiB 183). v. tbn. Lard 100. Berak lenago
ainbeste maita zituan gauzak berak [...] orañ guztiak gogoan jotzen zuten. Bv AsL 30. Ama maite onen begi
guziz garbiak gogoan joko ez dituen eran lan guziak egiñaz. Arr May 9. Gerraz aspertuta, mundu gaizto onek
gogoan jota joan ote zan Santa Cruz siñisgabeen misioetara? Or SCruz 131.
- GUZTIRA JOTA. En general.  Badirudi, izan ere, merkeagoak, hutsalagoak, deusezagoak direla guretar
frankorentzat, guztira jota, etxekoak kanpoko inongoak baino. MEIG VI 169.
- JO AHALA JO. Golpeando con saña.  Sei burrego haritu zitzaizkon jo-ahala-jo. Jnn SBi 28.
- JO-AURRERA EGIN. Avanzar.  Pozarren ibilten ekien olatuen dantzai gora-beeraketaz erantzunaz, eta beti
jo-aurrera egiñaz. Erkiag Arran 78.
- JO-BURU. Blanco. v. jomuga.  Ateraldia tiroa bezala heltzen bere jo-bururat. Lf ELit 182.
- JO DEZAGUN (AN-larr). "Supongamos" Asp Leiz2.  Jo dezagun erdaldun batekin ari garela hizketan.
MEIG VII 127.
- JO ERAGIN. v. joarazi. a) Llevar hacia.  Ondo agertu baga pekatubak, ta utsera jo eragiñaz gauza astunai.
Mg CO 156.
 Llevar hasta.  Egin dituban osakintza mirariraño jo eragitekuak. Mg PAb 46.
b) (Con batera). Sumar.  Jo eragijezu batera lauko guztijai. Mg PAb 74.
c) Añadir, sumar.  Daukee beste kontu bat errenta ta irabazijena, ta kontubai jo eragiñik dazaube kastuba edo
irabazija geijago izan dan. Mg CO 34s.
d) Hacer tocar (música). "Campanam sonare, sonare facere, ezkilla [...] joeragin, jo egin" Urt IV 111s.  Itxu
bati soñua jo eragiteko. Kk Ab I 76.
e) Hacer golpear.  Arriak jo eragiñaz [oialak]. Erkiag Arran 137.
- JO ETA HAUSTE. Esfuerzo.  Bere izen onagaitik zenbat lan da io-ta-auste erabilli dozuen badaki. Ag AL
161.
- JO ETA HAUTSI(AN). Con la mayor dedicación, entrega.  Eztaietan ibilli zan, jo ta ausi, aruntz ta onuntz
[...], paperen eske ta soñeko billa. Ag G 316. Ekiñ beti; atsedenik gabe, zirt edo zart, ortik edo emetik jo ta
ausian ibilli. Ib. 255s.
 (Con adj.).  Gizon ura udaletxean sartzeko jo ta ausi zakarrean ibilli ziran da. Ag G 220.
- JO ETA ERAITSI. Derribar. "Jo ta eratxi, dejar fuera de combate, noquear, derribar. Jo ta eratxiko aut" Gketx
Loiola.  Tutarrez jo ta eratsi ta errotik atarauaz, egundoko zaparradan yoiazan lurreraiño [teillak]. Erkiag
Arran 153.
- JO ETA FUEGO (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). Con todas sus fuerzas.
- JO ETA JO. a) Golpeando con saña, con fuerza; golpeando constantemente.  Jo ta jo eginarren / beti leku
2
baten. DurPl 62. Eta geienak yo ta yo barregarri. Añ EL 224. Eta hantxe hasten pinpi-panpa, yo eta yo,
Pacheko gaizoaren zurratzen. Elzb PAd 63. Pilota jo eta jo. JE Bur 29. Jo eta jo hasten zaizko jende eta
alimalezko soka luzeari. Barb Leg 137. Itxasoko ugiñak, gau ta egun, jo ta jo daragoioen atxak. Otx 29. Jo ta jo
atea. NEtx LBB 172. Azote ukaldika jo eta jo. Ardoy SFran 188. Arriaren kontra aletu arte antxe jo eta jo.
Insausti 90. v. tbn. EA OlBe 102. SMitx Aranz 154. Mde Pr 160. Anab Poli 61. And AUzta 73. Osk Kurl 204.
Larz Senper 108. Xa Odol 283. Casve SGrazi 96. Berron Kijote 62. BBarand 24.
 Latiendo (el corazón).  Bihotz bat [...] jo eta jo ari. Larre in Xa Odol 12.
 Batiendo (palmas), aplaudiendo.  Zalaparta bizian, / txalo yo ta yo. Ldi BB 42.
b) Sonando sin parar.  Bere baitarik jo eta jo hasten da Salbatoreko zeinua. Barb Leg 126. Il kanpaiak jo ta jo
ekiten dautse. Erkiag Arran 168. v. tbn. SMitx Aranz 12. NEtx LBB 99.
 Tocando sin parar.  Bitartean ari da jo ta jo danbolin. Or Eus 20. Soñu alaia jo ta jo. EA OlBe 20. Artu
txilibitua ta jo ta jo asi iaken. Bilbao IpuiB 154. Iru ordu jardungo zan soiñua jo ta jo, andik jetxi gabe. BBarand
77. v. tbn. Anab Poli 87. SM Zirik 67. NEtx LBB 331.
baten mende.
c) Dale que te pego, con todas sus fuerzas.  Lerreginda, jo ta jo, patsetan. TAg Uzt 34. Ik segi goiko punta
arrapatu arte jo ta jo. Albeniz 89.
- JO ETA KE (V-gip; kea V, G; keia V-gip). Ref.: A EY III 277; Etxba Eib; Elexp Berg. a) Con todas sus
fuerzas; con la mayor dedicación, entrega. "Yo ta kea, destrozarlo [...] (V, G)" A EY III 277. "A toda máquina, a
todo vapor. Jo ta keia diardue langilliak" Etxba Eib.  Jel-bidez jarraitzeko [...] / zuzenki... jo ta kia! Enb 177.
Jo-ta-ke ari ziraden [artaburuak urratuz]. Or Eus 47. An eguan Txoria kartetan jo-ta-ke. SM Zirik 76. Lanean
jardun ondoren jo ta ke. MAtx Gazt 56. Jo ta ke asten da, baño gero a(g)otz-galda (AN-larr). Inza NaEsZarr
448. Alkarregaz gobernu barria osatzeko asmotan jo eta ke ebizan. Gerrika 281. Korrika jo ta ke preparatzen ari
ziranak. Albeniz 79. v. tbn. Bilbao IpuiB 45. Loidi 29. Lizaso in Uzt Noiz 33. Berron Kijote 25. Ostolaiz 143.
Insausti 214. Kea: Lab EEguna 116. Txill Let 48. Ostolaiz 139.
b) Viento en popa.  Batzun iritxiz, Anporrandiñekoak ziran jo ta ke ebiltzanak. Erkiag Arran 139. Onen
[ugazabaren] zerak, beronen ustez, jo ta kea dabiltz, egunean baiño egunean erosoago. Erkiag BatB 155.
c) Totalmente, absolutamente.  Jo-ta-kea zuzenesten dugun gure absolutua. Txill Let 125.
- JO ETA KEA ATERA. Acometer con todas sus fuerzas; ponerse a hacer algo afanosamente.  Jo ta kea
aterako degu. Lab EEguna 87. Orraitik be jo ta kea ateratea, biderik laburrena. Eguzk GizAuz 43.
- JO ETA KEA EGIN. "Jo ta kia egin du (G-goi), auts biurtzeaño jo du" Inza EsZarr 157.
- JO ETA MA. "Jo ta ma egon, estar en actitud agresiva y acogedora sucesivamente" DRA (que cita el ej. de
SMitx).  Onako ontan konberti bear nazu-ta. Adi-adi nagokizu, jo ta ma nagokizu. SMitx Unam 91.
- JO ETA PASA. a) (Uso vbal.). "Jo-ta-pasa, dar alcance y superar un móvil a otro. Ormaizteiko txakurrek trena
jo-ta-pasa eitten omen zoon" Gketx Loiola (s.v. pasa).  Gure orduko "vanguardismoak" jo ta pasa dituzte
gazteok. NEtx LBB 211. Kilometro paren bat faltan, asi naiz jo ta pasatzen. Albeniz 106. Jo ta pasa det berriro.
Ib. 106.
b) (Adv.). "Jo-ta-pasa, trabajo de batalla o a batalla. Onek biar merkiok jo-ta-pasa ein bietxuk" SM EiTec1.
c) (Sust.). Adelanto, adelantamiento, ventaja.  Sortaldeko erriak jakin dute bakarrik ametsetako zoriona
aurkezten, europatarrei jotapasa galanta emanez. Txill Let 75.
- JO ETA SU (V-gip; sua V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Con todas las fuerzas, afanosamente, con la
mayor dedicación, entrega.  Ta senargai bila len lez io ta su / ez eban galdu ordurik. Azc PB 152. Baiña euron
billa io ta su ibili, beste ondasunik ezpailegoan, ori ez. A (ap. Zam Man 52). Euzkeran aldez jo ta su! Enb 43.
Buruko garunak urtu aiñean dabil, jo ta su gogoetan. Erkiag BatB 159. Zerbait asmatu arren / jardunda jo ta su.
Insausti 307. v. tbn. A EY II 207 (V-och). SMitx Aranz 212. Uzt Noiz 46. Inza EsZarr 157 (G-goi).
- JO ETA TIRA. Con todas sus fuerzas, afanosamente, con la mayor dedicación, entrega.  Gelditu gabe
dabiltza Euskal-Esnaleakoak arontz-onontz, jo ta tira euskeraren alde. EgutTo 3-11-1918 (ap. DRA). Gaizki
erabilli zuten soldaduak jo ta tira. Or SCruz 44. v. tbn. Anab Poli 124. Inza EsZarr 157 (G-goi).
- JO ETA HUTS (EGIN). Dar y fallar.  Leia aundiyaz eizara juaten garelarik ere, batzuetan zerbait
arrapatzen degu; bestetan berriz... jo ta uts. EEs 1918, 142. Xantiri "jo ta uts" egin zuala iruditu zitzaion. Anab
Don 107. Jo ta uts (G-goi). 'Oker jo duneko, jokuan edo lanen batean'. Inza EsZarr 157.
- JO ETA ZAFRA. (Acometer un trabajo, etc.) con fuerza.  Pipatzea utzirik, mokanes xuria eskuan, jo eta
zafra emaiten da hor, ziliporta khentzen! Barb Sup 46.
- JO ETA ZERRALDO. "Jo ta zerraldo (G-goi), gaitzak edo norbaitek jo ta, bereala ankaz gora" Inza EsZarr
157.
- JO-JO EGIN. Pegar con fuerza.  Eguzkijak jo-jo egitten eban. Otx 159.
- JO-LEKU. a) "Jolekhu, point où le coup a porté" Dv. b) Lugar al que se tiende.  Etxea du bihotzak bere lehen
jo lekua. Larre in Xa Odol 12. c) "Area, [...] ogi jo lekhua, heiéra, ogi jotzeko lekhua" Urt II 281.
- JO-NAHI. "Désireux de battre. Muthiko tzar hori jonahia gelditu naiz, je suis resté avec l'envie de battre ce
mauvais garnement" Dv.
1
- JO-ORDUAN, JOTORDUAN. Cuando suena.  Arratsean Abe Mariak jotorduan. Añ EL 230.
- JOTA (V-arr-m-gip, G-azp). Ref.: Etxabu Ond; Elexp Berg; Gte Erd 211. a) (Estar, etc.) muy cansado. "Jota
gelditxu, quedarse como baldado" Etxabu Ond 107. "Ziero jota etorri zien mendittik" Elexp Berg. "Gaur jota
nago (V-arr-gip, G-azp), gorputz guztia jota daukat (G-azp)" Gte Erd 211.  Ni, beintzat, jota nator. NEtx Antz
78. Zure gorputzak jota egon bear du egunaren bukaerako. MAtx Gazt 84. Jota zatoz... zer dala ta? Lab SuEm
214. b) "Burutik jota, zoratuta. Ori eitteko ziero jota egon biok. Edo burutik jota" Elexp Berg.
- JOTZEN. "Joten, junto a. Elizia joten zan hospittala edo eritegia" Etxba Eib.
- JOTZEN DUENAK JOTZEN DUELA. "Joten dabenak joten dabela, loc. verbal equivalente a 'suceda lo que
suceda'. Joten dabenak joten dabela, ni banoia amendik" Etxba Eib.
- JOTZERA EGIN (jotera V, BN-baig; Lar). Ref.: A; Elexp Berg. "Amagar" Lar. "(El novillo) acomete,
zezenkoak jotzera egiten du" Ib. "1.º embestirse los animales; 2.º amenazarse los hombres" A.  Bestiak
agiraka, ta jotera bere egiten deutsala. fB Ic I app. 7. Makilla edo beste edozeinbere gauzagaz jotera eginagaz.
Astar II 85. Alki batekin jotzera egiñaz. Alz Burr 46.
- JOXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). "Lanak aintzin joxettugu (AN-5vill)" Gte Erd 157.

baten mende.
- JOZ (ETA) JOZ. "Ioz eta ioz, en frappant et refrappant" SP.  Beti, ioz ioz, daritzana / inkudeak bezala /
diraukedala. O Po 24. - LUZE JO. v. luze.
2 jo. "Tejer, eundu, yo (AN)" Aq 713. v. eho (I, 2).
3 jo.  (Ni) jota.  Berak, ez da jo bat ere, etzigun esan. Euskel Egutegia 2-7-1923 (ap. DRA).
jo. v. hiro; joa.
joa (H), jua (BN-ciz-mix, S), jo (H). Ref.: A; Lrq. "Expresión para que paren los bueyes" A. v. joax.  Joa,
behiak, joa! Barb Sup 148. Behi lehentxa edo xahartuari pereka eta pereka: "Jua, jua, jua, txauri-ño!". Larre
ArtzainE 108.
johada. 1. "(S), de quoi battre (le blé) en une bonne fois" Lh. 2. "(S-saug), crise, à-coup. Johada bat azkarra
ükhen dizü, il a reçu un fort ébranlement" Lh. 3. Golpe.  Hartza pherestü da eta franko mazi. 13 ardi kalitü
zian lehen johadan eta bigarrenian hirur. Herr 19-9-1968 (ap. DRA).
joaera (Lar), joanera (AN-larr), joaiera, joakera (A Morf 12), juaera, juakera (V-gip), juanera, joera (G),
juera (V-gip), fuera (V-gip). Ref.: A (joera); Asp Leiz (joanera); Etxba Eib (juakeria, jueria); Elexp Berg
(jueria).
1. Ida, viaje; partida. "Asunción de la Virgen, Birjiñaren zerurako joaera" Lar. "Ida, acceso (deriv. de joan)"
A. "Aren juakeria erbestera" Etxba Eib. "Viaje. Urtero eitten eban juera bat Madridera" Ib. "Aruzkuan ezkiñuan
eiñ juera edarra" Elexp Berg.  Agurra [...] esate dana sarrera ta juaeran. Mg PAb 160. Lagunkidatu zitzala
beren Erresumarako joaneran. Izt C 495. Isabel ikustera Mariaren joanera. Lard 364. Joaerak eta itzulerak. Ur
2 Mach 13, 26. Kotxe bat eta Kondesaren joaerarako bear ziran gañerako tresnak. Arr GB 112. Jesuiten jueraz /
dirade samindu. KarlBB 49. Bere indarraen joaiera osoak. "Pérdida". Otag EE 1882c, 447. Gure Valvanerako
joakeriak. Itz Azald 55. Bere joaerak ['defunción'] utzi didana [samintasuna]. Etxeg Itzald II 84. Markolberen
juakerea. Otx 181. Itsasora joakera artan. Erkiag Arran 80. Kotxian juanera / eta etorrera. Olea 77. Oso
joanera txarra egin genduan. AZink 98. Geisotegirako amaren joakerea. Erkiag BatB 99. v. tbn. Sor Emigr tít.
Moc Ezale 1899, 8b. Joanera: Ezale 1898, 214b. JAIraz Bizia 106. Insausti 20. Joakera: A EEs 1916, 304.
Juanera: Gerrika 219.
2. joankera. Modo de andar; paso.  Artarako deabruak injeniatu tuen bideak eta zeboak, modak, musikak
[...] joankera, mogimentu, keñu. LE-Fag. Pentsatzeko da ez neramala / joanera oso azkarra. AZink 157.
3. joakera (Añ). Despedida; palabras de despedida. "Despedirse, (c.) despeditu, joakera esan" Añ.
4. joakera. Tendencia, querencia. v. joera.  Gaur zarragoak be arantzako yoakera andie artu deudie. Akes
Ipiñ 23. Fraide nai moja ixeteko yoakera geiago agertutea. Ib. 14.
- JOAERAN. Al marcharse.  Baña, joakeran, ogerleko bat jarri zion eskuazpian. TAg Uzt 200.
 Al ir (a, de, etc.). "Ara joakeran (V-arr)" Gte Erd 182.  Kalertzeko argipetik joakeran. Erkiag Arran 49.
Asto edo burdiagaz solorantz joakeran. Bilbao IpuiB 189. Nik aruntz juankeran egin neban ibili bardiña egin
biar genduen autobusez. Gerrika 224.
joaga. "Batidero de aguas, caminos, &c." Lar.
joaia. v. joaira.
joaidura (H). 1. "Marche en avant, allée" H (que cita el ej. de EZ).  Eta ene oñ urratsez idukazu ardura, /
aitziñera emateko unheari ioaidura. EZ Man II 115.
 "Élan, impétuosité" H (que cita a EZ).  Arren, ather diozozu uhiñari joaidura, / eta haizeari ere bere
abiadura. EZ Man II 148.
 (SP, H). Velocidad. "Allure" SP.  Bainan ohartua zen izar zitakela uhaitz baten oldarra eta neurt haren
joaidura. Lf in Zait Plat XX.
2. joandura (H (L), T-L). "Évanouissement, défaillance. Ian eskasak ematen ohi du ioandura [...]. Halako
ioandura batek hartu ninduen" H.
joaiera. v. joaera.
joaieria. v. joieria.
baten mende.
joaile. v. joale.
joailiar, goailiar (Dv  A).  (El) que va.  Nihor etzen ausartatu goailiarrei jarraikitzera ondotik. Dv Gen
35, 5 (Ur zijoazenai).
joaira (B ap. A; Izt VocC, H (s.v. goaia)), joaia (y- Lecl, H), joaire, joanaira (L-ain ap. A), goaira (H). 1.
Corriente; caudal. "Yoaia, cours, courant" Lecl. "Erreka orrek joanaira ederra du" A. "Joai, corriente (Izt)" Ib.,
pero en Iztueta sólo aparece "goaia, corriente del mar" y "joaira, curso del río". v. goaia.  Mendietatik
amiltzen diraden urakin loditu eta pizkortzen dabelarik bere joaira. Izt C 120. Argi joaira. SBaroj in FrantzesB
II 123. Han-hemenka ibai-zola ere kraskatu zen, leize eta tulunbio batzu eginez, ur-joaira desberdinduz. Lf
Murtuts 2. Bitarteko lur-zerra hori guri-guria da, liskatsua, lekada lodi baten parekoa. Jelada hortan gaindi
badabiltza joaire edo kurrent batzu ekalderat buruz. Herr 7-7-1960, 4. [Iturri] biotatik darion joaira. "El
corriente". Gazt MusIx 221.
 (H, s.v. goaia). Curso, recorrido de un río.  Lau erreka oek beren joairan erabilten dituzte ogei ta iru errota
iringille. Izt C 101.
 Canal. "Canalón [...] zikinkerien joaira" Lar.
2. (Lar, H (que cita el ej. de Birjin)). "Aprovechamiento, adelantamiento, joaira, aurreratzea" Lar.  Hek
gehiago lotzen zaizko othoitzari [...]; bainan begiratu behar dira bere joairan baratzetik, aski aintzinatu
direlako aitzakiaren azpian. "Dans leur course". Birjin 104.
3. "Ida", "partida de un lugar a otro" Lar.
4. "Curso", "decurso" Lar (cf. tbn. Lar: "Curso, en las Universidades, urtajoaira"). "Derrota, camino" Ib.
"Derrota, rumbo, itsas joaira, bidea" Ib.
5. "Desconcierto de vientre [...] sabel joaira" Lar.
6. (En la expr. bihotz-joaira, sentimiento).  Biotz-joaira berezia alabainan sendi diat Harrisen ganat. Herr
18-1-1962, 4.
joaire. v. joare.
joairitz (Lar  H). "Mensaje" y "recado" Lar.
joaite. v. joate.
joakarri. v. joangarri.
joakera. v. joaera.
joaketa (Lar, Añ), joaiketa (Lar  H), joanketa.  Despedida; palabras de despedida. "Despedirse, despeditu,
joaiketa esan" Lar.  Zeinak heien ganik joakita [sic, probablemente error por joaketa] hartzen baitzuen.
"Congé". Birjin 290. Bedoikintzan sartzekotzat joanketa hartzerat ethorri zitzaizkonean. Ib. 343. Joaketa edo
despedida bat aiñ gogaberatia, eze aski zan beratzeko biotzik gogorrena. EE 1885a, 30.
joaki, joanki, juanki, gaki (Hb ap. Lh), goaki.  Tr. Usado desde mediados del s. XVII por autores
septentrionales, en el s. XX tbn. se encuentra en algunos guipuzcoanos.  Yendo. "En train de voyager, de
marcher, d'aller" Lh.  Eta holako ele tzar, egitate tzar zenbat, hogoita-bortz urte huntan; oro xede berera
joaki, gero eta jasan-gaitzago. HU Zez 156. Bi orenetako ikus zitazken hiru erregebideak beltz beltza gizonez
estaliak [...] auzo herrietarik toki bererat urhats xehean joanki hainbertze lagun. JE Bur 24. Hauk bethi joanki,
joanki bethi aitzinago. JE Ber 80. Iduri zaut oraino ere ikusten dudala, hantxet, gazteluko karrikari goiti joaki.
Barb Sup 67. Egurrik ere etzuten palta Etxahunian, bai-baitzituzten Kaillatieta aldera joaki (joanaz) iru baso
eder. Etxde JJ 62. Alipik gizon au ardura ikusi zun erri-guraso baten etxera agur egitera ioanki. Or Aitork 141.
v. tbn. Ox 74. Lf Murtuts 42. Larre ArtzainE 181. Juanki: Xa EzinB 27. Gaki: Barb Leg 123. Iratz 30.
 (En expresiones proverbiales, sentencias, etc.).  Emeki ioaki, urrun ioaki, dio errefau zaharrak. "Il faut
depêcher tout bellement". SP Phil 243. Huna exenplutzat huna / Zer garen bat bedera, / Guk propioki duguna, /
Lurrak ioaki lurrera. Arg DevB 158. Guziak goaki bainan Eliza egoki. Zby RIEV 1908, 603. Lurretik heldu
dena, lurrerat joaki.
EZBB II 50.
 (En títulos).  Lehoiña gerlara goaki. Gy 153.
 Hurbill izan zirenean zihoazen herritik, egin zuen iduri hura urrunago goaki. "Ipse se finxit longius ire". He
baten mende.
Lc 24, 28 (Leon alegia eta urrunago joaki egin zuen; Lç ioaitera iduri egin, Dv goateko alegia egin).
 (AN-gip-5vill-larr-ulz-erro, B), joaiki (BN-baig), joake (AN-ulz), joakio (AN-larr), juaki. Ref.: P. Iñigo / P.
Salaberri / J. J. Zubiri FLV 1995, 281, 282, 283, 286, 287, 288, 289, 290, 292. (Con valor enfático).  Laister
etor dirua berêla joaki (joanik, joanda). Or Eus 35. Hastean, zerbeit ihardesten zuen; bainan bertzea gero-ta
gorago joaki. HU Zez 60. Aizkoraren ibiltzea / Kortak ondo badaki, / gaztia ere ebakiyaz / bera orrekiñ juaki.
Yanzi 173. Baninjoan ni aurrera, mutilla ere nere bidetik joaki. Anab Aprika 91. Itze-kanela keta jinak... biper
joanki! Ardoy SFran 192. Hara, beraz, denbora beti joanki eta ni ere adinean goiti ari. Etchebarne 32.
 (Darric ap. DRA, Lh (L)), joanki (BN-baig; Lh (L)), juanki (BN-arb), gaki (L-côte-sar), jaki (L-sar). Ref.:
EAEL 25; JMB At; P. Iñigo / P. Salaberri / J. J. Zubiri FLV 1995, 287. (Con aux.). "Norat joanki zare?, où allez-
vous?" Lh. "Joaki naiz / joaki nintzen" (AN-5vill) P. Iñigo / P. Salaberri / J. J. Zubiri FLV 1995, 287.  Ihesi
doazinek halere badukete zerbeit ekualde edo xede on, non ez diren bertzerena ebatsirik joaki. HU Zez 68.
Hetarik joaki den kea. Iratz 78. Eskual-Herritik Afrikaraino / gaki gare gu itsasoz. Iratz Herr 24-10-1957, 2.
Sokorri alderat gaki den bide hortan. Herr 1-11-1962, 2. Gorputzez hurrun joanki naiz, bainan / hemen uzten dut
gogoa! Xa EzinB 69. Ohartzen da suge bipera bat joanki zela ihes. Etchebarne 59. Baa! Jaun erretora gaki da
aberats hoitara!... behi esnadunen deiztera gaki da. Larre ArtzainE 243 (reproduciendo el habla de Urruña).
 (AN-5vill ap. P. Iñigo / P. Salaberri / J. J. Zubiri FLV 1995, 287). (Usado en saludos).  --Ioaki? --Bai, Iauna,
bai --nik--. Zu ere ibilki? Or QA 149.
? joakita. v. joaketa.
joakunde, juakunde.  Viaje.  Prakerrek gabez Arribillera egin eban juakundia. Kk Ab I 48.
joalborra "Yoalborra [...], cencerro alargado" Asp Leiz2.
joaldi (gral.; Dv), jotaldi. Ref.: A; Lrq. 1. Golpe; acción de golpear. "Action de battre, battue" Dv.
"Golpeadura, golpeo" A. "Tour de frapper" Lrq.  Zeren [arriak] urik eman etzuen ber-bereala ta lenbiziko jo
aldian. Mb IArg I 215. Gabi-mallubak emoten deutsan joaldi edo kolpiaz. Mg PAb 127. Esaka gaisto, esku
1
jotaldi. Añ EL 133. Igariketa onetan yoaldiak bear danean egitea. Anab EEs 1920, 173. Lenengo jo-aldian
lurreratzen badut. Berron Kijote 39. Ai zan denboran Arriak zeuzkan / jo-aldi ikaragarrik, / enborrik enbor
zerbait egonak / ez dio ekarri gauz txarrik. Insausti 173.
 "Tunda de palos, azotes, &c." Lar y Añ. "Bonne rossée" Lrq.
 Ataque, acceso. "Gure txikiak orain ere joaldia du; urdailleko joaldia" Gketx Loiola. "Joaldiak eman dio (G-
azp)" Gte Erd 27. Significa tbn., en G-azp, 'estado de cansancio, abatimiento'.
 Ataque (bélico).  Illunduta gero joaldi indartsuak egiten ziran Elgetan eta Elorrio ingurutan. Eguna 24-4-
1937 (ap. KazHiz 207).
2. Actuación musical. "Egan-ek iru joaldi ein zittuan" Elexp Berg.  Azkenengo dantza-jotaldiak guztiak
batean egiteko. Erkiag Arran 43. Txistularien yoaldiak entzun genitun urrengo. Herr 8-10-1959, 2. Billerak atera
zuan par gozoa musika arraio arekin! Ala ere, lenbiziko joaldia bukatuta, par egiñaz gañera esku-zarta polita
egin zieten. Anab Poli 95.
 "Carillon" Lh.  Belenari [kanpaiari] iru yotaldi emoten eutsezan. A EY I 200.
 Pieza musical.  Urrutira txistulari taldearen otsa entzungo da. Alkate Soñua" jotzen ariko dira. Bertan
txistulariak ez izan ezkero, "Columbia" gramofono etxeak joaldi ori diskoan ba-du. Lab EEguna 101. Tolosako
iñauterietako jo-aldi zoro aietarik bat joaz. Ldi IL 16.
3. Canto (del gallo); sonido que emite un animal. "Braiement" Lh.  Ollarraren lenen joaldian. Berron Kijote
129.
4. "Accouplement" Lh.
joaldi. v. joalte.
joaldun (L-ain, BN, S; Dv, H), joaltun (H (S)), joaredun (Hb ap. Lh, Dv), jualdun (VocBN (y-)  A),
juaredun (y- VocBN 185), galdun (B, L-ain ap. A).  (Animal) que lleva cencerro; cabestro. "Qui porte
sonnette. Behi yualdun bat" VocBN. "Ardi hotan badira laur adar-dun eta bi yuare-dun" Ib. 185. "Cabestro,
animal (sea carnero, buey...) que sirve de guía a los de su especie y lleva un cencerro" A.  Etxeko hiru
debruak: hean itaxura, zerri joareduna, andre muxtaxduna. EZBB I 104.
 jualdun (AN-5vill), joaredun (AN-5vill). Ref.: Garm CEEN 1970, 129. Personaje de los carnavales de
Zubieta e Ituren, que desfila provisto de grandes cencerros.
joale (Urt II 57), joaile (BN, S, R; SP (sin trad.), Urt I 261, VocBN (y-), Dv, H), juaile (Arch ms. ap. DRA),

baten mende.
goaile (L-ain; Urt, Dv), juile (S), jutaile (V-m). Ref.: A (joaile, goaile); Lrq (juile).
1. (El) que va; (el) que se va. "Aquator, ur billha goaillea" Urt II 229. "Partant, celui ou celle qui part" VocBN.
"Jutaillia nas [= 'normalmente suelo ir'] bañe atzo ez nitzan jun" (V-m).  Mendi kharrez argituak, leze lanbroz
betheak, / Munduz mundu ibilli den ikhusi tu ioaleak. EZ Man I 92. Bidaide erran nahi da, bidian kide, elgarreki
bidian joaile. Saug 35. Bideangoaille izatu nauk herri arrotzean. Urt Ex 18, 3 (Ol arrotz ibilli). Horrat hunat
juailiak. Mst III 32, 1. Jende güzier, beren minak bezala dütie eskelek eliza borthetan, berenak jiner ta joailer
dütie bederakatzen. Egiat 232. Khantore egitez gütie manhatü, / Nahiz Montebidorat juailik desgutatü. Etch 458.
Ziradiren joailiak / arrotz-lurretara. Arch Fab 211. Jostera juailia. ChantP 392. Bi yoaile, bi yile eta beti oiuka
(BN-ciz). A EY III 404 (acertijo del perro). Gauazko bide-joailearen / haiduru. Mde Po 77. Han denak egon
ginen, joaile ta beste, / lurretik airatzeko orenak jo arte. Xa Odol 229.
2. (L), gale (B), gatale (B). Ref.: A; Izeta BHizt (gatale). (El) que lleva; (el) que se lleva, que roba.  Xikiro
gizenen joaileak / ez balitu kondenatzen / Ebanjelioko legeak. Monho 40.
- GORA JOALE. v. gora-joale.
joale. v. joare.
joalgin. "Ioalgin, fabriquant de sonnettes" H.
joalgintza. "Métier de fabriquant de sonnettes" H.
joaloska, faloska, feloska.  Cencerreando, haciendo sonar los cencerros.  Ardiak bordan faloska ari
diranean, biramunean elurra (Ae). A EY I 34. Ardiak bordan feloska. Eston Iz 77.
joalte (S; Gèze, Dv (S), H (-th-)), joralte (R; SP (iorr-), Dv), joralde (Sal), jualte (S), juralte (S; Darric ap.
DRA), xoralde (Sal), xoraldi, xoralte (R). Ref.: A (joalte, joralte, joralde, xoralde, xoralte); Lrq (jualte, juralte).
1. "Cercle", "collier" Gèze. "El xoralte sirve poner a los ganados en el cuello con el cencerro" Mdg 144.
"Collar de madera al cual está sujeto el cencerro" A. "Xoralde (Sal), traba que se pone al ganado en el cuello" Ib.
 Zeinuak deraunsano, zinzarrotsa ioralterano (adi ezak, enzun daiteela ioralterano ez urrunago). "La sonnette
ne s'entend point plus loin que l'étendue du collier qui la soutient". O Pr 433. Urrutxaz egiten dra xora[l]tiak
aziender lepuetan xinxerrieki isartako. Mdg 131. Joaltiak oro berritürik eta zildestatürik, artzaña bortialako
denbora ederraren haidürü dago. Béhéty GH 1932, 91. Jualte bat lephuan. Herr 26-8-1955 (ap. DRA). Guziek
[mastinek] ermaten zien lepoan xoraldi bat itze anitzekin. ZMoso 35. Jualterok, bahe eta jualte / ganuekin aldiz
lantzen. Casve SGrazi 110.
2. (S-saug ap. Lh; -th- H (S)), joaldi (Gèze  A; Dv y H (S)), jualte (S ap. Lrq). Cencerro. v. joare.
joalte. v. jobalta.
joaltegi.  Campanario.  Deadar egin zuan yoaltegi goitik. Zait Gold 161.
joaltero (S ap. Lh), jualtero.  "(Const), fabricant de sonnettes" Lh.  Hanitx artzain; saldo bat jualtero. Const
34. Jualterok, bahe eta jualte / ganuekin aldiz lantzen. Casve SGrazi 110.
joalterogo, jualterogoa.  Oficio de cencerrero.  Ützi zian laborantxaa eta lotü zen jualteroguari. Const 36.
joaltruka, faltruka (Ae). "Cencerro muy grande" VocNav.
joan (V, G, AN, L-arcang, BN, S; Lcc, Volt 34, Mic 7r, SP, Urt V 412, Lar, Añ, Lecl (y-), Gèze, Dv, H), juan
(V-ger-m-gip, G-bet, AN, BN, S, R-is; VocS 140, VocBN (y-), H), juen (V-m; Dv (V)), juran, joon (AN-gip),
jon (V-ger-ple, G-bet, AN-gip), jun (V-ger-och-m-gip, G-azp-goi-to, S; Lar, VocZeg 287, Dv (S), H (S)), juun
(G-goi-bet), fan (V-gip, G-nav, AN-gip-erro-arce, Ae, Sal, R; Dv (Ae, Sal, R)), fein (Ae), fuan (V-gip), fuen
(V-gip), gan (L-côte-sar, B; Lar, Dv, H), gee(n) (Lander ap. DRA), goan (L-sar-ain, B; Urt III 243, Ht VocGr
327, Lar (s.v. combate), Dv, H), guan (B), xoan (R), xuan (R-is-uzt-urz). Ref.: Bon-Ond 156; A (joan, fan,
fuan, gain, gan, goan, juan, joon, juen, xoan, boa, boia, fanzte, goaie); EI 268; Lrq (jun); Iz ArOñ (fuan,
lórrian), Als (fan), Ulz (yuán), R 301 y 401; Etxba Eib (juan); Etxabu Ond 104; Holmer ApuntV; EAEL 238;
JMB At 61; Echaide Nav 318s.; Izeta BHizt (gan); Elexp Berg (fan, joan, juan); Gte Erd 5, 30, 50, 159, 169, 282,
182.
 Tr. Joan es la forma más extendida; goan y gan aparecen en autores labortanos desde finales de los ss. XVII y
XVIII respectivamente, pudiéndose encontrar la segunda forma tbn. en algunos textos bajo-navarros desde
baten mende.
finales del s. XIX. Hay goan en Arambillaga, Chourio (I 17, 1), Haraneder, Larreguy (I 193), Mihura (111),
JesBih, Goyhetche (262), Duvoisin, Elizamburu (Po 216), y en los baztaneses Echenique (Mt 25, 25), Legaz (44)
e Izeta, además de en Irigaray (FIr 147); gan en Larreguy (II 150), Mihura, Goyhetche, Hiribarren (Esk 8),
Elissamburu (Po 209), Zalduby (RIEV 1909, 397), Arbelbide (Igand 160), Barbier (Leg 129), Iratzeder (118),
Zerbitzari (Azk 40), Larzabal (Senper 96) y Mattin (15). La forma juan, además de en escritores vizcaínos --
sobre todo del s. XIX, y no antes de BBizk (24)--, suletinos (aunque Belapeyre usa joan) y en textos de carácter
popular, se encuentra en algunos autores en los que habitualmente no se refleja la pronunciación -ua- ( -oa-),
como Beriain (Trat 112v), Laphitz o T. Agirre (Uzt 312); hay juen en Lazarraga (B 1204r, frente al habitual
joan) y Kirikiño (Ab II 66). Jun, además de en textos suletinos (AstLas 31, Etch 624), aparece desde la segunda
mitad del s. XIX en textos guipuzcoanos, generalmente en bersolaris o diálogos populares --aunque tbn. en Orixe
(Eus 212) o T. Aguirre (Uzt 125)--; entre los vizcaínos lo usa Enbeita (40). Sólo hay juun en Azkue (BGuzur
142), en boca de un guipuzcoano. Juran (cuya -r- señala sólo el carácter bisílabo de la palabra) aparece en
algunos textos suletinos: GH 1927, 432, y una variante de una poesía de Etchahun (Etch 324). Hay jon en
Etchahun (82), Goñi (30) y Txirrita (B I 265); fan en textos aezcoanos (CatAria 451), salacencos y roncaleses,
además de en un texto de Aralar de 1833 (ETZ 190); no hallamos en la literatura ningún testimonio de fuan.
Juban se encuentra una vez en Echagaray (22), aunque en otra edición se lee suban. Aunque las formas verbales
simples son de uso gral., al Norte hay una tendencia algo mayor al uso de las perifrásticas, incluso en contextos
en los que difícilmente se encontrarían al Sur; así, p. ej., ya en Leiçarraga: Iauna, norat ioaiten aiz? "où vas-tu?"
(Io 13, 36; los demás traductores emplean formas simples; cf. ib. 16, 5 norat oha?). En DFrec hay 1120 ejs. de
joan, 30, dialectales vizcaínos, de yoan, 9 de juan y sendos de jun y yuan; hay además 298, meridionales, de
joaten y 12 (11 septentrionales) de joaiten.
 Etim. De *e-oa-n.
I (Vb.). 1. Ir; irse, partir. "Zertara doha zure gogoa?, de quel côté incline votre esprit? [...] Zertara zohan
haren eritasuna" Dv (s.v. goan). "Bozetara ioatea, aller aux voix" H. "Fanzte (Sal), váyase" A. "Xuan tzu
góiztar, ha ido temprano" Iz R 401. "Bijua ongi (AN-gip)" Lek AEF 1924, 6. Cf. Echaide Orio: "Guasen, voz
que se emplea en el mus cuando los jugadores se deciden a jugar con las cartas que se han repartido"; cf. tbn.
VocNav: "Guácen (imperativo). ¡Vamos! (Pamplona, Montaña)".  Tr. De uso general.
 Ai, joat, gabiraia! (Cantar de Perucho, 1536). TAV 3.1.15. Perileki baiezila ezin noake hargana. E 135. Huni
erraiten diarokat, oha, eta badihoak. Lç Lc 7, 8. Joan zirean Silveroren kamarara. Lazarraga 1142v. Nigaz ezin
inor lloake. Ib. 1151v. Gudura goakez. "Iremos". RS 165. Urtara maiz dijoan jarroa laster da ausia. RIs 85.
Bide hau norat duan. Volt 133. Joaten dela okasio aietara. Ber Trat 93r. Konfeseetan doazaneen batzuk. Cap
87s. Zenbait orenetan zoaz gogoz elizara, ezin bazoazke bertzela. SP Phil 138. Ethorkizunean bilha goaterat.
Arbill 80 (III 30, 13). Ofizio saintietara ioan. Bp I 110. Noraraño dohan gure flakotasuna. He Gudu 42. Zerurat
gaten zarenean. Mih 123. Eskola sakratia zointara juanen beiniz ene nausi dibinuaren lekzionen ikhastera.
Mercy 23. Zoazkidate urrun ene ganik. Monho 118. Joan zékio Aita bát. LE Ong 14r. Boha orai eternitate
guzian debruaren lagun izaterat. Dh 153. Soldadu igesi juazanak. Astar II IV. Juan ziran beragana. Ur MarIl 32.
Banoake oraino aitzinat. Hb Egia 24. Fan giten [parte] bigarneala. CatSal 33. Bidez zijoala, nekeak easan, eta
eliza batean sartu zan. Arr May 127. Soldado joan zen. Arb Igand 137. Bidean joazala. Echta Jos 362. Ariyo;
bijua ondo. Iraola 72. Apho figura! hoakit bixtatik. Barb Sup 26. Ariñegi oa! Or Mi 17. Ikusten zituen oro
zoatzila, baratu gabe aldatuz. Lf in Zait Plat XX. Ta bestea artu ta joan doa geltokirantz. Erkiag BatB 181. Zure
etxekoak ikustera joango zera. NEtx LBB 47. Zoazi zu saindu baten bere amentsetarik baztertzerat! Ardoy
SFran 99. Sustraietaraino bagoaz, ez du hitz honek besterik esan nahi. MIH 195.
 (Con un sust. en caso absoluto indet. como compl. pred.). Ir a trabajar de, a ejercer de. Oihal txar batetan zü
bezala eskele joanen dena. Egiat 238. Soldado joan baino hainitzez / hobe dugula ezkondu. FrantzesB II 12.
Fraile juateko pensamentuban / prezisamente ez nago. PE 60. Bilbora joango naz neskame, antxe ezkutauko dot
neure burua. Ag Kr 115. Soldado joan zen eta nik ez dut berririk. Arb Igand 137. Herritik sehi joanak. HU Aurp
111. Serora joaiteko on zare ja segurki. Barb Sup 53. Moja juan baño len. Alz Burr 20. Arreba monja juan zait.
Tx B II 101. Gerezietarat erretor joana. Zerb Azk 78. Lekaime-edo ez joatekotan, beti neska gelditzeko asmoak
aurretiaz izan ezik. Erkiag Arran 108. Mutil bat joan zan morroi etxe batera. And AUzta 104. Nik laister
soldadu joan bear det. Salav 39. Mauleko kolegiorat behar duzu joan erakasle lagun. Larre ArtzainE 139. v. tbn.
Etxde JJ 98. Osk Kurl 154. BAyerbe 54. Insausti 194.
 (V-gip, AN-larr; H), fan (G-nav). Ref.: Inza RIEV 1928, 152 y 153; Iz ArOñ (ule). Desaparecer; agotarse,
acabarse, extinguirse. "Joana zeok, está pasado (AN-larr)" Inza RIEV 1928, 153.  Tr. De uso general desde
principios del s. XVII.  Ungi egiteko ere ioan daiteke ephea. EZ Man I 81. Dohatsu da emaztetako indarra
ioaiten zaikanean, hartako gogoa ere ioaiten zaikana. Ax 376 (V 247). Urtan bitza legez / dira xoaten
(Micoleta). TAV 3.1.27. Ioaiten diren gauzez sobera ansiatzen gara. SP Imit I 11, 2. Ortzak antxina juanak. Mg
PAb 72. Joan dire joan harentzat nekheak eta guduak. Dh 150. Indar ganak. Gy 76. Belhar tzarrak goan
direlakotz. Dv Lab 32. Joan zaizkidak kantatzeko gogoak. Apaol 67. Ez nator orretara. Ori joan zan. Ag Kr 184.
Ez dakitenak enteratzeko / ez da denbora juana. Tx B II 142. Apaiztegiko kutsua ez zaizula joan. Lab EEguna
79. Izialdura badoakigu halere laster. JE Ber 42. Hainbertzenarekin begietarik joan. Zerb IxtS 63.
baten mende.
Edertasunaren lorea joan zaio. MEIG VII 166.

 Morir; separarse (el alma del cuerpo).  Arima ioanei laguntzen zaiena. Ax 220 (V 146). Bere senhar
ioanaren gainean nigarrez. SP Phil 417. Espos bat izandun, gazte, gisakoa, / gan dena ez bezalakoa. Gy 266.
Sanatoriyo batean joan jaku, aingeru baten moduan. Alzola Atalak 67. Orixe ere joan zaigu. MIH 259. v. tbn.
Hb Esk 24.
 (H). Pasar, transcurrir (el tiempo, los días, etc.).  Mende oro dohatenik bethi banaglorian. E 101. Mende
hura ioan daiteke. EZ Man I 89. Natibitateak eztoaz alperrik. Mic 12v. Zu gabetarik / dohatalarik / aspaldi
1
hontan denbora. O Po 12. Million urthe joanagatik. Gç 176. Egunik asko joan jataz utsik. Añ EL 7. Urteak
millaka joan ta ere. Izt C 503. Horrelako lanetan joan ziren [...] azken hirur urtheak. Jnn SBi 26. Olantxe joan
jakoezen orduak. Ag Kr 142. Denbora bazoala / hor nintzan orroitu. Etcham 197. Urtiak baduazi. Laux BBa
126. Pausurik bat ere eman gabe dijoazkit asteak. Txill Let 132. Joandako urtietan. Bilbao IpuiB 145. Hauek
ondu zituenetik ez dira urte asko joan. MIH 29.
 (SP, Dv), goan (Dv). (Part. en función de adj.). Pasado. "Denbora ioana, le temps passé" SP.  Aldi joana
bior[r]etan gasta [= gatx da]. RS 118. Denbora ioanen saria. EZ Man II 194. Nere nekhe ganez aldiz orduan ni /
gozaturen naiz trankilki. Gy 288. Osa dezagun urte yoanen utsa. Ldi IL 128. Oroipen joanen pausoak. Azurm in
Gand Elorri 203. Urte joanen amesa. NEtx LBB 230. Aldi joanean. MIH 280.
 "Ez zaio gaua motza joango (G-goi-azp, AN-gip)" Gte Erd 83.  Luze juan behar du setioak. Laph 5. Luze
joan zitzaizkon egunaren orduak. Ag G 202s. Luze doakegu hola, jaun haren ikustea. JE Ber 86. Zein luze ioan
zan ene ogeita bat urtez gerokoa. Or Aitork 144. v. tbn. NEtx LBB 61. Insausti 221.
 (V-gip, G-azp; Lar, Añ, H), goan (Dv), gan (B). Ref.: Gte Erd 271. Ir, marchar, resultar (bien, mal, etc., las
cosas). "Córreme bien el oficio, ekintzan ondo dijoakit, doakit" Lar. "¿Cómo te va?, nola dijoakizu?" Ib. "Ir [...].
¿Cómo le va a Vd.?, nola, zelan joako, doako, dijoakio?" Añ. "Ikhusten duzunean norbait gauza guziak alde
dohazkona (He)" Dv. "Ongi ioan da lana" H.  Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos.  Badirudi
[...] zutzaz ongi ioanen zela. Ax 210 (V 141). Gaizki ziohakola, benzutu hurran zela. Ib. 212 (V 142). Zeren
eztoatzun nahi eta desira duzun bezala. SP Imit I 22, 1. Harmetako eginbidetan hain ongi zihoakona. ES 177.
Egitekuak zure gogara juaiten ezpadira. Mst I 22, 1. Zure lana ongi badoha. Brtc 12. Eztitekela eman bizitzeko
erregelarik [...] aberatsentzat eta yende beharrentzat ongi joanen denik. Dh 46 (cf. infra (10)). Astoari obeki / ez
dijoakio. It Fab 129. Ongi zoakon afera. Gy 23. Aurrekoai Israeltarrakin zein gaizki joan zitzaien. Lard 101. Ta
sagarra nola dijua? Sor Bar 29. Zelan ete doan bere zauria. Echta Jos 126. Nere garatzak ederki zijoazik. A
Ardi 19. Ontsa doake hartu-emana. JE Ber 95. Ongi doaie gure afera. Izeta DirG 60. Zer moduz dijoa ba gerra
ori? Salav 55. Etzaigu bat ere arrigarri egiten, gauzak joan ziran bezela joana. NEtx LBB 35s.  "Ongi edo
gaizki nohala ene egitekoetan" H. "Nola zoaz?, comment allez-vous?" Ib.  Zure egitekoetan ongi joateko. Brtc
236. Gehien errientak ungi yoan dire. Hb Esk 169. Orain Josetxo ondo doa. Echta Jos 348.  (Con adj. o sust.).
"Ederra joan da (AN-gip), ilebete oso ona gan zen (B), otsaila dena orma joan zan (AN-5vill), tranpa garbia
joan da (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 83.  Bozak xuxen edo makur joaitearen gora-behera guzia. HU Zez 51.
Onan bizia ioaku larri. Azc PB 45. Nola maiatza fan baizen on. Mdg 140.
 Uste dot eze niñoeala / lo, ze ez iratzarririk. Lazarraga. (B) 1197vb. Eta ezagun dezaten nola doazen
engañaturik. Ber Trat 76v.
 Haber (diferencia).  Zeren nola anhitz baitoha garaziatik garaziara. Ax 103 (V 70). Orañ bada nigandik
Jainkoagana zenbat dijoa? Ni zer naiz? Cb Eg II 33.
 Nor doa manü honen kontre? Bp I 85. Jaunaren borondatearen kontra doha. Brtc 106. Lege guzien aurrezka
edo kontra zijoan auzi zikiña. Inza Azalp 67. Evoluzioa Jainkoaren kaltetan dijoala uste izateko. Vill Jaink 51.
 "(A tu) cuenta va, zure kontura dijoa" Lar.
 (Dv (g-)). (Con -tik).  Badakit enperadoreak gauza bat erranez geroz, hartarik joan behar dela. Prop 1881,
34.
 "Y aller, agir d'une certaine façon. Zoaz emeki, min egiten darotazu" H.
 "Aller, fonctionner, en parlant d'un mécanisme. Firrila eztoha, le birloir ne va pas" H.
 (Hablando de partes de la oración).  Hau beti izenordaina dugu eta beti singularrean doa. EGLU I 72. Kasu
honetan II. hori astea-rekin doa. Ib. 135. Aditza perpausaren lehen buruan ez doanean. MEIG VI 147. Partizipio
itxurako ajutu hori, laguntzailearen aurretik doa. Ib. 155. Hurrengo silabako a zaharra jaso eta aurreratu
duenarena, lehenagokoan bokale gora (atze nahiz aurrekaldekoa) doanean. MEIG VII 121.
 Zaharoaz jo, ala thu egin, bardinera zoan. Barb Sup 71. Alferretara zoan maltzurkeria hoi guzia. Ib. 35.
 Ir (a dar una hora, cumplirse un tiempo). "Amarretara doaie (B) [...] olako ordutara dioa (AN-gip) [...] ordu
bixak aldera doia (V-gip) [...] bi illabetera doa (G-azp, AN-gip), ille birantza doa (V-arr)" Gte Erd 182.
2. (Vc sg. A; Añ, H). (Precedido de part. de sentido intrans.). Soler. Azkue lo da tbn. como bajo-navarro, sin
duda por los ejs. de Dechepare y Oihenart que cita. Cf. eroan (I, 2).
 Tr. Documentado en textos vizcaínos antiguos y en Lazarraga, además de en Dechepare, Leiçarraga y
Oihenart; a partir del s. XVIII sólo se encuentra en Olaechea, Zuzaeta, Añibarro y Eguzkitza. En los
septentrionales encontramos ejs. de participio más joan no reductibles a esta acepción; así, p. ej. en Leiçarraga
(Mt 8, 25): Iauna, begira gaitzak, galdu gihoazak, "nous perissons", o en Oihenart (Po 64): Orai nabaritu doa /
baten mende.
kurutze misterioa, "fulget crucis mysterium". v. Lfn Syst II 148ss. Cf. algún uso moderno no conforme al uso
tradicional, p. ej. en Or Eus 114: Katxak luzaro sua gorde doa.  Pitxer ebilia hautsi diohazu. E 205. Harzaz
orhit nadinian, bihotza doat ebaki. Ib. 153. Beriareki ekhustiaz hain hain noha penatu. Ib. 139. Eta orduan
haguna diariok [...] eta eiartu dihoak. "Il [...] dessèche". Lç Mc 9, 18. Gauza hauk guziok usanza berez galdu
doaza. "[Les choses] périssent par l'usage". Lç Col 2, 22. Ene kapaak egon doaz / ain ondo toleztadurik.
Lazarraga 1195r. Oi zuetara / joan joazen orduan / limosna eske. Ib. 1199v. Etorri joatan gatxa. "El mal que me
suele venir". RS 425. Gitxia gitxia asko egin doa. "Poco a poco se hace mucho". Ib. 61. Errege bere ogiz ase
eztoa. RG B 44. Iatosteko konbersaziñoan askotan etorri doaz porfiak. Cap 127. Neska hartzen ari dena saldu
doa, galdatzen ari dena da galdua. "Elle se vend". O Pr 332. Urhe-gakoaz ate guziak ireki doaz. "Une clef d'or
ouvre". Ib. 466. Bethegiz zorroa lehertu doa. "Le sac vient à crever". Ib. 511. Geienean jazo doeana da. Oe 82.
Onelako pekatuban jausi duaz gizon gazte eta emakume libertade larregikoak. Zuzaeta 140. Zelangoa dan
2
bizitzea, alangoa izan doiala eriotzea. Añ EL 93. Alkarrekin batzandu doaz. Eguzk GizAuz 183. v. tbn. Mic
12v.
3. (BN-lab-ad-arb; SP, H; A (que cita a Ax)), juan (BN-ad), jun, gan (B), goan (Dv), guan. Ref.: A Apend
(gan); EAEL 242. (Aux. trans.). Llevar; llevarse, quitar. "Sakelatik moltsa goan dio" Dv. "Mendira goan du bi
egunen jatekoa" Ib.  Tr. Documentado en textos septentrionales y alto-navarros.  Ioan daraudazu lehen
bihotza. E 203. Ioan duzuna ekhardazu. Ib. 179. Zorthe egotzirik haién gainean, nork zer ioan lezakeen. Lç Mc
15, 24. Arraiozetik bein zamari bat juan ginduen (Sumbilla, 1597). ConTAV 5.2.5. Ioan zituen filosofo batek
zapata batzuk bere etxera. Ax 430 (V 279). Aingeruek goan bezate [arima] Abrahamen galtzarrera. JesBih 463.
Aberats den artzaña ezagün da bethi / bortilat juiten dian bere anhuati. Etch 618. Gaitzagoen beldurrak hortarat
yoan du. Hb Esk 160. Hiltzera joan zituzten. Prop 1876-77, 138. Guan darot bakea. Elzb Po 180. Hemengo
muthil guziak joanen ditutzu. Larz Iru 18. Berekin joan zituen dohain gehienak. Xa Odol 76. v. tbn. Tt Onsa 84.
Jaur 133. Iratz 143. Juan: Bordel 142. Goan: Gy 54.  "Pilotan goan dio, il lui a gagné à la paume" Dv. 
Bihotza joan nahi dauku batzuetan ikusteak nola eri gaixo batzu badauden. JE Bur 189. Urrin bat gaitza,
sudurra joan nahi zuena. Lf Murtuts 17.  Pasar (tiempo).  Zure aldean gau-egunak / goan detzan nahi
duzunak. Gy 205.
4. (H), goan (Dv). (Con -t(z)era). Ir a, estar a punto de. "Zure solasak niri damu egitera dohazi, vos paroles
tendent à me faire de la peine" Dv.  Tr. De uso general. Hay algunos ejs. vizcaínos con -t(z)en, p. ej. en EgiaK,
Añibarro, Arrese Beitia (AmaE 60), Enbeita (86) y Kirikiño (Ab I 15).  Ezen hiltzera zioan. Lç Io 4, 47.
Hondatzera goazi. Mat 361. Meza erratera zioaiela sazerdotea. Ber Trat 111r. Ezen pasatzera doha / Iaun
handia karrikan. EZ Noel 122. Panplonako Gastelu atxinakoa / zeure eskuetan etxuten doa. EgiaK 89. Bekhatu
baten egitera zoazinean. Ax 521 (V 335). Fiñatzera doa / munduan ene adiña. Gç 207. Gure hazkürreko
hartzera goazan gaizer. Bp I 134. Libratu ziren erortzera zihoazin gathibutasunetik. ES 111. Illunez estaltzera
zijoala. Lar SAgust 9. Damuz bularra urratzera dijoala. Mb IArg I 96. Banhoako burua ebakitzerat. Lg I 312.
Aldióro doáien bekála egiterá múnduan dén gauzarik inportanzioskoéna. LE Prog 106. Dei egitera nuako
1 2
Praiskari. Mg PAb 69. Irakurten zoazan Gogartea. Añ EL 15 (EL 18 -tera). Gurutzea zeinaren gainean
emaitera baitzohazin bere bizia. Jaur 390. Ze garaitza miragarrija irabaztera joian. Ur MarIl 51. Mundua
aitzera dijoa. Arr GB 62. Zerren guztiok geure ontzia / salbetan goazalako. AB AmaE 60. Konplitzera doa
misterio handia. Ip Hil 233. Gerla berri bati lotzera baitoa. JE Bur 143. Gobiernua kontribuzioa botatzera
dijoakigu. Urruz Zer 130. Treina berriz joaitera zoan. Barb Sup 47. Izendatzera goazen jai-egunak, aste-
eguntzat jo bitez. EAEg 18-3-1937, 1310. Esatera nijoakizuna. Munita 128. Berriz biziari lotzerat doa. JEtchep
63. Illuntzera zijoan. JAzpiroz 176.
5. (Vc ap. A; Lar, Añ, H), goan (Dv). Importar. "Ir [...]. ¿Qué me va en eso?, neuri zer joat?, niri zer dijoakit?"
Lar (s.v. ir). "¿(Qué me) importa a mí? [...] (V) niri zer joat?" Añ. "Importa mucho [...], asko doa" Ib. "Etxoakit
niri ezer, a mí no me importa nada" A.  Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos.  Zer dohaku guri?
Hik dakusála. Lç Mt 27, 4. Zeure salbamendua, hanbat dihoatzun gauza. Ax 73 (V 49). Dakizuntzat zenbat
doakun [...] xuxentzeaz. SP Phil 380. Nolakoak izatu ditezken nozbeit ez dohat niri deusik. He Gal 2, 6 (Lç etzait
deus hunkitzen, Dv ez da axola, Ker ez da nire ardurea, IBk ez zait axola). Zer duazü halako edo hulako gaizan?
Mst III 24, 1 (Ch doatzu; Ol zer ote zaizu). Eternidade guzia dijoa onetan. Cb Eg II 104. Zer zohakon Josueri
[...] hala geldi-araztea argizagi hura zeruan. Lg I 198. Onria juakola. Mg CO 122. Zuei ta niri joaku onetan ez
gitxiago ezpada gure arimea. Añ LoraS 138. Ainbeste dijoakizun gauzaren gañean. AA III 409. Zer dihoatzu
zuri, munduak zer nahi derasan. Dh 212. Ezer bere ez juakuen gauzak jakin artian. fB Ic II 179. Zer dohako
yendeak ez diozan beira. Hb Esk 183. Zeinbat juakon ondo konfesetan. CatBus 52. Asko juatzun gauzia da. Ur
MarIl 78. Eta zuri eta niri zer dijoakigu? Lard 374. Begira zeruko zoriona dihoakizula. Dv LEd 159 (Cb Eg II 86
dijoakizu). Ainbeste dijoakidan gauza bat. Arr May 48. Zer dohaku hek erdaraz mintzaturik ere? Arb Igand 22.
Zer joakon berari Mañasi ezkonduagaz? Ag Kr 152. Bai, kantau deizela, zer doa iri? Echta Jos 234. Bainan zer
zoakon, herriko alkate-jaun egiten zuten ber? Barb Sup 37. Kristauei hainbeste dihoakien arazo horretan. MIH
398.
 "Doakonak burua atara daiala, que aquél a quien importe dé la cara" A.  Guzur bat nobijo edo nobija gaiti,
zein dan asko ezkontzia galduteko, juakonak jakin edo entzun ezkero. fB Ic II 177. Esesten deutsee juakuenak ta
baten mende.
ez juakuenak konbentu batera [...] juan gura dabenari. fB Ic III 329.

6. (V-arr-gip, BN-lab-ciz-arb, S; H), juan, goan. Ref.: Gte Erd 301, 183. (Con instr., -t(z)en, -t(z)ez o -ik). Ir
(haciendo(se) algo). "Hekien gaitzak bada handituaz zihoazen, id. handitzenez zihoazen" H.  Tr. De uso gral.
desde principios del s. XVII. Los autores septentrionales emplean casi siempre -tuz o -tuaz joan (siendo esta
última forma más frecuente en los textos más antiguos); en los meridionales -tu(a)z alterna desde mediados del s.
XIX (a menudo en los mismos autores) con -t(z)en. Aparece además con -ik en Axular y con -t(z)ez en
Inchauspe.  Obetus joateko. Ber Trat 108v. Egidazu berretuaz / dohatan sinhestea. EZ Noel 125. Flakatuaz
nindohan. Harb 322. Eta nola baitzihoan dudatuaz [...] hala zihoan itsasoan barrena ere sarthuaz. Ax 132 (V
87). Dirakien eltzearen gaiñez eginik dohanean gelditzeko. Ib. 293 (V 195). Eta doa aziaz alkanzadu ezkero
[grazia]. Cap 29. Noa zartuaz. Mic 12v. Egiguzu berretuz / dohakigun siñhestea. Gç 117. Jaiera [...] sutuaz
joango da. Lar, carta a Mb 281. Bethi luzatuz goatea. He Gudu 120. Gerualat bethi hertüz juanen dira. Mst XXI.
Andituz joanen da. Mb IArg 345. Geitubaz juango gara Jangoikuaren amorian. Mg CO 52. Oetatik zabalduaz
joan da izurria Katoliko askotara. AA III 294. Zeina emendatuz baidoha. MarIl 116. Zeren beti gatzua urritzen
dijoa. It Dial 117 (Ur dua gitxituaz, Dv gutituz baitoha, Ip hertzez beitua). Egunik egunera joiala sututen. AB
AmaE 315. Animan geiago eta geiago sustraituz dijoa. Arr May 96. Gure eskuara bera galduz bagoazik. Zby
RIEV 1909, 233. Exartuz duatzana gisa faiten dra sortuz. Mdg 131. Egunaro joan poztuten. Echta Jos 241.
Aurreratuz joango da. Inza Azalp 29. Oroimena lausotzen joan zitzaion. Etxde AlosT 20. Etengabe ugalduaz
joan da. Vill Jaink 67. Neri ere urte-sailla loditzen zijoakidan. AZink 129. Azkenduaz doaz nire kontakizunok.
Gerrika 293. Emeki emeki da euskaldunduz joanen kaseta xaharra. Larre ArtzainE 187. Menderen mende luzatuz
joango zen. MIH 28.
 (H), goan (Dv). "Eritasuna egunetik egunera gaizkiago doha" H.  Itsasorat hurbilduago eta bazterrak
idorrago zoatzin. Prop 1881, 46. Zeinbat eta zarrago joiazan txarrago. AB AmaE 237. Amodio hori gero eta
handiago zohakola. Jnn SBi 79. Zenbat urrago ta otzago duaz. Kk Ab II 88. Irizpide au gero ta aultzenago joan
zitzaion. Etxde AlosT 66. Urrerago ta kezkatiago ninjoan. NEtx Antz 50.
7. (BN-ciz-lab ap. Gte Erd; H). (Precedido de instr.). Tratarse de, concernir a, estar en juego. "Munduko bakeaz
doa (BN-lab)" Gte Erd 184. "Anjeren osasungarriaz doa (BN-lab), munduko zorionaz doa (BN-ciz)" Ib. 290. 
Egin behar da bada iuramentua ere [...] zeure ohoreaz dihoatzunean. Ax 255 (V 171). Eternitateaz dohanean
arriskua hartuko duzu bada? Brtc 177. Nere biziaz doha. Gy 89.
 "Etxe guziaren berritzeaz dohanaz geroz [...], puisqu'il s'agit (ou puisqu'il est question) de remettre à neuf
toute la maison" Dv (s.v. goan).  Munduko egitekoez dohanean. Brtc 177. Erlixioneaz dohanean. MarIl 36.
Zeruko gauzez doanean, Erroma nausi da. Hb Egia 118.
8. (H), goan. (Precedido de ablativo). Depender de. "Othoitzati duha gure biziaren segida (AR)" H. 
Diliyenzia huntarik dohala eta dependitzen dela hark bitoria eramatea. He Gudu 164. Oraiko bataillatik dua /
gure balentia. Xarlem 1309. Errezibitzea ala khentzea bozetik goanen da. JesBih 420. Zeintarik baidoha behar
bada gure perfekzionea. Jaur 205. Gobernadorearen ganik zohan Jesusen hiltzea edo bizirik uztea. Jnn SBi 28.
9. (Con -kin). Compaginarse, compadecerse.  Nola hori juan daite Jesu-Kristok Samariako emaztiari erran
zerazkon hitz hoeki. AR 32.
 (Con -ra). "Ematen du xehatze bat gure solasera dohana, il donne une explication qui se rapporte à ce que
nous disons (Jaur)" Dv (s.v. goan).
 (Con ines.). "Ikusazu ea gilza dohanetz sarraillan, voyez si la clef va à la serrure" H.
10. (Con dat.). Convenir.  Onduen berari juakon estaduba. fB Ic III 331. Elizaren etsaiek egin nahi dute
ungia, dioakoten bezala. Hb Egia 129. Egiazko penitentzia egitea badohakit. Dv LEd 271. Janean-ere hautatzen
zuen gutienik zohakona. Jnn SBi 77. Egizu dohatzun bezala. Ib. 160.
 Corresponder.  Errege bati othe dohako bada bere sujetaren ondotik ibiltzea? Jaur 172. Zoiñi zoakoken hark
utzi khoroa. Gy 95. Hari dihoakio makhurren xuxentzea. Dv Lab 102. Ez doa niri, ama, zuri zer egin erraitea.
Barb Sup 18. Guri doakigu beren irakatsiez baliatzea, hobeki egiteko. Mde Pr 43. Bere izaiteari dohakon tokia
atxikitzen duenak. Ardoy SFran 64. Erabili behar duzun gaiari dohakonaren hautatzen. Xa Odol 64. Zerbitzu
hobeak eman ahalko zituena, gaurko mendeari zoakotenak. Larre ArtzainE 200. Ez dihoakit niri [...]
erabakitzea. MEIG VI 74.
 Referirse a.  Badute españolek solas huni doakon erran zahar bat. HU Zez 76. Laborantzari doazkon zenbat
xehetasunen gainerat. JE Bur 71. Gorputzari dohazkon goxotasunak. Zub 99. Lizardiri dihoakionez soil-soilik
berrituko dut hemen auzia. MEIG VI 179.
 (Con adv. de modo). "Begira dezadazu nola dihoatan soina, regardez-moi comme va la robe" H.  Zein
gaizki dohakon ezjeusari bere baithan hanpatzea. Dh 105. Guziei edo behintzat gehienei ongi dohazkoten
zonbait phondu. Ib. 46. Ungi dohako arras loratu izena. Hb Esk 76. Ikhusteko eia ongi goaten zaizkitzun
[zapetak]. Darthayet Manuel 386 (ap. DRA). Sinifikazione hori ere ontsa dohako. Ip Hil 29. Deus ez dohako hain
guti, edo hain gaizki, nola eskolaren emaitea. JE Bur 54s.
 Caer, sentar (bien o mal).  Ezagun zuen etzitzaiola ongi goan Mainkerraren erantzuna. Izeta DirG 23.
11. "Boha egia dela, mettons que ce soit vrai" Dv (s.v. goan).  --Sinhesten duzu bederen Yainko bat badela
[...]? --Doala hori. Hb Egia 52.
baten mende.
12. (Precedido de -tzat). "Gezur hori egiatzat goan da, ce mensonge a passé pour vérité" Dv.
13. "Zenbat doha? Bihoa urhe bat, qu'est-ce qui y va? Va pour un louis d'or" H.
14. "Egun doha hauziaren goiti-beheitia, c'est aujourd'hui que se décidera l'issue du procès. Ezkontzen den
egunean doha gizonaren goiti-beheitia, le sort de l'homme se décide le jour de son mariage" Dv.
15. "Zoazi zu s'emploie aussi dans le sens de 'allez y voir'" Lh. "Zoazi zu ea fede onekoa den, jugez de là s'il est
de bonne foi" Ib. Cf. Zoaz jakitera en AA II 223 y Echta Jos 229, y Bijua jakitera en Iraola 71.  Zertako ote?
Zoazi zu! HU Zez 121. Zertarat othe? Zoazte zuek! Ox 197. Bainan zeren gatik umea? Zoazi zu... JE Ber 88. v.
tbn. Ardoy SFran 128. Larre ArtzainE 271.
II (Sust.). 1. (Lo) pasado. Cf. JOANAK JOAN.  Zeren ioana ioan da, ezta haren bihurtzerik. Ax 167 (V
113). Joanak onik ez, eta etorri(a)k oberik ez (AN-larr). Inza NaEsZarr 447.
2. (Lar, Añ). Ida; partida. "Etorri zanetik yoanera, desde que vino hasta que se fue (V-m)" A EY III 306. Cf.
Deen I 346: "Giuan, reflujo".  Baiña aren yoanak ez eban izan etorterik. Or Tormes 97. Ez nion ala ere antz
onik ematen oraingo joanari. Anab Aprika 20. Bere lenengo Ameriketarako joana gogoan berritu zitzaion. NEtx
LBB 68. Ordubeteko joana mendian gora. Ib. 22.
3. Paso (del tiempo, de los años, etc.).  Gau-egunen joana begiratu gabe. NEtx Antz 151. Urteen joanaz,
mintzatze-molde oiek parregarri biurtu zaizkigu. Vill Jaink 95. Denboraren joana gelditzea. MIH 338.
4. "(V), fluir, flujo. Odolezko joana (V-ger), el flujo de sangre" A.  Ur joanean idukitzen du [zangoa]. Or
Eus 317. v. tbn. Gand Elorri 63. Zait Plat 25.
- BOHA. Así sea.  --Zuk hautatuko duzun eguna, neurea izanen da. --Bihar berean. --Boha. Bihardino, beraz.
"Soit". Darthayet Manuel 316.
- BURUA JOAN, BURUTIK JOAN. v. buru.
- EGUNAK (URTEA(K), etc.) JOAN (ETA), EGUNAK (URTEA(K), etc.) ETORRI (JIN). Al cabo de los días
(años, horas, etc.). "Eguna joan eta eguna etorri, beti berdin (G-azp, AN-gip, B, BN-arb)" Gte Erd 182. 
Denbora jin, denbora juan, gogoetak jin gogoetak juan. Egun batez bere buruari galdatzen dio [...] hunat
egiteko. Laph 22. Orduak joan, orduak etorri. Echta Jos 187. Urteak yoan, urteak etorri, txikia azkenerako
garaile. Ldi IL 168. Orra urteak joan, urteak etorri, ezarri izan eutsezan izentxu batzuk. Erkiag Arran 44. Urteak
jin, urteak joan. JEtchep 60. Eguna joan eta eguna etorri, luze zijoan elurte ikaragarri ura. NEtx LBB 96. v. tbn.
AB AmaE 296. Ag G 209. A Ardi 113. Barb Sup VI. Altuna 50. Or SCruz 97. Otx 92. Etxde AlosT 32. BEnb
NereA 44. Akes Ipiñ 19. Arti Ipuin 36. Zait Plat 73. Alzola Atalak 36. Berron Kijote 222. MIH 371.
- ERRAN GABE DOA. v. erran.
- GAINERA JOAN. v. gain.
- GOAZEMAK (GOAZEMAZU, GOAZEMAZUE). Vamos (forma de imperativo). Cf. tal vez azama, usado por
R. Errenderi: Eta dantzut artz-arrama, / esaten neri: "Azama!" / Otsuak ere dasa: "ua!" (in Onaind MEOE 801),
Igesi egik, uxua; / azama laxter; bertan ua (ib. 803). Para su formación, v. PT 314s.  Zere umea zerekin artu
eta goazemazu. Arr GB 34. Goazemazute emendik. Alz Ram 75. Goazeman zerura igoz. Ldi BB 142. Goazemak
hotel orretara. Anab Aprika 42. Orain goazemak siesta piska bat egitera. TxGarm BordaB 85. v. tbn. Lek EunD
44. SMitx Aranz 49. Etxde JJ 277. Ugalde Iltz 15. Salav 49. Berron Kijote 170. Ibiñ Virgil 110. Alkain 57. Guaz-
: Sor AKaik 113. Alz Ram 57. ABar Goi 56. Lek EunD 26. Alz STFer 124.
- GOAZEN. (Exclam. que expresa reprobación).  --Baita ere, entierrotara joatekoan. --Goazen, goazen; zer
esan nai dan konprenitu egin bear da. Alz STFer 114.
- JOAN-AGUR. Despedida.  Ukigarria ta erdiragarria zan, agian, joan-agur uaxe. TAg Uzt 161. Gero arte
esanaz, joan-agurra egin zioten irurak maiteki. Ib. 89.
- JOANA JOAN (juan- V-gip ap. Etxba Eib; Izt). "Lo pasado pasado, yoana yoan" Izt. "Loc. adv. que sirve para
dar significación absoluta al verbo desaparecer. Juana juan, geixago ez zan agertu ingurura" Etxba Eib.
- JOANAK JOAN. Lo pasado, pasado está. "Ioanak ioan, ce qui est passé est passé" SP. "Goanak goan, egizu
oraidanik hobeki" Dv. Cf. supra (II, 1).  Baña yuenak yuen... itxi daiogun orri. Kk Ab II 46. Bainan joanak
joan, zer probetxu duzu samurturik ere! Lf Murtuts 53. Joanak joan... Biotz-biotzez barkatzen dizkizut neri
egindakoak. Etxde JJ 278. Bainan bego hortan, joanak joan. JEtchep 76. Errekuerduekin bizitzekua balitz. Baña,
juanak-juan. SM Zirik 129. v. tbn. AZink 141.
 Joanak joan dira, ta orain jarraittu bear dogu. Echta Jos 351.
- JOAN BERRI (goanberri L-ain ap. A). "Recién ido" A.  Nikolas Antiokiatik joan-berria. Lard 488.
Hazparnerat bikari joan berria zen. HU Aurp 162. Jerusalemetik Ejiptorat ihesi joan berria bide zen. Barb Sup
164.
- JOAN BERRIAN. Nada más ir.  Joan berrian, harrituta nengoen ikusten nuenarekin. MEIG I 66.
- JOAN DEN (Añ; gan H; goan Dv; j. dan V-gip ap. Elexp Berg). "Antaño, año pasado [...] joan dan urtea" Añ
(s.v. año). "Goan den egunean [...] goan den igandean" Dv. "Joan dan illian izan zien eleziñuak" Elexp Berg. 
Ioan den gauean. Mat 330. Bele bat gelditu zan / joan dan egunean. It Fab 65. Juan dan gerratian. Sor Gabon
57. Joan dan domekan. AB AmaE 218. Yuan den mendearen akhabantzan. Elsb Fram 106. Joan den astearte
arratsaldean. HU Aurp 136. Itz egiterik eztot izan joan dan jaiegunerarte. Ag Kr 118. Joan den astean galdu
ukan dugu. JE Bur 65. Yoan den udan. Or Mi 5. Otsoatseko bordan gertatu uan joan dan udaldian. Etxde JJ 43.
baten mende.
Frantses eginak gira joan den aspaldian. Xa Odol 179. Joan dan larunbatean. Insausti 99. v. tbn. EZ Eliç 20.
Echag 255. Arch Fab 89. Xe 283. Goñi 81. Echta Jos 312. Iraola 113. A Ardi 27. Barb Sup 119. Tx B 228.
Etcham 186. Lab EEguna 65. Lf Murtuts 21. Munita 81. JAIraz Bizia 52. Mde Pr 44. Basarri 169. JEtchep 24.
AIr in Izeta DirG 13. Larz Senper 28. Alzola Atalak 104. NEtx LBB 46. TxGarm BordaB 102. Larre ArtzainE
149. MIH 297. Juan: Aran SIgn 209. Xe 199. Ud 120. PE 56. AB AmaE 251. Iraola 53. Auspoa 39, 106. Urruz
Zer 131. Alz Ram 77. Noe 95. Zub 34. Tx B I 186. TAg Uzt 119. Juran: GH 1927, 432. Goan: Dv Dial 36. Izeta
DirG 71. Gan: Larz Senper 96. Mattin 91. Fan: Mdg 141.
 "Gan den egun hoikietan, ces jours passés (l'usage admis, en cette locution, le solécisme gan den sing. pour
gan diren plur.)" H. Cf. juan den zazpi urthian (ChantP 90), joan dan zazpi urtean (AN-erro, Balad 113), juan
dan larogei urtian (Tx B I 25), juan dan amar urtian (Uzt Sas 253). v. JOAN DIREN.  Joan dan San Isidrotan
Madrillen izandu gera. Moc Damu 34. Juan dan egunetan baño obetoago nere burua arkitzen diat. Alz Ram 77.
Gan den egun horietarik batez presuna bat pasatu omen da. Herr 1-11-1962, 2.
- JOAN DENEKO. "Yoandeneko 10 urte otan [...], en estos últimos diez años" Asp Leiz2. "Ointxe, joan daneko
illebete bat ero" Elexp Berg.  Juan daneko sei urtian. EusJok II 89. Goan deneko gau erditik asi. Legaz 44.
Juan daneko bost urtian. Tx B I 141. Yoan daneko Otsalla gain-beera asia zalarik. Ldi IL 29. Juan daneko lau
egunian / nagualako gaxorik. BEnb NereA 158. Juan daneko aspalditik. Lizaso in Uzt Noiz 97. Joan deneko bi
urtean. Mattin 65. Korrikalari famatu bat daukat, joan daneko iru edo lau urtean neri zirikaka. Albeniz 126. v.
tbn. Lasa Poem 96. MMant 36. Larre ArtzainE 119. Juan daneko: Auspoa 39, 39.
- JOAN DIREN (H). Los (días, etc.) pasados, últimos. Cf. JOAN DEN.  Ioan diren hamar urtheotan. Ax 82
(V 55). Ioan diren urthe hetan. SP Phil 41. Zenbait disgustu eman dirazu / juan diran iru urtian. Tx B I 210.
Joan diran azkenengo urtietan. Alzola Atalak 138.
- JOANEAN. Yendo, marchando.  Ez ianian, ez edanian, ez loan, ez jinian, ez ioanian. Tt Onsa 44. Joanean,
bada, zijoalarik, onela zion gure ibiltari gartsuak. "Yendo, pues, caminando". Berron Kijote 42.
 Gazte denboraz akordatzen naiz / sasoia joanian. Xe 242. Etxerutz joanean. Echta Jos 68. Guardizibillak
[zezen] bat iltzen dabe / arin-arin joanean. FEtxeb 99. v. tbn. (jua-) Ud 136. AzpPr 30.
- JOAN ERAGIN. Hacer ir. "Circummittere, inguru inguru goaneragin" Urt V 85 (tbn. joaneragin). v.
joanarazi.  Egurastutera joan eragitteko. Echta Jos 285. Amabost egunetik bein juan eragin eusten [...]
analisia egitera. Gerrika 268.
- JOAN ETA BILA. Vete a saber, quién sabe.  Nork ote zeukan kulpa? Joan da billa! Or SCruz 109. --[...],
beste gañerako aingeruek beti egongo diran tokian ote daude oraintxetik? --Yoan eta billa! Or QA 60.
- JOAN ETA ETORRI. a) (Uso vbal.). Ir y volver.  Askotan juan ta etorri gabaz egiten dirialako. fB Olg 107.
Paseko egaztiak joan da etortzen. AB AmaE 283. Nai ebanean joan da etorri. Echta Jos 28. v. tbn. Eguzk
GizAuz 93.
b) (Adv.). Yendo y viniendo.  Jarri zan artega, joan da etorri ona ara ta bestera. Echta Jos 71. Joan-eta-
etorri zebillen aljeriar bateri. Anab Aprika 80. Baztarretik baztarrera, joan ta ethorri, joan ta ethorri zebilen
Padre Varela. Osk Kurl 198. Eta jendea asko zebillen joan da etorri. Uzt Sas 351. Gu ez gaude pamilirik, kalera
joan da etorri ibiltzeko. BAyerbe 79. v. tbn. BBarand 99. Albeniz 233.
c) (Sust.). "Juan da etorrixa [...] ida y vuelta" Etxba Eib. v. joan-etorri (I, 2).  Jauregiko juanda-etorrixetan
geixago ez eban iñoiz aitxatu ezer Dukesiari. Etxba Ibilt 476.
- JOAN ETA ETORRI EGIN. Ir y volver.  Onek joan da etorri egin zuanean. Salav 102. Ogei bat metroko
bidean joan da etorri zeñek lenago egin. Ib. 103. Batek egin zun jun da etorri / berrogei duron aldera. AZink 47.
v. tbn. Uzt Sas 333. BAyerbe 72.
- JOAN ETA ETORRIKO. De ida y vuelta. "Juan da etorriko billetia eskatu zetsan" Etxba Eib.
- JOAN ETA JOAN. Andando, marchando sin parar.  Beruta-muga pasako zuten, / jan-âla, joan ta joan. Or
Eus 329. Arratsalde geienan joan da joan ibili giñan. Salav 90. Bagoiazan gu joan da joan / geroao ta tristeago.
FEtxeb 45.  Buetre ori joan da joan da joan. And AUzta 55.  Arraunketan aldi luzean joan eta joan egin bear
izaten eben. Erkiag Arran 77.
- JOAN-ETORRI. v. joan-etorri.
- JOAN EZA (det.). No asistencia.  Inor juaten ez bada, kenduta dagoz [...]. Bestiak bere juan ezagaz kendu
legijez. fB Olg 155.
- JOAN-JIN. v. joan-jin.
- JOAN-NAHI. a) "Goan-nahi, désireux d'aller, de partir. Bestara goan-nahia da" Dv.  Erle ioan-nahiak, ez
ezti, ez breska. O Pr 146 (tbn. en Mg PAb 172). Gora gan nahiari. Mih 33. b) Deseo de ir.  Ara ioan ez ezen
etorri ere ez zan ioan-naia besterik. "Nihil erat aliud quam velle ire". Or Aitork 200.
- JOAN-ORDU (goanordu Dv  A), JOATORDU. "Heure de départ, d'aller, temps d'aller" Dv.  Bainan zure
laneratat joan ordu duzu. Birjin 491. Oera yoatorduan. CatLlo 12. Ohera goan ordu da. Dv Lab 11. Auzitegira
joatordua zanean. Erkiag Arran 186.
- JOANTXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.).  Hau gantxe deneko handik. Gy 113. Apetitua joantxea ere
baitzuen. Barb Sup 65. Juantxe da emengo / gaztañaren pesta. Uzt Sas 93. Uda juantxerik da orai eta kartielak
amiñi bat anpletzen ari zaizkü. Herr 19-9-1957 (ap. DRA s.v. anpletu).
baten mende.
- SABELETIK JOAN. v. sabel.
johan. v. johan izan.
joanaira. v. joaira.
joanaldi (V-gip ap. Elexp Berg; Izt, Dv, T-L), joataldi (Añ), jutaldi (Lar), junaldi. 1. Viaje; ida, marcha.
"Jornada" Lar y Añ. "Viaje" Añ. "Ida, la primera ida, lelengo yoan aldia" Izt. "Allée, voyage" Dv. "Expédition,
campagne" T-L. "Okerreko bidetik joanaldixa egin giñuan" Elexp Berg.  Zoazkio [...] Jangoikoari [...] eta
esaiozu joan-aldi bakoitzean Dabidek esaten ziona. Mb IArg I 337. Felipe bigarrenaren Inglaterrako joan-
aldian. Izt C 495. Iru alditan, bi ollo [lapurtu] joanaldi bakoitzian. EEs 1914, 136. Yoanaldietan azkenak izango
dira. Ol Num 2, 31 (Ker joanaldi; Dv azkenik ilkhiko, BiblE ibilaldikoan). Gaztelondorako bere joanaldiaz
galde egin zion. Etxde JJ 53. Joanaldi on eta arin bat egikean. Bilbao IpuiB 95. Eriotzari buruz ibiltze bat,
joanaldi bat. Vill Jaink 111. Bermeora lendabiziko joanaldia egin nuanean. Alkain 109. Lourdesera egin zuen
joanaldia. MEIG VIII 54. En DFrec hay 2 ejs. v. tbn. Zait Sof 59. NEtx Antz 137. Junaldi: Uzt Sas 142.
2. "Jornada de comedia, jutaldia" Lar.
3. "Évanouissement" Lh.
4. Tiempo pasado.  Agure ori, azanazkero isila eta yatorra, / ago entzuten joanaldiko / mutikoaren autorra.
Atutxa Mugarra (ap. DRA).
joanalditxo, joanalditxu.  Dim. de joanaldi.  Arratiara ioanalditxu bat egin bear nebala. A Txirrist 10.
joanara (H; -nh- Ht VocGr (s.v. abiadura), Lecl (y-), Hb ap. Lh). 1. Corriente. "Cours" Ht VocGr. "Zoin den
lasterra ibaia hunen ioanara" H. "Cours, penchant" Lh. v. joaira. 2. (VocCB 345  Dv, H). Impulso; marcha.
"Ioanara ona derama, laster helduko da, il mène bon train, il va bonne allure, il arrivera tôt" H. v. abiadura.
joanarazi (Urt V 85, Dv), joanerazi (S ap. A), joanerazo, juanerazi, goanarazi (Urt II 410), ganarazi. 1.
Hacer ir; llevar; hacer irse, hacer marcharse. "Faire aller" Dv. "Conducir (no a mano)" A.  Sar erazi zitzan
unzira eta aitzinean ioan erazi itsasoaren berze aldera. Lç Mc 6, 45 (IBe joateko agindu). Ifernuko phena
eternaletara ioan eraziteko. Tt Onsa 168. Goanaraz [arthaldeak] bazkatzera. Urt Gen 29, 7 (Ur eraman). Juan
erazi nazazü bidexka xüxenaz zure erresomalat. Mst III 57, 4. San Pedrok nai zue gan-arazi Kristo, etzeien il
guregatik (155). LE-Ir. Gan-arazi nahiz karro gelditua. Gy 178. Inguru artatik ez zitzala yoan-arazi. Ir YKBiz
190. Galbarioko mendiaren puntaraino joanarazi. Zerb IxtS 89. Muker yoan-erazoko al nauzu? Zait Sof 142.
Neskamearekin joanarazten zuanean. Osk Kurl 64. Jendearen ekarrarazteko ala behere horietarat joanarazteko.
Larre ArtzainE 96. v. tbn. LE Doc 235. HU Zez 134 (Aurp 183 joanazi). Prop 1897, 224. Joan-erazi: Muj PAm
68.
 + goanarazi, juanazi. Dirigir, gobernar, ocuparse de.  Egiten zituen gauza guziak Eternalak ungi
goanarazitzen zituela haren eskuetan. Urt Gen 39, 3 (Ur zuzenduak, Dv erabiliak). Etzinakiten bada, niri dela
nere Aita zerukoaren egitekoen joanaraztea? Jnn SBi 20. Etxeko jaun batek bezaiñ / düzü juanazi etxaltia. Casve
SGrazi 140. Bortüka diagü juanazten. Ib. 90. Huna nola joan-arazten ginituen guk katixima eta pilota ikasketak
eskuz-esku bezala. Larre ArtzainE 278.
 "Faire marcher, faire fonctionner. Otoa joan-arazi, amorcer l'automobile" Lh.
 Gauzen ongi joanarazteko. Prop 1898, 127. Izigarriko lanak emaiten dauzkit gehienetan erran nahi
nituzkenekin aire bat ongi joan arazteak. Xa Odol 67.
2. "Faire emporter. Askaria joan-arazi daut, il m'a fait emporter le déjeuner avec moi" Lh.
- BURUTIK JOANARAZI. v. buru.
joanarazle (Dv).  (El) que hace ir, marchar; conductor.  Untziaren jabea eta joanarazleak hatzeman nituen
ene beha zaudela. Prop 1889, 268.  joanaraztaile. Director.  Aita Monier misionestak Liongo Fede
Banarazteko lanarien joanaraztailei. Prop 1895, 256.
joanaraztaile. v. joanarazle.
joanbide. v. joapide.
joanbolai.  Frívolo.  Irri iteunte? In dezatela, zer zaigu, nola in dezagun ongi. Joanbolai ta irrigilleak al
kabo gelditzen dire meetan: Aize anitz ta funtsa guti (139). LE-Ir.

baten mende.
joanbolaikeria.  Frivolidad.  Joanbolaikeriek ta fantasiek estigute deus emain (139). LE-Ir.
joandene, joandone. v. jondoni.
joandura. v. joaidura.
Joane-belar, Joane-bedar (V-m).  "Dedalera" A.
joanera. v. joaera.
joanestzar, joaneszar.  Calzonazos.  Marizar bezanbat joaneszar ba da munduan. (BN-baig). Satr CEEN
1969, 197 ("se trae a colación cuando una mujer ligera o de mala nota encuentra marido"). Maritzar hainbat
Joanestzar bada munduan. (BN-baig). EZBB II 56 (cf. Inza NaEsZarr 2059 (B): Maritzar adiñe Yoanes galtza-
zar beti bada).
joan-etorki.  Circunstancia. v. joan-etorri (I, 3).  Dirauken gauza bat, esaterako gizona; aren ioan-
etorkiak: zenbat aundi, nolako, elkarkizun, egin-erasanak. Or Aitork 97.
joan-etorle. "Correo" Lar y Añ. Azkue (Morf 96) critica la formación de este neologismo.  Joan-etorlearen
bidez edo korreoz (1879). JFlor.
joan-etorri (SP, Lar, Añ, Izt, H (i.-eth-), A Apend), goan-etorri (-th- Dv), gan-etorri. I (Sust.). 1. (Pl.).
Trabajos, asuntos, negocios; vicisitudes. "Ioan-ethorriak, allées et venues" SP. "Idas y venidas" Lar y Añ.
"Enredos, joan etorriak. Badarabiltzu joan etorria franko, bastante enredo traes" Izt. "Gizon haren goan-
ethorriek khexarazten naute" Dv. "Joan-etorriak, asuntos" A Apend.  Gida nazazu neure ioan-ethorri
guztietan. Mat 184. Ioan ethorri guztietan ungi guarda dezaten. EZ Eliç 287. Ioan-etorri banaloriazkoek. SP
Phil 431. Bere joan etorri guztien artean ongi enplegaturik. ES 152. Deabru batekin bere joan-etorri gaiztoak
zituen gizon batek. Mb IArg I 129. Gorputzas egon elizan belauriko, gogoas munduko joan-etorrietan (82). LE-
Ir. Bere lanak eta joan-ethorri guziak othoitzatzat balia-arazteko. Dh 72. Gerrako juan etorri, lanza, ezpata,
zauri eta erijotza artian. Astar II 33. Munduko gan-ethorriez arras desgustatua. Gy 24. Joan-etorri oietan Jesus
zebillela. Lard 420. Etxeko joanetorriai eta oitura onai dagokeezan gauzetan. Itz Azald 94. Misionesta, bere
goan-ethorri noiz-nahikoetan, ez da bethi gizon gisakoenekin aurkhitzen. Prop 1907, 139. Ezkontzeko joan-
etorrietan ibilli zireala. Echta Jos 219. Besteren joan-etorrietan etzaitez sartu. EgutAr 19-2-1959 (ap. DRA).
Amaren joan-etorriak atondu. Erkiag BatB 100. Lau-bost lagunen joan-etorrietan mugatzen duelarik [gaia].
MEIG I 194. En DFrec hay 4 ejs. de joanetorri.
v. tbn. Ax 35 (V 21). Cb Senar 34. Añ LoraS 87. Arr May 40. Apaol 112. Ezale 1897, 229b. Ag G 315. Mok 6.
Or QA 49. Anab Poli 8. Arti Tobera 286. Basarri 101. Juan-: Bv AsL 43. Goan-: Ch III 54, 11. Jun-: Or Eus
387.
 Cosas.  Nun idukitzen zituzten, zimaurraz gañera, atxur, laia eta ostiango joan etorriak. Apaol 69.
 (Sing.).  Salbazioaren joan-etorri au segurua ezta. Arr May 21. Egin dezakete Kristau katolikuak ere
"Matrimonio civil" deritzan orren joan-etorria. KIkG 79. Bestalde, iakintzaren ioan-etorrian eztuzu erabateko
asierarik. Zait Plat 25. v. tbn. Apaol 88. Ag Kr 57.
2. (V, G, AN, L; H (i.-eth-)), goanetorri (-th- L; Urt, Dv), gan-etorri (L), juatetorri. Ref.: A (joan-etorri,
goanethorri, gan-etorri); Elexp Berg. Ida y vuelta; viaje. "Anfractus solis, iguzkiaren urtheorozko harathunatac,
goan ethórriak" Urt II 85. "Goan-ethorri bat baizik ez du egin, il n'a fait qu'aller et venir" Dv. "Zenbat kostatzen
da Donostiako joan-etorrixa?" Elexp Berg.  Ioan ethorri guztiaren dituzuntzat graziak. EZ Man II 116. Edo
danza beretan, edo danza lekuetan, edo joan etorrietan. Mg CC 144. Joan-etorri bat egin zezatela. Lard 80.
Emendikan Simonenera joan etorria egiten. Apaol 82. Neskamiak egiten du beriala joan etorriya. Iraola 111.
Juan etorri orretarako lagunak. Ag G 183. Yoan-etorriko txaupenak (gastuak) ordaintzeko. A Itzald II 75. Areek
yuan-etorri egiten eben; Gaztelan ibilli arren euren sendiyaren, euren erriyaren lokarriya ez eben ebagiten. Kk
Ab II 163. Ejiptorako yoan-etorria. Ir YKBiz 30. Zenbait beribillek joan-etorriak eten dituzten ontan. EAEg 11-
11-1936, 268. Arraunaren joan-etorriak agintzen duan lekuan [egiten dituzte ixil-uneak]. Lek SClar 105.
Jondone Jakako joan-etorria egin zunean. Etxde JJ 220. Itsasora amaika joan-etorri egin izan dogu. Erkiag
Arran 126. Erniora beste joan-etorri bat egin bear zuala oraindik. TxGarm BordaB 71. Eun da ogetamairu
milla pezeta inguru bakotxaren juan-etorria. Gerrika 284. Erbestetara [...] sarri joan-etorriak egin arren. MEIG
IX 131 (en colab. con NEtx). v. tbn. CrIc 61. Arr EE 1885b, 474. Echta Jos 148. A Ardi 103. Alz Ram 50. Or Mi
148. Ldi IL 39. SMitx Aranz 221. Munita 8. SM Zirik 22. Anab Poli 24. Bilbao IpuiB 218. And AUzta 102.
Alzola Atalak 68. NEtx LBB 63. Lasa Poem 117. Ker y BiblE Gen 43, 10. Juan-: Or SCruz 21.

baten mende.
 Deustuko Zubiko oarkun eta joan-etorriei buruzko Araudia. "Reglamento [...] de señales y maniobras". EAEg
10-3-1937, 1241.
 Tráfico. "Jeseus, kale orretan egoten da joan-etorrixa" Elexp Berg.  Saleroste, artu-emon eta juatetorri
gustija Mañaritik igaroten zan. Kk Ab I 73 (114 juan-etorri). Beste bizitasun eta joan-etorria susmau daroa
Nikanor-ek [uriaren barruan]. Erkiag BatB 126. v. tbn. Txill Let 63. Joan-etorri aundia dago gaur aidean eta.
Insausti 229.
 (Fig.).  Osaba Martinen gogaien joan-etorria oneraño iristen zan garaian. TAg Uzt 150.
3. + juaetorri. Circunstancia. v. joan-etorki.  Euren juaetorri, zirkunstanzia edo zerzilidade pekatuba azi
edo asko geituten dabenak. CrIc 159. Ez kobrea gitxitu zitzaiolako, ezpada bestelako joan-etorrien bidez. Izt C
68. Aldiaren joan-etorriak Bitarteko Jaurlaritzari gaurkoan abagune bat eskeñiak izaki, azi bat erein diteke.
EAEg 18-11-1936, 325. Arazo baten joan etorri ta azi orrazia. Erkiag Arran 106. Munduko milla gauzen
joanetorriak alantxe zirala-ta. Ib. 165.
4. Clave, lo más importante.  Batallearen joan etorri dana egoan / menditxo baten bat jarri edo ez eitean.
AB AmaE 185. Bizimodu barriaren joan-etorria argiro ekusan mutikoak. Bizikletan ibilten ikastea... erritik
aldenduteko era bat zan. Erkiag BatB 61.
5. Suerte, futuro.  Purgatorioaren zer bildur iduki zezakean Maria txit santaren eskuetan zegoen ezkero bere
joan-etorria? Arr May 112.
6. Importancia.  Beste [gauza] bat bederen esan bear yunat yoan-etorri aundikoa. Or QA 107. Ioan-etorri
aundiko egia aurkitu al izan zuen. Zait Plat 54.
7. Relación, semejanza.  Zerutarrak [...] eta guk, burrukan ari geranok, elkarrekin yoan-etorri aundiak
ditugula. Or QA 118.
8. "Comunicaciones, accesos y recesos. Joan-etorriak ditu Loiolak erosoak" Gketx Loiola.
9. Paso, sucesión.  Denboraren joan-etorri gaiztoari errua ematen nion. Berron Kijote 107. Dena zurrunbilo
laburren joan-etorria da. "Sucesión". MEIG IX 123s (en colab. con NEtx).
II (Vb.).  Ir y venir.  Españar itxasontzietan joan-etortzen diranak. EAEg 17-2-1937, 1095. Zugana zer
bidez ioan-etorri diteken ez iakiñik ere. "Quae via duceret aut reduceret ad te". Or Aitork 133.
III (Adv.).  +goan-etor (-ethor Urt). Yendo y viniendo. "Commeans, [...] goan ethor dabillana" Urt V 412. 
Gotzonak, barriz, pozkiro dabiltz [...] / Josu-Bijotza jaurestu daben / tokira juan-etorri. Enb 127. Miñak egunoro
ioan-etorri zebiltzan. Or Aitork 85.
- JOAN-ETORRIAN. Yendo y viniendo; paseando de un lado a otro.  Grazia igarokorra edo juan etorrian
dabillena. CrIc 123. Beren asto ta zakur eta ume / dabiltza juan-etorriyan. Tx B II 64. Itxutu ebazan joan
etorrian ebiltzan gizadiak [autsak]. Ag Kr 195. Españar itxas-ontziren batean joan-etorrian dabillen iñork.
EAEg 17-2-1937, 1095. Neska poxpoliñak egurasten joan-etorrian. Anab Poli 80. Joan-etorrian dabillenak bide
egiten du. EZBB II 20. v. tbn. Insausti 129. Jun-e.: Or Eus 318.
- JOAN-ETORRIKO. a) Contradictorio, de sentidos opuestos.  Ioan-etorriko biziera ori laztan zuten
Atenaitarrek. Zait Plat 116. b) "De paso, de ir y venir. Joan-etorriko jendea" DRA.
- JOAN-ETORRITAN. a) Adelantando y atrasando.  Eginen duzun ongia eta ontasuna dagizula fite [...]
luzamendutan eta ioan ethorritan ibili gabe. Ax 77 (V 51). b) Yendo y viniendo.  Lizar-ithurriko belazera
joan-etorritan zebilen. Etxde JJ 234.
- JOAN-ETORRIZ. Yendo y viniendo.  Miñak egunoro ioan-etorri zebiltzan, eta ioan-etorriz, bestelako
itxarokizunik eta oroikizunik zekarkidaten. Or Aitork 85.
- JOAN-ETORRIZKO. De ida y vuelta.  Kai ontziz betea, joan-etorrizko tren ta beribil saillak. Erkiag BatB
170.
joan-etorrika, joan-etorka, gan-etorka (L-côte-ain ap. A).  Yendo y viniendo; atrás y adelante.  Horiek
guziak joan-ethorrika bezala dabiltza. Prop 1904, 97. Zure urteok ioan-etorririk ez dute, gureok ioan-etorrika
ari dira. "Eunt et veniunt". Or Aitork 316. Asmo ta iakinbide zar-berriak ioan-etorrika dabiltzan bitartean. Zait
Plat 37. Gure soldadoak gan-etorka ibilki zauzkigu. Herr 15-11-1962, 2.
joan-etorriketa. "Ida y vuelta, alternativa, cambio" LE Doc voc.
joan-etorritxo.  Dim. de joan-etorri (I, 2).  Maizago egin izan det nik joan-etorritxo au. A Ardi 100.
Arratsaldean joan-etorritxoa egiten ei eben Izurtzaraiño Tabiratik. Alzola Atalak 141.
joan-etortze.  Ida y venida.  Eiterik ez dala, ez da aurren-urrenik, ez ioan-etortzerik. Or Aitork 346.
joangai (Lh), jungei (S ap. A; Dv (S)). 1. (Adj.). "Qui doit aller, qui est en intention d'aller quelque part" Dv.
"El que está para ir a algún sitio" A. "Prêt à partir (train, voiture, personne)" Lh. 2. juangai (BN-mix-arb ap.
A). (Sust.). "Acceso, medio para llegar a un sitio" A.
baten mende.
joangarri, joakarri (V-ger-arr-oroz-m ap. A). 1. Obligación de ir. 2. +juangarri. (Tras burutik). (Lo) que
altera. v. buru-joangarri.  Geren begiyan bistan dauzkagu
nobedadiak aundiyak, / irakurritzen asi ezkero / burutikan juangarriyak. Yanzi 56. Burutik joangarri da,
egiazki! 15 libera! Egunaria 3-6-1955 (ap. DRA).
joangia.  Salida.  Xokho batean khearentzat joangia. Prop 1889, 246.
joangiro, fuangiro (V-gip). "Fuangíro ona, buen tiempo para ir" Iz ArOñ.
joangune, goangune.  Arranque, impulso.  Bizitze dohakabe hau ez da bizitze dohatsurako goangune bat
edo abiadura bat baizen. He Phil 232.
joan-ibili.  Movimiento.  Erak markatzen du higikera, hau hark berritzen duelarik. Baina tarteak ere ematen
diote joan-ibilia. MEIG IX 136 (en colab. con NEtx).
joan-itzuli.  Ida y vuelta.  Ainbeste luzatu ez bagenu, bitan ere yoan-itzulia eginda geundeke. Ol Gen 43, 10
(Ker y BiblE joan-etorria).
johan izan (BN-ad-lab; Dv, H), juhan izan (BN-arb). Ref.: EAEL 25. (Usado sólo en presente y pretérito
imperfecto). 1. Ir. "Ibar hura iohan da hamar lekua urrun, cette vallée-là va dix lieues loin" H.  Heierri
emaitera yohan tzen yanthorontze edo banket sakratuen hark zonbat garbitasun grinaitzen zuen. KadBet 165.
Aitzina yohan baniz, segi nezazue. Elsb Fram 119. Maiz yohan naiz Baionarat. Ib. 145.
 (Con izan elidido).  Halako xahako izigarri batetik airean xurruxta ttipi bat ahora xuxen johan ikustean.
Etchebarne 77.
 Bizkitartean denbora yohan zen. Elsb Fram 137.
 "Hatsa iohan zaut, je perds la respiration" H.
 "Eria iohan da, le malade s'en va" H.
2. (A, que cita HeH). (Trans.). Llevar; llevarse, quitar. "Phena horrek bihotza johan daut, cette peine m'arrache
le cœur" Lh. Azkue lo da como var. de joan.  Soingainekoa iohan darotzunari, eztiozozula iaka ere debeka.
"Aufert". HeH Lc 6, 29 (He eramaten). Koblak ederki eginak izaiten ahal dira, batere ukhan gabe bihotza johan
daukun su edo hats berezi hura. Lf ELit 94.
 Beti alegeraki / johan du bizia. Etcham 176.
3. joan izan. Importar. "Zer joan zaizu, ama etor dadin ala aita? (BN-arb-lab)" Gte Erd 166. v. joan (I, 5).
4. Convenir; ser apropiado. "Etzaitzu ongi iohan haserretzea" H.  Badituka kondizione zonbait, johan ez
zaukenik? Larz Iru 40. "Eta gure [apez] hau, denetako ttipiena gaixoa!" [...] "Alabainan! Herriari johan dena!".
Larre ArtzainE 295.
joan-jin (L, BN; VocBN (y-), Dv, H), juan-jin, fantxin (Ae), fanxin (Sal). Ref.: A; A Apend (fantxin); A EY III
301. I (Sust.). 1. Ida y vuelta; viaje. "Voyage court et prompt" VocBN. v. joan-etorri (I, 2).  Zabiererat
nahiko duzula juan jin bat egin. Laph 196. Nola biderik ez bidexkarik ez baita, hemengo joan-jinak nekhagarri
eta lanjeroz dire. Prop 1876-77, 89. Zer da hemendik eta hortxetarainoko joan-jin hau? HU Zez 184. Jauregiko
gardian / joan-jin bati abian. Ox 103. Jalgitzen da gorrieri buruz ahapaldi gaixto bat botatzen deiela joan-jin
batean. Lf in Casve SGrazi 13. Asteart egun osoa eta astezken goiza iraganez Baionan, beraz bi joan-jin eginez.
Larre ArtzainE 271. v. tbn. Prop 1880b, 17. Barb Sup 176. JE Ber 5. Ardoy SFran 219. Jun-j.: Xikito 6.
2. "Fanxin, viajante (Sal)" A Apend.
II (Adv.).  Yendo y viniendo. "Commeans, [...] joan jin dabillana" Urt V 412.  Herriko portutik [....] eta
Baionako barraraino xalant azkar batzu joan-jin bazabiltzan egun guziez. Lf Murtuts 1.
joan-jinka (H), xoan-xinka (R-uzt ap. A).  "Atrás y adelante, yendo y viniendo" A.  "Par intervalles" H.  Oi
mihiaren zalhua! / Joan-jinka ibiltzalea!... / gezurra eta egia! Herr 6-1-1966, 4.
joankara (Ht VocGr 349, Lecl (y-)).  Diligente.
joankatuxe. "(S; Foix), à peu près parti" Lh.
joankera. v. joaera.

baten mende.
joanketa. v. joaketa.
joanki. v. joaki.
joankizun, juankizun.  Necesidad de ir.  Elizara meza entzutera eta dotrina aditzera joankizunik ezpalitz.
Gco II 339. Jerusalena juankizunik izango ez dana [...] Jaungoikua adoretako. fB Ic III 251.
joankoi, gankoi (B ap. A). "Emigrante" A.
joankor (BNc, Sc ap. A), goankor (Dv), gankor (Lander ap. DRA), fankor (Sal ap. A). "Goankor da gizonaren
bizia" Dv. "Dirua goankor da" Ib. "Efímero [...], como el pan fresco, el dinero del jugador ganancioso, etc.
Okinaren ogia joankor da, etxe-ogia jori (BN-baig)" A.  [Sosak] emaiten dituen plazer zoro eta joankorrentzat.
joanlari.  Veloz.  Arri-arteko ur-jokoa, apartsu ta joanlaria lenbizi, geldi ta zelaia gero. M.A. Iñarra Ezale
1897, 101a.
joanpide. v. joapide.
joapide, joanbide. 1. Recorrido.  Hain dut nere burua maite, non Errosalia khartsuak egin duen bidearen
laurdena egin gabe ere, soseguz nahi bainintzen jarri, nere joan bidea bukatu banu bezala. "Comme si j'avais
achevé ma course". Birjin 351.
 Curso, evolución (de las cosas).  Bestera aldaturik gauzen joapidea, egin eban beretzat lege barri [...] bat.
Itz Berb I 308. Munduko gauzen joapideai eta oiturai begiratuta. Itz Azald 48.
2. joanpide (-ph- S (Foix) ap. Lh). Gasto.  Bigüntü direnaz geroz eskola laikoak eta haiek erazi joanphidiak.
ArmUs 1896, 107. Bardintü joanphidiak jinphideki. ArmUs 1899, 42. Ongi neurtuak dira / emengo etorkiak, /
askoz aundiyaguak / dira yuanpidiak. Auspoa 77-78, 262.
joarazi (Urt), joerazi. 1. Hacer tocar (un instrumento, etc.). "Campanam sonare, ezkilla joarazi" Urt IV 111. 
Eztezála tronpetá io erazi eure aitzinean. Lç Mt 6, 2 (He joaraz; Dv jo, IBe ez ibil turuta joka). Elizako zeñiak
populu fidelen arian ioerazi litian. Tt Onsa 48. Karlomanek tutua yoarazten gora. Hb Esk 61. Bortzpasei
atabala joaraziz. Prop 1897, 37. Azken ardia andanak hartu du borturako bidia [...] juariak airez aire joarazten
zutela. Herr 14-5-1964, 3.
 Hacer tocar (una pieza musical, etc.).  Ez aurretik soñurik joerazo. Lard 382. Jo-arazi zioten [...] sonata bat.
Garit Usand 15. Agonia berak joarazirik. Herr 27-12-1961 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).
 Hacer emitir (un sonido).  [Gurdiari] txistua jo arazteko modua. JAzpiroz 119.
2. joerazi. Hacer ir a, hacia (sentidos prop. y fig.).  Azkenean ezerezera jo eraziaz lenengoan ondo konfesatu
zuena. Mg CC 134. Edo gutxitu, mortal izatetik benialera joerazitzen diola. Ib. 177. Bigarren kilometrotik
zazpigarrena egin arte, berak jo arazi zidan aurre edo atze. Albeniz 121. Beharrak eta indarrak batera
joerazten ez gaituzteino. MIH 351.
3. Hacer golpear. "Faire battre" Dv.  Bestelaz naizu joeraziren. Arch Fab 133. Yoarazten dute. Hb Egia 51.
 Hacer golpear, hacer chocar con, hacer dar con.  Martiñi lepotik eldu, simaur lirdinga jo erazi. Ag G 274.
Lasto-bala artu bi eskuakin da zanba-zanba arria joarazi buru jalki zedin. JAzpiroz 76.
 joazi. Hacer majar.  Joaziko ditio [lio-sortak]. Or Eus 101.
 Hacer dar sobre.  Iguzkiari eta hormari joarazten dioizkitzute zilhoa eta zilhotik athera duzun lurra. Dv Lab
341.
 (Con compl. en dat.).  Gizona anketatik artu eta paretari jo azitzen diyot. Iraola 81.
4. Hacer enviar.  Diharassarry zenaren min-hartze izigarria entzun zuenean, berehala [...] depexa joarazi
zuen. HU Aurp 124.
5. (Urt). Hacer seguir, llevar (un camino). "Appellere naues ad littus, untziei kosta joarazi" Urt II 215.  "Bide
zuzena" joerazi zioten beti. Mde Pr 150.
- ELKARRI JOARAZI. a) Unir.  Gaztelimuritu oek Ama Eliza Santeak agintzen daben bezala lenbait len
alkarri joerazorik. Izt C 238. b) Hacer chocar.  [Bi pillareak] elkarri joerazo zien, eta eliza guzia lurrera
ezarri zuen. Lard 146.
- ERREKA JOARAZI, LUR JOARAZI. v. erreka, lur.
joare (AN-gip-5vill, B, BN, S, R; SP, Arch VocGr (y-), Dv, H), joale (Lar, Añ (AN), Dv, H, A), joaire (S), juale
baten mende.
(AN-5vill-ulz; Aq 1108 (AN), H), iualle (L), juare (AN-5vill, R; Ht VocGr 426; y- Lecl, VocBN), jaola (Izt),
xuale (Aq 1108 (AN)), fale (G-nav, Ae), fara (G-nav), goale (B; Lar), goare (L, B; Lar, H), guale (Aq 1108
(AN)), guare (Lar, H), gare (L, B; Lar, Dv, H, VocB), gari (L-côte), gale (BeraLzM). Ref.: A (joare, joale,
iuale, iualle, juare, fale, goare, gare); Lh (joaire, gari); Ond Bac (fara); Iz Als (farí), Ulz (yualia); Satr VocP
(ioale); Izeta BHizt2 (yoare).
1. Cencerro. "Zumba, cencerro grande" Lar. "Juare [...] es de las rarísimas palabras que en R se pronuncian
con j española" A. v. bulunba, zintzarri.  Zoko gartaik soñatzen zue faleak (209). LE-Ir. Atzetika zintzillik /
zeukan joaleak. It Fab 133. Ifar aize atsegin batek urrutitik zekartzkien joale soñuak. Arzac EE 1884a, 11. Behi
joare. HU Zez 167. Hasiko dira mila oihu eta harramantza: tuta, goare, xilintxa, oihu, marraka eta garrasia.
Barb Sup 112. Joareak, ardi eta bildotx marrakak ezagun dira noizik behin. Ib. 51. Joaren errepikak. Etcham
173 (177 juare). Joalerari eragin dio. Or Eus 238. Ardi joarez nahiago dut entseatu. Larz Iru 54. San Kristobal
urtu ta yoariak egin (B). NafEKZ 48. Orduan astintzen du / bere joalia. Uzt Sas 92. Ahuntza baino lehen joalea.
EZBB I 50. Ikusi ginuen zikiro andana bat biziki joare ederrekin. Etchebarne 37. Joare mihi-gabea. MEIG VII
93. v. tbn. Hb Egia 130. Ox 185. A EY I 30. Garm EskL I 94. Lf in Casve SGrazi 14. Larre ArtzainE 103. Joale:
Zub 101. AZink 18. Juale: Xe 299. Juare: Herr 14-5-1964, 3.
 Cascabel.  Joare berria [gatuari] nork ezar. Ox 122.
 Campanilla.  Besteirok [...] yoaleaz batzarrea azkendu du. Ldi IL 26.
 Campana.  Juale jotzen jardun dira. Zink Crit 52. Juale itunak danba dagije. Laux BBa 78. Joale antzeko
edontziak. JMB ELG 71. Ikastetxeko joalea. Osk Kurl 74. Bedayoko elizaren joale edo kanpaia. Zubill 26. v.
tbn. Joale: Ldi UO 34. Goen Y 1934, 187. TAg Uzt 23. Zait Gold 161. SMitx Aranz 12. Erkiag Arran 170.
2. "(BN-mix), papera" A.  Gaitza kanporat agertzean, izena du goloa; izen goitia, joarea. Herr 10-2-1966, 2.
3. "Instrumento músico (neol.)" A DBols.  Alde batean metalezko yoareak (instrumentuak): kornetin,
bonbardino, tronboi ta abar. A Y 1934, 9.
- JOARE-BULUNBA. "Gare-bulunba (Lc), cencerro" A.
- JOARE-EGILE (joaregile Dv; garegile B ap. Izeta BHizt). Fabricante de cencerros.  Hor zen Lakelekutik
berehala joare-egilearen labea. Larre ArtzainE 103.
- JOARE-KUSKUILA. "Joare-kuxkulla (Lc, BN-baig), cencerro" A. "Gare-kroxkoila, esquila, campanilla (L-
côte)" Lander (ap. DRA).
- JOARE-MIHI, JOAL-MIHI, JOALE-MI (AN-5vill), FARA-MI (G-nav), GALMI (VocB; -mii B ap. A),
GALBIN (B). Ref.: Ond Bac (fara-mi); Iz Als (faramiya); CarnIt 272; Izeta BHizt (galbine). Badajo de cencerro.
 Ezurrezko yoale-miian. Or Mi 44. Joal-mihia galdua. Herr 17-12-1959, 3.
- JOARE-HOTS, GALOTS (B ap. A). "Ruido de cencerro" A.  Larre-ardien joale otsak. Or Eus 239. 
Artzain-txistu bizia sakon-zidorretan, / bere ogei artzarrak nunai gale-otsa. Ker in Onaind MEOE 764 (en la
versión de Orbelak 52: arran-otsa).  Sonido de campanas.  Eleiz-torrean juale-otsak. Enb 110. v. tbn. Laux
BBa 84 (juale). Goen Y 1934, 187 (joale).
- JOARE-SOINU. "Juare-soiñu (AN-5vill), sonido del cascabel o del cencerro" A.
joaredun. v. joaldun.
joaretxo, jualetxu.  Dim. de joare.  Ariatzako jualetxuen / durundi alai zolia. Enb 183.
joarri. "(V-ple), piedra arenisca, que fácilmente se pulveriza" A.
joaspide. "Ioaspide (G-goi), derrotero" JMB At.
joataldi. v. joanaldi.
joate (Lcc, Añ, Izt 65v), joaite (Gèze, Dv, A), jua(i)te, juite (S ap. Lrq). 1. Ida, viaje; ida, partida. "Yda" Lcc.
"Buen viaje, (c.) joate o ibilte on" Añ (s.v. ida). "Jornada, viaje, caminata, yoatea" Izt 65v. "Départ" Gèze.
"Curso, marcha" A.  Daukazula aditurik Silviak, bere joateagaz, niri bakarrik itxirik emun deustan pena.
Lazarraga 1151v. Utra damu andia artu eben Silveroren joateaz. Ib. 1146r. Ongi dagokizuen gauza dela oraingo
nere joate hau. Mb IArg I 323. Israeldarren bidezko joate onetan. Ub 25. Ondo dakijeela bigarren juate aldiko.
fB Olg 99. Ekatxak gura eban tokira [...], gora bera ta joate bildurgarrikoan. Ag Kr 198. Juatia burdinbidez ba-
da. ForuAB 131. Hamar zauriak. Joaitea. Zerb IxtS 34. Otseinaren joateak atsegiten ziola. Mde HaurB 87.
Urruñako bestak, udatiarren joaitea eta... kontuen egitea. Herr 8-9-1960, 2. Joate utsa [zinera], arrazoi aundi-
aundi bat ez badu, pekatu astuna izan diteke. MAtx Gazt 60. Gure joaite hau ezin sinetsia da. Ardoy SFran 340.
Zure joaiteak egin ziloa. Xa EzinB 43. Juate ori abiorik aldatze barik izan dedilla. Gerrika 205. En DFrec hay 3
ejs. de joate y 1 de joaite. v. tbn. Azurm HitzB 38. Joaite: Larre ArtzainE 112. Juaite: StPierre 17.
 Erregeren ihes yuaite hura. Elsb Fram 90. Atzera joate au. Etxde AlosT 9.
baten mende.
2. joaite (Dv), goate (Dv), gate (L-côte ap. A). Salida, curso, venta. "Ardi ileak goate txarra du aurthen, la
laine des moutons a peu de cours [...]" Dv.  Ez dira salgai guziak berdin sal-errex Algerian; joaite gehiena
zuten: tresnek, oihalek, radioko zurruburruek [...]. Herr 7-8-1958, 4.
3. goate (Dv). Curso legal. "Angeles diruak ez du Frantzian goaterik" Dv.
4. fate. Pérdida, flujo.  Emazte bat, zoinek egiten baitzuen amabi urte ya padezitzen zuela odol fate bat.
Samper Mt 9, 20.
joatordu. v. JOAN-ORDU.
joax. "Interjección para detener a los bueyes (L, Lander)" DRA. v. joa.
 joazia. Aparece en DRA: joazia edo bankarota (ArmUs 1896, 112), en realida jauzia <jaozia> edo bankarota.
jobalta (VocBN (y-)  A, Dv (BN), H), joalte (Lh). 1. Madera de roble en planchas. "Merrain" VocBN y Dv.
"Bois de merrain" Lh. 2. "Quille d'un bâtiment" H.  Quilla de una embarcación.  Bat batean untzia itzuli
zaiote jobaltaz goiti. Herr 27-6-1965 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). 3. "Varangue" H.
jobena (det.). "Odolaren iobena, acceso de sangre (V-m)" A Apend.
jobide.  Dirección.  Mayanak artu dio susmo neskaren jobideari. Etxde JJ 255.  Zabalgune bakoitzaren
loditasuna, bildumaren jobidearekin oker dator. "La orientación del conjunto". MEIG IX 124 (en colab. con
NEtx).
a
joera (V-gip), jokera (V; A Apend), juera (V-gip). Ref.: A (joera, jokera); Garate 1. Cont RIEV 1930, 155; Iz
ArOñ (jokéra); Etxba Eib (jokeria); Elexp Berg (joeria, jokeria). 1. Querencia, tendencia a ir a un lugar;
tendencia, inclinación. "Ze jokera daukan gaixoak ikusi barik, eroan dabe Bermeora" A Apend. "Juera,
a
costumbre de salir (V-gip)" Garate 1. Cont RIEV 1930, 155. "Jokéria artu, tomar el hábito de" Iz ArOñ.
"Elgetarrak Eibarrerako jokeria dauke" Elexp Berg.  Tr. Documentado en textos meridionales sobre todo del
s. XX. En DFrec hay 183 ejs., todos ellos meridionales.  Ibai andi gezagozokoetara izokiak duen joera. Izt C
203. Jendadi askok zebala joera toki artara. "Muchas colonias frecuentaron aquella tierra". Ib. 62. Aitak [...]
mutillaren alde joera geiago zuan. Ag EEs 1917, 171. Abendaren gogo-joera bereziak. Y 1933, 6. Laster artu
eban Bertoldinek arako juerea. Otx 133. Erti-lanak beste kutsu eta jokera bat zuten. JMB ELG 30. Gorbeiako
belea, Gorbeiara yokerea (V-ger). A EY III 63. Dantzariak ezker-ioeran eta izarrak eskuin-ioeran. Or QA 190.
Txarrerako joera guztiak. Etxde JJ 211 (v. tbn. AlosT 22). Nere joerak gainditu. Txill Let 113. Gazteen joera
plazara izaten da. Erkiag Arran 37. Bazterkari-ioera. Zait Plat 116. Izadiko indarrak Jainko biurtzeko joera.
Vill Jaink 31 (49 jokera). Orko jendeak joera aundia du arrokatara. MMant 30. Urte orreetan ferixarako oitura
edo jokera aundia egoan erri guzti orretatik Markiñako illerokora. Gerrika 125 (ib. 98 jokera). Hizkuntzaren
berezko lege eta joera. In MEIG VI 26. Joera berrien aintzindari. Ib. 40.
v. tbn. EEs 1916, 50. Inza in Jaukol Biozk X. Tx B I 104. TAg Uzt 53. Ldi IL 86. Mde HaurB 36. SM Zirik 121.
EgutAr 28-10-1960 (ap. DRA). MAtx Gazt 66. Gazt MusIx 68. Onaind ib. 148. EZBB I 67. Ataño MLanak 54.
AZink 43. Jokera: Otx 15. Eguzk GizAuz 167. SM Zirik 6. Bilbao IpuiB 39. Basarri 104. Anab Aprika 30. Vill
Jaink 49. Olea 79. MMant 23.
 Dirección.  Ordubetegarrenean nik ere aren joera artuz, Uitziko gaña artu nun. Or SCruz 98. Norako joera
artu zezakean. Etxde JJ 252. Ibiltaldia joera bardiñean dabe, oraingoz. Erkiag BatB 112.
 Bere irakurgai geienok, Mao-nak eta olakuen joerakuak ziran. Gerrika 175.
2. "Campaneo, eskillen joera" Lar.
3. (V, G ap. A Morf), jokera. "Acto de pegar" A Morf 153.  Ezaguera ona ta / joera prontua [Urtxale
pelotariak]. Ud 59. Otxoak dauka edarra / burruka-jokera. EusJok II 171.
 Aizearen joera ain indartsua. Anab Aprika 96.
 Gizonak orrenbeste lan / egiñ lezakela, / joera ori egiñ duena / ezta jende motela. Yanzi 176 (hablando de una
competción de aizcolaris).
4. (G-to ap. A), jokera (V ap. A). Afluencia. "Concurso, acudimiento. Jendeen joera" A.  Lekunberritik gora
Iribas-aldera / aundia da an-emen-ka jendeen joera. Or Eus 249.
5. "Jokera (V), tino" A.
6. Comportamiento; actitud. "Jokera (V, G), ademán" A Morf 153.  Naiz napur maltzurraren joera izan.
TAg Uzt 169. Atsekabea salatzen zun alde guztietatik aren joerak. Ib. 272. Ba ote dakar Platonek Enpedokel-en
kutsurik? Aren ioera ta iokera antzekoa bide da. Zait Plat 78. Mariaren bildurra...! zer joera aterako ote du
Alejandrok? MAtx Gazt 46. Semien gisa artutzen nindun / beti joera gozuan. Uzt Sas 128. Jokera arro itxusi

baten mende.
arek / etzun txalorik merezi. AZink 46. Bakartadian geratu nintzanian, buruan ainbat buelta emoten neutsan
joera orri. Gerrika 133. Jokera onetan agiri zan zer edo zer gogorra egoala euren artian. Ib. 234. v. tbn. Jokera:
Auspoa 39, 85. Ayesta 118.
7. Marcha, paso, velocidad.  Nere idiak ibiltzen dira / oso joera puertian. Tx B 228.
8. Corriente.  Getari, berriz, aurrean dute / goituxerik ur-joera. Or Eus 394.
9. jokera. Afección.  Onek be, bere garrantzia emon eutsan, "meningitis" edo olako jokeran bat izan leikela.
Gerrika 129.
- JOERA-BIDE. Vocación.  Jaungoikoak ematen dio erri bakoitzari bere joera-bidea edo bokazioa. EgutAr
14-9-1960 (ap. DRA).
joera. v. joaera.
joeraldi. Jornada.  Bate-batian, geldieraik gabe, / Zala izerdi-patsetan, / Txarra biziro joeraldia; / Egin zagun
bi pusketan. M. Urreta in Onaind MEOE 838.
joeratxo, joeratxu.  Dim. de joera.  Eztabaida, ausarkeri, lotsa-joeratxua ta samurraldia. Erkiag BatB 136.
joga, yoga.  Yoga.  Zergatik hats-aribideek hain toki haundia duten Indiarren yoga-etan. Mde Pr 333.
Egungo egunean girixtino zintzo batzuek jogako anatomia egiatzat daukate, prana eta oro. Lf CEEN 1973, 131.
jogailu, jokailu. 1. Instrumento musical.  Khausitu ahal zituzten musika jogailu guziekin. Prop 1897, 152.
Elizako armonium, zuk emandako jokailu eder hura mututu zan. A Ardi 89.
2. Instrumento para golpear. "Jokailu, herramienta de juego (BU VocPel)" DRA.  Gazteak pilotan ari ziren
jogailu edozoinekin: botoila, bahe, atabal, zur-mailu bai eta sardekin. Herr 5-9-1957, 3.
3. "Mouton, masse, mailuka, jogailu" T-L.
jogale.  Afán de golpear.  "Orain galdu aiz" dio berrituz jogale [aizkolariak]. "Renovando su brío". Or Eus
150.
jogarri. AxN explica higuina (473) por gogoan jo-garria.
1 jogi. 1. "Jogi, jeu (fonctionnement)" JE Ber voc. "Fonctionnement, jeu, jogi" T-L.  Hurritu baitzait ene
buru-muñetako jogia! JE Ber 33.
2. "Point d'incidence" JE Ber voc.  Igitzen ere ba iguzi-argiaren jogiak, igitzen iguzkia bera. JE Ber 42.
3. Conjugación.  Bada zerbait, bizkitartean, Axularren liburuan baizik aurkitzen ez duguna: hura da aditz-
lagunen jogia (conjugaison des verbes auxiliaires). JE Axular 10.
2 jogi, yogi.  Yogui.  Yogiek hain zuzen araugaindiko gertariak ekartzea dute beren helburu bat. Mde Pr
333.
jogu. "Endroit où l'on frappe" Lrq.
jogune. 1. "Iogunea, endroit où le soleil, le vent, la pluie donnent" H.

2. "(BN-mix), concurso, acudimiento" A.
3. "Endroit favorable pour frapper" Lrq.
1 joia (Lcc, SP, Urt I 349, Lar, Añ, Arch VocGr (y-), VocBN (y-), H), joi. 1. Joya; (fig.) tesoro, cosa preciosa.
"Esku mutur ioiak" SP. "Aeroides gemma, yoia, [...] yoierráztuna, joilephókoa, joiperla" Urt I 349. "Yoyak,
joyaux. Ce mot est en usage seulement au pluriel" VocBN.  Zure eskutik orok dugun ioia ederra. E 7. Asko erre
da / barruan joia galantik. Lazarraga 1202v. Galzaiten dogu kreditoa, / joia inestimablea. Ib. (B) 1159vb.
Eskumutur-ioiak. SP Phil 349. Letoin puskak bat bederak joiatzat bezala altxatzen. ES 97. Zure anima zeñ joia
preziatua dan. Cb Eg II 161. Urrea eta yoia preziatuenak. Mih 91. Galdu dabeenak joija garbija nasaitasuneko
simaurtzeetan. JJMg BasEsc 236. Berun gabeko yoiak. Hb Esk 89. Urrhe eta zilharrezko joiak. Arb Igand 76.
Diamantezko joi dirdiratsuek. JE Ber 96. Maitiarentzat joiak erosten (V-m). Balad 57. Ama zenaren joiak. Larz
Iru 102. v. tbn. EZ Noel 120. He Phil 352. Añ LoraS 192. fB Ic II 284. Etcham 70. Ardoy SFran 190.
 (vEys), joie (Dv). "Habits de noces et tout ce qu'il faut pour les noces" vEys. "Nippes que l'on porte en mariage"
Dv. Cf. infra (2).  --Zure joien erosten ari zare noski? --Bai, laster ezkontzekoa naiz. Darthayet Manuel 382 (ap.
DRA).
baten mende.
 "S'emploie ironiquement au sing. Zer joia! quel trésor! la bonne pièce!" Lh.
2. (B). "Yoyak [...] desfile prenupcial que los parientes y amigos de los desposados hacían hasta la casa del
novio [...] precediendo a una carreta de bueyes con el ajuar de la novia" VocNav.
3. (Adj.). Precioso, excelente.  Itz batean zerade / ain guztizko joia. It Fab 67. Soro-arratoi batek / etxe-
arratoia / ikusi zuen lodi, / gizen eta joia. Ib. 34. Eskutarma joia oek. Izt C 50. Gazte galai ta joiak. Afrika 51.
- JOIA-TOKI. "Cimeliarchium, [...] joia ezartókia, joiatókia" Urt V 33.
2 joia. "Ioiak, réjouissances" SP.
joiaketa.  A por el ajuar.  Marie lagun, Piarres eta Goaña Baionan izanak ziren joiaketa. Barb Piar II 256.
joiari (T-L).  Joyero. "Joaillier" T-L.  Joiariak Jerusalendik Babiloniara eraman zituen ondoan. Ur Ier 24, 1.
joiatxo, joiotxu.  Dim. de joia.  Ematen ziozkatzuten urrezko joiatxoak galantuteko. Ur 2 Sam 1, 24. Joieri
baten sartu ginala / joiotxuok zegan zirin (V-arr). Balad 60.
joidura.  Ataque.  Zainetako den joidura ttipiena agertzerat utzi gabe. Ox GH 1923, 162.
joie. v. 1 joia.
joiel. "Joyel" Lcc.  Urra katea eta lau erestun ta joiela. fJZ 98.
joieria, joaieria. 1. Joyería.  Joieri baten sartu giñala (V-arr). Balad 60. Arkupetan lehen joaieria... Dena
muntra, dena erraztun. JEtchep 29. 2. Montón de joyas.  Hamar miliun xaharren joieria maleta baten
barnean zauzkala. Herr 19-9-1968, 2.
joiki (A), joki. 1. Instrumento musical. Cf. 2 jaiki.  Soinuba bada ona ta onerakua, joikijak bere onak dira.
fB Olg 33. Nozko douzez musikariak / soñu-jokiak / bizi zoliak? AB AmaE 372. Soiñua ioteko txilin txiki ta
andiakaz egiñiko ioki edo instrumentu batzuk. Ezale 1898, 334a.
2. (y- B ap. Izeta BHizt2), joki. Argoma triturada con maíz. "Clase de comida para el ganado: nabo y paja.
Yoikie arras ona da beiendako" Izeta BHizt2. Cf. ota-joiki.  Hunen [othe xuriaren] puntak xehe xehea eginik
eta harbi puskatuarekin nahasirik, abereek maite duten phazka bat egiten dute han-hemenka: jokia deitzen da
phazka hori Azkainen. Zerb GH 1932, 85.
joile. v. jole.
joilegai. v. jolegai.
jointura. v. juntura.
jo-io. "(Sc), caballo, burro (voc. puer.)" A.
joios.  Gozoso.  Lehen bortzak misterio ioiosak, bigarren bortzak, misterio dolorosak. Tt Onsa 48.
joistailu. v. jostailu.
joistatu. v. 1 jostatu.
joitari, joitelari. v. jotari.
joitzalki (Lar  H), jotxalki (Lar). "Gnomon, en los relojes de sol", "mostrador del reloj" Lar.
jojou.  (Exclam. de asombro o indignación).  Ori, edo urlia demonio bat da, diote. Jojou. Ah zer alabantza,
etsairik andienaz bat egitea! Cb EBO 37. Esaiozu amonari ura bota egin bear dala. Bai, jojou!, ezta pentsatu
ere. Zendoia 205.

baten mende.
joka (V-gip, G-azp, AN-gip-5vill, L, B, BN, S; VocBN (y-), Dv, H). Ref.: A; A Apend; Lrq; Elexp Berg; Gte
Erd 46. I (Adv.). 1. A golpes, pegando. "En frappant" Dv. "1.º dándose topes, golpes. 2.º a cachetes" A. "Ioka
lotu, empezar a pegarse (AN-5vill)" A Apend.  Borthari yoka hari zaioena. He Gudu 47. Etzaizko batere
2
ematen zeruko atheari joka. Dh 225. Daroiela yoka ta deungaroak esaka. Añ EL 225. Ene bulharrei joka
jartzen nintzen. MarIl 76. Baldin makillaz joka ez bazuen ill nai. It Fab 256. Airea alferretan yoka. Gy 301.
Balaanek joka zuzendu nai izan zuen [astoa]. Lard 102. Ez da oihuka, larderiaka, mehatxuka eta joka erabili
nahi. Dv Lab 224. Joka golpatu. Xe 337. Tresna dorpez joka xehakatua dute [...] borta. HU Zez 170. Andria
joka. Iraola 39. Jendeak eskuz joka eskerrak bihurtzen daizkolarik. JE Bur 144. Elgarrekin joka. Ox 187. Bi
aizpa zaizkigu / Indarretan asi, / Joka atera dira / Gizon haten nahusi. LuzKant 94. Eta bere baez talde zikiñ ua
yoka. Or Mi 76. Erailtzalliak darue Josu / joka, bultzaka, didarrez. Enb 101. Burua ohe-zuraren kontra joka.
Mde HaurB 105. Makillakin bezela eskopetakin joka arrapatu eziñik. Auspoa 39, 117. Berebiziko mozkorrarekin
bi paretak joka. Anab Aprika 53. Harekin [aizkorarekin] joka garbitu dut gizona. Larz Senper 10. Batzuek
[pelota] joka ari dira ta / begira berriz bestiak. Uzt Sas 325. Mutiko txarrak elgarrekin joka. Etchebarne 23. En
DFrec hay 19 ejs. de joka y 2 de yoka.
v. tbn. Mih 14. Hb Egia 16. Noe 40. EusJok II 88. Sor AKaik 117. Jnn SBi 142. Zby RIEV 1908, 92. Ag G 24.
StPierre 37. ArgiDL 26. Inza Azalp 70. Barb Sup 25. Tx B II 46. Etcham 169. MendaroTx 181. Ldi BB 144. Ir
YKBIz 480. Zait Sof 170. Etxde JJ 150. JEtchep 22. Ugalde Iltz 47. Izeta DirG 27. Salav 102. NEtx LBB 171.
Berron Kijote 184. BAyerbe 58.
 (Lar, Añ (s.v. puerta), Izt). (Tras tema nominal nudo). "(Dar por las) paredes, murru joka ari" Lar. "(Estar
llamando a la) puerta, atejoka, atajoka egon" Ib. "Amacha martillo, sólidamente, mallu-joka egiña" Ib.
1
"Tocándote la puerta, ate yoka" Izt 116v.  Ate-joka nagotzu. Añ EL 151. Makil-joka itxuak zuen elbarritu. It
Fab 257. Eltze-joka bereala asi ziran. Lard 129. Mustur-ioka mutilkoak. Azc PB 63. Deiezka ta ontzi joka
luzaroan egonda gero. Ag G 350. Negarrez, bular-yoka etengabe. Zait Sof 151. Lantza-joka benetako etsaien
aurka ariko balitz bezela. Berron Kijote 200s. Ate joka dagokigu. MIH 38. v. tbn. Iraola 40. Lab EEguna 87. Lek
EunD 29. JAIraz Bizia 39. Etxde JJ 246. Or Aitork 306. Erkiag Arran 95. SM Zirik 93. Bilbao IpuiB 103. Salav
33. NEtx LBB 172. BBarand 21. Albeniz 121.
 Esperantza bat bihotz-ondoan athea joka zait ari. Mde Po 81. Irten baño len atea joka deitzera etorriko
zirala. Anab Aprika 70 (v. tbn. atea joka MendaroTx 254, Izeta DirG 27, Lab SuEm 187).
 Joka ari dira (BN), se dan de cachetes, no se compaginan. Gizon baten soinean xapela eta ezpartinak joka ari
dira" A.
 Dando (aplausos).  Jendeak txaloak joka. EusJok 31. Ogei bat milla, txalua joka, / zituzten begira.
MendaroTx 403.
 Latiendo.  Bihotza joka hasi zitzaion. Mde HaurB 76.
2. Tocando (un instrumento musical, etc.).  Apoen txirulak / yoka diardu. Ldi UO 29. Elizako kanpaiak asi
ziran berriz joka. Anab Poli 79. Pandero zarra ta alboka, / biak ari gera joka. NEtx LBB 331.
 (Tras tema nominal nudo). Cf. ADAR-JOKA.  Txistu joka masaill puztutubaz dagola. Alz STFer 133.
Eguna kanpai joka / baso illunari. NEtx LBB 266. Makiñia txilin joka. Gerrika 241. Eta atzetik zetorren kotxe-
illara asten da korneta joka. Albeniz 147.
3. Lanzando, echando, profiriendo.  Inbido-ta hordago / joka bai musean. Zby RIEV 1908, 94.
II (Sust.).  (Lc, BN-baig ap. A; H), jooka (A, que cita a Mg). Golpe.  Jooka galantak emonda, gorputza
zanbrotu ta eratzijaz. Mg PAb 218.  (Como segundo miembro de comp.).  Ainbat kisketada, ate-joka ta dei
1
emoeustazan konzienzia enea. Añ EL 30. Zeinbat dei, ate-joka, barru-kisketak eta argi ni irazartuteko. Ib. 56.
Ukabilkak, mutur-jokak, baditu aldekoak eta etsaiak. MEIG I 166.
- ADAR-JOKA. v. adar.
- ELKAR JOKA (alkar V-gip ap. Elexp Berg). Pegándose; (fig.) luchando entre sí.  Batera ta bestera begira,
alkar joka, barrez. Mg CO 240. Alkarri bidaoka ta alkar joka. fB Ic I app. 24. Millaka gogapen / ditut alkar-
joka. NEtx LBB 248.  Bere arteko alkar-joka batean. MEIG IX 141 (en colab. con NEtx).
- ELKAR-JOKAKO. Contradictorio.  Teilakatu eta elkar-jokako etenbehar ugaldua ezartzen diote. MEIG IX
124 (en colab. con NEtx).
- JOKA-KALIKA. "Joka kalika ari izan dira, se han batido encarnizadamente, como si quisieran matarse" A
(s.v. kalika).  Itsasuar batek joka-kalika bezala zanpatu du Ezpeletako ostaler bat. GAlm 1968, 12 (ap. DRA).
- JOKAN (BN-arb ap. Gte Erd 46). a) A golpes; luchando.  Ofizier zenbait zela hara yina jokan aritzeko. "Se
battre en duel". Arch Gram 89s. b) Apostando, de apuesta.  Ihizelairat ginen zazpi-zortzi biltzen, / bi sos yokan
emanik ederki yostatzen. Hb Esk 233.
- JOKA-ZANPAKA. A golpes, peleando.  Nork daki ez ote zuen arrats zonbaitez "Norbaitekin" barne batean
joka zanpaka arizan behar ukan? Ardoy SFran 180.
joka-asmo.  Plan de actuación.  Mattinen joka-asmoa erreza ta utsegingaitza zen itxuraz beintzat. Etxde JJ
120.

baten mende.
jokabe (Lar, Hb ap. Lh). "Cabe, en el juego de argolla, es el espacio entre bola y bola" Lar.
jokabide (V-arr-gip, G-azp-bet). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 261. 1. Modo de actuar; comportamiento. "Ezta
kristau batentzako jokabidea (V-arr, G-azp)" Gte Erd 261. v. jokaera (5).  Tr. Documentado desde finales del
s. XIX casi exclusivamente en textos meridionales. En DFrec hay 220 ejs. (uno septentrional) de jokabide y 3 de
yokabide.  Gurarien errazoiagazko alkartasun eta jo[k]abide zuzen bat, Jaungoikoaren borondatearen erara.
Itz Azald 190. Aien jokabidea, iñor ez pusilatzea omen zan da. Or SCruz 120. Erritan egin zion bere jokabide
itxusiagatik. Etxde JJ 18. Gizeraiketan neure jokabidea zuenak oro baio xahuago, zaluago, egokiago eta
pollitago dela. Mde Pr 137. Gazteen ta umeen jokabide ta ibillerak. Erkiag Arran 148. Norberaren okerrak
zuzentzekoa zuurren jokabidea bada. Txill Let 83. Ba-dakigu zer jokabide artzen duten erlijioaren etsaiek. Vill
Jaink 24. Batetik jokabide berri baten aldeko eta bestetik zartzale ziran irakasleen artean. Gazt MusIx 60. Ijitoen
jokabidea batez ere; baiña beste
geiagok ere egiten dute [batek ostu ta danak jan]. In EZBB I 69. Aberastasun berezi au gordetan zaintzie biar
biarrezko jokabide bat dala. Gerrika 186. Ustekabean ikasiko dugu haien jokabidea. MIH 245. v. tbn. MAtx
Gazt 25. NEtx LBB 150. Olea 203. Berron Kijote 139. Zendoia 225.
2. jokabire. Jugada.  Pedro Yarza ikasiya da / pelotarekin lanian, / joka-biriak egiten ditu / idiamentu onian.
Tx B I 28.
3. Norma.  Euskera landuaren gaitasunean eta egoeran, ordea, geuk dugu obena, eta ez bestek, geure
eskuetan baitugu jokabide bat arkitzea. Herr 5-12-1957, 3.
jokabostortz. "(G-bet), arado de cuatro púas" A.
1 jokada. "Jugada" Lar y Añ.  Frontoietan jokadarik ederrenak egiten diranean. Osk Kurl 175.
2 jokada. 1. "(L, BN-baig), impulso, acometida" A.  Anketako jokada zoli batekin lagundu leike gañerañoko
igotze au. Anab EEs 1919, 243. Hurritzen da berehala motorraren jokada. JE Ber 101. 2. Golpe.  Tan-tan-
tan... amar jokada gogor bai. Ugalde Iltz 47.  (Como segundo miembro de compuestos). "Atejokada, aldabazo,
aldabonazo" BeraLzM.  Tan, tan, tan, tan!... lau atejokada berri; bañan len baño burrunbatsuagoak. Ugald
Iltz 20.
jokadera. Cama (término de argot).  Jokhaderan etzanik orhoitzen nintzan nola eguna joan zerautan aize
ebakitzen (paseatzen). Igela 152.
jokadura (H (+ -kh-)), jokura (H (+ -kh-)), xokadura (R-uzt ap. A). 1. "Germe que porte un jaune d'œuf quand
l'œuf a été fécondé" H. "Fecundidad del huevo" A. Cf. 2 jokatu (4). 2. "(Hb), cochage [?]" Lh.
jokaera. 1. "Jugada" Lar y Añ.

2. (Lar, H (i-)). "Jugarreta, jokaera txarra" Lar.
3. "Iokaera, manière de jouer" H.
4. + jokoera. Conjugación.  Aditz bat dago gure euzkera onetan bitara ulertzen dana, bere yokoera baten.
Kk Ab II 68. Izen oro aditz biurtu ditekela iokaeran. Or in Gazt MusIx 14. Har dezagun eritzi aditzaren jokaera.
MIH 352.
5. Comportamiento; modo de actuar. v. jokabide.  Bere amaren jokaeran ikasbide artuz. Etxde AlosT 94.
Beren oraindanoko jokaeratik epaitu-eta. Mde Pr 206. Guztiz diferente dira bada bien jokaerak. Txill Let 137.
Azeriaren jokaerea atsegiñago yakan, txakur zaunkalariarena baiño. Erkiag BatB 20. Ikusitzen dezute / gure
jokaera. Uzt Sas 312. Nerearen jokaera berdintsua egingo du seguro asko orien illeak ere. Insausti 267. Ez
dezagula gaurko gure jokaerarekin euskerarenganako gorrotorik sortu erazi. MIH 213s. En DFrec hay 50 ejs.
de jokaera y uno de jokoera, todos ellos meridionales. v. tbn. NEtx Antz 32. Gazt MusIx 60. Olea 24. Zendoia
228.
 Estilo, tono general.  Txantxetan artu nai bide-du Munthe-k bere azkena, ta liburuaren jokaeratik ateratzen
dela derizkiot. Txill Let 128.
6. Tendencia. v. joera.  Eliz-txorien jokaera, artoa dagon sapaera. EZBB I 91.
jokagia.  Lugar donde se juega.  Jokhagia Ellis Park zen eta bazen 60 milla soegile. Herr 6-8-1964, 3.
jokai (Lar  Dv y H). 1. "Plectro" Lar.  Otsestiliran jokai ederra / jakintsuro erabilta. "Al son dulce
acordado / del plectro sabiamente meneado". Otag CancB III 335.
baten mende.
2. "Mano de mortero" Lar y Añ.

3. jotgai. Azote.  Jotgai edo azote batekin. Mg in BOEg 2496. 4. "Concuteur, jokai" T-L.
jokailu. v. jogailu.
jokaiskan. 1. "Se dit du coq couvrant la poule" Lh. 2. "(S), en train de se livrer au désordre" Lh.
1 jokaitz (G-bet, AN-gip). 1. "Jugada" Garbiz Lezo 2 (tbn. ib. 2n). 2. (G-bet, AN-gip). "Juego, conjunto de
cartas (o de fichas, etc.) que se reparte a cada jugador. Jokaitz ona, jokaitz txarra du" In Garbiz Lezo 2n. 3. (G-
bet, AN-gip). "Faena, mala acción" In Garbiz Lezo 2n.
2 jokaitz.  Hara hiru maitaleak: itsasoa, / legorra, zerua; triangul jokaitza. Arti EG 1955, 3 (DRA traduce
"incompatible").
joka-hitz.  Forma verbal conjugada.  Ez baitugu ioka-itz ele-bakarrik. "Formas verbales univocabulares". Or
in Gazt MusIx 52.
jokakari.  Jugador, participante en un deporte. v. 1 jokalari.  Indar jokakari hek ['participantes en una
competición de fuerza']. AR 365.
jokakide (Lar Sup), jokokide (H). "Juglar, compañero del juego" Lar Sup.  (H (+ -kh-)). Copartícipe de una
apuesta. "Partenaire en un jeu. Ioka dezagun biok, izan gaitezen iokakide, parions tous les deux, soyons
partenaires dans l'enjeu" H.
1 jokalari (gral.; Lar, Añ, Dv (G), H (+ -kh-)), jokari (gral.; SP, Arch VocGr (y-), VocBN (y-); -kh- Ht VocGr,
Arch VocGr 207, Dv, H), jokolari (V, G, AN, L; Añ, Dv (V), H (i.3-)), jokulari (V-gip, S), xokalari (Sal),
xokulari (Ae). Ref.: A (jokalari, jokolari, jokulari, jokari); A Aezk 298 (xokulari); Lrq (jokülari); Iz ArOñ;
Etxba Eib (jokolarixa); Gketx Loiola; Elexp Berg (jokularixa); Gte Erd 192.  Tr. Jokalari es la var. más usual,
especialmente en el s. XX; jokari es más frecuente en textos antiguos (la hallamos tbn. en algún autor moderno
como J. Etchepare); jokolari, que Axular y Pouvreau emplean con el sdo. de 'jocoso' (para el de 'jugador' usan
iokari), es usada por autores septentrionales y vizcaínos; hallamos jokulari en Iztueta, Arrese Beitia, Inchauspe,
Zaitegi y Alzola. En DFrec hay 26 ejs. de jokalari y 6 (4 septentrionales) de jokolari.
1. Jugador, aficionado al juego, a apostar. (Se dan como referentes a la primera acepción todos los testimonios
de lexicógrafos que traducen "jugador" o "joueur"). "Tahur" Lar. "Zalduna baña jokolari amorratua" Etxba Eib.
 Edale zen, iokari zen, arnegari zen. Ax 222 (V 147). Iokariaren lasterra, gora behera; goratzea hegi
erdirano, beheratzea ondarrerano. O Pr 269 (en Mg PAb 172 jokalari). Othe da gogorik iokariena baino
tristeagorik. SP Phil 369 (tbn. He 372). Iokalariak bere urhia [...] oro galdu dianian. Tt Onsa 69. Gizon nagi,
jokalari, edale. Cb Eg III 376. Jokolari itsu batek bere arimiaren kaltian jokatuten dau. Mg CO 58. Aita gaiztoa
/ tabernan dago, / pikaro jokularia. Izt Po 121 (164 jokalari). Yokolari ezin unhatuak. Hb Egia 136. Jokalari
ona ta / ardo-eralia. Xe 254. Alper jokulari ta baita barregarri. AB AmaE 298. Jokalari maltzurren leize-zulo.
Ag G 324. Jokalari ez izanik, zertan txautu kristauak dirua? Mok 7. Egundo ez naiz izan jokolarixa. SM Zirik
102. Yokalari porrokatua baizen eta kartetan aunitz zakiena. Izeta DirG 28. Sortzetik / jokalariya naiz-eta. Uzt
Noiz 29. Yokalarien boltsak bi zulo (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1490. Xokalarien alosak (edo xakolak), ez du
lotzeko lanik (Sal). Ib. 2403. Naikue berandu zan berez jokolaria eztana jokuan asteko. Gerrika 215 (ib. 43
jokulari). Jokalari aundiak egon baziran egun artan nere aldetik, ederra artuko zuten. Albeniz 71.
v. tbn. Mb IArg I 140. fB Olg 203. Zab Gabon 27. Alz Bern 73. JAIraz Bizia 111. Lek SClar 137. Vill Jaink 85.
Olea 118. Jokolari: CrIc 163. Añ MisE 140. fB Ic II 235. Astar II 78. ETZ 278 (Valcarlos, 1869). Yokari:
BOEans 1370 (B, s. XVIII).
 (Urt, Lar), jokari (H), jokolari (H), jokulari (V-gip ap. Elexp Berg; H (S)), Jugador, participante en un juego,
competición. "Arenarii, jokaláriak, [...] zezen jokalariak, abrejokalariak, dagajokalariak" Urt II 284.
"Chamarillón, jugador principiante, jokalari asiberria" Lar. "Jugador de cartas" Elexp Berg.  Iokari batek,
nahiz hari dadilla dostetan [...] guztiarekin ere atsegin hartzen du irabazteaz. Ax 510 (V 328). Jokalari biak
kantatu zutela guziz ongi. Izt D 169 (hablando de una competición de bersolaris). Eta beitzen jokülarien gelan
Ama Birjinaren üdüri bat. Ip Hil 86. Tiroin batek bertzeari baderamako [untzia], bi jokharik elgarri pilota
bezala. Prop 1898, 32. Nahasten dira denak, jokari eta ikusliar. JE Bur 30 (29 jokolari). Jokalari bakoitzari bere
zuaitza izendatzeko. Ag G 101. Arek dirua kentzen dautsela jokolarijei, berak jokatu barik. Kk Ab I 93. Fotoak
ederrak dira eta jokolariak ez batere nola nahikoak. Herr 14-5-1959, 4. Bi jokolari andana. JEtchep 103.
Xiberoko jokülari hoberenen ikhustea. Herr 17-8-1961, 3. Jokalari bakhoitzak intzaur bat botaten zuan. Osk

baten mende.
Kurl 77. Kartajokulariak. Alzola Atalak 78. Ezpat-yokalariak. Berron Kijote 26. Bost mila jokolariz goitiko
[mus] xapelketa haundia. Larre ArtzainE 281. v. tbn. AA III 374. EusJok II 21. EusJok 78. Tx B I 26. TAg Uzt
179. Bilbao IpuiB 267. And AUzta 133. NEtx LBB 166. Jokolari: Uzt Auspoa 10, 100. MMant 73. Jokulari: Zait
Plat 94. Jokari: EusJok 77.
 "Yokolaririk hoberena kartarik gabe (BN). [...]. Esto se dice cuando al dueño de casa no le ha correspondido
café o algo así" A EY III 327.  Yokalaririk oberena, pillotarik gabe (AN-5vill). 'Axuririk ederrena txintxarri
gabe'. Inza NaEsZarr 1761.
2. + jokolari (T-L). Actor. v. 1 jokatzaile (2).  Teatroan oihala altxatzen dute [...]. Baina jokolari bat ere ez
ageri. Egunaria 13-2-1960 (ap. DRA). Nehork ez zuen orduan teatroaren usaiarik, ez idazlariek, ez jokalariek. Lf
ELit 311 (312 jokolari). Jokalariak oro: Santagaraztarrak. Casve SGrazi 4. Bazakiten orduan jokalariek
zintzurraren ongi idekitzen eta bozaren klartzen naturalki. Larre ArtzainE 237. v. tbn. Larz Senper 8.
3. jokolari (SP, A). Festivo, jocoso.  Hitz alferrak, arinak, iokolariak, dostailluak. Ax 396 (V 258). Zenbait
hitz iokolariz eta dostailluz alegeratzeko. SP Phil 340 (He 343 hirri egiteko).
2 jokalari, jokari (S ap. Lrq; Dv, H).  "Enclin à se battre, celui qui se bat. Jokariak phartitu dituzte, ils ont
séparé les combattants" Dv.
 (G-goi, B), jokari (G-azp, L, BN-mix; H), xokari (Sal). Ref.: A (jokalari, jokari, xokari); Gketx Loiola
(jokari). (Animal) acorneador. "Zezen jokaria" Gketx Loiola.  Indarra zeukana ta / berez jokariya [ariya].
EusJok II 129.
 (Como segundo miembro de compuestos).  James Cagney ez da hemen betiko mutur-jokalari bizkorra.
MEIG I 190.
jokalaritu, jokolaritu.  Hacerse jugador.  Joko hori [rugby] ezagutzen duen batek zion [...] jokolaritzen ari
direla gure putikoak. Herr 9-3-1961, 2.
jokalde (Lar, H). 1. "Partido, ventaja que se da" Lar. "Iokaldera ematen darozkitzut hamar tanto" H. 2.
"Partido en el juego, los compañeros que juegan con otros, jokaldekoak" Lar. 3. "Côté qu'un joueur occupe en
un jeu. Zure iokaldea ezkerra da" H.
1 jokaldi (V, G, AN ap. A; Lar, Añ, H (+ -kh-)), joka-aldi (Ht VocGr 397, Añ), jokoaldi (V ap. A; H, Lh). 1.
Partida, partido; juego, mano, parte de una partida. "Une partie en fait de jeu" Ht VocGr. "Partido en el juego, el
juego ganado" Lar. "Pasada, en el juego" Ib. "Jugada" Añ. "Tour de jeu", "partie de jeu" H. "Jugada, mano o
partida en el juego" A. "Lehenbiziko jokoaldian hiru errege nituen" Lh.  Joko aldi bakotxian ogeta amar dukat
baino geijago jokatu ezin legiz. fB Olg 29s. Joka-aldietan beso bat makurturik. Barb Sup 171. Azken jokaldirako
/ autu eben Irun. Enb 123. Zaldun eta andrandijen arteko jokaldi bat egittia. Otx 152. Pillota-yokaldi bikain bat
dago. Ldi IL 46. Sarritan joaten zan Zito ere jokaldietara. TAg Uzt 174. Jokoaldi laburrak egitea gustauten
yakan. Erkiag BatB 24. Azken partida, 11-12 urteko haundiska batzuekin, hura zen jokaldi haundia. Larre
ArtzainE 279. Irabazlerik ez duten [...] zenbait jokaldi baztertuz gero. MIH 215. En DFrec hay 14 ejs. de
jokaldi. v. tbn. Etxde JJ 34. Bilbao IpuiB 186 (joko aldi).
 Lehenbiziko jokhaldian ['la primera vez en su vida que jugaba'] nola egin ahal du joko hori? Laph 118.
2. Comportamiento, actuación. v. jokabide.  Burua ezpaiaz bete zitzaion bere sendiarekiko jokaldiari
(conducta) buruz. Etxde AlosT 90. Jabetu ziran Haritxabaletaren jokaldiaz. Etxde JJ 18.
3. Representación.  Iokaldi artaratu ziran mingain-gaizto batzuk "arrats beteko opera" ezizentzat iarri
zioten. Ibiñ EG 1950 (11-12), 28.
4. (Mala) pasada, jugarreta.  Etxaide gramatikariak jokatu dio jokaldi makurra Etxaide idazleari. MEIG II
57. Judu euskaldunei jokaldi makurra jokatu ziotenak. MEIG I 223.
2 jokaldi.  Paliza.  Aurrari ezurrak agertu arterañoko jokaldia eman-azi zien bere mutillei. Inza Azalp 30.
jokale.  Jugador. v. 1 jokatzaile.  Jokale gaisto, zerbait galzen duten aldian [...] Jangoikoagana amurratzen
diranak. Mb IArg I 262.
jokalege (V, G ap. A), jokolege (L, BN-baig ap. A), jokulege (Sc ap. A).  Regla(s) del juego (sentidos prop. y
fig.). "Ley del juego" A.  Italiaren ekonomi jokalegeari buruz. Eguna 18-5-1937 (ap. KazHiz 207). Joko-
legeak bagenekizkien aldez aurretik. Adimena zorrozteko sortua zen jostaketa hori, ez bihotza ukitzeko. MEIG I
129. Ez ditu batere errespetatzen Swadeshek berak [...] jarri zituen jokalegeak. MEIG VI 122.
- JOKALEGE-OHOL. "(V), cierta tabla en el juego de bolos" A.

baten mende.
jokaleku (-khu Urt I 461). 1. Lugar donde se celebra una competición.  Yoko-lekuan egoan astamakil bat
artu eban. Or Tormes 107. Itsas-kaietik bana-banaka / ontziek joku-lekura. Or Eus 389. Joko-lekuan amasei
zaldi dakusguz errezkadan. Bilbao IpuiB 21. Joko-lekua: plaza esker paretaduna. Herr 9-11-1961, 2. Atano [...]
eta jokuleku ontako sorginkeri guzien berri ondo ikasia zegoan uztargillea. Garm EskL I 112. Euskaldun amen
seme jatorrak / joko-leku geienetan. MMant 93. Polliki eta ezti-eztia hasiz, hezten ginuen pilota [...]. Jokalekuak
baziren urrunegi gabe. Larre ArtzainE 144. En DFrec hay 2 ejs. de jokaleku.
 "Garito. Ez ziran falta jokalekuak, nun asteko irabazixak jokatu" Etxba Eib.
2. Escenario. "Amphitheatrum, joko lékhua, jokatégia" Urt II 57.  Antzerki horik, "garyva" (joka-leku)
izendun zelai batzuetan, kanpoan jokatzen zituzten. Mde Pr 251. Joka-lekua hein berean zegon, bainan frango
luzea. Lf in Casve SGrazi 9.
 Lugar donde se desarrolla una escena.  Joka-lekua: Erretor etxeko sala, sar athe bat. Larz Senper 10.
jokamen.  Ez zuan beste biderik artzen, zaldiak berak artu nai zuanez beste; ortantxe zegola uste baitzuan
arrisku-billaketaren jokamena. "Fuerza de las aventuras". Berron Kijote 42.
jokamolde.  Comportamiento, modo de actuar.  Eta bere jokamolde bitxi hau zela medio, ahaideek egin
zioten protestari honela erantzun zion. PPer HarriP 112. En DFrec hay 6 ejs.
jokarazi. 1. Hacer interpretar.  Bigarren horrek eman zuen buruan yokarazteko lehenari ikusi etzuen dantza
bat. Hb Egia 131.
2. Hacer actuar.  Han yokharazi ondoan lehenik, ez bolbora, bainan [...] dinamita. Elsb Fram 157. Bi
gertarazte oiek --ageri ez dan Aitarena ta agertu zan Semearena-- batera biurtzen ditu, batean iokarazten ditu.
Or QA 156.
3. Hacer jugar.  Zar ta gazte bat dituzte aiz- / korian jokarazi. Yanzi 172. Federazioneak jokarazi ditu
Baionako plazan haurrentzat muntatu Frantziako xapelgoen sei finala. Herr 15-9-1960, 3.
jokari. v. 1-2 jokalari.
jokartu. "(S) (au. fig.), se livrer au désordre" Lh.
1 jokatu (V-gip, BN-arb-lab; H). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 183. 1. Actuar; comportarse. "S'y prendre d'une
telle ou telle manière. Gaizki iokatzen zare" H. "Jefiak eztau garbi jokatu langilliekin" Elexp Berg. "Lanean ez
da untsa jokatzen (BN-arb)" Gte Erd 183.
 Tr. Documentado al Norte ya en Dechepare, al Sur es escaso hasta el s. XX (cf. infra (2) seguruan jokatu ya
en Cardaberaz). Los autores septentrionales lo emplean con aux. intrans.; al Sur, si bien algunos autores
guipuzcoanos (Orixe, Txirrita, S. Mitxelena, T. Agirre, M. Atxaga, Basarri, Uztapide) tbn. lo emplean en
ocasiones con aux. intrans., a partir de 1950 parece ser bastante más usual el aux. trans. En DFrec hay 422 ejs.
(18 septentrionales) de jokatu y 3 de yokatu.
 Erho iokhatuia date hartan fida dadina. E 99 (v. nota del editor; cf. Lfn NotesE 152, que lo considera --como
tbn. Harriet, que traduce "fou à tête félée"-- participio de 2 jokatu). Gauza guztiak garaitiarraren alde jokhatzen
baitira. ES 108. Prudentzia handirekin jokhatu behar da. Jaur 128. Gizon batek zer naturaleza zakharren, eta
naturaleza hari nola behar zen jokhatu. Laph 231. Personak klaru biar / leuke jokatu. EusJok II 78. Bretoniako
gerlariak gabaz yokhatzen ziren. Elsb Fram 115. Begirapenez jokatu naitzaio. Or SCruz 56. Euzkereagaz zuzen
jokatu. Enb 202. Eguraldia / itxuraz joka baledi. "Se porta razonablemente". Or Eus 331. Garbi jokatu bear dau.
Eguzk GizAuz 152. Ez al zan zabarkeri osoan jokatu? TAg Uzt 150. Gudari buruz ausartsu jokatu ziralako.
EAEg 29-12-1936, 678. Montorin zorrozkiago jokatu da, higenauten eliza errez. Lf Murtuts 49. Hain ederki
jokhatuko dire nun Eliza salbatuko baitute. Zerb IxtS 111. Olloak beti yokatu deust zintzo. Bilbao IpuiB 258. Beti
gizonki jokatu gaituk. Basarri 34. Bertsoak berak ere gatz eta piper gabeak lirake ortara jokatuta. Ib. XIX.
Izadiak ezin lezake bestela jokatu. Vill Jaink 104. Geure ustetan nola oi degun / guztiok zuzen jokatu. Olea 100.
Hola jokatu naizela. Xa Odol 69. Kasu onen aurrian zelan jokatu biar zan. Gerrika 88. Gure Euskal Elizak,
hortarik beretik hobe duela jokatzea. Larre ArtzainE 298. Era lotsagarrian jokatu dugula. MIH 280.
v. tbn. Elzb PAd 71. Isoard 24 (ap. DRA). Arb Igand 122. Arrantz 123. Inza in Jaukol Biozk VI. FIr 143. Tx B II
82. Lab EEguna 69. Ldi IL 153. Zait Sof 163. SMitx Aranz 214. Etxde AlosT 88. Mde HaurB 78. Txill Let 106.
SM Zirik 115. BEnb NereA 159. JEtchep 80. Izeta DirG 23. Anab Aprika 60. Erkiag BatB 176. MAtx Gazt 12.
Alzola Atalak 110. NEtx LBB 267. Ardoy SFran 236. Uzt Sas 270. BAyerbe 159.
2. (gral.; Lcc, Mic 7r (x-), SP, Urt I 479, Lar, Añ, Arch VocGr 212, VocBN (y-), Gèze, H; -kh- S; Ht VocGr,
Lecl (y-), Dv), jokotu, jukatu, jugatu (Volt 31). Ref.: A; Lrq; Iz ArOñ; Elexp Berg; Gte Erd 183, 184. Jugar,
practicar un juego, deporte, competir en un juego; jugar a juegos de azar, jugar apostando. "(Jugar a la) rayuela,
tokan jokatu" Lar. v. egin.  Tr. La tendencia al Norte es usarlo con aux. intrans. (sólo hay ejs. con trans. en
baten mende.
Zalduby y Mirande), mientras al Sur es más frecuente emplearlo con aux. trans. (aunque ya en Capanaga lo
encontramos con intrans.). El juego al que se juega suele ir expresado en inesivo, o en alguna ocasión (Osk Kurl
73) con -ka.
 Pilotan eztela iokatuko. Harb 167. Gaitezin ioka, gaitezin dantza eta dosta. Ax 161 (V 108). Eztut iokatu
nahi, zeren iokoa ezta errenta. Ib. 68 (V 45). Lehen joka haurren, nigarrik eztagiten. Saug 197 (de interpr. no
segura, aunque parece significar 'primero juega para los niños, para que no lloren'). Iokatu zebidi kartaetan. Cap
126. Danzatzia sü horren baranoan, jokhatzia, kantore itsusien erraitia. Bp II 115. Jokhatzen zelarik bere azken
hatsa thiratü ziala. Mst I 23, 7 (SP iokotan, Ch iokoan, Ol yostaketan). Gelditu zen bera jokatzen. Mb IArg II
270. Joko lanjerosetarik batetan ere ez jokotuz. CatLan 109. Jokatzeko, eta denbora atsegiñ onean igarotzeko
aitzakiarekin. AA II 121. Gogotasun bitzijagaz jokatuten bada. fB Olg 28s. Ziberuko haurrekin ez koblatan
jokha. Etch 458. Jokatuko diola / gurrinka egiten. It Fab 31. Jokha dadin haren kontra [billartean]. Laph 117.
Tokan jokatzen degun bitartian. Sor AuOst 71. Baña, berdiñean nik, nola joka zuzaz? AB AmaE 398. Pilotari
hoberenek jokhatu izan diote. Zby RIEV 1908, 89. Oraindik etzuan iñungo enparantzan jokatu. Ag G 97. Otsuak
"txapetan" jokatu al balebe. Kk Ab I 92. Arri jasotzen Euskalerrian / iñork nai bazion joka. EusJok 29. Iruk iruri
joka diteke. Or Eus 419. Bikain jokatu ziran arraunlariak. TAg Uzt 221s. Bi maltarrak bi gaztelondarren aurka
jokatu bear zuten. Etxde JJ 33. Hirur azkaindarren kontra jokatzeko. Zerb Azk 111. Bai zintzo jokatuten
deuskula karrerean. Bilbao IpuiB 21. Bota erregeak, zeñek zeñekin jokatu. BBarand 12. Azpeitiko zezen-plazan
jokatu genduan. Albeniz 73. Ez dela jan-berrian jokatu behar. Larre ArtzainE 172. Real Sociedad taldean
jokatua dela. MEIG IX 133.
v. tbn. SP Phil 427. Bordel 77. Ur MarIl 27. Bil 121. Xe 252. Ud 61. HU Zez 22. Urruz Zer 100. A Ardi 40. Alz
Ram 46. Tx B I 232. Lek EunD 19. Mde Pr 73. Anab Poli 110. SM Zirik 30. Arti Ipuin 67. Osk Kurl 168.
Auspoa 39, 20. Erkiag BatB 24. Salav 102. Uzt Sas 326. Xa Odol 283. Mattin 60. Jukatu: Gamiz 206.
 "(Jugar las) cabras, auntzak jokatu" Lar [= 'jugar entre los perdedores hasta que queda un único perdedor'].
"Auntzak jokatu, jugar al desquite" Or Eus 146n. "Auntzak yokatu, jugar sin alargar un partido, cuando están a
iguales [...] (ANc)" A EY III 307.  Ahuntzez jokatu eta / hasi ziren kolpeka. Bordel 80 (tbn., con algunas
diferencias, en ChantP 310, donde se traduce "après avoir fait partie et revanche").
 (Fig., con seguruan, seguru, etc.). Jugar (sobre seguro). Cf. supra (1).  Segurkiago ioka zindezke. Ax 236 (V
158). Zergatik ezkara benturak utzirik segurean iokatuko? Ib. 75 (V 49). Au ondo egiteko, seguruan jokatu, ta
zeruan ondasun andiak irabazteko, bitartekoaz baliatu bear degu. Cb Eg III 350. Seguru jokatzeko, berritu bear
degu damutasuna. Gco I 432. Txinixta nazu, obe dezu segurutik jokatu. Alz STFer 119. v. tbn. Añ GGero 173.
Arr GB 39.
 Jugar(se), disputar(se) (un partido, una competición, un juego, etc.). "Pilota partida ederrak jokatuko dira
(BN-ciz, S)" Gte Erd 183.  Ai zer lanzea jokatu dedan! Atsegin laburrak gatik betiko tormentuak. Cb Eg II 92.
Behar dizugu jokatu / partida bat heben berin. AstLas 30. Beste [apustu] bat jokatu dute Bergarako plazan. Izt C
246. Nihun kasik [ez da] erreboteko partidarik gehiago jokhatzen. Zby RIEV 1908, 84. Pelotaldi bat jokatu
zuten. A Ardi 139. Han egundaino jokatu den partida ederrena. Zerb Azk 67. Españiako txapelketa jokatzen da.
Basarri 97 (v. tbn. 76). Beste bost [bertsolari] pasatu giñan Gipuzkoako finala jokatzeko. Insausti 23.
Hangotarrekin egina ginuen desafio baten jokatzeko. Larre ArtzainE 74. Nik ortxe jokatu nuan apustua. Albeniz
75. Atzo jokatu estropadak-ta / garaile donostiarra. MEIG I 41. v. tbn. Bil 123. EusJok II 77. PE 36. Ud 123.
AzpPr 97. Tx B I 167. Lab EEguna 115. Yanzi 179. Laux BBa 130. Etxde JJ 33. Salav 102. Alkain 73.
 Disputar (un combate, una lucha).  Ill edo bizi, arnaseak zirautzan artean, esetsaldirik arrigarriena
jokatzeko gertatu zan. Ag G 155. Gudaldirik ikaragarriena jokatu dute morotar eta kistarrak. Etxde AlosT 43.
Guztiz burruka gogorra gendun / mendi ortan be jokatu. FEtxeb 31.
 (H). (Fig.). Cf. supra (1).  Kotxean ibili zirela [Neron eta haren ama] eta han bere iokoa iokatu zutela
['tuvieron trato carnal']. Ax 351 (V 232). Bertze bide bat hartzen du [deabruak], bertze ioko thaillu bat iokatzen
du, bertze maiñaz eta trazaz usatzen du. Ib. 65 (V 42). Ohoiñak bere iokoa iokatu nahi dianian eta bere kolpia
egin. Tt Onsa 62. Etxaide gramatikariak jokatu dio jokaldi makurra Etxaide idazleari. MEIG II 57.
 Ederra jokatu yaustiek! Kk Ab I 11.
 (V-arr-gip, G-goi-azp, AN-gip-5vill-ulz, B, BN-lab, S (+ -kh-); VocS 139, Dv, H). Ref.: Lrq; Iz Ulz (yokatu);
Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 260. Apostar, jugarse (algo).  Umek bere lejitimoa [...] ezin ioka dezakete.
Harb 183s. Iokatzea orogal da mando hilarekin ehorztea arbalda. "Jouer à tout perdre". O Pr 637. Gaizki
irailtzeko, iokatzeko [...] ixilik hartzen baderie. Bp I 99. Ermitatxoan jarri bazinade txopin erdia jokatzen.
LasBer 576. Biar eztan beste joketan dabenai. CrIc 163. Debekatua dago dirua ez beste gauzarik jokatzea. AA II
75. Astin emazter ebatsiak igantian gero jokha. Etch 308. Yokatzen dautzut, diotzo, nahi duzun bezanbat. Gy 57.
Untzi bat gasna [...] yoka nezake [...] pisu gehiago duela. Hb Egia 131. Peru Odolkik lepoa nai zuan jokatu. Ag
G 102. Zenbat-nai diru, bi bati jokatuko dautsela. Kk Ab I 97. Joka niro ez dela josta gura. Barb Sup 76.
Berrogei ogerleko jokatu dizkit oraingoz zuen alde. TAg Uzt 218. Neure diru guztiok eure alde jokatu jituat eta.
SM Zirik 71. Emazte bat xotxetan lagunarekin jokatuz. Ardoy SFran 186. Kartetan asten giñan, diru asko jokatu
ez arren. BBarand 105. Jokatu doguz aldian geunkezan esne-diruok. Gerrika 36. v. tbn. Tt Onsa 69. Egiat 238.
Mg CO 123. fB Olg 29. Izt C 243. Bil 118. EusJok II 83. Xe 233. PE 40. Iraola 106. JE Bur 32. EusJok 118. Ox
baten mende.
87. Const 26. Or Tormes 107. Tx B I 233. Zub 22. Bilbao IpuiB 32. Osk Kurl 50. Salav 105. Uzt Sas 274. Mattin
134. Ayesta 49.
 Arriesgar, poner en juego. "Hor jokatzen da munduko bakea (BN-arb)" Gte Erd 184.  Non bere bizia ioka
dezan [...] bere soldadoen eta armadaren salbatzeko. Tt Onsa 111s. Ethorkizuna yokatu zutenek hedoiean. Hb
Egia 56. Jokatuteko bizia. AB AmaE 424. Berorregaz bixija jokatu biar yok aiztokadaka. Kk Ab I 93. Gorputz-
animetako osasuna jokatzen dezu. MAtx Gazt 45. Gure bizia antxe jokatu genduala. Alkain 150. v. tbn. Elzb Po
219. Salav 97. Gerrika 62.
3. (H). (A menudo acompañado de irriz, etc.). Burlarse de.  Tr. Salvo Goyhetche y Laphitz, que lo emplean
con aux. intrans. (unipersonal y bipersonal, respectivamente), en los demás autores se encuentra con aux. trans.
bipersonal.  Arima haren ondoan zebiltzan deabruak musikatzeintu, eskarniatzeintu, irriz iokatzeintu. Ax 560
(V 358). Eranzun bere baia naturala, edo irriz iokatu. Hm 195. Bégiak bendaturík jokazezáten irris eta
emánkas. LE Ong 42r. Orai tretu horlakoa / xistuz laite yokatua. Gy 157. Herio latzaren sega / zuen eta nere
egunez orobat yokatzen da. "Se joue". Ib. 151. Ez dezan nehor apezik / hemen goitirik joka. Etcham 52. Irriz eta
trufaz jokhatzen zaizko. Laph 66. Toki hau irriz jokatzen ohi baitute, diotelarik: Cestona, le Vichy espagnol! JE
Ber 74.
4. (Con instr.). Valerse (de), emplear.  Zeure zerbitzariaren kontra etzaiteala iuiamenduan iustiziaz ioka.
"Non intres in iudicium" (Ps 142, 2). Harb 350. Boz, itz edo berbaz usatu ta jokatuko genduke. Cb EBO 13.
Baiña oharturik urzoa hegalez da yokatzen. Gy 54. Nere buruz xoilki naiz ni yokaturen. Ib. 202. Makilliaz ederto
yokaturik. Kk Ab II 63.
 (Aux. trans.). Emplear, utilizar.  Nola erresort hauk hunela jokatzen tuen [Eskuarak]. ES 91. Ez arren
erriertarik jaso bakoitzaren gogora itzak jokatzen ez badira. VMg 91 (cf. infra (6)). Gure Kapitaneko sutunpadi
beeko endanakoa ezin joka zitekean. Izt C 438.
5. (AN-gip; Dv, H). Tender, inclinarse. "Jouer, se déjeter, en parlant du bois qui travaille; au fig., pencher vers.
Gaizkira jokhatzenago da (Ax), il incline davantage vers le mal" Dv (tbn. citado por Harriet). "Badaki nora
jokatu (AN-gip)" Gte Erd 182.  Naturaleza flako, borondatea onera eta gaixtora libre, bietara iokatzen, eta
haragiaren arauaz gaixtora iokatzenago. Ax 455 (V 296).
 (H, A Apend). Dirigirse. "Iokatu, acudir, apelar" A Apend. Harriet, que cita el ej. de Larreguy, lo incluye entre
las acepciones de 2 jokatu.  Yokatu zen [sugea] lehenik emaztea ganat. Lg I 18. Eta ez yakin norat yoka. Hb
Egia 21. Onela zertara jokatu etzekienean zegoela. Arr May 82. Ez naiz baitezpada loriatua pidaia hortaz,
bainan, damu nuke alderdi guzietara ez jokaturik. Barb Sup 80. Etzakien gehiago zer egin, norat joka. Zerb Azk
34. Alde bietako batera jokatu bearrean gertatu nintzan. AZink 126. Ara eraman ninduan bidea luzea zala-ta,
laster-bidetik jokatzea erabaki nuan. Ib. 158.
6. (A). Conjugar; declinar.  Eskualdi zeñ kabalaz berboa batetik bestera darabillen ta jokatzen duen
[euskerak]. Cb EBO 32. Liburu euskera garbikuak irakasten dabee onduen zelan jokatu izen ta berbuetan [...].
Ona zein ederto jokatuten dan euskeraz. Mg PAb 200. Hitz bat behar den bezala deklinatzeko nahiz aditz gisa
jokatzeko, azken kontsonantea beharko du galdu. MEIG VII 174.
7. Engañar.  Dalila antzetsuak ikhusirik yokatua zela, erakutsi zioen Samsoni bere damu mina. Lg I 233.
Oillasko nini horiek / bethi naute yokaturen. Gy 308. Herodesek ikhustenez jokhatua zela Magoez. Dv Mt 2, 16
(Lç enganatu, He trufatu, Ur (G) y Echn burlatu, Ol y Ker iruzur egin, IBe engainatu).
2
8. Llevar, empujar a.  Gogoa beste gauza batera yokatuteko aleginik egin bagarik. Añ EL 145.
9. Lidiar (toros).  Aukeran sei zezen / bi iru urtekoak / jokatzeko emen. Echag 230. Seigarren zezena jokatu
gabe. Sor Bar 73. Onen aragiya da gorriya, zezen jokatuena bezela. Iraola 34. v. tbn. Izt C 250. Arrantz 154. Tx
B 195.
10. Hacer (magia).  Majiaren jokhatzeko / memento faborablia. Mustafa 136 (ap. DRA).
11. Representar (una obra escénica). "Komedia bat jokatü behar düte (BN-arb, S)" Gte Erd 183.  Zer
komedia hauk othe / yokatu behar daukute? Gy 199. "Arrats beteko opera" ezizentzat iarri zioten, bein soilik
iokatua izan zalako. Ibiñ EG 1950 (11-12), 28. Antzerki horik [...] kanpoan jokatzen zituzten. Mde Pr 251.
Azkenean ederki jokatu dituzte [Claudel-en antzerki batzu]. Lf ELit 314.
 Representar, jugar (un papel). (Sentidos prop. y fig.).  Ez dun paper ona jokatu komedia horretan! Mde
HaurB 41. Zivilizazio-arazoetan alako paper oargarririk jokatu eztuen herri xume batetik. Vill Jaink 33.
 Desempeñar (un trabajo).  Ederki jokatzen du satorarren ofizioa. Arti Tobera 282.
 (Aux. intrans.). Actuar (en una obra escénica).  Jokatu diren guziak sartzen dira orduan, eta oro emaiten
kantuz. Barb Sup 92.
12. Dedicar(se).  Bertzeak, diru gose tzar bati zarraizkola, auzo herrirat dohazi, igande guzia lanari
jokhatzekotan. Arb Igand 75. Osoki heieri jokatu zen. Heietaz baizik etzakien mintzatzen. JEtchep 52.
13. Articular. "Eztu ankarik jokatzen (G-azp)" Gte Erd 23.  Gerriz dardara, eta belaunak jokatuz. Or Eus
149.
14. "Sortear los mozos para el servicio militar. Mutilla gaur jokatu dute soldaduskarako" Gketx Loiola.
15. "Juezera jokatu, acudir a los tribunales. Eziñ alkar aittutako anaiak ziran eta juezera jokatu eben bixen
zoritxarrerako" Etxba Eib. "Sostener un pleito. Auzia jokatuko da Azpeitin" Gketx Loiola.
baten mende.
16. Tocar, pulsar.  Haren idun-ezurtxoak senditzen zituen behatz-puntaren pean, eta jokatzen zituen, piano
baten teklak bailiren. Mde HaurB 16 (podría corresponder quizá a 2 jokatu).
17. Bi jauziz jokhatzen gütük / Santa Graziko oihanian. 'Bi jauziz heltzen gaituk'. Casve SGrazi 56.
18. "Atea, leihoa jokatua dago (B), desencajado" P. Salaburu (comunicación personal).
- EZIN JOKATUZKO. Irrepresentable. "Injouable" T-L.  Ezin jokatuzko fama egin baitzioten Claudel zenaren
antzerki batzueri. Lf ELit 314.
- JOKATU ERAGIN. "Boalia, [...] zezenak jokeragitea" Urt III 367.
2 jokatu (H, A). 1. Golpear; ponerse a golpear. Cf. 1 jo.  Falsoki akhusaturik, harriz iokatzera
zeramatenean. Ax 130 (V 86). Eskun iokatzen ohi da / nola miragarria. (Interpr?). "Deducet te mirabiliter
dextera tua" (Ps 44, 5). Hm 51. Nola [...] maltsoak eta pazientziadunak baitziren, ez zituan berehalakoan
elkharri yokatu. Elzb PAd 73s.
 Majar.  Ordurako trilladora edo gari jokatzeko makinak ugalduak ziran. Insausti 89.
 (B ap. A; VocBN (y-), H); -kh- S; Dv). Ref.: A; Lrq. Atacar (usado generalmente hablando de animales).
"Action des bêtes à cornes, qui maltraitent avec leurs cornes" VocBN. "Attaquer, en parlant du bétail qui se lance
sur les passants" Dv. "Acometer" A. "Jokhatze [...] attaque par un oiseau de proie" Lrq. "Behia jokatu zaio (B),
kasu, bei oi jokatzen da (B)" Gte Erd 66. AxN explica (otsoa artalderi) oldartzeko (284) por jokatzeko.  Ózka
jokátzea. LE Ong 60r. Ollo bat [...] jokatzen zaio pikoka zakur bati (156). LE-Ir. Hartzak edo kujotiek jokatu
badituzte [ardiak]. Larz Iru 92.
2. Aplaudir.  Hibaiak eta mendiak / kontentez ioka bite. "Flumina plaudent manu" (Ps 97, 8). Hm 66.
3. Abalanzarse.  Alegratzen da aurra, agertzen duelaik amak bularra [...] ta jokatzen zaio ansiaturik edan-
naiak (370). LE-Ir.
4. (H; -kh- BN, S; Lecl (y-), VocBN (y-), H), xokatu (R-uzt). Ref.: A (jokatu, xokatu); Lrq. "Action du mâle sur
la femelle des animaux volatiles, pour la procréation" VocBN. "Hegastinetan arrak bere motako emeak baizen
eztu iokhatzen" H. "Oilarrak xokatu ditu gore oilloak" A.  (Ref. a otros animales).  Ahariak ez du ardirik
jokhatu behar hiru urthe bethe aintzinean. Dv Lab 271s.
 Fecundar.  Arroltzeari ezagut daiteela hea oilarrak jokhatua denetz. Dv Lab 289.
jokatxe. v. JOKO-ETXE.
jokatxulo (Lar, H), jokaxilo (H). "Boche" Lar.
1 jokatzaile (V-gip ap. Etxba Eib; Urt V 361, H (+ -kh-)), jokazale (-kh- S ap. Lrq). 1. Jugador, participante en
un juego. "Competidor de un juego. Zeiñ da Azkoitikuen aldetik jokatzalle?" Etxba Eib.  Halako elhe arraiak
egiten zituen behari ala jokazaleekin. JE Bur 137. Bernard Saparrarte, Ageneko jokatzaileekin johana. Herr 21-
2-1957 (ap. DRA).
 "Joueur qui parie" H. "Joueur d'argent, jokatzale" T-L.
 (Como segundo miembro de compuestos).  Gu etxeko familikoak bakarrik geunden, eta diru-jokatzaille
txikiak. Albeniz 71.
2. Actor. v. 1 jokalari (2).  Jokatzaile guziak ezin hobeki ari dira [filman]. Herr 10-7-1958, 4.
2 jokatzaile (BN-baig, S ap. A), jokazale (S ap. A). "Acorneador", "animal que acornea a los de su especie" A.
Cf. 2 jokatu.
jokatze. 1. Juego, acción de jugar.  Jan-edan galgarri, jokatze gaizto, irabanz eta tratu makurrak. Mb IArg I
83.  Pelotan jokatze ori. Alz Ram 84. Harentzat bakarrik jokatze hura. Arti Ipuin 67. 2. Comportamiento. v.
jokabide.  Nun billatu bere jokatze makurarren xurigarria? Etxde JJ 72.
jokazale. v. jokozale.
jokera. v. joera.
joketa. 1. Acto de golpear, de batir.  Oial-joketan diarduzula / iturri-lats gardenean. Or Eus 36.  Golpeteo.
 Joketa horri ihork ere ezin zion bidezko arrazoirik bil. Mde Pr 314.  Choque, golpe.  Buru-bekoki aren
azur-joketak atara yuen otsa! Bilbao IpuiB 271. 2. Acto de tocar, de hacer sonar.  Zaldabai-joketan. "Al son
del gran pandero". Or Eus 35.
joki. v. joiki.
baten mende.
joko (gral.; Mic 7r, SP, Urt I 22, Ht VocGr 373 (+ -kh-), Lar, Añ, Izt, Lecl (yokh-), Arch VocGr (y-), VocBN (y-),
Dv, H), joku (V-gip, G-nav, AN-ulz, S; Lcc, VocS 136, Gèze, H), xoko (R-uzt), xoku (Sal). Ref.: A; Asp Leiz
(antzar), ANaf 663; Iz ArOñ (jóku), Als (jokuba), Ulz (yokúe), R 285; Etxba Eib y Elexp Berg (jokua); Gte Erd
183.
 Tr. La forma más documentada es joko. Hay joku en algunos textos meridionales (con frecuencia claramente
menor que la var. anterior), y jokü en los textos suletinos. En DFrec hay 240 ejs. (10 septentrionales) de joko, 50,
meridionales, de joku y uno de jokü.
1. Juego (si no se especifica, ref. a juegos de azar), competición, deporte; acto de jugar. "Juego de cañas,
kanazko jokuak" Lcc. "Naipes, karta jokukoak" Ib. "Iokoan edo iokotan haritzea, jouer" SP. "Chilindrón, un
juego de naipes, karta joko bat" Lar. "Juegos excesivos, yoko larrak" Izt. "Aizkora jokua, competencia de
leñadores o aizkolaris" Etxba Eib. "Antxitxiketa jokua, carrera" Ib. "Ezpata jokua, duelo a espada" Ib. "Zezen
joko, corrida de toros" Asp ANaf 663.  Beti zeonzen / Satanasekin jokuan, / pensamentuok / ifini baga zeruan.
Lazarraga 1199v. Iokotan diru irabazteagatik. EZ Eliç 154. Gelditzen dira iokotik. Ax 611 (V 393). Zeren iokoa
ezta errenta. Ib. 68 (V 45). Kartaetan eta beste ioko deungatan. Cap 126. Iokotan hari zela [hil da]. SP Imit I 23,
7 (Ch iokoan, Mst jokhatzen, Ol yostaketan). Ihes egin iokier eta teherner. Bp I 90. Egin ote deban tranpiarik
jokuaren legeak permititzen ez debanik. OA 164. Nahiago dute ibili ohitu bezala jostetan, jokhotan. ES 182.
Prendetako jokoan beñ zebiltzala. Cb Just 31. Joko debekatuetan haritzen. Brtc 65. Ume txikien jokoaren
antzera. Añ LoraS 13. Debekatua dago suertezko joko guzia. AA II 75. Asko etxe funditu ditu jokoak. Dh 228.
Itxiten baditut ardangelaak, jokuak, probaak. Ur MarIl 57. Karta-jokuak kentzea. Aran SIgn 82. Joko eder
horren lege eta gora behera guziak. Zby RIEV 1908, 88. Ostatü batetan jokian hasi zirela. Ip Hil 86. Duel joko
hori nehon den jokorik zoroena eta itsusiena da. HU Zez 24. Hura jokoko errabiak dauka azpitik. JE Bur 108.
Maitxo bat jokurako. Inza Azalp 31s. Urten jokora! Enb 68. Indar-yokuetan azkarrak. Kk Ab II 164. Jokoa ta
jokoetxeak galerazi zituan zearo. TAg Uzt 173. Antzara jokua. Etxde JJ 204. Zirku-iokuen zikinkeriak. Or Aitork
138. Batzu arizan ziren joko bera egin nahiz. JEtchep 105. Diru-jokoan. Erkiag BatB 24. Ostiko-jokoetara eldu.
Ib. 152. Pelota jokoa. NEtx LBB 293. Olinpiar-iokoetako palma-sariz txundituta. Ibiñ Virgil 95. Burruka-joko.
"Torneo". Berron Kijote 85. Xoku luzia, azkeneko gaizto da (Sal). Inza NaEsZarr 2404. Baloi joko arrotz hori.
Larre ArtzainE 113. Txikitok jokatutako joko asko ikusi ditut. Albeniz 97.
v. tbn. O Pr 448. Tt Onsa 24. Gç 158. Mb IArg I 61. CatLan 109. Monho 138. CrIc 58. Mg CO 249. fB Olg 29.
JJMg BasEsc 121. Astar II 126. Zav Fab RIEV 1909, 38. MarIl 96. It Fab 173. Bordel 78. Hb Esk 213. Laph
199. Xe 232. AB AmaE 397. Elzb Po 207. Elsb Fram 146. Arb Igand 188. Azc PB 129. CatJauf 16. Ag G 367.
Kk Ab I 30. Altuna 43. Etcham 39. MendaroTx 365. Otx 59. Laux AB 94. Zerb Azk 116. Bilbao IpuiB 185. Arti
Ipuin 67. Izeta DirG 104. Osk Kurl 78. Vill Jaink 50. Alzola Atalak 78. Ardoy SFran 90. Olea 40. Uzt Sas 326.
Mattin 61. Xa Odol 281. MMant 99. FEtxeb 56. BBarand 180. Joku: AstLas 30. Egiat 166. LE Prog 110. Gco I
433. Izt C 242. Arch Fab 239. Alz Ram 84. KIkG 52. Tx B II 175. MendaroTx 82. JAIraz Bizia 26. Etxde JJ 203.
Mde Pr 43. Auspoa 39, 10. Zait Plat 94. MAtx Gazt 84. Salav 14. Ibiñ Virgil 63. Uzt Sas 325. BBarand 10.
Insausti 99.
 (Como primer miembro de compuestos).  Bazan gogoa joko-aariren bat edukitzeko. Zendoia 33. Jolas
gogue, eztabaidie, joko-erronkak be, ez ziran falta izaten. Gerrika 41. Joku-erria zan Gijón. Insausti 198.
Illuntzeko zortzietan joko-papelak ezin firmaturik geunden. Albeniz 151s.
 (Fig.).  Amoriozko elhe eta ioko hetara. SP Phil 306 (He 307 tratu). Marteren suzko eta kharrezko jokho eta
habarrots izigarrietara. ES 175. Haiñitzek yoko berean / galtzen dute ustekabean. Gy 20. Dira urteten dabenak /
iokoan galduten. Azc PB 51. Ezin maite daiket gatxurren jokua. Laux BBa 132. Zuen zuurtasunak, zuen
ezaguerak eta begi zorrotzak dute orrekiko yoko nagusia. Ldi IL 153. Beste maite-joko onetan ere. TAg Uzt 306.
Ezer ez zuela irabazi erlisioneko joku hortan. Mde Pr 210. Adimenduaren itzultze hortan da Platon-en joko
guzia. Lf in Zait Plat XXII. Arinkeriaz asiriko joko eroa ta ezea. Erkiag BatB 172. Joku alfer horretan sartzeak,
bada, ze probetxu ekar dezake. MEIG VIII 114. v. tbn. NEtx LBB 258. Ardoy SFran 102.
 "Juego de palabras, berbaz jokua" Lcc.  Itz-yokua dago, ta orregatik aldatu dot bederatzi ta beatzak. Or
Tormes 47n. Paradojak, gogamen-jokuak. Vill Jaink 54. Eziñ illez nago iltear dalako adimen-jokuak. Gazt
MusIx 160. Latinezko cogo eta cogito-rekiko hitz-jokoa. MIH 355. Badirudi hots joko eta hitz jolasez bakarrik
ari garela. MEIG IV 87. v. tbn. Lek SClar 134. Onaind in Gazt MusIx 155.
 (H), joku (S ap. A). Apuesta. "Zenbat da iokoa? combien est l'enjeu?" H. "Zenbat doha iokora?" Ib. Cf.
JOKO EGIN.  Jose Barruti testigu zala / jokua egin genduan. EusJok 98. Behartü zeion ützi eta jokia galdü.
GH 1929, 72s. Jokua egiten dute / gezurraren truke. Lizaso in Uzt Noiz 33. Yokua izan amairu, ezin galdu
amalau (B). Inza NaEsZarr 2165.
 (Dv). Engaño, treta; actuación que se lleva en secreto. v. azpijoko.  Bertze ioko thaillu bat iokatzen du
[deabruak]. Ax 65 (V 42). Apostoliak ere ezagutu zian haren [deabruaren] iokoa. Tt Onsa 169. Nahiz bere jokia
gorde. Egiat 171. Axeria yoko gordez izan zen kargatua. Gy 154. Hementxe ekibokatu zen, / yokoa ere agertu
zuen. Ib. 115. Bertze zenbaitek itzulika eta gorde-joko gehiago dute. HU Aurp 82. Pernandok igarri zuen
neskamearen jokua. Muj PAm 44. Berak pentsatu zuen bezela / egiñ bazuen jokua. Tx B II 158. Bet betan
baten mende.
gogoratzen zaio joko hau. Barb Leg 132. Nai duen eran maneatzen gaitu, gure esku gerala siñistaraziz. Joko
jolasgarria, alegia, berea! Txill Let 88. Botereak beti bezala ari dira beren joku zikiñetan. Vill Jaink 178.
Bizpahiru filusen jokoa zela dena. Larre ArtzainE 125. v. tbn. Albeniz 105.
 (S ap. Lrq; Dv, H). Jugarreta. "Zer jokoa egin dion, quel tour il lui a joué" Dv. "Ioko txar bat egin daroku" H.
"Jeu, mauvais tour" Lrq.  Yoko txar bat hexur batek bada egiter baitzion. Gy 71. Neri joku ori egiteko. Ill
Testim 15. Atzenean egin eustan yoku onegaz, sendoago erabagi neban [itsua iztea]. Or Tormes 33.
 Acción, actuación, acto (siempre refiriéndose a malas acciones).  Han bere iokoa iokatu zutela ['tuvieron
trato carnal']. Ax 351 (V 232). Urrhe-zilharreriak ebatsi, nonbait gorde, eta gero, bere jokoa eginik, etxerat
itzuli. Arb Igand 80. Meier juduaren jokoa Drumonek egin balu, ez zen Drumont xakurrentzat ere on. HU Zez
23. Bikarioaren jokoa biziki gaitzitu zitzakon Oxalderi. Ox 194n. Polita zala yokoa, alegia! Ldi IL 49. Zer ordu
izango da egokiena yokoa egiteko? Izeta DirG 20 (refiriéndose a un robo). Cubako azukre-ola bat bonbardatua
izan omen da airekoz: nork egin du jokoa? Herr 22-8-1963, 1. Gordegian beren jokoa egiten zuten horietarik
batekin [kontrabandist batekin]. Ardoy SFran 261.
 Comportamiento, actuación, funcionamiento.  Ugazaben joko txar onek ondoren izugarriak ekarriko ditu.
Eguzk GizAuz 62. -a horren jokoa artikulu mugatzailearena berbera delako. MEIG VIII 116s. Horixe baita,
inon aurki badaiteke, dialektika jokoaren adibiderik garbienetakoa. Ib. 46. Ez baitute ikusten [...] erregelen
jokoa. MEIG VII 177. Joko abila izan omen zen Saizarbitoriarena [...] elaberri batean euskarari erdara nahasi
zionean. Ib. 42s.
 Bonberoak joko berdiña dagite [= korrika asten dira]. Lab SuEm 215.
2. Partido, partida.  Othoitz saindu horrekin ez akhabo yoko. Hb Esk 215. Guk belar geio ebaki eta / bestiai
eman jokua. PE 36. Joko bakotxak laurleko bat balijoko ebala. Kk Ab I 16. Jokoaren galtzera zoan. Mde Pr 85.
Kardantxillona, Kardantxillona da yokoa! Bilbao IpuiB 268. v. tbn. Ag G 105. EusJok 127. SM Zirik 77. Basarri
93. NEtx LBB 166. Joku: Tx B I 224.
 (Fig.).  Baiña ukituz gero, akhabatu da iokoa, egin da kolpea. Ax 418 (V 271). Geruan...? Joko auxe jokatu
biarra. "Partida". Laux BBa 130.
3. Movimiento, conjunto de movimientos. v. HANKA-JOKO.  Hartan guti pensaturik, zeinatzen zara [...]
erhiak soinu egiteko erabiltzeintuzu, eta hauk guztiok dira usantzaren iokoak. Ax 91 (V 62). Harri, landare,
tresna, esku joko, ez da kitzikagailurik gozatzeko on etzeienik. JE Bur 110. Engraziren arpegi-joko ta kiñuak.
Etxde JJ 122. Aren arpegi-ziñu ta begi-jokoak. Erkiag BatB 20. Beren zutikako eta saiheskako jokoen bitartez,
iraupen neurrigabea iristen dute. MEIG IX 119 (en colab. con NEtx).
4. "Iokoa, [...] au jeu de cartes, avoir beau ou mauvais jeu en mains" H. "Euk urteik, ez jaukat ba nik jokorik"
Etxba Eib.  Ethortzen zaitzu ioko eder bat, irabazten duzu. Ax 161 (V 108). Nahiz denek berdintsu / ginuen
jokoa, / gaztek galdu dugula / erran gabe doa. Xa EzinB 40.
 "Jokoa errotik baduzu (BN-arb), tiene V. todos los triunfos en la mano, está V. seguro del éxito" A.
5. Broma.  Hitzezko iokoez bezanbatean, zeinak egiten baitira bataz edo bertzeaz bozkario eta arraitasun
emerekin. SP Phil 340 (tbn. He 342). Biedermann joku jostagarria bai litzan par murritza egiñez. Lab SuEm
205.
6. (Lar (s.v. mus), H). Juego (suma de más de treinta puntos con las cartas en el mus).  Iru tanto iokora. Azc
PB 88. Hogoita amekarekin eskutik irabazi zuelakotz yokorat. Zub 23. Eskutik ogeitamaika jokuan duanak. Lab
EEguna 100. Jokoa beti hogoita-hameka behar! Ardoy SFran 89. Txikiyari utzi ta / jokoraño juan. Uzt Auspoa
10, 102. Jokoa bi, eza iru, parea lau, enbitea irabazi badik sei. TxGarm BordaB 35. v. tbn. Ox 131. Xa in Uzt
Auspoa 10, 102.
7. (A, que cita a Mg). Flexión (conjugación, declinación).  Erdaldunak gaztelarren artian irauntsi luziak
biar ditube, berba joko ['formas verbales conjugadas'] oneetan daguana esateko. Mg PAb 200. Bai itzez, bai
aditz-jokoz (flexión verbal), bai joskerari dagokionez. Etxde AlosT 10. Izen jokoa, deklinazioa, batetik, eta aditz-
jokoa, konjugazioa, bestetik. MIH 111.
8. (H). Juego, parte de un partido.  Baldin joku batzuetara luziago izan balitz partidua. CartAnd 378 (tbn.
378 joko). Zenbat jokutara. Izt C 243. Hori joko berean gertha daite behin baino gehiago. Zby RIEV 1908, 88.
Bost joku egin ark lagunekin. Or Eus 423. Doidoia hirur joko egin zituzten. Zerb Azk 114. v. tbn. Ud 63.
9. Lugar donde se juega.  Pillota jokuaren aldameneko zumar gañetan itxekita zinzilika zeudela. Izt C 243s.
Pelota-jokuko pareta baño aundiyagoa. Alz Burr 40.
10. Modo de jugar. "Jokua euki (término de jugadores), tener juego, recursos y jugadas. Pelotari orrek, joko
ederra dauka" Etxba Eib.  Jeinkoak jinerazi banundu lurrerat / hauts-petik / gazteina idokizale, gazteiner /
eman niok joku eder. "Marrons verraient beau jeu". Arch Fab 223. Seiek dute jokoa / murritz eta gaitza. Zby
RIEV 1908, 91. Joko ederra, ta beti pelotia leku txarrian ipiñi bestiari. Kk Ab I 98. Ez Larralden ukaldi
gogorrek eta joko garbiak, ez Beheran ezkerraren beso bihurriak. JE Ber 8 (cf. JOKO GARBI). Haren jokoaz ez
dute egungo egunean ere aski espantu. Zerb Azk 111. Geruago ta joko sutsuagua ekarren. SM Zirik 30.
11. Suerte, destino.  Batek sinhesten tügü eta nekez bestek, / ber jokia dükegü azkenik oroek. Xikito 9.
Miserablen jokiak beste khontü dizü, / haien beso eskiak lanetako tüzü. Ib. 4.
12. Decisión, intención, proyecto.  Lehen bai lehen sendotzeko jokoa atzeman ginuen. StPierre 24. Baña
baten mende.
Lurdesek bazebilkian bere jokoa. Mutil kastillano batekin asi zan tratatzen. TxGarm BordaB 78. Geldi-arazi
banu, ez nuen segur astokeria txarra eginen [...]. Beti, horrek egin zuen jokoa. Etchebarne 131.
13. Sistema, agrupamiento, combinación; repartición.  Hirur egunetarik, osoki, dena den, / astoa du
bakotxak beretzat ukanen... / joko xuxenagorik deusik etzitaken! Ox 94. Izketa askatuan gertatzen diran mintza-
iokorik ederrenak. "Combinaciones fonéticas". Or in Gazt MusIx 20. Mintzor-banatzerik oberena, amaika
silabadunetan, au da: 2gn., 6gn. eta 10gnetan; [...]. Gaiñerako ioko guzietan, azentuak ez daude ain ongi
banaturik. Ib. 34.
14. "Ala jokoa! coquin de sort!" Lh (exclam., tal vez eufemismo de ala Jainkoa!).
15. Baraja.  Behin karta joko bat eman zioten. Arti Ipuin 67.
- HANKA-JOKO. v. hanka.
- ARRISKU-JOKO. Aventura.  Lapitze-Portukoa izan zala lendabizi gertatu zitzaion arrisku-jokoa. Berron
Kijote 42.
- GUZTIRA-JOKO. Juego total, a por todas.  Asten da mutilla gustira-jokua egiten, ta indartsu: orma-bijak,
ziar-pelotak, itxijak, luziak, orma-urreratuak... joko ederra. Kk Ab I 98.
- JOKOAN EGIN (V-gip, G-goi-azp, B, BN-arb; -uan V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 183. Jugar a
cartas. "Jokuan eiñ, jugar los cuartos. Jokuan eitten eben Ondamendin goiz aldera arte" Etxba Eib. "Urtero
eitten dou jokuan Gabonetan" Elexp Berg.  Eragotzitako lekuban jokuan egitia. fB Olg 30. Jokuan larregi ein.
SM Zirik 102. An egon giñan. ganbarako belar pillan jokuan egiñez, zortzi bat egunean. BBarand 134.
- JOKOAN EZARRI, IPINI. Apostar.  Iokoan ezarten diren gauzen balioa. SP Phil 367. Jokoan bere edo
partidaren ahalaz gehiago ezartzen dutenek. Brtc 65. Debekatua dago legeak diona baño geiago jokoan
ipintzea. AA II 75.
 (Fig.). Arriesgar.  Bizia bera be jokuan ipiñi biar bada be. Gerrika 279.
- JOKOAN IZAN. Actuar.  Bainan etzen hura gatik ixurtzen odola. Lurraren aitzakian, urgulua eta nausi izan
nahia ziren yokoan. Hb Egia 44.
- JOKO BERO. "Juego en que se arriesga mucho. Joko berua arek darabixana" Etxba Eib.
- JOKO BERRI. Cierta modalidad del juego de pelota.  Badakite nola sortua den orai joko-berri deitzen jokoa.
Herr 9-11-1961, 2.
- JOKO-DIRU. a) Ficha de juego.  Mutil gazte batek joko-diru ta joko-tresnakin ezkutuko ate batetik igesegin
nai izan zinan. TAg Uzt 273.
b) Dinero apostado.  Joko-dirua depositatuta zegoana galdu. Albeniz 72. Etzegoan joko-dirurik jasotzerik. Ib.
148.
- JOKO-EGILE. a) Jugador.  Ezin ixil oihutik irabaztailea, / lausengatzen duela yoko egilea. Hb Esk 214. b)
"Farceur" T-L.
- JOKO EGIN. a) Apostar (algo).  Jokü egin zeion etzila astua bizkarrin har [...] etxea heltzen. GH 1929, 72.
b) Hacer el juego, favorecer.  Munduko droga trafikante altsuei joku egiñez. Larre ArtzainE 142.
- JOKO EMAN. Arriesgar, poner en juego.  Ganixek yoko eman zituen don Karlosen zerbitzuan zituen guziak
eta prestamuz utzi karlisten armadari laur ogoi eta hamar milla libera diru. Atheka 170.
- JOKO ESTU. "Se dice de una cosa apurada o de una situación crítica. Joko estua aren jornalakin umiak astia"
Etxba Eib. "Gaurko egunian, joko estuan dago bakia" Ib.
- JOKO-ETXE (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, H; ioka-etxe H; jokatxe Lar). "Garito", "casa de juego" Lar. Cf.
yokuko etxean in BOEans 1370.  Ez kartarik artzeko, ez joko-etxera joateko. Añ MisE 232. Gertatu zan joku-
etxe batian. Bv AsL 54. Vargas zan ixilleko jokoetxearen jabe. TAg Uzt 173. Nol'izaten den / joko-etxetan.
Mattin 134. An urrian eztago zer ikusi, joko-etxe edo kasinuak ezik. Gerrika 212. v. tbn. Itz Berb II 63. Ag G
221. TxGarm BordaB 143.
- JOKO GARBI. a) Modalidad del juego de pelota en la que ésta apenas se retiene en la cesta.  Plazaratu
zitzaizkikedan ene lagunak, ikusteko "joko garbiaren" aldezkari biak han othe zirenez. JE Ber 83. Frantzian
atxiki ttipia (joko garbi edo limpio). Gazte (Enero 1957), 8. Joko garbia edo atxiki ttipia xixteraz joko
xarmantenetarik daukat... Herr 1-1-1959 (ap. DRA). Joko-garbian ari izana baitzen euskal plazetan. Larre
ArtzainE 172.
b) Comportamiento, actuación leal, noble, sincera.  Ingelesek alemanekin darabilten fair play edo joko
garbiaren ezaugarria. MEIG I 191. Eta hori ez da joko garbia: egia zor diegu orduko eibartar gehienei. MIH
172.
- JOKO-GELA. Sala de juego.  Zaldun jokalariai tokia ematearren, jokogelatik irten ziran. TAg Uzt 182.
- JOKO-GIZON. Participante en competiciones.  Joko-gizonak ere badira / euskaldunak tajuzkuak. Uzt Sas
228. Naparroari etzaio falta / euskaldun joko-gizonik. MMant 98. Amerika aldeko joko-gizon da indartsu oiek ez
dutela ardorik probatzen. TxGarm BordaB 66.
- JOKOKO EMAN. "Iokoko emon, dar en alquiler una pelota (V-m)" A Apend.
- JOKO-LAGUN. a) Contrincante en el juego.  Demoniñua bera izan eban joko-lagun eta! Bilbao IpuiB 32. b)
Personaje.  Joku-lagunak: Biedermann jauna, burges aberatsa; Babette, bere andrea. Lab SuEm 165.
- JOKO-LEKU. v. jokaleku.
baten mende.
- JOKO-LORE. "Juego de pelota a base de tiros parabólicos, majestuosos (BU VocPel)" DRA.
- JOKO-MAHAI. "(V-ple), mesa de billar" A.
- JOKO-OSTATU. "Tripot" T-L. v. JOKO-ETXE.
- JOKO-PALANKA. "Palanka-jokuan jaurtitzen zen burdinazko barra" Elexp Berg.
- JOKO PARTE. Hablando en serio. "(L, BN), blague à part!" Lh.  Joko parte, horrek bezenbat nahi nuke bai,
ene billet ziminoa... Barb Sup 83.
- JOKORIK JOKO. De partida en partida.  Bazebillen erririk erri, jokorik joko. Mg CC 131. v. tbn. fB Ic II
278. NEtx LBB 57.
- JOKO-SAIO. Rato, sesión de juego.  Soziedade batean meriendatu ta gero, joku saio bat egiten zutela.
BBarand 162.
- JOKO-SARI. Premio. "Agon, jokosária" Urt I 460.  Astotxuaren eskutik joko-saria artu be egin eban. Bilbao
IpuiB 188.
- JOKO-TOKI. Lugar de juegos.  Ume euskaldunentzako eskola ta yokutokiak edonun erraz ipiñiko litzakez.
Belaus LEItz 114.
- JOKO-TXIRRINGA. Ruleta.  Arek zerabilkin joko-txirringa. TAg Uzt 181.
- JOKO-ZAKUR. "Juego de pelota de tiros bajos, al contrario de joko-lore (BU VocPel)" DRA.
- PAPER-JOKO. v. paper.
jokoaldi. v. 1 jokaldi.
jokoarenden.  (Fórmula eufemística de juramento).  Bilkhüratto harek bazian arauz akhelarre itxüra bat,
bena, Jokoarenden!, ikhusi dügü geroztik biltzarren franko, "Pouritot" eta haren lagunen dantza beno nahasiago
zirenak. Eskual 14-2-1913, 4.
jokoaro.  Temporada deportiva.  Zenbat gol sartu diran lengo neguko yokoaruan. Kk Ab II 154.
jokoera. v. jokaera.
jokolari. v. 1 jokalari.
jokolege. v. jokalege.
jokoratu. "Traer a juego, recoger la pelota con el gancho de la chistera (BU VocPel)" DRA.
jokoska.
 Dim. de joko.  Ez niz mintzo trinketaz, ezen asko gisetarako izan da jokoska trinketa deitzen zutena.
EskLAlm 1872, 9.
jokotria. v. jukutria.
jokotsu.  (El) que tiene recursos al jugar.  Haran-ek bazuen nun josta; burutik buru azkarki arizan da,
erakutsiz zoin den pilotari jokotsua. Herr 22-3-1962, 3. Lauetako jokotsuena Egurbide, nagusitu da undarrean.
Herr 19-9-1968, 7. Louis [pilotaria], gazte gaztea bainan jokotsua. Larre ArtzainE 74.
jokotu. v. 1 jokatu.
jokozain, jokozai (Lar  H). 1. "Coime, el garitero de la casa de juego" Lar. 2. Árbitro.  Ea pilota
partidetan behar litaken jokozain bat. Herr 1-11-1956, 3.
jokozale (Lar), jokazale. 1. (Sust.). "Tablagería, vicio de jugar en los garitos" Lar. 2. (H), jokazale (G-azp,
AN-gip ap. Gte Erd; H), jokuzale. (Adj.). "Joueur, qui a l'amour du jeu pour y hasarder de l'argent" H. "Jokazale
amorratua da (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 192.  Joko zalea ezpalitz... Ag G 40. Jokazale ez danak / ez prendarik
artu. EusJok II 32. Joko-zale purrukatu dira euzkeldunak. TAg Uzt 48s. Joku-zale bazerate, laister eskean atez-
ate. EZBB II 20.
 "Iokozale, joueur, qui aime à jouer" H.
jokulari. v. 1 jokalari.
baten mende.
jokura. v. jokadura.
jola. v. jole.
jolantzerki.  Comedia.  Zorginkeribako Epaia. Jolantzerkia, gertaldi baten. Ort Oroig 63.
jolas (V, G-goi-azp; Lar, Mg Nom 67, Añ, Izt, H (s.v. solas)). Ref.: A; Iz ArOñ, UrrAnz; Etxba Eib; Elexp Berg;
Gte Erd 183.
 Etim. Al igual que solas, en último término de rom. solaz.
1. Entretenimiento, diversión, juego (en el que no hay apuestas). "Quiete, jatondoreko jolasa, lat. recreatio post
prandium" Lar. "Entretenimiento", "juego, entretenimiento", "diversiones" Añ. "Juegos, deportes, diversiones.
Euskal-jolasetan, indarra beti temarik nausiña" Etxba Eib. "Ze jolasetan ibiliko gera? (G-goi-azp)" Gte Erd
183.  Tr. Documentado desde RS en textos vizcaínos y guipuzcoanos, además de algunos septentrionales
modernos (J. Etchepare, Mirande). Hay un ej. en Bordel (80); la versión de ChantP (310) da la forma solas. En
DFrec hay 62 ejs. de jolas, meridionales.
 Eskeak jolasa galdu. "El pedir pierde el regocijo". RS 122. Goseak jolasik ez du. Ib. 206. Ez jaramon emeko
alegria eta jolas falsoai. Oe 66. Orien jolas, fiesta ta peligroetan. Cb Just 95. Dibersio, jolas edo olgantza modu
guzietakora. Mg CC 130. Gañerako egiteko guziak onen pare ipintzen badituzu, ez dira aurren jolasak besterik.
AA III 420. Gaur legezko gauetan / nastatuten dire / txede grabe artian / jolas eta barre. FrantzesB II 36.
2
Naasteko yolas ta gau-bigereetara. Añ EL 140. Itxirik onetarako jolas edo lagunakaz egon ta ibiltiari. Ur MarIl
4. Beren jolas eta dantzaetara deitu zieten. Lard 103. Jolasbillako ardozaleren batzuek. Ag G 165. Jaunak
biarrixana danian bakarrik emoten daula bere eskarra [...], ta ez gixonen jolaserako. Kk Ab I 28. Jolas oieri
Olinpitar izena datorkie aspaldi-aspaldian Greziko Olinpia errian jokatzen ziralako. ArgEgut 19923, 98. Vichy-
ko [...] jolas (sport) ala josta-lekuak. JE Ber 75. Ark be jolas apur bat ixan dagijan. Otx 144. Euskal Lore Jolas.
Y 1933, 4. Ura yolasa atera zuten artatik beste biak! Ldi IL 49. Gizon gitxi batzuen gogo-jolas eta txakur-
amesak. Eguzk GizAuz 16. Soinketak, dantzak eta jolasak. "Juegos". EAEg 31-1-1937, 943. Huizingak dionez
gizonek egiten duten dena jolasa besterik ez da. JAIraz Bizia 23. Orrela jokatzea, jolas bat izango da. NEtx Antz
16. Aztietara doazela [...] baina jolas antzean egiten dute gehienetan. Mde Pr 310. Ez-ikasiai iguingarri yakena
jolas gustagarri biurtu arteraiño. Erkiag BatB 37. Geroago, jolasak: trikitixa, txistulari, jantzak, aurreskuak,
bertsolariak. FEtxeb 121. Baiña jolasa beti egoten da / mutikoaren buruan: / tiragomakin, kabi billa edo /
etxeordeko ziburuan. Insausti 72. Olinpiar jolasak. MEIG III 102. Badirudi hots joko eta hitz jolasez bakarrik
ari garela. MEIG IV 87.
v. tbn. VMg 105. JJMg BasEsc 132. Astar II 123. AB AmaE 203. Apaol 97. Azc PB 133. Echta Jos 79. EusJok II
151. ArgiDL 79. Inza Azalp 126. Jaukol Biozk 77. Tx B 195. Enb 39. Or Mi 29. Lab EEguna 87. Sabiag Y 1934,
23. ABar Goi 52. TAg Uzt 37. EA OlBe 31. Zait Sof 29. Etxde JJ 171. Anab Poli 89. SM Zirik 103. Bilbao IpuiB
156. BEnb NereA 229. Basarri 74. Ugalde Iltz 21. Gand Elorri 70. Vill Jaink 58. Ibiñ Virgil 109. Etxba Ibilt 490.
NEtx LBB 123. Uzt Sas 263. JAzpiroz 124.
 Baña butano orrek, batian goia eta bestian beia, eta bietaruntz niri, arek erabili eban jolasa! Gerrika 170.
 (Eufemismo para referirse a las relaciones sexuales).  Jolaserako emakume ederra. Etxde JJ 88.
Neskamiakin eiñ zituan jolas guztiak. Etxba Ibilt 471. Haragizko jolasetara iraultzen da gehienaz inoiz edo
behin, gogo gaiztoz bezala, eta ez dirudi azkenaldian honetarako ere kemenik aurkitzen duenik gizarajoak. MIH
336.
 Broma. "Burla y fiesta (V, G)" Aq 189. Cf. infra JOLASEKO.  Jolaserako goguaren bizarra dakartzu zeuk.
Ag G 148. Egia ala jolasa dan ez dakigu. Muj PAm 7.
 (V-ple ap. Zam Voc). "Baile que se celebra, en un lugar convenido, fuera de los días de romería" Zam Voc. Cf.
infra (3).  Eztoaz iñoiz neskatillak iolasera, Mainton gurea eleisara datorren baño txairoago. Zam RIEV 1907,
424.
2. (AN-gip ap. A; Lar, Añ, Dv (G)). Conversación; discurso, palabras, frases. "Conversación", "parleta" Lar.
"Discurso, el acto de esta facultad" Ib. "Plática" Lar, Añ. v. solas.  Tr. Usado por autores guipuzcoanos y alto-
navarros. Poco documentado en el s. XX.  Nola tenpora, ala jolasa. "Como el tiempo, así la plática". RIs 63.
Eskeak jolasa galdu. "El pedir pierde la conversación". Ib. 34 (cf. supra (1) la interpretación que se da de este
mismo refrán en RS). Nola dauden isekaz ta musinka euskeraz ederki dakienen jolasari. Lar, carta a Mb 279.
Maite duzulako jolasik atera gabea-gatik. Mb JBDev 50. Maian edo bestela Jainkoaren ofensako jolas edo
izketaren bat esaten bazuen. Cb Just 87. Zer egia andiak esan dituzun azkeneko jolasean! It Dial 64 (Dv
solastaldi, Ip elhestaldi, Ur berbaldi). Bere Artzain-jolas edo Eglagaetako batean. Izt C 214. Bukatu zanean
berarekin itz egiten zuenaren jolasa [...]. Ur Gen 17, 22. Etzan beste jolasik aditzen mai artan. Bv AsL 108.
Izdun paregabia, / jolas goxokua. Yanzi 91. Orain urte pare bat / izan zan jolasa: / or denbora geiago / ezin zula
pasa. Auspoa 127, 132 (ap. DRA). v. tbn. Echag 239. CartAnd 374. Xe 336. Sor Bar 99. Ill Pill 28.
baten mende.
3. "(V-ple), plaza de baile" A.

- JOLAS-BERTSO. Verso festivo.  Jolas-bertsoak onduko zituela Larramendik. MEIG I 216.
- JOLASEAN. a) "Conversar, solasean, jolasean, hizketan egon" Lar. "Platicar, conversar [...] jolasean [...]
egon" Añ. "Yolásian ai dire, están hablando" Iz Ulz.  Onen bidez epaiten ta ziatzen bezala dira jolasean. Lar,
carta a Mb 279. Jolasean zar / eta festetan gaztea. Echag 141. Asi zan itz gozo ta eztitsuakin jolasian berarekin.
Bv AsL 28. [Mezatan] egondu zeran jolasean, lo edo arreta gabe zabartua. Ant ZerBid 40. Berarekin jolasean
azaldu ziran Moises eta Elias. Inza Azalp 49.
b) (V-gip, G-azp-goi-nav). Ref.: Iz Als (jolasin); Elexp Berg (jolas); Gte Erd 183, 184. Jugando.  Zenbat bider
jolasean ta farraz, pekatuz beterik egon naz? Cb Eg II 88. Zelai zabalean / sarri ekusten dira / biak jolasean.
GavS 35. Aurrak kaleetan jolasean ibiltzea. AA I 578. Jolasian dabilzanak. Astar II 242. Beragaz jolasean eta
olgetan ibilten ziran umeak. Itz Azald 131. Gari sall ederrak, aizetxoarekin jolasean bezela zabunean zebiltzan.
Ag G 43. Txoriarekin jolasean ibilli zan. Or SCruz 115. Ezti billa erliak / jolasian aldiz. BEnb NereA 207.
Iolasean bezalatsu ikasten omen zuten. Zait Plat 13. Antxume gizenak iolasean ari dira elkarri adarka. Ibiñ
Virgil 93. Lenago nai nuan bezela jolasean libre oituta. JAzpiroz 122. v. tbn. AB AmaE 387. A BGuzur 108.
ArgiDL 79. Jaukol Biozk 93. Tx B 217. Enb 59. TAg Uzt 240. JAIraz Bizia 32. Erkiag Arran 56. MAtx Gazt 96.
NEtx Antz 9. Etxde AlosT 25. Olea 152. Berron Kijote 191. TxGarm BordaB 29.
 En broma.  Txantxetan, burlaz edo jolasian bada bere, pekatu mortala izango da guzurragaz eginiko
juramentuba. Astar II 57. Arterañoko guzia jolasean izan bazen bezala. Urruz Urz 38. Galdera guztiai jolasean
erantzunaz. Ag G 311. Ta yolasean ari ez naizela igerri dezazuten. Ldi IL 66. Ez nauk jolasean ari, alajainkia!
NEtx Antz 143. v. tbn. Muj PAm 5. Uzt Sas 71.
- JOLASEAN EGIN. Jugar.  Neskatiltto batzuekin maiz egiten zuan jolasean Patxik. Osk Kurl 39.
- JOLAS EGIN (V-gip, G-goi). Ref.: VocZeg 287; Elexp Berg; Gte Erd 183. a) Jugar; divertirse, entretenerse.
"Divertir, jola[s] egin" VocZeg 287. "Zetan jolas eingou? (V-gip)" Gte Erd 183. v. jolastu.  Osto berrietan
jolas egiñaz [aizetxoak]. Ag G 281. Jolas dagi aurrak. Jaukol Biozk 93. Aur-jostallu bat bezela artu / aute jolas
egiteko. NEtx LBB 391. v. tbn. Laux BBa 16. Etxde JJ 228. Osk Kurl 39.
 (Fig.). Tener trato carnal.  Erregek lekuko gabe / jolas zegin Tajoren ertzean / Kaba ederrarekin. Gazt
MusIx 97.
 Divertirse, reirse.  Zure lepotik aiñ zakar jolas egin dutenak. Berron Kijote 193.
 "Ze jolas egingo degu? (V-gip, G-goi-azp)" Gte Erd 183.
b) (AN-ulz; jolasa egin AN-ulz; H (s.v. solas)). Hablar. "Yolás iñén du, hablará [...]; nik ittaut yolasa uskéraz,
hablo en vascuence" Iz Ulz.  Mudutarrak yolasegiteko bate beszeen ondoan yarritzen dire obeki
konprenditzeko (Larrainzar, 1906). FLV 1988, 281. Alkarrekiñ egiñez jolas / gure izkuntz eder euskaraz. Yanzi
66.
- JOLAS EGINARAZI. Hacer jugar.  Hari bat eragin eta katuari jolas eginarazten niolarik. Osk Kurl 82.
- JOLAS-EGUN. Día de esparcimiento; día de juegos.  Jolas egunaren ondorean ikastetxean sartuta orduak
igarotea. Ag Kr 62. Igande-arratsaldea da; baserriko lanetan diarduenentzat atseden-aldi ta jolas-egun. TAg
Uzt 33. Eskola-egunak iritxi ziran / lau urtetikan bostera, / garai ura ere eldu zitzaigun / jolas-egunak moztera.
Insausti 71. v. tbn. Echta Jos 248.
- JOLASEKO. Humorístico, divertido; de broma. "Chiste [...] (G) itz gozoa, jolasekoa" Añ.  Jolaseko gezurtxo
bat. MAtx Gazt 50.
- JOLASETAN. a) "En juegos, jugando. Egun guztian jolasetan dira bixak ira pillan" Etxba Eib. v.
JOLASEAN.  Beti bizi bear dute oek ikaraz, / ez jolasetan ta algaraz. Mg in VMg 114. Goguari min-yakon
arrizku onduan / jolasetan ibilli. Laux BBa 128. Olgetan eta jolasetan ebiltzan mutil koskor batzuek. Erkiag
Arran 53. v. tbn. Jaukol Biozk 63. BEnb NereA 50. Etxba Ibilt 457.  Teniendo trato carnal.  Egon ziran
jolasetan bedartzan iñok ikusiko ez balitu letz. Etxba Ibilt 471.  Munduko olgura ta jolasetan eztabiltzenak. Añ
NekeA 220. Pelotan edo beste jolasetan [...] ebillenean. Echta Jos 58. Maitakeriazko jolasetan jarduteko. Mde
Pr 178. v. tbn. MAtx Gazt 34. NEtx LBB 201. Berron Kijote 203.
b) Hablando, conversando.  Ukullu bazterrean / nagoala lotan, / amets jolasetan. Echag 122.
- JOLAS-ETXE. Centro recreativo.  Etxe au Parrokiaren yolas-etxea din. Or QA 104.
- JOLASEZ. Jugando. v. JOLASEAN.  Jolasez bezela, agiraka, mukertasun ta zigor gabe erakasten. VMg V.
 En broma, bromeando.  Alegia ajolakabe oriek txantxetan eta jolasez ari zirala. Lab SuEm 214.
- JOLAS-GIRO. Ambiente de diversión, de fiesta.  Erri osoari alako pozantza ta jolas-giroa ezarten dautse.
Erkiag Arran 33.
- JOLAS-GOGO. Afición a bromear.  Gure itz-jarioa ta jolas-gogoa, senarrarentzat edena zan. NEtx Antz 87.
Baña umorie eta jolas gogue, eztabaidie, joko-erronkak be, ez ziran falta izaten. Gerrika 41.
- JOLASIK EZ EGON (IZAN). (Precedido de sociativo). Ser (alguien) peligroso, temible, digno de respeto,
formidable.  Ikusi duk Etxahuniako Piarresekin eztala jolasik! Etdxe JJ 153. Zeanuriko txatoarekin
[aizkolariarekin] / orain ez dago jolasik. Basarri 80. Ba-ziran labaiña dantzatzen oso yaioak ziranak eta aiekin
etzegoen jolasik. NEtx LBB 40.
- JOLAS-HITZ. Broma, palabra(s) festiva(s).  Lagun guztien jolas-itzak entzuten. Ag G 303.
baten mende.
- JOLAS-JAI. Festival.  Udaletxeko batzartegian jolas-jai ikusgarrienetako bat egin zan [...]. Batek eta bestek
emen egin zituzten itzaldiak [...], tarteetan abestu ziran Goikoetxea beraren eres-lanik aukeratuenak. AEmil
EMusika 34.
- JOLAS-MODUAN. Jugando, como juego.  Jolas-moduan asi [bozeoan]; baña min artzen danean, ai egiten
dek. TxGarm BordaB 68.
- JOLAS-NAHIKO. Aficionado a los juegos, a las diversiones.  Jolas-naikoak eta jokalariak, burutsuak eta
buru gabeak. Ag G 81.
- JOLAS-ONTZI. Barco de recreo.  Inglaterrako jolas-ontzi eder bat. PMuj Noni 15. Itsaskolko edo barran
egozan jolas-ontziak. Erkiag Arran 163 (96 jolasuntzi). v. tbn. Anab Aprika 14.
- JOLAS-ORDU. Hora de esparcimiento.  Eladitxo, jolas-orduetan [...] joaten zan Ondartzarutz. Echta Jos
238. Soro-garaian, "aizak, / benga itulara". / Nere jolas-orduak / beti pikutara. Zendoia 17.
- JOLAS-TRESNA. Herramienta de juguete.  An, nire moduko koskorreri asko ebillen euren jolas tresnekin.
Ni be bategana urreratu nintzen. Onek pala txiki batekin ondar pillue egiten ziarduen. Gerrika 17.
- JOLAS-ZALE. Amigo de las diversiones.  Arranondotarrak, guztizko jolas zaleak izanda be, lanetik bizi
bear dabenak dira. Ag Kr 60s.
- JOLAS-ZELAI. Palestra.  Iolas-zelaira ioan bear dot. Ag AL 85.
- JOLAS-ZIRI. Broma.  Gizakume ta emakumea beren jolas-zirietan, aien pare jotzen dituzte. NEtx LBB 20.
- JOLAS-ZURREAN. Como jugando, a modo de juego.  Lenengo ahapaldietan, gorde ta agiri, kukuka
dabiltza jolas-zurrean. Onaind in Gazt MusIx 150.
jolasabar. "Jolasabarrian etxera, ir a casa en plan festivo o de juerga" Iz ArOñ.
jolasaldi (G ap. A; Dv  A). 1. "1.º (G, ...), rato de conversación: 2.º (L?, Dv) diálogo" A.  Lenagoko
denboretako gizon zar Fernando eta onen antzekoen eta oraingo denboretako Ernesto eta bere gisakoen arteko
"jolas-aldiya". AJauregi EE 1885b, 212.
2. Rato de juego, tiempo de juego, tiempo de esparcimiento. "Zelako jolasaldixa ein ddaben alkarrekin neska-
mutikuak" Elexp Berg.  Jolas aldi bat egiñik. AB AmaE 369. Maitaliak ixanik alkartuko gara. / Jolas aldijan
ezin otoien orduban. Laux BBa 44. Ikastaro eta jolasaldiz kanpora. "Horas de recreo". EAEg 7-11-1936, 240.
Gero ordubetheko klasea ta gero jolas-aldia. Osk Kurl 167. Prailegaiak, jolasaldian, jatordu ondoan, edo beste
egurastaldietan, Gau Illunaren bertsoak kantatzeko zuten oitura. Gazt MusIx 167.
 Juego.  Olinpoko iolasaldi edo ioko zuzentzaillak. A Ezale 1897, 183b. Indar-jolasa gaztearentzat /
jolasaldirik onena. EA EEs 1924, 193. Debekauta ete dagoz domeka ta jai-egunetan kirol eta jolasaldiak? KIkV
66. Jolasaldi biurriak darabiltzki [...] aize bigunak. TAg Uzt 146. Laster, ezkondu eta, betiko joanak zitukeen
gaztaroko laguntasunak eta jolasaldiak. Mde Pr 168. v. tbn. Echta Jos 29. Enb 123.
 Divertimento.  Jolasaldi bat bait da [bertso-sorta au], aiton-amonak irri egin zezaten. Zendoia 80.
jolasarte.  Pasatiempo, entretenimiento, diversión.  Gizadiak ez lukela ura adi-irakurtzeak eman ditzaken ia
bi ordu beteko jolasarte ez gozoaldirik (Quijote IX). "Pasatiempo y gusto". Ldi RIEV 1929, 208 (Anab RIEV
1928, 609 jolas).
jolasbide. 1. Sesión de juegos, espectáculo; concurso.  Bersolarien kantuzko jolasbidea (1879). "Concurso".
JFlor. Bersolarien jolasbidea (1882). "Sesión". Ib. Zeren gure baserritarrari sekula etzaizka aztutzen aoz ao
ikasten dituen jolasbideak. Otag EE 1880a, 112.
2. + jolaspide (AN-larr ap. Asp Leiz2; H). Motivo de hablar, tema de conversación; motivo de murmuración.
"Sujet d'entretien" H (s.v. solaspide). "Yolaspide, motivo de comentario, hablillas" Asp Leiz2.  Jolas-bidia
jarri / digu kanturako. Xe 206. Au da jolas-bidia / ipiñi deguna. Tx in Imaz Auspoa 24, 140. Neska gazte
batzuentzat / jolas-bide txarrak, / baita're berdintxuak / badira zarrak. Yanzi 216.
3. jolaspide. "Occasion de parler" H.
4. jolaspide. "Occasion de [...] s'entretenir" H.
5. + jolaspide. Diversión, entretenimiento, pasatiempo.  Orain jolasbidian igarkixunakaz asten bagara,
Jainkua zirikiatzia ixango da. Kk Ab I 28. Jolasbidez bezala lurra landa bear zuan nekerik gabe. Inza Azalp 46.
Baltsakeria irakasteko baño ames bitxiz gizonai jolasbidea emoteko egiñak obeto dirudie [Mororen Utopia eta
Kanpanillaren Eguzki-Uria]. Eguzk GizAuz 15. Jolas-bidetzat artu izan oi da eiza Euzkadin; ez bizibidetzat.
EAEg 5-1-1937, 729. Aberekeriz jolasak indartu, lizunkeria jolaspide jarri. MAtx Gazt 77.
jolasdun. v. jolastun.
jolasgai (Lar  Dv). 1. "(Materia de) conversación" Lar.  Euskal-erriren gañeko jolasgaiari dagokien berso
aek. Otag EE 1880a, 111s. Oso pisua eta bekaiztia zan jolasgai baten gañean. "Asunto". Otag EE 1882c, 476.
baten mende.
2. + jolaskai. Diversión, entretenimiento.  Igari dakianak, besterako ez ba-da ere, osasungarritzat ala
jolasgaitzat artuko du. Anab EEs 1919, 64. Ta batta danik mizkeanari asazkau eragitteko beste jolaskai ta
alaigarri be. Otx 152.
 Atracción (de feria, etc.).  Artxandako goroikizkoari eta jolasgaiei buruzko zer-nolak begi-tartean ditugu.
"Instalaciones". EAEg 20-3-1937, 1323.
jolasgarri, jolaskarri (Lar). I (Adj.). 1. Divertido, entretenido; humorístico. "Solazoso" Lar.  Elerti-sail
yolasgarria egin ditekela. Ldi IL 20. Joko jolasgarria, alegia, berea! Txill Let 88.
2. Juguetón.  Umeteri biurri ta jolasgarria aurretik ebela. Erkiag BatB 17s.
II (Sust.).  (A, que cita a Zav). Entretenimiento, diversión, pasatiempo; divertimento. "Objeto de recreo" A. 
Yolasgarritzat eta tartegarritzat egiteko au artu dodan ezkero. Zav Fab RIEV 1907, 91. Iolasgarriak. Azc PB
17. Umetan soiñekotzat kaltza laburrak, iolasgarritzat zibo edo tronpak. A Ezale 1899, 3a. Onek ibilketok zirean
euren jolasgarri onenak eta kutunenak. Echta Jos 34. Santubak egin dabe iñoz miraririk munduaren
jolasgarrirako. Kk Ab I 28.  (Tema nudo precedido de gen.).  Zoro-ergelak iñoren atsegingarri ta jolasgarri
ixaten dirana. Otx 162.
jolasgela.  Salón de fiestas.  Bilbaoko El Sitio-billeran dagoan jolasgelako (salón de fiestas) zeru-zapai
ikusgarria. Ayerb EEs 1915, 295.
jolasgura, jolasgure.  Ganas de divertirse.  Biotzean jolas gurea. AB AmaE 387. [Umeen] jolasgurea eta
atsegiña onelako lekuetan argitaratzen dira. Aran-Bago ManMed 299. Jolasgure bizia ekarri dezue gaur. NEtx
Antz 43. Alaitasun, jolasgura, barregozo, dantzadeia. Erkiag Arran 118. Jaiko jolas-guriak / kenduko ziñuzen.
Uzt Sas 97. Zakurra bat-batean ixildu ta jolas-gureko irrintziak segituan. TxGarm BordaB 93. Jolasgurerik ez
nun / illuntzan eukitzen. Insausti 83.
jolaska. 1. (Sust.). Diversión, juego, entretenimiento.  Gitxiturik gogoa ta afiziñoa lurreko danza, fiesta,
jolaska ta zorakeria edo utsetara. Añ MisE 252.
2. (Adv.). Jugando. v. JOLASEAN.  Oleska, jolaska edo zaldien antzera irrintzika. Ag EEs 1917, 172.
Jolaska dator aize biguna. EA Txindor 101. Alkarren atzetik jolaska dabiltz tximistazko suge gorriak. TAg Uzt
132.  Maite-jolaska ibilki. Onaind in Gazt MusIx 208 (Gazt ib. 191 maitetan).
jolaskai, jolaskarri. v. jolasgai, jolasgarri.
jolaskeria.  Juego, diversión (en sentido peyorativo).  Donostiyako neskatxatxuak / mandatuen aitzekiyan /
mutillarekin egoten dira / kalian jolaskeriyan. Canc. pop. in Bertsol 11-10-1931, 23.  (Ref. a relaciones
amorosas).  Ezkondu gabe jolaskeritan ibilli nai bazun. Etxde JJ 97.
jolasketa.  Diversión, juego, entretenimiento.  Jan-edan luzean, danzan, jokoan, jolasket loi-lizunean. Mb
IArg I 117. Pelota jokoa izan zan jolasketarik ikusgarriena. Ag Kr 60. Jolasketa lizun eta itsusiak. KIkG 57. Egi,
or zeudek txikitan gure / jolasketako bazter maitiak. EA OlBe 31. Yan ta edaten etzanda gero, yolasketara yaiki
ziran. Ol Ex 32, 6 (Ur, Bibl y BiblE jostatu, Dv dostatu, Ker dantzan egin). Herri baten jolasketak folklore
izendatu ohi dira, hala nola kirolak, kantak. Mde Pr 41. Azaleko jolasketa! MEIG IX 137 (en colab. con NEtx).
En DFrec hay 4 ejs.
- JOLASKETAN. Bromeando.  Denak zeuden izketan, berriketan, jolasketan. Ag G 228.
jolaskoi.  Lúdico, de juego.  Zeregin jolaskoi orretan [suangillak eskuaz artzean]. Erkiag BatB 37.
jolaslagun.  Compañero de juegos.  Ikasle-lagun eta / jolas-lagunak. Enb 109. Zuen yolas-lagun / pozik
nentorke. Ldi UO 40. Bi auzotako aurren artean etzegon adintsuak bereizten zitun izotzezko arresirik eta jolas
lagunen bearrez, noiz-nai alkarrekin zebiltzan etxe batekoak eta bestekoak. Etxde JJ 227.
jolasleku (V-gip; Dv). Lugar de esparcimiento, de diversión. "Lugar de juegos, parque. Jolas-lekua edo txantxa
zelaixa, bazan Eibar-en" Etxba Eib. Duvoisin, que cita el ej. de RArt, traduce "promenoir ou lieu de
conversation".  [Murallen] tokiyan jolas-leku ta / arbolak daude ugari. RArt EE 1880a, 184. Zelai zabal ta
jolas-lekuak / gaur dira basamortuak. AB AmaE 17 (tbn. en Or Eus 198s). Etzan ikusten erromerijetan eta beste
jolas-lekubetan. Kk Ab I 46. Bi ordutan katiatuta egon ondoren [eskola-umeak], zoro-gisa amiltzen dira jolas-
lekura. Vill Jaink 140. Bere izena noizik eta bein agertu zan jolas-lekuetan. "Escenario deportivo". Garm EskL I
112. Zuretzat jolas-lekuak ziran / zugaitz orien tarteak. Zendoia 119. En DFrec hay 4 ejs. v. tbn. Echta Jos 295.
baten mende.
BEnb NereA 127. MAtx Gazt 101. MMant 80.
jolaspide. v. jolasbide.
jolasta.  Juerga.  Apal-ondoan atera giñan jolasta edo parranda egitera. Zubill 160.
jolastaka.  Jugando. Cf. A Apend: "Iolastako, recreándose", quizá errata por -ka.  Biak ulle ustuteko /
yolastaka legez. Zav Fab RIEV 1907, 539.
jolastari (H, s.v. solastari).  Hablador, charlatán.
jolastatu. "Yolastátu zirén, charlaron" Iz Ulz.
jolastegi (Lar  A). "(Casa de) conversación" Lar. "Locutorio, [...] jolaustegia [sic]" Ib. "Locutorio" A.
jolasti. 1. "Grand parleur, bavard" H (s.v. solasti). 2. Juguetón.  Larratxori jolastiak. Mok 12. Aurtzaroan
yolasti, mutilletan amets-bera. Ldi BB 100. Mutil jolasti, alai ta betargia. Erkiag Arran 66. Soiñua jolasti ta
pozgarri. NEtx LBB 208. v. tbn. SMitx Aranz 175. Gand Elorri 189. Azurm HitzB 47.
jolastiar. "Qui aime à beaucoup parler, qui en a habitude" H (s.v. solastiar).
jolastoki.  Lugar de juegos; local de diversión.  Joko-etxe, jolastoki ta kafeterietan. Ag G 221. Etxe ta
jauregi, uritxo ta jolastoki [...] izenduta daukadaz. A EEs 1916, 110. Ikuskizun, jaietxe ta jolastokietako zergak.
"Espectáculos y casinos y círculos de recreo". ForuAG 323. Jolastokietan, / lantegietan, / itz egin beti euskeraz.
EgutTo 28-1-1923 (ap. DRA). Ume gaxuak ezeuken arrezkero jolastokirik. Altuna 44. Ikastetxeak, edo sukalde,
jan-gela eta jolas-tokiak jarri ditezeken etxeak izendatu al izango dira. "Que posean espacio suficiente para
juegos". EAEg 7-11-1936, 240. Dantzaleku eta jolas-tokiak. MIH 326. Haurren jolas-toki. MEIG IX 104. En
DFrec hay 5 ejs. v. tbn. JBDei 1919, 286. Enb 95. TAg Uzt 58. Vill in Gand Elorri 17.
jolastu (V-ple-arr-oroz-m-gip, G-azp; Lar, Añ). Ref.: A; Elexp Berg; Gte Erd 183. 1. (Aux. trans. e intrans.).
Divertirse, jugar (sin apuestas ni competición). "Solazarse" Lar y Añ. "Divertir, entretenerse" Añ. "Leihaketarik
ez denean (soka-saltoan, bale-baleka) edo denpora pasa jokatzen denean" Elexp Berg. v. jostatu, JOLAS EGIN.
 Tr. El aux. intrans. predomina claramente. Con aux. trans. se documenta en Illarramendi (Testim 19) y B.
Enbeita (NereA 229), y, alternando con intrans., en Echeita y M. Atxaga.
 Isopo agurea yolastuten ta olgetan. Zav Fab RIEV 1909, 36. Kontxakaz egiten ondo jolastu [bagak]. AB
AmaE 380. Dendaka edo dendarika iolastu bear baeben. A BGuzur 109. Nik zugaz jolastu daittan. Echta Jos 67
(298 aux. intrans.). Jolastutzeko emana zuan txintxarri bat. Inza Azalp 20. Modea da gaur zerbait direnak /
baltzeoz jolastutia. Enb 180. Bizitzeko ezeze, jolasteko bear dabena be. Eguzk GizAuz 113. Ederki jolastu gara:
futbolean jokatu dugu. Mde Pr 73. Sirakusar bertsuz iolastu zedin aurrenekoz gure Thalie saiatu zan. Ibiñ Virgil
48. Surtzapi txuri onekin / jolasten gera. NEtx LBB 297. Gero, [eskolatik] ateratzen giñanean, komeria [...].
Geienean, apur bat jolasten giñan. JAzpiroz 128. Zenbat aldiz jolastu izan gera kanika orrekin! Ostolaiz 23. v.
tbn. Ag Kr 200. ArgiDL 28. Altuna 44. ABar Goi 16. EA OlBe 30. JAIraz Bizia 108. MAtx Gazt 57 (81 aux.
intrans.). Ayesta 113.
 (Refiriéndose a las relaciones sexuales).  Gaurkoak [emakumeak], gizonen aragi-mirabetzarakoak dira
soillik; eurekin jolastuteko. Erkiag BatB 136.
 Bromear. "Burlarse así, jolastu" Aq 189.  Bere buruaz jolasten bazekik, eta ez dik ori jakite makala. Ldi IL
16.
 (Aux.. trans.). Divertir, entretener.  Bertsolariak beren burutapenez eta alkarri zirika maikideak jolastu
zitzaten. Etxde AlosT 78. Geiena jolastu ninduana gidariak antxen bertan esan zidanak. Anab Aprika 24.
2. Charlar, conversar; hablar. "Parler, prononcer des paroles; tenir des discours" H (s.v. solastea). 
Emakumeakiñ egoteko, itzegiteko, jolasteko. AA III 606s. Irakurri, jolastu, / kantatzen pakean. Izt Po 135.
- JOLAS-BEHAR. Necesidad de divertirse.  Bazan an esan ta yolas-bearra! Ldi IL 48.
- JOLASTU ERAGIN. Hacer divertirse.  Bere txistu ta tanboliñaz gizadiari jolastu eragitera. Echta Jos 85.
jolastun (AN-gip-larr), jolasdun (AN-ulz). Ref.: A; Iz Ulz (yolasdúne); Asp Leiz2. "Hablista, orador" A. "El
charlatán" Iz Ulz.  Beste batzuek ez diote mihiz niori barkatzen, beren erako jolasdunekin arkitzen diranetan.
Mb OtGai I 43. Gerraren gura baziran ere / aspertu ziran ederki, / soldatu arro orgullosoak / jolastun
agonagati. Izt Po 144. Izketa legun, afana franko / eta jolasdun lañua. EusJok II 59. Tabernako neska gauean
baten mende.
jolastuna, ta goizean lo-gura (AN-larr). Inza NaEsZarr 292.
jolasturi. "Elocuente", "hablador, elocuente" (opuesto a "hablador, parlón") Lar Sup. Cf. tbn. Lar Sup: "Amigo
de conversación, solasturia", tomado seguramente de Axular.
jolde (Lar, H). "Chincharrazo" Lar. "Choz, golpe" Ib. "Chirlo, herida en el rostro, y también su cicatriz, arpegiko
joldea" Ib.
jole (Lar, Lh), joile (S ap. Lrq; SP (sin trad.), H).  Tr. En la tradición meridional es poco usual salvo en el sdo.
de 'tañedor, tocador (de un instrumento)'. Al Norte predomina la var. joile; al Sur aparece gralmente. jole; hay
además joile en Urruzuno y N. Etxaniz, jola en J. B. Ayerbe, y jailla en Moguel. En DFrec hay 10 ejs.
meridionales de jole, y 1, septentrional, de joile.
1. Golpeador, que golpea, bate. "Acoceador [...] ohondikoz jolea" Lar. v. jotzaile.  Aitzinioileak duke
garhaita. "Celui qui frappe le premier". O Pr 629. Joileari idekiren zaio. Dv Mt 7, 8 (Ol yotzalleari; Lç
bulkhatzen duenari, Ip joiten dianari). Jainkoa bera zela haren joilea eta umiliatzailea. Jnn SBi 4. Joile
bihurriak [pilotariak]. Zby RIEV 1908, 90. Bethi joka, joak edo joile zabiltzala [gerlariak]. Prop 1900, 124.
Bortan joiliari. Const 41. Ttipia izanagatik / Azkarra jolia. LuzKant 95. Bethi norbeit athean. Aski du joileak
bertze tenore batez jitea. Larz Senper 52.
 joile (H), joila (V-gip ap. Iz LinOñ), jaila. (Como segundo miembro de compuestos, tras sust.). "Ogi ioilea"
H. "Bokheta ioilea" Ib. "Liá-joillaak" Iz LinOñ 177.  Lina jailla gaixuak. Mg PAb 144.
2. Tañedor, que toca (un instrumento).  Xirribika, orgina ala zer nahiren joile. HU Aurp 189.
 (G-azp ap. Gketx Loiola (s.v. tranpal); H), jola. (Como segundo miembro de compuestos). "Xirola, orgina,
adar ioilea" H. "Soñujolía, el instrumentista (músico)" Iz UrrAnz. v. EZKILA-JOLE.  Sonü joile hura. Const
42. Soñujole billa. Sabiag Y 1934, 26. Pandero-joille gaztea. NEtx LBB 331. Oraiñ aldiko kitarra-jole / ille-luze
bizartsuak. Olea 166. Bereak eta asto beltxarenak entzun baitzituen herriko klarineta joileak. Larre ArtzainE 35.
Mixel Oronoz musika joilearekin. Ib. 332. v. tbn. J. B. Ayerbe EEs 1912, 59. Y 1933, 192. Bilbao IpuiB 456. Zait
Plat 94. Salav 101. BasoM 77. Berron Kijote 126. BiblE Gen 4, 21. JAzpiroz 161. Joile: Urruz Zer 98. Jola: J.B.
Ayerbe EEs 1912, 62.
3. (El) que estima, calcula, valora. "Ezta ioilerik hoin bertzetan abere hori ioren duenik" H.  Pujador en una
subasta. "Ioilerik ezta izan" H.
4. "Joile, animal mâle qui s'accouple" Lh.
jolegai, joilegai.  Aprendiz de instrumentista.  Xixtu edo xirula joilegaien liburua. Herr 5-1-1956, 1.
jolepetxa. "Especie de castaña (V-ger)" Altuna Euzk 1931, 763.
joles.  (Fórmula de saludo). v. oles.  Joles ta joles, etxekotxuak, / nik jotzen ditut ateak. In BBarand 66.
jolunpa. "(Hb), balançoire" Lh.
joluts. "Cháchara" Lar.
jomen. 1. "But qu'il faut frapper, cible" Dv. v. jomuga.  Huna ezarria dela haur hau hainitzen galpenetan
eta hainitzen salbamendutan Israelen; eta jomen bat bezala, zeinari alde orotarik jazarriko baitzaio. Dv Lc 2, 34
(trad. bastante libre de "in signum cui contradicetur").
2. "(Hb), applaudissement" Lh.
jomuga (Lar, H), jumuga.  "Blanco a donde se tira", "terrero a que se tira" Lar. v. helburu (2).  Tr.
Documentado desde Lizarraga de Elcano, aparece en textos meridionales y en algún septentrional moderno. En
DFrec hay 20 ejs. de jomuga, meridionales.  Nere tiroen jomuga (152). LE-Ir. Dena eginik odioen,
desprezioen, persekuzioen jomuga bekala. LE-Fag. Jomuga edo terreroan. Izt C 213. Tiratzalleak jomugatzat
artu zuten. Or SCruz 45. Atearen bisean-biseko paretan aldiz, jumuga flexa tiraka aritzeko urietan. Herr 22-12-
1960, 4. Artzai-maixuak biltzen ditu azkon iraizketarako, lizar bat iomuga. Ibiñ Virgil 93.
 (H). Objetivo. "Ene io-mugara heltzen banaiz, si j'atteins mon objet, arrive à mon but" H. v. helburu.  Bere
gizonen kontra egite gogorren gai eta jomuga izango da. Arr Bearg 32 (ap. DRA). Adimenak egia du yo muga.
Or Y 1934, 83. Zer elburu edo jo-muga zebilkiten berri oien zabaltzaileak? Etxde JJ 181. Elurraren zuritasunak
beren jo-mugatik saiestu-azi zien. Ib. 258. Berezko jomugarik gabe eginik izan zela [zuloa]. Mde Pr 113.
Onetarako bide bat da egia, ez jomuga. Txill Let 131. Jomuga horretara jotzeko erosoen uste nuen bidea hartu
baten mende.
nuen. MIH 224. v. tbn. SMitx Aranz 177. EG 1959 (3-6), 136. Gand Elorri 185. Vill Jaink 180.
- JOMUGA-GABE. Que no tiene objetivo.  Onelako bizitz egigabe eta jomugagabea bizitzea baino, nere bizia
bukatzea obe deritxat. EgutAr 21-9-1958 (ap. DRA).
- JOMUGAN. Al blanco.  Eta nik botako ditut bere ondora iru saeta, eta aurtikiko ditut jomugan ariko
banintza bezala. Ur 1 Sam 20, 20 (Dv xurira, Ker jo-muga, BiblE jopuntura).
jon. v. jaun; joan.
jonaletor. v. jornaletor.
jondoni (L, BN; Dv, H), jondone (L, BN-baig-lab, S; SP, Lar, Dv, H), endone (A), jandone (BN-ciz-arb-baig;
H), jandoni (BN-ciz-mix), jaundane (H), jaundone (Lar, Añ, Dv, H, A), jaundoni (BN-baig; A), jendee (BN-
arb), joandene (BN-mix), joandone, joandoni, jondane (BN-ciz-mix, S; Foix ap. Lh), juandane (BN-mix),
juandene (BN-mix), juandone, juandoni (BN-mix-lab), jundane (BN-ad, S; H (S)), jundene. Ref.: A (jondane);
Lrq (jondane); AtSac 25; Satr CEEN 1969, 81.
 Etim. De jaun + done (< rom. dom'ne).
 San (título antepuesto al nombre de un santo). "Al Señor San Martín, Iaun Done Martie" Gar IX, c. 2 8ss. "San"
Lar y Añ. "Señor San Joseph, Jaundone, jondone Josepe" Lar. "Endone (R, arc), san, santo. Endone Mikel
arkaingiuari" A. "Jondoni Joaneko euria, ogien galgarria (BN-baig)" Satr CEEN 1969, 81. Cf. "Víspera de Señor
San Pedro" (1607) RIEV 1927, 154. Cf. tbn. Darric RIEV 1911, 19, que cita el fr. antiguo Monsieur-saint. En
HerVal aparecen yandunaaniz (184), yondunaaniz (217) y yundunaaniz (236).
 Tr. Documentado sobre todo en autores septentrionales desde principios del s. XVII, entre los que, a partir de
comienzos del s. XVIII, jondoni es la forma predominante. Tbn. se encuentra en Lazarraga (jandone) y en textos
vizcaínos arcaicos (jaundone o jandone), en Larramendi (jaundone), CatBurg (jondone) y en algunos otros autores
meridionales ya en el s. XX (Orixe, Lizardi, Erkiaga o Etxaide). En la tradición alto-navarra se encuentra en
Beriayn y Lizarraga. Como señalan Harriet y Arradoy (SFran 14) se emplea generalmente con los santos más
importantes o de mayor antigüedad o tradición; no faltan sin embargo ejs. como Jon Doni Maiorga (Barb Sup 16).
 Jandoneanez bezpera baten. Lazarraga 1170v. Jandoneanez Bautistea. Ib. (B) 1198vb. Jandone Periak / ez
egian besterik. Ib. (B) 1200v. Jaun done Laurenti. RG B 51. Iondone Paulo. Mat 359. Iaun done Mikel. Ber Trat
40r. Iaun doni Ioanes. EZ Man II 181 (Noel 172 Iandoni; Eliç LXVII Iondone). Iondone Eztebe. Harb 358.
Gomendadore zara jaun done Akubeko. EgiaK 89. Iondone Marthiek. Ax 226 (V 151). Iandone Periagaz san
Pablori. Cap 20. Iondone Petriren itzalaz. Hm 210. Jondane Johane batistak. Bp II 35. Joandoni Leoren
bizitzearen autorak. ES 157s. Jondone Pedro ta Paulori. CatBurg 47. Jundane Phaule. Mst III 36, 1 (53, 1
Jondane). Jondoni Joani Ebanjelistak. Brtc 204. Jundene Juhane. UskLiB 139 (15 Jondane, 55 Jundane). Jaun
done Agustin. Dv LEd 58. Yondoni Bixintxo Ferriekoak. Elsb Fram 171. Jondane Jakobe. Ip Hil 190 (3 Jaundone).
Jaun done Satordi. Zub 89. Jon Doni Petri. Barb Leg 60. Yondone Petirik. Or QA 59 (55 Yondoni; Mi 41
Yaundone). Iondone Andolin eguneko goizaren pozgarria! Erkiag Arran 189. Jondoni Murtuts. Ardoy SFran 14.
Iondone Satordi. EZBB II 21. Baigurako Jondoni Jakoberen parrokian. Larre ArtzainE 306. Jondone Betirirenak.
MIH 372 (MEIG I 223 Jaundone).
v. tbn. ES 144. Ch III 53, 1 (36, 1 Jandoni). CatLav A 3r (V 3). He Gudu 100. Mih 8. Monho 156. JesBih 457.
Hb Egia 113. Laph 48. Jnn SBi 39. Zby RIEV 1908, 83 (602 Jaundoni). CatJauf 128. Zerb IxtS 113. Lf in Zait
Plat XXII. Xa Odol 266. EZBB II 21. Jondone: SP Phil 314. Tt Onsa 27 (178 Joandone). Etxde JJ 220. Mde Pr
257. EZBB II 21. Jandone: VJ 15. Jandoni: CatLan 53 (43 Juandone). Jaundone: Cap 20. Dh 52. Arb Igand
144. Akes Ipiñ 12. Jaundoni: Lg II 91. Dh 267. MarIl 75. Jaur 161. Lap 320 (V 145). Jondane: FPrS 8. Mercy 5.
Jundane: Xarlem 834. Etch 246. ChantP 316. CatS 120.
 Santo (sin citar el nombre).  Jondone Pedro ta Paulori eta Jondone guziai. CatBurg 47. Yondone goiangeru
/ garalle goitarra. Ldi BB 160.
 Bizi bedi Jaun done Errege gurea. Lar Fueros 8.
 (Ref. por antonomasia a San Juan). Cf. infra JONDONI ZUHAITZ, JONDONI (JOANE) SAGAR.  Jondoni
goizez. JMB ELG 80.
- JONDONI-BIZAR. "Cuscute" T-L.
- JONDONI JAKUEKO BIDE. "Jondoni Jakobeko bide (Hb), chemin de St-Jacques (voie lactée)" Lh.
- JONDONI JAKUEKO MASKOR. Vieira.  Iondoni Iakuako maskorrak bezalakoak. INav 81.
- JONDONI JOANE IRATZE. "Jondoni Joani-iratze, helecho macho. Fabre Lettres Labourdines 166" DRA.
- JONDONI JOANE LILI. Azucena. "Yondoniyoane lilia (L), azucena" VocCB 362. "Ion-dane Iuane lilia, lis,
fleur de St. Jn. Bte." H. "Lys blanc, Jundane Juhane lilia" Alth Bot 12  A. "Iondonioane lili [...] azucena (L)"
Arzdi Plant1.  Nahi nük izan Jundane Juhane lilia bezain xuri. Const 43.
- JONDONI JOANE LORE. "(Chamomilla nobilia), camomille romaine, Jondoni Joani lorea" Zerb GH 1933,
96.

baten mende.
- JONDONI JOANE SAGAR. Manzana de San Juan.  Xapetendeiko Jondaene sagar mattela horitu batek
ginituen tentatuko. Larre ArtzainE 43.
- JONDONI JOANE UDARE. Pera de San Juan.  Ez dugu hanbat aiphatzea balio duenik "Jondoni Joani"
udare xehe batzu. Gatxitegi Laborantza 119. Baratze alde hartan baginuen Jondonaani udarea, madari
goixtiarra. Larre ArtzainE 95.
- JONDONI MARTINE LORE. "(Colchicum autumnale), planta de bulba venenosa que abunda en los prados, de
olor nauseabundo y flor bella (Larressore) Darric" DRA.
- JONDONI MARTINE OILAR. "Jundane-martine-oilar (S; Foix), huppe (ois.)" Lh.
- JONDONI (JOANE) SAGAR (jondoni joani sagar BN-lab ap. A s.v. sagar; jundane-sagar (Foix) ap. Lh).
Manzana de San Juan.  Yondone-sagar batzuk. Or Mi 40. Errege-sagarrak, yondone-sagarrak. TAg Uzt 279.
"Jondoni Joani" sagarra ontzen da Ekain ondar-Uztailakari. Gatxitegi Laborantza 117.
- JONDONI SALBATORE. Fiesta de la Ascensión. "Dies ascensionis, Jondoni salbatore" Urt I 344. 
Iaundoni Salbatorekotz. EZ Noel 114. Jondone Salbatore zerura igaiteaz. ConTAV 5.1.2, 84. Joande
Salbatoretaraño (50). LE-Ir. Bazko zaharretik Jaun Done Salbatoreraino. Dv LEd 35. Jondoni Salbatorez.
CatJauf 62. v. tbn. Harb e 5r. Arg DevB 242. Bp I 35. Dh 64. JesBih 469. Jaur 185. Arb Igand 63.
- JONDONI ZUHAITZ. Arbol de San Juan.  Jondoni-zuaitza zei edo enparantzan ipintzea. JMB ELG 80.
jongoiko. v. jaungoiko.
jongure. v. ingude.
joniar. "Jónico" Lar.
joniko.  Jónico.  Griegoan bost Dialekto ziradela: Atikoa, Aelikoa, Dorikoa, Jonikoa, ta komuna edo
guziena. Cb EBO 11.
jontura. v. juntura.
joñe. v. joño.
joño, joñe.  (Interj. de asombro o enfado). "Parian, da! geratu ta: --Joño, Sabastien, joño Sabastien. --Ez
zindduazen ezautzen" Elexp Berg.  Joñe, nor te-da? (AN-gip). AEF 1924, 11. Joño arraioa, hori ezagutzeko
badituzue urteak! MEIG IX 70.
joho. (Interj. de ánimo). "Celeusma, [...] yoho <y¨o->, yoho, yho [sic], yoho" Urt IV 380.
jooka. v. joka.
joon. v. joan.
johoho.  (Onomat. de la risa).  Mahaina dantzan dabila / johoho, johoho, johoho! / Mahaina dantzan dabila!
Elzb Po 205.
jopatsu. "Presumido (Dv)" A. No se encuentra en el dicc. de Duvoisin, aunque sí burujopetsu.
jope. "(L), présomption" Lh. v. burujope.
jope(t) egin (V-gip).  "Jopet ein ddau, ha escapado [...]. Jópe ein xok" Iz ArOñ.
jopu (A, Rollo 14V), jopo (SP  Dv, H y A), jupu (msOch  A; Añ app.).  Esclavo, siervo; criado. "Etxe-
yupua, el sostén de la casa" msOch 23 (de donde lo toma Azkue, que sólo da "jupu, sostén"; aparece tbn. en Añ
app., sin trad.). Pouvreau (a quien siguen Duvoisin y Harriet) traduce "cerf, oreina", confundido sin duda con
"serf".  Tr. Documentado en RS, no vuelve a encontrarse en la literatura hasta principios del s. XX (empleado
generalmente con el significado de 'siervo, esclavo'). En DFrec hay 2 ejs. de jopu.  Emazte dollorren jaubea,
jopu. RS 551. Urteen goienean jopua jaubeen aldean. "Siervo". Ib. 286. Etsean jopua ta ollaarra urte betean
asko da. "Súbdito". Ib. 292. Iopua ta adiskidea ez txiro ez aberats. "Criado". Ib. 435. Geure otsein eta jopu
danak euzkeradunak ba-dira. Albzur RIEV 1907, 625. Bere jopuei (serbitzariei). Ayerb EEs 1912, 178. Indotar
baten mende.
yopuen yaube ziran españarrai. GMant LEItz 63. Ona emen Jaunaren jopua. Inza Azalp 55. Zain, ba, mutillak,
erderan jopu / ixan ezkaixan betiko. Enb 46. Yoputzat, esklabotzat, saldu ziran. Ldi IL 167. Langille asko jopu
(esklabu) egiten dabezala-ta. Eguzk GizAuz 105. Saxon buruzagien jopu bihurturik. Mde Pr 250. Nondik nora
izan bear dute nere jopu sorkari guziak? Txill Let 135. Atsekabe latzaren jopu biurturik. Erkiag Arran 152.
Iopuen igeserako. Ibiñ Virgil 81. v. tbn. JBDei 1919, 167. Altuna 106. Jaukol Biozk 67. Or Mi 134. Zait Sof 182.
Etxde JJ 142. Vill Jaink 181.
- JOPU-LAN. Trabajo de esclavo.  Goizetik arratsera lantegietan jopulanean beren bizia higatzen zutenak.
Mde Pr 291.
jopuntu.  Blanco, terrero.  Hiru gezi jaurtikiko ditut [...] jopuntura botatzen ariko banintz bezala. BiblE 1
Sam 20, 20 (Ur jomugan, Dv xurira, Ker jomuga).
joputasun.  Servidumbre, esclavitud.  Joputasuna baño naiago gudea daula. Arriaga Lekob 42. Andra-
Mariaganako joputasunatzazko (esclavitud) eskutitza. EEs 1916, 142. Erriari su ematen zioten, bere yoputasuna
astindu zezan. Ldi IL 168.
joputu.  Hacer(se) esclavo.  Ezton eurea ni joputzen naionanari egundo bardinduko. Arriaga Lekob 39.
Aundikien itza onartzea, orixe da joputzea. Erkiag BatB 128.
joputza.  Esclavitud; servidumbre.  Gudari bizitzaz aspertuta, bere gogoz artu zuan joputzatik aldendu
zanian. Zink Crit 9. Langille gaxoak joputza errukarrian eukiteko. Eguzk GizAuz 144. Ixraelen semeak,
yoputzaren atsekabez, ots zegiten. Ol Ex 2, 23 (Urt gathibutasun, Bibl esklabogoa, BiblE esklabutza). Bere
itsuskeri joputzaren lotsaz garraztuta, egostuta, suminduta, erreta izango da. Ibarg Geroko 15. Ioputzatik irten.
Ibiñ Virgil 32. Ez itzi joputzako buztarpean ezi zagiezan. Ker Gal 5, 1 (IBe esklabu-uztarpean). v. tbn. Zait Plat
136.
joputzaile.  Esclavizador.  Gizon-ioputzaile, orma-zulatzaile ta ebasle ta ohoin izendatzen baitira. Zait Plat
136.
joputzar.  Aum. de jopu.  Ioputzar baten bizibide gorrian. Zait Plat 19.
jorada.  Toque, tocamiento (?). v. johada.  Mutillak artuta [neska], / tasketan sartuta, / naikua zurruta, /
joradak bilduta, / eben onradeza gu- / ziyaz anztuta. Yanzi 163.
joralte. v. joalte.
joran (V-m ap. A), jorein (V-ple ap. A). "Afán" A.  Areitz ta egurrak saldu / ta erosi gabanak, / onetan dagoz
gaurko / gizonan ioranak. Azc PB 202 (en Ur PoBasc 225 afanak). Ioran (afán) andian ebillen gauzak
atonduten. A Ezale 1899, 284b. Aste Donerako ioran andia izaten da beti Arranondoko erri sinistetsuan. Ag Kr
41. Gure goirako joranak. Enb 133. Zein gorago-yoranez / narakark igana? Ldi BB 16. Ezkontzeko yoran
aundirik gabe. Etxde JJ 68. Ene jorana zilhegi ez zait. Mde Po 74. Bere uzi, joran ta gurariak loratu ostean.
Erkiag Arran 147. Betiereko bizitzaren yoran orrek. Vill Jaink 114. Ire gaitz-iorana. NEtx LBB 249. En DFrec
hay 3 ejs. de joran. v. tbn. A Ardi V. Otx 104. TP Y 1934, 173. EA OlBe 56. SMitx Aranz 107. Txill Let 137. Arti
MaldanB 199. Gand Elorri 83.
- JORANEAN. Con ahínco, con afán; con fruición.  Biak ibilli ziran iji ta aja ioranean [...] mutill
erramularien alde andiegiak esaten. Ag Kr 169.
- JORANEZ. Con ahínco, con afán; con fruición.  Arrapatzen zuten jakia ioranez iruntsitzen. Ag G 165.
Bertan neskatilla lirañak joranez beragaz oldozten daula igarten dau. BAizk Ipuin 23. Yoranez eltzen dira [...] /
jaki bikañak / daukozan jaunpontzira. "Ansiosas". Laux BBa 104. Lotua yorañez [sic] iratzeketari. TP Y 1933,
88. Maitekiro, ioranez [idatzi dodaz]. Bilbao IpuiB 10. v. tbn. EA OlBe 83. Etxde JJ 112. Gand Elorri 95. Gazt
MusIx 173.  Zu ikusteko joranez dago. Otx 32. Egugiro epelagoaren yoranez. Etxde JJ 25. v. tbn. Enb 56.
Gand Elorri 106.  Arenak baño nire semeak iresteko gutar yoranezagoa al zun Aide-k? 'Tenía Hades mayor
deseo de devorar a mis hijos'. Zait Sof 25.
- JORAN IZAN (trans.). Echar en falta, añorar.  Bideotan joran / zaitut, ezin aaztu. "Te añoro". Gand Elorri
217.
jorantsu.  Ansioso.  Joanes gauza jakingarriren bat esatera zijoala [...] danak [...] oso urduri ta jorantsu
[...] inguratu zuten. Ag G 60.
baten mende.
jorein. v. joran.
jori (AN-erro, L, B, BN, S ap. A; SP, Urt, Lar (i-), Dv, H), iyori (Lar).  Etim. De *eauri, y relacionado con
ugari y heuragi.
I (Adj.). 1. Abundante, rico; fértil, productivo (hablando de tierras); gordo (hablando de seres animados).
"Molza ioria, bourse pleine" SP. "Neskato ioria, fille grasse, potelée" Ib. "Aletudo, gizena, gizentasuna, [...]
gorputz joria" Urt I 484. "Abundante", "copioso", "espléndido" Lar. "Etxe jori batean zaude (L), está V. en una
casa abundante, bien provista" A. "Uste beno gehiago denagatik erraten da: deabrua! axuri hau jori dük (S)" Ib.
"Esta palabra es mucho más a propósito que aberatsa para designar la riqueza, p. ej., de las lenguas" Ib. AxN
explica (fabore) emendailluzkoak (103) por ioriak.
 Tr. Documentado en textos septentrionales no suletinos (aunque figura en Archu) desde comienzos del s.
XVII. Al Sur lo emplean Larramendi e Iztueta, antes de que se generalice entre autores cultos a finales del s.
XIX. Larramendi escribe ïori e iyori, aunque los textos parecen descartar una pronunciación como trisílabo (cf.
infra los ejs. de Etcheberri y Harizmendi). En DFrec hay 8 ejs. de jori y uno de yori. v. 2 gori.
 Ezen zure ontasunak dirade hain ioriak. EZ Man II 14. Kontent hutsez errepika / laudorio ioria. Hm 86.
Lurra, idekak bihotzetik / hire ontasun joria: / munduari emanen diok / salbatzaille Jaun handia. Gç 94. Argi
gutxi edo iori. Lar SAgust 4. Bozik bilduko dugu uzta guziz ioria. Jub (ap. H). Bere alhorretako fruitu joriak. Dh
156. Iturri au izanik berez aiñ ioria. Izt C 94. Gizen, yori, maltsatua [gathua]. "Gras". Gy 234. Zabal eta yori
[gasna]. Ib. 56. Alhorra yori da. "Fertile". Arch Gram 16. Arbola galant eder iori aien artean. Aran SIgn 90.
Moltsa yoria. Elzb Po 191. Garoa ezko, iori ta usaitsu. Ag G 364. Golko jori, esku legun, oin-lepo mehar. JE
Bur 95s. Arrain yori hura. Zub 22. Mintzo yoria. Ldi BB 134. Arpegiak bizitasun joria erakutsi dau. Erkiag BatB
198. Urtea [...] aberez iori. Ibiñ Virgil 92. Zentzua eta umiltasuna zu baitan dauzkazu jori. Xa Odol 290.
Badauka lur jori, ordoki eta aberatsik Euskal-Herriak. Larre ArtzainE 77. Mamia behar baitu lirikak, eta mami
joria. MIH 176.
v. tbn. Hb Esk 104. A BeinB 45. Zink Crit 33. Barb Sup 76. Ox 27. Inza in Jaukol Biozk IX. Ir Y 1934, 175. Or
Eus 78. Eguzk GizAuz 160. TAg Uzt 26. EA OlBe 23. Zait Sof 188. Etxde JJ 232. Mde Pr 110. Othoizlari 1957,
113. Txill Let 134. Anab Poli 73. Lf in Zait Plat XXIII. Vill Jaink 50. Gand Elorri 81. Gazt MusIx 61. Onaind ib.
150. Larz Iru 110. Ardoy SFran 132. Berron Kijote 124. EZBB II 128.
 (Con reduplicación intens.).  Idia lodia, / Tripa jori joria. Ox 99. Eskuara hitz pollitez jori-joria da. Lf
Gram 295. Gure euskera zar-berri au esapide jori-jorienaz gaitu dedin. Gazt MusIx 7.
2. (B; VocB). Ref.: A; Izeta BHizt. Duradero; que se economiza, se hace durar. "Cosa que cuesta en concluir.
Lan yori, trabajo que cuesta mucho tiempo en acabar" VocB. "Cosa muy apreciada, a la cual se le hace durar" A.
"Egur yorie dugu" Izeta BHizt.  Okinaren ogia yoankor da, etxeko ogia yori (BN-baig). A EY III 46.
 (B ap. A). (Con reduplicación intens.). "Jori-joria daukagu belarra, tenemos la hierba en grande estimación"
A.
II (Adv.).  (i- Lar, H). "Abundantemente", "caudalosamente", "espléndidamente", "fecundamente", &c. Lar. 
Karezko arri urdin piña iori ematen dabeen arrobiak. Izt C 54.
 (Con reduplicación intens.).  Neurtitza ere, bilbil eginda, gogaiez jori-jori elika oi da. Gazt MusIx 66.
III (Sust.).  (i- Lar, Añ (G), H). "Abundancia" Lar y Añ.
joridura. "(Hb), abondance, prospérité" Lh.
joriki (i- Lar, H).  Abundantemente.  Egun oroz hazten zen ioriki eta handizki. HeH Lc 16, 19 (Lç ungi eta
magnifikoki, He othruntz magnifikoak egiten). Arras bakan entzuten da hain lañoki eta bizkitartean hain joriki
mintzatzen. Herr (ap. DRA).
jorinahi, iyorinai.  Liberalidad.  Berguziaren, abariziaren kontra iyorinaia, liberaltasuna. CatBurg 40.
joriontzi. "Cornucopia, [...] ioriontzia" Lar.
joriro (i- Lar, H). "Abundantemente", "copiosamente", "fecundamente" Lar. "Ioriro bizi da, il est dans l'aisance"
H.
joritasun (AN, L, BN ap. A; i- Lar, Añ, H; iyori- Lar), joritarzun (Lh).  Abundancia, riqueza; abundancia de
carnes. "Biziaren ioritasuna, aisance de la vie. Uztaren ioritasuna, l'abondance de la moisson" H. "Bihotz
ioritasuna, libéralité de cœur" Ib.  Mugape onetako abereen ioritasuna. Izt C 177. Iturri gezagozoen
ioritasuna. Ib. 75. Esposa laudatua da [...] bere yoritasunaz. Echn Cant 7 tít. Zer maiña eta joritarzünekin, zer

baten mende.
sirats handirekin garbitzen eta aphaintzen zian gomendatü zeioen tenplüko pharte sakratia! Ip Hil 52. Bere
joritasuna, / bere lerdentasuna / zituenekotz galdu [mandoak]. Ox 97. Homeroren Iliada-ra joaz, ez ikaratu
onelako yoritasunak oztopatzean. TAg Y 1933, 21. Berriro azaldu zan lengo joritasunez [txalupa]. Anab Poli 31.
En DFrec hay 2 ejs. de joritasun.
joritasunaldi.  Período de abundancia.  Ioritasun aldiai arrotz nausitasunaren garaiak darraizkie. Etxde
Egan 1961 (1-3), 84.
joritsu (i- Lar, H).  Abundante, rico.  Ibai andi zabal ioritsua. Izt C 120. Neguko euriterik ioritsuenetan. Ib.
100. Zabaletakoen esku zabal, emankor, ioritsua erakutsi naiak. Ag G 49. Uzta yoritsu da, noski. Ol Mt 9, 37
(Lç, He, Dv, Ol handi, Ker ugaritsu, IBk, IBe ugari). Beude zuretzat mai aberats yoritsua ta urre-bitsetan
bizitzea. Zait Sof 21.
joritu (Lh; i- SP (sin trad.), Lar, H). 1. Enriquecer(se), aumentar, engrosar. "Fecundar" Lar. "Bere onthasuna
joritu du, il a augmenté sa fortune. [...] Lur hau joritu beharko dugu, il nous faudra bonifier cette terre. [...] Herri
hori joritzen ari da, ce village se développe" Lh.  Eta [ur] oekin ioritu ta andizkaturik igarotzen da [Urola
ibaia]. Izt C 113. Egiten ari zan prutuba eldu ta ioritu etzediñ. Aran SIgn 55. Hizkuntza joritu nahi dakotenean.
JE Bur 176. Sakela joritua. Ib. 199. Trebe izaiki tekhnikan / joritzen dira Amerikan. Mde Po 34. Gizaseme
guziak bere gudari-taldea ioritzeko (loditzeko) bildu bear. Etxde JJ 180. Bere experientzia aberastu ta joritu
nairik. Erkiag BatB 81. Udaberrian bildostunak berriz joritzen eta azkartzen, neguko erditze eta ume hazteko
pairamenen ondotik. Larre ArtzainE 42.
 (i- Lar  H; iyori- Lar). "Añadir [...] en número", "aumentar en número" Lar.  Gizonak nola ziran /
denboraz ioritu. It Fab 225.
2. (B, BN; VocB, Lh). Ref.: A; Izeta BHizt. "Hacer durar a una cosa. Eznea guti emanez joritzen da, la leche se
hace duradera dando poco" A. "Gure auzia bethi jorituz doa, notre procès n'en finit pas" Lh.
joritzaile (iyori- Lar), joritzale.  Enriquecedor. "Aumentador" Lar.  Arras on litezkela galdeketak, iguzkia
jeikaraz lezaketela kasik eskual-hitztegiaren argitzale eta joritzale. Lf GH 1924, 744.
joritze.  Florecimiento, desarrollo.  Joritze gabeko askatasuna. Mde Pr 45.
jornada (Lcc, Lar, Añ), jornara. 1. Viaje. "Jornada" Lcc, Lar, Añ.  Baldin biaja edo iornada hori luze
bazaie. ES 169s. Badator galzera bere jornada bere dañu konsiderablean. OA 151. Erakarri zien urrengo
jornadan bere anai [...] Benjamin zeritzan bat. Mb IArg I 335. Urtian beingo jornara dute / mundua
engañatzera. Xe 345. Lengo jornaran izan biar du / zerbait propina utziy' an [Frantziyan]. Tx B I 189. Egunean
iru jornara egiten genituan Donostitik Zumarragara. Salav 59. Atzo ondo eraman al uken jornada etxeraiño,
ala? BAyerbe 139. v. tbn. Cb Eg III 228. Ud 98. Jornara: PE 147.
 Arrimatzen baaiz, eztakak jornada txarra! Iraola 67. Jornara txarra ateria zan / automobillen aurrian. JanEd
II 85.
2. (T-L), jornata (SP, sin trad.). Jornada, día. "Journée de travail" T-L.  O baldin hik berere ezagutu ukhan
bahitu eure iornata hunetan berere, eure bakearen gauzák! "Journée". Lç Lc 19, 42 (He, Oteiza, Dv, Ol, Ker,
IBk egun). Estimatzekoa zan / alako jornada. Arrantz 13.
3. (V-gip, G-to). "Se dice de cada carga que se acarrea tanto en el carro, como en burro, como al hombro. Atzo
iru jornara garo ekarri giñuzen" Elexp Berg.
4. "Inoiz mozkorragatik ere entzun izan da. Atzo jornara edarra karriau giñuan" Elexp Berg.
- JORNADAZ. De viaje.  Bidean dijoanak jornadaz. OA 151.
jornal (V-arr-gip, G-azp, AN-gip-ulz, B; Lcc, Ht VocGr 420, Añ, Lecl (y-), Arch VocGr (y-), Dv, H), jornale (S;
Foix ap. Lh), junale (S). Ref.: Lh (jornale); Lrq (junale); Iz Ulz (y-); Etxba Eib; Gketx Loiola (laño); Elexp
Berg; Gte Erd 161, 222, 36.
1. Jornal; sueldo. "Obrerue beia jota dao, eta jornalak ez jiotzen..." Gketx Loiola. "Sasoi artan durua zuan
eguneko jornala" Elexp Berg.  Langilei bere soldataren eta iornalaren [...] bortxaz edukitzea. Mat 30. Eman
zerauen hanbat iornal eta alokairu. Ax 169 (V 114). Zor zitzaten soldata edo jornala. OA 164. Jornala ematea
luzatzen dutenek. Brtc 65. Ez duta egun ederki nik irabazi yornala? Gy 109. Jornal txikiyaren truk / lanian
aritzez. Bil 151. Alkatetzan jornalik ez oi dala izan? AB AmaE 240. Zer jornal emaiten zaundan. JE Bur 116.
Goizian biarrian asterakuan jornala kobrau. SM Zirik 11. Langileei yornala ordaintzeko eguna. Izeta DirG 31.
Jornal pagatua, adiskide zar (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1067. Egunean pezeta bat geiago jornala emango ziotela.
BAyerbe 32. Peoin baten jornala zen. Etchebarne 85. En DFrec hay 7 ejs. de jornal. v. tbn. EZ Eliç 154. Echag
184. Lard 423. Dv Lab 10. Bordel 140. HerVal 163. Xe 402. PE 74. Ud 29. Noe 30. Arrantz 13. JanEd I 21. Zby
baten mende.
RIEV 1908, 85. HU Zez 181. CatJauf 84. Mdg 137. EusJok II 73. JanEd II 89. Tx B I 188. Yanzi 218. Bilbao
IpuiB 203. NEtx LBB 377. Uzt Sas 189. Mattin 134. Ayesta 36.
 jornale. Pago.  Bat eman izadazüt khantoren jornale. Etch 436.
2. (Ht VocGr 305, Lecl (y-), Arch VocGr (y-), Lh). Jornada. "Journée" Ht VocGr. "Journée de travail" Lh.
3. (Lh), jurnal (S ap. Lrq). "Journal (périodique)" Lh.  Jurnala irakur. AstLas 57. Jurnal bat franzesa.
Xikito 4.
4. "Journal (mesure de superficie)" Lh.
- JORNAL-DIRU. Dinero cobrado como sueldo.  Jornal-diruak aldatzen lanik / ez dezu euroen lekura, /
debalde eliza ondo zainduaz / serbitu dezu Segura. Insausti 335.
- JORNALEAN (V-gip; Dv). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. A sueldo. "A jornal. Su antón., en armería,
piezakuan, a destajo. Jornalian biarra eittiak ez eukan konturik eta piezakuan jarri ziran" Etxba Eib.
"Akordatzen aiz zela ibili giñan fabrikan jornalian?" Elexp Berg.  Eta dik heian bizia / irabazten jornalean.
Gç 64. Yornalean hartu tatsa bat iduri. Gy 216. Handik bazabilan, egun guziez jornalean, atso zahar bat,
azkarra, fierra, zankharra. Elsb LehE 2. Ez jan "hotelian", / segi jornalian. Uzt Sas 50. Jornalean zebillenak
dirua berekin izaten zuan. BBarand 78. Ordainduta dabillena sermoiren bat entzuteko ere jornalean dabil.
Insausti 157. v. tbn. BAyerbe 72. AZink 49.
 Atzerritarren mende / gabiltza lanean, / soldatarikan gabe, / zakur-jornalean. FrantzesB I 80.
- JORNAL-SARI. Sueldo, jornal.  Nere jornal-sariari zegokionez, lagun arteko gastuei jarraitzen ausarta izan
naiz. AZink 128.
jornalari.  Jornalero. "Salarié" T-L. En DFrec hay 9 ejs. de la revista Anaitasuna.  Zoin egunaren autstiari
erkin baizen jornalari txerka bere ardauntzuko. Hual Mt 20, 1. Ez dute nahi sehirik batere, ez yornalaririk. Elsb
LehE 24.
jornalbide, jornalbire.  Empleo, medio de ganarse la vida.  Jornal-biderik sanuak eztu, / eskasagua
elbarrak. Xe 231. Akabo oien jornal-biria. Tx B II 112. Jornal-bide ederra / etzitzairan irten. Imaz Auspoa 24,
131. Beste batzuek lantegi eta jomalbideetarako gostu hartzen hasia zuten. Larre ArtzainE 264.
jornalero (V-gip; Lcc, Dv (G)). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg.  Jornalero; asalariado. "Tomas jornalero ibiltzen
zan", "eun jornalerotik gora dabitz fabrika orretan" Elexp Berg.  Giroa igarotzen ez uzteko bear dira
jornaleroak iñoiz. It Dial 63 (Ur alogerekuak, Dv yornaltiarra, Ip jonaletorrak). Urte oietan jornaleruak / ebilli
degun gustua. Xe 232. Nekazari ta jornaleruok. And AUzta 115.
jornaletor (S-saug; Gèze), jornaltor, jonaletor (Gèze  Dv, Lh), junaletor (S). Ref.: Lh; Lrq (junaletor). 
Jornalero; asalariado.  Haruaren igaraitera ez üzteko jonaletorrak zunbait aldiz behar beitira. Ip Dial 63 (It
jornaleroak). Gobernuko khondu egilen arabera [...], guk jornaltorrek altxatzen omen ditugu Frantzia guziko
mozkinetarik % 50. Herr 15-9-1955, 4.
jornaltiar. "Ouvrier qui travaille à la journée" Dv.  Aroa iragaitera ez uzteko yornaltiarra batzuetan behar
dira. Dv Dial 63. Nahi dugu segur badirela jornaltiar batzu biziki irabazdun haundiak. Herr 15-9-1955, 4.
Paper hori, jornaltiarrak berak behar du bethe. Herr 6-6-1957, 2.
jornaltor. v. jornaletor.
jornara, jornata. v. jornada.
jorra (V, G, AN-larr, B, S; Urt I 214, Lar, Añ, SP, Dv, H). Ref.: A; Lrq (artho-); AEF 1955, 71; Asp Leiz (etsi);
Iz ArOñ; Izeta BHizt; Elexp Berg. 1. Escarda. "Iorrako erraza, aisé à sarcler" SP. "Arta yorrari etsia eman
diogu" Asp Leiz s.v. etsi. "Ogi-yorra, escarda del trigo" Izeta BHizt. Cf. bijorra.  Ongarri guti ekusten dute
aren alorrak eta orren aintzura dute dituzten jorrak. Mb IArg I 81. Bada joskunzak, elze egoste, arta jor eta era
bereko beste gauzak. Ib. 352. Gari edo arto jorra. Cb Eg III 362. Egunaz arto-jorretan. Monho 52 (v. infra
JORRAN). Andre Emili, andre gora / orai ez arto-jorra. FLV 1971, 155 (canc. pop. recogida por Humboldt; cf.
s.v. jorratu la vers. citada por Oihenart). Eman bear zaizka bere maneadurak eta jorrak. AA III 443.
Horrengatik premia dira jorrak. Dv Lab 72. Jorra bat arbi bat, bi jorra ezkero bi arbi. Sor Bar 100. Bigarren
jorra. Or Eus 289. Ogi-yorraren igesi dabilena olo-yorrak arrapatzen du (B). A EY III 285. Santiagotarako / bi
jorra emana. Uzt Sas 84. Yorra bat, arbi bat; yorra bi, arbi bide (B). 'Lan arretatsuak gauzak ontzen eta
ugaritzen'. Inza NaEsZarr 2166. An joan giñan [...] erremolatx-jorrara. AZink 108. Gariak, artuak, nabuak,
euren jorrak, bedar rnuskiñak, bata amaitu orduko bestia gañian. Gerrika 156. Arto eraitea edo jorrak utzirik

baten mende.
besteren gain. Larre ArtzainE 35. v. tbn. HerVal 131. Agric 99. Ag Kr 59. And AUzta 125. EZBB II 22.
Etchebarne 21.
a
 "Porru jorra ederra jo du arek, ¡vaya un fin! (G-to)" Garate 5. Cont RIEV 1935, 352. "Aze porru jorra!" (G-
azp; dicho, por ej., refiriéndose a alguien que después de ir ganando un partido durante largo tiempo, acaba
perdiéndolo).
2. (Con valor adv., tras tema nudo).  Arrapatu nuen alorrean arto jorra ari zela. Etchebarne 66.
- JORRAN (V, AN-ulz; SP, Urt). Ref.: A; Iz Ulz (ni); Elexp Berg. a) Escardando. "Iorran haritzea" SP (s.v.
iorratzea). "Aratio, [...] jorrátzea, jorran haritzea" Urt II 235.  Saraketan, jorraan ta edozein biar egiten. Mg
PAb 148. Erne orduko jorran asirik. Izt C 28. Jorran ari naizela. SMitx Aranz 5. Pago sartze ta jorran / danok
an gintzazan. Ayesta 19. v. tbn. AA III 633. Or Eus 284.
 (V, B, S; H). Ref.: A; Lh (artho-); Izeta BHizt (ogi-); Elexp Berg. (Como segundo miembro de compuestos).
"Artajorran (Vc), escardando el maíz" A. "Patata-jorran pasau dou atsaldia" Elexp Berg.  Landara jorraan.
Mg PAb 59. Juane, bere emaztea eta semeak ari ziran etxeburuko soroan arta jorran. Apaol 46. Aza jorran ari.
HU Zez 71. Dantzan obeto daki / artajorran baño. Canc. pop. in Ag G 45 y TAg Uzt 204. Landara-yorran. Akes
Ipiñ 34. Arbi-jorran aita-semeak ari zirala. TxGarm BordaB 85. Nabo-jorran nenguan. Gerrika 137. v. tbn. Añ
LoraS 43. HerVal 254. Ag Kr 59. NEtx EEs 1927, 11. TAg GaGo 94. Iratz 76. Etxde JJ 80. Bilbao IpuiB 136.
And AUzta 57.
b) (Fig.). Trabajando, preparando el terreno.  Irrits auen mende eroririk etsitzen zunean, azpi-jorran asiko
zitzaion. Etxde JJ 200.
- POTRO-JORRA. "El no dar golpe. Arek potrojorria besteik etxaukak" Elexp Berg.
- POTRO-JORRAN. Sin hacer nada, sin dar golpe. "Egun guztia potrojorran pasatzen dau" Elexp Berg.
jorrada. 1. "(Hb), sarclage" Lh. 2. jorrara. Vapuleo.  Makilla artu eskuan eta / egin du zenbait jorrara. Tx
B I 180. 3. "Quebranto, agotamiento, cansancio, consecuencia de un esfuerzo físico grande" Asp Leiz2. 4.
"Sobresalto, disgusto" Asp Leiz2. 5. (AN-gip). Palo que sujeta las plantas (alubias, etc.).
jorradora. "Soloa yorratako makiñea da" Ibarra Dima 279.
jorragarri. "Arabilis" Urt II 234.
jorrai (V, G-azp-goi-to, AN-5vill, L, B, BN-ad-baig, Sal, S; Lcc, SP, Lar, Añ, Gèze, Dv, H; y- Arch VocGr,
VocBN), xorrai (R-is). Ref.: A; A Apend (xorrai); AEF 1926, 46; Lrq; Iz ArOñ, To, UrrAnz; Izeta BHizt; EAEL
138; Elexp Berg.
 Sarcillo, escardillo. "Azadón <aça->" Lcc. "Escardillo" Lar. "Azadillas que llaman jorraia" Ensayo 84.
"Xorrai, bi ortzeko aitzurra (R-is)" A Apend. "Azadillo" AEF 1926, 46. "Garia ta ugari izaten diran landara
txikiak jorratzeko atxur-txikia (G-goi)" J. Etxeberria EEs 1931, 38.  Iorraia aitzurraren bardin nahi. O Pr 271.
Arzen badet jorrai txiki bat. Lar Cor 152. Jorraia sarritan erabilli. AA III 633. Nekazariak premiazkoak ditu
erremientak: laia, atxur, jorrai, arre. NecCart 6. Yorrai bat begiberriturik. HerVal 138. Yorraiaz urratutako lur-
lorriñik ere ez. Zait Sof 168. Aitzur, jorrai, aitzur-sarde, pikotza, hiru-hortzeko eta burdinarik zuten guziak.
Larre ArtzainE 105. v. tbn. Izt D 105. Ur Is 7, 25. TAg GaGo 94. EZBB II 102.
- ARTA-JORRAI. v. artajorrai.
- JORRAI-AITZUR. v. jorraitzur.
- JORRAI-DANTZA. Nombre de una danza tradicional.  Jorrai dantza egiten da [...] zagi puztuakin eta
jorraiakin modu onetan. Izt D 105. v. tbn. LzM EEs 1912, 95.
- JORRAI TXIKI (L-sar ap. A). Escardillo.
jorraiko (R ap. A), xorraiko (R ap. A).  Escardillo.
jorrail. 1. Marzo.  Martxoa edo Ior[r]ailla. EZ Eliç XXIV.

2. (V-arrig, AN-erro; Lar, Añ, Lecl (y-), Dv (V, G), H), jorril. Ref.: A; EI 312. Abril. "Avril" Arch Gram 9.
"(V?, G?, AN-erro), abril" A (la fuente de las referencias V y G es probablemente Duvoisin). v. apiril.  Aphiril
edo jorrillaz geroztik. Prop 1906, 249 (sg. DRA; la ref. es incorrecta). Jorrail ederreko asteazken baten. Ag G
42. Jorralleko / azken-aldian. Enb 168. Yorraileko egunargitzeak. Or Mi 128. Yorraillaren 15gnerako. Ldi IL
151. Jorraillaren ogeitazortzi garreneko Oroaginduak beteaz. EAEg 5-6-1937, 1769. Iorraila zen, ain zuzen,
lur-lanetan asteko illabetea. Ibiñ Virgil 81. Jorrailaren zazpian. Ardoy SFran 68. Jorrailean negu, laborariak:
gaixo gu. EZBB II 22. En DFrec hay 8 ejs. de jorrail. v. tbn. BOEl 226. Prop 1906, 120. Urruz Zer 127. EEs
1918, 83. ForuAG 279. Garit Usand 45. GMant LEItz 59. Itzald II 123. Inzag RIEV 1933, 413. SMitx Aranz 256.
NEtx Nola 39. Gand Elorri 32. Auspoa 39, 14. Uzt LEG II 261.
 Laister arditan Jorra-illa da. "El mes de la escarda (abril)". Or Eus 220.
baten mende.
 (Modo de referirse a cada año).  Emezortzi jorrill zituen aur bat. Otag EE 1881b, 60. Bixitzak / ostuten
daustaz jorrallak. Laux AB 35.
 Amasei jorraildun neskatxa. Laux AB 72.
3. (G-azp ap. EI 313). Junio.
- JORRAIL-OGI. "Avrillet" T-L.
jorraitu. v. jorratu.
jorraitxo (G-nav). "Azadilla" Iz Als.
jorraitzur, jorrai-aitzur (R ap. A), jorratxur (G-goi ap. EEs 1931).  Escardillo. "Baratza ta soroko landarak
jorratzeko atxur ariña (G-goi)" J. Etxeberria EEs 1931, 38.
jorraketa (V-gip ap. Elexp Berg; Urt, Dv). 1. Escarda. "Arationes, [...] jorraketak, haintzurketak" Urt II 235.
"Sarclage, temps de sarclage" Dv. v. jorra.  Jorraketez. Dv Lab 71. Jorratzen dituzun landare oiek [...]
ordainduko dizute jorraketa ortan zuk eman dezuna. Munita 63. Artasorora jetxi dira jorraketarako. LMuj
BideG 232. 2. Gasto.  Burutik ongi al zaude? Ori da diru jorraketa egin dezuna. JAIraz Joañixio 211. 3.
Crítica; murmuración.  Eztiote karidade aundirik agertuko jorraketa lanean. Etxde JJ 213.
- JORRAKETAN. a) Golpeando, vapuleando.  Makilladunak etziran lotu jorraketan amabija ildda lez
beianganian itzi ez artian. Otx 86.
b) Criticando.  Edonoren aurrean anai zaharrenaren jorraketan asi zen. Etxde JJ 26.
c) (V-gip ap. Elexp Berg). Escardando.  Jorraketan eta baratza-lanetan zebiltzanean. And AUzta 64s. Santa
Krutzetan, arbi-jorraketan. EZBB II 105.
jorrakizun. "Terre, culture qui est à biner, qu'il faut biner" H.
jorralari. v. jorrari.
jorraldi (V-gip (-aal-), S; Dv, H), jorratu-aldi. Ref.: Lrq; Iz ArOñ; Elexp Berg. 1. "Sarclage. Arthoak behar
ditu bi jorraldi" Dv. "Binage" Lrq.  Arta-soroari jorratu-aldi bat eman ustetan. Etxde JJ 78. 2. (Lh). Crítica,
sesión de crítica.  Non utzi ditu aundizu oiek yorraldi bat ona eman gabe. Or EG 1950 (11-12), 49. Asto-
lasterrakin euren jokabideari egiñiko jorraldi gordiñaren ondoren. Etxde JJ 199. Ikusi itzazu gizonen nekeak
goizetik gaberaño, diru pixka bat iristearren, artzen dituzten jorraldiak, batak besteari egiten dizkieten
txakurkeriak, auzokoak auzokoari, lagunak lagunari, anaiak anaiari. NEtx Antz 105. Oixtion jorraldi bat
garratza eman diozute zure errient-erakasleri. Lf ELit 322.
 Paliza, tunda.  Maiatzaren 24-an, Huescan, karlistak liberalai jorraldi latza eman zieten. A. Zavala in
Echag 158.
jorrale (SP, Dv, H).  Escardador. v. jorratzaile.  Badut ere herabe, / senarraren hilzale / horri ioaitera
iorrale, / ezin naoke ian gabe. "Quoi qu'il me soit fort fâcheux d'aller sarcler pour le meurtrier de mon mari". O
Pr 63. Iorralen koblak. O Po (ed. Michel), 249.
jorramusa. "Jorramüsa (S; Foix), ralentissement de végétation après le sarclage" Lh.
jorrara. v. jorrada.
jorrarazi. "Faire sarcler" Dv.
jorrari (S ap. Lrq; Lar, Añ, H), jorralari (Urt, Añ). 1. "Arator, [...] jorralária, haintzurlaria" Urt II 235.
"Agricola" Ib. I 463. "Colonus, [...] jorraillária, jorratzaillea" Ib. V 375. "Escardador" Lar y Añ. "Ouvrier qui
bine actuellement, mais non de métier" Lrq. v. jorratzaile.  Landan, an-emen, ba da mordoka jorrari. Or Eus
283.
2. "Hildoak egiteko erabiltzen zen tresna, idi birekin eramatekoa" (V-ple) X. Kintana Iker-10, 1997, 154.
- JORRARI-DANTZA (?). Cf. JORRAI-DANTZA.  Dantza-modu guztiyak / izango dirade / [...], jorrari, /
esku, gizon, andre, / arzai ta beste milla. Echag 87.
jorraro (SP  Dv). 1. "Mois de Mars" SP. v. jorrail. 2. "Saison de sarcler" SP (es posible que se trate de

baten mende.
una explicación de la acepción anterior). 3. "Avril" Arch Gram 9.
jorrasta (BN-baig). "Iorrasta, escardillo" Satr VocP.
jorrate. "Escarda" Lar y Añ.
jorratu (gral.; SP, Urt I 236, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr 212 (y-), VocBN (y-), Gèze, Dv), jorraitu (Lar,
Añ, H). Ref.: A; Lrq; Iz Als, To, Ulz (y-); Ibarra Dima 280.  Tr. Documentado desde finales del s. XVI, aparece
tanto al Norte como al Sur. En DFrec hay 21 ejs., 4 de ellos septentrionales.
1. Escardar. "Sarcler" Ht VocGr, Arch VocGr, VocBN, Gèze. "Jorratu" Izt C 234 (en una lista de palabras
relacionadas con la agricultura).  Sasitu ta jorratu ta garia artu. RS 236. Nik erein arren galgarauba soluan,
ezarri arren simaurra ugari, jorratu, ta zalgia eskuz atera arren, ez jatala garirik elduko. Mg PAb 68.
Ereintean, jorraitutean. Añ MisE 68. Ala ereiteko nola jorratzeko eta itaitzeko. It Dial 62s (tbn. Ur, Dv e Ip).
Bainan irakaz betheak zorigaitzez gehienak, erdara hitz andanatto bat han-hemenka erain eta ez jorraturik. JE
Bur 144. Soluan ostera, oñik ipiñi bez, bertan-bera itxi, ez giyau, ez mokillausi, ez zaztu, ez yorrau, ez ezebez.
Kk Ab II 144. v. tbn. EZBB II 22 (V-m). Albeniz 19.
 (H). Escardar (un campo, etc.). "Biner une terre, une culture" H.  Den lurrik hoberenak ere behar du
aphaindu, garbitu eta iorratu. Ax 41 (V 25). Hetan, landa iorratu gabean bezala, anhitz hasuin eta belhar
gaixto, anhitz falta, malizia eta bekhatu edireitea. Ib. 41 (V 25; Añ GGero 29 solo jorraitu bagean). Ezarri zuen
Hedengo baratzean iorratzeko eta begiratzeko baratzea. Urt Gen 2, 15 (Dv, Ur, Ol, Ker, Bibl, BiblE landu).
Lurra ez dezazula ez iraul, ez jorra urite denean. Dv Lab 24. Solua jorratu ta zainduten ezpada, geituaz ta
geituaz baduaz bedar galgarrijak. Kk Ab I 33. Euskerak, guna, mamia, aberats-aberatsa dauka ta gure baratz
ederra ondo jorratu, landu ta ongarritzen badegu, emaitz aundiak ekartzekotan dago. Etxde AlosT 8.
Baserritarrak gariketarako lurra jorratzen ari ziran. Ib. 15. Lenengo urtean birraldatu landaretik landarera
metro-erdi bat inguru ematen zaiola; beste bi edo iru urtetan tarteak ondo jorratuz zaitu bear da. Munita 41.
Txukun jorratu dezu / bertsoen baratza. Zendoia 237.
 (Fig.).  Ollar bat zebillen bein / faza ederrean, / soroa jorratuaz, / jaten goiz batean. It Fab 69.
 (Fig.). Arrancar los cabellos.  Eta biek dute yorratzen hain ongi / non baitu kaskoa meloi bat iduri. Gy 20.
 (Fig.). Arancar, extirpar.  Guda guzietan ziritu izan oi diran oitura txarrak gure errian jorratutzea
dagokigu. EAEg 23-5-1937, 1695.
 (V-gip, B; Dv). Escardar (las plantas). "Gure ogia jorratzekoa da" Dv. "Mayetzian, artuak jorrau" Etxba Eib.
"Patatak jorratu biarrian dare" Elexp Berg. "Yorratu tugu artoak" Izeta BHizt.  Ezin diro ogirik ora / artorik
jorra hain guti. (Canción citada por Oihenart). FLV 1971, 154. Biar da [garia] jorratu. Mg PAb 150. Aprilla
laugarrena / garijak jorratu lelengo. DurPl 68. Bein jorratuten badituzu [erne txarreko gurarijak] edo
erregarijetan badutuzu ezauberiagaz zeuben goguan, laster aziko dira. fB Ic II 251. Bainan diote ogiak bederen
utz ditzazkeela jorratu gabe. Dv Lab 71. Nik ez dut nihor ikhusten arbola jorratzen. Ib. 345. Artuak bere sasoian
jorratzen ez ditunak. Sor Bar 75. Landariak jorratzia. Ib. 43. Gure mutillak biar andija eukon baratzian, lorak
busti ta jorratu-barik eukozan-eta. Altuna 63. Porruak lur sailtxoetan sartu ta jorratzeko. Onaind EEs 1930,
198. Bazterretxeko jendeek kausitzen zituzten ongarriak hedatuak [...], lurrak irauliak, arthoak jorratuak. Barb
Leg 26. Neronek landatutako aza, neronek yorratutako barazkia. Or Y 1933, 406. Gañera orrela jorratutako
landareari legorteak askoz ere kalte gutxiago egiten diote. Munita 42. Urtean-urtean landara barriek sartu ta
lengoak yorratuaz. Akes Ipiñ 20. Oraino anaia han ari da, zangoak lohian, irrisa ereiten, landatzen, jorratzen,
ihiztatzen eta biltzen. JEtchep 94. Gaztaiñiak merezi dabela urregorrizko atxurrakin jorraketia. And AUzta 58.
Ez da jorratu behar ez den landarerik. Xa Odol 119. Bezperan tabakoak jorraturik. Etchebarne 43. Artoak
goroztu ta jorratu. JAzpiroz 75. v. tbn. MendaroTx 27. TxGarm BordaB 12.
2. (L, BN; Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 225. Criticar; murmurar (sobre alguien).  Eta mündiaren jorratzen arte
hartan abüsatzen. Etch 304 (tbn. en ChantP 180 y Or Eus 281). Hek [goresten hitenek] berek baihite, azpiz
jorratuz, gehienik aphaltzen. JE Bur 125. Atso txar guziak oro / besteen jorratzen lanean. Mde Po 42. Besteren
pekatuak jorratzeko. Etxde JJ 213. Oek [mihi maltzurrek] aholku-antzean iorratu egiten dute. Or Aitork 213.
Bertze jaidura gaixtoak ere jorratuko zituen. Lf ELit 117. Bestek egiñarekin / bizi dira errez, / aixa asko jorratuz
/ guk egiñak nekez. Insausti 49. v. tbn. Zait Plat 90. Larz Senper 36.
 Herriko berriak xeheki jorratuz. JEtchep 47. Aski jorratua izan den liburu agertu berri aski baten egilea. MIH
216.
 "Jorrátu xuei [...], le han reñido" Iz ArOñ.
3. "Sacudirle duramente a uno" Iz ArOñ.  Zayde, ondo yorratua, etzegiela etxean artu. Or Tormes 11. Ez
mamiñik ez azurrik ezeutsen itzi ondo jorratu bakorik. Otx 36. Anka-kolpeka jorratu zizkion saiets-ezur guziak.
Berron Kijote 180. v. tbn. NEtx Antz 142. MEIG IX 123 (en colab. con NEtx).
 Euriak, eman dio berriz kristalak jorratzeari. NEtx LBB 105.
4. "Quitar dinero [...]. Jorrátu xuei, le han quitado dinero" Iz ArOñ.

baten mende.
5. Tratar, estudiar (un tema, una materia).  Beti betiko egia nausiak ziren, hek jorratu eta erro-berritu behar
zirenak misione batetik bestera. Larre ArtzainE 268. Gai hori ederki jorratu zuen E. Coseriuk. MIH 397n.
6. (V-gip). Gastar dinero. "San Fermiñetan illabeteko sueldua jorratu giñuan" Elexp Berg.  "Ipurdiin jorrau
(G-goi), malgastar, despilfarrar bienes" JMB At.
7. (Uso sust.). Crítica. "Obispuai eman zien jorratu (b)at" Juan Aranguren (comunicación personal).
- JORRA-JORRA EGIN. Vapulear, dar una paliza.  Joaniko billatu ta yurre-yurre ein eudien. JMB OC II 72
(ap. ELok 144).
jorratu-aldi. v. jorraldi.
jorratxo.  Dim. de jorra.  Jorratxo orrekin beste gabe ongarritu, zimaurtu egin dituzu. Munita 42.
jorratxur. v. jorraitzur.
jorratzaile (Urt, Lar, Añ, Lecl (y-), Dv, H), jorrazale (S ap. Lrq), jorratzale. 1. Escardador. "Arator, [...]
jorratzaillea, haintzurtzaillea, jorran hari déna" Urt II 235. "Ouvrier qui bine par métier" Lrq. v. jorrale,
jorrari.  Arbi-jorratzale multzo bat. Barb Sup 46. Arthua hasi orduko, azkona jorratzailia baino usiago ildo
artean iragaiten da. GaztAlm 1934, 50 (ap. DRA).
2. (Lh), jorraitzaile (T-L), jorraizale (T-L, s.v. critique). Crítico. "Débineur, débineuse" Lh. "Bêcheur" T-L. 
Beraz, jorratzaileak ukan ditu [Khrouchtchev-ek], akort ez zirenak. Herr 10-11-1960, 1.
jorratze (Urt, Dv, H).  Escarda. "Aratio, laborantza, jorrátzea" Urt II 235. "Sarclage, temps des sarclages" Dv.
"Binage" H. v. jorra; cf. artajorratze.  Jorratzeak egiten dituzte arbola gazteen ondoetan. Dv Lab 346.
Udaberrian sarha jorratze onak hartu arte gaina [haziak]. Ox 74. Jorratze bat eman bear diozu atxur txorrotx
batez. Munita 42. Arto jorratzeak, belar ontzea, gari-lanak... Albeniz 43.
jorril. v. jorrail.
jorrute. "Peregrinación" Lar.  Jorrute edo peregrinazioak. EEs 1917, 113.
jorruti. "Peregrino" Lar.
josa. v. jaso.
josala. v. diosal.
josaldi (S ap. Lrq; Dv). "Temps de couture; tour de couture" Lrq.
josarazi (Dv), josierazo. 1. Hacer coser; hacer clavar. "Faire coudre" Dv.  O Jauna! Gurutze orretan zerk
josierazo zinduen? Cb Eg II 39 (Dv LEd 80 josarazi). 2. Hacer confeccionar.  Nun josarazia othe du soin
hori? JE Bur 73.
josari. v. 1 jostari.
josarte (Lar, Hb ap. Lh). "Entretela" Lar.
josbakan (Lar, H (+ -kh-)). "Basta, hilván" Lar.
josbakandu (Lar, H). "Embastar" Lar.
josbide. "(Hb), point d'aiguille" Lh.
josdura. v. jostura.
joseus. v. jesus.

baten mende.
josfiru. "(V-ple-oroz), hilo de coser" A.
josgabe.  Inconsútil, sin costuras.  Soñekoa au, berriz, yosgabea ta gañetik beraño erabat eioa zan. Ol Io 19,
23 (Lç iostura gabe).
josgai, josgei. 1. "Josgei, objets à coudre" Dv. 2. "Josgei, ouvrage de couture" Dv. 3. "(V-m), pequeñas
correas para abarcas" A.
josgarri. 1. "Qui peut servir à coudre" H.  Zestoak egiteko / falta josgarria. BEnb NereA 124. 2. "Qui se
peut coudre" H.
josgu (AN-arce, S, R-vid), josgia (S; Lh (BN)), josgi (S), josgo (Sal), xosgu (Sal). Ref.: A; A Morf 66; EI 167.
1. "Sastrería" A. "Taller de costura" A Morf 66. 2. xoxgu (R-vid ap. A). "Costura, operación de coser" A.
josgune.  Articulación.  Gorputz guziak bere zathitan ungi moldatua eta ungi josia denak hek elkhar
iretxeikitzeko eta entretenitzeko behar diren josgune guziez. He Eph 4, 16 (Lç iunktura, TB yuntura, Bibl
lotura).
josi (gral.; Lcc, Mic 6r (x-), Lar, Añ, Gèze, Dv; i- Volt 66, SP, Ht VocGr, H; y- Izt, Lecl, VocBN), xosi (AN-
egüés, Sal, R-uzt). Ref.: A; Bon-Ond 156; Lrq; VocZeg 286; Iz ArOñ, Als, Ulz (yosi), R 295; Etxba Eib; Holmer
ApuntV; Elexp Berg; ZMoso 58; Gte Erd 184.
 Tr. La forma jotsi la emplea en alguna ocasión fray Bartolomé (Olg 5). En DFrec hay 43 ejs. de josi y 2 de
yosi.
1. Coser; clavar, fijar con clavos; encuadernar; confeccionar (un traje). "Fijar, yosi. Yosi zeure ariman gogo
sendo bat" Izt. "Xosten <so-> dago, está cosiendo" ZMoso 58. "Xósi diar zaragolléli bat, he cosido un par de..."
Iz R 295. "Ol bi alkarri josita daoz (V-arr-gip), bi olak alkarri josi (G-goi, AN-gip)" Gte Erd 184.  Tr. De uso
gral. (tanto en el sentido de 'coser' como de 'clavar'); el primer testimonio corresponde a Leiçarraga (cf., infra, en
sentido fig., ya en Dechepare).  Nehork oihal pedazu latz bat eztu iosten abilamendu zar batetan. Lç Mc 2, 21
(He, TB, HeH, Ol, Leon Arriand, Or, Ker, IBk, IBe josi; Dv eman). Gure jazteko gorriok dira / kontentuagaz
josirik. Lazarraga 1159v. Donzella batek josi <joci> zeban / Iruneko kalean. Ib. (B) 1205rb. Gurutzean itzees
josi eta altxatu zuten. Ber Trat 87r. Lot eta ios nazazu gurutzean. Harb 303. Oihala ekharri, neurria hartu eta
iostera eman. Ax 200 (V 134). Kurutzean iosirik. Cap (ed. 1893), 154. Esku-oñak josi zizkidaten. Mb IArg I 153.
Xosi zio mia estarriaiki. LE-Ir. Alkandora dontsuba josita bere. Mg PAb 140. Ez ekijan ez josi ez ebaten. Ur
MarIl 102. Ganibita artu, eta biak lurrari, zetzaten leku berean, josi ziozkan. Lard 103. Dauden bano obeto eta
sendoa [sic] josiak baleude [liburuak]. Arr CDoc 3 (ap. Zait EG 1958, 415). Yosten duzu indi-oilua eta
estekatzen. ECocin 16. Lothura josirik ezartzen dio beharriaren ondoan. Laph 242. Zer antzerekin josten eta
brodatzen zütian [...] oihalak. Ip Hil 52. Ezpañak josiko dizkat jostorratza ta ariyarekiñ. Moc Damu 28. Ez
josteko, ez galtzerdia egiteko. Goñi 70. Josten ondo ekiena. Echta Jos 233. Gorputz egunerako josi giñon soñeko
beltza. Ag G 247. Egur orri beste bere gixako egur bat josten zitzaion. Inza Azalp 69. Ez zuen Jaun Meraren
galtzarik josi. Barb Sup 44. Nork josi behar zuen / Ainbertze petatxu? LuzKant 106. Gertaera oiek alkarrekin
lotzen eta josten dituen aria. Vill Jaink 172. Batzuk alkarri josiak [paperak]. Erkiag BatB 91. Othoi xingola hau
josozu boneta huni. Larz Iru 18. Gelan daukat orman josita [eskutitza]. Alzola Atalak 90. Yosi edo urratu,
a(g)udo egiñen du (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1865. Ez urratu ta ez yosi (B). 'Ez atzera ta ez aurrera, beti
bereartean'. Ib. 2030. Badira liburu azal apaintzen eta josten artzen direnak. Herr 11-9-1997, 2. Bein neri
galtzak josi zizkidan. JAzpiroz 225. Plaka txiki bat etxiaren paretian josita. Gerrika 252.
v. tbn. (Para textos anteriores al s. XIX): Volt 269. SP Phil 67. OA 33. Urqz 15. Gamiz 204 <jotzi>. Cb Eg III
308. Ub 92.
 Lehenik berex, gero bat bertzearen etsai: batek jos arau bertzeak barreia eta urra. Eskual 24-7-1908, 1.
Hortik hasarreak eta gero berriz baketzeak: jos eta urra, urra eta jos. Lf ELit 80.
 Clavar, hincar.  Aranza gogorrezko koroa bat buru sagraduan josi zioten. Cb Eg IV 104. Lanza paretean
josi zuen. Lard 168. Kutxilloa bularrean iosi deutso beste bati. Ezale 1899, 12a. Hortik zetorkion haragian josia
beti eraman zuen arantza. MEIG VI 77.
 (V-arr, G-azp, AN-gip, BN-ciz-arb-lab, S ap. Gte Erd; Dv, H). Juntar(se), unir(se), apegar(se) (sentidos prop.
y fig.). "Bere andrea utzirik, neska tzar batekin josia dago" Dv. "Adiskidetasun mamienaz josiak dire" Ib. "Aho-
gainari josia geldi bekit mihia" Ib. "Iuntatzen eta iosten bezala ditu iragana eta ethorkizuna" H. "Elkarrekin
ongi josita (G-azp) [...] arkal iosi dogu (V-arr), josik daude alkarreri (G-azp, AN-gip) [...] elgarri josirik dira
(BN-arb, S) [...] bi izen elgarri josiak (BN-lab-arb), bata besteari josiak (BN-ciz)" Gte Erd 184.  Tr. De uso
general, se documenta ya en Dechepare. En los textos más antiguos domina, en el sentido de 'apegarse a', -kin
josi; a partir de mediados del s. XVIII esta construcción con sociativo va perdiendo terreno en favor del dativo;
baten mende.
en textos meridionales se hallan además algunos ejs. con inesivo (cf. tbn. el ej. de Harizmendi), y con -gana en
Guerrico.
 Nola gauden mundu huneki hain borthizki iosirik. E 25. Ungi iunktaturik [gorputza] eta forniduraren inkutura
guziéz elkharrekin iosirik. "Adjusté et serré". Lç Eph 4, 16 (TB lothu). Herdoiltzen da [ezpata], maginarekin
iosten bezala da. Ax 540 (V 347). Esperanza hark naduka / zure baithan iosia. Hm 77. Lurreko gauzekiñ iosia
denak. Ch III 53, 2. Jaiñkoarekin yosia egon. He Gudu 145. Zenbait gauzari sobra yosia. Ib. 107. Lüzaz bere
txipitarzünian lürrareki josirik egonen da. Mst III 31, 2. Nere biotza josi nai det gaur, biar utzi bear ditudan
gauzetan. Cb Eg II 83. Bere Maisuarekin an josi zan. Cb Eg III 329. Bihotza hain yosia [...] gauza xumei. Mih
81. Hanbat dekret hunen nula [...] manü gük huni josien irakurtia. Mercy 17. Beti gurekin / badago josia /
lipizta zikin / arimen etsaia. Monho 94. Gure biotza diruagana edo interesagana josirik. Gco II 31. Izate guziak
osoki dagozko Jainkoari josiak. Dh 180. Geure bijotzetan naturaleziagaz josi eban legia. fB Ic I 26. Larrua lodi
eta ez haragiari yosia. Dv Dial 92 (Ip josirik; It itsatsi, Ur iratsija). Zure biotza aidiekin sendotxo josia dago. Bv
AsL 209. Ithotzera dohan gizona untziko zur puska bati lotzen eta josten den bezala. Lap 17 (V 10). Semia Amari
josten dian amuriaren botzari. Ip Hil 184. Gurekin josiagoak. Prop 1906, 50. Ormearen kontra josita dagoan
araze zar batean. Ag Kr 19. Erhi muthurrak bere makilari josiak. Barb Sup 174. Mila urtez yosirik legokek nere
buruan gertaera au. Or Mi 9. Josi gogor ontziaren solairuan eskuiko oña. TAg Uzt 233. Ampueroko Indar-ola
"Hidroeléctrica Ibérica" Bazkunaren indarrarekin josiaz. EAEg 21-11-1936, 350. Bideko zugatzei josita zijoan.
NEtx Antz 145. Garai artako exegesi-modua, letrari josiegia. Vill Jaink 42. Bere Herriari lotua eta josia dago.
Ardoy SFran 27. Hantxetan egonen zirela, alkiari beti josiak. Larre ArtzainE 65. Badaki gertakariak bata
besteari josten. MIH 359. v. tbn. (Para textos anteriores al s. XIX): SP Phil 416. Tt Arima 35. Arg DevB 106.
 Unir (palabras en una frase).  Oi zoin hurrun den hitz bakant batzuen jakintazunetik hitzen minzatzeko behar
bezala jostiala! "Une phraséologie correcte". Arch Fab 13. Que, franzes mintzoan, zerbitzatzen da hitzen hitzer
josteko. Arch Gram 149. Itzok eraz, euskal-belarri-arauz yostekoan. Markiegi in Ldi IL 13. Ez dakie zarrak
bezin ondo berbak alkarri josten. SM Zirik 30. Azkena berriz, bihurriago josia daiteke. MEIG V 89. v. tbn.
Erkiag Arran 151.
 Clavar (los ojos), fijar (la vista).  Bere begiak oi berabilke / laztantxoagan josirik. Lazarraga 1182v. Begiak
lurrean josi, mandatua aditu ta gelan itxitzen zan. Cb Just 30. Begijak ez dituzu eukiko beti lurrian josirik. Mg
CO 141. Gure ganian daukaz / sendaro josiyak / begiyak ta gogua / gaur mundu guztiyak. Ur in Afrika 76.
Bizkaiko arma arriari / josirik neure begiak / kantauko dodaz Euskal / -Erriaren gloriak. AB AmaE 47. Apez
gaizoa jarraiki zaio gillotinaren gaineradino, beti begiak haren begieri josiak zituelarik. HU Aurp 47. Lotsien-
lotsiaz neure begiyek lurrai yosita nituela, eskien asi nintzen. Kk Ab II 58s. Su-garren gorabear kizkurrari
begiak yosita, nere buruari ala nitxion. Ldi IL 19. Baztergabean josirik begirada, zer darabil biotzean gizajoak.
Txil Let 92. Bat yegoan besteak baño loditxuagoa. Ta areri josi neutxiazan begi biak. Bai! Aixe bera eroan bear
niyoan. Bilbao IpuiB 252. v. tbn. Alz Ram 81. Ir YKBiz 79. NEtx Antz 143.
 (Lar, H). Atravesar (con una espada, bala, etc.). "Asaetear [...] saietaz [...] josi" Lar.  Suzko lanzez ta
burrunziz agitz josi-igarotuak. Mb IArg I 317. Kaleko edozeñ zakur ogei edo berrogei estokadaz josirik. Cb Eg
II 30. Beira [Jaun ona] óñak ta eskuak josirik burriñásko itze gogórrez. LE Doc 95. Bijotza aranzaz josirik. Mg
CO 191. Baionetaz josirik. FrantzesB I 156. Bihotzerainoko sastakoz josia ikus baleza [bere burua]. Dv LEd 66.
Ganibeta batez santua josi. Aran SIgn 100. Zulatubak, balaz josiyak dirudite [azak]. Sor Bar 23. Lau karlista
gutxienez tiroz josi. Or SCruz 89. Labainka josita ilko nau. Etxde JJ 197. v. tbn. Lard 131. Arr GB 40. ArgiDL
102. AZink 79. Gerrika 59.
 (Fig.). Traspasar (el dolor, etc.).  Ama maitea dolorez guzia josirik topatu zuen. Cb Eg III 328. Sukharraz
errea, oinhazez josia. Laph 229. Damu bizi batez biotza josita. Arr May 196. Biziki trixte, beldurrak josia.
JEtchep 33. Ate ondoan aur bat da otzak josia. NEtx LBB 306. v. tbn. Lard 460.
 Moler (a palos).  Makillazoka josi eta buruba autsi. Sor AKaik 123.
 Aldietan azkeneraño izkutatu egiten du irakurleari geienik eragingo dion irudipena; eta bi itzetan josten du
bere gogoraldi guzia. Inza in Jaukol Biozk XIV.
 (Part. en función de adj.).  Zure biotzak eztu / kariño josiya, / esango det zer dezun / aitzaki guziya, / pobria
nitzalako / kejatzen asiya, / artzazu maiorazko / etxe nagusiya. Auspoa 15, 30 (En Gketx Loiola se cita este ej. y
se traduce: "arraigado, a toda prueba, leal, sincero").
 Erabateko laiño josia sortu zan. AZink 106.
2. (V, G, AN-larr; Lar, Añ, H, A). Ref.: A EY III 332; Asp Leiz2 (y-); Etxba Eib; Gte Erd 165. (Con instr.).
Llenar(se) de, cubrir(se) de. "Endemoniado, [...] demonioz [...] josia" Lar y Añ.  Tr. Documentado al Sur desde
mediados del s. XVIII; al Norte es poco frecuente.  Erreñu argiaz apañdua ta josia ikusi zuen. Cb Just 81.
Anima guziz bekatuz josia. Mg CC 180. Autsez josia. VMg 46. Elorriz eta larrez guztia josirik. AA III 298.
Lepraz josita. JJMg BasEsc 282. Mendi guztiak dira iturriz josiak. Izt C 91. Haren aizoak, diruz josiak, / kantu
ez loik etzuen egiten. Arch Fab 225. Amar gizon sarnati edo lepraz josi. Lard 412. Bilhurrez josirik. Dv LEd
263. Aldats zorrotzez josiak. AB AmaE 84. Uritar gizadiz josia zegoan. Ag G 301. Mainaz josi bezala ditugu.
Barb Sup 126. Zori gaiztuan gaur arkitzen da / piztiya txarrez josiya. MendaroTx 113. Galderaz josiko natxiok.
Ldi IL 16. Pantze erria zorrez josi eta ondatu eben. Eguzk GizAuz 17. Irañez josi niñuken. Etxde JJ 43. Bedarrez
baten mende.
josia. Erkiag Arran 11. Larrua orban arrez iosi eztedin. Ibiñ Virgil 102. Lore usaintsuz josia. Xa Odol 346. Hitz
ugariak, aberatsak, adiera bereziz josiak behar ditugu. MIH 78. v. tbn. fB Olg 135. Astar II 21. EusJok II 97.
Apaol 122. A BeinB 35. Arrantz 153. Inza Azalp 122. Muj PAm 36. Jaukol Biozk 13. Alz Burr 24. Ldi IL 51. Or
Eus 334. EA OlBe 93. SMitx Aranz 63. JAIraz Bizia 38. NEtx Antz 54. Anab Poli 25. Basarri 52. Zait Plat 16.
Vill Jaink 123. Onaind in Gazt MusIx 203. Berron Kijote 125.
 (Con sociativo).  Oian galant begitango anitzekin osotoro josia. Izt C 124. Izarrezko lorakaz / ornidu ta
josia. AB AmaE 383.
3. Trazar (una figura).  Dantzariak [...] ez dakit nolako kurpila josten duela hankekin. MEIG VI 118s.
4. "Entarimar. Sala josi (V)" DRA.
- JOSI-ASKATU. a) (Sust.). Vicisitud(es), operacion(es).  Plautoren amar itz neurtuetan ikusten ditudan josi
askatuen aldean. Izt, carta a JJMg 3. Zenbat letra ainbeste josi-askatu eta iraulketa egiñaz, Zelta, Hebreo edo
Arabe biurtuko dutelako uste oso betean. Izt C 15. Bidebageko josi askatu iraingarri oek. 'Incoherencias'. Ib. 9.
 "Josi-askatu bat (Vc), un trabajo muy ligero de costura" A. b) (Vb.). "Hilvanar (V)" A EY III 300.
- JOSI-PASADA. "Josi-pasara, zurcido o compostura provisional. Oraingoz josi-pasaratxo orrekin bearko du"
Gketx Loiola (s.v. pasara artu).
- JOSI-URRATU. Ruptura y arreglo.  Elkarren lehian ari dira ingelesak, zubi-gintzan batzuek eta zubia
desegin beharrean besteak. Lehen ere asko saiatu izan dira gerrako --eta politikako-- hautsi-konpondu eta josi-
urratuen itsumena adierazten. MEIG I 187.
- JOSI-ZUMITZ. Fleje estrecho.  Ustaia eta zulo txiki guztiak josi-zumitzez josten dira. Garm EskL I 58.
- JOSTEKO MAKINA (V-gip, G-azp). Ref.: Urkia EEs 1930, 26; Etxba Eib; Elexp Berg. Máquina de coser.
- JOSTEN EGIN. Coser, dedicarse a la costura.  Josten jai egunean egitea. OA 150. Lurra landutea, josten
egitea. Itz Azald 93. v. tbn. DurPl 48. Astar II 75.
josierazo. v. josarazi.
josikizun. v. joskizun.
joskaine.  Víctima. Cf. doskaini.  Gizona ei zan erruduna: besteak gizonaren ioskaiñeak. Ag AL 77.
joskan (Lar, Hb ap. Lh). "Passillo, entre costureras" Lar.
joskari. "(Hb), pièce de la platine contre laquelle donnait la pierre à fusil" Lh.
joskari. v. 1 jostari.
joskera. 1. Costura, modo de coser. "Manière de coudre" Lh.  Bere soiñeko arroparen joskera-kolore
nabarmenakin. "Hechura de la ropa". Mok 4.
 Encuadernación.  Eta joskera aitatu degun ezkero, bidez esango degu, euskerazko liburu batzuek, zerbait
garestiago salduta ere, dauden bano obeto eta sendoa josiak baleude, obe litzakeala. Arr CDoc 3 (ap. Zait EG
1958, 415).
2. "(GH), syntaxe" Lh.  Euskeraren joskera ondo ezagutu. Inza in Jaukol Biozk XI. Euzkel idazle geien-
geienok lotsagarrizko joskeria darabilgu. Euzk 1930, 367. Eskuararen joskera edo itzulika beerziari zagon
guziz. GH 1933, 56. Erderazko joskera ikusten da lenagoko idazlien artean. Alzola Atalak 128. Hitz joskera edo
sintaxis. MIH 251. Latin-joskeraren malkarretan barrena. MEIG VIII 79. En DFrec hay 13 ejs. v. tbn. Markiegi
in Ldi IL 10. TAg GaGo 53. Etxde AlosT 9. Basarri 49.
 Construcción sintáctica.  Usuegi erabiltzen den joskera ez bada ere. MEIG VI 156. Erdal kutsua darioten
joskera nabarmenak. PMuj in MEIG I 97.
3. Ilación.  Yoskerik gabe banaka-banaka azterturik. Aitzol in Ldi UO 8.
 Oso bertso-joskera polita du onek ere. Insausti 28.
josketa. 1. "Puntada" Lar y Añ. 2. Costura, trabajo de coser.  Jesusen Amaren josketak eta etxeko beste
lanak. Mb IArg I 352. Sukaldeko lanetan; josketan. TAg Uzt 259. Bordatzen eta beste josketa lanetan. Etxde JJ
108. Bi abarka-ziri (larrua zulatzeko bat, eta josketarako bestea). Garm EskL III 86. 3. Miru-buztanen elkar-
josketa. "Ajustes de caja y espiga". MEIG IX 132 (en colab. con NEtx).
joski. 1. "(V-m), pequeña correa que sirve para coser las abarcas" A. 2. "Máquina de coser" Ort Voc 150. 
Kostanek daroa besapean joski txiki bat. (Acot. escén.). Ort Oroig 87.

baten mende.
joskile, joskila (V-arr-oroz-och-m; Añ (V), Dv). Ref.: A; AEF 1926, 76.  Costurera. "Joslia o joskilla hace a
los dos sexos [...], a sastres y costureras" Ast Apol 90 ( Dv). Azkue lo da además como vizcaíno arcaico
(aunque no cita la fuente).  Dendari, joskilla, errementari. Astar II 25 (241 joskille). Juana joskillea. AB
AmaE 264. Neskatxa gaztea / edo eulea izaten da / edo ioskilea. Azc PB 236. Joskilliaren tittara-onduan. Altuna
16. Neska polita zintzan / joskillaen ekintzan. Laux BBa 108. Edo joskilleagana joan bear, edo joskillea bere
etxera ekarri bear. Bilbao IpuiB 190.
joskin (V-gip, G-nav, AN-ulz; Lcc (-zk-), Lar, Añ, H, A (que cita a FSeg)). Ref.: Iz ArOñ, Als, Ulz (yosi). 
Costurera, sastre.  Yoskin bat, txoriburu utsa. Kk Ab II 94. Joskiñari etorri erazo eutsan. Otx 124. Illargi bete,
/ adar urdiña, / lurrun-irule, / zillar-joskiña. Loram Y 1933, 251.
joskintza (V-gip ap. Iz ArOñ; Lar, H). "Sastrería, oficio" Lar. "Métier de couturier, de tailleur" H. "Joskintzaa
gutxi ein dot nik (en mi vida)" Iz ArOñ.
joskizun (H), josikizun (Lar). "Cosedizo" Lar. "Qui est à coudre, qui se doit, qu'il faut coudre" H.
joskun. "Almohadilla de costureras, joskunen burkotxoa" Lar.
joskuntza.  Trabajo de coser.  Bada joskunzak, elze egoste, arta jor eta era bereko beste gauzak. Mb IArg I
352.
joskura (V, G, B; H). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. 1. Costura. "Gure makiñak zuzen zuzen
ataratzen dau joskuria" Etxba Eib. "Prakak joskuratik apurtu jako" Elexp Berg. v. jostura.  Gonaren
joskurean izkutatuta zeramazkin paper batzukin. Or SCruz 81. Joskurarik gabea zen soinekoa. IBk Io 19, 23 (Lç
iostura gabe). Batzuek, gerrera joskura askatuta; besteak, botoia palta... BBarand 125.
 Errotazarko arbel leguna, / joskura soillik zimurra. "No tiene sino el frunce de las comisuras [la losa]". Or
Eus 348.
 Nexo.  Euskal perpausaren barruan [...] aurki daitezkeen osagaien arteko mugak (nahiz, bestela hartzen
baditugu, joskurak edo junturak). MEIG VI 142s.
 Hobeko du "Auspoa"-koei eskerrak eskuetara dizkiguten joskurarik gabeko ohar hauek irakurri bestelako
liburu lodi asko baino. MEIG III 56.
2. Confección, trabajo de confeccionar. "Zenbat balio luke soineko horren joskurak?" Lh.
- JOSKURA GABEKO. Inconsútil. v. joskuragabe.  Beste zuri luze osoko edo joskura gabeko bat jazten
zuen. Lard 84.
joskuragabe, joskurabaga.  Inconsútil.  Tunika joskura bagia kendu eutsen. CrIc 148. Jesukristoren tunika
joskura gabea. Arr CDoc 85 (ap. DRA).
joslan (Lar, Añ, Hb ap. Lh). "Labor de aguja" Lar y Añ.
joslari (Bera), jostari.  Sastre.  Lola jostarija eztala guztiz etsezalia (1895). AG 636. Txarta, joslarija
(1897). Ib. 1507.
josle (G, S; SP, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl (y-), Arch VocGr (y-), Gèze, Dv, H), josla (V-ger-m-gip), jostale (B,
BN-baig), jostaile (Dv), jostzaile (Urt V 236; iosz- H), xoszale (R-is-uzt). Ref.: A (josla, jostale); Lrq; Iz R 406 y
397.
1. "Couturier", "couturière" Ht VocGr. "Costurera" Lar y Añ. "Joslia o joskilla hace a los dos sexos [...], a
sastres y costureras" Ast Apol 90. "Sastre" Añ. "Le tailleur, la couturière" Arch VocGr. "Costurera. Limitado este
oficio a las mujeres, cuando los hombres se dedicaron a él, se les llamó de diverso modo: sastre [...] dendari (V-
ple-arr-oroz), [...] prakagin (V-arr), otros jostale (B, BN-baig), indistintamente al varón o hembra" A.  Joslaak
artuten dabee / eun ateria. Mg PAb 147. v. tbn. Mg in BOEg 2505 (josla). Josliak tü gomendatzen / zaragollen
alderdi bata oihal hobez ezar dezen. Etch 302 (tbn. en ChantP 180 y, con alguna variación, en Or Eus 281).
Jostun edo josla bati jaokan guztija. Ur MarIl 102. Martin gaxoa pobreen joslea zan. Arr Bearg 436 (ap. DRA).
Josleak egozan etxietan. Echta Jos 234. Josliak alperrak dira-ta. Altuna 16.  "Qui cout. Nor da hunen horrela
joslea?" H.
2. Conjunción.  Yosleak, erran dügün bezala que franzes gainen, amarratzen dü hitz bat beste hitz bati. Arch
Gram 159.

baten mende.
josmakil (Lar, Hb ap. Lh). "Box de zapatero" Lar.
joso. v. jaso.
jospolit (Lar, H), jospulit (H).  Pespunte.
jospolitu (Lar, H), jospulitu (H).  Pespuntar.
josta, dosta (VocBN  A; vEys), doste (AN), sosta (Ae), tosta (R), txosta (A, que cita a Chaho). Ref.. A (doste,
tosta); A Aezk (sosta).  Diversión; juego. "Amusement" VocBN. "Doste (AN, msLond), diversión" A. "Juego"
A Aezk. v. josteta.  Dabila bat [...] dantza ta txosta gaistoetan (192). LE-Ir. Jostak, irriak jin ziren. Arch Fab
197. Emeki bearrarazi zuten zirkura, odol-iosta galgarri egunetan. Or Aitork 139.
- JOSTAN. Divirtiéndose; jugando. "Tostan (R), diversión" A (probablemente error por "divirtiéndose" o
similar). "Xostan, jugando (Ae)" A Apend.  Estire utzi bear aurrak egun guzian txostan (115). LE-Ir. Zu
txostan zindebiltzalaik, ura zebila urraturik lanean ta izerditan (97). Ib. Xostan ari mutillak / "koskorrak" bai
xostan, / agure ta "kuxkuxek" / ez dire eskas bertan. Agerre Olerti 1959, 144.
jostabide.  Diversión, entretenimiento.  Mundutar jostabide ero ta itsuei utzi-ta bakarrik onera etorri ez
naizeño. Txill Let 25.
jostadura. "(Hb), amusement" Lh.
jostaegun (Lar, Añ, Hb ap. Lh). "Asueto en los estudios" Lar y Añ.
jostaera. 1. "Entretenimiento, diversión" Lar.  Bere jostaerak kentzen badiozka. Mb OtGai I (ed. 1904), 62
(en la ed. orig., jostaeta). 2. Concurso, certamen.  Arratsaldeko iruretan izango zala [bersolarien] jostaera
ori. Otag EE 1880a, 111. Guzien artetik deritzaizkanak aukeratzea jostaera onetarako (Donostia, 1880). JFlor.
jostaeta. v. josteta.
jostagai, jostakai (Lar, Hb ap. Lh), dostagai (H), dostakai (H).  Juguete. "Trebejo con que se enredan los
muchachos" Lar. "Objet qui sert à amuser" H.
jostagailu. v. jostailu.
jostagale, sostagale (Ae ap. A Aezk), txostagale.  Juguetón.  Nekaturik dagon zaldia esta egoin ain suber ta
txostagale (180). LE-Ir. Galdegiten ere dute [...] txostagaleek ia den txostaketarik (337). Ib.
jostagarri, dostagarri (Dv, H), txostagarri (A). 1. (Adj.). Divertido, entretenido; interesante. "Amusant" Dv.
"Txostagarri (S, Chaho ms.), recreable" A (la trad. parece algo forzada).  Gañerako liburu jostagarriak
irakurtetik gordeaz. Arr May 9. Orhoitzapen goxo jostagarri bat uzten baitu hunek, ikusberriko iziaren ondotik.
JE Ber 43. Behar dugu aitortu ez zela partida biziki jostagarria. Herr 19-11-1959, 3. Ez da aspergarria izaten
[...] baizik polita ta jostagarria. Anab Aprika 86. Don Joxemielek jeinu hortaz idatzi xehetasun jostagarriak. Lf
CEEN 1973, 132.
 Cómico; festivo; juguetón.  Beren izkuntza jostagarrian / deituaz pozez elkarri [txoriak]. Artola "Udaberria"
(ap. DRA). Nigar egingarrizko plantan eta berdin jostagura, berdin jostagarri [Oxalde]. Ox 202. Bertso
jostagarriok. Mde Pr 187. Neskaren ikara jostagarria zitzaiola-ta. Anab Poli 134. Joku jostagarria bai litzan
par murritza egiñez. Lab SuEm 205. Jaun bikarioak agertu du / suiet jostagarri gaitza. Xa EzinB 86. Zirtoen
jeinu jostagarriak haizatzen bezala ditu esondatu zarpailkeriak. Lf ELit 83.
2. (Sust.). (Tema nudo, tras gen.). Diversión, entretenimiento, juguete.  Debruen jostagarri izan. Prop 1888,
11. Bakar bakar uzten dugu etsaien jostagarri. Or Poem 546. Gizonen jostagarri bada ihizia. Xa Odol 257.
 +sostagarri (Ae). (Como sust. pleno). "Juguete" A Aezk.  Alakotan Gexina izaten zuan jostagarri. Anab
Poli 127. [Gazteak] zanbuluka ta bildurrez ikustea, barrebide ta jostagarria izaten zan. Erkiag BatB 73.  Ura
lekune zabala bai dan, jostagarri guztiak aratu zituzten. Anab Poli 81.
jostagin. v. jostakin.

baten mende.
jostaguda (Lar, Dv). "Certamen poético u otros semejantes" Lar.  Izkribatzalle eta soñularien bilkida eta
jostaguda (Donostia, 1879). JFlor.
jostagura (B ap. Izeta BHizt; Hb ap. Lh). 1. (Adj., empleado sobre todo en la expr. jostagura izan). Juguetón,
retozón; con ganas de bromear. "Plaisant, gai" Lh. "Gaur denak yostagure" Izeta BHizt.  Zoaz hortik, Kattalin,
ez naiz yosta-gura. Elzb Po 210. Joka niro ez dela josta gura, den tenorean. Barb Sup 76. Ziminoak josta gura, /
lehoin zenak hil itxura. Ox 131. Ez gira den gutienik jostagura. JE Ber 74. Eskale bat auteman nuan, moxkor,
nere ustez iostagura ta alai. Or Aitork 135. Bat edo bestea bazen heietan aski arraillanta edo haurkina, gurekin
beti jostagura zena. Larre ArtzainE 57.
2. (B (-e), BN-baig; VocB), dostagura (Hb ap. Lh). Ref.: Satr VocP; Izeta BHizt2 (yostagure). (Sust.). "Envie
de s'amuser" Lh. "Buen temple; ganas de jugar" Satr VocP. "Ganas de jugar. Gure mutiko oien yostagure
izigarrie da" Izeta BHizt2.
- JOSTAGURAKO. Festivo, humorístico. AxN explica dostailluak (396) por jostagurakoak.
jostai. v. inusturi.
jostaile.  Bromista.  Itzez guztiok jostaille gera, / obraz ezpata zorrotza. MMant 107.
jostailu (Lar), dostailu (SP).  Tr. Documentado desde mediados del s. XVII en autores septentrionales y
meridionales. Para j-/d-, v. jostatu. En DFrec hay 26 ejs. de jostail(l)u, 2, septentrionales, de jostagailu y 1 de
jostallu.
I (Adj.). 1. "Burlesco", "jocoso", "entretenido, festivo" &c. Lar. "Mentira jocosa, gezur jostailua" Ib.  Hitz
alferrak, arinak, iokolariak, dostailluak. Ax 396 (V 258). Zenbait hitz iokolariz eta dostailluz. Ib. 313 (V 208;
tbn. en SP Phil 340). Kopla jostalluak. GavS 32. Ihardetsi zion aire dostaillu batekin. Lg II 351. Itz-neurtu
askoren artean jostalluenetako bat. Izt C 469. Ark duen griña jostalluari dagokiola (Donostia, 1883). JFlor.
 (Lugar) alegre.  Iñon ere ez da bera dan baino bizileku leunagorik, gozarotsuagorik, jostalluagorik eta
maitaroagokorik. Izt C IIs (cf. en el voc. del final: "jostallua, divertido").
2. (Lar), jostagailu, joistailu (Lar), jostairu (y- AN-larr ap. Asp Leiz). (Aplicado a personas). "Retozón",
"juglar" Lar. "(Estar de) fiesta [...] joistallu egon" Ib. "Mojarrilla, el que siempre está de chanza y fiesta,
joistallua" Ib. (donde -is- representa probablemente una sibilante palatal; cf. tbn. infra ejs. de Iztueta y Soroa).
"(Es muy) divertido, alegre, txit da jostallua" Ib. "Apodador, hitzen jostallua" Ib. "Juguetón" Asp Leiz.  Ez da
ongi gizonak beti jostallu izatea. AA II 100. Emen Kupidok eta Bako jostalluak erreiñatzen dute. "Festivo". Otag
EE 1882c, 415. Euskal-biursari jostallua. Ag Lar 552. Ezkont ezteietan hain jostagailu baitira menditar batzu.
JE Bur 131. Ain da jostallu, alai, pozgarria. Alz Ram 29. Nahiago izan du beti txairo eta jostailu agertu
[Hitchcock], astun eta sarkor baino. MEIG I 187. v. tbn. A. Arzac EE 1882b, 119.
II (Sust.). 1. + jostagailu, jostakailu (Hb ap. Lh), dostagailu (Ht VocGr 415, H), dostailu (L, S ap. A; H),
joistailu. Diversión, entretenimiento; chanza. "Récréation" Ht VocGr 415. "Chanza" A.  Jorrai-dantza onekin
ematen dute aditzera bukatu diradela joistalluak. Izt D 105. Jostallu gozarotsu [= pillotako joku] onetara. Izt C
242. Eta ematen daie laster [belea] / dostagaillu bere haurrer. "Amusette". Gy 236. Nik jostagailu bat galdatu
eta elizako liburu batekin heldu zaizkit? Laph 19. Behar zioen su eman ixtupa edo lasto ahur hari. Horra huna
hori zen jostagailu. Lander (ap. DRA). Hok ez direla begietako baizik, eta jostagailu. JE Bur 176. Los
Papagayos-etako jostaillu ta poz-emangarri izandako txistu-danboliñak. "Deleite y alegría". Mok 11. Ordian ori
zen Erregeren yostagailu bat. Zub 83. Jostalluba. (tít). "Miniatura". Laux AB 48. Zintzarri otsa zuten jostallu
nagusi. Etxde JJ 171. Zinea gizonen jostailu bat da. Osk Kurl 216. Izan bide zen kontsolagarri zerbait, zinema,
ateraldi edo beste jostagailu mota. Larre ArtzainE 114.
 "Ororen dostagailu da, il divertit tout le monde" H.  Iñazioz jostagailu bat eginik! Laph 127.
 Ari zan oiuka ta deika manta-jostaillu gizajoa. "Manteado". Berron Kijote 191.
 "Farsa, jostakaillu" Lar.
2. (G-to, AN-larr; B; Lar, Hb ap. Lh, H (G)), jostagailu (L, BN; T-L), jostakailu (Hb ap. Lh), joxtailu,
dostagailu (Dv  A, H), xostailu. Ref.: A (jostailu, jostagailu); Asp Leiz (y-); Iz To; Izeta BHizt2 (kraskazi).
Juguete; (fig.) instrumento, aparato. "Trebejo con que se enredan los muchachos" Lar. "Hochet" T-L. "Aur orri
kraskazi yostallu tzar oi" Izeta BHizt2 (s.v. kraskazi).  Manueltxo ta Luisatxo berriz beste joxtallubakin. Sor
Bar 70. Atzeko mai batetik jostallu bat erakutsiyaz. Alz STFer 132. Jostaillu eta andere polit batzuek. Egutegi 2-
9-1920 (ap. DRA). Haurrek aserik utzi jostagailu batzuen pare. JE Ber 24. Malentxo bigarrena da Zabaletako
jostallua. Ag G 367. Yostailu edo edergarri zirudien ezpatatxoa. A Y 1934, 6. Laister liteke elurra, aurraren
jostaillu. Or Eus 129. Tilin dio "kale"-ak intoz xostailurik. Agerre Olerti 1959, 15. Bere dostailu politak
erakusteko. Arti Ipuin 25. Etzuten oraiko haurrek ukaiten dituzten jostagailurik. JEtchep 16. Gizona jostaillu
berri [zine, televisio, satelite artifizial] auekin txoratua. Vill Jaink 27. Ekarri zizkiguten, bada, jostaillu eder aiek
[=ametralladorak]. AZink 110. Haurtzaroko jostailuei ederretsirik. MEIG I 158. v. tbn. Ag G 106. EuskOl 1931,
baten mende.
42. Sabiag Y 1934, 23. Mde Pr 135. Txill Let 126. Zait Plat 15. Basarri 84. Ugalde Iltz 15. Anab Aprika 44.
Gand Elorri 71. Osk Kurl 50. MAtx Gazt 69. NEtx LBB 123. MMant 135. Jostagailu: Mde HaurB 54.
 + dostarailu. (Tras gen.). Juguete de, (que está) a merced de.  Haren untzia haizeen dostarailu luzez ibili
ondoan. Dv Telem 18. Itsaso hasarrearen jostagailu bilhakatua. Lap 15 (V 9). Edozein aizen jostaillu. Or Eus
386. Ontzi-mastak izan bailirakeen ekaitz baten jostagailu. Mde HaurB 5. Oiñaze ta samiñaren mirabe ta
jostaillu. Erkiag Arran 152. Ez dela halabeharraren jostailu errugabea baizik izan. MEIG I 180. v. tbn. Etxde JJ
265. Txill Let 90. MAtx Gazt 96.
 (Tras tema nominal nudo).  Aize jostaillu biguna. Inzag In Onaind MEOE 781.
- JOSTAILU-DENDA. Juguetería.  Ango jostallu-denda batian. Sor Bar 97.
- JOSTAILUZ. Por pasatiempo.  Egin behar da [iokatzea eta danzatzea] dostailluz, ez afekzionez. SP Phil 375.
 En broma, bromeando. "Dostagailuz erran diot, je le lui ai dit par badinage" Dv.
- JOSTAILUZKO. a) Frívolo. "Badire dostagailuzko trebekeria batzu (He), il y a des privautés de pur badinage"
Dv. "Hitz dostagailuzkoak, paroles plaisantes" H.  Amodio ergela eta dostailluzkoa. He Phil 300. b) De
juguete.  Arthalde bat badu: ardi eta bildots jostagailuzkoak. Ox 38. Jostailuzko etxetxoak. MEIG I 164.
jostailukeria (Lar), dostailukeria. 1. Frivolidad. "Juglería" Lar. "Juguetear, jostallukerian ibilli" Ib.  Solhas
ergel eta bertze horlako dostaillukeritan. He Phil 287 (SP 287 ergelkerietan eta banalorietan). 2. (Sin sentido
peyorativo). Broma, chiste.  On Marcelino Soroa jaunak [...] agertzen dituen gozitz eta jostallukeriagatik
(Donostia, 1890). JFlor.
jostailutxo.  (Dim. de jostailu). Juguete.  Seaska inguruan izaten nituen jostallutxoak. A. Arzac EE 1882c,
377.
jostairu. v. jostailu.
jostaka (AN-gip, S), txostaka (A, que cita a Chaho), dostaka, xostaka (A). Ref.: A (xostaka); Gte Erd 183, 184,
275. 1. (Adv.). Divirtiéndose, jugando. "Umeak bezala ari dira jostaka (AN-gip)" Gte Erd 184.  Alde batetik
gazte zoroak jostaka ari zabiltzalarik. Prop 1905, 132 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Jostaka nebillen aurtxoa.
D. Alzo in Onaind MEOE 854. Patuxak ugiñetan eguzkitara yostaka bezala, aien igitaiek dirdai zegiten. Or Mi
109. Etxe atarian dostaka zebiltzan haur tipiak. PPer HarriP 60.
 "En broma, en chanza. Txostaka erran gaizarengati etzünüke kexatü behar (S)" A.
2. txostaka (S ap. Lrq; Foix ap. Lh). (Sust.). Diversión. "Amusement" Lh y Lrq.  Pharte har lioie herritarren
artian txostaka batetan. J.B. Mazéris GH 1933, 309. Galthegin zian [...] maskadak nuitzazdaniko txostakak zien
Xiberuan. Ib. 309. Leheneko txostaketan edo egiteko maneretan bethi begiratzen badügü ere gehiena. Ib. 306.
 "Txostaka [...] (au plur.), ébats" Lh.
- JOSTAKAN (tx- S). Ref.: A; Lrq; Gte Erd 183. "Divirtiendo. Aretxeak jauskaz txostakan ari direnean ar zazu
parasola besopean" A.  Ene gazte denboran ez lagünak bezala: / hurak txostakan eta ni negarrez ardüra. Etch
140. Athea joka zait ari, / erdiz jostakan. Mde Po 81.
jostakagia, txoxtakagia.  Estadio.  Frantziako 15 footballixte hoberenak irauntsi die beste hañbesteren
kuntre, Angleterrako txoxtakagian. 34gerren aldikoz, burhatakatü dira. Herr 5-3-1959 (ap. DRA s.v.
burhatakatü).
jostakai. v. jostagai.
jostakailu. v. jostailu.
jostakalamu (Lar, Hb ap. Lh). "Cañamazo, cañamaz, tela de cáñamo labrada y como bordada" Lar.
jostakatu, jostekatu, tostakatu (R ap. A), txostakatu (S ap. Lrq; VocS, Foix ap. Lh).  Divertirse; jugar,
bromear. "Badiner, txostakatü" VocS.  Bere aitaren jabetza tokira jostakatzera edo txindi billa bakarrik juaten
dan jabe beraren semea. "Divertirse". Zink Crit 49. Jostekatu oitura onetan, / agintariyen esanetan. Yanzi 71.
Bestela jostekatu aisa. Ib. 71.
jostaketa (BN-mix ap. A; Lar, Izt), dostaketa (SP, Hb ap. Lh, Dv, H), txostaketa.  Entretenimiento, diversión,
pasatiempo. "Récréation" SP. "Amusement, jeu, amusette [...]. Dostaketa ajoute à dosteta une idée de futilité,
frivolité. Eztire dostaketarik baizen, ce ne sont qu'amusements, jeux frivoles" H. "Recreo" A. v. josteta. 
Danzak, iokoa eta bertze harlako dostaketak. SP Phil 386. Jostaket garbiak. Mb IArg I 310. Dibersio, dantza,
baten mende.
txostaketa ta alakoetan (179). LE-Ir. Bersolarien jostaketa. Izt D 168. Palankan, danzan, eta beste edozein
jostaketa modutan. Izt C 212. Zein gutxi balioko dioten aberastasunak, onrak, atseginak eta jostaketak. Ant
ZerBid 19 (ap. DRA). Ala Eleiz-lanak non ondorengo jostaketak. Otag EE 1884b, 525. Bere [Usandizagaren]
jostaketarik atsegintsuena zezenketa zan. Garit Usand 8. Apezai eztagokien itzal gutxiko jostaketa bat. Eguzk
RIEV 1927, 433. Erriak yostaketa batzuk artzea zillegi izaten zuen. A Y 1934, 6. Iostaketa aietako tirria itsu
artaz. Or Aitork 137. Jostaketarik gogokoena makutsean jarri ta lasterka ibiltzea genduan. AZink 42. Poesi
antzeko edo poesi ordeko jostaketa atsegin eta ikasi hura. MIH 256. v. tbn. Lard 79. Ur Esth 8, 16. Arr GB 100.
Yanzi 64. Anab Aprika 38. NEtx LBB 202. Inza NaEsZarr 449 (AN-larr).
 Broma.  Itza eman nizun ta / nai nuke ornitu, / jostaketara ez naiz oitu. Izt Po 114. Hi! hi! hi! jostaketa ona,
benetan. Mde Pr 116. Hark erakutsiko zion, ordea, ez zuela jostaketako gogorik! Ib. 160.
- JOSTAKETAN. En broma. "Jocosamente" Lar.
 Jugando; divirtiéndose. "Ume guziek dabiltze yostakétan, están jugando" Iz Ulz (s.v. yostatu).  Eroak
jostaketan ta irriz ta farraz bezala [bekatu] egiten du. Mb IArg I 84. Arrak eta emeak elkarréki txostakétan
suelto! LE Bail 223. Denbora guzia zorakerietan, aurkerietan, jostaketan eta pekatuan galdu det. Arr May 33.
Jostaketan zebiltzan arratoi aundiak. Etxde AlosT 53. Soñua jotzen eta kantari / elkarrekin jostaketan. Auspoa
77-78, 245. Sasoi onena juana nengon / jostaketan ibiltzeko. Uzt Sas 251.
jostaketatu, dostaketatu (H). "S'amuser, passer le temps en jeux frivoles" H.
jostakin (B, BN-arb; T-L), dostakin (Dv), jostagin. Ref.: A; Izeta BHizt (yostakin).  Jocundo, amigo de
bromas. "Qui aime les amusements" Dv. "Risueño, divertido" A. "Que le gusta jugar, divertirse" Izeta BHizt.
"Humoriste" T-L.  Baziren Hazparnen koplari eta ditxolari, gizon bitxi jostakin anitz. HU Aurp 162. Zoin irri
egingarri, zoin dostakina bide zen delako gizona. Leon GH 1923, 530s. Ez da nihun muthiko goxoagorik:
jostakin hutsa, zirtolaria. SoEg Herr 5-1-1956, 1. Ontsa ikasia, alegeraia, jostakina ere. Ardoy SFran 280. Hau
biziki jostagina zen eta bazituen ateraldi pollitak. Xa Odol 51. Orok badakite jostakina zarela, zirtolaria, ditxoa
maite. Lf ELit 350. Arraillant eta jostagin hutsa zen. Larre ArtzainE 221. Arras gutartekoa, jostakina baitzen. Ib.
147. v. tbn. Barb Sup 5. Ox 203.
 Humorístico.  Herri-literatura gehiena jostakina zen, gai handiak zerabiltzalarik ere. Lf ELit 48. Eguneko
gaiak gogorat eman zirto jostakin batekin. Larre ArtzainE 26.
jostakinde. "Auto Sacramental, Sakramentuaren jostakindea" Lar.
jostakindu, dostakindu (Dv). "Prendre goût aux amusements" Dv.
jostakinki, jostaginki.  Humorísticamente, con gracia.  Irri egin nahi duenak baduke hor [filman] mentura.
Bi jokolariak jostaginki ari dira. Herr 2-5-1963, 4.
jostakoi, dostakoi (H). "Qui aime à s'amuser, à jouer, se divertir" H.  Zortzi urteko neskatil pertxenta ta
jostakoia. Etxde JJ 197.
jostakor. "Retozón" Lar.  Donostiar guziak yostakorrak eta bizi gozotiarrak dire. Harispe EE 1885b, 51.
jostalagun.  Compañero de juegos.  Itzala ere iosta-lagun du [txakurrak]. Or BM 50. Aingerutxoak beren /
josta laguna, / zerura jaso dute. NEtx LBB 215.  (Fig.). Amante.  Bere josta-lagunen izen edo izengoiti
franko utzi dizkigu [Oihenartek]. MIH 250.
1 jostalari (AN-larr ap. Asp Leiz2), jostari, dostalari (Urt I 469).  Juguetón; festivo, festejador. "Juguetón. Aur
yostalarie" Asp Leiz2.  Tolosako Erria / guztiz anziñati / jostaria dala txit. Izt Po 139. Mitxeleta egan pozkiro
ta jostalari dabillela. Garbiz EEs 1929, 101. Egualdi onak alai ta yostalari biurzen dituen nexkaz beterik. Or Mi
19. Aldamenian txalapartaka / bi katakume jostari. MendaroTx 97. Katakume jostariaren antzera. TAg Uzt 262.
Larraldetik dator aize / jostalari, biguna. Atutxa in Onaind MEOE 679. Boga ta boga, ontzia doia / jostari itxas
erdira. BEnb NereA 149. Jostari dator ur garbia. NEtx LBB 385. Bola biribill ao zabala / ikusi or jostalari.
Olea 59. Jostalaria [txakurra] baiña / agiñak zorrotzak. Zendoia 211. v. tbn. E. Mujika in Onaind MEOE 839.
Ldi UO 35. Zait Sof 88. Etxde JJ 10. Jostari: Mok 16. Etxde AlosT 15. Gand Elorri 106. Gazt MusIx 77.
 + jostari (Lar), dostalari (Urt IV 327). Bromista; burlador. "Enredador así [traveseando], jostaria" Lar.  Ta
aba bete ke botaz erran zien apez yostariak. EEs 1917, 72. Jainkoari nai dakiola, manta-jolasik ez dan tokiren
batean arkitzea, edo jostalaririk, edo mamurik. Berron Kijote 203s.
 Cómico, humorístico; festivo.  Musika jostaria gora ta bera. NEtx LBB 186. Bertso gozo ta sakonak, / bai
baten mende.
jostalari t'alaiak ere. Olea 70. Bertso-sorta jostalari au jarri nuen. Zendoia 91. Kontakizun arin, otxan eta
jostarien bidetik. MEIG II 106.
2 jostalari (AN-erro; -lh- S; SP  H), jostalkari (S; Dv), jostelari (V, BN). Ref.: A (jostalari, jostalkari,
jostelari); Lh; Lrq.  "Iostalharia, fil à coudre" SP. "Jostelari (V, BN, FSeg), hilo doble retorcido" A. Aunque
Duvoisin dice tomarlo de Pouvreau, da la forma jostalkari.
jostalarigai (-lh- SP), jostalkarigei (Dv). "Lino iostalharigaia, lin bon à faire du fil à coudre" SP. Duvoisin dice
tomarlo de Pouvreau.
1 jostaldi (G, L, BN ap. A; Lar, Añ, Izt), jostaldia, josta-aldi, dostaldi (H). 1. Diversión. "Sarao" Lar y Añ.
"Dostaldi bat hartu egin dut ona" H. "Recreo, diversión" A.  Jostaldiarako prest / beti du gogoa. Izt Po 71.
Plaza agirikoan beren oiturazko jostaldi erritarkietan olgatu naikoak. Izt C 213. Gogokoen zaion jostaldi edo
dibersioren bat. Arr May 12. Sukaldean izaten ziran iostaldi edo olgeta guztiak. Ag AL 60. Herriko josta-
aldietan gazte-lagunekin Eskuaraz ihardokiz. Lander RIEV 1908, 622. Adi au jolas ta jostaldiakin berakin ere
alkartu eziña ez da. "Diversión y recreo". Zink Crit 8. Zugatz-ostopeko yostaldietara. Or Mi 112. Aldian
basurdetara, aldian perira edo amorrai arrapatzera edo errira buelta arratsean. Orixek ziran gure jostaldiak.
JAzpiroz 81.
2. Concurso, certamen. Cf. HITZ-JOSTALDI.  Jost-aldi onetan part-artu nai dutenak (Donostia, 1880).
JFlor. Iziarren egin ziran jostaldietan aldeera eraman zuan pinturatxo onek. Ag EE 1895b, 75.
3. Comedia. v. jostirudi.  Iskribatu litezke / jostaldi geiago. Sor Gabon 64.
- HITZ-JOSTALDI. (Pl.). Juego floral.  Euskarazko Itz-jostaldiak (Donostia, 1879). JFlor. Donostiko Itz-
jostaldien Batzarreak. Moc Damu 1.
2 jostaldi. "(c.), tiempo de coser" A.
jostaldiatu.  Divertirse.  Jostaldiatu nai genduke / bedorrek atsegin / baluke. Izt Po 120. Jostaldiatzen dira
pillotan. Izt C 243.  Divertir.  Jostaldiatu nai genduke guk / maite degun jaiot-erria. Izt Po 138.
jostaleku (Lar, T-L). 1. Lugar de diversiones; lugar de juegos. "Anfiteatro <amph-> [...] anziña oi zan
jostategi, jostaleku biribilla" Lar. "Stade", "(lieu de) récréation" T-L.  Jolas ala josta-lekuak. JE Ber 75.
Guazen josta-lekura. Yanzi 67. Gero moltzoka jalgi dira eskolier ohiak josta-lekuetarat, hameketakoaren
hartzerat. Herr 1-9-1960 (ap. DRA s.v. josta-leku). Ezen, etzen jostatzera jina, ez etare josta lekura! "Lieu
d'amusement". Ardoy SFran 87. Bazaukan eskoletxeak, holako guziek bezala, haurren jostalekua. Larre
ArtzainE 18.
2. "Farsa" Añ. 3. "Sarao" Añ.
jostalkari. v. 2 jostalari.
jostamahai.  Mesa de juego.  Alabearrez, gure aintzineko iosta-mai batean liburu bat auteman zun. "Supra
mensam lusoriam". Or Aitork 195.
jostan. v. JOSTAN (s.v. josta).
jostanahi.  Ganas de jugar.  Etzun ordikeriz egiten [ardoa urrupatzea], baizik eta adiñeko litxarreriz, iosta-
nai bizian. Or Aitork 226. Ez nintzan gorbizi oberena aukeratu naiez, iosta-naiez baiño. Ib. 22.
jostarazi (T-L), dostarazi.  Divertir. "Récréer" T-L.  Noiz eta ere Telemaken dostarazteagatik, lili biltzen eta
kantuz ninfak abiatu baitziren. Dv Telem 96. Gure jost'arazteagatik [elefantak] egiten dituen bitzikeriak. Prop
1905, 132. Heien jostarazterat itzul dadin. Ox 183. Jendea ederki jostarazi dute [Xalbador eta Mattinek] beren
atheraldi pollitekin. Herr 9-7-1959, 3. Udan, aldiz, zoazi / Arturik xirula / Gazten jostarazterat / Orai artian
bezala. LuzKant 138.
jostarazle, jostaraztale.  (El) que entretiene, divierte.  Bederen zaintzale eta jostarazle suharrak badituzte
[haurrek] hetaz okupatzeko. Herr 28-4-1960, 2. Gazteria giristinoaren jostaraztale eta sustatzale paregabea
izana zen. Herr 15-9-1960, 4.

baten mende.
1 jostari (V-arr-m, G-azp ap. A), josari (Lh (+ jos-hari)), joskari (V-och ap. A), xostari (R ap. A).  Hilo de
coser. "Hilo doble retorcido, lit.: hilo de coser" A s.v. xostari. v. 2 jostalari.
2 jostari (G-nav ap. A Apend), josteuri (V-gip ap. Iz UrrAnz).  "Iostari, trueno" A Apend. "Apilleko
josteurixak txakurren esteixak" Iz UrrAnz. v. inusturi.
- JOSTARIKETAN. "Tronando (G-nav)" A Apend.
jostari. v. joslari; 1 jostalari.
jostarratz, jostartz. v. jostorratz.
jostategi. "Anfiteatro <amph->" Lar. v. jostaleku.
jostati.  Amigo de las diversiones.  Gaztetan izandu naiz / arras jostatia, / bañan naitasunaren / guztiz
beldurtia. Izt Po 84. Langilleak, alaiak eta jostatiak dirala. Izt C 212.
jostatoki.  Lugar de juegos.  Hara hunaka bere jostatokian [nexkak]. Prop 1893, 77.
1 jostatu (G, AN-ulz, L, B, BN; Lar, Mg Nom (G), Añ, H; y- VocBN, VocB), joistatu (H), dostatu (L, Sal, S, R;
Volt 77, SP, Urt I 216, Ht VocGr 415, Lar, Arch VocGr, Dv, H), tostatu (G, R), txostatu (AN, S; Aq 284 (AN),
Gèze, Dv (S)). Ref.: A (jostatu, tostatu, txostatu, altxatu, dostatu); Iz Ulz (y-), To, R 312; Gte Erd 183; Izeta
BHizt2 (yostatu).
 Tr. La forma jostatu es general al Sur; dostatu es la única documentada en textos septentrionales hasta
mediados del s. XIX, pero a partir de principios del XX prácticamente desaparece en beneficio de jostatu. Hay
txostatu en Lizarraga y en los suletinos Archu e Inchauspe. En DFrec hay 15 ejs. de jostatu, 5 de ellos
septentrionales.
 Etim. Préstamo románico; cf. occit. ant. jostar, REW 4645.
1. Entretenerse, divertirse; jugar (no refiriéndose a un juego o deporte concreto). "Se recréer" Ht VocGr.
"Entretenerse", "holgar" Lar. "Juguetear" Aq 284. "Solazarse" Añ. "S'amuser" VocBN. "Jouer" Gèze. "S'amuser
[...], se divertir" H. "Iokoan haritzeaz dostatu naiz, j'ai pris plaisir à jouer" Ib. "Recrearse" A. "Altxaka tostatan
dra gore aurrak (R)" Ib. "Tósta (sic) egon nún, he estado jugando" Iz R 312.
 Tr. Documentado desde Leiçarraga, aparece en textos septentrionales, alto-navarros y guipuzcoanos; en
vizcaíno lo emplean Añibarro y Erkiaga. Hay josta como participio (siempre en verso) en Iturriaga (Fab 58),
Hiribarren (Esk 222) y Orixe (Eus 33). Lo usan con aux. trans. Gandiaga (Elorri 64) y N. Etxaniz (LBB 220).
 Dostatzen diradela bere enganioetan zuekin banketatuz. Lç 2 Petr 2, 13 (IBk atseginkeria dariela). Farra, lo
eta josta nendin (Poesía navarra citada por Isasti). TAV 3.1.19. Haur batekin bezala, harekin [Zyro
enperadorearekin] dostatzen zen. Ax 343 (V 228). Batzutan dostatu nahiz emakume pobre baten gisako tresnak
iauntzten zituen. SP Phil 275. Ikhusi zuen Isaak dostatzen zela Rebeka bere emaztearekiñ. Urt Gen 26, 8 (Ur
josta-; Ol maitteak egiten, Ker loisintzen, Bibl josteta ari, BiblE harreman goxoan). Josta zedilla deabru
gaiztoarekin. Mb IArg I 375. Monikak justatzen [probablemente, errata por jos-] bezala [...] txurrut bat artzen
zuen. Cb Eg III 364. [Erodesek] nai zukean jolas egin, ta jostatzeko milagroren bat bere begiz ikusi. Cb Eg IV
99. Nahiz eman populuari dostatzeko bidea. Lg I 234. Dostatu behar dugu gaur hemen guziek. Iraultza 73.
Daude aien umeak atzendurik aietas txostatzen (102). LE-Ir. Dabiltza pestarik pesta, apaintzea ta jostatzea baño
gogoan besterik ez dutela. Mg CC 164. Aphur bat dosta ditezke [...] zenbait dosteta onestetan. Dh 58. Zoaz
jostatzera. Añ MisE 152. Eian ez den Parisen sobera yostatu. Hb Esk 206. Sei egunean ariko zera lanean,
zazpigarren egunean jostatuko zera. "Cessabis" (Ex 23, 12). Ur in BOEg 175 (sustituido por deskansatuko en la
ed. de Bonaparte). Aren trentza tartetik / jostatzen pasiak [aiziak]. Bil 58. Tiroka nundik uxa zitzazketen
jostatzen ziren maiz artzainak. JE Bur 13. Denak jostatzen an [zeruetan] ibiltzeko / aingeruakin batian. Tx B I
94. Neska-mutillak, josta zaitezte / gustora erromerian. MendaroTx 132. Ai ni katagorri banintz! Zenbat
jostatuko nintzaken! Sabiag Y 1933, 422. Nire mekanoarekin dostatuko gaituk. Arti Ipuin 26. Halere ez nuk
biziki jostatu. JEtchep 65. Errikoak ba eben naikoa zetan jostatu. Erkiag BatB 102. Etzaitez sua ta gasolinarekin
geiegi jostatu. MAtx Gazt 69. Jostatzea, oro har, enoagarriago da lana baino. EZBB II 22. Haurrekin jostatzen.
MEIG IX 105. Hitzen adierekin lasaiki jostatzen. MEIG VI 170.
v. tbn. VMg V. It Fab 122. Izt C 218. Ur Tob 11, 21. Afrika 142. Laph 187. Otag EE 1881b, 60. Bv AsL 26. AB
AmaE 399. Arr May 56. HU Zez 72. CatJauf 16. Goñi 28. Iraola 106. Ag G 248. Ill Testim 8. Arrantz 156.
EusJok 112. Barb Sup 61. Ox 27. Zub 112. Etcham 105. Or Mi 95. Yanzi 96. Alz Burr 40. Mde Pr 370. Anab
Poli 29. Basarri 121. Lf in Zait Plat XVII. Izeta DirG 26. Gand Elorri 83. And AUzta 83. Salav 12. Ibiñ Virgil
108. Ardoy SFran 87. NEtx LBB 216. Xa Odol 158. Uzt Noiz 100. Lasa Poem 79. BasoM 77. JAzpiroz 128.
Larre ArtzainE 65. Dostatu: O Po 9. He Phil 250. Brtc 112. Monho 140. Dh 58. Arch Gram 57. Gy 96. Arb
baten mende.
Igand 54.
 Burlarse; divertirse (a costa de alguien). "Badiner, plaisanter, faire quelque chose par plaisanterie" H. "Dostatu
(L, Sal, S, R) [...], chancearse" A.  Halakoei ni barkaturik / ez da dostatuko mundua; / ez daut eginen irririk.
Monho 132. Ziren egunez / bai eta ere enez / bardin beita txostatzen [hilzia]. Arch Fab 233. Hauzo, barda nere
gostuz dostatu zare ederki. Gy 51. Herodes, ikhusirik Magoak hartaz dostatu zirela, haserretu zen. HeH Mt 2, 16
(He trufatu, Dv jokhatu). Ez erran yostatzen naizela. Hb Egia 11. Etzait neri gustatzen / maliziyan jostatzen /
iñorekin ibilltzia. Xe 410. Egun hartan ederki jostatu nahi izan zuten Santuarekin. Bv AsL 46. Banaki koplan,
josta nindake gogotik, aldizkatuz murde eta urde. HU Zez 175. Gaizo zozoa! Ez dire gaizki zutaz jostatu! Barb
Leg 142. Ez zindezke onela besterik gabe nerekin jostatu. Lab SuEm 196s. v. tbn. Ox 154. LuzKant 103.
 (En contextos negativos). Tomarse a broma, no dar importancia.  Banakien kalernarekin ez dela jostatzerik
mendian! "On ne plaisante pas". Barb Leg 149.
2. (Lar, Añ, H). (Aux. trans.). "Divertir, entretener", "recrear" Lar, Añ. "Amuser", "divertir" H.  Zure
haurren txostatzeko. Arch Fab 7. Ximinoak etsaia aldiz behar zuen dostatu. "Amuser". Gy 154. Lengo eguneko
zure jolasak arras jostatu ninduen. It Dial 3 (Ip txostatü, Dv dostatu; Ur olgau). Nik erakurtzaleak yostatu nahi
ditut. Hb Egia 126. Ixtorioz gaituzte / nasaiki jostatu. Etcham 155. [Aingira] badoalarik inguru minguru uraren
gainean bere burua ederki jostatuz eta gu ere bai haren ondotik. Larre ArtzainE 45.
 Hacer jugar.  Aize ariña bazebillen ostoak jostatzen. Anab Poli 105.
2 jostatu.  Costura.  Hartü zien ere suin gañekua, bena etzian jostatürik, pheza osoz zen gañetik piala. EvS
Io 19, 23 (Lç iostura gabe).
jostatu-zale. v. jostazale.
jostatzaile, jostatzale, dostazale (Urt IV 327).  Burlador. "Cavillator" Urt IV 327.  Nola heldu dire berez
arima bererat hainbertze beldur, atsegin, higuintza, aldizka bat bederaren sistatzaile, yostatzaile edo
nahastaile? Hb Egia VII. Nini zenbaiten yostatzale izanen zare zu. Ib. 131.
 jostazale (VocB, T-L), dostatzaile (H). (El) que divierte. "Amuseur" H. "El que hace divertir" VocB. "Histrion"
T-L.  Jostatzallia ta umore onekua. Bv AsL 26. H. Genes, khantari eta jostatzale famatua adituko dugu igande
bezperak ondoan. Herr 4-6-1959, 2.
jostatze (G, AN ap. A; Añ (G)), dostatze.  Diversión. "Pasatiempo" Añ.  Lo-egite luzez, jostatze ariñez. Mb
IArg I 93. Etzen aberatsaren etxean atseginik eta dostatzerik baizen. Lg II 188. Nai al zezakean jostatze edo
dibersiorik. Mg CC 131. Jostatze lizunetara oitutzen da. Gco II 40. Jostatzez edo dibersioz bezala iñoiz itz egin.
Echve Dev 381s. Nun dire bestetako / gure iostatzeak? Michel LPB 344. Gure jostatze, arrotasun eta umore
onian esaten ditugula zenbait gauza esan biar ez giñituzkianak. AJauregi EE 1885b, 215. Debakatuak al daude
Igande ta jai-egunetan joku ta jostatzeak? KIkG 52.
josta-urduri.  Engañatzen bainitun iokuaren goxoz, uskeriak ikusi naiez, eta antzera iarduteko iosta-urduri.
"Ludicra inquietudine". Or Aitork 34.
jostazale (Lar).  Amigo de diversiones. "Correntón" Lar.  Zoaz zere lagun gaizto, aragikoi, jostazaleakiñ.
Arr May 69.  jostatu-zale.  Lagunartean eta neskatxekin jostatu-zale. Etxde JJ 202.
joste (c. sg. A; Dv, Lh; y- VocBN), xoxte (R-uzt ap. A). 1. "Couture" VocBN. "Ouvrage de couture" Dv.
"Costura, operación de coser" A.  Illunbeko jostea, argitako lotsea. RIs 52 (tbn. en EgutAr 7-2-1959 (ap.
DRA)). Joste piskak, elze maneatzeak eta itxea garbitu ta moldatzea. Mb IArg I 352. Jaijegunian egiten
ezpadogu joste puskia. Astar II 75. Asko joste, lisatze eta bertze lan. Arb Igand 48. Beren etxeko joste eta
apaintze lanen gainerat. Larre ArtzainE 84.
 (H). (Fig.).  Nola [...] orai hunek iuntatzen eta iosten bezala baititu elkharrekin iaragana eta ethorkizuna,
ioste hunek orhoitzen gaitu iraganaz. Ax 154 (V 102).
2. (Lh). Hechura de la ropa.  Ekhartzen duzue bortzek kolore bereko, joste bereko arropa bat. Laph 85.
- JOSTE-LAN. Costura, trabajo de coser.  Ezurrezko jostorratzak ere joste lanen eta jantzien ezaupidea
darakuskigute. JMB ELG 46.
- JOSTE-TRESNA. Instrumento de costura.  Bere joste-tresnak jaso. Inzag RIEV 1923, 504.
- JOSTE ZURI. "(G), cosido de ropa blanca" A.
josteirakasle. v. jostirakasle.

baten mende.
jostekatu. v. jostakatu.
josteko, jositeko (Lcc). 1. Costura. "Cosedura, jositekoa" Lcc. v. jostura. 2. "Acia, [...] jostéko, orratxaria"
Urt I 99. 3. (V-gip ap. Etxba Eib; SP, Dv). "Matière à coudre" SP. "Ouvrage de couture; objets à coudre" Dv.
"Trabajos de costura. Jostun ona da eta batuko jako nai ala jostekua" Etxba Eib.
jostelari. v. 2 jostalari.
jostelu. v. jostuhal.
josteorratz. v. jostorratz.
jostesari. "Iostesaria, paiement de la couture" SP ( Dv).  Eztute eman behar kuriositaterik, banaloriarik eta
handirasunik dela prezioaz, iostesariaz edo koloreaz. Harb 426.
josteta (L, B, BN; T-L; y- VocB), jostaeta (Lar, Añ (V)), dosteta (SP, Ht VocGr 415, Dv, H). Ref.: A; Satr VocP
(i-); Izeta BHizt (y-); Gte Erd 183.  Tr. Documentado desde Dechepare (dostetan) en textos septentrionales y
baztaneses; se encuentra además en Mendiburu, Cardaberaz y Soroa (en los tres en la var. jostaeta), en unos
versos guipuzcoanos del s. XIX, en Orixe y en Etxaide (jostetan). En cuanto a la distribución de variantes, hasta
principios del s. XVIII sólo aparece dosteta; a partir de esta época josteta va aumentando su frecuencia, y en el s.
XX es la única forma documentada. Maister emplea txosteta. En DFrec hay 6 ejs. de josteta, 4 de ellos
septentrionales.
1. (Sust.). Diversión, pasatiempo, entretenimiento; broma, chanza. "Passetemps", "badinerie" SP. "Récréation"
Ht VocGr 415. "Juego, entretenimiento", "pasatiempo" Lar, Añ. "Deporte, diversión, holgura", &c. Lar.
"Amusement" Dv. "Pantalonnade" T-L. "Ze jostetan aiko gara? (B)" Gte Erd 183.  Iarri izan da populua
iatera eta edatera, eta iaiki izan dirade dostetara. Lç 1 Cor 10, 7 (He dostetarat; Ol kiroletara, Ker jolas
egitera, IBk dantzarako, Bibl jostatzeko). Dosteta debekatuetarik apartatu. Harb 426. Haurren iokoak eta
dostetak. SP Phil 457. Minervaren dosteta ezti eta kanta-alosien bidez. ES 175. Josteta alferretan. CatLav 180
(V 93). Eztüzü hori egün baten lana, ez haur txipien txosteta bat. Mst III 32, 2 (Ch dosteta; SP ioko). Bere
jostaetak kentzen badiozka. Mb OtGai I 26 (en la ed. de 1904, jostaera). Gerrak eta pakea [...] onen aldean
ametsak ta jostaetak dira. Cb OC I 9. Hekien dosteta, kolpe eta insolentzia guzien erdian. Lg II 263. Etziren
dosteta baizik / harekiñ konparaturik. Gy 248. Ihautiriko azken egunetan [...] josteta tzar bat egin gogo dutela.
Laph 246. Yosteta gizaseme eta emakumien artekubak [sic] (Zugarramurdi, 1875). ETZ 294. Ez da, nere jendeak,
/ umeen josteta. JanEd I 107. Jostaeta jostirudikoa euskaraz jarriya. Sor AKaik 107. Salbai-josteta bat [zezen
kurtsa]. HU Zez 77. Erraten dautzuet zinez eta jostetak bazter utziz. Ib. 144. Gure hango josteta guzia, leihotik
karrikaren harat hunata. StPierre 25. Bere baitan eginik josteta horrek aski iraun zuela. Zerb Azk 98 (ref. a los
hurtos de las lamias). Aundien ikuskari ta iostetak. Or Aitork 22. Yostetako gogo gutti zuten aitzindariak. Izeta
DirG 41. Bainan jostetak barna dituen egun saminean zitaken gure fraidea. Etcheb MGaric 202. Deneri ohore
zitzaien josteta hortan baltsatzea. Lf in Casve SGrazi 9. Huna beraz, Semenarioan, teologiakoak deitzen
ginituen hiru urteak. Josteta guti hortik goiti. Larre ArtzainE 189. v. tbn. ES 180. Dv Telem 109. Hb Egia 121.
Jnn SBi 121. Zby RIEV 1908, 760. Arb Igand 125. Prop 1903, 124. CatJauf 80. Barb Sup 116. Ox 181. Etcham
240. Iratz 14. JEtchep 87. Ardoy SFran 177. Xa Odol 207. Etchebarne 36. Dosteta: He Gudu 119. Brtc 67. Dh
116. Dv LEd 229. Arb Igand 182.
2. (BN-arb ap. Gte Erd), dosteta (H). (Uso adv.). "Lana utzirik, hari da dosteta, quittant le travail, il s'amuse"
H. "Haurrak bezala ari dira josteta (BN-arb)" Gte Erd 184. "Soldadoka josteta (BN-arb)" Ib. 275.  Sorhoan
arkumiekin dosteta zabilltzala. Gy 40. Etxearen inguruan josteta ari nintzalarik. JE Bur 21. Etziren gero josteta
ari Espainiako "inkestari" sobera aipatuak. Ardoy SFran 100. Leihotik so egin baitzuen eta Isaak ikusi Rebeka
bere emaztearekin josteta ari. Bibl Gen 26, 8 (Urt dostatzen). v. tbn. Jnn SBi 141. Ox 130.
- JOSTETA-KARMAÑOLA. Juego, entretenimiento.  Garbi eta argi erakusten zutela Europaren egitea ez
zela ez heientzat elhasturi-melhasturi edo josteta-karmañola. SoEg Herr 31-5-1962, 1.
- JOSTETAK ERAKUTSI. "Jostetak irakutsi, poner dificultades. Herr Erran-zahar" DRA.
- JOSTETAK IKUSI. "Jostetak ikusi, encontrar dificultades. Herr Erran-zahar" DRA.
- JOSTETAN (AN-5vill, B, BN-ciz-lab; d- Volt 7, Urt I 458, H). Ref.: A Apend; Gte Erd 183, 275.
Divirtiéndose; jugando; en broma. "Par jeu ou moquerie, dostetan edo ziñetan" Volt 7. "Soldadukoan jostetan
aitzen ginen (B)" Gte Erd 275.  Hek dostetan, ni neketan. E 139. Gezurrak erraitea trufaz edo dostetan. Harb
164. Iokari batek, nahiz hari dadilla dostetan [...] guztiarekin ere atsegin hartzen du irabazteaz. Ax 510 (V
328). Nahiago dute ibili ohitu bezala jostetan. ES 182. Andreen bilho-bukletan / banabila ni dostetan. Gy 287.
Bertzekin yostetan nahaste. Hb in BOEl 41. Zinez edo jostetan / oro erasi. Zby RIEV 1909, 105. Sahetsetik
jostetan igortzen giniozten kitzikez. JE Bur 80. Aize lasaia yostetan ari zen zutoin-ezurretan zintekin. Or Mi 119.
baten mende.
Zartuta ere oraindik / modu oritan jostetan, / nolakua ote ziñan, / Rafael, zu gaztetan? Yanzi 89. Kaxkarin utsa
baita eta mutillekin jostetan ibiltzea geiegi maite dik. Etxde JJ 53. Hantxetan jostetan artzen zirela batzu, eta gu
pilotan. Larre ArtzainE 115. v. tbn. CatLav A 6r (V 7). Hb Egia 123. Elzb Po 206. Barb Sup 157. Ox 90. Iratz
119. FIr 165. Dostetan: SP Phil 365. Gç 75. He Phil 368.
- JOSTETAZKO. Frívolo, lleno de diversiones.  Jostetazko <-zt-> bizi baten orhoitzapena penitentziarik
garratzenetan nahi zuen itho. Laph 37.
jostetakeria, dostetakeria (Urt II 15).  Frivolidad, juego frívolo. "Amatio" Urt II 15.
- JOSTETAKERIA-EGILE. Bufón. "Atellanus [...] dostetakeriegillea" Urt III 20.
jostetari (VocB), dostetari (Dv), dostetalari (Urt III 20). 1. (El) que divierte. "Atellanus" Urt III 20. "Bouffon"
Dv. "Divertido" VocB. 2. dostetari (Hb ap. Lh, Dv), dostetalari (Urt III 366, Hb ap. Lh). Aficionado a las
diversiones. "Blax [...] erho dostetalaria" Urt III 366. "Amateur d'amusement" Dv. "Qui s'amuse, qui aime à
s'amuser" Lh.
jostetatzaile, dostetatzaile (Urt III 20, Dv). 1. "Atellanus" Urt III 20. "Bouffon" Dv. 2. "Dostetatzaile,
amateur d'amusement" Dv.
jostetatze, dostetatze (Urt IV 327).  Burla. "Cavillatio" Urt IV 327.
jostetegi.  Lugar donde se cose.  Jostetegia, haur ttipienentzateko atherbea eta bi eritegi. Prop 1897, 272.
jostetxe.  Casa donde se cose.  Lantegi, jost-etxe eta orrelako tokiyetatik irten-da. Elizdo KristPE 103.
josteuri. v. 2 jostari.
jostiltze, jostuntze (V-och ap. A). "Clavos grandes que se usan para ensamblar tablas de madera" A.
jostirakasle (Lar), josteirakasle (Añ). "Maestra que enseña labor a las niñas" Lar y Añ.
jostirudi (Añ), jostiduri, dostirudi (Lar).  Comedia. "Farsa" Lar, Añ.  Irutxulotar oituren jostirudia. Sor
Gabon 15. Jostiduria euskerara moldatuba. Sor AuOst 65. Jostirudia egintza bakarrean. Alz STFer 109. Iru
iostirudi (comedia) agertu ebezan Uri-etxean: Anton, Au ostatuba ta Gabon. Ezale 1897, 7a. Lau ekitaldi
bakarreko jostirudi daude hemen bilduak. MEIG III 124.
 Obra teatral (en gral.).  Dostirudiko biltoki edo Teatroan (Donostia, 1879). JFlor. Izan litake jostirudiko
edozein motakoa, ala trajedi, drama edo komeditarra (Donostia, 1882). Ib. Jostirudi au egillearena da. Moc
Damu 2. Euskerazko jostirudi edo antzerkia. EEs 1912, 149. Jostirudi negargarri eta pozgarria. Ill Testim 1.
- JOSTIRUDIKO. Cómico.  Jostaeta jostirudikoa euskaraz jarriya. Sor AKaik 107.
- JOSTIRUDI-ZALE. Aficionado al teatro.  On Joakin Santesteban dostirudi-zale jakintsunari eskeñia
oroitzan. Sor Gabon 17.
jostiruditar, dostirudiar (Lar). 1. "Farsante", "farandulero" Lar. 2. Dramático, teatral.  Jostiruditar saiorik
onena aurkezten duenari (Donostia, 1882). JFlor.
jostoi. v. inusturi.
jostorratz (V, G, AN, B; Mic 5r, Lar, Añ, Dv (G), H), jostarratz (V-gip, G-azp-nav), josteorratz, jostortz,
jostartz, josorratz (Urt I 123), dostorratz (V-och). Ref.: A (jostorratz, dostorratz); Urkia EEs 1930, 25; Iz Als
(jostarratza); Etxba Eib; Izeta BHizt (y-); Elexp Berg (jostarratz, jostorratz).
 Aguja de coser.  Tr. Documentado en textos meridionales.  Ekartzu jostorratz bat bere arijaz. Mg PAb 78.
Bagasoka bat jostorratzaren begian sartzea. AA III 608. Joste orratzaren begitik [...] sarzea. Oteiza Lc 18, 25
(Brunet jostorratz; Lç, Dv, Ol, Or, IBe orratz, He orhatz). Jostorratzat arantzak, eta aritzat zurmintz. Arr GB 62.
Jostorratzen puntea. AB AmaE 312. Jostorratzari egunez ta gabez ekin biarko dautso-ta. Altuna 14. Ezurrezko
orratz eta jostorratzak. JMB ELG 74. Guraize ta jostorratzarekin. Etxde JJ 79. Guraizak, jostarratza, / titare ta
botoiz. Zendoia 209. v. tbn. DurPl 84. VMg 46. Añ MisE 149. Astar II 154. Ur MarIl 102. Moc Damu 28. Lard
422. Iraola EEs 1911, 183. Alz Burr 16. Laux BBa 108. Or Eus 158. TAg Uzt 64. Salav 87. BasoM 143.
Jostarratz: NEtx LBB 105. Jostortz: PPer FLV 1987, 193 (AN-gip).

baten mende.
 (En expresiones proverbiales, etc.). "Yostorratza baiño txintxoago da gizonxko ori, ese hombrecillo es muy
fino (AN-araq)" A EY III 291. "Yostartza (jostorratza) baño aria luzeago bear (AN-gip). Batak bestearekin
eramapena izan bear" Inza NaEsZarr 892.  Artzaia, orain dakit / nik guzi-guzia, / jostorratza baño're / aria
luzia. Alkain 101.
- JOSTORRATZ-BEGI. "Ojo de la aguja" Etxba Eib.  Errazago da gamelu bat jostorratz-begitik sartzea. IBk
Lc 18, 25.
- JOSTORRATZ-BURU. "La parte del ojo de la aguja" Elexp Berg.
- JOSTORRATZETIK BIZI IZAN (V-gip). Vivir de la costura, trabajar en la costura. "A koittau aundixa,
jostorratzetik bizi da" Etxba Eib.
- JOSTORRATZ-ONTZI. Alfiletero. "Orratz eta jostorratzak gordetzeko ontzitxoa (V-gip)" Urkia EEs 1930, 25.
 Kataliñen jostorratz-ontziya. Urruz Urz 29. v. tbn. Ag G 54.
- JOSTORRATZ-ZULO (V-gip ap. Elexp Berg). Ojo de la aguja.  Errazago da ganbelua jostorratz-zulotik
sartzea. Ker Lc 18, 25.
jostortz. v. jostorratz.
jostotzara. "(V, G), cesto de costura" A. "Adabaki ta josteko tresnak eukitzeko otaratxoa (V-gip)" Urkia EEs
1930, 26.
jostuhal, jostubal (V-gip), jostuel (G-goi), jostugel (G), jostelu (Lar). Ref.: A; Urkia EEs 1930, 26; J. Etxeberria
EEs 1931, 38; JMB At (iostuel).  "Correa más delgada [...]. Larrutik hedea, berenetik jostelua" Lar. "Ribete de
abarca" A. "Tira o correa que sirve para coser abarcas" JMB At.
jostugabetu, jostubagetu (Añ).  Descoser.
jostun (V-ger-ple-m-gip, G, AN-gip, B, BN-baig; Lar, Añ (G), Dv (G), H), justun (Hb ap. Lh). Ref.: A; Iz
UrrAnz; Satr VocP (i-); Etxba Eib; Izeta BHizt (y-); Elexp Berg.  Costurera; sastre. "Costurera" Lar, Añ, A y
Elexp Berg. "Gizona denean, sastre" Elexp Berg. v. dendari.  Ikazkin, emakume gorula, eula, jostun ta
onelako jende meta. Mg CC IV. Zerekin pagatuko due jostuna? AA II 60. Jostun edo dendari bati jostorratz bat
ostutea. Añ MisE 149. Ain ederto ikasi eban jostun edo josla bati jaokan guztija. Ur MarIl 102. Jostunaren
beargintza. Arr May 120. Monika jostunakin. Iraola 125. Kepa jostunak ein daust dodan soñekua. Enb 176.
Nagusia, jostuna zan, ta ez edozelakoa gero. Erkiag Arran 16. Laister lirake kolperik gabe / jostunak eta
sastreak. Basarri 100. Bere lengusu Katalin jostunak jantzi zuan [Maria]. JAzpiroz 191. En DFrec hay 3 ejs. de
jostun.
v. tbn. CrIc 81. fB Ic II 196. JJMg BasEsc 204. Astar II 161. Echag 117. Bv AsL 185. Azc PB 362. A Ezale
1899, 14a. Ag Kr 161. EEs 1919, 265. ArgiDL 6. MendaroTx 183. Yanzi 119. Eguzk GizAuz 55. Or Eus 280.
TAg Uzt 58. Zait Plat 16. NEtx LBB 218. Ayesta 91. Zendoia 63.
 Txanbolin-jole ta giza-jostun eitten ebana bizi-moduko ofiziuetan. Etxba Ibilt 456.
jostundegi (G-goi), jostundei (V-gip), jostuntei (V-gip). Ref.: A Apend; Etxba Eib (jostunteixa); Elexp Berg
(jostundei). "Costurero" A Apend. "Costurería" Etxba Eib.  Zure lantokian... zure jostundegian... zure jolas-
lekuan. MAtx Gazt 103. Jostundegietan lan ederrik ari dute erriko jostunek. Garm EskL I 108. Tela feri batetik /
amak ekarria, / jostundegira joanda / eman det neurria. Zendoia 63.
jostuntze. v. jostiltze.
jostura (V, L, BN, S; SP, Lar, Añ, Dv, H), josdura (BN; VocBN (y-), Gèze). Ref.: A (jostura, josdura); Lrq. 1.
Costura (sentidos prop. y fig.). "Couture, point où se manifeste le travail d'aiguille qui réunit deux bords
d'étoffes" VocBN. v. joskura.  [Adiskidetasun erhoen] iosturak eztira baratxe lexatu behar, hautsi edo pikatu
behar dire. SP Phil 308 (He 309 lokarri). Hartu zuten ere tunika bainan ez zuen yosturarik. TB Io 19, 23 (Lç
iostura gabe). Jostorratzarekin brakai baño sui-gaiari jostura geiago egiñaz. Alz Burr 16. Amodio handi eta bizi
baten jostura sanoek azkar zeraukaten elgarren arteko lokarria. JEtchep 58. Eskatu zituen tijeretxuok /
askatuteko jostura (V-arr). Balad 140. Arrosa eta Bidarrairi josi baita Suhuskune, nolazbait egin beharrez
josturak eta mozturak. Larre ArtzainE 306. v. tbn. IBe Io 19, 23.
 Zeruko athezainaren behako zorrotza senditzen zuen zihoakola muiñean barna arimaren azken josturetaraino.
GaztAlm 1934, 32 (ap. DRA).
 Unión con clavos.  Jostura horien itze bezala baginuzke beti frogatzat oraino, orduko ezkontza batzu. Larre
ArtzainE 234.

baten mende.
2. Costura, trabajo de coser.  Yakintsü huna da yostürako. Arch Gram 16.
3. Construcción, sintaxis.  Üskarazko hitzen eta franzesekoen yostüra eztela berbera. Arch Gram 7.
4. "Effets en cours de couture" Lrq.
- JOSTURA EGIN. Coser.  Horiek eginen die jostura. Larz Iru 18.
- JOSTURA EGITE. Costura, trabajo de coser.  Jateko, garbitasun, jostura egite. Bethi gauza bera! Larz Iru
86.
- JOSTURA GABEKO. Inconsútil. v. josturagabe.  Jostura gabekoa baitzen [tunika] gainetik behera batean
ehoa. He Io 19, 23. Gañeko janzi jostura gabekoa. Lard 460.
josturagabe, josturabage (Lar, Añ). "Inconsútil, sin costura" Lar y Añ.  Eta iaká zen iostura gabe gainetik
guzia ehoa. Lç Io 19, 23 (Dv josturagabe, Ker josturabage; LE kostura-gabe, TB etzuen yosturarik, EvS etzian
jostatürik, Ol yosgabe, IBk joskurarik gabea). v. tbn. Ir YKBiz 502.
josturari. "Costurera" Lar.
jostzaile. v. josle.
josulagun, josulaun.  Jesuita. v. jesulagun.  Geruago Josulagun ospetsuba zana (1897). AG 1552. Bere
nagositzat Iñaki autu eben aburu batez josulaun (jesuita) gustijak. Euzk 1929, 135. Iosulagun, karmeldar,
pasiotar. Ibiñ Virgil 22. Josulagun gazte bi. Gerrika 96. v. tbn. Eleiz Euzkadi 1911, 78 (ap. NeolAG). AZink 89.
Josulaun: JZ 1922, 220.
josulagundi, josulaundi.  Compañía de Jesús.  Josulaundija banandubarren gorrotoz txerren-otseñak. Enb

110. Ona emen Josu-Lagundijaren sorkundia. Euzk 1929, 135. Aita Antonio Perez Goyena Iosulagundikoa.
Alzola Atalak 105.
josus. v. jesus.
1 jota, iota.  Iota, nombre de letra del alfabeto griego.  Iota bat edo punktu huts bat ezta Legetik iraganen,
gauza guziak egin diteno. Lç Mt 5, 18 (He, TB, Dv iota, Ur (V y G), Hual, Samper jota; Ip, Ol, Or, Ker e IBk i,
IBe letra). Yota bat ez izpitxo bat ezta legetik kenduko. Ir YKBiz 120.
 Jota, nombre de letra del alfabeto latino moderno.  Jota Euskararena ezta, baizik Erdaratik artu edo etorria.
Cb EBO 24.
2 jota.  Jota, cierto baile popular.  Orai modua danian dantzatu / asko jota ta fandango. Yanzi 127.
Balearestar bati jota jotzen nion. MEIG I 60.
jotaile. v. jotzaile.
jotaldi. v. joaldi.
jotanka. "(G), layando, una pierna apoyada en la otra" A.
jotari (V-m), joitari (A), jotelari (V-m-gip), joitelari (V-oroz), jotealari (V-gip), joteakari (V-gip). Ref.: A
(jotari, jotelari, joitelari); Iz ArOñ (jótealaarixa).  "Cornúpeta, acorneador" A. v. 2 jokalari.  jaitari (Lar 
H). "Pendenciero" Lar.
jotauste (Lar, H). "Incursión" Lar.
jotautsi. "Incurrir" Larm.
jote. v. inaute.
jotealari. v. jotari.
joteile. v. jotzaile.

baten mende.
jotelari. v. jotari.
jotera. "Tañido, el son" Lar y Añ.
jotgai. v. jokai.
jotordu. "Avemarías, oraciones, yotorduak" Izt 17v.
jotorri (y- Lar  H; Añ (G)  A).  Eco.  Mendiak laster erantzun eben jotorriakaz. AB AmaE 453.
jotsaski (Lar, Hb ap. Lh). "Tabaque, canastillo de mimbres" Lar.
jotsi.  Decir (?). Cf. las formas conjugadas diotsa, diotsut, etc. s.v. *-io-.  Suspiretan zegoela / eta iotsi
Iaunari: / zuri khelder dizutela, / niri hanbat ianhari! Arg DevB 117.
jotxalki. v. joitzalki.
jotzaile (Lar, Dv, H), joteile (V-gip ap. Iz UrrAnz).  Tr. Poco usado al Norte. En DFrec hay 7 ejs. de
jotzail(l)e, todos ellos meridionales. 1. Golpeador, que golpea, bate. "Acoceador [...] ohondikoz jolea,
jotzallea" Lar. "Majadero, majador" Ib. "Frappeur" Dv. "El arreador" Iz UrrAnz. v. jole.  Agure zaar yotzallia.
Kk Ab II 166. Ondarrak xeatzeko badizu jotzaille. Or Eus 102. Jotzalleak zartaka zanpatzen zituen [sagarrak].
TAg Uzt 282. Jotzailea [= anaien bat jotzen zuena] gelditzen ezpazan. Osk Kurl 139. v. tbn. Ol Mt 7, 8. Mde Pr
314.
 (Como segundo miembro de compuestos). "Lavandera de ropa delgada [...] lixiba jotzallea" Lar.  Goierriko
liña-jotzalle. Izt Po 169. Othe da nihon herririk / ema yotzaille gaberik? Gy 272. Muñ-jotzalle edo katxeterua.
Sor Bar 74. Sagar-jotzalleak. TAg Uzt 280. Ta zapi-jotzalle onek ba al du senarrik? NEtx Antz 77. Sokor-
jotzaille bat. Vill Jaink 48. Astigarragako sagar-jotzalliak bazekitek elkarren berri. EZBB I 46. Gari-otzailleak
eltzen genion azauari erdiko lotura ingurutik. Insausti 90.
 "Applausor, [...] eskuz jotzaillea, eskuz jotzen duena" Urt II 191. Txalo-jotzalleakgatik. Urruz Ezale 1899,
13a.
2. (Lar, Añ). (El) que toca (un instrumento). "Tañedor" Lar y Añ. "Tocador, el que toca [...]. lat. tangens,
pulsans" Lar.  Jotzalle bakoitzak talde batean bakarrik sartu bear du. EEs 1911, 180. Denen artean esiturik
daukate jotzaillea. Mok 17.  (El) que toca (una melodía).  Nor ote da soñu polit orren jotzallia? Ill Pill 5. v.
tbn. TAg Uzt 294.
 (V-gip ap. Iz UrrAnz), jotzaila, jotzale, jotaile. (Como segundo miembro de compuestos).  Organo iotzaille
guzien aita. Urt Gen 4, 21 (Ol organu-yotzalle, Ker txirola-jotaille, Bibl xirula-joile, BiblE xirula-jole). Xirula
yotzaleak. TB Mt 9, 23. Atabaljotzalle batekin. Izt C 348. Kaskabel iotzailak. Azc PB 226. Filarmonika
jotzaillia. Iraola 123. Pasaiko musika-jotzalle batentzat. Iraola EEs 1911, 183. Soñu-jotzalle ta bertsolari / txit
umore onekuak. MendaroTx 36. Pianu-jotzaille izugarria. Garit Usand 13. Pandero-jotzalle tolosar bat. Albeniz
264. v. tbn. Ag G 185. LzM EEs 1912, 107. Alz Txib 84. A Itzald II 74. Lab Y 1932, 192. EA OlBe 20. JAIraz
Bizia 25. Anab Aprika 24. Ibiñ Virgil 36. Alzola Atalak 127. Uzt Sas 23. MEIG I 158 y IX 103.
 (Uso pred.).  Kanpai guziak jotzalle daude. Basarri 19.
3. Martillo.  Zanpagaiak eta jotzalle edo malluak. JMB ELG 30.
4. (El) que profiere. "Pregoi jotzallia, pregonero" Etxba Eib.  Negartiak eta lantu jotzaileak nagusizten dira
euskaltzaleen artean. In MEIG VI 37.
- ADAR-JOTZAILE. v. adar.
jotze, jaite (Lar, Añ, H). 1. Pelea. "Pelea, contienda", "pendencia", "refriega" &c. Lar. "Marimorena,
pendencia, jaitea" Añ.  [Batzarrera] biltzen bazan arazo andiak, jaiteak ta auziabarzak izango ziradela. Lar
Fueros 226s. Baldin onelako jaite ta pelean esku indartsuak laguntzen ezpadigu, galduak gera. Arr CDoc 98
(ap. DRA).
 "Aporreamiento [...] makillaz jotzea" Lar. "Tunda de palos, item, aga, makil jaitea" Aq 1465.  Biraoka asten
direanak euren umeai gatx edo jote bat egin deutsenen kontra. Añ MisE 211. Joitia joite dela / Bada bertzerik
ere: / Gasaz frotatu ta / Bi eskuak erre. (1929). LuzKant 95.
 (G-goi, AN-larr; Lar), jote (V-gip), joite (T-L). Ref.: AEF 1955, 71; Etxba Eib (gari-jotia); Asp Leiz2
(gariyotze). "Majadura" Lar. "Battage" T-L.  Gal ebate ta jotiak. JJMg BasEsc 108. Itxasoetan eztagoz / emeko
mokil joteak. Echta Jos 195. Gari-ebakitze edo jotzea. Ag G 21. Ogi jotzea. Barb Leg 60. Ontarako leenbiziko
baten mende.
lana sagar-jotzea da. Garm EskL I 38. Belar epaiteak, iratzeak, mahasti aitzurreak, ogi-joiteak eta holakoak.
Larre ArtzainE 57. v. tbn. TAg GaGo 95. Jote: Enb 168. Ibiñ Virgil 73. Alzola Atalak 68. Joite: Lf ELit 62.
 Jote au egiteko [...] arri laban egokiak ditue [garbiketak egiteko]. Erkiag Arran 134.
 Kantera baten, kamiñuetarako arri jotie artute eukiten eban, metroko onenbesteko baten. Gerrika 35.
 Ango txalo jotia! Enb 196. Txalo jotze zaratatsu bat. Etxde JJ 205. v. tbn. Urruz Urz 50. Lab EEguna 100.
2. (Lar, Añ). Golpe. "Percusión" Lar y Añ.  Moisesek aizea jotze batekin bete zituen bein elementaz bazter
2
guziak. Mb IArg I 353. Aurpegi guztia ainbeste yotegaz baltziturik. Añ EL 197. Esku-yoteak. Ib. 142. Olatuak
atxetan egitten ebezan joteak. Echta Jos 339. Bere [pelotariaren] besagain-jotiak zelan txalotzen dabez bere
erritarrak! Kk Ab I 98. Aldi guziez, ahapaldi bezanbat eskuaz jotze egiten dio liburuari. Barb Sup 89. v. tbn. Ag
Kr 209 (jote).
 Olesa ta ate jotia da. Mg PAb 153.
 Ankak joko dute [...]. Jotze zoli ontarako oin-muturrak luzatu egiten dira. Anab EEs 1920, 24.
 "Tocamiento de brazos o con brazos, besoz yoteak" Izt.
3. "Monta, señal de montar a caballo, zaldi gañerako jotzea" Lar. "Toque de campanas" Ib.  Soinuba bada
pekaturakua, joikijak eta jotia bere pekatuzkuak dira orduban. fB Olg 33.
 Eta kaskoak igarteraño jote aregaz ['sonido que emite el casco al ser golpeado'] / bere birtute gordeak ditu
erakusten. AB AmaE 453.
 Soñu joteak. Ag Kr 217. Bertso, soiñu-jotze edo dantzari-txapelketa. Insausti 13.
 Txintxarri-jotze on bat gertatu bear zan. Ag G 301. Aire guztiek ez dute atabal-jotze berbera izaten. Anab
Poli 99. v. tbn. Jote: Kk Ab II 44. Bilbao IpuiB 153.
 Txantxangorriak, egun guztiko ibillera ta txio jotzez nekaturik. Ag G 282.
4. Tendencia.  Baina ez dut ikhusten zerk ematen dioen urari joitea, eta ura nondik sartzen den drainen
barnera. Dv Lab 113s.
5. Efecto, impacto (ref. probablemente a la rima).  Nahiz [bersu] hok ere neurtuak diren xuxen, labur eta bat
bederak ondar hitzean joite ona duen. JE Bur 144.
6. Impulso (?).  Motorren joite azkarrak indartzen gitu guziak. JE Ber 7.
- ADAR-JOTZE. v. adar.
- BEGIZ JOTZE. Golpe de vista, mirada.  Begiz jotze soila aski balitz ondorio zuzenak ateratzeko. MEIG V
103.
- ELKAR-JOTZE. a) Choque. "Colisión, choque" BeraLzM.  Gorputzakin alkar jote lotsarizkuak. fB Olg 100.
Elkar-jotze bakoitzean. "Encuentros". MEIG IX 125 (en colab. con NEtx). b) Pelea a golpes.  Senar emazteen
artian bake txaarra, alkar jotiak. fB Olg 201.
jotzeko, jaiteko (Lcc). "Majadero de majar" Lcc.
jotzetu, jaitetu (Lar). "Pendenciar" Lar.
jotzezale, jaitezale (Lar, H). "Pendenciero" Lar.
jou.  (Exclam. de asombro).  Andre gazteak ez lituzketela ikusi nahi jaidura tzarretarat erortzen! Jou! HU
Zez 105. Baginuke laster auzi eta kalapita ederrik! Jou! EGAlm 1899, 21 (ap. DRA).
jox (G-azp).  (Exclam. de asombro, contrariedad).  Orain ez diat ikusten... Jox! Ara an berriz! Goen Y 1934,
97. Jox! Ara! Begira aruntza! Ib. 187.
joxe-kasta. "(Adj.), gitano. Los muchachos, de oirlo a los mayores, les gritábamos: Joxe kasta arraixua!" Etxba
Eib.
joxemaritar.  Nombre que se da a los donostiarras.  Mutil pizkorrak dira / joxemaritarrak. (1890). Bertsol
1931, 7. --Guziak [Donostiakoak] dirala, aditzea nuan bezela... --Zer? --Joxemaritarrak. RIEV 1910, 321. Joxe-
Maritarrak Donostiara eta Ganbelu anaiak beren errirontz. Urruz Urz 13. Joxemaritarren gaskoin-usaiko
umore berezi horren ale bat. MEIG III 54.
joxtailu. v. jostailu.
jozain (Lar, Hb ap. Lh). "Fleme, lanceta de sangrar bestias, jozaiña" Lar.
jozka.  De volea.  Pilotak ere tontoxago baitziren eta botean ala jozka, khintzeak nekezago egiten. Herr 22-
baten mende.
12-1955 (ap. DRA). Ezin ibili du pilota nahi bezala. Horrengatik, erran ditake jozka nausi agertu dela. Herr 14-
1-1960, 3.
jozki. "(S; Foix), entaille (charp.)" Lh.
ju. v. jum.
jua. v. joa.
juaera. v. joaera.
juaetorri. v. joan-etorri.
juaite. v. joate.
juaixtian.  Hace poco. v. arestian.  Juaixtian aiphatu sinestegabe hura baino hurbilago dela gutarik. Herr
6-7-1961 (ap. DRA).
- JUAIXTIKO. De hace poco.  Huna zer gogoarazi dautan juaixtiko liburu gaixo harek. Herr 25-1-1962, 3.
juale. v. joare.
jualte. v. joalte.
juan. v. joan.
juan-abastu. "Derrochador (AN-erro, B)" Inza EsZarr 177.
juandane, -doni. v. jondoni.
juangeiko. v. jaungoiko.
juanikote (V-gip, G-azp-to-bet), juaniketoi (V-m), fuanikote (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ.  Juanete en los pies.
juhan izan. v. johan izan.
juankera. v. joaera.
juate. v. joate.
juatetorri. v. joan-etorri.
juatz. v. ohatze.
juau.  Onomat. de ladrido. v. jau (2), guau.  -- Juau! Juau! --armonian asi omen zan [zakurra]. JAzpiroz 24.
jube (BN-ciz-mix-baig ap. A; VocBN (y-), H).  "En silence (terme peu usité)" VocBN. "Jube ezarri dut (BN-
baig), le he dejado turulato" A. Sg. Harriet, su origen es la frase jube domne benedicere del oficio eclesiástico.
Cf. 2 juje.
jubilatu (-du Lcc).  Jubilar(se).  Neure buruau banedukan / zaarzat jubiladurik. Lazarraga (B) 1197vb.
Laurogetabost urteak arte etzuten jubilatu. Arti Ipuin 35. Eskola zarretako maisua jubilatu zan. JAzpiroz 50.
Jubilatu ondoren / miseri pasatzen. Ayesta 117. v. tbn. BAyerbe 151. FEtxeb 14. Albeniz 110.
 (-du Lcc). (Part. en función de adj.). Jubilado.  S. Franziskubaren seme, Lektore jubiladu, Burgosko
Probinzijako Aita. Astar II I. Jubilatuen etxean. BAyerbe 154. v. tbn. Ayesta 117. BBarand 111.

baten mende.
jubilau. v. jubileo.
jubilaukari.  Con motivo del jubileo sacerdotal.  Domingo Eyherabide apezak bere apeztasunaren urrezko
ezteiak ospatu zituelarik [...], orok batean jubilaukari egin zuten besta ederrean. Larre ArtzainE 339.
jubilautiar.  Que celebra el jubileo sacerdotal.  Beherean, Mgr. Terrier apezpikua, Mgr. Daguerre, Paralieu
superiora eta 50 urte apeztasuneko jubilautiarrak. Larre ArtzainE 206.
jubilazio, jubilaziño, jubilaziñoe.  Pensión de jubilación.  Zar-saria edo jubilazioa sortu zuanak, gauz on
bat sumatu zuala esango nuke. BAyerbe 152. Bere gizona zanaren jubilaziñoie konpontzera juan biar eban.
Gerrika 159. Jubilaziño gizen zamarragaz geratu zanian. Ib. 283.
jubileo (Lcc, Lar, Añ), jubilau (Dv), jubileu, jubili(o).  Jubileo.  Iubileu, perdonanza eta jeneralki
barkhamendu eta salbamendu meritatu ustezko berze manera guzia. Lç Ins G 5v. Iubiliak ekharzen au osoki
statura [= estatu xahura]. EZ Man I 25 (tbn. 25 iubilio). Induljenziak, Iubilioak, ur bedeinkatua. Cap 67.
Indüljenzia eta jübileuak irabaz. Bp I 55. --Nola deitzen da induljenzia plenario hori? --Deitzen da Jubilaba.
CatLav 309 (V 154). Jubilioko komunioan. Cb Eg III 236. Jubilau bezala ematen den perdunantza. Jub tít. Zer
da jubileoa edo parkadoaiña? Itz Azald 151. Yubileura bezala etxera zetozkiola. Or Mi V. Aintzineko jubilau
baten ondotik. Ardoy SFran 251. 2.000 urtea ginuela, jubilau urtea. Larre ArtzainE 207. v. tbn. El 78. Mb IArg I
388. Arr May 68. Jubilau: HU Aurp 117. Jubilio: Ax 371 (V 244). Jubileu: CatLan 153.
 Jubileo de la religión judía.  Eta santutuko dezu berrogei ta amargarren urtea, eta adiraziko dezu barkazioa
zure errian bizi diraden guztientzat: zeren au da jubileoa. Ur Lev 25, 10 (Bibl jubilau, BiblE jubileu; Ker
parkamen). Zenbat eta urthe gehiago izanen baita iragaiteko jubilauaren ondotik. Dv Lev 25, 16.
 Gure apez-jubilaua deitzen duguna besterik da: guk, 1951 urtean apeztu ginen klasakoek, 2001 urtean
ospatzen ditugu gure Ordenako Sakramenduaren 50 urteak. Larre ArtzainE 207.
juboi. v. jipoi.
Judai-herri.  Judea.  Uts aundi bai zuten Yudai-errian Galileako zurgiñ ederra bage. Or Mi 127.
judaiko.  Judaico, judío.  Ofizio haur zen populu Iudaikoan. Lç Decl a 6r.
judaismo.  Judaísmo.  Eta nola probetxatzen ninzén Iudaismoan. Lç Gal 1, 14 (tbn. Bibl; He judutalgo, Dv
Judu lege, Ol yudu-asmo, IBk, IBe judutar jokabide).
judaizatu.  Judaizar, seguir la ley judía.  Baldin hi Iudu aizelarik Jentil anzo bizi bahaiz, eta ez Iudu anzo,
zergatik Jentilak bortxatzen dituk iudaizatzera? Lç Gal 2, 14 (He hertxatzen [...] judualgorat).
judaka.  Judía.  Drusilla bere emaztearekin, zein baitzén Iudaka. Lç Act 24, 24 (He judu).
a
judamendu. "Yudamendu, injerto (Itza 307)" Garate 1. Cont RIEV 1930, 155.
judar. v. judatar.
judas. 1. "Judas, traitre, judas" T-L. 2. "Judasa (Cornus), cornejo (V-gip)" Arzdi Plant1 277. v. ARBOLA
MADARIKATU.
- JUDAS-EGUR. "(V-m), arbusto de leño duro; de él se hacen los mangos de pipa" A. "Kurutze bat ezartzen
dute: Judas-egurrezkoa (V-m)" A EY I 459.
- JUDASEN BELARRI. "Nombre popular del hongo Auricularia auricula-judae" VocNav.
- JUDASEN ENDAKO. "(Es de la) piel de Judas, Judasen endakoa da" Añ.
- JUDAS LORE. "(Lunaria annua), flor de plata" Elexp Berg.
judaskeria (judes- AN-ulz ap. Iz Ulz; Lh). "Trahison" Lh. "Judeskeríe itta, el cometer una falsedad. Iru
judeskeri" Iz Ulz.
judatar, judar, judear.  Judío. v. judutar, judu.  Munduko jentil ta turko ta judatar adindu guziak. Mb IArg
I 236. Ala judatar aragikorrak nola ispiritukoiak. Ub 58. Judatarren Agintari edo Gobernadore zala Ponzio
baten mende.
Pilatos. CrIc 43. Judatárren festa-egúna. LE Io 6, 4. Judatarrai predikatu zien. AA III 432. Gure Josu ona
Gurutza-egurrian judar gaiztuak edatu ta Bere Amaren aitziñan untzau eben. Eleiz GDBidea 25. Judatar
kristaututako bat. Etxeg in Muj PAm 21. Odolez judarrak [Marx eta Lasalle]. Eguzk GizAuz 66. Erodaren
eskubetatik, eta judarren errijaren uste betetik atera naula. Arriand Act 12, 11. Beste judarrak be jarraitu egiten
eutsoen. Ker Gal 2, 13. v. tbn. Altuna 16. Judar: Enb 102.
 Ots, judear neskatil. "Ninfas de Judea". Gazt MusIx 187 (tbn. Onaind 206; Or ib. 199 iudar).
judegu, judeo. v. judu.
juderia. "Judería" Lcc.
Judiferran.  (El) Judío errante.  Jüdiferran miserablia. Balad 115.
judigo.  Judío. v. judu.  Sortzez alemana, ihesari eman behar ukhan zuen, judigo odoletik zelakotz. SoEg
Herr (ap. DRA).
judikamentu. "(Hb), jugement" Lh. v. jujamendu.  Gizonen jüdikamentü banuen kuntre. Mst III 36, tít.
judikatu.  Juzgar.  Eztezazuela iudika, iudika etzaiteztenzát. Lç Mt 7, 1 (He jujatu). Berzeren zerbitzaria
iudikatzen duana. Lç Rom 14, 4. Goganbehartu edo arinki iudikatu. Hm 195. Besteren jüdikatzian. Mst I 14, 1.
Judikatu gabe kondenatu zaitue. Arti MaldanB 209.  (BN-lab-arb, S; Foix ap. Lh). Ref.: A; Lrq. "Censurar,
criticar" A.  Asteko denbora iragaiten mündiaren jüdikatzen. Etch 304.
judikatzaile, judikazale (S ap. Lrq). "Censeur" Lrq.  judikatzale. Juez.  Judikatzale justu eta zuzena. Arti
Tobera 289.
judio. v. judu.
judios. "(Hb), juive" Lh. v. judu.
judiri (B ap. A; VocB).  Cisco, carbón menudo. v. 2 iduri.
judizial.  Judicial.  Pilatek [...] eraman zezan kanpora Iesus, eta iar zedin alkhi iudizialean. Lç Io 19, 13 (He
tribunalean, Dv juie alkhian, Ol auzitako maipuru, Ker auzi-maian, IBk auziaulkian, IBe auzitegian).
judizio (Izt (y-)), juizio (V-gip ap. Elexp Berg; Lar).  Tr. Entre los labortanos y bajo-navarros se documenta la
forma judizio, que aparece tbn. en unos pocos textos vizcaínos y en uno alto-navarro. Entre los suletinos
hallamos jüdizio en Maister y jüdizione en UskLiB e Inchauspe. Al Sur juizio es prácticamente general. En
DFrec hay 31 ejs. de juizio y 13 de judizio, todos ellos meridionales.
1. Entendimiento, juicio. "Juicio, facultad intelectual" Lar. "Eztakitt noiz etorri bia jatzun juiziua" Elexp Berg.
 Juizio gitxizkoa da geiaena. fJZ 98. Juizio eta sentido onean dagon bitartean. Ber Doc 161r. Juizioa galdu
eban. Cap 101. Zuen juizioa non da? Cb EBO 17. Juizio duenaréna. LE Ong 77v. Juizijo ta karidade andiko
Inglaterrako kanziller nausijak. fB Ic II 203. Ez dakit nun nekan juiziyua. Bil 80. Askok esan du neregatikan /
juiziorik bai al du? Tx B I 217. Juiziorik berez ez dunak / orlako ibillerak zetik. MendaroTx 111. Buruko juizioa
azpikoz-gora jarri diotela. Berron Kijote 71. v. tbn. Juizio: Gamiz 204. Gco II 59. JJMg BasEsc 207. JanEd I 23.
Sor AuOst 78. Iraola 139. EusJok 23. Auspoa 39, 75.
2. (Añ, H), juizio (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc, Lar, Añ, Izt, H), judizione (jü- S ap. Lh; Gèze, Foix ap. Lh),
juzo (V ap. A). Juicio (sin más especificaciones, suele referirse al Juicio Final). "(El día del) Juicio, juizioko
eguna" Lar (v. tbn. Añ). "Jugement dernier" Lh. v. jujamendu.  Egundano ezta izan, ez izanen iagoitik /
iudizio hain handirik ezetare borthitzik. E 53. Josafaten baturen gara judizion elkarreki (Pamplona, 1564). TAV
3.1.18. Ninivako gizonak iaikiren dirade iudizioan nazione hunekin, eta kondemnaturen dute haur. Lç Mt 12, 41
(He, TB, Dv jujamendu, Ur, Echn, Samper juizio, Ip jüdizione; Ol, Ker, IBk, IBe auzi). Nik zuri eman bear
dizudan kontua juizioan. Ber Trat 89r. Eta iudizioraño illkhiko etzarena. EZ Man II 88. Heriotzea, iudizioa,
ifernua, parabisua. Harb 35. Iudizioko egunean. Cap 33. Iudizio partikularrean. Hm 229. Azken iudizionian
izanen den iuiamendu jenerala. Tt Onsa 35. Juizioko egunean. Arz 36. Egiaz azken iudizioan etzaiku galdegiñen
zer irakurri dugun. Ch I 3, 5 (Mst jüdizio; SP iuieamendu). Azken yudizioko egunean. Lg II 204. Juizio edo
1
kontu-artze hau noiz izango dan. Ub 137. Judizio aurreko ikusgarriak. Añ EL 38. Orren juizio jústoes beldúr.

baten mende.
LE Ong 84v. Zein izugarria izango dan juizio au bekatariarentzat. AA III 457. Azken jüdizioneko kantika.
UskLiB 216. Juizijoko egunian. Ur MarIl 37. Bera juiziora deitzera joan ziran. Arr May 166. Oro jakinen dira /
azken judizioz. Etcham 210. Epaiketa (juizioa). Ir YKBiz 64. Judizio honetako azken epaiarekin. Arti Tobera
273. Tronpeta soiñu aiek azken juiziokoak ziruditen. Ugalde Iltz 13. Bada beti hemen juizio-zain dagoen jende
berririk. MEIG IX 99. v. tbn. Mat 34. Ax 586 (V 376). Brtc 261. CatLlo 28. Jaur 137. CatBus 54. Dv LEd 270.
Barb Sup 121. Juizio: VJ 8. ConTAV 5.2.11, 163 (1691). SermAN 7. Cb Eg II 196. Mg CO 284. Añ LoraS 24.
Gco I 415. fB Ic I 16. JJMg BasEsc 68. CatB 73. It Fab 262. Lard 380. Legaz 54. Xe 382. PE 24. Ud 110. Bv
AsL 138. Itz Azald 37. CatUlz 47. Iraola 59. A Ardi 84. Inza Azalp 95. Tx B I 81. Yanzi 60. LuzKant 105. Gand
Eusk 1956, 220 (V-gip). Izeta DirG 92. JAzpiroz 110. Ayesta 104.
3. Juicio, opinión. Cf. infra JUIZIOAN, JUIZIO EGIN.  Ea edugi dabeenz iuizio gestorik laguneen honreen
kontra. Cap 111. Egin ote deban inoren kontra juizio temerariorik. OA 168. Ez egitea proximoaren kontra juizio
gaiztorik. Iraz 32. Etorri jatan juizijo dongia. Mg CO 181. Gogorazio oek ez dira juizioak sinistea eman artean.
AA II 210. Onengatik Bixentaren juizio txarra egiten badezu. JAIraz Bizia 117. v. tbn. Juizio: Gco II 16. Astar II
178. CatUlz 33.
 Criterio.  Jakinsuagoaren iritzi edo juiziora jarri nai ez izatea. Gco II 23.
4. Terreno. "Juizioa, terrenoai esaten diete Errenderi ta Astigarraga aldean" 123-124-125, 40n. 
Bordaxarrek gaurkuan / esango'izkik ederrak: / juiziyua artuko dik / ote eta larrak. Auspoa 123-124-125, 40.
- JUIZIOAN. a) (Precedido de gen.). A juicio de, en opinión de.  Prudentearen juizioan. El 79. Gizon
diskretoen juizioan. Iraz 34. Nezesidadeak grabe direnean, gizon diskrezio dutenen juizioan. CatAe 50 (CatR 51
urdupenian). v. tbn. CatSal 51. b) Prudentemente.  Kontuz ibilli arren / eta juiziyuan, / iñor aberasten ez / da
ofiziyuan. Bil 151.
- JUIZIOAN JANTZI. Estar en sus cabales.  Ezaueran sartua nago, / juiziyuan jantziya. Auspoa 123-4-5, 335.
- JUIZIOAN SARTU. Entrar en razón, hacerse razonable; (trans.) hacer entrar en razón.  Konbeni dira buru
ariñak / juiziyuan sartzeko. PE 60. Eskarmentuba ikustiak bat / juiziyuan sartzen du. Tx B I 101. v. tbn. Ud 98.
EusJok II 89. AzpPr 77. Noe 94.  Juizio betian / egunen batian / nekez bada ere danok / sartu gaitian. Auspoa
86-87, 84.
- JUIZIOA SARTU. Hacerse sensato. "Len etzan alakua baiña juiziua sartu zotsenetik ziero txakurtuta dago"
Elexp Berg (s.v. txakurtu).
- JUIZIO EGIN. Juzgar, considerar.  Juizijo egiteko bera dan modukua dala bestia bere. Astar II 180.
- JUDIZIOKO HAGIN. Muela del jucio.  Juizioko agiña neukala enkistatua. JAzpiroz 179.
- JUIZIO OSOAN. En su sano juicio.  Neregan ta juizio osoan beti nagoela. Cb Eg II 90.
- JUDIZIOZ. Judicialmente.  Iudizioz punitu izateko digne datela. Lç Mt 5, 22 (TB juiamenduari zordun, Ur
esertokiko epaiaren obendun, Dv jujamenduaren jasankizun, Ol auzitegian ogendun).
- JUIZIOZKO. "(Hombre de buen) juicio" Lar y Añ.  Juiziozko kristauak. Cb Eg III 220. Juizijozko erakusla
guztiak. fB Olg 17. Aita Cadizen karta juizijozkua. Ib. 120. Ze mutill juiziozkok gura izan lei bere esposatzat.
JJMg BasEsc 123.
judiziodun, juiziodun (Añ). "Juicioso" Añ.  Mundu guziak nai du emastéki trabajária, juiziodúna ta
gobernári oná. LE prog 118.
judiziogabe, juiziogabe.  Irreflexivo, imprudente.  Onen zeloa eragabea, juiziogabea ta lotsagabea izan
zala. Cb Eg II 160.
judizione. v. judizio.
judizioratu, juizioratu (Lar, H (s.v. iuiamenduratzea)). "Ajuciar, entrar, hacerse juicioso" Lar.
judizioso, juizioso.  Juicioso, prudente.  Kontu emute au egin biarko dozu [...] gizon juiziosoren baten
bitartez. msOñ 41 (Eusk 1977, 192). Gizon juiziosoen ustez nezesidade andian direlarik. CatB 52.  juiziosa.
(Forma de fem.).  Juiziosa ta alkekórra. LE Prog 124.
judiziotsu, juiziotsu (H (V, G)).  Juicioso.
judu (AN-5vill, BN; Lcc, SP, Urt II 159, Ht VocGr, Lar, Añ (G), Dv, H; y- Lecl, Arch VocGr, VocBN), judegu
(Añ (V), Izt 24v), judio (V-gip, S; Arch VocGr 207, Gèze, Dv), judeo, judeu, jurio. Ref.: A; Lrq (jüdio); Etxba
Eib (judixua); Gte Erd 188.
 Tr. La forma judu, la más extendida, la emplean autores guipuzcoanos, labortanos y bajo-navarros. Judegu es
propio de la tradición vizcaína, ya desde Capanaga y Micoleta; cf. infra iudego en la zona occidental de Navarra
en el s. XIII. En Lazarraga aparece judu y (en el texto B) judegu. Judio, empleado por los suletinos (aunque en
baten mende.
Belapeyre alterna con jüdü), aparece tbn. en textos navarros (Lizarraga de Elcano, Hualde y Samper, aunque no
en el baztanés Echenique), y, ya en el s. XX, en D. Agirre (en un diálogo y escrito en cursiva) y en Oskillaso
1
(Kurl 115). Hay jurio en unos versos alto-navarros, judeu en Añibarro (EL 87) y judeo en una canción aezcoana
recogida por Azkue (Aezk 228). En DFrec hay 27 ejs. (10 septentrionales) de judu, 3 de judio y sendos de judeu
y judegu.
 Etim. Para la relación de judu y judegu, y su origen (en último término, lat. iudaeus), v. FHV 100.
 Judío. "Rabino, (V) judejuen [sic], (G, AN) juduen maisua" Añ. "Judeguak biziro ebiltzan bai Jesus ilteko" Izt
24v.  Tr. De uso general, se documenta ya desde Leiçarraga.  Çaldun iudego (Zufia, 1283). GLarr SJ 510. 
Gizon iudu bat iunkta edo hurbil dakión estranjer bati. Lç Act 10, 28. Iuduén Regea. Lç Mt 27, 11 (Dv, Ur,
SalabBN, Echn, Ol, Leon, Or, IBe judu, Ur (V) judegu, Ip, Hual, Samper judio; He, IBk judutar, Arriand, Ker
judar). Juduak, barriz, / asko eukan negarrik. Lazarraga 1200v. Judeguakin / aurraz berba eginik. Ib. (B) 1203v.
Giristino zahar eta iudu itzuliena. EZ Man I 73. Iudeguak burla egiteko. Cap 138. Enaz orren delikadua zein
Judeguba barikuz. Mic 13r. Juduek arantze-elhorriz / zioten egiñ koroa. Gç 86. Jüdioak ere jin zirena haren
adoratzera? Bp II 25. Jüdiek zer egin zien? Ib. 71. Eskuarak egundaino ez baitu izan gonbersarik ez hantazinorik
Arabiarrekin ez Juduekin. ES 135. Jüdiuer [..] zelütik jaits erazitzen zian. Mst I 1, 2n. Juduak Judas lagun arturik.
Bast 6. Bihurtu zen yudutarat. Lg II 270. Nola zégon Kristo judiogáien érdian. LE Prog 108. Judu ispiritukoiak
1
ta aragikorrak. Ub 57. Hereje, judegu ta fede bageak. Añ EL 91. Juduak ontzat ematen due usuren irabazia. AA
II 187. Juduen legean. Dh 225. Alejandriar bat, jaiotzaz judua, eta gero kristau egiña. Lard 516. Judu konbertituen
biziteiak. Laph 247. Ezta Baionako judubak ere! Sor Bar 61. Alfonsa Ratisbone deitzen zen jüdio bat. Ip Hil 10.
Errepublika judu eta framazonez bete hau. HU Aurp 54. --Zeintzuk dira seta infernuko orren [Frankmasoneriaren]
agintari nagusiak? --Izan oi dira judeguak. Itz Azald 213. Judioak baño okerragoak zerate zuek. Ag G 229. Juduen
kale baztarrera, Gheto esaten zaiena. Ayerb EEs 1915, 276. Juduentzat gauza gorrotagarria da Gurutzea. Inza
Azalp 13. Judu Herratuak jan beharra duela. Barb Leg 138 (v. judiferran). Halere Siriar gerlariak berritz eta
berritz jazarri ziren Judueri. Zerb IxtS 77. Juduen auzoa ere ikusi nuan. Anab Aprika 53. Edozeinentzat, judu
nahiz jentilentzat. MEIG VIII 59.
 (Acompañando a un sust.).  Iudu legea. EZ Man I 71. Iudu-erregez / aipu enzuteareki. O Po 61. Judu kirats,
beltz eta billau usai geiegi dabil erri horietan. Lar Cor 153. Yudu-apaizak. Ir YKBiz 267n. Populu judua da populu
hura. Zerb IxtS 7. Diego Laynez, judu arrazatik omen. Ardoy SFran 111. Tanto bat edo beste judu odoletik. MEIG
I 63. v. tbn. Elsb Fram 169. Arb Igand 57.
 (Como calificativo peyorativo). "(L-ain), animal empeñado en no trabajar" A. "(L, BN, S), avare" Lh. 
Ernegatzen dot / oi konfesore juduaz, / zerren ninduan / oi absolbidu orduan, / oi egin baga / penitenzia
munduan. Lazarraga 1199v. Asto judeguba. DurPl 63. Amerikanuakin / txakurra jurio, / orri're beratako /
propina'man dio. Noe 115.
- JUDU-ARIMA. Alubia. "Judías, xuduarimak (R)" Aq 780 ( A).
- JUDU-HERRI (SP, sin trad.). a) Pueblo judío.  Zeren gatik azotatu baitut Iudu herria. EZ Man I 29. Yudu
erri osoa aurka (kontra) yarriko zaio. Ir YKBiz 391n. Alako paper oargarririk jokatu eztuen erri xume batetik:
judu-erritik, Bibliatik, alegia. Vill Jaink 33. b) Población, localidad judía.  Bazter guzietan, eta oraino gehiago
judu-herrietan. Jnn SBi 36. c) Israel, tierra de los judíos.  Yudu-errian zeuden gizonak. Ir YKBiz 385n.
- JUDU-KRISTAU. Judeocristiano.  Paganoen gizalegeak handiesten eta judu-kristauenak gaitzesten dituzten
bertuteak. Mde Pr 229.
- JUDU-SEME. Judío (término despectivo). v. judukume.  Gaur, judu-seme, gutartera itzul bazinde, /
gurutzifika zindezaket nik ostera! Mde Po 94.
judualgo. v. judutalgo.
juduandre. "Judía" Lcc.
juduar. v. judutar.
juduera (Lar  H).  Judaísmo.
judueratu. "Judaizar, guardar los ritos de los Judíos" Lar  H.
judukasta. "Advenedizo" Lcc.
judukeria.  Judaísmo (considerado como una organización secreta mundial con fines extrarreligiosos).  Bi
suge handiek dakote egungo sozietatea, Yudukeriak eta Framazonkeriak. Elsb Fram 172.

baten mende.
judukide.  Correligionario judío.  Ahaide eta judukidek egin zioten [Spinozari] gerla borthitza. Lf EG 1956
(1-2), 56.
judukume.  Judío converso. "Confeso" Lcc.  Judío (sentido despectivo). "Judihuelo" Lar. "(Hb), petit de juif
(terme de mépris)" Lh. v. JUDU-SEME.
juduleku. "Aljama" Lar.
judusa.  Judía (forma fem. --suf. -sa-- de judu).  Algeriako eta Tunisiako Yuduak eta Yudusak dira egiazki
okhastagarriak. Elsb Fram 167.
judutalgo, judualgo.  Judaísmo.  Nola ixitzen nituen Judutalgoan ene adineko eta nazioneko ziren bertze
hainitz. He Gal 1, 14 (Lç iudaismo). Nolatan hertxatzen ditutzu jentillak judualgorat? Ib. 2, 14.
judutar (G-azp, AN-gip ap. Gte Erd 188; H), juduar (Lar  H). "Judaico" Lar. "Juif, de la nation juive", "les
Juifs, les descendants, enfants de Judas, les Israelites" H.  Mana ezti Iudutarrei mortuan fornitua. EZ Man II
110. Hau da Jesus judutarren Erregea. He Mt 27, 37 (Lç iudu). Juduar biurrien menpean. ArgiDL 89. Judutar
bere etsaiak. Inza Azalp 64. Nikodemo izeneko gizon bat, yudutar Batzarre-gizona. Ir YKBiz 61. Arabe ta
judutarren gerra. Insausti 97. v. tbn. IBk 1 Gal 2, 14. Gerrika 249.
judutegi. "Judería" Lar.
judutiar.  Partidario de los judíos.  Judutiar eta framazon gorri-beltz hoitarik hogoi-ta hamar. HU Zez 88.
judutoki. "Aljama" Lar.
judutzar.  Aum. despectivo de judu.  Judutzar asko bildu ziran, zerasatela: "il ezazu, il ezazu". Lard 522.
Hori duk hire fedea, / judu tzarra ez bertzea? Ox 52.
juduzale.  Judaizante.  Juduzalea zala norbaitzuek eransi ziotelako. Aran SIgn 56. Fray Luisek ontzat
ematen Vatabloren lana [Idazteun-argitaraldia], bestaldekoek juduzaletzat jotzen zutena. Gazt MusIx 57.
juegoorros. "Juegóorros, juegóorrosa(k) [...]. Euskerización de juego de bolos. Llamábase así antes a los
rodamientos, a las bolitas de acero. Pedalai juegoorrosak galdu jakozek. Gaur egun rodamentuak entzuten da"
Elexp Berg.
juen. v. joan.
juerga (V-gip ap. Elexp Berg).  Juerga.  Sasoi bateko juergak ondo goguan zituan. SM Zirik 129. Ez naiz
akordatzen sekulan ordu bete bat galdurik, parranda edo juergagatik. MMant 27. Bereala ikusten / gendun
Arantzazu, [...] / naiz aruntzako ez euki / juergako aiña su. Insausti 70.
- JUERGA (JUERGA BAT, etc.) BOTA. Hacer una juerga. Apaldu ta juerga ederra
bota genduan Zarauztarretan. TxGarm BordaB 51.
- JUERGA (JUERGA BAT, etc.) EGIN. Hacer una juerga.  Joakiñeri txistu bat eman omen zioten, da
berealdiko juerga egin omen zuten, bertan apaldu ta goizaldera arte. JAzpiroz 192. Laneko orduak pasatu zai
juerga egiten asteko. BBarand 151.
- JUERGA GASTATU. "Juergia gastau, correr juerga. Gero erremeixia, oi dan moduan, erremeixia, dana
dantzia ta... juergia gastau bai, e" Elexp Berg.
- JUERGA PASATU. Hacer una juerga.  An juerga pasa, neska eta mutil. JAzpiroz 31.
juergazale.  Juerguista.  Kakalardo gizajua juerga zalia bazan be apaldu zan egundoko. SM Zirik 129.
juez (V-ger-gip; Lcc, Lar, Añ, H (V, G)). Ref.: Etxba Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg.  Juez; árbitro, juez de
una competición. En AxN se explica gortheak (437) por juezak. v. 1 juje.  Tr. De uso gral. al Sur; su frecuencia
disminuye desde principios del s. XX. En DFrec hay 42 ejs.  Egostera petizio bat juezaren aurrean. Ber Trat
44v. Juez Apostoliko negozio onetako (Leiza, 1626). ASJU 1978-79, 237. Ofensarik egin deusteenz [...] juezi eta
nagusiri. Cap 97. Juez supremo aren presentzian. OA 37. Ekusten gaitu testigu zuzen ta juez zorrotzak bezala.
baten mende.
Mb IArg I 381. Juez estua. Cb Eg II 151. Gizonen juez izateko. Mg CO 8. Gure adiskiderik amanteéna beardúgu
izán geuren Juéz. LE Ong 79r. Ni nerau naiz testigu ta juez. AA III 314. O Jaungoiko juez zuzena! fB Ic II 237.
Jesus auziepalla edo juezaren aurrera. Ur MarIl 39. Juezaren epaijaren zain. (1860). BBatzarN 191. Israelko
juezen eraenmentua edo gubernua. Lard 123. Jose Manuel Muñagorri / zan anketan juez / oker gutxi pasa zan /
ark sumatu gabez. EusJok II 22. Joan zen au gorago zegon beste juez batengana. Goñi 74. Sinistu beit, Juez
Jauna. Urruz Zer 61. Juezetara eraman bear zaitugu. NEtx Antz 124. Otsoa eta azeria zirean posturetzalle.
Astoa juez. Bilbao IpuiB 185. Askoz [bersolari] obia izango degu / nere jueza dagona. Uzt EBT 108. Zazpi
basarri ustu zituan juezak. Gerrika 53. Gure juezak sei bertsolari ziran. Insausti 238. Darabilgun hauzia, ordea,
ez da juezetakoa. MIH 378.
v. tbn. (Para autores del s. XX): Ag Kr 185. CatUlz 4. Iraola 83. Arrantz 129. Inza Azalp 128. Muj PAm 33. Tx B
I 243. MendaroTx 28. Kk Ab II 151. Ir YKBiz 162. Or Eus 305. Etxde JJ 177. SM Zirik 50. Basarri 95. Arti
Tobera 289. And AUzta 61. Etxba Ibilt 453. Lab SuEm 194. Berron Kijote 62. JAzpiroz 110.
- JUEZ-AULKI, -ESERAULKI. Silla judicial.  Juez-aulkira itzuli zan. Lard 453. Gauza au erabakitzeko, juez-
eser-aulkian zegoala. Ib. 453.
- JUEZERA JO (V-gip), J. JOKATU (V-gip). "Eziñ alkar aittutako anaiak ziran eta juezera jokatu eben bixen
zoritxarrerako" Etxba Eib. "Juezera jo, recurrir al juez. Urtiak demandan ibilitta gero juezera jo zeben" Elexp
Berg.
juezko.  Dictamen, parecer (de un juez, árbitro). Cf. juzgu.  Sekretario ori da / bada Imozkoa, / aien
[Imoztarren] aldetik zuen / orrek juezkoa. EusJok 80.
jufa. v. 2 jupa.
jufi. v. 2 jupa.
jugamentu. "Juicio, jugamentua; voz de Navarra" Izt 66r. Cf. ejs. suletinos de <jugamentu> (mera var. gráfica
de jüja-) s.v. jujamendu.
jugatu. "Juzgar, jugatu, uste izan" Izt 66v. Cf. ejs. suletinos de <jugatu> (mera var. gráfica de jüja-) s.v. jujatu.
juglare.  Juglar.  Esan badagizu, ezta faltako / (neurk jakin ez arren, badogu diru) / juglare pare bat nogaz
kunplidu. Lazarraga (B) 1154rb.
jui. "(V-m), relincho humano" A.
juhiaki. v. juhieki.
juiben. "(Git.), pantalón" A.
juhieki (H).  Acribillar, llenar(se) de agujeros. Harriet, que lo relaciona con jujus, intrerpreta el término (cuya
única fuente parece ser Oihenart) como "parer, vêtir avec élégance, propreté, d'une façon agréable" y "par
extens., couvrir de".  Zeintan [kurutzean] gaizk' itzatekirik / eta zauriz iuhiekirik [...] ikuz gentzan bekatuti.
'Criblé de blesures'. O Po 64s.
 (O VocPo (BN)  Dv y A (que lo da como AN)), juhiaki (jü- S ap. Lh). (Part. en función de adj.). "Iuhieki
(BN), c'est une caque mal calfeutrée, ou étoupée, de façon que la liqueur qui est dedans s'écoule en dehors" O
VocPo. "(Foix), cuve qui a des fissures" Lh. Pese a las traducciones de Oihenart y Foix, no parece tratarse de un
sust.
juiist.  (Onomat. del silbido).  Peruk orduan artu eban zinburrun bat eskuetan eta juiiiiist! ots eragin
[eutsan] (V). A EY II 285.
juil.  "Juillet, uztailla, juilla" Urt Gram 17. v. uztail.  Juillean. INav 163.
juile. v. joale.
juin.  "Juïn, erearoa, juña" Urt Gram 17. v. ekain, ereiaro.  Juiñean. INav 163. Iuiñaren hamarrean. Ib.
163.
baten mende.
juin-juin.  (Onomat. del chirrido del carro).  Gurdien juin-juin luze. Eston Iz 5.
juite. v. joate.
juitu.  Disfrutar.  En' hunaren juitü nahiz eta ni kundenerazi. 'Jouir'. Etch 238.
juizio. v. judizio.
jujale.  Crítico, que juzga. v. jujatzaile.  Hor daudenak [partida] ikusten... jujale bortitzak! Ox 181.
jujamendu (Lecl (yuy-), Arch VocGr (yuy-), Gèze, Dv (juy-); iuia- Ht VocGr, H), jujamentu, jujeamendu (SP),
jujeamentu, jujemendu, jujementu.  Tr. Exclusivamente septentrional; es poco usado en el s. XX. La forma
jujemendu se encuentra en Leiçarraga, jüjementü en Maister (jüjementian, en una ocasión, frente a numerosos
ejs. de jüjamentü), y jujeamendu, jüjeamentü y jujiamentu en Pouvreau (Phil 275), UskLiB (69) y AstLas
respectivamente.
1. Juicio. v. judizio, auzi.  Haren iujemenduaren aitzinean absolbatu izatea. Lç ABC I 4v. Obra onez presta
adin iuiamendu latzera. EZ Man I 60. Ene fabore izatekotz / orduko jujamendua. Gç 152. Noiz date bat
bederaren jüjamentia? Bp I 58. Jainkoaren iuiamendu ikharagarriaz. Ch I 24, tít. Salomonen yuiamendua. Lg I
326. Eztiat nik axolik / hilziaren ez jüjamentiaren <juga->. Xarlem 642. Beldürrik gabe agertzeko jüjamentian.
Etch 666. Errege izan zadin yuiamenduan emana. Elsb Fram 94. Hil-eta berehala izanen den jujamendu hura.
CatJauf 70. Iduri eta biharko den azken jujamendua. JEtchep 60. Mihi gaxtoek jada egina dute beren
jujamendua. Larz Senper 52. v. tbn. Harb 160. Tt Onsa 79. ES 120. CatLav 196 (V 101). He Gudu 140. Mst I
24, 7. Mih 11. CatLan 10. Brtc 119. Monho 100. Dh 145. MarIl 71. Jaur 108. Dv LEd 200. Bordel 201. Lap 423
(V 193). Arb Igand 125. Zerb IxtS 57. Jüjamentü: UskLiB 216. CatS 5.
 Ikharatzen naiz orhoitzen naizenean ene perpausak zure jujamendura ethorri behar duela. ES 197.
 (H). Sentencia.  Nola itzuriren zaizkiote Gehennako iujemenduari? Lç Mt 23, 33 (Dv juia-; Ur (G) juizio,
Ur (V), Ol, Ker epai, IBk zigor). Iuiamendu emaiten du faborable gizonaren alde. Tt Onsa 90. Ematen ditu
jujamendu / guztiz arraillagarriak. Gç 157. Yuiamendu lazgarri hura emanen denean. Lg II 193. Emaiten düt
jüjamentü <juga->: / Lonbardia zuretako. Xarlem 1373. Bestelan jujiamentia emanen dit sarri. AstLas 56. Zure
jüjamentiak <juga-> halako dirade. Etch 112. Eta erleen faboretan / yuiamendua zen eman. Gy 190. Ene
jüjamentia manhatzen dü legik / haren egonaztia bost urthez ixilik. Xikito 10. v. tbn. Hm 65. CatLan 138. Revol
101. Jüjamentü: StJul ms.18r <juga->. UskLiB 94.
2. Juicio, razón, entendimiento. "Absurde, [...] iujamendugabe, juiamendurik gabe, zentzugábe" Urt I 63.
"Jugement, faculté de l'avis" H.  Gizonaren eta haurraren iujemendua. Lç 1 Cor 13, tít. Hartan zer erran nahi
duen errazki zure iuiamendu onak ezagutuko duela. Harb u 4v. Khexadurak nahasten du arrazoina eta
iujeamendua. SP Phil 242. Nork bere iuiamendia eta bere konzenzia konsulta ditzan. Tt Arima 69. Gure
yuiamendu propialaren tronperiez beldurtzen. He Gudu 41. Ezagutza, yuiamendu eta egintzek. Hb Egia VI. v.
tbn. EZ Man II 133. Elsb Fram 165.  "Âge de raison" Lh.
3. Juicio, opinión. "Opinion, avis" H. Cf. infra JUJAMENDUAN, JUJAMENDURA.  Bataren eta
bertzearen usteak eta iujeamenduak ez izanez guziak bat. SP Imit I 14, 2 (Ol iritzi). Mesprezatu behar ditugula
gizonen iuiamendu banoak. Ch III 36, tít. Gizonen zentziak ardüra inganatzen dira bere jüjamentien emaitian.
Mst III 50, 8. Ebanyelioa gure yuiamenduen erregelatzat hartzen dugunean. Mih 74. Arrazoinik gabe iuiamendu
gaistoak egiten dituenak. CatLuz 19. Jüjamentü temerariuak. CatS 51. v. tbn. He Gudu 112. Lg II 147. CatLan
97. Dh 141. Jaur 108. CatJauf 85.
4. Sentencia, máxima.  Bazterrean tinta gorriz ezarri zion eskual-latinezko jujamendu hau: "sonitus atque
voces praetereaque... tirrit!". Lf ELit 220.
- JUJAMENDUAN. (Precedido de gen.). A juicio de, en opinión de.  Gizonen begietan on eta laudagarri
dena, gaixto dela eta kriminel ene iuiamenduan. Ch III 46, 4. Erosi behar züntiala gaizarik xarrenak, preziatü
eta balius gizonen jüjementian direnen plazan. Mst III 32, 4.
- JUJAMENDU EGIN. Juzgar.  Iujemendu egitera ni mundu hunetara ethorri naiz. Lç Io 9, 39 (He justizia
egiterat, Ker auzi batera, IBk epai batetarako). Gure nausiek jujamendua / xuxen egiten baitute. Etcham 240.
- JUJAMENDU EMAN. Juzgar; juzgar un fenómeno.  Guzién kontra iujemendu emaitera. Lç Iudae 15 (IBe
epaitzera). Hainitzetan enganatzen dire gizonen sensuak iujeamendu emaitean. SP Imit III 50, 8 (Ch y Leon
jujatu, Ol ebazketan). Begira zaite bertzeen eginez iujeamendu emaitetik. SP Imit I 14, 1.
- JUJAMENDURA. (Precedido de gen.). A jucio de, en opinión de.  Zeren gizonen iujeamendura laudatzeko
den gauza, hainitzetan ene begietan da baiatzekoa. SP Imit III 46, 4 (Ol iritzian).
jujamenduratu (H). 1. "Arriver à l'âge de la raison" H. 2. "Revenir à soi, recouvrer le sens" H.
baten mende.
jujamendutsu (H (L, BN)). "Judicieux, qui a du jugement" H.
jujarazi.  Hacer juzgar, hacer considerar, hacer pensar.  Zuk gauza guziez ungi iuiarazten darokuzu. Ch III
34, 1. Hura [zuhurzia] da Ispiritu sainduaren dohain bat, zeinak zuzenki jujarazten baitaroku Jainkoaren
gauzez. CatLav 195 (V 100). Sendimendu berak juja arazi baitiote orobat progotxos izanen zitzaiotela. MarIl 3.
 jujaerazi. Hacer celebrar (un juicio).  Ber denboran ene anaiek (defautez) prozesa jüja-erazi. Etch 238. 
(juy- Dv). Hacer juzgar.  Bi emazte tzar ethorri ziren Salomonen ganat, elgarrekin zuten eskatimaren
jujarazterat. Etcheberry 118.
jujari (S (Foix) ap. Lh; T-L).  Juez; juez. árbitro de una competición. "Juge" Lh. v. 1 juje.  Aphezak
beiküntian gero hen [khantoren] jüjari. Etch 458. Jujari bat plazaren erdirat jinik. JE Bur 26. Ameka bide dira /
Obra horren iuiari. LuzKant 83. Ea pilota partidetan behar litaken jokozain bat, ala orai artinoko juje edo
jujariak aski diren. Herr 1-11-1956, 3. Berdin [bertsolari] xapelketez, bada nun zer irakurri [...] jujarien
eginbideak eta oro. Lf ELit 348. Sei jujarik erabaki dute segur hartze zuela "dotor" titulua. Ib. 169. Gure
lantxoen jujari. Xa Odol 26. Gure herritarrak izanen ginituela jujari eta epaile zorrotzenak. Larre ArtzainE 196.
jujatu (Urt II 252 (jui-), Lecl (yuy-), Gèze, Dv (juy-); iuia- Volt 45, Ht VocGr, H), jujeatu (SP).  Juzgar. v.
juzgatu.  Tr. Propio de la tradición septentrional, se encuentra ya en Dechepare. La var jujeatu es más
frecuente en los textos antiguos (la hallamos en Leiçarraga, Pouvreau, Gasteluçar, Haraneder, Mercy y UskLiB).
En DFrec hay 11 ejs. de jujatu, 9 de ellos septentrionales.  Munduiaren iuiatzera rigoroski heldu da. E 49.
Ezen Iainkoak iujeatu ukhan du zuen kausá. Lç Apoc 18, 20. Eta zuk behar gaitutzu noizbait ere iuiatu. EZ Man
I 18. Hainitzak iarten dire arinki iujeatzen. SP Phil 344. Jaun jujea da jarriko / huts gustien jujatzeko. Gç 159.
Zeiñak ene obren arabera iuiatuko bainau. Ch I 2, 1. Ez dezazuela juia, juiatuak izan ez zaiteztentzat. He Mt 7, 1
(Dv, Ip jujatu; Lç iudikatu, Ur (V y G), Samper juzgatu, Echn yuzkatu, Ol ebatzi, Ker, IBk epaitu). Zuñek jüjatü
behar beinai ene gaiza eginetan gañen. Mst I 2, 1. Norbait yuiatu nahi duzuenean, ez beha presunari. Lg II 201.
Egin ezazü plazer düzüna / eta jüja <juga> jüstoki. Xarlem 1369. Juja detzagun beraz gure buruak denboran
gareno. Dh 153. Hura [Errege] alegia yuiatu behar egin zutenen aitzinean. Elsb Fram 112. Ez izatia lehiatü
ihuren gaizki jüjatzera. Ip Hil 85. Oraino gaztesko ginen apez baten jujatzeko. Zerb Azk 77. Ire burutik ik
etzakala / ire laguna jujatu. Mattin 119.
v. tbn. Harb 244. Hm 61. Arg DevB 213. Tt Onsa 30. FPrBN 5. FPrS 6. Bp II 15. ES 116. CatLav 6 (V 12). Brtc
124. Mih 27. CatLan 9. Monho 48. Xarlem 1538. Mg PAb 158 (en boca del de Baigorri). CatLuz 30. UskLiB
218. Jaur 119. Etch 182. Bordel 108. Gy 279. Hb Esk 191. Laph 99. CatS 5. Zby RIEV 1908, 212. CatJauf 17.
Etcham 52. Ardoy SFran 314. Jujeatu: He Io 5, 22. UskLiB 68.
 Eskualdun gazteria pilotari hautarik juja balin baditeke. Zby RIEV 1908, 89. Hamasei ikusgarri bazituzten
jujatzeko Antonio Arruek, Luis Mitxelenak eta Aita Villasantek. In Arti Tobera 262. Ene pertsuak ere behar
zituela jujatu. Xa Odol 26.
 (S ap. Lrq; H). Juzgar que, opinar; considerar.  Haurra ninzenean [...], haur anzo iujeatzen nuen. Lç 1 Cor
13, 11 (tbn. TB, jujea- He; Ol, Ker uste izan). Dio ezin abertimentu izan duela Espainiako armada parte
unetarat urbiltzen dela eta juiatzen duela edo Baionara edo Arrolexara gainera eldu dela. (c. 1597). FLV 1993,
458. Kaifasen konseillua / ona iuiatu zuten. EZ Noel 95. Iujeatu zuten huts handi bat eginen zutela. SP Phil 175.
Iuiaturik menturaz haren ixilik egotea flakoentzat eskandala bat ahal zeitekela. Arbill 97 (III 36, 8). Juia dezak
orai hemendik / zeiñ diren luze egunak. Gç 176. Elizak jüjatü dia andre Dana Mariaren konzepzionia thaka gabe
zela? Bp II 92. Ikhus zazue eta juja [...] zein aberatsa eta ohorezkoa den jakintasuna. ES 178. Hari baitagoko
jujatzea nor den hartako gai. CatLav 266 (V 133). Ezpadü jüjatzen proposago edo hobe dela. Mercy 30. Ene
dizipulu zaretela jujatuko dute. Brtc 204. Gauzez jujatzen ebanjelioko argien arabera. Dh 126. Gizon
iakintsunek behar handia dela iuiatzen dutenean. CatLuz 21. Mirakuilua ez da xoilki egia bat, gure izpirituaz eta
adimenduaz yuiatu behar duguna. Lap 39 (V 22). Ez ditake beraz etxetarik juja nor den Azkaindarra. Zerb Azk
29. [Bide hori] egunean lau aldiz egiteko haundiskoa zela jujatu zuten aitak eta amak. Larre ArtzainE 25. v. tbn.
In Harb a 5v. Hm 140. In Arg DevB II. Tt Onsa 169. Ch II 49, 3. He Gudu 57. In Mst XIV. Mih 39. CatLan 68.
Jaur 131. JE Bur 108. Larz Iru 54. Mattin 81. Jujeatu: In Tt Arima XXI. In Gç 24. Mercy 10.
 Condenar.  Heriotze kruelera / zintuela iuiatzen. EZ Noel 92.
jujatzaile (Dv (juy-)), jujatzale.  Juez.  Izanen da onen eta gaixtoen iuiatzaillea. EZ Man I 61. Zuek izanen
zarete nazione hek guzien yuiatzailleak. Lg II 192. Gure jüjatzalia han prest izanen da. Etch 656. Guzien
yuiatzale / dira medisentak. Bordel 169.  jujatzale (T-L), jujazale (S ap. Lrq). Opinante; crítico. "Qui opine"
Lrq. "Jugeur" T-L.
1 juje (S ap. Lrq; Urt I 11, Lecl (yuy-), Arch VocGr (yuy-), Gèze, Dv; iuie Ht VocGr, H; iuge Volt 88).  Juez;
baten mende.
juez, árbitro de una competición. v. juez, epaile (4).  Tr. Propio de la tradición septentrional. En DFrec hay 9
ejs. de juje, 7 de ellos septentrionales.  Egun hartan iuie date mundu ororen iabia. E 55. Eta da pensamenduén
eta bihotzeko intenzionén iuje. Lç He 4, 12. Present ederrez irabaz ezin daite iujea. EZ Man I 84. Iujearen
aitzinean iakiara egiten den iuramentu falsoa. FPrBN 24. Elizako jüjek eta legek gaztigatzen baitütie. Bp I 114.
Iuieari bezala zuri bethi behatzea. Ch III 45, 5. Yuieen denboran gerthatu zen Israelen gosete handi bat. Lg I
243s. Pilatüs deitzen züten jüje batez kondenatia. CatLan 43. Juje garratz bezain zuzen / baten tribunalerat.
Monho 104. Oi taharnari fidela! / Jüje ezpaliz igela! Etch 306 (tbn. en ChantP 182 y Or Eus 282). Laster zuen
akusatu / eta yuietara deithu. Gy 324. Nor ezar juje? Nor, tituluen nausi? JE Bur 51. Jaun jujek hautatu "suieta"
uztarri bat [koblarientzat]. Ox 203. Jujek galdatzen badautet ni nizan krimaren egilea. Larz Senper 12. Uzten
zaituztet zuek juje, hea nor zen gutan bietan ona eta nor txarra. Larre ArtzainE 173. Zuberoako juje zenaren hil-
harrirako. MIH 242. v. tbn. Harb a 8v. Hm 212. SP Phil 237. Arg DevB 139. Tt Onsa 89. FPrS 18. Gç 57.
CatLav 113 (V 62). He Gudu 140. Mst III 46, 5. Mih 58. Brtc 264. Revol 101. Xarlem 1527. Dh 145. AstLas 58.
UskLiB 41. Jaur 175. Hb Esk 47. Dv LEd 262. Laph 44. Jnn SBi 137. Elsb Fram 145. Zby RIEV 1909, 108. Lap
22 (V 13). Ip Hil 208. HU Aurp 142. CatJauf VI. Xikito 1. Etcham 105. Barb Leg 145. In SMitx Aranz 226. Zerb
Azk 91. Etchebarne 54.
- BAKEZKO JUJE, JUJE BAKEZKO (y- Arch VocGr). Juez de paz.  Kantoin bakhotxak badu bakezko yuiea.
Hb Esk 191. Ala ez baitakit ez ote zen bakezko jujearengana joan. HU Zez 60. Bakezko jujiaren aintzinialat
deithurik izan direla. Herr 7-2-1974 (ap. KazHiz 70).
- JUJE-BILTZAR. "Jury" T-L.
- JUJE-JANTZI. "Simarre, juje-jauntzi" T-L.
- JUJETARA JAUKI. Llevar a juicio. "Jujetarat jaukitu, mener devant les juges" Lh (s.v. jaukitu).  Bilhatzen
du eta kausitzen emaztea hobendun duela. Etsituan-etsitu, amets egiten du hil duela bere zalamandrana, jauki
dutela jujetarat. Herr 3-12-1959, 4. Haren arabera [...] Pierre bere semetxia zen oldartu zitzaiona. Jujetarat
jaukitu zuen. Lf ELit 180.
2 juje. "(BN), silence" Lh. Cf. jube.
jujeatu. v. jujatu.
jujekide. "Iuiekidea, coniudex in concil. Constant." SP.
jujemendu. v. jujamendu.
jujetasun (SP).  Dignidad, oficio de juez.  Claudiok jujetasuneko kargutik athera eta khendu zuela Greziako
printze bat. ES 169.
jujetegi.  Juzgado.  Nihaur iragaiten naiz jujetegiz-jujetegi segur izan nahiz ez dituztela ahanzten eskuarak
eman pondu balios horiek. Herr 8-9-1955, 1.
jujetto. "Centenarii, juietxoak, juiettoak" Urt IV 399.
jujetxo. "Centenarii, juietxoak, juiettoak" Urt IV 399.
1 ju-ju. "(G-bet), aguardiente. Término muy vulgar" A.  Muttur-oker ta Ttotta ta Juju maite omen dituzute. A
Ardi 36.
2 ju-ju.  (Onomat. de la risa).  Nai ju ju nai ja ja / medikuen esana / bete egin bear da. Azc PB 251.
Gurasoak entzun ta / egin eben: ju ju. Ib. 251.
jujus (H). 1. Hermoso. "Emazte iuiusa, femme agréable, gracieuse de sa personne et en ses manières" H.
"Gazte eta iuius gareno, dezagun irri egin, tandis que nous sommes jeunes et avons les agréments de la jeunesse
[...] (Rob [ms.])" Ib.  Jakintasuna dela Gizonaren perla, jujusa eta diamant preziatua. ES 176 (la coma podría
ser un añadido del editor). Gorphutz bat nahi bezain jujusa. Dh 360. Ez bide duk beraz jujus, agradosenetarik
hire maitea! Herr 11-5-1961, 4. 2. (iuius Ht VocGr 402  H; yuy- Lecl). "Pieux" Ht VocGr.
jujuskeria. 1. Hermosura (en sentido peyorativo).  Gaitzak hain laster suntsitzen ditu indarrak eta
jujuskeriak. Dh 364. 2. (juy- Dv  A). "Friandise" Dv. Cf. jujuski.

baten mende.
jujuski (Dv, H, A). 1. "Savoureusement" Dv. "Avec délices" H. Tanto Duvoisin como Harriet citan a
Etcheberri.  Belhar zurthiñez gorputzak haz gintzake iuiuski / eta edaran bidaso mendikoaz gozoki. EZ Man I
114.
2. "Pieusement et avec amour" H, que cita a Hm. Cf. jujustu.  O iguzki-ilhargiak / benedika ozenki, / zuek
zeruko izarrok / benedika iuiuski <iniu->. Hm 92.
3. "Avec grâce, agrément, d'une façon aimable. Iuiuski iaunztea, mintzatzea" H.  Hanbat lehia zure aurpegi
perilosa ahalik eta ederkienik ta jujuskienik erakhusteko. Dh 460.
jujustasun (H).  Belleza; gracia. "Izpirituaren pulitasuna eta iuiustasuna, la politesse et la grâce de l'esprit
(Birjin)" H.  Neskatxa ongi eman baten ephainduraz, eta haren gorphutzaren molde onaz, haren arpegiaren
edertasunaz, dantzatzeko edo kantatzeko duen antze handiaz, haren izpirituaren pulitasunaz, haren jujustasunaz.
"De sa gentillesse". Birjin 155. Osasun, indar, edertasun, jujustasun, asko bertze gisagune ta kalitate eder. Dh
105.
jujustu. "Iuiustea, respecter pieusement, avec amour" H, que cita el ej. de Hm. Cf. jujus (2).  Zuen Iaun eta
Iainkoa / agurrez iuiusteko <iniu->. "Adorabunt eum" (Ps 44, 12). Hm 52.
juka (Lar (y-), Izt C 48, Hb ap. Lh).  Yuca, mandioca.  Almojabanaz eta iukarekin egindako ogia
zeramatela. JAIraz Bizia 44. Yuka, arrakatxa, lursagarra. Ib. 41.
jukar (Sal). Ref.: VocNav; AEF 1955, 26. "Sartén pequeña", "cazo que emplean los pastores en la elaboración
de requesones" VocNav.
jukatu. v. 1 jokatu.
jukutria (Lh, T-L), jukutrea (S (Foix) ap. Lh), jokotria (Ht VocGr 362, Lar, Lecl (yokh-), Sb-Urq (yokh-), Dv,
H), jokutria (T-L), jikotria (BN-mix ap. A; Lar), jikutrea (A, que cita VocBN)), jikutria (y- VocBN, H).  Treta,
estratagema; engaño. "Finesse" Ht VocGr y Sb-Urq. "Treta", "astucia" Lar. "Action de ruse au préjudice de
quelqu'un" VocBN. "Supercherie" T-L. "Ruse, acte, jokutria", "ruser, jokutrian ari" Ib.  Ari txiki txiki guztizko
jokotri edo astuzia andietakoa. Izt D 180. Jokotriak, indarrezko garhaiziak, fede ukhatuak, [...]. Dv Telem 114.
Begira hargatik / jukutria gaixto bat / guri egitetik. Zby RIEV 1908, 94. Protestanten jikotriak eta zarkeriak.
Prop 1892, 284. Lur zati zenbeiten jokotriaz edo indarrez edekitzera. JE Bur 117. Burutik etzitzakon kentzen
herriko norbaiten yukutria zela. Zub 63. Jukutria zerbait badela iretsaldi ikaragarri hetan. JE Med 66.
"Hiletarik phiztu da"! Azken jokotria hori lehenbizikoa baino areagoa bailitake ba! Leon Mt 27, 64 (He, TB, Dv,
SalabBN enganio, Ip inganio, EvL gezur, Or iruzur, Ker maltzurkeri). Elhe hutsa ta jukutria hutsa, horra zer
diren Rusoen agintzak! SoEg Herr 10-4-1958, 1. Ützirik muttioten jükütriak. Herr 9-10-1958, 3. Berri txarra ez
zen Aristen jukutria baizik. Lf ELit 317. [Itsua] jostakina baitzen [...]eta beti jokotria zerbaitetarat ekarria, bere
begietako ezinbertzea gatik. Larre ArtzainE 147. v. tbn. Zerb Azk 109. Larz Iru 42. Herr 19-2-1976 (ap. KazHiz
208). Jikutria: Larz Iru 72.
jukutriaka, jokotriaka, jikutriaka.  Engañando, estafando.  Sarea xoriz bethea den bezala, hekien etxeak
betheak dire jokotriaka bildu gauzez. Dv Jer 5, 27. Lanari aspaldi tiro emanik, jikutriaka bizi omen zen. Zerb
GH 1921, 41.
jukutriatsu (T-L), jokotriatsu (Dv). "Tricheur, faiseur de fraude, de tromperies" Dv. "Insidieux" T-L.
jukutriatsuki, jokotriatsuki.  Engañosamente.  Haren bihotza tzarkerian sarthuko da, maltzurkeriaren

bururatzeko eta Jaunari jokotriatsuki mintzatzeko. "Fraudulenter". Dv Is 32, 6.
jukutriatu, jokotriatu (Dv). "Tricher, chicaner" Dv.
jukutriazki, jokotrezki.  Astutamente.  Gizonen enganioaz eta heien amarruaz yokotrezki tronpatzeko. TB
Eph 4, 14 (Lç kauteloski).
julgamendu.  Juicio.  Pisua eta balantza dira Iaunaren iulgamenduak eta sentenziak. Ax 111 (V 74).

baten mende.
julgatu (SP, que cita a Ax).  Juzgar. v. jujatu.  Egundaiñoko gizon eta emazte guztien iulgatzera. Mat 63.
Obra onak ere, ea ongi, iustuki eta behar bezala eginak direnz examinatuko eta iulgatuko baititut. Ax 163 (V
109).
julia (Arzdi Peces), julian (Lh).  "(Julis Giofredi, Julis vulgaris)" Arzdi Peces 379. "(L), lotte de mer, lingue"
Lh (que cita a Giménés 135).v. 2 luia.
julian. v. julia.
julianda. "Plantillas de nogal cortadas para labrar la caja de las escopetas. Juliandiak, ona izatera, diru asko
balixo izaten dau" Etxba Eib.
julifria. v. julufrai.
julio (V-gip, AN-ilzarb). Ref.: Bon-Ond 136; Elexp Berg.  Julio. v. uztail.
julipa.  Paliza.  Gure aitak emoten deuskuzan julipak, astinduak, piñak izaten dira. AB Dic 85 (ap. DRA).
Gudari-talderik artu zezakean juliparik gogorrena, mingarriena artu zuten. Anab Don 28.
julis (BN-ciz-baig ap. A; Dv).  "Ramera" A.  Neska julis alai ta daldaxekin jolastu. Erkiag BatB 172.
julistu (Dv, A). "Perderse (hablando de una mujer)" A.
julu (AN-5vill ap. A; Dv).  Aullido. La fuente de Duvoisin es Orreaga. v. ulu.  Altabizkarreko ingurutan
sentitzen dira otsuen izugarrikzo julubak (G-nav). Orreaga 41 (Camp e Iza marruak, Dv uhuria, Ip orroak).
- JULUZ, JULUAZ. Aullando.  Otsuak julubas daude Altobizkarren (AN-araq). Orreaga 45.
julu-ala. "(V-ger), alboroto, bulla" A.
julufrai (O-SP 230, SP, H; Lh), julufrei (Dv  A, H, Lh), julufrea (SP, VocCB 412 (L), H), julufria (Dv),
julufrin (O-SP 230, SP; Dv  A, Foix ap. Lh), jiroflea (S), jirofleia, jilofreia (S; Chaho, Gèze, Foix ap. Lh, H),
jinufreia, dulufrai (Urt IV 267), dolenfrai (Volt 102), glufreia, txilifrai (Lcq 57), txiliprai (Lar, VocCB 412,
Arzdi Plant1 280; ch- Dv, H (G, s.v. iulufraia)), txiprai (Izt C 43; ch- H (G, s.v. iulufraia)), txulufrin (AN-5vill,
B; Aq 709 (AN)), xulufrin (B), xulufrei. Ref.: A (txulufrina); Alth Bot 8; Lh (jilofreia); Lrq 57; Izeta BHizt
(xulufrin).
 Clavel; alhelí. "Iulufrina, iulufraia, œillet, giroflée" O-SP 230. "Caryophyllum" Urt IV 267. "Clavel" Lar, Aq,
Izeta BHizt. "Œillet" Gèze. "Giroflée" Alth Bot 8. "1.º œillet; 2.º giroflée; 3.º tulipe" Lh. Lacoizqueta da la var.
txilifrai, que atribuye a Larramendi, aunque en éste sólo aparece txiliprai.  Jirofleiak, uda beroan, / ur-peituz
lehenik ximaltzen / baitir' eta net gero galtzen. O Po 51s. Arrosa eta jinüfreia ürrin hau / nuntik da huna jiten? //
Sasu huntan ihun ere / eztüzü arrosarik, / eta hain güti, / aldiz, glüfreiarik. StJul ms. 23v. Julufrei bakhunak,
lislorak eta moredinak. Birjin 113. Bakoitzak bere floka dioke ekarri; / dulufrai xuri, gorri, biolet, arrosa.
(1793). BertsZB 150 (dilufrai en la vers. de la col. Chaho que cita DRA). Baratzian zuiñen eijer jirofleia loratü!
ChantP 76. Arrosek, julufreek eta bertze lore batzuk. Jnn SBi 97. Arrosa, julufrei, xarbota. JE Bur 83. Txulufriñ,
elorri, eriñotz ta beste [...] landarien goizeko usai gozo bizigarriak. Ag G 151. Sasi-ama ta xulufrin
(madreselvas y clavelinas). Loram 73. Bederatzi julufrai mota. Zerb GH 1931, 322. Jilofreia eijerra, / zük naizü
xarmatzen. Canc. pop. (ap. DRA). Xulufriña ta arrosa. Canc. pop. in Lek SClar 114. Xulufrei ta kabeliña
odoltsuak. Erkiag Arran 58. Garesti saltzen beren julufrai, kanela eta bipher beltxak. Etcheb Obrak 36. Julufria
udan loretzen. Herr 12-5-1966, 3. Loretan: lilia, arrosa, julufria. Lf ELit 75.
 (Fig.). Preciosidad.  Orai da yulufraitzat bederen agertzen [plaza]. Hb Esk 117.
 (Lh), julifria. "(Au fig.), bonne pièce" Lh.  Ba! Bainan ez zaukan segurki bere gogoa oraino saldurik gure
julifriak! GH 1932, 315.
 "Frase de cariño también [...]. Zu zara gure xulufrine" Izeta BHizt.
julufraikeria.  Bellaquería.  Eta bertze julufraikeria guziek zer balio dute bake horren aldean? Gazte, julio
1962, 1 (ap. DRA).
juluka.  Aullando.  Otsuak juluka daude Altabizkarren (G-nav). Orreaga 43 (Camp marruaz, Dv uhuriaka,
baten mende.
Iza marruka, Ip orrokoz).
jum, jun, ju.  (Interj. que expresa duda, sospecha).  Itxasoan dira egualdi txarrak, eta, jum! gaurkoak gogor
joko dabela uste dot. Ag Kr 195. Zuk eraman ezer nere etxetik? Orixen orregatik! ikusiko degu, ju! Iraola 112.
Irantzallea? Jum! Gantzak ateratzen dituana ezpada... Ag G 111. Ekingo ote degu, ba? Jun!... Naiko lan. Muj
EEs 1919, 249. Jumm...! Zer demorrio ete-zarabilkik Antzuela gaizto orrek? TAg Uzt 240. Galdera oiek jum...
usai / leunegia dariote. EA OlBe 101. Jum, ori ezin diteke, izadiak eztu olakorik egiten. Vill Jaink 125.  (Interj.
que expresa desaprobación).  Ia ixilik, ume! Jum!... Aiteri esango zeoat, gero. Lek EunD 28.
jumuga. v. jomuga.
jun. v. joan.
junale. v. jornal.
jundane, -dene. v. jondoni.
juneta. "Nuera (band [?])" A Apend.
junfa. v. junpa.
jungelu. "Iungelu, pieza de hierro que mueve la parte superior del molino" A Apend.
jungu. v. txunku.
jungude, -re. v. ingude.
junio (V-gip, AN-ilzarb). Ref.: Bon-Ond 136; Elexp Berg.  Junio. v. ekain, garagarril.  Seguru ez dakit illa
/ juniyua ote zan. Noe 22. Junioaren 12, illuntzian. Gerrika 72.
junkal.  Juncal.  Emen junkal oietan nai izan zun bere egon lekua egin (Irún, 1854). ETZ 244.
junkatu. v. zunkatu.
junki. v. juntoki.
junki. v. juntoki.
junko. v. txunku.
junktatu. v. juntatu.
junpa (BN-mix, S ap. A; SP, Arch VocGr (y-), Dv, H (+ -ph-)), junfa (Hb ap. Lh). 1. Columpio; balancín.
"Branloire faite de branches d'arbres très ensembles" SP. "L'escarpolette" Arch VocGr. v. jurdunpa (2). 2.
"(BN-baig), cuna" A.
- JUNPAN (Dv). Balanceándose.  Banindoan junphan bezala [alkhian]. Prop 1880b, 9. Junphan bezala
dabiltza [orgak]. Ib. 19. Erdi lo, urhatsa junphan. Prop 1881, 200.
junpadura. "(BN), balancement" Lh.
junpagia. "(S), balançoire" Lh.
junpatu (S ap. A; SP, H (+ -ph-); yunph- VocBN).  Columpiar(se); balancear(se). "Balancearse en el

columpio" A.  (BN-baig, S; Dv). Ref.: A; Lrq. "Dorloter un nourrison aux bras, bercer" Dv (que dice tomarlo
de VocBN, pero en éste sólo aparece "balancer, se balancer"). "(BN-baig), mecer en la cuna" A.

baten mende.
junpatzaile, junpazale (S ap. Lrq). "Qui berce" Lrq.  Ez zenaz geroz ohearen balanbatzaile edo junphatzaile
beharrik, loaren atzematen gure laguntzeko. Prop 1909, 208.
junpuru (S ap. A; Foix ap. Lh).  "Jünpürü (Sc), enebro" A. v. epuru.  "(S; Foix), genièvre" Lh.
junt. v. junto.
junta (V-gip, S; SP, Urt V 273, VocBN (y-), Gèze, Dv), xunta. Ref.: Lrq; Iz ArOñ; Elexp Berg. 1. Reunión,
junta; asamblea (con carácter permanente o institucional). "Assemblée" SP. "Conseil municipal" Gèze.
"Assemblée provinciale, dans les provinces basques d'Espagne" Dv. "Miarritzen ginuen junta, nous avions tous
rendez-vous à Biarritz" Lh. "Réunion" Lrq. "Auso-junta" Iz ArOñ.  Zenbat gauza bear dirade junta onetako,
erran nai dut Kristioa izateko? Ber Doc 113r. Han izanen da dolore guztien eta gaitz guztien iunta, bilgura eta
batzarrea. Ax 589 (V 379). Kristio fiel guzien junta. El 61. Noizean beingo billerak, bakunzak eta juntak dituena
[kofradiak]. Mb IArg I 324. Mutil neskatoen junta, olgantza edo batzakuntzeetan. Mg CC 110. Geren batzarre
eta / juntetan. It Fab 212. Konpondu ez geralako / sukaldeko juntan. Afrika 98. Azkenengo junta edo
batzaarretan emon jakozan enkargu eta eskubidén gañian. (1862). BBatzarN 195. Eskolako xuntan. Mdg 122.
Juntako buru egiten duenari. Iraola 133. Gipuzkuko Juntak agindu zuten bezela. ForuAG 287. Orrek bezelaxe
ditu erriz-erri bere yuntak. Ldi IL 169. Jaun depütaten jüntetan albarot bat bada, güti haboroetan. Herr 11-5-
1967, 3. Arma guztiak Junta onen eskuetan ipinteko. Gerrika 58. Jaurerriko Junten 1686ko erabakiak. MEIG V
92. En DFrec hay 61 ejs. (2 septentrionales) de junta. v. tbn. Zuzaeta 93. Ub 143. Echag 49. CatLuz 13. Xe 179.
 "Complot" SP.
2. (AN-gip ap. A; VocBN (y-), Hb ap. Lh (-nt), Dv, H (i-)). "Point où deux corps divers se joignent" VocBN.
"Le joint. Iunta ezin arkhi diot" H. "Juntura, articulación" A.  Zezenak izan behar ditu sorbaldak zabal, lephoa
lodi eta yunta motzak. Dv Dial 92s (It, Ur e Ip giltz(a)). Laur zangoak trepel eta juntetan hurak. ChantP 88.
Gerruntzeak minberaturik, gogor juntak. JE Bur 156.
 Anglesen eta Frantsesen junta kraskaturik, zilo hartan barna Alemana heldu hats gaitzean. StPierre 12.
 [Etxearen] alderdi zahar eta berriaren juntak egiten baitu han iuzpegirat itzal. JE Ber 37. Kharrikén júntako
mürín. Lrq Larraja RIEV 1935, 138. Etxeberriko aintzinean eta Etxebertzeko juntan zeiharkatzen ginen ezker.
Larre ArtzainE 29. v. infra BIDE- JUNTA.
 Material de relleno de una junta (?).  Jainkoa siestan zegoala ainzkoraren yunteekin egiña aiz i (AN-ulz).
'Dicho a un feo'. Inza Eusk 1926 (3-4), 6.
3. "Coitus luna, iguzkiaren eta illhargiaren bata bertzearekiko junta" Urt V 309.
- BIDE-JUNTA (S; Hb ap. Lh, Dv). Ref.: Lh; Lrq /bidezünta/. Encrucijada. "Point où deux routes s'unissent" Dv.
"Bide-jünta (S-saug; Hb), carrefour" Lh. v. bidegurutze.  Galdegin zioten tokiko gizonei: Non da bide-juntan
jarria zen emaztekia? "In bivio". Dv Gen 38, 21 (Ur bidegurutzean). Peñako bide juntan egiten diren obrak.
Herr 22-8-1991, 4. Berriak ere kurrituko ditu Donibaneko bide juntetan jende haizinatu eta astia frango duenak.
Larre ArtzainE 315.
- JUNTA EGIN. Reunirse, hacer una reunión.  Egiten dute junta / edo batzarrea. It Fab 96. Aizpurun junta
egin zuten / Agorran zortziyan. Ud 82. Baña zorri mantsuak / egin zuten junta. Arrantz 105. Iru mutiko gaztek /
ein zuen juntia. Noe 111.  "Comploter" SP.  Juntarse.  Geroxago, Oihamileko hegian, junt eginen dute
gainetik heldu direnekin. Larre ArztainE 11. Kurutzebaitan junt egin aintzi bi bideek. Ib. 93.
- JUNTA-ETXE. Casa de juntas.  Gernikan Junta-etxean sarri / berba asko egin ebana. FEtxeb 66.
- JUNTA-GIZON. Miembro de una junta.  Juan giñan etxerik etxe lau junta-gizon. Gerrika 136.
- JUNTA JENERAL. (Sing. o pl.). Juntas generales.  Gernikako Junta Jeneralen asierako sesiñoian. (1864).
BBatzarN 205. Bizkaiko Junta Jeneralai asiera emotera. (1866). Ib. 215. Emonik eurai eskatuten eben justizijako
gauzia, eta Junta Jeneralak beti ezagutu dabena. (1866). Ib. 223.
- JUNTAN. En unión.  Debotak guziok iuntan. Arg DevB 118.
juntada. "Liaison" Ht VocGr 379.
juntadura (H, T-L), junktadura.  Juntura, articulación. "Jointure, le joint" H. "Jonction" T-L. v. juntura. 
Burua bere menbroekin iunktatua den koniunkzionez eta iunktaduraz iunktatua [...] dela [Jesus]. Lç Ins F 4r. 
Atadura.  Gobernaillén iunktadurak ere laxaturik. Lç Act 27, 40 (He, TB amarra, Dv, IBe lok(h)arri, IBk
uhal).
juntaera.  Reunión.  Azpeitiko juntaera / izan zala kaso. AzpPr 61. Juntaera bat izandu nuan / orrekin zori
gaitzian. Imaz Auspoa 24, 159.
juntagailu. 1. Conjunción (en gramática).  --Juntagailluen figurak zenbat dira? --Bia, sinplea, hala-nola
baten mende.
nam, moldatua, hala-nola namque. ES 370. Zer zen "alakoa"? Arratsaldea, noski, eta alakoa, beraz (juntagailu
hau sar dezakegu ebakidurak uzten duen hutsartean), arratsaldea zan. MEIG VI 154. 2. Nexo, que sirve para
unir.  Horietan, izen propioetan bezalatsu, baina noraezean oraingoan, -- erabil daiteke, bereizgarri nahiz
juntagailu bakartzat. MIH 103.
juntagarri (Urt III 388), juntgarri (Urt), junktagarri.  Nexo, que une. "Adjunctivus, lotgárria, juntgárria" Urt
I 183.  Hitz-arteko iunktagarria. Lç ABC A 3v.
juntagin.  Conjunción (en gramática).  --Zer da juntagina edo juntagaillua? --Perpausaren parte bat, zeinak
perpausaren gainerako parteak elkharrekin juntatzen tuena. ES 369.
juntagune, xuntagune.  Lugar de reunión.  Oboroek egitentei bakiak, xuntagune kontan. Mdg 136.
juntaizo (G-azp), juntaiz (V-gip).  Acción de reunirse (de manera informal).
juntaki. "Alum, juntabelhárra, juntakíja" Urt I 550.
juntako.  Juntero, miembro de una junta.  Juntakuak ez ziran gitxi nasaitu. Gerrika 155. Berak ez ekian ezer
Juntako izatearen gañian. Ib. 200. Juntakoen laguna nola zegoan, desimuloan ari ziran. Albeniz 263.
juntaldi, juntatu-aldi.  Reunión, encuentro.  Zer gertatu bear du urrengo juntatu-aldian? Urrena plazan
ikusiko dizkiagu geren buruak. Albeniz 190.
juntaleku.  Lugar de reunión.  Baiona ttipi bat, junta-leku eder bat. Lf Murtuts 2.
juntamente.  A la vez.  Iru persona dibina aek beingoan eta juntamente konkurritu zebean. OA 31.
juntamentu.  Reunión.  Aurten orrera persona askok / izan du juntamentuba. Ud 134.
juntantza.  Reunión.  Beren [kofradeen] juntanz, billkunz eta elkarganatze orietan. Mb IArg I 324.
juntarazi (Urt V 246), juntaerazi.  Hacer unirse, hacer juntarse.  Berekiñ [bekhatoreak] hersiki yunta-
arazteko [Jaiñkoak]. He Gudu 160. Berriz junta arazten dituelarik lehenago zituzten arimekin. Jaur 163. Gure
Kreazaliaren maniak phitzeraziko beitü eta arimari jünta eraziko. Ip Hil 207.
juntarte. "(Hb), jointure" Lh.  Badira bertze drain motx batzuek, lodiagoak, eta deitzen dira muthurrekoak,
zeren juntartean ezartzen diren, bertze drainak elkharri iratxikitzekotzat. Dv Lab 113. Motz daiteke adar
nausitik goragoko muthurra, bien juntartetik zeiherka gain-beheiti. Ib. 353.
juntartetu. "Entrejuntar" Lar.
juntatsu.  Lugar donde casi se juntan.  Uztaritzeko korrale haundi hartan, futbolzelaiaren eta pilotalekuen
arteko juntatsu hartan. Larre ArtzainE 128.
juntatu (AN-mer, S; Lcc (-adu), SP, Urt, Ht VocGr, VocS 144, VocBN (y-), Gèze, Dv, H), junktatu, xuntatu.
Ref.: Bon-Ond 160; Lrq. 1. Juntar(se), unir(se), reunir(se). "Aiuntar" Lcc. "Coagmentare" Urt V 244.
"Accorporare" Ib. I 83. "Assembler, joindre" Ht VocGr. v. batu, bildu, 1 lotu, BAT EGIN.  Bada Iainkoak
iunktatu duena gizonak eztezala separa. Lç Mc 10, 9 (He bat egin, TB, Dv bildu, Ol, IBe uztartu, Leon
batetaratu, Ker alkartu, IBk batu). Juntadu ditu laster (Cantar de Bretaña). ConTAV 5.1.1. Gorputza eta arima
juntatu zituen. Ber Doc 105v. Ostera batu eta iuntadurik arimea eta gorputz gloriosoa. Cap 33. Eskuak junta.
Gç 120. Guziak karitateaz iuntatuak eta bat egiñak dire. Ch III 58, 4. Orduan bertan junta etzidin batzarrerik.
Lar Fueros 226. Zori onian juntatu gara gustiok leku batera. Acto 301. Jüntatzen zütüt, edo zütiet,
skapülariuaren konfrerian. Mercy 24. Iunta detzagun gure boz flakoak. Brtc 25. Gorputz ta arima [...] juntatzen
zirelarik. Añ CatAN 24. Gero frantzesetara / juntatziareki. Bordel 42. Da gaur euskaldunak / guztiok juntatzea.
It Fab 211. Iru obispo juntatu ziran. Xe 375. Baionakoak elgarretarat yuntatzen ziren. Elsb Fram 175. Hiru
karrika elgarretarat juntatzen ziren. JEtchep 114. Itsu itsuan elkar juntatu diren atomuekin egiña. Vill Jaink 47.
Izugarrizko lagun-koadrilla juntatu giñan. Albeniz 207. Zatiak bereizteko eta orobat juntatzeko. MIH 103.
baten mende.
v. tbn. EZ Man II 13. Hm 109. OA 36. Iraz 19. He Gudu 134. Mst I 17, 1. Xarlem 326. Etch 688. Gy 203. Echn
Mt 19, 6. SalabBN Mt 19, 6. Afrika 144. ECocin 50. CatAe 8. PE 110. Ud 162. JanEd I 33. EusJok II 95. Arb
Igand 198. AzpPr 127. Xikito 13. Goñi 27. EusJok 65. Noe 74. Tx B I 77. Iratz 157. Mde Pr 136. Arti MaldanB
219. And AUzta 41. Uzt Sas 149. TxGarm BordaB 46. Larre ArtzainE 185. Insausti 78. Iunktatu: EZ Eliç XXXVI.
Xuntatu: Hual Mt 19, 6. Samper Mt 19, 6. Mdg 136.
 (Con sociativo).  Gorputz guzia iunkturaz eta lothuraz forniturik eta elkharrekin iunktaturik [...] hatzen
baita. Lç Col 2, 19 (TB lothu, Dv bildu). Iunta nazazu, othoi, zeurekin. Mat 265. Zure arima kriatu eta
gorputzareki juntatu. Ber Trat 57r. Jesusekiñ juntaturik. Gç 116. Ezin junta diteke berbo sustantibo
singularrekoarekin. ES 89. Arekin berriro juntaturik. OA 35. Harekiñ hertsikiago yuntatua egotea. He Gudu 32.
Parthen erresuma Persareneki jüntatü ziana. Egiat 276. Zure kolera eta besteerena alkarrekin juntatu ezkero.
Gco II 54. Juntátu zure trabájuak Jesus onarén trabáju andiagoéki. LE Ong 88r. Lagun tzarrekin ez yunta. Gy
43. Gizon onakiñ juntatua naiz. Noe 32. Jinkoarekin bethikoz jüntatürik. Ip Hil 207. Zeren hobeki juntatzen baita
[...] aphezarekin. CatJauf 116. Juntatziatik irekiñ. Tx B II 150. Isabela Kastillako erreginarekin juntatuz. Ardoy
SFran 48. Beiak alkar usaiez ezagutzen dute eta, arrotzakin juntatzen badira, burrukan asten dira. JAzpiroz
109. Bata bestearekin juntatzeko. MEIG VII 179. v. tbn. EZ Man II 143. Ax 334 (V 222). SP Phil 138. Arg
DevB 204. Tt Onsa 65 (Arima 88 iunktatu). Ch III 15, 3. CatLav 51 (V 33). El 39. Mst III 49, 6. Mercy 21. Brtc
192. CatLan 52. AstLas 22. Iraultza 24. Monho 82. Xarlem 303. JesBih 416. CatLuz 13. MarIl 32. UskLiB 46.
Jaur 158. ECocin 39. CatS 34. ChantP 172. Lap 33 (V 19). Arb Igand 181. JanEd II 119. Yanzi 200. Alkain 157.
 (Con dativo). AxN explica batzen (baitzaika) (428) por juntatzen.  Iaunari iunkta zakizkiotenzát. Lç 1 Cor 7,
35. Juntatu zitzaion gizon honratu bat. Ber Trat 113r. Yuntatzen diozue safran (sofre) gutti bat. Mong 589.
Haukien majestateari juntatu baitzaie. ES 119. Zeña juntatu eta unitu izan zigon. OA 27. Bertute huni beraz
yuntatu behar diogu [...] fidanzia handi bat. He Gudu 44. Zerren juntadu naizazun zeuri. Acto 6. Jünta nazazü
zuri. Mst III 23, 5. Bihotzez Jainko xoilari / juntatuak egonez. Monho 96. Sarako gizon guziak yuntatuko gaituk
harmada horri. Elzb PAd 81. Haier jüntatü nintzan. Ip Hil 120. Oboroago lan xunta dazakion. Mdg 148. Jendea
franko juntatzen zaio. Tx B II 120. Zinez eta osoki direla juntatu Europari. Herr 8-2-1973, 2. Zuenari juntatuz
gure zoriona. Xa Odol 245. Gure erretor kurritzalea heieri juntatuz. Larre ArtzainE 322. v. tbn. SP Phil 137.
Arg DevB 181. Ch III 34, 3. Mercy 8. Brtc 14. CatLan 57. Xarlem 302. Añ CatAN 21. JesBih 398. CatLuz 12.
MarIl 51. UskLiB 75. Jaur 369. Arch Fab 125. CatS 83. Legaz 15. Elsb Fram 180. Arb Igand 180. CatJauf 56.
Goñi 24.
2. "Serrer. Gerrikoa iuntatzea" H.
 (Part. en función de adj.). Apretado, denso.  Bazterretako sasiak ontsa juntatuak, kabala baten sartzeko edo
eskapatzeko pasagunerik ez. Larre ArtzainE 53.
3. "(Hb), ordonner" Lh.
 Construir (frases, etc.).  Emazte luzetto bat, euskalduna bere euskara zerratu eta ongi juntatuarekin, nahiz
ageri zuen maiz frantsesez arizana zela bere ofizioarekin. Larre ArtzainE 220.
- JUNTA-BELAR. "Alum, juntabelhárra, juntakíja" Urt I 550.
- JUNTA ERAGIN. "Coagmentare" Urt V 246.
juntatzaile (Urt), juntazale (S ap. Lrq). "Adjunctor" Urt I 183. "Qui unit" Lrq.
junt egin. v. JUNTA EGIN.
juntera (Lar, Hb ap. Lh, H). "Juntera de carpinteros" Lar.
junteratu (Lar, Hb ap. Lh). "Acepillar" Lar.
juntki. v. juntoki.
juntki. v. juntoki.
junto (VocBN (y-)), junt (SP, H), juntu, xunto. 1. (Uso pred.). (Estar, etc.) junto(s). "Iunt daude, ils sont mis
ensemble" SP. "(Adj.), dans un état de contiguïté" VocBN. "Chose qui en joint une autre" H.  Daude leku
guzietan junto. Ber Doc 111v. Errezebitzera gorputzean eta ariman junto [...] edo premioa edo kastigoa. Ib.
116v. [Orazione] mentala eta bokala, biak iunto baitira. Tt Arima 2. Persona dibina batek egiten deban gauza,
ori bera egiten debe guziak junto. OA 31. Nahi badüzü bakia eta jünto izatia begiratü. Mst I 17, 1. Prinze
khiristien jünto izatiagatik. Mercy 6. Letra azanz egileak yunto direnian. Arch Gram 1. Urdu zaitad gaudela
biak xunto. Mdg 121. Adeskide anitxek egiten dei bazkariak xunto. Ib. 137. Diru-piska bat bazedukala / juntu
alkarren onduan. Tx B I 68. Batzuek luzaro junto bizi nai. BBarand 169. Jendea junto jartzen dala. Insausti 253.
 (Con socativo).  Hirurak elgarrekila iunto direnian. Tt Arima 88. Ez zureki erras jünto izan. Mst III 41, 2.
baten mende.
Hareki jünto dirate. Mercy 39. Ala zebiltzen arte / alkarrekin junto. FrantzesB I 120. Koneki xunto oiltan daud
karta. Mdg 146.
 (Con dat.).  Zer ere mundu hontan ezpaita iunto karitariari bekhatu da. Tt Arima 93. Ekustian figo arbole
bat bidiari xunto. Hual Mt 21, 19 (Samper bideondoan, Echn bideain ondoan).
2. (S ap. Lrq; SP, H), junt (H). (Estar, etc.) apretado; compacto. "Iunto ziren batu" SP. "Iuntegi du soina" H.
"Tout contre" Lrq (que lo da como adv.).  Egur hezeari, eta iunt denari, su handiak ere nekez eragiten dio. Ax
286 (V 191). Hain iunt, finko eta ezin iraganezko egiten du [itsas-xoriak bere ohatzea]. SP Phil 263 (tbn. He
265). Zola guzia tronadura ederrez apaindua, edozoin etxetako barnerik begiratuena bezen junt eta garbi. HU
Zez 117.
 (Como adj. pleno). "Serré. Oinetako iuntegiak" H.
- JUNT-JUNT. a) "Ezarzkitzu bi harri hoiek elkharri iunt-iuntak" H. b) JUNT-JUNTO. "Iunt-iunto dut gerrikoa,
j'ai la ceinture trop serrée" H.  Orain ankak juntxu-juntxu, orain zabal. Karmel 1961, 141.
- JUNT-JUNTA. (Uso pred.). "Blepharo, [...] bephuruak junt vel junt-junta dituena" Urt III 367.
- JUNT-JUNTEAN. "Tout contre l'un l'autre" H.
juntoki, jun(t)ki.  Estrechamente.  [Maithagunezko bizia] zeinetan ezpaita bizi Jainkoarentzat baizen, eta
zeinetan Jainkoari juntkiago lotzen ba[it]zaio. Birjin 567. Jainkoari hain juntki josiak. Dh 179. President
ordearen kargu premiazkoa da laguntzea presidenta bere eginbidetan: harekin ongi iunki biziko da. JesBih 420.
- JUNT-JUNTKI. (Forma con reduplicación intens.).  Añesek bereziki erran zioen, junt-juntki besarkazten
zuelarik. Birjin 610.
juntu. v. junto.
juntura (V-gip, S; Lcc, SP, Urt, Ht VocGr 376, Añ, Hb ap. Lh), jontura, jentura (S), junktura. Ref.: Lrq; Elexp
Berg. 1. Articulación, coyuntura (del cuerpo). "Artus", "in artus redire, junturetarik ilkhirikako hezurrak bere
lekhuan ezarri" Urt II 379. "Jointure" Ht VocGr. "Coyuntura" Lcc. "Juntura" Lcc, Añ. "Umedade onek
gorputzeko juntura guztiak soortzen dittu" Elexp Berg.  Zuen belhaun iunktura partituak xuxent itzazue. Lç He
12, 12. Forniduraren iunktura guziéz elkharrekin iosirik [menbroak]. Lç Eph 4, 16 (TB yuntura; He josgune, Dv
giltzadura, Ol elkarpide, Ker lokarri, Bibl lotura). Zain, hezur eta iunturen harrietan hautstera. EZ Man I 106.
Elefantak [...] belhaunak eta gaiñerako bertze iunturak zalhuitu [= zalhu ditu]. Ax 180 (V 122). Ezurren billtegi
ta juntur guzietan. Mb IArg II 333. Etorriko dira [azur] bakotxa bere gorputzera, bere juntura eta lekura.
Zuzaeta 106. Gorputzeko jonturaen neurrian din dina egindakoak [soñekoak]. Izt C 279. Juntura igarrak. Xe
298. Mugida biziyakin / zango-gurutziak, / iduri dauzkitzula / juntura autsiak. Yanzi 88. Nehun deusik senditu
gabe, ez errainetan, ez junturetan. Lf Murtus 37. Gorputzaren junturak [...] mozten. Mde Pr 78. Junturaz bigun.
Uzt Sas 316. v. tbn. AzpPr 86. APBB 124. JanEd II 134. EusJok 32. MendaroTx 374.
 [Perpausaren] osagaien arteko mugak (nahiz, bestela hartzen baditugu, joskurak edo junturak). MEIG VI
142s. Hitz elkartuen junturan. MEIG VII 179.
2. jointura. "Cohaerentia, gauzen elkharrekiko jointura, [...] gauzen bata bertzearekiko jointura" Urt V 298.
junturatsu. 1. "Articulosus, junturátsua, korapillotsua" Urt II 371. 2. Ágil.  Da gizaseme bikaña, /
junturatsua asi burutik / ta orporaño liraña. EusJok 33. Gorputz luzia, junturatsua / eta liraiña gerriya.
MendaroTx 327.
juntxu-juntxu. v. JUNTO-JUNTO.
juntzio, junkzio (Urt), junkzione (Urt). "Coitus luna, iguzkiaren eta illhargiaren bata bertzearekiko [...]
junkzioa, junkzionea, juntatzea" Urt V 309.
1 jupa.  Túnica; camisa. Cf. jipoi; txupa.  Bere iupház ingura zedin (zeren billuzgorria baitzén). Lç Io 21, 7
(He arroba, TB tuniko, Dv soina, Ol soingañeko, Ker jantzi, IBk atorra, IBe soineko). Soinean gonaz ondo
janzita, / jupa oria gainean. Lazarraga (B) 1205rb.
2 jupa (L), jufa (BN-baig), jufi (BN-baig). Ref.: A (jupa); Lh (jufa).  (Exclam. de alegría).  Uju jupa
labirulena, jupa jupa beti / [...]. Jupa erran dezagun, beti bizi bedi. Or Eus 108.
jupaka.  Dando gritos de alegría.  Haurrak jauzteka ari dira eta irri-jupaka xoko guzietan, loriatuak
Eguberriri eta Urthatsi beha. JE GH 1932, 502s.

baten mende.
jupiterki.  Dios(es) parecido(s) a Júpiter (?).  Egia goibel, amets harro eta alegia ozarrak baltsatuz
elkharrekin, egin ditezke Yupiterkiak! Hb Egia 71.
jupoi. v. jipoi.
jupu. v. jopu.
juradu. v. juratu.
juralari.  Jurador, que acostumbra jurar.  Juralarijak sarri guzurragaz egiten dabelako [juramentu]. fB Ic I
122. Ekanduzko juralari bat. fB Ic III 137.
juralte. v. joalte.
juramenta. v. juramentu.
juramentari.  Jurador, que acostumbra jurar.  Juramentari ta blasfemigille gaiztoak. Mb IArg I 118.
juramentatu (-du Lcc). 1. Juramentarse, ponerse bajo juramento. "Juramentar" Lcc.  Baietz ta baietz
juramentaturik eriak esan. Mb IArg II 333s. Manatzen dio juezak juramenta daiela nola eman dion bere dirua
judioari (60). LE-Ir.  Juramentarse, comprometerse bajo juramento.  Juramentaurik ez al gagoz gu
jarraituteko? AB AmaE 185. Juramentaurik ez banatzeko / lurrak dirauan artean. Ib. 37. 2. (Aux. trans.).
Utilizar en un juramento.  Haren izen saindua ez iuramentatzea banoki. CatLuz 5.
juramentu (SP, Lar, Añ, Arch VocGr (y-), H), juramento, juramendu (Urt I 401, T-L), juremintu. 
Juramento. v. zin.  Tr. Apenas documentado en textos del s. XX.  Konfirmazionetako iuramendua. Lç He 6,
16. Iuramentuez bere erranak frogatu nahi dituenak. Ax 265 (V 177). Ausi badau iuramentuau. Cap 94. Ote
deban botoak eta juramentuak egozteko konstunbrerik. OA 148. Izan zuten tribu haren altxatzeko antzea hautsi
gabe bere yuramentua. Lg I 242. Juramentu alperra edo biar eztana. CrIc 57. Juramentutzat artzen zenduan,
edo ez? AA II 34. Juramentua da Jangoikoa testigutzat legez ekartea. Añ MisE 200. Bigarren manian jüramentü
güti. Etch 664. Juramentu gezurrezkoetan [...] erori. Lard 381. Juramentu agiriko batek arako bideak isten
dizkit. Arr GB 65. Zeinbat erakoa izan leiteke juramentua? Itz Azald 86. Juramentu guztiak ausirik. Etxba Ibilt
487. Banderaren musuak / badu naiko kalte, / juramentu bezela / ori baidaukate. Insausti 56. En DFrec hay 2
ejs. de juramentu y 2 de juramendu. v. tbn. Harb 165. El 52. Iraultza 80. Xarlem 988. Mg CO 27. Gco I 414. LE
Ong 79v. Astar II 59. CatB 42. CatLlo 39. UskLiB 104. Bil 51. Prop 1876-77, 61. Legaz 25. Auspoa 97, 82.
CatJauf 15. Iraola 13. Juramento: Ur in BOEg 1065. Juremintu: Ur CatArrig 80.
 (V-gip ap. Elexp Berg; SP, Urt III 359, H), juramendu (T-L), jurementu (AN-ulz ap. Iz Ulz (s.v. ayek)).
Maldición; blasfemia. "Iuramentuz dago, il jure" SP. "Jurement, blasphéme" T-L. "Ayek jurementúek erran
zituen! ¡qué blasfemias dijo!" Iz Ulz. v. birao.  Juramentuz, maldizioz ta blasfemiz deshonratzea. Mb IArg I
117. Juramentu, maldizio, errierta ta aserrerik ez dan etxean. Cb Eg III 386. Bota zuan amargarren ontzakoa
eta beste juramentu bat. Apaol 101. Zer dinozu, juramentuen izena geiyenean emoten jaken berba lotsagarrizko
orreen ganean? Itz Azald 89. Han entzun nituen Alemanez juramentu mota guzietarik. StPierre 18. v. tbn. Arb
Igand 132.
- JURAMENTUAREN AZPIAN. Bajo juramento.  Egin zuten gabaonitarrekin, yuramentuaren azpian,
batasunezko alientzia bat. Lg I 196. Juramentuaren azpian esan dezeela. AA I 551. Asi zan juramentuaren
azpian, ezetz, ezetz esaten. Lard 448. Guziak juramentuaren azpian azaldu zuten zekitena. Zab Gabon 100.
- JURAMENTUAREN AZPIKO. Garantizado por juramento.  Josuek adiskide izateko itz ziñeztua edo
juramentuaren azpikoa eman zien. Lard 115.
- JURAMENTUAREN BEHEAN. Bajo juramento.  Juramentuaren bian eskintzen eudenai gordetia. Ur
BulaAl 9 (BulaG 525 bean; Ip BulaS 3 zinaren pean). Agindu erazo zioten Jenobebari juramentuaren bean [...]
irtengo etzala. Arr GB 39. Juramentuan beian ataratzen badetsazu. Etxba Ibilt 481.
 Zuben Foruakin bat egiteko orain Arbola beneragarri orren [...] azpijan egin dodan juramentuaren beian.
(1856). BBatzarN 175.
- JURAMENTU HARTU. Tomar juramento.  Leen juramentu arturik igorriko ziola [...] kantidade bat. Ber
Trat 114r. Testiguai juramentu artzea. AA II 51. Artuten deutsube juramentu Domeka goxian Pedro Elexan
egon bazan ala ez. Astar II 56. Eta oni diogu / juramentu artu. It Fab 210.
- JURAMENTU-EGILE, JURAMENTUGILE (Lar, Añ). "Jurador" Lar y Añ.  Zerren guzurtaurik itxi gura
leuke onelako juramentugilliak Jangoiko egia bera dana. CrIc 57. Paraturik begiak juramentugillea baitan (58).
baten mende.
LE-Ir. Naiz gauza gaiztoa egiteko asmoa izan dezala juramentugilleak, naiz ez. AA II 35.  Gezurrezko
juramentu-gilleak. Gco I 413.  (El) que maldice. AxN explica arnegari (222) por juramentu egille. 
Jokalaria, edalea, juramentu ta maldiziogillea. Cb Eg III 391.
- JURAMENTU EGIN (Lcc, SP, Lar, Añ). Jurar.  Juramentu egiten jagot / obian datzan amari, / nigan miirik
badafinzu, / ez egoteko exilik. Lazarraga 1201v. Juramenturik egin ez eitea nezesidade baga. Bet 10. Zinik edo
iuramenturik banoki eta premia gabe eztagigula. Mat 7. Ikhusten duzunean [...] premia dela sinhets zaitzaten,
dagizun orduan iuramentu. Ax 250s (V 168). Eztagigula iuramenturik nezesidade bagarik. Cap 8.
Kriaturakgatik juramentu egitea. CatBurg 28. Nihork egiten badu juramentu aldareaz. He Mt 23, 18 (tbn. Ur,
Echn, Hual y Samper; Lç iuratu; TB, SalabBN, Dv, Ip, Ker, IBk e IBe zin egin). Aen Izen Santuaz juramentu
banoan ez egitea. Cb CatV 40. Yuramentu ere egin zuen gal-araziren zuela. Lg I 355. Zer sujetak! Eginik
juramenta, / [apezak] abiatu dituk ezkontzera. Iraultza 23 (cf. infra). Guzur ezagutubaren ganian juramentu
egiten ebanak. Mg CO 227. Etzaitezela oitu juramentu egiaren aitzakian erraz egitera. AA II 29. Juramentu
egiten dute Zabier heiekin zela. Laph 226. Kriyaturakgan juramentu egitea. Itz Azald 88. Egin nuen juramentu
ez nintzala nere biziyan geiago iñora joango. Iraola 132. Juramentu egiten dautzut. Larz Senper 82. v. tbn. EZ
Eliç 144. Harb 434. Hm 39. VJ 12. Gç 118. OA 149. CatLav 113 (V 62). El 52. Iraz 30. Mb IArg I 257. Ub 169.
1
Iraultza 24. CrIc 57. Añ EL 128 (CatAN 37 juramendu). Astar II 63. CatB 42. CatLlo 38. CatLuz 18. It Fab
242. Arr GB 92. CatAe 42. CatSal 43. CatR 43. Legaz 26. Elzb PAd 48. Zby RIEV 1908, 212. CatJauf 5. Ir
YKBIz 123. Etxba Ibilt 477. Jurementu: CatUlz 28. Juremintu: Ur CatArrig 69. Juramentua e.: Bil 53. Legaz 25.
Goñi 93.
 (Con complemento en caso absoluto). Jurar (por). Cf. supra ejs. con instr., ines. o -gatik.  Iuramentu egin
dut haren odola. EZ Eliç 144. Zerren oneetan egin zituzan Iauna iuramentu egiten dau. "Porque se jura al
criador en ellas". Cap (ed. 1893), 46.
 (Part. en función de adj.). Juramentado, comprometido bajo juramento.  Erran zion yuramentu egina zela,
eta ezin gibela zitekeiela. Lg I 269. Segizatzue aphez yuramentu eginen instrukzioneak. Revol 139 (traduciendo
"Prêtres Constitutionnels", tbn. llamados en la época 'prêtres assermentés'; cf. Monho 26 apez zin egilentzat).
 (Con determinantes). "Jurar falso, juramentu falso egin" Lcc.  Gezurrez iuramentu baten egitea. Ax 254 (V
170). Juramento gaiztoa egin duzula eta pagatuko ituzula. (Alsasua, 1645). FLV 2005, 325. Zein iuramentu modu
egin daroen. Cap 93. Egin ote zeban juramentu ori. OA 148s. Nork egiten du juramentu alferra? Iraz 29. Milla
juramentu egiñ arren. JJMg BasEsc 249. Ara zer juramentu / egingo dizuran. Bil 99. Juramentu debekatua eginik
zagoen aphez bati. Elsb Fram 122. Aren azpian egin omen zan / fueroen juramentua. Tx B I 50. v. tbn. Mg CO
26. fB Ic I 23. Astar II 61. CatLuz 18. CatBus 6. Lard 381. CatAe 42. CatSal 9. CatR 9. Jnn SBi 159.
 "Blasphemare in Deum, Jainkoaren kontra [...] juramentu egitea" Urt III 359.
- JURAMENTU EGINARAZI. Hacer jurar.  Zin edo juramentu hori eginarazi beharrez. Jnn SBi 159.
- JURAMENTU ERAGIN. "Juramentar" Lar.  Iuramentu eragiñen daroat Eternalaz, zeruetako Iainkoaz. Urt
Gen 24, 3 (Dv Jainkoaz zin egin; cf. Urt Gen 24, tít. iuramenta eragiten). Juramentu eragiñ nion egia aitortuko
etzuala. AA III 556.  Juramentua eragiñaz. Goñi 84.  (Con adj.).  Juramentu falsorik eragin ote digon
inori. OA 150.
- JURAMENTU ERASO. Hacer jurar.  Juramentu erasoten deutsube iru egun barru bialduko deutsezubezala.
Astar II 61.  Guzurrezko juramentu erasoten deutsazulako. Astar II 60.
- JURAMENTUPEAN. Bajo juramento.  Orra testigu onek juramentu pean esaten duena. Mb IArg II 310.
Bixen arteko tratua zalako, juramentu beian, iñori ez esatia. Etxba Ibilt 481.
- JURAMENTU(A)REKIN, JURAMENTUAGAZ. Bajo juramento.  Nondik iuramendurekin prometa
baitziezon, emanen zeraukala zer-ere eska bailedi. Lç Mt 14, 7 (He juramenturekien, Ur juramentuarekin, Ur
(V) juramentubagaz, Samper juramenturekin, SalabBN yuramenturekin, Hual juramentorekin; TB zinekin, Dv,
Ol, Ker, BiblE zin eginez, Ip zin eginik ). Eta berriz ukha zezan iuramendurekin, zioela: Eztezagut gizona. Ib. 26,
72 (He juramenturekin, Echn yuramentuakin; Ur, Dv, Or zinka, Ol zin egiten, Leon, IBk zin eginez). Egin ziola
anbat ofrezimentu juramentureki. Ber Trat 77r. Seguratzen gaitu, eta juramenturekin, ez duela nahi
bekhatorearen heriotzea. Brtc 250. Erabaki juramentuarekin ez geiago bekaturik egitea. AA III 510.
Juramentubagaz emoniko berbia. Astar II 62. Juramenturekin hitzemana egin behar da? CatJauf 78. v. tbn. EZ
Eliç 145. Juramentuarekin: Gco II 63. Juramentuagaz: Itz Azald 112.
- JURAMENTU(A)Z. Bajo juramento.  Iuramenduz seguratu ukhan du. Lç He 6, 17. Edozein oker ta
gaiztakeria pruebetara ezkero, elkarren gainka juramentuz txuritu oi da. Lar Cor 183. Juramentuaz seguratu
zuten. Cb Just 23. Agintea juramentuz egiten dabenak. Itz Azald 86. Billafrankan juramentuz agindu zun. Or
SCruz 15. Juramentuz zenidan / egun artan esan, / biotzez nai zenduela / nere andria izan. Yanzi 91. Milla bidar
aindu zetsan juramentuz. Etxba Ibilt 484. v. tbn. CatBus 24 (juramentuaz).
 Testigu-ekusleak bere juramentuz seguratzen dituenak. Mb IArg II 310.
juramentugile. v. JURAMENTU-EGILE.

baten mende.
juramentuka (V-gip ap. Elexp Berg).  Maldiciendo.  Juramentuka ta maldizioka egon oi diranak. Mb IArg I
140. Ematen zaitzu tristea, burho, yuramentuka. Gy 132. An joan da juramentuka. Iraola 109. Postilluna,
kaskoina, juramentuka. In Barb Sup 24.  Alde orotarat oihuz, juramentu arrailka. HU Aurp 47 (v. arrailka).
juramentutsu (SP, que cita a Ax).  Jurador, que acostumbra jurar.  Behin gezurrean frogatuz gero (nola
iende iuramentutsuak maiz frogatzen baitira). Ax 266 (V 178).
juran. v. joan.
jurarazi.  Hacer jurar.  Eman iurarazteko narritarik edo iurarazi. Hm 195.
juratu (S ap. Lrq; Gèze, Hb ap. Lh). I (Vb.).  Jurar.  Baina Iainkoak Abrahami iuratu zeraukan promesaren
denbora hurbiltzen zela. Lç Act 7, 17. Nork-ere iuraturen baitu aldareaz. Lç Mt 23, 18 (He juramentu egin).
Iuraturik gezurrak erraitea. Harb 164. Arrazo gabe iüratzia. Bp I 89. v. tbn. Hm 193.
 (Con complemento en caso absoluto). Jurar (por).  Haren izena eztezala iura, ez bertze gauzarik banoki. Tt
Onsa 179. (tbn., con algunas variaciones, en Bp I 46, CatLan 85s y CatS 7). Zer da auher Jinkoaren iüratzia?
Bp I 89. --Eta bekatu da kriaturen gañean orla juramentu egitea? --Bai, zergatik kriaturetan juratzen da
Kriadorea. El 52. Jüratü diat fedia! ChantP 204.
 Soldaduskan bandera juratu genduanean. Insausti 60 (v. tbn. bandera j. TxGarm BordaB 72, Albeniz 59).
 Maldecir.  Éhi behátz müthürrái éman ziuá martéllü kháldü izigarrí bat eta hási jüátzen. Lrq Larraja RIEV
1935, 141. Makhila handia har eta ala Goihena jüratzen. Casve SGrazi 108.
II (Sust.). 1. (SP), juradu (Lar, Añ), jurate (Volt 88). Nombre dado a distintos cargos de gobierno colegiado,
gralmte. municipal. "Iuratua, jurat de paroisse, zinegotzia (O)" SP. "Jurado de concejo" Lar y Añ.  Ziñ
egotzientzat edo iuratuentzat. EZ Man II 106. Eskiulako parropiako erretorak, jüratü eta erran den parropiako
egoiliarrek. Mercy 10. Herriko etxean, abade eta juratuen presentian, asanblatu gare gure munizipalitateko
gorphutzarekin batean. Revol 152. Juan de Antxieta, zeña izan zan Kapitan eta Juradu Canariasetako Ugartean.
Izt C 498. Kordobako juradu Juan Ruforen "Austriada". Berron Kijote 83.
2. juradu (Lar, Añ (G)), jurau (G-to ap. A). "Alguacil" Lar, Añ y A. "Ministro" Añ.  Justiziako juraduak
gaiztakeria andi batean arrapatu. Cb Eg II 65.
3. Miembro de un jurado (en un juicio). "(Hb), juré" Lh.  Auzitegi aurrean, zin-egiñak (juraduak, noski)
errudun aitortu naute. NEtx LBB 117.
 Miembro de un jurado (en una competición).  Juradu eta sekretariyo / gizon abillak guziyak. Tx B III 134
(hablando de un concurso de bersolaris). Basarri au da juradu. Uzt EBT 107.
4. +jurado. Jurado, tribunal (en un concurso).  Erratzun permisionea galdetu zion ango juraduari bertso
batzuk botatzeko. Auspoa 77-78, 232. Nik, juradoko jaunengandik deia izan nuan, an agertzeko eta txapelketa
ondoren zetbait kantatzeko. Alkain 25. v. tbn. Juradu: Zendoia 227. Insausti 25.
III (Part. en función de adj.).  Juramentado, que ha hecho juramento. v. ZIN EGILE.  Aphez juratuak. 'Les
prêtres assermentés'. Eusk 1982, 215.
juratukintza, juradukintza (Lar). "Juradería" Lar.
juratutasun. "Iuratutasuna, jurade, charge, office de jurat" SP.
juratzaile, jurazale (S ap. Lrq). "Jureur" Lrq.  Gezurrezko juratzalleak. Ur Zach 5, 3.
jurau. v. juratu.
jurdunpa. 1. (Adv.). Balanceándose.  Lürra gai eta egün, bere üngürian, daguelarik jurdunpa. Chaho AztiB
10. 2. (S ap. A). (Sust.). Columpio. v. junpa.
jurdunpatu, jurdunpa (S ap. A).  Columpiar.
juremintu. v. juramentu.
jurgatu. v. xurgatu.
jurgo. v. surgu.

baten mende.
jurgu. v. surgu.
jurio. v. judu.
jurisdizio, jurisdizino, juridizio (Lcc), juri(s)dikzione, jurisdikzino.  Jurisdicción. "Juridiçion" Lcc. 

Ezaguturik ezen hura Herodesen iurisdikzioneko zela. Lç Lc 23, 7 (tbn. He; Oteiza, Brunet jurisdizio; TB
gobernauren azpiko, Dv eskukoetarik, Ol, Or, Ker, IBk mendeko, IBe eskuerako). Ezpadauko bear daben
jurisdiziñoa absolbietako. Cap 63. Izenik errese[r]badubak bere jurisdizinokuak. ZBulda 35. Reserbaturik
dagoana preladuaren jurisdi[zi]ora. OA 138. Ohorez eta juridikzionez [Aita Saindua] gehiago izaitean. CatLav
56 (V 37). Erriko alkatiak eztaixala permitidu egitia exekuzinorik bere flojedadez datozanian Juezak
kanpoetatik, inor arzera bere jurisdikzinuan. (Eibar, c. 1755). RIEV 1908, 731. En DFrec hay 2 ejs. de
jurisdikzio y 1 de jurisdizio.
juriskonsulto.  Jurisconsulto.  Irakastun Santander juriskonsulto ospatsua. Izt C 467. Juan Parente arau-
jakina, juriskonsulto ospatua. Bv AsL 85.
jurista.  Jurista.  Iurista eta teologo, poeta eta doktoriak. E 59.
jurjitu. "Jurjidu (V-m), colmar, llenar completamente" A. "Iurjidu, colmada (V-m)" A Apend.  Kaigana jentez
ganezka agiri zan, josita, jurjiduta. Erkiag Arran 36.
jurnal. v. jornal.
jus (S ap. Lrq (-ü-); VocBN (y-), H), jusa.  Jugo. "Jus, suc" Lrq. v. zuku.  Zoinek dakiten egiten / yusa haiñ
gozo batekin / breskak hanbat antzerekiñ. "Suc". Gy 190. Ahatia yusian. ECocin 11. Eta zerbitzatzen yusa
batekin. Ib. 7. Iguzki-suak ontu jus hura / mahats pikor molkoetan. Ox 142. Ekarkitzu bi kafe, zitroin jus bat eta,
Jesus, koñak bat enetzat! JEtchep 86. Biziki erremedio huna zela lapatin hostoaren jusa. Etchebarne 60. Fruitu
xehetto guri batzu ekartzen zituen eta dena jusa zirenak. Larre ArtzainE 95. Mermizela salda zen, oilo jusean
egina. Ib. 94.
 "(Eskual), engrais servi de culture sous forme liquide" Lh. "Purin" T-L.  Otsaileko ura, ongarri jusaren
pare. EZBB II 86.
 "(Eskual), élément nutritif que les plantes trouvent dans le sol" Lh.
 Líquido.  Hor ekentzen du berak zapaka odola eta sugearen pozoin hura, jus erdoil baten koloretan.
Etchebarne 60.
 (Fig.). Algo sustancioso.  Elhe hüts phartez, jüs balius bat eman dezogula, pater bat, hots [refiriéndose a un
difunto]. Herr 13-9-1963 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).
jusant. v. jusent.
juseko. "(Hb), ragoût" Lh.  Eta errekirik, jusekorik [baduzue]? "Du ragoût". Darthayet Manuel (ed. 1861),
168.
jusent (SP), jusant, juzent.  Marea descendente. "Le descendant de l'eau" SP.  Jusantak kanporat etxatuko
zaitu. INav 63. Jusent laurdenaz geroztik. Ib. 101. Banku hartan erdi iuzenta doha marea. Ib. 28.
jusgadu, jusgu. v. juzgatu, juzgu.
jusjus.  Feliz. Cf. jujus.  Karru eder batean etorrita goizean, egun jusjusa eman zuten. Herr 2-8-1956, 4.
juska. v. juzka.
juskatu (Dv  A).  Apuntar. "Viser" Dv. Azkue copia erróneamente juzk-.
juskatu. v. juzkatu.
1 justa (Lcc, Urt IV 417).  Justa, torneo.  Justarik asko zaldun guztiok / egiten dabe gugaiti. Lazarraga
baten mende.
1159v. Salbaterrarrak, / ez egin barriz justarik. Ib. 1202r. Nola Errege bailegoke lasterkako lekhuan /
zaldundeari begira iustetako orduan. EZ Man I 132. Apostoluen korua / zuri zaitzu minzatzen, / profeta sainduak
bethi / zure iustez prezatzen. (Interpr?). Hm 74. Zuetaz dirade bestak / bethi hango kortean, / zuen laudorioz
iustak / aiñgeruen artean. Arg DevB 51.
2 justa (BN, S; Deen I 53, Gèze, Foix ap. Lh), juxta (S-saug), justu (Lh). Ref.: A; Lh (jüxta). "Corsage" Gèze.
"Justillo, corpiño" A. "Jüxta, justaucorps de femme; casaque et jupe d'une seule pièce" Lh. "Habits serrés" Ib.
3 justa (BN ap. A; Dv (BN)).  "Mauvaise farce" Dv. "Sainete ridículo o broma de gusto dudoso" A. 
Zeremonia edo yusta hartarik lekhora, Mardokee bihurtu zen palazioko atherat, eta Aman, guzia ahalkatua, bere
etxerat. Lg II 59. Ximinoak etsaia aldiz behar zuen dostatu, / bere yusta eta grimasez gudutik barraiatu. Gy 154.
Arlekiñek nihoiz eztu / haiñbertze destu ez yusta egiñ izatu. Ib. 308. Zer dituk justa horiek, arima madarikatua?
Dv LEd 262 (Cb Eg II 148 kontu).
- JUSTA-EGILE (Dv, A). "Mauvais farceur" Dv.
justagarri.  Ridículo.  Gertatzeko aitzinean ain yustagarria iduri zuen gauza au, arrigarri biurtu zen (B, c.
1800). BOEans 381. [Krutchev] gizon motzor tripili bat, [...] kaskoa arrasean, dena jestu bitxi eta ahapaldi
justagarri. Herr 29-10-1959, 1.
justaka.  Chupando.  Izitua zagok; eta bizkitartean, beazak, nere bearriari justaka ari duk. Herr 13-4-1961,
4.
justakortsa (det.). "Chlamis, [...] justakorsa, kasaka, justakortsa" Urt IV 475. v. 2 justa, justakus.
justakus (VocBN  A, H). "Yustakus, habit, synonyme du mot yaka" VocBN.
justamente.  Justamente, en justicia.  Pagatu bear ditu justamente zor dituen kostuak (Leiza, 1626). ETZ 47.
justapeko. "Corset ancien" Lrq.
justaposizio.  Yuxtaposición.  Orduan eztugu alkartasunik [matrimonioan], yustaposizio bat baizik. Vill
Jaink 163.
justarra. "Mal tiempo" A Apend.
justatsu (Dv, A). "Farsante, el que gusta de hacer farsas" A.
1 justatu (-du Lcc).  Justar, luchar en un torneo; batirse cara a cara.  Arren, etxozu orain, osaba, bixook justa
gaitean. (Cantar de Rodrigo de Zárate). IC I 564.
2 justatu. "(BN-lab; Lf), sucer" Lh.

- JUSTA ETA MUSTA. "(BN-lab; Lf), idée de succion. Haur tzarra! bethi ere erhi zikinak ahoan, jasta, justa eta
musta" Lh.  Erhia untzian sar, ahorat ekhar; justa eta musta, eta berriz busti, eta berriz milika. Lf Murtuts 10.
Erhiak, lohiz okaztagarri dituztelarik ere, ahoan baitituzte; justa eta musta milika. GAlm 1951, 19.
justifikagarri.  (Lo) que justifica, que santifica.  Gizonén aitzinean iustifikagarri dena, Iainkoaren aitzinean
kondemnagarri. Lç Adv ** 5v.  Justificación, excusa.  Bere erruaren justifikagarritzat hartuko zuen hipokrita
hark. Mde Pr 180.
justifikant.  (Adj.). Justificante.  Emaiten grazia iustifikanta arimari. Tt Onsa 21.
justifikari.  (Adj.). Justificante.  Zure garazia iustifikariak emaiten deraut inozenziaren lehenbiziko arropa.
Harb 200.
justifikatu (H).  Justificar(se) (en sentido teológico).  Fedez iustifikatzen dela gizona Legearen obrák gabe.
Lç Rom 3, 27 (He, TB justifikatu; Dv zuzentzat athera, Ol, Ker zindotu, Bibl zuzen egin). Iainkoa da iustifikatzen
duena. Ib. 8, 32. Iustifika nazazu. Harb 189. Medezina espiritual batzuk osaetan eta iustifikeetan gaituezanak. Cap
baten mende.
60. Edo kondemnatuko aiz / edo justifikatuko. Gç 171. Hark justifikatzen edo justu egiten du bekhatorosa. CatLav
282 (V 141). v. tbn. Tt Arima 112. El 65.
 (Urt II 171, H). Justificar(se), defender(se), excusar(se).  Ebatsirik ere iustifikatu belizate. Tt Arima 100.
Nola mintzatuko gare? eta nola iustifikatuko gare? Urt Gen 44 16 (Bibl xuritu). Jainkoak justifikatu zuen
lorioski Birjina saindua, eta ezeztatu zuen Josepe justuaren xagrina. Jaur 357. Justifikatu zuten / Baionako
salan. Bordel 157. Norbait akusatua dena [...] yustifikatzen da, ahal badu segurik. Elsb Fram 161. Azken onak
bide guziak justifikatzen bait ditu. Lab SuEm 199. [Gauza txar] onen zergaitiak ezin justifikatu izaten ditugu.
Insausti 266. En DFrec hay 27 ejs., meridionales.
justifikatzaile, justifikazale.  (El) que justifica.  Bera iusto denzát, eta Iesusen fedeko denaren iustifikazale.
Lç Rom 3, 25 (IBe salbatzaile, Bibl fede duena zuzen eginez).
justifikatze.  Justificación.  Hilletarik biztu izan baida gure justifikatzea gatik. "Propter iustificationem
nostram". He Rom 4, 25 (Lç iustifikazione).
justifikazio, justifikazione (H), justifikazino.  Justificación (en sentido teológico).  Resuszitatu gure
iustifikazioneagatik. Lç Rom 4, 25 (TB justifikazio; He justifikatze, Ol,Ker zindokuntza, IBe salbamena, Bibl
zuzentasun). Hunetzaz iustifikazioneko garazia eman derautazu. Mat 239. Emeti urten legian zure
iustifikaziñoak. Cap (ed. 1893), 153. Justifikazioneko grazia. CatLav 283 (V 141). Izaiten dute gizon guziek bizia
eta justifikazionea. Lap 137 (V 63). Jinkoaganik gure jüstifikazioniaren bathiekin egürükitzia. Ip Hil 85. v. tbn.
Tt Onsa 21. Gç 85. Jaur 357.
 (Urt II 170), justifikazione (Urt II 170). Justificación, descargo.  Perenptoriak deitzen diren [...] eta bertze
yustifikazionezko artikuluen artean aurkhitzen den distinzionea. Revol 105. En DFrec hay 12 ejs., meridionales.
justizari. v. justiziari.
justizia (S ap. Lrq (-ü-); Lcc, SP, Ht VocGr, Lar, Añ, VocBN (y-), Gèze 337, Dv, H), justitzia, juztizia.  Tr.
Justizia es prácticamente general. La forma justitzia se documenta en Bordel (188), y juztizia en Txirrita (B I
244), en unos versos de 1925 recogidos en Motrico (Balad 238) y en Berrondo (Kijote 181). En DFrec hay 56
ejs. de justizia.
1. Justicia. En AxN se explica zuzena (254) por justizia.  Orhit adi Ieinkoaren iustizia handiaz. E 35.
Legearen iustiziá konpli dadinzát gutan. Lç Rom 8, 4. Bigarrena, Iustizia. Bet 15. Justizia deseatzen dutenak.
Ber Doc 93v. Ezen Iaunak iustizia nahi du erakutsi. EZ Man I 127. Iustizia min da eta garratz, eta miserikordia
gozo eta ezti. Ax 137 (V 90). Ze ofizio dauko Iustiziak? Cap 78. Jinkoaren jüstizia garratzaren lotseriak. Bp II
15. Zure justizia aserratu duten bezala. Cb Eg III 306. Bihurtzekotzat yustizia. Lg I 260. Eta bakeak justizia /
1
besarkatzen. Monho 88. Dedarrez, justizia eske, jagotzuz nire bekatuak. Añ EL 146. Justizia ta miserikórdia.
LE Ong 33v. Txito zurrak, justizija austeko. fB Ic II 169. Zure jüstiziak süplizio sübertiak oro bildü dütian lekhü
bat. UskLiB 103. Galdetuz yustizia. Hb Egia 46. Itxaron dagigun euren zuzentasun ta justizijan. (1864).
BBatzarN 205. Laster erreginatu zuten justiziak, garbitasunak eta karitateak. Laph 200s. Yustiziako ministroa.
Elsb Fram 102. Gizonen artean billatzen ez badegu justiziarik. Apaol 59. Dirua dogu injustizia / eta dirua
justizi. BEnb NereA 242. Erreboluzioaren justizia [...] argi dadin. Arti Tobera 267. Gure justizi-goseak. Vill
Jaink 103. Ordez-orde egitten dena baño justizi oberik ez da (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1338. Lana [=apustua]
bukatu nuanean ez nengoan ixilik egoteko moduan, eta justizia eskatu nuan. Albeniz 204.
v. tbn. Mat 144. Hm 51. Arg DevB 139. Tt Onsa 118. Gç 179. OA 101. SermAN 7. Ch I 13, 6. CatLav 76 (V 46).
El 51. CatBurg 42. Mb IArg I 116. Mih 56. CatLan 65. Mercy 3. Brtc 115. Ub 91. Egiat 180. Iraultza 15. Mg
CO 219. Gco II 85. AA III 433. Dh 114. JJMg BasEsc 199. Astar II 63. CatLlo 82. CatB 79. JesBih 451. CatLuz
26. MarIl 93. Jaur 163. Bordel 90. Etch 652. It Fab 31. CatBus 36. Gy 319. Dv LEd 189. Echn, Samper, Hual Mt
5, 6. CatAe 64. CatSal 65. CatR 65. CatS 58. Legaz 26. Sor AKaik 129. AB AmaE 83. Arr May 92. Elsb Fram
90. Jnn SBi 31. Zby RIEV 1908, 289. Ip Hil 177. UNLilia 18. CatUlz 52. Urruz Zer 36. Arrantz 144. Basarri 32.
Berron Kijote 125. Ayesta 84.
 (H). Justificación (en sdo. teológico); justicia, carácter de justo.  Egin zedin fedearen arauez den iustiziaren
heredero. Lç He 11, 7 (He, TB justizia; Dv, IBk zuzentasun, Ol, Ker zindokuntza, IBe salbamen).
Justiziarengatik persegituak diradenak. Ber Doc 94r (v. tbn. en contexto similar Lç Mt 5, 10, Mat 25, Cap 84,
Iraz 47, El 51, CatBurg 44, Cb CatV 63, CatLan 42, AA II 625, CatB 83, Jaur 384, CatBus 39, CatAe 68, CatSal
69 y CatR 69). Justiziaren eta saindutasunaren spiritua. Gç 46. Zeruko erreinura garamazkian justizia edo
birtute guzia. Gco I 416. Bere justizia, au da, justuen bizi modua egitea. Gco II 2. Zeruko inozenzia, justizia
orijinala. AA III 268. Hala ere, [gizon] baten justiziaz, izaiten dute gizon guziek bizia eta justifikazionea. Lap
137 (V 63). v. tbn. Arz 42. Bv AsL 46.
2. (Urt I 145, Lar, H). Autoridad judicial. "Ministro, el juez [...] Justiziaren ministroa" Lar.  Iustizia eta
baten mende.
serjentak. Volt 147. Ikusi dezatenean justiziaren bara. Ber Doc 98r. Iustiziak erretzera kondemnatu duena. EZ
Man I 126. Iuramentu falsoa egin badau iustizien baraan. Cap 94. Nihor etzekiola mintza justiziari Erromaren
hitzkuntzaz baizik. ES 401. Justiziaren aurrean. OA 150. Parlamentak eta bertze yustizia soberanoak. Revol
103. Nola eztuén debekátzen justiziak. LE Bail 224. Aren [Jaungoikoaren] eskua duen justiziari. Gco I 437. Itxi
izan ditu justizijak etxe ezagunak. JJMg BasEsc 150. Justiziaren eskuetarik ateratu. HU Aurp 46. Atzitu nau
justiziak. Or Eus 122. Justiziarekin garbitu bearko nituzke kontuak. Vill Jaink 103. Justiziako ministrue zan.
Gerrika 88. v. tbn. Ax 68 (V 45). El 87. Iraz 48. Cb Eg II 184. AstLas 27. Ub 180. Mg CO 245. VMg 41. AA II
34. FrantzesB I 99. fB Ic I 327. Astar II 136. Etch 626. CatBus 24. Izt C 507. Bordel 183. Ud 82. EusJok II 79.
Apaol 98. Arb Igand 79. Iraola 84.
 (Pl.). "Tribunal" Lrq.  Justizietako audienzietan. He Phil 235. Alkate jaunen, erriko kargudunen edo justizi
andien zeanzez. Mb IArg I 119. Lurreko justizijetan eriotzaren bat egin dabenari, zer erakusten ez deutse? Mg
CO 15. Holako erregelarik ezta jüstizietan. Etch 552. Albaka batengatik / justiziyengana. Xe 174.
3. Castigo.  Egin dituzte justiziak / ahal bezain itsusiak, / anitzi gosta biziak. Bordel 60. Makilez ditzagula /
berri justiziak. Etcham 84.
- JUSTIZIA-EGILE. Justiciero.  Ain ziérto nola dén jangoikoa, dá ere déla jústo ta justizia-egille. LE Doc
265. Bada ezer elkargarri, aundi eta justizigillegorik? Otag EE 1884a, 310.
- JUSTIZIA EGIN. Hacer justicia.  Bada Iainkoak eztraue iustizia eginen [...] oihuz dagozkanei. Lç Lc 18, 7
(He justizia egin; TB mendekatu, Dv asperkunde eman, Ol, Ker, IBk, IBe zuzenbide(a) egin). [Iuezek] egin
dezaten justizia ongi. Ber Trat 76r. Zeurk egizu iustizia. Ax 334 (V 221). Nori eginen dü jüstizia? Bp I 36.
Juizioaz justizia egiteko. Cb EBO 30. Justizija egitia erri batzubei. (1866). BBatzarN 223. Justiziya egiten / jueza
bezela. Xe 179. Batzuek bertzeri yustizia egin zuten, elgar igorriz gillotinarat. Elsb Fram 121. Nik ere badet
makilla, justiziya egiteko! Iraola 102. Orain justizia egin dezakezu! Arti Tobera 288. v. tbn. EZ Eliç 195. Harb
236. SP Phil 382. Tt Onsa 20. Gco II 85. Gy 62. LuzKant 64. Arrantz 78. Sor AKaik 126. Bv AsL 112. AzpPr 70.
Yanzi 80. BEnb NereA 204.
 Ekarten ezpadeustazu laster gari eruanen paguba, egingo deutsut justizija. Mg CO 91.
 Ajusticiar, ejecutar (a un reo). v. justiziatu.  Jente asko presunero dagoela eta justizia egiten duela xait
andiro. (c. 1597). FLV 1993, 451.
- JUSTIZIA-GIZON. "Iustizia gizona, homme de justice" SP.  Serbitzatzen dela Iustizia-gizonen hitzez guri
beharrietan klarki minzatzeko. SP Phil 348 (tbn. He 351).
- JUSTIZIAKO JAUN. Oficial de la Justicia.  Heldu den igandean zortzi, izanen da libertimendu bat ederra
Urdozeko plazan. Zointan izanen baita kabalier, zapiur, bolant, kaxkarot, andere xuri, justiziako jaun, koplari
irri egin arazle, zirzil. Eskual 3-7-1908 (ap. DRA, s.v. andere xuri).
- JUSTIZIA-KORTE. Tribunal de justicia.  Hainitz Iustizia-kortetan eta Parlamentetan. SP Phil 233 (He 235
justizietako audienzietan).
- JUSTIZIA-LIBURU. Código jurídico.  Zenbat lege dauntza Iustizia-liburuetan eskiribaturik? SP Phil 540
(He 548 Justiziako liburuetan).
- JUSTIZIAN. a) Ante los tribunales. "Adducere in Jus, [...] justizian persegitzea, hauzi ematea" Urt I 145. 
Iustizian enzun baninz, sarri ialgi ninzaten. E 233. Hartzedunak dio ezarriko diala iustizian, paga dezan. Tt
Arima 126. Jüstizian destimonio zerbitxatzia. CatLan 97. Justizian Mentaberrik / eman du artzain onegia.
Monho 40. Egünak jüstizian eta gaiak bidin. Etch 180. Makillak ez dik indarrik justiziyan. Iraola 59. Nola ziren
justizian / sartu hitz baten gainian. In Zerb Azk 104. v. tbn. CatJauf 85.
b) En justicia, justamente.  Nola berak iustizian ezin salba litzake, / zure miserikordiaz remedia litezen. E 103.
Hunen ondotik mintzatzeko / nor zen diñe justizian. Monho 44.
- JUSTIZIA-PARTITZAILE. Juez, que imparte justicia.  Justizi partitzalearen ofizioa ezta erreza. Arti Tobera
273.
- JUSTIZIARA. (Llevar, citar, etc.) ante la justicia.  Ene parteti izango zara / justiziara zitadu. Lazarraga (B)
1179rb.
- JUSTIZIAREN ARAUAZ. Según justicia.  Bekhatuaren bere bidean eta osoki ad aequalitatem iustitiae,
berdinzki iustiziaren arauaz pagatzeko. Ax 609 (V 392).
- JUSTIZIAZ. a) Por medio de la justicia, de los tribunales. "Par justice" SP. "Adducere in Jus, [...] justiziaz
persegitzea" Urt I 145. "Ajusticiar, justiziaz bizia galdu" Lar.  Manamendu horrek iustiziaz punitzen diraden
ohoinkeriak defendatzen ditu, ala aitzinago hedatzen da? Lç Ins D 7r. Iustiziaz kondena dezaketen arteiño. Ax
244 (V 164). Jüstiziaz partajü galthatü zeritan. Etch 180. Hirriskatzen baitzuen yustiziaz itzalean ezarria izaitea.
Elsb Fram 84. Justiziz urkatzen omen zituzten zumarraren azpian. Ostolaiz 41. v. tbn. Harb 350.
b) Por medio de la justicia, de la santidad.  Hala graziák-ere regna lezanzát iustiziaz bizitze eternaletara. Lç
Rom 5, 21 (He, TB justiziaz; Dv zuzenespenaz, Ker zuzentasunaren indarrez, IBk zuzentasunaren bidez, Bibl
zuzentasunez).
c) En justicia.  Egiten dutenak justizias eta karidades obligatu diradena. Ber Doc 166r. Zerren eztirean
iustiziaz zor. Cap 68. Graziaz bai, baina ez iustiziaz; ezta tenitu ez obligatu hoien enzutera. Tt Arima 24. Noiz
obligatzen dute justizias? El 79. Justiziaz zor eztiranak. CatBurg 32. Justizijaz jaotzubén sarija. (1858).
baten mende.
BBatzarN 179. Ohartzen direlarik hartara jüstiziaz hersiki obligatürik direla. CatS IX. v. tbn. Iraz 34. Cb CatV
46. Añ CatAN 43. CatLlo 52. CatLuz 21. CatBus 27. CatSal 51. CatR 51. Legaz 34. Justizias: CatAe 50.
- JUSTIZIAZKO. Justo, lleno de justicia.  Zein baita iustiziazko eta eginbidezko Resumá. Lç Ins B 1r. Deitzen
dira [obra] miserikordiazkoak eta ez iustiziazkoak. Mat 22. Iainko iustiziazkoaganik Iainko
miserikordiazkoagana. Ax 147 (V 96).
 Justo, lleno de justicia, de santidad. "Iainkoak Adam eta Eba egin zituen justiziazko edo graziazko estatuan"
H.  Baina Israel, iustiziazko Legeari zarreikalarik, iustiziazko Legera eztela heldu izan. Lç Rom 9, 31.
Justiziazko Eguzkia. Cb EBO 36. Jüstiziazko Ekhiaren jaikitia. Ip Hil 22. v. tbn. MarIl 95. UskLiB 27. Hb Egia
46.
justiziari, justizari.  Juez, que imparte justicia.  Naiz izan oriek kargudun, aginle, justizari, titulo, errege
[...] edo beste edozeinenak. Mb IArg I 285.
justiziati (SP, que cita a Ax).  Justiciero.  Zeren are miserikordiosago da Iainkoa, iustiziati baiño. Ax 199
(V 133).
justiziatu (Lcc (-du), Lar, Añ, H).  Ajusticiar. "Justiciar" Lcc. "Cadahalso, justiziaitako kadalsua" Ib. 
Arrazoin da zuk ni iustiziatzea. Harb 133. Haren lekhuan kondenatuak eta iustiziatuak izanen zirela. Ax 131 (V
86). Erran ezazü labür / nahi izanez konbertitü / ala behar aigün / orai jüstiziatü. Xarlem 698. Barabás zé
ladrón gizon-ilzalebát merexizuéna justiziátzea errukí. LE Doc 162. Jesus erromatarren aurkako burruketan
sartua ibili zelako izan zela justiziatua. Vill Aranzazu 1980, 6.
justiziero. 1. "Justiciero" Lcc. 2. justizier. Juez, que imparte justicia.  Hik rege, prinze, iaun, iustiziér edo
berzela kargudun ezarri dituán guziak. Lç ABC B 5v.
justu (SP, Urt II 203, Ht VocGr, Izt, Lecl (y-), Dv, H), justo (V-gip, S; Lcc, Ht VocGr 377, Arch VocGr 207,
VocBN (y-), Gèze, H). Ref.: Lrq (jüsto); Etxba Eib y Elexp Berg (justua).  Tr. La forma justu es claramente
predominante; la mayor frecuencia de justo se da en suletino, bajo-navarro de Mixe y en hablas navarras
peninsulares. Lizarraga emplea justo para las acepciones de 'justo, conforme a la justicia' y 'justo, virtuoso',
mientras que para 'exacto' usa txusto (q. v.). En DFrec hay 19 ejs. de justu y 20 de juxtu, todos ellos
meridionales.
I (Adj.). 1. Justo, conforme a la justicia; justo, (persona) justa; virtuoso, que vive de acuerdo con los preceptos
religiosos. "Cabal" Izt. "Juste" Gèze. "Justua da biargiñeri gizon letz bizi izateko beste irabazteko lekua emotia"
Etxba Eib. v. zuzen; zintzo.  Eta zen gizon haur iusto eta Iainkoaren beldur. Lç Lc 2, 25 (He justua; TB, Dv
zuzen, Ol, Ker, IBk, IBe zintzo). Ez naxana min baga kexaetan, / baize justo naxala eskaetan. Lazarraga (B)
1154vb. Kastigo justoa. Ber Doc 126r. Egia duk, bekhatuez iustu dela nigarra. EZ Man I 52. Ea tratu hek iustu
direnz. Ax 421 (V 273). Kausa justu baga. Cap 113. Fedeau bagarik iñor ez iustu izan, ez salbadu leitean. Ib.
26. Ezkontzak ematen du jeneraziño justua. Gç 215. San Joseph justua (1705). GavonC Egan 1956 (5-6), 28.
Zure arrozoinamendua egiazkoa eta justua dela. ES 99. Iuie iustu. Ch III 46, 5. Eta bazaude eternitate orotan
bethi hun, jüsto eta saintü. Mst III 40, 2. Egiteko andia, ta zor justua da ori. Cb Eg II 20. Franziari bizi berri,
puxant eta justuago baten emaiteaz. Revol 91. Zure dozepare jüstueki. Xarlem 1277. Jaunarén juizio justoak. LE
Ong 102r. Gerra justubetan. JJMg BasEsc 175. Zer daiteke justuagorik [...] zenbeit asteren kontsekratzea
baino? MarIl 2. Dirutako errenta [...] ez da justoa. It Dial 65 (Ur justo; Dv zuzen, Ip xüxen). Jaungoiko guziz
saindu, justu, akhabantzagabeak. Dv LEd 72. Alan da gauza egoki eta justuba guk bere ondo erantzutia mesede
ain andi ta ugarijei. (1858). BBatzarN 179. Gauza justu eta bidezkoa. Arr May 7. Joseph jüstoaren amaz. Ip Hil
8. Aren alaba justuari iñork gaitzik egin ez zezaion. Goñi 42. Gizon justu bat balitz bezela / presentatu zan
galaia. Tx B I 140. Judikatzale justu eta zuzena izan. Arti Tobera 289. Den justuena erortzen baita. Mattin 63.
Oso sui ona degula esango ez banu, ez nintzake justua izango. JAzpiroz 216. Zein dan justua mundu onetan /
Jaunak ikusiko al du. FEtxeb 165.
v. tbn. Mat 112. Harb 405. Hm 95. O Po 66. SP Imit III 58, 1. Arg DevB 212. Tt Onsa 55. OA 156. Iraz 39.
CatBurg 15. He Gudu 35. Lg I 357. Mih 122. Brtc 108. Iraultza 18. Monho 124. Añ LoraS 192. Gco II 47. fB Ic
I 58. Astar II 45. Echag 244. Jaur 114. Gy 325. Lard 10. Xe 354. PE 24. Ud 94. JanEd I 24. AB AmaE 254.
Apaol 77. Elsb Fram 108. Zby RIEV 1908, 206. Arb Igand 8. CatJauf VI. Uzt Sas 54. Etchebarne 82. Justo: Tt
Arima 2. Gç 181. Iraz 15. CatLan 24. Mg CC 130. CatB 25. CatLlo 17. CatLuz 30. UskLiB 103. Bordel 83. Etch
642. CatAe 22. CatSal 23. CatR 23. CatS 92. Jnn SBi 95. Ip Hil 226. CatUlz 15.
 (Dv, H). (Uso sust.).  Iustu oro iganen da bertan goiti airian. E 63. Iustoén monumentak ornatzen. Lç Mt
23, 29 (tbn. He justu, TB, SalabBN, Echn yustu, Ur (G), Ip, Hual, Samper justo; Dv prestu, Ur (V) on, Ol zindo,
Ker zintzo, IBk gizon zintzo, IBe santu). Justoen eta Iaungoikoaren zerbitzari diradenendako. Ber Trat 106v.
Halaber da higituren iustuaren lohia. EZ Man I 135. Persegituak izanen direla iustuak. Ax 478 (V 309).
baten mende.
Laugarrena [lekua] [...] iustuendako. Cap 32. Justuen arimek. CatLav 75 (V 46). Zenbat eta justuak oi diran
argiago. Lar SAgust 12. Ezi jüstua ezta nahasiren. Mst III 46, 4. Eskuietik dauden justu ta santuai. Cb Eg II 155.
Yustuen eta bekhatoreengatik zela mundurat ethorria. Lg II 83. Salbatu diren justuak. Monho 150. Sinhets dezen
jüstuek. Xarlem 1180. Ez náiz etórri deitzera justoak. LE Ong 48r. Justuak sarritan ipintzen du begien aurrean
egia. AA III 568. Ez zan aurkituten zortzi justu baño. JJMg BasEsc 16. Galduak pena eramango du, /
justuarentzat fortuna. Xe 382. Amar justo badira Jauna zure errian. AB AmaE 27. Justo haren ixtorioak. Jnn
SBi 6. Beregana nai tiratu denak, / pekatari ta justuak. Auspoa 97, 84. Zoin da justu guzietarik lehenik grazian
hil dena? CatJauf 32. Zeruan justuentzat beha dauden gauzak. Xa Odol 346. v. tbn. Mat 35. Harb 260. SP Phil
335. Gç 44. Ch I 19, 2. Iraz 69. CatBurg 18. He Gudu 31. Mih 106. Brtc 110. Ub 135. Gco I 432. fB Ic I 97.
CatB 30. CatLlo 24. JesBih 455. CatLuz 41. MarIl XXI. Jaur 114. Lard 453. Dv LEd 273. Hb Egia 47. Legaz 16.
Zby RIEV 1908, 210. Tx B II 225. Zerb IxtS 19. Justo: Tt Onsa 163. Gç 159. El 39. CatLan 46. UskLiB 56.
CatAe 28. CatSal 29. CatR 29. Bordel 144. CatS 84. CatUlz 55.
 Yustuen loak harturik, egon zen lo. Elsb Fram 109.
 Razonable, adecuado.  Ephe yustu bat denean iragan [proposa dakizun espos berri bat]. Gy 266.
 (Uso sust.). (Lo) justo. "Eztugu galdetzen justua baizen" H.
2. Exacto. "Juste, exact selon la mesure, le poids. Neurri iustua. [...] Oren justua" H. "Juste, exact" T-L. v.
txusto.  Arrosarioa da othoitz doblatu bat, kontu iustu bat begiratzen dela. EZ Man II 162. Beste izkerak ez
bezalako neurri justu ta simetria egiñ egiñean era guzietara ditu. Cb EBO 38. Egizue kontu bat ahalik eta
justuena. Revol 137. Nekhez egin daiteke idea justu bat [...] erreginatzen duen alegrantziaz. MarIl 4. Bertsuak
egitea izarietan ahalik yustuenak. Gy XI. Kaja gorputzarentzat / justu irten dedin. Bil 148. Minutu erdi justo / ei
ebela ostu. EusJok II 131. Ogei ta emezortzi / errial justubak. Noe 60. Lau illabete justuak igaro genituen alde
aietan. Zab Gabon 55. Andik bi ordu justuetara. Arr May 102. Eun franko justu dira. AzpPr 26.
 "Juste, trop étroit, qui serre. Oineko justua" H.  Zapata bat duzunean neurri, justu, doi. Ax 425 (V 275).
 Exacto, que aprecia con exactitud. "Juste, qui apprécie bien. Begi iustua" H.
3. (Uso pred.). (Estar, andar, etc.). escaso.  Arrantzale jendia / beti dabill justu, / saiatubagatikan / eziñ
aberastu. Arrantz 26. Zabiltzate justu. AzpPr 97. Diruarekin ere justu samar ibiltzen giñan-ta. BAyerbe 69.
 (Quedarse, andar, etc.) corto.  Lagunak konbidatzen / ezta ibili justo. JanEd I 94. Kontuetan zabiltza, /
Pillipatxo, justu: / neri amargarrena / kontatzia aztu. Iraola 101. Kanpuan ibilliyak / badu milla gastu, / ez
baldin bazabiltza / konpasian justu. Tx in Imaz Auspoa 24, 138.
 (Como adj. pleno). Escaso.  Lenago ere naiko justuak / baserriko etekiñak. Insausti 52.
II (Adv.). 1. Exactamente. "Xedean iotzea justu, frapper, donner juste dans le but" H. "Erran orduko ethortzea
iustu" Ib. "Justement, précisément" T-L.  Zeñek bere kontuba / eman biagu justu. Ud 129. Justu itzegingo det /
an zer pasa zan. AzpPr 54. Onen zuluan justo sartzen zan. Gerrika 85.
 Justo, por poco; apenas. "Justamente, por poco. Justu aprobau dot" Elexp Berg.  Edertasuna berbaen
aruntzaldetik egon, berbak ikutuaz justu. Azurm in Gand Elorri 43. Justu apuntatzeko denbora banuan da tiratu
nion. BBarand 44.
2. Justamente, en justicia.  Bakotzari beria / emanik justu. AzpPr 82.
- HAIN JUSTU, HAIN JUXTU. Precisamente.  Punta-puntako erromillota / kendu diote ain justo. Noe 75.
Hauxe da, hain juxtu, maizegi egiten ez dena. MEIG VII 87. Horixe da, hain justu, hemen dihoakidan auzia.
MEIG IV 128.
- JUSTUAN (V-gip, AN-ulz). a) "Yústuan, justamente" Iz Ulz. "Justuan arrapau neban trena" Elexp Berg. 
Baña ala ere naiko justuan galdu nuan. Albeniz 69.
 Estrechamente, con estrecheces.  Lengo bizitzan lan egin eta / bizi baziran justuan. BEnb NereA 217. Len
justuan zebillenentzat alderdi ederra orduan ere, galtza berriak egiteko. BAyerbe 68.
b) Exactamente.  Berriro kontrario berarekin, Irazurekin a1egia, andik ogei ta bat illabetera justuan. Albeniz
140.
- JUSTU DEN BEZALA. Como es justo, como debe ser.  Handik kanpoan debozinoak iustu den bezala
libratzen ditu nora nahi. Harb 429. Gizonak nahi du arima Ienkoarenzat, iusto den bezala. Tt Onsa 89. Hunek,
justu den bezala, gorphutza arrazoinari, [...] sentsuak fedeari sumetitzen diotza. Brtc 221.
- JUSTU-EGILE. Justificante, santificante.  Zer emaiten derikü grazia jüsto egiliak? Bp I 139.
- JUSTU EGIN. Justificar, hacer justo, santificar.  Gauza gorez mintzatzeak eztu nihor egiten saindu eta iustu.
SP Imit I 1, 3 (Ch saindutzen). Grazia jüsto egiten gütiana. Bp I 139. Bide hortaz iustu egiten ditutzula gizonak.
Ch III 50, 4. Gizona justu egiten duen. Gco II 85. Haren grazia justu egiten duenak ixituko ditu. Jaur 343. v. tbn.
CatJauf 96.
- JUSTU-EZ. Injusto.  Irabazi justu-ezak maite dituenak. Gco I 391.
- JUSTU IZAN. (En 3.ª pers. sing., seguido de subordinada con subjuntivo, con el sentido de 'es justo, razonable
(que)').  Iustu da gehiago ere paira dezagun. Ax 439 (V 286). Iusto duzu zerbait rekonpensu eman dezagun. Tt
Arima 80. Justu da konsekratu dietzaizudan ene obrak. Gç 26. Jüsto düzü zure zerbütxariak zerbait zuregatik
soferi dezan. Mst III 50, 3. Justu da goza ziten. Monho 68. Jüsto beita doloriaz pünitürik izan dadin. UskLiB 84.
Ezena bada justo yik ere ekun yezan konpadezimentu yore lagunaz nik ekun nion bikala yitaz? Hual Mt 18, 33.
baten mende.
Justu eta zuzen da, gorphutza izan dadien arimarekin sariztatua. Lap 388s (V 177). v. tbn. Ch III 50, 3. Brtc
185. Elsb Fram 129. Jüsto: Xarlem 685.
 Justua da oiñ zure benetako eraillia ill deiran. Etxba Ibilt 489.
- JUSTU-JUSTU. a) Exactamente.  Bi aizpa bizi giñan / aita eta ama, / bestiak gobernatzen / nik bakarrik
lana; / aientzat justu-justu / sortzen nuen dana. Tx B II 102. Tira nizkon bi
tiro, eta baten jo nun justu-justu. Auspoa 39, 118. Justu-justu bi urte Tolosako zezen-plazan jokatu nuala Jose
Mari Agirrezabalarekin apustu izugarri ura. Albeniz 136. Neri amabietan justu-justu salida emateko. Ib. 76.
 "Justu-justu aillegau jat dirua" Elexp Berg.  Ataka ere arri on batzukin txikitu egin bear dik [...], zotza
sartzeko aiña justu-justu. TxGarm BordaB 20s.
b) Apenas.  Gari-soro galantak badaude berde-berde, lurra justu-justu tapatzen dutela. TxGarm BordaB 52.
Ondiñok makil bategaz justo-justo banebillen be aurrera. Gerrika 283.
- JUSTU-JUSTUA. a) Exactamente. "Accomodate, [...] xuxénki, justu-jústua" Urt I 82. "Asmatu duzu justu-
justua" H. "Bi zehe luze izatea justu-justua" Ib.
b) Precisamente.  Ba, justu justua itaxura bat badut bizkarraren parrean. Etchebarne 79. Bainan justu justua
oren erdi baten buruan esperantxa zuen jenerala. Ib. 121.
- JUSTU-JUSTUAN (V-gip ap. Elexp Berg). Apenas, a duras penas.  Gero bost eta iru kiloan / gelditu zuan
justo-justoan. BEnb NereA 47. Lau illabete egin nituan, justu-justuan koarto-bañora edo serbizioko lekura
allegatzen nintzala. Albeniz 217.
 Por poco.  Justu-justuan jokoa galdu genduan, pena emateko moduan. Albeniz 234.
- JUSTU-JUSTUKO. "Justu-justuko berbak, el mínimo de palabras. Anai-arrebak izan arren justu-justuko
berbak eingo jotsek alkarri" Elexp Berg.
- JUSTU-JUSTUTIK. Por poco.  Oso estu ibili giñan; baña galdu egin nuan justu-justutik. Albeniz 94.
- JUSTURIK. Justamente, exactamente.  Mila ta bosteun / urte alkarri eranzi, / irurogeta / lau geiago ganeti /
da jaio zala / Jaun Zerukoa justorik. Lazarraga 1202r.
- JUSTUTIK. Por poco.  Gaxua, justutikan / eskapatu zera! Tx B II 162. Aurreneko karrera irabazi nuan;
baña ura zan justutik irabaztea! Albeniz 116.
- JUXTU. (Forma con palat. expresiva). A) (Adv.). a) Exactamente.  Ura eskola maisu zan... bai, bai, juxtu,
eskola maisu. Sor Gabon 57. Berrogei ta bi juxtu gaur. NEtx Antz 76. Pixuak ere alde piska bat igual edukitzen
dute batetik bestera, eta alegiña juxtu sartzeko kilotan. Insausti 112.
b) Justamente, apenas.  Eun kilo juxtu eramango ta / berreun bizkarrean jarri. Basarri 128. Egarriak,
nekatuta, txutik juxtu iritxi nintzan errira. AZink 150. Dotriña juxtu xamar omen zekian. Insausti 14.
 Ibai-baztarreko petrillaren kontra gelditu giñan juxtu xamar putzura erori gabe. Salav 62.
 Escasamente.  Martin, indarra ondo juxtu bialtzen dezu. Altxa zazu boltaje ori. AZink 136.
B) (Adj.). a) Exacto.  Neurri juxtuak erabili. Ostolaiz 106. Bere neurri juxtuetan artu bear da. Ib. 86. Andik
illabete juxtura. AZink 151.
d) (Uso pred.). Escaso.  Urrun, doiñu bat erne zan, / aitzean itxartuz, / juxtu ta apal, oiartzuna. "Eco vago,
humilde". Gand Elorri 123. Osabak ortarako ere dirua naiko juxtu eman zion. TxGarm BordaB 149s. Pixkaka
bertsoari lagatzen joan zan, osasuna ere juxtu ta. Zendoia 235. Orduan, gure modukoak jana ere naiko juxtu eta
al zan modukoa. Insausti 301.
 (Andar, etc.) apurado.  Lan txarra sasoiz juxtu / zebillenarentzat. Insausti 283. Eta pentsatzen gendun /
genbiltzela juxtu. Ib. 296.
c) Apurado, difícil.  Au irabazi egin bear, berriz, txapela irabazteko. Gauzak juxtu oraingoan ere. Insausti
201.
- JUXTUAN. a) Por poco.  Juxtuan ezagutu nuan [Txirrita] Andoain gure erri ontan bertsoak kantatzen.
AZink 24.
b) (Estar, etc.) apurado, difícil.  Gureak e guztiz abil, / baiña gauza juxtun dabil. Insausti 210.
- JUXTU-JUXTU. a) Apenas, por poco.  Zu etziñan ezertarako gauza [amaren sabelean]. Ba-ziñala juxtu-
juxtu. MAtx Gazt 18. Baserri au kaletik oso urruti dago, Oiartzungo partean jaio nintzala juxtu-juxtu esateko
moduan. Salav 9. Zuk bizitzeari utzi, / lumaz juxtu-juxtu jantzi. Zendoia 157. Berriz bere onera etorri zan, eta
juxtu-juxtu elizakoak-eta artu zituan ezaguerarekin. Insausti 122.
 Apenas, con dificultad.  Sekretario xaarra juxtu-juxtu bi makulurekin. Insausti 47.
b) Justamente, exactamente.  --Egun gutxiko kontua izango da. --Bai, emakume ariñak dirurik gabe ikusi
zaitzaten arte, juxtu-juxtu. NEtx LBB 67.
- JUXTU-JUXTUAN. Apenas.  Lenengo amasei ordu / mendin segan bete, / juxtu-juxtun tente. Insausti 284.
- JUXTUKO. De medida exacta.  Etxean egindako infusio oriek ez baidira juxtokoak izaten, ta ez da komeni
guk erabiltzea. Ostolaiz 89.
- JUXTURIK. Con dificultad.  Gorputz guztiya jarri / zitzayon ozturik, / pultsua nasturik, / pausuan juxturik.
Auspoa 39, 72.
justu. v. 2 justa.
baten mende.
justugabetasun.  Maldad.  Aitortuko dut neure buruaren kontra ene iustugabetasuna. SP Imit III 20, 1 (Ch
injustutasun, Mst gaixtokeria, Ol okerbide, Leon hobena).
justuki (SP, Urt II 202, H), justoki (VocBN (y-), H). 1. Justamente, con justicia.  Ezetare [desira] unhasuna,
lekot bedi iustoki. E 49. Ezagutzen diagu iustoki eta zinez gure kontra aserretu izan aizela. Lç Ins A 5v. Nori
berea iustuki bihurtzeko zuzena. EZ Man I 83. Gaztigua ere iustuki emaiten zaie. Ax 612 (V 393). Justuki nauzu
damnatu. Gç 183. Eni arren jüstoki diautazü ahalkia eta mesperetxia. Mst III 41, 2. Eta altxatzen direnak /
justuki apalduak. Monho 106. Jüga jüstoki. Xarlem 1369. Guk justokí pagatzentiágu pena merexitugúnak. LE
Ong 15v. San Pedroren konfesionia eta leina izaitia, zoin sarri gero da justoki reprenditruk. Hual Mt 16, tít.
(Samper justoki). Garrazki eta justuki kondenatzen dugu Petriren flakeza. Lap 256 (V 116). v. tbn. SP Imit III
40, 2. Ch III 50, 4. Tt Onsa 30. Jüstoki: Ip Hil 130.
 Santamente, virtuosamente.  Sobreki, iustoki eta relijioski bizi garén. Lç Tit 2, 12 (TB justoki; He
justutasunekien, Dv, Bibl zuzentasunean, Ol, Ker, IBk, IBe zuzentasunez). Zer da iustuki bizitzea, bakean eta
soseguan bizitzea baizen? Ax 443 (V 289). Nor dire justuki dabiltzelako persegituak? Añ CatAN 67. Su-lamez
lastimatzen / egon behar beti / ez bagira yustoki / partitzen hemendik. Bordel 203. v. tbn. Jaur 136.
2. Exactamente, justamente, con precisión.  Ilhabetheko egunak hogoi eta hamarren kontura iustuki heltzen
direnekoa. EZ Eliç XXXIV. Detxema primiziñak bakhitzak iustoki. Tt Onsa 180. Ekarriko tutzu markak iustuki
bata berzerekin. INav 124. Ezin ediren baitzetzaketen berbo pasiboari justuki erantzun zezokion sinifikantzarik.
ES 96. Ez dakit yustuki zer aurkhitzen den erresuma dohatsu hartan. Lg II 170. Suerte bakhotxaren nonbreaz ez
bagare justuki orhoitzen. Brtc 162.
 Precisamente, justamente.  Giza agertzen zaie orduan yustuki. "En cet instant". Gy 246. Horra nun [...]
erortzen den gibel aldera, buruz behera justoki harri baten gainera. Etchebarne 62.
 (Hablar, etc.) propiamente, oportunamente.  Laurgarrena [eskola] emanen du arrazoiñak hortik hebetik
pundu hontara iustoki eta apropos hedatzen eta iuntatzen ahal denak. Tt Onsa 14. Yustuki mintzatzera, ez
baitgare gizonak arrazoiñaren medioz baizen. He Gudu 77. Zuñen jüstoki eta konplitüki heben izkiribatürik
daudian gaizak. Mst IV. v. tbn. Mong 586.
- HAIN JUSTUKI. Precisamente.  Eta, hain justuki, alderantziz uste duzue pertsona jakintsu horiek. PPer
Harrip 46. Hain justoki, bezperan tabakoak jorraturik, haitzurra han utzia nuen. Etchebarne 43. Eta hain
justoki, oihantzaina, aipatzen dutan Osaran hori zen. Ib. 46.
justuleuri. v. inustuleuri.
justun. v. jostun.
justuri. v. inusturi.
justutasun (SP, H), justotasun (H).  Cualidad de justo. v. zintzotasun.  Hire iustotasuneko bidera gida
gaitezenzát. Lç ABC A 8r. Gizon pillen azkhen fiña den iustutasuna. EZ Man II 103. Atseginago duela Iainkoak
bekhatorearen penitenziaz iustuaren iustutasunaz baiño? Ax 550 (V 353). Ene baithan dela uste dudan
iustutasunean. Ch III 46, 5 (SP iustutasunean; Mst jüsto izateko ustekeria, Ol zindotzakotasun, Leon
zuzentasun). Justutasunekien eta jainkotiartasunekien bizi behar dugula. He Tit 2, 12 (Lç iustoki). Justutasuna
gatik persegituak. Añ CatAN 66. v. tbn. Harb 138. Lg II 279. Brtc 254.
 + justotarzun. Justicia.  Zeren erakutsi baitu bere iustutasuna. EZ Man I 12. Iuiatzen baitu bethiere
iustutaisunaren [sic] arabera. Ch I 24, 1. Jaunaren jüjamentiak egiak dira, bere beithan jüstotarzüna dadüke.
Mst III 58, 1. Onetan uts egitea, baldin bada egiaz ta justutasunaz, ezta izango ezpada bekatu beniala. Añ MisE
194. v. tbn. Hm 158. SP Phil 231.
justutu.  Justificar, hacer justo, santo. "Iustutzea" SP (sin trad.). v. JUSTU EGIN.  Eman diazadazu
iustutzeko behar den dohaina. Harb 231. Zeren oren hartan berean iustuturik zegoen. SP Phil 356.
jutaile. v. joale.
jutaldi. v. joanaldi.
jutsin. "Borrasca, tempestad de agua, nieve, granizo. Yutsina eldu da [...]. Arri yutsina, kazka yutsina, elur
yutsina" Ond Bac.

baten mende.
jutu. v. jutzi.
jutzi (H (V, G)), jutzitu (H (V, G)), jutu (iu- G-goi ap. SMuj). "User, s'user, détériorer, se détériorer par l'usage"
H. "Iutu, se dice de la leña carcomida, polvorienta. Egurra iutzen ari da, se dice cuando le ataca la carcoma.
Egur iutua bota diot suari (G-goi)" SMuj EEs 1921, 55.
juun. v. joan.
juuu, juuuu.  Onomat. de aclararse la garganta.  Esku txangoarekin kopeta igurtzita, "Juuu!" egin zuan.
JAzpiroz 38. Juuuu eztarriari eragin zion, oitura zuan bezela. Ib. 160.
 Onomat. de rebuzno.  Kargatzerakoan-da jaten uzten bazitzaion, juuu ta juuu, etzan ixiltzen [astoa].
JAzpiroz 200.
juxta. v. 2 justa.
juzent. v. jusent.
juzgadu (Lcc), juzgado, juzgau (V-gip ap. Elexp Berg).  Juzgado.  Kontzejukoa legez bardin [sekretario]
juzgaukoa. AB AmaE 258. Donostiyako Juzgado ondoko / ostatu eder batian. Tx B I 76. Juzgaduko idazliak. Kk
Ab II 94. Juzgauan ta elizan jaiotzen errejistruak. SM Zirik 111. Elizara ta juzgaura. NEtx LBB 36. En DFrec
hay 8 ejs. de juzgatu y 1 de juzgado.
juzgalari, juzkalari, juzkari.  Juez.  Errege, buru, juzgalari ta agintariak. Ub 41. Para juzkaria. Izt Po 74.
Lertxundi jaun ori / danon juzgalari. Ud 35. Juzkalariyak berak / zeuzkan autubak. AzpPr 39. Nik arrazoirik
dedan edo ez / or daude juzgalariyak. Uzt EBT 87. Federazioko gizonak edo juzgalari zegoanak ala esan zidan.
Albeniz 258.
 + juzkalari (H (V, G)), juzkari (H). (El) que juzga (al prójimo). v. juzgulari.  Gaiski juzgalarijak. fB Ic II
236. Inoren gatx juzgalarijak. Ib. 226.
juzgalaritza, juzkalaritza.  Puesto de juez.  Bien partetik juzkalaritzan / Toledo ori jartzeko. PE 41.
juzgamen, juzkamen.  Juicio.  Jaungoikoaren Tribunalean izan bear degun juizio edo juzgamenean. Echve
OngiB 11. Yaungoikoaren tribunalean egin bear zaizkun yuzkamenean (Zugarramurdi, 1875). ETZ 305.
juzgantza.  Juicio.  Azken juzganzako egunean. Mb IArg I 316 (v. tbn. 257, 343, 202 y 324, siempre
refiréndose al Juicio Final).
juzgatu (V-gip ap. Elexp Berg (-au); Lcc (-du), Añ, H (V, G, s.v. iuiatzea)), juzkatu, juzgetu, jusgadu. 1.
(Vb). Juzgar. v. jujatu.  Tr. La forma mejor atestiguada es juzgatu. Al Norte sólo se documenta en Bordel y
Mattin. Juzkatu, forma general en los textos baztaneses, tbn. se encuentra en Arrue, Txirrita, Uztapide, Mattin e
Insausti (69); en fray Bartolomé (Ic II 191, frente a numerosos ejs. de juzg-), se trata seguramente de una errata.
En DFrec hay 12 ejs. de juzgatu y 20 de juzkatu, todos ellos meridionales.
 Bere burua oi bear leuke / efini korrejidurik / lenaengo, ta gero juzgadu / bestegan balitz tatxarik. Lazarraga
1195r. Nondik etorriko baita bizien eta illen iuzgatzera. (Areso, c. 1591). FLV 1990, 206. Juzgaetan hilak eta
biziak. Bet 6. Ilen eta bizien juzgatzera. Ber Trat 57r. Iuzgeetan eztauenak lagunen gatxik. Cap 52. Arinkiro
lagun urkoaz ez juzgatzea. CatBurg 30. Nos etorriko da biziak eta ilak juzgetan? Oe 28. Akusatua, juzgatua ta
kondenatua. Cb Eg II 143. Juzgatuko zaitut zure bizitzaren eran. AA III 460. Saul deungiak gaiski juzgau Dabid
inozentia. fB Ic II 223. Ez ibiltia inoren bizitzak juzgetan. Astar II 178. Ez egizube iñor juzgau, izan ez zaitezen
juzgaubak. Ur (V) Mt 7, 1 (Samper juzgatu, Echn yuzkatu; He jujatu). Artetan juzgatuz / federik gabia. Bordel
201. Guztiz errez da iñor juzgetea. AB AmaE 335. Juzkatua izan zaitean. Arr May 114. Obratik juzgatzen da /
bertsolariya. AzpPr 62. Bere etsaiak juzgatzeko eskubide osoa. Etxde JJ 212. Noiz yuzkatu bear dituzte bi
gaizkile oiek? Izeta DirG 91. Geroak juzgatuko nau. JAzpiroz 224. Juzgatu ninduten militarrek ere. MEIG IX
93.
v. tbn. TAV 3.2.11 (1614). VJ 8. Arz 18. El 6. Iraz 5. ETZ 79 (Etxalar, 1749). Ub 139. CrIc 45. Mg CC 104. Añ
1
EL 72. Gco I 446. LE Ong 29v. JJMg BasEsc 50. CatLlo 26. CatBus 54. Ur MarIl 97. Lard 431. Bil 119. CatAe
46. CatSal 47. CatR 5. Xe 355. Arrantz 77. EusJok II 80. Itz Azald 39. Inza Azalp 82. Ir YKBiz 134. Auspoa 39,
105. Lab SuEm 190. Azurm HitzB 49. Berron Kijote 125. Insausti 228. Jusgadu: CatLlo 26. Juzkatu: CatB 73.
Legaz 17. PPer Harrip 43. Juzgetu: Mdg 160. CatUlz 33.
baten mende.
 Ez dakit oien bertsuak nola / juzkatu biar dituan. Tx B 145. Amodioa ezta juzkatzen / presunaren kolorian.
Mattin 140.
 Juzgar, opinar (que); considerar, interpretar.  Donzella eder juzgaetako / asko bear da gauzarik. Lazarraga
1195v. Juzgatzen badozu ule onegaz / otzitu jatala niri odola. Ib. (B) 1154vb. Orreetaz ondo iuzgaetako. Cap 81.
Zerren deritzon edo juzgatzen deban. OA 133. Bestek gaizki egingo lukeala juzgatzeko diña buru badet. Cb Eg II
26. Juzgau daikee erremedijua imini biar dabeela. fB Ic II 217. Onetan juzgatu nuban benturaz jakingo zubala
nik orko karta izandu nubala. CartAnd 395. Deseo zana emango zala, / au ezin gaizki juzgatu. Afrika 44. Orrek
ez du juzgatzen / gorriya urdintzat. Bil 119. Onlako gauzak kontuz juzgatu bear dirala. Goñi 37s. Nik ala
juzgatu. EusJok 18. Zenbatan [= zenbat dan] ezin juzka litake. Tx B I 85 (II 180 juzgatu). Mundutar danak
juzgatzen ditut / eiztariekin berdintsu. Basarri 124. Orrek geiegi juzkatu. Uzt LEG I 238. Nik ura zeru
juzgatutzen det / gaurkoaz konparatzean. Insausti 72. Alfonso Irigoyenek bestela juzgatzen duela ajutu. MEIG VI
155. v. tbn. MendaroTx 448.
2. juzgadu. (Sust.). Juzgado.  Gaur ez dago ezkontzeko eliza bearrik, eta gutxiago partitzeko. Juzgaduan
pentsatzen dutena egin da libre. BBarand 171.
juzgatzaile, juzgazale, juzkatzale.  Juez.  Korrengatik koriek berak izanen dra xen juezak edo juzgazaliak.
Hual Mt 12, 27 (Lç juje). Zeren yuzkatzale zuzena delakotz kastigatu dezaguke ifernuko penekin. Legaz 40.
Zarauzko erriyan jokatu degu / apustura bat bikaña, / juzgatzallia ere genduben / gizon leiala ta fiña. EusJok 21.
 juzgale, juzgazaile.  Gaiski esalia, ta bardin da gaiski juzgalia. fB Ic II 228. Juzgazaille gaistua zarialako.
Ib. 235.
juzgatze.  Juicio.  Aita Eternoak eman zion bere Seme gizon eginari gizonen juzgatze osoa. Omne Judicium
dedit Filio. Mg CC 103.  juzgeta. Juicio, opinión (sobre una persona).  Lau juzgeta modu oneek ez dira
pekatuzkuak. fB Ic II 218.  Inor juzgeta bakotxian. Ib. 236.
juzgeta. v. juzgatze.
juzgetu. v. juzgatu.
juzgu, juzku, juzgo, juzko.  Tr. Propio de la tradición meridional, al Norte sólo lo hallamos en Etcheberri de
Sara. En los vizcaínos domina la var. juzgu, mientras que juzku lo hace entre los guipuzcoanos (tbn. se encuentra
en Etcheberri). En DFrec hay sendos ejs. de juzgu y juzgo.
1. Juicio, dictamen; juicio, opinión.  Pompa meritorum regale judicium, merezimenduen handitasuna,
erregezko juzkua. ES 178. Zikin dakioke besteri bere honra [...] juzkoz ere (S. Sebastián, c. 1800). FLV 1978,
542 (tbn. 542 juzku). Zorra eztu pagatzen / auzoko juzguak. FrantzeaB II 47. Alako juzgu asko dira pekatu. fB Ic
II 216. Ta orain esaten dan juzguba da, geure laguna, edo projimua ontzat, edo deungatzat eukitia. Ib. 217. Ni
ote naizen pekataria, / atso gaiztoen juzkua. Tx B I 34. Bai al dakizu nola / dan nere juzkua? / Jokatutzen duenak
/ dula arrixkua. Uzt Sas 274. Nere ustetan ondo juan dira / auteskundean juzkuak. J. Lizaso in Mattin 26. Eta
norbaitek badauka gaizki / portatu giñan juzkua. Insasti 114.
2. (V-m), juzku (AN-5vill). "Sospecha" Etxabu Ond 114. "Orren juzkua diat (AN-5vill)" Gte Erd 276. 
Zenbat billdur, zelo, juzgu ta sospetxa igaroten da [esposakin] estaduba artuta gero? JJMg BasEsc 123.
3. (Añ), juzku (Lar, H (V, G)). "Murmuración" Lar y Añ.
1
- JUZGU DEUNGA. Juicio temerario. Cf. Añ EL 138 juzgu deungerik arin egin 'juzgar mal (hacer un juicio
desfavorable) a la ligera'.  Ta juzgu deungiaren ama, oida, geijenian edo enbidija, edo andiguria, edo
gorrotua. fB Ic II 227.
 Sospecha.  Sospetxa eta juzgu <jus-> deungaak egiten ditubanian bere senarragaiti. Zuzaeta 137.
- JUZGU EGIN. Juzgar, opinar.  Arrazoñaren kontra, au da, artarako erakayik aski gabe, yuzgo egiten
duenak. Legaz 30. Ez juzgorikan egin / besteren gañian. AzpPr 132. Ikusiaren ondorenian / nik au egiten det
juzko: / politak oso gutxi dirala / eta itxusiak asko. Olea 97.
 (Con determinantes, adj., etc.).  Zer juzgu egin biar da Eleispian barriketan egoten diranak gaitik. CrIc 99.
Egin biar dan juzguba da egin daruela pekatu mortal. Ib. 65. Egiijezu guztiai erabagi edo juzgu zuzena. fB Ic II
166. Bide gabeko yuzkubak egiten ditubenak. (B, s. XIX). BOEans 455. Bada, bestegatik egiten dezuten juzgua,
zuekgatik ere egingo da. Lard 384. Ez itzazute juzguak egin irudietatik, baizik egin itzazute juzgu zuzenak. Ur Io
7, 24. Nolako juzku bidegabea egin zuan. Arr Orac 256. Zerorren Ama izango dala, / nik egin dedan juzkua. Tx
B II 91. Kristau jendeak egin dezaten / bakoitzak beren juzgua. Etxde JJ 174. v. tbn. Yanzi 209 (yuzku).
 "Nik orren juzkua egin nun [='sospechaba de ése'] (G-azp)" Gte Erd 276. "Guretzat juzkua egin du [='sospecha
de nosotros'] (AN-5vill)" Ib. 276.
- JUZGU GAIZTO. Juicio temerario, juicio injusto.  Eztago hor kalterik, ez juzku gaiztorik. Lar Cor 152.
Erdaldunen bekaitzez, ezin ekusiaz ta juzku gaiztoz. Ib. 300. Zer dan juzgu gaistua, edo inor gaiti deungaro
baten mende.
pensetia. fB Ic II 216. Bada eskritura sagraduban kastigu gitxi irakurten dira, erru gogorrakorik, ta
bildurgarrijagorik juzgu gaistuarena baino. Ib. 226. Horrela pentsa dezakegu, baina beti aieruz, goganbeharrez,
juzku onez edo gaiztoz, ustea ez baita jakitea. MEIG VII 50. Juzku gaiztorik egiteko gehiegizko beldurrik gabe.
MEIG V 106.
- JUZGU OKER. Juicio temerario, juicio infundado.  Onako juzgu okerrak eragiten deuskuz, geu baino obarik
ikusi ezinak. fB Ic II 222. Bazekien [...] herriko eta herbestekoen arteko esan-mesan eta juzku okerrak
harrokeriaren eta ezjakinaren seme direla gehienetan. MIH 167.
- JUZGU TXAR. "Juzgo-txarra, juicio temerario. Sarrittan, juzgo-txar bategaz galdu geinke gizona" Etxba Eib.
Cf. CatLlo 46: Ez projimua gaitik juzgu txarrik arin egitia, 'no juzgar mal al prójimo (no hacer juicios
desfavorables) a la ligera'.  Au da, bere juzgu txarrak, ta esan gaistuak uts egitia. fB Ic II 228. Juzgo txar bat
kastigatua. Bv AsL 154.
 Sospecha.  Baldin persegidu eta juzgu txarrakin neke eta naibagaak emoten badeutsaz bere emaztiari.
Zuzaeta 136. Ezin dezaket, bada, esan ez duela Lahovary jaunak hizkuntza horien berri handirik. Halaz ere,
aitortu behar dut juzku txar hori gogoan erabilia dudala. MEIG VI 238.
 "Juzgu txarrak eindda egon, estar lleno de recelos. Diru falta izaten zuan etxian da etxekoandrioi kriadia ete
zan, juzgu txarrak eindda jeuan" Elexp Berg.
juzgulari (Añ), juzkulari (Lar). "Murmurador" Lar y Añ.
juzgutxargin.  (El) que hace juicios temerarios.  Gogoratu bada, kristinaubak, inor juzgau baino leenago:
juzgu txarginak deungak diriala, itsubak diriala. fB Ic II 229.
juzi. "Iuztea, iuzi, iuzten (V, G), crever, faire éclater [...] éclater, crever, en parlant d'un abcès, furoncle. Anditsua
iuzi zaio" H.
juzino. "Iuzino, comarca (V-m)" A Apend.
juzka (BN-baig ap. A), juska (Hb ap. Lh), juzku (Hb ap. Lh). "Farsa, sainete ridículo o broma de gusto dudoso"
A. "Moquerie" Lh. v. 3 justa.
juzkalari. "(BN), moqueur" H.
juzkari. v. juzgalari.
 juzkata. v. juzkatu.
juzkatatu (H (BN)).  Ridiculizar. "v. iuzkatzea avec lequel il est identique, ne lui ajoutant qu'un sens
fréquentatif , à raison de l'intercalation du fréquentatif ta, mis pour ka pour éviter la répétition malsonnante de
cette particule" H. En realidad podría provenir de la forma errónea juzkata que aparece en vEys (v. s.v. juzkatu).
juzkatu (BN-ciz-baig ap. A; VocBN (y-), H (BN)), juskatu (Hb ap. Lh; y- VocBN  Dv).  Ridiculizar.
"Yuzka, yuskatu, tourner quelqu'un en ridicule" VocBN. vEys trae "Juzkata (BN), ridiculiser quelqu'un", sin duda
errata por -tu, tomado de VocBN. Cf. juzka.
juzkatu. v. juzgatu.
juzku. v. juzgu; juzka.
juzo. v. judizio.
juztizia. v. justizia.
juztuleuri. v. inustuleuri.
juztura. "(V-ple), muérdago" A.
juzturi. v. inusturi.
baten mende.
1 ka.  Nombre de la letra k. v. 2 kask.  Ax, i, ji, ka, el. MarIl XV.  ENE ta KA gau artan, / N-K / egin ziran.
NEtx LBB 269 (cf. 268: N emakumearen iduri, ta K gizakumearen iduritzat jartzen ditut).
2 ka.  (Exclam.). "Ka, quía! --Badago amorraiñik errekan? --Ka..., apenas alerik dagon. --Andra aura
euskalduna da? --Ka... extakitt riojania eztan" Elexp Berg. v. 1 kia.  --Zein da, alkatia? --Ka! Patatero bat.
Iraola 56. Orren gaztia ta emengua? Ka, muestrak, muestrak aguro! Ib. 62. --Eguzkiyakin? --Ka! elurrez. Ib.
119. --Beztu egingo zerate iguzkitan. --Ka! Guardasol japonesakin joango gera. Ib. 134. Ka! Inposible, es
kibokasion, deskuido. Karta bat egiñ bear diot Jose Palluri. Urruz Zer 78.
kahaila. v. 1 kabila.
kahaka (S), kaheka (BN-mix). Ref.: A (kahaka, kaheka); Lrq.  "Voz onomat. empleada para designar buho
hembra" A. "Chouette" Lrq.  Ez zen adituko, artetarik, huntzaren eta kahekaren elgarganako dei auhengarria
baizik. Prop 1911, 260 (ap. DRA). Arras gure eskualdeko hegaztina dugu kaheka, eta ez da behinere hemendik
urruntzen. GH 1923, 414. Hegaztin guzietan gizonak ez du kaheka baino adixkide hoberik. Ib. 415. Kahekaren
buruak ez balu lumarik, burua bertze hegaztinek bezain ttipia luke xori horrek. EZBB II 31.
 Diala zonbait denbora, kahaka batek gezurrez hantu nai. Eskual 4-2-1913 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).
kaalauza. v. kalabaza.
kaan. v. karan.
kaanka. v. 1 karranka.
kahartu. v. kabartu.
kaastarro. v. garastarro.
kaatatxa. v. karatatx.
kahatoxa. v. karatatx.
1 kaba (G-nav ap. Ond Bac; Lcc). 1. "Cava de fortaleza, kabea" Lcc. "Conjunto de cava o foso y cerca" Ond
Bac. 2. (Volt 59, Deen I 115, H; kh- Urt II 156, Ht VocGr 344, Lecl, H). Cava, bodega. "Cueva" Deen I 115.
"Creux, ziloa, khaba" Ht VocGr. "Cave, caveau, cavité souterraine" H.  Gertha diteke khaban edo arnotegian
diren arno on guziak nahas ditezen. He Phil 277. Haren soto eta kabak hustu zituzten. Elsb Fram 66. Hango
kabetan nahi zuten arnoa edan ondoan, barrikak, ideki eta hutsarazi zituzten. Ib. 67.
2 kaba (VocBN  A). 1. "Saco pequeño" A. 2. (S ap. Lrq; Gèze). "Cabas, petit panier d'osier ou de paille"
Lrq. v. kapazu.  Aita Olieri ethorri zitzaioen [...] kaba erro bat eskuan. Prop 1893, 121. Nere kaba xokoan
baditut sagar-erneta batzu hautak. Barb Sup 22. Xutitzen da, kaba iker, otharrea iker, paisola barnea iker. Non
sarthua dut bada?. Ib. 83. Beren kaba, otharre eta paisolekin sartzen dire Maria eta Mari-Eder. Ib. 85.
3 kaba. "(G-to), tormento, sufrimiento extremo. Kaban dago, está expirando, sufriendo mucho" A.
4 kaba, kafa (B; VocB), tafa. Ref.: A e Izeta BHizt (kafa).  "Escarbo, huellas de la escarbadura" A. "Hemen
behorrain kafa" Izeta BHizt. Cf. kabazka.
- KABAN. (Fig.). Desafiando(se).  Nazioak kafan (tít). And AUzta 41.
- KABAN EGIN, EKIN. "Táfaan ekin dia, han comenzado las vacas a escarbar en son de amenaza. Kábaan eiñ"
Iz ArOñ.  Kafan egitea da ganaduen desafixua. [...] Ganadu ezezagunak juntatzen diranean, asten dira kafan.
And AUzta 41.
kabagile. "Cavator, [...] khabagillea, khaba egillea" Urt IV 312.
kabaila. v. 1 kabila.

baten mende.
kaba(i)lleria. v. 1 kabaleria.
kabaister. "Clavija (Darric)" DRA.
kabaistu. Harriet da khabaistea como sin. de khabarstea. v. kabartu.
kabaka, kafaka (BN-baig ap. A). v. kabazka. 1. "Escarbo. Oilloaren kafakak (BN-baig), escarbadura de la
gallina" A. 2. kafaka (B, BN-baig; VocB). Ref.: A (kafaka); Izeta BHizt (kafa). "Escarbando" A. "Behorra
kafaka" Izeta BHizt.
kabal. 1. "Cabal, lo que cabe, kabal, edeten debena" Lcc. 2. (Lar, Añ, H). Cabal, perfecto. "Cabal", "íntegro"
Lar y Añ.  Juizio kabala ta borondate librea daukan artean, bere azienda datorkionari eman diozala. Cb Eg
III 223. Iru dialektoetan zer armoniazko musika gozoaz, ta eskualdi zeñ kabalaz berboa batetik bestera
darabillen. Cb EBO 32. Aita Santuak eukan / frantzes jenerala / Lamoricier andia / gudari kabala. Azc PB 220.
kabala (BN-arb-baig, S; Urt, Dv, H (L, BN, S)), kabale (L-ain, BN, S, R; VocS 130, VocBN, Gèze, Dv (S), H
(BN)). Ref.: A (kabale), EY I 222; Lrq (kabale); CEEN 1969, 158; EAEL 90; Gte Erd 2 y 175.
 Etim. Préstamo románico, de *capale; cf. arag. ant. cabdal, capdal, en último término de lat. capitale. v. BAP
1968, 6ss.
1. Animal doméstico. "Alloe caballina, [...] kabal aloésa" Urt I 535. "Toute sorte de bétail domestique.
Kabalak arthatzea" H. "Kabale torroil (Sc), animal mal formado" A. "Kabalak artatu behar ditugu (BN-arb, S)"
Gte Erd 2. "Bi urthez kabaletan üzürrite handia izan zen (BN-arb, S)" Ib. 175. v. abere.
 Tr. Documentado únicamente en textos septentrionales.Tartas parece usar el sing. con valor colectivo. Kabala
es la forma que emplean los autores labortanos y bajo-navarros y kabale los suletinos. Hay un ej. suletino de
kalaber en GH, que podría estar por kabaler 'kabalei'. En DFrec hay 6 ejs.
 Zure kabalia eta azienda oro galdu da. Tt Onsa 52. Horak jendia edo kabalia usikiten dianian. Ib. 139.
Kharidadia die haiñ maite, non kabaletadrano die hedatzen. Egiat 267. Phixtako ardi eta kabalen üsantxa, /
Españako hegilat laster zuin lehenka. Etch 616. Gü bezalaxe dira kabaliak. Ip Dial 54 (It animaliak, Ur aberiak,
Dv animaleak). Xakhur, ahari, mando, idi edo bertze kabala hil bat eramaiten duten bezala. Elsb Fram 162.
Gizona, kabala eta zuhaitzak bezala, airetik bizi da. JE Bur 186. Kabala hazkuntzari jarraikitzen da oraino
hango jendea. Ib. 83. Badakitelakotz beren lurgintzako eta kabaleen mozkinen sariak beiratzen. Zub 98s. Jakinik
Basabürü gañe hortan diela kalaber [sic] ezarten zaitzen kalabaik hoberenak. GH 1931, 469. Zer kabale
primatürik izanen dira? Herr 17-4-1958, 3. Kabale guziek... larri edo xehe, antzu edo ernai, eznadun edo ezne
gabe. Gazte n.º 16 (1958), 8. Kabala bat saltzean. Larz Iru 26. Holakoek iduri dute kabalak. Ardoy SFran 336.
Ehaiten behi, ardiak / eta beste kabaliak. Casve SGrazi 132. Kabala hilen biltegiak. Herr 3-10-1996, 8.
v. tbn. Prop 1876-77, 113. LuzKant 60. Othoizlari 1959 (19), 222. Etchebarne 67. Larre ArtzainE 55. Kabale:
Zerb Azk 39. Casos ambiguos: UskLiB 216 (kabalek). CatS 97 (kabalen). Etcham 177 (kabalez). Lf Murtuts 21
(kabalekin).
2. "(R), rebaño de ganado" A.
3. "(R), capital, fortuna. Korrek kabale egin du" A.
- KABALA-BURU. Cabeza de ganado.  Egon zirea behinere merkatuetan gure laborarier beha, kabala buru
bat saltzeko dutenean? JE Bur 169.
- KABALA-EROGIA (kabale-ehogia Foix ap. Lh). Matadero. "(S, Foix), abattoir" Lh.  Meriak geri dü
handitü kabale ehogia eta, hor ezari, oraiko aisatarzünak. Herr 11-9-1958, 3.
kabalakin (BN-lab ap. A), kabalkin (BN-mix ap. A), kabalin (BN ap. Lh). "Aficionado a los animales" A. 
Inguru hetako zazpi herrietan ez zen golde-nabarra harek bezain xuxen eta barna erabiliko zuenik. Kabalakina
ere zen lehen lehena. Barb Sup 9.
kabalaska.  Dim. de kabala.  Jainko bat badela zeru-lurren nagusia, eta gizona haren haurra ez dela nola
nahika erabil ditakeen kabalaska mihidun bat. SoEg Herr 18-8-1960, 2.
kabalategi, kabalatei.  Establo de ganado.  Eta bazen etxe bat, hau ere aspaldi hustua, kabala-tegi ez bada.
Larre ArtzainE 55s. Karrakeiak bazuen barnerik aski, noizbaiteko biziteia, kabalateia eta belarteia ere
aterbetzeko. Ib. 55.
kabalatu. "Acquérir du bétail (S)" Lrq.

baten mende.
kabalde (Lar, H). "Integridad" Lar.
kabaldu (Lar, Añ, H). "Enterar, osatu, kabaldu, lat. integrare" Lar. Cf. kabal.
kabale. v. kabala.
1 kabaleria (Urt, Chaho), kaba(i)lleria (-all- Lcc). 1. Caballería. "Agema, kabaleria bataillúna, [...] kabaléria
gudúlari bilduma" Urt I 424s.  Seietan hogei infanteria soldado eta hogei eta bi milla kabaleria soldadorekin.
Tt Arima 76. Rentaburko Santa Maria Lescluseko Gazteluko Kabailleriaren etxearekin bat. INav 60. Zanbri,
haren kabaleriaren edo zamaldunen aitzindaria altxatu zen haren kontra. Lg I 346. Kapitan Jeneral
kaballeriakoa. Izt C 466. Batailan segurretik / nahi dute ari, / garrik formatu gabe / kabaleriari. Bordel 178.
Beriala prest dago / kaballeria. Afrika 89. Zapartakan heldu, kabaleria hura guzia ikusi duteneko, hirri eta hirri
hasten dire bi atsoak. "Cavalerie". Barb Leg 137. Guk kaballeriari egin genion azarikeria, etsaiaren infanteriak
guri egin zigun. Alkain 152. v. tbn. TxGarm BordaB 46. AZink 80.
2. "Al ganado caballar llaman aberea, aunque actualmente se va introduciendo la costumbre de llamarle
kaballerie" (G-goi) Arin AEF 1960, 59. "Kaballerixia, especie caballar. Ferixan kaballerixa asko zan" Elexp
Berg.  Aitak xutik eman bere kabaleria. Leon GH 1953, 198. Orduan gure kabaleria [=astoa] falta!
Etchebarne 23. Kaballeriak baztarrean lotu ta sartu giñan barrena. BBarand 89.
2 kabaleria. "Bestiaux, mot collectif, kabaleria" T-L. Cf. kabala.
kabaleztatu. "(BN, S), se fournir, être fourni de bétail, en avoir suffisamment ou beaucoup" H.
kabalier (Chaho).  Caballero, jinete. v. kaballero.  Burra diable, / zer putikua zen kabalier hura. "Cavalier".
Xarlem 227. Kabalier estranjer hura / ezpadügü erhaiten / segürtanxaz bataillak / zitizügü galdüren. Ib. 907.
Kabalierrek eta soldadoek ez aski denbora igurikitzea haren karrosa. Elsb Fram 90. Heldu den igandean zortzi,
izanen da libertimendu bat ederra Urdozeko plazan. Zointan izanen baita kabalier, zapiur, bolant, kaxkarot,
andere xuri, justiziako jaun, koplari irri egin arazle, zirzil. Eskual 3-7-1908 (ap. DRA, s.v. andere xuri).
kabalin. v. kabalakin.
kabalista.  Cabalista.  Sorgin eta aztietaz hemen mintzo naizela, aldera uzten dut, oraingoz Jakintza ezkutua,
hots, Magu, Kabalista eta horrelakoen metafisikaren jarduna. Mde Pr 342.
kabalkada (Chaho, T-L).  Cabalgata. "Cavalcade, marche de gens à cheval avec ordre, pompe et cérémonie"
Chaho.  Arratsaldean, kabalkada emana izanen da. Bere zaldizko bringo, jandarme sostor, kapitain fier [...].
Herr 28-7-1960, 3. Kabalkada batez, Baigorriko gaztek galdegin zioten jin zadin Baigorrirat bertsu egiterat. Lf
ELit 190. Mila berrehun bat izan ziren kabalkadari so. Herr 12-9-1996, 1. Aratsaldeko lauak eta erditan,
kabalkada, toberak eta mutxikoak. Ib. 1. Behar da jakin ere kabalkada hau egin zela hastapenean
herritarrendako. Herr 10-10-1996, 8. Irailaren 15an, Lekorneko gazteek (bai gazteek) proposatu dituzte
kabalkada-toberak. Ib. 8.
kabalkin. v. kabalakin.
kabalkiro (Lar, H (V, G)). "Cabalmente" Lar.
kaballero (Chaho), kabaillero (Urt).  Caballero, señor. "Baronulus, barontxoa, kabaillero" Urt III 269. Cf.
Muj PAm 33: Orain baskuentzez kaballero deitzen dan oietako bat. v. kabalier.  Joan zatezke, kaballero, /
andiro mejoradurik. Lazarraga (B) 1201vb. Dediketan deutso don Nikolas de Etxezarreta da Olasarri, Santiago
Ordeako kaballeroari. Arz 1. Oiu egin zion urkatu unek kaballeroari (B, 1798). BOEans 362. Kaballero edo
Zaldun, Señora edo Dama, dana dala, juaten dala ondo apainduta bigirara. fB Olg 118. Batu zituban bertara
kaballero, juez ta bere erreiñuko andiki modu gustijak. JJMg BasEsc 143. Sazerdote, gizon honradu edo
kaballero bati esatia. Astar II 103. Unibersal horiek / zer kaballeruak! Bordel 48. Emen etorri da kaballero
euskeraz dakiyen ura. Sor Bar 19. Etzaude zu kaballero txarra. Urruz Zer 124. Uste det ondo merezia dedala
kaballero-tituloa. Ib. 124. [Kukusuak] toriatzen du kaballerua, / señora ta señorita. Noe 125. Kaballero aundi
orienganik / dirua zuen esperantza. Tx B I 123. Orduan, kotxean ibi1tzen ziranai, kaballeroak deitzen nunbait.

baten mende.
BAyerbe 107. v. tbn. JanEd I 100. PE 59. Iraola 49.
kaballerotasun.  Caballerosidad.  Izanik tximiñuak aiñ almendra zaliak, entzun ebaneko eureen otsa,
aazturik komedija ta kaballerotasunagaz, salto eban kolpez eureetara. JJMg BasEsc (ed. 1845), 196.
kaballo (V-gip ap. Elexp Berg; Holmer ApuntV). 1. Caballo. "Gorlara goiaz kaballuak ikustera" Elexp Berg.
Cf. PMuj Egan 1957 (3-4), 130: "Premirik gabe erderazko itzak (esate baterako, bentania, kaballua ta oien
antzeko mordollokeriak [...]) erabiltzea etzait ondo iruditzen". v. zaldi.  Kaballoa bultatürik aitzina zoalarik;
bena etzen heltü ahal izan patarraren gañiala tretak biak ethenik zirelakoz. Eskual 7-2-1908, 3. Nere denbora
guzian kaballo-tratuan bizi izandu naiz. Urruz Zer 124. Kaballuen koipea sartu. Gerrika 234.
 (Como apodo). "Zenbait pertsona handi eta hankaluzeren ezizena. Pelotari ona zan 'Kaballo'" Elexp Berg. 
Kaballo ipiñi genion izena, aundikote larri samarra zalako noski. AZink 17.
2. "Kaballua, etxearen egitura, tijera osatzen duten hirukian, goiagara doazen bi habeak. Alfarda. Kaballua
doia; gero berriz beste egurra" Elexp Berg.
- KABALLO-ZIGAR. "Arador, piojuelo casi imperceptible" Añ.
kabalzain (BN-ciz-mix, S ap. AtSac 50), kabalezain.  Pastor. v. abeltzain.  Gure laborari eta kabalezain
gaxoak lanez akhitürik. Bp II 4. Phixtago kabal-zaiñek badie bereki / hamabost ehün arres ehün behieki. Etch
616. Phixtako kabal zañak oro dira gazte. Ib. 618.
kaban. v. karan.
1 kabana (Urt I 463 y IV 282), kabaña (R-uzt ap. Iz R 291; Lar DVC 191, Añ). 1. Cabaña, choza.  Bardin
bardina eta egoalki galtzen eta ruinatzen dutiala pobren bordak eta kabanak nola Erregen torriak. Tt Onsa 140.
Muilla zazu arrantzalleen kabanen trebesean. INav 13. Arranzailleen kabanak. Ib. 16. Egin zituen kabanak bere
abre bestiakiarentzat. Urt Gen 33, 17 (Dv olha, Ol saletxe, Ker korta). Heltzen da Saulen tentarat edo kabanarat
eta aurkhitzen du errege lo zatzala. Lg I 288. Estalki da kapusail, illaginen lana; / hura irudia da afrikar
kabana. Hb Esk 188. Kabaña, ganztaren egiteko, eta artzaien erretiroarentako. Mdg 136.
2. kabaña. Cabaña, conjunto de ganados.  Zu nundi zabilz, amoradua, / bakotx deskonsoladurik, / ene
kabaña realerean / ala deskarriadurik. Lazarraga (B) 1198rb.
2 kabana. "(V-m), fábrica de escabeche" A.  Dirua [etorren] arrantzaleekana kabana-jabe ta ola-lantegi

ugazabengandik. Erkiag Arran 114. Ekarri-ala errez saltzen zan kanporako, kabanetarako ta baita errirako be,
lasterrean jateko. Ib. 113.
3 kabana (det.).  Zori gaiztuan sortu ziraden / alajak eta kabana, / banidadiak familiara / errenta gutxi
darama. (Interpr?). Xe 313.
kabana. v. karan.
kabanatxo.  Dim. de 1 kabana. "Casula, txolátxoa, kabanatxoa" Urt IV 290.
kabantza. v. kamantza.
kabaña. v. 1 kabana.
kabaño.  Dim. de 2 kaba.  Ustez eta toki bat badaukan han, heientzat, beren kabañoak eskuan, irri batean
heldu zaizko. Barb Sup 47.
kabar (kh- Dv  A). 1. "Sec jusqu'à l'aridité" Dv.  "(L), nu, vide" Lh. 2. "Kabarra (S), lande. Kabarra
huntü (Foix) s'en aller, 'vider les lieux'" Ib. "Détaler, kabarra hontü, leküa hontü, itzuri" Casve.
kabarden (SP  Dv y H; A). "Kabardena, ogi kabardena, nafar ogia, froment barbu" SP. "Barbado (hablando
de trigo)" A.
kabardil (BN-baig ap. A; SP, H (G, L)), kafardil (T-L). "Kabardilla, pourpré, rougeole" SP. "Fièvre putride.
Zuk sendatu kabardilak, pikotak. (Arantzazuko misterioa)" H. "Fiebre escarlatina" A. "Scarlatine" T-L.  Gorri
baten mende.
samin badira, kasu; kabardilaren abiadura ditake. JE Med 46. Gure herrietan heriotzea dakarten gaitz
kotsudunetarik zonbait, huna: [...] kabardila (scarlatine), gorriaireak (rougeole) [...]. Ib. 99. Ez duela hunkitu
behar ez eskuz, ez zangoz, ez bertzela, non ez duen sekulako zerbait bildu nahi, sukar kafardil, sukar malin,
sukar ustel [...]. Lf Murtuts 19.
kabardina. v. gabardina.
kabaret.  Cabaret.  Etxera joan zan, etxea zaintzera, bi alabak kabareten bateko dantzatik edo beste erriko
zuloren batetik zijoazen bitartean. JAIraz Bizia 18. Kabaret-artista bat da. Kabareteko zuzendariak galdetzen
dio eia zerbait asmatu duenetz. Mde Pr 73.
kabarra. v. gabarra.
kabarre. "(S), ajonc" Lh.
kabarro (B, BN-baig; Aq 1246 (AN), H (G, L, BN, S)), gabarro (Lar, H). Ref.: A y A Apend (kabarro). 1.
Gabarro, tumor en la pezuña o casco de ciertos animales. "Kabarroa, espèce de furoncle ou pustule chez les
bêtes ovines, qui crève et guérit seul (usuel)" H. "Gabarroa, javart, tumeur, sorte de furoncle qui se forme aux
pieds des chevaux, mulets, ânes, bêtes bovines, ou sous la peau, en n'importe [Lhande añade: "quelle partie du
corps", que parece faltar]" Ib. "Divieso" A Apend. "Cf. esp. gabarro" Lh.
 Tumor.  Ardura intzaurra baino gehiago ez den kabarro hura mota gaixtokoa balin bada, lehen-bai-lehen
kentzen du operazione-egileak bularra. JE Med 141.
2. gabarro (Lar, Hb ap. Lh). "Gabarro, engaño malicioso en las cuentas" Lar. "Erreur de calcul" Lh.
3. "Gabarro (V-m), vetas de la piedra" A Apend.
kabarroño.  Dim. de kabarro.  Bularrean trunpilo bati ohartzen dena, doala berehala bere medikuaren
ganat, hunek abian egin ditzan behar direnak oro, ezagutzeko zer mota den kabarroño hura. JE Med 140s.
kabarrotu (T-L).  "Khabarrotu, renflé en tumeur" JE Ber, en el voc. final. "Renflé" T-L.  Mendixka batzu
ditugu orai eskuin ala ezker, zuhatz bat gabe, ttutturruan ala mazeletan arkaitz zurpail izigarri batzuek
khabarrotuak. JE Ber 18.
kabarstu (kh- H). "Sécher à la chaleur jusqu'à complète siccité et jusqu'au recoquillement" H. v. kabartu.
kabartasun (kh- L-ain ap. A  Dv).  "Aridité" Dv.
kabartu (kh- L ap. A; Dv (kh-)), kahartu (BN-lab ap. A). 1. "Sécher à la chaleur jusqu'à complète siccité et
jusqu'au recoquillement" H. "Secar. Idor kabartua, completamente seco" A. "Desvirtuarse una cosa por
demasiado cocida, o bien seca o demasiado vieja. Xingar kahartua, zigarro kahartua" Ib.  Ene gainean belztu
da larrua, eta khaldak ene hezurrak khabartu ditu. Dv Iob 30, 30. Zazpi behi mehe eta khabartuak ere. Dv Gen
41, 27 (Urt, Bibl itsusi). Eri idor kabartua asten da oazalak biltzen beatz luze kakotuen atzaparraz. Ayerb EEs
1912, 19. 2. "Dénuder" Lh.
kabastu(ru). v. kabestru.
kabatto.  Dim. de 1 kaba. "Cellula, [...] khabattoa, zillhotxoa" Urt IV 382.
kabatu (Urt), kafatu (B, BN-baig; VocB). Ref.: A; Izeta BHizt (kafa).  "Cavare, [...] zillhoa egin, khabatu" Urt
IV 331. "Escarbar" A. "Behorra kafaka eta nola kafatu duen" Izeta BHizt.
kabatxo.  Dim. de 1 kaba. "Cellula, [...] sotótxoa, khabátxoa" Urt IV 382.
kabazka (L-ain ap. A; Dv). v. kabaka. 1. (Adv.). "Escarbando las gallinas la tierra" A.  Oillar bat kabazka
behiñ hari zela, / perla eder bat zuen athera argitara. Gy 134. 2. kafazka (BN ap. A). (Sust.). "Escarbadura de
la tierra" A.
- KABAZKAN. Escarbando.  Xitoek amarekin ikasten kabazkan. Ox 188. Xitoek amarekin ikasten dute
kabazkan. Zerb GH 1936, 120. Hek iduri dute meta gainean kafazkan ari den oiloa. Sokorri Gazte (sept.-oct.)
baten mende.
1957, 1.
kabazkadura. "(Hb), action de gratter la terre" Lh.
kabazkari. "(Hb), (poule) qui gratte" Lh.
kabazkatu. "(Hb), gratter la terre" Lh. v. kabatu.
kabe. "Coup que donne une boule à une autre au jeu de l'anneau" Lh.
kabe. v. habia.
 kabe. "Ruche. Erle kabea" H, que cita a SP, pero no lo encontramos en éste; puede tratarse de error por
erlekofauea, que sí aparece en Pouvreau. v. kofoin.
kabeila. v. 1 kabila.
kabel. v. 1 karel.
kabela. v. 1 kabila.
kabelai. v. gabirai.
kabelina. v. krabelin.
kabella. v. 1 karel.
kaberna.  Cueva.  Frantzian, orai duela ehun urthe, klubak konpara zaitezken, diru faltsu egiteko, lurpean
hautatzen diren kaberneri. Elsb Fram 68s.
kabesa. v. karesa.
kabestra. v. kabestru.
kabestrari. "Cabestrero" Lcc.
kabestratu (T-L), kabrestatu (Lar), krabextatu. "Encabestrar" Lar. "Enchevêtrer (une bête)" T-L.  Hameka
aldiz erran zion "eskualdun astoa" bere buruari, ez baitezpada bere odola mespretxatzen zuelakotz, bainan bere
sortze xumeaz orhoituz bere urguluaren krabextatzeko. GH 1933, 387.
kabestru (Sal; Lcc, Arch VocGr, H), kabesturu (-türü S; H), kabasturu (L, S; Arch VocGr, Chaho, Gèze, H),
karasturu, kabrestu (Lcc, Lar, Añ, Dv), kaberestu, kaprestu (B; Ht VocGr 281, H), kapestru (Lcc, SP),
kapesturu (H), krabestu, krabextu, krapestu (A), krapeztu (Ht VocGr 379), kabestu (Urt IV 222), krabasturu
(Chaho), krasturu (BN), kabastu, kraixturu, kroxturu, kra(b)ixtu, krastu, kreaxtu, kabestra. Ref.: A
(kabasturu, kabestru); Lh (krasturu); Lrq /kabastüü/; Izeta BHizt (kaprestu).
 Cabestro. "Cabestrar la bestia, abereai kabrestua egotzi" Lcc. "Descabestrar, kabrestua kendu" Ib. "Kapestru,
licol" SP.  Eztute aurkitzen bridarik ez kabestrarik. Volt 158. Kaprestuaz eta bridaz hers itzatzu heken
sudupilak. Harb 325. Zaldi bat bere kabestruakin (Munarriz, s. XVIII). FLV 1989, 106. Are arrigarriagoa da
beren lanbide guztiak nola egiten dituzten aiñ ondo kabresturik, txalmarik, ubalik eta perrarik bage. Izt C 184.
Mando diruduna dute baratzen, / eta kabasturutik atzamaiten. Arch Fab 79. Mula, asto, zaldiak oihanetan
zauden, / ez zakiten ere kaprestua zer zen. Gy 144. Nihork ez du handi atzeman behar krapestu gabeko abere
guziak basa izatea. Hb Egia 65. Kabrestu eta frenuarekin sendo lotu. Ur Ps 31, 9. Zaldien kaberestuetaraino
(Apoc 14, 20). Dv in BOEl 262 (Dv kabrestu; Lç, He, TB, Ur (G) brida, Echn freno, Ur (V) frenu, Ker, BiblE
muturreko, Bibl aho-burdina). Krapestuak lepho gainean. "Être libre d'agir". Hb GH 1929, 85. Zaldiya ta
alboka, / gero kabrestubak, / ogei ta emezortzi / errial justubak. Noe 60. Mandoa zahartu zaut, krastuak hautsi.
ChantP 92. Bi mando zahar kaprestutik zaramatzana, ikhatzez kargatuak. Elzb PAd 26. Botz emailiak aseraziz,

baten mende.
trunpatüz eta kabastürütik bezala eroanez, botzaren emaitera gobernamentiaren aldekoer. ArmUs 1906, 74.
Jauzi batez aurdiki du goiti zaldiak, krasturiak oldarrean eskuetarik utzarazirik. Eskual 3-4-1908, 2. Aren
ondoan zagon Sancho Panza, kaprestutik astoa kontintzen. AIr RIEV 1928, 604 (Anab ib. 610 esteka; Or RIEV
1929, 8 buru-loki). Basta polipat bear litzake / para orren bizkarrian, / latoizko botoi, krabestu beltzak / dituela
muturrian. Tx B II 207. Holako zaldia gero / ez da abre purtzila. / [...] Kabesturua urrurik / uzten diot gainera.
Etcham 68 (173 krabextu). Nun duke haren fediak sor-lekian atzemaiten zien ohikuntzen krabextia? GH 1931,
462. Bidarrin larru bat zartaturik, Don Carlos eta Duguet ostatuan sarthu ziren, kontrabandixtak kharasturiak
antolatzearekin. Pochelu GH 1935, 313. Mothiko batek kabastütik zamari bat eramaiten zian. Herr 10-3-1960, 3.
v. tbn. Kabrestu: Añ MisE 149. Kaprestu: Barb Piar I 20. FIr 135. Krapestu: ChantP 88. Krabixtu: EskLAlm
1908, 7 (ap. DRA). Kraixturu: Herr 26-9-1968, 1. Etcheb Obrak 57 (ap. DRA). Kraixtu: GH 1921, 524. Kreaxtu:
Othoizlari 1961, 339. Kroxturu: Herr 11-2-1960, 1.
- KABESTRU-SOKA. "Kabestürü-soka (Sc), ramal, ronzal asido al cabezón de una bestia" A.  Bet-betan
berriz fraide bilhakatu niz, ene oixtiko krasturu-soka gerriko! GAlm 1955, 44.
kabestrugile. "Cabestrero, kabrestugillea, kabrestukiña" Lar.
kabestrukintza. "Cabestrería, el oficio, kabrestukintza" Lar.
kabestrutegi. "Cabestrería, kabrestutegia" Lar.
kabesturu. v. kabestru.
kabeta. "Layette, coffret (de bureau ou secrétaire)" Chaho.
kabeza.  "Tête, mot emprunté du castillan" VocBN. v. buru.  Lehertzen baginio / haintzurraz kabeza?
Etcham 62.
 Zer errespeto derabilkigun / familitako kabezak! / Gauza onikan sekulan eztu / buruzpide aldrebesak! Auspoa
97, 142.
kabezal.  Cabezal (?).  Uste nuan Txirrita / gizon fin bat zala, / bi ontza bada orren / arpegiko azala, / danen
kabezala, / portatzia ala, / dakit gaizki dala. Imaz Auspoa 24, 127.
kabezalero.  Testamentario.  Umezurtz geratu ziran iru anai. Kabezaleroak erran zuten: "Langileenari
etxea eman bear zaio" (B). A EY II 412.
kabezera (V-gip). 1. "Kabezeria, arnés que se coloca en la cabeza del ganado caballar, a la que van unidas las
riendas. Ipiñixozu kabezerak astuai" Elexp Berg. 2. "Chichonera" Elexp Berg.
kabezu (/kabesu [oxítona]/ S ap. Lrq; Chaho).  "Cavesson, demi-cercle de fer qui se met sur le nez des jeunes
chevaux pour les dompter et les dresser" Chaho. "Bride (S); empr. béarn. cabessou" Lrq.
kabezulo. "Cabezudo (figura de las fiestas)" Gketx Loiola.
1 kabi.  Barranco.  Baserri oneen mendi-unadetan troka edo kabiak zabaltzen dira. EgutAr 13-5-1962 (ap.
DRA).
2 kabi. "Khabi (Hb), mouvement" Lh. Cf. 2 kabitu.
kabi. v. habia; 1 gabi; 1 gabia.
kabialdi. "Almorzada, lo que cabe entre ambas manos juntas y abiertas, eskubien kabialdia" Lar.
kabida (Lar, Añ).  Cabida, capacidad.  Kabida ona dago / gure almazenetan. In Tx B 112.
kabidade.  Cavidad.  Tronkuak daukaz iru kabidade, zeintzuk dirian buruba, bularra ta beeko sabela. Mg
PAb 84. Zertzuk dagozan buruko kabidade edo barruban. Ib. 84.

baten mende.
kabidoi. v. gabirai.
kabidura. "Khabidura (Hb), mouvement" Lh. Cf. 2 kabitu.
kabiguñ. v. GABI-IGUN.
kabiko. v. 1 gabiko (2).
1 kabila (V-ger, G, L, B, BN-lab, R-uzt; SP (-illa), Urt III 421, Lar, Añ, H), kabaila (Sal), kahaila (S), gabila (-
illa V-m, G-azp-goi), kabela (kh- S), kabeila (kh- S). Ref.: A (gabilla, kabila, kabailla); Lh (kahalla, khabeilla);
Lrq (khabela); Arin AEF 1960, 61; Iz To (kabilla); Garm LexEV 358; Izeta BHizt.
1. "Cheville" SP. "Clavija" Lar y Añ. "Orga kabila, cheville assujettissant le joug au timon" H. "Galga, palo
atravesado a la rueda para que ésta no gire" A. "Gabilla (V-m), tirafondo" Ib. "Kabilea, gurpertikan eta beste
tresnatan, gurteretik pertikeak irten ez dezan erabiltzen dan ziria (G-goi)" J. Etxeberria EEs 1931, 38. "Clavija
que lleva el timón en el extremo de la parte delantera" (G-goi) Arin AEF 1960, 61. "Gabillie (G-azp), una de las
varillas que lleva la pertikie o lanza para el tiro o sujetado del ganado. La gabillie es de madera, por lo general"
Garm LexEV 358.  Kurpillak, taketak, kabillak, biurrak. Izt C 232. Bi orga kabila. HerVal 183. Gurdi, gurtezi,
orrazi, kabilla ta uztarriak lur-gañean. Ag G 15. Kabilla deritzan zurezko ziri batez lotzen zaizkio timoiaren,
pertikaren eta lardaiaren muturrak. Garm EskL I 124. Erbiñudea gurdi-pertikaren kabilla-zuloan sartzen dan
bezin errez. Salav Auspoa 257, 145. Uztarriari eusteko kabillak zuraje orrekin egindakoak iza ten ziren. Ostolaiz
81.
 Nere liratxo moldakaitzari / Estutu egiozute / Urrezko kabill lasaiak. Otag EE 1890a, 170.
 "Kahalla (S-saug), chevilles piquées dans une poutre, qui servent à suspendre les outils dans les granges, petit
piquet" Lh. "Khabeilla (S-saug), piquets, chevilles plantés au mur pour suspendre des objets" Ib.
 Tapón.  Iñor etortzen bada / edarien billa, / Topaldian dagola / zagien kabilla. Auspoa 97, 17.
2. Tobillo. "Zango kabila, cheville du pied" H.  Eztut hoik bezain herbail nik nere kabila / eskuan
dudalarik... eskualdun makila. Lf in Onaind MEOE 1136. Duela bortz ilabethe eroriko batean zango baten
ixurina edo kabila hautsi zitzaion. Herr 29-11-1962, 2.
 "(L-ain), articulación. Ukondo-kabila, articulación del codo. Belaunkabila, articulación de la rodilla" A.
3. "(B), tibia. Kabilandi (B), zanquilargo" A.
4. "(V-ple), flor del maíz" A.
2 kabila. "Kábila bat, una caseta como la de Laspiur en Gomistegui" Iz ArOñ.
kabila. v. 1 gabilla.
kabilatar.  Cabileño.  Gu bezalako kabilatar ez-yakiñak ere zerbait uzten dutela beren bidean. Or EG 1950
(11-12), 49. Gu kabilatar ez-ikasi gera. Ib. 49.
1 kabilatu (Lar, H (in m.), T-L). "Poner clavijas" Lar. "Cheviller" T-L.
2 kabilatu.  Cavilar, pensar.  Dá kabilátzen egotegúra, biótzeko pena ta [...]. LE Doc 274. Debálde dá
kabilátzea. Ib. 282.
kabilaztatu (SP, H (in m.)). "Cheviller" SP. v. kabilatu.
kabilddara. v. gabirai.
kabilde.  Profesión (en una orden religiosa). "Profesión, kabildea, profesioa" Lar (podría tratarse de errata; cf.
ekabildu, ekabildaria).  Kabildeko egunean. Birjin 208.
- KABILDE EGIN. Profesar.  Eta kabilde eginaz geroz, hartan hari behar da bizi guzian. Birjin 163.
kabildo (Lcc, Lar, Añ, H (V, G)), kabildu.  Cabildo (eclesiástico).  An ziran kabildo ta / Errege gizonak.
Echag 49. Bere Batzartar eta Elizako Kabildu osoarekin. Izt C 294. Euren elexetako bakotxaren kabilduakaz. Ur
BulaAl 18. Kabildoa eta bilguma Guadalupera predikua eta meza nagusia entzutera. Zab Gabon 97. Biba
Kabildua ta / Ayuntamentuba. Ud 125. Gure eliz-gizon, kanonigo eta Katedraleko Kabildoarekin itz eginta. Goñi
baten mende.
103. Agurtu zagun Parroko Jauna / eta bere kabildua. And AUzta 152.
 (Fig.). Reunión.  Egun batean [dama ederrak] leukala / beste batzugaz kabildu, / aen artera izan ninzan /
exil-exilik koladu. Lazarraga (B) 1180rb.
kabilera. "Kabillera (R), barreno mediano" A.
kabilesadar. "Kabillesadar (V-oroz), cuerno que se toca de noche para ahuyentar animales dañinos" A.
kabillara. v. gabirai.
kabilo.  Lezna. v. 1 kabila.  Kabilloa ezten edo puntzoin luze bat da, [...] tresna horrekin du espartin-
egileak zola josten. GH 1927, 339. Mekanika horrek bi puntzoin lodi edo kabillo baditu, zola aldean-bertze
aphur batez zilatzen dutenak. Ib. 393.
kabilu (/kabilu [oxítona]/ S ap. Lrq; Chaho).  "Chevillon (jeu d'enfants); le chevillon est une sorte de bouchon,
qui sert au jeu (S)" Lrq.
kabiluka. 1. "(Sc), tapón" A. 2. (S ap. Lrq; Foix ap. Lh). "Jeu de chevillon (jeu d'enfants)" Lrq.
- KABILUKAN. "Kabillüka, kabillükan (S; Foix). Kabilükan ari, jouer au bouchon" Lh.
kabinete, kabinet (Volt 58, SP, Lar, Hb ap. Lh), gabinete (Lar), kaminet (Lh). 1. Gabinete, habitación
privada. "Cabinet" SP.  Kolazione arhin bat bere kabinetian eginik [mosde Pernonek]. Tt Arima 108. Orazione
partikularak lekhu orotan ongi jin dira, ongi egiten badira ber orobat kanberan, orobat kabinetian. Ib. 13 (el
orig. dice <-inutian> por error; v. tbn. 14 y 35). Zure kabinetean erraten ditutzun hitz guziak. Lg I 374 (Lard 242
zure bakarrean). Iru leio dituan gabinetian, / katua zentinela aren atian. MendaroTx 269.
2. kabinet (S; Urt, Chaho), gabinet (S; Chaho, Hb ap. Lh), gaminet, kaminet (L, BN, S; Deen I 308 y 448,
Chaho, Gèze, Dv (BN, S), Foix ap. Lh), kamenet. Ref.: A (kaminet); Giese CasaS 11; Lh (gabinet, kaminet); Lrq
/kabinét/. Gabinete (mueble). "Armariolum" Urt II 331. "Placard, armoire, buffet" Gèze. "Armoire" Dv. "El
armario (para ropa o vajilla)" Giese. "Armoire, buffet" Lrq.  Badüke armorio edo kabinet komoderik nun onsa
arranja ahal ditzan oro diferenki eta ordretan. Mercy 40. Sapitelengo bordako kondia artia gabinet bat (1874).
HerVal 152. Ferreta beita sukalteko begi bazkarik ejerrena khürütxe saintu eta kaminet argi batekila. Béhéty
GH 1933, 94. Gabinet eta gau-mahaiko ateak zabaltzen zituen. Mde HaurB 54. Tieta ta gaminet / ideki baikitu.
Mattin 51. Zer nahi zien aphaintzen: / khütxa eta kamenetak. Casve SGrazi 60. Hüts ezazüe züen kamenetak,
arraberrit züen eta haurren sointegiak! Herr 27-10-1994, 5.
3. + gabinete. Gabinete, sala de estudio.  Zulo onetatik ateratako arri banaka batzuk biraldu izan ziran
Madrillera, eta bertako Gabinete Kondaira Izakizkora. 'Al Gabinete de Historia Natural'. Izt C 74. Borthak
hautsiak aizkora ukhaldika eta phusketan emanak izan ziren, bai eta biblioteka, harmarioak, leihoak berak,
guziz Fisikako kabinet balios eta preziatua. Elsb Fram 67.
? kabinit. "Nada" Deen II 185. Tomado sin duda de la frase cavinit trucka for mi, 'no compro nada' (II 188). No
es seguro que se trate de una voz vasca.
kabioi. v. habirakoi.
kabirai. v. gabirai.
1 kabitu (V-gip, G-azp; Mic 5v (-idu), Lar, Añ), kaitu (G-nav). Ref.: Iz Als (irei); Elexp Berg (kabidu); Gte Erd
288. 1. (Aux. intrans.). Caber. "Atái txikiya izénigeitiré kaitúko gaa gú" Iz Als (s.v. irei). "Eztakitt armaixo au
kabiduko dan or" Elexp Berg. "Zakuak kabi ala guztia beteta daude artoz, elizan kabitu ezin ala jende zan (G-
azp)" Gte Erd 288.  Tr. Documentado en textos meridionales desde el s. XVIII. En DFrec hay 5 ejs. de kabitu.
 San Agustiñ da argi-itxaso zabala, zeñean sartzen diran eskola guziak, ta aixa ta lasai kabitzen dira. Lar
SAgust 10. Kontenturik biotz au kabidu ezin jat. Acto 108. Bere lekuan biotza ezin kabitu zitzaion. Cb Eg III 234.
Jaungoikuak aginduten deutskun guztia kabiduten da berba oneetan. fB Ic I 77. Bideetan kabiu ezin dirala.
JJMg BasEsc 207. Jan aldi bakotxean amabi lagun kabitzen zireala bertan. Izt C 136. Paperian ezin kabitu ala
diru. Iraola 73. Lan egiteko iñor gutxi ta / mayian eziñ kabitu. Tx B II 60. Ikusi neren esku-gaiña / pagopearen
lur-gaiña; / azal-tartean kabitzen ez-ta / gaiñera atera da zaiña. Or Eus 371. Axanpa guzik batean / ez dakit nola
kabitzen diran / zure kolko pollitean. EA OlBe 12. Eskupean kabitu zitzaizkien jantziak eta kutxan gordeta
zeukaten diru mordoska bat atera zuten. Etxde JJ 214. Ogei-errialekuetan ire bururik ezin leikialako kabidu. SM
baten mende.
Zirik 61. Paper bakoitzean 5 (bost) bertso kabitzen zitzaizkion. Arti Ipuin 36. Mezetara zijoazenean kapakin,
eziran kabitzen. And AUzta 86. Sartzeko gelara; / bai ate estu ortan / kabitutzen bada. Ib. 122. Ujola etorran eta
bildurrez itxasoan kabiduko ete zan. (V-m). EZBB II 122. Barrun lau bat bikote / kabituko dira. Insausti 295.
Hainbeste eta hainbeste gogoeta daude hor mukuru [...], kabi-ezinik, liburuari leher-eztanda eragiteko zorian.
MIH 47s. Aita Zavalaren ondasun kutxak ez omen du hondorik ez hondarrik, eta horrela behar ere, han
metatuak dauzkanak kabituko badira. MEIG III 122. v. tbn. AA II 212. CartAnd 376. Lard 479. Arrantz 76.
Aran SIgn 79. Zab Gabon 105. Otag EE 1884b, 523. EusJok 141. Yanzi 217. Anab Poli 81. Basarri 183. Gand
Elorri 32. In Mattin 131. Uzt Noiz 32. Azurm HitzB 55. Zendoia 215.
2. (H (V, G)). (Aux. trans.). Abarcar, caber, coger, contener. "Contenir, renfermer" H.  Badakizue onzi
andiak geiago kabitzen duela, txikiak baño. Gco I 461. Zeruak emon daben fruturik miragarriena, zeruko
zabalera guztiak kabitzen eztabena. Añ MisE 129. Artuten dozu etxerako bidia estropezuka, oñak loka, buruba
arin, bidiak kabidu ezin zaituzala. Astar II 126. Jangoiko zeru luurrak ezin kabidu dabeena. Ib. 270 (kabitu en el
mismo contexto en Echve OngiB 61). Sei ontzi ogeita bostna pitxar ardo kabitzen zituztenak. Lard 374. Anega
bat [gaztaña] kabituko zuan danbolin batera. Zab Gabon 33. Elur biurtuz kabitzen dizu / amar ardiren illea. Or
Eus 358. Este bakotxak kabiuko leuke / ganbela bete okela. Canc. pop. ib. 111. Arantzazura arribideak / zabala
bear, zabala, / txiro ta aberats, goiko ta beko, / kabi ditzan eldu-ala. SMitx Aranz 76.
 Contener, retener.  Nere barrenan dauzkaten penak / ezin nezake kabitu. Tx B I 208. Goizian purru-salda, ta
eguerdian azak; aixe kabitzen naute ipurdiko galtzak (AN-gip). Inza NaEsZarr 881.
 (Aux. trans. tripersonal).  Gizapire eskasa / nunbait iruritu, / bere larrubak eziñ / diyo kabitu. AzpPr 111.
3. Caber en sí. (En contextos negativos).  Uste leiteke ezin kabidu dala bularren barruban pozen pozez.
Astar II 273. Andra Josepa ezin kabitu zan bere larruan Patxi ala ikusita. Apaol 40. Beren burubak iñon kabitu
ezin dituzten gazte arro oietakuak. Alz Bern 52 (cf. infra KABITU-EZIN). Jende publiko danak / ezin kabituan,
/ amarretatik zortzi / kontra banituan. EusJok 85. Ixilik egon niteke baño / barrenak ezin kabitu. Tx B I 228.
Bere baitan ezin kabi ziteken. Etxde JJ 39. Atorran ezin kabituz dago (AN-larr). 'Gizenegiz edo zerbait esan
naiez dagona'. Inza NaEsZarr 330. Ni banegoen ixilik baña / barrenen ezin kabitu. TxGarm in Auspoa 39, 23. Ni
nerbioso jarria nintzan / iñon ezin kabituan. Uzt Sas 142. Iru urte onetan barruan kabidu ezinga ebillen talde
gogor bat. Gerrika 278. v. tbn. Arr May 178. Lasa Poem 113. Insausti 177.
4. "Alperrik diruak asko arrotu zaittu, kabiduko zara" Etxba Eib. "Sosegarse, aplacarse, conformarse.
Aundigixa zuan errixan kabitzeko ta Madrillera joan zuan. Trankill, trankill, denporiakin ori be kabidukok"
Elexp Berg.  Festak askotan arrotzen gaitu / ta orduan nun kabitu? In Uzt Noiz 115. Onek ekarri eben eta
jarraitu eben ordena ain gogor baten barruan, zelan kabitzen dan siñestu eziña. Gerrika 94.
- KABITU-EZIN. "Kabidu-eziñ, ansias de triunfar, de grandeza, riqueza, notoriedad... Len tabernia ipiñi zeban,
gero dendia, oiñ erlojerixia... jesus, orrek dauka kabidu-eziña" Elexp Berg. En G-azp tiene el sentido de 'ansia,
inquietud, impaciencia (en gral.)'.
2 kabitu. "Khabitu (Hb), se mouvoir" Lh.
kabitu. v. gabitu.
kabixoi. "(G-bet), una gaviota negra" A.
kabixoi. v. abixoi.
kable (V-gip ap. SM EiTec1; Volt 60, SP, Urt II 80, Lar). 1. Cable; amarra. "Indarreko kableren bat edo eten
dala ta erri guztia gelditxu da inddar barik" SM EiTec1 (s.v. indar). Azkue, que cita el ej. de Leiçarraga, traduce
"camello", basándose en el sdo. que se le da en la mayoría de las versiones, aunque no en la trad. francesa que
sigue dicho autor.  Berriz diotsuet, erraxago dela kable bat orratzaren xulhotik iragan dadin, ezen ez abratsa
Iainkoaren resumán sar dadin. "Câble". Lç Mt 19, 24. Iauna, altxatu geroztik kable eta aingurak, / arren iduki
etzazu gure gañean ardurak. EZ Man II 137. Arrokek kableak pikatzen dituzte. INav 133. Zuri dagotzu guardia
egitea kablei zergatik hainitz lekuthan baitire arrokak. Ib. 11. Kablea orratzetik ezen, pasatzen da errexago, /
zeruko bortha hertsitik aberats dena baiño. Gy 82. Ontzia ur ertzera eraman zuten eta an egon zan gau guztin
kable batez zugaitz bati lotuta. JAIraz Bizia 48. Postiendako zuloak geuk egin, eta posteak sartu eta danak geuk
egin geben. Kablia be geuk pagauta. And AUzta 97s. Argi-alanbre edo kable mendian pasatzen ziranak. Albeniz
31. v. tbn. BAyerbe 81. AZink 49. Zendoia 207.
2. Cable, medida de longitud igual a 120 brazas.  Eginen diozute irlatxo hei amor kable baten luzetazuna.
INav 17. Emanen diozu amor puntari kable baten inguruba. Ib. 15. Casolleko Eskilladorrea kable batez
norteratago. Ib. 59.
3. Cablegrama.  Buruan orduan pasa zitzaizkanak! Lenenlenengo kable bat ipintzea geiago ez etortzeko
esanaz. JAIraz Bizia 116. Usterik gutxienean Bixentaren kablea etorri zitzaion. Ib. 63s. Eguardi-aurretik
baten mende.
kableak ekarri zuan Benitoren il-berria. NEtx LBB 75.
kableztatu. Figura en SP, sin trad.
kabo, kabu.  Cabo (en el ejército). v. kaporal.  Tr. Documentado en textos meridionales.  Gorunzean
bidaldu yazun / soldaduzko elia, / kabu Etxaburu andia. BBizk 25. Gaur zireanak kabo, eta besterik ez, /
agertzen ziralako biarko alferez. AB AmaE 255. Kabu eta Jeneral, / pobre ta Dukiak, / astoak ere dira / andi ta
txikiak. Urruz Urz 16 (v. tbn. Zer 52). Soldadu sartu nintzan / agorraren bostian, / kabo ero sarjento / izateko
ustian. Balad 143. Izendian arkitzen diran kaboak urrengo mallara igo-eraziaz. EAEg 18-12-1936, 577.
Chardon kaboari besoa ausi ziok. NEtx Antz 146. Kabo guardiazibilla geratu zan. Ugalde Iltz 41. Instruzioa
erakusten ibili nintzan kabo bezela. Salav 76. v. tbn. Alkain 57. BBarand 128. Albeniz 60.
- KABO FURRIEL. Cabo furriel.  Zuek ikustera eta nere antziñako kabo purrielarekin egun batzuek
igarotzera. Zab Gabon 56. An arrapatu zuten gure kabo furriela. Urruz Zer 55.
kabo. v. 1-2 kabu.
kaboil. "Cañuto, kaboilla" Lar.
kabotaje.  Cabotaje.  --Ainbeste diru zelan? --Batetik pleit onak (gaur galdute dago kabotajea), bestetik
kontrabandue. A BGuzur 142.
kabotxa. v. kabuxa.
kaboza. v. kabuxa.
kabra. v. kraba.
kabrarroka. v. krabarroka.
kabre. 1. "Halcón" A Apend. 2. "Pieza de madera que lanzan en las palomeras para asustar las palomas (AN-
5vill)" A Apend.  Bat bertzien ondotik iru-lau makill bota dizkiyo ta usoak uste baitute kabriak yokatu
zaizkiyela, lurreraño egakada gaitzean yausten dire. EEs 1916, 319.
kabrestante.  Cabrestante, torno.  Txalopa batean lau gizonek kable luze bat eraman zuten legorreraño, ura
zugaitz aundi bati lotu ta kabrestantez atera zuten bere oietik. JAIraz Bizia 48.
kabrestu. v. kabestru.
kabrestukin. "Cabestrero, kabrestugillea, kabrestukiña" Lar.
kabrina. v. gabirai.
kabriola (Lar), gabriola.  Cabriola.  Muriska edo kabriola egiten ikasi bear du bi gisatara. Izt D 123. Ire
kabriolak / ozt-ozta txirolak / oi dizkik segitzen / ta konpasa artzen. It Fab 204. Iiip! --kabriola bat egiñaz. Alz
Bern 69. Prantzes, trakets aiek / eskalaproi aiekin... / nola, nola gure / mutillen gabriolak egin? In MAtx Gazt
62.
- KABRIOLA ERDI. Media cabriola.  Oek dirade bi kabriola erdi. Izt D 124.
kabriolet (Chaho).  Cabriolet, birlocho.  Ez du falta, / Modako kabrioleta. (1766). BertsZB 112. Zein ederki,
/ Pasaiatuko uda hastean! [...] / Prelat Abadesak batean / Amiral kabrioletean. Ib. 112. Errege kasatu zutela
Parisetik eta bortxatu yoaterat kabriolet baten barnean, zamar batez estalia. Elsb Fram 132.
1 kabu (Lcc, Añ), kabo.  Tr. Documentado en textos meridionales desde el s. XVIII y en INav. En DFrec hay
3 ejs. 1. Final. "Cabo, por fin" Lcc. "(Cabo de) año, urteurrena, urteondoa, kabua" Añ. "Fin, término" Ib. 
Zugana deudan amorioak / oi iñon ez dau kaburik. Lazarraga 1184r. Kabuan emaiten dau firmadurik /
konklusioz. Ib. (B) 1185vb. Beinere kaburik eta finik bage beti iraungo debana. OA 50. Beti, kaburik gabe,
bedeika ta alaba dezaten. CatBurg 26. O zer fin bi, edo kabuak! Cb Eg II 21 (Dv LEd 52 akhabantzak). Zure
baten mende.
amorioak kaburik eztu. Cb Eg III 293. Poderio kaburik eztuena. Gco I 396s. Panplonatik bosteunen bat datozela
aditu det; eta Franziatik datorrenak ez du kaburik. CartAnd 376. Tormentu izugarri / kaburik gabea. Izt Po 55.
Arren merezimentuak, Jaungoiko batenak diralako, ez due kaburik. AJauregi EE 1885b, 254. Bisitatzera juan
zanian / etxeko parientiak, / kaburik ero neurririk eztu / aik zuten borondatiak. Tx B I 170. Biak [ura ta sua]
nagusi diran lekuan / indarrak kaboik eztu-ta. AZink 137. v. tbn. Aran in BOEg 2359. Etxeg in Ag AL 6.
2. (Añ, Chaho), kabo. Punta, final, cabo, extremo. "Cabo, extremidad" Añ.  Bazoaz munduen kabura bere.
Lazarraga 1151v. Munduaren kabuan bazan ere bere botoa kunplitzeko bide segurua Santuak artu zuen. Cb Just
103. Andik bere Semeakin munduaren kaburaño atera zuen. Cb SIgn 122. Saba Erregiña etorri zen munduaren
kabutik Salomonen jakiundia aditziagatik (Hondarribia, 1778). ETZ 139. Dá bekatariain konzienzia, nola
matazabát násia [...]; beárda mirátu [...] nondik nóra doázin arien kaboak. LE in BOEanm 307. Kabu guziai
ondo begiratzea, ala dagoan lekuari, nola denborari, nola personai ondo kontu artuaz. Gco II 84. Menasta
ateratzen zuten zuloan azkenengo kaboraino. Izt C 67. Etzaitez jardun orren ur, / zoaz lurraren kabuetara, /
joizu Nordea, joizu Sur. AB AmaE 121. Asko etorten gara / munduaren kabutik, / asi Prantziyan eta / Españi
guzitik. SMitx Aranz 189. Zoaize ondarrera, edo Tala-ra, edo kabuko tanborrera! (Interpr?). Erkiag Arran 49.
Ara or etsetxu zar bat / uriaren kabuan (V-ger). Balad 198.
3. Cabo, saliente de la costa. v. lurmutur.  Iakiteko duzu nahi baduzu muillatu Kabuan edo cap de
Finesterran ioanen zare harea deskubritu artean. INav 15.
4. (Lar, H). "Cabo, cuerda en el navío" Lar.
5. (V ap. A, que cita a fB; H (V, G)). "Arnés, aparejo" A.  Ia zaldija erosten dabenak kabubak beriak ez
dituban. fB Ic I 277. Andi oratuten deutsa gero arima tristiari, zaldijari kabuti oratuten jakon legez. fB Ic II 250.
- KABUAN. (Precedido de gen.). Al cabo de, después de.  Estura onetan, bi milla urten kabuan, [...] begirada
berri bat obeto eman nai det tranze onen gañean. Cb Eg II 95. Aien [ogei ta amairu urteren] kabuan gero, / esker
ematea, / izango da gogorki / bizitza kentzea. GavS 28. Zeinbat diru daroian / urtean kabuan / gure arteti
modeak / eztaukat buruan. Azc PB 203.
 (Sin gen.).  Oriek kabuan bizia kendu dizute? Bai. Cb Eg II 40 (Dv LEd 83 guzien buruan).
- KABU EMAN. Dar abasto.  Antonino enperadoreak ezín kaborik emánes ilzen kristioak. LE in BOEanm
151.
2 kabu (BN-lab, kh- L ap. A; Dv (kh-)). 1. "Cœur, vaillance" Dv. "Temple, energía, talante. Eztut kaburik
laneko" A. "Khabu (BN-lab), activité, diligence. [...] Khabua handi du laneko, il est actif, laborieux" Darric
LBasque 6.  Oi zeinen indar gabe, zeinen khabu gutirekin aurkhituren naizen! Dv LEd 165 (Cb Eg II 90
kemen). Kabu eskasetik heldu da maiz hain arinki arranguratzen gure gorphutz herbala. Dv Imit 45 (ap. DRA).
Ene burdinen ariaz bihotz harturik, khabu gehiago baitute beldurrik gabe Jainkoaren hitzaren erantzuteko. Dv
Phil 1, 14.
 (V-m-gip ap. A), kabo (G-bet-nav, R-vid ap. A). "Iniciativa, determinación" A. "Cuenta, iniciativa" Ib. Cf.
infra KABUTAN, KABUZ, etc.
2. kabo. (Precedido de bere, etc.). De por sí, espontáneamente.  Hóstia béra goraturik bere kábo sartuzizáio
ágoan. LE in BOEanm 443. Zein aumentatuzé milágro berribatéki, soñatzearéki berén kabo, niork ukitugábe,
ángo ezkila guziak. LE JMSB 451. Bere kabo da aragia ala nola mindegi bat gaistakeriena (166). LE-Ir. (Ume
biurriak) bere kabo etorri balire bekala mundura (100). Ib.
- KABUTAKO. (Precedido de bere, neure, etc.). a) "Euren kautako bertsoak, versos espontáneos, improvisados"
A Apend. b) "Berekautakuak, acción de hablar consigo mismo. Zeñek ez dittu berekautakuak?" Etxba Eib. 
"Berekautakuetan jardun, egon, estar hablando consigo. Gure zan amak [sic], berekautakuetan jarduntzen eban
zeregiñetan zan artian" Etxba Eib. "Nere kautakuetan, acción de ensimismarse y hablar consigo mismo. Nere
kautakuetan nindoian mendixan ziar" Ib.
- KABUTAN (V-ger-m-gip ap. A; Añ (V), Izt, H (berekautan V)). (Precedido de bere, neure, etc.). a) Por su
cuenta; por su propia iniciativa. "De sí, de por sí, berez, bere kabutan, [...] berakauten", "(de su) motivo, bere
kabutan" Añ. "A mi solas, neure kabutan" Izt. "Bere kabutan (V-m-gip), berkautan, espontáneamente" A (s.v.
kabu). "Neure kautan, a mi cuenta" Ib. (s.v. kauta). "Berekautan (V-ger-m-gip, espontáneamente" Ib. "Berakotan
(V-m)" Ib. "Orrek danok euren kauten bizi dia (V-gip)" Gte Erd 165.  Au eginagaz urtengo dau berekautan
legez goijan imini dan amaijak edo konklusinoiak. fB Olg 45. Eurekauten ez dira semiak deungatuten. fB Ic I
app. 12. Berekauten dua gizona edo emakumia gauza aren ondotik. fB Ic II 249. Jaijoten dira jantzita, edo
urteten deutsee berekautan luma, lana edo biar dabeen estalkijak. JJMg BasEsc (ed. 1845), 57.
b) (Con verbos como esan, pentsatu...). (Decir, pensar...) para sí (mí...). "Berekautan, eurenkautan jardun, hablar
a solas; berekautan diardu esaten, está hablando a solas" Iz ArOñ. "Neure kauten (V-gip), bere kauten pentzau
oan (V-arr)" Gte Erd 43. "Bere kauten berbetan ibilten da (V-gip)" Ib. 37.  Esanaz neure kautan, albait
ixilltxoen, / "enpleauetan enaz ni bizi ondoen". AB AmaE 263. Ziñoan bere kautan, ondo da dotea, / baña lendik
aberats daukagu etxea. Ib. 420. Zer jazoten ete da? diñot neurekauten. Enb 132. Orrelaxe, berekautan izketan
ari zala. TAg Uzt 163. Onezkero esan dozu zeure kitan. Anaitasuna (1958) n.º 50, 5. Au zion bere kautan: Zer
ote dut iakitun izate ori? Zait Plat 88. Orrelako iritxiak nerabiazen nerekautan. SM Zirik 6. Serenuak pentsau
baten mende.
eban berekautan. Ib. 55. Zizetzar ori ikusi oan orduko, esan ei-oan berekotan: "Zizetzar au pañeloan eroatekoa
eztok". Akes Ipiñ 32. --Ze txori-klase izan leitekek onelan kantetan daben au?-- esaten neban neurekautan.
Alzola Atalak 47. v. tbn. Neurekautan: GMant LEItz 56. Bere kautan: Atutxa in Onaind MEOE 679.
Berekautan: Erkiag Arran 26.
c) A solas.  Bein, berekautan euala, bat juan ei jakon, ta bat-batian soltau ei zetsan. SM Zirik 111.
d) (Entrar, etc.) en razón.  Oxala heriotze unkigarri horren orhoitzapenak bere kautan sar-araz balitza gure
gizonak. EGAlm 1895, 27 (ap. DRA).
- KABUZ (berekabuz V-gip ap. A; Aq 172 (G)  A; berekauz V-gip, G-to, Sal ap. A). (Precedido de bere,
neure, etc.). a) "Bere kaboz, por su propia iniciativa, de por sí" A (s.v. kabo).  Milágro izainda itxekitzea,
lenetik disponiturik estagóna bere kabos. LE in BOEanm 372. Aizkorak eta geziak bere-kauz eskuetatik iausiko
iakuez gizon guztiai. Ag AL 47. Aretxa eta artakarroa exartu drela bere kaboz. Mdg 130. Eztet inoiz ardurarik
artu, neronez, nere kabuz, ikasteko. A Ardi 99. Ori ere bere kaus, barrengo griñak bultzatzen zuen lanera joan
da. Alz Ram 35. Zerorrek zeure kabuz ez al niñuzun idoro? Zait Sof 86. Norberak bere kabuz ikasiko ote luke
iakintza? Zait Plat 69. Polito ziarduan neskatoak bere kabuz ta kontura. Erkiag BatB 77. Gizonak eztu ezer
aundirik egiten bere kabuz edo asmoz. Vill Jaink 174. Juateko planak egiten asiak giñan geure kabuz. Gerrika
288. Guztiok dugu, bada, hizkuntza geure kabuz aldatzeko eskua ez ezik, aldatzeko kemena ere bai. MIH 397.
Neure kabuz, ez nituen sekula argitarako, ez erdaraz, ez euskaraz. MEIG VIII 40.
b) (Con mintzatu). (Hablar) consigo mismo.  --Batzarre madarikatua!-- esaten zuan berekaus sarri mintzatzen
zalarik. EEs 1913, 120.
- KABUZKO. (Tras bere, etc.). Propio, original.  Beste itzulpen edo bere kabuzko idazlan askoren artean,
kornubiera berpiztuan egiñik izan datekeen libururik ederrena eman zigun. Mde Pr 257.
3 kabu. "(V-ger-arr-oroz), estampa de un animal" A.
kabu. v. kabo.
1 kabudun.  Limitado.  Jaungoikoari egin diozkaten sakrifizioak eta ofrendak, kabudunak, neurridunak eta
kreatura utsenak dira. Gco II 342.
2 kabudun (kh- Dv  A). "Valiente" A.
1 kabugabe, kabubage.  Tr. Documentado en la tradición meridional. No hay ejs. del s. XX. 1. Sin fin,
infinito.  Pena guziz andi, pisu ta kabu gabeetara suertatu nintzan. Cb Eg II 65. Zure ontasun kabu gabe
orretan. Gco I 398. Ifini konfianza andi bat, ta esperanza oso bat Jangoikoaren miserikordia kabu bagean. Añ
MisE 86. Anditasun pare baga, neurri baga eta kabu bagia. Astar II 214. Kabu gabia iduritzen / ark digun
borondatia. Ud 141. Jaungoikoaren Semearen Ama, ta moduren batean doaietan kabugabea. EE 1884b, 133.
Ain zan [amodio] aundia, kabugabea. Otag in FrantzesB II 132.
2. kabu baga. (Adv.). Infinitamente.  Berak bakarrik egin zituzala zeru luurra, dala neurri baga eta kabu
baga jakinsu, alsu edo poderoso. Astar II 45.
- KABUGABEKO. Sin fin, infinito.  Sensu edo juizio-bagakuen numerua da kabu bagekua. msOñ 2v. Kabu
bageko anditasunak eta perfekzioak berez dituana. Gco I 406. Zure ontasun eta kabugabeko miserikordiagan
nere konfianza guzia edukitzeko grazia. Gco II 27. Jaungoikoak berak bere kabubako yakituriagaz. Zav Serm I
19. Bere miserikordiya kabubakoagaitik. CatLlo 92s. Trabajuak aundiak, / kabu bagekoak. Echag 259.
Adiragarrizko itzera egokiakin ematen diozka kabu gabeko eskerrak. Otag EE 1882c, 534. Pakea, sosegua eta
kabugabeko zoriontasuna. Ezale 1899, 2b. v. tbn. Kabubako: Añ MisE 158.
2 kabugabe (kh- Dv  A). "Pusilánime" A.
kabuil. "Kabuill, en termes de marine, ride, cordage qui sert à en raidir un autre plus gros" Chaho.
kaburatu.  (Precedido de bere, etc.). Volver en mí (sí...).  Begien biguñtasunari esker, bereala neronen
kaburatuta, neraman asmoa zein zan itz gutxitan erakutsi nion. A Ardi 57.
kaburin. v. hagun.
kabutsu (kh- Dv  A), kabotsu. "Valiente" A. "Khabotsu (BN-baig), intrépide, vaillant" Darric LBasque 6.
kabutsuki. "Khabutsuki, fortiter, vaillamment" Dv.

baten mende.
kabutu. "Acabar" Añ.
kabuxa (G-bet), kabotxa (O-SP  H (kaboltxa) y A), kaboza (Dv (sin trad.), H). Ref.: A (kabuxa); Arzdi Peces
(kabuxa); FauMar 84s.  "Chabot, poisson" O-SP 225. "Murela, un pececillo de agua dulce" A. "Aguacío, un
pez" Ib. "Kabuxa, babosa" Elizdo EEs 1926, 34. "Kabuxa (en Donosti) es Blennius gattorugine" Ardi Peces 379.
"Babosa (Blennius gattorugine), kabuxa (G-bet)"; "moma, babosa (Blennius galerita), kabuxa (G-bet)"; "futarra,
babosa (Blennius pholis), kabuxa (G-bet)" FauMar 84s. "Gobio, gobit (Gobius cruentatus), kabuxa, murela" Ib.
91. v. kadeluxa.  Osina goiti / kabozak jeiki, / tropan ibilki. Ox 126. Xipa, xarbo, / lerro, lerro; / izokinxo, /
goxo, goxo; / bai kaboza, / goza, goza. Ib. 127.
kada. v. 3 kara.
kadan. v. karan; 1 karen.
kadar. Cf. galartzu.  Zumea bezain luzea zela, gaztena adarra bezein aiharra, kadarra bezein zimurra.
Egunaria 1-12-1960 (ap. DRA, que traduce "filadiz").
kadaran. v. 1 karen.
kadare. v. kadera.
kadartsu. v. galartzu.
kadartxingola (Lar), kadarxingola (Chaho, H).  "Pineda, cinta manchega" Lar. v. galartzu.
kadartzu, kadarzo, kadaso. v. galartzu.
kadastra, kadastre (Chaho), kalastra (T-L).  Catastro. "Cadastre" T-L.  Lur guziak aldizka neurtuak izatu
dira. Kadastrako errexistroan guziak izendatuak dira. Dv Lab 63.
kade. v. kate.
kadel. "(AN-gip), tinturera, pez largo, de color del delfín, sabroso" A.
kadeluxa. "Coquina, tellina (Donax trunculus), tellina, txirla; kadeluxa" FauMar 123. v. kabuxa.
kaden (V-ger-ple ap. A; H (V, G)). 1. Flaco, débil. "Mustio, decaído, melancólico" A. Cf. IC III 47: "[Iñigo]
Cadena o Caden, que quiere decir este vascuence vuelto en romance 'Íñigo Malato' o por mejor decir 'flaco y
enfermo'".  Dauka ama onek seme erkin, kaden eta indar baga bat. Astar II 230s. Zer egin ginaike guk
argalok, kadenok eta erkinok arerijo ain indarsu, ain sendo, ain gogor onen kontra? Ib. 283s. Zeugan indartu ta
2
gogortu bear dau ene arima argal, erkin, kadenak. Añ EL 172. Ixilean indartu ta gogortu bear baitzuen bere
gogo argal, erkin eta kadenak. Zait Plat 60.
 (V-m ap. A; Lar, Añ (V)). "Inútil" Lar. "Impedido" Añ. "Impedido de miembros, inválido, tullido" A.
2. karen (Aq (G) 807  A). Enano.  Gizontxo itxusi ta kaden artean erraldoi baten antzera agertzen da.
GMant Y 1933, 189.
3. "(V; Ast), cobarde" A.
4. (Sust.). Melancolía. v. kadentasun.  Inguma eroak zidor ertzak alaitzen, / illuntz-zeiñuen kadena
(melancolía) basoan galtzen. B. Aurre-Apraiz in Onaind MEOE 767.
- KADENIK. (Estar, etc.) debilitado.  Eztauka indarrik pelietako, gosiak ilik, kadenik eta argalik, janari faltaz
goituten dau demoninuak. Astar II 151.
kaden. v. 1 karen.
kadena. v. karena; 1 kate.

baten mende.
kadenastatu. v. kateztatu.
kadenat (Volt 59, SP).  Candado. "Cadenat. Egizu kadenataz, fermez au cadenat" SP.
kadenatu. v. kateatu.
kadendu (V-m ap. A; Lar, Izt, H). 1. Debilitarse; inutilizar(se), quedar inválido. "Inutilizar" Lar. "Baldado,
kadendua" Izt. "Paralizarse, quedar tullido. Kadenduta dago, está paralizado" A.  Augatik dago luur gustija
negarrez, gizonak dagoz kadendurik. Astar I 12. Eldu zanian, ifini eutzen bere aurrian oe baten perlesijaz
kadenduriko bat. Ib. app. LIV. Gose edo egarrijak kadendurik bazaukaz. Ib. 127. Gexo luze bat dauka? Erkindu,
kadendu eta guztiz argalik dago? Astar II 39. Oso kadendurik nago, ta alan ez dago nigan indarrik nire
pekatuen zorra zuri pagetako. Garita-Onaindia Veni mecum 112 (ap. DRA). 2. "(V?), acobardarse" A.
kadengarri.  Melancólico.  Gauilla edo Gauelea baiño gau luzeagorik eztago; illetea baiño erezi edo kanta
motel da kadengarriagorik bere ez. A Ezale 1897, 238a.
kadentasun (V-ger-ple ap. A). 1. "Melancolía" A.  Ikusiko ezpa-nitu uda azkenean [...] / goi-ametsen bideak
illargi zuritan, / eta kadentasun goitarrik barruan nabari. B. Aurre-Apraiz in Onaind MEOE 767s. 2. "(V?),
cobardía" A.
kader. v. kadira.
kadera (V, Sal, R; Añ, Dv (V)), kaderi (vEys (G)  H), kadare. Ref.: A; Holmer ApuntV; EAEL 15, 16. 1.
Pierna. "Le bas de la jambe" vEys. "Jambe" Dv. "Pierna, extremidad inferior de un animal. Algunos lo concretan
a significar 'pie'" A. Cf. kadira.  Tr. Documentado en textos vizcaínos.  Beso bat edo kadare batek. Zuzaeta
98. Jausi da, jausi da azerija. Kaderati lotuta dago. Mg PAb 165. Erdu ona, Txomintxu, / erdu, neskatilla, / ariñ
kaderak, txutxu, / Jesusaren billa. Echag 28 (en el "estribillo" en vizcaíno). Oinez urten ta ioaten nintzan / zortzi
legoa bidean / eta inos bere neure kaderak / aspertuten etzirean. Azc PB 350. "Ene kaderaak ariñ egizu"
esanda, arrapataka iges egin eban. A BGuzur 111. Indar mortalak eiten / asi zan bei ori, / andik laster txalaren /
bistan kadera bi. Noe 98. Neureak zaituedaze! --esan eutsen azeriak, aurreko kadera bategaz lurra joten
ebalarik. Bilbao IpuiB 129. Bere kaderak Iparreko aizea baino aguroagoak ziren. Arti Ipuin 27. Errotarri bat
kaderan amarraute (V-ger). JMB Mund III 39. v. tbn. Astar II 39.
2. "Cadera" Lcc.  Ebakuntza gogor bat egin biar izan neban eskumako kaderan: desgastiarena. Gerrika 189.
- KADERA-TXANGO (V-ple ap. A). "Kaderatxango, cojo, enclenque de pies" A (s.v. txango).
kadera. v. kadira.
kaderazpi. "Suela" Holmer ApuntV.
kaderi. v. kadera.
kadet (S ap. Lrq; Chaho, T-L). 1. Segundogénito. "Cadet" T-L.  Signatü düie, signatürik orijinalian
Etxebarne Erretora othoizle, [...] Laplume eta Mercy kadeta. Mercy 12. Etzüzün, ez, kadet Hegilüz emaztiren
erhailia, / sobera zizien algarren hek amurio handia. Etch 626 (cf. nota del ed.: "Cadet [...]. C'est le puîné, nom
commun qui passe souvent comme nom propre"; cf. tbn. Balad 215: Ene lehen kusia / Kadet Bordaxuri). Orhin
sortu den xori garbia Orhin baizik ez da laket, / Jainkoak egin bagaitu "Kadet", gauden sor-herrian "Kadet". Ox
32.
2. kadete, kadeta (T-L). Cadete.  Erregeren serbitzoan sartu zan Zaldun berezi edo Kadete. Izt C 489.
kadina. v. kate.
kadira (AN-gip, L; SP, Deen I 140, Urt I 159, Ht VocGr 337, Lar, Lecl, Arch VocGr, Dv, H), kadera (AN-erro,
L, BN, S; Arch VocGr (s.v. alkhia), VocBN), kaidera (S; VocS, Gèze), kader (Dv (S)). Ref.: A (kadera, kadira,
kaidera); EI 385; AEF 1926, 16; Lrq (kaidera); Giese CasaS 11; Satr VocP (kadera); AtBou 366; Gte Erd 231 y
303.
 Silla, sillón. "Chaire" VocS. "Chaise, siége, chaire" H. "Silla" A. "Sillón, cátedra" Ib. "Ene ondoko kaderan
jarri da (BN-arb), ene kantüko kaideran jarri da (S)" Gte Erd 231. "Kadera txainkü düzü (S)" Ib. 303. Cf.

baten mende.
VocNav: "Cadiera, escaño o banco de respaldo alto en las cocinas (Roncal, Petilla de Aragón)". v. katadera.
 Tr. Propio de los dialectos septentrionales, se documenta tbn. en Aresti. Kaidera es la variante suletina (tbn.
en Tartas; kadera en el catecismo mixano de Laneufville). Kadira es la única forma labortana y bajo-navarra
hasta finales del s. XIX; a partir de entonces hay tanto kadira como kadera.
 Kanbiadorén mahainak itzul zitzan, eta uso kolonbak saltzen zituztenen kadirák. Lç Mt 21, 12 (Echn
katadera). Tristezia da Sathani lakhet zaion kadira. EZ Man I 39. Gizon zahar bat bezala kaideran iarririk. Bp I
85. Igan triatiala eta so orotarat eta jar kaideran. AstLas 12. [Haltza] obratzeko errexa delakoan baliatzen da
kadira eta espalakoin egiteko. Dv Lab 323. Etxetto bat badizüt nik / jauregi baten parerik, / hartan barnen
egonen zira zilar kaideran jarririk. Xaramela 206. Elgarri kontra, kadera ttipi bederaren gainean jarri [ziren],
guri beha tente. JE Bur 80. Zer uste dun dela, haurra, / ezkontza hortan sartzea? / Ala kaderan jarri eta han /
kantuz kitarra jotzea? Etcham 151. Emaztea kadira aphal batean jarri zen. Lf Murtuts 41 (31 kadera). Kadira
batean eserita, mugitzeke begiratzen zion haurrari. Mde HaurB 54. Donibane Garaziko ostatu baten aintzina,
zenbait mahain eta kaderekin. Larz Iru 12. Eta orduan jauzi zen kaderan. Etchebarne 41. v. tbn. Hm 163. Monho
68. Hb Egia 143. ECocin 51. Elzb Po 209. HU Zez 165. Prop 1906, 79. Barb Sup 159 (171 kadera). Zerb Azk 83.
Kadera: Laph 191. Elsb Fram 143. Arb Igand 79. Ox 51. Larre ArtzainE 75. Kaidera: Xarlem 504. Lrq Larraja
RIEV 1931, 238 (kaideá).
 Cátedra, púlpito; trono. "Chaire" SP. "Kaidera, phederikagia, chaire" Gèze.  Moisesen kadirán iarten dirade
skribák eta fariseuak. "Chaire". Lç Mt 23, 2 (He kadiran; TB, SalabBN alkhian, Ip jargian, Samper katedran, Ol
aulkian, Leon prediku-alkhian). Etzait iduri asko dela kadiratik predikatuz probetxu egitea. Mat XII. Iainkoa
bera nahi duk / kadiratik athera?. EZ Noel 72. Sekulako kadira [emanen derautzut] ene erresuman, zeren hemen
azken lekuan iarri zaren. SP Imit III 49, 6 (Ol yauralki). Predikari famatu batek kadiratik haren kontra guzien
aitzinean aurtikhitzen zituen eranzuteak. SP Phil 190 (He 192 kadiratik). Gure prinzesaren eta haren anderen
gortian kaideran iarririk ikusiko duzu. Tt Arima 43. Aita Saindua baita Elizako Buruzagi prinzipala eta Jondoni
Betriren kadira dadukana, gisa berean Axular izan zen errotor bezala Sarako Elizako kadira iduki zuena. ES
144. Hekin [dotor eta nausi zuhurren] kadirak eta benefizioak bertzek daduzkate. Ch I 3, 5 (SP lekuak, Mst
kargiak). Bere Aphezpikütarzüneko kadera han establitü onduan. CatLan 53. Aita Saindua bera / bere kadiratik /
mintzo denean ere / ezin sinets daiteke. Monho 28. Kardinale zinatian aspaldiko denboran / eta bentüraz jarririk
Aita Saintiaren kaideran. Etch 606. Handik zen Sosiondo higan Baionarat, / aphezpiku kadiran biziz argitzerat.
Hb Esk 98. Errumako kaidera Apostoliko Saintiaren graziaz. Ip in CatS II (tbn. Erromako kadira in Hb BOEl
165). Esaten diet: Tira! / Ta tiratzen dute. / Hau da nire kadira. Arti MaldanB 227. v. tbn. Harb  2v. CatLav 427
(V 202). Othoizlari 1954, 13. Kaidera: Egiat 244.
- KADIRA-BELAR. "Kadira-belharra (Typha angustifolia). Bi metra gora badoake landare hau; kadira egiteko
da bakarrik on" Zerb GH 1934, 329.
- KADIRA-BIZKAR. "Kadera-bizkar (BNc), respaldo de silla" A.
- KADIRA-DANTZA. "Kadira-dantza (L, BN), danse de la chaise" Lh.  Tan, tan, tan (kadira-dantza) (tít.).
Elzb Po 203.
- KADIRA-EGILE. Sillero.  Kadera egilea eta torneatzailea baitzen, bere lanari lothu zen berehala. Barb Sup
171. Denak torneatzaile eta kadiraegile ziren. Lf ELit 287.
- KADIRA-GIBEL. "Kadira-gibel (L-sar), respaldo de silla" A.
- KADIRA-JABE. "Catedrático" Lar.
- KADIRA-LASTO. "Kaidera-lasto (S), tallo de juncia larga con que se hacen las sillas" A.
- KADIRA-MAKILA. "Pie de silla" A.
kadirot. "Escabeau (L-arcang)" AtBou 366.
kad-kad.  (Onomat. del canto de la perdiz). "Cacabat perdix, epherrak kantatzen du, [...] kad-kad egiten du"
Urt III 432.
kadmeitar, kadmutar, kadmeiotar, kadmeotar, kadmeiar.  Cadmeo.  Kadmeitar eta ire gudalkide zintzoei.
Zait Sof 145. Kadmeiotarren ixilpean, nerekiko igarkizunak ekarki etorri ziñan. Ib. 115. Kadmutar guzioi auxe
agintzen dizuet. Ib. 63 (127 kadmeiar, 175 kadmeotar).
kadmoniar, kadmondar.  Cadmoneo.  Keniarrak, Keniziarrak, Kadmoniarrak [...]. Urt Gen 15, 19 (BiblE
kadmondarrak; Dv zedmonearrak).
kado.  Regalo.  Kado bat egin diozü zerbütxü sarila, / diharü ederretan ehün libera. Etch 274.
- KADO EGIN. Regalar. "Botila bat xanpaña kado egin zeion (S)" Gte Erd 68.
kadran. v. kuadrant.
baten mende.
kadre. v. kuadro.
kadrila. v. kuadrilla.
kadroka. v. kuadroka.
kaduk.  Caduco.  Ura element kaduk eta desegiten den bat izanagatik. Lç Ins G 7v.
kadukatu.  Caducar.  Arma-baimena kadukatuta neukalako. Zendoia 102.
kadura. 1. "Long et mince de taille, de corps, gizon kadura" H. 2. "(BN-lab), epíteto despreciativo. Apho
kadura! ¡pilluelo! ¡perillán! ¡bribonzuelo!" A.
kadura. v. kandura.
kaduri (G-est [?] ap. A; kh- VocBN  vEys, Dv y A). "Pollen spermatique" VocBN. "Pollen" vEys. "Polen
espermático (Bot.)" A. Duvoisin (a quien sigue Azkue) interpreta erróneamente "évacuation muqueuse,
spermatique, d'après Salaberry".
kaduritsu (Dv  A). "Qui est atteint de dyssenterie" Dv.
kae. v. kai.
kaheka. v. kahaka.
kaeletu.  Painueluak jaboneetia, almidootutia, oinerako ta gorputzerako jant[z]ijari puntubak artutia,

kaeleetia... (Interpr?). fB Olg 57.
kaen. "Kardenau, bordar; kardenaitten; kaenak etara [Interpr?]" Iz ArOñ.
kaen. v. 1 karen.
kaesa. v. karesa.
kaesar. v. kaisar.
kafa. v. 4 kaba.
kafailaka. "Kafaillaka (BN-ciz), a carcajadas" A.
kafano. v. kofoin.
kafardil. v. kabardil.
kafarnaumtar.  Natural de Cafarnaum.  Mirari oien otsera, kafarnaum-tarrak inguratzera zijoazkion. Lard
378.
kafatu. v. kabatu.
kafazka. v. kabazka.
kafazka. v. kabazka.
kafe (gral.; Lar, Gèze, Dv, H), kape (G-azp-goi-to-bet). Ref.: EI 62; Lrq; Etxba Eib; Holmer ApuntV; Elexp
baten mende.
Berg; Gte Erd 36 y 45.

 Tr. Documentado en todos los dialectos. Emplean kape algunos autores guipuzcoanos de finales del s. XIX y
del s. XX. En DFrec hay 21 ejs. de kafe y 5 de kape.
1. Café (semilla; tbn. tostado y molido). Ekhar nazan Baionatik libera bat tabako / orobat xokolatetik eta
kafe mokako (San Juan de Luz, 1765). RIEV 1923, 155. Azukre ala kafe han sortzen zaiote. Hb Esk 95. Emaztiak
botatzen diyo gaur kape puxka bat ur beroari. Sor Bar 89. Ekarri biar dezu ontza bat kape. Moc Damu 7. Kafe
ta azukrea? Oiek al dituk alderdi aietako uztak? Ag G 252. Kafe errhautsa. Barb Sup 64. Mahats idor, arrainki,
/ gasna gogor, tripaki, / bonbona eta intzaur, / kafe beltz ala dute. Ox 107s. Bost kontrebandist sartü ziren gaiaz,
kafez kargatürik Urdaiten behera. Const 30. Bainan kafe-liparrik ez du gure kafeak: dena xikorea da kafe hau!
JE Ber 37. Ango lan geiena len ta orain kape biltzea da. JAIraz Bizia 80. Cuban eta Santo Domingon biltzen
duten kafe ederra. Etxde JJ 41. Adiskideak Belaguako borda galdu bateraiño igoa zeukak kafe-zama, eta andik
onerakoa nere gain ziok. Ib. 41. Betiko gisan bizi dira, kafe eta gasolina-eskasia gorabehera. MEIG I 194. v.
tbn. Prop 1876-77, 44. HU Zez 73. A Ardi 3. Kape: Uzt Sas 101.
a
2. Café (infusión). "Kapia, kofia, furua (V-gip)" Garate 2. Cont RIEV 1933, 99. "Kafe utsa edaten du" Gte
Erd 36. "Kafia nai al dezu? (G-azp, BN-arb)" Ib. 45.  Plazer baduzu, / kafe pusagarri / edanen dugu / [...] zure
ohoretan. Monho 62. Nai badu ostatua, / nai badu kafea, / asko du lenbiziko / tabernan sartzea. It Fab 169. Egiñ
bear ez dana da puntutikan puntura aurra egiten dagoan emakumeari ematea dala teia, edo kafia edo salda
garbia. Aran-Bago ManMed 282. Aketta (kafea) artzen ari ginanartean. A Ardi 83. Kape ori gurekin artzera
etorriko al da berori? JBDei 1919, 254. Txokolatera zikin batean / bara ziguten kafea. JanEd II 63. Atzo
eguerdiz geroz, kafe hurrupa batez bertzerik ez dinat harturik. Barb Sup 21s. Kafeari hurrupaka. Barb Piar II
10. Kafe beroa ondotik, ez beltzegi ez azkarregia. JE Ber 35. Kafe utsetan ogi-zatiak beratuta jaten zitun. TAg
Uzt 253. Kafia trankil artzeko asmuetan urten eban etxetik. SM Zirik 117. Kafea egiten asi ziran. Anab Aprika
72 (80 kape). Ez deutsa kafe lodirik iñoiz emon izango. Erkiag BatB 110. Artuko duzue kafea, eta gero ariko
gara musean. Izeta DirG 28. Kafea berealaxe ekarriko dizute. Lab SuEm 213. Kaferik artu gaberik ezin /
gindezke biok aparta. In Uzt Noiz 80. Etorri adi gurekin kafe artzera. Alkain 89. Edari bakarra, pinta bat amo,
edo kafea. Larre ArtzainE 75. v. tbn. Hb Egia 126. ECocin 34. Arch Gram 162. Sor Bar 74 (91 kape). Xe 233.
EE 1885a, 133. AB AmaE 238. Elsb Fram 147. Alz STFer 122. Azc PB 94. Itz Azald 115. Iraola 93. Noe 114.
EusJok 110. Etcham 188. Tx B II 158. Yanzi 181. Lf Murtuts 40. Bilbao IpuiB 71. Arti Ipuin 58. Larz Iru 84.
BEnb NereA 67. Salav 49. JAzpiroz 158. BBarand 175. Gerrika 64. Kape: Moc Damu 25. NEtx Antz 122.
Ostolaiz 150.
 Taza de café. "Kafe bana hartuko dugu (AN-gip, B, BN-lab)" Gte Erd 189.  Kafe on batek oro ahazten.
ChantP 238. Kafe on bat, xikorerik batre gabekoa. Barb Sup 112. Bein elkarrekin bazkalduko ta / artu ditzagun
kafiak. Tx B I 152. Kafe bero batez lanho dorpe hok ditzagun lehen-bai-lehen aizka. JE Ber 36. Kafeak atera
orduko lengusuai esan zien kalerako presta zitezen. Etxde JJ 203. Beraz, muthil, ekarkitzu bi kafe, zitroin jus bat
[...] . JEtchep 86. --Zer hartuko duzu? --Kafe bat. Ib. 85s. Kapeak artu. Uzt Sas 354. Kafe bat edo beste arturik.
Alkain 112. Cristobal-en kafe bat hartzera sartu nintzen. MEIG I 60. v. tbn. JAzpiroz 36. Larre ArtzainE 83.
3. Café, cafetería. "Pentsatzen dozue neska-mutillak kafera ta? Neu be sekula kafian egoteke ezkondutakua
naiz" Elexp Berg.  Don Martin Etxezarretakoak bere etxean egindako sagardoa ikusi det Vitoriako kafean. Izt
C 144. Ez diote hats onik utzi sala, eskola, kafe, ostatu, kanpo ala barnetan. Hb Egia 139. Gizonen batek esan
omen du / Azpeitiyako kafian / apustu ori izango zala / bilbaotarrentzat kaltian. EusJok II 89. Egun batian juan
zan / gizon bat kafera. Bil 129. Baserritarrak dagoz tabernan / uritarrak lez kafean. Azc PB 352. Trabena ta
kape guztientzat araudi gogor bat egin biar da. JBDei 1919, 286. Jin zirenian kafera / etorri zen Theodora. Zerb
Azk 104. Ostatu eta kafe andana bat bazen bat bertzearen ondoan. JEtchep 85. Bildu ziren Claudet eta bere
lagunek kafe batean. Izeta DirG 58. San Luis Kafea beteta dago / euskaldun jendearekin. NEtx LBB 287. v. tbn.
Arrantz 26. AJauregi EE 1885b, 175. AB AmaE 212. Ag G 220. JE Bur 36. Ill Pill 4. Inzag RIEV 1923, 505. Zub
105. Tx B I 163 (97 kape). Osk Kurl 216. Lf ELit 262.
4. Cafeto, árbol del café. "(Coffea Arabiga), cafetero, kafea" Lcq 102. v. KAFE-ONDO, kafetze. 
Ingurutako mendik kapez ereinda daude. JAIraz Bizia 80.
- KAFE AMORRATU. "Kafe amorraua (G-azp), café cargado (litm. rabioso)" A Morf 258.
- KAFE-BIHI. "(Hb), grain de café" Lh.  Noiz eta ere egin beita, kulatzen duzu kafe bihien khentzeko. ECocin
32.
- KAFE-ERROTA (V-gip, AN-gip; Hb ap. Lh). "Kafea iotzeko tresna (V-gip)" Urkia EEs 1930, 10. "Molinillo
de café" BU Arano.
- KAFE ETA ESNE (V-gip), KAFETESNE (V-gip, AN-gip). Ref.: Etxba Eib (kafia ta esnia); Gte Erd 189;
Elexp Berg (kafetesne). "Café con leche. Eibarko gosarixa, kafia ta esnia zortziretan" Etxba Eib. "Goizeko
kafetesneak tripan beko zola jo diate (AN-gip)" Gte Erd 189. v. kafesne.
- KAFE-ETXE, KAFETXE. Café, cafetería.  Madrilgo kafe-etxe bateko mai baten. Kk Ezale 1899, 174a.
Entzungo dauz kafeetxeetan, ardantegietan, biltoki edo teatroetan. Kk Ab II 115. Kafetxean bainago / astiaren
yabe. Ldi BB 68. Kafe-etxean egoten zan adiskide ori egunero apalondoan gaberdirarte. TAg Uzt 175. Kafetxe
guziak engoitik hertsirik zeuden. Mde Pr 162. Kafe-etxe batean sartuta ar zezala nai zuana. Anab Aprika 19.
baten mende.
Janaritegiak, kafetxe izugarri edatsuak, antzoki ta zine-aretoak nunai. Erkiag BatB 170. Iñork ere etzuan
ezagutzen kafe-etxetatik zapatak garbitzen hasi zanean. Osk Kurl 217s. Hango eta hemengo kafe-etxeetan,
bestetara jo gabe, bilduko dugu lekukorik aski. MEIG VII 123.
- KAFE KONPLETO. Café completo (café, copa y puro).  Kafe konpletoak jokatzen zituzten-da. TxGarm
BordaB 32.
- KAFE-KOPA. (Pl.). Café y copa.  Bertan geunden haek eta hirurak, bazkaldurik eta kafe kopak edanik. Arti
Ipuin 65.
- KAFE-HONDAR. Poso de café.  Kristalean-ikustearen antzeko dira beste ariketok: kartak, hezurrak,
kafeondarra e.a. Mde Pr 324.
- KAFE-ONDO. "Caféier" T-L.
- KAFE-ONDOKO. Copa que se toma tras el café. "Poussé-café" Lh.  Hiru arno mota, jauts-ahala; ardi-
gasna, kafe eta kafe-ondoko, orduan gauza arradoa baitzen. Lf Murtuts 26.
- KAFE-ONTZI (G-azp ap. AEF 1928, 30; Lar, H; kafuntzi T-L). Cafetera.  Inbutu, kafe-ontzi, / olio-txarroak.
Echag 144. Kafe-ontzia eskuan ar beza. Lab SuEm 180.
- KAFE-PRESA. Taza de café, medida de café que se toma.  Lau, bost, zazpi, bederatzi kafe prisetaraino
hartzen. Elsb Fram 148. Txauri etxolara, kafe prisa bat emanen dautzut. Etchebarne 60.
- KAFE-TXANO. "Colador de café. Kafe-txanua zuloz beteta dago" Elexp Berg.
- KAFE-ZAKU. Saco de café.  Allandek kafe-zakuak gordeleku batean ezkutatzea erabaki du. Etxde JJ 44.
- KAFEZKO KAFE. Café puro, sin mezcla.  Etzaitela khexa [...] kafezko kafea ez da arras toki gutitan baizik
edaten Espainian. JE Ber 37.
- KAFE-ZORRO. "Zorro, pasador, colador. Kafezorroa, colador, pasador de café" Asp Leiz.
kafeantza (Lar  H). "Descanso, deskansua, desnekea, [...] kafeanza, pausua" Lar.
kafeatu. "Descansar" Lar.
kafe-esne. v. kafesne.
kafelari.  Aficionado al café.  Nere senarra kafelariya dala-ta, amaika entzun nizkiñan atzo. [...] Ta kafera
noizian bein joaten denalako! Inzag RIEV 1923, 506.
kafeño.  Dim. de kafe.  Ori, ama, kafeño hau edazu bero beroa, on eginen dautzu. Barb Sup 19. Xikorerik
gabeko kafeñoarekin. Ib. 2. Bordetenerainoko bat eginez kafeño baten aitzakian. Larre ArtzainE 294.
kafesene. v. kafesne.
kafesne (V-arr-gip, G-azp, AN-gip, B, BN-arb), kafe-esne (T-L), kape-esne, kapesne, kafesene (G-nav). Ref.:
Ond Bac (kafesene); Elexp Berg; Gte Erd 36, 45, 289.  Café con leche. "Kafesnea (ed)o kafe utsa? (G-azp,
AN-gip, B)" Gte Erd 36. "Ez dute kafesnerikan nai (G-azp, AN-gip, BN-arb)" Ib. 45. "Kafesne txurrupi bat egin
dut (AN-gip), kafesne txurrutada bat in dot (V-arr)" Ib. 289. v. KAFE ETA ESNE.  Emazu mahain baten
gainean ahur bat irin, gatz poxi bat, taza bat kafe esne, arroltze baten heineko burra puxka bat. ECocin 45s.
Geienean artu litekeala goizetik, eta bai eta ere ordu bat edo biz aurretik gauza gutxi bat nola dan kafe-esne,
edo arrautza bat. Aran-Bago ManMed 303. "Tinto" batzuekin, "perico" (kape-esnea) besteekin artuaz [...]
amaika berriketa egin zuten. JAIraz Bizia 62. Baserrian kafesne beroa eman zioten. Etxde JJ 259. Kafesne mee
ta baltza edan dau. Erkiag BatB 110. Katillua kafe-esnez beterik. Lab SuEm 178. Goizean kapesne piska bat.
TxGarm BordaB 71. Ontzi bitan kafe-esnia goixian ekarrita. Gerrika 76. Nik bederen ez dut ahanzten Bidarteko
kafesnearen gostu beroa. Larre ArtzainE 111. v. tbn. JAzpiroz 84. BBarand 35. Kafe-esne: JAzpiroz 133.
Albeniz 59.
 Taza de café con leche.  Kafesne bero bat artu azi ondoren Maider atera zen bere ardiakin. Etxde JJ 249.
Kafesne bana artu zuten "bar" batean eta etxeratu ziren. Izeta DirG 84.
kafetegi.  Café, cafetería. v. kafeteria, KAFE-ETXE.  Ainbeste ardandegi, sagardotegi, kafetegi eta edari
bizitegi. Ant ZerBid 335. Gauza auek kafetegi edo ardan-geletan orrela esateko oso politak dira. Munita 106. En
DFrec hay 4 ejs.
kafetera (H), kafetiera (S ap. Lrq; Chaho).  Cafetera. v. KAFE-ONTZI.  Erakitaraz zazu kafetiera bat ur
banilla puxka batekin. ECocin 38. Guk baditugu ontziyak, / marmitak eta txokolaterak, / kafetera ta paziyak. Tx
B II 145. v. tbn. Zendoia 209.
baten mende.
kafeteria, kapeteia.  Cafetería.  Kapeteian enaiz oraindik bi bider besteik arkitu ta ori beorrekiñ. Sor Bar
89. Jolasak norabaitera eraman ezpaditu, kafeteri edo ardangelaren baten egon oi dira. Ag G 162. Polizia
batekin presentatuko da Madalen kafeterian. Arti Ipuin 59. Kafeteriako guziak jabetu ziran zure kontzientzia
zuzenaz. Lab SuEm 170. Kafeteriak goizeko zazpiretan ateak zabaltzen zituztela. Alkain 88.
kafetesne. v. KAFE ETA ESNE.
kafetiar. "(Hb), amateur de café" Lh.
kafetiera. v. kafetera.
kafetoki.  Cafetería. v. kafeteria.  Gizon talde bat taberna zulo edo kafetoki batean, garizuman arrai aragia
nasten. AJauregi EE 1885b, 273.
kafetsu.  Cargado de café, que tiene mucho café. "Kafesnea esnetsu, kafetsu ala kafe gutxiaz (V-gip), zela
gurozu kafesnea, kafetsu ala esnetsu? (V-arr, BN-arb)" Gte Erd 189.
kafetto.  Dim. de kafe.  Serorek beti bisitariarentzat prestik daukaten kafettoa. Larre ArtzainE 242.
kafetxe. v. KAFE-ETXE.
kafetxo, kapetxo.  Dim. de kafe.  Ni zoritxarrekoa izaten naiz baldin goizean nere kafetxoa artzen ez badet.
Anab Aprika 72. Apal onduan bertso saio bat / kapetxo bana artuta. Uzt Sas 58. Kafetxo bana artu. BAyerbe
109. Bazter batean jarrita, kafetxo bat artuaz. Zendoia 236.
kafetze. Cafeto, árbol del café.  Badituzte zuhamutze fruitukariak, abokatiertze, mangiertze, iranjatze,
mandariniertze eta bertze asko [...]; ezin ahantziak orobat, kafetze eta kakaotzeak. Prop 1897, 129.
kafia. v. habia.
kafira. v. habia.
kafranga. "Mari chico" Totor Arr.
kafre. "Káfria, el caballete. Kafré bat" Iz Ulz.
kafrina (B). Nombre de un ave rapaz.
kai (V, G ap. A; Urt I 427, Lar, Añ, Dv), kae (Lar), kaia.  Muelle; puerto. "Abra, baya, kaia, kaea" Lar. "Partie
d'un port où se font les chargements et déchargements de navire" H. Cf. ES 88: "Bizkaia, biz kaia edo kaia biz".
Cf. tbn. Ciriquiain Los puertos marítimos vascongados 126, 131 y 136.  Tr. Documentado sobre todo en la
tradición guipuzcoana y vizcaína; hay también algún ej. labortano. En DFrec hay 19 ejs. de kai.  Desde el Cay
e muelle (1397). Por los dichos mareantes se habia hecho un cay y muelle (1489). Arzam 301.  Ioanen zare
amarratzerat kaia egiten den lekurat. INav 135 (v. tbn. 130). Onda ez ditezen datozela beste ontziak itxera edo
kaira. Mb IArg II 290. Dakidan guztia / kaistik [sic] alturara / itxas zabalian / nola nabillan a remo. DurPl 74.
Agindu eban onzidi edo armada andi bat ifini zeila gure kai, itsasalde edo kostan. Astar II V. An daramate ontzia
kaiera, / leorrera. It Fab 203. Gaetako kaiyean lur-artu zuen. Aran SIgn 34. Kaieko muturrian alkatiari aiziak
txapela eraman ziyolako. Iraola 79 (v. tbn. 107). Suzko zezenak izango dira / Zurriolan ta kayian. Tx B 88.
Zenbat naigabe pasatu dezu / kaieko portal izkiñan. Tx in Imaz Auspoa 24, 153. Ta kaiako mukizuak ere,
erderaz itzegitea! Lab EEguna 85. Kai legorretik aolkuak errez eman ditezke. Goen Y 1934, 96. Ondarroako
itxas-adarrean dagon kaia. EAEg 18-2-1937, 1097. Baiña kaira arrain apurra eldu dediñeko, ikustekoa da
portualdeak artzen dauan bizinaia. Erkiag Arran 118. Diru gutxiago [...] irabazten dute Santurtziko kaian
langileek. Arti Ipuin 58. Egungo bakhartasun bakhetsuak eztu iñundik orhoitarazten denbora hartako Bilboko
kai bizi bizia. Osk Kurl 125. Saguntotik Genoara, eta abar, kairik kai ibilli ostean. Ib. 39. Donostiko gas-
fabrikako ikatzak kaiean baporetik artu eta bere kamioiakin ekartzen zituan. Salav 39. Sirakusako kai aundia
aurkitzen zan Ortigi izaroan. Ibiñ Virgil 64n. Gero kaiara datoz / beren baporetan. Uzt Sas 309. Goizeko
baten mende.
amarretarako kai edo puertoan egon bear zuala. TxGarm BordaB 132. Eseriko dira orduan kai-ondoan dauden
mahai luzeetan. MIH 310.
v. tbn. RIEV 1923, 154 (San Juan de Luz, 1765). Añ LoraS 9. Izt C 178. Hb Esk 121. Arrantz 101. Bil 173. Sor
Gabon 20. Xe 282. AB AmaE 47. Arb Igand 23. Azc PB 225. A BGuzur 136. Goñi 12. EEs 1915, 16. JanEd II
126. GMant LEItz 72. Etxeg Itzald II 159. Mok 3. Eguzk RIEV 1927, 426. Jaukol Biozk 44. Laux AB 61. Or Eus
388. EA OlBe 17. SMitx Aranz 237. JAIraz Bizia 15 (64 kaia). Etxde JJ 234. Anab Poli 17. Gazt MusIx 119.
NEtx LBB 71. MMant 64. Zendoia 171.
 (Pl.).  Gutxi gorabera bi illez bein Bordeleko kaietara zijoanak. JAIraz Bizia 14. Udaberria aurrera zijoan
Buenos Airesko kaietan lur artu zutenean. NEtx LBB 33.
 (Como primer miembro de compuestos).  Kai Baliatze Batzordea. "Junta de Explotación del Puerto". EAEg
27-11-1936, 401. Bilbaoko Kai Eraikitze eta eginkizunenen Ikuslari Nagusi. "Obras, servicios e instalaciones".
Ib. 7-1-1937, 745.
 "Orilla de mar o río, kaia" Mic. "Le long d'une rivière" H.
 (Fig.).  Marijak sartu eban erlijiñoeko kai eta leku zorijonekuan. Ur MarIl 63. v. tbn. Aran in BOEg 2362.
Jaungoikoaren Ama edo pekatarien kaia eta gorde-lekua. Goñi 63. Kaia ementxe det, gazte. A Ardi 79. Agur
pekatarien / kaia ta estalpia. ArgiDL 166 y SMitx Aranz 187. Biotzaren kaiean / atsegiñ-ontzitxoa / sartzen
danean. Jaukol Biozk 44. Bere ikurriñaz eltzeko zuzen / euzko zorijonen kaira. Enb 40. Bere animaren eztigarri
zitzaion kaia ezin atxemanik. Etxde JJ 234. Itxaropen untzian tostarteko, Betikotasun-kaierantz...! Erkiag Arran
197. Noiz etorriko da / kai hil honetara / galdu nuen batela? Azurm HitzB 47.
- KAI-ALDE. Zona, barrio del puerto.  Arranondokoak elizatik urtebenean, kai-aldean gelditu ziranak asi
jakoezan albistaritzan. Ag Kr 17. Etxera andre gaxoa / kai-aldetik, negarrez / bide guzian. Jaukol Biozk 44. Ezta
edozelakoa izaten kai-aldeetan euren zaindariari dagokion eguna. Erkiag Arran 33. Eztaki kaialdeko
emakumeak otoi apal bategaz elizan naiko egiten. Ib. 183. Kai-aldeko kafetxe Alaskan batuko dira batzuk.
Erkiag BatB 186. Ainbeste ibilli-aldi egin ondoren, nik ez nuen arkitu uri artako kaialdea edo "puertoa". Zubill
165.
 (Fig.).  Oi, luzaroz ain oker / nenbillen onen kaialde gordea! Gazt MusIx 117.
- KAI-HERRI. Pueblo con puerto.  Orra or kai-erri ta portualdeetan itxaropena ta ondasuna erein ta
zabalduten dakian gizasemea. Erkiag Arran 116.
- KAI-EZPAIN. Orilla del puerto.  Itxedoten zegokien ordurako kai-ezpañean Agerre. TAg Uzt 133.
- KAI-GAIN. Muelle.  Gizon bat deika kaia gañetik / etzen beñere isiltzen. Xe 282. Txanton kaleratu baiño
lentxuago beren adiskideak kai ganean batera ta bestera ebilzan. A BeinB 51. Kai-ganean esan dabela. Azc PB
125. Irudi ori an dago Donostiako kaigañean Mariren gomutagarritzat. Ag Kr 31s. Txalupa mutillak kakoa bota
zuen kai-gañera, ta txalupa zuzen ta tajuz gelditu zan. Inzag RIEV 1923, 505. Urrunan zan barre leunena / eta
iñor etzan kai-ganian. Laux AB 33. Kaigana jentez ganezka agiri zan. Erkiag Arran 36. Alderdi guztietara
beituaz, ta antxe egoan, nasa ta kaiganea begiekin iruntsi nairik. Ib. 67. Kaia gainean txalupa zahar bat, beltza,
kilez gora. Lasa Poem 83.
- KAI-INGURU. Alrededores del puerto.  Lasuna, itxas-arrai bat da, kai-inguruetan
izaten dana. In EZBB I 48.
- KAI-LAN. Trabajo del muelle.  Langilleak kai lanean eta kapitana, patxarako nagusia, dena ikusten eta zer
egin bear zan esaten, edo agintzen. JAIraz Bizia 45.
- KAI-LARRAIN. Dársena.  Ontzi aundi ta ontzixka, zutoial zuriekin, kai-larrainera sartzen ari ziren. Or Mi
119.
- KAI-MINGAIN. Espigón.  Kaimingain muturretik kanabela tira. Inzag Kabuxak 156.
kai. v. 1 gai.
kaiamu. "(V-m), gayano, un pez" A.
kaiaputa. v. kailaputa.
kaiar. 1. "(G-bet, AN-gip), mallón, cierta gaviota de las más grandes, de color café con leche" A. 2. kaixar
(V-m). "Kaio arra, itxas txoria; gaviota macho" Zubk Ond.
kaida.  Afición, inclinación.  Bosgarren urtetik agertu ebazan (Sarasatek) musikarako erreztasuna ta
kaidea. EgutAr 26-6-1962 (ap. DRA).
kaidera. v. kadira.
kaidun.  Dotado de puerto.  Erkiko kaidun urietan bizi diranak. EAEg 15-12-1936, 548.
baten mende.
kaiek. v. haiek.
kaiel. v. 1-2 karel.
kaien. v. 1 karen.
kaier (Chaho, T-L).  Cuaderno.  Botuen eta instrukzionen kaiera. Revol 91. Hire liburuak, hire kaierak, hire
lumak eta hire izkiribiña. Arch Gram 57. Eskuetan zituzten probintzia guzietako kaierak, zoinetan baitziren
heiek Versaillarat igorri zituztenen botuak. Elsb Fram 60. Anartean, Kristobal teatroari hurbildu da "kahiera"
eta "crayon" handi bat eskuetan. Ox 34. Liburu, kaier eta graionez ari zen lana. Herr 14-11-1963, 3. Joan den
astean, kaier bati fidaturik, ezarri ginuen 1842ko urtarrilean hil zela. Lf ELit 185. Baginuen [...] apezgaiek
"kaier" bat elgarri pasatzen ginuena, bakotxak bere artikulutxoa egin, eta aintzina kurri. Larre ArzatinE 190.
kaiero. v. gaiero.
kaiku (V, G, L, AN, B, Sal; SP, Urt IV 30, Lar, Aq 637 (G, AN), H, VocB), kaiko, kauku (S; Foix ap. Lh). Ref.:
A; A Morf 149; VocZeg 288; Lh (kaiku, kaukü); AEF 1955, 49, 189; Iz Als (kaikuba), ArOñ; Etxba Eib; CEEN
1971, 352; Izeta BHizt; Elexp Berg.
 Etim. De lat. caucum; v. FHV 91.
1. Cuezo, cuenco o tazón grande con asa. "Sorte de vaisseau à lait" SP. "Tarro de ordeñar" Lar. "Cuezo, cuenco
o tazón de madera con mango, para recoger la leche, dornazo" A. "Kaikoa, zurgiñarezko edo lurrezko katillu
aundi bat bere eldulekutxoaz" Onaind EEs 1930, 202. "Kaiku, esnea jeizterakoan artzeko ontzia (V-gip)" Urkia
EEs 1930, 9. Cf. VocNav s.v. caicu.  Mallubak, porroia, kaikuba, galbaia [...]. Mg PAb 135. Kaikua,
iragazkia, asuna, apatza. Izt C 224. Eskuan txantxila ta / kaikua buruan. It Fab 39. Burdinazko gatheak emaztek
lephotan, / motho gora batzuek kaikuen moldetan. Hb Esk 15. Guk egiten ditugu kaikuak, azpilak, ophorrak eta
ophotsak. Dv Lab 321. Esne lodi kaikuan, xingar gerrenean, / gaztenak pinp paderan, arno goporrean! Barb Sup
185. Nihaurek deitzi esneaz / ez dut kaikurik beteko. Etcham 163. Era ortan artzai batzuek ere zurezko kaiku eta
apatzetan esnea egosten dute. JMB ELG 44. Artzai-kaikuan esnea bezain / lasa, zabalean, ura. Or Eus 389. Zure
semiak kaikuarekin / or dabiz mendi-plazetan. BEnb NereA 212. Urtero bi kaiku, esne apartsuz gainezka,
eskeñiko dizkitzut. Ibiñ Virgil 47. Ez bide du, ez, anbertze trago / egiten horrek kaikutik. Mattin in Xa EzinB 87.
Amabost litrokoak dira Santestebanek egiten ditun kaiku aundienak. Garm EskL I 100. Bakaiku, kaiku, ez esne
t'ez kaiku (G-nav). Inza NaEsZarr 112. Kaiku edo ardi-jeizteko ontziak egiteko. Ostolaiz 27. En DFrec hay 3 ejs.
de kaiku. v. tbn. Echag 95. Ag AL 60. Muj PAm 74. Y 1934, 93. TAg Uzt 11. EA OlBe 93. JAIraz Bizia 40.
Erkiag Arran 56. Kaiko: Gy 316.
 Contenido de un cuezo. "Kaiku bat gaztanbera" Izeta BHizt.  Kaiku bat ezne emanik, mantuarekin estali
zuen. Lard 125. Orduantxe zetorren ukullutik kaiku bat esnerekin. Zab Gabon 33s. Kaiko andi bat esne. Ag G 1.
Kaiku-bete esne ta olata auek. Ibiñ Virgil 52.
2. (V, G; H), kaiko (V-gip). Ref.: A; Etxba Eib (kaiko, kaiku); Elexp Berg; Gte Erd 287. "Majadero" A. "Kaiko
mosolua, se dice para calificar de estúpido o cosa parecida. Kaiko mosolo galanta zuen senidia" Etxba Eib.
"Kaiku galanta zara zu beintzat" Ib. "Ixildu ari kaikuoi alakuoi" Elexp Berg. "Nik eztakit ze kaikua dan ori (G-
azp-goi)" Gte Erd 287. Cf. VocNav: "Caicu, despectivo equivalente a tonto, torpe, zote (Valle de Erro)". 
Makurtu ezak ire / aizezko burua, / ez dituk agur oiek / iretzat, kaikua! It Fab 123. Demonio kaikuba! Sor Gabon
20. A! Kaiku aundia! Duroz ez, baizik lau kantoiko ontzako zarrez zeok ori betea. Apaol 40. Baserritar kaiku
pilla andia dago gizontxoari begira. Ag G 183. Ez uste izan gero, kaiku sortu eta kaiku egon zela bethi. Ox
GAlm 1958, 39. Geldirik egongo al zera? Kaiku, kirtena! Alz Burr 16. Gu gera kaikuak; / auzotar asko diran /
bezelakuak. MendaroTx 192. Berriz ere geldi ago, kaiku ori? Zait Sof 167. Kaiku berritsu, txirriporro bat zan
aolkari au, oso geldi, oso isil eta oso benazko dago. Amez Hamlet 120s. Etzazu negarrik egin, Irene. Kaiku
orrek eztu merezi-ta. NEtx LBB 137. Ostalari gaixto ta kaiku bat besterik ez zera zu. Berron Kijote 190. Kaiku
haundienak ere ulertu ditzake euskarazko hitz horiek. PMuj in MEIG I 93. Txakur beltz kaiku bat. Zendoia 27. v.
tbn. Ezale 1899, 7b. Kk Ab I 25. Mok 14. Or Mi 57. Otx 128. TAg Uzt 163. EA OlBe 23. Anab Poli 41. SM Zirik
41.
3. "Chaqueta montañera de color generalmente verdinegro y rojinegro. Kaikua, kaletarrak eta mendira joateko
bai, baiña basarrittarrak e[z], artillezko jertsiak eta bai" Elexp Berg.  Brusak, kaikuak, buruko pañoluak.
Anaitasuna 6-9-1967, 7. [Euskera] defenditzeko ez dira naiko / kaiku-txapelak soiñian. Ayesta 91.
- KAIKU-HARRI. "Kaikuarri (AN-gip), piedra con que se cuece la leche" JMB At.
- KAIKU-EGILE. "Kaiku egile ona Erratzun" Izeta BHizt.
- KAIKU-ESNE. Cuenco (lleno) de leche. v. GOPOR-ESNE.  Arraultzetxuak eta kaiku esnia. 'Une écuelle de
lait'. ChantP 104 (tbn. en Xaramela 181). Kaiku esnia / salduta tabernara. Sor AKaik 112.
baten mende.
kaikuburu. 1. "Bucco, kaikubúru, [...] larre gizóna" Urt III 417. v. kaiku (2). 2. "Têtard" H. "(?), renacuajo"
A.
kaikugin. "Kaikúgiña, el que los fabrica [los kaikus]" Iz ArOñ.
kaikuitxa. "Cubeto, garralea, kaikuitxa" Lar.
kaikuka.  A cuencos.  Ango meatzak ondo berotu ondoren, bertan jaiotzen dan iturritik kaikuka ura bota ta
bota diardut. Eston Iz 43.
kaikukeria (V-gip ap. Iz ArOñ).  Burrada, majadería. "Kaikúkeixaak eiñ, hacer tonterías" Iz ArOñ.  Zeruko
sendakiña etortzeko bildur izatea baiño kaikukeri aundiyagorik izan al diteke ba? Elizondo KristPE 330.
Berbetan diñardutso ta lotan ei dago! Kaikukeri andijagorik entzungo dogu oraindik! Otx 164. Oraindik ere
kaikukeri pranko esateko gaude euskeraren lepotik. Or, carta a Lizardi 14-1-1929 (ap. DRA). Betiko kaikukeriak
esaten ari izango bagina naiago lukete askok eta askok. Zait Plat 1. Kaikukeriak aditzeko ez gaude. NEtx LBB
146. Ez jakiñian zer pentsau, bildurra ala kaikukerixia ete zan Zaldunan jaramonik eza. Etxba Ibilt 476. Ikusiko
duzute zuen kaikukeri eroaren ordaña nola jasoko duzuten. Berron Kijote 55.
kaikutto (B ap. Izeta BHizt; H), kaikuto (B ap. A; VocB).  Dim. de kaiku.
kaikutxo (Lar, Hb ap. Lh (-xo), H).  Dim. de kaiku. "Cubillo, cubo pequeño para sacar agua" Lar.
kaikutzar (AN-gip ap. Gte Erd 287).  Aum. de kaiku.  Bertoldak, amabi kaikutzarra zorro barruban imiñi
ebanian, berpertatik iges egittia erabagi eban. Otx 83. Kaikutzar ori! Ik esango eztuanik! Ib. 127.
kaikuxa (Hb ap. Lh). "Dim. de kaiku" Lh.
kail. "Ojo de la aguja" Ond Bac.
1 kaila (BN-baig ap. Satr VocP; -ill- Urt Gram 20, H, A), kalla (Gèze, Dv).  "Caille" Gèze. "Codorniz" A. v.
galeper.  Arrats aphalerat Jainkoak egorri zuen kaillazko elemenia bat yuduak ziren lekhurat (Ex 16, 13). Lg
I 133 (Dv kalla, Urt kailla; Ur, Ol, Ker, Bibl, BiblE galeper). Uztai-agorriletan hiltzen zituen zenbait kailla, ogi
landa hegi batzuetan. Elsb LehE 39. Pelikanoa, ziña, epherra, kalla, arranoa, belea [...] eta bertze asko. Ducq
258s. Martutx-xori eper, kalla denboran, / zu segadan edatzen astean, / ni, lorea naiz sorturen bet-betan. A.
Etxeberri in Onaind MEOE 447. Miñauta, uso handi, kalla'ta utarde, / mota guzietarik ororentzat bada. Barb
Piar II 121. Hainbertzenarekin huna nun entzuten duzun alorraren erditik andere kallaren kikira. Gazte 1958
(Julio) (ap. DRA). Oilarraren kukuruka, xoxoaren xoxota, kallaren ttiuka. Lf Herr 3-8-1961, 4. Kalla kantuz ogi
petik uztaril'agorrietan. Xaramela 181.
2 kaila (-ill- V-gip), kalla (V-gip). Ref.: A (kailla, kalla); Iz ArOñ (káilla). 1. "Pedúnculo de fruta (FSeg)" A.
"Káilla, kállia, (el) pedúnculo de las cerezas, manzanas, hojas, etc." Iz ArOñ.
2. "El saliente que tiene la guadaña para sujetarla en el mango" Iz ArOñ.
- KALLADUN. "Kállia, kalladunak, con pedúnculo" Iz ArOñ.
- KALLA JO. "Kállia jotxak ederki, bien le ha fastidiado. Kállia jotia, atzekaldia jotia, burla egitia" Iz ArOñ.
kailao.  Guijarro.  O! ez segur harria harginari irri eginaraztekoa, dena kaillao harria, bertze batzuek
deitzen dutena: ur-harria. Etchebarne 104.
kailaputa (-ill- V-ger ap. A), kaileputa (-ill- AN-gip ap. A), kaiaputa (G-bet ap. A). "Caballa, sarda" A.
kailarda. v. kallarda.
kailatu (SP (-ill-, sin trad.), H (kh-, L, BN, S)), kallatu (Lcc, Chaho (+ kh-), H (+ kh-, L, BN, S)). 1. (Vb.).
Cuajarse.  Ardikitzen duzu plat luxe batetarat; kaillatuko zautzu gabaz eta estaltzen duzu horrekin zure indi-
oilua. ECocin 16. Goizaldean eta egunez batzen dan esnea gabaz kallatzen da. Ibiñ Virgil 102.
2. (Part. en función de adj.). "Esne kaillatua" SP.  Esne kallatuz eta zaldi odolez egindako naasketa bat
baten mende.
edanaz. Ibiñ Virgil 103.

3. (AN-gip, L, BN, S; H (+ kh-)), kallatu (Chaho, Gèze, H; kh- S; Chaho, H). Ref.: A (kaillatu); Lrq /khal'atü/.
(Sust.). Cuajada. "Caillé" Gèze. "Khallatuz asetzea" H. "Cuajada" A.  Erdiratzen ditiagü kaillatia bezain aisa,
/ hurak herri huntara agertzen badira. Abraham (ap. DRA). Khotxü ejer pinttatü / khallatü errez khalkatü. Canc.
pop. (ap. DRA, s.v. kotxu).
 kailatu. v. zailatu.
kaildur. v. gailur.
kaileputa. v. kailaputa.
kaileta. v. gaileta.
kaillo. v. kailu.
kailu (-ill- V-gip, AN-gip, L, B, BN, -all- AN-olza; kh- SP, Urt, VocBN, Dv; H (+ kh-, k(h)allu)), kallo (AN-
egüés-ilzarb, Ae, Sal, R; Lar, Añ, H), gailu (-ill- V, G, L, BN). Ref.: VocPir 302; Bon-Ond 141; A (gaillu,
kaillu); Iz ArOñ (gállu); Elexp Berg (kaillu).
1. Callo; corteza. "Kaillua, eskuetako kaillua, le cal des mains" SP. "1.º corteza de tocino; 2.º corteza en
general" A. "Gaillu: [...] callo, dureza que se forma en pies, manos, etc." Ib. "Gállu, gallúa, (el) callo del tocino,
manos, etc." Iz ArOñ. "Eskuak kailluz beteta dauzka" Elexp Berg.  Au ikusiagatik ere badirudi kalloak egin ta
nagoela, onelako konsiderazio dan fuerteenak ere niri mellarik ez egiteko. Cb Eg II 97 (Dv LEd 175 gogortua
eta mokhortua). Bere esku kalloz beteak agerzen zituela. Mb IArg I 211. Denporeen gogortasun ta indriskaz
azala kallu biurtuta, zeinda geijago zirudijan amesetako begitazinoe edo beste munduko gauza bat. JJMg
BasEsc 239. Eman zion haragi puska bat hezurrik gabea, bainan khailua bezein zaila. Prop 1895, 89.
Errementariya're sutu da señorak kallua zanpatu diyolako. Iraola 132. Zango eta adar kakola bihurdikatu
batzuekin, dena konkor eta kailu, ostoa ttipi, gainetik ilhuna [oliba ondoa]. JE Bur 82. Zaharrek beren kailuz,
gaztek beren ginarriz, orok behar dugu hazi eta azkartu gure ama ahuldua. Herr 25-8-1960, 4. Zuk bere, aldi
onetan, langille zakarraren eskuak baiño legunagoak daukazuz, laguntzarra, kaillu ta azal gogorrik bage!
Erkiag BatB 149. Azpieri dohakotenaz, kanporat ginharriz biribil atheratu behar dire, khailu edo azala
ginharria baino zabalxago uzten zaioelarik. GAlm 1968, 26 (ap. DRA). Kailloak edo azal gogorrak geienetan
oiñetan arkitzen dira. Ostolaiz 97. Tresna giderrak ere duela eskua gogortzen, "kaillua egiteko". Larre ArtzainE
243. v. tbn. Kaillo: Zendoia 42.
2. "(Au fig.), on dit d'un homme sec, dur de caractère [...] Gizon khailua, hom sec, sans sensibilité" H.
3. "(L-ain, BN-baig), flaco, hombre flacucho. Txerri khaillua, cerdo flacucho" A.
- KAILU-BELAR. "Gaillubedar, hierba para curar callos" A.
kailudun. "Calloso, kallutia, [...] kalluduna" Lar. v. kailutsu.
kailuska. "Kailluska (Gc, AN), fatuo, mentecato" A.
kailuti. "Calloso, kallutia, [...] kalluduna" Lar.
kailutsu (Lar, Dv (kh-), H (+ k(h)all-)), kallotsu (Chaho). 1. "Calloso, [...] kallutsua, kalluduna" Lar. "1.
calleux. 2.º qui a beaucoup de couenne. Xingar khailutsua" H.  "Kaillutsu (L, BN), flacucho, hombre de pocas
carnes, litm. de mucha piel. Gizon kaillutsuari erleak eztio eztena sartuko (L)" A. 2. "Árbol poco desarrollado,
pero de gruesa corteza" A.
kailutu (V-gip ap. Elexp Berg; SP (kh-, sin trad.), Lar Sup, Dv (kh-), H (kh-, kall-)). 1. Encallecerse. "Callecer"
Lar Sup. "Devenir dur comme de la couenne" Dv. "Ijittuak ankak ondo kaillututa eukittzeittue" Elexp Berg.  Ez
sentitzeko, eskuetako larrua ere loditzen, gogortzen eta khaillutzen zaika. Ax 90 (V 61).
2. "Il se dit d'une personne ridée, décharnée de vieillesse. Emazte okhitu khailutua" H.  Azkenan, bada,
gauaz loa nagusitzen zelarik, ene gorphutz mehartu, kailutua leherturik etzaten zen. Etcheb MGaric 164 (ap.
DRA).
kailuztatu, kailoztatu (Hb ap. Lh). "Se couvrir de cals" Lh.

baten mende.
1 kaiman.  Caimán.  Kaiman-kokodrilo batek arrapatzen badu gizon bat, ilzen ta jaten du ezurrak ez, beste
guzia. Mb IArg I 278. Ikusirikan ango tiburoi, / kokodrilo ta kaimanak. MendaroTx 352. Etzanda zegon mugarro
baten gañean bi tortuga, eta atzetik kaiman bat, besteak arrautzak noiz ipiñiko zituen zai. JAIraz Bizia 48.
[Ameriketatik] ekarritako algaroi pardoak zirala, bananak, ganau, kaiman larruk eta abar. Ib. 15.
2 kaiman. "(V, G), nubes que van poco a poco de noreste al norte, anunciando mares alborotados, aparecen en
otoño" A.
1 kain (V ap. A).  Etim. De una forma romance bisilábica. v. DCECH s.v. garúa n. 3. 1. "(V), niebla" A (que
cita RS).  Izotzen ganeko kaina gorputz guztiko mina. "Niebla de sobre helada". RS 447. 2. (V ap. A). "Vaho
que recubre los cristales" A. 3. "(V), nubarrones" A.
2 kain. 1. "(V-ger), materia purulenta. Begiko kaina" A. 2. "(?), suciedad que deja en las manos la ubre de las
ovejas, vacas y cabras" A. 3. "Grasa, malos humores. Izerditan zatoz? Doala kaina kanpora" A Apend.
kain. v. 1 hain; 1 karen.
kaina (det. Aq (G)  A (G, AN)). "Aguijón, pertika (AN), la aguja de la punta kaiña (G)" Aq 103.
kainbat. v. hainbat.
kaindu. "Olor (Darric ms.)" DRA.
kaineria. "Cañería, caño. Kaiñerixak trabau die ta ur guztia kalian bera dator" Elexp Berg. Cf. SM EiTec2 132:
"Teknikako iztegian mordozka bat dira zarrak bakarrik erabiltzen dituzten izenak [...]: kañeri, kaño, morrollo
[...]". Cf. kaneria.
kainibet. v. ganibet.
kahinka (BN-lab ap. A; kain- Dv  A).  "Cri plaintif du chien quand il est battu" Dv. v. kahinska. 
Kanpuan ezagün zen aiziaren orru garratza, ebi irauntsiaren txalapasta, hürrünetik hor baten xanpa lüzia,
hüntzaren kahinka. GH 1930, 455.
kainoi. v. kanoi.
kahinska (BN-mix-arb, S), kainxka, kahixka (S). Ref.: A (kainka); Lrq (kahixka). "Quejido del perro al ser
golpeado. Xakurra jo dute eta kahinskaz ari da. Otros dicen kahinskan ari da" A. "Cri de douleur du chien" Lrq.
v. kahinka.  Zakhürra haatik kolpatürik kainxkaz ari zen. Eskual 19-6-1908, 3.
kainu (-iñ- V-gip; kañu Añ, Dv), kaño (V-gip). Ref.: SM EiTec2 132; Elexp Berg (kaiñu).  Tubo, caño.
"Caño" Añ. "Canal" Dv. "Teknikako iztegian mordozka bat dira zarrak bakarrik erabiltzen dituzten izenak [...]:
kañeri, kaño, morrollo [...]" SM EiTec2 132. "Caño, en particular el de tierra de labranza. Goldaketarakuan,
iñoiz golda-muturrak kaiñua arrapau izan dau" Elexp Berg.  Txinbua. Ujaikija edo uagia. / Kañuba edo
aisebidia. Mg PAb 134. Orrá Jesusen ur óna / bortz kañúek dakartena. LE Kop 150. Sakramenduak dire kainu
batzu, zeinetan gaindi guganat baitathoz Jesu-Kristoren merezimenduak eta odol adoragarria. Dh 219.
Aguardienteak asi, / ardoak orditu / [...] orra eztarrian ere / kañuak garbitu. JanEd I 58. Arako biriketan
daudela esan degun azkeneko kañu estu eta txiki aek. Aran-Bago ManMed 244. Iturri santuko kañoak eta
kandaburak purrakatu zituzten, ura artzeko zegon ontzia're loiez eta larriz beterik. Goñi 72. Iturriko ura kañu
aundi batzuetatik ateratzen da itxituraren bazterrean. Ib. 107. Belarren udaz ematen dizkit / Libratutzeko kañuak
/ Dieta orri beti segitu / Gauetan noiz bañuak. Bertsol 218. San Juango iturriaren ondoti / zazpi iturri urre
kainuetatik / zortzigarrena metal zurietatik (G-nav). CEEN 1969, 102. Kañuak ateratzen zituan
lurpean, lan asko eginda. BBarand 37. [Eskopetak] bi kaiñu zabaletaka zituen. Zendoia 101.
 (Fig.). Canal, vía, medio.  Jaunaren Letarthak eman ziotzan hortarako bide guziak Mesinako Aita Josepen
kainuz. "Par le canal du Père Joseph de Messine". Birjin 490.
- KAINU-ZULO. "Sumidero. Kañozulora jausi jakon erastuna" Etxba Eib. "Kaiñuzulo, boca de caño, sumidero.
Arratoia kaiñuzuluan ezkutau da" Elexp Berg.  Ojalatero onak zirala / ta jarri ziran sozio [...] / Ainbeste urte
baten mende.
kaiñu-zulotan / badira gero urtiak! N. Zendoia Auspoa 295, 31.
kainxka. v. kahinska.
1 kaio (V-m-gip, G-azp-bet, AN-gip; Deen I 412 <kaeuva>, Lar, Izt C 197, H), kaiu. Ref.: A; SM EiPáj; EAEL
93; Elexp Berg (kaixua).  Etim. Relacionado con el grupo de it. gazza, fr. geai, etc.
1. Gaviota. "Mallón, cierta gaviota de las mayores; su color es entre blanco y ceniciento" A. "Larus fuscus"
Arzdi Aves. "Kaio, kaixo, gaviota reidora, común" SM EiPáj. "Kaio (Larus argentatus), gaviota argéntea"
MItziar Txoriak 51. Cf. 1 gaio.  Non dirudien [Donostiak] kaio nabar bat / itsas gañean igari. Otag in
FrantzesB II 131. Kaio zuriak, eundaka, jira ta bira nekusan goizetik gabera. Ag Kr 77. Berenaz iphar-aldeko
hegaztina da kaioa. GH 1925, 239. Lurbira datoz leitsu egaka, / girrin ta txio...! zalapartaka / jolas zegiten kaiu-
mordoak. Loram 89. Kaiu-mordoak datorz egaka lurraldera. TAg Y 1933, 22. Sortu nintekean garaitz, / antxeta,
kaio, uralaitz, / eudi-zaparren atezaitz. Inzag Y 1933, 419. Kaio batzuek, egada nare / aizea bigunki joaz /
"Zurriola"-tik beren aterpe / artzuetara dijoaz. EA OlBe 66. Kalatxori, kaio ta zantzak ikusgarrizko zirriborroak
egiten zituen. Erkiag Arran 185. Kaioak egarin datoz. Ibiñ Virgil 77. Itxas kanpotik kaio talde bat / garraxika
dator arin. NEtx LBB 405. Lerroka igaro diren / azkenengo kai]n[uen arabera, nora doazen, nora goazen. Lasa
Poem 104 (63 kaio). Kaioa (tít. de una obra de Chejov). MEIG IX 107. v. tbn. SMitx Aranz 105. Azurm HitzB
62. Zendoia 94.
2. (V ap. A; Izt). "Dicese de la persona que es alta y de poca disposición" Izt 52r. "Gandul" A.
- ANDUIN-KAIO. "Anduin kaio (Larus audouinii), gaviota de Audouin" MItziar Txoriak 51.
- IPAR-KAIO. "Ipar-kaio (Larus hyperboreus), gaviota hiperbórea" MItziar Txoriak 52.
- KAIO HANDI. "Kaio aundi (Gc), ave marina muy parecida al anterior [kaio], de alas más pequeñas" A.
- KAIO HEGA-ZURI. "Kaio ega-zuri (Larus glaucoides), gaviota polar" MItziar Txoriak 51.
- KAIO ILUN. "Kaio illun (Larus fuscus), gaviota sombría" MItziar Txoriak 51.
- KAIO MOKO. "(Larus canus), gaviota cana" MItziar Txoriak 51.
- KAIO MOKO-ZORROTZ. "(Larus genei), gaviota pico fina" MItziar Txoriak 52.
- KAIO MORIKO. "(G-bet), ave marina (Stercorarius catarractes)" A.
2 kaio. "(L-sar), desprecio. Kaioz hari dira horrek mintzatzen, esos hablan con desprecio" A. v. kaiotasun.
kaiobeltz, kaiobeltx (Lar), kaiabeltx (Izt C 197). "Laro" Lar. "Kaio-beltz (Larus marinus), gaviota" MItziar
Txoriak 51.  Eta siarrea, eta ontza, eta kaiobeltxa (Lev 11, 16). Ur in BOEg 237 (Ur gabiota).
kaiola (V, G, AN, L, BN, S; Urt III 179, Lar, Añ, Arch VocGr, Dv, H), kaloia (S; Arch VocGr, Dv (S), H),
gaiola (Lar, Añ, H), jaiola (AN-egüés; Añ), kajiola (Volt 59), galoi (H), kaxola, kattola (AN-araq). Ref.: Bon-
Ond 145; A (kaiola, kaloi); Lrq (kaiola, kaloia, "l'a final appartient au thème"); Satr VocP (kattola); Iz ArOñ,
Etxba Eib y Elexp Berg (kaixola).
1. Jaula. "Naitta urrezkua izan, kaixolia kaixola" Etxba Eib. Cf. VocNav: "Kaiola, kaiola perretxiko, nombre
popular del hongo Clathrus ruber".  Tr. Documentado en todos los dialectos. Kaiola es la forma general salvo
en suletino, donde se documenta la forma kaloi(a) (hay sólo un ej. claro con -a constitutiva: v. infra el ej. de
"Izarrik eijerrena"). Pouvreau emplea kajiola y Añibarro jaiola. En DFrec hay 16 ejs. de kaiola.
 Et qui auem cantatem de gaiola (1164). Todo ombre qui furta au de gayola (1234). Arzam 301.  Kaiola
egin denian, xoria hil. Saug 157. Xoria kajiolan <cagi-> emaiten den edo belatza bere lokharriez lotzen den
bezala. SP Phil 103 (He 105, Echve Dev 129 kaiolan). Kaiola burnitsuan / katamotz uzua zegoan sarturik. Mg in
VMg 105. Bein jaiolatik kanpora ebillela, miruak artu ta jaso eban. Añ MisE 137. Ezin geuk ari / esku-ezarri, ta
arturik / eron gurera / an eukitera / kaiola baten sarturik! Zav Fab RIEV 1907, 94. Ürx'aphal bat badügü
herrian trixterik, / nigarrez ari düzü kaloian barnetik. Etch 70 (lo recoge tbn. Etxde JJ 72). Oiloak eta
gaphoinak kaiolan ezartzen dira gizentzen. Dv Lab 290. Kaiolako txoriak / juan zaizka igesi. EusJok II 24.
Xoriñuak kaloian / tristerik dü khantatzen. ChantP 62. Deskantsuan, / egon bedi kaiola ongi zerratuan. Elzb Po
217. Txori kantari ejer, maitia, / kaloiatik kanporat jalki bazinte. "Izarrik eijerrena" (ap. DRA). Xoriek nahi dute
kaiolatik ilki, / liliek ere noizbait jastatu iguzki. Arb Igand 21. Loruen kaiola zala uste nuen. Iraola 88.
Burdiñazko kaiola ausi ta / egaz ein daian usoak. Enb 66. Semea kañaberazko kaiola batean sartu zuten. JAIraz
Bizia 79. Itsaso zabaletik etorrita kaiola irudituko zitzaion, noski, etxea. Anab Poli 73. Emazte tzarrak Peio
burdin zirizko kaiola batean preso ezarri zuen. JEtchep 20. Oneriztea da / guretzako kaiola, / eta burnizko bola.
Arti MaldanB 232. Kardantxillo bat kaixola dotore batian kantatzen zan artian. SM Zirik 83. Aterki au kaiola /
da nere begira; burni-ari bustiak / nere jira-bira. NEtx LBB 281. Bere kaiola sustengatzen duen xori bakarra,
arima da. EZBB I 67. Edo kaiolarako / kabi dana ustu. Insausti 296. Erdi-hausitako giltzaketa hauen zati
bakoitzak jatorrizko biribiltasunaren kaiola hustua osatzen du berriz. MEIG IX 127 (en colab. con NEtx).
v. tbn. Gy 310. Zuzaeta 139. Hb Egia 140. LuzKant 51. JanEd I 65. Prop 1880b, 8. AB AmaE 31. Apaol 101.
baten mende.
Azc PB 46. Ag G 303. Itzald II 128. Inza Azalp 31. Ox 202. Or SCruz 115. Tx B I 110. Etcham 35. Ldi IL 32. JE
Ber 22. Onaind MEOE 447. Etxde JJ 8. Ugalde Iltz 17. Vill Jaink 153. Erkiag BatB 202. Osk Kurl 168. Ardoy
SFran 91. Olea 213. Xa Odol 286. MMant 34. Kaiol: Sor Bar 16. Kaloi(a): Balad 133.
 Artean txoria kaiolatik atera gabe neukan, artean abilidadea erakutsi gabea alegia. Albeniz 173.
 "(FSeg), cárcel" A.  Tomas sarri egon zan gaiztoen kaiolan. AB AmaE 316. Kaiolatik igestie genduen ames.
Gerrika 110.
 (Ref. a la vivienda, al hogar...).  Etxe artan, goi-beak maizterrari utzirik, bigarrengo bizitzan arautu zuan
bere kaiola. Ag G 219s. Edozein bazterretan / jartze'ute txabola, / jan da lo egiteko / an dute kaiola. Tx B 136.
Zumaiko ondartzan daukana kaiola. MendaroTx 419. Etxe-alboan / baratzatxo bat / baratzatxoan txabola, / uda-
arratsalde / beroenetan / maite oi dedan kaiola. Jaukol Biozk 24. Kintzena egun batian, orduak aurrera eta ez
zan agiri Txoririk bere kaxolara (etxera). SM Zirik 76. Bi urte baiño lenago, / zure guraso kaiola, /
Madrilleraiño alda zizuten / zuk jarraitzen zeniola. NEtx LBB 284. Lo egiteko txabola, / ura zan gure kaiola. Uzt
Sas 69. Bide zati baten, dana piñu tarteko kaiol apaiñak. Gerrika 216. v. tbn. Enb 132. Anab Poli 30. Herr 1-9-
1966, 3. Olea 18. Xa Odol 102. MMant 78.
 Abek bost ordu pasa ditugu kaiol ortan [se refiere a un coche] sartuta, iru legua ibiltzeko! Sor AuOst 70.
2. "(V-gip), nido" A. Cf. Lar: "Jaula, viene del bascuence kaiola, gaiola, que significa lo mismo y se compuso
de kabiola, gabiola, nido hecho de madera".
- BULAR-KAIOLA. Caja torácica.  Sabelaldeaz besterik ez duela iraganen orduan, bular kaiolan ez baita
sartzen. Mde Pr 80. Nola besoaren harat-hunatek eskuineko sorbalda bertzelatzen duten eta zer gibelondo heldu
zaion bulhar-kaiola edo sahets-hezurreria guziari. Lf ELit 275.
- KAIOLA-TXORI. "(V-och), jilguero" A.  Lika-puske bat adarrean ipini ta gero kolkora kaiolatxori ta
larratxori ta txirrizkilek. A BGuzur 131.
kaiolar (T-L).  Cabaña de pastores. "Buron, kaiolar, artzain-borda" T-L.  Kaiolarretan kurutze saindua /
Izanen baita ohoratua. / Arztain kurutze benedikatua, / Beira gaitzetik, haiza debrua. Iratz Othoizlari 1957, 125.
kaiolaratu. "Enjaular, kaiolatu, kaiolaratu" Aq 1381.
kaiolartar.  (El) que vive en una cabaña, pastor.  Noizbeit daukuzu erranen gizoner: / "Ardiak eskuin,
akerrak esker..." / Egun beltz hartan, kurutzeri esker, / Eztiki mintza kaiolartarrer. Iratz Othoizlari 1957, 125.
kaiolatu. 1. "Enjaular, kaiolatu, kaiolaratu" Aq 1381.  (Part. en función de adj.). Enjaulado.  Katamotz uzu
kaiolatua, ta txakur etse-yagola askatua. Zav Fab RIEV 1907, 543. 2. (Part. en función de adj.). Formado por
jaulas.  Eraman zuten [leoia] lotuta erri andi batera presondegi kaiolatu baten gordetzeko. VMg 41.
kaiolatxo, kaiolatxu.  Dim. de kaiola.  Kaiolatxu baten / jan ta edanian, / abestu dagien alai / gura
dabenian. Enb 56. Margoz bikaña, eztarriz abeslaria, / bigunki, barru gozoan, / zatarretsiaren kaiolatxoan, / lo
dago beste txoria. Ldi BB 38.
kaiomore. "Guincho" Izt C 197.
kaiotasun. "(?), desprecio" A. v. 2 kaio.
kairatu.  Arribar a puerto.  Itxasoan bi illabete eginda, zorionean portu batean kairatu giñan. EG 1957 (1-
2), 42. Lerrenak egin ondoren lortu eben kaieratzea. Erkiag Arran 164.
kaisa. v. 1 kaxa.
kaisalderri (Bera).  Imperio.  Sorkaldean kaisalderri aundiak izan zirala. Zink Crit 65. Kaisalderriari tinko
ta sutsu gaurdaño bezela lotu zatzakiote. Goen Y 1934, 97 (v. tbn. 99).
kaisar (Bera), kaiser, kaesar, kesar. 1. César; emperador. Cf. MIH 136: Ez ginen hasi inongo enperadore
(kaisar, garbizalea bazaitugu), errege, ezta buruzagi ere izatekotan. v. zesar.  Tito kaiserrak aginduta katez
josita uretara bota zituzten uztarpekoak. Anab EEs 1920, 69. Bakaldun eta kaiser askok baxen ondo eta biarba
zurtasun andijagoz erabilli ixan zittubezala erriko arazuak. Otx 45. Kaisar-enak, ba, Kaisar-i izkiozute ta
Yainkoarenak Yainkoari. Ol Mt 22, 21 (Lç, SalabBN, Dv, Ker, Samper, BiblE Zesar; He Kaesar). Apaiznausiak
erantzun zioten: Kaisar bai, beste erregerik eztugu. Ir YKBiz 496. Tiberio Kaisar-en agintealdiaren
amaboskarren urtea zan. Ib. 38. Oparri bat, illarri bat, Adriano kaisar-en zizak, eta abar. JMB ELG 100. Etxe
baten mende.
au, Yaurlari Yauna, Kaisar nere yabearena duzu. Goen Y 1934, 98. Gutartean neurgarri egin zan eta Kaisar-i
zerga biurtu zion. Or Aitork 105. Sinestun guztiek agur egiten dizuete, Kesarren etxean daudenek batez ere. IBe
Phil 4, 22. Txikitxoen bihurrikeriekin Kaisaren semea [=Felipe II] baino jasankorragoak ez diren Estatu Batu
eta lagunen begi aurrean. In MEIG VI 32.
 kaiser. Káiser.  Kaiser Parisen ez da sartuko / Wilson bizi dan artian. Tx B I 106. Kaiser jaun orrek jarri
nai zuen / mundu guziko nagusi. Tx B III 22.
2. Emperador, pez espada.  Ez zekiat ze arrai ote dan oraintxe amua ziztatu dun ori. Akula bat edo kaisar bat
edo marrazo bat. AGoen Agurea 49s.
- KAISAR-HERRI. Imperio.  Alde orotarik kaisar-herriari oldartzen zitzaikion germaniarrengandik
Europako legorra zaintzeko. Mde Pr 248. Erromatar kaisar-herriarengandik laguntzarik ezin lorturik ere. Ib.
248.
kaisio. v. kaixo.
kaisk. v. 1 kask.
kaiskar. v. 1 kaskar.
kaisko. v. kasko.
kaiskun-joare, kaiskungare (B). "Cencerro pequeño y grueso. Gure ardi batek kaiskungare polite du" Izeta
BHizt2.
kaitar.  (El) que vive en el puerto.  Andre kaitarrak ojuka berriz: / Oraingo bokarta biziya! Inzag EEs 1930,
127. "Bonbollo" zan len ere Juanbeltzekin asarretuta aurrea eman zion kaietar bakarra. Anab Poli 27.
Donostiko kaiak atseden-aldi polita artu zuan. Zenbait kaietar [...] ederki lasaitu ziran. Ib. 28. Nekeen ostean
poza bialdu eutsen kaitarrai, arrain mamiñaren bidez. Erkiag Arran 114.
kaitate. v. karitate.
kaiti, keiti (Bera app., BeraLzM). "Kai no significa 'costa' sino 'muelle'. [...] Con dicha significación de 'muelle'
está en Lekeitio (Bizkaia), donde, unido a la terminación local de conjunto di o ti, forma el derivado kaiti o keiti
(puerto, conjunto de muelles)" AG 1806n.
kaitu. v. 1 kabitu.
? kaitz. "Pedazo" A BeinB voc. (ap. DRA, pero no lo encontramos).
kaitzodei. "Cerrazón, grande obscuridad de nubes, kaitzodeia, kaitzedoia" Lar.
kaixa. v. 1 kaxa.
kaixar. v. kaiar.
kaixe. v. kexatu.
kaixero. "(V, G), gayano, un pez" A.
kahixka. v. kahinska.
kaixkail. v. kaskail.
kaixo (V-gip, G), kaisio (V, G), kaixio, kaxo (V). Ref.: A (kaisio); Etxba Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg. 
"Fórmula de saludo familiar y llano" A. "Kaixo, aspaldiko Bartolo!" Etxba Eib. Cf. AB AmaE 224: On Kaixo
jaiotzatik da lotsor, otzana, / eztabaidetarako iñoz gauz ez dana. Cf. tbn. LexBi: "Caisio, exclamación
sumamente expresiva del placer que uno siente al encontrarse con alguna persona querida". Cf. MEIG VII 32:

baten mende.
[Orduko jendea] txunditurik geldituko zen, esaterako, entzun izan balu Kaixo! dela nonnahi, nornahirekin
erabiltzen den euskal diosala.
 Kaixio galai ona, nongoa zera? Ur Tob 5, 6. Kaxo, Txomin Urreta, konpañiarekin. Zab Gabon 28. Kaixo
Juane! Ola Franziska! --esan zuten osaba illobak. Apaol 32. --Kaisio, Txomin. Ezale 1899, 4a. Kaixo, Peru. Zer
dakartzu olako orduetan gurera? Ag G 173. Kaixio, Txantxes, gau-aro ederra dago. Kk Ab I 104. Kaxo, jaunak,
ollagorretarako giro ederra. JAIraz Bizia 24. Beso zabalik artuko zaitu / "kaixio, mutil!" esanda. BEnb NereA
262. Kaixo gizon, zer modu? Berron Kijote 187. Kaixio koinetue / estudiantia / hemen dakat zutzako / urre
kalizia. (V-arr) Balad 103. Kaixo, motell! Aspaldian ez diagu topo egin! BBarand 166. En DFrec hay 5 ejs. de
kaixo y 4 de kaxo.
v. tbn. A Ardi 58. Or Mi 74. MendaroTx 112. Ldi UO 38. Etxde AlosT 62. Alzola Atalak 53. In Uzt LEG I 215.
Kaixio: Enb 176. Eguzk GizAuz 103. JAzpiroz 100. Kaxo: Alz STFer 138. Moc Damu 13. Iraola 134. A Ardi 22.
Muj PAm 61. Lab EEguna 90. ABar Goi 56. TAg Uzt 203. Anab Poli 44. Osk Kurl 206. JAzpiroz 66. Kaisio: A
BeinB 41.
 Anaiari alako "kaixo" otz bat esan eta beietara egin zuan. NEtx LBB 23.
- KAIXO MOTEL. Ya está. "Orrek berea ein du, ta orain kaixo motell!, ése ya ha hecho la suya, y ahora ahí
queda eso" Zt (comunicación personal).  Irakurri, idatzi eta zenbaki batzuk ere tolestatzen ikasi nuan, eta
kaixo, motell! AZink 32. Asko moduzko aldagoia sortu ezkero, kaixo, motell! Ib. 36. Koartelera deitu zidaten,
eta kaixo, motell! Urrengo egunetik [...], instruzioak egiten jarri ninduten. Ib. 109. Apaizen batek burua berotu
dio, nunbait, seme-alabak gogo-jardunetara bidaltzea ona dala ta, "kaixo, motel", neri tokatu. Zendoia 173.
Orain olak ere egiten baidituzte birutarekin ere, ta orrekin moldatzen dirade asko. Gañetik itxura emanda,
kaixo, motell! Ostolaiz 53. Kapoi pare baten partez bi edo lau, eta porrusalda maiztarrarentzat, eta kaixo,
motell! Insausti 61.
kaixoi. v. abixoi.
kaixoka, kaixioka.  Saludando.  Goseak edo egarriak anitzez darama uritik goruntz Odolki adiskidea,
oleska, kaixioka. Ag G 375. Musikari taldearen soiñu eder ta eresi bigunak entzun-ala agurka, kaixioka, esku-
joka ta lepo-igurtzika jarduten dabe. Erkiag Arran 189. Lepoan jo ta kaixoka, zorrik ez da ordaintzen lepoka.
(V-m). EZBB II 48.
kaixuleta. "(G, AN), guante fuerte que usan los segadores" A.
kaiza. 1. "(BN-ciz), cazo, vasija de hierro o cobre, con un mango que forma recodo y un gancho a la punta;
sirve pare sacar agua de las tinajas" A. 2. "(BN-baig), cazuela de hierro con tres pies y mango" A.
kaiza. v. 1 kaxa.
kaizain, kaizai.  Práctico (técnico portuario).  Kai-zaien Bazkunak. "Prácticos de puerto". EAEg 28-2-1937,
1174.
kaizkar. v. 1 kaskar.
kaizkarratoi. "(V-ger), cangrejo de entre peñas" A.
kaizparro. "(V-m), chimbo, cierto pez marino" A. "Kaizparro andi (V-m), isabela, cierto pez marino" Ib.
kaiztu. "Privar, despojar, bagetu, gabetu, kaiztu" Lar.
kaizu (BN ap. A; O VocPo  SP (+ kh-)  Dv, H (BN)). 1. Medida. "Khaizua, taille du corps. Khaizuz doi,
de juste taille" SP.  Tr. Empleado por Oihenart, no vuelve a documentarse hasta el s. XX.  Oina, kaizuz,
nolako? O Po 27. Kaizuz doi. Ib. 34. Sabela aundia bide zuen, kaizu laburra ta ankamakilak luzeak. "Talle". Or
RIEV 1929, 8 (Ldi ib. 209 soingerri, AIr RIEV 1928, 604 soin). Giza alabak bezala ziren aurpegiz eta kaizuz.
Mde Pr 268. "Zeruko iaurerria olakoena da" Zuk esatean, aurtxoen kaizu txikia ipiñi zenun eredu. Or Aitork 35.
Kaizuz ta egitamuz berdiñak bait-ziran biak. Ol 3 Reg 6, 25 (Dv neurri orobatekoan). Kaizu iakineko lauki bat
adieraztea, alegia, lauki orren alboko lerroa daitekena aurkiturik. Zait Plat 62. Nikanor minberaak neurtu egian
bere kaizu ta esteri egokian. Erkiag BatB 55.
 Dimensión.  Hutsunetako marrazki hauei, hirugarren kaizua, lodiera, eman behar zitzaien. MEIG IX 137
(en colab. con NEtx).
baten mende.
2. Diámetro.  Ludiaren kaizu-erdietzaz. "Semidiámetros terrestres". Zink Crit 81. Uaño txiki ta biribil
batzuk, kaizu edo diametrotzat 0'2 [mikra] ditute. Zait RIEV 1933, 62.
kaja. v. 1 kaxa.
kajero, kajeru. 1. Cajero, (el) que hace cajas para las armas de fuego. Cf. kaxa.  Zer pieza ateratzen /
fundidora dago, / [...] baitabere baketia / kajerubentzako. DurPl 116. 2. Cajero, encargado de cobros y pagos.
 Ni naiz Fraskueloren banderilla partitzallien anaia, Ixkiñen kajero partikularra izandua. Iraola 134.
kajetol. "Se decía del membrillo, que en cajas de madera preparaban las confiterías para las fiestas de Navidad.
Zer gabon-sari emon deutsue? Kajetola" Etxba Eib. Cf. kaxa.
kajiola. v. kaiola.
kajoe. v. 1 kaxoi.
kajoi. v. 1 kaxoi.
kajonera.  Cajonera, caja para plantar semillas.  Kristalpian (kajoneretan) ill onen erdiya igaro ezkero erein
litezken aziyak dira: azenayo kajoneretakoak deitzen zaiona. ArgEgut 1922, 5. Urazak (letxuk) eta loraza
Erpurt-koa, biyak kajoneretan eta kristalpian. Ib. 5. Lengo illean kajoneran ereindakoak urtztatu ta sakabanatu.
Ib. 7.
kaka (gral.; Lcc, SP (kakha), Deen II 156, Urt I 552, Lar, Añ, VocBN, Dv, H, Mdg 163). Ref.: VocPir 294; Bon-
Ond 152; A; Lrq (khaka); Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg.
1. Excremento, caca; porquería, suciedad en general. "Merda, kakea" Lcc. "Cagajón, mokordoa, kakea" Ib.
"Voz infantil que significa toda cosa sucia o fea o desabrida o perjudicial y principalmente el excremento" A.
"Matière fécale humaine" Lrq. v. 1 egikari (3), gorotz.
 Tr. Escasamente documentado en la literatura, aparece sobre todo en autores meridionales y en textos
populares. Hay tbn. algunos ejs. en los que por reparo se ha escrito k(a)... o k'k'; v. p. ej. Ag G 273: K... egiten
diat nik iri; Ox 124: Ka... galtzetan egin!; FIr 169: K... pikor tipi bat (cf. VocNav s.v. cacabicor); Anab Aprika
85: Basamortuko jendea bear aundian bizi da, esan degunez, k'k' jan eta k'k' lan. En DFrec hay 8 ejs. de kaka.
 Satan, egoiten ahal zira / zaflatu gabe mitilik, / nahi ezpazira baratu / zaragoilak kakaz beterik. AstLas 23.
Eztüka ikusten, miserablia / ene kantian kaka barbau bat izala? SaintaCath 524. Indarrik ez daka / ezin karriatu
du / karro bat kaka. Bil 42. Erropetan koipia, / zikiña ta kaka. Ib. 131. Nere illobak pozaz / txoratu nayian, /
ikusi zutelako / kaka oriñalian. JanEd I 108. Eta azkenez egiten badit iñork farrikan esango diyot: sartuko alaiz
kaka barrikan. Iraola Kontu 99 (ap. ELok 100). Txatxa ori bota, kaka dauka ta. Zam EEs 1917, 198. Dirurik izan
ez da ere / zezenak arrunka; / jendia eziñ eskapatuz / itzulirik kaka. Xe 198. Salbu hi 'ta / kaka meta! Ox 107.
Urde gizenak ark azi ditu / urte guziz oartzaka, / kurruska andiagoz ei-baztarrean / gureak mêago kaka. Or Eus
279. Joxe Pirri zikinak, kakaz betherik zekarren kutxea. Osk Kurl 186. v. tbn. EZBB I 72. Zendoia 206.
 (Interj.). "Interj. igual a la del General Cambronne en Waterloo. Kaka, alperrik galdu juat oingua be!" Etxba
Eib. v. KAKA ZAHAR.  [Partida egileak] bethi izen handiak behar dituzte "afixetan" emaiteko, jende gehiago
bilduko dutela eta, gero kaka, partida erdietan bederen jendea khexu. Herr 8-2-1962, 2.
 "Eta ezer ez. Nahi ez dena gertatzen denean. Eskiatzera joango giñala eta azkenian kaka" Elexp Berg.
 (En expr. proverbiales).  Kaka ere izan ez ta mokordoa dala uste. "No es ni mier... y creer que es boñiga"
(G). A EY III 88. Elea heldu zaio ardiari kaka bezala (prov.). Herr (ap. DRA).
2. (Uso adj.). "Kákia, la persona despreciable" Iz ArOñ. "Fastidioso. Zeregiñ kakia, pitxoikuan kaxan,
atakadore zulua eittia" Etxba Eib. "Auraxe da benetan personia kakia" Elexp Berg. "Kaki(a), algo como pelma"
Etxabu Ond 114.  Lana kakia da (V-gip).
- KAKA-ADAR. Mojón, porción compacta de excremento expelida de una vez.  --Orrentzako erremeioa
bazeukat nik! --Zer dek, ba? --Orri enplasto bat egin bear zaiok olioarekin, tipularekin da kaka-adarrarekin.
BasoM 154.
- KAKA AGERTU. "(Descubrir la) caca [='descubrir algo inconveniente']" Lar.
- KAKA-ALE. Excremento. v. gorotz.  Aritz ostok txuletak izate ittunan; añar lorea, arroza; ardi kakalek,
baberren gorrik, ta dena olaxe (AN-gip). PPer FLV 1987, 190.
- KAKA ATERATZEKO MODUAN. "Kaka ateratzeko modun lan egin zuten (AN-gip)" Gte Erd 105 ("esfortzu
handiak egin").
- KAKA BAINO ERRAZAGO. "Kaka baiño errezago (V-ger), muy fácil" A EY III 316.

baten mende.
- KAKA-BARBALOT. "(Sc), escarabajo, en general" A.

- KAKA BEZAIN MERKE. "Utzi diat kaka bezain merke (BN, S), le he despreciado" A.
- KAKA DARIOLA EGON. "Kaka darixola egon. Urduri edo beldurrez egon. Karreria daukanian kaka
darixola egoten da" Elexp Berg. "Kaka dariela daude! (G-azp)" Gte Erd 169.
- KAKA EGIN (V-arr-gip, AN-gip-5vill, BN-arb; Lcc, Mic 6r, SP, Urt III 433, H), KAKEGIN (L, BN, kh- S;
Urt III 434, Lar, Añ; kakein BN, S; VocBN). Ref.: A (kakein); Lrq (khakegin); Etxba Eib (kaka eiñ); Gte Erd
174, 291. a) Cagar. "Más cagara buey que cien golondrinas, kaka egitenago du idiak ehun enadek baiño" SP.
"Haurrak kaka egin du praketan (V-arr, BN-arb)" Gte Erd 174. "Kaka egiñin dago (AN-5vill)" Ib. 291.  Naiz
aberatsa izan, / igual dala pobre, / kaka egiñ bearko degu / egoteko libre. JanEd I 100. Ilko dala bertatik / kaka
eit'eztubena. Ib. 100. Ohean kaka egin duenak, burua gorenik (prov.). Herr (ap. DRA). Ardua eraten ekiñ, /
sabelian irakiñ, / purrut eta kakiñ. MendaroTx 180. Kaka egingo al din, egin, aren ipurdi beltza musukatzera
uanean...! Eston Iz 105. Patxi, kaka egin ta bertan itxi. Osk Kurl 197. v. tbn. Auspoa 39, 12. EZBB II 123.
 (Con adj.).  Kaka ederra egin du, / gogor eta lodi. JanEd I 108.
 "Oiek biek kaka zulo batetik egiten due, esos dos miran a través del mismo cristal" A EY III 314. "Akort niz
zurekin (BN-arb, S) [...]. Ipurdi batetik kaka eginez dabiltza (AN-gip)" Gte Erd 201.
 (V-gip, G-azp). "Kaka burutik bera eiñ. Nahi duen guztia egin norbaiti. Umiak kaka burutik bera eitten dotse
maixu berrixai" Elexp Berg.
 Despreciar.  Kaka egiten diot nik, alkandora bat besterik ez duan gizonari. BAyerbe 134.
b) "Porrot egin. Aidian irabazten asi zuan, baiña azkenian kaka ein juan" Elexp Berg.
c) (Part. en función de adj.). "Egun kakina niz (leher egina) (BN-arb)" Gte Erd 174.
d) KAKAGIN (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). (En casos locales de declinación, en sing.). "Julien kakaiñan
dago" Elexp Berg. "Jun ai kakaiñera! !vete a cagar!" (G-azp).  Urra-txutxulunberde, / mesmeru mokordo; /
aintxe goien atxo bat / kakaginen dago (V-arr). AEF 1930, 21.
- KAKA ESPLIKATU (G-azp). Hablar por hablar, sin fundamento o provecho.  Kaka esplikatzen. (Tít. de una
novela de J.L. Zabala; Donostia, 1989).
- KAKAGIN. v. KAKA EGIN (d).
- KAKA-GIZON. "Hombre despreciable. Zu kaka-gizon bat zara" Izeta BHizt. "Ago xilik, arraio kaka-gizon!"
Ib.
- KAKA (DELA) HIRETAKO, ZURETZAT. "Kaka hiarinsat, ede excrementum ani" Deen II 213.  Kaka
zutzat esan zian, / onra aundi bat eman zian, / baztarrak orduan galdu zian! Ud 52. Khaka dela hiretako. Igela
172.
- KAKA JAN. "Norbaiti tontoa dela aurpegira esateko, baina graziaz [...]: I tontua az ala kaka jaten dok?" Elexp
Berg.
- KAKA-JATEN. "Juego de sacar con los dientes [un] palillo metido en tierra: zotzean (V), txotxean kaka yaten
(AN-gip)" A EY IV 364. "Kaka-jaten (AN-gip), juego de niños que consiste en sacar con los dientes un palillo
metido en la tierra" Garbiz Lezo 54.
- KAKA-LEKU. "Servicio, vaso" Añ.
- KAKA-LORATU. "Kaka loratu, prétentieux" Lh.
- KAKA-LORE. "(Hb), moisissure qui se forme sur les crottes" Lh.
- KAKA-MOKORDO (V-gip, G-azp; Añ). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Excremento" Añ. "--Ire semiak,
orraitiok, esakera zatarrak jaukaz. --Zer nai dok ba, kaka-mokordua baño tontuagua dok eta" Etxba Eib.
"Kakamokordo galantak eingo jittuk orrek" Elexp Berg.  Erraiten zuan Patxik bere kolkorako, "Kaka
mokordo! Kaka mokordo! Kaka mokordo!" Osk Kurl 60.
- KAKA-PILA (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Kaka pillia, lo mismo que kaka-mokordua. --Nun izan aiz,
Tartako? --Mandiolasian ka... kapillan, itxogin bat artzen" Etxba Eib. "Cagada, montón de excremento" Elexp
Berg.  Ganbaran ein dizkigute / iru kaka-pilla. Ud 45. Kaka-pil ortan eortziko al aun betiko. Eston Iz 105.
- KAKA-TANTO. "Tas d'excréments humains" Lrq.
- KAKATARA. "Esaixok, juan deilla kakatara!" Etxba Eib (s.v. ze oste). "Joari kakatara! (V-gip)" Gte Erd 303.
 "Kakatara bota. Gaizki hitzegin norbaitez, desprestijiatzen saiatu. Gurasuak kakatara bota zeben maixua"
Elexp Berg.
- KAKA-URRIN. "Kaka-urrin, kakurrin, olor a mierda. Puf! Hau kaka urriñe!" Izeta BHizt. "Hemen bada
kakurrin haundie" Ib. v. KAKA-USAIN.
- KAKA-USAIN (V-gip; kakusain V-gip; kaka usein B). Ref.: Etxba Eib (kakusaña); Elexp Berg; Izeta BHizt2
(usein). "Kakusaña dago amen eta guazen arutzago" Etxba Eib. "Olor a excremento" Elexp Berg.  Urumea-
ibaiak / kaka-usaia dakar. Uzt Auspoa 22, 138.  (Fig.). "Zelako kakausaiña dagon gobernuko partiduan" Elexp
Berg.
- KAKA ZAHAR. (Usado como interj.). "Kaka-zahar, vieil excrément! Terme employé surtout comme juron"
Lh. "Kaka zarra! interj. que denota disgusto, contrariedad. Kaka zarra! Ostera be jausi naiz lokatzatan" Etxba
Eib. "Plaiara joango giñala, ta kakazarra!" Elexp Berg.
 Jendiak egin arren / irri-arra farra, / fuera mokordua ta / biba kaka zarra. JanEd I 112.
baten mende.
kakaale. v. kakagale.
kakabeherako. "Diarrea. Umiak kakaberakuakin dabitz" Elexp Berg.
kakaborde. "Escarabajo (Darric ms.)" DRA.
kakaerio. "Cólica" Añ. v. kakeri, beherako.
kakagale (G, S), kakaale (G), kakegale (BN, S), kakale (G). Ref.: A (kakaale, kakagale, kakale, kakegale); Lrq
(khakagale).  "(Tener) ganas de salir de cuerpo" A. "Qui a besoin d'aller à la garde-robe" Lrq.
kakagile, kakaegile (H), kakegile (BN), kakeile (BN, S; VocBN), kakaile (L), kakile (B). Ref.: A (kakaile,
kakegale); Izeta BHizt (kakile). 1. "Envie, besoin de décharger le ventre" H. "(Tener) ganas de evacuar" A.
"Ganas de defecar. Kakile aundie" Izeta BHizt2. "Kakiliak nago" Ib. "Ganas de cagar, kaka egile" ZMoso 68. v.
kakagale, kakagura.  Kakagilliaz nator / Errenteriatik, / lau kuarto eman nitun / egitiagatik. JanEd I 111.
2. "Qui décharge le ventre" H. "Khakegile, qui est à la garde-robe" Lrq. "Kakile izen, tener ganas de defecar"
Izeta BHizt2.  Utz nezazue, kakile niz; utz nezazue, kakile niz. Lf Murtuts 28.
kakagile, kakaegile (H), kakegile (BN), kakeile (BN, S; VocBN), kakaile (L), kakile (B). Ref.: A (kakaile,
kakegale); Izeta BHizt (kakile).
kakagilero, kakaillero (G-azp).  Cagón. v. kakaginero.
kakagiletu, kakiletu (B).  "Arront kakiletue" Izeta BHizt (s.v. kakile).
kakagin. v. KAKA EGIN.
kakaginero, kakainero (V-gip). "Kakaiñerua, cagón. Ander kakaiñero! (burla gisa gehienbat)" Elexp Berg. v.
kakagilero.
kakagura (V-gip, G-azp-goi, B). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. "(Tener) ganas de salir de cuerpo" A. "Ganas
de ir al excusado. Kakaguria eta kakalarrixa, gauza baten esate modu bi" Etxba Eib.
kakaile. v. kakagile.
kakajale. "(G-bet), un pez" A. "Kakajali (G-bet) (Umbrina lafonti)" Arzdi Peces. "Verrugato de fango (Sciaena
canariensis), kakajale (G-bet)" FauMar 66.
kakajario (G-to ap. A; Lar). 1. "Cagón" A. 2. "Diarrhée. v. kakeria" H. 3. "Merdeux" H. 4. "(G-to),
persona de sentimientos poco nobles" A.
kakaka.  (Onomat.) "Beleak kakaka egiten badu, egoea (G-azp-goi-to), si el cuervo hace cacaca, viento tierra"
A EY I 158.
kakakur. 1. "Aver gana de cagar, kakakur nax" Lcc. 2. kakakurre (G-nav). "Kaka-kurre, necesidad de...,
ganas de...(No sé que se emplee con otras palabras)" Ond Bac s.v. kurre. 3. kakakurre. Impaciente. "Ez aiela
izen kakakurrie" SakHizt.
kakalan. "Bacalao, abadejo (Gadus morhua)" FauMar 51.
kakalardo (V-m-gip, G, AN-gip-ulz; Lar, Añ, H), kakalardarro (A), kakarraldo (V-ger-ple-oroz-m; Añ),
karkarraldo (Izt), karkaraldo (V; msOch ap. A), kakalerdo (G-azp, AN-gip), kakalarro (G-bet), karrakaldo (G-
goi; T-L). Ref.: A (kakalardarro, kakarraldo, karkaraldo, karrakaldo); EI 171; Iz Ulz, UrrAnz; Etxba Eib; Elexp
Berg.
1. Escarabajo. "Escarbot, et aussi cerf-volant" H. "Scarabée" T-L. "Ardi-korotza dan lekuan, ez da urriñ
baten mende.
kakalardua" Etxba Eib. "Udako illun abarrian, adardun kakalarduak egan agertzen ziran" Ib. "Kakalarduak
baldar-baldar eitten dabe egaran" Elexp Berg. Cf. Baraib 141: "Kakaldarro, escarabajo" y LexBi s.v.
cacarraldo. v. kakamarlo.  Ona emen [sapoak] sarrien iaten dabezan piztiak: iñurri edo txingurriak, parasma
edo aremu edo armiarmak, kakarraldoak. Ezale 1898, 127b. Iru edo lau bidar jaurtigi du aora zetorkion iraña
deadarrez [...]: Gezurti! Kakalardo! Labezomorro! Ag G 352. Kakarraldoen bildurragaitik / an geratu ddat
senarra (V-m). A EY IV 20. Sorun belarra jaten ai zela kakalardua ankapin artu izandu men-tzun zaldiyak (AN-
gip). JMB Mund II 158. Bei-pekotzetan zeinbat gure kakarraldo ibilli oi dire. Kk Ab II 140. Ikusiko bazendu
azkonarrak zelako pozik yaten dauzen kakarralduek! Ib. 140. Karramarro (kakalardo) bat etorren Arabatik
Oñatira. And AUzta 56. Kirkirrak, kotxorroak, karrakaldoak eta abar batzen zituzten muttikoak. Osk Kurl 204.
Txindurritxua atxurrian da / kakalardua laiatzen. BasoM 164. v. tbn. EZBB II 31. Zendoia 170. Karrakaldo:
Txill Let 65.
2. "Pelma, latoso. Aspertua nago ume kakalardo onekin" Elexp Berg.
kakalarri (V-ger-ple-oroz-m-gip-al, G-azp). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. 1. (Sust.). "Necesidad de
desocupar el intestino. Nun sosiguz eiñ bada, gauza ederra kakalarrixa; ez bada, munduan olako estuasunik"
Etxba Eib. "Diarrea" Elexp Berg.  Kakalarria etortzen zitzaionak bertan egin bear. AZink 92.
2. (Adj.). "Inquieto, de poco asiento. Kokoteraiño najaon ume kakalarri onekin" Elexp Berg.  Langille
txarra kaka-larria sarri; urrutira joan eta nekez etorri. EZBB II 43.
 "Miedoso. Enitzakek manifestaziñora joango ire moduko kakalarri batekin" Elexp Berg.  Kostauan jarri
orduko kaka-larri, orrelako gizonak ez dau irabaziko sarri. (V-m). EZBB II 38.
kakalastatu. "Kakalastau (V-ger-arr), embadurnar, embrollar, echar a perder algo" A. v. kakaztu.
kakaldi (Lar, H). "Cagada" Lar.
kakale. v. kakagale.
kakamalastu. "(V-arr), v. kakalastau" A.
kakamarlo (L-ain, B, BN-baig; Dv, H), kakamalo (BN), kakamerlo (Lh), kakamarto (vEys, Lh), kakamarro
(B, R; H), karkamalo (BN-arb-lab), karkamarlo, kakamorro (Aq 1212), kakamarrao (V-m). Ref.: A
(kakamalo, karkamalo); Izeta BHizt (kakamarro).  "Scarabée qui fouille dans les déjections animales" Dv.
"Escarabajo" A. "Kakamarro bat ikusi dut. Hor badire hainbertze kakamarro" Izeta BHizt. v. kakalardo. 
Armiarmo, / kakamarlo, / apho, bare, sathor, suge, / sagarroi, pitots, basurde. Ox 113. Bertze bi etsai:
kakamarlua eta zizari urdina. GH 1933, 80.
 (Fig.).  Urtetik urterat ari zaiku goratuz, zabalduz, gizenduz, hanpatuz, kaskailduz, [...] Parise karkamarlo
ikaragarria! SoEg Herr 1-10-1959, 1. Berria hedatu baita, Krutchef, Eisenhower, Mac Milan eta De Gaulle, lau
karkamalo handiak gutartean izanen direla egun hortan. Herr 23-6-1960, 2.
kakamasa. "Palazio eder onek lastozko tellatua dauko, kakamasazko ormia, este hermoso palacio tiene tejado
de paja, pared de adobe de boñiga" Carta de V. Berriochoa a su madre, 1-8-1859 (ap. DRA).
kakamelena.  Fango, lodo del fondo del río. v. kakatza, 2 belena.  Ustela ta usain txarrekoa, buztin hunek
izen bat dauka Arrigorrietan, beste tokietan sekula entzun eztutana: kakamelena. Osk Kurl 161. Gerriraino sartu
zitzaion iphurdia kakamelenan. Ib. 161.
kakamerke. "Cagón (Vc)" A Apend.
kakamerlo. v. kakamarlo.
kakamorro. v. kakamarlo.
kakamutiko. "Imberbe, crío. Kokoteraiño najaok kakamutiko demonio orrekin. Kakamutiko batek irabazi
zotsan" Elexp Berg. v. kakaume.
kakanahaste.  "Kaka-nastia, enredo turbio e inmoral. An agertu zan kaka-nastiak ez eukan akaburik" Etxba
Eib. "Follón, enredo. Eztakizu zelako kakanaastia sortu zan auzo-alkatien gaiñian. Papelei begiratzen asi zanian

baten mende.
egundoko kakanaastian agertu zan" Elexp Berg.
kakanahastu (V-gip), kakanastatu (-tau V-m). Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp Berg (kakanaastu).  "Kakánaastu,
kakánaasketan daue, embrollar, desordenar" Iz ArOñ. "Enredar un asunto. Koiñatuan kulpaz kakanaastu zan
gauzia" Elexp Berg.
kakanarru (V-gip), kakanarro (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg (kakanarro).  Pequeñajo. "Kakanarru,
a
despreciable" Garate 1. Cont RIEV 1930, 155. "Se dice de una persona físicamente ruín. Bildur giñan zeiñ ikusi
biar ete genduan, eta agertu zan kakanarru bat" Etxba Eib. "Bigotedun kakanarro batek ein jostan
interrogatorixua" Elexp Berg. Cf. LexBi s.v. cacanarru.  Ez ditue makalak esan baserritarrak emengo mutiko
kakanarru lotsabagakaitik. Erkiag Arran 57. Oraindiño presokume bat baiño ez dala dirautse, atxilotu
kakanarru bat. Erkiag BatB 192. Korkotxa zalako Peru Narru, danak deitzen eutsen kakanarru. (V-m). EZBB II
37. Begiak ikustera eldu biar izan eben kakanarru ori. Gerrika 123.
 "Chinche, impertinente" A Apend.  Edozein iñozok, edozein kaiku gixajok, edonundiko kakanarru ta ñoñoak
[...] gure Erriaren aurka itz egin eta jardun izan du. Herr 7-5-1964, 4. Basarritarra ez dala ezer / kakanarru
askok dio. Auspoa 140, 107.
kakao (H, T-L), kakau (Lar, Lcq 60, H).  Cacao.  Kakau txikiarekin egindako txokolatea Caracaskoarekin
egiña bezala [saltzen dezula]. AA II 184. Caracasko kakauari botatzen zaiola urra, artearen ezkurra eta kakau
txikia. Ib. 184. Nork daki zenbat arri kakaoa zeatzeko eta txorrotxketarako eramaten dituzten ontziak betean. Izt
C 52. Han ararazten dituzte kafea eta kakao ekhartzen duten arbola batzuen arthatzen. Prop 1876-77, 44. An
artzen da azukrea / ta ugari kakaoa / eta saltzeko dago / bertan tabakoa. Azc PB 209. Bakallauaren eta
balearen utsunea betetzeko billatu zuen kakaoa. Etxeg RIEV 1908, 193. Guayakil-tik Santander-era kakaoz
zamaturik etorri giñeanean. Echta Jos 94. Kakaoa joan zan alde batera upategian; etzan zan ontzia alde aren
ganera. Ib. 95. Holandarrak ateratzen zuten Venezuelatik Espaiñian bear zan kakao guzia edo geiena. A Y 1934,
7.
- KAKAO-AMA. Cacao (planta).  Kakao-ama zaion zugatza, / tantai orotan gaillentzen. Or Poem 553.
- KAKAO-ONDO. "Cacaotier" T-L.
kakaontzi. v. kakontzi.
kakaotegi, kakautegi (Lar). "Cacaoal" Lar.
kakaotze. Árbol del cacao.  Badituzte zuhamutze fruitukariak, abokatiertze, mangiertze, iranjatze,
mandariniertze eta bertze asko [...]; ezin ahantziak orobat, kafetze eta kakaotzeak. Prop 1897, 129.
kaka-pirri (V-gip). 1. "Diarrea" Elexp Berg. 2. "Inquieto, de poco asiento" Elexp Berg. Cf. LexBi:
"Cacapirri, persona de carácter inquieto y de mal genio".
kakaputu (V-m ap. A Apend).  Escarabajo. v. kakalardo.
kakara. "(V-oroz), pecas de la cara" A.
kakara. v. 1 karaka.
kakaraka.  Cacareo. v. 1 karaka.  Oilloaren kakarakak; arrautza bazeukak. EZBB II 76.
kakarantz (V-m).  Olor a mierda. (De kaka + antz (v. 1 ants)). Cf. Etxba Eib: "--Nun erosi dozu larrosa
usaindun ur ori? --Kakarantzenian".  Kaka ta kakarantza, / puzkar da tormentu, / ipurdiko zuloak / iru
elementu. JanEd I 104.
kakaranzulo (V-m ap. A). 1. "Voltereta. Kakaranzulo egin (V-m), dar una voltereta" A. v. kakazulo. 2. "(V-
m), echar a perder una cosa" A (que no señala cual es la expr. verbal completa).
kakaraza (V-gip), kakaraz (G-to; Lar, H), kakarasa (V-gip), kakarazi (Ae), kakariza (G; Aq 349 (G)). Ref.: A
(kakaraz, kakariza); A Aezk 294; A Apend (kakarazi); Iz ArOñ (kakárasaak, kakarazaak); Elexp Berg
(kakarasa).  "Chant de la poule" H. "Cacareo" A. "Kakárasaak entzun, oir el cacareo" Iz ArOñ. "Kakarazaak,
baten mende.
los cacareos (de gallina)" Ib. "Oilluan kakarasia entzun orduko, jun da artu arrautzak" Elexp Berg. v. 1 karaka.
 Olloaren gisa, arraultza txar bat eta anitz kakaraza. LE Urt 285 (ms. 101r karáka). Ederki eskolatu zuen
olloak, baztarrak kakarazez astoratzeke, itotzen. NEtx EG 1957 (7-8), 59.
- KAKARAZA EGIN (Lcc; kakaraz e. H; kakarasa e. V-gip ap. Elexp Berg). Cacarear. "Cacarear el gallo,
ollarrak kakaraza egin" Lcc. "Kakaratz egitea, kakaraztea" H. "Oilluak karakasa ein ddau" Elexp Berg.  Ollo
batek kakaraz / egiñik onetan, / an dijoa lasterka / lau oñen puntetan. It Fab 18. Kakaraza egiñaz / orra non
batetan / igotzen dan ollarra / arbolera egan. Ib. 69.
- KAKARAZA EGON. "Cacarear, [...] kakariza egon (G)" Aq 1069.
- KAKARAZAZKO. (Adnom.; uso fig.). Exagerado presuntuosamente.  Ongi da sortaldeko-dierria edo
nazioren batzuek naikidatu ditezen, orrako kakarazazko burutazio otsankidarenaz. "Esos cacareados caprichos".
Izt D 56.
kakarazaka (V-gip), kakarazka (V-ger-oroz, G-goi, L-ain; Lar). Ref.: A (kakarazka); Iz ArOñ (kakarazaak).
1. (Adv.). Cacareando. "Para decir que está cacareando la gallina decimos alaraka dago, kakarazka dago" Lar
(s.v. alaraca). "Kakarazaka, cacareando" Iz ArOñ.  Atakumiak arrautzetatik urten... eta uretara sartuten dira,
ollua ur-ertzian kakarazka geratzen dala. Altuna Euzk 1930, 446. Amak hatzeman zuen oilo xuria alhorrean
sortu haziez aserik, lasterka eta kakarizkaka [sic, ¿por kakarizaka?] zoala kafiarat erruterat. GAlm 1961, 63
(ap. DRA). 2. (Sust.). "Kakarazka (V-ger-oroz, G-goi, L-ain), cacareo" A. v. kakaraza.
kakarazari. "Cacareador" Lar. v. karakari.
kakarazi. v. kakaraza.
kakarazka. v. kakarazaka.
kakaraztu. Azkue lo da como V-m y remite a kakalastatu.
kakari. v. karakari.
kakarioka. "Kakaixoka, cacareando" Iz ArOñ. v. kakarazaka.
kakariza. v. kakaraza.
kakarraldo. v. kakalardo.
kakasi (V-m ap. A), kakazi (A Apend). "Apretón de vientre" A Apend. "-asi. Se usa formando dos vocablos
vizcaínos: txizasi naz, tengo ganas de... lo uno; kakasi naz, tengo ganas de... lo otro" A Morf 191. "Kakazi izan...
ganas de..." Ib. 738. v. kakagale, kakaegile.
kakate. "Khakate, tas de mat[ière] fécale hum[aine]" Lrq.
kakategi (V-gip, L-côte, B; Lar, H). Ref.: A; Etxba Eib (kakateixa). "Cagadero" Lar. "Letrina" A. "Excusado.
Generalmente se dice komuna, zimaur-tokixa. Etxe barrixan, oso apaindua jarri dabe kakateixa" Etxba Eib.
kakati. 1. "Cacatus, kakatia, kaka dariona, [...] kakaz likhistua" Urt III 434. "Merdoso" Añ.  Usain txarreko
buztinaz iphurdia lohituta etxerako bidean iragan zanean, "kakaaati! kakaaati! kakaaati!" hasi zitzaioten. Osk
Kurl 161. 2. (V, G, AN). Ref.: A; Elexp Berg. "Cagón" A. "--Komunera joan leike? --Berriz? Kakati samarra
aiz, e" Elexp Berg. 3. (Vc, Gc, AN ap. A). "Persona ruín, de sentimientos poco nobles" A. Cf. LexBi: "Cacati,
chiquillo mal educado".
kakatitto, kakatittu.  Dim. de kakati.  Huna zergaitik erraiten dioten Kakati Patxiri, eta Kakatittu bere
semeari. Osk Kurl 161.
kakatorio (Lcc, Aq 345 (G)).  Letrina.
kakatsu (V-gip; Lcc, Lar, Añ, H), kakazu (kh- S; VocBN, H). Ref.: Lrq (khakazü); Etxba Eib. 1. Cagado, sucio
de excrementos; sucio. "Merdoso" Lcc, Lar y Añ. "(Es un) cagado, kakatsu bat da" Lar. "Qui a de la merde"
baten mende.
VocBN. "Puerco. Astegunian apaindu eta jai-egunian kakatsu" Etxba Eib.  Nik hura behi k.k-z bethe... [...]
Gelditu nintzan odoltsu, / bainan hura ere kakatsu! GH 1921, 578. Ulia zaio heldu, / kakazu hori, / xinhaurriari /
elhe txarkari. Ox 117. Neskatxa maiz ederra, jaietan kakatsu. Zerb GH 1936, 309. Onbor-su, bointsu; lasto-su,
kakazu (B). A EY III 136. Astean maiz eder, jaiean kakatsu. EZBB I 46. Kanpo eder, etxe kakatsu. EZBB II 33.
 (Usado como insulto). "Zorrizu [...], kakazu, mukizu. Todas son injurias" Ond Bac (s.v. zorrizu). "Kakátzu" Iz
ArOñ.  Alle arlhote aphua, / eskelle zamari khakazia. Mustafa 55 (ap. DRA). A, kakatsua, ostera bere igaro
biarko dok sabel-zorrija, eta igaiti guk! Ezale 1897, 180b. Hobe duk gero, apoari begira gehiago ez hauten
harrapatzen! Urde kakazu, ez besten hori! PPer Harrip 15.
2. (V, G, L), kakazu (BN, B, S, R). Ref.: A (kakati, kakazu). "Cagón" A.
3. (V, G, L ap. A, s.v. kakati). "Persona ruín, de sentimientos poco nobles" A.
4. "Fastidioso. Biar kakatsua eta irabazi laburrekua, oiñguan etorri jatana" Etxba Eib.  Marti kakatsu, april
jatortzu (V-m). AEF 1921, 52.
 "Fastidioso, molesto, persona de poca paciencia. Zapatero ona baiña kakatsu utsa" Elexp Berg.
kakatsukeria (V-gip, -keri L-côte). Ref.: A (kakatsukeri); Elexp Berg. 1. "Villanía, ruindad" A. "Ruindad,
kakatsukeria" Arzdi EAlde 1921, 74. "Ruindad. Pagatzeko orduan kakatsukerixan bat eingosku" Elexp Berg.
2. "Fastidio. Ura sarri bota biarra da kotxe orrek daukan kakatsukerixia" Elexp Berg.
kakatua.  Cacatúa.  Pultsera eskumuturrean eta kakatua edo tximinua sorbalda gaiñean. Etxde Itxas 14.
kakatza (V, G; H). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg.  Fango, lodazal. "Montón de excremento, basura, fango"
A. "Neguko eurixegaz, batzen da kakatzia ugari zuen baserrixan" Etxba Eib. "Eurixa eitte zebanian kakatza
demasa sortzen zan etxe aurrian" Elexp Berg. v. kakamelena.  Ai neure kristinauba, lupatza edo kakatza loi
atatik diadar egingo dau odol arek zure kontra. Astar II 236. Etzuan arkitu oinak non zapaldu ta kakatzara erori
zan handik goitik. Osk Kurl 161.
kakau. v. kakao.
kakaues (V-ger), kakaus (V-m). "Cacahuete" EAEL 77.
kakahueta. "Cacahuète" T-L.
kakaume (V-gip, G-azp), kakume (V-ger-gip). Ref.: A Apend (kakume); Iz ArOñ; Etxba Eib (kakaumia,
kakumia); Elexp Berg. Niño de pañales; (fig.) niñato. "Chicuelo" A Apend. "Niño de pañales, criatura, un menor.
Gaurko egunian, erozeiñ kakaumek jaukaz irurogei urte. (Txantoian esakeria, larogeta urtiegaz)" Etxba Eib.
"Kakumia, síncopa de kakaumia. Juari amendik, kakumiori!" Ib. "Bota zigarrua ezpanetik, kakaumiok alakuok"
Elexp Berg. "Iru kakaumek zure kotxiai zirrika ziarduen" Ib.
kakaus. v. kakaues.
kakazaldi. "(R-uzt), escarabajo" A.
kakazeria. "Merdería" Lar.
1 kakazi. v. kakasi.
2 kakazi. "(R-uzt), cerilla, suciedad de la oreja. Bearriak xai tun, yik, kakazi bage dozken, entzun yoke
aiñamerma baten urratsa" A.  "Sudur-kakazi (R-uzt), moco endurecido" A (s.v. kaka).
kakazkeria (-keri V, G, B ap. A). "Villanía, ruindad" A.  Ori dala-ta egin nai izan al da nigaz orrelako
kakazkeria? Erkiag BatB 66.
kakaztatu (Urt III 434 y 420), kakastatu (kh- S ap. Lrq). 1. "Khakasta, enduire d'excréments humains" Lrq. v.
kakaztu. 2. "(Sc, R-uzt), echar a perder" A.  Giza-legiak danak aztuta / baztarrak kakaztatzera, / ola
ibiltz'ezkeoz zertako juan / elizâ konpesatzera? EusJok 107. 3. "(BN-ciz, Sc), fastidiarse" A.
kakaztu (V-ple-oroz-gip; Añ). Ref.: EI 111; Elexp Berg (kakaztu). 1. Llenar(se) de excrementos; ensuciar,
baten mende.
manchar (sentidos prop. y fig.). "Cagado, kakaztua" Añ. "Ciscar" Ib. "Enmierdar. Txibatua zala, etzala, beintzat
betiko kakaztuta geratu zan" Elexp Berg. v. kakaztatu, kakalastatu.  Onek diraz eulijak / munduan jaijuak /
jenero guztija / kakastutekuak. DurPl 81. Justizi orrek egun orretan / ain de burue kakaztu, / ofensa txarrik emon
badotsat / egin daitazu parkatu. EusJok II 110. Gizonkeri andia egiten daulako ustez (gizon biraulariak) bere
burua kakaztu ta bere ago ta ezpanak zikinkeriz loituten ditu. Eguzk LorIl 212 (ap. DRA). Ibai ta errekak zearo
kakaztu ondoren, orain lanik ez dagoala? AZink 141.
2. (V-ple ap. A). "Echar a perder" A.
kakazu. v. kakatsu.
kakazulo. "(V-ger), voltereta" A. v. kakaranzulo.
kakegale. v. kakagale.
kake(g)ile. v. kakagile.
kakelu-zoro. "Medio tonto. Ago xilik arraio kakelu-zoroa! Kakelu-zoro zikine!" Izeta BHizt.
kakeraldi. "(G-nav), villanía, ruindad" A.
kakeri (gral.; kh- S), kakeria (Lar, Añ, Dv, H),Ref.: A; Lrq (khakeri); Asp Leiz.  Diarrea. "Disentería" A.
a
"Kakeri, diarrea" Garate 5. Cont RIEV 1935, 351.  Nik pasatzen ditutan / neke ta larriak / ez ditu, ez, ematen /
noski kakeriak. JanEd I 107. Konen zazpi garnian asi zitzaitadan kakeria bat, iturriko ura bikain argi. Mdg 122.
Xinhaurriaren ganat / ttirritta txar ethorri, / tirrit, tirrit... kakeri... / ttirrita da eri. Ox 90. Haren xerri eta
xahalek kakeria zuten. Herr 16-1-1958, 2. Kakeria edo uxara balinbada, horrek markatzen du aratxeak esne
sobera edaten duela. Herr 10-11-1960, 4. Gerezi beltx jan diat / khakeia badiat. Igela 171.
- KAKERI-BELAR. "Kakeri belhar (Hb), aster, énule (bot.)" Lh.
kakeritu (Lar), kakeriatu. "Desconcertarse el vientre, sabela kakeritzea" Lar.  Ez da utzi behar aratxe ttipiari
nahi duen esne guzia, kakeriatuko baita. Gatxitegi Laborantza 163.
kakerre (G-azp-to ap. A EY; A Apend). "Cascarrabias, ipurterre (G-azp), kakerre (G-azp-to)" A EY III 372. Cf.
Gte Erd 212: "Kaka errea baino erreago da hori (G-azp)".  Kakerrea edo jende egosia, errea, kaxkarra,
ipurterrea, mingorra, ozpiña, pux-mina, üxkü-txüta izan. Herr 5-1-1956 (ap. DRA).
kakestu. "Con los mismos temas se oye estu en Zeanuri, y con idéntica significación ['ganoso de evacuar']:
kakestu, txizestu" A Morf 198. Cf. kaketsu.
kaketsu. "(V-arr-oroz), (tener) ganas de evacuar el vientre" A. Quizá esté por kakestu (q.v.).
kaki.  Caqui (color).  Kaki kolorezko zira bat. EAEg 8-1-1937, 756.  Tela de color caqui.  Etorriberriak
bi soldaru aljeriarrak ziran: sudur-motz, ezpañaundi, buru-jirako zapi zuriarekin, kaki-jantzian. Anab Aprika
61.
kakile. v. kakagile.
kakin. v. KAKA EGIN.
kakitu. "Asquear" Totor Arr.
kako (V, G, B, R, kh- S; Lcc, Lar, Añ, Lecl, Izt C 233 (sin trad.), H), kaku (V-gip). Ref.: A; Lrq (khako); Urkia
EEs 1930, 27; Giese CasaS 12; SM EiTec1; Iz ArOñ, To; Etxba Eib; Elexp Berg (kako, kaku).
I (Sust.). 1. Gancho, garfio; colgador. "Garabato" Lcc. "Corvo, substantivo" Lar y Añ. "Alcayata, clavo
retorcido o gancho" Lar. "Croc, crochet" Lecl. "Percha" A. "Gancho. Eskia khako (S)" Ib. "Txista edo kakoak,
ganchos" Elizdo EEs 1926, 32. "Kakutik txintxilixka ezeten dira makiñak pe aldatu biar diranian" SM EiTec1.
"(El) gancho (de madera); [...] el colgadero" Iz ArOñ. Cf. LexBi s.v. caco. v. gako (3), krako, mako.  Tr.
Documentado en textos meridionales sobre todo del s. XX. En DFrec hay 14 ejs., meridionales.
baten mende.
 Ostera bere egongo dira / soñoko zaarrak kakuan. Mg PAb 61. Iruortzak, kakoak eta bartzunak. Ur Num 4,
14 (Dv makoak). Baga ausarditsuak ataraten dituan balde, tosta, panel, tolet, estropu, lanbas, kako ta
treotzarak. Ag Kr 139. Txalupa mutillak kakoa bota zuen kai-gañera ta txalupa zuzen ta tajuz gelditu zan. Inzag
RIEV 1923, 505. Sudurra kakua lakoxia, goraz-begirakua ta surtzillo andijakaz. Otx 11. Arako kako artatik
zilintza ezazu yaka, seme, ta artean asoluzioa emanen dizut. Or Mi 36. Eskuz ez kakoz iristen ez da / zuloaren
ondarrera. Or Eus 80. Dorronsoroko atadiko burni-kakoan lotuta zegon Olaldeko abarkatariaren zaldikoa. TAg
Uzt 75 (v. tbn. burni-kako "ungulas" Or Aitork 21, burdiña-kako Erkiag BatB 50). Urdai-azpiak onduta gero /
kakotatik esegita, / urte guziko gozagarriak. And AUzta 140. Daukazun dana kenduko dautzut / eta kakuan
eskegi. BEnb NereA 210. Laguntzaille oneek, karnada bizia amuan ipinten eta arrain torpea (aundiegia) kako
bategaz itxasotik altzetan lagunduten deutsee. Berriat Bermeo 391. Andrearen pozak an gelditu ziran mandioko
kakutik esegita. NEtx LBB 61. Bost abe egin, eta urrez estalduko dozuz; abeen kakoak ere urrezkoak izango
dira. Ker Ex 26, 37 (Bibl kako; Ol kizki, BiblE gako). Zakuak eta kakuak, bidaliko ditut-eta zakurraren ipurdira.
"El hato y el garabato". Berron Kijote 204. Asi ikatza ateratzen atxurrakin edo kakuakin. BasoM 60.
Erortzerakoan kakoaren muturra azpitik sartu eta Xaxtin gerrikotik zintzilik artu. JAzpiroz 201. v. tbn. JBDei
1919, 363. EZBB I 131. TAg Uzt 11. Olea 105. Uzt Sas 101. PPer Harrip 85. Insausti 271.
 "(V-ger-m), varal, palo para derribar castañas" A. "Kakoa, gereziak biltzeko eta zuaitzetik eskuz artu bear
diran gauzak eskuratzekoa (G-goi)" J. Etxeberria EEs 1931, 38.  Igoko da erlezaia arbolaren gañera,
eramaten duala berekin kako bat. ErleG 71.
 "(V-ple-oroz), especie de azada" A. "En V-ple se llama kako además a la azada de dos púas" Zam Voc.
 [I-ri] kako biribila eskuiko aldetik erantzi ta papur bat geixeago begi bat bezela ce (G, s. XIX). BOEg 2613.
 "(R), mogotes, ramas secundarias que de las principales nacen al corzo anualmente" A.
2. Garabato, movimiento violento de manos o brazos. Cf. KAKO-GURUTZE.  Bada, zetan dago gu orren
dongero ziñatutea, ta lapur-krutze, kako ta siñu barregarriak ziñatutean guk egitea, ta ondo ta astiro ziñatuten
lotsa izatea? Añ MisE 7. Arrastaka eginiko kako orreek eztira kristinaubaren ezaugarri edo señalia. Astar I 11.
Eztira kako orreek Jesu Kristok demoninuaren kontra itxi euzkuzan armak. Ib. 11.
3. "Bastako kakuak, les appuis en forme de crocs d'un bât sur lesquels s'enjoient les charges à droite et à
gauche" H. "Astuak bera üdüri khakuak (S; Foix), qui se ressemble s'assemble" Lh. "La silla de madera para
llevar carga en caballerías" Iz ArOñ. "Kakok, las artolas de madera que se ponen sobre las caballerías para llevar
hierba, etc." Iz To. v. ASTO-KAKO.
4. (Fig.). Aliciente, medio de atraer. "Kakúa asmau, encontrar el medio para atraer (a una persona)" Iz ArOñ.
 [Ori zan] mondragoitarrak erabilli zuten kakoa, orrek erakarri zituan uri artara alderdi guztietako
baserritarrak. Ag G 90. Maitasun edo adiskidetasun-deiek atarramentu onik izan dezaten zer-nolako kakoa
erabili bear ote luketean. Zait Plat 152.
5. "(Sal), tranca agujereada y atravesada de estacas, apoyada por un lado en el suelo y por el otro en las ramas
principales de un árbol; por las estacas escala el hombre el ramaje del árbol" A. "Escalera de mano para subir
árboles" A Apend.
6. "(G-to), circunstancia. Kako guztiak (G-to), todas las circunstancias" A.
 "Fig., complicación, pero. Beti dauka arek kakuren bat gauzia luzetzeko" Etxba Eib.  Beste laurak zioten /
etzala naikua; / orra sortu zuzendu / ezin zan kakua. Olea 209.
7. Gatillo.  Biurritu zun tiro-kakoa eta laisterka zetorren gizasemearen soiña zerraldo erori zen. Etxde JJ
153. Txispa jasota beatza kakoan zuala tiratzeko gertu. NEtx Antz 145.
8. Signo de paréntesis.  Kakoen artean (paréntesis) daudenak. In Auspoa 3, 13.
9. Signo de acento circunflejo.  Bertze behin, erasian ari zitzaion mutiko handi bati, baizik eta tête hitz
frantsesari ez ziola bere azentu-kakoa eman. Mutikoa xutitzen zaio eta hurbiltzen, bere kopia eskuan, beheraxko
izanik ere, kakoa ezarri duela. Lf ELit 220.
10. Clave, quid. "Eurixa sasoiz egiñ ezian baserrittarrak jai; ortxe jaok kakua" Elexp Berg. v. gako (2). 
Haietariko askok ezin irakur zitzaketenak irakur genitzake. Baina, eta hor dago kakoa, irakurtzen ote ditugu
beti? MEIG I 214.
11.  Iraulketa honetako bira bakoitzak "kortxea" eta urkatxoen kakoa ugaltzen dute. "Multiplica el estrecho
garrote de las "corcheas" y de las presas". MEIG IX 127 (en colab. con NEtx).
12. (G-azp). Horquilla del tirador o tiragomas.
II (Adj.). 1. "Khako, recourbé" Lrq. Cf. SUDUR-KAKO, ATZAPAR-KAKO.  (Uso pred.).  Burua makur
eta lepoa kako. Or Mi 90. Bizkar-ezurra lurrera kako, ari dira igitariak or-emengo soroetan aldraka. TAg Uzt
77. Antxe eliza jaso bear zan, / amildegi artan kako, / erdi aidean, erdi zintzilik, / aitz zankar batean zalko.
SMitx Aranz 85. Erbiak lau zankho / lauak khako. Igela 172. Anka okerrak eta / hizkarra kakua. Auspoa 39, 129.
 (Con reduplicación intensiva).  Gaztaiari egaletik kenduriko azala letxe mee mee, kako kako ta zuri zuri
[iretargiya]. A BGuzur 154.
2. "Rapace" Lrq. v. ESKU-KAKO, ERI-KAKO.
3. (Uso pred.). (Estar) enfadado. "Kako antzean dabiltz (G-azp), kako samar ibilli behar debe (G-azp)" Gte Erd
150.
baten mende.
- ASTO-KAKO.  Or, berriz, Iztar-nagi, beso asto-kako. "Brazos como jamugas". Or Eus 19.
- ATZAPAR-KAKO.  Oi Tzeu! neskatx atzapar-kako ta asmakaria suzituz, erioaren babesle zurrian, dorre
antzo eraikirik. 'La doncella de corvas garras' [=la Esfinge]. Zait Sof 91.
- ERI-KAKO. Ladrón, estafador.  Eiherazañ unestak oro eztira egünko egünetan, / ehi khakuak, aldiz, hogei'ta
hamar bi dozenatan. GH 1929, 76.
- ESKU-KAKO (S (kha-), R ap. A; Foix ap. Lh). Ladrón; timador, estafador. "Escroc" Lh.  Etxe-igesi
dabiltzan esku-kakoeri / ukatzen ditiete zintzur eta biri. "A los de mano enganchada [...] (a los gitanos)". Or Eus
12. Abazuzaka doaz lapur eskukako aiek. Zait Sof 135. Diru-zain ona, zuzena baliz, lapur esku-kako ere bera
lizake, arrezkero. Zait Plat 95.
- IKATZ-KAKO. Gancho de carbonero. "Burnizkoa izaten da, ogei bat zentimetrokoa, bere zurezko eldu-lekuak
metro bat eta berrogeita amar zentimetro ditu" Garm EskL I 85.
- KAKO-GURUTZE. Señal de la Cruz realizada precipitadamente, sin atención. Cf. supra (2).  Len egin
doguzan kako krutze barregarriaz ziñatute orduan. Añ MisE 6. Guk egiten doguzan kako krutze, siñu ta lapur
krutzeakaz ze tentaziño ta ze tentatzalle goiartuko dogu? Ib. 101.
- KAKO-MAKILA. Bichero.  Zelaieta brankan jarri zen kako-makillarekin. Etxde Itxas 59.
- KAKO-MAKO. a) Ardid, argucia. "Kako-makoak, argucias" A. Cf. Izt Po 143: Kakoa ortik eta / emendik
makoa, / esaten zuen zala / Montuengakoa. Cf. EZBB II 31 (G-goi): Kako manko, berria pranko, ona bada
etxerako, txarra bada kanporako, donde manko puede deberse a influencia de la rima, si no se trata de confusión
de dos expresiones; v. xanko manko (s.v. xango).  Bein baten eldu zitzaien txerrenaren kaku-makua zirudian
gertakaria. EG 1956 (5-6), 21. Ango parreak eta txaloak, batek kako-mako biurriz laguna darda gainean
zerabilenean. Zait Plat 112. Menpeko mutila izaki, kako-mako biurriz agintaritzaren iabe bilakatu zan. Ib. 16.
 Habilidad para robar.  Bentaria, leen esan bezela, zakur samarra zan [...]; ez zituala joateke utzi [...]
Kordobako Potro eta Toledoko Bentatxikiak eta beste zenbait toki; an bai bere ibilpidearen ariña ta eskutako
kako-makoak erabilli zituala. "Sutileza de sus manos". Berron Kijote 50.
b) Garabato, letra mal hecha.  Zubek baratarijok egin oi dozubezan zirriborruak eztodaz nik errez ulertzen,
izkijen ordez kako-makuak baño eztozubez egitten-da. Otx 96.
c) Quid, clave de una cuestión.  Orra ba, enetxuok, orra, euskaltzaleok barkatzen eztioguna, korapillo
guziaren kakomakoa. SMitx Unam 22.
- KAKO MOTZ. "Perno de carpinteros" Lar.
- SUDUR-KAKO (V-gip ap. Elexp Berg). a) De nariz ganchuda. "Flakosta sur-kaku batekin zeuan berbetan"
Elexp Berg.  Arpegiz, sudurkako, begi-bizi, okotz-zorrotza. Ldi IL 40. Arpegi zurbilla, sudur kakoa [Ezekiel].
Erkiag BatB 127.
b) Gancho, curva de la nariz.  Ille zutiak gaberdia bezin beltz, sudur-kakoa irtena, ezpain meiak, begi aundi ta
biziak. NEtx Antz 136. Aren sudur-kakoa ta aren arpegi azal ximurrak, etziran esatekoak. NEtx LBB 178.
kakoaldi. "Kakoaldixa jo, sacar el carbón a enfriar; se saca en 3 ó 4 veces" Iz ArOñ. Cf. IKATZ-KAKO.
kakoatu. v. kakotu.
kakodiaboil. "Rebañadera, con que se saca de los pozos lo que se ha caído en ellos, kakodiaboilla" Lar.
kakodun (V-gip ap. Etxba Eib; Lar), kakudun (V-gip ap. Elexp Berg). 1. "Ganchoso" Lar. "Kakodun aga
batekin artu biarko dituzu gorengo sagarrak" Etxba Eib. "Guardasol kertenak kakudunak die" Elexp Berg. 
Makilla kakodunean belatxinga zegoen kuzkur. Or Mi 72. [Amorrai] mordoska bat berealaxe arrapatu genduan.
Mutilzarrak kakodun ziri batean sartu. BasoM 139.
2. Corvo, torcido.  Mefistofeles-en antzirudia berbera zan ezkerraldeko agura buruzuri, sudur-kakoduna.
TAg Uzt 180.  (Como segundo miembro de compuestos).  Sudurra kakodun eta bizarra motz. Etxde Itxas 18.
3. Que aduce inconvenientes, excusas. Cf. kako (I, 6).  Nagi, bearrerako kakodun eta buru itxia. Alt EEs
1917, 45.
4. Corchea.  Onela, musikan bezala, lau beltx, naiz iru beltx bi kakodunekin, naiz bi beltx lau kakodunekin.
Or Poem 518.
kakoka.  Encorvando (?).  Gurariaren zauritik / garrasi samiña. / Lau iztar-suge kakoka, / arpegiak
biurrika. NEtx LBB 266.
kakola (B, BN-baig; Dv), kakol (AN-gip, L, B, R; H). Ref.: A (kakol); Satr VocP (zamuka); Izeta BHizt 582 y
586. I (Sust.). 1. "Échelette" Dv. "Ganchos de madera que llevan las acémilas para transportar cargas" A. "Para
transportarla [la hierba] se han usado: [...] una especie de bastidor que se llama también kakola o arkera (AN-
5vill)" CEEN 1969, 223. "Kakolak paratu ditugu eta egurrez bete" Izeta BHizt. "Un aparato para atar fajos de
baten mende.
hierba. Belarra kakoletan eta soinke sabaire. Kakola ederrak ditugu" Ib. Cf. VocNav s.v. cacolas. v. kakolet,
makola.  Kakoletan dabiltzanak bilinbi balanba, eztiki, hilki edo maltsoki yohan dire. Elsb LehE 72.
Kakoletan bortz kintal gatz, / bizkarrean hatz. Ox 98. Bazoan arin arin, / triki-traka, kilinklin, / kakola
hustuekin. Ib. 99. Hunat ere jinen niz, zu gabe ezin biziz, / aire-aire, edo bardin, kakoletan ibiliz. Harrazpi in
Onaind MEOE 1091. Astoa, ttalakarekin, / Tarrapatan dabil arin. / Kakoletan badu berdin: / Zaku, zorro, saski,
dupin, / Artzainaren tresnarekin. Héguitoa GH 1966, 282.
2. "Gafas en los trucos, kakola" Lar.
3. "(L), bâton, bois recourbé en forme de croc" H.
4. "Kakol (V-ger), cáscara" A.
5. "Kakol (L), despropósito, salida de pie de banco en la conversación" A.
6. "Kakol (B), cierto estorbo" A.
II (Adj.). 1. (B ap. Izeta; Dv), kakol (BNc ap. A). "Torcido, curvo. Zango kakolak" A. "Oiek zango kakolak!"
Izeta BHizt2.  Adar kakol, usain gaixto, heian dugun / akherra. Ox 112. Noiz ere patar xut kakola baten
gainetik ikusten baitugu. JE Ber 51. Zabaltzen hasten da izpi bat, guneka, erreka hertsi kakola. Ib. 17. Izpiritua
marro adar kakolaren kakola bezain kakol baitute. SoEg Herr 4-4-1967 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).
 (Uso pred.).  Zango makilak kakol derabiltzate, zorroa ja biribil. JE Bur 164.
2. (Dv, H). "Au fig., personne mal fait ou maladroite. Hau da gizon kakola" H.
3. "Kakol (Lc, BNc), hombre de modales torpes. Gizon kakola, hombre torpe" A. "Kakola (BN-baig), poco
mañoso" Satr VocP.
4. (Voz) deficiente.  Musikarien gidari da Hiriart Makola [...] / Bainan zuk hola, Makola, ezin hez boz
kakola. Harrazpi Herr 31-12-1959, 2. Nihaurek, neure boz kakolarekin, ez bainezaken deus ere kanta. Lf ELit
69.
5. (Palabra, discurso, etc.) inconveniente; disparatado.  Zaude so, gutien ustean eskapatuko zeie xutik doan
elhe kakola berjes bat. Eskual 17-1-1908, 1. Bainan bitzi baino bitziagoak baitzaizkigu... ixtorio kakola horiek
oro! Lf Murtuts 3.
- KAKOLA-MAKOLA. Torcido.  Bertze tresnetako, laneko atherbe guziak oro, taula tzar eta sarde kakola-
makola deus kasik ez gostarikako batzu dire. Eskual 18-4-1913, 2.
- KAKOLA-MAKOLATU. v. kakolatu.
kakolakeria (T-L; -i Bera), kakolkeri.  Despropósito, disparate. "Ori bai kakolakeri!, vaya una salida de pie de
banco!" Bera EEs 1914, 123. "Excentricité" T-L.  Barnetik, [...] han kokaturik dauden kakolakeriak. HU Aurp
199s. Bihurtzeko, behar den bezala, sori zaion bezala, kakolakeriarik gabe. SoEg Herr 14-4-1960, 1. Ez ahal
dira bederen hotel horietan kakolakerian ariko? Gazte 1962, 1 (ap. DRA). Eskuarak poxulu egiten duela erdaraz
eskolatzeari! Nork atera du kakolkeri hori? Herr 26-7-1962, 3.
kakolaki. "(Hb), rustre, malatru" Lh.
kakolari. 1. Enganchador.  Igitze-zaiak, 4.250 [laurleko]. Kakolariak, 3.960. "Enganchadores [de tren]".
EAEg 27-12-1936, 660.
2. kakulari (V-gip). "Amigo de complicaciones. Bata zan kakularixa, eta bestiak aterik aña maratilla" Etxba
Eib.
kakolatasun. "(Hb), maladresse" Lh.
kakolatu (H), kakoldu (B ap. Izeta BHizt).  Curvar(se). "Donner, prendre une forme recourbée, tordue,
contourné, contrefaite" H. "Nola kakoldu den gure gizona, arront kakoldue dago" Izeta BHizt.  Iduri zaiku
noiztenka gurekin batean igitzen direla pareta hil mutu hek, kakolatuz, bihurdikatuz eskuin eta ezker. JE Ber 42.
Aski tokitan, ogiak mozten dira bihia arras gogortu delarik, buruxka kakolatzearekin. GAlm 1937, 90 (ap. DRA).
 (Part. en función de adj.).  Idor bustika nola ibiliz, buruzka bihitzen da, ba eta ere kakolatu hartatik
azkenean hausten. GAlm 1937, 90 (ap. DRA).
- KAKOLA-MAKOLATU. Torcer.  Atzeko errota uspeldua du eta irringarriki kakola-makolatua, ingurunetik
erdirat biltzen diren burdin-aihenak halaber. JE Ber 45.
kakoldu. v. kakolatu.
kakolet (Lecl, H, T-L). "Cacolets, sièges en bois recourbés et doubles pour voyager à deux sur un cheval,
mulet... ou pour charger de droite et de gauche une bête de somme" H. "Bât, kakoletak" T-L. v. kakola, kartola.
 Kendu zazkon mandoari bere kakoletak. GAlm 1960, 16.

baten mende.
kakolkeri. v. kakolakeria.
kakontzi (Lar, Añ), kakuntzi (H), kakaontzi. 1. "Bacín" Lar y Añ.  Dameak botikea / edan-bearrean / utsitu
eban guztia / kakaontzi batean. Azc PB 249 (Ur PoBasc 181 kakaontzi). Ke barbarida, khuia gaizoak, / zuen
egile okher, zozoak, / nola zaituzte hoin aphal utzi, / bare zikhinen... (perdon)... kakuntzi. Ox 116.
 (B ap. A). "Excusado, retrete" A.  'Komunak' izen txarra dau, 'komuna' erderazkoa dalako. Kaka-ontzia,
parkamenaz esanarren, ezta edonoren aurrean esateko izena. DRA.
2. (R ap. A; G-bet), kakuntzi (L, BNc, B, R ap. A). "Cagón" A.
3. "Kakuntzi (L, BN, B, R), persona de sentimientos poco nobles" A.
kakontzitxo. "Bacinica, bacinilla, kakontzitxoa" Lar.
kakota. 1. "(V-ger), tentemozo, horquilla o pie derecho que sostiene ramas inclinadas de árboles" A. 2. (V-
m). "Kakota, mozkorra, borrachera" Zubk Ond.  Kakota kentzeko botikarik onena, egunsentiko terralaren
gozamena. (V-m). EZBB II 31.
kakotasun.  Curvatura.  Oiñek bide lasaia atzematen dutenean, zangoak luzatu egiten dira, lengo
kakotasuna utzirik. Or QA 149.
kakotatu. "Khakotatü (S-saug), se recroqueviller" Lh.
kakote (V-m ap. A; Lar). "Corchete" Lar. "Gancho pequeño" A.  Soñekoak bitxiz eusten zizkioten urrezko
kakote luze biak kendu, gora yaso ta bere begi zuloak yo zitun. 'Broches'. Zait Sof 93.
kakotu, kakoatu (Lar). 1. Enganchar(se). "Engarabatar" Lar.  Nexkaren beatz meiak Bikendi gaixto zelako
mutillaren beatz beroekin kakotu ziren. Or Mi 21. Arantz orretan kakotzen dira, / zurearekin nasiak, / gure gogo
ta biziak. SMitx Aranz 245. Katea esan dut, bai, begizta begiztari kakotuz, morrontza gogorrean baininedukan.
Or Aitork 192. Ai, nere Errota! / Buru-Errota! / zeruan kakotu / bearreko inguma. NEtx LBB 249.
 Enganchar los caballos.  Garaia aurrera ziak eta zaldiak kakotutzera niak. Alz Ram 99.
2. (V, G, L, BN, R; Rollo 14V; kh- S; H). Ref.: A; Lrq (khakot); Elexp Berg. Encorvar(se), arquear(se). "1.º
arquearse la espiga de trigo de puro madura; [...] 3.º agacharse, encorvarse, tomar figura de gancho" A. "Se
recourber; recourber" Lrq. "Petra ikusi dot kalian eta ziero kakotuta dago" Elexp Berg.  Baña baldin
gaztetanik zartzeraño kakoturik, ta makurturik egon bada, nola zartzean zuzenduko da? AA III 384. Azkazalak
luzetu eta kakotu zitzaiozkan. Lard 310. Bizkarra dü konkor / eta belhainak kakotürik. Mustafa 122 (ap. DRA).
An da Buztin, dantzari zenik ederrena; / kakotzen asia arren, dantzan bai lerdena! Or Eus 375. Zintzo kakotzen
zun bizkarra goldearen gain. TAg Uzt 264. Danak kakotzen dute bizkarra, danak erasotzen diote ermo lanari.
Ib. 81. Har eta har, erhiak aztapar bilhakatu zitzaizkon, diotenaz, eta sudurra ere kakotu. Lf Murtuts 3s.
Zangoak kakotzen dira, oiñak kizkurtzen. Or QA 149. Adimena lotu, / kaskarra lelotu, / okotza kakotu, / samia
igartu. And AUzta 135. Ardatz-erdira iritxi ondoren beregain kakotzen den [Rodope]. Ibiñ Virgil 101.
 (Part. en función de adj.).  Sudurmintzetako bizar lodi gogorrak, eta azkazal luze kakotu zorrotzak. Izt C
193. Pizti txar moko kakotu aien / gisa berian koskalariya. Iraola EEs 1914, 139. Saturn-en ortz kakotua (sega,
alegia) eskuetan artuta, gogoz ari da mastia murrizten eta iñausiz moldatzen. Ibiñ Virgil 90. Bereala zekor bat
billatzen da, urte biko kopetean adar kakotuak dituena. Ib. 113. Beste batzuek, lirainak, kakotuak, zedarratuak,
aidezko ontzi-konponketan bikotuak dira. "Combados". MEIG IX 126 (en colab. con NEtx).
 "(Sal, R-uzt), entumecerse. Eskuak kakotu otzez (Sal, R), quedarse yertas las manos de frío" A.
 (Fig.).  Zure yopuentzat eskua ez bekizu kakotu. Ol Ios 10, 6 (Dv ez gibela, Ker ez gagizuz [...] soillik itzi,
BiblE ez gaitzazu utz laguntzarik gabe).
3. "(V-ple), cavar (con azada de dos púas)" Zam Voc.
4. "Kakotu, mozkortu, zikindu, emborracharse" Zubk Ond.
- KAKOTUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.).  Urteak eta lanak kakotuxe zuten. Or Mi 90.
kakotxa (BN-baig ap. A), kakotx. 1. "Gancho pequeño" A.  Zein barnera sartu akidan kakotxa orien mutur
eta zoritxarron oroia. Zait Sof 94. An eta emen burdiñazko kakotxa bietarik dindilizka. Erkiag BatB 52. Baiña
iñola ere ezin nuan askatu, kakotx batean katiatua baineukan. AZink 116.
2. (B, BN-baig). Ref.: A; Izeta BHizt 585. "Acial, tenazas de palo que se emplean para desgranar castañas" A.
"Kakotxakin ederki egiten dugu morkotsen biltzea" Izeta BHizt.
3. gakotx. Percha.  Soñeko edo jantziak zintzilika jartzeko kako edo gakotxak (perchas). Zubill 76.
baten mende.
4. (Adj.). "Hanka kakotxak (B) (barnealdera okertuak)" Gte Erd 237.
5. En PMuj, s.v. kakotx, se dan los siguientes significados: "coma", "(acento) circunflejo" y "(pl.) comillas".
kakotxal. "(B), tenaza" A. "Kakotxal ona dugu" Izeta BHizt2.
kakotxatu. "S'engourdir" Lh.
kaku. v. kako.
kakuli. "(L), mosca negra grande que busca las deyecciones" A.
kakume. v. kakaume.
kakuntzi. v. kakontzi.
kakur. "(Sal, R), perro grande (voc. puer.). Ttatturrak yau, yau; kakurrak au, au" A.
kakurrin. v. KAKA-URRIN.
kakus. "(Lc), v. kakuntzi" A.
kakuso. v. kukuso.
kakuts (V-gip). "Adj., para poco. Onutsa, onutsa, kakutsa, el bueno bueno, ¡mierda!" Etxba Eib. "Kaka hutsa.
On utsa, kakutsa. Pertsona onegia ez dela ona, alegia" Elexp Berg.
kakutxa (O-SP  SP y A (-utsa BN, S)). "Kukuma c'est une espèce de potiron qu'on appelle en Soule et en
Basse Navarre kakutxa <cacuxa>" O-SP 227. "Kakutxak, kokomak, potirons" SP. "Calabaza de gran tamaño" A
(interpretación errónea, basada en el sdo. corriente actual de 'potiron'). v. kukuma.  Hala non izan zituzten
sentimen onak ezpaitira kokoma eta kakutxa espiritual batzu baizen. SP Phil 475 (He 481 honyo edo gorringo
spiritual batzu).
kakuztegi (Urt Gram 6  A). "Porche" Urt Gram 6. "Pórtico, tejavana" A.
1 kala (SP  Dv y A, Lar, H). 1. "Plomb qui fait aller la corde du pêcheur au fond" SP. "Sonda" Lar. "Kala
egoiztea, jeter la sonde, sonder" H.
2. (V, G ap. A). "Cala, sitio de pesca en mar abierto" A.  Kalara juan ta asten / dirade arrantzan. Arrantz 99.
Emendixek bat batera asi ta kalaraiño abantean garaituko banenduzu, naroela eurakaz betiko. A BeinB 54.
Txalupak kalan datozanean / poztuten dira guztiak. Azc PB 103. Goizean geure atzetik urten dau kalara. Ag Kr
20. Eguraldi ederraz egozan kala baten Bermeo, Mundaka ta Elantxobeko txalupak. Echta Jos 118. Arrantzaleak
egozan kalan, / arraña sendo jasoten. Ib. 86.
- KALA-BERUN. "(Vc, Gc), chombo, pedazo grande de plomo que se fija al aparejo de pescar merluzas, lijas,
etc." A. "Kala-berunak, plomos de aparejo" Elizdo EEs 1926, 31. "Kala beuna, plomo para caladeros" Zubk
Ond.  Amurako beitez ongi ornitzen ziran garaian, trebolak beren txanpel, kala berun, burnari, amus-gas ta
gañerontzekoekin. Elizdo EEs 1925, 248. Nik ateratzen nun kala-beruna [ondoa] ondarrezkoa, loiezkoa, koral-
zatizkoa edo txirlazkoa zen ikusteko. Etxde Itxas 162. Bota zuten kalaberuna. IBk Act 27, 28 (Lç, TB zunda, Dv,
Ol, Ker berun, IBe berun-soka).
- KALA-GIZON. "Buen pescador" Zubk Ond.
- KALA-POTIN (V-m ap. Zubk Ond). Calera, embarcación pequeña. v. txalupa.  Begozan batzuk, azkar ta
sendo izan ziranean, kala-potiñak baño asitxoagoetan, Españia guztiko urertza ikusi ebenak. Ag Kr 79.
2 kala. "(Bot.), cala" Elexp Berg.
kala. v. 1 hala.
kalaba.  Cencerro (?).  Jakinik Basabürü gañe hortan diela kalaber [sic, quizá por kabaler] ezarten zaitzen

baten mende.
kalabaik hoberenak. GH 1931, 469.
kalabaka. Azkue lo da como V-m y remite a kalabetan (q.v.).
kalabaza (V-gip, AN-egüés-ilzarb-olza, Ae, Sal, R; Lcc, Lar, Añ, Lcq 91), kalabaz, kaalauza (AN-5vill). Ref.:
Bon-Ond 150; VocPir 693; CEEN 1969, 219; Elexp Berg. 1. Calabaza.  Kalabazak denboraz / dakarren
loriak, / enamora dezake / aren koloriak (Hernani, 1847). ETZ 236. Ango aragiak, arraiak, baberrumak,
kalabazak, porruak, tipulak, eta baratzuriak gogoratzen zitzaieztela. Lard 87. Asi zitzaion Jenobeba bere
kalabaz puskara esnea jatzitzen eta abereak batere uzkurtasun gabe kalabaz aiek esnez betetzen utzi zion. Arr
GB 45. Merkhatu egunetan saltunen kalabazetarik hartzen dute eta erematen berek behar dutena. Prop 1906, 93.
Salgei eukozan baserritar batek kui edo kalabaza ori andi bi. Kk Ab II 117. Artoa eskas, ta kalabaza jaki, / gu
nola bizi geran Jaungoikuak daki. Or Eus 370. Kurkubita da kalabaza txiki bat. And AUzta 39. Etxeko soluan
artu dogun kalabazia. Gerrika 275. En DFrec hay 3 ejs. de kalabaza. v. tbn. JanEd II 138. Bilbao IpuiB 118.
 --Zer ondasun, Don Anjel? --Berriz ere D[on] eta kalabaza erria. Apaol 34.
 Ala bada, sar dedilla kalabazan; eta, ala ez bada, agertu dedilla Bitoriko plazan. (Eztabaida buka dedin esan
oi da). EZBB I 29. Ezin dezaket geiago idatzi gertakizun orretzaz. Ala bazan, ez bazan, sartu dedilla kalabazan.
BAyerbe 130.
2. Calavera.  Beste batzuek jaten zuten gizonen kalabazareki egiñikako kazoletan akordatziagatik jatien ere
eriotzas (Lakuntza, 1838). ETZ 233.
3. (V-gip ap. Elexp Berg). Calabaza, suspenso. Cf. KALABAZA(K) EKARRI.  Bildur zan oporraldi luzeak
ondatuko othe zioten, libururen bat udan ikasteko utzirik kalabaza batez. Osk Kurl 203. Ez pentsa nik kalabazak
dotriñan bakarrik artzen nituela. Zendoia 44.
 Rechazo, negativa, calabaza. Cf. KALABAZA(K) EMAN.  Alperrik gogoratu / gaztetako gauzak, / lengo
laztanen ordez / orain kalabazak. BEnb NereA 233. Tabernako neskak, berriz, kontu asko ta kalabaza ugari.
BBarand 83. Jende-klase orrentzat / bazuan [neskak] afana, / bestearentzat pronto / kalabaza bana. Insausti 314.
v. tbn. Zendoia 44.
- KALABAZA-HAZI. Semilla de calabaza.  Zuk txoritxoren bati kalabaz-azia onara erakarri ziñion, zure
doaia non artua izan nezan. Arr GB 45.
- KALABAZA-BELAR. Planta de calabaza. "Usabedarra, kalabaza-bedarren antzeko orria da, sustrai-
andiduna, la hierba de ejidos tiene una hoja semejante a la de la calabaza [...]" (V-ger) A (s.v. usabedar).
- KALABAZA(K) EKARRI. Suspender un examen, recibir calabazas.  Urtero-urtero kalabaza ekartzen zuen
estudiante bat ementzen estudiante tonto. JMB OC II 340 (ap. ELok 172). Ikasle bezela ospe txarra zuan, eta
kalabazak ekarriko zituala igurikitzen zuten guztiek. Osk Kurl 203. Azterketan huts egiteari erraiten diote
kalabazak ekartea. Ib. 203.
- KALABAZA(K) EMAN. Dar calabazas, rechazar (a un pretendiente).  Zuk Arranondora bialdu
zenduanerako erri guztiak jakieban baserritar mutilzarrari emoniko kalabaza barrien albistea. Ag Kr 193.
Lenengo zein neskak dantzan ondoena egiten zuan ikusi, ta berari mesede eske. Askotan kalabaza ematen
ziguten. BBarand 99. Dantzara neska politengana joaten nauk ni beti, kalabaza emanda ere. Insausti 24.
- KALABAZA-LANDARE. Planta de calabaza.  Arrok artan zegoan ere kalabaza-landare bat. Arr GB 43.
- KALABAZA HORI. "Calabaza amarilla, kalabaz-oria" Lcq 91.
- SARTU DADILA (BEDI) KALABAZAN. (Fórmula empleada para finalizar los cuentos).  Ala (alan) bazan
edo ezpazan, sartu dedila kalabazan. A EY II 15. Au ala bazan sartu bedi kalabazan; ez bazan, loratu bedi
baratzan. Or QA 101.  Ta ala bazan, kalabazan, orra guzia esan. NEtx LBB 189.
kalabazatxo (Lar, Aizk  Lcq 91). "Calabacica, calabacilla" Lar. "Calabacín, calabacita" Lcq 91. 
Kalabazatxoai ganibetaz arraskatuaz azala kendu. Cocinan 12.
kalabazazale.  (El) que gusta de recibir calabazas, rechazos.  Antoni! Antoni! / Kalabaza-zale ez naiz ni!
NEtx LBB 327.
kalabazero. "Suspensuak ateratzen dituena. Urtian-urtian txarteletara jun da preguntau eiteotxun. Ezpaziñuan
zertzen, txartelik emun ez; kalabazia. Da gero bestiak, umiak, ari: "kalabazero, kalabazero!" Txaluak jo ta
kalian" Elexp Berg.  Garai aietan dana etzekiña / utzi oi zuten aparte, / kalabazero izenarekin / azkar artzen
zuan parte. Insausti 78.
kalabazila. "Kalabazila-madari (V-ple), [...] peras de campana o calabacín" A (s.v. madari).
kalabazin.  Calabacín. v. kalabazatxo.  Ateratzen zaie [patatai], kalabaziñai bezela, erdi erdiko mamia.
Cocinan 41.
baten mende.
kalabe. "(G-nav), horno para hacer cal" Garbiz Lezo 45. Cf. kare. v. GALTZINA-LABE.
kalabera (AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 139; Lcc).  Calavera.  Il baten kalaberea. Lazarraga (B)
1164vb. Larrurik bage ta soildurik aren kalaber ta buru guzia. Mb IArg I 223. Orko zenbáit ezúr kalabéra ta
kanilla zire lén zu bekála bának; orrá zer diren orái. LE Prog 122. Soberbiak geiago agintzen du kalabera
utsean. LE Urt 326 (ms. 116r kalabéra uts zenzugábean).  "(Boh[émien]), tête" Lh.
- KALABERA HANDIKO. "Kalabera andiko gixona, hombre de talento" Ort Voc.  Bakitx bera kalabera
andiko gixona dana! Ort Oroig 125.
kalaberun. v. KALA-BERUN (s.v. 1 kala).
kalabetan. "(G-bet), cierto juego de niños que consiste en cogerse unos a otros" A. Se trata, obviamente, de una
expr. adv., no de un sust.
kalabozo.  Calabozo.  San Pedro ta San Pablo apostoloak karzela ta kalabozoetatik libratu zinduen bezala.
Cb Eg III 272. Jangoiko ándiak [...] dauka fabrikaturik bere justiziako kalabozo horréndoa. LE Doc 268. Sartu
ebeen alan kalabozuan. JJMg BasEsc 232. Naiago det bekatu baten bidez erregiñ izatera igo baño kalabozo
onetan ustelduta geratu. Arr GB 22. Infernua da kalabozo bat / mortal ikaragarriya. Xe 386. Kalabozora
eraman zuten / puskak zintzilik zeuzkala. Ud 117. Kalabozotik tribunalera, / ura zan larritasuna. Tx B I 242.
Errukarriyak kulparik gabe / daudenak kalabozuan. MendaroTx 126. Hau dek kalabozoa / ilun eta triste. Balad
218. Kalabozora lo egitera amabost egun edo illabetian. Gerrika 48. D.G.S.-eko kalabozoetan poliziaren
kontrako borrokak artegatzen ninduen batipat. MEIG IX 92. v. tbn. ErleG 46. Apaol 99. Urruz Zer 65. Uzt Sas
45.
kalabria (Lar, H), kalanbria (S ap. A; Dv). 1. "(Estar hablando de) taravilla, kalabrian egotea" Lar.
"Vacarme" Dv. "Mélange, confusion (G). Kalabrian egotea, parler beaucoup et confusément et à grand bruit" H.
"(S-bas), batahola" A. v. kalapita.  Nik irakasten ditut gauzak ahoko kalanbriarik gabe. Dv Imit 214 (ap.
DRA). Haurrak ari dira kalabria gorrian jostetan eskaratzean. EskLAlm 1910, 29 (ap. DRA).
2. "Saut, cabriole. Dantzan eta kalabrian hari dire, ils sont à danser et à cabrioler" H.
3. "(S-bas), muletilla de conversación" A.
kalabriatsu, kalanbriatsu (S-bas ap. A; Dv). "Qui est très bruyant, en parlant des hommes" Dv. "Bullanguero"
A.
kalabrote (V-m ap. A; Lar).  Calabrote.  Aizak, Kintua, ar zak kalabroti ori eta amarra zak goiko kañoyian.
Iraola 102.
kalada.  Calada, acción de sumergir las redes.  Kalada bi egin doguz goizeon, eta bietan arraintzu ona egin
dogu. Berriat Bermeo 391. Kaladan kaladan, pantxo bi. (V-m). EZBB II 32.
kalaherratu. v. kaliherratu.
kalaezin. "Insondable, kalaezgarria, kalaeziña" Lar.
kalafartzin. "(BN-arb), personne maniérée" Lh. "Mijaurée" T-L.
kalafartzineria. "(BN-arb), façons, manières" Lh.
kalafekintza (Lar). "Calafatería" Lar.
kalafeta, kalafet.  Calafateo.  Bestel-ere orien kalafeterako ta beste lanetarako ez da emen mullo piska bat,
ez da iltze bat. Mb IArg II 290. Hanbat beso zenean kalafetan ari / Untzi eta pinaza zaietela yari. Hb in BOEl
105.
kalafetakin. "Calfat" H.

baten mende.
kalafetakintza (H). "Office de calfat" H. v. kalafekintza.
kalafetari. "Calafate" Lar.
kalafetatu (Lar, H). 1. Calafatear.  [Ontzi] Veneciatarra, galanta, ondo kalafetatua. Aran SIgn 40. 2. "Par
ext., accommoder, arranger quelqu'un de la bonne manière. Ederki kalafetatua dago, il est, le voilà, arrangé de la
belle façon" H. Cf. kalapetatu.
kalai. "Espacios libres de un viñedo, entreliño (V-m)" A Apend.
kalainka (L-côte, BN-baig ap. A). "Mantas que cubren la espalda de los bueyes" A.  Lehenik kapita, marhea
edo kalainka egiteko. Elsb LehE 17. Ohe aitzineko tapizaren orde, kalainka edo mihise zahar bat doblaturik
hobe baizik ez litake. JE Bur 190. Abere kalainkak. Lf GH 1924, 395n. Kabala guziak ziren panpalinetan eta
saielean (kalainketan), kopetako itze eta kuskuladunekin... Larz GH 1959, 86.
kalaino. v. garaino.
kalaita. "Galería de casa (AN-5vill)" A Apend.
kalak.  Onomat. del sonido del molino. Cf. kalaka.  An asten zan errota kilik eta kalak. BBarand 136.
kalaka (AN-gip-5vill, L-ain-sar, B, BN, R; SP, Ht VocGr 433, Lar, VocBN, Dv, H), klaka (G-to-nav, AN-gip, S;
H). Ref.: A (kalaka, klaka); Giese MolinS 622; Gte Erd 291. I (Sust.). 1. "Tranque de moulin" Ht VocGr.
"Cítola de molino" Lar. "Claquet de moulin" Dv. "Klaka, au pluriel, claquet, socquet" H. "Ori ez da errotako
kalaka baino gehiago ixiltzen (AN-5vill)" Gte Erd 291 (cf. infra (2)). v. klaska (4).  Hil ondoan ere, tal, tal,
tal ar litezken oraino, errota edo eiharako kalaka bezala. Barb Sup 115.
2. (L, BN, S; Dv, H). Ref.: A; Lrq. "Charla duradera y enojosa" A. "Bavarde sans frein ni fin. Zer emaztien
kalaka!" Lrq.  Etxean ere nola / andrea balaka? / ez diro ixilaraz / han haren kalaka. Zby RIEV 1908, 773. v.
tbn. Eskual 19-2-1926 (ap. KazHiz). Azkenian kalaka, harramantza eta oihutan, denek matelak gorrituak,
lephoko zainak antuak. Zub 98. Guardiaren kalaka ta zalapartak gaxoaren mintzoa ixiltzen du. Or Mi 115.
Aterbageko kalaka gogorrez eltzagorturik eta momorroturik zeuden. Zait Plat 26. Salbu jenden artean kalaka
poxi bat, etzuen ondoriorik ukan. Ardoy SFran 230. Eta etzena "gau ainhara" baten marraka bezain irringarri
haren japones "kalaka"? Ib. 218. Kalakak ez du xoririk biltzen. EZBB II 32. [...] hemengo kalaka / Ez dadila
nehoren mingarri bilaka. Larre ArtzainE 350.
3. (VocBN, Dv). "Bruit du claquer" Dv.
4. (L, B, BN, S). Ref.: A; Lrq; Izeta BHizt. "Sorte de crécelle montée dans les champs ensemencés pour
éloigner les oiseaux" H. "Pequeña matraca hecha de tres tablillas" A. "Gure landako kalakak ederki iziazten tu
xoriek" Izeta BHizt. Cf. VocNav: "Kalaka, artilugio empleado para ahuyentar pájaros y alimañas de los huertos
(Irurita)".  "Le bruit que fait le traquet ou cette sorte de crécelle" H.
5. (BNc ap. A), klaka (R ap. A). "Talanquera de quita y pon" A.
6. "(BN-baig), muletilla de conversación" A.
7. Golpe.  Ondotikan lagunak ark aiña kalaka, / lotsaz ez du geldi nai iñork atzeraka. "Golpea tanto como
ella". Or Eus 101.
8. "Kalaka pintxaren ['tarier ordinaire'] mota bereko xorietarik da, bera ez bada" Dass-Eliss GH 1924, 342.
II (Adj.).  (G, L, B, BN). Ref.: A; Izeta BHizt. "Habladora" A. "Parlanchín, hablador. Hau gizon kalaka!
Aspergarrie da, zein kalaka den gizona" Izeta BHizt.
III (Adv.).  Batiendo.  Athera detzagun hestura hortarik, bihotzak kalaka dituzte, eta bil letzakete enganioz
erraldiketariak. Hb Egia 143.
- KALAKA-ESKALAPOIN. "Klaka-eskalanpü (S; Foix), sabot dans lequel se fixe la traverse du traquet" Lh.
- KALAKA-MAHAI. "Klaka-mahaiñ (S; Foix). v. klaka-eskalanpü" Lh.
- KALAKAN. a) Parloteando. "Caqueter, kakaratu, kalakan ari" T-L.  Biden gañen baratürik ene eretzian,
hirur emazte ari ziren kalakan. Eskual 5-6-1908, 3. Azkenik emaztekiak, zonbait othoitzean, bertze batzu
ahapetik kalakan, oro Pettanen hurratsari ezin jarraikiz. Barb Sup 138. Urruntxago, beren erkatzak eskuan,
athe-aintzinean kalakan ari, baziren bi emazteki. Barb Leg 137. Gizonak artzen ziren maizenik musean.
Emazteak trukean edo kalakan. Gu aldiz, haurrak, ipurdi zikinka. Larz Herr 21-12-1967, 4. Kalakan edo
kartetan artzeko. Larre ArtzainE 236.
b) (Ref. al ruido de la cítola).  Eihera kalakan ari. EgutTo 9-6-1924 (ap. DRA).
c) Balanceándose.  Ontzia kalakan eta alderoka zerabilte, ekaitzak bezala. Or Mi 63.

baten mende.
kala-kala.  (Onomat. del batir de una puerta).  Gauaz aditzen dut athea, kala-kala... Egiten dut: "haizea
dukek". SoEg EG 1958, 166. kala-kala-kalask.  (Onomat. del sonido continuo de palabras).
 Arratsaldetan maiz entzuten zen elizan norbeit, nunbeitik, kala-kala-kalask othoitzean ari. Othoizlari 1960,
283.
kalakari (L-ain, BN-arb; Dv). Ref.: A; Gte Erd 291.  "Gran charlatán" A. "Emazteki kalakari hori!" Gte Erd
291.  Nehork ezin ixilarazizko kalakari batzuen erasiak. HU Aurp 202. Dendari gazte moltxo bat baziren, dar-
dar-dar, langile bezain kalakariak segurik. Lf Murtuts 43. Txoriño kalakariak eguzkia jaiki aurretik beren
txorrotxioketa alaiarekin asiak ziran. Etxde JJ 10. Kalakarienak ez dira maiz borthitzenak. SoEg Herr 14-7-
1955, 1. Pello, amari erran zioat eskolako kalakari handiena hizala. Egutegi (Baiona) 11-7-1958 (ap. DRA).
Kalakari xoragarriok, baina, bi gauza zituzten urri: zentzuna ta biotza. Zait Plat 151. Alfer baizik ez balira!
Bainan oraino kalakari, begi luze, behar ez denaren erraile dira. Bibl 1 Tim 5, 13 (Lç edasle, He hitzuntzi, TB
elhekari, Dv elhuntzi, BiblE berritsu). Ez zelarik batere berri zabaltzaile kalakari hetarik. Larre ArtzainE 101.
1 kalakatu (L, BN ap. A; Dv). "Parler immodérément" Dv. "Charlar demasiado" A.  Urkariak ere
kalakatzearen bortxaz bere burua saldu du. Herr 9-7-1964, 1.  [Igelak] kalakatzen du zeskapian [seguramente
errata por seska-]. Atheka 80.
2 kalakatu. "Dislocar, moverse algo que debiera estar sujeto, ajustado, v.g. piezas de una máquina" Asp Leiz2.
Cf. koloka.
kalakesa. "(BN-arb), charlatán incurable" A. "Bavarde" Lh.
kalama. "(Sc), cubierta de cartón del tintero, el objeto está anticuado" A.
kalama. v. kalamu.
kalamako (V-ger ap. A; Lar). "Calamaco, una tela de lana a modo de droguete" Lar.
kalamandra. 1. Nombre de cierto tejido.  Ez dakigu ala zurdaz edo zertaz eta non egiten zen estofa
kalamandra izena zuena. Elsb LehE 20.
2. (Uso adj.).  Orduan krinolina azpitik eta zaia kalamandra gainetik, ala fede, emazte bakotxa izanen da
[...] Xinako enperatriza baten pare. Elsb LehE 20s.
kalamanka (BNc, Sc ap. A; T-L). 1. "Gandul" A. "Fainéant" T-L.

2. Sinvergüenza (?).  Ribot ministro ohi bat, ahoz eztia, bainan izaitez bi sosen ohorearentzat bere burua
debruari sal lezoken kalamanka bat. HU Eskual 1-7-1898, 1.
3. Grandullón.  Jatsuar maltzurrak ere ikusia zuen bezkin kalamanka, bainan, berea gogoan, alegia eta ez
ikusi egin zuen. Barb Sup 168 (cf. unas líneas más arriba: Bainan Jainkoak haundisko eginik, ez ziteken nahi
bezala gorda). Angles kalamanka! Gure etxe ondo hetara hurbiltzen bahaiz sekulan! Ib. 26s. Ez zen, nahi
baduzue, handi handi hetarik. Senpertarra zen Piarres, eta senpertar mota ez da baitezpada kalamanka. Barb
Piar I 169.
kalamastra. "(BN-baig-lab), desgarbado (hablando de personas). Etxe kalamastra, casa destartalada, casi en
ruinas" A.
kalamatrika (V, G ap. A; Urt IV 159), kalamatika (L-ain, B ap. A), karamatika (Lh). 1. "Blatero, hitzuntzia,
[...] kalamatrik erráillea, kalamatrika kondatzáillea" Urt III 364. "Clamor en la conversación" A. "Criaillerie
dans la conversation" Lh. Cf. MEIG VII 183: "Kultur hitzak, txantxetan edo erabili direlako bere esertoki
goitarretik beheitituak: hor duzue, erretolika ez ezik, gure kalamatrika nahiz frantsesezko grimoire". Cf.
gramatika.  Len ere entzun izan ditugu erderazko kalamatrika oriek eta, egi-egia! ni bezelakoentzat aur-
kantatxoak bezela dira erderazko jardunak: logarriak. A Ardi 82.
 "Gramática parda, galimatías. Kalamatrikako maistria zonan a, gure auzoko durango-arra" Etxba Eib.
"Retahíla ininteligible, galimatías. Zuen mutiko txikixak jaukak kalamatrikia" Elexp Berg.  Lektura, kaligrafia,
geografia, agrikultura, astronomia ta jeometria. --Jajajaja! aaaaah! Au kalamatrika! (G, s. XIX). BOEg 2608.
 "Kalamatrika erderazko 'gramática'-tik dator eta 'recovecos', 'rodeos' esan nai dau" Alt Eusk 1919-20 (II), 48.

baten mende.
"Auskalo ze kalamatrika asmatzen daben, [...] azpijoku, sekretu, habilidade... zentzuan" Elexp Berg.  Gorputza
elbarritua bazuan, ez ala gogoko bizia. Ta aren asmamenak zerabilzkin kalamatrikak! Eston Iz 85.
2. "Karamatika, grimoire, livre dont on dit que les Magiciens se servaient pour évoquer les démons, etc.; il se
dit figurément et familièrement, de toute écriture illisible, de l'argot des bohémiens et des discours obscurs,
énigmatiques ou inintelligibles" Chaho.
kalamatrikeria. "Battologia, hitzuntzikeriak, kalamatrikeriak" Urt III 277.
kalamatxino.  (Palabra creada por un personaje de novela para designar a un animal también ficticio). 
Batak erbikumian okelia zala onenetarikoa ta bestiak kalamatxinoarena --kalamatxino au Trapu-trapuk
asmautako kontu bat besterik ez zan--. SM Zirik 33.
kalamazi. v. KALAMU-HAZI.
kalamentu.  Nombre de una soga usada por los pescadores.  Sareak [arrastarako baporean] malleta edo
kalamentua deritzan soka bat ere bear du; soka au rollotan bildurik izaten da. Elizdo EEs 1926, 9.
kalameza. "(Hb), torchon" Lh.
kalamika. "Broussain ms. dice que en Hazparren la kalapita, estopa más grosera que la ordinaria, se empleaba
para hacer los o las kalamikas" DRA.
kalamitate (Urt IV 39, Chaho, T-L), kalamidade, kalamitade (Urt I 349).  Calamidad, desgracia. "Désastre",
"sinistre, malheur" T-L.  Persona paubreziaz edo presoindegiz, [...] edo gorputzeko berze kalamitatez edo
spirituko aflikzionez hunkiak. Lç Ins A 2v. Mundia tribulazione eta kalamitate oroz bethia. Tt Onsa 95s.
Hañbeste kalamitateren eta miseriaren pian daguena. Mst III 20, 4 (SP ondikoetara eta lazerietara eroria, Ch
atsekabe, Ol naigabe). Renautek eta Ogerrek / ükhen nizie manhatü, / eta gerla kalamitate / handitan dütüzü.
Xarlem 384. Kalamidade oiek lenago / dauzkat neunek pasatuak. Yanzi 129. Kalamidade guztiak beregain
izatiarren edo, begi-bakarra, bizkar-okerra ta errena zan gañera. SM Zirik 62. Lengo kalamidadeak
aztutzeko era ona. AZink 118.
kalamoko. "(R-vid), escarcha. Bizpur gairen buruko biltan den arrosada, elur gisa, da kalamokoa (R)" A.
kalamu (V-ger (-ll-), AN-araq-egüés-ilzarb-olza, L, B, BN, Ae, Sal, S (kh-), R; SP, Urt IV 120, Lar, Aq 1398,
Añ, Arch VocGr, Lcq 148, Dv, H), kalamo (V-gip, G, AN; vEys), galamu (Lcc), kalama (Lcq 148). Ref.: Bon-
Ond 148; VocPir 590; Alth Bot 6; A (kalamo); Lrq (khalamü); Iz ArOñ (kálamo).
 Etim. Préstamo románico, en último término del hispanolatino cannabum (lat. cannabis).
1. Cáñamo; hilo de cáñamo. "Chanvre" SP. "Hilo de zapatero" Aq 1398. Cf. Top (5): "Galamucha (1876),
labrantío de San Román de San Millán; Galamugabagui (1702), labrantío de Eguino; Galamuza (1695),
labrantío de Virgala Menor. Id. de Gordoa". v. garsande.  Khalamü harra den bezala bere ürrüxarekila,
bürdüiña atxeiriareki. Egiat 206s. Gorphutza oihal lodiz estalia, gerria kalamuzko zinta batez inguratua. Laph
34. Kalamuzko gerrikoa utzirik, burdinezko bat dabila orai luze eta dorphe. Ib. 49. Korda lenazko edo
kalamuzkoa, hirur korapillorekin (1874). ABv SFranEL 84 (ap. DRA). Kalamua lihoa bezalatsuko landare bat
da. GH 1927, 335. Kalamuzko soka bere tinko hartarik ez da kantitzen, azkar eta zail, badiharduka indar
guzieri, non ez den hausten. Lf Murtuts 19s. Hasi dira [...] khalamü-eraikitziari beren lürretan. Herr 29-5-1958,
3. Landare zekenak baitaduzka eremuak, / erratzak harean, haitzetan kalamuak. Arti MaldanB 190. En DFrec
hay 6 ejs., septentrionales.
2. (SP  A). "Roseau" SP.
3. (Aq 628 (AN)  A). "Ha, que mentira, ha zer kalamua (AN)" Aq 628. "Mentira, embuste" A.
- KALAMU-HARI. Hilo de cáñamo.  Pauko kuntrolür jaunak etzian phentsatzen / Eihartxeren phasta zertaz
eginik zen, / khalamü hariz ala hede larrüz den. Etch 274. Espartinaren egiteko behar da lehenik kalamu-haria
adastu. GH 1927, 340 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.).
- KALAMU-HAZI (Lcc (galamu-), H), KALAMAZI (Lar). Cañamón.
- KALAMU-PEZA. "Chènevière" T-L.
- KALAMU-ZAILKI. "Chènevotte" T-L.
kalamudi (Aq 1087  A (AN)). "Cañamar" Aq y A.

baten mende.
kalamuki (Lar).  Cañamazo.  [Asmoan zeuzkan jantziak], ondo bestelakoak ala ere, janzi zituen: zeñak
ziraden, kalamuki saku bat, burnizko katea soka batekin goapillatuta. Aran SIgn 20. Ilhekia ez da kalamukia. Lf
Murtuts 19.
kalamulu (Lar, H). "Cañamazo, lo grueso del cáñamo limpio" Lar.
kalanba. "Kalanba, kalanbuko (L; Hb), aloès (bot.)" Lh.
kalanbre.  Calambre.  Au da eztularen aurka ta kalanbrearen aurka. Ostolaiz 153.
kalanbria. v. kalabria.
kalanbuko (Lar, Hb ap. Lh). "Calambuco, árbol" Lar.
kalandier. v. kalendario.
kalandres (V-m-gip). Ref.: A Ezale 1897, 173a; SM EiPáj. "Calandria común (Melanocorypha calandra)" SM
EiPáj. v. kalandria.  Iperdikara, mingor ta txepetxak; txio, tarin, kalandresak. Erkiag BatB 38.
kalandria (V-gip, AN-egüés-ilzarb-olza, Ae, Sal, R), kalandra (V-gip), kalandre (V-gip). Ref.: Bon-Ond 144;
VocPir 451; Elexp Berg (kalandra).  Calandria. "Kalandriak paseko bidigarruekin batera ibiltzen die" Elexp
Berg. v. kalandres.  Eta nik gura neuke barriz / kalandriak legez igo, / kantetan gaur dira eun urte / Nobia
jakula jaio. AB AmaE 148. Kalandriak txirri eta txorro. AZink 21.
kalanka (AN-5vill). "Los cencerros reciben nombres diferentes según su forma y tamaño. [...] Los más grandes
y abombados pulunpak, los planos kalankak, los cilíndricos dulundak" CarnIt 272. v. kalaxka.
kalantika. "(Hb), coiffure des femmes" Lh.
kalahorrar.  Natural de Calahorra.  Harako kalahorrar hark agintzen omen zuenez. MEIG IV 110s.
kalapatxa (Aq 640 (AN)  A). "Tolva" Aq 640.
kalapetatu. "(L-sar), kalapetatzea, bâcler un travail" Othoizlari 1963, 520. Cf. kalafetatu.
kalapio. v. kalipu.
kalapita (AN-5vill, L-ain, B, BN-mix-arb-baig, S; Dv). Ref.: A; AtBou 363; Satr VocP; Izeta BHizt; Gte Erd
107, 169.  Alboroto, jaleo, bulla, vocerío; discusión. "Tumulto, camorra, ruido confuso de voces" A. "Atzoko
kalapite izigerrie izan zen" Izeta BHizt. "Hura zen kalapita!" Gte Erd 107.  Tr. Documentado en autores bajo-
navarros y labortanos, y en Orixe. En DFrec hay 2 ejs., septentrionales.  Panamako kalapita hori guzia ere
harek altxatua da. HU Aurp 60. Kalapitarik gabe, jan-edan eta elhe alferretarik begiratuz. JE Bur 173.
Kontseilua bildurik, / hango kalapita! Etcham 62. Mendi bat dupa erortzen zaiote zerutik bezala, harrabots
baldigarri batekin! Oihu, orro, kalapita! Lf Murtuts 16. Ene animako kalapita mintzo biurtzen al zitzaien?
"Tumultus". Or Aitork 165. Bazen asko solas eta kalapita ere. Larz Iru 9. Ez dioia Mixelek zure semari kalapita
bilhatu? Larz Senper 76. Azkenean egia nausitu zen, bainan zortzi ilabetez zer behargabeko kalapita! Ardoy
SFran 138. Sekulako kalapita zuten elgarren artean Ceylan-eko erregettoek. Ib. 176. Batzuek eta besteek,
elgarren artean badute kalapita frango. Herr 3-10-1996, 8. Eta zenbait kalapita erabilirik, horra nun guti edo
aski arrañatzen giren. Etchebarne 102. v. tbn. Barb Sup 114. Zub 64. JEtchep 24. Larre ArtzainE 141.
- KALAPITA-EGILE. Discutidor.  Tenor da, kalapita-egileak kalapitan utzirik, iker dezagun zer egin
Algeriarat bakearen itzularazteko. SoEg Herr 10-10-1957, 1.
- KALAPITAN (BN-arb-baig). Ref.: Satr VocP; Gte Erd 119, 281. Discutiendo. "Alborotando" Satr VocP. "Ez
dut kalapitan hasi nahi zurekin (BN-arb)" Gte Erd 119. "Erlijionearen gainean kalapitan hasi ziren (BN-arb)"
Ib. 281.  Oihuz eta kalapitan hari ziren. Prop 1885, 37 (ap. Dv; no lo encontramos). Kalapitan han zabiltzen.
Etcham 203. Tenor da, kalapita-egileak kalapitan utzirik, iker dezagun zer egin Algeriarat bakearen
itzularazteko. SoEg Herr 10-10-1957, 1. Kalapitan lotzen dira. Larz Iru 80. Zer duzie hola kalapitan? Ib. 32.
Batean kalapitan hoinbertze alderdi, / edo langilen eta nagusien aldi, / egiazko bakerik nehon ez da sendi. Xa
baten mende.
Odol 250.
 (Con adj.). "Kalapita gorrian, en grande fureur. Kalapita gorrian hari ziren" vEys. "Kalapita gorrian dagozi,
ari dira, ils sont en chaude et bruyante dispute" H.  Harat-hunataka, irrintzina eta kalapita gorrian. Zub 42.
kalapitaka.  A montones, en abundancia.  Baditut kabalak! Kameluak nik dakita xuxen zonbat mila! Astoak,
kalapitaka... ardiak ulitxak bezala. Othoizlari 1959 (19), 222.
kalapitari (Dv, A). "Hablador, bullanguero" A.  (Fig.).  Ur hotz, garbi, mehe eta kalapitarietarik Ellande
Etxandik atera amarrain fin, frexko eta bizkar ezurrerarino loreztatu horietarik! Gatxitegi Herr 19-9-1957, 4. 
Discutidor. v. KALAPITA-EGILE.  Itzul gaiten gure itzain kalapitalarietarat. Larz GH 1959, 93.
kalapitatsu (Dv, A). "Hablador, bullanguero" A.
kalapitxi (V-m), kalaputxi (V-ger). Ref.: EI 359; EAEL 94.  Mariposa.
kalapu. v. kalipu.
kalartzu. v. galartzu.
kalasantza. "(V-m), gaviota de las más hermosas de nuestra costa; es una de alas algo más negruzcas que la
llamada santza" A.  Gure artian ederrenetarikua dan itxastxorijari, kalasantza ixena emoten ei-dautsoe.
Altuna Euzk 1930, 447.
kalaska. v. kalaxka; KLASKAZ (s.v. klaska).
kalaterrita (V-ger ap. A). "Cerola, cierta gaviota, de las más pequeñas" A.
kalatre. "Mal aspecto, hablando de personas. Kalatre txarreko gizona da. Kalatre txarra" Izeta BHizt.
kalatu. 1. "Cala[r], kaladu" Lcc.

2. +kallatu. Calar, alcanzar cierta profundidad (un navío).  Ezta handik sartzen untzi guti baizen, eta guti
kallatzen dutenak. INav 126.
 Quedar atrapada (una rueda).  Bigarren arruda sartu zitzaion ziloka batean eta han kalatu. Larz GH 1959,
89.
3. (Lar  Chaho). "Sondar, sondear" Lar.
4. Calar (la bayoneta). Cf. Xe 205: Zezena sartu zaie / kala baioneta (el editor cita a la baioneta como variante
de otra edición).  Agintzen digu kaboak jartzeko zortzi soldaduok etxe-inguruan, baionetak kalaturik. Urruz
Zer 52s.
5. Plegar.  Jadanik plegatzen ditu / Plegatzen bere belak; / Hala xoriak hesten tu / Kalatzean hegalak.
(1842). Eskual 6-1-1899, 3.
kalatxori (V-m, G). Ref.: A (kalaterrita); EAEL 93. "Cerola, cierta gaviota, de las más pequeñas" A.
"Kalaterrita ta kalatxorija bizkattarrak eristen deutsoez itxastxori txikijenetariko bati. Erderaz, 'cerola'" Altuna
Euzk 1930, 470.  Kalatxoriyak bitsa-bitsa iraultzen zan itxaso-gañean zebiltzen. Muj RIEV 1931, 639. 'Laba'
azkenengo arnasetan, albetan egoala, kalatxori ta kaioak aren onduan ibili ziran antzean [...]. Erkiag Arran
169. Arantzago kalatxori, kaio ta zantzak ikusgarrizko zirriborroak egiten zituen. Ib. 185. Bere maitasunak
errepasatzeko / hiriko kalatxoriak / arratsero biltzen dira estazio aurrean. BAtx Etiopia 47.
kalatz. v. kaldatz.
kalaustra. v. kalostra.
kalaxka (G-to, AN-5vill), kalaska (H), klaska (BN; VocBN, Dv, H), klaxka. Ref.: A (kalaxka, klaska); A EY I
199; CEEN 1970, 132. I (Sust.). 1. Cierto tipo de cencerro pequeño. "Klaska, sonnette moyenne de vaches,
moutons etc." H. "Cencerro de sonido poco sonoro" A. "Este cencerro [de tres a siete centímetros] es conocido
por kalaxka" CEEN 1970, 132. Cf. VocNav: "Kalaska, cencerro (Alsasua)".  Gatuari behar sarri / joare klaska
bat ezarri. Ox 121. Sagarakoan isilgunea... / atarin beor-irrintzi, / ardi-joale, beor-kalaska / ta beien kaskoin-
baten mende.
zintzarri. Or Eus 229. Garo-tartean motel gelditzen / zintzarri kalaxken otsa. Ib. 329. Artzai eta segalarien
ojuak. Eta irrintzien artean zintzarri kalaxken ots motela. Eston Iz 8. Zeren baduzu joare eta joare... Bildots
joaretan, baditutzu: kalaxkak eta ttolonttak. GH 1958, 263. Herriko eliza ttipiaren ezkila, ardien kalaxka,
artzain zonbeiten kantuak [...] bazen aski egunaz jendearen lotik begiratzeko. Ardoy SFran 63. Ustai eta klaskak
ikusi nola zituzten [ardiek]. Larre ArtzainE 58. Joare, klaxka edo xilintxa soinuetan gostu zutenak. Ib. 85.
2. Alboroto, ruido.  Ihausika abiatzen zitzeien, gaitzeko kalaxkan, hanbatenaz ere, non artzainek eta aitak
huiatzea laket baitzuten. JE Bur 20. Iguzkia samin, ogiak zirtaka kraskatzen ari, hantxet epaiteko tresna baten
kalaxka, urrengo motor baten burrunba. Gazte (julio) 1958 (ap. DRA). Urrunerat ezagun eta nabari ginela gure
kalaxka eta garrasiekin. Larre ArtzainE 30. II (Adj.). 1. "(G-to), hombre flacucho" A.
2. Charlatán.  Frantses kalaxka batzuek gogoan ezarria zuten, Coty jaunak ez zuela hurbildu behar
Vaticaneko jauregirat. SoEg Herr 16-5-1957, 1.
3. Estridente (?).  Denetarik ozarrena, "Xerxebruit" zen, bere boza kalaxka txarraz pozoinaren aurthikitzeko.
Larz GH 1959, 90.
kalaxkada, klaskada (BN ap. A). "Ruido de cencerro" A.
1 kalba. 1. Calva.  Ta emongo deutseela buruko apaindurijaren lekuban kalba gorrija. fB Olg 78. Enzuten
oi dira beste blasfemija modu batzuk: Kristoren buruba, Birjinaren sabela, San Pedroren kalbia [...]. Astar II
35s. 2. Novillos.  Topaizu imie, kalba etxen lotude eskolara barik eta. Ort Oroig 37.
2 kalba. "(V-ger-oroz-m), una manera de jugar a bolos, lanzando al aire la bola. Kalban jokatu" A.
kalbar. v. kalpar.
kalbario (S ap. Lrq; Urt IV 87, Chaho, Gèze), kalbari(a) (Urt IV 87), galbaria, galbario, galberio. 1. Calvario
(monte). "Calvaire" Gèze.  Iesus Iaunaren kruzifika lekhua deitzen zen bur-hezur edo bur-hezur Kalbaria, edo
Kalbaria. Lç Decl a 2r. Ni Zerura iganez ere geroztik Kalbaria / bisitatu zien eta eman nintzen hobia. EZ Man I
26. Ioan ziñduen gurutzea, / Iauna, Kalbariara, / odolezko uholdea / zaritzula lurrera. Arg DevB 185.
Kalbarioan gora zinduen / segitu zure Semea. Gç 93 (136 galbarian, 154 kalbaria (det.)). Galbariako mendiaren
/ egiazko erretaula. Ib. 201. Eruaeben Kalbariyoko mendira. Zuzaeta 75. Nolako Kalbario gogorra prestatzen
etzaio Jesusi. Mg CC 252. Egun oroz egiten da gure elizetan galbarioan behin egin izan zena. Dh 223. Orhit zite
Jesüs-Kristek bere khürütxia Kalbarioko mendin gañera kharreiatü ziala. UskLiB 57 (34 Kalbariako mendin).
Kalbarioko mendi / bide gogorrian. Xe 357 (365 Galbario). Ezen aldarean kalbarioko Jesus bera duzue. Arb
Igand 97. Golgota edo Kalbarioa zeritzan toki batera. Ub 90. Azkenean khurutzefikatua izan zen Kalbario
gainean. CatJauf 29. Jesus Kalbario bidean. Inza Azalp 69. Dandara luzeak zintzo deitzen gaitu Kalbari
gaiñera. Or Poem 529. Jesusen pazientzia / Kalbarioan, iltzera arte / zinzilik iltzez josia. And AUzta 113. Gogoz
izan naiz zure ondotik Galbarioaren puntan. Xa Odol 265. En DFrec hay 2 ejs. de kalbario.
v. tbn. Mat 203. SP Phil 482. Bp I 76. CatLav 272 (V 136). He Gudu 135. Mb IArg I 152. Cb Eg III 307. CatLan
43. Mih 81. Brtc 16. Añ LoraS 134. AA I 521. Dh 364. fB Ic I 76. Astar II 205 (kalbarijo). MarIl 45. Lard 457
(25 galbario). Zab Gabon 105. Bv AsL 221. A BeinB 54. Ip Hil 187. Itz Azald 34. ArgiDL 66. Jaukol Biozk 55.
Tx B II 121. Balad 240 (Motrico, 1925). SMitx Aranz 131 (127 galbario). Erkiag Arran 183. MAtx Gazt 96.
Azurm HitzB 49. Galbario: Iraultza 19. Hb Egia 118. Jauregui 234. Jnn SBi 30. Zby RIEV 1908, 285. Ox 76.
Zerb IxtS 90.
 (Fig.). v. infra (3).  Ene begiak haundiz haundi ideki nituen / eta kolpean berriro hiriko / kalbario mendia
agertu. Lasa Poem 66.  Arantzazu, euskal-Kalbario! SMitx Aranz 111. Guruzbidea dago / Arantzazurako. /
Antxe bai-degu gure / euskal-Kalbario. Ib. 119.
2. kalbaria. Calavera.  Bur-hezur edo Kalbaria hartzen da hilaren bur hezur haragirik eztuenagatik. Lç Decl
a 2r.
3. (Añ, Chaho), galbario (G-nav ap. Iz Als). Viacrucis. "Galbaiyuaik onnndo patuikén, sekulaikúseztuun
bezelako benázko Galbaiyuk an paso bateti bestea errezatzen" Iz Als. v. GURUTZE-BIDE.  Mezenzuteko,
1
konfesetako, komulgetako, Kalbario santurako [...] oraziño ta eskariak. Añ EL 4. Kalbarioko estaziño edo
2
Geraldi Santuak. Ib. 176 (EL 185 kurutze bidea edo Kalbariorako). Ez zituen utzitzen, / [...] egun oroko meza, /
errosarioa, / eta bezper-ondoren / zan kalbarioa. It Fab 113. Han zebiltzan [...] harpetik elizara, elizatik
kalbariora, bethi othoitzean eta kantuz. Arb Igand 7. Euskal-erromes gaixoa: [...] / esku legunez ukendu nai det /
nik zure kalbarioa. SMitx Aranz 131s. Almodobar Landako batzarrean Kalbarioko Ordezkari izendatzen. Gazt
MusIx 143.
 (Pl.).  Errosarioa naiz kalbarioak / bat-beste-atzetik guzien aoak. SMitx Aranz 140. Ermitaren bueltan
galbarioak, egurrezko kurutzeak. BasoM 121. Gurutz-bide edo Kalbarioak esanez. MMant 137. v. tbn. TxGarm
BordaB 61. Insausti 39.
baten mende.
 (Con egin). "Kalbarioak ein, hacer el Vía Crucis" Asp Leiz2.

4. (V-gip ap. Elexp Berg). (Fig.). Calvario, padecimiento intenso. "Nik pasau doten kalbarixua eztotsat iñoi
opa" Elexp Berg.  Laister asi zan Lizarragaren kalbarioa. Or SCruz 123. Atseginaren indarrez ariñago jo
zuten mendi gain bat, nondik ikusi bai zuten "Magdalena" iria, bere kalbarioko azkena. FIr 152. Zazpi eungiko
edo sigloko nekaldi mingotsa, Kalbario erpiña, ibili bear izan du Erin bulardetsuak. Ldi IL 167. Mendixkaren
gallen-gallen, / Ama-Semeen kalbarioa / miñez gogorazten. SMitx Aranz 225. Orain nago proban / guzizko
desonran / zartu eta sobran / zer kalbario dan! Basarri 108. Oraindik asi besterik etzuen egin bere kalbarioak.
Ataño MLanak 42. Jazoera orrek beste kalbario bat sortzen eban gure barruan. Gerrika 177. Au zer kalbario
dan ondo probatu nuan. Insausti 26. v. tbn. FEtxeb 34. AZink 94.
- KALBARIOA ESAN. Rezar, hacer el viacrucis.  Mendi-gandorrean kurutzetik kurutzera kalbarioa esan
ondoren. TAg Uzt 91. Kalbarioa esanaz kurutze batetik bestera. Ib. 92.
- KALBARIO-KANTA. Canción de vía crucis.  Esan-nai luzeko pilloa osatzen dute ango kalbario-kantak.
SMitx Aranz 125.
- KALBARIOTARA. A (hacer) el viacrucis. "Domeka atsaldian Kalbarixotara joan biar izate zan Garizuman"
Elexp Berg.
kalbindar.  Calvinista. v. kalbinista.  Jende ariok joaitean / zuten antz zintzo 'ta zentzatua / kalvindarrena
zatean. Mde Po 80. Ene zentzuak, oi! ez ziraden / kalvindar eta zintzoak. Ib. 80.
kalbinismo, kalbinismu.  Calvinismo.  Kalvinismurik othe zen aldiz / nengienean paseiu. Mde Po 80.
Kalbinismoaren hedadura [...] hizkuntzaren aldekoa izan zen. In MEIG VI 32.
kalbinista.  Calvinista. v. kalbindar.  Relijiño Arriana, [...] Luterana, Kalbinista. Zuzaeta 93. Higanauta
denean ministroa, / luterano edo kalbinista. Iraultza 24. Ereje kalbinista fede gabeko. Zab Gabon 96. Ereje
kalbinista prestu-ez ark. Ib. 98.
kalbo (G-azp; AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 155 (sin trad.)). 1. Calva.  Jardun bei kalboari arrabioz
azka. AB AmaE 237. Lotsage, dollor, gangarra, / iru bibote ta iru kalbogaz... / egizko arro bakarra. (Interpr?).
Enb 199. Ta koroi aundi bat eingo degu / kalbo ori tapatzeko! In Mattin 26.
2. (BN-baig ap. EI 109), "Chauve, qui n'a plus de cheveux" Chaho. "Pelado, raso" EI 109.  Kalbo arraidxue!
Ort Oroig 17. Gero ta kalboago / gu gara geratzen. FEtxeb 134. Ta antxe sartu zan bat / kalbo zegona. Insausti
139. Baiña mirari ori / kalboak ezin du. Ib. 140.
- KALBODUN (G-azp). Calvo.
- KALBO EGIN. "Encalvecerse, kalbu egin" Lcc.
kalbotu (Chaho).  (Hacer) encalvecer.  Gaztênak zuri guztiak / ta zarrak ulle baltzak / eurrez ideki eutsezan,
/ orren ondo eze kalboturik / gerora imin ebeen. Zav Fab RIEV 1907, 539. Bi begiak ubeldurik, burua ere
kalboturik. AstLas 69. Berrogei urterako zalako kalbotu, / bizar zuri utsagaz egin da geratu. AB AmaE 233.
Martiñ legetxe, zeiñ Marta kalbotu. Ib. 237. Berrogei urtera nua, / buru dana kalbotuta. EusJok 40. Gure
Jainkuak nere partetik / danak kalbotu ditzala. Auspoa 107, 113. Gizonak kalbotu ta / astoak urdindu. Insausti
140.
kalbu. v. kalbo.
kalbuts. v. 1 garbots.
kalda. v. galda.
kaldaika (det.).  Caldaico.  Origenak aldiz, Platonen jarraikian, dio Paradüsü Kaldaika (hala deitzen dü)
dagoela Jinkoa üngüratzen dien berthüdietan. Egiat 196.
kaldail. "(Hb), petite vérole" Lh.
kaldar (V-gip ap. A), kalddar (G-to-bet-nav, AN-gip ap. A), kalder (G-goi-azp ap. A), kaldor (V-gip ap. Iz
ArOñ).  "Persona ruín, innoble" A. "Kaldar, arrazoia emoten eztakiena, egia ikusi ta ala ere ukatu egiten
dabena, ori da kaldarra" And Egun 85 nota. "Kaldor, kaldórra, es una palabra insultante. Que hace acciones
malas" Iz ArOñ.  Gatzik gabeko amaika kaldar / bazegok lurren gañian. And Egun 82. Petral, ergel, zikin,
txaplata, kaxkar, kalder, zorritsu orrek. Urruz Auspoa 47, 76. Denporatxua zeroian aurrera ta etxeko-andriak,
baten mende.
ain kalderra (ruín, egoista) ez izanarren, [...] leun-leun luzetu zetsan [...]. SM Zirik 142.  "Kaldar, pequeño,
defectuoso" Asp Gehi.  Mala (suerte).  Zuaitz bakarra ta alaba bakarra, / izan oi dute adur kaldarra. Ayerb
EEs 1916, 145.
kaldara. v. galdara.
kaldaragin. v. galdaragin.
kaldatu. v. 2 galdatu.
kaldatz (V-ple-oroz ap. A; Zam Voc), kalatz (V ap. A, que cita el msOch). 1. "Gajo o división interior de ajo,
naranja, etc." A. 2. "(G-azp), racimo pequeño" A. 3. "(V-arr-oroz), solomillo" A.
kalddar. v. kaldar.
kaldeano.  Caldeo. v. kaldear.  Libra gaitzazu, othoi, peril hunetarik, hala nola libratu bait-zenduen
Abraham Kaldeanoen eskuetarik. Mat 358.
kaldear (kh- Urt IV 453), kaldeatar, kaldeotar.  Caldeo. v. kaldeo.  Orduan ilkhi izan zen kaldearren
herritik. He Act 7, 4 (BiblE kaldearren; Lç kaldeoén). Beriala kaldeotaarrak adierazo eutseen erregeri zer
igaroten zan. JJMg BasEsc 144. Ur zeritzan kaldearren urian jaio zan. Lard 12. Hoik oro bazakitzaten yuduek
kaldearretarik. Hb Egia 8. v. tbn. Mok 6. Haran bere sorterrian, kaldearren Ur hirian hil zen. BiblE Gen 11, 28.
kaldeo. 1. Caldeo, habitante de Caldea. v. kaldear.  Ilkhirik kaldeoén herritik. Lç Act 7, 4 (He, BiblE
kaldearren, Ol Kaldai lurretik). Ejipzio, kaldeo, / hebreo, griegoak. Afrika 32. Ez damu-izan, lagun, [...] aterako
ziñuzket-eta kaldeoen eskutatik ere. Berron Kijote 116.
2. Caldeo (idioma).  Hebreoei ahantzitzaien [sic] bere hitzkuntza propiala eta ikhasi zuten kaldeoa. ES 93.
Hekien hitzkuntza hebreoa nahastekatua zen siriakarekin eta kaldeoarekin. Ib. 93. Hebreoa beti kontatzen da ta
onegandik siriaka, kaldeoa ta arabigoa sortu ta jaio zirala. Cb EBO 7.
kaldeotar. v. kaldear.
kalder. v. kaldar.
kaldera. v. galdara.
kalderero.  Calderero.  Joxe Mari Elordi, kaldereroa, gizon langillea ta ona. JAzpiroz 219. Tubo barruan
beera sartu sokan erdi zintzilik eta kaldereroei laguntzen. AZink 49.
kalderetatxo, kalderetatxu.  Caldereta.  Bidaletan deutsudaz Sancho Garciagaz onen izenean doazala
gogoangarriak: plater bi, jarra bat, kalderetatxu bat eta tazea. fJZ 98.
kalderilla.  Calderilla.  Nork daki zenbat izango zitun / kalderilla ta papera? JanEd II 88.
kalderin.  Calderín.  Txokolateratxoa, / pertza, zartagiña, / pazi, tupi, kaldera / eta kalderiña. Echag 145.
Gizarajuak zeramala konkor aundi bat, ziruriyena kalderiñ bat abuaz bera. Iraola 39.
kalderoi, kalderon. 1. Calderón (en música).  Seminima, kortxea, / fusa ta kalderon, / au ikustean geldi /
bearko det egon. Izt Po 74. 2. (V-gip ap. Elexp Berg), kalderon (V-gip ap. Garate). "Kalderon, juego de palos
a
o kinkiñ" Garate 1. Cont RIEV 1930, 155. "Kalderoi, palo que en el juego de la toña se utiliza para golpear a la
txirikilla. Lizar adarrezko kalderoiak izaten die onenak" Elexp Berg. En G-goi es conocida la expr.
kalderonketan (ibili...), para referirse a este juego.
kaldi. v. ukaldi.
kaldo-maldo. "Kaldo-maldo ta zuku-salda (AN-ulz), deus ere balio ez duena" Inza NaEsZarr 1900 (tbn. AN-

baten mende.
larr). "Nahiago nikek hire kaldo-maldo guziak bano salda xorta(ba)t (BN-baig)" Ib. 2470.
kaldor. v. galdor; kaldar.
kaldu. v. 1 ukaldi.
kaldur. v. galdur.
kaldurrio. v. galdurrio.
kaldurru. v. galdurru.
kale (V, G; Lcc, Lar, Añ, H (V, G)), kalle (V-arr, AN-gip; H). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Holmer ApuntV;
Elexp Berg; Gte Erd 177, 190.  Tr. Hallamos la var. kalle en Zuzaeta y en una de las versiones de CantCS. En
DFrec hay 465 ejs., ninguno de ellos septentrional.
1. Calle, rúa. "Calleja, kalestua" Lar. "Kallen beiti jetsi zen (AN-gip)" Gte Erd 177. "'San Juan' kalean bizi da
(AN-5vill)" Ib. 190. v. karrika.  Tr. De uso general en los dialectos guipuzcoano y vizcaíno; entre los
navarros sólo hemos encontrado algún ej. en Lizarraga de Elcano. No aparece en autores septentrionales. 
Mosiur Chanfarron, jaun andia, / Irun kalean datza illa (c. 1576). TAV 3.1.16 (Irungo kalean en otra versión).
Kalean paseatzea. Lazarraga 1195v. Bide artati iramo badot / zure kalera gezirik. Ib. 1195v. Iturrioz kalean
andra Maria Baldako / Arte kalean andra Otxanda Gabiolako (Endechas de Milia de Lastur). TAV 3.1.5. Ze
eikek maurtuti oeanean, eder eztanik kalean. RS 36. Kalebarrengo jaubea. BBizk 30. Kalleetan, dibersiñoko
lekubetan. Zuzaeta 140. Erri onetako kaleak, plazak eta leku guziak dirala urre garbia. AA III 581. Kalletatik
eta plazetatik billatuko dot neure arimeak maite dauena. CantCS (V) 3, 3 (G y V-m kaleetatik). Beko kalean
alboradea joten egoala. Ag Kr 50. Kale guziya artuaz, allegatu da Katu kaieko muturrera. Iraola 61. Iruditegiak
aurkeztatzen du arrantzale kale bat. Ill Testim 3. Amezketan kale bakar bat baizik izan ez arren. A Ardi 129.
Kale estu ta illunetatik juan zan. Altuna 23. Orain larogei urte, / kale poz-gabeok / eguzkiak zitun ta / zure aur-
yolasak / alaitzen. Ldi BB 88. Parisko kale batean / etxe zikiñen artean / bat dago zikiñagoa. Mde Po 41. Ibilli
zan kale estu ta gaiztoetan. Anab Poli 55. Eibarko kale bati Mogelen izena ematea erabaki dute. Basarri 47.
Kale auetan galduta ere beera jo beti. Anab Aprika 19. Au dezu emakume lizunen kalea. Ib. 19. Uiolaren
antzean doa kaleak betean gizon-ibaia. Erkiag BatB 146. Ezkurdi-kalea esaten dautse beti. Alzola Atalak 138.
Zoaz berehala "Kale-Zuzen"era, Judaren etxera. IBe Act 9, 11 (Ker, IBk kale; Lç, He, TB, Dv, k(h)arrika, Ol
txaide). Burgosko kale zaar aietan. Insausti 42. Aita xextogintzan aritzen zen Goiko kale zaharrean. MIH 366.
Foruen kaleak eta plazak loratzen zaizkigu nonnahi. MEIG VI 69.
 (En ines., con gora, behera, zehar, etc.). "Kallean gora ta bera ibili gara (V-arr)" Gte Erd 190.  Kaleetan
barruna eskean asi zan. Aran SIgn 79. Bilboko kalietan zear ebiltzan alkarregaz. Ag Kr 189. Gazte galduen
gisan / kalietan zear. JanEd II 118. Markesaren alaba / kalian barrena. Balad 231. Pernando bai omen zijoan
Alegiko kalean bera. Muj PAm 73. Kale luze batean barrena. Or SCruz 47. Amsterdameko kaletan gaindi /
berriz narama orhoitzak. Mde Po 79. Antxen zijoazen kaleetan barrena bizkaitar sendoa ta donostiar txikia.
Anab Poli 53. Arranegi kalean zear gorantz egin eban. Erkiag Arran 49. Ernani kalean barrena nijoala. Salav
53. An joan zan kalean aurrera. NEtx LBB 52. Kalean barrena sartu zan Don Kijoteren etxeraiño. Berron Kijote
71. Oraindik kalean barrena ez badabiltza, bada ordu ibili daitezen. MEIG IX 43. v. tbn. Echta Jos 284. Tx B I
85. Eguzk GizAuz 163. Txill Let 114.
 (En ablativo).  Ikusgarrija da bide agiri ta kaleetati ziar igaroten. Mg PAb 128. Kaletik zear zijoala. Lab
EEguna 108. Kale berritik barrena. Ugalde Iltz 14.
 (En caso absoluto det.).  Kalea bera burua bax[u]n daroa (c. 1566). TAV 3.1.11. Bere begien aurretik kalea
barrena. Cb Eg II 197. Anzuelako kale goena gora zijoan amonatxo bat. Apaol 117. Kalea bera yo gendun tapa-
tapa. Or Tormes 65. Kalea-gora-bera dijoa Semea, / soñean daramala gurutze berea. SMitx Aranz 128. Eibarko
kaliak ziar juan ei zan plaentxiatarrori. SM Zirik 130. Kalea barna zijoan mutiko bati kopla au entzun omen
zion. Gazt MusIx 161. v. tbn. Goñi 50.
 (En caso absoluto indet.).  Une atan bertan kale-ziar burdi bat etorran. Altuna 40.
 Parte de fuera, exterior (frecuentemente opuesto a etxe). "Portada de la [casa], kaleko atea" Lcc. "El exterior
de un edificio. Ze denpora eitten dau kalian?" Elexp Berg. "Kaleko atea (V-gip)" Gte Erd 267.  Bere tresenak
kaléan / sendátzen ukiturík, / zenbat obéki aldaréan / berbérak ofraturík? LE Kop 151. Kale aldeko ateak ondo
itxita gela batera aldatu zituzten. Aran SIgn 60. Oñaztu baten gisan urten zan kalera. AB AmaE 266. Eldu
garrittik eta jaurti eban kalera, txakur bat izan balitz lez. Echta Jos 64. Gure auzia kalera atera bear diagu. Lab
EEguna 98. Kaleko atetik begiratuaz. Ib. 90. Etxean ere egon eziñik kalera aldegin nuen berriz. Txill Let 43.
Bero egoan kalean, bero etxeetan. Erkiag Arran 155. Neskea didar ta garrixika kaleko leioa edegiten asi zanean.
Ib. 143. Naiz ta kalean printzesa baten / dotoreziak eduki, / etxe barruan nola dabiltzan / gure Jainkoak ba-daki.
baten mende.
Basarri 139. Leiotik kalera begira zaudela. Vill Jaink 142. Nere bidoiak ez nituala kalean utziko. Lab SuEm 185.
2. (V-gip, G-azp). Ref.: Iz ArOñ (izate); Etxba Eib; Gketx Loiola (nexka-senti); Elexp Berg; Gte Erd 190.
Casco urbano, población (frecuentemente opuesto a baserri, mendi...). "Ango izate danak paiño kalia gurago" Iz
ArOñ (s.v. izate). "Kalia ala baserrixa naixago dozu?" Etxba Eib. "Mutiko oiek ez dira oraindik jaietan kalera
joaten" Gketx Loiola. "Baserrittik kalera joan zan bizitzera" Elexp Berg. "Azpeitiko kalean jaioa da (G-azp)"
Gte Erd 190.  Beste batzuek dira beranduago ere doktrina ez dakitenak, gaizki aziak, ala baserrietan nola
kaleetan. Mg CC 214. Baseerriko gurasuak ardura andija artu biar badabee [...] ainbat andijagua artu biar
dabeela kalekuak. JJMg BasEsc IV. Arkitzen gera kale / Donostiakoan. Echag 259. Atoz gure kalera, / baserritar
legera, / musika oiek utzita. Xe 121. Lonja zar bat erosi ak eban kalean. AB AmaE 214. Oraiñ alabeagaz kalean
da bizi. Ib. 216. Zu, mendiyan oituba zaude, ta kalian ez da gauza bera. Alz Bern 70. Ez al dezu ezer erosi gaur
kalean mezatara juan zeradenian? Moc Damu 26. Etzituan añ laster ulertu Mañasik kalekoen autuak. Ag Kr
201. Kaletik urrin bizi diran baserritarrak. Belaus LEItz 119. Baserri, itsaso ta kale. Ldi UO 51. Lekeitioko
kalean / bisigu denpora danean. Or Eus 111. Muñogain batetik begiztatu zuen Aizarnako kalea. TAg Uzt 302.
Askok kalea uzten dute ta / beste askok baserria. Basarri 135. Baserrian zintzo bizi, / ez jun kalera igesi. And
AUzta 127. Gai asko / sortzen ditu baserriak. / Bear diranak etxerako ta / kalera saldu besteak. Ib. 139.
Txistulari maitea, / etzaitez ixildu, / mendi, baserri, kale / danian zabaldu. BEnb NereA 223. Amak kaleko
iturritik ekarririko ura. Erkiag BatB 97. Errira, kalera gitxitan etorria. Ib. 53. Kalean berriz baratzara eta
ganbarara joaterik ez. Salav 20. Baserri au kaletik oso urruti dago. Ib. 9. Kaleko etxeak ugaldu eta / gutxitutzen
basarria. Uzt Sas 44. Basarritikan kalerakua / etzan oso bide motza. Ib. 106. Bost andra, ta eurekin bi edo iru
astogaz, kaletik etxera. Gerrika 163. Etxe orietako bat ortxe dago Segurako kalean. Insausti 40. Larre-hizkuntza
dena kale-hizkuntza bihur dedin. MIH 34s. Kalera begira ari nahi dugu, baserrira begira baino gehiago. MEIG
VIII 92. v. tbn. MendaroTx 57. BAyerbe 17. JAzpiroz 126.
3. "(V-ger), montoncitos de hierba que se forman a medida que se va segando" A.  "Arto-kalia, el espacio
entre hileras de maíz" Iz ArOñ.
4. (V, G). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. Fallo, acción de fallar. "Emboque, agujeta en el juego de bolos; es
decir, pasar la bola por entre los bolos sin derribar ninguno" A. "Juan jako ondora bere betiko ipoñekin zegozer
ataratzeko asmuan, baña kale oinguan" Etxba Eib. "Fallo, el no acertar el objetivo. Boletan, nik, kalia kalian
gaiñian" Elexp Berg. "Baloia amama etorri jakuan Satrustegiri, baiña sekulako kalia egin juan" Ib. s.v. amama.
Cf. KALE EGIN.  Ara, orain dijoa ezpata sartzera... eup! kale!... Berriz... tira tira... e...up!... uts! Urruz Zer
143. Fralle birek, kale (tít.). Etxba Ibilt 455. Batzuetan bale, besteetan kale, baiña beti zale. Zendoia 44.
- KALE-HAIZE. Ganas de ir a vivir del caserío al casco urbano (litm. 'viento de la calle').  Neskatxen kale-aize
onekin gure erri txikietako mutil asko ezkondu gabe gelditu bearrean arkitzen dirala. MAtx Gazt 82.
- KALE-AIZKORA. "Kale-aixkoria. Llaman así los baserritarras al hacha pequeña, generalmente de forma
triangular, que usan los kaletarras. Ganorabako aura kale-aixkora nano batekin etorri zuan basora" Elexp Berg.
- KALEAK HAUTSI. "Kaliek austen ibilli, andar vagabundo sin ir a la mar" Ort Voc.  Ik pai! Lastimes abil
aur kaliek austen... kalbo arraidxue! Ort Oroig 17
- KALEAK KALE. De calle en calle. v. KALERIK KALE.  Kaleak kale iragan zituan atso ximur arek. Erkiag
Arran 187. Osatzaillearen billa kaleak-kale. Erkiag BatB 98. Kaleak kale ikusi ditu, aztarren bila. Ib. 196.
- KALE-ARGITZAILE. Farolero.  Pertsonaia nagusia Esquilache siziliarra da, harako Madrilgo kale-
argitzaile eta garbitzaile, baita kapa eta kapelu zaharren etsai hura. MEIG I 192.
- KALE-HARI. Calle, vía pública.  Kale arian bertan edo arri malla bat igonda idoroten dan kortea. Ag Kr
19. Atietan, leioetan, kale-ari guztian gizaldra ugariak agiri ziran. Ib. 218. Orrenbeste diru eztu iñork egundaño
Oñatiko kale arian bota. Ag G 74.
- KALE-ARTE. Esquina. Cf. Erkiag BatB 57: 'Lipar' kale artean [='entre calles'] aldendu zan.  Erdu geurera!
Entzuten dozu / edozein kaleartetik, / maitte zaituguz emen guztiok, / biotzen barru barrutik. Echta Jos 179s.
- KALE-BASERRI (G, -basarri V-gip ap. Elexp Berg). a) Caserío que se encuentra (o ha acabado por
encontrarse) dentro del casco urbano. "Len kale-basarri mordoxkia zuan Zapatarikotik asi tta Altos
Hornoseraiño" Elexp Berg.  (kale-baserritar).  Lenengo bizitzan, atzekaldera, kale-basarritar batzuek
zituzten bizilagun. NEtx IzotzK 10.
b) Casco urbano y caserío.  Kale-baserri, estutu gogor / maitasunaren katea, / danon artean senda dezagun /
gure sorterri maitea. Basarri 62. Aski zuten [...] kale-baserrietako arazoak astintzearekin. MEIG VII 32.
- KALE-BATZE. "Cuestación pública. Lagun arteko gaztiak gaur kale-batzia dabe, itxasuan galdu diranen
famelixen alde" Etxba Eib.
- KALE-BAZTER. a) Esquina. v. KALE-KANTOI.  Propinak partitzeko / kale baztarretan. AzpPr 26.
Oñatiko kale bazter bateko etxe illun batean zegoan denda txiki bat. Apaol 93. Kale bazter farol ondoan hotzak
ebakirik hiltzen den eskale antzo. Azurm HitzB 56.
 (Con suf. dim.).  "Anjel" deitu eutsan kale baztertxuan. Ag Kr 112.
b) Acera. "Kale bazterrean (V-gip, AN-gip)" Gte Erd 198.  Kale bazterretako paper, zotz, zakar, lasto, buruko
ule ta maluta galdu guztiak. Ag Kr 12. Beste bein be kale baztar batian billau eban. SM Zirik 55. Anarkistak
jaso ditue illik, gorpu, kale bazterrean. Erkiag BatB 185. An utzi eben, kale bazter illunean etzanda, luze. Ib. 88.
baten mende.
Aita ikusi zuan, kale bazterrean zain. Osk Kurl 67. Lan asko egin eban [Regoyos pintoreak], Durangon bertan
eta inguruetan. Batez be kale-baztarretan. Alzola Atalak 138. Kale baztarretan boltsak betean. BBarand 35.
c) Extremo del casco urbano.  Zenbat aldiz Aiako kale-baztarretik ezkutuka ateratzen nintzan, eta Pagoetako
mendira. Albeniz 49.
- KALE-BIDE. Calzada.  Emengo kale-bidiak ain dira desbardiñak! danak arriz. Gerrika 250.
- KALE-BITARTE. Callejón, esquina.  Kale bitarte batetik Fraixko agertu zan galtzarpian periodikua
ekarrela. SM Zirik 22.
- KALE EGIN. Fallar, no acertar. "Kale eiñ, pasar la bola sin echar los bolos. [...] Kale eiñ: 1. pasar la bola. 2. no
venir cuando se le esperaba" Iz ArOñ. "Dirutara juan da andrian etxekuetara, baña kale eiñ dau" Etxba Eib.
"Fallar, errar el golpe, el tiro, etc... Porterixa aurrian bakarrik zeuala kale ein zeban" Elexp Berg.  Nik be kale
egin neban aldi batean. Otx 152. Iñork ere etzuen / kalerik egiten. Olea 162. Kale egindako guztitan, / kartutxoai
aitzakitan. Insausti 294.
 Fallar, no acudir. "Neska batekin geldittuta zeuan baiña kale ein ddotsa" Elexp Berg. 
Iru ikastaldietara kale egiteak, ikastaroz kanpora gelditu bearra erakarriko dio ikasleari. "La falta de
asistencia". EAEg 28-12-1936, 667.
- KALE EMAN. "Kale emun, dejar el chico a la chica" Iz ArOñ.
- KALE-ERDI. a) Medio de la calle; plena calle.  Kale-erdijan itxi eban. Altuna 105. Bat, kutxa ta maletakin
gelditu zan kale erdin. JAIraz Bizia 49. Illuntze aldean zearo erori / kale erdian lurrera. Auspoa 39, 108. Kale
erdian agurtu dot baltzik jantziriko andra bat. Alzola Atalak 67.
b) Centro de la población.  Etxe ori kale erdian egoan. Guardia zibillen kuartela be amar metro barruan
egoan. Gerrika 82.
- KALE-HERRI. Casco urbano.  Urietako edo kale-errietako osasunbideaz. "Higiene urbana". EAEg 12-12-
1936, 524. Leenago aitatu dugun bide orren ezkerretara duakagu, gaur, Asteasuko kale-erri geiena. Garm EskL
I 24.
- KALE-ERTZ. Esquina. v. KALE-KANTOI.  Gizon burusoil bizar zuri bat / bi makuluren gañian, / kale
ertzian ikusi nuben / iñora eziñ joanian. Otañ Bertsol 160. Kale ertz guztietatik eztarri erreakaz indarrez
deiezka. Ag Kr 196. Zaldi ganekoak bere agertu dira, ta kale ertzetan dagoz seiñan seiñan, erne, artega, urduri.
Erkiag BatB 146. Batzuek pago-ipurditik, besteak munto-baztarretik, besteak aruzko kale-ertzetik azalduak
dituzu. MAtx Gazt 72. v. tbn. Alkain 124. Insausti 45.
- KALE-ETXE. Vivienda, piso situado en el casco urbano.  Bizi bitez or kale-etxean. Jaukol Biozk 106.
Edozein motetako kale-etxeak besterenganatzea. "Fincas urbanas". EAEg 19-11-1936, 337. Gaurko kale etxeak
egiteko [gazteluaren] zimenduak urratu ta lur zati ura estali zuten. Etxde AlosT 106. Bost milla metro inguru
tubo zabaldu zituzten, kale-etxera bezela basarri bakartuetara. Munita 115. Gaur kale-etxe bezela jarria dagoan
arren, garai artan etxe koxkor bat zan. Salav 36. Basarriak txit gutxitu dira / da kale-etxe geiago. Uzt Sas 253.
Kaletxe oso txikixe. Gerrika 174. Arkaitz bizitik sortzen dan iturriko ura izan dedilla, alegia; eta ez kale-etxeko
kanillatik datorrena. A. Zavala ib. 9.
- KALE-EHUN. "Etxe-eunak kale-eunak baiño iraupen obea izaten zula esaten dute" Iz LinOñ 182.
- KALE-EUSKARA. "Kale-euskeria, el euskara de mala calidad que hablan los kaletarras que se expresan casi
siempre en castellano. Bergan, askok kale-euskera zelebre bat eitten dau" Elexp Berg.
- KALE-GARBITZAILE (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). Barrendero.  Orra sei bertso kale-
garbitzalleari. Bil 40. Kale garbitzalla bat emen aurkitzean, / ez dakit zer irago jatan biotzean. AB AmaE 258.
Jakin nai det, etxerakuan kale garbitzalliak galdetuko balirake ere. Iraola 116. Ba-ezpada kalegarbitzalleari
"etxefuegoak" botatzez uzteko esan diot. Lab EEguna 104. Kalegarbitzalleak gerala uste dute. JAIraz Bizia 50.
Ikazketako mandoa eta kale-garbitzallearen zaldia. Lek SClar 141. Paxan kale-garbitzallia Azalgia-neko
tabernako muestradorian euan iztarria freskatuaz. SM Zirik 64. Zure aita kalegarbitzale izan zenduala...
jabetzen naiz. Lab SuEm 180. Nik, egia esan, kale-garbitzaile edo zatar-biltzaile izatea nahiago nuke. MIH 203.
v. tbn. EEs 1919, 205.
- KALE-GIRO. Tiempo apropiado para salir a la calle. "Gaur kale giro da (G-azp)" Gte Erd 42.  Ez dago kale-
giro txarra. MIH 135.
- KALE-GIZON. (El) que vive en el casco urbano. v. kaletar.  Kale gizonak izaten dira / guri eta borobillak, /
[...] gu nekazari gizarajuok / argalak eta zamillak. And AUzta 114.
- KALE GOGOR. "Kale gogorra (V-m), miseria. Kale gogorraren ganean geratu dira, se han quedado en la
miseria" A.
- KALE GORRI. (En casos locales de decl. sing.). Pura calle. "Kale-gorrixa, el arroyo. Kale-gorrixan gañian
laga eban lamai barik, le abandonó sobre el arroyo sin un cuarto" Etxba Eib. "Kalegorrixan geratu. Etxerik gabe
gelditu. Nausixak etara egin giñuzen etxetik eta kalegorrixan geratu giñan. Lanik gabe ere bai" Elexp Berg. 
Kale gorrian itxi ba-dagi, orduan zer? Eguzk GizAuz 18. Aurrak ezin kale gorrian utzi. EAEg 7-11-1936, 239.
Kale gorrian gelditzen danak / pentsa nundik jango duan. Basarri 133. Ez jun kalera igesi: / kale gorrian gauza
guztiak / biar dira erosi. And AUzta 127. Ez dago kale gorrian, eta tira! Lo egingo dau nasai. Erkiag BatB 123.
Ta aurrentzako bizimodua / kale gorrian atondu. FEtxeb 193. Ez daukagu base-ballera joaterik, kale gorrira
baten mende.
baizik. MEIG I 180.

 Behar beltzak eta kale gorriak eman dioten hazibide latza galduak izango ditu. MEIG III 92.
- KALE ITSU. Callejón sin salida.  Irteera gabeko kale itsu ortan egon? Vill Jaink 160. Han irteerarik gabeko
kale itxua besterik ez dezu. MEIG IX 129 (en colab. con NEtx).
- KALE-IZKINA. Esquina. v. KALE-KANTOI.  Ala bearrez, emakumezko bat kale-ixkiña batetik bestera.
Mok 16. Amaika begiratu egiña / neskatxai kale-eskiñan, / diruz pobriak izanagatik / ortatik osatzen giñan. Uzt
LEG II 88.
- KALE-KALEAN. a) En medio de la calle.  Amatxo batek ikusten badu bere alaba / kale-kalean mutillen
batei elduta. Jaukol Biozk 91. Bat-batean adiskide batekin tril dagit kale-kalean. EG 1956 (11-12), 62.
b) En el casco urbano. "Kale kalean ez naiz bizi (G-azp)" Gte Erd 56.  Aizarnako kale-kalean zegoan etxe ori;
plazan bertan. Uzt Sas 333.
- KALE-KANTAL. Esquina. v. KALE-KANTOI.  Amaituteko lana joan dan astean, / Antonigaz asia kale
kantalean. AB AmaE 313.
- KALE-KANTOI (G-azp ap. Gketx Loiola). Esquina. v. K.-KANTAL, K.-BAZTER, K.-ERTZ, K.-IZKINA. 
Eta gu soñubakin / alde guztietan, / gelditubaz kantari / kale-kantoietan. Echag 148. Kale-kantoi batean billatu
det. Alz STFer 139. Jarri zuten bandua kale-kantoi guzietan. Goñi 73. Erronka bazeukaten / kale kantoietan.
EusJok II 28. Urte askoan bandoa berak egin zuan Donostiako kale-kantoietan. In Alz STFer 127n. Plaentxiako
kale-kantoi batian an euan Joxe Martin. SM Zirik 148. Kale kantoi guzietatik zetozkion aurrak. NEtx LBB 92.
Jauregietan adina etxola eta kale-kantoietan aurki daitekeen gizatasuna. MEIG I 173.
- KALE-KASKO. Casco urbano.  Onekin esan nai nuke [Segurak] kale-kaskoa ondo itxia izango zuala.
Insausti 37.
- KALEKO. Laico.  Bagenituen bestetan idazleak, elizako eta geroxeago kalekoak ere bai. MEIG VII 39.
- KALEKO ARROPA, JANTZI. Ropa de calle. "Kaleko jantziekin zegoen polizia (G-azp, AN-gip)" Gte Erd. 
Kaleko arroparekin eta beharreko tresneria guztiarekin bere gelatik kirofanora bihurtu zenean. Arti Ipuin 75.
- KALE-MUSTUR. "(Vc), esquina de calle" A. "Gure kale-musturrean bizi dan atsoa makalik eidago (V-m),
dicen está enferma la anciana que vive en la esquina de nuestra calle" Ib. s.v. mustur.
- KALE NAGUSI (Lar, H). Calle mayor, calle principal. "Kale nagusia, grand rue, rue principale" H.  Iru
errege datoz / kale nagusitik. Bil 142. Zeña ikusten dan / aspaldi guziyan / kale nagusiyan. Ib. 93. Neskatilla
orregaz Erriberatik Kalenagusirako malletan beiñ euki eban jarduna. Ag Kr 152. Santa Maria eliz-aurreko Kale
Nagusian. Anab Poli 139. Kale nagusian betik gora goazela. Alkain 58.
 (Pl.). Calles principales.  Kale nagusietan argi ugariago dago besteetan baiño. Erkiag BatB 126. Indi-
gaztaiñak ikusiko dituzute [...] kale nagusietan, jardiñetan eta abar. Ostolaiz 161.
- KALE-PLAZA. (Pl.). Calles y plazas.  Kale-plazetan behin eta berriro entzunaz buruz ikasiak baititugu
haren bertsoak. MEIG IX 43.
- KALERA BOTA (V-gip). Despedir, expulsar. "Despedir del trabajo; arrojar de casa. Ogei urtian beragaz
eukitako biargiña bota dau kalera. Gaztiak zarra bota eban kalera" Etxba Eib. "Eskolatik kalera bota dabe"
Elexp Berg.  Mirabeak esan dit nagusiak kalera botako ninduala. Lab SuEm 169. Asarretu gabe baiñan kalera
botako dut. Ib. 177. Neskamiak kalera botatziakin aiskidetasuna neurri batera eldutzen zanian. Etxba Ibilt 473.
Alako lantegian ez dakit zenbat lagun kalera bota omen zituztela. AZink 141.
- KALERIK KALE (V-arr-gip), KALETIK KALE (Lar). Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 190. De calle en calle.
"Callejear, andar de calle en calle, kaletik kale ibilli" Lar. "Sanjuanetan jigantiak eta nanu buru aundixak kalerik
kale" Etxba Eib (s.v. jigantia). "An ibili gara kallerik kalle (V-arr)" Gte Erd 190. v. KALEZ KALE.  Kalerik
kale ibillita ezta ikasten barriketia, alperrerija ta dongaro esatia ezpada. Mg PAb 189. Ordituta ibilten zirian
dantzan naaste plazarik plaza, kalerik kale. fB Olg 142. Urten neban nik errira / eta ninoian kalerik kale / denda
guztiai begira. Azc PB 126. Etxak eder egiten erdi-biloizik kalerik kale ioatea. A BGuzur 136. Euren egitekoa
da, errian da inguruetan, jateko bear dana, kalerik kale saltzea. Ag Kr 66. Kalerik-kale luzaro ibillitta gero, ate
txiki zar batera eldu ziran. Altuna 104. Zapatuetan, apaldu ta gero, kaleik-kale urteten eben errondan. Kk Ab II
178. Kalerik kale nai al zenduen / ni zure billa juatia? Tx in Imaz Auspoa 24, 152. Nolako zoroak / gauez
kalerik-kale / ibil oi diranak! Ldi BB 8. Soñulariak kalerik-kale ta baserririk-baserri egun onak emonaz. Bilbao
IpuiB 236. Joan adi kalerik-kale ta jo zak pregoia. NEtx LBB 166. Batzuk an sartu ziran; bañan besteak kalerik
kale asi giñan. Alkain 61. v. tbn. AB AmaE 260. Urruz Urz 12. Echta Jos 278. Otx 84. Or Tormes 11. Osk Kurl
86. Erkiag BatB 31. Gerrika 135.
- KALERIK KALEKO. (Adnom. de kalerik kale).  Etorri ziran kanpai ots zindo ta kalerik kaleko soñuen
zarata bizigarriakaz. Ag Kr 60.
- KALERIK KALERIKAKO. Pasacalle. v. KALEZ KALEKO (b).  Soiñu pozgarriak entzun eragiñaz kalerik-
kalerikakoetan erri osoari alako pozantza ta jolas-giroa ezartzen dautse. Erkiag Arran 33.
- KALETIK KALE. v. KALERIK KALE.
- KALE-TXAKUR (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). Perro callejero.  "Fig. golfo. Kale-txakur ebillen, iñun
ostaturik emon gura ez zetsela" Etxba Eib. "Atzo ez bazkaltzera..., ez afaltzera..., kale-txakur majua eindda ago"
Elexp Berg.  Gazte gajoa, sendi gaberik, / erbesteko kale-zakur... / Nora oake? Non topa orain / erruki izpi
baten mende.
baten ezur? SMitx EG 1956 (3-4) 3.

- KALE-TXOKO. v. KALE-ZOKO.
- KALE-UME. v. kalekume.
- KALE-ZATAR. "Basura. Sasoi baten kalezatarra karriatzen zeben baserrittarrak souan botatzeko" Elexp
Berg. "Gure sobarrenian kalezatar pillia egon zan gure mutikotan" Ib.
- KALE-ZATAR BATZAILE. "Kalezatar-batzeille, basurero, recogedor de basura. Sasoi batian kalezatar-
batzeille izatia ofizio bajua zan" Elexp Berg.
- KALE-ZIRKILU. "Kale-zirkillu (G-to), callejuela" A.
- KALEZ KALE. De calle en calle, callejeando. "Andar de calle en calle, kalez kale ibilli" VocZeg 286. "Kalez
kale ibiltzea, courir les rues, battre le pavé" H. v. KALERIK KALE.  Sar-eraz zuen bere bigarren karrozan ta
erabilli zuen kalez-kale. Mb IArg I 393. Badarabilte Jesus Jerusalenen etxez etxe, kalez kale. AA I 520. Onela
elizatik urkamendiraño bere burua kalez-kale eraman azi zuan. Bv AsL 109. Jai egunetan ateratzen zan kalez
kale, urdai zatitxo bat, listariarekin lotuta. Urruz Zer 97. Jai-bezpera etorri zan eta asi ziran arratsean
musikariak kalez-kale. Anab Poli 78. Gizon mozkorti eta horditu bi dabiltza hortik kalez kale. Arti Tobera 268.
Eneban pausu gitxi emon biar izan
kalez kale, zapatak be erdi apurtu arte. Gerrika 113. v. tbn. Aran SIgn 108. Etxde JJ 252. Txill Let 58. Ugalde
Iltz 51. Salav 51. EZBB I 35 (V-m).
- KALEZ KALEKO. a) (Adnom. de kalez kale).  Honratzen ditu beraren Sakramentu hau agertuz ta kalez-
kaleko prozesioan erabilliz. Mb IArg I 388. Kalez-kaleko egungo prozesioa. Ib. 391. b) (Sust.). Pasacalle;
desfile. v. kalejira.  Orga mutur beltz horrek, / kalez-kalekoan, / gainean gazte eder bi / ditu jaun antzean.
Eguzk in Onaind MEOE 715. Musikariok kalez-kalekoan "Kaigana" ingurura eltzean geldi-aldi egiten dakie.
Erkiag Arran 34.
- KALE-ZOKO, K.-ZOKONDO. a) Esquina. v. KALE-KANTOI.  Egundoko aize-gurpil eta txirimolak egiten
zituen kale zokondoetan, arbola-ondoetan, plazearen erdian. Erkiag Arran 161. Ipar aizeak kale zokoan intziri.
NEtx LBB 222. Kale zokoan illun da gogor euria. Ib. 222.
b) KALE-TXOKO. (Con matiz despectivo). Casco urbano, interior de la población. v. KALE-ZULO.  Gurekin
mendira eta frentera joanda, iltzeko arrisku geiago zeukala, kale-txokoan baño. Alkain 114.
- KALE-ZULO. a) Callejuela.  Etxetxo beltz anitzen artean kokaturik zegon amonarena, Luzaroren
barrenaldean kalezulo biurri ta ezez inguraturik. Etxde Itxas 22.
b) Casco urbano.  Urte on beza arrantzaleak, / urte on nekazariak, / urte on beza kale zuloko / langille
maitagarriak. Basarri 68.
 (Con matiz despectivo).  Kale-xulotik igeska [...] jaiero aize osasuntsu billa Arratera jo oi duten eibartar
eta eibartar eztiran ainbatzuk. AEmil AndreM 77. [Frentean] atzeraka asten ziran aiek, kale-zuloan berak
ibiltzen zirala aurreraka. Alkain 135. Kale-zuloan entxufea nai zutela. Ib. 78.
kale. v. 1-2 kali.
kalearro.  Casco urbano.  Etziran txarto ibilten baserritar gizajoaren kontura kalearroko demontre batzuk.
Alzola Atalak 58.
kaleburu.  Cabo, final de la calle.  Kaleburu batzuetan, bere errian iñoiz ikusi eza, txiñelak dagoz. Erkiag
BatB 126.
kalegune.  Callejuela.  Arrantzalien kalegune aldapatsu ta biurritatik sartzen naiz. "Callejuelas". Etxde
Itxas 103. Goiznabarrean, kalegune mearretan barrena. Ib. 103.
kalejira (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). 1. Pasacalle. "Kale-jira gaur amarretan, Estellako soñu-
jotzalliegaz" Etxba Eib. "Zazpiretan, kalejiria erriko txistulari bandian kontura" Elexp Berg.  Aiziak artu zuen
saltoka zijuan maskara bat eta jo azi ziyon kale jiran zijuazen danbolintero prinzipalenari. Iraola 118. Lan-saio
eta tramankulu-ots / biurturik kale-jira. Olea 237. Dantza zaharrak [...] kalejirak, karrikadantza edo
biribilketak. MEIG I 62. En DFrec hay 23 ejs.
2. Procesión. v. elizbira.  Jakingarri da ostiral deunez Seguran egiten dan kale-jirak Gipuzkoan dagiztenai
batere zor ez diela. Ayerb EEs 1912, 59. Arrietar Prudenzio lenauko apaiz jaun ezin aaztuak ostiral deuneko
kale-jira oni aurrerapen aundiya eman zion. Ib. 59. Erruki ta osasun eske egin ziran kalejira ta eleizkizunak
bukatu. AEmil AndreM 33s.
Aldi berean beste beatzi / erromatar gudaritzan [...] / aldi batzutan kale jiran da / beste batzutan elizan. Insausti
104.
- KALEJIRAKO. "Pasacalle, tañido, kalejirakoa" Lar.

baten mende.
kalejiraka (Lar), kallejiraka (Añ). "Rondar los mozos paseando las calles, kalejiraka ibilli" Lar.
kaleka. "(L-ain), juego de niños que consiste en arrastrar una pelota golpeándola con la boina" A. (Se trata,
obviamente, de una expr. adv., no de un sust.).
kaleka. v. 2 kalika.
kalekume, kale-ume.  Habitante de la ciudad o población (en oposición a baserritar). v. kaletar.  Tifo,
gizon biotz onekua, etzan kale-umia. Bv AsL 145. Bego kalea kale-kumeentzat! Mok 10. Makiña bat parre egi oi
du mendiko jendeak, gai auetan kalekumeok oi degun ezjakiñaren kontura. NEtx LBB 20. Ai, lengo jai zar aien
usai betea! Gerora "jaierdi" biurtu ziranak!... eta gaur, kalekumeontzat "astegun buruzuri" geldituak! Ib. 119.
Bi kale-ume azaldu ituan, ta bat bozeoan ikasten ibillia zala ta etzala. Txarm BordaB 68.
kalelia. "(S), dinero" Miroir de la Soule 9-2-1957 (ap. DRA). v. 3 kali.
kalendario (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc, Urt IV 63, Añ), kalendrer, kalendraria (Volt 59), kalandier (T-L). 
Calendario. "Reportorio, calendario" Añ. "Caja Laboraleko kalendaixua artuizu" Elexp Berg. v. egutegi. 
Kalendrera, Bazko noiz daten, ilhargi berriaren eta letra Dominikalaren ezagutzeko manerarekin (tít.). Lç Cal a
1r. Ogei urterik ogei urtera egutegi edo kalendarioak barriraztuten dira. A Ezale 1899, 6b. Bilhatu omen zuten
kalandier eta liburuetan "araberako patroin saindu" hura. Lf Murtuts 2. Egutegi edo kalendario lotsagarriren
bat topatzea ez arritu. MAtx Gazt 54. 'Luzaide' aldizkaritxoa eta Kalendarioa dirala-ta [...]. Alzola Atalak 123.
v. tbn. BAyerbe 157.
kalentadore. "Calentador" Lcc.
kalentura (AN-larr-egüés-ilzarb-olza, Sal, R; Izt 111r), kallentura. Ref.: Bon-Ond 141; VocPir 310; Asp Leiz.
 Fiebre. "Irurogeta lau urteko artu eban kalentura batek" Izt 111r. En AxN se explica sukar (201) por
kalentura.  Oean kalentureak liket / lagunik baneu aldean. Lazarraga 1196v. Edozein sukar ta kalentur,
edozein min ta gaitz [...] ken dezakena. Mb IArg I 189 (98 kalentura). Biár emain dizu kalenturabátek ta joánda
zure tintúra gañékoa. LE Prog 122. Geituten jako egarri edo edan guria kalenturiaren berotasunaz. Mg CO 78.
Etikazko sukar edo kalenturarekin dagoan eria. Gco II 70. Artu eban kalentura gogor, geldi geldi oiñeen ganian
ebillela sikatuten eban batek. JJMg BasEsc 278. Aita aspaldian sabelzardun edo beerakoarekin eta berotasun
edo kalenturarekin gaxo zeukan. Lard 529. Ekusi zion konen amagiarreba oian kalenturarekin. Hual Mt 8, 14
(Samper kalenturarekin, Echn kalenturaikin; Lç helgaitzak zadukala, He, TB sukharrarekin, EvL, SalabBN
sukarrak hartua, Dv, Ol, BiblE suk(h)arrez). Berorrek daki erraz jarten personea, / kalenturaz erretan zarra
zeiñ gaztea. AB AmaE 303. Iru urte zeramazkien oiean kalentura ta saietseko miñakin. Goñi 55. Irugarren
egunean beroenak (kallentureak) artu nindun. Or Tormes 45. Egun artan nengola / kallenturakiñ / ogei ta
emeretzi / gradu ta erdikiñ. Olea 78. Tifusa gaitz bildurgarria zan: berrogei eguneko kalenturak eta oso
kutsakorra. JAzpiroz 47. Bezperan izugarrizko sukar edo kalentura. Albeniz 93. Egingo nuke ez neukala
kalentura txarra bukatzerako. MIH 149.
v. tbn. Zuzaeta 150. fB Ic III 263. Arr May 43. Azc PB 278.
 "Antziñako denboretan [el tifus] izendatu izan da tiputza edo trabajuba [...] beste izen modu batzuekin, nola
diran kalentura ustela, kalentura gaiztoa, edo bai eta ere okerra" Aran-Bago ManMed 213.
(kalepa). "Del cuerpo alrededor y pegantes a la misma ermita, y estas fuesas eran hechas [...] de atantes cerrados
de piedras enteras y muy cerradas y fuertes que se dicen vulgarmente calepas o cajas <-x->. Calepas son
sepulturas de piedra" IC Cuaderno 115.
kalera.  Calera (embarcación).  Iru orduko kalera baten bederatzireun atun txikirriño enbarkatu doguz.
Berriat Bermeo 391.
kalerati.  Callejero.  Zaarra etxe-zalea zan, kaleratia gaztea. A Ezale 1897, 163a.
kaleratu. 1. Salir a la calle.  Bata bestearen ondoren kaleratu zireaneko. A BeinB 67. Ikastetxean ikusten
eben alkar egunaro, [...] baña kalerezkero etzirean batuten alkarregaz. Echta Jos 77. Gibeleko miñez egon
danak usteko du, kaleratzian esango dutela beragatik [...]. Iraola 127. Guztiak alkarri agur egiñaz kalera ziran.
Erkiag Arran 47. Bere gela zarpillean lo ariña egin eta kalera da Nikanor. Erkiag BatB 185. Eguberdiko argi
urretsupean kaleratu ta leku apaiñetan jan-edanak egin. Ib. 171.
baten mende.
2. Dejar en libertad; salir en libertad.  Andik lastertxu okerra zuzendu eben, poliziyakua kaleratu ta lapurra
barriro topau ta espetxeratu. Kk Ab II 94. Azkenengo presua kaleratu zanian. Gerrika 269.
3. Llevar del caserío al casco urbano.  Trinitate-egunak inguruko baserritarrak kaleratuko ditu. NEtx Antz
31. Esniak kaleratu / bear ziranian, / astoa asiko zan / lenbizi lanian. Uzt Sas 102.
 Trasladarse a vivir al casco urbano.  Len be kaleratuak / asko dauz tamalez, / lengo baserriari / begira
negarrez. BEnb NereA 110.
4. Publicar(se).  Jakin bear du ni zein izandu naizen, or kaleratu dan liburu ori baño askoz lenagotik.
Albeniz 107. Emen kaleratu bear detan liburu ontan. Ib. 245. Egan-en hasi zirela kaleratzen Txillardegiren
idazlanak. MEIG I 258. Fitak joan den mendean besteren izenpean azaldua eta Goikoetxea-Altunak oraintsu
kalera dutena. MEIG VII 31. v. tbn. Zendoia 7.
kaleratze. 1. Acción de trasladarse al casco urbano.  Uztapideko pameliaren kaleratzea. Uzt Sas 117. En
DFrec hay 9 ejs.
2. kalerate. Salida (de la cárcel) a la calle.  Eskerrak kaleratiak arindu euskula zartada gogor ori. Gerrika
111.
kaleria. v. galeria.
kalerna. v. galerna.
kaleru.  "(V-m, G-bet), lancha de altura, besuguera" A. v. kalera, 2 kalesa.  Orduan landola asko bai-
zegoan Donostin, ta kaleru aiek Somorrostrotik burni-meatzaz beterik etorrita, ustutakoan, ondarra artzen
zuten. Anab Don 113.
kales. v. kalles.
1 kalesa (Lar), kalexa (Urt V 155, T-L).  Calesa, carruaje. "Calèche" T-L.  Ilkhitzen da heiatik kalexa berri
eta arin bat. Hb Egia 145. Ohoinek khentzen diotzate kalexari garainoak, eta halere badioa bi mila lekhoa
urrun. Ib. 146. Aal banitu, xirmi-xarma, iragan-arazten, orren orde, Bigarren Inperioko "kalexa" bat, Leen
Inperioko "dilientzia" bat. Lf Egan 1955 (5-6), 7.
2 kalesa. "(V-m), lancha de altura, besuguera" A. v. kaleru.
kalesari. "Calesero, kaleszaia, kalesaria" Lar.
kalesazain, kaleszai. "Calesero, kaleszaia, kalesaria" Lar.
kaleski. "Terme de marine; il se dit de la ligne de sonde" Chaho.
kaleta. v. gaileta.
kaletar (V-gip, G-azp). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg.  Habitante del casco urbano (frecuentemente opuesto a
baserritar, etc.). "Kaletarrak baserrittarrak ondo bizi dielakuan dare" Elexp Berg. v. karrikar.  Nagijak
ezpadira kaletaarrak, dauke era obia Jangoikuaren berba santuba sarrijago entzuteko. JJMg BasEsc IV.
Kaletarrai eskaintzen gatoz / amoriyozko doaia. Echag 78. Kaleetan barruna eskean asi zan, eta ala ikusiarekin
kaletar guziak arrituta utzi zituen. Aran SIgn 79. Kaletar guzien artean euzkera on bat ez dakite. Ayerb EEs
1914, 238. Kaletarrentzat zekor ederrak / azten zituzten orrela. MendaroTx 158. Yatorriz izan arren / kaletar
andre-pinpirin, / eusko larre-zumoa / zaiñetan dizu berekin. Ldi UO 42. Kaletar baño baserritar geiago iltzen
dalako. EAEg 12-12-1936, 524. Oian-basorik inguruan ez badago, nekazariak gaizki, ta kaletarrak ez ondo.
Munita 55. Eun kaletarrak baiño baserritar batek Jaungoikoari bialeku geixao emoten xak. And AUzta 77.
Baserriko muttikoak eztira kaletarren antzekoak. Osk Kurl 92. Sekulako adarra-jotea asmau eben kaletar
demoniñokumeek. Alzola Atalak 58. Kaletar asko urteko oporrakin pentsatzen dauden bitartean. TxGarm
BordaB 65. Kaletarrak ere euskaldun gara, batzu behintzat. MIH 35. Beste zerbait zen baserritarrek txartzat
hartzen zutena kaletarrengan. MEIG VII 36. En DFrec hay 10 ejs. v. tbn. Zav Fab RIEV 1909, 31. Sor Bar 80.
Mok 10. Lab EEguna 96. Lek EunD 16. TAg Uzt 87. Eizg 86. Anab Poli 80. Salav 53. Etxba Ibilt 465. Uzt Sas
49. BAyerbe 80.

baten mende.
kaletarkeria. "Kaletarkerixia, acción propia de un kaletarra. Tiene sentido despectivo. En boca de los
baserritarras, naturalmente. Oilluei bedarra emon eta olako kaletarkerixak eitte jittuek zuen umiak" Elexp Berg.
kaletartu. "Kaletar bihurtu" Elexp Berg.
kaleti. "Ruano, cosa de calle" Lar.
kaletra (AN-larr ap. Asp Leiz2; Dgs-Lar 9). 1. "Terquedad, obstinación" Dgs-Lar. "Tozudez, opinión
obstinada. Bere kaletra besterik ez tu aitzen" Asp Leiz2.
 "Mal humor. Kaletra txarrean dago gaur gure gizona" Asp Leiz2. "Kaletra, enfado, mal talante. Hori mutiko
horren kaletra! Asp Gehi.
2. "(BN-arb), carrera, andanza. Kaletran dabila, anda mucho, se mueve mucho. Kaletra gaitza du, tiene mala
andanza. Eztu kaletra haundirik, no tiene mucho que andar" A.
kaletxe. v. KALE-ETXE.
kale-ume. v. kalekume.
kalexa. v. 1 kalesa.
kalezale (AN ap. Inza EsZarr 177; Lar). 1. Callejero, que gusta de salir a la calle, de andar por la calle.
"Callejera, callejero" Lar. Aficionado a la vida urbana.  Baña, zorionean da kale zalea, / ez dabelako jan nai
taloaz esnea. AB AmaE 246. Naiz ta goizetik gabera beren arpegiko izerdiakin busti eta bigundu lur gogorra,
ainbeste alper eta kale-zale mantentzeko. Ezale 1897, 51a. Baserritar kalezale, etxe-ondatzale (B). Inza
NaEsZarr 1998. Anai ura, kale-zalea. Nik Donostian ezagutu nuan beintzat, drogero. Ez zan basarri-zalea
izango nunbait. BAyerbe 32s.
kalfar (BN-lab ap. EI 109). 1. Pelado, raso. v. garbal. 2. "Fanfarrón (Ae)" Inza EsZarr 177. 3. "Galparra
[...]. Dícese de la persona poco aseada. Au neskatiko kalfarra ta zikine!" Izeta BHizt2.
kalfartu. "(BN), chauve" Lh.
kalfor (AN-ulz-egüés-ilzarb-olza, Ae, Sal, R), galfor (Ae; Darric ap. DRA), kalpar (G-nav). Ref.: Bon-Ond 144;
VocPir 439; A (kalpar); Iz Ulz (kalfórra); CEEN 1971, 326.  "Buse" VocPir 439. "Galfarro, gavilán" A. "El
ave rapaz que lleva pollitos" Iz Ulz. "(Ae), calforros (en vasco: kalforrak)" CEEN 1971, 326. Cf. VocNav s.v.
galforro.
kalgiro. v. galgiro.
1 kali, kale (Aq 1198 (AN)  A). 1. "Ojete de la aguja, kalea" Aq 1198.  Aisago da kamello bat sartzea
orratz baten kalean ezi ez abratsa zeruan (127). LE-Ir. Ariain sartzeko orratzain kalean gauas, paratzen da au
argiain suaren parean (306). Ib.
 (B), kale (AN-ulz). "Orratz-kali (B), cabeza de aguja" A. "Orratzán kalé bat, una cabeza de alfiler; orratz
onek dú kale ttikíe, este alfiler tiene cabeza pequeña" Iz Ulz s.v. orratz.
2. (B, BN-baig ap. A). "Cráneo" A. v. 2 kalo.
- KALI-ARRO. "(Ae), fanfarrón" Inza EsZarr 177.
- KALI-GORRI (B). "De pelo rojizo" Izeta BHizt2.
- KALI-MURRITZ (B). Ref.: A (kali); Iz IzG; Izeta BHizt2. "Calvo" A. "Persona que tiene la cabeza pelada" Iz
IzG. "Dícese de la persona que tiene el pelo muy corto. Kalimurritz eta bonetik gabe hoztuko zara" Izeta BHizt2.
- KALI-ZURI (B). "De pelo completamente blanco. Erri unten kalizuri aunitz ta ondoko ortan berriz kaligorri
franko" Izeta BHizt2.
2 kali (AN-gip, L-ain, B ap. A; Dv), kale (AN-gip ap. A), karli (H).  "Vilorto, palo grueso de que se sirven los
muchachos para jugar a la vilorta" A. "Juego de la vilorta, que consiste en lanzar por el aire con ayuda de una
porra o vilorto una bola de madera" Ib.  --Zer zen bada kali erraiten diozun tresna hori? --Makila bat. Makila
horrek bazituzken metra bat eta hogoi zentimetra. Herr 5-9-1968, 7. Kalia nola zerabilaten kalikariek? Ib. 7.
- KALI-KAKO. Punta retorcida del palo de dicho juego.  Bi eskuz atxikitzen zuten [kalia], aintzur-giderra

baten mende.
bezalatsu, eta kali-kakoaz joiten zuten "bola" deitu pilota gogor ttipi bat. Herr 5-9-1968, 7.
- KALI-MALI. "Kali-mali, jo ta biali (L-ain, BN-baig). Fórmula con que comienzan los niños este juego" A.
3 kali. "(S, git.), dinero" Miroir de la Soule 9-2-1957 (ap. DRA). v. kalelia.
kalibre.  Calibre. "Perdoi gutxiko gauzentzat kalibria baño mikometrua (micrómetro) neurtzaille obia dok"
SM EiTec2. En DFrec hay 18 ejs.
kalibu. v. kalipu.
kalidade. v. kalitate.
kalidun, kaledun (AN-ulz).  Que tiene cabeza (aguja). "Orrátz kaledúne, el alfiler; lau orrátz kaledún, cuatro
alfileres" Iz Ulz.
kaliherragarri.  Fatigante.  Harat-hunat hek guziak kalierragarri ziren neretzat. Herr 29-3-1962, 4.
kaliherratu (H (+ kalie-)), kalaherratu (L ap. Lh). 1. Lisiar, malherir. "Réduire par coups à ne bouger qu'en se
traînant, estropier" H.  Horra, jaun mirikua, arras kaliherratua naiz, egun goizetik hunat; nehundik ez dut
bizkarra xuxen atxikitzen ahal. Lf Murtuts 37. Bidean gelditua zen kamiun bat jo du; bildu-eta behar ukan dute
eritegirat ekarri, dena kaliherratua. Herr 17-7-1958, 2. Serge hori ezkondua da, bainan bizitze hitsa derama,
lehen haurra kaliherratua sortu baitzaio. Herr 14-5-1959, 4. 2. "Être éreinté de fatigue. Kaliherratua naiz" H.
kaligorri. v. KALI-GORRI (s.v. 1 kali).
kaligrafia.  Caligrafía.  Utzi dio oraingoan Bardem-k apurren bat artean erakutsi nahi izaten zuen
"kaligrafiari", hots, ikusleen harrimenerako Orson Welles-en antzera egiten zituen teknika-joko dotoreei. MEIG
I 170.
1 kalika (L-côte-ain, BN-baig-lab ap. A; Dv). 1. "Kalika erabiltzea, mulctare, malmener" Dv. "Joka, kalika,
ari izan dira, se han batido encarnizadamente, como si quisieran matarse. Kalika erabil (L, BNc, S), maltratar"
A.  Alako batez Petirik Pierres / asarrez il du kalika. Or Eus 207.
A rastras. "(L-côte-ain, BN-baig-lab), estropear a alguien, p. ej. a fuerza de hacerle andar" A. "Kalika berekin
ebil-erazi du mendi hoitan, il l'a éreinté à force de le faire marcher à travers ces montagnes" Lh.  Egia erran,
badute [artzainek] merezimendu, goizetik arrats hor dabiltza kalika beren ardien ondotik. Herr 3-3-1960, 3.
2 kalika (L-ain, BN-baig ap. A; T-L). 1. "Juego de la vilorta" A. "Golf" T-L.  [Entzuna dut] lehenagoko
eskualdun gaztek bazutela josteta berezi bat, kalika erraiten ziotena [...]. Golfa bezalako joko bat zen. Herr 5-9-
1968, 7. 2. kaleka. "(AN-gip), jugar a la vilorta" A. (Se trata, obviamente, de una expr. adverbial, no de un
vb.).
kalikari. "Jugador de vilorta" A.  --Kalia nola zerabilaten kalikariek? --Bi eskuz atxikitzen zuten, aintzur-
giderra bezalatsu, eta kali-kakoaz joiten zuten "bola" deitu pilota gogor ttipi bat. Herr 5-9-1968, 7.
kalikatu. 1. "Proprement rouer, battre à coup de karli, kali, bâton recourbé par un bout en forme de coude" H.
2. "Mener à sa volonté, tromper, séduire" H. 3. (Foix ap. Lh), kallikatu (S ap. A). (Con goseak, gose-).
"Kallikatü (Sc), morirse (de hambre), sentir (hambre en exceso)" A. "Goseak kallikatu (S), morirse de hambre, es
decir, sentir hambre canina" Ib. s.v. gose. "Gose-kalikatu (S; Foix), à demi mort de faim" Lh.  Eüskaldün
aurhidiak bertan / han gosekalikatürik. Casve SGrazi 132.
kaliko. "Calicot, étoffe en coton" VocBN.
kalikola. "(AN-gip), amapola?, hierba maligna que crece con el trigo" A.
kalikotx. "(BN-arb), a horcajadas" A.
kalimurritz. v. KALI-MURRITZ (s.v. 1 kali).

baten mende.
kalin (O-SP 222  A, SP (in m.)).  "Rústico, tosco" A.
kalin. v. karlin.
kalinpa.  (En caso ines.). "Kalinpan ibilli, no dedicarse a ningún oficio" Ort Oroig voc.  Bai... eure moduen
ibilkonok etzegunetan kalinpan, ta imiek eta andrie gosiegaz. Ort Oroig 16. Baie... gaur? Kalinpan... txapaka...
da errespuestie barriz! Ib. 27.
kalintxa.  Piada, piar de un pájaro.  Xol txikia kalintxaz / ta ni errezuan. Zendoia 103.
kalipu (L-ain, BN-arb; Dv, H), kalapu (L-côte; H, Lh (kh-)), kalapio (BN; VocBN, Dv (BN), H), kalapo (Lh (+
kh-)), kalibu (Ht VocGr <qua->). Ref.: A (kalapio, kalapu, kalipu); Satr VocP (kalapio); Gte Erd 57.  Energía,
ánimo; fuerza. "Courage" Ht VocGr. "Force, énergie physique ou morale" H. "Kalapiorik eztu, no tiene energía"
A. "Kalapio, ánimo. Kalapio ttipia" Satr VocP. "Ez du horren egiteko kalipurik (BN-arb)" Gte Erd 57. v. adore,
kemen.  Tr. Documentado desde mediados del s. XIX en textos labortanos y bajo-navarros. Al Sur hay un ej.
de G. Mujika de principios del s. XX (v. infra KALIPUDUN).  Jinkozko solas horiek [...] sorrarazi zuzten
bozkario eta kalipua. Dv Telem 33. Khalapurik ez badu minen erraiteko / berak dio, eskribak, hitza ixuriko. Hb
Esk 208. Bere kalipu eskasak ez badu bekhatu egitera uzten. Dv Eccli 19, 25 (Ol 19, 24 aultasunak, BiblE 19, 28
ezinak). Mundu huntan diren eta ditazken burraso kalipurik gabekoenak iduri. HU Zez 208. Indarrik, edo
hobeki, kalapurik gabe bere gogoaren, bere bihotzaren zaintzeko, galbidetarik urruntzeko. Dih MarH 436 (ap.
DRA). Ez dute ezen, holako orduetan, indarraren erakusteko kalapurik aski. Prop 1898, 147 (ap. DRA). Ihiziko
ez arraintzako ere kalipurik ez dutenak. Eskual 15-11-1901, 1. Gizon gazteek ez ote dutea kalipurik nexkato
batzuk orai bi urte egin zutena egiteko? Zub 127. Ene sahetsean, nola aitzinean, betondoak ubel ditut ikusten,
mathelak sartuak, kalipua ttipi. JE Ber 96. Hotzak joa, hormatua, ezpainen higitzeko kalapiorik gabe? JEtchep
79. Kalipu baino gehiago espantu badukete. SoEg Herr 6-4-1967, 1. Etxeparek dio, eskuarak ere bertze
mintzairek bezala, baduela aski kalipu liburutan agertzeko. Lf ELit 103. Mementoka ez du gehiago kalipurik. Ib.
211. v. tbn. Kalapu: Hb in BOEl 159. Prop 1911, 35 (ap. DRA).
- KALIPUDUN (L ap. A; Dv). Valiente, enérgico, vigoroso.  Gudari bulardetsu ta kalipudunak bezela odola
emateko. Muj RIEV 1907, 545. Mutiko galtzerdi nabardunak iziturik holako nexkato kalipudunaz lekiak usten
ditu zalukara. Zub 106. Napoleon gizon adimendu haundikoa zela, ausarta eta kalipuduna, anitz egitetan
ezagutzen da. Ib. 126.
kalipugabe. "Kalipugabe ou kalipugabeko, qui est dépourvu d'énergie, de courage" Dv. "Sin energía, cobarde"
A.
- KALIPUGABEKO (Dv, A). "Sin energía, cobarde" A.
kaliputsu.  "Qui a de l'énergie, du cœur" Dv. v. KALIPUDUN.  Hestura hartan, Mentor agertu zen ez xoilki
bihotzdun eta kaliputsua, bainan ardura baino alegerago. Dv Telem 20.
kaliputsuki (Dv, A).  "Enérgicamente, valientemente" A.
kaliska (Ae ap. A Aezk; A Apend). 1. "Kaliskak, matraca pesada, a diferencia de karraska, matraca manejable"
A Aezk 294. 2. + kalixka. Aullido, grito quejumbroso.  Gure txakurrak zerbait badu. Orduerdi batez
ementxe egon da oñaze-kaliskaz. TAg Uzt 142. Zakurrari ere belarrietatik eldu zion geroxeago ta kalixkaz
bialdu zun etzanda zegoan tokitik. Ib. 261.
kalitate (Urt IV 297, Chaho), kalidade (Lcc).  Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Leiçarraga,
Etcheberri de Ziburu, Haramburu (425), Tartas (Arima 95), Mihura (29), Baratciart, Mercy (éste junto con ka-) y
Etchahun escriben <qualitate>. En DFrec hay 30 ejs. de kalitate y 5 de kalidade, todos ellos meridionales.
1. Calidad, condición, posición.  Batbedera bere kalitatearen <qua-> araura reprehenditzeko eta
admonestatzeko (tít.). Lç 1 Tim 5. Hargatik arrazoinekin erran duket eskuarak ongi merezitua duela nobleziazko
kalitatea. ES 109. Zeren Elizaren haurrak baigira, eta kalitate huntan obligatü baigira gure Amaren obeditzera.
CatLan 99. Zernahi kalitate, kondizione eta profesionetako diren. Mercy 19 (13 <qua->). Ez dezadan nihoiz ere
gal zure umearen kalitatea <qua->. Brtc 30. Herritar kalitatea ez balitz ere aski / jaun hauk gure intresetan sar-
arazteko finki. Monho 60. Egiazki Jainkoaren Ama bilhakatzen da eta kalitate gora hortaz aingeruen eta gizonen
gainetik jarria da. MarIl 125. [Aingeruak] deithu zuen graziaz bethea, zeina baita kalitate bat loriosagoa. Jaur
352. Mundu au garnitzen da / kalitate oroz, / batzu fortunarekin / bertziak maluros. Bordel 143. Zeren ez baitzu
baten mende.
[Jangeikuaren legiak] beira egitan personen kalidadiari. Hual Mt 22, 16 (Samper kalidade; Lç aparenzia, Echn
itxura). Zure ezkonarazteko / jaun gazte aberats batekilan / zure kalitateko. Balad 108. Esan dezaigula, arren,
berorren damaren izena, aberria, kalidadea ta edertasuna. Berron Kijote 148. v. tbn. UskLiB 102 (kh-). Ip Hil
213.
2. Calidad, conjunto de cualidades.  Kolore eta kalitate honezko badut, iakitera: xuri, belz edo bruna [...].
Volt 252. Eskusa lejitimo du barurik ez egiteko, baina eztu eskusarik bianden kalitatian. Tt Arima 72. Ez zituan
kobratu Eleizeak zor zitzaizkan kalidadean eta kantidadean. OA 154. Gose ona duénak, janárias itén du káso, ez
platerain kalidádeas. LE in BOEanm 571. Gularen anditasuna eztala ainbeste neurritzen janariaren kalidadetik,
nola jateko ansiatik. Gco II 64. Kalidade ortako beiak erosteko diru asko bear zan. BBarand 117. Publizitate
zernahi xarmagailuren artean, beren artikuluen kalitatea berme. Larre ArtzainE 313.
 Producto de calidad.  Botigan badut nik / kalitate finik, / Parisetik jinik. Ox 205.
3. + kalidade, kalidare. Cualidad.  Orain aditu ditutzu zein diren doloreak / aditzera aphain zaite hekin
kalitateak <qua->. (Interpr?). EZ Man I 108. Zein diren kalitate edo propietate eder hek jakitea zaiku orai falta.
ES 156. Zenbáit medio ortáko emaintut, ta zenbáit kalidáde. LE Prog 116. Kastidadeak gorde eragiten digu
garbiro Jaungoikoaren beraren imajiña biziak izateko kalidade honragarria. Gco II 45. Presuna haukien ororen
kalitate premiazkoa behar dela izan berthutea. JesBih 414. Badituzu kalidaderik inportanteenak esaten dana
logratzeko. CartAnd 394. Ardi baten lehen kalitatea da inozentzia. Jaur 170. Emaztia nahi lüke lau kalitateko: /
gormanda, libertina, auher, mihi gaxto. Etch 378 (460 <qua->). Zuin dira konfesioniaren kalitatiak? CatS 86. Ez
baitzen preseski kuraiea haren kalitaterik bat. Elsb Fram 89. Ur orrek ez du berez, jakintsuak diotenez,
sendatzeko kalidaderik. Goñi 101. Gizon piñaren / kalidariak otia [= ok dira]. Tx B I 171. Adixkideak kalitateak
/ izan baitezazke mila. Xa EzinB 73. v. tbn. Tt Arima 112 <qua->. CatLav A 5r (V 6). He Gudu 129. Dh 105.
MarIl 126. Gy 295. Lap 348 (V 159). HU Zez 40. Kalidade: AzpPr 44.
- KALITATEAN. (Tras tema nominal nudo). En calidad (de).  Eman ezozü eskia / zien fediaren pian /
jüntatzen düzielarik / espus kalitatian. Xarlem 209. Errege kalitatian gobernatzen beitüzü. UskLiB 19.
Aingeruak salutatu zuen Birjina loriosa Trinitate adoragarriaren enbaxadore kalitatean. Jaur 352. Jainkoaren
Ama kalitatean harrek duen podoretik. Ib. 353. Elizaren buruzagi kalitatean, Aita Sainduari zitzohakon ikhustea
ordre berri baten beharrik bazuenez Elizak. Laph 174. Mündian zen jauregirik / haitüz ederrenian / zinatialarik
sorthü / printze kalitatian. UNLilia 15.
kaliten. "Verruga" VocB. v. garitxa.
kalitsa. v. garitxa.
kalitsu. "(L), enérgico, valiente" A. v. kaliputsu.
kalitu (AN-erro, L, B, BN, S; VocBN, H (L, BN)). Ref.: A; Satr VocP; Gte Erd 153. 1. "Au physique, selon
l'usage ordinaire, tuer un reptile, un volatile" H. "Matar (se dice hablando de reptiles)" A. "Matar. Se dice de las
alimañas" VocP. "Kalitzea da kali ukaldi batez buruaren lehertzea" Herr 5-9-1968, 7. "Kalitu dut sugea (BN-
ciz)" Gte Erd 153. v. akabatu (2).  Tr. Documentado desde finales del s. XIX en textos labortanos y bajo-
navarros; también lo emplea Orixe.  Zenbait egunez, erdi lo bezala omen dago [sugea] eta preseski orduan
dute kalitzen edo hiltzen. Elsb Fram 178. Makilla ondo altzau ta [sugea] azpian eukolakoan bertan kalitzeko
asmuz, indar guztiz emon eustan. Or Tormes 57. Nork daki gizon koskak etzuen apo bat bezala han kalituko!
Zerb Azk 95. Sugeak eta apoak kalituko! JEtchep 36. Udako bero handietan suge mandil kalitzen [aritzen ziren].
Ib. 16.  (Ref. a otros animales y a personas). "Par ext., se dit d'une personne. Kalitu nau" H.  Heriotzez hila
izan bedi gizon hori; kanpen haindian oste guziak harrika kali beza. Dv Num 15, 35 (v. tbn. Apoc 11, 18 (He,
TB desegiteko)). Kali eta hilaraz bedi giristinoen nagusia. Jnn SBi 160. Gaixtagina du, joan, / sekulakotz kalitu.
Ox 124. [Arraina] untsa kalitua sasi batean gorde ondoan, leiakara yarraikitzen da berriz arraintzan. Zub 22.
Harturik nabar zorrotza, hartaz kalitzen du hartza. Etcham 201. Bere oparietan bizidunak kali oi zitun. Or
Aitork 77. Ez beza kali, ez izortu, ez lapurtu, ez gezur-ziñik egin. Ib. 398. Alakok gizona kali du. Ib. 45. Rusoek,
araben biltzeko, juduak aztaparretarat botatzen diozkate, egin dezaten nahi edo ahal dutena, kalit berdin! SoEg
Herr 15-5-1958, 1. [Txakürrek] kalitü die abantxü dozena erdi bat ardi. Herr 23-7-1959 (ap. DRA s.v. akoi).
Makila berarekin auzoa begira ditake, eta hori ongi; bainan ere kali ditake, eta hori gaizki. SoEg Herr 6-8-
1964, 1.
2. "(Sc), despojar de dinero" A.
3. "(L), apedrear" A.
kalitxa. v. garitxa.
kalitz. v. garitxa; kaliza.

baten mende.
kalitza. v. kaliza.
kalix. v. garitxa.
kaliza (Deen I 60 (<calica>), Ht VocGr, Lar, Añ, Izt 120v, H), kali(t)z, kalitza (S ap. Lrq; SP, Gèze; H (det., +
kh-)). 1. Cáliz. Cf. MEIG VII 130: "Zenbait hitz garbi niretzat: [...] izpiritu, kaliza, kandela, kargu [...]".  Tr.
Documentado en todos los dialectos (falta en Leiçarraga, que emplea kopa). Los autores meridionales emplean la
variante con fricativa (-z(a)); los septentrionales, además de la forma con africada (-tz(a)) casi general, emplean
también kaliza (Axular; <calix> en Etcheberri de Ziburu y Haraneder). Aunque con gran número de ejs.
ambiguos, el uso de -a constitutiva parece más frecuente, sobre todo al Sur. Hay kalitzia (det.) en Inchauspe. En
DFrec hay 4 ejs. de kalitza, 3 de ellos septentrionales.
 Erakusten du Hostia berriz kaliz <-x> gañetik. EZ Man II 49. Meza erraiteko kaliza. Ax 262 (V 175). Ta ya
eztala ardaoa kaliz atan dagoana. VJ 11. Kalizea gora doeanean. Cap 131. Zer da kalitz sainduan? / Gorputza
ala Odola? Gç 214. Adoratzen dut khalitz hortan, o ene Jesus dibinoa, ene erospenaren prezioa. Brtc 28. Gero
kaliz edo edontzi batean artu zuan ardoa. Ub 87. Au da nere odolaren kaliza. Mg CC 202. Kalizaan odola,
gorputz ta gusti. JJMg BasEsc 65. Zirarginak egiten daben kaliza, kandeleru edo lanparia. Astar II 69. Ostiyan
dago ogi puska bat eta kalizian ardao puska bat. CatLlo 72. Aphezak Ostia eta / Kalitzan gaiñen eskiak /
phausatzen dütianian. UskLiB 57. Eliz, aldare, kaliz eta patenak baño oraindik sagraduagoa da nere bularra.
Arr May 99. Babiloniako kalizaren kondarretarañokoa edateko ustean. Ib. 57. Zer dago kalizan, mezerdiko itzak
esan baño len? KIkG 70 (KIkV 90 kalizean). Gero hartu zuen kalitza, hartako arnoa benedikatu eta apostolueri
edan-arazi. Zerb IxtS 87. Kaliza hau bete / gainez egin arte. Arti MaldanB 219. Hemen dakat zutzako / urre
kalizia, / urre kalizia ta / sobrefelizia (V-arr). Balad 103.
1
v. tbn. OA 45 (46 kaliz). Arz 57. Iraz 57. El 73 (74 kaliz). Cb CatV 73. Bast 4. Añ CatAN 54 (EL 112 kaliz). fB
Ic III 287. CatB 62. CatBus 46. Ur MarIl 84. Legaz 45. Itz Azald 163. Kaliz: Mb IArg I 387. CatUlz 46. Or Mi
77. Gand Elorri 110. Ayesta 59. Kaliza (det.).: Ber Trat 86v. Lg II 254 (212 -tza, det.). ArgiDL 65. SMitx Aranz
116. Insausti 328. Kalitz: CatLan 131. CatLuz 36. MarIl 55. Hb Esk 141. Jnn SBi 45. Arb Igand 201. HU Zez
165. Lander EEs 1916, 61. Kalitza: CatLav 288 (V 144). Kalitza (det.).: Mat 209. Harb 15. Arg DevB 194. Bp I
74. JesBih 453. Gy 10. Prop 1880b, 4.
 Contenido del cáliz.  Edanezazu gogotik Jainkoaren kalitza. SP Imit II 12, 10 (Ch khalitza, Ip kalitzia; Ol
ontzia).
 (Fig.). Cáliz de sufrimiento, de dolor.  Aita, baldin posible bada, iragan bedi enegandik kaliza hori (Mt 26,
39). Ax 272 (V 182; SP Phil 488, Tt Onsa 150, SalabBN, Dv, Leon kalitza, He <calix>, TB, Lg II 257, khalitz,
Samper kaliz; Lç kopa, Ol ontzi, BiblE edari samin). Eskatzen dio Aitari igaro dedilla Pasioko kaliza berak
edangabe. AA I 520. Aita, posible balinbada dispensa nezazü kalitza hunen edatetik. UskLiB 37. Jeneroski edan
izan du kalitz hartan: jasan ditu lanak, nekheak, pertsekuzioneak. Jaur 402. Ni iltzea konbeni dala? Zer, nere
aitak prestatutako kaliza edango ez det? Lard 444 (442 kaliza au). Bere agoniako / kalitza khiratsa / iretsi behar
eta... / o! zenbat den lotsa! Zby RIEV 1908, 211. Aita, ahal baditake, urrun dadiela sofrikarioen kalitza! Zerb
IxtS 88. Kaliz astuna bitarte dala / bizia emondakua. Ayesta 78. v. tbn. Kalitz: JesBih 451
 (Fig.). Ofrenda.  Familiak onhar bitza / Gure esker-on kalitza / Eta bihotzen eskaintza. Larre ArtzainE 340.
2. "Calyx, [...] lore khalitza, lore botóña" Urt IV 101.
kalizatxo.  Dim. de kaliza.  Ze garratza dan edan bearra kalizatxo au. AB AmaE 170.
kaliztu. v. garitxatu.
kalizuri. v. KALI-ZURI (s.v. 1 kali).
kalka. Cf. galga. 1. "(G-to-bet), tope de animales" A. 2. "(Sal, R), estaca metida en tierra. Ardia kalkan
dakagu (R), tenemos la oveja atada a la estaca" A.
 kalka. v. kalkatu.
kalkakutsa. "Calabaza grande (Sal)" A Apend.
kal-kal(-kal). v. gal-gal(-gal).
kalkaño (Añ, Bon). "Talón, orpoa, kalkaño (AN)" Añ. Cf. galkatu.
baten mende.
kalkar.  Malhumorado, irritable. "Ondo kalkarra da hori (G-azp), ori mendebaldeko trumoia baño kalkarrago
da (G-azp)" Gte Erd 212.
kalkaraka. v. galgaraka.
kalkarika. v. galkarika.
kalkatu. v. galkatu.
kalkedoi. v. kaltzedonia.
1 kalko, kalku.  "Kalkoa, kaiku" Alth in Lander RIEV 1911, 600. "Kalku (S; Alth), vase à lait" Lh. "Khalko
(S; Alth), vase à traire" Ib. v. kaiku.
2 kalko.  Calco lingüístico.  Kalkoaz baliatzen dira batez ere teknika-hitz berriak sortzeko. MIH 188.
kalkolka. "(R), al trote" A. v. galopa.
kalkomania.  Calcomanía.  Irudi edo zirriborroak agertzen ziran orrialdeetan, eta ori, umekondo aek,
kalkomania merketzat esten eben. Erkiag BatB 40.
kalku. v. 1 kalko.
kalkulatu (Chaho), karkulatu (S ap. Lrq; Lh).  Calcular; considerar. "Calculer, réfléchir" Lrq.  [Diru-
billtzaillea] karkula eta konda, errekonda bethi. Gy 216. Horra hor nun den / axeri hori / oilar bañori / bristez
ohartzen. // Ez da sorhaio; / hau matrikula, / hura karkula / hurbiltzen zaio. Ox 119s. Ameriketan asko dabiltza,
/ nik kalkulatzen dedanez, / naiko okelak janagatikan / erari gutxi eranez. Tx B II 40. Ene etzan-aldia egiten ari
nintzelarik karkulatu dut [...] partida hortan berdintsu dela. Lf Murtuts 16. Esterenzubiko 53 etxoletan berriz
8.000 artzainenak [...] (hau karkulatia da Eihelarri behatuz). Othoizlari 1957, 135. Ori karkulatzerik / ez
daukagu guk e. Auspoa 107, 40. Ez duzia uste, hori karkulatzen dutela kanpaindarrek berek ere? Larz Bozak 18
(Lek kalkulatzen). Aizazu Arozpide, / zure izaera / kalkulatuta daukat / gutxi gora-behera. In Uzt LEG I 50. Bati
karkula eta / bertziaz pentsaketan, / gosturik ere ez dut / etxeko lanetan. Mattin 53. Bere burua hola du eta / aise
du orrek karkulatu, / ire burutik ik etzakala / ire laguna jujatu! Ib. 119. Andregaiak banuzke / nik sei edo zazpi; /
hau karkulatzen baidut / nik partikularzki: / andre hoietan badela / malurosik aski. Mattin in Xa EzinB 98. v.
tbn. Insausti 171. En DFrec hay 25 ejs. meridionales de kalkulatu y 3 septentrionales de karkulatu.
kalkulatzaile, karkulazale (S ap. Lrq), karkulatzale (T-L). "Calculateur" T-L.  Prezioa emendatu ginuelakotz,
beldur ziren zonbait karkulatzaile, ez othe ginuen gutiago salduko. Herr 3-1-1957, 1.
 (Máquina) calculadora.  Diot-etik nion-era pasatzeko era ederki erakutsiko genioke, buru hauste gogorrik
gabe, oraingo makina kalkulatzaile bati. MIH 113.
kalkulazio, karkulazio.  Cavilación.  Gaiztuak milla karkulaziyo / ibiltzen ditu buruan. Tx B I 236.
kalkulehi, karkulehi (S). "Aisé à calculer" Lrq.
kalkulu, kalkulo, kalkul (Chaho), karkula (L, BN, S ap. Lh), karkul (S ap. Lrq /karkül/ [oxítona]).
 Cálculo. "1.º calcul. 2.º supputation. 3.º compte. 4.º réflexion" Lh, que cita a Chaho, pero en éste solo se
encuentra kalkul. "Calcul, réflexion" Lrq.  [Diru-billtzailleak] bere karkuletan [...] / bethi zerbait eskas
baitzuen aurkitzen. Gy 216. Otxiñ zenbait bethi, dostetaz bezala / Baitzuen botatzen leihotik kanpora; / Eta
nausiaren nahasten karkula. Ib. 216. Karkulak egin ditu / Etx:ian andrekilan. LuzKant 55. Lan au etzaio ateri /
uste beziñ aisa, / egiña zutelakoz / kalkulo eskasa. Yanzi 150. Loterian irabazle baten karkula. GAlm 1950, 39.
Haunitz karkula eginik, segitzen dut aitzineko urtean hasi pareta heien berritzen. Etchebarne 73. Nik egindako
kalkulo aiek / oso zuzenak etzian. AZink 156. Eginak zituzten elgarrekin gogoetak eta karkulak. Larre ArtzainE
84. Estatistikak, egiantz-kalkuloa lagun zutela, [...] aspaldi agertu ziren linguisten lanetan. MIH 193. Usteak
alderdia ustel omen du, eta orduko kalkuluak oker zeudekeen. MEIG IX 63. Ametsak eta berotasun suharrak
lagun eta aitzindari kalkulua izango balute. In MEIG VI 45. En DFrec hay 14 ejs. de kalkulu y 7 de kalkulo, 3
baten mende.
ejs. de karkula, septentrionales, y 1 de karkulu, meridional.

- KALKULUAN. Calculando.  Hori erranen dauzut / Xalbador kuxian, / karkulan egon gabe / denbora luzian.
Mattin in Xa EzinB 99.
- KALKULUETAN. Calculando, haciendo cálculos.  Gau-egunak zaramatzan / [dirua] konda eta errekonda
bethi karkuletan. Gy 216.
kalla. v. 1-2 kaila.
kallabit (S ap. A (+ -ill-)). "(Hijo) bastardo, natural" A.
kallameza (det.; Lar, H). "Rodilla de cocina, zatarra, sorkia, kallameza" Lar.
kallamika. "(BN-bard), sangsue" Dv ( A).
kallarda (Lar, Dv  A; kaill- Lar). "Brinco, kallarda", "cabriola, kaillarda" Lar. "Bond joyeux" Dv. "Salto de
alegría" A.
kallardaka. "Goan ziren jauzika eta kallardaka, ils s'en allèrent sautant et bondissant de joie" Dv.
kallardatu. "Cabriolar, kaillardatu" Lar.
kallarri. "Canto rodado, piedra lisa de río" Satr VocP.
kallarrosa. "(BN-arb), nombre de una pera" A.
kallatu. v. kailatu; kalatu.
kallatutu. "Khallatütü, se cailler" Lrq. Cf. kailatu (3).
kallau (S ap. Lrq /kal'áu/; H (L)). "Caillou" H (que cita Birjin). "Exclusivement 'cailloux' arrondis du lit d'un
cours d'eau" Lrq.  [Bidea] bethea zen harri kallau handiz ta lapharrez. Birjin 112. Bazen ere han kallau handi
frango. Ib. 113.
kalle. v. kale.
kalleria. "(Boh[émien]), argenterie" Lh.
kalles, kales.  Roncalés. "Kailles (Sal, R, S), apodo con que son designados por los de las inmediaciones, 1.º el
valle y aún los habitantes del Roncal, 2.º el pueblecito de Santa Engracia" A. Cf. VocNav: "Calleses o kalleses,
mote en vasco que aplican a los roncaleses". Cf. tbn., con el sdo. de 'Valle del Roncal': Kallesian dra bortuak
gora (Garral EEs 1923, 81 (Sal)), eldu Kallesiala (ib. 83).
 Kallesen maitagarria ardien alde da andi (Sal). Garral EEs 1923, 82. Kallesa len begarririk gabe, ezik ardirik
gabe. Ib. 82. Bonapartek dio kallesetaz bere Formulaire de prône idaztiñoan [...]. FIr 178n. Arroil batean
atzeman eta / kalesak il-gogor utzi. "A los roncaleses". Or Eus 208. Kalesak, ustez isillik, asi / ziran Areta-n
onuntza. Ib. 208. Saraitzuarren ondorik erronkariarrak (beste izenez kallesak) isil-misilka ibili ta Abderramanen
buruari mingaiña erauzi zioten. A EY II 227.
kalleta. 1. "(S), carne de cerdo" A. 2. "Kalle(s)ta; al ehailia (matador del cerdo) se le da a menudo este
nombre en la Alta Zuberoa. Solamente él come cerdo el día de urde hatia, y no cualquier trozo, sino que le están
reservados los zazpi exurrak" Miroir de la Soule 9-2-1957 (ap. DRA).
kallikatu. v. kalikatu.
kallin. v. KALLIN (s.v. karlin).
kallo. v. kailu.
baten mende.
kalloka. "Kailloka (G-bet, AN-gip), taba, huesecillo de cordero" A (tbn. s.v. kalloka).
kalloketa. "Kalloketan, juego de las tabas" Garbiz Lezo 42.
kallota. v. kalota.
kalma (Volt 59, Urt I 339). I (Sust.). 1. Calma (atmosférica).  Leku batean gadutza kalmak hagorandurik, /
Bai eta porturañoko bideak zarraturik. EZ Man II 146. Othoitz egin behar diogula [...] Apostoluek egin zuten
bezala itsaso haserreak eta haize muthiriek zerabiltzatenean: ezen manatuko itu gure buruko bueltak ixil
ditezila, eta kalma handi eginen da. SP Phil 234 (He 236 kalma). Itsasoko izar ederra, / Mariñelen gidaria: /
Arren, eman diezaguzu / Tromentan kalma handia. Gç 144. Pazienziarekiñ iasan detzadan tenpesta iragan eta
kalma bihur daiteken arteraiño. Ch III 29, 2 (Ip haro huna). Itsas erdian artu zuten ontzi hau kalm andiak. Mb
IArg II 278. Aize ederragaz doian onzija geratu oi da noz bait aiziak uts emonda kalma edo baratasun
kaltegarrijan. Mg CO 283.
 Calma anímica.  Biurtzen badirazu / biyotzera kalma / kantaz banatuko det / milagruen fama. Bil 137.
2. "Kalma, nevada durante tiempo tranquilo" Deen I 217.
3. Tiempo caluroso. "Kalma ederra bota dik gaur eguzkiak (AN-5vill)" Gte Erd 87.
4. "Cielo con niebla. Eguraldi ona dago? Kalma dago" Asp Leiz.
5. (AN-ulz-gulina-olza-ilzarb-egües). Ref.: Bon-Ond 137; Iz Ulz; EAEL 228. Nube. "Kalma bat, una nube" Iz
Ulz.  Argie ta illune, / Iñezturek eta kalmak, / Bedike bezo lurrek Jaunei. "Fulgura et nubes". CantTP (AN-
olza) 17s (tbn. kalmak AN-egües; AN-ilzarb lañuak).
II (Adj.).  Calmoso, calmo.  Ez hari sobera hurbil denbora kalmekin, zeren erremulia handia dabilla bira.
INav 134.
- KALMA EGON. Estar en calma.  Zerbait pensatuko da / kalma ez badaude. AzpPr 84.
- KALMAN. En calma, en situación de calma.  Premiazko othoitzak [mariñelentzat] kalman. EZ Man II 146.
Egon arren denbora / kalman eta klaro. Arrantz 93.
- KALMA ZURI. Calma chicha (?).  Eguraldiagaitik kasurik bere ez. Ondo goaz. Biar, seguru, kalma zuria
eukiko dogu. Berriat Bermeo 388. Kalma zuria egiten dau. Ib. 391.
kalmaldi, kalma-aldi.  Rato de calma.  Kalma aldixe egoan bitan igon neutsan makatz bati. Gerrika 73.
kalmar. "Pota, volador, lora (Toradotes sagittatus), egatxubia, kalmarra" FauMar 125.
kalmarazi.  Hacer calmar. "Amak semea kalmearazi [sic] zuen (BN-arb)" Gte Erd 64.
kalmatsu.  Calmo, calmoso.  Ohore eztuzu ttipia / halaber andre eztia, / zeren baitzare portua / penatuen
kalmatsua. EZ Eliç 420.
kalmatu. 1. Calmar(se).  Laur haizeek ere egin ohi die musika, / bata kalmatu eta duk berzeak hasten aldika.
EZ Man II 17. Geldi itzatzu haizeak [...] eder denbora, kalma itsasoa. Harb 406s. Buelta altxatu den hura laster
kalmatuko da. SP Imit III 57, 2 (Ip ematüren düzü). Mana zazu kalma dadiñ / haizearen furia. Arg DevB 215.
Jainko zare, kalma zazu / Jainko Aitaren furia. Gç 65. Kalma zazu, jaun ona, kalma / zure kolera. Ib. 105.
[Itsasoaren] uhiñ aserreak kalmatzen ditutzuna. Ch III 34, 4. Laister samar kalmatu / arren oñaziak. MendaroTx
46. Eta orduan gizona kalmatu zen. Etchebarne 138. v. tbn. INav 135.
2. "Nublarse. Au eguraldi txarra! Berriz kalmatu da" Asp Leiz.
kalmune.  Momento de calma.  Illuntze nabarrean kalmune labur bat euki genduan; baiña laster asi zan
aizea ostera-bere. Berriat Bermeo 389.
1 kalo. "(L, BN, S; Hb), cal" Lh.
2 kalo (BN-ciz-mix ap. A; Dv).  "Cráneo" A. v. 1 kali.
3 kalo. 1. (Git.). Negro.  Hire dui ankhai baro, kaloek / pekhautzen nine kamatze-iakaz [='tus dos ojos
grandes, negros / me queman con fuego de amor']. Mde Igela 28 (en la ed. de Po 83 koloek, sin duda errata). 2.
(Lh), kalu (A). "(Git.) café" A. 3. Calé, gitano.  Heure <neure> kamatzez pekhautzen niagon, / kalo-kastako

baten mende.
neure mindroa. Mde Igela 29.
kaloi. "Raquítico (AN-araq)" Satr VocP.
kaloia. v. kaiola.
kaloiñe. v. kalonje.
kaloka. "(V-arrig), un pez de ría que viene del mar" A.
kalomnia. v. kalumnia.
kalon (Ht VocGr 361, Lecl). "Ficelle" Lecl.
kalonigu. v. kanonigo.
kalonje (S ap. Lrq; Urt IV 154, Aq 1082 (AN), Arch VocGr, H), kaloiñe, kalondde, kalunje (Hb ap. Lh),
kanonje.  Canónigo. v. kanonigo.  Tr. Documentado en textos septentrionales; al Sur lo hallamos en
Mendiburu, en Lizarraga y (en la var. kanonje) en un texto de Lesaka. En DFrec hay 5 ejs., 4 de ellos
septentrionales.  Baionako Eliza nausiko kalonje teologari. EZ Man II 3. Orozko erregeren kapillan eta
Cuencako kalonjeak erraiten darokuna. ES 112. Zori oneko gizona zu, bada orren gazterik kalonje arkitzen
zara. Mb IArg I 287. Osaba zué Palenziako Obispoa, zeñék eginzue kalónje án. LE JMSB 158. Hanitz konseillu
dut ikhusi, / ez arathoen, bena bai kalonjen. Arch Fab 97. Baionan da Carteron, axkide arraia, [...] / graduan
kalonddea, xorrotx izpirituz. Hb Esk 150. Digu kontatzen S. Vicente Ferrerrek Leon Franziyako kanonje batez
(Lesaka, 1857). ETZ 260. Hitz horiek ahotik athera orduko, kaloiñea ezin erranezko laztura batek hartu zuen.
Laph 83. Jaun Aphezküpia bere kalunjekin joan zen lekhü hartara. Ip Hil 193. Baionan bizi zena kalonje. HU
Aurp 147. Erran dugun kalonjeen jar-alkietako ozka-lanak ez gitu halere nehor harritzen. JE Ber 23. Hiribarren
gure herritar jaun kalonje aipatuaren paperetan. Zerb Azk 5. Ile-aux-Vaches zuen izena, jaun kalonjen behiek
hor baitzuten denbora hetan bazka leku! Ardoy SFran 89. Abade baten manupean baziren kalonje andana bat.
Lf in Casve SGrazi 16. Baionako katedralean kalonje dena. Etchebarne 89. Leon Lassalle kalonje zenaren
liburuxka. MEIG III 70. v. tbn. Harb V. Arbill aprob. Elsb Fram 161. Zby RIEV 1908, 419. CatJauf II. Lander
EEs 1916, 60. Ox 193. Iratz in Alzola Atalak 120. Mattin 80. Xa Odol 155. Larre ArtzainE 91.
kalonjetasun (Urt IV 153), kanonjetasun.  Canonjía.  Erretiratu zen kanonjiau desiertu baterat, utzirik bere
kanonjetasuna (Lesaka, 1857). ETZ 260.
kalonjetu.  Hacerse canónigo.  Ordutik aintzina, kalonjeturik, Hiriart-Urrutyk bazuen bere astekariaren
artatzeko eta panpinatzeko astia. Lf ELit 235.
kalopa. v. galopa.
? kalore.  Calor (?).  Obrak dira amore, ez itz onen kalore. Cb Eg II 118. Se trata, probablemente, de una
mala copia de obrak dirade amore, ez hitz onen kolore del dicc. de Larramendi (s.v. amores y obra).
kalostra (Urt V 205), kalaustra, kalostre. 1. Convento; clausura.  Nola egiten dute hain bertze fraidek,
zeinak baitaude hersiki zerraturik kalaustretako gobernuaren azpian? "Disciplina claustrali". SP Imit I 25, 8
(Ch, Mst komentü, Ol lekaretxeko). Aphez, beata birjina, / kalostretan nahi dena, / munduko batekin banuke /
ikuskari konpliena. (1798). BertsZB 130. Lehenagoko erregelan etzen / gizonik barna behar gabe sartzen, / orai
kalostrerik ez gakho doblerik / ez omen dute behar, zeren daiteke sar / jende orotarik. (1802). Ib. 174.
2. (G, B; Lar, VocB). Ref.: A; Izeta BHizt. "Balaustre" Lar. "Balaustrada" A. "Balaustrada. Kalostra horrekin
segur gara. Kalostra berrie dugu" Izeta BHizt. v. balustra.  kalustra. Comulgatorio.  --Non jarri behar da
belhaurinko? --Baldin bada kalustrarik, haren kontra. CatLav 251 (V 127; CrIc 141 balustrarik).
3. (Chaho, H). Claustro. "Galerie d'église" H. v. klaustro.
4. (G-goi), kalustra (-ü- S; Foix ap. Lh). Ref.: AEF 1929, 50; Lh (kalüstra); A EY IV 307; JMB At. Pórtico.
"Kalostrea, nombre que en Ataún se usa para designar el pórtico" AEF 1929, 50.  Zegaman aste santuko
tiniebletan elizaurrean edo kalostran iletiak yotzen zituen mutilak gabiakin. A EY IV 307.
- KALOSTRA-AZPI. v. kalostrazpi.

baten mende.
kalostrape (BN ap. A y Satr VocP), kalustrape (-ü- S (Foix) ap. Lh). "Pórtico" A. "Porche de l'Église" Lh.
"Atrio" Satr VocP.  Ofiziuak ürrentürik, mündia kalostrapetan eta hilerri üngürünetan zagon. Const 34.
Aphezak kalostrapean elgarretan dira gorputzaren errezebitzeko. Herr 17-2-1960 (ap. DRA; la ref. es
incorrecta). Jutsin hil zen 1780-ko Ekainaren 24ean eta kalostrapian ehortzi zuten. Lf Eusk 238 (tal vez errata
por kalostrazpian).
kalostratto. "Clostellum" Urt V 225.
kalostratxo. 1. "Clostellum" Urt V 225. 2. "Balaustrillo" Lar.
kalostrazain. "Claustritimus, [...] kalostréroa, kalostrazaña" Urt V 205.
kalostrazpi (Lc ap. A), kalostra-azpi. "Pórtico" A.  Gizoner litake guardiaren egitea, hil herrietan eta
kalostra azpian. Elsb Fram 72. Plazaño bat inguratzen dugu kalostrazpiz-kalostrazpi, zabalak hok eta osoki
miresgarriak. JE Ber 23. Fraideen egoitza: kalostrazpiari lotua, elizaren sahetsari datxiko halaber. Ib. 23. Ama
Birjina Afrikako bat ezarria dugu kalostrazpiko xoko batean. Othoizlari 1962, 401.
kalostrero. "Claustritimus, [...] kalostréroa, kalostrazaña" Urt V 205.
kalota. 1. Casco. Cf. 2 kalo.  Altzairuzko kaska edo kalota bat buruan eta ezpata bat gerrian. Lg I 278. 2.
(Gc, L-ain ap. A), kallota (Chaho). "Bonnet de nuit" Chaho. "Gorro de niños infantes" A. 3. "Kalota, calotte,
espèce de petit bonnet qui ne couvre ordinairement que le haut de la tête" Chaho.
kalotsu. "(Hb), calleux" Lh.
kalotxa (S; SP ( Dv), H), kalotx (G-nav, AN-5vill, L, BN; kh- Urt III 279), galotxa (S; Lar, H), kalotza (BN-
baig), galotza (Lar). Ref.: A (kalotx); Lrq (galotxa, kalotxa); Garm LexEV 366. 1. Zueco. "Kalotxa, socque de
moine. Kalotxen kanxolak, les courroies des socques. Kalotxa kanxolatuak, socques garnis de courroies" SP (Dv
lee erróneamente "toque de moine"). "Galocha, calzado de madera, [...] galotxa, gallotza" Lar. "Galotxa, id.
kalotxa; galoche, espèce de chaussure à semelles en général de bois, que l'on porte par-dessus les souliers" H.
"Almadreña" A. "Galoche" Lrq. "Kalotza (BN-baig), zueco con pala" Garm LexEV 366. Cf. VocNav s.v.
galochas y LzG s.v. galochas y garlochas. v. galarreta.  Bideak zirelarik bustiak, kalotx edo espalakoinetan
[joaiten ginen] eliza ondoraino. Larz Herr 21-12-1967, 3.
2. "Kalotxa (BN-bard), amas de neige qui s'attache sous la chaussure" Dv. "Kalotx (L-ain, BN-bard-baig, Sc),
nieve apegada al calzado" A.
kalotxatu. "(S; Foix), adhérer aux chaussures (neige)" Lh.
kalotza. v. kalotxa.
kalpar (G-azp, AN-larr-ulz; H), galpar (G-nav), galbar (Lar, H), garbal (H). Ref.: A (galpar); Iz To; Asp Leiz;
EAEL 6. 1. Melena; pelo, cabello. "Copete" Lar. "Hazme la barba, harete el copete, egidak bizarra ta nik hiri
galbarra" Ib. "Galbarra: 1. partie de la chevelure redressée, relevée sur le front, touffe, toupet de cheveux sur le
front; 2. toupet de cheval, houppe de crin sur le front. [...] Aussi on trouve [...] garbala au sens de cheveux,
toupet" H. "Kalpar, pelo largo. Mutil joan ari kalpar ori ebakitzera (G)" SMuj EEs 1921, 94. "Kalparra, cabello
a
alborotado, en Humbolt" Garate 2. Cont RIEV 1933, 99. "Kalparra mostu, cortar el pelo de la cabeza; kalpar
galanta zeukak, tiene pelo grande en la cabeza" Iz To. "Kalparra, pelo largo, sucio y desaliñado" Asp Leiz. Cf.
Lar: "Airón, penacho de plumas, [...] lumadun galbarra" (en DVC 232 galbar lumazkoa). Cf. tbn. Lab SuEm: --
Lozioa. Ille lozioa... [...] --'Kalparlore'. Cf. garbal.  Leoien legez darresixu galparra. "Sacudes tu melena".
Laux BBa 138. Adar ta kalpar, eldu ta artzaiak / ba du lan aurrera sartzen. "Lana". Or Eus 416. Tartean dabil
Egoa legun / arrotuz aren kalparra. Ib. 220. Ginbail egazabala eta galparra (melena). Etxde Itxas 112. Soñeko
argi ariña gorputzean, kalpar apaindua buruan. Sorarrain Lili 34. Esaera zarra dugu: otsoari erortzen zaio
kalparra, baña ez larrua. SMitx Unam 100. Ama ta seme kalpar-luzea (tít.). Mattin 144. Abel-kalparraren antza
ba zuan nolabait aren ille-adatsak. "Tiraban a crines". Berron Kijote 179. Baldin-ta bere zaldiari lepa-
kalparretik itxatxiko ez balitzaio. Ib. 147. Txano txuri batekin / estali kalparra. Zendoia 125. Mutiko biurri
xamarra nintzan ni: igarra, kalpar-tentea, muki-jario... Ib. 16. Haizearen zartailuak zutik jarritako kima

baten mende.
gogordun ile-kalparra dirudi. MEIG IX 139 (en colab. con NEtx).

 Rizo. "Enrizado, nombre, kizkurra, kizkurtea, galbarra" Lar.
2. (vEys), galbar (H), kalbar (vEys, H). "Sommet de la tête" vEys. "Sommet, faîte" H. "Kalbarra, sommet du
crâne" Ib. Cf. Dgs-Lar 11: "Vértice, galbarra".
3. "Galbarra (au fig.), toupet, hardiesse, audace, jactance. Syn. kopeta" H.
4. (V-gip, G, AN-larr-araq), galbar (V, G). Ref.: A (galbar, kalpar); Iz ArOñ (galbar); Elexp Berg. "Galbar,
remolino, centro de donde parte el pelo. Las bestias tienen generalmente más de uno. Del cerdo que tiene tres
remolinos se dice que es el mejor" A. "(El) centro descubierto del remolino del pelo" Iz ArOñ (en nota: "galbar,
galbarra, bizar moltsotsuak, grano modukoak").  Adatsa, berriz, beltx eta kiskur, narotsu azitzen zitzaion
kalpar gaiñean. Etxde JJ 215.
5. galpar (Aq 366 (G)  A). "Espuma que sale encima de la leche cocida antes que se forme la nata" Aq 366.
a
 "Nata de la leche" Garate 2. Cont RIEV 1933, 99.
6. Mechón (de hilo).  [Labetik] oro hari-galpar egina atheratzen zaie, galpar horiek zur gabeak direlarik,
bainan halere zurrunak. Lf GH 1924, 393s.
7. "Galbar (V-al), flojo, ocioso, haragán" A. Cf. 1 baldar.
- KALPAR-ILE. Cabellera.  Lengo jaun ori azaldu zaio / estu-estura danian; / kalpar-illiak arrotu eta / artu
du iya janian. Auspoa 86-87, 149.  --Arbaxtaz, galpar-illez, ala zerez estaliko? --Arkazte baten mullasti ebaki-
berriz. 'Copos de lana'. Zait Sof 119.
- KALPAR-MOTZ. Calvo, que no tiene pelo.  Nola deitu oidiegun ille bagakoai kalpar motzak. Izt, carta a
JJMg 43.
kalpar. v. garbal; kalfor.
kalpartu, galbartu (Lar, H). "Enrizar" Lar. "Friser la chevelure. Syn. kizkurtzea" H.
kalpats, kalpatx (AN-larr).  Pelambre, melena. "Kapatx, tupé (AN-larr; Damasori [se refiere probablemente a
Inza] entzuna det au)" Ir-A. v. kalpar.  Bi adarren artean orraztuz kalpatsa, / ergiak, esker-onez, luza mingain
latza. Or Eus 359. Lurmen dagola, aizean nâsten / orbel naroen kalpatsa. Ib. 400.
kalpi(t)zar. v. galbizar.
kalta. v. kalte.
kaltagetu. "Sanear, sendarazi, kaltagetu" Lar.
kaltar. 1. "Damnificado" Lar. v. kaltiar. 2. (G-to ap. A). "Perjuicio" A.
- KALTARREAN. a) A interés. "Dar o tomar dinero a daño, kaltarrean artu edo eman dirua" Lar. v.
KALTEAN (b). b) "Nere kaltarrean ari naiz (G-to), trabajo en perjuicio propio" A. kaltari
(Lar  Dv (s.v. kaltegarri), Hb ap. Lh). "Dañino", "perjudicial" Lar. "Nuisible, incommode" Lh.
kaltarika. "(BNc), en ebullición" A.
kaltarki (Lar, Izt). "Pernicies o perjuicio grande" Lar. "Pernicioso" Izt.  Euskarazko itzkuntz jakintsu
maitagarri au Españaren kaltarki ta lotsagarri balitz bezala. Izt C 8.
kaltarkiro (Lar, H). "Perniciosamente" Lar.
kaltarkitsu (Lar  Dv, H, A).  "Pernicioso" Lar. "Dommageable, nuisible, pernicieux" H. "(G, Cb, Izt),
pernicioso, dañoso" A. v. kaltetsu.  Mundutarren bidebagekeriazko txarkeri, ixeka lotsagarri eta
gañerontzeko egikari kaltarkitsu guztiak. Jauregui 236. Guztiz dala kaltarkitsua izerditutako ondorean iturriko
ura edatea. Izt C 76. Ifini zeban Oropesako alkate jaunaren eskuetan gizon kaltarkitsu hura. Ib. 504. Adan eta
Eba bereala asi ziran beren eroriko kaltarkitsua ezagutzen. Lard 4. Helik ezin egin zezakean aukera
kaltarkitsuagorik bere semeena baño. Ib. 147. Lanari ekiñ eta atzera itzultzea zeñ kaltarkitsua dan orduan
ezagutu zuen. Arr May 79. Gañera orrelako gezur kaltarkitsuak esaten duena jarriko da Ekadoi edo Juezaren
mendean. Etxeg RIEV 1908, 117.
kaltarkitu.  (Trans.). Perjudicar, dañar.  Sagasti jabeen gutiziak kaltarkitu ez dezan sagardo edarira jarriak
baten mende.
dauden guztien ona. Izt C 139.  (Intrans.). Resultar perjudicado.  Goarnitzalle zeuden soldaduai ere ifini izan
zitzaizten eragotzpen batzuk [...] erbesteko ardoaz oitza egiteko, errikoak kaltarkitu etzitezen. Ib. 146s.
kaltarrai (Lar).  Persecución.  Gauza iguingarria ta okerra iruritzen duala ikustea [...] zuzenak ta onak
kaltarraiaz ta nekez beterik. Kortazar Serm 28. Kaltarraitik edo persekuziotik alderandu diranak. Ib. 5s.
kaltarraitu (Lar).  Perseguir.  Zorionekoak ziurtasun edo justiziagatik kaltarraituak edo persegituak
direnak. Legaz 53 (CatBurg 44, CatBus 38 persegituak; CatLuz 28 persekutatuak). Anton ojuka eskuitatik
nagusiyak kaltarraitzen dubela eta kolpatzen dubela esku makillarekin. Sor AKaik 117.
kaltarte. "Escarmiento" Lar.
kaltartu (Lar), kaltertu.  "Damnificar" Lar. Seguramente derivado de kaltar 'damnificado'; cf. ejs. de kaltartu
s.v. KALTE HARTU.  Eta zer pekatu da batek bere borondatez iñor illtzea eta iñori golperik ematea eta
kaltartzea? Gco II 207. Iñor ill duenak edo zauritu edo kaltertu [sic, ¿por -tartu?] duenak. Ib. 208.
 (Part. en función de adj.). "Damnificado" Lar.  Sinisterazi nai izan zion bada, non bere animak irabaziak
arkitu uste zituen, kaltartua geratzen zala. Cb Josefa 158.
kalte (V, G, AN, L, BN; Volt 70, SP, Urt I 62, Ht VocGr 407, Lar, Añ, Izt, Lecl, VocBN, Dv, H), galte (R; Lcc).
Ref.: A (galte, kalte); Iz ArOñ; Elexp Berg.
 Tr. Hallamos galte (alternando con la más frecuente kalte) en Lazarraga, Voltoire, TAV 3.3.1 y Lizarraga de
Elcano; hay un ej. de kalta en RS, en el compuesto vbal. kalta artu (por lo demás siempre se encuentra kalte). En
DFrec hay 171 ejs. de kalte.
 Etim. Quizá de *galdu-te.
1. Perjuicio, daño. "Pérdida" Lcc. "Perte, dommage" SP. "Malheur" VocBN. "Kaltea gordea da (BN-mix),
inesperadamente llega la desgracia" A.  Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos, salvo en suletino. 
Ihes egin peril eta kalte huni. Lç Act 27, 21 (He kalte, TB galze). Oi eta bardin onela bada, / andia jatort kaltea.
Lazarraga 1195v. Konsolatan naiz da / konsola zaitez [...] / galterik asko jatort <-orc> / neure bearrez. Ib. (B)
1171vb. Neskea ta eskea, nekea ta kaltea. RS 274. Zure ethortzeak erremediatu zituen kalte hek guztiak. Mat
277. O, Adamen hazi kalte / handian eroria. EZ Noel 29. Guarda nazazu / kalte eta laidotarik. EZ Eliç 219.
Inkuntru gaitzaren kaltetarik begiratu nauzunagatik. Harb 285. Kalte guztien gaiñeko kaltea. Ax 44 (V 28).
Urean ito edo suan erra, da kalte bera. O Pr 460. Kalte espirituala ahantzten zaiku. SP Imit III 44, 2 (Ip
arimaren galtziak, Ol gogo-kaltea). Nork pensa dezake kalte bat / hau den baño handiago? Gç 182. Pekatuaren
kalteak. Cb Eg II 12. Gainerako kalte, atsekabe guziak besarkatuko ditut. Brtc 105. Besteen kalte, irrisku ta
gaitzetatik ikasi bear degula. VMg 77. Irten zuan leoiak kalte gabe, ta esaten dio: [...]. Ib. 22. Irabaztekó
kalteetán ére, nauzu árte onbát? LE Ong 74r. Gorde zituan suaren kalte guzietatik. AA I 410. Beartuta zaude
egindako kalteak desegitera. AA II 176. Beste onako kalte andiko ta probetxu bagako pensamentubak. fB Ic III
369. Naiago zeban jabeak kalteak pagatzea. Izt C 194. Eta ankas bizirik balu dainaturen, / bere arimaz luke
kalte pagaturen. Hb Esk 206. Gordeko jatzubela [...] zeuben libertade edo aukerak, beste Españako lege edo
zuzenbideen kalte bagarik. "Sin menoscabo" (1856). BBatzarN 175. Mihi tzarra da denen / zikhintzailea / eta
kaltea. Zby RIEV 1909, 106. Lagun, kalte aundiyak / ditu erariyak. JanEd II 134. Suak egiñiko kaltea. Erkiag
Arran 176. Berandu dek, berandu! / Ire okerren kalte aundiak / orain damuz garbitzeko. NEtx LBB 377.
Gerrateko kalteak. In MEIG VI 39. Gainerako Euskal herriari ez zion deus eskaini, kaltea baizik. MEIG VI 76.
 (Con verbos como ekarri, hartu, etorri, sortu...; cf. infra KALTE HARTU, KALTE EKARRI, etc.,
compuestos verbales). "Hara joaiteak kaltea ekarriko dako (BN-arb)" Gte Erd 190.  Eztakión gure gaitz
erraiteaz bere onetan ez bere famán kalterik ethor. Lç Ins D 7v. Ze kalte ekhartzen deraukute bekatu benialek?
Mat 166. Hartarakotz bada hartu dugun kalte handiaz, / Pazienzia iguzu arren zeure graziaz. EZ Man II 136.
Gerotik gerora egitekoen luzatzeak zenbat kalte dakharkeien. Ax 10 (V 5). Bizio higuiñ huntarik sortzen diren
kalte eta gaitz guziak. He Gudu 146. Jangoikoaren serbitzuko naginzatik datoz anitz kalte. Mb IArg I 79. Iñori
kalte egiten dionak erakarriko duela kaltea bere burura. VMg 45. Ondorengo txarrik edo kalte andirik
ezpadakar pekatu benial izan oi da. Gco II 58. Baziñakie nolako kalteak datozen aurrak eskolara ez bidaltzetik!
AA I 438. Edanean igarotzeko makurtasunetik jaiotzen diran ondoren gaisto ta kalte andiak. AA III 366. Zerren
Angeruak jasoko ebela, minik ta kalterik artzetik gordeko ebela. Añ GGero 105. Ordikerijak dakarzan kalte eta
gatxak. Astar II 128. [Gurari txarrei] darraikuezan kaltiak. fB Ic II 278. Kalte andijak etorten edo dira
luikaretatik. Ur Dial 120. Zenbat gaitz eta kalte erakarri litzakean berak. Arr GB 138. Erlisione sainduari ahal
bezenbat kalte erakharriz. Elsb Fram IX. Zenbat kalte datorren arimarentzat olango gertaldietatik! Ag Kr 175.
Mesede-ustez asi zan eta / etorri zaio kaltia. Tx B I 180. Ortixek etorri dira ainbat kalte. Eguzk GizAuz 20.
Gaztañaren gaitz senda-eziñak oker ta kalte aundiak zekarzkiola erriari. F. Labayen in Munita 8. Mendiak
ainbeste soiltzeak dakarzkian kalteak. Munita 19. Bioren aita ez da il baña / jazo da kalte sobria (V-m). Balad
baten mende.
58. Zuretzat kalte aundiagoa letorke Piarresentzat baiño. Etxde JJ 129. Uste ez dala kalte aundiak / ekartze'itu
zartzarako. Uzt LEG II 98. Diruak zer kalte ekartzen dituan. AZink 133. Etxeak hartu dituen kalteak nolabait
konpontzea. MIH 34. [Etxekoek] kalte berriak ekarri dizkiotela euskarari. MEIG VIII 46.
 (Tema nudo, con destinativo). "Modo adv., en daño, en perjuicio. Aberastia, kalte arendako" Etxba Eib.
"Euretako, neuretako, zeuretako... kalte. Peor para tí. Zigarrua erretzen bok euretako kalte" Elexp Berg.  Guk
probetxurik ez ta / beretzako kalte. Arrantz 34. Orain guztiontzat kalte. Xe 273. Lan ori izandu da / zuretako
kalte. Yanzi 92. Zijoala Prantzira nai bazuan arrantzan, beretzat kalte! Anab Poli 36. Ez gera konpondu, ta /
geuretzako kalte. Olea 209.
2. (Tema nudo usado como posposición, tras gen.). En perjuicio de; en contra de. v. KALTEAN, KALTEZ. 
Miiak ze bez buruen kalte. "En perjuicio de la cabeza". RS 271. Gure kalte asmatu duten kiskilkeri berri baten
jabe egin naiz. Etxde AlosT 73. Usoa ta bere kalte zebiltzalakoan. Ib. 91. Emakumeak jokatu nai ez / bere
buruaren kalte. Olea 107. Orrela jarraitzea / ez da gure kalte. AZink 178. Ixilaldixe zanien tiroak urteten eben
gure partetik. Barriro asten ziran, eta geure kalte dana. Gerrika 75.
 (Tras tema nudo).  Bizkai-kalte biar-egitteko bere arerijuak eta seme gaiztuak emon yeustek diruba. AG
457.
3. (Como segundo miembro de compuestos, con valor adj.). "Osasun-kalte, antihigiénico" Bera. "Lege-kalte,
antilegal. Kistar-kalte, anticristiano" BeraLzM. "Insalubre, osasun-kalte" T-L. Cf., con valor sust., etxekalte,
forukalte.  Osasun-kalte diran lurrak zuaitzak ontzen ditu. Munita 138.
- ETXEKALTE, ETXEKO KALTE. v. etxekalte, etxeko.
- KALTEAK HARTU. Resultar perjudicado, sufrir daño. v. KALTE HARTU.  Hala dela, Iainko ona, /
Askotan dut frogatu, / Ustekabean kalteak / Noiz ere bainau hartu. EZ Eliç 321. Hanbat zuri itzulzeko / Eskerra
handiago / Zenbat baitugu kalteak / Hartzeko perillago. Ib. 25.  Eta ezazula egin are handiagoak, kalteak, /
Iauna, har gaitzan, ezen ez lehengoak. EZ Man II 140.
- KALTEAN. a) (Precedido de gen.). En perjuicio de. "Bere kaltean" Izt 91r. v. KALTETAN.  Tr.
Documentado en autores meridionales; hay tbn. ejs. en Etcheberri de Ziburu, en el bersolari Mattin y en algún
refrán.  Gomiz Gonsalutx bertan zan, / beragaz Presebalen kaltean / Joanikok eta beste askok / eudela parte
bertan (Cantar de la quema de Mondragón, s. XVI). TAV 3.1.7. Sar dina geben lekuan bere kaltean. RS 209.
Neskeak iru itz egunean ta biak bere kaltean. Ib. 374. Gertha eztakidan neure / arimaren kaltean. EZ Eliç 69.
Oien kaltean zuk ondo bizitzen ta ondo illtzen ikasi ezazu. Cb Eg III 237. Gure kaltean diran bekatu benial
barkagarri ta uts ariñak. Ub 162. Onelakoak ziran Ebanjelioak aitatzen duen maiordomoak artu zituan medioak
bere nagusiaren kaltean. Gco II 84. Guzurrian artuten badau bere kaltian izango dabelako. JJMg BasEsc 57.
Zetakoira indar-putzak lurrean / izango baira norberen kaltean? Zav Fab RIEV 1907, 543. Alferrik eta gure
kaltean nekatuko gera. NecCart 5. Gorrotua ta deungetasunak, / osasunaren kaltean. Echta Jos 368. Desafiyuak
izaten dira / projimuaren kaltian. Tx B I 101. Ori neure sakelaren kaltean da. Erkiag BatB 131. Aztu eziñikan
nabil, / oi nere kaltean! NEtx LBB 354. Etsairik asko oraiñ-aldian / badabiltz gure kaltean. Olea 180. Herriko
bozak izan gintuen / zorionaren kaltean. Mattin 65. Gorputzaren kaltean izan oi dira. Uzt Sas 22. Katallinek hiru
hitzaldi egunean, biga bere kaltean. EZBB II 34. Nere buruaren kaltean dala jakiñik. BBarand 8. Kenka txar
horretan, gainera, irakurlearen kaltean jokatu ohi dugu gehienetan. MEIG III 100. Euskararen onean, ez
kaltean, izango den moduan erabil dezan hizkuntza. MEIG VII 77.
2
v. tbn. VMg 54. AA III 499. Añ EL 150. Itz Azald 105. Ag G 167. KIkV 91. Or Eus 170. Eguzk GizAuz 166.
Etxde JJ 211. AZink 155. Ostolaiz 99. Kaltian: fB Ic II 188. CatLlo 74. Xe 366. Ud 79. AzpPr 75. Sor Bar 54.
MAtx Gazt 64. Etxba Ibilt 480.
 (Precedido de -ko).  Zere animako kaltean. Mg CC 170. Etxeko kaltian dan ezkontzaren bat. Mg PAb 108.
Zelan uts egiten dabeen onetara lagunduten deutseenak bere arimako kaltian! JJMg BasEsc 279. v. tbn. CatBus
32.
 (Precedido de -rako).  Zurekin aserretzen banaiz etxerako kaltean izango bait-da. Berron Kijote 228.
 (Precedido de destinativo).  Apustu ori izango zala / bilbaotarrentzat kaltian. EusJok II 89. Etortzen
bazerade zeretzat kaltian. Xe 186. Zuen disputa / ori biyontzat kaltian. PE 56. Beste batekiñ aldegiñ ziran, /
anbat beretzat kaltian. Tx B II 132. Beti idor bada ere / ororentzat da kaltean. Mattin in Xa EzinB 114. Gerra
zar ori etorriko zan / guztiontzako kaltean. FEtxeb 49. v. tbn. MMant 79. Kaltian: JanEd I 37. Ud 101.
 Mundu onetako arrokeriya / animentzako kaltian. Xe 317. Batzuentzako mesedean da / bestientzako kaltean.
EusJok 59.
 (No precedido de compl.). (Ser, etc.) perjudicial.  Nere izena zuk jakitea / etzendukela kaltean. In Alkain 98.
Beorrak ume bat urtean; sarriago kaltean. EZBB I 66. Esanez: "Etzan izan kaltean / gure asarre-aldia".
Ostolaiz 51.
b) A interés. "Dar o tomar dinero a daño, kaltean artu edo eman dirua" Lar. "Usure, kaltean dirua atheratzea,
emprunter à usure, intérêt. Kaltean dirua emaitea, prêter de l'argent à intérêt" H.
- KALTEAREKIN. (Tras gen.). En perjuicio de. v. KALTEAN.  Sekulako bere kaltearekin ekusi zuen hau
Torkuato zeritzan gizon bataiatu batek. Mb IArg I 73.
 (Kalte handi(a)rekin).  Gure bizién ere peril eta kalte handirekin izanen dela. Lç Act 27, 10. Artzekoak,
baten mende.
zordun pobrearen kalte andiarekin, eperik eman bage, gogorkiro kobratuaz. Gco II 85. Zenbat gisatara
maneatzen dan gezurra animen kalte andiarekin. AA II 216. Geienetan usatzen diran itzak, erdaratik artuak,
euskara ederraren kalte andiarekin. Legaz III.
- KALTE HARTU (kaltartu H). a) Resultar perjudicado. "Éprouver du dommage, préjudice, tort, de la perte" H.
v. KALTEAK HARTU. Cf. kaltartu; cf. tbn. supra (1) ejs. del tipo kalteak hartu, etc.  Adiskide barriagaiti
zarra ukatu balidi edo len edo gero kalta artu leidi. "Tomaría daño". RS 510. Guziarekin ere kastitatearen lore
freskoak bethi dainu eta kalte handik hartzen du. SP Phil 258. Ohartuago gizona, eta beldurtiago duzu jan-edan
soberatik kalte har. JE Bur 91.
 (kaltartu Lar). "Escarmentar" Lar.  Besteen buruan kaltartu edo eskarmentatu, ta nerea libratzeko. Cb Eg I
80.
b) (Lar). (Part. en función de adj.). "Perjudicado" Lar.  (kaltartu Lar). "Escarmentado" Lar.  Baserritar gaixo
kalte artuak / egozten deutsaz ostera eskuak. Zav Fab RIEV 1909, 29.
c) (Part. en función de sust.). Escarmiento.  Artu bear dira gogoan / zar jakintsuen esanak / kalte-artuz (por
experiencia del daño) eman diranak / ez utzi iñoiz alboan. Mg in VMg 94 (Zav Fab RIEV 1909, 33 kalte-artuak
emonak).
- KALTE-DAMU. "Atrición" Añ. v. BELDUR-DAMU.  --Atrizioaren izenaz zer aditzen da? --Aditzen da
kalte-damua. Añ CatAN 49.
- KALTE EGIN (gral.; Lar, Añ, Dv, H). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 127 y 129. a) Perjudicar,
dañar. "Damnificar" Lar y Añ. "Egiten darotzut kalterik?" H. "Perjudicar, hacer daño. Arboladi orren keriziak
kalte eitten detsa soluari" Etxba Eib. "Iñori kalterik egin gabeak ziren (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 127.
"Galdetzeak ez du kalterik egiten (BN-arb)" Ib. 129.  Tr. Documentado desde Leiçarraga, es de uso gral.
excepto en suletino.  Haién botherea zen gizonei kalte egitea borz hilebethez. Lç Apoc 9, 10 (He kalte egiteko,
TB gaizgitea, Ip ogen egiteko). Eztagiezuela kalterik lurrari, ez itsasoari. Lç Apoc 7, 3. Iainkoa lagun deunari
nihork ezin kalterik egin dezakeio. Volt 151. Arren zuk libra nazazu / neure etsaietarik / kalte egin nahiz hurbill /
darraizkidanetarik. EZ Eliç 306. Zeure buruari egiten diozu kalte. Ax 333 (V 221). Niri kalte egin nahiz. Gç 45.
Bere ondasunetan kalte egiten zaiola. Ub 179. Ez dau onezkero kalterik egingo erriko orma barru oneetan. Mg
PAb 214. Lagun urkoari bere onra eta izen onean kalte egitea. AA II 209. Ez eutsan inos bere kalterik egin. fB
Ic I 102. Badira elkharri kalte egiten diotenak [belharrak]. Dv Dial 49 (It, Ur kalte egiten; Ip ogen egiten).
Amets, amets zoroa! Hik egin nauk kalte. Elzb Po 216. Bertze gaitz bat badugu are gehiago hedatzen dena eta
eskuarari kalte egiten. Arb Igand 22. Arimei kalte egin zezoketen irakaspenak eta urratsak. HU Aurp 113. Job
deunari kalte egin nai zionean. Inza Azalp 43. Kalte dagijanak bixarra lepuan. Otx 32 (v. tbn. Erkiag BatB 169).
Nondik kalte egingo / bizi dan piztia. SMitx Aranz 151. Ez daukagu iñork iñori bide-gabe kalte egiteko eskurik.
Munita 26. Iñorreri kalte egin baño lenago edozer gauza egingo luken gizona. Ugalde Iltz 18. Gehienetan eztiote
inori kalterik egiten, eta bai askotan fabore haundia. Arti Tobera 278. Zuk kalte egiñak / begi txarrakin zu
ikusita / estutuko ditue agiñak. And AUzta 151. Mixiolarien jokabide orrek kalte egin zigun. Vill Jaink 20.
Gauza gatxa da mesede egiten / iñori kalte egin barik. BEnb NereA 113 (v. tbn. 206). Zuekin ibiltzeak / ez dit
egin kalte. Uzt Noiz 59. Batek besteari kalte egingo lioke. PMuj in MEIG I 96. Esproina-pean zutitzen den
zaldiak kalte egiten deie bere sahetseri. EZBB I 102. Etzigun gizon arek mesede besterik egin, eta ez genduan
ari kalte egiteko asmorik. AZink 62.
v. tbn. SP Phil 388. He Gudu 113. Dh 235. Astar II 160. Añ MisE 149. CatLlo 46. Legaz 30. Ag AL 85. CatJauf
82. Echta Jos 76. StPierre 35. EusJok 174. KIkV 20. KIkG 57. Inza Azalp 151. Kk Ab II 25. Etcham 205. Yanzi
201. Ir YKBiz 305. Eguzk GizAuz 34. Etxde JJ 22. JAIraz Bizia 74. Mde HaurB 89. Or Aitork 68. Ibiñ Virgil 105.
Larz Iru 36. Ardoy SFran 173. Xa Odol 270. Berron Kijote 125. MMant 144.
 (V-gip ap. Elexp Berg; Dv, H). Hacer daño, sentar mal. "Kaltegin, faire du mal, en parlant des choses
nuisibles à la santé" Dv. "Gutxiegi ianak kalte egin dautza" H. "Atzoko atunak kalte ein zostan" Elexp Berg. 
Baldin zerbait heriotarakorik edan badezate eztraue kalterik eginen. Lç Mc 16, 18 (He, Dv, Ol, IBk kalterik; TB
gaitz, IBe, BiblE gaitzik). Osasunari kalte egiten dioten eta espiritua ere trabatzen duten iakiak. SP Phil 320.
Ihintz handiak luzara kalte egiten dio gizentzekotan ez den ardiari. Dv Lab 273. Ardoak askorekin kalte egin
aldu. AB AmaE 399. Jan hark kalte eginik / zela eri egon. Zby RIEV 1908, 763. Bainan kalte egiten zion
kanpoko edanak. HU Zez 185. Okelarik ez jatea, kalte egin leikean edaririk ez artutea. Itz Azald 190. Maiean
atsegin da Leon ikustea. Ezertxok ere eztio kalterik egiten. A Ardi 30. Neri kalte egiten diranak ez ote dio ari ere
kalterik egiten. FIr 175. Elurrak kalte egin dezaioke-ta. Munita 152. Mendiko aizeak eztigu kalterik egingo. NEtx
LBB 59. Orrela ez digu keak kalterik egingo. Berron Kijote 75. Nik berbena jarri diot ta kalte egin dio. Ostolaiz
130.
 Erregalorik iñork ez digu ekarri, / kalte egiñ bearko diogu poltsari. AB AmaE 406.
 (Con determinantes o modificadores). "Kalte bat egitea, faire, causer un dommage, un tort" H. "Arrixak kalte
aundixak eittu Riojan" Elexp Berg. "Basaerrekak kalte aundia egin dute (AN-5vill)" Gte Erd 190.  Kalterik
batre ezin baitaidigute haren konjitarekin baizen. Lç Ins G 2v. Zerren egin da / oi asko kalte andirik. Lazarraga
1203r. Prokuratzen duela aldagien kalte guzia egitera. Ber Doc 98r. Hetan ere kalte handiak egiten dituela. Ax
270 (V 181). Kaltea dagianak bizarra lepoan. TAV 3.3.1, 169 (170 lepoan galtea dagianak). Kalte geiago
baten mende.
egiten dio bere buruari zuri baino. SP Imit III 36, 3 (Ch kalte, Mst, Ip damü). Ez dago kristinau errijetan kalte
geijago egiten dabenik. Mg CO 7. Ill eban Tiberio Gracco Errepublikiari kalte erdi bat egin eutsalako. Mg PAb
1
213. Eurak nire ariman egin dituezan kalte gogorrak. Añ EL 152. Kalte gutxiago egingo dezu esanarekin. AA
III 559. Errian kaltea besterik egiten ez duana. Ib. 469. Guzurragaz lagunari egiten jakon kalte agirija. fB Ic II
176. Goseteak lenengo egunetik kalte andiak egiten zituen. Lard 542. Eta zer kalteak eztituzte egiten ogi-bihian!
Dv Dial 33 (It, Ur zenbat kalte; Ip zer ogen). Miletan kalte gutiago egiten diotela erlisioneari. HU Zez 201.
Zigarruak bi kalte egiten ditu. Moc Damu 28. Zeinbat biurtu bear da? Jaubeari kalte egin izan jakon beste. Itz
Azald 108. Orrelako esanak [...] jende ez-jakiñen artean kalte aundia egiten dute. Munita 71. Baina zer kalte
egin zien hark sekula. Mde HaurB 78. Lanak sarri egiten / bai digu kaltia. In Uzt Noiz 119. Onek kalte aundia
egin lezake zintzurreko bideetan. Ostolaiz 22. Aixe gogor batek kalte ikaragarriak egin zituan baso edo
mendietan. Gerrika 118. On baino kalte gehiago egingo lieke horrelakoei. PMuj in MEIG I 97. Azken boladako
huelgak kalte ikaragarria egin diote Chileko ekonomiari. In MEIG VIII 37. v. tbn. Cap 72. ES 183. Cb EBO 11.
Brtc 103. Gco II 68. VMg 67. Astar II 24. Legaz 30. Jnn SBi 155. Elsb Fram 157. CatJauf 82. Inza Azalp 43.
Zub 82. Or QA 173. MAtx Gazt 77.
b) (Uso sust.). Daño, ofensa.  Zure lagunekin errekontziliatu bazare, kalte eginak erreparatu baditutzu. Brtc
168. Artu zuten asmoa biurtzeko ostuak, kalte eginak edo irabazi bide gaiztokoak. Mg CC 183. Sinistuten ete
dabee parkatuten dala pekatuba biurtu baga ostuba edo kalte egina? Mg CO 73. Fortunatoren hamaikatxo
kaltegin ahal nuen hobekien jasan nuen. Mde Pr 105. v. tbn. fB Ic I 104. EZBB II 47.
- KALTE EGINARAZI. Hacer dañar.  Konseilu gaixtorik eman denetz bertzei kalte egin-arazteko. CatJauf 16.
- KALTE-EGINERA. Modo de perjudicar.  Besteri ez bezalako kalte-egiñera bat gogoratu zitzaion. Lard 142.
- KALTE-EKARLE. "Pernicioso" Añ.
- KALTE EKARRI. Perjudicar. Cf. supra (1) ejs. del tipo kalte handiak ekarri, etc.  Sekulan ezin demakegula
hetan afekzionerik debozioneari kalte ekharri gabe. SP Phil 85 (He 87 debozioneari kalte egiñ gabe). Ez da deus
egin behar legen kontra denik, / ez erakutsi ere kalte dakharkenik. Hb Esk 209. Basek ikasiak direnei kalte
dakartela. JE Bur 196.
- KALTE-EMAILE. Pernicioso.  Alde guzietáik dá gaixto ta kalte-emálle úztea gizónak atzendurík ta atzerát
bere Jangoiko Jauna. LE Ong 19r.
- KALTE ERAGIN. Provocar daño.  Errazu ala iakiara eta kalte eragiteko ala berzela. EZ Eliç 156. Gure
artean hainbeste kalte eragin duen bikaintasun nahiarekin batean. In MEIG VI 43.
 (Con determinantes).  Hala gorphutzetan, nola arimetan kalte gehiago eragiten duena. ES 183. Ainbeste
kalte negargarri Israel-en eragin zuena ere. Lard 105.
- KALTE(RIK) GABE(RIK). (Precedido de gen.). Sin perjuicio de, para. "(Sin daño de) barras, iñoren
kaltebage" Lar.  Badira gezurrak besteren kalterik bage esaten diranak. Mb IArg I 265. Agur jauna, agur
andria esaten jakee lotsiaren kalte baga andikijai bere. Mg PAb 160. Iñoren kalte bage bada pekatu beniala
berez izan oi da. Gco II 23. Egin zuan bere garbitasunaren kalte bage. AA II 50. Jaiorik bere Amaren
2
donzellatasunaren kalte baga. JJMg BasEsc 36 (Añ EL 244, CatLlo 21, Itz Azald 30 kalte baga; Gco I 463,
Legaz 16 kalterik gabe). Aintzat artuta dagozan legen kalte bagarik, emon ezkero ezkontzako berbia. fB Ic III
359. Ezpadago beste ondo bateatuten dakianik gurasoak baño, bateatu leike onek ezeren kalte baga. CatBus 53.
Ez bakarrik seme alaben kalte gabe, baita ere aien zorionari begiratuaz. Ag G 42. Langilleen osasunaren kalte
barik. Eguzk GizAuz 165. Baña ez bere emaztian kalte barik. Etxba Ibilt 472. v. tbn. Muj PAm 28.
- KALTE-GAITZ. (Pl.). Perjuicio(s), daño(s).  Osasunak ezeze, askozaz kalte-gatx andiagoak eroan bear
izaten ditu garbitasun edo honestidadeak. Añ LoraS 162. Kalte-gaitzak desegiteari eta alargunak babestu ta
neskak zaintzeari. "Deshacer agravios". Berron Kijote 108.
- KALTE IZAN. Ser perjudicial, malo.  Kalte da gure bihotzeko lurrean hain afekzione banaloriazkorik eta
erhorik ereitea. SP Phil 84. Ez da kalte mintza gaiten, berriz ere, aphur bat. Lg I 330. Biziyo txarrak engañatzia
/ animarentzat kalte da. Xe 346. Gorputza gaizki ibillitzia / animarentzat kalte da. EusJok 106. Bedorren bisita
ezta / Usurbillen kalte. Ud 163. Ez litake nehorentzat kalte. HU Zez 28. Modu txarrian itzegitea / kristauarentzat
kalte da. Tx B I 33. Usteltzea kalte da, ta ona ttipitu ez baleza, ez luke kalterik. Or Aitork 171.
 (Aux. trans.). "Arnoa kalte du, le vin lui est nuisible" Lh.  Donostian egona / ez genduen kalte. Echag 258.
Ur hormatua kalte dute. Dv Lab 229. Askok kalte izan du / zure pikardia. Ud 161. Juan bear dubenak egotea
kalte izaten du. Moc Damu 5. Aire bustia, hala nola baita toki uspeletan, kalte du. JE Bur 187. Argatik batek eta
besteak ere beren egitteko ortan zabartzen dittuan guzia kalte dute. Inza Azalp 126. Guk ez ginikek ez kalte / Hik,
Mattin, dukana maite. Ox 47. Aize-tokia bada, ez luke kalte izango eusgarritzat makilatxo bati lotzea. Munita 42.
Pixkat atakatzia / harek eztu kalte. Mattin 143. Saiua akabatzia / ez genduke kalte. In Uzt Noiz 120.
 (Aux. intrans. bipersonal).  Gure idurimena zaigu kalte emen. Or QA 152. Ez zaigu batere kalte izango [...]
ikastaldi hau astiro irakurtzea eta entzutea. MEIG III 73.
 (Con determinantes). "Oiñtsuengo euri aundixak kaltia izan dira eraiñentzat" Etxba Eib.  Zinez izanen da
kalte handia Iainkoaz beraz gabeturik iartzea. Ax 576 (V 369). Bekhatu bada edo kalte handi baliz haren
konsentitzea. SP Phil 363. Gaiztoari egiten zaion mesedea, / Egillearentzat da kaltea. VMg 10.
- KALTEKO. (Tras gen.). Perjudicial para. v. KALTEZKO.  Animaren kalteko etsaiak bezala andik aienatu.
baten mende.
Cb Eg III 257. Bai-ta nola-naizko gezur guziak ere, batez ere lagun urkoaren kalteko diranak. Ub 180.
Arimiaren kalteko berbarik. Mg CO 170. Osasunaren kalteko alimentubak eureen erruz emonagaz. JJMg
BasEsc 26. Etxeen ondagarri eta kalteko diran geiegikoak. Lard 416. Asko mesede zuten / beste erreinuak / gu
onela izanaz / geren kaltekuak. Afrika 132. Lagundu eutsen españarreri marruekotarren kalteko gudian.
Maitetxea Bizkaitarra 1895 (n.º 29) (ap. NeolAG). Zori gaiztoko politik'au da / gure kalteko eskola. MendaroTx
143.
 (Tras sust. en caso absoluto det.).  Aztu bai dabe, euron asabeak Bizkai au sortu ebela euren odola jarijonik
españarra-kalteko gudaetan? AG 544.
 (No precedido de compl.).  Izan ere kalteko / dana norberetzat / gaizki dago egitea / beste norbaitentzat.
Insausti 186.
- KALTEKO IZAN (Aux. trans.). Ser perjudicial (para).  Pazientziya artuko banu / anbat ez nuke kalteko. Tx
B II 61. Pazientzia artutzia're / guk ez genduke kalteko. Uzt Sas 75.
- KALTE-ORDAINTZA. Indemnización.  Dagokion kalte-ordaintza zuritu. EAEg 1-11-1936, 186.
- KALTE-ORDEZKO. Indemnización.  Untzia ere, kalte-zaiñak kalte-ordeazkoa emon ezkero... Erkiag Arran
167.
- KALTEPE (Izt). (En casos locales de declinación, en sing.). "Eximirse, salir, librarse de lo perjudicial,
kaltepetik urten, atera" Izt.  Aror bada otseintxuak / on ekarri bearrean / buruari, kaltepean / parau dituez
buruak. Zav Fab RIEV 1907, 97.  (Con adj.).  Kaltepe anditik atera ta zerura igan nai duenak ibilli behar du
egungo errege onen eran. Mb IArg I 159.
- KALTE-PENA (Lar, Añ). "Pena de daño" Lar, Añ. v. KALTEZKO PENA.
- KALTERA. (Tras gen.). En perjucio de.  Eta, baldin alkar ondo artuko ezpadira, euren kaltera etorriko
liteke. Añ GGero 234. Izketa pranko ibilli dute / lagun urkuen kaltera. EusJok 124. Aita on batek ez dau egingo /
ezer sendian kaltera. BEnb 186. Sekulan ere jokatu gabe / beste iñoren kaltera. Olea 39.
 (Tras destinativo).  Lan au egiten ni ez naiz jardun / iñorentzako kaltera. EusJok 50. Automobillen autsa ta
kia / ziran bientzat kaltera. MendaroTx 361.
- KALTERAKO. (Precedido de gen.). Para mi (tu, su, etc.) mal; en perjuicio de.  Guk uste arren gatxak edo
gure kalterako diriala, sarri eztira onak baño. Astar II 266. Bere salbazinoiaren kalterako. Ib. 266.
Adalbaldoren ezkontzea Euskalerriaren kalterako dator. Ag AL 138. Zu sui eramatia / nere kalterako. PE in Tx
B 111. Ta bere kalterako balitz? ABar Goi 27. Nire kalterako ditekenean enaiz biotz-xamurbera. Etxde JJ 225.
Joakin! Zure kalterako ezagutu niñuzun. NEtx Antz 98. Elburu eta eretxi ez bardiñetan diardue; alkarren
kalterako, ziur asko. Erkiag BatB 184. [Malkoak] ixurtzen dira gaurko munduan / gure kalterako. Olea 198.
Etxian egotia da / geure kalterako. In Uzt Noiz 124. Alkarriako ta Extremadurako erregiñen kalterako izaki.
"Tan en perjuicio de". Berron Kijote 64. Batasunaren kalterako ez denean erreztasuna behar dugu bilatu. MEIG
IX 53. v. tbn. CatLlo 76. Itz Azald 56. MAtx Gazt 65. BEnb NereA 263. Etxba Ibilt 456. Gerrika 152.
 (Tras destinativo).  Jaten baldin badu, beuretzat kalterako izango du. Ostolaiz 78.
 (Sin compl.).  Gaztetan ez nuan asko edaten. Gaur errezago sartzen det, baiñan kalterako. BBarand 148.
Baiñan izan ditezela [gereziak] ongi onduak. Bestela, kalterako du. Ostolaiz 47. Ez dakit onerako edo kalterako
izango zituan. Insausti 221. Ez bekit esan maitasun hori kalterako izan daitekeenik. MIH 269.
- KALTERIK. Desgraciadamente, por desgracia. v. damurik.  Luzuriagan jaio zinean, / Langarikan zaoz
kalterik. Lazarraga 1201r. Oi ta erre dau / Jandoneanez kalterik, / kanpaak bere / txapitelagaz arturik. Ib. 1202v.
- KALTETAN (B ap. A; SP, Lecl, Dv, H). a) (Precedido de gen.). "Ene kaltetan, à ma perte" SP. "À perte" Lecl.
"Gure kaltetan eginen duzu" H. "En perjuicio de, contra" A. v. KALTEAN.  Tr. Documentado en autores
septentrionales y en autores meridionales del s. XX.  Ez naiz zuen kaltetan nagi izanen. Lç 2 Cor 12, 14 (IBk
ez natzaizue nekagarri izango). Hainitz bere kaltetan geroko begira egoiteak traditu du. Harb 134s. Baldin
egiten ezpazaitza, bere kaltetan faltatzen dute. Ax 315 (V 209). Zoroa da, bere kaltetan, argi bilha dabilena
gauza ilhunetan. O Pr 439. Barurak beldur zarete / diren zuen kaltetan, / ez, debotak, ezdirate, / baiñan
ontasunetan. Arg DevB 128. Apartatuzíre batzúk Jesus onagánik berén galtetán. LE Ong 14v (118r neure
kaltetán). Azken urhatsean ethorriko da bethiko sententzia, prestuen onetan eta gaixtaginen kaltetan. Dv LEd
272. Oro sakelaren eta osasunaren kaltetan. HU Zez 27s. Bere buruaren kaltetan ariko litzake. Ir YKBiz 162n.
Geroago eta begirune gehiago irabazi behar zuen hizkera honek gizarte-maila guztietan, normandiar
frantsesaren kaltetan, baina bai tokiko hizkelkien kaltetan ere. Mde Pr 252. Dan-dana Marzelaren fede garbi ta
izen onaren kaltetan. Berron Kijote 158. Neure buruaren kaltetan izan dira guztiak. Gerrika 171. Ez dut erranen
hunen kaltetan izan zela Betharrameko hautu hori. Larre ArtzainE 108. Edozein batasun saio zenbait
euskalkiren kaltetan egingo dela. MEIG VII 171. v. tbn. Volt 259. EZ Noel 123. Mat 253. SP Phil 353. Ch I 19,
2. Monho 136. Dh 112. Laph 119. Zby RIEV 1908, 766. Auspoa 97, 60. Or Aitork 416. Xa Odol 271.
 (Con adj.).  Ene galte handitan. "À mon grand dommage". Volt 191. Bere kalte aunditan diran makurrak.
Zait Plat 18.
 (No precedido de gen.).  Kaltetan edo ez, eta agian ez kaltetan, huna egun batez
izan nuela [...] bikari nagusiaren bisita. Larre ArtzainE 291.
 "S'emploie pour signifier contre. Aitaren kaltetan, contre son père" H.  Hasi ziren elkharrekin aditzen
baten mende.
Iesusen kaltetan. HeH Mt 12, 14 (Lç, He, Dv, SalabBN, IBk, BiblE kontra, Ol aurka). Lotsagabe batekin bildu ta
bizittu zan Eleiza Ama Santaren aurka edo kaltetan jeiki ezkeroz. Inza Azalp 96.
b) "À usure, à intérêt, à perte" H. v. KALTEAN (b).
- KALTETAN IRTEN. Salir perdiendo.  Zazpi milla errialen saldu giñun, / ez giñan erten kaltetan. Arrantz
125.
- KALTETARAKO. (Ser, etc.) perjudicial.  Neurriak artzea ez diagu kaltetarako izango. Berron Kijote 205.
Beste pruitu sekatuak debekatuak iduki arren, kaltetarako baidira gaiñontzekoak. Ostolaiz 54.
- KALTEZ (Bera, BeraLzM). (Precedido de gen.). En contra de; en perjuicio de. v. aurka (3).  Jagon egik ire
odola [...] Bizkaia-en aldez ta azurbaltzen kaltez erijoteko (1895). AG 624. Iñundik direan berba txarrak esaten,
Masima ta senarraren kaltez. Echta Jos 177. Bere kaltez (kontra) jeiki izandu dira bakaldunak. EEs 1913, 161.
Liburutxoak eta orriak zabaldu edari galgarrien kaltez. Ayerb EEs 1916, 47. Araudi onen kaltez egindako zer-
edo-zer. ForuAG 249. Edale ta zoroak / dabiltz bide batez, / Euskalerrian beintzat / amaikaren kaltez; /
ardandegiak nunai / egunez ta gabez. JanEd II 112. Txantxetan bederik gezurrik esan al dezu? Ta iñoren kaltez?
ArgiDL 28. Bat-egin biar genduke, / ibilli barik alkarren kaltez / bata bestiaz burruke. Enb 62. Erderaz ta
euskaldunen itsusiz ta kaltez idazten duan eusko gazte bat. Ldi IL 50. Lotsatzen ez aiz ire odolekoen kaltez beti
onela itz egiten? ABar Goi 72. Maritxuren kaltez itzegitera etorri baaiz bauake. Ib. 56. Neure buruaren kaltez,
azpi-suge iduri, ari zala atzeman baitut. "Contra mi persona". Zait Sof 75. Txoriak legez / txarrik ez egin
besteren kaltez. BEnb NereA 231. Arerioen kaltez eratuten dituen ziriak. Erkiag BatB 68. Jan-edanari neurri
artuaz / ez ibilli zeure kaltez. Ostolaiz 40. Ez dakit ongi gure hizkuntzaren alde ala kaltez mintzatzera ote noan
orain. MEIG I 212. Aita Manuel handiaren omenez edo kaltez zertxobait itzuri zitzaidala luma liburu horretan.
MEIG III 84.
v. tbn. EEs 1918, 86 y 155. Kk Ab II 42. EA OlBe 99. Eguzk GizAuz 88. Gazt MusIx 97. AZink 101. Insausti
238.
 Zure baño bere kaltezago diardu. Ol Imit III 36, 3 (SP kalte gehiago egiten dio bere buruari).
 (Precedido de destinativo).  Ez degu ezer esan / iñorentzat kaltez. Tx B II 163. Ardi-korotzez bete /
danontzako kaltez. Ayesta 32.
 Iduri-egiñ oek ordia kaltez izaten dira nola bait Uribatzarrean edo Zergadurubatzarrean gora ta bera jotzen
badute ordainen bat. (1919). ForuAG 279.
- KALTE-ZAIKI. (Tener) asegurado.  Nunbait ere kalte-zaiki edo galordepe euki izango eban Jonek suaren
arriskutik. Erkiag Arran 157.
- KALTE-ZAIN. Compañía de seguros.  Untzia ere, kalte-zaiñak kalte-ordeazkoa emon ezkero... Erkiag Arran
167.
- KALTEZKO. Perjudicial.  Zarraturik idukozu tormentari ahoa / eta aparta ezazu fortuna kaltezkoa. EZ Man
II 146. Kaltezko ta mesede bagako gurari asko etorten jakuela. fB Ic II 267. Korta orren ain kaltezko ixakera ori
aldatuten. ForuAB 107. Esan degu ankak luzatzeko igidura kaltezkoa dala. EEs 1919, 188. Simaurra ukulluan
luzaro eukitzea kaltezkoa da oso. Oñatibia Baserria 24 (ap. DRA). Olaxe gerta ziran / ainbeste aberi / ta kaltezko
peri. Insausti 93.
 (Precedido de gen.). Perjudicial (para); contrario (a), desfavorable (a). v. KALTEKO.  Errelijioaren
kaltezko beste oben guztiak debekatzen dizkigu lenengo aginduak. KIkG 48 (KIkV 61 kaltezko). Gure animen
kaltezkoetatik askatzeko eskatu bear degu negurririk jarri gabe. Inza Azalp 153. Alper etsaien gure kaltezko /
zemai ta zitalkerija. Enb 173. Bere ixakerearen kaltezko beste mizkeri askorik jan ixan ezpaleu. Otx 108.
Norbere buruaren kaltezko edo aurkako zer bat. Erkiag Arran 62. Noren aldekoak eta noren kaltekoak. MEIG V
90.
- KALTEZKO PENA. Pena de daño. v. KALTE-PENA.  Oni dei egiten jako kaltezko penia, zein dan andiena
ta latzena. CrIc 35. Zer da kaltezko pena? Legaz 55 (Itz Azald 41 pena kaltekoa).
kaltear. v. kaltiar.
kaltearro. v. kaltiarro.
kaltebide.  Peligro; origen de daños.  Modu onetan aldeaurrez kaltebide guztiak beren ustez ondo
seguruturik. Izt C 307. Denbora berean kaltebide andiak gañera zetozkien. Lard 122. Kalte-bidea itxi eraztea
dagokigu. EAEg 20-11-1937, 423.
kaltedi.  Daño, padecimiento.  Badoaz Job Santua bere eritasunean ta kaltedi arrigarrian ekustera. Mb
OtGai III 33.
kaltedun. "Perjudicado" Lar.

baten mende.
kaltegabe, kaltebage (Lar, Añ). I (Adj.). 1. "Indemne" Lar y Añ. 2. Inofensivo.  Edozeñek daki gezur txiki
edo kaltegabe bat, ezaueraz esana ere, dala bekatu beniala. Mg CC 105. Aserra-errazak izaitea, gezur txiki edo
kalte gabeak esatea ugari. Ib. 232.
II (Sust.).  kaltebage (Lar, Añ). "Indemnidad" Lar y Añ. - KALTEGABEKO. a) Indemne.  Ekartzu beso
kaltebagako ori. Mg PAb 76 (Azkue, que cita este ej., traduce "inocente, inofensivo").
b) "Inoffensif, [...] kaltegabeko, prestu" T-L.  (Tras gen.). Inofensivo (para).  Iñoren kalte gabeko gezur arin
bat behar dan baño geixeago jate bat ta beste onelakoak. Ub 152.
kaltegabetu, kaltebagetu (Lar, Añ). 1. "Indemnizar" Lar, Añ.  Noizbait protxu baliz erritarren
aurrerapenetarako personaren baten ondasunak artzea, eziñ egiñ dezake bertatik jabea kaltegabetu bage.
EConst 59. 2. kaltegetu. "Sanear, kaltegetu, sendarazo, osotu" Añ.
kaltegarri (gral.; Lar  Dv (que cita tbn. a Mg, Echve y Ur), Añ, H). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg.
1. Perjudicial. "Tabakua kaltegarrixa da osasunerako" Elexp Berg. v. kaltekor, kaltetsu.  Tr. Documentado
sobre todo en textos meridionales; hay tbn. ejs. de Pouvreau, Arbelbide, Mirande y Xalbador.  Hetarako
afekzionerik izaitea, debozionearen kontrako gauza dela xoil kaltegarri eta perillos. SP Phil 84. Erleentzat hain
on eta osasungarri den eztia, guziarekin ere hain kaltegarri zaiela non batzutan eritzen baititu. Ib. 408. Ez
dazaue zein kaltegarria dan euren alperkeri ta nagitasuna. Mg PAb 219. Piztia kaltegarri oek. Ib. 164. Zein
kaltegarria dan iñoren ona ezin eramana! Lard 89. Bere osasunarendako gauza anitz kaltegarriak yaten
dituenak. Legaz 28. Behinere agertu diren heretikorik kaltegarrienak. Arb Igand 108. Etxe ta lurrak
prankotarren eskuetan gelditzea beti da euskaldunetzat gauza kaltegarria. Ag AL 138. Aposta gogorrak egiten
dituezanak, janari kaltegarriak artuten dituezanak, ordituten diranak. Itz Azald 100. Bakoitzak bere gorputzan
ezagutuko du ongarria ala kaltegarria izan dan. Anab EEs 1919, 85. Gaxoari ezer ez arrazi gabe, kaltegarri-
andi daitekelakotz. FIr 171. Kaltegarri dan ori kendu bear ei da, ta mesedegarri danari bakean itxi. Eguzk
GizAuz 74. Au erriaren ogasunari kaltegarri zaio. EAEg 14-2-1937, 1061. Batez ere gezurra kaltegarria bada.
Munita 128. Ikusiz zeinen kaltegarri den euskara baturik ez izaitea. Mde Pr 52. Kaltegarria otsoa ukuilluentzat,
euri-iasa uzta-zorituentzat. Ibiñ Virgil 39. Gehiegikeriak beti dira kaltegarri. PMuj in MEIG I 94. Espainiako
irakaskuntza ofizialak izan duen eta duen egiteko kaltegarria. In MEIG VI 39. Jakin kaltegarri duala orrenbeste
edatea. Ala ere, beti berdin. BBarand 165.
1
v. tbn. Añ EL 134. Gco I 391. VMg 44. JJMg BasEsc 131. fB Ic II 194. Ur MarIl 71. BBatzarN 221. EEs 1916,
253. ForuAG 325. Arzdi LEItz 85. Inza Azalp 102. Ldi IL 111. JAIraz Bizia 62. Or QA 161. Etxde JJ 147. Txill
Let 102. Anab Poli 76. Erkiag Arran 88. SM Zirik 97. Zait Plat 117. And AUzta 85. Osk Kurl 126. Vill Jaink
154. BEnb NereA 126. MAtx Gazt 74. Gazt MusIx 147. NEtx LBB 383. Etxba Ibilt 467. Xa Odol 176. Uzt Noiz
101. Berron Kijote 118. BAyerbe 41. Ostolaiz 106.
 (Precedido de gen.). Perjudicial (para).  Aberastasunak askorenzat dira eren animen kaltegarriak eta
kondenagarriak. Gco II 34. Buru ariñaren señalea da, eta bere buruaren kaltegarria. Ib. 22. Munduko moda
animaren kaltegarri diranai arreta ezin ta aundiaguarekin jarraitzen diela. Bv AsL 49. Irakurtze gaiztoak eta
sinismenaren kaltegarri diran beste obenak. KIkG 49. Jaurti egingo zattut kanpora, zeure kaltegarri ta
lotsagarri. Otx 15. Euskeraren ona ezpaiditeke euskotasun osozalearen kaltegarri. Ldi IL 78. Ez du iñola ere
besteren kaltegarri izan nai. ABar Goi 68. Jaki, janzki eta abar ugari arkituko balitz, bizi-lagunen, gudarien edo
gaixo-etxeen kaltegarri izateko añean. EAEg 6-11-1936, 230. Noren kaltegarri al da ba, norbera soldau ez
joana? Erkiag BatB 195. v. tbn. Inza Azalp 148.
 (Precedido de tema nominal nudo).  [Gau-zale eta parrandariak] izaten dira / beti etxe-kaltegarri. BEnb
NereA 163 (v. etxekalte).
2. (Sust.). "Perjuicios funestos, kaltegarriak" Izt 91r.
kaltegetu. v. kaltegabetu.
kaltegile, kaltegila, kalte-egile (T-L).  Dañador, perjudicador, que causa perjuicio. "Dañador, kaldegilla [sic], -
gillea" Añ. "Nuisible" T-L. v. kaltegin.  Geure kaltegilla ta arerijua. Mg PAb 81. Kalte gille gaiztoa! /
Zergatik izan aiz ain eroa? Mg in VMg 100 (Zav Fab RIEV 1909, 30 kalte-gilla). Zala kaltegillea / zioten
igarri. Id. ib. 112. Euli gogaikarri eta kaltegille talde andiak. Ur Ex 8, 24. Kaltegillia baldin bazera / gero zuk
kalte egiñak / begi txarrakin zu ikusita, / estutuko ditue agiñak. And AUzta 151.
 Dañino, perjudicial. v. kaltegarri.  Ain denborale trakets, gaiztoa, / ain kaltegille gogorra. Basarri 103.
 (Tras gen.).  Gabiltza geiegiaren billa? / Izango gera geure kaltegilla. VMg 63.
 (Con compl. en dat.).  Hezedura dela her kalte egile gaxtoena. Arch Gram 120s.
kaltegin.  Dañador, perjudicador. v. kaltegile.  Ardoaz onratzen kaltegiña, / ebakitzen diote burua. Mg in
VMg 101. Agintaria bada / kaltegiñ andia / nola zigorperatu / lapurtxo txikia? Id. ib. 112 (Zav Fab RIEV 1907,
baten mende.
538 kaltegin).
 Perjudicial.  Aurtengo euribako uda gustizko kaltegiña izan da baserritarrentzat. (1918). ForuAB 153.
Bidegabezko ta kaltegiña oi da neurriz gain betetzen danean irritsa. Zait Sof 81.
kaltegin. v. KALTE EGIN.
kalteizun. v. kaltekizun.
kaltekizun. 1. Daño, perjuicio.  Ze bearturik gagozan [...] ainbeste gatx kaltekizunik aldegiteko, ainbeste
sare, amu ta lakiorik libretako. Añ MisE 58. 2. kalteizun. Desventura.  Billa gabiltzan burrukaizun oiek
amaika kalteizun ekarri bear digutela azkenerako. Berron Kijote 194. Berririk bada, noski, zerbait; asiera
ttikirik ez bait-dute izan-oi burrukaizunak eta kalteizunak. "Las aventuras y desventuras". Ib. 224.
kaltekor (BN ap. A; Lecl, VocBN, Dv, H). 1. Perjudicial, dañino. "Dangereux" VocBN. "Nuisible" Dv.
"Perjudicial" A (s.v. kaltegarri).  Ez ahal da munduan bizio kaltekhorragorik, gehiago ikharatu behar
gaituenik urguillua baino. Lg II 234. Zure salbamenduarenzat zerere baita kaltekorrenik, hura gutiziatuko duzu.
Mih 79. Utzi beharrak dire, gauza inutil edo kaltekor batzuek bezala. Brtc 137. Kaltekor dela berant etzatea
berant jaikiko bada ere. Dh 56. Lur hezeak kaltekor dira. Arch Gram 121. Ongarri hotza kaltekor dela. Dv Lab
163. Ez omen da egia nihoiz kaltekor. Hb Egia 127. Ezin gehiago kaltekorra laitekena ororentzat. Elsb Fram
153. Eritasun kaltekorrenen ithurburua. Prop 1906, 154. Horrela du bere zauri kaltekorrenetik sendatuko gure
mintzaira maitea. Lander RIEV 1907, 430. Aroa sobera idorra doala, ereintzako biziki kaltekorra dela. Zub 122.
Titialdi kaltekor bat aski. Or Mi 124. Eginbideen zuzenerako oso kaltekor ditezken gezurrak. Ldi IL 51.
Mentaberri, zure lana trixtea eta kaltekorra da. Larz Iru 26. v. tbn. He Gudu 61. Monho 48. MarIl VIII. Gy 64.
Prop 1876-77, 125. Arb Igand 185.
2. "Exposant au malheur, sujet à des pertes" VocBN.
3. Arana Goiri (1893) le da el significado de 'anti-'. v. kalte (3).  Bera [orri au eskribidu dabena] dala
bizkaitar carlista-kaltekor, integrista-kaltekor, euscalerriaco-kaltekor, conservador-kaltekor, fusionista-kaltekor
eta errepublicano-kaltekor bat. AG 168.
kaltelari. "(Hb), nuisible" Lh.
kaltepen. "(Hb), dommage" Lh.
kaltertu. v. kaltartu.
kaltetari. "Dañador" Lar.
kalteti. 1. Perjudicial.  Ongi damutu zaitzu zere gaizki egiñaz ta galze zuretzat orren kaltetiaz? Mb IArg I
172. Nere baitan daduzkat nik langiro kalteti onetarako egiñak diran nere oikura gaistoak. Mb OtGai III 382.
2. (H). Perjudicado, que sufre daño.  Ba-dira komuniatzen diran animetatik beste zenbait ere, komuniatu
ondoan kalte berarekin arkitzen diranak. Zein ote dira kalteti urrikalgarri oriek? Mb OtGai III 300.
kaltetsu (c. sg. A; Lar, Añ, H).  Perjudicial. "Dañoso" Lar y Añ. v. kaltegarri.  Euki dogun errierta berau
izan dedilla kaltetsuba geure arerijuentzat. Mg PAb 210. Lenengoa da osasuntsua, bigarrena, barriz, kaltetsua.
Añ LoraS 86. Batzuentzat ona izan arren, geienentzat kaltetsu izan liteke. AA II 82. Bedar txar kaltetsua. Añ
MisE 51. Irugarren moduko guzurrak dira kaltetsubak. Astar II 182. Gizatxar mendekari / dollor kaltetsua.
Echag 161. Orren kaltetsua deizkio gizon bat onla egotea? Aran SIgn 61. Bixikeran lengo neurritik urtenda
gagozan aldi kaltetsu onek estu ta larri darabil Ikastetxe au. ForuAB 83. Edariak barrenen / sortzen duan sua /
moxkorrarentzat oi da / oso kaltetsua. JanEd II 113. Ta ordun, diotenez, mamu bat ere ez da kanpora ausarzen
[...] ordun, ez izar kaltetsurik, ez maitagarriren lilluratzerik, ez zorginkeririk. "No planets strike". Amez Hamlet
22.
kaltetu (Lar, Añ, Dv (G), H (G)). 1. "Dañar", "damnificar" Lar y Añ. "Causer du dommage, tort, préjudice" H.
 [Lur barruko arrak] kaltetu ta galduten dituez ereinak. Añ NekeA 225. Eta noiz asiko naizan billatzen, zertzuk
gaizki egin eta kaltetu zuten beren injustiziarekin. (4 Esdrae 6, 19). Ur in BOEg 1444. Ardien osasuna eta diru
artu-emanak kalteturik gelditzen diralarik. EAEg 14-3-1937, 1809.
 (Part. en función de adj.). Damnificado.  Baserritar gaixo kaltetuak / egotzi ziozkan berriz eskuak. Mg in
VMg 98.
baten mende.
 Estropeado, deteriorado.  Salduten dirianian gauzaak tranpak eginik edo prezijuan edo neurrijan edo
pisuban edo ontzat galdu edo kaltetubak dagozan gauzak. Mg CO 148. [Saldu-erosietan] gauza kaltetua edo
2
atxakia-duna esan bagarik ontzat sartu. Añ EL 151.
2. (Aux. intrans.). Estropearse.  Atzo autokarra kaltetu zitzaigula-ta nago ni emen. Anab Aprika 70. Orren
errez kaltetu ta zuzentzen diran gauzekin. Ib. 103. kalteurre (Añ), kalturre (Lar). "Riesgo" Lar
y Añ.
kaltezkari. "(Hb), préjudiciable" Lh.
kaltezki. "Dommageablement, nuisiblement, id. kaltezkiro" H.
kaltezkiro (Lar, H). "Dañosamente" Lar.
kalteztari. "Perjudicial" Lar.
kalteztu (Lar, H). 1. "Perjudicar" Lar. 2. (BeraLzM). Atacar, combatir. "Kalteztu, atacar, combatir" AG 2331
(escrito hacia 1896). Cf. A Morf 745: "Son igualmente irreales los que con el nombre de modales enseñó el
maestro [Arana Goiri]: aurreztu presentar, aldeztu defender, kalteztu combatir y otros ocho".  Kaltezten duten
notiña bizi-bizirik argaztuko luteken edeskiak jaulkitzea. "A quien atacan". Zink Crit 58.
kaltiar (SP, H (L), A), kaltear (H, A).  Tr. Usado por Haramburu, Axular, Chourio y Larreguy, y, en la var.
kaltear, por Mendiburu y algún autor moderno como Gaztelu. 1. (Uso pred.). (Resultar, salir...) perjudicado.
"Qui perd" SP. "Perdant, kaltear gelditzea, rester perdant" H. "Kaltear (AN), perjudicado" A (que cita a
Mendiburu; para kaltiar cita a Axular).  Iauna naizen pobre, kaltiar, estorbutsu, penatua, gaitzetsia eta
tribulatua. Harb 143. Fabore eskatu, baldin nahi ezpadu kaltiar gerthatu eta benzutua gelditu. Ax 364 (V 240).
Zeren behin hidoiztatuz gero, iakin ahal dezakete ezen kaltiar eta sosegu gabe izanen direla. Ib. 362 (V 239).
Sekulako kaltear geldi etzitezen Adan bekataria ta Adanen ondorengoak. Mb OtGai I 138. Baña etzien behartsu
gaisoei emalleen diruz laguntzen emalle berak kaltear uzten zituela. Mb IArg II 345.
2. (Dv (que cita a Ch y Lg, s.v. kaltegarri)), kaltear (Dv (que cita a Mb, s.v. kaltegarri)). Perjudicial. 
Baiñan ezagutzen baduzu kaltiar nukela, khen diezadazu, othoi, gutizia hura. Ch III 15, 1 (SP kalterik ekarriko
derautala, Ol kaltetsu, Leon kalte eta galbide nukela). Gauz zein kaltear galgarria bekatu txikitara bat oitzea.
Mb IArg I 215. Gezur hau bezain kaltearrak ez izanagatik. Ib. 264. Gaitz guziak kaltiar dire, eta ez gutienik
diruaren alderako amodio sobraniazkoa. Lg I 373. Zein kaltiar den nork bere burua largatzea orguilleriari. Ib.
376. Españak zenbat malko, / godoen jaurgoak bai kaltear! "Al cetro de los godos cuán costosa". Gazt MusIx 97.
kaltiarro, kaltearro (H).  (Uso pred.). (Resultar, salir...) perjudicado. v. kaltiar.  Beilla zazu, Iongoikoa,
gurekien batean, / kaltiarro gertha ezgaiten uraren bizkarrean. EZ Man II 143. Egiozue Iongoiko puxantari
eskea, / kaltiarro gertha eztadin buthatzen den barkhea. Ib. 136. Huna non den / gauza nigarrezkoa; / eta zeiñ
kaltiarro den / eziñ erranezkoa. Arg DevB 61.
kaltiartu.  Sufrir perjuicio.  Non ezten zenbait desordenu gertatzen, zeintaz etxedun gaizoa kaltiartzen baita.
SP Phil 232 (He 234 non ez baitzaje egiñen kalte eta bidegabe haiñitz).
kalturre. v. kalteurre.
kaltxapot. v. galtxapot.
kaltxu. v. galtxoin.
kaltza. v. galtza.
kaltzada. v. galtzada.
kaltzadera. "Chausse-pied" Volt 62.
kaltzadoi. "(V-ger), acero" A. v. altzairu.

baten mende.
kaltzairu. v. altzairu.
kaltzara. v. galtzada.
kaltzarpe. v. galtzarbe.
kaltzatu (R-is ap. ContR). 1. Calzarse. "B(i)ar díta emón, berréin peséta, eta béztituk eta kálzatuk (R-is). [...]
Ezdiná errán béztit(r)uk eta kálzat(r)uk? ContR 511s. 2. Calzar, poner un calzo. "Periodiku zati batekin
kaltzaizu maixa" Elexp Berg.
kaltze. "(V-arr-oroz), cauce por donde baja el agua al saetín del molino" A.
kaltzedonia, kalzedone, kalzedonio, kalzeduana, kalkedoi.  Calcedonia.  Zibitatearen murraillako

fundamentak ziraden harri preziatu guziaz ornatuak: lehen fundamenta zen iaspez, bigarrena saphirez, herena
kalzedonez <ch->. Lç Apoc 21, 19 (He kalzedoniazkoa, Dv kalzedonioz, Ip kalzeduana, Ur (G) kalzedonioa, Ol
kalkedoi, BibilE kaltzedoniaz; TB artiste hirurdiaz, Ur (V) arri urdiña).
- KALTZEDONIA-HARRI. "Chalcedonius lapis, khalzedon harria, onix harria" Urt IV 452.
kaltzeratu. v. galtzaratu.
kaltzerpe. v. galtzarbe.
kaltzeru. v. altzairu.
kaltzetorratz. v. galtzetorratz.
kaltzin. v. galtzina.
kaltzio, kalzio.  Calcio.  Gorputzarentzat aiñ bearrekoak kaltzio eta fosforua. Oñatibia Baserria 69.
Janariak bear aña kalzio eta fosforu izan bear dute. Ib. 96.
kaltzoin. v. galtxoin.
kaltzorratz. v. galtzorratz.
kaltzu (V-gip). "Káltzu, káltzua, (la) cuña para hacer espacio entre dos cosas" Iz ArOñ. "Calzo. Bart ire anaia
ezin zuan zutik egon ezta kaltzuekin be" Elexp Berg.
kaltzura. "(V-ger), rastrillo" A.
kalu. v. 3 kalo.
kalumnia, kalomnia (Dv), kalunia.  Calumnia.  Tr. Documentado únicamente en textos septentrionales. 
Fedea mantenitzea gatik, kalumniatik ilkhitzea gatik. Harb 434. Eta mutua bezala nintzen, hekien kalumniei ez
ihardezteagatik. Gç 45. Zertara da obligatia lagünaren kontra kalümniak barreatü ditiena? CatLan 97. Beraren
etsaien kalumnietzaz jauskaiñ, begiak zereioen lehertü. Egiat 250. Aditzea kadiratik / kalomnia hain latzgarria /
Mentaberriren ahotik! Monho 40. Kalomnia hori, ahotik ahora, ximista bezain fite phasatzen da. Elsb Fram 66.
Kalomniaz bekhatu egiten da lagunaren gain emanez egin ez duen huts zonbeit. CatJauf 82. Medisentzia,
kaluniak / Ez ditu izitzen. LuzKant 59. v. tbn. CatLav 128 (V 68). Dh 65. Brtc 212. Kalomnia: CatLav 298 (V
148). Jaur 361. Const 34.
kalumniatu, kalomniatu, kaluniatu (Urt IV 91).  Calumniar.  Nor-ere bere hurkoaren falsuki kalumniatzen
edo difamatzen kostumatzen baita. Lç Ins D 7v. Iainkoaren obrén eta haren elejituén kalumniatzera bethi prest
baita. Lç ABC I 8r. Ikhusi dut kalumniatua eta medisentziaz larrutua. Brtc 209. Nahi izan dituztelakotz beren
herrietako erretorak belztu, kalomniatu. Elsb Fram 151.

baten mende.
kalumniazale, kaluniatzaile (-ille Urt IV 91).  Calumniador. "Hogen emailea, kalumniazalea" Lç Decl Mm 3v
(s.v. deabrua).  Deabrua da hitz grek bat, eta erran nahi da kalumniazalea. Lç ABC I 8r.
kalunje. v. kalonje.
kalupa. v. galopa.
kalustra. v. kalostra.
kalzairu. v. altzairu.
kalzari. v. galtzari.
kalzedone. v. kaltzedonia.
kalzina. v. galtzina.
kalzio. v. kaltzio.
kama (V-ger-arr-oroz). Ref.: A; Ibarra Dima (kamea). "Pértiga o lanza en general, de carros, narrias" A.
"Kamea, burkamea da burdiek edo makiñak eroaten daurien palu luze bat, eta burtadean sartzen da kamea"
Ibarra Dima. Cf. gurdikama.
kamadar (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg.  "Largueros de la cama" Etxba Eib. "Ohearen buruko aldea
ixten duen partea, zurezkoa zein burdinazkoa. Komunetik bueltan kamadarra jo najuan buruakin. Kamadarretik
txintxiliz eukitzeittu prakak" Elexp Berg.
kama-goli.  (Git.). Canción de amor. Cf. kamatu.  Kama-goli (motzaileen hizkuntzan) (tít.). Mde Po 83.
kamaina (V-ger-m-gip, G-goi-to, B; O-SP 222, SP, Lar, Dv, H, FSeg ap. A), kameina (V-arr), amaña (G). Ref.:
A (amaña, kamaiña); AEF 1928, 38; 1955, 80; Iz ArOñ (kamaiña).  Etim. Préstamo románico; cf. arag.
cameña, etc.
1. "Jergón <x->" Lar. "Lit de paille, feuillage, etc." H. "Amaña, cama de pastores hecha de ramas" A. "Cama
de marinos en sus buques" Ib. "Lo eiteko barrun kamaña izaten zan (G-goi)" AEF 1955, 80. "Cama de
carbonero, pastor" Iz ArOñ. v. kamantza.  Nola dagon kamaiña / zomorroz beterik. FrantzesB I 80. Kamañan
egon gura ez neban goiz arte ala. AB AmaE 368. Ta kamaiña berriz / txillar, garo t'almitz. MendaroTx 40.
Berriz basoko kamaiña txarra / duelarik atzematen. Or Eus 214. Ikusi nuanean / nik zure bekaiña / iruditu
zitzaidan / gauaren kamaiña. Canc. pop. ib. 55. Pareta bazter batean oltzar batzuz egindako kamaña koxkor bat
nabaitu aal izan zun. Etxde AlosT 53. Kamaña au egur-puska batzuen gañean antolatzen zuten, garoa eta
txillarra lastairagarri zirala. Garm EskL I 78. Orain ardiak jetzi ta gero / kamaña zarra zapaldu. Uzt Sas 63. Bi
aizkora, aldatzeko erropak, kamañan etzateko manta. BasoM 76. v. tbn. JAzpiroz 23. Ostolaiz 134. Kamaña:
Azc PB 237. EEs 1913, 344. EEs 1916, 318. EZBB II 114 (V-m).
 "Un tronco cuadrado de madera (kamaña aulkie) que además sirve de asiento" AEF 1955, 80. "Aldamenera ez
joateko jartzen zitzaion kamaña aulkie eta txabolan exeritzekore ura izaten zan (G-goi)" Ib. 80.
2. (-aña Urt III 38, Aq (BN)). "Corral, con su choza para el ganado" Aq 1064. "Txabol, kamaña, nekazariaren
artalditxoa eukitzeko borda (V-gip)" Urkia EEs 1930, 30.
 "A la derecha hay un compartimento (gaztantegi) destinado a depósito de quesos, y a la izquierda otro
(kamaña) donde se instala el camastro" JMB AEF 1955, 186.
3. Camarote de barco.  Gizon gazte gaizo batek jo zautan kamañako athea eta oihuz erran: [...]. Prop 1911,
226 (ap. DRA).
- KAMAINA-SUBIL. "Kamaña-subil, artzaiak lo egiteko lurretik zerbait jasotzen dan ol zabala (V-gip)" Urkia
EEs 1930, 30. "Kamaiña-subilla, la madera en que se apoyan los pies o donde se asienta cuando hace malo" Iz
ArOñ.
kamainategi.  Parte de una choza donde está la kamaina.  Bat sukaldetarako, bestea bear bearrezko gauzak
gordetzeko, eta irugarrena ikazkiñen kamañategia. Garm EskL I 78.

baten mende.
kamainatxo.  Dim. de kamaina.  Neure kamañatxoan / jarten naz etzunik. AB AmaE 355.
kamaintza. v. kamantza.
kamalau, kamalan. v. kamarau.
kamaleoi. v. kameleoi.
kamaleon. v. kameleoi.
kamalot. v. kamelot.
kamamila (AN, L, B, BN, S, R; Lar, Añ, Lcq 106), kamamilu (G, AN-gip), kamamilo, kamomila (S; Urt,
Chaho), kamillo. Ref.: Bon-Ond 151; Alth Bot 5; A (-illa); Izeta BHizt.  Manzanilla. "Chamaemelon,
kamomilla, kamomill belharra" Urt IV 456.  Har ezazu ahur bat liho hazi eta berze ahur bat kamamila. Mong
590 (594 kamamilla). Bai eta ere kamamillen ura. EE 1885a, 134. Kamamilloen urarekiñ aizeak bota erazi.
Aran-Bago ManMed 292. [Bazekien] zeiñ tokitan zeuden kamamilla, belatxeta, karraskilla ta beste orrelako
belar mota gizonarentzat osasungarriak. Ag G 3. Biboletaz, kamamillaz (manzanilla) et'aneika lore pollitaz
apaindurik. J.M. Tolosa EEs 1913, 113. Larranbillutan (kamamillu) giñan. Or Eus 251. Belardiyetan badek
naiko / kamamillo... Inzag EEs 1930, 130. Kamamilla-usaia darion amantala. Vill in Gand Elorri 14. Andreak
berriz kamamilloak / kentzeko tripako miñak. MMant 130. Egundoko kamillo pillak ikusi nituan. Ura
edertasuna! AZink 160. Kamamilla-ale batzuk tazakada bat urari bota. Ostolaiz 103.
 Infusión de manzanilla.  Gure etxean ere kamamilla bearra maiz izaten da ba. Ayerb EEs 1917, 79.
Kamamilla maite dot. Enb 193. Nik beñipein kamamile artuko dut. Izeta DirG 26.
- KAMAMILA-ARDO. "Chamaemelinum vinu, kamomillarnóa, [...] kamomillezko vel kamomillez egiñikako
ardoa" Urt IV 455s.
kamandula. "Camándula, rosario de tres dieces" Lar.
kamantza (L-ain, B, BN-baig, Ae, Sal; Dv, VocB), kamaintza, kabantza (BN-ciz). Ref.: A (kamantza,
kabantza); CEEN 1970, 343; Izeta BHizt. 1. "Kamanz, cama, respaldo en las chozas" VocB. "Cama de pastor,
hecha de ramas y hojas" A. v. kamaina.  Ur benedikatuarekin ongi zeinaturik baizen ez nauk behin ere joan
nere kamantzarat. Barb Piar I 97. Zonbat aldiz ez du hango sukar izigarriak bere kamaintzan etzanik atxi[ki]ko
gorputz guzia daldaran! Chabagno in Zerb Banhar 3s. 2. "Kamanza, cabaña donde duermen los pastores"
VocB.
kamara. v. ganbara; kamera.
kamarada (Urt V 410, Lar).  Camarada, compañero.  Hiritarra saltatzen da, / badarraio kamarada. Gy 36.
kamaraka. "(B), haciendo cabriolas" A. Cf. ganbadaka.
kamaratu. "(V-och), jaula de seto en que se curan frutas, quesos" A. v. GANBARA-BURU.
kamarau (L-ain; Dv), kamalau (S; Foix ap. Lh), kamalan (Lh). Ref.: Alth Bot 24; A; Lh (kamalan). "Cepa
negra" A.  Axeria bakarrik, abila delakotz, geldi ditake zonbeit xokotan gorderik. Ja ikusten dut kamalau
berankor alfer hura erroz gora non nahi eroria. Eskual 3-1-1913, 1.
kamarero (Lcc, Lar).  Camarero. "Camarera" Lar. v. ganbarari, ganbarazain.  Kamareroak arriturik ikusi
zuen, nola Santutxoa leorrean baliz bezala urtan ibaiean zebillen. Cb Just 106. Hotel Metropolen kamarero izan
da. Lab SuEm 181. Etxekoandre, ni kamarero nintzalarik egunero jaten nuen atekia. Ib. 205. Lenengo
almazeneko lanak egiten asi zan, da ondoren kamarero. TxGarm BordaB 156.
- KAMARERO-NAGUSI. Maître.  Willi kamarero-nagusi zan; maître delakoa. Lab SuEm 181.
kamaron. (AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond). "Petite écrevisse d'eau douce" Bon-Ond 145.
kamarote.  Camarote.  Altzau eragin euskuen goiko ofizialen kamarotera. Gerrika 97.
baten mende.
kamarra. "(G), camorra, bulla grande" A.

- KAMARRA JO. "Kamarra jo, pendenciar, sekulako kamarra jo dute" Asp Gehi.  [Uzkudun] gizonez
erregular da baño / indarrez gogor samarra / Italiyaren kontra oain Barzelonan / jo du kamarra ederra.
(Interpr?). EusJok II 144.
kamarra. v. karramarro.
kamarro. "Persona disfrazada, en carnavales, etc. para asustar a los niños..." Ond Bac.
kamarro. v. karramarro.
kamartza (AN, L-côte ap. A; Dv).  "Homard" Dv. "Bogavante, cierta langosta" A.  Kamartza ere ferdea da
berenez, bainan egostean gorritzen da. Dv Dial 19 (It, Ur, Ip (h)otarraina). Arrain estalgidunak ditu hazten;
hala nola ostriak, muskulioak, [...] kamartzak (homards) eta otharrainak. Herr 31-12-1959, 2.
kamastra (SP, Lar, Añ (V), Izt, A (que cita msOñ)). 1. "Lit, couche" SP. "Jergón <x->" Lar. "Cama de los
barcos" Añ e Izt.  Athea bere erroetan bezala, itzultzen da nagia ere bere ohean edo kamastran. Ax 45 (V 29).
Karriketarat ekhartzen baitzituzten eriak eta ematen ohetan eta kamastretan. He Act 5, 15 (Lç likteretan, TB
ohetxo batzuetan, Dv lastairetan, Ol oetan, BiblE ohatiletan).
 "(B), cama que hace la lechona al ir a parir" A.
2. (Dv  A). "Objet, grand dans l'espèce, mais en mauvais état. Etxe kamastra, grande carcasse de maison
délabrée. Ohe kamastra, grand vieux lit. Orga kamastra" Dv. "Objeto grande pero destartalado" A.
3. "(Au fig.). Gizon kamastra, homme astucieux. Gizon moldegaitz kamastra, homme malotru" H.
kamatu.  (Git.). Amar. Cf. kama-goli, kamatze.  [Txaia] dekhatu nuen dibezi hartan, / dekhatu --eta
kamatu nuen [='la ví y la amé']. Mirande Igela 28.
kama-turka.  Cama turca.  Eldu kontuz eta kama-turkara eramaten dute. NEtx LBB 108. Iru silla daude. Bi
mai ondoan, alde bietara bana, ta irugarrena kama-turka alboan. Ib. 101.
kamatze.  (Git.). Amor. Cf. kamatu.  Hire dui ankhai baro, koloek [por kal-], / pekhautzen nina kamatze-
jakaz [='tus dos ojos grandes, negros / me queman con fuego de amor']. Mde Po 83. Heure kamatzez pekhautzen
niagon. Ib. 84.
kame. 1. Guarida, zorrera.  Axariek dei kamia eta txoriek abia. Hual Mt 8, 20 (Lç, BiblE zul(h)o, He, TB,
Echn, Dv zil(h)oak, SalabBN, EvL xiloak, Samper altxabiak, Ol oatzea). 2. "(R), cama de pastor, hecha de
ramas" A. v. kamaina, kamantza.
kameina. v. kamaina.
kamela (V-gip). 1. "Abereai aleak jaten emateko zurezko askatxoa" Urkia EEs 1930, 29. "El portátil de
madera para dar pienso al ganado. Kamela bat. Orá-kamelia, el recipiente donde los carboneros hacen la masa
para tortas. Kamelia, el plato de madera entre los carboneros" Iz ArOñ. v. ganbela (2). 2. "Recipiente del
molino" Iz ArOñ.
kameleoi, kameleoin, kamaleoi, kamaleon (Urt IV 455), kameleon.  Camaleón.  Kanabera bezala, malgu
eta plega; kamaleona bezan batetan mutha. Ax 456 (V 297). Armiarma-sagua, kameleoina, estelioa, muskerra
eta sathorra. Dv Lev 11, 20 (Ur kamaleoi, Bibl kameleon). Gure pazientzia / nola dan etendu, / kamaleoi bezela
/ ezin naz mantendu. Ayesta 76.
kamelon, kameleon.  Camello. v. gamelu.  Zazpi mille ardi, hirur milla kameleon, bortz ehun idi pare,
bortz ehun asto ama. Tt Onsa 51. Zure hirur milla kamelonak altxaturik herriz kanporat eraman eta idoki dituzte
(Iob 1, 17). Ib. 52 (BiblE gamelu).
kamelot (S ap. Lh; SP), kamalot.  Camelote. "Camelot" SP. v. gameleuta.  Taulak, berona, estañua, telak,
kamelotak, breiak. Volt 180. Hara belueta renforzatua, illia eterdizko kramoisitua, damasa, kamalota [...]. Ib.
baten mende.
245.
kamelu. v. gamelu.
kamelu-txiki. "(V-gip), calderilla que cuelga del llar" A.
kamenet. v. kabinete.
kamer. "(AN, L-ain), muesca, mella" A.
kamera, kamara.  Cámara (de cine, televisión).  Euskal telebistaren kamararen aurrean. Albeniz 229. Ez
du, besteen antzera, kamera batetik bestera gelditzeke mugi-beharrik, ikuspide berrien bila. MIH 317s. Beste
zenbait auzokoren bizitza ere erakusten digu kamera zorrotzak. MEIG I 144. Erakutsiko dizkigute diruak eta
kameraren begi erneak erakuts ditzakeenak oro. Ib. 181. En DFrec hay 5 ejs.
kamertu. "(L-ain...), mellar, p. ej. el filo de una hacha" A. v. kamustu.
kamestu. v. kamustu.
kamiatu. v. kaminatu.
kamieta. v. ganibet.
kamilla (V-gip), kamailla (V-gip). Ref.: Elexp Berg.  Camilla. "Goittik bera, ilddakuak kamailletan, da
kantuan erak" Elexp Berg.  Kamilleroak ere bai beren kamillak eta tresnak artuta. Salav 76. Joan zitzaizkidan
kamillarekin bi lagun, da esan nien neroni joango nintzala; ez nuala nai kamillik. JAzpiroz 176. Onek ez eben
fusilik erabilten, kamillak baño. Gerrika 75.
kamillero.  Camillero.  Baziran 'solistak' edo bakarka kantatzen zutenak ere, bañan an etzan gure kamillero
Orta baño ederragorik. Salav 106.
kamillo. v. kamamila.
kaminatu (Ae ap. A Aezk 246), kamiatu (Lar, H).  Caminar. "Altzina kamina zazie" A Aezk 246.  Biak
Belenera / dute kaminatu. (V-ger). Balad 197.
kaminero (V-arrig-m-gip, G-azp-goi-to, AN-5vill-ulz ap. EI 327).  Peón caminero. v. kantonier.  Duro eder
bat bialdu digu / zimelduba ta onduba, / kamiñero zebillen arte / norbaiti muntan kenduba. Tx B II 187s. Patxiko
kamiñeruak baziarduan atxur batekin kamiño baztarrian. SM Zirik 55. Kamiñero guztiak / alperrak zerate.
Zendoia 225.
 Piztia oiek ara zer ziran: / kamineruko katuak ['de la caseta del peón caminero']. Noe 74.
- KAMINERO-ETXE. Caseta de camineros.  Kaminero-etxe batera joanik, andik edo emendik soka bat
inguratu genduan. Alkain 125. Beeko kamiñero-etxera jeitxi bear. Zendoia 223. Kaminero-etxean sartu eta
erropa bustiak kendu. Albeniz 147.
kaminet. v. kabinete.
kamingain.  Etim. De kai-mingain.  "(G-bet), espolón de muelle. Kamingantxo es el nombre propio de un

espolón del muelle de San Sebastián" A.
kamino. v. kamio.
kamio (G-azp-bet, AN-gip-larr-ulz; Lar, H), kamino (-iño V-ger-arr-oroz-och-m-gip, G-azp-goi-to; Lar), kaminu.
Ref.: EI 326; Asp Leiz; EAEL 72; Elexp Berg (kamiño). "Camino ancho" EI 326. "Carretera" Asp Leiz.
"Kamiñondoko souan lanerako lagun bat geixao biar izaten zan" Elexp Berg.  Tr. Documentado en textos
baten mende.
meridionales del s. XX. En DFrec hay 25 ejs. de kamio, 6 de kamino y 3 de kamiño, todos ellos meridionales. 
Aserratu ta gero burruka / kamioaren erdian. Noe 30. Gizona ziraldoka, / andrea eroriya / [...] Etxera juanak dira
/ kamiñoak neurtzen. JanEd I 57. Kamiyua betian. Ib. 70. Gauez kamiñon aitze'omen ziran / oiek belarra ebakitzen.
EusJok II 72. Goitik, kamiñutik, elizari so une batez egondu ondoren. Txill Let 133. Kamio ortan danetik dago /
ordeka eta aldapa. Basarri 94. Kaminoan eginiko gogoeta eroak. Arti MaldanB 207. Goiko bidetik asi ta
kamioraiño. And AUzta 107. Ez eben emengo bide ta kamiñu zaar ez barriak asfalturik iñoiz ez iñoiz ezagutu.
Erkiag BatB 86. Kamiyo ontan gora goazela. Salav 48. Begira nago begira / kamiño zuri berrira. Canc. pop. in
Aranzazu 455 (oct. 1967). Korritzen degu emengo / trolebusen pare / zuek kamiñu erditik / baztarrera alde.
Azpillaga in Uzt Noiz 31. Osinbeltzko pare orretan / kamio dana artuta. Uzt Sas 161. Kamiñoetan autoz, / oiñez
basoetan. Ayesta 131. Oiartzungo Artikutzako kamioa. Albeniz 270. Kamio hautsez edo elurrez josiak. MEIG I
173. Ateak giltzatu eta kamioa moztuko bazioten ere. MEIG IX 41. v. tbn. Xe 233 (kamiyo). Moc Damu 15
(kamiyo). Goñi 107. EusJok 165 (kamiyo). Lab EEguna 108. Yanzi 117. JAIraz Bizia 118. BasoM 18. Alkain 79.
JAzpiroz 92. Kamiño: BAyerbe 51. Gerrika 35. Insausti 32. Kamiñu: Gerrika 78.
 "Manda-kamio, calzada" Ond Bac.
 "Santiago kamiño [='arco iris'] (V-gip). Santiagoko kamiño (G-goi)" Bähr ArcGp 400.
- KAMIO-BAZTER, KAMIN-BAZTAR (G-azp). Borde del camino.  Aurrera jarraitu eban, eibartar gaztia
kamiño baztarrian agua bete agiñekin laga-ta. SM Zirik 32. Kanpoan ikusten dutenari tiro bat eman eta seko
uzten ditek edozein kamio bazterrean. Ugalde Iltz 18. Txara illuna zegoan kamiñu baztarrean. And AUzta 53.
Orduntxe bai kamio-bazter guziak elbarriz beteko lirakela! MAtx Gazt 65. An, kamio-baztarretan, nunai ikusten
dira pago ikusgarriak. Uzt Sas 351. Kamiño baztarrian itxita egozan illak jasoteko. Gerrika 74. An zeuden, kamio-
bazterrean, amabi tanke. Alkain 110 (ib. 78 kamio-baztar). v. tbn. MMant 26.
- KAMIO ERREAL (kamiño riala V-gip ap. EI 326). Carretera.  [Debatik] beraren mugapean dagoen Iziarra
dago leguaterdiko bidea kamio errealez. Ant EE 1884b, 41.
- KAMIO-ERTZ. Borde del camino. v. KAMIO-BAZTER.  Berekin lanean aritzen giñanak kamiyo-ertzean bizi
baigiñan. Salav 40. Gogoak ematen zigunean, exeritzen giñan kamiyo-ertzean. Ib. 48. Kamio-ertzeko arbolpe
baten. MMant 42. Kamio-ertzetan, buztin-Iurretan, erreka-inguruetan ugari ikusten da jenero au. Ostolaiz 70.
- KAMIO-IZKINA. Borde del camino.  Kamio-ixkiñean zegoen [taberna]. MMant 19.
- KAMIO JENERAL. Carretera general.  Orduantxe etzegoan zalla kamio jenerala gora eta beera ixten. Alkain
68. Zaragozatik Balentzira dijoan kamio jeneralean. AZink 111.
- KAMIO-OTARRE, KAMIO-SASKI. "Kamiño-otarra edo kamio-saskia, kamineroek bideak txukuntzen
erabiltzen dutena da" Garm EskL I 66.
- KAMIOZ. Por carretera.  Trenaren zubia puskatu egin zuten, eta andik aurrera Donostirako bear ziran gauzak,
kamiyoz ekarri bear izan ziran. Salav 58. Urtebete osoan / beti lapur egin / batzutan kaminoz ta / besteetan mendiz.
(V-arr). Balad 227. Errioja aldera jotzen zuten, batzuek kamioz eta besteak bidetxiorrez eta soroz-soro. Alkain
147. Non geraturik ez gendun eta / kamiñoz segitutzera. FEtxeb 47. Kamioz entrenatzen nenbillela, or sentitzen
nuanean kotxe edo argiren bat. Albeniz 52.
- KAMIO ZABAL (Lar). Carretera. "Camino carretero, kamiozabala" Lar.  Ate bakarra eukan, gorri illunez
pintaua, bide erreal edo kamiñu zabal nagusiaren egalean. Erkiag BatB 43. Horko bidea gaitza dela, / ezta kamino
zabala. Arti MaldanB 193. Gaur errez
egiten da kotxearekin. Kamiño zabala dago bertaraiño. BBarand 95.
kamioi (V-arr-gip, G-goi, AN-gip, BN-arb-lab), kamion (G-azp, B, BN-arb, S), kamiun (T-L), kamiu. Ref.: Elexp
Berg (karreterixa); Gte Erd 190.  Camión. "Kamioiak sartu zienian asi zuan karreterixia atzeraka" Elexp Berg.
"Arriketarako kamioia, arritarako kamiona. Burdinketako kamiona" Gte Erd 190.  Tr. Al Sur domina la var.
kamioi (aunque hay kamion en Labayen, Munita, Anabitarte, Tx. Garmendia e Insausti); al Norte hallamos kamiun
y (en suletino) kamiu. En DFrec hay 16 ejs. de kamioi y 1 de kamioe, meridionales, y 6 de kamiun y 1 de kamion,
septentrionales.  Kamioi-automobillez eraman bear izan zuten azkenian. JBDei 1919, 319. Nor izan baintzan
onuzkero idi parea saldu ta auto-kamiona erosi uan. Lab EEguna 101. Toki egokian dago ateratzeko, kamiona
bertaraño sartzen dalako. Munita 69. Jaun horren beribilak tokatü dü kamiu argi gabe ükhüratürik zen bat. Herr
30-10-1958, 4. Kamioi arek joaterakoan atera zuan burrundara. Ugalde Iltz 21. Birau artean, ostikoka, kamioi
baten sartu zuten. Ib. 21. Ibil-taldearen buru zana ta ni ginjoazen alkarrekin kamioi-aurreko toki itxian. Anab
Aprika 74. Jetxi zan txoperra kamionatik. Ib. 60 (67 kamion). Ikatzarekin etortzen ziran kamioiak ustutzen. Salav
40. Auto bat arrunt zeiharka joan da kamiun bati aintzindu nahiz ari zelarik. Bi kamiun eta hiru auto jo ditu bat
bestearen ondotik. Herr 19-9-1996, 7. Kamioi-motor otsa eta soñu asko eta asko entzuten genduan. Alkain 111.
Aintzinean zuten kamion batek arrasta kolpe bat eman zuen. Etchebarne 116. Kamioi bat etorriko zala orrek
eruatera. Gerrika 72. v. tbn. JAIraz Bizia 82. Alt LB 42. Osk Kurl 84. AGoen Agurea 13. Erkiag BatB 50. BBarand
113. Albeniz 17. Kamion: TxGarm BordaB 147. Insausti 37. Kamiun: Larre ArtzainE 78.
kamioikada.  Carga de un camión.  Kamioikada bat ikatzarekin bagetozen eguerdiko ordubata alde ortan.
Salav 62. Kamioikada bat [arma] laister bete zan egun artan gure partidurako. Alkain 59. Etxe aurrean jarri
baten mende.
genduan kamioikada bat tronko. Albeniz 244.
kamioiketari.  Camionero.  Ostalari, kamioiketari eta gidari beltz edo zuriekin sesioan. MEIG III 102.
kamioilari.  Camionero.  Kamioilari askok / erantzun ez emon. Ayesta 131.
kamioitara, kamiontra.  Carga de un camión.  Obliatua nintzan kamiontra baten lekutzera, zeren legar hura
heldu zen beti burrustan. Etchebarne 98.
kamioizain, kamiunzain.  Camionero.  Joan den astean kamiunzainek egin duten greba. Herr 12-5-1996, 8.
kamioizale, kamiozale.  Camionero.  Itzaiak izan ziran aurreneko kamio-zaleak. Garm EskL I 142.
Mendietako kamioi-zaleak / egonik dirutzan eske. Insausti 34.
kamion. v. kamioi.
kamioneta.  Camioneta.  Erosiak nituen kamioneta berria, betoneza eta altxakarga bat. Etchebarne 126.
Kakonen kamioneta txiki bat zuten. JAzpiroz 212. Etorri ziran alako kamioneta batzuekin. Gerrika 82.
kamisa (Lar, Añ), kamixa (V-gip ap. Elexp Berg).  "Camisa de mujer" Lar y Añ. "Alkondaria es de hombre y
con cuello y kamisia de mujer y sin cuello" Ur, carta a Bon 19-5-1857. "Camisa interior larga, normalmente de
lino que llevaban las mujeres. Kamixia, eskote txiki-txikixakin, kamixia, dana arizkua [...]. Gonak ibiltzen zittuen
orkatilletaraiño, eta kamixia puxkat motxao" Elexp Berg.  Emakumiak beren kamisa edo txaramela maika loi
utsian [...] gizakumiak [...] beren arkondara mauka loi utsian. msOñ 194v. Itxura ederra ematen zuben
[emakumiak] / kamixa agiri zuala. PE 44. Bi gona motz ta kamisa zar bat / besterik ez det ikusi. Tx B II 130 (B 56
kamixa). Esne-zaliak beren / kamisak garbitu. MendaroTx 82. Kaleko dama elegantien / kamixa piñak garbitzen.
Ib. 152. Nere andriak kamixa zarra / [...] zazpi astian soinian dauka / erantzitzeko alperrez. Canc. Pop. Orduko
jazkerak egiten ziran liñuakin etxean: alkandorak eta kamisak eta oeko izarak eta danak. And AUzta 46. Ukikatu
zion kamisa ta [...] oial mee leun-leuna iruditu zitzaion. Berron Kijote 179.
 "Camisa de hombre" Añ.
- KAMISA HUTSEAN, KAMISA HUTSIK. En camisa.  Kamis utsikan guri begira / leiatillaren txulutik. Tx B
172 (cf. ib. 172: --Ez ba, ez nago kamisa utsik! --esan omen zuen neskatxak asarretuta). Kamis utsian atsua juan
zan, / aren orduko larriya! Tx B I 149. Kamis-utsik eta oiñ-utsik [Maritornes], buru-gaiñean ille-adatsak fustan-
sarean jasoak. "En camisa". Berron Kijote 179.
kamiseta.  Camiseta.  Ara iristerako, dana bustitzen: kamiseta, galtza, gerrikoa eta dana. JAzpiroz 205.
Illezko elastiko edo kamiseta eta jantzi asko janzteko. Insausti 194. Kamisetak, txandarrak, zapatillak. Albeniz
112.
kamisoi.  Camisón.  Kamisoi bat ikusi genduen, balkoitik zintzilik. MMant 25.
kamisola (Deen I 45, Chaho).  Camisola.  Kamisola jauntzi eta iduri zuen Migelek esposeko athorra soinean
zuela. Barb Sup 39.
kamita.  Camita.  Zein gunetan euskaldunak edo keltak edo biak kamiten hauzo izan dira? Mde Pr 218. Bi
populuek bide berezietarik kamitenganik hartu dute [hitz hori]. Ib. 218.
kamitara.  Camítico (lengua).  Schuchardt-ek uste zuen, baiki, euskara kamitararen abar bat zela. Mde Pr
218. Euskaldunek hartu ahal izan dute hitz hori kamitaratik eta gero keltei eman. Ib. 218.
kamiu. v. kamioi.
kamiun. v. kamioi.
kamixa. v. kamisa.
kamoiza. v. kamuxa.
baten mende.
kamomila. v. kamamila.
kamota. "(S; Foix), bras du jambon, jambonneau" Lh.
kamots, -otz. v. kamuts.
kamu (S, R; Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh (khamü). "Copo de lana" A.
kamuesa. v. kamuxa.
kamuflaje.  Camuflaje.  'Kamuflaje' onena, ordea, egia esatea da. Lab SuEm 195. Broma 'kamuflajetzat'
artzea ez dago gaizki. Ib. 195.
kamuflatu.  Camuflar(se).  Iñok agindu barik, talde guztia giñan kamufletan genbizenak. Gerrika 84.
kamus. "(BN-lab), capote (pop.), desprovisto. Kamus jin niz ihizitik, he vuelto de la caza capote" A. Cf.
kamusada, kamusatu.
kamusa. v. kamuxa.
kamusada (BN-ciz-lab). Ref.: A Apend; Gte Erd 77. "Decepción, desilusión" A Apend. "Kamusada andana bat
jasan du (BN-ciz)" Gte Erd 77.  Dirua arrandan ezarri eta gero egun batez intresen orde kamusada andana bat
jasaiteko. GH 1934, 18. Berriz ere zer kamusada gobernuarentzat! Khexatu zen eta hiru polizako gizon khendu.
GH 1935, 315.
kamusatu. 1. "(BN-arb), quedarse chasqueado" A. 2. "Jouer un vilain tour" Lh.
kamusdura (Lc ap. A; kh- Dv, H). "Embotamiento de las herramientas" A.
kamuskor. "Khamuskorra, facile à émousser, s'émousser" H.
kamusta. "(G-goi), cucaracha" JMB At.
kamustaile. "(Hb), qui émousse" Lh.
kamustasun (SP (sin trad.), Dv (kh-)  A, H (kh-)). "Embotamiento de las herramientas" A.
kamusti. "(Chaho), chène-lierre" Lh.
kamustu (G-bet, AN-ulz, B, BN-ciz; kh- L; SP, Aq 1178; kh- Urt II 390, Dv, H), kamostu, kamuztu (Lar, H (+
kh-)), amustu (V, G-azp-goi, AN, B, BN-ciz; Aq 334 (G)), amostu (V, G-to), aomostu (A), amuztu, amoztu,
kamestu (AN-ulz). Ref.: A (amostu, amustu, kamustu); Iz Ulz (kamustu, piruxe), To (amostu), ArOñ (amóstu);
Izeta BHizt; Elexp Berg (amostu, amustu).
 Desafilar(se). "Adinak khamusten ditu hortz-haginak" H. "Mutikuak arrigaiñian erabili dau aixkoria ta ziero
amostuta laga dau" Elexp Berg.  Herdoilak jana, guztia khamustua kausi litekela [ezpata]. ES 102. Noizbait /
duke ezagutzen / ortzak dijoazela / guztiak kamusten. It Fab 92. Moztu ondoren, goiko ertza amustu bear zaio. EEs
1917, 52. Erruki zaite, amostu bedi / nere gaitzaren eztena. EEs 1919, 3. Mallu zarragaz beraren puntak / amosten
diren modura. Ort Oroig 14. Sega amostua zorroztera juan zan etxaburura. TAg Uzt 108. Etzaigu amoztu lanzik,
/ ain gutxi oztu biotzik. Auspoa 7, 61. Aspera batez kamostu zenezake nere sorbatza. Amez Hamlet 101. Ezpata
hura zen / Satanek egina, / Jainkoaren lepoa / mozteko adina / ta ezin kamustua. Azurm HitzB 31. Lantzak ez
duala bein-ere lumarik kamustu, ezta lumak lantzarik ere. Berron Kijote 203. Baleoko errotan iriñik ez, agiñak
amostu beldurrik ez. EZBB I 58. Baiña lurra bera ere ez da aizkora zorroztaille bikaiña. Amustu bai galanki.
Insausti 183. Ez dio maitasunak ez mirak begi zorrotza lausotu, ez luma kamustu. MEIG III 86. Eraren zakarkeri
mamitsuak argia xotiltzen du beragan, koska hasarreak amustuaz. MEIG IX 126 (en colab. con NEtx). v. tbn.
Txill Let 129. Khamustu: Dh 554. Amoztu: A Ardi 117. EusJok II 65.

baten mende.
 (H que cita a Cb). Disminuir, apagar(se).  Animen zelo ori baldin kamuztu ta oztu bada. Cb Eg III 287.
 Embotar(se) (el entendimiento).  Ezagutza khamusten zerait, zangoak hormatzen. Dv LEd 173 (Cb Eg II 96
kordea galzen det). Adimena alperrean amuztu ta ergeltzeko zorian. Zink Crit 4. Gau horrek histen eta kamusten
du adimenduaren begia kanpoko ikuskizuneri buruz. Lf in Zait Plat XXII.
 "Egarria kamustu (B), apagar la sed" A. "Gosea kamustu, apagar el hambre" DRA.  Baña bear-bearrez / noaie
itsasora, / gosea kamusteko / zerbait billatzera. Bera EEs 1915, 34.
- KAMUSTUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). "Gosea kamustuxe dugu (L), hemos desafilado un poco el
hambre" A (s.v. bazkarizka).
kamute. "Marchitura" Lar.
kamutetu (Lar), kamutatu (Hb ap. Lh). "Marchitar" Lar.
kamuts (G-bet, AN-erro, L, B; Urt II 304 (kh-), Dv y H (+ kh-)), kamutz (SP, Lar, H), kamots, kamotz, amuts (V-
ger-arr-oroz, G-azp; Aq 86 (G)), amots (V-gip), amotz, kanputx, kamutx. Ref.: A (amuts, kamuts); Izeta BHizt;
Elexp Berg (amots).
 Desafilado, romo. "Émoussé, camus" SP. "Herramienta embotada" A. "Zein kamutse den nabal hori" Izeta
BHizt. "Kutxillo au oso amotsa dago" Elexp Berg.  Zeure esku eskuña gurutzearekin itze punta khamuts batez
itzatu zeratzutenean. Harb 302. Eztire hunen fletxak / khamutsak, / bañan hagitz zorrotzak. Gç 82. Beren luma
latz, lodi, amutsakin asmatu al guztia lotsabagekiro esaten. Izt C 9. Hire aizkora kanputx duk. Arch ms. (ap. DRA).
Zure sabrea kamutsa / eta zu otsoputz hutsa! Ox 60. Huna, ezkerretik, itsasoak berriki ginion artekatik hiriraino
sartzen duen muttur kamutsa. JE Ber 85. Adar biyak zorroztua / guardiyan Barrabas, / ta ez kamutxaguakiñ /
Pilatos eta Kaifas. Yanzi 104. Lumarik trebeena baldar eta kamots utsa izango litzake, egiazki, erdibitu nauen
ikusketa azaltzerakoan. Txill Let 38. Polik laban zaar kamotza sakeletik atera ta lapak biltzen asi zan. Anab Poli
15. Haizkora amutsa. MIH 213.
 (Entendimiento) embotado. "Homo brutus, [...] tontóa, pisua, izpiritu khamuts duna, izpiritu khamutsa duena"
Urt III 411.  Ez da adimen kamotzeko gizona. Anab Aprika 45. Adimen kamutsa dudalako edo, nik ez diot
igertzen. MIH 338.
 (kh- H), kamutz, amutz (V-ger ap. A). "Persona lerda, de pocos alcances" A. Cf. Ag G 220: Arpegiz arpegi Don
Juan deituarren, gero atzetik, Juan Amots esaten zioten.  Berakin jaten jarri erazi zuten, eta bostetan kamutzena
etzala Pernandok erakutsi zuen. Muj PAm 40. Hori ezagut zezakeen gure arteko kamutsenik zen mutilak. Mde Pr
295. Begibetegarri zaitut, etzera oial utsa, / ori jakin eztezadan enaiz onen kamutsa. Zait BGold 9 (ap. DRA).
Gizon arraio ori etzan amutsa, ez orixe. Zait Plat 90. Ez dadin tanto eta amuts, hea noizetik noizerat, jite bereko
zonbeit artikulu edo bertsu! Herr 12-4-1962, 3. Erantzun zuzena emango luke baita kamutsenak ere. MEIG I 174.
 Inservible; deficiente, menoscabado.  Amoriorik ez lekarkien itza, amotza da neskatxentzat. Lab EEguna 97.
Abestuteko nere mingaiña / egonagatik kamotza, / guztientzako eskerrik asko / esanez daukat biotza. P. Loidi
"Zillar eztai" (ap. DRA). Zelan bizirik iraun / ez-leku ontan biziz, / eta maite-geziak / amuts geldieraziz. Or in Gazt
MusIx 198. Gero soiñu ta berrik ematen / ez da langille amutsa. Insausti 146. Nere begi kamutsak dira argia
ikustea eragozten didatenak. MEIG II 124. Ez dela berez hizkuntza amutsik. MIH 213.
 (Uso pred. y adv.). Tiroa pranko tira, / geientsuenak uts; / andrea sermolari, / ez gañera amuts. Olea 28. Beste
bi ere ostiral santuz / ez dira portatzen amuts, / Golgota mendi artan bezela / gurutzetik jeixten Jesus. Insausti
107.
kamutu (H).  Marchitar. v. kamutetu.
kamutx. v. kamuts.
kamutxa. "(AN-gip), salamandra" A.
kamutz. v. kamuts.
kamuxa (G), kamusa (V-gip), kamuesa (V-m-gip), kamoiza (S; Alth Bot 18). Ref.: A (kamuxa, sagar); AEF
1927, 107; Elexp Berg (kamusa).  Camuesa. "Cierta especie de manzana. Kamuxa gozo gozook, txanponean
bostekook, se dice de los de Zegama en son de guasa, plagiando sus antieufónicos hiatos" A. "Cierta especie de
manzana dulce que se utiliza para sidra. Esnabolak, kamusak eta boskantoiak sardaotarako erabiltzen die
geixenbat" Elexp Berg.  Badu zamora-sagarra, kamuesa, aizpuruba, parada, txalaka [...] ta orla beste asko.
Sor Bar 30.

baten mende.
kamuztu. v. kamustu.
1 kan. "(V-arr), aguijón" A.
2 kan.  (Onomat. de golpe de martillo).  Arrats guziez eta berant arte, hortxet ari da gizon hori, kan, kan, kan,
bazter guziak hausteko, zapataintzan! GH 1931, 4.
 (Onomat. de golpe en la puerta). Cf. kankan.  Nun entzun nuen norbait / kan-kan ate joka. Zendoia 90.
kan. v. han.
kana (R, kh- BN, S; Gèze, Lcq 171; kh- Urt III 370, VocBN), kaña (AN-egüés-ilzarb-olza, Ae, Sal, R; Lcc). Ref.:
Bon-Ond 148; VocPir 592; A; Lrq (khana). 1. Cañavera, caña. "Caña" Lcc. El significado ambiguo de 'canne'
que dan VocBN, Gèze y Larrasquet puede también corresponder a la acepción de 'bastón'. v. kanabera.  Kana
bat aizeaz igitua. Echn Mt 11, 7 (Samper, Hual kaña; Ip kanabera). Beste gauza batzuek erein dituzte; azukrea
egiteko "kaña", bat beintzat. Baña kaña ta beste landare batzuek erein-da, ango giroa oso aldatu egiten da. Munita
21.
 (B, BN-baig; VocB). Ref.: A; Satr VocP. "Planta de maíz que no tiene mazorca" A. "Artokana, caña de maíz"
Satr VocP (s.v. kana).
2. (BN-baig ap. Satr VocP; Gèze (kh-), H (+ kh-)). Palo, bastón. "Canne, bâton" H.  Hartzen zioten eskutarat
eman zioten kana eta hartaz yotzen zioten burua barnago sar-araztekotzat. Lg II 272. Amabi diru zidarrezko ta
urrezko kana berrogei siklo balijo zitubana. Mg CO 176. Koronaturík aranzees búrua golpazazóten kanaréki. LE
Ong 42r. Ibiltzen dire kanak, baieta puñalak, / zer du hain izigarri eskaldun makhilak? Hb Esk 217. Segitzen ba'igu
dendako kanekin puskatuko zizkiuk ezurrak. Sor Gabon 27. Bakoitzak bere kana bizkarrean zutela, eta loturik aien
puntan aspandar pieza laurden bana. Apaol 66. Gurasorikan gaizki / tratatzen badegu, / atal-buruan kana /
etorriko zaigu. (Interpr?). AzpPr 130. Goiz-meza erran eta arrunt azkaltürik / abiatü apheza khana bat hartürik.
Xikito 4. Neurriaren markatzeko arizale bakotxak kana edo makila bat badu eskuan. Lf in Casve SGrazi 13. v.
tbn. AstLas 50. PE 26. Or Eus 356.
 "Juegos de cañas, kanazko jokuak" Lcc.
3. "Vara de medir" Lar, Añ.  Egiten dabe pekatu kana, pisu, neurri txikijaguak daukezanak agindurik
dagozanak baño, edo biar dirianak baño. Astar II 165. Besterik neurtzen dezuten kanarekin zuek ere neurtuak
izango zerate (Mt 7, 2). "Mensura". Lard 384 (He, Ol, BiblE neurri, Samper bara, SalabBN, Ip izari). Ez ezazute
egin gauza gaiztorik erabakian, kanan, pisuan, neurrian. Ur Lev 19, 35.
4. (V, G, AN-gip; Lar, Añ, H (V, G)). Ref.: A; Iz LinOñ 182, ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 190. Vara,
cana (medida de longitud). "(De) dos [...] varas, [...] kana bikoa" Lar (tbn. Añ s.v. dos). "Amar erreal kanako (Vc),
diez reales por vara" A Morf 396. "Zelaiñia eunaren luzerako neurria zan: 6 kana" Iz LinOñ 182. "Vara, medida
longitudinal. Bost kana barik ez daukazu soñekurik" Etxba Eib. "Kana izaten da larogei ta lau zentimetro bi
milimetro gutxiago, ta ogei ta amasei ontza" BasoM 40. "Mostradore ertzian kaxkak eindda eukitzen jittuan arek,
eta kana bat eta kana bi..." Elexp Berg. Cf. VocNav: "Cana es una medida equivalente a 108 pulgadas". v. 1 berga.
 Munduko onetarik eztugula deus ere gurekila eramanen gure obrak baizi, onak edo gaixtoak, khana bat edo
biga lur [...]. Tt Onsa 25. Kana batean jaso zituan bere txuparen besoak. LasBer 576. Kana biko buztana. Zuzaeta
135. Erregeren aurrean / amar bat kana luzean / saltutu. Zav Fab RIEV 1907, 535. Buria deragü khorpützeti /
hamar khana hürrün ezarriren. Abraham (ap. DRA). Luzean amabost kana, zabalean sei. Lard 82. Gerriyan berriz
eman litzazke / kana bat zintak bi jira. Bil 36. Gizona ez dabela egiten bi kanak, / andiak bota arren kerizpe geiago,
/ txikia leitekela izan gizonago. AB AmaE 301. Neskea, neu itxita, / kana bat surregaz / ezkondu zan malmutza, /
ta agura bategaz! Azc PB 341. Txabolatik berreun kana bezela. Ag G 154. Tela hoberik iñun billatzen / izango
da naiko lana, / nik ere pozik artuko nuke, / zenbatian dago kana? Tx B I 154. Txanbra piña kostia / iru duro kana.
MendaroTx 246. Ez dezake iñork bere bizia luzatu ezta kana batez. Ir YKBiz 133n. Bertan prejitzen zuten ainbat
kana lukainka. Anab Don 33. Khakuetako arrolla lotsagarria / mila khana barna da zolatik gaiñiala. Casve SGrazi
122. Kana bi sare, ez dira sare-orri, sare-zati baiño. (V-m). EZBB II 32. Kanako tronkoa ordubetez ebaki ezetz
eta baietz. Albenzi 151 (cf. kanako). Ahotan hartzen dituzun gaiak, berriz, ez dira metroz ez kanaz neurtzen. MIH
215.
v. tbn. It Fab 199. Bil 163. Zab Gabon 107. AB AmaE 300. Sor Gabon 34. Apaol 69. Altuna 77. Kk Ab II 86.
Yanzi 117. Otx 23. Or Eus 232. JAIraz Bizia 11. Etxde JJ 93. Basarri 81. Uzt LEG II 127.
 "Aba, una medida pequeña de tierra, kana biko neurria" Lar.
5. "'Gallo de cobre', cierto instrumento o parte de instrumento" Deen I 110.
6. "Kaña (Sal), cañones de donde nacen plumas" A.
7. kaña. Ron. v. infra KAÑA-EDARI.  Bakotxak bere etxera arrantzale nekatuok eruan naian, batak salda
beroa, besteak Santandertik ekarritako kaña gorria, onek jaka lodi bat, arek oe zuri garbia ta urliak su eder
galanta eskeñiaz. Ag Kr 30. Berealakoan sua isiotuaz, kafesne erdi irakiña edanarazi eutsan, txetxu bete kaiña
baten mende.
edo edari gogorrez onduta. Erkiag Arran 158.

8. kaña. Caña (vaso).  Lau ordu-t'erdiko egonaldi ederra egiñik nago, ta utziko al didazute kaña batzu artzera
yoaten. Ldi IL 26.
9. "Caña de pescar. Artu kaiñia ta goazen Ondarruara" Elexp Berg.  Ez al jatsue bururatuko ezkontzerikan,
bestela or ikusiko zaitxuet kaña banakin edo beste zeozerkin andriari iges eite alde. SM Zirik 107. Ba-ebillen
Mariño bere kañiorrekin ixilleko-peskan. Ib. 14.
10. "La caña del hueso, en contraposición a junta. Nik arrezkero beti kaiñatik ebaten notsan (buztana bildotsari)"
Elexp Berg.
- KANA BETE. Una cana.  Atzapar bat bazuen / kana betekoa. It Fab 69. Luzean kanabete, zabalean kana-
erdia. Lard 83. Abietan da puskat ibiltzen ariñago, / baña kana betean beukan edurtzea. AB AmaE 390.
Mundakara doa / salduten euna, zabal / kana betekoa. Azc PB 238. Buztana ere badu / kana bete luze. Noe 85.
Launa kana beteko / ginduzen tronkuak. EusJok 85. Kanabeteko arrai batzuk agertu ziran: izurdeak. JAIraz
Joañixio 58. Bere anpolai-begiak kanabete zabal dituala. NEtx Nola 24. Aoa kanabete zabalduaz. NEtx LBB 186.
- KAÑA-EDARI. Ron. v. supra (7).  Zoritxarren baten boteillak ausi yakezan eta batetik kaiña-edaria eta
bestetik orio ederra. Erkiag Arran 55.
- KANA-ERDI. a) Media vara. "Kana-erdiko orrixa (tela), orri bittan" Iz ArOñ (s.v. orrixa). Cf. VocNav:
"Kanaerdi, tronco de media kana; es decir, de 54 pulgadas (125 cms.) de circunferencia. Se emplea para desafíos
o competiciones de hachas entre aizkolaris (Montaña)".  [Landarearen] orri ederrak gorputz bat egiñik, artzen
zuten zabaltasunean kana-erdiko ingurumaia. Izt C 161. Egingo da lurrean kana erdi bat bera dan zuloa. ErleG
15. Goibe edo alturan kana bat, luzean kana-erdia eta zabalean beste kana-erdia zana. Lard 83. Kana erdiko
trunkoa minutu ta erdian ebakitzen. JAzpiroz 145. v. tbn. Auspoa 39, 72. En DFrec hay 5 ejs. de kanaerdi.
b) Tronco de media vara. v. KANA-ERDIKO.  Kanako enborretan / zarrena geiago, / kana erditan bestea /
degu bizkorrago. Insausti 212. Ala ere lan asko / daukate oraindik, / era naturalean / oi ta sei kana erdik. Ib. 215.
- KANA-ERDIKO. Tronco de media cana de circunferencia. "Sei kanaerdiko ebai biaittu bakoitzak" Elexp Berg.
Cf. kanako.  Ogei kana erdiko moztua dago, / ez det gutxitu ta geitu. EusJok 141. Amabi kanerdiko, lan polita
dute. Or Eus 148. Aizkora errez jaso, / kanaerdiko zortzitan ortxe / autsi digu Yurrebaso. Basarri 79. Amasei kana-
erdiko / zeñek lenago moztera. Yanzi 174. Kana erdikoak berriz / berroi ta amabiña. Insausti 213. Aizkol-apustu
famatua: ogei kana erdikotara, egurrak erdi bana plazaratuta. Albeniz 242. v. tbn. MendaroTx 406.
- KANA ETA ERDI, KANATERDI. Cana y media.  Izango dute luzean kanaterdi gutxi gora bera. ErleG 31.
Kanaterdi inguru uretatik karel edo egalera eukana. Echta Jos 114. Kana ta erdi lukainka. Ag G 349. Buztana ere
badu / kane t'erdi luze. Noe 81. Gerria kana t'erdi bazun. Alz Bern 58. Izan ere, kana ta erdiko sudur konkorra
bazuen eta... Alz Burr 33. Kana ta erdiko ziri eder au. Otx 23. Eratsungo Koxko, / kana t'erdi luze eskas. Or Eus
15.
- KANA-LAURDEN. Cuarta parte de una cana.  Azi izan zan urte bete barru iru kana laurenen luzetasunera.
Izt C 161. Luzean bost kana-laurden, zabalean iru kana-laurden eta goibe edo alturan beste iru kana-laurden
zituen. Lard 82. Mingaña kana laurden bat kanpora deala. Apaol 101.
- KANA-SAGAR. "(V-m), manzana hermosa, delicada y blanca" A s.v. sagar.
- KANA-ZERREN "Kana-serren (V-gip), octavo de vara" A (s.v. serren).
kanaandar, kanaantar.  Natural de Canaán, cananeo. v. kananear.  Emazte kanaandar bat. He Mt 15, 22
(Dv, Ol, BiblE kanaandar, Ip kanaantar; Lç, Samper kananea, TB Kananeeneko, SalabBN kananeendar, Echn
kananear). Buruzagi jakintsu eta biotz andiko onek kanaantar geienak menderatu zituen. Lard 121. Ezer ere
lotsagarriagorik etzan kanaantar baten azpian egotea baño. Ib. 124. Kanaandar emakumeak. Inza Azalp 128.
Simon kanaandarra (Mc 3, 18). Ir YKBiz 117 (Dv kanaandarra). Heien uhaitz handia israelitek iragan zutela jakin
zutenean kanaandarrak ederki lotsatu ziren. Zerb IxtS 43.
kanabala (det.).  Cebo. v. karnata.  Amuai jartzeko arrak eta karramarroak bertan arrapatzen genituen.
Kanabalak prestatu ta ekiten genion arrantzari. MMant 30.
kanabas. "(S; Foix), chiffon, guenille" Lh.
kanabaski. "(S; Foix), toile d'emballage" Lh.
kanabera (G, L, BN, S; SP, Ht VocGr 419, Arch VocGr, VocBN (kh-)  A, Gèze, Dv (kh-), H (+ kh-)), kañabera
(kañ- V, G, AN; -iñ- V, G; Lar, Añ, Lcq 171), gañabera (Izt C 125), kanabela (G-to; Lar), kanabel (G-bet),
kanabe (S), kañabel, kañebera. Ref.: Alth Bot 5 y 21; A (kaiñabera, kanabe); Lrq; Etxba Eib (kañaberia); Iz
ArOñ (kañabera); Elexp Berg (kaiñabera).
1. Caña, cañavera. "Adam, gizona edo lurrezkoa edo kanaberá" Lç Decl Mm 3v. "Roseau" Gèze. "Canne de
Provence, kanabea" Alth Bot 5. "Kaiñaberak onak die babaparratarako" Elexp Berg. v. kana, inge, seska.  Tr.
baten mende.
Documentado en todos los dialectos. Kaña- (sólo alguna vez -iñ-) es la variante occidental; en los dialectos
orientales hay k(h)ana-.  Kanabera zarthatua eztu xehaturen eta khea darión lihoa eztu iraungiren. Lç Mt 12,
20 (TB, Dv (kh-), SalabBN (kh-), Ip, BiblE kanabera, Ur kañabera; Samper kaña, Echn kana, He, Leon, Ol seska).
Kanabera bezala, malgu eta plega. Ax 456 (V 297). Bürün gañen ezari zerien elhorrizko khoroa bat eta kanabera
bat eskian. Bp II 48. Beistegiko Gabriel, kañaberan kaskabel. Acto 333. Kanabera aize orotarat plegatzen den
batetan etzitiala ez fida, ez berma. Mst II 7, 2 (SP kanabera; Ch, Ol seska). Beste zenbaitek ematen zizkidaten
zaplada gogorrak eta beste guziak burutik bera nere eskuko kañaber berarekin zitzakeen golpeak. Mb IArg I 152.
Kañebera batekin eta masallako edo belar ondoko gogorrakin eritua. Gco II 28. Gizon aldakor, kañabera bezala
edozeñ aizerekin beñ batera, gero bestera dabillenen bat. AA III 481. Aixe guztietara jira egiten daben kañabera
bat legez. fB Ic I 17. Leku batzuetan egiten dituzte zumeakin eta kanabelakin, abelgorriaren simaurrarekin
igortzirik. ErleG 31. Aizea bezala dabiltzan kañaberak. LE Urt 317 (ms. 112v kanabérak). Azukrea da khanabera
mota bati xehatu eta egosi ondoan khentzen zaioen gozoa. Dv Dial 40 (It, Ur kañabera, Ip kanabera). Eskuetan
ere ezarri zioten kanaberazko makhila bat. Jnn SBi 29. Burtiña altxatzerakuan azaltzen da Marian etxeko
sukaldea; kañabel batzuek pareta kontran daudela. Ill Testim 16. Mantu zantarra soñean eta kañabera bat eskuan.
Balad 238. Kañaber au ona dek. Y 1934, 24. Semea kañaberazko kaiola batean sartu zuten. JAIraz Bizia 79.
Erruki gabe bakandu, gero kañabera antzeko piñu gerri-merik nai ez badezu. Munita 60. Lau bost aldiz jo zuan
bere xixtua, kañaberazkoa. Berron Kijote 48.
v. tbn. Gç 84. AR 397. LE Kop 132. Dh 214. UskLiB 42. Arch Fab 91. JE Bur 9. Kañabera: Cb Eg III 288. VMg
2
79. Añ EL 219. Lard 455. Altuna 10. Inza Azalp 124. Eguzk RIEV 1927, 435. Ir YKBiz 494. SMitx Aranz 203.
Kainabera: Azc PB 86. Kaiñabera: Vill Jaink 120. Ibiñ Virgil 51.
2. Vara de medir.  Enekin minzo zenak zuen urrhezko kanabera bat zibitatearen eta haren borthén eta haren
murraillaren neurtzeko. Lç Apoc 21, 15 (Dv khanabera bat neurritzat, Ur (G) kañaberazko neurri bat, Ip
khanaberazko izari bat; Ol neurraga). Eta neurt zezan zibitatea urrhezko kanaberáz. Lç Apoc 21, 16. Ondoren
neurtzeko kanabera eman zidaten, makila baten antzekoa. BiblE Apoc 11, 1.
3. kañabera, kañabela, kanabel. Caña de pescar.  Kanabel luze-luze / batekiñ arrantzan. Iraola Kontu 87.
Itxasorako gauza eztiran aguratxoak kañabereagaz atxarrañ batzuk atara naian. Ag Kr 140. Kañabelakin
dabiltzan oiek / badute naiko ixkira, / exkallua ta zorriya pranko. Inzag RIEV 1923, 502. Batean karabineroak
kañabela ederregia oartu Poliren eskuetan. Anab Poli 119 (105 kanabela). Hamua uretan sartuta eta kañaberea
goruntz apuntetan. Osk Kurl 152.  Beste au barruko zarrena da. Kaiñaberan lan egiten dau. Berriat Bermeo
388. Gero kaiñaberako gizonak datoz. [...] Kaiñaberakoak laguntzaille bana dauke. [...] Kaiñaberakoen erdian
beste mariñeru bat egoten da. Ib. 390s.
4. "Kanabera (Sc), maíz infructuoso" A. "Arto kañabera, maíz infructuoso" Asp Leiz.
5. "Kañabera bat, caña (de mango de escoba)" Iz ArOñ.
- ESKU-KANABERA. v. esku.
- KAÑABERA BELTZ. Canela.  Kañabera-baltz apur bat jan biar dok orain. "Casia". Otx 165. Kañabera-
baltza dok, txotxo; gozua bera baño gozuagua. Ib. 165.
- KAÑABERADUN. (El) que pesca con caña.  Arrantzale kañaberadun batek eroapena eta patzientzia behar
du gauza guztien gainetik. Osk Kurl 152.
- KAÑABERA-HESI. "Cañal, cerco de cañas para pescar, kañaberesia" Lar.
- KAÑABERAKIKO, KANABELKIKO. Embarcación provista de cañas (?).  Arraien izenak: [...]
kanabelkikoan artzen dira: abixoia, albanua [...]. Elizdo EEs 1926, 34.
- KAÑABERA-MAMI. "Cañafístola, fruta a modo de cañutos con tuétano, kañabermamia" Lar. "Caña fístula,
kañaber-mamia" Lcq.
- KAÑABERA-MEHE. "Kañabera-mee (msLond), carrizo (bot.)" A.
- KAÑABERA-SAIL. "Cañaveral. Ibai inguruan badie kaiñabera-saillak" Elexp Berg.
- KAÑABERA-XOTX. Caña.  Baiña edan-erazten asi ziranean, eziñ iñolaz ere, eta ezingo zuten, noski, baldin-
ta bentariak kañabera-xotx bat zulatu ez balu. "Caña". Berron Kijote 48.
kanaberada, kañaberada (Lar). "Cañazo" Lar.
kanaberadi (kh- Dv  A), kañaberadi (V, G ap. A; Lar). "Cañaveral" A.  Utzi zuen ibai bazterreko
kañaberadian. Ur Ex 2, 3 (Dv, Bibl ihien artean, Ol seska tartean, BiblE kanaberen artean). Gero kanaberadian
sartu da eta kanabera luze aien arteko bide-ziorrean ezkutatu da. Y 1934, 27.
kanaberal. "Cañaveral" Lcc.
kanaberape.  Lugar bajo el cañaveral.  Konkemotarrek urrikalmenduz erran zaudaten khanaberape guzia
ximitxez irakitua zela. Prop 1896, 156.

baten mende.
kanaberatu, kañabereatu, kanabelatu.  "Acañaberear, kañabereatu, kanabelatu" Lar.
kanabit(a). v. ganibet.
kanadi. "Kanadi, cañaveral. (Gaste on bat) sartu ze kanadi itsu batean bere ustes (248)" LE-Ir.
kanaila (-alla Lar, Añ), kañale.  Canalla.  Etzuian gehiago behar [...] injustiziaren beltzenenaren obratzeko,
yadanik prebenituak, disposatuiak, preparatuiak eta desogobituiak edo determinatuiak ziren kañale hekientzat.
KadBet 190. Ni munduko kanalla billau guzien artean suzko kateaz lotua. Cb Eg II 152 (Dv LEd 268 giza tzar,
gaixtagin eta zirtzil). Ale kanaila figura, orai behar dun pakatu. AstLas 58. Kanailla horiek gero / har etzatzue
arthatzeko! Gy 84. Badaiteke abilla, / baiña ageria da dela ere kanailla. Ib. 278. Ala salbatu zuen Jaunak kanalla
biotz-gogorreko aren atzaparretatik. Aran SIgn 38. Gizon txar eta kanailenek. Elsb Fram 62. Gero kanaila osteak
ibili zituen karriketan. Ib. 78. Parisetik yin kanailek ez zuten bertzerik xerkhatzen. Ib. 85.
kanaitate (Lh).  Carácter. v. izaera.  Eskualduna ixila da. Jitez bezala hautuz ere. Kanaitatiak bezala
bizipidiak manatzen dio bildutasuna. GH 1932, 386. Gerla hunen ondotik ez bazaio frantsesari bere kanaitatea
ontzen, xahu da Frantzia; alferretan luke irabazi gerla. JE Ber 72.
kanaka.  Por canas. "Telia be kanaka saltze juen lenao, uste juat..." Elexp Berg.  Kanaka gura izatea azi
santutasunean, ez balitzan legez au gauzarik gatxena. Añ LoraS 140.
kanako.  Tronco de una vara. Cf. KANA-ERDIKO.  Amalau kana-erdiko / ta bi kanakuak, / elkarren
probatzeko / badira naikuak. Yanzi 206. Ebaki ditut bi kanako plazan, batere erakuslerik gabe joanda. Albeniz
259. Aierbek ebaki zituan iru kanako eta oin biko bat. Ib. 213.
kanal (V-gip; SP, Urt II 227 y V 224, Ht VocGr, H), kanale. Ref.: SM EiTec1; Etxba Eib; Elexp Berg.  Canal.
"Ori kanal barru-ori sakon daok eta beranakin artu biaok" SM EiTec1 (s.v. beran). "Ardau txuri erango zeuke /
Ondarruko kanala, / Ebruan be ezin garbittu / zure atorra magala..." Etxba Eib (s.v. txamarria). v. xanal. 
Azkenean egotzten du buru xilloetarik / nola ithurriak ura zazpi kanaletarik. EZ Man I 103. Sarthuko zare
khanalaren erditik eta muillatuko duzu Rotierik haltoenean. INav 58s. Hautan dik isurtzen odola / kanal egiñik
zauriak. Gç 39. Izan zaite Jesusganat garamatzan bidea, eta salbamendukotz behar ditugun grazien kanala. JesBih
441. Murraila pian sartu / bederatzietan, / kanale bati barna / atera errestan. Bordel 39. Kanal bat hainbertze
yenderen odola eramanen zuena ur handirat. Elsb Fram 125. Birikak, daudenak beren barrunbe guztia kanale
txiki batzuez beteak. Aran-Bago ManMed 240. Bat edo bertze urruntxago joaiten da linfaren kanaletan barna. JE
Med 140. Lenengo lana kanal bat egitea izan zuan. JAIraz Bizia 83. Ubidea edo kanala nai duzun aiña luza
zenezake. Vill Jaink 36. Erritik irten da goiko kanalera joan-etorri egiteko joera artu zuan. AZink 43. Kanalean
barrena gindoazela, "gringoek" agur egiten zidaten lurretik. MEIG I 60. En DFrec hay 22 ejs. de kanal(e), todos
ellos meridionales. v. tbn. Arg DevB 187.
 Teilla-kanaletan ainbeste uso egualako egin ziran txitxiñak. And AUzta 93.
 "Canalillo de un cuchillo, por ej. --Zer da kanala? [...] --Edozein txirristura. Da matxetak eukan e, kanala, da
kanal aretaraiñok sartu ezkerok, ba aura, enbenenau eitte i zan personia" Elexp Berg.
- KANALEAN. "Kanalian, en canal (una res). Ez, bizipixura eztot nai tratuik; obe dou kanalian ikustia. Ikusi ein
biat ze pixu daukan kanalian" Elexp Berg.
- KANALERA. "Kanalera saldu. Il-pisura saldu. Obe dozue begira baino kanalera saltzia" Elexp Berg.
kanaloi (V-gip), kanaloe (V-gip). "Kanaloe, kanaloia, canalón de tejado" Elexp Berg.
kanaltto. "Canalicula, kanáltxoa, kanalttipia, [...] kanálttoa" Urt IV 120.
kanaltxo. "Canalicula, kanáltxoa, kanalttipia, [...] kanálttoa" Urt IV 120. "Cloacula, kanaltxoa, [...] kloakatxoa"
Urt V 225.  Ogei ta sei egunen buruan / kanaltxo bat topau zuten, / beste ozeanora juateko / uraxen desio zuten.
MendaroTx 352.
kanaltzain, kanalzai.  Guarda del canal.  Leitzaran ibarreko indar-etxe eta kanalzaiak, geienak sasi-
opiziokoak izaten ziran. AZink 168. An egoten zan kanalzaiak jaiak egin zitzan. Ib. 127.
kananea. v. kananeo.

baten mende.
kananear, kananeatar.  Cananeo. v. kanaandar.  Eta ondoan barraiatu dire kananearren famillak, eta izan
ziren kananearren bazterrak Sidonetik [...] Leszaraño. Urt Gen 10, 18-19. Permeti diezadazu bil detzadan,
bederen, erortzen diren papurrak, kananearrak galdetzen zuen bezala. Brtc 33 (v. tbn. MarIl 59 y Arb Igand 204
kananearrak). Etziotzaten kananearrek ere erakutsi. Hb Egia 9. Kananear emazteki batek. Echn Mt 15, 22 (Itz
Azald 63 kananeatar). Andre kananearraren alaba sendatzen. Ir YKBiz 228.
kananeen.  Cananeo. v. kananeendar.  Garen guziak kananeenen eta amorheeneen meneko sortzen gara;
erran nahi da, etsaiaren meneko. Lg I 200.
kananeendar.  Cananeo. v. kanaandar, kananear, kananeen.  Juda haren anaia, Thadee zaritzona, eta
Simon kananeendarra. Lg II 143. Emazte bat kananeendarra. SalabBN Mt 15, 22.
kananeo.  Cananeo. v. kanaandar.  Israelek Jaunari kananeoen erriak osotoro ondatzeko itza eman zion.
Lard 99.  kananea. (Forma de fem.).  Huná emazte kananea bat aldiri hetarik ilkhirik. Lç Mt 15, 22 (Samper
kananea, BiblE kanaandar). Enzun zian kananearen ohia, erran zianian Iinkoari [...]. Tt Arima 26.
kanario (AN-egüés-ilzarb-olza, Ae, Sal, R). Ref.: Bon-Ond 144; VocPir 449.  Canario.  Ez naiz erretxiñola,
ez kanarioa, / ni ere naiz obeki ontzen antzekoa. AB AmaE 411. Kanturako daukazu bakana dan doia; / zera
kanarioa, ni ontz bat tristia. Ib. 409. Eta kanarioak / eta jilgeruak / eta biriarroak / eta pardiluak. Azc PB 50.
Kolore urduriko ogeitamar kanaio eme, iare utzi nizkian. MItziar Txoriak 170.
kanasta. "Canasta, kanastea" Lcc.
kanategi. "Cannetum, [...] khana sor lekhua, khanatégia" Urt IV 148.
kanatu. "Khanatü (S-saug), rouler la laine, chanvre etc" Lh.
kanaztatu (Lar, H). "Varear, medir con la vara" Lar.
kanaztu (Lar, H). "Varear, medir con la vara" Lar.
kanbara. v. ganbara.
kanbat. v. hainbat.
kanbatx (H (BN, S)), kanbax (H). "Kanbatxak, kanbaxak, bandes rouges ou bleues qui traversent une toile" H.
kanbera. v. ganbara.
kanbiadore (Lcc), ganbiadore.  Cambista. "Cambiador" Lcc.  Eta kanbiadorén monedá isur zezan eta
mahainak itzul zitzan. Lç Io 2, 15. Beraz behar erauen eman ene dirua kanbiadorei. Lç Mt 25, 27 (He
ganbiadoreen eskuetan, TB, SalabBN, Ip bankier, Dv irabazira, Samper, Echn bankero, Leon dirugileetan, BiblE
bankuan).
kanbiadura, ganbiadura (H). 1. Cambio. v. aldaketa, kanbio.  Bertze hitzkuntzek zenbat ganbiadura hartu
duten bat bederak badaki. ES 100. Hitzkuntzetan ere ganbiadura edo mudantza gisa beran ethortzen dela. Ib. 94.
Hamar urtheren inguruan eskuarak ganbiadurarik eztuela hartu. Ib. 99.
2. Traducción.  Hekien sentsua eta propietateak eztira elkharrekin ongi komuntztatzen hitzez hitz egiten den
ganbiaduran. ES 130. Hitz diferentekin badere sentsu onaren kausitzera entseiatu behar da, eta huraxe date
interpretazino edo ganbiadura ona. Ib. 130.
kanbiaezgarri, ganbiezgarri (Lar, H). "Inconmutable" Lar.
kanbiaezin. "Inconmutable, ganbiakidezgarria, ganbieziña, ganbiezgarria" Lar.

baten mende.
kanbiagarri, ganbiagarri (Lar, H). "Cambiable", "trocable" Lar.
kanbiakida. "Conmutación, ganbiakidatu" Lar. Cf. tbn. Lar: "Conmutable, ganbiakidagarria" y "conmutativo,
ganbiakidaria".
kanbiakidatu. "Conmutar, ganbiakidatu" Lar.
kanbiakizun, ganbiakizun. "Qui peut se changer, qui doit être, qui est à changer" H.
kanbiakor (T-L), ganbiakor (Dv, H).  Cambiante, variable. "Versatile" Dv. "Changeant, inconstant" H.
"Inconstant", "inégal, changeant" T-L.  Zenbatenaz ere hek baitira ganbiakorrago, hanbatenaz hau [eskuara]
baita iraunkorrago eta fermuago. ES 99. Mundu huntan bizi zareiño [...] bethi ganbiakor izanen zare. Ch III 33,
1 (Ip khanbiakor; SP mudakorra, Ol, Leon aldakor). Flakü eta khanbiakor gütüzü. Mst III 45, 1. Emaztiaren
adiskidegoa ostagarraren pare dela, gorri, berde, hoilli, urdin, kolore khanbiakor güzietarik. Egiat 217. Segura
zazu bethikotz ene gogo ganbiakorra. Jesus Gurutzefikatuaren ohoretan debozionea [Vin 176], 3. Baditu bi izate,
bat bethikoa [...] bertzea, ganbiakorra, ilhargia ur axalean bezala. Hb Egia 63. Zure gogua khanbiakor da. ChantP
372. v. tbn. Mercy 23 (kh-).
kanbiakortasun.  Variabilidad, inconstancia.  Ahalka gaiten noizbat bederen gure khanbiakortasunaz eta
gure hain ardurazko desleialtasunez. MarIl 111. Zeronek ezagutzen duzu nolakoa den ene flakezia eta ene
khanbiakortasuna. Ib. 81.
kanbialari, ganbialari (Urt IV 116), ganbiari (Lar, H). "Cambiador" Lar.
kanbiamen.  Cambio.  Duela zonbait egun izan da kanbiamen izigarria. Herr 16-9-1965, 3.
kanbiamendu (BN-arb ap. Gte Erd 89; T-L), ganbiamendu (Urt II 77), kanbiamentu.  Cambio. "Variation" T-
L. "Ez da kanbiamendurik izanen (BN-arb)" Gte Erd 89. v. aldaketa, kanbio.  Tr. Documentado en la tradición
septentrional desde Leiçarraga. En DFrec hay 6 ejs. de kanbiamendu, 5 de ellos septentrionales.  Aitaganik
iausten dela, zein baithan ezpaita kanbiamendurik ez aldizkazko itzalik. Lç Iac 1, 17 (TB kanbiamendurik; He
mudantzarik, Dv aldatze, BiblE aldaketarik). Aurkhituko duzu, ene ustez, ganbiamendu onik konparatzen baduzu
zer zaren orai eta orduan zer zinen. SP Phil 507 (He 514 ganbianza). Hau da, hau, ganbiamendu / ederra eta
berria! Gç 77. Jesu-Kristok egun batez egin behar zuen ganbiamendu handia paganotan eta idolatretan. Lg I 226.
Zaude fermoki eta khanbiamentürik gabe. Mst III, 30, 2 (SP tinkaturik, Ch iraun zazü, Ip zin, Ol gotorrik). Han-
hemenka zenbait ganbiamendu phixka egin dut. Dh 110. Agintzen zioelarik ardietsiko zituela efeturik hoberenak
populu gogortu haren khanbiamenduarentzat. MarIl 122. Aspaldian ohartua zen Garzia Iñazioren
khanbiamenduari. Laph 23. Jinkuaren Semia Gizon egin denian khanbiamentürik ükhen dia? CatS 25. Nundik
heldu da kanbiamendu hori gizon horren baithan. Prop 1876-77, 131. v. tbn. CatLan 130. Elsb Fram 61 (kh-).
Herr 16-9-1965, 3. Ganbiamendu: Dv Telem 38. Khanbiamentü: Egiat 272.
kanbiantza (H), ganbiantza (Urt I 528, Lar, H).  Cambio. "Mudanza" Lar. v. aldaketa, kanbio, kanbiamendu.
 Bizitzearen ganbiantzak eta pasioneen mortifikazioneak egiten du egiazki relijioneko presuna. Ch I 17, 2 (SP
ganbiamenduak, Mst, Ip kanbioak). Zutaz eta zure ganbiantzaz trufatuko dire. Brtc 174. Ungi aurkhitzen dire
tratamendu hortaz, eta beldur lukete ganbiantza kaltekor luketen. Revol 109. Ezpataren dixidua khentzen zaioten
ordutik Mahometanoek izanen dituzte ganbiantzak. Hb Egia 78. Mila ganbiantza jasanak. Lap 391 (V 178). v.
tbn. He Phil 514 (ganbianza).
kanbiar, ganbiar.  Comerciante (?).  Sarthu zen Kantabrian, ganbiar bezala, / feniziar guna, untziz zabilala.
Hb Esk 25.
kanbiarazi, ganbiarazi (Urt V 317), kanbiaerazi, kanbirazi. 1. Hacer cambiar.  Bertze hitzkuntza hauk
ganbiarazi tuzten etsaiak ez baitira aski botheretsu izan eskuararen ganbiarazteko. ES 108. Zergatik ez ditutzu
harri hauk ogitarat ganbiarazten? Lg II 129s. Nik berhala solajatzen ahal zütüt, eta zure phena alagrantziatara
khanbia erazitzen. Mst III 30, 5 (SP itzul dirot, Ch ganbia detzaket, Ol aldatu ditzaket). Bizitzez khanbia erazirik.
Ib. 45, 5. Sudur zapatiak / kanbirazi zeitzon hitzak. Arch Fab 221. Grazia eli bat gure bihotzen barnetik hunkitzeko
eta khanbia erazteko. CatS IV. Ian bada ez othe zen nihola ere gogoz ganbiarazten ahal haur hura. Jnn SBi 102.
[Soldadoa] lekuz kanbiaraziko nuen berehala. Etchebarne 128.
2. Hacer traducir.  Berriro bere hitzkuntzara itzuli eta ganbiarazi zituzten. ES 402.
baten mende.
kanbiatu (V-gip, BN-arb, kh- S; Lcc (-adu), Añ, Chaho; kh- VocS 131, Chaho, Gèze, Dv, H), ganbiatu (V-gip;
Urt I 538, Lar, Añ, Dv, H). Ref.: Lrq (khanbiatu); Elexp Berg (kanbixau); Gte Erd 278.
 Tr. De uso frecuente en textos septentrionales; al Sur se encuentra únicamente en Lazarraga, en un sermón de
Goñi del s. XVIII, así como en algunos bersolaris y textos de carácter popular a partir de mediados del s. XIX.
Entre los septentrionales hay k(h)anbiatu en los suletinos; entre los labortanos y bajo-navarros hay tanto kanbiatu
como ganbiatu. Al Sur emplean kanbiatu Lazarraga, Iraola, Uztapide y Albeniz, ganbiatu Bilintx, Xenpelar,
Urruzuno y BasoM; en el texto de Goñi aparecen ambas variantes. En DFrec hay 23 ejs. (20 septentrionales) de
kanbiatu y 3, meridionales, de ganbiatu.
1. (Aux. intrans.) cambiar; (aux. trans.) transformar, hacer cambiar. "Horrekin ez dira gauzak kanbiatu (BN-
arb)" Gte Erd 278.  Sakrifikadoregoaren ofizioa kanbiatu izanik nezesario da Legearen kanbioa ere egin dadin.
Lç He 7, 12 (He ganbiatu, TB kanbiatu; Dv, Ol, BiblE aldatu). Bisaia eta begi urdin Zerura ailtxatuak / lurrera
itzultzen dira guztiz ganbiatuak. EZ Man I 46. Bisaiako kolorea / zitzaion ganbiatu. EZ Noel 43. Mendekatzeko
borondatea buruan sartu duen gizonak bere gogo hura ganbiatuko du konfesionean. SP Phil 27 (He 26 utziko du).
Amudioak hire penak / darozkik ganbiatuko. Gç 108. Latina hain ganbiatu da, non ezbaitu parte osorikan. ES 96.
Eztute, ez, orduan solasa ganbiatuko. Ib. 196. Heien sentimenduak / ez direla ganbiatuak. Iraultza 156. Hek hil
direnean / ez da deus ganbiatu. Monho 78. Enizala kanbiatüren / aspaldian derat erraiten. Xarlem 690. Bere botza
kanbiatzen du / eta bere oihu falsian / marrak egitez erraiten du. Arch Fab 149. Kanbiatzen asi da / Karlosen
segida. Bordel 181. Haren begithartea khanbiatua da. Laph 130. Emazü bekhatiaren suertia khanbiatzen dian
zirkunstanziaren exenplü bat. CatS 87. Khanbiatu behar duzu ni nahi balin banuzu. ChantP 326. Lege onetan
gauden / ganbiyatu gabe, / iñor egin eztedin / euskaldunen jabe. Xe 398. Hala ere ganbiatzen eta saindutzen ahal
garela. Jnn SBi 171. Beren izenak khanbiatu zituzten. Elsb Fram 89. Jainkoaren Semea khanbiatu da Gizon
egitearekin? CatJauf 56. Zunbat nahi maltzür eta faltsü izanik, eztitik Jaun Errejentak izan direnak khanbiatzen
ahal. Mde Pr 52. Denborak kanbiatuak baitira. JEtchep 54. Batere ez zira kanbiatu, Karmen. Larz Iru 136.
Jainkoari esker ez dio gizon bati izenak kanbiatzen izana. Ardoy SFran 98. Kanbiatu baidira / munduan legeak.
Uzt LEG II 166. Baina ixtorio guzia kanbiatu zen, ene anea etxolan sartu zelarik. Etchebarne 53. Geroztik berriro
pixka bat kanbiatuta dago [illea apaintzeko lana]. Albeniz 197.
v. tbn. Volt 141. Tt Onsa 173. Mst III 46, 4. CatLan 133. AstLas 17. JesBih 426. UskLiB 106 (kh-). MarIl 128.
Jaur 401. Laph 151. Zby RIEV 1908, 209. Lap 38 (V 21). StPierre 29. Etcham 99 (kh-). Mattin 114. Xa EzinB 119.
Ganbiatu: Harb 230. Hm 109. Arg DevB 107. Ch III 40, 2. Mih 14. Brtc 249. LuzKant 32. Hb Egia 92. Dv Lab
265. Bil 92 (ganbiyatu). Lap 213 (V 96). Arb Igand 141. BasoM 134.
 (Con alativo). "Etzuten ganbiatu ahal izan ura odolerat (Lg)" H.  Gure nigar uriak ere kanbia ahal ditzagun
bethi esker eta laudorio emaite batetara. Lç Ins F 8v. Iguzkia kanbiaturen date ilhunbetara. Lç Act 2, 20. Zure
exenplu onak / onera ganbiatuko / zituela gizonak. EZ Noel 173. Zeina dela bide eguna ganbiatzen baita bethi
gauera. SP Phil 469. Behar duzu bertze gizon batetarat ganbiatu. Ch III 49, 4 (SP ganbiatu aldatu [se trata de dos
redacciones alternativas], Mst khanbiatü; Ol aldatu). Errekeritu nuen zerua, arren ganbia zedin ihintz gozo
batetarat. Mih 41. Ezpadü emaiten bizitze lüze hura, hori egiten dü haren bizitze eternal batetara kanbiatziagatik.
CatLan 90. Oxala! Bederen, baldin hil baino lehen ikhus ahal baneza otsokume hura bildotserat khanbiatua. MarIl
98. Jesüs zure seme preziusaren khorpitz, odol, arima [...] Jinkotarzüniala khanbiatü izan direla. UskLiB 48. Hau
bekhatura behartu zuelakotz izatu ziren ganbiatuak Proiñe enadara, Filomena roxiñoletera eta Thereo bas-
oillarrera. Gy 231n. Ogia khanbiatzen da Jesu-Kristoren gorphutzerat. CatJauf 111. v. tbn. CatS 72 (kh-). Ip Hil
148 (kh-). Ganbiatu: ES 145. He Gudu 89. Lg II 134. Brtc 22. Monho 68. Arb Igand 196.
 (Con instr.). "Ganbiatzea bizitzez, itxuraz, mintzaiaz" H. "Eskuz kanbiatzea txarra dute kotxeak (AN-5vill, B,
BN-arb)" Gte Erd.  Ezintezke hargatik umorez eta karakteraz ganbiya. Mih 110. Bizitzez kanbiatzia. CatLan
147. Zergatik erliak diren hiltzen hil ziraienaian erregiña, lekhüz ezpadirade kanbiatzen? Egiat 178. Bena ez zuri
eragin erranez khanbiatzia. Etch 626. Lau aldiz ganbiatu zen gorphutzez. Hb Egia 58. Hezurraren phikatzen
abiatzean kolorez khanbiatzen da barberra. Laph 18. Habil eta bizitzez kanbia hadi! Const 26. Ez ote zen ordukotz
familiaz kanbiatua horgo jendea? Ardoy SFran 84. Erregez kanbiatzeko. Ib. 46. Baionan treinaz kanbiatu
ginelarik. Etchebarne 77. Horiek orai, itxuraz aski kanbiatuak. Larre ArtzainE 90. v. tbn. Mst III 27, 3. CatS 85.
Elsb Fram 132.
 Eskualduna esküz kanbiatü zelarik, berriz ere hari bürüz abiatü ginen aitzineko xede berian. Const 13.
 (Con ines.). "Irriak nigarretan ganbiatzea" H.  Orhoit, gurutzeetan direla / aldareak ganbiatzen. Gç 38.
Idorrak ditut bi begiak, / urtan ganbia detzatzu. Ib. 108. Esaten zion ganbiatu zezala artu zuan bizi-modu berria
lenagokuan. Bv AsL 47.
2. Traducir.  Hallelu-ia bi hitz hebraiko dirade, eta hanbat balio dute nola "Lauda ezazue Iainkoa"; berehala
utzi ukhan dugu kanbiatu gabe. Lç Decl a 3v. Hor hemen banaturik zeudezinak elkhargana biltzea eta eskuarara
ganbiatzea. ES 193. Gaitz da, hitzkuntza batean ederki erranikako gauzek bertze batera ganbiatzen direnean iduk
eta konserba dezaten edertasun bera. Ib. 130. Nork ere nahiko baituke hitzkuntza batetik bertzera zenbait gauza
hitzez hitz ganbiatu. Ib. 130.
3. (kh- S ap. Lrq; kh- VocS, Chaho, H), ganbiatu (SP, Lar, H). Cambiar, trocar, canjear. "Ganbiatzea, changer,
baten mende.
trukatzea" SP. "Échanger" VocS. "Zaldi okherra itsu batera ganbiatzea, changer un cheval borgne pour un
aveugle" H. "Ogia arnotara ganbiatzea" Ib. v. trukatu.  Iakiteko zer ekharri duten, eta galdein zazu ea nahi
duten trukatu edo kanbiatu. Volt 181. Mundu ontan eztago gauzarik zeñeki ganbiatu daike gure arima (Goñi, s.
XVIII). FLV 1992, 325 (tbn. 325 kanbiatu). Bere zorthea ez lezakete ganbia mendeko dohatsuen zorthearekin.
Mih 108. Erromesen artean ez liteke bakhar bat [...] bere zorthea ganbiatu nahi lukenik munduko aberatsen eto
[sic, por eta o edo] dohatsuen zorthearekin. Ib. 79. Ez deuskerien kontra zuten ganbiatzen. Hb Esk 15.
 ganbiatu (H). Cambiar, sustituir, reemplazar. "Changer, remplacer une chose par une autre. Egoitza, mintzoa,
soinekoa, etc. ganbiatzea" H.  Ikaz laztan ninduan donzella batek / aurten nai ez ekusi; / laster kanbiatu ninduan
/ deseo ebenagaiti. Lazarraga (B) 1205r. Minixterioa berritzearekin, gerlako minixtroa kanbiaturik ere, hura
etzuten kanbiatzen. HU Aurp 73. Sekulakotz maluros laizke / Ez balezate [buruzagia] kanbia. (1919). LuzKant 78.
Traiñeruak igualak / ez badira neurriz, / konbeniko da kanbiatzia / jokatzian berriz. MendaroTx 437. Lenik abiatu,
/ bezindadia ezik / naizik kanbiatu. Yanzi 148. Maiz samar kanbiatu egin bear [lastaidako txurikiña]. BAyerbe 47.
Emen [trenaren] makina kanbiatzeko ordu laurden bat bear zuten. JAzpiroz 192. Kilometrotik kilometrora releboa
egiñez edo ganbiatuz. Albeniz 162. Bosteun metrotik kanbiatzen ziran. Ib. 80. Ea Klima kanbiatzeko modurik
neukan: leku legorra, Kastilla aldea-edo. Ib. 81.
 (H). Cambiar dinero.  Bigar eman biar diet diru zerbait bost gizoni eta nai nuke ganbiatu sei milla errealeko
billete mankuko bat. Urruz Urz 17. Duro bat kanbiyatzen bost zentimoren txufak pagatzeko. Iraola 73.
4. Cambiarse de ropa.  Meza emateko kanbiatzera joan zanean. BAyerbe 142.
5. Cambiar de marcha (en un vehículo).  Andik amar kilometrora, kanbixetan asi eta embragie apurtu! Gerrika
165.
- EZIN KANBIATUZKO. a) "Ezin ganbiatuzkoa, qui ne peut changer, qui ne peut être changé" Dv.  Madarazino
ezin ganbiatuzkoa, sasoin, urthe, mende guziak eta sekulakotasuna bera zerratzen ituena. SP Phil 53 (He 55 eziñ
ganbiatuzkoa). Berehala bistan har zazu probidenzia dibinoaren ordena ezin ganbiatuzkoa. He Gudu 140s. b)
"Ezin ganbiatuzkoa, qui ne peut être échangé" Dv.
kanbiatzaile, kanbiatzale (T-L), kanbiazale (kh- S ap. Lrq), ganbiatzaile (Urt II 291, Lar, H).  "Cambiador",
"trocador" Lar. "Changeur" H. "Agent de change" T-L.  Idien, xikhiroen eta uso kolonben saltzen hari zirenak
eta diru ganbiatzailleak jarriak. He Io 2, 14 (TB kanbiazaleak; Lç kanbiadoreak, Dv diru aldatzaileak, Leon
dirugile, BiblE diru-trukalariak). Khanbiazaliak eztitake aldiz aiderik gabe lanian ari, aidia bezala berua
galthatzen die. ArmUs 1906, 93.
kanbiatze, ganbiatze.  Cambio. v. aldaketa, kanbiadura.  Penitenziá da bizitze gaixtotik, bizitze on eta
saindu batetaratko Iainkoaren egiazko beldurretik heldu den kanbiatze bat. Lç ABC I 6r. Naski, Philothe maitea,
bizitzeko ganbiatze hunetan hainitz gogorapen altxatuko da zure barrenean. SP Phil 430 (He 435 ganbianza).
Nula deitzen da khanbiatze hori? Hori deitzen da Transübstanziazionia. CatS 72.
kanbiazarren.  Cambio.  Bizi huntan paleatzen [sic] edo gudukatzen nizanaz geroz, egun oroz igurikiten dizit
jin dadin ene kanbiazarrena. AR 56s.
kanbio (V-gip, S (kh-); Lcc, Añ, Chaho (+ kh-), Gèze (kh-)), ganbio (V-gip; SP, Lar, Añ, Dv, H). Ref.: Lrq
(khanbio); Elexp Berg (kanbixo). 1. Cambio. "Egualdixak kanbixua dauka" Elexp Berg. v. aldaketa,
kanbiamendu, kanbiantza.  Badakigu zer eskandalizatu izateko okasionea guk egin dugun kanbio hunetarik
anhitzek hartu ukhan dutén. Lç Ins B 5r. Zeren hainitzetan Satanek emaiten deraue maite dutenei ganbioa. SP
Phil 299 (He 300 xangarra eta ganbioa). Hobeki izan ustiak eta lekhien khanbiuak hanitx jente inganatü dütü.
Mst I 9, 1 (SP lekutik lekura aldatzeak, Ch lekhu aldatzeko gutiziak, Ol toki-aldak). Ezin deüs berritzen dükeie
konfrarian, ez khanbiorik egiten statüts edo manü eta reglamentü hoietan. Mercy 43. Deusen ganbio gabe iragan
[ditu] mendeak. Hb Esk 24. Horra zer den uztalda edo errekolta ganbioa. Dv Lab 79. Andre-dena Mariaren
gorphutza eta itxura egotu ziren [...] ganbiorik batere gabe. Jnn SBi 49. Indiek 1886ean izatu zuten khanbio bat,
Misione tokietan bakhan ikusteko dena. Prop 1906, 123. Nik irautsiko dizut biatzan kanbioa, bañan zuk irautsi
biar dirazu [kordionean] ezkerrakin zer egiten den. Auspoa 77-78, 30. Khanbio handiak tiagü / heben gaintik
iraganik. Casve SGrazi 36. Biharko ditake ilargi kanbioa. Larre ArtzainE 314. Izotza edo jela egiten zuan,
izugarrizko aldaketa edo kanbioa. Albeniz 83. En DFrec hay 2 ejs. de kanbio y 4 de ganbio, todos ellos
meridionales. v. tbn. Tt Arima 37. CatLan 131. Egiat 238. Iraultza 108. MarIl 76. Arch Fab 141. Laph 110. CatS
25 (kh-). LuzKant 46. Insausti 287.
2. (H). Cambio, valor relativo de la moneda. "Change d'argent" H.  Iauna, erradazu, nola dabilla kanbioa?
Volt 195. Españolek alemaneri emaiten ziotelakotz edo kanbioa demuntretan gora joan zelakotz, Espainiatik deus
guti baizik ez heldu. Barb Sup 64.
3. "Ganbio, change, banque" SP. Cf. KANBIOAN, KANBIOKO.
4. (kh- S ap. Lrq; Añ, H), ganbio (Lar, H). "Trueco" Lar. "Trueque, trukea, trukada, kanbioa" Añ.
baten mende.
5. (H). Cambio, moneda menuda. "Monnaie" H.  Ostatura juan ziran / kanbiyo billa / amar ta amabi duro /
zan biyen partilla. AzpPr 50.
 (Pl.). "Eskuetako alda-dirua, edo erdal-itz mordoiloaren bidez esaten deguna: ganbioak" Or Eusk 1930, 260.
"Kanbixuak, cambios. Biar emungostazu, eztaukat kanbixoik eta" Elexp Berg.
6. Cambio de marchas (de un vehículo).  Egun guztian semiari, zelan diran kanbixuak, zelan au eta zelan
bestia. Gerrika 154.
 Mecanismo de cambio de marchas.  Frenue eta kanbixue kendu ezkero. Gerrika 166.
- KANBIOAN. a) "Ganbioan emaitea, mettre à la banque" SP. "Cambium, [...] ganbioa, diru ganbioa, [...]
ganbioan diru ematea" Urt IV 102.
b) "(A) trueco, en trueco, trukadan, ganbioan" Lar.
- KANBIO IZAN. Cambiar.  Bena egun oroz kanbio / behar tizut gero / nik zerbutxa eta / arrastak zientako.
AstLas 14. Zonbait denbora huntan nekez emaiten du solhasa, eta lehen zenetik khanbio da. Laph 99.
- KANBIOKO. "Ganbioko dirua, argent de banque" SP. v. KANBIO-LETRA.
- KANBIO-LEKU. "Cambium, [...] móltsa, ganbiolékhua" Urt IV 103.

- KANBIO-LETRA. "Litterae cambii, ganbio letrak, billetak, ganbia letrak" Urt IV 102.
kanbioka. "Khanbioka, déménagement" Lrq.
kanbirazi. v. kanbiarazi.
kanbizkira, ganbizkira. "Letra de cambio" Lar.
kanbor (BN? ap. A; SP (kh-), Lar, Dv (G), H).  "Braise" SP. "Ascua", "brasa" Lar.  Zeuden han zerbitzariak
eta ofizierak ikhatz khanborra eginik, ezen hotz ari zen eta berotzen ziraden. Lç Io 18, 18.
 Irabiatzen ditu berriz gu gana / elementen boladan suzko kanborrak. "Las llamas que se levantan de la inmensa
hoguera". SBaroj CancB III 320.
kanbrai. "Cambray, lienzo muy fino" Lar.
kandabur.  Gobiernuko jaun ok berak edo oen antzekoak iturri santuko kañoak eta kandaburak purrakatu
zituzten. (Interpr?). Goñi 72.
kandadu (Lcc), kandau.  Candado.  Kandadu bategaz bere aoa zarraturik. Zuzaeta 58s. Zelan, o! Zelan ez
jantziko / foruak egonik larri / Madrillen bazeuntzen etsaiai / miñean kandaua ezarri? AB AmaE 147.
kandale(r). v. kandelero.
kandalu. v. kandeloi.
kandana. v. kaudan.
kanddura. v. kandura.
kandealu. v. kanderailu.
kandeilla. v. kanderilla.
kandela (V, AN, L, BN, R; Lcc, Volt 97, SP, Mic 9v, Urt IV 128, Lar, Añ, Gèze, Dv, H), gandela (L; Dv, H),
kandera (BN, kh- S; Arch VocGr, Chaho (+ kh-), H), gandera (BN; VocBN, H), gandea (VocBN (s.v. hil)), kandel,
kandra (Sal, R). Ref.: VocPir 352; A (gandela, kandela, kandera, kandra); Lrq (khandera); Iz ArOñ, R 404; Etxba
Eib; Elexp Berg.
 Tr. Kandela es la forma más usual, salvo en suletino y roncalés donde se atestiguan k(h)andera y kandra
respectivamente; hallamos además gandera en JesBihD y Prop. En DFrec hay 13 ejs. de kandela.
1. Vela, candela. "Kandela, chandelle. Errenta ioiten dute kandelan" SP. "Vela de arder, kandelea" Mic 9v. "Le
flambeau" Arch VocGr. "Hil ezazu gandea hori, éteignez cette chandelle" VocBN. "Kandela-kondo, cabo de vela"
A. "Kandela bat ixotizu animeri" Etxba Eib. "San Antonioi kandelia ipintzera doia" Elexp Berg.  Tr.
baten mende.
Documentado en todos los dialectos a partir de Leiçarraga.

 Eztute iraixekiten kandelá eta hura ezarten gaitzurupean. Lç Mt 5, 15. Argi izarrok ditugula kandela (s. XVI).
TAV 3.1.10. Nagiek, dio S. Bernardek, kandela buxtanaren argia diduritela. Gç 29. Zergatik khanderak pizten dira
besta hontan? Bp II 105. Gandera biztu bat eskuan etxikitzen dutelarik. JesBihD 101. Santo Kristoa ta kandela
eskuetan. Cb Eg II 91 (Dv LEd 166 ezko benedikatua). Argi gutxiago atera edo artuko du librerdiko kandela
1
batekin dijoanak baño. Mg CC 230. Ukutu eskuaz sua edo ifini atz bat kandela erexegin baten garrean. Añ EL
51. Amar libra kandela / argitan erre da. Izt Po 135. [Argizaijagaz] egiten dira kandelaak, enzeraubak eta enplastu
mueta asko. Ur Dial 11 (It arkaiak, Dv xirioak, Ip tortxak). Lein obliga araztanztein xuntatra bi pezeta eta libra
bat kandraren bakotxaren penan. 'Cera'. Mdg 136. Nola kandela aundia baitzen garrak indar aundia zuen. Goñi
64. Kürütxe bat eta ezko kanderak eskietan. Const 30. Beltranek piztu zun kandel bat. Etxde AlosT 53. Bi orduan
lagun egin zioten gorputzari kandelen argitan. Anab Poli 66 (cf. KANDELA-ARGI). Kandela bat bezelaxe urtuta.
NEtx Antz 10. Kandela bat Jainkoari eta beste bat deabruari. Arti Tobera 275. Ez naiz gutxi aritu, errezo ta
kandela. NEtx LBB 176. Etsairik aundienari bi kandelakin argi egin bear zaio. EZBB I 103. Txalekuaren patrikan
geienean kandela ta poxpoloak izaten dituk. JAzpiroz 107. Iñoz petroliue, karburu edo kandelie erretxinie besterik
euki ez genduanok. Gerrika 124. Erretzen ari den kandela zara. MEIG IX 93.
v. tbn. EZ Man II 63. Ax 327 (V 217). Tt Onsa 12. LE Doc 111. JJMg BasEsc 50. Astar II 36. fB Ic III 286. JanEd
I 86. Bil 173. AB AmaE 274. Sor Bar 81. Arr May 50. A BeinB 65. Iraola 69. Ag G 70. Altuna 76. Lab EEguna
110. Otx 13. Or Eus 343. Balad 184. Bilbao IpuiB 150. And AUzta 40. Osk Kurl 193. Erkiag BatB 40. Salav 22.
Etxba Ibilt 467. Uzt EBT 111. BasoM 130. Kandel: Tx B II 107. Kandera: Mercy 32 (kh-). Arch Fab 163. GH
1930, 7 (kh-).
 Bidez ala bidegabe, ori ez dakit, zeure itzok ipiñi didate eskuetan kandela. Ldi IL 111.
 "Purificación de María Santísima, Ama Birjina Kandeletakoa" Añ. v. KANDELA-EGUN.
 Kandela benedikatuan da. "Être à l'extrémité". Hb GH 1929, 84.
 "Kandela pizteko moduan dago (G-azp) [= estar enfadado]" Gte Erd 150.
2. "Kandela, subasta pública" Asp Leiz. Cf. kandelatu.  Kandelan edo almonedan gauzak ematen badira isilka
[...]. AA II 182. Baldin legeak ipiñia badauka ongi gauzaren baten prezioa, gorde bear da au; eta au bera aditzen
da kandelan markatu bada prezioa. Ib. 166s.
3. "Kandela, moco" Totor Arr. "Mutikua! Artu paiñolua ta kenduizak kandela orrek" Elexp Berg.  Seka zazkik
malku oiek eta kendu zazkik zintzillik dakazkikan kandel oiek. Sor Gabon 49s. Gure Pedrotxin gixajoa agoa zabalik
eta kandelak dariola. Alzola Atalak 65. Ogi trokua ezpanetan eta kandelak sudurrean. (V-m). EZBB II 75.
4. (V-arr-m-gip). "Izotz-kandela (V-arr-m), canalón de hielo" A. "Lurrerañoko izotz-kandelak ei-ziran tellatutik
bera" Etxba Eib. "Latrontxa-kandelia, el carámbano" Iz ArOñ. "Carámbano de hielo. Atxur kertenan lakotxe
kandelak dare etxostian" Elexp Berg. "Estalactita, estalagmita" Ib.
5. Supositorio. v. AKATS-MURTU.  Ona emen pilddubak eta orra or kandelea. Iruntsi lenengo osapiltxubok
eta gero bestia ezarri, badakixu non, entzun? Otx 166. --Zer diñostazu ezarri biar deutsadala? --Uzki-kandelea,
andrea. Ib. 164.
6. (AN-5vill). Goma de los árboles.
- KANDELA-ARGI. a) Luz, llama de vela.  Eta kandela argiak eztik argirik eginen hitan gehiagorik. "La
lumière de la chandelle". Lç Apoc 18, 23 (TB kandelaren a.; He lanpen a., Ur (V) argijaren a., Dv kriseiluaren
a., Ip ezkuaren a., Ol zuzi, BiblE kriseilu-a.). Su ttipia, kandela-argia, haize gutik iraungitzen du. Ax 463 (V 301).
Putz egin eta iraungi dau kandela-argia. Erkiag BatB 109. Kandel-argi auekin onek beste itxura bat du, ez al da
ala? Lab SuEm 208. Pizten zaigu gogoan, kandel-argi ikara baten gisa, aspaldiko nahi izkutua. MEIG I 131.
 (En ines. o instr.). (A) la luz de la vela.  Halakoari eta halakoei gerthatzen zaie, gauaz kandela argitan iokoan
hari direnei gertatzen zaiena. Ax 611 (V 393). Ordian khandera-argiz, Jerusalame ikhertia izanen da, eta
ülhünpian gorderik egon diren gaizak agertüren dira. Mst III 43, 2. Egia da Jinkuak egin khandera argian untsa
lanian ari denak aski egiten dila. GH 1930, 7. Domuru santurutan, arima pielak kandela argitan. (V-m). EZBB I
81.
b) Vela.  Obispoari jarraitzeko ta eleizan kandel-argiak ta binajerak mezara eramateko. Ub 217s. Eskuan zuen
gandera argia zintzurrean barna sarthu zioen. Hortan hitza moztu zioen. Prop 1898, 34. Kandelargi bat eskuan,
zeru-dirdira inguruan. SMitx Aranz 224. Irurak aldean pralle-errezkada / kandelargi banaz aitorlekutara. Ib. 174.
Zergatik zaude, Ama, / baratze atean, / lau nekosten itzala / dezula atzean, lau kandelargi musker / zure omenean.
NEtx LBB 340.
- KANDELA-EGUN (Lar, H (s.v. kandelairu)). "Candelaria, fiesta de la Purificación, kandeleguna" Lar.  Milla
zazpi eun irurogei ta amaikagarren urteko otsaillaren bian, Ama Birjiña Kandel-egunean. Izt C 53.
- KANDELA JASO. "Darse por aludido. Kofradixakua danak kandelia jasoko dau" Etxba Eib.  Bat edo bestek
disgustoren bat / izan lezake akaso, / kopradiyako ez daudenak / kandelarikan ez jaso. Auspoa 95-96, 155. Kulpa
gabeak jarri litezke / errezelotan akaso / baña kofradi ortan etzanak / kandelarikan ez jaso. Auspoa 130, 135 (ap.
ELok 303). Konpadriyan ez danak / ez kandelik jaso! Tx B II 107. Kulpe gabia penaz egongo da akaso: kofradian
ez denak ez kandelaik jaso (AN-araq). Inza NaEsZarr 57.
- KANDELA-MAKILA. Candelero.  Anak, kandelamakil zillarrezkoak artu ta mai gañean jarri bitza. Lab SuEm
baten mende.
207. Eramaitzazu deabruzko kandela-makil oriek! Ib. 201.

- KANDELA-NEGAR. "Gota de cera derretida. Kandela-negarrez beteta zeuan elizia" Elexp Berg.  Erri
batzutan, kandela-negarrak botaten deutsiez solo-zelaietan imiñiten diran erramu kurutzeeri. EgutAr 2-12-1958
(ap. DRA s.v. negar).
- KANDELA-ZUZI. Vela.  Pixtu nituen ogei / bat kandela-zuzi / San Martin, San Isidro / eta San Luisi. Zendoia
40.
kandeladi. "Candelada, argizaidia, kandeladia, ezkordia" Lar.
kandelagile (Lar, Añ), kandelegile (Urt).  Cerero. "Ceraria, cerarius, ezko kandelgillea [...] vel kandel egillea"
Urt IV 412.  Ikusten badu Kandelagillietako alaba, begiratu bezaio begiyetara. Iraola 72.
kandelagin. "Kandelagiña, cerero" Lar DVC 198.
kandelagintza (Lar DVC 198), kandelakintza (Lar). "Cerería, oficio" Lar.
kandelairu. v. kanderailu.
kandelakondo. "Cabo de vela" A Morf 601.
kandelañi. "(S; Hb), petite chandelle" Lh.
kandelargi. v. KANDELA-ARGI.
kandelaria. v. kandelario.
kandelario (V-gip; Añ), kandelaria (G), kandelerio (V). Ref.: A; Etxba Eib (kandelerixo); Elexp Berg
(kandelaixo eguna).  Día de la Candelaria. "Purificación de María Santísima, Kandelario eguna". Añ. "Fiesta de
la Candelaria. Kandelaria bero, negua dauka gero; Kandelaria otz, negua joan da motz. Kandelerioz eguzki, negua
dago aurreti. Kandelerioz edurra, joan da neguaren bildurra. Kandelerioz euria, laster da udabarria (V-arr).
Andrak andrandi, Kandelarioetan dira agiri (V-ger). Lo siguiente se canta con una melodía popular no muy típica:
Kandelerio-lerio, atxari ura dario, makatzari madari, eutsi Peru ankeari (V-m)" A. v. kanderailu, kandelero (2).
 Kandelariyoz badatorrela / berriz ere det aditu. Ud 148. Kandelariyo-egunera iritxita egun batzuk geroz. Elizdo
EEs 1925, 247. Gabon inguru?... San Anton, bixigua on? Kandelario?... NEtx LBB 155. Kandelario, elurra dario;
san Josek lagunduko dio (AN-larr). Inza NaEsZarr 288.
kandelategi. "Cerería", "velería" Lar.
kandelatoki. "Candelabrum, [...] kandeltókia, kandelatókia" Urt IV 129.
kandelatu (AN-larr ap. Asp Leiz).  Subastar. Cf. kandela (2).  Kandelatutzen asi ziraden / jende guzien artetik
/ ogeita emezortzi duro zioten / eskeiñi lendabizitik, / duro erdi bat gehiago dio / pujante batek atzetik. And Auspoa
52-53, 279.
kandelatxo (Lar).  Dim. de kandela. "Candelilla" Lar.  Kandelatxo bat bere dakust nik ixiotzean / gela bat
zabal izanagatik argituten. AB AmaE 172. Kandelatxo bat aixe puskatek jotean legez, / gatx txiki batek ez dau
guztia amatetan? Ib. 173. Iziar alderontz zijoazela [...] kandelatxoa eskuan. Ag EE 1895b, 168.
kandelaxka (Lar, Chaho  Lh (L)). "Cerilla" Lar. "Petite chandelle" Lh.
kandelazain (Hb ap. Lh), kandelazai (Lar). "Candelera" Lar. "Benoîte" Lh.
kandelegun. v. KANDELA-EGUN.
kandelera, -lela. v. kandelero.

baten mende.
kandelerio. v. kandelario.
kandelero (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc, Urt IV 129, Lar, Añ), kandeleru, kandeler (SP, Gèze (+ kh-)), kandaler
(Gèze), kandale (S ap. Lrq /khandalé/), gandeler, kandelela (det., Deen I 239). 1. Candelero; candelabro.
"Chandelier" SP y Gèze. "Bujía, el candelero manual kandelero eskuarra" Lar.  Eztute iraixekiten kandelá eta
hura ezarten gaitzurupean, baina kandelerean. Lç Mt 5, 15 (He, TB kandeler, Samper, Echn kandelero, Ur
kandeleru, Ip khandeler, Leon gandeler; SalabBN, Dv ganderailu, Ol, Bibl, BiblE argimutil). Zazpi urrhezko
kandelerén artean. Lç Apoc 1, 13. Kandeler urrezkoa. EZ Man II 197. Jesu Kristo bere gurútzean, nola árgia bere
kandeléroan. LE Doc 86. Zirarginak egiten daben kaliza, kandeleru edo lanparia, Jaunaren honra eta Elexien
onerako da. Astar II 69. Itxarkizaiak dauzka / parol eskukoak, / inbutu, kafe-ontzi, / olio-txarroak, / kandelero,
neurriak / platerak, potoak. Echag 144. Argia ez du iñork biztutzen lakaripean ipintzeko, ezpada zutargi edo
kandeleroan. Lard 380. Kandeleroa zan urrezko abe andi bat, sei besanga berebat urrezkoak zituena. Ib. 83.
Aldare-gibeleko gandeler-zango batzu. JE Ber 63.
 Cirial.  Eruan biar ditubee kandela ixiuak kandelerubetan (zeinzubai esaten jakuen zirijalak). fB Ic III 286.
2. (G, AN-gip; SP), kandelera (V-gip, G-nav, AN-ulz, B, Sal, R), kandeleru (SP). Ref.: Iz Ulz (kandelera);
CEEN 1969, 77; Iz ArOñ (kandeleraz). Día de la Candelaria. "Kandeleroa, kandelerua, la chandeleur" SP.
"Kandeleroz, à la chandeleur" Ib. "Kandelera eguneko jostaiek, berrogei eguneko ekaitza (G-nav)" CEEN 1969,
77. "Kandeleraz billurra, Santageraz edurra" Iz ArOñ. v. kanderailu, kandelario.  Gehiago lauda etzak Saindu
zeremoniak / kandelero eguneko nola biztu argiak. EZ Man I 32. Andre Dena Mari Kandelero. Arch ms. (ap.
DRA). Kandelera mandelera [...] / bost illaute larraiñera, / sei Larraungoa, zazpi ere bai / Uitzikoa. Or Eus 325.
Kandelera yin bero? Negia gero (BN-baig). Inza NaEsZarr 2462. Kandelera otz, negue yoan da motz; kandelera
bero, negue eldu da gero (AN-erro). Ib. 2309.
 Biar Amaberjina kandelerazko eguna. Mdg 135.
kandeloi, kandeloin (SP). 1. "Kandeloina, chandelon, bougie, argi buztana" SP. 2. kandeloin (Chaho, Hb ap.
Lh), kandelon (R ap. A), kandalu ([oxítona] Sc ap. A; kh- Foix ap. Lh). "Carámbano de hielo" A. v. kandela (4).
 "(V-m), estalactita" A.
kandera. v. kandela.
kanderailu (L, BN, S; H (L)), kandelairu, kanderalio, kandealu (kh- S), ganderailu (BN-ciz-baig, S; VocBN (-
allu), Dv), gandelairu (BN-baig; Chaho), ganderalu (L; SP, Chaho, A que cita a O), gandeilu. Ref.: A
(kanderailu, ganderailu); Lh (ganderalu); Lrq (khandealu); CEEN 1969, 77.
1. Día de la Candelaria. "Ganderailu, chandeleur ou fête de la présentation de Notre Seigneur au temple.
Purification de la Ste. Vierge. Ce mot ne se décline qu'à l'indéfini" Dv.  Tr. Documentado únicamente en textos
septentrionales.  Andre Dana Maria kandelairu. Harb  3v. Ganderalu hotz, negua botz, Ganderalu bero, negua
Pazkoz gero. O Pr 178. Andre Dena Maria kandelairu. EZ Eliç XLVII. Kandelairu eguneko Konpletetaraino. Hm
app. 177. Zergatik khanderaillüz benedikatzen dira khanderak? Bp I 141. Zelebratuko du bere besta berezia
ganderailu egunean. JesBih 406. Abentüko lehen igantetik Khanderallü-artino. UskLiB 212. Khanderallü egünin,
/ ekhiaren jelkh'phüntin, / jarri ginandin bidin. Etch 388. Birjina sainduaren purifikazioneko bestan. Edo gandeiluz
[sic, ¿por gandera-?]. Jaur 357. Purifikazionea eta Presentazionea Kanderailuz egiten ditugu. HeH Lc 2, 22n.
Errekaldein kondia, otxailian ganderailuz einik. HerVal 184. Lekhu hartan izan ere zen presentatua Jesus Haurra
bere Aita Jainkoari Gandeilu deitzen dugun egunean. Ducq 164. Kanderailutik Bazkoraino. Arb Igand 220.
Kanderalio garbi, negua geldi. EZBB II 32. Ganderailu eder, sotoan arnoz leher. Zerb GH 1936, 224. Kanderailu,
sasoinaren berrigailu. GAlm 1957, 3 (ap. DRA, que interpreta como 'anunciante'). v. tbn. CatLav 374 (V 180).
Ganderailu: Herr 24-2-1955 (ap. DRA). EZBB I 121.
2. "Ganderailu, candélabre, chandelier" Dv. v. kandelero.  Kriselu bat ere ez da bizten eta gaitzeruaren azpian
ematen, bainan bai ganderailuaren gainean. Dv Mt 5, 15 (SalabBN ganderailu; Lç kandeler). Orai Salbatoreko
elizan den ganderailua garbiturik. Barb Leg 126. Ganderailuak, ximinia gainean, urhezkoak ziren. JEtchep 19.
kanderalio. v. kanderailu.
kanderilla, kandeilla.  Cerilla, vela de cera muy delgada.  --Nun dezute farola? --Ona. --Oi, itzalduba! --
Eztiau bildu oraindik kandeilla eosteko ta... Sor Gabon 25. Guazen Andre Pepenea ardipaten kandeilla eostea eta
beste ardipaten kaameluak. Ib. 27. Eliza betea. Beñere baño kanderilla geiago piztu zituen emakumeak, eta kea
sortu zan. JAIraz Joañixio 22.
kandidatu, kanditatu.  Candidato.  Botazionetan badakizie yendea nola ibillidan; [...] bakotxak bere gustoko
kanditatuarekin atratzeagatik (Larrainzar, 1905). FLV 1988, 279. Egunkarietan agertu zituen agertu, errietako
baten mende.
aukerageiak, kandidatuen izenak. Erkiag BatB 94. En DFrec hay 22 ejs. de kandidatu y 16 de kandidato.
kandidatura, kanditatura.  Candidatura.  Latseta aldeko botu-etxean [...] norbaitek, kristal-murkua makilla
bategaz jo ta ausiaz batera, kandidatura mordoa sakabanatu eban. Erkiag BatB 104. Krutwigi bezainbat, zerorri
ere ene esker ona agertu nahi nizuke bihotzetik, ene kandidaturaren alde izan zinelako. Mde FLV 1996, 156.
Bearbada, gaizki egin dudala ene kanditatura uztean eta urgazlegoari uko egitean pentsatuko duzu. Id. ib. 156.
kandil. "Candil. De carburo. [...] Karburuakin bazan kandilla esaten zan, eta petroliuakin bazan kurtzelua" Elexp
Berg.
kandileta (det.).  Candil.  Bazituzten guziak beren lanparillak edo kandiletak. Mb IArg I 373. Emendik ara
argia eramateko badira krisellu-lanpar txiki ta kandiletak. Ib. 373 (v. tbn. 375).
kandira.  Silla (?). v. kadira.  Kandira bat artu ta botarik. Sor AuOst 89.
kanditatu. v. kandidatu.
1 kando. "(L-ain), rama" A. Cf. gando.
2 kando. "Pañal grueso" A Apend.
kando. v. 1 gandu.
kandola. "Bord. Bide-kandola, bord de la route" Lh.  Zer deubru ote zen intzirin hura, gelditzen naiz eta gizon
bat ikusten dut kandolan luze luzea. Larz GH 1934, 485. Biriatuko bestatik etxerat heldu zirelarik motoan, bidea
ez aski zabal izanez, kandola zokoan gelditu dire. Herr 20-11-1958, 21.
kandra. v. kandela.
kandu. "(L-ain), pedúnculo de frutos. Se usa también su diminutivo kanddu" A. Cf. 1 kando.
kandu. v. 1 gandu.
kandura (Lar  Hb (ap. Lh) y H), kanddura (Lar <-ny->), kadura (Lar, H), kaniura (H). 1. "Perplejidad",
"duda, [...] kadura, kanddura", "suspensión, lo mismo que admiración, [...] kadura" Lar. "Doute, hésitation" H.
2. "(Au fig.), hésitant" H.
kanduragarri, kaduragarri (H). "Douteux, incertain" H.
kanduraro (Lar, H).  "Perplejamente" Lar. "Douteusement, avec doute" H.
kanduratu (Hb ap. Lh, H (V, G)), kandduratu (Lar <-ny->), kaduratu (Lar, H), kaniuratu (H). "Dudar" Lar.
"Douter, hésiter" H.
kandutu. v. gandutu.
1 kane. "(V-ger), pértiga o lanza de carros, narrias" A. v. kama.
2 kane. "Khane (S), cerro de lana" A.
kane. v. kana.
kaneba. "Estas voces y gritos llamados kanebak con los que se entendían los unos a los otros sobre los e[...] por
que los daban y después andando el tiempo en lugar de estas voces [...] usaron y acostumbraron tañer bocinas" IC
cuaderno 65.

baten mende.
kanela (gral.; Lcc, Deen I 246, Urt, Lar, Añ, Gèze (+ -lla), Lcq 142, Dv, H), kanel. Ref.: A; Lrq; Elexp Berg. 
Canela. "Casia, kasia landarea, kanela" Urt IV 269. "Cannelle. Kanela kolorea, couleur cannelle" H.  Eta
kanela, eta usain on, eta ungentu. Lç Apoc 18, 13 (TB, Ur (G), Ip, BiblE kanela, Ol kanel; He, Dv zinamoma).
Kanela eta balsamo gozoa legez. Hm app. 144. Bata ta bestea kanela txikituarekin nasturik. ErleG 12s. Kina
arbola baten azala da, kanela orobat eta klabilloa beste arbola baten frutua. It Dial 39s (Ur, Dv, Ip kanela).
Etzirala ezagutzen Españan kanela, klaboa eta intxaur jakikaia edo nuez de especia. Izt C 475. Nardoa ta azafraia,
kañabera usaitsua eta kanela, Libanoko zur guztiakin. CantCS (G) 4, 14 (V y V-m kanela). Emaitzu egosten kanela
puxka batekin. ECocin 37. Ipintzen dira egosten esnetan, azukre eta kanelarekiñ. Cocinan 34. Ilea labur, margoz
kanela iduri. JE Bur 15. Sagar zatiak azukreakiñ egosita, kanela ta guzti. Ag G 228. Iraultzen nintzan ango
lokaztietan kanelaren eta lurrinkaien artean bezala. Or Aitork 42. Kanelaz, lakaiñez, txirbillaz, ondarraz eta
natroiaz bete. Etxde Egan 1961 (1-3), 95. Garesti saltzen beren julufrai, kanela eta bipher beltxak. Etcheb Obrak
36.
- ILTZE-KANELA. v. iltze.
- KANELA-HAUTS. Canela en polvo.  Azukre edo eztiarekin eta kanela auts askorekin egosia. ErleG 22. Ardoa
eta azukrea parte igualak ipiñi bear dira kanela autsarekin. Ib. 22. Kanela-auts piska bat. Cocinan 48. Botatzen
zaio gañetik kanelautsa. Ib. 57. Ematen zaio gañetik kanel-autsia [sic, probablemente error]. Ib. 47. Naizta iakin
ez artille zuria Asiriko zitalean tindatzen, ezta ere olio garbia kanela-autsez andeatzen. Ibiñ Virgil 91. Ta
erretxiña, al bada, pino abetuarena bear du; ta kanela-autsa. Denak oliotan prejitu. Ostolaiz 71.
- KANELA-ONDO. "(Hb), cannelier" Lh.
- KANELAZKO UR. "Agua de canela, kanelazko ura" Lar.
- KANELA ZOTZ. "Kanela zotxa erosi biarko dozu, habrás de comprar palo de canela" Etxba Eib (s.v. zotsa).
kanelaztu. "Acanelado, kanelaztua" Lar.
kaneria. "(V-arr-oroz, G), vuelo de un tejado" A. Cf. kaineria.
kanet. "Kanet egin (V-ger), vencer. Es voz popular" A.
kaneta (S ap. Lrq; Gèze, H (+ kh-)). 1. Caño. "Tuyau, orifice d'une source" Gèze. "Petit tube, ordinairement en
rouseau, pour évider un fût en perce" H.  Hüllantüren dit berere ene ahoa zelüko ixuriaren kaneta xiloala. Ip
Imit IV 4, 4.
2. (AN-burg ap. A Apend; VocBN, H (BN, S)). Vaso. "Godet en métal avec anse" VocBN. "Godet à anse longue
et creuse pour puiser de l'eau dans une cruche" H. "Edarra, katillu" A Apend.  Eman zereela urhezko kaneta
bedera edateko eta haren sahets sakratutik desiratzen ahal zuten bezan bat graziaren jardiresteko. AR 29. Kaneta
bat itziak. HerVal 186. Etxian eder ferreta, / Haren gainean kaneta... / Etxe huntako etxekanderia, zer emazte
plaxenta. Xaramela 272.
kanetatu. "Khanetatü (S), recroqueviller par l'effet de la chaleur" Lh.
kanfor.  Alcanfor. v. kanfre.  Orduen bear du botikeko arri bat deritzena kanfor, illarra grano baten tamaña
(Berastegi, 1763). ETZ 129.
kanfratu.  Alcanforado.  Zangoetan arpak lotzen badira, olio kanfratuarekin behar dira thorratu. EskLAlm
1856, 14.
kanfre (T-L).  Alcanfor. "Camphre" T-L. v. kanfor.  Eta kanfre izpiritu fiola ñimiño bat behar litake etxean.
EskLAlm 1856, 14.
kangei.  (Git.). Iglesia. "Kangey (git.), iglesia" A. "Eliza, kangei" J. M. de Oyarbide EEs 1921, 131.
kangelu. v. kankailu.
kangrejo (V-gip, AN-ilzarb, Sal, Ae, R). Ref.: Bon-Ond 145; VocPir 504; Etxba Eib; Elexp Berg.  "Écrevisse
d'eau douce" Bon-Ond 145. "Cangrejo de río. A los de las playas se les llama karramarrua. Gure errekatxuetan
kangrejua ugari izaten zan lenago" Etxba Eib.  Beeko errekan kangrejotan balebiz legez. Gerrika 179.
kangrejotari.  Cangrejero, pescador de cangrejor.  Baña orduan be an ebizen lau kangrejotari. Gerrika 179.

baten mende.
kangrena. v. gangrena.
1 kani. 1. "Khania (S), quenouillée de lin, d'étoupe, etc." H. 2. "(S; Foix), laine peignée" Lh.
2 kani, kañin.  (Git.). Gallina. "Poule, kani" Michel LPB 145. "Kania (git.), gallina" A. "Olloa, kañiña" J. M.
de Oyarbide EEs 1921, 131.
kanibet, kanieta. v. ganibet.
kanibetkaldi. v. GANIBET-UKALDI.
kanika (V-gip, S; Gèze, H, Foix ap. Lh), kañika. Ref.: Lh; Lrq; Elexp Berg.  Canica. "Petite boule en pierre ou
marbre dont on se sert pour jouer" H.  Begia ez da kanika bat baino gehiago. Hb Egia VII. Etxia baño aundiagoko
arkaitz puskak atzaparretan artu, ta kanikak balira bezela, beren aiekin jostatzen ziran. Alz Burr 40. Amak egiten
du pastiz biribilla, familia osoarentzat, eta gordatzen kañika haren orhe-mamian. Ganibetaren aho itsuak mozten
du pastiza. Kañikadun pozia hala-beharrak emaiten dionari, ohore! SoEg Herr 10-1-1963, 4. Landare horrek
ekartzen du kanikaren heineko hazi bat. Etchebarne 60. Eskura etzaio, ba, erori kozkorra, kanika balitz bezela?
JAzpiroz 43. Gure kañikak bi ahurrez han berean bilduz. Larre ArtzainE 15.
 "I ez ago kanikatik ondo!, no estás bien de la cabeza" (G-azp).
- KANIKA-MAILA (Sc ap. A; Foix ap. Lh). "Agalla de roble que sirve de juguete a los niños" A.
- KANIKETAN. Jugando a canicas. "Kaniketan jokatu edo ibilli, jugar a las canicas" Elexp Berg.  Ezerk ez zion
parra geiago eginerazi Noruegako erriska batean gizonak kaniketan ikusteak baño. Anab Poli 59. Benga, i,
kaniketan. Zendoia 31. Kañiketan artze hura ez zen alde batekoa baina sasoika lotzen zitzaigun. Larre ArtzainE
14.
kaniketa, kañiketa.  Juego de canicas.  Kañiketa partida batetara. Larre ArtzainE 13s.
kanikolari. "Aize kanikolaríe, el viento arremolinado" Iz Ulz (s.v. ziarráizia).
kanikula. "Dies caniculares, kanikulegunak, kanikula egunak, kanikulako egunak" Urt IV 143.
kanikular.  Canicular.  [Uztailla. 20] Egun kanikularak hemen hatsen. Lç Cal a 6r. [Agorrilla. 27] Egun
kanikularak hemen akabatzen. Ib. a 6v.
1 kanil. "(V-ple-arr-oroz), tallo delgado que sostiene la flor de maíz. Kanil-poilla, kanill-eskuta (V-arr-oroz),
manojo de estos tallos" A. "Kanile, artoak ukiten dauen garbea da buruen bitartean palu bet orri bi edo iruges, eta
artoa eldu baño arinau kentzen yakon esegoalako yatekorik ganaduentzat, bea burue obeto iten da kanil de gusti"
Ibarra Dima.
2 kanil. v. 1 kanilla.
1 kanilla. 1. Canilla (hueso).  Orko zenbáit ezúr kalabéra ta kanilla zire lén zu bekála bának. LE Prog 122.
2. (V-gip ap. Elexp Berg). Canilla (de una cuba). "Canilla, grifo de madera que se coloca a los toneles. Botillia
betetakuan ondo itxi kanillia" Elexp Berg.  Kanillatik legua erdi batera jarri ta sagardua aña afar gertatzen da.
Sor Bar 95. Iriki zun belaxe / upelan kanilla. E. Igartza Olerti 1961, 105. Barriketan kanilla jarri. Albeniz 18.
 kanil (G-azp). Grifo (en gral.).  Ondoan komona, ta kanil batekin lavabo txiki bat. Tx. Garmendia Auspoa
159, 40.
 (Ref. al miembro viril de un animal).  [Pinttori] iturria agortu ta / loditu kanilla. Insausti 187.
- KANILLAKO KUNKUR. "Kanillako kunkurra (AN-arce), tobillo" EI 71.
- KANILLA-ZULO. Agujero de la canilla.  Barrikak zulo bat zuan, kanil-zuloa, kortxoakin itxita. BasoM 169.
2 kanilla. "Marrajo, tiburón (Isurus oxyrhynchus), marraso, kanilla" FauMar 15.
kanisu. "Canesú. Bixkarrian eukitzen daben zatixa, gero andik bera beste bat daukanian, kanisua dauka" Elexp
Berg.

baten mende.
kanit. v. ganibet.
kaniura. v. kandura.
kaniza (Dv  A). "Ingenio de pesca hecho con varillas de sauce" A.
kanjiloi. "Cangilón" Lcc.
kank.  (Onomat. del golpe). Cf. kanka (4).  Aurreko pelota-plazako pelotaren otsa entzuten zan tarteka orma
gogorra "kank" jotzen zuanean. Anab Poli 109s.
kanka. 1. "(S), gémissement" Lh. 2. (S; Foix), cri de surprise de femmes" Lh. 3. "Cri des oies" Lh. 4. Ruido
de un golpe. Cf. kank.  Kanka handi bat egin eta jauzi zeitan gaña Basa-jauna. GH 1928, 153.
 (Onomat. de golpe).  Goiz batean aizkoraz / moztu nion anka. / Ala ta guztiz ere / txolin arek anka. / Berriz
arrapatu ta / bigarrena kanka. Zendoia 25. Txandaka zokor-mazoz / burutikan kanka. Ib. 28.
5. Ez izan ta bai uste, kanka zarreko yaun gazte (BN-baig). (Interpr?). Inza NaEsZarr 2437.
- KANKAZ. "[Aizkora] etxen isilik, oihanean kankaz, en casa callando, en la selva voceando (S)" A EY III 394.
kankail (L, B, BN, S ap. A), kankaila, kankil (H). "Personne mal faite et de grand taille" H. "Hombre grandazo
y desmañado" A. v. kankailu.  Tr. Documentado en textos septentrionales a partir de finales del s. XIX.  Beha
dezagun ongi Prusiako yudu eta yudusa kankaila eta kunkur dabiltzan heieri. Elsb Fram 166. Gizon kankail handi
bat badoa herriko apezarengana. EOnAlm 1907, 48 (ap. DRA). Mutiko kankail harek. JE Bur 163. Soldado
bizardun kankail zakar bat, xixpa bizkarrean. StPierre 38. Andre angles kankail bat. Barb Sup 26. Bere zaldi
kankaila alimalearen gainean. Ib. 67. "Arri! debru kankaila, debruen alferra!" / Besagainka diola [astoari]
kaskatzen bizkarra. Ox 94. Etxeko seme bat, aita baino haundiagoko mutil kankaila, eta errugbilari famatu zelarik.
Larre ArtzainE 251.
 (Dv), kankil (H). (Ref. a cosas). "Qui est trop long et irrégulier de forme" Dv. "Chose de difficile maniement, à
formes disproportionnées" H.  Kankail hutsa zela [untzia] eta lanak emanen zituela erosduneri. Eskual 11-7-
1913, 1. Paper-fabriketako khe-atherabideak ditazke, itsusi kankail hek zerua zikintzen baitute beren bafada
nahasi beltzez. JE Ber 48. Deliberatu zuten azkenean beharko zutela borta kankail hura orgetan kargatu. Lf
Murtuts 33.
kankailatu (L, B ap. A; Dv). "Hacerse muy grande e irregular" A.
kankailu (V-gip), gangailu (V-gip), kankailo (V-ger-arr-oroz-och-gip, G-to-bet, AN-gip), gangailo (V-arr-och;
Añ, Izt), gangelu (V-gip), kangelu (-llu AB ap. DRA), dangilo (Añ), kankaio (V-gip). Ref.: A (kankaillo,
gangaillo); A Apend (gangelu); Etxba Eib (gangallu, kankaixua, kankaillua); Iz ArOñ (kankállo); Elexp Berg.
1. (Adj.). Grande, grandullón; bruto, torpe. "Alto y poco esforzado, dangiloa, gangalloa" Añ s.v. pendejo. "Flaca
[...] persona que es alta y de poca disposición, kaioa, gangalloa" Izt. "Kangellu, hombrón, gandul, tagarote. Baita
ere Txomin nano arrek Patrizio kangellu aundiari ortzak autsi eutsazala (AB Dic 86)" DRA. "Hombre grandazo
y desmañado" A. "Zuen auzoko gizon kankaixuak beti eitten desta agur irribarrez" Etxba Eib. "Errezilgo iru
kankailluk burrukia sortu zeben jaixetan" Elexp Berg. Cf. LexBi s.v. gangallona. v. kankail.  Tr. Documentado
en textos vizcaínos y guipuzcoanos.  Pelotari kankaillo bat egoan Bilbon. A Ezale 1899, 98 (ap. DRA; la ref. es
incorrecta). Jan baietz ta ezezko auzia darabilte kankallu bik. Ag G 188. Talo 55 bat urteko baserritar kankallu
bat da. Alz Burr 16. Buru argidunak ala kankalluak, denok su ortara sukaia eraman bear genuke. ADonostia
Itzald II 6. Orra ogetaz urtietako mutil kankallua. Kk Ab II 101. Nesketarako trakets ta kankallua. Etxde JJ 119.
Mutil aundikotea zan, tankera kankallu xamarrekoa. Ib. 9. Zer dakarre eurok, kankailluok alakuok! Erkiag Arran
49. Ez mutil kankaillu oiek merezita, baiña badakizu... NEtx LBB 205. v. tbn. EEs 1912, 44. JZ 1921, 178. Enb
161. Otx 148. Osk Kurl 158.
 (Ref. a cosas).  Or dituzu zelai, or mendi kankaillu, or batez bat, argi. "Montañas gigantes". Or Poem 531.
Barruan zarrada aundia egin deutse Matxinen letra kankailluak. Erkiag BatB 203.
2. (Sust.). Chichón.  Makilla-muturragaz ikutzen nindun aldioro garondoan, eta berau kankailluz beterik eta
soildurik neunkon aren atzamarraz. "Tolondrones". Or Tormes 23.
- KANKAILUKA. Llamando a alguien kankailu.  Saltzalea "asto" eta "kankallu"-ka asten zitzaion. Anab Don
32.
kankailutzar, kankailotzaar (V-gip). "Kankállo, persona grande. Kankáillotzaarra" Iz ArOñ.

baten mende.
kankaio. v. kankailu.
kankal. "(V-ple), mujer casquivana" A.
kankala. v. kinkili-kankala.
kankalloska (S-bas ap. A; Foix ap. Lh). "A horcajadas" A. v. kankardoiska.
a
kankamo. "Del cáncano castellano "clavija de hierro", en las Memorias del general Lavalle (pág. 369)" Garate 6.
Cont BAP 1949, 359.
kankan. "(S; Foix), mendiant qui demande l'aumône sans besoin" Lh. "Vagabond, un homme errant" T-L.
kankanatu.  (Aux. trans. bipersonal). Chismorrear, murmurar (sobre).  Han ausiki eta hemen phiko, besteri
erraitekoa frango hatxemaiten eta heien itzalak aise khankanatzen. GH 1934, 293.
kankano. 1. "(V-gip), grano enorme de fruta" A. 2. "(V-gip, B, Sal), hombre grandazo y desmañado" A.
"Kankáno, alto y con las piernas largas" Iz ArOñ (s.v. kánkanotzaarra).
kankanot. v. kankanote.
kankanote (Dv  A), kankanot (H (G)). "Pie-grièche" H. "Urraca (ave)" A.
kankanotzar. "Kánkanotzaarra, muy grande" Iz ArOñ. v. kankailutzar.
1 kankar (AN-gip ap. Garbiz Lezo). 1. Cabeza. "Cráneo" Garbiz Lezo 302.  A zer kankarreko miña eraman
biar zuten batzubek! Alz Txib 84 (cf. kankarreko). Ume tartean biribildurik, / guzien buru, / zai zeukan kankar
zabala. Loram 76. Izan ere ardo / geiegi edan eta / nere kankar bero, / nere buru eltza au / irakiten dago. EA OlBe
92.
2. "(G-bet), el pedúnculo de la peonza en que se fija un extremo de la cuerda" A.
- KANKAR-GOGORTXO. Algo testarudo.  Kankar-gogortxo gerala? Eztigu ezer berririk agertzen orrekin.
SMitx Unam 22.
- KANKARRERAINO. Hasta arriba, totalmente. "Eliza kankarreño betia zagon (AN-5vill)" Gte Erd 288.
2 kankar (AN-larr ap. Asp Leiz; T-L), kankarra (L-ain ap. A). 1. "Kankarra (L-ain), gandul, de poca actividad"
A. "Fainéant", "malandrin" T-L. "Torpe" Asp Leiz. v. kankailu.  Nere maletari txanda etorri zitzaionean, beste
mutil kankar batek nere mutillari bultza ta maleta artu zuan. Anab Aprika 42.
2. Grueso.  Illunabarrean ez bait-dituk ongi ikusten bideetako arri kankarrak. Lek EunD 45.
3. Grueso (ref. a palabras).  Solasak laster joan ziren lehunetik hazkarrerat eta hazkarretik kankarrerat... Larz
GH 1959, 94.
4. Empinado.  Iratze-lekuko malda kankarretan [arba] heien gainean kargatzeko orgetan bezala. Larre
ArtzainE 60.
3 kankar. "Granza (AN-gip)" Garbiz Lezo 304. (Es posible que se trate de un lapsus).
kankaran.  Graznando.  Xakurra daldaran, / oiloak kafiran, / antzarak kankaran, / haurrak kantuz, jantzan!
Egunaria 19-12-1970 (ap. DRA).
kankardoiska (-khar- Dv (S)  A). "A horcajadas" A. v. kankalloska.
kankarra. v. 2 kankar.
kankarra. v. 2 kankar.  Zizperriko kalean, kankarra batean, / andre bat erosi nuen erreal batean (B).
"Almoneda (?)". A EY IV 72.
kankarreko (AN-gip ap. Garbiz Lezo 303; G-azp).  Golpe en la cabeza. "Perteneciente al cráneo" Garbiz Lezo.
baten mende.
v. kaskarreko.  Orain erori dan tanto batek a zer kankarrekoa eman didan! Alz Ram 33. Nik ematen diyodan
kankarrekoarekin egan juan biarko du. Alz Burr 28. Sekulako kankarrekoa artu eban. Erkiag BatB 29.
kankarrikatu.  Colmar, rebosar.  Erreka guziak hilez eta kolpatuez betheak, kankarrikatuak. Barb Piar II 137.
Soldadoz kankarrikaturik, trein handiek elgar kurutzatzen zutela gau ilhunean. Ib. 9.
kankarro (G-to ap. Iz To), kankarru. 1. "Kankarro, lata (de petróleo), cacharro" A Apend. "Kankarro, vasija
a
de barro" Garate 7. Cont BAP 1957, 49. "Botijo" Iz To.  Illunabarrean, aldapari arpegia eman da, goruntz
osterare, kankarroak lepoan ditutala. Ag G 7. Ez ditue ba ikusten euren kankarru, esnepoto, kaiku ta abarrak
lurrean uzkizgora. Erkiag Arran 56. Emakumeak, eurrez etozan, bakotxa bere kankarrua edo pedarra, bai
eskuetan, bai buruan erakutsirik. Erkiag BatB 13.
2. kankarru. Tartana, vehículo viejo o destartalado.  Kankarru zaar ori baiño aguroago ez al noa ba ni neu?
Erkiag BatB 44. Bizikleta ganera igon eta bideak beera ezkutau zan beribil kankarruaren aurretik joanaz. Ib. 87.
kankarrokada, kankarrukada.  Cantidad que cabe en un cacharro.  An egunero batzen ditue kankarrukada
gizenak txarrientzako-ta. Erkiag BatB 150.
kankarta. "Pozal" A Apend.  Txitxardiñak pillaturik dauden tiñaku edo kankartara. ArgEgut 1926, 58. San
Pedrotarren konsuelua / Bilbon Oriyok galduta, / landua jotzen jardunak dira / kankarta zarrak artuta. Auspoa
59, 55.
1 kankartu. "Kankartü (S-saug), se fâcher" Lh.
2 kankartu. "Entorpecérsele los movimientos" Asp Leiz.
kankateko (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp).  Golpe. Cf. kankarreko.  Ark emandako kankatekoa bazitekean,
utsik, aski, bai guduka larria ta bai gure zaldunaren zoribear guztiak ere bertan azkentzeko. Ldi RIEV 1929, 210
(AIr RIEV 1928, 605 ukaldi, Anab RIEV 1928, 611 zartako). Bidea ere latzagotu, koskortsuagotu egin da, ta aren
kankatekoez Etxeguren-en larria ez batere obekitu. Ldi IL 44. Noizik eta bein kankatekoak / sentituarren buruan,
/ kokildu gabe iraun dezala / bakoitzak bere lekuan. Basarri Auspoa 55, 112.
kankil. "(G-bet), cántaro" A. v. kantxil.
kankil. v. kankail.
kankilloi. "Botellón, garrafón (V-ger)" Ort Oroig voc.  Otzaran ekarko dituz yakaldi bat gertatzeko bear diran
gauzak: ogi andi bi, okela, kankilloi bete ardao, lusagar [...]. Ort Oroig 106.
kankin. "(V-gip), desfallecido, desanimado" A.
kankindu (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ.  "Desfallecer, desanimarse" A. "Kankíndduta, rendido del trabajo" Iz ArOñ.
 Ez kankindu, ez izutu aiei buruz. Ol Deut 1, 29 (Dv izi, Ker izutu, BiblE ikaratu).
kan-klar.  (Onomat. del traqueteo del tren).  [Trenean] "triki-triki, xiz... kan-klar": iru gizon eta bi
guardiazibil. Ugalde Iltz 46.
kankoro. "(AN-gip), jilguero" A.
kankredo (V-gip ap. A), kankreo (V-gip ap. Iz ArOñ). "Cierto juego de niños" A. "Kankréuan ibilli, jugar a los
burros" Iz ArOñ (en nota "andar jugando a la comba u otros juegos").
kanoa (Lar).  Canoa.  Pazifikoan Jurado ibaitik sartu, kanoa ta kontrabandoa bizkarrean zuela mendiari erain
eta Panamako ertzean bertan utzi. JAIraz Bizia 70. Beste kanoa aundigoarekin topo egin zuten. Ib. 77s. Kanoa
batean, illunabarreko bederatzietan, Frantzira iges. Alkain 85.
kanoi (Lar, Dv, H), kainoi (V-gip), kainoe (V-gip), kañoi (Lcc, Añ), kañon, kanon, kanu (Chaho, Gèze). Ref.:

baten mende.
Etxba Eib (kañoi); Elexp Berg (kaiñoe). 1. Cañón.  Tr. En los dialectos septentrionales no suletinos se
documenta kanoi, excepto en una carta labortana de finales del s. XVI en la que aparece kanon. Hallamos kanu en
el suletino Inchauspe. Kañoi y kañoe son las formas de la tradición occidental (en Iztueta se encuentra kanoi junto
a kañoi). Los tres testimonios navarros corresponden a la forma kañon. En DFrec hay 4 ejs. de kainoi, 2 de kañoi
y sendos de kanoi y kaiñoi.
 Ia partitu dira Paristik hamabi edo hamaborz pieza kanon Bloisko alderat. (c. 1597). FLV 1993, 461. Kanoiak
banbaka. Iraultza 162. Zorzi milla oñezko, milla zaldizko eta amabi kañoe euren tresna guztijakaz. Astar II XIII.
Bete legijez errijak soldauz, polboraz, kainoez ta alkautzez. fB Ic III 293. Agiri agirian dauzkan amabi kañoi
andietara. Izt C 213 (305, 470 kanoi). Hori erran nahi da iruriziri zaparta bakhotxa kanu khaldü bat dela. Ip Dial
119 (Dv kanoi peza, Ur kañonazu). Kañonak ia badiren / nai baitzuen [Minak] jakin. KarlLB 152. An kañoeko
baleak beso eskumakoa / eroan arren ezkerrekoaz balietan. AB AmaE 186. Alimaleko kanoi bat hasia zen Parisera
buruz. StPierre 12. Kañonek paraturik / Obantxuetarrak / Peñagain oitarik / inen diogu indarrak (AN-arce). EI
387. Lau kanoiak betan jokaturik, tzirt, tzirt, azote kolpe idor bat sumatu zuten. Barb Piar II 27. Baño laister
ezagutu zuten kañoi-sua zeritela zetozela, ta etsaiak zirala. Or SCruz 62s. Kañoe-orroa soillik entzuten; ol-
karraska ta itxas-marrua. Or Mi 8. Bazterretan dituzten komentu guziak holaxe zainduak dauzkate, beherean
kanoiez, gainean aldiz mitrallusez. JE Ber 59. Millaka minak itxasuan da / ainbeste urpeko untzi, / markaz fuerako
kañoi aundiyak / beren zepelin da guzi. Tx B III 22. Wellington jeneral anglesaren hogoitabortz kanoiak Larrundik
orroaz hasi zirelarik. Zerb Azk 11. Zer trenetan zer tropa sartu zan, zenbat kañoi zeuden eta abar. Alkain 13. Egun
guztixen ona ekin eutsen kañoi eta egazkiñek. Gerrika 74.
v. tbn. Kañoi: Añ MisE 118. FrantzesB I 129. Echag 115. Arrantz 36. Iraola 102. A Y 1934, 8. SMitx Aranz 212.
Anab Aprika 19. Ugalde Iltz 17. Vill Jaink 53. Salav 81. Kanoi: Hb Egia 144. Elsb Fram 118. Zub 83. Iratz 24.
Kañoe: Echag 115. Ldi IL 166. TAg Uzt 86. Kañon: RIEV 1932, 566 (AN, 1773).
 Cañón de arma de fuego. "Cañón, por antonomasia el de las escopetas" Etxba Eib.  Eskopeta det ona, kañoiak
ditu bi. AB AmaE 405. Gelditua nindagon lekhutik ikhusten ditut orduan sasitik atheratzen lehenik bi zizpa-
kanoien muthurrak! Elzb PAd 52. Karabineruak altxa ta artu du bi kañoiko eskopeta, errementariyen alde
ateratzeko. Iraola 132. Alkar iltzera dijoazela, pistolaren kañoian edo ezpataren puntan arrazoia balego bezela.
Urruz Zer 26. Bestea izketan ari zitzaion neurriz, txisparen kañoia poliki-poliki jasotzen asi zan. NEtx Antz 146.
Alde artara begira jarri eskopetaren kañoia. Auspoa 39, 117. Naiz sekulako tiro-pilla egin, [fusil ametrallador]
aren kañoia etzan lertzen. Alkain 127.
 "Antxiñako sukaldietan, kañoi bat izaten zan suari putz eiñaz biztutzeko" Etxba Eib.
2. Noray, proís.  Aizak, Kintua, ar zak kalabroti ori eta amarra zak goiko kañoyian. Iraola 102.
- KANOI-FABRIKA. Fábrica de cañones.  Tekniko aleman bat ebillen Plaentxiako kañoi-fabrikan. SM Zirik
38.
- KANOI-JOALDE. "Canonnade" T-L.
- KANOI KOSKOR.  Kañoiak eta kañoi koskorrak. "Morteros". EAEg 16-5-1937, 1664.
- KANOI-MUTIL. "Canonnier, kanoi-muthil" T-L.
- KANOI-PEZA. a) Pieza de artillería, cañón.  Ez bide zela errex kanoi-peza baten harat-hunakatzea; zerbeit
gatik, etzarotan xixpa baizik galdetu. Prop 1895, 234.
b) Bala de cañón.  Kurutzearen seinalea egin orduko, gainean dituzte kanoi-peza alemanak. Barb Piar II 18.
Kanoi-pezak eroriak ziren jada, han, etsai errabiatuen erdian; ez goregi, ez aphalegi, bainan bai erdi erdian. Ib.
27.
- KANOI-PEZA UKALDI. Cañonazo.  Hunek erran nahi du ozpin bakhotxa kanoi peza ukhaldi bat dela. Dv
Dial 119 (Ur kañonazu).
- KANOI-UKALDIKATU. "Canonner" T-L.
kanoiada.  Andanada.  Noiz ere hasten baita Kremlin kanoiada, / Frantsesetan sarraski egiten multzuka. Hb
in BOEl 139.
kanoieria (Lar). 1. "Cañería" Lar. 2. kañoneria. Cañonería.  Bitoriyan galdu du / orrek biziya, / gorputzekua
ez ta / beste guziya: / diru garbiya, / alajeriya, / ainbeste kotxe eta / kañoneriya. FrantzesB I 131s.
kanoigin, kañoigin (V-gip). "Armería. Primero fueron cañonistas los que labraban los cañones al fuego. Luego
los que montaban dos tubos en una pieza para las escopetas de dos tiros. Markos, kañoigiña, Probaderuko nausi
zala, ango oker baten ill zan" Etxba Eib.
kanoigintza, kañoigintza (V-gip). "Armería. El oficio de labrar cañones. Lenago, gure aittitten denboretan,
kañoigintzia ofizio aundixa izaten zan" Etxba Eib.
kanoinazo, kainonazo (-iñ- V-gip ap. Elexp Berg), kañonazo, kañonazu.  Cañonazo. "Zortzi egunian bautizau
baten mende.
barik euki giñuan, kaiñonazua kaiñonazuan geiñian, buenoo, arek zien egunak" Elexp Berg.  Bideak emandako
gizon batek esan ziran Villa Real Arabakotik aditu zituala berak kañonazo asko. CartAnd 383. Orrek esan gura
dau oñaztarri bakotxa dala kañonazu bat. Ur Dial 119 (It sutunpada). Lentxeago mendian gebiltzan kañonazo eta
tiro tartean. Salav 101. Neskatxa gazte bat ilda, eta beste bat berriz kañonazoak iztarra moztuta. Ib. 82. Bi
kañonazo or sartu dizkigute erdi-erdian. Alkain 143. v. tbn. Kañonazo: Afrika 85. Imaz in FrantzesB II 140.
FEtxeb 32. Gerrika 64.
kanoinazoka, kañonazoka.  A cañonazos.  Atakatu due tropak eta resistenziaren kontra kañonazoka bidia
irikirik a deguello sartu bire dira tropak, eta Jaunak omen daki zer arakinza egin dan. CartAnd 383. Etsaiak,
Urdaburu inguru alderdi ortatik, kañonazoka asi ziran. Alkain 50.
kanoitu. "Encanalar" Lar.
kanoitxo, kañoitxo.  Dim. de kanoi.  Nantestik ekarritako kañoitxoaz ere jabetu zan Lizarraga. Or SCruz 90.
kanoitzar, kañoizar.  Aum. de kainoi.  Kañoizar horren gorabeherak, D.C. Forester-en eleberri batetik
hartuak, gogaikarri xamarrak dira. MEIG I 190.
kanon.  Canon, regla. Cf. Izt C 487 Katedratiko kanonesetakoa.  Hura da kanonen araberako penitenzia haren
ordain purgatorioan sofritu behar ziren penen barkhatzea. CatLav 307 (V 153). Adietan emoten deusku doktrina
au Kanon Sagradubak. Zuzaeta 123. Eleisiaren neurgarri edo kanon ta kongregazinoe sagradukuaren ordena
asko bere izenteetan ditu Aita Santubak berak. fB Olg 172.
kanon. v. kanoi.
kanonigo (Lcc, Lar), kanonigu, kalonigu.  Canónigo. v. kalonje.  Ubolfango kanonigo egin zuten. Cb Just
67. Benefiziadu San Migelko Eliza Oñatikoan, kanonigo Alcalako San Juston. Izt C 486. Bere agindua egiñaz,
Furkade kanonigo sekretarioak. Goñi 85. Yazokun au Pildain kanonigo yaunak esan eban ointsu. Kk Ab II 73.
Andik laister kalonigu egin zunaten. Or QA 109 (Tormes 93 kanonigu). Pierre Lafitte kalonigu eta Euskaltzainak.
Lf in Zait Plat IX. Kanonigotik berakorik ez ei eben lagatzen Capilla Sixtinara sartzen. SM Zirik 89 (90 kanonigu).
Zazpiren bat pameli eta erlijioso batzuek, kanonigo eta orrelakoak. Uzt Sas 349. v. tbn. Ag G 114. Lab EEguna
113. ABar Goi 17. NEtx Nola 11. Kanonigu: Bv AsL 61. A Itzald II 71.
kanonigotza.  Canonjía. v. kalonjetasun, kanonikatu.  Kalzadako Domingo deunaren Eleizako kanonigotza

irabazi eban. GMant LEItz 57.
kanonikatu.  Canonjía. v. kanonigotza.  Promesaren ondoan emon eutseen kanonikatu aberats bat, ta onegaz
itsuturik, ez eban kunplitu botoa. Añ MisE 235.
kanoniko.  Canónico.  Testamentu zaharreko eta berriko liburu kanonikoetan den guzia; kanoniko deitzen
dira [...] zeren Spiritu Sainduak nola haren beraren inspirazionez konpausatuak eta eginak baitira. Lç ABC I 4r.
kanonizagarri. "Canonizable" Lar.
kanonizatu (Lcc (-adu), Lar, Añ), kanonisatu (Urt, Gèze).  Canonizar.  Nola hainitzak baitira kanonizatuak
eta hainitzak beatifikatuak. Harb 419. Gure Aita San Ignazio [...] ditxa paregabeaz kanonizatu izan zan. Cb Eg III
339. Estanislao kanonizatzeko prozesoak. Cb Just 129. Dakígu, án dirén arimak guziák diréla sandak, eta zenbáit
kanonizatuénak Elizak egondiréla purgatórioan. LE Doc 257.
kanonizazio (Lar), kanonisazione (Chaho, Gèze). "Canonización" Lar.
kanonje. v. kalonje.
kanonjia. "Calongía" Lcc.
kanore (Lc ap. A; Dv), kanor (H).  Etim. Quizá, al igual que ganora, de lat. candorem.  Fundamento, sentido.
(Usado gralmente en la construcción kanore (o kanorerik ez) izan). "Gauza horrek kanorik eztu" H. "Fuste, manera,
baten mende.
apariencia. Zuk erran duzun gauza horrek badu kanorea (Lc)" A. v. ganora.  Eskuaratik harturik hitzak eta
izenak berekin eraman izan tuztela bere herrietarat, eta hunek khanore du, zeren hek baino zaharragoa baita
eskuara. ES 99. Zer kanore luke Aita Saindua balitz bertze munduko errege baten azpiko? Zby Pel 49. Etzuela
kanorerik edo plantarik [..] apez egiazkoak etzezan izan [...] lur xokho bat baizik. Prop 1893, 39. Kanorerik gabeko
gezur bat. Prop 1895, 51. Jaun mera edo auzapezek beharko dutela sinatu, ba edo ez, bretona utzirik elizetan,
frantsesari lotu direnetz apezak? Hoi da astokeria! Ez duzue uste? Kanorerik ez luke; ez itxurarik, ez buru-
buztanik. HU Zez 124. Kanorerik eztu gauza horrek. Eskual 16-12-1904 (ap. A). Oraiko gazteek aire ergel batzu
nahiago dituzte, eskualdun kanore ttikiena gabeko aire xanfarin batzu. Barb Sup 106s. Kanorerik ez badu
[kondairak] / badauka biperra. Etcham 61. Eztu kanorerik yuduen gezur orrek. Ir YKBiz 525n. Zazpi probintzietan
sartzen ez bada eskual Biblea, zer kanore du? Othoizlari 1957, 114. Laborariak bizi izan direla bertze
ofizioetakoak baino gutiagoz. Gero ere hola-hola izanen dela badu kanore. Herr 9-10-1958, 1. Platonen iritzi
horrek egiazko filosofo batentzat badu kanore. Lf in Zait Plat XXI. Esperantzarik gabe mundu hunek ez luke
kanorerik. EZBB I 102.
 kanora (Lar, Lar Sup), kanor (H). "Apariencia" Lar. "Forma, manera" Lar Sup. "Manière d'être, forme, etc.
Horrelako kanoreko gizonik eztut ikhusi" H.
 Importancia.  Bertze iñozokeri batzuk oar laitezke, baino ez dire kanore aundikoak (Quijote IX). Or RIEV
1929, 8. Kanore gabeko gai batez laburki itz egin gogo dizu. Zait Sof 139. Batek, ostera, ikusten duen orri
kanorerik erasten ez badio, besteak bai. Txill Let 56.
- KANORE GABEKO. "Invraisemblable, kanore gabeko" T-L. v. kanoregabe.
- KANOREZKO. a) Importante.  Esanik dago onozkero, Etxeberriren lana kanorezkoa (inportantea) dela. Or
EEs 1927, 206. b) "Probable, kanorezko, arabezko, naskiko" T-L.
kanoregabe. "(S, Foix), invraisemblable" Lh. kanot (T-L).  Bote, canoa. "Canot" T-L. v.
kanoa.  Lotsaz erdiara ladin ontzia beraren joitiaz dire angurak ta kanotak huriala egoisten. Egiat 157. Handik
laster etzen baizikan brulota, / geroxeago kanota, / oraiño gero balota. Gy 208.
kanotx. "(S; Foix), tige de légume qui monte pour former les grains" Lh.
kanpa (VocBN  A; Dv).  Campamento. "Camp. Le basque se sert du pluriel" Dv. "Campo" A.  Izialdura
sarthu zen kanpa guzian. Lg I 268. Norbait ibilhi da zuen kanpan, nahiz hill errege zuen nausia. Ib. 289. Naizeneko
agertu oro lotsa dire, / kanpak ere ikharan daude. Gy 117. Etsaiaren kanpako aberastasuna. Hb Esk 69. Inguratu
zituzten sainduen kanpak eta hiri maitea. Dv Apoc 20, 8.
kanpa. v. kanpai.
kanpadera (VocBN  A), kanpadra, kanpadre. 1. Campo, terreno. "Étendue de terrain" VocBN. "Extensión
de terreno" A.  Berze manerabát apalxágo dá beirátus agitzendirénak aizearén kanpadéragórtan. LE Doc 125
(el ed. traduce "en el extenso espacio de la atmósfera"). Kanpadre geitzak eta ederrak dira erriberakoak.
'Campiñas' (Ae). M. Arozarena, carta a Azkue 6-3-1926. Ardiak daza belarrez / Irriberako kanpadres. "Por las
campiñas". A Aezk 252. Han arratsalde ondarra phasatu ondoan, hango kanpadera eta laborantxa ederrari so
eta so. Herr 28-11-1957, 3. 2. Campamento.  Urruntxago khausitzen du Frantses kanpadera. Laph 66. Soldado
ruisianoek deusetako diren ondarreriak harrotzen eta berexten dituzte, eta bere kanpaderatarat baderamatzate.
Prop 1901, 108 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Presuner frantsesen kanpadera. StPierre 39.
kanpaderaka.  Por campamentos.  Kanpaderaka hiritarrak berexiz baderamatzate, khotsuari bidearen

hausteko. Prop 1900, 108.
kanpadra. v. kanpadera.
kanpadre. v. kanpadera.
kanpaetorre. v. kanpandorre.
kanpai (V-gip, G-goi; Añ), kanpae (V; Lcc, Mic 6r, Lar, H), kanpana (G, AN; Deen II 11), kanpaa (V-gip),
kanpa (V). Ref.: VocZeg 286; A (kanpa, kanpae, kanpana); Iz UrrAnz, ArOñ (kanpáa); Etxba Eib; Elexp Berg
(kanpae).
 Tr. Documentado desde Lazarraga, es de uso frecuente en textos vizcaínos y algo menos en guipuzcoanos.
Además de la forma general kanpai, hay en Lazarraga pl. kanpaak (que podría corresponder tanto a kanpa como
baten mende.
a kanpaa), kanpae en Acto, GavS y Gandiaga (tbn. kanpai); kanpana en Capanaga (-ae; v. infra KANPAIA(K)
JO), Cardaberaz, AzpPr (31), Bilintx, Goñi (109), Illarramendi (Pill 30), Orixe, Uztapide y J. Azpiroz, y kanpa en
Otxolua, Akesolo (Ipiñ 29) y en una balada vizcaína (Balad 219); hallamos kanpaa en Anduaga (que tbn. empela
kanpai). En DFrec hay 16 ejs. de kanpai y 1 de kanpana.
1. Campana. "Repicar campanas, kanpaiak errepikadu" Lcc. "Kanpáia, la campana, bi kanpae" Iz UrrAnz.
"Kanpaien miiña" Iz ArOñ. Cf. Holmer ApuntV ASJU 1969, 190: "Kendu neutsan begi bat / imini neutsan barri
bat. / Zelemina kanpa, zelemina kanpa / gariburu andi bat".
 Oi ta erre dau / Jandoneanez kalterik, / kanpaak bere / txapitelagaz arturik. Ib. 1202v. Erri bateko kanpaetzat
eztau bere parerik. Acto 122. Puntu artan Erromako kanpana guziak berez ill ots tristea banatu zuten. Cb Eg II
194. Onenbesterekin agur, bada kanpaeak badarauntza ya. GavS 8. Esan arretaz Avemaritakuak kanpaiak
orretarako ots egin daruanian. CrIc 42. Gaba datorrenian mendijen ganera / zeure kanpak dalaiez bijotz
samindubak. Laux BBa 22. Txiki, lirain eta zaar, kanpaez betea. Gand Elorri 216 (215 kanpai). Dantza kanpaiak,
/ ekin anaiak lanari! Basarri 9. Kanpaa zaarra eroan eta bi berriak egiteko. And AUzta 59 (115 kanpai). Kanpai
arrabots azkarra entzuten da. Lab SuEm 200. Urruti baten mojen kanpaia / asperenka da illunpean. NEtx LBB
260. Euskalerriko herriren bateko kanpaiak etengabe dioen bezala. MEIG I 176.
v. tbn. A AmaE 372. Apaol 85. Ag Kr 60. Tx B 213. Kk Ab II 32. SMitx Aranz 9. Anab Poli 79. Basarri 19. SM
Zirik 67. Ugalde Iltz 26. BEnb NereA 77. Uzt Noiz 99. EZBB II 17. Ayesta 72. AZink 179. Insausti 39.
 "Kanpaiak ordainduko du (V-gip). La campana pagará (dice uno cuando va amontonando deudas y ninguna
piensa pagar. Es decir, que cuando muera, ahí quedarán todas)" AEF 1921, 43s.
 (Como segundo miembro de compuestos). "Aingeru-kanpai (V-gip, G-goi), campana menor de la torre" A. 
Goizeko bostak, egunsentia, / eliz-kanpaiaren otsa. BEnb NereA 78. v. tbn. Ag G 362. Etxde JJ 150.
 "Tximinixa-kanpaia, la campana de [la chimenea]" Iz ArOñ.  Aurreko baztarrean lurreko sua, kanpana aundi
batekin. JAzpiroz 165.
2. Toque de campana. v. KANPAI-HOTS.  Egia da kanpai triste bat dantzudala. AB AmaE 392. Nabaitzen
dira musika eta kanpanak. Ill Pill 30. Alako baten entzun zan merkatuko kanpaia, merkatua zabaltzen zala
adierazoteban kanpaiak. Kk Ab II 109. Mezaren lenen kanpairako. Etxde JJ 147. Taupadaka asi yakon biotza,
zertzuk kanpai ete ziraneko arrenkuraz. Erkiag Arran 155. Egun erdiko kanpaia. Gand Elorri 63. Amabietako
kanpaiak elizako kanpantorrean. Alzola Atalak 83. Kanpaia urrutira. NEtx LBB 196. Seguru izango da agoniko
kanpa. (V-arr). Balad 219. Abe Mariko kanpanak jota. JAzpiroz 162. Bigarren kanpaien, danak barruan. Gerrika
98. v. tbn. SMitx Aranz 11. Azurm HitzB 66. EZBB II 33.
 (Como segundo miembro de comp.). "Ostikanpae, campana de San Martín que anuncia tronada (G-azp)" Bähr
ArcGp 398. "Aingeru-kanpaia, repique de niño muerto" Etxba Eib. "Ill kanpaia, campana que toca a muerto.
Norgaittik ete da ill kanpaia?" Ib. "Su-kanpaia, campana que avisa un incendio o alguna otra calamidad" Ib. 
Onetan ill kanpaiak asitzen dira. Cb Eg II 101 (v. tbn. il-kanpai Laux BBa 84, Muj PAm 65, Erkiag Arran 168,
SM Zirik 27, NEtx LBB 370). Beste iaietan lez / io zirean su-kanpak / ta surik inon ez. Azc PB 258. Eguerdiko
naiz illuntziko aingeru-kanpaiak ots-egiten badau, bertan txapela erantzi eta errezetan ditu zintzo iru Agur
Mariyak. Kk Ab II 189. Joaleari eragin dio / au da lên argi kanpana. "Primera campana del alba". Or Eus 238.
Amets-kanpaiak. Laux AB 25. Ordu-kanpaiak. Gand Elorri 68.
- KANPAIA (KANPAIAK) JO. a) Hacer sonar la(s) campana(s). Cf. KANPAIAK JO.  Jo zirean kanpai guztiak.
Añ MisE 131. Alan ezta pekatu kanpaiak jotia. Astar II 69. Entzun eban Aita San Franziskoren konbentuan joten
ebeela kanpaia maitiñetarako. Ur MarIl 47. Zure alabantzan / kanpanak jotzia. Bil 99. Iru aldiz egunean eskilla
edo kanpaiak jo zitezela. Aran SIgn 82. Piztiak gizonari utzitzeko zazpi erritako kanpaiak jo bear dirala. Ag G
126n. Jo zuan kanpaia beste puska batean. Muj PAm 65. Kanpak joten diñardubela nabaitzen dot. Otx 168.
Uztaillaren ogei ta seian / goizetik jotzen kanpanak. Uzt Sas 44. v. tbn. Sor Bar 47. NEtx LBB 45.
 (Fig.).  Igaz zan Ondarribi / bandera eramana, [...] / aurten oriotarrak / jo dute kanpana. Auspoa 59, 83.
b) "Masturbatu" HErot.
- KANPAIA (KANPAIAK) JOARAZI. Hacer tocar la(s) campana(s).  Kanpaiak yo-erazo ebezan mezatarako
ta buldea zabaltzeko. Or Tormes 107.
- KANPAIAK (KANPAIEK) JO. Sonar la(s) campana(s). Cf. KANPAIA JO.  Ave Mariako kanpaeak io
dagianean. Cap 132. Kanpaiak joten dabenean. Itz Azald 203. Baña merkatuko kanpaiak jo dabe? Kk Ab II 109.
Erlojuak ixildu barik kanpaiak jo ta jo diardu. SM Zirik 67. Egun batean elizatxoko kanpaia jo ta jo asi zan. NEtx
LBB 99.
 Biaramonean, kanpaiak illarra jo ebenean. Erkiag Arran 166.
- KANPAI-BELAR. "Kanpai bedarra (Rhinantus mediterraneus)" Elexp Berg.
- KANPAI-BUELTAKO. Volteo de campanas.  Gero jo kanpan bueltakuak erriyan, allegatu zerala jakiteko.
Iraola 18. Emen jakin genduan nola altxafuego eta kanpai bueltako zelebratu zuten eguerdian. Insausti 239 (cf.
ib. 242 kanpai jirako ta guzi). - KANPAI-DEI. Toque (aviso, llamada) de campanas.  Orduan billa zinduzen
jarraituz kanpai-deiari. NEtx Antz 71.
- KANPAIDUN. Que tiene campana.  Kanpaidun erlojurik ere etzan palta. Etxde JJ 28.
- KANPAI-ERREPIKA. Repique de campana.  Kanpai errepike ta / eleizako kantuz. Ayesta 65.
baten mende.
- KANPAI-JIRAKO, JIRAKO KANPAI. Volteo de campanas.  Bezperatikan asten dirade / alaitasun -

zipriztiñak: / jirako kanpai, arbola jartze, / ttunttun eta danboliñak. Insausti 149. Seguran berriz altxafuegoak, /
kanpai jirako ta guzi. Ib. 242.
- KANPAI-JOLE. Tocador de campana.  Baiña bada Burgosen / katedral bikaiña, / torre aundi ta txikiz /
altxatua gaiña. / Barruan Papamoscas / kanpai-jole apaiña. Insausti 59.
- KANPAI-JOTZE. Acción de tocar las campanas.  Apaiza errian eztalako-edo, kanpai-jotzea luzatzen badute.
NEtx Antz 11.
- KANPAI-MIHI. "Badajo de campana, kanpae mia" Lcc. "Kanpaa-miiña, el badajo de la campana" Iz ArOñ s.v.
miiñ.
- KANPAI-HOTS. Toque de campana; sonido de campana. "Ruido o sonido de las campanas, kanpai otsa" Izt.
"Sonido de campana. Batzutan guretik entzuten die Elgetako kanpai-otsak" Elexp Berg.  Kanpae otsa dozu
barriz. Mg PAb 81. Kanpai ots zindo ta kalerik kaleko soñuen zarata bizigarriakaz. Ag Kr 60. Kanpai-otsak
torrian, / zuriz jantzi zadi! Laux AB 22 (BBa 118 kanpa-otsa). Burua kanpai-barruan sartu ta gortuarte bezala
kanpan-otsak entzuten idukitzen zituzten. A EY IV 234. Kanpaiots alaiak mendi ta ibarretan zear doaz. EgutAr 5-
3-1958 (ap. DRA). Inguruetako eleixak be kanpai-otsean ekiten deutsie. Akes Ipiñ 20. Egun erdian, lana utzita, /
itzal gose naizenean... / kanpai otsera, Ama laztana, / berriz zaitut biotzean. NEtx LBB 339. Abe Marikoaren
kanpai-otsa dator. Ib. 196. Guk ezagutzen genduan kanpai-otsetik, gizasemea zan edo emakumezkoa zan. BAyerbe
122. Lenengo kanpai otsien zur egon biar eban. Gerrika 98 (ib. 83 kanpan ots). v. tbn. SMitx Aranz 90. Gand
Elorri 71. Lab SuEm 199. Alzola Atalak 88.
 Gure ardien kanpai-otsa ote? NEtx Antz 50.
- KANPAI-SARI. "Kanpa-sari (msOch), estipendio por tocar campanas" A.
- KANPAI-SOINU. "Repique, errepikea, kanpa]ña[i-soñua" Añ. v. KANPAI-HOTS.  Erriko eta ingurumaiko
elizetan puskatzeko zorian jotzen zituzten ezkill edo kanpai-soñuak. Arr GB 119. Arimakaitik arren egiteko joten
daben kanpai soñua. Ag Kr 25n. Kanpai soiñua orduantxe. Ugalde Iltz 34. Baiña kanpai-soiñu diferenteak oso.
Gizasemea bazan [ildakoa], modu batera; eta emakumezkoa bazan, beste batera. BAyerbe 122.
- KANPAI-TOKI. Campanario. v. kanpandorre.  Kanpa-tokiko soka bategaz / urkatuko dot burua. Azc PB
255.
kanpaina. v. kanpaña.
kanpai-torre. v. kanpandorre.
kanpaitxo, kanpaetxo (Lar), kanpantxu (V-gip ap. A).  Dim. de kanpai. "Campanilla" Lar.  Elorri-oñean
zintzilik kanpaitxo bat ixiltzeke jo ta jo ari zan. NEtx Antz 50. Tilin-tilin deitu eban ango kanpaitxoagaz. Bilbao
IpuiB 89. Kantari ari dira / kanpaitxo biak. NEtx LBB 215.
kanpaize (V, G ap. A). "Viento norte" A. "Iparra goizean, arratsaldean enbata, gaberako kanpaizea (G)" Ib. (s.v.
enbata).
kanpal.  (Batalla) campal.  Formatu zirenian / bataila kanpalak / fite bildu zituzten / karlistek egalak. Bordel
184.
kanpaleku.  Campamento.  Izen horiek eman zitzaizkien haien bizileku eta kanpalekuei ere. BiblE Gen 25, 16
(v. tbn. Apoc 20, 9).
kanpamentu (Chaho), kanpamendu (Chaho).  Campamento.  Jaunak hartü dügü / kanpamentü güzia. Xarlem
1137. Ainbeste kanpamentu, / asko zabalduak, / uste artan etziran / araño bilduak. CartAnd 407. Oetxek bai dirala
egiaz Jaungoikuaren kanpamentuak. Bv AsL 192. Katamixarren kanpamentuan sortu zan algara ta arma-otsa!
Bilbao IpuiB 243. Eta orain altzatzen dute haien kanpamentua herriaren inguruetan. Arti Tobera 263. Santuen
kanpamendua eta hiri maitea inguratu zituzten. IBe Apoc 20, 9. Campanas-ko estazioan atera giñan eta martxa
betik gora kanpamentura. Albeniz 58. En DFrec hay 3 ejs. de kanpamendu y 1 de kanpamentu.
kanpana. v. kanpai; kanpaña.
kanpanarto. "(V-m...), maíz que reciben como salario los campaneros" A. Cf. kanpangari.
kanpanatu. 1. "(L), sonner (la cloche)" Lh. 2. "Développer" Lh. 3. "Promulguer" Lh.

baten mende.
kanpanbaru. "(V-gip), ayuno riguroso que duraba desde el mediodía del Jueves hasta la mañana del Sábado
Santo" A Morf 584.
kanpanbuelta (G-azp).  Vuelta de campana.  Gero jo kanpan bueltakuak erriyan, allegatu zerala jakiteko.
Iraola 18.
kanpandoja (G-to ap. A), kanpandotxa (Lcq 86). "Reineta, especie de manzana" A.  Burdintxarik eztaukat,
baño bai urtebiak, kanpandojak, altxondoak [...]. Artu itzatzu kanpandojak. Ag G 85.
kanpandorre (Añ), kanpantorre (V-ger-m-gip, G-to; Lcc), kanpai-torre (Añ), kanpaetorre (Lar), kanpatorre.
Ref.: A, Etxba Eib y Elexp Berg (kanpantorre).  Campanario. "Mutikotan kanpan-torrian sarri izaten giñan"
Etxba Eib.  Kanta ederka igoten dau kanpantorrerik altuen ganera. Añ LoraS 56. Eztiat utziko i kanpantorretik
zintzillik jarrita ikusi arte. Sor AKaik 118s. Bere kanpantorrearekiñ Zerua jo naiean bezela. EE 1882c, 378. Mendi,
atx, txuntxur, kanpantorre ta / jauregi zar gallurretan. AB AmaE 38. Kanpan-torreko erlejuari begiratu bat. Mok
16. Kanpan-torretik garraxika. Muj PAm 65. Etxe guztijetarik elexako kanpantorriak urteten dauan antzera. Otx
14s. Kanpantorre-goitik, matutiak agur. SMitx Aranz 173. Egoi-aldera begira egona zan kanpatorreko aize-orratz
andiak [...] bira egin eban. Erkiag Arran 162. Joxek elizako kanpai-torrera begiratu zuan. Ugalde Iltz 66. Kanpan
dorrearen gurutzea. Arti Tobera 268. Urte luzeak zear kanpantorre alai / izan zaituan lurra, zeure zai dagoke.
Gand Elorri 216. Gure erriko kanpai-torrea ere, indiano batek utzitako diruakin egiña dek. TxGarm BordaB 157.
Lepuen artute kanpantorrera eruaten ninduen. Gerrika 18. Hilean behin kanpantorre batera igo. MIH 253. v. tbn.
Anab Poli 53. Kanpantorre: Bil 99. Alz STFer 115. Altuna 15. Ldi BB 70. Lek SClar 137. NEtx LBB 372. Alzola
Atalak 83. Alakin 124. Insausti 66.
kanpandotxa. v. kanpandoja.
kanpanero. "Campanero" Lcc.
kanpangari. "(V-m), trigo que reciben como salario los campaneros" A. Cf. kanpanarto.
kanpangile, kanpaegile (-ille Lar).  Campanero, fabricante de campanas.  Joan ziran kanpangillearen etxera.
And AUzta 59 (v. tbn. 60).
kanpangin.  Campanero, fabricante de campanas.  Hombre de kanpangin, gure kanpaiak oindio eztituk egin?
And AUzta 60.
kanpangona. "Kanpángonaak, se llaman así las sayas antiguas, largas y acampanadas" Iz ArOñ.
kanpanilla (V-gip ap. Elexp Berg). 1. Campanilla.  Kanpanilla txiki bat / alboan bazuan, / iñork beartu gabe
/ soñu jotzen zuan. SMitx Aranz 9. Alakoixe kanpanilla otsa entzun gen lenengo (V-gip). Gand Eusk1956, 216.
Maisuak kanpanilla jotzen zuanean. JAzpiroz 128.
2. Correhuela menor. "Kanpanillia, Convolvulus arvensis" Iz ArOñ 39.
3. "Campanilla de garganta" Elexp Berg.
- KANPANILLA-BELAR. "Kanpanilla bedar (Rhinantus mediterraneus)" Elexp Berg.
kanpanipurdika, kanpaniperdika (V ap. A). "Juego que consiste en agarrar a dos chiquillos entre varios y
hacerles chocar por la parte posterior" A. (Se trata, obviamente, de una expr. adv., no de un sust.).
kanpantorre. v. kanpandorre.
kanpantxilar. "Kanpantxillar (msLond), corregüela (bot.)" A.
kanpantxilla-belar. "Kanpantxilla-bedar (msLond), enredadera, convólvulo (bot.)" A.
kanpantxori. "Kanpantxoixa, el vencejo" Iz ArOñ.
kanpanzar. "(V-ple), banquete, comida opípara" A.

baten mende.
kanpaña. 1. Campo de batalla.  Ez eban nai zeruak / gura eukean pobluak / zuekaz kanpañara urten / da
probadu eskuak. BBizk 13. Korajerik balin badük / behar dük kanpañala agertü. Xarlem 417. Jalki adi kanpañala
/ nahi bagütük ikusi. Ib. 1050. Kanpaiñan korpitz hil baizik / oh, sira eztüzü. Ib. 389. Luzaideko karrika / puxanten
kanpaña. LuzKant 39.
2. (Urt, Chaho, Gèze, H), kanpaina, kanpana (S ap. Lrq; VocBN). Campo, campiña. "Campus, [...] kanpóa,
larrea, kanpaña" Urt IV 116. "Kanpana, campagne, propriété hors ville" VocBN.  Tr. Documentado
exclusivamente en la tradición septentrional.  Mendiak beztitzen tutzu, bai sorroak belarrez, / kanpañetako
arbolak hanbat fruitu ederrez. Monho 68. Rexis dohatsuari gutienik gosta zaizkon konbertsioneak dire
kanpañetako populuen konbertsioneak. Jaur 397. Erregeren gorthetan, / hiri eta kanpanetan, / nurk ez du aditzen
/ Zumalaz mintzatzen. In Izt C 418. Kanpainako bizi laiño eta inozenta / zure gustukoa othe da? Gy 204.
Kanpainako yende xinplea da askotan pharatuko barber edo mediku baten alde. Elsb Fram 184. Egungo egunean
hiritarrek behar lukete kanpañetarat etorri, bizitzen ikastera. HU Zez 74. Joan ziten hirirat, joan ziten kanpañarat,
denetan ikusiko duzu jendea xinaurria bezela kurri, arrunt gogoetatua. Othoizlari 1958, 172. Orai kanpañatik
heldu zira, bainan gogoan harrazu [...] besteak bezenbat bazirela. JEtchep 94.
 (Con alat.). Fuera.  Orai bedere ilkhi zaitea kanpainara, jendartera. ES 87.
3. Campamento. "Castra aestiva [= 'cuarteles de verano'], uda kanpaña, udako kanpaña" Urt IV 282. "Castra
habere, armadan, kanpañan izan" Ib. 282.
4. kanpana (VocBN). Campaña de guerra, batalla. "Kanpana, campagne, terme militaire" VocBN.  Minzatü
gira Xarlemaiñaz, / harek egin kanpañez / mündü huntan ükhen zian / gerla eta kunbatez. Xarlem 1474. Egin dit
kanpaiña bat / sarrasien idokitzeko. Ib. 1458. Soldadu pasa zuben / ainbeste bat pais, / fuertea izandu zen /
kanpañetan agitz. FrantzesB II 45. Kanpaiña ürhentü zenian, minik gabe, ützüli zen bere etxerat. MaiMarIl 115.
Gudaritzara joan bear diñat [...] ta kanpañatik biziakin etortzen bagera, Jaungoikoak esango du gerokoa. Etxde
JJ 59. Errusiko eta Españiko kanpañetan. Ib. 179.
 Campaña (en favor o en contra de algo).  Ez zait iruditzen axola gutxiago duenik larrien alfabetatze
kanpainetan egiten ari denak. In MEIG VI 43. Kanpaña gogor bat zuzendaritzaren kontra egiteko. Gerrika 191.
Guk ere kanpaña bat eginik [...], Leon Erramouspe eta ni [Federazioneko arduradun] pasatu ginen. Larre ArtzainE
172.
kanpañar (Lh), kanpaindar.  Aldeano, campesino.  Lehenago kanpañarrak zoazin hirietarat bizitzen
ikasterat. HU Zez 74. Denak kanpañarrak, denak laborari semeak. Herr 7-10-1965, 3. v. tbn. Larz Bozak 18
(kanpaindar).
kanpañes, kanpaiñes.  Campesino.  Zer yende iñorant, bastoak / konpaiñes [sic, ¿por kanp-?] sinple, tontoak.
Gy 199. Xikitok aphezari, agur jaun apheza, / aphezak Xikitori, agur kanpañeza. Xikito 4.
kanpasoi, kanpasue. v. kapazu.
kanpatorre. v. kanpandorre.
1 kanpatu (AN, L... ap. A, que cita a Ax; SP). 1. "Éventer, publier, airatzea, agertzea. Hitz baten kanpatzea,
déceler une parole" SP. "Publicar, exteriorizar" A.  Nahiago baititu estali baiño, agertu, kanpatu eta famatu. Ax
89 (V 60). Iainkoak berak, [...] zure ohore handitan, mundu guztiaren aitzinean agertuko eta kanpatukoitu. Ib.
230 (V 154). 2. "(B), engreirse" A. 3. (Part. en función de adj.). "Kanpatu, famoso. Gizon kanpatua" Asp Gehi.
2 kanpatu (VocBN  A; Gèze, Dv).  (Aux. intrans.). "Camper" Dv. "Acampar" A.  Philistindarrek bildu
zituzten bere tropak, kanpatu ziren Sunaman. Lg I 294. Heltzen ziren ehun eta hogoi milla gizonetaraino, eta ziren
kanpatuak haran batean. Ib. 213. Kanpatzen, lerroka jartzen edo hiri sethiatzen. Dv Telem 82. Mamiñuna, errazu,
/ nihoiz kanpatzen zare zu, / printze edo enperadore / edo are zenbait andre / ederren buru-gaiñean? Gy 287. Ez
bada ere Zesar nihoiz han kanpatu, / etzitekela gaizki behar da aithortu. Hb Esk 91. v. tbn. Hb in BOEl 68.
kanpaxo. v. kapazu.
kanpaza (V-gip ap. A; Izt C 233 (sin trad.)), kanpas (V-gip ap. Iz ArOñ). "Serón, espuerta grande en que se coloca
grano, salvado" A. "La capaza" Iz ArOñ. v. kapazu.
- KANPAZKO. "(G-goi), espuerta hecha con paja y enredadera" JMB At.
kanpazo. v. kapazu.

baten mende.
kanpeatu, kanpiatu.  Campear, aparecer.  Anzuelan ezin nezake kanpiatu diru onekin... zergatik bat edo batek
galdetuko luke [...]. Apaol 99.
kanpeoi (V-gip), kanpeon.  Campeón.  Merezi du ta 'Biba / kanpeon jarria'|0. EusJok II 165. Oraiñ Uzkudun
dago kanpeon. Tx B I 168. Orregatikan dira kanpeoi / Españiakuak. MendaroTx 385 (ib. 416 kanpeon). Au
kanpeon ateri. Yanzi 169. Hura kanpeon dago / nik nai detan arte! Mattin 143. Ori da Euskalerri / guziko kanpeon.
Uzt Sas 221.
kanpeonato.  Campeonato.  Orain artian ori / ez dator itxusi, / kanpeonatua du / laister irabazi. EusJok II
162. Kanpeonatuan sartua bazan / asko jende-mota. Yanzi 167. Irabazitako iru apustu eta bi kanpeonatu
Españiakoak. Albeniz 271. Kanpeonatoko goraberak. Ib. 129.
kanpero, kanperu.  Campero, dueño de varios rebaños de ovejas (en América).  Lau mulo eta iru zaldigaz /
artzain kanperu jarririk. BEnb NereA 67. Artzain bakarrak eremaiten ditugu bi milla hein hortako ardi partidak
eta kanpero bat hak sei edo zazpi astotan segitzen du jatekua eta gure etxe guzia. Othoizlari 1961, 353. Nahi nuke
jakin zuk aiphatu kanperoa noiz segur jinen den, gu hemendik mendirat joaiteko. Larz Iru 48. Zer behar zioiat,
zer erran kanperoari? Zer bilakatu direla ene ardiak? Ib. 80. Kanperuarekin bera zegon lekura
bialdu. Auspoa 77-78, 269. Astien bein, bere lagun kanperue juaten jakon. Gerrika 213.
kanperogo.  Condición de campero.  Nahi baduk harekin [alabarekin] aphailatu hire bizia, nere ontasunak
eta kanperogoa hiretzat dituk. Larz Iru 102.
kanpeta.  Campeche. "Bois de campêche" Dv.  Goma kaotxuaren, egur kanpeta gorriaren eta zur ebena
beltzaren biltzeko. Prop 1896, 108. Kanpetaren tinta beltxa, / Bertzaren üzkü beltza, / Ehiz aurthen ezkuntüren
hizan bezalako müthür beltza. "La teinture noire de campêche". Igela 171.
kanpetxe (Lar, Lcq 74). "Campeche" Lar. v. kanpeta.
kanpetxetxo.  Tienda de campaña.  Tabernakuloa zeritzan ta bidez zebiltzanean erraz alda zitekean oial
ederrezko estalpe edo kanp-etxetxo bat. Ub 29.
kanpex. v. kanpix.
kanpezo. "(V-gip), cartola" A.
kanpiatu. v. kanpeatu.
kanpis. v. kanpix.
kanpitx. v. kanpix.
kanpitxe.  Tienda (de campaña). v. kanpitxeka, KANPO-DENDA.  Fedeaz egon zen hitzemana izan zion
lurrean, lur arrotz batean bezala, egonez kanpitxen azpitan Isaak eta Jakobekin. "In casulis". TB He 11, 9 (Lç
tabernakletan, Dv olhetan, Ol txaboletan, IBe etxolatan, IBk txabolatan, BiblE oihal-etxolatan). Gerran artu zuen
erida batek bere kanpitxearen barrunean oatua zedukan. Arr GB (ed. 1960), 90.
- KANPITXE-EGILE.  Bada heien ofizioa kanpitxe <-iche> egile zen. "Erant autem scenofactoriae artis". TB
Act 18, 3 (Lç tabernakle egitea, Dv olhagin, Ol etxola-giña, IBe, IBk oihal-txabolagile, BiblE oihal-etxolagile).
kanpitxeka. "Tienda de campaña, kanpitxeka" Lar. v. kanpitxe.
kanpix (O-SPAd, SP (sin trad., que cita a O), Ht VocGr 400, Lecl, Dv, H (que cita a O)), kanpex (Dv). 1. "Bide
kanpixa, chemin fâcheux" O-SPAd 880. "Périlleux, kanpixa, galkorra, eskasa" Ht VocGr. "Bide kanpexak, chemin
dangereux, dans lequel on risque de se faire du mal" Dv.  Pikatuak erraiten diote Bortuko bide hertsi eta kanpix
<-ix> bati, zein baita Otsagabiren eta Larraneren artean. O Pr 6.
2. "Natre, acariâtre" O-SPAd 880  SP. "Qui est de caractère, d'humeur variable, fantasque, susceptible. Gizon
kanpixa" H. "Suspicaz (hablando de personas)" A. "(Animal) ombrageux ou rétif (S)" Lrq.
 "Denbora kanpixa, temps variable, sur lequel il n'y a pas à compter" H.  Denborak kanpix aide bat beitzian,
baten mende.
ez da prosesionerik izan . Herr 14-5-1959, 3.

3. (BN-mix, S ap. A; SP, Dv, H), kanpex (Dv, A), kanpis (H). "Frágil (hablando de cosas)" A.
 "(BN-mix, Sal), defectuoso. Plaza kanpitxa, frontón defectuoso" A.  "Kanpitx dion mando kori kargatrik (Sal),
ese macho está cargado defectuosamente" A.
4. kanpis (Lar, Hb ap. Lh). "Bastardo, hijo de padres no libres" Lar. Cf. Palay: "Campìch, campìchou, -che,
enfant trouvé dans la campagne; bâtard".
5. Pusilánime.  Hortik ageri da zer damü handia jiten ahal den, mera bat den gütiena kanpixa haitatürik
balinbada. Gobernamentüko kargülantez, sü-prefetaz, edo gobernamentiaren gaintiko jaunez üzten badü bere
büria erabiltera, miseria hanitx egiten ahal dü erretor bati elizako gehiengoari doatzan gaizetan. Eskual 24-4-
1908, 4.
6. "(S; Foix), insubordonné" Lh.
kanpixe. v. kanpitxe.
kanpixera, kanpisera (Lar, H (G)). "Bastardía" Lar.
kanpixkeria (BN, S ap. A), kanpexkeria (Dv).  Susceptibilidad.
kanpixki. "(BN, S), de un modo suspicaz" A.
kanpixtasun (BN, S ap. A), kanpextasun (Dv).  "Fragilidad de las cosas" A.  "Susceptibilidad de las personas"
A.
kanpixtu (BN, S ap. A), kanpextu (Dv). "Volverse de un carácter quisquilloso" A.
kanplengo (Izt, A (que cita el msOch)). "Abatido, de genio abatido, irresoluto" Izt 3r. "Abatido, irresoluto" A.
kanpo (gral.; Volt 85, SP, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB). Ref.: Bon-Ond 153; A; Lrq; Iz
ArOñ; Elexp Berg.  Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Hallamos la var. kanpu en Lazarraga y
Gamiz. En DFrec hay 429 ejs. I (Sust.). 1. Parte de fuera, exterior. "Le dehors" SP. "Exterior" Lar y Añ.
"Extérieur, apparence. Ez sinhets elhe eta kanpo arraiei, ne croyez pas aux paroles et apparences agréables, riantes"
H. Cf. infra KANPOAN, KANPORA, etc.  Tr. De uso gral.  Beldurrez behin larganza balu presontegitik
ialgiteko [...], iustiziaz trufa ladin behin kanpoa eta libertatia ardiats baleza. Tt Onsa 126. [Naturalezak] eztio
behatzen kanpoari baizen, hau berriz [grazia], barrenera dago beira. Ch III 31, 5 (SP kanpoko gauzetara, Mst
kanpotiko gaizer, Ip gizonaren kanpoari, Ol giza-azalekoak, Leon gizonaren axalari). Kanpo llilluragarri horren
azpian gordea. He Gudu 139. Eskuak biotza, zure barrena ta kanpoa. Cb Eg III 384. Kanpo ederra eta barnea
gaixtatua duten fruituak. Lg II 234 (cf. kanpoeder). Zer endelgatzen düzü obren kanpuaz? CatLan 107. Ganbiatu
eta berritu behar du ene bihotza eta ez xoilki ene hizkuntza edo kanpoa. Brtc 166. Damurik barnean ez kanpo
iduriak! Hb Esk 148. Orain morroi alper au bota ezazute kanpo illunera, negar eta orz-karraskots-lekura. Lard
434. Baina hek guztiak [...] Axularen obraren kanpoa eta azala dira. Ip in Ax (ed. 1864), X. Pintre batek ez
badezake egin norbaiten potret suerte bat baizik haren kanpo edo itxurarena. Elsb Fram 165. Kanpo eta barne
etxe inguruak hein bat artarekin dauzkanak. HU Aurp 109. Illargirikan ez dago eta / kanpoa oso itzala. Tx B 132.
Begiak nola ez ditu betetzen kanpo ederrak, eta barneak nola ez ditu bihotzak perekatzen! Zerb Azk 13. Barren
edo kanpo, / garratz edo gozo. Arti MaldanB 223. Itxura ez dela izaitearen kanpoa baizik. Lf in Zait Plat XX. Bada
norbait norentzat barneak kanpo eta ilhuna egun argi baitira. Larz Senper 108. Otz al dago kanpo ortan? Izeta
DirG 28. Kanpoa erensugearen aoa da, beltzaren beltzak sakondua. NEtx LBB 107. Kanpoa zuritua eta ajeatua,
baiña barrua sanoa daukazu. Insausti 332. Barren eta kanpo neurtu behar dira, ez goi eta behe. MEIG VI 49.
Antinomia, berdintasun eta trukaeren elkartze honetan ezin asma daiteke barrurik eta kanporik. MEIG IX 128 (en
colab. con NEtx). v. tbn. AB AmaE 382. A BeinB 67. Enb 182. Laux AB 74. Ir YKBiz 273. Iratz 104. JEtchep 21.
EZBB II 33. Ayesta 123.
 (Uso pl.). "Les dehors, les alentours. Etxe hunek kanpo ederrak ditu, cette maison a des beaux dehors et
alentours" H.  Ez diote hats onik utzi sala, eskola, kafe, ostatu, kanpo ala barnetan. Hb Egia 139. Etxolaren
barneak eta kanpoak. Jnn SBi 123.
 País extranjero.  Zer ikasi düzü? / Arauz kanpo hortan / balientia egin düzü. 'Contrée'. Xarlem 968.
 (Uso pl.). Cf. KANPOETAKO, KANPOETAN, etc.  Egorri zuen haurra Infante zelarik, / Kanpoen ikusteko,
ikhas xedek yorik. Hb Esk 124. Ondo jan eta edan, ondo jantzi ta kanpoak ikusi, etxe-bizitza dotorean bizi.
BAyerbe 167.
 Oraiko gazteak [semenarioan] kanpoari eta munduari idekiago prestatzen dira. Larre ArtzainE 209.

baten mende.
2. (V-ger-arr-arrig-och-m-gip, G-azp-to-bet, AN-gip-larr-ulz-egüés-burg-ilzarb-olza, Ae, Sal, R; Urt IV 116, Ht

VocGr, Lar, Lecl, Dv), kanpu (Lcc). Ref.: Bon-Ond 138; VocPir 111-112; EAEL 67; Elexp Berg. Campo. "Campo
raso, kanpu rasoa" Lcc. "Apacentar ganado, abereak kanpura atera" Ib. "Campus, [...] kanpóa, larrea, kanpaña"
Urt IV 116. "Campagne" Ht VocGr. "Campaña, campo sin montes" Lar. "Kanpoak ederrak dire, les campagnes
sont belles" Dv. "El campo. Aurtengua urte ona kanpuandako" Elexp Berg. v. landa.  Tr. Documentado en todos
los dialectos.
 Konta zezaten hirian eta kanpoetan. "Champs". Lç Lc 8, 34. Jarri zitezen begira kanpurutz, nun ekusi eben
egoala Konfusioko Etsea. Lazarraga 1153v. Kanpuan oba leuke atxurzala, / izango baleu bere beti presa, / mila
monjaren baño abadesa. Ib. (B) 1182rb. Kanpo ferdeak. EZ Man I 16. Amoren kontentuak / eztaude irauten, /
kanpoan lorak legez / dira galsaiten. Mic TAV 3.1.27, 133. Espainiako kanpo fruitutsuak. ES 114. Probetxu andi
egingo dozku / kanpu zabaltasunaz. Gamiz 206. Aren abegi ederrak / duda baga benzitzen ditu / kanpoetako
eperrak. Acto 310. Kanpo ta bide guzia elurrez beteak. Cb Eg III 336. Kanpotan liliak / nola tu iguzkiak / goixtirian
zabaltzen. Monho 138. Ai baso laztana! / Ai kanpo maitia! Mg PAb 101. Begira kanpoetan jaiotzen diran lili edo
lirioai. AA II 170. Itxasuai, mendijai ta kanpuai itandu ginaijue. fB Ic III 291. Kanpoa loratzen. Echag 135. Nai
duten ainbat kanpo baratza ifinteko. Izt C 158. Hiriko arrathoaren etxera / kanpoko arrathoa kumitatia izan zen.
Arch Fab 85. Neguan deus guti da kanpoetan xerrikume gurientzat. Dv Lab 282. Far ark kanpo aiek guziak berritu
eta edertzen zituela. Arr GB 51. Bere lore zoragarri eta kanpoaren edertasunaz. Arr May 7. Nik bezala othe duk /
gozatzen kanpoa? Zby RIEV 1908, 769. Kanpo lorestatu horiek. Arb Igand 55. Jaungoikoak ukatu edo laburtu
leikeoela bere bendezinoa kanpoai. Itz Azald 94. Bos'pa sei urte egon naiz / Amerikako kanpuan. (Interpr?).
Etcham 47. Gorago, kanpoa illuntzen, utzitako bezelakoak ez ziran ango landareak. JAIraz Bizia 49. Zoazte
landetara, kanpoetara, ta egi au bereala ikusiko dezute. Munita 25. Kanpoa bere iguzki eta ilhargi
xarmagarriekin. JEtchep 27. Su emateko moduan daude / kanpo guziyak jarriyak. Auspoa 39, 33. Xoraturikan
kanpoari so iragan ditut orenak. Xa Odol 198. Kanpo dana utzi du [izotzak] / ain txar biurtuta. Uzt Noiz 61.
Badakit kanpo eta / baso aren barri. FEtxeb 135. v. tbn. Zuzaeta 105. LE Prog 124. Añ NekeA 217. VMg 11. Hb
Esk 133. Lard 70. Aran SIgn 35. AB AmaE 377. Sor Bar 47. Ill Pill 3. JE Ber 98. Basarri 57. Larz Iru 78. Alzola
Atalak 83. AZink 66. Albeniz 51.
 Gaurko pistetan, edo atletismoko kanpo oietan, naiz euria egin, ez da lokatza egin bildurrik. Albeniz 164.
3. Campamento.  Estranjerén kanpoak ihesitan irion dituzté. Lç He 11, 34. Baten bezain kontra sendo hañitzen
duk besoa / ezen million gizonen garaitu duk kanpoa. EZ Man I 45. Sanson sendoa ohi duk / sendagallez famatu,
/ zeren zuen Filistinen / kanpo osoa zehatu. EZ Noel 30. Letra zonbeit kanpoko lagunetarik ukanak osagarriaz
mintzo zirenak. StPierre 36. Kanpuaren aldatzeko / udan dauzkagu astuak. Auspoa 77-78, 296.
 Sarritan gaude kanpo barruan / oien orruak aditzen. Auspoa 77-78, 253 (v. ib. nota: kanpo = lo egiteko tokia,
tienda de campaña).
4. Campo de batalla.  Retulo bat ekusi neben / kanpuaen alde bateti, / urregorrizko letra batzugaz / egoan
eskribidurik. Lazarraga 1159r (ref. al campo de justas). Arma eskuduak on dira dardoz, / parerik eztabe
kanporakoz. (Cantar de Rodrigo de Zárate). IC I 564. Hil hanitz bi aldetarik: hamasei mila baratu dituzu kanpuan.
(1595). FLV 1993, 449. Batailla bat ematera dohan kanpo handi batean baziñe bezala, zure etsaia aiñtziñean. He
Gudu 99. Jalki adi kanpuala / gureki konbatitzera. Xarlem 864. Geratu zirian gudatoki edo batalla kanpuen jaube.
Astar II VI. Kanpo guztia ill ta zaurituz estalirik. AB AmaE 449.
 Auxe esanda dragoetzar bi diran erara / Marteren kanpo edo zeian deutse ekiten. AB AmaE 452. Ez gatxakoz
bildur izango ez Marteren kanpuan, ez auzitegijan, ez batzaarreko aulkijan. Mg PAb 214.
5. Campo, espacio. "Kanpo-aundi, cuerpo de grandes proporciones (h[ablando] de animales). Kanpo aundiak
dauzka zezen onek" Gketx Loiola. Cf. KANPO-HANDI.  Kanpo andija dauka juzgu gaistuak. fB Ic II 221.
[Gurari itsubak] laster artuko dabee kanpo andija. Laster itsutuko zaitubee. Ib. 251. Zuk ere amar zentimorekin
kanpo aundiyak biar dituzu! Iraola 20.
6. Campo (de un escudo).  Motrikuko Erriarenetan [etxarmetan], berriz, kanpo urdiñean dago txalupa bat. Izt
C 208.
II (Tema nudo usado como posposición). 1. (G-azp, AN-5vill, B, BN-arb-lab, S ap. Gte Erd 191; H). (Precedido
de sintagma nominal en ablativo o instr.). Fuera (de). "Bidetik, bidez kanpo zabiltza" H. "Xiberotik kanpo egon zen
(S), elizatik kanpo da (BN-lab, S), Baztandik kanpo bizi zen (B, BN-arb), etxetik kanpo omen dabil (G-azp, BN-
lab)" Gte Erd 191. v. KANPOAN (b), KANPORA (b).
 Tr. Documentado desde Maister al Norte, en el s. XX tbn. lo emplean autores meridionales cultos. Aparece
gralmente. tras ablativo; lo hallamos tras instrumental en Eguiateguy, CatLan, Jauretche (115), Laphitz, Arbelbide
(Igand 20), Zubiri (93), Hiribarren (Egia 62), Zerbitzari, Gerrikagoitia y Zendoia (89).
 Erran dian bezañ sarri, alharzetik kanpo jarri behar zaio. Mst I 13, 5 (Ip kanpo; SP kanpora). Konplitzen dea
Elizako mania komüniatüz parropiaz kanpo? CatLan 102. Hartakotz da galtho heia [...] izkontziaz kanpo halakorik
badenez. Egiat 217. Napoleon juan dela / Frantziatik kanpo. Bordel 164. Uzten duzu nahasiz gorrastatzen sutik
kanpo. ECocin 5. Atzartu zenean hirriskuz kanpo zen. Laph 15. Lagüntü nahi ükhen zütian basa-herri hetarik
kanpo. Ip Hil 128. Urrats bat ez dezakegu egin etxetik kanpo. HU Zez 33. Eskual-herritik kanpo. Arb Igand 24.
Elizatik kanpo ez da salbamendurik. CatJauf 38. Elizatik kanpo eta eliza barnean bi gisetara mintzo zirezte. Barb
baten mende.
Sup 7. Elia erritik kanpo, arrotz-erri batera yoan bearrean aurkitu zan bizitzera. Ir YKBiz 79n. Otordukoan etxetik
kanpo / lan da alakoak botatzen. Or Eus 415. Frantses-legek herritik kanpo igorririk. Iratz 183n. Naiz etxean, naiz
etxetik kanpo. Etxde JJ 68. Petit norbeit zen herrian eta herritik kanpo. Zerb Azk 15. Hemen batere tokiz kanpo
iduritzen etzaukuna. Ib. 49. Itsasoko bizitzatik kanpo diarduenak. Erkiag Arran 116. Gugandik kanpo batere
bizitzarik eztuena. Vill Jaink 148. Uretik kanpo arraiak / badu aringallu. Gazt MusIx 233. Ezen etzagon nehor
haren bihotzetik kanpo. Ardoy SFran 153. Nula zütaz kanpo haiñ lüzaz egonik? Casve SGrazi 34. Esplikatua
nakon nun zen komentu hori, zeren Tolosatik kanpo baita. Etchebarne 121s. Kargu guztiak, legez kanpo itxi ebezan
dekreto baten bidez. Gerrika 57 (cf. infra). Ez du egon beharko gure baitan, nahierara alde dezagun, gugandik
kanpo eta gure gainetik baizik. MIH 83. Gramatikaren erresumatik kanpo ibili gaberik. MEIG VI 145. v. tbn.
Xarlem 1111. Dh 137. UskLiB 79. Gy 22. Bordel 149. Laph 4. CatS 33. Prop 1876-77, 62. Elzb Po 196. Elsb Fram
102. Jnn SBi 25. Zby RIEV 1908, 759. Lap 146 (V 65). Etcham 212. Zub 26. Const 25. Mde Pr 115. Larz Iru 146.
Lf in MEIG III 70. MAtx Gazt 41. Olea 59. Mattin 76. Xa Odol 134. Insausti 305.
 (Precedido de neurritik, neurriz, con el sdo. de 'más de lo debido').  Ttantta bat neurritik kanpo edan zuela
aitortu behar da. Mde Pr 183. Oitura duan bezela, neurriz kanpo zerbait edana dago. Basarri 145. Nehurriz kanpo
hitz egitea / nehorentzat ez da haizu. Xa EzinB 89. Egunkarietan [...] eta telebistaz agertzen ziran eskutitz eta
berba negurritik kanpo ziranak entzutia. Gerrika 275.
 (Precedido de legez, con el sdo. de 'ilegalmente').  Egin zizkidatenak legez kanpo egin zituzten. Albeniz 139.
Legez kanpo aziendatik etortzen ziran diru kentzera. Ib. 157.
2. (Dv, H). (Precedido de sintagma nominal en instr. o ablativo). Fuera (de), aparte (de). "Zutaz kanpo, en dehors
de vous, excepté vous" Dv. "Nitaz kanpo guziak erori dira" H. "Askaziez kanpo, auzoak ditugu lehen adixkide
(BN-ciz)" Gte Erd 191. "Etxe horietatik kanpo badu besterik (S)" Ib. 15.  Tr. Documentado desde Maister al
Norte, en el s. XX tbn. lo usan autores meridionales cultos. Es usado gralmente. precedido de instr.; tras ablativo
lo hallamos en Maister, Inchauspe (Hil 263), Villasante (Jaink 35) y Xalbador (Odol 51).
 Hartarik kanpo irakurten edo entzüten dütüdan gaizak. Mst III 56, 3 (SP hartaz kanpoan, Ip hortarik kanpo, Ol
andik alde). Baionaz kanpo, hiri hori da bakharra. Hb Esk 128. Etzela Julienen Jainkoaz kanpo bertze jainkorik.
Jnn SBi 100. Maina guti zuten etxean, beharrez kanpo. HU Zez 70. Asunez kanpo, lapharrez kanpo, / zer bil litake
lurretik? Ox 142. Futbolaz kanpo eziñ asmatu / degu zeretzat itzegiñ. Basarri 74. Polizia-nobelaz kanpo. AIr in
Izeta DirG 10. Mixiolariek erakusten zietenaz kanpo. Vill Jaink 17. Horietaz kanpo ere edaten nuen esnea frango.
Etchebarne 29. Gorago aipatu dudanaz kanpo. MIH 395. Hor daude, horietaz kanpo, luzaroko lan ixilean bertsoak
ontzen dituztenak ere. MEIG II 48. v. tbn. UskLiB 97. Jaur 352. Elsb Fram 142. CatS 90. Lf Murtuts 2. SMitx
Aranz 180. Zerb Azk 48. Mde HaurB 56 y 78. Larz Senper 60. Ardoy SFran 235. Alzola Atalak 121. Xa Odol 24.
Larre ArtzainE 125.
 (Precedido de sintagma en caso absoluto).  Ene botza emaiten dut gehien botz biltzen duenari, ni kanpo. Laph
183. Urthe bakar bat laboraria / geldi baledi lanetik, / asun laphar gaixtoak kanpo / zer altxa litake lurretik? Ox
137.
 Urthaskari partida gaitza! Zugasti (ezkerra kanpo) eta Etxartek garhaitu Iratzoki eta Etxemendi. Herr 4-1-1962,
3.
III (Uso adv.).  Fuera. v. KANPOAN; cf. ETXE ETA KANPO, ETXE EDO KANPO, BARRU ETA KANPO.
 Eztükeie kargürik haboro konfrarian eta, kasü zonbaitetan, kanpo dirate osoki. Mercy 39. Kanpo baliz berriz
sorthü e'lizateke nahi. Egiat 166. Sekretua kanpo ya baitzen aspaldi. Gy 150. Aho guzia odol, kanpo buru fuinak.
Ib. 60. Miliun bat zimitza onhets netzazke Ithurburuan, Maria eta Xaneta kanpo egoitekotan! Barb Sup 110. Ba
herrian ala kanpo / Dugularik tratatu. LuzKant 115. Oro etsaier bühürtzez / ditzagün kanpo etxeki. Casve SGrazi
84. Lege onek eskuma alde guztia kanpo ixten eban. Gerrika 57. Naparrok kanpo edo barru dirala, nori emon
errua? Ib. 275.
 Afuera.  Ezagütü ordüko / juran nintzan kanpo / erran gabe adio. Etch 324. Ilkhi kanpo, muthilak. Hb Esk 59.
Lephua muztü zieian, kanpo erresta eraman. Mde Pr 50. Gure misionesta kanpo behar zutela igorri. Ardoy SFran
222.
 (fuera kanpo).  Eskola hoitarik otoitza eta katixima fuera kanpo aurtiki zituztenean. HU Zez 110. Zoin bere
herrietarik oro fuera kanpo. HU Aurp 144.
 Biba Eskualdunak! Khanpo gu zikindu nahi gaituzten arrotzak! Barb Sup 60.
 "(V-m), pasar la bola por el lado derecho o izquierdo, fuera de todos los bolos" A (pese a la trad., se trata
seguramente de un adv.).
IV (Como primer miembro de compuestos). 1. (Con el sdo. de 'exterior'). v. KANPO-HERRI, KANPO-LAN,
etc.  Kanpo aro ez bada, / hortakotz barnean. Zby RIEV 1908, 94. Kanpo laguntza ona da baña / gogor saiatuz
nor bera. Basarri 104. Zeure betiko txorrotxioa / ez dogu gura besterik, / zu bizi zaren artian ez dau / kanpo-txorien
bearrik. BEnb NereA 201. Kanpo jentia datorrenian agur eitia usu de (V-arr). Balad 60.
2. (Con el sdo. de 'campestre'). v. KANPO-ETXE, KANPO-LAN (b), etc. Aideak kanpo-usai gozoa zekarren.
NEtx LBB 23.
- KANPOA HARTU. Salir, marcharse.  Iritxi zeratenean kanpoa hartu du burrunban, aitzaki edo agurrik batere
gabe. Mde Pr 101.
baten mende.
- KANPOA EMAN. Despedir, echar. v. KANPO EMAN.  Andregaiari kanpoa eman behar zion Theresa haren
etsean sartu zen egunetik. Mde HaurB 34. Neskameari kanpoa eman ziola. Ib. 87.
- KANPOAN (V-gip, G-azp-goi, S (kanpun); Volt 3 (kanpuan), SP, Ht VocGr, Lar, Lecl, A). Ref.: Lrq (kanpun);
Elexp Berg; Gte Erd 191. a) (Sin ningún sintagma explícito que le preceda). Fuera. "Kanpoan da, il est dehors"
SP. "Kanpoan dago, está fuera" A. "Kanpoan paradisoa, etxean ifernua (L-sar). Kanpoan uso, etxean otso (V)"
Ib. "Kanpuan otz eitten dau" Elexp Berg. "Kanpoan dabil jolasean, hor atarian (V-gip, G-azp-goi)" Gte Erd 191.
AxN explica athean (296) por kanpoan.  Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos.  Eta populu guziak
kanpoan othoitz egiten zuen. Lç Lc 1, 10. Zinbat joazen / ebili pobre munduan, / goseak ilik, / otzak bere bai
kanpuan; / oi zuetara / joan joazen orduan / limosna eske. Lazarraga 1199v. Kanpoan urzo, etxean bele. O Pr 107.
Etxeko berriak kanpoan kondatzen eta konda-arazten dituztenek. Brtc 60. Etxian eta kanpuan, kalian eta mendijan.
Astar II 283. Etxera baño len erori eta kanpoan lo egiña da. Urruz Urz 55. Behin, bera kanpoan zelarik, ohoin bat
sartu zitzaion etxolan. Jnn SBi 60. Eladi egurastuten kanpoan ebillen baten. Echta Jos 213. Etxean eta kanpoan,
plazan eta mendian etzen besteren gañean itz egiten. Goñi 106. Kanpoan, diotenez, itxaso gaisto xamarra egon
bear du, bada. Ill Testim 5. Pedro, ordea, kanpoan gelditu zan, ate ondoan. Ir YKBiz 474. Emazte gajoa kanpoan,
otzak dar dar. Muj PAm 53. Zentzuduna barruan, zorua kanpuan. Kk Ab II 94. Or kanpoan, badaude iru kamion
taldean. Anab Aprika 71. Athorra kanpoan ta prakak ia lurrean. Osk Kurl 66. Itxoin zala kanpoan. Lab SuEm
167. Trumoia kanpuan da / trumoia etxian. In Uzt LEG II 164. Kanpoan eder, ta etxean uger (AN-5vill). Inza
NaEsZarr 1608. Kanpoan santu, ta etxian deabru (B). Ib. 2050. Kanpoan herria garraxika. MIH 315. Ez dut
kanpoan utzi nahi zertzelada hori. MEIG I 259.
 (Ref. a otro país o población). "Fuera, en el extranjero, en el mundo. Kanpuan ibilli da urte askuan, ona agertu
barik beiñ be" Etxba Eib. "Egunetan kanpoan egon naizenik ez du iñork igarriko (V-gip, AN-gip)" Gte Erd 31. v.
KANPOETAN.  Landa zezan mahasti bat eta aloka ziezén hura laborariei eta denbora luzez kanpoan egon
zedin. Lç Lc 20, 9. Luzaro kanpoan, leku urrinetan egon ezkero. Añ LoraS 76. Kanpoan zanean, / etxe-zai zeukan
beti txakur bat atean. It Fab 255. Egun batzuek kanpoan igaro dituen bere jabia berriro ikusterakuan. Bil 164.
Carlos V kanpoan zala. Aran SIgn 7. Etorri naiz aurten, / uda ta negu asko kanpoan ein arren. AB AmaE 283.
Erriyan eta kanpuan dan onena. Iraola 57. Aspaldiyetan kanpuan nitzan, / oraintxe nator etxera. Tx B II 168.
Egun batez, kanpoan aita zelarik, xerri bat hil zuen andre gaixtoak. Barb Leg 67. Egun batzuetan kanpoan izateko
gauzak antolatu zitun. JAIraz Bizia 92. Aspaldi batean kanpoan egona zan. Erkiag BatB 83. Neu'pe kanpoan ikesi
neban erderaz. Osk Kurl 115. Ez dugu agian behar bezala erakutsi kanpoan geure burua. MIH 151.
b) (Precedido de sintagma en ablativo). Fuera (de). "Erritik kanpoan dago (AN-egüés-ilzarb-olza)" Bon-Ond 166.
"Etxetik kanpoan ibili nintzen (AN-5vill)" Gte Erd 191.  Elizatik kanpoan ezin dateke damnazionerik eta heriorik
baizen. Lç Ins C 8r. Ezkonzatik kanpoan ere haragizko obrarik ez egitea. Mat 147 (ezkontzatik kanpoan SP Phil
252). Sasoinetik kanpoan hasten baitira loratzen edo birloratzen. Ax 211 (V 141). Zenbat arriskutarik kanpoan
ez dire birjina daudezenak? Brtc 225. Artu zuen iltzeko gaitzak bere erritik kanpoan. AA III 571. Eden-dik
kanpoan, eguzkiaren sort-aldeko bazter batean bizi izan zan. Lard 6s. Behar zuelakotz, hiritik kanpoan, [...]
egoitza fresko eta gisako bat. Elzb PAd 58. Izan bearko genduan / zerutik kanpuan, / Jesukristo ill ez balitz /
gurutze santuan. Xe 353. Leihotik kanpoan agiri ziren parkeko zuhaitz hostodunei. Mde HaurB 81. Alabatxoa
arriskutik kanpoan ikusi ebanean. Bilbao IpuiB 227. Mantendu ere kuarteletik kanpoan. BAyerbe 63. Ene etxolatik
kanpoan ezarri. Etchebarne 54. v. tbn. Mat 69. EZ Man I 130. Harb 429. O Pr 130. SP Phil 28. Tt Onsa 153. Arg
DevB 5. He Gudu 113. Mih 37. Ub 153. Dh 155. Arch Fab 129. ECocin 13. A BGuzur 113. Ag Kr 117.
 Erho da, zentzutik kanpoan da. Ax 341 (V 227). Bere sensu onetik kanpoan ezarten ziala. Tt Onsa 18. Bere
baitarik kanpoan bezala. Lg I 335. Bere baitarik kanpoan / dabilla zoratua. Monho 110.
 (Lar, Añ). (Precedido de instr.). "(A la) inclemencia, etxakanpoan, barrunbez kanpoan" Lar (v. tbn. Añ).  Tr.
Documentado únicamente en textos orientales.  Haragizko obrarik ezkontzaz kanpoan eztagigula. Mat 8 (tbn.
ezkontzaz kanpoan en Ax 360 (V 238) y He Phil 254). Herriz kanpoan nenbilano. O Po 50. Atrizionea inperfekta
da, ezpaitu ematen arima grazian, sakramenduaz kanpoan. Gç 101. Jaio da erriz kanpoan. Mb IArg I 105. Salba
gaitezkea Elizaz kanpuan? CatLan 14. Ez dezadan zutaz kanpoan bilha kontsolazionerik. Brtc 71. Eliza hartaz
kanpoan / ez da nihor salbatzen. Monho 78. Jar onthuruntzez kanpoan ez jateko eta ez edateko usantzan. Dh 54.
Ala hiriz kanpoan, ala munduko edozoin lekhutan. JesBih 472. Han aurkhitzeko ahalaz kanpoan bazinete ere. Arb
Igand 182. Aitatxo hor jarria / ateaz kanpoan. Etcham 221. Herriz kanpoan. Larre ArtzainE 275. v. tbn. SP Phil
276. Tt Arima 96. Ch III 31, 2. Mih 7. Dh 91. AstLas 66. HU Zez 164. Zerb Azk 101.
 Ez hargatik utz lazakeriaz eta arrazoin handiz kanpoan, goizeko othoitza erran den gisan egin gabe. Dh 49.
 (Precedido de gen.).  Gogoan jo nazala zu bage dan gozoak, eta zure kanpoan danik eztezadala desea. Lar
STomas 1.  Gure kanpuan eta barnien, erran nahi da gorphützez eta Ispiritüz. CatLan 83. Ematentiót giltza
guzíak, ene bárnean ta kánpoan dén guzía. LE Ong 37v.
 (Tras tema nominal nudo).  Mutil-talde bat asi zan kantari ate kanpoan. Zab Gabon 42. Bein erri-kanpoan,
errizaia atzera asi zanean. Anab Poli 102. Bai etzaleku-kanpoan eta bai barrenean ere. Anab Aprika 69.
c) (SP). (Precedido de instr.). Aparte (de). "Zutaz kanpoan, hormis vous" SP.  Hortaz kanpoan maiz behar du
bere estatua konsideratu, xuxendu. SP Phil 502 (He 509 hortaz landan). Hortaz kanpoan arteziak perillos dira.
Ib. 362. Mirakuluz kanpoan inposible dela nehor onsa hil dadin herioaz orhitu gabe. Tt Onsa 85. Hitzkuntza
baten mende.
guztiak (Babiloniakoez kanpoan) direla gizonek bilhaturikako imintzione batzuek. ES 140. Haukien gainean
dohazi bertze gainerako berbo guztien konyugazinoak, latinez deitzen diren berbo anomaloez eta defektiboez
kanpoan. Ib. 91. Lehia gehiago duen bekhatu mortal batez kanpoan bere bertze bekhatu guziez damu lukenak.
CatLav 280 (V 139).
- KANPO-HANDI. "Gran extensión, latifundio. Kanpo-aundia omen zan baserri ura" Gketx Loiola.
- KANPO-ARROSA (-larrosa V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Obsequioso con los de fuera de casa. Etxeko
laratzak ezagutzen zaittu zu be, kanpo-larrosiori!" Etxba Eib. "Andra koittaua etxian da bera, berriz, jaun, ortik
ziar. Kanpolarrosa majua don ori" Elexp Berg. v. kanpoeder.  Oingo gaztiak, kanpo-larrosa ta etxe-kardo. SM
Zirik 41.
- KANPO-BAZTER. (Pl.). Tierra lejana, apartada.  Uropako Misionest-zozietate, Ebanjelioaren kanpo-
bazterretarat eremateko establituak direnen ezagutarazten. Prop 1906, 49. Horra, bada, laburrenetik, kanpo-
bazterretarako angles-Misionesten zozietateari behatzen zaizkon xehetasun gogoragarrienak. Ib. 66.
- KANPO-DENDA. Tienda de campaña.  Esan-al guztien gañeko estura larrian armak botarik lasterka, utzi
zituzten Gipuzkoan beren kanpo-dendak eta arropa. Izt C 360.
- KANPO EMAN. Expulsar. v. KANPOA EMAN, KANPO EZARRI.  Eliza Katoliko-Sainduak kanpo eman
ditu. Hb Egia 108. Afrika bazterreko erresuma batetarik kanpo emanak izan ziren misionestak. Prop 1883, 189.
Apezpikuak, herrietako erretor bikarioak oro beren etxetarik kanpo emanak edo emaiten ari. HU Zez 154.
Eskumikatua da Elizak kanpo eman duena bere krimen gatik. CatJauf 68.
- KANPO-HERRI. (Empleado en pl.). Población, país extraño, extranjero.  Zenbat eta nolako zubage eder liraiñ
galantak ateratzen diran baso edo oian oetatik kanpo-errietarako. Izt C 125. Kanpo herrietako haize tzar zenbeitek
ekharri luken hazi pozoindatua. Lap 27 (V 15). Errikoentzako ([...] edo kanpoerrietan bizi diranentzako) ateratzen
dabe orri polit bat. Alzola Atalak 123. Udagoien alderuntza joaten zan barriro erritik, kanpoerrietara. Ib. 74. Bai
Españian, eta bai kanpoerrietan, oso ezaguna izan da. Ib. 131. Baillarakoari esaten atrebitu ezinda, edo danentzat
etzalako, kanpo errietan billatzen ziran emaztegaiak. BBarand 75. Kanpo-errietan legez, zelai bereziak sortu ta
ainbat belar-azi alkarregaz nastuta. Gerrika 148. Kanpo herrietan ibiliak, mintzaira ikasten. Larre ArtzainE 216.
- KANPO ETA BARREN. Por dentro y por fuera.  Intxaurrak pruiturikan / ez iduki arren, / dena betea dago /
kanpo eta barren. Ostolaiz 55.
- KANPOETAKO. Extranjero, foráneo, de fuera.  Ikusten dodaz Mundaka ta Bermeoko neska-mutillak
kanpoetako ikastetxietan egon direanak. Echta Jos 347.
- KANPOETAN. En el exterior, en otras tierras, en el extranjero.  Erri baten badago jakitun andi bat, guztiak
estimeetan dabee ta kanpuetan bere konteetan dabee. fB Ic I 42. Sui-gai orrek omen / du aundiya boltsa, /
kanpuetan beñepein / ala dago otsa. Afrika 97. Kanpoetan zerbait ikasi dogun guztiok gara txarrak zuentzat. Ag
Kr 99. Kanpoetan ibillita Arranondora barriro agertueran. Ib. 123. Ez dakit kanpotarrei ziririk sartuko diegun,
kanpoetan ere jendea ernatzen hasia omen da. MIH 209.
 (Con demostrativo).  Artobero jauna kanpo oietan oso ardozaletu zan. Urruz Urz 32.
 (Tras ablativo).  Gure Erritik kanpoetan ibilli zara zeregintxu batzukaz. Ag AL 135.
- KANPOETARA. Al extranjero, a otras tierras.  Kanpoetara biraltzen diran zubage oen guztien balioa deus ez
da Errirako ematen dituzten ondasunen aldean. Izt C 129. Bikario jauna tokatu zaigu / kanpoetara juana. Ud 143.
- KANPOETATIK. Desde fuera, del exterior, del extranjero.  Bere flojedadez datozenian juezak kanpoetatik
inor artzera bere jurisdikzinuan (Eibar, c. 1755). RIEV 1908, 731. Industri indartsua beso exkasian dago. Millaka
pertsona sartzen zaizkigu kanpoetatik. Basarri 127.
- KANPO-ETXE. Casa de campo.  Nun nai gaixotu leiteke, baina sekeradunagaz lo egiten dabena ala kanpo
etxe osasuntsu baten bitzi dana leenago ta sarrijago? fB Olg 186. Osterontzeko kanpo-etxerik geienak ere
badituzte beren iturri jakiñak eroso txit. Izt C 97. Nun ote dago Marañonen zigarral-a kanpoetxea? Alzola Atalak
72.
- KANPO EZARRI. Enviar fuera (de), expulsar.  [Jende] saldo bat atrebitürik zaldiari zen lothü ta zaldüna
elizatik kanpo ezarri. Egiat 219. Kastero jelostü denian, Maria Solt ezari kanpo. Etch 422. Lege hori garratzegi
khausitzen zutenak komentutik kanpo ezartzen zituen. Laph 231. Etsai hura zure lurretarik kanpo ezarri duzunean.
HU Zez 86. Seminariotik kanpo ezaririk izateko bidian. Const 19. Bizpahiru aldiz muthilgotik kanpo abantxu ezarri
bainik kanperoak. Larz Iru 80. Orhoit gira ere zoin garrazki Jesusen Konpainiatik kanpo ezarri dituen. Ardoy
SFran 289.
- KANPO-GARI. "(V-ger-m), trigo extraño" A.
- KANPOKO (BN-baig, S; SP, Lar, Añ, Dv, H). Ref.: Lrq; Satr CEEN 1969, 210. A) (Adnom.). a) De fuera,
exterior. "Exterior, cosa de fuera" Lar y Añ. "Qui est de dehors" Dv. "Kanpoko leio, contraventana (BN-baig)"
Satr CEEN 1969, 210. Cf. kanpoko.  Ezen, hura eztago behá kanpoko obretara solament. Lç Ins D 7r. Kanpoko
gizona edo exteriora. Lç Decl a 3v. Kanpoko itxura baizen / etzitzaien gelditu. EZ Noel 120. Eztu kanpoko
edergarriren beharrik. Ax 513 (V 331). Doatsu dire begiak kanpoko gauzetara serraturik eta barrenekoetara
idekirik daudezinak. SP Imit III 1, 1 (Ch, Mst, Ip, Leon kanpoko). Adiskidetasunaren kanpoko markak. Mih 68.
Animako etsai gaiztoak, ala kanpokoak nola barrukoak. Gco I 410. Limosnaren zai gaude / kanpoko atian. Zab
Gabon 46. Xahürtarzünak emaiten deie barneko indarra eta kanpoko edertarzüna. Ip Hil 47. Galerazo egiten
baten mende.
dautsoe kanpoko beruari gure gorputzera sartzen. Kk Ab II 104. Kalte gehiago egiten diola kanpoko aire tzarrak
baino barneko harrak. Zerb IxtS 99. Ez kanpoko hotzagatik, lasterregi ibili zelakotz baizik. Mde HaurB 50.
Kanpoko atea zabaltzen du. Arti Ipuin 26. Kanpoko argia sartzen zan leioko zirrikitoetatik. Anab Aprika 49s.
Kanpoko mundua. Vill Jaink 57. Kanpoko zarata. Ib. 139. Sarrerako eskillarok, kanpoko patixuok. Gerrika 84.
Kanpoko aire ferskoa. Larre ArtzainE 23. Horrela ez baitu barrengo begiak kanpokoa okerreko bidetik gidatuko.
MEIG V 71.
v. tbn. Mat 256. Ch III 31, 4. He Gudu 91. Mst III 1, 1. Mb IArg I 237. Lg II 182. CatLan 78. Mercy 13. AA III
613. Dh 74. Jaur 172. MarIl 11. AstLas 74. Lard 382. ChantP 62. Aran SIgn 68. AB AmaE 236. Bv AsL 166. Arr
GB 25. HU Aurp 199. A BGuzur 153. Itz Azald 190. CatJauf 80. Ag Kr 43. Echta Jos 113. Goñi 18. Arrantz 20.
Barb Sup 122. JE Ber 98. Ir YKBiz 273. Txill Let 90. Bilbao IpuiB 110. JEtchep 96. Osk Kurl 203. Erkiag BatB
193. Xa Odol 197. BBarand 121.
 (Ref. a otra casa, población o país). "Kanpoko lanetan haritzea, etxekoak utziz, travailler pour autrui en délaissant
les travaux de chez-soi" Dv.  Kanpoko jaun batek. Cb Just 42. Jangoikoak ekarriko balit konfesore kanpoko, ez
ezagun ta jakitun bat! Mg CC 127. Arkituko dira etxeko ogi zuria ezertan ez daukeenak eta kanpoko arto urdindua
pozik jango duenak. AA I 589. Kanpoko erri baten. CatBus 51. Ikusten dut orai nola kanpoko aziendak ez duen
etxekoa balio. Dv Lab 256. Españako eta kanpoko errijak bata bestiaren artuemonetan alkartu biar dituban obra.
"El extranjero" (1858). BBatzarN 179s. Kanpoko jente anisko xiten da fiesta kontra. Mdg 128. Etxeko ollo txuriya
baño / kanpoko beltxa naiago. Noe 126. Kanpoko oiturakin zer egin bear degun. Muj PAm 9. Dirua etorren errira
kanpoko erosleen eskuetatik. Erkiag Arran 114. Kanpoko lagun batzuekin. SM Zirik 92. Kanpoko dana ona, /
etxekoa txarra. Basarri 178. Ezkondu egin zan gero, kanpoko neskatilla batekin. Alzola Atalak 74. Ez omen da
kanpoko beirik ametitzen. Uzt Sas 348. Euskarazko hitz berria euskaldunek kanpoko hitza baino errexago ulertzen
dutenean. PMuj in MEIG I 93. Kanpokoaren aurka anaiok / oso giñean gogortu. FEtxeb 30. Denena denek
baliatzen dute orai [...], tokiko ala kanpokoek. Larre ArtzainE 321. Batik-bat kanpoko gurasoen / umeak baldin
badira. Insausti 247. v. tbn. Echag 185. Aran SIgn 204. Ag Kr 28. Lek EunD 39. Iratz 11. NEtx LBB 71. Mattin
47.
 Entzun zazute, nere lagunak, / kanpo ta Getarikuak. Basarri in Uzt LEG I 307.
b) (Precedido de ablativo).  Handik kanpoko gaitztasun hark iziturik. Ax 503 (V 325). Parau zan aulkiyetatik
kanpoko ate-aldian. Kk Ab II 165. Etxetik kanpoko otordu guziak. Lab EEguna 111. Bilbotik kanpoko arboladi
batean. Bilbao IpuiB 162. Oiartzundik kanpoko gipuzkoarrai. A. Zavala in Goñi 17. Andik kanpoko beste iritzi
edo usterik ez dute onartzen. Anab Aprika 53. Etxetik kanpoko gauzetan. Osk Kurl 64. Usaiatik kanpoko
"proosione" hori. Ardoy SFran 271. Herritik kanpoko jokaldirik
ez. Larre ArtzainE 227. Etxetik kanpokoen aurrean. MIH 217. Beterritik kanpoko giputzekin. MEIG VI 138. v.
tbn. Zub 45. Mde Pr 308. NEtx LBB 31.
 (Precedido de instr.).  Kolerak eta mendekatzeko desira desordenatuak, arrazoinaz kanpokoak. Ax 285 (V
190). Herriko hitzkuntzan ala herriz kanpokoan. ES 159. Samariaz kanpoko bazterretan. Ub 50. Paganoek eta
fedez kanpokoek. Jaur 111. Europaz kanpoko erresumarik izendatuenetan. Izt C 162. Guziak ziran arrotzak edo
Israel-ez kanpokoak. Lard 215. Herriz kanpoko yendek badute makhila. Hb Esk 217. Nundik jalgi duke Platonek
gauzez kanpoko gauzen ideia hori? Lf in Zait Plat XXI. Ez phitsik, usaiaz kanpokorik. Larz Senper 84. Badaki
legez kanpokoa ere bere xede ta asmoetara biltzen. Vill Jaink 49. Joera horrek ez zuen zer ikusirik ez politikarekin
ez hizkuntzaz kanpoko beste deusekin. MIH 393. v. tbn. SP Phil IX. Ch III 38, 2. Mst I 8, 1. Dh 112. UskLiB 68.
MarIl 125. Gy 327. CatJauf 130. Const 28. Anab Aprika 54. Erkiag BatB 35. Berron Kijote 216. Larre ArtzainE
149.
 (Precedido de tema nominal nudo).  Gogo-kanpoko gertariak bakan direla ikusi dugu. Mde Pr 339.
B) (Con valor destinativo). v. KANPORAKO.  Biak bere eskuz landu eta obratu zituen: illea kanpoko eta lihoa
barreneko. Ax 402 (V 262).
- KANPOKO ALDE. Parte exterior, de fuera. v. kanpoalde.  Ezen koparen eta plataren kanpoko aldea xahutzen
duzue. Lç Mt 23, 25. Iragaten bazare kanpoko aldetik. INav 100. Kanpoko aldetik gogor izaitea. Mong 590.
Kanpoko aldeko señale aieki. El 65. Agertzen zaio norbait / kanpoko aldetik. It Fab 95. Elizaren paretak kanpoko
aldetik urrez estaliak zeudela. Lard 545. Harresiaren kanpoko aldean zen. Elzb PAd 39. San Pedroren elizan
kanpoko aldetik Mariaren imajiña bat zegoen. Arr May 108. Erratilluaren kanpoko-aldea garbitzen duzue. Ir
YKBiz 402. Kanpoko aldetik, berriz, [...] etengabeko gudari-zaingoa ezarririk zegon. Etxde JJ 184s. Erle-belar
ori leiotik zintzilik jarri kanpoko aldetik. Ostolaiz 151. v. tbn. Dv Lab 44. Aran SIgn 3. Goñi 56. Zub 110.
- KANPO-LAN (L, BN, S, R ap. A; Dv). a) "Trabajo de fuera" A.  Kanpolan egin behar dütianak. Mst I 3, 3.
Goizetan lehenik jaikia, egun osoa barne ala kanpo lanetan iragan ondoan [...] azkenik zoan bethi oherat. JE Bur
65.
b) (G-azp, AN-gip, L, BN, S, R; Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 191. "Kanpo-lana, travail des champs" H (s.v. lana).
"Más generalmente, trabajo del campo" A.  Ez dute kuraierik kanpo-lanetako. Elzb Po 220. Igande-gabea,
Meza-Bezperetako denboran kanpo lanetan trebeki ari zena. Arb Igand 55. Haurrek egiteko dutena da, baratze
eta alhor, hori da kanpo-lanetan, gure laguntzea. Prop 1906, 102. Kendu andreai kanpo-lan astun, / neke, otz eta
beruak! Olea 109. v. tbn. Aran-Bago ManMed 270.
baten mende.
- KANPO-MIN. Ansia de salir fuera. Cf. herrimin.  Kanpotik nintzala, / kanpo minez-ta, / denboraleak dizkit
hondatu [loreak]. Azurm HitzB 41.
- KANPO-NABO. "(V-ple), remolacha" A.
- KANPO-NAZIO. Nación etxranjera.  Kanpo-naziño orrexek [Alemania ta Italia] beraz / gure kontrako bidean.
FEtxeb 57. Kanpo-naziño bi indartsuk / gure ganera jarriak. Ib. 58
- KANPORA (V-gip; SP, Lar, Dv, H), KANPORAT (kanpula, kanpulat S). Ref.: Lrq (kanpula, kanpulat); Iz
ArOñ. a) (Sin ningún sintagma explícito que le preceda). Fuera (alativo). "Kanpora doa, il va dehors" SP. "Fuera,
afuera, kanpora" Lar. "Kanpora aurthikitzea, jeter dehors" H. "Kanpula, dehors" Lrq. "Kanpulat, vers dehors"
Lrq.  Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos.  Heuskara, / ialgi adi kanpora. E 251. Ilkhi zedin,
bada, Iesus kanpora. Lç Io 19, 5. Atheratzen du noizik behin kanporat, airatzera eta iguzkiztatzera. Ax 37 (V 22).
Bijoa kanpora barrengo tristeza. Cb Eg III 241. Ager adi kanporat. Xarlem 503. Bere barruko aserrea kanpora
ateratzen badu. Gco II 49. Okulluban ondo gorderik, / irten ez zezan kanpora. Mg in VMg 93. Batian kanpora
urten, bestian barrura sartu. fB Olg 110. Goazen kanpora. Lard 6. Zerbait egitekok kanporat deitzen zutenetan.
Laph 190. Kanpora irteten zait / biyotza malkotan! Bil 134. Eta Ellande badoa kanpora. Barb Sup 72. Mutillak
leiua zabaldu ta kanpora begiratu eban. Altuna 39. Herresta ekarri zuen Bertha kanporat eta azken puskaraino
irentsi zuen. Mde Pr 93. Xoria ihes doa kanporat. JEtchep 25. Nik ez zaitut kanpora jaurti nai. Lab SuEm 180.
Begia muxu-zapiz estali ta badoa kanpora. MEIG IX 110.
 (Ref. a quedarse fuera de un juego).  Falta egiten zuana kanpora joaten zan, eta azken gelditzen zanak
irabazten zuan. Osk Kurl 78.
 (Ref. a otro país o población). v. KANPOETARA.  Kanpora noa sei egunetarako. Txill Let 53. Gerra ematera
kanpora yoan dala bere mugetatik ara? Or QA 84.
 (En exclam.). "Kanpora ortik! fuera de ahí" A. "Kanpora emendik! Bixkor!" Elexp Berg. v. fuera.  Ken, ken
ortik: kanpora demonioak; ur bedeinkatua betor. Cb Eg II 190s. Kanpora ortikan. Sor Gabon 28. Kanpora alper
jale ori ortik. AB AmaE 203. Pagatu nahi ez badu fuera kanporat. HU Zez 189. Kanpora agurea! Aurrera Peru!
Ag AL 33. Zuek pestia baño txarraguak zerate: kanpora emendik. Iraola 45. Aguro, kanpora, Nikanor! Erkiag
BatB 157. Alde! Anka emendik! Kanpora esan dut! Lab SuEm 184. Kanpora ori ere! Ib. 200.
 (Con reduplicación intensiva).  Konde jauna, kanpora-kanpora. AB AmaE 204.
b) (Precedido de sintagma ablativo o instr.).  Tr. La construcción con ablativo es de uso general en todas las
épocas y dialectos; la construcción con instrumental se documenta escasamente.
 (Precedido de sintagma en ablativo). "Desterrar, erritik kanpora bota" Añ. "Oha hemendik kanporat, va hors
d'ici" H. "Etxetik kanpora igorri zuten (AN-5vill)" Gte Erd 191.  Iraitz zezaten mahastitik kanpora. Lç Mt 21,
39. Egotz balezate desterraturik Erresuma guztitik kanporat. Ax 576 (V 370). Amar tribuetako israeldarrak andik
kanpora atereak ta erbestetuak izandu ziran. Ub 52. Joan zan erritik kanpora. AA III 490. Elizatik kanpora atera
zuten. Lard 522. Gelatik kanpora bialdu. Ib. 497. Herrestan ateratu dira elizatik kanporat. HU Zez 15. Zelan urten
neike nik neure marratik kanpora? Ag AL 70. Erritik kanpora eioazala. Ag Kr 70. Aprikarrok Españatik kanpora
biraldutera. Echta Jos 56. Fraile-serorak herritik kanporat igorri ditu. Zerb IxtS 112. Leihotik kanpora begira
zegoen. Mde Pr 167. Batzuk azpitik azaleraño ezik uretatik kanpora ateratzen ziran. Anab Poli 18. Euretariko
batek Eibartik kanpora osteraren bat ein biar zebanian. SM Zirik 105. Zuk eta zu lako garbitzaileak euskeratik
kanpora botako zeunkiez honelako berba guztixak. Osk Kurl 116. Urrengo goizean etxetik kanpora iges egin eban.
Alzola Atalak 49. Etxetik hoinbertze gazte, / kanporat zorion eske / zoraturik bazoazte. Xa Odol 85. Adarraren
soinu hori berantetsia zuen langile batek, brixtez, jauzian bezala, egin omen zuen lanetik kanporat. Larre ArtzainE
95.
 (Precedido de sintagma en instr.).  Haren gorpitza, bela piker hiriz kanporat eman eta urtiki zuten. Tt Onsa
92. Izan bedi hiriaz kanporat eramana. Lg I 361. Bere emazte ta umeakin atera erazi zuan Jaungoikoak Loth
erriaz kanpora. AA III 382. Mugaz kanpora bekataria amilderazo oi duana. Ib. 502. Badakizu neurriz kanpora
igaro etzerala? Ib. 503. Uriaz kanpora atera zituzten. Lard 20. Salto egin nian, laster halere, harrasiaz kanpora.
Elzb PAd 44s. Atherako ziren beren harmekin hiriz kanporat. Elsb Fram 71. Goazen erriz kanpora. Etxde JJ 206.
Ire izena mugaz kanpora / noranai or ziak egan. Basarri 57. Donapaleu, Hazparne edo herriz kanporat joan behar
baginuen. Larre ArtzainE 280.
 Biurtu egizue orain barrukoaz kanpora soñekoa. Añ LoraS 33.
c) (Con valor no alativo, frecuentemente más próximo al sentido inesivo).  Tr. De uso general en los textos
occidentales; no se documenta en los orientales.
 (Precedido de ablativo). "Fuera de camino, bidez, bidetik kanpora" Lar. "Herritik kanpora bizi da (AN-5vill),
Bizkaitik kanpora bizi da (V-arr-gip, G-azp, AN-gip)" Gte Erd 191.  Bere etxetik kanpora arkitu arren. OA 161.
Ez dozu uste izan biar Bizkaiti kanpora ez daguala gauza onik. Mg PAb 167. Ezkontzati kanpora seme-alabak
sortutia pekatu da. fB Ic III 346. Ez da bada errazoeti kanpora izango onei guztioi zerbait esatia. Ib. 367. Iduritu
zitzaion atetik kanpora norbat zegoala. Zab Gabon 36. Andik kanpora zer topau eban / ezpada negargarria? AB
AmaE 15. Euskalerritik kanpora euskerea ezta ezertarako. Ag Kr 96. Tristia dek Eguarriak etxetik kanpora
pasatzea. Anab Poli 46. Ez diat nai izan obispo / Euskalerritik kanpora. SM Zirik 99. Asmazio uts bat ote da, edo
gugandik kanpora ere ba al du izateren bat? Vill Jaink 147. Bizi izan da bere jaioterritik kanpora. Alzola Atalak
baten mende.
103. Aretotik kanpora esan nuena esan dezaket orain. MEIG VI 74. Zenbaitzu ezagunak dira Plaentxia-
Eibarretatik kanpora ere. MEIG II 91.  Zenbat eta Donostitik kanporago, gauza garbiyaguak izaten dira. Sor
Bar 80.  (Lar, Añ). "Fuera de sí, [...] beregandik, bereganik kanpora" Lar (v. tbn. Añ).  Zeugandik kanpora
zagoz. Gand Elorri 141.  "A deshora, bear eztan orduan, ordutik kanpora" Añ (tras "aderezar"). "Barazkaltzetik
kanpora, après, sitôt après avoir dîné" H.  Ordutik kanpora premia bage jaten edo edaten danean. Gco II 58.
 (Precedido de instr.). "Extra-muros, murruz kanpora" Lar.  Tr. Documentado en algunos textos guipuzcoanos
y en Azcue.  Esan ote deban justiziaren aurrean edo justi[zi]az kanpora gezurrik. OA 167. Santuaren bizitza
seminarioaz kanpora. Cb Just 94. Gauza guziak erriaz kanpora ebaki, laundu eta prestatu ziran. AA I 528.
Debekatzen dirala ezkonzaz kanpora edo landara artzen diran atsegin loi guziak. AA II 132. Erriz kanpora /
ibilteagaiti. Azc PB 236. Etxez kanpora beti duk baserritarra. Ldi BB 72. Bein edo beste, basoz kanpora / gauean
bada gelditzen. Or Eus 213. Ezin etsi denbora geiagoan Donostiaz kanpora. Anab Poli 138. Arlo honetan saiatu
ziren Axularrez kanpora beste asko. MIH 253.
 (Fuera de determinada hora o tiempo).  Monikak jatorduaz kanpora egarriak itotzen zegoela esanagatik ere.
Cb Eg III 364. Ta othorduz [sic] kanpora ezer jan diteke baru-egunetan? Ub 188. Begira orduaz kanpora ardoa
edo edari txuria saldu dezun. AA II 121. Sarak aurrak izateko denboraz kanpora izan zuten seme maite au. Lard
25. Premi estugabe orduaz kanpora ez jatea eta edatea. Arr May 12. Laneko orduz kanpora entrenatu bear zan.
Albeniz 111.
 "Fuera de sí, berez [...] kanpora" Lar y Añ.
 (Precedido de neurriz o neurritik).  Edaaten da neurritik kanpora. JJMg BasEsc 261. Areiuai euki dautsetan
gorrotoak neurritik kanpora erabilli ete nau? Ag AL 84. Sua piztera inguratzen da / neurriz kanpora edanda.
Basarri 145. Gizona dogu neurriz kanpora / Jaunagandik dabillena. BEnb NereA 171. Neurritik kanpora ari
zerate. Lab SuEm 211. Neurriz kanpora gauza guztiak / ematen dute itxusi. MMant 76. Kontu aundia izan neurritik
kanpora edozein eratako belarrarekin. Ostolaiz 43.
d) (Precedido de sintagma en ablativo o instr.). Aparte (de), fuera (de); excepto, menos. "Fuera de eso, orrez
kanpora", "(menos la) tara, ganbillaz kanpora", "además de, orrez kanpora" Lar. "(A) más de eso, orrez, orrezaz
kanpora" Añ. "Zakar samarra da; ortik kanpora oso mutill ona" Elexp Berg.  Bertze lanik / baduta nik / diela
hanbat denbora, / zure artatzez, / zerbitzatzez / et' onhestez kanpora? O Po 4. Konfesio jenerala edo partikularra
egiteko instruzio aez kanpora eta konzienziaren examinaz kanpora. OA pról. Bere Semeaz kanpora iñork ere ez
gaitu aiñ maite. Gco I 464. Toki batzuetan emakume ezkonduak ez dirala kontentu senarraz kanpora ezpadue
ezkutariren bat. AA I 569. Egun oro, larunbataz kanpora. Ib. 452. Zerutik kanpora eztago Elexa Santea baño leku
oberik. Añ MisE 250. Igandeaz kanpora aste osoan ogi-uraz barau egiten zuen. Aran SIgn 21. Ortik kanpora
guretzat beti / beste dana zan dongea. AB AmaE 83. Ontaz kanpora igande goizetan elizarako eta peri egun
batzutan besterik etzan ateratzen. Etxde JJ 146. Igandeak eta errietako jaiaz kanpora gutxitan aritu zitezkean gure
txerpolariak. Anab Poli 91. Barruti ortaz kanpora deus ez dezakete, deus eztakite. Vill Jaink 62. Ortik kanpora
Jakintzek deus ere eztakite. Ib. 67. Euskaldunez kanpora, bada hor, dakigunez, erdaldunik ere. MEIG VI 49. v.
tbn. Bv AsL 159 (con instr.).
e) (Usado como part.). v. kanporatu.
- KANPORAKO, KANPORATEKO. (Adnom.).  Kanporateko borta guziak hetsi dituzte. HU Zez 170. Bizkai-
barrurako naiz kanporako aginduak. ForuAB 85. Ate-barruan zegoelarik oraindik baina kanporako bidea bet-
betan hartzeko gertu. Mde HaurB 81. Erdika ontan, ezker-aldetik kanporako atea bedi. NEtx Antz 73. Ara-ona
eragin ta erabilli, odolak kanporako bideak lenbailen egiezan. Erkiag BatB 56.
 (Precedido de ablativo).  Gorputzak, berez, beti gura ditu luurrezko gauzak, ustelkorrak ta errazoeti
kanporakuak. fB Ic II 253. Españatik kanporako bidajearen lenengo tomoan. Izt C 502. Errebañutik kanporakuak
/ gura lituke arrapatu. In Xe 351. Nafarroatik kanporako gauzetara ere hedatu izan gara. MEIG I 117.
 (Con valor temporal).  Orduetatik kanporako jan ta edanekin. Mg CC 150.
 (Precedido de instr.).  Ezkonzaz kanporako aragiaren atsegin gusto ta lan zikin desonestuen kutizia. Ub 180.
Ezkonzaz kanporako loikeririk batere iñorekin izan bage. Gco II 45. Ibillera esandakuez kanporako gauza gustijak
ete dira sustanzija edo gatz bagaak. JJMg BasEsc 154. Gipuzkoaz kanporako tokietan saldu. Izt C 186. Herrikoak
ez dio egundaino herriz kanporako ateraldien gostua kendu irisartarrari. Larre ArtzainE 302.
 Seme Don Antoniorena, zeña izan zuan ezkontza kanporakoa. Izt C 462.
- KANPORANTZ (Lar (-ronz), Añ (-ranz (V), -ronz (G)). "(Hacia) fuera" Lar y Añ.  Ibaian zear kanporuntz
giñoiazanean. Ag Kr 88s. Lotsez gordeta zegon gaxoa, / ta zuk kanporuntz atera. Basarri 49. Usainik zakarrena
kanporantza dator. Arti MaldanB 216. Leio txiker bat kanporantz. Erkiag BatB 109. Kanporantz urten eben biak.
Ib. 92. Aindu ziran kanporutz eta ezkutau ziran basuan. Etxba Ibilt 461. v. tbn. Izeta DirG 178 (-runtz). 
(Precedido de ablativo).  Aingeruena zeritzan komentura, zeña uritik kanporonz zegoan orduan. 'Extramuros de
la ciudad'. Aran SIgn 51.  (Con -ko, adnom.).  Kanporonzko obra andiak barrengo espiritu ori gabe, anima
gabeko gorputza bezala dira. Cb Just 14.
- KANPORAXEAGO. Un poco más afuera.  Andik asten dek pareta bezela karobia kargatzen, gañeko arria
beti kanporaxeago dala. TxGarm BordaB 20.
- KANPOSKOTIK. v. kanposko.
baten mende.
- KANPOTIK (H). a) Por fuera, exteriormente. "Kanpotik eder, barnetik beltz" H.  Gure obrek kanpotik
aparenzia ederra badute-ere. Lç Ins D 1r. Nola hipokritak kanpotik baitirudi saindu eta debot. Ax 512 (V 330).
Kanpotik beharrak ziren, baina barrenean Iainkoaren graziaz eta konsolazioneaz gozatzen ziren. SP Imit I 18, 3
(Ch kanpotik; Mst kanpotiko gaizak, Ol azaletik). Ez kanpotik dirudienaz, ezbada barrendik egiaz danaz. Cb Eg
II 104. Etzuen deusere kanpotik bertze haurretarik berex zezakenik. Lg II 114. Barrendik eta kanpotik urre-olez
estalirikako kutxatxo bat. Ub 33. Ez biotzez eta barrendik bakarrik, baita kanpotik ere. AA II 46. Ezarri ziuzten
etxeko borthen gainean, kanpotik, hitz hauk. MarIl 90. Kanpotik eder eta / barrendik itsusi. It Fab 171. Kanpotik
bardinean izateak edo ez izateak deusik ez du erran nahi. Dv Lab 384. Kanpotik eta azaletik dirudiyenari bakarrik
begiratuta. Itz Azald 79. Iñok kanpotik ez eutsan igarriko. Ag Kr 75. Irribarrez kanpotik, barruan zer erabillen
eztakigu baña. Ib. 101. Ill-obi oiek kanpotik eder ematen dute. Ir YKBiz 402. Eliza barrendik eta kanpotik oso
ederki apaindu. Munita 7. Oso hotel ederra, bai kanpotik eta bai barrendik. Anab Aprika 52. Makilla ori, kanpotik
bardin antzekoa zan. Erkiag BatB 22. Militarrak barrendik eta gorriak kanpotik. Salav 52. Pertsonak ederki
ikusten ditu bai barrendik eta bai kanpotik. MIH 359. Itxura polita dute kanpotik. MEIG II 100.
v. tbn. Mat 126. EZ Man I 119. Tt Onsa 141. OA 171. Lar SAgust 13. Mst I 19, 1. Brtc 225. Egiat 266. Gco I 444.
Astar II 7. Ur MarIl 100. Lard 82. Noe 19. A BGuzur 156 (kanpoti). JE Bur 8. Kk Ab I 35. Etcham 167. Zub 82.
Zerb IxtS 13. Or Aitork 287. Basarri 113. Vill Jaink 122. BEnb NereA 217. NEtx LBB 102. Xa Odol 311. Casve
SGrazi 70. JAzpiroz 154.
b) (kanpoti S ap. Lrq). Por fuera (de).
 (Precedido de instr.). "Elexa onez kanpotik" Izt 53v.  Sufritu ukhan du portaleaz kanpotik. Lç He 13, 12.
Orduan izanen zare bankaz kanpotik. INav 100. Leku sagraduaz kanpotik. OA 163. Katigu zengozala / erreinuz
kanpotik. FrantzesB II 30. Donostiako murruaz kanpotik. Izt C 462. Atariaz kanpotik. Lard 84. Nola eztakiala
arkitzen da etxiaz kanpotik. Bv AsL 93. Herriz kanpotik [...] ekharrarazten diren pilotarieri. Zby RIEV 1908, 87.
Oñari eragin eta tximistaka asi giñan bidez kanpotik [...] bidea laburtzearren. Anab Aprika 75. Ez literaturaren
eremutik, baizik eremu horretaz kanpotik. MEIG IV 60. v. tbn. Ag Kr 57. A Ardi 141. Zendoia 155.
 (Precedido de gen.).  Ezta deus gizonaren kanpotik, hura baithan sartzen denik. Lç Mc 7, 15. Mahain
sainduaren kanpotik. JesBih 431. Zaldun bat familiaz egoan apaltzen, / baita pobre bat larri etxe aren kanpotik.
AB AmaE 388. Opaten dabena da / aginen kanpoti, / oso irunsteko gero / samean zuloti. Azc PB 218. Nere lehen
pertsua leihoaren kanpotik eman banuen ere, hortik laster hasi nintzan barneko alderat ere sartzen. Xa Odol 39.
Lorentzo eta biak leihoaren kanpotik jarri gintzaizkioten beha. Ib. 37. Eskeleto horrek, mamitzen duten eraikintza-
orearen kanpotik, "hutsunearen inguruan" bere soin-aldeak biltzen ditu. MEIG IX 127 (en colab. con NEtx).
c) (SP, Lar, Añ, A, Dv, H). (Sin ningún sintagma explícito que le preceda). De, desde fuera. "Kanpotik heldu da,
il vient de dehors" SP. "(De) fuera" Lar y Añ. "Kanpotik barnera behatzea" H. "Kanpotik dator, viene de fuera"
A.  Tr. De uso general en todos los dialectos.  Kanpotik bilhatu duzun bake hark guti iraunen du. SP Imit III
27, 3 (Ch kanpotik). Kanpotik eta barnetik / gare maiz atakatuak. Monho 72. Noe sartu zan prestaturik zeukan
arkan eta kanpotik itxi zuan Jaunak au. AA II 131. Kanpoti sartuten dirianak ezin egon dira atsa arren. fB Olg
182. Arima herratuak intzirez kanpotik. Barb Sup 185. Barruan sortzen da ta, eztator kanpotik. Kk Ab II 161.
Txandaren eske kanpotik aurrak. Or Eus 340. Memento bat kanpotik beha egonik. JEtchep 29. Kanpotik, erasoaren
txistua dator aizearekin. NEtx LBB 108. Ahapaldiak oraikoan kanpotik barnera eta barnetik kanpora aldizkatuz
doatzi. Lf in Casve SGrazi 14. Ni kanpotik sukaldera j oan nintzan. JAzpiroz 188. Nahiz orain pixka bat gauza
horiek kanpotik ikusi. MEIG IX 76.
 (Ref. a otro lugar distinto de la propia casa, a otro país o población).  Kanpotik ethortzean gizonek emaztei
pot egitea, musu emaitea, iakiteko ea arno usainik bazutenz. Ax 406 (V 264). Ekarri izan zala urte aetan kanpotik
labore eta aragirik. Izt C 31. Ez du beraz kanpotik erosi behar eskas duen aberea? Dv Lab 253. Onetarako guzur-
ardaoak / kanpotik ekarten dira. Azc PB 78 (155 kanpoti). Kanpotik on egitera etorri zan eliz-gizon ori legez. Ag
AL 65. Etorriko zaizu kanpotik botako zaituna etxetik. Etxde JJ 181. Millaka kristau / sartu zaizkigu kanpotik.
Basarri 173. Kanpotik etorri ziran maketo zital aietatik gorde. Ugalde Iltz 23. Tresna bat kanpotik etxeratu oi
dugunean, tresnarekin batean, tresnaren beraren izena ere kanpotik artu oi dugu. Vill Jaink 23. Zenbait tokitan
ainbeste jende / kanpotik ez da etorria. Uzt Sas 56. Kanpotik etorri ziranentzako. Gerrika 60. Orkestaren bat
kanpotik ekartzen zuten. Albeniz 24. Bultzada eta eragina kanpotik etorri delako. MEIG IV 60.
 (Con verbos como ibili, izan...) (Estar, andar...) fuera. "Ainara kanpotik ibili da (V-gip, G-azp)" Gte Erd 191.
 Kanpotik ibilteko amorratua. Or Tormes 103. Nire nagosi koitadu, zikoitz eta zurkaitza kanpotik zala. Ib. 43.
Aspaldi kanpotik zan / senar maitia / noz elduko zain dago. Enb 96. Izan dozue arriskurik ni kanpotik izan nazan
bitartean? Bilbao IpuiB 264. Urten neban bidez-bide, aspaldi nabil kanpotik. Gand Elorri 113. Esan eustien
kanpotik ibili zareala. Alzola Atalak 67. Kanpotik nintzala. Azurm HitzB 41. Oraindik ere kanpotik gabiltza, etxea
konpondu bitartean. Ibiñ in MEIG VIII 82.
- KANPOTIKO (Gèze), KANPOTIKAKO (Dv). a) Externo. "Ederra du kanpotikako itxura" Dv. "Extrinsèque,
kanpotikako" T-L.  Kanpotiko aparenziá. Lç Decl a 5r. Kanpotikako grazia hek lagunzen tu ordinariozki barneko
graziez. CatLav 208 (V 106). Eztüdala jüjatzen kanpotiko itxuraren araur. Mst III 46, 4 (SP begitartearen). Aien
alegria azaletik, ta kanpotikakoa da. Cb Eg III 215. Modu bitakua da debozinoe au, kanpotikua edo gorputzekua
eta barrukua edo arimakua. Astar II 198. Zuin da uhure kanpotikuaren akterik baliusena? CatS 40. Haren
baten mende.
kanpotiko edertarzüna ere paregabea zela. Ip Hil 57. Eta geratu zan kanpotiko eta azaletiko irudiya. Itz Azald
165. Kanpotiko burruka zan geienik, edo beintzat azal samarrekoa. Onaind in Gazt MusIx 148.
 (Alumno) externo.  Bizagapatan-en San Luis Gonzagakoaren eskola nausia, berrehun eta hamar barneko eta
kanpotikako haur bilduak zaizkona, zabaldu den ordu beretik. Prop 1906, 114s.
 (Tras instr.).  Elexiaz <-tssiaz> kanpotikoak: Maomen sazerdote falsoak [...]. Zuzaeta 101.
b) "Kanpotikoak, kanpotikakoak, ceux qui viennent de dehors" SP.  Etxean sorthu behia, hobea kanpotikakoa
baino. Dv Lab 254. Ez zagola denbora hartan gure baserrietako gazteria kanpotikako alaigarrien menturan. Larre
ArtzainE 161. Bertako eta kanpotikako aginteen arteko ezineramana. MEIG VI 51.
- KANPOZ (Dv). a) Exteriormente, por fuera. "Kanpoz eder, beau à l'extérieur" Dv.  Nola adoratzen da Jainkoa
kanpoz? CatLav 103 (V 58). Heien ainzinean izan zaite kanpoz yende prestu eta berthute dutenak bezala aphal.
Mih 36. Ez bakarrik argitu zituan gorputzak kanpoz, [...] argitu zizten biotzak. Bv AsL 78. Kanpoz barnez bezain
garbiak. Hb Egia 83. Kanpoz gizon konplia. Elsb Fram 149. Ala kanpoz, bere harri pikatu xoragarriarekin, ala
barnez, bere aldare urreztatu eta hirur galeria aberatsekin! Zerb Azk 13. Kanpoz ur geldi eta barnez erakitan ari.
Larz Senper 48. Bihotzez umil izan, barnez eta kanpoz. Ardoy SFran 302. Arrotzek die kanpoz gozatzen, / eta nik,
aldiz, barnez maithatzen. Casve SGrazi 72. v. tbn. Dh 108. JesBih 398. Jaur 164. Gy 214. Elzb PAd 32. Zby RIEV
1909, 106. Lap 355 (V 163). Arb Igand 47. HU Aurp 153. Ox 26. Erkiag Arran 193. JEtchep 114.
b) (Precedido de ablativo). Fuera de.  Eztut igarten nola naizen horrela egon, / itsusian sarturik, ederretik
kanpoz. Arti MaldanB 216.
- KANPOZ KANPO. a) A igualdad de campos.  Garia, Artoa, Zikiroa [...] eta beste gauza asko egin ta biltzen
dira Gipuzkoako lurrean, Españako Erresuma andiaren ordeka zelairik mardulenetan bezin bikañak eta ugari,
edo are obeagoak eta geiago kanpoz kanpo, edo neurriz neurri. Izt C 26.
b) "Onthasun bat kanpoz kanpo inguratzea, faire le tour d'un bien extérieurement, sans y entrer" Dv.
- KANPOZKO. Exterior.  Kanpozko erromestasun baten azpian bat izan daiteke ohore eta ontasun-gose guzien
buruan. Birjin 558. Eztuela nihork ongi egiten ahal gogozko othoitza edo meditazionea ezpada trebatua kanpozko
othoitz horietan. Jnn SBi 82.
kanpoalde, kanpokalde. 1. (Sust.). Parte de fuera, exterior. v. KANPOKO ALDE.  Garbi zak leenik ontziaren
ta erratilluaren barnealdea, ta orduan garbituko duk kanpoaldea. Ir YKBiz 402. Kanpoaldea egin zuenak berak
ez al du barneko aldea ere egin? Ib. 273. Kanpoaldea besterik ez dakusan irakurleak. MIH 336.
 (Pl.).  Kanpo alde horietarik erraiten dutelarik ezen konplituko dudan baino gehiago prometatu dudala. ES
196.
 Etxearen arpegi-muiñak, kanpo ta barrualdiak alegia. Etxde JJ 214.
 (En casos locales de decl. sing.).  Eleixako orma baten kanpo aldetik. Ur MarIl 91s. Errekako ura altxatzen
da kanpo aldera. Dv Lab 150. Kanpo-aldetik egoan itxas-ganean aize apurtxo baten antza. Echta Jos 118. Bearki
batez kanpo aldean / izan det pasa bearra. Ill Testim 17. Gizon batek asmau dau, kanpo-aldetik etxe-barruak ikusi
al izateko tramankulu bat. Kk Ab II 133. Bere xangoaren gainean oilarkatua kanpo-alderat. JE Ber 58. Goizetan
ateratzen / yaiz kanpo aldetik, / ardiyak ditukela / ire aurretik. Yanzi 122. Lenbizi kanpo-aldetik atea idikitzen
agertuko da. NEtx Antz 80. Bata kajoi barruan, eta bestia kanpokaldian jentiari diarka. SM Zirik 45. Atadian
dago gizonezko bat, kanpo-aldean. Erkiag BatB 141. Urreratu zan errirantz ta kanpo aldetiko kalean zear
okerreko bidea artu eban. Ib. 97. Laga zittuen zaldixak kanpokaldetik. Etxba Ibilt 484. Leihoak kanpo aldera ireki.
MEIG III 142. Zer diote kanpo aldean Euskal Herriaz? In MEIG IX 64. En DFrec hay 3 ejs. de kanpoalde. v. tbn.
A BeinB 55. Basarri 98. Larz Senper 122. Vill Jaink 142. JAzpiroz 208.
2. (Uso adv.).  Kanpo alde, Txomin, kanpo alde? Zab Gabon 26.
kanpoar. v. kanpotar.
kanpoeder (V, G ap. A). 1. "Persona afable con forasteros o extraños. Kanpo ederra, etxean gerra" A. v.
KANPO-ARROSA.  Kanpo ederra / biotz baga / da bitzuentzat / gauz ustela. Zav Fab RIEV 1909, 32. Gizon
kanpo ederra, etxean gerra. AB AmaE 211 (v. tbn. el mismo refrán en A BGuzur 153 y Otx 162).
2. "Kanpo-eder, que todo lo gasta en vestir, en presentarse. Kanpo-eder bat da ori, gaurko egunean beste asko
bezela" Gketx Loiola.
kanpoera. "Exterioridad" Lar.
kanpokalde. v. kanpoalde.
kanpoko (SP, Lar, Añ, VocBN, Dv, H, A).  Extranjero, forastero (tbn. 'de otra casa'). "Advenedizo", "foráneo,
forastero" Lar y Añ. "Kanpokoakaz gauzea egiñezkero, beti egoten da arpegi-ebagitea, siempre que se molesta a
extraños [...]" A. Cf. KANPOKO.  Etzarete beraz gehiagorik estranjér eta kanpoko. Lç Eph 2, 19. Gazteekin
baten mende.
eta kanpokoekin etzaitezila maiz ibil. SP Imit I 8, 1 (Ch kanpokoekiñ; Mst herriz kanpokueki, Ip atzeki, Leon
arrotzekin). Txoil piadoso direnak naiz kanpokoeki ere. El 93. Orái yá etzaráte arrótz eta kanpoko. LE Ong 98r.
Egun onetan ez dezu lanik batere egingo, ez zuk, ez zure seme eta alabak [...] ez eta zure etxapean dagoan arrotz
edo kanpokoak ere. AA II 43. Berbeeta nasaijak ez eukeen lekurik eureen artian, ta kanpokoreen bat azartu balitz
esaten, laster isilduko ebeen. JJMg BasEsc 96. Izan deila aidia nai kanpokua. Astar II 23. Beste erri askotan /
yaretxi arren au / eztau iños gurêtan / kanpokok agintau. Zav Fab RIEV 1907, 92. Aita zen etxeko, ama kanpoko.
ChantP 264. Kanpokoak datozenean beti dute euskalerrietan norekin itzegiñ ere. Aran SIgn 208. Agintzallea zan
etxean, baña kanpokoen aurrean ezeban geiegi sartu gura. Ag Kr 186. [Neskaren gurasoak] kanpokoak ziren. Mde
Pr 147. Orain arte gugaz naikoan egon zara, baiña kanpokoren bat naiago zenduke. Erkiag BatB 200. Ortzak
zuriak erakusten zituan, iñor kanpokorik joaten zanean. Salav 31. Enthelegerazi behar / diagü azkarki audela /
kanpokuer diharü gabe / deus heben ez tükeiela. Casve SGrazi 50. Ez etxekoak nagusi eta kanpokoak morroi
agertzen zirelako. MEIG IX 42. En DFrec hay 103 ejs. sustantivos o adnominales. v. tbn. Zuzaeta 130. Hb Esk
14. Balad 39. Bordel 137. Arr May 152. NEtx Antz 47.
kanpokoro. "Exteriormente" Lar.
kanpor. 1. "(V-m), cereza blanquecina, parecida a la ampollar y tardía" A. 2. "Acedera negra, la más tardía"
A Apend.
kanporaketa. 1. Exteriorización.  Mediumaren nortasuna puskatua bada eriz (prosopopesis), ektoplasmak
giza gorputz oso bat eral dezake, gu bezala mintzo eta ari dena, mediumaren bigarren nortasun baten kanporaketa
alegia. Mde Pr 335s.
2. Eliminatoria.  Kanporaketa geienetan egoki moldatu nintzala. Zendoia 55. Urte ontan, bertso-txapelketa
bazan berriz ere, nagusirako kanporaketak alegia. Insausti 29.
- KANPORAKETAN. (Jugar a pelota) al punto, a eliminar al que falla.  Bereziki kanporaketan ariz [pilotan],
hola deneri idekia baitzagon jokoa denbora labur ginuelarik. Larre ArtzainE 169.
kanporarazi. "Calefacere hominem, gizona bere baitharik kanporatu, kanporarazi" Urt IV 58.
kanporatu (V, G, AN ap. A; SP, Ht VocGr 345, Lar, VocS, Añ, Lecl, Dv, H).  Tr. De uso general, salvo en
textos suletinos. En los textos septentrionales la forma de part. kanpora parece la más general. En DFrec hay 19
ejs. 1. (Aux. intrans.). Salir fuera. "Kanporako da, il ira dehors" SP. "Kanporatzea, aller dehors" Ib. "(Salirse)
fuera", "brotar, manar" Lar. "Saillir" VocS. "Presondegitik kanporatu bezain laster jo zuen bere etsaia" Dv. 
Heuskara da kanpora eta goazen oro danzara. E 257. Gauza guziak kanporatzen diradenean argiaz manifestatzen
dirade. Lç Eph 5, 13. Hitzak ahotik ilkhitzean habarrots eta soinu egiten du baina ezta ahotik hain laster kanpora,
non berehala iraungia baita. ES 151. Beste batzuetan barruan dagoan soberbia kanporatzen da edo ikusi eragiten
da. Gco II 21. Berritan kanpora da Durruti apheza, / eragiteko bidez hitza eta Meza. Hb Esk 137. Gipuzkoako
mugapetik kanporatzean. Aran SIgn 86. Kanpora direnean zer ikusgarria! HU Zez 15. Jagi ta gero,
amabostgarren egunean kanporatu zan. Echta Jos 163. Erri aldera azaldutzian / berriz laster kanporatu. Yanzi
131. Berjakintzapetiko asmo bat ikus-iduripen antzean kanporatua. Mde Pr 340. Euskal Herritik kanporatu
nintzanean. Osk Kurl 123. Kanpora garenean, "Itzea"ren sabel zabalean [...] mendien itzala luzatuxea da. MIH
133. v. tbn. EZ Man II 117 (kanpora). He Gudu 40 (kanporatzen). AB AmaE 266. A BeinB 76. Barb Sup 143.
 Beraganik kanporaturik legez, zoro santu bat eginik urten ebanean konbentuko klaustrura. Añ MisE 158.
 Neskatxa kanporat orduko, bere hamar sosekoaren doluz, urrikitzen zaio muthilari. Barb Leg 127. Kanporat
orduko, gizon gazte arras planta oneko bat ikusirik. Zerb IxtS 61.
2. (SP, Urt, Lar, Añ, Dv, H). (Aux. trans.). Sacar, expulsar. "Déceler, publier" SP. "Calefacere hominem, gizona
bere baitharik kanporatu" Urt IV 58. "(Echarle a uno) fuera" Lar. "Arrancar, en todas las significaciones de sacar"
Ib. "Descubrir" Añ. "Nork kanporatu du berri hori?" Dv.  Zu etzara periletan sarthuko, baina bai gu periletarik
kanporako. Harb 103. Zuk berehala kanporatzen ditutzula [bekhatuak]. Ax 538 (V 346). Haren grazia aitzintzen
ezpazaitzu eta erakhartzen ezpazaitu [...] bertze gauza guziak largaturik eta kanporarik. SP Imit II 8, 5. Zergatik
gure inklinazione gaixtoak ezin kanporako ditugu hobe gaitezintzat? SP Phil 87 (He 89 khenduko). Hain
ohoragarriak ziren sekretuak denbora zenean kanporatzeko. Mih 36. Errudunak lanetik kanporatu al izateko.
EAEg 3-4-1937, 1420. Umeok kanporatu arte ez dogu onik izango etxean. Bilbao IpuiB 212. Barruan irakiten
ebilkona zelan kanporatu ezekiala. Erkiag Arran 191. Kanporatu nuan nere maletatik etxetik ateratzean sartu
nituan [azukre] koxkor aietako pilla bat. Anab Aprika 72. Kanporatu arte / agoazil, kontzejal, / guardi ta alkate.
FEtxeb 120. Tripa guztiok lenengo kanporatu geuntsazan [etxiari], lurrian asi ta tellaturaño. Gerrika 140. v. tbn.
AB AmaE 285. Ox 128. Mde Pr 335.
 Irauli itzatzu begi oriek, zerren neregandik kanporatzen naute. Lar SAgust 14.
 (Tras instr.).  Diru-etxeak kutxaz-kanporatu duten [...] dirutzaren 1.000ko 1/8tik [...] gora. "Capital
baten mende.
desembolsado". EAEg 14-2-1937, 1066.

3. (Lar, Añ, H). Exceptuar.
kanporo. "Excéntricamente" Lar.
kanposantu (V-gip, Ae), kanpasantu (V-gip), kanposanto. Ref.: CEEN 1971, 344; Elexp Berg.  Cementerio.
"Bertan dare elizia, kanpasantua ta dana Mendiolan" Elexp Berg. v. hilerri.  Tr. Documentado en textos
meridionales, sobre todo del s. XX. En DFrec hay 13 ejs. de kanposantu y sendos de kanposandu y kanposaindu,
todos ellos meridionales.  Kanposantuan bizitutzeko / uraxe jantzita. Xe 237. Erritik urrun, ixil-ixilik /
kanposantua. Jaukol Biozk 14. Nork esan du piñuak kanposantu triste biurtzen ditula baztarrak? Munita 79.
Urduri jarri nau beti kanposantua betetzen duen pakeak. Txill Let 129. Ipiñeko obitegi edo kanpo santu zarrean.
Akes Ipiñ 13. Biar eroango dabe kanposatura. Bilbao IpuiB 28. Anka bat kanposantuan eukala ei jeuan da. SM
Zirik 35. Bildurgarria da kanposantu bat egun txintan! Ugalde Iltz 27. An, trenbide ondoan, azaldu zan
Aretxabaletako illerria, kanposantua. Vill Jaink 110. Lezoko kanposantuan lur artuak dira. Salav 23. Argatik nere
lanak badute / kanposantuko tristura. NEtx LBB 262. Onekin batera egin zan kanposantu barria. Gerrika 39. v.
tbn. Azc PB 268. Ezale 1899, 7a. EEs 1915, 259. JAIraz Bizia 93. And AUzta 92. BEnb NereA 108. Alzola Atalak
103. Azurm HitzB 55. BAyerbe 130. JAzpiroz 89. Kanposanto: Gerrika 68.
kanposko.  (Dim. de kanpo). "Kanposkotik dator, viene de lejitos" A Morf 310.
kanpotar (V, G, AN; Lar, Añ, Dv, H, VocB). Ref.: A; Iz Ulz, Als, ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. 1. (Sust. y
adj.). Extranjero, advenedizo, forastero. "Poltxok, eranda ebillenian, esakera au eban: kanpora kanpotarrak!
Etxba Eib. v. kanpoko, kanpotiar.  Tr. Documentado en textos meridionales desde el s. XVIII; hay ejs.
septentrionales de Hiribarren, Iratzeder y Lafitte, y sendos ejs. en Prop y Herria.  Seigarrena, kanpotarrari,
lekortarrari ostatu ematea. CatBurg 32. Galai edo jaun kanpotar bat nere aurrean ikusi det. Cb Eg II 164. Zergatik
kanpotar eta erbesteko bidezkoai ostatuba emon eusten. msOñ 38r. Probinzia onetan igaro izan diran gizon
kanpotar andizki anitzek. Izt C 26. Herri horri dohako kanpotar biltzea. Hb Esk 123. Noizbait kanpotarretaz /
estutzen baziña. Afrika 37. Jendia franko inguratu da / kanpotar eta erriko. EusJok II 88. Enaz ni emengoa ta bai
kanpotarra. AB AmaE 253. Bein batian etorri zan Euskalerrira kanpotar on bat. Ag AL 64. Gaxo kanpotarren
egonaldietako. ForuAG 315. Bertotar ta kanpotarrak berari begira gelduten (mirarittuten) ziran. Altuna 9.
Kanpotar ikus-irudipenetara bihurtzen ditu. Mde Pr 324. Mundu bat bazen bildua, herritar eta kanpotar. Herr 21-
2-1957, 2. Ez jakin errikoak ziran ala kanpotarrak. Erkiag Arran 140. Donostiatik pasatzen diran kanpotar
guztiak. SM Zirik 15. Mun egiten zioten eskuan jaun kanpotar batzuek. Osk Kurl 177. Kanpotarrakin frantzesez
berbetan iñoz entzun eutsoelako. Alzola Atalak 138. Kanpotar bakarra zen errienta. Lf in Casve SGrazi 11.
Kanpotar ori jolasean zebilleken. TxGarm BordaB 68. Itxi bearra Euskal-Erria / kanpotarraren eskuan. FEtxeb
29. Herriminak uzkurturik dauzkan arrotz ta kanpotarren gisan. MIH 303. Kanpotarra baina Euskal Herriko
maitasunez gainezka genuen. MEIG VI 35s. v. tbn. fB Olg 148. Prop 1881, 34. Ezale 1897, 207b. Goñi 58. Iraola
55. EusJok 92. Muj PAm 9. Mok 8. Tx B III 21. Ir YKBiz 79. Iratz 185. Anab Poli 18. Basarri 69. Ugalde Iltz 22.
Gand Elorri 16. NEtx LBB 167. Uzt Sas 154. MMant 31. Insausti 65.
2. (Lar, Añ), kanpoar (Lar). Campesino, de campo. "Campesino" Lar y Añ. "Campero, el puerco que no es de
vara, txerri kanpoarra" Lar.  --Akaba dezagun apairia, / dio hiritarrak. / --Egunko badizugu asia, / dio
kanpotarrak. Arch Fab 87.
 "Campero, lo que está descubierto en el campo, kanpoarra" Lar.
kanpoti. "Campero, lo que está descubierto en el campo" Lar.
kanpotiar.  Forastero, extranjero. v. kanpotar.  Kanpotiarrak juaiten ziren saldoka herri hartarat. Const 28.
Han da oraino, jada hamar bat urte huntan, herritar eta kanpotiar, ororen zerbitzuko. Zerb Azk 84. Kanpotiar
horiek nondik heldu diren, Jainkoak daki. Larre ArtzainE 311. v. tbn. LuzKant 84. Herr 4-9-1958, 3.
kanpotiartu.  Extranjerizar(se).  Eskualduna kanpotiartzen bere ohiduretan, bere mintzairan, [...] eta,
zorigaitzez, kanpotiartzen bere sinestean! Zerb Azk 30.
kanpotxo. "Campillo, kanpotxoa, landatxoa" Lar.
kanpozale. 1. Callejero, callejeador.  Aspaldion Martin gurea kanpozale biurtu da jai-egunetan. Echta Jos 41.
Emakumia prakaren jabe / ta gizon kanpo-zaliak / ezkontza ondo eroateko / ezaugarri itxusiak. BEnb NereA 175.
Kanpozalea nintzan / ni len izugarri, / badakit kanpo eta / basoaren barri. FEtxeb 135.
baten mende.
2. Extranjerizante, aficionado a lo de fuera.  Kanpozale baikare, geroak lazten nu, / bainan itzal litake
arrotzaren menta / doakizun jauntzia gaurgoiti bazinu. Iratz 11.
kanpu. v. kanpo.
kanputx. v. kamuts.
kanta (V, G; Volt 61, SP, Urt IV 156, Lar, Añ, Dv, H). Ref.: A; Iz ArOñ (kántu); Elexp Berg.  Canción, cantar,
cántico. "Kantak o kantak [...] significa [...] 'cantares'". IC I 482. v. abesti, kantore, 1 kantu.  Tr. Documentado
en todos los dialectos (salvo en suletino) desde mediados del s. XVI. Hay kant en Arrese Beitia (AmaE 141), metri
causa según parece. Altuna (33) y P. Iraizoz (YKBiz 13n) cada uno en una ocasión glosan abesti y eresi
respectivamente con kanta; por lo demás no lo emplean. En DFrec hay 188 ejs.
 Nola kantak maiz baitire mundukoen ahoan. EZ Man I 4. Noela eta berze kanta spiritual berriak (tít). EZ Noel
17 (85 kanta espiritual; tbn. en SP Phil 128). Bethi kantatzen dute bethiereko amorioaren kanta. SP Phil 59 (He
61 kantuak). Ene arimak kanta beza amudiozko kanta. Ch III 5, 6 (SP kanta; Mst kantikua, Ip kantika, Ol maite-
eresia). Inprimierazotzen ditue ateratzen dituen kantaak. GavS 6. Kanta loiyak. Zuzaeta 68. O zer memória,
ikastekó kóplak eta kánta banoak! LE Prog 116. Hitz libroak erraten, kanta arinak kantatzen edo aditzeaz atsegin
hartzen dutenek. Brtc 63. Dabiden Salmoak edo kantak. Ub 164. Berba, kanta ta ipuiñ zikiñak esan edo enzunagaz.
2
JJMg BasEsc 112. Bizi bedi Yesus / sakramentadua, / gure kanta santuz / tint alabadua. Añ EL 183. Gure kanta
berriak / erostiarekin. Echag 234. Nere zaldiyarentzat / dozena bat kanta, / argiyak para ditu / itxubak esanta.
Noe 60. Kulpa duenak zergatik nuan / kantak jartzera badaki. PE 135. Ire kanta aditzen badik itzul egingo dik
erbiyak. Sor AuOst 84. Kanta dezagun batzar danetan / kanta aiñ paregabea. AB AmaE 141. Ardorik ez balitza,
agur gure kantak. Ib. 400. Jakiñik, ik dakizkan bezela, itxu batek aña kanta. Apaol 67. Eroturik ipinten nau bere
Bizkaiko kanta edo abestiakaz. Echta Jos 312. Entzun zazu zerutik / nere azken kanta. ArgiDL 167. Eskualdun
kanta bat. Barb Sup 106. Denbora pasa dibertitzeko / kantak jarri al banitza. Tx B II 177. Sei aizpa dira, kantak
diona, / oial batetik jantziak. Or Eus 197. Kanta onen beraren beste bertsio-(eraren) batzuek ere izango [dira].
Lek SClar 108. Orra or kantaren itzak. Ib. 105. Errikoi euskal kanta asko ekizan berak. Alzola Atalak 142. San
Juan, San Juan kantia, gaztetan etxean kantetan genduana. Ib. 150. Euskaldun kanta xahar edo berrien
erakasterat. Larre ArtzainE 252. Hamaboskarren mendeko kanta zaharrak. MIH 334.
v. tbn. Cap 107. O Po 63. Hm 104. Gç 138. OA 159. ES 111. CatLav 378 (V 183). Urqz 77. Lar SAgust 8. Cb Eg
II 209. DurPl 47. Mg CC 185. Gco II 40. AA III 585. Dh 144. FrantzesB II 27. fB Olg 35. Astar II 145. It Fab 67.
Ur MarIl 98. Gy 81. Hb Esk 20. Afrika 126. Arrantz 90. Bil 90. Arr GB 94. Elzb Po 202. Xe 290. Zby RIEV 1909,
396. Arb Igand 54. Azc PB 170. A BGuzur 147. Moc Damu 12. Balad 92 (kh-). Ag Kr 70. Ox 86. Mok 8. Zub 58.
Etcham 74. Otx 201. EusJok 158. Laux AB 34. SMitx Aranz 207. Etxde JJ 208. Txill Let 133. Anab Poli 80. Erkiag
Arran 33. Arti MaldanB 215. MAtx Gazt 38. Larz Iru 86. Vill Jaink 123. Izeta DirG 98. Gazt MusIx 223. BEnb
NereA 59. Ibiñ Virgil 54. NEtx LBB 287. Lasa Poem 92. Xa Odol 189. Berron Kijote 153. TxGarm BordaB 72.
BBarand 72.
 (No ref. a personas).  Txorionek esango deu / bere dakian kantea. (Azcoitia, 1566). FLV 1991, 289. Eder
elaea goxean kantatzean, enearen kanteak jo nau biotzean. RS 517. Karnau edo txori baten kanta txit gozoa. AA
III 585. [Xoriak] iduri airetako marinel direla, / murruka sortzen dire kanta daritela. Hb Esk 237. Txorien kanta
zoragarria aditu zuen goiz eder batean. Arr GB 50. Iratzarri naz lo nengoana bere [ollarraren] kantara. AB AmaE
367. Txindor kantari bular-gorriak, bere kanta zoliakaz, ezeutsan eroan Matiri albista onik. Echta Jos 219. Txori
alai ta kirkirren kantak / dira udako albisteak. Ill Pill 3. Txori kantea dabil urduri sasijan. Laux BBa 90. Txoriak
beti kanta bikain pozgarriez jarduten dakie. Erkiag Arran 101s. Basoak ostoz aberastu dira, ta txorien kantak ez
dute itzalen kezkarik. NEtx LBB 194. Beretzat bakarrik nai / iturritxoaren / kanta txanbeliña. Ib. 258. Apirilean
entzuten diren xori kanten oihartzuna. Xa Odol 198. Ez zuten esnaaziko [...] txorien kantak ere. Berron Kijote 98.
 (Como segundo miembro de comp.). "Pastorela, arzaikanta" Lar y Añ. "Erri kantak maite zituen (G-azp)" Gte
Erd 199.  Zemaren indarrak hautsi baitziren salmo kantaz. SP Phil 467 (v. tbn. salmo- (salmu-) kanta Añ MisE
75, Or Mi 129). Irugarren otsaldia. Arzai kanta. GavS 21 (v. tbn. artzai-kanta Echag 247, Gazt MusIx 161).
Irakurri ditut Gabon kantak. Lar, carta a Gandara 162 (v. tbn. Gabon-kanta GavS 1, GavonC (1764) BAP 1966,
159, Azc PB 269, Lek SClar 115, Alzola Atalak 140, Berron Kijote 137, MEIG I 77). Alan ikasi eutsan ingeles-
kanta edo erezi bat. A BGuzur 117. Eugaz yabilk mutil-kantea. Laux AB 71 (18 mattasun-kanta). Erri-kanta.
SMitx Aranz 40n (139 damu-kanta). Belaunikatu zan bere aitaren gorputz ondoan eta onela abestu zun bere il-
kanta. Etxde AlosT 95 (v. tbn. il-kanta NEtx LBB 359). Izakien maite-kanta birloratsua. Erkiag Arran 185.
Ainbeste erri-kanta, alako biotz min eta samin-kutsua dariotenak. Vill Jaink 122. Barne-kanta. Onaind in Gazt
MusIx 203. Gizonak [...] erregukantak entzun [arren] [...] ez eutsen jaramonik egin. Alzola Atalak 42. Alor-kantak.
Ibiñ Virgil 65. Etsipen-kanta. Berron Kijote 151. Mezaren laburpena lehenbizi, euskaraz eta latinez, eta elizkantak.
MEIG II 95. v. tbn. It Fab 55 (txitxar-). Mde Pr 41 (herri-).
 (Como primer miembro de comp.). v. infra KANTA-PAPER, KANTA-SOINU, etc.  Kanta-hotsez dugun

baten mende.
lauda / Iainkoaren izena. Hm 59. Kanta-alosien bidez enorantziaren kontra egiten den gerla ohorezkora. ES 175.
Eskuan zadukan liburua kanta bilduma bat zen. Dv Telem 34. Orduko kanta-jardunak, penitentziketak, aldaretako
irudi pasiokoiak... SMitx Aranz 137. Gure kanta-neurtitzak oso astun gertatzen dira irakurtzean. Or Poem 519.
Egunoro ukitzen naute pakerik eman gabe. Kanta-leloak iñoiz emaiten dit oro, ixiltzen diranean. Or Aitork 286.
Bilbon asita, erririk-erri, / asi du kanta-mataza. NEtx LBB 287. Omeroren kanta-olerkiak gordetzeko aintzat
autatu zuana. Berron Kijote 80. Cancionero musical de los siglos XV y XVI deritzan kanta-bildumak. MEIG I
223.
 Cantilena, frase o tema repetido con insistencia. "Estribillo, discurso repetititvo y aburrido. Demokrazia ta
demokrazia aspertuta najak beti kanta berdiñakin" Elexp Berg. "Beti kanta bardina (V-arr)" Gte Erd 154. 
Jesusen izenian padezidu edo Jesus ikustia gaiti ill, da Teresaren betiko kantia. fB Ic II 294. Jaungoikoak nai
badau au edo bestea, / Pedro, nik gura neuke aurten egitea; / au da gure Petraren betiko kantea. AB AmaE 294.
Atzoko kanta berdiñ / berdiña degu gaur: / "Pasa ezian eztek / arrapatzen samur!". Olea 26.
 Aspaldian ari aiz / bertso eta kanta. Uzt LEG I 319.
- KANTA-ARTE. "Kanta-artea, estribillo, bertso-paper zaarretan" (Comunicación personal de A. Zavala).
- KANTA-BELAR. "Kanta-belhar (Hb), herbe aux chantres, vélar (bot.)" Lh.
- KANTA-DURUNDAZ. Haciendo resonar cánticos.  Irukoitzaren Elizattora / jende-saillaren lerroa, / begiak
apal, biotza goian, / kanta-durundaz dioa. Or Eus 258.
- KANTA-ERREPIKAZ. "Canere, [...] kantaz egon, kanta errepikaz egon" Urt IV 149.  Garbiki eta klarki
emaiten baitute aditzera zer muetetakoak diren, batzuek janbaz, [...] eta finean bertze batzuek kanta errepikaz. ES
168. Aditurik kanta errepikaz zagola. Elzb PAd 5.
- KANTA-ERREPIKOTSEZ. a) Cantando a plena voz.  Zapatain bat goizetik arratsera / kantarrapikotsez ari
zen. Arch Fab 225. Ardiak korralialat bildu bezain sarri, laur artzañak, khotxuska bedearekin, jeitxen hasten dira,
ez bethik khantarrapikotsez. GH 1935, 404.
b) Repicando.  Egun hortan, 10 orenetan, munduko zeñiak oro, [...] khantarapikotsez ariko dira. Herr 27-9-
1962, 3.
- KANTA JO. "Cantar, kantea yo" Izt.  Afal-artean jo zuten kantatik ugari. "Se cantó". Or Eus 61. Baña aurretik
neri tokatzen zaidan kanta jo bear dizuet. NEtx Antz 114.
- KANTA-KANTARI. Cantando. Cf. KONTU-KONTARI.  Urretxindor ori ago / kanta-kantari zugatzan! Laux
AB 58. Uso-egalda doa korutik / Salbea kanta-kantari. SMitx Aranz 135. Jan-edanaz bapo egin ondoren, kanta-
kantari ekin eutsen. Erkiag Arran 121s. Kanta-kantari daude / txoriak zeruan: / kanta-kantari daukat / biotza
barruan. NEtx LBB 298. Kanta-kantari dabil / aizea basoan: / kanta-kantari nabil / ni aren alboan. Ib. 299.
Dexente beteta etozan, kontu-kontari eta kanta-kantari, irurak umore onean. Alzola Atalak 38. Mendi ta zelaietan
barrena kanta-kantari ta soiñu-joaz ibiltzekoa. Berron Kijote 82. v. tbn. Gazt MusIx 79. Olea 244.
- KANTAK EMAN. "Kantak ematea, composer une chanson. Kantak ematea norbaiti, chansonner quelqu'un" Dv.
- KANTA-LEKU. Coro (lugar). "Chorus, khoroa, kantalékhua" Urt V 5. v. kantaritegi.  Kanta-leku (coro) xoill
ederra du. Iñarra EE 1893a, 10.
- KANTAN. Cantando. v. KANTUAN.  Uda igaro dezu / erausian, kantan, / ni nebillen artean / lertzen lan eta
lan. It Fab 56. Aditzeak emango / dizkizuet kantan, / sekula ez naiz ibilli / biar eztan plantan. PE 90. Kantan ua
aiñakorik ez baita saillean. Or Eus 363. Iñoiz ez dira zahartzen, ez eritzen; kantan eta dantzan diraute beti. Mde
Pr 267. Jelkhi Gaixtakin eta Tzarrafer khantan. Casve SGrazi 80.  Abiatzen da kanta errepiketan. Arb Igand 54.
- KANTA-PAPER (-papel V-gip ap. Elexp Berg). Hoja suelta impresa que contiene canciones o versos. "Versos
y canciones impresos en una hoja que se vendía en las ferias hasta la última guerra. Nik sasoi baten e, kantapapela
gaur erosi plazan da illebete orduko dana, jota seto, buruz" Elexp Berg. v. BERTSO-PAPER.  Ni ere gazte
denboran zalia ninduban kanta-papelak irakurtzeko ta ekarriko dizkiat. Moc Damu 8 (26 kantapaper). Kanta-
papera saltzen dalako / oso afizionatuba. JanEd II 84. Kanta-paper au biar bezela / etzan erreza ditatzen. Tx B II
93. Kanta-papelak saltzen ziezten mutillai ta neskatxai. TAg Uzt 201. Bederatzi "kantapaper" baditugu
Arantzazuko artxiboan. SMitx Aranz 195n.
 "Kantapapel-saltzaile. Kantapaperak ferietan-eta saltzen zituena. Kantapapel-saltzailliak orduan egoten zien
plazetan" Elexp Berg.
- KANTARAKO. Para ser cantado.  Tankera berriko neurtitzook kantarako ez baiña mintzorako egiñak dituzu.
Or Poem 518.
- KANTA-SAIO. Sesión de canto.  Au esan-ta amaitu zuan auntzaiak bere kanta-saioa. Berron Kijote 130.
- KANTA-SOINU. Canción; melodía, música cantada (no sólo ref. a personas). "Canción" Añ.
1
 Linboko Aita Sanktuak esan zituezan kanta-soñu gozoak Jesu Kristori. Añ EL 108. Iñauterian ageri dute /
bertako kanta soñubak. Echag 115. Txoritxoen kanta-soñu zoragarria. Arr GB 55. Agur zure gois txorrotxiotsuak
/ ta nire lengo kanta soñuak. AB AmaE 387. Ardau ta beste edari artean kanta-soiñu ta dantzariak bere ikusiko
ditue. Erkiag BatB 134.  Aldrak eta aldrak datoz, kanta soiñuz, deadarka ta zarataka. Erkiag BatB 145. Artzaiak
txistu, ardiak beka, / danak dauz kanta-soiñuan, / mendi onetan aurkitutzen naz / zorioneko lekuan. BEnb NereA
40.
- KANTAZ (SP, Urt, A). Cantando. "Kantaz dago, il chante" SP. "Canere, [...] kantaz egon" Urt IV 149. "Kantaz
baten mende.
doa, va cantando" A. v. KANTUZ.  Kantaz eta eresiaz daramate zerura. EZ Man I 132. Kantaz baizen minzatu
nahi elukeienak. SP Phil 328 (He 329 kantaz). Israeldar neskatxak hau aditu ta asi ziran kantaz esaten: [...]. Mb
IArg I 350. Yoaiten da etxerat, kantaz bitoria. Hb Esk 171. Kantaz banatuko det / milagruen fama. Bil 137. Guziak
emaiten dire kantaz, uholde baten pare kantuaren airean. Barb Sup 60. Gantzutzen dire bi emaztekiak, erdi kantaz
diotelarik: [...]. Barb Leg 141. Neure mattez milla gixon / kantaz yabiltzak landetan. Laux AB 50. Len dena kantaz
egiten zunaten. Or QA 192. v. tbn. Hm 74. Zby RIEV 1909, 108. Arb Igand 138.
 (No ref. a personas).  Hegaldaka dabiltzan eta kantaz daudezin xori doatsuak bezala. SP Phil 59 (He 62
kantaz). Aditzen du kantaz oillar hauzoko bat. Gy 269. Errexinola kantaz. Hb Esk 152. Xoxoak oihanetik kantaz
hasi arte. Barb Sup 44. Xoriak ari dire kantaz oihanean. Zerb Azk 8.
- KANTAZKO. (Adnom.).  Naturaleziaren kontrako, sodomijako, ganadubagazko, berbazko ta kantazko pekatu
loi guztien desiua. fB Ic II 269.
kanta. v. kantatu.
kanta-aldi. v. kantaldi.
kantaari. v. kantari.
kantaaurre. v. kantaurre.
kantabertar. v. kantabriatar.
kantabre, kantabro, kantarbe.  Cántabro. v. kantauritar.  Kantabren martxa. Monho 108. Bainan Ibero
seme, kantabre zaharra, / Eskal-Herrian bethi, zer gauza ederra! Hb Esk 25. Huna eskaldun gizon gaztia: ederra
da kantarben seme guziak bezala. Atheka 46. Gure aitaso kantabreak / lo baitaude lurpean. Elzb Po 198. Kantabre
azkar haiek zioten oraino / nahiago dugu hil, errenditu baino. Zby in MEIG V 93. Kantabre hazkar heiek zioten
oraino: [...]. Dib in Onaind MEOE 523. Ezta bizkaitar noblea, / ezpada sasi-karramarroa / kantabro otsoen lobea.
Azc PB 363. Gure arbaso kantabreek. Barb Sup 163. Etsaien eskuetarako ziren antzinako kantabre, kantabres
nahiz kantauritarrek. MEIG V 93.
kantabres.  Cántabro. v. kantauritar.  Kantabres fina, naturala eta egiazkoa. Ax 6 (V 2). Hango jendeak
noizbait deitzen ziren kantabresak. ES 110. Kantabresak (erran nahi da eskualdunak) hain ziren kuraja
handitakoak. Ib. 111. Etsaien eskuetarako ziren antzinako kantabre, kantabres nahiz kantauritarrek. MEIG V 93.
kantabria.  (Empleado en la expr. kosta kantabria 'costa cantábrica').  Orra amabi bertso / euskera garbiyan,
/ penaz kanta ditzaten / kosta kantabriyan. Arrantz 101. Desgrazi au pasa da / kosta kantabriyan. Tx in Imaz
Auspoa 24, 50. Lutoz jantziya dago / kosta kantabriya. Ib. 56.
kantabriatar, kantabertar.  Cántabro. v. kantauritar.  Ona iru probentzi / kantabriatarrak / sostenitu

ditzagun / lengo fuero zarrak. Xe 398. Augustus, kantabertarrak goituta, guda-otsaz agiri zanetik. Arriaga Lekob
9. Biba arbola maitagarria! / Biba kantabriatarrak! Tx B I 50. Zazpi probintzi euskerazkuak / kantabriatarrak
gera. Ib. 132.
kantabro. v. kantabre.
kantader. "Kantadera (SP), lutrin" Lh (no lo encontramos en SP).  Gazte gaztetik, kantaderian zabilan. Botz
hun bat zian. Const 35. Bere herrian elizako kantari zatekiana arauz, huillantü zen kantaderiala. Ib. 40. Elgebarne
altariala eraiten zen kantaderetik. Ib. 40.
kantaera (Lar). 1. "Cantada, tonada" Lar.  San Ignazioren kantaera ta martxa zenbaitzuek. Aran SIgn 210. An
musika-soñurik ederrenak, an Ama Birjiñari biotz biotzetikako kantaerak. Goñi 113. 2. Forma de cantar. 
Soiñu-gaia leenik, kantaera gero. "Forma cantandi". Or Aitork 373. Kantaeran, berriz, oin guziak batera eramaten
nitun. Ib. 65. Errikoia baita, lenengo aldiz beintzat nik entzun nuan kanta-eraz. Lek SClar 102.
kantaeta. v. kanteta.
kantagai. 1. Asunto, tema para cantar.  Arkituko dezu kanta gaitzat katu eizariaren ipui zortzikoan berariz
baten mende.
ipiñia. VMg VIII. Provenzako nexka bat dut kanta-gai. Or Mi 3. Baserriko gertakari xumeak zituztela kantagai.
Mde Pr 235. Badirudi eztuela beste kantagairik gizonen erostak. Vill Jaink 122. Mutilla bera (Daphni) kanta-gai
zan, noski. Ibiñ Virgil 46. Lur-lanak darabilzki kantagai. Ib. 24. Arrese Beitia gerra horren ondorioetakoa dugu,
zorioneko ondorioa, borrokak ekarri zituen zoritxarrak izan arren kantagai. MEIG IV 132.
2. Aptitud para componer o interpretar canciones.  Urretxindorrik etzan inguruetan kantagaietan alderatuko
zitzaionik. Etxde JJ 10. Bere adimena kantagaietako edermenez jazten zion erpin maitagarria. Ib. 15.
kantagailu.  "Sujet de champ [sic, por 'chant']" Dv.  Orai hekien kantagailu bilhakatua naiz eta errankizuntzat
egina natzaiote. Dv Iob 30, 9 (Ol eresi-lelo, BiblE burlagai).
kantagarri.  (Tema) sobre el que se puede cantar.  Satsa besterik agiri ez dan soru onetan, / jatazalako oso
nekatu emen begiak, / topau ezinda kantagarritzat gei egokiak. AB AmaE 442. Guzia da kantagarri
euskaldunentzako. ADonostia Itzald II 10.
kantagura.  Deseo de cantar.  Eta barruan eben kantagureari ateak edegirik, kanta-kantari asi ziran gazteak.
Erkiag Arran 20.
kantail (H), kantal (V-gip; SP  A, Urt, Lar, Dv, H), kantel (BN, S), kanteil. Ref.: Lh (kantel); Iz ArOñ; Elexp
Berg. 1. Esquina; borde, lado. "Ohearen kantala" SP. "Angulus, kantóña, kantala" Urt II 92. "Canto, ángulo,
punta, extremidad" Lar. "Baxera kantall hautsia, vaisselle à bord cassé. Etxe kantail hori erortzera dago, cet angle
de la maison va tomber" H. "Rincón, cabo, extremidad de un vestido, de un campo" A. "Sorókantala" Iz ArOñ.
"Bizikletia labandu ta ixa etxekantala jo najuan buruakin" Elexp Berg (s.v. etxekantal).  Frogatuko duzu
dabilzala bankuaz hagitz atherat lekat bankuaren kantalean edo bankuaz leihor aldetik. INav 120. Arri meta bat
kantal guziak / txorroka odola ixurtzen. FrantzesB I 129. Bi gau hetan illargiak galdu zuen kantala. Gy 56. Beharri
kantaletara. Ib. 179. Sakelako mokanesak harturik, edo arropa kantail batekin, eginen ginituen urde beharriak
bezelako batzu. Elsb Fram 167. Hartarik [jasminetik] duzunean aurdiki mokanes kantailerat, erran dezakezu lore
pollit baten usaina dariozula. JE Bur 89s. Taulier-kantail bat petik-gora zeiharrean gerrirat bildua. JE Ber 30.
Loreak idekitzen zauzkit lañoki; erhauts biribira erdian eta bazterrez bazter hostoak, hegal xume, bortz
kantailetarat luzatuak. SoEg Herr 12-5-1955 (ap. DRA). Sudur bazterretik nigar ibaiak zariozkala punpeka
Baigura kanteileko ur xirripitak bezain nasai. SoEg Herr 1-6-1967, 1.
2. (L-côte ap. A; H), kantal (SP, Urt, Lar, Añ (G), H), kanteil, kantaila. Porción, parte, pedazo. "Chanteau" SP.
"Cereale solum, ogi kantala, ogi pheza" Urt IV 417. "Pedazo de pan, ogi puska, ogi kantala" Lar y Añ. "Partie
détachée du bord d'un objet. Ogi kantaila" H.  Izan zen Iberia bi zathi egina, / Zeltiberia batek beiratu izena, /
menturaz bertze kantal deithu Kantabria. Hb Esk 16. [Aita Saindua bizi izan da] presoner bat bezala bere
Erromako hiri khendua ziotenaren kantail batean. Ducq 24. Diote Frantzian baditugula hainitz alderdi, kantail
eta poxi. SoEg Herr 31-10-1957, 1. Gobernuak janik ere bere hitza, arranda ttipia khenduz, goazin atxik gure
kanteila, gerlako jasaiteak gogoan eta bitoria bihotzean. Herr 14-5-1959, 2. Eta ez zukek sekretu horri kantailarik
ere ken, deus arrazoinez. Larz Senper 120. Eskual-herriko ixtorio kantail bat emana zaiku begien aintzinerat. Lf
in MEIG III 116.
 "Apho kantaila! Terme de mépris (morceau de crapaud)" H.
3. kantal (V-och-m-gip). Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp Berg. "Esquina de calle. Kantal barreneko dendatik ekarrizu
bear dogun orioa" A.  Kale kantalean. AB AmaE 313. Doiala kantalbarrenean gora etxeraiño bera bakarrik.
Erkiag Arran 50s. Geldi bere bai ateta ondoetan, kafetxe ta ardandegietako ate eta leioetan, kale-ertzetan, kantal-
barrenetan. Erkiag BatB 134.
4. kantal (S, R-uzt ap. A), kantale (Sal ap. A). "Roca, una gran piedra" A.
- KANTAILEZ. "(Estar de) canto, kantalez, egiyez, kantalaz, egiyaz" Lar. "Kantalez, kantalaz, kantailez dago,
cela se présente de côté, par le bord" H.
kantailburdina, kantalburni (Lar). "Cantonera, abrazadera de hierro en las esquinas de escritorios, kantalburnia,
arpoia" Lar. v. kantoiburdina.
kantaildu, kantailtu (H), kantelatu (Hb ap. Lh), kantilatu (T-L). "Mettre sur le côté" H. "(Mettre de) biais" T-L.
kantaildun, kantaldun (Urt). "Angularis, angularius, [...] kantaldúna, kantalékoa", "lapis angularis, [...]
kantaleko harria, harri kantaldúna" Urt II 92.
kantailepaile, kantalepaile (Lar). "Rompe esquinas, kantalepallea" Lar.

baten mende.
kantailka. "Kantailka (L, BN), kantailka ibili, marcher sur le bord de la route" Lh.
kantailkatu. "Écorner, écorcher" Lh.
kantailtsu, kantaltsu (Urt). "Angulosus, kantaltsúa, kantointsúa" Urt II 92.
kantailtto, kantaltto (Urt). "Angellus, kantalttóa, kantoin ttipía" Urt II 91.
kantailtxulo, kantaltxulo (Lar). "Cerradero de puerta" Lar.
kantaita (G-nav). Ref.: A Apend; Ond Bac; Iz Als.  "Canto, canción" Ond Bac. "Kantaitak, los cantos (?). San
Inaziyoa fan giñanin ee ekar genguzen kantaitak andi; an dee guetxin" Iz Als.
kantakan (ines.). "Kantakan doo, está cantando" Iz Als.
kantakida. "Concento, canto armonioso" Lar.
kantal. v. kantail.
kantalari.  Cantor. "Músico" Añ. v. kantari.  Gizon onek seme bat bazedukan / kantalari guztiz graziosoa.
Lazarraga (B) 1154rb. Neure eretxi asko dituzun / liburu kantalaria, / izango zara askorentzako / benturaz
poztugarria. AB AmaE III. Araozko kantalaria. A EY II 372.
kantalaritu.  Cantar. v. kantatu.  Haren gonbidatzea bere eztitik iatera, bere baratzean sagarrak eta loreak
biltzera eta bere boz eztiaz kantalaritzera haren beharrietan. SP Phil 149 (He 151 kantatzea).
kantaldi, kanta-aldi. 1. Sesión de canto (ref. tbn. a bersolaris).  Aurten gure Azkoitiko musika aingeruzkoak
kantatuko dituan iru kanta aldiak. GavS 6. Zer jan, zer edan bazen; gero dantza eta kantaldiak. Mde Pr 147.
Biharamunean, berriz, Errenterian ginuen kantaldia. Xa Odol 267. Aski luke behin magnetofonean hartzea gure
kantaldia. Ib. 63s. Aste guztietan antzerki edo kantaldi, bertso, bozeolari eta erromeri. Gerrika 97. Zenbat kantaldi
ez da entzuten herri hortan egin edo eginen dela. Larre ArtzainE 282. En DFrec hay 63 ejs. de kantaldi.
2. Estrofa.  Kantaldiak. 'Estrofas'. Aran SIgn 218 (tít). Iru berso-modu ta bi kantalditan. Ib. 212.
kantale. v. kantail.
kantalera. "Refuerzo que contornea al lagar" Garm EtnV 32.
kantalots (S; Gèze, Dv, Foix ap. Lh). Ref.: A; Lrq /khantalóc/.  "Chant" Gèze. "Canto a grito pelado" A.  O,
harek nai alageratzen / eta kontentaraziten, / kantalots, orroko / eta zinka eragiten. StJul ms. 28v. Dozena bat
gizun gazte nabaritü dütüt karrikan khantalots eta zinkhaz. Eskual 28-8-1908, 4. Oihü egiten zeroien botz
khantalots lüze batetan. Ib. 23-10-1908, 3.
- KANTALOTSEZ. Cantando.  Orai dira gertatuak / David, Errege prestuak / Hitz neurtutan gauz' emanak /
Kantalotsez zerratzanak. O Po 65. Artzain orok bezala kantalotsez igaraiten zütian egünak. Herr 7-8-1965, 4.
kantante.  Cantante.  Garai batean, artistak eta kantanteak ziran bat utzi eta bestea artu ibiltzen ziranak.
BBarand 170.
kantara. "Cántar, medida de ocho azumbres" Añ. Cf. kantaro.
kantarapikotsez. v. KANTA-ERREPIKOTSEZ.
kantarazi, kanta-arazi, kanterazi, kanta-arazo.  Hacer cantar. v. KANTA ERAGIN (s.v. kantatu).  Kantarazi
ziñotzan huni / laudorio dibinoak. Gç 192. Lagunaren kontrako kantak kantatzen edo kanta-arazten dituztenek.
Brtc 61s. [Jangoikoaren amórea] dá kordialebát bizkórtzentuéna eriotzeén érdian, saltarásten, kantarásten
alegránzias. LE Urt ms. 120v. Kantika baten zenbeit bertsu kanta araziz eta hek esplikatuz. JesBih 427. Ain laster
baten mende.
arte latza / tximistakin joaz, / ain laster beltzurrari / kanta-arazoaz. It Fab 177. Saintü hanitz hil direla Magnificat-
a khanterazten zielarik bere azken mementoetan. Ip Hil 80s. Nork ote du artuko maiteki altzoan / ta kantarazi
berriz abesti samiñak. Jaukol Y 1933, 186. Israeliteri beren elizkizunetan kantarazten ziozkaten. Zerb IxtS 56.
Salmu-emailleari ain azpitik kantarazten omen zion, kanta ez baiña mintzoa esan omen ziteken. Or Aitork 285.
Gure lagunarteko bati kantaeraziko diogu. Berron Kijote 126. Izigarriko kantu pollitak kanta-arazten zazkoten.
Etchebarne 146 (ib. 87 kantarazi).
kantarazle, kantarazitzaile.  (El) que hace cantar.  Laudorio bada bihur / dakizula zuzena, / kantarazitzaille
zeren / zu baitzare lehena. In EZ Eliç XX.
kantarbe. v. kantabre.
kantari (gral.; Volt 61, SP, Urt IV 156, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, Gèze (kh-), Dv, H), kantaari. Ref.: A; Lrq
(kh-); Iz Ulz, ArOñ (arráutzia); Etxba Eib; Elexp Berg. 1. Cantor, cantante (sust. y, alguna vez, adj.). "Cantor"
Lar y Añ. "Aitta lekáaarixa, ama kantáarixa eta úmiak biotza gorrixa" Iz ArOñ (s.v. arráutzia). "Gayarre
kantarixa nafarra zan" Etxba Eib. v. abeslari, oihulari (2); cf. andrakantari.  Tr. De uso general, aunque es
evitado por los autores más puristas (el único ej. de Altuna (105) aparece glosando abeslari). En DFrec hay 154
ejs. de kantari.  Kantari gextoak oñon. RS 19. Edertasun baten ikusteko, kantari arrai baten enzuteko [plazerak].
SP Phil 284. Aingeru kantari. Cb Eg II 179. Egiten gariala / guztiok kantari. Mg PAb 145. Kantari zerukoak (248).
LE-Ir. Emakume dantzarija ta kantaarija bardinak dira, gizonak galduteko. fB Olg 77. Dabid eta beste soñulari
eta kantariak. Lard 188. Garat bat izatu da kantari ederra. Hb Esk 112. Eztago tabernetan / len añe kantari. JanEd
I 24. Etzan mundu guzian bera baño kantari oberik. Urruz Urz 47. Errefau hau lehenik kantari berexiek. Zby RIEV
1908, 416. Gaztelu ere dago / kantari bikaña. AzpPr 113. Eskual-Herrian neurthitzlari guziak kantari baitire. Arb
Igand 54. Gabezko sereno kantari batzukaz. Kk Ab I 119. Hiruak elizako kantari lehen herrokakuak ziren. Const
39. Denbora batean kantari ederra ninduan. Or Mi 7 (v. tbn. QA 193). Ta kantariyak solfeua ta / lasaia birika.
MendaroTx 447. Baigorri, ene maiterena, / kantari, pilotari, oro dituzuna. Xa Odol 153. Bilintx, ororen iritziz,
euskal maite-kantari famatuena izan da. Lf ELit 69. Aintzin-peredikü batean kantari batek emaiten du
pastoralaren laburpena. Lf in Casve SGrazi 12. Izigarriko kantaria zena. Etchebarne 19. Orkestakoak ere,
kantaririk gabe ari ziren bitartean alegia, [...]. MIH 153. Bere herriko kantarien araura. MEIG I 159. v. tbn. EZ
Man II 17. Mercy 36 (kh-). Echag 243. Izt C 457. AB AmaE 404. Bv AsL 82. Zab Gabon 44. Prop 1876-77, 42.
HU Aurp 161. Lander RIEV 1914, 160. Barb Sup 3. Ox 71. Tx in Imaz Auspoa 24, 137. TAg Uzt 244. Lek SClar
141. Zerb Azk 76. NEtx Antz 123. Anab Poli 81. SM Zirik 84. Larz Senper 8. Ibiñ Virgil 51. Larre ArtzainE 166.
 Cantor (no ref. a personas). "Kardantxilluak kantarixa urten desku" Etxba Eib. "Kantáari, (ave) canora" Iz
ArOñ.  Jira egizu batera eta jira egizu bestera txori kantari baten antzera. msOñ 68r. Kardantxillo eder kantaria.
Zav Fab RIEV 1907, 94. Au entzutean, ango / igel kantariak / itxi omen zituzten / beren belarriak. It Fab 117.
Ama euskeriaren liburu kantaria. AB AmaE tít. Kirkir kantariyak. Ill Pill 4. Urretxindor kantaria. SMitx Aranz
189. Euskalerri kantaria. Ib. 189. Horditu ezina / puten arno kantariaz. Mde Po 55. Txori kantari guzien errege.
Etxde JJ 10. Martiko zozo kantari / zoli bizkorren abotsak. BEnb NereA 200. Hari entzunik dirudit orain /
hegaztina kantaria. Arti MaldanB 190. Errekatxo kantari, / gulu, gulu, gulu. NEtx LBB 220. v. tbn. Bv AsL 409.
Azc PB 300. Ag G 3. Laux BBa 88. Ldi IL 22. Erkiag Arran 148. Gand Elorri 130. Xa Odol 325.
 [Ardoak] aixa jartzen du gure zintzurra / kantaria ta ezkoa. Insausti 321.
2. (gral.), kantaari (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (óillo); Elexp Berg. (Uso pred.). Cantando. "Oilo gosea kantari
(c.), la gallina hambrienta se hace cantora" A. "Oillo gosia kantaari, andra asia dantzaari" Iz ArOñ. "Goizian
goizetik kantari ikusikozu" Elexp Berg. v. KANTUAN.  Goizetik arratsera / dantzan ta kantari. Echag 80.
Ostatietan kantari, plazetan dantzari, / gaiaz eta egünaz bethi paseiari! Etch 398. Su-baztarrian kantari dago /
beti edo geienian. Xe 261. Asi dira gabonzaleak kantari. Zab Gabon 36. Txomin dijua kantari. Sor AuOst 70.
Sartu zan Asisen kantari Jaungoikua alabatzen. Bv AsL 50. Obe zan ez banitza abia kantari. AB AmaE 406. Bai
al dakik kantari? Iraola 63. Bere seaska ondora datozkio abeska edo kantari. Inza Azalp 59. Pernandoren emaztea
kantari seaskari eragiten. Muj PAm 64. Motibo gabe ez naiz asiya / dama orrentzat kantari. Tx B I 79. Igela
saraspean kantari asi baño len. Or Mi 103. Oilo gosea kantari. Etcham 235. Pago buruak apal, ibaiak kantari.
Iratz 12. Zein ote degu kantari? NEtx Antz 85. Nere gorputza dardarka daukat / eta biotza kantari. BEnb NereA
91. Txori txiki politak, / leioan kantari, / kontu txiki polit bat / esan dit gaur neri. NEtx LBB 308. Txori erresiñula,
üdan da kantari. Xaramela 297. Kantari eta dantzari --eta zahatoari eragiten-- ari direino. MIH 310. v. tbn. It
Fab 182. Izt C 229. Gy 77. Hb Esk 172. Lard 212. JanEd I 65. Urruz Urz 46. Apaol 76. AzpPr 54. Azc PB 93.
Moc Damu 36. Echta Jos 212. Ag G 312. Ill Pill 3. Noe 66. Mok 21. Ox 147. Jaukol Biozk 34. Laux AB 52. Lek
EunD 47. Y 1933, 26. Ldi IL 16. EA OlBe 40. Iratz 95. SMitx Aranz 197. Munita 130. Etxde JJ 57. Mde Po 81.
Arti MaldanB 191. Basarri 43. And AUzta 50. Anab Aprika 32. Gand Elorri 170. Larz Senper 285. Salav 77. Ibiñ
Virgil 90. Xa Odol 153. Uzt Sas 316. Azurm HitzB 66. Berron Kijote 139. MMant 23. JAzpiroz 183. Zendoia 54.
 (Con suf. de comparación).  Iñoz baño kantarijago ta argijago ebillan Anton Berakatz. Kk Ab I 103.

baten mende.
 (Precedido de dat.).  Zurezko gurutze lodiak soñean eta bidean Andre-Denari agurka eta kantari! FIr 163.
Gizaldiz gizaldi zure babesean eta zuri kantari bizi izandako Euskalerrri zarrak. SMitx Aranz 5. Gaur, Urepele,
zuri hasten naiz kantari. Xa Odol 107.
- BERTSO-KANTARI. v. bertso.
- KANTARI-ANDANA (Dv  A). "Kantari-andanak (AN, L, BN), coros de cantores" A.
- KANTARI-BATASUN. "Orphéon" T-L.
- KANTARI-TALDE. Coro, grupo de cantores.  Onen atzetik izarte, / kantari-talde aratza, / argi ta ondasun-
iturri baita. "Reluciente coro". Gazt MusIx 109. Jar arazi zaituzke kantari taldean. Xa Odol 190. Perossik egin
duena elizetan kantari taldeak sorraraztea izan da gehienbat. MIH 155.
kantaridi (Lar).  Coro.  Kantaridia. Echag 151 y 215. Kantutzeko kantaridia (Donostia, 1879). JFlor.
kantaritegi. "Coro en el templo" Lar. v. KANTA-LEKU.  Eguerdiko gozaldiko orenaren ondoan joan nintzen
kantaritegirat. Birjin 111.
kantaritu.  Poner a cantar, hacer cantar.  Amaika txori euki eroezan berak kantarituta, agoa zabalik, mendian
ardiak jagon bitartietako txilibitu-joteagaz. Bilbao IpuiB 153. Ark egindako zinburrun, txistu, txilibitu ta txirulak...
amaika txori pozez kantaritu ta zoratu zitun. Eston Iz 55.
kantaro (Lcc), kantero.  Cántaro. Cf. kantara.  Kantero bat ano. HerVal 228. Funtziorako ardoa nai ta / juan
naiz astua artuta, / Uliko bentan iru kantaro / jarri ditut pagatuta. Noe 29. Dirutan da gauza guztitan / zazpi
kantaro eztietan (G-goi). Balad 69. Mâts-mordotxo bat bereizi nizun / mâstia ondu zanean, / eun kantaro kendu
nition / igurtzi-aldi batean. Canc. pop. in Or Eus 56.
kantarrapikotsez. v. KANTA-ERREPIKOTSEZ.
kantasle. "Capiscol" Lar.
kantaste. "Estribillo" Lar.  Kantastea. FrantzesB II 34.
kantata.  Cantata.  Euskerazko kantata. EEs 1912, 196.
kantategi. 1. Coro. v. kantaritegi.  Erreberritu zuen bere preskeinia seroren kantategian. Birjin 335.
2. Cancionero. v. kantutegi.  Bere probintziko / gia egin zuen, / moldatu euskaldun / kanta-tegia. AB AmaE
115.
kantatoki.  Coro. v. kantaritegi.  Ikhusten duzu lasterka joaiten kantatokirat. Birjin 406.
kantatu (V, G, AN, L, BN, R, S; Lcc (-adu), Volt 61, SP, Urt IV 146, Lar, VocS (kh-), Añ, Lecl, Gèze (kh-), Dv,
H), kanta (V ap. A; Lar). Ref.: Bon-Ond 156; A; Lrq (kh-); Iz ArOñ (kantáu); Etxba Eib (kantau); Holmer ApuntV
(kanta); Elexp Berg (kantau).
1. Cantar. "Kantáu, kantáiten, cantar" Iz ArOñ. v. abestu, oihukatu (2).  Tr. De uso general en todas las épocas
y dialectos. Es también frecuente en los autores meridionales del s. XX, aunque no en los más puristas, que emplean
abestu, abesau. Hay algunos ejs. de part. en kanta en Arana, Echeita (Jos 50), JanEd (I 100), Jautarkol (Biozk 46),
Orixe (Eus 110), Etxaide (JJ 58), Lekuona (SClar 137), N. Etxaniz (Antz 86), Uztapide (Noiz 113), Ayesta (29) e
Insausti (241); kantako en Azkue (in Azc PB 16) y Lopategi (in Uzt Noiz 54). Para el sust. vbal., además del
general kantatzen, hay kantetan en los vizcaínos (kanteetan en Mg, JJMg BasEsc 88 y fB Ic I 54; kantateko en
Zavala), kantaetan en Lazarraga (que emplea tbn. kantatzeko), kantatan en Mendigacha (127) y kantaitzen en
Anduaga (AUzta 62). En DFrec hay 147 ejs. de kantatu.
 Plazer hartzeko, solaz egiteko, kantatzeko eta denbora igaraiteko materia. E 7s. Kantatzen zutén Iainkoaren
zerbitzari Moisesen kantikoa. Lç Apoc 15, 3 (He, TB, Ur, Dv kantatzen, Ker, BiblE abesten). Nik ain on baneu
bozau kantatzeko. Lazarraga 1187r (v. tbn. kantatzeko (B) 1193rb). Manera onetan kantaetan ebela. Ib. 1142v (v.
tbn. kantaetan 1140v, 1143v, 1144r, 1197r). Urrenak entzunen du aparteko soñua / Hala nola hurbillean kantatzen
den tonua. EZ Man I 135. [Ea] kantaadu daben kanta deshonesturik. Cap 107. Usantza zuten kantatzeko bere
arteko kanta bat. ES 111. Jesusikori bear deutsat / billanziko bat kantadu. Acto 461. Erribestean kanta alegererik
ezin kantatuko det. Cb Eg III 310. Bialtzen dizut Azkoitian aurten kantatu diranak. Lar, carta a Gandara 162.
[Khantariek] eztüie khantatüren sobera goratik, ez fitetz-egi, bena deboki. Mercy 41. Oro belharika eta kanta.
Xarlem 1167. Gura dogunian kanteetan dogu geure soñuban. Mg PAb 141. Gauza orreek esan arren, soiñu orreek
baten mende.
kantadu arren [...] eztot neure bizijan deseo loirik euki. Astar II 145. Euskeraz kantateko / prest nago ni beti. Zav
Fab RIEV 1907, 92. Khantoren khantatzeko bada süjet berri. Etch 436. Beren itz-neurtu gozo adigarriak aoz
kantatu eta danbolin-arratza makillatxoarekin joaz. Izt C 217. Kanzio gozo eder Jaunari kantatu dizaiogun asitzen
dana aldizka kantatuaz. Lard 74. Zer kantatuko degu? Sor Gabon 20. Bertso onak kantatu zalea. AB AmaE 402.
Ala kantatu oi zuan errege Igarliak. Bv AsL 219. Aspaldi onetan joan zaizkidak kantatzeko gogoak. Apaol 67.
Paperari begira kantatuaz. Ill Testim 18. Amalau bertso kantatu ditut, / au det amabostgarrena. EusJok II 160.
Gau gustijan kantetan ekingo dautsozu. Altuna 34. Akerrak kanta, / idiak dantza, / astoak danboliña jo. Canc. pop.
in Or Eus 164. Kantatzez jantzi zen eta salara jautsi. Mde HaurB 24. Kanta ukigarri au kanta ta kanta. Lek SClar
121. Ederki kantatu ere. Anab Poli 88. Pentsaik, pieza bat bi aldiz kantau biarra izan juek. SM Zirik 85.
Jaungoikoari eskerra emonaz kantaitzen dot. And AUzta 62. Ale, kanta zak gurekin. Larz Senper 104. Bai ederki
kantatu ere naiz eleizako kantuak naiz beste edozein ere. Salav 106. Semeaz kantatzea zautzun galdegina. Xa Odol
167. Lenengo plazan kantatu. Uzt Sas 149. Arek bertsoak kantauko neukez / nire barruan balira. FEtxeb 90.
Errazak dira, gainera, edonork kanta ditzakeenak. MIH 155.
 Cantar (no ref. a personas). "Kukúek eztu kantátzen, no canta el cuclillo" Iz Ulz.  Ezen xoritxoek ere kantatzen
zeraukaten Iainkoari. Lç Adv ** 1r. Kukuen kantatzean euri ta eguzki. RS 70. Arranoa dathorreño xoriak dik
kantatzen. EZ Man I 45. Oillar erneak zueneko / hiruretan kantatu. EZ Noel 95. Erresiñol umeek ikhasten dute
kantatzen handiekin kantatuz. SP Phil 143. Denbora berean kantatu zuen oilharrak. Lg II 264. [Kardantxilloa]
aurreko zugatz-to baten / kanta ta kanta / dago. Zav Fab RIEV 1907, 94. Gau huntan berean, oilarrak kantatu
baino lehen, ukhatuko nauzu hiruretan. TB Mt 26, 34 (Ip, Echn, Hual, Samper kantatu; Lç io, Leon kukuruka hasi,
Ker kukurruku egin). Bitartean txitxarra / zijoan pasatzen / uda guzti-guztia / sasian kantatzen. It Fab 55. Senti
du beleak kantatu nahia. Gy 2. Ordu hetan erleak gogotik kantatzen du. Dv Lab 296. Uda berrian dute / xoxuak
kantatzen. JanEd I 62. Txoritxo oek zeñ poliki kantatzen duten. Arr GB 56. Xori papogorriak eijerki khantatzen.
ChantP 132. Xoriñuak kaloian / tristerik dü khantatzen. Ib. 62. Nik ere txoritxo bat badaukat etxean, / kantatzen
dakiena ederki goizean. AB AmaE 397. Han bere umen artean, gozoki du kantatzen [Orhiko xoriak]! Barb Sup
107. Usua ta belia / mendian kantatzen. Canc. pop. in Jaukol Biozk X. Alai, pozik kantau ta egaz. Enb 65. Ibil,
txoriok, ta kanta alaiki. Ldi BB 114. Goiztar txoriek kanta bezate. Mde Pr 289. Txoriak [zuhaitz] hartara jo zuten
kantatzera. MEIG IX 104. v. tbn. Volt 168. He Gudu 139. Xarlem 1379. Noe 17. Sor Bar 18. Apaol 124. Azc PB
62. Echta Jos 211. Ox 178. Laux AB 19. Or Mi 105.
 (Ref. a seres inanimados).  Zuten izarrek kantatu / biok etzan ginenean. Mde Po 95.
 Cantar (misa o parte de ella, el rosario, una oración...).  Bizkitartean zenbeit psalmu kantatzen da. Lç Ins B
5r. Aingeru aunitz juntaturik kantatu zuten Gloria in excelsis Deo. Ber Trat 42r. Salmoak kantatuko itut. SP Phil
143 (He 146 zure laudorioak). Nula gai oroz jaikiten diren Jinkuaren laidoriuen khantatzeko. "Ad psallendum".
Mst I 25, 8 (SP, Ch kantatzera; Ol abestera). Eskatu zuen kanta zezatela illen meza. Mb IArg II 271. Bost Misterio
1 2
Doloretsuok / lagundu eiguzu kantatzen. Añ EL 220 (EL 233 kantetan). Emen esan edo kantadu egiten dira Aita
2
gurea ta Ave Mariak. Añ EL 231. Urten dot Maitiñaak kantauta. JJMg BasEsc 89. Nik han matütiñak /
khantatüren tiñat. Etch 278. Kanta zagun, bestela gaizuma etorriko dek asi bañan len eta tinieblak kantatu biarko
dizkiagu. Sor Gabon 20. Larunbat oro gure Ordenan kantatzen zan meza bat, eta geroztik beti kantatu da. Bv AsL
201. Meza nagusia kantatzera zijuakiela. Ib. 192. Dugun orok kanta / Agur, Maria. Zby RIEV 1908, 286. Bi oren
behar ziren Pasioniaren kantatzeko eta mezazaliak etziren debeiatzen. Const 40. Meza berrian ematen da /
Epistolaren kantatzen, / Epistolaren kantatzen eta / urre kalizea goratzen (G-nav). Balad 53. Arrosarioa kantatzen
ozenki. Zub 78. Meza eman ta Ebanjelioa kantatzen. Or Mi 77. Igande guziez behar zuten meza kantatu. Zerb Azk
44. Bidean letaniek kantauez. Akes Ipiñ 21. Auspez belauniko, letariak kantatuz. Arti MaldanB 196. Zubiaurrek
egiñiko meza bat kantetan eben Durangoko [...] mojak. Alzola Atalak 77. Gizon berriaren letaniak kantatzera
noa. Lasa Poem 100. Ikasteko biharko meza nola kantatuko ginuen. Larre ArtzainE 209. v. tbn. EZ Eliç 45. Tt
Onsa 66. Urqz 69. Mih 110. fB Ic III 286. Jaur 369. Ur MarIl 2. Bilbao IpuiB 237. Basarri 23.
 (Participio en función de adj.). (Misa...) cantada.  Meza kantatuetan. Ber Trat 125r. Konfrariak erran eraziren
dü Requiem khantatü bat. Mercy 34. Meza kantauban ebanjelijua kantetia. fB Ic III 287. Egun gehienez meza
kantatuak diren Elizetan ez da deus difikultaterik. MarIl 17. Orduan meza kantatuak emaiten ziren aste egun
batzuetan ere. Xa Odol 29.
 Cantar, referir, contar (en canto o en verso). Cf. infra (2).  Profetak hala zuela / ia aspaldi kantatu, / iudu
guztiak sinheste / hartan bethi egotu. EZ Noel 66. Kanta dezagun gogoz / gure naigabeak. Echag 21. Istoria au
kantatuko det, / atozte enteratzera. Afrika 139. Miseria kantatuz / bizi naiz ardura. Bordel 107. Nere senarrarekin
/ daukadan bizitza, / kantatuko det. Xe 250. Kantatutzera nua / bistan ikusiya. Ib. 203. Kanta ditzagun ango gau
luze, / ango ilun-nabar su gorriz bete. Ldi BB 140. Sekula zuen martyrioa / ez da khantatu euskaraz. Mde Po 101.
Egiz / kantatu genezake / euskaldunak gerala / dantzik onenen jabe. MAtx Gazt 63. Bertso mardul borobillez
kantatu izan du Bibliatik eldu zaigun fede ori. Vill Jaink 33. Mopsuk Daphniren eriotza kantatzen du. Ibiñ Virgil
45. Mattin, ez laike kantatu behar sekulan bertzen berririk. Xa Odol 161. Zuk ere triste kantatu duzu maite
zonbaiten joaitea. Ib. 144. Eseri zaite ta kanta iguzu zure amodioen erromantzea. Berron Kijote 126. v. tbn. Ox
195. Or Eus 141. Balad 234. Akes Ipiñ 20.
 Cantar, celebrar.  Gure erriko abantajaok / daikezula kantadu. Lazarraga 1169r. O Birjina, kantatzera / noa
baten mende.
zure khoroa. EZ Eliç 407. Finak darama koroa, akhabatzean kantatzen da loria. Ax 473 (V 306). O ezpañ ditxoso,
Jainkoaren alabantzak kantatu bear dituztenak! Cb Eg II 146 (Dv LEd 259 kantatu). O, nola egongo ziñan gaur
Zeruan Jangoikoaren miserikordiak kantatzen beste bekatari penitente askorekin batera! Mg CC 118 (CO 168
kantetan). [Jaunaren] alabanzak kantatzen eta adirazten ditugula. AA II 13. Jainkoaren laudorioak kantatzea. Dh
151. Dugun kanta herria, lana, berthutea. Hb Esk 6. Azkenik behar da Laphurdi kantatu. Ib. 85. Bere alabanza ta
azañak kanta zituen itz neurtuetan. Aran SIgn I. Herritar saindua othoiztuz, kantatuz bi bulharrez haren
laudorioak. JE Ber 68. Zure errukia eta zuzentasuna kantatuko ditut. Or Aitork 236. Ba ote da Hiribarrenek bere
pertsuetan kantatu ez duenik? Zerb Azk 65. Nere gisan, nik ere, Krixtoren piztea kantatu dut bihotzean. JEtchep
75. Elorria kantatzen da giza-bizitzaren irudi bezala. Vill in Gand Elorri 14. Gudu eta erregek kantatzen ari
nintzalarik. Ibiñ Virgil 48. Kanta dezagun Iparragirre, / Euskalerriko olerkari. NEtx LBB 284. Euskaraz abestu
nahi duen batek nahi ta nahi-ez kantatzen du bere herria. Larre in Xa Odol 15. v. tbn. Mih 56. LE Ong 40v. fB Ic
2
III 308. Añ EL 117. AB AmaE 43.
 (Con dativo). Cantar (un tema).  Gautar poeta batek, urkhamendi bilha, / neurthotsetan kantatzen dio gauari.
Mde Po 91. Onela zeruko maitasun oiei kantatzeak ez dio gal-biderik sortuko. NEtx LBB 336. Xalbador, zuk
kantatuko diozun gaia au da: Izarra. In Xa Odol 339. Iru bertso [...] udaberriari kantatu bear dizkiozu. Ib. 342.
Irigoienek urte zarrari / kantatzeko esan digu. Uzt Auspoa 22, 145.
2. Contar, referir.  Eliza saintak zer kantatzen dü hartzaz? "Qu'en chante la Sainte Eglise". Bp II 107. Erregez
izaten bahiz atzamanik, / kanta itzok, kanta hire istoriak. Arch Fab 217. Badoa, bada, hauzora / xinaurria aizpa
baithara / gosetea kantatzera. Gy 3. Hiriko muthil batek, Alcalako karriketan, khantatzen du seme bat sorthu
zaiola erregeri. Laph 91. Elizaren kontairak agitz kantatzen du egi au. Bv AsL 75. Kondairak kanta beza nai badu
/ ill zala gure umanta. AB AmaE 104.
 "Gure eskriturak bide ori eztu kantatzen, no consta, consigna" (G-bet).
- KANTA. En el mus, voz con la que se indica que se acepta el hordago.  Azken "hordagoa" bota duzu, Marc
[Legasse]. Norbait den horrek "kanta" erran dizu, azken kanta. Herr 27-3-1997, 8.
- KANTA ERAGIN. Hacer cantar. v. kantarazi.  Illunduta gero ere deadarka zeuden enzuleak, aurrera ere
kanta eragiteko. Izt D 172s.
- KANTA ETA KANTA. Cantando continuamente.  [Kardantxilloa] kanta ta kanta / dago, eztanda / egin
bearrez soñutzen. Zav Fab RIEV 1907, 94. Zenbat amets gozo ez ote-zituan egin, orain eun urteko andereño
oiartzuarrak, kanta ukigarri au kanta ta kanta, josten edo bordatzen ari izaten zanean. Lek SClar 121. Goizetik
arrats berdin ari zen beti kanta eta kanta. Xa Odol 143. Ekin dio jiraka / kanta eta kanta. Zendoia 26.
kantatxo (Urt IV 160, Lar, Añ).  Dim. de kanta. "Cantarcico" Lar. "Motete" Lar y Añ.  Zuentzat berariaz
inprimierazo ditudan kantatxo edo otsaldi eder auekin erregalatzen zaituet. GavS 5. Gaberdiko mezatan eguberri-
kantatxo bat, Amezketan txikitan ikasia euskeraz oiukatu zuela. A Ardi 112. Ni bezelakoentzat aur-kantatxoak
bezela dira erderazko jardunak. Ib. 82.
kantatxori. "Alauda, [...] kantatxória, kukurustxória" Urt I 471.
kantatzaile (G, AN; SP (in m.), Urt IV 156, Dv), kantazale (B, S). Ref.: A; Lrq (khantazale).  Cantor, cantante.
"Chantre de chœur" H. "Cantor" A.  Izkiribazale, khantazale, tribaillari hun. Mst III 31, 5 (Ip, Leon k(h)antari,
Ol abesle). Kantazalia bere jauragiala / du jinerazten. Arch Fab 227. Jaso nai nuke kantatzalle bat, / mendiok
baño gorago. AB AmaE 138. Kantatzallerik garbi ta egokitsuenak. Ag EE 1895b, 169. Ez zuen Sallaberry-k
dakarren bertsionetik tarte handirik; bakarrik, kantatzaileak hitz edo neurtitz bat edo beste aldatu eta [...]
ahapaldiren bat aldera utzi gora-behera. Mde Pr 185s. Madrillera eruan eben Larramendi, kantatzaille onen
artean. Alzola Atalak 105.  (Uso pred.).  Santa Agedak atera gaitu / kaletara kantatzalle. NEtx LBB 369. 
(Pájaro) cantor.  Zikada deitatzen den hegaztin eta xori kantazale hark. Tt Onsa 82. Xori khantazale, eijer,
xarmagarria. ChantP 252.
kantatze.  Canto, acción de cantar.  Nol' Apezaren kantatzea, hala bereterraren inhardestea. O Pr 529. Zure
zerbütxariaren arima boztariozko khantatzez betherik izanen düzü, eta debota ere bai zure laidoriuan. Mst III 50,
2 (SP kanta eztiz, Ch alegriazko kantez).
Kantauri, Kantauria. 1. (Mar) Cantábrico.  D. Pedro de Aranburu, Kantauriako Eskuadraren Almirantea.
Izt C 496. Mendean zuela kantauriako ugolko ekaiztia. Otag EE 1882c, 446s. Kantauri aserratuaren erdian. Ag
Kr 209. Ontzi andietan ez naz egundo ibilli ta Kantauriko uretatik eztot urten. Ib. 88. Kantauritik
Mediterraneoraño zuaitzen itzalik galdu gabe. Munita 146. Kantauri zarra musuka dezu, / ta bi pausora Frantzia.
Basarri 157. v. tbn. SMitx Aranz 211. Erkiag Arran 8.  Kantauri itxas-ertzaren aurka datozen olatuak. MEIG
IX 139 (en colab. con NEtx).
 Región cantábrica.  Esakun au, Arantzazuko erreketaren ondorenean, Kantauriko prantziskotarren Nagusiak
baten mende.
Aita S. Iñaziori Erromara kartaz idatzia dezu. SMitx Aranz 159n.

2. País de los antiguos cántabros. Cf. kantauritar.  Ezin igarri zatekiala nork nor goitu eban, Erromak Kanta-
urija ala Kanta-urijak Erroma. Astar II VII.  Lan hauen aurrean gogora datozkigu haitz-zuloetan arkitzen
ditugun Kantauri lurreko arrastoak. MEIG IX 119 (en colab. con NEtx).
- KANTAURI(A) ITSASO. Mar Cantábrico.  Kantauria itxasoko arrantzale gizagaixoak. Ag Kr 15. Kantauri-
itxaso asarrearen erasoak ikaraturik. TAg Uzt 93. Kantauri-itxaso zabal-neurgea. SMitx Aranz 90. v. tbn. Anab
Poli 51.  Kantauri-itxasaldeko lurretan bizi zan. JMB ELG 29.
- KANTAURI(A)KO ITSASO. Mar Cantábrico.  Higer-en bukaeran sartzen da Kantauriako itsaso
indartsuaren bizileku zabalera. Izt C 121. Ur asko aetatik alde batekoak dijoaz [...] Kantauriako itsasora. Ib. 93.
Bildurgarrizkoa egoan Kantauriko itxasoa. Ag Kr 14. Kantauriako itsasoak xede on guti dakar berekin. JE Ber
79. Zenbat arrantzale irentsi ote ditu Kantauriko itxasoak. MAtx Gazt 96. Kantauriko Itxasoaren olatuak. Alzola
Atalak 107. v. tbn. TAg Uzt 68.  Kantauriko gure itxasoari begira ikusten dot Perse. Alzola Atalak 79.
- KANTAURI-MENDI (Pl.). Montes Cántabros.  Lau bat milla urtean Pirineo edo Subola-mendi inguru ta
Kantauri-mendietan sustraitua dagoan Euskara. Aran SIgn 200.  Barduloen egoaldiko muga Kantauri-mendia
zan gure ustez. JMB ELG 97.
kantauritar, kantauriar.  Cántabro. v. kantabres, kantabre.  Modu onetan eroien kantauritarrak

gitxitubagaz erromatarren martitzdija. Astar II VI. Berorren zanetan irakiten daben odola antxinako kanta-
uritarrena dala. Ib. VIII. Kantauritarrekaz da / itzkuntza eurena. Izt Po 73. Kantauritarren eskutarma joia oek. Izt
C 50. Kantauritar-erriya ez izan bildurrik. Aran SIgn 213. Kantauritarrak asko dira ospetsuak. AB AmaE 95.
Euskaldunakgandik eta gure auzoko kantauritarrakgandik artu eben erromatarrak Lauburua. Ag AL 66. Denok
dakigu, noski, kantauriar horiek euskaldunak zirela gure arbasoentzat. MEIG I 229. Ez zirela gure leinukoak
antzinako kantauriar sonatuak. MEIG VII 68 (MEIG V 93 kantauritar).  Ez aztu Euskalerria pranko-kantauritar
lurraldearen erdi inguruan dagola. JMB ELG 48. Pranko-kantauritarren erti- edo uskurtz-marresturak. Ib. 51.
kantaurre, kantaaurre.  Coro (pieza musical).  Maijatzeko illeko kantaak. Kantaaurria. Ur MarIl 123 (tít.).
Beste batzuk. Kantaaurria. Ib. 124 (tít.). Kantaurrea. 'Coro'. Aran SIgn 218.
kantaxka (Hb ap. Lh).  Dim. de kanta. "Chansonnette" Lh. kantaxko.  Dim. de kanta. 
Liburu gonen ondarrean ageri den musikak dituenak baino itz anitz geiago ditu kantaxko pollit gonek. A Aezk
244.
kantazale (Urt IV 155).  Aficionado a la canción.  Gazte-gaztetatik eta beti izan da euskaltzale. Batez be
euskal-kantazale. Alzola Atalak 113.
kantazale. v. kantatzaile.
kanteil. v. kantail.
kantel. v. kantail.
kantelatu. v. kantaildu.
kantera (V-gip, G-goi). Ref.: AEF 1928, 81; Etxba Eib; Elexp Berg.  Cantera. "Elorriako kanteretan atarata,
makiña bat arri tolostu zan Eibarren" Etxba Eib. v. harrobi.  Lenagoko pisuan bertan / ogei ta bi ontza altu, /
libre kanterak ateratzeko, / gero nai deguna artu. EusJok 41. Kantera libre izate ori / batere ezta misterio, / gero
jokatzen zeñ komeni dan / ari elduko badio. Ib. 41. Arratetako kantera gain guzie argi-argi zala eote emen zan
(G-goi). AEF 1928, 81. Nere iritzian berdiñak dira / arrobiya ta kantera. Tx B 109. Barrenetxen kanteran dinamita
kargak sartu zituen. SM Zirik 78. Enrike kanteran bierrian ebillela. Alzola Atalak 54. Gure alde ontan arrobi edo
kantera tajuzkorik ez da. Insausti 32. v. tbn. Gerrika 35. Albeniz 147.
kanteratu. "Kanteratü (S; Foix), débander la faux" Lh.
kanteria. "Cantería" Lcc.
kantero. v. kantaro.

baten mende.
kanteta, kantaeta.  Canción.  Bere kantaetea Sirenak akabadurik. Lazarraga 1143r. Akabadurik leen esan
dogun kantaeteau. Ib. 1144v. Edozein kantaeta trobatzeko. Ib. (B) 1193rb.
- KANTETAZ. Cantando.  Aditu eben kantaetaz etorrela odeietati figura eder bat. Lazarraga 1153r. Zugaiti
nola nagon kantaetaz. Ib. 1185r.
kantia (det.). v. 1-2 kantu.
kantiarazi (Dv  A). "Faire mouvoir. Au fig. Zure larderiek ez dute kantiaraziko, vos menaces ne l'émouvront
pas" Dv.  Zenbait urrats egin dueneko, horra non zaldi hura gelditzen zaion, eta hain ongi gelditzen, non, ez
joka, ez lausenguka, ezpaitu gehiago kantiarazten ere ahal. Jnn SBi II 220 (ap. DRA). Adixkidek erran zioten
zozokeria egiten zuela, bainan bere hortarik nork kantiaraziko zuen? Herr 7-9-1961, 3.
kantiberiar.  Cántabro.  Bi aldetarik zuten kantiberiarra / harmetarat berotzen eginez ohointzak. Hb Esk 27.
kantidade. v. kantitate.
kantiguka. "(AN-gip), jugar al marro" A. (No se trata, obviamente, de un verbo, sino de una expr. adv.). Cf.
kantigunto.
kantigunto (AN ap. A EY IV 350).  Marro (juego). Cf. kantiguka.
kantika (S ap. Lrq; Gèze, Dv, H (L, BN, S)), kantiko (Urt IV 159).  Canción, cántico, cantar.  Tr.
Documentado sobre todo en textos septentrionales. Kantika es la forma más general; al Sur hay kantiko en
Cardaberaz y Arrese Beitia, y kantika en Aresti. En DFrec hay 19 ejs. de kantika, meridionales.  Salomonen
kantikoa. Lç Ins G 1r. Kantikhetako Espos Andreak eztuela eztia ezpainetan eta mihiaren puntan xoilki. SP Phil
235 (He 237 Kantikoetako). Israelen haurrek kantatu zioten kantika hau. Urt Ex 15, 1. Khanta dezadan amuriozko
kantikua. Mst III 5, 6 (Ip, Leon kantika; SP, Ch kanta, Ol maite-eresia). Jaunaren laudoriozko eta eskerronezko
kantikek errepikatuko dute bakharrik. Dh 181 (273 kantiko). Azken jüdizioneko kantika. UskLiB 216. Otseztituko
dabez kantiko gozuak. AB AmaE 28. San Josepen kantika. Zby RIEV 1908, 410. Khanta dezagün eternitateko
kantika. Ip Hil 232. Psalmo, himno eta kantika izpiritualez Jainkoari eskerrekin bihotzetik kantatuz. Arb Igand
139. Gure kantika eder, ahotik ezin utzizkoen emaitea elizetan. HU Aurp 212. Kornubierazko prediku eta kantikak.
Mde Pr 263. Nik esandako kantikarik inork ezpaitu ikasi. Arti MaldanB 211. Hauetarik batek [...] behar zuen egin
ere San Frantsesen kantika. Ardoy SFran 276. Ai! egiten ahal banu egun batez kantika bat, Eskual-Herri guziak
kanta lezakeena. Iratz in Alzola Atalak 120. Euskal kantika xahar eder batzu grabatuzko disko sano bat. Larre
ArtzainE 283. v. tbn. EZ Man II 64. CatLav 376 (V 182). Lg I 204. Monho 152. JesBih 483. MarIl 15. Jaur 353.
Gy 106. Dv LEd 36. CatS 61. Elsb Fram 115. Jnn SBi 38. Lap 395 (V 180). UNLilia 2. Lander RIEV 1912, 553.
Lf Murtuts 20. Kantiko: Cb Eg III 230. Mih 90. Brtc 53. MarIl 113.
kantiko. v. kantika.
kantikor (Dv  A). "Mouvant, facile à émouvoir, à remuer, à ébranler" Dv.
kantil.  Acantilado.  Kantilletik urrun gagoz (kantilletik asago, Bermeotarrak esaten dogun legez). Berriat
Bermeo 390.
kantilatu. v. kantaildu.
kantin (V-arr-oroz ap. A), kantxin (V-arrig, AN-larr ap. A).  Cántaro. "Marmita" y "cántaro" A. v. kantxil. 
Kantiña zer dan jakiteko goiz baten saloskundera joatea baño ez dago. Onaind EEs 1930, 202. Kantxiñok urez
bete itzazute. Or Io 2, 7 (He khuba, LE tinaja, TB, Dv, Leon untzi, BiblE ontzi). Illuntzean, eguzkia etzaterakoan
biltzen dana [esnea], berriz, kantxiñetan eramaten da (artzaiak eraman oi du urira). Ibiñ Virgil 102. Kantiñ bete
ur artu pozuntzitik eta... frast! burutik bera bota eutson, gixajoari. Alzola Atalak 57. Amabi litroko kantiñe. Gerrika
35s.
kantina (T-L).  Cantina.  Kantinako mai batean tokia artu. Anab Aprika 64. Ezkerrera jo nuan, kantina edo
jan-gela zegoaneko artara. Ib. 62. An dago kantiña txiker bat, alborago jantoki edatsuagoa. Erkiag BatB 166.
Kantinan illuntzean basoerdi batzuk edanez. BBarand 124. En DFrec hay 2 ejs.
baten mende.
- KANTINA-GIZON. Cantinero.  Kantina-gizon zaarra deitu nuan eta, arren, baso bat ur anixetarekin emateko.
Anab Aprika 64.
kantinera.  Cantinera.  Kantinera gaisua, / bestiak beste, / alperrik bete'ituzte / amaika este. Xe 214.
kantinflora.  Cantimplora.  Ala, formatuta jarri giñan danok geren fusil, kartutxera, kapotea, manta, platera,
kutxarea, kantinflora eta maletarekin. Salav 76.
kantiniersa (S ap. Lh y Lrq; Foix ap. Lh). "Cantinière, personnage de mascarade" Lrq.  Zamalzaina, kantiniersa,
txerreroa, bertzalde, zoin bere jauntzi pollitarekin. JE Bur 140s. Kantiniersa, armadetakoak bezala apaindurik,
jarraikitzen zako zamalzainari. Ib. 141n.
kantinkadaka.  A cántaros.  Aragoko odeia kantinkadaka yausteko dago. EG 1959 (3-6), 205.
kantinplora.  Cantimplora.  Kantinplora bat eman zidaten. AZink 106.
kantintxo.  Dim. de kantin.  Zapitxo zuri bat buruan, / kantintxo bat eskuan, neskatotxoa! / lorak aboan, / eta
masusta begiyetan. Ganbe "Nire arrebatxoa" (ap. DRA).
kantiola (SP  A). "Correas de las sandalias de los frailes" A. v. gantzola (2).
kantitate, kantidade (Lcc).  Cantidad. AxN explica suma (235) por kantidade edo dirutalde.  Ezin gastiga
nitzakoie zure señoriari zer kantitate <qua-> merkaduria denz. (c. 1597). FLV 1993, 466. Eman zion libertadea,
leen juramentu arturik igorriko ziola biak igualatu ziraden kantidade bat erreskateagatik. Ber Trat 114r. Ea onstu
dabeenz kantidaderen bat laguneen aziendarean. Cap 108. Ogiaren eta arnoaren figura, gustua, kolorea eta
kantitatea. Arg DevB 244. Hirur pundu zerratzen du kanpotik barura oro, kalitatian, kantitatian <qua-> eta
orenian. Tt Arima 61. Gutxika gutxika kantidade andira eltzeko asmoa baldin badu. Gco II 14. Egiten ahal duzu
nahi duzun kantitatia emanez libera bat sukre litre bat agordientenzat. ECocin 51. Kastau diran gauzak gaitik
eskatuten ziran kantidade artuteko eguanari jaokezan bestekuak. (1866). BBatzarN 221. Emazu saladier batean
esnea krema behar den kantitatearen arabera. Ib. 34. Oi ta bost ontza urretan ziran, / zer kantidade polita. PE
136. Kantidade guziya / jaso du urretan, / eun franko justu dira / lege zarretan. AzpPr 26. Gure badozu jokatutea
/ nonbra izu kantidadea. EusJok II 111. Kantidadeari loturikako matematikak. MIH 193. Kantidade-jakitea dela
matematika. Ib. 193. En DFrec hay 17 ejs. de kantitate, meridionales. v. tbn. Kantidade: OA 165. Ud 75. EusJok
95.
- KANTITATEZ. En gran cantidad.  Kantidadez zapata, / arropa ta zaldi, / pozik uzten zituzten / dan guztiyak
geldi. CartAnd 408.
kantitu (L, S ap. A; Lar Sup, Izt, Dv, H). 1. Conmover(se), alterar(se). "Ablandarse" Lar Sup. "Ablandar" Izt 3r.
"Éprouver une émotion, s'émouvoir" H. "Alterarse, conmoverse. Haur batek... edozein gauza erranagatik, etzara
batere asaldatzen, eta ez zeure sosegutik kantitzen" A.  Guztiarekin Betleen / ezta batre kantitzen. EZ Noel 50.
Guztiarekin bihotza / etzait batre kantitzen. EZ Eliç 180. Gureak etziren kantitu ere, etzeikun urrikaldu, ezkenduen
entzun. Ax 439 (V 286). Haren egin-ahal guziak alferretan gerthatu ziren, etzuten batere kantitu errege haren
bihotza. Lg I 220. Zu, o ene Jinkoa! Ontasun infinitu eta soberanoa, zu gizonek galtzen zaituzte kalte hortaz
kantituak izan gabe! Mih 116. Eta Jerusalemera sarthu zenean, hiri guzia kantitu zen, erraten zutelarik: Zein da
hau? Dv Mt 21, 10 (Lç mobitu, He altaratu, Ip zotükatü, SalabBN bihotzian hunkitu, BiblE asaldatu). Horiek
erran ondoan, Jesusi kantitu zitzaioen tentua. "Turbatus est spiritu". Dv Io 13, 21.
2. (L, BN ap. A; Dv). Dudar, titubear. "Ez da kantitu haren gogoa, sa résolution ne s'est pas ébranlée" Dv.
"Titubear" A (que cita además el ej. de Dv Is).  Eta eskuak hedatu zituen kantitu gabe. "Constanter". Dv 2 Mach
7, 10. Ixildura labur hau onartze bat iduri zakon gizon hanpurutsuari, eta kantitu gabe urbiltzen zaio nexkatoari
soberaxko, futxo! Zub 106.
 Vacilar, tambalearse.  Kanti zaitezte, ez ordean hordi izanez. "Movemini". Dv Is 29, 9 (Ol aldaroka dabiltz,
Ker koloka ibilli zaitezte, BiblE egin balantza).
3. (BN ap. A; O-SPAd, SP, VocBN, Dv, H). Moverse, apartarse (de). "Se remuer, sortir de la place où on était"
O-SPAd 880. "Ez naiz hemendik kantituko" Dv. "Mover, conmover" A. Cf. tankitu.  Erori zen legarraren
gainera, eta berekin eraman ninduen. Ni azpira beharrez alferretan bermatu zen, kantitu gabe nere azpian iduki
nuen. Dv Telem 76. Han egonen da xutik, eta ez da bere lekhutik kantituko. Dv Is 46, 7. Erakutsiko dauzkitzuet,
nola diren beren izaite egiazkoan, hartarik ez baitira kantitu, ez behinere eginen. JE Bur 176s. Kalamuzko soka
bere tinko hartarik ez da kantitzen. Lf Murtuts 19. Horiek oro eginen ditut, bainan, hitz derautzuet, ez niz manatu
baten mende.
horietarik kantitzen. Gaineratiko lan guziak... ttutt! ez dut zotzik hunkitzen... GAlm 1955, 34. Bainan Eliza ez da
usu bere urhatsetik kantitzen. Ardoy SFran 270. Oraino ere zonbait ez baitira iduripen makhur hortarik kantitu.
Lf ELit 118. Zoroa bere hartarik ez da behin ere kantitzen. EZBB II 144.
4. "(BN-arb), crecer, medrar, progresar. Ogiak eztira kantitzen. Haur hori ezta kantitzen" A. "Desarrollar, crecer.
Ainbeste urtez ez dira batere kantitu, en tantos años no se han desarrollado nada" Satr VocP.  (Uso trans.). 
Naiz eta lenbizi, bearbada, geron alorra landu, apaindu ta kantitu bear baldin badegu ere. Gazt MusIx 7.
5. (AN ap. A (que cita el msLond); Izt). Amedrentar.
- EZIN KANTITUZKO. "Impassible, imperturbable, immuable" Dv.
kanto. v. kantoi; 1 kantu.
kantoi (V-gip, G-azp; Lar, Añ, H), kantoin (L-côte, B, BN-baig; SP, Urt II 92, Lar, Dv, H), kantoe, kantu (kantu
[oxítona] S; Chaho, H (kh- S)). Ref.: A (kantoin); Lrq; SM EiTec1; Etxba Eib; Gketx Loiola; Izeta BHizt2.
1. Esquina; arista, lado; borde. "Hiru kantoinetako, lau kantoinetako, triangulaire, quadrangulaire" Dv. "Bord de
maison, de route, de mur" H. "Rincón, ángulo" A. "Ori makiñi-ori karriatzen kontuz ibiltzen ezpazadie kantoi
guztiak urratuko tsazuez (deutsazuez)" SM EiTec1. "Iru kantoik eitten dabe iru kantoikua" Etxba Eib. "Lau
kantoiko arria, piedra cuadrangular" Gketx Loiola. "Erori ta lauzein kantoñakin min artu" Izeta BHizt2. v. ertz.
 Tr. La forma documentada en textos guipuzcoanos y vizcaínos es kantoi. En los dialectos orientales kantu es la
variante suletina (tbn. empleada por Goyhetche); kantoin en los demás dialectos. En Aresti hay kantoi y kantoin.
 Mihise handi bat bezala, laur kantoinetan lothua. Lç Act 10, 11 (He laur bazterretarik, TB lau buruetatik, Ol
lau mokotatik, BiblE lau puntetatik). Harriak erdiratu ziren / kantoiñ guztietarik. EZ Noel 98. Piramideak ziren
sepultura suerte batzuk, pilare, harroin edo thonba laur kantoinetako gora ailtxatu batzuk. Ax 26 (V 15). Eruanen
dütie herio oihalaren kantuak eskü bataz eta tortxa bat phiztürik bestiaz. Mercy 35. Hiriko laur kantuetan / sü
beiterogü emanen. Xarlem 445. Hunkitu zuen haren beztimendaren kantoina. TB Mt 9, 20 (He pertala, Ip, Echn
bazterra, Dv, Leon litsa, Samper errebetea, Ol mendela, BiblE ertza). Zenbait egunen buruan / aurkitzen da itsas-
kantuan. Gy 27. Aldarearen ertzaren lau kantoinak [sic]. Ur Ez 45, 19 (en Ez 43, 17 y 43, 20 kantoi). Anaia, nahi
duzuia emazterik erosi: / baratze kantoinetan sosian hemezortzi. ChantP 126. Duroz ez, baizik lau kantoiko ontzako
zarrez zeok ori betea. Apaol 40s. Munduko lau kantoñetara edatua zen eta dago Orreaga izena. FIr 163. Hámar
libeáko ürhía trozátzen dik bukanásgorri kantú batétan. Lrq Larraja RIEV 1931, 235. Harri baten kantoinean.
Mde Pr 230. Ate-nagusian eta baitegiaren lau kantoietan. Etxde JJ 184s. Lau kantoinetako trapa hiru aldetarik
idekia da. Lf in Casve SGrazi 11. Munduaren lau kantoietatik bildutako jende horrek. MEIG I 160. Forma bera,
hutsarte zabalez, bat-batetako kantoiz eta hitz-jate gogorrez jantzia dago. "Angulos repentinos". MEIG IX 119s.
(en colab. con NEtx). v. tbn. Gerrika 39. Insausti 75. Kantoin: JesBih 417. Elsb Fram 145. Balad 244. Etchebarne
106. Kantu: Mustafa 35 (ap. DRA).
 (V-gip, G-azp), kantoe (V-gip). Ref.: SM EiTec1; Gketx Loiola (kale-k); Elexp Berg (kantoe). Cantón, esquina
(de una calle). "Uleixa lekutako kantoian itxain jeuat" SM EiTec1. "Mujikaneko kantoian itxoingotsut" Elexp Berg.
Cf. EZ Noel portada: Baionan, [...] Bortz-kantoiñetan.  Haiei lakhet ziaiek kongregazionetan eta karrika
kantoinetan zutik daudela othoitz egitea. Lç Mt 6, 5 (He kantoiñetan; TB, Echn, Samper eskinetan, SalabBN
karrika xokhoetan, Ip, Dv, Leon karrika buruetan, Ol zeiburuetan). Kharrikaren kantuan jarririk. Egiat 250. Eta
gu soñubakin / alde guztietan, / gelditubaz kantari / kale-kantoietan. Echag 148. Kantoi iskinetan bere kantuzko
saiuak egin zituanian. Bv AsL 50. Patruillak ezarriko zituzten kantoin zokho guzietan. Elsb Fram 71. Kantoiko
tabernan izango gera. Alz STFer 116. Jarri zuten bandua kale-kantoi guzietan. Goñi 73. Zuez aurtik
Talagotxirentz... da kantoie doblata lelengo etsien bixi de. Ort Oroig 59. Kantoietako argien azpian pasa ta
illunpean sartzen da. Anab Poli 55. Plaentxiako kale-kantoi batian an euan Joxe Martin. SM Zirik 148 (v. tbn.
kale-kantoi
Alz STFer 139, EusJok II 28, NEtx LBB 92, MEIG I 173). Karrika baten kantoinean. Arti Ipuin 27. Karrika kantoi
batetik soldadoak eta herriko agintariak agertzen dira. Arti Tobera 274. Lau kaleen kantoian. Erkiag BatB 111.
Kale bakoitzean, naiz kantoi-ondo bakoitzean iñon baiño geiago sortzen zirala-ta [burrukaizunak]. Berron Kijote
162. v. tbn. AB AmaE 234. Gand Elorri 78. BasoM 120. Kantoin: JE Ber 75.
 Loreziyo kaleko / kantoi kantoyian / anai arrebak ziran / elkartu batian. Bil 175.
2. Callejón.  Lasterreon sar gaitezan / kantoeko sarzaikeran (Cantar de la quema de Mondragón). TAV 3.1.7.
3. Lado, parte, zona.  Ahalke gabeki, muthiriki, kantoin guztietara begiak dabiltzala, dabillan emaztea. Ax
392 (V 256). Iguzkiak lurreko kantoin bat argitzen duenean. SP Phil 532 (He 540 kantoiñ). Odol preziosa kantoin
guzietarik dariola. Ib. 71s. Begira nazazu persekutatzen eta kantoin guzietarik setiatzen nauten etsaietarik. Gç 44.
Ürgüllütsia kantu orotarik ikharatüren da. Mst I 24, 4 (SP, Ip alde). Ikhara kantoin guzietarat berduratu zen.
MarIl 89. v. tbn. Arg DevB 189. INav 95.
4. kantoin, kantu. Cantón, distrito, territorio. v. kantonamendu.  Zorte egin behar dü / eta Franzia partitü /
gero nurk bere kantuak / untsa gobernatü. Xarlem 8. Baziren yadaneko kantoin eskaldunak, / Espaniari berak
esteka zirenak. Hb Esk 71. Kantoin bakhotxak badu bakezko yuiea. Ib. 191.
5. kanto (R ap. A), kantu (-u Sc ap. A). "Tajada, canto (de pan)" A.
baten mende.
- KANTOI-HARRI (V-gip, G-azp; kanton-h. BN-baig). Ref.: Etxba Eib; Satr CEEN 1969, 210; Gketx Loiola.
"Piedra angular. Beste batzuk aintzakotzat artu ez da laga ebena, amen kantoi-arri jarritta (Psal 117, 22)" Etxba
Eib. Cf. Urt II 92: "Lapis angularis, kantoiñeko harria". v. harkantoin, KANTOIN-BURU.  Etxea ite' utenek
botatu' uten arria, paratua izan da kantoiñ arritako. Echn Mt 21, 42 (Lç kantoin buru, Ip, Samper giltz-harri, Ol,
Ker, IBk, BiblE giltzarri, Hual anguluaren giltza, Leon harri-buru).
- KANTOI-BURU. Piedra angular. v. harkantoin.  Edifikazalék arbuiatu duten harria kantoin buru egin izan
da. Lç Mt 21, 42 (He horma bethetzat, Ip, Samper, Ol, BiblE giltzarri, Dv izkina harri, Leon harri-buru).
- KANTOI-ERTZ. "Arista del ángulo. Gure trokelistiak pe biarrak eztitxu aspaldi ontan ondo akabatzen, katoi-
ertzak pe jo-ta-pasa ein da dakarrez da" SM EiTec1.
- KANTOIKO HARRIBURU. Piedra angular, piedra fundamental.  Bastitzailleek arbuiatu izan duten harria
egin izan da kantoineko harri burua. He Mc 12, 10 (Dv etxe buruko izkina harri).
- KANTOI-LOKARRI. "Écoute, cordage, kantoin-lokarri" T-L.
- LAU-KANTOIKARA. Formado por cuatro esquinas, cuadrado.  Lau kantoñkara egiña da zerurik gorena /
ungi bizitu presunen ostatu behar dena. EZ Man I 133.
kantoiburdina. "Kantoiburdin (Hb), ferrure d'angle" Lh. v. kantalburdina.
kantoidun. "Angularis, angularius, [...] kantoindúna", "lapis angularis, [...] harri kantoindúna" Urt II 92.
kantoika, kantoinka (B ap. Izeta BHizt). 1. De lado. "De canto. Kanttoinke gelditu zen" Izeta BHIzt. "Denak
kanttoinke daude" Ib.  Maizenik xerri-xango hexur bat dute kantoinka sartua edo arrain hexur mehe xorrotx
bat. JE Med 67. 2. Por los lados.  Harri-mokor zuri-zuri kantoinka hautsi batzu lerratzen zaizko gain-beheiti,
gu iragaitean. JE Ber 39.
kantoin. v. kantoi.
kantoinamendu. v. kantonamendu.
kantoitsu, kantointsu (Urt). "Angulosus, kantaltsúa, kantointsúa" Urt II 92.
kantoitto, kantointto (Urt). "Angellus, kantointxóa, kantointtóa" Urt II 91.
kantoitu (Lar), kantoinatu (SP), kantoindu (Lar). "Cantonner, se cantonner. Harri kantoinatua, harri pikatua,
pierre de taille, carrée" SP. "Esquinado, [...] kantoitua, kantoindua" Lar.
kantoitxo, kantointxo (Urt). "Angellus, kantointxóa, kantointtóa" Urt II 91.
kantoizale. "Cantonera, mujer perdida" Lar.
kanton. "Himno <hy->" Lar y Añ. "Canta, kantonak, por kanta onak" Izt.  Sakramentu Santuari esateko Himno
1 2
edo Kantonak. Añ EL 171 (EL 181 kant-onak).
kantonadakal.  Por distritos.  Han laborariak kasik oro, haboroak herrikal, beste zunbait kantonadakal,
alkharren artian asüratürik beitira. ArmUs 1906, 86.
kantonamendu (T-L), kantoinamendu (Chaho, Dv), kantunamentu (S ap. Lrq; Chaho).  Distrito. "Canton,
entendu comme division administrative" Dv.  Bastidako kantoinamenduan eta Akhamarren goldeak idukitzen
ditu 34 ara eta 19 zantiara hurran. Dv Lab 61. Hiriaren bazterretan diren 21 kantonamenduetan. HU Zez 90.
Baigorriko kantonamenduko kontseilari jeneral zena aspaldiko urtetan, hil da. HU Aurp 176. Kantonamenduko
herri-nausi bakotxean bat bederen banaukake. JE Bur 50. Hiriaren inguruko kantonamendu guzietarik. JE Med
69. Kantunamentüko aphezak, algarganat biltzen zienian. Herr 14-2-1957 (ap. DRA, s.v. brau). Bizi gaiten bakean
bi kantonamenduak, eskuz-esku, Garazi eta Baigorri. Larre ArtzainE 89.
kantonamenduka.  Por distritos.  Lurraren Bestak deitzen ginituen heietarik ainitz, egun herri batean eta
gero bestean, kantonamenduka edo herrika. Larre ArtzainE 233.
kantonier (T-L).  Peón caminero. "Cantonnier" T-L. v. kaminero.  Kantonier bat ari zen bere lanean [...],
baten mende.
eztiki, urriki, nagiki. EGAlm 1903, 44. Kantonieraren alde hura, hau kurrieraren. JE Bur 147. Hunat igortzeko
litazke, lanean ikastera, Frantziako kantonierak. JE Ber 74. Badoa kantonier berria bere lagunetarat, saristatzen
dute kantonier egiazkoa eta zaluxko eskapatzen dira. Barb Leg 142.
kantoniergo.  Oficio de peón caminero.  Gordatzen da kantoniera bi ixtudiantekin eta hirugarrena hasten da,
haren orde, kantoniergoan. Barb Leg 142.
kantore (Lcc), kantora. 1. Cantor, cantante. "Cantor" Lcc.  Nungua da agure ordi kantore au? Mg PAb 63.
Asten dira dantzan gabaz neskatilla ta mutil; an izango da kantora zikiñ bat. JJMg BasEsc 109. Atostean dagon
kantoreari / datorkidala esaiozu (V-ger). Balad 135. Izan genduan zer ikusia franko: [...] dantzari, kantore,
bertsolari, korrikalari, [...]. Salav 101. Oiartzungo plaza onetan / bagerade lau kantore. Uzt LEG I 287. Gai
ontantxe astera / noa kantore. Insausti 160.
 Chantre, cantor (en el templo).  Kantore asko arkitzen dira / Jerusalengo tenploan. Acto 313. Ez naiz orhoit
khantorek zer khantu adi arazi zuten. Elsb Fram 139. Kantore eta apezen jar-alki. JE Ber 22. Kantoreak bigarren
kobla ematen duelarik. Larz HilEspos 72.
2. (BN, S; Urt IV 156, Lecl, Dv, H). Ref.: A; Lrq (kh-). Canción. "Chanson. Kantore berriak" H. "Himno" A
(que cita a Bp). v. 1 kantu, kanta, abesti.  Bad' ez nehor niri obororik / [...] eskhe iar kobl' edo khantore. O Po
52. Honek erran zian Magnificat kantore sakratia. Bp II 101. Kantore itxusien erraitia. Ib. 115. Kantore berri
pollitak / Maiatzean emanak. FrantzesB I 83. Etzen gehiago entzuten [...] Musek Apoloni zarraizkon artzainei
usnatzen ziotzaten kantoreak [baizen]. Dv Telem 36. Bere khantoren hunzen ari da Igelon. Etch 112. Berterretxen
khantoria. ChantP 212. Kantore berriñuak / Naiz formatzen asi. LuzKant 62. Urtsoa zuten aiphatzen kantoretan.
Ox 27. Suieta xahar bainan / kantore berria. Etcham 180. Biek dezagün khanta goratik üskara khantore baten
kobla hau. Mde Pr 52. Erdi-aroko kantore eta nobeletarik. Lf in Casve SGrazi 15. v. tbn. Arch Fab 215. Bordel
67. Const 41. Mattin 91. Casve SGrazi 42.
3. (SP  H; Dv, Lh, T-L). Recinto del coro; atril del coro, facistol. "Lettrein [sic] d'église, pupitre" SP. "Chœur,
lutrin. Kantorean kantatzaile ederra da" H. "Lutrin" Dv, Lh y T-L.  Oren hetan billtzen dire aphezak kantorera,
/ Zu ere berez zaitezke <-i> norabait apartera. EZ Man II 41. Bedinka zazue zeren / eta haren etxean / zuek
[aphezak] bethi baitzaudete / eresiz kantorean. EZ Eliç 288. Haiñitz basherrietan yaun bailliaren yar lekhua
aurkitzen da [elizako] kantorian. Atheka 24. Bizpahiru gizon gazte eman dira, han, kantorean, eta inharros aldi
onik emaiten diote eliza xaharrari. Barb Sup 3.
- KANTORE-EGILE. Autor de canciones.  Khantor'egiliaren gajia zer den / kobla huntan dizüt esplikatzen.
Etch 506.
- KANTORE-ONTZAILE. Autor de canciones.  Kantore huntzale hizalakoz düka hartzen banitate?. ChantP
384.
- KANTORE-TALDE. Coro, grupo de cantores.  Kantore-talde au bi konpañietako soldaduak osatzen zuten.
Salav 106. Erregearen jauregiko kantoretaldearen zuzendari. Alzola Atalak 77.
- KANTOREZ. Cantando. v. KANTUZ.  Egun saindu hunetan / nola oren iakinetan, / baikagozko kantorez. EZ
Eliç 172.
kantoreño.  (Dim. de kantore (2)).  Kantoreñoak gure herrian amodioaren gainean berri berriak emanak dire
Bazko biharamunean (L-côte). A CPV 110.
kantoretegi.  Coro. v. kantaritegi.  Horren ondoan ganen gira kantoretegirat Sakramendu guziz donearen
goihestekotzat. Birjin 134.
kantoriatu.  Cantar, exaltar.  Iainko Iaunaren Maiestate handia bozkario pare gabearekin eternalki laudatuko
dut, lorifikatuko eta kantoriatuko. Harb 268.
kantots.  Canto. v. KANTU-HOTS.  Esna nazate egaztitxoen / ikasgabeko kantotsak. Otag CancB III 331.
kantsa. v. kantsatu.
kantsanzio (-ns- Lcc).  Cansancio. v. kantsazio.
kantsatu (V), kansatu (V-m, AN-ilzarb; SP (que cita a O), Lar, Añ), kantxatu (V-arrig-m-gip), kantzau. Ref.:
Bon-Ond 158; Holmer ApuntV (kansadu); Etxba Eib (kantsau); EAEL 276; Elexp Berg (kantsau).
1. (Vb.). Cansar(se). "Kansatze" O Not 50 (donde se da como origen de cast. cansar). "Obera noia, kantsauta
nago ta" Elexp Berg. Cf. Lar: "Cansera, molestia, kansaera, nekaera".  Tr. Documentado en textos meridionales,
baten mende.
sobre todo vizcaínos.  Kansau bagarik. Zuzaeta 101. Alperrik buruba kansauko dot. Mg PAb 156. Zeinbatek
eureen burubak kanseetan <kau-> ditubee ta aziendak kasteetan ditubee, zerbait geijago jakitiagaiti? fB Ic I 41.
[Adiskidea] entero maite dogu. Ta agazkua ez galdutiagaiti beste bagarik, sarritan kanseetan <kau-> gara. Ib.
56. Ordikerijak kanseetan dau naturalezia ta laburtu bizitzia. JJMg BasEsc 209. Gabeko zortziretan / kansatuta
itxi. Afrika 127. Iruri du dagola larriturik eta kantsatua. Bil 163. Ezpañak dantzatu, / burua kantsatu. AzpPr 129.
Beorren pixuaz kantzaute nator. Kk Ab II 77. Kantzau zanean, arbola baten gaiñean gelditu zan. And AUzta 56.
Segi nuen kantsaturik, / hartu gabe atsedenik. Azurm HitzB 35. Kantsauta nagoala / gorputzak esanik. FEtxeb
132. v. tbn. Gerrika 285. Kansatu: Astar II 283. Kantzau: SM Zirik 118.
 Cansarse, hartarse, aburrirse.  Ez nas kansauko, kristinaubak, erakutsi onetan. fB Ic I app. 5. Ez zaitez kansau
Jaungoiko altu, humilde ta laubaren ondo esatian. Ib. 53. Ta kansaurik nasaitasuneko bideetan, ez genduban
ezagutu Jangoikuaren bidia. JJMg BasEsc 159. Zeruak utzi zuan libre, bide zuzenatara deiez kantsatu balitz
bezela. Ag EE 1895b, 135. Besteri on egiten / iñoz ez da kantsa. Ayesta 132. Alkartiagaz kantsau dalako edo alde
gura badau, eztauka oztoporik. Gerrika 256.
 "Como trans. Aburrir. Ainbeste barriketakin kantsau ninduan" Etxba Eib.
 (Part. en función de adj.). Cansado.  Bai gorputz kansaubari atseen eragiteko , bai buru nekatuba arinduteko.
fB Olg 7. Iru edo lau seme-alaba edo geijago nekez azi dituban guraso zaar, kansau, ezertako ez bat. fB Ic I app.
6.  Cansino. "Oso lan kantsaua da gari-jotia" Elexp Berg.
2. (-au V-gip), kantsa (-ie det. V-ger). (Sust.). "Cansancio" Ort Voc. "Nik arrapau neban kantsaua lasto-farduak
jasotzen" Elexp Berg.  Ai ene kantsie! Eidxo nai! Ort Oroig 39.
kantsazio, kantzazino (-iño V-arr ap. Totor Arr).  Cansancio.  Zeiñ andia bide ze zure kansazioa edo nekea
(Ibero, s. XIX). FLV 1988, 148. Lano gorritua eguzki hildua, / herdoiaren kolore errebelatua, / [...] hibaiaren
kantsazioan islatuko dira. Lasa Poem 101. Ba dut kantsazioa / arimaren barrenean, / lor astun ezin jasana / nire
begion gainean. Azurm HitzB 36. Kantsazio pozoia / baidarama zainean. Ib. 26.  Hay buru-kantsazi(n)o 'fatiga
mental, quebradero de cabeza' al menos en V-gip y G-azp.
1 kantu (gral.; Lcc, SP, Urt IV 156, Ht VocGr 336, Lar, Arch VocGr, Gèze (kh-), Dv, H). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba
Eib; Elexp Berg. 1. Canción. "Cantiques" Ht VocGr. "Oso kantu polittak dazki zure amak" Elexp Berg. v. abesti,
kanta, kantxoi.  Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Hallamos un único ej. de kanto- en Azcue (v.
infra KANTUAN). En DFrec hay 133 ejs.  Mosen Bernat Etxeparere kantuia. E 229. Kantu eta laudorio
Iainkoari. Lç Eph 5 tít. Kantu dulzeaz loadu. Lazarraga 1169r. Aingeruen kantuek / gaituzte gonbidatzen. EZ Noel
59. Zure dosteta ergelez, zure kantu imodestez. Brtc 248. Elexako funzinoe, soñeko baltz ta kantu tristiak. JJMg
BasEsc 267. Zapatainaren kantiak / zuen iratzarerazten. Arch Fab 225. San Franziskok egin zuan eguzkiyaren
kantuba. Bv AsL 399. Amodiozko kantu bat. AB AmaE 156. Kantu errikoiak. Ib. III. Zure kantuak eta ez beste
gauzak ixur-erazten dizkidala nere malkoak. Urruz Urz 48. Ernerik hartzen eta izkribatzen zituela Eskualdunen
kantu ederrak. Arb Igand 8. Bazirudiyen kantu tristiak dantzarako gogua ematen ziyotela. Iraola 13. Mahainaren
inguruan jarri baino lehen, kantu bat emaiten dute. Ox 41. Goazin bertsulari famatuaren kantu zenbaiten
ikhastera. Ib. 207. Amak iruin bitartean kantatzen zition kantu probenzar ederrak. Or Mi II. Gure kantu hetaz
orroit zira ote? Iratz 15. Kantu horrek dituen hameka koblak eman artean. Lf Murtuts 46. Berterretxen kantuaz
oharpen bat. Mde Pr 185. Elizako kantu baten emaiten ari tuk. Ib. 291. Karmañola zeritzan erreboluziño
kantuaren doñupean. Etxde JJ 20. Indoxinako kantu zahar batek erraiten du. JEtchep 92. Jardungo dot kantu
abesten. Gand Elorri 211. Bere kantu alaiak kantatuaz nola zetorren. Salav 107. Artzain gazte batzuen kantuak.
Ardoy SFran 33. Pozaren pozaz kantura nator / txori bat oi dan bezela. Lazkao-Txiki in Uzt Noiz 67. Antzerkia
beti kantu eder batek bururatzen du. Lf in Casve SGrazi 14. Errexki ikasi nituen elizako kantu horiek. Xa Odol
29. Kantu zaarrak dion bezela. AZink 53. Ugariagoa da izen berbereko beste bilduma hau, ehun kantutik gora
bai baititu. MEIG II 133.
v. tbn. Ax 588 (V 378). Acto 351. Lg I 280. Ub 167. Zuzaeta 98. LE Ong 27v. AA III 476. FrantzesB I 27. JesBih
431. MarIl 4. Oxald in AstLas 74. Hb Esk 72. JanEd I 95. Bordel 146. Bil 165. Laph 192 (kh-). ChantP 38 (BN).
Xe 206. Jnn SBi 97. Elsb Fram 137 (kh-). Zby RIEV 1908, 757. AzpPr 114. HU Aurp 117. Ag AL 31. Azc PB 119.
CatJauf 16. Iraola 13. JE Bur 79. StPierre 12. Etcham 195. Zub 19. Barb Sup 187. TAg Uzt 278. Zerb IxtS 56.
Balad 243. SMitx Aranz 222. Lek SClar 104. Akes Ipiñ 14. Basarri 183. Arti MaldanB 202. Larz Senper 96. Gazt
MusIx 167. SM Zirik 85. Osk Kurl 128. Othoizlari 1963, 499. Salav 106. Ibiñ Virgil 24. NEtx LBB 375. Ardoy
SFran 81. Uzt LEG I 339. TxGarm BordaB 24. Etchebarne 146. Ayesta 45. Khantü: Egiat 114. Etch 458. Const
39 (ka-). Ip Hil 3. Casve SGrazi 64.
 Canto (no ref. a personas).  Zisneak hiltzerakoan bere kantua erredoblatzen du. Ax 187 (V 127). [Txorien]
kantubagaz. Zuzaeta 139. [Kardantxilloa] zoragarria aren samea / zoragarria kantua. Zav Fab RIEV 1907, 94.
Egaztien artean zu zare errege, / luma bezin ederra badezu kantua. It Fab 258. Oillarraren kantua / bethi zuela
aitzindua. Gy 59. Zelan zan kantu / txoritxo polit arena. AB AmaE 463. Kukuak ere / kantu motela jo baitu. Or
Eus 220. Eta kantu gozoak kantari ez ebazan eroan ba [txoritxuak] basoetxe polit-polit bateraiño? Bilbao IpuiB
213. Papo gorrien kantu eta musika. JEtchep 25. Kukuak bezela kantu zaarra dabe [zozoak]; / ta txintxarri aspertu
baten mende.
ta aizeak t'errekak / t'euriak bezela, kantu zaarra dabe. Gand Elorri 209. Kukuak bere kantu ozenez atzar arazi
oihana. Xa Odol 197. Ontzaren kantu trixtea. Berron Kijote 153s. Txori-kantu, pixti-otsak eta bildotx-marrakak
entzunez. Ostolaiz 17. Xorien kantuak. Larre ArtzainE 35. v. tbn. JE Bur 148. Barb Sup 23. Laux BBa 16. Munita
22. Etxde JJ 22.
 Haren gatik elizan tuk organoen kantuak. EZ Man II 17. Noiz ote dut entzunen lurraren kantua. Iratz 130.
Izadiaren kantua. Erkiag Arran 197. Uraren kantua. Gand Elorri 70. Eleiz-torrean kanpaien otsa / iru durundin
kantua. BEnb NereA 149. Aizeraren larrosazko kantua. Alzola Atalak 64.
 (Como segundo miembro de comp.).  Dena xori-kantu ziren erregebidearen bi bazterretako arbola handiak.
JE Ber 8 (v. tbn. xori-kantu en Xa Odol 97). Galeperraren poxpolin-kantua. TAg Uzt 83. Esker-kantu. Iratz 150.
Labur samarra, baiña oillar kantua baizen eragin eta bizia dogu. Erkiag Arran 34. Sarats ondoko ur-kantu bat da
/ zuon jai-aldi argia. Gand Elorri 151. Erri-kantuetatiko Alvarez Gatoren lelo mistikuak. Gazt MusIx 160. Olatu
negarra / du bere lo-kantu. NEtx LBB 351. Ordurarte iñoz be entzun ez neban txori-kantu bat entzuten zan. Alzola
Atalak 46. v. tbn. Maite-kantu: TAg Uzt 74.
 Cantinela, tema o asunto que se repite con insistencia. "Horrek beti kantu bera du (G-goi, BN-arb). Betiko
kantua! (G-goi)" Gte Erd.  Astelegun, igande, bethi kantu bera, / sabelkoitarrak goiti, Xalbador behera. Ox 38.
 --Eta tobera mustrak? --Hori beste errusinola baten kantua da. Beti izan naiz ni haien etsaia. Arti Tobera 278.
 Mayi ahantzirik, dantza eta kantu anjelus arte. Lf Murtuts 54. Kantu ta bertso aritzen ziran Jainkoak daki noiz
arte. Etxde JJ 32. Dantzan ari dira, soñu ta kantu. NEtx LBB 316. Sehaska huni buruz, kantu eta kantu / irri baten
aiduruz astia dut galdu. Kantuz 74 (ap. DRA).
 Kanpoan denek hil-sistu, eta guk kantu-ta kantu. Iratz 147.
2. Canto, arte de cantar.  Alako afiziyua artu ziyon kantuari eta panderua jotziari, etzigun pakerik ematen.
Iraola 14s. Bertsolari izakera kanturako obea baita lanean aritzeko baiño. Etxde JJ 268. Anaia guziak bezala,
pilota eta kantua maite ditu. In Xa Odol 293.
- KANTU-AIRE. Canción.  Mus partida bat edo bertze eta kantu aire batzu elgarrekin emaiteko. In Xa Odol
292.
 Música de una canción.  Gure kantu aire xahar batzuetan ezartzen ebanjelioko hitzak. Larre ArtzainE 285.
- KANTUAN (V-gip ap. Elexp Berg). Cantando. "Kantuan zetorren goizeko seiretan" Elexp Berg. v. KANTUZ.
 Tr. Documentado únicamente en textos meridionales.  Makil batekin kantuban saiatzeko gisan. Sor Gabon
19. Munduan doatsu da kantuan dagona. AB AmaE 397. Asi giñan kantuban / biyok lau puntuban. AzpPr 43.
Neskatxen irriak eta udaleneko loreak kantuan laztantzen dakikana. Or Mi 68. Gaztiak kantuan ta / zarrak
eragusian. Balad 143. Pernandori adarra jote alde, asi zan kantuan. SM Zirik 37. Egun dana kantuan pasatzen
zuan. And AUzta 61. Beti bezela alaitasunez / saia gaitezen kantuan. Lasarte in Uzt Noiz 127. Egun guziko lanak
ez die barkatzen gaua kantuan pasa aal dezaten. Berron Kijote 130. Kantuan jarraitzen dutenentzako. Ostolaiz
63. Lehenik haurtasunetik gaztetasunerakoa, zintzurrak kantuan oilaskotzerat emaiten. Larre ArtzainE 133. v. tbn.
Apaol 95. EA OlBe 12. Etxde JJ 270. Lek SClar 105. Erkiag Arran 101. Auspoa 39, 66. Salav 107. NEtx LBB
319. Olea 85. Insausti 100.
 (No ref. a personas).  Txoria amorratzen dagoala kantuan asitzeko. Apaol 101. Txori batzuk negarrez / besteak
kantoan. Azc PB 50 (Ur PoBasc 232 Txori batzuk kantetan / diadarren moduan). Belea kantuan egondako lekuan
ukituta artoa jan degu. And AUzta 51. Basuan diran txori guziak / asiko dira kantuan. Uzt Sas 321. Egun agitze
lausoan, urretxindorra kantuan. EZBB I 88.
 (Como segundo miembro de compuestos).  Abijak egiñik. Soñu kantuan dabiltz. Ur MarIl 125. Zelai zentzu
gabe inguruz / txoriak arrats-kantuan. Gand Elorri 213. Ontza, berriz, gaillur garaienetik eguzki sarrera oartuz,
gau-kantuan ari da. Ibiñ Virgil 78.
- KANTUAN EGIN (V-gip ap. Elexp Berg). Cantar. "Afalostian kantuan ein giñuan aspertu arte. Kantau eta
kantuan eiñ ez dira beti sinonimo. Boga-boga kantau giñuan, baiña zer zehazten ez denean Gabonetan kartetan
jokatu eta kantuan eitten dou" Elexp Berg. v. KANTU EGIN.  Kantuan egiñaz... Apaol 66.
- KANTU-BIDE. Tema para cantar.  Itz neurtuak jartzia / zaigu gogoratu, / zerbait kantu-bidia / naizikan paratu.
Yanzi 206.
- KANTU-BILDUMA. Cancionero, colección de canciones.  Sallaberry-ren Chants populaires du Pays Basque
(1870) delako kantu-bildumari zor bide diogu. Mde Pr 185.
- KANTU-EGILE, KANTUGILE. Autor, compositor de canciones.  Xara mintzo lodiz, / Oxalde kantugile, zahar
ez balitz! Ox 204. Hau pertsuzale porrokatua zen eta bera kantu egile pollita. Xa Odol 32. Hauek, enetzat, pertsu
idazleak edo kantu egileak dira, eta zonbaitek deitzen dituzte olerkariak. Ib. 66.
- KANTU EGIN. Cantar. v. KANTUAN EGIN.  Haren aizoak, diruz josiak, / kantu, ez loik etzuen egiten. Arch
Fab 225. Ez da aski elizan othoitz eta kantu egitea. Arb Igand 141. Anaiekin eginez lan, otoitz ta kantu. Iratz 173.
Kopet ilunak arraitu nahiz egin dut irri ta kantu. Ib. 71. Denek betan polliki / ein dezagun kantu. Etcham 157. Jo
'zazute txistu, / eta danbolinak, / egizute kantu / gauzako Reginak. Mde Po 18.  Xoria, zaude ixilik, ez egin
khantürik. ChantP 24.
- KANTU-ERREPIKA (Dv, A). a) "Refrain de chant" Dv. "Estribillo del canto" A. b) Canto, canción.  Kantu
errepika bat / hor dut nik aditzen. Etcham 195.  (kantu-errepikan, cantando).  Ostatuan frantsesez kantu
baten mende.
errepikan. Zby RIEV 1908, 84. Arrosarioak eskuan, kantu errepikan. Barb Sup 138.  (kantu errepiketan). 
Bere sei alabak aldean, oro kantu errepiketan oraiko Oldarra guziak bezen ederki! Zerb Azk 108.  "Kantu-
errepikaz egotea, chanter à gorge déployée" Dv.
- KANTU-ERREPIKOTSEZ. "Arrapikotsez, (S) en chantant à pleine voix. Kanthü-arrapikotsez" Lh. v. KANTA-
ERREPIKOTSEZ.
- KANTU-GIDARI. Que dirige el canto.  Ignace beste beneditar fraile kantu gidariaren anaia. Larre ArtzainE
288.
- KANTU-IRAKASLE. Profesor de canto.  Beneditarrak ekarrarazteko kantu erakasle. Larre ArtzainE 284.
- KANTU-KANTARI. a) Cantor.  Txoria kantu- / kantari eder, / elorri zaarra / lorean. Gand Elorri 161. b)
(Uso pred.). Cantando.  Ordu bete ariñago jagi zan oetik, ta kantu-kantari jagi be. Bilbao IpuiB 142.
- KANTU-LAN. Ejercicio del canto, de la canción (incluida normalmente su composición).  Kantu-lanian iru
obenak / dirala dudarik gabe. MendaroTx 325. Zure ganik hartu dut / egun nik ordena, / kantu-lana altxatzeko /
ahalik gorena. Mattin 40. Sekulan ene kantu lan hontan, hitzetan ta idatzitan, / ez det, ordea, iñon agertu amodioa
baizikan. Xa Odol 270. Egungo egun zoragarria argitu duen Jaunari / eskerrak eman behar diozkat, lotzean kantu
lanari. Ib. 289. Kantu-lanean asiak giñan / asko bezela gazterik. Uzt LEG II 261. Kantu lana hain gogozko duen
Aita Antonio Zabalaren hitzaurrea dator. MEIG III 51. Honen kantu-lana ederlana ere badela zatirik egokienetan.
MEIG IV 120. v. tbn. Auspoa 77-78, 298.
 Canción, composición para ser cantada.  Kantu-lanian edo bertsotan / abiatzen naiz esaten. Auspoa 97, 134.
Seigarrenakin amaitutzen det / nere kantu-lan berria. AZink 60.
- KANTU-HOTS. Sonido de canto.  Parre-karkara ta kantu-otsa ugari uzten zuan bere ondoren. TAg Uzt 212.
[Artzai] aien kantu otsera lakoiñak (linkeak) ere arriturik lotu ziran. Ibiñ Virgil 54.
 Canto (de animales).  Zamorroen kantu-otsa zetorren nunaitik. TAg Uzt 251. Kukuen kantu otsak entzun
zitezkean. Basarri 37. Entzuten dan garaian / ontzen kantu-otsa. Insausti 185.
- KANTURA. "A cantar. Gaur ezin ddot joan kantura, juntia daukat eta" Elexp Berg.
- KANTUTIK. "De cantar. Kantutik zetorrela bidera urten zotsen" Elexp Berg.
- KANTU-XARAMELETAN. Cantando.  Orduan, beren Eskual-Herriko kantu-xarameletan hasten ziren. Barb
Sup 164.
- KANTUZ (Dv). Cantando. "Kantuz egotea, chanter" Dv. v. KANTUAN, KANTAZ.  Tr. Documentado sobre
todo en textos septentrionales.  Iautsi da zeruetarik / ikhustera zu kantuz. Arg in EZ Noel 23. Soiñuz eta kantuz
hasten zela eta halatan bere gaitza eta kolera ahantzten zeitzala. Ax 316 (V 210). Han bethi dohatsuen balsan /
kantuz zure laudatzeko. Gç 115. Egun osoak eta gauetarik parte bat kantuz elkarrekin iragaiten gintuen. Dv Telem
37. Itz-neurtuak kantuz egoki emateko duten doai berenezkoa. Izt C 215. Zapataiñtto bat hari zen kantuz bere
lanean. Gy 79. Munduari nai diozkat / kantuz adierazo. Xe 154. Bethi othoitzean eta kantuz. Arb Igand 7. Kantuz
errepikan. StPierre 37. Artho xuritzen ari dira, hiruak kantuz. Barb Sup 106. Bere atsegin, bai eta penak, / kantuz
dauzku esplikatu. Etcham 224. Kantuz goazi lerro-lerro, bihotz osoz airetan. Iratz 123 (148 hil-kantuz, 130 amets-
kantuz). Etxerakoan / erromesak kantuz doaz. SMitx Aranz 187. Kantuz sortu naiz eta kantuz nauzu bizi. Canc.
pop. ib. 190. Radioa mintzo da, kantuz ari, musikan ari. JEtchep 75. Praille gazte batzuk kantuz ari dira. Vill in
Gand Elorri 15. Lan neketsua kantuz arindurik. Ibiñ Virgil 75. Jesusi nai diote / kantuz lo eragin. NEtx LBB 304.
Orduan hasten naiz kantuz. Xa Odol 97. Kantuz ihardestea baiteraut galdatu. Ib. 93. Hartzen dugu Baionarateko
treina, segur alegeraki, bide guzian kantuz. Etchebarne 76. Bera izan da kantuz / jarri nauena. Zendoia 96. v. tbn.
Tt Onsa 82. JesBih 398. Laph 207 (kh-). Elzb Po 195. Bv AsL 49. Zby RIEV 1908, 757. Jnn SBi 50. AzpPr 118. Ip
Hil 9 (khantüz). HU Aurp 117. Xikito (khantüz). JE Bur 159. EusJok II 64. Inza Azalp 121. Muj PAm 25. Tx B I
248. Zub 78. Zerb IxtS 55. Mde Po 55. Basarri 72. Arti Tobera 268. Izeta DirG 73. BEnb NereA 137. Ardoy SFran
63. Uzt Noiz 91. Lf in Casve SGrazi 14. Ayesta 100. Larre ArtzainE 250.
 (No ref. a personas). "Kukia ari da kantuz (BN-ciz)" Gte Erd 206.  Oilandak elizan kantuz. Monho 36.
Primaberan zoinen eder den xoria khantuz phaguan! ChantP 292. Xoriak oihanetik kantuz abiatzen. Elzb Po 193.
Xinaurri-xoria, zuhaitzaren puntan kantuz hasten delarik. Dass-Eliss GH 1923, 418. Bas'oilarra kantuz. Barb Sup
129. Liliak irriz, xoriak kantuz. Ox 141. Udaberriko egun batean, / kukua kantuz basoan. Basarri 39. Lorak
usaintsu, txoriak kantuz. BEnb NereA 188. Basoetako txoriak alai / kantuz jartzen diranean. Olea 122. Xoriak
kantuz arboletarik. Xa Odol 343. Zozua eta birigarrua / kantuz ai diran tokira. Uzt Sas 331. v. tbn. AB AmaE
384. Zby RIEV 1908, 212. Jnn SBi 93. Ox 147. Balad 154. Gand Elorri 133. Mattin 29. Xa Odol 294.
 Horra non eliza dorretik ezkila saindua kantuz abiatzen den. Arb Igand 67. Ondoan kantuz ari zaut suaren
garra, / dantzan pindarra. Ox 167s.
- KANTUZ-KANTU. Cantando.  Kantuz-kantu ukurtxago, begiek ezin ikusiz, / baginauden tin-tinki bat. Iratz
147.
- KANTUZKO. (Adnom.). De canción.  Orhoitzen garela egin dukezun faboreaz / milla esker itzulzeko kantuzko
ahaireaz. EZ Man II 146. Goguan daukazkite / kantuzko esanak. Xe 288. Kantoi iskinetan bere kantuzko saiuak
egin zituanian. Bv AsL 50. Orok badakigu Poesia dela khantuzko edo koblazko lenguaia, hitz neurtuzkoa. Elsb
Fram VII. Oso trebia dago / kantuzko lanian. AzpPr 30 (v. KANTU-LAN). Zertaz dute bederen kantuzko gudua?
JE Bur 146 (v. tbn. kantuzko gudu en Mattin 42). Alare suelto ari / kantuzko platikan. JanEd II 139. Kantuzko
baten mende.
pleitue. In Muj PAm 55. Kantuzko lanen astera nua / pelota dala bitarte. TxGarm in Auspoa 39, 23. v. tbn. Ud 77.
AB AmaE 147. Tx B III 59.
2 kantu (S; O-SPAd (kantia, det.)  SP; Dv (S); kh- S; Lecl (khantian), Gèze, H (S)). Ref.: A; Lrq /khantü/; Gte
Erd 231.  (En casos locales de decl. sing.). "Kantia, lieu proche" O-SPAd 880. "Auprès" Gèze. "Proximidad,
lados, margen. Etxe horren kantian bizi nüzü" A. "Khantü, proximité; khantin, auprès; khantila, khantilat (venir,
accourir, etc.) auprès; khantüti (partir, chasser, éloigner, etc.) d'auprès" Lrq. "Ene kantüko kaxetan jarri zen (S)"
Gte Erd 231 (junto a alboko, ondoko, de otras zonas).  Tr. Documentado en la tradición suletina.  Egon zite
ene khantian eta bakia edirenen düzü. Mst III 1, 2 (SP ene baitan, Ch enekiñ, Ip eneki, Ol nerekin). Heltü zen
emaztiaren khantiala harritürik. Egiat 161. Burreua haidürü ziela, etxe khantian gorderik. Etch 624. Bere
tronoaren khantüko Aingürü handienetarik bati eman zeion mezia. Ip Hil 69. Gero sarthü nintzan khantian zen
eliza batetan. Ib. 122. Jesüs barrükian, / astoa khantian. UNLilia 8. Dofinerat juaitin / Bieneko hiri khantin. Balad
115. Jaun bat jin izan zeitan khantila mementin (S). Canc. pop. (ap. DRA). Praube bat izan düzü / jaun haien
khantin sarthü. Etch in Etxde JJ 272. Biarnoratko sargian, Angusti herri khantian. Herr 4-7-1957, 3. Halaz zütien
harrigilek / oso khantian phikatzen. Casve SGrazi 68. v. tbn. UskLiB 25. CatS 126. Mde Po 47.  "Etxiaren khanti
khantian duzu, cela est tout auprès de la maison" H (s.v. khantia).
3 kantu. "(AN-gip), cala, sitio de pesca en mar abierto" A. "Kantuko kraba (AN-gip), pagro, cabracho (vulg.),
cierto pez rojizo" Ib. "Kantuko zakaill, rascasse rouge" Lh (s.v. zakail). "Lanzón, aguacioso (Ammodytes
lanceolatus), kantuko angula" FauMar 86.
kantu. v. kantoi.
kantugile. v. KANTU-EGILE.
kantuka (SP).  Cantando. v. KANTUAN.  Lauda zagun eternala bethiere kantuka. EZ Man II 17. Kantuka
etorren barrura beste gizontxu bat be. Bilbao IpuiB 250. Kantuka ta guzti eldu zan goiz aretan Ana Mari Kontze
errira. Ib. 36.
kantuketari.  Aficionado a la canción. v. kantazale.  Bengalesak hain dira kantuketariak eta musika goseak,
nun egunak eta gau osoak baiteramatzate atabala bati joka. Prop 1881, 196.
kantulari. "Cantador, juglar, cantarín. Kantulari eitten eban erromerixetan, dantzalekuetan. Orduan ziran
kantularixak, aundikixen jauregixetan ostatua izaten ebenak. Emaztia eban oso kantularixa" Etxba Eib.
kantunamentu. v. kantonamendu.
kantuño.  Dim. de 1 kantu. v. kantutxo.  Kantuño horrek zintzurra erlastu ere daut, egia erraiteko. Barb Sup
25. Zerbeit kantuño bero ikasiz. Iratz 118. Kantuño batzu izan ziren mahian. Larre ArtzainE 91.
kanturro. "(R-uzt), corteza de pan" A.
kantutegi.  Cancionero. "Chanson, recueil" T-L.  Manterolak [...] argitara ere zuen Euskal-kantutegia edo
Cancionero Vasco. Or EEs 1927, 233. En DFrec hay 2 ejs.
kantuts. "Orfeón (Donostia, 1879)" JFlor.
kantutxo, kantutxu.  Dim. de 1 kantu. v. kantuño.  Ia, mutil, kantau egiguk ba ire emaztegaiari atara
deutsakan kantutxu ori! Bilbao IpuiB 79.
kantuzale. "Que gusta del canto. Ertzillenian danak kantuzaliak" Etxba Eib.
kantxa. 1. Cancha, frontón.  Eibarko pelotari bat, bein, sekulako mozkorrakin urten zan kantxara. SM Zirik
29.
2. Rancho (en América).  Ementxe [Lake Tahoe-n] dago Ponderosa kantxa, aldi baten ainbeste entzuten
genduzan pelikulak egiteko leku aprapos ori. Gerrika 216.
baten mende.
kantxatu. v. kantsatu.
kantxela (Dv, H, A), gantxela (H). "Ridelle" Dv. "Adral, tejidos de varillas que se fijan a los carros" A.
kantxil (G-to ap. A, G-azp; Lar, Aq 569, Hb ap. Lh, H (V, G)), gantxil (V-gip ap. Etxba Eib). Ref.: A; Etxba Eib
(gantxilla). "Botijón" Lar. "Vase, ordinairement de terre, forme cruche, à deux anses et panse ample" H. "Cántaro"
A. "Botijo. Lanteixetan, pitxarra baño obe da gantxilla" Etxba Eib. v. kantin, txantxil.  Sei kantxillarrizko,
Juduen garbitzearen arabera. Ur Io 2, 6. Egarri izan ezkero, yo kantxilletara ta edazu morroiek ateratako uretik.
Ol Ruth 2, 9 (Dv untziak).
kantxilatu (Lar, H). "Embotijarse, hincharse, kantxillatu, puztu" Lar. "Kantxillatzea, s'enfler et se mettre en
colère" H.
kantxin. v. kantin.
kantxiño.  Dim. de kantin.  Ala bizi naiz esnea baño / errapetikan kantxiñoraño. Onintza in Onaind MEOE
1035.
kantxo. v. gantxo.
kantxoi (R ap. A). "Canción. Kantxoiz doa, va cantando" A. v. 1 kantu, kanta, kanzio.  Organistak ere erran
daitad, noiznaiden egonen dela drezu eskribitako ez kantxo  bat, ezik anitx obro. Mdg 125. Gero despeditako
kantatan emon zein kantxo xunto oiltan daudana. Ib. 127.
kantxola. v. gantzola.
kantzer, cancer. 1. Cáncer (zona del Zodíaco).  Iguzkia Cancerean. Lç Cal a 5v. 2. "Cáncer. Sin. bizixana,
minbizi" Elexp Berg.  Kanzer edo kanzilla. LE Ong 67r. Emazeki pobre, eri, kanzerra edo miñ bizia bularrean
zuen bat. LE Urt 377 (ms. 135r kanzilla zuenái). A, gaizoa! Ez du, ez, eskapurik. Kantzerra du. Etchebarne 144.
kantziller, (-nz- Lar  Chaho).  Canciller.  Tomas Moro, juizijo ta karidade andiko Inglaterrako Kanziller
Nausijak. fB Ic II 203. Naparroako Errege Jaunaren kantziller izandako Mosen Villaespesaren obia. Lek SClar
133. Kantziller Jaunaren illeta. Ib. 133. En DFrec hay 4 ejs. de kantzil(l)er y 1 de kanziler.
kantzilleria (-nz- Lar), txanzilleria (Lar).  Cancillería. "Chancillería" Lar.  Legetako Katedratiko
Unibersidade onetan eta gero Ministro Txanzilleriako Uri izendatutakoan. Izt C 486s. Izandu zan salatzalle
Txanzilleria Granadakoan. Ib. 487.
kantzillerorde. "Vice-Canciller, kanzillerordea" Lar.
kantzola. v. gantzola.
kantzontzillo. v. galtzontzillo.
kanu. "Kanu (R), kanü (S), copo de lana" A.

- KANÜ-KANÜ. "(Sc), poco a poco" A.
kanu. v. kanoi.
kanubita. v. ganibet.
kanxola. v. gantzola.
kanzeria (det.). "Chancre, maladie" SP. v. kantzer.

baten mende.
kanzilla.  Cáncer (enfermedad).  Gizonbát zuéna matélean kanzillabát, jánes zeramána itsúski ágoa ta
aurpégia. LE JMSB 518. Kanzer edo kanzilla. LE Ong 67r.
kanzio (Lcc), kanziño, kantzion.  Canción. v. 1 kantu, kantxoi.  Bigueleaz / kanzio baten kantaetan.
Lazarraga 1197r. Kanziño loiyak. Zuzaeta 140. Ingurumai aiek guziak bere kanzio gozo eta soñu pozgarriakin
zoraturik zeuzkan. Lard 163. Magnificat deritzan kanzio eder aren itzak. Ib. 364. Orretxengatik para dizkiot /
dozen erdi bat kanzion. Auspoa 97, 138.
kanzionero. "Cancionero" Lcc.
1 kaña. v. kana.
2 kaña. "Membrana intestinal (V-ger)" A Apend.
kañabel. v. kanabera.
kañabera. v. kanabera.
kañada. 1. Cañada, valle estrecho.  Kañadaetan arza legez, / oi, nago kongoxadurik. Lazarraga 1141r. 2.
(V-gip ap. Etxba Eib), kañara. "Kañadia, tibia. Mugan bera jauzi eta kañadia ausi eban" Etxba Eib.  Ezkerreko
oñaren kanpo aldeko koiskor txonkatillakoarekin eskuikoaren kañara ezur erdikoa [jo bear du]. Izt D 123.
Ezkerreko txonkatillako koiskor kanpo aldekoarekin eskuiko zankoaren kañara ezur erdikoa. Ib. 123. Txakurrak
asko supritzen du, batez ere kostill-ezurra edo kañada bada. Ostolaiz 34.
 "Cañada, hueso que contiene tuétano" Elexp Berg.
kañale. v. kanaila.
kañamo.  Cáñamo. Cf. VocNav: "Cañemo [...] en Vera se usa la forma vasca kañamúa". v. kalamu.  Itxas-
ontzietarako bearrak ziran liño ta kañamo aziak berak zuzendu ebazan. GMant LEItz 68.
kañara. v. kañada.
kañebera. v. kanabera.
kañibita. v. ganibet.
kañin. v. 2 kani.
kañixkaz, kañiskaz (instr.).  Gimiendo.  Goxo izan zitzaion, orduan berean, kañixkaz zangoetarat ethorri
baizitzaion Xuriko, bere xakur maitea. Barb Piar I 236. Haizeak etxolako atea ar-arazten zuen kañiskaz bere
farrallan. Herr 3-12-1964, 4.
kaño. v. kainu.
kañoi. v. kanoi.
kañon. v. kanoi.
kañonazo. v. kanoinazo.
kañonista.  (El) que fabrica cañones.  Forjadore, kañonistak / lelengo kaldia, / auxe da tin, tan, ton, tun /
batzeko txapia. DurPl 114.
kañote. "Kañote bat, un estuche de alfileres" Iz Ulz.
kañumiesa (Añ (V)  A). "Arpillera <ha->, kañumiesea (V)" Añ.

baten mende.
kañuto.  "Cañuto, kañutoa" Añ.

- KAÑUTO-BELAR. "Kañuto belar, cola de caballo" Mdg 151.
kaoba (Lar, Lcq 63), kaobo.  Caoba (árbol).  Zur gorri au da Habanako kaoba. Mic 13. Kaoba saill aundi
[bat]. JAIraz Bizia 76. Kaobo, zedro, guaiakan eta beste zenbat zura ederrenak ematen dituzten zugaitzak. Ib. 12.
Zura lanean asi zan, iankitarrak kaobarekin aberastuko zala esan ziotenean. Ib. 75. Ordenuan agindurik utziko
nuke: ez kaobarik, ezta ere inongo pinurik. MIH 375.
kaolin.  Caolín.  Porzelanaren egiteko behar dela [...] Kaolin deitzen den buztina. JE Ber 8.
kaholla (S ap. A). 1. "Pan en general, sea de trigo, sea de maíz, sea de centeno" A. 2. "(S, Foix), tout ce qu'on
fait cuire dans une fournée" Lh. 3. "Provisions de bouche. Kahollak akabirik beiküntian, ohaka egin dizügü (S-
saug), [...]. Kahollen egoxtia (S-saug), l'action de mettre la pâte au four" Lh.
kaos.  Caos.  Lehenbizi kaos utsa besterik etzen; [...] geroago bizia sortu zan. Vill Jaink 54. Evoluzio orrek
zergatik du egokitasunerako joera, kaos naaspil batera jo bearrean? Ib. 52. En DFrec hay 3 ejs.
kaotxu. v. 1 kautxu.
kaoxa. "Codeso, mundillo, viburno (BN-baig). Ms. Fondo Lacombe" DRA.
kap (VocBN  A). "Kapez kap, tête à tête" VocBN.
1 kapa (V-gip, G-nav; Lcc, IC 446v, Volt 63, SP, Urt IV 475, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, Gèze, Dv, H).
Ref.: Iz Als 80; Etxba Eib; Elexp Berg.  Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. En DFrec hay 3 ejs.
1. Capa. "Capilla de capa, kapillea kapeana" Lcc. "Kapa, kapea, ferreruelo" IC 446v. "Oiala kapatako, drap
pour faire manteau" SP. "Kapa non galdu, han bilha, où tu as perdu ta cape, cherche là" Ib. "Casula, kapa
kaputsáilla" Urt IV 290. "Albornoz, capote de aquella tela, [...], albornozko kapa andia" Lar. "Ferreruelo, un modo
de capa sin capilla, kapa goimotza" Ib. "Capear, de noche, gauaz kapak ostutzea, ebastea" Ib. "San Inaziyon kápaák
arrébik bordátutá" Iz Als 80. "Kapa azpian zeroyan, ezkutauta, txarrikumia" Etxba Eib.  [Zeremonietan], gauza
segura da [...] kapa eta berze halako ponpa eta maneretarik batre, eztela Iainkoaz ordenaturik izan. Lç Ins B 2v.
Oi ta kapa bat emunagaiti / ez nax geratu piloxik. Lazarraga 1195r. Ene kapaak egon doaz / ain ondo toleztadurik.
Ib. 1195r. Axea nora, kapea ara. RG B 62. Nahi nuke har bazinieza mantua edo kapa baten neurria. Volt 264.
Abiatu zen Iainkoa gau hartan berean, kapa hartzaz estalirik. Ax 226s (V 151). Horrelakoak ohi dire gazteen
adiskidetasunak [...] begi dardoak aurtikhitzea, kapa ukhondoaz zabaltzea. SP Phil 285. [Soldadu erien] odola
gelditzeko, zekarren kapa urratu eta puskaka ematea. Mb IArg I 189. Khendu zioten, tiraka, haren gorphutz guziko
zauriari zatxeikon kapa tzar hura. Lg II 276. Bizioak bertutearen kapak / estalirik. Monho 118. Granazko kapa
bat. Mg CO 176. Bekatura kuturtu nai izan zuan bere etxeko andreak, [...] atzenean kapa beraren atzaparretan
utzirik, iges egiñ zuan etxetik. AA II 134. Bitorian galdu dut ene kapa. FrantzesB I 135. Ardi ilezko kapa zuten
estalkia. Hb Esk 13. Bereala kapa bat lurrean zabaldu, eta eman ziozkaten [...] urrezko eta sedazko beste edergarri
asko. Lard 131. Hartu ere zituen kapa bat eta ponet bat zeru kolore. Laph 49. Kendu zion soñian zeraman kapa.
Bv AsL 132. Bata bestean besoa artuta / kapa-barruan biak ostuta / ebilzan. Azc PB 158. Jesukristo eskekoari
emon eutsan kapa-erdiyagaz jantzirik. Itz Azald 122. Hiriburuiar asto gazte bat [...]. // Urhezko kapa duk hire
basta. Ox 114. Jantzi zabal (kapa) baltza ta luzia eroian. Altuna 68 (v. tbn. 91). Kapa-muturra ezker-aldera
yaurtiten ebala, giltza bat atera eban besartetik. Or Tormes 65. [Errotarijak] kapa andi batzuk eskatuko zenduezan
euzkirik-euzki ibilteko. Kk Ab II 104. Kantuz goazi lerro-lerro kapa beltza farrastan. Iratz 123. Karlomano errege,
hire luma beltzekin eta hire / kapa gorriarekin. Balad 248. Kapak kanpotik, amoak bametik berotzen. EZBB II 33.
Neguan, kapa aundi bat bazuan da arekin apain ibiltzen zan. JAzpiroz 130. Kapak neguan eraman ohi dira udan
baino areago. MEIG V 87.
v. tbn. Harb 425. Tt Onsa 122. Gç 49. BBizk 31. ES 197. CatLav 132 (V 69). He Gudu 35, 59. Lg I 337. AR 447.
DurPl 55. JJMg BasEsc 140. fB Ic II 230. Izt D 148. Echag 119. MarIl 70. It Fab 30. Gy 269. CatS 60. Xe 266.
AB AmaE 306. Jnn SBi 118. Elsb Fram 128. Ag G 50 y 70. Barb Sup 115. JE Ber 95. Lf Murtuts 3. Etxde AlosT
42. And AUzta 86.
 Capote (de torero).  [Toreadoreak] kapetan badituzte zazpi koloreak. Hb Esk 220 (v. tbn. 222). Banderillak
gorderik zuk ederki kapan. AB AmaE 410. Seigarrena etzan jokatu ez kapa, pika ta banderill edo makill paper
kizkurrezkuekiñ. Sor Bar 74. Zezenikan âl-zan? / eskuan kapa gorri, / buruz bêra plazan. Or Eus 211.
[Toreadoreak] kapa astindu zuen airean. Arti Ipuin 57.
baten mende.
 Kapa beltzaren kontra / asiyak ostera, / lenguaje gaxtuak / erakustera. Auspoa 79-80-81, 91 (ELok interpreta
kapa beltz como 'apaiz').
2. (AN-gip ap. A), kape (L-côte ap. A). "Equilibrio" A. Cf. infra KAPAN.
3. Tela gruesa. "(V, G, AN), márraga, jerga" A.
4. Capa, lo que cubre una superficie.  Arbola orrek ondua zuen / noizbait e sua egiña, / ta azalian kezko kapa
bat / jarriya zeukan fiñ-fiña. Auspoa 39, 36. Arria ta egur ona nastuak
sartzen dituk goitik, kapa bat arria ta bestea egurra. TxGarm BordaB 25. Jartzen zuan lenengo makarroi-kapa
bat, gero tipula ta tomatea, berriz makarroiak... JAzpiroz 134.
- EURI-KAPA. "Capa aguadera, euri kapa" Lar.
- ILE-KAPA. "Ule-kapia: toda la lana de una res que sale junta" Iz ArOñ. "Ule kapa itzua: el vellón espeso" Ib.
(s.v. itzu).
- KAPADUN. (El) que viste capa.  Leaburuko parroku gaztea, kapadun, erdian zutela, agertu ziran. A Ardi
107. Kapadun bat nigarrez ikusi dut egun / elizatik ilkitzen. Iratz 86.
- KAPA-GORRI. "[Deabruak] izen asko ditu or-emenka barraiatuak: [...] kapa-gorri edo kapa gorridun (V-arr)"
A EY I 358.
- KAPA-IZKINTXO. "Capeo, en el torear, kapeatzea, kapa-iskintxoa" Lar. Cf. tbn. Lar: "Capear a los toros,
kapeatu, kapaz iskintxo egin".
- KAPAN. A la capa, en equilibrio, casi parado (ref. a los barcos).  Finisterreko farola eguerdi inguruan pasatu
dogu. [...]. Iru ordu daroaguz kapan (a la capa). Bide gitxi egiten dogu. Orakan orakan goaz. Berriat Bermeo 389.
- KAPAPE. (En casos locales de decl. sing.). Bajo (de debajo de, etc.) la capa.  Ikusi zutenian gure borondatia,
/ kurutze banakin atera ziren biga. / Bertzek aldiz kapapetik harri ukaldia. FrantzesB I 26. Arrandeira joanda
bixigua kapapian ekartzen. Iraola 26. Kapa-petikan atera digu / urka añako ezpata. Tx B 171. [Damatxua] sartu
zuen kapapean eta / eroan zuen untzian. Balad 136.
 (SP). (Fig.) En secreto.  [Gaixtoetzaz] adiskideak ere agerriz ezpada ere, kapapetik bedere gaizki mintzo
baitira. Ax 515 (V 332). - KAPATIK TIRATU. Avisar, prevenir (litm. 'tirar de la capa').  On da, adiskide baten
[...] izaitea. [...] kolerak itsuturik erhokeria baten egitera zaramatzinean, kapatik thira zaitzan, abisa zaitzan. Ax
317 (V 211).
- KAPA XAR. "Kapaxar (BN, S; O) vieux manteau, mauvais manteau" Lh. Cf. kapatxardun.
- KAPETAN. (Vestirse) de capa.  Mezaren entzuteko bezti da kapetan. Hb Esk 203.
2 kapa.  Kappa, décima letra del alfabeto griego.  K letra onen edo Griegoen kaparen bearrik batere euskerak
ezertako ez du. Cb EBO 23.
kapable (B ap. Izeta BHizt; Urt II 221, Chaho, Gèze), kapaule.  Tr. Documentado en autores septentrionales ya
desde Leiçarraga. La forma kapaule se encuentra en pastorales suletinas. En DFrec hay 3 ejs. de kapable,
septentrionales.
1. Capaz (de hacer algo). "Kapable da, il est capable de..." Lf Gram 125. "Etzara hortako kapable" Izeta BHizt.
v. kapaz.  Gure haragia eta odola eztiradela kapable ez abastant hire Resumaren heretajez poseditzeko. Lç Ins
A 3r (v. tbn. F 5v y F 6v). Adoratzen zaitut kapable naizen humilitate eta errespetu gustiarekiñ. Gç 118. [Jaun
Errotorari] baitagoko jujatzea nor den hartako gai edo kapable. CatLav 266 (V 133). Nor izanen da gai eta kapable
haiña enganiotik atheratzeko? He Gudu 65. Errendatzen derizüt homajerik barnena zointzaz ene bihotza kapable
beita. Mercy 22. Jinkuaren ezagützeko eta maitatzeko kapable dena. CatLan 31. Erreflexionerik bothitzenak eta
kapableenak Arimen Jainkoaganat altxatzeko. Brtc 3. Kapable dela eta suhable afera horri ihardesteko. Revol
152. Kapaule balin bagira / zier zerbütxü errendatzera. Xarlem 1434. Jauna nihaurganik enizala kapable deus
hunik egiteko zure sokorria gabe. UskLiB 66s. Gure bihotzen honkitzeko kapable diren erreflekzioniak. Ib. 63.
Zeren ezkütüzü kapaule / deus ere erraiteko. SaintaCath 355. Bere phartiaren kapaule <-aou-> thirazale. Pastoral
Pantzart (ap. ASJU 1989, 573n). Gure baitharik ez ginen kapable estatu hartarik atheratzeko. Jaur 147. Gure
konbentzitzeko eztira kapable. Bordel 120. Ilobak handitzen ari zirelarik behatzen zuen zoinek erakusten zuen
artzaingoko gosturik hoberena [...]. Hiru mutiko gehienak, etzazkon iduritu [...] kapable zirela. JEtchep 53.
Arrotzak etxean izaki ta hetaz arta hartzeko ez kapaule. Herr 17-8-1961, 4. Orain pentsazu kapable bazera, /
zenbat dan nere adiña. In Mattin 73. Bera ez duk kapable lan heien egiteko. Etchebarne 90.
2. (Sin complemento). Capaz, apto, apropiado, hábil. "Kapablea da, c'est un homme de valeur" Lf Gram 125.
"Gizon kapablea eta aski azkarra" Izeta BHizt.  Apez aprobatuari edo kapableari kofesio osoa egitea. Harb 32.
Hura düzü segürki / mündüko kapaulena. SaintaCath 356. Ni balinbaninz andere zunbat bezala kapable / zurekila
konbersatzera, jauna enüke herabe. 'Instruit comme certaines'. Etch 542. Kapablea den gizona obretarik ageri.
Xa Odol 157. Senpere ez zen gero nola nahiko parrokia, bainan Lapurdiko hautuenetarik bat, aspaldidanik
kapablenez dohatua. Lf ELit 288.
 Izaten ahal baniz behin ere / zure eretzian kapable, / egin ahala eginen deizut / zuri beti ere. AstLas 35.

baten mende.
kapabletasun. "Aptitudo, [...] kapabletasuna, kapazitádea" Urt II 220.
kapadore. "Castrador" Lcc. "Capador" Elexp Berg.
kapagin (V, G-goi-to, AN-gip-araq; -iñ Lar, Ast Apol 90, Añ), kapaiñ (V-gip). Ref.: A (kapagin); Iz ArOñ
(kapaiñ). "Cardador" Lar. "Marraguero" Añ. "Pelaire que trabaja en lana no lavada" A.  Estudio bageko / gizon
bat pobrea; / Kapagin txikia da / kantore autorea. Izt Po 53. Dantzari ariña / omen da kapagiña. Ib. 121. Arotzaz
gañera zan / errementaria, / argiña, kapagiña / eta dendaria. It Fab 107. Orrek ez dik beste ametsik, kapañeri
burla egitea baño. Apaol 67 (96 kapaiñ). Iztuetar Joan Iñazio, kapagiña, apal-apala. ADonostia EEs 1929, 153.
 "Bergarako familia baten ezizena. [...] Biar mendira goiazek "Kapaiña" ta bixok" Elexp Berg.
- KAPAGIN-GURAIZE. "Kapain-gonaizak, tijeras de esquileo" Elexp Berg.
kapagindegi, kapaindegi (G-goi ap. AEF 1926, 44), kapaindei (G-azp ap. Iz IzG). "Las casas que se dedicaban a
las industrias de la lana de oveja" AEF 1926, 43s. "Casa donde se venden mantas y otros objetos de lana" Iz IzG.
DRA (s.v. kapagindegi) cita a Lhande, pero no lo encontramos.
kapagintza. "El oficio de cardador" Lar.
kapaiñ. v. kapagin.
kapaixa. v. 2 kapatxa.
kapaldi. "Capada, lo que cabe en la capa" Lar.
kapalotxa. v. kapelotx.
(kapana). "Capana: palo adornado con ramajes que se coloca en sitio muy visible de una viña, a fin de que los
ganados no entren en ella a pastar (Añorbe)" VocNav.
1 kapar (V-gip, BN, S (+ kh-); SP, Lecl (kh-), Gèze, Dv, H), gapar (BN-mix; SP, H). Ref.: A (gapar, kapar); Lrq
(khapar). 1. Mata, arbusto. "Buisson" SP. "Broussailles" Gèze. "Zarza, cambrón. [...] Kapar-ondo, behar-ondo
(S), cerca de la zarza, cerca de la oreja; junto a zarzales se espía. Kaparrak itzala begitsu, bera iduritsu (S), la
zarza (tiene) la sombra llena de ojos, parecida a sí misma" A. "Gapar, zarza, planta rastrera" Ib. v. lapar. 
Gaparrak itzala begizu, bera bezala. "Buisson". O Pr 696. Arraika ahunzari, agozke kaparrari. "Hallier". Ib. 33
(tbn. en Saug 14: gapharrari). Bide huntako naharrak, kaparrak [...] trenkatu ditu. Tt Onsa 18. Khaparren artian
arrosak dütü biltzen. Egiat 255. Egurkari gaixotto bat, khaparrez / eta adinez / kargaturik. "Tout couvert de
ramée". Arch Fab 117. Otsoa usainka etorri zen kaparretarik gaindi. Mde Pr 92. Kaparrak itzala begitsu, bera
iduritsu. 'Il faut se défier toujours de ceux qui écoutent aux portes'. Herr 23-11-1961, 4.
2. "(S-bas), dehesa" A.
- KAPAR-KUXELU. "Khapar-küxelu (S), feinte, intrigue" Lh.
- KAPAR-KUXELUKARI. "Khapar-küxelükari (S-saug), fourbe, hypocrite" Lh.
- KAPAR-MASUSTA. "Kapar-masus, mora (S)" A Apend.
- KAPAR-HOSTO. "Kaparrosto, [se] parece a la hoja de digital; pero es dato insuficiente" Arzdi PlantR. Cf.
VocNav s.v. caparrosto.
- KAPARPE, GAPARPE. "Gaparpea [...] le fonds du buisson" SP.  (En casos locales de decl. sing.).
"Gaparpekoa" SP (sin trad.). "Gaparpeko ihiziari hor hona" Arch ms. (ap DRA). "Kaparpeko (BN), secreto, litm.
de bajo el zarzal" A, que cita el ej. de Oihenart.  Konseillu kaparpeko ager daite azkeneko. "Un secret qu'on
confie derrière le buisson". O Pr 109. Landibartar muthiko gazte xingola gorri farfailladunak / gatzik gabe jaten
tuzte gapharpeko asunak (BN-ciz). Lander (ap. DRA).
- KAPAR-TXORI. "Kapartxori (?), cierto pájaro" A.
2 kapar (V-arr-oroz-m-gip, G, AN-5vill, B, Sal, R; Añ (V)), kaparra (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (kaparra); Izeta
BHizt; Elexp Berg.  Garrapata. "[La ciudad de] Caparra [...] quiere decir 'garrapatas'" IC I 484. "Kapara, [...]
significa en Bascuence unas ladillas o sanguijuelas grandes que acosan a los perros y caballos" Poza 19r. "Caparra
o garrapata" Añ. "Garrapata muy pequeña" A. "Lotu zitzaion kaparra bezala" Izeta BHizt. "Gure txakurrak
kaparrak euki zittuan lepuan" Elexp Berg.
3 kapar (V-ger ap. A Apend). "Toldo, tienda de campaña, habitación portátil" A Apend.  Ezkerrera zelaia ta
baten mende.
erdi-erdian Aiatz-en kaparra; eskubira beste zenbait kapar lerroz-lerro tinkaturik. Zait Sof II 13. Ardoa edanez,
moskortuta, bere kaparraren erdian gelditu zan. Ol Gen 9, 21 (Urt tabernakle, Dv olha, Ker txabola, Bibl karpa,
BiblE oihal-etxola).
kapardi.  Campamento. "Kapar, tienda de campaña, ortik kapardi kapar sailla, gudari-txabolen tokia" Zait Sof
II 13n.  Izpazterrean Eladetarren kapardia ageri da. Zait Sof II 13. Auek dira Ismaelen semeak, eta auek aien
izenak aien kapardi ta irietan. Ol Gen 25, 16 (Ker txabolategi, BiblE kanpaleku).
kapardiratu.  Acampar.  Sinai basora eldu ta mendiaren aurrez kapardiratu ziran. Ol Ex 19, 2 (Urt gelditu,
Dv kanpatu, Bibl karpak hedatu, BiblE ezarri zuten kanpalekua). Sin basotik ibillaldika yoanda, Errapidim-en
kapardiratu zan. Ib. 17, 1 (BiblE ezarri zuten kanpalekua).
1 kapare (BN arc. ap. A; Dv, H).  Etim. De *capale, derivado románico de lat. caput; cf. cast., etc., cabal.
Representaría en forma más arcaica un préstamo del mismo origen último que kabala (q.v.). Cf. supra (Arzam
245) la forma antigua gapare.  Hidalgo. "Qui appartient à une classe intermédiaire entre la rôture et la noblesse,
comparable [...] à l'hidalgo espagnol" Dv.  Meriotegui Echegapare (1366). Arzam 245.  Ongi egiten duenak
bilaunari, bere ongia du esteialtzen, eta eskarnio egiten kapareari. Kapare da bilaun eztena, ez eta xoil aitoren
seme, bana bien arteko, Españan hidalgoa den bezala. "Honnêtes gens". O Pr 367.
2 kapare. "Chaperon" Lh.
kaparos. v. kaparrosa.
kaparperatu, gaparperatu (SP). "Entrer dans le buisson" SP.
1 kaparra (V-m ap. A). 1. "Capa o tela de lluvia en las tierras" A. 2. "(V-m), nata de leche" A.
2 kaparra. "(V-och-m), engaño" A.
kaparra. v. 2 kapar.
kaparrada. "(Sal), garrapata menor" A. v. 2 kapar.
kaparrarte (S; Gèze (-rarte), H, Foix ap. Lh (kh-)). Ref.: A; Lrq (khapararte); Lh (kh-). "Buisson" Gèze. "Zarza"
A.
kaparroi. "Kaparro (R-vid), una hierba, alcaparro?" A.

- KAPARROI-LORE. Flor de alcaparra.  Rodano maiteak zirtatzen duen kaparroi-lore antzekoa. 'Épineuse fleur
de câpre'. Or Mi 84.
kaparrondo (VocS; kh- Foix ap. Lh). "Buisson" VocS. "(S, Foix), hallier" Lh. v. 1 kapar.  Kapar-ondo, bear-
ondo. "Les murs ont des oreilles". Herr 23-11-1961, 4 ('Il faut se défier toujours de ceux qui écoutent aux portes').
kaparrosa (Lcc), kaparos (kh- H ap. Lh), kaparrusa (S (Foix) ap. Lh), kaparrus.  Sulfato de hierro. "Caparrosa,
kaparrosea" Lcc. "Couperose" Lh.  Gorotzetarik jalkhitzen den jüsari kaparrus edo bitriol berde amiñi baten
ezartia. ArmUs 1892, 156.
kaparrus. v. kaparrosa.
kaparstoi. v. kaparztoi.
kaparztegi. Figura en Harriet, in m., sin traducción.
kaparztoi (S ap. A; Dv, H), kaparstoi (kh- Lecl, Hb ap. Lh), kaparzdi (H).  "Buisson" Dv. "Matorral" A.
"Brousse, buisson" Lh.  Marhüga eder parrasta bat ikhusten dü khaparstoi batetan. ArmUs 1896, 128. Arren
gure etxonduk behar dira khaparstoi bilhatü edo esküz khanbiatürik izan? GH 1931, 469.

baten mende.
kapas. v. kapaz.
kapasta. 1. "(G-goi), garrapata" A. v. bakasta, 2 kapar. 2. "Tonto (G-nav)" Inza RIEV 1928, 153.
- KAPASTA GUTXI (G-nav). "Caparra de oveja o de campo" Iz Als.
kapataz (V-gip), katapaz (V-gip). Ref.: Elexp Berg.  Capataz.  Ayuntamentuko laugarren kapataz errena edo
kojua. Iraola 23. Katapaz jarri naiz, ogetamar gizonen burutzat nago. Ag G 120 (125 katapaz). Mualla ortako
kapataz batek / propina asko artzen du. Tx B I 111. Ofizinan lan aunitz zuten eta kapataz guziek antxen egon gara
geren kontuek egiten. Izeta DirG 20. Naguse edo kapataza. Auspoa 77-78, 242. Frantsesak agertu zitzaizkigun
nagusi (kapataz eta), Xenpelarrek oso gogoko ez zituen frantsesak. MEIG IX 41.
kapa(t)s. v. 2 kapatxa.
kapatu (V-gip; Lcc). Ref.: Etxba Eib (kapau); Elexp Berg (kapau).  Castrar, capar. "Castradu, kapaitea" Lcc.
"Capado, kapadua" Ib. "Castrado hombre, gizon kapadua" Ib. "Ator ona kapau deixaran!" Etxba Eib. "Txarrixak,
gizendu deittiazen, kapatzia biar izaten dabe" Ib. "Kapoiak kapauta egoten die" Elexp Berg.  Dalako txarri oso
enda onekua, / bizkar zorroztua, / gaizki kapatua. Enb 184. Ezertarako balio eztuten idiskoak, kapatu behar dira.
Arti Tobera 271.
1 kapatxa (H y A (que citan LE Urt)). "Espuerta de esparto" LE Urt voc. ( A). "Panier de sparte" H.  Ikus
balez nekazari bat atratzen granerotik fruitu bildu zuena, ta kapatxa soñetik artu ta barratzen alor guzia barna
(129). LE-Ir. Eraikitzean errepara deike gari eta ale ona den, gañerakoaz egiten dan zakuak, kapatxak, guti
inporta du. LE Urt 95 (ej. citado por Harriet y por Azkue, que traduce erróneamente "envoltorio del grano del
trigo"; ms. 33r gañarákos itendén zákuas edo kapátxas).
2 kapatxa (V-och; Añ (V)), kapaxa (V-ger-arr-arrig-gip), kapa(t)s (V-ple), kapaixa (V-arrig). Ref: A (kapaixa,
kapas, kapats, kapatxa); Holmer ApuntV e Ibarra Dima (kapaxa).  "Hoja [...] de la espiga de maíz" Añ. "Kapatxa,
la hoja del maíz (V)" msOch 6. "Paja de maíz" A. "Kapaxea: arta buruek ukiten dauen asala, garauek tapetan
ukiten dau. Kolore suriskea deko" Ibarra Dima. v. kapula.  Arto buruari kapatxa kendu ta garaundu. EgutAr 1-
12-1958 (ap. DRA).
 Carnada que se hace con la hoja de maíz. "Arratien mokoloa ta kapatxa bere bai esaten iako, atunek koixuteko
amu-ertzean ipinten dan karnateari" A BGuzur 131.  Atunek koixuteko kapatxa edo maluten ondoan beste zerbait
ipini bear zala. A BGuzur 131.
kapatxardun, kapaxardun.  (El) que viste una mala capa. Cf. kapeladun.  Iauzkari ona kapatxarduna
<capaxar-duna>. "Sous une méchante cape se trouve souvent le bon sauteur". O Pr 265 (la interpretación como
africada no es del todo segura). "Edale huna, kapaxarduna", zioten gure aurrekoek. MEIG III 84.
kapatxatu. "Kapatxau (V-ple ap. A), perder al juego todo el caudal" A. v. kapustu.
1 kapatxo. "Capacho" Lcc. v. 1 kapatxa.
2 kapatxo. Dim. de kapa. "Chlamydula, [...] kapatxoa, mantua" Urt IV 475.
kapatzaile (-alle V-gip ap. Etxba Eib), kapatzeille (V-gip ap. Elexp Berg).  Capador. "Txarridunak eiten eben
kapatzalle" Etxba Eib.
kapaule. v. kapable.
kapaxa. v. 2 kapatxa.
kapaxardun. v. kapatxardun.
kapaxo. "(R-uzt) trampa para coger pájaros" A.
kapaz (V-gip ap. Elexp Berg), kapas (V-gip ap. Iz ArOñ). 1. Capaz (de hacer algo). "Goazen, aura kapaz dok
baten mende.
danok amen laga ta bera bakarrik joateko" Elexp Berg. "Izan eliptiko egon daiteke: --Ire txakur madarikatu ori
egunen baten neuk akabauko juat. --I kapaz" Ib. v. kapable.  Artuteko kapaz gara / gu onen industria. BBizk
12. Kapaz gera iltzeko / mororik erdiak. Afrika 67. Ez da mundu guztiyan / iñor kapaz danik, / dama, zu maitatzeko
/ ainbeste nola nik. Bil 136. Predikatzeko kapaz dan arte / ez dedillela gelditu. Ud 148. Bere aotik / datorren
bapora, / kapaz da bultzatzeko / trena aldatz gora. JanEd I 70. Kapaz bazera / jokuba egitera etorri. EusJok 103.
Kapas, kapas nai gero ontxe... buruen dakozun moñu-ori atarateko gero. Ort Oroig 46. Kapaz bazera illabete
barru / Kortajarena-na azaldu. Tx B I 233. Gu kapaz gaituk Josapateko zelaian sartzeko be. Kk Ab II 169. Kapaz
zen gogo txarrez lanean jarduteko. Etxde JJ 268. Andre bana mantentzeko / kapaz ez geranak. In Uzt LEG I 50.
Zeu ez bazara kapaz / eroaixu anajea / anajea ez bada kapaz / bai neue semia. Balad 103. Sakrifizio handienen
egiteko aiher (kapaz) [ziren]. Lf CEEN 1973, 130. Edozer lan egiteko kapaz giñan. JAzpiroz 210. Auxe ez zan
kapaza / ebazpidetzeko. Ayesta 60. v. tbn. Auspoa 97, 66. Insausti 20.
2. (Sin complemento). Capaz, apto, apropiado. "I ez aiz kapaza!" (G-azp).  Kapaz bazara. Nik bataiatzen
zaitut. CatB 56. Baita ere da ordikeria osoa [...] iñola ere gai edo kapaz eztan moduan jarten danean. Gco II 60.
[Jangoikoak bere Semearen ama] beste guztiak baño gaiago edo kapazago egin ebala. Añ MisE 125. Gizona
zartzera / tristura sortzera / odolak aultzera, / franko bajatzera, / zedorrek len bezela / kapaz al zera? AzpPr 98.
kapazain. "Kapazain. Garder les manteaux, n'être pas d'une affaire, fête" Hb GH 1929, 91.
kapazarra. "Tortilla (Darric)" DRA.
kapazitate (Urt), kapazidade, kapazitade (Urt).  Capacidad. "Aptitudo, [...] kapazitádea, kapazitátea,
gaitásuna" Urt II 220.  Gure kapazitateak emaiten duen baino aitzinago inkiritzen ez garelarik. Lç Ins G 2r (v.
tbn. E 5r). Kapazi[da]de asko daukeenak. VJ 4. Bakoitzak degun kapazidadeaz edo zentzuaz konforme. OA 129.
Ezta tenpora señalaturik, baizikan bere kapazidadearekin eta tenpora konfesatu gabe egon danarekin konforme.
Iraz 60 (Cb CatV 78 kapazidade). Kapazidade humano guztia (Munarriz, 1749). FLV 1989, 109. Jaungoikuak
emunik zuri ainbeste kapazidade, uste dot, artuko dituzula abiso oneik gogo eta borondate onagaz. msOñ 1r. Dá
preziso entendátzea sustánzian berére, nork bere kapazidadearén ariorá. LE Doc 59. Gaitasun edo kapazidade
guztiz andiagoa eman zion bere Ama Santisimari. Gco I 461. Kapazidadia da / bakarrik preziso, / borondatia
beintzat / ona daukat oso. Auspoa 97, 73. Operari buruz jokatzeko, behar izan zuen serioski lanean arizan eta
kapazitaterik aski izan. Etchebarne 132. En DFrec hay 7 ejs. de kapazitate y uno de kapazidade.
kapazu (G-nav, AN-5vill, B, R-uzt), kanpazo (V-gip, G-azp), kanpasoe (-ue, det. -oia V-gip), kanpaxo. Ref.: A
(kapazu); Iz ArOñ (kánpas); Elexp Berg (kanpazo). "Cestito de esparto en que se conduce el grano de la siembra"
A. "Kanpasue bat, kanpasoia" Iz ArOñ. "Kanpazua bete perretxiko topau du" Elexp Berg. v. 1 kapatxo, kanpaza,
2 kaba (2).  Goizean goizean bearko ijok entresilua kapazu, / mantenitzeko tripea da gustiz dilijentea. (Intepr?).
'Todas las mañanas necesitará llenar el entresijo'. Acto 244. [Enkarguak] eskuetan ekarri bear kanpaxoan da nekatu
egiten zan. JAzpiroz 130. Otzarak, eskobak, kapazuek, zapata konpontziek. Gerrika 104.
kape. v. kafe; 1 kapa.
kapeatu. "Capear a los toros" Lar. "Capeo, en el torear, kapeatzea" Ib.
kapeiru. v. gapirio.
kapela (V, G, S; Lar, H), gapela, kapel (Chaho, Bera). Ref.: A; EI 381 (kapela, kapelia); Lh; Etxba Eib; Elexp
Berg.  Tr. Documentado en la tradición meridional ya a finales del siglo XVI; no vuelve a encontrarse en los
textos hasta principios del XIX. Los únicos testimonios de la tradición septentrional corresponden a los suletinos
Sauguis y Casenave. Kapela es la única forma documentada en los textos (cf. gapela en el Libro Rubro de Iranzu).
En DFrec hay 22 ejs., meridionales, de kapela.
 Etim. De lat. med. cappella.
1. Sombrero (en algún ej. 'boina, gorra'). "Encasquetar el sombrero, kapela buruan esturo, ertsiro sartu" Lar.
"Kapela (S-saug) [...] begin ou chrémeau [...] chapeau" Lh. "Jauntxuak, kapelia; ostianguak, txapela" Etxba Eib.
"Bedarreta lanetan asko erabiltzen da kapelia" Elexp Berg. Cf. Baraib Voc: "Incapel, pieza de hilo que se pone
sobre la cabeza de los niños después del bautizo". v. kapelu.  Yenego gapela (s. XIV). Libro Rubro de Iranzu
(RIEV 1930, 251).  Emazteori ona ezpadau, / etsean erriertea. / Alkar aditu ezpadagie, / ez dabil ondo etsea, /
kapelaetan darabiltela / beti aragi errea. Lazarraga 1196r (parece tratarse de una locución). Kosk, Errege, kapela
gorri. "Del sombrero colorado". TAV 3.1.17. Edale ona kapela-pian. Saug 180 (tal vez con el sdo. de 'capa de
inferior calidad'; cf. O Not 55 Edale huna, / Kapelladuna, y el refrán cast. "debajo de mala capa hay buen

baten mende.
bebedor"). Kapela kerizgarrijak, ta egal biribil ta luzedunak. Mg PAb 94. Gure euskaldunen buru estalkija zan,
da, ta izango da txapela edo kapelia. Ib. 201. Eroan eutsan aizeak bidean zear buruko kapelea. Echta Jos 69. Sartu
zion sorbaldetaraño bere kapela. Urruz Zer 108. Jarri itzazute alkarren gainean Izarraitz, Ernio, [...],
gainerakotzat (kapelatzat bezela) Basatxurro dutela. A Ardi 2. Kapelea jantzi ta lorea eskubetan eroiala. Altuna
39. Andik aurrera nun-nahi erazten eustan kapela, ta bear dan lez itzegiten eustan. Or Tormes 91. Eskopeta-
muturrean banderatzat, apaizaren soña ta kapela. Or SCruz 27. Kendu ebazan kapia ta kapelia. Kk Ab II 103.
[Erretorearen] ginballak (kapelak) ere badio alako basaka-uxai ta igazkotu-kutxu bat. Ldi IL 40. Dir-dir yagijek /
txapel-okerren kapela baltzak! Laux AB 80. Azken hau lebitaz, kopa kapelaz eta txarolezko zapatez jantzirik. Arti
Tobera 265. Txoferrak bruza zuria eta bisera-belzdun kapela zuria zeramala. Osk Kurl 42. Txapel eta kapelak eta
gaiñerakoak esegi-leku batetik zintzilik uzten dituzte. NEtx LBB 193. v. tbn. CartAnd 407. AB AmaE 251. Azc PB
85. J.B. Ayerbe EEs 1912, 61. Kk Ab I 19. Eguzk RIEV 1927, 436. Otx 97. TAg Uzt 174. Erkiag Arran 36. Osk
Kurl 84.
 Joan da etorri, kapela gorri (V-arr). '(Se dice esto, cuando uno hace un viaje en vano (vuelve vacío))'. AEF
1921, 50.
 --Ainbat eta ainbat ezagutu eziñik ibilli nok --iñoan txikizaarrak. --Zelan? --Belan ta kapelan! Esango deuat,
ba. Erkiag BatB 16.
 (Fig.).  Ez tüka deus erraiten, Tzarrafer, / üdüri hükek lotsatürik hizala, / ala haiñbeste neskatilak / nahasi
deie kapela. 'Le ciboulot'. Casve SGrazi 26.
2. "(V-ple) segunda llanta de la rueda que sirve para afirmarla" A.
- HATZ-KAPELA (V-gip; azkapela V-oroz-arr-ple-ger-gip). Ref.: A (azkapela); Etxba Eib. "(V-oroz-arr-ple-ger-
gip), dedil" A. "(V-ger), dedal" Ib. "Atz-kapelia, mitón con que se protege un dedo herido. Narruzko atz-kapeliakin
gordeizu atzapar ori, soldu ez dakizun" Etxba Eib. "Atzaparra soldu jata eta atzkapelia jarri biarko detsat. Ib. s.v.
atzaparra.
- ETXE-KAPELA. "(V-m), capitel, parte superior de la columna" A. v. inbel.
- KAPELA-AGUR. "Bonetada, kapelagurra" Lar.
- KAPELA-BELAR (Lar; -berar Izt C 43). "Sombrerera, hierba" Lar.
- KAPELA GOPA. Sombrero de copa.  Masalgañetako bizarra luze ta zuriya. Begiordeak eta kapela gopa. Sor
AKaik 110.
- KAPELA GORRI. "Capelo de cardenal" Lar.
- KAPELA-ONTZI (kapeluntzi H). "Étui, boîte à chapeau" H s.v. xapela.
- KAPELA-ZAPI. "Pañuelo de la cabeza, bajo la kapela para recoger el sudor" Zubiau Burd 108, que cita a
Moguel.  Kapela zapija. Mg PAb 135 (en una lista de términos de ferrería). Cf. ib. 124: Kapela igartu ta erdikin
bat buruban, zapi kedartu bat bekoki erdiraño izerdija artu, ta subaren berotasuna arinduteko.
- KAPELA-ZORRO. "Sombrera, funda para el sombrero" Lar. "Kapel-zorroa" H s.v. xapela.
kapela. v. kapera.
kapeladun, kapelladun (Lh).  Que lleva sombrero. "(O), qui porte chapeau" Lh.  Edale huna, / Kapelladuna.
O Not 55 (comparado con el refrán castellano "debajo de mala capa hay buen bebedor"; cf. Saug 180: Edale ona
kapela-pian; en ambos refranes vascos es posible que el sdo. de kapel(l)a fuera similar al del castellano; cf.
kapatxardun). An agurka diardutsen gazteak, barriz, dotore ta kapeladunak izan, arloteri bakoak. Erkiag BatB
140. Ango [Veneziako] joan-etorria / geiena da urez. / Ontzi-ibilgaillua / ornitua zurez, / kapeladun igar bat /
gidari ta juez. Zendoia 137.
kapelagile (-ille Lar). "Sombrerero" Lar.  Gure alboan bizi ziran andratxu irule ta kapelagille ezagun batzuk.
Or Tormes 85.
kapelagin (Ast Apol), kapelkin (H s.v. xapela). "Kapela-gina, [...] sombre[re]ro" Ast Apol 88.
kapelagintza, kapelkintza (H). "Chapellerie, fabrication de chapeaux" H s.v. xapela.
kapelan. "Barbada, carajuelos" Zubk Ond 237.
kapelari (Lar, H). "Cernícalo" Lar. "Crécerelle, espèce de faucon" H.
kapelatxo.  Corola.  Arako erletxoak eundaka ta eundaka lili kapelatxoetan datzan zumua txastatuarren. Ibarg
Geroko 28.

baten mende.
kapelatzar (Lar), kapeltzar (Lar). "Sombrerazo, sombrero grande" Lar. "Gavión, sombrero grande, ancho,
kapeltzarra" Ib.
kapelera. "(V-m) capucha" A.
kapelkin. v. kapelagin.
kapelladun. v. kapeladun.
kapellan. v. kapillau.
kapellania (Lar, Añ), kapillania.  Capellanía.  Azienda edo doterik ez daukalako, edo kapellanijeen bat
jatorkolako? JJMg BasEsc 214. Elizatxo bat jarri zeban [...] eta kapillania betikoa urtean eun ta berrogei ta amar
dukateko errentarekin. Izt C 452.
kapellau. v. kapillau.
kapelotx (S ap. Lh y Lrq [oxítona]), kapalotxa (S-saug ap. Lh), kaperotsa (S ap. Lh), kapilotx (S ap. A; Lh). 
"Capuchón, anguarina, antigua vestidura para defenderse de la lluvia" A. "Manteau des grosse laine des berges"
Lh.  Hartzen zian kapelotxa edo burutik beherako ilhe estalkia. Eskual 10-1-1913, 3.
kapeltzar. v. kapelatzar.
kapelu (AN-gip, L-côte, B; SP, Chaho, H), gapelu (SP, Urt I 474 (-ph-), Dv (-ph-), Lh (BN-baig)), kapelo (Lcc,
Volt 56, Bera), kapellu (Lcc). Ref.: A; Izeta BHizt2.
 Tr. Documentado al Norte en autores labortanos y bajo-navarros; el primer testimonio corresponde a Voltoire,
aunque no vuelve a aparecer en los textos hasta el siglo XIX. En la tradición meridional se encuentra en Soroa y
Orixe (tbn. en testimonios orales alto-navarros). Ambas formas (ka- y ga-) se emplean en proporción similar (en
Goyhetche aparecen ambas).
 Etim. Cf. lat. med. cappella.
1. Sombrero; gorro, gorra. "Cugulla de hábito" Lcc. "Capello, kapeloa" Ib. "Cale de basq, au lieu de chapeau"
SP. "Bonnet basque" Dv. "Bonnet d'étoffe large et froncé, avec de petits records en forme de chapeau" Chaho. "1.º
boina. 2.º gorra de niño" A. "Chapeau" Lh. "Gorrito; bonete. Kapelu politeizu" Izeta BHizt2. v. kapela.  Kenzak
kapelua. "Ôte le bonet". Volt 275. Laborariak nahi du / goldea pluman trukatu / eta utzirik kapelua / xapelaz
gorde burua. Gy 7. Gapelu bat ere bazen. "Petit chapeau". Ib. 320. Gaphelua eskuan Anyelus erraten. Hb Esk
215. v. tbn. Atheka 46 (gaphelu). Gaphelu gorri handi bat buruan. Elzb PAd 42. Obeto ezagutu zezan jartzen zuan
zapel kapelu aundi bat. Sor Bar 84. Kapeluaren azpitik [...] behatuz. HU Zez 96. Huna nun nere agur hau bertze
baten gapeluaz emaiten dautzuedan. J. Choribit GH 1921, 7. Buru kaskoan, bonet edo kapelu beltx bat. Barb Sup
9. Ai, abreak balu / buruan kapelu, / soinean soineko. Ox 91. Kapelua bere lekuan euki gura dabe. "Birrete". Or
Tormes 83. [Seminario ttipietako ixtudianten] gapelua. JE Ber 73. Bururik duenak bilatzen du aren doia gapelu
(AN). A EY III 104. Mila kaskoin [...] kapelu handiak buruan. Zerb Azk 103. Antonen etxean atzeman ditugu
gapelu, soineko [...]. Larz Senper 58. Elurre ari du, elurre; artzai kapelu makurre (AN-larr). Inza NaEsZarr 384
(tbn. artzai kapelu-makurra en Or Eus 25). Nik eman nion ene gapelua Pierrari buruan. Larre ArtzainE 326.
Espainian gaudela adierazteko [...] aski dira kitarra soinua eta guardia civil baten (hobe biren) kapelu okerra.
MEIG I 191.
2. "Kapelu, bóveda. Labékapelua, la bóveda del horno" Iz ArOñ.  Kapera biribil-biribila da, [...] argitua izariz
[...], bainan egiaz arruntkiegi duela gapeluak hesten, arroltze-kusku baten idurirat. JE Ber 68.
3. "Kapelu, pies derechos de la máquina de tejer (G-to)" A Apend.
- KAPELU-HANDI. Personalidad, persona importante.  Herriko kontseilua [...] eta nork daki zonbat mediku
eta kapelu handi, guziak ordre ederrean. Herr 27-10-1960, 3.
- KAPELUDUN. "Gapheludun (L-côte), porte béret" Dv.
kapeludun, gapeludun.  Que lleva sombrero.  Nik eman nion ene gapelua Pierrari buman eta telefonatu
Janpierreri gapeludun hura zela Laco. Larre ArtzainE 326.
kapelugile (H).  Bonetero, gorrero.  Xapelgiliak, kapelugiliak. "Chapeliers, bonnetiers". Volt 243.
kapelugin. "Chapelier, bonnetier" Lh, que cita a Harriet, pero no lo encontramos.

baten mende.
kapen (AN-gip ap. A), kapin (BeraLzM). "Zambullida" A. v. kaputz, kaputzete.

- KAPEN EGIN. "Zambullirse" A. v. KAPUTZ EGIN.  Kapen egin baño len, bada, artuko degu asnase sendo
bat. Anab EEs 1919, 242. Gertatzen da, kapen egitian (zambullirse), ankak oker ala zuzen dijuazen norberak beste
bati galdetu bear izatia. Ib. 153.
kapenari, kapenai (AN-gip ap. A). "Zambullidor" A.

- AHATE KAPENARI (ate kapenai AN-gip ap. A; Arzdi Aves). "Cofre (ave marina), litm.: ganso que se zambulle"
A. "Mergus merganser [..] (Larrinúa)" Arzdi Aves 166. v. 1 gaio, kapen-txori.
kapen-txori (AN-gip ap. A), kapetxori (Bera). "Cofre, gaviota la más grande de nuestra costa y que se zambulle
a distancia" A.
kapeñot (Dv  A). "Syn. de pelatx, pomme anis" Dv. "Cierta variedad de manzana que tiene olor de hinojo" A.
kapera (Urt I 46 y 287, VocBN, Dv, H), kapela.  Etim. Del gasc. capère.  Capilla; ermita. "Chapelle, terme de
dévotion" VocBN. "Chapelle" Dv. v. kapilla.  Tr. Documentado a partir de la segunda mitad del s. XVIII en
textos labortanos y bajo-navarros. Al Sur sólo se encuentra en Orixe (Mi 143), S. Mitxelena, Aresti (MaldanB 222)
y Oskillaso. La forma kapela la emplea Saint-Pierre.
 Parisko hirian, saindua daritzon kaperan. Lg II 107. Larrungo San Migelen kapera / ez dago berregindurik.
BertsZB 132. Fraide edo seroren komentuetako kapera publiko bat. JesBih 473. Kapera edo Elizetarik zenbeit.
MarIl 113. Haren ontasunetik egin zen kapera, / gero duena hartu Eliza itxura. Hb Esk 143. Monmartreko
komentuan, martiren kaperan. Laph 139. San Inazioko kaperarat heldu baino lehen. Elzb PAd 3. Kapera ttiki bat.
Jnn SBi 94. Ebatsi ba etxeak, lurrak, kaperak, zituzten guziak. HU Zez 152. Sokorriko Birjinaren kapera da. Arb
Igand 160. Kapelarat ez baitziren haizu mezaren entzuteko. StPierre 37. Bazter guziak ikertu zituzten, kapera eta
oro. Ib. 36. Kaperako ezkilla dorre pullitera [beira]. Barb Sup 138. Astelehen goizeko loredun kapera. Ox 25.
Girixtino kartsuak! / Kapera altxatu zuten. Etcham 110. Kapera biribl-biribila da. JE Ber 68. Erori zen tokian
kapera bat egin zuten (BN-ciz). A EY I 64. Ainho-ko kapera, elizatxoa. SMitx Aranz 225. Espainolen gerlan,
kapera lurrerat joan zelarik. Zerb Azk 45. Etzen menturatzen bakar-bakarrik kaperarat jausterat. JEtchep 108. Bi
eliz nagusi ta hanitz kapera zauden Arrigorrietan. Osk Kurl 190. Olairandoiko kapera, zure artzain etxola. Xa
Odol 157. Bil-arazi gintuzten kaperalat. Larre ArtzainE 137. v. tbn. CatLav 417 (V 199). Prop 1876-77, 51. Elsb
Fram 127. Ardoy SFran 176.
- ERMITA-KAPERA. "Hermitage" Ht VocGr.
kaperaño.  Dim. de kapera.  Kaperaño batean meza eman. HU Aurp 97. Pupuna eta Mariderrek kaperaño
bat ezarri dute teatroaren erdian. Ox 43s. Kaperaño hari datxikola, bertze kapera ttipi bat. JE Ber 58 (v. tbn. 59,
60, 63).
kaperatto.  Dim. de kapera.  Ez diozkagu oraidinokoan Andre-Dena-Mariari altxatu ahal izan bi kaperatto
baizik. Prop 1906, 133. "Etxe-saindu"-ko kaperattoak hain edergailuz brokatuak izanki-eta. GH 1952, 366.
Montmartreko mazelan bazen kaperatto bat. Ardoy SFran 113. Meza-nausi bezperak izan ginituen semenarioko
kaperattoan. Larre ArtzainE 113.
kaperatxo (Urt I 287).  Dim. de kapera.  Iru aldare daude, iru kaperatxo arkaitzean egiñak. Or Mi 142.
Elizaren zutabe-gaiñean Donamarien kaperatxoak gangarra zeruraño biltzen du. Ib. 142. Arantzeko Ama-izenez
/ kaperatxo bat Ainho-gañean. SMitx Aranz 224.
kaperotsa. v. kapelotx.
kaperskon. "Capote, kaperskona, kapotea" Lar. "Desencapotar, kaperskongetu, kaperskona, kapotea kendu" Ib.
"Galdre, una especie de capote, kaperskona" Ib.
kaperuts. "Caperuza, cubierta de la cabeza, viene del Bascuence kaperutsa, que significa lo mismo" Lar.
"Descaperuzarse, deskaperustu, kaperutsa kendu" Ib.
? kapesa. "Cumbre" A, que cita a Haraneder. Tal vez error por kapeta que aparece en HeH Voc: "Tontorra, garai
garaia, erpiña, kukulua, moko mokoa, kapeta".

baten mende.
kapest(u)ru. v. kabestru.
kapeta (Lc ap. A; Dv  A, H). 1. Cima, cumbre (sentidos prop. y fig.). "Sommet de montaigne, tour, maison,
arbre" Dv. "Sommet, cime. Mendi kapetara heltzea, atteindre au sommet de la montagne (BN). Etxe, zuhaitz
kapeta, le faite de la maison, de l'arbre" H. "Cúspide de montaña, punta de torres, copa de árbol, cumbre de casa"
A.  Teolojiaren kapetarik haltoenera [...] hedatzen eta hegaldatzen da. ES 192. Soseguaren kapetara ikhaiteko
gogoa baduzue. Ib. 188. Mendirik gorenaren kapetan izan nahi nintekela. Birjin 514. Nola, beraz, uri asko
eginagatik ere, mendi-kapetak idorrik eta agorrik gelditzen baitire. Dh 368. Adar aphalenak ebaki zatzu ondotik,
azala dainatu gabe, eta kapeta hazkar utziz. Dv Lab 358s. Azala primaderan khentzen da, izerdia haritz
kapetaraino igan denean. Ib. 375. Armada baten burruma. / Mendien kapetetarik guriek errepuesta eman diote.
Balad 261. Dadukat nere kopeta / Larhunek nola kapeta. Gy 172. Etxeari kapeta ereman nahi izan bere oiuez.
Herr "Erran zahar" (ap. DRA).
 (L-ain, B, BN-baig ap. A; H). "Cime d'herbes, de plantes: Arto kapeta, cime d'un pied de maïs" H. "(L-ain, B,
BN-baig) panículo de plantas" A.  Baba hazkarregiei kapetak moztea, gal ez dezaten lehenbiziko lorea. Dv Lab
206.
 (Ref. a la cabeza).  Banikek ustea arnoaren kheak harrotzen ari daukala kapeta. JE Bur 95.
2. (Dv, H). Frente. "Kapeta gora erabiltzea, porter la tête haute" Dv. "Kapetan io du, il l'a frappé au haut du
front" H. v. 1 kopeta.  Sabre ukhaldi bat emaiten dio bisaia bethean, kapetatik beharriradino arrailtzen burua.
Prop 1876-77, 7.
 (Fig.). (Dv  A, H). Audacia, valor. "Au fig., audacia, front. [...] Ukhatzeko kapeta izan du, il a eu le front de
nier" Dv. "Gizonaren kapeta! quel homme effronté! quel front d'homme" H.
kapetadun (Dv  A). "Kapetadun, hardi, qui a du front" Dv. "Atrevido, audaz" A. Cf. kapeta (2). v. kopetadun.
kapetaki. "(Hb), cime de maïs" Lh.
kapetatu (L-côte-sar-ain ap. A; Dv, H). 1. Podar; cortar la parte superior de una planta. "Éhouper" Dv. "Écimer.
Artho kapetatzea, [...], écimer des pieds de maïs" H. "Podar" A.  Artho kapetatzen dena, ala artho zohituaren
khuzkurra laizteke hobeago? Dv Lab 120s. Gaitz itsusi bat ametzeri, haitzeri lothurik, joanak ziren kapetatzeko
lanak. Barb Piar I 58. Kapetatzen (kukuluak mozten) ta larrutzen zituzten arthoak. Herr 17-3-1955 (ap. DRA).
Etxearen aintzinean landatu baitzen izei urdin pollit bat [...] norbaitek kapetatu du. Herr 27-12-1960, 2.
2. "Descararse, hacerse desvergonzado" A (que cita a Dv, aunque en éste sólo lo hallamos usado como adj.,
q.v.). Cf. kapeta (2).  (Part. en función de adj.). "Effronté, osé. Il se prend en plus mauvaise part que
kapetadun" Dv. v. kopetatu.
kapete (BN-ciz-mix, S; VocBN, H (BN)). Ref.: A; Giese CasaS 14; Lrq. 1. "Bourrelet en couronne qui l'on
place au haut de la tête, pour y asseoir une cruche, corbeille" H. "Rodete" A. "El rodete que se pone en la cabeza
para cargar la ferreta" Giese CasaS 14. v. burute.  Maillaitak, kotxu bat burian / jarririk kapete gainian. Arch
Fab 185.  "(BN-mix, Sc), rodete de junco y paja que sirve de apoyo a la caldera para que mejor se conserve"
A. 2. "(BN-mix, S), melena de los bueyes" A.
kapeteia. v. kafeteria.
kapetxa (Lh), kapetxe (Lh). "(Fabr.) tortillon (de cruche)" Lh. v. kapete.
kapetxilia. v. kapitxale.
kapetxori. v. kapen-txori.
kapeun. "Márraga blanca batanada llamada kapeuna" Itza 65. Cf. 1 kapa.
kapil (-ill V-ple, L ap. A). "Capillo, pieza delantera de la alpargata" A.  Orduan gain guzia (kapilla eta aztala)
zolari josten du. F. Dospital GH 1927, 393. Espartin hori ezagut errexa da, gaina edo kapilla handia duelakotz.
Ib. 394.
kapilio. v. gapirio.
baten mende.
kapilla (Lcc, Lar, Añ). 1. Capilla. v. kapera.  Tr. Documentado en autores meridionales a partir de mediados
del s. XVIII.  Asistietan dodala sarri zeure kapillara. Urqz 29. Santuaren kapill guzia ikaratu [zen]. Mb IArg
II 302. Kapilla bat, zillarrezko zure bultoarekin egingo dizut. Cb Just 69. Azpeitiko elizan arkitzen da kapilla bat
bere kapillau, kantari, [...] eta apaindurakin. Izt C 457. Kapilla edo basilika dioten eleizatxo agiri bat. Aran
SIgn 9. Erregutegi <erru-> edo kapilla. Ib. 196. Ama santaren kapilla batera joan, eta [...] erregutu zion. Arr
May 150. Jesuitena esaten zaion kapilla baten. Ag EE 1895b, 74. Ordena au irakurriko da [...] eliza, kapilla,
[...] guzietan. Goñi 105. Orduan Urbian etzan kapillarik, ez mezarik. And AUzta 101. Gaztelu ontako kapillan.
Berron Kijote 49. Orra or gure kapilla polita kasik urte guzian itxia. BAyerbe 113. v. tbn. Ur MarIl 76. Eguzk
RIEV 1927, 422. Uzt Sas 288. Zendoia 175. Gerrika 92.
2. "Capilla de capa, kapillea kapeana" Lcc. "Capuchon de manteau, disposé pour couvrir la tête" Chaho.
"Kapilla, (BN, S, O) beguin ou chrémeau" Lh (pero no lo encontramos en Oihenart; cf. tal vez kapelladun).
- KAPILLAKO MAISU. Maestro de capilla.  Eguerritako kantak Santa Maria eta San Bizente Donostiako
premileiza bietarako, beren kapillako maisu D. Pedro Albeniz Jaunak soñuban ipiñiak. Echag 105 (239 maisu
kapillako).
- KAPILLAN. En capilla (ref. a los condenados a muerte).  Esautson: [...] zeu ilgo zaitugu. [...] Gertu eguan
eriotzarako. Ipiñi eben kapillan, bialdu eutsoen abadia be. Kk Ab II 25. [Epaikariak] urkamendirako epaiaz
bukatzen du bere jarduna. [...] Biar gabean sartuko naute "kapillan"; urrengo egunsentian nere biziak jai du.
NEtx LBB 117.
- KAPILLA NAGUSI. Capilla mayor, parte principal de la iglesia.  Beraren gorputza [...] arkitzen da lurpetua
kapilla nagusi Konbentu San Telmokoan. Izt C 461 (v. tbn. 477). Bien gorputzak onra aundiyan lurperatu
zituzten elizako kapilla-nagusian. Bv AsL 127.
kapillania. v. kapellania.
kapillan(o). v. kapillau.
kapillatu (L ap. A). "Cubrir la tela de la alpargata" A. "Zolaren egiteari kapillatzea darraiko. Kapillatzea da
oihalaren zolari jostea" F. Dospital GH 1927, 340s.  Zola egina da. Beraz, espartina kapilla ditake. F. Dospital
GH 1927, 393.
kapillatxo (Lar).  Dim. de kapilla. "Capillita" Lar.  Eramaten dute bada aietako zenbaitzuek [...], berekin
aparte kapillatxo batera. Aran SIgn 59. [Arantzazuko Amaren] Imajiña jetxi / ta an Oñatiko bere jaurgoan /
kapillatxo bat autetsi. SMitx Aranz 67s. Kanpo santu eder polit bet, erdi erdien bere kapillatxoa dauela. Akes
Ipiñ 16. v. tbn. Ugalde Iltz 27. Ama-semeen gorputzak, elizatxo alboan, kapillatxo baten antzera sortu zuan
tokian gelditu ziran. NEtx LBB 99.
kapillau (G-azp, AN-gip ap. Gte Erd 138), kapellau (Lcc, Lar, Añ, H), kapellan (H), kapillan(o), kapellano
(Chaho).  Capellán.  Tr. Documentado (en las var. kapillau o kapellau) en autores meridionales a partir de
mediados del s. XVII; al Norte hay algunos ejs. aislados en Etcheberri de Sara (kapillan), Zerbitzari (un ej. de
kapillan, junto al más frecuente kapillau), y dos en Prop, uno de kapillano y otro de kapillau. En DFrec hay
sendos ejs. de kapellau y kaperau.  Zure señoria ilustrisimeen kapellaurik xeena. Cap pról. (ed. 1893).
Erregeren kapillan eta Cuencako kalonjeak erraiten darokuna. ES 112. Beraren bikario eta kapellau D. Joseph
Ochoa de Arinek. OA tít. Kapillau humilde ta prestu Prai Bartolome Santa Teresa. fB Ic I V. Kapillau, mediku,
barbero, botikario eta hospitalzaiaren plazak. Izt C 503 (351 kapillaba). Soldadu katolikoen kapillano bezala.
Prop 1906, 112 (113 kapillau). Astigarragako kapellau, Ernaniko erretore. A Ardi 93. Mojan kapillautako geigo
balio zun gerrarako baño. Or SCruz 87. Kapellanari meza lagundu / konbentu zartxo batian. MendaroTx 34.
Larrungo elizak izan zituen bortz kapillau. Zerb Azk 43 (69s kapillan eta kalonje). Agertu zan apaiza, gure
batalloiko kapellaua. Salav 79. Konbentu zaar bateko kapellau nengoen. NEtx LBB 211. Idiazabalen kapellau
dagoen Dorronsoro jauna. Egan 1958 (3-6), 140 (ej. del lexicógrafo). Gure gerran be kapillau ibillia dala uste
dot. Gerrika 249. v. tbn. Mok 6. TxGarm BordaB 43. Kapellau: Astar II XV. Gazt MusIx 162. Alzola Atalak 136.
Gerrika 83. Kapellan: FEtxeb 33.
kapillazain, kapillazai (Lar). "Capillero" Lar.
kapillo. v. korapilo.
kapillu. v. gapirio.
baten mende.
kapilon. v. gapirio.
kapilotx. v. kapelotx.
kapin. v. kapen.
kapirio. v. gapirio.
kapiron. v. gapirio.
kapirote. "Capirote de alcón, alkoian kapirotea" Lcc.
kapita (BN-baig-mix, Sal, S; Dv, H (L, BN)). Ref.: A; Lrq; Lh.  "Filasse, l'étoupe la plus grossière" Dv.
"Étoupe de la qualité la plus grossière, retirée des déchets du peignage. Saihal kapitaz egina, une couverture de
bœufs, vaches, faite d'étoupe grossière" H. "El lino más ordinario" A. "Urün ahal beno haboroxe kapita, plus de
travail qu'on n'en peut faire" Lh.  Zaragolla hobenak haienak zirela? / [...] Kapiten arrasta / gizonen bitalla /
aski franko zela! 'Que les rebuts de chanvre à l'usage des hommes étaient amplement suffisants'. Etch 278.
Ondarrean hari hutsa edo kapita atheratzen dute. Lf GH 1924, 395 (cf. nota de J. Etchepare: "lehenik atheratzen
zen harika edo kapita. Aldudeko eskualdean erraiten zakoten alasta; mendiez haraindian kirrua"). Musde
Urrutia etzen lotzen / bere tela mihisetan / araxe nahiago beitzen / amuriaren kapitetan. Balad 176. Lihoa
karbatu eta behar zen orraztatu. Lehenik kapita, marrhea edo kalainka egiteko. Elsb LehE 17.  "Très vieilli,
comme l'objet même (S)" Lrq.
- KAPITA-ZAKU. (Fig.). Panza, tripa.  Eskiulatarrak kuntzebi / Musde Tiraz dela handi! / Satisfatzeko behar
dila mila lüs emendü hori, / zeren kapita zakia beita largatzen zahartziari. 'Car la panse prend de l'ampleur en
vieillissant'. Etch 498.
kapitain (Volt 60, SP, Ht VocGr 280, H), kapitan (Lar, Añ, H), kapitai (V-ple-arr-gip; Lcc, Añ), kapitae,
kapitano, kapitene.  Capitán; jefe, superior, director. "1.º capitaine; 2.º chef (en général)" Lh. Cf. JE Bur 15:
Bien izen eta itxurak ditut gogoan atxikiak bakarrik: Kapitain, zakur larri bat, [...]; Garibaldi.  Tr. De uso
general en todas las épocas y dialectos. Kapitain es la forma propia de la tradición septentrional, y kapitan de la
meridional. Hay tbn. kapitano y kapitañ en Tartas y kapitein en Joannateguy, en ambos junto al frec. kapitain;
aparece la var. kapitene en una carta labortana de finales del s. XVI. Al Sur se documentan además kapitae en VJ
(2), y kapitai en Ubillos (103) y Añibarro (LoraS 118). En DFrec hay 68 ejs. de kapitan, 8 de kapitain y 1 de
kapitañ, meridionales.  Sakrifikadore subiranoa eta tenpleko kapitaina eta sakrifikadore prinzipalak. Lç Act 5,
24 (He goarden kapitaiñ, TB kapitain; Dv aitzindari, Ker jauretxe-zaiñ, Ol yauretxezai, IBk zaintzaileburu, IBe,
BiblE goardiburu). Orduan bandák eta kapitainak eta iuduen ofizierék elkharrekin hatzaman zezaten Iesus, eta
esteka zezaten. Lç Io 18, 12 (He, TB kapitain, EvS kapitañak; Dv, Leon aitzindari, Or, IBk agintari, Arriand,
Ker gudalburu, LE, BiblE buruzagi). Iesus Krist gure buru eta kapitain. Lç Ins C 4v. Zu zara eder guztioen
kapitana. Lazarraga 1185v. Ditxoso ni nolako kapitana, / ditxosa zu lako arerioa. Ib. (B) 1193vb. Ene kusin
kapitene Meriteinnek bidaldua. (c. 1597). FLV 1993, 465. Kapitanzat daroela / Elias gizon santua (1610). TAV
3.1.21. Aitonen semeak, berthuten kapitainak eta laudorioen dukeak. Harb 262. Hura da ohoiñen kapitaina. Ax
417 (V 271). Kapitain batek bere soldaduak manaiatzen dituen bezala. SP Phil 172s (He 174 kapitain). Zure
Kapitano Iauna hil da zuri biziaren salbatzeko. Tt Onsa 120 (v. tbn. 113, 140 y 172; 111 Kapitañ Iauna). Eliza,
zure artzaiña, / Salbatzaille kapitaiña / lauda zazu handizki. Gç 111. Bein alferez, gero kapitan, gero koronel.
Mb IArg I 221. Gezürtarien kapitaiña. Egiat 250. Zenturion kapitanak. Zuzaeta 66. Kapitan itsasoko ta gudakoa.
Izt C 466 (v. tbn. 476, 497). Gardetako kapitain, Duvoisin yarria. Hb Esk 116. Zenturion edo kapitan baten
bitartez. Lard 524. Españako Gobernuak, zeiñen buru dan zubek emen ikusi izan zenduben Kapitan entzute andi
eta biktorijaz beterikua. "Caudillo" (1856). BBatzarN 175. Beren agintari edo kapitanagana eraman zuten. Aran
SIgn 42. Ari beltz aren kapitana da / Pablo Iturrigorriko. EusJok II 88. Buruzagi edo kapitain. Elsb Fram 64.
Untzi haren kapitaina. Balad 244. Kapitan edo ontzi-buru dabil. Echta Jos 214. Kapitan artilleri tropako batek.
Iraola 122. [Ontzi] barruko gustijak, onzpurutik (kapitan) asi ta azkenengo txoraño, bizkaitar euzkeldunak ziran.
Kk Ab I 80. Golfo guziyen kapitan zegon / Kaliforniya danian. Tx B II 45. Mundu onetan zu zerade bat, / zikin
guziyen kapitan. Imaz Auspoa 24, 160. C.N.T.ko Gudarien Kapitana. EAEg 11-4-1937, 1480. Kapitain edo
gobernadorea. Ardoy SFran 172. Pithiviersen da jendarma kapitain. Xa Odol 293. Hogoi-ta-hamar idazlez goiti
[...], denen kapitain daudelarik Larzabal jaun apeza eta Monzon jauna. Lf ELit 313. Bermeoko kapitainen batek
MEIG IV 58.
v. tbn. EZ Man I 92. ES 145. He Gudu 100. Xarlem 398. Dv Lab III. Gy 255. Laph 225. Elzb Po 201. Jnn SBi

baten mende.
140 (90 kapitein). Arb Igand 150. HU Zez 134. Barb Leg 138. JE Med 150. Ox 199. Const 37. Othoizlari 1954,
21. Mde Pr 296. Arti Tobera 263. Casve SGrazi 80. Larre ArtzainE 82. Kapitan: TAV 3.1.12 (s. XVI). Cb EBO
35. Gco I 440. Ud 40. FrantzesB II 51. AB AmaE 254. Arr May 191. AzpPr 83. Azc PB 247. Urruz Zer 51. Or
SCruz 47. JAIraz Bizia 65. Etxde JJ 137. Anab Poli 60. SM Zirik 72. Ugalde Iltz 25. Osk KurI 117. Salav 95.
NEtx LBB 81. Berron Kijote 145. Alkain 34. FEtxeb 19. Insausti 103.
 (Fig.). "Boute-en-train" Lh.
 Ezta tormenta kapitaiñik hanbat egiteko emaiten duenik. Ax 217 (V 145; Interpr? En Vill AxH se interpreta
como "extraordinario, grande (?)").
- KAPITAIN-BURUZAGI.  Badoa [...] untziko kapitain buruzagiarengana. Barb Leg 138.
- KAPITAIN JENERAL. Capitán general. "Archistrategus, armada manatzaillea, armadako kapitain jenerala"
Urt II 257.  Zentenerak eman zietzón kapitain jeneralari presonerak. Lç Act 28, 16 (TB pretorioko
aitzindariari). Erromarrek anglesen, alemanen eta hekien kapitain jeneralaren kontra izan zuten gerla. ES 112
(v. tbn. 115). Don Ventura de Caro, Nafarroako eta Gipuzkoako ejerzitoan kapitan jenerala (1793). In MEIG I
252. Kapitan jeneral Mallorkakoa. Izt C 496. Kapitan jeneral kaballeriakoa. Ib. 466. A dok pa kapitxen
jenerala! Ort Oroig 109.
- KAPITAIN-ORDEKO. Teniente.  Len duan malla: alferez; opa zaion malla, kapitan-ordeko. EAEg 12-12-
1936, 527.
- KAPITAIN-ORDEZKO. Teniente.  Kapitan-ordezko Epailleak dituan lan-sari, eskubide eta eginbearrak.
"Teniente auditor". EAEg 10-11-1936, 262.
- KAPITAIN-HURREN. Teniente.  Kapitan-urren mallara igoa izan bedi. EAEg 4-6-1937, 1764.
- KAPITAIN-HURRENGOTZA. Empleo de teniente.  Artilleriko Kapitan-urrengotzara igo bedi. EAEg 7-4-
1937, 1449.
- KAPITAIN-HURREN-HURREN. Subteniente.  Gipuzkoako Mikelete taldeko Kapitan-urren dan
Aranburuzabala Urrutia'tar Bitor. EAEg 4-6-1937, 1764.
- ONTZI-KAPITAIN. v. ontzi.
kapitaindu (SP). 1. Hacerse capitán. "Kapitaintzea. Nola kapitainduko da? Comment deviendra-t-il
capitaine?" SP.  Harmarik ukitu eztuena zahartzean nola kapitainduko da? Ax 175 (V 117). 2. kapitandu
(Lar). "Capitanear" Lar.
kapitaintasun. Figura en SP, sin trad.
kapitaintza, kapitantza.  Capitanía, cargo de capitán. v. kapitania.  Pelaez Pedroso'tar Benin'eri, Bultzi
Sailleko Kapitantza opa diot. EAEg 23-12-1936, 619. Nolako planta ederra daukan! Lebitaz jantzirik ere,
ezagutuko litzaioke kapitantza. Arti Tobera 268. Bera aukeratu genduan gure kapitantza egiteko. Alkain 34.
kapitaintzar, kapitantzar (Lar). "Capitanazo" Lar.
kapital, kapitale. 1. Capital, principal (ref. principalmente al pecado, vicio...).  Pekatu kapitalak dira zazpi.
Bet 14. Zazpi pekatu kapitalak, zeñai deitzen zaizten pekatu mortalak, dirade oek. OA 98. Bekhatu horiek deitzen
tuzu kapitalak edo buruzagiak. CatLav 168s (V 86). Erranzkizu bekatu mortale edo kapitaleak. El 81. Bizio
kapitalak, au da arrotasuna edo soberbia, abarizia, lujuria [...]. Gco II 81. Zergatik deitzen dituzu kapitalak,
gehienean mortalak deitzen zaienei? CatB 76 (El 83 kapitaleak edo burukoak, Cb CatV 55, CatLan 112, Añ
CatAN 57, CatLuz 25, Legaz 47, CatUlz 50 kapital). Imita ditzagun Birjina miragarri haren exenpluak, ez
dezagun ahantz hortan datzala phondu kapitala. MarIl 118. Zergatik emoten deutseezu pekatu onei kapital edo
burutarren izena. CatBus 33. Deitzen dira kapitalak zeren beitira bertze bizio gaietaik jaiotzen. CatAe 60 (Iraz
41, CatSal 61, CatR 61 kapital). Berortantxe jarriko dittugu pekatuaz edo gaiztakeria eta gaiztakeri buruaz edo
pekatu kapitalaz esatekoak. Inza Azalp 22. Kolera, bekatu kapitala, bertze hainitz bekatuen ithurburua. Larz
Senper 16 (v. tbn. bekatu (pekatu) kapital Brtc 54, AA III 404, fB Ic II 263, CatLlo 78, CatS 8, CatJauf 119).
2. (V-gip, AN-ulz) Ref.: Iz Ulz (eguríe); Etxba Eib; Elexp Berg. Capital económico. "Emen onaráko zé
kapitala utziko luké borraska bátek" Iz Ulz (s.v. eguríe). "Euskerizado en Eibar al iniciarse la literatura
socialista. Kapitala, aitzen dabe sozialistak, gaur eguneko modura lan eitteko biar dan guztia: lurra, gexak,
errementadixa eta eskuarteko dirua" Etxba Eib. "Montón de dinero o de valor. Iri-paria erosi zeban ferixan
kapittala kostata" Elexp Berg.  Beartsuak sokorritzeko utzi zeban urtean sei milla ezkutu errenta ematen
daben oña edo kapitala. Izt C 501. Bihurtuko dautzudala / ethorri deneko uztailla / intresekin kapitala. Gy 3.
Kapitala gobernamenduaren eskuan, [...] seguragorik ez ahal zelakoan. HU Zez 151. Dirutza, kapitala... Arako
bi milloiak oso-osorik. Ldi IL 116. Domu edo kapitalak lan barik, eztakar irabazirik. Eguzk GizAuz 29. Ogasuna
ekarteko, ugazabaren domua (kapitala) ta beargiñen lana alkartzen dira-ta. Ib. 100. Zer da kapitala? Lanare
alhatzeko baztertzen den ontasuna. Herr 29-3-1962, 4. Kapital hori gastatu balu / beharragoko obretan. Mattin
baten mende.
66. Kapital ttipienaz nahi duzu interes handiena bildu! Lf ELit 265. Interesak eta kapitalaren puska bat.
TxGarm BordaB 166. v. tbn. JAzpiroz 71. Larre ArtzainE 321. En DFrec hay 85 ejs., meridionales.
3. Capital (ciudad). v. HIRI KAPITAL.  Sarthu ziren beraz karrosan, kapitalerat yuateko. Elsb Fram 86.
Kapitalean sartzean, haren karrosa inguratua izan zen. Ib. 94.
- HIRI KAPITAL. Capital (ciudad). v. hiriburu.  Biktoria handi bat irabazi zian Athenasako hiriaren kontre,
zoin baitzen Greziako erresumaren hiri kapitala. Tt Onsa 15. Hiri kapitalean dagon Franziako ministroari. Prop
1876-1877, 132. Vienna, Autrixako hiri kapitala. Ip Hil 30s. Lau urthetarik baizik ez naiz joan hiri kapitalera.
Barb Sup 18. Beirouth-en, Liban-eko hiri kapitalean. Etchebarne 115.
kapitalismo (V-gip ap. Etxba Eib).  Capitalismo. "Kapitalismua da historixan sasoi bat, siñale dabena diruan
nausitasuna" Etxba Eib.  Domukeria (kapitalismoa) da munduan nagusi. Eguzk GizAuz 61. Domukeri edo
kapitalismoa ontzat dauken liberalak. Ib. 176. Haatik bada kapitalismo gaixto bat. Herr 29-3-1962, 4. En DFrec
hay 115 ejs. de kapitalismo, 12 de kapitalismu y 2 de kapitalisma.
kapitalista, kapitalist, kapitalixta (T-L).  Capitalista.  Kapitalist eta kaput. Lehenbizikoak erran nahi du
sosduna. StPierre 13. Ni kapitalist? Baduka burutik? Hi bezala kapitalist, ene lanarekin! Ib. 13s. Herri
kapitalixtak eta herri komunixtak. Herr 29-3-1962, 4. Langilleak edatea merezi ez baldin badau, nok orduan
[...]? Kapitalistak, ala? Erkiag BatB 154. Kapitalista itzela! --esanaz, [...] anarkista gazte batek. Ib. 181.
Kapitalista aundi eta txikiak. AZink 140. Horixe gertatzen da, behintzat, edozein herritan, kapitalista nahiz
sozialistatan. MEIG VIII 65. En DFrec hay 67 ejs. de kapitalista, 5 de kapitalist y 1 de kapitalixta.
kapitan. v. kapitain.
kapitana.  Capitana (nave).  Non ito zan salbatu zitekeana, baldin nai izan balu Españako Kapitanera igaro.
Izt C 440. Alperrik etsaia da eskuadra altsua, / Kapitanaz bakarrik Okendo gaixua / aurkitu arren, dau ak biotz
ain sendua, / beragaz baleu legez eskuadra osua. AB AmaE 99. Olandarren buruak nun autortu eban, / Okendo
kapitanarrealaz beguan, / ez ebala goituko ez inok munduan. Ib. 100.
kapitanesa.  Mujer del capitán.  Gizona dago laster / Kubara elduteko / ta andria dago pozik / tunan ibilteko
[...] //. Orduan da Señora / kapitanesia / ontziko andraz dauka / beterik etxia. Azc in Ur PoBasc 212.
kapitania. "Capitanía" Lcc. v. kapitaintza.
kapitano. v. kapitain.
kapite. v. kapito.
kapitel, xapital (Urt).  Capitel. "Catatonum, pillero xapital desigoala" Urt IV 298. v. ginbela.  Gapitelleta
(1339). Arzam 246.  [Pillarrak] kapitel bat euken, metro bat eta erdi luze. Ker Ier 52, 22 (BiblE kapitel; Dv
buru, Ol ginbel).
kapitende. "Capitanía" Lar.
kapiti. v. kapito.
kapitia (det.; L-sar).  (En la expr. kapitia kurritu 'correr la noticia (?)').  Bi gizonak hil-mezulari bazoazin
auzo-herrietara, jendakiari hil-berriaren helarazteko. Arte hartan, kapitia kurrituko zen kartierean, eta orok
jada zakiten berria orotarat hedatuko. Barb Piar II 198 (DRA traduce "copo, bola").
kapito (L ap. Lh; Ht VocGr 329, Dv), kapitu (Urt III 421, Ht VocGr, H (V, G)), kapite, kapiti.  "Assamblée"
Ht VocGr. "Ancienne assemblée communale dans chaque communauté du Labord" Dv. "Assemblée des
magistrats d'une commune" H. "Réunion du conseil municipal" Lh (tbn. da el significado de "chapitre", que
podría corresponder a cualquiera de las dos acepciones). Cf. el topónimo Kapito-harri en Ustaritz.  Herriko
etxean, kapitu jeneralean, usaia eta kostumatzen den lekhuan, abade eta juratuen presentzian [...], deliberatu
dugu [...]. 'Assemblée capitulaire'. Revol 153 (v. tbn. 150, 151, 154 kapite jeneral, 155 kapiti jeneral). Greken
armadako buruzagi guzien kapitoan. Dv Telem 128. Harrizko mahainaren eta bi alkhien inguruan egiten zelako
biltzarra deitzen zuten kapitul edo kapito; latinez erran nahi baitu bilkura. Eskual 27-3-1908, 1.

baten mende.
 "Kapitua (V, G), kabildoa, chapitre de cathédrale, une collégiale" H.
kapitolio. "Capitolium, kapitolioa, Erromako lekhu printzipala" Urt IV 200s.
kapitsale. v. kapitxale.
kapitu. v. kapito.
kapitula.  Capítula, pasaje de la Biblia.  Kapitula. I Thess. 5. Brtc 52. Kapitula. Ephes. 1. JesBih 479 (v. tbn.
Brtc 44 y Dv LEd 29).
kapitul(a). v. kapitulu.
kapitular.  Capitular.  Guk, diozesako Bikario Kapitularak, [...] gogotik onesten dugu argitarat eman dadin.
Ip in Jnn SBi II (v. tbn. en la misma pág. Inchauspe, Bikario Kapitulara).  (Uso sust.). Miembro de una
corporación.  [Erriko] batzartar edo kapitular jaunai Elizara laguntzeko denboran. Izt D 93.
kapitulatu (Chaho).  Capitular, rendirse.  Kapitüla ezak, hiria / eta gilzak errenda / hura izanen dük / hire
egin bidia. 'Capitule, livre la ville et les clés'. Xarlem 1235.
kapitulazio, kapitulazione (Chaho).  (Pl.). Capitulaciones.  Izandu zan balio andiko itzbide ari zuzenbidea
ematen, batzar bereko kapitulazioetan Rymer-ek esaten daben bezala. Izt C 494.
kapitulu (Urt IV 201, Arch VocGr, Chaho, Gèze, Dv, H), kapitulo (Lcc), kapitula. 1. Capítulo. "Capítulo de
libro, liburuko kapituloa" Lcc. "Chapitre" Arch VocGr, Dv y Géze. "Chapitre d'un livre" H.  Tr. Algo más
usado al Norte que al Sur, donde lo hallamos en Beriain, Egiaren Kanta (87), Ochoa de Arín, Elizalde, fray
Bartolomé (Olg 11), Iztueta, Uriarte, Arana, Iturzaeta (Azald 63), S. Mitxelena (Aranz 143n), Villasante (Jaink
145) y Alzola (Atalak 143). La forma general es kapitulu; emplean kapitulo Tartas (junto al más frec. kapitulu) y
los alto-navarros Beriain (Trat 25v) y Elizalde (21). Hay tbn. kapitula (junto con kapitulu) en Elizanburu. En
DFrec hay 45 ejs. de kapitulu, meridionales.
 Epistolaren hamekagarren kapituluan. Lç Ins B 3r. Hala manatzen zan lebitikoaren kapitulu batzuetan. Ax
526 (V 338). Bortzgarren kapitulua. SP Imit I 5, 1 (Ch, Mih, Leon kapitulua; Mst, Ip kapitülia; Ol atala, Pi
atzalburua). Uste dut kapitulu huntan ediren duzula. Tt Onsa 55 (v. tbn. 26, 47 kapitulo). Kartilla onen
bostgarren eta seigarren kapituluetan. OA pról. Egun oroz bederen kapitulu baten irakurtzera. Brtc 4. Buru edo
kapitulu bakhar batzu Filotean. Dh 110. Zer ifinten zeban etzekiela jardun izan zebala Gipuzkoako kapitulua
ezarten. Izt C 174. Amabigarren kapitulua. Ur (G) Mt 12, 1. Testament-Zaharrean iztorio edo kapitulu bat. Hb
Egia 5. Katiximako kapitülietan explikatü misteriuen istoria. CatS XI. Ogeita bigarren burutza edo kapitulu
guziyan jardun zuen. Aran SIgn 115 (v. tbn. I burukida edo kapituluetatik). Egin ahalak egin, katiximako
kapitulu baten ikhasten. Elzb PAd 48 (1 kapitula). Sokorriko Ama izendatu baitut kapitulu hunen tituluan. Larre
ArtzainE 251. Kapitulu bakoitzak ordu erdia edo, eramaten dit. MIH 149. Ubillosen liburua dut aurrean eta,
dakizuenez, kapitulu ("irakurtza") bakoitzak "galdeak eta eranzuak" ditu akabaeran. MEIG VI 163. v. tbn. Mat
53. Volt 133. Bp I 28. ES 108. Urt Gen 27, 1. He Gudu 162. Lg I 186. Mercy 19. JesBih 387. Elsb Fram 160.
Lap 12 (V 8). Arb Igand 53. CatJauf 35. Zerb IxtS 17.
2. (S ap. Lrq). Capítulo, comunidad de religiosos de una catedral. "Chapitre (lang. relig.)" Lrq.  Baionako
Kapituluaren artxibotik edo papertegitik, bederatzi ehun eta laur hogoi garren urthearen ingurunekoa. 'E
chartario Capituli Bajonensis'. ES 160.
3. Capítula. v. kapitula.  Orain apaizak kapitulua esaten du ta Deo gratias erantzuten zaio. ArgiDL 154 (v.
tbn. UskLiB 153 y 181 kapitülia).
4. (Urt), kapitul. Reunión, asamblea. "Capitulum, congregatio" Urt IV 201. "Comitia, [...] kapitua, kapitulua"
Urt V 413. v. kapito.  Harrizko mahainaren eta bi alkhien inguruan egiten zelako biltzarra deitzen zuten
kapitul edo kapito; latinez erran nahi baitu bilkura. Eskual 27-3-1908, 1.
kapitutegi. "Buleuterion, [...] herriko etxéa, biltzartégia, kapitutegia" Urt III 421.
kapitxale (Sal, S; Chaho; kh- Foix ap. Lh), kapitxulu (BN-mix), kapitxilu (BN), kapitxalia (det.; S; H),
kapitsale (Gèze, Lh), kapitzalia (det.; H), kapetxilia (det.; H), kaputxilia (det.; BN-baig). Ref.: A (kapitxale);
Giese CasaS 12; EI 385.
1. "Chenet" Gèze. "Morillo del hogar. Arotzaren etxean kapitxaleak zurez (BN-mix), en casa del herrero los
baten mende.
morillos de madera" A. "Chenet du foyer" Lh. "Hay una chapa lisa al fondo de la pared [de la chimenea] y dos
morillos, que frecuentemente rematan en bola de latón (kaputxiliak [BN-baig])" CEEN 1969, 142. 
Ganderailuak, ximinia gainean, urhezkoak ziren. Kapitxuluak, zilarrezkoak, supazterrean. JEtchep 19.
2. kapitxal (BN-bard ap. A Apend), kapixeil (S? ap. A; Dv, Lecl), kapitxeil (H). "Grosse bûche" Lecl y H.
"Grueso leño" A. "Tronco junto al fuego" A Apend.
kapitxalegai, kapitxalegei.  Materia para morillo del hogar.  Egun ifernuko kapitxale-gei / nahi ait ezarri.
CanBel (ap. DRA).
kapitxola (Lar; kapixol Hb ap. Lh). "Capichola" Lar. "(Hb), sorte d'étoffe de soie grossière" Lh (tomado sin
duda de Larramendi).
kapiu.  Apio.  Porrua, arruta, kapiua, salboina [...] elgarrekin hurian hirakiturik. "Ache". Mong 588.
kapihu. "Medio loco, chiflado" Lrq (ap. DRA, pero no lo encontramos).
kapoi (V-gip; Lcc, Lar, Añ), kapoe (V-gip; Lar), gapoin (-ph- L, BN; SP; -ph- Urt IV 222, Arch VocGr, Dv, H),
gapo (H), kapon (AN-larr-egüés-ilzarb-olza, Ae, Sal, R), kapoin (R; Volt 61 <-nya>), kapu (S [-u acentuada y
nasal]; Foix ap. Lh). Ref.: Bon-Ond 143; VocPir 474; A (gaphoin, kapoin, kapu); Inza EEs 1915, 210; Etxba
Eib; Elexp Berg (kapoe).
1. Capón. "Ollarrari kapona [esaten zaio] osatua danean" Inza EEs 1915, 210. "Amen dogu gizentzen kapoi
eder bat uezabandako" Etxba Eib. "Gabonetan kapoiak eruan biar izete zotsen errenteruak uezabai" Elexp Berg.
 Tr. La forma general en textos occidentales es kapoi. Hay kapon en textos alto-navarros y kapu en el suletino
Etchahun. En los pocos testimonios septentrionales no suletinos la forma documentada es gap(h)oin. En DFrec
hay 3 ejs. de kapoi.  I ezar eit'or edatera / kapoekin <chapoe-> barazkaritara (Tolosa, 1619). TAV 3.1.25,
128. Indioilo eta Kapon bat (Arizcun, 1777). RIEV 1934, 691. Oiloak egosiz eta errerik gapoinak. FrantzesB II
10. Aiharitan kapu eta ollasko. Etch 426. [Suan] kapoi bat andia. It Fab 27. Oillasko eta gapoiñak. Gy 281.
Oiloak eta gaphoinak kaiolan ezartzen dira gizentzen. Dv Lab 290. Kapoi-izter sendotxo bat. Bv AsL 136.
Oilategia, orduan bethi ongi poblatua zena, xitoz, oilaskoz, oilandaz, gaphoinez, oilo multo batez, bere oilar
handi, gorri ederrarekin. Elsb LehE 2. Oiloa utzirik gaphoina nahi. Zerb GH 1936, 310. Kapoi-paria nausiteira
ta / bakallagua etxera. In Uzt LEG I 197. Olloa irabazi, ta kapona galdu (AN-araq). 'Erosketa edo trukada txarra
egitean'. Inza NaEsZarr 75. Belenera eruaten / gabon sari kapoiok. Canc. pop. (ap. DRA). Sei milla erreal da
kapoi parea. TxGarm BordaB 163. v. tbn. Izt C 196. Zab Gabon 25. Sor Gabon 23. Azc PB 188. Ag G 85. Tx B
II 59. MendaroTx 85. Anab Don 33. Basarri 61. And AUzta 114. Balad 148. Canc. pop. in NEtx Antz 114.
Insausti 61. Gap(h)oin: Hb Esk 98. Hb in Onaind MEOE 495. Prop 1876-77, 63.
 Castrado (?).  Zekor isila buztarrirako / izan zedila kapoia. Azc PB 360.
2. "Têtard, kapon (Ae)" VocPir 496.
- KAPOI-BAZKARI. "Ha existido la costumbre que llaman de kapoi bazkarie que consistía en que las personas
más distinguidas del pueblo obsequiasen al señor vicario con cada capón y que éste correspondiese al obsequio
invitándoles el día de Reyes a una comida a base de capón (G-goi)" Arin AEF 1960, 78.
kapoigai, gapoingai (SP). "Hétoudeau <hutaudeau> bon à chaponner" SP.
kapoin. v. kapoi.
kapoitegi, kapoetegi (Lar), gapoindegi (SP, Chaho (+ -tegi)). "Juchoir à chapons" SP. "Caponera" Lar.
kapoitu, gapoindatu (-ph- Dv), gapoindu (SP, H), gapoinatu (T-L).  "Gapointzea, chapponer. Gapoindu,
chaponné" SP. "Chaponner" Dv. "Oillaskoak gapoindu ditut" Arch (ap. DRA).  Hiru hilabethetan
gaphoindatzen dira oilaskoak. Dv Lab 290.
kapoitzar.  Aum. de kapoi.  Jan degun ezkeroztik / kapoitzar guztia. It Fab 28.
kapoizain, gapoinzain (SP, Chaho). "Chaponnier" SP.
kapoldu. "Capolar, hacer pedazos los cuerpos humanos" Lar.

baten mende.
kapon. v. kapoi.
kaponada (V, G, AN-5vill-araq, Sal arc., R), kaponaa (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ.  "Calorcito agradable del sol
o de la lumbre" A. "Kaponaa bat artu: bustita etorritakoan sutondoan berotu aundi bat" Iz ArOñ.  Etorri bedi
gure etxera kaponada bat artzera, eta berotu bat emango diogu. Urruz Auspoa 47, 51s.
kaponar (V-gip, G-azp-to). Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp Berg. "Caballo y aún gallo mal castrado" A. "Kapon ar, es
el gallo mal capado, que tiene menos estimación" SMuj EEs 1931, 94. "Capón mal castrado (el peor)" Iz ArOñ.
En A Apend se le da el sentido de "gallo bien castrado", probablemente lapsus.  Baia zer, kaponar baten
kukurrukua ta kotxeruaren zantzoa or-or zirean-ta? A Latsibi 193.
kaponeme (V-gip ap. Iz ArOñ). "Kapon eme, el verdadero capón, el bien castrado" SMuj EEs 1931, 94. "Capón
bien castrado (el mejor)" Iz ArOñ. En A Apend se le da el significado de "gallo mal castrado", probablemente
lapsus.
kaponera. "Ollar osatuak gizentzen eukitzeko kutxa (V-gip)" Urkia EEs 1930, 11. "Oillolokia kaponeran sartu
bia da, bestela juten da txitekin urriñegi ero" Elexp Berg.
kaporal (T-L).  Cabo. v. kabo.  Lau tenplo handitan egina zuten soldadu, kaporal eta sarjanten tokia. Prop
1906, 36. Sellier kaporal-turrutaria. Barb Piar II 220. Gure patroi nagusiari agurra. [...] Zeruetako kaporal egin
zana. Erkiag Arran 50. Ganbara guzietan ba ginituen guhauren kaporalak. Etchebarne 81.
- KAPORAL-BURU. Cabo primero.  Kaporal izendatua izan zenekotz, kaporal-buru ikusten zuen bere burua.
JEtchep 90.
kaporratz. "Aguja saquera" Ond Bac.
kaposei. v. kapusai.
kaposote. v. kaputzete.
kapote (Lar), kapota (Chaho, T-L).  Capote. "Capote, espèce de mante que les femmes mettaient par-dessus
leurs habits [...] et qui les couvrait depuis la tête jusqu'aux pieds" Chaho. "Capote militaire" T-L.  Donostian
beren soñeko eta kapoteak arturik. CartAnd 388. Kapote, ezpata eta beste gauza geiago. Izt C 329. Ekarri ebana
zan soldau kapotea, / neguan berotzeko ona alajea. AB AmaE 217 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Txapela
kaleko parol baten katiatu zitzaion, estalkia edo kapotia urtara. Urruz Zer 48. Kapotiak gerizatzen ditu / aizia ta
ebija. Tx B II 265. Besterena soñian dezun kapotia. MendaroTx 222. Esan bear diok abisatzeko kapotea eta
igitaia ia zeiñentzako diren. And AUzta 42. Danok geren fusil, kartutxera, kapotea, manta [...] eta maletarekin.
Salav 76. Ekarri genituan kapoteak edo bero estalkiak. AZink 113s.
 Capote de torear.  Xexena orroaz. [...] belauniko kapotea zabalik dula dagoan gazteari erasotzen dio.
Kapotepean, ole! ole!! Karmel 1961, 141.
- KAPOTEPE. (En casos locales de decl. sing.). Parte de debajo del capote, interior del capote.  Bertzek
kapotapetik harri-ukaldia. FrantzesB I 34.
kapotetto.  Capotillo. v. kapotetxo.  Gaineko soin bat, gerriko soka bat, kapotetto bat, batzolak ta
zerbitzuko aizpek bezalako budoi xuri bat. "Petit manteau". Birjin 494.
kapotetxo. "Capotillo" Lar.
kapotxin. v. kaputxino.
kapra, kapre (Urt).  Alcaparra. "Cappar, kapréa" Urt IV 202.  Zerbitzatzeko mementoan, emaitzu kaprak
edo kornixon xehatuak. ECocin 29 (v. tbn. 5, 19, 30 y ss.).
- KAPRA-ONDO. "Capparis, kapre ondoa" Urt IV 202. "Câprier, kapre-ondo" T-L.
kaprestu. v. kabestru.
kaprikornio, capricornus.  Capricornio (zona del Zodíaco).  Iguzkia Capricornusean. Lç Cal a 8v.
baten mende.
kaprio. v. gapirio.
kapritxo. 1. Capricho.  Mostruak ere ez dira sortzen / kapritxo aundiyagoakiñ. Auspoa 97, 82. Goiko
Jaunan ordenak / botarik oiñ-pera, / eben kapritxuakiñ / dijuaz aurrera. Yanzi 156.
2. Capricho (composición musical).  Ez ahal diozue inoiz entzun Yehudi Menuhin-i Sarasateren "Euskal
kapritxoa"? MIH 154.
- KAPRITXOAN. (Tras gen.). A su (mi, etc.) capricho.  Orreik dirade kapaz / danak mugitzeko, / beraien
kapritxoan / dantza egiteko. Ayesta 116.
- KAPRITXOZKO. De capricho.  Atsegiñezko edo kapritxozko gauzak garesti. AIr Egan 1956 (3-4), 77. Ez
zen herriko legea edo etxekoa nagusi, heurak heuren fantasiaren gisa moldatutako kapritxozko legea baizik.
Lasa Poem 117 (aparece escrito kapritxoxko, probablemente errata; en la ed de Memory dump 83 kapritxozko).
kapritxoso, kapretxoso.  Caprichoso.  Izeba Martina oso kapretxosoa baitzan. JAzpiroz 169.
kapriza, kaprize.  Capricho.  Ez du gaizki plazatu bere kaprizia / kurritu duen ondoan Frantzia guzia.
AstLas 67. Aza-osto bat edo bertze, nik arrapatzen nuen / eta kapriza hori deus ez zitzaitan gostatzen Gy 60.
[Ahuntzak] ez bide, ez bidexka nihora ez dutenik, / [...] kaprizak hetara daramatza bethi. Ib. 183.
kaprobetxe. "Que aproveche" Elexp Berg.
kapsatar.  Capsiense.  Bi errimoltzo azaltzen zaizkigu: pranko-kantauritarrena (euskaldunena) eta

kapsatarra. JMB ELG 29. Kapsa-tarren langairik berezienak suarrizko arkaxkar edo mikrolitoak ziran. Ib. 29s
(v. tbn. 59, 60n).
kaptibitate. v. katibitate.
kaptibo. v. gatibu.
kapu. v. kapoi.
kapula (V-ger ap. A), kapule (V-ple ap. A). "Paja de maíz" A. v. 2 kapatxa.
kapule. v. kapula; kapulu.
kapullo. v. kapulu.
kapulpe. "(R-uzt), tejavana" A.
kapulu (Lar, Hb ap. Lh), kapule (Lar, A (que cita a It)), kapullu (A (que cita a Ur)), kapullo.  Capullo.
"Capullo de seda, viene del bascuence kapulea, kapulua [..] y kapulea viene de kapu, cabeza, y ulea, cabello"
Lar.  Kontatzendú S. Theresak, nola arttogárk itenduén kapúllo-iduribát. LE Doc 236s. Boltsa gisara
dagoalako / du izena kapulea. It Fab 162. Kapuleak ifintzen dira ur irakiñean. It Dial 6 (Ur kapulluak; Dv
kuskuak, Ip küskiak). Udabarrijan urteten dabe kapullotik txiribija biurturik. Ur Dial 7. Kapuluan dagoan
larrosa gaisoa bezela. Otag EE 1881b, 111. Kapulean zetzan arra udalenaz mitxirrika zuri-pollita biurturik.
J.M. Tolosa EEs 1913, 114.
- SEDA-KAPULU (Lar). "Filadiz, filaiz, seda de capullos rotos" Lar.
kapusa. v. kaputxa.
kapusai (G-bet, AN-5vill, B, R; Lar, H (G)), kapusail (L-sar, BN-baig; Chaho (-sall), Dv, H (BN)), kapuseil
(Arch VocGr), kaposei (IC 446v), kaputsail (Urt III 267), kapusia (det.; B), kapusi (G-goi). Ref.: A (kapusai);
AEF 1926, 44; Izeta BHizt (kapusia); Zt (comunicación personal).
 "Capote de faldas" IC 446v. "Sayo con que se cubrían: [...] ahora la nombramos comunmente kapusaia" Ech
13. "Casula, kapa, kaputsáilla" Urt IV 290. "Capisayo" Lar. "Gallaruza" Ib. "Burnous de bure que portent les
paysans" Dv. "Gros manteau, étoffe laine noire, grossière, forme dalmatique, avec capuchon" H. "Kapusais,
especie de túnica o dalmática abierta por los dos lados, enrollada en medio cuerpo y también con capuchón y
baten mende.
esclavinas" Htoy Recherches 37. "Anguarina, capuchón, capisayo" A. "Kapusie, o vestido de color negro, que
cubría la delantera y la parte posterior con mangas anchas y capucha (G-goi)" AEF 1926, 44. "Prenda hecha con
lana de oveja. Gure amatxik kapusiak egiten zituen. Kapusia Sunbillan hartua" Izeta BHizt. Cf. Lar Cor 214:
"Capusayes y charteses con capilla, mangas anchas y cortas".
 Tr. Documentado desde mediados del siglo XVII sobre todo en la tradición meridional. La forma general al
Sur es kapusai. Al Norte sólo se encuentra la forma kapusail (Goyhetche, Hiribarren (Esk 188), ChantP, Prop
(1882, 127) y EOnAlm (-tsail)).  Kapusai granazkoak, erropa asko / mutil pikaroak janzi eiteko. EgiaK 88.
Ikazginak arturik kapusaiarén alzináldea, inzitue irur pliége. LE Doc 122. Artzai-kapusailla han zen, / gapelu
bat ere bazen. Gy 320. Kapusail tzar phuska bat larru bateki. ChantP 90. Amabi gizaseme kapusaiekin jantziyak.
Sor Gabon 35. Kapusai gisako jazkera arekin. Bv AsL 57. Ez utz beraz goizegi zuen kaputsailak. EOnAlm 1905,
13 (ap. DRA). Mozoluak kapusaia erabiltten eben sasoian. Otx 57. Bi indio ruana luze batzuekin (kapusai
antzekoak). JAIraz Bizia 45. Kapusai (Eguraldi txarretan gure aurrekoak [...] erabili oi zuten kapa ziratsu ta
gogorra) beltza. Etxde AlosT 42. Isiltasunezko kapusai bat hedatu da nire ardien artean. Arti Tobera 279.
Estrapuzko kapusaiaz buruak estaliak. Lasa Poem 96. Soiñean zekarren larruzko kapusaia. "Sayo de cuero".
Berron Kijote 164. v. tbn. Echag 96. Anab Don 33. Mde Pr 97.
kapusaidun (Lar), kaputsaildun (Urt). "Bardiacus, kaputsaillduna, kaputsailla duena" Urt III 267. "(Gente de)
gallaruza, kapusaidunak" Lar.
kapustu (V-arr ap. A).  Arruinar. "Agotarse o agotar el caudal al juego" A. v. kapatxatu.  [Sozialistak]
gizon bakotxa kapustu ta gizartea aberastu nai ei-dabe. Eguzk GizAuz 8. Batzuk intxaur gitxirekin hasten ziran
eta poltsikoak beteta amaitu. Jazo daiteke jokalari bat edo beste, kapusturik, intxaur bat be barik gelditzea.
Baraia 139.
kaputs. "Kaputs egin (Sal, R), agotarse o agotar el caudal al juego" A. v. kapustu.
kaputsail. v. kapusai.
kaputxa (SP, Urt, T-L), kapuxa (T-L), kapusa (H, T-L), kaputza (Urt). "Capuchon" SP y H. "Calantica, [...]
kapútxa, kapútza" Urt IV 44s. "Capuche, capuchon" T-L. v. karpusa.  Agindu zion kendurik kaputxa soñetik,
bota zezala surtara. Bv AsL 187. Bazian kaputxa bat berri-berria. Elzb PAd 22. Kaputxa buruan eta goi-argirat
airatuak. Iratz 147. Kazketa edo gapelua buruan, kaputxaren orde. Herr 6-1-1966, 1. Trankoka zabiltzan
[alegiazko fraideak], sotanak zangartetan harturik, kaputxak begitarteari beheiti. GH 1971, 157.
kaputxatu. "Encapuchonner" SP.
kaputxino (Lar, H), kaputxin, kaputxinu, kapuxi(n), kapuzin. 1. Capuchino (monje). Lhande cita a Harriet
para la forma kaputxin, pero éste sólo da kaputxino.  Tr. Documentado desde mediados del s. XVII al Norte y
desde mediados del XVIII al Sur. La forma general en la tradición meridional es kaputxino (kaputxinu en los
vizcaínos Uriarte (MarIl 13) y Alzola). Al Norte emplean kaputxin Haraneder, Hiribarren (Esk 99), Hiriart-
Urruty (Aurp 142), M. Elissamburu, Barbier, Iratzeder, Zerbitzari, Lafitte, y Othoizlari (tbn. kaputxino en
Zerbitzari y Othoizlari). Hay kapuzin en Pouvreau y Tartas (Arima XXI), kapuxi en los suletinos Maister y Archu
(Fab 213), y kapuxin en Gasteluçar y M. Elissamburu. En DFrec hay 20 ejs., meridionales, de kaputxino.
 Ezkonduek nahi ezpalute deus ere bildu, Kapuzinek baino gehiago? SP Phil 12 (He 11 kaputxin). Aita Basilio
Orzaiztar kapuxina. Gç 24. So egin ezazü kapuxi kordolies, eta beste komentü suertetako fraider. Mst I 25, 8 (Ch
xartrusen ordena, zitoskoa). Kaputxinoen Erlijio santuko Historian kontatzen da. Cb Eg II 204. Kaputxinuetako
konbentuban. Zuzaeta 70. Kaputxino ta kartujo batek baño bizitza gogorragua. Mg PAb 130. Gorputza ifini
zuten gordetzen kaputxinoetako konbentu batean. Izt C 467. Kapuxinen komentu batean. Elsb Fram 125.
Ondarribiko kaputxino edo buruñurdunen lekatetxean. Ayerb EEs 1915, 293. Aditu duzue kaputxin kixkil sorgin
bat zer nahi erranka. Lf Murtuts 6. Aita Clement kaputxino omen handikoaren etxe berekoa. Zerb Azk 111 (IxtS
109 kaputxin). Hartu du Jainkoak bere zerurat, kaputxino anaien artetik. Othoizlari 1956, 89. Aita kaputxiñuen
moldiztegian argitaratzen eben. Alzola Atalak 73 (v. tbn. 88). 1909-an jantzi zan kaputxinu. Ib. 109. Urrungo
jesuita bat, dominikar bat edo kaputxino. Larre ArtzainE 209. Egiazko erasoak: bere lagunengandik eta
kaputxinoaren kideengandik. MEIG IX 45. v. tbn. LE Doc 257. SM Zirik 104. Bilbao IpuiB 69. Inza Azalp 1. AIr
in Izeta DirG 11.
 [Kaputxinek] ez die [...] athorra sanyatzerik. Bainan [...] izerdi direnenan, hortakotz die bethi iresten basotto
bat arno, eta hori deitzen duk kaputxinen athorra. Elsb LehE 99.
 (Pl.; ref. al convento o a la orden de los capuchinos).  Iruñako kaputxinoetan. Ir YKBiz III. Kaputxinetan
badire / bi lerro lore / gorri ta ori / iduzkirat irriz ari. Iratz 78. Jesuistetan ala kaputxinetan sartzekotan izan zen.
baten mende.
Othoizlari 1954, 4. Baionako kaputxinetan ehortzi zuten. Zerb Azk 56.

2. kaputxin (BN-baig ap. CEEN 1969, 178; Urt III 267, Arch ms. (ap. DRA), Hb ap. Lh), kapotxin, kaputxun,
kapuxina (T-L). "Especie de capuz que se ponían las mujeres para ir a la iglesia" Arch ms. (ap. DRA). "(Hb),
mante noire" Lh. "Kaputxuna, burutik zangoetaranoko estalki beltza da" A EY I 233. "Capuche, capuchon" T-L.
"Prenda [...] de luto. Amplio manto que cubre a las usuarias desde la cabeza hasta los pies" CEEN 1969, 178. 
Buruaren zaintzeko iguzki gaixtotik, / kaputxina pleguan eman du burutik. Barb RIEV 1908, 125. Hila lau
gizonek bizkarrian eta gibeletik emazte tramada bat, kapotxinaz gorderik, zunbait nigarrez, bestiak otoitzian.
Const 30. Dolumindunak urthe batez kaputxunaz estalirik ibiltzen dira. A EY I 233.
- KAPUTXINDUN. "Bardiacus, [...] kaputxinduna, kaputxiña duena" Urt III 267.
- KAPUTXIN-ETXE. Convento de capuchinos.  Baionako kaputxin-etxerat itzuli. Lf ELit 247.
kaputxinogai.  Aspirante a capuchino.  Idazten ondo ikasi eban, kaputxinogai zala. Alzola Atalak 73 (v. tbn.
otro ej. en la misma pág.). Bedoñatar Joakin kaputxino-gai zenaren lanak. MEIG III 58.
kaputxun. v. kaputxino.
kaputz. "(Sal, R), zambullida" A. v. kapen, kaputzete.

- KAPUTZ EGIN. "(Sal, R), zambullir" A. v. KAPEN EGIN.
kaputzete (Sal, R ap. A). 1. "Zambullida" A. 2. kaposote. "(R-uzt), zambullirse" A (no se da cuenta de la
expr. verbal completa). v. KAPUTZ EGIN.
kapuxa. v. kaputxa.
kapuxi. "(S; Foix), se noircir les mains de brou?" Lh.
kapuxi(n). v. kaputxino.
kapuz (Lar).  Capa, capuz. "Capuz que se ponía por luto" Lar.  Nai dau eroan kapuza ta gorrea, ala
ferreruelua ta sonbrerua? Mic 12v.
kapuzin. v. kaputxino.
1 kar. v. gar.
2 kar.  Riéndose. Cf. kar-kar(-kar).  Hor kar ari ziradeie / liberti saldua. / Bertan kita ezazie / ene
palaziua. Normandie 29 (ap. DRA).
1 kara (H).  Tr. Documentado al Norte en Larreguy y autores de los ss. XIX y XX. Al Sur se encuentra en
algunos textos populares desde finales del s. XIX. Cf. GOGO-ONKARA, guztienkara, burdinkara, elurkara,
erikara, eurikara, hauskara, belzkara, gaztainkara...
1. Del aspecto (de), semejante (a). "Zer kara da hori? Zerik da?, à quoi tire, ressemble cela? Qu'est ce que ce
peut-être?" H.  Munduak hanbat bilhatzen eta maite ohi dituen atseginak, ohoreak eta zentsuen-kara diren
gauza guziak. Lg II 144.
 (Tras tema nudo). Especie de.  Kuirasa bat, erran nahi da, gerrontze-kara bat gorphutzean. Lg I 278.
2. (L, BN, S, R ap. A; VocBN, Gèze, Dv, H). Aspecto. "Allure; mine" Gèze. "Disposition apparente, bonne,
mauvaise.... Kara-ko etxia, maison de belle apparence; gizon horrek kara gaixtoa du, cet homme a mauvaise
mine" VocBN 190. "Apparence" Dv. "Mine, air. Kara gaixtokoa, de méchante, mauvaise figure, mine" H.
"Aspecto, traza. Gauza horrek ez du kararik, eso no tiene traza" A. "-kara (L), forma (He Phil 9) [v.
gizonkarako]" Ib. v. karantza, 1 kera.  Zauri zahar, hezkabia eta kara gaistozko hirodürentzat, inkhatz
erhautsa ezinago hun da. Ip Dial 78 (It, Ur mueta, Dv mota). Eta larrapoten karak iduri zuen zaldi gudura
guateko antolatuena (Apoc 9, 7). Dv in BOEl 243 (Dv xartalak bezalako hekiek). Jauna, ez othoi hoin gora
mintza. Zure karak emaiten daut zure barneko berri. Laph 81. Kara gaiztoko animaliya. EusJok II 89. Kara
iguala du / aurrian ta atzian, / basurdia diruri / zutik jartzian. Xe 297 (v. tbn. 300). Haren khara eta itxura
guziek, bazuten halako basa molde borthitz bat. Arb Igand 76. Ostatuko nagusiak khara gaxtoa zuen. Ib. 75. [Ez
zuen] ez giristino khararik ez eta jende molderik. Ib. 56. Adixkide batek, kara hitsa zuela oharturik, erran zion:
[...]. HU Aurp 86. Ez dakit [...] nolako kara zuen munduak lehenbizikorik. JE Bur 42. Gibeletik behatzen
badeiezu [emazter] askotan ezagutuko duzu berehala nor zer adin edo kara edo gogokoa den. Ib. 35. Hiru lau
baten mende.
[etxe] eskualdun egoitzaren kara dutenak, argamasak ezagun dituztelakotz gorriz thindaturik. Ib. 25 (v. tbn. 24).
Ikusi nuen ateka hitsean nindagoela sarturik, kara beltzeko gizonekin bainuen nere egitekoa. StPierre 12.
Damurik zuen kara hura... nola erran?... Hala hulakoa. Ox 192. Maldiziyua botata / kara beltzarekin. Tx B 179.
[Zakurrak] amaika eskale xarri / eman diyo ikara; / aserretzen zanian / beltza zuen kara. Tx B II 128. Seriosa
baitzira! Karatik seinale duzu! Larz Iru 16. Anton sartzen da, eskuak estekan, kara akitua. Larz Senper 62.
3. (L, BN, S ap. A; Dv). "Couleur. [...] Gauza horrek ez du kararik, cela n'a pas de couleur. Gauzari kara
ederraren ematen badaki, il sait bien colorer les choses" Dv.  Gizona zeinari larruan eta haragian atheratuko
baitzaio kara mudazkorik edo bixikarik. Dv Lev 13, 2 (Ur kolore, Bibl handitsu, negel edo tatxa). Hileak
leheneko karan badaude [...]. Ib. 13, 4 (Bibl zuritua ez bada).
- KARA IZAN. (BN-mix ap. Lh). a) "Kara zait aizkora gider hori, ce manche de hache va bien à ma main" Lh.
Cf. karazko.
 (Con aux. trans.).  Erriak gogortu zauzkit / laneko ez ditut kara. Etcham 163.
b) (BN-ciz ap. Lh). "Ez ditzako kara, ça ne lui plaît pas" Lh. Cf. karan.
- KARAKO. (Tras gen.). Del aspecto de. Cf. aitakarako, amakarako...  Bazuzten orhoitzapen zaharrak
handizki / koplen karako lege maiteak osoki. Hb Esk 12.
2 kara.
 Cara.  Ni neretako entzun detanez / Beltzarra dauka izena, / projimuari ondo obratzeko / kara beltzeko
gizona. Auspoa 97, 135.
- KARA EDUKI. Tener la cara dura (de).  Txakurra bajatzeko / badaukazu kara, / eta mobitzen banaiz / azkar
makilkara. Insausti 154.
- KARA IZAN. Osar, tener la cara dura (de).  Nere aurrera etortzeko / izan dezu kara. Yanzi 97.
- KARA-KARA. Cara a cara.  Kara kara elea franko, eta gibeletik aztalak yan (AN-erro). 'Aurpegiz aurpegi
itz ederrak, baña gero atzetik azpiak jaten'. Inza NaEsZarr 2310.
- KARA-KRUZ, KARA EDO KRUZ. Suerte de cara o cruz (sdos. prop. y fig.).  Prueba zeatzagoak egin gura
banituan Madrillera edo Barzelonara juan biarko nebala, da bertan be, kara-kruz bat. Gerrika 268. Eldu zan,
ba, kara edo kruz ori, eta ondo urten eustan. Ib. 163.
- KARARIK KARA. Cara a cara, frente a frente.  Kararik kara begiratuaz / alkarren bildur etzian. Noe 74.
Kararik kara begiratuta / esan bear diot berari. Tx B II 211. Kararik kara esango diyot, / ez naiz ariko atzetik.
Tx B 213. Orrekin eztirazu / sartuko ikara, / kararikan kara, / ondo errepara / zure kantetara. Imaz Auspoa 24,
149. Esan dezaiogun kararik-kara biotz apenkor oni gorrotoak erasoan datozkigunean: --Joanak joan, biotz
petral! Etxde JJ 279.
- KARAZ KARA. "Karaz kara (B), vis à vis, face à face" Dv.  Orai mirall batean bezala ikusten dugu eta
enigmen azpian; baiñan orduan ikusiko dugu karaz kara. He 1 Cor 13, 12 (Lç begithartez begitharte).
3 kara (Aq 1071 (AN)  A), kada (V, G ap. A). 1. "Kara anitz ta arrotse guti (AN), ca[ca]rear y no poner
huevo" Aq 1071. "Cacareo" A. v. kakaraza, 1 karaka.
2. (Onomat. del graznido).  Antzar gaisoa, kara ta kara (karakaka) / zangorik askatu ezin. "Grazna y más
grazna". Or Eus 180.
4 kara (AN-erro, L, B, BN, Sal, S), kera (V, G). Ref.: A (-kara, -kera); Lrq (kara). "Celo de los animales" A (en
los ejs. que cita es siempre segundo miembro de comp.). "Rut des animaux. [...] P[eu] u[sité]. On emploie
d'ordinaire les termes particuliers à chaque espèce" Lrq. Cf. arkara, ahunzkara, azkara...
kara-harri. v. KARE-HARRI.
karaba (V-gip ap. Elexp Berg).  (Expr. empleada para iniciar cierto juego infantil). "Katiguak, jolasari hasiera
emateko, --Karaba! oihukatzen du eta --Kaskaria labara! erantzunten zaio" Elexp Berg.
karabaka. "Txikitan sarri egiten genuen jolasa. Bat "katigu" gelditzen da eta honek beste bat harrapatu behar du.
Gero, biak elkarri eskutik oraturik hirugarren bat, gero hirurak laugarren bat, horrela denak harrapatu arte.
Karabaka ibilliko ga?" Elexp Berg.
karabana.  Caravana (fig.), hilera de vehículos.  Karabana aundiak sortu ziran atzetik eta aurretik, eta an
subertau ziran txapel okerrak be. Gerrika 168.
karabatu. "Kharabatu: 1.º garrapatear, rasguear. 2.º raer, raspar" A.

baten mende.
1 karabela (Lar).  Carabela.  Denbor artan bazerabilzten Portugestarrak karabelen izena zuten itsas ontzi
txiki zenbait. Mb IArg II 303 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Portuan ikus zitezkean bergantiñen eta fragata
arrunten albuan turkitar karabelak [...] eta Toskanako galeotak. Etxde Itxas 14. En DFrec hay 2 ejs.
2 karabela (Añ (V)  A).  "Tarabilla de puerta o venta[na]: [...] (V) karabelea, txarakilla" Añ.
karabi. v. karobi.
karabil. "Hélice, karabil" T-L.  Iragan astean [...] aireko bat funditu da. [...] zonbaitek [diote] karabilak jauzi
eginik jo duela ezanza-untzia, hori aski baitzitaken denen zartarazteko. Herr 18-5-1961, 1.
karabilakatu. v. karabilkatu.
karabilatu.  "Envelopper un objet en le roulant; entortiller" Dv.  + karabildu. (Part. en función de adj.).
Serpenteante.  Turuta joiten baitzuten bere mazkor karabilatuekin. Dv Telem 67. Agens ibai karabilduaren
ertzetik. 'Des rives où l'Argens serpente'. Or Mi 141.
karabildu. v. karabilatu.
karabilkatsu (Dv  A). "Tortueux" Dv.
karabilkatu (BN-baig ap. A; Dv), karabilakatu (BN-lab [?] ap. Lh). "Karabila, -tu, karabilka, envelopper un
objet en le roulant; entortiller" Dv. "Enroscarse las culebras, culebrear los ríos, serpentear. Sugea karabilkatzen
da, ur andiak eta erreka ere bai, la culebra se enrosca, los ríos y los arroyos serpentean" A. "Entortiller, prendre,
tromper" Lh. Azkue trae además el sdo. "tortuoso", citando a Duvoisin, que para esta acepción sólo da
karabilkatsu. v. kiribildu.  Gure oñetan karabilkatzen dan narrazki bat. Zink EEs 1924, 66.
 Encogerse.  Jin zen pikura xertorat bi begiak hetsirik eta hortzak tinkaturik eta hantxetan jarri, konkortua,
karabilkatua... Larre ArztainE 178.
karabina (Lar).  Carabina.  Bere karabina ta pikarekin [...] ikusgarria zan etsaiari atzera egiten. Izt C 351.
Izkillu luzetzat joko diranak abek dira: pusillak, mosketoiak, erripleak, karabinak, izkillu-bizkorrak, pusil-
bizkorrak, pistola-bizkorrak. EAEg 16-5-1937, 1664. Karabina batekin kartoin bati tiroka. Etchebarne 18.
karabinari. "Carabinero" Lar. v. karabinero.
karabinero, karabineru.  Carabinero.  Kapitan Brigada erreal karabineroena. Izt C 488. Sartuko nendun
karabineruen begi begitik, eurak ikusi barik. A BGuzur 142. Karabineruetako ofiziale. Iraola 131. Herriko
karabineruak. Const 30. Jaungoikuak karabineruak baño errexago barkatzen duena. Alz Ram 28.
Karabiñeruekin ondo begiratu. Enb 162. Koko-xixpadunak (karabineroak). Etxde JJ 44. Agintaria karabinero
igar, xaar, alu bat izan genduan. AZink 93. v. tbn. Or SCruz 120. JE Ber 13. ZMoso 34. Anab Poli 71. Salav 14.
Auspoa 77-78, 222. Karabiñeru: Alzola Atalak 56.
karadrion.  Charadrio.  Amiamokoa, karadriona eta beren motakoak. "Charadrion". Dv Lev 11, 19.
karadun (Dv  A, Lh). "Vraisemblable, qui a de l'apparence" Dv. "1.º qui a bonne mine; 2.º vraisemblable, qui
a de l'apparence" Lh. Cf. 1 kara (2).
karagabe (Dv  A). "Invraisemblable" Dv. Cf. 1 kara (2).
1 karai. "Carai, karaia, txaberamaren azala" Lar.
2 karai.  (Interj.). ¡Caray! v. karall.  Ire ondakiñak eztituk añ txarrak. Karai! Ag G 375.
karaitz (V-gip, G), karatx (V), kareaitz (G), kareatx (V-arr-oroz-m), karaaitz (G-azp). Ref.: A (karaitz, karatx,
kareaitz); AEF 1927, 98; Iz UrrAnz (káraaitza), To; Elexp Berg (karaitz).  Piedra caliza. "Eznea gozoago
izaten da arekin [arri-goriarekin] egosita. Arri onek karaitza do izena (G-goi)" A EY I 246. "Karaitza bia da

baten mende.
karia eitteko" Elexp Berg. v. KARE-HARRI.  Kare aitzari ixurten zaiozkan ur iragazietatik. Izt C 66 (v. tbn.
69). Amezketako mugape guztia da kare-aitzez betea. Ib. 59. Euki beiz bakotxak beren erriko mendietako
karatxak urre-mamintzat. Ezale 1897, 131a. Karatxa edo karaitza ta kare-arria bat dira. Ib. 132a. Amasei
arruako karaitz ederra. EusJok 47. Amar minutuz amabi aldiz / jaso zuen kare-aitza. Ib. 31. Lur guztiak onak
baditu ere karaitza du naien. Munita 82 (v. tbn. 39 y 44). Inguru osoan latsuna edo karatxa ugari baiño
ugariago dago ta. Erkiag Arran 12. Etxe batzuk, abe zar aundik agirin zituela ta, besteak karaitz utsekoak.
JAIraz Joañixio 253. Kare-aitza izan ezkero, ona dek edozein arri. TxGarm BordaB 20. An, inguru aietan, ez
zan karaitzik, karea egiteko arririk. BAyerbe 27. En DFrec hay 4 ejs. de karaitz.
- KARAITZ-HARRI. Piedra caliza.  Karaitzarri beltx bizia. Zendoia 134.
- KARAITZ-LUR. Tierra caliza. v. KARE-LUR.  Lur ezea du naien. Karaitz-lurrik ez. Munita 89 (v. tbn. 43,
79, 84 y 90).
karajo (V-gip ap. Elexp Berg).  (Interj.). ¡Carajo! "Kendu ortik, karajo!" Elexp Berg. v. karako, karatxo. 
Mokanesak ihaurrasta, gibeleko aldian jo, / oihu egiten zaukuten: tira, tira, karajo! "Entrée des français à
Madrid en 1808" (ap. DRA, s.v. ihaurrastatu).  Baño, ze karajo, beti asarretu biar al det? Anab Donostia 247.
1 karaka (AN-gip-araq-erro, B, Sal, R; Aq 1070 (AN), H), kakara (T-L). Ref.: A; Izeta BHizt.  Cacareo.
"Chant de la poule" H. "Caquet de la poule" T-L. "Hau ollo karaka!" Izeta BHizt. v. kakaraza.  Arrautze
txarbát ta anitz karáka. LE Prog 106. Olloaren karaka entzuten zen eta belatxingarren ega-ukaldia. Or Mi 72.
Auxe bada egazti taldetxoa! / Bat baño beste da areagoa! / Jaungoikoak dakin egunetako asi / alara ta kakara.
JKort EuskOl 1931, 34. Ordubata da, ez euli-soiñu, / irrintzi, marru, karaka, / lizar-osto bat ez da mugitzen, / ez
belar-izpi geraka. Or Eus 342.  Croar de la rana.  Kallaren ttiuka, igelaren karaka, oreinaren arrama. Lf
Herr 3-8-1961, 4.
- KARAKA EGIN (T-L). Cacarear. "Crételer" T-L.  Iru aldiz karaka egin zuen zulo illunean olloak. Or Mi 79.
Karakak egin eta, aren arroltzea / bero bero da, baiñan laister du oztea. Or Eus 108. --Zer egiten dik oiloak? --
Oiloak alara: kakara! Lf Herr 3-8-1961, 4.
- KARAKAZ (BN-baig, Sal ap. A; kakaraz G-to ap. A). "Cacareando" A.  [Olloek] karakaz eta zalapartaka
erantzun zioten etxeko-andre gaztearen deiari. TAg Uzt 112. Egoak arrotuta, karakaz eta istilluka irten zan bere
oetik burrukalari. Ib. 117.  "Cacarear, karakaz egon (G, AN)" Aq 1069.  Eliza ondoan zeude karakas ollo
batzuk (83). LE-Ir.
2 karaka.  Carraca (embarcación).  Etzen segurki itsas untzi txarra "Santiago" deitu delako "Karaka".
Ardoy SFran 152.
karakader. "(BN-mix), palos de horneros" A.
karakailetan (G-bet ap. A).  (Ines.). "Juego de niños a las cinco piedrecillas" A. (Se trata, obviamente, de una
expr. adv., no de un sust.).
karakaka (B, BN-baig), kakaraka (G, AN, R). Ref.: A (kakaraka, karakaka); Izeta BHizt. 1. Cacareando.
"Denak karakaka, hau kalapite!" Izeta BHizt. Azkue para la forma kakaraka cita a Iturriaga, pero no lo
documentamos.  Antzar gaisoa, kara ta kara (karakaka) / zangorik askatu ezin. Or Eus 180. Ollo batzuk
kakaraka arrutzea ipiñi ta... EgutAr 22-6-1959 (ap. DRA). Txotxaren agertzearekin bat, olloak karakaka asi
ziran, eta xaguxar eta belatxingak egalka. Eston Iz 89.
2. "(B, BN-baig), cacareo" A.
karakakada, kakarakada.  Cacareo.  Arrautzea baiño olloan kakarakadak andiagoak. Zam Ezale 1898,
174b.
karakari (AN, B, BN, R), kakari. Ref.: A; Izeta BHizt.  Cacareador, (el) que cacarea. "Ollo karakari hori hil
behar dugu. Karakariek direla gure olloak" Izeta BHizt. v. kakarazari.  Paradisuko atean / abere danak
batean / pozik ebizan euren izenak / Adanengandik artzean. --Etorri ona kakari, / zelan esan deutsut zuri? --
Olloa esan deust niri. / --Ondo dago, kakari / olantxe deutsut zuri. EgutAr 27-11-1962 (ap. DRA).
karakasa. v. kakaraza.
? karakats. "Kharakats, hedor (He)" A. Tal vez error por kharats; cf. HeH Voc "Khiratsa, khiretsa, gozora edo
usnara tzar dena, kharatsa".
baten mende.
karakatu (L, BN ap. Lh), karakeatu.  Cacarear. v. karakaztu.  Ala egon zire... geldi ta ixil Sandari begira,
alik eta igorri zituen artaño karakeatzera kanpora (83). LE-Ir (s.v. karaka).
karakaztu, kakaraztu (Lar, H (s.v. kakaraza)).  Cacarear.  Nunai karakazten dun bezain ederzale balitz
gizona, baleukake, agian, nun ase eder-gosea egunero. TAg Uzt 73s.
karakeatu. v. karakatu.
karaketu. "(V-ger), garabato" A.
karaketuka. "Karaketuka erabillen azeriak buztana, txakurra ondorik ebilkonean, el raposo movía el rabo en
zig-zag, cuando el perro le seguía" A.
karakiatan. "(R-uzt), cacareando" Iz R 395.
karako (L, BN, S ap. Lh), karrako (Lh).  (Interj.). "Karrako, sapristi!" Lh. v. karajo, karatxo.  Mokanesak
airean, ipurdia lasto, / oihuka ari ziren: "Tira, tira, karako!". FrantzesB I 33. Khendu nahiz ari da, / debru ta
karako. Zby RIEV 1908, 772. --Zer egin dezakegu? --[...] Ahal guzia bederen, karako! HU Zez 138. Bai,
karakho, amigo, badiat sobera phena alagera izateko. Const Eskual 18-3-1910, 4. Karako! arrunt ahantzia nuen
[...]. Lf Murtuts 23. Aise ari zira zu! Brien ariña, karako! Ib. 42. Nik uste gakoa nuen! Bainan karako, karako!
Xahu niz oraikoan! Herr 3-8-1961, 4.
karakoil. v. karakol.
karakoilatu (Sc ap. A), karakoildu (Dv, H, A), kaakolatu.  "Se ramasser en se roulant sur soi" Dv.
"Karakoiltzea, se rouler sur soi, se pelotonner (à la façon d'une coquille contournée d'escargot)" H. "Enroscarse"
A. "Kharakoillatu (Sc), ensortijarse el pelo" Ib.  Harrapatzen dute sala handi bat bost liberakoz bethea eta
athe haren gainean izigarriko den sugea kaakolatuia. EE 1883b, 440.
karakoildu. v. karakoilatu.
karakoilkatu (Dv  A). "Se ramasser en se roulant sur soi" Dv.
karakol (V-gip, G-azp, AN-gip-5vill-egüés-ilzarb-olza, BN-arb, Ae, Sal, R; Lcc, O Not 50, O-SPAd 880, SP),
karakoil (L, BN, Ae, S; Arch VocGr (-oill), VocBN, Gèze (-oll), Dv, H (L, BN)), karaboil (Hb ap. Lh). Ref.:
VocPir 507; Bon-Ond 146; A (karakoil); Lh (kharakoil); CEEN 1971, 352; Elexp Berg; Gte Erd 238.
1. Caracol. "Limaçon" H. "Escargot. Zer parea! Barea eta kharakoila" Lh. "A ze parea, karakola ta barea (G-
azp, AN-gip-5vill, BN-arb)" Gte Erd 238 (tbn. en Inza NaEsZarr 242 (AN-larr)).  Enaie estimatzen deus /
karakol bat beno haboro. Xarlem 303 (288 karakoil para la misma expr.). [Asko gustatzen zaizkate] karakolak.
Itxubak dira karakoletara. Sor Bar 63. Hostopean karakoila. Ox 132. Karakolak bezela / hek direla bizi / irabazi
guziak / soinean ibilki. Etcham 184. Kiri kiri karakola, paretan gora (B). Zer ote da? Untzostoa. Inza NaEsZarr
2105. Au parea: karakola ta barea. EZBB I 51. Bareak eta karakolak segituko zioten gure trenari. Insausti 19.
v. tbn. Iraola 107. Ostolaiz 110. Karakoil: Ardoy SFran 198.
 Partitü nük Barzelonarik / hire destrüitzeko / ore khiristi lagüneki. [...] // Karakoil ürgülütsia / ziek zidie
trublen emailia. Xarlem 769.
2. "Kharakoilla (Sc), pelo ensortijado, rizado, crespo" A.
- BARE-KARAKOIL, DAMA-KARAKOL, IZA-KARAKOL. v. barekarakoil, dama, iza-karakol.
- KARAKOLEN DANBOLIN. Trueno. "Ostotsa denean, erriak or-emenka esakera bitxiak erabili oi ditu: [...]
Ultzaman: karakolen danbolina" A EY I 168.
- KARAKOLEZKO. "Caracol escalera, karakolezko eskalerea" Lcc.
- KARAKOIL-GUNE. "Limaçonnière" T-L.
karakolles. "(L, BN, S), dim. de karako" Lh. v. karajo, karako, karatxo.
karakota (V-m), karakote (V-m-gip). Ref.: A (karakota, karakote); Etxba Eib (karakote).  "Palo terminado en
curva para recoger fruta de los árboles" A. "Ganchos de la cadena" Ib. "Gancho. Sin. kakua [...]. Karakote
baten mende.
batekin jatxi eban adarra okaranez betetakua, con un gancho descendió una rama llena de ciruelas" Etxba Eib.
 (Fig.). "Karakotia se dice de la nariz aguileña. Zur karakotia eben famelixako guztiak" Etxba Eib.
karakotx.  (Pl.). Mascarada. v. karataiskeria.  Karakotxak da erdaraz mascarada deitzen duguna. Zub 115.
Ihauteri-karakotxak. Ib. 115 (v. tbn. 116).
karaktera. v. karatera.
karall.  (Interj. de sorpresa o disgusto). v. 2 karai.  Karanba! Zer txapela daukan [...]. Besteren batek oju
egingo du, karall, ori zapata dauka!. Izt D 25.
karamaila.  (Con egin). Armar jaleo, armar bulla. Cf. karmañola (3).  Behala behar duzie zinatu /
separazionezko aktia. // Kondizioniak nula dien / beha zite untsa / gero etzitaien jin / huna karamaila egitea.
AstLas 52.
karamar. v. karramarro.
karamarlu (BN-baig ap. Lh; T-L), karramarlo. "Hanneton" Lh y T-L. Cf. kakamarlo.  Ttirritta xexe larri,
[...] berak bezain larriko karramarloa jaten dutenak. GAlm 1968, 15 (ap. DRA).
karamar(ra). v. karramarro.
karamarro. v. karramarro.
karamartza. "(AN-gip), bogavante, crustáceo marino parecido a la langosta" A.
karamasa (V-arr-oroz ap. A), kare-maza. "Masa de cal" A.  [Ormak] karamasa ta arri zatiz, manposteria
merkez orniduak. Erkiag BatB 43. Gazta-erdi bat [...] kare-mazaz egiña balitz baiño gogorragoa. "De
argamasa". Berron Kijote 124.
karamasta. "Chistera, cesto de pescadores" A.
karamatika. v. kalamatrika.
karamelu (H, T-L), karamelo (V-gip ap. Elexp Berg; Lar), karamel (Chaho), kaamelu.  Caramelo, azúcar
fundido; caramelo (golosina). Cf. Arrantz 13: Luis Gaiztoa-k emanik / lenengo arponada [...] // Jose de
Karamelo-k / bigarren kolpian, y Kk Ab I 60: Erdi euzkeraz erdi erderaz esaten dabez [...]: "Don Nikolas
caramelo / konpesore Mariandres [...]".  Karamelu eta konfiturez. Gy VI. Glaza zaitzu karamelu horrekin erdi
hoztu direnean. ECocin 41. Ni txupatu zakur orrek? [...] Karamelua naizela uste al du? Iraola 130.
Mondragoiko azukre, konpita, karamelo guztiak baño gozoagoa. Ag G 106. Zabaldu eban karamelo-ingija. Kk
Ab I 63. "Ama, guretzat zer ekarri du?" [...] / "Ara aizezko pelotak eta / karamelozko txistuak" Tx B II 145.
Amak ekarri deutsuezan pastel-karameloak. Bilbao IpuiB 264. Karamelu-poltzak. Osk Kurl 50. "Marca Pamao"
karameloak. MEIG I 42. v. tbn. Erkiag BatB 18. Karamelo: Salav 71. EZBB I 79. TxGarm BordaB 62. BAyerbe
44. Kaamelu: Sor Gabon 27. Karamel: Ox 41.
karamia.  (Git.). Chaqueta. "Veste, karamia" Michel LPB 145. "Gilet, karamia tino (petite veste)" Ib. 144.
karamika (L ap. Lh). "Égratignure" Lh. v. karamiko.
karamikatu. "(BN-mix), arañar" A. v. karramintxatu.
karamiko (L-ain, BN-mix ap. A). "Arañazo" A. v. karamika, karramixka, karramintxa, zaramiko.
karamitxa. v. karramintxa.
karamuko. "(V-ger), especie de badana o cuero" A.

baten mende.
karamutxa. v. karramintxa.
karan (BN-mix-baig), kaan (BN-baig, S; Lh), kadan (BN, S), kabana (BN). Ref.: A (karan, kaan, kadan,
kabana); Lrq (kaan). 1. Bonito, bello, hermoso; (aplicado a personas) guapo, agradable, simpático, bien
dispuesto. "Gizon karana, hombre de agradable presencia" A. "Gizon kaana" Ib. "Bien conditionné, approprié.
Tresna hau arras kaana omen du eskuko, cet outil va très bien à sa main, paraît-il" Lh. "Gizun kaana, l'homme
parfait" Lrq.  Ikhusi dütügü hirur gizun herriko kaanenetarik beso iskerra bandatürik eta orano ere eztie batek
ez bestek beso hareki mulineta egiten ahal. Eskual 7-8-1908, 3. Hauxe da gauza pollit [...] / Ez nuke nahi saldu /
hain mirail karana. Etcham 141. Oro garaztar karanak, / hunat zirenak biltzen. Ib. 110. Hunki bizkar eta
hankak, / ez direnetz karanak! / Kimaz ere ez da gaizki, / onak ditu haginak. Ib. 67. Aithortuko dut Mediterranea
osoki karana zaitala. JE Ber 81. Pilota partida arras karana. Herr 4-11-1958 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).
2. kaban. "Droit" Lh. 3. kaban. "Complet" Lh.
karan. v. 1 karen.
karanba.  (Interj.). ¡Caramba!  Bertze nihoiz ez. Karanba! HU Zez 138. Zeuk nire alabieri ukutu? Kuidau
gero! Karanba! Ort Oroig 45. Eta diño: karanba! / Ze ederto daguan! Enb 200. Karanba, au ebaki duen
aizkora, zorrotza zan. And AUzta 48. v. tbn. SM Zirik 145.
karanbelatu. v. karanbolatu.
karanbilo.  (Interj. de sorpresa o disgusto). v. karanba.  Arnegik hamabortz apez-gei. Karanbilo! Fede
suharrekoa ditake Garaziko xoko hau! JE Ber 13.
karanbo.  Interj. de sorpresa. v. karanba.  Karanbo! Urrungotan zeuk okikozu kontuen ze berba esan. Ort
Oroig 46.
karanbolatu. 1. Hacer girar.  Nork daki españolek bere eskularru handian karanbolatuz nahi bezain urrun
[pilota] egortzeko zenbait segretu berri ikhasirik ez dutenez? EskLAlm 1855, 22.
2. karanbelatu. Enrollar.  Eta zerua bildu zen liburu bat karanbelatzen den bezala. Echn Apoc 6, 14 (Dv, Ip
biribilkatzen).
karandu.  Embellecer. Cf. karan.  Ez dut dudarik ari zirela nola behar ditutzun bazterrak pollitu, karandu,
aphaindurik eta aberasturik ezarri. SoEg Herr 12-3-1959, 1.
karandu. v. garautu.
karankaz. "(S; GH VIII 2), en gémissant, en se lamentant" Lh. Cf. KARRANKAZ (s.v. 1 karranka).
karantza (B, Sal, R), karantz (B, BN-baig), karantze (BN), karantzia (BN-arb). Ref.: A (karantz, karantzia);
Lh (karantze); Izeta BHizt (karantza). 1. "Fisonomía, aspecto. Karantz ederrekoa da (BN-baig), es de hermoso
aspecto. [...] Karantza berekoak txu koiek (Sal, R), esos tienen el mismo aspecto" A. "Beste karantzia bat badu
orai, tiene ahora otro aspecto" Ib. "Fisonomía, aspecto. Karantzatik zautu dut, aitain karantza bera" Izeta BHizt.
v. 1 kara (2), kerantza.  [Adberbio] kalitatearenak: bene ongi; male gaizki; [...]. Kharantza edo iduri
beretakoenak, quemadmodum, ut, sicut, velut hala-hona. ES 368. Kristoren ta Maria Santisimaren karánza dú
jenioán, déna mánsa ta humíla. LE Prog 126. (Mariaren debotoak) karanzan ere ezaunduko dire, au da,
iduritzean berari (376). LE-Ir.
2. "Karantza, nuance, coloration, état apparent de couleur" Dv.  Arropak ile hautuzkoak dira eta karantza
ederrekin. Dv Telem 70s. Ohartu izan zen heien untzi bat gurearen karantzakoa pesiak apartatu zuela. Ib. 21.
Ume pintarnatuak, nabarrak eta asko karantzetakoak. Dv Gen 30, 39.
karantzadura. "L'ensemble des nuances, coloration" Dv.
karantzakatu. "Intensif de karantza, tze, donner des couleurs, des nuances diverses" Dv. v. karantzatu.  Egin
zioen soineko karantzakatu bat. Dv Gen 37, 3.

baten mende.
karantzatu (Dv  A). "Nuancer, colorer" Dv. v. karantzakatu.  Zeruak, urdin uher batez karantzatuak. Dv
Telem 44. Biluzi zuten bere soineko luze karantzatutik. Dv Gen 37, 23.
karantze. v. karantza.
karapaio. v. garapaio.
karapata (Lar, Hb ap. Lh, H (G)). "Repelón, carrera corta del caballo" Lar. "Course rapide. Karapata, tarrapan
doha, il va à tout course" H.
karapataka. "Hâte, empressement. Gauzak karapataka, tarrapataka egitea, faire les choses à la hâte" H.
karapatatu. "(Hb), galoper" Lh.
karapaterazo (Lar), karapata erazo (H). "Repelar, hacer que el caballo dé una corta carrera" Lar. "Faire courir
rapidement, presser, faire aller à la hâte" H.
karare. "Forja, mezcla de arena y cal" Lar.
kararri. v. KARE-HARRI.
karasa (V-gip). "Cacareo. Oillo-karasa aundixak die txabolan" Elexp Berg. v. kakaraza, 1 karaka.
- KARASA EGIN. "Karasa eiñ, cacarear. Gure oilluak eztabe karasaik pe eitten" Elexp Berg.
karasaka. "Cacareando. Karasaka emun dabe gaur oilluak atsalde osua" Elexp Berg.
karaska. "(S; Alth), "piece qui au moulin fait le bruit", claquet" Lh. v. kalaka, klaska.
karaskatu. "1.º briser avec craquement; 2.º se rompre, se briser avec bruit" Lh.
karastasun. v. kirastasun.
karasti. v. garesti.
karasturu. v. kabestru.
karataiskeria.  Mascarada. v. karakotx; cf. karatatx.  Ützi jokiak, apairü handiak, karataiskeriak, danzak.
Bp II 40. Alageranziak, sobera ian eta edatiak, karataiskeriak eta beste solazak ützi. Ib. 39.
karataits. v. karatatx.
karatatx (O Not, O-SPAd, SP), karatax (H), karataits, karatoxa (BN-baig ap. A), karatats (H), karatosa (BN-
baig ap. Lh), karatox, karatos (T-L), kahatoxa (det.). 1. Máscara; persona enmascarada. "Larua, karatatx <-
ax>" O Not 50 (donde se da como origen de cast. carátula). "Karatatxa <-axa>, masque" O-SPAd 880 (no es
seguro que aquí, así como en el testimonio anterior, -x no represente una fricativa). "Karatatxa <-taxa>, larua
(O) masque" SP; Harriet, que tbn. cita O Not, transcribe karataxa <caratacha>. "Careta" A. "Masque" Lh.
"Déguisement, masque" T-L. "Démasquer, karatosa kendu" Ib.  --[Ihauteriko] karataits lasterkariak nor üdüri
dira? --Jüdioak eta soldado Jesüs Jauna bilaizi zienak. Bp II 40. Ihantrietan usaian bezala aurten ere ukan dugu
plazerra gure kartierrean ikusteko "Kahatoxak". Herr 5-3-1959, 1. Badugu muimendu ihauteria huntan: 13
karatox apaindu zaizkigu beren jauntzi politekin. Herr 1-2-1962, 3.
2. "Kaatatxa, gazteriaren josteta, ederki eta airoski aphainduz egiten dena" Alth in Lander RIEV 1911, 600.
3. "Joanes heldu zaio haurrai (B), heldu zaio karatotx (B)" Gte Erd 213 (ref. al sueño).
karatera (Chaho), karaktera (Gèze), karakter, karaktero.  Tr. Documentado desde finales del s. XVII en
autores septentrionales. Belapeyre emplea la forma karaktero. 1. Carácter, señal, marca. El ambiguo
"caractère" de Gèze, podría corresponder a cualquiera de las tres acepciones.  Zeren hirur sakramentü hoiek
baten mende.
karaktero eta zeñhare espiritüal [...] bedera, arimari eretxekiten baiteritze. Bp I 65s. --Zer da karaktera? --
Karaktera da seinale ispiritual bat gure ariman ezarria. CatLav 212 (V 107). Yeneroztasunak behar du izan
zure amodioaren karaktera berezia. Mih 96. v. tbn. CatLan 121 (karaktera). Batzuék eramakodúte berén
distinzioa beréx berzeengánik, ez solamente Sazerdoteék berén karákter sazerdotála. LE Doc 248.
[Konfirmazioniak] arimari ezin galtzen ahal den señale edo karaktera bat eretxekitzen beitero. CatS 71. Zuin
dira egiazko Elizaren karakterak edo markak? Ib. 32. Sakramenduaren karaktera. CatJauf 104.
2. Carácter (de escritura).  [Superstiziosak,] natüraz gaintiko gaizen egitera iarten direnak karaktero
izkiribatü zonbaitez edo nola nahi. Bp I 87. Izkiribatu zuten [...] urrezko letretan eta ezin itsaasizko amodiozko
karateretan. JesBih 399.
3. (S ap. Lrq; H), karaktera, karakter (V-gip ap. Elexp Berg). Carácter, manera de ser. "Caractère, naturel.
Karatera gaixtoko, oneko haurrak. [...] Karateraz da holakoa, il est tel par caractère" H. v. adiurre.  Ez
zintezke hargatik umorez eta karakteraz ganbiya. Mih 110. Karakteraz eta izenez giristino ta bizitzez pagano.
Dh 149. Nerenaz karatera aski alegera dudala. Gy VIII (v. tbn. 135, 109, 238 karatera, 205 karaktera). Nork
ikusiko du ontsa, duen karaterarekin? Larz Iru 20. En DFrec hay 5 ejs. de karakter y 2 de karaktere, todos ellos
meridionales. v. tbn. Elsb Fram 165. Jaur 170. JEtchep 97.
karatosa (BN-mix ap. A; Lar, Dv, H), garatosa (SP), garatoxa (Aizk, A), kaatosa (Hb ap. Lh). "Étrille" SP y
Dv. "Almohaza" Lar. Aizkibel (a quien sigue Azkue) interpreta erróneamente la grafía ss de Pouvreau y da
garatoxa. v. budortz.  Zillar[r]ezko garatosa. "La almohaza de plata". Volt 155. Ileak karatosaz eta olioz
lehun dirdiratuak zituzten. Larz GH 1959, 86.
karatosa. v. karatatx.
karatosa-aldi. v. karatosaldi.
karatosadura. "(Hb), étrillée" Lh.
karatosaldi (BN ap. A; Dv), karatosa-aldi (H). "Action d'étriller" Dv. "Almohazadura, cepilladura" A.  "Fam.,
action de brosser" Dv. "Métaph., karatosa aldia, une peignée, une rossée. Karatosa aldi bat emaitea" H.
"Eskolarat joan ezpaladi, emanen nezoke karatosaldi bat (BN-arb), si no fuera a la escuela le daría una buena
corrección" A.  Nahiko nian, Pello, muthil traste horrek eman balio bertze lagun hari ere karatosa aldi bat
ona. Elzb PAd 45. Jaurès eta hori bezalako bertze deputatu sozialistek behar lukete karatosaldi bat ona. Eskual
30-10-1913 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).
karatosatu (Dv, H, A, Lh), garatosatu (SP), garatoxatu (Lc ap. A), karatostu (Lar).  "Étriller" SP, Dv y H.
"Almohazar" A. "Zaldi bat karatosatu, étriller un cheval" Lh.  Señale ona da ungi garatosatuak <-tousatu->
izanen garela. "No faltaremos de ser bien almohazados". Volt 155. [Abereak] egun guziez zerbaitez thorra
nitzazke, zaldiak karatosatzen edo estrilatzen diren bezala. EskLAlm 1866, 12. Iphularren garbitzen, berho
mozten, belhar gaxto jalitzen eta behi karatosatzen ar-arazten gintuen. Larz GH 1959, 85.
 (Dv, H), karatoxatu. "Fig. fam., brosser" Dv. "Métaph[ore], rosser, étriller. Ederki karatosatuko haut, je
t'étrillerai de la bonne manière. Syn. karatosa aldi bat emaitea" H.  Ez dut uste [errient-erakasleak]
suminduraz karatoxatu ditutzula, bainan omore on hutsez. Lf ELit 322.
karatotx. v. karatatx.
karatoxa. v. karatatx.
karatoxatu. v. karatosatu.
karats. v. kirats.
karatsu. "Audaz (AN-larr)" A Apend.
 karatu. v. kirastu.
karatula (V-och; Lcc, Añ), karatura (V-och). Ref.: A EY IV 278.  Carátula, careta. "Máscara, cubierta del
rostro" Añ.  Karatula bat / biarko dot arpegijan. DurPl 99. Egin eta jantzi dabez karatula dotoriak. Kk Ab I

baten mende.
56. Karatuleak ezin yautsok artu arpegijaren erdija be. Ib. 57. Karatula sorki, ken akit orti [...] (V-och).
"Mascarilla rodete, quitáteme de ahí". A EY IV 278. Karatura begi gorri marinerua, auntzak yan dautsala bere
burua (V-och). "Mascarilla de ojos rojos". Ib. 278.
karatulatu. "Caratulado, karatuladua" Lcc.
karatx. v. garitxa; karaitz.
karatxo (V-gip ap. Etxba Eib; Lh).  (Interj.). "Dim. de karako" Lh. "Karatxo! Ez desta ondo urten gauza
onetxek!" Etxba Eib. v. karajo, karako.  Karatxo, ta neri begiratzen dit. Sor AuOst 98. Zer dugu hau?
Karatxo! HU Zez 130. Karatxo! Matarraskie naiela? Okasienti ori! Ort Oroig 45. Bortz pinta ezantza baizik
etzaizkit gelditzen, karatxo! JE Ber 51.
karatxo. v. garitxa.
karatxori (AN-egües-ilzarb-olza ap. BOn-Ond 144; Aq 1262 (AN)  A).  Gorrión. v. garaitxori, 2 garraio.
 Ez al dira bi karatxori lauko batean saltzen? (Mt 10, 29). "Passeres". Ir YKBiz 200 (Lç parra-xori, He
garraio, TB murru-xori, Dv, Leon etxe-xori; v. tbn. más ejs. en YKBiz 200).
karatz. v. kirats.
karaubi. v. karobi.
karaun. v. garau; garun.
karauts. v. KARE-HAUTS.
karaz. "Oportunidad" Lar. Cf. karazki, karazko.
karaza.  Máscara, careta.  Agitu da noizpait, etzelaik nork in berdugoain ofizioa aurpegi agerrian, egitea
estalirik karazas (224). LE-Ir.
karazki.  Apropiadamente.  Haur zuen probetxutan erraiten dut [...] karazki eta moldez Iaunari iunkta
zakizkiotenzat enpatxurik batre gabe. "Ce qui est bien séant et propre à vous joindre au Seigneur". Lç 1 Cor 7,
35.
karazko (SP, Lar, H, A).  Oportuno, apropiado. "Karazko da, il est propre" SP. "Oportuno" Lar. "Conducente,
oportuno" Ib. Pouvreau, Harriet y Azkue citan a Leiçarraga.  Bada egun karazkoa ethorri zenean [...].
"Opportun". Lç Mc 6, 21 (Dv egoki). Behar dik ipizpikuak izan [...] irakasteko karazko. "Propre à enseigner". Lç
1 Tim 3, 2 (He, TB irak(h)asteko gai, Dv irakhasle ona). Izanen duk unzi ohoretakotz sanktifikatua eta Iaunaren
usejetakotz karazkoa. Lç 2 Tim 2, 21 (He propi dena). Zeren zazpitako kontuak perfekzione signifikatzen baitu
Skripturán, eta halakotz da hura karazko perpetuitatearen denotatzeko. Lç Ins D 5r.
karazkoro (Lar, H). "Oportunamente" Lar.
karba. v. 1-2 garba.
karbaldi. v. garbaldi.
karbari. v. garbari.
? karbaskitu. "Karbaskitzea, charger de playes" O-SP 220. Cf. SP: "Zarbazkitzea, charger de playes (O).
Billusgorriturik zarbaskitua".
karbasta. v. garbasta.

baten mende.
karbategi. v. 1 garbategi.
karbatu. v. 2 garbatu.
karbaza (O-SP 227, SP, A).  Etim. Relacionado con arba, arbazta, etc. (qq.vv.).  Tallo, tronco. "Othe
karbaza, souche de jauneau" O-SP 227.  [Kalamuaren] karbazak ezpalkaturik [...] zonbeit egunez hor uzten,
idor ditela. F. Dospital GH 1927, 335.
karbe (kh- VocBN  Dv y A; H), karbi (kh- S (Foix) ap. Lh).  Etim. De *karr- (relacionado con harri: v. FHV
251) + -be.  Antro, gruta. v. harpe.  [Diote arhatoin bat] olanda gazna batetan / sarturik / hurruntu zela
lurko herotsetarik. / Barnaixka zen karbea / inguru guzian hedatua. Arch Fab 209s.
karbea. v. kardabera.
karbi (Lar, Izt C 42). "Carvi, [...] simiente de la alcarabea" Lar.
karbi. v. karbe.
karbidratu. v. karbohidrato.
karbohidrato, karbidratu.  Carbohidrato.  Proteina, karbidratu, bitamina eta mineralak. Oñatibia Baserria
43. Karbidratuak ondo artzen dituzte bei eta zaldiak. Ib. 67.
a
karboku (G-bet), karmoku (G-bet). "Panadizo" Garate 6. Cont BAP 1949, 359.
karbona. v. karbono.
karbonada (Urt), karbonade.  Carbonada. "Carbonella, karbonada, haragi xigortua" Urt IV 228.  Glazatzen
duzu gero karbonade bat eta emaiten duzu gainean. ECocin 22.
karbonera.  Carbonera.  [Trenak] karbonerarik ez dute biar, / fogonerorik ain gutxi. Tx B II 115 (se refiere
al tren eléctrico).
karboniko, karboniku.  Carbónico.  [Belar-tokian] sortzen da karboniku aziduak kristuari kalte egin
lezaioke. Oñatibia Baserria 37.
karbono (V-gip), karbona.  Carbono. "Piezia su gori-gorixan ez denpora larregian euki, karbonua ezteixan
galdu" SM EiTec1 149.  Oxigena, azota eta karbona. JE Med 77. Biriketako albeoletako karbona husteko.
Herr 5-10-1995, 8. Proteinak beti, nitrojenu, karbonu, idrojenu eta oxijenu izaten dute. Oñatibia Baserria 68. 
(Como primer miembro de compuestos).  Kloridriku azidua, sulpuriku azidua, fosforu azidua, formiku azidua
eta karbonu azidua. Oñatibia Baserria 37.
karbots. v. 1 garbots.
karbunko. "Carbunco piedra, karbunkoa arria" Lcc.
karburadore.  Carburador.  Nola kotxe bat gelditzen da karburadorerik gabe, ez gasoil eta ez txispa?
Berdin gertatu zait neri. Albeniz 255.
karburo (V-gip), karburu. "Carburo" Elexp Berg.  Karburo argi ederrak zeuzkaten an. AZink 106. Iñoz
petroliue, karburu edo kandelie erretxinie besterik euki ez genduanok. Gerrika 124.
karbuts. v. 1 garbots.
karda (V-gip, BN (kh-), R; Lcc, Lar, H; kh- VocBN, Gèze, H), garda (V-ger, Sal). Ref.: A (karda, garda); Urkia
EEs 1930, 30; Iz ArOñ; Holmer ApuntV (garda); Elexp Berg.  "Carda, cabeza de púas de la hierba cardencha"
baten mende.
Lar. "1. cardère, chardon à foulon. 2. peigne à carder" H. "Kardak, artilla leuntzeko tresnak" Urkia EEs 1930, 30.
"Kárdaak, las cardas" Iz ArOñ. "Ganauak ferixara eruan aurretik kurioso-kurioso garbitzen zien kardiakin"
Elexp Berg.  Gure agure kaskalari ere, besoak sortu zaizko dornuari eta kardari eragiteko. Apaol 118s. Bi
aizpa beti akarrian eta sekula ez odolik egiten. Zer da? --Gardara. Garral EEs 1915, 92 y 111.
kardaba (G-to-bet, AN). Ref.: A; Asp ANaf. 1. "1.º agitación, perturbación; 2. preocupación, quebradero de
cabeza" A. "Estado semiinconsciente del enfermo. [...] Kardaba baten dago gaixoa" Asp ANaf.  Jakin duen
ezkero, kardaba zerbait dabilkiela iduritzen zait. Alz Ram 111. Barrengo kardaba aren burrundarak kezka
berritu ta goritu zion. Anab Don 242. Ai! nagusi on batek / artuko banindu; / kardabak arindu / lanik ez agindu.
Bertsol 1932, 244. Jaurlari aitorpenean Euzko-Jaurlaritzak azaldu zun kardaba gaur ere beregan dualarik.
"Preocupación". EAEg 18-10-1936, 76. Kardabaz baldin banago / pipari esker / ez du gau-lisker / orrek irauten
luzaro. EA OlBe 71. Nolako kardaba duzu? Ori esaten zergatik zabiltz? '¿Qué dolor padeces?'. Zait Sof 42 (v.
tbn. 84). Ba ote zekien zer kardabari eltzeko zegoen bizibide ortan? Zait Plat 90. Besten mende / dagon arek oi
ditun / kardaba gaitzak. Gazt MusIx 77.
2. "Ruido, alboroto, v.g. de niños jugando" Asp ANaf.
kardabatu.  Preocupar.  Kardabatzen duanarekiko mintsu jartzean [irudimena]. "Se pone actualmente
enfermiza con relación a lo que la preocupa". Zink Crit 31.
kardabera (G, AN, L, BN, R-uzt; SP, Lar, Añ, Izt C 42, VocBN (kh-), Dv (L-côte), Lcq 109, H (+ kh-)),
kardubera (V-gip, G-azp), gardabera (AN-egüés-ilzarb-olza, Sal, S, R; SP, H), gardubera (V-arr-och-m, G, S),
garduera (V-m), gardubea (S), gardabea (-be Foix ap. Lh), karbea (kharbe S; Dv (S)). Ref.: VocPir 598; Bon-
Ond 148; Alth Bot 6; A (kardabera, gardabera, gardubera, karbe); Mdg 151; Lh (gardabe); Arzdi PlantR
(gardabera); Iz ArOñ (kardú-beraak); Zubk Ond (garduera); Elexp Berg (kardubera).
 "Laiteron" SP. "Cardo" Lar y Añ. "Chardon" VocPir 598. "Herbe qui a la forme d'un chardon, mais qui pique
moins" VocBN. "Kharbe-a (S), chardon" Dv (pero el tema es seguramente kharbea; de este lexicógrafo proviene
tal vez la forma kharbe de Azkue). "Chardon doux des champs" Alth Bot 6. "Cerraja común (bot.)" A. "Kardu
berak eta kardu latzak, tiernos y silvestres o ásperos" A EY IV 203. "Gardabera, cardo lechuzo" Mdg 151.
"[Cardo] para los conejos" Iz ArOñ. "Ama Birjiña-kardua, kárduberia, el cardo blando de huertas y heredades
muy bueno" Ib. Cf. Baraib 141: "Gardubera, cardo cerraja", y VocNav s.v. gardabera, gardambera, gardamera
y gabarderal. Cf. basakardabera.  Libanoko kardabera. Ur 2 Reg 14, 9 (Ker kardabera; Dv astokharlo,
BiblE gardu). [Frantsesak] kardaberak jate'ituzte. Xe 213. Asunak zizti-zazta egitten eutsoen. Eta kardaberak
oñetan sartuten yakozan. Altuna 105.
kardaberatx (Lar, Izt C 42), kardaberatz, kardaberats (A Apend), karduberatx (Lcq 112), kardaberatxa (AN
ap. A). "Cardencha, hierba que da la carda" Lar. "Cerraja tierna" Lcq 112.  Karda beratza. "Cardo blando". Or
Eus 221.
kardaberaxka (-aisc- Lar, Izt C 43, msLond ap. A, Lcq 112, H; kh- H), "Cardillo" Lar (donde la grafía -iska está
probablemente por -xka). "Pissenlit; id. kardabera" H.
kardaberaxti (kh- H), kardaberasti (Lar), gardaberaxti (Arch ms. ap. DRA), kardaberaisti (H). "Cardizal" Lar.
"Lieu où le pissenlit abonde. Planche de cardons, lieu complanté en cardons" H.
kardae. v. 1 garda.
kardaera (Lar, H (V, G)). "Cardadura" Lar. "Cardage" H.
kardagai (AN-gip), kardakai (AN-gip ap. A). "Yesca" A. v. ardagai.  Beste bat bada kardakai antzera pago
edo aritzari gerrian ateratzen zaiona. Ostolaiz 157.
kardagaila. "Kardagailla (AN-gip), yesca" A. v. ardai, kardagai.
kardai. v. 1 garda.
kardaila (khardailla BN-bard ap. A; khardalla Dv (BN-bard)). "Bavardage fatigant" Dv. "Habladuría molesta,
charlatanería" A. Cf. karraila. v. ardaila.

baten mende.
kardailu (Dv (que cita a Darthayet), H (+ kh- BN)), kardaili (kh- BN-lab ap. A). "Fléau à battre le fromment" H.
"Mayal (se dice en plural)" A.
kardain.  Corona.  Urrezko kardain bat eginen diozu inguruan. Bibl Ex 25, 11.
kardaintu. v. gardañatu.
kardakai. v. kardagai.
kardakintza (Lar, H (+ kh-)). "El oficio de cardador", "pelairia" Lar.
kardakizun. "Khardakizuna, qu'il faut, qui est à carder" H.
kardakume. v. gardakume.
kardal. 1. Arrecife.  Mendi-arbelok [...] itxasoan murgiltzen kardalak (arrecife) sakabanatuz. Etxde Itxas
42. Kardal artean ondatzen / urliak batela. "El otro en la encubierta / peña rompe la nave". Gazt MusIx 119.
2. "Itxastar zaarrak ba ekien zer dan kardala. Olatua jaso ta apurtzeko asten dan itxas bultzadeari, sakadeari,
kardala deituten eutsen" Zubk Kardala 3 (ap. DRA).  Kardalaren atzetik etorten dira erlaizea, katxoia ta abar.
Zubk Kardala 3 (ap. DRA, s.v. katxoi).
kardalari. "Kardálaari, cardador (de lana)" Iz ArOñ. v. kardari.
kardalin. v. kardelina.
kardalore. "Karda loria (Carlina acaulis), ajonjera (G-to, AN-larr)" Arzdi Plant1 277.  Eguzkian irudia /
atean karda loria. Lab EuskOl 1930, 146.
kardama. "(V-al), carda que se usa para purificar el lino" A.
kardamen (Lar, H (+ kh-)). "Cardadura", "traite, carda del paño colgado de la percha" Lar.
kardamintx. v. karramintxa.
kardamiru (BN ap. A; Urt, Dv (BN), H), karddamiru.  "Acalanthis" Urt I 68. "Chardonneret" Dv y H.
"Jilguero" A. "Kardinalea, kardintxa eta egagorria deitzen dute txori hau [kardamirua] tokika" Dass-Eliss GH
1923, 760. v. kardantxilo.  Bere buru gorri, hori, xuri eta beltxarekin, hemen gaindi othe da kardamirua
baino xori pollitagorik? Dass-Eliss GH 1923, 760. Martxuka-xori eta karddamiruak kaiolan altxatzen ditutzu,
heien errepika airosentzat. Herr 23-9-1965, 1.  karnamiro. (Fig.).  Izan dadiela karnamiro... eta zorionak
ait'ameri. Herr 27-7-1961, 2.
- KARDAMIRU-BAZKA. "Kardamiru-phazka, Senecro vulgaris" Eliss GH 1933, 114.
kardamu (V-ger ap. A; Añ), gardamu (V-ger-ple-arr-oroz-m ap. A; Añ). 1. "Broma, carcoma" Añ. "Carcoma,
gusano de la madera" A. "Gusano del tocino" Ib. "Gardamu, herrumbre o polilla de hierro" A BeinB voc. Cf.
VocNav: "Gardama, carcoma, insecto", y LzG: "Gardama, insecto, cochinilla (Apellániz)".  Etxe zaarrak [...]
zur gardamuak edo zerenak ianikoak. A BeinB 57. San Pedro zarraren burua gardamuak zulatua. "Agujereada
por la polilla". A EY III 35. Ene kaixatxu maitea, kardamuak yaten asita ago. EG 1956 (7-8), 28. Kardamuz
beteta dago gure arasa; kardamu ta sitsak badauke gurean amasa. (V-m). EZBB II 33.
2. (Lar, H (+ kh-)), gardamu (V-ger-arr ap. A), gerdamu (V-ple-arr-oroz ap. A). "El rancio de [...] tocino" Lar.
"Rancidité de l'huile, de la graisse ou d'un corps gras" H. "Khardamua, [...] rance et rancidité" Ib. "Roña espesa,
casi costra. Urdai zaarrari egiten jako gerdamua, esta roña se le forma al tocino viejo" A. "Gardamu (V-arr),
mal gusto del tocino rancio" Ib. v. gardinga.
kardamugarri (H (+ kh-)). "1. sujet à rancir. 2. au fig. peu employé: sujet à s'aigrir, en entrer en mauvais
humeur. Ce qui est propre à rendre de méchante humeur, de caractère grincheux" H. v. gardingagarri.

baten mende.
kardamukor (H (+ kh-)). "1. qui rancit aisément, qui a de la facilité à rancir. 2. qui facilement prend de
l'humeur, devient grincheux, se dépite" H. v. gardingakor.
kardamutasun (H (+ kh-)). "1. rancidité, état, qualité de ce qui est rance. 2. au fig. qualité d'une personne de
caractère désagréable, inquiet, grincheux" H. v. gardingatasun.
kardamutu (Lar, H (+ kh-)). 1. "Enranciarse el tocino" Lar. "Rancir" H. v. gardingatu. 2. gardamutu (Dgs-
Lar 6), gardamatu (-mau V-m ap. A Apend). "Roer" Dgs-Lar. "Carcomer" A Apend. Cf. LzG: "Gardamarse,
apolillarse la madera (Apellániz)".
kardanga. v. gardinga.
kardanika (Hb ap. Lh), kardainka (Hb ap. Lh). "Reproche, réprimande" Lh.
kardanikatu. "(Hb), reprocher, réprimander" Lh.
kardankatu. v. gardingatu.
kardankor. v. gardingakor.
kardantxa. v. gardantx; kardintxa.
kardantxilo (-ll- V-ger-gip), kardantxulo (G-azp), kardantxolo (G-azp), kardantxulu (G-bet). Ref.: A
(kardantxillo, kardantxolo); Arzdi Aves 160; SM EiPáj, Etxba Eib y Elexp Berg (kardantxillo).  Jilguero.
"Kardantxilluanak, nidada de jilguero. Txabola onduan, arta baten, kardantxilluanak" Etxba Eib. v. kardelina,
kardamiru, kardantxori, kardin, 2 kardinal, kardineru, kardintxa, karnaba, 1 karnero.  Kardantxillo
eder kantaria. Zav Fab RIEV 1907, 94. Kardantxulo ta txindorrak, txepetxak eta txirriskilloak. Ag Kr 37 (v. tbn.
G 43 kardantxulo). Kardantxillua kaiola-txorija da. Altuna Euzk 1930, 448. Kardantxilloak sasi gaiñean
kantari. Ibiñ Virgil 101. v. tbn. SM Zirik 83. Erkiag BatB 38. LMuj BideG 84.
 "(Fig.), hablador. Ondo jarritako izena iri, kardantxillua, bien te llamaron a tí jilguero" Etxba Eib.
- KARDANTXILO-HABIA. Nido de jilguero.  Kardantxulo-kabiak orrien izkutuan. Zendoia 198.
- KARDANTXILO-KUME. Cría de jilguero.  Kardantxillo-kumakin abiatxo bat. Alzola Atalak 83.
- KARDANTXILOTARA. A por jilgueros, a atrapar jilgueros. "Motrikoko Lizarrira goiaz kardantxillotara"
Etxba Eib.
kardantxo. Azkue lo toma del msLond, y remite a kardaberaiska (v. kardaberaxka).
kardantxolo. v. kardantxilo.
kardantxori (Añ), gardantxori (V ap. A). "Jilguero <gil->" Añ. v. kardantxilo.  Leio onduan abestuten
eguan kardantxorija. Altuna 47 (v. tbn. 101). Kardantxillua batzuk ta kardantxorija beste batzuk, txori txiki polit
bateri eristen dautsogu. Altuna Euzk 1930, 448.
kardantxulo. v. kardantxilo.
kardaña. v. gardaña.
kardari (V-gip, B; Lar, Añ, kh- H). Ref.: A; Iz ArOñ (kardáari). "Cardador" Lar. "Pelaire" Lar y Añ.
kardatara. "Khardatara, cardée, plein une peigne à carder" H.
kardategi (H (+ kh-)). "Lieu où l'on carde, cardière" H.
kardatu (V-gip (+ -au), B, Sal, R; Lcc (-du), Lar, Añ, H; kh- BN, S; VocBN, Gèze, H). Ref.: A; Iz ArOñ
(kardáatú); Elexp Berg (kardau).  Cardar. "Cardar la lana" Iz ArOñ. "Kardiakin ondo kardatzen bada lania
baten mende.
errezao eitten da" Elexp Berg.  Ile berexten, joiten harrotzeko [...] kardatzen [...] ehaiten. JE Bur 197.
kardatx (AN-gip-5vill-araq ap. A), kardatz. 1. "Yesca" A. v. ardai.  Gabez etzan poxpolo pixtutzerik, ezta
dunda edo kardatza erretzerik ere. Apalategi 31. 2. "(AN-gip-5vill-araq), prominencia de árboles" A. 3.
"(AN-gip-5vill-araq), pelambrera" A. "Pelo revuelto" (Comunicación personal de M. Lecuona).
kardatz. v. kardatx.
kardatzaile (V-gip ap. Elexp Berg; Añ), kardatzale (T-L). "Marraguero, kardatzallea" Añ. "Laineur" T-L.
"Kardatzaille ona komeni" Elexp Berg.
kardatze (kh- H), kardaite (Lcc). "Cardadura" Lcc. "Cardage" H. v. kardaera.
kardaxtu (AN-gip; T-L). "Plamer" T-L. "Revolver" (Comunicación personal de M. Lecuona).
karddamiru. v. kardamiru.
kardei. "Cardenal de golpe, kardeia, ustela" Lcc.
kardelina (G-nav, B, Sal, R; -lin Ae; A Apend), kardalin (AN-egüés-ilzarb-olza). Ref.: VocPir 448; Bon-Ond
144; Garbiz Lezo 45; Izeta BHizt (kardelina).  Jilguero. "Kardelinek zein ongi kantatzen duten" Izeta BHizt. v.
kardantxilo.
karden (H (BN), Lh). "Fil de couleur" Lh. Harriet da como sin. kanbatx (q.v.).
karden. v. 1 garden.
kardenal(e). v. 1-2 kardinal.
kardenatu. "Kardenau, bordar; kardenaitten; kaenak etara" Iz ArOñ.
kardentxa. v. kardintxa.
kardera. "Gorta idikitzeko zerbait (AN-larr)" A Apend.
kardiaka.  (Forma de fem.). Cardiaca.  Nere andreak biotz-gaitza du: kardiaka da. Lab SuEm 185.
kardilame. "Vilano [...]. kardilla-mea: de kardua cardo, illea pelo y mea delgado" Lcq 43.
kardilaun (ANc ap. A; -ill- Lar, Lcq 43; -ilh- Hb ap. Lh).  Etim. De kardu + ilaun; v. SHLV 511.  "Vilano,
flor del cardo" Lar. "Vilano, apéndice peloso o membranoso que corona el fruto de algunas plantas" A.
kardin. "(R-uzt), jilguero" A. v. kardantxilo.  Kardiñak baratzako madaritikan [deia darantzuiote]. J.M.
Tolosa EEs 1913, 114.
1 kardinal (Chaho), kardinale (S ap. Lrq; Ht VocGr, Dv, H), kardenal (Lar), kardenale (Lcc; H (V, G)). 1.
(Sust.). Cardenal. "Cardenal de Roma, kardenale Erromakoa" Lcc. "Cardenalato, kardenalaren goiendea" Lar.
"Cardenalicio, kardenalarena" Ib. "Cardinal" Dv.  Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Kardinal
y kardinale son las formas propias de la tradición septentrional (aunque kardenale en Dechepare y kardenal en
Axular). Al Sur, la forma más empleada es kardenal; hay kardinal en Beovide (junto con el menos frec.
kardenal) y, junto a kardenal, en autores de la segunda mitad del s. XX. En DFrec hay 8 ejs. de kardinal, 6 de
kardenal y 2 de kardinale.  Prinze kardinalek egiteko eman dezon beldur dela. (c. 1597). FLV 1993, 455. Aita
saindu, kardenale, aphez eta prelatuiak. E 59. Kardinal Toletek. Tt Arima 59 (Onsa 140 kardinale). Kardinalen
Kolejio Sakratia. FPrS 18. Kardenal Roberto de Nobiliren illoba. Mb IArg I 263. Toledoko kardinal jaunak. Dv
LEd VI. Ordenaren anparatzalle izan zedin kardinal Jaun bat. Bv AsL 178 (71 kardenal). Kardenal edo
Janzkordun Jaunei. NEtx Nola 11. Richelieu kardenal latzaren lege bat. Mde Pr 70. Lavigerie kardenala. Anab
baten mende.
Aprika 27. Ximenez kardinaleak. Ardoy SFran 76 (v. tbn. 111). v. tbn. Harb 462. ES 145. Egiat 267. Xarlem
1227. Hb Egia 17. Or QA 78. Etxde JJ 226. Lek SClar 117. Vill Jaink 26. Kardinale: EZ Man II 103 (+
kardinal). Mercy 9. Etch 606. Laph 189. ChantP 384. Lap 147 (V 303). Arb Igand 58. Elsb Fram 153. HU Aurp
53. CatJauf 3. Zerb IxtS 108. Larre ArtzainE 257. Kardenal: Ax 149 (V 98). Cb Just 44. Zuzaeta 119. fB Olg
90. AA III 596. Izt C 474. Ur MarIl 51. Aran SIgn 107. Arr May 169. AB AmaE 187. EEs 1912, 57. LEItz 130.
BAyerbe 177.
2. (Urt IV 234), kardinale, kardenale. (Adj.). Cardinal, principal.  Tr. La forma general es kardinal.
Emplean kardinale Beriayn (Doc 171r) y Elizalde (14); salvo errata, hay un ej. de kardenale en Beriayn (Doc
92r).  Birtute kardinalak dira lau. Bet 20. Kardinal hitz hunek erran nahi du prinzipala, erroa, ithurburua.
Mat 142. Iakiteko duzu Uges eta Murbiango entradako kardinalak nornoroest edo susuduest eta dire 15 lekoa
eta kardinaletarik [...] entradarat dire 6. INav 37 (v. tbn. 38). Birtute kardinalak edo opotarrak dira lau.
CatBurg 41. v. tbn. EZ Man I 38. Harb 24. Cap 16. Bp I 49. OA 101. Iraz 44. Cb CatV 59. CatLan 65. Añ CatAN
61. Gco II 85. CatB 79. CatLlo 82. CatLuz 26. CatBus 36. CatAe 64. CatR 65. CatSal 65. Legaz 50. CatUlz 52.
2 kardinal (Lecl, Chaho), kardinale (S ap. Lrq), gardinal (Arch ms. ap. DRA).  Jilguero. "Kardinalea,
kardintxa eta egagorria deitzen dute txori hau [kardamirua] tokika" Dass-Eliss GH 1923, 760. Cf. H: "Xori
kardinalea, chardonneret". v. kardantxilo.  Kardinale pullit pullit batzu, xuri eta gorri beren moko ondoak,
hori eta beltx beren hegalak. Barb Piar I 122.
- KARDDINAL (karjinale Dv). (Forma con palatalización expr.). "Chardonneret" Dv.
- KARDINAL-BAZKA (S ap. A  Alth Bot 22; kardinale-b. S (Foix) ap. Lh). "Séneçon" Alth Bot y Lh.
"Senecio vulgar (bot.)" A.
kardinalazgo, kardenalazgo (Lcc). "Cardenalazgo" Lcc. v. kardinaltasun.
kardinaldu, kardinaltu.  Hacer cardenal.  Harek zian [...] Valentin Khordairia enberatortü [...] Damian
artzaiña kardinaltü. Egiat 244.
kardinale. v. 1-2 kardinal.
kardinaltasun.  Dignidad de cardenal.  Nere Jaun Vaughan, 1893eko urtharrilaren 16ean

kardinalt[a]sunerat altxatu zutenak. Prop 1906, 64.
kardineru (AN-gip). Ref.: A; Arzdi Aves 164.  Jilguero. v. kardantxilo.

- KARDINERU JANTZALE. "(Lanius collurio), godón, triguero" Arzdi Aves 163.
kardinga. v. gardinga.
kardintxa (Lar, Añ  A, Izt, H, Arzdi Aves 164), kardantxa (H), kardentxa (H). "Jilguero <gil->" Lar, Añ e
Izt. "Chardonneret" H. "Kardantxa, kardentxa, chardon des bonnetiers. Syn. egagorria" H. "Kardinalea,
kardintxa eta egagorria deitzen dute txori hau [kardamirua] tokika" Dass-Eliss GH 1923, 760. v. kardantxilo.
 Ori txori-kabi bat, kardintxaren kabi bat da. Arr GB 59. Errekatxo garbian, / kardintxai ezkoturik / lumatxoak
kiskorrik / baiakez jarriten. AB Olerk 316. Jainkoek [...] biurtu zuten Itis kardintxa. Ibiñ Virgil 50n.
- KARDINTXA-AMA. Jilguero madre.  Kardintx-ama kabiaren ertzera egan etorri zan. Arr GB (ed. 1960),
60.
- KARDINTXADUN.  Gorontz arrea, bulargañeko zapi kardintxaduna, anka erdirañoko gona gorriak.
(Interpr?). Zink EEs 1926, 87.
kardintxar.  Jilguero macho.  Kardintxarrak, andiagoa bada ere, arantzen artetik iñolako miñik artu gabe
erraz iges egiten du. Arr GB (ed. 1960), 60.
kardintxarre (V-ger ap. Arzdi Aves 164; Lar, Izt C 197, H). "Pardillo, pajarito cantor" Lar. "Linotte" H. 
Kardintxarre berritsu batek kantatzen zuen tellatuegal batean. "Parlero petirrojo". Otag EE 1881b, 109.
kardintxatxo.  Dim. de kardintxa.  Eta txoria berriz, kardintxatxo bat da. Arr GB (ed. 1960), 58.
1 kardo (L-côte-sar-ain, B; T-L), kardu (AN-5vill, B; Lcq 182 (karduba, det.), VocB). Ref.: A (kardo, kardu);
Izeta BHizt2 (kardu).  "1.º yesca de la corteza de árboles; 2.º yesca que, metida en una caña, sirve para recibir

baten mende.
fuego del pedernal y encender la pipa" A. "Amadou" T-L. v. harddo, karjo.
2 kardo.  Esponja. v. harjo.  Kardoa egin zen hain pisu / eta urez haiñ zen hanpatu / non borriko eziñdua /
bere kargaz gainditua [...]. "L'éponge". Gy 306 (v. tbn. 305).
kardo. v. kardu.
kardu (V, G, AN, L, S (+ kh-); Lcc, Lcq 109, VocB), kardo (G-nav, AN-egüés-ilzarb-olza; kh- BN, S; Añ; kh-
VocBN, H), gardu (V, G, AN-egüés-ilzarb-olza, BN, Sal, Ae, R, S; Gèze), gardo, garde (S; Foix ap. Lh). Ref.:
VocPir 598; Bon-Ond 148; Alth Bot 6; A (kardu, kardo); Lh (garde); Inza Eusk 1928, 233; Lrq (gardü); Iz
ArOñ, Ulz (eztire); Elexp Berg.
 Cardo. "Chardon, mauvaise herbe qui pique" VocBN. "Kardo, cardon" Bon-Ond 148. "Hierba a manera de
achicoria, hoja gruesa y punzante, comida de lechones y se halla en tierra labrada" VocB. "Kardo-urtea, gari
urtea (G-nav)" Inza Eusk 1928, 233. "Karduek bota giñuzén" Iz Ulz (s.v. eztire). v. karlo.
 Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur desde la segunda mitad del s. XVI. La forma k(h)ardo se
encuentra en TB, Echenique, Mendiburu, Añibarro, Barbier, Lafitte, S. Martin y en las versiones modernas de la
Biblia; k(h)ardu en Leiçarraga, Lizarraga de Elcano, Iraizoz y Aresti (tbn. kardua det. en un ej. de Noe); gardu
en Moguel, Mendigacha y BiblE, y gardo en D. Aguirre.  Ala biltzen duté elhorrietarik mahatsik edo
kharduetarik fikorik? "Des chardons". Lç Mt 7, 16 (TB, Echn k(h)ardo, Ir YKBiz 139 kardu, BiblE gardu; He,
SalabBN, IBk la(h)ar, Dv, Ol lap(h)ar, Ker sasi). [Lur] elhorri eta khardu ekharten duena. Lç He 6, 8 (Dv
astokharlo). Laarrez, kardo galduz, belar gaiztoz ta sasiz zure bihotza betetzea. Mb OtGai I 5. Soloa [...]
garduz, zalgaz, zoragariz beterik. Mg PAb 195. Betetzen baita kárdus ta belar gaixtos. LE Urt ms. 125r.
Kardoaren latztasunaz odol edendua ateretera. Añ LoraS 115. Etorri zan jatera / soloko karduak. Noe 109. v.
tbn. Mdg 151 (gardu). Inguru danetan gardo ta belar gaiztoak. Ag G 129. Bere bi begiondoak [...] Ahunxkiko
khardoen pare ez othe ziren eginak, Sansonenak bezal bezala? Barb Sup 145. Harritua jautsi zen, ikusirik han
khardo ondoxka bat! Nola jina zen halako tokian landare txar hori? Lf Murtuts 14 (v. tbn. 15). Nire hilobi
gainean hasi / dela kimatzen kardua. Arti MaldanB 212. Elorri eta kardo sortuko dauzu. Bibl Gen 3, 18. v. tbn.
EZBB II 33. Larre ArtzainE 53.
 Oingo gaztiak, kanpo-larrosa ta etxe-kardo. SM Zirik 41.
- ALOR-KARDO (S; alhorkhardi S; Foix ap. Lh). Ref.: Alth Bot 6; A (alhorkhardu); Lh (alhorkhardi).
"Chardonelle à feuilles étendues par terre, alhor khardia" Alth Bot 6. "Una especie de cardo" A. "Chardon doux"
Lh.
- AMA BIRJINA KARDU (V-gip). "Ama Birjiña-kardua, kárduberia, el cardo blando de huertas y heredades
muy bueno" Iz ArOñ.
- AZALDEGIETAKO KARDU. "Azaldeittako kardu [...], baita Azaldittako kardu, eguzki lorea. Azaldeitta
(Azaldegieta, ziurrenik), Bergara eta Oñati artean dagoen mendigain bat da" Elexp Berg.
- KARDO TXIKI. "Cardamine hirsuta" Iz ArOñ 39.
- KARDU-AR. "Kardú-arrak, los cardos de espinas muy punzantes" Iz ArOñ.
- KARDU GARRATZ. "Gardugarratz, gardulatz (Vc) [...], cardo de los campos" A. v. kardulatz.
- KARDU GOXO. "Cerraja" Elexp Berg. v. kardabera.
- KARDU GURI, GEZA. "Garduguri (V-ger), [...] gardu gaza (V-m), cardo dulce de los campos" A. v.
kardabera.
- KARDU-LORE. "Kardu-lora, eguzki lorea" Elexp Berg.
- KARDU-TXORI. "Zarcero icterino (Hippolais icterina) eta reyezuelo (Regulus regulus)" Elexp Berg.
- KARDU ZABAL. "Gardu zabal (Vc), cardo enano, tan buen alimento para el ganado como el gardubera" A.
- KARDU-ZIZA (AN-5vill, R; Lcq 181). Ref.: A (kardu); SM EiSet (susak). "Seta de cardo" Lcq 181. "Seta de
los campos, litm.: seta-cardo" A. "Nafarroako Bertiz-aranean ezagutzen den kardu-ziza (Pleurotus Eryngii)
delakoa, Gaztelan 'seta de cardo'" SM EiSet (s.v. susak). Cf. VocNav s.v. carduciza (Bertizarana).
- MARIAREN KARDU. "Chardon bénit. Mariaren khardia, triaga" Alth Bot 6 (A).
- MENDI-KARDU. "El cardo punzante bajo que crece en el monte" Iz ArOñ.
- TXERRI-KARDU (-kardo V-gip). "Cardamine sp." Iz ArOñ 39.
- TXORI-KARDU (V-ple-arr-gip, L, BN, S; -kardo G-azp; -gardu V-ger-ple-arr-oroz, G). Ref.: A (txori-kardu,
gardu); Arzdi Plant1 280; Lh; Elexp Berg. "Cardo enano; litm., cardo de pájaros" A. "Txori-gardu, [...] cardo
corredor" Ib. (s.v. gardu). "(Senecio vulgaris), hierba cana" Arzdi Plant1 280.
kardu. v. 1 kardo.
kardubera. v. kardabera.

baten mende.
kardulatz (V-gip, G-azp; Lcq 109, A (s.v. kardu)), gardulatz (V), kardulatx (V-arrig). Ref.: A (gardu); Arzdi
Plant1 275; A EY IV 203; Iz ArOñ; Elexp Berg. "Cardo cundidor" Lcq 109. "Cardo de los campos" A. "Cirsium
(V-m)" Arzdi Plant1. "Karduak bi klasetakoak dira: kardu berak eta kardu latzak (G-azp), tiernos y silvestre o
ásperos" A EY IV 203. "Mandagardua ere badu kardulatzak izena" Ib. 203. "Kardulatza galtzeko, para librarse
de la cardencha (cardo de los campos)" A EY I 84. "Kardúlatza, el [cardo] punzante" Iz ArOñ. v. mandagardu.
 Euria egingo dau, kardu latzak bere ortz zorrotzak eta azala estututen dabezanean. Ezale 1897, 198a. Beren
tartian azaltzen dira / kardu latzak eta osiñak. MendaroTx 55. Kardulatz antzuak alorrak laztu zituen. 'Le
chardon'. Ibiñ Virgil 72. Kardulatza ta lapar arantz-txorrotxa ernetzen dira. Ib. 46.
kardun. v. gardun.
kardutxa, gardutxa (V-m ap. A). "Cardo corredor" A (s.v. gardu).
kare (V, G; Lcc, IC 442, Mic 6r, Lar, Añ (V, G), H (V, G)). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg.  Etim.
De *cale (cast. port. cal; v. DCECH s.v.).
1. Cal. "Calero, el que la hace, kare egiten deuena" Lcc. "Calera de cal, karean montoia" Ib. "Chaux" H.
"Karea, arria sutan erreta lurrarentzat egiten dan ongarria (G-goi)" J. Etxeberria EEs 1931, 38. "Karia erre, hacer
la cal" Iz ArOñ. "Kariakin eiñdako ziriñagaz zuritzen dira etxiak, con un líquido preparado con cal se blanquean
las casas" Etxba Eib. v. kisu.  Tr. Documentado en textos meridionales desde mediados del s. XVIII. En DFrec
hay 5 ejs.  Gañeko karea kendu ta arkitu zuten gorputza ill zen hordu berean bezain osoa. Mb IArg II 301.
Arez, karez ta arriz ez, baizik olez ta zurez egiña. Ib. 312. Ezteutsaz ezarten biar leukezan kare, arri, zur edo
geijak [etxiari]. Astar II 162. Lurrak ongarritzeko bear ainbat kare. Izt C 53. Badira tuparriak kare asko
daukatenak. It Dial 51 (Ur kare; Dv gisu, Ip latsün). Soroetan zabalduko'itut / zimaurrak eta kariak. Tx B 143.
Illobiak kisuz (karez) txuritu egiten zituzten. Ir YKBiz 274n. Iñoz baiño ederragoak baserrietxeak, kare zuriekin
dotoretuta. Alzola Atalak 68. Karea naastu bear izaten zitzaion lurrari. JAzpiroz 74. Harriak, adriluak, karea
eta zurajea. MEIG VI 79. v. tbn. AB AmaE 215. A BGuzur 132. Ag G 216. EEs 1916, 269. Inza Azalp 87.
Munita 79. Gand Elorri 102. Anab Poli 15. And AUzta 125. Zendoia 37. Gerrika 126.
2. Calcio.  Guztiok kare-gatzak dira, CO3Ca (kare-ikatzatoa). GJaur Kimia 154. Kare-sulpatoa. Ib. 158.
- KARE-HAITZ. v. karaitz.
- KARE-HARKAITZ. Roca caliza.  Dan-dana kare-arkaitz gañean dago [Urkizu ballara]. Alkain 67.
- KARE-HARRI (V, G, AN-gip; karearri H; kara-harri V-gip; kararri G-goi; Lar, H). Ref.: A; AEF 1927, 42; J.
Etxeberria EEs 1931, 38; Iz UrrAnz (káraarrixa); Etxba Eib; Ond Bac; Elexp Berg. Piedra caliza. "Lastur aldia,
dana karearrixa da" Elexp Berg. v. KAREZKO HARRI, karaitz.  Urnietan ere badute kara-arri
bikañenekotik. Izt C 52. Zeña atera ta landu egiten dan kare arria baino errazago. Ib. 59 (v. tbn. 53 y 66 kare-
arri). Hernaniko mugape guztia da karearri piñakin ondo janzia. Ib. 52. Lur guztiak berenez / badute bustiña /
kararriaren autsa / eta ondar fiña. It Jolasak 113 (ap. DRA). Zamatzen dute barru guztia kare arriz. Ag G 22.
Kare-arria duten mendietako uren antzekoa. Goñi 67. Askotariko kare-arriak dagoz. GJaur Kimia 153. Urbia,
Aizkorri ta oietan [...] kare-arria baizik ezta ikusten. Vill in And AUzta 29. Kare-arriko Euskal-/ leien sari
aundi. Gand Elorri 59. Kare-arrizko mendiak. Ib. 38 (v. tbn. 54). v. tbn. EEs 1915, 89. Etxde Egan 1961 (1-3),
82. Ibiñ Virgil 73. Insausti 32.
- KARE-HARRIDUN. "Calar, tierra calar, lur kararriduna" Lar.

- KARE-HAUTS, KARAUTS. Cal, arena de cal.  Karauts edo ondarra / badauka geiegi, / lurra gelditutzen da
/ lasai ta arroegi. It Jolasak 114.
- KARE-BELAR. "Careum, [...] kare belhara, karekia" Urt IV 248.
- KARE BELTZ (V-al (-baltz), G-to ap. A). a) "Cal negruzca" A. 
b) Roca caliza oscura.  [Gipuzkoako mendiyetan] arri eta menasta mueta asko arkitzen dira: karearri,
karebeltz, arbel [...]. IPrad EEs 1915, 89.
b) "Algunos dan este nombre al cemento" A.  Lemonako Karebeltzak. "Cementos Portland de Lemona". EAEg
18-5-1937, 1671. Zelaiak karebeltzaz estaliak. Olerti 1959, 155.
- KARE BIZI (V-gip ap. Etxba Eib). Cal viva. "Kare bizixak erre eitten dau" Etxba Eib.  Ortzitu zuten kaja
batean, zen guzia kare biziz betetzen zutela. Mb IArg II 301. Kare bizi ta sokaranak osin zuloetan botatzea. Izt C
108. On da ukullua zuritzea eta kare bizia bertan itotzea. It Dial 80 (Ur kare bizija, Dv gisu bizia, Ip latsün
berua). Alor egarrîk txir egiten du / kare bizien erara. Or Eus 264. Gaitzez ildako zerrik zulo sakon-sakonetan
eta kare-biziz estaliaz lurperatu. EAEg 5-12-1936, 462. Gobela Urdulizen kare biziari, Urduliztarrak badakie
zer erakutsi Ondarrutarrari. (V-m). EZBB I 132. v. tbn. Aran-Bago ManMed 218. GJaur Kimia 153.
- KARE-ERRETZE. Quema de cal.  Arretaz egiñ bear dana da kare erretzea, lan gogorra da. Ag G 22.
- KARE-ESNE. v. karesne.
- KARE GEZA. Cal apagada.  Kare bizi oneri ura erantsi ezkero, kare-geza edo kare itoa lortzen da. GJaur
baten mende.
Kimia 156.
- KARE-IKATZ. Carburo de calcio.  Kare-ikatzak, ura erantsi ezkero, ikatz-laspela (azetileno) emoten dau.
GJaur Kimia 157.
- KARE ITO. Cal apagada o muerta.  Kare bizi oneri ura erantsi ezkero, kare-geza edo kare itoa lortzen da.
GJaur Kimia 156.
- KARE LETXERA, KARE-LETXADA (V-gip ap. Elexp Berg). Lechada. v. karesne.  Ganauen gaitzak
kentzeko, kare letxeria ta zotala botaeiten xate ormai (V-gip). Gand Eusk 1956, 211.
- KARE-LUR. Tierra caliza. "La primera de estas nueve calidades de tierras es la caliza kare lurra" Ensayo 25.
v. KARAITZ-LUR.  Karelurra onena [intxaurrarentzat]. Munita 50.
- KARE-MENDI. "Formación caliza o calcárea. Arno be, kare-mendixa" Etxba Eib.
- KARE-MORTERO. "Mortero de cal. Karemorterua, kariakin einddako masia" Elexp Berg.
- KARE-ORE. Argamasa. "Kareorre (G?), masa de cal, mortero" A, que cita el ej. de Uriarte. v. karamasa. 
Kareorrea eta adrilluak egiten. "Luti". Ur Ex 1, 14 (Dv lohi, Ol, Ker buztin). Erriaren batasun ori adriluz eta
kare-orez eraiki ondoren. Zait Plat 248. Kare-orearen ordez bikea. BiblE Gen 11, 3 (Ur kareore). Kareorez
estaltzen zuten. Ib. Ez 13, 10.
- KAREZ ETA HARRIZ. "De cal y canto, karez ta arriz" Lar.
- KARE-ZIRIN. "Karésiriña, la cal incandescente que se corre" Iz ArOñ (s.v. siriñ).
- KAREZKO (Lar, Añ). "Caliza, calizo" Lar. "Mampostería, arlankaitza, arri karezko ormea" Añ. v. karedun.
 Nabarri ederra, areatsu ona, karezko piña ugari ematen [duten arrobiak]. Izt C 56 (cf. infra KAREZKO
HARRI). Azido sulfuriko ta karea (sulfato karezkoa). NekIr 44. Urteoroko zuritualdia bear izaten zuen etxeak
[...] karezko jantzia. TAg Uzt 43.
- KAREZKO HARRI. Piedra caliza. v. KARE-HARRI.  Karezko arri eder piña. Izt C 53 (v. tbn. 54, 56, 57,
58ss). Ubel et'ori arkaitz zuriak, / karezko arri gorritan. Gand Elorri 151.
kareaitz. v. karaitz.
karedi, karedui (V-och ap. A). "Calero" A.
karedun (H).  Calcáreo, calizo. "Calcaire" H. v. KAREZKO.  Igurtzitako adarrak karedun urez [...]
bustitzea. EEs 1916, 254. Sagasti-lurrari, ongarri oek eman bear dizkiogu itxu-itxuan: fosforodunak,
potasiodunak, karedunak [...]. Ib. 269.
karegai. 1. Materia para obtener cal.  Zizurkilko mendian badira arrobiak karegaia ugari ematen dutenak.
Izt C 53. 2. Calcio.  Kare biziak karegaia eta ordeigaia eukiten dauz, CaO. GJaur Kimia 153.
karegile (Lar (-ille), H). "Calero" Lar. "Chaufournier" H.  Karobi bat bereala erretzeko prestatzen ikusi zuen
eta karegilleari esan zion. Gco II 323.
karegin (Lar DVC 198 (-iñ), H), karekin (-iñ Lar). "Calero" Lar. "Chaufournier" H. v. karegile.
karegintza (V-gip ap. Etxba Eib; H). "Métier de chaufournier" H. "Fabricación de la cal. Lenago karegintzia
leku askotan zan" Etxba Eib.
kareixa. v. garitxa.
1 kareki. "Careum, [...] kare belharra, karekia" Urt IV 248.
2 kareki.  Materia caliza.  [Arrobi] asko, karekizko arri urdin ederra ugari ematen dutenak. Izt C 53.
karekin. v. karegin.
1 karel (V, G), kaiel (AN-gip), kabella (L-côte ap. DRA). Ref.: A (karel, kaiel); Holmer ApuntV (karel). 1.
"Borde de lanchas" A. "Kabella, galón de una embarcación (L-côte, Larz)" DRA. Cf. Deen I 398: "Carillia,
traversero que tiene juntas unas tablas".  [Ontziaren] kareleko ol guztie kendu genduen. A BGuzur 143. Toleta:
karelean edo txalopertz gañean erramuari eusteko ipinten dan ziria. Ag Kr 88n. Potiñetakoak [...] karel baten
gañean, oker, larri ta noiz ondatuko. Ib. 198. Txalupearen atzeko karelai oratuta. Echta Jos 253. [Ontzi bat]
kanaterdi inguru uretatik karel edo egalera eukana. Ib. 114.
 An idoro eben lurrean luze [...] Karel gurea, barruna eban zaztarraren besoetan lo. Izan bere, ardautzan
baten mende.
kareleraiño sartu zan ta. Erkiag Arran 51.

 "Proa" Deen I 512.
2. "Ribete de calzado" A Apend.  --Nere zapatak Martintxo / akabatu baziran? / --Karela ifini ezkero /
bertatikan prest dira. "Sólo les falta el ribete". BorrB 16.
3. (V-ple, AN-5vill), kabel (G-azp). Ref.: A; Garm LexEV 221. "Aro superior de los cestos" A.  Ondoren,
ustaia, kabela edo buruntzakia ezartzen dio [otarrari]. Garm EskL I 58.
4. (V-arr-oroz-m ap. A), kabel (A Apend). "Pretil de puentes" A.
5. "(AN-5vill), vuelo del tejado" A.
6. "(V-arrig), borde, arista de un madero" A.
7. Orilla.  Jezarten da urmael karelian. Otx 137 (v. tbn. 133). Liorrera edo karelera atera. Ib. 135.
8. (V-ger). "Karela, el colchón" Holmer ApuntV.
2 karel (V-m, G ap. A), kaiel (AN-gip ap. A). 1. "(V-m, G), pez parecido al marrajo, bastante menor" A.
"Kaiel (AN-gip), taulón, pez grande" A.
2. kareli. "Cierto pez pequeño, llamando en francés "castegneau marron" (Darric)" DRA.
- KAREL TXIKI. "Kaiel-tsiki (AN-gip), pez parecido al marrajo, bastante menor" A.
karelatu. "Karelau (V-ger), componer, zurcir" A.
karelgai, karelgei (V-ple ap. A). "Fleje, rama flexible con que se hacen las coronas de cestos" A.
kareli. v. 2 karel.
kare-maza. v. karamasa.
1 karen (V-gip, G, AN-5vill), kaden (V-och-m, G-azp-goi, B, Sal, R), kadan (L, BN-baig, S; kh- H (L, BN, S)),
kaen (V-gip), kadaran (kh- H), karan (B; kh- H), kate (V-arr, G-nav). Ref.: A (karen, kaden, kadan, karan,
kate); Lrq (khadan); Iz ArOñ; Elexp Berg (karen).
1. "Khadanak, arrière-faix" H. "Secundina, bolsa del feto de personas y animales" A. "Kadan, secundina,
suciedades que expele la vaca a poco de parir" Ib. "Placenta, kadanak (BN-ciz)" E. Etchamendy Herr 10-2-1966,
2. "Placenta, membrana que contiene el feto del animal. Beixak txala ein ddau, baiña oinddio karena ez" Elexp
Berg. Cf. alav. cadena 'parias, secundinas, placenta'. v. haurlagun.  Umatokia ertetzea. [...] Karena bota
naiean indarka asitakoan. Oñatibia Baserria 139. Ernetako arrautz au, txal-gria, berealaxe karenetan bilduta
gelditzen da eta azten asiko da. Ib. 59.
2. kaden (V ap. A), kain (R-uzt ap. A), kaien (Dv). "Culot, dernier cochon d'une portée" Dv. "Gurripato,
último cerdito de la camada" A. v. infra KAREN-TXERRI.
3. kaden (L-ain ap. A), kadan (kh- S ap. A). "Tardío, que llega el último" A. "Rezagado" Ib.
- KAREN-TXERRI (kaden- B, Sal ap. A; kadan- Sc ap. A; kain- R ap. A). "Gurripato, cerdo que nace con las
secundinas, el último de la camada" A.  Kaden txarriak aretx obea irunsi. "El cochino torzuelo". RS 37.
2 karen. "(V-eb [?]), estaca que se fija a la piedra en las pruebas de bueyes" A.
karen. v. kaden.
karena (V-ger-m ap. A), kadena (V-ger ap. A). "Carena" A.  Potin andirik geienak [...] ondo garbitu ta pike-
koipetsu edo karena barria emoteko legorrera jasota eukiezan. Ag Kr 37. Txalopa garbituta, karena bear bazun
karenaturik. Elizdo EEs 1925, 248.
karenatu.  Carenar.  Txalopa garbituta, karena bear bazun karenaturik. Elizdo EEs 1925, 248.
karendu, kadendu (L ap. A). "Hacerse tardío" A. Cf. 1 karen.
karenka. "Cara a cara" Etxabu Ond 114. v. KARARIK KARA (s.v. 2 kara).
karentasun, kadentasun (L ap. A). "Retardo" A. Cf. 1 karen.
kareorre. v. KARE-ORE.
baten mende.
kares (H (BN, S)), karest (H), karex. "Employé en cette locution: ardi hori kares duk, cette brebis a la tête
noirâtre, tandis que le corps est blanc. Syn. maxkaroa" H.  Otsuak jan ditazüt / ahari karesa. Canción suletina
(ap. DRA; v. tbn. ib. un ej. de karexa).
karesa (L, B, BN, S; VocBN, Gèze, H), kareza, karexa, kaesa, kabesa. Ref.: Lh; Izeta BHizt2.  Caricia; mimo,
muestra de afecto, de cariño; atención, buena acogida. "Caresse" VocBN. "1.º caresse. 2.º soins dont on entoure
quelqu'un" Lh. "Simpatía; buena acogida. Etxe ortan karesa maitagarrie in zakuten. Karesa orrek aunitz balio
du" Izeta BHizt2.  Tr. Documentado en autores septentrionales.  [Emasteari] egiten zioela maiña eta kareza.
He Phil 404. Bere arropa ederrenetan zereioan agertü amoriotsü elhez ta karexetzaz akogatzen ziano. Egiat 173.
Noiz gozatuko naiz zure karesa eztiez? JesBih 447. [Amodio hura borthiztu zen] bi saindu handi heien elgarren
ikhusteko plazeraz, elgarrekilako karesez eta solhasez. Jaur 354. [Kontsidera ditzagun Birjinari Semeak
Parabisuan] egin ziozkan karesak, zeruetako korte dohatsuaren bozkarioa. Ib. 368. Konsolatu ginituen / kaesa
beruan. Bordel 49. Saritzat emanen zaitzu / [...] hexur mamiduna franko, / bai eta ere kareza asko. Gy 33.
Goraintzi erran izozie Ziprian Phinori / mil'esker derogüla haren karesari. 'De son bon accueil'. ChantP 46.
[Semeari] kabesa guziak egin ondoan [...], ematen dio papertto batean ez dakit zenbat diru. EskLAlm 1909, 28.
[Aitatxok eta amaxok] biek nindabilaten / karesa goxoan. Etcham 221. Halta, badugu emen / Milaka karesa.
LuzKant 139.
- KARESAZKO. Cariñoso, afable.  Pentsatzeko zen haren buru-aireak ez zuela karesazko solasik. Etchebarne
137.
karesamendu.  Acción de mimar, de llenar de atenciones, de tratar con cariño.  San Luis Franziako Errege
handia [...] orobat bere emazteaganako amorioan begitartetsua, gaizki erraiten zen sobera zegoelakotz halako
karesamendutan. SP Phil 400 (He 404 egiten zioela maiña eta kareza).
karesant.  Atento, cariñoso.  Etxeko anderia, karesant zira zü / arrotzak gustüko balinbatüzü. 'Vous savez
recevoir'. Etch 324. Jente karesant handiak eta uhuiñak, Larraiñeko! GAlm 1960, 22.
karesaño.  Dim. de karesa.  Yaun Erregeak egin zaion haur ttipiari karesaño bat. GH 1921, 579.
karesatu (S ap. Lrq; Chaho, Gèze, H, Lh), karezatu, kaesatu.  Acariciar; mimar, tratar con cariño. v.
kariziatu.  [Isaak eta Errebeka] lehiotik ikusi izan ziren elkhar karesatzen zutela, hala non desohorezko
gauzarik ezpazen ere. SP Phil 400 (He 404 amulsuki elkharrekiñ dostetan). [Isaakek Errebeka] maiteki
karesatzen zuela. Ib. 346. Hura behar dugu, hura / guk untsa karesatu / eternitate orotako / emanen derogu
ostatu. AstLas 23. Nik eginen dut su hunik / zien karesatzeko, / plazer eginen beiteizie / trono hartan sartzeko.
Ib. 17. Haur dibino harrek badu ezagutza, karesatzen du bere Ama, hartaz bera karesatua den denboran berean.
Jaur 358. [Jainkoak] kalitate hortan maite ditu, laguntzen ditu, karesatzen ditu, ongiz bethetzen ditu. Ib. 384.
Han badakie bethi danik, nula karesa arrotza. 'Comment traiter l'étranger'. Etch 332. [Astoa] nausiari gostu
gehiago emaiteko / eta maithagarriago harentzat izaiteko / karezatzera hurbilldu bai zitzaion galanki. Gy 21.
Herriz herri bagutza aspaldi handian, / ihunere orano ez gük ezkünian / edien mündü huntan holako herri bat, /
jente xehia untsa kaesatzen zin bat. J.B. Mazéris GH 1933, 303.
karesatzaile, karesazale (S). "Qui reçoit cordialement ses hôtes (S)" Lrq.
karesera. "(G-bet), boya larga que se usa en la pesca del besugo" A.
karesne, kare-esne, karezne (Añ  A), karezna (Lar). "Lechada de cal" Añ.  Orain kare-esnez (lechada)
txuritua egon arren. Iñarra EE 1893a, 10. Sagar, madari, kerixa ta abar azala ondo garbitu ta karezneagaz
zuritu. EgutAr 3-11-1958 (ap. DRA).
karest. v. kares.
karesti. v. garesti.
karetsu.  Calizo, lleno de cal.  Lur oso karetsua ez du ain gogokoa. Munita 79 (v. tbn. 84).
karetu (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc, Rollo 14V), karadu (V-gip ap. Elexp Berg). 1. "Encalar con cal, karetu

baten mende.
kareakin" Lcc. "Abonar la tierra con cal. Gure souak karetu biar ederra dauke" Elexp Berg. "Soua karadu bia
juau" Ib.  Kare eta fosforu, lurrak berak ez dauzkanean, karetu gabeko lurretako janariak ere eziñ euki.
Oñatibia Baserria 49. Lurra karetua izan edo ez izan, janari obea edo txarragoa emango du. Ib. 71.
2. + kareatu. Calcinar.  Arri gogorrak karetu. Animen konsolatzaillea 506 (ap. DRA). Gogoan al duzu /
udarak karetu (kixkaldu) zuen amapola? LMuj Olerti 1961, 298. Lana izanen omen baita harriaren atheratzen,
xehakatzen, garbitzen eta kareatzen. Herr 7-10-1965, 3.
karetxa (Aq (AN)  A). 1. "Garrancho" Aq 1258. "Garrancho, ramo quebrado, cortado o desgajado" A. Cf.
garitxa. 2. "(G, AN), zoquete" A.
karetxa. v. garitxa.
karex. v. kares.
karexa. v. garitxa; karesa.
kareza. v. karesa.
karezatu. v. karesatu.
karezne. v. karesne.
kareztatu (Lar, H). "Encalar", "enjalbegar" Lar. "Encalado, kareztatua" Ib. "Chauler" H. v. karetu.
karezti. v. garesti.
karfeta. "(Sal), corchete. Karfeta batek emaztekia ta gizakia txu, un corchete tiene hembra y macho" A. v.
gafete.
karga (V-gip, AN-5vill, S; Lcc, SP, Urt I 25, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: Lrq;
Etxba Eib; Gte Erd 6; Elexp Berg.  Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. En DFrec hay 19 ejs.
1. Carga, peso (sentidos prop. y fig.). "Carga de bestia, aberean kargea" Lcc. "Charge, faix" SP. "Zaga, carga
que se pone detrás, atzeko karga" Lar. "Fardeau" Ht VocGr y Arch VocGr. "Charge, poids" Dv. "Carga,
pesadumbre. Larregikua gizajuak kargia" Etxba Eib. "Ezin düt karga hori egar (S). [...] Nik ezin karga ori dena
ixan (AN-5vill)" Gte Erd 6. "Karga haundixa daroia burdixak" Elexp Berg. Leiçarraga (Decl a 7v) da kargá,
haxia como equivalentes suletinos de zama.  Legeko doktorák, ezen kargatzen dituzue gizonak karga iasaiteko
nekezkoez. "Charges difficiles à porter". Lç Lc 11, 46 (He, TB karga; Oteiza pixu, Dv, Ker sort(h)a, Ol, Or,
Arriand, IBk, BiblE zama). Ekharri baitugu egunaren kargá eta beroa. "Le faix du jour". Lç Mt 20, 12 (He
karga; TB akidura, Dv, Ol, Ker, IBk, BiblE neke, Samper pizu). Gauza fortitza oi dana bakust / ezkonduaren
kargea. Lazarraga 1196v. Neure bekatuen pisutasunetik arindu, kargatik deskargatu. Mat 240. Bortxa handiz
zerotzuten / har arazi kargua, / zergatik baitziñakien / zela karga pisua. EZ Noel 150. Gurutzearen karga
soberak lurrera egozten zinituen. Harb 298s. Ongi kofesaturik [...] iduritzen zaitzu karga sortha bat, zama pisu
bat gaiñetik utzi duzula. Ax 452 (V 295; v. tbn. 499 (V 322)). Amudioak eztu karga sentitzen, eztu axolarik
trabailluez. SP Imit III 5, 4 (Ch karga; Mst baragaillü, Ip ardüra, Ol, Pi zama, Leon negurri). [Ordenako
Sakramentuak] ematen ere die indarrak, matrimonioko karga andi aek eroateko. OA 76. Izpiritu xumek [...]
karga garaiarekin, edo kargaren pixutasunarekin bidearen erdian erortzen baitira. ES 123. Haragiaren karga
pisua. Ch III 51, 1 (SP pisu, Mst phezütarzün, Ip phezü, Ol, Pi zama). Jesusen uztarria haiñ ezti eta hunen karga
haiñ arin. He Gudu 37. Munduko ondasunez betea ta aberatsa izan bazan ere, karga ori arindu ta Jainkoaren
espirituaz bete. Cb Eg III 225s. Idiak uztarrian lotzen ditu eta onela, kargia eruan eraiten deuste. msOñ 27r.
Bekatuen karga andiarekin makurturik. Mg CC 135 (v. tbn. en contexto similar con bek(h)atu en Ax 430 (V
1
278), SP Imit III 23, 5, Cb Eg III 228, Añ EL 186, AA III 534, Dh 88, MarIl 95, Lap 156 (V 69), Mattin 131).
Animako karga astuna botata. Mg CO 256. Indár yago duénak, aiságo daráma kárga. LE Ong 50v. Asitzen dira
ontziari karga gutxitzen. AA III 376. Ariña dala beraren Lege Santaren karga. Ib. 305. Jesukristok itxi eutsan
Eleisiari eskubidia, [...] karga ta obligazinoia bere mendeko kristinaubeei imiñteko. JJMg BasEsc 203. Berbeta
bakotxian isten dau karga zati bat inoren kleitubaren kontra; ta jasoten dau beste zati bat, urrengo lekuban
kontetako. fB Ic II 202. Sazerdotetziaren karga andija jasoteko. fB Ic III 303. Urthe askoren karga, zama haren
pean. Gy 5. Yaun handienek dute yuie karga hartu. Hb Esk 217. Biyotza ezin jaso det, / au karga barrenak! Bil
134. Ez niteke ni holako karga baten pean jar; hauta zazue ni ez bezalako bat. Laph 184. Silla batean etzanta,
baten mende.
bere buruaren karga eskuakin irozoaz zegoan. Arr GB 40. Gaiztakeri izugarri onen karga pisua. Ib. 37. Hain
dorphea den biziaren karga. Lap 22 (V 13). [Kardinalea] bere kargu eta karga handiek emaiten ziozkaten buru-
haustek higatua zen. HU Aurp 53.
 (s. XX). Trufak trufa, kargak karga, lanak lan, zer egin dugu? HU Zez 114. Saldu eban Josetxok ontziko karga
edo zama apur bat. Echta Jos 205. Sagasti bikañak, sagarren kargakin izarditan. Iraola 58. Asto orrek kargak /
aurregi daduzka. Noe 129. Zazpi arrua karga / biar zuen artu. EusJok 17. Gutxiyena danak ere ez dauka / karga
itxura gabia, / baserritako aitonen batzuek / flakogo egongo dia. EusJok II 146. Sorbaldak kargaren azpian
lehertuak. Barb Sup 93. Umeño haren karga / baitzitzaion dorpe, / amak eman ziozkan / hiltzeko lau kolpe.
Etcham 134. Ainbat urteko lanaren kargaz / bizkar danak makurtuta. Basarri 128. [Johan de Jassu] Xaberrirat
itzuli zela. Etzuena han familiaren karga? 'N'avait-il pas là-bas la charge de sa famille?'. Ardoy SFran 51. Ez
nikek nahi, o seme maitea, / [...] sort-etxearen karga bortxarat hartzea; / hobe baituk hi baino etxea galtzea. Xa
Odol 202. Mügaz haintitik dütie / haxeruek kargak ekharten. Casve SGrazi 24. [Euskararen] batasunik ez horrek,
[...] geure bizkarrek inolaz ezin eraman dezaketen karga ezartzen digu gainean. MIH 222.
v. tbn. Tt Arima 83. Gç 44. Mb IArg I 70. Lg II 277. Zuzaeta 101. DurPl 63. Astar II 101. Zav Fab RIEV 1907,
541. Jaur 393. Izt C 251. Arch Fab 91. Bordel 172. ChantP 92. Balad 239. Xe 298. PE 42. Ud 34. AB AmaE
244. Jnn SBi 54. Arrantz 143. Muj PAm 61. Tx B II 150. Ir YKBiz 275n. Or Eus 299. Anab Poli 40. SM Zirik 30.
And AUzta 103. Uzt Noiz 48. JAzpiroz 74. BBarand 10. Larre ArtzainE 50.
 Carga, molestia.  Begiratu izan naiz [...] deusetan ere zuen karga izatetik. "De vous être en charge". Lç 2
Cor 11, 9 (He, TB karga; Dv behargarri, Ol, Ker, BiblE nekagarri, IBk beldurgarri). Haur da alferkeriatik [...]
heldu den irabazia, [...] bataren eta bertzearen karga eta forogu izaitea. Ax 44 (V 27). Munduak hemen
eskaintzen baiteraut hura guzia karga zait. SP Imit III 48, 4 (Mst, Ip karga; Ch nekhagarri eta penagarri, Ol,
Leon nekagarri, Pi nekegarri). Iatea, edatea eta bertze gorputzaren beharrak karga baitzaizko zu maite zaituen
arima bati. Ch III 26, 4 (SP, Ip karga; Mst phezü, Ol nekagarri, Pi nekegarri, Leon poxelu). Zertako nahi
gaitutzu guztiak gonbidatu; karga ginduzketzu (2 Sam 13, 25). "Gravemus te". Lg I 309 (Ker nekegarri). Besten
eneu, karga, faxeria direla. AR 328. Arbasoen noblezia eta poeten fama / karga dire, ez badute hirurgarren...
fortuna! 'La noblesse des aïeux et la renommée des poètes sont un poids'. Monho 68. Naizen bezalako sagu / [...]
izan daitekeia karga / etxearentzat batere? / [...] Nik yaten dudanagatik? Gy 98. Estaduarentzat zama edo
kargea baño eztiran gexoki ta zarrai. Eguzk GizAuz 98.
 Cargo (de conciencia).  Ai Jauna! Nere kontzienziako kargak lehertzen nau! Dv LEd 195. Gure erriko
bikaio jaunak / pulpitotikan esan du, / kontzientziko kargan gaudela / ez giñalako ezkondu. Tx B 90. v. tbn. JJMg
BasEsc 198. Imaz Auspoa 24, 158. Basarri 145. Berron Kijote 64.
2. Carga, tributo, impuesto.  Lekuiondar eta Lehuntztarrek seiñeurei zor diotzoten kargarik handienen
azpian bizi dire. "Redevances seigneuriales". Revol 113. Establituak diren karga handien arintzeko. "Le poids
des impôts actuels". Ib. 99. Begira askori zegokan karga, zuzen bakoitzari bota diozun. AA II 176.
[Jaungoikuak] daukala eskubidia, [...] iminteko nai dituban petxu, karga edo errentaak. JJMg BasEsc 202.
Erregeek bere sujetak lehertzen dituzte karga handien azpian, [...] berak aberastekotzat. Jaur 149. Ez egieztetzu
egotzi [agindupekoai] karga eta pagakizun andiegiak. Arr GB 32. Populuak errege berriari galdetu zion, karga
handiegien azpian baitzen, othoi arint zetzon. Zerb IxtS 59.
 Obligación contractual de pago (de un préstamo, etc.).  [Nik] artu ditut [...] irur-eun ezkutu ta artu ditut
bakoitzaren alde beste eun emateko kargarekin. Mb IArg I 225. Ollo bat epetan ematen duanak, erraz ipiñiko du
astean iru arraulza pagatzeko karga. AA II 188. Batzuetan berrogei ematen zituan berrogei ta bost edo sei
biurtzeko kargarekin. Ib. 193. Kunplidu biar izanik [Diputaziñoiak] leendik artuta eukazan kargak. (1866).
BBatzarN 221.
3. (V-gip ap. Elexp Berg; Lar). Carga, medida de capacidad o de peso. "Carga de trigo" Lar. "Carga de hierba
que se acarrea a la espalda. Lau sekula-bedar karga etxeratu nittuan atzo" Elexp Berg.  Tr. Documentado en
autores meridionales desde el s. XVII.  Kargako borz sos bear baitituzte Urtubiako dretxoaren pagatzeko.
(Vera, 1674). FLV 2006, 264. Karga bat zarrin. Ib. 265. Erre arren / egur karga onik. DurPl 55. Jaso ezin daben
egur kargiari ezarriko leuskioz egur barrijak? Mg CO 117. Zelan eroango dozue obeto egur karga bat? Añ
LoraS 125. Bost ikatz kargagaz egin leitekiala kintal burdinia. Astar II 162. --Inguru abetan bai omen da bada
arbol bat, sei karga izango ditubena. --[...] Lengo urteetan eman izandu ditu zazpi kargataño're. Sor Bar 79.
Karga bat sagarrekiñ / iru karga erari. JanEd I 90. Amaika ziento [sagardo] karga / iñork bazituan, / kargako
errialean / eun dukat zijuan. Ib. 17. Karga zako arbiya / biar zala artu. EusJok 16. Kantuz ez det nik sartzen /
poltsara urrea, / ez da errotan ere / karga laborea; / agirian dago, bada, / naizela pobrea. Muj PAm 70. Gurutze
aunditxoak eun karga ikatz adirazitzen dute, gurutze txikiak amar karga, koskak karga bana, ebakiak karga-erdi
edo zorrokada bana. ZA RIEV 1928, 588n. Karga orri bet einde. Akes Ipiñ 32. Zelaingo galerak iritxi dira
menditik egur kargaz. "Con su carga de leña". LMuj BideG 64. Gari-karga bat errotara eraman-ta zetorren.
"Una carga de trigo". Berron Kijote 68. Loiolara nola eraman genituan [sagarrak], kargako ogei peztan,
tolarera. BAyerbe 73.
 Ikusi eban gizon bat basuan egurra ebagi ta kargia egiten. Mg CO 117. Dabilz infernurako kargak egiten
pekatubagaz [...] lujurijako basuan. Ib. 118.
baten mende.
 Eltanbada faitra ezteietra, ene altez emonbezkau noranbuena; milla karga goraintzi, eta anitx guartanazala
artaz. Mdg 139.
4. (Lar, H). Carga (munición y pólvora) de un arma. "Carga de escopeta" Lar.  Sutunbak edo artilleriak duen
karga edo polbora sutzen zaionean. Mb IArg I 255. Belarrari arrimatü zuen phistoleta, bainan karga etzen elki.
"Mais le coup ne partit point". Arch Gram 90. Pesadunbria maiz ta / gerrako lanian, / kulpa gabiai kargak / bota
geienian. Ud 80.
 Carga (de explosivo).  Barrenetxen kanteran dinamita kargak sartu zituen. SM Zirik 78.
5. (Lar). Carga, ataque, acometida. "Carga cerrada, karga itxia, ertsia" Lar.  Harmada Franziarat sartzen bi
partetan; / Karloman bera lehen aitzinekoetan, / bigarrena kargekin eta ohointzekin. Hb Esk 57.
6. (V-gip ap. Etxba Eib). Carga (atmosférica). "Bizkaitik dator kargia eta eurixa izango dogu" Etxba Eib.
- ALBO-KARGA. Carga de costado (ref. a la borrachera).  Domeka gabe baten "Artobero" zerbait edanda,
"albo-kargiakin", Kontseju osterutz juan zan. SM Zirik 80.
- ATZERA-KARGA. "Exceso de carga en la parte trasera del carro, camión, etc. Burdi-garua atzera-kargiakin
kargau giñuan da justu-justuan aillegau giñuztan etxera" Elexp Berg.
 (Fig.). "Mozkor handiagatik ere esan ohi da, umorez. Atzo azelakotxe atzera-kargia eruan giñuan etxera"
Elexp Berg.
- KARGA-DESKARGA. Carga y descarga.  Barkuentzako karga-deskargak / toki bitan egitea. FEtxeb 69.
- KARGA-EMAILE. "Bastagarius, [...] kargemáillea, kargemangillea" Urt III 275.
- KARGA-ERAMAILE. "Baiulus, [...] kargekharlaria, kargeramáillea" Urt III 245. "Cargador, el que lleva
cargas, kargeramallea" Lar. "Chargeur, porteur, karga-eremaile" T-L.
- KARGA-GARRAIATZAILE. Porteador.  Doatsuegi izanen gara [...] haren lekhaio, karga-garraiatzaille,
axelari, ganbarazain bagara ere. SP Phil 187.
- KARGA JASO. Levantar peso (ref. al deporte rural).  Pultsuban eta karga jasotzen / igual jokatuko zazu. Tx
B I 224. Pilotan, segan, burrukan, aizkan, / aizkoran, karga-jasotzen. Or Eus 302. Txikia ere dotore xamar /
karga jasotzen zan asi, / [...] amabost aldiz ondo jaso du. EusJok 61 (v. tbn. 62). v. tbn. Urruz Urz 12.
- KARGA-JASOTZAILE (V-gip). Ref.: Etxba Eib (-alle); Elexp Berg (-aille). "Levantador de pesos. Profesional
de este deporte. Itziarren zan karga jasotzalle entzuna" Etxba Eib. "Levantador de piedras" Elexp Berg.  An
ziran karga-jasotzalliak / zerbait lanian eziyak. EusJok 48 (v. tbn. 15). Ortan ere karga-jasotzalle onak badira.
Albeniz 174.
- KARGA-JASOTZE (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Karga jasotzia, competencia de levantamiento de
peso. Karga jasotze berua ei da domekan Deban" Etxba Eib. "San Martzialetan karga-jasotzia dago aurten"
Elexp Berg.  Bertso berriyak karga jasotzeari jarriyak. EusJok 59. Karga jasotze eder bat izan da / Markiñako
erri maitean. Ib. 59. Bertso berri batzuek / egin dizkat jarri / Aritza eta Arteondoren / karga jasotzeari.
MendaroTx 363. Plomoa dabillen lekuan karga jasotzea esan bearra dago. Albeniz 174.
- KARGAKO ABERE. Animal de carga.  Kargako abreak iduri, / nekhatzen gare net, darigula izerdi.
"Comme bêtes de somme". Gy 193.
- KARGA-LEKU. Cargadero. v. KARGA-TOKI, kargategi.  Yakako kargalekuan lanbideari itxoroten
aingurak botarik Juan Perez zegoela. Izt C 424 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Goitik bera bi bagoi ziran.
Bat bean zegoanean, bestea goien zan karga-lekuan. JAzpiroz 12.
- KARGA MUTU. "(V-m), karga andia" A Apend.
- KARGAN. Cargando.  Hirian ikusi dut / herritarra frango, / hemen aisa egiten / baitzuketen bringo, / han
beti kargan eta / ororen esklabo. Etcham 181.
- KARGA-ONTZI (kargontzi Lar). Barco de carga. "Balandra, embarcación" Lar.  Zama edo karga-untzietan
dabiltzan itsastarrak. Erkiag Arran 182.
- KARGAPE. (En casos locales de decl. sing.). Bajo la carga.  Ekusirik beren buruak birauen kargapean,
gogaitzen dira. AA II 31. Belaunak jartzen zaizkitzu kargapean dardaraz. AA III 371. Bere karga pian
leherturik, [...] [zaldia] inziriz ari zen. Arch Fab 191. Goibeltasun eta barrungo ilunaren kargapean makurtu eta
loak artu zuen. Arr May 70. [Sagartxoria] nexka-mutillen kargapean zartatzen da. Or Mi 24. An beti kargapian /
nere gorputza. MendaroTx 39. Morka mardulen kargapean makurtu behar izan due bizkarra matsondoak ere.
TAg Uzt 277. Aizak, Konkor, ez al dek / nekean bildurrik? / Kargapean asteko / goiztxo dek oraindik. EA OlBe
109. Familia baten kargapean gertatu ziren batzuez. Larre ArtzainE 208.
- KARGA-TOKI. Cargadero. v. KARGA-LEKU, kargategi.  Txoperrak kamiona geratu; [...] "laguntzalea"
jetxi, nere maleta artu ta karga-tokira eraman zuan. Anab Aprika 57.
karga-aldi. v. kargaldi.
kargabar. "Haz de leña. Sin. txortabarra. Kargabarrak, labarako su-geixa" Etxba Eib.
kargadero (V-gip). 1. "Kanpoko ate gaineko habea. Harrizkoa nahiz zurezkoa. Ateburuko zerai kargaderua"

baten mende.
Elexp Berg. 2. "Materialetarako enborrak edo apeak kamioi handietara kargatzen diren tokia. Errepide ondoan
egon ohi dira. Atxoteiko bidebarrenian zan lenao kargaderua" Elexp Berg.
kargadi. "Cargazón, carga de mercaderías" Lar.  Nere burua dakust, Jauna, zure aurrean ezin kontatu ala
pekaturekin. [...] Kargadi pisu onetatik nola libratu. Cb Eg II 29.
kargadun.  (Animal, bestia) de carga. "Cabalgadura, abere kargaduna", "caballería, abere kargaduna" Añ.
kargagabetu, kargabagetu (Añ).  Descargar.
kargagarri.  (Lo) que carga.  [Hunelako guziak ditugu arbuiatzen] ez solament hetango meritutako opinione
falsuagatik, baina zeren konszienzién kargagarritako <karkaga-> inbenzione gizonéz ordenatuak diraden ere
bai. Lç Ins G 5v. Baiña bein berrogei bete ezkero, urteak gelditu egiten dira soiñean kargagarri. Insausti 47.
kargagune.  Lugar de carga.  Orgen kargaguneak plomuan atxiki ere toki patarretan. Larre ArtzainE 57.
kargajada. v. karkaxada.
kargaka.  Por cargas.  Ardi larruek banaka, bildotx larruek karkaga (B). 'Muchos ancianos pueden morir,
pero más mueren jóvenes'. Inza Eusk 1926 (3-4), 11.
kargaketa.  (Con suf. ines., 'cargando').  [Joseph] ill nai zuten anai zenbaitek, besteak ez, ta azkenean saldu
zien kargaketan zebilzan ismaeltar zenbaiti. Mb IArg I 233.
kargaketari. "Chargeur, porteur, karga-eremaile, kargaketari" T-L. "Colporteur" Ib.
kargalari. v. kargari.
kargaldi, karga-aldi.  Carga, acción de cargar; turno de carga.  Bi ordutik bi ordura karga-aldia dala, goitik
sartu ba beetik karea atera. TxGarm BordaB 25. Karga-aldi bat ona eman ezkero, lo pixka bat egin litekek. Ib.
26.
kargamendu (T-L), kargamentu.  Cargamento (sentidos prop. y fig.). "Cargaison", "chargement" T-L. 
Kargamendu aberats bat Lanzaroteko ugartetik zekartena. Izt C 482. Irurogei ta amar bat urte / badaduzkat
bizkarrian, / kargamenturik txarrena au da, / eziñ utzi baztarrian. Tx B II 70. Orra itxasuak non derallezkiñ /
kargamentuak aundiyak. Yanzi 58. Sinistu beraz berrogeitamar / Joxek aurten baditula, / kargamentu au ezin
liteke / iñola ere diximula. Insausti 71.
 Cf. kargatu (5).  Zurrut batzuek egindakoan / geienak mugitzen gera / estrapuzua eginda laister / igual
erori lurrera; / kargamentua geitxo artuta / gero ezin jun aurrera. Auspoa 93, 121.
kargaño.  Dim. de karga.  Ene gerruntze hunek ez nahi joan barnera! [...] Kargaño hau duena etxean
hobeki dagoke, ezen ez karrosetan. Beharrik nere burua arthatzen dut. Barb Sup 20 (en boca de una mujer muy
gorda que tiene dificultades para entrar por la puerta de un tren).
kargarazi.  Hacer cargar.  [Erregeek] bere jinete ariñak / dituzte bridarazi, / eta kameluak dohain / ederrez
kargarazi. EZ Noel 64.
kargari (Lar, T-L), kargalari (Urt).  Cargador. "Bastagarius, kargatzaillea, kargalaria, kargarazitzaillea" Urt
III 275. "Cargador, mercader, que carga mercadurías en navíos" Lar. "Chargeur" T-L. v. kargatzaile.  Ahatik,
berak ez zakiena, hauxe zen: kargariak ari izanak zazkola saka ala saka puska pisuenetarik. Larz GH 1959, 89.
kargategi (Lar). "Cargadero" Lar. v. KARGA-LEKU, KARGA-TOKI.  Ontzia artu zuten Gipuzkoatarrak [...]
eta [...] pozkida betean biurtu ziran Yakako kargategira. Izt C 424.
kargatsu. "Cargoso, pesado" Lar.

baten mende.
kargatu (V-gip, S; Lcc (-du), Volt 61, SP, Urt I 431, Lar, Añ, Dv, Gèze, H). Ref.: Lrq (kargatü); Etxba Eib y
Elexp Berg (kargau). 1. Cargar(se); llenar(se). "Cargada cosa, gauza kargadua" Lcc. "Charger" SP, VocBN y
Gèze. "Cargar", "recargar, berriz kargatu" Lar, Añ. "Sobrecargar, sobera kargatu" Lar. "Cargado de años, urtez
kargatua" Ib. "Sobarcado, cargado de cualquier manera" Ib. "Orgak kargatzea, charger une charrette" H.
"Ixillian kargau eban astua eta juan zan" Etxba Eib. "Lau lagunen artian eiñ dabe burdixa kargatzia" Ib.
 Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos, desde Leiçarraga. Hay part. karga en N. Etxaniz (LBB 34).
Frecuentemente lleva como complemento un sintagma nominal con suf. instr.; hay además complemento
sociativo en un ej. de Moguel y otro de Casenave, e inesivo en M. Elissamburu. En DFrec hay 13 ejs.
 Legeko doktorák, ezen kargatzen dituzue gizonak karga iasaiteko nekezkoez. "Vous chargez les hommes". Lç
Lc 11, 46 (He, Oteiza kargatzen; TB bethetzen, Dv bizkarrera ematen, Ol, Or, BiblE leporatzen, Leon lehertzen,
IBk ezartzen). Hurbilltzen naiz zure begitartera, / milla hutsez kargatua humillki othoiztera. EZ Man II 21.
[Iainkoak] kargatu zituen hanbat manamenduz, sakrifizioz eta zirimonia suertez. Ax 24 (V 13). Arimaren
gaiñean, bekhatuaren zorra berretzen eta kargatzen duzu. Ib. 81 (V 54; ib. 376 (V 248) urthez kargatu). Tiriako
donzeillak, / presentez kargaturik. Hm 52. Etzare denbora handiz hemen nekhatuko, ez eta bethiere dolorez
kargatuko. SP Imit III 47, 1 (Mst dolorez kargatü). Perleriarik ahal dukeiena ezta kargatzen maxkorrez. SP Phil
202 (Imit III 21, 4 burdinez kargatu). Kargatutzera aginduko tuzu. (Vera, 1674). FLV 2006, 264. Heldu naiz zure
oiñetara / amudioz kargatua. Gç 122 (v. tbn. 166). Horra nola zeru ederra non den hedoiez kargatzen. Ib. 139.
Zerutik iautsi naiz, eta kargatu naiz zure miseriez. Ch III 18, 1 (Mst miserietzaz kargatü). Itsas-onzi kargatu bat.
Mb IArg I 198. Santuak bitartekotzat artu bear dituzu, baña errezo luzez ez beñere kargatu, presaka, itotzen ta
gaizki egiteko. Cb Eg III 352. Zer obligazionez kargatzen giren heen [sakramendien] rezebitzian. CatLan 121.
Señhalatzen dizi Jesu-Kristo nahi izan dela gure bekhatiez kargatu eta pagatu. AR 227. Bere burubak zorrez
kargatuak ikusteaz. Mih 11 (v. tbn. Dh 90 zorrez kargatu). Kreatura hilkor eta bekhatuz kargatu bat baizen ez
naizen arren. Brtc 22 (v. tbn. en contexto similar Mat 277, He Gudu 54, MarIl 51, Jnn SBi 83, Ip Hil 236, Arb
Igand 196 bekatu(e)z kargatu). [Moise] fidantzia eskas arin bat dela kausa, ez da sarthu [...] lur prometatuan;
eta Maria Moisen arreba, murmurazione edo errenkura batengatik, lepraz da kargatua. Brtc 108. [Emaztiak]
beti desuhuratzen ai / eta adarrez kargatzen. AstLas 29. Tiranoek gatiboak gatez eta burdinez / kargatzen ohi
dituzte. Monho 48 (v. tbn. en contexto similar Mst III 21, 4 bürdüñaz kargatü; Ip Imit III 21, 4 khatiaz kargatü;
EusJok II 115 sokaz kargau).
 (s. XIX). Urhe eta zillarez / girade kargatürik. Xarlem 1248 (v. tbn. 1384). Zamarija da zamatu (edo batzuben
berbeeta txaarrian) kargauta duana. Mg PAb 183 (CC 129 bekatu geiagorekin anima kargatuta; CO 15
burdiñaz kargauta). Idi edo beiak eman ote dituzun epetan, usuraz kargatzen dezula eroslea. AA II 190 (cf. infra
(7)). Eskandalos da, debozioneari darraizkon jendeak ikhustea [...] dagozkoten baino arropa ederragoez
kargatuak. Dh 49 (v. tbn. 106 y 117). Mutill batek artuten dau zara kargauba. JJMg BasEsc 118 (59 grilluz k.,
128 kateaz k.). Kargatü züntien khürütxe handi batez. UskLiB 39. [Jesu Kristo] kargatu da gure krimez. Jaur
147. Phestek gitizie lehertzen / [...] bethi gure aphezak / saindu berri zenbaitez / kargatzen tizu goiz mezak. "De
quelque nouveau saint charge toujours son prône". Arch Fab 227s (117 adinez k.). [Monarkaren] kurrierak /
mezu beraz kargatuak / [...] egorriak izan ziren. Gy 175. Ene ezurrak dira arras zahartiak, / bai eta ere urtez
anitz kargatiak. Balad 118 (216 burdinez kargatu). Bertutez kargatua dijoan ontzia. Aran SIgn 25. Gaixtagin
horiek [...] ebatsi zituzten gauzez kargaturik. Prop 1876-77, 68. Badakite traidorek nor den dirutan kargatuko
holakoaren edo halakoaren enganatzeaz. Elsb Fram 170. Landare [...] lorez lehenik, eta laster frutuz kargatuko
dena. Lap 391 (V 178).
 (s. XX). Salbazale haur gure minaz / nahi izan da kargatü? UNLilia 18 (15 kargatürik [...] zorrez).
Kontrebandist bat zela, espainul arduz kargatürik. Const 32s. Abrahamek egurraz kargatu zuen Isaak. Zerb IxtS
20. Beharko zutela borta-kankail hura orgetan kargatu. Lf Murtuts 33. Xixpa batekin belar kargatzerat [joan].
JEtchep 60. Kamioi aundiak, gañezka kargatuak. Anab Aprika 76. Aldapatxo batean kargatu nuan izugarrizko
gurdikada egurra. Salav 64. Ez ditu pobre ta aberatsak berdinduko / ezerk, ez heriotzak berak. // Ta itzuliko gera
lurraren altzora. / Gu beluzi, / ta haiek, / usteltzerakoan ere, / jauregietan / kargatuko dituzte harrak. Azurm
HitzB 64s. Goizik afal, eguerditan baino arinago (ez baita on loari buruz barnearen kargatzea!). Ardoy SFran
88. Ontziak karga ta ontziak ustu. NEtx LBB 34. Kape edo azukre, / ardo edo ogi, / kargatzen zan astoa /
askotan geiegi. Uzt Sas 101. Trastü phezü hanitxekin / bizkarrak kargatürik. Casve SGrazi 116. Txondorra
kargatzen oso egokiak omen ziran. BasoM 69.
v. tbn. Volt 215. Tt Arima 72. CatLav 392 (V 189). Lg I 287. Egiat 262. Zuzaeta 137. DurPl 61. Astar II 67. Zab
Gabon 76. Bv AsL 124. Elzb PAd 26. Zby RIEV 1908, 760. Iraola 106. Ill Pill 24. Noe 129. Barb Sup 130. Ox
94. A Aezk 198. Kk Ab II 128. Etcham 157. Mde HaurB 8. Xa Odol 265. JAzpiroz 58. Gerrika 77. Larre
ArtzainE 60.
 Gabaren erdian / ama-semez kargatu / eta zen partitu / Josep justua. 'Se chargea en pleine nuit de la mère et
de son fils'. Monho 92.  Pantxo eta Indianoa ari dira karga eta deskarga. Larz Iru 94.
 Cargar(se), hacer(se) pesado (ref. a los ojos, nubes...).  Eriden zitzan berriz lo zeunzala, ezen haién begiak
kargatuak ziraden. "Leurs yeux étoient chargés". Lç Mc 14, 40 (He kargatuak; TB pixatuak, Dv nagituak, Ol
astunduta, Or nagi, BiblE astun). Asi zen denbora nastekatzen aizes eta ziazen odeiak kargatus. Ber Trat 112r.
baten mende.
Oreinak, sobera gizendu direnean urruntzen dira, [...] ezaguturik bere gizenegiz kargatuak direla eta hala
eliratezkeiela gai laster egiteko. SP Phil 85.
 (Part. en función de adj.). Muerto (de sueño).  Pierris eta harekin ziradenak, ziraden logalez kargatuak. Lç
Lc 9, 32 (He logalez pixatuak, TB loak pizatuak, Dv loak arthikiak, Ol lo-astun, Or lo-pisu, Ker loguraz beterik,
IBk logalez puskatzen, BiblE logaleak jota).
 (En la expr. kontzientzia kargatu 'tener, crear cargo de conciencia').  Oi ez kargadu / nork bere konzenziarik,
/ Jaunak ez digun / oi ta gaztigu besterik. Lazarraga 1203r. Konszienzia lizun eta karga dezaken guzia. SP Imit I
21, 2 (Ch, Leon kargatu; Mst, Ip phezütü, Ol toildu, Pi aztundu). Bekhatu bakhar batez baizen, zure konzienzia
kargatua aurkitzen-ez-bazindu-ere. He Gudu 159. Solomo ori jan da ez dute beintzat tripa-miñik izango, ezta nik
ere onekin kontzientzirik kargatuko. Zab Gabon 76. Etzekiñat aiek kontzientzia kargatu zuten edo ez. BBarand
31.
 (En la expr. bihotza kargatu, 'apenar, entristecer, atribular').  Azpitik bazabiltza zerbait zuretzat bilha, hori
da bihotza nahastekatzen eta kargatzen derautzuna. SP Imit III 11, 1. Etxerat jinen zira xangri handireki, /
bihotza kargatürik, begiak bustirik, / eta zure alhaba thunban ehortzirik. 'Le cœur gros'. ChantP 286.
 Descargar (la cólera).  Bere gaiñera ziok aitak / bere kolera kargatzen! Gç 87.
 Llenar (de maldiciones, golpes...).  [Gure Jauna] jüjen aitzinian izan zen [...] mespretxüz kargatia. CatLan
43. Jendek madarizionez / kargatzen dituzten denboran. Monho 146. Elkharren maradizionez kargatzen eta
lehertzen hariko dire. Dh 162. Jüdio eta mithilek orok thü egin zeizien begithartiala eta kolpüz kargatü züntien.
UskLiB 38.
 (Lar, H). "Cargar arma de fuego" Lar. "Charger un fusil, txispa kargatzea" H.  Fusilla aguardintaz / karga
baliteke, / bala gustoz aboan / artuko luteke. Echag 24. Eskopeta kargatu nuen. Balad 210. Piarresek kargatu
zun berriro xixpa. Etxde JJ 156. Eskopeta kargatuta / atian atzian. Xe 186. Kañoi bat kargatuta / iruki banuan.
Arrantz 36. Kartutxoak kargatzeko. Or SCruz 68. Izkilluak kargatzea. NEtx Antz 145.
 "Killoaren kargatzea [...], encerrar la rueca, poner el cerro a la rueca; killo kargatua" SP (s.v. killo <qu->). 
Ordu artean ez baitzuten yakin kargatzen beren khiluak baizik, eta hek ixtupaz edo lihoz. Elsb Fram 72.
 Ura irakin erazi, ta ara bota tomillo-osto ta lore [...]. Gripea menderatzeko ta eztarri-aundidura ta miña
sentitzean, gargarak egin. Orretarako, geiago kargatua bear du izan. Ostolaiz 150.
2. Cargar, abrumar, fatigar.  Tr. Documentado desde Leiçarraga en algunos autores septentrionales,
principalmente del s. XVII (tbn. en Echenique).  Nik etzaituztedan kargatu ukhan, ordea sotil izanez, fineziaz
hartu ukhan zaituztet. "Je ne vous ai point chargé". Lç 2 Cor 12, 16 (He ez natzaizue karga izatu, TB ez
nitzauzuen izan karga; Dv zuen bizkar ez naiz izatu, BiblE ez natzaizuela nekagarri gertatu). Zatozte enegana
fatigatuak eta kargatuak zareten guziák. "Tous qui êtes travaillés et chargés". Lç Mt 11, 28 (He, TB, EvL,
SalabBN, Echn kargatuak, Ax 483 (V 312) kargaturik; Dv sortatu, Leon lehertu, IBk lanpetu, BiblE zamapetu).
Ezen tabernakle hunetan garenok, kargaturik suspirioz gaude, zeren desir baitugu. "[Nous] gémissons étant
chargés". Lç 2 Cor 5, 4 (TB ahundatzen dugu kargatuak izanez; He hats-beherapenez gaudez kargaren azpian,
Dv kargaren azpian auhendatzen gare, BiblE hasperenka gaude larri). Zerorrek deitzen ditutzu zuregana
nekhaturik eta kargaturik daudezinak. Mat 230. Ordea karga hark [hegalak], ez kargatzen, baiña arintzen du
hegaztina. Ax 495 (V 320). Hemen hainitz bekhatuk lizuntzen dute gizona, hainitz pasionek korapillatzen, [...]
tentamenduk kargatzen. SP Imit III 48, 2 (Ch penatzen, Mst phezützen, Ip khexatürik, Leon ethentzen). Zeren
noiz ere sentitzen baitut aldaratua eta kargatua naizela, [...] zure dotrina hunetarik apartatua. Ib. 23, 2 (Mst
büria bake gabe edo phezütürik, Ol artega eta toildurik, Leon nere burua khexu eta ilhun). Hel zakizkit ene
Iainkoa, eta enaiz beldur izanen, zenbat ere kargatua izanen bainaiz. Ib. 29, 1 (Mst kargatü; Ch herstua, Ip
zaphatürik, Pi lorrez lerr-egin bearrean).
 Baldin norbeit tristiziaren kausa izan bada, ez nau ni kontristatu, baina aldez (hura kargago eztezadan) zuek
guziok. "Afin que je ne le charge davantage". Lç 2 Cor 2, 5 (He hura gaindiz karga ez dezadan, TB ez
zaitzatedan sobera karga). [Faraonek bere azpikoak] aitzinerat kargatuago zituen, lana berretu zerauen. 'Para lo
sucesivo los cargó aún más, les dobló el trabajo'. Ax 27 (V 15).
 Gazteko usantzak iarraikitzen ohi zaitza nehori zahartzean ere: eta are orduan kargatzenago, iauntzenago eta
lehiatzenago zaitza. 'Se vuelven más fuertes, más dominantes y es cuando más le acosan'. Ax 175 (V 117).
3. (H). Encargar(se) (de), hacer(se) cargo (de). (Lleva como complemento un sintagma nominal o sust. vbal.
con suf. instr.). "3. donner commission, donner ordre. Zuri erraiteaz kargatu nau, il m'a chargé de vous dire. [...]
Hunen egiteaz kargatua naiz, j'ai chargé, [j'ai l'] ordre de faire ceci. 4. avoir charge, obligation de" H. v.
kargutu, agindu.  Tr. Documentado en autores septentrionales desde principios del s. XVIII.  Obra onetako
legat batez edo fundazione batez kargatuak. CatLav 77 (V 46). Populien instruzioniaz kargatiak direnak. In
CatLan 4. Laphurtarrek bere Deputatuak [...] horien proposatzeaz Estatu-jeneraletan kargatzen tuztelarik. 'Leur
donnant la mission de les proposer'. Revol 115. Konseilariak kargatuak izanen dire obra on harthaz. JesBih 407.
Zeinak kargatzen baitire plazerekin gizon mespretxagarri baten gidatzeaz. Jaur 410. Behar da artzañak ezagut
dezan ongi egoten den aldea, bestela ogen du kargatzez bere ardi saldoaz. "Il a tort de prendre la responsabilité".
Arch Gram 124. Gu gira manu horren bethatzeaz orotan kargatuak. Prop 1876-77, 63 (v. tbn. 59). Zapetain
gaixto bat izan zen kargatua haren altxatzeaz. Elsb Fram 113. Jaun Doni Petri dela [...] Apostoluen eta
baten mende.
dizipuluen fedean hazkartzeaz kargatua. Lap 366 (V 167). Dupanloup kargatü zien berri horren eriari emaitiaz.
Ip Hil 74. Jaun Erretorek eta bertze arimez kargatuak diren guziek. CatJauf VI (v. tbn. Lg I 207 arimeez
kargatu; CatJauf 52 salbamenduaz kargatu). Erien arthatzeaz kargatua den anaiari. Prop 1906, 9. Kargatua
izan zen / Simun oihan-zaina / satorraren biltzeaz. Etcham 61. Behar diren paper guziez kargatuko nuk! Larz Iru
18. Iñaki [...] horien gidatzeaz eta artatzeaz, behar orduan manatzeaz eta izendatzeaz kargatua zen. "Il était
chargé de les guider tous". Ardoy SFran 242. v. tbn. AstLas 52. Gy 154. Laph 153. CatS V.
 (Con sociativo). Cargar con, hacerse cargo de (gastos, etc.).  Guztiakin kargau zan jo ninduena, baña kotxe
barriarentzat golpe gogorra. Gerrika 168.
4. "Cargar, imputar" Lar.
5. "Beber en demasía, emborracharse. Atzo afalostian kokoteraiño kargau giñuztan" Elexp Berg.  Ekusten
dezu zure [...] adiskidea on dan adiña edo geiago kargatua, eta asitzen zatzaizka berriro edateko bidea ematen.
AA II 121. Gizon au arkitzen da / oso kargatuta, / laister ikusiko da / zutik lo hartuta. In Uzt LEG I 51.
6. Cargar, aumentar.  Jauna naiago dot kargau errentea, / ta gaur artean legez emen bizitea. AB AmaE 299.
Bertso berriyak orra atera / nautelako enkargatu, / goratu diran disparatiak / paperean dira agertu; /
deskuiduan ezer gehiegi / iñork badiyo kargatu, / [...] gaizki esanak barkatu. JanEd II 90.
7. Cargarse, formarse (una tormenta).  Kargatzen da trumoi aundi bat arratsaldera, [...] guregana bota zuen
sekulako arriya. Sor Bar 47.
8. (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). "Preñar a una mujer. Andria kargauta jaukak" Elexp Berg.  Aurren bat
nunbait jaio dala ta / aren aita ni naizala // [...] Nun kargatu dan ez dakiela / da azkenian ustua. Tx B I 32s. I
beintzat, ezkondu intzenean, laster kargatu intzenan. BBarand 31.
- KARGA-KARGA EGIN. Cargar completamente.  Oriotik Iruntxiberrira zazpi kilometro, karga-karga
eginda buru eta besoak. Albeniz 27.
kargatxo. "Aerumnula, [...] arthatxoa, kargatxoa, dolore ttipia" Urt I 351.
kargatzaile (Urt, Lar (-alle)), kargatzale (T-L), kargazale (S ap. Lrq). "Bastagarius, kargatzaillea, kargalaria,
kargarazitzaillea" Urt III 275. "Cargador, mercader, que carga las mercadurías en navíos" Lar. "Chargeur" T-L.
v. kargari.
kargatzar.  Aum. de karga.  Dabilz infernurako kargak egiten pekatubagaz. [...] Nekatuten dira jaso ezinik
kargatzar gaistua. Mg CO 118. Badakigu arkituko geunkiala [...] bake geijago geure arimetako kargatzar
astuna kenduta bageunka. Ib. 272.
kargazoi, kargazoñ (Urt). 1. "Bastaga, [...] garraia, kargazoña, karga, garraiatzea" Urt III 275. 2. Carga de
una arma.  Kulparik gabe bota zenion / fusillako kargazoia, / gizon gaxuak aserretzia / ez al zuen arrazoia? Tx
B 185.
kargeria. 1. Carga, conjunto de cargas.  Baña etzen gurutze au bakarrik, ez, aldi artan Jesusek bere gain
zuen kargeri guzia, bere gain zuen [...] gure bekatu guzien kargeria ere. Mb OtGai III 18. 2. (H). "Négoce de
marchands ambulants. (G) Kargerian ibiltzea, faire un tel négoce" H.
kargero, kargeru. 1. Cargador de artillería.  Kargerubak armatera / ederki fusillak. DurPl 115. 2.
Cargador, porteador.  Beste komeriya bat / egiñ degu gero: / zaldiya utsik eta / itxuba kargero. Noe 61.
kargu. I (Sust.). 1. Responsabilidad, culpa. v. karga.  Zuretako har nazazu, bizi nahi banuzu; / ni zugatik hil
banadi, kargu handi dukezu. E 217.
2. (V-gip, S; SP, Urt I 192, Ht VocGr 392, Lar, Añ, Arch VocGr 192, VocBN, Dv, Géze, H). Ref.: Lrq; Elexp
Berg. Cargo, empleo, oficio. "Charge, office" SP. "Enplegua, kargua, l'emploi, la fonction" Arch VocGr 192.
"Emploi pour le service public", "fonction public", "commission" VocBN. "Kargu onen bat dauka Gobierno
Baskuan" Elexp Berg.  Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos, aunque son escasos los ejs. vizcaínos.
En DFrec hay 90 ejs. de kargu y 1 de kargo.  Elizán irakasteko kargu publikoa dutenei. Lç Ins F 6r. Halako
kargu lejitimo eta saindu baten exerzitzeko eta gobernatzeko. Ib. G 8r. Errege Iauna, Prinze Giristinoak,
herrietan kargu dutenak. Mat 220s. Republika gobernatzen dutenek egin dezaten justizia ongi, arrazioaren
konforme ofizioa eta kargu duten bezala. Ber Trat 76r. Bortxa handiz zerotzuten / har arazi kargua, / zergatik
baitziñakien / zela karga pisua. EZ Noel 150. Iuratuak edo berze kargu edo esku duten presunak. EZ Eliç 147.
Herriko kargudun bati [...] edeki zekiola berehala bere kargua. Ax 405 (V 264). Berek bere borondatez, agertu
zuten [...] estalirik eduki zuten gaixtakeria. Haur da konzientziaren kargua eta ofizioa. Ib. 440 (V 286). Ez
desira ere ohoreak eta karguak. SP Phil 386 (He 390 karguak). Eztiela ogen egiten Jesüs Jaunaren kargiari,
zoin baita güzien gañeko gure Arartegoa. Bp I 88. Klaudiok jujetasuneko kargutik athera eta khendu zuela
baten mende.
Greziako Printze bat. ES 169. Kristaubak berak deban estaduaren eta ofizio edo karguaren obligazio aetatik.
OA 69s. Ukho egiten zioten aberastasunei, karguei, ohoreei, adiskideei. Ch I 18, 3 (Mst, Ip, Leon kargu; SP
gradu, Pi aundikeri). [Jaunaren ministroak] onra ta kargu guzia jainkozkoa, ta berekin karga andi ta pisua
duena. Cb Eg III 276. Kargu uhurezko hau / uken dut akisitu. AstLas 28. Heietarik ethorriko den ona izan dadin
partitua Laphurdiko herri guzien artean, bere karguen arabera. "Fût réparti proportionnellement entre les
Paroisses du Labourt". Revol 113. Terroristak kargutarik / apartatuak jadanik / [...] doluan dire sartu. 'Des
charges publiques'. Monho 66. Bakoitzak bere estadu, kargu, ofizio edo bizimoduan dituan obligazio [...]
partikularrak. Gco II 5. Erriko agintearekin edo karguarekin egon zeran bitartean. AA II 123. Jakiñ behar ditu
artu duan kargu ta enpleoari dagozkan gauzak. AA III 591. Parisen tie kargüti, depütatiak idoki. Etch 580.
Ezarteko khargü dienen gora, / gü taula petan girate, jente gradoz aphala! 'Pour mettre à l'honneur les nantis'.
Ib. 482. Ez duk ez on bethi, / ohore eta karguz izaitea handi. Gy 8. Kargu bat hartzen duenak, karguak manatzen
diozkien eginbideak bethe behar lituzkeela. Dv Lab 313. Duke bezala ziren agertzen kargutan. Hb Esk 64. Zelan
elejiduko diran Diputaziño barriko kargu batzuk. (1864). BBatzarN 201. Lagundi guziko buru izatearen kargua.
Aran SIgn 113. Gizaixua bere kargua / galdu bildurrez. Xe 238. Guziak kargu gose eta nausi nahi. Zby RIEV
1909, 230.
 (s. XX). Lizarragak karguak eta bizibideak eman aiei. Or SCruz 68. Lapurdiko biltzarrean bere kargua
atxikitzeko. Zerb Azk 16. Zure kargutik dimititzen duzu. Arti Tobera 275. Edozein ministru edo Estaduko kargu
bat duanaren aurrean. Vill Jaink 129. Sinistu kargu gogor bat / zuk gaurtik artzen dezula, / ikast'ezpadet esango
dute / maixu tontoa gendula. Uzt Noiz 96. Aita Sainduak eman zion besterik ere: "Nunzio Apostoliko" kargua!
"La fonction de Nonce Apostolique". Ardoy SFran 149. Egin izan zira baigorriarren apez, / geroztik zure
kargua kontzientziaz betez. Xa Odol 157. Itzultzen deie deabrueri pastorala zaharretan zuten tentatzaile kargua.
Lf in Casve SGrazi 17. Bestiak olako kargu baterako ez eban balio, zarra batetik eta gorra bestetik. Gerrika 200.
Oro beren kargu, egiteko eta erantzukizunekin. Larre ArtzainE 85. Maixu kargua eman zidaten. Insausti 27.
Donapaleun, [...] izan zituen bere karguak: Nafarroako Parlamentuko eta hiriko zinegotzi. MIH 236. Zenbait
lanbide eta kargutarako behar zen jakitea (eta titulua). MEIG VI 58. Patroiaren eta pilotuaren kargua eta
egitekoa. MEIG III 57.
v. tbn. Harb 315. Mb IArg I 285. Lg I 275. Mercy 37. Brtc 123. Mg CC 169s. Xarlem 1408. Dh 170. JesBih 422.
Jaur 180. Lard 476. Laph 139. Balad 244. Ud 85. Bv AsL 205. Jnn SBi 168. Elsb Fram 95. HU Aurp 69. Xikito 3.
JE Bur 52. Ox 191. Const 35. Zub 81. Etcham 92. Dass in Zerb Azk 61. Mde Pr 50. SM Zirik 32. Erkiag BatB
67. Gazt MusIx 143. Xa Odol 26.
3. Encargo; obligación, responsabilidad, función. "Cargos, los oficios durarán un año, urte bateko diru
karguak" Izt. Cf. infra KARGU(A) HARTU, K. EDUKI, K. EGIN, K. EMAN, K. ERAMAN, K. IZAN.  Tr.
Documentado en autores septentrionales desde Leiçarraga. Hay algunos ejs. aislados al Sur (DurPl, Aguirre de
Asteasu y Lardizabal).  Itzul zitezen Ierusalemetik, kargua konpliturik. Lç Act 12, 25 (He mezua, TB
aldimaitza, Dv eginbidea, Ol, BiblE egitekoa, Ker eginbearra, IBk zerbitzua). Guri zerokun / utzi gomendatua /
haren izena munduan / banatzeko kargua. EZ Noel 36. Ordena sakraturik eztutenak, bere kargua konplitzeagatik
Birjinaren ofizioa erraitera tenitu dira. Harb 430. Ezta asko ondokoei kargu utztea. 'No basta dejar el encargo a
los herederos'. Ax 243 (V 163). Senharra eta emaztia ere eskusatzen dira baruretik, ezkonziaren kargiak ezin
egarten badira, eta batak bertziari ezin rendatzen baditu bere eginbidiak. Tt Arima 73. Jainkoak eta gizonak /
kargu diferentak tuste. Gç 65. Noek gelditu zuen beretzat hei [bere semei] irakasteko kargua eta eginbidea. ES
389. [Krijadiaren] kargubak dira / sustanzijakuak / sisen, okela, urdaiki / gobernetakuak. DurPl 49. Handi beita /
ziek eman kargia. 'La charge confiée par vous'. Xarlem 21. Prest arkitzen zan gizon andi onen biotza, ezergatik
ere egin gabe ez utzitzeko Jaunak bere gañean ipiñi zion karguari zegokana. AA III 506s. President ordearen
kargu premiazkoa da laguntzea presidenta bere eginbidetan. JesBih 420. Horla printze zuhur batek, erresuman
badaki, / emaiten doakioken kargua bakotxari. Gy 154. Betiko zoriona mundu guziari erakusteko karguarekin
Apostoluak gelditu ziran. Lard 480. Ez aingeruen kargua, bainan debruena bethe izan dut. Dv LEd 51.
[Komentuko lagunek] aise fidatuko ziozkaten etxeko kargu handienak. Zerb Azk 55. Buruak behar ditugu xuxen
atxiki, gure kargua ontsa bethetzeko egungo phestan! Larz Iru 124. Zure Aitaren eskuetatik badut kargu bat
ukana; / bertutearen predikatzea gizonen artean barna. Xa Odol 265 (v. tbn. 274). Ez zitzaien gelditzen türk
hilen ehorzteko kargua baizik. Lf in Casve SGrazi 13. Nik pelukeriaren kargua, eta Mariano Harok tabernarena.
Albeniz 119.
4. Cargo (de conciencia).  Beretzen eta iraizten ditugu [...] konszienzién kargutan eta suiekzionetan ezarri
nahi litukeen [...] lege guziak. Lç Ins G 6v.
5. "Cargo, cuidado" Lar y Añ. Cf. infra KARGU(A) HARTU, K. EDUKI, K. EGIN, K. EMAN, K. ERAMAN,
K. IZAN, KARGUKO, KARGURA, KARGU(T)AN (b), KARGUZ.  O Espiritu dohatsua, zure karguaren eta
gomendioaren azpian Iainkoak [...] ene arima [...] ezarri [du]. Mat 297. Enekin ezkontzeko / arrañatia zela //
Errepostu eman nion: / [...] --Ene kargurik gabe / trankil egon zite. Bordel 125.
6. Cargo, acusación, imputación. Cf. infra KARGU(A) HARTU (b), K. EGIN (b).  Jesüsen [...] adixkidek
Jinkua zerbütxatü ükhen die gosian eta egarrian, [...] hanitx falsün kargü eta mesperetxü igurzten zielarik. Mst I
18, 1 (SP gaizki eta laidozki zerabiltzala). Nola respondituko duzute ainberze karguri, nola zeren exenplo
baten mende.
gaistos okasionatu duzuten? (Munarriz, 1743). FLV 1989, 101s. Zer eranzun errazoe ta kargu oni? Mg CO 176.
Andiago ta estuagoak izango dira kontuak, karguak ta juizioa. Añ LoraS 71. Bekataria, zer eranzungo diezu
kargu oei? AA III 462. Ez deutsagula opa biar arerijuari, Jaungoikuaren begijeetan kargurik euki dagijan,
geuri egin deutskun kaltia gaiti. fB Ic I 104. Iruditzen zaio beaz, kulpa detala? [...] denborarekin erantzungo dio
arpegira jendeak, orain neri iratxi nai dian kargu izugarri ori! Ill Testim 22.
II (Tema nudo usado como posposición, tras gen.). 1. A cargo (de). "Zure kargu geratzen da etxia" Elexp
Berg. v. KARGUAN, KARGURA.  Itzaldia zan Aita / Zabalaren kargu. Uzt Sas 315. Trinidadeko iru
Pertsonak / beren kargu juizioa. Ayesta 104. Kristala ordaintzea / gero gure kargu. Insausti 58.
2. A cargo (de), (estar, etc.) encargado (de).  Igaratzan dago etxe bat. Eiztariak dirala uste det beraren kargu
diranak. BBarand 97. Bi aiton zebiltzala / bein billoben kargu. Insausti 344.
- KARGUA ERAMAN. Estar a cargo (de), encargarse (de). v. KARGU(A) HARTU, K. EDUKI, K. EGIN, K.
EMAN, K. IZAN.  Esan zion gobernariak ontzien kargua zeramanari etzedilla [...] urrundu. Mb IArg II 291.
- KARGUA KARGA (Lh). "Kargua karga, 'honor onus'" Lh.  Kargudunak dira izanen: buruzagiak
erregearekin manatzale; soldadoak herrizain. Bainan kargua karga: bizi bitxi harrigarri bat eremanen dute. Lf
in Zait Plat XVII.
- KARGUAN. a) (Precedido de gen.). A cargo (de), al cuidado (de). v. KARGUTAN (b).  Gomendatzen
deratzut neure burua [...], zure karguan gelditzen naizela. Harb 412. Etzaitezila sar zure karguan eztiren
egitekoetan. SP Imit III 25, 1 (Mst zuri fidatü ezteitzien, Ol zure bizkar ez diran garatzetan). Zenbatenaz
gogotikago aitaren bezalako bihotz batek bere karguan hartuko du [...] arima? SP Phil e 3v. Bere haurer edo
bere zerbutzarier, haren gidan eta haren kargian direner [...]. Tt Arima 74. Zure kargian eta esküpian den
[diozesa]. Mst III. Gure Jainkua izan dedilla / anima oien karguan. Imaz in FrantzesB II 145. Gurasuak daude
gaur / neskatxen karguan. Uzt Sas 259 (v. tbn. 328). Gero aita lotzen da / maletan karguan. FEtxeb 128.
 (No precedido de gen.).  Zarela bada arthatsu eta erne, Philotea, karguan ditutzun egiteko guzietan. SP Phil
241 (He 243 zure karguko ditutzun egiteko guzietan).
b) (Con izan, sartu, jarri...). (Estar, entrar...) en posesión de un cargo, un oficio. v. KARGUTAN.  Musde
Chaho behar düzü, aldi huntan kargin sarthü / bestela Üskal-Herri hunek behar dü düpe baratü. 'Entrer en
charge'. Etch 582. Zuhaurek botua emanik / Karguan sartu ginen. (1920). LuzKant 85. Jose eman diote / Mariari
esposo / biak izan deitezen / Jesusen guraso. // Karguan jarri dira / Jose ta Maria / anparatzeko Seme /
estimagarria. (V-ger). Balad 197.
 Gizon gazte batek hagitz desiratzen badu kargu batetan sartzera [...]. SP Phil 386s (He 391 kargu baten
izatea).
 Presondegian baziren erregearen tropetako bi aintzindari. [...] Lehenari erran zion hirur egunen buruko
berritz bere karguan sartuko zela. Zerb IxtS 26.
- KARGUAN HARTU. Pedir cuentas. v. KARGU(A) HARTU (b).  Alabantza emonez / Jesus goraltzeko, / ta
bere iltzailleak / karguan artzeko. Ayesta 64.
- KARGU HANDI. a) Alto cargo, cargo importante.  Tr. Propio de la tradición septentrional. Al Sur se
documenta en Mendiburu, Guerrico y Erkiaga.  Pilatusek ez galtzeko / bere kargu handia, / gurutze gorara
zuen / kondemnatu Mesia. EZ Noel 97. Ohoreak, graduak, kargu handiak safrana bezalakoak dire. SP Phil 200
(He 202 kargu handiak). Apostol, profet eta patriark bakoitzak dituen kargu ta honr andiak. Mb IArg I 285.
Salomonek berak bere erresumako kargu handi batean ezarria. Lg I 337. Erregiaren Khortian kargü
handienetara ere zütien helerazi. Egiat 218. Honrak, estimazioak, kargu andiak. Gco II 67. Osaba Jaunak kargu
handi bat emaiten dio bere armadan. Laph 4s. Bere gogo eta borondateaz bestera, kargurik andienak Erlijioan
idukiaz egin zuen biziera. Arr May 169. Hor ziagok kargu handitan jarririk. Zby RIEV 1909, 227. [Kardinalea]
bere kargu eta karga handiek emaiten ziozkaten buru-haustek higatua zen. HU Aurp 53. Herriko kargu
handienetan direnaz geroz orai ere zenbeit. Zerb Azk 30. Alduna izanaz ganera, kargu aundi bat emon deutse
laterri-arazoetan. Erkiag BatB 159. Zu, amatzerat deitu andrea, eta zu, senar gaztea, / kargu haundiko
lagunkideak, hala bat nola bestea. Xa Odol 221. v. tbn. Xarlem 45. Dh 177. Zub 46.
b) (El) que desempeña un alto cargo.  Abadea izana zen, ordian Elizako kargu haundia, Apezpikuaren
ondokoa. Zub 45.
- KARGU(A) HARTU. a) (Aux. trans. bipers.). Hacerse cargo (de), encargarse (de). (Lleva como complemento
un sintagma gen., un sust. vbal. con suf. -t(z)eko, y con menor frec., un sintagma nominal con suf. instr. o -ko.
Generalmente det.; hau un único ej. de plural en Etcheberri de Ziburu y dos ejs. de indet., uno en Gasteluçar
(junto a det.) y otro en Xalbador). Cf. supra (I, 3), (I, 5), KARGU(A) EDUKI, K. EGIN, K. EMAN, K.
ERAMAN, K. IZAN.  Paulen salbura heltzeko kargua hartu zutenék, eraman zezaten hura Atheneserano. Lç
Act 17, 15 (He Paulo gidatzen zutenek, TB, Dv Paulo laguntzen zutenek, BiblE Paulori laguntzera joan
zirenek). Aingeru saindua, ene begiratzeko kargua Iainkoaren pietatez hartu duzuna. Mat 352s (v. tbn. en
contexto similar Harb 398 ene begiratzeko kargua hartu duzuna). Nitzaz kargu hartuz geroztik, / bethi nauzu
sustengatu. Gç 189. O Birjina! / Harzazu beraz kargua / gu Erregeri ofritzeko, / gal eztezagun zerua. Ib. 202.
Artzen du emaztearen, ume ta etxekoen kargua. AA I 587. Askoren kontuba emon biarko dabela arimeen
karguba artuten dabenak. JJMg BasEsc 217. Jaungoikuak berak artu dau karguba, geuri bera nor dan
baten mende.
erakusteko. fB Ic I 18. Guk Jaungoikoa amatutzeko / kargua artu genduan. Auspoa 68-69-70, 142. Ar zazute
kargua / nere animaren. Xe 162. Bere eskuetan hartuko balu alaba besoetakoaren eskolatzeko kargu hori. Mde
HaurB 28. Gure soldadotzak herri honetako kargua hartu duela. Arti Tobera 274. Piñudi bat zan, da bota ta
zuritu egiteko kargua zuten artua. Uzt Sas 337. Danen kargua nik artu bear. Ataño TxanKan 175.
 (Pl.).  Gure izeneko Sainduak, / zeuen Seme-bitxien har etzatzue karguak. EZ Man II 143. Baiña alare zuzen
artutzen / ditut danaren karguak. Auspoa 39, 108.
 Jaungoikoari guk eskatzeko hauxet dezagun har kargu: / arantza hoiek gutxi ditzala eta lorea ugaldu. Xa
Odol 340.
b) (V-gip, G-azp, AN-gip-larr). Ref.: Asp Gehi; Elexp Berg; Gte Erd 27 y 63. (Aux. trans. bipers. o tripers.).
Pedir cuentas, pedir explicaciones. "Kargua hartu, pedir explicaciones, exigir responsabilidades" Asp Gehi. "Ik
eztaukak zetan neri kargu artuik" Elexp Berg. "Kargu egin behar diogu (AN-5vill), esan egin behar diogu (G-
goi-azp), orri kargu artu bear diogu (G-azp, AN-gip), kargu artu bear zaio (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 27. "Ez
dio inori kargurik artzen (G-azp), ez da zelatan egoten" Ib. 63. Cf. Añ: "Residencia, cuenta que se toma a
alguno: (c.) kontua, kargua". Cf. supra (I, 6), KARGU EGIN (b).  Tr. Documentado en la trad. meridional a
partir de principios del s. XIX, sobre todo en autores populares o bersolaris. Es empleado más frecuentemente
indet.; hay además sendos ejs. de pl., en AzpPr y en EusJok.  Lengo Konfesoriak kargurik artu ez dagijuen,
duaz bere barri ez dakijan Konfesoriagana. Mg CO 162 (CC 115 estutu ez dezan). Jangoikuak ez deusku guri
bestiak zer egiten dabeen kargurik artuko, geuk zer egiten dogun baño. JJMg BasEsc 16. [Jesus] andik eraman
zuten / Anasen etxera; / [...] zer dotriña zedukan / kargu artutzera. Xe 355. [Konfesiyuan] ark kargu artuko du /
zorrotz edo estu, / zeñek bere kontuba / eman biagu justu. Ud 129. Nik kargu artuko nizunikan / zuk etzenduen
pentsatzen / [...] gaur etzera zu gauza neretzat / plazan aizkora dantzatzen. EusJok 137. Erri batian buru
jartzeko / ai zer nolako gizona! / Kargu artzeko beldur ezpanitz / esango nuke izena. Tx B I 181. Bi aguazillak
kargu artuta / bere papera ta guzi, / preso sartuko ez baldin bazan / larri juan zan igesi. Ib. 100. Kargua artu
nai duenik bada / nigana etorri dedilla. Ib. 182. Erriko jaunari / deitzen dizut zuri: / noizik eta beiñ kargu / artu
daneri. MendaroTx 84. A mutilla ezebillela bide onetatik, kargu artu daioela. Kk Ab II 122. Nire esanari
jaramonik egin bage berarekin gauez alkartzen asi intzan. Gudaritzara joan bezperetan intzalako ez nikan
kargurik artu. Etxde JJ 69. Nik ere badadukat / nori kargua artu / bañan danori nai det / ongi desiatu.
MendaroTx 201. Donosti ontan ikuste ditut / gizon zarrak insultatzen, / kargu artzia zeladoriak / ez dirala
atrebitzen. Ib. 69. Obeto egingo zenduke zerorren etxeari kargu artzea. NEtx LBB 143. Mutil danak alkartuta /
jarri dira indartuta / [...] irabazirik ez da iñondik / oieri kargu artuta. Uzt Sas 240. Neuk ots egin nien
Federaziokoei, eta orduan kargu artu zioten nere aurrean. Albeniz 106. Irakurlerik gehienek ez diote noski
horregatik kargurik hartuko. MEIG II 106. Badirudi, [...] kargu hartzen datorkidala Amale, [...] bere aitaz esan
nituen zenbait gauza direla medio. MEIG VIII 31. v. tbn. Auspoa 76, 122, Auspoa 114, 78 y Auspoa 115, 55 (ap.
ELok 239). Ataño TxanKan 196. JAzpiroz 126.
 [Juezak] ekusiko ditu zuk bekatu txikitzat artzen zinduan ergelkeriak, [...] eta guzien kargua artuko dizu. AA
III 460. Nere kabo Arturo Aragón-ek laster artu zidan nere orazioen kargua. AZink 115.
 (Pl.).  Kargubak artuko'itu / goiko Juezak. AzpPr 69. Tolosara joan da / egin det erronka, / gero kargubak
artzen / asi zan Labaka / lau milla duro siñale / nai baditue bota. EusJok II 31.
c) Sufrir, pagar las consecuencias de algo.  Errekak benenuak / dituela galdu, / [...] geuk daukagu damu. /
Kulparik gabe askok / artzen dute kargu. Uzt Noiz 40.
d) "Kargutu: gauza baten kargu artu, konturatu" (V-ple). v. KARGU(A) EGIN (c), kargutu (2).  Ez du
euskaldun gutxi / zurrut orrek galdu. / Gaurtik aurrera artu / dezaiogun kargu. Basarri 149.
- KARGU(A) EDUKI (V-gip ap. Etxba Eib). Encargarse (de), tener el cuidado (de). (Acompañado gralmte. de
complemento en gen. o instr.). "Cargo, encomienda. Gure Aittak Urkiko ermittian kargua euki eban ango
arboladixan proba batzuk eitian kontura" Etxba Eib. v. KARGU(A) HARTU, K. EGIN, K. EMAN, K.
ERAMAN, K. IZAN.  O Iainko, se[n]joraleen kargu dadukazuna. EZ Man II 117. Arren, zure biziaren /
orhoitzapen onetan, / ene kargua <kargia> iduki / zazu, othoi, zeruetan. EZ Noel 174. Ezpaitira osoki Jainkoa
baitan fidatzen, hargatik bere buruaz oraino kargua dadukate. SP Imit III 37, 2 (Mst bere bürier arranküra
handirik begiratzen die). Bertako kargu zeukan serora zan, neskazaar agurgarri bat. Ataño MLanak 28. 
Iainkoak berak gorputzeko garbitasuna nahi du [...] debozioneaz kargu prinzipala dadukaten gizonetan. SP Phil
331 (He 333 kargu).
- KARGU(A) EGIN. (Aux. trans. bipers. o tripers.). a) Hacerse cargo (de), encargar(se) (de). "(Tener)
incumbencia, iñoen gauzaz kargu egin" Izt. "Suai kargu eixok" Elexp Berg. v. KARGU(A) HARTU, K. EDUKI,
K. EMAN, K. ERAMAN, K. IZAN.  Apezek edo edozein personek arimes kargu egin bezate. Ber Trat 126v.
Juanesi leporatu zitzaion abereen kargu egitea. Etxde JJ 232. Gau osoan sua egoten zan. Arrantxeroak egiten
zion kargua suari. BasoM 87 (97 suari eta beste gauzai kargu egiteko).
 (Sin complemento).  Zuek emakumiak, / emen egin kargu, / [txerria] abiatzen danian / gogotikan eldu.
Auspoa 95, 42.
 (Aux. intrans.).  Ez dizugu ukatuko [...] arreta geiagorekin oraindik obeto [arrazoi] oietzaz kargu egingo
gerala. AJauregi EE 1885b, 214.
baten mende.
b) (AN-5vill ap. Gte Erd 27), KARGUAK EGIN. Acusar, hacer cargos a alguien; pedir cuentas, pedir
explicaciones. "Kargu egin behar diogu (AN-5vill), esan egin behar diogu (G-goi-azp)" Gte Erd 27. Cf. supra
(I, 6), y KARGU HARTU (b).  Tr. Documentado en algunos autores guipuzcoanos de los ss. XVIII y XIX, en
el baztanés Echenique y en Lizarraga de Elcano. El uso más frecuente es el indeterminado, excepto Cardaberaz y
Aguirre de Asteasu que emplean el plural.  Karguak egitean zure kejaz lotsatuko zera, ikusirik zure kulpa
zenbatez andiago dan. Cb Eg II 150. [Jauna] asten badá kóntu ártzen, ta kárgu egíten, ez dezóket millaetáik bati
errespónda. LE Ong 83v. Bego ikasirik mundu guzia, ez garadela bizi nior bere burugain, [...] badela nork artu
kontu ta egin kargu (278). LE-Ir (s.v. burugain). Faraonek kargu egin zien emagiñai, eta esan zioben, Israelgo
emakumeak etzirala besteak bezela. Gco I 113. Aditu bear dituzu Juezak egingo dizkitzun karguak. AA III 460.
Kamarari juezak / dio kargu egin, / ea zekien nor zan / Don Francisco Embil? Izt Po 64. Kargu 'iteagatik,
galdetu zioten [...]. Echn Mt 12, 10 (Hual erdeiteko motibo ari akusatako, BiblE zertan salatuko). Kargu egiñ
biayot / Pello Errotari, / zergatikan dabillen / gezur kontari. AzpPr 46 (v. tbn. 64).  Demonioak [...] akusatzen
ta kargu andiak egiten asi ziran. Cb Eg II 198.
c) Hacerse cargo, darse cuenta, comprender. v. KARGU(A) HARTU, kargutu (2).  Obeto aren dotriñaz kargu
egiteko, galdetu zion: adiskidea, nundik onera etorri zera? Gco I 421. Zein dira prudenziatik jaiotzen diran
birtuteak? [...] Orain gertatzen diran gauzaz ondo kargu egitea. Gco II 84. Erraz da orduan kargu egiten nola
itsasoa eta eguzkia beti estadu batean dauden. It Dial 110 (Ur ezagututen, Dv aditzea, Ip ezagützia). Euskadi
guretzako / izango al dogu? / Nondik etorria dan / danok ein kargu. FEtxeb 118.
- KARGU-EMAILE. (El) que da, otorga un cargo, un oficio.  Badut uste kausi litezken zenbait [...] gogotik
lihoazkenik, baldin kausi baledi bertze halako kargu eta present emaille bat. ES 169.
- KARGU(A) EMAN. (Aux. trans. bipers. o tripers.). Encargar; dar el encargo (de); dar el cuidado (de). (Lleva
como complemento un sintagma nominal con gen. o instr., o sust. vbal. con -t(z)eko; hay tbn. un ej. de
subordinada con subjuntivo en Tartas).  Tr. Documentado en algunos autores septentrionales de los ss. XVI y
XVII y en Guerrico.  Ezen eskribatua duk, bere Aingeruei kargu emanen drauela hizaz, hire begiratzeko. "Il
donnera charge de toi à ses Anges pour te garder". Lç Lc 4, 10 (He zutaz gomendatu daroela, BiblE aginduko
die zu zaintzeko). Iesus Iaunak, [...] bere graziaren publikatzeko kargu eta manamendu eman ukhan draue
[apostoluei]. Lç Adv ** 3v. Gure Iaunak batheiatzeko kargua espezialki bere apostoluei eman ukhan zerauen. Lç
Ins F 6r. O Glorioso Patroña, zeñi ene kargua, / Iaun puxantak baitarotzu eman berezitua. EZ Man II 31. Zuei
Iaunak darautzue / eman hunen kargua, / zuen ontasuna zeren / baitzuen frogatua. EZ Noel 63. Etzeratzun zuri
ere, Aingiru saindua, begiratzeko kargua eman? 'El encargo de cuidarla'. Ax 561s (V 359). Apezkupu hark [...]
hil baino lehen, eman zian kargu exprez bere domestikoer, [...] tonbalat ezar lezaten. Tt Arima 118. Prinze bati
eman zaio / armada baten kargua; / emanen zaio bertze bati / hiri baten gobernua. Gç 113. Faraonen alabak
kargua eman zion aur ura azitzeko. Gco I 113.
 (Sin complemento).  Gutarik ilkhi diraden batzuk, zenbeit proposez trublatu ukhan zaituztela, [...] zeinei
ezpaikendrauen kargurik eman. Lç Act 15, 24 (He gureganik mezurik batere izan gabe, Dv guk manatu izan
gabetarik, IBk, BiblE guk agindu gabe). Zertako ibili behar zara seiñalatzeketan eta bertzeri kargu emanketan?
Paga ezazu zerorrek, zeurk zor duzunaz geroztik. 'Dando encargos a otros'. Ax 242 (V 162).
- KARGU(A) IZAN. (Trans.). Encargarse (de), tener el cuidado (de). (Lleva como complemento un sintagma
nominal con gen. o instr., o sust. vbal. con -t(z)eko. Hay tbn. hartarako en Baratciart y Guerrico). "Incumbencia,
kargu izan" Izt. v. KARGU(A) HARTU, K. EDUKI, K. EGIN, K. EMAN, K. ERAMAN.  Tr. Documentado
ya desde Dechepare, en autores septentrionales principalmente. Al Sur lo emplean Beriayn, Mendiburu, Ubillos,
Guerrico, Moguel y Orixe. Se emplea más frecuentemente det.; hay indet. en Dechepare, Haramburu (junto a
det.), Axular, Pouvreau, Haraneder y FPrBN. Hay tbn. un ej. de plural en Etcheberri de Ziburu.
 Gure arimaz kargu dugu Iangoikuak emanik. E 29. Badugula sakrifikadore handi bat Iainkoaren etxearen
kargua duenik. Lç He 10, 21. Kargua eta obligazioa duten bezala ongi egiteko. Ber Trat 75v. Errezibitzeko
kargua duena informatuko da ordenan sarthu nahi denaren kondizinoaz. Harb 423. Arimes kuidado eta kargu
dutenak. Ib. 125r. Bertzeren eskolatzeko eta gobernatzeko kargu dutenek. Ax 277 (V 186). Bai etxeko mainadan,
bai herrian bertzeez kargu dutenak. SP Phil 350 (He 353 bertzen karga edo artha dutenak). Duzun zerork
bethiere, / zeure obren kargua. Arg DevB 170. [Zeruetako] erregiñak du / gomendatzeko kargua / eta guztiei
zeruaren / idekitzeko eskua. Gç 202. [Bekhatu egiten dute] bidegabeak, hartako botherea edo kargua dutelarik,
gibelatzen ez dituzten guziek. Brtc 65s. Erakusteko kargua duenetara. Ub 108. Gure kargua eta kuidadua duen
agintarien mandamentuak. Gco II 8 (v. tbn. 6 artarako kargua eta obligazioa duelarik). Badeia Aingürürik gure
batbederaren begiratzeko kargia dianik? CatS 22. Oihu egiten zioten ere basa-ihizien kargua zuenari. Jnn SBi
160. Ebanjelioa predikatzeko kargua [dute]. Lap 343 (V 157). Jakizu Zanpantzarrek duela kargua, / gaiso
idukitzeko erri-ingurua. Or Eus 108. v. tbn. Mb IArg II 290. Ox 190. Xa Odol 239.
 (Pl.).  Zuek [aingeruak] ditutzue mundu / eder hunen karguak, / zuek itzultzen ordena / eder batez zeruak.
EZ Noel 157.
 (Con suf. de comparación).  Aitaren goithiatzeko baino, hark zure Aita hunen desohoratzeko indar gehiago
du? Zuk ene salbatzeko baino hark ene galzeko karguago du? Harb 376.
 Nihor ere ezin libra diteke erran ditudan Superioren obeditzeko eginbidetik, ikusirik Iainkoak eman derauela
baten mende.
esku [...] gobernatzeko, batbederak gure gainean kargu duen arauera. SP Phil 247 (He 249 gure gainean kargu
duen arabera).
 Erretor eta berze arima kargu duten guziegatik. FPrBN 10 (v. tbn. en contexto similar, Mg CC 214 Anima
Kargua duteenak).
- KARGUKO (SP). (Precedido de gen.). Que está a cargo (de); subordinado. "Ene kargukoa da, il est en ma
charge" SP. Cf. karguko. v. supra (II, 1), KARGURA, KARGUAN, KARGUZ.  Tr. Documentado al Norte en
Etcheberri de Ziburu, Axular y Haraneder, y al Sur en Guerrico, J.J. Moguel y EusJok.  Bere karguko dituen
jendei, Ebanjelioan dion dotrina [aditzera eman]. Ber Trat 56r (v. tbn. 126v). Orhoit zaite / ene kargukoenez, /
ume sehi berze ene / gomendiokoenez. EZ Eliç 53s. [Aingiru begirailleak] edukitzen duela bere kargukoaz kontu.
Ax 557 (V 356; 276 (V 184) bere kargukoen kontra). Izan zaite beraz arthatsu eta erne, Philotea, zure karguko
ditutzun egiteko guzietan. He Phil 243s (SP 241 karguan ditutzun egiteko guzietan). Ebaki behar ditugu [...]
gure karguko ditugunen bizioak. Ib. 233 (SP 231 gure karguan dadutzagunen bizioak). Superiorék ta
kargudúnek dute obligázio erakustekó beren kargukoéi. LE in BOEanm 70. Beirátzea Aingiru edér edérra [...]
nondik ibilikodén óngi bere kargúko pobregúra. LE JMSB 412. Bada beste pekatu motarik gure kontuko edo
karguko danik? Gco II 6. Guraso eskarmentaubak [...] iges eragiñ biar deutsee euretatik seme, ta bere
kargukuei. JJMg BasEsc 14. Kuidado gabe segitu nuben nere karguko lanetan. EusJok II 58.
 (Sin que le preceda gen.) "Kargukoen kontra, contre ceux qu'on a en charge" SP.
- KARGURA (H). (Precedido de gen.). a) A cargo (de), al cuidado (de). "Soin d'une chose. Ene kargura dago,
j'en ai [le soin], c'est à ma charge" H. Cf. supra (II, 1), KARGUKO, KARGUAN, KARGUZ.  Kristoren odola
zuen eskuetan ta zuen kargura dago. Cb Eg II 6. Berarén piedádes orrén kargurá nago ní: árgi ta kida benáza.
LE Ong 93v (133v bere kargurá nauka ní). [Jesus-Kristok] euren kargura larga zituban arimak. Mg CO 29. Ze
tesoru andija geldituten dan gure kargura. JJMg BasEsc 23. Soldado guztion alimentua, ostatua eta libersioa
zuen kargura korrituko da. Arti Tobera 265.
b) Acusando (a), pidiendo cuentas (a).  Apaiz jaun ori len asia da / alkatiaren kargura, / konfesatzera
beregana ez ta / orrek dadukan ardura! Uzt Noiz 44.
- KARGUTAKO. (Tras gen.). Que está a cargo (de).  Zuek ere ene lagun trabaillu berekoak / arren atzar
detzatzue zuen kargutakoak. EZ Man I 125.
- KARGUTAN (BN, S ap. Lh; H). a) (Con izan, sartu, jarri...). (Estar, entrar...) en posesión de un cargo, un
oficio. "Kargutan izatea, sartzea, être, entrer en charge" H.  Tr. Documentado en autores septentrionales desde
principios del s. XVII.  Eliza-gizonak eta kargutan diren guztiak, hala espiritualekoak nola tenporalekoak.
Mat 113 (v. tbn. en contexto similar Bp I 93 kargütan direnak oro). Antioko sofista deitzen zen hark, [...] etzuen
behin ere [...] herriko kargutan ere sarthu nahi. Ax 287 (V 192). Kargütan diratienetarik zonbait hilzera jiten
bada, laur Konfraiek eruanen dütie. Mercy 35. [Denek] zuzen berak dituzte, berdin gei direlarik kargutan
sartzeko. JE Bur 51. Gaixtaginak kargutan / ditugu ikusi; / gure bake gozoa / hek dute nahasi. Etcham 167.
b) (Precedido de gen.). A cargo (de), al cuidado (de). Cf. supra (II, 1), KARGUAN, KARGUKO, KARGURA,
KARGUZ.  [Aingeru begirailleak] bere kargutan duena, bekhatutik ilkitzeko. 'A él encomendada'. Ax 562 (V
359). [Erretorek] bere kargutan dituzten arimak. FPrBN 10.
 (Sin que le preceda gen.). "(O) en charge, en administration, en surveillance" Lh.  Ene arima, gorputza eta
bizitzea [...] eduki kargutan eta gomendiotan. Mat 297. [Iongoiko] gauza ungi gordea da zuk kargutan hartua.
EZ Man II 135. Beki on eta gaitzaren berri, / kargutan duenak zenbait herri. O Pr 73. Elizako Artzañak [...]
kargütan dütien arimak bethi eskolatzen ezpadütie [...]. Bp I 17.
- KARGUTAN EDUKI. Cuidarse (de), tener cuidado (de). Cf. KARGU(A) EDUKI.  Ezkondu eta lenaengoa /
ona dau ilabetea; / badanik bere, bertati dauko / kargutan aziendea. Lazarraga 1196r. Gehiago bekhaturik ez
egitera kargutan edukiko dut. Harb 330. Elizako barurak barurzea kargutan edukiko dute. Ib. 427.
- KARGUTAN EMAN. Encargar; dar el cargo (de), el cuidado (de). v. KARGU(A) EMAN.  Zein doktrina
baitha Iainko benedikatuaren Ebanjelio gloriazko, niri kargutan eman izan zaitadanaren araura. Lç 1 Tim 1, 11
(He mezua fidatua izan baitzait niri). Bazka ezazue Iainkoaren arthalde kargutan eman zaizuena, harzaz artha
duzuelarik. Lç 1 Petr 5, 2 (He kargutan eman zaitzuekena; TB fidatua izan zauzuena, Dv zuen eskuetan dena,
BiblE zuen esku jarri duen). Iosef, / Iainkoaren maitea: / zuri darotzu kargutan / eman bere Semea. EZ Noel 68.
- KARGUZ. (Con izan, hartu, utzi, eman...). (Estar, dejar...) a cargo (de), al cuidado (de); encargar(se) (de).
"Karguz dadukat, je tiens en charge" SP. Cf. supra (II, 1), KARGUKO, KARGURA, KARGU(T)AN (b).  O
arima lastimoso larrañetik ilkhia / eta formatuz geroztik niri karguz utzia! EZ Man I 123. Egizu othoi
kargudunei grazia, / gobernatzeko zuzenki karguz duten herria. EZ Man II 106. Mariak izan ahal bezain perfetki
bethetzen zituen [...] karguz hartu zituen lanak. Mih 13. Ezen nola bere begiak zarratuak iduk zetzaken [...]
karguz eman zarotzun altxagarri sakratuaren gañean? Ib. 106.
 (Precedido de gen.).  Zeure karguz hartzen / duzu emaxurtx probea. EZ Noel 139.
kargudant. v. kargulant.
kargudun (AN-larr, S; SP, Urt I 192, Ht VocGr 341, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: Lrq
baten mende.
/kargüdün [-gü- nasal]/; Asp Leiz.  "Qui a charge ou office. Herriko kargudunak, ceux qui ont charge de la
paroisse" SP. "Senatus (erran nahi baitu kargudundegia edo kargudunen etxea)" ES 401. "Commissaire" Ht
VocGr. "Cargo habiente, karguduna, nagusia, agintaria, burua" Añ. "Fonctionnaire public" VocBN. "Magistrat"
Géze. "Dignitaire, chef. Herriko kargudunak, les chefs, magistrats de la commune" H. "Autoridad" Asp Leiz.
Lécluse da además kargadun "commissaire", sin duda errata por kargudun.  Tr. Documentado desde
Leiçarraga; el único ej. vizcaíno corresponde a Añibarro. En DFrec hay 12 ejs., 5 de ellos septentrionales.
 Iauna, hik rege, prinze, iaun, iustiziér edo berzela kargudun ezarri dituán guziak. Lç ABC B 5v. Egizu othoi
kargudunei grazia, / gobernatzeko zuzenki karguz duten herria. EZ Man II 106 (v. tbn. 106 karguendunen, sin
duda errata por kargudunen). Buruzagiak eta ordena hunetako kargudunak. Harb 439. Herriko kargudun bati
[...] edeki zekiola berehala bere kargua. Ax 405 (V 264). Segurago da azpiko izaitea, nausi eta kargudun baino.
SP Imit I 9, 1. Hark zure herriaren gainean ordenatu ituen kargudunak. SP Phil 247 (He 249 kargudunak).
Othoi ezazie [...] gure Iaun N. Apezküpia gatik, haren kargüdünegatik. FPrS 17s. Prioriak eta beste kargüdünek.
Mercy 21. Enperadoreak eta kargudunak. Ub 115. Jaun kargudunek. Revol 151. Izan ditezen hauzi horiek
egorriak herri bakhotxetako kargudunei. 'Officiers municipaux'. Ib. 103. Apezak sofritzen baituzte, / kargudunak
heziko tuzte. 'On dressera les magistrats'. Monho 34. Erriko buruak, agintariak, nagusiak, kargudunak. Añ
NekeA 240. Erregeak, Superiore eta kargudun guziak (72). LE-Fag. Kargudunen izendatzeko eguna. JesBih 414.
Elizako kargudun eta Apaizak. Lard 483. Uriko kargudunak. Ib. 519. Gortheko kargudun bat. Elsb Fram 60.
Kargudun xingoladun horien etxean. HU Aurp 89. Mirman kargudunak ez du iraupen gaixtoko kolperik. Eskual
27-1-1911, 1. Ikasle geiago ta kisadun (kargudun) geiago. Zait Plat 21. Zonbait buruzagi eta kargudun handi.
Ardoy SFran 55. Kargudunaren karga hain dago pizua. Xa Odol 194. Biharko apez ala aita familiako edo
kargudun haundi ala ttipiagoentzat. Larre ArtzainE 117. [Bertsogintza] zama astunen azpian lanpeturik
zebiltzan kargudunek ere, haintzakotzat hartzen zuten. MIH 240. Kargudunen izenak, gauza jakina da, gora eta
behera ibiltzen dira karguekin batera. MEIG I 227.
v. tbn. Gç 202 (tít). Mb IArg I 117. Iraultza 25. Gco II 5. AA III 425. Hb Esk 191. Dv Lab 8. Laph 117. CatS 47.
Prop 1876-77, 29. Arb Igand 165. Ox 119. Or SCruz 95. Etcham 50. Zub 81. Zerb Azk 65. Lf in Zait Plat XVII.
Berron Kijote 101.
 Gerrari karguduna ta errege andia zen Saul. Mb IArg I 349. Kongregazioko Aita kargudunarekin konfesio
jeneral bat egin. Ib. 330.
 Encargado. "Qui a soin, la charge de quelque chose" H.  Animen kargudun edo dotrinako esaminadoreai
lastima andia diet. Cb EBO 61 (v. tbn. en contexto similar Bp I 18 arima kargüdün, AA II 123 y Aran SIgn 202
animen kargudun).
kargudundegi.  Senado.  Erromarrek [...] bere hiriko-etxean (zeina deitzen baitzuten) Senatus, (erran nahi
baitu kargudundegia edo kargudunen etxea). ES 401.
kargugabe.  Que no tiene cargo.  Karmen komentuan, [...] hamasei bikario, eta bertze aumonier, doktor eta
kargu gabeak, orotara 197 aphez. Elsb Fram 103.
karguko.  Encargado. Cf. KARGUKO. v. kargudun.  Zerutar Jaunak egin ninduen / ni animaren karguko.
Basarri in Uzt Noiz 41.
kargulant, kargudant.  Persona que desempeña un cargo importante. v. kargudun.  Kargüdant batzü
mereximentia egiteko hartan eztela sarthü. Egiat 262. Üskal-Herriko jentik oro, nahi zütiet othoitü; / kargülant,
nubler, ez rantierer, eztela behar fidatü. Etch 580. Kargülant, nublik dirade, dienak sobera gaje. Ib. 582.
Ordünko kargülantak [...] etziren oraikuak bezain hotz erlijioniaren eretzeko. Const 31.  "Employé, enplegatu,
kargulant, kargudun", "fonctionnaire" T-L.
kargulanteria.  Conjunto de empleados, funcionarios.  Kargulanteria lorietan duzu, gero eta gehio bethi
paga emendatia baitute. Eskual 5-12-1913, 2.
karguratu.  Obtener un cargo.  Notari bat ez bada karguratzen / Estatuko legen arabera, / haren lana deus
ez duk zerbitzatzen. / Erretoraz diot gauza bera. Iraultza 22.
kargutto.  Dim. de kargu.  Erran zautan bazuela beraz kargutto bat enetzat egokia. Larre ArtzainE 307.
kargutu (V-gip ap. Elexp Berg; VocBN, Dv, H). 1. Encargar(se) (de), hacer(se) cargo (de). "Donner ou
accepter une commission" VocBN. "Charger, donner charge de faire, de dire, etc." Dv. "Donner, prendre
commission, ordre de" H. "Zein kargutu zuan urrengo afaixa organizatzeko?" Elexp Berg. v. kargatu (3);

baten mende.
agindu.  Geihen horrek kargutu zizin segretian Fraide zahar gizon garatz bat ardura kontresta zezan Fraide
gazte hori. AR 389s.
2. (V-ple). Hacerse cargo, darse cuenta, advertir. v. KARGU(A) HARTU (d), K. EGIN (c).  Denek ao batez
aitortzen dute beren etsipena. Eta etzerate kargutu jendeak nolako irriparreaz erantzuten dion bizitzaren poza
azaltzen duenari? Vill Jaink 121s.
kargutxo.  Dim. de kargu.  [Alderdiak] kargutxoak eta boto-mordoxkak gordetzeaz [ari ziren]. MEIG VI 76.
karguzale. "Candidatorius, kargu zalearena, kargu zale denarena" Urt IV 133.
1 kari (Ht VocGr 388), karia.  Tr. Como sustantivo pleno, únicamente se documenta en algún autor moderno
como Txillardegi. Sin embargo, kariaz, karietara, etc. (gralmte. precedidas de gen.) se atestiguan ya desde
Axular en la tradición septentrional. Kariaz (precedido de gen.) es con diferencia la forma más empleada, aunque
parece que actualmente la forma claramente predominante es karietarat. En DFrec hay 11 ejs., 8 de ellos
septentrionales.
1. "Moyen" Ht VocGr. Cf. KARIAZ (b).
2. (Dv  A, H). Motivo, causa. "Motif, considération" Dv. "(L), zergatikakoa, causa, motivo" Zait Sof II. 
Beste zio edo kari bat. Txill Let 86. Ikusi uste dut: gaitza izatearen karia. Ib. 121. Apez lagunen artean omendu
ginituen goxoki [...] gure hiru lagun hauk, bakotxak bere karia zuela eskergarri. Larre ArtzainE 335.
3. karia. Ocasión, momento.  Ardien moxteko eguna ere beste karia bat zen handik laster. Larre ArtzainE
34. Ez dut hemen ixilean utziko karia hartan ene hurbilekoetan senditu nuen familia zabal eta osoaren indarra.
Ib. 70. Bertsu hauk dira holako karia batean moldatu eta kantatu ginituenak. Ib. 338.
4. (Tema nudo usado como posposición, precedido de gen.). A causa (de), con motivo (de). v. KARIAZ. 
Itsasoan ibiltea egoki datorkiolako, [...], orren kari, sendakuntza areago izendatzen al duzu? Zait Plat 138.
- KARIALA(T). a) (Precedido de gen.). A causa (de), con motivo (de). v. KARIETARA(T).  Edo seme
soldadoaren, edo auzi, bide lan, zerga zerbeiten kariala. HU Aurp 138. Prima baten karialat eginikako koblak
dira. Ox 203.
 Erran zion Itsasuarrak zer karialat heldu zen. Lf Murtuts 19.
b) A modo de.  [Neskatxek] begi larri beltz batzu eztiki zeiharkatzen dituzte bizkitartean gu ganat, mundutar
batzuei urrikalmenduzko agur baten karialat. JE Ber 67.
- KARIAN. (Precedido de gen.). Con ocasión de, con motivo de.  Maizago gertatzen dena, dolu baten karian
duelarik apezak leku xaharrerat etortzeko parada. Larre ArtzainE 289.
- KARIAZ (O-SPAd, SP, Ht VocGr 388, Dv, H (s.v. karia)), KARIEZ, KARIZ. a) (Precedido de gen.). A causa
(de), con motivo (de). "Kariaz, propter; haren kariaz, in gratiam illius" O-SPAd 880. "Haren gatik, haren
kariaz" SP. "Zeren kariaz barkhatuko dio bere zorra? en quelle considération lui remettra-t-il sa dette?" Dv. 
Tr. Documentado desde mediados del siglo XVII en la tradición septentrional. Al Sur sólo se encuentra en
algunos autores cultos del siglo XX (Orixe, Irigaray, Iraizoz, Zaitegi...).  Aitaren bekhatua dela kausa, [...],
haren kariaz, guztiok gaude preso. Ax 56 (V 36). Baldin Obidiok bizi zelarik merezitu bazuen jentilen artean
kopla ergel batzuen kariaz goza zezan jakintasunaren loria [...]. ES 148 (157 merezimenduen kariez). Gaur
guziok gaizpide artuko duzue nere kariaz. Ir YKBiz 461. Orien kariaz etxetik igeska ba zabiltz. Zait Sof 85. Oien
kariz bildur nauzute. Ib. 113. Hurbiltasunaren kariaz. MEIG VI 133.
 (Precedido de tema nominal nudo). "Bekhatu kariaz (c'est à dire) à raison de ce qu'il est peché" O-SP 220. 
Gobernamendu kariz, Elizak bere eskoletxetan gazteen osagarriaz oroz gainetik grina ukan dezan begiaren
atxikitzea. JE Bur 50.
 (Precedido de pron.).  Hala gertatu zen bada eta huna zer kariaz. Ox 200. Zenbait kariaz, gure Kixote
yauna beti aipagarri da (Quijote IX). Or RIEV 1929, 7. Senarrari zillegi al zaio edozein kariaz bere emaztea
uztea? Ir YKBiz 346. --Zure ezagutzak egin nahi lituzkeela! --Ha! Zer kariaz? Tratuz ala... Lf Murtuts 29.
 (Precedido de -lako).  Uremia, diabetes, narcosis clorofórmica, etérica, alcoholismo eta oriek direlako
kariaz, egin daiteke delako doble personalidad. FIr 188.
b) (Precedido de gen.). Por medio (de). "Moyennant, medioz, kariaz", "par vôtre moyen, zure kariaz" Ht VocGr
388.  Iguzu othoi haren ama Birjina Mariaren kariaz sekulako bizitzearen bozkario perfeta. Hm 180. Zure
kariaz [...] ardiets dezadantzat dohatsuen zoriona. Dv LEd 2. Gaizkiak zure Pasione eta heriotzearen kariaz
barkha dizkidatzu. Ib. 82 (Cb Eg II 40 zure pasio ta heriotzagatik).
- KARIETAN. "Izatekoz, ama zaharraren karietan behar dio utzi, tout au plus, doit-il le lui remettre en
considération de sa vieille mère" Dv.
- KARIETARA(T) (BN-arb ap. Gte Erd 74). (Precedido de gen.). A causa (de), con motivo (de). "Maiteren
urtebetetzearen karietarat hori egin genuen (BN-arb)" Gte Erd 74. v. KARIALA(T).  Ezteiak behar zirela
[...], apez gazte lehen meza berriki eman dutenen karietarat. JE Bur 127. Harrizko saindu horren karietarat
zonbat ixtorio ez da kondatzen? Lf Murtuts 3. Frantsesen karietarat bigarren itsas-untzi bat gelditu [zen]. "À

baten mende.
l'occasion de". Ardoy SFran 220. Ehun urte betetzearen karietarat egin nituela pertsu horiek. Xa Odol 88.
Ekonomiako harat-hunatak ere aipatu dituzte bisita horren karietara. Herr 3-2-1972, 2. v. tbn. Herr 27-1-1983
(karietarat, ap. KazHiz).
- KARI(A) IZAN. a) (En 3.ª pers., con el suf. -ela). "Mutila dela karia (BN-arb), a causa del criado" A.
"Kontrabanda zela karia atxeman zuten (BN-ciz)" Gte Erd 74.  Egan-en urte-muga hori dela kari. Mde Pr 82.
Politika bortitzago eta basakiago egin ez bazen, erlisioneko guduketa zela karia. Ib. 210.
b) (Trans.).  Kereon nire aurka ari izan dalakoa dut kari. 'Es a causa de'. Zait Sof 77. Bihotzmina eztitu
zitzaion, bien arteko elkar maitatze [...] besteak ez bezalako, betiko ziraukeenak baitzuen karia. Mde Pr 161.
- KARI HORRETARA(T). "Karia hortaz, hortara, par ce motif, à raison de cela" H.  Eskualde batek
munduan gosetearen berri emanen du, eta eske bat egina izanen da karia hortarat. Herr 10-3-1966 (ap. DRA).
Karia hortarat, langilek beren arrangurak berriz aipatu dituzte. Herr 26-1-1984, 2.
- KARI HORRETAZ. "Karia hortaz [...], hortara, par ce motif, à raison de cela" H. 2 kari.
"Pasión, amor, jaiera, karia, aierta" Lar.
3 kari. "(L, S), aficionado. --Nahi duzia gazna-muxi bat? --Ez, enuzu kari" A.
karia. v. 1 kari.
karia-fiko. "Carica [= especie de higo seco; higo en general], kariafikoa, fiko merlatua" Urt IV 248. "Cauniae,
karia fikoak, kaunus fikoak" Ib. 331. v. kaunus.
kariatuz. "Khariatuz (S), con parsimonia" A.
karibei. v. gabirai.
karidade, -dede. v. karitate.
karikatura.  Caricatura.  [Zapatariak] itxura bat beukan! Karikatura politagorik eztot aspaldijan ikusi. Kk
Ab II 14. Atsegiñik aundienetakoa dut [...]: irrimar-utsez (karikaturaz) dazauzkidan gizon ospetsuak ezur-
mamitan ikustea. Ldi IL 22. Makal bakartiak [...] amets kuttunezko karikaturak dirudite. LMuj BideG 154. En
DFrec hay 2 ejs.
kariño, karino, kariñu (Añ), karinu.  Cariño.  Tr. Documentado en textos meridionales, sobre todo de
autores populares, desde mediados del s. XVIII. Al Norte lo emplea Goyhetche.  Egiten ziozkan [...] aurkeri-
fest eta kariño-moduak. Mb IArg I 231. Naiera edo kariño eragiñ au ondo pisatu. Cb Eg III 381. Estanislao
txikiari zion kariño andiagatik. Cb Just 89. Orra nere kariñoa zenbateraño allegatzen dan, nere aingeru maitea
(G, 1761). ASJU 1983, 21. Kariño erakutsiyagaz. Zuzaeta 155 (137 karinu). Oneretxi edo kariño. Mg CO 278.
Zuri asistitzen amóre ta kariño espezialaréki. LE Ong 59r. Karino loijak bijotzian imini eutseezanak. fB Olg
206. Alkarren karino egijazko bagarik bizi izateko. fB Ic III 336. Aurkituren zutela han / kariño eta begitarte. Gy
122 (v. tbn. 278). Orra zer kariñua / seme batengana, / au da despreziyua / ikusi dedana! Afrika 96. Pellok
kariñua izan / diruarengana. AzpPr 128. Alkarganako kariño on au / betiko gorde dezagun. EusJok II 149. Itzak
ederrak ditu mingaiñez / kariño fiña atzian. Tx B I 78. Zure biotzak eztu / kariño josiya. Auspoa 15, 30. Esposatu
nai nuke / kariño onian. Balad 230. Maitolde eztitsu baten / txokoan biko bat: / elkarri doaz laxtanak / batetik
besterat: / kariñoen bidea, / xerakoi musurat. Agerre Olerti 1959, 145. Jaiera da borondate edo opari ona,
kariñua. And AUzta 106. Alabatxua zugan nenguen / oso kariñoz betia. Uzt EBT 113. Kariño aundiko persona.
Uzt Sas 204. v. tbn. PE 55. Xe 191. Arr May 134. Noe 36. Iraola 47. JanEd II 11. EusJok 147. Etxde AlosT 68.
BAyerbe 61. Ayesta 44.
- KARIÑOZKO. Cariñoso, de cariño.  Relijiotik ateratzeko ala kariñozko, nola aserrezko aitaren kartak. Cb
Just 110. Nolako itztxo kariñozkoak? Mg CC 145. Arpegi alegeria, ta karinozko berbeetia. fB Ic I 105. Laztan
gozo eta diosal kariñozkoa batak besteari eginda. Lard 169.
kariñogabetu. "Descariñarse" Lar.
kariñoso.  Cariñoso. v. kariñotsu.  Berba kariñoso edo amodiyozkoak. Zuzaeta 140. Jaungoikua, karinosua
dalako. fB Ic I 71. Gaude animoso, guztiz kariñoso. Ud 75. Oso kariñosua da. Iraola 106. Itz kariñosuak.
MendaroTx 281. Bein ere baiño argiago ta kariñosoago bere pamiliarekin. BAyerbe 164.
kariñotsu (Lar), kariñutsu (Añ).  Cariñoso. v. kariñoso.  Begirakune itxaskor ta kariñotsubak. Mg CO 68.
baten mende.
Txit arrera biguña eta kariñotsua egin. Lard 201.
kariñotu (Lar).  Encariñar. "Encariñarse", "encariñado, kariñotua" Lar.  Au esanak, maitetu, bigundu ta
karinotuko ete dau senarraren bijotza. fB Ic III 360.
kariñutsu. v. kariñotsu.
kario (AN-erro, L, B, BN, S, R; SP, Ht VocGr 339, VocBN, Dv (kh-), H (+ kh-)).  Tr. Documentado desde
mediados del s. XVII en la tradición oriental. Hay tbn. un ej. de Aresti. Con inicial aspirada lo emplean
Belapeyre, Maister, Mercy, Baratciart, Jauretche, Etchahun, Inchauspe, ECocin, Laphitz y M. Elissamburu. En
DFrec hay 3 ejs. de kario.
1. Caro. "Kario saltzen duzu, vous vendez cher" SP. "Ogi kharioa, pain cher" H. "Bazkari karioa eta guti yan"
Izeta BHizt. "Urrea kario dago" Ib. Leiçarraga (Decl a 7v) da khario como equivalente suletino de garasti. No
hay en los textos ejs. valor adjetivo pleno, salvo uno de Laphitz. v. garesti.  Eztut horrein kario erosten, eta ez
hargatik hanbat diru emaiten. Ax 388 (V 254). Kharioegi gaizak saltzen dütienek. Bp I 100. Hain khario erosi
duzun bakea. Brtc 31 (tbn. en MarIl 57 y Arb Igand 203). Arima ain kário erosi zuéna. LE Ong 112v. Eztá
kário, bai mérke edér. Ib. 58v. Dibortza egiteko / prozedura kario duzu. AstLas 51. Plazera ongi khario erosten
da. Jaur 123. Karioegi da / plazera, eman behar bada / libertatia. Arch Fab 155. Bengantzaren plazera, /
karioegi zait niri. Gy 145. Janhariaren egostia eta gatz emaitia khario jiten direla. Ip Dial 70 (It garestia, Ur
asko kostetan dala, Dv garastia). Erosten beitute hainitz khario. ECocin 52. Erremedio bat kharioa, eta
komentua azken sosetan zen. Laph 233. Hura ongi khario saltzeko. Elsb Fram 178. Ahal bezen kario saldu nahi.
HU Zez 28. Kemenko peona da kario; orai berian irabaztan du kostiua eta irur pezeta. Mdg 138. Azukrea kario
zelarik arras. Barb Sup 65. Etxekoeri bethi kario du saltzen! Ox 164. Etzian eskolaa kario paka-erazten. Const
41. Pollita nahi zuen, ona eta ez kario. JEtchep 29. Ez dute ere baitezpada nunbaitik etorri orkeztra haundi eta
kario horientzat aski diru. Larre ArtzainE 78. v. tbn. EZBB I 62. Etchebarne 108.
 "Il se dit de ce qui exige une grande dépense. Holako bizia kharioa da, une telle vie est chère. Aurthengo
urthea kharioa izanen da, l'année présente sera chère" H.
 "Il se dit d'un marchand qui vend cher. Kharioa zare, vous êtes cher" H.
 Precioso, valioso. "Harri kharioa, pierre précieuse" H. "Estimable, à quoi on attache du prix. Zure
adiskidetasun kharioa, votre amitié précieuse" Ib.  Iesü Krist gure salbatzaliaren bost zauri karioen ohoretan.
FPrS 30 (FPrBN 21 zauri preziatien). [Arantzak eta loreak] zugaitz batean, ai, zer zugaitz karioa! / Horiek denek
egiten dute ezkontzaren balioa. Xa Odol 346.
2. (kh- Chaho, Gèze, H). (Ref. a personas). Querido, estimado. "Cher, aimé. Ene aita kharioa, mon cher père"
H.  Donagraziako Abadiari [...] bai eta [...] gure proküradore Süberakoari [...] gure khario eta anitz maiter,
osegarria. (1617). AZTH 22. Ioan' en' emazte karioa, / ene bihotz ene gogoa. O Po 48. Ene Aurhide karioak <ka-
>. Bp I 21. Ene irakurzale khariua. Mst XVII. Gure anaie khariuak. Mercy 13. Emaztik ükheitekoz, nik bezain
khario / egin zitaie aphez, edo jun soldado. Etch 110. Zazpi urthe badizü, ene khariua / zütan ezarri nila ene
amoriua. Ib. 686. (tbn. en ChantP 364).
- KARIO ATERA. Salir caro.  Egia da etzitzaiola oso kario urrikaria gobernuari ateratzen. Arti Ipuin 66.
- KARIO IZAN. (Trans.). Costar caro, salir perjudicado.  Helas (zereien erran) ene aita ta ama maitia zonbait
kario dükezien jakinandia, ezi berriz nigar dereiziet eraginen. Egiat 173.
- KARIO KOSTATU. Costar caro, salir perjudicado.  Terroristei bere parte / kario gostako zaizte / maxima
infernalak. Monho 66.
karioarazi, karioerazi.  Encarecer. v. kariotu.  Aurthen merke güntükiela // Eztiat uste hik ja / kario eraziko
diala. Xarlem 783-784.
karioki (H (+ kh-)). 1. "Chèrement, à haut prix, avec grande dépense. Kharioki erosia, acheté chèrement.
Kharioki bizi gira, nous vivons chèrement" H.  Bere odolaz karioki erosi. E 29. 2. Encarecidamente.
"Chèrement, tendrement. Kharioki maite zutut, je vous aime tendrement" H.  Zugana niatorkezu, bekhatore
handia, / karioki othoitzera zu zakiztan balia. E 73.
kariotasun (H; kh- Dv  A; H). "Cherté" Dv. "Gauza guzien khariotasun handia da, il y a cherté de toutes
choses" H. "Carestía" A.
kariotu (gral.; Ht VocGr 352, Chaho (+ kh-), Dv (kh-), H (+ kh-)). Ref.: A; Lrq (kh-); Izeta BHizt. 
Encarecer(se). "Devenir, rendre cher" Dv. "Enchérir, monter de prix. Bihia khariotu da, le grain a enchéri. [...].
Bihia khario dezaten baino lehen, eros dezagun behar duguna, avant qu'on enchérisse le grain [...]" H. "Urrea
kariotu da. Gauza guziak kariotzen eta beti goiti" Izeta BHizt.  Bihiaren xuhur izaiteak khariotu du jateko
baten mende.
ogia. EGAlm 1898, 15. Belharra, kariotu, xuhurtu, agortu. Barb Sup 64.
 (Uso fig.).  [Xardinzalek] xardina dutenean hedatu hirian, / ez dute khariotzen solasa mihian. Hb Esk 229.
kariotzaile. "Enchérisseur, kariotzale" T-L.
kariotze. "Khariotzea, kariotzea, enchérissemente, hausse de prix" H.
karioxko.  Dim. de kario.  Mia hoietako langileak, gerla denboran diruz ase zituzten, behar zelakotz ausarki
ikatza, eta orai karioxko bereri heldu zeie ikatza. GH 1921, 386. Garasti, karioxko izanen zautzula, ni beldur!
Barb Leg 138. Itsasuko gereziak [...] nun ez dira mundu huntan ezagutuak, [...] zonbaitek, artetan, karioxko
atxemanik ere? Lf Murtuts 1.
kariozki, karioski.  Encarecidamente.  Jinkoak [...] karioski maite dizi. AR 433.
karisea (Lar), karisa.  "Carisea, una como estameña delgada de Inglaterra" Lar.  Iretzat trotzak egitekotzat
ekarri diat karisa. LasBer 576.
karisma.  Carisma.  Karisma apurren bat lortu nahi lukete, nondik edo handik. MIH 374. Nik, karismarik
[...] hartu ez dudan honek. Ib. 392. Ez karismarik eta ez ikazkinaren federik. Ib. 383 (v. tbn. 372).
karismadun.  Carismático.  Ez naiz karismaduna eta oker egon naiteke. MIH 393. Karismadunen artean
bizi direlarik beti, karisma apurren bat lortu nahi lukete. Ib. 374.
karistio.  Caristio.  Karistioak barduloen sartaldetik zuten beren lurraldea. JMB ELG 97. Autrigonak
karistioetatik sartalderuntz zabalduak zeuden. Ib. 98 (v. tbn. 95).
karitate (S ap. Lrq; SP, Urt IV 460, Arch VocGr, VocBN, Dv, Gèze, H (BN)), karidade (Lar, Izt 5r, H (V, G)),
karitade (Urt I 423), karidede, kaitate, garitate.  Caridad. "Caridad, virtud teologal" Lar. "Fede, esperanza ta
karidadeko egintzak" Izt 5r. "Iainkoaren alderako karitatea edo amodioa, charité ou amour à l'égard de Dieu
[...]. Giristino lagunaren karitaterik eztu, il n'a pas de charité, d'amour, de compassion, d'indulgence pour son
prochain" H.  Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. La forma propia de la tradición septentrional es
karitate (tbn. en Aresti MaldanB 223), y karidade la de la occidental (tbn. en Eguiateguy un ej. de kharidade).
Duvoisin emplea kaitate en un catecismo escrito en el habla de Arcangues (BOEl 431). Entre los alto-navarros y
dialectos pirenaicos hay karidade en Mendiburu, Lizarraga de Elcano, CatB (86), CatAe (32), Legaz y CatUlz
(55), y karitate en el CatAN (71) de Añibarro, en CatSal, y CatR (63); ambas formas en Beriayn (Trat 87r
karidade, Doc 171r karitate). Hay además garitate en la elegía de Juan de Amendux (1564). Karidede aparece
en VJ (12, etc.), junto al menos frec. karidade. Se documentan formas con aspiración inicial en Eguiateguy (267
kharidade) y Chourio (III 55, 4 kharitate, junto a karitate (I 18, 4)). Leiçarraga escribe <ch->, probablemente
grafía cultista, aunque no hay que excluir que represente una pronunciación palatal. En DFrec hay 6 ejs. de
karitate y 1 de karidade.
 Ene anima duzuen gomendatu, garitates mobiturik (1564). TAV 3.1.18. Baldin karitate <ch-> baduzue batak
berzeagana. Lç Io 13, 35. Idukazu enegana / zure karitatea. EZ Noel 143. Iainkoak karitateaz eta amorioaz
eman deraukun [manua]. Ax 327 (V 216). Zelaan eugiko da karidedea? VJ 12. Karitate behar da guzien aldera.
SP Imit I 8, 2 (Mst, Ip karitate; Ol, Pi maitasun). Karitate eder bat pratikatzen zian. Tt Arima 107. Nihor berezi
gabe behar du artha eta karitate aberatsentzat bezala pobrentzat ere. CatLav A 6r (V 7). Jangoikoarekiko
karidadeaz ta amodioaz. Lar SAgust 13. Karidade andiz ta elkar ganako maitanzez. Mb IArg I 238. Luis
karidade gozoz beterik. Cb Just 54. Inklinaziño txar karidadearen kontrakoa. Añ LoraS 55. Guziok karidade
egiazko batekin alkar amatzea. Gco II 65. Esperánza sánoa, karidade bétea. LE Ong 31v. Karitate gaizki aditu
batez. Dh 122. Bihotz guziz sainduak duen karitate samurra. MarIl 29. Iñazio Loiolakoaren karitateak sobera
khar zuen. Laph 119. Inbidiaren kontra karitatea. CatSal 63. Españolen kristau-karidade ta onginaia. Aran SIgn
88. Zer gauza da karidadea? Maite izatea Jangoikoa gauza guzien gañean. Legaz 37. Il da karidadea! / Bizi da
mengantza! PE 17. Karidadeak irekitzen dituala Zeruko ateak. Moc Damu 19. Besteak maitatzea, karidade-
bearra. Txill Let 142. Karidadea bizi da emen / kale ta baserrietan. NEtx LBB 370. Etxetako karidadea ta
atariko aizea bat dirala. Ia ez dala arkitzen biotzoneko jenderik. Lab SuEm 181. ["Monsieur Vincent" filmeak]
karitateari buruz zalaparta gehiegitxo ateratzen zuelako. MIH 322.
 (S ap. Lrq; Dv, H). Caridad, limosna. Cf. KARITATEA EGIN.  Ez baitugu zertaz eros eta karitatez bizi
baigare. Laph 89. Karitate bat, othoi, jaun gaztea, Jainkoaren izenean... Barb Leg 139.
 "La Caridad, antigua costumbre de Osintxu. Urtean zehar txahal bat hazten da eta Kofradietan goizean goiz
baten mende.
hil. Gero salda egiten da eta meza ostean haragi puxka batekin banatzen zaie joaten diren guztiei. Dirudienez,
antzinan behartsuen artean banatzen zen haragia. Aurten be juan biakou Karidadera. Aurten Karidadeko txalak
berrogei erralde pixau jittuk" Elexp Berg.
 Karidadeko monjetan sartu zen. Goñi 111.
- KARITATEA EGIN (S ap. AtSac 41). Practicar la caridad, dar limosna.  Nezesidade estuetan ere karidadea
egitea zer dan ezatakie. Gco II 33. Uste dedanez persona askok / karidadia egiñ du. Ud 137. Karitatea egiten
dute / heiek ere arimetan. Etcham 238. Joan nitzan diru gabe eta neri karidadea egin ostazun. And AUzta 78.
Niri karidadea egin ostazun zapatak emonaz. Ib. 78. Karitatea egin bear duk / zerua irabazteko. Mattin 126.
Zonbaiten karitatea egiten da diru hutsez. Xa Odol 173.  (Con bat).  Arren karidade bat egin deiyola.
Zuzaeta 111.  (Pl.). "Karitateak egitea, faire des charités" H.  Otoitz, barur eta karitateak / egitzue gure
fagoretan. Monho 128.
- KARITATE-EGILE. Caritativo.  Izan zaite [...] karitate egille heien iduriko. Mih 84.
- KARITATEKO. De caridad, caritativo. v. KARITATEZKO.  Karitateko, orazioneko eta bertze debozioneko
milla eserziza. SP Phil 389 (He 394 kharitatesko). Karidadeko aktoak egunean eguneango egiteko. Cb CatV 95.
1
Karidadeko konserba gozo ederra daukaten animai ere gertatzen zaie. Mg CC 231. Karidadeko egintza. Añ EL
234. Karidadeko obra onetarako batuten dana. (1864). BBatzarN 201. Zelan agindu guztiak dagozan zarraturik
karidadeko edo maitetasuneko aginduan. Itz Azald 184. Akto Fedekoak, Esperanzakoak eta Karidadekoak.
CatUlz 28. v. tbn. Karidadeko: Cap 23. OA 51. Iraz 67. Astar II 93. JJMg BasEsc 49. CatLlo 38. CatBus 53. Ur
MarIl 117. Legaz 24.
- KARITATEKO MOJA. Monja de la Caridad.  Erregiñaren agindu bat, eskubidia emoten dabena
Karidadeko Monjak ekarteko. (1864). BBatzarN 199.
- KARITATEZ (SP). Por caridad, caritativamente. "Par charité" SP.  Gure hurkoetara ere karitatez usatu
behar dugula. Lç Ins E 4v. Karzela eta ospitale / karitatez ikhusten. EZ Noel 155. Bizi zaite karitatez. Hm 200.
Hainitzetan badirudi karitatez hari garela. SP Imit I 15, 2 (Leon bertzeak maitez ari girela). Ene alhaba atzo
karitatez eman zanautan. Tt Arima 121. v. tbn. Ub 148 (karidadez). Enterratu egizu karidadez Maria pobriaren
gorputza. JJMg BasEsc 243. Kristinabak karidadez egin biar dabena. fB Ic II 199 (v. tbn. 198, 206). Inhurria /
igerika zabilan, [...]. / Karitatez urzoak / belhar bat derio aurthikitzen. Arch Fab 107. [Herioaren aztaparretarik]
hoinbertze karitatez [...] beretu zituzten. Laph 181. Beste onzijaunak artu zuen karidadez Ignazio gajoa berean.
Aran SIgn 41. Iñork bere etxean karidadez artu nai eztuen eskale baten itxuran. Arr May 114. Jaun batek
ninduen [...] / karitatez arabez / ber'etxian sartu. Etcham 197. Karitatez, bizkitartean, lasterka bagoazi neketan
denaren atzemaitera. JE Ber 101.
- KARITATEZKO (H). De caridad, caritativo. "Karitatezko edo amodiozko akta, acte d'amour de Dieu, de
charité" H. v. KARITATEKO.  Karitatezko eta eginbidezko exenplu. Lç Ins B 7v. Zeuen karitatezko begiez.
Mat 301. Karitatezko amorio [sinplea]. SP Phil 294 (He 295 karitatesko). Gizon karitatezkoa. Gç 207. Janzi
zaiteze karidadezko soñeko zuriagaz. Añ LoraS 113. Karidadezko biarra egiten dogulako. fB Ic II 201.
Karitatezko, debozionezko eta erlixionezko exenpluak. Jaur 356. Jaungoikuak karidadezko egitiak beti
sariztatzen [ditu]. Bv AsL 133. Atsaldi bat artu zun karidadezko itz oek esan ondoren. Etxde JJ 160. v. tbn. EZ
Man II 382. Lg II 253. Mih 3. Mercy 5. AstLas 13. Añ CatAN 73. JesBih 451. UskLiB 24. MarIl 117. Gy 4. Hb
Egia 103. Laph 231. CatS 10. Arb Igand 186. HU Aurp 122. CatJauf 10. Karidadezko: OA 75. Cb Eg II 163.
Zuzaeta 81. Mg CO 26. Gco II 36. AA II 13. Aran SIgn 108. Arr May 195.
karitatedun, karidadedun.  Caritativo. "Charitable, indulgent, compatissant" H. v. KARITATEZKO.  Non

da arako karidade dun andra andia? AB AmaE 168.
karitategin, karidadegin.  Caritativo.  Bada kodizioso, zeken, zisku estuba pobreentzat, ta ez limosnari ta
karidade giña, ez da salbauko. Mg CO 25.
karitatetar, karidadetar (Lar), karidadear (Añ). "Caritativo" Lar. v. KARITATEZKO.
karitatetsu (SP, Dv).  Caritativo. v. KARITATEZKO, karitatos.  Obedient, pazient eta xit karitatetsu. Hm
227. Espiritu eme, karitatetsu eta humil batekin. SP Phil 336 (He 338 karitatezko). Bihotz karitatetsuaren
amorioaz. Ib. 544 (He 552 karitatetsuak). Egitate hartarik ahal zukeien opinione karitatetsuena hartu zuen. Ib.
347 (He 349 karitatetsuenari).
karitatezki (SP).  Caritativamente.  Ez iakiñei dakidanetik karitatezki irakasteko. EZ Man II 175.
karitatibo (Lcc).  Caritativo. v. KARITATEZKO, karitatetsu.  Leon amairugarrena, / karitatibo leiala

franko / allegatu da orrena. Ud 139.

baten mende.
karitatos (SP, Arch VocGr, VocBN, H), karitatus (Chaho).  Caritativo. "Aumônier, qui fait charité,
bienfaisant" H. v. KARITATEZKO, karitatetsu.  Madama karitatusa, / Jinkuaren zerbütxaria / Jinkuaren
amurekatik / Emadazü karitatia. StJul 54. Ezpeitükeie edüki khontürik haren abis karitatusez. Mercy 25s. Arima
karitatosa, zerukotzat hautatua den baten arima da. Dh 228. Hain karitatos, hain podoretsu eta hain
urrikalmendutsu. MarIl 120. Diozesako aita / han den karitatusena. Etch 608. Ez adixkiderik, ez presuna
karitatosik. Jaur 113. Erraiten dü berak medezi karitatus <-lus> bat bezala dela zoin ebilten beita, ez
osagarridünen, bena bai erien ikhusten. CatS IV.
karitatoski, karitatozki (SP), karitatuski (Chaho).  Caritativamente. "Charitablement" SP.  Karitatozki

korrijitzia, heer exenplü hunaren emaitia. CatLan 91.
karitatus. v. karitatos.
karitta. v. garitxa.
karitx. v. garitxa.
karizia (Lar, Añ).  Caricia. v. karesa.  Ta kokotian jo bearrean / egin kariziya. Auspoa 39, 126.
kariziatu (Lar).  Acariciar. v. karesatu.  Emaztearen itxura eta oroitzapenak kariziatu zuten. Arti Ipuin 76.
karjo (Hb ap. Lh, Dv (BN)), harjo (Dv). "Amadou" Dv. v. harddo, 1 kardo.  Athera zuen doxa [...], bethe
bere pipa [...]; gero nabal baten gibelaz harri bat yoz, pindarrak athera eta karyoa piztu. Elzb PAd 9s. Han
zituen doxa, harri, karyo, nabal eta bertze asko [errementa]. Ib. 6s.
karka.  Carca, carcunda.  Karka fedearen alde, / iltzen koartelikan gabe / asi ziraden, ustez zirala /
guztiaren jabe. (1874). KarlBB 565.
1 karkaba (V; Lar, Añ, H; karkabea det., Lar y H), karkau (H). Ref.: A; Etxba Eib. 1. "Cárcava", "albañar"
Lar. "Letrina" Lar y Añ. "1. égout; 2. lieux d'aisances" H. "3.º foso, zanja, cárcava; 2.º letrina" A. "Karkabia,
zerkia eta eskarpia, Eibar antxiñakuan toki ezagunak" Etxba Eib.  Ez dira egin bear gurutzeak karkau eta toki
zikiñetan. AA II 21. Karkaba baten eguan Job, gorputz usteleti teila zati bategaz arrak kenduten zitubala. fB Ic
III 266 (v. tbn. 267). [Dago eguzkijaren argija] karkabarik atsitu eta loijenian baña loitu ez atsitu baga. Astar I
36. Orrako karkaba ustel, atsitu eta loi orretara bota nai dozu nire odola? Astar II 237. [Judu batzuek] lurpe eta
karkabaetan edo zimaurtegitan gorde ziran eta besteak Erromarren eskuetan bizia galdu zuten. Lard 546. Aboan
sartzen dan guztia dijoala sabelera eta dala botatua karkabara (Mt 15, 17). Ur in BOEg 2000 (Ur toki
ezkutura). Ez al nazu botako karkaban barruna. (V-m). A CPV 227. Idoi ta zingiretako ur gelditan izaten diran
igelen karkaban abeltxo batzuk izan oi dira. (Interpr?). Zait RIEV 1933, 67. Guda-etxe andiak lez, zubi aundi bat
eukan lagun-gudariak ibilteko eta beste txiki-txiki bat karkaba antzean, urentzat. EgutAr 9-6-1958 (ap. DRA).
2. "(V-ger), garganta entre montes, encañada" A.
3. (V-ger-m-gip, G-azp-bet), karkau (G-to), karkao (G-to). Ref.: BEcheg Nombr 76; Iz ArOñ; Elexp Berg.
"Callejón que separa a las casas por sus partes zagueras y [...] márgenes que se interponen entre los edificios por
sus lados" BEcheg Nombr 76. "Se llama en Villabona y Amasa karkaua, a más del callejón consabido, al espacio
de dos pies que se media entre la pared o seto que cierra una finca y el mojón" Ib. 78. "En Rentería llaman [...]
karkaba a la calleja estrecha" Ib. 80. "Karkabetan, en el pasillo que queda entre las tapias de las huertas y la cara
exterior de las casas de la Villa" Iz ArOñ. v. 1 belena.  Karkaban katuak marrauka, nunbaiten aizeak orruka.
(V-m). EZBB II 34.
- KARKABA-USAIN. "Encarcavinar, llenar de mal olor, karkabusaiez bete, lurrindu".
2 karkaba. "(G-goi), yesones" A.
karkabazain, karkabazai (Lar). "Cloacario, karkaba zaia" Lar.
karkabera.  Propenso a reir, a echar carcajadas.  Yostariak par eragingo die birika karkaberak ditutenai.
"Whose lungs are tickle o' the sere". Amez Hamlet 70.

baten mende.
karkabillots (S), karkabillotx (S), karkailots (S). Ref.: A (karkabillotx); Lh (karkabillots, karkailots); Lrq
(karkabillóts).  "Carcajada" A. "Esclaffement, éclat de rire" Lh. v. algara, 1 karkaila, 1 karkara. 
Karkabillotsen artetik etxekandere balius izaten [ikhasi]. Herr 2-8-1962, 2.
- KARKABILLOTSEZ. a) "Karkabillotzez [sic] (Sc) a carcajadas" A. "Kharkallotsez (S-saug), (rire) aux éclats"
Lh. "Karkabillotsez aritzia, karkazaz aritzia, éclater de rire" Lrq.  Entzüten zütian bere lagünak haren izenaren
batetik bestiala karkallotsez erabilten. MaiMarIl 114. Lehoa da errabiatzen. / Elxoak aldiz karkaillotsez / [...]
erri du egiten. Arch Fab 101. Huak khexu gorri eta pian Xemarti erri karkabillotsez ari. GH 1931, 111. Debrü
elibat dantzan ari zeitzon eta erriz karkabillotsez. GH 1950, 51. b) "Kharkallotsez (S-saug), (bouillir, jaillir, etc.)
à gros bouillons" Lh.
karkabu (V-ger-ple-arr-oroz-m ap. A). 1. "Intención" A.  Burruka ta makillakaak erakusten dabee
tontokerija ta biotzeko karkabu zitala baña ez prestutasun ta balorerik. JJMg BasEsc (ed. 1845), 175 (Harriet
(s.v. karkaba) traduce: 'le fond infect et mauvais de leur cœur'). Karkabu (intentzio, borondate) onez egindakua,
ez da gaizto artzekua. (V-m). EZBB II 34. 2. "(V-m), mormojeo, refunfuño" A.
karkail (G, AN, L, B, BN ap. A; Hb ap. Lh), karrakail (B ap. Izeta BHizt).  "1.º brusco, tosco, feo; 2.º
(persona), decadente" A. "Difforme" Lh. "Persona estropeada, envejecida. Gure gizona arront karrakaildue
dago. Karrakail dabile" Izeta BHizt.  Emakuma eraman-ekarri ta tratu-zarketariak karkallak [izan oi dira].
Ezale 1897, 340a (DRA traduce "correveidile"). Utzi behartzen da dohala dena den, bere lephoztun
karkailarekin, bai ordean ere bere zauriarekin! Prop 1910, 67s. (ap. DRA). Huna nolatsukoak ziren hitzak treina
karkailaren urratsean. Larre ArtzainE 110.
karkaila (-ill- BN-ciz-baig, R-uzt, -alla S; H; -alla VocBN, H, -ailla Dv (BN)), karkila (Sal, R), garkila (R-
vid). Ref.: A (karkailla, karkila, garkila); Lh (kharkalla).  Carcajada. "Rire avec éclat" VocBN. "Borztan
guartan naz ortaz, zer barra-garkilak egiten altion (R-vid), [...] qué carcajadas hará probablemente" A (s.v.
borz). v. 1 karkara, 1 karkaza.  Ixtudiant guziena da bere profezur, nausien ongi zorkatzea eta
dremendeneko lokiarik hatxemanez geroz [...] haste balentriaka nihunereko gezur, eskarnio, espantu-ta
karkailak! Etcheb Obrak 118.
 Irria ezpainetan ginuela eta ez zintzurraren zolan oilo kolokaren karkaila! JEtchep 87.
- FARRE-KARKAILA. "Barrakarkilla (Sal, R-uzt), carcajada estrepitosa" A.
- IRRI-KARKAILA (-ail BN-baig ap. Satr VocP; H). Carcajada.  Irri-karkailaz jokhatu zitzaion abere-zain
bat. Laph 171. Irri karkailetan hari. Ox 131. Irri karkailan hasten da. Zub 43. Gaitzeko irri-karkailak jali
ziuzten apharitiar guziek. Larz GH 1959, 93. Irri-karkallak. Lab SuEm 202. Mattinen irri karkailak edo
Xalbadorren gorakadak bultzaturik bertsu senditu batean. Larre ArtzainE 249. v. tbn. HU Aurp 47. Iratz 100.
Mde Pr 68. JEtchep 103. Zait Plat 128. Osk Kurl 177. Irri-karkail: JE Bur 149.
- KARKAILA BATEAN. A carcajadas. v. karkailaka, KARKAILAZ.  Eta mandozainak berehala, nafarrez
ase karkaila batean: --Tori drago bat, berriz ere! Barb Sup 131.
- KARKAILAK EGIN. Echar carcajadas, reir.  Ark parre gozoak, karkailak egin ta eragiten zituen. A EEs
1916, 306. Emazteak ere karkaila (algara) ederrak egin zituen. A Ardi 69.
- KARKAILAZ (H; -allaz VocBN, A). "En riant avec éclat" VocBN. "Karkailaz dago, il rit aux éclats" H.
"(Reir) a carcajadas" A. v. KARKAILA BATEAN, karkailaka.  Karkaillaz oro ordian / hasten dira lagunak.
Arch Fab 161. Azken hitz horiek entzutearekin, ezin egona lotu zitzaion eta karkallaz hasi zen. HU Zez 62.
Zirtoak bota, dritxoak berdura, nundik duen karkailaz har-araziko jendea. Ox 202. Karkailaz ari zen. Barb Sup
10. Badut uste haatik, derraiku karkailaz [...] xakolin pinta bakar hau aski ukanen dugun aldi huntan. JE Ber 28.
Karkailaz hasi zitzaizkon lagunak. Lf Murtuts 44 (v. tbn. 22). Irriz karkailaz atxikarazi gaituzte frangotan beren
pertsuekin. Herr 9-10-1958, 3.
- KARKAILETAN. A carcajadas.  Bazakiat izan dela / Jesusen hauzi hartan / koroatze itsusi bat / Kristo
trufatzekotan. / Zer huen hik ere nahi / xede gaixto beretan / apez koroa aipatu / erdainu karkailetan? Etcham
53.  (Tras gen.). Ante las carcajadas (de).  [Yuanesek] kondatzen ez diren [...] ukamilo ukaldi eta ostiko [...]
emaiten dazko, oste haundiaren karkailetan. Zub 107. karkailadun.  De carcajadas. 
Izpiritu ta mintzo onekoa, irrizafla karkailadun bat solasartetik aise zariona. Larre ArtzainE 149. Bere
amerikano irri-zafla karkailadunarekin. Ib. 176.
karkailaka (S ap. Lh), garkilaka (Sal, S ap. A).  A carcajadas. "Karkailaka irriz ari zen, il riait aux éclats" Lh.
"Kharkallaka (S), aux éclats" Ib. v. KARKAILAZ, KARKAILETAN.  Ixtorio hori aditu zutenak [...]
karkaillaka entzun ziuzten. Elsb LehE 88. Karkailaka irriz. Lf Murtuts 31. Heien tetelekerier kasu egin orde,
karkailaka hasten nakote irriz sudurrerat. Herr 26-12-1957, 2. Jendea karkailaka irriz ari zelarik. Lf ELit 192.
Galtza xiloetarik ageri ziren trapu puntak, karkailaka irriz, erakusten zituzten. Herr 7-10-1965, 2.
- IRRI-KARKAILAKA. A carcajadas, riendo.  Manu hori [...] irri-karkailaka erre du. Lf Murtuts 49. Zu egon
baten mende.
zare, nola tirainer harroka, / Kanpotar ausarteri irri-karkailaka. Iratz 185.
karkailatu. "Éclater de rire" T-L.  Nun habil orai, Etxahun, zoin bidetan kantuz / hire pertsuño minkorrak
jender karkailatuz? Iratz 188.
karkaildu (G-to, AN, L-ain, BN-baig ap. A), gargaildu (Sal ap. A), gargailatu (Sal ap. A), karrakaildu (B ap.
A), karrakaldu (B). "Decaer" A. "Karrakaildu (B), arrastrar las piernas al andar" Ib. "Desfallecer, consumirse.
Egarriak gargaildu, desfallecer de sed. Gargaildrik il xu aur kura, amak eznerik ez izanaz (Sal), aquel niño ha
muerto por consunción, de no haber tenido leche de madre" Ib. "Osasuna karrakaldu zaio, le ha flaqueado,
bajado la salud" (B). Cf. karkail.
 (Part. en función de adj.). "Decadente" A. "Persona estropeada, envejecida. Gure gizona arrontz karrakaildue
dago" Izeta BHizt.  Kantari prestua, baño boza karrakaildua (B). 'Boza laztua'. Inza NaEsZarr 2052.
karkailtu (Sc ap. A; -alltü S (Foix) ap. Lh)). "Abrirse las nueces y castañas" A.
karkailots. v. karkabillots.
karkainadura (SP  A). "Fente, arrailladura" SP. "Hendidura" A.
karkainatu (SP  A). "Fendre, arraillatzea" SP. "Hender" A.
karkaisa. v. 1 karkaxa.
karkaiz. "(V-ger-arr-m), cacareo" A. Cf. karkaizaka.
karkaizaka. "(V-arr-m), cacareando" A. Cf. karkaiz.
karkallots. v. karkabillots.
karkama(r)lo. v. kakamarlo.
karkamo. v. karkano.
karkana (det.).  (Interpr?).  Herria bezain ospetsuak dituela Hazpamek eliza-dorre hori goratasunez eta
bere plaza-karkana, herri guziarekin bide-kurutze ezin hutsegina. Larre ArtzainE 222.
karkano (S; O Not  SP; H (S)). Ref.: A; Lh; Lrq /karkanúk [pl.]/. 1. "Sportæ genus quod iumentis imponitur
ad deferenda onera" O Not 46. "(O), sorte de panier qu'on met sur les bêtes pour porter charges" SP. "Karkanuak
(S): 1. sorte de civière pour porter des fardeaux à deux; 2. échelettes des deux côtes d'un bât. 3. sorte de brouette
à claire-voie sur le devant, pour transport de fumier, herbages, etc." H. "Parihuelas para llevar piedras, abono,
heridos" A. "Civière pour transport de blessés [...] à bras d'hommes" Lrq.  Bost [kafe] haxiak ezari zütien
karkanuetan; hil oihalaz untsa tapatü zütien. Const 30 (v. tbn. 31).
karkamo. "(V-gip, G-goi), féretro" A.
karkar. "(G-bet), chimbo real" A. "(Yunx torquilla), chimbo, torcecuello" Arzdi Aves 161.  "Txinbo karkarra,
txinbo erriala, torcecuello" SM EiPáj 276. "Txinbo karkarra, tarabilla común" Ib. 276.
1 karkara (L, B; Dv, H), karkala (L). Ref.: A (karkara); Lh (karkara, karkala). 1. "Éclat de rire" Dv.
"Carcajada" A. Cf. kar-kar(-kar). v. algara, 1 karkaila. 2. "(V-al), cacareo" A.  (Fig.).  Hil aitzin,
emaztearen kharkharari amor emanik, erregeak barreatu zuen lege hori. GH 1935, 305. 3. (Como segundo
miembro de comp.).  Sudur estua, eztul karkara. "Cerrada de narices y tosiendo". Or Eus 221. Egurats epelak
dakar beorraren irrintzi karkara. "El estallido del relinchar de la yegua". Or Poem 520.
- FARRE-KARKARA. Carcajada. "Barrigarkara (R), carcajada" A.  Orrelako ateraldien agirian, parre-
karkara erreza jaurtitzen zuen ostatuan zeudenak. TAg Uzt 204. Ua parre-karkarari eutsi-eziña! Ib. 64.
- IRRI-KARKARA (L-sar, B, BN-baig ap. A; Dv, H, VocB). Carcajada.  Irri karkara egin nahi ukaitea oraino
sudurrera. HU Zez 180. Irri-karkara zeriola. Or Mi 75.
v. tbn. TAg Uzt 295.

baten mende.
2 karkara. "Golpeando (Ae)" A Apend.
karkar(a). v. 1 gargara.
karkarada. "Carcajada de risa, karkarada barrez" Lcc. "Carcajadas de risa dar, kar[kar]ada emon barrez" Ib.
karkaraka (B). Ref.: A; Izeta BHizt2. 1. "(Reir) a carcajadas" A. "Neska gazte oiek irriz karkaraka ai dire"
Izeta BHizt2. Cf. 1 karkara.  Eta jende hauk oro hirriz ari! (Karkaraka ari zaizko oro). Barb Sup 20.
Larrondo, karkaraka irriz ari zen. Ib. 8. Xoro bat bezala karkaraka ari bethi. Barb Leg 137. 2. "(B),
cacareando" A.
- IRRI-KARKARAKA. A carcajadas, riendo.  Irri-karkaraka ezpañak ideki dituanean. TAg Uzt 14.
karkaraldo. v. kakalardo.
karkarari (Dv, A). "Qui aime à rire aux éclats" Dv. "El que se ríe a carcajadas" A.
karkaraxa, karkaraisa (V ap. A, que cita el ej. de Mg), karkaras(i)a.  Cacareo.  [Ollarra] asi zan
karkarasa estuekin olloak biltzen. VMg 55. Oillo batek, karkarasija estubakaz erakusten deutseez txiteei eureen
arerijuak. JJMg BasEsc 97.
- KARKARAXAZ. "Cacareando" A.  Olluak karkaraxaz astiaz batian, jagiten nas beluben dala. Mg PAb 116.
karkaria (det.; H (L)). "Éclat de rire" H.  Hitz hoietarat egiñ zen halako karkaria / non buztan-motza [...] /
mutu baitzen egon arras. Gy 70.
karkarika.  Carcajada.  Guziek memento goxo bat iragan dugu irriz, karkarika batzu eginez. Herr 21-4-
1960, 2.
kar-karka.  Riéndose a carcajadas. Cf. kar-kar(-kar).  [Garbiñe] kar-karka asi zan, kar-karka gozatsuan.
Ta alako baten, eum! barre algaraz batera [...]. Bilbao IpuiB 227. Ollotxua poz-algaran kar-karka. Ib. 256 (v.
tbn. 167).
kar-kar(-kar) (gral.). Ref.: A; Lh. 1. (Onomat. de la risa). "Kar-kar, onom. Irriz kar kar egotea, rire aux
éclats" H. "Basarritarra zegoanean diruak kontatzen zar-zar-zar, eskribau zarra farrez itotzen zegoan kar-kar-
kar (FSeg)" A. "Khar-khar-khar ari ziren, ils riaient aux éclats" Lh. Cf. 1 karkara.  Kar-kar-kar abadea,
itxirik barreka. AB Olerk 544. Irriz kar-kar-kar zagotzila, ikhusiz nere tribulazioneak! Elzb PAd 40 (v. tbn. 28 y
63). Txili iaustera ioan, bestea kar kar kar abia iakonean. A BeinB 92. Karkar barre egingo dau gizeri guztiak.
Echta Jos 225 (v. tbn. 131 y 297). Da onek, karkar, barre asko egitten eban. Ib. 195. Eta parrea itsaskorra baita,
gainerako guztiak karkarkar ari ginan. A Ardi 132. Guri muskarren gisa desaireka kar-kar. MendaroTx 419.
Kar, kar, kar! --egin eban barre osagilliak. Otx 164 (v. tbn. 15).
2. (Onomat. del croar, del cacareo).  Kar kar, kar kar, dira ugaraxoak asi. AB AmaE 393. Aizea geldi
orritzan / igelak kar-kar zingeran. Aurre-Apraiz EG 1952 (7-8), 6. [Oiloak] arrapatuta zeuzkenean kar kar kar
kar kar kakiii! ezkerretik batzu, eskumatik besteak [...] egiten zioten ihes. Osk Kurl 50.
3. (Onomat. del temblor).  Baina langilen bihotzean bizi da arrangura. Kar-kar ari da beldurra. SoEg Herr
1-8-1963, 1.
- FARRE KAR-KAR. Riendo a carcajadas. Cf. FARRE-KARKARA.  Edarria arturik / iturrira barre karkar /
osasunagaitik. DurPl 49.
- KAR-KAR ETA KAR-KAR.  Ollo gangar baten antzera karkar da karkar, barre algaraka asi yakon Petra
Erramoneri. Bilbao IpuiB 121.
karkarrada. "(G-to), estertor" A.
1 karkasa. v. 2 karkaxa.
2 karkasa (det.). "Cadaver, karkása, hilkia, gorphutz hilla" Urt III 441.
karkasa. v. 1 karkaza.

baten mende.
karkau. v. 1 karkaba.
1 karkax. v. 1 karkaxa.
2 karkax, karkaiz (A (que cita RS)), karkaitz (T-L).  "Carcaj, aljaba" A. "Carquois" T-L.  Matrazu orrek
urte ezeban karkax <-kaj> orretarean. "Ese birote no salió de esa aljaba". RS 228.
1 karkaxa (G-to, AN, BN-bard; Dv (BN-bard)), karkax (G-to; G-azp), karkaisa (G, AN; Dv (G); det., Añ (G),
H (V, G)), karkais (Lar). Ref.: A (karkaxa, karkax, karkaisa); Izeta BHizt2.  Flema, gargajo. "Gros crachat"
Dv. "Karkaisa artikitzea, botatzea, jeter un crachat" H. "Flema, gargajo grande" A. "Karkaxa nardagarrie da"
Izeta BHizt2. En el caso de Larramendi y Mendiburu, la grafía <is> podría representar la palatal x. v. gargaxu.
 Soldadu gogor zenbaitek karkaisez ta listuz zikindu zidaten aurpegi guzia. Mb Iarg I 152 (v. tbn. 109 y 220).
Erraiak sukarrez erretzen daduzka ta bular guzia karkaisez betea. Mb OtGai III 338. Bertzeak tiratzen zion
karkaxa aurpegira. LE Urt 48 (ms. 18r gargaju bát). Loitu zioen aurpegi eder ura beren karkaxa eta istu
zikiñakin. AA I 520 (v. tbn. en contexto similar Lard 455 karkaxa nazkagarriz, 464 karkaxa zikiñakin).
Gaitzaren asieran naiz eta ez dan agertu oi karkaxik geroagoan azaltzen dira. Aran-Bago ManMed 242 (v. tbn.
207). Nazkatzen ez diranak garbitutzia / projimuaren karkaxak. MendaroTx 78. Eztarri legorretik ateratzen
duen karkaxa (gorrua) bezelakoak. Ibiñ Virgil 109.
- KARKAX-JARIO. "Gargajiento, karkaxtia, gorrotia, karkais-, errujarioa, gorrojarioa" Lar.
2 karkaxa (L-ain ap. A), karkasa. "Cabeza" A.  [Etxegizonak] agertze bat egiten du, / baina hau ere ezta
ohartu / zokoluan dagoenaz; / hunek salbo dauka beraz, / ordutik bere karkasa. Gy 90 (de interpr. no segura).
karkaxada (V-arr ap. Totor Arr), karkaisada, kargajada.  "Cacareo, carcajada" Totor Arr 47. v. FARRE-
KARKA(I)XA.  Karestia kosta bear zaizkizu orai ematen tuzun irri kargajadak (B, s. XVIII). BOEans 1372.
An zirian aguren / ule tirakadak / eta auzuetako / barre karkaxadak. Ur PoBasc 191 (Azc PB 144 barre-
karkaisadak). Barre-karkaxada bat egiñik. AB AmaE 222 (v. tbn. 263).
karkaxaka.  A escupitajos. Cf. 1 karkaxa.  Batzuek istu eta karkaxaka, besteak ukabilka zerabilten. Lard
448.
karkaxatu, karkaisatu (Lar [donde la grafía <is> seguramente representa la palatal x], Añ), karkaistu (H (V,
G)). "Gargajear" Lar. "Cracher de gros crachats" H.
karkaxo.  Cacareo.  Olluak kukurruku ta ollarrak karkaxo, olakorik gerta oi dan etxiaren gaxo. Otx 46.
karkaxtatu, karkaistatu (H). "Salir de crachats" H.
karkaxte, karkaiste (Lar, donde la grafía <is> seguramente representa la palatal x). "Gargajeo" Lar.
karkaxtegi, karkaistegi (Lar [donde la grafía <is> seguramente representa la palatal x], H). "Gargajal" Lar.
"Crachoir" H.
karkaxti, karkaisti (Lar [donde la grafía <is> seguramente representa la palatal x]). "Gargajiento" Lar.
karkaxu. v. gargaxu.
1 karkaza (S; O Not  SP, Gèze, H (O)), karkasa (S). Ref.: A (karkaza, karkasa); Lrq (karkaza).  Carcajada.
"Cachinnus" O Not 50 (donde se da como origen de cast. carcajada). "Éclat de rire" Gèze.  [Herri huntan] erri
eta karkaza baizik / deusere ezta besterik. AstLas 40. Karkaza egiten du erhoak. UskLiB (1839) (ap. H).
Asteleheneko merkhatia ürhentü da erri eta karkazetan. Eskual 21-3-1913, 4. Lehenik bai karkaza!... Bena
karkazen ondotik nigar! Herr 2-8-1962, 2.
- IRRI-KARKAZA (H). Carcajada.  Eta hen begietan ezagützen nian irri-karkaza handi isil bat. Mde Pr 133.
- KARKAZAZ. A carcajadas.  Seminarioan Haritchabaletek kuntatu zian lagüner amari egin txaskua.
Karkazaz hant-erazi zütian apez geiak. Const 19. Papéa ekhúsi bézañ sárri, óro arrúnt karkázaz. "Tous [...]
éclataient de rire". Lrq Larraja RIEV 1935, 138 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.).

baten mende.
2 karkaza "(BN-baig), torpe, de malos modales" A.
karkazaka. "A carcajadas" A. Cf. 1 karkaza.  Obra hun bati eman zezala lehena, ukhen dezan karkazaka
parada buxi bat. Herr 21-1-1966 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).
karkazka.  Carcajada. v. 1 karkaza.  [Gerthakaria] akhabatuko da zintzurraren betheko irri karkazka

batean. Prop 1897, 13.
karkila. v. karkaila.
karkor. v. garkor.
karkotxi. v. garkotxa.
karkul. v. kalkulu.
karkula. v. kalkulu.
karkulatu. v. kalkulatu.
karkulazale. v. kalkulatzaile.
karkusa. v. karpusa.
karlatar. 1. Carlista.  Karlatar gudate ondoren. EEs 1923, 121. Bigarren karlatar guda zapalgarriaren
ondoren. Y 1933, 2. Karlatar izendun gudaldi ondoren / etsai erbestekoak iraindu giñuzen. Monzon Urrundik
143. 2. Carolingio.  Koldobika Nagija azkenengo Karlatarra il zanian (987) Ugo kapetotarrak bakaulkija
artu eban. EEs 1926, 189.
karlatu (AN-5vill).  Enredado (ref. al cabello). "Ille karlatua (nahasia) (AN-5vill), [...], ille kozkortua (AN-
gip)" Gte Erd 164. v. koltxatu (2).
karlatx. v. 1 karlotx.
karle. "Red cuadrada para pescar, fr. carlet" DRA.  [Izokin arraintzan] sare mota guziak, karle, xinga ala
xingoko, debekatuak dira. Herr 20-2-1958, 3.
karlezian (ines.). "(BN-ciz), jugar a cara o cruz, a chapas" A. (Se trata, obviamente, de una expr. adv., no de un
verbo).
karli. v. 2 kali.
karlin, kalin (L-ain, BN-baig ap. A). "Perro faldero" A.  Morde Medikuaren Madamaren karlina, erdi beltx
eta erdi gorria. Elsb Fram 142. Yohan zen [...] bere karlina zuela ondotik. Ib. 142s.
- KALLIN (BN-baig ap. A). (Forma con palat. expresiva). Perro faldero. "Perro carlín" A s.v. txakur.
- KARLIN-TXAKUR. "(Vc, G-nav), perro faldero" A.
karlista (V-gip), karlixta. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg.  Carlista. "Karlista txikixan alabiak, orrazten eitten
eban etxerik etxe" Etxba Eib. "Zuen aittajuna karlistia zen" Elexp Berg.  Tr. Al Norte se encuentra en J. B.
Camoussarry, Hiribarren, Bordel, Larzabal, Mattin y Othoizlari (1960, 303). Hay karlixta en Irazusta, Larzabal y
Mattin (en este último junto con karlista). En DFrec hay 40 ejs. de karlista.  Esango dizut egon dirala
amabosten bat egunian karlistak Tolosa eta Donostia ez beste erri oietan. (1833). CartAnd 385. Ez du oste
handiak baratzen karlista. (1835). J. B. Camoussarry ASJU 1988, 423. Bizi bezala, hil da karlista goraki. Hb Esk
157. Fite bildu zituzten / karlistek egalak. Bordel 184. Karlistentzat orai arte egin dituenek aski gora doite zer
iguriki ditaken hemendik aintziñat ere haren ganik. Atheka 35. Karlistak nai dute boto-diruz jantzi. AB AmaE
331. A. Batiz, karlista itsua zera. A Ardi 110. Karlista buruzagi epel batzuk. Or SCruz 75. Karlista-odolik ixuri

baten mende.
etzedin. Ib. 120. Karlista-sail batek otsegiten dite. Ib. 102. Zetarako izan Karlista eta Liberal? Enb 62. Bizkaiko
erritxu baten karlista-tropa labur bat dago. Kk Ab II 146. Karlixten orain irurogei urteko gerrateak. JAIraz
Bizia 22. "Herrizale" eta karlista askorekin ere mintzatu naiz. Mde Pr 54. Karlistak elizkoiak badira, nola ilko
dituzte apaizak? Ugalde Iltz 23. Karlisten batzokia egoan etxezarko beko-bizitzan. Alzola Atalak 75. Karlisten
gerla. Mattin 43 (41 karlixta). Errian bazeuden karlista batzuk eta abar gordeta. Alkain 34. Nork bere burua
karlistatzat eduki behar zuen. MIH 382. v. tbn. Mdg 138. Urruz Zer 55. Apalategi 59. Inzag RIEV 1933, 412.
Etchebarne 39. JAzpiroz 146. Karlixta: Larz in Alzola Atalak 117.
 (En casos locales de decl. pl.).  Donostiako Korrioko Administradoreak iges egin omen zuan karlistetara.
CartAnd 384. Madarikatzen ditu karlistetako gerra atzerrikoiak. Mok 16. Asmo onez sartu zen karlistetan. Or
SCruz 87 (v. tbn. 11, 113). Lebario karlistetara ta Mendibil liberaletara. Kk Ab II 26. Aita gerratean karlistetan
ibillia zan. A. Zavala in Goñi 10.
- KARLISTA-GERRA. Carlistada. v. karlistada, karlistaldi.  Askotan aipatzen zun lenego karlista-gerraren
joera. Or SCruz 22. Lengo karlista gerretako kanta bat gogoratzen zitzaigun. Alkain 79. Bigarren karlista
gerran ibillitakoa. Insausti 118.
- KARLISTA-MUTIL. Carlista.  Karlista-mutil bizkor aiek amorruak artu zitun. Or SCruz 30. Karlista
mutillak Bilbo barrura [...] sartzen ziran. Kk Ab II 46.
karlistada.  Gerra carlista. "Ipintzakua ta Zaldumendikua orbel batzen, auzo-lanian. Bixak karlistadan
ibilittakuak" Elexp Berg. v. KARLISTA-GERRA, karlistaldi.  Bigarren karlistada bukatu zen. MEIG IV 67.
Independentziako gerratea eta, [...] hogei urte ondotik darraion lehen karlistada. In MEIG VI 35. En DFrec hay
8 ejs.
karlistaldi.  Gerra carlista. v. KARLISTA-GERRA, karlistada.  Adierazi nizuen, lenengo karlistaldian

gertatu zana. Or SCruz 118. Santa Kruz etzan bakarra karlistaldian. Ib. 10 (v. tbn. 8).
karlistatar.  Carlista. v. karlista.  Karlistatarren gerrate aldiak euskal errietan zear utzitako ondorenak
negargarriak ziran. AEmil AndreM 24.
karlistazko.  Carlismo.  Ezta izan karlista Dorrontsoro; karlistazkoaz baliatu nai bai, bere burua aupatzeko.
Or SCruz 141.
karlisteria.  Conjunto de los carlistas.  Ohore bide zaio / Karlisteriari, / noblezia dutela / gerlaren gidari.
Bordel 178.
karlistoi. "Carlistón. Sankristaua? Bai mutilzar karlistoi bat, eztakitt zer baiño raruaua" Elexp Berg.
karlixta. v. karlista.
karlo (SP (+ kh-), Lcq 109, Eys (L)  A, H (+ kh-)).  Etim. Para -l-, cf. rom. carlina (v. DCECH s.v.). 1.
Cardo. "Chardon" SP. "Cynara cardunculus" Lcq 109. Sg. Harriet lo emplea Lizarraga (Urt): karloz ta belar
gaiztoz, pero lo que aparece realmente en Urt 349 es kardoz (en el ms. 135r kárdus). v. kardu.  Ezen ene hitz
saindua duk kharlo hazia / eta haren fruitu ona sekulako bizia. EZ Man I 33. Goran dire mundu larriak; beheran
ttipiak. Izarra mundu bat da, bai kharloa ere. Hb Egia 42. Arrantzeak eta karloak ekharriko dauzkik bere
baitarik. Zerb IxtS 10.
2. (SP (gastaina-k.), Lar, Izt, Dv (kh-), H (+ kh-)), karro (BN-baig ap. A). "Erizo de castaña" Lar e Izt. "Bogue,
enveloppe épineuse de la châtaigne" H.  Gaztaina karloa bezala, puntaz eta arantzez bethea. Ax 78s (V 53).
Karloak fruitua eta azalak mamia [zerratua dakhar]. Gy VI. Kharloaren arrantzeak. "Cacumina tribuli". Dv Eccli
43, 21 (Ker oskolaz lez, BiblE oskolez bezala). Gaztaina kormutsa edo karloa bezala, dena xixtaz eta latzez
betea. Larre in Xa Odol 18.
 Ume hek erdi behar duenean bere arantzeez eta karloez min egiten diote [sagarroiari]. Ax 79 (V 53).
3. "(B), cúpula de la bellota" A. "Pasto verde del Aya para el ganado cerdudo que en dicha lengua se llama
karloa" SMuj. Cf. VocNav: "Karloa, pasto verde de haya (Baztán)".
4. "Kharlo, 'boutons de pompier', capsules de la bardane qui s'attachent aux vêtements" Lh. v. 1 karlotx (3).
5. Cúpula.  Babiloniko urrezko karlorik (kupula) ikusi ote zuen? Zait Plat 52.
- ASTO-KARLO. v. astakarlo.
- GAZTAINA-KARLO. v. gaztaina.
- KARLO-LAHAR.  Iauna khen dietzadatzu gogoetako harrak / landa behar alhorrari, nola kharlolaharrak.
EZ Man I 10.

baten mende.
- KARLO LATZ. "Chardon hémorro¨idal, karlolatz" T-L. v. tbn. DRA.
karlos (BN-baig ap. Lh), karlotx. "Se dit pour vieux garçon" Lh. "Karlotx, solterón para Francis Jammes"
a
Garate 6. Cont BAP 1949, 359.  Itxuren arabera ezkontzerat doazi; [...] karlos horrek iduri du ondarra
amoros egina. Herr 10-5-1956, 4. Baditugu herri batzu donado edo karlosez betheak. Herr 7-3-1963, 1.
karlostar, karlostiar, karlotar.  Carlista. v. karlista.  Ez dire apezak bakarrak, / baituzte lagun azkarrak; /
aundimendiak, / ez galtzeagatik / lengo influjo ta indarrak, / egin dire karlostarrak. KarlBB 134. Bere gurasoak
karlostarrak ziralako. Pagoaga Itzald II 131. Karlostarrekin batean lege berriari guda egitera. Ib. 131 (v. tbn.
otro ej. en la misma pág). Karlotarrak [...] bear bezelako batalloiak egin zituzten. Apalategi 58. Beren errege
Karlostiarra Espainiako buru ezarri nahiz. Herr 7-7-1960, 3.
karlotar. v. karlostar.
karlots. v. 1 karlotx.
karlotu. "Kharlotu (Hb), pourvu d'une forte bogue" Lh.
1 karlotx (kh- Dv, A). 1. "Bardana (bot.)" A. 2. karlatx (L-ain ap. A). "Erizo huero" A. 3. karlots (kh-
Lh). "'Boutons de pompier', capsules de la bardane qui s'attachent aux vêtements" Lh. v. karlo (4).
2 karlotx. v. karlos.
karma.  Carmelita.  Sorthu ziren Karma (1264), Augustinak (1525), Kordilierak (1231). Hb Esk 155.
karmaikulo. v. karnaikulo.
karmañola. 1. Carmañola (canción y danza revolucionarias).  Pompak joiten atabala, artilleriak xirula: /
españolak eginen du heiekin karmañola. Iraultza 135. Karmañola zeritzan erreboluziño kantuaren doñupean.
Etxde JJ 20.
2. Chaqueta usada durante la Revolución francesa.  Karmañola zen mentan; galtza zakhu dena, / Dilindan
zen lephotik mokanes ilhuna. Hb in BOEl 79.
3. Jaleo, jarana. "Rigolade" T-L.  Pluf, plaf, eta punpalaplan! / Sekulako karmañolan, / huna gure bi astoak.
Ox 98. Bazterrak triste dira [...]. Ez dauku karmañola handirik ekharri aurthengo ihauteriak. SoEg Herr 23-3-
1956 (ap. DRA). Han [artho-xuritzean] bazen beharbada elhe eta karmañola, bainan obra ere. Herr 24-12-1959,
3. Kanpotiarrak, familiaz kargatuak, dirurik ez ukanki trumilka botatzeko hirietako besta karmañoletan. SoEg
Herr 27-7-1961, 3.
4. karmañol (BN-baig). "Desfundamentado; simple" Satr VocP.
karmel. v. 1 karmen.
- KARMEL-EGUN. Día del Carmen.  Karmel-egunez Larrako lekaretxian. Enb 85.
- KARMELGO AMA. Virgen del Carmen.  Euzkera garbiz egiten eban / Karmelgo Ama goratu. Enb 85.
karmeldar, karmeltar (Lar).  Carmelita. v. karma, karmendar, karmelita, karmes.  Agur, Karmeldar,
[...] / on jakitun otzaneri. Enb 85. Karmeldar Frai Bartolome. A Y 1934, 8. Begoñako Karmeldar Lekaimeen
Etxea. EAEg 7-11-1936, 242. Begoñako karmeldarren Elizatik. Or QA 142. Karmeldar Lagundia berriztatu nai
zun. Onaind in Gazt MusIx 146 (v. tbn. 146, 149 et passim). Karmengo Aman jantzi doneaz / karmeldar ziñan
egiña. BEnb NereA 128. Iosulagun, karmeldar, pasiotar, prantzizkotar. Ibiñ Virgil 22. Karmeldarrak dauken
komentuko nagusi. Alzola Atalak 102. Onen guraso eta bi anai, Aita karmeldarrak, oso ezagunak ziran. Gerrika
70. Karmeldarra ez ezik, beneditanoa izatea merezi luke. MEIG II 86. En DFrec hay 6 ejs. de karmeldar. v. tbn.
Ayesta 120. AZink 97.
- KARMELDAR OINUTS. Carmelita descalzo.  Karmeldar Oñutsen mojategian aterpea billatuz. Gazt MusIx
143 (v. tbn. 159).
- KARMELDAR ORTOZ. Carmelita descalzo.  Tomasa (Karmeldar Ortosia). NEtx Nola 40.
karmelita (Lar).  Carmelita. v. karmeldar.  Karmelitek Españan hitz güziak erri batez dütie lagüntzen.
Egiat 232. San Deniseko Karmeliten Priorea. MarIl 1. Hartu zituzten preso hamalau karmelita. Elsb Fram 115.

baten mende.
Jünta ledin Karmelita erlejius haier. Ip Hil 145. Bat bertzearen ondotik [...]. Iduri karmelita, kaperarat sartzen
edo kaperatik atheratzen direnak. Prop 1906, 93. Santa Kruz gutartean bizi zan [...] karmelita balitz bezela. Or
SCruz 129. v. tbn. Lab EEguna 84.
 (En casos locales de decl. pl.).  Karmelitetan etzala bizi izan. Or SCruz 130. Karmelitetan sartu eta hil
komentuko Buruzagi, Saindu bat bezala. Ardoy SFran 66.
- KARMELITA-ETXE. Convento de carmelitas.  Karmelita etxean bizi zan. Or SCruz 128.
- KARMELITA ORTOZ. Carmelita descalzo.  Santa Teresa Karmilita [sic, tal vez errata] Ortotzak. fB Ic I V.
karmeltar. v. karmeldar.
1 karmen. v. karmel.
- KARMENGO AMA, K. AMA BIRJINA, K. AMANDRE, K. ANDRE MARIA. Virgen del Carmen.  Maria
Karmengo Amandrearen aldamenean. VMg VI. Ama Birjina Errosarijoko, Karmengo, Begoñako. Astar II 48 (v.
tbn. Gco I 465, Apaol 50, Urruz Zer 21, JAzpiroz 167 Ama Birjin(a) Karmengo). Joan zirean Ama Karmengora.
Echta Jos 204 (v. tbn. NEtx Nola 31, BEnb NereA 128, Gazt MusIx 143, MMant 64 Karmengo Ama). Karmengo
Andra Maria. Enb 107.
- KARMENGO FRAILE. Carmelita. v. karmeldar, karmelita.  San Angel Karmengo prailia. Bv AsL 171.
- KARMENGO ORDENA. "Carmen, Orden Religioso" Lar.
- KARMEN ORDRE. Orden del Carmen.  Sartü zen Erlejius Karmen ordrian. Ip Hil 50.
- KARMEN ORTOZEKO. Carmelita descalzo.  Karmen Ortozeko prailentzat. fB Ic II 296. Santa Teresa
Karmen Ortozekoa. Izt C 477.
2 karmen. "Karmendu nau, ta karmen aundia eman dit (V-gip), kalte egin ta kalte aundia" Inza EsZarr 169. v.
karmenatu (3).
karmenatu. 1. "(V-ger), abatir, rebajar" A. 2. "(V-ger), arruinar" A. 3. karmeniatu (V-gip ap. A Apend),
karmendu (V-gip). "Perjudicar" A Apend. "Karmendu nau, ta karmen aundia eman dit (V-gip), kalte egin ta
kalte aundia" Inza EsZarr 169.
karmendar, karmentar.  Carmelita. v. karmeldar, karmelita.  Karmendarrak Jesusen Amaren

eskapulariokoak. Mb IArg I 326. Jose de Urtezabel, Karmentarra. Izt C 493. Santa Teresa Markinako
Karmendarra. Aran SIgn 202.
karmendu. v. karmenatu.
karmengo. "Karmengua, el tumor que se produce junto a las uñas con un gusano dentro" Iz To.
karmeniatu. v. karmenatu.
karmentar. v. karmendar.
karmes.  Carmelita. v. karmeldar, karmelita, karmendar.  Deithürik dira Karmesak Mariaren Anaiak. Ip
Hil 145. Jaiki zen eta joan Erlejius Karmesen elizala. Ib. 55.
- KARMESETAKO. Carmelita.  Karmesetako Aita errespetagarrien Elizara. MarIl 99. Karmesetako Aiten
Elizan sarthu zen. Ib. 97. Aita Grazien, karmesetako buruzagi. Arb Igand 97.
karmesi (Lar, Hb ap. Lh).  Carmesí (color); tejido de color carmesí. "Carmesí, purpúreo muy subido" Lar. 
Karmesizko eta brokadoko arropan. (B, s. XVIII). BOEans 864. Soineko urrerija, seda, damasko, karmesi ta
perlerija guztia beria dau Jaungoikuak. fB Ic I 48.
karmeta. "(BN-arb), nombre de una variedad de pera" A.
karmilita. v. karmelita.
1 karmin (kh- BN-arb ap. A; Lar, H (G, L); kh- SP, VocBN, Dv, H (L, BN, S)). 1. (Adj.). Amargo. "Amer" SP.
"Aigre, piquant au goût" H. "Edari kharmina, boisson qui est fort piquant, amère" Ib. Leiçarraga (Decl a 7v) da
mingatz como equivalente suletino de kharmin.  Zenbait erro kharmin goiti ialgiten denek trubla
baten mende.
etzaitzatenzát. "Racine d'amertume". Lç He 12, 15 (He khirats, Dv kharats, TB karmindura, Ker mingots, IBe
txar, IBk garrazkeriazko, BiblE pozoitsu). Ahoan min duenari eztia karmin. O Pr 541. Munduak eztuela behazun
kharminik. SP Phil 431 (He 436 khiratsik).  "Au fig. Gogoeta kharminak, pensées amères. Egite kharmina,
nature, caractère aigre" H. 2. (Lar, H (+ kh-, L, BN, S)), kermiñ. (Sust.). Amargor, amargura. "Aigreur,
amertume vive. Edari horren kharmina ezin iasana da, l'amertume de cette potion est insupportable" H. 
Bihotzeko khermiñ hura bereganikakoa baitute eta naturala. He Phil 345 (SP 342 kharmintasun).
3. "(Hb), fiel" Lh.
- KARMINEZKO. Amargo.  Kharmiñezko ogia janez. He Phil 198.
2 karmin (Lar, H (+ kh-)). "Carmín" Lar. "Carmin, rouge éclatant" H.  Elurrez ta karmiñez / edertzen
aurpegia. Lar Gram 383. Jazmiña ta karmiña / daode nazturik / zure matel bietan. Gamiz 204. Baso erdi bat ur
eta karmin puxka bat. ECocin 44. Olibategia karmin gaiztoz gañezkatua dago. Gero lila, arrosa ta berde. LMuj
BideG 54.
karmin. v. garmin.
karmindu (L-sar ap. A; Lar, H; kh- SP (sin trad.), Dv, H), kermindu (kh- H, que cita a He).  Agriar(se),
amargar(se). "Amargarse" Lar. "Amargado, karmindua" Ib. "Aigrir en parlant des mets et des boissons" Dv.
"Ranciarse una vianda" A.  Anhitz gizon hil zedin uretarik, zeren kharmindu izan baitziraden urak. Lç Apoc 8,
11 (He kharmindu; TB kharats egin, Dv, Ip kharastu, Ur (G) kirastu, Ur (mingotx V), Ker, IBe, BiblE mingots
biurtu, Ol mindu). Ene sabela kharmin zedin. Lç Apoc 10, 9 (He kharmindu; TB suminduraz bethe, Dv kharats
egin, Ip kharasterazi, Ur (G) garrasterazi, Ur (V), Ol mingo(i)ztu, Ker mingostu, IBk kiratsez bete, IBe, EBibl
garraztu). Ezpaiñak karmindurik, bihotza khexorik. Harb 312.
 (Uso fig.). "Elkharren ganat kharmintzea, s'aigrir l'un à l'égard de l'autre" H.  Badire bihotz batzu [...] guzia
halaber garrasten eta khermintzen dutenak. He Phil 345 (SP 342 samintzen). Gaitzak eta adinak kharmindu eta
garkharastatu zutenetik, [...] arbuio baizik ez zuen. Prop 1901, 46.
karmindura (Lar, H; kh- SP (sin trad.), Dv, H, A).  Amargor, amargura (sentidos prop. y fig.). "Amertume,
aigreur, âcreté" H. v. karmintasun.  Haién ahoa maledikzionez eta kharminduraz bethea da. Lç Rom 3, 14
(TB karminduraz; He, IBe khiratsez, Dv uherduraz, Ol garratzez, Ker marroz, IBk gezurrez, BiblE
mingostasunez). Karmindura erro zenbaitek goiti pusatuz, ez zaitzaten trublat. TB He 12, 15 (Lç kharmin, He
khirats, Dv kharats, Ker mingots, IBe txar, IBk garrazkeriazko, BiblE pozoitsu). Ez ekhar zure ariman
kharmindurarik. Dv Eccli 4, 9.
karmingarri. "Kharmingarri, ce qui est propre à donner de l'amertume, de l'aigreur. Il ne s'emploie qu'au figuré.
Holako egitateak bihotzen kharmingarri dire, ces sortes de procédés sont faites pour aigrir les cœurs" H.
karmintasun (SP (kh-, sin trad.), Lar, H (+ kh-)).  Amargor, amargura (sentidos prop. y fig.). "Aigreur" H. "1.
qualité, état de ce qui est aigre, amer. Marako uren kharmintasuna, l'amertume du eaux de Mara. 2. au fig.
Badakit eneganako kharmintasun bat baduzula, je sais que vous avez (dans le cœur) une aigreur à mon égard"
Ib. v. karmindura.  Maria, exaltatua, kharmintasunezko itsasoa. Lç Decl Mm 4r.
Bihotzeko kharmintasun hura. SP Phil 342 (He 345 khermiñ).
karmitxa. v. karramintxa.
karmoku. v. karboku.
karmoza. v. karmutza.
karmunko.  Carbunclo. v. garmu.  Biotzeko gaxoak, umoreak, karmunkoa, txitxare edo bixiyoak. Aran-
Bago ManMed 204.
- KARMUNKO-BELAR. "Karmunko-bedar, ¿carbunclo?" A Apend.
karmutxa. v. karramintxa.
karmutza (BN-lab), karmoza (BN-arb). "Copete (Broussain ms.)" DRA.  Begi gaineko biloak bekan
ezarririk, buruko ile karmutza begi gainerat uzten du. Gazte 8-4-1963 (ap. DRA).

baten mende.
karnaba (G-azp-goi-to-bet-nav, AN-5vill; Lar, Añ, Izt C 197, H), karnau. Ref.: A; Arzdi Aves 164. "Jilguero
<g->" Lar y Añ. "(Carduelis elegans), jilguero" Arzdi Aves 164. v. kardantxilo.  Aditzen du konbentuaren
aldean karnau edo txori baten kanta. AA III 585. Okillen ai-aiak, pirripiyuen txirriak, karnaben txirutxirak. A.
Arzac EE 1884a, 11. Kabi polita egiten du karnabak. Sor Bar 17 (v. tbn. 16). Gorgorituak bigaltzen zizkan
kaiolan zeguen karnabari. Iraola 15. Txori xe alaiak, tarin, burubeltx, karnaba. Ag G 281s. v. tbn. Iraola EEs
1914, 240. Ta illargitara karnaba lez / zugana nago maite miñez. Loram 118. Nire poza zeraten / karnaba
kutunak. Ldi Olerkiak (ed. 1994), 160. Karnaba ari zaigu / piontzan dendetan. PArt Ustez 78. Orain ez dator
zugana / karnaba ardura gabea. Gand Elorri 198. Karnabaren abestiak bakarrik [ditu]. MItziar Txoriak 169 (v.
tbn. 162). Ez zen karnaba bat besterik, leiho-aurrean kantari. MEIG IX 103.
karnaba. v. karnata.
karnabal (V-gip, G-nav, AN-larr). Ref.: Elexp Berg; Echaide Nav 73. 1. Carnaval. "Karnabaletan andraz
jantzitta ibilli zan" Elexp Berg.  Jantzirik dator / gaur karnabal dan antzera. BEnb NereA 33. Zenbat eta
lenago nai genduala, Karnabaletarako al bazan. JAzpiroz 184. Emen eskean gerra aurretik Karnabaletan
ibiltzen ziran. Insausti 319. En DFrec hay 9 ejs., meridionales. v. tbn. EZBB II 34.
2. Figura que personifica el carnaval.  Norbaiti larrua edeki eta larru hura lastoz bethetzea [...] Ihauterian
Zanpantzar edo Karnabal bezal bezala. Barb Sup 11. - KARNABAL-EGUN. Día principal de Carnaval
(domingo o martes).  Zeanuriko ardan-gelan karnabal-egunez. BEnb NereA 33. Kasualidadez, Karnabal-
eguna zan [igande ura]. JAzpiroz 194. Jai-goiz batez, karnabal eguna zan ala bearrez [...], an genbiltzan. AZink
114.
karnabatxo.  Dim. de karnaba.  Karnabatxoaren ipuia. Ag EEs 1917, 211. Izar ori zan, geroztik,
karnabatxoaren gogo bakarra. Ib. 211. Bi karnabatxo ari ziran une artan beren kabiya antolatzen. Elzo EEs
1920, 133.
karnada. v. karnata.
karnaikulo, karmaikulo. "(Bi) karmaikulo, taba; karnaikúlua, la taba" Iz Ulz. Cf. akullo.
karnal, karnale.  Carnal.  Superstizione eta manera karnal guzietarik retira gaitezenzát. Lç Ins D 3r. Gure
afekzione karnal eta gaixto guziaz bethi renunziatzen dugularik. Lç ABC B 2v. Ni karnal naiz, bekhatuaren
azpira saldua. Lç Rom 7, 14 (He, Ol (h)aragikoia, TB haragikorra, Ker, IBk (h)aragizkoa, IBe, BiblE gizon
ahula). Manamendu karnaleko Legearen arauez. Lç He 7, 16 (TB haragizko, Ker aragi-legeko, BiblE giza lege).
Gauza karnaleak, gutiago balio dutenak. SermAN 5v. Apetitu torpea gauza karnaletara. El 84.
karnamiro. v. kardamiru.
karnasi. "Promiscuo" Lar.
karnata (V-ger-m), garnata (G; Aq 75 (V, G)), karnada (V-ger), karnaba (V-ger). Ref.: A (garnata); A
Apend; Berriat Bermeo; Holmer ApuntV (karnaba).  "Cebo para pescar" Aq 75. "Carnada, cebo para pescar.
Las voces genuinas son amuzki y beita" A. "Karnada-ren ordez beita esaten dabe giputzak; baiña berba au ingles
utsa da" Berriat Bermeo 390. "Emen maiean imiten da karnabea" Holmer ApuntV ASJU 1969, 172.  Atunek
koiuteko [...] karnatarik onena. A BGuzur 132 (v. tbn. 131). Cabo Blancoko senaiean errekalatu dogu, karnadea
egiteko. Berriat Bermeo 390. Karnada bizia amuan ipinten. Ib. 391. Utzi zaidazu lau garnata arrapatu-berriak
ekartzen. AGoen Agurea 15.
- KARNATAK JAN. "Murmurar (V-ger)" A Apend.
- GARNATA-KUTXA. Caja para guardar los cebos.  Garnata-kutxa txopapean zegon, txalupa ondoan.
AGoen Agurea 17.
karnau. v. karnaba.
karnaxa. v. garnatxa.
karnazer (Volt 56, Urt, Ht VocGr, Arch VocGr, Dv, H), karnizero, karnizer (Chaho), karnazeru, karnizeru,

baten mende.
karnazero (V-m-gip; Urt), karnizera (H), karnezero (Lcc). Ref.: Etxba Eib y Elexp Berg (karnazerua).
 Carnicero. "Carnarius, karnazeroa, karnazera" Urt IV 250. "Karnazeruak eiñ biar izaten dau, txala erosi,
txala aratxi, txala txikitxu eta txala saldu" Etxba Eib. v. harakin.  Iaiki adi karnazera, ikhusak zer hari haizen
borreroa. Ax 318 (V 211). Epallia da zuk karnazeruba esango zeunskijona. Mg PAb 52s. Epaile edo
karnizerubak aragija, tabernerubak ardaua. Astar II 70. Harakiñak, hori da, karnazerak. Prop 1906, 257 (ap.
DRA s.v. harakin). Neuk dauket kulpia: neu izan karnizero eta erradore plantatia. JMB OC II 258 (ap. ELok
347). Karnizeroari azken saltzeak egin. Larz Iru 74. Karnazerua bildur-ikaraz / eta ugazaba makilliagaz. BEnb
NereA 47 (v. tbn. 46). Okel zatiak barrutik kentzen / karnizeroen antzean. FEtxeb 115.
karnazera (BN-ciz, Sc, R ap. A). 1. "Medida de peso de tres libras" A. 2. karnizera (B ap. A). "Libra
pequeña de doce onzas" A.
karnazergo (H), karnazerko. "Métier de boucher" H.  Ongi nahiz ez nakien, baizen karnazerkoan / dagola
bakotxa, bere ofizioan. Gy 74.
karnazeria (V-m-gip; Volt 56, SP, Ht VocGr, Arch VocGr, Dv, H), karnizeria (Chaho, H), karnezeria (Lcc).
Ref.: Elexp Berg (karnazerixa). 1. Carnicería. "Boucherie" SP.  Karnazerian saltzen diren guzietarik jan
zazue deusez ere galdegin gabe. He 1 Cor 10, 25 (Lç harakinzan, Dv merkhatuan, Ol arategian, Ker
okelategian, IBk harategian). Badoha errenkuratu gabe karnazeriara. Jaur 170. Merkatuz-merkatu goatea
mustrarat; / gero karnizeriara, / finean handien estomaketara. Gy 262. 2. (Fig.). "Caedes, heriotzea,
karnazéria, masákrea" Urt IV 14.  Hobeki zaiten deithua / karnizeria-lekhua. / Odol xaflak hemen, hara-han
hezurrak. Gy 176.
karnazuri (Añ (V)  A). "Crea, lienzo" Añ. "Cretona, cierto lienzo" A.
karneka. "Karneka soka-saltoan egiteari esaten geuntsan" Baraia 133.
karnera. v. garnera.
1 karnero. "Jilguero (G-to)" A Apend. v. kardantxilo.
2 karnero. v. garnera.
karnet.  Cuaderno de notas. "Carnet, karnet, liburutto", "calepin" T-L. Berehala jandarma xefak bere
zakutik ateratzen du liburu-karnet bat. JEtchepare 53. Bardozeko katiximako karnet xaharra ere atera zuen,
Paulen denborakoa, aspaldiko notak eta oro. Larre ArtzainE 140.
 Carnet.  Diru pixka bat dutela / ta erosi kotxia, / [...], ezpaitakite zer dan / zuzen ibiltzia, / erdiak merezi
dute / karneta kentzia. Basarri in Uzt Noiz 31. Emango didazu zure karneta, faborez? Izeta DirG 74. Lanerako
baimena, karneta eta bertze gañerakoak. Ib. 57 (v. tbn. 71). Karneta ondo daukat / nausiak emanda. BEnb
NereA 202. Txopertzako karneta ateratzeko. TxGarm BordaB 153. Au, karneta atara barri zan. Gerrika 164. En
DFrec hay 8 ejs.
karnezeria. v. karnazeria.
karnizera. v. karnazera.
karnizeria. v. karnazeria.
karnizero. v. karnazer.
karobi (V-oroz-gip, G; Lar, Añ (V, G), Izt, H (V, G)), karabi (V, G; Rollo 14V), karaubi (V-oroz), karogi (V-
gip), karoi (V-gip, G-azp), karogei (Añ (V, G)). Ref.: A (karabi, karaubi, karobi, karogi); Rollo 16T; AEF 1927,
98; JMB Mund II 126; Iz ArOñ (karo(b)i), UrrAnz (karobixa), To; Etxba Eib y Elexp Berg (karabi).
 Tr. Documentado en textos guipuzcoanos y vizcaínos desde mediados del s. XVIII. Karobi es la forma
general; hay karabi en Erkiaga y en un texto de Jaungoiko Zale, y karogi en unos sermones de Oñate de
comienzos del s. XIX (BOEv 1167).
 Etim. De *kara- (<kare) + obi.
baten mende.
 Calera, horno de cal. "Calera" Lar y Añ. "Ogetamar karabixentzat erregarrixe" Rollo 16T. "Karabia barria
egitorduan, zortzi maraiko batzuk botaten ebezan surtara (V)" A EY I 259. "Karabixia nik ezautu dot Arantzetan
be bai" Elexp Berg.  Su gar bizizko ibai, karobi edo labe gorietan. Cb Eg II 206. Erretan egotea infernuko
karobi sutuan. Añ LoraS 117. Karobi exetuenak. Ib. 117. [Jesus] jarri zan sakramentu orretan guganako ongi
nai ta amorioaren karobi bat egiña. AA I 411. Karobi erazeki batean. AA II 19. Bere bularreko karobi biziak
guzia errazten zion. Arr May 192. Lurzulo biribill arriz jantzia izaten da karobia, arri labea. Ag G 21s.
Karobikoa baizen lan gaiztoa da gari ebakitzekoa. Ib. 23. Orixe daukat begi biotan / barruan sutea. // Barruan
sutea, karobi piztuarena. Gand Elorri 87. Geroetan be, aal dauanak, esan oi dan lez, Prantzian be karabia
egiten daki ta! Erkiag Arran 159. Karobi ondoa, beti bero (AN-ulz). 'Asarre ondotan esaten da'. Inza NaEsZarr
1327. Karobi erretzen jarduten diran guztiak. TxGarm BordaB 23. v. tbn. CrIc 63. Gco II 323. JJMg BasEsc
119. Astar II 71. Lh Itzald II 111. Enb 80. BAyerbe 29. JAzpiroz 54. Karabi: JZ 1921, 179.
- BELAR-KAROBI. "Silo (para hierba). Belar-karobi oiekin ez det ba uste danak gustora daudenik" Gketx
Loiola.
- KAROBIA EGOSI. Hacer la cal. "Karabia egosi" A Apend. v. KAROBIA ERRE.  Txit gitxi izango da
Gipuzkoan urtean karobi bat txiki edo andi egosiko ez debanik. Izt C 130 (v. tbn. 52 karobia egosi).
- KAROBIA ERRE. "Karobixa erre, hacer la cal" Iz ArOñ. v. KAROBIA EGOSI.  Karobiak ere erretzen
ziran / soruak ongarritzeko. And AUzta 129.
- KAROBI-HAGA. "Karobi aga, karobiko erre-autsak astintzeko belarridun aga luzea (V-gip)" Urkia EEs 1930,
49.
- KAROBI-AITZUR. "Karobi-atxur, karobiko erre-autsak ateratzeko kirten luzedun atxurra (V-gip)" Urkia EEs
1930. 49.
- KAROBI-ATAKA. "Karabi-ataka (V-gip), puerta de calero" A.
- KAROBI-EGUR. Leña para calera.  Ikatz-gai balioso, karobi egur iori. Izt C 129.
- KAROBIEN MOILORRADA. "Karabien moillorrada (V-arr), comida que se da al terminar una calera" A (s.v.
karobi).
- KAROBI-EZTEI (k.-eztaiak G-to ap. A; G-azp); KAROBI-EZTEGU (V-arr), KARABIEN EZTEGU (V-arr).
Ref.: A (karobi); A EY I 459. "Karabien ezteguak (V-arr) [...], comida que se da al terminar una calera; litm.:
bodas de calero" A (s.v. karobi). "Labekada bat [...] kare egosi ondoan, yai bat egiten da [...] Yai onek izen
berezi ba du: karobi-eztaia, karabi-eztegua (V-arr)" A EY I 459.  Nik karobi-eztaiekoan botatzen nizkin
[bertsoak]. TxGarm BordaB 23.
- KAROBI-ZANBRA. "Karobi-zanbria, afarixa" Iz ArOñ.
- KAROBI-ZULO (V-gip, G-goi; karabi-zulo V-gip). Ref.: EEs 1931, 38; Iz ArOñ; Elexp Berg (karabi-zulua).
Calera. "Karea egiteko izaten dan zuloa" Etxeberria EEs 1931, 38.  Soroaren aldamentxoan karobizuloa egin
eta egosten dute [karea]. Izt C 53. Karea ugari dan tokietan nekazari onak bear du bota karobi zulora
arrapatzen duen guztia. It Dial 50 (Ur karobi zulo, Dv gisu labe, Ip latsün labe). Ikusi nuanean / nik zure agoa /
iruditu zitzaidan / karobi-zuloa. Or Eus 55. Guk karobi-zulo asko ezagutu genduan. BAyerbe 29. v. tbn. AB
AmaE 400.
karogei, -gi. v. karobi.
karoi (AN-5vill).  "[El yoarea] se compone de una asa --karoia--, que se ajusta a las extremidades de su parte
superior, y sirve para colocar el collar --uztaia--, de la barrungo karoia o karoia --asa interior--, que es un anillo
de la misma chapa del cual cuelga el kizmia --badajo--" CEEN 1970, 131.
karoi. v. karobi.
karonta (Lar, H), karont. "Renta" Lar.  Horiek guziek egiten zuten landonthasun pulit bat, eta ematen zuen
karont bat aski handia. Birjin 89.
karontari. "Rentero" Lar.  Baratzearen karontariaren emazteak. Birjin 90.
karorai (Lar), kareorai. "Argamasa" Lar. v. KARE-ORE.  Betunarekin kareoraiaren tokian (Gen 11, 3). Ur in
BOEg 37 (Ur kareore).
karota. "(G-bet), humillo o resabio que toman la leche, arroz u otras cosas, cuando se requeman" A.
karoteno.  Caroteno.  Belarraren bitamina, eta kolorea ematen duben karotenoa, galtzen ez diralako.
Oñatibia Baserria 42.

baten mende.
karotina.  Carotina.  Karotina onek ematen dio esneari kolore oria. Oñatibia Baserria 97. Beiak belardi
goxoko belar berdea jaten duanean, karotina asko artzen du. Ib. 97.
1 karpa (Urt, Lar, Izt C 205). "Carpa, karpa, karparraña" Urt IV 254. "Carpa, pez" Lar.
2 karpa (BN-baig ap. Lh).  Carpa, tienda de campaña. "Tente" Lh.  Santxo erregeren karpa-azpirat ekharri
dute Guztizederren gorputza. Lf SanchoAzk 30 (ap. DRA). Sinaiko basamortura heldu ziren eta basamortuan
karpak hedatu zituzten. Bibl Ex 19, 2 (BiblE kanpalekua, Ur dendak; Dv kanpatu ziren, Ol kapardiratu ziran).
- KARPAPE. (En casos locales de decl. sing.). Bajo la carpa. "Camper, vivre sous la tente, karpapean bizi" T-L.
 Poteidaiarako bidean, goizean-goizik egunak txirrist-egiterakoan, karpapean gogartan asi omen zan
[Sokrate]. Zait Plat 84.
karpalde. "Campement" T-L.  [Jakobek] berekin zauzkan jende, abere [...] eta kameluak bi karpaldetan
ezarri zituen. "In duas turmas". Bibl Gen 32, 8 (Dv bi multzotan).
karpan. "(V-ger-ple), cesta poco profunda destinada a llevar la vendeja al mercado" A.
karpanta. "(G-to), descarada, mujer desenvuelta" A.
karpazio. "Cartapacio" Lcc.
karpentari. "Albañil de casas" Lcc.
karpentario. "Carpintero" Lcc.
karpenteria. "Carpintería" y "albanería" Lcc.
karpeta (SP). 1. "Tapisserie" SP.  Zeren [sakramendu sainduaren] ogiaren iduriak karpeta eta tapizeria bat
bezela liratezke. SP Phil 99 (He 101 tapizeria bat bezala dire edo belo bat bezala).
2. Carpeta.  Karpetearen azala jaso eban [...]. Paper pilloa ikusi eban. Erkiag BatB 91. Karpeta baltza. Ib.
91. Aurkitu eben billa ebizen karpeta ori. Gerrika 87. En DFrec hay 4 ejs.
karpier. "Karpierak eman, tailler des croupières, causer des embarras" GH 1929, 87.
karpin. "(V-m), conjunto de tres o cuatro anzuelos unidos formando figura de ancla" A.
karpintero (G-nav ap. Echaide Nav 238), karpinter.  Carpintero. v. karpentario, xarpanter, zurgin.  Non
zen orai bezala hargin, karpinterik? Hb Esk 10. Nola bada Iudu bat, karpintero seme, / Hartzen dute lagunek ixil
eta ume. Hb in BOEl 175. Seminario batera joan zan / karpintero ikasirik. Xe 370.
karpusa (BN-baig ap. A; Dv, H), karkusa (BN-baig ap. A), karpuza (Deen II 103). 1. "Capucha" Deen II
103. "Gorro de niños mamones" A. "Bonnet d'enfant" Dv. "Capuchon" H. v. kaputxa. 2. karkusa (BN-baig
ap. A). "Zueco de monjes, sandalia" A.
1 karra (V-ple ap. A; Dgs-Lar 9).  "Esta voz, muy usada en Bilbao y en sus cercanías, significa correr" Dgs-
Lar. "Acción de correr" A.
- KARRA EGIN (V-arrig-ple; Añ (V)). Ref.: A; EI 66. Correr. "Karra eiten dau" (V-arrig) EI 66.  Ume txikiak
lenengoan eztakie berez ibilten, baña gero arin ta karra egiten dabe galanto. Añ LoraS 89. [Muskerrak] edendu
dabenean sugeak bere izpiaz, bereala karra-egiten dau kardoaren latztasunaz odol edendua ateretera. Ib. 115.
- KARRAN (Mic 5v  A). Deprisa. v. 3 karraka.  Zoaz, karran irikazu. "Corre, abre presto". Mic 13r.
- KARRAZ. "(V-ple), corriendo" A.
2 karra. "(V-m), un juego de niños que consiste en golpearse con una pelota" A. Cf. 5 karraka.
3 karra. "(BN-baig), cierta marmita de hierro que descansa sobre un trébede" A.

baten mende.
karra. v. kerra.
karraba (SP), karreu (BN, S ap. Lh; kh- Gèze), karru (S ap. Lh). "Burdina-karraba, carreau de tailleur" SP.
"Carreau" Gèze. "(Lf), fer à repasser" Lh.
karrabaso. v. gabarrasa.
karrabide. v. karrobide.
1 karrada. "(V-ger), corrida, carrera. [...] Karradan (V-ger), corriendo" A.
2 karrada. v. garrada.
karradera. "(V-ger), corrida, carrera. [...] Karraderan (V-ger), corriendo" A (s.v. karrada).
karradero. "(V-m), bocací, tela fuerte que cruje como la seda" A.
karrafa. v. garrafla.
karraiatu. v. garraiatu.
karraila. "(BN-mix), estertor" A. Cf. kardaila.  Iduri zitzakon aditzen zuela hiltzera zoan norbeiten hats
kharrailla. Prop 1882, 22.
karraio. v. 1-2 garraio.
karraisi, -xi. v. garrasi.
karraitu. v. garraiatu.
a
karrajo (V-gip, G-azp), karraju (V-arr). Ref.: Garate 1. Cont RIEV 1930, 155; Totor Arr; Elexp Berg. "Pasillo.
Karrajoko atia itxita euki bia da" Elexp Berg.
karrak (V, AN). 1. "1.º (Vc), onomat. de la hendidura de un objeto. Karrak entzun nebanean, neuk neure
artean: "Batek edo batek katiluren bat ausi aldeusku, [...]. 2.º (V-ger, AN), onomat. de la caída del granizo" A.
 Bere oin azpiko adarra lokatu egin zan eta karrak ots zolia eginaz lurrera jausi zan. Karmengo Amaren
Egutegi 1952, 71 (ap. DRA). 2. (Onomat. del croar). v. klauk.  Ara non asten diran igelak korroka egitten,
karrak eta klauk. Otx 133.
- KARRAK EGIN. "Quebrarse, por ejemplo, un vaso" A DBols.
- KARRAK ETA KARRAK. Croando sin parar.  [Igelak] karrak eta karrak jo-alian eragoioela ikusirik [...].
Otx 137.
1 karraka (L, BN, S ap. A; Lar Sup; kh- Ht VocGr 380, Lecl, Dv, H). I (Sust.). 1. Lima. "Racle, racloir,
râtissoire, tout instrument et outil dont on se serve pour racler, ratisser, gratter, comme raclette de ramoneur,
grattoir de pétrin" H. "Karrakea, zerra-agiñak zorroztu ta burdiña buruak moztutzeko ederra da" Onaind EEs
1930, 201. Cf. infra (3) y (4).  Oaska karraka bat berria. HerVal 144. Bihotzeko harra dela kharraka bat,
hortzkatzen ditüena izpiritüa, haragia eta hezürrak. "Une lime". Arch Gram 34.
2. (AN-5vill, B ap. A; Aq 1266 (AN)). Graznido.  [Ansareek] karrakaik ez iteko, artzeuntela pikoan
arrikoxko bana (227). LE-Ir. Belearen / azti-karraka. "El agorero graznar de la corneja". Berron Kijote 153.
3. (kh- Dv y H). Crujido; ruido producido al raspar, limar; ruido producido por el crepitar del fuego. "Crujido"
LE Urt voc. "Bruit qu'on fait en raclant" Dv. "Beharri nekhagarri den kharraka" H.  Txingarrak zurrunbilloan
odoietara doaz aserre. Sugaiaren karrakarekin naasten da txixtu-soñu bizia. Or Mi 95.  Haren mintzoak ere
bazuen halako ezindu karraka markets bat. SoEg Herr 24-9-1959, 1.
4. (AN-erro, L, BN-baig, R ap. A; vEys, Dv (kh-)). "Raclure" Dv. "Raedura" A.  Karraka hori berenazkoa
du eta ez norbaitek egina. Larz Bozak 122.

baten mende.
5. (V-gip, G, AN, B; H (kh-)). Ref.: A; AEF 1955, 141; Izeta BHizt; Elexp Berg; Gte Erd 291. "Crécelle" H.
"Matraca" A. "Para alejar a los caballos de los pastos destinados a las ovejas usan la karraka (G-azp)" AEF
1955, 141. "Es un aparato que hace ruido. Aste Sainduaren Donaberetan yotzen den tresna karraka deitzen da"
Izeta BHizt. "Monagillotan gustora ibiltzen giñan karrakia joten" Elexp Berg. "Errotako karraka baño geiago ez
da ixiltzen (AN-gip); [...] karraka zarra biño geiago ezta ixiltzen (AN-5vill)" Gte Erd 291.
 (Uso fig.). (AN-larr-5vill). Ref.: Asp Leiz2; Gte Erd 291. "Parlanchín, hablador" Asp Leiz2. "Emakume
karraka; horren solasa! (AN-5vill), mingain luzea da hori (AN-5vill)" Gte Erd 291.
6. "(BN-mix), hormiguero, montoncitos de hierba que se queman en los campos" A.
7. "Estasi ta karrakaen bidez iri ta zaldiekin garia (lasto ta guzti) zapatzen dute; baña bi tresnok zerra ta
ortzedunak izaten dira" Urkia EEs 1930, 46.
8. "Cacharro, tartana, vehículo destartalado. Vergaresako karraka baten joan giñan eskursiñora" Elexp Berg.
9. (BN-mix). Acción de raer, de escardar. "Después de la recolección, hacen primeramente lo que llaman
kharraka, que consiste en raer y escardar hasta la raíz las hierbas y lo que queda de los despojos del trigo:
erauntsi gitzü kharraken. Todas las raeduras se ponen a secar al sol [...] se hace un montón y se les da fuego
(BN-mix, Lander)" DRA.
II (Adv.). 1. (Aq (AN)  A). Graznando. "Graznar, karraka egon (AN)" Aq 1266. v. karrakaka.
2. "(R), escarbando" A. Cf. infra KARRAKAN.
- KARRAKA ISIL. "Kharraka ixila, lime sourde" H.
- KARRAKA LARRI. "Kharraka larria [...], lime à gros grains" H.
- KARRAKAN. Raspando.  Sahetsetik azpiko adrilua karrakan yanez bildu zuten nolazpait papera, kisu eta
mortero zariola. Hb Egia 20.
- KARRAKA-HOTS. "Kharrakots (Hb), bruit de lime, crécelle, etc." Lh.
- KARRAKA XEHE. "Kharraka [...] xehea, lime [...] à grains menus" H.
2 karraka. "Real de a ocho, peso (L)" Aq 323.  Ehun millak / Gutiziako moltsan ditu, / Ehun millak, / Gogoan
karraka pillak. (1766). BertsZB 111. Harturik metatik, orai dukado bat / karraka bat edo Luis bat orobat. Gy
217. [Diru-billtzailleak] etzuen pentsatzen / karraka eta otxiñez baizen. Ib. 215.
3 karraka (V-ple-arr-arrig-oroz; Añ (V)). Ref.: A; EI 66.  Corriendo. "Correr: [...] (V) karraka joan" Añ. "(A
buen) paso, corriendo: (c.) agudo, laster, arin, karraka" Ib. "(De) corrida" Ib. v. KARRAN, KARRAZ (s.v. 1
karra).  Karraka joango gara zure ubientuen usainera. Ur Cant (V) 1, 3 (Ur (G) korrika). Bear izan dogu
urten karraka. AB AmaE 364. Afrikan zear mauru kikillak doaz karraka. Ib. 445. Karraka dator eriotzea. A
Txirrist 13. Itzultzen naz kalea bera karraka alegiñetan etxeraño. "A todo el más correr que pude". Or Tormes
87.
- KARRAKAN. Corriendo.  Karrakan atara nintzan uriko atetik. Or Tormes 35.
4 karraka. "(G-to) arrastrarse sobre el trasero" A. (Se trata, obviamente, de una expr. adv., no de un verbo).
5 karraka. "(V-m), juego que consiste en arrojar la pelota unos muchachos contra otros" A. (Se trata,
obviamente, de una expr. adv., no de un sust.). Cf. 2 karra.
6 karraka. v. karrauka.
1 karrakada (V), karrakara (V-gip). Ref.: A; Iz UrrAnz y Elexp Berg (karrakara). 1. "Crujido" A.
"Karrakada, quebradura" A Morf 110 A). "Karrakara bat, un ruido estridente" Iz UrrAnz.  Ezurrak
eskuartean mugituaz alde banatara ateratzen duan otsa edo karrakara. Aran-Bago ManMed 275. [Ontzija]
karrakada andi bat eginda birringatzen asi zala. Kk Ab I 80. Bi angurri [= 'sandía'] zatitzen ditut beren antzigar
gorri ta arrosa-antzekoa zabaltzen dutenak karrakada luze berri batekin. Amez Plat 38. Mediumtasun aldietan
entzuten diren hotsak: ukaldiak, karrakadak, e.a. Mde Pr 337.
2. Croar, sonido que emiten las ranas.  Bai zera, igelak ixildu! Len baño karrakada bi bidar andijaguak
ateraten zittubezala esan eikian. Otx 134. [Igelen] karrakadak eta belarriak gortu bearra! Bilbao IpuiB 246.
2 karrakada. "(G-to), arrastre" A.
karrakadaka.  Croando.  Eta ekin igelak garraxika eta karrakadaka. Otx 134 (v. tbn. otro ej. en la misma
pág.).
karrakadura (kh- S ap. A; kh- Hb ap. Lh, Dv, H). "Ratissage" Dv. "Raclure, grattage. Iduri luke ixkribu hunek
baten mende.
izan duela kharrakadura bat, [...] a (eu) subi une raclure" H. "1.º raedura, raspadura; 2.º escarda, escardadura" A.
"Friction" Lh.  Etxea bera kharrakatua izan dedin barnetik inguruka eta kharrakaduratik heldu den herrautsa
arthikia izan dedin. Dv Lev 14, 41 (Bibl etxea karrakaraziko du).
karrakagailu (kh- Dv  A), karrakailu (T-L).  Raedera. "Racloir, ratissoire" Dv. "Raspador" A.
"Débouchoir, pour le soc" T-L.  Arrizko karrakallua. JMB ELG 15. Mustiertar malera edo karrakalluak. Ib.
20. Arri landuzko aizkorak, aiztoak eta arrizko karrakagalluak (raedera). Etxde Egan 1961 (1-3), 73.
karrakagile.  Que cruje, crujiente.  Kopako txapela eta bota karrakagille aspergaitzak jantzirik. "Sus botas
siempre crujientes". Etxde Itxas 80.
karrakagin. "Racle, racloir, grattoir. Maira kharrakagina, racloir de pétrin" H.
karrakai. "(G-bet), caracolillo de mar" A. v. karrakela.
karrakail. v. karkail.
karrakaila. v. karrakela.
karrakailu. v. karrakagailu.
karrakaka. 1. Graznando.  Satorrak lanean, beleak karrakaka. Eston Iz 77. 2. Carraspeando.  Zintzur
zolari karrakaka hasi ziren biak. Herr 5-7-1962, 4. 3. (BN-baig). "Carraspeo de garganta" Satr VocP.
karrakakin (BN, S; SP ( Lç), H), karrakakina (kh- Dv). Ref.: A; Lrq (kharrakakin). "Raclure, ratissure" Dv.
"Raspadura, raedura" A.  Munduko skobakin bezala egin izan gara eta guzién kharrakakin bezala oraindrano.
"Comme la raclure de tous". Lç 1 Cor 4, 13 (He fits ondar, TB, IBk, BiblE honda(r)kin, Dv xahukin).
karrakakor. "Kharrakakorra, qui est facile à racler, ratisser, gratter" H.
karrakaldi (kh- S ap. Lrq; H). "Raclée, coup de ratissoir, de raclette, etc. Emozuete kharrakaldi bat mairari,
ximineari, donnez un coup de grattoir [...]" H.  Mirailarekin ontsa ageri direlarik ["végétations adénoides"]
karrakaldi batez ken-araz. JE Med 50.
 Frotadura.  Ur hotzarekin karrakaldi baten emaiteko negu minean ere lepondoari. Larre ArtzainE 198.
karrakaldo. v. kakalardo.
karrakara. v. 1 karrakada.
karrakarazi.  Hacer raspar.  Justin ministroak kharrakarazi zion [Martinari] burdinazko orraze batekin
oraino hezurren gainean zagon haragia. Jnn SBi 176. Etxea karrakaraziko du, barnetik, inguruan eta karrakatu
zartadura hiritik kanpo [...] barreiatuko da. Bibl Lev 14, 41 (Dv kharrakatua izan dedin).
karrakari. 1. Graznador.  Zenbat ansare razionaleei, karrakari edo platikariei legokioten ongi arritto bat
agoan ixiltzeko erran bear estena! (227). LE-Ir. 2. Hablador, parlanchín. "(B), matraquista" A. "Gizon ori
karrakari gorra duk" Izeta BHizt2. 3. "Cureur", "limeur" T-L.
karra-karra (V-gip ap. Elexp Berg; kh- H). 1. "Onomatopée indéclinable, exprimant le bruit que l'on fait
quand on racle quelque chose, ou qui y ressemble. Il ne s'emploie que redoublé. Zer hazi zare kharra-kharra?
qui faites vous là raclant raclant toujours. Har bat kharra-kharra zur iaten dagoena" H. "Karrakarra jan, comer
triturando y sacando ruido. Arek sopakua be karra-karra jaten dau" Elexp Berg.  [Sugea limari] zitzaiola lothu
karra-karra ausikika. Gy 135. Gizona aztaparraz, kharra-kharra, lanean. SoEg Herr 14-6-1956, 1. Eta ene
jorraiarekin karra karra ari nizala, gogoan ditut ene hil gaixoak. Ardoy Kat 32 (ap. DRA). Nere biotza karra-
karra antxe / dagola dirudit galtzen. NEtx LBB 251.
2. karra-karra-karra. (Onomat. del croar, del graznar). v. karran-karran.  Muskarrak kantatu ta
eskiñosoak karra karra karra egiten badu, euri aundiak bereala. A EY I 161. [Pozuko igela] karra-karra-karra
egun guztian eten barik zarataka. Bilbao IpuiB 245.
baten mende.
karrakatto. "Le raclement lui-même. Kharrakatto bat asko da herdoildura ari baten khentzeko, il suffit d'un
petit raclement [...]" H.
1 karrakatu (AN-araq-ulz-erro, L-sar-ain, B, BN-baig, Sal, R; VocS, H; kh- BN, S; Ht VocGr 368 y 380, Lecl,
VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: A; A Apend; Lrq (kharrakatü); Iz R 400, Ulz; Satr VocP; Izeta BHizt; CEEN 1969,
169.  Tr. Documentado en autores septentrionales desde principios del s. XIX. Hay tbn. un ej. en Txillardegi.
1. Raspar, raer, rallar; escardar. "Gratter", "limer" Ht VocGr. "Rascar la sarna u otra cosa que pica, atzegin,
karrakatu" Lar. "Racler" VocS. "Burdin herdoilduari kharrakatuz herdoila khentzea, [...]. Diru hau arina da,
kharrakatu ahal dute, cette pièce d'argent est légère, on l'aura grattée" H. "Karrakatu ongi sorallu hori" Izeta
BHizt. v. karraskatu (3).  Hiriak behar luke / jatsaz ongi xahutu, / sabriaz karrakatu, / bolboraz isentsatu.
Iraultza 156. Biziki üderren kharrakatzea. "Gratter les boutons". Arch Gram 122. Garbitzen dute egun guziz
etxea, zola ungi karrakatuz behi khorotzekin. Hb Egia 65. Etxea bera kharrakatua izan dedin barnetik inguruka.
Dv Lev 14, 41 (Ol, Ker, BiblE karraskatu, Bibl karrakarazi). Eta biper beltxaz emozu zitroin axala karrakaturik.
ECocin 10. Khen, khen, khen, karraka erlisionearen itzalaren itxura duketen [artikulu] guziak. Eskual 23-4-1909,
1. Kendu [kalitxak] karrakatuz, ximiniari kederra egiten ohi zakon bezala. JE Med 15. Karrakatzen direnean
gure ganbera hartako paretak [...]. Ib. 49 (v. tbn. Bur 88). Erhi puntekin karraka eta ixtila barnago baizik ez
sartzen, futxo! Barb Sup 46. Zaurietako zorne usaindua baxera muthur batekin karrakatuz eta khenduz. Zerb IxtS
32. Entsegutan ari dira itsas zola karrakatuz (chalut) egiten den arrantza berezian. Herr 28-5-1959, 1. Beltz
zatarra zuen jantzia [...] guztiz karrakatuta gona. Txill Let 63. Paper au ez da bali... markatua baita... So egizue
zerbaitekin karrakatua du xoko hau. Larz Bozak 120. Lastoan, ongarrian, lauzen azpian ari izan ziren, nork iker,
nork haztaka edo karraka. GAlm 1968, 23 (ap. DRA). Etxea karrakaraziko du, barnetik, inguruan eta karrakatu
zartadura hiritik kanpo [...] barreiatuko da. Bibl Lev 14, 41.
 (Uso fig.).  [Etsaien] gaizkiak marrusketaz karrakatuz eta ahulduz. Lf ELit 206.
2. Carraspear.  Bi edo hirur aldiz zintzurra kharrakatu. Prop 1889, 214. Thu egin, zintzurra karraka eta
harek bethi min. Barb Sup 33. Eztul eta eztul berma, begiak gorritzerainokoan, zintzurra karraka eta [...]
gehiago minik ez! Ib. 34s. Xahakotik drago bat hunik, züntzürraren kharrakatzeko. GH 1930, 164.
3. Sonarse (la nariz).  Errege zintzatzen da lehenik, ongi kharrakatzen duelarik sudurra, ez mukanesean, bi
erriz sudurrari lothu-ta. Prop 1904, 30.
4. Rapar.  Ahuntzaren burua ur beroz bustirik eta bizar-nabala harturik, moztu ziozkan ondoraino,
larruraino karrakatu bizarra eta biloak. GAlm 1934, 38 (ap. DRA). Eta gero bizarra ere karrakatuko diat. Barb
Piar I 136.
2 karrakatu. EI 66, para la pregunta "igesi (huyendo)" recoge karrakatu en BN-baig. Cf. 1 karra.
3 karrakatu.  (Part. en función de adj.). De cuadros. "Alkandora kuadraua zeukan (V-arr-gip, G-azp), atorra
karrakatua (BN-arb)" Gte Erd 206. v. 2 karratu.
karrakatzaile, karrakazale. 1. (Adj.). Corrosivo.  Edari kharrakazale bat bezala. "Une liqueur corrosive".
Arch Gram 25. 2. (Sust.). Escarificador.  Arhiaz, arraiseiraz edo kharrakazalia (scarificateur) den tresnez
lan hori egitea. ArmUs 1895, 90 (ap. DRA). v. tbn. ArmUs 1899, 53. 3. karrakazale (B ap. A; kh- S ap. Lrq),
karrakatzale (B ap. Izeta BHizt2; T-L). (Sust.). "Raspador" A. "Racleur, gratteur" Lrq. "Limeur" T-L. "Zu
karrakatzale ona zara" Izeta BHizt2.
karrakatze.  Escarda.  Herrokak ber tregoan beitira, ogi jorra eta kharrakatzia egin ditake aisago. Eskual
30-10-1908, 4.
karrakazati. "Kharrakhazatia, racleur" Lecl. (Probabalemnte con el sdo. de 'rascatripas, mal intérprete de
violín').
karrakela (G-azp-bet ap. A; FauMar 119), karrakaila. "Magurio, caracolillo de mar" A. Cf. Echaide Orio 104:
"Carraquela, caracolillo de mar".  Karamarroa [...]; Karpa [...]; karrakela. Izt C 205. Gorde ongi zuen lapa,
lanperna ta karrakailak. A Ortzuri 120. Lanpernak, karrakelak eta lapak. MEIG I 204. v. tbn. Anab Don 33.
karrakilla. "Altibajos en ganancias" A Apend.
karrakillaka (AN-5vill).  Con ahínco, con brío, haciendo gran esfuerzo. "Ori ari da karrakillaka kotxea ezin
konponduz (AN-5vill)" Gte Erd 105 (junto a leerrak egin, leer egin, zazpi ahalak egin, etc., de otras zonas). v.
baten mende.
KARRASKAN (b) (s.v. 1 karraska).
karrako. v. karako.
karrakoin (SP  A). "Glace" SP v. 1 karroin.
karraldo (V-ger-m-och; Dv (V), A Apend), karraldoi (V-gip). Ref.: A (karraldo, karraldoi); EI 381.  "Glace,
gelée" Dv. "Helada fuerte" A. "Costra de hielo. Erreka guztiak karraldo eginda" A Apend. "Leikarraldoa es más
central que engalasa: éste se usa desde Orozco a Bilbao en los contornos de esta villa. No hay inconveniente en
usar sólo karraldoa, pues así se dice en muchos pueblos" Ur, carta a Bon 3-4-1858. v. kikarraldo.  Lei,
karraldo, euri, txingor, bisuts. AB Olerk 373. Bei aundiak geldirik karraldoiz bilduta eta orein-taldeak eten
gabe ari dan elurpean lotuta. Ibiñ Virgil 101.
karraldoi. v. karraldo.
karrama. v. 1-2 garrama.
karramarlo. v. karamarlu.
karramarra. "Karramarra batzuk eiñ, tener una reyerta" Iz To 187.
karramarro (V, AN-gip), karamarro (Lar, Añ, Izt, H (G)), karramarru, karamarra (SP, Lh), karamar,
kamarra (G-azp; Aq (G), H), kamarro (H, FauMar 134). Ref.: A (kamarra, karramarro); Etxba Eib.
1. "Cangrejo" Lar, Añ e Izt. "Gambaro", "paguro" Lar. "El diablo predicador. Okerrak zutzen ditzala. Y
también: kamarrak umeari, okerra, zutzen adi (G)" Aq p. 63 (tbn. en Azkue). "1.º écrevisse (de rivière); 2.º
homard; 3.º grande écrevisse de mer" Lh. v. 1 amarra, amarratz.  Tr. La forma mejor atestiguada es
karramarro. Hay karramarru no ambiguo en Bilbao y karamar en Arradoy.  Arrain, lapa, karramarro ta beste
itxasoko janariak. Echta Jos 201. Edo arraia eskatzen badio karramarroa emango ote dio? (Lc 11, 11). Inza
Azalp 128. Karramarruen ibillerarik / ez eban onek ezautzen; / beti aurrera. Enb 40. Probatu dituzu / kale ta
baserriyak / karramarrua diruri / zure eztarriyak. Tx B 212. Zangurru ta karramarru egosiak. Bilbao IpuiB 239.
Karramarro bat ozta-ozta urpetik lekorera asi zan. Anab Poli 14. Zonbaitek berbalak bildu dituzte karramarro
edo zamarron arrantzan ibilirik. Herr 13-8-1959, 3. Agorrilaren 13-an hasten da karramarro arraintza. Herr 11-
8-1966, 3. Hantxet [...] karamar beltxaran bat ttapa-ttapa heldu. Ardoy SFran 196. Karramarroak azkar dijoaz
/ arri gañetik azpira. MMant 151. v. tbn. J. Garbizu EEs 1925, 65. Ldi UO 32. Osk Kurl 184. Karramarrua
(det.): Otx 60. Alz Txib 89.
 Euskera berbaz gaur dakiana / ezta bizkaitar noblea / ezpada sasi-karramarroa / kantabro otsoen lobea. Azc
PB 363.
2. Cáncer (constelación). v. karramarroaga.  Karramarruaen bidetik / leoi bat dator atzetik: / zeñaen illian
/ izerdipian / batuten dira garijak / eta abustu madarijak. Ur PoBasc 227 (v. tbn. en la misma pág. karramarro
pikuduna).
3. + karamarro (Lar; karamarrua (det.) V-gip ap. Iz ArOñ). "Escarabajo" Lar. "Insecto del maíz; escarabajo"
Iz ArOñ.  Karramarro (kakalardo) bat. And AUzta 56.
4. "(V, G), cierta máquina de hierro en forma de cangrejo que se usa para quitar basura del fondo de ríos,
puertos" A.  Horra zergatik ur zola behar den maiz arhatu eta garbitu karramarroa edo draga pasatuz. Herr
25-7-1957, 2.
5. (G-goi-to, AN-gip), karramarru. Ref.: A; Iz To. "Cierto arado" A. "Karramarrua, el apero totalmente de
hierro con 7 ó 9 dientes arqueados que se gradúan; karramarro bat" Iz To.  Zelaia irauli arren urrena / jartzen
du karramarrua / gero sokilla txikitutzeko / pasarik sokor mazua (1898). J. Ganboa "Nekazaritza" (ap. DRA).
Bestea atzetik, eskuan akullua ta golde edo karramarro, besabea, area, laukoa... Albeniz 19. Bost-ortza,
karramarru, / golde eta are. Zendoia 17.
6. (Pl.). "[Juego infantil en que] todos los jugadores enlazan las manos por detrás de sus rodillas, y en esta
postura, [...] el que 'está debajo' ha de coger con la boca a cualquiera de los que son 'libres'" EAlde 1924, 72.
- KARRAMARROTAN (JOAN, IBILI...). A por cangrejos, cogiendo cangrejos.  Joaten zan arrantzuan [...],
lapatan [...] karramarrotan. Echta Jos 201. Ibilli zirean karramarrotan. Ib. 258.
karramarroaga, karramarruaga (Bera). Neol. creado por Arana Goiri en 1896 de karramarro 'cangrejo' y -aga.
 Cáncer (constelación). v. karramarro (2).  Karramarroagan ilbetia. AG 988.

baten mende.
karramarroztatu (T-L).  Dragar. Cf. karramarro (4).  Ibaia karramarroztatuz, nork daki zer atzemanen
duten oraino? Zertako ez Erromanuen denborako [...] tupin eder batzu? Herr 20-2-1964, 2.
karramaska. v. karramixka.
karramaskatu. v. karramixkatu.
karramaxa. "El canal donde se tocan los tejados de la casa y del establo" Giese CasaS 9.
karramaxkatu. v. karramixkatu.
karrame. v. 1 garrama.
karrami "Costilla (AN-5vill)" A Apend.
karramintxa (Lar), karramitxa (L-sar-ain ap. A; Lar, Dv (+ kh-)), karramintx (kh- L, BN, S ap. Lh; H),
karmitxa (kh- Dv  A, H), karamitxa (vEys, H), kardamintx (Hb ap. Lh), karamutxa (L ap. Lh; H), karmutxa
(kh- H), kartamintxa (H).
 "Rasguño", "araño, rasguño", "uñada, uñarada", "excoriación" Lar. "Karramitxa, petit mal, bobo" Dv.
"Incision légère" Ib. "Petite écorchure. Kharramintx bat egin dut eskuan" H. "Égratignure, [...] toute légère
blessure" Ib. "Equimosis, arañazo" A. Azkue da además karamitxa citando a Pouvreau, pero en éste sólo se
encuentra zaramitxa <ça->, y en Harriet hay kartamintxa, citando a Larramendi, que trae sólo kartamintxatu. v.
arramitxa, karramixka, zarramiska.  Kharmitxak egiten zituzten beren buruei kanibetez eta lantzetez,
odolez estali arteo. Dv 3 Reg 18, 28 (BiblE ebakiak egin). Gizon batek bere aitaginarreba hil-arazten du, berak
karramitxarik egin gabe. Herr 1-9-1960, 4.
karramintxatu (kh- H), karmitxatu (H), kartamintxatu (Lar), karamitxatu (H), karmutxatu (H), kartamitxatu
(H).  "Rasguñar, [...] kartamintxatu" Lar (pero cf. Lar: "rasguño, karramintxa"). "Prendre, se faire et causer,
faire une écorchure. Kharramintxatu naiz [...], kharramintxatu nauzu" H.
karramintz. v. karramitz.
karramiska, -mista. v. karramixka.
karramistaka, karramisteka (AN-larr). "Karramisteka, a gritos" Asp Leiz.
karramistatu. "Prendre, se faire et causer, faire une écorchure" H (s.v. kharramintzatzea). Cf. karramixka.
karramisto, garramisto (V-gip), karramist (AN-larr). Ref.: A (garramisto); Iz ArOñ; Asp Leiz2 (karramist). 
"Chillido muy agudo" A. "Garrámisto bat, un chillido" Iz ArOñ. "Grito" Asp Leiz2. v. garramin.  Goitik
abestutzen duten emakumeen karramistoa, bela txingoa izutzeko aiñekoa izaten da. Ayerb EEs 1914, 144.
karramitxa. v. karramintxa.
karramitz (G-goi, B ap. A), karramintz, karramiotz (G-azp).  Remanga. "Especie de butrino con vara larga"
A. Hay karramiotza en unas ordenanzas de Azpeitia de 1527. Cf. Baraib Voc (ap. DRA): "Garramincho, retel
grande, cuadrado, para pescar cangrejos de río", y VocNav: "Garramincha o garramancha, red de armadura
semicircular que se emplea para pescar camarones (Cirauqui); garramuch: arte de pesca de malla muy fina, cuyo
uso está prohibido (Villava)".  Karramintz (butrino) bat arrain saretzat / Jarrija dakust uretan. Euzk 1931,
669.
karramixka, karramiska (BN-baig-lab), karramista (B; H (G)), karramaska. Ref.: A (karramiska,

karramista); Izeta BHizt2.  Rasguño, arañazo. "Cicatrice" H. "Karramista, equimosis, arañazo" A.
"Karramiska, granillo de la piel" Ib. "Karramiste minkorra ta txarra" Izeta BHizt2. v. zarramiska.  Baditut
nik oraindik, bai noski, horduko nere erortzeetako karramistak eta kalteak ere! Mb OtGai II 187. Bere
korputzeko karramistak edo arrastoak adirazten dituzten nekeak. Mb OtGai III 118. Atheratu nintzen zerbeitek
zangoan egin zarotan karramixka xarraz bertze minik batere gabe. Prop 1892, 114. Besoko larruan eginikako
baten mende.
karramixka. JE Med 126. Gazte bati karramixka egin dezaken elhorri-xixtak ez diote heieri pereka baizik egiten.
Lf ELit 335. Arribatzen da [...] hiru orenen berantarekin asko karramaska eta loturekin. Egunaria 18-4-1961
(ap. DRA). Bihotz berri bat eman zaidazu [...] / ene jaidura gaixtoek egin karramiskarik gabea! Xa Odol 266. v.
tbn. Karramiska: SoEg Herr 15-7-1965, 1.
karramixkatu, karramaxkatu, karramiskatu (T-L), karramaskatu.  Arañar (sentidos prop. y fig.).

"Égratigner" T-L.  Nor edo nor enganatu bazen bere urhats eta erranetan, segur gaizki egin edo gaizki
erranak arbuiatuko zituen, bainan ahalaz enganatu zena karramixkatu gabe. Herr 16-10-1958, 1. Ezagutu duk
ene soa, gizon begitarte karramaskatuen gainean; ene mintzoa, elhe arrotz eta garhasien erdian. SoEg EG 1959
(3-6), 154. Algeria, elhorri moko xorrotxa [...] sartzen zaiku, karramaxkatzen gaituela eta bet-betan iratzarririk
ezartzen. SoEg Herr 16-4-1961 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).
karranga. v. 1 garranga.
karrank. v. kirrink eta karrank.
1 karranka (G-to, L, BN-ciz-mix, S, R ap. A; SP, Aq 1147 (G, AN), Dv, H (+ kh-)), garranga (H (G)). 1.
"Bruit de charrette mal graissée" SP. "Crujido" Aq. "Bruit des gonds d'une porte" Dv. "4.º chirrido de carro, de la
puerta; [...] 9.º crujido" A. v. kirrinka.  Orga gaiztoenak karrankarik handiena (1650). Bela 41. Orga
txarrago eta karranka handiago. O Pr 371 (tbn. en Saug 115). Mendi-gurdien karranka. Alz Ram 100.
Gurdiaren karranka ots. Ib. 104. Orga txarrago, karranka aundiago. Herr 9-10-1958, 4. Iru kamionak txitxare
baten antzera mugitzen ziran. [...] Ura azkar ibiltzea al zan, orduko ogei kilometro! [...] Ala ere naiko karranka.
Anab Aprika 75s. Banka espresa lekua aisa hausteko anka! Haren xuxentzeko behar palanka, orduan segur
egiten baitukete alimaleko karranka! Herr 22-3-1962, 3. Horiekin guziekin zoan denbora hartako treina, bere
karranka eginez bainan oro-har emeki eta segurki. Larre ArtzainE 110. Gurdi zahar negartiak baino kurrinka
eta karranka gehiago dario. MEIG II 69.  Etxeko patarrari behera, karranka-karran-karranka, norat hoa hain
goizik, orgen gainean xutik? Iratz Argiz 171 (ap. DRA).
2. (V-arr, AN-gip-5vill, Lc, BNc ap. A; Dv, H (kh-)), kaanka (S ap. Lrq). Graznido; croar. "Cris des oies, des
canards" Dv. "Antsarraren kharranka, le cri de l'oie" H. "Cri de douleur des poules, cri des oies, canards" Lrq.
Cf. 2 garranga.  Hegastinaren karrankara jaikiko direnean. "Et consurgent ad vocem volucris". Dv Eccl 12,
4. Belien karrankak. ADonostia Itzald II 12. Belearen karranka. Etxde AlosT 98. Oreinaren arrama, belaren
karranka, epherraren porropoa. Lf Herr 3-1-1961, 4. [Igelak] goiz-arrats karrankatik ez dira ixiltzen. Herr 27-
8-1964, 2. Zintzurrak [12tarik 17 urteetarat] kantuan oilaskotzerat emaiten eta oraino karranka bitxi batean
hutsegiten. Larre ArtzainE 133. Bele zaharraren karranka
eginik baiones batek apez horren trufaz. Ib. 267.
 "Cris des femmes du peuple en querelle" Dv.  Entzuten ditut hirri eta karrankak bazterretarik; eian nork
eginen dituen azkenik! Hb Egia 142.
3. "(Gc, AN-5vill), estertor" A.
4. "(Gc), ronquera" A.
5. (Adv.). "(V-arr), roncando" A. Cf. karrankada.
- KARRANKA EGIN. "Corailler, croasser" T-L.
- KARRANKAZ. Graznando.  Antzarrak doatzi karrankaz. Balad 211. [Belatxak] karrankaz daudenean. Elsb
Fram 135. v. tbn. Barb in Xaramela 127. Bet-betan hasten zaio / karrankaz okila. Etcham 78. Ahateari
karrankaz ikasi nahi lioke. Zerb GH 1936, 115. Bele guziak han aditu ditazke karrankaz. Zerb Azk 49.
2 karranka. "(R), el lino más grosero" A.
3 karranka. "(V-gip; FSeg), espolón" A.
4 karranka. "(Lc, BN-baig), turbina" A. v. karraxka.
5 karranka. v. karrauka.
6 karranka. v. 1-2 garranga.
karrankada. "(V-arr), ronquido en el sueño" A.
karrankari (B; Dv, H (+ kh-)), garrangari (H (G)). Ref.: A; Izeta BHizt2.  Estridente; gritón. "Au fig. criard,
baten mende.
clabaudeur" Dv. "Qui rend un son strident et qui le fait entendre sans discontinuer" H. "Gritador, chillón" A.
"Mutiko karrankari aspergarrie" Izeta BHizt2. Cf. 1 garrangari.  Alle eskelle zamaria / larhote karrankaria.
Mustafa (ap. DRA). Ez du horrek erran nahi oilo busti batzu girela, zenbeit antzara karrankaritarik entzuten
dugun bezala. HU Aurp 127. Entzunen dira mendiz orgak karrankari / ederki kargaturik berriz hunat ari!
Etcham 157. Errota txarra, karrankariena. EgutAr 21-11-1960 (ap. DRA). Airekotiarrak abiatzearekin lurretik
altxatzen, burdin karrankari batzuen puntan, mundua, orai Rusiari bezala, orduan Frantziari zagon, gogo-
bihotzak pil-pil Ader-en denboran. Herr 27-4-1961 (ap. DRA).
karran-karran.  (Onomat. del graznido). Cf. 1 karranka (2).  Antzarak karranka: karran, karran! Lf Herr
3-8-1961, 4.
karrankatsu, karrankatxu.  Chillón. v. karrankari.  Errota (edo arroda) gaxtoa, karrankatxuena. Herr 9-
10-1958, 4.
1 karrankatu (G-nav, L-ain; Dv, H (+ kh-)). Ref.: A; Iz Als.  "Crier, en parlant d'une porte, d'une machine qui
grince" Dv. "Rendre un son aigre et perçant" H. "Rechinar" A. "Brailler" Lh. "Karrankatu da kukuba, se ha
puesto ronco el cuco" Iz Als.
2 karrankatu. v. 1-3 garrangatu.
1 karrankla. "(AN-ulz), malicioso, astuto" Inza RIEV 1928, 153.
2 karrankla. v. 3 garranga.
karranpa (G-to, AN-gip-5vill ap. A), garranpa (BN-bard ap. A).  Temblor, calambre. Cf. VocNav:
"Garrampa, calambra, sacudida, temblor (Cascante)". v. 1 arranpa.  Agertzen badira karranpa edo
kalanbreak, igortziko da gaixoa baltsamu gozagarriarekin. EE 1885a, 134. Sentitu zuen Antonek otzikara bat
ezurretaraño sartu zitzaiona, karranpak, gora eta berakoa; eta kolera berakiñ zuelakoan [...]. Urruz Urz 49 (v.
tbn. 51). Karranpak edo kalanbreak etzidaten lo egiten uzten. Zubill 227. Orrenbestetxo denbora dira / izandu
zala kolera / karranpak edo aire gaixtuak / egiten zuen elera. J.J. Sarasola Auspoa 79-80-81, 119.
karraña. "Karraina, mal genio" A Apend.  Atso (eriaren) karrañak, maldizioak ta odioa (148). LE-Ir.
karrañatu.  Rabiar, enojarse.  Sokrates jakintsua beiti seréno, ixil zegon bitárteo, andrea Xantipe goititik
karrañátzen. LE in BOEanm 1159.
karrape. v. karrerape.
karrapizel.  Agujeta, correa con cierre metálico.  Buruan burrundela, gerrijan garrandela, iperdijan
karrapizela. Ezale 1897, 272a (cf. la trad. de Azkue en Eusk 1926 (II) 21, comunicada por un hablante de
Murélaga: "En la cabeza el zorongo, en la cintura cinturón, en el trasero agujeta con perlas").
karrapotxo. v. karraputxi.
karrapusta (V-ger-arr-m-gip), garraspusta (V-ger). Ref.: A (garraspusta, karrapusta); Etxba Eib (karrapusta).
"Lino inferior, con que se hacen almohadones de coches u otras cosas" A. "Lino burdo que sirve para hacer
albardas, etc." Ib. "Estopa. Arixetan lotzeko tubo bata bestiakin, karrapusta apur bat ipiñi biar izaten jako urik
ez deiñ jario, [...] se pone un poco de estopa para que no gotee el agua" Etxba Eib. v. 4 karraska.
karraputx (Sal ap. A EY I 186).  Dinero que arroja el padrino tras el bautizo; acción de arrojar el dinero. "Bolo
aitabitxiren diru-emotea da [...]. Beste izen batzuk bere badaukaz: errautxe Beran, karraputx Zaraitzun,
arrapulutx (Arraiotz ta Lekarozen), arrapolotx (Amayurren)" A EY I 186. v. arrapaluts, arrautsi, 1 bolo.
karraputxi (V-gip ap. Iz ArOñ), karrapotxo (G-arin [?]). Ref.: A Apend (karrapotxo); Iz ArOñ y Elexp Berg
(karraputxi). "Postema" A Apend. "Karráputxi, costra o postilla que se forma en la piel a consecuencia de una
raspadura; rasguño en la piel" Iz ArOñ. "Herida pequeña. Zer daukak or? --Emen karraputxi bat. Zaurixa
aundixao danian, jeneralian, Ori dok zaurittua daukakena" Elexp Berg.
baten mende.
karraputxitu (V-gip). "Eskúa karráputxittuta dauko, tiene la mano llena de rasguños (arañazos de gato)" Iz
ArOñ.
karrasaka. v. 1 karraska.
karrasi. v. garrasi.
karrasiadun. v. garrasidun.
karrask (V-arr, B, R ap. A). "Onomat. del crujido o estallido de un objeto" A. Cf. 1 karraska; karrusk. 
[Erremu saindua] karrask karrask erre zadien han. Barb Sup 142.
- KARRASK EGIN. Crujir.  Une atan bertan karrask-egin eban bakaldungaiaren irudijak, barruban ezer
zatittu bailitzan. Altuna 25.
- KARRASK-HEROTS. Ruido atronador.  Eta gainaldetik karrask-erots ozen batekin, oldarrean doaz odei
arreak. Mde Pr 118.
1 karraska (gral.; Aq 1145 (G, AN), VocBN, Gèze, Dv, H), karraxka (L, BN, S, R-uzt), karrazka (L, BN, S, R;
SP), garraska (Dv). Ref.: A (karraska, karraxka, karrazka); Lh (karraxka); Lrq (karraska).
I (Sust.). 1. "Éclat de bruit. Igorziriaren karrazka, éclat de tonnerre" SP  A. "Bruit violent que font entendre
le tonnerre qui éclat, le gros arbre dans sa chute, etc." VocBN. "Grincement" Gèze. "Craquement" Dv. "1.º
crujido; 2.º ruido que se hace con los dientes al masticar de prisa"; 3.º rechinamiento" A. "Karraxka: [...] 2.º
ruido estridente, p.ej. de un trueno próximo, de un árbol grueso al caer" Ib. Cf. karruska. v. 1 karraka (I, 3),
karraskada, karraskots, kirrizka.  Tr. Documentado desde mediados del s. XVII en textos orientales. Se
atestigua tbn. en Arzac y algunos autores occidentales modernos. En DFrec hay 27 ejs. de karraska, 5 de ellos
septentrionales.  Ezurren karraskak (148). LE-Ir. Ortziri handi baten karraska bezala (Apoc 14, 2). Dv in
BOEl 261 (Dv burrunba). Aditzen dira otsoaren auria ta aritzen karraska. Arzac EE 1884a, 136. Gaur zer
karraska othe dügü? Bordatik ezagün dia tzintzarri andena bat. GH 1929, 173. Karraska izigarri batean
ihurzuria erori zen. Barb Leg 149. Galerna-hedoi-haizeen burrunbak eta karraskak. Iratz 137 (v. tbn 101).
Giltzaren karraska soñua. Etxde AlosT 53. Zerk joanen gitu, eritasunak ala ixtripu batek? Ohean, itsasoan, bide
bazterreko errekan, ala gerla baten karraskan? Othoizlari 1962, 454. Batbatetan dügü arren / karraska gaitza
entzüten. Casve SGrazi 116. Kate-burnien karraska. Berron Kijote 215.
 (H), karrazka (Añ (V)). (Como segundo miembro de comp.). "Crujir de dientes, (V) agin karrazka, kirriskia"
Añ. "Ihortziri karraska, éclat de tonnerre" H (que, s.v. karraskots, atribuye agin karraska a Astar, pero lo único
que aparece en éste es karraskada, q.v.). v. HORTZ-KARRASKA.  Haizetzean eta igorziri karrazkhetan. SP
Phil 200 (He 202 ihurzurien habarrotspean). Intzire-karraska batean. Barb Sup V. Aitona zârra, ezur karraska /
aundi bage belaunean. Or Eus 311. Zeruetan ihurtzuri karraskak ari. Lf Murtuts 13.
2. (Ae, S), karraxka (S). "Karraska, kaskak adiarazten dituen tresna. Gauza bera nola gure kalaka" Alth in
Lander RIEV 1911, 596  Lh: "traquet de moulin". "Kaliskak, matraca pesada, a diferencia de karraska,
matraca manejable" A Aezk. "La parte del eje que llaman karraxka es la que tocando al receptáculo causa el
sonsonetear del molino" Giese MolinS 622. v. kalaka.
3. "(V-ger, G-to), raedura" A.
II (Adv.). 1. "(V-m), graznando" A.
2. Raspando.  Lai-ortzetan karraska igortzikatuz askatzen zaie alea [artoei] lokatxa zearo narrutu arteraño.
TAg Uzt 292.
3. (Formando compuestos de valor adverbial). Crujiendo. v. infra KARRASKAN.  Agotik bitsa dariola,
agin-karraska [...] izten dau. Ker Mc 9, 18 (Ol, IBk, BiblE (h)ortz-karraska [...] gelditu / utzi).
- KARRASKA EGIN, KARRASAKA EGIN (Añ (V)). Crujir; producir un ruido atronador.  Zure ezürrek
beitie / karraska eginen. Xarlem 1017. Axarko ori asarretu da / ortzez egiñez karraska. Or Eus 177. Ximistek,
ilun pean, egiten dute karraska eta su. JEtchep 49.  [Zerrallak] idikitzerakoan karraska garratz bat egin zun.
Etxde AlosT 53.
- KARRASKA-KARRASKA. (Onomat. de crujido tenue).  An, su aurrean, tontorra egoten zan, arrautza-
azalekin eginda, ankekin karraska-karraska otsa atereaz. Zendoia 45.
- KARRASKAN (H). a) Con ruido atronador; rechinando. "Etxea karraskan urratu zen, la maison s'effondra
avec fracas" H.  Horra non goibeltzen den zerua eta laster ortzantza karraskan abiatzen. Arb Igand 100.
Lurra arrailtzen da [...]. Etxen erdiak lurrerat doazi, karraskan. HU Zez 15 (v. tbn. 64). Handik badoatzi hortzez
karraskan. JE Bur 191. Karraskan horra lehen tiroak emanak! Ox 186. Ortz-karraskan eta elbarriturik uzten du.
Or Mc 9, 18. [Murru] guziak karraskan erori ziren. Zerb IxtS 43s.
b) Con ahínco, con brío.  Lanean karraskan. Eskual 13-12-1929 (ap. KazHiz). Gauaz eta egunaz karraskan ari
baten mende.
zen beraz lanean. "Avec entrain". Barb Leg 141. Sekulako karraskan emaiten da phiru eta phiru iruten. "Avec
frénésie". Ib. 24. Eta lana bazoan, bazoan karraskan. "Furieusement". Ib. 25. Ene laguna [...] egundaino ikusiak
ez dituen bi azpeitiarrekin mintzo da karraskan eskuaraz. JE Ber 73s. Abiatzen gira karraskan, gizonaren beha
egon gabe. Ib. 51 (v. tbn. 101). Bagoazi karraskan mendi-mazela bati goiti. Ib. 13. Eta hasi mutiko gazteak
karraskan lanean [...]. Herr 10-5-1956, 3. Anartean, ari zen karraskan bai lanean, bai libertimenduetan! Ardoy
SFran 91 (v. tbn. 93). Hasi zen karraskan predikatzen eta bateatzen. "Avec entrain". Ib. 163s. Egun hartan
berean, karraskan hasi nintzen [...] eskuara ikasten. Iratz in Alzola Atalak 120. Aldia hartan Urepeleko
ostatuetan izaiten ziren, bi trago eginez geroz, pertsutan hasten zirenak karraskan. Xa Odol 39. Igortzen zuen
bere zakurra eta hunek ardiak karraskan behereko zolara sartzen. Etchebarne 71. v. tbn. Larz GH 1934, 405.
 (Con determinantes). "N'y pas aller de main morte, karraska gaitzean jokatu" Herr 14-3-1957, 4.  Karraska
gorrian ari zauzku ezkontzen gure gazteak. Herr 1-10-1964, 2.
- KARRASKA-HOSKA. Rechinando. Cf. karraskots.  Au aditu zutenean aserre bizian sartu eta ortzakin
karraska-oska jarri ziran. Lard 489.
- KARRASKAZ. "Faisant un bruit violent. Karraskaz dago horzanza, le tonnerre éclate; littér.: le tonnerre est
éclatant" VocBN. v. KARRASKAN.  Bi mendiren artean karraskaz doan treina... Uzkarra. GaztAlm 1934, 46
(ap. DRA).
- KARRASKEN KARRASKEZ.  Extikiago, Tartaro! Zure karrasken karraskez hara hausten ditutzula xerri
guzien beharri-puntak. Ezkila Methode 26 (ap. DRA).
2 karraska (Urt, Lcq 152, H), karrazka (SP). 1. "(O), ilex" SP. "Cerrus" Urt IV 427. "Carrasca" Lcq 152.
"Chêne vert nain, à feuilles dentées et piquantes" H.  Zuaitzik ezagutuenak dira [...] karraska, urkia,
otsalizarra. Izt C 124s. 2. karrazka (AN-egüés-olza). "Yerba mala" Bon-Ond 150.
3 karraska (H (L)). "Râle, oiseau" H. "Râle de prés" Dass-Eliss GH 1924, 469.
4 karraska (V-gip, G-goi). Ref.: A; Iz LinOñ 178.  "Suciedades del lino" A. "Karraskia (ari-gei zakarrena)" Iz
LinOñ 178. "Errestillu nasaian kentzen ziran liñuaren puntako zakarrak karraska gixixa, burgatxa, burdatxak,
mortotxak izaten ziran" Ib. 179. v. karrapusta.
- KARRASKA-HARI (V-gip). "Karraska-arixa, el más basto" Iz ArOñ.
karraskada (V-arr ap. A; Añ (V)). 1. "Crujido de dientes: (V) agin kirriskia, karraskada" Añ. "Crujido" A. v.
1 karrakada, 1 karraska.  An bai izango dala negarra ta agin karraskadia. Astar I app. LVI (v. tbn. XI agin
karraskadia). Tranbiak, euren errailletan zear, karraskada latzak [...] egiñaz. Erkiag BatB 126. An izango da
negarra ta agin-karraskada! Ker Mt 8, 12.
2. (V-m-gip), karraskara (V-gip). Ref.: A (karraskada); Iz UrrAnz (karraskara); Etxba Eib; Elexp Berg
(karraskara). "Graznido de cuervo" A. "Estridencia caraterística del gallo que huye en la pelea. Kukurruku arrua
aurretik; gero karraskadia" Etxba Eib. "Gaur, goizaldera itxasantzarren karraskarak entzun die" Elexp Berg.
- KARRASKADA JO (V-gip; karraskara jo V-gip). Ref.: Iz UrrAnz; Etxba Eib. "Karraskáraak jo, graznar (el
arrendajo, cuervo, etc.)" Iz UrrAnz. "En las peleas de gallos, dejar uno de los combatientes el campo, sacando
una voz estridente" Etxba Eib.  "En sentido figurado, cantar la palinodia, retractarse. Arek be, alperrik goittik
ibilli, karraskadia jo dau azkena baño len" Etxba Eib.
- KARRASKADA-HOTS, KARRASKADOTS. (Sust.). Rechinar, chirrido. v. karraskots.  An izango da
negarra, ortzen karraskadotsa. Arr Bearg 106 (ap. DRA).
karraskadaka.  Graznando.  Karraskadaka igaro ziran erroiak lo-leku billa. Aurre-Apraiz EG 1954 (5-8),
80.
karraskadatxo, karraskadatxu.  Carraspeo.  Eztarriaz egin karraskadatxu bat eta aboska zoli zoliaz asi zan
esaten. Ezale 1897, 151b.
karraskadots. v. KARRASKADA-HOTS.
karraskaila. v. karraskila.
karraskarazi (Dv  A). "Faire rompre avec bruit. Jainkoak ortziria karraskaraziko du zuen buruen gainera,
Dieu fera éclater la foudre sur vos têtes" Dv. "Hacer romper con crujido" A.
karraskari, karrazkari.  Roedor.  [Mozoluak] pizti arraztarijak eta karrazkarijak jaten ei-dauz. Altuna Euzk
baten mende.
1930, 502.
karraskatto (H). "Cliquetis, le craqueter de choses qui se choquent" H, que cita a Haraneder.  [Petentak]
beharrietan elkhartzeaz hek elkhar ukituz egiten duten karraskattoa. He Phil 403 (SP 399 krazkabillatzen elkhar
ukitzen dutenean).
karraskatu (AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 158; Dv), karrazkatu. 1. Rechinar. "Grincer, crisser" Dv. v.
kirriskatu.  Hortzak karraskatzen ditu. He Mc 9, 17 (Dv, Ir YKBiz 247, Leon karraskatu; TB kirriskatu; v.
tbn. en contexto similar Ibiñ Virgil 116 ortzak karraskatu). Bekhatoreak karraskaturen ditu hortzak eta errabiak
erakutsiren. Hb Egia 15. Oihuka dira hasi, beren hortzak karraskatuz, haguna zariotela ahotik. Elsb Fram 175.
[Zaldi eziberria] agoko jarriberria agin-artean karrazkatuz. TAg Uzt 229. Han zegoan [...] hortzez karraskatzen
eta ukhabilak tinko. Osk Kurl 29.
2. (AN, L, B, S; Lecl (kh-), Dv, H, Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh; Izeta BHizt2. "Casser, par example un bâton, sans
le séparer en deux morceaux" Dv. "Briser avec craquement. Aragia urratzia eta ezurrak karraskatzia [...]; se
rompre, se briser avec bruit" H. "Romper, quebrar" A. "Craquer" Lecl, Lh. "Gaztainondo baten adarra
karraskatu de" Izeta BHizt2. v. kraskatu.  Ethorri ziren beraz soldadoak eta karraskatu zituzten
lehenbizikoaren zangarrak. Dv Io 19, 32 (HeH karraskatu; Lç, He, TB, Leon hautsi). Haien karraskatzian / zure
hortzen artian. 'En les croquant'. Arch Fab 207. O, zenbat hezur karraskatuak! Zer odolezko itsasoa! Balad 262.
Ebia jaits ahala lürra ikharatzen / oihanian zühaiñak hasi karrazkatzen / mement batez güziak zankhaz gora
zien. Xikito 6s.
3. (G-to, B ap. A), karrazkatu (O-SP 224, SP). "Racler" O-SP 224. "Karrazkatzea, racler. Bidearen
karrazkatzea" SP. "Raspar, raer" A. v. 1 karrakatu.  Etxe-barne osoa karraskatzeko aginduko du berebat eta
karraskiñak iritik alde sastegiratzeko. "Radi". Ol Lev 14, 41 (Ker, BiblE karraskatu; Dv kharrakatu, Bibl
karrakaraziko). Soroan / bide bazterrean / malda karraskatu / ta hauts xehean. Azurm HitzB 67. Nere larru
azalak ederki karraskatuta atera nintzan arri tartetik. AZink 87.
4. "(V-ple (-kau), G, L, S), roer" A.  Mintza bitartean ene barrena ola karraskatzen zan eta lotsa izugarriz
betetzen nintzan. "Ita rodebar intus". Or Aitork 199.
karraskatze.  Rechinamiento, chirrido. v. 1 karraska.  Han izanen dire nigarrak eta hortz karraskatzeak.
He Mt 8, 12. Ez da aditzen marrubiarik, hortzen kharraskatzerik eta auhenik baizen. Brtc 146.
karrasketamontre.  (Interj. de enfado).  Karrasketamontre! Buruko miña egiten didazula eta. Urruz Auspoa
113, 23 (ap. ELok 502).
karraskila (det.; -ill- V-och-gip, G-azp; Lcq 66), karraskaila. Ref.: Arzdi Plant1 277; A EY IV 249; Elexp
Berg.  Aladierno (aplicado tbn. a otros arbustos). "(Rhamnus alaternus), aladierno" Arzdi Plant1. "Hendaiako
inguruetan karraskila ez da 'la yeuse' ("carrasca o coscoja") frantsesa edo Quercus coccifera latina baizik. Eta
bertze eskualde batzuetan Nerprun purgatif ("cambrón o espino cerval purgante"), Rhamnus catharrica. Hau edo
hura izan dadien, bego karraskila bere pozoinarekin" Zerb GAlm 1947, 21 (ap. DRA). "Ainhoako aldean
frantsesez "germandrée" eta latinez Teucrium pyrenaicum deitzen den landareari erraiten diote karraskaila" Zerb
Azk 89. "Karraskilla-ura lehenago asko hartzen zen infusioan" Elexp Berg. "Aladierno (Rhamnus alaternus)"
Biol1. Cf. VocNav: "Carrasquilla, baya negra y jugosa, fruto del arbusto de la aladierna (San Martín de Unx y
Zona de Eslava)". Cf. tbn. Altuna Euzk 1931, 763: "Especie de castaña (V-ger)".  Kamamilla, belatxeta,
karraskilla ta beste orrelako belar mota gizonarentzat osasungarriak. Ag G 3. Odol kolpearentzat behar omen
da edan karraskila ura edo ausin ura. Larz GH 1934, 409. Katarroa kentzeko karraskilea gauza ona da (V-och).
A EY IV 249. Bide ondoko karraskilla edo txoriegur moltzo baten inguru. Erkiag BatB 40.
karraskillo. v. karrazkillo.
karraskin.  Raedura, raspadura.  Etxe-barne osoa karraskatzeko aginduko du berebat eta karraskiñak iritik
alde sastegiratzeko. Ol Lev 14, 41 (Ker karraskatzean jagi daiten autsa).
1 karrasko (Lar, Añ). "Carrasco, carrasca, es voz Bascongada karrasko, garrasko significa mucha llama y el
carrasco es oportuno para eso. Abarrak, tartaka, zarbazta" Lar. "Carrasco: (c.) karrasko, abarra" Añ. Cf.
garrasko.
2 karrasko.  (Interj. de enfando o sorpresa).  --Tira, ez adi ozpindu. --Ozpindu ez... Karrasko! Eu nere
tokian baego. Ag G 303.
baten mende.
karrasko-karraska (G-goi). "Glosopeda o mal de boca (naparreie). [...] En un documento de 1672 se dice que
acudieron a ver "si en el ganado ovejuno había o no enfermedad llamada karrasko-karraska" AEF 1955, 108.
"[A las ovejas] se les blanquean el paladar y la lengua, hacen crujir las muelas (karrasko-karraska), se les cae la
piel" Ib. 108.
karraskots (V, G, AN, L ap. A; Lar, H), garraskots (Lar, Añ (G), H, A (que cita a Lç)), karraska-ots,
karratskots, karrazkotz (SP).  Crujido. "Hortz karrazkotza, grincement, cliquetis de dents" SP. "Crujido",
"trisca, ruido" Lar. "Crujido de dientes, orz garraskotsa" Ib. (Añ ortz garraskotsa). "Bruit d'un craquement" H.
"Crujido de dientes" A. Duvoisin (y de éste pasa sin duda a Azkue), da además garrakots, citando a Leiçarraga,
donde no hemos encontrado más que garraskots. Cf. KARRASKA-HOSKA. v. 1 karraska.  Han izanen da
nigar eta hortz garraskots. Lç Mt 8, 12 (Ur (G) ortz karraskotza; v. tbn. Lç Mt 13, 42; 13, 50 y ss.). Eta hortz-
haginei karrask-hots handi hura eragiten deraue. Ax 585 (V 376). An dira betiko negarra, ortz-karraskotsak.
Ub 156. Izain den negárra ta ortzen karratskótsa. LE Doc 269. An izanen da negárra ta órtzen karratskótsa. LE
Urt 27v. Nere kontra egin zituzten beren ortzen karraskotsak. Ur Psal 34, 16 (Dv karraskatu). Aserretuta,
ortzakin karraska-otsak egiten zituztela jarri ziran. Lard 487 (433 y 434 orz-karraskots). Infernuko kondenatuen
ortzen karrasi ots [¿por karraskots?] eta betiko negarrak. Arr Bearg 438 (ap. DRA). Bazan Errusi aldean agin-
karraskotsa ta negarra. Eguzk GizAuz 131.
- KARRASKOTS EGIN (Lar, Añ (G)). Crujir.  Eta garraskots bere hortzez egiten dik. Lç Mc 9, 18.
karraspara. v. garrazpera.
karraspio (Lar). 1. "Arrecife, suelo peñascoso de la costa de mar" Lar. 2. (V, G), karraxpillo. "(Vc, G),
serrano, pececillo de la costa" A. "Es dudoso como tríglido o serrano (pércido)" Arzdi Peces 379. "Karraspiyoa,
carraspio" Elizdo EEs 1926, 34. "Merillo, serrano, lobito (Paracentropistis hepatus)" FauMar 63. 
Itxaskabrea, durdo bi ta iru karraspio. Ag Kr 142. Karraspio, lula ta beste arrain txikitxoak. Echta Jos 34.
Karraxpilluak, dontzellak, durduak eta nik ez dakit zenbat klase. MMant 30. v. tbn. ZArg 1958, 46 (ap. DRA).
karrastarro. v. garastarro.
 karrat.  Uhaldeko seme zen Duhalde handia / Xinan arimaketan karrat ibilia. Zerb Azk 75 (tomado de Hb
Esk 98, donde se lee kharrak).
karrater. v. karretero.
karratera. v. karretera.
karrats. v. kirats.
karratu. 1. (Part. en función de adj.). Cuadrado. "Bonet karratua, la barrette" Lh. Cf. 3 karrakatu. 
Zibitatea bera zen karratua <qua->, eta haren luzetasuna zen hanbat nola zabaltasuna. Lç Apoc 21, 16 (Dv lau
izkinetakoa). Hiria karratu ekidatua zen. TB Apoc 21, 16.  "Équarrir" Lh. 2. "Se carrer, marcher les mains
sur les côtés, ou de quelque autre manière qui marque de l'arrongance" Chaho. 3. Cuadrado (ref. al área de una
superficie).  Hamahirur mila kilometra karratu. Prop 1906, 56s (v. tbn. 110). Metra karratu bat lekuren
zelaitzeko, obliatua nintzan kamiontra baten lekutzera. Etchebarne 98. En DFrec hay 8 ejs. 4. (Sust.). "Carré,
karratu, lauki" T-L. v. 2 karro.
karratu. v. kerratu.
karratxo, karraxu.  Odio, enemistad.  Zori txarrean egin zituzten / boz emateko legeak: / holako egun batek
ez ditu / asko hobetzen jendeak. / Karraxu frango agertzen dira / lehen zaudenak gordeak. Mattin 62. Karraxu
denak alde bat utzi [...] / izan gaitezen adixkide on. Ib. 64. Harritzeko da, Francotiarrek zer karratxoa eta
beldurra daukaten Eskualdunentzat. Herr 31-1-1963, 1.
karratz. v. garratz.
karrauka (V-gip, G-bet), karrauta (G-azp), karrauska (AN-gip; Izt), karraka (G-to, AN-larr), karranka (G-
baten mende.
azp), karroka (V-gip, G-to-bet, AN-5vill), karruka (G-bet). Ref.: A (karrauka, karraka, karranka, karroka);
Inza EsZarr 170; Iz To (karroka). 1. Hez de la leche. "Tela que queda pegada a la vasija en que se ha frito o
cocido leche, huevos, karrauskea" Izt. "Esne au garminduik dago; karroka gustorik eztauka baño (V-gip)" Inza
EsZarr 170. "Costra de leche quemada que se forma en el recipiente" Iz To. v. 1 arrauka (2), kerra. 2.
"Karroka (G-to), podredumbre de árbol" A. "Karroka, el deshecho que se forma en el interior del árbol que se
pudre" Iz To.
karraxi. v. garrasi.
karraxka. "(Sc), turbina" A. Cf. 1 karraska (I, 2). v. 4 karranka.
karraxka. v. 1 karraska.
karraxu. v. karratxo.
karrazitu. "Rancir, kharrazitü" VocS. Cf. kerrazu.
karrazka. v. 1-2 karraska.
karrazkatu. v. karraskatu.
karrazki. v. garrazki.
karrazkillo (AN-gip ap. Garbiz Lezo), karraskillo (AN-gip ap. Eusk 1962, 58).  Aladierna. "Esa planta se
encuentra en cualquier sitio y muchas veces a los lados de las carreteras. Es siempre verde" Garbiz Lezo 53n. v.
karraskila.  Katarroakin zeundela eta / aguro karraskilloa. Zendoia 42.
karrazpio.  Carraspeo (?).  Eztarria lau-bost bat eztul eta karrazpioz garbitu. NEtx LBB 124s.
2 karre. "Vade" Dv. "Banca, primera puesta en ciertos juegos de cartas" A.
2 karre.  Cuadrado (ref. al área de una superficie).  Ez nuen segur eros mena biziki pagatua: berrogoi sos
metra karrea. Etchebarne 98.
- KAREAN. En cuadrado.  Karrote farzituak. [...] Xeha zaitzu [karroteak] puxketan karrian arroltze baten
luzetasunian. [...] Farzitzen tuzu zure karrotiak [...]. ECocin 24.
karreatu. v. garraiatu.
karreatzale. v. garraiatzaile.
karregun. v. GARRAION.
karre(i)an v. GARRAIOAN.
karreiatu. v. garraiatu.
karreiu. v. 1 garraio.
karrela. "Delfín (Darric)" DRA.
karrelazia (det.).  A cuadros. "Atorra karrakatua (BN-arb), atorra karrelazia (S), atorra kuadratia (AN-
5vill), alkondara kuadratua (G-goi, AN-gip)" Gte Erd 206.
karrematin.  (Interj. de enfando o sorpresa).  Eta orduan [...] hau erran omen zuen dolamen batean:
Karrematin! Oraikotik, hire pipatzeak egin dik! Barb Sup 36.

baten mende.
karreon. v. GARRAION.
1 karrera (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc, Urt II 75, Chaho), karreda (AN-egüés ap. Bon-Ond 152), karrer(e). 
Tr. Documentado en textos meridionales; al Norte sólo lo hallamos en Haraneder. En DFrec hay 37 ejs.,
meridionales.
1. Carrera, acción de correr; carrera, competición.  Karrerea laster eroean Erbitegi ganean. (Cantar de
Rodrigo de Zárate). IC I 564. Lauster egiten dugularik proposatu izan zaikun karrerean. "Ad propositum nobis
certamen". He He 12, 1 (cf. ib. 1 Cor 9 24 karrera batean lausterka hari direnak, donde las demás versiones dan
stadio, lasterkatoki...). Laisterrak edo karrerak. Izt D 124. Utzi nai degu / pekaturako karrera. Ud 147. Milla
urte ta bederatzi egun / ogei ta seigarrenian / bizikletaren karrera zan. Tx B I 185. [Azari dantza] oso erreza da.
(Iru edo lau karrera egin bitza). Ikusten? Lab EEguna 95. Karrera irabazteko. Bilbao IpuiB 21. Karrera-eguna.
Ib. 21. Zaldi-karrerea. Ib. 21. Asto-karrera jokatu bear zala. Salav 102. Luzia ta tristia / gizonen karrera /
irurogei urtekin / neguen sarrera. Uzt Sas 193. Andoaindik Urnietara kamiñoa zabaltzen aritu giñan, karrerak
jokatzeko. BAyerbe 51. Esanez ea iñor zegoan Aian korritzeko moduan, eta karrera edo krosa organizatu bear
zutela. Albeniz 39.
2. (V-gip, AN-gip-5vill ap. Gte Erd 20). Carrera (estudios).  Mutil azkar onek karrera guztija onantxe egin
dau, berak bakarrik. Kk Ab I 113. Karreradun gizon bat. NEtx Antz 84. Nork yon arek lako aziera onik, ekandu
zindorik, karrera ederrik ta jatorri oberik? Erkiag Arran 111. Karrera bat ikasteko. Basarri 73. Mediku karreran
gaztautako diruak. SM Zirik 51. Karrera estudiatu. Lab SuEm 194. Edozein karrera edo estudioan. BAyerbe
177. Zer ofizio, ikasketa edo karrera. Gerrika 256. Nik [...] filologia klasikoa egin behar izan nuen karreran.
MEIG IX 73. v. tbn. MendaroTx 109. BEnb NereA 243. Vill in Gand Elorri 18. And AUzta 78. Olea 218. Uzt
Sas 208. Insausti 77.
3. karriera. Carrera profesional, empleo.  Orain asten dozun karrera edo estaduban. (1865). BBatzarN 221
(dirigido a los voluntarios de la Armada). Egiten ahal zinuke karriera bat xarmanta. Behar izanen duzu haatik
zenbait urtez eskolan ibili. Eta egun batez, menturaz, sartzen ahalko zira Operan. Etchebarne 131.
- KARRERAKO. De estudios, que tiene estudios.  Onek almen geiago eban olako bati arpegi ernoteko,
karrerako gizona zan da. Gerrika 194s. Baiña karrerako agintari arek, esanak esan, berea egin zuan, eta or
konpon! Insausti 305. - KARRERA ATERA. Hacer algo de provecho.  Irekin ez ziok karrerarik ateratzerik,
eta lengo tokira joan bearko dek berriz ere. BAyerbe 137.
- KARRERA EGIN (karrerain AN-ilzarb ap. Bon-Ond 157). a) Correr. b) Hacer carrera, hacer estudios. 
Gaizkien dagona da / gaztedi maitea, / karrera egin da gura / zerbait egitea. Ayesta 75. Naiz estudioak eta
karrera egin. Albeniz 219. v. tbn. Insausti 74.
2 karrera (G-azp-goi-to). Ref.: A; AEF 1955, 78. 1. "Portal. Atez kanpoko legorpea da karrera (G-to), se
llama karrera el sotechado que cae fuera de la puerta" A. "En el interior a la entrada se encuentra el portal
(karrera), con puertas a la cocina, a los cuartos [...]" AEF 1955, 78.  Atetik sartu ta bebarruan, karreran,
antxen dago [...] arrizuri eder zabal bat. Manzi GPatroi 13. Elizpean, karreran, ederki bizi ditezkela. RIEV
1907, 168. Etxe, karrera, ola, telleri / legorrak dauden tokira [erretiatutzen dira]. Tx B II 67. Karrerako arkuak,
ixkiñak, leioetako ar landuak. JAzpiroz 13. Iru Kontzeju-karrerako pillarean, eta beste iru Kakoeneko paretan.
Ib. 124.
2. (V-gip, AN-erro, B, BN-baig, Ae; Dv). Ref.: A Apend; CEEN 1969, 210 y 1970, 333; Izeta BHizt2. "Filière"
Dv. "El armazón del tejado se compone de unas viguetas horizontales que se llaman karrera (AN-erro)" AEF
1926, 14. "Viga inferior (BN-baig)" CEEN 1969, 210. "El techo está armado con cabrios que descansan [...]
sobre vigas horizontales (karrerak) (Ae)" CEEN 1971, 333. "Gure etxeko tellatuko karrera ongi dago" Izeta
BHizt2.
 "(B), línea de maderos, p. ej. de un piso o tejado" A.
3. "(G-bet), alero de tejado" A.
karrerape (G ap. A), karrape (AN-larr ap. Asp Leiz). "Soportal" A. "Cubiertos del ayuntamiento de Leiza" Asp
Leiz. v. 2 karrera.
karrer(e). v. 1 karrera.
karrerismo.  Carrerismo, afán por subir en el escalafón.  Gaur egun, diruaren poderioz, eta instituzio
autonomikoek karrerismoari ireki dizkioten aukerak pintin bat aldaturik, funtzionario edo "lanari" mordo handi
bat agertu da. Txill in MEIG I 259.
karrerista (V-gip, G-azp). "Ciclista. Aranzabal eta Askasibar karrerista onak izan zien" Elexp Berg.  Mungia
baten mende.
aldetik il guztietan etorten zan niregana karreriste ebillen bat. Gerrika 125.
karreta (Urt, Chaho).  Carro, carreta. "Cisium, bi arrodetako karréta" Urt V 155.  Anhitz zaldik konbatera
laster egiten duteneko karreta hotsa bezala. Lç Apoc 9, 9 (He xarriot, TB, Dv, Ip orga, Ol, IBk gurdi, Ur (V),
Ker burdi, IBe, BiblE zalgurdi).
- KARRETA-EGILE. "Carpentarius, karretagillea, orgagillea" Urt IV 254. "Carrucarius" Ib. 264.
- KARRETA-GIDARI. "Aureax, karreteroa, karretagidaria" Urt III 198.
karretatxo. "Carruca, [...] karretátxoa, karrosatxoa" Urt IV 264.
karretazain. "Carrucarius, karretéroa, karretazáña" Urt IV 264.
karretera (G-azp, AN-araq-ulz, Ae, Sal, R-uzt ap. EAEL 72), karratera.  Carretera.  Mailu bat alzairaturik
karrateran. HerVal 255 (cf. voc. del ed.: "Es posible se refiera a los trabajos de la carretera de Ibañeta. La cita es
del año 1881"). Karreteran. Ib. 160. Karretera egin zen tenpratik. Mdg 138. Kar[r]eterarik ezta eltan kona. Ib.
128. Alkate zelarikan belarrak arrenduan artzen zituzte, karreterak eta oianak ere bai. A Aezk 190 (v. tbn. otro
ej. en la misma pág.). Karreteretako motorra. Zendoia 205. An zubi bat kruzatu ta karretera jeneralera atera
giñan. Albeniz 42. En DFrec hay 4 ejs.
karreteria. "El transporte antiguo, realizado por carretas de bueyes, principalmente. Orduan karreterixan
zebizenak diruak eitte jittuen. / Kamioiak sartu zienian asi zuan karreterixia atzeraka" Elexp Berg.
karretero (V-arr-gip; Urt III 198), karrater (S; Gèze), karreter (Chaho), karrateru. Ref.: Lh (karreter); Ibarra
Dima; Elexp Berg.  Carretero. "Charretier" Gèze. "Karreterue, idiek gietako gixona eta idiek kiñitu iten daus
ibili ditesan" Ibarra Dima. "Aintziñan karreteruak oin trasportistak baiño inportantiauak zittuan" Elexp Berg. v.
garraiari.  Karretero triste bat. FrantzesB II 44. Gelditu zituen iru edo lau karro [...]. Eskatu zien diru puska
bat karreteroai. CartAnd 393. Karrateruak izen in dire / Felix te Arzubikoa / [...] desafiorik gure badozu /
badagoz proba-lekuak. EusJok II 109. Denbora artan Pantorrill zuten / karreteruen nagusi. Tx B II 112. Zurak
Oiñatira karreteruak ekarri (V-gip). Gand Eusk 1956, 207. Jarri baitzen Laphurdiko itzain, karretero eta tokero
guzien buruzagi! Etcheb Obrak 61.
karretilla (V-gip ap. Elexp Berg).  Carretilla.  Autobusik etzebillek, baña karretillan eraman leikek zerbait
plazara. Salav 53 (v. tbn. más ejs. en la misma pág.).
karreto (AN-larr ap. Asp Leiz2). "Acarreo" Asp Leiz2. v. garraio.  Gogoangarri zaizkigu gure bidetan zear
ibiltzen ziran [...] gizon aiek: manda-gurdien gidari batzuek, eta idi parearen aurretik, inguruko karretoetan
besteak. "Transporte de cercanías". Garm EskL I 142. Karretoa seguru asko idiekin egingo zuten. JAzpiroz 12.
- KARRETOAN. "Karretuan = karriun (G-to-bet). Ari zen karretuan (G-bet). Bigarren karretuan = biajian,
jorradan" (Comunicación personal).  Joakin nuan egunero laguna, beiekin karretoan ondar eta zemento
karraitzen. JAzpiroz 203. karreton. v. karroton.
karreu. v. karraba.
karreun. v. GARRAION.
karreuntza. "(BN; Lf), charroi" Lh. v. garraio, karreuxa.  Gogotik hartuko dut zaldi bat; enea ezik, bideko
on ez izanez, ospitaleari utzi diot kharreuntzako. Laph 161s.
karreuxa (BN-baig ap. A), karreuza. "Acarreo" A. v. garraio, karreuntza.  Oinez dire joan-ethorriak; esku-
orgaz edo haurren eta gure sorbaldez kharreuzak. Prop 1897, 129s. Ur-handiek gaindi egin zuten, gain alde
guziak orhe bilhakatu ziren, eta kharreuzak baratu ziren abantzurik gabe bortz hilabethez. Prop 1899, 227.
Karreuza edo garraioa bederen merkea zuketen gain-beheiti. Larre ArtzainE 14.
karreuza. v. karreuxa.
karreztatu. v. garreztatu.

baten mende.
karri. v. ekarri.
karrian. v. KARREAN (s.v. 2 karre).
karriatu. v. garraiatu.
karriera. v. karrera.
karrika (AN, L, B, BN, S, R; Volt 115, Urt II 32, Ht VocGr 419, Lar, Añ (AN), Izt, Arch VocGr, Gèze, Dv, H
(L, BN); kh- VocBN, Gèze), garrika (BN-ad). Ref.: Bon-Ond 151; A (karrika, garrika); AEF 1926, 15; Lrq
(kharrika); Iz R 299 y 301, Ulz; Izeta BHizt; Gte Erd 190.
 Tr. Documentado desde Leiçarraga en la tradición oriental (tbn. en Gámiz 205). En la tradición occidental el
primer ej. corresponde a Moguel y únicamente se encuentra en textos guipuzcoanos. Emplean kh- Leiçarraga, M.
Elissamburu, Mirande (todos junto a karrika) y los autores suletinos (excepto en la pastoral de Charlemagne). En
DFrec hay 38 ejs., 23 de ellos septentrionales.
1. Calle. "Karrikako ataria, portal de la calle (AN-erro)" AEF 1926, 15. "Karrikan goiti ta beiti ibili gara (AN-
5vill, B, BN-arb), [...] karrika lüze zonbaitetan ebili gira (S), [...], karriketan gainti dabiltza (S)" Gte Erd 190.
 Mendiondo, carrica (1520). Arzam 302.  Zuzena deitzen den kharrikara. Lç Act 9, 11 (He, TB, Dv, karrika;
Ol txaide, Ker, IBk, BiblE kale; v. tbn. Lç Lc 13, 26 karriketan). Ierusalemeko karriketarik gurutzea soiñean
zuela. Mat 190. Pasatzera doha / Iaun handia karrikan. EZ Noel 122. Karrikan iragaiten zela aurthiki zioten
zenbait ur burutik behera. Ax 312 (V 208). Karrikhan Angeru eta etxean Deabru diruditenek. SP Phil 236 (He
karrikan). Iraganen diagu gaurko gaua karrikan. Urt Gen 19, 2 (Dv, Ur, Ker, Bibl, BiblE plazan, Ol zeian).
Prozesione bat karriketan egiteko. CatLav 412 (V 197). Karrika edo plazaan prest ta eskintzen bezela burua
danzarako. Mg CC 186. Beren eltze eta pegarrak aurtiki karrikara. FrantzesB I 31. Silo-ko karrikaetan. Lard
151. Karrika ta plazaetara danak irteten ziraden. Aran SIgn 93. Zeruraino zohan karrika edo bide eder bat. Jnn
SBi 109. Üngüratü ondoan etxiak eta kharrikak. Ip Hil 134. Nagusi bihotzgabeak karrikarat aurthikitzen du. Arb
Igand 87. Karrika guzia ez zuten aski zabal berentzat. Biak bardin hordi arrail. HU Zez 203. Egun guziuan
egonda elurrari dunba-danba; gesal bateki karriketan, ezbaizaiteken kristiak erkin. Mdg 137. Karrika zear
dabiltzan komediantien antzera. Ag G 302. Urtutsik iragan nintzan hango karrika ederretan gaindi. StPierre 28.
Bazoan beraz Martin, karrikari behera. Barb Sup 9. Martigny-ko karrikak barrena. Inza Azalp 23. Karrika
biurgune batean tarranta andi bati buruz-buru egin zuen. FIr 132. Karrikari goiti eta behiti badoa harro harroa.
Zub 65. Lora zitezte zeru-karrikak! 'Célestes avenues!'. Or Mi 139. Karrikaren bertzaldetik hurbiltzen zaizkote bi
gizon. JE Ber 86. Argigabeko karrika ortara. Ir YKBiz 390n. [Jitoek] etzuten karriketan ibili behar, etziren haizu
iturrietarat. Zerb Azk 13. Karrika horren buruan plaza handi bat ikusiko duzu. JEtchep 83. Karrika baten
kantoinean. Arti Ipuin 27. Pariseko karrikak dirdiratzen zuten. Izeta DirG 97. Ospitalean etzan eta karrikan
eskatu ogia jan. Ardoy SFran 146. Karrikan eta eskolan, erderaz ari ginen. Iratz in Alzola Atalak 119.
Karrikako galtzak alkatearen kontra. Arti OC I 368 (ap. ELok 16). Karrika galtzaratuetan gaindi. Larre
ArtzainE 311.
v. tbn. Harb 167. Arg DevB 185. ES 379. Ch III 13, 3. FLV 1989, 109 (Munarriz, 1749). Lg II 259. Brtc 1.
Xarlem 389. LE Ong 48r. Dh 106. Etch 350. It Fab 31. Izt C 178. Gy 163. Hb Egia 25. Ur Mt (G) 12, 19. Dv
Lab 389. Laph 200. Elzb Po 204. SBaroj in FrantzesB II 122. Otag ib. 132. EE 1883b, 226. Elsb Fram 172. Lap
250 (V 113). Mdg 125. Lander RIEV 1908, 622. IPrad EEs 1915, 103. EEs 1916, 95. Muj PAm 26. Ox 87. Yanzi
203. Lf Murtuts 37. Mde HaurB 109. Anab Poli 121. Zait Plat 154. Osk Kurl 86. Larz Iru 136. ZMoso 42. Balad
211. Mattin 36. Etchebarne 85. Kharrika: Bp II 61. Egiat 166. Mst III 13, 3. Etch 234. Elsb Fram 175. Mde Po
63. In Etxde JJ 61.
2. (AN-5vill, L, B, BN, S; Lh). Ref.: Lh; Lrq (kh-); AtSac 56; EAEL 71; Gte Erd 190. Casco urbano
(frecuentemente en oposición a baserri, etc.). "(BN-baig), bourg, par opposition à hameau" Lh. "Amaiurren
karrikakoa da (B), [...]. Atarratzeko karrikan bizi da (S), Sunbillako karrikakoa da (AN-5vill)" Gte Erd 190. v.
kale (2).  Luzaideko karrika / puxanten kanpaña. LuzKant 39. Goizgiro oberik noiz, karrikako biztanleentzat?
[...] Baserritar guztiak an zebiltzan. EEs 1923, 203. Nahiagoko zukeen, [...], bakar bakarrik sartu Frantzian,
Donibane Garaziko karrikan. Barb Sup 130. Etxauetako hilak ekarten dütiela apezik gabe karrikala. Const 31.
Bazterretxetako eta karrikako nexkatoak inarrosiak zauden. Zub 85. Lesakan karrikan / señorita guziyak / ire
atzetikan. Yanzi 123. Zenbat haur ttipi karrikan eta karrikatik kanpo katiximaren frantsesez ikasten hasiak!
Euskararentzat mentura txarra beraz. Zerb Azk 31. Basarritako kontuak ondo / aztutzen dira karrikan. Uzt Sas
304. Karrikarat etortzen da / hau beti argiko, / eta bero-beroa / îna eguardiko. Mattin in Xa EzinB 106.
[Argitegiak] Pettarreko kharriketan / igorten bere argia. '[La centrale électrique] dans les bourgs du Bas-Pays'.
Casve SGrazi. 74. Biziki leku pollitean. Ez arrunt karrikan, bainan hurbil. Etchebarne 98. Etxean behar erospen
batzu eginez karrikan Baigorriko itzuliaz balia. Larre ArtzainE 43.
3. (BN, S ap. A; VocBN, Dv). "Chemin bordé de clôtures" VocBN. "(BN), chemin creux" Dv. "Camino entre
baten mende.
cercas" A.
4. "(AN-5vill, L, BN), agujeta, pasar la bola por debajo de los bolos sin derribar ninguno" A. v. infra
KARRIKA EGIN.
- KARRIKA-BAZTER. Borde de la calle, acera.  Zimaur pilla andiak karrika bazterretara atera. Izt C 179.
Atsegin dugu karrika-bazterren luzara argaltzen ikustetik. Banakatuz doazi etxeak. JE Ber 90. Hiriaren
erditsutako karrika-bazter baterat lekuratzen dira gure otoak. Ib. 85 (v. tbn. 86). Bere hegi eta konkorretik
karrika bazter hetara jaustera behartzen dela gaintarra. Larre ArtzainE 63.
- KARRIKA BETEAN. En plena calle.  Prediku baten ondotik, pagano bat karrika bethean jazartzen zaio.
Laph 218. Karrika bethean gelditzen [gira], bi botoila arno onen erosteko. JE Ber 24.
- KARRIKA-BIDE.  Zabal daukat etxek'athea, / [...] utz othoi karrika-bidea, / haur maitea! Ox 171.
- KARRIKA-BURU. v. karrikaburu.
- KARRIKA-DANTZA. v. karrikadantza.
- KARRIKA EGIN, KARRIK EGIN. a) Fallar, fracasar. v. KALE EGIN.  Rusian eta guziz Xinan egin diren
gisa hortako entseguek karrika egin [dute]. Lf in Zait Plat XVIII. Bazen zer irabaz [Kermezan], bainan xantza
duenak xantza, guk karrika egin dugu. Herr 13-7-1961, 2. Oraiko atheraldi huntan, ez dute karrika egin. Azeri
bat hil dute. Herr 2-5-1963, 2.  Fallar, dejar plantado.  Zure lau lagunak bethi hitz beretan direa
Ameriketarat joaiteko? --Ez... Biek karrik egin daukute. Larz Iru 12.
b) Faltar (a misa...).  Noizean behinka igandetako meza ere karrik egiten. Larz Senper 44.
c) "Terme de jeu de quilles, lancer la boule et traverser les rangées de quilles sans en abattre" H.
- KARRIKA HERTSI. Calleja, callejuela. "Calleja, [...], karrika ersia" Lar.  Karrika hertsi eta etxe zaharren
moldean. StPierre 39. Leku ilhun bat, kasik argirik gabe, karrika hertsiak. JEtchep 80. Han gaindiko karrika
hertsietan etziren eskas komentu eta elizak. Ardoy SFran 85.
- KARRIKA-ERTZ. Esquina.  Sinagogetan ta karrika-ertzetan zutik otoitz-egitea atsegin dute. Ir YKBiz 128.
- KARRIKA-ERTZEKO, KARRIKERTZEKO. (El) que vive en el pueblo, en la ciudad (en contraposición a
basetxetar).  Goibeltasuna arindu zioten, basetxetar kankallu batek karrikertzeko nekazari bati irabaztea
arritzekoa etzala esanaz. P. Etxeberria EEs 1923, 205.
- KARRIKA-GURUTZE (B ap. A; Dv). "Carrefour" Dv. "Encrucijada" A.
- KARRIKA-IZKINA. Esquina.  Jaun gaztea karrika izkin batean jarri zen. Laph 85. Karrika ezkina batean,
tipula axal baten gainean lerratu zen, eta zabal zabala erori. Barb Sup 38.
- KARRIKA-KANTOI. Esquina.  Haiei lakhet ziaiek kongregazionetan eta karrika kantoinetan zutik daudela
othoitz egitea. Lç Mt 6, 5 (He kantoiñetan; TB, Echn, Samper eskinetan, SalabBN karrika xokhoetan, Ip, Dv,
Leon karrika buruetan, Ol zeiburuetan). Karrika kantoi batetik soldadoak eta herriko agintariak agertzen dira.
Arti Tobera 274 (v. tbn. 263).
- KARRIKA NAGUSI. Calle mayor, principal. "Karrika nausi (Hb), grand'rue, rue principale" Lh.  Sartu
ziran euren herriko karrika nagusian. Zab Gabon 27. Donibane Lohitzunen, karrika nagusiko Martikotenean.
Iratz in Alzola Atalak 119. Mauleko karrika nagusiaren buru hartan. Larre ArtzainE 140.
- KARRIKA-SARTZE. Bocacalle, comienzo de la calle.  Hor dira karrika-sartzeetan harrizko ateak, bi esku
juntatu bezala daudenak goiko zeruari. Larre ArtzainE 311.
- KARRIKA-XAHUTZAILE. "Boueur" Dv.
- KARRIKA-ZAPATZAILE. "Karrika-zaphatzaile, batteur de pavé, d'estrade" Dv.
- KARRIKA-ZIRKILU. Callejuela.  Karrika zirkillurik txikarrenetako barri ikastea. Izt C 39.
- KARRIKAZ KARRIKA (AN-5vill-ulz, B, BN-ciz; Urt). Ref.: Iz Ulz; Gte Erd 190. De calle en calle.
"Ambulator, karrikaz karrika gauza saltzaillea" Urt II 32. "Karrikaz karrika aski itzuli egin zuten (BN-ciz), [...],
karrikez karrike (B), [...], karrikaz karrika ibili da (AN-5vill)" Gte Erd 190.  Karrikaz-karrika dabilzen guzien
erdian agerzen da. Mb IArg I 365. Zer erran ahal othe daiteke [...] maskaturik karrikaz karrika dabilzanez.
CatLav 381 (V 184). Badabill orrotz-onontz karrikaz karrika. It Fab 257. Lau urtean jardun zuen Jerusalengo
karrikaz-karrika. Lard 538. Karrikaz karrika, athez athe ibilli zen eske. Laph 237. Abiarazi zuen Julien saindua
karrikaz-karrika. Jnn SBi 100. Espakaturik ihesi doa / karrikaz-karrika. Etcham 187. Karrikaz-karrika,
emaztekiak aski urrun eremana zuen. JEtchep 116. Bazabillan karrikaz karrika. Ardoy SFran 160. Antzerki
muntatzaleak karrikaz-karrika oihukatzen zuen. Lf in Casve SGrazi 9. v. tbn. Gy 196. Aran SIgn 138. Zub 110.
Zerb IxtS 74. Mde Pr 289.
- KARRIKA-ZOKO, -XOKO. Esquina.  Karrika zoko bat. Barb Sup 100. Pariseko karrika xokoetan. "Coins
de rues". Ardoy SFran 91.
- KARRIKA-ZORRI. Granuja.  Karrika-zorri voyou erraiten deien horietarik bat. Eskual 15-8-1913 (ap.
DRA).
- ZEHAR-KARRIKA. Callejuela.  Zeihar-karrika batetik eskumara jo. Osk Kurl 86. Zeihar-karrika batetik
aldeginik zatekeen. Mde Pr 164.
karrikaburu (ANc, L, BNc, S, R ap. A; Gèze (+ kh-), H).  Cabo, final de calle. "Impasse" Gèze. "(Tête), fin
d'une rue. Karrikaburuko etxean dago, il demeure au fond de la rue" H. "Encrucijada, extremo de la calle" A. 
baten mende.
Jende asko zeukan / karrika-buruan, / aoak zabaldurik. It Fab 30. Zohaza lasterrez hiriko karrika eta
karrikaburuetara. HeH Lc 14, 21 (Lç, TB, He, Dv karrika, Ol auzo, Leon bide-kurutze, Or, Ker, IBk, BiblE
kale). Agertzen da hor karrika buruan, ardi multzo bat ederra. Barb Sup 93 (v. tbn. 40). Etxe-atari ta karrika-
buru bakoitzetik zalapartan etorrita. Mok 17. Karrika-buruan, [...] harresi gorrats lodi batean idekitzen den
athe [bat]. JE Ber 11. Karrika-buru guzietan gauza hori behar orduz eta behar gabe errepikaturik. Lf in Zait
Plat XXI. Hor du bere ttattola, karrika buruan! Larz Iru 104.
karrikadantza (Lar Cor 240, Aq 287 (V), Lh).  Pasacalle. "Las karrikadanzas, eskudanzas y otros nombres
que tienen los bailes o danzas comunes de Guipúzcoa" Lar Cor 240. "Pamperuque" Lh. v. kalejira. Cf VocNav
s.v. carricadanza.  Edate edo karrika dantza. Izt D 87. Pozez jauzika [...] gazteria, guzien artean karrika-
dantza atera bear dutela, antziñako legera. Mok 13. Kalejirak, karrikadantza edo biribilketak. MEIG I 62.
karrikaka.  Por calles.  Telefonako liburu alimale batzu [...] telefonadunen izen eta egoitzak karrikaka
zauzkana. Herr 22-3-1962, 4.
karrikaño (H).  Dim. de karrika. "Ruelle" H.
karrikar. v. karrikatar.
karrikaratzaile.  Difusor.  Lehena barneko langile ixila bezala, bigarren hau zen plaza-gizona, zabaltzailea
eta karrikaratzailea. Larre ArtzainE 186.
karrikari.  Callejero.  Martina karrikari, beti ola baiabil, ez diñat urrikari (AN-5vill). 'Berak bere burua
galtzen duena ez dugu urrikari'. Inza NaEsZarr 1527.
karrikarte (kh- S ap. Lh y Lrq), karrikart (Gèze). 1. "(Foix), carrefour" Lh.
2. "(BN-baig), ruelle" Lh.  Karrikarte horren xuxentzeko, berdintzeko, bidearen segurtatzeko neurriek hala
beharturik, kendu zuten etxea egun batez. Larre ArtzainE 288.
3. Plazoleta.  Karrikarteak berriz ditu bi, bata nagusiya edo zarra [...], eta bestea berriya, pelotarakoa.
IPrad EEs 1912, 262.
karrikartetxo.  Dim. de karrikarte (3).  Eta iru karrikartetxo ere badira gañera. IPrad EEs 1912, 262.
karrikatar (Hb ap. Lh), karrikar.  Habitante del casco urbano (opuesto a baserritar, etc.). "(Hb), habitant du
bourg" Lh. v. karrikes, kaletar.  Gastu egile "karrikatar", / Pagatzen "laboraria". (1929). LuzKant 117. Zuk
eta nik, karrikarrek omen ditugu kanpaindarrak tturrintzen... Larz Bozak 18. Ez haatik karrikatarra ere izpirituz
eta moldez. Larre ArtzainE 99.
karrikatto (H).  Dim. de karrika. "Ruelle" H.
karrikatxo (Lecl, H).  Dim. de karrika. "Ruelle" H.
karrikazale.  Callejero.  Gizon karrika-zale, etxe-ondatzale (B). A EY III 132. Gaztiak besta egile, / ardüra
kharrikazale. 'Ils s'attardent souvent au bourg'. Casve SGrazi 168.
karrikes.  Que reside en la ciudad, en el pueblo. v. karrikatar.  Kharrikes eta etxautes, güziak aldian,
denak harrotürik. Eskual 21-3-1913, 3. Hiritar alfer aseak / eta karrikes goseak / biek trufaz deitzen gaituzte /
arto mindu jaleak. Etcham 75.
karrikiri.  Avenida. Cf. A Morf 15: "Iri 'cerca' más esparcido que como vocablo independiente se halla en
nuestros días en calidad de sufijo temático, sobre todo en toponimia [...] Astiria, Zubiri, Mendiri, Karrikiri". 
Aran, carriquiri (1520). Arzam 302.  Eliza nausirat buruz dohan karrikiri (avenue) bat badu ederrenetarik.
Prop 1910, 232 (ap. DRA).
karril.  Carril. "Karrill, trenbidea. Beste batzuk karrillian, karrillian enpliatzen zien. Hitz ia galdua" Elexp
Berg.  Minatik planora esan det karrillak zirala. Ba, karril ortan bagoneta mandoak tiraka ekartzen omen
zuten. JAzpiroz 12. Karrillan edo burnibidean / egin nulako irrintzi. AZink 135.
baten mende.
(karrimioz). "Que puedan pescar [...] en las crecientes y avenidas del río con la red llamada karrimioz"
(Azpeitia, 1533; comunicación de I. Gurrutxaga) ABibl.
karrio. v. 1 garraio.
karriola. "Carriola, cama o tarima con ruedas para dormir, es voz Bascongada" Lar.
karriolatto.  Calesa, carretela.  Londreserat buruz abiatuko zen, [...] eta oraino etxe-nagusian badaukate
hiriratekoan zerabilkan karriolattoa. Prop 1906, 52.
karriot. v. xarriot.
1 karro (V-gip ap. Elexp Berg; Arch VocGr, Chaho, Dv, H), karru (AN-5vill ap. CEEN 1969, 226).  Carro.
"Grosse voiture de transport" Dv. "Charrette à ridelles" H. "Nunca se le llamaba gurdiya sino karru, karrua"
CEEN 1969, 226. "Lau ijitto-karro pasau die" Elexp Berg. En AxN se explica orgaren edo gurdiaren arroda
(430) por karroaren edo gurdiaren kurpilla. v. gurdi.  Karro trunfala, ene perlea, / nik bearko dot gozadu.
Lazarraga (B) 1179rb. Ainbeste kañoi eta / onenbeste karro. FrantzesB I 141. Gelditu zituen iru edo lau karro
goitik zetozenak. CartAnd 393. Ezin karriatu du / karro bat kaka. Bil 42. Oien bultuak baziruriyen / galera edo
karrua. Xe 314. Karro zar-zar batian / gabaz da gelditzen. JanEd II 77. Tira eraiten eutsan / atzeko karruak.
Noe 109. Ura karro gañera / etzan errez jaso. Tx B III 129. Bolanjer bat, bere karroa ogi bero beroz betherik.
Barb Leg 66. Jainkoak ereman zuen suzko karro batean. Zerb IxtS 66. Beste gorapean, karru luzea ta beste
txikerrago bat dagoz. Erkiag BatB 121. Gurdi ta karro zarrak. Salav 18. Alemanian eta Frantzia behere hortan,
karro apainduak muntatzen ziren ihauteria-kari. Herr 20-2-1997, 1. Berehala igorri ninduten karro tzar batean.
Etchebarne 133 (v. tbn. karro tzar StPierre 28). Urteten eban karru aundi batek ogitara Intendentziara. Gerrika
48. Bi ankak belaunez goitik moztuta, karroz erabiltzen zuten. Albeniz 26. v. tbn. Gy 178. Iraola 87. EusJok 145.
Auspoa 77-78, 21.
 Automóvil.  Bertako [San Franziskoko] barri dakienarentzat ondo organizauta dago ibilgailluekaz. An
barruan ezta biar karrorik. Gerrika 218.
 Vagón.  Treina bere bi karroekin. Herr 26-2-1998, 1.
- ZALDI-KARRO (V-gip ap. Elexp Berg, s.v. zaldiburdi). Carro tirado por caballos.  Ormez barrutik eztabil
ez automobil da ez zaldi-karro. Gerrika 205.
2 karro.  Cuadrado. Cf. karratu (4).  Estalzen puskekin egiten dutelarik karro ttipi batzu. ECocin 42.
3 karro. v. 1 garro.
karro. v. karlo; 1 karroin.
karrobide, karrabide.  Camino de carros.  Handik laster ardi bat karrabidean hil berria. Satr Ekaitza 18.
karrodun, karrudun.  Conductor de carro.  Baña alako baten urten egin biar [...], eta alako sustorik emon
geuntsan karrudunari! Gerrika 48.
karrofla. v. garrafla.
karroi. v. 1 karroin.
1 karroin (L-ain, BN, R; SP, Arch VocGr, VocBN (kh-), Dv (kh-, BN), H (BN)), karro (S; kh- Gèze), karru (kh-
S; Lecl, Gèze, Dv (S), H), karrun (-ñ BN-mix, S; kh- Lh), karroi (BN-ciz, R-is-uzt), korroin. Ref.: VocPir 82; A
(karroi, karro); Lrq /khaRu [oxítona]/); ContR 520 y 532; Iz R 395 y 299; EAEL 225; Gte Erd 89.
1. Hielo. "Glace" SP. "Gelée, kharro", "glace, kharru" Gèze. "Eguatxa karroiez kuajat(r)uik, el río helado"
ContR 531. "Mendiak lurmentzen ari dira (G-azp), [...] karroia gesaldu da (BN-ciz), elurra urtu da (BN-ciz-
arb)" Gte Erd 89. v. 1 jela, izotz.  Elhurraz gaineti, hotzik / bai karroinik, bai izotzik, / badeia deus lurrean? O
Po 40. Nola suiak ezpaitiro hotza ekar edo eman, ez karroinak bero. AR 302. Badaki kharrua eztela besterik ur
gogortia baizik. Ip Dial 119 (It, Ur izotza, Dv horma). Kharroina eta elhurrak (BN-baig). CantTP 14 (BN-mix
kharroña eta elhürrak, S kharruak eta elhürrak, R karroia eta elurrak). Karroin eta ormaegun beltz heken
baten mende.
oroitzapena. Zub 121. Abenduko gau luzetan / izotz eta kharroñetan / Murde d'Urrutia etzen ageri. Balad 176.
Kanpoan karroina balinbazen, edo euri-zipirtak, orduan barnean egiten ginuen gure berotzea. Larre ArtzainE
192. 2. karru (kh- BN, S ap. A), karruñ. "Helada fuerte" A. "Helada. Horma edo karruña (Herr)" DRA
- KARROIN-ILTZE, KORROINITZ. Punzón de hielo.  Karroin itziak. HerVal 140. Zorzi korroiniz. Ib. 222.
- KARROIN-KANDELU. "Karron-kandelu (Sc), carámbano de hielo" A.
- KARROIN-ZIRI. "(BN), costra de hielo" A. "Dice Landerretche que son pequeños carámbanos que cuelgan del
tejado" DRA.
2 karroin. "Interjección. Ah karroin! Deabruen bixaia! Au [...] gure etxean izan zan Bidaniako asto pierra duk!
F. Arriola Baserritarra 11-9-1909" DRA. Cf. karruin.
karroindatu, karrointatu (H), karruntatu (kh- S ap. Lrq; kh- Dv, Gèze, H), karuntatu, karrontatu (kh- Lecl).
Ref.: A (kharruntatu); Lrq (kharruntatü).  Helar(se), congelar(se). "Geler" Lecl, Lrq. "Geler" y "glacer" Gèze.
"Geler à la glace" Dv.  Karrointaturik odola. O Po 61. Hotzak eztitu haboro erreren, ez karrointaturen. Tt
Onsa 159. Joan baitzen putzu karroindatu batetara leporano sarzera. AR 360. Iphar hotzeko itxaso hotzetan
büztana kharruntatürik. Chaho AztiB 9. Elhur gainen / hedaturik. / Kharuntaturik, harriturik, / hil hilik. Arch
Fab 199. Agur Allande: Üdüri lükek kharrüntaturik hizala. Jar hadi susulian. Miroir de la Soule 8-10-1966 (ap.
DRA).
 karruntatu (kh- BN, S ap. A). Caer una helada. "Helar fuerte" A.
karroindu (H; kh- VocBN, Dv), karrondu, karroatu (R-uzt). Ref.: A; ContR 532; Iz R 395. 1. Helar. "Geler"
VocBN. "Geler à la glace" Dv. "Karroatruk, helado" ContR 532. v. karroindatu.  Marinelak trenpatuak / hotz
handiak kharronduak. "Itsasoko perillak" (L) (ap. DRA ).
 (kh- VocBN  A). "Action du temps qui se met à geler" VocBN. "Helar fuerte" A.
2. karroatu. "1.º (S), acoquinarse, encogerse, entumecerse; 2.º (Sc), acoquinado, encogido, entumecido" A.
karroinketa (AN, Ae). "(Ae), hielo" A Apend. "(AN), helada" A Morf 116.
karrointasun, karrontarzun.  Hielo (fig.), frialdad.  Idok etzazü ene bihotzetik kharrontarzün eta
hoztarzünak oro. Medit 175 (ap. DRA).
karrointatu. v. karroindatu.
karrointe (BN), karronte (R-uzt), karrunte (kh- S), karrunta (kh- S; kh- Dv), karruinte (BN-mix), karruate
(R). Ref.: Bon ms. (karrointe, karruinte, ap. DRA); VocPir 64; A (kharrunte, karruate); Lrq (kharrunta); Iz R
395.  Helada. "Gelée" VocPir 64. "Serie de heladas" A. "Zé karrónte zagon, ¡qué helada había!" Iz R 395. 
Kharruntia eta hotza (S). CantTP 13 (V leia ta otza, R izotza eta otza). Ulhünpian edo kharrunteen axolbian
etxeki datian lur sagarra. Eskual 3-1-1908 (ap. DRA). Nestatia oboroagotan da ungurunetan, noiz ta, karrontek
eta arrosadek eta lantxurdak galaraztanteinian erintziuak. Mdg 145.
karroinztatu, karrustatu.  Helar. v. karroindatu.  Abentiak üda hozten ta negiak kharrustatzen. Egiat 189.
karroka. v. karrauka.
karromato.  Carromato.  Kotxe ta karromato, / litera ta burdi, / Bitorian gelditu da / ondasuna lodi.
FrantzeB I 126.
karron. v. karroin.
karrondu. v. karroindu.
(karrontxa). "Aro" J.L. Elcarte (Améscoa).
(karrontxo). "(Zuia), erizo de la nuez" Baraib RIEV 1907, 347.
1 karrosa (Urt, Dv, Lh), karroza (Lar), karroxa (Chaho), karroz, karrusa (S (Foix) ap. Lh), karruxa (S (Foix)
ap. Lh). 1. Carroza, carruaje, coche; carro. "Carreta" Urt IV 254. "Carrus" Ib. 264. "Carrosse, voiture" Dv. v.
baten mende.
orga.  Tr. Documentado al Norte desde mediados del siglo XVII. Al Sur se encuentra en Mendiburu, Iraola,
Echagaray, Txirrita, S. Mitxelena y Berrondo. La forma más empleada es karrosa. Hay karroza en Axular y
autores gipuzcoanos (salvo Berrondo que emplea karroxa); karroxa en Archu, karroz en Mendiburu y
Goyhetche (en éste junto a karrosa), karrusa en Arbelbide (tbn. karrosa) y karruxa en AstLas (14). En DFrec
hay 7 ejs. de karroxa, 3 de karrosa y 1 de karroza, todos ellos meridionales.
 Biak karrozan edo kotxean ibili [ziren]. Ax 350s (V 232). Har zazue estudioaren karrosa. ES 188. Geldiarazi
zuen bere karrosa. He Act 8, 38 (IBe, BiblE karroza; Lç karriot, TB luzorga, Dv orga-lasterra, Ol, IBk gurdia).
Agerzen da karroz eder-enean, zaldizko soldaduz. Mb IArg I 365 (v. tbn. 267). Jauregiko zaldunak beren kotxe-
karrozetan dakarziela. Ib. 365. Gerlako hainbeste trastu, / hainbeste karroxa, hainbeste apairu. Arch Fab 153.
Suteiko ikatza karrosain arriñatzen. HerVal 188. Haiñbertze karro ez karrosa. Gy 144 (10 karroz). Egin arte
karrosen bide hain beharra. Hb Esk 97. Orga eta karrosa egiteko. Dv Lab 321. Karrosa eder batean. Jnn SBi
158. Dela karrosa, dela biziklet, dela otomobil. HU Zez 118. Karrosa batean ezarri zuen eta etxerat eraman.
Arb Igand 88 (79 karrusa). Iñauteriyetako gurdi-karrozen festa ikustera. Iraola 104 (v. tbn. 115). Bai ahal
dakizue hastapeneko karriotak edo karrosak, oraiko lardai edo sarga aphaindu batzuen antzorat egiñak zirela.
Darric RIEV 1912, 225. Leertua kausitu dute karrosa uzkailduaren pean. Zub 61. "Anbulantzetako" karrosa bat
dirudi gure beribilak. JE Ber 98. Maiz dut gogoan Haltsuko gaina, maiz "Aintzinaren" karrosa. Iratz 105. Zaldi-
karroza suzkoan. SMitx Aranz 19. Handi-mandiak karrosan, girixtinoak oinez. Lf in Casve SGrazi 12. Pakean
uzten ez baduk karroxa, bertan ilko aiz. "Coche". Berron Kijote 105 (v. tbn. 101, 102, 105 y ss. karroxa). O!, ez
otoan, ez, bainan karrosan. Etchebarne 61. v. tbn. Tt Onsa 124. Dv Telem 40. Prop 1876-77, 53. Elsb Fram 110.
StPierre 16. Barb Leg 135. Lf Murtuts 53. Larre ArtzainE 89. Karroza: Echag 88. Tx B I 249. Ostolaiz 90.
2. (BN-baig ap. CEEN 1969, 198 y 1971, 194). "Karrosa, que no es otra cosa que el teatro popular valcarlino"
CEEN 1971, 194. Cf VocNav: "En Valcarlos llaman carrosa o karrosa a una pantomima o farsa teatral, en forma
de juicio, que tenía lugar sobre un tablado en la plaza pública, y cuyo objeto era satirizar determinados sucesos
de la vida local, sacándolos a pública vergüenza".  Ez nuke nehori afronturik eman nahi Luzaideko azken
karrosa hemen aipatzean. Satr in LuzKant 92.
3. Borrachera. "Cuite, ivresse" T-L.  Sosa balute, itho litazke arnoan: / zenbeit karrosa ez biltzekotan zertako
bizi munduan! Zerb "Pepe eta Ganizon" (ap. DRA).
- KARROSA-BIDE. "(Chemin) carrossable" T-L.  Karrosa bide bat Donibanerat. BOEl 701.
- KARROSA-EGILE. "Carpentarius, [...] karrosagillea" Urt IV 254. "Carrucarius" Ib. 264. "Carrossier,
karrosegile" T-L.
- KARROSA-ETXE. "Carrosserie, karrosetxe" T-L.
- KARROSA-MUTIL. "Karrosa-muttil, cocher" Lh.
- KARROSAPE. (En casos locales de decl. sing.).  Karrosa-pean dantzan ari da Aiten hezurren errautsa. Iratz
105.
2 karrosa. (?).  Nahi baduzu ioan Lormetik Bristolat untzi handiarekin hartzazu marea ona eta mineutko
haltura eramazu Lorme xumearen erditik eta karrosa datza nordest edo sudest. "Par le milieu du carreio". INav
78. Eta datza karrosa nordest edo suduest. "Le carreyo". Ib. 53. Nahi baduzu sarthu Mungian Turrianeko
karrosatik ekarriko duzu deskubrituba Turriane kap de Bentrerekin. "Par le carreau de la Turiane". Ib. 15.
karrosaño. 1. Dim. de 1 karrosa.  Bare-karakoil batzu bilakatu dira gure karrosañoak. JE Ber 92 (ref. a los
automóviles). 2. Ligera borrachera.  Oi, zer arnoak aurthen... zer karrosañoak! Barb "Larrazkena" (que en
nota explica: "mot garaztar signifiant la douce ivresse qui fait joyeusement tituber").
karrosatxo, karrosatto. "Arcuma, karrosatxóa, [...] karrosattóa" Urt II 267. "Carruca, bi arrodetako orgátxoa,
[...] karrosatxoa" Ib. IV 264.
karrosazain (Urt, Hb ap. Lh, Dv). "Aurigarius, karrosa zaña" Urt III 203. "Voiturier, cocher" Dv.  Aita
Aiherratik kostaratu zen. Albert Goyeneche mirikuarekin karrosa-zain bezala. Lf ELit 225.
karroskatu. "Triscar, hacer ruido con los pies" Lar. Cf. karraskatu, karruskatu.
karrota (S ap. Lrq; Chaho, Lh, T-L), karrote, garrota (S (Foix) ap. Lh).  Zanahoria. "Carotte" T-L.  Xeha
zatzu hirur tipula, hirur karrota [...]. ECocin 11. Tipula eta karrote tranxaka pikaturik. Ib. 29. Ordin karota
bezala zain bat zian. Alth Bot 17.
karrotatu. v. garrotatu.

baten mende.
karrote. v. garrote; karrota.
karrotillo. v. garrotillo.
karroton (B; VocB), karreton (Sal, R). Ref.: A (karroton, karreton); Izeta BHizt2.  Catre.
karrotxa (det.). "Carretilla. Karrotxakin ongarriketan" Izeta BHizt2.
karroxa. v. 1 karrosa.
karroxari. v. karrozari.
karroxka. "(S; Foix), charrette à ridelles, carriole" Lh. "Carriole" T-L.
karroza. v. 1 karrosa.
karrozain. "Roulier, voiturier" H.  Igoneko komentu aintzinean aphoaren salarat gan zirela tanpalahara
zaldi, karro ta karrozaina... Etcheb MGaric 49.
karrozari, karroxari.  Cochero.  Andik pixkat urrutierazi zion karroxariari. "Cochero". Berron Kijote 105.
1 karru. "Kharru (BN-baig), édredon" Lh.
2 karru. v. karraba.
karru. v. 1 karro; 1 karroin.
karruaje.  Carruaje.  Korria gaur bere karruaje jakiñean etorri da. CartAnd 387 (v. tbn. 376).
karruin (Urt, Chaho), karroin (Urt).  Mujer de mala conducta. Cf. bearn. carrougne. "Cadesa, puta, karroña"
Urt III 443. "Elecebrae argentariae, [...] putak, karrúña gaxtoak" Ib. II 290.  Nula ixara behar nain / beste
gisaz errespetatu, / izan bezalako karruina, / edo hi larrik pakatu. AstLas 50.
1 karruka. "Bruit qu'on fait en broyant avec les dents" Dv. Cf. 1 karraka. v. karruska.
2 karruka. "(L-côte), picazón" A.
3 karruka. v. karrauka.
karrukaka. "Karrukaka ou karruskaka jatea, manger avec bruit et avidité" Dv. v. karruskaka.
karrun. v. 1 karroin.
karrunta. v. karrointe.
karrusa. v. 1 karrosa.
karrusk.  (Onomat. del ruido producido al masticar). Cf. karrask.  Haurrak ikusten baginituen karrusk eta
marrusk etxe ogi zerra bati ausik eta intzaur jaten. Ox GAlm 1958, 39
karruska (L-ain-côte, BN-baig ap. A; Dv, H), karruzka (Hb ap. Lh).  "Bruit qu'on fait en broyant avec les
dents" Dv (s.v. karruka). "Bruit que l'on fait quand on mache une chose entre les dents, en la brisant" H. "Ruido
de masticación" A. Cf. 1 karraska. v. 1 karruka.
karruskaka. "Karruskaka jatea, manger avec bruit et avidité" Dv.

baten mende.
karruskatu (L, BN ap. A; Urt II 364, Dv, H).  "Broyer avec les dents" Dv. "Mâcher avec bruit quelque chose
en le brisant entre les dents. Horzetan karruskatzea" H. "1.º hacer ruido con los dientes al masticar; 2.º roer
(Dv)" A. v. karraskatu, kurruskatu.  Beharrak eta goseak iretsiak, mortuan ahal zutena karruskatzen zuten,
asturugaitzez eta erromeseriaz zikhina zariotela. Dv Job 30, 3 (Ker marraskatu, BiblE marraska ibili). Bi gauza
hauk gordinik karruskatzea, gure haurreri ezin gehiago lakhet zaiote. Prop 1898, 180 (ap. DRA). Edozoin udare
pherderi, bildurik hortzen artean karruskatu aitzinetik. JE Bur 155. Lapina kuxkurtzen da; beharri bat hausten
du eta, [...] karruskatzen hasten. Herr 10-2-1966, 1. Zakurrari hezurra laket karruskatzeko zerbait dueno. EZBB
II 137.
karrustatu. v. karroinztatu.
karrutxa. "Voiture" Gèze. "Petite voiture" H. C. 1 karrosa.
karruxa. v. 1 karrosa.
karruzatu. "Barrer (L-côte, Darric)" DRA.
karruzka. v. karruska.
karsoil (AN, L; SP, Lar, H), garsoil (BN-baig; SP, H), kartzoil (kh- Dv  A), garzoil (Gèze 324), kasoil, gasoil
(S; Gèze, Dv (S)), gazoil (BN-lab), kartsoil (BeraLzM), kartsol (Deen I 474). Ref.: A (karsoil, garsoil, gasoil);
EI 108.
1. Calvo. "Chauve. Buru karsoilla, tête pelée" SP. "Calvo, calvino" Lar.  Aitzin aldean illetsu da, [...] gibel
aldean, motz, soil, garbal, karsoil eta ille gabe. Ax 153 (V 101). Gizon haren belhar handia kartsoila zen eta
zimurtuxea. Dv Telem 34. Zeinari ileak burutik erortzen baitzaizko, khartzoil da. Dv Lev 13, 40 (Bibl karsoil, Ol
gartsoil; Ur kalbo, Ker buru-soil, BiblE burusoil). Jaunxkila erdi kasoil hori etzitzaion batere gustatzen. "Ce
petit monsieur à demi chauve". Ardoy SFran 96. 2. "Garsoil, karsoil, [...] à Guéthary, crépu" vEys. 3. (H),
garsoil (L, BN-baig ap. A; H). "Calvitie" H. "Calva, cráneo pelado" A. 4. "K(h)artzoil, mechón. Mereziko zian
khartzoillatik hartu eta herrestan erematia" Lander (ap. DRA).
karsoildu (SP (sin trad.), Lar, H), garsoildu (SP), kartzoildu (kh- Dv  A), kartsoildu (BeraLzM).  Quedarse
calvo, encalvecer. "Rendre ou devenir chauve" SP. "Calvar" Lar. Sg. DRA garsoildu figura tbn. en Harriet, pero
no lo encontramos.  Zahartzean [...] illea urdintzen da, burua karsoiltzen da. Ax 182 (V 123). Khartzoil da
[...], bainan khartzoildu tokian, [...] plapa zuri edo horirik sorthu [da]. Dv Lev 13, 42 (Ur kalba, Ker buru-soil,
Bibl karsoil, BiblE soilune). Udan burutsik dabiltzan gizonak karsoiltzen dira (BN-ciz). A EY I 64. Gizonak [...]
burua estalirik ibiltzen dira, [...], karsoildurik gelditu eztiten. Ib. 64. Berek ere, buruzuritu edo kartsoildu
direlarik, badute beren erretreta. Larre ArtzainE 308.
 (SP, Lar), kartzoildu, kasoildu (BN-arb), kasoidu (BN-ciz), kosoildu (BN-baig), kosoilu (BN-ciz). Ref.: EI
108; Satr VocP (kosoildu). (Part. en función de adj.). Calvo. "Qui est devenu chauve" SP. "Calvado" Lar.  Bere
buru-gain karsoildua, bere begi-berin lodiak. Mde Pr 135.
karsoildura (SP, sin trad.), garsoildura (SP, sin trad.), kartzoildura (kh- Dv  A), kartsoildura (BeraLzM). 
Calvicie.  Karsoilduran edo kopeta karsoilean zauri zuri-gorrail bat. Bibl Lev 13, 42 (Dv khartzoildu tokian,
Ur kalba, Ker buru-soil, BiblE soilune).
karsoilki (Lar), garsoilki (SP, sin trad.).  "Calva" Lar.
karsoiltasun (SP (sin trad.), H), garsoiltasun (SP (sin trad.), Arch ms. ap. DRA).  "Calvitie" H.
kart (S), karta (S; SP <qu->). Ref.: EAEL 189. 1. Cuarto. "Mesure, demi conque. Karta bat ogi" SP.  Jaun
Direktorrak eginen dü, oren kart txipi baten üngürüneko exortazione bat. Mercy 29s. 2. Cuadrante.  Iphar
aldean dirdir dago artizarra / Ziburun mariñelen kart eta otana. L. Pochelu GH 1933, 203.
karta (V-gip, S; Lcc, Urt IV 462, Ht VocGr, Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dgs-Lar 8, Dv, H (V, G)), kart. Ref.: Lrq;
Etxba Eib; Elexp Berg. 1. Carta. "Envoltorio de cartas, kartan enboltorioa" Lcc. "Carta, epístola" Lar y Añ.
"Dépêche (dialectes des Provinces basques espagnoles)" VocBN. "Lettre, missive" H. "Geixago estimatzen dau
baten mende.
semian kartia, loterixako sarixa baño" Etxba Eib. El ambiguo "carte" de Ht VocGr, Gèze y Duvoisin podría
corresponder a cualquiera de las tres acepciones. v. gutun, eskutitz.  Tr. Documentado en la tradición
meridional desde los primeros textos. Al Norte se encuentra en unas cartas labortanas de finales del s. XVI,
Axular, Tartas (Onsa 122), Etcheberri de Sara, Bordel (127), Xalbador (Odol 201) y Mattin (16). Hay kart en
Mediburu y Arrue. En DFrec hay 72 ejs., 6 de ellos septentrionales.
 Aide andiok bidaldu deustae / eskrebidurik kartea. Lazarraga 1195v. Orai puntuan errezebitu dut
presentarekin aurkituko duen karta hori. (c. 1597). FLV 1993, 465. Bidaldu dogu zeruetara kartea (Endechas de
Doña Milia de Lastur). TAV 3.1.5, 31. Eskribatu zioen kartan. Ax 450 (V 294). Gomendiozko karta edo guthuna.
ES 379 (400 karta edo guthun). Karta guziz amoroso bat. Cb Just 122. Bialdu deustaz karta arro ta lotsabagiak.
Mg PAb 203. Irakurri bedi [...] Aita Cadizen karta juizijozkua. fB Olg 120. Eskribatu zuen kart au. Arr GB 33.
Aita Santuari bialdu deutsan mensaje edo kartia. (1870). BBatzarN 247. Gomendio-karta edo gutunak. Aran
SIgn 70 (102 eskuzkribu edo karta). Karta deitzen dan paper izkiribitua. Bv AsL 133. Biraldu ziran / guzizko
karta ederra. Tx B I 71. Karta-pilloa zijoakion / Iñigori Erromarat. SMitx Aranz 96. Eztet orrelako maite-
kartarik ikusi. NEtx Nola 29. Zure karta eldu edo iritsi zait. Mde Pr 197. Paketa idekitzen du eta karta
irakurtzen. Larz Iru 96. Andregaiaren karta etortzen zitzaionean, orduan izaten ziran [komeriak]. Salav 72.
Buru-bako kartiak ziñuana ikusita [...] eiñ eban fraillian ordezko erantzun bat. Etxba Ibilt 463. Lagun karta bat
idatzi dio / Lertsundi jenaralari. NEtx LBB 290. Zuzendariari bidalitako kartak. MEIG IX 84.
v. tbn. RIs 20. ConTAV 5.2.9, 125 (s. XVII). EgiaK 89. Cap 111. OA 160. Gamiz 201. LE Ong 66r. Añ LoraS
85. AA III 364. Astar II 145. CartAnd 389. Izt C 464. Gco I 386. Ur MarIl 63. Lard 532. Ur BulaAl 48. PE 77.
Zab Gabon 31. Apaol 55. Azc PB 346. Moc Damu 34. Goñi 88. Iraola 26. Urruz Zer 78. Ill Testim 10. ArgiDL
58. Inza Azalp 38. Or SCruz 15. Mdg 146. Ldi UO 3. Laux AB 94. TAg Uzt 243. EA OlBe 45. Akes Ipiñ 15. SM
Zirik 110. And AUzta 92. Erkiag BatB 200. Osk Kurl 22. Alzola Atalak 90. TxGarm BordaB 39. JAzpiroz 164.
Gerrika 200.
2. (V-gip, S; Urt, VocBN, Chaho). Ref.: Lrq; Etxba Eib. Carta, mapa. "Charta Geographica, jeografiako karta",
"charta nautica, itsasoko karta" Urt IV 463. Cf. ARRUTA-KARTA.  Iaun puxanta, gauaz duzu gidatzen huntz
itsua [...] / irakats diezadazu [...] / kartan egiñ behar dudan dudoz eginbidea. EZ Man II 133. Españolak
Españako karta bat atera zuen moltsatik eta bere sor-hiria erakutsi. JEtchep 81. Euskal Herriko karta handi bat
etsaminatzen. Herr 28-11-1996, 1. Denbora hartako Frantziako kartek beltxez markaturik agertzen zuten guri
alemanek 1870-ean hartu lurra. Etchebarne 18. Karta, mapa edo lurtamua. MEIG VII 113.
 Ez nitun erabat zapuizten matematiku izenekoen azti-karta aiek. Or Aitork 77s (traduciendo equivocadamente
"illos planos quos mathematicos vocant", es decir, 'aquellos impostores llamados matemáticos').
3. (V-arr-gip, G-azp, AN-gip-5vill, B, BN-ciz-arb-lab, S; Lar, Añ, VocBN, H, Lh). Ref.: Lrq; Elexp Berg; Gte
Erd 192. Carta, naipe. "Malilla, en el juego del hombre, malilla, bigarren karta" Lar. "Naipes, kartak" Añ.
"Karta espos, carte retournée dans le jeu" Lh. "Nor da karten emaile? (BN-arb), [...] noren dira kartak? (BN-
ciz), kartak eman (BN-arb), kartak partitu (V-arr, G-azp, AN-gip-5vill, BN-lab), kartak hedatu (B), kartak
zeinek bota ditu? (G-azp)" Gte Erd 192.  Tr. Documentado tanto el Norte como al Sur, aunque es más
frecuente en autores meridionales.
 Mutillak gorroto deutseela karta ta jokuari? Mg CO 50. Ardoa ta kartak / ditut adiskide. Izt Po 109.
Muthikoska batzu karta frantsesekin jokotan. Zby RIEV 1908, 84. Kartetako "bateko bastua". Kk Ab II 155. Utzi
zituan mozkorkeriyak, / kartak eta zigarrua. Tx B II 174. Asi bedi kartak botatzen. Lek EunD 38. Kartak ditu lau
egi, / seiko urreak sei begi. Or Eus 162. Partida irabaz [ditake] karta bera bi aldiz baliaturik. Lf Murtuts 16.
Karteri begiratu ta batera-batera soltau eban [...]: --Ordago! SM Zirik 76. Beti esaten [...] karta onak ematen
zitzaizkionean, ongi jokatzea zorte ona omen dela. Arti Ipuin 67. [Musian] kartak azaldutzian / ikusiko degu. Uzt
Auspoa 10, 104. Kartak mehe ta yokua lodi (BN-baig). Inza NaEsZarr 2464. Karta onak etortzen badira, larri
ibiliko da. BBarand 11. Biharko arnegitarren kartak gure eskuetan daude. Larre ArtzainE 343. v. tbn. Añ MisE
232. Elzb Po 208. Elsb Fram 146. Azc PB 87. Alz Bern 52. A EY I 460. Bilbao IpuiB 32. Ayesta 94.
4. Cartón.  Han berean idortuz karta bezala taulaturik jarriko zen espala. Larre ArtzainE 60.
- ARRUTA-KARTA. Carta de navegación.  Handik emanen duzu arruta kartak ematen darotzun arrutan.
INav 133.
- KARTA (KARTA BAT, etc.) HARTU. Recibir (una) carta. "Kartia artu dau gaur goizean, etxekuetatik" Etxba
Eib.  Jakiteko [...] Sirenak kartea artu eben ala ez. Lazarraga 1138v. Eskutitz edo karta bat artu eban. Bilbao
IpuiB 262. Artu genduan / zure idazki edo karta. BEnb NereA 67. Federaziotik [...] karta bana artu genduan.
Albeniz 158. v. tbn. Yanzi 138. Auspoa 39, 87. TxGarm BordaB 186. JAzpiroz 164.
- KARTA ARTZAINKOR. Carta pastoral.  [Apezpikoak] emon eban argitara karta artzainkor bat. Itz Azald
55.
- KARTA-AZAL. Sobre de carta.  Karta-azal aundi batean sartu txukun-txukun. Zendoia 128.
- KARTA BELTZ. Naipe de figuras. "Karta beltzak (onak) (BN-arb)" Gte Erd 192; cf. beltz (II, 8).
- KARTA-BILGO. "Pliego de cartas" Lar.
- KARTA-BUKAERA.  Karta-bukaerak. "Despedidas epistolares". NEtx Nola 12.
- KARTA-BURU. Membrete.  Euren karta-buruetan, sekulako fabrika galant bat agertzen ei zan. SM Zirik
baten mende.
105.
- KARTA-EGILE. "Donneur (aux cartes), kartegile" T-L.
- KARTA (KARTA BAT, etc.) EGIN (V-m-gip, G-azp, AN-gip). Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 62. Mandar una
carta, escribir una carta. "Alabiak karta eiñ detsa amari" Etxba Eib. "Karta egin zion (V-m, G-azp, AN-gip),
[...], letra bat igorri dakot (BN-arb)" Gte Erd 62. Los únicos ejs. de karta egin corresponden a Apaolaza y a
"Markesaren alaba".  Egin zion arririk gogor-ena negarrez erdi bi egin zezakeen kart bat. Mb IArg I 264. Ez
deutsudan / karta bat bere egiñ. AB AmaE 378. Ez zegoan zerekin karta egin. Apaol 38. Karta bat egiñ bear diot
Jose Palluri. Urruz Zer 78. Apaizak karta bat egin zion. Or SCruz 16. Iru urte auetan etxera karta bat egin gabe!
NEtx Antz 112. Karta bat egin zien andik esanaz pixka bat egoteko. And AUzta 92. Ausartu zan karta bat eittera.
Etxba Ibilt 463. Antonio il zala / egin zuan karta. Balad 230. Paulok karta egin zidan nola nabillen galdetuz, ta
nik bertsu okin kontesta. Auspoa 77-78, 266. Apaizak Manilatik bere amari egindako karta ere irakurri det.
JAzpiroz 13. Etxeko aiztiari egiten eutsazan karta guztietan. Gerrika 41. v. tbn. Akes Ipiñ 15. Erkiag BatB 25.
TxGarm BordaB 119.
- KARTA-EMAILE (Lar; k. emolle Añ). a) "Cartero, kartemalle" Lar. b) (El) que reparte las cartas en el juego.
"Kartemaile, qui donne les cartes" Lh.
- KARTA GAIZTO. Malilla, comodín.  Gizon izan da karta-gaizto biurtu bearra dago. "Malilla". Or Tormes
93.
- KARTAGINEN, KARTEGINEAN. Escribiendo cartas.  Kartegiñean lan gogorra artu zun [...] guziei
erantzuten. Or Mi V. Kartagiñen diarduala begira dagokio ugazaba, ta mutillak, idazteko bizkortasuna dauala
susmau. Erkiag BatB 125.
- KARTA-JOKALARI. Jugador de cartas.  Ezpatadantzariak, aurreskulariak, kartajokulariak. Alzola Atalak
78.
- KARTA-JOKO (Lar; k.-joku V-gip ap. Elexp Berg). a) Juego de cartas. "Chilindrón, un juego de naipes, karta
joko bat" Lar.  Mutil batek jarduten dau karta jokuan beste lagunakaz. Mg CO 50. Aritzen dira denbora puska
batean karta-jokoan. AA III 483. Dado jokoa, karta jokoa ta beste onelakoak. Echve Dev 416. Karta-jokuak
kentzea, bada onetara ere txit emana zan orduko jendea. Aran SIgn 82. Kirolak (pillota jokubak), kartolenak
(karta jokubak). IPrad EEs 1915, 100. Pelota-jokuan eta bolalekuban eta karta-jokuan. Kk Ab I 30. Karta-
jokuan etzun ikasi, / ez zekin zer zan gezurra. Or Eus 422. Karta-yokuan irabazteko (BN-ciz, S). A EY I 461.
Frantses karta joku errezena. Mde Pr 43. Orduan puntuan aritzen omen ziran geiena karta-jokoan. BAyerbe
146.
b) Baraja.  Karta-yoko batean badire erregeak. Elsb Fram 146. Hemen / ez dugu kausituko / karta-yokoak eta
pilotak, / oneski libertitzeko. Etcham 39. Behin karta joko bat eman zioten, liberti zedin. Arti Ipuin 67.
- KARTAK EHO. Barajar cartas.  Aztu guzurra / kartak eio / ta ebagirik / daragoio. / Oni ta ari / igarriten /
zer zer etorri / bear yaken. Zav Fab RIEV 1907, 536.
- KARTAK NAHASI, KARTAK NAHASTU. Barajar. "Barajar los naipes, barajatu, nastu, nastatu, nahasi"
Lar. "Kartak nahastea, battre les cartes" Dv. "Zuri da kartak nahastea, c'est à vous de mêler les cartes" H.
"Kartak ongi nahasi (AN-5vill), kartak ondo nahastu (G-azp)" Gte Erd 192.  Behar zirenak baino bi bider
gehiago nahastu zituen kartak. Arti Ipuin 68. Pellok kartak nastutzen egiten ditu egiñalak. TxGarm BordaB 33.
- KARTA-LARRU. "Valija <b-> de correo, kartanarrua" Lar. "Mala, la valija de posta" Ib. v. KARTA-
ZORRO.
- KARTA-ONTZI. "Porte-cartes, karta-untzi" T-L.
- KARTA-ORDEKO. "Carta, epistola: (c.), karta. En respuesta de otra: karta-ordekoa" Añ.
- KARTA-PARE. Baraja (?).  Atera beza boltxikotik karta-parea. Lek EunD 37. Kopa ta urreik baeko karta-
parea ekarri diat eta. Ib. 38.
- KARTA-SOBRE (V-gip ap. Elexp Berg). Sobre para cartas. "Seillua ta papela badaukat, baiña karta-sobria
falta" Elexp Berg.
- KARTA-UKALDI. Jugada de cartas.  Karta ukaldi batean sal lezake bere burua. JE Bur 108.
- KARTAZ. Por carta.  Batian kartaz, bestian esanez, bestian errazoez. fB Ic II 295. Igual da ematia / kartaz
errespuesta. Bil 102. Bai itzez ta bai kartaz. Or BM 12. Erromara kartaz idatzia dezu. SMitx Aranz 159. Kartaz
aitzen emon zetsan frailliorri. Etxba Ibilt 463s. Emazte-gaiak kartaz / dio igorria / arruntegi zakola / jaun
laboraria. Mattin 84. Kartaz entenditzeko / alkarren berriak. Balad 230. Lengo marineroa bezela, "kartaz
enteratzeko alkarren berriak". BBarand 80. Beren iritzia kartaz bialtzen zuten. Insausti 22. Kartaz baizik
ezagutzen ez nuen adiskide bihotzekoa. MEIG VIII 83.
- KARTAZKO. a) De cartas, de naipes. "Kartazko jauregi, maison fragile". Hb GH 1929, 85.
 Aizerik ehikienak botatzen duen kartazko gaztelu erbala bezela. EE 1882c, 581. Hiru pezeta zala / kartazko
jokoan, / bertan hilda itzi neuen. Balad 218.
b) Epistolar, por correspondencia.  Nire espediantiari buruz euki ebala kartazko entrebista alako jaun edo
ministruarekin. Gerrika 112.
c) (Papel) grueso, como cartulina.  Battittak erakutsi zautan kartazko paper loditxo bat. Larre AtzainE 27.
- KARTA-ZORRO (Lar, Añ (G)). "Portacartas, bolsa en que se llevan" Lar y Añ. "Mala, la valija de posta" Ib. v.
baten mende.
KARTA-LARRU.
- KARTA ZURI. "Karta xuriak (txarrak) (BN-arb)" Gte Erd 192. Cf. KARTA BELTZ.
- KARTETAKO JOKO. Juego de cartas.  Datuetako, kartetako eta bertze horrelako iokoak. SP Phil 368 (He
371 kartetako yokoak).
- KARTETAKO MUTIL. "Kartetako mutil, méprisable". Hb GH 1929, 85.
- KARTETAN (V-gip, G-azp, BN-ciz, S). Ref.: A EY I 461; Etxba Eib. Jugando a las cartas. "Kartetan jokatu
eban asteko irabazixa" Etxba Eib (cf. infra ejs. de kartetan jokatu, 'jugar a las cartas').  Kartetan txist eta txost
arratsaldea igaro ta gero. Ezale 1899, 14b. Kartetan xantza duenak (G-azp, BN-ciz, S). A EY I 461.
Arratsaldean kartetan, igel jokun. JAIraz Bizia 26. Txoria deitzen zetsen etxe-kalte bat ba-ei zan [...]. Txoria
kartetan jo-ta-ke. SM Zirik 76. v. tbn. BBarand 105. Zendoia 188.
 (Con ari izan, egin, jokatu, etc.). "Ludere chartis, kartetan jokatu, [...] kartetan haritu" Urt IV 464. "Kartetan
haritzea, jouer aux cartes" H. "Auzoko etxeko-andrak kartetan eitteko jartzen ziran ataiko atian, beiñ arrasa
ezkero" Etxba Eib. "Kartetan ari dira (AN-5vill-gip, B, BN-arb-lab), [...] kartetan dabiltz (V-arr)" Gte Erd 192.
 Iokatu zebidi kartaetan. Cap 126. [Iokalariak iokatu dianian] kartetan edo datoetan edo bertze zoinbat
iokotan. Tt Onsa 69. Edan tuzte / amalau pinta bepetan / jokaturikan kartetan. Bordel 77 (tbn. en ChantP 308).
Kartetan artzeko. Larre ArtzainE 236.
 An ari omen ziran bi karabinero kartetan jokuan. Salav 14.
karta. v. garta; kart.
kartable.  Cartera.  Bortz urthetan joaiten ginen eskolarat, [...] larruzko kartablea bizkarrean. Herr 7-10-
1965, 1.
kartagain. "Sobrecarta, cubierta de carta" Lar. "Sobrecarta, segunda provisión o despacho" Ib.
kartage. "Descarte" Lar.
kartago.  Cartaginés. v. kartagotar, kartajendar.  Zelta, Fenizio eta Kartagoen ondoren etorri ziran
Erromatarrak. Izt C 257s.
kartagotar, kartagoar.  Cartaginés. v. kartajendar, kartajines.  Desiratzen zuten abantailla eta garaitia
kartagotarren gaiñean. Ax 30 (V 18). Kartagotarrakaz pelietara. Astar II XII. Antxinako erromar ta
kartagoarren guduak iru izan ziran. A Latsibi 26. Mungiako kartagoarren artean iru ziran liburu ta yakituria-
zaleak. Ib. 31 (nombre dado por el autor a los liberales de la localidad). Imera-tik alde aizatu zituen
kartagotarrak. Zait Plat 75.
kartajendar, kartajindar.  Cartaginés. v. kartagotar, kartajines.  Bere menera ekharri Espainia guztia
Kartajendarrak handik khendurik. ES 98. Denbora batez izandu da España Afrikako kartajindarren erreinua.
Mb IArg I 342.
kartajines.  Cartaginés. v. kartagotar, kartajendar.  Kartajinesak, Erromatarrak, Arabeak eta Godoak. Izt
C 256. Ejipzio, kaldeo, / hebreo, griegoak, / kartajines, romano, / alano, sueboak. Afrika 32.
kartajoi. "Cartabón de carpinteros y ensambladores" Lar.
kartakari (S ap. Lrq /kartakái/). "Joueur des cartes" Lrq.  Killakaiak, Urruxtoiko! / Kartakaiak, Larroiko!
GAlm 1960, 23.
kartaketan (G-azp). Jugando a cartas. v. KARTETAN.  Aurkezten dizkigu lau andre, bestan, kartaketan,
edanean, berriketan eta dantzan. P. Urkizu Euskera 1992, 176.
kartako. v. hartako.
kartakoz. v. hartakotz.
kartal. "Cuartal, un cuarto de robo: 4 almudes" Ond Bac.

baten mende.
kartalari. "Joueur des cartes" H (ap. Lh).
kartalazo (Lh).  Descuidado, abandonado, negligente.  Aithor dezagun badirela ere zordun lazoak. Baiki ba,
lazoak eta... kartalazoak. EGAlm 1899, 21 (ap. DRA). Etzen segurki gizon gaixtoa [...], bainan doi bat ezazol,
kartalazoa. Etcheb MGaric 103 (ap. DRA). Horrek ez du frogatzen ez zela gure aintzinekoetan sinesgogorrik edo
kartalazo arruntik. Lf CEEN 1973, 130.
kartalazokeria.  Desidia, negligencia.  Zikinpean lanean ari nahizko thema behar da, edo kartalazokeria!
Eskual 18-4-1913, 2.
kartalazotu.  Abandonarse, descuidarse.  Lazotzen ari da jendea, hots, kartalazotzen; gaixtatzen urtherik
urthera. EOnAlm 1927, 26 (ap. DRA).
kartamintxa. v. karramintxa.
kartaparte.  Reparto de bienes. "Karta parteak egin, [...] irabazkinen partila egin, familiako ondasunak
banatu, gatazka bati konponbideren bat eman" A. Lertxundi Berria 24-1-2006, 9.  Zer zan Kain? Langille
aisa-naia, besterenaren zalea ta iñorekiko kartapartiak usterik gutxienean egiten zituena. M. A. Iñarra Ezale
1897, 301b. Bart gauean egin ditiztek karta parteak, irratiak esan dik! A. Lertxundi Berria 24-1-2006, 9.
kartapazio. "Cartapacio, cuaderno de papel" Lar.  Milagroa probatzeko sei kartapazio eskribitu zituen. Cb
Just 74. Leenbiziko palasa edo kartapazioak zekarren [...] garaikerriaren irudia (Quijote IX). AIr RIEV 1928,
603.
kartari.  Jugador de cartas. "Carteador" A Apend.  Kartariek holaxet emaiten hordago. SoEg EG 1956 (9-
10), 6.
kartaroi. "Cuarta parte de la libra" VocZeg 286.
 kartatu. Azkue da karthatu "romper, quebrar", citando a Pouvreau, pero en éste se lee zarthatu <ç->.
kartatxo (Urt IV 465, Lar), kartatxu.  Dim. de karta. "Cartilla, cartica" Lar.  Eman zizten Aita-lenak ere iru
kartatxo. Bv AsL 200. Iakin eban artez / kartatxu baten bitartez. Azc PB 162. Iñaziok bialtzen nau kartatxo au
zure alaba Mariari entregatzera. Ill Testim 10 (17 kartatxu). Matxinen gutuna dakartse: erritiko kartatxua.
Erkiag BatB 203.
kartatzete. "Trascartón" Lar.
kartazain, kartazai (Lar, Añ).  Estafetero.
karteeta. v. karteta.
kartegatu.  Descargar.  Kartegatu (descargar) eben tasajoa edo okela legortua. Echta Jos 143. Luzamen
andiaz kartegatu zan ontzia. Ib. 148.
kartel.  Cartel.  Ormagiri edo kartelen ale zaar eta berri. Ldi IL 117. Errietako baten Taberna Vasca kartela
ipinten eban lekuan jan genduan. Gerrika 291.
kartera (V-gip ap. Elexp Berg; Lar).  Cartera, portafolios; cartera, billetera.  Berak diyonez or galduba du /
zedularekin kartera. JanEd II 88. Kartera kendu zidan, amar amabi milla errealekin. Or SCruz 93. Erabilli oi
zuan kartera edo toxatxo bat. Lek SClar 109. Karteran daroakan diru ori. Bilbao IpuiB 32. Bañan ez al duzu
diru-kutxan sartu kartera? Izeta DirG 28. An zebiltzan danak karterak eskuetan artuta. BBarand 181. Paperez
jositako kartera lodia. MIH 135. En DFrec hay 9 ejs., meridionales. v. tbn. MendaroTx 359. SM Zirik 97. Lab
SuEm 176. BAyerbe 182. Zendoia 209. Insausti 282.
karteratxo.  Dim. de kartera.  Toxa bezalako zer bat aurkitu nuan: karteratxo bat zan. Lek SClar 108 (v.
tbn. 109 karteratxo <-rotxo>).
baten mende.
karterista.  Carterista.  Karteristen bat, mozkorren bat edo bertze yende. Izeta DirG 61. Ez adi ikaratu [...]
karteristen bat edo zerbait orrelako ibiliko dek. Salav 49. Karterista oiek / ostu egin [zidaten]. Uzt Noiz 29.
kartero, karteru, kartier (Urt II 317).  Cartero.  Ez nuban karta bigaldu karteroagana. CartAnd 389 (v. tbn.
384). Egunian sei errial ez genituben aski karteruentzako! Alz Txib 85. Karteru edo korrioetako enpliadu
egoana. Kk II 26. Karteruak paketea ia osorik an eukala jakin-erazo [eutsan]. Erkiag BatB 93. Estaduko azken
morroia ere, kutxazain edo karteru txar bat baiño ez [da]. Vill Jaink 131. Andregaia [...] karteroak ebatsi egin
zion. Mattin 83. Berak asko uste ez dutela, karteroa Bordaberrira. TxGarm BordaB 51. v. tbn. JAIraz Bizia 122.
Salav 71. JAzpiroz 164. Insausti 57.
kartesiano, kartesianu.  Cartesiano.  Kartesianu edo arrazoizale batzuentzako pekatua izango da batasun-
etentze au. LMuj BideG 16. Cartesiano baino barthesianoago dugun iritzi-emaile ezagun batek. MEIG IV 74.
kartestalki. "Sobrecarta, cubierta de carta" Lar.  Kartestalki edo sobrean. Urruz Zer 78 (v. tbn. Urz 17).
Kartestalki au, aspalditxoan Andonik gure eskuetan utzia zeukan. JAIraz Bizia 123.
karteta, karteeta.  Juego de cartas.  Beste neskatilla batzuk alkarregazko pasio, konbersazinoe garbi, eureen
arteko diru gitxiko karteeta, ta onelako gauzeetan [olgeetan dira]. JJMg BasEsc 147s. Adiskidatu nintzan /
orduan kartakaz / baina ze ordu gaiztoak / karteteak dakaz! / Galdu nebazan baten / dirua ta frakak. Azc PB
341.
kartetxe. "Correo, la casa" Lar.
kartiar. v. gartiar.
kartiel. v. kartier.
kartier (Lh), kartiel (S Lrq; Chaho, Gèze, Foix ap. Lh), koarter, kartera (det., SP <qu->), kuartier.  Tr.
Documentado en textos septentrionales. Hay kartiel en Xarlem, Etchahun (kh-) y en una balada bajo-navarra del
s. XIX; koarter <quo-> en Leiçarraga. En DFrec hay 9 ejs. de kartier.
1. Comarca, zona. "Contrée" Lh.  Partiturik Tireko eta Sidongo koarteretarik <quo->. "Des quartiers". Lç
Mc 7, 31 (He baster, TB mugarri, Dv aurkhintza, Ol mugalde, Ker, IBk lurralde, BiblE alde; v. tbn. Lç Act 16,
12). Banua jente hunak / orai beste kartiel batetara, / zunbait tentatzen ahal düdanez / berhala iseiatzera.
Xarlem 598. Kartiel bat deitzen da Frantzian Baigorri. FrantzesB I 45. Bere khartiel huna beitie kitatzen. Etch
444. Hedatu zuten haren fama kartier hotan orotan. SalabBN Mt 9, 31 (Lç, He, TB, EvL, Ip, Leon herri, Samper
ingrugune, Dv, Echn bazter, HeH alde, Ur (G) inguru, Ol bazter alde, Or lurralde, Ker bazterralde, IBe, BiblE
eskualde, IBk herrialde). Kartiel bat deitzen da Franzian Baigorri. Balad 224. Solasa lerratzen zaiote kartiereko
kantoretarat. Lf ELit 163.
 kartiel (S ap. Lrq; Gèze). Barrio.  Herriko kartierren nonbrearen arabera. JesBih 413. Behobia deitzen den
Urruñako kartierari bisabis. Gy 184. Kartier bakotxean bada asko gisu-labe. Dv Lab 190. Ondarrola deitzen
den / kuartier batian. LuzKant 62. Yuduak atxiki dituzte, lehen, bertze yendetarik behex, beren kartierran. Elsb
Fram 169. Kartier urrun batetako bozpasei haur [...], igande goizetan [...] biltzen zituen bere etxera, eta han
ezkaratzean egiten zeien, berex, heieri katixima. HU Aurp 118. Kartierak bazuen orduan larre-auzaphez edo
mera bat. Barb Sup 137. Tolosarat arribatzean españolak erakutsi zuen mutiko gazteari zoin kartierretarat
joaiteko zen. JEtchep 80. Etxean, eskolan, kartierrean, kasettetan... eta denetan. Othoizlari 1962, 452. Arruntz
Uztaritzko kartier bat da. Mattin 106. Ahatsak ba ditu bi kartier: Altzieta eta Bazkazane. Etchebarne 22
(kartierrean ib. 23). Bastida zen gure auzogunea, gure kartiera. Larre ArtzainE 17.
2. kartiel. Cuartel, buen trato a los vencidos.  Phensa ahal süpliziuak / dereikat sofriraziren; / eztük zer flata,
ezi / eztük kartierik ükanen. StJul ms. 38v. Eztük zientako izanen / kartielik bathere, / erresursarik gabe / orok hil
behar düzie. Xarlem 265.
- KARTIER JENERAL. Cuartel general.  Kartier Jeneralean egina doniyaune lohizun prairialen 22an. Revol
149. Auritzen armadako Kartier jeneralian (1793). In MEIG I 252.
kartierka, karterka (SP <qu->). 1. Por barrios; por comarcas. "De quartier en quartier" SP.  Herri guzietan
behar laizteke kartierka etxeko-jaunak bildu. Dv Lab 189. 2. En porciones cuadradas.  Pika ezazu amanda
xurituekin eta hauts kartierka. ECocin 35.

baten mende.
kartilago.  Cartílago.  Osteologija edo azur ta kartilaguen ganian tratetan dabena. Mg PAb 83.
kartilla (Izt). 1. Cartilla, catecismo. "Kartillea bazterrean dagoala dotrinea esan, decir la doctrina sin tomar el
libro en la mano" Izt 40r.  Kartilla onetan arkitzen dan doktrina. OA pról. Kartillako orazioak. Cb EBO 60.
Aita Asteteen Dotrinea edo kartilla txikina. Cb CatV 67. Kartillako dotriñari narraiola. Gco I 383. Aitagurearen
petizioak kartillak dakaizkian bezala. AA III 589. Agur Maria Nafarroako kartilla euskerazkoan dagoan legez.
Añ MisE 123. Jakin arren guk buruz kartilliak dakarrena. JJMg BasEsc 56.
2. Libro pequeño. "Libro" Dgs-Lar 10.  Kartilla edo liburu txiki onetan lagunai opa deutsedan prutu gitxija.
fB Olg 3 (ref. al propio Olg). Emanen dütügü kartilla berhezi batetan bilhatu ahal izan diren Noelak. UNLilia 2.
3. (S (Foix) ap. Lh; Chaho, Gèze). Cartilla, libro de primeras letras. "Syllabaire, abécédaire, alphabet" Gèze.
"Syllabaire" Lh.  Nere eskola izandu ziran / kartilla eta katona. Tx B II 219. Euskalerriko eskola baten /
irakasten dau kartilla. Ayesta 28.
 (Fig.).  Ongi partituko zan / ango urre pilla, / [...] au zure kartilla / garai onian zatoz / premiyo billa. AzpPr
57. Len ere kartilla orren berri bazekian. Banaka jarri eta galdu egiten baizuan bere martxa. Albeniz 185.
4. Cartilla de control.  Erbestean berriz, bei bakoitzak bere kartilla dauka eta an azaltzen dira, aita-amen
izenak, amaren esne-emateak eta beste jakingarri guziak. Oñatibia Baserria 46.
5. Partida de nacimiento (?).  Joxe jarri ziraten / kartillan aurrena, / bañan Manuel danak / deitzen diratena.
Uzt Auspoa 67, 105.
6. Cartilla, libreta (de ahorros).  Kartillan ere bazeuzkan amar milla duro-ta. TxGarm BordaB 166. Seme
danei Aurrezki Kutxan kartilla ireki. BBarand 150.
kartillaje. Malas cartas, mal juego. "Au duk kartillajea! (AN-5vill), ez du erregerik garanikan ere (AN-5vill)"
Gte Erd 192.
kartillatxo, kartillatxu (Dgs-Lar 10).  Dim. de kartilla.
kartillon. "(S, Foix), quart de bouteille" Lh.
kartillu (SP <qu->). "Sol marqué" SP.
kartillu. v. kuartillo.
kartinga. v. gardinga.
kartoi (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, H (ap. Lh)), kartoin (Chaho, H ap. Lh), karton, kartoe (V-gip ap. Elexp
Berg; Lar), kartu (Chaho).  Cartón.  Kartoiakin egiña / dala diruri. Bil 40. Kartoi eta briakiñ egintako
ekanza. Urruz Urz 30. Galtzerdi piñak eta zapata / dotorienetakuak, / kartoiakiñ eindakuak. MendaroTx 60.
Harri zaharren azal horiztak ez dario kartoi-usairik. MEIG I 153s.
 Pedazo de cartón. "Fiche de papier, fixa, kartoin" T-L.  Gezurra dirudi kartoi biribill oiekin jotzia nai dana.
Sor Bar 69. Karabina batekin kartoin bati tiroka. Etchebarne 18. Kartoi txiki bat mingaiñaren da agiñen tartean
sartu. JAzpiroz 180.
- KARTOI-ITXURAZKO. Acartonado, del aspecto del cartón.  Kartoi-itxurazko [etxeak]. Anab Aprika 54.
Kartoi-itxurazko gelditasun hura ere ez zaio nabari. MEIG I 124.
- KARTOIZKO. De cartón.  Nere bizia edo osasuna udan kartoiezkoa ta neguan paperezkoa dedala nago. Cb
Eg II 8. Plaza erdian bada gizon kartoinezko / ilkhitzean zezenak duena heziko. Hb Esk 219. Iriki du kartoizko
kaja bat. Iraola 76. Ate-gainean mogiaraz ditaken kartonezko "idola". Lf in Casve SGrazi 11. Zerbait egin zuan
kartoizkoa. Berron Kijote 35.
kartoiki, kartoinki.  Cosa hecha de cartón.  Delako pino heietarik baten ondoan utziak hamabi garagarno
edo biera botoila ttipi baziren, kartoinki puska batean pausatuak. Herr 17-10-1996, 1.
kartoin. v. kartoi.
kartol.  Carta, naipe.  Zer jostaketak dituzte? Kirolak (pillota jokubak), kartolenak (karta jokubak). IPrad
EEs 1915, 100.

baten mende.
kartol. v. kartola.
kartola (V, G, B; Lar, H (G)). Ref.: A; Izeta BHizt 583. 1. "Asientos para andar a caballo las mujeres" Lar (s.v.
xamujas). "Cacolets" H. "Jamugas, cartolas, asientos que se colocan sobre las caballerías" A. "Gure abreak
kartola berrie du" Izeta BHizt.  Oraintxen ere or dijoaz bi abere kartoletan emakumezkoakin. CartAnd 376.
Zaldi-ganeko kartoletan berera jesarrita. Echta Jos 9. Asto samarra ote dan ere / ondo nago igarrita. /
Zerbiziorik onena dauka / kartola batzuk jantzita. Auspoa 275, 44. Otarrak kendu eta kartolak jantzi. Zendoia
Auspoa 295, 37. Kartola, pasta ta saski, / ualez lotu gain-azpi. Ib. 41.
 Ozeano beltzari / txaloen kartolak [='cestos llenos de aplausos'?], / bein ta berriz agertu / bait zituen bolak.
Zendoia 154.
2. (V-gip, G-goi; A). Ref.: EEs 1931, 38; Elexp Berg. "Palos con que se atraviesa el carro para que no se
rompa al transportar grandes cargas" A. "Kartolak, asto, beor edo zaldi-gañean belarra-ta erabiltzeko lau kako
(G-goi)" J. Etxeberria EEs 1931, 38. "Erromalatxa karriorako kartolak ipiñi bia jako burdixai. Kamioiai atzeko
kartolia galdu jako" Elexp Berg. Cf. Baraib RIEV 1907, 347: "(Ayala, Zuya), tableros que se colocan a ambos
lados de los carros de labranza cuando han de transportar castañas, basura o cosas semejantes". Cf. Echaide Orio
105: "Caja del camión. Del guip. kartola".
3. kartol (BN-baig ap. A). "Horca, aparato hecho de tres palos que se pone al pescuezo a cerdos y perros para
que no se metan en las heredades" A.
4. (B), kartol (L-sar, B; VocB), karttola (A Apend). Ref.: A; JMB At; Izeta BHizt. "Una talla [sic] que se pone
sobre la basija [sic] de leche al prensar el queso fresco y debajo de la prensa" VocB. "Bastidor hecho con tres
varillas de madera paralelas unidas en sus extremos mediante dos travesaños también de madera. Colocado sobre
un cuero, sirve de apoyo o base a la encella, en la que se prensa la leche cuajada para hacer queso" JMB At.
"Gasnak ongi egiteko kartol ona behar da. Kartola bagozkoa" Izeta BHizt 586. Cf. VocNav: "Kartola, utensilio
empleado en la elaboración de quesos [...]. (Errazu, Baztán)".
5. kartol. "(B), madero que se pone bajo el cedazo al cerner harina en la artesa" A.
kartolo. "(B, BN-ad), gandul" A.
karton. v. kartoi.
kartoneria. "Kartonerixa, fábrica de cartón. San Juango kartonerixan dabill lanian" Elexp Berg.
kartonpiedra.  Cartón piedra.  Badira duruak karton-piedrakin egiñak. Iraola 74.
kartostete. "Trascartón" Lar.
kartso(i)l. v. karsoil.
kartsu. v. gartsu.
karttola. v. kartola.
kartu. v. gartu.
kartuja. 1. "Cartuja, religión" Lar. 2. kartuxi. Cartuja, convento.  Teresa Amak burutik kentzen [Donibane
Gurutzi] [...] Paular Kartuxira egiteko asmoa. Gazt MusIx 143.
- KARTUJA-ETXE. Cartuja.  Kartuxa-etxe paketsu artako ibilguetan. Or Mi 80.
- KARTUJAKO. "Cartujano, cartujo" Lar.
kartujar. "Cartujano, cartujo" Lar. v. kartujo.
kartujo.  Cartujo.  Kaputxino ta kartujo batek baño bizitza gogorragua. Mg PAb 130. [Jagiten da] gaberdi
guztietan kartujo bat legez. Mg CO 217. On Juane Castrokoa kartujo-janziyan ikusteko asmo ta gogoarekin.
Aran SIgn 86. [Bizilegea] fraile kartujuena bera ere, orren estua ez dala egingo nuke. Berron Kijote 145.
kartulina.  Cartulina.  Egin bear da dibujoa, kartulina zuri ziatz baten gañean. EEs 1913, 109.

baten mende.
kartusiano.  Cartujo. v. kartujo.  Ludolfo kartusianoak moldatu zuena. Aran SIgn 11.
kartutxa. v. kartutxo.
kartutxera (-ux- Chaho).  Cartuchera.  Kartutxera diruriyen anka. Iraola 21. Kartutxera ta soldau traste
guztiekaz. Kk Ab II 101s. Geren fusil, kartutxera, kapotea, manta. Salav 76. Motxila aundi bana, bear genduan
erropa guztia, kartutxerak, oiek danak... Albeniz 58. v. tbn. Alkain 57. BBarand 124.
kartutxo (Lar), kartu(t)xa (Chaho, T-L).  Cartucho. "Cartouche, kartuxa" T-L.  Tr. Emplean kartutxo los
autores meridionales y kartu(t)xa los septentrionales.  Kanoi, kartutxo eta beste gauza asko gudarako bear
[diranak]. Izt C 387. Nok sinistu kaboak kartutxo bi bada, / egunero emoten utsik euskuzala? AB AmaE 254.
Kartuxen erretzeko, tiroka artzeko. Elsb Fram 72. Azken kartutxoa oraintxe dijoa. A Ardi 118. Kartutxo-pilla
izugarri bat bazuan. EusJok II 67. Arma batzuk eta bost edo sei kartutxo pillo. Or SCruz 59. Oro kartuxaz
beterik / [...] Norat zoazte, / oro hola harmaturik? Etcham 243. Galda puska berriei, kartutxo eta abarrei.
"Cartuchería". EAEg 21-3-1937, 1334. Kartutxu bat geitu deutsa mutillak, bere iskillu azkarrari. Erkiag BatB
143. Presaka ari giñala, kartutxo batzuk eskuetatik erori. Salav 97. Kartuxa txarrak [...] / berriz ere debalde
errerik bolbora. Xa Odol 255. Zonbat perdigun dituen / ezpadakizu kartutxak? Xa EzinB 119. Dinamita kartutxo
bat. BBarand 38. Errebolber baten kartutxuek. Gerrika 23. v. tbn. Ezale 1899, 8a. Altuna 76. Olea 190. Alkain
35. TxGarm BordaB 121. Zendoia 37.
- KARTUTXO-ONTZI. "Giberne, kartuxa-untzi" T-L.
- KARTUTXO-ZIZKU. Cartuchera, canana.  Orpoz-orpo zetorkion emaztea beste eskopeta eta kartutxo-
zizkuarekin. NEtx Antz 145.
- KARTUTXO-ZORRO. Cartuchera.  Ubela, ogeitabost kartutxo sartzeko moduko kartutxo-zorro bategaz.
EAEg 8-1-1937, 756.
kartutxorro. "Cartuchera" Lar.
kartuxa. v. kartuja; kartutxo.
kartuxi. v. kartuja.
1 kartxeta. "(V-arr-oroz), comida para ganado" A.
2 kartxeta. v. gartzeta.
kartxiri (R ap. A), kartxeri (A Apend).  "Huerto de regadío, a diferencia de baratze que es huerto de secano"
A. "Huerta" A Apend.  Bi goxez erori zen izotz bat kartxiriak talatu baizaizkugun, alubiak eta gaiza tierno
guziuak exartu dra. Mdg 127. [Arri erauntsiak] kartxiri guziuak erraustu baidutu. Ib. 142. Zuen kartxiri asko /
zuen mâsti, pikodi ta oliondoak / ottiek yan ditute. Ol Am 4, 9.
kartzakatu. "Desmenuzar y pisotear (Darric ms.)" DRA.
kartzapil. v. gartzapil.
kartze. v. gartze.
kartzeatu. v. 2 kartzelatu.
kartzela (Urt IV 230; -rz- Lcc y Lar; det., -rz- SP y H), gartzela (det.; -rz- SP  A, H), kartzel (-rz- Lar, Chaho
 Lh), kartzelu.  Cárcel, prisión. "Prison. Garzelan edo garzelean dago, il demeure en prison" SP. "Presos de
la cárcel, presoak, karzelean daudenak" Lar. "Garzelan dagoena, qui est en prison (Ax)" H. v. espetxe,
presondegi, itxitegi, ixtegi.  Tr. Atestiguado al Norte en Dechepare, Leiçarraga, autores del s. XVII,
Goyhetche, Hiribarren y en una balada labortana. Al Sur se encuentra bien documentado desde Lazarraga,
aunque en el s. XX su uso disminuye. Kar(t)zela es la forma general en textos guipuzcoanos y vizcaínos (tbn. en
Etcheberri de Ziburu, Urte (Gen 40, 3), Goyhetche (245) e Hiribarren (Esk 139 -rz-)). Hay kar(t)zel en
Dechepare, Gasteluçar (73), Gamiz y en JanEd (I 82). Ejs. ambiguos que podrían corresponder a un tema
kar(t)zel o kar(t)zele se encuentran en Leiçarraga (1 Petr 3, 19 karzeleko), Etcheberri de Ziburu (Man I 53),
baten mende.
Lizarraga de Elcano (Ong 112r) y Samper (karzelean), Haramburu (270 karzeletik), Hualde (karzelian), Inza e
Izeta (DirG 73; kartzelean) y Etxaide (JJ 103n kartzelera). Para las formas con oclusiva sonora hay gar(t)zela
(det.) en Materre (pero tbn. garzeletik (359)), Echenique, unos versos alto-navarros (Auspoa 97, 32) y Larre;
gar(t)zele en Axular y en unos textos de Goñi del s. XVIII (FLV 1992, 310 y FLV 1993, 142); garzel en un texto
de Ibero del s. XIX (FLV 1988, 152), y gartzela, no ambiguo, en Aresti (Tobera 282), Azurmendi (HitzB 30) y
BiblE. Hay además kar(t)zelu en Tartas (junto a karzeletik). En DFrec hay 158 ejs. de gartzela y 19 de kartzela,
todos ellos meridionales.
 Pensa ezak karzel hori gaitz bada, / nonbait ere ifernuia are gaitzago dela. E 243. Itsi jatzun, bada,
sekulareko / karzela gogor onetako ateak. Lazarraga (B) 1181vb.
Pazientki suportatzen dute bere karzela. EZ Man I 128 (Noel 132 karzela izigarrian). Guztiok gaude mundu
hunetako garzele hunetan. Ax 56 (V 36). Garzelean dagoneari, emozu nahi duen bezanbat iatera eta edatera. Ib.
431 (V 280; v. tbn. en contexto similar Mat 22 garzelan daudenen, FLV 1988, 279 (Larrainzar, 1905) karzelan
dagonari). Kartzelu hartarik libratu deno. Tt Onsa 163 (ib. 163 karzelu). Ialgi da karzeletik. Ib. 126. Ai ene txori
ariñak / egatzen duzu / jaulako karzelbaga. Gamiz 203. Infernuko karzela illun. Cb Eg II 130. Eriotza bat egin
ta, dio, / dago Barrabas karzelan. Bast 30. Karzela gogor baten. Zuzaeta 50. Infernua da, argi gabeko
presondegi karzela. Ub 156 (v. tbn. Mg CO 98 karzela edo presondegi, Astar II 57 presondegi edo karzela).
[Laguna] justiziari emanik eta karzelan ipiñi erazorik. Gco I 436. Ez da inor karzelara eruaten, ez multeetan,
dantzan egin ez dabelako. fB Olg 147. Alabia justizijak karzelaan daukala. fB Ic I app. 7. Beste preso guziak
itxira edo karzelara eramanda, San Pablo kanpoan utzi zuen. Lard 530. Kartzelatik [...] libratu. Sor AKaik 121.
Bakardadian arkitzen zan [praile-etxe au]. [...] Ona zergatik deitzen dan leku ura: San Franziskoren itxitegia,
kartzela. Bv AsL 160. Ollorik iñun paltatzen bada, / ijitoentzat kartzela. Urruz Zer 68. Espetxera (kartzela)
[bidaldu]. Kk Ab I 78. Espetxe (kartzel)-antzeko. Altuna 104. Ziegan, kartzelean edo itxipean. Inza Azalp 73.
Eraman zuten ango itzal-etxe edo kartzelara. Or SCruz 127. Lapur txikiyak kastigatzeko / non-nai badago
kartzela. Tx B II 95. Baitegian (kartzelan) zegoen. Ir YKBiz 489. Gobernuaren kartzeletan. Ldi IL 155.
Azkenerako gure etxetako kartzela maitagarri egiten zaigu. NEtx Antz 124. Kartzelatik urten barri. SM Zirik
124. Kartzela joateko zorian. Lab SuEm 183. Nik baditut bi etxe [...] bata dut ospitala / bertzea gartzela. Canc.
pop. (ap. DRA). Kartzelan sartu zituzten. BBarand 100. Deitu eutsen kartzela ori zaintzen egozan gudariei.
Gerrika 108. Bere gartzelatik ekarri zuen kantu famatua. Larre ArtzainE 141. Kartzelatik irten eta lana Madrilen
eskeini zidaten. MEIG IX 68. Juanito Beiztegi, nirekin gartzelan egon zena. Ib. 77.
v. tbn. ConTAV 5.2.9, 125 (Azpeitia, s. XVII). Apaol 47. Noe 30. Ud 115. Xe 375. AB AmaE 54. Azc PB 193.
EusJok II 53. Balad 242 (Sal). Iraola 79. Urruz Urz 20. Ill Testim 16. Alz Bern 79. SMitx Aranz 224. Bilbao
IpuiB 224. Ugalde Iltz 39. Osk Kurl 20. Anab Poli 30. Izeta DirG 59. Erkiag BatB 190. Salav 73. Berron Kijote
116. Uzt Sas 69. Ayesta 39. Insausti 321. Karzela: CrIc 39. AA III 484. JJMg BasEsc 270. Arr GB 21. Aran SIgn
68. Etxba Ibilt 456.
 Castigo, condena de cárcel. "Bizpairu urteko kartzela eman diote (AN-5vill, B) [...] lau urteko kartzela eman
zioten (V-arr, G-azp, AN-gip)" Gte Erd 130.  Illabeteko kartzelia be eroan bear izan eban. Bilbao IpuiB 224.
 Parte de los concursos de bersolaris, en la que cada uno actúa individualmente, mientras el resto está apartado
sin poderlo oir.  Berriz tokatu giñan / biok txapelketan; / punturik ezin kendun / alkarri ezertan, / gero ibili
bear / kartzelatik bueltan. Insausti 333. Ezkio-Txikik eta biok jokatu genduan ango txapela eta kopa, kartzelako
gaia emanda. Ib. 332.
- KARTZELA-ERITEGI. Hospital penitenciario.  Gaztelako lur eremu lauetan dagoan kartzela-eritegirako
gertuko deutsaz paperak. Erkiag BatB 203.
- KARTZELA-ETXE. Cárcel.  Kartzela-etxian sartu ginduezan danok. Gerrika 62.
- KARTZELA-JAGOLE. Carcelero. v. kartzelazain.  An dabiltz atxillotuak zarataka eta zemaika. Kartzela
jagola bi agertu dira. Erkiag BatB 197.
- KARTZELAKO (-rz- Añ). Preso, encarcelado. "Presos de la cárcel: (c.) presoak, lotuak, karzelakoak" Añ. 
Billuzak beztitzea, eriak, karzelekoak eta berze beharrak hautemanik konsolatzea. Harb 28. Gartzela hustu eta
gartzelakook [...] Ocañara eraman gintuzten. MEIG IX 89.
- KARTZELA-LAGUN. Compañero de cárcel.  Goraintziak ene gartzela-lagun Aristarko eta Bernaberen [...]
izenean. BiblE Col 4, 10 (Lç presoner kide). Erri guztietan neukan kartzela-lagunen bat edo beste. Gerrika 125.
- KARTZELAN SARRARAZI. Hacer encarcelar.  Etzan sosegatu Herodesi karzelan sar-erazo zion artean
Santua. AA III 507. Karzelan sarerazo zituen. Lard 55.
- KARTZELAN SARTU. Meter en la cárcel, encarcelar. v. 1 kartzelatu, kartzelaratu.  Garzelean sarzen
zaituztenean. Ax 91 (V 62). [Gure Iauna] karzelian sarthurik gure plazan. Tt Onsa 126. Alkate jaunak sartuko
luke karzelan. Mg CC 248. Karzela publikoan sartu-ere zituzten autoridade guziak. CartAnd 380. Gartzelan
sartua izan zaitezin. Echn Mt 5, 25 (Hual karzelian sartu, Samper karzelean sartu; Lç presoin, He, TB,
SalabBN, Ur presonde(g)i, Ip presuntegi, IBe espetxe, BiblE gartzelara bota). Emakumi oik merezi zuten / biak
kartzelan sartzia. PE 45. Lapurreta arengatikan kartzelan sartu zuten. Apaol 78. Kartzelan sartu ez nindutenian!
Iraola 49. Joan Bataiatzailea gartzelan sartu eta gero. BiblE Mc 1, 14 (IBe gartzelan sartu; Dv preso arthikia
izan, Ker giltzapean sartu, IBk bahitu). v. tbn. fB Ic II 230. AA III 495 (-rz-). Brunet y Oteiza Lc 3, 20 (-rz-).
baten mende.
Michel LPB 344 (-rz-). Sor AuOst 75. AB AmaE 315 (-rz-). Urruz Zer 63. Kk Ab I 14. JanEd II 93. EusJok 157.
Bilbao IpuiB 249. Anab Poli 115. Vill Jaink 103. Lab SuEm 205.
 Oraintxe sartu berri naute iriko polizi-kartzelan. NEtx LBB 115.
- KARTZELARA SARTU. Meter en la cárcel, encarcelar. v. KARTZELAN SARTU.  Atxitu zituten eta
kartzelara sartu. Or SCruz 56. Oraño etzuten Yoan baitegira (kartzelara) sartu. Ir YKBiz 64.
kartzelaje.  Estancia en la cárcel.  Nik kartzelan euki eta be / eztaukazu probetxurik: / kartzelajie
pagatutzeko / etzat sobretan dirurik. KarlBB 331.
kartzelamendu, gartzelamentu.  Encarcelamiento.  Txarki probatu zaio gartzelamentua. ([...] kolpe bat
daduka begian, moratua). Arti Tobera 277.
kartzelaratu (-rz- Lar), kartzeleratu.  Encarcelar. "Prender, llevándolo a la cárcel" Lar. v. 1 kartzelatu,
KARTZELAN SARTU.  Bidebagekeriz karzelaratu ta multatu zuten. Aran SIgn 80. Kartzelaratutako beste
berreun Euskal-Apaizen gora-berak. Alt LB 103. Barre egin eutsen ugari eta gero kartzelaratu. Domistikuntxu
bategaitik kartzeleratu gure Txanton. Bilbao IpuiB 249 (250 kartzelaratu). Dana kartzeleratua, dana epaitua,
egunero ainbat fusilatu... Gerrika 82.
kartzelari (-rz- Lar y Añ), gartzelari. "Carcelero" Lar y Añ. "Carcelaje, karzelari saria" Lar. v. espetxezain,
jeoler.  Gartzelara bota zituzten, gartzelariari arduraz zaintzeko aginduz. BiblE Act 16, 23 (TB
presondegizain, Dv zain, Ol, Ker, IBk zai(n)tzai(l)le; v. tbn. BiblE Act 16, 27 y 16, 36).
1 kartzelatu (-rz- Lar, Añ y H), gartzelatu.  Encarcelar. v. kartzelaratu, KARTZELAN SARTU.  [Zu zara]
debauxak ifernuan karzelatzen ditutzuna. Harb 210. Lotu ta karzelatu legijez, Erodesek San Pedro egin eban
legez. fB Ic III 293. Zuregan sinesten zutenak gartzelatzen eta zigortzen ibili nintzela. BiblE Act 22, 19 (Ker
espetxean sartzen, IBk, IBe espetxeratzen). En DFrec hay 9 ejs. de gartzelatu y 5 de kartzelatu, todos ellos
meridionales.
 (Part. en función de adj.). "Encarcelado" Lar.  [Andre dena Maria,] pena indazu bihotzean, / karzelatuen
gañean. EZ Eliç 418. Erien serbitzatzeaz, garzelatuen bisitatzeaz. SP Phil 318 (He 320 presonieren bisitatzean).
Kartzelatua nengoan eta ikusitzera etorri ziñaten. Otag EE 1884a, 310.
2 kartzelatu (BN-lab ap. A), kartzeatu (L (kh-) ap. A; Dv), karzeratu.  "Tomber dans l'épuisement par suite
de longue maladie. L'adjectif eri accompagne ordinairement ce nom verbal. Gizon hori eri kartzeatua da, cet
homme est usé par la maladie" Dv. "Eri kartzelatua (BN-lab), gravemente enfermo" A. "Landerretche recuerda
que oyó decir a su padre, eri kartzelatia izan duzu" DRA.  Gizon gaitzaz kartzelatu hura altxatu zen berehala,
[...] eta bihurtu zen sendaturik bere etxerat. Lg II 141. Ene lehen urthia, nin karzeratia / amak idor bihotza, bai
eta thitia. 'J'étais chétif'. Etch 172. Eri kartzeatu gaizo batek. Dv LEd 65 (Cb Eg II 30 eri edo gaso triste batek).
Gosiak karzeratürik dabila; uste düzie horren etxen mestüra ere giltz petik kanpo dela? Eskual 5-6-1908, 3.
kartzelatze.  Encarcelamiento.  Ez kartzelatzerik, ez epairik, ez fusilatzerik. Gerrika 86.
kartzelazain (-rz- H), kartzelazai (-rz- Lar). "Carcelero", "alcaide de la cárcel" Lar.  Arrazoi daukazute,
esaten zien karzela-zaiak, ateak isten ziardun bitartean. Arr GB 145. Asi zan [...] biraoak botaten / [...] kartzela
zaiñari. AB AmaE 315. Kartzela zain nere adiskide aundi bat zegoan. Or SCruz 93. Kartzelara joan zan berriz.
Kartzela-zai bat atera zitzaion. Alt LB 67.
kartzeler, karzeler.  (Con egin). Encarcelar.  [Ramirez erregeak] asko buru arinei beruna emanik /
nahastale puliki karzeler eginik / deskansu handi zuen eman Nafarroan. Hb Esk 67.
kartzelero (-rz- Lcc).  Carcelero. v. kartzelazain.  Mutillak, zaudete ixilik, bestela kartzeleroa etortzen bada
[...]. Bil 172. Bazkalondoan kartzeleroen / gisa baratzan pasian. Zendoia 175. Barrura ez zan etorten
kartzelerurik eta ez guardiarik. Gerrika 97.
kartzeta. v. gartzeta.
kartzoil. v. karsoil.

baten mende.
karu (V; Mic 6r, Añ). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg.  Caro. "Cara cosa, karua" Mic. "Caro, de precio
subido" Añ. "Ze karu eta ze oste! Esaixok juan deilla kakatara" Etxba Eib (s.v. ze oste). "Eta ondiok, arraña
karu saltzen dala esango dabe legorrian" Ib. "Oso karuak zien belarrittako orrek. Karu dabill lekia" Elexp Berg.
v. kario.  Tr. Documentado en textos vizcaínos desde principios del s. XIX, tbn. lo hallamos en Mendaro
1
Txirristaka (83) y un ej. de Herria.  Gauza txarra, ontzat; merkea, karutzat [emon]. Añ EL 137. Ez dala ez
karu / amaika marabedi / nai dabenak artu. DurPl 76. Ozta-ozta ateraten dogu kosta jakuna; guztija dago gora
edo karu. Astar II 166. Damu emotekua da oi dan baxen karu egotia gatza. Ur Dial 69 (It garesti, Dv garasti, Ip
khario). Ain da karua ze bakarrik euki leije erregiak ta andiki batzuk. Ib. 22. Orain okelia urri ta karua ba-dago.
ForuAB 123. Txakurrak jan zituan / janari karuak. Noe 109. Eztago lanik, dana urri ta karu, eztakit zelan bizi
garan be. Kk Ab II 156. Biargiñak karu urtetzeskuela. SM Zirik 112. Kontua karua zala ta, izan eban sekulako
eztabaida. Ib. 48. Nesken bizikletak apurtxu bat karuago ditugu. [...] Barriago diralako. Erkiag BatB 74. Lenago
karu gendun guzurra / gaur dogula erdi merke. BEnb NereA 217. Eta pentsatu zuela ardorik ez edatea, karu
zala ta. And AUzta 39s. Karu ta eskas izaten dira / mundu onetan gauz onak. Ayesta 36. Munduko jantzirik
karuena. Gerrika 214.
 Nai karu nai maru, gure gain datzan eginbear ori zintzoki bete bear dugu. Herr 6-12-1956, 4.
 (Uso adv.). A un alto precio.  Zuk, pekatari esker txarreko orrek ez zenduala gurako osagarri ain karu ta
nekez irabazija. Ur MarIl 110.
 Amalau txakur t'erdi / geroko plazuan [saldu]; / ai ene, Mari Manu, / karu ein zenduan. In Ayesta 16.
- KARTU IRTEN. Salir caro, resultar perjudicial.  Ango deskuiduek karu urten eikien. Gerrika 162.
karuntatu. v. karroindatu.
karute.  Epoca de carestía.  Huts-hutsik nago nola bainintzen / ijitoen gatilua / ta karutean diamanteak /
saltzen diren merkatua. Arti MaldanB 212.
karuti. "Carero. Dendari ori karutixa da" Etxba Eib.
karutu (V-gip; Añ). Ref.: Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. "Encarecer, subir el precio" Añ. "Ogixa karutu da
urunak igo dabelako" Etxba Eib. "Gauzak eskastu ziranian, baserritarrak dana karutziari emon eben
(karututziari). Gauzia eskastu ezkero, berez etortzen da karutzia" Ib.  Biar biarreko gauzak erosirik batuten
dirian denporan ezkutetan ditubezanak, modu onetan karutu dedin laboria. Astar II 172. Karutu iaku Mari /
aurten erraria. Azc PB 234. Jaki ta enparau gustijak egunik egunera karututen diralako. ForuAB 83. Piñua
karutu zanean, dana piñua. And AUzta 96. Lengo urtean beorrak karutu ziran ainbeste. Ib. 96. Beste erosteko
gauza guztia karutu. Gerrika 109.
karzararan. "En sentido superlativo. Eri duzu karzararan (BN-mix, StJayme)" DRA. Cf. 2 kartzelatu.
karzeat (S). Ref.: A Apend; Lh; Lrq /karseát/. "Contrahecho" A Apend. "(S-saug), chétif, de croissance tardive
et imparfaite (enfant, jeune homme, jeune fille)" Lh. "Qui a, de naissance, les membres difformes ou invalides"
Lrq. Cf. 2 kartzelatu.
karzeratu. v. 2 kartzelatu.
karzeta. v. gartzeta.
karzizta.  Veta de piedra caliza (?).  Berrikitan eginak zituen Aldude eta Urepeleko mendi harritsu horien
ikerzeak. Ikerze horiek ezperantza emana diote, karzizta biziki garbia agertu baita. Herr 7-10-1965, 3.
karztatu. v. garreztatu.
karzu. v. gartsu.
kas. v. 1 kask.
1 kasa (V-gip, G-goi-azp), kaxa. Ref.: A; A Apend; Elexp Berg; Gte Erd 165, 204, 256. 1. (Precedido de
posesivo reflexivo). (Por su...) cuenta, (por su...) iniciativa. "Iniciativa" A Apend. "Modo (G-goi). Bere kasa utzi,
libertad" Ib. "Bere kasa, a su modo. Utsi zaiozu aurrari bere kasa jolas egiten, deja al niño que se divierta a su

baten mende.
modo. Nere kasa egiten ditut nik gauzak ondona" SMuj EEs 1921, 94. "Zuen mutikua bere kasa ibiltzen da
ikastolan", "nik neure kasa ikasi neban ordenadoria erabiltzen" Elexp Berg (s.v. bere). "Been kasa bizi dira (G-
goi-azp)" Gte Erd 165.  Bakoitza bere buruz, bere kasa, joatea, ez da aski ordea: [...] Elkarte guziak ere
Oñatin azaltzea nai genuke. (1918). ForuAG 257. Utziozu aurrari bere kasa yolas egin dezan. "Deja al niño para
que juegue a su modo (G-bet)". A EY III 314. Berekaxa zetorren / galduta illunpetan. SMitx Aranz 17s. Bere
baitarik eta bere kasa asmatzen ziarduen. Zait Plat 30. Bakoitza bere kasa bizi da lur ontan. Vill Jaink 183. Zuk
zeure kasa bertsotan egiñ / beti zabiltzan lekuan. Olea 117. Goizean ni nere kasa esnatzen nintzan. BasoM 100.
Geure kasa ez giñan joango, baiña Segurako semea dan Patxi Albizu apaizak egin zigun bultzada. Insausti 21.
En DFrec hay 9 ejs.
 "Bere kasa etorri da gaitza, la enfermedad ha venido por propio impulso (G-goi)" A EY III 303.
2. (V-gip). Ref.: A (kasa, berekasa). "Berekasa (V-gip), a su parecer. Neure kasa, a mi parecer. Gure kasa, a
nuestro parecer" A.
3. Para sí. "Bere kasa hitz egiten du (G-azp), marmarrean bere kasa ari da (G-azp), bere kasa berbetan
jarduten deutso (V-gip)" Gte Erd 37.  Guztiok esan dezute onezkero, zuen kasa: "Jakingo ez degu, bada? Diru
asko izatea". Muj EEs 1917, 148. Eta biotzak / komentutzar au, neurea, diño, / gogobete ta nagusikiro, /
berekaxa. Gand Elorri 77. Aguretxo batek / berekaxa, dio. LMuj Olerti 1961, 299.
- KASETARA (V-gip). (Tras bere, etc.). "A su aire [...], bere kasetara" Elexp Berg s.v. bere.
2 kasa.  Nombre de una modalidad de pesca.  Kasa edo saxio deitzen zioten arrantzuketan, txitxarro, berdel,
boga ta beste arrai-mota batzuk atxitzen zituzten. Elizdo EEs 1926, 7.
kasabet (S), kasabek (S). Ref.: A; Lrq /kazabék, kazabét/.  Chaqueta.  Balusezko zaragolla eta kasabet
llabürnieki bezti, oski tatxeta dun animal eli batetan zankho sagarrak oro hartürik. J.B. Mazèris GH 1933, 302.
Eskia kasabet-sakolan eijerki sartzen zeiolarik. GAlm 1961, 21 (ap. DRA).
kasaila. v. gasaila.
1 kasaka (Urt IV 45, Chaho; kh- Ht VocGr, Lecl), kazaka.  Casaca. "Veste" Ht VocGr.  Kazaka, jipoña,
saia. Volt 264. Kasaka ta pantaloi / oialezko fiña. Echag 119. Kasakaz jantziak. KarlLB 128. Lepoan gorbeta ta
/ kasaka urdiña. Xe 214. Kasaka ezin erantzirik. Iraola 27. Kasaka nabar luze batek jauntzia lepotik
belaunetaraino [emakumea]. JE Ber 70. Gerriko gorri eta kasaka zuriz jantzita. Etxde JJ 173.
- KASAKA-GORRI. Casaca roja (miembro del ejército inglés).  Geren parapetuan / firme giñan jarri; / an
gelditu ziraden / zenbait kasaka gorri. KarlLB 220.
2 kasaka (G-azp), kaxaka.  (Precedido de posesivo reflexivo). (Por su...) cuenta. v. 1 kasa.  Erdi negarrez
eta bere kaxaka bezela, itz goraz esaten zituan bere senarraren ontasunak. EgutAr 15-2-1956 (ap. DRA). Amar
gizon eta geiago baratza ta etxe-garbiketarako lanera berekaxaka joaten ziran. EgutAr 4-3-1957 (ap. DRA).
kasaki. "Carminativa, haize khasa edáriak, haize khasákiak" Urt IV 243.
kasakin. "Cavum, [...] kasakiñak, likhiskeria tókia", "cavum sentina, kasakiñak" Urt IV 347.
kasakina.  Justillo, corpiño.  Kasakina, buruko eta lephokoa, / zapata herrestekin, yauntzi bethikoa. Hb Esk
180.
kasamentari.  Casamentero.  Oná lenbiziko matrimonioa múnduan izandéna, zeñen kasamentári, erráteko
alá, izánze Jangoikoa béra. LE Matr1 357.
kasarazi. 1. Expandir.  Nola aire honak eta garbiak osasuna konserbatzen baidu, hala gaiztoak ere
kasarazten tu eritarzun eta heriotze dorpheak. Mong 587. 2. Expulsar. "Aspellere facere, khasarazi,
khaseragin" Urt II 410.  Grazien ithurburua / du berekin ekhartzen, / beldurra khasarazirik / bihotza du
galdetzen. CantIzp (1813), 66.
kasarazle, kasarazitzaile.  "Averruncus Deus, Jaungoiko gaitz khasarazitzaillea, khaseragillea" Urt III 147.
kasarola. v. kazerola.

baten mende.
1 kasatu (AN, L, B, BN, S; Volt 52, Urt, Lecl (kh-), H (+ kh-)), kazatu (VocBN). Ref.: A; AtSac 64; Satr VocP;
Izeta BHizt2. 1. Arrojar, expulsar; disipar, hacer desaparecer. "Averruncare, urrundu, [...] khasatu" Urt III
143s. "Abigere" Ib. I 24. "Abdicare" Ib. 17. "Echar fuera; desechar" Satr VocP. "Destrozar. Gure etxea ta
ondasun guziek kasatu dire" Izeta BHizt2.  Tr. Usado desde principios del s. XVII por autores septentrionales;
tbn. lo hallamos en baztaneses y algún alto-navarro de las Cinco Villas.
 Eta falta benialak arimatik khasatzen. EZ Man I 20. Khen eta kasa ezazu ene baitharik zure begiei desplazer
zaien guzia. Harb 76. Ezpaititu [argi begiak] berehala ilhunbeak kasatzen. SP Phil 21. Madarikatu guziak /
bistatik khasaturik. Arg DevB 213. Arren, argitzatzu / gure itsutasunak, / gure miñak khasa / galde ontasunak.
Gç 144. Eta khasatu zuen gizona. Urt Gen 3, 24 (Dv khendu, Ur, Ker, BiblE bota, Ol yaurti, Bibl haizatu). Gure
baitarik arimako bakea khasatzekotzat. He Gudu 152. Erragüzü kürützeko sakrifiziuak kasatü ditienez berze
sakrifizio güziak. CatLan 134. Gure Eliza hartu / eta handik kasatu / gaitu Mentaberrik. Monho 30. Hiritikan
kasatu nahi ginituzteian. FrantzesB I 25. [San Leonek] kasatu du gure artetik idolatria. Jaur 392. Sorho hiletan
[gisu ñabarrak] khasatzen ditu goroldio, ihi eta belhar tzarrak. Dv Lab 196. Ez dituguia demonioak kazatu.
SalabBN Mt 7, 22 (He khasatu, TB kasatu; Lç, Samper egotzi, Ur (V) atera, Ur, IBe bota, Dv iraizi, Ip ohiltü,
Echn botatu, Hual egotxi, Ol iraitzi, Leon, Or haizatu, Ker jaurti, IBk uxatu). Eguna apaldu ta itzalak kasatu
artaño. Echn Cant 2, 17 (BiblE ihes egitean). Kasatu eta akabatu urran zittuzten Benjamintarrak Israelgo berze
tribukoek (Zugarramurdi, 1875). ETZ 298. Fraideak kasatuak izan dire beren komenduetarik. Elsb Fram 161.
Zenbaitek naiko genduke [Jesukriston dotriña] / balitz kasatua. Auspoa 97, 37. Horrengatikan ez dugu behar /
lege hori kasatu. Etcham 40. Ezti horrek uliak bil-arazten, eta ez kasatu behar. Lf Murtuts 25. Yende tzar oiek
kasatu bearrak dire. Izeta DirG 51.
v. tbn. Hm 198s. Tt Onsa 21. Iraultza 20. Mong 595. CatLav 23 (V 19). AstLas 70. MarIl 95. Gy 233. Hb Esk
162. Laph 199. Jnn SBi 165. Zby RIEV 1908, 768. Lap 102 (V 49). CatJauf 46. Larz Senper 72. Kazatu: AR 70.
2. (AN-5vill, B). Exterminar, matar. "Azienda zoldazu hori kasatu egingo diat (AN-5vill)" Gte Erd 153.
"Matar. Gerra ortan ainbertze yende kasatu de" Izeta BHizt2.
- KASATUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.).  Frantziako gobernamenduak orai kasatuxe ditik
Frantziatik fraide eta serora gehienak. Othoizlari 1958, 187.
2 kasatu.  Casarse.  --Zerendako da matrimonioko sakramentua? --Kasatzeko eta kasatuer emateko grazia.
CatSal 61 (CatR 61 bordaltako, CatAe 60 ezkontzeko).
kasatzaile.  Dilapidador. "Averruncus, gaitz khentzaillea, khasatzaillea" Urt III 145.  Baldin karitatibuak,
dire ondasunen kasatzallia[k] (Lesaka, 1857 [escrito por un autor baztanés]). ETZ 255.
kas(e).  Tipo de recipiente para cocer. v. 2 kaxa, kazo (2).  Egosaraz zazu zure siropa kasean ezagutuko
beituzu zure erhia bustiz baso bat uretan. ECocin 48.
kaseragin. "Aspellere facere, khasarazi, khaseragin" Urt II 410.
kaserna, kazerna (T-L). 1. Cuartel. "Caserne" T-L. v. kuartel.  Bederatzi ehun ginen kasernatik partitu.
FrantzesB I 25. Gure ahaiden egoitza, zeina baitzen Kaserna. Elzb PAd 53 (podría tratarse del nombre de la
casa). Soldado kaserna batetarat. Elsb Fram 151. Kazerna berriak diren hegitik. JE Ber 20. Edari sukratu
zerbeit saltzen duten kantinak badire asko kasernetan. JE Med 96. Kasernako bulego xoko batean egonez.
JEtchep 91. Hek ziren Paueko kaserna handi hartarateko eta ni abiazioneko. Etchebarne 77. Zilatu die gure
mezua kasernako telefonaren kudeatzaileek. Larre ArtzainE 179 (ib. 175 kazerna).
2. kaxerna, kaxarna. Cabina (de playa).  Orduan [mariaberan] [...] dijoanak ibilli bear du geiago [...] non
eta etxola edo kaxerna eraman azten ez duan uraren ondoraño. Aran-Bago ManMed 304. Itxas-baztarretik
kaxarnara. Ib. 304.
kaset, kasete.  Casete, caja de cinta magnetofónica.  Kaset edo zinta bat edo beste baneuzkala bertso edo
zerbaitekin beteak. MMant 38. [Bertsoa] kaseteren batean or egondo da. Insausti 354. Baiña alare kaset auekin /
naiko kezka badabillet. Ib. 180.
kaseta, kaxeta. 1. Caseta.  Bestela [guarden] kaxetara juan biarko zuen. Iraola 39. Kapatazaren kaseta
aldera. Tx B I 67. v. tbn. Kaxeta: Ugalde Iltz 13. Anab Aprika 29.
2. Puente de un barco.  Patroia, momentu onetan, ez dago emen; kasetan (en el puente) dago. Berriat
Bermeo 389.
kaseta. v. kazeta.

baten mende.
kasetalari. v. kazetari.
kasi (S ap. Lrq; VocBN).  Casi. "S'emploie avec un part. passé ou avec un adj." Lrq. v. kasik.  Kasi <qua->
hiri guzia bil zedin Iainkoaren hitzaren enzutera. Lç Act 13, 44 (He hurren, TB kasik, Dv hurran, IBk, IBe ia).
Eze kasi eukan gax guztia kendu jakan. Lazarraga 1142v. Ya-ya kasi txitez il naiz. Ib. (B) 1200vb. Ekusi
egianean Domingo Hegiko / kasi lurrean etxugi jako. EgiaK 88. Ezpaitzaika kasi deus baliatzen. Ax 542 (V
348). Neure bidiaren bazterra kasi <qua-> ikhusten dut. Tt Onsa 172 (20 khasi). Irarik eztuenak, ezta ere kasi
aren mobimenturik. Iraz 48. Kasi buruan ilerik etxok. Acto 341. Oro kasi galdü dela. Mst III 30, 3. Judatar
adindu guziak edo kasi guziak. Mb IArg I 236. Juan nitzan Gibraltaño kasi. DurPl 55. Kasi kontíno. LE Ong
55v. Kasi eziñ izan ditekean gauza da gordetzea. AA III 396. Kasi debozionerik gabe. UskLiB 93. Entzüten dit
erraiten egün oroz kasi. Xikito 5. Berriz ez dala arrimatuko / kasi jarri naiz etsita. Tx B II 135. Etzuala kasi ezer
ikusi. BBarand 29. En DFrec hay 5 ejs. v. tbn. Arg DevB 101. Urqz 24. Cb Eg II 141. Mercy 14. Xarlem 898. Añ
CatAN 66. Etch 338. Auspoa 39, 124. Insausti 270. Albeniz 245.
- KASI-KASI. "Casi casi, [...] ozta ozta, kasi kasi" Lar y Añ.
- KASI-KASIRIK. Casi casi.  Orrelakorik etzan entzuten / kasi-kasirik gaurdaño. Auspoa 107, 73.
kasia. "Casia, kasia landarea, kanela" Urt IV 269.
kasik (gral.; SP, Urt I 541, Ht VocGr 408, H), kasikan, kuasik, kuasikan. Ref.: A; Lrq; ContR 531; Etxba Eib;
Elexp Berg.  Casi. "Kasik pittarkada ardaua eran eban" Etxba Eib. "Kasik naixao neuke egualdi txarra eingo
baleu" Elexp Berg. v. kasi, 1 ia.  Tr. Bastante más frecuente al Norte. Con kh- sólo lo emplea Haraneder
(Gudu 118). Halalmos kuasik en unos versos baztaneses de hacia 1870, y kuasikan en otros guipuzcoanos de la
misma época. En DFrec hay 31 ejs., 11 de ellos septentrionales.  Hark egitentu gizonak kasik Angeruen
berdin. SP Phil 250. Ahalkegabe badira, bethi kasik diren bezala. Ib. 262. Kasik ezin erran ditezken bezanbat.
ES 368. Irarik eztabenak, ezta kasik aen mogimenturik bere. Cb CatV 63s. Zer artha eman diot? Kasik batere.
Brtc 137. Zenbatenaz ezpaitu kasik uzten aizinarik hartako. In CatLan 3. Kasik ez duk sinisten zeruetan. Iraultza
15. Kasik deus gosta gabe. Dh 70. Geure ondria, geure pamia. Kasik bizitzia bera baino geijago maite doguna.
fB Ic II 160. Lehoa kasik da erhotzen. Arch Fab 101. Erran nezake kasik bardintsu direla. Hb Esk 79. Kasikan
armarik gabe. Bil 165. Arrazoñaren faltan / zubek zabiltzaten plantan / kuasik eztaiteke erran. KarlBB 657.
Gure legien inbiriz bizi / dira kuasikan guziyak. Ib. 130. Horien aipatzea bera kasik nardagarri dela. HU Zez 30.
Zunbait ere kasik osoki arra berritü. UNLilia 2. Txapelakin aizeka / ondo makurtu ta / kasikan braseruan /
sugurra sartuta. Iraola EEs 1912, 270. Kasik burniya beziñ fuertiak. Tx B II 32 (I 192 kasikan). Gazte hutsa,
kasik haur bat. JE Ber 73. Kasik enperadoretu orduko. Zerb IxtS 99. Kasik ezin sinhetsia da. Larz Senper 80.
Mundu oneri kasik / nik ez diot zorrik. Uzt Noiz 89. Ez deiete kasik dantza baizik uzten. Lf in Casve SGrazi 13.
Gasnategiko etxola enetako kasik villa bat zen. Etchebarne 73. Momentu artan ez nuan kasik iñor animatzeko.
Albeniz 260. Ahulezia, kasik ezereza. MEIG VIII 105.
v. tbn. Monho 146. CatB 83. CatLuz 29. MarIl 105. Jaur 118. Bordel 77. Gy 33. Dv LEd 101. Bil 87. ECocin 49.
CatAe 70. CatSal 71. ChantP 308. Elzb PAd 41. Elsb Fram 158. Jnn SBi 86. Zby RIEV 1908, 84. Arb Igand 151.
AzpPr 73 (112 kasikan). StPierre 17. EusJok 129. Barb Sup 102. Etcham 222. Zub 105. MendaroTx 360. Iratz
87. Mde Pr 337. Arti Ipuin 29. JEtchep 80. Ardoy SFran 103. Mattin 50. Xa Odol 37. Larre ArtzainE 17.
Kasikan: Ud 57. MendaroTx 354. Lizaso in Uzt Noiz 99. BAyerbe 60.
 (Con reduplicación intensiva). "Kasik kasik sinistu zuan" H.
- KASIK ERE. Casi.  Ba, mokanes baten gatik, ez zuen kasik ere balio! Barb Sup 84. Alimaleak eta kasik ere
gauzak. Ib. 141.
- KASIK ETA. "Casi, [...] kasik eta (V)" A Morf 693.
kasilla.  Casilla.  Kortako isartan daud borz kasilla. Mdg 147. Kasilletan isartan dazkad erdaraz eta
uskaraz. Ib. 149.
kasino, kasinu, kazino (T-L).  Casino.  Kasinuan nintzala. AzpPr 55. Kasinoan sartzeko, billetea eskatzen
zuten. EEs 1908, 26. Kasinoko aretoan. Garit Usand 16. Ginebrako kasino aldera. Izeta DirG 112. Donostiko
kasinura. Salav 65. Kasinotik etxerat. Mattin 133. An dago, otel da kasinu da joko-etxez beterik, oso apaiñe.
Gerrika 216. En DFrec hay 3 ejs. de kasino. v. tbn. Auspoa 79-80-81, 76. RIEV 1910, 319. Alz Bern 51. ABar
Goi 45.
- KASINOPE. (En casos locales de decl. sing.). Zona situada bajo el casino.  Kasinopean jarriko dira /
makiñabat makineri. Basarri 60.
kasjatorri. "Cábala" Lar.

baten mende.
1 kask (G-to, S), kaxk, kax, kas, kaisk. Ref.: A; Lrq.  (Onomat. de un golpe). "Onomat. del encuentro y
choque inesperado de dos personas, carros etc." A.  Kask! Arria lurrean zenean puskatu. A. Etxeberri in
Onaind MEOE 446. Ostiko bat begitartera kask eman lezoken etsairik azkarrenari. HU Aurp 199. Atz nagosiko
oskol edo atzazalaz kaisk estanda eragiñ edo lertu [zorria]. A Ezale 1897, 209b. Kask, uspel bat ederra biltzen
zuen kopetan. Barb Sup 41. Makila berezi batekin, kaxk, jotzen du ura. Barb Leg 22. Kask! Firritx! Baratzen
gira, iziturik. JE Ber 45. Makhil luze hura hartzen du bi eskuz eta kask! gain-behera Murtutsi. Lf Murtuts 11.
Uste gabean kas, Franzisek mai artan utzi zuen erlojua lurrera. Izeta DirG 115. Arri koxkor bat boteaz leioa kax
jo zuan. A. Zavala Auspoa 63-64, 34. Bastoiarekin kaxk! jotzen zuan. JAzpiroz 41. Otoitzak ikasteko ta ondo
esateko ardurarik artzen etzuanari, kaxk! emango zion zigorrarekin. AZink 31.
 (Onomat. de una acción súbita).  Zarana ustu zuenean, kaxk! urren zen arresi batera zapart egin ta burua
ostu zuen (B). A EY II 317s. Makilla inguratu zioten zegoan tokira, ta, kask!, kozka egin zion da eutsi. JAzpiroz
139. Txerriari isatsa, kask!, moztu nion. Zendoia 29.
- KASK EGIN. a) "(G, AN), tocar ligeramente" A. b) "Morder" Iz ArOñ. "Kask eiñ, morder el perro. Txakurrai
berai aintze jakonian kask esan eitte jako, baiña. "Kaxk eixok orri, kaxk", ganauei ero" Elexp Berg. v. KOSK
EGIN.  Badaezpada ere, ez eman beatza aora kask ez dizula egingo ta. Zendoia 236.
- KASK ETA KASK. a) Golpeando, pegando.  Eskerreko praka-sakeletik ardaia, galtzairua ta subarrija
atara, ta, kaisk-eta-kaisk, zati baten iñardun eta gero ixitu eban ardaia. Kk Ab I 102s. b) Mordiendo.  Kask
eta kask, oldar eta oldar ari ziren elgarri [erbiak]. Barb Sup 30.
- KASK-KASK. (Onomat. del toque a la puerta).  Aditzen baitut, kask-kask, norbaitek yotzen duela eskolako
athean. Elzb PAd 48. Atea, kaxk-kaxk bagarik, ukabillez yo ebanean, "nor"? itandu eban Viñasek. A Latsibi 145.
Kax... kax... (atariko burñan xotuz). Garral EEs 1917, 107. Landolako atean kaxk-kaxk yota. Ldi IL 76. Atea
kask-kask jo nuen (AN-ulz). A EY II 89s. Atheak kax-kax or ta emen ioz. Baxurko Jesus 23 (ap. DRA). Kas-kas
atea joten. BEnb NereA 146. Atea kas-kas jo omen zuan. BAyerbe 124. v. tbn. Kax-kax: EA Txindor 70. Erkiag
BatB 45.
 (Onomat. de pequeños golpes).  Bere pipa muturra ezkerreko aurreneko azkazal puntan kas-kas joaz. EEs
1918, 11.
- KASK-KASKA. Dando golpes repetidos.  Okilla zugaitzean kas-kaska txuloa egiten ari danean. Zendoia
228.
- KASK-KASK-KASK. (Onomat. de toque a la puerta).  Yotzen ditek athean kask, kask, kask. Elzb PAd 80.
Kaxk, kaxk, kaxk / jo dau atia. Enb 96. Kask, kask, kask, jo zuten etxe txar batetako atheari. Barb Leg 71. Kax,
kax, kax, aditzen du norbeit athean. Ib. 131. Xo zuen kuartoko atean: Kax, kax, kax. ZMoso 48.
2 kask (Bera). Neol. creado por Arana Goiri en 1896 (AG 826).  Nombre de la letra k. v. 1 ka.
1 kaska.  Grava. "Glarea" O Not 50  SP.
2 kaska (B, BN-arb, S, R; VocBN, Dv, H), kazka (L, BN, S). Ref.: A (kaska, kazka); Lrq; Izeta BHizt; Gte Erd
114.
I (Sust.). 1. Golpe. "Coup donné avec un bâton ou autre objet contondant" Dv. "Harri kaska bat, un coup de
pierre" H. "Man diot kaska bat erlejuei" Izeta BHizt.  Harriaren kaska ez baitzen den gutiena nihorat
makhurtuko. Dv Iud 20, 16. Kaska bat eman dio zaldiak gainekoari belarrean. HU Aurp 73. Izan da kaskan
hamar metretan harat aurthikia [orga]. Eskual 21-8-1908, 3. Makhila kaska bat ematen dio. Barb Sup 97.
Xixteraren barnean, pilota... har eta, / harri kaskaz bezala, doha, joz pareta. GH 1924, 674. Izigarriko kaska
batez jotzen. Ox 202. Buruan eman zako isipuas kaska bat. A Aezk 202. Aizkora kazka zorrotzaz. Laux BBa 32.
Kaskatik hiltzen zen. Mde Pr 134. Kaska on batzu harturik. Zerb Azk 40.
 (Fig.).  Senditu balu Eisenhower frango haztoratua zitakela bozetan bildu kaska gaixtoez. Herr 20-11-1958
(ap. DRA).
2. Mordisco.  Pattin Artzainaren marroek ez dutela batek besteari holako kaskarik eman, sekula santan.
Barb Sup 30.
II (Onomat.). 1. (Onomat. de una acción súbita). Cf. 1 kask.  Eta prantzesak itzetik artu ta, kaska! [...]
burruntziya lau milla duruan erosi. Alz Burr 37. Nik ezer esan gabe, kaska! pexta bat eman ziak. Ib. 18. Pexta
bat eman ziak eta: kaska geo! Ib. 18.
2. (Onomat. de un golpe).  Kaska! Emon eutsan buruan isopuagaz. Bilbao IpuiB 147. Era onetan, kaska!
Izarrak ikusten geratu zoazen biak topekadearen indarrez. Ib. 271.
- KASKA-KASKA, KAXKA-KAXKA. (Onomat. de la masticación).  Begitartea pixka bat zimurturik, kaxka-
kaxka oskatzen [ale txikiak]. Eston Iz 8. Jilgerok adarretan, / ain leku ederretan, / lorak janez kaxka-kaxka.
Insausti 258.
 (Kaska-kaska-kaska).  Ixilik donak (dagoenak) beti kaxka, kaxka, kaxka! (AN-gip). EZBB II 27.
baten mende.
3 kaska (V-gip, G, B), kaxka (V-gip). Ref.: A; Elexp Berg. 1 v. koska. 1. "Escaleras de pelo mal cortado" A.
"Makina zarrakin moztu dost amak eta burua kaskaz beteta daukat" Elexp Berg.
2. (V-gip), kaxka (V-gip). "Muesca. Aixkoriari kaskia ein dotsa mutikuak" Elexp Berg.
3. (V-gip). "Kaska, káskia, kaska ederra, buena deuda" Iz ArOñ. "Deuda. Orrek kaska galantak lagako zittuan
batian bestian" Elexp Berg.
kaska. v. kasko.
kaska arin. v. 1 kaskarin.
kaskaban. v. 2 kaskaran.
kaskabar. v. kazkabar.
kaskabel. v. kaskabilo.
kaskabeleta. "(S; Foix), castagnette" Lh.
kaskabeltxo (Lar).  Dim. de kaskabel. "Cascabelillo" Lar.  Laster eldu zan kaskabeltxua... / An, baña nor
zan ain bijotztsua / katu bateri lotuko eutsana / iños arrana? Ur PoBasc 179.
kaskabeltz, kaskabeltx (G-to-bet ap. A), kaskobeltx (Foix ap. Lh, T-L), kaskobeltz (T-L), kaxkabeltz,
kaxkabeltx. 1. Carbonero (pájaro). "Paro, herrerillo (cierto pájaro pequeño)" A. "Mésange" Lh. "Mésange, à
tête noire, burubeltz, kaskobeltz" T-L. "Pinsonnière, oiseau, kaskobeltx" Ib. "Kaxkabeltx, carbonero común"
MItziar Txoriak 142.  Kaxkabeltxak sagastitikan. J.M. Tolosa EEs 1913, 114. Bestela kaxkabeltx txoriari
eusteko aña ere nekez egingo zaizkitzu. Munita 106. Orain ere neri burlaka ari al aiz, kaska-beltz arraioa? Salav
27. Kaxkabeltxari buruz mintzatzen zitzaigunean. MItziar Txoriak 143. Beste txori txiki batzuek ere bai,
emengoen antzekoak; kaskabeltzak eta olakoak. BasoM 83. v. tbn. Altuna Euzk 1930, 470.
2. kaskobeltx. Hongo de cabeza negra.  --Bazena onddo? --Zer nahikoak! So egizu ori iratzetara huni, denak
kasko beltxak. JEtchep 24.
- KASKABELTZ BUZTANLUZE. "Kaxkabeltx buztan luxia (Aegithalos caudatus), mito" MItziar Txoriak 147.
- PINU-KASKABELTZ. "Piñu kaxkabeltx, carbonero garrapinos" MItziar Txoriak 144.
kaskabiko. v. kazkarabito.
kaskabilo (V, S), kaskabel (Lar, Dv (V)), kaskabilu (Lcc), kaskabil (B; Hb ap. Lh, T-L), kaxkabel, kraskabil.
Ref.: A (kaskabilo, kaskabil); Izeta BHizt (kaskabile). 1. Cascabel. "Kaskabilloa, que es en mi lenguaje
cascabel" Echve 60r. "Grelot" T-L. v. koskabilo.  Bosteun kaxkabel urregorrizko zaldiak idunerean. (Cantar
de Rodrigo de Zárate). IC I 564. Beistegiko Gabriel, kañaberan kaskabel. Acto 333. Lepoan kaskabel bat. It Fab
112. Kaskabel ots ta zaratak. AB EE 1888b, 500. Urrezko amar kaskabillo zitiñenan inguruan galtz oriek. Or Mi
14. Kaskabiluak hanketan zituela [apoak]. PPer Harrip 16s.
 Kaskabela baño pozikago. Zab Gabon 62.
2. kaskabil (AN-5vill): Ref.: Lcq 127; A. "(Rhinantus minor), cresta de gallo [...]. En la Cinco Villas le llaman
kaskabilla [...] que alude al ruido que hacen sus semillas encerradas en su fruto" Lcq 127.
3. kaskabil (H), kaskabila (Dv). Castañuela. "Kaskabil-ots, bruit de castagnettes" H (s.v. koskabilla).
4. kaskabel. Serpiente de cascabel.  Kaskabelaren defensarako / iru ordu bakarrak dira [...] / iñoiz
ausikitzen bagaituzte / betiko etorriak gira! Auspoa 77-78, 274.
- KASKABILO-BELAR. "Kaskabillo-bedarra, la hierba que saca ruido" Iz ArOñ.
- KASKABILO FALKOIN. "Cenchris, falkoñ pinkardatua, kraskabill falkoña, kaskabill falkoña" Urt IV 386.
- KASKABEL-JOTZAILE. Fanfarrón (?).  Ia bada Castroko / kaskabel iotzailak, / eztabe ezer balio / gedar ta
barailak. Azc PB 226.
- KASKABILO-SUGE. Serpiente de cascabel.  Kaskabel-sugearen auskiak iru orduko bizia ematen dio
gizonari. Auspoa 77-78, 254n.
kaskabilo. v. kazkabilo.

baten mende.
kaskabilodun, kaskabeldun. 1. Jactancioso.  Mediku andi bi kaskabeldunak. Azc PB 241. 2. (El, lo) que
tiene cascabel.  Suge andi orietarik beldurgarriena kaskabelduna. FIr 136. Urre-kaskabilodun galtzak. Or Mi
15.
kaskabito. v. kazkarabito.
kaskabor, -bur. v. kazkabur.
kaskabot. v. kaskarot.
kaskada. 1. "(G), golpecito, toque" A. v. 2 kaska.  Lenengo guraziaz ematen dio kolpe edo kaskada txiki bat
telari. Kortazar Serm 100. 2. kaiskada. Salto (?).  Untzitik legorreratu kaiskada batean ta, Zuriñeren
albotxuraño elduaz, isilmisil esan eutsan belarri-ertzera. Erkiag Arran 130.
kaskadura. "(Hb), émoussure, meurtrissure" Lh.
kaskaezur. v. kaskezur.
kaskagogor, kaskagor (AN-gip), kaskogogor (S), kaskor (AN-5vill). Ref.: Lrq (kasko); BU Arano (kaskorra);
Gte Erd 212. 1. Testarudo; de carácte fuerte.  Kaska gogor batzuentzat alperrik esatea izango da. Lab
EEguna 107. Euskaltzale bezenbat / kasko gogor baikaude. Iratz 43. Kaskagor da temoso. Auspoa 131, 75 (ap.
ELok 61). Oraindik ortan dabilkik ire kaskagor ori! Ugalde Iltz 64. Odol borthitzekoa duk eskualduna, kasko
gogorra eta thematsua. Larz Senper 20. 2. "Kasko-gogor, [...] entêtement (S)" Lrq.
kaskagogorkeria, kaskogogorkeria.  Terquedad.  Hala zer uste duk? Hire kasko-gogorkeriak salbatuko
huela? Larz Senper 64.
kaskagogortu, kaskagortu (AN-gip). "Kaskagortu egin da edadearekin, arrunt kaskagortu da (AN-gip)" Gte
Erd 212 (junto a erretxindu, petraldu, zapuztu, de otras zonas).
kaskagor. v. kaskagogor.
kaskagorri. 1. Pelirrojo.  Neska kaskagorri aretzaz biotzbera omen abille? EgutAr 18-1-1957 (ap. DRA).
2. kaxkagorri. De cabeza roja, que tiene la parte superior de la cabeza roja.  Zugatz-adarme batean
dardarizoka, karnaba kaxka-gorri bat guzien gain ageri zan. Alz EEs 1924, 91s.
kaskail (L, B, BN ap. A; Dv, H), kaskal (A Apend), kaskeila (L-ain ap. A), kaskil (V-m ap. A), kaixkail,
kaxkeil. 1. Enclenque, mal formado; débil, debilitado; deformado. "Mal conformé, se dit des hommes et des
objets longs, par exemple d'une grande branche d'arbre, d'un homme mal bâti" Dv. "Haritz zahar, kaskailla,
vieux chêne raboteux, rabougri" H. "Persona desmalazada", "kaskeila, enclenque", "kaskil, caduco" A.
"Desfigurado" A Apend. v. 1 kaskar (2).  Gure agure kaskalari ere, besoak sortu zaizko dornuari eta kardari
eragiteko. Apaol 118s. Zangoak herrest, bizkarra hertsi, [...] hor ditugu zazpi behi kaixkailak! SoEg Herr 12-12-
1957, 1. Behi kaxkeil bakhar batzu. Herr 7-3-1963, 2.  kaxkal (R-vid). "Pan mal fermentado. Ogia kaxkal
digu" A.
2. kaskal (V, G), kaxkal. Ref.: A; Iz ArOñ. "Simple, fatuo, lelo" A.  Biotza bezin kaxkarra ta kaxkala dute
burua ere. A EEs 1916, 305. Optimista kaxkalari baiño samurrago [parkatzen diot]. Vill Jaink 178.
3. + kaskalo (G-nav). "Pelado, raso. Ilia moztu ta kaskalo utzi, cortar el pelo al raso" Ond Bac.  Ez balitu
hazten [...] hanitz zuhamu mota [...] arras kaskaila litake [tokia], bere lilien gatik. JE Bur 85. Itzarraitz mendi
aipatuaren mazelako peña kaskailari. JE Ber 52.
4. + kaxkail. Basto, vulgar.  Arraioz jositako ume baldar, kaskall ori. Alz Burr 35. Lezaetan dago kaxkail-
erria. "La gente menuda" (tal vez 'gente raquítica, canija' en lugar de 'gente vulgar, ruín'). Or Eus 63.
5. kaskal (V-gip ap. Elexp Berg), kaskil (V-gip ap. Elexp Berg), kaskelu. Frívolo, casquivano; alocado.
"Necio, de poco seso, irresponsable. Kaskal bat izan da beti eta oin be ala jarraitzen dau izaten" Elexp Berg.
"Gaitzik-bakua zuan baiña kaskill samarra" Ib.  Lotsagabiak esango dute: / lotsatiak bai leluak. / Au diotenak
izan litezke / kaskarin ta kaskeluak. And Auspoa 52-53, 193. Zaldun kaskill zorua arterañok zan senarra,
orduantxe konturatu zan emazte ona zer ederra zan. Etxba Ibilt 466. Andra kaskillak aren desiua aukeratzeko.
Ib. 463.
6. kaskil. Pusilánime. "Débil, inconstante. Gizon kaskilla urten desku aretxek, medrado hombre nos salió
baten mende.
aquél" Etxba Eib.

7. "Pendenciero, lioso" Asp Leiz.
8. kaxkal. Torpe, desmañado.  Ni kaxkal samar banintzan ere / zuk lagundutzen zenduan. Uzt Sas 137.
kaskail. v. kiskal.
kaskaila. v. 2 kaskailu.
kaskaildu (G-to, L, B, BN; Dv, H), kaskaldu (V-m-gip; A Apend), kaskilddu (V-gip). Ref.: A (kaskaildu,
kaskaldu); Iz ArOñ y Elexp Berg (kaskaldu); Izeta BHizt2. 1. Debilitar(se); deformar(se). "Se déformer. On le
dit principalement des hommes cassés par l'âge et les infirmités" Dv. "Devenir raboteux, cassé, mis en
morceaux" H (el último significado se debe tal vez a su identificación con kaskailu). "Apocarse, decaer mucho",
"deformarse" A. "Hacerse inútil (persona, cosa)" Iz ArOñ. "Andria il jakonian ziero kaskaldu zan" Elexp Berg.
"Gizon oi nola kaskaildu den" Izeta BHizt2.  Gorphutza kaskailtzen. Hb Egia 62. Kaskailtzen hasia den
sagardia. Dv Lab 389. Gazterik kaskailtzen dira [laborariak]. JE Bur 164. Alkoolak [...] emeki emeki beretuz
kaskailtzen. JE Med 148. Urtetik urterat ari zaiku goratuz, zabalduz, gizenduz, hanpatuz, kaskailduz, [...] Parise
karkamarlo ikaragarria! SoEg Herr 1-10-1959, 1.  "Destrozar, romper. Goizaldeko egoaizeak arto guzik
kaskaildu ditto" Asp Leiz2.
2. "(AN-5vill), exterminar" A. 3. kaskaldu (A), kaskilddu (V-gip ap. Iz ArOñ). "Alelarse" A.  Ama sinplia
nola liteke / ainbesteraño kaskaldu! And Auspoa 52-53, 128. 4. "Kaskilddu, [...] acobardarse" Iz ArOñ.
kaskaildu, -kaili. v. kiskali.
kaskaili. v. kiskali.
kaskailkeria (V-gip ap. Iz ArOñ), kaskilkeria. "Kaskalkeixaak esan, decir fatuidades, tonterías" Iz ArOñ. v.
kaskailukeria.  Konfesau zetsen zer kaskilkerixak sortu eban danen atsekabe aura. Etxba Ibilt 462.
kaskailtza. "(AN-5vill, B), exterminio" A.
kaskailtze. "Destrozo, daño" Asp Leiz2.
1 kaskailu (AN-ilzarb-olza, B, Sal; Dv (B)), kaskajo (G, Sal, R), kaskaju (Lcc), kaskaiu (AN-egüés), kaskaio
(Sal, R), kaskali (B), kaxkeilu (Ae). Ref.: VocPir 127; Bon RIEV 1909, 24s; A (kaskaillu, kaskali); A Apend
(kaxkeilu); Izeta BHizt.
I (Sust.).  Cascajo; cascajera. "Pedregal" Lcc. "Gravier" VocPir 127. "Cascajo, grava", "piedra de arroyo" A.
II (Adj.). 1. (H). Pedregoso.  Berzebát dá lur kaskállua arrizua. LE Urt ms. 34r (en la ed. de 1846, 96
kaskalla). Lur kaskallu arritsuan erortzen dana dirala aiek aditzen dutenian. Kortazar Serm 151.
2. (G-azp, AN-larr), kaskajo (V-gip). Ref.: Inza EsZarr 177; Iz ArOñ; Asp Leiz2; Gte Erd 212. Terco,
testarudo; de carácter fuerte. "Iracundo, cascarrabias (G-azp)" Inza EsZarr 177. "Aferrado al dictamen propio" Iz
ArOñ. "De temperamento bruto" Asp Leiz2.  Aita kaskallu baten zakarkeriak amildarazi ebela mutilla
okerkerira. TAg GaGo 24. Jetxi zaitezte mando zarpatzu kaskallu gañetik. SMitx Unam 32. Kabia, naiz-eta
aizeboladak gogorki astindu, adarrean eusten da kaskallu. LMuj BideG 50. Gure etxean bazan etsai guztiak
berekin zituen beor kaskaillu bat, atze-ariña. Zendoia 23.
3. (V-gip, G-bet), kaskaju (V-gip), kaskajo (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (kaskaillu); Zt (comunicación personal);
Etxba Eib (kaskaju); Elexp Berg (kaskajo, kaskaillu). "Kaskaillu (G-bet), majadero, persona desconsiderada y
poco inteligente" Zt. "De poco seso. Bere dotoretasun guztiagaz, kaskaju aundi bat" Etxba Eib. "De poco seso y
algo gamberro. Etxat txokatzen ori eittia, kaskajo samarra be bada ta" Elexp Berg. "Grandullón y más bien
tonto. Ermentarixan kriauakin ein juan burrukan: aundi kaskaillu bat" Ib.  Beste aldi batzutan seme nagosia,
erdizpordizko langille edo berez kaskallu samarra dalako, landarako izatea gertatzen da. Elizdo EEs 1929, 48.
4. Pusilánime.  Etzan motel eta kaskallu ibilli, bere bizkar artu zuen arazo zail ontan. Inzag RIEV 1933, 413.
a
5. "Kaskaju, malo (V-gip)" Garate 2. Cont RIEV 1933, 99.
- KASKAILUEN EGUN. "Kaskajuen eguna, ostirala. Kaskajuek kaskajokeriak egiten dituzten eguna, itxurea.
Gaur dana dok libre, kaskajuen eguna dok eta" Elexp Berg.
- KASKAILU-LEKU. Cascajera, pedregal.  Bertze [azi] zenbait erori ziren kaskallu lekura. Echn Mt 13, 5 (Lç
lekhu harrizu, Ur (G) arritze, Ip hartoki).
2 kaskailu (V-ger), keskailu (V-arr-ger; H), kaskaila (V-ger-m), kaskailo, keskailo (V-arr-oroz), kizkalu (AN-
baten mende.
gip), kiskilu (-illu V-ple). Ref.: A (kaskailla, keskailo, kizkalu, kiskillu); A Apend (kaskaillu); EAEL 97.
 "Bermejuela (pececillo de río)" A. "Kizkalu (AN-gip) madrilla, pez de río semejante a la bermejuela. A la
bermejuela llaman txipa" Ib. v. ezkailu.  Itsu-soinuan dabiltzaz dantzan / errekan kaskailoak lez. Azc PB 71
(Ur PoBasc 221 ezkalluak). Errekara yoan zan / keskallutako ustean (V-m). A EY IV 305. Kaskailluak-eta
atrapetan. Bilbao IpuiB 59. Arrankariak begi bi, sei kaskalluk amabi. EgutAr 7-2-1970 (ap. DRA).
kaskailualdi, kaskajoaldi. "Venada gamberroide. Kaskajoaldixak emoten dotsanian basuak, kristalak eta danak
apurtzeittu" Elexp Berg.
kaskailukeria. 1. Terquedad.  Semearen zorigaitzean ere etzala aren kaskallukeria bigunduko. TAg GaGo
24. Bazkunen igeska jardun diranak edo kaskallukeriz entzungor egin oi izan dutenak. EAEg 29-12-1936, 675.
2. (V-gip), kaskajokeria (V-gip), kaskajukeria (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (kaskallukeixaak); Etxba Eib
(kaskajukerixia); Elexp Berg (kaskajokerixa). "Tonterías" Iz ArOñ. "Tontería, necedad, insensatez, ligereza.
Kaskajukerixia zuk oiñ eiñ dozuna" Etxba Eib.
kaskailuki, kaskajoki (AN-5vill). "(Tierras) pedregosas o con cascajo" Caro CEEN 1969, 218.
kaskailutzar. "Kaskaillutzaarra, (?)" Iz ArOñ.
1 kaskaineta. "(V-ple-arr-oroz-gip, G-goi), castañeta, ruido de cascabel imitado con los dedos en el baile" A.
2 kaskaineta. "(V-m), paro (herrerillo)" A.
kaskajo. v. 1 kaskailu.
kaskaka (B, BN-ciz-mix-arb; H). Ref.: A; Gte Erd 27; Izeta BHizt2.  A golpes; golpeando, chocando.
"Kaskaka athea jodu" H. "1.º (BN-ciz-mix), a topes; 2.º (B), a golpes" A. "Bortan kaskaka ari dira (BN-arb)"
Gte Erd 27. "Zu beti mallukekin kaskaka" Izeta BHizt.  Kaskoinak eskularruz / kaskaka. Zby RIEV 1908, 91.
Mailez-mail gorphutz guzia kaskaka uspeltzen zaio. Arb Igand 87. Kaskaka ohoinen mutilak [...] ate zahar bat
ezin idekiz. HU Zez 132. Moisek makhil kaskaka ura jauz-arazi zuen harroka batetik. Zerb IxtS 37. Zirurikan
sartzean bi etxeko-jaun zubi-bazter bati kaskaka joan dire. Othoizlari 1964, 577.
kaskako (AN, L, BN-ciz-mix-baig ap. A; Dv), kazkako (L-ain, BN-baig ap. A).  Golpe. "1.º golpe, contusión;
2.º testerada, topetazo" A.  Piko, zauri eta kaskakoentzat. Dv Dial 77 (It y Ur golpe, Ip kolpe). Hil izan baititut
gizon bat ene eskutikako sarraskian eta gizon gazte bat ene eskutikako kazkakoz. Dv Gen 4, 23 (Ur kolpe, Ol
zartada, Ker odol-batu, Bibl ubeldura). Lepoan edo buruan kaskako bat emanez. JE Bur 13. Etzen aise heldu
etxerat errainetan hartu kaskakoarekin. Zerb Azk 90.
kaskakoka. "(Hb), par coups, par choc" Lh.
kaskakokari.  Golpeador, de choque (en la expr. oto kaskakokari 'auto de choque').  Feria guziak kurriturik,
egin ginuen oto-kaskakokarietan zela guretzat ordu bat goxoa iragaiteko manerarik hoberena. Herr 22-2-1962,
4.
kaskakor. "Quebradizo" BU Arano.
kaskal (V, G, AN-ulz), kaskil (V-gip, AN-ulz-egüés-olza, Sal; H), kaxkal (V-gip), kazkil (Sal). Ref.: VocPir
348; Bon-Ond 141; A (kaskal, kaskil); Iz ArOñ, Ulz (kaskílle); Elexp Berg; ZMoso 65.
1. Cáscara; vaina. "Kaskilla, cáscara" LE Urt voc. "Arrautza-kaskalak, intxaur-kaskalak" Iz ArOñ. "La vaina
de la alubia después de quitar los granos" Iz Ulz. "Cascas de habas u otras legumbres" ZMoso 65. "Oso kaxkal
meia dauke arrautzok" Elexp Berg.  Zertakó dúzu kaskil anitz ta mami gutí? LE Prog 120. Debozio gabéko
orázioa zértako dúzu? Nola txintxarén sóñua, nola kaskilla mamirik gábe. LE in BOEanm 576. Arrautze-
kaskillak (46). LE-Ir.
2. "(G-azp), paja de maíz" A.
3. "(G-goi), castaña huera" A.
4. "(G-azp), choclos" A.
- KASKAL-BELAR. "Kaskal-bedarra [...], la hierba que saca ruido" Iz ArOñ. "Kazkal-bedarra (Rhinantus

baten mende.
major)" Ib. 39.

- KASKAL-HUTS (kaskil- H, que cita a LE). Frívolo, superficial (litm. "mera corteza").  Jende kaskarin,
buruxóla, kaskill-uts, inkonstánte. LE Urt ms. 34r.
kaskal. v. kaskail.
kaskalarru (Lar, Hb ap. Lh). "Pericón, kaskalarrua, lat. pericraneum" Lar.
kaskaldu. v. kiskali.
kaskali. v. 1 kaskailu.
kaskalo. v. kaskail.
kaskaluze.  Peludo.  Gaiñean ba da eragiteko / kaskaluze, kaskamotza. "Pelones y pelados". Or Eus 341.
kaskamehe, kaskomehe (S). Ref.: Lh (kaskomehe); Lrq (kasko). 1. "(Adj.), tête fêlée, tête folle, bête, léger"
Lh. "Gaizo kasko mehia, hi!" Lrq. 2. (Sust.). "Kaskomehe, étourderie (S)" Lrq.
kaskamorra. Figura en Izt C 197, en una lista de plantas.
kaskamotz (V, AN-gip; Lar, Añ), kaskamots (V, G, AN). Ref.: A (kaska, kaskamots); Garbiz Lezo 52; Etxba
Eib; Elexp Berg. 1. Pelado, rapado. "Pelón", "trasquilimocho" Lar y Añ. "Gaixorik egonda, kaskamotz dago
kopeta aiñ ederrak zittuan neska gaztia" Etxba Eib.  Ara oin be zelan asten dan kaskamotz, zikin, ordiori. Ag
Kr 68. Aurki naiz kaskamots. Ag G 336. Sei neskazar kaskamotzak; / afeitaturik beren kokota / eta arpegian
autsak. MendaroTx 59. Gaiñean ba da eragiteko / kaskaluze, kaskamotza. "Pelones y pelados". Or Eus 341.
Antxen ikusi bai-det / pralle kaskamotza. Canc. pop. in SMitx Aranz 191.
 Calvo.  Billar birla baten itxurazko burudun fraile huni "kaskamotz" erraiten zioten. Osk Kurl 173.
 Pelado, sin vegetación.  Mendi muño kaska-motza / mixeriaren azidoak errea. Lasa Poem 66.
2. "Monigote, kaskamotza, jakiñeza" Lar.
3. (Sust.). Cabeza pelada.  Nola emakume batentzat gauza itxusia dan buruko illea ebaitzea, edo kaska motza
idukitzea. "Tonderi aut decalvari" (1 Cor 11, 6). Ur in BOEg 1914.
 Pelo corto.  Oraingo nexkatxa gaztiak, beren kaskamotzakin, ez daude iñongo gizasemek begiratzeko eran.
Alz EEs 1924, 26.
- KASKAMOTX (Lar, s.v. mocho). (Forma con palat. expr.). Pelado.  Antxen ikusiko det / praile kaska-motxa.
Canc. pop. in Lek SClar 138.
kaskamoztu. "Trasquilar. Kaskamoztu andra koittaua, eta kalerik kale erabilli eben" Etxba Eib.
kaskamurritz, kaskomurritz (BN-baig ap. A).  Pelado, rapado.
kaskaneta.  Gitana (?).  Lau kaskaneta etorri ziran, / etziran asko lotsatzen; / arpegi beltzak zituzten, baño /
ondo zekiten dantzatzen. Tx B II 37.
kaskanol. "Kaskanolak, las castañuelas" Iz ArOñ.
kaskant (Urt).  Sucio, grosero (cf. gasc. cascàn, -te). "Verba ad summam caveam spectantia, [...] lengoaia
baxea, kaskanta; kaskant lengoaia" Urt IV 317.  Ez zare kaskant txarra! GH 1931, 296.
kaskaño.  (Dim. de 2 kaska). Golpecito.  Kaskaño batez igortzen baitzinuen [...] bil-untzirat. JE Bur 59.
Tolosako kaskañoak zentzaturik [otoa]. JE Ber 77.
1 kaskar (V, G, L-ain, B ap. A), kaxkar (G-bet), kazkar (V, G ap. A), kaizkar (V, G ap. A).  Tr. Al Norte sólo
se documenta, con el significado de 'vulgar', en Lafitte, y, con el de 'rocoso, pedregoso', en J. Etchepare. En
DFrec hay 8 ejs. de kaskar, 13 de kaxkar y 2 de kazkar.
1. Pequeño. "Ruin, pequeñuelo", "pequeño, menguado" A. v. koskor.  Erri kaskar, basoti, otsotokitzat ontzat
eukiko dozuna. Mg PAb 167. Zenbait mutil kaskar. AA III 524. Gizonik kaskarreenari sarrijeen entzungo jako
baten mende.
[...]: ez naz ni baten billdur. JJMg BasEsc 173. Baso kaxkar bat, ezpañetara eraman orduko ustuba. Sor Bar 94.
Errenta idukirik osoro kaxkarra. AB AmaE 401. Denak [uriak] koxkor ta kaxkar. Ag G 11. Neurri kazkarrak
uste baño len / egiten baitute gaiñez. Tx B II 222. Egi kaxkar auek esan nai nituan. Ldi IL 107. Zenbait zioei
buruz soroski obeagoak, eta beste zenbaitzuei buruz kaskarragoak opa dituzte. EAEg 2-6-1937, 1746. Matusalen
kaxkar utzi yuk orrek. Or QA 119. Gureok [miñok] motel eta kaiskarrak ditugularik ere. Erkiag Arran 184.
Azkenik zer eta xagu kaxkar bat erditu. Vill Jaink 134. Zirrikitu kaxkarrenak ere ezkoz (argizariz) estaltzen. Ibiñ
Virgil 108. Ez oso kaxkarrak [ipur masailak]. Berron Kijote 224. Izeba emakume kaskar bat da, baña begi
argikoa. TxGarm BordaB 145. Ni amargarrena eta kaskarrena; txikiena, alegia. Albeniz 17. Alaxe, apustu
kaskar bat, bi gazteren kontra jokatzeko, egin nuan. Ib. 80. v. tbn. Erkiag BatB 110. Kaxkar: Zab Gabon 36. Alz
Burr 42. JMB ELG 35. Munita 70. EgutAr 8-11-1956 (ap. DRA). Erkiag Arran 182. Basarri 184. EZBB I 131.
 "(?), chiquito, medio vaso de bebida" A.
2. (V-gip, G-nav; Añ, Izt 107v, H (V, G)), kaxkar (V-gip, G-nav), kaiskar (H, que cita a Izt), kaizkar (V, G).
Ref.: A (kaizkar); Iz ArOñ (jala, kaxkar), Als; Elexp Berg. Deficiente, insatisfactorio, despreciable; vil, vulgar.
"Despreciable [...]. Poco apreciable" Añ. "Hombre ruin, de nonada, [...] gizon [...] kaskarra" Ib. "Aplicada a las
personas, es algún tanto despreciativa" A. "Lo que es deficiente" Iz Als. "Jala kaxkarra, de poco comer" Iz
ArOñ. "Malo, de mal tamaño, de mala calidad. Aurten oso kaskarrak dare gaztaiñak. [...] Egualdi kaxkarra ein
zoskun atzo" Elexp Berg. v. eskas.  Amarrenak pagadu biar dira Jaungoikuak emoten daben moduban, ez
txarrena, ez kaskarrena. Astar II 245. Sukalde bazterrera botarik zeuzkan azalandare kaiskar banakaren batzuk.
Izt C 156. Portuges kaiskarrak astindurik uxatzera. Ib. 299. Arto kaxkarrak dabiltzanian ere irauten degunian,
ez gera illtzen samurrak. Sor Bar 101. Ni añ kaxkarra ikustean. Ag G II. Egitada kaxkarra egin ebala, kobarde
bat zala. Kk Ab II 166. Kaskar-samarra bera [bidea]. Ldi IL 44. Gu, Bere kreatura kaxkarrak gara. EgutAr 26-
9-1957 (ap. DRA). Gauza polita iruditu zait, baiñan kaxkarra [Fernan Caballeroren eleberriak]. "Mezquina".
Etxde Itxas 84. Eguraldi ozkirri ta kaxkarra zegoela-ta. Txill Let 51. Mundu kaxkar ontan. Vill Jaink 117.
Musikari kaxkarra litzake. Ibiñ Virgil 25. Ikasle apal baten saio kaskarrak. Alzola Atalak 91s. Hitz aphal
kazkarrak utz ditzala bertzendako. Lf ELit 93. Oso eguraldi kaskarra. JAzpiroz 187. Eta edozein arrazoi kaxkar
/ zaigu buruan jaiotzen. Insausti 317. Gure arteko edozein gizon-emakume kaxkarren bizitza. MEIG I 171.
v. tbn. Ag Kr 217. Munita 36. Etxde JJ 274. Txill Let 37. Vill Jaink 71. Erkiag BatB 109. Uzt Sas 179. BAyerbe
47. MEIG IV 132. Kaxkar: Etxeg RIEV 1908, 112. A EEs 1916, 305. JanEd II 115. JAIraz Bizia 7. Or QA 164.
Etxde JJ 277. SM Zirik 80. Anab Poli 40. Basarri 132. And AUzta 61. Zait Plat 9. Onaind in Gazt MusIx 149.
Salav 10. Uzt Sas 200. AZink 177. Gerrika 295. Kaiskar: Ag G 166.
 "(V-m), débil, enfermo" A.
 (Uso pred.). "Oso kaskar dabill aurten Reala" Elexp Berg.  Arrezkero pauso au bota oi dot kaskar. AB
AmaE 255.
3. "Kazkar (V, G, L-ain, B ap. A), testarudo, terco" A.  kaxkar (G-azp, AN-5vill-L-sar), kazkar (AN). Ref.:
A Apend (kaxkar); Inza RIEV 1928, 153; Gte Erd 212. "Cascarrabias" A Apend. "Kazkarra, mal genio (ANc)"
Inza RIEV 1928, 153.  (G-nav, AN-larr). "Mal intencionado (G-nav)" A Apend. "Kaskarra, revoltoso, de mal
carácter" Asp Leiz.  Kasetalari, edo erakasle, edo politikari kazkarregi batzuen ozarkeriak ezin onetsiz. Larre
ArtzainE 122.  (Uso adv.). "Oso kaxkar portau ziñan nerekin" Elexp Berg.
4. (AN-ulz ap. A Apend), kazkar (Lh (L, BN, S)). "Bide-kaskar, camino pedregoso (AN-ulz)" A Apend.
"Kazkar, raboteux, rocailleux" JE Ber voc. Cf. 3 kaskar.  Mendi kazkar ikusgarri batzuen mazelan eraikia
[Arantzazuko kapera]. JE Ber 59. Peña kazkar ustel hek. Ib. 42. Ilharka motz batek jaunzten dio [...] azal
kazkarra. Ib. 17. Ekin genion mendibide kaskar samarra eta aldapari. AZink 163. Mendi gaindi aiek kaskar
samarrak izanik ere. Ib. 164.
- HARRI-KASKAR. v. HARRI-KOSKOR.
- KASKARDUN. (El) que tiene (...) ruin.  "Las golondrinas"-en egazketa arin, zabal ta luzeak minduta utzi
zituen biotz-kaxkardunak. Garit Usand 62.
- KASKARREAN. (Precedido de posesivo). En su... indignidad, en su... calidad de vil, imperfecto.  Jainko
aundi Orren begietan nere kaxkarrean eskeiñi dutan opari au. "Indignus obtuli". Or MB 639. Ez-iakiñek beuren
kaxkarrean "giza neurriz" gaizto dauzkate. Or Aitork 64.
- KASKARREAN EGON. Estar de mal humor. "Kaskarrean dago (AN-5vill)" Gte Erd 294.
2 kaskar (V, G; Rollo 14V), kaxkar (V-gip), kazkar (V, G). Ref.: A (kaskar, kazkar); Iz ArOñ; Etxba Eib;
Elexp Berg. 1. "Parte alta de la cabeza" Iz ArOñ. "(Fam.), cráneo [...]. San Adrian! Arrixa geratu edo kaskarra
beratu!" Etxba Eib.  Buruan arpegia ta gara edo kaskarra. A Txirrist 201. Ni kaskarrian jo. MendaroTx 229.
Kaskarra autsita. Or Tormes 57. Beazkatzen du kazkarra. Or Eus 391. Lastotxapelez estaltzen dute kaskarra.
TAg Uzt 80. Ez atz egiñ kaskarrari. Olea 56. Kaskarrari atzeginez. Uzt Sas 251. Gauzak gogoratzeko / memori
kaxkarra, / naiz-ta izan nerekin / galanta kaskarra. Insausti 86. Kaskarretik hasi eta orpoetaraino. MEIG I 258.
 Cráneo, calavera. v. kaskezur.  Asto baten buru-azurra edo kaskarra. Ezale 1898, 95b.  (Fig.).
Entendimiento.  Kaskarra lelotu, / okotza kakotu. And Auzta 135. Txalupa-jaube izateak ez dau beteten
kaskarrik. (V-m). EZBB II 117.
baten mende.
2. Cima.  Inguruetako mendixken kaskarrak. TAg Uzt 68.

- KASKAR-HAUTSI.  Itsu kaskar-autsia. "Descalabrado ciego". Or Tormes 120.
- KASKARRA BEROTU. a) "Propinar coscorrones, pegar. Mutikua! geldi ezpaaiz egoten kaxkarra
berotukostat, e" Elexp Berg.  Sardea eskuan zuala [...]: --Baita neuri ere zuri kaskarra berotzea. Ag G 308s.
b) "Calentar los cascos. Ordubete diskutitzen egon, kaskarra berotu, ta etxera" Elexp Berg.
- KASKARREKO. v. kaskarreko.
- KASKARREKO MIN (V-gip ap. Elexp Berg). Dolor de cabeza.
3 kaskar, kazkar.  Grava.  Eta makillaz arkosko-pillak yotzen kazkarra yauzkatzen zuelarik. 'Il chassait les
cailloux'. Or Mi 17.
kaskara. 1. "(V-arr-oroz), grijo" A. 2. (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (kaskaa); Elexp Berg. "Cáscara. Gero (liñua)
labian berotu ta kaskaria kentzen jakon" Elexp Berg.  Bost arrautza kaskara bete olio prejitua. Cocinan 51.
3. "Cáscara que resulta de desgranar el maíz. Kaskara batekin igurtzixaz aletzen da artua" Elexp Berg. v.
ARTA-KASKARA (s.v. arto).
kaskarabar. v. kazkabar.
kaskarabil (A y H, que citan a LE). 1. Burbuja.  Konparatzen ere dú espuma edo kaskarabil urean
itendirenéki. LE Urt ms. 116r (ed. 1846, 327 kaskarabil edo anpulu). 2. (AN-ulz ap. Iz Ulz), kaskarabilo (AN-
larr ap. Asp Leiz), kaskaribil. "Kaskarabílle, el cascabel" Iz Ulz. v. kaskabilo.  Kaskaribil batzuk lotu
zangoan. LE Bail 221. 3. "Castagnette" H. "Kaskarabil-otsa, bruit de castagnettes" Ib. (s.v. koskabilla). 4.
"(AN), agalla" A.
Harriet da además kaskarabil, kazkarabil con el sdo. de "grésil, grêle", y cita kazkarabilzko de Iztueta (en
realidad, kazkarabit[o]zko, q.v.).
kaskarabito. v. kazkarabito.
1 kaskaran.  Tiritando. v. kaskarika, kazkaraka.  Hotzak iratzar-arazi ninduen, kaskaran. Zerb Bahnar
72. Hotzak supazterrean ginauzkan, kasik kaskaran. Zerb Herr 6-8-1959, 3.
2 kaskaran, kaskaban (L-ain ap. A). 1. "Drupa, corteza de la nuez" A. 2. "Kaskaran (L-ain), suciedad que
deja la corteza verde de la nuez" A. v. koskaran.
kaskarazi, kazka arazi.  Golpear (?).  Zonbait denboraz errespetatua izan zen toki hori, bainan badira bethi
zonbait kasko gaxto plegatu nahi ez dutenak lege berri batzueri eta heieri ditake baitezpada kazka arazi behar,
ez badute bertze laguneri jarraiki nahi. Herr 17-11-1966, 3.
kaskar-bizkar, kazkar-bizkar.  A lo loco.  Gazte ero eroak kazkar-bizkar ibiltzea ezta zertzaz arritu. M.A.
Iñarra Ezale 1897, 340a.
kaskardi.  Pedregal.  Kaskardik suge gaiztoeenetakoak gordetzen dituztenak. JAIraz Bizia 38.
kaskardo.  Nombre de un pájaro.  Zozoak, bedigarroak eta kaskardoak. TAg Uzt 74.
kaskarela. "Cáscara, cascarela [nombre de un juego de cartas]" Lar.
kaskargorri. "Persona de pelo rojizo" Iz ArOñ. "Persona de pelo rubio" DRA. v. kaskagorri.
1 kaskari. "(B), el que golpea" A.
2 kaskari. "Pedruscos calcinados aún no pulverizados" A.
kaskaribil. v. kaskarabil.
kaskarika (BN-baig). "Tiritando" Satr VocP. v. 1 kaskaran.

baten mende.
1 kaskarin (V; H), kaska arin, kasku arin. Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg.  Frívolo, ligero de cascos.
"Casquivano, ligero de cascos" A. "Dilettante" T-L.  Oraiko modako gaste kaskariñak (274). LE-Ir. Jénde
kaskarina, buruxólak, inkonstánteak. LE in BOEanm 572. Zenbat kaskariñ etorri arren denbora pasa. Otag EE
1885a, 30. Zu zara kaska ariña! --erantzun eutson amak. JZ 1922, 222. Orrelako gelgarriak Urtzi-bitartetasun
gabe eziñak dirala uste izatiagatik kistarrak kaskarintzat zeinduko ditu? "Imprudentes". Zink Crit 20. Illargi
kaskariña. "Folle". Or Mi 78. Ez izan kasku ariña. Auspoa 105, 97 (ap. ELok 61). Gazte jende kaskarin xamarra;
irabaziak aurreratzeko gogo aundirik gabea. Ataño TxanKan 104. Gizon izanik, kaskarin xamarra da
[irakurlea], eta ez du beti uste dugun, edo nahi genukeen, bezala erantzuten. MEIG II 57. v. tbn. Alz STFer 113.
Lab EEguna 82. TAg Uzt 188.
- KAXKARIN (V, G ap. A EY III 372; T-L). (Forma con palat. expresiva).  Kaxkariñik izan bada, orixen da
kaxkarin jatorra! Alz Txib 85. Jesus eta Gabriel, / juez asko jakiñak, / ochotes edo kantari onenak / ziran
kaxkariñak. MendaroTx 448. Kaxkarin utsa baita eta mutillekin jostetan ibiltzea geiegi maite dik. Etxde JJ 53.
Gazteria izan dadin [...] ez bakarrik bestaz-besta ibiltzale, alfer eta kaxkarin. Herr 24-12-1959, 1. Hola mintzo
ziren hamar kaxkarin. Arti OC II 504 (ap. ELok 61). Ezin dezaket neure burua donostiartzat jo, kaxkarina izatea
ez baita aski horretarako. MEIG III 135. En DFrec hay 2 ejs. de kaxkarin.
2 kaskarin. "(G-nav), pan ancho y delgado" A.
kaskarinkeria, kaxkarinkeria.  Ligereza, frivolidad.  Bere kaxkarinkeri guztiak barkatzen zitzaizkion

euskaldun on eta egiazkoa zalako. Ezale 1897, 251b.
kaskarintxo, kaxkarintxo.  Dim. de kaskarin.  Donostiarra zan, kaxkarintxoa, zertxobait jostaketa-zalea.

Ezale 1897, 251b.
kaskarkeria.  "Chapucería" A Morf 12.  kaxkarkeria. Debilidad.  Gizarteko kaxkarkeria autatu baituzu
aundikeria zapaltzeko. "Infirma mundi" (1 Cor 1, 27). Or Aitork 191 (Lç gauza flaku diradenak, He y Dv herbal
direnak, Ol y Ker gizarteko makalak, IBk e IBe munduko argalak, Bibl ahul dena).  Mezquindad.  Ezin uler
nezake XIXgn. eunaldiko Españian izan den gogo-irakiña kaxkarkeria lantzeko. Liburutan, drametan eta idazki
tankera guzitan gozoro goraipatu izan da kaxkarkeririk ergelena. Etxde Itxas 84. Kezkaz ta kaxkarkeriz betetako
irixka. "Lleno de preocupaciones y de mezquindades". Ib. 103.
kaskarki, kaxkarki.  Deficientemente.  Axaletik eta kaxkarki baizik ezagutzen ez ditudan gertakariak. MEIG
VI 52.
kaskarondoko. v. kaskarrondoko.
kaskarot (BN-baig ap. Satr VocP), kaxkarot (Urt I 465), kaixkarot (SP <caixc->), kazkarot.  Gitano.
"Bohémiens, egyptiens" SP. "Bohémiens de Saint-Jean-de-Luz" Michel LPB 138. "Sardinera [= 'gitana
vendedora de sardinas'; cf. Hb Esk 228ss.]" Satr VocP.  Kazkarotek badakite / trikun trakun egiten, / ollonua
ebatsi ta / sasi zoko gordetzen. Canc. pop. in ADonostia Itzald II 30. Etxean geldi hadi, lagun kaxkarota! / Oi, ez
pilotarekin ohorea bota! Ox 180 (probablemente con el sentido de 'bohemio, desarraigado, vagabundo'). Jitoen
atea, edo buhamiena, edo kazkarotena, nahi duzuen bezala. Zerb Azk 13. Gure baserrietako berri guti zakien,
eta nik itsasokorik eta Ziburuko kaxkarotenik baterez. Larre ArtzainE 118.
 + kaskabot. "Jeunes gens qui, dans des fêtes [...], sont choisis pour marcher en tête, en dansant constamment"
Michel LPB 138.  Heldu den igandean zortzi, izanen da libertimendu bat ederra Urdozeko plazan. Zointan
izanen baita kabalier, zapiur, bolant, kaxkarot, andere xuri, justiziako jaun, koplari irri egin arazle, zirzil.
Eskual 3-7-1908 (ap. DRA, s.v. andere xuri). Lau hogoi gizon ziren kaskabot beztituak / athorra ainzinak
distiran urrez garnituak. Eskual 28-8-1908, 3. Kaskarot izenekiko dantzari talde bikain bat. Etxde JJ 173.
Akordeon fandangolarien arin-arin kazkarota! Herr 19-3-1959, 4. Arratsaldean, kabalkada emana izanen da.
Bere zaldizko bringo, makilari lerden ta pikolari xuxen, kaxkarot xingoladunekin. Herr 28-7-1960, 3.
[Ihauterian] huts ttipi bat ukhanen dugu herrian, ez dugu xaz bezala herriko kaxkarotik ikhusiko. Herr 15-2-
1962, 2.
- KASKAROT-MARTXA. Pieza musical que acompaña el desfile de los kaskarot.  Musikalariak kaskarot-
martxa jotzen zuten. Etxde JJ 173.
kaskarrabilo. "(V-m) persona de cabeza ligera" A.

baten mende.
kaskarralde. "La zona de la cabeza. Maixuak makillia pasiatzera etaratze zebanian ezkiñuan kaskarraldian
otzik izaten" Elexp Berg.
kaskarraldi. 1. "(V-m), época de enfermedad o malestar" A. 2. "(V, G, B), rato de mal humor" A. 3. "(?),
humorada" A.
kaskarrarazi, kaxkarrarazi.  Humillar, rebajar.  Gure Eliza gaixoa ola kaxkarrerazi gaiztoen aurrean. Or
QA 105. Otoitz bikaiñ ori kaxkarreraziko ote nien. Ib. 128.
kaskarrataina. "(V-ple), salamandra" A.
kaskarreko (V, G; Rollo 14V), kazkarreko (V-ger-m, G-to, B), kaiskarreko. Ref.: A (kaskarreko, kazkarreko);
Iz ArOñ (kaskar); Etxba Eib; Elexp Berg. 1. "Cosque, golpecito en el cráneo" A. "Kaskarreko (G-bet),
cualquier golpe en la cabeza" Zt (comunicación personal). "Makiña bat kaskarreko artu giñuan eskolan" Elexp
Berg.  O ze kaskarrekua emango zioten deabruari laster ainbeste soldaduk. Bv AsL 165. Irri-barrezka
kaiskarreko txiki bat emonda. A BGuzur 111. Zenbat kaskarreko, zenbat sudur-auste, zenbat dubako agiñ-
aterate. Ag Kr 176. Eskuagaz gogor elduta egundoko kaskarrekoa emon eutsan. Or Tormes 13. Kazkarreko bat
emanaz or biali diat berriz. Ldi IL 17. Goitxoan dagonak erortzean kaskarreko aundina artzen dula. JAIraz
Bizia 54. Kaskarreko batzuk irakasle direanean. Bilbao IpuiB 47. Buruan, buruan / arek artu duan kazkarrekua!
NEtx LBB 321. Zigor da kaskarrekuak / ondo merezitakuak / izaten dira geientsuetan. Olea 248. Bastoiari
eragiñez / beti or dago zai... / Orren kaskarrekoa / ez nikek artu nai. Zendoia 81. v. tbn. Alz Burr 37. Otx 59.
Eguzk GizAuz 106. Salav 28.
2. "Dolor de cabeza [...]. Euzkittan ibilltziak kaskarrekua emon desta" Etxba Eib.
kaskarrekoka.  Dando golpes en la cabeza.  Niri kaskarrekoka ta ule-tiraka ziarduen. "Dándome

coscorrones". Or Tormes 21.
kaskarrezur, kaskarrazur (V-gip). "Cráneo. Ez igo teillatura kaskarrazurra apurtu nai ezpozu" Elexp Berg. v.
kaskezur.
kaskarro. "Maíz que no ha formado el grano" Iz ArOñ (s.v. kaxkar).
kaskarro. v. kazkarro.
kaskarrondoko (V-arr ap. A), kaskarondoko (AN-larr ap. Asp Leiz).  Golpe en la cabeza.
kaskartasun, kaxkartasun.  Imperfección.  Gure jatorrizko kaxkartasunak erakutsi badit aren osotasuna.
Vill Jaink 151. Nire kaxkartasunaren sentimentu nekati onegaitik. "Bajura". LMuj BideG 144.
kaskartu (A, que cita a Lard), kazkartu. 1. Endurecer(se); encallecer(se),  Larrua kaskartu eta illea egaztiai
lumak bezala azi zitzaion. Lard 310. Ogi erre-zar kaskartuak. Ib. 114. [Lurra] kazkartzen du iguzkiaren sapak.
JE Bur 84. Bihotz idortu heien azal kazkartua. Larre Herr 23-12-1971, 1. Atzo eman duen lurra ez ditakeela
agor eta kazkarturik geldi bihar ere agian! Larre ArtzainE 223.
2. + kaxkartu (V-gip), kaizkartu. Empequeñecer, disminuir; degradar(se), rebajar(se), degenerar.
"Desmedrarse" Iz ArOñ.  Erri andi bat kaizkartu ta ezereztu daben legeak. Ezale 1897, 280 (sg. DRA; la ref. es
incorrecta). Gu [jentillen denboratik onera] kaxkartu egin gaituk, apurtu. Alz Burr 39. Etzeukanat batere gogorik
beste zenbait gauzetan nere luma kaxkartzeko. Or QA 185. Contemplatio orrekin otoitz bikaiña zerbait
kaxkartzen dutela mistiku oriek. Ib. 125. Lengo itxarokizun zozoak bat-batean kaxkartu zitidan. "Viluit mihi
repente omnis vana spes". Or Aitork 58. Apala dana goratua izango da, arroa dana kaxkartua. EgutAr 2-4-1962
(ap. DRA).
3. "Ponerse de mal talante, mal carácter, pendenciero. Gizon orrek ez dezake ardorik edan; gutxi aski du, dena
kaskartzeko" Asp Leiz2.  "Kaxkartu [...] contraer peor costumbre" Iz ArOñ.
1 kaskartxo, kaxkartxo. (Dim. de 1 kaskar). 1. Insuficiente, deficiente.  Kaxkartxoenetakoa "Argi egidazu"
auxe. Aitzol in Ldi UO 6. Aurten arto kaskartxoak dagoz. And AUzta 98.  kazkartxo. Pequeño, diminuto. 
Sogailuxkoz (microscopioaren bidez) aztertzen eta ikertzen ditugun [izaki] kazkartxoenak ere. Zait Plat 37. 2.
Avaro.  --Izenaren jabe izan bear du, au da, kaskartxoa. --Zergatik ba? --Joan dan urtean bere suburu edo
tximinitik zijoan kea saldu nai izan zion auzokoari. Urruz Ezale 1899, 116a.
baten mende.
2 kaskartxo.  Dim. de 2 kaskar.  Gure kaskartxo / gañean / dagon maindire / ostean. Lontzi Aba "Atsegiña
ta zoruna" (ap. DRA, s.v. kaskar).
kaskasoil (G, B; VocB), kaskosoil (B; VocB), kaiskasoil. Ref.: A; Izeta BHizt (kaskosoil) y BHizt2. 1. Calvo.
v. kaskazuri (2). "Gazte nintzelarik ile ederra, zahartu ta ondoan kaskosoil" Izeta BHizt. "Zu ogeitamar urte
gabe, kaskasoil" Izeta BHizt2. Cf. el apodo Kaskasolla en AZink 27.  Buruban ule garau bat bera be
ezeukalako, ain zan kaiskasoil. Otx 38. Bigarren mendeko idatzi batek dio gizon ttiki bat zela (Paulo), kaskosoil,
zango makotuak, sudur handi batekin. Zelaiberri Herr (ap. DRA). 2. "(AN-gip), simple" A. 3. (Sust.). "(B),
calva, cráneo pelado" A.  Erosi [peluka] bat ta estali / kasko solla ori! Yanzi 120.
kaskasoildu. "Ponerse calvo" VocB.
kaskateko (FSeg ap. A), kaskatako (AN-larr), kasketako (G-nav, B; Lar), kasketeko. Ref.: Iz Als (eskúbera);
Asp Leiz2 (kaskatako); Izeta BHizt 586.  Golpe en la cabeza; golpe en gral. "Casquetazo" Lar. "Golpe" Asp
Leiz2. "Anbateko kasketakoa hartu du" Izeta BHizt.  Oian barrenen durunda egiten zuten egurgiñaren
kaskatekoena zan [otsa]. Zink Crit 27. Bertan [atean] kaskateko txiki batzuek ematen ditu. Alz Ram 96. Alako
kaskatako ta alako pitxar-kaldiak kordebaga itzi nindun. Or Tormes 21. Odol txar kaskatako batek eramango
zinduke ta. ZArg 1954, 88 (ap. DRA). Eta kasketeko guziak banan-banan zenbatzen, nork geiago artu, apustu
barregarrian. Eston Iz 8. v. tbn. Otx 59 (kasketeko).
kaskatu (BN ap. A; SP, VocBN, Foix ap. Lh, H), kaskaatu (V-gip), kaskiau (V-gip). 1. Hender, partir, abrir.
"Findere vel findi, kaskatze" O Not 50 ( SP). "Détériorer un corps dur en le frappant avec un autre, fêler une
bouteille, un verre" VocBN. "Eltze kaskatua, pot qui a reçu un coup et s'en ressent" H. "Kaskáatu dau, cascar (el
huevo)" Iz ArOñ. "Kaskíau, ídem" Ib.  (Fig.).  Kaskatzen dut urruntzean aita-amen bizia. Hb "Arima ongi
sorthuak" (ap. DRA).  (G-azp). Trastornarse, estar tocado.
2. (B, S; Dv, VocB). Ref.: A; Lrq. "Frapper" Dv. "Golpear" VocB. "Heurter (un objet, non une personne)" Lrq.
 Kaskatuz zango muturrak. JE Bur 26. Besagainka diola kaskatzen bizkarra. Ox 94. Bizikleta kaskatu dautazue
eta hautsi. JE Ber 45. Bildotx beltxa eman zen Pettanekin bezala Piarres ttipiarekin, milika, jauzi, kaska, puttar
eta itzuli. SoEg Herr 10-4-1958, 1; podría interpretarse tbn. como sust.). Elgar kaskatzen dute [bi xoriek].
JEtchep 26.
3. "(Sal, R), debilitarse mucho un fuerte" A.
kaskaurdin, kaxkaurdin.  "Herrerillo común" MItziar Txoriak 143.  Kabia urtero egiten zuan
kaxkaurdiñari. MItziar Txoriak 143.
kaskazabal. 1. "(B), cabeza ancha" A. 2. "(V-gip, G-goi), tumores del ancho de una moneda que tienen los
niños en la cabeza" A.
kaskazal.  Cuero cabelludo, (fig.) cabeza.  Mozkorrak eta eroak, beti kaskazal beroak. Inza EEs 1915, 77.
kaskazapo.  Nombre de cierto animal acuático.  Ustu baledi butzua edo balsa, leorrean ager baileizke
sugeak, larrapoak, kaskazapoak, zirañak, mormotak, baitare aingirak [...] ta gañarakoak (286). LE-Ir. 
"Escarbot (AN-egüés-ilzarb-olza)" Bon-Ond 146.  "Cierto bicho que pica a los polluelos, causándoles la
muerte" (AN-ulz, B).
kaskazu. "(B), maniático" A. v. kazkartzu.
kaskazur. v. kaskezur.
kaskazuri (G-bet, AN-gip), kaskozuri (Lh). Ref.: Garbiz Lezo 52. 1. "Persona de pelo blanco" Zt
(comunicación personal). Cf. Kaskazuri (Or Eus 301), apodo de un hombre anciano.  Siaskatxoari eragiñaz /
aitona kaska-zuria. I. Otamendi in Onaind MEOE 1084. Aiton kaskazuri danak. In PE 16. Orai buraso aitatxitu
eta amatxitu kasko zuri edo pelatu bilakatuak. Larre ArtzainE 237.
2. kaskozuri. Calvo. v. kaskasoil.  Hoa, kaskozuri, hoa! (4 Reg 2, 23). Zerb IxtS 66 (Dv khartzoil, Ol, Ker,
BiblE burusoil).

baten mende.
kaskazuritu, kaxkazuritu.  Encanecer.  Orra nun gaur, ainbeste urteren buruan, kaxkazuritu ondoren, nere
antziñako amesa mamitu eta aragiturik eskuetaratzen zaidan! EG 1950 (7-8), 16.
kaske. "(V-arr-oroz): 1.º husmeo. Se usa en la frase kaskean dabil, anda husmeando. 2.º merodeo" A.
kaskeatu. "Kaskeau (V-m), producirse dentera" A.
kaskeila, -kelu. v. kaskail.
kaskeildu. v. kiskali.
kaskeralgunde. "Craneología (R. Murga, 1894)" JFlor.
kasket. v. kasketa.
1 kasketa, kasket, kaxketa, kazketa. 1. Casco; casquete.  Garén sobre, fedezko eta karitatezko halakretaz
beztituak, eta kasket orde, salbamendutako speranzáz. Lç 1 Thes 5, 8 (He kasketa; Dv, Bibl kaska, Ur, Ol, Ker,
IBk, IBe buruko). Berak baitu jandarme aire bat, kazketa eta sabre beharrik gabe. HU Zez 130. Lenazko estalgi
bat edo biga [...] kasketa batek gainetik tinki atxikitzen dituelarik. JE Bur 114. Zer da hori Mari-Eder, kaxketa
eder horrekin? Suprefeta ala Prefeta bera? Barb Sup 83. Kazketa edo gapelua buruan, kaputxaren orde. Herr 6-
1-1966, 1.
 kaskete.  Kaskete bat zuala ibiltzen zuan orduan illea. Aren gaiñetik mantaliñak oso ederki ematen zion.
JAzpiroz 191.
2. kasket (V-m-gip), kazket. Ref.: A; Etxba Eib. "Cráneo" A. "(Fam.), cabeza. Gizajua, ez dabill ondo
kasketetik" Etxba Eib.  Eta ille kiskurtuen tokian [idukiko dute] kasket motsa. Ur Is 3, 24. Erten zak kasket
indarge orrek. (Interpr?). Ag EEs 1917, 171. Baituaren alde jokatzea sar zezaiokean kazketean. NEtx Antz 145
(cf. kasketa).
3. (V-gip, AN-larr), kasket (V, G, L, BN). Ref.: A (kasket); Asp Leiz; Iz ArOñ; Elexp Berg. Capricho, antojo,
manía; obstinación. "Fantasía" A. "Entêtement" JE Ber voc. "Capricho" Asp Leiz. "Kasketa dauko orixe eitteko,
tiene la terquedad o manía de hacer eso" Iz ArOñ. "Terquedad" Zt (comunicación personal). v. kasketaldi.  Au
[kilkerra] ere arrapatzeko kasketa artzen du. EEs 1913, 255. Izaten ditu / kasketa izugarriyak. EusJok 133.
Ezagun du ba motorrak nundik duen bere makurra, kasketarena ez badu. JE Ber 88. Zuaitza kasketaz eta
bidegabe puskatzen zuanari. Munita 146. Kasketa igaro artean. Etxde Itxas 156. Ez uste izan nik
berdintasunaren kasketa dudanik. Lab SuEm 196. Tresna au erosteko / nik neukan kasketa. Olea 182. Eta
gaurkoan egin al zaizu / aitortutzeko kasketa? Lazkano in Uzt Noiz 79. v. tbn. Ag G 372. Auspoa 39, 12.
BAyerbe 174.
 Ase bat ona behar zutela egin zion; zer behar zuten jan, zer edan; zenbat bazkaltiar igurikitzen zituen; kasketa
bat ederra behar zeiela bil-arazi bospasei gizoni, bera barne. Eskual 11-6-1909, 2.
a
4. kasket (V-m-gip), kaxket (V-m). (Uso adj.). "Chiflado (V-gip)" Garate 2. Cont RIEV 1933, 99. "Kasketa,
kaxketa, loquillo" Etxabu Ond 114. "Kasketosoa. [...] Ori kasket bat dok" Elexp Berg.  Dantzari alai neska
politak / obia estimaziyua; / akerra baiño kasketaguak / mutillak okasiyua. MendaroTx 36.
- KASKETAK EMAN. Empeñarse.  Kasketak eman zion bera juatia. Ayerb EEs 1916, 9. Aspalditxoan nago /
kasketak emana, / egi batzuk esaten / ote dagon lana. Basarri 177. Bertsoak ipintzera / eman dit kasketak. Olea
258.
- KASKETAN GELDITU. "Kasketan gelditu da (B), bere kasketan gelditu da (AN-gip), ori oraindik lengoan
dago (G-azp)" Gte Erd 180.
- KASKETAN JARRI. Empeñarse.  Bertsua paratzia / jarri zait kasketan. Auspoa 79-80-81, 374. Esposatzia /
orain jarri zait kasketan. Tx B II 35. Zerbait egiñ bear nuala / jarririk kasketan. Auspoa 39, 81. v. tbn. Zendoia
63.
 Izugarriyak botako'izkiyat / jarritzen banaiz kasketan. Auspoa 61, 54.
- KASKETA TXARREAN. De mal humor.  Arkitzen zan gizon bat guztiz kasketa txarrian. Iraola EEs 1911,
183.
kasketada. "Ventolera, capricho" Elexp Berg.
kasketadun, kaxketadun. 1. Gendarme, guardia.  Hor jin kaxketadun. Ox 129. Kasketadunak, ttut hemen eta
ttut han. Ib. 200. Hein hori eginen dugu. Bainan... kaxketaduneri parte eman badu? Guilsou GH 1952, 175.
Mugazain eta kaxketadun horiekin maiz partzuar! Ox GAlm 1958, 39. Merkatu izigarri horren kontrako
baten mende.
kasketadunek ez zuten sekulan bahitu zabilan untzirik. GH 1971, 162. 2. "Cabochard, kasketadun, thematsu",
"capricieux" T-L.
kasketako. v. kaskateko.
kasketaldi (V-ger-m, G-azp-to, B; T-L), kazketaldi. Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 294.  "Capricho,
humorada" A. "Caprice" T-L. "Manía, locura, ventolera. Kasket aldixa emon, eta lanerako tornua jaurti eban
ibaira" Etxba Eib. "Kasketaldixak emoten dotsanian bi ero iru egun egoten da iñoi kasoik eitteke" Elexp Berg.
"Orrek arrapau du kasketaldia (G-azp)" Gte Erd 294. v. kasketa (3).  Kasketaldijak adierazoten eutsan letxe
arturik. Otx 148. Gure nagusi onek, baditu ere kazketaldiak. NEtx Antz 74. Ez du egun batez Jainkoak gogoan
hartu Jeremiren igortzea, guk kasketaldi batean gauza bat egiten dugun bezala. Zelaiberri Herr 21-4-1960, 4.
Haurraren kasketaldi guzieri ihardesteko. GAlm 1968, 61 (ap. DRA). Garhaileek bururatzen zitzaizkien
kasketaldi guztiak egin-arazten zizkioten garhaituei. Osk Kurl 158. Beharrak eraginda, ez gutiziak edo
kasketaldiak. In MEIG VI 42. En DFrec hay 2 ejs. v. tbn. Eguzk GizAuz 54. Vill Jaink 160.
kasketatsu.  Obstinado.  Itsaso aserre kasketatsu baten baga puztuak. Arr EE 1885b, 473. Gaiztoa daneaño,
onelako kasketatsu berekoia da. Ayerb EEs 1914, 144. Nihork ez du gizon kasketatsuak baino kasko... gutiago.
GH 1923, 615. Pago adarretan kasketatsu zebillen [aizea]. LMuj BideG 226.
kaskete. v. kasketa.
kasketeko. v. kaskateko.
kasketoso (V-gip, G-bet, AN-larr). "Caprichoso" Asp Leiz. "Terco" Zt (comunicación personal). "Persona a la
que le dan ventoleras. A su vez, terco. Kasketoso utsa dok eta kapaz dok danak aizia artzera bialtzeko" Elexp
Berg.
kaskezur (G, AN-araq, B, BN-baig, Sal), kaskaezur (VocB), kaskazur (V), kasko-ezur. Ref.: A (kaskezur,
kaskazur); Izeta BHizt.  Cráneo.  Kaskezurrean --ezustekoa!-- / ar nabar aundi bat bizi. Or Eus 226.
Kaskezurra autsi. Anab Poli 65. Kasko-ezurra eta barruko garunak. Vill Jaink 69. Nekez lortuko dugula
argibiderik antzina-antzinako gizaki zein gizaideen kaskezurretan. MEIG VI 113.
 Parte alta de la cabeza. v. 2 kaskar.  Kaskezurrian autsiko diot / oraindikan oriñala! MendaroTx 104. Ebagi
egin eutsazan belarrijak kaskazurretik [astuari]. Otx 121. Beren kaska-ezur soillak lozio orrekin igurtzitzen
duten gizarajoak. Lab SuEm 177.
kaski (AN-ilzarb, Ae). Ref.: VocPir 348; Bon-Ond 141. 1. Cáscara. 2. "(V-ger-m), pedazo. Teilla-kaski,
pedazo de teja" A. v. kasko (3). 3. Resto (de un cadáver).  Iizek sarraskitua izan balitz, agiritzat kaskia
bekarkio. Ol Ex 22, 13 (Dv hilikitik). Illotz-kaski orbanduak. Zait Sof 191.
kaskiar. v. kazkabar.
kaskiau. v. kaskatu.
kaskil. v. kaskal; kaskail.
kaskilagar (L-sar, BN-lab, Sal ap. A).  Granizo. v. kazkabar.  Kaskilagar-erauntsi andi bat izan zen (Sal).
A EY I 385.
kaskillo.  Casquillo.  Soñekue besuen inkauta odol gogortuagaz eukan, eta barruan, balian kaskilluegaz,
besue baltzitute. Gerrika 23. Atera eutsan kaskillo ori. Ib. 23.
kaskin. "Manía" Asp Leiz2.

- KASKINAK EMAN. "Norpattek kaxkiñek eman ttio (dizkio) (AN-larr), alguno le ha enloquecido (endiablado).
Gaztea batetik-bestera arroturik arkitzen denean" Inza Eusk 1928, 235. "Norpaittek kaskiñek eman ttio (dizkio),
norbaitek burua arrotu dio (AN-larr)" Inza NaEsZarr 487.
kasko (V-gip ap. Elexp Berg), kaska (BN-baig ap. CEEN 1971; Dv, A).  Tr. La forma kaska se documenta,
baten mende.
sólo en la acepción de 'casco, yelmo', en los septentrionales.

1. Casco, yelmo; casquete. "Casque" Dv. "(L?, BN?), yelmo" A. "Corona de cartón llena de flores de papel de
un palmo de altura [en la indumentaria de los danzaris de Valcarlos]" CEEN 1971, 193.  Arnes fortitza
gorputzean, / korazaakaz kaskoa. Lazarraga (B) 1181rb. Altzairuzko kaska edo kalota bat buruan. Lg I 278.
Burdinazko kaskatik plumaia gorritan. Hb Esk 13. Salbamenduko pheskiza kaskatzat buruan. Dv 1 Thes 5, 8
(Bibl kaska; Lç kasket). Kaskuaren gañian kolore igualeko lumazko ttontor bat duela. Bil 163. Armak, kaskoak,
gerrako tresnak. AB AmaE 450. Diyo bonberuak kaskua a lo tuno jarriyaz. Iraola 87. Mirail pullit bat kaskaren
erdian. Barb Sup 41. Zaldizko aitzindari baten apainduran, hets eta idekaraz ditaken kaska batez estalirik buru
lepoak. JE Ber 56. Burdiñazko txapel edo kaskua. Kk Ab II 14. Kasko ura neronek ibilli nuan. Salav 98. Jantzi
kaskoz eta larruz, / motorretan makakorruz. Olea 241. Buruan kaskoa jantzia zeukan eta orri eskerrak. In Alkain
135. v. tbn. Berron Kijote 41. Insausti 108. En DFrec hay 8 ejs. de kasko, 2 de ellos septentrionales, 2 de kaska,
uno de ellos sept., y 3, sept., de kaxko.
2. (G-to, AN, L-ain, B, BN-arb, Ae; Urt IV 100, Dv, H), kasku, kaxko. Ref.: A; A Aezk 294; Izeta BHizt; Gte
Erd 265. "Punta, vértice, cúspide" A. "Copa de árbol" A Aezk 294.  Tr. Documentado desde Lizarraga de
Elcano; es empleado sobre todo al Norte.  Ez igán estado sanduarén kaskorá, erorzekó goragotik. LE Orden
35. Mendi kaskoak agertu ziren. Dv Gen 8, 5 (Bibl kaskoak; Urt puntak, Ur, Ol, Ker tontorrak, BiblE gailurrak).
Bonetaren kaskoan xuxen zilua. "Sur la crête du béret". ChantP 94. Buruaren kaskotik zangoen zolaraino. Elzb
PAd 42. Kaskoetan oraino xutik dauzkala [mendiak] gaztelu zaharren dorreak. StPierre 38. Oilategiko zurubi
kaskotik. Barb Leg 25. Ke urdin bat zarion etxe kaxkoari. Iratz 13. Arrokietako kaxko gaiñean. Etxde JJ 14.
Gereziondo baten kaskoa. JEtchep 23. Mendien kasko zuriak. Larz Iru 84. Kasku batian da ari [eperra]. Uzt Sas
321. Auzako kaskoan bertza, bier denbora beltza. (B). EZBB II 52. Ermiñgo kaxkoan. JAzpiroz 171. Berak
joanen zirela aratseko Sakaiko kaskoraino edo Sohaingo leporat. Larre ArtzainE 34. v. tbn. Jnn SBi 124. Zby
RIEV 1908, 759. Ox 79. Etcham 163. Zub 119. JE Ber 41. Iratz 135. SoEg GH 1957, 265. Herr 8-1-1959, 1.
Izeta DirG 55. Ardoy SFran 98. Mattin 46. JAzpiroz 189. BBarand 84. Kaxko: Xa Odol 88. Alkain 76.
 Botoila kasko gorridun horien doia. Larre ArtzainE 295.
3. (V-m-gip, G-to, L-ain, R-uzt; Dv). Ref.: A; Elexp Berg. Fragmento. "Teila kasko, tesson de tuile" Dv. "(Hitz
konposatuaren bigarren osagai bezala). Cascote. Teilla-kaskuak botaittue basarriko bidia gogortzeko" Elexp
Berg.  Arrak tella kasko batekin kentzen zituan. Gco I 453. Baxeraki kaskoz eta berinakiz dena bethe zuten.
Jnn SBi 151. Latoi kaskoa ebagi eban galdaria maniatzeko. And AUzta 81.
4. (G-nav, L-ain, BN-baig-mix, R; Dv, H), kaska (V, G), kaxko, kazko, kaisko. Ref.: VocPir 208; A (kasko,
kaska); Iz Als. Cráneo, parte alta de la cabeza; cabeza. "Tête (fam.)" Dv. "Kasku: buruko kasku, el cráneo" Iz
Als. v. buru-kasko.  Eta biek dute yorratzen hain ongi / non baitu kaskoa meloi bat iduri. Gy 20. Kaskuari
atsegiñ. AzpPr 66. Lepho luz, kaxko laburra. Ox 128. Kaskuko illetik. Yanzi 117. Ogi-mami bildu bat kazkora
irauzi nai litxiokek. Ldi IL 17. Xanoa kaskoan. Lf Murtuts 9. Ganboar arrano oien kazkoa lertzeko irrikitzen
nago. NEtx Antz 25. Xixparen gibelaz kaskoa arrailtzen dio Mazondori. Zerb Azk 102. Kaiskoan uleentzako toki
galanta. Erkiag BatB 120. [Aitajauna] bere kasko txuri-txuriarekin. JAzpiroz 61. Clark Gableren kaskoa, --ai,
gurearen gisa!-- gero eta urdinago ageri dela. MEIG I 141. v. tbn. LuzKant 132. Zby RIEV 1909, 229. JE Bur
114. EusJok 156. Etcham 71. Tx B II 169. Yanzi 118. Ldi UO 50. Berron Kijote 187. Zendoia 229. Kaxko:
JAzpiroz 83. AZink 18.
 (H). (Fig.). Cerebro; inteligencia, entendimiento; pensamiento. "Sesera" Mdg 162.  Erranen deit kasko hon
batek. "Sage cervelle". Arch Fab 109. Kasko arinek ez dute bertzerik elengatzen. Hb Egia 153 (cf. kaskarin).
[Napoleoni] zion Iainkoak eman aski kasko / Franzia eriari bizi beiratzeko. Hb in BOEl 107. Illea zuritzean bete
zait kaskua. AB AmaE 403. Untza erdi bat zentzu kaskoan. Elsb Fram V. Kaxkua ariña ta / urrezko biyotza.
Arzac EE 1891b, 416. Nehor guti baita haren eta hunen kaskoko gizonik. HU Aurp 104. Odol hotzean baitu
gizonak kaskoa bere. JE Bur 171s. Kasko ona duzula. Leon Imit I 2, 3 (Mst enthelegü). Nihork ez du gizon
kasketatsuak baino kasko gutiago. GH 1923, 615. Andi-ustekeriak kaiskotik kendu. Otx 122. Kásko izigarríko
gizúnak. Lrq Larraja RIEV 1935, 144. Egia esan, ez nikan kaxkotik ain utsa uste. Etxde JJ 125. Ez da aski besoz
artzea, kaskoz eginak dira laborantzako eskolak. Herr 16-10-1958, 3. Kaskoak arindu-ta. Berron Kijote 30.
Gizonak kaskoan ongi hartua baldin badu zerbait. Etchebarne 96. Arrezkeroztik emen dabilkit / kaskotik ezin
kenduan. Zendoia 221. Baigorriar kaskoa baitzuen berak. Larre ArtzainE 234. v. tbn. Gy VIII. Zby RIEV 1908,
91. Barb Sup 165. Ox 176. Lf Murtuts 6. Izeta DirG 27.
5. "Coque, coquille, [...] kasko (R)" VocPir 348.
6. (V-gip ap. Elexp Berg; H). "Pezuña de animal" Elexp Berg.
7. kazka. Tripa de embarazada (?).  Estalduten da kazkea / iantzi ta mirinakea. Azc PB 161.
8. "(V-m), bóveda" A.
9. "(Sal, R), cascabillo, envoltorio del grano de trigo" A.
10. "(BN-mix-baig), corteza de pan" A.
11. + kaxko. Casco urbano.  Erri kaxkotik atera artean. Etxde JJ 206. Eliz-kaskotik amar minutuko
bidealdian zegon mendi aldera. Ib. 47s. Onekin esan nai nuke kale-kaskoa ondo itxia izango zuala. Insausti 37.
12. "Botila hutsa" Elexp Berg.
baten mende.
- HARRI-KASKO. "Pierraille" Dv.

- BELAUN-KASKO. v. belaun.
- BURU-KASKO. v. buru-kasko.
- KASKOA BEROTU. a) Excitar la imaginación.  Lanho tzar zurpail batzuek hola dauzute kaskoa berotzen
zuri? JE Ber 80. b) Calentar los cascos, empujar a hacer algo.  Bere anaiari erailketa au egiteko kaxkoa berotu
nai zion. Etxde JJ 147. Aitari ere kaskoa nere kontra berotu ziok. Ib. 6.
- KASKOAK BEROTU. "Kaskoak berotu (163), calentarse los cascos (la cabeza con el vino)" LE-Ir.
- KASKO-HARRO. Presuntuoso.  Bizpalaur kasko-harro, erdi sabant, gaizki batheatu batzuez. EGAlm 1890,
24. Damugarri da urguluntzi kasko harro zonbaitek egiten dutena. Zub 67.
- KASKO-BELTZ, KASKO-BELTX. v. kaskabeltz.
- KASKO-BERO. Temperamental.  Bazterreko neskatilliek / kaixko beru ta zoruak. Ort Oroig 112. Apez
español kasko bero bat. Ardoy SFran 298.
- KASKODUN. v. kaskodun.
- KASKO-GIBEL. Cabeza, cerebro.  Bainan banuen kasko gibelean ordukotz bertze pentsamendu bat. JEtchep
41 (v. tbn. 123).
- KASKO-KASKO. (En casos locales de decl. sing.). Lo más alto, cima.  Betik gora artu bear da, eta bi
kilometro inguru, kasko-kaskora, ermita ondora, irixteko. Albeniz 50s.
- KASKOKO GIZON. "Homme de tête" Dv.
- KASKO-LUZE. a) De copa alta.  Esku batean kapela kasko luzea. Eguzk RIEV 1927, 436. b)
"Dolichocéphale" T-L.
- KASKO-MUIN. Cerebro.  Zer duk hire kasko muñan. Ox 103. Dena adimendu eta argi litaken kasko-muin
hortarik legea, nahi-eta-ez, zentzuzkoa larioke. Lf in Zait Plat XVI.
- KASKO-PELATU. Calvo.  Orai buraso aitatxitu eta amatxitu kasko zuri edo pelatu bilakatuak. Larre
ArtzainE 237.
- KASKOZ KASKO. A fuerza de inteligencia.  Kaskoz-kasko garhaitu zituen Mixelek latinezko zimardika eta
zarramanka guziak. Etcheb Zeruari 169 (ap. DRA).
- KAXKO. (Forma con palat. expresiva; sólo incluimos aquí los ejs. con claro valor diminutivo). a) "(Sal), gorro
de niños" A. b) "Cima, dim. de kasko" A Aezk 295. c) (V-m ap. A Apend). "Pedacito" A Apend.
- KAXKO-KAXKO. (En casos locales de declinación). (En, a, etc.) lo más alto.  Untziaren kaxko kaxkorat
igaiten dire. Laph 225. Malta ibarraren goi-aldetik, beronen kaxko-kaxkoan dago. Etxde JJ 9.
- KAXKOZ KAXKO. "De cima en cima" A Aezk 295.
kaskobeltx. v. kaskabeltz.
kaskobeltz. v. kaskabeltz.
kaskobileosari. "Craneoscopio (R. Murga, 1894)" JFlor.
kaskodun (Dv  A). 1. Que tiene cabeza, inteligente. "Qui a de la tête" Dv.  Bederen kasko dunik / hunat ez
abia. Michel LPB 345. Kaskodunak badaki nihor gobernutik / ez dela bere pagan hek baizen axitik. Hb Esk 196.
Gizon kaskodun urrunean ezagutzen dutenak. Hb Egia 65. 2. (Lo) que tiene casco.  [Su-iltzailleen] jantzi
berezi ta kaskodunak. Lab SuEm 165.
kasko-ezur. v. kaskezur.
kaskogabe (Dv  A). "Qui n'a pas de tête" Dv.

- KASKOGABEKO.  Izpiritu kasko gabeko, untzi lema gabeko. "L'Esprit sans le jujement et un vaisseau sans
gouvernail". Hb GH 1928, 401.
kaskogogor. v. kaskagogor.
kaskoi. "(V-m), una clase de uva" A.
kaskoin. v. gaskoi.
kaskol (S), kaskola (S; Foix ap. Lh), gaskola (A). Ref.: Alth Bot 3 y 5; A (kaskol, kaskola); Lh (kaskola); Zerb
GH 1932, 86.  Tojo enano. "Bruyère jaune" Alth Bot 5. "Ajonc nain" Ib. 3. "(Ulex nanus), othe-beltza. [...]
Kaskola erraten diote Xuberon" Zerb GH 1932, 85. "Cytise rempant, kaskola", "cytyse noir, kaskola zukaitza" E.
baten mende.
Etchamendy Herr 10-2-1966, 2. Azkue da la forma gaskola como suletina atribuyéndola a Althabe (pero debe
ser una mala lectura de <caskola>).
? kaskol. v. koskol.
kaskolin (AN-5vill).  Cáscara de nuez y su mancha.
kaskomehe. v. kaskamehe.
kaskomurritz. v. kaskamurritz.
kaskondu (V-ger-arr-oroz ap. A), kaxkondu.  "Crecerse algún tanto las criaturas" A. v. koskondu.  Bein
urte bira ezkero umia kaskondutxuba egitten da. Euzk 1931, 533. Yotia ezta ona iye mutil kaxkonduten asita
dagozanentzat. Kk Ab II 157.
kaskosoil. v. kaskasoil.
kaskotarrain. "(L; Giménés 138), oblade, brême (pois.)" Lh.
kaskote.  Aum. de kasko.  Guardiazibillak goora datoz beaien kaskote txabal eta beltzekin. LMuj BideG
210.
kaskoziazalde. "Craneografía (R. Murga, 1894)" JFlor.
kaskozuri. v. kaskazuri.
kasku. v. kasko.
kasku arin. v. 1 kaskarin.
kaskun. v. kiskun-kaskun.
kaskurri. "(AN-5vill), garrapata" A.
kaskurrio (AN-5vill ap. Gte Erd 212).  Cascarrabias, de mal carácter.
kaskuts. "(R ), simple, ligero de cascos. Kaskuts erraiten digu gixon buru arinxka bati" A.  Ez al zera, ba,
aurra ta kaskutsagoa ere, nigandik zerbait ikastea uste baldin baduzu? Amez EG 1959 (1-2), 104.
- KASKUTSIK. "Con la cabeza descubierta" Asp Leiz2.  Beti txapelakin ibilli oi zan gizona, kaskutsik zegoan.
Ugalde Iltz 24.
kasmin. v. jazmin.
kaso. v. kasu.
kasoidu. v. karsoildu.
kasoil. v. karsoil.
kasola (S; Gèze, Dv, H), kazola (G-nav, AN-ulz-egüés-ilzarb-olza, R-uzt; Chaho), kazol (AN-ulz). Ref.: Bon-
Ond 151 y 162; Lrq; Iz Als, Ulz y R 299 (kazola). 1. "Casserolle" Bon-Ond 151. "Bol en terre" Ib. 162. v.
kazuela.  Emazu ur hori parfumatua kasola kobrezko batian furnegoan. ECocin 38. Kasola bere zopa edo
saldarekin aurdikitzen du. EskLAlm 1862, 11. Kasola bat uretan / ito bagineza. Etcham 62. Kasola bezain
handi, hegalak hedaturik eta ez hegaldatzen, zer da? Txapela. GaztAlm 1934, 100 (ap. DRA). 2. (BN-ad ap. EI
385). Escudilla.  Kasola bedera ardu. Etch 374.
- KAXOLA. (Forma con palatalización expresiva). a) "Casserole" Chaho. b) "Écuelle" H. c) "(S, R-uzt), tartera
baten mende.
de hierro con tres pies" A.
kasola. v. kasulla.
kasoleta (T-L).  Cachalote.  Zeroia edo kasoleta (cachalot). Herr 31-3-1955 (ap. DRA).
kasonade.  Azúcar refinado una vez.  Emazu libera bat kasonade horitik kasola batian. ECocin 38.
kasoratu. "Enáiz kasorátzen, no lo acierto" Iz Ulz.
kasotria (det.). "Khasotria, rejeton" Lecl. "Khasotria (Abb), rejeton" Dv. Azkue, citando a Abbadie, da la forma
khasotre como suletina.
kaspa. 1. "Écaille (R)" VocPir 345. 2. "(R), cascabillo, membrana que cubre el grano de trigo" A.
kaspar. "(BN-lab), cucaracha" A.
kasta (V-gip, S; Volt 114, SP, Ht VocGr 412, Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB; -ea det. Lar, Añ). Ref.: Lrq;
Etxba Eib; Elexp Berg. 1. Raza, casta, linaje; (fig.) categoría, clase de personas. "Genus, stirps" O Not 50.
"Race, lignée" SP. "Espèce" Dv.  Bipera kastá, nork abisatu zaituzte hira ethortekoari ihes dagiozuen? Lç Mt
3, 7 (He, Ip, Ur (V), SalabBN, Echn, Hual kasta; Dv, Ur (G), Samper arraza(k), Ol ziraunkumeok, IBe, IBk
sugekumeok). Zarean esadazu, donzellea, / kastaz benturaetan amazona. Lazarraga 1187r. Obstinatu bada
kastan [Iudua]. EZ Man I 67. Kastaz du erbiak lotsor <lozor> izana. O Pr 108. Hari dire [erleak] bere
pobluaren egiten eta bere kastaren emendatzen. SP Phil 491 (He 497 kasta). Loriatzen da bere [...] kasta
nobleaz. Ch III 54, 14. Santuen kasta. Cb Eg III 379. Basa ta mantso gathiak ber kastatik diradianak. Egiat 165.
Andra loi bat dala, ordi bat, kasta gestokoa. Zuzaeta 135. Deitu eutseen [...] kasta txarrekoa. Añ NekeA 237.
Kasta erriala gara. Astar II 253. Bedarra zañeti ta / kondea kastati. Izt Po 140. Gure Jinkua eiki / etzen aleman
kastati. Etch 482. Giza-kasta ezkurrez zenean neurritzen. Gy 144. Moro kasta guztia. Afrika 49. Ainbeste
gerragaz arraza edo kasta esan danaren kontra. (1859). BBatzarN 183. Agaitik emen ez eben artu / orporik
kasta gaiztuak. AB AmaE 81. Dabiten kastako ezkongeiak. Ip Hil 65. Tubalen kasta. Tx B II 55. Edozein adiñ,
mota edo kastako abere etxekoiak. "Raza". EAEg 17-10-1936, 68. Irlandar goreneko kastak [...] aisa garaitu
ahal izan ditu [beste hizkuntzak]. Mde Pr 222. Erle-kasta osorik suntsituko balitz. Ibiñ Virgil 107. Kondea
kastatik, aiena maldatik (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1415. Kasta orrek jarraitu / dezala Orion. Zendoia 168.
Edozein kastatako jendeak [idazleak, hizkuntzalariak...] Azkuegana jo behar du. MEIG VII 73. En DFrec hay 2
ejs. v. tbn. Gç 63. Lg II 242. fB Ic I 84. AstLas 68. It Fab 231. ECocin 15. A Txirrist 69. Xikito 11. EusJok 111.
Etxde JJ 271. Basarri 87. Arti MaldanB 215. Anab Aprika 32. Vill Jaink 117. Erkiag BatB 50. Berron Kijote
163. BBarand 58.
 Generación.  Bethi duzu irauten, / kastatik kastara zutzaz / egiten da aiphamen. EZ Eliç 335.
 Buena casta (cualidad). "Uberako mutillak egundoko kastia dauke" Elexp Berg.
 (Ref. a inanimados). Clase, tipo, especie. "Aegilops, haritza, haritz kasta" Urt I 299. "Txara-sakoneko intxaur
kastia lako gogorrik, ez zan inguruan bota-kontra eitteko" Etxba Eib.  Ez dedilla pekatu mortal kasta edo
muetarik izan zeñi gorroto artuten ez jakon. Mg CO 58. Iru guzur kasta. fB Ic II 172. Barnekotik daude
[sepulturak] beterik il drenen ezurrez, eta korronpitarzun kasta guzuz. Hual Mt 23, 27.
2. Perteneciente a una raza, casta. "Vaciador, caballo u otro animal vaciador que come y no engorda, soraioa,
soraio kasta" Lar. "Zer abere kasta da hau?" H.  Sugeák, bipera kasták, nola itzuriren zaizkiote gehennako
iujemenduari? Lç Mt 23, 33 (tbn. Ur (V) kastaak, Echn, Hual kasta; He, Ur (G) arrazak, Dv odolekoak, Ip
hümiak, SalabBN, Samper arraza, Ol ziraunkumeok, Leon haziak, IBk sugekumeak). Jende gogorrak dire
guretzat kaskoinak, / eskualdun gaixoentzat ez hainitz kasta onak. FrantzesB II 10. Arraijuen kastia, isilduko al
az nos edo nos? Astar II 112. Batzuek dira elgarren kastak. Bordel 59. Buhame kasta dela dü opiniatzen. Etch
274. Frantzes da italiano / kasta oiek nasi. Xe 224. Emendik ezautzen da ze kasta direan. AB AmaE 241.
Naturalezaz kasta gogorrak [ijituak]. Tx B II 65. Kasta uletsuak ei ziran [txerrikumeak]. SM Zirik 59. v. tbn.
Noe 31. EusJok II 162.
 (Ref. a inanimados).  Betor matsaren kasta / bere adarrakin, / ez naiz ikaratuko / arren indarrakin. JanEd I
37.
- KASTA AGOT. Raza de los agotes. Cf. Hb Esk 226: Deitzen dituzte Agoth edo Kasta-Gothak.  Eztitian jünta
kasta agotarekila. ChantP 172.
- KASTA ARRAIO. "Se decía de los gitanos. Joxe kasta arraixua zu be!" Etxba Eib.
- KASTA-ETXE. "Kastetxe, hazitarako idiskoak behiak estaltzen dituen lekua, txabola, gehienetan. Kastetxia

baten mende.
euan Bergaan, Idarretaneko garaje onduan euan kastetxia" Elexp Berg.

- KASTAKO. De buena casta, castizo. "Zuen alaba txikixak pe kastakua emoten jok" Elexp Berg.
- KASTA NAHASTE. "Atravesado, de razas diversas, kastanastea" Lar.
- KASTA ONEKO. "Castizo" Lar. "Noble" Añ.
- KASTATARAKO. "Animal destinado a la reproducción. Ixko au oso politta da ta kastatarako laga biou"
Elexp Berg.
- KASTA-TXAKUR. "Perro de casta. Asko balio daben kasta-txakurrak izaittu Juliok" Elexp Berg.
kasta. v. gastatu; kasto; kaxta.
kastaildu. v. kiskali.
kasta(i)ldura. v. kiskaldura.
kastaki. "Casta, linaje. Kastaki handiko gizona" Asp Gehi.  "Antiscorodon, baratxúria, baratxuri kastakia" Urt
II 153s.
kastaña. v. gaztaina.
kastazale. "Casignete, kastazale belharra, kasta maite belharra, kastazálea" Urt IV 269.
kaste. v. kasto.
kastellano. v. kastillano.
kastelu. v. gaztelu.
kastetxe. v. KASTA-ETXE.
kastiatu (V-gip ap. Etxba Eib), kastigatu (V-gip ap. Elexp Berg).  "Castear, cruzar. Gure txakur zurixa, zuen
baltzagaz kastiau gura genduke" Etxba Eib. "Zuen txakurra guriakin kastigau ezkero" Elexp Berg.  Aziteko
edo kastietako, astuekaz nastaute, ekarri dogule [basastua]. Kk Ab II 151.
kastidade. v. kastitate.
kastigatu. v. gaztigatu; kastiatu.
kastigu. v. gaztigu.
kastilla.  Castellano, lengua castellana.  Hantxe kastillaz, hemen frantsesez / ari gira solasean. Xaramela
196.
kastillano, kastellano. 1. Lengua castellana. v. gaztelania.  Erradazu, anaia, minzatzen zara kastillano?
Volt 210. (Nola mintzatzen ziren etxean?) [...] Beren ártian, xuáiten zrénian aziendáreki, kastellánua (R-is).
ContR 505. Erderaz zekian bat, kastillanoz esan nai det. Anab Aprika 84. Anitz idatzi du, ba eskuaraz, bai eta
ere kastillanoz. Larz Herr 10-2-1966, 4. v. tbn. TxGarm BordaB 100. Albeniz 196. Kastellano: TxGarm BordaB
18.
2. Castellano, natural de Castilla. v. gaztelar, gaztelau.  Andaluziarik kastillanuak / begiratü behar dütügü.
Xarlem 1039. Kastillanoak Bizkaian sarthurik Naieraz nausitzen dire. Laph 5. Pedro Marik kastellanoa deitzen
zioken [elorriari], arantzak zitualako. TxGarm BordaB 19. Neri kastillano au gustatzen zait, jatorra da-ta. Ib. 79.
v. tbn. Kk Ab II 162.
 kastillana. (Forma de fem.).  Moztu egiten zidala egindako plana, andre kastillana nekarkialako. Albeniz
102.
 (V-gip ap. Elexp Berg), kastellano. Castellano, de habla castellana. "Kastillano batekin ezkondu zan" Elexp
Berg.  Aita kastellanua, / emengua ama. Xe 174. Maisu geienak kastillanuak. Tx B II 169. v. tbn. Noe 40.
BBarand 136.
 kastillana. (Forma de fem.).  Maestra kastillana izaten zan. Albeniz 23.
baten mende.
kastillau.  Castellano, gobernador de un castillo.  Kastillau izaiten. EgiaK 86.
kastillo (V-arrig-gip). Ref.: A; Elexp Berg. "Montón de tablas" A. "Enborrez edo zerrategiko oholez egindako
pila txukuna. Egundoko kastilluak egoten zittuan Okandi aurrian" Elexp Berg.
kastillotu. "Enborrez edo oholez pila txukunak egin. Ebaitta gero kastillotu ein biar izeten die olak sikatu
daittien" Elexp Berg.
kastillotxo, kastillotxu.  (Dim de kastillo).  Bestelan, ainbeste kostata jaso genduen kastillotxu au laster zan
lurrean. Gerrika 156 (ref. a la estructura financiera de un comercio).
kastiratu.  Probar.  Sar-araziko zaitut ospitalean eta han beharko duzu sekulakotz kastiratu... mama gorria!
GAlm 1968, 39 (ap. DRA).
kastitate (Urt III 47), kastidade (Lcc, Lar, Añ), kastetate, kastidare.  Castidad. v. garbitasun, kastotasun. 
Tr. Es muy escaso al Norte desde el s. XVIII, y desde la segunda mitad del s. XIX al Sur; apenas se documenta
en el s. XX. Los autores septentrionales usan kastitate (Leiçarraga además kastetate), y los meridionales
kastidade (acompañado a menudo de garbitasun u otro sinónimo).  Bizi izaiteko [...] kastidadean (antes de
1521). TAV 3.2.2. Gazteak, arrebák bezala kastitate guzirekin. Lç 1 Tim 5, 2 (Ur kastidade; He, Dv garbitasun,
Ol zogi zogi, Ker garbiro-garbiro, IBe oso garbi). Gure arimén kastetatea. Lç Ins D 3v. Kastidadesko estadoa.
Ber Doc 172r. Sekulako kastitatea [...] begiratzeko. EZ Man II 176. Kastidadeko botoa. Cap 112. Kastitate
bihotzdun eta sendo bat. SP Phil 252. Lujuriaren kontra kastidade, garbitasuna. CatBurg 40. Kastitatea berthute
preziatu eta guziz baliosa da. Brtc 220. Ez ezaindu kastidade edo garbitasuna. Añ LoraS 172. Alargunen
garbitasun edo kastidadea. AA II 134. Ejenplo kastidadekoa. Echag 244. Gobernadore batek eman du / pena
kastidarekua. Xe 376. Pratika zazue kastitatea. Lap 325 (V 148). v. tbn. Mat 27. Harb 27. Ax 178 (V 119). Tt
Onsa 74. Gç 96. CatLan 65. Kastidade: Bet 16. OA 98. El 14. Iraz 43. Cb Just 85. Mg CO 193. Gco I 433. LE
Ong 31v. fB Ic III 314. Astar II 148. CatB 82. CatLlo 79. CatBus 34. CatAe 62. CatSal 63. CatR 63. Legaz 48.
Arr May 182. CatUlz 50. Ayesta 82.
2
- KASTIDADEKODUN. (El) que tiene (voto) de castidad.  Boto kastidadekodunagaz. Añ EL 147.
kastiza. "Castizo" Lar. "(Estilo) castizo, esaera kastiza, garbia" Ib.
kastizismo, kastizismu.  Casticismo.  Erdal kastizismu latz eta akademismu geiegikoaren baldakeri
kontrako reazio-benetasun eta estetika bizitasunezko eginkizuna izandu zan. LMuj BideG 18.
kasto (Lcc, Lar, Añ), kastu (Chaho), kaste.  Casto.  Zuen konbersazione kaste beldurrekin dena. Lç 1 Petr 3,
2 (He, Dv, Ur, Ol, Ker e IBe garbi). Ama kastoa. EZ Eliç 393. Kastu eta garbi danak. Cap (ed. 1893), 50. Bihotz
kastoa. SP Phil 251. Pensamentus, itzes eta obras kasto denak. El 55s. Izan nadin kasto. Lar STomas 2. Sobre
da, kasto, fermo [amuriua]. Mst III 5, 7 (Ch garbi). Josef kastoa. Cb Eg III 377. Kastoaren golardoa. Monho
146. Ez det nik iñoiz-ere ordia garbi edo kastotzat sinistuko. AA III 380. Izen gaitezela garbiek eta kastoak.
CatUlz 32. v. tbn. Ax 402 (V 262). Gç 147. Iraz 31. CatBurg 29. Añ CatAN 38. Gco II 45. CatB 45. CatLlo 45.
CatBus 25. CaAe 46. CatSal 47. CatR 47.  kasta. (Forma de fem.).  Birjina kasta bat bezala. Lç 2 Cor 11, 2.
1
Nehork orhoitu eta othoitztu eztuena da kasta, garbi eta prestu. Ax 350 (V 232). Ama guztiz kastea. Añ EL 228.
kastoki.  Castamente, puramente.  Kastoki ta óngi bizidirénak dire Espiritu Sanduaren ténplo. LE Doc 198.
1 kastor (Urt, Lar). 1. "Castor, kastórra, kastor animalia" Urt IV 280. "Castor, animal anfibio, kastora" Lar.
 Pontuko kastor-olioa. Ibiñ Virgil 80n. Orein buru fuinak, arantzurdekia (porc-epic) eta kastorra jan ginituen.
Herr 2004-5-20, 1.
2. (V-gip ap. Iz ArOñ). Sombrero; tocado.  Zimendu gabeko sinhesteak ez du horadurarik, nola maipolis
folak ez zimurtzeko, aldagarri batek bulharren edertzeko, kastor batek dorre egoteko. Hb Egia 130. Botaiak
orain obispoaren kastorra bezelako bat. BasoM 69.
- KASTOR-HARRI, -OSKIL. "Castorea, kastor oskillak, [...] kastor harriak" Urt IV 281.
2 kastor (V-ger-ple-arr-m ap. A). 1. "Juego de nueces" A.  Intxaurreta oneri kastorra esaten iakala esan
eutsan. A Txirrist 47. 2. "La nuez privilegiada entre las demás del juego" A.

baten mende.
- KASTORREAN. "Kastorrean, kastorka jokatu, jugar a este juego de nueces" DRA.
3 kastor. "Gastador" A. v. gastalari.
kastorka. "Kastorrean, kastorka jokatu, jugar a este juego de nueces" DRA.
kastotasun, kastutasun.  Castidad. v. kastitate.  Kastutasun aiñ garbi ta aingeruzkoz edertu. Aran SIgn 12.
kastotu.  Hacer casto.  Iainkoaren hitza kasto da, eta hartan lakhetzen zaiztenak kastotzentu. SP Phil 262
(He 264 garbi errendatzen).
kastu. v. gastu; kasto.
kasu (AN, L, BN, S; SP, Urt IV 342, Gèze, H; kh- VocBN, Gèze, Dv), kaso. Ref.: A; Lrq; Gte Erd 239, 136. 
Tr. Al Norte sólo se documenta la forma kasu; al Sur, aunque domina kaso, hay tbn. ejs. de kasu en Lazarraga y
en textos del s. XX. Con kh- aparece en Haraneder, Laphitz, Elissamburu y ChantP. En DFrec hay 310 ejs. (23
septentrionales) de kasu y 34 de kaso.
1. Caso, ocasión; acontecimiento. "Cas, aventure, accident" SP. "Cas, circonstance, occurrence" VocBN. "Kasu
hoberenean (BN-arb)" Gte Erd 239. "Zer nahi kasuz jinen niz (BN-arb)" Ib. 136.  Obedezidu dagidala / nik
zure mandamentua; / errazoa da naturala / neure aoaz dasadala / itaundu jatan kasua. Lazarraga (B) 1183rb.
Kasu reserbatuak. EZ Man I 21. Gertha ditekeien kasua da [...] eror baitzindezke zubi azpiko hosinera. Ax 143
(V 94). Legeak aginetan daben kasuetan eta okasiñoetan. Cap 115. Kasu iakin batzuetan. SP Phil 423.
Ezkondurik emakume ura arkitzen zan kasoan. OA 161. Konsola zazu zeronek kasu berean nahi zinduken
bezala. Ch I 13, 4. Demonio, ifernu eta kaso desastratu aietatik [libratu]. El 45. Holako kasietako ordenatiak.
Mercy 42. Eman diozoten [Lapurdiko Bailliajeari] kasu roialak daritzoten altxatu zaioen partea. Revol 107.
Hekien hantatzea, khentze penaren kasua da. JesBih 429. Kaso banakaen batzuek. CartAnd 402. Gu garen
kasuan eta estatuan. Jaur 372. Hedatzen zaio [behiaren] kasua. "Le cas est proposé". Gy 260. Bethi da kasuan
soldado txarrena. Ib. 254. Gaur suertez ikusitzen / zaitutan kasuan. Bil 73. Gure etxian / khasü horrez asarra
güntüzün. ChantP 164. Kaso oietan esaten diran gauza [...] guztiyak. Sor Bar 74. Txakur orren kasuan / amar
bertso berri. Noe 38. Kasua da holakoa. HU Zez 103. Jakizu kasu presatua dela gero gure eri hunen kasua. Lf
Murtuts 32. Kaso arrisku haundiko bat dadukagu. Arti Ipuin 75. Kasu au edo ura aipatzen digute. Vill Jaink 51.
Ene kasu berean. Xa Odol 230. Beste urte batean gertatu zitzaidan beste kaso au ere. BAyerbe 74. Nire kasu
onetan be olan urten eban. Gerrika 169. Handik laster dudatu, eta gero ezetz, eta baietz eta bazirela kasuak
nun... Larre ArtzainE 119. Hau bistan da, Agirreren kasuan. MIH 382. v. tbn. Harb 430. Tt Arima 72. ES 166.
CatLan 103. Egiat 166. Dh 57. AstLas 46. UskLiB 88. CatS 69. Etcham 63. Tx B I 123. Mde Pr 52. Larz Senper
32. Matttin 50. Uzt Sas 262. Etchebarne 35. Ayesta 40. Zendoia 155. Kaso: Xe 280. PE 136. Ud 65. Arrantz 76.
AzpPr 113. EusJok 105. Tx B II 90. JAzpiroz 45. Albeniz 127.
 Accidente, azar, imprevisto.  Ezen kasuaz landan eztute faltatu behar. Harb 437. Ethorkizuneko kasuetako
ere zerbait gelditu. Ax 225 (V 149). Halako iokoetan irabazia ezta heldu arrazoinaren arauera, bainan kasuak
eta sorteak emanik. SP Phil 368 (He 371 zorthe). Zerbait khasü nitan gerthatzen bada. ChantP 392.
 Ocasión de pecar.  Zeren anhitz kasu, behatztopa eta peril da hartan [ahoa iuramentura usatzean]. Ax 263
(V 175). Aitzina darama [lizunkeriak] kasu eta erorte handietara. SP Phil 258 (He 260 helaranza). Kasuz eta
perillez betheak [danzak]. Ib. 370.
 "Occasion, conjoncture. Kasu batean erran nioen, je lui dis en une circonstance" H.
2. (S ap. Lrq; Gèze, H; kh- VocBN, Gèze), kaso (H (G)). Atención; cuidado. "Attention, soin" VocBN. "Kasu
handirekin egin beharra da" H. Cf. KASU EGIN, KASU EMAN, KASU HARTU.  Ainbat sentidu eben,
bada, Silverok Sirenak agaz egin eben kaso gutxia, eze etorri zan eriotzako puntura. Lazarraga 1142r. Sarri
denaz sepulturan [gorputzaz] / baizen ez kasurikan. Arg DevB 52. Gorpútzas kuidádo ánitz izátea, ta káso gúti
arímas. LE Ong 76r. Kaso bereari ta / bertzenari utzi. Balad 228. Kasu handirekin zebilelarik. Mde Pr 164.
 (AN-5vill, B, BN-arb; H). Ref.: Izeta BHizt; Gte Erd 203, 204. (Interj.). "Kasu horrekin!" Izeta BHizt. "Kasu
minik hartu gabe" Ib. "Kasu, ez in ori! (B, BN-arb)" Gte Erd 204.  Khasu ongi huni. Elsb Fram 167. Kasu
mihiari. Zub 73. Bainan kasu! Kasu otoi! Kasu Puxka zakur itsusiari! JEtchep 32. Kasu, gero, nere boltsa
orrekin. Izeta DirG 78. Kasü hede xuriari! Casve SGrazi 168. Eguberriz ulitzak ... kasu! Ikusiko ditutzu Pazkoz
horma ziriak. EZBB I 87. Ez hunki, kasu! Larre ArtzainE 88. v. tbn. Ox 123. Lf Murtuts 51. Mde Pr 102.
3. (Urt). Caso gramatical. "Casus accusativus, kasu akusatiboa"; "casus laudativus, laudatzeko kasua, kasu
laudatibóa" Urt I 90.  Kasuen diferentziak egiten baitituzte emendailluen laguntzarekin. ES 127. Bere sei
kasoetan erregla [...] firmeak ditu. Cb EBO 33. Atzizkia daramanak ez du ametitzen kasu gehigarririk. MEIG VI
174. Leku kasuetan. MEIG VII 123.
4. "Necesidad de lo que hace falta, bearra, mengoa, kasua" Lar.
baten mende.
- DELA (ZELA, NAIZELA, etc.) KASU. A causa de, con motivo de. v. DELA KAUSA.  Ni kaso naxala
baldin badator / euroen artera tentazioa. Lazarraga (B) 1180vb. Senarraren jokua / izan dala kaso. Xe 257.
Azpeitiko juntaera / izan zala kaso, / iru gizon gabiltza / txit orgulloso. AzpPr 61. Orai gaude kemen fiesta banen
igartan kobra baten dela kaso. Mdg 128. Deliberatuko naiz / ori dala kaso. Tx B I 198. v. tbn. Ud 75.
 Beti nabil kasoau dala / trabajadua azkero. Lazarraga (B) 1200vb.
- KASUAK HALA EMAN. Darse la ocasión.  Arrosarioa erran diteke bidean, kasuak hala ematen badu. Dh
56. Gaztean ez dut aditu / gizon zuhurren erranik, / gero dut ongi frogatu / kasuak hala emanik. Etcham 44.
- KASUAK EMAN GABE. Sin venir a cuento.  Isartan dazkad gaizak kasoak emon bage. Mdg 132.
- KASUAN. (Tras frase relativa). Ya que.  Orren majo zaudezen kasuan tori zigarrotxo bat. Sor Bar 36. Beok
eskatzen nauten kasuan, logratua dago. Iraola 80. Ez nuke nai gelditu / nik fama txarrian, / jarri naizen kasuan /
gaur zure aurrian. Yanzi 111. Berdin dan kasuan, exeri nadin. NEtx Antz 103. Alaxe egin nituan Tolosako
Berazubin [...] zortzi kilometro, nola etzegoan beste gauzarik egiterik. [...] Bein joan nintzan kasoan,
konpromisoa bete nuan eta etxera. Albeniz 200. v. tbn. Auspoa 39, 11. Zendoia 34.
- KASU ARI IZAN. Tener en cuenta, hacer caso.  Nagusia ordean kasu hari ezta. Gy 199. Kasu guti hari da
nahastaile tzarra / izan dadin ala ez yendea beharra. Hb Esk 171. Hortaz kasu ari ez direnek ez dute girixtino
adimendurik. Zby RIEV 1908, 87.
- KASU HARTU. Hacer caso.  Zure alhabaz orai / kasü har dezazün. Xarlem 739. Manü hoien begiratziaz
har dezagün kasü. Etch 666.
- KASU EDUKI. Hacer caso.  Napoleon lehenak zaukan kasu guti / Zer ethorki zukeien bere aitaz goiti. Hb in
BOEl 45.
- KASU-EGILE. a) Atento, que atiende amablemente. "Amagoia kasu egillea da (G-azp)" Gte Erd 27.  Ez nak
ni kasogillia [...] eta i bezelako arlotiari ez ziuat nik begiratzen ere. Alz STFer 141.
b) Cuidadoso, vigilante, prudente. "Kasu egilea (= arta hartzen duena) (BN-arb)" Gte Erd 27.  Zikoitzak dio
kasu egile dela. Beldurtiak dio zuhurra dela. EZBB II 143.
 (Uso sust.). Supervisor.  Hori nuen kasu egile eta lanen manatzaile. Etchebarne 95.
- KASU EGIN (V-gip, G-azp, AN-5vill, BN-arb, S; H; kaso V-gip). Ref.: Lrq; Etxba Eib (kaso eiñ, kasu eiñ);
Gketx Loiola (itz legor); Elexp Berg (kaso eiñ); Gte Erd 28, 189, 293. a) "Prestar atención [...]. Kaso eirazu,
zeure onerako esaten detsut ba esaten detsurana" Etxba Eib. "Kasu egin behar dut (= diot) haurrari (BN-arb)"
Gte Erd 28.  Tr. Empleado generalmente en oraciones negativas, hasta bien entrado el s. XIX no se documenta
tbn. en forma no negativa, y en este caso a menudo en oraciones interrogativas, imperativas o condicionales; cf.
sin embargo infra hanbat kasu egin ya en Axular, y kasu guti egin desde Haraneder. En los ejs. antiguos
predomina la construcción con instrumental, mientras que en los modernos es más frecuente el dativo.
 Lurreko gauzez [...] kasurik egin gabe. Harb 95. Zirkunstanzia oez kasorik egiten ez debanak. OA 137.
[Othoitzez] ezta kasurik egiñen. Ch III 49, 4. Mündü hunez kasürik egin gabe. Mst I 20, 4. Itsuak zionaz kasorik
egiten etzutela. Mb IArg II 353. Ez kasurik egin eta ez jaramon emeko alegria eta jolas falsoai. Oe 66. Eztuténak
iten kasorik sazerdoteén erránes. LE Prog 108. Besterenaz kasorik egin bage. Gco II 22. Inok kasurik egin ez
deutsan neska epel bat. fB Olg 62. Pertsekuzione guziei kasurik egin gabe. Jaur 390. Mortifikatzeari geiago
begiratzen ta kaso egiten zion. Aran SIgn 46. Egiyegun kaso. Ud 126. Gizonek ezpadeioe kasürik egiten. Ip Hil
91. Jainko legeaz kasurik egin gabe. Arb Igand 75. Ez adiskideai ez etsaiei kasorik egin gabe. Or SCruz 47.
Nehork ez baitzioken kasurik egiten. JE Ber 72. Kaso egin baliote. NEtx Antz 32. Eguraldiaren txarraz kasorik
batere egin gabe. Txill Let 32. Alako gertakizuneri tabernari geienak ez detse kasurik eiten. SM Zirik 49. Ez
zozula kasurik egin! Larz Iru 32. Euskalduna dala ezagututa, amerikano zaar batek kaso egin dio. TxGarm
BordaB 141s. Esku artean darabilten lanari kasurik egiten ez bagenio. MEIG VIII 111.
v. tbn. Ax 443 (V 290). Tt Onsa 147. ES 199. Brtc 174. Xarlem 724. Monho 98. JesBih 430. Etch 688. Bordel
201. Jnn SBi 138. EusJok II 123. Iratz 119. Mde Pr 171. Or Aitork 283. Gand Eusk 1956, 223 (V-gip). BEnb
NereA 184. Vill Jaink 24. Lab SuEm 183. Xa Odol 147. Mattin 110. Gerrika 162. Larre ArtzainE 178. Kaso:
SermAN 6r. Cb Eg II 94. It Fab 254. Xe 269. Zab Gabon 93. Sor Gabon 36. Apaol 85. Alz STFer 140. AzpPr
117. Arrantz 125. Tx B 127. Lab SuEm 115. Etxde AlosT 9. Basarri 25. Ugalde Iltz 21. Arti Tobera 285. And
AUzta 58. Anab Aprika 76. Vill Jaink 30. MAtx Gazt 101. Uzt Sas 258. JAzpiroz 176. FEtxeb 58.
 (Con determinantes).  Oinhazeaz hanbat kasu eta kontu egiten duzuna. Ax 605 (V 389). Kasu gehiago
egiten dut zure obedienziaz. SP Phil 16. Zer kaso egiñ gindiro orai emen xarri baledi Sn. Paulo predikatzen?
SermAN 2r. Hek entzuteaz khasu guti egiñik. He Gudu 155. Hanitz kasü egiten diala uhuratzen dütianez. Mercy
13. Lurreko ontasunari / kasu guti eginez. Monho 96. Ez jako oni kasu andirik egiten. fB Ic III 352. Khasu guti
egin zezoten beldur zen. Laph 69. Eguzkiari kaso / asko egin gabe. Basarri 148. Osabaren esanari kaso geiegi
egin gabe. TxGarm BordaB 151. Haiek guri ez digute kasu gehiegirik egiten. MEIG VII 131. v. tbn. Mst III 28,
1. Mih 93. Brtc 93. CatLan 3. Gy VII. Elsb Fram 61. Arb Igand 46. Or Aitork 284. Kaso: LE Prog 108. Bv AsL
214. Vill Jaink 187. JAzpiroz 57.
 (Con el vb. elidido).  Zure abiso ta inspirazioai kasorik ez. Cb Eg II 109. Uhurez kasü gabe. Etch 604. v.
tbn. Or Eus 50. Kaso: PE 86. And AUzta 102.
 (BN-ciz-baig; H; kaso V-gip). Ref.: AtSac 38; Elexp Berg. Vigilar. "Kasu egizu, prenez garde!" H. "Lapikuai
baten mende.
kaso eiñ" Elexp Berg.  Sukria hartzen duten arabera, egizu kasu biziari. ECocin 44. Kasu egiteko zuten
[zubian]. Lf Murtuts 22. Kasu in zazue potzu ortaa eror (L-sar). JMB Mund IV 112. Bainan sosari kasu egin
behar du. JEtchep 29. Osagarriari eta sosari, delarik behar da kasu egin. EZBB II 84. Egon ziren bi arreba han
azinder kasu egiten. Etchebarne 20. Gau guzian gure arropari kaso egiten egon zan [zakurra]. BBarand 54. v.
tbn. Larre ArtzainE 60.
 Bainan oraino behar zen sabaian kasu haundia egin, zeren zoladuran baitziren taulak falta. Etchebarne 28.
b) (Ht VocGr, Lecl). "Mentionner, kasuegitea. [...] Il ne fait pas mention, ez du kasurik egiten" Ht VocGr 384.
- KASU EMAN. a) Suponer. "Emazu kasu, posez le cas" SP.  Kasu emanen duzu Kalbarioko mendian zarela.
SP Phil 102 (He 104 emanen diozozi gogoari). Bainan hori aditzen dela kasu emanik nihola ere trabu hura ezin
khen ditekeiela. Ib. 165. Baina kasu emanik gazteek eztutela nahiko ederkitasunaz kontentatu, egon behar da
zuhurren erranetan. Ib. 334 (He 336 baldiñ).
b) Vigilar; tener cuidado. "Kasu emak! (L, BN), ¡ten cuidado!" A. "Hemen kasu emanez era(b)il (BN-arb)" Gte
Erd 203. "Kasu eman zure argiari! (BN-arb)" Ib. 204.  Khasu emak muse Sarri ihizlari zorrotz hura. In
Michel LPB 293. Otoi, emazue kasu. StPierre 31. Hirizainek kasu eman behar baitziguten. Mde Pr 297.
Kasumazu nun sartzen ziren! JEtchep 82. Ez baduk hobeki kasu emaiten, edanak galduko hu. Larz Iru 90. Untsa
kasu emak azinder. Etchebarne 25. v. tbn. Barb Sup 15.
 Hacer caso, tener en cuenta. "Jainkoak erranari etzuen (etzion) kasu eman (BN-arb)" Gte Erd 293.  Zertaz
dutan solasa / emazue kasu. Bordel 105. Haren erraneri batere kasurik eman gabe. Lf Murtuts 48. Ez ziola
etxeko andereak kasurik ematen. Mde Pr 99. Eman ezaiozu kasu eta arreta guthun hartan erraiten nizunari. Osk
Kurl 28. Uste balin bauk hire bihotzari kasu emanen duten neskatxek, hirekin ezkontzeko! Larz Iru 108.
 (Part. en función de adj.). Atento.  [Garat apeza zen] gu ginen haurreri bai arras hurbila eta kasu-emana.
Larre ArtzainE 118.
- KASU IZAN. (Trans.). Hacer caso. v. KASU EGIN.  Gutiago hanbatenaz / gorputzaz kasu zuen / gehiago
zenbatenaz / kontenplatzen baitzuen. Arg DevB 48. Eztüzüla kasürik / Js. Kristen legiaz. Xarlem 721.
- KASUZ (SP, H). a) Por accidente; por casualidad. "Par accident" SP. "Kasuz ethortzen bada, si par cas il
arrive" H.  Edo kasuz edo gure bizitze thaillutik heldu zaizkigunak [beheramenduak]. SP Phil 219 (He 221
akzidentez). Erituz edo kasuz [hillen zara]. Ib. 47. Hark aurtikhi duen pozoinak bere kolpea kasuz egin eztuelarik
[...] guziarekin ere ezta haren falta izan zeren eztituen hil. Ib. 337s. (He 339 menturaz). v. tbn. Hb in BOEl 54.
b) (kasos AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 166). (Precedido de gen.). A causa de.  Eta arraziogonen kasos
dio S. Tomasek gauza guzietarik egin bear dela amarren. SermAN 5v. Etzeikéla ibili oñes [...] oñazeén kásos.
LE Ong 66r.  (Precedido de -(e)la).  Aurten, tenpra dela kasoz, iñaute eguna izan da gorexima egun baten
bikain triste. Mdg 137.
- KASUZKO (SP, sin trad.).  Gero kasuzko gauzaren gainean barkhazino eskaraztea gatik. Harb 171.
kasual. "Adventitius, kasuála, extraordénarioa" Urt I 257.
kasualitate, kasualidade.  Casualidad.  Suzeditu dite kasualidaderen batez. OA 139. Au bai kasualidadia;
au bai fortunia. msOñ 90v. Nola kasualidadez zegoan an Dn. Juan Jose. CartAnd 395. Eta ara zer
kazulekaakarea! (kasualidadea). Urruz Zer 92. Ta, kasualidadez, ura ta ni eskolan alkarrekin ibiltzen giñan.
Albeniz 33 (v. tbn. kasualidadez JAzpiroz 194). En DFrec hay 13 ejs. de kasualitate y 1 de kasualidade,
meridionales.
kasualki.
- HAIN KASUALKI.  Bai, gizona, bai, kain kasualki aitu diat nola [elizako erlojoak] eman duen bi aldiz bata
berzearen atzean. 'Precisamente'. ZMoso 52.
kasuel.  Casual, cantidad que se paga por la administración de sacramentos.  Elizako kasuelenzat pagatzen
zintuztenak. Revol 137.
kasuista.  Casuista.  Hala dio kasuista hon ororen opinioniak. Tt Arima 66. Kasuistaak bere ez dabeela au
ukatu. fB Olg 91.
kasuistika.  Casuística.  Kasuistika maizegi agertzen da horrelakoetan. MEIG VII 191.
kasulla (Lar, Hb ap. Lh, H), kasula (T-L), kasola (Dv, H).  Casulla. "Chasuble" T-L.  Pare bat kasulla eta
frontal bi. fJZ 98. Guzien gañean ezarzen du kasulla. Ber Trat 11v. Kasuleak erakusten deusku erropea
purpurazko ifini eutseena. Cap 139. Gurutzea aitzinetik darabilla kasulan. SP Imit IV 5, 3 (Ch kasola, Pi yaupa-
yanzkian (kasullean)). Estola, kasolaz Jaunak sakratua. Iraultza 80. Ama Santisimak bérak emanzitio graziak ta
kasullabát erregálo. LE Doc 142. Kasullaren beko erza. AA I 458. Jostunak egiten ditubezan kasulla eta albak.
baten mende.
Astar II 69. Zer koloretako kasullak zituzten? Lab EEguna 113. Txartexa edo kasulla. Or MB 29. v. tbn. Kasula:
1
Harb (ed. 1690), 80. Añ EL 89.
kasutxo. "Causula, kasutxoa, kausatxoa" Urt IV 341.
kataar. v. katar.
katabera. v. katadera.
katabot(a), katabu(eta). v. katabut.
kataburtxintxa (AN-ulz), katapurtxintx (AN-ulz), katakurtxintxa (AN-5vill), katapusintx. Ref.: A

(katapurtxintx); EAEL 91 (katakurtxintxa); Iz Ulz (katapurtxintxe, -burtxintxe); Izeta BHizt2 (katapurtxintxa).
"Ardilla" A. v. katagorri. Cf. VocNav: "Catapulchincha, nombre que dan a la ardilla en algunas localidades de
la Montaña".  Ez ote da gero gure marrubitara zetorren auzoko mutil katapusintx ori? Ataño TxanKan 69.
katabusintx. v. kataburtxintxa.
katabut (AN-gip; H), katabot (Dv), katabota (L-ain; Aq 1340), kataota (B; VocB), katabu (Lar, Añ (G), Dv
(G), H, A (que cita a FSeg)), kataburu (AN-5vill; Dv (G)), katabuta (Ae, R), katabueta (Aq 1340), katabutu
(A, que cita a Haraneder), gatabut (H; -th- SP, Urt II 195, H), gatabute, gatabu (Lar, Añ (G), H), gatabot,
gatagot (Arch ap. DRA). Ref.: A (katabut, katabota, kataota, kataburu, katabuta); A Aezk (katabuta); Izeta
BHizt (kataota).
 Etim. Préstamo románico, con prótesis de la oclusiva k-; v. FHV 252.
 Ataúd, féretro; andas. "Bière de corp mort" SP. "1. bière, cercueil. 2. se prend encore pour civière, brancard à
porter les morts" H. v. ataute.  Tr. Documentado desde finales del siglo XVII en algunos autores
septentrionales, en Cardaberaz y en la ed. de Iturriaga de Urteco de Lizarraga. El único ej. del s. XX corresponde
a Barbier. Hay gat(h)abute en Argaignarats (DevB IV), Gasteluçar y Larreguy; gathabuta en Urte; gathabut en la
ed. de 1829 de CantIzp (17, ap. DRA); gatabot en Hiribarren y gathagot en la edición de 1926 de CantIzp (39,
ap. DRA). Encontramos formas con oclusiva sorda inicial en Haraneder (katabuta, det.), Cardaberaz (katabueta)
Urteco (katabu), y Barbier (kataota).  Gathabute aberatsa! / ikhusten tuk dolutan / nola dauden Aingeruak /
hire saihets gustietan. Gç 83. Iossep hil tzen [...] eta ezarri zuten gathabuta batean. Urt Gen 50, 26 (Dv hil-
khutxa, Ol, Ker, Bibl kutxa, BiblE hilkutxa). Eta hurbildurik ukitu zuen katabuta. He Lc 7, 14 (Lç, Dv (kh-),
Leon kutxa; TB, Ker, IBe, BiblE hilkutxa, Brunet iloe, Ol, IBk zerraldo). Ill oean edo katabuetan sarturik. Cb Eg
I 172. Hurbildu zen gathabuterat [...] eta erran zion hillari. Lg II 152. Ikusi zuen illa katabuan edo illoean. LE
Urt 318 (ms. 113v atáutean). Ukiturik atauta, katabua edo illoea. Ib. 315 (ms. 112r sólo atáuta). Gorphutz zen,
gathabotean etzana. Hb Egia 95. Gizonek bizkarrean bazeramazten kataotak eta kataotetan hil-kaxa. Barb Piar
II 201.
katadera (B; Aq 1438, Añ (AN), H (G, AN), VocB), katabera (G-goi; Lar, H), katedera (Aq 93 (AN)),
katakera (Bera), katraderea (det., IC 446v). Ref.: A (katadera, katabera); Izeta BHizt.
1. Silla. "Silla o catreda" IC 446v. "Silla" Lar y Añ. "Katabera, sillón con respaldo y brazos" A. "Yarri zaite
kataderan" Izeta BHizt. v. kadira, katedra.  Tr. Documentado al Sur desde mediados del siglo XVIII; en el
siglo XX sólo en Txillardegi. Katadera es la forma gral. Hay katabera en Aguirre de Asteasu y Arana. 
Prestarazi zituen [...] barazkal-tokiak, kataderak eta gañerako gauzak. Mb OtGai III 109. Jartegi ta katader
agitz egoki. Mb IArg I 376 (v. tbn. 177 y 60). Jarleku, katadera edo silla. Ub 106. Adiñ andia zuan eta bere
ikasleak kataberan eramaten zuen elizara. AA II 106. Tronuain inguruan ogei ta lau katadera. Echn Apoc 4, 4
(Lç, TB (-kh-) alki, He tronu, Dv jarlekhu, Ur (V), Ol, Ker, IBe, IBk, BiblE aulki, Ur (G) esertoki). Esku-silla
edo katabera. Aran SIgn 9. Katadera edo silla bat. ZArg 1954, 29 (ap. DRA).  Trono.  Katadera edo tronu
eder [bat]. Mb OtGai III, 395.  Asiento, sede.  Sentimenduak [...] biotzean dauka bere katadera. Txill Let
136.
2. Cátedra (universitaria).  Honek sortua zuen "Manuel de Larramendi" euskal ikaskuntza katadera. MEIG
IV 110.
- KATADERA-DANTZA. Baile de la silla. "Katadera-dantza badugu Baztanen" Izeta BHizt.
katadi. "Gatería" Lar.
katae. v. kate.
baten mende.
kataeme. v. kateme.
katagorri (V-gip, G-to-nav, AN-larr), kattagorri (AN-araq-ulz-olza). Ref.: Bon-Ond 143; A; Iz Ulz (kattagorri),
Als; Satr VocP (urtxintx); Elexp Berg.  Ardilla. v. kataburtxintxa, katamixar, katamixin, katarde. 
Kattagorriak Gaztelu-gaineko mendietan iltzeko eskopeta. A Ardi 24. Katagorrijak alkarri surra egortzitzen
eutsoen. Altuna 90. Katakux, katagorri, katamixer ta katamielgak. Kk Ab II 153. Begira kattagorria exerita,
bere buxtana ttentte-ttentte duala. Sabiaga Y 1933, 422. Katagorri bat / intxaur-gaiñean igota. Or Eus 421.
Mutiko bizkorra, katagorria baño azkarrago. ZArg 1958, 86 (ap. DRA). Katagorriek supermerkatuari eraso
zioten. BAtx Etiopia 87. [Katua] orduan zijoan katagorria ortzetan artuta igesi. BBarand 44. v. tbn. MendaroTx
96. F. Labayen in Munita 6. Etxde Itxas 155. BasoM 82. Ostolaiz 29.
 katagure, kataguxe. v. katakuxa.
katai. v. kate.
katail (V-ger-gip; Mg Nom (V)), katuil (V-gip, G-azp; Añ (V)). Ref.: A (katail); EI 24; Elexp Berg (katuil).
"Febrero, litm. mes de gatos" A. "Arrasate ta Gernikan bigarren ilaren izena [...] katail da, katuen ila" A EY I 66.
katajineta. "Gineta, gato argaya. Su nombre científico es Genetta genetta Lin. Es voz vasca (Echalar)" VocNav.
Cf. Elexp Berg, s.v. jineta: "Uste dut katajineta ere esaten dela".
katajoxintxa (AN-gip ap. A), katakuisantxa (Lar), katakuxantxa (G-to ap. A; H (G)). "Garduña" Lar.
"Fouine" H. "Ardilla" A.
katakera. "(G-to), celo de la gata" A.
katakera. v. katadera.
kataki. "Vencejo, avión (G-azp)" A Apend.
katakonba, katakunba.  Catacumba.  Eskua ezarri nuen katakonbetako horma gotorren gainean. Mde Pr
115. Pariseko katakunba handietan bezalaxe. Ib. 112. Erromakoak dira, Priscilaren katakunbetakoak. MEIG I
75.
katakorroka. "(V-och), al marro (juego)" A. v. kautiboka.
katakoskol. "Los erizos de castaña que contienen más de tres granos" Iz ArOñ.
katakuisantxa. v. katajoxintxa.
katakume (V, G-azp-goi, AN-gip), katukume (AN-ulz), katu-kuma, katakuma (V-gip), gattume (R), gatume
(Sal, R), gatu-hume, gatakume (AN-erro), gattogume (Deen I 320), gatukume (-th- Dv). Ref.: A; Inza EEs
1915, 211; Iz Ulz (katukume), R 290, ArOñ; Etxba Eib; EAEL 87; Elexp Berg (katakuma); Gte Erd 17.
 Cría de gato. "Katakume txatxarra izan arren, txakur aundixari atzera erain zetsan" Etxba Eib. "Bost
katakuma eittu zuen katuak" Elexp Berg. Cf. VocNav s.v. gatocume (Salazar).  Eliza-aurrean globo bat eta
dingilizka iru edo lau katakuma. A BGuzur 143. Komediantien katu-kumak legez. A Txirrist 136. Katakumien
tajuko ume jolas [errugabekoak]. Ag G 139. Katakume batzuek ondarrian miauka. EEs 1915, 62. v. tbn. EEs
1915, 211 (gatakume). Iru gudamutil, katakumak baño olgetarijago ta zoruago. Kk Ab II 146. Aldamenian
txalapartaka / bi katakume jostari. MendaroTx 97. Katakume jostariaren antzera. TAg Uzt 262. Amak gatu-
humeak oro hil ditu. Mde Pr 67. Txakurrak txakur-kumeak dakarzki, katuak katakumeak. MAtx Gazt 15.
Katakumeak baiño jolasgure ta zarata-gogo geiago dute. NEtx LBB 81. Katakumeak uretan, amaren batek
sortuko zitun ba egaletan. (V-m). EZBB II 34. - KATTAKUME. (Forma con palat. expresiva).  Kattalin,
pottolin, kattuk urdaia jan din, kattakumik olata, iretzat ain (aien) ordata (AN-larr). Inza Eusk 1927, 153.
katakumetxo, katakumatxo.  Dim. de katakume.  Katakumetxo bat bezin bigun eta zoli. TAg Uzt 306.
Katakumatxo baltza arrapatu gurarik, ariñeketan. Alzola Atalak 83.
baten mende.
katakunba. v. katakonba.
katakurtxintxa. v. kataburtxintxa.
katakuxa (V-ger ap. A), katakux, kataguxe (Aq (G)  A (-gure)).  "Garduña (G)" Aq 367. "Marta" A. Fita,
seguido por Azkue, leyó katagure en Araquistain, donde éste escribió probablemente kataguxe. v. FDA 64. 
Katakux, katagorri, katamixer. Kk Ab II 153.
katakuxantxa. v. katajoxintxa.
katalabrox. v. katalanbrox.
katalain. "Katalain, katalo egotea, être pensif, irrésolu, dans l'hésitation" H.
katalan. 1. Lengua catalana. v. kataluinera.  Latinaren ondakintxo baino eztirean izkeratxoak (esaterako,
katalana, portugesa). A LEItz 132. Ez da hor agertzen Corominesek aipatzen duen katalana Pompeu Fabraz
gerozkoa denik. MIH 395. Kataluniaz ari zaizkigunek ere (hobeki esan, katalanaz) berri zuzenagorik eta
zehatzagorik eman behar ligukete. MEIG VII 165.  Valenziera katalan-hizkera ahal da? MIH 150.
2. Catalán, de Cataluña. v. kataluniar, katalandar.  Katalan mutillakin / aurretik joaten zan. Afrika 158.
Katalan eta euzkotar danak. Enb 62. Katalanak dirala mutillak. Or EG 1950 (11-12), 51. Hangotarrak dira ehun
mila latino, katalan edo probentzal, ezkinen ongi konturatu. Arti Ipuin 46. v. tbn. SM Zirik 115. Cataluñan jaio
dana katalana. Osk Kurl 124. Ohitura zaharren aldeko katalan talde [bat]. MEIG I 76. Puig-Aubert famatua,
katalana. Larre ArtzainE 176. v. tbn. MendaroTx 418. BBarand 125. Gerrika 272. En DFrec hay 20 ejs., tanto de
esta acepción como de la anterior.
katalanbrox, katalabrox (BN-baig), katalinbrox.  Colineta. "El postre más típico es el katalabrox (de 'gateau
à la broche')" Satr CEEN 1969, 165.  Katalanbrox, dorre batzu bezen gorakoak, lili urhestatu batzu kaskoan
[...] edo bortz mazapan. GH 1922, 186. Hiru-lau katalinbroxetaraino lerroan agertzen dire, neskatxa gazteen
besoetan. Barb Piar II 255. v. tbn. Herr 21-12-1961, 1 (katalinbrox). Presenta ekartzaleak beren xingar, oilo,
[...] eta katalanbroxa eskuetan. Herr 20-7-1967, 3. Amatxiren kozinatze aprendizgoak, haren etxe-pastiza eta
katalanbroxekin. Herr 25-1-1996, 1. Ikusten ahalko dira 1900eko ofizio eta lan mota guziak: ogi, talo, arto,
katalanbroxa egite, bokata [...]. Herr 25-7-1996, 5.
katalandar, katalantar.  Catalán, de Cataluña. v. katalan.  Au diotenak dira katalantarrak. Bv AsL 120.
Lau zubi egiteko lanak [...] artu omen ditu katalandar batek. Eskual 5-9-1913, 2. Katalandarraren iragarpena
bete zan ondo. Garit Usand 9. Irlandar, Txeko, Katalandar eta erri guztietakoak euren izkera [dauke]. Belaus
LEItz 107. Gure auzia ta katalandarrena ez omen dira berdin. Ldi IL 57.
katalandu.  Catalanizar.  Geure lur edo errija eztago gastelatuta bakarrik; bardin-bardin dago aragonduta,
galegotuta, katalanduta edo andaluztuta. AG Bizkaitarra 1895, n.º 29 (ap. NeolAG).
katalanera.  Lengua catalana. v. kataluinera.  Kataluñako Josulaunak [sic] katalaneraz itzaldiak

jatorduetan egiten asi dira. JZ 1922, 220.
katalantar. v. katalandar.
katalejo, kataloxa, kataleju (V-gip ap. Elexp Berg), katalosa (L-côte ap. Lh), katalosia (det.; Deen I 120). 
Catalejo. "Longue-vue" Lh, que cita a Lf. "Jumelles, lorgnette, larga-bixta, katalosak" T-L.  [Astronomu oni]
katalejo andi bata ekarrijozube! Kk Ab I 25. Han mariñel bat, katalosa eskuan, urrunerat so. Gazte (sept.-oct.)
1958, 5. Sapaldatik artu nituan, lau zatiko kataleju luze aiek. Ugalde Iltz 14. Itxas kataleju zar batzuek eskatu ta
balkoitik [...] begira egon zan. Ib. 14. Katalejoak ere bagenituan. Alkain 68.
- KATALEJODUN. (El) que tiene un catalejo.  [Izar asko ez ditu] Yainkoak egin bakharrik kataloxadunentzat
edo izate itsuentzat. Hb Egia 39.
katalektiko.  Cataléctico.  Oin katalektikoak, silaba bakarra dualarik, silaba orrek bi balio ditu. Lek SClar
124.
baten mende.
katalina.  Rueda catalina.  [Kataia] kataliñan ezarteko, jatsi zan Nikanor. Erkiag BatB 86.
katalin-belar. "(R-vid), tártago, cierta hierba" A.
katalinbrox. v. katalanbrox.
katalingorri (AN-5vill, L, B, BN), kattalingorri (AN-ulz, B, BN-ciz-mix-arb-baig, Ae, Sal), kattaringorri

(AN-egüés-ilzarb-olza). Ref.: Bon-Ond 146; A; A Apend (kattalingorri); EI 384; A EY I 433s.; Iz Ulz
(kattalingorri); CEEN 1969, 103; Izeta BHizt (kattalingorri).
1. "Coccinela, insecto rojizo de alitas rojas salpicadas de negro, vaquita de San Antón" A. "Kattalin gorri,
gorri! Fla, fla, fla. Si vuela es señal de buen tiempo" CEEN 1969, 103. Cf. VocNav s.v. catalingorri y catalina.
 Sutik, zeruetan gora pindar gorriak bazoazin, milaka, katalingorri batzu iduri. GH 1926, 95. Kattalin gorri:
egun iguzki, biar euri (BN-ciz). A EY I 433s. (tbn., con ligeras variantes, B, BN-arb, Sal). Kattalin gorriak ziloan
sartu eta lurrez estali. JEtchep 44. Etxekandere xahar bati zer atseginarekin erranarazi diogun lehen ere aditua
genion katalin-gorriaren josteta! Anddere-katagorri [sic], bihar ekhi ala ebi? Eki balinbada, hegaldu hadi; ebi
balinbada, zaparta hadi. Zerb Herr 21-8-1958 (ap. DRA, s.v. andere-kotagorri).
2. (V-m ap. A), kattalingorri (G-to ap. A EY IV 81). "Aguardiente" A.  Ogia ta (Katalin gorri, Konse portu
edo) pattar apurtsu bat. Ezale 1898, 250n. Ago oneko kafea; au da lenengo aldea, / bigarrena edatea kattalin
gorri maitea (G-to). "Mistela". A EY IV 81.
katalintzar. "(BN-lab), garrafón" A.
katalinxume. "(Hb), catherinette" Lh.
katalo (VocBN  Dv, H (BN)), kattalo (Lh). 1. "(Adj.), pendant" VocBN. "Pendant, qui pend" H. Cf. VocNav:
"Catalo, dícese de la persona alocada, sin fundamento (Lerga)". 2. (H), katalu (H). "Ardi, ahari kataloa,
katalua, brebis, mouton qui chancelle, ne se tient pas sur ses pattes" H. "Chanceler, katalo izan" T-L. 3.
"Katalain, katalo egotea, être pensif, irrésolu, dans l'hésitation" H. 4. (BN-ciz-mix ap. A; Lh). "(Lugar)
pendiente" A.
katalogo (Urt), kataloga (T-L).  Catálogo. "Apographa, inbentarioa, [...] ontasunen katalógoa" Urt II 169. 
Izena ezabatürik konfrariako katalogo edo rejistreti. Mercy 37. Eginen dü katalogo edo inbentari bat
konfrariako müblez. Ib. 40. En DFrec hay 11 ejs. de katalogo.
katalosa. v. katalejo.
katalosia. v. katalejo.
katalotu (Foix ap. Lh). "S'affaiblir" Lh.  Bere egitez, alagera, txostakari dela tzakurra; katalotzen da,
zokhoetarat baztertzen, etzanjeikikatzen. Eskual (ap. DRA).
kataloxa. v. katalejo.
kataloxka. "(S, Foix), languissant, convalescent, faible" Lh.
katalu. v. katalo.
kataluinera.  Lengua catalana. v. katalan, katalanera.  Lan asko argitaratu dauz [...] kataluiñeraz. Alzola
Atalak 131.
kataluma. "(V-och), primera pluma de las aves" A.
kataluniar, kataluñiar, kataluñar, kataluñatar.  Catalán. v. katalan (2).  Entzuten eben, aditu barik,
Kataluñiarren autua. A Ezale 1897, 37b. Altxa ziran berriz ere kataluñiarrak eta euskaldunak. Or SCruz 23.

baten mende.
Kataluñarrek ez omen ditute beren buruak españitarren anaitzakotzat. Ldi IL 24. Kataluñatar aldun oro bat-
egiñik. Ib. 26. San Iñazio euskaldun baño kataluniar geiago [da]. SMitx Aranz 155n. Kataluñiar izkuntzan egin
eban [...] tesis-lana. Alzola Atalak 131. Lasaiagoa zen noski arabarra kataluniarra baino. MEIG V 114.
katama, gatama (-th- S-saug ap. Lh; T-L). "Chatte" T-L. v. kateme.
katamalo (V-gip, G-goi ap. A).  Máscara, careta. "Máscara, persona disfrazada" A. "Vestidos de katamalo"
(Oñate, s. XVIII).  [Gizonari] emoiozu arpegi-katamalo bat eta egia esango deutsu. EgutAr 20-9-1960 (ap.
DRA). Arpegi gaiñean, ildakoaren irudizko katamalo (máscara) bat ipintzen zuten. Etxde Egan (1-3) 1961, 95.
- KATAMALO-IRUDI. Mascarón de proa.  Phragata liraiñok, branka ain txutik zendutenok eta ur-
ebaillearen apaingarri katamalu-irudia! Etxde Itxas 16.
- KATAMALO-JANTZI. "Disfraz" VocZeg 287.
katamalu. v. katamalo.
katamar. "(V-ger), andar a gatas" A. "(V-gip), katamar ibilli: kata-miauka" Zt (comunicación personal). 
Ardauz bete-beteta ordi-ordi imiñi ebazan eta [...] itxi katamar ebijala ardanetxean. EEs 1925, 153.
- KATAMARREAN (V-gip). Ref.: A; Elexp Berg (katamarran). "Katamarrean ibilli, andar a gatas" A.
"Gateando. Gure txikixak ikasi dau katamarran" Elexp Berg. "Katamarrean ein neban azkenengo kilometrua"
Ib.
katamar. v. katanar.
katamarka (V-ger ap. A; Añ (V)), katamarroka (V-och ap. A). "(Andar a) gatas, [...] katamarka ibili" Añ.
"Katamarroka ibilli, andar a gatas" A.
katamarkada.  Pinito.  Katamarkada batzuk gipuzkera ikasi nairik eta azkenean be sutunik ibilten ikasi
barik gelditu nintzan. Alzola Atalak 92.
katamarro. 1. "Gato montés" B. Arregui EEs 1921, 95.

2. "Ciervo volante" (G-to, comunicación personal).
katamarroka. v. katamarka.
katamarta (Añ (G), Izt). "Garduño, -ña, animal" Añ. "Garduño, katamartea" Izt. v. katamigerle.
katame. v. kateme.
katamiauka (V-gip).  A gatas. v. katamar.
katamielga (V-m ap. A). "Garduña" A. v. katamigerle.  Batu bere ziran azerija [...] mixu, katamielga ta
otatua. Ur CancB III 92. Katagorri, katamixer ta katamielgak. Kk Ab II 153.
katamigerle (V-arr ap. Totor Arr), katamierle (V-m ap. A; Izt), katamierla. "Garduño, katamartea, como
katamierlea, marta" Izt. "Garduña" A. "Gato montés" Totor Arr. v. katamarta, katamielga.  Nik entzuten dot
maisua bere / Dodala gizon laguna, / Irudi baten ona da, ez balitz / Kata mierla erpeduna. Ur PoBasc 214.
1 katamin (Lander (ap. DRA), T-L). "Insecto que destruye y devora hasta los nabos" Lander (ap. DRA).
"Charançon" T-L.  [Landaren erdirat heldu dira], huna azken kataminak badoazila bertzeak joan diren toki
madarikatuetarat. Barb Piar II 129.
2 katamin. Lengua de gato (cierta clase de bizcocho).  Durango euskeldun zanian, [...] gozotagijan
"katamiñak" eta "moñagorrijak" eskatzen ebezan: orain edonok be, bizkotxuak eta txutxuak eskatzen dabez.
Euzk 1933, 279.
katamixar (V-arr-gip, G-azp), katamixer. Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg.  Ardilla. v. katagorri. "Ango
intxaurrak katamixarrak batzen ditu" Etxba Eib.  Katagorri, katamixer ta katamielgak. Kk Ab II 153.
baten mende.
Katamixarren gudaltegira eldu [ziran]. Otx 58. Arrausia agorik ago, katamixarra pagorik pago (V-gip). A EY
III 102. Katamixarren lurraldera jo eben. Bilbao IpuiB 241. Katanarraren narrua eta katamixarrarena, arrez
beteten dira denporak baiño lena. (V-m). EZBB II 34.
katamixin. "(V-ger), ardilla" A. v. katagorri.
katamore. v. gatanbore.
katamotz (V, G; Lar, Añ, Dv, H (G)). Ref.: A; Etxba Eib; EAEL 91.  Tigre; lince; gato montés. "Tigre" Lar.
"Entigrecerse, katamotzaren gisa supitatu" Ib. "Pardal, especie de camello y tigre, gamelu katamotza" Ib. "Es
especie de tigre. Se ve alguna rara vez esa mala fiera en estos países [...]. La mayor corpulencia de los legítimos
tigres no impide el que a éstos se aplique el mismo nombre" Mg in VMg 106n. "Panthère, tigre, léopard" H.
"Lince, katamotz" JMB EJ 1957, 20. "Ez andrazkua, katamotza zirudixan bere umieri ikutu zetsenian" Etxba
Eib. Duvoisin cita a Larramendi, Moguel, Manterola e Iturriaga.  Tr. Documentado desde principios del siglo
XIX en las tradiciones vizcaína y guipuzcoana; antes lo hallamos en los septentrionales KadBet y Eguiateguy
(que lo toman seguramente de Larramendi). v. katunabar.
 Aingeruak gabaz abisatu zituien Herodes katamotz enbidiosaren xede malinuaz. KadBet 17. Katamotza ta
leoin-ñabarrak bezala. Egiat 225. Katamotza esaten jako musu motza dabelako ta katuba dirudijalako. Mg PAb
174s. Katamotzak edo tigreak. AA I 403. Dakuskuna da, leoe, katamotz, artz, otso [...]. Astar II 98. Kaiola
burdintsuan / katamotz uzua dago sarturik. Zav Fab RIEV 1907, 543. Artzak ta kata-motzak / eta basoko
urdeak. It Fab 140 (v. tbn. 51, 52ss.). Katamotz izugarri bat arrapatu zuten Idiazabalko artzaiak. Izt C 193.
Katamotz ta leoien burrukea gogoratuko leuke. A BeinB 55. Katamotza egongo da etzinda antxumearen aldean.
"Pardus". Ur Is 11, 6 (Dv, Ker, BiblE le(h)oinabarra). Ango mendietan ebiltzan katamotzak (tigre). Echta Jos
310. Ez bedi biztu sorgin-aker, naiz / katamotz Prantzi mugako. "Tigre". Or Eus 256. Katamotz, suge ta eltxoak.
JAIraz Bizia 12. Katamotz emearen erraiak. Etxde AlosT 84. Leoi-katamotzen atzaparretan txirtxillatuta
gelditzeko. Etxde JJ 179. Atzaparrak gordeta dauzka, baña katamotza beti katamotz da. NEtx Antz 15. Ankerren
basurdea eta katamotza gaiztoen. 'Tigresse'. Ibiñ Virgil 99 (v. tbn. 115). v. tbn. VMg 49. Echag 167. Otx 67.
RIEV 1934, 707. TAg Uzt 85. Mde Pr 121.
 (Como primer miembro de comp.).  Eztira, ez, azkortuten / katamotz-uleak / kentzen deutsezanean / abiati
umeak. Azc PB 140. Katamotz-buru ta atzapar. "Cabeza y patas de tigre". Or Eus 254.  Otsa-il baiño
ankerrago aiz, / katamotz-il odolgiro. "Tigre sanguinario". Or Eus 220.
(katamusa). "Catamusa, amapola (Oroz Betelu)" VocNav.
katanadu. "(V?), viruela" A.
katanar (V-ger-ple-m-gip), katamar (V-och-gip), katanarra (V-gip), katanarru (V-m). Ref.: A (katamar,
katanar, katanarru); Iz ArOñ; SM EiPáj (katanarra). "Trepa-troncos (pájaro)" A. "Katanar, katanarra, (el)
agateador (Certhia brachydactyla)" Iz ArOñ. "Trepador azul (Sitta europaea)" SM EiPáj.  Katu, katanar,
txakur, azeri edo beste edozein [animali]. Berasaluze Egan 1956 (3-4), 57.
katanarra (det.). v. katanarru.
katanarru (Vc ap. A; Lar, A Apend), katu-larru. 1. Bolsa de dinero. "Gato, talego de dinero" Lar. "Cuartos
<qu->, dineros (frase jocosa), katanarrua" Añ. "Escarcela, bolsa de cuero que se lleva en la faja" A.
"Portamonedas" A Apend.  Katanarrua / bean sartua, / topaukozue beterik. Zav Fab RIEV 1909, 35.
Katanarrua etzan agertu, / ez eta beste dirurik. Ib. 35. Gurasorik asko... pozez zoratuta egon oi dira katanarrua
sendotzeko esperantza bategaz. V. Berriochoa, carta a sus padres 5-1-1857 (ap. DRA). Gortalde meadunaren
katanarru-kusan dabil. A Latsibi 149. Sakeletik katanarrua atera ta aratuaz. A Ortzuri 122. Amak gordetzen du
katu-larrua, ta ezin izaten zaio askatu erazi. Ag G 29. Indiyanuak deitzen yaken [...] batez be katanarrua gizen
samar ba'ekarren. Kk Ab II 162. Katanarrua ostu ezteioten beti beldurrez. Urruz Auspoa 113, 33 (ap. ELok 9).
Katanarraren narrua eta katamixarrarena, arrez beteten dira denporak baiño lena. (V-m). EZBB II 34.
2. "(Vc), piel de gato" A. 3. "Manguera" A.
- KATANARRUA EGIN. "Adinerarse [...]; (frase jocosa)" Añ.
- KATANARRU ONEKO. "Adinerado" Añ.
katanarru. v. katanar.

baten mende.
katanbegi. v. katebegi.
katanlotu. v. KATE-LOTU.
katanziri. v. KATE-ZIRI.
kataota. v. katabut.
katapaz. v. kapataz.
katapellot. "Jupon" Gèze.
katapintta. "Katapinttaak dako, tiene rayas pintas como de gato" Iz ArOñ (s.v. katu).
katapintto. "Katapinttua da, es de ese color [del gato]" Iz ArOñ.
kataplanka. "Al galope (AN-gip)" A Apend.
kataplasma (T-L), kataplazma.  Cataplasma.  Egizue kataplasma arrolze xuringoarekin batean. Mong 593.
Lot zazue untsa kathaplasma hortaz. Ib. 591. Azia ehorik baliatzen da kataplazma egiteko. [...] Sabeleko mina
eztitzen du horeki egin kataplazmak. Alth Bot 10. Ni banai enplastue... berori esango da, ori, kataplasmie! Ort
Oroig 98.
kataplun.  (Onomat. del ruido producido al caer algo).  Pun, pun, tris, tras, kataplun. Iraola 89. Asi ziran
bezela, eskutik elduta jiraka, beriala kataplun, erdiyak lurrian ziran. Ib. 123.
(katapullino). "Catapullino, nombre que dan los chicos en Ochagavía a la taba de cerdo" VocNav.
katapurtxintx. v. kataburtxintxa.
katar (V, G, AN-gip; Lar DVC 191, Dv (V, G)), katuar (AN), kataar, gatar (-th- S), gatuar (T-L; -thu har Urt I
316). Ref.: A (katar, katuar); Lrq /gathár/; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 17.  Gato macho. "Matou,
d'après J. Mant" Dv. "Katarra bezela beti kanpotik" Etxba Eib. "Zuen katarra auzo guztian ibiltzen dok" Elexp
Berg.  [Katua] ernaia zan, bortitza, / gañera katarra. It Fab 110. Agertu artean bere bizarrak / bertan
katarrak. Azc PB 44. Katu arrak miau. MendaroTx 254. Etxeko katarrak jan eustan dana. Bilbao IpuiB 193.
[Senarra] agertzen zan katarra tellatutik bezela, oso jausixa eta arlotetua. Etxba Ibilt 466. Ni, berriz, larrutuko
niñukete, zure etxe inguruan dabiltzan katarrak. Ataño MLanak 22. Otsailtxo laburrean, kataarrak gau-
lapurrean. EZBB II 86.
- KATAR-ANTZEKO. Gatuno.  (Abendak) gutxienekoak dira begi urdin edo katar-antzekoak. EgutTo 5-12-
1918 (ap. DRA).
katarata. 1. Catarata (enfermedad del ojo).  Begietako kataratak. AA III 379. Katarata-gandua / ezkerreko
begiñ / izanik, itxutua / nik nuan aspaldiñ. MendaroTx 47. 2. Catarata (caída de agua).  Txurrustetara
(kataratetara) juango dira. Altuna 19.
katarde (Gc ap. A; Lar, Izt VocC, H (V, G)).  Ardilla. "Arda" Lar. "Écureuil" H. v. katagorri.  Gipuzkoako
mendietan ezagutu izan [dira] [...] katamotza, otsoa, [...], katardea, [...]. Izt C 191. Ura mutil biurria, ura
basakerra, ura katardea. Ag G 68.
katares.  Cátaro.  Albixuar eta Kataresek ur benedikatuak garbitzen zituela hekien ohointzak [ikusi dute
Testamentan]. Hb Egia119.
katarratu, katarrotu (Añ), katorrotu (G-goi ap. VocZeg). "Acatarrarse" Añ. "Enronquecer, ponerse ronco" Ib.
"Acatarrado, katorrotue" VocZeg 285.  Nere eztarri tristea / ia urratu da / naiago det isildu / katarratu baño.
GavS 35s. [Korbata] kolkuan eramango det. --Egiya; orla etzaio katarratuko. Iraola 78.

baten mende.
katarro (V-m-gip, G-azp-goi, AN-gip-5vill), katarru, gatarro (-th- Dv (BN-bard)). Ref.: AEF 1955, 110; Etxba
Eib; Elexp Berg; Gte Erd 150.  Catarro. "Gatharro (BN-bard), inflamation des glandes du cou" Dv. "Katarroa
bildu dut (AN-5vill), katarroa arrapatu dut (V-m, G-azp, AN-gip)" Gte Erd 150.  Tr. Documentado desde
Añibarro en textos meridionales. Hay gatarro en Mendigacha (131). En DFrec hay 5 ejs. de katarro,
meridionales.  Au baño geiago egiten eztot katarro bat dodanean? Añ LoraS 154. Katarrua daguanian artuten
da eztija uragaz. Ur Dial 11 (It kostoma, Dv, Ip marhanta). Amaika agura / beste mundura / daroaz katarro
zarrak. Azc PB 291. Marranta ta bularrestua (katarroa). A Ardi 2. Etxean gelditu izanen dira katarro pixken
batekin edo... Izeta DirG 38. Katarroa, kostuma edo zerbait okerrago. Vill Jaink 103. Katarro apurren bat bada
be, esku ta ankak lotzen destazena. Etxba Ibilt 464. Katarroontzat esneeri, irakiten daola, naastu eztie eta gero
edan (G-goi). Arin AEF 1980, 70. Oera sartu aurretik artu, katarroa arintzeko, tazakada bat egunean. Ostolaiz
42. Eztul-katarru gogor bategaz etxera juan. Gerrika 28. v. tbn. It Fab 113. CartAnd 388. Zab Gabon 31. Aran-
Bago ManMed 241. Uzt EBT 65. Alkain 85. JAzpiroz 205.
 gatarra (H (BN) (+ -th-)). "Maladie des bêtes à cornes, qui se déclare sous l'épaule et occasionne la pourriture
des poumons, pleurésie purulente" H. v. 2 galtzar.  Idiaren edo behiaren gatharra nola sendatu. Mong 588.
[Idiaren] gatarraren <-tt-> erremediorik lasterrena da mihiaren azpitik odola atheratzia. Ib. 588.
- KATARROA ZORITU (k. soldu V-gip). "Se dice así de una de las fases del catarro. Bero berotan egotia biar
dozu, katarrua soldutzeko" Etxba Eib.
katarroaldi.  Catarro.  Askotan, gure katarroaldiak geureganatzen ditugu geure paltaz. Zendoia 186.
katarrotu. v. katarratu.
kataska. v. gatazka.
katastrofe, katastrofa.  Catástrofe.  Eta horra nun gertatzen zautan katastrofarik haundiena. Etchebarne
147.
katatu (SP, H, A (los tres citan a O)). "Stare defixum & cogitabundum" O Not 51 (donde se da como origen de
cast. catar). "Demeurer arrêté, pensif" SP. "Considérer, méditer" H. "Quedarse pensativo" A.
katatximino (Lar), katatximu (H). "Gato paul, especie de mona" Lar. "Espèce de singe" H.
katatxori (Lar, Izt C, H, Arzdi Aves 161), kataxori. 1. Pico, pájaro carpintero. "Catta [?], kataxoria" Urt IV
306. "Pico, ave, que se llama también pito" Lar. "Katatxoria, aotzilaria, pico, pito" Izt C 197. "Pivert" H.
"[Okiloa] eskualde batzuetan kataxoria deitzen omen dute" Dass-Eliss GH 1923, 417. "(Geccinnus viridis) [...]
rompefierros" Arzdi Aves 161. v. ahotzilari. 2. katutxori. "(V-gip), mochuelo" A.
katatxuri. v. katazuri.
katau. "(S, Foix), camion" Lh.
kataurrin (Lar, H). "Algalia, el mismo gato" Lar. "Civette, chat musqué et aussi musc" H.
kataxima. v. katixima.
katazka. v. gatazka.
katazulo (Lar, Añ, H), gatuxilo (-th- Dv, H (-lh-)), gatuzilo (BN-baig ap. CEEN 1969, 210; T-L). "Gatera" Lar y
Añ. "Gathu xilhoa, katazuloa, chatière" H.
katazuri, katatxuri.  Armiño.  Lits bakoitza iru katazuri (armiño) baltzez. EG 1958, 170. Katatxuriaren
larrua baiño txuriago utzi arte. Berron Kijote 42.
kate (V, G, AN-5vill-egüés-ilzarb-olza, B, Sal, kh- S; Mic 6r, Lar, Añ, H (V, G; s.v. gathea), VocB), gate (G-
nav; Lcc, Volt 60; -th- SP, Deen I 484, Urt I 51, Ht VocGr 338, Arch VocGr, Dv, H, A), katee (V-gip), katae (V-
gip, B), katei (V-gip), katai (V-gip), kadena (BN-arb; SP, H (+ kh-)), kade (kh- H, s.v. gathea), katena, kadina
(-iña BN-mix; VocBN (kh-), H (-iña, + kh-)), katia (kh- Chaho, Gèze), katina (khatiña S; H (S; s.v. kadena)),
baten mende.
katxina, gatin (-th- BN-baig). Ref.: A (kate, katae, kadiña, katiña, gathin); Bon-Ond 160; Lrq (khatiña); Urkia
EEs 1930, 29; SM EiTec1; Ond Bac e Iz Als (gate); Iz UrrAnz (kateia), ArOñ (katia), To; Etxba Eib; Elexp Berg
(katae); Gte Erd 23.
 Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. La forma general al Sur es kate(a). Hay ejs. de kate no
ambiguo en la mayoría de los autores meridionales desde Mendiburu (tbn. en un ej. de Etcheberri de Ziburu (Eliç
28), junto con el más frecuente gathe), y testimonios no ambiguos de katea, con -a constitutiva, en Lazarraga, en
un texto de Ororbia de 1758 (ETZ 94), Cardaberaz, Xarlem 922, Añibarro (EL 89), V. Moguel (45), Aguirre de
Asteasu, Arrese Beitia (AmaE 79), Iturzaeta y Gerrikagoitia y, junto a kate, en Moguel, D. Aguirre y Lizardi.
Hay katai en Erkiaga (junto a kate), kataia (det.) en Azkue (BeinB 53) y Monzon (Urrundik 149) y kataian en
Gerrikagoitia. Hay katee en Moguel (CO 255) y J.J. Moguel (BasEsc 125). Gamiz emplea la forma katena. Al
Norte gat(h)e se documenta en autores labortanos y, algo menos, en bajo-navarros (sin aspiración en Voltoire,
Monho (94), Landerretche (EEs 1916, 61), Mattin (54) y Lafitte; cf. gate ya en Landucci); hay gate (bekatuen
gatez amarratua) en un texto baztanés de finales del s. XVIII o principios del XIX (BOEans 353); hay kate(a) en
los suletinos Xarlem y Constantin (35, katea det.) y en Etcheberri de Ziburu (kate). La forma kadena la emplean
Leiçarraga y Eguiateguy (237), y con oclusiva aspirada Joannateguy y Arbelbide (en este último tbn. gathe
(Igand 9)). Hay k(h)atiña en los bajo-navarros Etcheandi (Mozkortzetik 19 (ap. DRA)) y Lopez, y gatina en
Herval (266), Etchahun, Arradoy (SFran 176) y Xalbador. Según DRA, Archu da las formas gathila y gathilitan
egoitia citando a J. Etchepare; también según DRA, y salvo errata, en la pastoral de Saint Julien (111) se
encuentra la forma khatxina. En DFrec hay 52 ejs. de kate(a), 2 de katei, 1 de katen, todos ellos meridionales, y
1 de gate(a), septentrional.
1. Cadena. "Desencadenar, gateak kendu" Lcc. "Eslabón de la cadena, gatean eslaboia" Ib. "Chaîne" SP.
"Gathearen erhastuna, boucle de chaîne" Ib. "Camal, cadena para esclavos fugitivos, burnizko katea" Lar.
"Abereak ikulluan lotzeko tresna (V-gip)" Urkia EEs 1930, 29. "Etengabeko sokoa da hau (G-azp), etengabeko
katea (G-azp), [...], azkenik eztaukan korapilla, kateia da hori (V-gip) Gte Erd 310. Leiçarraga (Decl a 7v) da
kathina como equivalente suletino de kadená; podría tratarse de un error, pues el suletino moderno tiene khatiña.
AxN explica treilla (87) por kate.
 Piarris bi jendarmesen artean, bi kadenaz estekatua. Lç Act 12, 6 (He, Dv gathe, Ol, Ker, IBk kate, BiblE
katea). Denpora baten lotu ninduzun / katea fortitz batekin. Lazarraga 1181r. Burdin gathea duela zango eta
eskuan. EZ Man I 94 (v. tbn. en contexto similar Gç 177 burdiña-gathe, Hb Esk 69 gathe burdin, Jnn SBi 85
burdin gathe edo khadena, Arb Igand 80 burdin-khadena, Lf Murtuts 47 burdin gathe). Martirak, iustuak,
gartzelean, trabailluetan eta gathean [hartzen du atsegin]. Ax 502 (V 324). Katena orrekin nauko / ongi loturik.
Gamiz 203. Presondegiko kateak. Mb IArg I 108. Beste ainbeste katea eta grilluz beterik. Cb Eg I 79. Darama
karzelara, ezarten diztez kateak. Mg CC 147. Alanbrezko katea bat. AA III 615. Datoz konfesetara kate bategaz
loturik legez. Astar II 226. Txakur bat pozturik / kate bagarik. Zav Fab RIEV 1907, 543. Katibuturik egon
diranak / kate burnizkoz lotuak. Echag 218. Agenerat nündien prauberik igorri / khatiña <-li-> bat lephoti
jandarmak thirari. Etch 182. Etzezatela pensatu, kate aiekin bazekusten ere, gaitzgilleren bat zala. Lard 531.
Yainkoak ezagutzen ditu munduko gathen buru guziak; hark daki zenbat erreztun dituen gatheak. Hb Egia 43 (cf.
infra KATE-MUTUR). Katea gogorrakaz, gizonik [...] txarrena balitz legez. Itz Azald 34. Urrezko katedun
gizona. Ag Kr 123. Urre samar geratu zan ontzia, bere ankilla-kateakaz lotuta. Echta Jos 186. Katea apurtu
nairik / zaunga-zaunga zakurra. Jaukol Biozk 15. Ez banau iñork lotzen / grilluz edo katez. Tx B II 28. Kate
dardara azkenean ixildu [zen]. Mde Pr 114 (Po 99 gathe). Nere erioaren kate-otsak sogortu nindun. Or Aitork
38. Kataiez loturik eta arrankillea jota egozan untziak. Erkiag Arran 163. Kate batekin lotu zazute / idi beltzaren
onduan. Uzt LEG II 75. Kate-burnien karraska. "Hierros y cadenas". Berron Kijote 215. Paretan sartzen zuten
burni luze bat. Ari, kate bat zintzilika. Laratza deitzen zitzaion. BBarand 78. Zirku-gizon arlotea, kate haustailea
besterik ezinean. MEIG I 173. Ohitura burdinazko katea baino lokarri etengaitzagoa baita. MIH 36 (115 gatea,
det.).
v. tbn. Bil 53. Aran SIgn 61. Xe 375. Otag in FrantzesB II 134. Bv AsL 194. Azc PB 26. Ill Pill 23. Inza Azalp
151. Ir YKBiz 189. Laux AB 100. SMitx Aranz 146. Bilbao IpuiB 241. Ugalde Iltz 45. MAtx Gazt 63. Gazt MusIx
133. NEtx LBB 337. Olea 278. TxGarm BordaB 67. Katea (det.): Ber Trat 114r. Urqz 22. LE Prog 120. Gco I
385. It Fab 262. Izt C 189. Ur BulaAl 17. Ud 143. Zab Gabon 49. Arrantz 60. AzpPr 130. Azc PB 25. Ldi BB
102. Anab Poli 25. Arti MaldanB 205. And AUzta 117. Osk Kurl 112. Salav 12. Ayesta 62. Gathe: SP Phil 295.
Gç 84. Brtc 257. Dh 186. Laph 150. Zby RIEV 1909, 399. Lap 73 (V 37). JE Ber 24.
 Cadena de cuello (joya); cadena de reloj.  Diamantak, rubiak, esmeraudak, urrozko <orro-> gateak. Volt
247. Korbata, erlojua kate andiarekiñ, gerriko sedazkua. Urruz Urz 32. Erlojoak eundaka ta kate apañ
dizdizariak millaka. Ag Kr 190. Papar zabalean urrezko katea [zuan]. Ag G 166. Zidarrezko estuntzea (katia).
Onen urrengo pipa andija. Altuna 59. Iru reloju, iruna kate. Tx B III 62. Gero kate gorri bat zintzillik, /
ezpañetan bigotia, / patrikan txeke aundi batekiñ / Europa aldera trotia. Yanzi 131. Sarita Montielen lepoko
katiak zenbat perla [ditu]. SM Zirik 85. Urre katia eta medella neuk dodaz. Balad 60. Erloju-katearen muturra
agiri zan. NEtx Antz 148. Kate bat urre-kolorekoa erosi, bere Ama Birjin Karmengoaren medallarekin. JAzpiroz
167. v. tbn. Katea (det.): Goñi 27. Or Eus 335. Uzt LEG II 265. TxGarm BordaB 103. MEIG VI 70. Katia (det.):
baten mende.
MendaroTx 59. Katai: A BeinB 91. Gatina: Ardoy Kat 62.

 Cadena (de bicicleta).  Kataiak urten eutsan [...] txirringutsari. Erkiag BatB 86.
 (Uso fig.). "(V-gip), esclavitud. Gerra itzala izan zan, Afrikako baltzeri katiak kentzeko" Etxba Eib. 
Bekatuaren kate gaiztoa. Mb IArg I 199. Zunbait Seinduk erraiten dizie otoitza khatiña bat dela. AR 99.
1
Arimeko katea gogor astunak. Añ EL 95. Ezkonza da burnizko katea. AA I 569. Bizia pekatuzko kate luze bat
izan da. Arr May 22. Geure erruen / guztiz kate astunak. Azc PB 26. Poz-oñaze-kateak / emen dik etena. Ldi BB
92. Maitasun-katez lotuak eta zorionez beteak. NEtx Nola 33. Norbaitek eten bear du gorroto-kate ori. NEtx
Antz 46. Errespetuzko kate guziak / [...] puskatu. Basarri 121. Gizon urten-zale, / gizon bakez-gosetu, / gizon
katez-bete... Gand Elorri 157. v. tbn. Mg CO 117. JJMg BasEsc 125. fB Ic III 326. Ud 67. Azc PB 211. Jaukol
Biozk 90. Alz Ram 128. Etxde JJ 269. NEtx LBB 52. Or in Gazt MusIx 18. Balad 235. Katai: Erkiag Arran 154.
Gathe: Mat 241. EZ Eliç 365. SP Phil 308. Arg DevB 160. Gç 158 (55 gate). Ch III 4, 3. He Gudu 161. Lg I 188.
Dv LEd 131. Gatina: Xa Odol 295.
 Cadena, serie, sucesión.  Gizonaren bizitzak geiena beti aurrera begira izan biar dabela esan oi da; iñoz
eteten ez dan katea luze bat. Gerrika 139. Geldiunerik ez duen olatu-katea. "Cadena de ondas ininterrumpida".
MEIG IX 136 (en colab. con NEtx).
 Cadena (de personas).  Mutiko, bildotx, Apez ta neskaren bilkura [...] / Okiña atzetik asten da katea
bereizten. Or Eus 52.
2. (Lar, Añ, H), gate (-th- H). "Viga que atraviesa de pared a pared" Lar y Añ. "Jácena (x->, viga que sostiene
a las otras menores" Ib. "Tirant, barre de fer ou pièce de bois qui arrête l'écartement d'un mur, d'un échafaudage"
H.
3. kadina (-iña H (+ kh- L, BN)), gatin (-th- L-côte, BN-baig-lab ap. A). "Fil de fer. Kadiña signifie soit le fil
d'archal travaillé en chaîne, soit le fil d'archal simplement" H. "Alambre que envuelve los potes" A. v. katinari.
4. Aduana. "Alcabala. [...]. Olerriako katia errematian artu eban, tomó en licitación la alcabala de Olarriaga"
Etxba Eib.  Ezkondu ta arrats-deian / edaten ardaoa / senar ta lagunakaz / kateara doa. (Interpr?). Azc PB
237. Ezautu gendun Abadiñoko axe mutilla Kortezubiko katian [...]. Bera zan ango katezaña. Kk Ab II 48.
5. (V-gip ap. Etxba Eib). Tributo, portazgo. "Ardauak pagatzen eban kate gogorra, el vino pagaba una fuerte
alcabala" Etxba Eib.
6. gate. Cadena (de televisión).  Baionan nintzen [...] frantses telebixtako hirugarren gateak gomitaturik.
Herr 28-11-1996, 1.
- BEHI-GATINA, ESKU-KATE. v. behi, esku.
- KATEAK IPINI. "Encadenar, gateak ifiñi" Lcc.
- KATEAN (LOTU, JARRI, AMARRATU, etc.). Atar con cadena. "Txakur amorratua agertu da errixan eta
alkate jaunak aiñdu dau txakur guztiak katian lotzeko" Etxba Eib (s.v. txakur amorratua).  Ua, Migel, zer
duan zakur orrek, eta ezarri ezak katean norbaiti ozkaren bat egin ez dezaion. Zab Gabon 36. Deitu zion
zakurrari eta jarri zuan katean. Ib. 36. Ez dizute ezer egingo, lotu det katean. Ib. 36. Gobernatzeko [beia] jarri
omen du / amarraturik katian. Ud 67. Gorrotorik ez artu / alkarren artian, / egon nai ezpadegu / loturik katian.
Arrantz 38. Kulpa gabeko jende umillak / lotu gaituzte katian. Tx B I 97. Eskerrak katean lotuta egoten zala.
Salav 12. Ikusi izan ditut / ataiko atian / zakur batzuk daudela / lotuta katian. Uzt Sas 114. Kataian [txakur] bat
eta ogetamar solte. Gerrika 179. v. tbn. EZBB II 116. Katian: MendaroTx 90. Auspoa 39, 92.
- KATE-AR. "(Vc), el macho de la cadena" A.
- KATE-BOLA. "Mangual, instrumento o arma con cadenillas y bolas de hierro" Lar.
- KATE-EME. "(Vc), la hembra de la cadena" A.
- KATE-ERAZTUN. Anilla de la cadena. v. katemaila.  Gatina eraztun bat. HerVal 230.
- KATEKO. "Kateeko, paso a nivel. Pipar-Antoniñeko kateekoan (G-goi)" Gketx Loiola.
- KATEKO LANGINTZA. Producción en cadena.  Lantegietako tresnak, kadenako langintza, beribil mota
guzietako gidamenduak dira eskuinentzat muntatuak eta hekientzat bakarrik. Larz GH 1974, 367.
- KATE-LOTU (V-gip ap. Iz ArOñ; katanlotu, katenlotu V-gip ap. Elexp Berg). Encadenado (ref. a la rueda de
un carro). "Katelotu jarteko gurdixa" Iz ArOñ (s.v. lurkateia). "Atar las ruedas del carro para que éstas no giren,
y poder bajar cuestas pronunciadas arrastrando las ruedas" Elexp Berg. v. KATE-LOTUAN.
- KATE-LOTUAN (V-gip ap. Iz ArOñ y Elexp Berg). "Katelutuan [sic] dao, está encadenado (el carro); en las
cuestas grandes se ataba con cadena la rueda por un orificio suyo a la limonera" Iz ArOñ. "Burdi-garauakin
katelotuan jatxi giñuan aldapa-zar aura" Elexp Berg.
- KATE-MUTUR. Cabo de la cadena.  Kate-muturra eskutik askatu zitzaion. NEtx Antz 144.
- KATEPE. ((En casos locales de decl. sin.). (Estar, etc.) encadenado, preso.  Katepean dagon Barkoxeko
bertsolari [ospetsua]. Etxde JJ 182. Kateperakoak, akabatzekoak eta aurrerako utzi bear ginduztenok berezi
samartu ginduzten. AZink 92.
- KATE-POLEA. Polea.  Kate polearekin / zitzaigun etorri [errotariya]. Tx B III 125.
- KATETAN. a) (Tener, estar, caer...) encadenado, prisionero.  Moroek bazituzten tresor handienak. [...] /
Kanpetako inguru fortea gathetan [...] // Gathez egin hesia Santxok ezeztatu. Hb Esk 68. Nigarra egin dute bortz
yaun handik larri: / zeren egia zuten gathetan ezarri. Ib. 202. Zure burua gathetan ezartzen duzu, Erroma izanen
baten mende.
da zure nausia. Hb Egia 118. Zenbat libro uste ta diren gathetan. Zby RIEV 1909, 228. [Nork] anima katetan /
erbeste daukanaz ez eten-gura? Gazt MusIx 109. Esan dit, / (katetan zegoen) [...], / "Munduan malerusik / hanitx
ba girade". Azurm HitzB 34.
b) (H). (Precedido de gen.). "Chaîne, servitude, esclavage. Bere ohitura gaixtoen katetan dagoena, qui est
engagé dans les chaînes de ses mauvaises habitudes" H.  Erortzen da etsai gaixtoaren gathetan. Lg I 236.
Etzedin izan debrubaren gathetan. Mih 4. Munduak bere gathetan beitzaukan. MarIl 99.
- KATETIK ERABILI. Llevar encadenado.  Auntza bear bada, erabilli dezala katetik sasi edo baztarretan
landare gazterik galduko ez duan tokian. Munita 131. Neretzat auntza beti katetik erabilli bear dan aberea da.
Ib. 132.
- KATE-TXAKUR. Perro guardián, encadenado a la entrada de la casa.  Eiz-txakur bi edo iru eta beste kate-
txakur bat edo bi. Salav 27.
- KATE-ZIRI. "Katanziri. Gurpilak mugitu ez daitezen gurpil-zuloan sartzen den ziria" Elexp Berg.
- MENDI-KATE. Cordillera, cadena montañosa. v. mendilerro.  Bizkargittik Barrikarantz zabaltzen dan
mendi-estuntza edo kateko ganera. AG 1487. Asi da agertzen / ingurûn mendi-katea. / Guratz, Arrite [...]. Or
Eus 298 (v. tbn. 302).
- MENDI-KATE. v. mendi.
- SEKULAKO KATE. Cadena perpetua.  Kondenatu balin bada sekulako gathera. EZ Man I 58.
kate. v. 1 karen.
katea (det.; V-ger ap. A; FauMar 325).  "Gata, lija negra, pez grande dañino, lleno de aceite" A. "Katia,
picura" EEs 1926, 32. "Katea, katia, lija (Centrophorus squamosus)" FauMar 25. v. 1 gata.
katea. v. kate.
kateadura (Lar, H), gateadura (-th- H). "Encadenamiento, encadenadura" Lar.
kateagailu, katigailu.  Hebilla.  Brontzezko berrogei ta amar belarri be egin. 'Fibulas'. Ker Ex 26, 11 (Dv
hersgailu, Ol kizki).
kateagotu.  Encadenar(se) más. Cf. kateatu.  Ematxar orrek bere sare galgarritara ekarri bide zun Mattin.
[...] eta bein ortan asi ezkero gero ta kateagotu egiten da. Etxde JJ 137s.
kateaketa, katiaketa.  Encadenamiento.  Orduantxe bukatzen da aldaketen katiaketa. MEIG IX 121 (en
colab. con NEtx).
kateasubil. "(V-och), pértiga o lanza de narria" A.
kateatasun.  Atadura.  Erri andietako ospe, iskanbilla ta kateatasunak baño naiago du Munibeko Jauregi
baserrituan lauki egunak igarotzea. VMg V.
kateatu (Lar, Añ, H (V, G; s.v. ga-)), gateatu (-th- SP, Ht VocGr, Lecl, H, A), kadenatu (kh- H), katetu (AN-
larr), katiatu (V-gip), katigatu (V, G). Ref.: A (katigatu); Asp Leiz (katetu); Etxba Eib y Elexp Berg (katiau).
 Tr. Documentado al Sur desde mediados del siglo XVIII; el único testimonio septentrional corresponde a la
ed. de Inchauspe del libro de Axular (gatheatu). La forma más empleada es kateatu. Hay katetu en Mendiburu,
Moguel, Inza y Artetxe, y katiatu en fray Bartolomé y Gandiaga. En DFrec hay 6 ejs. de kateatu, 4 de katigatu y
1 de katiatu.
1. Encadenar (sentidos prop. y fig.). "Enchaîner" SP. "1. enchaîner, attacher, assurer au moyen de chaînes. 2.
mettre aux fers" H. "Ezkontzako sakramentuak betiko katiatzen ditu andra-gizonak" Etxba Eib. v. kateztatu. 
Gorputz ta anima orrela kateaturik. Cb Eg II 148. Lotu ta katetuta dagozan bestiakaz batera. Mg CO IV. Ez
egijozu begiratu [...] nor katiatutera edo askatutera zuazan. fB Ic II 166. Batzuk gura leukee "Ikaskizun" oneek
urte barruko domeeketako ebangelijuagaz katiatuta egotia. fB Ic II II. Zure arima, tabernan, deabruaren eskuan
[...] gatheatua gelditzen baita. Ax (ed. 1864), 255. Preso ta kateatuba zegoala ikusirik. Aran SIgn 61. Zakur
katetua bezela loturik dauka. Inza Azalp 43. Olerki-gogoa lotu egiten dute eta etorkizunaren aurrerapen naia
katetu. J. Artetxe Y 1933, 325. Nere oiñak kateatu ez ditezen. Or Aitork 287. Gauzak ondo kateatuak eta
erreskadatuak maite ditugunok. Vill in Gand Elorri 13. Neure barruan nengoan / arantzez katiatuta. Gand
Elorri 113. Hizkuntza eta literatura elkarrekin bortizki kateatuak. MEIG VI 48.
 (Part. en función de adj.). Encadenado, atado con cadenas.  [Jesusi] begira zegokan mairu katetua. Mb IArg
baten mende.
I 106.
 Eliza-etarako abe luze kateatu. 'Vigas forradas de hierro'. Izt C 129.
 Encadenado, enlazado.  Zer da jakintza? Epai kateatu eta erreskadatuen bilduma bat. Vill Jaink 72.
2. "Barrer une route avec des chaînes aux voitures, chevaux, gens pour droit de péage" H.
katebegi (V-ger-oroz-m, Gc, B ap. A), katenbegi (V ap. A), katanbegi (V-ger ap. A), gatebegi (L-ain ap. A; T-
L).  Eslabón. "Ojete a que se ata la cadena, sirve de último eslabón" A. "Katenbegi, anillo de cadena" Ib.
"Chaînon, gathebegi" T-L.  Kate-begi batugabeak, elkarbidetuta dauden hutsarteak. "Eslabones desunidos".
katedera. v. katadera.
katedra (R-is ap. Iz R 390; ZMoso 71), katrera (R ap. ContR 520). 1. Silla. v. kadira, katadera.  Heli,
eroririk katedrareki gibeleko aldera ta burua autxirik akabatu ze (120). "Con su asiento". LE-Ir.
2. Cátedra, lugar desde donde se habla.  Obe litzateke isil isilik istia Espiritu Santubaren berbategi edo
katedria. Astar II 148. Fariseoak diaudezu eseririk Moisesen katedran. Samper Mt 23, 2 (Ur (G) katedraren
gañean; Lç kadiran, EvL, SalabBN, Dv alkhian, Ip jargian, Echn kataderan, Ur (V) irakastokijaren ganian, IBk
maisu-aulkian).
 Trono.  Zuek baitare eseriren zradiela amabi katedraren gañan. Samper Mt 19, 28 (Echn katadera, BiblE
tronu).
3. Cátedra (universitaria).  Hango katedra bat, griegokoa, Fernandez de Labianok atera [zuen]. MEIG IX
69. En DFrec hay 9 ejs. de katedra, meridionales.
- KATEDRA-DANTZA. "Baile de las sillas [...]. En algunas localidades recibe los nombres de kadira dantza,
katadera dantza o katedra dantza" CEEN 1971, 182s.
katedral, katedrale (Gèze, H), katradal, katradale, katredal.  Catedral.  Seint Lukasko kathedraleko <-ll->
elizarekin bat. INav 20 (21 katredaleko <-ll->). Hitz emaiten deizüt / katradal baten egitia. Xarlem 629 (1524
katredal y 1176 katradale). Katedraleko plazan, 13 numeroan. MarIl V. Katedraleko aldare nagusian. Izt C 502.
Obispaduko Katedraleko eta Oñateko Seminarijo Konziliarreko kastubak. (1864). BBatzarN 199. Kathedraleko
bobedak aranatzez [...] Sen Grati eskerrik handienak izan zütüzün emanik. SGrat 20 (6 katradale). Katedraleko
diakre-nagusia. Jnn SBi 107. Koloñako Eliza katedral ederrian. Ip Hil 107. Kanonigo eta katedraleko
Kabildoarekin itz [egin]. Goñi 103. Eliz-nagusi edo katedralean. Inza Azalp 16. Sainte Marie katedrala. Anab
Aprika 79. Katedrale bat eta beste eliza ainitz. Ardoy SFran 158s. Emengo katedralien entzun genduen mezie.
Gerrika 288. Saint Etienne katedrale zahar bitxia. Larre ArtzainE 180. Burgosko katedrala. MIH 149. En DFrec
hay 16 ejs. de katedral(e). v. tbn. Bv AsL 61. HU Aurp 110. Ag G 115. JAIraz Bizia 94. Or QA 127. Lek SClar
133. Akes Ipiñ 12. Erkiag Arran 195. Alzola Atalak 72. Uzt Sas 336. TxGarm BordaB 48. Insausti 59.
Katedrale: Elsb Fram 123. JE Ber 21 (-th-).
katedratiko, katedratiku.  Catedrático. Cf. VocNav: "Artesano que hace sillas y sillones (Villanueva de
Aézcoa)".  Beira nola izan daiken lekurik zéruan pestearén katedratiko gebendáko. LE Prog 112. Ikusirik au
katedratiko jakintsuak. ErleG 4. Kolejial nagusi eta katedratiko Huescan. Izt C 484. Ez ziran katedratiku
bakarrik, baita korresponsalak ere. Erkiag Arran 136. Ezteramazkite bizar luzeak egungo katedratikoek. Osk
Kurl 84.  katedratika. (Forma de fem.).  Buru arina ta alkegábea, pestearén katedratika. LE Prog 124.
kategabe.  Sin cadenas, libre.  Au bai dala bizitza kategabe ta [...] labañkeriarik ez duena! VMg VII.
- KATEGABEKO.  Ez dakit nik zer dan [...] katebagako bizitzia. Mg PAb 130.
kategin (V-gip ap. SM EiTec1 y Etxba Eib).  "Fabricante u obrero de cadenas. [...] Otxandixoko kategiñak
biar barik azaltzen dirala ta Eibarrera ei-datoz biar billa" SM EiTec1. "Cadenero, que hace cadenas. Aren aitta,
kategiña Durangon" Etxba Eib.
kategintza. "Industria de las cadenas. Kategintzia, betikua Durangon" Etxba Eib.
kategoria (V-gip ap. Elexp Berg).  Categoría.  Personari bere kategoria [...] eman bear dionean [...], Beata
deitzen dio. Lek SClar 118. Jainkoa orixe da izan ere: idealaren kategoria. Vill Jaink 148. Gizonaren
kategoriak izadiari aplikatzea ezta zillegi. Ib. 39. Aristotelen, Kanten eta besteren kategorien beharrean gara.
MIH 378. En DFrec hay 62 ejs.
 Categoría (gramatical).  Ez dutela beste kezkarik erdal kategoriak euskaraz nola adieraz daitezkeen azaltzea
baten mende.
baizik. MIH 84.

 Categoría, nivel, importancia.  [Apaizai] kategoria bajatu zaielako. BBarand 34. Kirol klase askotan daude
kategori aundikoak. Ib. 184. Nola igoa naizen / orain kategoriz. Insausti 343. Garai artan bi korrikalari zeuden
kategori aundikoak. Albeniz 84.
 Munduko txapeldun bi milla metro korritzen ostakuloakaz, Junior kategorian. FEtxeb 137.
 Andik egun gitxire etorri zan informe ori, eta mailla gogorreko kategorian. Gerrika 188. Danean gizagaixo
kategorian. Insausti 157. - KATEGORIAKO. "Kategorixako, de categoría. Kategorixako biajia ein giñuan
udan" Elexp Berg. Cf. MIH 378, donde se critica el uso de kategoria en la frase: [Kardaberaz eta Mendiburu],
inondikan ere Larramendiren kategoriakoak ez zirenak.
katei. v. kate.
katekesis, katekesi.  Catequesis.  Ipiñiko litzakez [...] Katekesis, eliz-jai ta kongregaziño. Belaus LEItz 114.
Oiartzungo katekesian apaizak maiz errepikatzen ziguna. J. M. Lekuona in EZBB I 47. Batzu katekesietako, edo
Fedearen Aitormen prestatze, edo sendotze-konfirmazioari buruz dela. Larre ArtzainE 321.
kateki.  [Iauna] katekiei zagozkenean / beha begi samurrez, / nola zure aitzinean / irakuts daite beldurrez?
(Psal 130). (Interpr?). "Si iniquitates observaveris". In Hm 170.
katekisatu. "Catechizare, [...] katekisatu, katixima egin" Urt IV 299.
katekisatzaile. "Catechista, [...] katekisatzáillea, katixim erakutstzaillea" Urt IV 298.
katekista, katexista, katexizta. 1. Catequista.  Buraso fededunak eta apez, serora eta katexistak. Larre
ArtzainE 320 (ib. 278 katexizta).
2. "Catequesis, curso vernacular de doctrina cristiana. Katekistan, Abare jaunak gauza barri gatx asko aitzen
emon biarra izaten eban, eta erdel itz asko euskeraz janzten zittuan" Etxba Eib.
katekorratz (G-azp).  Imperdible. v. katenorratz (2).
katelu. v. katilu.
katemaila (V-gip, G-bet), katenmaila (V-ger-arr-oroz-m), gatina mail. Ref.: A (katemailla, katenmailla); Elexp
Berg.  Eslabón de la cadena. "Katemaillia eten da trongo guztiak errekara" Elexp Berg.  Bi gatina mail
berri. HerVal 142. Kate-maila ahul xamar bat bederen aurkitzen diot arrazoibide horri. MIH 214.
katemailatu.  Eslabonar.  Lan ontan katemallatubak arkitzen ditut oiarzuar Aita Mendiburu eta Axular
apaiza, Larramendi ta Iztueta, Agirre ta Gerriko [...]. Rekondo EEs 1915, 201.
kateme, katueme (V), katame (V-gip), kataeme (Lar), gatueme (AN-egüés-ilzarb-olza, Ae, Sal; Urt I 316 (-th-
)), gateme (T-L). Ref.: Bon-Ond 143; VocPir 389; Etxba Eib (katame); Holmer ApuntV (katueme).  Gata,
hembra del gato. "Katamia bost umegaz dago eskillarapian" Etxba Eib. v. katama.  Katu-eme bat eta ollo bat
eukazan. Otx 115. Katemeari izten dautsat bakar-bakarrik an egoten, neugaz batera. Olerti 1959, 42. Eztit
haurrik eman [...]. Edozein andrek egin lezakeena... Katemeek eta astemeek, batere gaiztasunik gabe [...] egiten
dutena. Arti Ipuin 79. Katu-emea orrelantxe ibilli oi da bere kumakaz. Erkiag BatB 168.
katena. v. kate.
katenau. "(V-ger), miel virgen" A.
katenbegi. v. katebegi.
katenbide. "(G-to), camino muy pendiente, por donde sólo pueden pasar narrias; y los demás vehículos son
arrastrados sujetando bien sus ruedas" A.
katenbiur. 1. "(V-arr), cadena enredada" A. 2. "(V-m), un vencejo o atadijo largo hecho de varios torzales
enlazados" A.
baten mende.
katenero. "Arrendador de alcabalas o el encargado de su cobranza. Katenerua aren aitta, Ebangalixoko Levi
izan zan moduan" Etxba Eib. v. katezain.
katengi. "(V), cadena que se emplea con la rastra" A.
katenlotu. v. KATE-LOTU.
katenmaila. v. katemaila.
katenorratz. 1. "(V-m, G-nav), púa de la cadena que se mete en algún cuerpo como pared, árbol" A. 2. (G-
bet), kate-orratz (G-bet). "Imperdible, épingle de sûreté" Zt (comunicación personal). "Kate-orratz, imperdible.
Oído a un obrero donostiarra" DRA.
katentxo. v. katetxo.
kate-orratz. v. katenorratz.
katepetu.  Encadenar, aprisionar.  Biotz-gorputzak iñoiz baiño katepetuago dauzkat bere saretan. Etxde JJ
166. Katepeturik eta ezinduta espetxean zegon. Ib. 182.
katetto, gatetto (-th- Dv, A).  "Chaînette" Dv. "Cadeneta" A.
katetu. v. kateatu.
katetxo (V-gip; Lar), katetxu, katentxo (V-gip), katentxu (V), gatetxo (Urt IV 300). Ref.: A (katentxu); SM
EiTec1; Urkia EEs 1930, 44.  Dim. de kate. "Cadenilla" Lar. "Katentxo, are ta trilloak uztar-egurrari lotzeko
kateak (V-gip)" Urkia EEs 1930, 44. "Esku-soka, katentxu, draga lotzeko lokarri ala kateak (V-gip)" Ib. 47.
"Katetxo bat da naikua polea orri eusteko" SM EiTec1.  Naarra ka]n[tentxubakaz. Mg PAb 148. Urrezko
katetxoak egingo dizkizugu. CantCS (G) 1, 10 (V y V-m katetxu).
katexi(s)ma. v. katixima.
katexista. v. katekista.
katezain.  Aduanero, portazguero. v. katenero.  Mutilla Kortezubiko katian [...]. Bera zan ango katezaña.
Kk Ab II 48.
katezgetu. "Desencadenar" Lar.
katezismo (Lar, H (V, G)), katezismu (Añ).  Catecismo. v. katixima.  Kristau-dotrin ta katezismo luze bat.
Mb IArg I 53. Aita Asteteen katezismo edo Doktrinea. Cb CatV 65. Erromako katezismoaren explikazioa. Gco I
452. Katezismo euskarazko biren aurkillea. Izt C 470. Katezismoa edo sinistamenen liburua. Itz Azald 13. v. tbn.
CatBurg 46. fB Ic II 159. Astar II I.
kateztatu (B), kateaztatu (L, S; Foix ap. Lh), gateztatu (L; Dv, -the- H (L, BN)), kadenastatu (kh- H). Ref.: A
(gateztatu, kateaztatu); Lh (kateaztatu); Izeta BHizt2. 1. Encadenar. "Gatheztatu, enchaîner, attacher, assurer
au moyen des chaînes" H. "Khadenastatu, garnir de chaînes" Ib. "Kateztatu zuten gizona" Izeta BHizt. v.
kateatu.  Ezarri zuten presondegi batean gatheztaturik. Lg I 234.
 (Part. en función de adj.). Encadenado.  Orroa ozen eta urragarri batzuek [...] kateztatuaren eztarritik
jalkiak. Mde Pr 115.
2. (B ap. A), kateaztatu (Sal ap. A), gateztatu (L-côte ap. A), gatinaztatu (-th- BN-lab ap. A). "Revestir de
alambre una olla o vasija cualquiera para consolidarla" A. "Envolver de alambre un pote para darle solidez" Ib.
katia. v. kate.

baten mende.
katialeku. v. gatibaleku.
katiatu. v. gatibatu; kateatu.
katibatu. v. gatibatu.
katiberia. v. gatibueria.
katiberio. v. gatiberio.
katibitate, kaptibitate, kautibidade (Lcc).  Cautividad. v. gatiberio, gatibutasun.  Bekhatuaren kaptibitate

spiritualetik eta deabruaren tiraniatik idoki [gaitu]. Lç Ins D 2v. Israeleko populuari Iainkoak Ejipteko
kaptibitatetik retiratuz. Lç Decl a 1v. Kaptibitatezko suiekzionetik ilkhiteko okasione eta moien. Lç Dedic * 5v.
Baldin nehork kaptibitatera eramaiten badu. Lç Apoc 13, 10 (He gathibutasun, Dv gathibu, Ur (V) katigario, Ur
(G) katiberijo, Ol uztarpe, Ker espetxe, BiblE gatibutza).
katibu. v. gatibu.
katigario. v. gatiberio.
katigatu. v. gatibatu; kateatu.
katigitu. v. gatibatu.
katigu. v. gatibu.
kathil.  Dugun jakin ala den kathil ala matil. O PrASJU 264 (palabra de interpretación oscura; Urkijo lee
cothil ala motil).
katilu (G-nav, B; H, VocB; -illu V, G, AN-ulz-egüés-ilzarb-olza, B; Mic 6v, Lar; Añ y H (V, G)), gatilu (-th- L;
Lcc 120, Volt 76 (-illu), H; -thillu Urt III 20, H), gatelu (L, BN, S; -th- Dv, H), gateilu (L, BN, S; -illu Ht VocGr
354), gatulu (BN-arb-lab, R-uzt; -th- BN-baig, S; Arch VocGr, VocBN, H (S)), katulu (R), katelu (H; -ellu Lh),
katuli (Añ (AN)), katillo (V-gip), gatillo (R). Ref.: Bon-Ond 163; A (katillu, gathelu, gatulu, katulu, gatillo);
a
VocZeg 288; Lh (gatelu, gateilu); Lrq (gathülü); Garate 6. Cont BAP 1949, 360; Iz R 403, Ulz, Als, ArOñ, To;
Etxba Eib (katillo); Elexp Berg. Cf. kontakatilu.
 Tr. Documentado a partir del s. XVIII en todos los dialectos. Katil(l)u es la forma propia de la tradición
occidental (gatilu en Aresti; cf. tbn. gatilu en Landucci). Al Norte se documentan únicamente formas con inicial
oclusiva sonora; hay gat(h)ilu en Hiribarren, J.B. Elissamburu, Joannateguy, Zalduby, Prop (1898, 108 y 1906,
87), Othoizlari (1960, 269) y Lafitte; gat(h)ulu en autores suletinos (Archu, Etchahun e Inchauspe (gathüllü)), en
el bajo-navarro Zubiri, en Prop (1876-77, 387) y en J.B. Etchepare; cf. gattulu, con palat. expresiva, en Larre.
Hay gat(h)elu en ECocin, Hiriart-Urruty y J. Etchepare. Para autores navarros, hay katillu en unos textos del s.
XVIII de Goñi y Muruzabal, katuli en Lizarraga de Elcano (Prog 120 y en LE-Ir (105)), gatilu en un texto más o
menos baztanés del s. XVIII, y gatulu en el roncalés Mendigacha.
 Etim. De lat. catillu.
1. Tazón, escudilla, cuenco, taza. "Taceta, olionzi bat, oliokatillu bat" Lar. "Cuchara, para sacar agua de las
tinajas, sulla-katillua, burnikatillua" Ib. "Abahadas sopas, [...] eltzea edo katillua estali ta egiten diranak" Ib.
"Escudilla" Lar y Añ. "Jatte" VocBN. "Bol" Dv. "Escudilla" A. "Gamella, cuenco" Ib. "Klakez autse zaitad
gatulua (R)" Ib. (s.v. klak). "Écuelle, terrine en terre cuite, qui, il y a quarante ans, servait pour le potage" Lrq.
"Katillu, esne ta salda artezko ontzi sakona (V-gip)" Urkia EEs 1930, 9. "Gátulu bat, un plato (bastante hondo)"
Iz R 403. "Katillúe, la taza grande; katillú bet" Iz Ulz. "Tazón. Esne-katillua apurtu jat" Elexp Berg. Cf. Tx B 16:
Batzuek arriya biltzen / Katilluzarko larrian, / ermita eder au egin ziguten / Txokolateren lurrian, y And AUzta
79: Arabarrak bazuten bide geiago ere. Bata Zurkuzko bidea [...]. Beste bat Katillu-iturrikoa, San Juanetik
pasatuaz.
 Artu nuen katillu bat eta arreki tiratu nion nere amari aurpegira (Goñi, s. XVIII). ASJU 1993, 930. Sukalde
tresnak. Topiña, topin-estalkija, katillubak, erretilluba [...]. Mg PAb 135. Katillu eta platerakin; besteak eltze
edo lapikoakin. AA I 572. Egiten badabee umiak katillu bat deskuiduan ausi. JJMg BasEsc 11. Isuri zitzaion
zumua katillu batera artu zuen. Lard 128 (v. tbn. Ldi UO 44 sutatik ezin baitu / esnerik katillura / atzapar uts

baten mende.
gorriez ar!). Emazu bi arroltze gorringo gathelu batean. ECocin 30. Edan hezaken azkar hortarik / gatilua,
gatilua beterik. Elzb Po 207. Arturik katilu zokon bat abiatu zan otorduko garaian atez-ate eskian. Bv AsL 51.
Katillua ustuta, aurrean kopea. AB AmaE 258. Argi illun bat, katillu baten olioaz jartzen zuana. Apaol 71.
Katillu, erratillu ta tresna-enparauak garbituten. A BeinB 46. Ermithainari ebatsi zian zilhar gathüllia. Ip Hil
157 (157 y 158 zilhar gathüllü). Gopor edo gatelu. HU Zez 185. Gurean beintzat beti gagoz ituxuratan, da
etxeko katillu-terriñak eztitut naikoa euria dan bakotxean. Ag Kr 174. Lurrezko katillu andia ta zurezko
kollarea. Ag G 9. Erosi zian [...] barnez gatülü tarro baten heineko godaleta. Const 19 (Lh, citando a Const,
traduce "grand bol"). Zurezko katillubagaz lurrian jo. Altuna 107. Urre-katilluan [edan]. Or Mi 78 (v. tbn. Eus
113). Esnez bete eziñik / eure katillua. Enb 161. Katillu ederretik zurrust egitten dogu edertosko, eskubak katillu
bigurtzen doguzala. Otx 112. Arrizko katilluak ere baziran. JMB ELG 35. Burdinezko estalgi arin bat emaiten
dio gatiluari. Lf Murtuts 9. Iberotar gatilu batean berak [Lafonek] irakurtu [du]. Othoizlari 1960, 269. Gomazko
gathilu baten gainean. Osk Kurl 102. Katillua kafe-esnez beterik. Lab SuEm 178. Atsaldearen negarra! / Zerua
auspez dagon katillu-barrua, / argi intziritan zijoak galdua. NEtx LBB 209. Gatilu handi batek ez du berenaz
asetzen. EZBB I 122. [Buruak] badirudi gain azpi / dagon katillua. Insausti 267.
v. tbn. Astar II 51; -illu: Echag 95. Ur Ex 37, 16. Sor Bar 90. JanEd II 80. Kk Ab II 15. Enb 162. JAIraz Bizia
62. Bilbao IpuiB 193. Anab Aprika 72. BasoM 144. TAg Uzt 65. EZBB I 102. Zendoia 48. Gatilu: Arti MaldanB
212; -th-: Hb Egia 15. Jnn SBi 55. Prop 1906, 87. Gatulu: Zub 106. JEtchep 102. Gathülü: Arch Fab 145.
 Nik bi senhar emazte / baditut hauzoan, / egun oroz goizetik / hasiak haroan: / Martin maiz ostatura /
doakolakoan, / Katalin gathilutik / ari da xokoan. Zby RIEV 1909, 104.  Ni naiz Donosti eder artakua, katillu
zillarrezkua, parerik gabekua, munduan besterik ez bezelakua. Sor AuOst 87.
 (G-nav, B; -illu V-arr, G-azp, AN-gip-5vill), katillo (V-gip), gatuli (BN-arb). Ref.: Iz Als (anri); Etxba Eib
(katillo); Gte Erd 193. Contenido de una taza. "Amarretan katillo bat ollo salda ardau zurixakin" Etxba Eib.
"Katillu tiki bat kafe edan zuen (G-azp, AN-gip), gatuli bat kafesne edan dut (BN-arb), katilu bat bete esne edan
dut (B), [...] katillu bat bete esne (AN-5vill), [...] katillu bete txokolate (V-arr, G-azp)" Gte Erd 193. v.
katilukada, katilutara.  Gatilu bat zuku (B, s. XVIII). BOEans 1351. Saldu izan zion Esauek bere anaia
Jakobi bere maiorazgo andia katillu bat illarrengatik (Muruzabal, s. XVIII). ETZ 66. Katillu bat zukugatik. Mb
IArg I 172. Sabela berotzeko katillu bete ardo berotu. VMg 87. Katillu bat indidaar jaaten. JJMg BasEsc 75.
Gathilu bat urre. Hb Egia 132. Bazkaitan, katillu bat / salda, ta sei baba. Bil 150. [Frantzesak] pikatxoian asita /
lurrera auspez; / [...] egunian ezin ausi / katillu bana arri. Xe 214. Ito lezake katillu bat uretan ere. Apaol 49.
[Begiraleek] ez zarokuten gathilu bat irris ere emaiten. Prop 1898, 108. Nai dezu katillu bat borraja loriak?
Iraola 95. Katillu betena esne. Kk Ab II 160. Katillu bana kafe. TAg Uzt 76. Katillu bat lur alperrik ez eduki:
gerra sasi ta elortegiai. Munita 14. Lamiñek ezne-katilluek artu zituezanean. Akes Ipiñ 30. Erritarrai
katillukada ori gozagarri ezpa yaken bere, katillu ta erdi edan bearrean egozan. Erkiag BatB 84. Gero katillu
bana esne. BBarand 35. v. tbn. Osk Kurl 92. -illu: EEs 1917, 55. Tx B III 65. Ostolaiz 166. Gatulu: JEtchep 35. -
th- Prop 1876-77, 387.
 Gatarro denian, [...] lore urareki nastekatruk edaten bada aldi bakotxian gatulu baten dina, laxatan dra
burarrak. Mdg 131.
 "Umiák, eskauyozubei Santatriai, aginduyozubei katilu-gariya... Ta eskatu genduan; onutz etorzen zan beskin
tamaten genduan-e katilu bat gari" Iz Als (s.v. anri). "Santatriá onutza eskea etortzen zanín katilu-gariyá" Ib.
(s.v. aizegorriya).  Katillu-salda arduarekiñ / gorputza sano eduki. Xe 267. Gathelu-esne aski dugula dute
xorta batekin. JE Ber 96. Katillu-esne on bat lez. Gand Elorri 35.
2. (AN-ulz ap. Iz Ulz). "Belauneko katillue, la rótula" Iz Ulz (s.v. belaune). v. BELAUN-KATILU.
- BELAUN-KATILU, BEKOKI-KATILU, FRAIDE-KATILU. v. belaun, bekoki, fraide.
- KATILU BELARRIDUN. "Bi mota gathülü, mando ta gathülü beharriduna (S), dos especies de escudilla,
grande y escudilla con asa" A (s.v. gatulu).
- KATILU MANDO (S ap. A). Escudilla grande. Cf. KATILU BELARRIDUN. Cf. Etch 320: Zieta nin sakho, /
gathülia manddo, / kullera zurezko. 'Mon bol sans anse'.
- KATILUPEAN (AN-ulz). (Estar, etc.). Escondido, callado.  Eztik katillupean idukiko, ez (AN-ulz). "No lo
callará largo tiempo". A EY III 256 (tbn. en Inza NaEsZarr 1399). Eta herrian geldituko balitz gaitzerdi, zeren
denon lotsarako hor barna, mundua kurri, ez baita gelditzen gizarajoa. Ez zen ez kattillupean egoteko jaioa!
Egunk 15-9-1993.
- KATTILU, GATTULU. (Forma con palat. expresiva).  Ttanttak berak bazakien izaria. Eta gattulu xahar
ezpain-zirrikatu harek ere bai. Larre ArtzainE 111.
- SU-KATILU. v. su.
katiluka.  A tazones, por tazones.  Azia katilluka, uzta imiñaka. EZBB I 54.
katilukada (V-arr-gip, G-azp-goi, AN-gip; -illu- V-arr-gip, G-azp; A), katillukara (V-gip), katillokada,
katilluka. Ref.: Etxba Eib (katillukada); Elexp Berg (katillukara); Gte Erd 193.  Cantidad contenida en un
tazón. "Katillukada, taza (llena de)" A (s.v. -kada). "El contenido de una taza. Bakotxandako katillukadia artua-
baten mende.
ta-esnetik" Etxba Eib. "Bi katillukara esne eran dittu" Elexp Berg. "Katilukada bat kafesne atera zion (V-arr-gip,
G-azp-goi, AN-gip), [...] katillukada bat txokolate (V-gip, G-azp), katillukada txokolatea jan (V-arr)" Gte Erd
193. v. katilutara.  Arto zatija edo katillukada saldia. Mg PAb 105s. Lau katillukada esne artu dituzu. EgutTo
(ap. DRA). Katilluka esnerik irentsi det geiago. Ldi, carta del 7-4-1929 (ap. DRA). Katilluka <ku-> bat uretan
itotzen gera. Ldi IL 134. Sugea egosi ta onen ura egunean katillukada bi artu. A EY IV 224s. Katilluka bat esne
artuta. TAg Uzt 272. Ezpanetara urreratu orduko irunsten ei-eudien katillukadea. Akes Ipiñ 29. [Anastasik]
amarretakoa emon: katillukada gatzatua edo gaztae zati on bat. Bilbao IpuiB 199. Ez al duzu beste katillukara
artu nai? Lab SuEm 180. Baltsamo artatik katillokada bat egitea. Berron Kijote 116. Gaiñetik, katillukada bana
esne. BBarand 140. Zortzi katillukada jan nituala sopaz bete-beterik. Gerrika 31. v. tbn. A BeinB 45. Otx 170.
Erkiag BatB 84.
katilukadatxo.  Dim. de katilukada. "Katillukadatxo bat esne edan dot (V-arr, G-azp)" Gte Erd 193.
katiluño, gatuluño.  Dim. de katilu.  Gatuluño batian herrauts batzu [ezartzen ditu]. AIr EuskIp 92.
katiluratu (-ll- Lar).  "Escudillar, echar en las escudillas" Lar.  Kafesnea edango ete leuke mutillak? Bai, ba;
ogi zati bat jan dau eta beste zatia, zeetu ta katilluratu dau. Erkiag BatB 110.
katilutara, gatelutara (-the- Dv  A, H), gatilutara (-thi- A Morf 103), gatilutra, gatulutra (-thu- BN, Sal ap.
A; VocBN, H (S)), gatuluta (-thu- S ap. Lh). "Jattée" VocBN. "Contenu d'un bol" Dv. "Écuellée" H. "Taza llena
de algo" A. "Escudilla (llena de)" Ib. "Petite tasse pleine" Lh. v. katilukada.  Eskaini zion pozoinatua zen
edari batetik gathilutara bat. Jnn SBi 410. Gathilutra bedera irris har ondoan, abiatzen gare alegerarik. Prop
1898, 101.
katilutaraka, gatelutaraka.  Por tazones, con la medida de un tazón.  Hiri guzietarat badoatzi handik usain
onak, gathelutaraka, ditaretraka. JE Bur 89.
katilutto, gatilutto (-thi- Urt).  Dim. de katilu. "Caliculus" Urt IV 69. "Catillus, catillum" Ib. 304.  Paper
zathi bat zeukan gomazko gathilu baten gainean ipiñita, eta hau, beste zilharrezko gathilutto batean erdiraino
sartuta. Osk Kurl 102.
katilutxo, katilutxu, gatilutxo.  "Caliculus" Urt IV 69. "Catillus, catillum, gathillutxoa, platxumea,
gathilluttoa" Ib. 304.  Urte barri, barri, txarri-belarri, daukanak eztaukanari katillutxu bete gari (V-m). A
(s.v. txarri-belarri; tbn. en Holmer ASJU 1969, 188 (V-ger)).
katina. v. kate.
katinari, gatinari (-th- BN-baig ap. A). "Alambre" A. v. kate (3).
katiro. "Tarro, candiota" Lar DVC 199.
katiuska.  Bota katiuska.  Zanko erdiraiñoko katiuskak nituan. AZink 77.
katixima (Urt IV 298, Chaho, H (L)), katexima (S ap. Lrq; Urt IV 298, Chaho, H), katitxima (Lar), kataxima
(BN, S ap. Lh), katexisma, katexisme, katixisma. 1. Catecismo (libro y doctrina; ref. a la doctrina cristiana). v.
katezismo.  Tr. De uso general en la tradición septentrional desde Leiçarraga (katexisme); al Sur (si
exceptuamos a Lizarraga de Elcano) hay un único ej. de Villasante. La forma más empleada es katixima; hay
kat(h)exima en Belapeyre (junto a un ej. de katexisma), CatLan (junto a katixima y katixisma), Lizarraga de
Elcano, Duhalde (77), Goyhetche, Arbelbide (junto al más frec. katixima) y Larrasquet. Hay además
kat(h)exisma en Etcheberri de Ziburu y kataxima en JesBih. En DFrec hay 6 ejs. de katixima, septentrionales, y
1 de katitxima, meridional.
 Doktrina Kristiana edo katexisma. EZ Man I 8 (II 200 y 207 kathexisma). Katexima labürra. Bp I 17, tít. (21
katexisma). Haurrek ere gure elizetan katexima onsa erran behar diela. Bp II 34. Katixima batian leitu. In
CatLan 4. Mahainean iartzean [...] katiximan diren othoitzak eginen ditutzu. Brtc 14. Katixima ahantzirik /
Glubeko doktrina berria / ikasi du Mentaberrik. Monho 40. Zein dá Kristiorén señálea? Dió kateximak: Gurútze
Sándua. LE Doc 81. Amodiozko aktak kataximak erakasten dituen bezala. JesBih 456. Haien esplikazionia
katiximan irakurtzen düzülarik. UskLiB 72. Kateximako dotrina baitezpadakoa. Gy VII. Katixima elizako besta
egünez. CatS 95 (tít). [Diozesa] bakhoitxak bazian bere katixima berhezia. In CatS VI. Katiximako kapitulu baten
baten mende.
ikhasten. Elzb PAd 48. Katixima ez daiteke erakuts eskola publikoetan. Elsb Fram 160. Katixima, haur haurretik
eskuetan izan dugun liburu ttipia. Lap 23 (V 14). Sainduen bizian edo kateximan edo Testament zahar eta
berrian. Arb Igand 152 (183 katixima). Eskoletan haurrek ikas dezaten erlisionea, katixima. HU Aurp 82.
Katixima edo fedea laburzki. CatJauf I (tít). Elizan ez dela haizu / eskuaraz katixima. Etcham 49 (v. tbn. 182).
Baionako katiximak huna zer dion sineskeriaz. Zerb Azk 101. Kazetak badauzkak katiximatzat. Larz Senper 24.
[Frantsesek] hiru katixima moldatu dituela [...] hiru mintzairetan. Ardoy SFran 321. Katixima eskuan zabalik.
Larre ArtzainE 103. Laneufvilleren katixima. MEIG VI 190. v. tbn. Mst X. CatLav A 6r (V 7). Hb Esk 173.
Const 41. Barb Sup 76. Etchebarne 110. Katexima: CatOlo (tít.).
 Catecismo, tratado.  Renan jaunak zion, siñiskerak alde bat utzirik, etzela iñundik nabari gizadiari moral-
katixima egoki bat emateko biderik. Vill Jaink 96.
 "Catechesis, katixima, katexima" Urt IV 298.  Igandean katexismeko orduan. Lç Ins A 8r. Jin ditian
katexima saintiala. Bp I 22. Aski dea gorphützez katixisman present izaitia? CatLan 20 (v. tbn. en la misma pág.
katixima y katexima). Bekhatu egiten dute [...] predikuetan eta katiximan kausitzen ez direnek. Brtc 58s. Pobre,
kardinale, printze, guzietarik biltzen zen katixima hartarat. Laph 189. Katiximarat igor zitzaten haurrak. Ib. 200.
Jainkoak eginak gare, [...] guziek katiximan haur haurretik ikasi izan dugun bezala. Lap 41 (V 23). Zatozte
beraz katiximarat eta entzun ezazue atenzionekin zer erraten den. Arb Igand 184. Zonbeit hitz eginik eta
katixima bat emanik, igorri nuen zohala. Prop 1897, 108. Haurrak ez dire lehen komunioneko hautatuak izanen,
nun ez diren bi urthez katiximan ibili. CatJauf VII (v. tbn. Monho 28 katiximara ibili). Halako boza omen zuen
erretor dohakabeak nun porturaino aditu baitzuten katixima. Zerb Azk 17. Hik eta nik, katiximan ikasi ginian
gaxtakeria ez dela aizu. Larz Senper 24. Eskolan eta katiximan bateantsu abiatu nintzan. Xa Odol 25. Meza
ondoko katixima laburrean. Larre ArtzainE 11. v. tbn. Jnn SBi 168. Ardoy SFran 323.
2. (Fig.). Reniego, queja.  Alimaleko katixima atxiki zuen bere suhiarendako. Etchebarne 64. Hori ere
arrapatu zuen oihantzainak eta prozadura egin zakon [...]. Jakiten ah al duzu handik zenbait egunen buruan
aditzekoa zela haren katixima! Ib. 48.
- KATIXIMA HANDI. a) Catecismo para los jóvenes que se preparan para la primera comunión.  Katixima
handiaren akhabantza. CatJauf 131. b) Catequesis para jóvenes.  Iragan nintzan ttipien eskolatik eskola
haundiagorat, eta katixima ttipitik katixima haundirat, lehen komunionearen ondotik. Xa Odol 25.
- KATIXIMA-EGILE. Catequista. "Catechista, katiximagillea" Urt IV 298. Cf. in CatS XI tít.: Abisa katiximaren
egilier.  Katixima egileak korrejitu behar tu [...], baldin punitzea merezi duen hutsik haurrek egiten badute.
CatLav A 7r (V 8). Izanen da lekhu huts bat, katixima egilea han bil dadin nahi duenean. Ib. A 5v (V 6).
Katiximagiletzat baneraman erakasle girixtino bat enekin. Prop 1900, 154. Ene haurrean ezagutua nuen
katixima egile eta kontseilari zuhurra. Larre ArtzainE 275.
- KATIXIMA EGIN. Catequizar. "Moraliser, faire la morale, katixima egin" T-L.  Katiximaren ungi egiteko
segitu behar [diren abisuak]. CatLav A 5r (V 6). Katixima egiteko kargua dutenak. Ib. A 5r (V 6). Katiximaren
egitean suzko zerafin bat iduri zuela Iñaziok. Laph 190. Eskuaraz katiximaren egitea eta predikatzea. HU Aurp
212. Háurrèr kateximáen egíten ái zélàik. Lrq Larraja RIEV 1935, 142. [Ermitaua] mendiko artzain ttipieri
katixima zenbeit eginez. Zerb Azk 45. Andredena Mariaren Elizan katixima egiten zuen. Ardoy SFran 160.
Katixima, aldiz, serorek egiten zaukuten euskaraz. Xa Odol 25.  Frantses haritu zen horrela hiru urthez
katixima egin-eta-egin, herri batetik jo bertzera. Jnn SBi 167.
- KATIXIMA-IRAKASLE. Catequista. "Catechista, [...] katiximirakhatstzáillea, katekisatzáillea" Urt IV 298. v.
KATIXIMA-EGILE.  Haurrer katixima irakasle. Ox 194n.
- KATIXIMAN ARI IZAN. Rezar, recitar el catecismo.  Dena othoitz eta arrosario. [...] Gaixo sintsa! Barda
ere gatuekin ari zen katiximan! Lf Murtuts 44.
- KATIXIMA TTIPI, K. XIPI. a) Catecismo para niños.  Katixima xipia edo giristino doktrina, haur xipien
instrüzionarendako. CatLan 5 (v. tbn. CatS 1, tít.). Katixima ttipia. Haur gaztenentzat. CatJauf 35 (v. tbn. VII).
b) Catequesis para niños. v. supra ej. de Xa Odol 25 en KATIXIMA HANDI (b).
kato (G-goi).  (Usado en contextos negativos). Normal (de inteligencia).  Oso "beteak", "katoak" ez ginela
izango halako saltsetan sartzeko. Goierritarra n.º 100 (1996), 12.
kato. v. 1 katu.
katokit-fiko. "Catochites, katokit fikoak" Urt IV 305.
katoliko (V-gip, S; Urt IV 303, VocBN, Dv, H), katoliku, katolik. Ref.: Lrq y Elexp Berg. 1. Católico (sust. y
adj.). "Eliza katolikoa, église catholique. [...]. Gizon katolikoa, un catholique. [...]. Catholicisme, sinhiste
katholikoa" H.  Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. La forma general es katoliko; hay katoliku
no ambiguo en Astarloa (II 4), Uriarte (BulaAl 26), JBDei (1919, 371), KIkV (38) KIkG (24), Eguzkitza, Orixe,
Txillardegi, N. Etxaniz y en Mirande (junto a katoliko). Hay un único ej. de katolik al final de Tartas Onsa (184)
baten mende.
firmado por un tal Bonnecase. En DFrec hay 46 ejs. de katoliko y 4 de katoliku.  Pierris apostoluaren
bigarren epistola katolikoa. Lç 2 Petr 1 (tít.). Katolikoa edo unibersala. Lç Ins C 7v. Sinestatzen dut [...] Eliza
Ama Sanktu katolikoagan. (Areso, c. 1591). FLV 1990, 206. Fede katoliko. EZ Noel 20. Katolikoen doktriña. EZ
Man I 9. Bihotz katoliko guztiez laudatua. ES 146. [Axularren] iskiribu katolikoak direla zerutikako kartak. Ib.
153. Eginik orazino Jaungoikoari, [...] prinzipe katolikuen bakiaitik. ZBulda 20 Ez da fededun katolikorik zerura
igan. Mb IArg I 198. Eliza katoliko, apostoliko eta erromanua. CatLan 56. Odol katolikoa nahastekatzia. AstLas
68. Ea ene katolikoak, zer iruditzen zaizute? (Munarriz, 1749). FLV 1989, 112. Apaiz katolikoak. AA III 435.
Zer progotxu da, norbaitek katoliko gisan sinhets dezan, baldin pagano gisan bizi bada? Dh 113. Indulientzia
osoa, [...] mundu katolikoan girixtino fidel guziei. JesBih 473. Errotik katoliko dire eskaldunak. Hb Esk 81.
Obrero katolikoen preregrinazioari jarriak. Ud 134. O, libertade katoliko ta / euskeldun benetakua! AB AmaE
32. Erlejione katolikoa besarkatü. Ip Hil 49. Katolikoen biltzarre handi [bat]. Arb Igand 127. Gorri ala xuri,
katoliko ala protestant. HU Zez 78. Giristino katoliko guzien Aita. HU Aurp 132. Gobernu eta persona egiaz eta
benetan katolikoak. Itz Azald 54. Gerratian katoliko egin diran asko. JBDei 1919, 371. Jende katoliko onan
artean. Or SCruz 127. Katoliko guziek / bat egin dezagun! Etcham 170. Erri katoliko bat dalako. Lab EEguna
77. Langille katolikuen bazkuna. Eguzk GizAuz 193. Polonia katolikoa suntsitu da. Zerb IxtS 112. Ferdinand V
Errege katolikoak moroak zafratu [zituen]. Ib. 108. Egi katolikua. Or Aitork 123. Aitonseme katolikoei [...]
aginte guztia kendu zien gobernuak. Mde Pr 254 (309 katoliku). [Kornubitarrek] erromatar katoliko egon nahi
izan zuten. Ib. 253. Katoliku irlandatarrak. Txill Let 125. Hara hementxet kaseta katoliko batzu. JEtchep 108.
Patxi katoliko zintzo bat izan da bethi. Osk Kurl 38. Mixiolari protestanteek eta bai katolikoek ere. Vill Jaink 20.
Eliz-barrutian zabaldurik arkitzen dan Ekintza-Katolikoaren saillen batean. MAtx Gazt 103. Aita Santua baiño
katolikoagoak. NEtx LBB 119. Jendea, jatorra, oso katolikoa. MEIG I 59.
 katolika (Lar). (Forma de fem.). "(Iglesia) católica, Eleiza guzierakoa: argatik deitzen da katolika" Lar. Cf.
Mg PAb 163: Euskaldun utsak ezin aitu eikeezala berba oneek; [...] katolikia, komuninua, erresurrekzinua,
sekulakua...  Elexa Santa Katolikan. Bet 6. Berze nazione katolikak. EZ Man II 188 (v. tbn. I 29 y Eliç 133).
Ezpaitügü deüsere ediren doktrina katolikari [...] kontrario denik. In Tt Arima XXI (v. tbn. Onsa 8). Egia
katolikak. Gç 24. Fede santa katolikan (1686). TAV 3.2.13. Jesu Kristo gure Jaunaren lege katolika saindua. ES
122 (v. tbn. 147). v. tbn. Mat 66 y 303. Ax 6 (V 3). Harb 6. Cap 6. VJ 8. SP Phil 548. Bp I 40 y 22. FPrS 6. OA
3. Arz 18. Urqz 34. Iraz 68. CatBurg 5. Cb Eg III 245. Ub 105. CrIc 46. Mg PAb 158. Gco II 72. CatLlo 6.
UskLiB 24. CatBus 5. Ur BulaAl 56. CatS 10. CatUlz 54. Anab Aprika 85.
 (Como primer miembro de comp. o como adjetivo precediendo al nombre).  Eliza guk aditzen duguna /
giristiño guztien duk katoliko bilduma. EZ Man I 30. Giristiñoa, eman diat eskarazko bersutan, / katoliko
manuala neure asti ordutan. Ib. 4. Katoliko eskuadran / ez da anitz holako. Bordel 89. Bizkaiko Katoliko-Lugin-
Bazkunen Alkartasunak. ForuAB 103. Katoliko batasuna (tít.). Etcham 166. Katoliku indarra bi zati eginik. Or
QA 80. Pozik bildu zan katoliko siñestera. Or Aitork 179 (144 katoliku siñeste; Eguzk GizAuz 73 katoliku
siñeskuntze). Katoliku irakaspena ontatik obesten nuan. Ib. 132. Etziduridan katoliku bidea artze-bearrik. Ib.
123. Katoliko edukazio bat eman nahi diot ene erraietako seme maiteari. Arti Ipuin 60.  Neska mutilen Langile
Katoliko Gaztediaren egutegia. MEIG II 133.
2. (V-gip). (En frases negativas). Sano; verdadero, auténtico. "Katoliko ez ibili, gaizki samar ibili. Nere kotxia
aspaldian eztabill oso katoliko. Osasunetik neu be enajabik bape katoliko" Elexp Berg.  Baliyo aundiko
moneda, / ez du gutxik galdetuko: / --Au gero fiña ote da? / Ez da txit katolikua, / [...] --Neri faltsua derizkit. Bil
91.
katolikotasun (Urt IV 303), katolitasun (-liktasun Urt IV 303).  Catolicismo.  Utzia zuen katolikotasuna.
Prop 1895, 147. Katolikotasunaren kontrako liburu et gazetak. BPrad EE 1897b, 409. [Gobiernuko jaunak]
zerbait indar katolitasunak artu zezakiela iyerri zioten. Goñi 40. Katolikotasunaren atzerakadak. JBDei 1919,
371. Espani artu du margolariak katolikotasunaren lurralde jatortzat. TAg GaGo 88. Euskaldun oro bildu gure
lantegian, [...] katolikotasun garbia ta euskozaletasun zabal anaikor bat esi bakartzat artuta. Ldi IL 144.
Katolikotasunaren zuzenbidea edo ortodoxia bat bakarra da. Ib. 150.
katolizitate, katolizitade. "Catholicismus, [...] katolikotasuna, katolizitatea, katolizitadea" Urt IV 303.
1 katon (G-goi). Ref.: A; SMuj. "Sudario. Dícese que los Maronistas le llaman tbn. así" A. "Lenago, [...] ilotzak
etzituzten ilarrietara zerraldoetan eramaten, eun andietan baizik. Ezkiogan Katon zuen eun onek izena" A EY I
230. "En Ezkioga llevan los muertos en camillas, y debajo del cadáver va una sábana que llaman illoi-izaria. [...]
A esa illoi-izaria, llaman también katona en Ezkioga" SMuj. v. HILOHE-IZARA.
2 katon (V-gip ap. Elexp Berg).  Catón (libro). "El Catón, el primer (y único) libro que se tenía en los primeros
cursos escolares. Katona leitzen ikasi ezkero eskola danak ikasitta zerela pentsatzen zan" Elexp Berg.  Nere
eskola izandu ziran / kartilla eta katona. Tx B II 219. Mutilla? Argiagorik eta ikastunagorik eztago errian.
baten mende.
Katona be badaki ta! Ag Kr 224. Liburuxka xamur bat, Jesusa, letra aundi batzuekin. Gero, katona. Arek letra
ugariagoa zuen. Zendoia 15. Liburu aiek katona eta / olako izenak zituzten. Insausti 72.
katonatu (G-goi ap. SMuj; A Apend), katondu (G-goi ap. SMuj). "Acomodar, ajustar unas cosas con otras" A
Apend. "Katonatu, acomodar, arreglar. Katonatu ditzazu ontzi oiek saski ortan" EEs 1921, 94. "Katondu, atar,
sujetar" SMuj. "Katonatu, acomodar" Ib.
katorrotu. v. katarratu.
katoselika. "(R) jugar a la toña" A. (Se trata, obviamente, de una expr. adv., no de un vb.).
katozita.  Catoquita.  [Demokrita filosofoak] zian bethi eskian kathozita harria, bere gana gaiza güziak
atheratzen dütiana. Egiat 178.
katrabilatu. v. katramilatu.
katradal. v. katedral.
katraderea. v. katadera.
katrafil. "(AN-ulz), mal vestida" Inza RIEV 28, 153.
katramila (-ll- G), katramil, katranbila (-ll- Lar, H (G)), katrabila (-ll- H). Ref.: A e Iz To (katramilla). 
Enredo, complicación; intriga, conspiración; quebradero de cabeza. "Cábala, negociación artificiosa", "maraña,
enredo", "trabazón" Lar. "Enchevêtrement, entortillement, embrouillement" H. "Quehaceres, quebraderos de
cabeza" A.  Tr. Documentado en autores guipuzcoanos a partir de mediados del s. XIX, aunque aparece ya en
el dicc. de Larramendi. Hay katranbilla en Iztueta y Donce; katramil en G. Mujika, T. Alzaga (Burr 45),
Loramendi y en EuskOl (1931, 26); katramila no ambiguo en EG (1955 (1-2), 6), Berrondo y Villasante, y det.
en Alzaga y Txillardegi. En DFrec hay 6 ejs. de katramil(a) y 1 de katramail.  Katranbilla itsusi onen bidez
sortu zan [...] guda portitz bat. 'Por estos feos quebraderos de cabeza'. Izt C 282. Tertulianok onelako ekuskarien
naspilla ta katranbillak agertzeko bakarrik liburu oso bat bete zuan. Donce 11. Au nere burua. Izan ere, egun
abetan, etxe ontako katramillakin ez nago ezertarako. Alz EEs 1924, 89. Baña, Pernando, zer esan nai dute
orain darabilzkizun sorgin-antzeko katramil oiek? Muj PAm 43. Zeinbat katramil (quebraderos de cabeza), /
arraun ta makil! Loram 87. Katramil beltza dabilkigu / aspaldi ontan astoakin. / Berriz ez nai ni ijitoakin /
tratoan sarturen. EuskOl 1931, 26. Katramilla bat nun, antxe nintzan leporaño sartuta. EG 1955 (1-2), 6. Doai
berezia zizuan eskola-katramilletatik berealako batean bere burua aske ipintzeko. Ib. 6. Eiza salerosteak edo
eraman-ekartzeak Agintariei katramillak eta lana emango lizkieke-ta. "Complicaciones y dificultades". EAEg 5-
1-1937, 729. Mozkorra nagoela, [...] iñoiz ez bezin garbiro ikusten ditut nere katramillak. Txill Let 95. Eroak
iruditu zaizkit gizonak, eta beren kezkak eta katramillak oro arrigarri. Ib. 128s. Bete egin zitzaion irudimena
liburuetako gai aietaz: [...] eta aiñ sarturik itxatxi zitzaion irudimen-barruan, egitazkoa zala iñondik ere uste-
ametsezko katramilla ura guzia. "Toda aquella máquina de aquellas soñadas invenciones". Berron Kijote 32s.
Lavieuxville jaunak bazuen katramilarik aski gauzak bere lekuan jartzeko. Vill in CatLav XII. Nola dan
erreminta / txarran katramilla. Insausti 187. Aspaldidanikakoa dugu katramila eta saltsa. MEIG VII 29.
katramilagarri, katranbilagarri (-ll- Lar). "Intrincable" Lar.
katramilatu (-ll- G-to), katranbilatu (-ll- G-to; -ll- Lar, H), katranbildu (Lar), katrabilatu (-ll- H). Ref.: Iz To
(katramilla). "Enredar, trabando, enlazando", "intrincar", "entricar", "enmarañar", "trabarse la lengua" Lar.
"Embrouiller, s'embrouiller, mêler. Egiteko katranbillatua, affaire embrouillée. Hastari katranbillatua, êcheveau
mêlé. [...] Bere burua katrabillatzen du, il s'embrouille. Katranbillatzen da, il se confonde en parlant, il
bredouille" H. "Enredarse (el hilo)" Iz To.  Bigarren kaltea, ezagueran ongi sartu baño len gazteak eren
buruak katrabillatzea, eta gero damuturik ibiltzea. AA II 69.
katramilatze, katranbilatze (-ll- Lar). "Trabadura" Lar.
katramilkiro, katranbilkiro (Lar). "Intrincadamente" Lar.

baten mende.
katramillosa.  (Forma de fem.). Enredadora, perturbadora.  Zure atzaparretan erortzen dan gizasemea,
egoan egiteko kemenik gabe uzten dezu. Au katramillosa, au! Alz Burr 17.
katranbila. v. katramila.
katratu (O-SP 220  SP, Dv y A). Descuartizar. "Briser" O-SP 220. "Laur zaldiz katratua" SP. "Romper,
quebrantar" A.  Zeren eta baitakusat iondone Estebe lapidatua, [...] san Hippolito laur zaldiz katratua. Harb
151.
katrazka. "(AN), no pudiendo llevar, haciendo grandes esfuerzos" A. Cf. gatazka (II, 2). v. katrazkaka.
katrazkaka (AN-5vill). "Esfortzu handiak egin zituen: [...] leertu artekoak egin zituen (V-gip), [...], ardia
katrazkaka ari da (AN-5vill)" Gte Erd 105. v. katrazka.
katredal. v. katedral.
katrera. v. katedra.
kats. v. 1 katxo.
khats. v. kirats.
katsabillu.  Parantzek batu ditu ostera abenda-katsabillu orretara senegalak, tunistarrak, argeliarrak,
madagaskarrak [...]. Ayerb EEs 1915, 156 (DRA traduce "mezcla, conglomeración").
katsu (AN-larr ap. Asp Leiz).  Tuerto.  Itsua katsueri argiaz mintzo. Or EG 1954 (9-10), 149.
katsutu. "Perder un ojo, no ver de un ojo" Asp Leiz. En AxN se explica lanbotzen (71) por katsutzen.
kattagona (det.).  [Zezen yostetan Montes] zirikuzko sarean burua emana, / xingolaz aphaindua ungi
kattagona. (Interpr?). Hb Esk 220.
kattagorri. v. katagorri.
kattalin-beltx.  Café.  Mari-Terexa! Ekarrazu kattalin beltx hoberenetik eta zikoriarik gabekoa. Mendizabal
GAlm 1960, 39.
kattalin-hezur. "Kattalin-ezur, hueso del tobillo. Kattalin-ezurre autsi zuen" Izeta BHizt.
kattalingorri. v. katalingorri.
kattalin-mundulin.  Bozetarakoan, Eisenhower ez dea aski gora ari izan espantuka, Amerikak ez zuela pleini-
bide izpirik: Kennedy zela kattalin-mindulin bakarra! Herr 1-12-1960, 1 (DRA traduce "quejica, llorón").
kattalo. v. katalo.
kattandu. "Debilitarse, extenuarse" JMB At.
kattola. v. kaiola.
1 katu (gral.; Lcc, Lar, Añ, Dv, H (V, G)), gatu (AN-egüés-erro-ilzarb-olza, L, BN, Ae, Sal, S, R; Volt 61, Deen
I 160, Ht VocGr 339, H; -th- SP, Urt I 316, Arch VocGr, VocBN, Dv, Gèze, H, Darric ap. DRA), kato (V-m).
Ref.: Bon-Ond 143; VocPir 388; A (katu, gatu); ContR 519; Lrq /gathü/; Iz Als, Ulz, ArOñ, R 396 (maipéan);
Holmer ApuntV; Etxba Eib; ZMoso 68 (gatu); EAEL 87; Elexp Berg; Gte Erd 194 y 17.
 Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos: la forma katu en textos occidentales y gat(h)u en los
septentrionales. Entre los navarros hay katu en Inza, gatu en Lizarraga de Elcano y Zoilo Moso y kato en textos
baten mende.
de las Cinco Villas. En DFrec hay 18 ejs. de katu, meridionales.

1. Gato. "Gathuak lemamia ian, gogoetari iarri eta ohera etzin. Norbait gelditzen denean tratuan galdurik ezin
geiago" SP. "El gato escaldado del agua fría ha miedo, katu ugaldatua, ur otzaren beldur da" Lar. "Gato
maullador nunca buen cazador, katu maukaria, ezta izango eiztaria" Ib. "Piensa el ladrón que todos son de su
condición, gure katuak buztana luze, nork bera bezala besteak uste" Ib. "La maza y la mona, se dice de los que
andan juntos y se buscan, katua saguen zai" Ib. "Maipéan diózu gátia, el gato está bajo la mesa" Iz R 396. "Katu-
baltzak esaten dabe, zoriona ekartzen dabela" Etxba Eib. "Katua ugara da (AN-gip, B), katuak harro dira (G-
azp)" Gte Erd 17.  Saguak jango dabena ka]r[tuak jan dezala. RS 532 (v. tbn. el mismo refrán en O Pr 704).
Gathuak altxatura ian. "Hori erraiten da edozeinek bere on guzia irion duenean". O Pr 603. Gathua brasen
gainetik bezala, saltoka eta lasterka dohazi. ES 196. Katuba miaoka, / ostera etxeko andria / beti agiraka. DurPl
49. Katubak daruan sardiniari, oratu egijok. Mg PAb 123. Traillan katua ta zakurra egongo lirakean eran. AA I
569. Txakur-katu adiskideak. Zav Fab RIEV 1909, 34. Gathu gasna-zale. Gy 244. Lau gathu zahar, anjelusean.
Elzb Po 208 (tbn. en Barb Sup 117 y Or Eus 113 gatu). Nor zan baña ain bioztsua / katu bateri lotuko eutsana /
inoiz arrana. Azc PB 45. Ementxe ikusi bear dogu nok daroan katua uretara. Echta Jos 69. Gatuari behar sarri /
joare klaska bat ezarri. Ox 121. Gatuak ñaka batez / biltzen nau tripara. Etcham 115. [Andrandiak] urten ziran
jauregittik katu buztija baño epelago. Otx 53. Leiza-artza eta leiza-katua. JMB ELG 16. Goxo-goxo sutondoan,
katua baño areago. Ldi IL 28. Katu zarrak bañan bizi luzeagoa izan oi dute. JAIraz Bizia 78. Zakur-katu aritzen
ziran luzaro, alkarri esateko guziak esanaz. Etxde JJ 172 (v. tbn. AlosT 24). Katu miaularien bat [zan]. Bilbao
IpuiB 88. Gatuen begiek argitzen dutela gauaz. JEtchep 38. Otzaratxu bat eskegi dau soka mee batetik, andra
katudunak. Erkiag BatB 121. Listoa dala uste arren, / erbitzat sartu katua. BEnb NereA 162. Nafarroko erregeak
egin zuen bere baitan gatu horrek bazukela beste buztanik. "Il devait y avoir anguille sous roche". Ardoy SFran
49. Gauez katu bat azaltzen zala miauka. BBarand 24. Gatua bezain apal nindagola. Larre ArtzainE 160. v. tbn.
Cb Eg III 366. Añ LoraS 179. VMg 38. Astar II 41. It Fab 25. Sor AuOst 82. AB AmaE 237. Urruz Urz 25.
Apaol 117. Ag Kr 170. Iraola 133. A Ardi 116. Noe 76. JanEd II 98. Inza Azalp 32. Kk Ab II 90. Tx B II 101. Or
Mi 79. MendaroTx 42. Alz Burr 22. Laux AB 63. TAg Uzt 63. Arti MaldanB 215. And AUzta 82. Osk Kurl 55.
Gand Elorri 97. MAtx Gazt 15. Alzola Atalak 53. NEtx LBB 313. Lasa Poem 57. Berron Kijote 199. Ostolaiz
111. Gerrika 272. Gatu: LE Matr4 528. StPierre 35. Lf Murtuts 44. Zerb Azk 43. EZBB I 122. Gathu: Saug 170.
Arch Fab 221. Hb Egia 4. Zby RIEV 1908, 91. ArmUs 1906, 70 (ap. DRA). Balad 88.
 (Aplicado a otros felinos).  Bere onduan kato-koiote / legoyak eta guztiak. Auspoa 39, 60. Koiote, kato,
legoi ta suge / bertzerik ez da arkitzen. Auspoa 77-78, 253.
 Katuak deramala neork nai eztuna (B). "Al que no quieren otros que lo lleve el gato". A EY IV 39. Gathu
ilhorra bezain hozpera (S). "Friático como una gata que ha abortado". A EY III 237. Gathuak bihotza yan dakozu
(BN-mix). "Se ha acobardado". Ib. 238 (v. tbn. 65 katu (V-ger, B)). Katue kanpoan denean, arratorik pesta (AN-
larr). Inza NaEsZarr 680. Katuak kanpoan, ta arratoiak besta (AN-5vill). 'Etxeko nausi-andreak kanpoan, mutil-
neskameak besta'. Ib. 1769. Nik loxintxa katuari, katuak bere buztanari. EZBB II 69.
 (Como primer miembro de comp.). "Katu-burrukak, geixenetan, tellau barrenian" Etxba Eib. "Katu-zarpadia,
soltzen dan zaurixa" Ib.  Katuarrainak katu-janaritzat egokiago [dira]. A Ardi 14. Arrika egiten dautsoe katu-
karraixi andijak eurak egiten dabezala. Kk Ab I 57. Katu-ama umeekin baño amorratuago jarki zaiguk. NEtx
Antz 146 (cf. katama). Deadarrak [...] entzun legiz; katu-jagolearenak ain zuzen. Erkiag BatB 124. Katu-
atzaparretan erori dan xaguaren antzeko. NEtx LBB 111.
 (Como sobrenombre).  Ala zion Katu arrantzaliak [...] --Ni sagarduen esklabua naiz. Iraola 58. Badugu
giza-seme gazte bat "Katua" zelako lapur ospetsua. MEIG I 187.
2. (V, G; Añ (V)). Ref.: A; Gte Erd 224. "Borrachera", "embriaguez" Añ. "Katu ederra eukan (V-gip), [...],
mozkor ikaragarria (AN-gip)" Gte Erd 224.  Aita semiak edanda dagoz [...] aita katu andijaz ta semia bere
bai. Mg PAb 61. Artzen dabe bakoitxak bana / ardao baltzezko katua. Azc PB 116. Ezeban iñoiz katurik edo
atxurrik edo sapalorarik edo moskorrik artuten. A Ezale 1897, 198b. Bart gaberdian / arek eroan katua! (V-
och). A EY IV 58. Zapi ta zapi esanagaiti ezin dot kendu katua (V-och). Ib. 76. Jose Mondragonek dauko / katua
por gala. A CPV II 702.
3. (V, G; Lar, Aq 103 (G), H), gatu (-thu H). Ref.: A; Elexp Berg. "Gatillo de escopeta" Lar. "Katua eraikori,
jaso (G), amartillar la escopeta" Aq 103. "Gâchette, pièce qui fait partir la détente d'un fusil" H. "Katun zegok,
está en el seguro" SMuj EEs 1921, 94. "Eskupetian ezkerreko katua eztabill bia dan moduan" Elexp Berg. 
Zizpan gerturik zeuzkan / gizonak bala bi / ta katuan eskua, / irauzteko aurki. Ir "Usoa" (ap. DRA).
4. Mielga. v. katuarrain.  Katu, pinpiño, kolaio ta beste arrai-mota anitz. Elizdo EEs 1926, 10. Oso
sukaldari ona gañera [...]. Besteak beste, katua maniatzen oso esku berezia zuan. MMant 21.
5. "Gathu, katu, [...], instrument de tonnelier servant à retenir les cercles tandis qu'on les place" H.  (V-gip).
Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg. "Katua, el gato para levantar grandes pesos a poca altura" Iz ArOñ. "Gato para
levantar cargas" Elexp Berg.
6. (B), kato (V-m). Ref.: Etxabu Ond 107; Gte Erd 194. (En frases negativas). "Katoik be ez ikusi, no ver ni
alma" Etxabu Ond 107. "Animarik etzan an (G-azp), [...], etzen lau katu(r)ik (B)" Gte Erd 194.  Ez ei zan
Eibar-en katurik pe a ezagutzen ez ebanik. SM Zirik 103.
baten mende.
- HAITZ-KATU, BURDIN-KATO, JAINKOAREN KATU. v. haitz, burdina, jainko.

- KATTU (AN-5vill, B; gattu L-sar). Ref.: A; EAEL 87. (Forma con palat. expresiva).  Kattalin, pottolin,
kattuk urdaia jan din, kattakumik olata, iretzat ain (aien) ordata (AN-larr). Inza Eusk 1927, 153. Kattu bat ere
eraman oi zuten [...] pizti errukarria bizirik erretzeko. Etxde JJ 171.
- KATTU-ERDIKOAN. (Estar, etc.) medio borracho. v. KATU-ERDIAN.  Ortik asetzen zalla dirudi, / edaten
asitakuan; / batere uste ez nuala nau / jarrri kattuerdikuan. Olea 147.
- KATUAK EGIN. "(V-m), hacer saltar una piedrecilla en el agua, litm., hacer gatos" A.
- KATU-AMETS. Quimera, ilusión.  Barruan erabillezan gogoetak [...] zakur-ames edo katu-ames biurturik,
utsean geldituko ete? Erkiag Arran 147.
- KATU BASA. "Gathu basa, chat haret, chat sauvage" H. v. basakatu.  Otso-kujoteak, gatu-basa eta sugeak.
Larz Iru 58.
- KATU-BELAR (Lar, Lcq 132, H (V, G); -berar Izt C 43; gathu-belhar H; k.-bedar V-gip ap. Elexp Berg; H).
"Gatera, hierba" Lar. "(Nepeta cataria), hierba gatera" Lcq 132. "Herbe aux chats, calament" H.
- KATU-BIZAR (gathu-bixar S ap. Alth Bot; gathü-bizar S (Foix) ap. Lh). "Delphine" Alth Bot 7. "Nigelle,
gathü bixarra" Ib. 15. "Ajenuz, arañuela (Bot.)" A. "Delphine, nigelle, dauphinelle, pied d'alouette (bot.)" Lh. 
Bada gathu-bixar mota bat baino gehiago. Zerb GH 1931, 226.
- KATU-EME. v. kateme.
- KATU ENBRA. "Chatte, [...] gatuenbra (R)" VocPir 389.
- KATU-ERDIAN (G-azp-goi, AN-5vill). Ref.: A; Gte Erd 224. "Alegrillo, ni borracho ni ayuno" A. "Katu
erdian dago [...], katu erdian zabillek, [...] erdi mozkortuta" Gte Erd 224. v. KATTU-ERDIKOAN.  Patar-
botil bat ustu ziteken [...]. Katu-erdian zeudeken geienak, bero-bero jarriak. TxanKan 155.
- KATU-ERDIKO (G-goi). "Seguro de escopeta" SMuj EEs 1921, 94.
- KATA-GOROTZ. Excremento de gato.  [Manta] kata-korotzez zikindua zegon ta utzi egin diat. EgutTo 6-1-
1920 (ap. DRA).
- KATU-GORRI. "Géranium, gatu-gorri" T-L.
- KATU-IGERI EGIN (k. ugar egin V-ger ap. DRA). "Nadar manoteando, sin práctica; como los gatos (V-ger)"
DRA.  Katu-ugar egindda ezetariko kalte barik urten al ixan eban urmaeletik. Otx 157.
- KATU-JAN. Comida a base de gato.  Txakolin-etxe batean gertau eutsen katu-jana. Alzola Atalak 53.
- KATU-KUME. v. katakume.
- KATU-LARRU. v. katanarru.
- KATU-LORE. "Katu lora (Stachys lanata)" Elexp Berg.
- KATU-MARROSA. "Aullido de gato. Katumarrosak, ikaragarrixak or Mekoleta-torre aldian" Elexp Berg.
- KATU-MUSU-GARBITZE. "Lavado ligero de la cara" JMB At.
- KATU-NATA. "Gathunata (S-saug), excrément de chat" Lh.
- KATU-PITOTX (gat(h)u-p. S, R; Foix ap. Lh). Ref.: A (pitotxa); Lrq. "Gathu-pitotxa, fouine" Dv s.v. pitotx.
"Marta, veso. [...] Duvoisin cree que pitotxa y gatu-pitotxa no son lo mismo, por más que muchos los confundan.
En R y S, por lo menos, son lo mismo" A. "(Foix), putois" Lh. "Putois, chat sauvage" Lrq.  Urxintxa, gathu-
pitotx eta añiñer, arrotzekilako har emanetan hain zuzen bidez presatuak, erbiak berak bezala, eskasterat
dohazku. Prop 1898, 184 (ap. DRA). Axeriarekin oilateian etsaik haundienak fuña eta gathu-pitotxa. GaztAlm
1934, 53 (ap. DRA).
- KATU-URDE, KATA-URDE (H (que cita a Lar)), KATURDE (Lar). "Icneumón, vulgarmente ratón de Indias"
Lar.
- KATU-URRIXA. "Gathürrüxa, chatte (S)" Lrq.
- KATU-USAIN, KATA-USAIN. Olor a borrachera.  Neure emazte belendin / kata-usaia deragin. "Despides
olor a borrachera". Or Eus 67.
- LIZUN-KATU, ZAKUR-KATU. v. lizun, zakur.
2 katu. "(B), roer" A.
katuar. v. katar.
katuarrain (V-m; Izt C 205, FauMar 17), katuarrai (G-azp, AN-gip; Lar, Añ, H, FauMar 17), gatu-arrain (T-
L), gattuarrain (FauMar 17). Ref.: AEF 1960, 45; Garbiz Lezo 54; Zubk Ond (katuarrain).
 "Tollo, pez" Lar y Añ. "Mielga, pescado" Ib. "Pimpido, pescado" Ib. "(Galleus nilsoni), el tollo, katuarrai"
Labayru Hist I 516. "Katu-arraia, chat de mer" H. "Katu-arraia, gato de mar" Elizondo EEs 1926, 33. "Chat de
mer" T-L. "Gatu-arrain, grande roussette" Lf GAlm 1957, 33. "Katuarraia, monatxa, lixa, gattuarraina, pez
perro, pintarroja, tollo, moma (Scyliorhinus caniculus)" FauMar 17. "Katu-arraina, cazón, mozuela, callado
(Mustelus asterias)" Ib. 20.  Katu arrai eme bat erosten ari naizela arrandeian. Iraola 53. Cattfish du izena
ugarienak, katuarraina esan nai du. A Ardi 3. Katuarrainak katu-janaritzat egokiago [dira]. Ib. 14. Lixa,

baten mende.
katuarrai, arrai zabal edo traman, aingire, legatz. Elizdo EEs 1925, 248.
katueme. v. kateme.
katuil. v. katail.
katuka (V-oroz ap. A; Aq (AN)), gatuka (L, BN ap. A). 1. "Katuka ibilli, andar a gatas" Aq 962. "(Andar) a
gatas" A. 2. "Habilment, silencieusement, à pas feutrés" Lh.
- KATUKA EGIN. Trepar.  Errekaldek [...] katuka egin zun goraiño eta ni bere atzetik igo nintzen sokaz
baliaturik. "Trepó hasta arriba". Etxde Itxas 66.
katu-katuka. "(V-och, R), (andar) a gatas" A. v. katuka.
katukeria. "Katukeri, marrullería" A Morf 64.
katuketa, gatuketa.  Búsqueda de (los) gatos. "Aeluros, [...] gathuketara, gathuketan" Urt I 316. "Aeluros
venari indagare, gathuketara goatea, gathuketan ibiltzea" Ib. 317.  Ohartu ginen gure sukaldean eskas
ginituela [...] gure gatuak [...]. Beraz, [...] itzuli ginen bi ttipiak, gure etxe zaharrerat, gure adixkide
gatuketarat... Larz GH 1959, 91.
katuki (c. sg. A), gathuki (Dv). 1. "Viande, portion de chat" Dv. "Carne de gato" A.  Ikhusi duk behinere
gathurik gathuki jaten? Prop 1901, 185. 2. "(c.) felino, cosa de gato" A.  Isturitz-ko tresna-ertia: 1, katukia;
2, zaldia. JMB ELG 43. 3. "(V, G), persona de mucha resistencia" A.
1 katukin, gatukin. "Le miaulé <miollé> du chat, gathukina (O)" SP s.v. marauoa. "Gatukina, maullido
(Darric)" DRA.
2 katukin. "Katukin, apasionado por los gatos" A Morf 143.
katukume. v. katakume.
katularru. v. katanarru.
katuli, katulu. v. katilu.
katumamu. "(V-gip), especie de gato montés, parecida al gato ordinario, cuya cola es gruesa y larga como la de
los gatos de angora <-ola>" A.
katumao. "Katu-maua, el gato montés (rayado como tigre)" Iz ArOñ.
katunabar.  Tigre. v. katamotz.  Eztago katunabar amorraturik eztare legoien azi gaiztorik. 'Tigres
féroces'. Ibiñ Virgil 85.
katura (A, que cita a Gy).  Presa, captura.  Han zabillan eskopeta batekin, / hauzoko mutill bat zenbait
katura nahiz egin. Gy 54. Ihiarekin igela, / bi katura eginik horla, / miru Yaunaren bihotza / lorian igeri
dauntza. Ib. 66.
katusarpa. "Gatuna (Bot.)" A, que cita el msLond.
katutar. "Gatuno" Lar.
katutu, gatutu (gath- Urt Gram 385  A). 1. "Se décourager, gathutzea, oillotzea" Urt Gram 385. 2. (V ap.
A; Añ, H (V)), gatutu (A Apend). "Emborracharse" Añ. "S'enivrer" H.  Ezta posible, / edo nago zoratuba, /
edo bestela nago gatutuba. BorrB 25. Sarri katutu edo ordituten dana. Mg CO 220. Iñoz katutu edo yakinaren
2
ganera lar edan. Añ EL 143. Iruzpalau gizon katutuen aurrean, bakar-izketa gardena asten zuen Sokratek. Zait
Plat 85. 3. "Aficionarse, como el gato, a estar junto al fuego" Iz ArOñ (s.v. sukatutu).
baten mende.
katutxo (Lar), katutxu.  Dim. de 1 katu. "Gatillo" Lar.  Txalopin txalo / katutxoa mizpira / gañean dago.
Canc. pop. in Ag G 77 (tbn. en NEtx LBB 317 y Antz 130). v. tbn. Bilbao IpuiB 197 (katutxu).
katutxori. v. katatxori.
katutzar. "Gatazo" Lar.
katx. v. 1 katxo.
katxa. v. garitxa.
katxaba (V-gip ap. Elexp Berg).  Cachava, cayado. "Katxabia artu ta pasiaria eitte zeban egunero" Elexp
Berg.  Errikardo Baroja pintorea [...] bufanda ta bizar zuriakin, katxabia eskuan. Alzola Atalak 76.
katxabatxo.  Dim. de katxaba. "Bere katxabatxuakin tenplau asko ibiltzen dok aura" Elexp Berg (s.v.
tenplau).
katxarro (V-gip ap. Elexp Berg; Lar DVC 198). 1. "Cacharro, recipiente de arcilla. Aintxinan etxeik etxe
ibiltzen zien katxarruak saltzen" Elexp Berg.  Nai badituzte saldu / beren katxarruak. Tx B 136.
 "Traste, aparato" Elexp Berg.  Eletrizidadeko katxarroz preparatuta egiten zuan lana. Albeniz 129.
 "Zure kotxia katxarro bat eindda dago [= 'estar destartalado']" Elexp Berg. 2. "Tras "mutil" y sobre todo
"neska", hermoso. Aura zuan neska-katxarrua, aura" Elexp Berg. En G-azp al menos se emplea tbn. en
contextos más amplios.
- KATXARRO-SALTZAILE. "Cacharrero, vendedor de objetos de alfarería. Oiñ ezta ikusten katxarro
saltzailleik" Elexp Berg.
katxarrotxo.  Dim. de katxarro.  Radiuan moduko katxarrotxo bat. SM Zirik 22.
katxarrotzar, katxarrozar (V-gip). "Enorme. MAN kamioiak kriston katxarrozarrak die" Elexp Berg.
katxaza.  Cachaza.  Eztakit olakua / zelan ixan leiken; / zure katxaza orrek / nauko irikiten. Enb 170.
katxe. v. 1 katxo.
katxemarin, katxamarin (Chaho).  Cachemarín, cachamarín.  Katxemarin, bergantin edo barku batekin
eraman ditzakete egun batetik bestera nai dituzten erleak. ErleG 19.
katxet (L, B, BN-baig, Sal, S, R ap. A), katxeta (B ap. Izeta BHizt; A). 1. Clavo. "Tachuela, clavito de
zapatos" A. "Tachuela, Katxetakin itzetu ginuen. Katxeta zorrotzak ditugu" Izeta BHizt 583.  Ezar bakotxa
bere untzian katxet mota guziak. JE Bur 60 (v. tbn. 59). 2. (Fig.). "Katxeta (BN-baig), mala disposición del
cuerpo al día siguiente de una francachela" A.
katxeta. v. gartzeta.
katxetatu. v. kaxetatu.
katxetero.  Cachetero, puntillero.  Ematen diyo ezpatazo bat zezen preskoari eta nun botatzen duben ankaz
gora [...]. Beriala etorri zan muñ-jotzalle edo katxeterua. Sor Bar 74.
katxikamu (V-m ap. AEF 1960, 37; A). "Katxikamu, el [anzuelo] más pequeño" A (s.v. amu).
1 katxin. "(V-arr-oroz-och), miche, bolo pequeño que vale por once, cinco o cuatro, según la costumbre y se
coloca fuera de la línea o líneas de los demás bolos" A.
2 katxin. "Darric. en su dicc. ms. dice que katxin errea significa mal carácter" DRA.
baten mende.
katxina. v. kate.
katx-katx. v. gatz.
1 katxo (BN ap. A  VocBN; Dv, H (+ kh-), A Apend), katx (S ap. A), kats (DRA), katxe (kh- L, BN, S ap. Lh),
katxu (L ap. A; H ap. Lh (kh-)). 1. "Cor au pied" Dv. "Callo en los pies" A. "Katxu (L), callos de la piel" Ib.
"1. cal, peau durcie des mains ou des pieds. 2. durillon, cor aux pieds" H. "K(h)ats, callo" DRA.  Egidaitzut
[zapetak] zangoa errexki sartzeko gisan eta punta biribil, ezen khatxoak baditut erhietan. "Des cors". Darthayet
Manuel 386. Pilotarien esku-mamiko katxo bereziak. Lf ELit 275. 2. "Katx, padrastro de dedos (BN-lab)" A
Apend.
2 katxo. "(AN-gip), pez parecido al besugo, más rojo y de ojos grandes" A.
3 katxo. "(B), cazo" A.
4 katxo (B ap. A; H (kh-)).  Cacho, agachado. "Abere khatxo (L, BN), bête qui a ses cornes dirigées devant soi
et en dedans" H. "Animal cornigacho" A.
5 katxo (V-gip, AN-larr).  "Katxo, zurdo" Asp Leiz. "Katxo, katxua, (el) zurdo" Iz ArOñ. "Mutil ori katxua da,
ese muchacho es zurdo" (V-gip).
6 katxo. "Acheter une chose au poids de l'or, katxoak pagatu" Herr 17-1-1957, 4.
katxoi (V-m ap. A).  Cachón. "Maretón, olas pequeñas en alta mar, producidas por el viento" A. v. katxopa.
 Aize izugarriaren menpe, katxoi jagi, uin edo baga andien erdian. Erkiag Arran 78. Katxoi zuri [...], koska
bitsezkoak. Ib. 162. Kardalaren atzetik etorten dira erlaizea, katxoia ta abar. Zubk Kardala 3 (ap. DRA).
katxola. "Hablando F. Múgica de un caserío de Ayete (G) que tenía ese nombre, decía que en su niñez oyó
llamar así al matorral" DRA.
katxondan. "(R-uzt), celo de la perra" A. (Se trata de una expr. de valor adv.).
katxopa. "(G-bet), maretón, olas pequeñas en alta mar, producidas por el viento" A. v. katxoi.
katxu. v. 1 katxo.
katxunbe. "Cachumbo" Lar.
katxupin. "Cachupín, chapetón, español que vive en Indias" Lar.
katxutx (L, B ap. A; VocB), katxutxa (Sal, R ap. A). "Katxutx, gorra de visera" VocB. "Gorra de visera" A.
"Capucha" Ib.
katz. v. gatz.
katzagitu. v. gatzagitu.
katzaka (L ap. Lh). 1. Disputa, pelea. v. katzakada, gatazka.  "Jainko ttipien" eta medikuen artheko
katzaka batzu ikusiko ditugu. Herr 28-11-1957, 2. Eskuko erhiekin erabiltzen duen katzakak erakusten du [hari
ere kantuz ari denean gostatzen zaiola bere sailaren eremaitea]. Xa Odol 39. Xahar eta gazten artean elgarrekin
bizi direlarik ardura katzaka eta samurgoak jazartzen dira. Aphaule Othoizlari 1966 n.º 46, 15. Ba nakien gu
biak akort jarri orduko behar ginuela zenbait katzaka egin. Etchebarne 105. 2. Peleando.  Oiloak katzaka eta
herrautsian ihauska. Almanaka Berria 1885, 10 (ap. DRA).
katzakada.  Disputa, pelea. v. katzaka.  Trinket xahar batean, Pedro, Manez eta Xemartin batzuek
baten mende.
zerabiltzaten katzakadak. GAlm 1930, 34 (ap. DRA). Ondoko egunetan ze katzakadak..., ze tiroak eta zer
irrizaflak! Herr 2-12-1965, 3 (ref. a un torneo de mus).
katzakatu (T-L).  Empeñarse, hacer todo lo posible. "Houspiller" T-L.  [Zure etsaia] zure gutizia on
guzietan zuri poxelu egiteari katzakatzen da. Leon Imit III 6, 4 (SP, Mst, Ip egin ahala (oro) egin, Ch ahal
guziak egin).
katz egin.  Deshacer, destrozar.  Zure asarre amorratuak / katz-egin (apurtu, txiki-txiki egin) bitza beren
asmuak. Loram 98.
katzimarro. "(S, Foix), ébouriffé" Lh.
kau. v. hau.
kaudal (Lar), kaudale. 1. "Caudal, hacienda, especialmente de mucho dinero" Lar. "Peculio" Ib.  Kaudale
eta hazienda [...] mundu guziko bekatuengatik zor zaradenen pagatzeko. Ber Trat 75r (v. tbn. 70v). Zeñ itsua
izan bear duen, Jainkozko kaudal onen prezio edo Jesu Kristoren odol ta bizia bere animagatik [...] eman au
ikusi ta ezagutzen ez duenak. Cb Eg II 161. Artu eta emon dirian diru eta kaudalen ganian. (1866). BBatzarN
217.
2. Cabal (?).  Zuek gaiti il da ene zaldun kaudala. IC I 555.
kaudalatu.  Acaudalado, rico.  Illtzen dirade Presidentiak, / Errege ta Aita Santuak, / bai eta pobre denak
bezala / munduko kaudalatuak. Yanzi 59.
kaudaldun. "Caudaloso, muy rico" Lar y Añ.
kaudaloso.  Caudaloso.  Eta, bere bidea ekarrela, el zidin ribera utra kaudaloso baten. Lazarraga 1146v.
kaudan (G, AN-gip; Lar, Lcq 113, Dv), kandana (L), kanden (H ap. Lh). Ref.: A (kaudan, kandana); A EY III
211. 1. "Madroño, árbol" Lar. "Arbousier" Dv. "Kaudan, kaudan, duenak eztuenari eman, madroño, madroño,
quien tenga déselo a quien no tiene (G). Los niños de Fuenterrabía piden por medio de estas palabras fruta a los
dueños de huertas el día de Todos los Santos" A EY III 211. Kandana en Azkue se trata, con toda probabilidad,
de un error de lectura o de copia de kaudana. v. ania-mania.  Titia utzi duten / auntzentzat da berriz /
kaudanaren muskilla / bazka ona anitz. It Fab 195s. Arte, eriñotz, kaudan, gorozti. Ag AL 108. 2. "Madroño,
su fruto" Lar.
- KAUDAN TXIKI. "(msLond), gayuba" A.
kaudanaga. "Madroñal" Lar.
kaudela (L, BN-ciz-mix; VocBN, Dv, H ap. Lh), kautela (Sal). Ref.: A (kaudela, kautela); Lh.  "Plainte,
murmure" VocBN. "Ez egin kaudelarik" H (ap. DRA). "Queja, murmullo" A. Cf. kautela.
kaudimen ( Dv  A). "Ressources pour servir de garantie; solvabilité; bien qui puisse répondre à une debte"
Dv. v. gaudimen.
kaudimendun (L ap. Lh; Dv  A). "Qui a des biens pour répondre à un emprunt, à une amende" Dv.
kaudimengabe (L ap. Lh; Dv  A). "Insolvable, qui ne laisse pas de prise au créancier" Dv. "Insolvente" A.
kauen.  (En exclamaciones). Me cago en.  Patxikuk esan zuan: --Kauen jito! --Ori zuan bere maldizioa.
JAzpiroz 61. Kauen sos! Emen ere ni etorri zain egongo zituan obran asteko. Zendoia Auspoa 295, 202.
kauja (Dv  A). "(BN-bard), tombereau" Dv. "Chirrión, especie de carreta" A.
kauka (AN-gip ap. A), kauke (B ap. A). 1. "Jauja, ganga" A. v. jauja.  --Jokorako dirurik ez al daukak?
Gurean etziok ba. Joan ari Peru Odolkigana, arrek emango dik kauka. Ag G 130. 2. "Kauke (B), la eternidad"

baten mende.
A.
kaukalier (Sal ap. A). "Pobre, indigente" A. v. kauteler.
kaukasiar.  Caucásico. v. kaukastar.  Ez dek txantxetan artzekoa kaukasiar biurri au [Stalin]. TAg GaGo
82s.
kaukastar.  Caucásico. v. kaukasiar.  Kaukastar hizkuntza. Mde Pr 221. Eskuara eta kaukastar mintzairek
eite handia dute. Othoizlari 1960, 269.
kau-kau. 1. (Onomat. del habla).  Suprefeten lanik handiena, zuin da? Herrien nahastia. [...] Maulekoaren
bisita ükhen berri dügü. Izan zaikü kau-kau bere martxandizaren eskentzera. Eskual 7-1-1910, 3. 2. (Onomat.
del ladrido).  Txakur beltz onek argi / egiten du guau guau; / txakurtxo gorri orrek / obeago kau kau. EEs
1925, 36.
kauke (Lc, BN-arb ap. A). 1. "Pobre, indigente. Kauke tzar, kauke arrunt tzar (BN-arb), persona mal educada,
grosera" A. v. kaukalier. 2. "(BN-baig), disforme. Xapel kauke bat, un sombrero que se mete hasta las orejas"
A.
kauke. v. kauka.
kaukel (L-côte, BN-lab ap. A). 1. "Especie de marmita de hierro que se coloca sobre un trébede" A. 
[Kozinertsak] utzi zituen bere sua eta kaukela. EskLAlm 1909, 15.
2. "(L-côte), renacuajo" A.
kaukezia. "(BN-arb), pobrezia" A.
kauko (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ. "Moneda (voc. puer.)" A. "Autzi káuko, toma dinero (se dice a los niños)" Iz
ArOñ.
kauku. v. kaiku.
kaulota. Figura en SP, sin trad.
kaun. v. jaun.
kaunus-fiko. "Cauniae, karia fikoak, kaunus fikoak" Urt IV 331. v. karia-fiko.
kaur. v. hau.
kaurin. v. hagun.
kausa (B, S; Lar, Añ, H ap. Lh). Ref.: Lrq; Gte Erd 74. 1. Causa, motivo, razón; origen. "Causa, motivo, fin,
kausa arrengoa" Lar. "Zer kausaz bota zuten herritik? (B)" Gte Erd 74. AxN explica parte bat bedere (526), por
beste zenbait kausaz landara.
 Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos, si bien va escaseando al Sur en el s. XIX (se
encuentra sólo en algunos textos alto-navarros, en Xenpelar y AzpPr), y en el XX su empleo disminuye
notablemente en todos los dialectos. En DFrec hay 50 ejs.
 Eta kausa honegatik gelditzen da [...] reputazione bage. E 5s. Haren izena ez iura kausa gabe banoki. Ib. 47.
Zer da kausá zeinagatik hemen baitzarete? Lç Act 10, 21 (He zer da kausa; TB arrazoi, Dv aria). Kausa
hunegatik reprehenditzak hek biziki. Lç Tit 1, 13 (He arrozoin). Nigana zaozela dirudizu / enojadarik beti kausa
baga. Lazarraga 1186r. Oi zuk ni ondo trataetako / asko da nigan kausarik. Ib. 1184r. Ni onerean joateko /
kausea oi ta zara zu. Ib. 1146r. Zeurorrek emun dozun gero / kausa orijinalea. Ib. (B) 1164vb. Onerestea daukat
biotzean sarturik / linda eder galanpat kausea izanik (1609). TAV 3.1.22, 4. Aserratu eta despitatu den kausa
izatu naiz. EZ Eliç 150 (v. tbn. Man I 116). Haur da kausa eta arrazoiña zeren hiri hura hala galdu zen. Ax 190
(V 129). [Bekhatua] da kausa baitago / erretzen damnatua. Arg DevB 12. Tribaillia ere kausa lijitimoa da
baruretik gizonaren dispensatzeko. Tt Arima 66. [Andre dena Maria,] gure bozkarioaren kausa. Gç 147.
baten mende.
Diferentzia hunek nondik duen bere ethorkia edo zer den hunen kausa. ES 137. Kausa eta motibo justurik ez
izanik. OA 150. Kondenatzen du, haren kausa izatu den pasionea. He Gudu 50. Zoin dira bekatü hunen kausa
ordinariuenak? CatLan 114. Aita San Inazio, / sarturik lurpean, / frantzesaren bildurrak / dago iru urtean. /
Orain bidaltzen dute / kausa apuntean. FrantzesB II 40. Hamar urtez düzüla diozü sofritü / ene osaba jauna
kausa izan düzü. 'Mon oncle en fut la cause'. Etch 82. Dekret bat eman zuten / umore hunian / esplikatu gabe zer
/ kausaren gainian. Bordel 45. Zer nahi daiten iragan / kasko nahasi batean / haren kausa ezta zentzua. Gy 197.
Kausik gabe ez dire asi / jaunok esplikatzen. EusJok 73. --Nor daude obligetuik barutzera? [...]. --Ogeite bat
urte bete tuten kristau guziek, arrazuñezko kausik ez baute. CatUlz 35. Galdetzen du Pilatosek / baña zer kausa
eman du? / Israelgo errege dala / esatea al da pekatu? Balad 238. Gazte orien kausetan / Anitz mintzo da
jendetan. LuzKant 102. Mundu onek kausa bat eskatzen du, egille bat. Vill Jaink 36. Fenomenu orren sustraia
edo kausa. Ib. 171. Kausa edo zergatia. Ib. 58. Eskolastiko izkeran mintzatzeko causae secundae, bigarrengo
kausak edo kausa urbillak deitzen diren oietan. Ib. 170 (cf. infra KAUSA LEHEN). Hauzia iminiko dio,
adulterioa izanik kausa. Arti Ipuin 59. Eta erantsi beharko da era bateko baino gehiagotako kausak dabiltzala
dudarik gabe jokoan, nork batzuei, nork besteei opa badio ere nagusitasuna. MEIG VI 51.
v. tbn. Ber Trat 88v. ASJU 1978-79, 237 (Leitza, 1626). Cap 113. Mong 587. Ch I 10, 2. Urqz 87. Cb Eg III 330.
Acto 407. Mst III 58, 6. Mercy 42. AstLas 56. LE Prog 112. Iraultza 111. Xarlem 742. Añ CatAN 79. UskLiB 27.
MarIl VII. Jaur 207. Gy 160. Hb Esk 72. ChantP 118. Xe 400. AzpPr 99. Ip Hil 254. Auspoa 97, 77. Mde Pr 99.
 (Precedido de instr.).  Zeren bere zerbutzarien baruraren haustiaz kausa baita. Tt Arima 73.
 Motivo de una condena.  Ezar zezaten haren buru garaian haren kausá skribaturik: "Haur da Iesus Iuduen
Regea". Lç Mt 27, 37 (He haren kondenazionearen suieta; v. tbn. Lç Mc 15, 26).
2. Causa, litigio, juicio, pleito; causa presentada por un demandante.  [Iudizio handian] demandantak erran
dezan bere kausa egiaz / baietare defendentak bere defensionia. E 55. Ezen Iainkoak iujeatu ukhan du zuen
kausá. "Votre cause". Lç Apoc 18, 20 (TB gaztigatu du zuen kausaz; He zeren justizia egin baidarotzue hartaz).
Justizia egiteko ta arrazoiaz sentenzia emateko gauza edo kausa lenago ondo [...] ezagutu bear da. Cb EBO 30.
Nola juez batek sentenzia emateko jakin bear duen kausaren berria argiro. Mg CC 102. Autará emanbaligúte
nor naidúgun Juéz gure kausan [...]. LE Ong 79r. Nihongo tribunaletan / etzen agertu [...] / kausa nahasiagorik
/ yuiatzeko gaitzagorik. Gy 325 (v. tbn. 234). Bere kausa pletiatu bakotxak duenean / yuiea zaie prudentki
yartzen bien artean. Ib. 18.
3. Asunto, tema, vicisitud(es). Cf., si no se trata de errata por gauza, con el sdo. de 'cosa', SP Imit III 48, 1:
Ailute hemengo kauza guziek fin hartu! "Cuncta haec temporalia finem accepissent".  Tr. Empleado por
bersolaris guipuzcoanos desde finales del s. XIX (tbn. en Xalbador).  Deklaratzera nua / Agedaren kausa /
nundik nai aginaldo / eldu zaio gauza: / zapata txarolatubak, / zillarrezko bretxa [...]. Xe 180. Eziñ geigi sartu /
ni besteren kausan / orren gañian ez det / nai ezer esan. AzpPr 108. Deskana triste orrek / biyotzetik fuerte, /
perlesiya gaiztuak / jo du derrepente; / alere beti firme / macho valiente / bañon kausa gaiztua / formatu diyote.
(Interpr?). Noe 42. Sekretario ori da / bada Imozkoa / aien aldetik zuen / orrek juezkoa; / dudarik etzegoan /
gauze bidezkoa, / kausa ori pasatu zen / arrigarrizkoa. EusJok 80. Guziek eztaitezke / derrepente esan / geigo
esplikatzeko / ere daude kausan: / Urtxupi urriarekin / nola egon zen plazan [...]. Ib. 74. Diran bezela esan /
biar ditut gauzak / nola izaten diran / artzaiaren kausak: / [...] zer moduz gobernatu / eztaki bildotsak / aurki
negu aldera / ilko dizka otzak. Tx B II 255s. Milla beatzireun eta ogei ta / amabostgarren urtia / kausa txiki bat
berritu degu / zazpi mutillen artian. Tx B I 263. Suieta ez da errexa / aipatu gabe uzteko [...] / pertsu hauetan
zertaz den kausa / dautzuet esplikatuko. Xa EzinB 26 (v. tbn. 45).
- DELA (DIRELA, ZIRELA...) KAUSA (AN-5vill, BN-ciz-arb-lab, S ap. Gte Erd 74; Urt, H ap. Lh). A causa
(de), por causa (de), debido a. "Zahartásuna dela kausa hortzak eskasten dire" Urt I 62. "Hura dela kausa, à
cause de lui" H (ap. Lh). "Hori dela kausa dago gartzelan (BN-arb), [...] Piarres dela kausa gertatu da hori
(BN-arb) Gte Erd 74.  Tr. Propio de la tradición septentrional, al Sur lo hallamos en Lazarraga (kausa dala).
Son escasos los ejs. del s. XX.  Monjea kausa dala, kokotean / enamoraduak ze begi atzik. Lazarraga (B)
1180vb. Hauk direla bada kausa, duzula laudorio. EZ Man I 17. Ordena hunetako botua dela kausa, botua ez
konplitzea dela bekhatu egitea. Harb 449. Gure lehenbizko aitaren bekhatua dela kausa, harengatik, haren
kariaz, guztiok gaude preso. Ax 56 (V 36). Errazu [...] zer dela kausa egin ditutzun. SP Phil 157. Ene hutsak
direla kausa / hiltzeko nago dolorez. Gç 122. Yakin zazue hura dela kausa, ethorzen zaiotela asko berze
eritarzun gaizto. Mong 593. Ez da behinere falta kolpe borthitza dela kausa inflamazionea. Ib. 590. Eta hala bi
arrozoin hauk direla kausa, erran behar da [...]. ES 156. Munduko bekhatuak eta gaixtakeriak zirela kausa,
Jainkoak mundu guztia [urez itho zuen]. Ib. 388. Hori dela kausa, hanitx jente egiatik herratzen dira. Mst III 6,
5. Fidantzia eskas arin bat dela kausa, ez da sarthu [...] lur prometatuan. Brtc 108. Nahaskerian dabiltza /
zonbait sazerdote, / berak direla kausa / ez ditugu maite. Bordel 177. Gizon tokilo batzu direla [...]. Nor dela
kausa? [...] betroin mintzaia dela kausa. HU Zez 122. Kasu handirekin zebilelarik, iluna zela kausa. Mde Pr
164. Bozak direla kausa, Ahetze / orai jarria da sutan. Mattin 62. Emazte gaixo harek faillita egin zuen. Bainan
ez haatik ni nintzala kausa. Etchebarne 93. Ez dauka, haatik, inork italianoa hobetzat bereizkuntza hori dela
kausa. MIH 389n. v. tbn. Mat 175. Tt Onsa 73. Ch I 5, 2. He Gudu 107. CatLan 126. Xarlem 1072. Dh 224.
UskLiB 62. MarIl XVI. Jaur 370. Etch 516. CatS 54. ChantP 350. Elsb Fram 57. Arb Igand 180. Balad 115.
baten mende.
a
 (Con otras personas distintas de la 3. ).  Eta bertzeek ni naizela kausa egin dituztenak ere barka diaitzadazu.
Mat 234. Ezen zu ziñela kausa / asko zen konbertitu. EZ Noel 173. Mundu guztia behar du / zu zarela kausa
boztu. EZ Eliç 384. Hainitzetan geurok garela kausa idortasun [...] hek heldu zaizkigu. SP Phil 484 (He 490
geroni gare kausa). Ni nizala kausa bada, kuntent izanen zira. Mst III 11, 1 (Ch enegatik hari bazare).
Daramira, hi izala kausa / behar diaigü [...] / phartitü. Xarlem 822. Zeren gu garela kausa jasan izan baititu
oro. Jaur 363. Zü ziradila kausa galdü dit libertatia. ChantP 252. Hi hizala kausa bethikoz nük galdia. GH 1929,
1 (supl. 2).
 (Con dela omitido).  Nahiz elizan dezala entzun meza saindua / edo nahiz eztezala, kausa trabamendua. EZ
Man II 58.
- KAUSA LEHEN, LEHEN KAUSA. "Causa primera, kausa lena, lenengoa" Lar.  Aita, lehen kausa eta
gauza guzién lehen orijinea eta fundamenta. Lç Ins G 1v (v. tbn. ABC I 2r). Ienkoa bera delarik grazia haren
kausa lehena eta prinzipala. Tt Onsa 22. Eta Evoluzioari ain joera [...] aundia baldin badio, ori zergatik den
argi dago: orrela Kausa Lehena erditik kendu al izango duela uste duelako. Vill Jaink 64.
- KAUSAZ (BN-ciz ap. Gte Erd; -sas AN-ilzarb-egüés, -ses AN-olza ap. Bon-Ond 166; H ap. Lh). (Precedido
de gen.). A causa (de), por causa (de), debido a. "Zure kausaz, à cause de vous" H (ap. Lh). "Zimistaren kausaz
erre da etxea (BN-ciz)" Gte Erd 74.  Orhit adi nola duian egin anhitz bekhatu / heien kausaz merexitu
anhitzetan hondatu. E 31s. Bere bizia galduren duenak ene kausaz [...]. Lç Mt 10, 39 (He ene amoreagatik, TB,
Ip, Echn, Dv, Leon enegatik, Ur neregatik, Hual ene amorioz). Gure bekhatuén kausaz hire hirá iraxeki izan
duk. Lç Ins A 6r. Bada, oneinbat gatx ire kausaz etorri dan azkero. Lazarraga 1152v. Ez eben gura nik aren
kasuaz / egin negian negarrik. Ib. (B) 1198rb. Pestelenzia orren kausaz andiro manatu du nere semea pausuetan
guardia ifenteaz. (c. 1597). FLV 1993, 456. Anbat peligro eta trabaju bekatuen kausas dituenetatik libratzeko.
Ber Trat 107r. Bere hutsen kausaz Iaunak sutara egotziak. EZ Man I 94. Obra onen kausaz gero direnean
libratu [...]. Ib. 125. Kreaturek hartu zuten / haren kausaz dolua. EZ Noel 98. Zeñaren kausaz askok egin oi
dituen ezer balio ez debean matrimonioak. OA 78s. v. tbn. Harb 297. El 57. CatS 40.
 (Precedido de sust. det.).  Eta zertan erhasuna kausaz baitut faltatu / emetasun usatuaz othoi estal ezazu. EZ
Man II 84.
 (Precedido de adj. en caso absoluto indet.).  Parkeko bidea labur-kausaz hartzen zutenak. Mde Pr 152.
- KAUSAZKO. a) (Tras gen.). Causado (por).  Bekhatuen kausazko sakrifizio egin izan da, gure
iustifikatzeagatik. Lç Adv ** 8r.
b) Causal.  --Juntagailluen bothereak [...] zenbat dira? --Sei, lotgailuzkoa, apartagailuzkoa, kausazkoa,
arroizoinezkoa [...]. ES 370. kausadore. "Causador" Lcc.
kausagile, kausagilla (Añ). "Causador" Añ.
kausale. "Causador" Lar y Añ. v. kausatzaile.
kausarazi. "Ciere, [...] kausatu, kausarazi" Urt IV 25s.
kausatu (S ap. Lrq; Urt IV 26, Lar, Añ, H (ap. Lh)).  Causar, provocar, motivar. "Kausáatan: en vez de
kausaitten en Araoz" Iz ArOñ.  Kausaetan dau ez jakiteak / zure gogoko barririk. Lazarraga 1184r. Nik
kausatu derodakan kolera [...] iraungitzeagatik. Harb 260. Nihoren sekeretuak damu egiteagatik edo kaltea
handik kausatzen zaikala salhatzea da mortal. Ib. 177. [Iainkoak fabore handi heken] bekhatoreak berak hala
kausaturik, ez emaitea. Ax 105 (V 70). Mila desordre [...] kausa bailiro populiaren artian. Tt Arima 99. Ez
gauza handiek ez xumeek ez diote kausatzen bozkariorik edo tristeziarik. Ch I 25, 10. [Presomzione eta
hanpurutzeak] arimaren damnazionea [...] kausatuko bait derautzute. He Gudu 44. Zer gaitz kausatü dü gure
lehenbiziko Ait'amen desobedienzia horrek? CatLan 33. Haren lekhükotasün falsiak lagünari kausatü dakon
[damia]. Ib. 97. Hunolt traidoria, / [...] hik kausatü ükhen dük / malheür paregabia. Xarlem 405. Bekhatu
mortalak, arima batean kausatzen du desolazione bat ongi mirestekoa. Jaur 133. Hauz-en bada jente larri / untsa
haztik kausa hori! 'La cause en est qu'ils sont bien nourris'. Etch 332. Heriua deitazü kausatü. Ib. 676. Aita
jeloskor batek dizü kausatü / zure ikhustetik [...] / hark nizü pribatü. 'Un père jaloux a causé (mon silence)'.
ChantP 6. Ona errekusatzen / ez al da usatzen, / askotan da pasatzen, / ez dute eskusatzen, / ez du enpeño onak /
gutxi kausatzen. AzpPr 63. Lanik aski eman zautan [...] eskaini zitzauzkitan presentek kausatu bihotz pilpiraren
jasaiteak. Xa Odol 331. En DFrec hay 2 ejs. v. tbn. LE Matr5 298. UskLiB 85. Gy 248.
kausatxo. "Causula, kasutxoa, kausatxoa" Urt IV 341.
kausatzaile (-alle Lar y Añ), kausazale (S ap. Lrq).  Causante. "Causador" Lar y Añ.  Oh, Xarlemaiña,
Xarlemaiña, / gure malheür kausazalia! Xarlem 1310.

baten mende.
kausera (AN, BN-baig, S, R; Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv). Ref.: A; Lrq. 1. "Beignet" VocBN. "Sorte de
beignet" Dv. "Especie de buñuelo" A.  Kausera iresten [du]. Barb Sup 22. Kausera kruxpeta batzu baititut
hemen, bideko hartuak. Ib. 21. [Zartainean] urinaren gainean dantzan [...] zabiltzala kausera biribilak. GH
1923, 121. Ihauteria, kausera eta kruxpeten denbora. Herr 12-1-1961, 2. 2. (S ap. A), kauxera (L-ain ap. A).
"Emplasto" A.
kausiarazi, kausarazi, kausirazi.  Hacer encontrar(se), hacer hallar(se).  [Gorputz saindua

errezibitzerakoan] kausarazi diotzotzu / ene baithan fruituak / ungi errezibituko / dutenei aginduak. EZ Eliç 69.
Othoizten zaitut, ene Jainkoa, bethi kausiaraz nazazu zure grazian zure aitziñean. Ch III 55, 5. Gehien gostatzen
zaizkon gauzetan delizioak kausiarazten diotzona. Mih 113. Guziak maitagarri kausi-arazten ditu amodioak.
Brtc 194. Kausi-arazten darotazu tresor preziatu bat ene estatuko eginbideetan. Ib. 192. Jaunaren graziak kausi-
araziko dio asko floka urrin onetako. Dh 104. Hemen bildurik gauden guziak Zeruko Lorian kausiaraz gaitzatzu.
CatLuz 40. Ustez xede onetan, nahiz herriari / geroan kausirazi orai zer den berri. Hb Esk 104. Iguzkiak [...]
bidea luze khausiarazi zarokun. Prop 1893, 78.
kausino. v. kausio.
kausio (Añ), kausino (-iño V-arr-och-m ap. A; Añ, Izt). "Caso, hacer o no caso" Añ. "Aprecio, caso, kausinua"
Izt 13r. "Caso, atención" A.
- KAUSIO EGIN (Mg Nom; kausino e. V-gip ap. Etxba Eib; Mg Nom y PAbVoc; kauziño egin V-ple). Hacer
caso (a menudo en frases negativas). "Kausino edo jaramonik ez egin, no hacer caso o aprecio" Mg PAbVoc 
Izt 13r. "Kauzinorik egin ez, desdeñar, menospreciar, no prestar atención. Tbn. se dice kasurik eiñ ez" Etxba Eib.
"Kauziño egin, kasu egin, ardura izan" (V-ple) X. Kintana Iker-10, 1997, 154.  Ez egitea niri jaramon ta
kausiorik [...] ez da arritzeko gauza. Mg CC 245. Jaramonik edo kausinoerik ez egitia. JJMg BasEsc (ed. 1845),
14. Ez deutsa kausiñorik iñoz eiñ legeai. AB AmaE 273. Ai, batek bere ez eustan egin kausiñorik. Ib. 170.
kausita. "Encuentro, hallazgo; éxito, acierto. Arrapuler baten arabera, Domisanthorez erein ogiak untsa
emaiten badü, aitak eztü semiari khausita horrez pharterik eginen. Eskual 23-10-1908" DRA.
kausitu (B, BN-arb, Sal, S, R; Urt I 241, Ht VocGr 435, Lar, Añ (AN), Lecl; kh- L, BN, S; SP, VocBN, Dv, H
ap. Lh), kaustu (VocB), kasitu (kh- vEys). Ref.: A (kausitu); Lh (khausitu); AtSac 39; ContR 520; Izeta BHizt;
Gte Erd 30 y 288.
 Tr. Usado desde mediados del s. XVII por autores septentrionales y navarros; se documenta tbn. en algunos
autores occidentales modernos (Zaitegi, Txillardegi y Aresti (MaldanB 209)). Kausitu es la forma general. Junto
a ésta, se documenta kaustu en Hiribarren (Esk 170, junto al menos frec. kausitu), en un texto de Zugarramurdi
de 1875 (ETZ 299) y en Prop (1894, 131). Según BOEans 1372, hay kausitu y kaustu en textos baztaneses del s.
XVIII. La forma con kh- se encuentra en autores suletinos, en una balada bajo-navarra recogida en ChantP (398)
y, alternando con la forma no aspirada, en Laphitz y algunos testimonios aislados de Etcheberri de Sara (167),
Haraneder (Gudu 65) y Elizanburu (PAd 31). En Laphitz hay además, salvo errata, un ej. de khauzitu (110). Hay
un ej. de kautsitu en un catecismo de Zugarramurdi de mediados del s. XIX (BOEl 410). La forma gral. para el
sust. vbal. es kausitze-. Hay kauste- en Lizarraga de Elcano, CatAria e Hiribarren (Esk 137). El radical es kausi
en todos los ejs. documentados, con excepción de kausit en Oihenart. En DFrec hay 40 ejs. de kausitu, 31 de
ellos septentrionales.
 Etim. Se trata, en último término, de un germanismo (cf. REW 4685).
1. (Aux. trans.). Encontrar, hallar. "Trouver. Gaitz da hobeagorik khausitzea" SP. "Bidean khausitu dut urhe
bat" H (ap. Lh). "Maizterra ezin kausi, no poder encontrar al mayoral" ContR 520.  Hil-ordugabe bere onaz
emaitza zeginak kausit zezan zahartze gaitza. O Pr 238 (Po 28 kausit ahal baneza). Otsoak eztu kausitzen
mandataririk bera iduririk. Ib. 387. Denborarik aski kausituko duzu meditazione onik egiteko. SP Imit I 20, 1
(Ch, Ip kausitü; Mst, Leon ediren). Arruta hortan ioaten zarela kausituko duzu banku bat. INav 61s. Ehiztariak
bere ehizia kausitu eta hil nahi dianian [...]. Tt Onsa 66. Hunen baithan / eztut faltarik kausitzen. Gç 85. Nola
baitoaz arriberak / ithurrietan sortzean / itsasoaren kausitzera. Ib. 207. Egia bilhatu behar da, eta osoki ez
kausitu arren [...]. ES 199. Han kausituko duzu plazer duzun guzia. Ch III 49, 6 (v. tbn. I 7, 3). Nork khausi
dezake erremedio batere hunen eritasunarentzat? He Gudu 65. Zer abantail ezgiñetzake kausi [...] komerzio
hortan? Mih 62. Nekhez holako adiskide bat kausitzen da. Ib. 69. Elizako aitek kausitzen dute etsenplu aiphatu
ditugunetan, deusere ez dela [...]. Lg I 205. Bekhatuak ez du zure baithan lekhurik kausitu behar. Brtc 87. Gauza
kausituak beretzen dituztenek edo norenak diren jakiteko eginbidetan ematen ez direnek. Ib. 65. Non kausi
halako bidaririk? Ez mundu huntan. Dh 252. Sarthu [nintzen] errexki trabarik kausitu gabe. MarIl 74. Han zuen
kausitu bere egunen fiña. Gy 152. Athe bat ideki zuen eta han kausitu emazteki bat. Laph 86. Jaun handi baten
baten mende.
itxura khausitzen diot. Ib. 142. Jainkoa geroni baithan kausituko dugu. Arb Igand 149. Anitx itzen onki kausitako
biar dud pensamentiua eraman antzinadaneko tenpretra, antzerik baidazkad. Mdg 129. Donazaharretik harat,
arima bat ez zuen kausitu bide [...] guzian. Barb Sup 173. Deus tatxarik zaldiari / ez dakioken kausi. Etcham 67.
Badaki [...] bere hazkurria kausitzen. Zub 21. Hea senargai galant bat kausitzen dunan. Ib. 105. Han yauzi,
hemen yauzi eta nihun ezin kausi (L). A EY III 405 (ref. a la pulga). [Herriko mirikuak] mina berehala kausitu
daut eta berehala sendatu! Lf Murtuts 39. Jesus etzuten hirur egunen buruan baizik kausitu. Tenploan zen. Zerb
IxtS 83. Orhoitzen zira, nun kausitu ginuen elgar lehen aldikotz? JEtchep 88. Kausitu du Ludwig Erhard-ek
bilhatzen zuena. Baina kausitzetik jalgi zaio huts egitea. Eskualdunek diogu, kausitzea eta huts egitea elgarren
ondoan daudela. SoEg Herr 15-12-1966, 1. Sacre-Cœur famatua baino beheraxago, kausi ditake rue Antoinette.
Ardoy SFran 113s. v. tbn. Arg DevB 53. Arbill III 5, 19. Monho 92. ETZ 285 (Orreaga, s. XIX). Jaur 166. Hb
Esk 102. Dv Lab 282. Elzb PAd 71. Zby RIEV 1908, 291. HU Aurp 167. Jnn SBi 54. Xikito 5. Ox 177. JE Ber 81.
Zub 26. Iratz 97. Mde Pr 172. Mattin 92. Larz Iru 102. Xa Odol 286. Balad 118. Larre ArtzainE 92.
2. (kh- H ap. Lh). (Aux. intrans. unipers.). Encontrarse, hallarse; estar. "Se trouver, être. Etxean khausituko
naiz, je me trouverai à la maison" H (ap. Lh).  Kausitu behar bazara norbaitekin eta obligatua bazara haren
enzutera [...]. SP Phil 110s. Etziaitek damnatua / hire baithan den suan / ikhusirik fiñatua / kausi bere pausuan.
(Interpr?). Arg DevB 8s. Zure bakean da / gure bakea kausitzen. Gç 66. Kausitzen dire bertze / bi presunak
hostian? Ib. 213. Baldin nihor kausitzen bada zuen artean estimuaren egartsuaz sekeriatua [...]. ES 188. Jende
gazteekiñ, kanpokoekiñ, mundanoekiñ, gutitan kausi zaite. Ch I 8, 1 (SP ibili, Mst izan). Barakek erran zion
etzela agerturen gerlate hartan, non etzen hura ere han kausitzen. Lg I 203. Nola bet-betan kausitu zare
munduan? Nork eman darotzu izatea? Brtc 77. Helzeko hirira zeintan bilzen baita erran den Lejionea, edo hau
kausitzen den lekura (1793). In MEIG I 252. Non nahi kausi nadin eta ilhunbetan banatza ere? Dh 203. Eta
halako adiskide batekin kausitzen banaiz ifernuan [...]. Ib. 119. Bi nausien artean kausitzen nintzen. Ib. 189.
Izan diteke [...] / bihar baino lehen / ifernuetan kausitzea. CatLuz 2. Soineko berriak yauntziz, Igande egunetan /
ez gare herritar denak kausturen elizetan. Hb Esk 19. [Erregek] aberatsak utzirik, agian probetan hobeki
khausituren zela. Ax (ed. 1864), 221. Urthe hartan, hauzo haurtako bestan kausitzeko zoriona izan zutenak,
segur naiz orhoitzen direla [...]. Elzb PAd 55. 1848an Urriaren hastean, kausitzen nintzan, Akizeren eta
Baionaren artean. Elsb Fram 133. Bera ere phüntü hartan han khausitü zela [...] dizipüliarekin. Ip Hil 198s.
Adixkide zinezko bat nonbeit badenean, atsegin izaten da harekin kausitzea eta mintzatzea. Dir MarH 236 (ap.
DRA). Bizitze berri bat hasten baitugu / hemen kausituz geroztik. Etcham 39. Joan, joan [...] kausitzen da oihan
handi handi bati hurbil. Barb Leg 139. Egiazko haize hego batez Larrun puntan kausitu ez denak ez daki [...].
Zerb Azk 38. Zuk bildurik, artalde berean / gaiten kausi zurekin zeruan! Ardoy SFran 356. v. tbn. Mong 594.
Elzb PAd 53. CatJauf 73. Auspoa 97, 122. Zait Sof 136.
 Asistir (a misa, a un oficio); estar (en misa).  Philotea, bestetan eta igandetan kausitu behar zara elizan
egiten diren [ofizioetan]. SP Phil 141 (He 143 ibilli behar). Ezin kausi bazaitezke [...] [mezan] gorputzeko
presenzia batez, bederen [...]. Ib. 138 (He 141 aurkhi). --Igandearen santifikatzeko ez othe da aski meza ixil bat
entzutea? --Ez, ahal bezanbatean kausitu behar gara bertze alde Elizako Ofizio Dibinoetan. CatLav 117 (V 64).
Ez bazaitzu posible mezan kausitzea, meza izkila aditzean, bihotzez aphezari iunta zaite. Brtc 14. Igande-
bestetan kausi arthoski eta errespetu gehienarekin elizako ofizio guzietan. Dh 57. Zenbait arrazoinez huts egiten
bada elizako ofizioetan kausitzea [...]. Ib. 57. Bihotz sorhaio batzuekin kausitzen dire mezan, Jainkoaz naski
orhoitu ere gabe. Ib. 224.
3. (Aux. trans.). Encontrar, hallar algo o alguien de cierta manera.  Nahi zaitut kausitu gauza guziez
billuzirik. SP Imit III 37, 1. Ohean hila kausitu dute. HU Aurp 85. Lo zuten kausitu. Etcham 186. Osotara
nahasirik kausitzen ditugularik [eriak]. FIr 184. Han zazpi urte eremanik, Bidarten kausitzen dugu erretor. Zerb
Azk 69. Ihesi joan zen jende gaixoa, eta gibelerat jin zelarik, bazterrak nola fundituak kausitu. Ardoy SFran 172.
v. tbn. Zub 61. Arti MaldanB 200.
 (Con -tzat).  Banket huntan kausitzen da / Iauna buruzagitzat. Arg DevB 118. Gero ez tuk hik edirenen /
sekulan hire jujetzat / bañan kausituko duk bethi / Aitatzat eta Amatzat. Gç 122.
4. (B ap. A). (Aux. intrans.). Encontrarse, hallarse, estar algo o alguien de cierta manera.  Gaitzki kausitzen
eta penatan zarenean. SP Imit I 22, 5. Non ongi kausitu naiz zu gabe? SP Imit III 59, 1 (Ch izatu, Mst, Ip, Leon
izan). Baldin kausitzen bahaiz / arimaren perilletan. Gç 140. Egun kausitzen da arbuiatua eta mesprezatua bi
jende araldez. ES 163. Eta baldin Axular kausituko baliz orai dagoela purgatorioan gure othoitzen beharrean
[...]. Ib. 154. Kontent kausitzen da. Mih 78. Komuniatu ondoan kausitzen zarenean nakazdura eta idortasun
batetan. Ib. 46. [Samuel] eman zen populuaren erdian eta buru osoaz, bertze guziak baino handiago kausitzen
zen. Lg I 266. Errak orai nola haizen kausitzen, / utziz geroz ohiko legea. Iraultza 13. Herioa heldu balitzait, zer
estatutan kausi othe nintzake? Brtc 155. Kaustengarelaík nezesidade, tentázio edo peligrotán. LE Doc 88.
Gutien ustean kausi ditekela sekula guzikotzat [...] ehortzia. Dh 96. Oi, zer estatu izigarritan kausituko diren
orduan. Ib. 143. Nahiz indigno kausitzen naizen. CatLuz 39. Kausten delaik projimo laguna nezesidade grabean.
CatAria 454. Zer irrisku izigarrian kausitzen den Zugarramurdiko herria. Elzb PAd 84. Haur ukhaiteko
esperantzetan khausitzen zen emazte bat. Elsb Fram 67. Indargabe beita khausitzen. Ip Hil 22. v. tbn. Arg DevB
211. Ch III 59, 1. Monho 148. Gy 92.
baten mende.
5. Juzgar, encontrar, considerar. "Gaizki kausitzen du zuk egin gogo duzuna, il désapprouve [...]. Ene hitz
guziak gaizki kausitzen ditu, il blâme toutes mes paroles. Gaizki kausitzen dut aho-mihitan erabili nezazun, je
trouve mauvais que [...]" Dv.  Ezta lurrean gizon bizirik justu kausi ahal daitekenik zure begien aitziñean. Gç
50. Indarrez eskas kausitzen nuen neure burua. ES 193. Ez giñezake obedienzia hain nekhagarria kausi. Mih 75.
Beldur ere banaiz batzuek kausi dezaten fabletako nere mintzoa, sinplegia. Gy XII. Jendea ez axola khausitzen
dut salbamenduko urrhatsaren gainean. Laph 149s (v. tbn. 158). Lege hori garratzegi khausitzen zutenak. Ib.
231. Bezperan baino ere ehun aldiz izigarriagoa kausitu nian atso-zahar hori. Elzb PAd 49. Beha daude nor
zertan / hobendun kausi, / nori pitz hauzi. Zby RIEV 1909, 105. Elgarren ganik hurbilegi direla kausiturik,
gibelka urruntzen dira biak. Barb Sup 94. Baditakela arno hori ona kausitzen duenik. Ib. 23. [Komentua] bitxia
kausitzen dugu eta dorpeskoa. JE Ber 55. Ez duzu asmatzen ahal zoin luze kausitu dudan zure predikua! Lf
Murtuts 26. Zaharxko kausitzen baitzuken, bere berrogoita-zortzi urtekin hoin urrun misionestgoari lotzeko.
Ardoy SFran 147. Jaunak zure gai kausi nezala heriotzeko orduan. Xa Odol 80. Jendek kausitzen ninduten
hobekitua. Eta hala zen. Etchebarne 140. Irakurlea, ez otoi haundi kausi. Larre ArtzainE 110.
v. tbn. Brtc 241. Monho 56. Dh 109. Hb Esk 157. Dv LEd 83. Arb Igand 172. Xikito 22. JEtchep 69.
 Yon topatu dut. Izketa mamitsua izan dugu; edo, obeto esateko, kausitu egin du arek bere bakarrizketan,
entzun baño geiago ez bai-dut nik egin. (Interpr?). Txill Let 82s.
6. (BN, S; kh- VocBN, Dv, H ap. Lh). Ref.: A; Lrq (kh-). (Con complemento en dativo; aux. trans.).
Complacer. "Complaire, se rendre agréable auprès de quelqu'un. Leonek nausiari khausitzen daka eta hunek
maite du, Léon plaît au maître [...]" VocBN. "Norbaiti khausitzea, plaire à quelqu'un, se rendre agréable" Dv.
"Gagner les bonnes grâces de, complaire à, en faire au gré de..., contenter qq. un. Khausitzen dakote, ils en font à
son gré, ils lui plaisent" H (ap. Lh). "Hacerse simpático, caer en gracia. Norbaiti khausitü (S), agradar a alguien"
A. "Kausitu dio, il lui a plu" Lf Gram 819. "Orori khausitzia lan dük, il est difficile de plaire à tous" Lrq (s.v.
lan).  Erregeri kausitu nahiz. AR 246. Senharra lealki maite dien batek, egin ahalak eiten tizi hari kausitzeko.
Ib. 413. Osagarria hari khausitü nahiz benin galerazi. 'En voulant me mettre dans ses bonnes grâces'. Etch 236.
Hari khausitü nahiz, indarra bortxatzen. 'Pour lui complaire'. Ib. 176. Ni goizik lanian / ustez aita kontriri,
khausitüreninan. 'Croyant gagner les bonnes grâces'. Ib. 176. Pastorala-egilek, jendeari kausitzeko, gertaldi bat
pasarazten dute, alegia mendiko bazkaleku batean. Lf in Casve SGrazi 14. Gazte eta ederra, lekuko mutiko
gazteeri kausitua zukeen, hauk orduan zuten begiarekin. Larre ArtzainE 19.
7. (kh- S ap. Lrq), kaustu (A). Conseguir. "Réussir, atteindre un but" Lrq.  Auherki filosofoak dirade
eritarzün haren sendotü nahian erauntsi; batek ere eztü khausitü. Egiat 232 (v. tbn. 206). Nork ere kausten badu
bere bizia, galduko du; eta nork ere galtzen badu bere bizia nere gatik, kaustuko du. "Qui invenit" (Mt 10, 39).
Echn in Bon OOV II 108 (en el orig., sg. la ed. de P. Salaburu, kontsegitu. Azkue, que cita este pasaje., traduce
"conservar"). Beste gertakari ikusgarriak ere kausitzen, lortzen ziren noizik behin. Mde Pr 316 (v. tbn. 105).
Gure "arima moldatzaile" paregabeak etzuen etsitu. Eta azkenean kausitu! Ardoy SFran 109. Huna nola kausitu
dituzten [etsaminak] gure gaztek. Herr 24-7-1997, 4.
 Doi doi kausitu dut etxera. "Justamente he acertado a casa". ZMoso 60. Otsoak kausitu zuen karen arrepatzra
ta erman zuen ta fundikatu zuen. Ib. 41.
8. (BN-baig, Sal, R; kh- VocBN). Ref.: A; Iz R 395 y 403. "Frapper juste. Thiratu zautan tiroa bena ez ninduen
khausitu, [...] mais il ne m'ateignit point" VocBN. "Acertar, dar en el blanco" A. "Eztún káusiten, no lo acertarás
(R-is)" Iz R 403.  Miresten zutelarik aitak nola kausitu zakon eta zilatu burua erdiz erdi [zakur errabiatuari].
JE Bur 64. Huts edo kausi, zer nahi gertha, Ellandek errana egin zuten. "Arrive que pourra". Barb Leg 135. Ahal
bezala, huts edo kausi / entsea zaizte, gazteak. Xa EzinB 57.
 "Kaustu, valer. Ixilik egoten bazara kastukoizu (sic), si te callas más te valdrá" VocB.
9. "(Sal, S, R), acertar, adivinar" A.
10. "(L-ain), coger" A.
- EZIN KAUSITUZKO. "Introuvable" Dv.
kausitze. 1. Encuentro.  Nahiz mojekin izan zuten kausitzez ausarditurik, nahiz [...]. Osk Kurl 147. En
DFrec hay 6 ejs., 4 septentrionales. 2. Éxito. "Réussite [...] (succès) kausitze, bürütan joaite" Casve.  Nik
banuen ordukotz kausitze eta hutsegite horietaz zerbait esperientzia: Mayorga eta Frantsesenean egin pasaia
hartaz argitua, ez nuen gehiago beste petto baten beharrik. Larre ArtzainE 259.
 Título de las reseñas en que, en la rev. Herria, se da cuenta de los alumnos que han aprobado los exámenes;
tbn. se utiliza etsaminetan kausitze. v. Herr 31-7-1997, 5.
kausk (V-ger-m-gip, G-to). Ref.: A; Elexp Berg. "Voz onomat. que indica la acción de morder (se dice de un
perro pequeño)" A. "Txakurrak gutxien uste danian, kausk" Elexp Berg. v. klausk.
- KAUSK EGIN (V, G). Ref.: A; Iz ArOñ (kask); Elexp Berg. Morder. "Zuen txakurrak kausk ein ddost
ipurdittik" Elexp Berg. v. KASK EGIN.
- KAUSK ETA MAUSK.  Alakuoi kaiolako leoiak, ortzak erakutsi ezezik, erakutsi ta sar egiten dizkigu
gustora, kausk eta mausk, iñoizko griñatsuenik. SMitx Unam 20.
baten mende.
kauskada (V, G ap. A), kauskara (V-gip ap. Elexp Berg).  Mordisco. "Ze sagar da? Emongostazu kauskara
bat? Kauskara dezentia ein ddotsa zuen Pitxirriok" Elexp Berg. v. klauskada.
kauskitu. "(V-ple), producirse dentera" A. v. klauskildu.
kaustiko.  Caústico.  [Erremedio] kaustiko edo gogorrak. Zuzaeta 162. Kaustikuak, sedala ta iturrija dira
osagarri onak bularreko [...] miñentzat. Ur Dial 78 (It errakaiak, Dv errekariak, Ip errakariak).
kaustu. v. kausitu.
kausura (S ap. Lrq; Chaho). "Calzado" Chaho. "Chaussure. On dit plus souvent húñetako" Lrq.
kautan. v. KABUTAN s.v. 2 kabu.
kautela (Lcc, Urt IV 342). 1. Cautela; sutileza, astucia, maña.  [Iudizio jeneralean] ageriko klarki haien
maliziak / eta guti baliako kautela eta parleriak. E 59. Zuek frogatu duzuen bezala hainitz kautelaz munduak
gure bizitzea akometatzen du. Harb 261. 2. "(V-gip), excusa" A. Cf. kautelatu.
kautela. v. kaudela.
kautelatu.  Excusar. Cf. kautela (2).  Mira zer huts egin duzun nihoren kontra. [...] Ez barkatu nori beri
falta, bai kautelatu zeurea. Hm 194s.
kauteler (Sal ap. A). "Pobre, indigente" A. v. kaukalier.
kauteloski.  Cautelosamente.  Haién finezia kauteloski enganagarrizkoz erabili izateko. Lç Eph 4, 14 (Dv
enganatzeko duten xotiltasunaz).
kauteloso. "Cautelosamente, kautelosoa legez" Lcc.
kauter (L, BN, S ap. A; SP, Ht VocGr 339, Lecl, Arch VocGr, Sb-Urq, Dv, H ap. Lh), kaute (S ap. Lrq
[oxítona]).  "Chaudronnier. Kauterari bezala uria darraio" SP. "Kauterra, pherzgina, le chaudronnier" Arch
VocGr. "Es una de las pocas palabras terminadas en r suave: kautera, el calderero" A.  Zurgin, kauter,
tintatzaile eta nork daki zer bertze langile mota. Prop 1906, 83. v. tbn. ChantP 350. Kauteraren bertz gorria.
Barb Sup 167 (v. tbn. 63ss.). Zimun kauterrak ekartzen zituen bizpahiru pertza [...] kobrezkoak. Zub 26.
Auberñako kauteretan nagusi haiz orori. Harrazpi (ap. DRA).
 (S (Foix) ap. Lh), kaute (S ap. Lrq). "Chaudronnier, personnage de mascarade" Lh y Lrq.  Azkenekoz
orotako arruntenak, "kauterak" jauziz, dantzaz, [...] horra dira besten onduan. GH 1933, 304.
kautergo.  Oficio de calderero.  Aita Remik ere, [...] untziko khalderak hartu zituen; kautergoan hasi zen.
Prop 1899, 189.
kauterio.  Cauterio.  Kauterio edo erremedio indartsua. Zuzaeta 162.
kauterizatu.  Cauterizar.  Zeinén konszienziá kauterizatua baita. "Cauterisé". Lç 1 Tim 4, 2 (He

gaixkoatua).
kautiberio. v. gatiberio.
kautibidade. v. katibitate.
kautibo. v. gatibu.
kautiboka. "(B), al marro (juego)" A. Cf. gatibu. v. katakorroka.

baten mende.
kautiguka. "(G-nav), andar a tientas" A.
kautu (Añ (AN)  A), kauto (BN-baig ap. A). 1. "Cabal" Añ y A. "Certain, positif, authentique" Dv.  Ondo
informatua / mintza baiño leno, / ixil, kautu, apala, / ala gendun Lino. Ayesta 119.
2. "Bien, cabalmente" Izt.
kautuki (Añ (AN), Izt, Dv, A), kautoki (A).  "Cabal, cabalmente" Añ. "Cabalmente, bien" Izt. "Bien,
cabalmente. Ongi, kautu-kautuki" Bon.
"D'une manière certaine" Dv. "Ciertamente" A.  Egidazu garazia kautuki dakidan bezala frogatzen dudala
sendagaillaz erraiteko zu zarela tristeen alegrianza, hiratuen boztea. Harb 106. Frogantza luzeak behar dira
horren gainean khautuki mintzatzeko. Dv Lab 50. Dakitelarik kautuki (B, c. 1860). BOEans 348. Piaiant batek
kautuki erran daut ikusi duela, Dahomeko eskualdean egon denian, gizon odola edaten agorientarekin nahaste.
Prop 1893, 233.
kauturo.  Ciertamente. v. kautuki.  Erranagatik "hara hura puta da" eta hala izan kauturo, eta erraiten
derauezunek ere iakin, ezta bekhatu, baina [...] nihor desfamatzea mortal da. Harb 173.
kaututasun (Dv), kautotasun (A). "Certitude, authenticité" Dv. "Certeza, autenticidad" A.
1 kautxu (T-L), kaotxu.  Caucho. "Caoutchouc" T-L.  Zubiaren ondoan, errota bati kautxua zapartatu-eta,
otoa joan da platana baten besarkatzerat. Herr 25-10-1962, 2. Sekulako barruki ederrak, azpia kautxu-gomez
edo bestela ote eta iratzezko ihaurkien orde. Larre ArtzainE 106.
- KAUTXU-GOMA, GOMA-KAUTXU. Goma de caucho.  Goma kaotxuaren, egur kanpeta gorriaren eta zur
ebena beltzaren biltzeko. Prop 1896, 108.
- KAUTXUZKO. De caucho.  Oinetan kautxuzko zapata lodi batzu. JE Bur 113 (v. tbn. 114). Kautxuzko tuio
mehe bat. JE Med 68. Badira ere, kautxuzko zunda batzu, pantzoilaraino sartzen direnak. Gatxitegi Laborantza
169.
2 kautxu. v. kauxu.
kautxudun.  Provisto de (ruedas de) caucho.  Lehena saldurik erosi zuela bi errotakoa, kautxudun karro ezti
eta arinagoa. Larre ArtzainE 89.
kauxera. v. kausera.
kauxoi. v. abixoi.
kauxu (L ap. Lh), kautxu (FauMar 48), kauxo (T-L). "(Gim[énés]), curé, faux éperlan, athérine (pois.)" Lh.
"Curé, poisson" T-L.
kauz. v. KABUZ (s.v. 2 kabu).
kauziño. v. kausio.
kauzio, kauzione.  Caución, garantía, fianza. "Antapocha, kauzio segur, zedula" Urt II 128. "Appromissor, [...]
bahia, kauzionea, kauzioa [...] bertzerentzat prometatzáillea" Ib. 210.
kax. v. 1 kask.
1 kaxa (V, L-ain; Mic 5v, Deen I 4545 <casia>, Urt II 266, Añ, H (+ kh-)), kaixa (V, G), kaisa, kaiza (V, G,
AN), kaja (V-ger-gip, G-azp-goi, AN-gip, B; Lar), kesa (AN-5vill, BN-arb), kexa, keza. Ref.: A (kaxa, kaixa,
kaiza); AEF 1926, 76; Totor Arr; Etxba Eib (kaja); Holmer ApuntV; Elexp Berg (kaja); Ibarra Dima; Gte Erd
68, 189, 194, 287. La grafía <j> es la más empleada. En DFrec hay 17 ejs. de kaxa y 11 de kaja, todos ellos
meridionales.
1. Caja, cofre, arca. Cf. Echaide Orio 102: "Cajaera, caja del camión, cada uno de los cajones fijos para
guardar la anchoa" y cajera. Cf. kajero. v. arka, kutxa.  Zer puntuan da kofrea edo kaisa? Volt 228. Dobladu
daigua ta kaxan gorde bite. "Arca". Mic 15. Khaxa aberats batean sarthuak [erlekiak]. CatLav 417 (V 199).
baten mende.
Testamentuko kaxa santua. Añ LoraS 46. Gorpútza dá nola arimarén kóntxa edo kája. LE Ong 76r. Mana
gordetako kaxiak zelakuak izan biar eban. fB Ic III 209. Atheratzen dute khoroa kaxatik. Gy 95. Badituzu
paperezko moldeek kaizetan eginak. (Interpr?). ECocin 41. Diru-kaja beteko da. Sor Bar 96. Untsa thapa kesa.
Alth Bot 19. Kartoizko kaja. Iraola 131. Nola beitzen han therebükia ausarki, barrika, kexa zahar eta beste,
laster zanko bizkarrak eta büria zaurthü zütian. Eskual 21-2-1913, 3. Goian dagoan kaxea (V-m). Balad 44.
Kaixien barruen ondo gordeta yauzak. Ort Oroig 24. Ez dute kesa beharrik / ene sosentzat bankuan. Etcham 47.
Anaidiak bere ageri, paper eta diruak gordetzeko zuan kaxa edo kutxa. Eguzk RIEV 1927, 423. Kajako dirua
ikusi nagusiaren baimenarekin. Izeta DirG 70. Kaixa baten estalkia jasotzen. Vill Jaink 70s. Erloiu zaar
luzearen kaixa zutiñaren barruan gordeta. Erkiag BatB 142. Mistu-kajak. Ib. 42. Bizkarrean dauka keza bat
zapeta ziratzeko puskekin. Larz Iru 64. Bakoitzari kaja bana munizio bizkarrean ipiñi. Alkain 132. Galleta kaja
txiki bat. Gerrika 97. Kaxa beltxatu bat. Larre ArtzainE 111. v. tbn. Enb 170. A EY I 134. Berron Kijote 181.
Ayesta 77. Kaixa: Bilbao IpuiB 246. Kaja: FrantzesB II 42. Tx B I 51. JAIraz Bizia 82. Munita 40. Anab Poli
63. Ugalde Iltz 45. Lab SuEm 210. Uzt Auspoa 67, 113. BAyerbe 108. BBarand 115. Albeniz 18.
 Emendik onera andijak etorriko litzakijoz zuen kaja eta dirutegijari. "Erario" (1866). BBatzarN 223.
 Ataúd. "Sehaskatik kaxara, du berceau au cercueil (EgunO)" H. Cf. Izt: "Andas, verlo en las andas,
kaxazurian ikusi".  Ortzitu zuten kaja batean. Mb IArg II 301. Zeure burua gorpu kaxa zuriaren ganean. Añ
2
EL 38s. Sehaskatik kaxarat, bizitik heriotzerat. EgunO XI. Kaja gorputzarentzat / justu irten dedin. Bil 148.
Othoi bere zakua kaxan, hil-kutxan eman zezon. Barb Leg 67. Kaja baltz baten barruan. SM Zirik 12. Aitak
egindako kaja polit batean nola egon zan da nola eraman zuten gaixoa. JAzpiroz 29. v. tbn. Kaja: Cb Just 60.
Salav 22.
 Caja (de reloj).  Urrezko kaja jarri diote, eta esfera eta orratzak ere berriak ditu. Izeta DirG 117.
2. Caja, cavidad (torácica).  Zergatik onela ez zaio uzten bear diña zabaltzen petxuko kajari. Aran-Bago
ManMed 249.
3. (BN, S ap. A; Alth in Lander RIEV 1911, 597; kh- Foix ap. Lh). "Lanzadera, piececita de madera que se
mueve en dos direcciones para tramar el lienzo en el telar" A. "(S; Foix), boîte à navette" Lh.
4. "(G-azp), cesto para besugos" A.
5. (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). "Culata de las escopetas. Ondo eiñdako kaxia, ikusgarrizko biarra"
Etxba Eib.
6. Inclusa. "Kajatik ekarritako umea, niña de la inclusa" Zubk Ond (s.v. sorgin ume).
7. Caja (de ahorros).  Bizkaiko Ahorro Kaxak. Arti Tobera 262 (tbn. en Erkiag BatB 3; cf. And AUzta 140
Kaja Ahorros).
8. Caja de reclutas.  Aspaldi samar kajan sartu zan eta naiko kezkatsu aita ta ama. TxGarm BordaB 27. Ni
ordurako kajan sartua nengoan soldadu joateko. JAzpiroz 146. An geitu jakuzan Bilboko kajakuek beste
ainbeste, eta askoz geiago Bizkai guztikoak. Gerrika 45.
2 kaxa (H (+ kh-)). 1. "Genus sartaginis æneæ" O Not 50 (que lo da como origen de cast. cazo). "Petite poêle
en forme de 1/2 orange pour faire frire des œufs (O Not)" H. 2. (SP, H (+ kh-)). Plancha. "Poêle à lisser linge
[...] (O)" SP. 3. (S, R-uzt; Gèze, H (S; + kh-)), kaiza (BN-ciz). Ref.: A (kaxa, kaiza); Lrq. Cazo. "Casse, cuiller
pour prendre à boire dans le seau" Gèze. v. kazo.  Nork ere emanen beitü kaxa bat ur ene izenian. Ip
Uskaldunaren laguna (ap. H). 4. (BN-baig ap. A; Lh (kh-)), kaiza (BN-baig ap. A). "Cazuela de hierro, con
tres pies y mango" A. "Petite casserole" Lh. "Casserole, khaxa" T-L.  Ez du beraz balio erreka horiek hustu
nahiz artzia ala kaxekin, ala bertzekin, ala barrikekin. Herr 10-5-1962, 1.
kaxa. v. 1 kasa.
kaxabalda. "(V-arr-oroz-m), arquilla o pequeño depósito dentro de un arcón" A.
kaxadura.  Planchado de ropa. Cf. 2 kaxa (2).  Ez da aski izan zetzaten aldagarri, zapata, lephoko,
izkilinba, buruko, kaxadura [...] eskularru eta agur bereziak. Hb Egia 130.
kaxagaineko, kaixaganeko.  Baile tradicional que se realiza sobre un arca. v. kaxarranka.  Ez zan makala
izan Kaixaganeko ori ikusteko bildu zan lagun pilloa. Erkiag Arran 36.
kaxagile, kajagile (Lar). "Cajero <-xe->" Lar.
kaxagin (V-gip).  Cajero, culatero. "El que labra las culatas de las escopetas" Etxba Eib.  Batista kojua,
Eibar-en kaxagiñik onenetarikua. SM Zirik 102.

baten mende.
kaxagintza. "El oficio de labrar culatas. Kaxagintzia erreztuta dago oiñ makiñekin" Etxba Eib.
kaxaka. v. 2 kasaka.
kaxakada, kajakada (V-arr-gip).  Contenido de una caja. "Kajakada bat koñak ekarri euen" Gte Erd 68.
kaxaketa (AN-gip ap. A; Dv, H (S)). 1. "Repassage du linge. Kaxaketan haritzea, travailler à repasser du
linge" Dv. "Repaso, compostura de telas" A (con toda probabilidad interpretación equivocada de "repassage").
Cf. 2 kaxa (2). 2. (Pl.). "Objets soumis au repassage" Dv. 3. (Adv.). "Kaxaketa haritzea, eraunstea, travailler
à repasser" H.
kaxakisket (V-m ap. A).  Compartimento interior de un arcón.
kaxako. "Kajakua, hospiciano. Semetzat jaukek, baiña bera izatez kajakua dok" Elexp Berg. Cf. 1 kaxa (6).
kaxal (R), kazal (R-uzt). Ref.: A; ContR 531; Iz R 395. 1. Corteza de árbol. "Aritze-káxala, intzagur-káxala,
ler-káxala" ContR 531. v. azal.  Kaxaletik berze material bat baitu izena albar. Mdg 129. 2. "Casala o
cashala, molde de madera para hacer queso (R)" VocNav.  Gero isartan dei aro edo kaxal batian, erstuz
suaren beroareki, egiten dei ganzta. Mdg 136. 3. "(B), cúpula de la bellota" A.
kaxarna. v. kaserna.
kaxarranka (V-m ap. A EY), kaxarrenka (V-m ap. Eguzk RIEV), kaxa-errenka, kaixerrenka.  Baile
tradicional que se realiza sobre un arca. "Batzuek kaxarranka, geiagok kaxarrenka esaten dute. Anaidiaren sartu-
irtenetako liburuak [...] kaxa-errenka dakar" Eguzk RIEV 1927, 422n. "Lekeitioko itz au beti onelantxe
[kaxarranka] entzun dot, batzun belarrietan kaxarrenka izanarren" A EY I 134.  Lekeitioko oitura zaarra dan
kaxarrenka ori. Eguzk RIEV 1927, 422. Egin kutxaren ganeko / gure kaxarranka. Enb 183. Zeruko Ate-
jagolearen eguneko kaixerrenkea! Erkiag Arran 39.
kaxatara (T-L), kaxata (S ap. Lrq).  Contenido de un cazo. "Le contenu de la kaxa" Lrq. "Casserolée" T-L.
kaxatatu. v. kaxetatu.
1 kaxatu (L-côte ap. A; Dv, H). "Repasser du linge, le lisser" Dv. Harriet cita a Pouvreau, pero en el dicc. de
éste sólo hallamos kaxaztatu. La acepción "repasar, remendar la ropa blanca" que da Azkue se deberá a una
interpretación equivocada de "repasser". Cf. 2 kaxa (2). v. kaxaztatu.  Gizon gazte gorputz lerdena, hunat
gerriko gorria: / Eta zuk, neskatxa kriketa, laster kaxa soin txuria. J. B. Larralde BertsoB 93. Eta athorra hori
nola kaxatua! Zerb GH 1928, 423.
2 kaxatu. "Kaxatia, pastel compuesto de harina, huevos y uvas que las muchachas regalan a sus novios (Arch)"
DRA. "Ramequin, espèce de pâtisserie faite avec du fromage" Chaho.
kaxatxo (Urt), kajatxo (Lar).  Dim. de 1 kaxa. "Aenulum" Urt I 322. "Arcula" Ib. II 266. "Cajeta <-xe->,
cajita, cajilla" Lar.  Gero pentsatu zuten, / andik irtetean, / para obeko zela [Santua] / kajatxo batean.
FrantzesB II 39.
kaxatzaile. "Repasseuse" Dv.
kaxaztatu (SP  H).  Planchar la ropa. v. 1 kaxatu.
kaxerna. v. kaserna.
kaxet (Volt 59, VocBN, Gèze), kaxeta (S (Foix) ap. Lh; SP, Urt II 172). 1. Sello. "Sceau de la mairie. Kaxetaz
jo (S; Foix), sceller" Lh.  Bere Sakramenduaz kaxeta eta sigillu bat bezala ezarten duela zure bihotz
berrituaren gainean. SP Phil 78. Kaxetak lehenago grabatuak eta pikatuak ziren errhietako errestunetan. He
Phil 398. Gure kaxetaren eta gure segretariaren kontre-siñetaren pian. Mercy 18. Baiunan emana, gure sinet
eta gure kaxet pian. Ip in CatS II. Jo edo markatu zuten hobia hesten zuen harria hiriko zigiloez edo kaxetez. Jnn
baten mende.
SBi 31.
2. kaxeta. Comprimido, sello (de medicina).  Sakelan bazituen / Iru lau morfina, / Zazpi kaxeta eta / Bi
penizilina. (1954). LuzKant 107.
1 kaxeta (AN-erro, L-sar, BN, S; SP, VocBN, Gèze, Dv, H), katxeta (AN; Aq 302 (AN), H). Ref.: A (kaxeta,
katxeta); EI 385; Lrq; AtBou 382; Gte Erd 231.  Taburete; escabel.  Kaxetan gainen izerdiz zagoen /
tximinoa. Arch Fab 99. Ezar detzakedan artean zure etsaiak zure oinetako khaxetatzat. HeH Lc 20, 43 (Lç
skabella, He, Dv alkhi, Brunet peana, Ol, IBe oñazpiko, IBk oinpeko).
2 kaxeta.  Comentario, cotilleo (?).  Huna nun hi ikustira / eta amini bat hireki / berri kaxetara. AstLas 48.
3 kaxeta. "(R), alcolla o acetre" A.
4 kaxeta. v. kaseta.
kaxeta. v. kaxet.
kaxetatu (SP, Urt, Gèze), katxetatu, kaxatatu. 1. Sellar. "Codicillus, letra zigillatua, [...] letra kaxetatua" Urt
V 263.  Horra aistorrak zerratzeko eta kaxatatzeko. "Cacheter". Volt 207. Haren bihotza Sakramendu hartaz
sigillatzen eta kaxetatzen duela. SP Phil 394 (He 398 kaxetatu). Haren zigiluaz katxetatua [letra]. JesBih 465.
Ebanjelio saintian diren egia handien ene odolaz kaxetatzera. Meditacioniak... (1844), 171 (ap. DRA). Kaxet'
etzatzü zazpi düründek erantzünak. Ip Apoc 10, 4 (Dv zigilatu, Ur (G) sillutu, Ur (V) markau). 2. "Cordeler les
cheveux à trois cordons" SP.
kaxineta.  Bufanda.  Kaxineta gorrail bat lepoaren inguruan itzulikatua, gabardineko kola altxatua. JEtchep
79.
kaxk. v. 1 kask.
kaxka (G-azp).  (Puer.). Diente.  Kaxka txikia da kanpora nairik: / kaxkak irtetzean, emango bai nik / ñañan
egiteko txitxia pozik. NEtx LBB 316.
kaxka. v. 2-3 kaska.
kaxkabar. v. kazkabar.
kaxkabel. v. kaskabilo.
kaxkabeltz. v. kaskabeltz.
kaxkagorri. v. kaskagorri.
kaxka(i)l. v. kaskail.
kaxkailari.  Casquivano.  Eta bizkitartean ezin igitua, ezin higatua, / Ximixta suge, kaxkailari, irriz. SoEg
Herr 30-7-1964, 1.
kaxkalaporra.  Nombre de una hierba. "Kaxkalaporra, clisco" Mdg 151 ( A (-lapor)).
kaxkaldu. v. kiskali.
kaxkamar. "(R), padrastro, tira de piel que se levanta junto a las uñas" A.
kaxkani. "(Boh[émien]), avare" Lh.
kaxkar. v. 1-2 kaskar.

baten mende.
kaxkarin. v. KAXKARIN (s.v. 1 kaskarin).
kaxkarot. v. kaskarot.
kaxkatin. "(V-ger), castañeta, ruido que se hace con los dedos en ciertos bailes populares" A.
kaxkaurdin. v. kaskaurdin.
kaxkeil. v. kaskail.
kaxketa. v. kasketa.
kaxkin. v. kaskin.
kaxko. v. kasko.
kaxkoin. v. gaskoi.
kaxkondu. v. kaskondu.
kaxkote. "Borla" A Apend. v. kaxtur.
kaxo. v. kaixo.
1 kaxoi (Añ), kajoi (V-gip, G-azp-goi, AN-gip; Lar), kajoe (V-gip; Lar), kajon (AN-5vill). Ref.: Elexp Berg
(kajoe, kajoi); Gte Erd 194.  "Cajón <-x->" Lar y Añ.  Bere kajoian zeuzkala. EusJok 134. Lapur-bildurrak
dauzkate kajoi / burnizkuetan gordiak. MendaroTx 128. Kajoi barruan. SM Zirik 45. Kajoi bat iriki. NEtx LBB
79. En DFrec hay 3 ejs. de kajoi y 1 de kaxoi. v. tbn. Kajoi: Txill Let 98. Arti Ipuin 58. And AUzta 140. Zendoia
7.
2 kaxoi. "Linfático, sin sangre (G-azp)" Inza EsZarr 177.
kaxoitu (Añ), kajoitu (Lar). "Encajonar" Lar y Añ.
kaxoitxo, kajoitxo.  Dim. de kaxoi.  Denda onetan kajoitxo asko. NEtx LBB 369.
kaxola (AN-gip).  Caja de camión.
kaxola. v. kasola; kaiola.
kaxot, kaxote.  Calabozo.  Eman zituen kaxotean eta zarratu zarozten oinak zephoetan. He Act 16, 24 (Lç
presoindegi zolán, Dv barneko xoxan, Ker espetxe barru-barruan, IBk barru-barruko gelan). Kaxoterik
lizunenak, lezerik phozoatuenak. Brtc 147. Ezta ihur ere / kaxot hartan sartüren. Xarlem 1024. Hileri kaxotin.
Etch 182. Kaxote beltzenetan. Hb in BOEl 100. Tenploko presondegia khanbiatu zuten kaxot batetara. Elsb
Fram 104.
kaxote. v. kaxot.
kaxpajo.  (Con egin). "Zambullirse" Lab (comunicación personal).  Egoan batera ta bestera irurogei, eun
kana, zuzen ibiltzen zituen kaxpajo egin baño lenago [arraitxoak]. JAIraz Joañixio 58s. Egaztik ogei metrotik
kaxpajo egiñaz arrantza zeñen egoki egiten duten. JAIraz Bizia 36.
kaxpel. v. kazpel.

baten mende.
kaxta (A), kasta (Michel LPB). 1. (Git.). "Bâton " Michel LPB 144. "(Git.), palo, bastón" A. 2. kasta. "Bois"
Michel LPB 144. 3. "Chêne (boh[émien]). Kaxtain parruntzeko, hache" Lh.
kaxtana. v. gaztaina.
kaxtigar. v. astigar.
kaxtur. "Borla" A Apend. v. kaxkote.
kaxuela. v. kazuela.
kaza (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc). 1. Caza, acción de cazar. "Montería" Lcc. "Aurki zabaltzen da kazia" Elexp
Berg. v. ehiza (2).  Kazara doean orduan beti aldamenean botea. Acto 241. Debekatzia kazia eta peskia.
(Eibar, c. 1755). RIEV 1908, 733. Pelota, kaza, peska edo dibersinoe inozente batera. JJMg BasEsc 11. Joan ei
zan kazara (V-gip). Gand Eusk 1956, 220. Kazatik etorrela. SM Zirik 71. Eiztariak eliza atadian, meza ostian,
bere kazako abildadiak gora eta bera. Gerrika 293.
2. (V, G-nav, AN-araq, R-uzt). Ref.: ContR 531; EAEL 89, 58. Caza, presa de caza. "Kaza txiki, poca caza"
ContR 531. "Kazia artu dau" EAEL 58.
- KAZA EGIN. Cazar.  Jaunak, egin al da kaza? Ud 50.
- KAZAKO. (Avión) de caza.  Kazako abioiak ametrallatzen zituzten. Alkain 32. Egazkiñak, berriz, kazakoak.
AZink 76s. [Egazkiñak] ez ziran an egunero guk ikusten genduzanak, kazakuek baño aundiaguek. Gerrika 71s.
 (Uso sust.).  Kazako sail batek ere egin zuan bere saioa ametrallatzen. Alkain 24. Lantzien bein urteten
eutsen Bilbotik kazako txiki bik, gobernukuek Madrillera-ta juan biar ebenerako eukezanak. Gerrika 65.
- KAZAN (V-ger-oroz-m-gip). Ref.: EAEL 58; Elexp Berg. Cazando.  Soldau bat kazaan ebillela. JJMg
BasEsc 282. Ziarduala bein baten eiz edo kazan. Ur MarIl 42. v. tbn. Astar II 242. Gand Eusk 1956, 220.
 Eskandaluko kazaan dabiltzanak, beti topeetan badabee arpegi alegeria [...] nekez eskarmentauko dira. fB Ic
I 105.
 (Tras gen.). A la caza de.  Balitz eta bazan, biak alkarren kazan. (V-m). EZBB I 58.
- KAZA NAGUSI. Caza mayor.  Kazari amorratu bi [...] kaza-nausira bakarrik urtetzen ziranak. SM Zirik
86.
- KAZAN EGIN (V-ger-arr-m-gip ap. EAEL 58). Cazar.  Olan kazan eitia debekauta egonarren. SM Zirik 72s.
- KAZA-TXAKUR (V). Ref.: A (txakur); Elexp Berg. Perro de caza.  Kaza txakurra ikusi euen (V-gip). Gand
Eusk 1956, 220.
kaza. v. kazatu.
kazadore (Lcc).  Cazador. "Montero" Lcc.  Gure morroe alper kazadorea. Acto 240. Diabruba da arimeen
kazadore deunga bat. Zuzaeta 139. Eizari edo kazadore batek jarraituten deutsa basaurdiari. Mg CO 45. Iru
ogerleko pagautsiezala kazadore batzuei. Kk Ab II 141.
 Cazador, soldado de infantería ligera.  Galtzaen neurriyak artu diyote [Fermin Legiari] / español
kazadoriak. KarlLB 103.
kazaka. v. 1 kasaka.
kazal. v. kaxal.
kazalda (S). Ref.: A; A EY IV 236; Lrq. "Caspa de la cabeza" A. "Pellicules de la tête" Lrq. v. kozolda.
kazalla.  Cazalla (aguardiente).  Botila bete kazalla edan du. Arti Ipuin 81.
kazari (V-gip), kazaari (-saari V-gip). Ref.: Iz ArOñ (kasáarixa, kazarixa); Etxba Eib; Elexp Berg.  Cazador.
v. ehiztari.  Markos kazaria. AB AmaE 310. Abade bat izan oso kasaixa da txakurrak elizara eruan otsain
erbixa eta altxarreko denporan mezia itxi eta joan ei zan kazara (V-gip). Gand Eusk 1956, 220s. Keixa
arbolapiak kazariz beteta izaten ziran. SM Zirik 73. Kazaari batzuk beetik gora bota zituzten txakurrak. And
AUzta 57.
kazatu (AN-araq, Sal, R-uzt, -au V-och; -du Lcc), kaza (V-arrig-m). Ref.: EAEL 58.  Cazar.

baten mende.
kazatu. v. 1 kasatu.
kazerna. v. kaserna.
kazerola, kasarola.  Cacerola.  Ondo gorritua dagoenean, ipintzen da kazerolan. Cocinan 8. Hor baa,
ikusten du gizon polikintzo bat [...], xapin tapia handi bat buruan eta errestan ekartzen duela kasarola bat fizela
baten puntan. Herr 18-2-1960, 4.
kazeru (V-ger ap. Holmer ApuntV).  Cazador.
kazeta (T-L), gazeta (Lar), gaseta, kaseta.  Tr. Aunque se documenta antes en la literatura meridional (en los
primeros años del s. XIX), es más frecuente al Norte (cf. gazeta-kridari ya en el dicc. de Urte). Las formas con
k- inicial se encuentran en autores septentrionales desde finales del s. XIX, y se hacen las más frecuentes en el
XX; hallamos además algún ej. de k- en unos versos en dialecto alto-navarro. En DFrec hay 37 ejs., 28
septentrionales, de kaseta, y 25 (14 sept.) de kazeta.
1. Publicación periódica. "Gazeta" Lar. "Journal" T-L. Cf. Lrq s.v. kaseta: "Le mot est tombé en désuétude
vers 1914, où la guerre a multiplié, dans la contrée, les lecteurs de journaux, que l'on a appelés jurnal". 
Gazeta erakurtea pozik. Mg CC 190 (v. tbn. CO 285). Apirilleko illean argitara eman zan beste papel edo
gazeta batean. ErleG 53. Utretxko gazeta maiatzeko illaren amaseigarren egunean. Izt C 465. Egun guziez
agertzen diren gazeta tzarren medioz. Prop 1876-77, 17. Gezurrik gabe egiyarekin / beteko nuke gazeta. Auspoa
97, 23. Kontau beiez gazetak ipuiñak ugari. AB AmaE 231. Txanponeko liburu eta gazetetan. AJauregi EE
1885b, 176. Gazeta edo berriketari phurtzil frantsesezko batzuetarik. Elsb Fram VII. Soseko gazeta tzar bat. Lap
28 (V 16). Ez da beraz gazeta hori ustegabean arranguratzen. Arb Igand 33. Journal Officiel gobernamenduko
gazeta. HU Zez 190. Inguru hautako kazeta guziak zezen kurtsez mintzo direnean. Ib. 75. Gobernamentiaren
gasetak ezagüt erazi dütü üzta gehienen berriak. ArmUs 1906, 85. Eskuara liburuak eta kasetak. Jnn RIEV 1908,
357. Lurdesko gazeta liberala. Goñi 37. Kazetaren irakurtzen. JE Bur 120. Liburuetan eta kazetetan irakurtzen
erakutsi. Barb Sup 9. Liburu-kasetetan borthizki mokoka. Ox 156. Kaseta üskaldünak hetsi zeikün borta. Const
13. Lau ogei kañonazo / ta zenbait geiago / utzi ta igesi joan / dela kazetan dago. (AN-5vill). Afrika 85. Iñoiz
letzen det gazeta. Tx B II 83. Frantziako kasetetan agerrarazteko. Zub 78. Erkal-Jaurlaritzak [...] 1937gn.
otsaillaren 18garrenez, 25garreneko Gazetan eman zuan agindua. "Gaceta de la República". EAEg 3-6-1937,
1754. Eskuetan zituzten kaseta itsusiak. JEtchep 107. Pleini hut kazetak badauzkak katiximatzat. Larz Senper 24.
Ene pertsuak zakarzkien kazeta. Xa Odol 88. Herria gazetara igorri. Mattin 48. Literatur gazeta. (Tít. de una
publicación de San Sebastián, c. 1985). Kaseta hontan. E. Larre Herr 16-1-1992, 1.
v. tbn. EEs 1913, 365. Zub 61. Etcham 128. Gazeta: CatJauf 83. Sor Gabon 35. Mdg 139. Urruz Zer 76. Mde Pr
57. Kaseta: Lh EEs 1914, 243. Etcham 198.
2. Relación de noticias. Cf. KAZETA-KRIDARI.  Bukatzen du gazeta bustan onekin: ta au utsa da nere
kolkoan gelditzen danaren aldean. AA III 559. Mundu guziyak jakiñ dezala / zabalduko det gazeta. Tx B I 244.
3. Artículo de prensa.  Eta ene plentetzaz, hek kasetak egin. 'Des articles dans les journaux'. Etch 186.
- KAZETA-EGILE (gazetagile Lar). Periodista. "Gazetero" Lar.  Haien pharteko gazeta egile batzuek. Elsb
Fram 100. Ni gazeta egilea naiz. HU Zez 51. Hauk oro kazeten eta kazeta-egileen egitekoak direla. Ib. 81.
Kazeta-egile ofizioko makur gaixtoena. HU in Lf ELit 229. Azti, kazeta-egile, modista, horra zer ofizio
zurruburruak dituzten. JE Ber 71.
- KAZETA-KRIDARI (gazeta- Urt). "Rumorum auceps" Urt III 94.
- KAZETA-MAGASIN. Tienda de periódicos y revistas.  Kazeta-magasin bat erosi tabako-bulego batekin.
Herr 8-9-1966, 1.
- KAZETA-MOLDATZAILE. Periodista.  Kazeta moldatzaile gehienek ez die ene bizarreko ile bat balio.
Barb Sup 15.
- KAZETA-SALTZAILE. Vendedor de prensa.  Kaseta saltzalea pasatu zen. JEtchep 106.
- KAZETA-ZALE (gazeta- Lar). Aficionado a leer la prensa. "Gazetista" Lar.
kazetalari. v. kazetari.
kazetaño.  Dim. de kazeta.  Etziren lurrerat erori kazetañoaren hitzak. HU Aurp 198.
kazetari (T-L), kazetalari, kasetalari.  Periodista. "Journaliste" T-L.  Kazetari eta erlisionearen etsai
makurrenek berek laudatu dute. HU Aurp 112. Kazetalari gisa. Ib. 40. Egiaren gudaria da kasetalaria. J.
Haritschelhar Herr 10-12-1992, 8. Kasetalari, edo erakasle, edo politikari kazkarregi batzuen ozarkeriak. Larre

baten mende.
ArtzainE 122. Hiriart-Urruty kazetalariarekin elaire zen. Lf ELit 267. Kazetariekin [...] kontu. MEIG IX 85. En
DFrec hay 51 ejs., 49 meridionales, de kazetari, 4 de kazetalari, 3 (sept.) de kasetalari y uno, septentrional, de
gazetalari.
kazetaritza, kasetaritza, kasetalaritza.  Periodismo.  Euskal Herri guziaren zerbitzuan kasetalaritzan. Larre
ArtzainE 182. Ahantz ez dadin nundik heldu giren kasetaritzan. Ib. 187. Harrigarria da, kazetaritzan adibidez,
gero eta nabariago den batasuna. In MEIG VI 42. En DFrec hay 4 ejs. de kazetaritza y uno de kasetaritza.
kazetero, gazetero (Urt). "Rumorum aucupes, berrizáleak, gazetéroak" Urt III 94.
kazetista, kasetiste.  Periodista.  Horra zer dioien direlako kasetiste bürü mehiek. Eskual 25-4-1913, 3.
kazike. "Cacique, señor de vasallos entre los indios" Lar.  Aren [osabaren] lekuan Kazike egitera logratu
zioten. Cb Eg II 184.
kazka. v. 2 kaska; kasko.
kazkabar (G, AN-gip-5vill; Dv (G)), kazkagar (G-nav), kaskabar (G, AN-5vill; Añ (G), Izt, H), kazkarabar
(G-to, AN-larr-5vill-ulz-erro, B), kazkaragar (V-ple, AN-egüés-ilzarb-olza), kaskarabar (G-goi, AN-5vill-erro;
vEys, H (G)), kazkanabar, kaskiar (A Apend), kaxkabar, klaxkagar (Sal), eskabar (V; Dv (V)), gazkarar (Lcc),
gazkaragar (AN; Aq 977 (AN)). Ref.: VocPir 84; Bon-Ond 137; A (kazkabar, kaskabar, kazkarabar,
kaskarabar, eskabar, gazkaragar); Iz Als (kazkagarra), Ulz (kazkarabárra), To; Asp Leiz2 (yasa); Izeta BHizt
(kazkarabarra); Echaide Nav 32; Gte Erd 96.
1. Granizo. v. babazuza.  Kazkaragár, erauntsi, elúr. LE Doc 125. Iñusturi izugarriak batetik, eta
kazkabarra eta arria bestetik. Lard 70. Kazkabar eta su erretzallezko oñazkarra. Ur Ps 104, 32 (BiblE kazkabar;
Dv harri, Ker txingor). Oroi beltzaren kaskarabarrak. Bil 112. Kuadrua ondatu zigun Lazaro-eguneko
kazkarabarrak. Sor Bar 23. Sarri artu bear izan det nere gañean kaskabarraren zartada zitala. Ag G 209. Negu
beltzian kaskabarrakiñ. MendaroTx 163. Ixraelen semeak an zeudela-ta, ez zan kazkabarrik izan. Ol Ex 9, 26
(BiblE kazkabar; Urt babazuza, Dv, Ur y Bibl harri, Ker arriabar). Aize, euri eta kazkarabar erauntsiekin. Izeta
DirG 103. Ezta eguratsean usuagoa kaxkabarra. Ibiñ Virgil 109. Kazkabarrak Izarpeko atari aldea goiztxo
zuritu. NEtx LBB 95. Askotan kaskabarretan. Uzt Sas 179. San Marko: kazkarabarra agoan dago (AN-ulz).
Inza NaEsZarr 1917. Euria eta kazkabarra ari zuan, da aizea zebillen. JAzpiroz 188. Orduan kaskabarrak eten
zuen bere dantza. MEIG IX 104. v. tbn. Jaukol Biozk 76. Or Eus 340. TAg Uzt 131. Zait Sof 93. Salav 90. Alkain
111. MMant 158. Kaskabar: Arrantz 98. Bv AsL 180. Or Mi 59. Albeniz 85. Kazkarabar: Izt C 235. Iraola 119.
Kazkanabar: EZBB II 117 (AN-ulz).
 (Fig.). Fuego nutrido, fuego graneado.  Soldadu eta itxas-gizonak infernuko kazkarabar ura ikusita, asi
ziran ikaratzen. Camp Ezale 1897, 252a.
2. kazkarabar (B ap. A), kaskarabar (B ap. A). "Agallón, agalla", "agallón, juguete de niños" A.
- KAZKABAR-HOTS. Ruido de granizo.  Kazkabar otsa gogor. NEtx LBB 155.
kazkabartu, kaskabartu. "Xixertü, orain tzitzertü edo kaskabartü" Peillen in VocS 134n.
kazkabiko. v. kazkarabito.
kazkabilo (R ap. A), kaskabilo (R-uzt ap. A). "Kazkabillo (R), ciruelas claudias, cierta variedad de ciruelas" A.
kazkabur (S ap. A), kaskabur (S ap. A), kaskabor (H (S)).  Granizo. v. kazkabar.
kazkadar (SP  Dv y A).  Estrago. "Grand dégât. Hura da kazkadarra egin dena, voici le dégât qui est
arrivé" SP. v. hazkadar.
kazkagar. v. kazkabar.
kazkaili. v. kiskali.
kazkaiza (det.).  Castañeteo.  Areago-ta taupada ta kazkaiza biziago, zer zan garbi ikusi zutenean. "El batir
y dentellear". Berron Kijote 209. Otzak kazkaizak bizi oi diranak Pirineko basoetan. Ib. 199.
baten mende.
kazkal-bedar. v. KASKAL-BELAR.
kazkanabar. v. kazkabar.
kazkar. v. 1-2-3 kaskar.
kazkarabar. v. kazkabar.
kazkarabil. v. kaskarabil.
kazkarabito (Izt C 235), kaskarabito (Aq 824 (G)  A), kaskabito (G-goi-bet), kazkabiko (G-goi), kaskabiko.
Ref.: VocZeg 287; A (kaskarabito, kaskabito); JMB At (kazkabiko).  Granizo. v. kazkabar.  Aizezko, lañozko
eta kazkarabitzko [sic, seguramente por kazkarabitozko] ekaitz ikaragarria. Izt C 347. Kaskabikoaz urratzeraiño
/ landare eta zuaitzak. Moc in Onaind MEOE 791.
kazkaragar. v. kazkabar.
kazkaraka. "Temblando. Otzak kazkaraka nindagon" Izeta BHizt2. v. 1 kaskaran.
kazkar-bizkar. v. kaskar-bizkar.
kazkarot. v. kaskarot.
kazkarreko. v. kaskarreko.
kazkarria. "(Sal, R), suciedad de la lana de ovejas" A.
kazkarro (BN-baig ap. A). 1. Cardo. 2. kaskarro. "(Gc, AN-5vill), grosero" A.  "(G-to), bravucón" A.
- KAZKARROAN. "(G), andar divirtiéndose (los carneros, personas)" A.  Ez gero hor gaindi kazkarroan
berant! Herr 25-1-1962, 4.
kazkarron. "(Sal), coscorrón, golpe ligero dado en la cabeza" A.
kazkartu. v. kaskartu.
kazkartzu. "Terco, temoso. Joxe arras kazkartzue da" Izeta BHizt2. v. kaskazu.
kaz-kaz. 1. "Voz para ahuyentar al gato (L-sar, Darric)" DRA. 2. (Onomat. de castañeteo).  An asi zan
ortza-ortzari kaz-kaz "kuartanaren" lautik-laurakoaren otz-berotan dagona bezela. Berron Kijote 209.  kaz-
kaz-kaz.  Eta alare otzak kaz kaz kaz / etxe zuluban sarturik. C.S. Irure "Uda ta neguba" (ap. DRA).
kazketa. v. kasketa.
kazkil. v. kaskal.
kazkindun. v. gaizkindun.
kazko. v. kasko.
kazkor (Dv  A). "Kazkor-ra, le même que zagor-ra, blocaille, macadam" Dv. Azkue copia erróneamente
kazkora.
kazkurrio. "(Sal), ensortijado, crespo. Bilo-kazkurrioa da gizon kori, ese hombre es de pelo ensortijado" A. v.
kizkur.
baten mende.
kazmin. v. jazmin.
kazo (V-gip, G-nav; Mic 7r, Lar, Añ, Dv), kazu (Lcc, Añ). Ref.: Iz Als (aita); Elexp Berg. 1. Cazo, cacillo.
"Cazo de hierro, kazua burniazkoa" Lcc. "Garrauto [?]" Mic 7r. "Poêlon" Dv. "Kazo, salda, esne ta jaki bustiak
eltzetik artu ala bertara botatzeko burnizko zalia (V-gip)" Urkia EEs 1930, 9.  Ipintzen dira kazo zakon batean
amabi arrautz gorringo. Cocinan 54. Kazuakin naastu zopia koipeakin. And AUzta 46. Su gaiñean saltoka / or
dabil kazoa. Zendoia 144. Kazo batean ura jarri. Ostolaiz 62. Beste kazu txiki bat bete uretan igerian patata.
Gerrika 105.
2. "(Hb), casserole" Lh.  Kazua anbat da lurrezkua nola burnizkoa. Sor AuOst 75.
3. "Canette" Lh.
kazola. v. kasola.
kazolatu. "Golpear la pelota con el guante corto usado en la pasada o en el rebote para dar muerta la pelota (BU
VocPel)" DRA.
kazolete.  Cazoleta (pieza de armamento).  Beretako gizonik bulardetsuena irten zedilla kanpora kazolete ta
pikarekin buruz buru peleatzera. Izt C 319.
kazotara. "Poêlonnée" Dv.
kazotxo. "Caceta" Lar.
kazpel (B). Ref.: A; Izeta BHizt.  Cazuela. "Kazpel hortaik yan" Izeta BHizt.  Eltze ta kazpel, burruntzi ta
brisela sutan. A Ardi 45.
- KAXPEL (B ap. A). Dim. de kazpel.
kaztaña. v. gaztaina.
kaztarro. v. garastarro.
kaztigu. v. gaztigu.
kaztiste. "Carbunclo" Lar.
kazu. v. kazo.
kazuela (Lar, Añ), kaxuela, kasuela. 1. Cazuela. "Kazuela (erratillo), janariak egosi ala eratutzeko ontzi
zabala (V-gip)" Urkia EEs 1930, 8. v. kasola.  Iru tipula galant kazuela batera zeatzen bakallaua maneatzeko.
Zab Gabon 33. Bota azitzeio kaxuela lurrera. Sor AuOst 91 (77 kazuela). Ondo garbitu eta ipintzen da atea
kazuela batean. Cocinan 13. Kazuela aundi bat izurde. Iraola 34. Lapikoak gargar, kaxuelak pill-pill. Ag G 228.
Yagoñe kasuelie, Antoni, erre barik. Ort Oroig 119. Bijarko kazuelan gertu. Enb 178. Kazuelak garbituz. Anab
Poli 44. Kaxuela-usai gozoa. NEtx LBB 61. Zartagi edo kaxuela batean olioa jarri. Ostolaiz 80. v. tbn. Moc
Damu 6. JanEd II 140. Tx B I 75. SM Zirik 92. JAzpiroz 135. Kaxuela: AGoen Agurea 18. Salav 46.
2. Nombre de un tipo de baile.  Bestian kazubelaan, erlia legez, mordo baten gizon ta andra naaste. fB Olg
67.
kazuelakada, kazuelkada, kaxuel(a)kada, kazuelakara, kaxuelakara, kaxuelka.  Contenido de una cazuela.

 Orra emen berriz ere beste kazuelakarea. Urruz Zer 93 (confusión del personaje con kasualidadea).
Kazuelkada polita / sei milla ogirekin. JanEd II 140. Sukaldea nua, egongo da zerbait kaxuelakara ta... Alz Bern
72. Ze kazuelakada jan giñuan. And AUzta 58. Kaxuelkada bat tripaki. Salav 45. Kaxuelka bat tripaki. Ib. 47.
Kaxuelka goxuak. Olea 195. Kazuelkada ederrik jarriko likek. TxGarm BordaB 151. Erbia aundia zan eta ura
kazuelkada! BBarand 48.
kazuelatxo (Lar), kaxuelatxo.  Dim. de kazuela. "Cazoleta" Lar.  Odolki-erre bana ala kaxuelatxoren bat.
Lab EEguna 62. Eskuetan kazuelatxoak. Munita 125.
baten mende.
1 ke (V, G, AN, L, BN, Sal, R-uzt; Lcc, Mic 7r, Deen I 367, Lar, Añ, H; khe L, BN, S; SP, Ht VocGr, Lecl, Arch
VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), kee (V-gip), kei (R), ki (G-nav, AN-araq), ge (Lar, H (G)), eke (AN-5vill-ulz-
erro, B, BN-mix-baig, Ae, Sal, R; VocB), ike (L-côte). Ref.: VocPir 94; Bon-Ond 137; A (ke, eke); Lrq; Iz ArOñ
(kee), UrrAnz (keia), Als (kea), Ulz (ekia), R 299; Etxba Eib (keia); Holmer ApuntV; EAEL 124; Izeta BHizt
(eke); Elexp Berg; Gte Erd 25.
 Tr. La forma kee se documenta en Zuzaeta (87), fray Bartolomé, J.J. Moguel, Apaolaza y (junto a ke) en
Refranes y Sentencias, Mendiburu, Orixe, Lizardi y Erkiaga; al Norte sólo hay un ej. de Pouvreau (kheetara
igorri); eke se encuentra en autores alto-navarros (incluyendo algún ej. de Orixe) y baztaneses, y kei en Hualde
(keitan) y Orixe (Eus 300). Keia parece ser la forma determinada de kee hasta finales del s. XIX, época a partir
de la cual es frecuente entre los vizcaínos el uso de tema nudo ke junto a det. keia (así, p.ej., en Arrese Beitia, E.
Azcue y Aguirre). Hay keea sólo en Lizardi (UO 16). En DFrec hay 49 ejs. de ke, 6 de kee y 1 de keia (det.).
1. Humo; vapor, emanación gaseosa. "(Donde) fuego se hace, humo sale, non sua dan, kea bada an" Lar.
"Fumée, vapeur qui s'échappe des viandes et des corps chauds. Khe darion errakia [...]. Hil berria zen oreña,
oraino khea zarion" H. "Muchos intercalan la vocal i antes del artículo, tal vez por permutación de una segunda
e [...]: kea (V), keea (V, arc), keia (V-m, L, R), kia (V-ger, G, BN, S)" A. "E luze samarra, ia kee" Elexp Berg.
"Ke aundia da (G-azp, AN-gip, BN-arb), eke aundia dago (AN-5vill, B)" Gte Erd 25 (que rechaza la
construcción ke asko dago). "Kezko seinale oriek (G-azp, AN-gip, BN-arb)" Ib. 194. En Volt 79 se lee "fumée,
içea", seguramente errata.
 Eta ilhund zedin iguzkia eta airea putzuko khetik. "La fumée". Lç Apoc 9, 2. Surean kehea jaio doa. RS 360.
Neure etseko kea laguneneko sua baño obe da. Ib. 473. Ezen ene egunak ioan dira nola khea. Harb 339. Eta
[eltzearen] irakin hartarik ilkitzen da khe bat, lanbo bat. Ax 289 (V 193). Khe guti bat baizen eztu utzten. Gç 30.
Khe hartaz ingura zazue barrukia. Mong 593. Haren khia gora doan bezala. Bp I 120. Khe gabe ezta kharra
altxatzen. Ch III 49, 2. Insensu on eta ezti baten khea. He Gudu 133. Bere phensamentietan khe bat bezala
ezdeüstüren dira. Mst I 3, 6. Kee biurzen ziran. Mb IArg I 376 (v. tbn. 320). Su orren keak. Bast 19. Inpernuko
labati kee atsitubak urteten daben legez. fB Olg 83. Begira txaoletan / agertzen dan kea. It Fab 184. Erria sutan
eta kea zeriola ikusi zutenean. Lard 114. Khea sartzen barnat athorrei, hantu ziren eta goiti abiatu. Hb Egia
138. Kee beltz mordo batek. Apaol 63. Ke andia dago. A BeinB 39. Banikek ustea arnoaren kheak harrotzen ari
daukala kapeta. JE Bur 95. Eroso artzen daunian keia ataraten dautso [pelotiari]. Kk Ab I 98. Inzentsu-ekea.
Inza Azalp 119. Kia den tokitik (tokian), sua (AN-5vill). 'Sua den tokitik ateratzen da kia'. Inza NaEsZarr 1772.
Ke pizka bat ta gar gutxi. Lab EEguna 85. Olio-keari. Anab Don 33. Egur ezearen kea / goiak du kolore. Ldi BB
106. Etxe asko kee barik. Erkiag Arran 114. Gura dauanak urten ez dadin gerik, ez dagiela surik. EgutAr 10-8-
1960 (ap. DRA). Ke artean zeuden puskak. Lab SuEm 206. Fabrika zilo hortan, dena ke eta su. Xa Odol 148.
Surtan jarri txapa bat berotzen [...], ta bota erromeroaren osto ta lore. Kea edo lurriña egin erazi. Ostolaiz 106.
Keie dariola lapiko aundi bat aurrien dabela. Gerrika 17. v. tbn. EZ Man I 105. Hm 229. O Pr 415. SP Phil 320.
Tt Onsa 95. Cb Eg II 105. Lg I 326. Brtc 114. VMg 15. AA III 477. JesBih 460. Gy 285. Dv LEd 168. Ip Apoc
9, 17. Samper Mt 12, 20. AB AmaE 147 (172 kee). Arr May 38. Jnn SBi 122. HU Zez 15. Azc PB 86 (137 kee).
Moc Damu 30. Echta Jos 85. Iraola 89. Urruz Zer 86. Ill Pill 4. StPierre 39. Alz Ram 97. Barb Sup 94. Jaukol
Biozk 18. Tx B 136. Laux BBa 120. Ir YKBiz 116. Or Eus 310 (65 eke; Aitork 32 kee). TAg Uzt 6. Iratz 40. EA
OlBe 70. Zait Sof 164. Etxde JJ 237. Txill Let 79. Erkiag Arran 18. Arti Ipuin 65. Ugalde Iltz 46. Gand Elorri
145 (183 kee). Osk Kurl 111. Erkiag BatB 125 (100 kee). Onaind in Gazt MusIx 148. Salav 89. Ibiñ Virgil 117.
Etxba Ibilt 480. Lasa Poem 83. Casve SGrazi 130. Berron Kijote 75. EZBB II 71. JAzpiroz 57. Kee: JJMg
BasEsc 207. Ur MarIl 40. Keia (det.): Zuzaeta 122. Astar II 234. Ur Mt (V) 12, 20. Ag AL 23. Enb 96. SM Zirik
5. And AUzta 97. Alzola Atalak 81. EZBB II 35. Eke: ETZ 218 (Goldaraz, 1834). Echn Mt 12, 20. Izeta DirG 69.
 "Khe!, exclamation que l'on fait quand on est gêné par la fumée" H.
 (Usado en refranes y exprs. con el sentido de 'cosa de ningún valor'). "Khea saltzea" SP. "Khea bil lirozu (BN-
mix), (es tan avaro que) recogería el humo" A. "Keak bere ezteutso etseti urtengo (V, msOch) [...] (se dice de un
avaro)" Ib.  Ez utzi náies kéa ere etxétik. LE Prog 110. Keia bere gorde gura leukiana. fB Ic II 224. Kea bere
ezlei orrek emon (V-ple). A EY III 250. Iñork ez digu kia ere opa / eskatu arren meserez. MendaroTx 239. Etxe
ontako andreak ez du etxaminetik kea ere utzi nai at(e)ratzen (AN-erro). Inza NaEsZarr 2295.
 "Tximineatik doan kea baiño alperrago (V-arr-ple), más flojo que el humo que va de la chimenea" A EY III
291.
 "Kea baiño gutxiago gustatzen zait [...] (G-goi)" A EY III 296.
 Zuk ez duzu kia asmatuko, ez (G-nav). 'Tú no inventarás la pólvora'. Inza NaEsZarr 102.
2. Rastro, indicio; reflejo; simulacro. (No incluimos aquí los ejs. en que es usado como símil).  Atsegintz
loietarako arturik zedukan makurza ta atsegintz beren keak ematen zion itsumen-lilurantza. Mb IArg II 331.
Onren kea gatik betiko desonrak. Cb Eg II 92. Hanitz dirade hetarik, sobera esparantzaren khea jarraikirik,
khedarre baizik ükhen eztienik. Egiat 245. Oraiko bizia ez balin bada khe bat baizik. Laph 129. v. tbn. Brtc 154.
Dv LEd 168. CatS III.
3. (Añ, Dv). Humo(s), vanagloria, pretensión. "Pica por alto, keak ditu" Añ. "Ez duzu zeren kherik hartu zure
baten mende.
aberastasunaz, vous ne devez pas vous enfler de vos richesses. Pruzianoek khe dute beren balentriez, les
Prussiens sont glorieux de leurs exploits" Dv. Cf. infra KETAN JARRI; cf. tbn., tal vez, RS 507: Dollorrak pere
andizurenen ospea, gora joaku ikaztobiko kea.
4. kee (V-gip). Calada. "Iru lau kée emun, dar 3 ó 4 tirones (al cigarro)" Iz ArOñ.
- JO ETA KE. v. jo.
- KEA HARTU. "Pipar, tabako kea artu" Lar. "Fumar" Añ.
- KEA ATERA. a) "Kea atara (V, ...), gozar mucho de algo" A. b) "Kea atara [...], zurrar la badana a alguien
(V-ple-m)" A EY III 295. c) Fumar, dar caladas (a un cigarro).  Puro bati kea ateratzen. NEtx Antz 102. Zuk
itzalita egotea usteagatik [...] paper beltzari kea ateratzen zion. Anab Poli 18. v. tbn. Lab SuEm 170.
- KE-ADAR (V, L ap. A; T-L). Columna de humo. "(Colonne de) fumée, khe-adar" T-L.  Trenaren kei-
adarra. Or SCruz 52. Laño argal aren tartetik an emenka ke-adar zenbait agertzen. Or QA 63. Iphar-aldetik khe-
adarrak erraiten du: hementxet Bokale! Herr 23-3-1961, 2.
- KE-ADATS. Columna de humo.  Tellatutik ke adats ugaria zeriola. TAg Uzt 86.
- KEA EGIN. "Humear" Lar y Añ.
- KEAN HARTU. Fumar.  Takabo-orria pipa edo papeletik kian artzea. Mg CC 229.
- KEAN EGON. "Keian egon (V-och), estar muy agradablemnte" A.
- KE-AHO. Chimenea.  Khe-aho edo tximinia. Eskual 24-4-1908, 4.
- KEAREN KEAZ. De tanto humo.  Ango ormaak kedarratuta dagoz keiaren keiaz. Mg PAb 117.
- KE-ATERABIDE. Chimenea.  Paper-fabriketako khe-atherabideak. JE Ber 48.
- KE-BELAR. "Khe-belhar (L, Eskual), tabac" Lh.  Ke-belar ori / urriñez jori / laister da sudurmintzean. EA
Txindor 118. Toxatik ixuritako kebedarra. TAg Uzt 81. Kebelarrik iñon ezin saldu dezakela. EAEg 25-4-1937,
1559. Kebelar mota guztiak erosirik. AIr Egan 1956 (3-4), 78.
- KE-BELARTEGI.  Ezin bere etxe edo dendan kebelartegirik euki dezakela. "Expenduría de tabaco". EAEg
25-4-1937, 1562.
- KE-BIHUR. "Kee-biur, espiral, voluta de humo" Gketx Loiola.
- KE-DARIO. Humeando. Cf. KE-JARIO.  Basetxe urrunetako gaindegiak ke-dario daude dagoneko. Ibiñ
Virgil 33.
- KE-EGILE (Lar, Añ; kegile Lar  H). "Humeante" Lar y Añ. "Fumante" Lar.
- KE-EMAILE (Lar; k. emoile Añ). Humeante.
- KE EMAN, KEA EMAN (Lar; k. emon V-gip ap. Elexp Berg; Añ). Humear.  Eztü hil ürhentüren khe
emaiten dian mükia. Ip Mt 12, 20 (Hual keitan).
- KE-JARIO. Humeante.  Zuzi ke-iarioa eskuartean duzula. Ibiñ Virgil 112.
- KE-KINO (khe-khiño S ap. A; kei-kio R ap. A). "Amargor que deja el humo a alimentos curados" A.  Arnas
artzen zuten atsa bera ke-kio urrinez lorrindurik zegoen. Zait Plat 26.
- KE-LAINO. a) "Khe-lanho, noir de fumée" H (ap. Lh). b) "Grandes humaradas (V-arr)" A Apend. "Zubitxoaño
irixten zian ki-lañuak (G-to)" (comunicación personal).  Pipako ke-laño artetik. Ag G 208. Ainbestekoa zan
barrualdeko ke-lañoa. TAg Uzt 87. v. tbn. MIH 344.
- KE-LAINOKADA. Humarada.  Ta yagi or-emen ke lañokadak. Zav Fab RIEV 1909, 31.
- KE MANDO. "(V-arr), grandes humaredas" A.
- KE-MATAZA. Columna de humo.  Nola dijoan tximinitik gora ke-mataza. NEtx LBB 95.
- KE-META (V-ger ap. A). Columna de humo.  Ekalo [...], kelaino, kemeta edo kemordo alegia, Baztangoa
omen da. MIH 344.
- KE-METADA (V-arr ap. A). Columna de humo.
- KE MIN (G-azp, L, BN-baig, Sal, S, R). Ref.: A; Gte Erd 25. "Humo incómodo a los ojos" A. "Ke mina dago
(min ematen duena, begiak erretzen dituena) (G-azp)" Gte Erd 25. Cf. kemin.  Sukaldean ke miña zegoan. Ag
G 222s. Karobi aurrean, su-garretan, ke miñetan. Ib. 22. Kemiñak artutako sutondo alaian. Zait Gold 88.
- KE-MORDO (V, G ap. A). Columna de humo.  Etxe-gaiñetan ederrago / biziaren kee-mordoa. Ldi UO 17.
Txondarrak sutan, eta ke-mordo bat bizkorragoa. Or QA 63. Gaztain xigortuen kemordo batez. Amez Plat 66
(ap. DRA). Odei-laiñoak eta ke-mordoak darizkin lurra. Ibiñ Virgil 86. v. tbn. Zait Sof 189. MIH 344.
- KE-MULTZO (-motso V; -moltzo V-gip). Ref.: A (ke-moltso); Elexp Berg (kemoltzo). Humareda. "Columna de
humo. Etxen bat erretzen egon bia dau, kemoltzo galantak ikusten die ta" Elexp Berg.  Ze ke moltsoak igoko
daben egun argitan! AB AmaE 439. Ke moltso andijak ataraten eutsozala. Kk Ab I 103.
- KE-MULTZOTXO. Dim. de ke-multzo.  Ke moltsotxo bat. AB AmaE 173.
- KE-HODI. "Keodi (V?, G?, FSeg), chimenea" A.
- KE-OLA. "Khe-ola (S; Foix), colonne de fumée" Lh. "Kheola, fumée épaisse (S)" Lrq.
- KE-PAUTADA. Bocanada de humo.  Pipatik ke-pautada batzuk artuteak kalte andia egingo leusket? A La
Abeja 1890, 59.
- KEPEAN. Tras el humo.  Keepean iguzki. Ldi UO 32.
- KE-PILA. "Kepilla (G-to), kepillo (V, G), columna de humo" A.
- KETAN (V-gip ap. Etxba Eib; keetan Lar). a) "Ahumar, curar algo al humo [...] keetan igartu" Lar. "Ketan
baten mende.
sikatu, ahumar, secar al humo" Etxba Eib. Cf. ETZ 295: Kean nasiyak (Zugarramurdi, 1875), y Hb Egia 59:
Khean dabilala. Cf. KEAN EGON, KEAN HARTU.  Ketan sartzen diran gizon batzuen gisan. Ag AL 162.
Jose gizagaixoa su-lur-ketan ostendu zitzaigun. Ag G 345. Luzaroan ketan egotea du onena [gaztaiak]. TAg Uzt
89. Ketan jarri 15-20 egun azala egiteko ta kolorea artzeko (V-gip). AEF 1955, 165 ("operaciones de la
fabricación del queso").
b) Humeando. "Kafesnea [...] ketan da (BN-arb)" Gte Erd 194.  Ez lastozko suaren antzekoa, zein ain laster da
garra, zein ketan amatau itoa. Añ LoraS 52. Eztare akabaten iltiaz argi oraino keitan dagona. Hual Mt 12, 20
(Ol, IBk ketan; Lç khea darión lihoa). Ketan egoan atea. A BeinB 93. Suburuak ketan. Ag Kr 46. Azpil batean
zuku beroa ketan dakar. NEtx Antz 86. Ikuttu mendiak eta ketan asiko dira. Ol Ps 144, 5 (Ker, BiblE ketan; Dv
khetan joan). v. tbn. Hb in BOEl 702. SMitx Aranz 142. Or Aitork 186.
- KETAN GELDITU. Quedar en humo, quedar en nada. "Desvanecerse, keetan, autsetan gelditu" Izt.  Ketan
ta autsetan geldituko diran beste gauz txar askotan hari dirala gau ta egun. Mb IArg I 93.
- KETAN IGORRI. Hacer desvanecerse, hacer desaparecer.  Irabaz ahal sosak khetan egorria [andrea]. Hb
Esk 183. Orhoitzapen horrek khetan igorriren ditu munduko ontasun liluratzaileak. Dv LEd 158 (Cb Eg II 86
kea bezala [...] desegingo).
- KETAN JARRI. Vanagloriarse.  Etzaitezela khetan jar zure izpirituaz edo antzeaz. Dv Imit I 7, 2 (Leon ez
ukan urgulurik).
- KETAN JOAN (Urt, H ap. Lh). Irse en humo; (fig.) desvanecerse, desaparecer. "Abiit in fumos, khetan goan
da" Urt I 20. "S'en aller en fumée. Gure atsegin eta handitasun guziak azkenean khetan dohaz" H (ap. Lh). 
Tortxo argi, hurtzen direnek; inxensü khetan doenak. Bp I 145. Zure fama eta omen ona ketan goana eta
iriondua. He Phil 291 (SP 290 kheetara igorri). Uki zatzu mendiak, eta khetan goanen dira. Dv Ps 143, 5.
Tarteka izan naiz zoriontsu, bai, lera asetu deño. Gero [...] ketan joan da bildutako erregarria. Txill Let 79s.
- KETARA IGORRI. Hacer desaparecer, hacer desvanecerse. v. KETAN IGORRI.  Zure omen ona kheetara
igorri duela. SP Phil 290.
- KE-TARTE. Humareda.  Ke artaz gaindi pakea dago; / ke-tarte artan, nâspilla. Or Eus 400.
- KE-URRIN. "(Sal), amargor que deja el humo a alimentos curados" A. v. KE-KINO.
- KE-ZULO (A, que cita a FSeg; khezilho L ap. A  Dv; keezulo V-gip ap. Iz ArOñ). a) Chimenea. "Keésulo, en
la carbonera" Iz ArOñ.  Andia zan [sukaldea], baiña ke-zulo baten azpian egoan dana. Ag AL 60. Yeisten da
ixil kei-zulotik. Or Mi 78. Zure etxetxuko ekezilotik / sortzen zan eke zuria. TP EEs 1925, 5.
b) Lugar lleno de humo.  Ke zulo ontan nazkatuta natxeon --gizonezkoak erretzen ari baitziran-- eta eztiñat
une bat geiago luzetsi nai. Etxde JJ 203.
- SU ETA KE. v. su.
2 ke, kes.  Nombre dado al dedo meñique en cierto juego infantil. "Mutilko bat jartzen da zerbaiten ondoan
makurturik. Aren gainean dagoenak, beatz bat goratuz, esaten du: Txorro-morro-piko-tallo-kes. Lo dagoenak
erantzun bear du txorro, naiz morro, naiz beste beatzen izentxoa (G)" A EY IV 375s. Cf. 5 morro. 
Lehenbizikoak erhi bat athera ta 'txorro-morro-pico-tallo-ke' esaten zuan. Hurrengo izen hauek dituzte atzek
joko huntan: lehenbizikoak txorro, bigarrenak morro, eta abar. Osk Kurl 78.
ke. v. ker.
kealdi (Lar; kh- H ap. Lh), ekaldi (B ap. A). "Fumarada" Lar. "Ratos en que hay humo" A.  Ke-aldi batzuek
bota bitza. NEtx Antz 103.
kear. v. kedar.
keatoki. "Aparato compuesto de dos vigas en que se cuelga leña para secarla dentro de la chimenea (AN-ulz)" A
Apend.
kehats (kh- Lh; keats G-to ap. A), kedats, kiats. "Odeur de fumée" Lh. "Hedor; litm., hedor de humo" A. (En
algún ej. quizá se trate de var. de kirats).  Mukurrak eze ziran, dana zan kiatsa. "Todo humo". Laux BBa 68.
Itobearrak estutu zidan bularra, ontzira sartu ordukoxe. Ua kedatsa! TAg GaGo 56. Francoren keats-jario ori
gogoratzean. SMitx Unam 146. Aragi ustelduaren keatsa. MAtx Gazt 23. Zigarroaren keatsak kentzeko.
Ostolaiz 146.
keatu. v. ketu.
keatz. v. keatza.

baten mende.
keatza, keatz.  Humareda.  Plaza barrukoak ikusi etzitzaten keatza lodiak [Franzesak] egiñik. Izt C 350. Ibai
guztitan ustel-usaia, / keatz beltza tximinitan. MMant 130.
keauka (Lar; kh- Hb ap. Lh). "Humazo" Lar. "Camouffler (au prop.)" Lh.
keautu (Lh), kerautu.  (Git.). Hacer. "(Boh.), faire. (Ce verbe est employé très souvent par les bohémiens
comme auxiliaire)" Lh. "Goli keautu, chanter" Ib. "Keautu, egin" Barb GH 1970, 35.  Txaia, brastando
keauzak. "Muchacho, corre ligero". A (s.v. txai). Xaua, goli keau-zak, mol buterrago ajinen duk, hots, "haurra,
kanta-zak eta arno gehiago ukanen duk". Barb GH 1970, 35s. Hiretzat goli kherautzen dinat. Mde Po 83.
keautzaile, keautzale.  (Git.). Hacedor. "Xukel-tino-keautzale git., chienne" Lh (litm. 'hacedora de perros
pequeños').
keaztatu. v. keztatu.
keba.  ¡Qué va! (expresión negativa). "--Eztute itten? --Kéba; ezta bátrere gero" Iz Ulz (s.v. barátzia).
kebedo.  (Pl.). Quevedos.  Kebedoak imini ditu sudurraren gainean. Arti Ipuin 58.
kebei. v. kibei.
keben. v. hemen.
kebera (V ap. A Morf 192; Mg PAbVoc, Izt).  Sensible al humo. "Begi keberak euki" Mg PAbVoc.
kebide (V, G ap. A; Añ, Lh), keibide, kepide (khe- T-L).  Chimenea.  Su eiheretako khebide luzeeri zarioten
khe burua. Prop 1898, 44. Kebide beltz batengandik irtengo zana [ke zitala]. EEs 1915, 63. Khe-bide luze
batekin goiti. JE Ber 23. Ola-kebide bakar bat ez. Ldi IL 47. Txinpartak ke-bidean gora jauzten ziren. Mde
HaurB 7. Buztinerrezko khepide luzeekin. Osk Kurl 83 (112 khe-bide). v. tbn. Or Eus 140 (Mi 79 keibide). TAg
Uzt 110.
kebil-txorrotx. "(G-bet), variación de manzana" Garbiz Lezo 283.
kebra. "Kébra, kébria, (la) flor más visible del castaño (que después cae al suelo)" Iz ArOñ.
kebrantatu.  Quebrantar.  Zerren ditugu kebrantadu / oi mandamentu / santuak. Lazarraga 1198v. Norbaitek
kebranta baleza edo auts baleza mandamentu kuetarik bat. Hual Mt 5, 19 (Lç, He, TB, Dv, Ur, Leon (h)autsi,
Samper traspasatu). Zomait mandamentu kebrantatzen denean. CatSal 61 (CatAe 60 austen, CatR 61 austan).
keburu. "(L-côte), columna de humo" A.  Su eiheretako khebide luzeeri zarioten khe burua. Prop 1898, 44.
keda (V-gip ap. Etxba Eib). "Queda, las campanas de la queda, a las nueve en verano y a las ocho en invierno,
por disposición de las ordenanzas. Ez dago ondo umiak kalian agertzia kedia jo ta gero" Etxba Eib. Cf. 2 kera.
 Keda jo bezin laster. Zab Gabon 99. Illundu zuanean, jo zuan keda-ezkilla. Ib. 99. Illuntzeko keda berriz
berak jo. Munita 115.  "Toque especial de campana a las seis de la mañana, tres de la tarde y once de la noche"
Asp Leiz.
kedar (AN ap. A), kedarra, kedarre (kh- BN ap. A, que cita a SalabBN), keder, kelder (kh- L, S ap. A; SP, Ht
VocGr 361, Lecl, H), keldar, keldarria (det.), gedarra, gedarre. 1. Hiel. v. 1 behazun.  Khelder baño
minkhorragoz halaber [aphaintzen dio] edaria. EZ Man I 105. Musu emaiten badio hark absinthio edo khelderra
eman dioen ondoan. SP Phil 493. Zuri khelder dizutela / Niri hanbat ianhari. Arg DevB 117. Khelder <chelder>
eta miagrea. Ib. 125. Ahur bat khedarra. Mong 592. Kedarrezko binagre ta beazunezko edaria eman zioten. Cb
Eg III 308. Kheldarraekin nahastatua zen mirrha arnotik. Lg II 279. Kheldarria ematen diotela edaterat. Dh
460. Orhoit zaitezte [...] edan izan zuen kheldarraz eta miñagriaz. EgunO 54. Eskeini zioten edatera arno
mindua khederrarekin nahastekatua. TB Mt 27, 34 (Samper gedarre, SalabBN khedarre; Lç, Ur (G), Ol, IBk,
IBe behazun, Dv, Echn min, Ip urdalmin, Hual gibel min, Ker beaztun). Ozpinarekin gedarrea (Ae). A CPV 936.
baten mende.
Barne guzia kedar, kirets eta mingatx baitzuen. Lf ELit 174. v. tbn. Kelder: He Gudu 135. Hb Egia 51. Keldar:
Hb Egia 47.
2. (V, G, AN-erro, B, BN-baig; Lar, Añ (G), H, VocB; kh- H), kedarra (V-arr-oroz-m-gip), kedarre (AN-ulz-
egüés-olza, BN-baig; H (V); kh- BN, S; Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv), kear (G-goi-to-bet), kearra (G-
nav), kearre (G-azp), keder (BN-lab; kh- L; Dv, H), kelar (G-azp-goi), kelarra (G-azp-goi-to), keldar (kh- Dv),
kelder (L-sar-ain, BN-ad; kh- SP, Urt I 56, Dv), kerrade (Ae; kh- S; Gèze, Dv (S), H (S)), keradi (kh- S),
kerrada (BN-baig), kerreda (Dv (kh-), A Apend), gedar (R; Añ (V)), gedarra (V-ple-m), gedarre (Sal). Ref.:
VocPir 95; Bon-Ond 137; A (kedar, khedarre, kear, keder, kelar, kelder, kerrada, gedar, gedarra, gedarre); Lh
(kheradi); Lrq (khedarre); Iz ArOñ (kedárra), UrrAnz y Ulz (kedarria), Als (kedarrí), To (kear); Etxba Eib
(kedarria); Ond Bac; Satr CEEN 1969, 210; Izeta BHizt; Elexp Berg.
 Hollín. "Hollín", "tizne" Lar y Añ. "Suie" Gèze.  Infernüko süiaren khedarretik. Egiat 200. Utzi zio
[aurpegia] ain beltz nola kedarrea. LE-Ir. Gaitzeru bat khederri ematen diote hogoi laurden ur irekitu. Dv Lab
53. Pipako keak gedarrez erraiak atsituko leuskezan. A La Abeja Enero 1890, 59. Kherradia bezain beltz. Eskual
12-9-1913 (ap. DRA). Kelar apurtxo bat bota. Urruz EEs 1914, 47. Ortzaldeak dirudi dena khedarreko. Ox 77.
Munduko keldar lohiaz zikindu. Etcham 77. Orma danak kear. JKort in Onaind MEOE 948. Erdoi ta kedar. Or
Eus 165. Kedarra bezala beztuak. PPer Harrip 85. v. tbn. A BGuzur 156. Ag Kr 43. Keder: JE Med 14. Kelder:
CantIzp 55 (ap. DRA).
 "Oso lehorra. Kedarria baiño sikuaua dago ogixa. // Oso zekena. Kedarria baiño sikuaua da dendari ori"
Elexp Berg.  Mutil jatorra zan; baña, Perikok dionez, orain tximiniko kearra baño legorragoa. TxGarm
BordaB 178.
3. "Gedarre (Sal), aposentillo cerca de la chimenea para secar las cosas" A.
4. "(B), avaro" A.
- KEDAR-UR. Hollín disuelto en agua.  Gain-behera botatzen zaio kheder-ura. Dv Lab 53.
kedardun (kh- H), kederdun (kh- H), kerradedun (kh- H (S)). "Qui a ou qui est mêlé de suie; fuligineux" H.
kedardura, kelderdura (kh- SP (sin trad.)).
kedargabetu, kedargetu (Lar).  Deshollinar.
kedargi. Voz de Bacáicoa según Garbizu (Lezo 44), aunque Ondarra (Bac 405) dice que la única forma conocida
en la localidad es kedar.
kedarki. "Atuthia, tuthia, kedarkia, okendu mota bat" Lar.
kedarratu. v. kedartu.
kedarreztatu (H (+ kh-)), kedarrestatu (kh- H), kedarztatu (kh- H), kedarstatu (H (+ kh-)), kederreztatu (kh-
Dv, H), kederztatu (kh- H), kelderstatu (kh- SP), kerradeztatu (kh- H). 1. Cubrir de hollín. 2. + kelderztatu.
Mezclar con hiel.  Miagre khelderstatua. Arg DevB 116. Miagre kelderztatuaren desgustu bortitza gatik. Harb
(ed. 1690, ap. DRA). Khedarrestatu edari bat eskainiz. Hazparneko Kalbarioa 194.
kedarreztatzaile, kederrastatzaile.  Deshollinador. v. kezulotar.  Cholet hirian bi ziminia garbitzailek,

khedarraz bertzerik hatxeman dute etxe batean. [...] du erran kederrastatzaile batek. Herr 30-5-1963, 2.
kedarreztatze (kh- H).  Acción de cubrise de hollín; acción de mezclarse con hollín.
kedarreztu. "Tiznar" Lar.  Zintzur guzia kedarreztua / ta ur eske eztarri lakatza. E. Mujika in Onaind MEOE
844.
kedartasun, keldertasun (kh- SP, sin trad.).
kedartsu (Lar, Hb ap. Lh; kh- H), kedartzu (Hb ap. Lh), kedertsu (kh- H), kerradetsu (kh- H). 1. "Fuliginoso",
"holliniento" Lar.  Ietxi itzatzu sapai kedartsuetatik zumezko otarreak. Ibiñ Virgil 87.
2. "Khedartsu (L), fielleux" Lh.
kedartsu. v. galartzu.

baten mende.
kedartu (V ap. A; kh- Hb ap. Lh), kedarratu (V-gip ap. Elexp Berg), keldertu (kh- SP). 1. Cubrir(se) de
hollín. "Devenir en suie" SP.  Zapi kedartu bat bekoki erdiraño. Mg PAb 124. Ango ormaak kedarratuta dagoz
keiaren keiaz. Ib. 117. Arri-ikatz-kez kedartu beiez beren erraiak. A BeinB 36. Iguzkiak errea nintzen, eta ur ezti
ihintzik ez nuen ene zintzur kheldertuaren hezatzeko. Prop 1896, 184.
2. kedarratu (V-gip ap. A). Ahumar.
kedaso. v. galartzu.
kedats (Bera).  Incienso. v. kedatz.  An argi, kedats, lurrun! (1913). Enb 33. Kedats-laiño tartean. Or Mi
133. Kedats-landarea (intzentsua). Ibiñ Virgil 85. Kedats-ondarrez ain aberatsak. Ib. 85.
kedats. v. kehats.
kedatz. Neol. creado por Arana Goiri en 1897 (AG 1406). No es seguro que el componente atz sea var. de ats (v.
NeolAG).  Incienso. v. kedats.  Urria, kedatza ta mirra (Mt 2, 11). AG 1406 (Arriand kedats; He insensu).
Kedatz-opaltzen lurrun-ontzijak. Enb Euzk 1929, 162. Goxa jeiki ezkero an dabil kedatza. Laux BBa 20. Meza
nagusian kedatza ta kanta santuak nastu ziranean. Anab Poli 80.
keder. v. kedar.
kedi. "Humareda" Lar.
kedoskai. "Pipa de fumar" Lar.
kedun (Lar; kh- H). 1. "Fumoso" Lar. 2. keedun (G-azp). "Reactor, avión a chorro. Oraingo keedun auek
azkarrak dira leengo (aideplano) oien aldean" Gketx Loiola.
kee. v. 1 ke.
keheila (-ella S; Dv (S); kh- Arch VocGr, H (BN, S)), kereila (kh- H (BN, S)), kehila (kh- Lecl), kirilla (S; H),
kihilla (S; H (S)). Ref.: A (kehella, kirilla, kihilla); Lrq.  Valla, barrera de enrejado. "Xehilla, kheheilla <kheb-
>, la claie, la claire-voie" Arch VocGr. "Kehella (S), claie" Dv. "Cancilla, puerta rústica. Se diferencia de kereta
en que ésta es cancilla hecha de palos entrelazados y kirilla lo es de maderos" A. "Kehella (S), zarzo" Ib. (¿mala
tradución?). v. kereta.  Quehelhauguy (1520). Arzam 302.  Etxakuk keheillala berala agertzen. B. Mardo in
Onaind MEOE 238. Axigarren urdiak aizuen alhorretan gizentzen zirela, Axigarrek kehellak zabaltürik. Picochet
GH 1924, 693. Txakürra baratzian sartzen da zerrallü gainetik, gizona ere bai kihilla zabal-eta. GH 1930, 52.
[Laborariak] du bere alhorreko keheilla zabaltzen eta zerratzen. Herr 2-8-1962, 2.
- KEHEILA-HABE. "Kihika-habe [sic, seguramente por kihilla-] (Sc), soportes de madera en que se apoya la
tranquera o puerta de los campos" A s.v. abe. "(S-saug), montants d'un portillon" Lh.
- KEHEILA-AZTAL. "Kirilla-aztal (S, Foix), pivot en fer de la barrière" Lh.
- KEHEILA-BORDE. "Keheillaborde (S), sorte de petite châtaigne" Lh.
keeta. v. kereta.
keetatu. v. 1 ketatu.
keeztatu. v. keztatu.
keeztu. v. keztu.
kefa (BN-baig-lab, S ap. A; H (BN)). "Befo, caballo o mulo de labio inferior saliente" A.  Artzain xakur bat
[...]. Kefa edo hobeki erraiteko azpiko ezpaina aitzinago gainekoa baino. Herr 8-11-1962, 3.  Ni naizenarekin,
oker, konkor eta kefa. Lf Murtuts 24.
kegabetu, kebagetu (Lar). "Desahumar" Lar.

baten mende.
kegai, kei-gai.  Incienso.  Apaizak kei-gaia ontzira jaurti ondoan. Or MB 159.
kegarri.  Que produce vapor, gas.  Ianhari beroek, espeziatuek, khe, lanbo eta haizegarriek. SP Phil 320 (He
322 ketsu).
- KEGARRIZKO. Humeante, que produce humo.  Usain gaixtozko eta khegarrizko su hura. SP Phil 307.
kegei. "Diminución" Lar.
kegile. v. KE-EGILE.
kegorritu, keigorritu.  Enrojecerse por el humo. Cf. VocNav: "Keigorrichus, voz vasca que significa color
terroso y que aplican como apodo a los de Huici".  Beltzenak asi dira esaten elkarri; / batek "keigorritu" ta
besteak "arrandi". "Los unos (los de Leiza a los de Huici) [...]; los otros [...]". Or Eus 28.
kei. v. 1 ke.
kehila. v. keheila.
keilu.  Magra.  Salda xorta bat, baso bat arno / ta xingar keilu bat murtxateko. Arberu "Eskale" (1965) (ap.
DRA).
keina (-iña V-gip? ap. A; Lar, H (+ kh-)).  "Amago", "amenaza" Lar. v. keinu (2).  Betiko ausardi eta
keñakin deadarka ziardun [Goliatek]. Lard 164. Milla bat keiña (amenaza), betzigo ta irain alkarri esaten
nekatu ziranean. Ag AL 33. Eskritura santan aurkitzen diran keinak ta zueik bezelako semiaren kontra etorri
diran keinak, kastigoak, dira probu argirik asko. Kortazar Serm 72.  Ezker-zangoz tinkatzen baita, / gero
bestera du keiña. "Ensaya por el lado contrario". Or Eus 172 (podría tratarse de keina(tu)).
keinada (-iñ- L, BN ap. A; Lar, Dv, H; kh- Dv y A (que citan a He), H), kinada (-ñ- G ap. A; Añ). 1. Seña,
guiño. "Guiñada" Lar y Añ. "Señas con el ojo" A. "Kiñada (G), incitación" Ib. (citando un ej. de AA con el
sentido claro de "guiño, gesto"). v. keinu.  Keñada batek Daviti goratu zioen Jinkoaren adiskidetasuna. Mih
8. Keñada bakhar batek, hitz xoil batek izitzen du [garbitasuna]. Ib. 24. Arkuarekin egin zuan soñua asitzeko
keñada bat. AA III 584s. Izketa loiak, keñada lotsagarriak. Ib. 483. Kurruka izan liteken poztasunezko keñada
bat ezin gorderik. Alz Ram 79.
 kinara (V-gip). "Ademán. Paiasuak, trapeziotik saltatzeko kiñaria eitte zeban, jentia billurtzeko" Elexp Berg.
2. (-iñ- Gc ap. A; H; keñada vEys). Amenaza.  Itz eta keñadaetatik egiñetara igaro zan. Lard 122. Juduak
Jainkoaren mandatari onek egindako kiñadarekin batere malmetitu etziran. Ib. 515. Zemaiak, keñadak...
egundaño iristen ez diranak. ABar Goi 54.
 "(L, BN), embestida, ataque" A. AxN explica narritamendua (401) por keñada.
keinadura (kh- L, BN ap. A; SP (sin trad.), H).  Amenaza. v. keinu (2).  Iaungoikoak aitzinetik egiten
derauzkigun mehatxuak, kheinadurak eta [...] abisuak. Ax 572s (V 367).
keinaldi, kinaldi.  Amago.  Arietako bati atzemateko kiñaldia egin dionean, an joan zaio txerritalde izua
igesi. TAg Uzt 24.  Movimiento.  Besoen kiñaldi neurtuetan, belarra maillaka ebakitzen asi. TAg Uzt 110.
keinatsu. v. keinutsu.
keinatu (AN ap. A; Lar, Mg Nom 68, Añ (G, AN); kh- L, BN ap. A; SP (que cita a Ax), Dv, H), kinatu (Izt, H,
Rollo 15V (-ñ-)), kinitu (Mg Nom 68), kinutu (Mg PAbVoc, Añ (V)). 1. Amagar; amenazar. "Hacer seña de
amenaza" Mg PAbVoc. "Amenazar con seña, o hacer seña de amenaza, kiñatu" Izt. "Keiñatu ta utzi (G), amagar
(la pelota) y dejarla" A.  Tr. Axular (y parece que Lizarraga tbn.) lo emplea con aux. intrans.  Haizkora
zuhaitzaren ondoari kheinatua dagokala; heriotzearen sega [...] prestatua dagoela. Ax 572 (V 367). Gerotik
gerora dabiltzanak ere kheinatzen dira eta eztute aurthikitzen. Ib. 54 (V 35). Ez die, ez, gorputzak eskurik
goratuko; ez eta keñatuko ere. Mb OtGai I 116. Arri [Isaaki] zé keñátu; / oni [Jesusi] herioaréki / gaitz guziak
gañerátu. LE Kop 97. Non idurin duten [mendiak] kiñatzen dutela zerua bera. Izt C 33. Keinatzen dute Mariaren
etxean sartzea. Otag EE 1881b, 63. Eta keinatzen du [ujolak] mundu guzia irunsteaz. Kortazar Serm 426. Aurra
baten mende.
itaiez keiña du. Or Eus 139. Eskomikuaz keiñatuta. Ib. 415.

 Desafiar.  Aul duk ukatuari keiñatzen diona. Or Eus 370.
2. Hacer un signo, seña. "Faire signe; faire entendre quelque chose par signes" H.  Eskuaz kheinaturik
populuari ixill zedilla. He Act 21, 40 (Lç, Dv, IBe k(h)einu egin, Ker kiñu egin, IBk isiltzeko keinua egin; Ol
eskuz ixo egin). Buru, begi, ezpañez keñatu ta eskarnioka esaten dute. Mb IArg I 163. Eskuz ara keiñaturik. Or
Eus 303. Bi eskuz keiñatzen dio xorta ken dezala. Ib. 50.
 Guiñar (un ojo).  Begi bat kiñatuaz. Apaol 40.  Hacer el signo (de).  Aitaren kiñau orduko, fixxx, olako
zaratan ezkutau zan ta kito (V-gip). Gand Eusk 1956, 218.
3. (VocS, Lh), ginatu. Dirigir, apuntar (un arma). "Viser, khenatü" VocS (sic, seguramente por kheñatü).
"Braquer (arme)" Lh.  Hunek giñatu zuenean hurbiletik eta bala batez hila aurthiki. Prop 1893, 114. Ezpata-
muturra begietan keinatzen ziolarik. Or RIEV 1929, 9 (Ldi ib. 210 ipintzen). Handizki kolpatua da hurbil-
hurbildik keinatu xixpa tiro batez. Lf ELit 175. Ezpata keinatuz. Lf in Casve SGrazi 13.
4. "Giñatu (S, Foix), mirer, guigner" Lh. Cf. KEINUZ (b).
5. Dirigir(se), hacer ademán de ir (a).  Eta eskua Mayiren ganbarari buruz keinatua zuen. Lf Murtuts 53.
Denak [...] betiereko Egiari buruz keinatuak eta zuzenduak daude. Lf in Zait Plat XXIII.
keinatzaile (H (+ kh-)), keinatzale (Lar). 1. Amenazador.  Odei zeruko baltz izugarri keinatzallean
(amenazador). Ag EE 1891b, 564. 2. keinatzale (T-L), ginazale. Tirador. "Pointeur d'armes" T-L.  Ihizketa
zabaltüko da agorrilaren 28-an. Giñazalek ez dezela meza saintiari hüts egin, phintüatan ere. Herr 25-8-1960,
32.
keinatze. 1. "Menace. Zure keñatzeak ez naute larritzen" H.  Kheinatzea egin zuen, baina ez kolperik eman.
Ax 617 (V 397). 2. "Zer dio kheinatze horrek?, que signifie ce signe?" H.
keinka. v. kinka.
kheino. v. kino.
keinu (AN-erro, L, B, BN; Lar, Añ, H, VocB; kh- S; SP, Ht VocGr, Lecl, Arch VocGr, VocBN (-eñu), Gèze, Dv,
H), kinu (V, G; H), ginu (H), jeinu (jeñu Hb ap. Lh), gainu (G-nav). Ref.: A (keiñu, kiñu); A Apend (gainu); Iz
ArOñ (kíñu); Etxba Eib (kiñua); Holmer ApuntV (kinu); Elexp Berg (kiñu); Gte Erd 149.
 Tr. La forma kheinu es propia de la tradición septentrional (keinu en algunos textos modernos, nasal palatal en
Axular, etc.); kinu, usado en el s. XIX por autores vizcaínos (y en alguna ocasión por Lardizabal), es frecuente
tbn. entre los guipuzcoanos a partir de aprox. 1920; inversamente, entre los vizcaínos, a partir de esta misma
época tbn. hay algunos ejs. de keinu. Hay además gainu y ginu en dos versiones (de Urdiain y Olazagutia,
respectivamente) de una canción (v. infra KEINU EGIN). En DFrec hay 11 ejs. de keinu y 2 de keiñu, todos
ellos meridionales.
 Etim. Préstamo románico; v. DCECH s.v. ceño II y guiñar.
1. Gesto, seña, signo; guiño. "Signe d'œil ou de tête" SP. "Signe de l'œil" Ht VocGr 424. "Grimaces" Ib. 368.
"Gesto", "guiñada", "mueca" Lar y Añ. "Señas" Lar. "Signe, kheñü" Gèze. "Museko kheinuak" H. Aunque Azkue
da keiña (V-gip, Gc, L) como var. de keinu en los derivados, no localiza en G ni V-gip keiñada, keiñatu, etc. (tal
vez se trate de confusión con kiña-).  Moment batez eta begi kheinu batez. Lç 1 Cor 15, 52 (TB kheinu, Ker
kiñu; He begi-kolpe, Dv begi itzuli, Ol begikliskan, IBe begi itxi-ireki, Bibl begia hets artean). Kheñu batez [...] /
manuak eragiten. EZ Man II 133. Zuk egiten derauezun kheinurik tipienera obedient. Harb 73. Batzutan gehiago
egiten du kheiñuak mihiak baiño. Ax 318 (V 211). Begi kheinu bat aski baita haren graziaren ardiesteko. SP
Phil 356. Galdetu behar du zenbait zeinalez edo kheinuz bederen. CatLav 313 (V 156). Besteren kheñürik
mendreniala plegatzia. Mst III 49, 5. Etzuten ekusi aren keñu bat ere. Mb IArg I 223. Noiz ikhusiren duzuen ene
kheinua. Lg I 310. Bere borondatiaren kiñu batera zain bagagoz [...] bere gurariko edozein gauza egiteko. CrIc
55. Eizariak ez zioen igarri begien kiñuai. VMg 66. Arpegiko keñu, buru-makurketa eta beste farragarri asko.
Lard 460. Lauarekin hiruaren keinua! (jugando a las cartas). Elzb Po 207. Atzeskuaren kinuak. Azc PB 71. Aiek
deadarrak eta keñuak pañueluakin! Goñi 114. Eztiat nai etxean gaztien arteko kiñurik ta txutxu-putxurik. Ag G
147. Bere begitarte biziaren keinu eta yestuak ikusirik. Zub 111. Neure irri-kiñuba. Laux AB 43. Nere barne-
eragiñak adierazteko keiñuak billatzen nitun. Or Aitork 16. Ahoa bilduz mintzo zen soldadoa, dena sinfonia,
dena keinu. JEtchep 84. Atz keiñu batzu elkarrekin trukatu. Osk Kurl 198. Asi dira [musean] gezur ta egi; baita
kiñu txikiak ere. TxGarm BordaB 33. v. tbn. Gç 88. ES 382. Ch III 5, 4. He Phil 289. Egiat 173. EusJok II 128.
Arr May 63. Jnn SBi 160. Inza Azalp 120. Mok 19. Laux AB 92. Iratz 194. Mde Pr 80. Txill Let 140. Gand Elorri
215 (98 kiñu). Izeta DirG 75. Zait Plat 146. Vill Jaink 133. MAtx Gazt 84. Lasa Poem 80. Casve SGrazi 136.
2
Kinu: Mg CC 109. Añ EL 224. ArgiDL 27. Txill Let 82. Bilbao IpuiB 80. Ibiñ Virgil 53. MEIG IX 120 (en
colab. con NEtx). Kiñu: Zuzaeta 68.
baten mende.
2. (G-goi-azp; Añ (G, AN); kh- H), kinu (A, que cita a Mg). Ref.: A; Gte Erd 173. "Amenaza" Añ. "Amago"
A. Cf. KEINU EGIN (b).  Deba erre-keiñua. Or SCruz 71. Begira egozanei [ontziak] tirabira egiteko keiñuak
zirala iruditu-erazoaz. Erkiag Arran 163. Izeba Martinak esku librea zuan. Keiñua bai ugari, baiña miñik ez.
JAzpiroz 137.
3. Titileo. "Tic" Lh.  Izarraren kiñua. Ag G 2. Izartxoen keinua. MEIG II 143. v. tbn. Zendoia 172. Kiñu:
Jaukol Biozk 47. Zendoia 121.
 (Ref. al intermintente del coche).  Eta nun asten da auto ori, tiki-taka, ango argia ta ango kiñua, ta
mantxotzen. Zendoia 217.
4. "(BN-mix), poquitín. Keiñu bat, un poquito" A.  Bethi laguntza, lan keinu batean truk. JE Bur 106.
5. "Kheñu (S), indice. Denbora-kheñiak (Eskual), les indices du temps. Leheneko denbora kheñiak okherturik
dira xahu (Eskual)" Lh.
6. Simulacro.  Operazionearen keinua baizik etzuten ardura egiten, larrua bakarrik ebakiz. JE Med 39.
7. "Intento, tentativa; empresa, obra, realización. Etxonan ori leenengo kiñuan billau (V)" Gketx Loiola. 
Bejondaiola gure A. Manzisidor-i bere keñu eder auxe. Lek Egan 1956 (3-4), 108 (hablando de una biografía de
S. Ignacio).
- BELAUN-KEINU. Movimiento de la rodilla.  Bala usu lotzen zuten belaun-keiñuz, eta atzera yaurti. Or Mi
109. Lasto batzuk bereiziko ditue, eta belaun-kiñuz gerrikoa egotzi ondoren, kibiztoz lotuko diote. TAg Uzt 80.
- KEINU BATEAN. "Kiñu baten, en un momento, en un instante. Bere partia jaso ebanian, kiñu baten utseratu
zittuan bere ondasunok" Etxba Eib. v. supra ej. de begi keinu batez en Leiçarraga.
- KEINU-EGILE (keñugille Lar). "Gestero", "señero" Lar.
- KEINU EGIN (AN-ulz; Urt (kh-), Lar, Añ, Dv (kh-), H; kinu e. V-gip; Añ). Ref.: Iz Ulz; Etxba Eib (kiñu eiñ);
Elexp Berg (kiñu). a) Hacer un gesto, hacer una señal. "Adnictare, khéñu egiñ" Urt I 212. "Guiñar" Lar y Añ.
"Kéñu in nioten, les hice guiño" Iz Ulz.  Ixilzera eskuaz kheinu egin ziezon. Lç Act 21, 40 (Dv, IBe kheinu e.,
Ker kiñu e.; He kheinatu). Begiaz kheiñu egin diazon. Ax 318 (V 211). Keñu egin zio oní Simon Pedrok. LE Io
13, 24. Alkarri kinu eginda. fB Ic II 178. Asten zaio korutik eskukin keñu egiñez. Zab Gabon 62. Keinu egiten dio
emazteari eskuz eta begiz. HU Zez 57. Buruz keinu egin zuen hunek ezetz. JE Bur 134. Keñu egin zaiotenean [...]
jaurtigi dituzte burni astunak. Ag EEs 1917, 202. Walther-ek kiñu dagio. Goen Y 1934, 180. Hitz-hartuak ere
ziren, urrundik keinu eginen zutela mokanes xuriekin. Lf Murtuts 20. Bai buruz keiñu egin, arrazoi neukala. Or
QA 195. Gazteenak kiñu egin omen zion zigarroa emateko. BAyerbe 149. v. tbn. Lard 507. Laph 232. Alz STFer
142. Barb Sup 82. Const 25. FIr 141. Lek EunD 26. Ir YKBiz 443. Lrq Larraja RIEV 1935, 138. Mde Pr 104.
Erkiag Arran 29. JEtchep 109. Zait Plat 108. Larz Iru 62. Lab SuEm 174. MEIG IV 83. Kinu e.: Or Tormes 17.
NEtx Antz 116. SM Zirik 65. And AUzta 101.
 (Con el vb. elidido).  Ark niri gainu, nik ari gainu (G-nav). A CPV 1028. v. tbn. A EY IV 183 (ginu).
 (Con determinantes).  Besoaz egiten dio keinia. Arch Fab 143. Kheiñu bat egiten dio. Gy 71. Isilltzeko
kiñua eginda. Lard 518. Hogoita hamekaren keinua egiten zakotela. Barb Sup 38. Diru kiñua egiñaz. Lab
EEguna 95. Begiaz baiezko kiñu bat egiñik. Etxde AlosT 26. Maxio-kiñu zegioen izarrak. TAg Uzt 250.
Ezpaiñekin da begiekin alako keiñu bat egin zuan. JAzpiroz 179. Beso luze bat atera eta gelditzeko kiñuak
egiñez. Zendoia 217. v. tbn. A Ardi 66. Alz Ram 123. Zub 105. Ldi IL 22. Mde HaurB 38. Erkiag Arran 90.
JEtchep 85. Izeta DirG 74. Vill Jaink 130. Larz Senper 98. Lab SuEm 174. Casve SGrazi 138. IBk Act 21, 40.
b) Amenazar.  Sabrearekin edo ezpatarekin [elgarri] egiten diote keinu. HU Zez 22. Bestera keiñu egiñez. Or
Eus 305. Naal bat atera nuen eta keinu egin (L-sar). "Empuñando una navaja le amenacé". JMB Mund IV 108.
 Hacer el gesto, el ademán, simular. "Jotzeko kheinua egin du, il a fait semblant de frapper" Dv. 
Erreboltatzeko keinua egin dutelakotz, berehala saristatuak. HU Zez 210. Egiten omen zan San Pedroren irudia
itxasora, uretara jaurti nai zutelako keñua. Eguzk RIEV 1927, 430n. Segari mardulak aurrera-kiñu berdiña
egiten dute ebaki-ala. Or Mi 108. Norbaitek Etxarri edo Madoz aldera ioan-keiñu egiten dun. Or QA 141. Bere
fusilla altxa ta tiro bat botatzeko kiñua egin zuan. Ugalde Iltz 40.
- KEINU ERAGIN. Hacer hacer una seña.  Begiari kiñu eragiñaz. Ag Kr 144.
- KEINU-MEINU. Guiño, seña.  Irri itendióte / keñu meñuéki. LE Kop 94. Kheinu-meinu hoiek urrundik
ikhustean. Elzb PAd 5.
- KEINU-MEINUKA. v. keinuka.
- KEINUZ (Lar, H; kh- SP, Urt; geinuz R-uzt ap. A). a) Por señas. "Abnutare, kheñuz maiz ukhátzea" Urt I 34.
"Eskuz naiz geiñuz naiz eleka edo iragoz dei egitan da (R-uzt)" A (s.v. dei).  Ezen kheinuz aditzera emaiten
zerauen. Lç Lc 1, 22. Tinta eta papera khinuz [seguramente errata por kheinuz] / zituen erakharri. EZ Noel 165.
Hasi zeizkidan niri neroni aditzera emaiten, lehenbizian kheinuz eta aieruz, eta gero azkenean klarki eta agerriz.
Ax 15 (V 6). Kheinuz galdegiten zioten. ES 159. Hanitzetan kheñuz ari zen. Arch Gram 12. Keñuz bedere
adierazo zezala. Lard 365. Mutil bi keiñuz non asten direan. Or Eus 25. Naiz kiñuz ere esan / nai degun berbera.
Insausti 59. Besterik erakusten digute keinuz eta zeinuz. MEIG VII 28. v. tbn. AstLas 34. Const 40. Lek EunD
51. Ir YKBiz 88. Iratz 194. Zait Sof 59. Osk Kurl 147.  "Abnutivus, kheñuzko ukhátzea" Urt I 33.
b) Mirando disimuladamente.  Her-iauna otoiez dagoenean botoiari, keinuz dauke uheari. "Il guigne le bâton".
O Pr 228.
baten mende.
c) De modo simulado, fingiendo.  Gu biôk ere keiñuz gaitezen eseri; / uste beze gu ere jaten garala ari. Or Eus
284.
keinuka (AN-5vill; Lar, H; kh- L, BN; SP, Urt, VocBN (-eñu-), Dv, H), kinuka (V-gip, G-azp; Añ), keinoka
(AN-5vill, BN-arb). Ref.: A; Elexp Berg (kiñuka); Gte Erd 194. 1. Por señas; haciendo señas. "Par signes" SP.
"Adnictare, kheñuka haritu. [...] bata bertzeari kheñúka haritu zaizko" Urt I 212. "Gestear, hacer gestos, keñuka
egon" Lar (Añ kiñuka egon). "(Por) señas le doy a entender [...] siñuka ta keñuka [...] adierazotzen diot" Ib.
"Bixak alkarri kiñuka pasau dabe denpora guztia" Elexp Berg. Cf. Bilbao IpuiB 165: Kiñu maitetsuka egoala. v.
2
KEINUZ.  Siñuka ta kiñuka. Añ EL 147. Harritua, paperra bezen zuri egina, kheinuka hasten da lagunei.
EskLAlm 1862, 8. Mutil askori keñuka egon zan. PE 81. Birian kantari, / keñuka alkarri. MendaroTx 191.
Baltzok be kiñuka erantzuben. Kk Ab I 82. Elgarri keinuka, ahapetik hirriz. Barb Sup 119. Keinuka konpreniazi
beharrez. Zub 50. Keñuka begiak. Ldi BB 70. Neska buru-oria kiñuka ari zan gazte batekin. Anab Poli 56.
Haurra keinuka ari delarik begiez, ezpainez eta erhiez. JEtchep 26. Nora zijoazen keiñuka erakutsiz. JAzpiroz
31. Artean keinuka, gor-mutuen antzera, ari zitzaigun zinema. MIH 328. v. tbn. Goñi 32. Ox 39. Or SCruz 46.
FIr 190. JE Ber 27. Ir YKBiz 4. Anab Aprika 23. Erkiag BatB 109. In Alzola Atalak 120. Kinuka: Astar II 84. Ag
G 169. A Ardi 27. EusJok II 147. Or Tormes 111. TAg Uzt 283. MAtx Gazt 45.
 Fingiendo, simulando por medio de gestos, ademanes.  Jorran aiña keiñuka aspertutakoan. "Después de
haberse fatigado en hacer vanas muecas". Or Eus 284.
2. Amenazando; amagando.  Odeiak legortean / keiñuka buru-gaiñean: / gaur erasoko, biar lêrtuko. Or Eus
170.
 Desafiando, parloteando (?).  Beti keñuka zaude / loruaren gisa, / esanaz nagusitzen / zerala aixa. AzpPr 96.
3. Titilando, centelleando. "Floreszentia kiñuka dabill" Elexp Berg.  Norteko izarrak keiñuka kir-kir / dan
bezin argiak. MendaroTx 246. Izar dizdizaleak keñuka. Anab Poli 105. Izarrak kiñuka. NEtx LBB 337.
- KEINU-MEINUKA. Gesticulando.  Iten ziote burla, mogitus buruak keñu-meñuka. (Mt 27, 39). BOEanm
1338.
keinukada.  Guiño.  Etxeetako argi-izpiñoak keiñukadak egiten. Erkiag Arran 46.
keinukari (T-L). "Grimacier" T-L. Titilante, centelleante.  Illargi xuri zilharra zerutik kheinukari. SoEg Herr
24-1-1959 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).
keinuketan. "Keiñuketan (G-nav), haciendo muecas" A.
keinukor, jeinukor (jeñu- Hb ap. Lh). "Grimacier" Lh.
keinulari (Lar, Añ; kh- Hb ap. Lh), kinulari (V-ger ap. A; Añ). 1. "Gestero", "señero" Lar y Añ. "Guiñador"
A.  Madarikatua izan didilla zure begi gaizto kiñularia. VMg 67. 2. "Izar kiñulari (V, G), estrella rutilante"
A.  Artizarra zeruan kiñukari agiri zan. Erkiag BatB 87.
keinutsu (H; kh- Dv  A, H), keinatsu (kh- H), jeinutsu (jeñu- Hb ap. Lh). 1. "Qui fait souvent des signes,
des grimaces" Dv. 2. keinatsu (H (+ kh-)). "Qui est plein de menaces" H.
keitaztu. v. keztatu.
keiti. v. kaiti.
keitsu. v. ketsu.
keitu. v. ketu.
keitzalki (Lar), kitzalki (Lar). "Apagador, matahumos" Lar. "Matacandelas, matahumos, kitzalkia" Ib.
keixa. v. gerezi.
keixo. v. kexu.
keixu. v. kexu.
baten mende.
keiza. v. geriza.
keizpe. v. gerizpe.
keizu. v. kexu.
keizura. v. kexadura.
keja. v. kexa.
kejale. v. kexatzaile.
kejo. v. kexu.
kejoaira. "Ida del humo" Lar.
kejoso. v. kexos.
kejura. v. kexadura.
kek. v. haiek.
kekaiztu. "Desahumar" Lar.
kekin.  Incienso.  Beltxor-ek urre gorri; / Kaxpar-ek kekiña. Lek Egan 1948 (2), 11.
keko-meko. "(V-och) indeciso, irresoluto" A. v. aiko-maiko.  Noizpein egon arren keko meko. Or Eus 326. --
Ateka gaitz ontan itza nola irabiatu bear ere eztakit. --Zertaz zaude keko-meko? etzazu esan orrelakorik, enetxo!
Zait Sof II 128. Neure aginduetara eztaude keko-meko. Zait BGold 15.
kelagar (Bera).  Alabastro.  Lobel edo likido ederdun alabastro edo kelagar-ontzi bat (Mt 26, 7). AG 1468
(He alabaztra, Dv albatra, Ur, Ip alabastro, Arriand, Ker, IBe (h)artzuri). Batak, bularraren kontra, kelagar-
ontzi bat zekarren. Or Mi 123.
kelama (kh- H), kelapa (kh- Lh).  Transpiración.  Ozar errabiatuez ausikiak direnen izerdia, khelama eta
hatsa bera ere perilsu diren bezala. He Phil 328 (SP 326 izerdia, hatsa eta ahagozoa).
kelamandakeka (V-m ap. A EY IV 359).  (Jugar) a arrojarse una pelota.
kelar. v. kedar.
kelaune. "Llaman en Ichaso (G-goi) al polvillo tenue que con el humo sale de las chimeneas" SMuj EEs 1921,
94.
keldar. "(V-m), persona o cosa ruín, diminuta, inútil" A.
kelder. "(V-m), moquita" A. Cf. elder.
kelder. v. kedar.
keldo. 1. "Kheldo (Hb), objet calciné qui garde son ancienne forme" Lh. 2. "(Gc, B), desaliñado" A.
kelemele.  "Mélange confus" H. En DRA se cita erróneamente de Urruz Urz 122 kelemele orri, en realidad
Kelemete orri (deformación del nombre propio K(e)lemente).  Hanitx kristaben fedea ez da kelemelea baizik,
baten mende.
zeren ez duten artha meditazionearen medioz haren neurritzeko eta borthitzteko. Mih 86.
keleta. v. kereta.
kelidra.  Serpiente venenosa.  Arbel malkarrak eta kelidra beltzez pitzatutako kreta-arriak. "Chelydris". Ibiñ
Virgil 86. Kelidra kaltegarriak uxatzen. Ib. 102.
kelker. v. kilker.
kelmen. "(G-to-bet), cobarde, sin vigor" A.  Olakoen umeak indargeak, aulak, kelmenak, eta askotan
zentzugabeak eta burutik nasteko griña dakartenak izan oi dira. Ayerb EEs 1916, 32. Kelmenek [...] ta gezurti
guziek su ta sulburrezko irazekian beren yarauntsia daukakete. Ol Apoc 21, 8 (Ur (V) koldar).
kelon. "(G-to), tonto, simple" A.
kelonia. "Chelonia, khelonia, khelonia harria, kheloni harria" Urt IV 468.
kelta, kelto.  Celta. v. zelta.  Keltoak iparretik beheiti agertu berriak ziren. StPierre GH 1921, 609. Keltak J.
K. baño 600 urtez lenago Orreagatik igaro ziran. JMB ELG 96. Etxaurin arkitutako kelta-aztarnak. Ib. 96.
"Errege" hori Kornubiako kelta bat zen. Mde Pr 248. Keltez edo Aitzin-Keltez populaturik zeudela. Ib. 216.
keltalari.  Celtista, estudioso de la lengua y cultura celtas.  Keltalari bezala, zehaztapen zenbait eman nahi
dut hemen. Mde Pr 265.
keltar, keltatar, keltetar.  Celta.  Tregu-arriak zeltak edo keltarrak egindakoak zirala uste izan zan. Arzdi
LEItz 86. Zenbakera onen aztarnak beste erri askotan ere agiri dira, keltar ta dinamarkarren izkuntzetan eta.
ZA RIEV 1928, 584. Eslabotar eta keltatarren aurrekoak. JMB ELG 65s. Irlandara keltar hizkuntza bat da. Mde
Pr 211. "Itxasoz haraindiko" Keltetarrei esker. Ib. 283. Keltar akara duzu apika; belar oso usaitsua. Ibiñ Virgil
47.
keltara, keltera.  Idioma celta.  Keltararen eta Latinaren ahaidegoa. Mde Pr 231. P-keltarazko ziren
Gallian mintzatzen ziren Keltar hizkelki guztiz gehienak. Ib. 215. Galian mintzatzen zen kelteraren arrasto bat.
Ib. 282.
keltatar. v. keltar.
keltera. v. keltara.
keltibera.  Celtíbero.  Badirudi Hispaniako Keltiberak, aldiz, k-keltak zirela. Mde Pr 215.
keltibertar.  Celtíbero.  Soria eta Logroñoko keltibertarren gaztelu antzeko errien bat. JMB ELG 73.
keltiko, keltiku.  Céltico.  Herri keltiko bat. Mde Pr 262. Mintzaira keltikuekin. Ib. 256. Idazki hoietan 15
bat baizik ez dira keltiko usain zerbait dutenik. Lf CEEN 1973, 122.
keltikolari, keltikulari, keltikelari.  Celtista, estudioso de la lengua y cultura celtas.  Garai hartako
keltikulari handiena. Mde Pr 256. Hain gutxi laguntzen die ta frantziar jaurlaritzak keltikelariei. Ib. 285.
kelto. v. kelta.
kelu. v. keru.
kemalta. "(R-uzt), columna de humo" A.
kematu. Figura, sin trad., en Iztueta (C 234), en una lista de palabras relacionadas con la agricultura; tal vez var.
de kimatu o de kemeatu.
baten mende.
keme (Lar  H).  Vapor que sale de la tierra. "Exhalación", "espíritus, vapores, efluvios sutiles" Lar.
kemeaira (Lar  H). "Meteoro, mixto imperfecto que se engendra en el aire, v.g. la lluvia, nieve, &c." Lar.
kemear (Lar  H).  Vapor. "Vaho", "vapor", "exhalación", "espíritus, vapores, efluvios sutiles" Lar.  [Bizia]
ez da egiazki khemear bat baizen zoina agertzen baita denbora poxi batentzat, eta gero desagertzen. TB Iac 4,
14 (Lç bapore, He bafore, Dv bafada, Ol lurrin, Ker, IBk ke, IBe laino). Kemearra edo baoakin igotzen dira
lurretik eta itxasotik gatza, sufre eta beste gauz asko. It Dial (ed. 1963), 100.
- KEMEAR-INGURU (Lar  H). "Atmósfera, esfera o término adonde llegan los vapores de la tierra u de otro
cuerpo" Lar.  Kemear-ingurua edo zeruak oñeztu ta tximistetan biurtzen dira. Kortazar Serm 7.
- KEMEAR-ONTZI. "Barco de vapor, kemearontsia (Donostia, 1879)" JFlor.
kemearazi, kemerazi.  Alaba bat, zeñaren aingeruzko parre goxoak <gois-> [...] usiatu [sic] edo kemerazten
zituen agurearen [...] izugoak. "Disipaba las sombras". Otag EE 1882c, 447.
kemeartu (Lar  H). "Exhalar", "evaporar" Lar.
kemeatu (Lar). 1. Evaporar(se). "Exhalar" Lar. 2. Exhalar (un suspiro).  Ez ta ere zispiro bat kemeatzea.
Otag EE 1881b, 91.
kemen (V-m, G ap. A; Lar, Dv (G), H (V, G)), gemen (BN-ciz-arb-baig ap. A; VocBN  Dv, H (BN)). 
Energía, vigor; fuerza de ánimo, valor. "Ahínco", "ánimo, esfuerzo", "fuerza" Lar. "(Buena) apariencia, ninguna
sustancia, itxura bai, ta kemenik ez" Ib. "Force douteuse ou affaiblie, énergie équivoque" VocBN. "Force morale,
courage, vaillance" Dv. "1. force, vigueur; 2. énergie, force, puissance d'agir, activité; 3. force, courage" H.
"Kemenik ez du, no tiene vigor, sustancia" SMuj EEs 1921, 94.  Tr. Documentado en autores guipuzcoanos
desde mediados del s. XVIII; a partir de finales del s. XIX tbn. se encuentra en vizcaínos y algunos
septentrionales (en éstos, en la var. gemen). En DFrec hay 32 ejs. de kemen, meridionales.  Betiko kemena,
errua ta indarra Fernandori. Lar Fueros 8. Jainko poderoso, zeñen kontra iñork kemenik eztuen. Cb Eg II 67.
Basoa jasotzeko kemena duan artean. AA III 368. Izuturik eta ezertako kemenik gabe geratuko zera. Ib. 459.
Aunaturik, kemen bage, guztiz nekatua. Jauregui 239. Etzuten urreratzeko kemen eta indarrik izan. Lard 80.
Hain dira ahulduak eta ezinduak nun deusen egiteko gemenik ez baitute. Prop 1880b, 144. Kuraitu zaitez arren,
kemen artu Eloisa! AB AmaE 108. Kemen-gabe utzi, lurpean sartu egiñ, itzali ta ezerezten dituen tximist-
orratza. Iñarra EE 1892b, 558s. Guduak emaiten deien gemen geroago handiagoa. JE Bur 104. Ziñ egiten det
nere kemen guziz [...] su ta gar ibilliko naizela. EEs 1916, 52. Kemen aundiz gerturik dagoz / egiztuteko lan ori.
Enb 66. Oraindik kemen aundiak dituzu biotz ortan. Lab EEguna 81. Leku oietan bizi diranei kemen igurtzi bat
ematea on da noski. EAEg 4-5-1937, 1608. Kemen apur bat emango bazenida Eliseori bezala. Or QA 65. Ez bai-
dute atsegin gizon izuti ta koldarrik, kemeneko gizona baizik. Anab Poli 129s. Atzo agertu yuen adore ta kemena
galtzen ezpaiuek beintzat. Bilbao IpuiB 268. Iñoren asmo txarreri orrela eusteko kemenik ez badezu. MAtx Gazt
69. Ez zuen gemenik aski [...] bere meneko apezen bide onean gidatzeko. Lf ELit 143. Prailleak gero sermoi
gogorra / izugarrizko kemenez. Insausti 109. Kemen berriz hasi behar dugun ikerketan. MEIG VI 133.
v. tbn. It Fab 70. Arr GB 77. Aran SIgn 6. Ag AL 145. A Ardi 124. Zink Crit 51. Alz Ram 126. Jaukol Biozk 60.
Inza ib. XV. Yanzi 211. MendaroTx 72. Y 1933, 2. Ldi IL 38. Eguzk GizAuz 66. EA OlBe 74. Zait Sof 13. SMitx
Aranz 84. F. Labayen in Munita 10. JAIraz Bizia 94. Etxde JJ 15. Txill Let 139. BEnb NereA 238. Basarri 28.
Arti MaldanB 218. Ugalde Iltz 24. Vill Jaink 9. Erkiag BatB 14. Onaind in Gazt MusIx 145. Ibiñ Virgil 109.
NEtx LBB 142. Olea 82. Uzt Sas 232. Azurm HitzB 38. Berron Kijote 55. Gerrika 261. Gemen: Leon Imit I 22, 6.
GH 1935, 198.
 (No ref. a seres animados).  Nere arroturikako sermoi-gaiak badu itxura bai, eta kemenik ez. Lar SAgust 11.
Nere indar laburrak kemen gitxikoak dirala txit, lanbide andi oni ekiteko. Izt C IX. Eguzkiak [udazkenean] kemen
gutxiago idukitzeaz gañera. Arr GB 61. Ezpazekarren aizeak ufadaren kemenik. TAg Uzt 108. v. tbn. Berron
Kijote 42.
 Virtud, poder, potencia. "Sagardoa bere izatez indar eta kemen gitxikoa da (Izt C) [en realidad, indar gitxikoa
(Izt C 138)]. Ogiak kemen geiago du artoak baño" H.  Etzuan indarrik edo kemenik [konfesio onek] bekatuak
kentzeko. AA I 108. Animaren kemenak edo Potenziak, oroipena, adimentua ta borondatea. AA III 354.
Beragan argi ikusten dogu / zer dan euskeran kemena. BEnb NereA 194.
 (Precedido de goi, con el sdo de 'poder sobrenatural').  Egite edo gauzaren batek goi-kemenen bat daukala
uste izatea da siniskeri edo sorginkeria. KIkV 61 (KIkG 49 goi-kemenen).

baten mende.
kemen. v. hemen.
kemendu (Gc ap. A; Lar, H).  Fortalecer(se); animar(se). "Animar, esforzar", "fortificar", "reforzar" Lar.
"Esforzarse, cobrar vigor" A.  Onenbestez bere oniritzi izkribuz jarria eskatzera kemendu zan. 'Se animó'.
Aran SIgn 106.
kemendun (Lar, Hb ap. Lh).  Vigoroso. "Animoso" Lar.  Euskera eztala zaar; euskera ludiko ele kemendun-
gazteenetakorik bat dala diozute. Ldi IL 86.
kemeneurtari. "Gasómetro (R. Murga, 1894)" JFlor.
kemeneztatu. "Reforzar" Lar.
kemengabe, kemenge. 1. Débil.  Ain aula ta kemen gabea zegoan! Lard 458. Kemenge ta motel, zama
zakarra eziñ jasorik. Ag G 328. Zure ondorengoak ere aulak... kemen gabeak [...] elbarriak izan ditezke. MAtx
Gazt 44. 2. "Feo, fea, [...] kemengea" Lar. 3. "Fealdad, [...] kemengea" Lar. Sg. Harriet, que sin duda lo toma
de Larramendi, "état sans force, énergie, courage; vertu (au sens de qualité propre)".
- KEMENGABEKO. Débil.  Lan ortan ez dute biar / kemen gabekuak, / biyok [aizkolriak] izango dira / bular
onekuak. Yanzi 206.
kemengabetu, kemenbagetu, kemengetu (Lar, H).  Debilitar(se) (tbn. ref. a cosas); desanimar(se).
"Desbrevarse el vino" Lar.  Onek kemen bageturik maluskatzen dabelako [sagardoa]. Izt C 138. Zezena kemen
bageturik erori zakean lurrera. Ib. 251. Etzait komeni anima kemengabetzea. Or Aitork 284. Maiteñoagatik
burrukari ostera ekiteko kemen gabeturik arkitzen zan. Etxde JJ 66s. Auldua eta kemen-gabetua zegoen bezela.
Arr GB (ed. 1960), 40.
kemengarri.  (Con suf. -zko).  Ain kemengarrizko istoria. "Gallarda". Berron Kijote 107.
kemenge. v. kemengabe.
kemenkaiztu (Lar, H). "Desbrevarse el vino" Lar.
kemenkida (Lar  H). "Confirmación" Lar.
kemenkidatu. "Confirmar" Lar.
kemenkidatze.  Confirmación.  Bereala azalduko zuen Lagundiaren maneakizuna ta kemenkidatzea. Aran

SIgn 86s.
kemenkizun.  Energía.  Biotztasun, kemenkizun eta ausardi santu batekin. 'Constancia'. Aran SIgn 114.
kementasun. "État, qualité de force, énergie" H.  Kementasun guztizkoa gauza zalletarako. 'Fortaleza'. Aran
SIgn 6. Gauza andiyai erasotzeko kementasuna. 'Magnanimidad'. Ib. 14. Gurutzea beti eramateko kementasuna.
ArgiDL 95. Erriak bere kementasuna ezagutzen duanean ez du gauza berririk ikusi ere nai izaten. EEs 1931, 69.
kementsu (G ap. A; Dv, H). 1. Valiente, valeroso; esforzado, animoso, enérgico. "Plein de force, d'énergie" H.
 Portitzago, sendoago, kementsuago ta bizkorrago egiten da Animaren grazizko bizitza. Ub 203. Zaldi
kementsu bat. Bil 163. Kementsuak, ausarditsuak eta [...] iraunkorrak. 'Esforzados, valientes y perseverantes'.
Aran SIgn 47. Azkarra, bizia, kementsua, arriskorik estuenetan bare aundikoa. Alz Ram 35. Mantxatar
kementsuak. "Valiente" (Quijote IX). AIr RIEV 1928, 598 (Anab ib. 608 bioztun, Or RIEV 1929, 6 bizkor, Ldi ib.
207 bulardetsu). Aunek mendigoxale / zintzo kementsubak! Enb 205. Olerkari kementsuenentzat. "Atrevidos".
Aitzol in Laux BBa X. Gizaldi gazte ta kementsuari bide egiñaz. "Animosa". Y 1933, 4. Azkatasunaren
aldeztzalle kementsuak izan dira. EAEg 18-11-1936, 327. Baserritar baten bizitza kementsua. Alzola Atalak 96.
Amarengandik munduratu dan / gizonik kementsuena. MMant 73. Ez baita [...] gizon azkarrik eta kementsurik
[...] bere bizia arriskuan jarriko duenik. MEIG IX 45. En DFrec hay 20 ejs. v. tbn. Ag G 373. A Ardi 91. Jaukol
Biozk 100. Or Mi 48. Otx 90. Ldi BB 160. TAg Uzt 43. EA OlBe 51. Erkiag Arran 160. Bilbao IpuiB 268. Zait
Plat 88. Osk Kurl 107. Olea 67. Berron Kijote 118. Insausti 297.
baten mende.
 (Ref. a cosas). Fuerte, potente.  Aldeki estuetan ekanduna aurrera ateratzeko girna kementsuak bere aldez
egiteak asko laguntzen du. "Pasiones enérgicas". Zink Crit 45. Sukar kementsu bat. Etxde JJ 233. Orain
artekoak baiño otoitz kementsuagoa. Ib. 230. Soin kementsua ta bizkar zabal-zabalak. Zait Plat 85. Gorde
kementsu, gordin zure bizi-iturriak! MAtx Gazt 44. Sendagarri bezela kementsua da. Ostolaiz 53. v. tbn. Garit
Usand 50.
2. (Usos pred. y adv.). Enérgicamente.  Aurrera beti! Zintzo, kementsu, / zuzen elburu geurera! Enb 68.
Segariak kementsuago lan egiten. Or Mi 49. Zein kementsu jardun diran gudalzaleen matxinada ito naiean.
EAEg 28-4-1937, 202. Elurra atertu gabe ari zun setatsu ta kementsu. Etxde JJ 257. Erantzun zion Eñautek
kementsu. Ib. 255. Kementsu eskeiñirik / Jel-eri biotza. AZink 121. [Detxepareren hitzek] soilagoak eta
zakarragoak izanagatik, kementsuago iharrausten gaituzte. MIH 248. v. tbn. Otx 45. ABar Goi 65. Zait Plat 26.
kementsuki.  Animosamente, resueltamente.  Ekin [...] kementsuki malkarrean gora. Ldi IL 62.
kemerazi. v. kemearazi.
kemezte. "Deliquio, desmayo" Lar.
kemin. Cf. KE MIN. 1. "(Vc, G), amargor que deja el humo a alimentos curados" A. "Khemin (L), goût de
fumée" Lh. 2. "(Adj.), saur, sauret, fumé" Lh.
kemindu (kh- Dv  A). "Donner aux mets un goût de fumée; contracter ce goût" Dv.
kemoñio.  (Forma atenuada de demonio).  Mila kemoñioa, non dago Españolak bezalako gizonik? Barb Sup
130.
ken (rad. vbal.). v. KEN (s.v. kendu).
kenarazi (B ap. A; Urt II 410 y III 146 (kh-), Dv), kenerazi, kenerazo, kendu-erazi, kendu-erazo, kendu-azi. 
"Hacer quitar" A.  Bideko trabak ken-erazten. Mb IArg I 91. Gogoeta guziak hekien izpiritutarik khen arazteko
gai zena. Lg II 252. Gaiztoak kargutarik ditu kenarazi [Jainkoak]. Iraultza 112. Gutxitu edo kendu erazitzea [...]
penitenzia. Mg CC 144. Kenerazo zion bizitza-ere. AA III 507. Zilizioa khen arazi zion bere kofesorrak. Laph
74. Khen arazi zakoten erregeri bai koleta, bai xenila. Elsb Fram 110. Basa gizonen burutik sinheste
nolazbeitkoen khenaraztea. Prop 1899, 236. Gurutze Santua eskoletatik kenarazi. Or QA 77. Kendu-erazoko ete
eutsan irabazpidea mutikoari? Erkiag BatB 63. v. tbn. Ir YKBiz 509. Kenerazi: Txill Let 39. Kendu-erazi: NEtx
LBB 33. Uzt Sas 246. Kendu-erazo: Gco II 48. Kendu-azi: Goñi 89. Or Aitork 33.
kenarazle (kh- Dv  A), kenaztale (B ap. A). "Celui qui fait ôter" Dv.  "Averruncus Deus, Jaungoiko gaitz
[...] khenarazitzaillea, kheneragillea" Urt III 147.
kenbehar.  Descuento, lo que hay que descontar.  Falta diren egun, aste eta hilabeteen kontaketa,
gehigarriak eta ken-beharrak barne. MEIG IX 95.
kenbrera.  Cámbrico (lengua de Gales).  Kenbrera (Welsh) eta kernera (Cornish), breizeraren ahaide
hurbilak. Mde Pr 281.
kendoi.  (Git.). Sol. "Eguzkia, kendoi" R. Berraondo EEs 1921, 196.
kendu (V, G, AN, L, B, BN; Lcc, Mic 8v, Lar, Añ, Dv (V, G), H; kh- BN; SP, Urt I 24, Ht VocGr, Lecl, Dv, H),
kentu (kh- S; VocBN, Gèze), gendu (AN-burg, Ae, Sal), gentu (R), ekendu (B, BN, Ae; -kh- T-L), ikendu (A,
que cita a Lcq). Ref.: Bon-Ond 159; A (gen, gendu, gentu, ken, kendu, khentü, ekendu); EI 346; Lrq (khent);
ContR 519; Iz ArOñ; Etxba Eib; Gketx Loiola (-sobre); Holmer ApuntV; Elexp Berg; Gte Erd 2, 10, 23, 30, 81,
104, 169, 194, 213, 224, 235.
 Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. La forma más usual es k(h)endu; los sueltinos emplean
khentü (kendü que aparece en Constantin (23) es una errata por khentü de la ed. original, Eskual 14-5-1926, 3).
Hay ekendu en algunos septentrionales y navarros: un texto de Ororbia de 1758 (ETZ 109), uno de Zugarramurdi
de 1875 (ETZ 301), uno de Pamplona de 1811 (FrantzesB I 91), uno de Erro del s. XIX (ETZ 264), CatB (47),
Laphitz (16), CatAe (46), Etchamendi (72), F. Irigaray (139), Arradoy (SFran 269), Xalbador (Odol 225),
baten mende.
Etchebarne y Larre (ArtzainE 276); tbn. lo usa el guipuzcoano Echagaray. La forma gendu se encuentra en textos
alto-navarros meridionales (Beriayn, TAV 3.1.28 (Pamplona, 1666), FLV 1989, 102 (Munarriz, s. XVIII)), y en
salacencos (ETZ 162 (1780), CatSal (47), ZMoso 37); gentu en los roncaleses (CatR 55, Mdg 131). El rad. es
ken, excepto en Eguiateguy que emplea la forma khent. En DFrec hay 351 ejs. de kendu.
1. Quitar; arrebatar; apartar. "Desarraigar", "quitar", "arrancar" Lcc. "Descercador, zerkua kenzaiten duena" Ib.
"Chasser" Ht VocGr. "Ôter" Ib. 394 y T-L. "Effacer" Ib. 351. "(Quitar el) sombrero, txapela kendu", "afeitar,
quitar la barba, bizarra kendu", "desheredar [...] primeza kendu" &c. Lar. "Ajusticiar, justiziaz bizitza kendu" Añ.
"Revolver, inquietar, perturbar, bakea kendu" Ib. "Es de los pocos verbos que se usan en V en imperativo sin el
derivativo -tu, -du" A. "Atsegile bat badud ezpaidoked gendu (R)" Ib. "Mia gentu ziózun áutik (R-uzt)" ContR
526. "Españako Konstituzioa [...] kendu (V-gip, G-azp-nav, AN-gip, BN-arb)" Gte Erd 2. Leiçarraga (Decl a 7r)
da khenzia como equivalente suletino de abolitzea. Gentzea que aparece en Voltoire (102) se trata
probablemente de una errata. v. edeki.  Tr. De uso gral., aunque algo menos frecuente entre los suletinos (no
aparece, p. ej., en Belapeyre).
 Ehon ere gaitzik ezta zuk khen eztirozunik. E 109. Orduan dioste Pilatek Iuduei, Huna zuen Regea. Baina hek
oihu zegiten, khen, khen, kruzifika ezak. "Ôte, ôte". Lç Io 19, 14s (He, LE, Dv, Ker, IBk, IBe k(h)en(du); TB,
EvS idekazu, Ol alde ori). Inork ezautu ez legianzat, kendu eben bere jaztekoak. Lazarraga 1147r. Kundizio
kurelok nai bekizu / onezkero zeurganik kenzaitea. Ib. 1186v. Mutil gextoak kendu deike argia. RS 136. Itzik
batere añaditu eta gendu bage. Ber Doc 84v. Hark khenduko du konfrariatik [kulpanta]. Harb 442. Ezta asko
intenzione ona izaitea, baiña behar da [...] okhasinoa ere eskusatu eta khendu. Ax 403 (V 262). Kenduten
dituzala [umeak] pekatu egiteko okasino guztietarik. Cap 98. Kenzaiteko mantxa. VJ 11. Baldin B khendurik ezar
badadi U. ES 161. Sekülakoz egoitz eta biziaren librütik khen enazazün ber. Mst III 17, 3. Gero usadio ori
kentzen erraz ezta. Cb Eg III 362. Gosea kentzera. Añ LoraS 176. Ez kendu náies, bai eman náies. LE Ong 28v.
Gogoak dionari / bizia ekendu. Echag 162. Zerekin zorra kendu etzutelako. Lard 397. Ez dabeela [...] itxi eta
laketuko kendu dagigubela [...] forubetatik bat bakarra bere. (1864). BBatzarN 205. Aphezeri khendua izan
zaiote paga. Elsb Fram 161. Haren bihotzetik kentzen dütü lotsak oro. Ip Hil 43. Etzuan berealakoan amaituko,
Ana Josepak itza kendu ezpalio. Ag G 266. Esnia zelan kendu / etxeko danontzat. Enb 161 (v. tbn. en un
contexto similar Sor Bar 105). Begiak kentzen diozkate ardi guzieri. Barb Leg 146. Beren gabardinak kendu
zituzten. JEtchep 85. Eztula kentzeko. NEtx LBB 204. Euskalkien galerak arrazoia ken diezaioke Atlas honi.
MEIG VI 136.
 Egia da (ez diot iñori ezer kendu nai). GavS 7. Ezkontzari ezer ere kendu gabe, geiago balio du garbitasunak.
Bv AsL 91. Lizardi hautatuko genduke askok, inori ezer kendu gabe, euskal lirikaren ezaugarritzat. MIH 175. v.
tbn. SMitx Aranz 155.
 Sacar (un provecho, ganancia).  Zenbaterañoko ondasunak kentzen diozkaten arraintan Gipuzkoatarrak
itsaso ezopeari. Izt C 204. Ebaki gabe ere onthasunetik khentzen diote [kofoinari]. Dv Lab 299. Burnibide guziaz
batera baliatzea bear-bearrezkoa da, beroiei al dan gantza guzia kenduz. "Obtener una mayor eficiencia". EAEg
30-10-1936, 170.
 Exceptuar.  Danak vascongaduak, bi edo iru euzkeldun kendu ezkero. Kk Ab I 18. Zu ta ni kenduta, beste
nori dagokio au? Zait Sof 35. Lapurtarra [...] bertan behera utzia dute, Iratzeder edo kentzen badugu. MIH 122.
v. tbn. Ag G 19. A Ardi 67. Ldi IL 106. Munita 59. Erkiag Arran 18. SM Zirik 62. Osk Kurl 205.
 Deshacer(se), desaparecer.  Elurra an kentzen zuan udara aldean. BasoM 84.
 (Con dativo). Quitarse (el sombrero) ante. "Abadiari txapela kendu biar dautsezu bitara ulertzen dana da; edo
abadiari buruan daukona kendu, edo norbere txapela erantzi abadiaren aurrian" Kk Ab II 70.  Txapela
kendutzeko / tabernariyari. JanEd I 39. Txapela kendu bear zaietek ta aien esanera makurtu. Lab EEguna 85.
 Tomar prestado. "Lo prestado. Itxuli zetsan aurretik kendua" Etxba Eib. "Kendutakua, hablando de dinero, lo
prestado. Kendutakua, bere sarixakin, izentautako orduan itxuli zetsan" Ib.
2. (V, G, AN, L, BN, Ae, Sal; Lar, Añ, Izt; kh- SP, H), kentu (kh- S), ekendu (Ae), gendu (G-nav, AN-larr),
gentu (R-uzt). Ref.: EI 345; Lrq (khent); Etxba Eib. Apartarse, quitarse; desaparecer. "Khen hortik, ôte-toi de là"
SP. "Apártate de ahí, ken adi ortik" Lar y Añ. "Apartarse, alde egin, kendu; pekatu egiteko bidetik kentzen
eztanak" Izt. "Begixen aurretik kentzia" Etxba Eib.  Tr. Ref. a personas, aparece generalmente en imperativo
(en otros contextos sólo hallamos ejs. en Leiçarraga y Arrantz).  Hura khen zedin haién agerritik. Lç Lc 24, 31
(Oteiza kendu; He joan, TB desagertu, Dv suntsitu, Ol, IBk itzali, Ker, IBe ezkutatu). Ken zatez ene begietarik.
Lazarraga 1152r. Ken akit orrean. Ib. 1152r. Kasi eukan gax guztia kendu jakan. Ib. 1142v. Khen adi hemendik,
Norteko haize galgarria. SP Phil 488. Neke gustia kendu jat. Acto 446. Bat-batean kendu ziran andik arbol eder
[...] ta aitz guziak. Mb IArg I 376. Ken, ken ortik: kanpora demonioak. Cb Eg II 190. Khen akit aitzinetik.
Xarlem 695. Ken niganik. Mg CO 198. Bere plantxatik trena / orduan zan kendu. PE 120. Etxetik kentzen dira /
oso animoso. Arrantz 101. Kendu zakidaz, gizonak, emendik; ken ken. A BeinB 79. Ken adi ortik eta itsasora
alda adi. Ir YKBiz 382. Laster kendu yakozan berba ta barre-gureok. Bilbao IpuiB 125. Ken zaite aurretik. NEtx
LBB 43.
2
v. tbn. Arg DevB 62. AstLas 33. Astar II 138. Zav Fab RIEV 1907, 95. Añ EL 170. Etch 278. Lard 385. Dv LEd
70. Ag G 292. Enb 57. Or Mi 121. Otx 15. Lek EunD 41. Anab Poli 28. Arti MaldanB 191. Erkiag BatB 44.
baten mende.
Ayesta 41.
3. "(Vc, G), exigir, llevar un precio. Zeinbat kendu deutsue txatal orregaitik? (V-ger)" A.  Dirua kentzen da
itsu-soinuan, / danbolinean bat bere ez. Azc PB 71. Bakunak-eta eurrez emoten dira, dirurik bape kendu barik.
ForuAB 107. Automobillak gelditu eragiten dituzte, ta jabeari diru pizka bat kentzen diete. ForuAG 357.
Aberesendatzalleak eman beza agiria, sosik iñori kendu gabe eman ere. EAEg 24-11-1936, 377. Iru milla pezeta
kendu zidan. Etzegoala merkeago ibiltzerik esan. Insausti 32.
 "Aitari khendu diotzit hogoi libera, je me suis fait donner vingt francs par mon père" Dv.  Bati [Iñaziok eta
haren lagunek] khentzen diote urrhea, bertzeari zilharra. Laph 181.
4. Sacar (ventaja). "18 segundu kendu dizkio (G-goi-azp, AN-gip, BN-arb), bost minutu(re)n aldea kendu dio
(G-azp-nav, AN-gip)" Gte Erd 1.  Bentaja kendu nion / zortzi bat minutu. EusJok 87. Juantxuri sei tantuko
bentajea khentzeko. Osk Kurl 167. Neu baño askoz obea zan korrikalariari jokatu eta lau buelta kenduta.
Albeniz 98. Berrogei ta bat segundoko aldea kendu zidaten. Ib. 169. v. tbn. Basarri 93.
5. (AN-larr). "Vencer. Leitzarrak kendu dio Aisoarrari" Asp Gehi.
6. "Ez du harri hori lurretik jasoko: ez dio harri horri ondoa kenduko (G-azp), ezetz kendu lurrari arri ori!
(AN-gip-5vill, B)" Gte Erd 180.  Kantatutako bertsoak liburu batean baleude, gazte ta indartsua baaiz ere, ez
ioke lurrari kenduko. Ataño TxanKan 14.
- BEGIAK KENDU. Apartar la vista. "Apártate, begiak kendu gauza txarretatik" Izt.  Ken ditzadala zugandik
nere begiak. Lar SAgust 14. Toki batetik begiak kendu bage. Mb IArg 284. Zimurtuak agertzen zituan
ispilluagandik emakume batek begiak kendu oi zituan bezala. AA III 422. Lanbide oietan guzietan begirik kendu
etzuten, ez aldegin ere. Lard 465. Zakurrari begirik kendu gabe. Ag G 310. Eztautsie begirik be kenduko ganetik.
Kk Ab II 135. Aren irudiari begiak kentzeke. Erkiag Arran 83. Aingeruk eztin begirik kentzen, Yolanda. NEtx
LBB 149. Artistari begirik ez kendu, ba. MEIG IX 133 (en colab. con NEtx). v. tbn. Cb Eg III 291. Astar II 137.
It Fab 69. Inza Azalp 78. Or Mi 90. Auspoa 100, 134 (ap. ELok 318). SM Zirik 88. Basarri 28. Osk Kurl 198.
Etxba Ibilt 472. Berron Kijote 189.
- BURUTIK KENDU. Quitar(se) de la cabeza, (hacer) olvidar. "Burutik uztea, khentzea, tirer, se tirer de la tête,
renoncer, se désister" Dv.  Tr. Encontramos la forma indet. burutarik en Añibarro.  Nork daki zenbat egin
zuen Josephek bere anaiak sosegerazteko ta zuten beldurra burutik kenzeko. Mb IArg I 335. Etsaiak ori burutik
kendu. Cb Eg II 188. Zonbat nahi den gizona bere zentziari tinko, auziaren galtziak dereio bürütik khentzen uste
2
zian züzena. Egiat 225. Ezpekizu burutarik kendu egun guztian Yesukristo yuez aserratuaren gogoa. Añ EL 36.
Amesetako gauza loiren bateri eder-eretxi badeutsazu eta burutarik kenduteko aleginik egin ezpadozu. Ib. 145s.
Ezin ezelanbere kendu eban burutik, betiko galdurik eguala. Ur MarIl 17. Tamar, ezin poztuz eta artutako lotsa
burutik ezin kenduz, egun gitxiren epean il zan. Lard 194. Xede horren haren burutik khentzeko alfer izan ziren
othoitzak eta nigarrak. Laph 50. [Begitazio] aiek burutik kentzeagatik, zorakeriak zekaizkien liburu bat irakurten
jarri zan. Arr May 77. Egun guztian ezin izan dot bere gomutea burutik kendu. Ag Kr 224. Gogoetan ari zen
Manex, nork eman ote zuen holako berria eta zer xedetan. Burutik etzitzakon kentzen herriko norbaiten yukutria
zela. Zub 63. Badakie neskatilla batzuk orrelako asmoak alkarri burutik kentzen. Erkiag Arran 63. Neronek
galdu det alaba, zeukan senargaia burutik kendu ta bere ondagarri izango zuan senarra borondatez kontra artu-
araziaz. NEtx LBB 27.
v. tbn. AB AmaE 136. HU Aurp 50. Ill Pill 7. Inza Azalp 116. Mok 9. Or Mi 85. Lek EunD 43. Izeta DirG 52.
Gazt MusIx 143. MAtx Gazt 84. Burutikan kendu: JAIraz Bizia 120. Uzt Sas 278.
- EZIN KENDUZKO. "Ezin-khenduzko, qu'on ne peut ôter" Dv.  Mahatsarnoarekin edanik ezin khenduzkoa
baita [zeguta]. SP Phil 354 (He 357 eziñ erremediatuzkoa). Ezin khenduzko dohaina du. Hb Egia 113.
Zorionaren gutizia ezin kenduzko horrek. Lap 43 (V 23). Gose ezin kenduzkoa. Vill Jaink 131. Aritzen baiginen
[landare hiek] neskato gazteen iletara tiratzen. Lotzen dira ezin ekenduzko heinean. Etchebarne 60.
- GOGOTIK KENDU. Quitar (algo) de la cabeza.  Nere asmo on hau niri gogotik kenzeko. Mb IArg I 97. Hari
bere Jainko Jaunaren amodioa gogotik kentzen ahal zionik. Jnn SBi 36. v. tbn. JJMg BasEsc 247. Lard 44. Bv
AsL 222.
- GORPUTZA KENDU (Añ  A). "Acceso, acto carnal: [...] andreari gorputza kendu" Añ.
- KEN (Lar). a) (Usado como interj. que expresa repulsa o negación). "Quita, interjección" Lar. Cf. supra ejs. de
ken con valor imperativo.  Eken, eken --erran zue bekatariak--; gori eztokegu ein, bekatu baita. A Aezk 198.
b) Menos (en el enunciado de una resta). "Menos, ken edo gutxitu" EEs 1931, 109.  9 - 5 = 4 [...] irakurriko
da: 9'ri bost ken ta 4. Zenb 45.
- KENDU ERAGIN, KENERAGIN (kh- Urt II 410). Hacer quitar. v. kenarazi.  Axe buruti kendu eraitiarren.
fB Ic III 329. Kendu eragiteko gogotik Luisi jesuita izatia. JJMg BasEsc 224.
- KENDU-EZIN. Imposible de quitar.  Atz Donea deritxon ezaugarri kendu-ezin bat ariman ezartzen
dabelako. KIkV 84. v. tbn. KIkG 67.
- KENDU-IPINIAK (pl.). "Kendu-iminiak, postizos (V-ger)" A Apend.
- KENDUKERAN. Al quitar.  Urune kendukeran, tarrataden bat egin-da, jantzi-ezin? Bilbao IpuiB 14.
- KENDUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.).  Lekhu irauliak arhatu, zikhinak khenduxe eta eraiten
duzu arthoa bezala hezkurra. Dv Lab 329. Ditegunak [Fueroak] kenduxe. Or Scruz 35.
baten mende.
- KEN HORTIK. "Jaque <x->, en el ajedrez, jakea, altxa ortik, ken ortik" Lar.
- KENTZEKE. Sin quitar.  Bere sudurretik beatzak kentzeke. Berron Kijote 224. v. tbn. Erkiag Arran 83.
Kentzeka: SM Zirik 88.
- KENTZEKO. (Animal, ganado) para carne. "Txal oiek kentzeko dira (G-goi), aretxe oiek kentzeko dira (AN-
gip)" Gte Erd 149 (junto a haragitako, okeletako, etc., de otras zonas).
kendu-erazi. v. kenarazi.
kenduezingarri.  Indeleble. v. EZIN KENDUZKO.  Ariman ezarririk geldituten dan ezaugarri

kenduezingarria. Itz Azald 126.  Imposible de vencer, de librarse de.  Ezjakintasun kenduezingarriagaitik
uste izanik agindu andi bakar bat bakarrik bete bear dala. Itz Azald 154.
kendukizun. v. zer-kendukizun.
kenduma. "Resta" BeraLzM.
kendumatu.  Restar. Cf. kenduma.  Baña maixu erdaldun arrekin ikasi nuen kontuak bildumatzen,
kendumatzen, ta ugaritzen. Zubill 39.
kendute. v. kentze.
keneragile. "Averruncus Deus, Jaungoiko gaitz [...] khenarazitzaillea, kheneragillea" Urt III 147.
keneragin. v. KENDU ERAGIN.
kenezinezko.  Imprescindible.  Pamili Santuaren ondoan, ken-eziñezko jardun-lagunak daramazkite:

astotzarra ta idi beltz-besteratua. LMuj BideG 118.
kengai.  Minuendo.  Kenketaren egiztabidea egiteko, kengia ta kenkiña zenbakeitzen dira, ta kengaia atera
bear du. Zenb 48.
kengarri (kh- Urt I 425, T-L).  Que quita. "Délébile" T-L.  Jaunaren aserre kengarria dalako. Arr CDoc
223 (ap. EG 1958, 390).
- KENGARRIZ. "Al quitar [= 'a punto de desaparecer']" Lar.
kengi.  Sustraendo.  Kenketaren egiztabidea egiteko, kengia ta kenkiña zenbakeitzen dira, ta kengaia atera
bear du. Zenb 48.
keniar, kentar, kendar.  Ceneo.  Keniarrak, Keniziarrak, Kadmoniarrak. Urt Gen 15, 19 (Bibl kentar, BiblE
kendar; Dv zinear, Ur zineotar).
kenika. "Abacá, material textil (V-m)" A Apend.
keniziar, keniztar.  Cenezeo.  Keniarrak, Keniziarrak, Kadmoniarrak. Urt Gen 15, 19 (Bibl, BiblE keniztar;
Dv zenezear, Ur zenezeotar).
kenka. v. kinka.
kenketa. 1. "Desarraigamiento", "quitamiento" Lcc. 2. (Mat.). Sustracción.  Kenketaren egiztabidea
egiteko, kengia ta kenkiña zenbakeitzen dira, ta kengaia atera bear du. Zenb 48.
kenkidatu. "Conquistar" Lar.
kenkin.  Resultado de la sustracción.  Kenketaren egiztabidea egiteko, kengia ta kenkiña zenbakeitzen dira,
ta kengaia atera bear du. Zenb 48.

baten mende.
kenlari (Lar, H (+ kh-)). "Quitador" Lar. v. kentzaile.
kenle (Añ, H (+ kh-)). "Barbero, afeitante, bizargiña, -gillea, kenlea" Añ. v. kentzaile.  Etzutela kenle bearrik,
bada kendurik arkitu zuten obiaren estal-arria. Mb IArg I 276.
kentar. v. keniar.
kentauro.  Centauro.  Berak amorrarazi ta uztarpera zituen kentauroak. Ibiñ Virgil 91.
kente (S ap. Lrq; H (+ kh-)). 1. (Como segundo miembro de comp.). "Espèce" Lrq. Cf. haurkente, esnekente,
gizonkente. v. jende (3, 4).  Zunbait aragi kentetarik jatetik begiratü. CatS 53. Ez karrosan, ez zaldi kentian
(en espèce chevaline). Picochet GH 1924, 693. Uste izaiteko da emazte-kente guztia duela higuin. Mde Pr 156.
Indoeuropar deritzaion hizkuntza kente handiko kide. Ib. 211.  Heben hasten da bigerren kentia, erran nahi düt
buhame jaunaren hazianda. J.B. Mazéris GH 1933, 303. 2. "(S-saug), dessin d'un tissu" Lh.
kentzaile (V-gip; -alle Lar, Añ, H; kh- Urt I 425, Dv  A, H), kenzale (B), genzale. Ref.: A (kenzale); Etxba
Eib (bizar-kentzallia).  Que quita. "Quitador" Lar. "Febrífugo, elgaitz kentzallea" Ib. "Barbero, afeitante,
bizargiña, -gillea, kenlea" Añ. "Afeitador [..] bizar kentzallea" Ib.  Bekhatuen khentzaillea. EZ Noel 100.
Gaitz guzien khenzaillea. Harb 277. Anaierik xipiena / mairuetarik genzale. (Canción citada por Oihenart).
ConTAV 5.1.3, 85 (v. tbn. ib. 86, en una versión recogida hacia 1800, kentzaile). Bekhatu kenzaillea. Hm 102.
Hilak lürretik khentzaliak. Egiat 224. Gaitz guzién kenzálea. LE Ong 138r. Etsai-kenzailiak egin biar zituban
eleisako konjurubak. fB Ic III 286. Erru txar kentzalle izan oi dira. Ayerb EEs 1912, 155. Arimaren egarria
kentzaile izan behar zitzaion ur garden ozpila. Mde HaurB 7. Bizar kentzaile zezenzaleari gertatu zitzaiona.
MEIG II 93. v. tbn. Mb OtGai III 188. Osk Kurl 97.
kentze (Lar), kendute.  "Quite" Lar. "Espulgo, zorri [...] kentzea" Ib.  Okásio kentze. LE Ong 27v. Erijotza,
katigatute eta eroiena kendute oneekaz ain eukazan olloturik arerijuak. Astar II X. Hekien hantatzea,
[kongregazionetik] khentze penaren kasua da. JesBih 429. Seroren kentze hori. HU Zez 104. Belar gaiztoak
kentze, azkenengo artajorratze edo beste orrelako lanen batzu. Ag G 23. Txapel-kentze axe. Kk Ab II 69. Odol-
kentze bat gaixo egon zanean. Berron Kijote 58. En DFrec hay 7 ejs. de kentze.  "(No tiene) quite, eztu
kentzerik. Lat. inevitabile est" Lar.  Resta (operación aritmética). "Resta, kentze [...]. Signo de resta, kentzearen
marra" EEs 1931, 109. v. kenketa (2).
keño.  Dim. de ke.  Keño bat zariola, eta urrin bat gaitza. Lf Murtuts 17.
? keota. "Kheota (Sc) [...], columna de humo" A. Quizá errata por kheola (v. KE-OLA).
kepe. "(Vulgar), jefe. Juakiñ, azkoitiarra, zan Eibar-en erri-gordetzallien kepia, berak esaten eban moduan"
Etxba Eib. v. jefe.
kepia, kepi (T-L).  Quepis. "Képi" T-L.  Austriako soldadoen kepia hura bera. JE Ber 47.
kepide. v. kebide.
kepireska. "Umeen jokoa, zer eskatuka; juego de cara y cruz" Zubk Ond. kepireskako.
"Kepireskaku: zer eskatuko ibilteko erabilten dan posporo kutxaren azala, parte grabada de la cajetilla de cerillas
que sirve para jugar a cara y cruz" Zubk Ond.
kepra. "(V-ger), cierto pez marino parecido a la merluza, algo menor, no tan sabroso; hiede" A.
ker, kere, ke, jer.  (Git.). Casa. "Maison, ker" Michel LPB 145. "Le maître est à la maison, egaxo kerien da"
Ib. 145. "Maison, jera /xera/" VocBoh106. "Kere (git.), casa. Kereko egaxia, la dueña de la casa, la patrona.
Kereko ogaxoa, el dueño de la casa, el patrón" A. "Ke (git.), casa" Ib. "Etxea, kera" J. M. de Oyarbide EEs 1921,
131. "Kher, etxe" Barb GH 1970, 35.  Kherean txiautu nintzen harekin [='me metí en casa con ella']. Mirande
Igela 28.
1 kera (G-to-nav, AN-larr ap. A).  Tr. Documentado en Lardizabal y algunos autores meridionales del s. XX.
baten mende.
1. Aspecto, apariencia. "Semejanza, aire de familia" A. v. 1 kara (2).  Zure kopeta zabalean antziñetako
jatorri onaren kera ta kutsua dakuskizu. Ag EEs 1916, 120s. Bijoakit epailari zurrunaren kera. TAg Y 1933, 21.
Gu ederragora aldatuko gatxin, etxeko kera galdu gabe. Or QA 100. San Pedro Txiki egunak ere badau alako
jator-usain eta kera berezia arraintzale urietan. Erkiag Arran 53. Itz oituenak berriki elkarturik esan-nai berria
irixten dute: kera berria dute, besterik ez. Zait Plat 27. Ernio mendikoa / dan urritz-makilla, / azal txuriarekin /
keraz biribilla. Insausti 346.
2. Modo, estilo.  Gizon bakoitzak bere kera edo estiloa bear du. Au olakorena da, diogu [...] musika bat
entzutean. Or Y 1934, 84. Berezkiroko eitea ta kera berria. "Un carácter propio, un sello y aire nuevos". In Or
BM 20. Penitentzi-kera berrien naiean. SMitx Aranz 146. Lanbide-kera ta iturriak, jakite-iturriak. Erkiag Arran
133. Barne-mogidura batek debekatzen digu Virgilioren kera kopiatzea. Txill HetaH 88.
- KERAKO (H (G), A). (Precedido de gen.). De la clase (de), de la condición (de). "Égal, de même âge,
condition" H, que cita a Lard.  Adiñera zanean, bere kerako Tolomeo zeritzan batekin alaba ezkondu zuen.
Lard 353. Bere kerako neskatx bana. Ib. 37.
 Del aspecto (de), semejante (a).  Erretangular kerako zur batzuen gañean joaten zan orga-etxea. Garm
EskL I 144.
- KERAN (AN-araq). "En forma. Keran eskatu, se dice en los tratos" Satr VocP.
2 kera.  Etim. Del esp. queda.  "(V-m), alto, detención. Kera bat egin, hacer un alto" A. "Kerarik gabe ari da
izketan" (G-azp). "Lanian kerarik ere eztu egiten" (G-azp). "Kerarik gabe ari du euria" (G-azp). Cf. geratu,
keda.  Eldu ziyotenian / egin zuen kera. Ud 101. Itxoin txiki ta kera apur bat egiñaz, lasaitu egin bear du.
MAtx Gazt 56. Beste eske-eguna Gabonetan da. Onek bai; eunka urtetan kera gabe jarraituko zuan, eta orain
ere indarrean dago. Insausti 319.
3 kera. v. 2 jera.
4 kera.  Quedarse. v. geratu (2).  Arro zebiltzan danak / bildurtuta kera, / ikusirik euskaldun / mutillan
jokera. MendaroTx 425.
kera. v. 4 kara.
 kera. v. kexa (I, 3).
keradi. v. kedar.
keraldi. v. geraldi.
kerantza.  Forma, aspecto. v. karantza.  Artuz guzien kerantza. "Revistiendo las formas de todo". Or BM
74. Susmo biziz dakust Jaunaren kerantza. J.M. Lekuona Egan 1950 (4), 15.
kerats. v. kirats.
 keratu. v. kexatu (3).
kerautu. v. keautu.
kerba. v. 3 garba.
kerda (V-m ap. A). 1. "Cuenda, el hilo con que se ata una madeja" A. 2. "Ramitos del racimo" A. 3. "Tamo
(no es "cuenda" según Maguregui), demasías que extraen al lino para igualarle" A Apend.
kerdo. v. kredo.
kerdoi. "Ropilla, vestidura con mangas y brahones" Lar.
kere. v. ker.

baten mende.
kerebul (V-m ap. A), keremul (V-m ap. A).  "Variedad de manzana, una de las más tempranas" A. (V-m).
"Keremul, [manzana] oblonga y de pedúnculo largo" Ib. s.v. sagar.
kereila (-ella Lar, Añ, Chaho ap. Lh, H (V, G); khereilla Lh), kerela, kereilu (kherellü S (Foix) ap. Lh). 1.
Querella.  Baldin zenbeitek berzeren kontra khereillarik badu. Lç Col 3, 13 (He errenkura, TB eskatima, Dv,
Bibl arrangura, Ol akarbide, Ker asarre, IBe inork inoren aurka zerbait balu). Gura dot relajadu kerellea.
Lazarraga 1185v. Haren kerela hartzen du Iinkoak, eta nork ere gaixki tratatzen baititu paubriak, haien kontre
mendekatzen da furioski. Tt Arima 124. Ilten bada juan zan nire kerellia. Mg PAb 81. Auzi edo kerelliari
jarraitu nai badeutsazu. Astar II 29. Utzirik bere kereillak, / bakhea elkarrekin haiñ ontsa egiñ zuten. Gy 222. v.
tbn. fB Ic I app. 20.
2. "(Adj.), inquiet" Lh.
- KEREILA EGON. (Con gen.). Quejarse, querellarse (contra).  Biotza begien dago kerella (Canción vizcaína,
1609). TAV 3.1.22.
- KEREILA EKARRI. Presentar demanda.  Bidebagako auzirik iñori emon edo kerellarik ekarri deutsazunez.
2
Añ EL 144.
- KEREILA EMAN. Presentar demanda.  Emon dau kerellia. Mg PAb 190. Duaz kerellak emotera. Ib. 193.
Emoten deutsazu kerella bat. Astar II 63.
kereila. v. keheila.
kereilari. "Kerellari (S; Chaho), plaignant" Lh.
kereilatu, gereilatu.  Querellarse. "Kerellatü (S; Chaho), se plaindre" Lh.  Bidegaberik egiten bazaie, Iaun
ipizpikua gana edo bere ordinarioak gana gerella beitea. Harb 434. Arrazoinekin arrenkura ahal diteke eta
gereilla iguzkia bekhatoreaz. Ax 567 (V 363).
kereilos. Leiçarraga (Decl a 7v) da kereillos como equivalente suletino de reboltari. Cf. Volt 111: "quereleux,
querelocoua", errata sin duda, pero no está claro si por kereiloso o similar, o kereilotsu.
kereismin. v. gerezimin.
kereiza. v. gerezi; geriza.
kereizpe. v. gerizpe.
kerella. v. kereila.
kerementa (kh- BN, S ap. A; VocBN  vEys y Dv, H), keremenda (kh- S (Foix) ap. Lh), keremende (kh- H),
keremente (kh- H). 1. Queja. "Plainte vocale en forme désagréable" VocBN.  Ükhezü zük Jinkua begien
aitzinian eta zure kheremendetzaz eztezazüla debadiorik txerkha. "Contendere verbis querulosis". Mst III 36, 3
(SP liskar hitzez, Ch errenkurez, Ol liskarrak utzi). 2. "Grief, sujet de plainte" H. 3. (Adj.). "Kherementa (Lc,
BN), quejumbroso" A.
keremetz. v. garrameatz.
keremul. v. kerebul.
a
kerenau. "Una clase de manzana en Markina" Garate 6. Cont BAP 1949, 360.
kerestasun. v. kirastasun.
kerestatu (kh- BN, S; Lecl <khereta->, Dv (S), H (S)). Ref.: A; Lh; Lrq.  Castrar.
kerestatzaile (kh- H), kerestazale (kh- S ap. Lrq).  Capador. "Qui châtre (cette forme n'indique pas si c'est un
homme du métier qui fait l'opération)" Lrq.
baten mende.
kerestor (kh- S; Dv (S)), kerestu (kh- S), keresto (kh- Lecl, H). Ref.: A; Lh (kherestu); Lrq /kheestu [oxítona]/.
 Capador. Aunque Duvoisin da la -r como múltiple, la existencia de variantes sin vibrante nos hace pensar en
una simple.  kerestu (kh- S-saug ap. Lh), kesto (kh- H), khestu (S (Foix) ap. Lh). "Un des personnages de la
mascarade souletine: le hongreur" Lh.  Bi "kherestuak", balusezko zaragolla eta kasabet llabürñieki bezti. J.B.
Mazéris GH 1933, 302.
kerestu. v. kerestor.
kereta (AN, L-sar-ain, B, BN-arb, Sal, S, R; SP, Lar, Aq 773 (R), H; kh- Dv, H), gereta (L, B, Ae; SP, Urt V
199, H), geleta (G, R), geheta, kerete (AN-gip), keleta (Sal, R), keeta (kh- BN, S; VocBN  vEys), keheta (A
Apend), keta (kh- S; Foix ap. Lh). Ref.: A (gereta, geleta, kheeta, kereta, kerete, keleta); Lh (kheta); Lrq
(kheeta); Iz Ulz; CEEN 1971, 339; VocNav (gueleta, guereta, queleta); Izeta BHizt.  Etim. De rom. *cleta.
 Cañizo; reja de ramas trenzadas; cancilla. "Palos delgados tejidos y a veces embarrados que en vascuence se
llaman gueretas" Is 70s. "Cañizo, estera de cañas, kañaberazko kereta" Lar. "Encañado, enrejado de cañas en los
jardines" Ib. "Grada, locutorio de monjas, kereta" Ib. "Jaula para secar quesos (R)" Aq 773. "Espèce de barrière
avec des branches menues pliées avec certain ordre" VocBN. "Kereta barrutik begiratzea, regarder de dedans la
jalousie" H. "Gereta, tejidos de palos delgados, que se emplean, a veces embarrados, para chozas o enramadas"
SMuj EEs 1921, 29. "Enrejado horizontal de madera donde se coloca el pan (Ae)" CEEN 1971, 339. 
Hortarakotzat, sorhoetan [...] egiten dira kheretaz [korralak]. Dv Lab 274. Brontzezko aldarea bere keretarekin
(Ex 38, 30). Ur in BOEg 213 (Ur erreja; Dv, Bibl krisela, Ker, BiblE sare). Geretak jauz. "Éviter les
poursuites". Hb GH 1929, 86. Kapera luze bat teilatuari dohakon athe edo keheta xar batekin. Prop 1893, 149.
Eginik izan behar lükie txoxezko khereta aldia bat, labe borthan igaiten ahal dien heñian, behar dena labe
zolaren garnitzeko. Alth Bot 19. Khanaberazko gereta batzuen gainean etzanak badire. Prop 1907, 45. Zonbat
aldiz keetara / ez naiz egotu begira. Barb Piar II 105. Etxeko keretari hurbiltzearekin. Lf Murtuts 34. Belar
pherdea metatzen da, taulaz edo kheretaz eginikako molde baten barnean. Gatxitegi Laborantza 94. v. tbn. Ox
134. Keeta: Lf Murtuts 8. Geheta: Herr 25-9-1958, 3.
 gerata (G-bet ap. A), geata (G-bet ap. A). "Adral del carro" A.
 gereta (Ae), keleta (R-uzt), geleta (R-vid). Ref.: A Aezk 293; Iz R 395; VocNav (guereta, gueleta).
"Emparrillado sobre el pesebre" A Aezk 293. "Pesebre especial con barras para que la hierba no caiga al suelo" Iz
R 395. "Pesebrera constituída por una especie de escalera colocada horizontalmente" VocNav.
- KERETA-HABE. "Khereta-habeak, tréteaux latéraux d'une barrière" H.
- KERETA-AHUNTZ. "Traverse diagonale d'une barrière en bois" H.
- KERETA-BARA. "Kereta-barak, perches principales d'une barrière en treillis, sur lesquelles le treillis se fait,
et qui le soutiennent" H.
- KERETA-LANGA (H), -SARGA (H). Vara principal de una cancilla.
keretadura, geretadura (AN-5vill ap. VocNav). "Sistema de pesca [...] que consistía en colocar en el río una
estacada con entrantes y salientes formando una especie de laberinto" VocNav. "Geretadura, estacada" SMuj.
keretaga (Lar  H). "Glorieta de jardines" Lar.
keretar. v. kretar.
keretate (Lar  H). "Rastrillo en la entrada de castillo y plaza fuerte" Lar.
keretatu (Lar; kh- Hb ap. Lh). "Enrejar" Lar. "Enfermer (par une claie)" Lh.
keretaztatu (T-L), keretastatu (Casve). "Palisser" T-L y Casve.
keretorga (Lar  H). "Carromato" Lar.
keretxu. 1. "(G-azp), un marisco" A. Cf. 2 keso. 2. (G-azp). "(Phyllirea angustifolia), labiérnago" Arzdi
Plant1 277.
kerexa. v. gerexa; gerezi.

baten mende.
kerexanza. v. gereziantza.
kerezpee. v. gerizpe.
kereztatu (Lar  H). "Enrejar" Lar. v. keretatu.
keri. v. keria.
keria, keri.  Defecto. (Sustantivación del suf. -keria como 'cualidad negativa'). Cf. A Morf 13 (K): "Si alguien
se valiese de keriak por vicios".  Azketsidazu nire garbitasun au: aldi auetako gorputzalakeri zakarroan,
ordea, garbitasunak berak keriari barkapena eskatu ta oiñetan aozpeztu bear zaio. "Vice". Amez Hamlet 118.
Tasun eder ori [adiurre egon-ezina] keri itsusi bilakaturik zegoen. Zait Plat 36.
keridu. v. keritu.
kerinte.  Cerinte.  Garraiska txikitua ta kerinte belar arrunta. Ibiñ Virgil 108.
keritu, keridu.  (Part. en función de adj.). Querido.  Zegaiti [Silvero] zan utra keridua bere ugazabaren
etsean. Lazarraga 1142r.
keritzatu. v. gerizatu.
kerixa. v. geriza.
keriza. v. gerezi; geriza.
kerizpe. v. gerizpe.
kerizu (B). Ref.: A; Izeta BHizt; Gte Erd 253. "Resguardo, amparo" A. "Kerizu ona dugu" Izeta BHizt. "Hemen
ongi, kerizuen goxo goxo" Ib. "Urien kerizuen (B)" Gte Erd 253. v. geriza.  "Zerratokia aize-kerizuan eginik
obe dugu (B), mejor es que el aserradero lo establezcamos al abrigo del viento" A. "Aize kerizuen (B)" Gte Erd
253.
kerkeili. "Kerkeilli, desgranar (maíz, alubias, etc.)" (AN-gip).
ker-ker (Sal, R ap. A; H), ker-ker-ker (H, que cita a LE).  En fila. "Ker-ker daude mendi kortako lerrak (R)"
A (que además cita LE Urt). v. kerro-kerro.  Jarri zire kapilla nausiain bi aldetaik ker ker ker. LE-Ir.
Geiénak doáz ker ker kér nóndik bérzeak. LE Urt ms. 73v.
kermen.  Etim. v. kirmen.  "(V-arr), fuste, habilidad. Kermenik eztauko atxurlari orrek" A.
kermes.  Quermes.  Bada beste har bat hau üdüri kermes deitzen dena. Ip Dial 19 (Dv kermes; It y Ur
ezakotxa).
kermeza.  Kermesse, verbena benéfica.  Huna kermezako loterian idabazle athera diren billeten numeroak.
Herr 15-9-1955, 2. Aboztuaren hamabian izanen dugu aurthen urthe guziez egiten dugun kermeza. Herr 26-7-
1956, 2. Handizki abiuak eta lanak oro eginik, Alzaiko kermeza-besta alegeraki eta handizki juan da. Herr 19-9-
1957 (ap. DRA s.v. abiu). Donaxtik urtheko kermeza egin dü. Herr 26-11-1959, 3. Helduden igandean, 6an,
izanen dugu gure kermeza usaiako ausamenduekin. Herr 3-7-1997, 5. Kermezak han berean egiten dituzte beren
herriko eta parropiako obrendako. Larre ArtzainE 301.
kermiñ. v. 1 karmin.
kernera.  Córnico, lengua de Cornualles.  Garai hartan kenbrerak, kernerak eta breizerak mintzaira bakar
bat egiten zuten. Mde Pr 282.

baten mende.
kero. v. jero.
kerpa. "(G-to), roña de la piel" A.
kerpa. v. gerpa.
kerra (Aq (AN)  A). 1. "Requemado, de la leche, arroz y otras cosas en el suelo del caldero o cazo, errauka,
arrauka (G), kerra (AN)" Aq 403. 2. karra (kh- Sc ap. A). "Parte rancia del tocino" A. v. kardamu (2). 3.
(Uso adj.). "Kherra (L, BNc), rancio, de gusto agrio" A.
kerrade. v. kedar.
kerratu (kh- BN-arb-baig), karratu (BN-baig, S; H (+ kharra- y khara-)). Ref.: A (karratu, kherratu); Lh
(kharratü).  "Rancir" H. "Ranciarse una vianda" A. "Kherratu, ranciarse, hablando de la mantequilla y el
tocino. Xingar kherratua, tocino rancio" Ib. "(S-saug): 1.º rancir; 2.º rance" Lh. v. gardingatu; cf. kerra.  Ez
zion San Benuatek utzi khiesteko edo kharratzeko denbora luzerik [olioari]. Arb Bok 333. Onkailua nunbaitik
dutenetz erosi? / Urin kerratu batzu dituzte ikusi! Herr 24-11-1960, 4.
 (Uso fig.).  Badugu axuent txar kerratu, krepaut hutsa, Larreko xakur ttipia bezein gaixtoa. GAlm 1968, 35
(ap. DRA).
- KERRATUXETAN. "Kharratüxetan (S-saug), être en train de rancir" Lh.
kerrazu, karrazu.  Rancio.  Artho axal bat, eta zenian, xinkhor bazterkin kharrazü bat zütian janharitako,
errekako hura edaritako. GH 1931, 43.
kerrebillos.  (Interj.). ¡Qué diablos!  Bainan, holako mahain batean jartzea, palttoa khendurik ere, behar da
timoia azkar eta elhera laxo, izanik ere... Hazpandarra. Kerrebillos! Herr 24-7-1958, 2.
kerreda. v. kedar.
kerremeatz. v. garrameatz.
kerren. v. gerren.
kerri. "(G-goi), inclinación, querencia" A. v. 3 erru.
kerrika (Aq (AN)  A). "Chirrido" Aq 1124.
kerro. "Kerrua, punta en cono. Kerruan jota salto eraiñ txirikillari, makillagaz ondo artu eta urriñera eruateko"
Etxba Eib.
kerro-kerro.  En fila. v. ker-ker.  (Infernuko eskalera batean) zeude kerro kerro estado bateko kondeak
(204). LE-Ir.  Consecutivamente.  Zazpi urte kerro kerro izain zirela txoil abundanteak (173). LE-Ir.
kerru (L; H (G, L); kh- BN-baig; Dv, H (L)), herru (Sal; SP, Lar, Dv, H (+ e-)), erro (R-vid). Ref.: A (kerru,
erru); A Apend (erro).  Flema. "Gros flegme, crachat [...]. Herrua dario eriari. Herru gogorra. Herru pikorra.
Herru zafla handia" SP. "Herruz lohitzea (Harb)" Ib. "Gargajo, esputo" A.  Kaiphas baithan bisaia kerruz
lohi. Harb (ed. 1690), 36. Jesu-Kristoren aurpegi loriosa kherru zikhinez estalia. Dh 460. Begithartea thuz,
kerruz eta zikinkeria suerthe guziez estaltzen. Prop 1876-77, 18. Biriak guti edo aski andeatuak dituzten abere
gorriek, badute kotsu handia beren kerruetan. JE Med 122. v. tbn. He Gudu 263.
- KERRU-JARIO. "Kherru-iarioa, kerru-, erru-jarioa (V, G), qui fréquemment fait des gros crachats" H.
kerru. v. kirru.
kerruti (H (+ kh-)), erruti (H (V, G)). "Qui crache fréquemment" H.
kerrutoki (H (+ kh-)), errutoki (H). "Crachoir" H.

baten mende.
kerrutsu (H (+ kh-), errutsu (H). "Qui est plein de crachats, abonde en crachats" H.
kerruztatu (H; kh- L, BN ap. A; Dv, H), kerrustatu (kh- H), erruztatu (H). "Couvrir de crachats" Dv. "Llenar
de gargajos" A.  Begithartea kherruztatzen zioten. HeH Mc 15, 19 (Lç, He, Dv thu egin, Ol ttu egin, Ker
txistua jaurti, IBk, IBe listua bota).  "(Au fig., peu employé), conspuer quelqu'un" H.
kertar. v. kretar.
kerten. v. kirten.
kerto (Aq (G)  A). "Aposentillo cerca de la chimenea para secar las cosas, kertoa (G)" Aq 89. Para las dudas
sobre su lectura e interpretación, v. FDA 145.
kertoki (Lar  H). 1. "Chimenea", "humero" Lar. v. ketoki. 2. "Kertokiek, los palos traveseros que se ponen
a los dos lados del interior de la campana de la chimenea para secar objetos. Kertoki bet" Iz Ulz.
kertsima (Lh), kuertxinia (Michel LPB 144). (Git.). Taberna. "(Boh.), auberge" Lh.  Mol loloena ene
khertsiman [='el vino más rojo en mi taberna']. Mde Po 83.
kertxola. v. kortxila.
kertxun. "Berro, kertxuna (L)" Lcq 53.
keru (AN-larr, BN, S), kelu (AN-gip). Ref.: A; Lh; Zt; Gte Erd 297.  Etim. Para su relación con ki(n)o, kirats,
etc., v. FHV 67.
1. "Aoan keru gaiztoa dut (BN), tengo mal gusto en la boca" A. "Kerü (S; Alth), mauvais goût, mauvaise odeur
du cochon tué par vent du sud" Lh. "Keru txarra (AN-larr), mal gusto en la boca" Zt (comunicación personal).
"Keru oneko ardoa" (comunicación personal). "Haragi honek kelua hartuta dauka (AN-gip)" Gte Erd 297. 
Zuk aranze puntak eta arno gogorraren kherua pairatu ditutzu. Harb 139bis. Nire itzulpenak utzi dizuten ao-keru
minkaitza. Ibiñ Virgil 26.
 (Fig.). Rencor, amargura. "(L), rencor [...] (Gy 96)" A.  Egiñ den hautuaz dago gaitzitua; / baiña agertzen
eztu batere kherua. Gy 96.
2. (G, AN-5vill, B, BN-baig, Sal, R-uzt ap. A; Lar, H (G); kh- H (L)). "Chotuno, mugre, hedor" Lar. "Apestar,
oler mal, [...], keru usaia ekarri" Ib. "Hedor" A.  Eztúzie senti arimarén usmas usaikerubát? LE Bail 223 (no
está claro si keru es usado aquí como adj. o como segundo miembro de compuesto).
keru. v. jero.
kerubin (Lar), kerubino, xerubin (Urt <çh->).  Querubín. "Cherubini, xerubiñak, aingeru herrunka bat" Urt
IV 471.  Tr. Los autores septentrionales anteriores al s. XIX (excepto Etcheberri de Sara) y Mendiburu
emplean <che->, que se trata probablemente de una grafía cultista, aunque no hay que excluir que represente en
algún caso una pronunciación palatal. Con inicial aspirada se encuentra en Etcheberri de Sara, TB y JesBih. 
Gloriazko Kerubinak ziraden Propiziatorioari itzal egiten. Lç He 9, 5 (tbn. en las demás versiones). Tronuak,
kerubinoak eta serafinoak. Harb 223. Kherubinez eta Serafinez goragoko mezua. ES 152. Aingeru Kerubiñen
jauna. Cb Just 158. Bi kerubin eder. Lard 83. Luzbelek, biurtuta / kerubin okerra, / geure Iaungoikoari / egin
eutsan gerra. Azc PB 272. Kerubin eta Serapin. Or Aitork 363. v. tbn. EZ Eliç 186. Hm 74. SP Phil 58. Bp II 50.
Mb IArg I 340. Brtc 262. LE Doc 243. AA I 465. Astar II 275. JesBih 443. Ur BulaAl 43. Itz Azald 75.
kerudun (H (+ kh-)).  Apestado, infecto.  "Rancunier" Lh.
kerudura (H (+ kh-)).  Putrefacción.
kerugarri (kh- H).  Corruptible.
kerukida. "Contaminación" Lar.

baten mende.
kerukidatu. "Contaminar" Lar.  Baño abotik irtenzen dana, biotzetik bertatik irtenzen da, eta onek
kerukidatzen du gizona (Mt 15, 18). Ur in BOEg 2000 (Ur (G) zikintzen).
kerute. "Infección" Lar.
kerutu (Lar, H (+ kh-)). 1. "(Hacerse, ponerse) hediondo" Lar.  Kerututako arnas lurriña / ber inguru
naskagarri. E. Mujika in Onaind MEOE 844. 2. keutu. Amargarse, ponerse de sabor amargo. "Kheützia,
kharmintzia" Alth in Darric RIEV 1911, 600.
kes. v. 2 ke.
kesa. v. 1 kaxa.
kesaldatu (kh- Dv  A). "Enfumer. Egur hezeak ez du su onik egiten, ez bada lehenik khesaldatzen, le bois vert
ne fait pas de bon feu, si on ne l'enferme pas au préalable" Dv.
kesar. v. kaisar.
kesero. "(S, Foix), fromager espagnol" Lh.
keska. v. kezka.
keskailu. v. 2 kaskailu.
keskarda. "(BN-baig), brizna de leña" A. v. eskarda.
1 keso. "(L, BN, S), se dit d'une personne qui n'a pas toute sa tête, est maniaque, opiniâtre, intraitable, etc." H.
Relacionado tal vez con kexu.  Doodle deithu amerikano aberats okitua arrats bihotz onekoa omen da bainan
keso, kontzo hutsa bere solasetan. Herr 21-4-1960, 1. Erretor keso, burubero bat. Etcheb MGaric 184 (ap.
DRA).
a
2 keso (G-azp), ketxo (G-azp). "Keso, muergo, variedad de molusco (G-azp)" Garate 2. Cont RIEV 1933, 99.
"Ketxo, muergo (G-azp). Busca Isusi Alimentos 85" DRA. Cf. keretxu.
kesokeria. "Action, parole, procédé d'un maniaque, entêté, intraitable" H.  Bertzalde durduzarazten nituen
nere kesokeriez. Herr 26-10-1961, 4.
kesotasun. "Qualité d'un maniaque, entêté, intraitable, difficile à vivre" H.
kesotu. "Devenir maniaque, opiniâtre, difficile à vivre..." H.
kesta (BN-ciz-mix, S ap. A; VocBN; kh- H (BN, S)). "Persecución al rastro (término de caza)" A.  "Kestarik
eztu (BN-ciz, Sc), no tiene instinto" A.
kesta. v. kezta.
kestatu (VocBN  A). "Action de recherche de quelqu'un qui ne néglige rien pour trouver ce qu'il cherche"
VocBN (Azkue lo da por error como AN).
kestatu. v. keztatu.
keste. "(Sal), asa de cestillas, ollas" A.
kestione, kuestio, kuestione, kustino (-iño V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). 1. Cuestión, tema del que se

baten mende.
trata, discute, disputa. "Cuestión. Sin. auzixa, autua. Zuk atara dozun kustiñua, erabagi ezindakua" Etxba Eib.
La grafía que- de los autores septentrionales anteriores al s. XIX se transcribe ke-. Por el contrario hemos
transcrito kue- esta misma notación en Cardaberaz y Lizarraga de Elcano, de acuerdo con los usos gráficos
castellanos de la época. Haraneder trae ke- en alguna ocasión --Gudu 165-- y en Xarlem (1121) aparece qhe-,
grafía que parece representar una oclusiva aspirada. En DFrec hay 7 ejs. de kuestio, meridionales.  Altxa zedin
bada kestione bat Ioanesen diszipuluetarik Iuduekin purifikazioneaz. Lç Io 3, 25 (LE kuestione, EvS kestione;
Dv makhur, Ol, Ker, IBk e IBe eztabaida, Or sesio; He iharduki zuten). Fedezko kestionen [...] jujatzea. CatLav
56 (V 37). Munduko artu eman, kuestio edo peligroetan bere bizian nastu ez dirala. Cb Eg III 348. Eztüzü hori
kestionia. Xarlem 492. Kuestioa erabakitzen. Noe 31. Posture txiki bet eiñgo neki oiñ be kustiñuen bat
bakardiela. Ort Oroig 60. Kestione horrek merezi ditu hameka pentsamendu. Lf Murtuts 19. Kuestioa da
lehenago [...] zer moduzko erlijioa zuten. Vill Jaink 23. Ori beste kuestioa da. Ib. 52. v. tbn. Ch I 3, 2. AstLas 57.
Kuestio: JanEd II 97.
 "Eztakitt egun txarra zeukan ala zer, kustiñua da doble kobrau nai zoskula" Elexp Berg.  Eta kuestioa zan,
nola denbora gutxi neukan, soldaduskara joateko ofizioa ikastea. Albeniz 48. Baña kuestioa da Irazuk irabazi
zuala, eta or dago bere meritua. Ib. 269.
2. (ema nudo usado como posposición, tras instrumental). Sobre; en relación (a), en lo que respecta (a). Cf.
infra KESTIONE IZAN.  Kapitainaz kestione mintzo dira jendiak. In Michel LPB 350. Nitaz kestione, egia
bada ere / zikiro bat edo bertze / gerthatu dakiket iñoiz iretstea. Gy 158. Zer gerthatu zen ondoko egunetan
aiphatu arbolaz kestione. Elsb Fram 141. Ez dakit zure uskaltzale-lanez kestione erraiten duzunez. Mde Pr 60.
Larunbat arratsaldean heldu da ene etxera, beti bere konduetaz kestione. Etchebarne 107.
a
- KESTIONE IZAN (intrans.; 3. pers. sing.). Tratarse (de).  Baldin kestione bada hitzaz eta izenéz eta zuen
Legeaz zeurok ikhusiren duzue ezen gauza horién iuje ni ez naiz nahi. Lç Act 18, 15 (tbn. He; Ol arazoa
baduzute). Noiz ere izan baitzen kestione elgarganik parti eta separa litian. Tt Arima 80. Nausi maitagarri
hartaz denean kestione. Mih 90. Denaz gero kestione / ema batez fable huntan. Gy 191. Diote oraino, ezkontzaz
bada kestione, esposak [...] elgarretarik aparta daitezkela. Elsb Fram 158s. Bekhatüz denian kestione. Ip Hil 17.
v. tbn. CatLav 362 (V 175). He Gudu 67. CatLan 98. AstLas 24.
kesuge, kesuga (Lar). "Chelidro, serpiente" Lar.
1 keta (AN-burg, L, B, BN-ciz, Ae; VocBN, Dv, H). Ref.: A; A Apend (lagunketa); A Morf 106.
I (Sust.). 1. (Como segundo miembro de comp.). Cantidad (de); número (de), cúmulo (de). "Dans ce sens on le
joint le plus souvent à l'objet auquel il se rapporte. Ogi-keta handi bat, une grande quantité de pain" Dv. Forma
gran cantidad de compuestos ya lexicalizados: arrainketa, bihiketa, diruketa, gizonketa, jendeketa, lurketa... 
Ezi belarkéta andi-bát zé leku-gártan. "Foenum multum". LE Io 6, 10 (Lç belhar handi). Birjina keta handia
bildu zen. Jnn SBi 98. Ustez etxe eta mutil ketak egiten ahal dakotela nausitasun zerbeit. JE Bur 49. Zer arnoa
jali zen handik eta zer arnoketa. Leon GH 1928, 172. Gure ezagutza oro hitz-keta bat baizik ez da. Mde Pr 372.
Aitortzera behartuak gara ipuin-beretsu keta ederra kausi ditakeela nonhai. Lf ELit 65.
2. (Dv, H). Número, cantidad. "Keta handia, ttikia, une grande, une petite quantité, grand, petit nombre" H. 
Eta zer diozu Eskualherriko sortzeen ketaz? Eskual 26-11-1909, 4. Apez-geien keta berdin egonen zako. JE Bur
56. Ez du ketak egiten nausigoa. Ib. 49. Ez da ondikotz nehun ageri nork zonbat saldu edo banakatu dituen, ez
eta orotarat zer keta izan den irarkolak aterarik. Lf ELit 111.
 Gran cantidad.  Arrantzari bakotxak hiru ehun mila libera inguru ditu irabaziak, gastu guziak pagatu
ondoan. Ez da keta bat, irrisku eta sakrifizioari behatuz. Herr 26-5-1960, 1.
II (Usado como adv. o posposición). 1. (AN-gip-5vill-araq, L, B, BN-baig, Sal ap. A; Dv, H). (Como segundo
miembro de comp.). Buscando, en busca (de), a por. v. egurketa (3), etc.  Biziaren luzatzeko / moien-keta
zabillanik. Gy 157. Perla onketa dabilan tratularia. Dv Mt 13, 45 (tbn. Leon; Lç, Ker, IBk -en bila, Ol txirlarri
eder billa; Ip -en unduan; TB bilhatzen). Ni bihotz-keta nabila, eta ez ogi edo arroltze-keta. Jnn SBi 282. Ez du
zeren hitzketa nunbait ibil. Arb Igand 14. Senarra dizit Montpellierren / ene sendatzeko urketa. Balad 152.
Pflimlin jauna minixtroketa abian zelarik. Herr 15-5-1958, 1. Ez baitzen haatik diru keta jina. Ardoy SFran 238.
Lurreko lan-keta. Mattin 85. v. tbn. Hb Esk 159. HeH Io 4, 7. JE Bur 75. Barb Leg 143. Ox 204. Iratz 116. Zerb
IxtS 21. Lf Murtuts 15s.
 (Tras gen.).  Ardurenik itsasoaz haindirat baitoa [Eskualduna] onaren ala berriaren keta. JE Bur 204.
2. "Keta goatea, aller chercher. Keta ibiltzea, chercher" Dv.
- KETAKO. Para traer, para el acarreo (de).  Daukat ur ketako, xurikiten berendako ere, irabazi guti luketen
jendeek [ithurria lekutik aldara balezate]. JE Bur 34.
- KETAN. a) (Tras tema nudo). En busca (de).  Noemik galdetu zioen non ibilhi zen buruzka-ketan. Lg I 247.
Mundu berri-ketan / ibilli izan ziren. Gy 156. Sinan arima ketan kharrak ibilia. Hb Esk 98. Gehiagoketan. Hb in
BOEl 46. Itsasora urketan ibiltzea. MEIG VIII 35.  "Arriketan (AN), acarreando piedra. Lurketan (AN),
acarreando tierra. Teillaketan (AN), acarreando tejas" A. b) Acarreando. "Gu beti ketan" Izeta BHizt. "Ketan ari

baten mende.
dire" Ib. "Ketan lan ederra egin ginuen" Ib.

- KETARA(T). "Burukaketara igorririk, envoyé pour glaner" SP.  Abiatu zenean urketarat. Lg I 349. Badoazi
kurri fortuna-ketara. Gy 183. Eskuiñean pertza, urketara doala. Or QA 138. v. tbn. Ir YKBiz 67.
2 keta (Lcq  A).  "Verdolaga [...] ketozkia (Lar), de keta sosiego, descanso, y ortzkia, dentera" Lcq 92.
"(AN?, Lcq), sosiego" A. No se atestigua en ningún otro lugar, y podría tratarse del mero producto de una
conjetura etimológica.
ketaldi (kh- S). "Khetaldi, fait d'être exposé ou d'exposer à la fumée" Lrq.
ketaldu. Neol. creado por Arana Goiri hacia 1896 (AG 2334), de ke 'humo' y -aldu.  Ahumar.
1 ketari (L-ain ap. A; Dv). "Celui qui cherche pour apporter ou amener" Dv. "Buscador. En BN-baig y Lc se usa
más como sufijo" A.  Hemengo saltsa egileek ez lukete Frantzian ketari handirik. Prop 1889, 83.
2 ketari. v. getari(a).
1 ketatu (V-m-gip, kh- BN-bard, S; H), keetatu (A; kh- Lecl), keitatu (kettau AG 2333). Ref.: A; Lrq (khetatu).
 Ahumar(se). "Enfumer" Lecl. "Keetatu (L?) [...] curar quesos, frutas, ahumarlos" A.  Tabakoz ketatuak
[birikak] eta kedarra bezala beztuak. PPer Harrip 85.
2 ketatu (S (Foix) ap. Lh).  Amontonar; acumular (bienes).  Beha ene abisa: zük keta elizan / nik eginen ber
gisa lakhatüz eihean. Xikito 3.
3 ketatu. "Llorón. Zein ketatue den haur hau" Izeta BHizt.
ketatzaile, ketazale (kh- S ap. Lrq). 1. "Qui enfume" Lrq. 2. "Khetazale, qui est exposé à la fumée (S)" Lrq.
ketaztatu (Sal ap. A).  Ahumar.
kete (Lar  H). "Humareda" Lar.
keti (Lar  H, Añ). "Fumoso" Lar. "Humoso" Añ.  Insensuaz hiruretan insensatu khetiaz [= insensu khetiaz
insensatu]. EZ Man II 158.
keto. 1. "(V-ple-m), enano" A. 2. "(V-arr-oroz-ple), molesto" A.
ketoki. "Chimenea" Añ. v. kertoki.
ketozkia (det.). "Verdolaga" Lar.
ketsidura. "Khetsidura (L), sentiment de desséchement que l'on éprouve principalement par la soif. État de
desséchement complet ou qui tend à le devenir, en parlant surtout de comestibles" H.
ketsigarri. "Khetsigarria, qui est propre à sécher, dessécher" H.
ketsikor. "Khetsikor, qui se sèche, se dessèche avec facilité" H.
ketsimendu. "Khetsimendu, desséchement" H.
ketsitu (kh- H (L)).  Secar(se). "Suak khetsitu daut ogia, haragia" H. "Su aldean, iguzkian khetsitu gasna" Ib.
 "Egarriak khetsitua nago, ou bien egarriz khetsitua, j'éprouve une soif ardente, qui m'a desséché absolument
la bouche" H.
ketsu (V, G, AN-erro, L; kh- BN, S; Lar, Añ, H; kh- SP, Urt I 322, Dv, H), keitsu, kezu. Ref.: A; Lrq; Etxba Eib.
1. Humeante; lleno de humo. "Enfumé, fumeux" SP. "Fumoso" Lar. "Humoso" Lar y Añ. "Que da mucho
baten mende.
humo. Egurra, ezia bada, ketsua" Etxba Eib.  Hain su handia, ilhuna eta khetsua. Ax 588 (V 377). Infernuko
sutillete kezu, botatzen duena usai gaistoa (177). LE-Ir. Amorio zikin ta ketsu oni su eman diozakien trata bide ta
okasio guztietatik. Echve Dev 349 (SP Phil 307 khegarrizko). Lurrun ketsu ugarien erdian. AB AmaE 433.
Mendi khetsu, ilhun eta biluzik baizik. Prop 1901, 111. Suburdi keitsuaren gisara. Ag Kr 199. Egungo uri ketsu,
erdaltsu, dirutsu ori. A Ardi VI. Sukalde ketsu epel-epelean. "Udazken Abestia" (ap. DRA). v. tbn. Mb OtGai 9,
217. Ag Kr 117.
 (kh- H), eketsu. (Lo) que despide vapor; lleno de vapor. "Ura beroago eta khetsuago" H.  Odola daukazu,
gorri-eketsua. TP in Onaind MEOE 1041.
 (Lo) que produce gases.  Yanari beroak, espeziatsuak, khetsuak eta haizetsuak. He Phil 322 (SP 320 khe,
lanbo eta haizegarriek).
2. keetsu. Ahumado.  Azook balzak ta keetsubak jaraozak. Mg PAb 58.
3. Histérica, (mujer) afectada por supuestos vapores. "Emazte khetsua, femme sujette aux vapeurs" H.
ketu (V-gip; kh- SP (sin trad.)), keetu (V-m-gip, G-to), keitu (AN-larr), keatu (V-arr-oroz-m), kiatu. Ref.: A
(keetatu); Iz ArOñ (keetu); Etxba Eib; Asp Leiz2 (keitu); Elexp Berg (keetu). 1. Ahumar; llenar de humo.
"Curar quesos, frutas, ahumarlos" A. "Txarrikixak ketu biarra izaten dau obeto irauntzeko" Etxba Eib. En
Micoleta (5r) se lee "ahumar, quetic", tal vez errata por quetu. v. keztatu.  Kristo baizen gauza andia usai
zatar ta mingain kiatuaren gañera eramatea. Mg CC 229. --Zer da katuba? --Katigatuten dakijana bere
atzaparrakaz, edo bai keatuba. Mg PAb 175. Mendi guzia zegoan keatua, jetxi zalako Jangoikoa suarekin. Mg in
BOEg 2414. Su andi bat eginaz bizitoki guztia ketu. A Ezale 1897, 25a. Erleak ketuaz uxatzeko auspoa (V-gip).
P. Urkia EEs 1930, 46. Gaztak ketzen jarri. Etxde JJ 10. v. tbn. BOEg 2409 (s. XVIII).
2. "Humear" Añ. 3. Fumar.  Pipa motxagaz / ketuten banierduan. AB AmaE 462s. Pipakada bana ketu. A
Ardi 11. 4. (kh- H), keitu. Convertirse en humo; (fig.) evaporarse, desvanecerse. "Se convertir en fumée. Zure
hitz eman guziak khetu dira" H.  Garr uts orrekin / obena ketu (1899). AG 2408.
1 ketxo (Lar, Hb ap. Lh <khexo>), getxo (Lar). "Humillo" Lar.
2 ketxo. v. 2 keso.
ketxu (Sal). "Cuezo" ZMoso 66.
ketzale (Lar, Izt C 200).  Quetzal. "Quetzale, ave de Indias" Lar.
ketze. "Khetzea, abondance de fumée. Hau da egurrak arthikitzeko khetzea! voyez la grande quantité de fumée
que jette ce bois!" H.
kehu.  Ezi, gaiaz, talalai, uhatsez direnek, goizanko 3 orenetan artino: 1) oillategiko hagak bezan xahü dütie
arimak, gütiz haboroetan; 2) musak hütsik; 3) aste orotan bürü handi, kehu, kehu. (Interpr?). Herr 20-3-1959
(ap. DRA; la ref. es incorrecta). Quizá relacionado con 1 keru.
keuri. "Kheuri (S, Foix), goût de moisissure" Lh.
keuso. v. geuso.
keusu. "(V-m), llamarada" A.
keutu. v. kerutu.
kexa (V-arr; Lar, Añ, H; kh- H), keja (V-gip; Lar, Añ, Hb ap. Lh <keia>, vEys, Dv (G), H (G)), keija (VocCB 
Dv (V)). Ref.: Etxba Eib (kejia); Totor Arr; Elexp Berg (keja). I (Sust.). 1. Queja. "Querella, queja" Lar.
"Censura, queja. No es sinónimo de illetia, que significa sufrimiento. Auzoko danen kejia egon da, erriko larrak
zuk esitzian kontra" Etxba Eib. AxN explica arrenkurak (590) por kejak. La grafía <queisa> en Larramendi (y en
Harriet, quien seguramente la toma de éste) está sin duda por kexa, así como <quesa> de este último. Según
Lhande, Hiribarren da las formas keia, keio, representando sin duda keja, kejo tomados probablemente de
Larramendi.  Tr. Documentado al Sur desde Lazarraga. Al Norte sólo se documenta en Bordel (155). En DFrec
hay 10 ejs. de kexa, 2 de keja, y 1 de keixa, todos ellos meridionales.
 Dulzero nituala bidalketan / zugana kexaak eta klamoreak. Lazarraga (B) 1193rb. Nai ekion nik aren kontra /
oi ez nedukan kexarik. Ib. (B) 1198rb. Paralitikoaren kejea / gizonik ez edutea. BBizk 38. Senarraren kejarik
baten mende.
edo onen kontrako itz bat aditzen etzioten. Cb Eg III 374. Amorezko kexa bategaz dirautsuzala berba oneek. Añ
LoraS 96. Kejarik izateko motiborik batere eztet. Gco I 420. Eztá yá izanén negarrík, ez kejarík. LE Ong 64v.
Santa Teresaren kexa txiki bat bere artu emonetan inok ez eukitia. fB Ic II 297. Aditu zuan Santuak gizon aren
keja. Bv AsL 182. Kejak agertzean. AB AmaE 256. [Zarren] aikoak (kejak) eramankizun onez aditu bear ditugu.
Elizdo EEs 1929, 179. Komendantiana etorri dok kejiaz. Kk Ab II 146. Tratantientzat dira / keja itxusiak. Uzt
Sas 238. H horren alde gehiegi eman ote zenaren kexak entzun ditut maiz. Ugalde in MEIG IX 56. Keja pranko
izaten zan, jateko txarra zala eta. AZink 117. Arrasti guztia pasau ta berbak eta kejak bakarrik entzunda etxera.
Gerrika 136.
v. tbn. Lab SuEm 179. Keja: Bil 110. Xe 175. Ud 66. AzpPr 38. SMitx Aranz 166. SM Zirik 13. Basarri 118. A.
Zavala in Goñi 15. Azurm HitzB 49. Berron Kijote 139. JAzpiroz 42.
2. (Lar <-eis->; kh- Urt I 404, H). Preocupación, angustia.  Zer ikhara eta khexa dukete bihotzean! EZ Man I
82.
 Ansia.  Kharrekiñ, khexarekiñ eta denbora luzez gutizia duenak edateko [...] erakhusten bide du sukharra
duela. He Phil 268 (SP 266 khexadurarekin, Echve Dev 306 ansia).
3. Prisa. "Aceleración, kexa, lastertasuna (AN)" Aq 865 (en la ed. de Fita, de donde lo toma Azkue, quera). En
AxN se explica lehia (299) por kesa (sic).  Gure bihotzak laster dagienean kreaturetara, hara doa khexarekin.
SP Phil 525 (He 533 lehiakarrean). Listorrek habarrots gehiago egiten ohi dute, eta khexa gehiago darabillate
erlek baiño. He Phil 245 (SP 243 khexatzenago dira).
 Prontitud.  Iauna duzun artha ene faboratzeaz. Iauna duzun khexa ene faboratzeaz. EZ Eliç 214.
4. (Lar (V)  H), keja (Lar (V)). "Fatiga y cansancio" Lar (s.v. aquexar).
5. keja (Lar  H). "Enojo" Lar.
II (Adj.). 1. Preocupado, angustiado.  Sosegurik ezin duke, bihotza du xoill khexa. EZ Man I 98.
 (Uso pred.). Ansioso.  Khexaegi baitabiltza konsolazione nahiz. SP Imit III 6, 1 (Ch sobra lehiarekiñ, Mst
sobra süreki). Nola [...] khexa dabiltzan aberatstasunak bildu nahiz. SP Phil 67 (He 69 khexu billakatuak).
 (Uso pred.). Quejoso, descontento.  Jendea keja dago berarekin [azariarekin]. BBarand 55. 2. (kh- SP y H,
que citan el ej. de EZ). Que se mueve.  Han hara egonen dire Zeru khexak geldirik, / eta izarrak zein bere
ohatzetan iarririk. EZ Man I 89.
- KEXA EMAN. Quejarse.  Emendik aurrera / ez datorrela iñor / keja ematera. It Fab 130. Franziskori eman
zion keja, ark saldutako arriak etzituala ondo pagatu. Bv AsL 69.  Etzuen keja bat eman, ez nai ezik erakutsi.
Mg CC 249. Askok emon daruezan kejaak dira guzurrezko ta errazoe bagaak. Mg CO 213. Keja eskuaraz
emana nion / erderaz eta latinez. Auspoa 97, 140. Miñik ariñenaren keja eman egingo dut. Berron Kijote 97. v.
tbn. Keja: EusJok II 30. In Uzt LEG I 206.
- KEXA IZAN. a) Tener prisa.  Hain kexa da ezin dagoela bihar artean. "A elle si grand hâte". Volt 272. v.
tbn. Hb in BOEl 67.
 Apresurarse.  Senti ditugunean adizkide baten ungi egiñak kexa gare hari gure ezagutzaren erakusteko. Mih
50.
b) Quejarse.  Guztiak keja ziran / urdalla bakarrik / zegoala lanika / egin gabetanik. It Fab 96. Aurten jendia
keja dala, esanaz kanpotar gutxi datorrela. Iraola 53. Asko panaderuak / keja dira, baiña / ez bezate darnurik /
ortan ekiña. MendaroTx 191. Sano gaudenok keja bagera / aiek no la pozez jarri? MMant 83. Jende asko keja
da / arrazoiarekin / lanik ezarekin. AZink 188.
 (Precedido de gen.). Quejarse (de).  Zeren onela utzi ta desanparatu nazun, zure keja naiz. Cb Eg II 16.
- KEXA-MIN. Queja.  Iñork etzekan keja-miñik. Denak uste zuten ditxa aundiyan arkitzen zirala. Bv AsL 163.
- KEXARIK (kh- H). a) Ansiosamente.  Zer probetxu hain aberats buruak ikhusiaz / eta khexarik ohore
banoei iarraikiaz? EZ Man I 113.
b) Rápidamente.  Athera nazazu othoi / ondiko hunetarik, / ene etsaiak haizatzen / ditutzula khexarik. EZ Eliç
343.
- KEXA SARTU. "Kejia sartu, quejarse ante la autoridad. Auzokuak kejia sartu dabe aiuntamentuan, tabernako
zaratekin eziñ dabe burutu ta" Elexp Berg.
- KEXAZ (kh- H). a) Apresuradamente, con prisa; deprisa.  Hañitzek miretsiren du haren mintzo ederra / eta
egiñen du entzun nahiz khexaz lasterra. EZ Man I 66. Haize onez hant etzatzu othoi bela gureak, / untziari
daragizten khexaz bide luzeak. EZ Man II 138. Bueltaz eta khexaz eginikako obra ezta egundaino ongi egin izan.
SP Phil 243 (tbn. He 245).
b) Quejándose.  Daukazun enplioan, bizi baga kejaz, / irabazten dozula mantentzeko eskas. AB AmaE 240.
Baserritarrak kejaz. BEnb NereA 243. Kalean kejaz zeraten danok / oraintxe zaitezte poztu. And AUzta 138.
Auzo buelta guztia kejaz, zer pasetan ete zan-da, ainbeste zaintzegaz. Gerrika 179.
kexa. v. 1 kaxa.
kexabera.  Rápido.  Eta [ardi] berankorrak Labani heldu zitzaizkon eta khexaberak Iakobi. Urt Gen 30, 42

baten mende.
(Ol, Bibl, BiblE azkarrak).
kexabide.  Motivo de preocupación.  Etxe handi baten nagusi denak [...] baditu [...] bethi nonbaitik khexa-
bide frango. Arb Igand 117.
kexadura (VocB; kh- L, BN, S; SP (sin trad.), Urt I 439, VocBN, Dv, H), keixadura (L-ain, B, BN-baig), kexura
(V-m), keizura. Ref.: A (khexadura, keixadura); Etxabu Ond (kexura).
1. Inquietud, apuro, angustia. "Sofocación" VocB. AxN explica autsikia, alhadura, ximikoa (596) por ozka,
axekua, kejura.  Han dira zinak eta minak, han dira kexadurak, izerlekak, hats-beherapenak, intzirinak eta
a
maradizinoak. Ax 282 (V 188; en la 2. ed. se añade al margen kejadurak). Zein ere nahi den khexadurak
nahasten du arrazoina. SP Phil 242 (He 244 khexagune, Echve Dev 281 estutasun). Bihotzeko khexadura. Arbill
III 28, 2 (SP altaramendu). Zütan sorthü den khexadüra ematüren düzü. Mst III 57, 2 (SP buelta). Bere burua
largatzea [...] khexadurari. Lg I 376. Ikhusten da aberatsa nahigabez, khexaduraz [...] zaurthua. Dv Lab 3.
Khexadura batek hartu ninduen barnetik. Prop 1889, 225. Berak egiteko eukan itaunea Erroken aotik entzun
ebanean, asko geitu iakon beren keizura ta arrenkurea. A BeinB 71. Bere kezka eta kexadura ezin gordez jarria
zela. Larre ArtzainE 49. v. tbn. Gç 44. Ch III 15, 4. BOEans 1373 (B, s. XVIII).
2. Ansia.  Dohainik emanez eder den ohorea, itsusi egiten da khexadurarekin haren bilha eta eske
gabiltzanean. SP Phil 201.
3. kejura (vEys y Dv, que citan a Lard). Queja.  Alde guzietatik semeen kontra kejurak zetorzkion. Lard 148.
4. Irritación.  Andere xaharrak emaiten zion kexaduraren mendekioz. Mde Pr 153.
kexaduraka, kejuraka  Quejándose.  Senarrari beti espa eta kejuraka zegokion. Lard 17.
kexaera (Lar  H). "Violación" Lar. "Violence, violation, profanation" H.
kexagabe.  Sereno.  Dolore hunek izan behar du [...] khexagabea eta neurthua. He Gudu 150.
kexagarri (R ap. A; kh- L, BN, S ap. A; Dv). 1. Preocupante, alarmante; que altera. "Inquietante" A.  Zeguta
ezpaita berez pozoin hagitz khexagarri, bainan aski baratxesko eta errazki erremediatuzko. SP Phil 354.
Saindurik handienak berak ere ez dire horrelako guduka khexagarriez kanpo izan. Jaur 129. Huntarzün
igarankor horik [...] khexagarri direla, ezpeititake goza arranküra gabe eta lotsa gabe. Ip Imit I 22, 2 (Mst
plazer beno haboro phena emaiten diela). Toki huntan guretzat khexagarri dena da herriz kanpoko jendeak
hauzo herrietarat sartzeko eta han finkatu nahizko aztura bat baduela. Prop 1911, 20 (ap. DRA).
2. (kh- Lecl, Dv, H). "Fâcheux" Lecl. "Importun, fâcheux, impatientant" Dv.  Entseiatuko naiz gerthaturen
zaizkidan gauza khexagarri edo kezkagarri guzien gure Jaunaren alderako ezagutzarekin hartzerat. "Ce qui
m'arrivera de fâcheux ou de pénible". Birjin 294. Arima ephelarentzat gauza khexagarri batzu dire othoitza,
irakurtz onak, meditazionea. Dh 324. Bethi zaioke eriari / oste hori khexagarri. "Importune". Gy 99.
3. (Tema nudo, tras gen.). "Eztienaren khexagarri, irritant pour le plus doux et pacifique" H. "Gogoaren
khexagarri, inquiétant pour l'esprit" Ib.  "Nagienen khexagarri, excitant pour les plus lents" H.
- KEXAGARRIZKO. (Lo) que altera.  Bethi abisatzen zaitut presenteko eta khexagarrizko koleraren kontra
egiten den meditazionea. SP Phil 234.
kexagarrikeria.  Insistencia, importunación.  Gehiago thematu gabe, eta bere khexagarrikeriez bertze
baimendurik [kofesor] hari idoki gabe. "Par ses importunités". Birjin 228.
kexagarriki (kh- Dv  A). "D'une manière inquiétante" Dv.
kexagune (kh- H), kexaguna. 1. Preocupación, inquietud.  Bihotzeko khexagune eta spirituko barraiadura
guziak. Ch III 28, 2 (SP aldaramendu, Mst erreüstarzün, Ol kezka). Bethi trankill soseguan eta khexagunerik
gabe dagoelarik. He Gudu 50. Sobraniazko khexaguneak sor-arazten duen asaldura. Lg II 182. Ezjeus baten
gatik orobat hanbat khexagune erakhusten dute. Dh 68. [Eritasunak] berekin dakarzkitzan nahi gabeak,
khexagunak, doloreak. JesBih 449. Gau-egunak oro khexagunez bethetzen. Gy 81. v. tbn. Mih 118. Monho 82.
Jaur 120.
2. Ansia.  Hanbat pasionerekiñ maitatzen eta hanbat khexagunerekiñ billhatzen duena ez dela banokeria eta
enganioa baizen. He Gudu 57.
kexaka, kejaka (V-gip, G-azp).  Quejándose.

baten mende.
kexakeria.  Cólera, enfado.  Nahi bada zure gogara ezten zerbait entzün eta zihaur beithan khexakeria
zunbait sendi dezazün. Mst III 57, 2 (Ch kolera).
kexaki. "Anetthum, khexakija, khexa belharra" Urt II 84.
kexakiro, kejakiro (Lar  H). 1. "Inquietamente" Lar. 2. kejakiro (Lar  H). "Enojosamente" Lar.
kexakizun, kejakizun.  Queja.  Orduko dolu eta kejakizunak ukitu nahi nituzke gaingiroki. MEIG VII 37. Ez
dut lanari buruz kexakizunik. MEIG IX 91.
kexakoi (kh- H), kejakoi (Lar  H). "Enojadizo" Lar.
kexakor (Añ; kh- H), kejakor (Lar  H, Añ). 1. "Quejicoso" Lar y Añ. 2. (kh- S ap. Lrq; H). Irritable, que
se enfada fácilmente.  Prima khexakor baten ema-eraziten. Etch 276. Hiritar hek bertze nihongotarrak baino
basagoko eta kexakorragoko dire. Prop 1907, 34s. 3. "Khexakorra, qui est de nature à concevoir facilement du
souci, de l'inquiétude" H. 4. "Qui se presse, se précipite aisément" H. 5. "(R), revoltoso" A.
kexakortasun. "Khexakortasuna, qualité, caractère de celui qui facilement a du souci, de l'humeur, de

l'empressement en son action, est prompt à se plaindre" H.
kexakortu. 1. "Khexakortu, devenir sujet à concevoir facilement du souci, à contracter de l'inquiétude" H. 2.
"Devenir sujet [...] à contracter [...] de la mauvaise humeur, de l'irritation" H. 3. "Devenir sujet [...] facilement
[...] à se précipiter, s'empresser dans son action" H.
kexakunde (kh- Ht VocGr, Lecl, H), kexakunte (kh- H). 1. "Inquiétude" Ht VocGr 375. "Souci, inquiétude,
angoisse" H. 2. "Empressement, hâte" H. 3. "Inquiétude, irritation" H.
kexaldi (kh- S ap. Lrq), kezaldi. 1. Tiempo, momento de cólera, de irritación. "Moment d'irritation" Lrq. 
Erhailek, ustian ohatürik zagoela, bere kezaldian, xüxen hartara ziradian abiatü. Egiat 272. Zure khexaldia
heltü da, eta thenoria hilen jüjatzeko. Ip Apoc 11, 18 (Lç hira, He, TB kolera, Ur (G) aserrealdi, Ur (V), Ol,
IBk, IBe haserre, Dv hasarre). Bi basok kutxota egiten dute; bi kutxotak pinterdia; bi pinterdik turnada;
turnadak khexaldia; bi khexaldiak aharra. GAlm 1952, 27 (ap. DRA). Izanen dira ba, bixtan da, kexaldi batzu.
JEtchep 76. 2. (kh- Dv  A). "Moment d'inquiétude, d'impatience" Dv.
kexale, kejale (Lar, H). "Inquietador" Lar (sg. Harriet, que dice tomarlo de Lar, "qui fâche, irrite, ennuie").
kexamen (kh- Hb ap. Lh).  Inquietud.  Erreka yo meneak, khexamenak yoko. Hb Esk 209. v. tbn. Hb in BOEl
111.
kexamendu. 1. Prontitud.  Lagunaren ere gaitzaz zuk indazu damua / eta remediatzera handi khexamendua.
EZ Man I 37.
2. (kh- Dv  A, H), keixamendu (L ap. A). Preocupación, inquietud.  Egitekoetan behar dugun artha eta
ernetasuna hagitz diferent eta urrun dire grinatik eta khexamendutik. SP Phil 241 (He 243 khexagune).
Hunelako nahigabeez khexamendutan jarriko da? Dv LEd 244. Deusek ere ez zezoken khexamendu bat eman.
Laph 241. Khexamendu zerbeiten hastapena. Prop 1906, 73. Zalu ahantzi zituzten goizeko kexamenduak oro.
Barb Leg 60. v. tbn. Gç 48. Mih 126.
3. Enfado (?).  Gezur, khexamendu, elhe arin, karitate eskas, desobedientzia eta bertze. Dih MarH 484 (ap.
DRA). Eta sekulan ez kexamendurik, ez errenkurarik. Dih Maiatzeco 151 (ap. DRA).
kexante, kejante. "Kejantia. Erraz kexatzen dena. Zuen aittajauna be kejantia zan, (ardiak) piñua jaten, bai;
neri bronkia jaurti ostan baten" Elexp Berg.
kexarazi (kh- L, BN, S; H), kexa-arazi (BN-arb), kexerazi (kh- S), kexa-erazi, keixarazi (L), keixaazi (B). Ref.:
A (khexarazi, keixarazi, keixaazi); Lrq (khexeraz); Gte Erd 225. 1. Irritar, enfadar.  Territatu, samurtu eta
khexa erazi haren kontra. Tt Onsa 43. Bihotzetik dolü dizüt zure khexa eraziz. Bp I 136. Gaizen galziak eztü
nahasten, ezetare elhe gaixtuek khexa erazitzen. Mst III 54, 3 (SP haserretzen, Ch asarratzen). Bere büriaren
khexa erazitzera. "Irascitur". Mst I 24, 2. Zure khexerazteko. In Michel LPB 400. Ez nezakela kexaraz gero! Larz
baten mende.
Iru 90. v. tbn. JEtchep 93. Kexa-erazi: AstLas 15. UskLiB 66.
 (B ap. Izeta BHizt2). Importunar. "Molestar. Oien erranak kexarazi gaituzte" Izeta BHizt2.  Ez nezazula
khexaraz; oraiko hertsia dut athea [...]; ez naiteke jaik. Dv Lc 11, 7 (Lç fasxa, He inportuna; Oteiza etzaitez
izan pisua, Ol ez akit nekagarri, Leon emadazu bakea, IBk utz nazazu bakean). Nola kexarazi zaitugun,
Belarreko aitatxi Betti, guk, etxeko anaiek, eguerdi ondoko pausa denbora hartan. Larre ArtzainE 70.
2. (kh- Urt II 212, Dv, H). Apremiar. "Émouvoir, aiguillonner, faire hâter" Dv.  Aingeruek khexarazi zuten
Lot, erraten zutela: Iaiki adi. Urt Gen 19, 15 (Ur leiatzen zitzaiozkan, Dv ertxatzen zuten, Ol zeragioten, Ker
leiatu eben, Bibl erran eta erran ari, BiblE presa eman).
3. (kh- Dv, H). Inquietar, turbar. "Ene khexarazteko erraten duzu hori, vous dites cela pour m'inquiéter" Dv.
AxN explica asaldatzen (601) por kejarazten.  Zerk haboro destorbatzen eta khexa erazitzen zütü eziez zure
bihotzeko erortokidüraren aski hil erazi gabiak. Mst I 3, 3 (Dv khexarazten).
- EZIN KEXARAZIZKO (kh- Dv). "Qu'on ne peut rendre inquiet, impassible, imperturbable, inaltérable" Dv.
kexarazle (kh- Dv  A). 1. "Celui qui inquiéte; excite" Dv. 2. kexerazle (kh- S ap. Lrq), kexaraztale. "Qui
fâche quelqu'un" Lrq.  Othoitzaren indarra, adiskide khexaraztalearen iduripen[e]an. DvHtoy Lc 11, 5 (tít).
kexari (Lar  H). "Violador", "violento" Lar.
kexatasun. v. kexutasun.
kexati (Añ, H (+ kh-)), kejati (Lar, Añ, H). 1. "Quejoso" Lar y Añ.  Etzen honen kexati izan gure aita. Arti
MaldanB 215. 2. "Enojoso" Lar.
kexatiar (kh- Dv  A). "Ansioso, lleno de inquietud" A.  Zure baitan sentitzen baduzu beldurtasun bizi bat
eta khexatiar bat hekien galtzeko. He Phil 269 (SP 267 khexatu).
kexatsu (Lar, H (+ kh-)), kejatsu (Lar, Añ, H).  Quejoso.
kexatu (V-arr, L, BN, S; Lcc, O VocPo, Añ, H (+ kh-)), keixatu (AN-erro, B, S; kh- H), kejatu (V-gip, G-nav;
Lar, Añ, Dv (G), H), keijatu (Dv (V)), kaixe. Ref.: Bon-Ond 158; A (kexatu, keixatu); Totor Arr; Etxba Eib
(kejau); Iz Als (obetogo); Elexp Berg (kejau). 1. Quejarse. "Agraviar" Lcc (seguramente por "agraviarse"). "Il
se prend aussi pour faire plainte de quelque tort ou grief qu'on a reçu" O VocPo. "Quejarse, lamentarse" A. AxN
explica arrenkuratzen (430) por kejatzen.  Tr. Frecuente sobre todo al Sur; entre los septentrionales se
documenta en Etcheberri de Ziburu y Oihenart, y ya en el s. XX en Zubiri y Xalbador (cf. tbn. el ej. de Dv LEd).
En DFrec hay 4 ejs. de kexatu y 3 de kejatu.
 Zegaiti dakizun, zeurk ekusita / ez naxana min baga kexaetan, / baize justo naxala eskaetan. Lazarraga (B)
1154vb. Arimak dire hain pena garratzetan khexatzen. EZ Man I 121. Bañan burasoei zaizte arrazoñez
khexatzen. Ib. 130. Urthearekila, iragan dateeno, kexa ez adila. "Ne te plains". O Pr 677. Oñ pean banarabilte
ere, ez det zer kejatu. Cb Eg II 137 (Dv LEd 243 ez dut non kexatu). Jangoikoaren Probidenziyaren kontra
kexetan dirianak. Zuzaeta 156. Jaungoikoari berari kejatu zitzaion aren kontra. Gco I 452. Arrazioréki
kejatzendá Aita óna. LE Ong 106r (Prog 110 kexa-). San Juan Krisostomo kexetan da oraindino argiruago gatx
onen gainian. fB Ic III 333. Ez gaitz-egiten ziotenagatik kejatzen zan. Lard 538. Ez dogu zetan kejau gure
bizijaren laburtasunagaz. Ur Dial 9 (It errenkuratu, Dv arranguratu, Ip khexü izan). Jendia ezin keja litekela,
gauza berririk azaltzen ez dalako. Iraola 115. Ezkara kaixe bier. Ort Oroig 18. Haren inguruko herriak kexatu
ziren erregeari. Zub 82. Apezpikuari kexatzen bazira. Or QA 109. Oiñazeagatik kejatzen ez ba naiz. Berron
Kijote 97. Kexatzen gara eztela errebista asko gure literaturarako. Arti in MEIG V 135. Orain beorrak eta
traktorea ekartzeko ta makinak ebakitzeko, ta ala ere kejatu egiten gera! JAzpiroz 78. v. tbn. Añ LoraS 192. Iza
EE 1881a, 162. Arti Tobera 280. Xa EzinB 95. Kejatu: Mg CC 245. ETZ 226 <queia-> (Goldaraz, 1833). It Fab
128. Xe 284. Ud 156. AB AmaE 238. AzpPr 81. Urruz Zer 75. EusJok 99. Tx B I 183. MendaroTx 74. Etxde JJ
272. Ugalde Iltz 57. LMuj BideG 152. Vill Jaink 111. Uzt Sas 237. TxGarm BordaB 15.
 Ez-kejatze ori. Berron Kijote 97 (cf. kexatze).
2. (B; VocB; kh- L, BN, S; SP, Ht VocGr 375, Lecl, VocBN, Dv, H), keixatu (Lar <queicha->, A), kejatu (Lar,
Añ), kexutu (H). Ref.: A; Izeta BHizt (kexu). Inquietar(se), turbar(se), angustiar(se); impacientarse. "Angustiar",
"desasosegar", "inquietar" Lar. "Ematen dautazun berri horrek khexatzen nau" H. "Khexutzea [...], devenir
soucieux, anxieux" Ib. "Inquietar", "sofocar" VocB. AxN explica alhatzen (432) y asaldatzen (592) por kejatzen.
 Tr. Documentado sólo en autores septentrionales.  Has zedin tristetzen eta guziz kheixatzen. "Être fort
angoissé". Lç Mt 26, 37 (TB khexatzen; Ur (G) antsiatua egoten, Ip bihotz-territzen, Ol larri izaten, Ker, Or,
IBk, IBe larritzen). Fuña khexatzen dio hark darokan doloreak. EZ Man I 105. Menak khexaturik bihotza. EZ

baten mende.
Man II 115. Kexatuen sosegua. Harb 106. Konszienziaren ausikiak hura khexatzen du. SP Imit I 6, 2 (Ch
altaratu). Khexa edo inkieta ahal zaitzaketen gauza guziak. He Gudu 152. Ezkare hortaz batere ez espantitu ez
khexatu behar. Dh 98. Ez du khexatu behar ikhusirik ere hastean bere ogia bakhansko. Dv Lab 56. Bainan ez
zirela biziki kexatzen heiek, zutelakotz ausarki yatekoa eta edatekoa. Elsb Fram 70. Buruz buru egin ditake, ezen
gizonaren gatik ez da hainitz kexatuko [arranoa]. Dass-Eliss GH 1923, 375s. Gure jaun inspetorra / Or zauku
kexatu, / Zerbait prekauzione / Behar zela artu. LuzKant 87. Laster kexatu zen errege, bere xakurrak mehatzen
ari zitzaizkola. Barb Leg 68. Ez dik balio kexatzea; ez gituk ahantziak. JEtchep 100. Ez kexa piai eta
gaineratekoaz. Larz Iru 18. v. tbn. Gç 66. Ch III 30, 2. Mih 104. Gy 318. Hb Egia 32. Laph 241. Elzb PAd 33.
Jnn SBi 60. JE Bur 176. Larre ArtzainE 313.
 Entristecer(se).  Zergatik horla khexatzen zare zure kontra egiñ edo erran den gauza xume batez. Ch III 57,
1 (SP tristatu, Mst tristetü). Etzitiala khexa nurbaitek zützaz sendimentü gaixtorik balin badü. "Non aegre feras".
Mst III 28, 1.
 (Part. en función de adj.). Angustioso, ansioso. "Afflagrans, khexátua, khexósoa" Urt I 402.  Beldurtasun
bizi, bortitz eta khexatu batez beldur bazare hekin galtzeaz. SP Phil 267 (He 269 khexatiar). Gutizia [...] khexatu
bat. He Phil 269.
3. (Volt 86 y 110, Aq 866; kh- SP, Urt II 211, Dv, H), keixatu (AN-erro ap. A), kexutu (kh- H). Apresurar(se),
darse prisa. "S'empresser", "presser, hâter" SP. "Acelerarse, kexatu, neutro (AN)" Aq 866 (en la ed. de Fita, de
donde lo toma Azkue, queratu). "Khexa zaite zure lanaren akhabatzera, pressez-vous d'achever vôtre travail"
Dv.  Tr. Documentado en autores septentrionales (tbn. en un texto baztanés del s. XVIII).  Khexa zaite ongi
guztien paketatzeaz, ezen gaur enbarkatu behar dugu. Volt 215. Arren khexa daiten guri fabore egitera. EZ Man
I 123. Faborera beraz othoi khexa zazu pausua. EZ Man II 150. Ez kexa, ez lehia, ez berehala abia, iguriki
aphur bat. Ax 298 (V 199). Nola khexatuko diren gorputz haren altxatzera eta lurrean estaltzera. SP Phil 48s
(He 50 khexu izan). Altxa zaite, khexa zaite, has zaite orai beretik. Ch I 22, 5 (Mst instantian has). Baratxetto
behar da khexatu, dio errefau aspaldikoak. He Phil 245. Etziren mintzatzera kexatzen: etzuten erraiten erran
behar zutela gogoan hartu izan zuten hura baizik. Dv Telem 78. Arren, beraz, khexa gaiten, / goazen
Bethleemerat. CantIzp (ed. 1813), 65. Hots bada hots khexa zaite. Gy 38. Erran nakon medikura joan behar
zuela, bainan ez zen aski kexatu. Etchebarne 61. v. tbn. Harb 331. Hm 36. Arg DevB 162. Gç 107.
 Acelerarse (la respiración).  Huna 70-eko negua berriz nun den jina eta nik beti ta gehixago hatsa kexatua.
Etchebarne 139.
 (Part. en función de adj.). Pronto, presto.  Ni izanen naiz testigu lastertua o kexatua hetxizeroen [...] kontra.
(B, s. XVIII). BOEans 1373. Martha guzia khexatua zabillan yatekoen aphaintzen. Lg II 181.
4. (BN-ciz-arb; O VocPo, A; kh- S; VocS 133, Lecl, Gèze, H), kejatu (Lar), kexutu. Ref.: Lrq; Gte Erd 169,
199, 235, 262, 121, 66. Enojarse, enfadarse; irritar(se), incomodar(se), (hacer) perder la paciencia. "(S), se fâcher
& mettre en colère" O VocPo. "Enojar" Lar. "Fâcher, gronder" Gèze. "Donner de l'humeur, fâcher, irriter" H.
"Enekin kexaturik joan da (BN-arb)" Gte Erd 235.  Tr. Exclusivamente septentrional (si exceptuamos un ej. no
muy seguro de Erkiaga); es relativamente más frecuente en escritores suletinos.  Gobernatzeko kargu dutenek
eztute kargu hartan halako moldez kexatu eta irakitu behar, non gaiñez egin dezaten. Ax 277 (V 186). Izterbegia
minzatzen / delakoz guzaz, kexatzen / hark zaitu. O Po 43. Khexa zite zihauren kuntre. Mst III 13, 3 (SP y Ch
(h)aserra). Khexatzen [nintzen] haren [Jainkoaren] perfekzioneak eta maitagarritasunak aiphatzen
zauzkidatenean. Brtc 201s. Deusek ez ditu kexatzen [ezti eta mantsoak]. Monho 144. Sugea khexuturik. Arch Fab
201. Familietan kexatzen dira / elgarrengana orduko. Bordel 83. Frasa [...] korapillotsuak leitzalea nekhatzen,
khexatzen eta desgustarazten dutenak. Gy XII. Khexatü dira nazioniak. Ip Apoc 11, 18 (Lç, Ur (G), IBk e IBe
(h)aserretu, Dv sumindu, Ol aserre izan). Beldur dire ordean, hola mintzatuz, jendea kexa dakioten eta asalda.
HU Aurp 84. Kexaturik, hartu zuen eskuetan, besagainka arthikitzeko. Barb Leg 65. Otoi ez düzü behar kexatü.
Const 29. Bere buruaz kexatu zen Pierre. Mde Pr 148. Erantzun eutsan Baixa ontziburu azkarrak, bapere keixau
barik. Erkiag Arran 15. Ondarrean bi alderdiak arrunt kexatuak eta horra nun polizak erraiten dakoten gibelera
itzultzeko. Etchebarne 116. v. tbn. Egiat 231. AstLas 15. Dh 150. Arch Fab 103. Hb Egia 1. UNLilia 10. Prop
1907, 36. JE Bur 80. Etcham 233. Lrq Larraja RIEV 1935, 138. Zerb IxtS 39. Lf Murtuts 42. Mattin 112. Casve
SGrazi 108.
 Molestar, causar molestias.  Eztia dela kausa uliek khexa bailezakete. Mong 592. Udako beroak khexaturik.
Dv Lab 295.
 "Reconvenir, reñir. Kexatzen nitzaik maite behait (S), te riño porque te amo" A.
5. Perseguir.  Herbino batek, potxoek khexaturik, laster egin zuen [...] zamariaren sabel-azpira. SP Phil 131.
6. (Lar  H). "Violar", "violentar" Lar.
- KEXATUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Molestar.  Galtza gaineko hertsiegiak zituen; khexatuxe
zuten. Prop 1911, 177 (ap. DRA).
kexatuki. 1. Ansiosamente.  Hura [mahatstia] Akhabek desiratu zuen beroki, luzeki eta khexatuki. SP Phil
266 (He 269 gutizia [...] khexatu bat, Echve Dev 307 ansia andiarekin). Hegalak khexatuki baitarabiltzate ilki
nahiz [sareetarik]. Ib. 462 (He 467 lehiakarrean dabilzala, Echve Dev 515 alborotaturik).
baten mende.
2. Apresuradamente. "Abrupte, présaka, [...] khexátuki" Urt I 40.  Eta bere erri beltzkarak, khexatuki bere
liburuko lerro baten gainerat hedatuak zituen. Prop 1912, 87 (ap. DRA).
kexatxo, kejatxo.  Dim. de kexa.  Naigabeetan kejatxoren bat. Mg CC 221.
kexatzaile.1. "Khexatzailea (L, BN, S), celui qui fâche, irrite" H. 2. "Celui qui [...] presse, donne hâte" H.
3. kexazale (kh- S). "Qui se fâche souvent" Lrq.
kexatze (kh- H). 1. Cólera; enfado, irritación.  Ezi zure khexatzia eztüzü bethierekoz, ezetare zure mehatxia
eternitatekoz. Mst III 16, 3 (Ch kolera). 2. Preocupación. "Khexatzea, souci" H.  Horiei jarrik daitezken
gaitzak dire inpazientzia, khexatzea, xagrina, bekhatua. Jaur 195. 3. "Plainte" H. 4. "Hâte" H.
kexelebre (G-azp).  Algo ebrio. "Jauntxo jendia "kexelebre", asko edan ezkero ere, baña pobriak "mozkor-
mozkor" einda" (G-azp).
kexelebretu (G-azp).  Ponerse algo ebrio.
kexeri (A, que cita a O; kh- SP, H). 1. "Chagrin" SP. "Plainte, gémissement" H.  Kexeri, deitore, nigar-
herakiak, / hek ene baraskal, hek auhal-iakiak. "Plaintes". O Po 19.
2. (S ap. A (que dice tomarlo de Gèze); kh- Dv), kexeria (kh- S ap. Lrq; Gèze), kexueri (khexueria A). Cólera,
ira. Azkue, que cita khexüeria de Belapeyre, traduce erróneamente "envidia", por "ira" (en la enumeración de los
pecados capitales).  Amatikatü behar dügia Jinkoaren khexüeria? Bp II 60. Begiratzeko haren khexüeritik. Ib.
60. --Zonbat dira bekhatü mortal gehienak? --Zazpi: [...]. 4. bekaizteria. 5. gormandiza. 6. khexüeria. Bp I 54.
3. (SP  vEys), kexueria. "Inquiétude" SP.  Hantik eztüzü ükhenen khexeriarik, bai aldiz pazentziaren
konsolio ezinago azkar bat. Mst III 49, 6 (SP garri). Ezta gizonik mündü huntan herstüra eta khexüeria gabe
denik. Ip Imit I 22, 1 (Mst thürbürarzün).
4. "Empressement" SP  vEys.
kexi. v. exi.
kexilotar. v. kezilotar.
kexo. v. kexu.
kexos, kexoso (kh- Urt I 404). 1. Inquieto, preocupado.  Gogoeta errez eta grina khexosez. SP Phil 525 (He
533 griñaz, khexagunez). Bethi izanen zare khexos eta trabatua. Ch III 42, 1 (Ol urduri). Zu zaude soseguan, eta
utz atzu khexosak khexa ditezela nahi duten bezanbat. Ib. 24, 1 (SP nahastari, Ol artegazale). Ez hargatik izan
khexos ez griñatsu, ez sentitua gatik [...] bihotzeko samurtasunak. Dh 62.
2. Ávido.  Nahi gaizoa libratu / oste khexos, ostriñatu / haren ausikietarik. "Peuple plein d'avidité". Gy 187
(hablando de las moscas).
3. (H), kejoso (V-gip). "Khexosa, qui se plaint souvent, à tout propos, qui aime à se plaindre" H. "Quejoso,
quejica. Sekula etxuat ain persona kejosoik ezautu" Elexp Berg.  "(Adb.), quejoso [...]. Eztakitt ze daukan,
baiña oso kejoso dabill aspaldian" Elexp Berg.  kejosa (V-gip). (Forma con marca de género). "Ospittaletik
nator. Amak oso kejosa pasau dau gaba" Elexp Berg.
kexoski.  Con impaciencia.  Khexoski aitzen zituen solas horiek. "Impatiemment". Birjin 387.
kexu (AN-erro, BN ap. A; SP), keixu (kh- H).  Tr. Documentado al Norte desde Leiçarraga; al Sur se
encuentran algunos ejs. desde finales del s. XIX. Usan la var. k(h)eixu Leiçarraga y los vizcaínos Azkue (en el
que aparece además keizu), Aguirre y Erkiaga. Hay khezü en Xarlem 621 (cf. kezaldi en Egiategi), khexo en
Goyhetche y Axular; cf. en el pról de éste último (18, V 9): Batak [eskiribatzen du] kexo <quecho>, bertzeak
kejo <quejo>. En DFrec hay 14 ejs. de kexu, 7 de ellos septentrionales.
I (Adj.). 1. Violento. Pouvreau, Harriet y Azkue citan el ej. de Leiçarraga.  Zeruetako resumari bortxa egiten
zaio, eta kheixuék harrapatzen dute hura. "Violents". Lç Mt 11, 12 (He bortxatiarrek, TB borthitzek, Ur (G)
errutsuak, Ip bortxa-egilek, Ol oldartsuak, Ker indartsuak, IBk, IBe indar egiten dutenek). Barneko janiza kexua
axalerat barreatzen zeie. JE Bur 164.  (Uso pred.).  Ezen bethiere deabrua kheixu dabila gure inguruan,
lehoin marrumaz dagoen baten anzora. Lç Ins E 7v.

baten mende.
 (kh- S ap. Lrq; Lecl, Dv, H). "Fâché, en colère (Bp I 98)" Dv. "Itsaso khexua, mer en courage" H.  Herodes
khexiaren ihesi. Bp II 32. Aita khexiak haur ükhatzen baderio bere alhabari. Bp I 98. Hain khexu zerbaitetan
eskas egiten dautedanean. Dh 108. Ene espüs khexia. Etch 110. Etxeko andre khexua. Zby RIEV 1909, 104.
Nausiaren kexua lan hori egiten zakonean! JE Bur 61. Irri tzar kexu batekin. Larz Senper 66.
 + kexo. (Uso pred.). (Andar, ponerse, etc.) enfadado.  Jaiki eta mintza kexu. AstLas 23. Partidak bazaitzü /
jarri nahi khexü. Etch 554. Khexu da jiten / [...] hegoaren seme gehiena. Arch Fab 93. Barur-gaitzik khexo
zebillan maistroa. Gy 9. Erran zuen, kexu, aztala lurrean joz. JEtchep 44. Izigarri kexu, ahapetik. Larz Senper
48. Alegia biziki kexu. Larre ArtzainE 30.
 Irritable. "Emazte khexua, femme qui à tout propos prend de l'humeur" H.  Gizon kexua zen. JE Bur 58.
2. (V-m, BN-lab ap. A; kh- L, BN, S ap. A; Ht VocGr 375, Lecl, VocBN, Dv), kexo (B ap. A; VocB), keixu,
keizu. "Inquieto" A. Cf. H: "Zeru khexuak, cieux dont le mouvement est véloce", sin duda por zeru khexak de
Etcheberri de Ziburu (v. kexa).  Konduita idor, xagrinezko, khexu eta nahasi baten itsusitasuna. Jaur 379. Bata
arrai zen eta goxo, / bertzea harro eta khexo. "Plein d'inquiétude". Gy 219. Haren urhats khexuak erran nahi
zuen aspaldian norbaiten beha zagola. Laph 85. Erreka otoitz kexua. Azurm HitzB 36.
 (B ap. Izeta BHizt), kexo (kh- H), kejo (H), kuxu. (Uso pred.). (Andar, etc.) agobiado, apurado, inquieto.
"Yendea kexu dago" Izeta BHizt.  Hekin bihotza khexu darabillala ardurazko ieloskortasunetan. SP Phil 289.
Oro khexu eta nahasi ialkiten niz. Tt Onsa 17. Urde Yauna zioan khexo gehienik. Gy 11. Komentuko anaia hura
ontsa khexu zabilan. Laph 242. Maripa geroago ta keizuago ebillen. A BeinB 79. Ardidunak daude anixko kuxu;
saldoak daudela flako, eta axuri txiki. Mdg 138. Zeñ estu, larri ta keixu ibilten diran bide orretan arrantzaleak!
Ag Kr 61. Ontsa kexu ari zen Piarres! Barb Sup 46. Noren ondotik habila kexu. Ox 20. Keixu asi yakon barrua.
Erkiag Arran 67. Oheko lagun batek etzuena biziki kexu gau batez senditu. Ardoy SFran 140. Ekaina bustitsu,
gure nausia kexu. EZBB I 90. v. tbn. Mattin in Xa EzinB 115.
3. (SP), kexo. Apresurado; rápido, pronto. "Khexua, empressé, hâté" SP. "Langile khexua, ouvrier qui travaille
avec ardeur et se hâte" H.  Bere osteak kuraieztatzeko / [...] herrunkaz-herrunka khexo bailabilke [yenerala].
Gy 179.
4. Difícil, duro, penoso.  Bidia da xuxen, segur, hon, aski aisa eta ez hanbat gaitz eta ez hanbat khexu ere. Tt
Onsa 13.
5. Quejoso.  Behin eta berriro, baina kexu beti, esan izan didanez. MEIG IV 110.
II (Sust.). 1. (O VocPo, SP), keixu (S ap. A), kejo (H, que dice tomarlo de Lar). Queja, lamento; queja,
querella. "Maitenaren galkexua, complainte pour la perte de la maîtresse" O VocPo (s.v. kexatzea). "Queja,
lamento" A. v. kexa.  Amaizunari kexua. "Porter la plainte à la marâtre". O Pr 680. Ezkontidearen hil-kexua. O
Po 47. Maitenaren gal-kexua. Ib. 18. Errabiazko khexu batek gaindi egiten dauku. JE Ber 93. Askotan, urdalletik
kexu eta ikustekorik izan dutenak dira zulatzen direnak. FIr 171. Entzuten du izigarrizko marruma-garrasi bat,
orro itsusienian, kexu urragarri luze batian. Zub 71. Zeure gomutak ipinten deusta / joran ta kexu-zotiñez. Gand
Elorri 88.
2. (kh- Dv), keixu (V-m, L, BN-baig, R ap. A), keixo (B ap. A), kejo (Lar). "Desasosiego", "inquietud" Lar.
"Apuro, inquietud" A.  Pausugabeaz edo khexuaz. SP Phil 459 (He 465 khexagune, Echve Dev 512
inkietazio). Eztugula gure konszienzia khexurekin eta kurioskiegi miratu behar. Ib. 487. Heien eretzean erabil
dezakekan barne kexuari. JE Bur 124. Hortarik nuen, haurra, nik ere nere kexua. Barb Sup 18. Etsitzen
dutanean griñaz eta kexuz. Iratz 66. Misionest baten bihotzean bethi alan ari den kexuak. Ardoy SFran 219. 
Impaciencia. "Ene ikhusteko zinduen khexua, l'impatience où vous étiez de me voir" Dv.  Hamekak joak izana
gatik Loiolarat baikinuke egun berean xede, agertzen dut ene barneko khexua. JE Ber 16.  Incomodidad. 
Halako kexu ezin jasan batek hartu ginintuen denak: zer erhokeria, kenka hartan hala mintzatzea. JE Bur 134.
3. (Lar  H). "Violencia" Lar. "Violentamemte, bortxaz, kexuaz" Lar.
4. (kh- Gèze). Cólera; enfado, irritación.  Gihauren ematzea eta gure khexiaren heztea. Arch Gram 34.
Othoi, zure begiak / utz ditzala khexiak. In Michel LPB 400. Jinkoaren khexü jüstoaren ematikatzeko. Ip Hil 209.
Egia hori aipha dadila [...] Depütatien Khanberan [...], zer khexü-bulltak berhala, zer oihu-marraskak ez dütü
jauzerazten! ArmUs 1907, 108. Bere kexuaren iresteko [...] klikatzen du arnoa. Barb Sup 130s. Zainhartago
zangoa bere khexuarekin. JE Ber 25.
- KEXUAN. a) En cólera.  Gure jaun Urrutia / khexian bethi zia. In Michel LPB 399. Etsaiaren khexian
ikhustez. Arch Fab 101. Kapitaina hain zen kexian jarri nun nahi izan beitzen abiatü adiorik erran gabe. Const
32.
 (Con adj.).  Süperiürra kexü gaitzian zen. Const 21.
 (Precedido de posesivo).  Dio otsoak bere khexian. "Plein de rage". Arch Fab 89. Eta bere khexuan, sakreka
hasirik, erraiten du. Barb Leg 127. Denak akusatzen ditut nere kexuan. JEtchep 74.
b) Con prisa, apuradamente.  Feliz gizahaxoa / Kexuan dabila, [...] / Lasterka badoa or / Apezaren bila.
LuzKant 106.
- KEXUAREN KEXUZ. De tanta inquietud.  Bet-betan kexuaren kexuz ezin gehiago egonez, hor, xutitzen da.
Barb Sup 133.
baten mende.
- KEXUARREN. "Keixuarren ibili gara (V-m), hemos andado apurados" A.

- KEXU IZAN (V-m ap. Etxabu Ond; A; kh- H). a) Estar preocupado, estar inquieto. "Khexu naiz senharra
berantzenez, jes suis soucieuse, parce que mon mari tarde" H. "Keixu izan, apurarse, tener apuro" A.  Gizon
koleratua, sukharra duenaren polsua bezala da, kexo da, eztu sosegurik. Ax 283 (V 189). Etzela izanen ez
xagrinean, ez khexu. Jaur 378. Ez izan beraz biharkoaz khexu. Dv Mt 6, 34 (Lç arthatsu, He grinatsu, Ip
lankheixü; Ur (V) ez egon biarko kezkaz, ez larritu, Ol aiola ez izan, Ker ez estutu, IBk ez kezka, IBe ez ardura).
Ikaratu edo estutu edo larrittu edo keixu izan. A BGuzur 135. Nihor lehertu dukeen edo ez, legea ez da khexu.
Prop 1901, 204. Arras kexu direla laborariak, aroa sobera idorra doala. Zub 122. Axola handirik baduela ez du
haatik iduri, ez da khexu. JE Ber 31. O behiak, jinkosa baratsak, ez khexü izan. Mde Pr 131. Bainan ez baitzen
horrat jina jaterat edo lo egiterat, etzen kexu Frantses. Ardoy SFran 245. v. tbn. Laph 5. Arb Igand 48. HU Zez
77. Iratz 18.  (Con el aux. elidido).  Bakotxa bere hartaz baizik ez orroit, edo guti kexu. HU Zez 189. v. tbn.
Zby RIEV 1909, 106. Arb Igand 75. JE Bur 169.
b) Apresurarse. "Khexu zare, vous êtes bien pressé" SP.  Etzarela luze edo khexuegi meza erraiten duzunean.
SP Imit IV 10, 7 (Ch laburregi, Mst lehiatiegi, Ol erresaka). Zeiñ khexu izanen diren gorphutz triste haren
atheratzerat eta lurrez estalzerat. He Phil 50 (SP 48 khexatu).
c) (BN-arb ap. Gte Erd 150; kh- H). Estar enfadado. "Khexu naiz, utz nazazu, laissez-moi, je suis de mauvais
humeur" H.  Gizon khexü den baten aitzinian. Mst I 24, 1 (SP gizon haserre). Ba, bainan juduak kexu baitira
ordean. HU Zez 24. Biziki kexu zen arrats hetan aita. JE Bur 22. Kexu dela dik iduri. Ox 47. Kexu ziren
bazterrak... Barb Leg 60. Kexu zen Frantses, biziki kexu. "Mécontent". Ardoy SFran 103.  (Con el aux.
elidido).  Retira khezü. Xarlem 621. Martin kexu berriz ere. Etcham 202. Itsasoa kexu / ta zerua ilun. JEtchep
119.
d) Estar triste.  Khexu da ene bihotza heriotzerainokoan. "Tristis". HeH Mc 14, 34 (Lç triste, He tristatua, Dv
beltz, Leon hits).
e) Quejarse.  Eztügü khexü izateko gure biziaren llabürtarzünaz. Ip Dial 9 (It errenkuratu, Ur kejau, Dv
arranguratu). Zutaz khexu naiz. Dv LEd 43 (Cb Eg II 16 zure keja naiz). Ez gare khexu izan behar zeren
Jainkoak ez gaituen sorrarazi aitorenseme. Dv Lab 7. Eriguarekin zauden guziuak, eta kexu zrenak gatx
diferente eta dolore biziz. Hual Mt 4, 24. Nahi dukana izanikan ere, hi beti kexu hiz, Manez. Zub 41. Ez gero
kexu izan. "No te quejes". Berron Kijote 158. Kexu ginen lehen Hollywood-eko pelikulak ugari eta bestetarikoak
urri genituelako. MIH 327 (en el orig., Egan 1956 (3-4), 96, keju).
f) (Con aux. trans.). Tener enfadado.  Etxandi Garindañe nin khexü bethi. Etch 640. Jaun hori kexu omen
ginuen iragan egunetan, egia hori hemen ikusirik. HU Zez 140. Jende hoik arras kexu ditiaguk. "Irrités contre
nous". Barb Leg 60. Emaztea khexu dudalakotz. Egunaria 2-3-1966 (ap. DRA).
- KEXU-KEXUA. a) Con preocupación, con apuro. "Impatiemment" T-L.  Kexu kexua bazoan Darius
medikua. Barb Sup 67. b) Airadamente, de modo colérico.  Eta muthikoak kexu kexua: Ez duzu, ez duzu
izanen! Barb Leg 145.  Batbatean kexu-kexua jarri zen itsasoa, hainbertzetaraino non uhainek estalia
baitzaukaten untzia. Leon Mt 8, 24 (Dv hasarre handitan).
- KEXURIK. a) Inquieto, en estado de desasosiego.  Bihotza khexorik. Harb 311. Khexurik dago noiz
atheratuko den handik. Jaur 188. b) En cólera.  Haien amak kexurik / bere arraultziak galdurik. AstLas 33.
Martin kexurik bihotza. Etcham 201.
- KEXUTAN. En cólera.  Herodes erregia, / bai eia, / khexütan jarririk. UNLilia 21.
- KEXUZ. a) De inquietud, de tanta preocupación. v. KEXUAREN KEXUZ.  Khexuz ezin nagoke. Laph 22.
b) En cólera.  Nehor ez zaioela / heltzen laguntzera, / khexuz eta hasarrez / hor lotzen da bera. Zby RIEV
1908, 767. c) Quejándose.  Urrundik naiatortzu. / Kexuz, nekatuta. "Quejoso". Gand Elorri 103.
kexualdi, keixualdi.  Momento de preocupación.  Ta keixu aldi onetan... (Negarrez). Ag G 271.
kexuehixka.  Algo irritable, un poco irritable.  To, to, Gaixtakin, artzaiñak / khexüehixka direla. Casve
SGrazi 96.
kexueri. v. kexeri.
kexuki (kh- H), keixuki (kh- H). 1. "Avec souci, inquiétude. Zerbait khexuki igurikitzea, attendre
anxieusement [...]" H. 2. "Avec un mauvaise humeur, impatience, colère, vivacité. Khexuki ihardestea,
répondre d'un ton, d'une manière irritée" H. 3. "Avec hâte. "Kexuki ibiltzea, aller, agir vitement [...]" H.
kexura. v. kexadura.
kexusko.  (Dim. de kexu). Algo impaciente, inquieto.  Alde orotarat derabiltzate begiak. Khexusko dirudite.
Zeren aiduru othe dagozi? JE Ber 86.
baten mende.
kexutasun (kh- H), keixutasun (kh- H), kexatasun (H, VocB), kexatarzun. 1. Inquietud. "Qualité, état de ce
qui est soucieux, inquiet, anxieux" H. "Inquietud" VocB.  Harek atakatia gatik edo khexatarzün erakharten
dütienegatik, ezta behar komünione saintia eitzi. Mst IV 10, 2 (SP bueltak, Ch nahasmendu, Ol kezkak). Guztiak
kexutasun batek alkartzen dituenak. Urrestarazu Gramática (ap. DRA). 2. "État de ce qui est fâché, irrité" H.
3. "Qualité de ce qui est pressé, a hâte, va vite" H.
kexutu. v. kexatu.
keza. v. 1 kaxa.
kezaldi. v. kexaldi.
kezilotar, kexilotar.  Deshollinador. v. kedarreztatzaile.  Hemengo "Ponts et Chaussées"-tako lantegian

kexilotar, Pierre Mindegia deithuak, haundizki minhartu du. Herr 4-4-1957 (ap. DRA).
kezka (V-ple-m-gip, G, AN-erro, L-ain, B, BN-baig-ciz; Lar, Añ (G), vEys (G), Dv (G), H (V, G), Dgs-Lar 7),
keska (V-gip; Dv, H), kizka (V-arr-och). Ref.: A (kezka, kizka); EI 343; Iz ArOñ (keska); Etxba Eib; Elexp Berg;
Gte Erd 19, 230.
1. Preocupación, inquietud; recelo, escrúpulo; preocupación, tema que ocupa el pensamiento. "Cuidado, recelo,
solicitud" Lar y Añ. "Aprehensión, temor", "escrúpulo", "recelo" Añ. "Remordimiento, [...] biotzaren [...] kezka"
Ib. "Soin, sollicitude, souci" vEys ( A). "2.º inquietud, remordimiento; 3.º escrúpulo" A. "Inquietud con
remordimiento" Iz ArOñ. "Kezkia daukat zuk esaten destazuna eitteko" Etxba Eib. "Kezkekin nago ze pasatuko
ote den (AN-5vill)" Gte Erd 230. "Ez kezkarik ukan (BN-ciz)" Ib. 29. AxN explica asaldatuak (439) por kezkas
beteak.
 Tr. Documentado al Sur desde la primera mitad del s. XVIII; al Norte se encuentra en Birjin, Duhalde, J.
Etchepare, Mirande, Lafitte, Xalbador y Larre. Emplean la forma keska E. M. Azcue, Apaolaza y Aguirre (Kr
32), y kexka Zaitegi, parece que sin valor expresivo. Con inicial aspirada se encuentra en una ocasión en
Duhalde. Para 'preocupación de si, preocupación de que' emplean construcción con relativo, Cardaberaz (Eg III
349), Lardizabal, Iturzaeta (Azald 163), Etxaide (JJ 169), Ugalde (Iltz 16), N. Etxaniz (LBB 228) y M. Manterola
(109); con -(e)lako, Larramendi, Moguel (CC 107) e Inza (Azalp 121); cf., con un sentido algo distinto, Alz Ram
68: Eskutitzik artzen ez nituelako kezkak. Con -(e)la se encuentra en Auspoa 39, 87 y en Uztapide (Sas 93), con -
(e)neko en Erkiaga (BatB 167) y con -tutako en Anabitarte. En DFrec hay 119 ejs. de kezka. Para 'preocupación
sobre, preocupación de', la construcción habitual es con genitivo; así en Cardaberaz (Eg III 347), Aguirre de
Asteasu (II 193), Lardizabal (503), Arrue (GB 50), Aguirre (G 303), Enbeita (181), Otxolua, S. Mitxelena (Aranz
163), N. Etxaniz (Antz 13s), Etxaide (JJ 238), Orixe (Aitork 160), San Martin (Zirik 16), B. Enbeita (NereA 232),
Basarri (74), Zaitegi (Plat 35), Villasante (Jaink 82), Berrondo (Kijote 118), A. Zinkunegi (139) e Insausti (268).
Con -t(z)eko lo emplean Soroa (Bar 24), Txirrita (B II 24), Etxaide (JJ 42) y Orixe (Aitork 348). Con instr. lo
encontramos en Olea (32) y Larre; cf. infra algún ej. de -z kezketan (egon).
 Gutxi nai ziolako kezka samiñ batek utzitzen etzion pakean. Lar SAgust 14. Barreneko beren kezka ta
naigabea kenzeagatik. Mb IArg I 278. Ondo konfesatu nai ditut kezka edo eskrupulo guzietatik libratzeko. Cb Eg
III 230. Ziraiki ta barneko khezkak suntsituz. "Les peines intérieures". Birjin 416. Konzienzijako kezkiak
obligetan dituz zerbait esatera. Mg CO 248. Orregaitik bizi da kezka baga soseguz. Añ LoraS 32. Utzirik
emengo kezka, lan eta arazoak. AA II 44. Ala orduan kezka latzak jasateko baititu. Dh 134. Atera bear nazu /
kezka onetatik. It Fab 19. Zeure bijotzeko kezka ta artegatasunak. Ur MarIl 87s. San Pablori eman zion [...]
iges-egin bearra izango ote zuen kezkak. Lard 515. Ez dezazula kezkik iduki gure jolasen gañean. Sor Bar 109.
Kezka guztiak baztarreratu. Alz Ram 33. Bertze kezkarik deus ez dugu buruan, Loiolaren ikustea baizik. JE Ber
7. Ezeren kezka baga ta txarrik aurkittuko eztozunen ardura barik. Otx 6. Zuek kezka gabe egon-araziko
zaituztegu. Ir YKBiz 525. Ausartuak izan diran eta kezka gitxi euki daben askok, aldi laburrean irabazi
izugarriak egin dabez. Eguzk GizAuz 35. Burukide oneri kezka bizienak demaizkion arazoa. EAEg 16-2-1937,
1078. Barruko kezka arinduxe zitzaion gizonari. Mde HaurB 70. Kortxoa gogorregi sartutako kezka asi zitzaion.
Anab Poli 34. Kexka larriak zituzten soin-gogoen garbiketa zala-ta. Zait Plat 60. Ez dute herriaren onaz bertze
kezkarik beharko. Lf ib. XVII. Kant-en kezkari erantzunaz. Vill Jaink 29. Kezka errenkuratsuaren eztenak zulatu.
Erkiag BatB 62. Gazteko kezka ments guziak kondatzen nauzkitzun zuri. Xa Odol 19. Aitari bere kezkak agertzen
beti. JAzpiroz 42. Aurreko egunak kezka gogorrekuak. Gerrika 92. Arnoaz ez ginuen kezkarik, etxe guziek
baitzuten aski mahasti. Larre ArtainE 57. Duela hamabost urteko kezkak eta asmoak ez daude hain zaharkituak.
MEIG VI 123. v. tbn. VMg 30. Gco II 38. fB Olg 23. JJMg BasEsc 163. Izt C 83. Bil 120. Arr GB 92. JanEd I
22. Moc Damu 36. Itz Azald 179. Urruz Zer 102. EusJok 145. Inza Azalp 121. Jaukol Biozk 84. Enb 210. Lab
EEguna 67. Tx B I 155. MendaroTx 268. Laux BBa 118. Ldi BB 62. ABar Goi 52. TAg Uzt 119. EA OlBe 56.
baten mende.
JAIraz Bizia 62. Etxde AlosT 91. Or QA 143. Txill Let 58. Basarri 127. Ugalde Iltz 16. Izeta DirG 41. Zait Plat
35. MAtx Gazt 9. Gazt MusIx 185. Salav 78. Ibiñ Virgil 118. Uzt Sas 93. BBarand 149.
 Atención.  Len beretzako ziran arreta, keska ta begiruneak menditarrentzat zirala orain. Ag AL 146.
2. (Vc ap. A), keska. "Pendencia, disputa" A. Cf. infra KEZKAN.  Kanarioak ta jilgeroak... bitzuak / keskea
euken euren kantean... ganean. Azc PB 262. Balio dabe [iostunak] gaur izateko / erriko kesken botoiak. Ib. 362.
Zuen arteko kezka txikerrak / iñoz gogotik ez artu, / bata besteak egindakoa / biotzetikan goratu. FEtxeb 124.
3. "Keska, caprice" Dv.
- KEZKA-ANTZ. (Estar) preocupado.  Beti kezka-antza --ba dakizu--. Or Eus 232.
- KEZKA HARTU. Preocuparse; llenarse de escrúpulos. "Montar en cuidado" Lar. "Ollarra janda gero, kezkia
artu eben pekatu ez ete zan burduntzixa jatia" Etxba Eib.  Ez kezkarik artu guk bear degun janaz. AA I 600.
Alan ez dabee kezkarik artuten [...] okasinoietan ikusi arren eureen mendekuak. JJMg BasEsc 15s.
- KEZKA-EMAILE. "(Está de) cuidado este enfermo, eri au kezka emallea dago" Lar.
- KEZKA EMAN. Preocupar, inquietar; remorder (la conciencia).  Zeinbat esankizun geldituko dira gero
kezkia emongo dabeenak? Mg CO 6. Noisian bein kezka emoten eutsun [konzienzijak]. Ib. 265 (CC 178
kezkatzen ziñan). Baña [bekatuak] kezkarik ematen ez duanean ez da biotzetik damutuko. AA III 562. Kezka
ematen zioten diruak biurtu zituan. Bv AsL 69. Beste zor bat da guri kezka eman bear diguna. Inza Azalp 145.
Etzigutek geiago kezkarik emango. NEtx LBB 167. Kezka ematekoa da. Uzt Sas 354. v. tbn. Anab Poli 71. MAtx
Gazt 51.
 (Con determinantes).  Oh zenbat kezka eman didazun! Arr GB 66. Ainbeste zalanz eta kezka zemaion
oldarraren etorkizunaz aaztruari itandu ziyon. J.M. Tolosa EEs 1913, 209. Kezka gogorra eman oi die / langillia
unitziak. MendaroTx 125. Arazu guztiak gure gain izatiak kezka gogorra emoten euskun. Gerrika 139. Baña neri
etzidan arek kezka aundirik ematen. Albeniz 234.
 Dar reparo, dar escrúpulo; dar vergüenza. "Escrúpulo, reparo. Iñon soñekuak kezkia emoten dau, baña an ez
zan olako bildurrik" Etxba Eib.  Taberna eta sagardotegietan bai bertso bikañak, bañan plazan kantatzeak
kezka ematen. MMant 32s.
- KEZKA GABEKO. Despreocupado.  Beldur ta kezka gabeko bizitza. VMg 14. Baña kalearen erdian keska
bagekoaren antzera agertzeko ustean. Ag Kr 113. Kezka gabeko atsedena. TAg Uzt 278. Banoa kezka gabeko
gabera. NEtx Antz 106.  "Inescrupuloso. Gizon kezkabakua, erozertara prest beti zana" Etxba Eib.
- KEZKA-MIN. Celos.  Ai maitasunaren baitan bizi zeraten kezka-miñ / zorrotz nagusitzarrok! Berron Kijote
157 (v. tbn. 108, 154).
- KEZKAN. a) Luchando.  Katua dirudie / keskan saguagaz. Azc PB 237.
b) Con preocupación.  Pitxi polit bat galdu degu ta / emen gaude danok kezkan. Olea 214. Kiebra jo ezkero /
kezkan da ajolan, / bat azkar sartutzen da / motxaille eskolan. Insausti 271.
- KEZKAN JARRI. "Montar en cuidado" Lar.
- KEZKAPEAN. Con preocupación.  Kezkapean edo maiteberoaldian ondatuta oeratu danak. TAg Uzt 247.
Ni kezkapean larritu nairik. NEtx LBB 117.  Bizirik ala illotzik arkituko ote zun zalantza larriaren kezkapean.
Etxde JJ 261.
- KEZKAREN KEZKAZ. A causa de las preocupaciones.  Gure barneko satsukeria kaxkarrenera ietxirik
lazterka, kezkaren kezkaz. Or Aitork 383.
- KEZKATAN. Con preocupación, (estar, etc.) preocupado. v. KEZKETAN.  Beti kezkatan bizi da. Gco II 90.
Non arkitzen ziran [...] Maisuari zer gertatuko ote zitzaion kezkatan. Lard 513. Toki onean egoala ta ez
beragatik keskatan egoteko. Ag Kr 116. Nire gogoa artega ta kezkatan yarri dute. Zait Sof 77. Orrek zeukan
kezkatan. NEtx LBB 28. Illak bajoiazan aurrera eta beti kezkatan, noz zer entzungo. Gerrika 64. Euskararen
etorkizunaz kezkatan dabiltzan euskaldunek. MIH 183. v. tbn. Txill Let 32. Vill Jaink 183.
- KEZKATAN SARTU. Preocuparse.  Ametsezko buruhausteekin kezkatan sartzen hasteko. MIH 81.
- KEZKAZ. Con preocupación.  Keskaz begiratuaz. Apaol 107. Biarko egunaz ez degulako bizi bear kezkaz.
Inza Azalp 144. Ez egondu ez-bai, / itxasokoen kezkaz, / itzuliko ote zai. SMitx Aranz 206. Gerraren kezkaz bizi
bagera. Basarri 191. Asaldau samar ta erdi kezkaz, esan eban orduan neskatoak. Erkiag BatB 77. Bonaparteren
zeladoreak / kezkaz jarraitzen diote. NEtx LBB 286. v. tbn. Or Eus 203. Gazt MusIx 68. Bilbao IpuiB 27. BEnb
NereA 258. Ibiñ Virgil 60. FEtxeb 198. Gerrika 125.
- KEZKAZKO. De preocupación.  Nekezko, kezkazko, naigabe garbizko ta lan onezko gurutze bat. Mb IArg I
93.
- KEZKETAN (V-gip, G-bet, AN-gip, B; -sk- H). Ref.: Gte Erd 19, 230. Con preocupación. "Ni bereala
kezketan jarten naz (V-gip)" Gte Erd 19. AxN explica gogan behartsu (250) por kezketan. v. KEZKATAN.  Ez
ibilli kezketan jateko, edateko eta janzitzeko bear dezuenaren gañean. AA II 169. Jose kezketan zegoan. Lard 55.
Kezketan nindukan gertaera orrek. Ldi IL 84. Piarresen bildur, ilko ote zun kezketan. Etxde JJ 267. Eta betiko
kezketan jarri / etxeko bizimodua. BEnb NereA 163. Ortaz, bada, kezketan zagon. Izeta DirG 120. Senarrarekiko
kezketan. NEtx LBB 82. Orain kezketan jarria nago zer ekarriko geroak. Xa Odol 269. Jateko kezketan etzaitez
egon. TxGarm BordaB 56. --Ago lasai! --erantzun zidan. Baiña ni kezketan gelditu nintzan. JAzpiroz 177.
Eiztariak kezketan daude uso gutxi sartzen dela. Ostolaiz 30. v. tbn. Bil 149. Alz Ram 124. Inza Azalp 100. FIr
baten mende.
149. Ir YKBiz 197. SMitx Aranz 236. Or QA 188. Basarri 170. MAtx Gazt 51. Uzt Sas 33. Berron Kijote 125.
 (Con adj.).  Egon zara kezka andijetan, konzienzija baketuten etzan inos osoz. Mg CO 265 (v. tbn. CC 178).
Xutitzen niz kezka saminetan. JE Ber 88. Kezka aunditan yartzen zan. Ir YKBiz 205.
- KEZKETAN SARTU. Preocuparse.  Kezketan sartu zen, ezagutu baizuen bere emaztea nigarrez ari zela.
Izeta DirG 120s.
kezkabide.  Motivo, tema de preocupación.  Onelako denboretan, dudarik ez dago, destinoakin daudenak
izango dituela kezka bideak. CartAnd 393. Azkatasuna galdu dute, alegia, baña gaurgero maite-kezkabiderik ez
dute izango. Txill Let 27s. Lana du bihotz minbera horrek beste kezkabide bat. Larre in Xa Odol 13. Gure
oraingo kezkabideak [...] hitz kontukoak dira gehienbat. MEIG VII 29. Askorentzat maiz da oraindik kezkabide
eta eztabaidagarri hemen ukitu nahi dudan arazoa. MEIG VII 115.  Motivo, causa de preocupación. 
Okerrena zen, geroago ikusi nuenez, ez nuela inolazko kezkabiderik. MEIG IX 149.
kezkaburu.  Principal motivo de preocupación.  Zorion-irritsa da, bai, nere kezkaburua. Txill Let 24.
kezkadun (H). 1. "Qui a de l'inquiétude, de la sollicitude, du remord" H.  Munduko bakea denbor laburreko
bakea da ta bake kezkaduna. Mb IArg I 303. 2. keskadun. "Capricieux, [...] qui est sujet aux caprices" Dv.
kezkagai.  Motivo de preocupación.  Sulezeko gaistoak bere illuntasunak eta kezkagai gordiñak isilka
beraren bihotzeraño sartuz. Mb IArg I 195. Lehenago, herrikoi ez izate horrek bihotz-min zemakion; orain
berriz, ba zuen beste kezka-gairik. Mde HaurB 11. Nere begiok itxi bear ote, aurrez-aurre / kezka-gaia
dudalarik. Berron Kijote 157.
kezkagale.  Propenso a las preocupaciones.  Ene biotza olako kezka-gale zalarik. Or Aitork 134.
kezkagarri. 1. (Adj.). Penoso.  Entseiatuko naiz gerthaturen zaizkidan gauza khexagarri edo kezkagarri
guzien gure Jaunaren alderako ezagutzarekin hartzerat. "Ce qui m'arrivera de fâcheux ou de pénible". Birjin
294.
 Preocupante.  Egunak eta asteak joan ziran urduri, egoera kezkagarri batean. AZink 55.
2. (Sust.). Motivo de preocupación.  Nere kezkagarri da Euskeraren amaitza. E. Mujika in Onaind MEOE
846. En DFrec hay 2 ejs.
kezkakizun.  Preocupación.  Haur ginelarik, geuron bizitza bestek zuzentzen zuen; etxea jasotzeko
kezkakizunik ez genduen. MIH 31.
kezkalari. v. kezkari.
kezkaldi.  Tiempo de inquietud, preocupación.  Fededun kezkatu guziak beren kezkaldian egin behar
dutena. Mb IArg I 194. Oso atsegiña izan oi da nornairentzat, kezkaldietan batezere, maiaren ondoan
biotzondokoak alkarrekin maitekiro erabiltzea. TAg Uzt 198. Zure erorialdi ta kezkaldietan deitu Mariari. MAtx
Gazt 101.  Arranopola! Ez didak kezkaldi txarra eman gaizto orrek. TAg Uzt 308.
kezkallu. v. ezkailu.
kezkarazi.  Preocupar, inquietar.  Ergelkeri utsa da; baiñan emakume bat bear-bada kezkaraziko luken
alako biozkada bat. Amez Hamlet 174. Aundien bizikera / arroak ez baitu kezkarazten. Gazt MusIx 75.
kezkari. 1. Preocupante, que causa preocupación.  Neke ta tormentu amurragarri kezkaria. Mb IArg I 63.
Orien artean [geren onerako egin behar ditugun gauzen artean] badira zenbait ongi kezkariak eta nekarri
gogorrak. Ib. 154. Hau ere bere naigabe berrirako gai egoki kezkaria da. Ib. 163. 2. kezkalari. Inquieto, que
se preocupa.  Beti izango ditugu kezkalariak; uste gogorregikoak. EG 1956 (3-4), 32 (escrito bezka-,
seguramente errata).
kezkategi.  Lugar lleno de preocupaciones.  Bere atseginztegi leunetik urrun arkitzen da ta kezkategi
gaistoan agitz sartua. Mb IArg I 162.
kezkati (A), gezkati (VocCB (V)). 1. "Escrupuloso" VocCB y A.  I az ain on ta gezkatija? Ur CancB III 100
baten mende.
(podría tratarse, como seguramente supone Azkue que lo corrige en k-, de una mala lectura por parte del editor
de una grafía original qu-). Jakina zen [kantabreak gure arbasoak zirela] Arakistainganaino guttieneko kontuan,
gero kezkatiago bihurtu bagara ere gai horretan. MEIG V 93.
 (Uso pred.). Preocupado, que está preocupado. "Soucieux, [...] kezkati" T-L.  Gorritxo kezkati dago. Or Eus
57. Geroago ta urduriago, geroago ta kezkatiago. TAg Uzt 260. Orain barruko bakea gura / baiña kezkati
biotza. BEnb NereA 258. Ziotsan Piztiak kezkati. Izeta DirG 22. Gero... Aldapan bera kezkati, / maite biak mutu
datoz. NEtx LBB 261. Joan den aspaldi kezkati nengon. Xa Odol 335. Etxe artatik aldegin genduanean bezin
penaz eta kezkati aldegin genduan Itziartik. AZink 58. Arrezkero naigabez da kezkati agertzen ziran gure aitona
zarrak. Gerrika 275. Zaitegi zalantzan edo, kezkati, aurkitzen dut liburu honetan. MEIG III 76. En DFrec hay 12
ejs. v. tbn. Etxde JJ 64. Txill Let 65. MAtx Gazt 93. Ibiñ Virgil 52. Berron Kijote 154. BAyerbe 179.
 (Fig.). Inquieto.  Musika nastua ta kezkatia gora ta bera. NEtx LBB 172.
2. "(V, BN), pendenciero" A.
3. keskati (Dv). "Capricieux, [...] qui a un caprice" Dv.
kezkatsu (T-L). 1. (Usado gralmente. como pred.). Preocupado; inquieto. En AxN se explica gibel beldurti
(450) por kezkatsu (gezcatsu, según la lectura del editor).  Bere emazte arduratiya gelan dabill kezkatsu,
atsege, etorkizun beltza terreo dula. Ayerb EEs 1912, 17. Orain ajolakabe ta beingoan kezkatsu. Ag EEs 1917,
170. Neri beti kezkatsu ta atsege iduritu zait. Alz Ram 111. Eguneroko arrantzalea, / ain gogoangarri duzu; /
neke ta atseden, ekaitz ta pake / itsaso, legor... kezkatsu. "Tiene sus sobresaltos". Or Eus 205. Andreak,
orrattiño, kezkatsu [...] ba-diñotse. Otx 107. Eta beste aldetik, kezkatsu ta zeluz beterik Beronike dala-ta. Erkiag
BatB 183. Biotzaz minbera eta ere minkorra, jainkotiar kezkatsua. Larz Herr 10-2-1966, 4. Xalbadorren begi ta
bihotz kezkatsua. Larre in Xa Odol 14. Bordaberriko basarrian naiko kezkatsu zebiltzan. TxGarm BordaB 51.
Agur emoten deutzut / larri ta kezkatsu. FEtxeb 160. En DFrec hay 3 ejs.
 (Ref. a cosas). Lleno de preocupación, de inquietud.  Nik daramazkidan gau kezkatsu abek.. Alz Ram 28.
Alderago dugu artako pake kezkatsua, kaleko sasi-bizitasuna baño. Txill Let 129.
 "Escrupuloso. Gizon oso kezkatsua bere gauza guztietan" Etxba Eib.
2. "Keskatsu (V), pendenciero" A.
kezkatu (V, G, AN-gip-5vill; H), keskatu (H). Ref.: A; Gte Erd 18, 19, 31, 194, 229, 230, 308.  Preocupar(se).
"Zurekin oso kezkatuta nago (G-goi-azp) [...] zutaz kezkaturik (AN-gip) [...] zugatik kezkatuta nabil (G-goi-azp)"
Gte Erd 194.  Tr. Documentado en textos meridionales desde mediados del s. XVIII. En DFrec hay 87 ejs. de
kezkatu, meridionales.  [Egiten dituen belatuak] izutzen ere edo kezkatzen ez dutela. Mb IArg I 83. Ez da zer
kezkatu. Mb IArg II 280. Nola konzienziak kezkatzen dituan lotsaz larga zutela zer edo zer. Mg CC 160. Amorio
egiazko eren biotzetan dauken edo ez errezelatu edo kezkatu. Gco II 143. Begira etzaiteztela kezkatu. Ur Mt 24,
6 (Lç trubla, He, Dv aldara, Ur (V), Or, Ker, IBk ikara(tu), Ol larritu, IBe izutu). Gaizki egiña ote zeukan edo
ez oso kezkaturik. Aran SIgn 26. Miñak lurrean itxi, begoz itun diranak / itxaroz kezkatubak nai dabez geure
lanak. Laux BBa 140. Zer da, ba? Kezkaturik naukak. TAg Uzt 104. Zer ete zan bularpea ainbeste estutzen eta
kezkatzen ziona? Ib. 268. Sendagilleek aho batez diote behar dudala [...] gogoa batere ez kezkatu. Mde Pr 99.
Kezkatu zan da urten zan bere billa. SM Zirik 76. Platon kezkatu duen auzi handi bat. Lf in Zait Plat XXII. Egia
esateko, eztaukagu zertan kezkatu, oien itzaldi zaratatsuak direla-ta. Vill Jaink 68. Kezkatzen ez bazaitu /
pekatuan pixuk. Insausti 299. Estiloaz kezkatu ez diren euskal idazleak. MEIG VIII 102. Galdera askoren artean
batek kezkatu izan nau behin baino gehiagotan. MIH 16. v. tbn. Alz Ram 82. Ldi BB 10. Or QA 141. Etxde JJ
249. Txill Let 36. Anab Poli 45. And AUzta 144. NEtx LBB 354. Etxba Ibilt 488. Uzt Sas 248. Xa Odol 109.
Berron Kijote 55. Gerrika 175. Larre ArtzainE 273.
 (Part. en función de adj.).  Uste txarreko beldurti kezkatuak; zertako da zuen orrenbat asaldanz ta arazo?
Mb IArg I 194. Jakin nahi izan zuen neskato kezkatuak. Mde HaurB 93.
- KEXKATUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). "Kexkatuxeak gaude (AN-gip)" Gte Erd 229.
kezkatxo, kezkatxu.  Dim. de kezka.  Kezkatxo bat gelditzen zait alaz ta guzi. Berron Kijote 147. Geratu
jakun kezkatxu bat, etorriko zala multa bat edo... Gerrika 235. Kezkatxo bat gelditzen zaigu gogoan. MEIG I
185.
kezkazale. "(V-ple, G), enredador, pendenciero" A.
kezkoso.  Preocupado. En AxN se explica gogan beartsu (432) por kezkoso (guezcoso, según la lectura del
editor).  Bertan itoko ote ninduen / sobre nengoen kezkoso. Noe 30.
kezkura. "Inquietud" A Apend.

baten mende.
kezta.  Acción de ahumar.  Khiak eta kheztak azkona urhuntzen dute. GaztAlm 1934, 50 (ap. DRA).  kesta.
Humareda.  [Plaian] plazerreko tokiak, jende aberatsendako ta ostatu karioenak... apetitu dutenentzat! Horko
kesta! Urgeldiaren ustel usaina! Herr 29-5-1958, 4.
keztaleku, kestaleku (khes- T-L). "Boucan" T-L.
keztari, keeztari (Lar). "Fumante" Lar.
keztatoki, keeztatoki (khe- T-L). "Fumoir" T-L.
keztatu (vEys; kh- SP, Dv, H), keaztatu (Lar, H), keeztatu (H), kestatu (kh- BN-baig, S ap. A; VocBN, Gèze,
Dv, H), keitaztu (R ap. A), ekeztatu (AN, BN ap. A). 1. Ahumar. "Gela khestatzea, enfumer la chambre. Gela
khestatu da, la chambre s'est remplie de fumée" H. "Ahumar, curar carnes" A. v. ketu, keztu.  Eta gero ongi
khestatua izatu zena [basa-urdekia], usteldu gabe begiratzeko. Prop 1903, 152. Keaztauriko angira-azalak. Otx
119. Aski duzu erlategiak elarrez keztatu ta abao utsak kendu. Ibiñ Virgil 112.  "Noircir de fumée, se noircir de
fumée. Arpegia khestatu diot [...]. Arpegia khestatu zaut" H.  "Donner et prendre odeur ou goût de fumée.
Esnea khestatzera utzi duzu" H.  (Part. en función de adj.). "Aerica, [...] harenka gorria, harenka kheztátua"
Urt I 347. 2. (L, BN, S, R ap. A; kh- BN ap. A), keeztatu (Lar, Añ). Humear. "Fumar" Lar y Añ.
keztatzaile, kestatzaile (kh- H).  "Qui enfume, noircit de fumée, donne goût ou odeur de fumée, fume les
viandes" H.  "Fumigateur, kheeztatzaile" T-L.
kezten. "(V-m), pámpano" A.
keztu, keeztu (Lar). 1. Ahumar. v. keztatu.  Keeztutako paretetik zinzillik. A. Arzac EE 1884a, 133. Egun
bakoitzean beiñ baño geiagotan [gelak] keztu edo fumigatzen dirala botika edo sendagarritegiyan izen onekin
ematen dutenarekiñ. EE 1885a, 133.  Paperezko globo bat keeztuten iarduen, gora yaurtiteko. Alt EEs 1912,
246. 2. "Evaporar, poner a modo de humo" AG 2331. "Evaporar", "devanecerse" BeraLzM.
kezu. v. kexu; ketsu.
ki. v. 1 ke.
1 kia (AN-araq ap. Satr VocP). "Interjección. Puede tener sentido negativo: ¡ni hablar!, o puede ser admirativa:
¡es posible!" Satr VocP.  Dirua egiteko burutsua izan bear dala? Kia! Ez nago orretan. Bilbao IpuiB 99 (v.
tbn. 106 y 115). Kia, kia! Olan ezin leitekean bizi! Ib. 208. Bai seguru. Kia, kia! Ib. 117.
2 kia.  Fetidez, hedor (?). v. kehats, kirats.  Iñoiz, ukulluren batean sartutakoan, ango kia edo usai
txarrakin puf edo eztula egin gabe egon ezin-ta. Oñatibia Baserria 19.
kial, jial.  (Git.). Queso. "Fromage, kiala, jial" Michel LPB 144. "Kiala (git.), queso" A. v. kilako.
kiankiargi. "Faneca, capellán [...] kiankiargia (Bayona)" FauMar 51.
kihari. "Parte de lana de la pelota, recubierta por el cuero (BU VocPel)" DRA.
kiats. v. kehats.
kiatu. v. gidatu; ketu; kinotu.
kiaztatu (R ap. A). "Aromatizar, perfumar" A. Cf. kinotu.
kibei (Lar), kebei (Lcq 113). "Quibey, yerba de Indias, kibeia" Lar. "Quebey" Lcq 113.
kibel. v. 1 gibel.

baten mende.
kibeste. v. gibiztin.
kibil. v. gibili.
kibista (V-ger, G-azp-goi-to-bet ap. A (s.v. kibil)), gibesta (V-gip ap. Iz ArOñ).  Lazada; nudo. v. begizta,
kibizto.  Eta soka bati kibistea egin da, desesperaturik, urkau zon bere burue (Mt 27, 5; G-goi). Otag in BOEg
2848. Animen alde an ekin zion / gau ta eguneko lanean, / iru kibistatiko kordoia / jantzirik bere soñean. Basarri
Auspoa 55, 37. Kibistaren diztirarik-eza. "La falta de brillo del entrelazo". MEIG IX 122 (en colab. con NEtx).
Alde honek, agian, antzinateko urruti-lokarri baten kibista zekarkidan. Ib. 139.
kibisten. v. gibiztin.
kibistera. "(G-to), vencejo, atadura, estrobo" A. v. kibista.
kibizto (G-goi), kibisto (V-gip, G-goi). Ref.: SMuj EEs 1921, 95; Iz ArOñ (gibelesta).  Lazada. "Antzaillea,
lokarriari edo sokari alde baten ipintzen zaion zurezko kibiztoa, lokarriarekin berarekin egiten dan kibiztoak baño
gutxiago lokarria urratzen duelako (G-goi)" EEs 1931, 36. v. begizta, kibista, txibista.  Lasto batzuk bereiziko
ditue eta belaun-kiñuz gerrikoa egotzi ondoren, kibiztoz lotuko diote. TAg Uzt 80.
kibo. "Gallo de cantantes (G-to)" A Apend.
kiborta.  Mango del remo.  Arraunlariek, / adoia artuz kibortari, / ezin geldirik. "Tomando tino al mango
del remo". Or Eus 392 (v. tbn. 393).
kida. v. gida; kide.
kidagurutze. "Guión de prelado o comunidad eclesiástica" Lar.
kidail. v. 1 gidail.
kidal. "(R), coetáneo" A. v. KIDEKO.
kidande. "Conducta, guía, gobierno" Lar.
kidar. v. gider.
kidatsuko. v. KIDETSUKO (s.v. kidetsu).
kidatu. v. gidatu; kidetu.
kide (gral.; SP, Lar, Lar DVC 281, Dv, H; kh- SP, Gèze, Dv), kida. Ref.: A; Lh (khide), gide.
 Tr. Kide es la forma más usual; hay además kida en Harizmendi (junto a kide), J. I. Arana, Beovide y Ugalde;
kira en Sorarrain y Barandiaran. Haraneder emplea en alguna ocasión gide. Aguirre de Asteasu usa la forma
kideako.
1. Compañero, colega, camarada; prójimo, semejante; de igual clase o condición, afín (ref. a personas). "Égal,
compagnon" SP. "Khide, lagün, camarade" Gèze. "Lagün, khide, compagnon" Ib. "Prochain, protsimo, khide,
khidelagun" Ib. "Antipapa, Aita Santuaren kidea, aiten aita kidea" Lar. "Coetáneo, compañero" Lar DVC 281.
"Gaztelaniak, 'pariente, prójimo, coetáneo, amigo'; baña euskerak, aidea, gidea, kidea, adiskidea" Cb EBO 47.
"Pareil, semblable, de condition égale" VocBN. "Qui est d'égale condition avec tel autre. [...] Bere burua egin du
abere baten khide, il s'est réduit à la condition des bêtes" Dv. "1. égal, pareil en qualité, en valeur. Adinez,
indarrez, ederrez, iakitatez, ahalez, izanez kide izatea. [...] 3. Bere kide edo adiñekoakin ibiltzea, aller avec ses
égaux ou ceux de son âge" H. Azkue cita erróneamente (zuhurraren khide egin) el ej. de Dv Mt 7, 24, y traduce
"imitar al prudente". Cf. geide, ide, 1 idea. v. infra KIDEKO.
 Tr. Documentado al Norte desde Leiçarraga en autores de todas las épocas, aunque son escasos los ejs. del s.
XX; al Sur se encuentra en Cardaberaz, Lizarraga de Elcano y algunos autores modernos (Orixe, Lizardi,
Lekuona, Iraizoz, Zaitegi, Erkiaga, Anabitarte, Berrondo y Zendoia). En DFrec hay 81 ejs. de kide.
 Tres fiadores, id est Sancio Gomiz eta Ulaquide (940). Arzam 302. Abba Alaquide (1034). Ib. 302.  --
baten mende.
Ielosiazko hitzaz zer erran nahi du? --Bere kiderik edo lagunik ezin sufri dezakeela. Lç Ins D 3v. Probetxatzen
ninzén [...] ene kidetarik anhitz baino gehiago. "Mes pareils". Lç Gal 1, 14 (Dv ene odoleko adinkhide, Ker nire
sasoiko erritar, IBk, IBe, BiblE nire / neure adineko). [Birjina] Planeta klara; norteko izarra; albaren kidea. EZ
Man II 197. [Iainkoak] erran zerotan / hi aiz ene semea / egundanotik indudan / egin neure kidea. EZ Eliç 177
(v. tbn. Noel 61). Ifernuan abariziosak abariziosekin, ohoiñak ohoiñekin [...], finean kideak kidekin eta
suertekoekin. Ax 591 (V 380). Bidaide erran nahi da, bidian kide, elgarreki bidian joaile. Saug 35. Kidia
kidiareki, habil euriareki. Ib. 76. [O Birjina sakratuak] guztiok zaraten gero / Kristoren adiskide. / Guztiok ager
zaitezte / gureganakotz kide. Hm 192. Dohatsua da [...] / iartzen dena mahaiñean / Iaunaz orrhoitzen dela. /
Iauna duke saihetsean / haiñak bere kidetzat. Arg DevB 133. Superiorak, ala kideak, ala azpikoak, [...] gizon
prestuak ala gaixtoak. SP Imit III 19, 3 (Ch berdiñeko, Mst, Ip bere / haren bardin, Ol, Pi ideko, Leon bere
heineko). Borondatez eta gogoz kide direnak. SP Imit I 10, 2 (Ch bat egiñak). [Ielosiak] irri ixilik arinenagatik
bere kidea kondenatzen baitu [...] bekhatu egin baleza bezala. SP Phil 344 (He 347 presunak). Errazki ikhasteko
zure superioren obeditzen, zarraizko gogotik zure kideen borondateari. Ib. 248 (He 250 kide). Egin naiz
bakharrik dagoen pelikanaren khide, egin naiz harri zaharretan dagoen hontza bezala. Ib. 124 (He 127
pellikanoaren kide). Zaren hekiekiñ mihiz pobre, mintzatzen zaiztelarik gidea gideari bezala. "Comme leur
compaigne". He Phil 274 (SP 272 hekin lagunkidea bezala; Duvoisin cita erróneamente khidea khideari bezala).
Gure kide, aide ta anáia. LE Ong 47r. Jende jainkoatiarrenak aphur bat dosta ditezke bere kide prestuekin,
zenbait dosteta onestetan. Dh 58 (v. tbn. 228). Hogeiak nütineko, nik khidiak galtho / nun ziradin solasak, hetat
juaiteko. 'Mes camarades me demandaient'. Etch 178. Agur kide [...], zer! Zu toki hautan? Gy 32 (v. tbn. 38).
Nere haurrak / hagitz dire [...] ederrak / bere kide orotan askoz pullitenak. Ib. 223. Haina, harriaren gainean
bere etxea jarri duen gizon gurbilaren khide eginen dute. "Assimilabitur viro sapienti". Dv Mt 7, 24 (He gizon
zuhur baten pare, TB gizon zuhurrari bardinkatuko dut, Ol, Ker, IBk, IBe, BiblE -ren antzeko(a)). [Maria]
deithürik da gizonkentiaren Arrerosliaren khidia edo arrerosle-lagüna (corredemptrix). Ip Hil 170.
 (s. XX). Hea sagurik bazenez / kide gazte ala zahar / joare berria nork ezar [gatuari]. Ox 122. [Oxalde]
mugazale tratularietan ezaguna frango, kide sobera. Ib. 197. Jan-edanean ere jokatuko liguteke ederki,
Ixtebenek eta bere kideak. Lek EunD 19. Beste ontzian ziran kideai keñuz esan zieten, laguntzera etortzeko. Ir
YKBiz 88. Jartzen dira kidea kideekin. "Cada oveja con su pareja". Or Eus 274. Eusko anaiak uretan ziran /
mendiko artzaien kide. "Como". Ib. 204. [Kea] beti goranai / kide goitar bearrez. Ldi UO 37. Kideak
agintaritzaren malladietan gora joan ditezken bitartean, berak ez. "Compañeros de carrera". EAEg 17-4-1937,
1516. Zuen bion kide ez al naiz ni, irugarren au? 'Yo me igualo a vosotros dos'. Zait Sof 73. Nire kide ta
niretaratu uste nituenak zahartzeak ene gandik aldendu ditu. Mde Pr 307. Besterenganako lera, norbere
kidearekiko griña. Erkiag Arran 94. Kidea kidearekin, habil hirearekin. Herr "Erran-zahar" (ap. DRA).
[Txoperra] bere kidearekin, biak asi ziran motorrari begira. Anab Aprika 60. Garai aietan nork ez zuen nai /
gure Manuelen kide? Zendoia 226. J. B. Etcharren, aspaldiko kide ona. Larre ArtzainE 353. Espainiakoek kolpe
huts egin zutela Frantziako kideek burutik burura erdietsi zutena eskura nahi izan zutenean. MIH 374. Gure
aldikoa izan balitz [Orixe] gure gisako gizona eta idazlea izango gendukeen, [...], antzekoa eta kidea. Ib. 293.
Andima eta Zaitegi elkarren kide izan dira, euskaltzaletasunean ez ezik [...], baita eskola bateko mutil izan
direlako. MEIG VIII 83.
 (Con suf. de comparación).  Kideago zaitezten. 'Para más hermanaros'. Ldi BB 70.
 (Ref. a seres no animados). De igual clase o condición.  Adats izpiak zituen / urrearen pareak / eta begiak
zeruko / izar klaren kideak. EZ Noel 42 (sg. el editor el texto original dice lar elaren kideak). Esparantza ere
behar duk / ezen hire nekeak / izanen tuela sari / merezien kideak. EZ Eliç 98. Utzazu erran gabe ondoko latina
eta ditxekan eskara: orobat non nahi berzetan kida dira. Hm 37. Goi-Agintaritzaren iritzia ere kidea zaigula
ikusiaz. EAEg 17-1-1937, 826. [Zuaitz] au ez da bestearekin berdin-berdiña, baño bai antzekoa. Kideak dira
biak. Munita 100. [Bonbilla] bat atera nuen bere kideen artetik. Mde Pr 110. Legorraren muturretarik bat,
Kurlutxu muiño luzangea, iñoiz ugartearen kide izana. Erkiag Arran 12. [Nahiz Lapurdiko euskara] Giputzaren
kide hurbilagoa izan hizkuntzalari batentzat Bizkaitarra baino. MIH 109.
 (Como segundo miembro de comp.). "Burkidea, soinkideak, du même taille. [...] bere fronterako hiri etsai
bat, muga-kide zuten bat (Ax...)" H. "-kide (c, ...), equivalente al prefijo latino con y es el mismo sustantivo ide o
su variante kide" A. Forma gran cantidad de compuestos ya lexicalizados; cf. adinkide, adiskide, haurride,
burkide, erkide, herrikide, gelakide, gogaide, gudalkide...  Hire zerbitzari kide nauk. "Je suis serviteur avec
toi". Lç Apoc 19, 10 (Ol, Ker morroikide; He zerbitzaria naiz, zure kide, TB zure zerbitzuko lagun, Dv, Ip
zerbitzari / zerbütxari lagun). Aristarke ene presoner kideak. Lç Col 4, 10 (Ol billurkide; Ker, IBe giltzape-
lagun, BiblE gartzela-lagun). Arxipe, gure soldado kideari. Lç Philem 1, 2 (He soldadu kide, Ol, IBk gudalkide;
Ker guda-lagun, IBe, BiblE gudulagun). [Ni] bainaiz haién anziano kide. "Je suis ancien avec eux". Lç 1 Petr 5,
1. Ez al uen bada ik ere ire mirabe-kideaz urrikaldu bear? Ir YKBiz 259 (416 morroi-kide). Eder ez da burruka
kide ez diranakin. "No es decoroso competir con los que no son de la misma categoría". Or Eus 370. Galdez ari
giñan artzaia dakustala deritzat: orren zartzaro luzea gizon onen adiñaren neurri-kide baita. 'En su acusada
edad coincide por completo con este hombre'. Zait Sof 88. Zesar Augustok, Mantuako jainko-kideak [...]
agindurikoa [...] egin izan bazuan. Berron Kijote 150. Irunen, Oiñatin eta bestetan Errepublikak ireki zituen
baten mende.
Istituto edo Istituto-kideak. MEIG IX 29. Axularrek liburua bere elizgizon kideentzat egin zuela. MEIG IV 65. 
Kañamo-kideak (Cannabaceae). G. Larrañaga Landare Jakintza 91. Piper beltz kideak (Piperaceae). [...]
Platano-kideak (Platanaceae). Ib. 94 (v. tbn. 95 y ss.).
 (En frases negativas). Igual, par.  Maieztatez ere zare kiderik gabekoa, / eta perfekzionetan guztien gañekoa.
EZ Man II 15. Haren eder izana / da hain gauza bekana, / ezi eztuela kiderik / baita jenden errana. O Po 31.
Ezta zure parerik, kiderik zeruko eta lurreko miragarri guzietan. SP Imit III 21, 6 (Ch zure parerik). Naiz esku-
uska, naiz larruz ez baitu kiderik. "No tiene rival". Or Eus 15.
 (Uso pred., precedido de gen.). Como.  Betterrak, xori gorriño batzuen kide bazabiltzan harat-hunat,
ernerik. JE Bur 73.
 Equivalente.  Beste lau itz oriek onen aideak dira, ez ordea kideak; berdintsuak nolabait, baiñan ez
berdinak. A EY III 376. Aipatzen den biola-ren erdal kide jatorra ez zen viola, vihuela baizik. MEIG III 140.
Gehintsuak [...] elkarren pare eta kide dira formaren aldetik. MEIG IV 104. Ilen eta marti(t)zen [...]
gaztelaniazko lunes eta martes-en kideak direla, nola edo hala. MEIG VII 96.
 Izen lekhükoko kideak. "Pronoms relatifs". Arch Gram 30.
2. (V-ple ap. A; H, que cita a EZ). (Tras gen.). "Tamaño, clase" A.  Aldapa eta mendi gorak dirade
planaturen / eta puioak elkharren kidera berdinduren. EZ Man I 89. [Jauntxoak] jende xearen kide bereko /
burua aitortuz aurrenik / oin gorrietan igoko dira / ejenplu ona emanik! SMitx Aranz 76.
 kira. (No precedido de gen.).  Jaungoikoagatik bakar-bakarrik egin leizke kira ontako sakrifizioak.
Sorarrain Lili 78.
3. (G-to-nav, AN, BN-ciz, Sal, S; Lar; kh- L, BN, S). Ref.: A; Lh (kh-); Satr Ahaid 649. (Precedido de gen.).
"Coetáneo", "contemporáneo", "(los que son de una) edad" Lar. "Kidia, adin bereko jendea da, kintoa. Neska
mutilak, urte bereko guziak dira kideak; kidiek esaten dute berek" Satr Ahaid 649. v. adinkide.  Nahiz den [...]
zure aitzindaria, nahiz den zure azpikoa edo zure kidea. "Seu junior aut aequalis". Ch III 49, 7 (Ol zure kide;
Leon zure kideko, SP zure adineko, Pi ideko). Orixe zan Nikanor-en esanetarik bat bere kide ta gaztetxuago
ziran umekondoentzakoa. Erkiag BatB 17. Gure kideek gogoan daukate, noski; gazteagoek ere badute agian
haren entzutea. MEIG I 166. Axularrek bere kideei esaten zienak badu oraindik ere indar eta mami. MIH 165.
 Coeterno.  Beti kide zaizun itz ortan. "Coaeterno tibi". Or Aitork 311.
4. kida (Gc ap. A), kira (G-to ap. A). "Sazón, época. [...] Kida artakoak asko daude, hay muchos de aquella
época" A.  Kira orretako gauzak agertu izan dira benepein Kortezubiko Santimamiñen. JMB ELG 57.
5. Miembro.  [Khidegoako] khidentzat erraiten diren mezek badükeie Althare pribilejiatiaren indüljentzia. Ip
Hil 265 (v. tbn. 268 y 269). Zeu Bizkai-Buru-Batzar kidetzat / ixan zaitugulako nai. Enb 125. Familiako beste
kideei. Mde HaurB 83. [Irlandara] indoeuropar deritzaion hizkuntza kente handiko kide [da]. Mde Pr 211.
"Bezen Perrot"-eko kide bezala zerbitzatu zuen. Ib. 289. Lagun-taldeko kide bat. Osk Kurl 139. Prosesionea,
ahariaren edo zezenaren hiltzea, kide berriaren odolezko bataioa. Lf CEEN 1973, 129. Oni begiratuta, MIBA-ko
kidiok badogu zegaz poztu. Gerrika 295.
6. Sujeto, elemento (?)  Eldu zan narraska txarri-kortarañok. Ango kidiak, ez ezaguna ikusirik, [...] ezkutau
ziran. Etxba Ibilt 461. Zoritxarra ekartzen dabe ba kide orrek etxietara. Ib. 464 (ref. a los frailes).
7. "(L, BN, S), association, bande, clique. Kide berekoak dira oro, ils sont tous de la même clique" Lh.
 Haurrak elgarretaratzen dira, kideka berexten eta kide hoietan denbora pasa, zer ez dute egiten? Herr 14-9-
1961, 4.
8. kire. "(Senideak), kiriak" (G-bet).
- KIDEKO (V-ple, G, L, ap. A; kh- Dv; kirako G-goi ap. SMuj).  Tr. Documentado al Norte en Etcheberri de
Ziburu, Hiribarren, Duvoisin, Hiriart-Urruty, J. Etchepare, Zubiri y Arradoy. Al Sur lo encontramos en Aguirre
de Asteasu, Uriarte, J.I. Arana, Beovide, Arrue y algunos autores modernos. Kideko es la forma general; hay
kidako en J.I.Arana, Beovide y Ugalde, y kirako en Sorarrain; hallamos además kideako en Aguirre de Asteasu.
En DFrec hay 16 ejs. de kideko.
a) (Precedido de gen.). Compañero, colega, camarada; prójimo, semejante; (ref. tanto a personas como a cosas)
de igual clase o condición, afín. "Qui est de la même condition ou classe que tel autre. Hemen zure khidekorik ez
da nihor, il n'y a ici personne de votre condition. Zein bere khidekoekin behar da ibili, chacun doit fréquenter les
personnes de sa classe" Dv. "Bere kirakua, de su talla, de su clase" SMuj. "Semejante, de igual clase" A. 
Hirurtasunean ezta / lehen azkenagorik. [...] / Aitzitik hirur presunak / dire [...] / elkarren kidekoak. EZ Eliç
129. Batzuetan iseka egingo dieza beren kideakoak, besteetan asmatuko dieza [...]. AA I 623. Ez bezaiztezte
beraz jar hekien khideko. Dv Mt 6, 8 (He hekien iduriko, IBk, IBe, BiblE -(r)en antzeko). Deadar egiñik beren
kidekoai esaten diete: [...]. Ur (G) Mt 11, 16 (He, TB, Dv, Samper, Ip, Leon (bere(n)) lagun, Ol laguntxo).
Franzisko Estrada [...] bere doai eder ugariakgatik lenengo lagun edozeiñen kidakoa. 'Igual o comparable a
cualquiera de los primeros'. Aran SIgn 98. Izanik au bere biotzaren kidakua, pena txit aundia ematen zion [...]
munduko arriskuen tartian ikustiak. Bv AsL 94. Haro bat altxatu zioten [apezpikuari] eta zernahi ateraldi tzar
bai buruz buru, bai beren kideko kazetetan eman. HU Aurp 122. Ohoinen etsaia bere sor-lurretik kanpo botatua.
Eta nork? Ohoinek berek eta heien kidekoek. Ib. 92. Haurrak, emaztekiaren kideko, dena sineste baitira, dena
bihotz. JE Bur 43. Gure kidekoei gure gogoa erakusteko, itzez [...] baliatzen gera. Inza Azalp 120. Lauaxeta oien
baten mende.
kidekoa zaigu. "Se cobija bajo el mismo techo". Aitzol in Laux BBa X. v. tbn. Goen Y 1934, 184. Aukeratuz
bakoitzari bere kidekoa. "La de su categoría". Or Eus 57. (Tras gen.). Erabaki oiek ez dira [...] Euzko-
Jaurlaritzak eman zuan Oroaginduaren kidekoak. EAEg 2-6-1937, 1746. Obligazioaren ideiak, ordea, badu
bere aldamenean beste bat, bere kideko edo bizkia bezala. Vill Jaink 98. "Jainko" zipoteak eta haren kidekoak.
"Et son compère". Ardoy SFran 210. Apezek dutela, beren kideko batzuekin, bizirik atxikia euskara. Larre
ArtzainE 187.
 Equivalente.  Eibar-en erabiltzen dan aspamentu, aspera edo asperen-en kidekoa da. SM Zirik 83n. Kresal
gesal-en kideko, trufania epiphania-ren oinordeko. MEIG VII 180.
 (Tras tema nominal nudo).  [Bertsoak] gotiñar antzera zaizkit / susnoz iñar kidekoak. EA OlBe 7. Nik
Mayana asko maite dut eta iduri zait, zu, aren aizpa kidekoa zerala. Etxde JJ 235. Eta kantuan, kantu-kideko
lagun dagietela / [...] infernuko ate-zaiak. Berron Kijote 158.
 (Sin que le preceda gen.). "Khideko (L, BN, S), associé, compagnon, complice. Khideko dira, il sont de la
même bande" Lh.  Etxe oneko denak, bere adinean / kideko zenbeiti da ezkontzen aldean. Hb Esk 177. Bere
sorlekura itzultzeko, bizia goxoki eta aiserian iragaiteko kidekoen artean. Zub 67. Ezin langilleok kideko
eginkizunetan jarduten diranak baño eskubide gutxiago izan ditzaketela. "De naturaleza análoga". EAEg 14-3-
1937, 1275. Antxe irakurri ditzazkezu onako esakuna ta beste kideko asko: [...]. SMitx Aranz 224n (v. tbn. 249 y
250). Osabak zumezko besalki batean exeri-azi zun illoba. Bera, beste kideko besalki bat artuta [...]. Etxde JJ
140. [Kartzelan] kideko dituan gizarajoentzat. Erkiag BatB 192. [Agintariak] baino oberik, ezta kidekorik ere
aukeran eztalakoan. Zait Plat 140. [Botikarixuak] kidekuori [ref. a otro boticario] asarre eiñaz berak artu gura
ez zittuan botikak iñori aintziagaittik. Etxba Ibilt 473. Aiñdu eban eruan zeixuen [...] ogeko zapi danak barrixak,
senarrak gura izaten zittuan kidekuak. Ib. 466. Badira hiru maila bederen, kideak kidekoekin horietako
bakoitzean bil ditzagun. MEIG VI 131. [Esaera zaharrak] ea kidekorik ba ote duten inguruko hizkuntzetan
[aztertu]. MEIG IV 94.
 (En frases negativas). Igual, par.  Izaki au da bakarra, bakoitza, kidekorik eztuena. Vill Jaink 66.
b) (gral.; kidako G). Ref.: A (kideko, kidako); Gte Erd 3. (Precedido de gen.). De la misma edad.
"Contemporáneo" A. "Nere kidakoa, mi coetáneo" Ib. "Nire kidekoa da (G-nav, AN-5vill)" Gte Erd 3 (junto a
urte batekoak dira, urte barrukoak dira, etc., de otras zonas).  Tr. Documentado en Aguirre de Asteasu, Arrue,
Joannateguy, Barbier y algunos autores meridionales modernos.  Aur denboran zere kideako batekin egin
zinduan [...] gaiztakeri batzuek. AA II 356. Aurtxo zala [...] bere kideko batekiñ jostatzen zebillela. Arr May 30.
[San Macario] azienda zain zagolarik bere kideko lagun batzuekin. Jnn SBi 59. Behar dugu jakin [...] Kameluak
zertako balakatzen dituen Mikaela eta haren kideko neskatxa gazteak. Barb Sup 56. Bere kideko agure zârrik.
"Ancianos de su edad". Or Eus 236. Nere kideko guziek. "Las de mi edad". Ib. 64 (v. tbn. 229). Antoniok amabi
urte inguru zituala, bere kirako mutiko bat zebillen eskean Lisboan. ZArg 1958, 92 (ap. DRA, s.v. kira). Imanol
bere semea zan, nere kidakoa. Ugalde Iltz 18 (v. tbn. 15). Eta zure kidekoentzat Elizak ontzat emana baleuka ere
[zinea], pekatu egingo zenduke. MAtx Gazt 60 (v. tbn. 93). Gure egunetan [...] gure kidekoen artean berriz ere
zabaldu da amets berbera: [...]. Vill Jaink 99. Ez genduala ikusten erri ontan gure kideko mutillik. Nunbait gure
kontrarioekin joanak ziran. Salav 108. Nere kidekoak ez dira asko, geiago ikasi zutenak. JAzpiroz 49. Ez dut
deus esango neure kideko eta zaharragoen kontra. MIH 302.
 (Sin que le preceda gen.).  Peru ta Domenja kirakoak izan eta berriketarako sasoi jatorrean. Sorarrain
Elezar 36. Askotan tornikan, urtez kidekoak, jeneralean sei edo zortzi, jartzen giñan. JAzpiroz 124. Deus gutxi
balio izaten du gai horietan kidekoen usteak gerokoenaren ondoan. MIH 268. [Etxeberri Ziburukoa] gutxi
gorabehera kideko zuen Pouvreauk. MEIG I 228.
- KIDE-LAGUN. "Prochain, protsimo, khide, khidelagun" Gèze.
- KIDEZ KIDE (kh- L ap. A; SP, Dv (kh-)). "Pareil à pareil" SP. "Khidez khide solas hori erran zitakeen bainan
ez goragoko bati, d'égal à égal" Dv. "De igual a igual" A.  Khidez khide harekin mintzatzen ez bara,
sinhesterik ez eman haren elhe luzeei. "Ex aequo". Dv Eccli 13, 14 (BiblE (13, 11) parez pare). Oiek [...] kidez
kide elkarrean zerbait sendorik inoiz egin dutela diogunean [...]. Zait Plat 147.
- KIDEZKO. Figura en SP, sin trad. v. KIDEKO.
kide. v. gida.
kidego (SP (sin trad.), Lh; kh- L, BN, S ap. A; Dv). 1. Afinidad. "Égalité, parité, conformité de condition ou de
nature" Dv. "1.º complicité; 2.º camaraderie, familiarité" Lh. v. kidetasun.  Zeiñ bere herrunkaren arabera eta
hekiekiñ dugun kidegoaren arabera maitatu behar ditugu [ahaide eta adiskideak]. He Phil 525. Behin batean
kidego hauen nabarmenketa harrigarria izan nuen. "Afinidades". MEIG IX 137 (en colab. con NEtx). Honela
[...] argitaratzen du gai horren "enharmonia" hori, guk "kidegoa" esango genukeena. Ib. 135.
2. (L, BN, S ap. Lh), kidegoa. Congregación, cofradía. "Association, bande, clique (gén. péjoratif)" Lh. 
Bere khidegoan edo konfrarian sar erazten dutie. Ip Imit 237 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Konsekrazioneko
Aktia khidegoan sartzian egin behar dena. Ip Hil 265 (264 khidegoa saintü). Familia Saintiaren guzietako
khidegoa Aita Saintiak ezaria. Ib. 264. Phetiri Lhande-Basagaitz. Jesüsen Khidegoakua. Lh EEs 1914, 244.
baten mende.
kideka. "Khideka, par affinité. Khideka ezarri ditugu, nous les avons rangés selon leurs ressemblances" Lh. 
Haurrak elgarretaratzen dira, kideka berexten eta kide hoietan denbora pasa, zer ez dute egiten? Herr 14-9-
1961, 4.
kidekadura (kh- L?, BN? ap. A; Dv). "Ordre dans lequel la classification est faite" Dv. "Orden de clasificación"
A.
kidekapen (kh- Dv  A). "Action de classer" Dv. "Clasificación" A.
kidekatu (kh- Dv  A).  Clasificar. "Ranger ou classer par ordre, par nature, par qualité" Dv.  Olloak
ipiñitako arrautz guztiak arretarik aundienaz kidekatzen dira. ZArg 1957, 182 (ap. DRA).
kidekatzaile (kh- Dv  A). "Classificateur" Dv.
kideke.  Diferente. v. ideke.  Eratuko lituzke muetatze kidekeak. "Diferentes clasificaciones". Zink Crit 12.
kidekotasun.  Equivalencia, correspondencia.  Iritzi komuna da [...] Sartaldeko [...] eta marti(t)zen, esate
baterako, gaztelaniazko [...] eta martes-en kideak direla [...]. Kidekotasun hori nolakoa den da sakonkiago
aztertu behar genukeena. MEIG VII 94.
kider. v. gider.
kideransi. "Reata, la mula que se añade a las otras para que vaya delante" Lar.
kidetasun (L, BN, S ap. Lh; SP (sin trad.); kh- Dv  A).  Igualdad de condición, equivalencia, semejanza.
"État de parité de condition" Dv. "Igualdad de condición" A. "Égalité" Lh.  Izakien izatasuna, berekitasunak
eta kidetasunak. "Relaciones". Zink Crit 74 (v. tbn. 83). Beste abenda ta erriekin duan kidetasuna ta izan dituan
artuemanak. "Su parentesco espiritual". Y 1933, 6. Nekazaritza ta aberzaintzak duten kidetasunaz jabeturik.
"Afinidad". EAEg 17-10-1936, 69. Baiño bear litzake beintzat kidetasun edo berdintasun bat on oien eta gure
yoranen artean. Vill Jaink 124. Organuaren eta funzionearen artean bada nai-ta-naiez zer-ikusi edo kidetasun
bat. Ib. 66. Ba al dago kidetasunik edo proporziorik erruaren eta sariaren artean? Ib. 104. Xedeen eta medioen
arteko kidetasun arrigarri ori nola esplikatu? Ib. 62. Pitagoritarrek mundua oro kopuru ta kidetasun dala uste
zuten. Gazt MusIx 70. [Arimaren eta gorputzaren] artean olako kidetasun zoragarria [zun Joan Gurutzekoak].
Onaind in Gazt MusIx 145. Norbaitek esan lezake badutela kidetasuna urak eta suak. AZink 137. Arte eta
mistikak, ustekabekoak ez diren kidetasun bakun eta agirikoak dituzte. "Correspondencias". MEIG IX 130 (en
colab. con NEtx; v. tbn. MEIG VIII 86). En DFrec hay 14 ejs.
 (Como segundo miembro de compuestos).  Batez ere arpegi kidetasunagatik, aur ura aizpa zula igarri zion.
Etxde JJ 227 (242 arpegi-kidetasuna).
 (L, BN, S ap. Lh; kh- A). Relación de igualdad, de camaradería. "Camaradería" A. "Complicité" y "entente"
Lh.  Erlijioneak ematen du Jainkoaren eta gure artean kidetasun edo batasun bat espantagarria. EskLAlma
1861, 13 (ap. DRA). Ain zan lagun bixen artian kidetasun estua, emaztia izan ezik, beste dana alkarrentzat ebela.
Etxba Ibilt 456.
kidetsu.  (Forma con suf. -tsu, de valor aprox.). Parecido, semejante.  Pillotan garaitasun kidetsukoak ziran
bikote biak. Etxde JJ 33 (cf. infra KIDETSUKO). Urtez kidetsu diren zenbait [trego-harri]. MEIG III 118.
- KIDETSUKO. a) Parecido, semejante.  Ikusi nuan [...] argi aldaezin bat, ez nornaik ikusten dun au, baiñan
kidetsukoa, aundiagoa. "Nec quasi ex eodem genere". Or Aitork 169.
 (Tras tema nudo). "Larrauldar kiratsukoak dira" A Apend (s.v. kira, "traza, aspecto").
b) "Kidatsukoak, casi coetáneos (G-goi)" A Apend.
kidetu (c. sg. A; kidetzea SP (sin trad.); kh- Dv, Lh). 1. Equiparar(se), igualar(se), poner(se) a la par; hacer(se)
o convertir(se) en compañero. "Se fair ou devenir le compagnon, l'égal de tel autre. Ez bilha khidetzea zu baino
goragokoekin, ne cherchez pas à vous faire l'égal de ceux qui sont d'une condition supérieure" Dv. "Khidetu,
s'associer, symphathiser, etc." Lh. Cf. Lar (s.v. con): "Aitakidatu, hacerse compadre".  Patuz elkharrekin
kideturik ere / etsai nadukak halere! Gy 247. Arratoiñ yaunekin nere ustea laite / laster laitekela kide; / ezen ditu
beharriak / formaz guren iduriak. Ib. 219. Handiago direnekin, ez zaitezela kide. Ib. 92 (en este ej., al igual que

baten mende.
en el anterior, no es seguro que se trate del radical; podría ser sin más sust. kide). Zonbait [jainko zahar] bederen
Erromanoek ekarriekin kidetu eta berdindu zituzten. Lf CEEN 1973, 123. En DFrec hay 6 ejs.
 (Con compl. en instr.).  Alkarren aurka datozenak ea iritziz kidetzen ote diran alegintzea. EAEg 1-11-1936,
189. Eskubidez kidetzen diranen artean. Ib. 2-12-1936, 440.
2. Comparar.  Guziok oartuko ziñeteen, auzoko erdera oriik eta euskera kidetu balin badittuzue, askoz
ugarigo dela guree. Or LEItz 32. Ezta itz-sorta batekoak bestekoekin kidetuz ere, bai orde itzati bat bere
ondokoarekin. Ib. 44.
- EZIN KIDATUZKO (kh- Dv). "Incompatible" Dv.
kidetxo. "Compinche" Lar.
kideusteko.  Presunto equivalente.  Ezin daiteke [...] 'su' berdin 'erre'-rekin eta gure su-ri dagokion
georgierazko kideustekoak horixe, 'erre' alegia, adierazten du. MEIG VI 122.
kidoin. v. gidoin.
kiebra.  Quiebra.  Errixak eztabela biar perjuiziorik ez kiebrarik, da eztabela pagauko elektoriaren kulparik.
(Eibar, c. 1755). RIEV 1908, 732.
- KIEBRA EGIN. Quebrar. v. KILIMON EGIN.  Bilbon bankero bat, egin kiebra, eskapau Amerikara. Kk Ab
I 104. Egin kiebra ta bapez itxi zuri. Ib. 105.
- KIEBRA JO. Quebrar.  Kiebra jotzen baute're / bate etzait inportik. In Tx B 136. Kiebria juaz / taller txiki
asko / gaizki dijuaz. Auspoa 95-96, 225. Kiebra jo det orain ia. Auspoa 91, 54. Kiebra jo ezkero / kezkan da
ajolan. Insausti 271.
- KIEBRAN. En quiebra.  Paper barritsu batzuk gaur dabe zabaldu / Manuk bear dabela kiebran azaldu. AB
AmaE 231.
kiebro.  Quiebro.  Eta zaldi pusken batian gertatzen bazaizu zezenen baten adarra, bein tripan arkitzian
arrek emango dizkizu lanak. Ia nola egingo diyozun kiebrua. Alz STFer 119.
kiedo, kieto.  (Uso pred.). Firme; quieto. "Kieto erraiten da Santa-Grazin, gaztelaniaz duen ber zentzuan. Kiedo
erraiten dute Landa eta Aramitzeko biarnesek, ber zentzuan: 'trankil', 'segurtantxan'..." Casve (comunicación
personal). Cf. tbn. T. Uthurry (com. pers.): "Kiedo. Hitz hori gogoala jiten zait lehen entzünik. Zer erran nahi
dian? Ene üdürikoz: 'dudarik gabe', 'erran gabe', 'fermoki' (?), 'zinki' (?); 'avec assurance', 'délibérément',
'évidemment'".  Erran gabe doa, gañekoek beren kantoa, kiedo, etxeki diela. Herr 15-9-1960, 3. Gizon arriera
zen eta Jinkotiarra. Borogantxa, kiedo mezperetan zen, igante jin, igante joan eta botz bat bazian arhin eta
xahü. Herr 13-7-1961, 3. Ükho egin die gure Esperantxa bakhotxari, Jesüs Krixt Jaunari. Hau, kiedo, etxeki
ezazie, ahal ororek bizi pharitetan egon ziteie, ezi, funtsian, hanitx irusago biziko zide. Herr 14-2-1963, 3. Apo
tipi bat ikusi nuen, bide bazterrean, [...] pare parean kieto zegoela. PPer Harrip 14s.
kier. v. gider.
kiesku. v. kiosko.
kieta. "Guía" Izt.
kieto. v. kiedo.
kif.  Kif.  Ez al duzu armada hortan norbaitengandik, "oin-beltz" batengandik esaterako, kif-ik eskuratzeko
posibilitaterik idoro? Mde Pr 191.
kigne. v. zisne.
kihilla. v. kirilla.
kihilla. v. keheila.
kijera (Lar), kixera (Lar). 1. "Quijero, el lado de la acequia" Lar. 2. "Quijera, guarnición de hierro de la
baten mende.
cureña o tablero de la ballesta [...] kixera" Lar.
kijera. v. kikera.
kijotada. "Quijotada <-xo->, quijotería, kixotada" Lar. v. kijotekeria.
kijote. "Quijote <-xo->, hombre ridículamente serio, kixotea" Lar.
kijotekeria.  Quijotada.  Utz ditzagun Kijotekeriak, zentzartzeko ordua badugu-ta. MIH 209.
kik. "(G-to), te veo (voc. puer.)" A.

- KIKETAN. Asomando. v. kiriketa.  Ara, kiketan, Gorritikotik / odei gorriren adarra. "Asomando por la
parte de Gorriti". Or Eus 341.
1 kika (V-ple, G-azp-to). Ref.: A; A Apend; Garate RIEV 1935, 351. "Hipo de la gallina" A. "Hipo" A Apend.
a
"Hipo de personas" Garate 5. Cont RIEV 1935, 351. v. 1 kiki, 5 koka.  Kika etorten zaionari (G-azp). "A
quien le viene el hipo". A EY I 155.
a
2 kika. "(G-azp), ránula de gallina" Garate 5. Cont RIEV 1935, 351. v. 2 kiki, 2 kirika.
3 kika.  "(AN-gip), diente (voc. pueril)" Garbiz Lezo 98. Cf. VocNav: "Quicas, dientes (Baztán). [...] Se aplica
generalmente a los dientes de leche (Regata del Bidasoa)". v. 2 kiska.  Ia kika politak / non diran, ikusi! / Ez
al dizkirazu nai / kikak erakutsi? Iraola EE 1883b, 369. Bere kika zar aundi aiek erakutsiz [zakurrak]. Ataño
TxanKan 68.
kika. v. kikera.
kikara. v. kikera.
kikarraldo. "(V-m), costra de hielo" A. v. karraldo.
kikel.  (Palabra sin sdo. preciso. usada en fórmulas de juegos infantiles).  Doña, Doña Katona, kikel urde
manzana, tutulupes, tutulupes, ocho nueve San Andres. JAzpiroz 124.
kikera (V-arr, S; Dv, H, Foix ap. Lh; kh- L, BN), jikara (V-gip, G-nav; Lar, Añ, H (V, G)), kikara (V-gip; H),
jikare (Añ), kijera (AN-ulz; VocB). Ref.: Lh (khikera, kikera); Iz Ulz (kijera); Iz ArOñ (tirákaarixa); Satr CEEN
1972, 49; Totor Arr; Elexp Berg (kikara). 1. "Jícara <x->" Lar y Añ. "Tasse, coupe" Dv. "Petite tasse à anse où
l'on prend le café, le chocolat" H. "Jikara, txokolatea artzeko ontzitxoa (V-gip)" Urkia EEs 1930, 9. "Amalau
atzo eta amabost jikara, ondora arrimatzeko, bildurrez ikara" Iz ArOñ (s.v. tirákaarixa).  Tr. Documentado en
los textos desde mediados del s. XVIII. Hay kikera en autores septentrionales, kikara en un texto de Berástegui
del s. XVIII, y jikara en Cocinan y Noe.  Talaberazko onzi batera edo kikara batera (Berástegui, 1763). ETZ
129. Ene kikera betherik da. "Ma tasse". Arch Gram 16 (v. tbn. 162). Ematen zaio jikara bat ur. Cocinan 25.
Jikara erdi bat esne / baso ondorean. Noe 55. Kikera baten bethe kafe moldatzen du bere amarentzat. Barb Sup
18. Nun habil orai, Etxahun [...]? // Ez ote ditek gehiago, ontsa bazkaldurik, / kikera zolan kausitzen hire trufa
txarrik? Iratz 188. Durruty saltatu bera / lehenik agorrientera / ongi beterik kikera. Zerb Azk 104. v. tbn. Herr
17-8-1961, 4. Zendoia 201.
2. "Kikara, jícara, taza que sirve de aislante al cable en los postes de conducción eléctrica, teléfonos y
telégrafos. Eskolatik etxerakuan gure dibersiño bakarra arrika kikarak apurtzia" Elexp Berg.  Eskolako
kristalak autsi zituztela, posteetako kika bat bakarrik ez uan geratuko osorik, aiek zebiltzan bidean. Ataño
TxanKan 197. Hainbat okerkeria be entrenigarriak ziran guretzat... Halakoak ziran, esaterako, sasieskola
egitea, elektrizitateko kableen kikarak haustea. Baraia 177. Ugartetik Meñakako eliz aldera bitartean ez zan
izango haren harrikadak hartu bako kikararik. Ib. 60.
kikeraka, kikaraka.  A tazas.  Bataio-egunean / kikaraka anis / eta izena jarri / genion Extanis. Zendoia 35
(tal vez en este caso var. de kikarakada).
kikerakada, kikarakara (V-gip). "El contenido de una jícara. Se usa en el sentido de "un poco de líquido"
baten mende.
(bebida, normalmente)" Elexp Berg.
kikerakadatxo, kikarakaratxo (V-gip).  Dim. de kikerakada. "Gure aitta-zanak, basua luzatu eta bein baiño
geixaotan eskatze zeban: botaidazu kikarakaratxo bat ardao" Elexp Berg.
kikeraxka.  Dim. de kikera.  Ur benedikatu untzitzat, kikeraxka bat dugu. Prop 1893, 74.
kikerazpiko (Dv), kikera-azpiko (H).  "(Subst.), soucoupe" Dv.  [Kafia] ixuri nüen tilika tilika kikera
azpikoan. "Dans ma soucoupe". Arch Gram 162. Japones itxurekilako kikera eta kiker-azpiko pollitak ere
ateratuak zituen neregatik. Herr 17-8-1961, 4.
kik eta kuk.  Onomat. de croar.  Nik ez dakit zapoak ziran edo erreka zegoan bertan da igelak zeuden.
Illunabarrean ura ixtillua: kik eta kuk! BBarand 51.
kiketan. v. KIKETAN (s.v. kik).
kiketz. "(V-ple), hipo de la gallina" A. v. 1 kika, 1 kiki.
1 kiki. "(V-m), hipo de gallina" A. v. 1 kika.
2 kiki. "(V-m), pepita, tumorcillo que nace a las gallinas en la vena de la lengua" A. v. 2 kika.
3 kiki (AN-larr). "(Leng[uaje] infan[til]), diente" Asp Leiz. v. 3 kika.
4 kiki. "Kiki eiñ. En lenguaje infantil, jugar al escondite. Alkarri kiki eitten dabiz jolasetan" Etxba Eib.
- KIKI-GORDEKA. A hurtadillas.  [Gazteak] besta egunetan [...] iluntxean agertzen gira kiki-gordeka
plazarat eta bederazka dantzari lotzen. Herr 21-7-1966, 3. Ez gira "pixtolet ukaldien" beldur [...]. Eta are
gutiago ditugu maite, kikigordeka igorri aztapar ukaldiak. Ardoy Herr 4-7-1963, 4.
ki-ki.  (Onomat. del piar del pájaro).  Beren ondoan ki-ki ki-ki barre egiñaz olgetan edo jolasean [elaiak]
ikustea. A Txirrist 175.
kiki-kilo.  Cosquilleo (?).  Eta diru barik egoalako, ezertxo be ez eutsoen emon gura izan. Goseak kiki-kilo,
gero. Eta eskean asteko apaltasun gitxi. Alzola Atalak 50.
1 kikil (V, G ap. A; H). "Acoquinado, encogido, entumecido" A.  Kapote bagarik gaur otzak nauka kikill. AB
AmaE 219. Afrikan zear mauru kikillak doaz karraka. Ib. 445. Poza urrun bizi zait, / naigabeak urbil / biotza
orzaz dagokit / zimurtsu ta kikil. A CPV 470. Aizkorri zaarrak / [...] kikil biotza / eta laiñoa txapeltzat. A Txirrist
32. Bere aurtzaroan izakera kikil eta bildurkoia agertu eban. GMant LEItz 70s. Alatsu dagoz atso kikillak /
eleizako zokondoan / beste lagun bagakoan. Atxuta Mugarra (ap. DRA). Moabeko azkarrak dardar ta Kanaango
lagun guziak kikil. Ol Ex 15, 15 (Dv laztua, Ker kikildu, BiblE asaldaturik).
 (Uso adv., con reduplicación intensiva). Tímidamente, apocadamente.  Alako giza-tankeraz ta trumoi
antzeko itzaz izututa kikil kikil erantzun dio. EG 1953, 60 (ap. DRA).
- KIKIL EGIN. "Frissoner, trembloter du froid" H (s.v. kikiltzea).
- KIKILIK. (Estar, etc.) entumecido, encogido.  [Neguko txori bat legez] otzak kikillik, txio bat bere / egin
baga. AB AmaE 126.
2 kikil. "(V-m), cierta erupción de la piel" A.
3 kikil. "(V-arr-oroz), flor de maíz, de puerro" A.
kikila (BN-baig). "Dedo meñique" Satr VocP.
1 kikildu (Mg PAbVoc  A, Añ, Izt 13r, H (G), A Apend), kikindu (V-gip ap. A).  Acoquinar(se), apocar(se);
entumecer(se), encoger(se). "Muerto de frío, otzak kikildua" Añ (s.v. morir). "Frissoner, trembloter du froid" H.
"Acoquinarse, encogerse de vergüenza o achaques" A. "Desfallecer, desanimarse" Ib. "Aterirse" A Apend. v.
kokildu, kukuldu.  Tr. Documentado en algunos autores vizcaínos y guipuzcoanos desde principios del s.
baten mende.
XIX. Kikildu es la única forma atestiguada en los textos. En DFrec hay 5 ejs. de kikildu.  [Eulia] negua
datorrenean kikiltzen zera, ez zoaz maiko ogi apurrak biltzera. VMg 34. [Ez gaitu] neguko otzik gogorrenak
kikildu geiegi. Izt C 24. Otzak kilkildurik. AB AmaE 364. Tentazinoak etorten jakuzanean deslaiturik eta
kikildurik eta guztiz larriturik ez geratuteko. Itz Azald 187. Kikildduten da zeure aurrian. AG 2414. Euskalerri-
zaleok garai artan kikilduta bizi giñan, orduko gure egoitzari bizitzea esan aal balezaio. Ldi IL 133 (v. tbn. 27).
Etziran ordea orregatik kikildu jokalariak. Zenbat eta arerioa zitalago, orduan eta auzartsuago jokatu. TAg Uzt
223. Aren aurrean etzan berealakoan kikildu. Ib. 192 (v. tbn. 46). Egiñek ikaratzen ez dutena, ez dute kikiltzen
itz utsak. Zait Sof 65. Bilbora eltzean, etzan beldurtu, etzan kikildu. Alt LB 24. Iñoiz kikildu bako gizona / egi-
bideko gauzetan. BEnb NereA 129. Au ta guztiz be ez da kikiltzen / arrantzaleen biotza. Ib. 149. Kanaandar
buruzagi guztiak kikildu egin ziran. "Obriguerunt". Ker Ex 15, 15. Jakiturian ponposo jarri, / lan kontuetan
kikildu. Ayesta 127. Durango eta Gernikako triskantzak be ez eben kikildu, tinko jarraitu eban gudarien buru.
Gerrika 262.
 (V-m-gip ap. A; Mg PAbVoc, Izt 13r). (Part. en función de adj.). Apocado, acoquinado, cobarde; entumecido.
"Corto de carácter, anonadado" A. v. 1 kikil.  Premina, estura ta besterik ezin egiñak sendotu daruaz bildurti
ta kikildubenak. Mg PAb 207 (VersBasc 10 beldurtienak). Erbestetasun, igaroten ain gatxa bijotz kikildubentzat.
Ib. 206. Soldaduai euren esku kikilduetatik euren armak jausi eragiteraño. Itz Azald 46.
 Leio txiker ta gela sostorreko oe iguingarriari agur egiñik, ango aize kikilduaganik urrun. Erkiag BatB 203.
2 kikildu. "(V-och), florecer el puerro, el maíz" A.
kikilgarri. "(G), qui donne, est propre à donner des frissons accompagnés d'un léger tremblement: il se dit
seulement du froid et est d'une usage peu fréquent. Hotz kikilgarri, froid qui donne le frisson" H. Cf. kikilkor.
1 kikili. "(V-ger-ple), a horcajadas" A.
2 kikili. "Var. puérile de kikera, tasse" Lh.
3 kikili. "(L, BN, S), chatouille" Lh. v. 1 kilika.
4 kikili. "(Voc. puer.), nata de la leche. Kikilia gustatzen al zaizu?" Gketx Loiola.
5 kikili. v. kikiri.
kikili-kakala. "Kíkili-kákala etorri, venir con dificultad, vacilando" Iz ArOñ. v. kikili-makala.
kikilikatu.  Azuzar, tentar. v. kilikatu.  Gure Crauko landetxean gurasoekin zorioneko naun eta beste
deusek ez neon kikilikatzen. 'Il n'est rien autre qui me tente'. Or Mi 35.
kikili-makala (V). Ref.: A; Elexp Berg. 1. (Vivir, andar...) precariamente, a duras penas. "Sostenerse a duras
penas" A. "Etxian danak gripiakin, neu be kikili-makala, aura zonan aura" Elexp Berg. v. kikili-kakala, kikili-
mokolo.  Kikili-makala bizi dala [...] txanpon xixtrin batzuk luzatzeko ez geralarik. EG 1954, 206. --Juana
Egiguren'en al'ezta? --An dabil kikili-makala. --Ondoezik beraz? --Ez du gauza aundirik, baiña umea azteko ere
aultxo aukeran. NEtx LBB 35. 2. "(Vc), andar con impertinencias, mostrarse descontentadizo" A. 3. "(B),
cosquilloso" A. 4. "(V-m), embrollo" A.
- KIKILI ETA MAKALA. (Andar) delicado, flojo (de salud).  Bakigu bere danok urteokaz Paula / Kikili ta
makala beti dabillala. AB Olerk 428.
kikili-mokolo. "Indispuesto" A DBols. "Pachucho. --Nola dabil, nola dago zure semetxoa? --Oraindik makal
txamar, ten-tenian egon da eta oraindik kikili-mokolo dago. Laster asiko da jaikitzen" (AN-gip). v. kikili-
makala.
kikilixtatu. Tentar. v. kikilikatu.  Ontsa ase eta bazen dantzari, zonbait adina ere ahantzirik arras
kikilixtatuak. Herr 1-10-1970, 6.
kikilkor.  Que acoquina. Cf. kikilgarri.  Aren gogoko bildur kikilkorrak ez dautso izten erabagirik artzen.
Larrak EG 1958, 336.

baten mende.
kikiloi. "(V-gip), molleja" A.
kikiltxaitu. Neol. de Arana Goiri, creado en 1887.  Anonadar(se), acoquinar(se). v. kikildu.  Kikiltxaitten da
zeure aurrian / neu-bekokija / dakusalako adi zeurian / euzkel-euzkija. "Anonádase mi frente en vuestra
presencia". AG Euzkadi 1912, 286s (ap. NeolAG; cf. AG 2414, que corrige kikildduten).
kikilu. "(V-arr), cogollo" A. "Kikillu, tallo, púa central de las plantas" A Apend.
kikimako. "(V-al, G-to), recodo de camino" A.
kikimera (V-ger), kikumera (V-ger). Ref.: A; A Apend (kikumera).  "Voltereta, vuelta cabeza abajo" A.
"Zambullida" A Apend.
- KIKIMERA EGIN. "(V-ger), zambullirse" A.  Ta ondure yueten badie be... kikimera eiñdxe atra-akotaz. Ort
Oroig 25.
kikimeratu, kikumera (V-ger). "Kikümera, zambullirse de cabeza en el agua" Ort Voc.
kikin. "Chiquillo (AN-5vill)" A Apend.
kikindu. v. 1 kikildu.
kikiri. "(G-azp), aire viciado" A.

- KIKIRI-USAIN (V-m, G-azp (+ -usai)), KIKILI-U. (V-gip). Ref.: A (kikiri); Etxba Eib (kikili-usain). "Olor
hombruno, olor de aire viciado" A. "Tufillo de las habitaciones no ventiladas. Etxe onetan, kikili-usaiña ez da
falta" Etxba Eib.
kikirika. "Vasijitas para ungüento (lapiko)" A Apend.
kikirikai. "(L), cri de basque" H. v. kikizai.
kikiriki (Lar, Añ, H), kikirriki (V-m ap. A). "Quiquiriqui" Lar y Añ. "Chant de coq" H. "Canto de los pollos"
A.  Oilar, oilanda, oilaxko / oro hasi direneko: / ku ku ru ku, ko ko ri ko / ke ke re ke / ki ki ri ki. Ox 105s.
Oillarrak esnatuta / zuan kikiriki, / ama Joxepa Antonik / atia iriki. MendaroTx 282.
kikirio. "Erizo" A, que cita a Iztueta. v. kirikio.  Erbiñurea, [...] kikirioa edo trikua, basakatua [...]. Izt C
191.
kikirista. 1. "(L-sar-ain, BN-baig), cresta" A. 2. Bazter-herri hartan, aldiz, arrotz kikirista batzu baizik ez
duzu ikusiko zangoen gainean musikarekin zirurikatzen. JE GH 1932, 400 (DRA traduce "orgulloso").
1 kikirriki (Vc, Gc ap. A). "Multicolor, abigarrado. Zuri ta gorri ta kikirriki, blanco y rojo y abigarrado (es
cantinela popular)" A.  [Gizonezkoak] ikustea apainduak, aiñ garbiro ta txukunki, txuri ta gorri ta kikirriki. Izt
C 254. Oiala kolore hanitzetakoa edo kikirrikia. GH 1927, 394. [Platonek ludia] bizi, nabar, ximen eta izpildun
agertuko digu, dana zuri, gorri ta kikirriki ikusten baitu. Zait Plat 48.
2 kikirriki. v. kikiriki.
kikirrikika. "(V, G), cierto juego de niños" A.
kikisai. v. kikizai.
kikixkatu. "Kikixkatü (S), épier par une fente, un trou de serrure, etc." Lh.
kikizai (BN-mix-bard ap. A), kikisai (Dv (BN-bard)), kikiza (Lh). "Relincho humano, grito de alegría,
antiguamente de desafío" A.  [Gazteak] bazaukaten bazterretan haro, kikizai, irri, khantu, dantza eta bertze.
Herr 20-9-1956 (ap. DRA).
baten mende.
- KIKIZAIEZ. "Relinchando" A.
kikizari. "(Hb), qui pousse l'irrintzina" Lh.
kiklope. v. ziklope.
kikne. v. zisne.
kiko. "Guasen kiko, sentado sobre los hombros con los pies adelante. Arre kiko, idem." Iz ArOñ.
kikoloka.  Balanceándose, tambaleándose. v. kili-kolo.  Aize izugarriaren menpe [...] mastatantaiak

kikoloka. Erkiag Arran 78.
kikomiziuka. "Juego de la gallina ciega" Deen I 425.
 kikorika. v. 1 kokoriko.
kikorte (AN-araq ap. BEcheg Nombr 187).  Espacio intermedio entre casas. v. etxekarte, belena.
kikoso. v. kukuso.
kiku egin. 1. Acechar, espiar.  Atadijan ostendu zan, andik kiku egitteko. Otx 171. 2. Huir. 
Jaungoikuari kiku egin nai (iges egin) / deabruaren lanetan. And Egun 134.
kikumera. v. kikimera.
kiku-miku. "Cache-cache" T-L.
kikunbera. "Algo que está por caerse" (V-ger). Cf. kikimera.
kikura-bikuraka (V-m ap. A). "Juego del escondite" A. Cf. A EY IV 336: "Yolas bat geukan Lekeition. Batek
lo egin bear izaten eban, besteak urrunduten ziran artean. Lodun nor izango zan yakiteko, esamaña irrigarri auxe
gerabilen: kikura bikura lakirikon, sinko binko un kapon".  Ill onen amairutik amalaurako gabian izarrak
kurika (kikura-bikuraka esaten dabe beste batzuk) ibilliko diriala! A Txirrist 136.
kikurruko. v. 1 kukurruku.
kila. v. 1-2 gila.
kilako. "(Git.), queso" A. v. kial.
kilalo (Lh).  (Git.). Frío. "(Boh.), air froid" Lh. Cf. VocBoh 107: "Neige, kilalo".  Pindro dantzariz
tetxalitzen zen, / haize khilaloz txokiak upre [='las faldas levantadas por el viento frío']. Mirande Igela 28 (en la
ed. de Po 83 khilaoz, sin duda errata).
 kilao. v. kilalo.
kilari. "Titilación, kilaria" Lar.
kilarra. v. ginarra.
kilate.  Quilate.  Esku-atzaparretan / urrezko eraztunak, / brillantiekin emezortziña / kilateko astunak.

MendaroTx 246.
kildo-amarra. "(G-azp), centolla, cangrejo mayor" A.

baten mende.
kili (V-ple-arr-m, B; Mic 6r, Lar, Añ; kilia det. H), gili (V-m-gip, L, S), kiri. Ref.: A (kili, gili); Iz ArOñ (gilixa).
 Tr. Documentado en Moguel, Zavala, Azkue y autores vizcaínos del s. XX, principalmente en la expr. kili(-
kili) egin. Es más frecuente la forma con reduplicación. Moguel, Azkue y D. Agirre emplean la forma gili, que
tbn. se encuentra en sendos ejs. de Euskal Esnalea y Jaungoikozale Egutegia. Hay kiri en Otxolua y Erkiaga (en
éste junto a kili-kili).
 Cosquilleo, cosquillas. "Por lo menos en V se usa más repetido: kili-kili" A. "Gílixa xakok, tiene cosquillas" Iz
ArOñ. v. kilia; cf. hazkilia.  Sorbalda inguruko gilia baeukan. A Ezale 1897, 340a. Kili arin aura. 'Aquel
ligero cosquilleo'. Gand Elorri 24. Kili gozo ori. 'El dulce cosquilleo'. Ib. 130. Kantu-kili legun. 'Sabrosa
invitación al canto'. Ib. 217. Elastiku garratzagaz marruskatu [...] eban, arpegiko azalean kiri ta ikutuera
minberea sentiduaz. Erkiag BatB 45.
- KILI EGIN (Mic 6r, Lar), GILI EGIN (V). Ref.: A (gili e.); Iz ArOñ (gilli e.). Hacer cosquillas; (fig.) tentar.
"Cosquillar, hacer cosquillas" Lar. "Gilli eiñ (?), hacer cosquillas" Iz ArOñ.  [Gabijaren otsak] ez deutsa
gillirik egiten olagizon lotan dagozanen belarrijai. Mg PAb 130. [Mats-orriak] kili egiten deutso, / kili bizia
[basauntzari]. [...] / Ta [...] / dator bina yatera / edo geiago. Zav Fab RIEV 1909, 28. Gorputzari baruak gili
egiten dautsalako, barua itxi bear bagendu, agur Garizumea. A Ezale 1897, 79. [Zakur zarrari] kili dagitso /
katutxo jaioberriak. "Udazken abestia" (ap. DRA).
 (Con adj.).  Arriaren zanburruneak belarrietan gilli sakona egiten eban. EEs 1923, 63.
- KILI ETA KILI. Haciendo cosquillas, tentando.  [Mats-orriak] kili egiten deutso, / kili bizia [basauntzari]. /
[...] Kili ta kili gero / deutso ekiten / mats or[r]iai. Zav Fab RIEV 1909, 28.
- KILI-KILI (V; Añ; gili-gili V-gip). Ref.: A; A Apend; Etxba Eib; Elexp Berg. Cosquilleo, cosquillas (sdos.
prop. y fig.). "Cosquilleo, rasquera. Iztarriko kilikilixa darabitt aspaldi onetan" Etxba Eib. "Egundoko kili-kilixa
dauka Milak" Elexp Berg. Cf. VocNav s.v. quiliquili.  Katai batek emoniko gili gilia langoxea eukalakoan,
eskuaz kokota igortzi [eban]. A BeinB 91. Estarriko gili-giliz sorturiko estula erraz erraz kentzen da.
Jaungoikozale Egutegia (ap. DRA). Beiak isterra jaso ta kilikili antza edo ostiko gurea agertzen ba dau, edurra
laster da. Karmengo Ama Egutegia 1952, 111 (ap. DRA). A zelako killikillia eroian kolkoan gure morroskoak
bere abira bidean. EG 1956 (1-2), 22. Kili-kili bat baerabillan kolko barruan... gozoagoa! Bilbao IpuiB 142 (v.
tbn. 230). Jendea urduri yegoan, kolkoaren kili-kilia gorde eziñik. Ib. 268. Kili-kili onek ia barre [eragiten
eutson]. Ib. 127. Peruk barre eragiteraiñoko kili-kiliak eukazan barruan. Ib. 44. Gurari barrien kili-kilia
kolkoan ebala, zerbait esan bearren edo, egoan. Erkiag BatB 78. Diruaren almenak eta kilikiliak gizonagan
eratzen dauan naikeria ta arrokeria. Ib. 138. Baña neu be bere antzeko, eta kili-kili. Eta erdi baiezkua legez
emon neutsan. Gerrika 238.
 Baiña ez uste Pintok poz-kili-kiliz eukanik kolkoa. Bilbao IpuiB 64.
- KILI-KILI EGIN (V-ple-arr-m-gip; gili gili e. V). Ref.: A (kili, gili egin); A EY III 267; Iz UrrAnz y ArOñ
(giligili); Etxba Eib; Elexp Berg. Hacer cosquillas (sdos. prop. y fig.). "Giligili itten xako, se le hacen cosquillas"
Iz ArOñ. "Kili-kili eiñ zetsan, eta ezin egon izan zan algaraz barre eiñ barik" Etxba Eib. Cf. VocNav: "Hacer
quili quili: hacer cosquillas (Zona N. O.)".  [Alkondaria] latza dago, gilli gilli egiten deust. Mg PAb 117.
[Janzkijak] kilikili egiten eusten gorputzian. Enb 176. [Kumak] pikuaz kiri-kiri egitten yabilttaz ipermamiñian.
Otx 139. Ta betekadearen itxaropenak kili-kili egiten eutson urdaillean. Bilbao IpuiB 127. Itxaropen-izpi batek
egin eutsan kili-kili kolko barruan, barre eragiñaz. Ib. 222. Kilikili bizia egiten dit beatzean mantagorri batek.
Txill Let 65. Kili-kili egiten eutsan aragian bere [...] izena mutikoen ao-miñetan ezarri naiak. Erkiag BatB 36 (v.
tbn. 115). Lasto mehe luze bat sartu [...] kirkirrari kili kili egiteko. Osk Kurl 106. Baña bidian kili-kili egin
eustan eta pago andixan azpixan jarri, eta zabal-zabal ipiñi nituen amazortzi bost duroko. A zan edertasune!
Gerrika 38.
 [Soñuak] belarrietan gili gili gozo bat egiten ebala. Ag AL 104.
- KILI-KILI ERAGIN. Hacer cosquillas, producir cosquillas.  Irabazi egingo ebalakoak [...] kolko-barruan
kili-kili eragiten eutson. Bilbao IpuiB 32 (v. tbn. 10). Kili-kili eragion kolkoak gure Erramon gaixuari. Ib. 75.
- KILI-KILIZKO. (Adnom.).  Ta umetxo areik aurrean eukiteak kili-kilizko zer bat egiten eutson urdaillean.
Bilbao IpuiB 213.
kiliatu. "Chatouiller, produire un chatouillement sur le corps par attouchements légers et répétés" H. v. kilikatu.
kilibera (V), gilbera (V; Mg PAbVoc, Mg Nom, Añ), kilipera (G-azp), kiliabera (H), gilibera (V), gilibare (V-
gip). Ref.: A (gilibera, gilbera, kilipera); A Morf 192; Iz UrrAnz (gilbéria), ArOñ (gilibera, gilliberaak,
gillibaria).  Cosquilloso. "Gilberia, cosquilloso" Mg PAbVoc. "Gilíbera, giliberia da, es propenso a
cosquillas" Iz ArOñ. v. kilikabera, gorpuzgili.  Eneban uste, adiskidea, orren gilbera ta gupera ta minberea
ziñeanik. Ezale 1897, 150b. Denpora luzea baño leen, an agertuko zan atzekoz aurrera grillu baltza, bedar
meiaren ikutu gilberaak jasan eziñik. Erkiag BatB 36.

baten mende.
kilidun (H), kiliadun (H), gilidun (H; -illi- H). "Gili-, killi-, gilliduna, chatouilleux. S'emploi au phys." H (s.v.
kilika-).
kilidura (-illi- H), kiliadura (H), gilliadura (H). "Killidura: 1. au phys., il exprime un chatouillement dont la
sensation est légère. 2. au moral [...] chatouillement, une impression peu vive" H (s.v. kilikadura).
kilifro. "Kílifro!, qué libro (?); grito que se da en el juego de kilífroka" Iz ArOñ.
kilifroka (V-gip ap. Iz ArOñ).  Nombre de un juego infantil. v. kilifro.
kiligarri, kiliagarri (H). "Chatouillant, qui peut chatouiller. Il s'emploi au phys. et au moral, aux sens de kilika"
H. v. kilikagarri.
kiligrama.  Movimiento rápido (?).  Baloi txuri-beltz pinto / aren kiligramak, / iñun gorde eziñik / ark zituen
lanak! Zendoia 152.
1 kilika (SP (-ll-), Ht VocGr 373, Dv, H).  Tr. Documentado como adjetivo en Etcheberri de Ziburu, Pouvreau,
autores septentrionales del s. XX y Orixe; como sustantivo se encuentra en Maister (único en emplear la var.
gillika), en un ej. de Eskual, Lafitte y algunos pocos autores meridionales del s. XX. I (Adj.). 1. Susceptible,
quisquilloso, puntilloso. "Chatouilleux, frétillant, nihon ezin egona" SP. "Impatient" Ht VocGr. "Chatouilleux,
sensible, irritable" H. v. kilikabera.  Den penarik laburrenaz hainberze aiz khillika / non ihesitan baitoa [...] /
zer egiñen duk [...] / ardiasten zaikenean fin gabe gaztigua? EZ Man I 115. Zeren hain khilika, minbera eta
sentikor direnak bere aiphamenaren gainean [...]. SP Phil 223. Eskuara hoin uzkur balin bada eta kilika, apezek
dute hortaratua. JE Bur 100. Gizon prestua osoki izanagatik, frango kilika zen bizkitartean eta kitzikatu gabe
bere ulitxekin utzi beharra. Barb Sup 146. Gizonen laudorioez den gutienik ez da kilika. Leon Imit I 2, 1 (SP eztu
atseginik hartzen munduko laudorioez). Bere abertzaletasunaren bezain sinhestearen gainean kilika baita
[eskualduna]. GH 1932, 484. [Hameka amodiozko kantu franko ausartak heldu dira,] jendea orduan orai baino
arruntago baitzen [...] egungo egunean ez bezain kilika eta minbera. Lf ELit 104. Zuen ofizioko ez dela guriegi
behar diok eta nik zioiat: Ez eta ere kontzientziez kilikegi. Larz Senper 24. Kapitan beldurgabea, bainan
kontzienzia ez hain kilika. "Peu chatouilleuse". Ardoy SFran 153. Bazen Hazparnen jaun aberatx ongi egilea
bainan huts-egin errexa. Makear batek erraiten ohi zuen jaun hartaz: "Behi esneduna, bainan kilika!" Egunaria
7-7-1971 (ap. DRA).  (B ap. Izeta BHizt; VocB). "Cosquilloso" VocB. "Zein kilike zaren" Izeta BHizt. 
Gorputz osoa kilika dute; / aientzat non da zaldunik? "En todo su cuerpo sienten las yeguas un cosquilleo". Or
Eus 178. Gazteak larrua kilika du eta biotza beratz. Larz Herr 21-3-1968 (ap. DRA).
2. (B; VocB). Ref.: Izeta BHizt; Gte Erd 303. Poco firme, inseguro, movedizo. "Movedizo, cosquilloso" VocB.
"Ortz hau franko kilike dauket" Izeta BHizt. "Kilika da silla (B)" Gte Erd 303. v. kili-kolo, koloka.
II (Sust.). 1. (Lar, Añ, Dv, H (+ -ll-)), gilika (L ap. Lh). Cosquilleo; (fig.) excitación, inquietud. "Cosquillas"
Lar y Añ. "1. chatouillement, impression [...]. Kilikak, kiliak, kilimelak eragiten du irri, bainan gehiegi kilikatzen
bada irria ezta atsegin. 2. [...] Onerako, gaitzerako kilika, excitation intérieure au bien, au mal. [...] Nehork
arbuio den ttipiena egiten badaut, berehala barneko kilika bat eraman nahi nau gogorki ihardukitzera, [...] une
irritation intérieure" H. Cf. VocNav s.v. quilicas.  Zeren [...] nahikünten gillika gaixtuetzaz hañ betherik
zaudian. Mst IV 7, 2. Gau hartan nehok guti lo in du Zaron, barneko kilikaikilan. Eskual 11-12-1908, 3. Kilika
orien bildur al aiz? [...] Ni bezala ibilli bear bai u [...] ausin minduetan oñutsik! 'Le chatouillement'. Or Mi 23.
Begira ezazu [...] ene gogoa eta gorpitza bekhatuen siratxetarik, debruen gilliketarik. GH 1933, 328. Xinaurri-
kilika, begi, sudur-zilo edo ezpain-bazterretan. Lf Murtuts 26. Zerbaiten zirika barri, kilika bigun, ezezaguna
orduraiño [oartzen ebalarik biozpean]. Erkiag Arran 83. Berez gai zarra izan arren, berriaren axkurea ta kilika
somatuko duzue [...] euskeraz irakur badezazute. Zait Plat 3. Baitzuen, denaden, gutarik batek bederen bere
kontzientziako kilika. Larre ArtzainE 30.
2. "Disposition à vomir, nausée. Lehenik heldu zaizkit kilika batzu eta laster goiti eragiten dautet, [...] des
soulèvements d'estomac" H.
- KILIKA EGIN (Añ). Hacer cosquillas; excitar, tentar.  Badakigu alargun gazteek [...] gizonen lizunkeriari
kilika egiten diotela. Mde Pr 173.
- KILIKA ERAGIN. Excitar, impresionar.  Begiratu arek [...] etzion araingo kilikarik eragin. TAg Uzt 32.
2 kilika, gillika.  Haciendo cosquillas; (fig.) tentando.  Mando Eulija [...] / beti beti jabilkola / gillika tripian
/ mandua ostikoka / imiñi artian. DurPl 81. Osatu zan belarri motzekoa / ta kilika eukan lengo soloa. [...] / Boa
geldi geldi solo maitera / [...] artoz asetuteko atseginez. Zav Fab RIEV 1909, 30. Patarraren buruan hantxet
dugu haitza / zahar ta xut egoki lanoer kilika. Iratz 51.

baten mende.
kilika. v. 1 kirika.
kilikabera (L, BN, S; SP, Urt I 436, Dv, H (+ -ll-)), gilikabera (L-ain; H). Ref.: A (kilikabera, gilikabera); Lh.
 Quisquilloso, susceptible; cosquilloso. "Chatouilleux, impressionnable, sensible, susceptible" H. Pouvreau y
Azkue citan a Axular. v. 1 kilika, kilibera, kilikor.  Lehenbiziko erremedioa da [...] bere buruarekin gogoeta
egitea ea haserrekor denz, hiros denz [...]. Kilika bera bada, pairu gutitako bada [...]. Ax 286 (V 191; ed. 1864,
111 gilikabera).
kilikaberatasun (L, BN, S ap. Lh; H). "Qualité de celui qui est chatouilleux, sensible, etc." H.
kilikadun (L, BN, S ap. Lh; H). "Chatouilleux. S'emploi au phys." H.
kilikadura (L, BN, S; SP, Lecl (kh-), Dv), gillikadura. Ref.: A; Lh.  Cosquilleo; excitación. "Haragiaren
kilikadura, chatouillement de la chair" SP. "Excitation" Lecl. "1. au phys., il exprime un chatouillement dont la
sensation est légère. 2. Au moral [...] chatouillement, une impression peu vive" H. v. kilikamendu.  Ea [...]
nola garaitzen zituen haragiaren tentamenduak, gutiziak, kilikadurak. Ax 368 (V 242). Ian edanean [...]
haragiaren plazer hartzeko gutiziak [...] kilikadurak pitzten eta egiten dira. Ib. 409 (V 266). Haragiaren
kilikadurarik edo mobimendurik [sentitu]. He Gudu 109. Bere boza, den gutieneko barneko kilikadurarik gabe,
tzarrenenarekin bat [eman]. HU Aurp 144. Eskalanpuak eskitan, harritxintxolen gillikadüraren axolik gabe,
lauhazka hartzen dü. Mazéris GH 1932, 506.
kilikagarri (Urt, H (+ -ll-)), gillikagarri (H).  Tentador; atractivo. "Blanditus, quillika hitza, hitz killikagárria"
Urt III 357. "Chatouillant, qui peut chatouiller. Il s'emploi au phys. et au moral, aux sens de kilika" H.  Tr.
Documentado en Etcheberri de Ziburu y algunos autores meridionales modernos. Kilikagarri es la única forma
documentada en los textos.  Usain onak arbuiatzak, fiñ, killikagarriak. EZ Man I 16. Txorialdi yostalaria [...]
irrixtaka amiltzen itzul-irauli kilikagarrietan. '[La fôlatre multitude] faisait [...] culbutes sans pareilles, [...] mille
belles roulades'. Or Mi 23. Apain eta kilikagarri zijoazen neskatxak. TAg Uzt 226 (v. tbn. 192). [Libe] ikusiago
eta maitagarriago ta kilikagarriago. Ib. 285. Onelako ikusgai kilikagarriak giza-kolkoari eragin oi dioten biotz-
ikarari eutsi eziñik. Ib. 94. Ixilpeko gauzak izan oi dira kilikagarrien. Ib. 8. Edertasun goxoenak, xamurrenak eta
kilikagarrienak. Sorarrain Lili 87. Gorri-zuri gozoa iñoiz ez dut sentittu gaur bezin garbi ta kilikagarri. Txill Let
32.
 Estimulante.  Geienetan kanpotik datorren erasoa ta jazarra zirika ta kilikagarri zaie [erriai], geiegizkoa,
au da, erabat zapalgarria ez ba da. Lab EG 1958 (1-2), 75.
 (Precedido de gen.).  Begien kilikagarri da. 'Votre livrée tente la vue'. Or Mi 44. Ain garbi ta begien
kilikagarri dago [...] galartzu urdiña. TAg Uzt 93. Begien [...] agosapaiaren kilikagarri. "Illecebrosis". Or
Aitork 43.
kili-kala.  Vacilante, poco firme. v. kili-kolo.  Orai, bere ozkan, kili-kala, ez jakinki norat itzul, bihozkatua
eta izitua. SoEg Herr 16-4-1959, 1.
kilikaldi (L, BN, Sc ap. A; Dv), gilikaldi (Sc ap. A). "Chatouillement" Dv. "Rato de cosquilleo" A.
kilikamendu (Urt IV 308, Hb ap. Lh).  Cosquilleo, excitación. v. kilikadura.  Batzutan tentazionearen
ondoan berehala zenbait atseginazko khilikamendu sartzen zaiku kasik akorda gaitezin baino lehen. SP Phil 448
(He 452 kilikamenduz). Tentatua gurikerien kilikamenduetarik sortzen eta borthizten diren bizioen partetik. He
Gudu 194.
kilikaño.  Dim. de 1 kilika.  Bigarren lausengua aditu ondoan, Gaxuxak senditzen du bere bihotz-zolan
halako kilikaño ezti bat. Zub 106.
kilikari (L, BN ap. A; SP, Lar, Lar DVC 281, Dv). 1. Que hace cosquillas; (fig.) excitante, tentador,
provocador. "Qui chatouille" SP. "Apetitoso manjar, kilikaria, zalegarria" Lar. "Que hace cosquillas, apetitoso"
Lar DVC 281. "Excitador, tentador" A.  Zu neska gazte [...] / gautegun or zabiltz ergel / kilikari, txoraturik.
Satarka in Onaind MEOE 857. Bioz-kilikari zerion irri-murritza zan. "Titillato corde". Or Aitork 50. Biotzean
alako zarradatxua, zirkin edo zotin kilikaria egin [eutsen neskatillak]. Erkiag BatB 135. Opari ta eskain
kilikariak egiñaz, zirikatu ta limurtu oi zituan. Ib. 18. 2. "(G-goi), cosquilloso" A.

baten mende.
kilikatasun. Figura en SP, sin trad.
kilikatsu (SP  vEys), gilikatsu (L ap. A, s.v. gilikabera).  Cosquilloso.  Ni lotsatuago ta nere barrena egia
iakiteko kilikatsuago. Or Aitork 130.
kilikatu (SP, Urt I 165 (kh-), VocBN, H (+ -ll-)), gilikatu (-ll- S ap. Lrq; Lecl, H; -ll- Gèze, H), kilika (V-gip-al,
AN-erro, L ap. A).  Tr. Documentado al Norte desde Leiçarraga en autores de todas las épocas, principalmente
para la primera acepción; al Sur lo emplean Beovide y algunos autores del s. XX. La forma gil(l)ikatu se
encuentra en textos suletinos (aunque killikatu en Archu).
1. (Aux. trans.). Tentar, excitar, incitar. "Solas hunek halako maneraz khillikatu du non [...]" Urt I 165. "Au
moral, exciter à, engager à, flatter, causer de la complaisance" H. "Incitar, azuzar" A. El ambiguo "chatouiller"
de Pouvreau, VocBN, Gèze, Lécluse y Larrasquet podría corresponder tbn. a la segunda acepción. v. kilimatu. 
Bihotza kilikatzen eta inzitatzen duten guthiziéz. Lç Ins D 8r. Plazer da haragiak kilikatzen zaituenean, berehala
zeure desiraren konplitzea. Ax 480 (V 310). [Haragia] tentatzeko eta killikatzeko. Ib. 340 (V 226). Haur da nik
nahi nukeien gauzetarik bat, ene enseiu aphur hunek kilika zinitzan eta gutizia bertze enseiu hobeago baten
egitera. Ib. 19 (V 10). [Zeuen alferkeriak] horrela kilikatzen eta mintza arazitzen zaituztezate. Ib. 27 (V 15).
Zenbait banaloria suerte heldu baliz gure kilikatzera [...]. SP Phil 205 (He 207 kilikatzera). [Bigerren amorioa]
da arimaletan sortzen dian zalegarria khoietara edo beharretara gilikatzen dütiana. Egiat 207. Maithatuz kilika
diotzoten beharriak solas agradagarriez, bilhatuko dute beren deseoen araberako irakhastaile oste bat. TB 2
Tim 4, 3 (He beharriak kilikatuko daroztenak). Bizia laburra da; handiratasunek sasia diroten baino gehiago
kilikatzen dituzten lehiak. Dv Telem 87. Irabaziaz killikaturik. Arch Fab 235. Goseak kilikaturik. Gy 160.
Deusek ez du bihotza hala kilikatzen / nola yaio tokiak. Hb Esk 17. Kilikatzen dituzte bihotzak eta llulluratzen
izpirituak. Hb Egia 84. Onrak eta itz leunak kilikatzen dute birtutia. Bv AsL 197. Naiz noiz-ere bait denaz
onratua izango zala aditziak zerbait biotza kilikatu. Ib. 28. Heien alde boz-emaiteak [...] barnea kilikatuko ez
dion gizona. HU Zez 195. Batixta, nahiz Parisez guti kilikatua, [...] gogoaren kontra, irri zuri batekin ihardesten
dio: [...]. Barb Sup 130. Bainan baso-beretik edateak kilikatzen daie barnea. JE Ber 56. Heñ hortan gillikatürik
[...] eztie deuse egiten ahal hiru eritarzün horien bihotz harietarik jauzterazteko. GH 1931, 468. Mutil arekiko
ibilliak kilikatzen zioten biotza. TAg Uzt 258. Nork esan [...] gure ikusnaiak [...] nolako purtzilkerietan
kilikatzen gaitun eta zein maiz erortzen geran. Or Aitork 290. Nere kordea kilikatu ta iratzarri du xamurtasun
zoragarri arek. Txill Let 69. [Sentimentuak] kilikatzen gaitu zorion-miñaren bidez. Ib. 136. Nahiz ez Azkaine ez
azkaindarrak ez dituen naski hainitz kilikatzen Euskaltzaindiak [...] erran dezagun bi hitzez zer den. Zerb Azk 27.
Aitortu behar dugu [...] ez gaituela hanbat kilikatzen, ez eta biziki inarrosten. Lf ELit 126. Zitroin lore usain
batek buru muinak kilikatzen zaiztan. JEtchep 64. Hego-alde lehorrak ez zuen gehiegi kilikatzen. MIH 273.
Darion arrotz-usaiak kilikatzen ditu gure zentzu-adimenak. MEIG I 143.
 (Aux. trans. e intrans.). Excitar(se), alterar(se), encolerizar(se). "Causer, éprouver de la crainte, de la colère.
Zuen larderiek ez naute kilikatzen [...], vos menaces ne me font pas peur [...]. Begirauzue, kilikatzera gehixago
heldu banaiz, zehatuko zaituztet, [...] si je viens à ... fâcher un peu plus" H.  Emazte haren aldetik iragaiten
zela, kilikatu zen, ernatu zen, linburtzen hasi zen. Ax 388 (V 254). Berehala linburtzen eta kilikatzen naizela,
errea naizela [...], den okhasinorik ttipiena [...] gorrotatzeko [...] asko dudala. Ib. 287 (V 192; v. tbn. 350 (V
232)). Ordukotz kilikatua, Mandarinak salhataria makhilaz jotzerat eta despendioen egiterat kondenatu zuen.
Prop 1893, 62.
 (Aux. intrans.). Inmutarse, preocuparse.  Ontsa kilika ahal dire bada andre heien arimaz, heien ohoreaz ala
jazko haizeaz! HU Zez 105.
2. (G, AN, L-ain, BN-baig, Sal, R; Volt 61, Lar, Añ (s.v. cosquillas), Dv, H, VocB), gilikatu (L, S (+ -ll-)),
kiliketu (AN-ulz, B), kilika (Deen I 416). Ref.: A (kilikatu, gilikatu); Alth Bot 5; Satr VocP (kilikatu); Iz Ulz e
Izeta BHizt (kiliketu). Hacer cosquillas. "Cosquillar, hacer cosquillas" Lar. "Buscar la paja en el oído, es buscar
fácilmente ocasión para reñir y hacer mal, belarria besteri kilikatu" Ib. "Chatouiller, titiller" Dv. "Chatouiller,
produire un chatouillement sur le corps par attouchements légers et répétés. Eztira haur xumeak behar kilikatu"
H. "Hacerlo movible, cosquillosa o cosquillas" VocB. "Hurgar, excitar, hacer cosquillas" A. "Ori ezta kilikétzen,
a ése no le hacen cosquillas" Iz Ulz. "Kiliketu ginion ederki. Zu beti kiliketzen" Izeta BHizt.  Goseak yadan
baitio kilikatzen zintzurra. Gy 30. [Zure kantak] haiñ goxoki beharri guziak / baitauzka kilikatuak. Ib. 294.
Gingilla luma batez gillikatzez. Alth Bot 6. Lasto bat hartu zuen [...] eta zakurraren beharri ziloa kilikatu.
JEtchep 32. [Karduaren] sustarrak dit kilikatu / nire belaun zurrundua. Arti MaldanB 212. Sentipen larriren
batek kilikatzen eztarria. Lasa Poem 83. Amorroina, kilikatuz biltzen da. EZBB I 33.
 Eztarriak kilikatzen zion, gehiegi erre zuen ausaz. Mde Pr 146.
3. "Kilikatu (?), mover los dientes" A.
4. "Gillikatü (S, Foix), titillation" Lh.
- KILIKATU-NAHI. Ávido, deseoso de sensaciones agradables.  Ezen egun bat ethorriko da non ez baitute
jasanen irakhasmen ona; bainan beren beharri kilikatu nahien gatik, bilaraziko dute irakhasle oste bat.
"Prurientes auribus". Dv 2 Tim 4, 3.
baten mende.
kilikatzaile (SP (-aille, sin trad.), Dv, H (+ -alle)), kilikatzale (H), kilikazale (H), gillikazale. "Qui chatouille"
Dv. "Chatouilleur, qui excite, pousse à, tente, met en mauvaise humeur" H.  Ardüran gihaur beithan gorderik
den zerbaitek edo kanpotiko gillikazale zonbaitek garabiltza. Ip Imit I 14, 2 (Mst kanpotik jiten zaikü, zuñek
bereganat thiratzen beikütü; Harriet cita erróneamente kilikazale).
kilikazale, kilikezale (AN-ulz). "Kilikezália dá, es propenso a las cosquillas" Iz Ulz. v. kilikabera.
kilik eta kalak.  (Onomat. del ruido de la cítola de un molino).  An asten zan errota kilik eta kalak. BBarand
136.
kiliketan.  Haciendo cosquillas.  Ordun umeak, maitetasunez / ipur-gaiña kiliketan, / belaunikatuz

edoskitzen du / isatsa dardaraketan. "Cuando siente que amorosamente la cosquillean". Or Eus 225s.
(kiliki). "Quiliqui, cada uno de los cabezudos que, formando comparsa y armados de vejigas infladas, salen
acompañando a los gigantes de Pamplona" VocNav.
kilikilika.  Haciendo cosquillas. v. 2 kilika.  Kili-kilika asi yatean kolkoa. Bilbao IpuiB 252. Baeroian gure
sardin-saltzalleak kili-kilika itxaropen bat barruan. Ib. 35.
kilikiliki.  Cosquilleo.  Imanolek, Mikelaganaruntz etorran baten, bere biotzeko kilikilikia geituaz yuakola
igarri eutsan. EEs 1930, 182.
kilikilitsu. "Cosquilloso. Kili-kilitsua zanetik, beriala zenduan lurrera" Etxba Eib.
kilikimazkaro.  Grandullón.  Preso daukate Santa Cruz, Andaluziako soldado alimale, kiliki-mazkaro bat
zaintzale. Etcheb Obrak 130 (ap. DRA). Muthiko kiliki-mazkaro bat. Herr 10-5-1962, 3.
kilik-kilik.  De modo inseguro. v. koloka, kili-kolo (2).  Kolore txarrarekin / zabiltz kilik-kilik. / Badirudi
zaudela / beti erdi illik. Zendoia 238.
kilikoi. "Cosquilloso" Lar DVC 281.
kili-kola (V-gip ap. Etxba Eib; Añ).  Suelto, flojo, mal sujeto. "Bambalear: (c.) koloka, kili-kola ibili" Añ.
"Onomat. con que se significa que una cosa está suelta o mal sujeta (loka). Albagiñ bata kili-kola daukat juan
daneko astebetian" Etxba Eib. v. kili-kolo.
kilikolari.  Movedizo.  Arri kili-kolariak odoldirik ez. EgutAr 12-1-1962 (ap. DRA).
kili-kolatu. "Aflojar una cosa. [...] Zirri eta zirri, kili-kolatu eban albagiña. Kili-kolatu jakoz agiñak denboria
baño len" Etxba Eib. "Lelengo gerra aundixan ondoren etorri zan banko asko kili-kolatutzia. Asmua zan lenengo
kili-kolatzia eta gero lurrera bota" Ib.
kili-kolo (V-gip ap. Elexp Berg). 1. (Sust.). "Vaivén, inestabilidad física. Mai onek kili-kolua dauka" Elexp
Berg.  Sendo, geldi, loka ta kili-kolo baga, beti baten ta mugitu baga. Añ CS 38. 2. (V, G, L-ain; Añ). Ref.:
A; Elexp Berg; Gte Erd 303. (Pred.). "Andarse moviendo, [...] kilikolo ibili" Añ. "Inseguro, no afianzado, poco
firme. Se dice de piedras dislocadas, de personas enfermas, de dientes movidos" A. "Galtzarako arlosak kili-kolo
dare. Jaixetako programia kili-kolo dago oinddio" Elexp Berg. "Aulkiaren ankak kilikolo daude (V-gip)" Gte
Erd 303.  Kili-kolo joan ta ez-erori bai-erori etorri. A Ardi 92. Lotsa barik / edan zenbat gura / [...] Gorputza
kili-kolo, / aurpegia motza, / ez dabe falta izaten / kokoloen antza. BEnb NereA 27s. Gurasoen ustez egiok kili-
kolo kordokatu-ezinak ziran. Zait Plat 114.
- KILI-KOLO EGIN. "Tambalear, kilikolo egin, klunkatu" A DBols.
kili-koloka.  Balanceándose, tambaleándose.  [Ipar-aizeak] zugaitzak gerri sendotik kili-koloka jarri arte.
EEs 1924, 237. Itxasontzijak moskortuta lez kili-koloka. Euzk 1930, 520. Zeruko indarrak kili-koloka asiko dira.
Ker EMeza 22 (ap. DRA).

baten mende.
kilikor (AN-5vill-erro, L, B, BN, R; SP, Lar, H; -ll- R-uzt, S; H, Foix ap. Lh), kiliakor (H), gilikor (V-m, S;
Lecl, H; -ll- Gèze, H), giligor (V-gip), giliakor (H). Ref.: A (kilikor, gilikor); Lh (killikor); Lrq (gillikor); Iz
ArOñ (giligor); Izeta BHizt.
1. Cosquilloso; sensible a lo agradable, deseoso de sensaciones agradables. "Beharri kilikorrak" SP.
"Chatouilleux" Lecl, VocBN, Gèze y Dv. "Chatouilleux, sensible au chatouillement. [...] Zaldi kilikorra, cheval
chatouilleux" H. "Hau neska kilikorra. Gure etxean denak kilikorrak" Izeta BHizt. v. kilikabera.  Beharri
killikorrak dituztelarik, berék bere desirén arauezko irakastunak bilduren baitituzté. "Chatouilleuses". Lç 2 Tim
4, 3 (He nausi batzu beharriak kilikatuko daroztenak, Ol belarri atsegintzat, IBk beren belarrien atsegingarri).
Gure andrea irrikor, iztartean gilikor. "[Elle] a la cuisse chatouilleuse". O Pr 204. Ahalkia gizonetan beno
handiago da emaztetan. [...] Gizonetan aldiz püntü gilikorra da. [...] deusetarik zerbaitetarat jin denak odol
nobletik sorthü dela lüke nahi fama. Egiat 261. Mintzo kilikorrez dio: [...] "Ai, ai, iltzen naiz ai". 'D'une voix
chatouilleuse'. Or Mi 23.
2. Que produce un cosquilleo agradable, una sensación agradable.  Irakurri ditut Gabon kantak [...], ain
daude ederrak, gozoak, kilikorrak. Lar, carta a Gandara 162. Azkoitian aurten kantatu diranak musika kilikor <-
kora> batean. Ib. 162.
3. "Anitx killikór diar, tengo muchas cosquillas (R-uzt)" Iz R 395.
kilikordura, gillikordura.  Mintzo zira Santa-Graztarren uhuriarentako nükian gillikordüraz" Eskual 25-4-
1913, 3 (DRA traduce "tintín, temblequeo de voz).
kilikortasun (Dv, H). "Disposition particulière à la personne chatouilleuse" Dv. "Qualité de ce qui est
chatouilleux" H.
kilima (G ap. A).  "Cosquillas" A. v. kili.  Amaren altzoan pozaren kilimak. I. Otamendi "Giza Adiñak,
Aurra" (ap. DRA). Mutil-yoranak aurreneko kilima goiztarra egin zion dagoneko biotzean. Etxde JJ 215. Zure
zeru gardena / arrats-bêra meian / biotzaren kilima / gabaren aoan. Egieder UrreB 170. Nabaitzen baidet alako
arro kilima antzeko zerbait nere kolkoan. AZink 149.
kilimagarri.  Excitante, tentador, provocador.  I aiz baita ere, aizeño, gazteen / biotz kilimagarri. B. Koxoko
"Udaberriz" (ap. DRA).
kilimagin.  (Con ines.). Haciendo cosquillas.  Ari xêa begian / ta idurimenean / ari baitut xirika /
kilimagiñean. Ldi UO 13.
kilimaka. "(G), azuzando, haciendo cosquillas" A.  Zuek lenbaitlen ikusteko kilimaka nerabilkinan biotza.
TAg Uzt 14.
kilimakari. "Qui aime à chatouiller" Lh.
kilimakatu (G-to-bet ap. A).  Hacer cosquillas; excitar. v. kilikatu, kilimatu.  Irudipenaren biurritasunak
barrena kilimakatzen zion. Aitzol in Ldi UO 5. Abei egin zien aspalditik kilimakatzen zien galdea. Etxde JJ 227.
[Musikak ta antzertiak] gozoro kilimakatuko ditu gure zentzu guziak. Egan 1965, 150.
kilimakatzaile.  Provocador.  Ez da noski izango Txibiribiri bezin kilimakatzallia. Alz Txib 90.
kilimakor (G). Ref.: A; Iz To. 1. "Cosquilloso" A. "Kilimakorra da, es propenso a las cosquillas" Iz To. 2.
Tentador, provocador.  Aotik odola dariola ipiñi du nere illobea! Ergel, sepatsu, ziraun, kilimakor, gaizkille.
Ag G 276. 3. Que produce un cosquilleo agradable.  Artzen aal dezu idazti au, sagar maotu ao-kilimakor
bezain aiduruz. Markiegi in Ldi IL 14.
1 kilimala. 1. "(V-och-m-gip), andar medianamente" A. 2. "(Vc), embrollo" A. 3. "Irresoluto" A.
2 kilimala. v. kilimela.
kilimarro. "Duende (B)" A Apend.
kilimatraka. "Kilimatraka erantzun (V-ger), responder tropezando, titubeando" A Apend.

baten mende.
kilimatu (G; T-L). Ref.: A; Iz To. 1. "1.º hacer cosquillas; 2.º tentar, excitar" A. "Chatouiller" T-L. "Kilimatu
in ditt, me ha hecho cosquillas" Iz To. v. kilikatu.  Nori, aurdaroko oroipenak biyotza kilimatu ez diyote?
Elizdo EEs 1913, 88. [Patxiko] zan, Oñatira zijoan guztian ederki asko kilimatzen zituana. Ezin zan erritik erten
garrazkeri batzuk zalduntxoai bota gabe. Ag G 167. Maiteak ziñez, bizitzak aiña / kilimatzen nau bizkor. J.B.
Gaztelu EuskOl 1933, 44. Ain goxoki kilimatu zion kilimatu ere eskeak biotza, noski eta aratx eskaria burutu
jainkotxoak. Sorarrain Lili 86. [Erromara] joateko gogoak ere kilimatu gaitu bein baño geiagotan. EgutAr 27-4-
1964 (ap. DRA). 2. (G-azp). Tener cosquillas (con aux. intrans.).
kilimatxo.  Dim. de kilima.  Aingerutxo arrek biotzean alako kilimatxo bat egin zion. Jaukol Ipui 9.
kilimela (Lar, H), kilimala (L ap. Lh), kilimila (L ap. Lh; H), kilimilu (Lh). "Cosquillas" Lar. "Chatouillement"
H. "Kilimelak eragiten du irri, bainan gehiegi kilikatzen bada irria ezta atsegin" Ib. (s.v. kilika).
kilimelakari. "Que hace cosquillas, apetitoso" Lar DVC 281.
kilimelakor. "Cosquilloso" Lar.
kilimelatu. "Cosquillar, hacer cosquillas" Lar.
kilimila. v. kilimela.
kilimiliklik (BN-baig, Sal ap. A; H). "Terme arbitraire dont se servent les enfants en un jeu qu'ils disent: Olio
sopa, tipula salda, kilimiliklik" H. "Onomat. del trago. Kilimiliklik, ik ezpaduk nai nik (Sal), si tú no lo quieres, lo
quiero yo. Kilimiliklik iretsi (BN-baig, Sal), tragar de golpe algo" A. "Terme dont se servent les enfants dans la
formule d'élimination: xirrixti-mirrixti. Kilimili-klik iretsi, ingurgiter" Lh. v. hikilimikiklik.  Nik iretsi nuen
lehen-bai lehen, kilimiliklik, [...] ophorraren barnekoa. Elzb PAd 69. Nabar-Goitiko ogi ona lagun,
baderamatzagu kilimiliklik xerriki hotz xeheak eta lotuak gira ja biperrekilako arroltze-moletari. JE Ber 26.
- KILIMILIKLIKEAN. "En gobant d'un coup de gosier" Lh.  [Okilogorriak okiloak] bezala, ahal dituen
mamutxa, xinaurri eta zerrenak kilimiliklikean garbituz. Dass-Eliss GH 1923, 417.
kilimilu. v. kilimela.
kilimiska. "(BNc), broma, jugarreta" A.
kilimolo. "(V-oroz, G-nav), respingar, negarse una bestia a llevar carga" A (que no señala cual es la expr. verbal
completa).
kilimoloka. "Vacilando, titubeando (V-ger)" A Apend.
kilimon. "(V-m), suspensión de una empresa por falta de fuerzas o de medios" A. Cf. tbn. A: "Nombre de un
arroyo cuyo manantial es intermitente; pasa por Mendaro".
- KILIMON EGIN. "(V-m), quebrar, hacer bancarrota" A.
kilimusia (Dv), kilimusi (L-ain ap. A). 1. "Salamalec, gestes, grimaces" Dv. "Saludos o reverencias, gestos" A
(cuya fuente es tal vez el dicc. de Duvoisin).  [Erregeren aldeko jendearekin] behar nuen egin asko agur eta
kilimusia, Corean egiten oi diren bezala. Prop 1880b, 2. Ordu berean juje nausia [...] irrigarri ziren kilimusietan
hasi zen. Ib. 412. Sorgin delako bat hari da uriaren jauts arazteko ez dakit zer kilimusien egiten. Gau eta egun
badauka ahuntz ongarriz egin su ttipi bat. Prop 1881, 69.
2. kilimusi (L-ain ap. A). Piropo. "Chicoleo" A.  Kilimusietan ariko zitzautala usten nuen, neska baten
ezagutza egitearekin mutikoek beti hori dutelakotz. Herr 8-3-1962, 4.
3. kilimusi (L-ain ap. A). "Broma, jugarreta" A.
1 kilin. "(L-ain, R-uzt), crin del caballo" A.
2 kilin (V-gip). "Kiliñ, kilíña, (el) demasiado melindroso en el comer; persona insustancial" Iz ArOñ. "Kilin ori!
sin. de mizkiña" Vill (comunicación personal).
baten mende.
kilindu. "Kilinddu, hacerse melindroso" Iz ArOñ.
kilink. "Tragar, kilink egin (G)" Aq 131.
kilinkada.  Tambaleo, balanceo (?).  Zanbulu andi bat eragiten dautse [Santuaren irudiari] bere eroailleak,
"kilinkada" ospatsua. Erkiag Arran 35.
kilin-kalan. 1. "(L-ain), andar con pocas fuerzas, casi enfermo" A. v. kili-kolo. 2. Tambaleándose,
balanceándose.  Hainitz badira, ez direnak mihiz bezain sabelez gohainduak, kilin-kalan gabiltzan karro
zaharraz! SoEg Herr 20-2-1958, 1. Antzinako etxe zahar hura lur-ikarek iharrosi digute; zimenduak berak ere
kilin-kalan dabiltza. MEIG IX 59. 3. (Onomat. del crujido de los huesos al andar).  Kilin-kalan aditzen ditik
hire hezurrak ari, emaiten dukan urhats bakotxean. SoEg Herr 10-3-1960, 1. 4. (Onomat. del ruido de las
aguas de una fuente, manantial, etc...).  Elai-egaztada luzeak urdin-pean, / lats eta iturrien gardena kilin-
kalan. Aurre-Apraiz EG 1952 (7-8), 5.
kilinka-malanka.  (Andar) flojo, bajo (de salud). "Or dabile kilinki-malanka (B), makur samar dabil osasunez
edo" Inza NaEsZarr 2075.
kilinkaz.  Tintineando.  Ezar ezazie [gizuna] zankhuetarik txilintxan [...] ürhe zunbait, kilinkaz, juaiten
badira lürrialat, [...]. Eskual 11-2-1910, 3.
kilinki-kalanka. "Or dabille kilinki-kalanka (B), medianamente anda" Inza Eusk 1928, 230. v. kilinka-
malanka.
kilin-kilin.  (Onomat. del tintineo).  Alabainan, ari izan zaizkigu, kilin-kilin, ezpata zaluek bat bertzetik jalgi
araz kristeilazko baso ederrek kosk emaitearekin adi-arazten duten arrabots idor goxoa. SoEg Herr 11-5-1967,
1.
kilinklin.  (Onomat. del choque entre objetos ligeros).  [Astoa] bazoan arin arin, / triki-traka, kilinklin /
kakola hustuekin. Ox 99.
kilinko. "Kilinkua, el miembro viril (R-uzt)" Iz R 299. Cf. VocNav s.v. quilinco.
kilin-kolo.  (Onomat. de sonido de objeto colgante).  Gerrian zintzilik, kantinplora ardoz betea neraman,
kilin-kolo otsa jotzen zuala. AZink 116.
kilin-kolon.  Balanceándose, tambaleándose. v. kilin-kolonka.  Ezkerretik eskumara zebilen kilin kolon

lokarrizko esku-zurubi mehea. Osk Kurl 125. Kilin kolon zebilen Simon Zirimiñoren irudia, sorbalda gainean
zeramatelarik. Ib. 193.
kilin-kolonka, kilin-kulunka.
 Balanceándose, tambaleándose. v. kilin-kolon.  Arrantzalearen untzia, txikia betiere, kilinkolonka ibili
dabil oiñarri sendo bage. Erkiag Arran 116. Odolosteak, buzkantz eta lukainka sapaian kilin-kulunka. Agur 21-
4-1973, 7.
kilin-kulunka. v. kilin-kolonka.
kilinpon. "(G), aguardiente. Es palabra vulgar" A.
kilipatu (G-azp).  Excitarse, alterarse. v. kilikatu.  Exertzen zeranean / zu nere alboan / biotza kilipatzen /
asten zait kolkoan: / ezin det geldik euki. NEtx LBB 335.
kilipera. v. kilibera.
kiliska. v. 1 kliska.

baten mende.
kiliskatu. "Picotear" DRA.  Txitoen gisa juan-etorrika ega epelera gero / lume-goxotan, kiliskatuaz txorro-
txioka gozoro. Basurko "Zerugorak" (ap. DRA).
kilitzaile (-ill- H), gilitzaile (-ill- H), kiliatzaile (H). "Killi-, gillitzailea, chatouilleur, qui excite, pousse à, tente,
met en mauvaise humeur" H (s.v. kilika-).
kilixk-koloxk. A horcajadas (?).  Pixka bat urrunxago ikusten dut intzaur-ondo eder bat: adar zabal baten
erdian kilixk-koloxkak [sic] ezarriak. Herr 25-9-1958, 3.
kilkar. v. kilker.
kilker (G-to, B), kirkir (V-al, G-azp-goi-bet-nav, AN-ilzarb, R; Lar, Añ, H (+ kh-)), kilkar (G-to), kirker, kilkir
(G-bet), kirkil (V-m), kirkar (G-to), kirkirra, kelker (G-azp). Ref.: Bon-Ond 146; A (kilker, kirkir, kirkil); Iz To
(kirkarra); Izeta BHizt.  "Grillo (insecto)" A.  Leoi panparroiak kirkir ele kemen gitxikoaz ainbat ardura. Izt
C 409. Kirkerrak daude kri-kri kantari. E. Urroz EE 1902b, 301. Kirkirra gaxoak, beren txirri-txirri ikasi
gabeari utzita. EEs 1908, 28. Jartzen da zai, berriz laister kilkerra irtengo dalakoan zulotik. E. Mujika EEs
1913, 256. Txori goiztar alaiak eta kirkir kantariyak. Ill Pill 4. Xir-xirka ari ziren kirkirrak. Or Mi 15. Kantari
gogotik / kilkarrak zulotik. MendaroTx 212 (ib. 230 kirkirrak). Belarpeko txuloa kilkerrak bai eder. Ldi BB 102.
Aurpegi biribiltxoan, bi kilker diruditela zeuzkak begiak, kantari. Ldi IL 16. Ego-xirxirka kirkirak belarditik.
TAg Uzt 238. Kilkerra zulotik ateratzen dan bezela [azaldu zan]. JAIraz Bizia 28. Kilker eta txirritxirriak erdi
isildurik zetzaten euren tutulu-ziloetan. Erkiag Arran 10. Ordua, kilkerren / jardun aundikoa. Gand Elorri 49.
Eta udaran kirkil / alaien saiua. Olea 12. Kilkirra udaran kantari, neguan otzak dardari. EZBB II 36. [Lizardik]
biztu zituen itxura xotilak: [...] lurrezko jauregian bizi den Kilker olerkari arlotea. MIH 175. v. tbn. Loram Y
1933, 252. Kirkir: EE 1882b, 119. Sabiag Y 1934, 27. Etxde JJ 13. Osk Kurl 106. Kirkil: A La Abeja 55 (ap.
DRA). EZBB II 36 (V-m). Zendoia 171.
- KILKERRETARA. Por grillos, a (coger) grillos.  Ume giñanean, zein ordia / aztu bazala or bidia /
kilkirretara goruntz joateko? Inzag EEs 1930, 128.
kilkertoki.  Grillera.  Or zeudek txikitan gure / jolasketako bazter maitiak: / [...] igari-leku, / txori-muño ta
kilker-tokiak. EA OlBe 31.
kilkertxo, kirkirtxo.  (Dim.). Grillo.  Kirkirtxo batek burlaz bein egin zidan kir. AB AmaE 405.
kil-kil(-kil).  (Onomat. del tiritar, del temblor).  Ahi aur gozoa! / Ahi aur eztia! / Otzak kil kil kil datza / lasto
gañean. GavS 10. Edan geneike sarri / plei plei beterik basoa / farraz kil kil dedin jarri / bai biotz gaixoa. JanEd
I 114.
- KILKIL EGIN. "Frissoner, trembloter du froid" H (s.v. kikiltzea).
kilkir. v. kilker.
a
killen. "Kili-kili; (cos)quillas" Garate 6. Cont BAP 1949, 360.
killibet (S). Ref.: Lh; Lrq (oxítona). "(Foix), pirouette, culbute" Lh. v. kinkillibetkeria.
- KILLIBET EGIN. "(S; Foix), pirouetter, faire des pirouettes, faire bascule" Lh.  Beihutza muthiko behar-
bezalakuak, etxien beharretan, neskatila harien lagünetako galthatzera, segür dira sanpillus edo killibet
bederaren egitiz... hots, nahigo badüzie, goroximako arrautzik bezañ mehe eta merke arragibel igorrik izatiz.
(Interpr?). GH 1931, 468. Horra nun kabale bat, trebes, jartzen zeien bideberrian. Prefostak killibet egiten die
eta zentzordatü dira. Herr 25-11-1960 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).
- KILLIBET EGINARAZI. Hacer tambalearse.  De Gaulle-ri killibet egin eraztia, horra ahürreta baten bürü
gibeleko plana. Herr 26-9-1963, 3.
killiko. "(S, Foix), sot, niais, poule-mouillée" Lh.
killino (Sal).  Voz con que se dirige al cerdo.  Gure etxeko andriak txerrian makian saitsian begira nola
xaten duen [...] killino, killino... erranez. Garral EEs 1920, 28.

baten mende.
killo. v. PUNTA ALA KURLO.
killoi. "Un quillón" Zubk Ond.
killola (det.). "Cierta embarcación o bote como de una pieza, muy estrecha y ligera, que con el más leve impulso
se mueve y muda" Lar (s.v. enquillotarse).
kilmin (AN-gip).  Fino, escaso (ref. al cabello). "Ille kilmin batzuk dauzka (AN-gip)" Gte Erd 164 (junto a ule
mea dauko, ille urria dauka, etc., de otras zonas).
1 kilo (L, BN (kh-); -llo SP, Hb ap. Lh; kh- Arch VocGr, Dv, H (L); khillo SP, Ht VocGr, H), kilu (-ll- Lar),
kuillo (B), kulo (B (-ll-); VocB), kulu (kh- BN; VocBN, Dv (BN), H (+ -llu)), kuhullu (S-saug; Gèze 347, H (kh-
S)), kukullu (S), kukulle (S), kurullu (S; -rh- Gèze, Dv (S), H (S)), kunhulla (VocS 141). Ref.: A (kilo, kuillo,
kullo, khulu, kükülle, kürüllü); Lh (kühüllü); A EY I 272; Lrq (küküllü); Izeta BHitz (kullo).
 Tr. Documentado en textos septentrionales desde mediados del s. XVII (tbn. en un ej. de Orixe). Kilo es la
forma más atestiguada, seguida de kilu. Hay además kulu en Oihenart.
 Etim. No procede directamente de lat. colus, como goru, sino de *conuc(u)lu.
 Rueca. "Quenouille. Killo itxekia; killo lokarria" SP. "Killoa bezen xut (BN-arb), recto como el huso, litm.,
como la rueca" A. "Quenouille (pour le line). v. mürkhülla. Mots vieillis, l'industrie ayant disparu" Lrq. "Rueca.
Dantzarien botilleroak bonetan daramana. Kullua, aspaldiko gauza" Izeta BHizt. v. goru.  Izterbegia puxatuz /
eta zinez mehatxatuz / etx'ezazu, edo kuluaz / aski ezpada mehatxuaz. 'À coups de quenouille'. O Po 45. Emazue
khilloetan / hunen grazia linhotzat / eta hunen gurutzea / zuen gerritan khillotzat. Gç 78. Eztakizkitzula ahantz
zure ardatza eta khilloa. SP Phil 381 (He 384 khilloa). Badeia emarik ere bere killoa edo orratza utzirik [...]. Gy
X. Iruten ari nuzu, khilua gerrian. ChantP 124. [Neskatxa gazte hainitzek] ehailetan ez dute sinheste phorrorik /
ez dute hunkituko hartakoz khilurik. Elzb Po 220. Horra zertako ez den gehiago etxetan ez khilurik, ez ardatzik.
Elsb Fram 137. Amaxo hasi zauku, khiloa harturik, / phiru phiru iruten. Barb Sup 186. Kiloa dezanean altxa
gerrietan, / izpi guzi ôk detza pasa beatzetan. "El huso". Or Eus 104. v. tbn. Arch Gram 15 (kh-). In Onaind
MEOE 446. Lf ELit 130. Khilu: EGAlm 1900, 24 (ap. DRA).
- KILOA KARGATU. "Killoaren kargatzea [...], encerrar la rueca, poner el cerro a la rueca; killo kargatua" SP.
 Ordu artean ez baitzuten yakin kargatzen beren khiluak baizik, eta hek ixtupaz edo lihoz. Elsb Fram 72.
- KILO-ESTALKI (L ap. A; kullo-e. B ap. A; killu-e. Lar). "Capillo de rueca" Lar. "Rocadero" A.
- KILO-LAN. Trabajo de hilado.  Behin eman hintuen "Gilenen" kantuak: / nola kilo-lanetan zaduzkan
kontuak. Ox 154.
- KILO-UKALDI. Golpe de rueca.  Sei emaztiak algarri mürkhüilla edo kühüillü ükhaldüz. Eskual 19-12-
1913, 2.
2 kilo (V-gip ap. Elexp Berg).  Kilo.  Kilo bat sukre. ECocin 48. Igorri zuen amak burra kilo baten erostera.
Barb Leg 145. 6 kilo lasto. EAEg 6-5-1937, 1619. Berreun da zortzi kilo dituan / arri motz astuna oso.
MendaroTx 326. Amar kilo fideo. NEtx Nola 14. Kilo bat egur. Munita 73. Berrogei kiloko zamarekin. Etxde JJ
45. Killo bat keriza. Bilbao IpuiB 110 (v. tbn. 207 killoko). Sartu zanian kilo aundirik / etzun ekarri pixura.
Lizaso in Uzt Noiz 45. Larogei bat kilotik gora pisatzen zituana. Salav 106. Xuritxeko gisua Lurdetik ekar-
arazten nuen, hamar mila kilo aldian. Etchebarne 93. Kilo bi lukainka emon eustazan. Gerrika 209. Ez dira ez
metroz, ez kanaz neurtzen, ez kiloz. MIH 215. En DFrec hay 143 ejs. v. tbn. EusJok II 91. JE Bur 172. EusJok
66. Xikito 3. FIr 174. Lab EEguna 77. Or QA 102. BEnb NereA 47. Osk Kurl 105. Basarri 128. And AUzta 23.
Auspoa 77-78, 15.
 (Det.). Un kilo, el kilo.  Zenbat egin dezaken egun hartan kiloak. JE Bur 172. Eta ixilka saltzen, 25
liberetan, tabako hosto bat gaitza, kiloa bederen pisu zuen hostoa! Barb Sup 64. Ikatz kiloa, ogei eunen truke.
EAEg 6-5-1937, 1619. --Onek zenbat? --Ogeitamar franko kilua. Anab Aprika 22. Garai artan kiloak erreal bat
balioko zuan geienaz ere. Salav 54. Asi berrian kiloak milla / pezeta egiten duena. Uzt Sas 133. Berrogei ta
bederatzi xentimo ordaintzen genduan kiloa. BBarand 107.
 (Tema nudo, precediendo a un sust.).  Leorreko, toki goseko, zuaitzak kilo egur igar egiteko ur geiago bear
dula lur gizen eta onean dagonak baño. Munita 75.
- KILO-ERDI. Medio kilo.  Kilo erdia, amabost franko. Anab Aprika 22. Eskekoei eman [...] kilo erdi txakur
handi. Osk Kurl 190.
- KILOKO. Por kilo.  Okeliak kiloko zenbat egiten daun jakin ezkero. (1917). ForuAB 87.
3 kilo (B ap. A; Urt). 1. "Chylus, khiloa, haragi sustántzia" Urt V 13. "Quilo, secreción intestinal" A. 2.
"Purgante, kilo (B). Agua purgante, ur kiloa" A DBols.

baten mende.
kilobatio.  Kilovatio.  Gure etxean 30 kilobatio ez dira erreko. Oñatibia Baserria 30.
kilogramo.  Kilogramo.  Urrutira joan gabe kilogramoak, elektrizidadeak, trigonometriyak [...] izenik ez
baidute [...] euskaran. BPrad EEs 1913, 212.
kiloka.  Por kilos.  Egun guztiaren buruan kanpotarrena, kiloka eta gramoka, geuk banatu biar. Gerrika 64.
 (Tras numeral). Por (...) kilos.  Ori be, zaku erdika eta ogei kiloka pentsua eruatia legez zan. Gerrika 156.
kilokal.  Por kilo.  Ezar liro 120 libera legar xahalki kilo-kal. Herr 15-8-1957, 3.
kiloketa. "Khiloketa, travail à la quenouille. [...] Khiloketan, ardazketan haritzea, egotea" H.
kilometro (V-ger-m-gip, G-azp), kilometra (T-L), kilometru. Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 11.  Kilómetro. Cf.
Urruz Urz 47: Deabrutzarren batek asmatuak, kilimetroak eta makilitroak bezela.  Tr. Documentado desde
finales del s. XIX. Kilometro es la forma propia de la tradición meridional (kilometru en Altube (LB 54), Alzola
(Atalak 66) y en Zaitegi (Plat 13)), y kilometra de la septentrional. Hay, con todo, un ej. de kilometro en Arradoy
(SFran 57), que por lo demás emplea kilometra. En DFrec hay 89 ejs. (1 septentrional) de kilometro y 6 (3 sept.)
de kilometra.  Ez deuste laster alde kilometro bian? AB AmaE 260. Andik kilometro batera zegon errota. Goñi
24. Hogoi kilometra luzeko patar hau. JE Ber 13. An agertu zan La Goajira, kilometrotan eta kilometrotan
arkaitz utsa. JAIraz Bizia 37 (v. tbn. 42). Sei kilometroko bidea. Akes Ipiñ 8. Laspost kilometra banituen oinez
egiteko. JEtchep 109. Norbaitek kilometro bat egitera behartzen bazaitu. IBe Mt 5, 41 (IBk mila pauso). Gure
etxolatik goiti baziren zortzi bordalde, nunbait hiru kilometra goiti beheiti. Etchebarne 31. Logroñotik amabost
kilometrora dagon Lanziego errira. Gerrika 47. Sei bat kilometroko karrera. Albeniz 42. Hamarren bat
kilometro badituenez gero luzeran. MEIG VII 111.
v. tbn. Kk Ab I 105. Echta EEs 1911, 222. Bera EEs 1915, 228. EusJok 141. Ir YKBiz 526. TAg Uzt 91. Munita
10. Or QA 202. Bilbao IpuiB 221. Txill Let 111. Etxde JJ 194. Anab Aprika 75. Ugalde Iltz 54. Osk Kurl 162.
BEnb NereA 220. Basarri 95. Salav 11. Uzt Sas 283. Kilometra: StPierre 12. Zub 17. Ardoy SFran 219. Larre
ArtzainE 38.
kilotara. "Khilotara, khillotara, quenouilleé de lin, chanvre, étoupe, laine" H.
kilotu. "Alcanzar determinado número de kilos de peso. Eun-kilotua dago Patxi" Gketx Loiola.
kilpor. "Grasante, peste (AN-ulz)" A Apend.
kiltza. v. giltza.
kilu. v. 1 kilo.
1 kima (V, B; kh- L, BN). Ref.: A; Lh (khima); Izeta BHizt2 (kime).  Tr. Documentado en textos meridionales
del siglo XX.  Etim. Relacionado con zima, txima, etc. v. FHV 296.
1. Brote, renuevo; extremo de la rama. "Brouton, tendron, pousse" Lh. "Kime, kima, adarraren muturra; retoño,
brote. Sagarrondoak kime berriak atra tu" Izeta BHizt2. v. kimu.  Pago, arte, aritz, gaztañak, zein baño zein
naroago, adar bakoitzean, kima bakoitzean, elur zerrenda samur kizkurrez arro arro apainduak. Ag G 201.
[Zuhaitzek] bere kima gorak makurtzen zituztelarik hobeki behatzekotz. Mde HaurB 106. Atsegin baratzean /
sagarrak kimetan. Gand Elorri 160.
2. "La hoja arrancada de la rama, dada al ganado para comida" Asp Leiz.
3. Acción de deshojar una rama, deshoje.  Osto-kima. 'La cueillette'. Or Mi 17 (tít.). Zertan da kima! --
galdegin zion ondoratzean-- Apur apurka kimatuko duk guzia. 'La feuille'. Ib. 17s. Kiman berandutu zainalako
amaren bildur ote aiz? 'À la feuille'. Ib. 24s. Kimari ekin zioten; orria euri antzo uldu zen. Ib. 21.
- AZA-KIMA "Aza-kimak (V-ger), bretones de berza" A.
- KIMA-GURAIZE. Podadera.  Morroi bat [...] zalditxarra zelatzeko naiz kima-guraizeak artzeko prest
zegona. "Podadera". Berron Kijote 31.
- KIMAKOAN. Al deshojar las ramas, durante el deshoje.  Kimakoan kanta, kanta, osto-biltzaileak. 'En
défeuillant vos rameaux'. Or Mi 17. Kimakoan kantua atsegin da ta. 'La cueillette'. Ib. 17.
- KIMAN. Recolectando hojas, deshojando.  Maiatzeko goiztiro ederrean, Mari kiman ari da. 'Mireille est à la
feuille'. Or Mi 17. Mari osto-kiman zugatzean. 'Mireille cueille des feuilles' Ib. 17. Eguzkia ez dabil larri. Ezta
zugaitzak ere osto-kiman. Txill Let 26.  Recolectando (polen).  Lilietan auts-kiman ari ziran erle maratz
baten mende.
[langilleak]. Erkiag Arran 10.  (Fig.).  Utzi ditzagun, ba, maite-kiman [...], neska-mutil biak. TAg Uzt 307.
2 kima (G-to, AN-5vill-olza; kh- L, BN), kime (AN-ulz, B), gima (S; Foix ap. Lh), kinba (kh- BN-mix), kuma
(AN-burg, BN-ciz; H (BN, S); kh- BN-mix; VocBN, Dv (BN), H (BN, S)), konba (kh- Dv  A, Darric ap.
DRA). Ref.: Bon-Ond 141; A (kima, khinba, gima, khuma); Lh (khima); Lrq (gima); Iz Ulz; Izeta BHizt (kime);
Gte Erd 164.
 Etim. v. 1 kima.
 Crin, cerda. "Crin qui descend sur le front du cheval" VocBN. "Bouquet de crins descendant sur le front du
cheval. Vinson donne à khonba la signification de crinière" Dv. "2. crinière. 3. spécialment en S et BN khuma,
crin, bouquet de crin au front d'un cheval" H. "Kímek, las cerdas (pelos)" Iz Ulz. "Biorrán kímek, las crines de la
yegua" Ib. (s.v. biórra). "Gure zaldiaren kime zein polite den. Kime xurie" Izeta BHizt. "Beorrak lepoan kimak
izaten ditu (AN-5vill)" Gte Erd 164. AxN explica zerdazko (483) por gimezko.  Tr. Documentado en escritores
del s. XX. La forma kima la emplean Etchamendy, Zaitegi y Jakakortajarena, kuma se encuentra en JEtchep, y
gima en escritores suletinos.
 [Zaldia] kimaz ere ez da gaizki, / onak ditu haginak. Etcham 67. [Oilloak] lotsagarri daude [...] / atzeko kimak
galdu-ta, perdatsak! JKort in Onaind MEOE 946. Borogantxa: "Galtxa Gorrik" ez diala Urdiñarben ez diala
"Fedia" khordoka erazten. Hola hola gimatik brentsa izazie. Herr 5-5-1960, 2. Haurra [zaldiaren] bizkarrean
etzanik esku batez lepoko kumari lotua. JEtchep 42. Bera hura (Graxi) eskiaz hartu eta gima / zalhettorik beita,
gazt'ere balima, / jauzi batez jarri da zaldian zankardotx. Const "Eskuntze bat Santa Grazian" (ap. DRA).
Haizearen zartailuak zutik jarritako kima gogordun ile-kalparra dirudi. MEIG IX 139 (en colab. con NEtx). 
Sama kimadun zaldi. 'Caballo de espesas crines'. Zait Sof 170.
 (H (BN, S); kh- VocBN, H). "Chevelure" VocBN y H. Azkue da tbn. "khonba, cabellera" citando a Duvoisin,
pero cf. supra.
 (Pl.). "Greñas. Nosotros decimos comúnmente tximak. Kimak jasotzeko astirik barik jatxi zan kalera" Etxba
Eib. v. txima.
kimaatu. v. kimatu.
kimaka.  Deshojando.  Esku ariñez kimaka esan zion Bikendiri. 'Trayant la ramée'. Or Mi 18.
kimatu (V, G, AN-larr), kimetu (AN-ulz), kimaatu (V-arr-gip; Mg PAbVoc, Izt), kimautu (Mg PAbVoc). Ref.:
a
A (kimatu, kimaatu, kimau); A Apend; Garate 5. Cont RIEV 1935, 351; AEF 1955, 77; Asp Leiz; Iz Ulz
(kimetu), ArOñ (kimaatu); JMB At.  Tr. Documentado en algunos autores occidentales desde finales del s. XIX.
La única forma atestiguada es kimatu.
1. Deshojar las ramas. "Kimautu o orriuldu, deshojar las ramas" Mg PAbVoc. "Uldu orrijak o kimaatu, quitar
con la mano a las ramas las hojas y ramillas" Ib. 239. "Gastarse, deshojar" A Apend. "Subido al árbol lo deshoja
(kimatu) rama por rama" AEF 1955, 79. Larramendi, sin duda debido a una mala interpretación, da además la
siguiente acepción: "Desojarse, mirando, itsundu, kimatu, desbegitu". v. orriuldu, itzundu.  Belar pixka bat
ekarri, arbastak kimatu. Ag G 134. Kima ditzan azpiko abarrak eta nik kimatuko ditiñat gañekoak. Or Mi 18.
Abar erdi-kimatua. Ib. 19. Berezko errotik adarrak eta liliak kimatuta, ele-ederra arau utsetan ezarten zuten
damurik [sofistak]. Zait Plat 153.
 Quitar (las hojas).  Orri txigortuak banaka kimatu. TAg Uzt 290s. Ostoak kimatu bearra. 'Éclaircir le
feuillage'. Ibiñ Virgil 90.
 (kimetu B). Podar. "Sagarrondoa kimetu bear dugu" Izeta BHizt2.  Mendiak zuaitz gabe edo zuaitz oiek
geiegi kimatuta dituztela gelditu ez ditezen. ForuAG 263. An ariko zan markesa, bateko kimatu, besteko txertatu,
bere zugaitzak zaintzen. Ataño Auspoa 280, 101.
 (Fig.).  Gorputz guziko oñaziak osoro kimatu zituzten aren indarrak. Bv AsL 366. Batak mats-mordo bat;
bestiak ale batzuek, mastia kimatu zuten. Ib. 182. [Baroja] euzkotarren joera berdingabe kimatu dezakeana. TAg
GaGo 52. Barojaren nobelak, behar bezala kimatuz gero, diren direnean agertzen zaizkigu. MIH 272.
2. Brotar, florecer.  Hilobi gainean hasi / dela kimatzen kardua. Arti MaldanB 212. Belenen gorputza
kimatzen eta loratzen hasi zen. Arti Tobera 284.
kimatzaile.  Podador.  Kimatzaillea ezta nagi ibiltzen adaburuko kimuak berriz ere lurrera itzultzeko.
'Émondeur'. Ibiñ Virgil 83 (v. tbn. 32).
kimautu. v. kimatu.
kimer. v. binper.

baten mende.
kimera (V-gip ap. Elexp Berg; kh- Dv).  Disputa, riña. "Beti guriai bajezia idixagaittik, da bestiai ez
gustatzen, da ortara kimerak eukitzen zittuen" Elexp Berg.  Kimeraren bat iketeko okasioareki. (Muruzabal,
1751). ETZ 90. Errijelta, kimera e[ta] gorrotoak. Zuzaeta 130. Jendearen asaldazio, aserre ta kimerak. AA III
379. Bortz ehun urte konpli / fronteran kimera, / bi nazionetako / auzuak minbera. Bordel 148. Obra hori gostaia
da / Ehun mila libera [...] / Aintzina're izan daike / Hortaz zerbait kimera. (1919). LuzKant 77.
- KIMERAN. Discutiendo.  Onela zijoazen kimeran, batek eguna zala, bestiak gaba zala. Urruz Urz 13.
kimerari (kh- Dv).  Discutidor, porfiador.  Khimerari iduri badu norbaitek, ez guk, ez Jainkoaren elizak ez
dugu horrelako azturarik. Dv 1 Cor 11, 16 (Lç ihardukizale, Ker setati).
kimeratsu. "Khimeratsu, qui a souvent des disputes et rixes" Dv.
kimeratu (BN-arb ap. A).  Disputar, reñir. "Provocar" A.  Egun gutxi barru kimeratu ziran markexa ta
kondea [...]. Erri guzian jakin zan bi ollarrak [...] peliara, au da, burrukara zijoazela. Urruz Zer 28s.
kimetu. v. kimatu.
kimetz. "(V), brote, germen" A.  Eta madarikaziñoiaren kimetzik ez da an izango geijago. Ur (V) Apoc 22, 3
(BiblE ezer madarikatu).
kimi. v. kimia.
kimia (T-L), kimi.  Química. "Chimie" T-L. v. kimika.  Kimiak industriari dakarkeon laguntza
[neurrigabea]. JE Ber 49. Kimi-yazokunak Kimirako izten doguz. GJaur Pisia 18. Urregorria, zidarra ta abar
zertzuk eta zalangoak dirian kimiak dirausku. GJaur Kimia 11. Bizidunen kimia. "Química orgánica". EAEg 18-
12-1936, 582. En DFrec hay dos ejs. de kimia.
 (Como primer miembro de comp.).  Kimi-yazokuneak azaldu ta legepetuten. GJaur Kimia 11. Kimia
azterketa. "Análisis químico". EAEg 18-12-1936, 582.
kimiagintza.  Industria química.  Kimia-gintzak, bere sallak diran Kimikiñ, Usaitegi eta Sendakintza
Laguntzalleak. "Industrias Químicas". EAEg 18-10-1936, 79.
kimika.  Química. v. kimia, ximia.  Tr. Documentado en textos del s. XX. En DFrec hay 30 ejs.  Kimika
euskeraz jarri. Lab EEguna 84. Matematiketan, fisikan, kimikan, osagintzan. Osk Kurl 119. Bizigabekoen kimika
eldu zitzaigun; geroago bizia sortu zan. Vill Jaink 54. Indi-gaztaiñarekin, kimikaren bitartez, botika sendagarri
asko egiten omen dituzte. Ostolaiz 162. Liburuak maite zituen bai, baina kimika, botanika eta antzekoak. MIH
358. v. tbn. EEs 1920, 107. Mde Pr 176.
 Producto químico.  Ta nastua egon leiteke kimika ta abar, ta nolanai ezin leizke erabili gauz oriek. Ostolaiz
57.
 (Como primer miembro de comp.).  Kimika-abonoak deitzen diete, ta abetxek nitrojeno, fosfato ta
potasadunak izaten dira. NekIr 19. Kimika-azterketaz badakigu lur bat ongarritan aberatsa dala baldin [...]
millako 50 kare badu. Ib. 39.
kimikagai.  Elemento químico.  Kimika-gai au bera landareeri eman. NekIr 42.
kimikari.  Químico. v. kimiko.  René Warcollier kimikaria. Mde Pr 318.
kimikin.  Producto químico.  Kimia-gintzak, bere sallak diran Kimikiñ, Usaitegi eta Sendakintza
Laguntzalleak. "Productos Químicos". EAEg 18-10-1936, 79.
kimiko.  Químico. v. kimikari.  Deitu zion kimiko edo uren kalidadeak esamiñatzen zekien jakintsu bati.
Goñi 66. En DFrec hy 6 ejs.
kimikolangintza.  Industria química.  [Andoaindarren] bizipidea da: laborantza, metalgintza, oialgintza,

kimikolangintza, papergintza, zurgintza, etxegintza eta ximist-argilangintza. Larz Herr 5-3-1966, 4.

baten mende.
kimildu. v. kiribildu.
kiminitx. "(AN-larr), contrahecho" Inza RIEV 1928, 153.
kimiza. "(V-m), friolera, ripio, bledo, pizca" A.
kimizkoi.  Vano, frívolo. Cf. kimiza.  Gurbil, apal eta zuzena da maitasuna; ez melin, ez arin, ez kimizkoi.
Ol Imit III 5, 7 (Pi gauza ziztrin-zalea).
kimo (B ap. A; VocB). "Residuo de carbón" A.
kimondo.  Brote.  Loretan agiri ziran aien orrien xangoetako kimondoak ere. TAg Uzt 152.
kimu (V-ger-arr-m-gip, G; kh- Lh). Ref.: A; Iz ArOñ; Arin AEF 1980, 65; Elexp Berg. 1. Brote (sentidos prop.
y fig.). "1.º brote; 2.º ramillas de un año" A. "(El) brote en su primer año" Iz ArOñ. "Beian beti pujia, baiña
arbola-burua mozten danian kimua dezente etara jok" Elexp Berg. v. 1 kima.  Tr. Documentado únicamente
en autores meridionales desde finales del siglo XIX. En DFrec hay 8 ejs., 1 de ellos septentrional. 
[Euskararen arbolaren] adaringuru, arbasta, txotx eta kimuaren modura. Aran SIgn 200. Animaren liliak edo
biotzaren kimuak. Ag G 142. Baserrietako osasunbidea, Euzkadikoaren kimu bat da; atal bat. EAEg 12-12-
1936, 524. Tzeu burrunbariaren kimu ori! 'Hijo'. Zait Sof 192. Tzeuren kimua! 'Retoño'. Ib. 193. Euskal-
sinismenzalea prantziskotasunaren txertuak emandako kimua [da]. SMitx Aranz 88. [Eguzkiak] kimu lotiak
ernetu ta zabaltzen zittun. Etxde AlosT 58. Gaitz-erdi, zure beiak isats-muturrean ote-kimuren bat ez badauka.
Munita 70 (132 kimuberri). Ez da galdu arraza. Aren kimua Aramaioz jabetu da berriro. NEtx Antz 14. Arbola
zarrak emon ez baleu / geroko kimu barririk. BEnb NereA 239. Kimatzaillea ezta nagi ibiltzen adaburuko
kimuak berriz ere lurrera itzultzeko. Ibiñ Virgil 83. Guri eskerrak ematen ditu / euskal zuaitzak kimuak. Olea
119. Intxusen kimue egosi eta aren lurriñean jarri begik (G-goi). Arin AEF 1980, 65. [Urrikiak, elkartasunak]
sekulan ez dute mendurik hartu, ez kimurik sortu, ez fruiturik eman. PPer Harrip 55. Arbol zarraren kimuak.
JAzpiroz tít. Ameriketako herri-landarearen kimuetan, bi dira ikusgarri. MEIG I 190. Altabizkarko kantuaren
kimu berri bat. MEIG VI 79. v. tbn. Mok 22. Laux BBa XIV. Otx 5. JMB ELG 9. Erkiag Arran 193. Arti Ipuin
79. Gand Elorri 66. Zendoia 162. Insausti 67.
2. "Escobajo" A DBols 218. "Raspajo, pedacito de un racimo de uvas" Ib. 310.
- BEGI-KIMU. v. begi.
kimuka (G-nav ap. Iz Als). "Kimuki, el tuétano de los huesos; kimuka guziya" Iz Als.
kin. "(V-arr-oroz-m), un palo como de medio metro de largo, del cual se sirven los muchachos para jugar con él,
metiéndolo repetidas veces en tierra, mientras uno de ellos va a buscar el suyo" A. v. 1 kinkin (2).
kin. v. kiña.
1 kina (Lar, Añ, Lcq).  Quina. "Quina, corteza del cuarango" Lar. "(Chinchona condaminea), cuarango" Lcq
102. v. 1 kinkina.  Algodoia, kina, kanela ta klabilloa nondik datoz? It Dial 39 (Ur kinia; Dv, Ip kinkina).
Kina arbola baten azala da. Ib. 39s.
2 kina. "Quinas, armas de Portugal, kinak" Lar.
kinatu. v. keinatu.
kinba. v. 2 kima.
kinbal. v. tinbal.
kinbelet. v. ginbalet.
kinber. v. binper.
kinda. v. 1 ginda.
baten mende.
kindanobi. v. indandobi.
kindax. v. gindax.
kindaxkarrote. "(Lc), garrote, cuña para apretar la carga del carro" A. "Tavelle" T-L.
kindu (Lar, H (+ kh-)), kindutu (Lar).  Etim. Relacionado, partiendo de *ken-, con kino, keru, etc. 1. (Vb.).
"(Hacerse, ponerse) hediondo" Lar. "Se corrompre, se gâter, et par suite, répandre une mauvaise odeur, donner
un mauvais goût" H. v. kinotu, kirastu.
 (Lar, H (+ kh-)). (Part. en función de adj.). "Hediondo, kirastua, kindua" Lar. "Arno, haragi khindua, vin qui a
pris un mauvais goût, une mauvaise odeur, viande qui a pris une mauvaise odeur" H.
 "Au fig. Bihotz khindua, cœur qui a conçu, qui conserve de l'amertume" H. 2. (L-ain ap. A; Lar, kh- H).
(Sust.). "Hedentina, hedor, hediondez" Lar. "Hedor" A. v. kino, kirats.
 (H). (Fig.). Amargura.  Kindu eta kirestasun ene biziaren gañerat etzuen hedatzen [...] Jesusen [...]
heriotzearen ikuskariak? Mih 100. Menturatzen bagare haren ganat hurbiltzera kindua bihotzean. Ib. 202.
- KINDU-USAIN (Lar (-usai), H (kh-)). "Kindu usaia ekarri, apestar, oler mal" Lar. "Khindu usaina du, ça a une
odeur de gâté, de pourriture" H (s.v. khino).
kindurtza. "Sentina del navío" Lar.
kindutu. v. kindu.
kinema. v. zinema.
kiniebro (V-gip), kinienbro (V-gip). "Enebro, junípero" Iz ArOñ. Cf. VocNav: "Ginebro, enebro (zona de
Eslava)"; "jinebro (Oroz-Betelu, Aezcoa)"; "jiniebro (Aoiz)".
kinina.  Quinina.  Buruko min, sukhar edo bizkar-hezurreko dolore zonbeit agertzen baitzen [...] emaiten
zaizkoten kinina. Prop 1894, 95. Etorri omen zan sendagillea. [...] --Mutil oni kinina emaiozute. Ataño MLanak
65.
kinio. v. kiñon.
kinitu. v. keinatu.
kink (AN-5vill ap. A; G-bet).  Ruido. "Kinkik atera gabe" (G-bet). v. hink, txint.  Norbaiten kinka aditu
orduko, zerriyak ere asten dira kurrinkaz. Sor Bar 102. Etzan ezeren kinkik entzuten. Iraola EEs 1913, 314.
Maritxo oso geldirik, kinkik egin gabe dago. Alz Ram 130. Leio-zirrituko pirrinta ura itzali zan eta gero... ezer
ez, kinkik ere ez.... Loidi 47. Goizeko kinkik txikiena belarriratu ta nabaritzen nuan. Anab Poli 79.
 (En contextos negativos). (Ni) palabra.  Ez Beltza orrek eta ez besteak kinkik atera gabe, gabe, Buruntzako
joan-etorria pake-pakean egiten utzi ninduten. Alkain 39. Orduan iñork etzuan an kinkik ateratzen eta ezer
galdetzen. Ib. 66.
- KINK EGIN. Hacer ruido.  Ugin ikaragarri batek zartatu eban ontzitxoa [...]. Kink egin orduko ondatu zan.
TAg GaGo 14.
kinka (L-ain, BN; VocBN, Dv, H (+ kh-)), kenka (L-côte, BN-baig; Dv, H (V, G)), keinka. Ref.: A (kinka,
kenka); Zait Sof II (kinka); Gte Erd 66 y 274.  Momento, ocasión; trance, momento difícil. "Point tout près de
l'équilibre, disposition de doute pour agir dans un sens ou dans un autre" VocBN. "Kenka ona edo txarra,
conjoction bonne ou mauvaise. Kenka gaixtoan gerthatu da hori, cela est arrivé dans un moment fâcheux" Dv.
"Moment, disposition où se trouve quelqu'un. Khinka onean, txarrean aurkhituko duzu, vous le trouverez en une
bonne, mauvaise disposition, en un moment favorable, fâcheux. Il se dit du point où se trouve une affaire, du
point critique. Egitekoa khinkala heldu da, l'affaire en est venu au point critique" H. "Kinka gaizto, une larri
(BN-baig)" Zait Sof II. "Egoera larrian dago (G-azp, AN-gip), kinka txarrean da (BN-arb)" Gte Erd 66. "Ateka
tzarrean zare (BN-lab), kinka larrian gaude (BN-arb), kinka gaiztoan (BN-arb)" Ib. 274. v. hinka (5).
 Tr. Documentado en la tradición septentrional (tbn. en Orixe, Zaitegi y Ayesta (92)) desde finales del siglo
XIX. Kenka es la forma más empleada. Hay kinka en Etcheberry, Oxobi, Zaitegi y Lafitte, y keinka en un ej. de

baten mende.
Herria. En DFrec hay 31 ejs. (1 septentrional) de kinka y 7 (2 sept.) de kenka.

 Bero gaitz batek iraganarazten du kenka gaixtoan den belharra. Dv Lab 121. Zer nahi hitzeman, eta gero...
Gero, iduri zeienean kenka ona dutela hitza jan. HU Zez 110. Landatzeko kenkarik hoberena dela abendoko
beherapena. Eskual 8-1-1909, 2. Zer erhokeria kenka (moment critique, momento crítico) hartan hala
mintzatzea. JE Bur 134. Ondar ondar kenkan, treina abiatzen ere hasia zelarik jada, Piarresek jauzi egina zuen
lurrera. Barb Sup 48. Gu [...] / kinka gaixtoan baigaude, / ager zaite gure alde. Ox 57. Aita Sainduak kenka
nekeetan erabaki zuhurrak artu behar [zituen]. Zub 46. Non eta nola, luze esateko / kenka artan betarik ez da.
Or Eus 314. Kinka itzalenetan eztu kemenik galtzen. 'En los peligros'. Zait Sof 14. Oraingo kenkan Frantziak
badu bertze arrazoin bat ahalgetan sartzeko. SoEg Herr 24-4-1958, 1. Kenka bat txarra pasatu behar ukan zuen
bereziki. JEtchep 53. Kinka gaixto batetara heltzen ari gira. Herr 1-11-1962, 4. Krisi edo kenka. EgutAr 5-11-
1963 (ap. DRA). v. tbn. Herr 19-2-1976, 2 (kenka gaixtoan). [Ihauteriaren] ohidura ezdeustu bezala baitzen
alemanak hemen egon ziren keinka hartan. Herr 20-2-1997, 2. Herri batzuek gintuzten kenka txarretan lagundu.
Larre ArtzainE 188. Kenka txar horretan. MEIG III 100. Jesuiten kinka larria izanik. In MEIG VI 37.
- KINKAN (Dv). a) A punto de. "Kinkan izatea, être sur le point de" Dv.  Ene harrikatzeko kinkan baita.
Etcheberry 70. Gaixo Mayi! Haurra izaiteko kinkan! Lf Murtuts 52. Dirua beheititzeko kenkan zela. Herr 1-1-
1959, 1. Nola konpreni hastapeneko herabe uzkur hori, gure lanari bero-beroa lotzeko kenkan? Larre ArtzainE
216.
b) "BNc), con grandes ganas de hacer" A.
c) "Eguerdi kinkan, sur le point près du midi" H. d) "(Estar en) crisis [...], kinkan egon" A DBols.
kinka. v. kinke.
kinkail. v. kinkilla.
kinkajesima. v. kinkuajesima.
kinka-kinka (G-azp ap. Gketx Loiola).  (Onomat. de la acción de beber). "Eztarria egarriak erreta. Botillatik
kinka kinka eranaz, denbora gutxian ardoak erreta utzi zuan" Gketx Loiola (s.v. erreta).
kinkalla. v. kinkilla.
kinkallero. v. kinkillero.
kinkanputz. "Pimbêche", "suffisant, vaniteux" T-L.
kinkar. "Brasa (G-nav)" A Apend. v. txingar.
kinke (V-gip ap. Elexp Berg), kinka.  Quinqué.  Txapela artu biarrian, artu eta jantzi du kinkien estalkiya
edo pantalla. Iraola 96. Kinka edo parola, argizaia edo kandela, arekin ibilli bear. BAyerbe 39. Kinkeak
petroliorekin su egiten zuan. JAzpiroz 122.
kinki (V-arr ap. Totor Arr). "Alto, desgarbado" Totor Arr. v. kinkili, kinkil.
kinki eta kanka.  A duras penas, tambaleándose.  Ni bañan kale xarrean, / kinki ta kanka batean, / iper-
makurka bestean. Inzag Y 1933, 419.
kinki-kankaka.  A duras penas, tambaleándose.  Euskera, kinki-kankaka, emen adoba t'an petatxo erasten
zaion paziya. Inzag EEs 1912, 267.
kinkil (B ap. Izeta BHizt2), kinkin (V-arr ap. Totor Arr). "Persona alta y delgada. Au gizon kinkile! Kinkile ta
aule" Izeta BHizt2. v. kinkili.
kinkil. v. gingil.
kinkilezka. v. kinkinezka.
kinkili. "(B), alfeñique, persona alta, delgada y poco airosa" A. "Gringalet, kinkili, mirigos" T-L. v. kinki,
baten mende.
kinkil.
kinkili-kankala (BN-baig ap. Satr VocP; T-L), kinkili-mankala (L-ain, B ap. A; -ll- G-to ap. A). 1. A duras
penas, con dificultad; tambaleándose, renqueando. "Sostenerse a duras penas" A. "Flageoler, [...] kinkili-kankala
ibili" T-L. "Sostenerse con dificultad" Satr VocP.  Kinkili-kankala errota handien gainean zabiltzan karroaren
barneko gidariak. SoEg Herr 7-4-1960, 1. Zonbeit egun hautan eskuetarik gaki naiz, osoki flakatua, burua zoro,
zangoak kinkili-kankala. GAlm 1968, 5 (ap. DRA). 2. (Adj.). Dificultoso (?).  [Izkribabak] bere izkera
kinkili-kankalarekin, gure zorion guziya zarrataratu digu. Alz Txib 88.
kinkilimarro. "Un insecto (AN-s [= Sal?])" A Apend.
kinkilla (V-gip ap. Elexp Berg), kinkalla (Chaho ap. Lh, T-L), kinkail. "Quincaille" T-L. "Kinkilla, quincalla.
Kinkillia, ba len kinkilleruak izate zittuan, danetik zeoze saltze zebenak" Elexp Berg.
- KINKILLA-SALTZAILE. "Quincaillier, kinkail-saltzale" T-L.
kinkillari (Gèze).  Quincallero. v. kinkillero.  Khinkillarien suñ hütsak / borthaz bortha dabiltzanak! Etch
308 (tbn. en ChantP 184 y Or Eus 282).
kinkillero (V-gip, AN-gip), kinkallero. Ref.: BU Arano; Elexp Berg.  Quincallero. "Vendedor ambulante de
cacharros" BU Arano. v. kinkillari.  Mikelak okitzu komadien ganien zortzi perraitxik kinkallero bateri plasan
erosi txe zerikusiko florero bat. Ort Oroig 20. Kinkillero prantzes bat an il zalako. Or Eus 260n. Ikusi genituan
txarlatanak, ferianteak, kinkilleruak. Salav 51.
kinkillibetkeria, kinkillipeskeria.  Brinco, pirueta; bufonada, monería. v. killibet.  Oi gaizo ertzua, ezkunt
hadi, ezkunt; igaranen zaitzak bai phürnauzi eta kinkillibetkeria hoiek oro. "Brincos y saltarinadas". A EY II
143. Zunbat urthe tük, Jakobe? --Erdia eta beste haiñ beste. --Krepaut hütsa! ez bestia! Bardin banük: erdia
ballentia, bestia kinkillipeskeria; eztük ez lodi hire khuntia. Egunaria 3-6-1972 (ap. DRA).
kinkilloi (G-azp, V-m). "Cantidad exorbitante" Zubk Ond.
kinki-minki. "Tiquis miquis. Aridxak, mendixan libre. Oiñ, piñua sartze zanian da kinki-minkixak" Elexp Berg.
1 kinkin. 1. Espada.  Eregiten dau baita Bernardok ezpatea; / [...] eta ain modutan, ze bialtzen deutsa kinkin
meea, / zeñek bertantxe itxiko eban erdibiturik. AB AmaE 452s. 2. "(V-m-gip, Gc), un palo como de medio
metro de largo, del cual se sirven los muchachos para jugar con él, metiéndolo repetidas veces en tierra, mientras
uno de ellos va a buscar el suyo" A. v. kin.  Kinkin dabe Bizkai ta Gipuzkoan izena onetarako bear diran
makillak. A EY IV 283.
- KINKINEAN EGIN. "Kinkiñian e(g)in (jostaketa)" (G-azp).
- KINKINEZ. "Juego de niños que consiste en meter en tierra blanda determinado número de veces cada jugador
su palo, mientras uno va a buscar el suyo que se le ha lanzado" A.
2 kinkin. v. kinkil.
1 kinkina (VocBN, Gèze).  Quina. "Quinquina" VocBN. v. 1 kina.  Eta nondik heldu dira kotoina, kinkina,
kanela eta itze-kanela? Dv Dial 39 (Ip kinkina; It, Ur kina). Kinkina zühan baten axala da. Ip Dial 39s. Horen
axalaeki egon hura edo arduak sendotzen dü sükhara, kinkinak bezala kasik. Alth Bot 22.
- KINKINA-ARDO, ARDO-KINKINA. Vino quinado.  Mirikuak ikhusten duenean eri bat kolore txarrakin,
apetiturik gabe, [...] emaiten dio errekitua, kinkina arnoa, burdin-ura edo erhautsa. Goyenetxe Laborarien 3
(ap. DRA, s.v. burdin-ur). Arno kinkinak on egin ziokeela bazaitekeen, bainan maina berezirik ez zezakeen
onhets beretzat. Prop 1901, 31.
2 kinkina. "Kinkiña, suciedad. Melopea" Zubk Ond.

- KINKINA JO. "Kinkiña jo (vb. trans.), terminar, apurar, ultimar. Milla erriali kinkiña jo detsa, gaurko
ferixara juan biarriakin" Etxba Eib.
kinkinarro.  Trago.  Iñor ez datorkiyon txanda batean, ate-atzeko xatoari bi edo iru kinkiñarro, batean
eman dizkiyo. Inzag Kabuxak 121.

baten mende.
kinkinezka (G-azp ap. A), kinkilezka (G-azp ap. A).  "Juego de niños que consiste en meter en tierra blanda
determinado número de veces cada jugador su palo, mientras uno va a buscar el suyo que se le ha lanzado" A.
(Se trata, obviamente, de una expr. adv., no de un sust.). v. kinkinka.
kinkinka (V-arr-m-gip, Gc ap. A), kinkinga (V-m ap. A). 1. "Juego de niños que consiste en meter en tierra
blanda determinado número de veces cada jugador su palo, mientras uno va a buscar el suyo que se le ha
lanzado" A. "Yolas onek Olaetan kinkinka dau izena (V-och)" A EY IV 283. (Se trata, obviamente, de una expr.
adv., no de un sust.). v. kinkinezka.  Apoa makillka edo kinkinka yaurtiten danean bat [...] apo-billa yoaten
da (V-m). A EY IV 283. Kinkinka jokatzeko, basa biguinez bethetako lur zulo bat bilhatu, [...] ta zapaldu egiten
zan. Jokalariek txandaka makhil zorrotz bana jaurtitzen zuten. Osk Kurl 73s.
2. "Kinkinka fan da, ha ido cuesta abajo (una madera) saltando sobre los dos extremos. Saltando sobre
extremos (tronco)" Iz ArOñ.
kinkio.  Ruido. v. kink.  Bataiotik etxerakoan, dana ixil; ez omen uan kinkiorik ere. Ataño TxanKan 33.
Gaurko ixiltasun ontan, nola ez negar egin? Emen ez da ezeren kinkiorik! Ib. 238.
kinkirin.  (Mujer) presumida. v. pinpirin (7).  Alaba loriosa, kinkirina, xango punten gainean dabilana;
dena arropa, dena lilikeria, eta alferra eta ezdeusa. EskLAlm 1853, 15.
kinkirrin.
- KINKIRRINEAN (G-azp). A la pata coja.
- KINKIRRINERA (V-och ap. A EY IV), PINPIRRINERA (V-arr ap. A EY IV). A la pata coja (nombre de un
juego).  Ala kinkirriñera / ala samurrerra. A Txirrist 210. Ala kinkirriñera, ala samurrera (V-och), [...]. Ala
pinpirrinera, ala samurrinera (V-arr). A EY IV 277s. --Gabiltzan a la kinkirrinera? [...] --Bai, bai; a la
kinkirrinera samurrera. Iraola 123.
(kinkistaño), (kirskintaño). Cf. VocNav: "Quinquistaño, lagartija (Roncal). En Isaba quinquistaño. En otras
localidades del Valle del Roncal, quirsquintaño".
kinkitikanka.  (Onomat. del ruido de las campanas).  Errian orduari guztiak kinkitikanka amabiak jotzen asi
ziran. Anab Poli 53.
kinkon. v. kinkun.
kinkuajesima, kinkajesima.  Quincuagésima.  Sexajesima, kinkuajesima, phazko eguna ta oktaba guzia.

JesBih 402.  (Con -ko, adnom.).  Sexajesimako eta kinkajesimako igandetan. JesBih 470.
kinkulin-zinkulin.  Ez zait iduritzen eman behar dugula beharri kinkulin-zinkulin nigartsu tturuta horieri.
SoEg Herr 15-1-1959, 1 (DRA traduce "llorón, quejicoso").
kinkun (L, B, BN-baig, R; T-L; khinkhun H), kinkon (AN-ulz). Ref.: A (kinkun); Inza RIEV 1928, 153; Iz Ulz
(kinkon).  Gangoso. "Qui parle du nez" H. "Nasillant, nasillard" T-L. "Una persona que habla por las narices"
Iz Ulz.  Sudur-izki garbia, ez kinkuna. "Gangosa". Or in Gazt MusIx 14.  Erromako turutak aditzen ditu eta
berehala, Turkoen soinu kinkunek emaiten diote arrapostua. GAlm 1952, 16 (ap. DRA).
kinkur (BN-baig ap. Satr VocP). "Nuez de la garganta (AN-arb [sic])" A Apend.
kino (L (kh-), BN-arb-baig, S (khiño); vEys, H; kh- Dv, H; khiño VocBN, Gèze, H), kheino, kio (R), kinu (SP).
Ref.: A (kino, ko); Lrq (khiño); ContR 532; Iz R 291.  Etim. Relacionado, partiendo de *ken-, con kindu, keru,
etc.
 Olor, gusto; mal olor, mal gusto. "Senteur" SP. "Odeur mauvaise, mais faible, de la viande" VocBN. "Relent"
Dv. "Mauvaise odeur, fétidité, puanteur. Haragi hau galdua da, khinoa dakhar, cette viande ci est gâtée, elle a
une mauvaise odeur, elle sent mauvais. [...]. Par ext., amertume mauvais au goût. Untzi txarrak arnoari khinoa
ematen dio, une mauvaise futaille donne un mauvais goût au vin" H. "Ko (gaizto), (mal) olor (R-uzt)" ContR
532. v. kindu, kirats, kinodura, kinotasun.
 Tr. Documentado en textos septentrionales (tbn. en CatR) desde mediados del s. XIX. La forma kino se

baten mende.
encuentra en la Pastoral de Saint Julien, GAlm, Lafitte y en un texto de Herria; con oclusiva aspirada en
Duvoisin, y con nasal palatal (-iño) en tres ejs. suletinos (Inchauspe y dos textos de Eskualduna). Hay ko en
CatR y kheino en Prop.
 Senditzen düzün kino hun hori, / eztüzü ez sasuko / liliak emana segürki. StJul ms. 23v. Etzaiote eman behar
aza-hostorik, zeren haragiari hainitz khino tzarra ematen baitio. Dv Dial 99 (Ip khiño; It, Ur gusto). Khino
samin kharatsak ahoan. Dv LEd 220. Errana da lurrak, hari deratxikoten landareer bezala, jendeari ere emaiten
diola bere kheinoa. Prop 1884, 226s.Eztie untzi khiñorik hartüren jatekoek. Eskual 3-4-1908, 4. Abarka gaizoak
bazükian khiño amiñi bat. Ib. 7-2-1913, 3. Gustu edo kino berezi batekin. GAlm 1950, 20. Ixtorio bakun horiek
begiratzen dute beren gozo eta kino berezia, beren baserri usain bizia. Lf Herr 24-10-1957, 1.
 (Fig.).  Batek ala bertzeak kinoa ginauken biotzean; gaizkiaren ondoko gaitza, haren ondorio kiretsa. Herr
23-2-1961, 4.
 "Locution figurée. Gizonaren khinorik eztu, il ne sent pas l'homme comme il faut (même de loin), il n'en a pas
trace" H.
- KE-KINO. v. ke.
- KINO EGIN (kio e. R). Ref.: A; Iz R 291; EAEL 19. a) Oler, olfatear. "Kío egin zan, huélelo (R-uzt)" Iz R 291.
 Irurgarna, abaz testatia. Laurgarna, sudurrez ko egitia. CatR 65. b) "Heder, despedir mal olor" A.
- KIRATS-KINO. v. kirats.
kinodun. "Khinodun, qui a contracté une mauvaise odeur, un mauvais goût" H. v. kinotsu.
kinodura. "Khinodura, certaine mauvaise odeur, certain mauvais goût que contracte une chose. Arnoak,
haragiak hartu du khinodura bat, le vin, la viande a pris une sorte de mauvaise odeur, de mauvais goût" H. v.
kino.
kinoi (SP  Dv y A).  Nivel. "Elkarren kinoiera berdindu lurra" SP. "Niveau" Dv.
- KINOIEZKO (SP  Dv y A). "Bi taula hauk elkarren kinoiezkoak dire" SP. "Qui est au niveau" Dv.
"Nivelado, que está a nivel" A.
kinoitu (Dv, A).  Nivelar. Tanto Duvoisin como Azkue citan a Pouvreau, pero no lo encontramos en su dicc.
kinola. "Quinolas, juego de naipes, kinoletako jokoa" Lar.
(kinola). "Quinola, [...]. nombre de cierta planta (Ochagavía)" VocNav.
kinor.  Arpa.  Musikari gaitza, harpalari edo "kinor" joile abila [zen Dabid]. Herr 19-11-1959, 4.
kinorlari.  Arpista.  Kinorlari, xirulari, / Eta bertze soinulari, / Lot guziak musikari! Herr 11-11-1965, 4.
 kinostu. Azkue da khinostu "lo que ha tomado mal olor o mal gusto" citando a Duvoisin, pero en éste se lee
khinotsu (q.v.).
kinotasun. "Khinotasuna, qualité de ce qui est infect, de mauvais goût" H. v. kino.
kinotsu (kh- Dv, H), kiñozu.  Putrefacto, hediondo, fétido. "Qui a pris mauvaise odeur ou mauvais goût" Dv.
v. kinodun.  Ni, kreatüra khiñozia, bentüratüren niza, legiaren egiliaren [...], hañ ehiñera erre[zi]bitzera. Mst
IV 1, 4 (SP, Ch bustel, Ip, Pi ustel, Ol ustelkin, Leon har-jo).
kinotu (kh- H), kiñatu (BN, R; kh- L, S), kiatu (R). Ref.: A (kiñatu, kiatu); ContR 520. "Despedir mal olor" A.
"Heder" ContR 520. v. kindu, kirastu.  (Part. en función de adj.).  Esne kinotua, esnea erretzen delarik,
gustu edo kino berezi batekin gelditzen da. GAlm 1950, 20.
khinper. v. binper.
kinpla. v. grinpola.
kinpolo-pan.  (Empleado sin ningún significado concreto en canciones). "Atzea mitzea / Kinpolo pan / Nire
semea errotan / Errota txikian urunik ez" Holmer ApuntV ASJU 1969, 190.
baten mende.
kinpula. v. tipula.
kinpulatu (-ll- V-oroz-och ap. A), kirpulatu (V-ple ap. A EY III 237; A Apend), kipulatu (V-ple ap. A Apend),
"Abarquillarse, encogerse las hojas del maíz" A. "Abarquillar. Se nos han abarquillado los maíces, artoak
kirpulatu egin jakuz (V-ple)" A EY III 237.
1 kinta (V-gip). Ref.: Etxba Eib (kintta); Elexp Berg (kinta).  Quinta. "Fueruak kendu eta kinttak ekarri" Etxba
Eib. "Kintiak arrapau zeban da gerrara joan biar izan zeban derrior" Elexp Berg.  Ez gerran, ez pakean / ez
degu kintarik, / ez paper sillaturik, / ez aduanarik. It Fab 208. Txoriai kentzen deutsez / umeak alperrak / eta
gizon zintzoai / kinta eta gerrak. Azc PB 110. Orrek, kintxetik otortzen yatzuz olan. Ort Oroig 36. Kintak jarri ta
ondorenian / [...] zenbait [...] / Cuban sartu zan lurpian. Tx B II 84. Lenago etzan kintik tiratzen / gure sor-leku
maitian. Ib. 84. Kintan erori gera / mutillak soldadu. Auspoa 139, 16. Len aipaturiko iru kinta gazteak etxera
igorri bezain laister. Etxde JJ 179. Ia [...] kinta ori soldadu joaterako gerra bukatzen dan. Salav 63. Orren
semeak kintatik libre, / suerte bat badaukate. Lizaso in Uzt LEG II 88. Kintan sartu nintzaneko, gizontxo egin
niñun. Ataño TxanKan 122. Kinta ondoren datozen urte oiek. Ib. 123. Nire aurreko eta atzeko kintak eskatu
zituan gobernuak gerrarako. Gerrika 65. v. tbn. BBarand 112. Insausti 94. En DFrec hay 16 ejs., meridionales.
- KINTA IZAN. Ser de la quinta (de).  Bigarrena, Azpillaga. Au nere kinta da, biak azaroan jaioak gaiñera.
Insausti 20.
- KINTAKO (V-gip). (Ref. a la edad). De la quinta. "Ze kintatakua aiz i?" Elexp Berg. "Ori gure kintxakua da"
(V-gip).  Ordiziko estazioan an zeuden bertako bi lagun, nere kintakoak biak. BBarand 119. Kaletar bat ere
asi zan bertsotan. Nere kintakoa edo nere edadekoa bera. Insausti 18.
- KINTA-URTE. Periodo del servicio militar.  Zure semeen kinta-urteetarako bukatuko al da! Ataño TxanKan
164.
2 kinta, kintaa. v. kintara.
kintada. 1. "Quintada, novatada. Lenengo aldiz frontoian jokatu nebanian diru mordua galdu. Majo pagau
neban kintadia" Elexp Berg. 2. (V-gip). Celebración de quintos.
kintal (Urt IV 404, Lar, Añ, Izt, H), kintale (S ap. Lrq), kintxel.  Quintal. "En cada quintal cuatro, kintaleko
lau" Izt.  Bonba [...] laur edo bost kintalekoa. Mb IArg I 255. Hirur kintale pezü dian mailia. Xarlem 350.
Bost ikatz kargakaz egin leitekiala kintal burdinia. Astar II 162. Ezpeletan kokatu zauku bi kintal andre harturik.
AstLas 69. Kintal bat belarra. Bi kintal soro. HerVal 164. Ehun kintal bazkharekin gizon batek ezin gizenaraz
detzazke hamar buru. Dv Lab 220. Hamabi edo hamabortz kintal hektarako. Ib. 197. Bazakharken berrogoita
bortz kintal karga. Hb Egia 146. Zure buru aundiya / kintal bat baduzu. Auspoa 97, 18. Kakoletan bortz kintal
gatz. Ox 98. --Arraiñik bakatzue la? --Lau kintxel, alabatxü. Ort Oroig 19. --Atunik ekarri ete daue? --Bai, amar
kintxelan bat ekarri biar ezan daue. Ib. 35. Mando baten bizkarrian hirur kintale. Const 26. Zazpi kintaleko
arritzarra. A Y 1934, 15. Arthoak eginen du 40'05 kintaleko. Herr 17-10-1963, 1. v. tbn. DurPl 76. Izt C 130. Ud
155. Zab Gabon 106. Ag G 88. Barb Leg 130. Lf Murtuts 33.
- KINTALEKO. De quintal, que pesa un quintal. "Quintaleño" Lar.  Plazan / kintaleko harri bat / ezartzen du
kutxan. Zby RIEV 1908, 764. Kintaleko maillua. "Martillo de quintal". Or Eus 210.
- KINTAL-PISU. "Kintal-pixu (V-m), karobietan karea neurtzeko ola" Urkia EEs 1930, 29.
kintalka.  A quintales.  Ostoa kintalka biltzeko izketatu baintza ere, [...] aizea yan bearrean intzake. 'À
quintal'. Or Mi 20. Gaitza, kintalka etorri eta lumaka joan. EZBB I 120.
kintara, kinta (Dv; kh- S; Dv (S), Foix ap. Lh), kintaa (kh- S). Ref.: Lh (khinta); Lrq (khintaa); EAEL 72. 1.
"1.º route obscure et boueuse. 2.º ravin" Lh. "Chemin obscur, creux, mauvais" Lrq. "Camino o carretera" EAEL
72. v. inta.  Lauak jüntatzen dia [...] kinthara (chemin encaissé) batian edo oihanpe batetan. GH 1926, 469. 
"Khinta, au fig. mauvaise passe" Lh. 2. "Kinta (S), kintha (S), lodazal, pantano" A. v. inta (2).
kintarte.  Hondonada.  Ikhusten dütügü arthaldiak gaiaz kanpuan, soho bazter batian edo khintarte batian,
ebiari pha; atherbia ükheiten ahal lükielarik. GH 1931, 451.
kinto (V-gip ap. Elexp Berg). 1. Quinto (recién ingresado en el servicio militar). "Aurten bi kinto bakarrik
Uberan" Elexp Berg.  An bere faltako dira / makine bat kinto. Afrika 128. Iri kintua izena jarri zikana, ez uen
ez kintua! Iraola 102. Soldadu juan ta gero, kinto dabillela. EEs 1917, 77. Kinto izateko dagoz / oraindiño biak.
baten mende.
EusJok II 51. Aldatzalle edo interprete bat kintuen artian. SM Zirik 72. Kinto abek instruzioa ikasi ta frenterako
moduan jarri. Salav 76. Aurtengo urtian kinto giñaden / ...-go erri onetan. Auspoa 139, 47. 35-ko kintoa zan.
BBarand 99. En DFrec hay 11 ejs., meridionales.
 Compañero de quinta; de la misma edad. "Mutilen artean, urte berean jaiotakoa. Olañetako Rafa ta ni kintuak
ga" Elexp Berg. v. KINTO-LAGUN.  Etorri zan, gu bertan geundela, nere lagunaren billa, bere kintoa zan
da. BBarand 129. Ain subertez, Gerniken bizi zan geure erritarra eta gañera neure kintue! Gerrika 76. Au nere
lagun eta kinto dan Laureano Telleriak ondo jakingo du. Insausti 103.
2. Quinto, quinta parte.  Pasai San Juan da Fuenterrabiya / zian kasikan batera, / segundo baten bi kinto
ziyon / diferentziya atera. Tx B I 192.
- KINTO-AFARI (V-gip ap. Elexp Berg). Cena de quintos.
- KINTO-BAZKARI. "Comida de quintos. Urtero Lasan eukitzen dabe kinto-bazkaixa" Elexp Berg.
- KINTO-BESTA (B). Celebración de quintos.
- KINTO-LAGUN. Compañero de quinta.  Nere kinto-lagun danak gerrara ertenak ziran. Salav 75. Jai eder
bat antolatu ziteken nere kinto-lagunak. Ataño TxanKan 122. Bat nere kinto laguna zan. BBarand 179. Aren aita
eta nere aita kinto-lagunak omen ziran. Zendoia 174.
- KINTOPEKO (V-m). "Kint(x)opeko, joven que no ha llegado a la edad de las quintas" J. Irigoyen (ap. DRA).
 Ondiñok kintopeko nintzan. Gerrika 43.
- KINTO-URTE. Periodo del servicio militar.  Semerik zarrenaren kinto-urteak ere etorri itun. Ataño
TxanKan 202. Kinto-urteak heteak baizizkin. Ib. 243.
kintotza.  Servicio militar.  Zorioneko kintotza orrekin / jarri zizkidan nastiak. Auspoa 135, 46 (ap. DRA).
kintsena, kintzana. v. kintzena.
kintxe. v. 1 kinta.
kintxel. v. kintal.
kintze (G, AN, L, BN ap. A; Dv, kh- H; -nz- VocBN, vEys (V, G, BN)).  Tanto en el juego de la pelota. "Un
point au jeu de paume" VocBN. "Terme au jeu de paume, un quinze. Khintze dugu, zuek trenta, nous avons
quinze, vous trente" H.  Kintze galtze bakhotxak galtzaile histuren; / ezin ixil oihutik irabaztailea. Hb Esk 214.
v. tbn. Ud 61. Jokoak baditu lau kintze: lehena kintze, bigarrena trente. Zby RIEV 1908, 88. Handik ez badiote
itzultzen, kintze du. Ib. 88. Guk ez da kintzia / milagro galtzia. AzpPr 113. Baratzen dira apur bat pilotariak [...]
kintzetik kintzera ahulduz doazi gure muthikoak. JE Bur 30. Borrokariya arro zebillen / iñork eziñ geldituan, /
[...] kintziak bana jarrita ere / etzan kontentu kituan. Tx B I 188. Lênen-kintzea / merke samar dute saldu.
"Quince (tanto)". Or Eus 420. Garaitu dituzte pabetarrak sei khintzez. Partida ederra zen. Herr 26-7-1956, 2.
Orai kintze loriosena, geroxago peto hitsena. EZBB II 81. Airetik [pilota] aski goiz hartu ez ginuen tontopilatus
guzientzat akabo kintzea! Larre ArtzainE 243. En DFrec hay 16 ejs., todos ellos septentrionales.
 "Horrek kintze bat badik falta [='le falta un tornillo, no está bien de la cabeza'] (BN-arb)" Gte Erd 289.
- KINTZE EGIN. Hacer tanto.  Pilota erori baita / [...] / kintze Astitzek egiña dula / diote bien artean. "Astitz
ha hecho raya". Or Eus 422.
- KINTZENEZ IZAN. "Khintzenez gira, nous sommes quinze à quinze" H.
kintzena (V-gip (+ -nz-), G-azp), kintzana (V-arr), kintsena. Ref.: Totor Arr (kintzana); Etxba Eib (kinzena);
Elexp Berg.  Quincena, sueldo quincenal; sueldo. "Sueldo" Totor Arr. "Lenengo gerra aundixan ondoren etorri
zan zortzixan bein kinzenia" Etxba Eib. "Oinddio etxoskuek pagau il ontako kintzenia" Elexp Berg.  Tr. La
forma general es kintzena. Hay kintsena en Oxobi.  [Txerriya] jokuan galdu, / gañera kintzena, / orra nere
senarra / sujeto zuzena! Xe 257. v. tbn. JanEd II 77. Oxalde: kintsenarekin [...] ezin hel bethi. Manex
Barrandegik [...] laguntzen zuen. Ox 194. Lan-toki ona arrapatu du, / entregatzen du kintzena. Tx B II 174.
Kintzenia oso-osorik [kartetan] galduta eukan. SM Zirik 76. Kintzena kobratzen zuenean. Arti Ipuin 35. Urtaro
orri atera bear / urte osoko kintzena. AZink 35.
- KINTZENA-EGUN. Día de quincena, día de cobro.  Kintzena egun batian [...] kartetan jo-ta-ke. SM Zirik
76.
kinu. v. keinu; kino.
kinutu. v. keinatu.

baten mende.
1 kiña (det.; V, G ap. A). 1. Picada, aguijonada. v. kiñakada.  Asi iakazan eulijok kiña ortik eta kiña emetik.
Otx 160. 2. "Azuzamiento, incitación" A. 3. "(V-ger), escozor de las carnes al aproximarse una tempestad"
A.
- KIN EGIN. "Aguijar, hostigar (V)" A Apend. "(V-ger), picar (eztenaz edo...)" Zt (comunicación personal). 
Ixalgitxuli xuge-goli batek kiñ (picada, pinchada. Usual en Mundaka) egin, antxe bedaltzan. Alt EEs 1912, 127.
Suge bat ilda [...] orrelakoxea zan [...] Izalgitxuli kin egin deutsana. Ib. 128.
2 kiña (V ap. A y Arzdi Aves). "Ave fría" A. "(Vanellus cristatus)" Arzdi Aves 165. v. 1 hegabera.
kiña. v. kiñatu.
1 kiñada (G ap. A).  Aguijonada, pinchazo. Cf. keinada.  Akuloak kiñadak emonik zarratu / idirik astunenak
oi badauz bizkortu. AB AmaE 266.
2 kiñada. v. kiñonada; keinada.
kiñaka. 1. "(V-ger), escociendo" A. 2. "Azuzando, hostigando" DRA.
kiñakada (V-ger ap. A). 1. "Escozor" A. v. 1 kiña (3). 2. Aguijonada, incitación, hostigamiento. v. 1 kiña.
 Urduri dago [langillea] ta ostikoka asteko, kiñakada andirik eztau bear. Eguzk GizAuz 25. Antxe egiten omen
zan San Pedroren irudia itxasora [...] jaurti nai zutelako keñua, arrain asko emango ote zien galdetzen ziotela.
[...] Gaur egunean ere kiñakada deritzaioten irudiaren makurtze edo aierkundea, antxe [...] egin oi da. Eguzk
RIEV 1927, 430.
kiñakadaka, kiñekadaka.  A aguijonadas, a pinchazos.  Naita beiak ekiñalak egin, naita [...] beizañak,
kiñekadaka narru osoa zulatu, beiak ezin eroan burdi utsa. EEs 1925, 62s.
kiñakari. "(V, G), hostigador" A.
kiñar. v. ginarra.
kiñatu (V, G ap. A), kiña (V ap. A). "Azuzar, incitar" A.
kiñatu. v. keinatu; kinotu.
kiñekadaka. v. kiñakadaka.
kiñiado. v. kiñonada.
kiñon (R; Lar), kiño (AN-erro, Ae, R-uzt), kinio (A Apend). Ref.: A (kiñon); A Apend (kiño); A Aezk 295; Iz R
395.  Quiñón. "La parte que alguno tiene con otros en la ganancia; y también la tierra que se reparte para
sembrar" Lar. "Parte de terreno que cede el pueblo en el reparto vecinal" A. "Kinio, kiño (AN-erro), sel, porción
de terreno repartido entre los vecinos" A Apend. "Kíño bat, un quiñón; kiñuétan, en los quiñones (R-uzt)" Iz R
395. "Axuriak kiñuetan (los quiñones) gaintik eta artzaiak pelota-xokian" Ib. 285. Cf. VocNav s.v. quiñón. v.
kiñonada.
kiñonada (R-uzt ap. A), kiñada (Ae ap. A Aezk), kiñiado (AN-erro ap. A Apend). "Reparto de terreno entre
vecinos de un pueblo" A. "Repartición de terrenos" A Apend. "Kiño, sel, quiñón, porciones de terreno comunal
repartido entre vecinos. De ahí kiñada" A Aezk 295. v. kiñon.
kiñonari. "Quiñonero" Lar.
kiñozu. v. kinotsu.
kiñuri. v. GAU-ENARA.

baten mende.
kio (V, Gc ap. A; Lar, Añ (G), H (G; + kh-)), kioi (H (G; + kh-)), kirio (G-to ap. Iz To). 1. Pepita de aves,
moquillo. "Pepita en las gallinas" Lar y Añ. "Mihian khioa duen oiloak ezin ian dezake, la poule qui a la pépie ne
peut manger" H. "Kioa, biphita duke, horrenbertze edaten duenazgatik, il doit avoir la pépie" Ib. "Kiriyua, la
pepita (de las gallinas)" Iz To.  [Azeriak kolkari] Zer da ori, maitea ? / Kioa al dezu? / Edo arraultz egiten /
zaude orrela zu? It Fab 19. [Kolka] miñez zeukan orduan / saskian kioak? Ib. 19.
 (Lar, H (+ kh-)). (Fig.). "No tiene pepita en la lengua, kiorik ezteu miyan" Lar. "Au fig., on dit d'une personne
qui parle beaucoup et facilement. Kioik eztu mihian, [...]. Et encore d'une personne qui ne mange pas ou qui se
tait et refuse de parler. Zer dezu? kio al dezu?, qu'avez-vous? Vous devez avoir la pépie" H.  [Apaizak] nesken
oituera berrik astinduz, jarraitu zun. Meza ondoreko abestitan, neska gaixoak kioak jo balitu baño okerrago
zeuden. JAIraz Joañixio 23.
2. "(G), capullo de flor" A, que cita a Iturriaga, aunque se trata, sin duda, de una confusión con la primera
acepción (v. supra).
3. Gallo (al cantar).  A-a-a-a luze bat kantatu zin, abotsa metu ta lodituz, alako biurri ta dardarak egiñaz;
kio ederrik ere bai tartean. Ataño TxanKan 78. - KIO-EZTUL. "(G-to), tos ferina" A.
kio. v. kino.
kiodun. "Khiodun, oiseau qui a la pépie" H.
kioi. v. kio.
kiosko, kiesku.  Quiosco.  Lengo kioskoetara yoan ditezela [...] lagun oriek. A Y 1934, 10. Untzagako
kieskuan trankil asko dirijidu eban gure erriko bandia. SM Zirik 105. Kiosko-aurreko zuleriaren gainean. Arti
Ipuin 58. Pestetan askok [ezpela] erabiltzen zuten garai batez karrozetan eta kioskoak apaintzeko. Ostolaiz 90.
kipautu, kipau (V-och ap. A), kipitu (V-arrig ap. A), kiputu (V-arr-oroz ap. A). 1. "Entumecerse" A. 
Negua [...] atzamarretan egoten da, eurak alkarren artean asarratu daitezan, txikortu edo kipautu edo
mangututen. Ezale 1897, 338b. 2. "Kipau (V-ple-och), desjarretar, mancar los pies al cerdo" A.
kiper. v. zipres.
kipetar. v. zipretar.
kipitu. v. kipautu.
kipoi. v. jipoi.
kipula. v. tipula.
kipulatu. v. kinpulatu.
kipur. "(V-ger-m), nata de leche" A.  Ames, ementxe zagoz, / lore, bigun, bete, / gurari loka onen / kipur
orban gabe. Gand Elorri 58.
kipurra. v. tipula.
kipustun. v. gibiztin.
kiputu. v. kipautu.
kiputz, kiputx. v. giputz.
kir.  Onomat. del sonido del grillo. v. kir-kir(-kir).  Kirkirtxo batek burlaz bein egin zidan kir / oiñpean
zapalduta utzi nuen umill. AB AmaE 405.

baten mende.
kira. v. kide.
kirail. v. 1 gidail.
kiral. v. 1 gidail.
kirasdun (H; kh- Dv, H), kiratsdun (kh- Urt), kiresdun (kh- Dv, H), karasdun (H (+ kh-)). 1. Amargo (sentidos
prop. y fig.). "Acerbus, khiratsdúna, ferdéa, garrátza" Urt I 96. "Qui a de l'amertume" Dv.  Belhar
khiratsdunekiñ. "Cum lactucis agrestibus". Urt Ex 12, 8. Gauza guziak [...] khiratsdun eta unhagarri [dire] zu
estalia zarenean. "Fastidiunt". Ch III 34, 1 (SP unha eta nardagarri). Ezen akherrak, armendola ondo eztiak
mihiaz ukituz, kharmiñtzen dituen bezala eta khiratsdun errendatzen. He Phil 264 (SP 262 khiratsten). Erle-belhar
erraten dioten belhar xume eta khiratsdun. Ib. 198 (SP 196 khiratz). Khirasdun zaizko gainerako guziak. He (ap.
Dv).
2. (kh- H), kirastun (A), karasdun (H (+ kh-)), kiresdun (kh- H). Fétido, hediondo. "Qui a de la mauvaise odeur"
H. "Hediondo, pestífero" A.  Landare edentsu ta kirastuna. "Pestilente". Zink Crit 34. Orrekin ez zenuke min-
bizia estaldu baizik egingo, aratustel kirastunak, barrengoa zulapetuz, guzia itzalka zornetzen duño. Amez Hamlet
118. Aker kirastun batekin sartuko nintzake ni, harekin baino lehenago. Arti Tobera 284.
kirasdura (H (+ kh-)), kiratstura (SP, sin trad.), karasdura (H (+ kh-)), kiresdura (kh- H). 1. Amargor, amargura
(sentidos prop. y fig.). "Un certain mauvais goût, quelque chose d'amer. Ianhari khirasdura bat duena" H. v.
kirastasun.  Bere plazerez ezin goza baititezke kiratsturaz erdainatu gabe. "Amaritudine". SP Imit III 12, 3
(Mst, Ip kharatstarzün, Leon kirestasun). Zeren Iaunak berretu baiteraut arima khiratsturaz. Hori erraiten zuen
zeren hil baitzizaion senharra. SP Phil 418 (He 421 dolorez eta xagrinez). Mesprezatzekoenak diren
tribulazionetako khiratsturan. Ib. 196 (He 198 tentazio humiliagarrienen khiratspean). Itxasoa bezain handi izan
zen Mariaren bihozterriaren kharasdüra, ostirale egünian. Ip Hil 179.
2. (H (+ kh-)), karasdura (H (+ kh-)), kiresdura (kh- H). "Une certaine mauvaise odeur, quelque fétidité" H.
kirasgarri (H (+ kh-)), karasgarri (H (+ kh-)), kiresgarri (kh- H). "Qui peut prendre ou communiquer une
mauvaise odeur ou une mauvaise saveur" H.
1 kiraski, kireski (B; VocB; kh- Dv), karaski (kharats- Dv). Ref.: A e Izeta BHizt2 (kireski).  Amargamente
(sentidos prop. y fig.). "Orrek in dakun maltzurkerie kireski senditu dugu" Izeta BHizt2.  Birjiniak bere bizi
iraganeko bekhatu guziez ere khireski nigar giten zuen. Birjin 271. Egizue kiretski nigar. JesBih 193. Gero khireski
nigar egiteko eternitate guzian. Jaur 176. Nigar 'in zuen kireski. Echn Mt 26, 75 (SalabBN kharaski; Ip mingarki,
He minki, Samper, Hual amargoki). Khiraski egun oroz / ari zen nigarrez. Zby RIEV 1908, 413. Hobe lizateke,
bai, orain hil balekit [...] pentsatzen zuen kiraski. Mde HaurB 17. Irri egin zuen kiraski. Ib. 83. Tuniziako
buruzagia mintzatu da frango kireski. Herr (ap. DRA).
2 kiraski. "Chironion, [...] khiratskia, khiráskia, khirats belharra" Urt IV 473.
kirasño, karatsño.  Dim. de kirats 'fétido'.  Itsas-arrain motekin egina [ttoroa], emeki egosiak oro, esnurin
izpi batekin, mota hetarik baten buru berexier berogiarekin darioten gesal karatsñoan. JE GH 1921, 700.
kirastarazi, karasterazi, karatserazi.  Amargar, agriar (sentidos prop. y fig.).  Kharats erazitzadatzu lürreko
gaizak oro. Mst IV 16, 2 (SP khirats diatzadatzu). Kharasteraziko dizü zure sabela, bena zure ahuan gozo dükezü
eztia bezala. Ip Apoc 10, 9 (Lç, He kharmindu, TB suminduraz bethe, Dv kharats egin, Ur (G) garrasterazi, Ur
(V), Ol mingo(i)ztu, Ker mingostu, IBk kiratsez bete, IBe, BiblE garraztu).
kirastarri, kiratsarri.  Azufre.  Lurra kirastarriz ta gatzez errea. Ol Deut 29, 23 (Ker azufre). Su ta
kiratsarrija euri egin ziran. Arriand Lc 27, 29.
kirastasun (Aq 954 (AN), H (+ kh-), A), karastasun (kh- L, BN; Lar, H; kh- Lecl, H), kerestasun, kirestasun (B;
VocB; kh- Dv, H), kiratstasun (kh- SP), karaztasun (kh- Dv), karastarzun (kh- BN, S), karatstasun (Ht VocGr
327), karatstarzun (kh- VocBN, Gèze). Ref.: A (kirestasun, kharastarzun); Izeta BHizt2 (kirestasun).
1. Amargor, amargura (sentidos prop. y fig.). "Amargor" Lar. "Amertume" Dv. "Qualité de ce qui est [...] amer,
de mauvaise saveur. [...] Il s'emploi au fig. au sens d'aigreur, d'amertume. Etzuten den gutiena khirastasunik
erakusten iuyen ez nihoren kontra [...]" H. "Kirestasun oi biotz barneraño sartu zaiku" Izeta BHizt2.
 Tr. Documentado en Argaignarats (DevB 134 kh-), Pouvreau y autores septentrionales de los ss. XVIII y XIX.
baten mende.
Son escasos los ejs. del s. XX. La forma k(h)irestasun se encuentra en Mihura (100), en autores no suletinos del s.
XIX, en Leon y Mirande. Hay khara(t)stasun en Larreguy, Baratciart (junto con algún ej. aislado de khiras-),
Duvoisin y Prop; k(h)ara(t)starzün en López y autores suletinos, y khiratstasun en Pouvreau (tbn. un ej. de khiratz-
) y Arbelbide (Igand 200).
 Nork ezarten zuen khiratstasun eta tristezia handi hura zure bihotzean? SP Phil 440 (He 445 tristezia eta dolu
miñ hura). [Eztüzü plazeraz] gozatzen kharatstarzün eta lotsa gabe. Mst III 12, 3 (Ip kharatstarzün, Leon
kirestasun; SP khiratstura). Khentzen diote bere kharatstasun guzia [fruituari]. Lg II 213. Hainbeste
karastarzunez, lanjerrez, nahigabez beterik den bizi haur. AR 344. Boztaroa dü ere haren kharastarzünaz
bihotzetik akhasatzen. Egiat 231. Sentsuen plazerak, gure bihotzeko gozoen aldean, kharastasun batzuek ziren.
Brtc 100. Amodioa den lekhuan ez da nekherik ez kharastasunik. Ib. 194 (26 khirastasun). Hartu zituen atsegin
guziak ezpaitziren khirestasunik baizen hekien aldean. Dh 191. Bertze asko nahigabe ethorriko zaizko gutien
ustean bihotza kherestasunez bethetzerat. Ib. 194. Ene bihotz khirestasunak, ene langidurak, ene penak. JesBih
455s. Bere Semearen khirestasunetan eta aflikzionetan [parte izan]. Jaur 346. [Herioaren orhoitzapenak] eztitzen
du aflikzionen khirestasuna. Ib. 102. Deitzen zuelarik [lekhua] Mara, erran nahi baita kharastasuna. Dv Ex 15,
23. Khelderraren kharastasunean. "In felle amaritudinis". Dv Act 8, 23. Deusek ez du gibelatu etsaia haren azken
egunak nahigabez eta kirestasunez pozoindatzetik. HU Aurp 122. Uzten dituztelarik [liliak] gero zenbeit egunez
ur barnean, bere kharastasunaren galarazten. Prop 1897, 209. Zenbat aldiz azken egun horietan, kirestasunez
beterik ezinagoan [...]. Mde HaurB 8. v. tbn. JesBihD 17. Hb Egia 61 (kh-). Kirestasun: MarIl 53 (kh-). BOEans
1373 (B, s. XVIII). Dih MarH 402 (ap. DRA).
2. (H (+ kh-)), karastasun (H (+ kh-)), kirestasun (kh- H). "Qualité de ce qui est infect, de mauvaise odeur" H.
- KIRASTASUNEZKO (khires- Dv). "Qui est d'amertume" Dv.  Khiratztasunezko ogia. SP Phil 196 (He 198
kharmiñezko). Khirestasunezko tulubio hortarik. JesBih 215. Amoriozko itsasoa, kharatstarzünezko itsasoa. Ip Hil
27. Sar erazi behar zintudan bada nere bekhatuen bidez kharatstasunezko tristezia batean. JesBihD 67.
kirasti. "Amarior, [...] garratzágoa, khirastiagoa, ferdeagoa", "fructus amarior, fruitu ferdeágoa, khirastiágoa"
Urt II 12.
kirastu (G ap. A; Lar, Añ, H (+ kh-)), kirestu (kh- Dv y A (que citan a Lç), H), kiratstu (L, BN ap. A; kh- SP),
karastu (kh- VocBN, Dv, H, A (que cita a Oihenart)), karatstu (kh- SP).
 Tr. La única forma atestiguada al Sur es kirastu. Al Norte se encuentra esta forma, con oclusiva aspirada en la
mayoría de los casos, en Axular, Argainarats, Pouvreau, HeH y Prop. Hay k(h)irestu en Leiçarraga, Tartas, Laphitz
e Iratzeder, y k(h)arastu en Oihenart, Inchauspe, Duvoisin y en Egunaria (kaastu). En DFrec hay 2 ejs. de kirastu.
1. (Aux. intrans.). Heder, apestar, despedir mal olor; corromperse, pudrirse (sentidos prop. y fig.). "Hatsa
kiratsten zaio" SP ( vEys, que traduce 'l'haleine lui devient puante'). "Kharatzea (O), rendre, devenir puant.
Kharatstea" Ib. "(Hacerse, ponerse) hediondo" Lar y Añ. "Apestar" Añ. Duvoisin (además de khirestu y kharastu)
da la forma karatu, que atribuye a Oihenart; se trata sin duda de una inferencia errónea a partir de la forma karatsen
que aparece en este autor.
 Tr. Documentado en autores septentrionales de los ss. XVI y XVII (tbn. en Iratzeder). Al Sur, aunque atestiguado
ya en 1564, no vuelve a documentarse en los textos hasta principios del s. XIX (J.A. y V. Moguel y Añibarro),
encontrándose más tarde en Arrue y algunos autores del s. XX (D. Agirre, EEs, Iraizoz, Txillardegi y Etxaide).
 Adiskideak urte gutis atzendurik / ikustetut [...] / illunbetan, ustel eta kirasturik (Elegía de Juan de Amendux,
1564). TAV 3.1.18. Iauna, khirestu duk gaurgero [Lazaro]. Lç Io 11, 39 (HeH khirastua da; He, TB, Dv usaindua
da, LE usandurik dago, Ol, IBe kiratsa dario, Ker, IBe atsa / usaia dario, BiblE kiratsa botako du). [Zahartzean]
burua karsoiltzen da, hatsa khiratsten da. Ax 182 (V 123). [Iainkoak nahi du itsasoa higi dadin] zeren bertzela
usain liteke, kirats liteke. Ib. 41 (V 25). Bekhatuaren eritasunean ustelduak eta khirastuak baitaude. Ib. 529 (V
340). Usain gaixto hartzaz egonen dira bethiere sudurrak betheak eta khirastuak. Ib. 588 (V 378). Buruti hasten
da arraina karatsen. "À puer". O Pr 106. [Bere gorputza uzten duela] erpildurik, xarpaildurik, usteldurik,
khirasturik. SP Phil 48 (He 50 usaiñdua). Frutu on, fresko, delikatu, eta khirestu eztiren haietarik iaten du. Tt
1
Onsa 36. Biotz bekatuz lizundu ta kirastura. Mg CC 246. Kriatura zantar ezertako bat; bekatuz kiratstua. Añ EL
2
156 (EL 170 kirastua). [Martiñ] or emen dakuste nasaikerietan kirastua, aragiaren era ta nai guztiak aseaz. Ag
G 370. Len euskal-usaia, garo usaia zegoan emen; gaur, mendiko egurats garbia oso kirastua dago. Ib. 194.
Yauna, [illa] kirastu da onezkero, lau egun baditu or ta. Ir YKBiz 359. Kiresterat banoa... zerk ba unki liro? / zerk
pitz nere bihotza? Iratz 37. Arnasa bera kirastua somatzen zun aldeoro. Etxde JJ 158. Bere arropak euriaren ezeak
kirastuta. Txill Let 64.  Begira ze laster ustel-kirastuten dan, arima baga gelditu dan gorputzik sendo
indartsuena. Añ LoraS 103.
 (Aux. trans.). Corromper; infectar. "Corromper, kirastu" Añ. "Kharastea, karas-, khiras-, kiras-, khires, infester,
empester, empuantir. Hilen gorphutz ehortzi gabeek bazter guziak khirastu zituzten, les corps [...] empestèrent tous
les alentours" H.  --Gaur, mendiko egurats garbia oso kirastua dago. [...] --Zeñek kirastu du? Ag G 194. Urbasa
aundik sabel barruan / gorde ur garbi, leiarra, / zeñen tamala Ebro likitsak / ola kirastu bearra! AZink 176.

baten mende.
 (Lar, Aq 108 (G), Añ). (Part. en función de adj.). Fétido, hediondo, pestilente, nauseabundo; putrefacto.
"Apestado, de mal olor" Aq 108. "Hediondo" Lar y Añ.  Lazaro laur egunetako hil kirastua. Ax 95 (V 65).
Lazaro kirastua. Ib. 95 (V 65). Gauza gustuko enetzat / hanbat duzu kreatu. / Ordean, Iauna, zuretzat, / khirastuak
hautatu. Arg DevB 117. Arranoak aragi kiratstura bezala elduko dira. Mg PAb 164. Ao kiratstuarekin [...]
konfesorearen sudurrai igui ematea. Mg CC 228s. [Jazteko bat] nastuten bada gauza atsituen artean, usain
kirastua emon daroa. Añ LoraS 22. Gauz ori bezañ kirastu naskagarriaz zere Jaungoikoaren aurrean itzegiteko
ausardia. Arr Bearg 118 (ap. DRA). As kirasturik ez artu. EEs 1914, 245.  Zenbat alditan arrapatu diozkak olla
lokatuari bere txitatxoak? [...] Iñork ekusi ezin au kirastu gaizto ori. VMg 15. Piztia zital, kiratstu ta gogaitgarria!
Ib. 33.
2. (H (+ kh-)), kiratstu (kh- SP), kirestu (VocB; kh- BN, S ap. A; Dv, H), karastu (BN ap. A; Lar, H; kh- Gèze,
Lecl, Dv, H), kaastu, kidestu (B ap. Inza). Amargar(se) (sentidos prop. y fig.). "Khiratstea, rendre ou devenir
amer" SP. "Amargarse" Lar. "Amargado, [...] karastua" Ib. "Aigrir" Gèze. "Rendre amer. Khirastu dautazu ene
edaria, vous m'avez rendu ma boisson amère. Au fig. Holako egitateek khirasten baizik eztitu bihotzak, ces
procédés là ne font qu'aigrir les cœurs. Zergatik khirastu zare horrela niganat?, pour quelle cause avez-vous conçu
de l'amertume à mon égard?" H. "Tomar gusto amargo, enemistar, agriar" VocB. "Hacerse amargo" A. "Kidestue,
sentido, enfadado (B)" Inza RIEV 1928, 153.  Tr. Documentado sobre todo al Norte. Al Sur se encuentra algún
ej. en Uriarte y Orixe.  Khirats diatzadatzu lurreko atsegin guziak. "Verte in amaritudinem". SP Imit IV 16, 2
(Mst kharats erazi). Akherrek armendola-ondo eztiak mihiaz ukituz, hek samintzen eta khiratsten baitituzte. SP
Phil 262 (He 264 khiratsdun errendatzen). Iretsi nianian [libria] kharastü zen ene sabela. Ip Apoc 10, 10 (Dv
kharastu; Lç, He kharmindu, TB suminduraz bete, Ur (G) garrastu, Ur (V), Ol mingo(i)ztu, Ker mingostu, IBk
kiratsez bete, IBe, BiblE garraztu). Eta gizon asko ill zan ur aiekin, kirastu ziralako. "Quia amarae factae sunt".
Ur Apoc (G) 8, 11 (Dv kharastu, Dv in BOEl 255 khirestu, Echn kirestu; TB kharats egin, Ur (V) garrastu, Ol
mindu). Zeruan deusek ez du histuko, deusek khirestuko gure zoriona. Laph 197. Ez zion San Benuatek utzi
khiesteko edo kharratzeko denbora luzerik [olioari]. Arb Bok 333. Beldurtu nintzen beraz gauzak khirastuko
zitzauzkigula. Prop 1912, 17 (ap. DRA). Nolako beazun-zirtaz kirastu zenidan goxotasun ua. Or Aitork 54.
[Sukriak] kafia kaasten baitu, ezpada izarten. Egunaria 3-4-1957 (ap. DRA).
kirastun. v. kirasdun.
kirats (V-arr-oroz, G, AN, L; Lar, Añ, H (+ kh-)), kirets (kh- H (L, BN)), karats (L, BN, S; H (+ kh-)), kiratz (H
(G)), karatz (H), kerats (A, que cita a LE Urt), kiats (G-bet), keats (G-to-bet). Ref.: A (kirats, karats); Lh (karats,
kharats); Gte Erd 297.
 Tr. La única forma documentada al Sur es kirats (hay tbn. un ej. de kiratz en Aguirre de Asteasu, junto al más
frec. kirats). Al Norte la emplean, con oclusiva aspirada la mayoría de ellos, Dechepare, autores labortanos de los
ss. XVII y XVIII, Lapeyre (kh- 197 (V 87)), Hiribarren y Zalduby. Hay k(h)arats en autores suletinos (tbn. en
Oihenart junto a un ej. de karatz), López, Larreguy, Baratciart, Monho (66), TB (Apoc 8, 11 (kh-)), Duvoisin (junto
a
a un ej. de kirets), y en Etchepare de Jatsu (116), así como en Zaitegi (para la 6. acepción). En Haraneder hay
kharatz y kharatx, junto a khirats, y kharratx en un ej. de CantIzp ((1829), 69, ap. DRA). Se documenta k(h)irets
en CatLav, Duhalde, Jauretche, ECocin, Arbelbide, Joannateguy y autores del s. XX. En DFrec hay 3 ejs.,
meridionales, de kirats y 2, septentrionales, de kirets.
 Etim. Derivado de *ken- (cf. kino, keru, etc.).
I (Sust.). 1. Hedor, fetidez, pestilencia, tufo. "Hedentina, hedor, hediondez" Lar. "Cochambre" Ib. "Olor malo"
Lar y Añ. "Fetidez", "tufo" Añ. "Heder, [...] kiratsa dario" Ib. "Puf, hedor: (c.) puf, au da atsa, kiratsa!" Ib. "Ce
qui est fétide ou amer" H. "Aoko usain txarra botaten dau (V-gip), orrek dauka / botatzen du kiratsa (G-goi)" Gte
Erd 297. AxN explica hatsa (411) por kiratsa. Cf. kehats. v. 1 ants, kino.
 Tr. Documentado al Norte en Etcheberri de Ziburu, Axular, Harizmendi y Oihenart. Al Sur no se atestigua hasta
mediados del s. XVIII y lo emplean Larramendi, Cardaberaz, Añibarro, Moguel (CC 235), y autores guipuzcoanos
desde mediados del s. XIX (tbn. Enbeita (203) y Erkiaga).
 Sudurrak ezin baitiro haren paira khiratsa. EZ Man I 105 (v. tbn. 46 khirats gaixto). Usain gaixto batez, khirats
handiaz. Ax 588 (V 378). Kiratsaren ihesi dohaz usoak, eta kearen ihesi erleak. Hm 229. Arraina eta arrotza
heren egunak karatzez kanpora deragotza. O Pr 34. Judu kirats, beltz eta billau usai geiegi dabil erri horietan.
Lar Cor 153. Usai ta kirats gaiztoa bota zuen. Cb Eg II 195. [Bekatari baten arimea da] kirats atsitu guztien toki
1
bat. Añ EL 159. Eta nai duena egiñ ondoan, igesegiten due, esaten duela isekaz: Pu kiratsa dakar. AA I 599s (II
223 kiratza). Gaizki dirudien usanzak dirade oek eta kiratsa zabalduko due goiz edo berandu. Ib. 569. Kristau
erikorra guztia da keratsa, besterentzaz gaizki erranaz [...] berak erran ta egiñaz gaizki. LE Urt 12 (ms. 5r kristio
erikórra guzia dá kexátzea). Putzu zulo onetan sortzen dan urik ez du iñork edan nai izaten, kirats gaiztoa
debalako. Izt C 94. Usai eta kirats nazkagarria zeriela. Lard 152 (370 kirats lizun). Gorputz zauriz ustelduak
botatzen duan kiratsa. Bv AsL 101. Kirats ustel nazkagarria. Arr May 79. Minbiziya azaldu ta ustel eta kiratsez
beterik [...] il zan. EEs 1913, 180. Bazoan orai Xoane, Donianera buruz, aho-kiretsik iretsten zuela bidean. Barb

baten mende.
Sup 95. Alde, dio, lizunkeri, debruen kiratsa! "Aliento fétido del diablo". Or Eus 60. Lantegietako kirats gaiztoak.
Lek EunD 16. Illotz-kiratsa. Zait Sof 172. Kiratsa dario ur geldiari. Txill Let 124. Illondoko kirats zakarra. Erkiag
BatB 52. Aoko kiratsa. Ibiñ Virgil 85. Sartu eskuak lurperaino [...] / infernu-kiratsa deneraino. Azurm HitzB 64.
Jakitekoa litzateke kiratsak lore-usaiak baino irakurle gehiago bildu ote duen. MEIG VIII 52. Nik honi ez diot
burges kiratsik inondik ere sumatzen. Ib. 28. Sudurretan duzu beti urtzen ari den argizagiaren kiratsa. MEIG IX
93. Badario beraz, heresi usaina ez ezik, halako heresi kiratsa ere [Oihenarti]. MIH 234. v. tbn. ArgiDL 4. Ol Io
11, 39. AGoen Agurea 13. NEtx LBB 178. IBk y BiblE Io 11, 39. Ayesta 134. Zendoia 92. Ostolaiz 118.
 [Mintzaldiko] lehen zatia botatu du [...]. Ez dela atseginean, ageri. Bazuen haren mintzoak kaats-kiretsa. SoEg
Herr 10-3-1966, 1 (más que un compuesto, parece tratarse de un mera aposición de dos var.).
 (Fig.).  Zu etzaituzte urrundu eneganik ene bizi gaixtoaren kiratsek, ene ofensek. Hm 229s.
2. (H; kh- Urt, Dv, H), kirets (kh- Dv, H), karats (kh- L, BN, S ap. Lh; H (+ kh-)). Amargor, amargura (sentidos
prop. y fig.). "Acerbitas, [...] tristézia, torménta, khirátsa" Urt I 95. "Amertume. Au fig.: khirets hainitz jasan
behar du, il doit supporter bien des déboires" Dv. "Ce qui est fétide ou amer" H.  Tr. Documentado en Urte,
Chourio, Haraneder, Jauretche y ECocin. En el s. XX lo emplean Orixe y Xalbador.  Eziñ edan zezaketen Marako
uretarik, zeren eta khiratsa baitzuten. "Quod essent amarae". Urt Ex 15, 23. Zeñak izatu baitzitzaizkoten izpirituko
khirats Isaaki eta Rebekari. "Quae ambae offenderant animum Isaak et Rebeccae". Urt Gen 26, 35. [Amudioak]
eztitarat ganbiatzen tu khiratsik miñenak. Ch III 5, 3 (SP khiratz den guzia, Mst kharats diren gaizak, Ip kharatsa,
Leon kirets direnak, Ol, Pi garratz(a) dana). Zenbat khiratsez betheak diren hemengo egun dohakabeak. Ib. 48, 2
(Mst kharatstarzün). Eta zu gozo kausitzen etzaituenarentzat khiratsa dute gauza guziek. Ib. 34, 2. Atheraturik
[arbendol-ondoak] barnean zuten khiratsa. He Phil 89 (SP 87 gozo khiratza). Damu khiratsez eta sumiñduraz
betheriko batez. Ib. 239. Phentsamendu hunek khenduko diote gure sofrikarioei duten khirets guzia. Jaur 151.
Egosten tuzu zure babak eltze batian, oren laurden bat, khiretsaren khentzeko. ECocin 23. Gora-beira gabiltza ur
gazitan eta [...] kiratsa okatzen dugu. 'L'amertume'. Or Mi 131. Munduak duen kiretsetik garbi daukazu bihotza.
Xa Odol 102. Arrosa arantze gaberik / ez ahal da nihon sorthu; / ez eta munduko plazerik / khiretsik gabe gerthatu.
"Hau da gure itsumendua" (ap. DRA).
II (Adj.). 1. (H (G); kh- Dv, H (L)), karats (L, BN, S ap. Lh; Dv, H (+ kh-)), kirets (kh- Dv y A (que citan a Lç),
H (L, BN)), karatz (H, que cita a O), kiratz (H (G)). Fétido, hediondo, pestilente; (fig.) nauseabundo, repugnante,
asqueroso. "Puant" Dv. "Fétide, infect, qui sent mauvais, puant. [...] Ao kiratsa, kirastua, bouche fétide" H.
"Karats, âpre, puant. Alimale karatsa, sale animal!" Lh.  Tr. Documentado en Dechepare, Axular, Oihenart,
Sauguis, Cardaberaz y algunos pocos autores meridionales modernos (tbn. en Xalbador).
 Gauza oro xahu dezan behin suiak lehenik / satsu eta kirats oro dohen mundu guzitik. E 61. Bere konzientzian
[...] sepultura kiratsak baiño kiratsago dela. Ax 429 (V 278). [Egin zituen] bekhatu kiratsak. Ib. 380 (V 250).
Gabeak hatsa karats. "Puante". O Pr 173. Nahasago, karatsago. Hori erraiten da gauza satsu eta urrin gaitzekoaz.
Ib. 323 (tbn. en Berron Kijote 225 karats). Salsa nahasago / urrina karatsago. Saug 90. Lurpeko ar zikin kiratsen
janari [...] izango dan [gorputza]. Cb Eg III 385. Aker-kiratsa Jainko egiñez. "Macho cabrío". Or Eus 253. Bertzen
umeak, atsa kirets (AN-erro). Inza NaEsZarr 2283. Gaixoak jakin balu gizonaren gogoak zerabilzkien asmo
kiratsen berri. Mde HaurB 88. Bere zorna kiratsaz (hediondo) entzuleen belarriak kutsutzen. Etxde AlosT 80.
Kontuz [...] osin sakonekin, toki kiratsekin. Ibiñ Virgil 108. Lupu belar kirats [...]. 'Fétide'. Ib. 103. Haren usain
kiretsa bada hemen gaindi. Xa Odol 250. Ximaurra naasago, lurriña kiratsago. EZBB II 134. Au da mendeku
kiretsa, / anaien bekatu baltza. Ayesta 86. Lohia eskua bete zabaltzeko modua izan du, eta lohia baino kiratsagorik
ere bai. MEIG VIII 35.
2. (L-sar; Aq 953 (AN), Dv (kh-), H (+ kh-)), kiratz (kh- SP, H (G)), kirets (AN-ulz, B; Dv y H (kh-), VocB),
kiretx (AN-ulz), karats (R-uzt; Ht VocGr 327, Lar, H (+ -tz); kh- Ht VocGr, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, H
(L, BN, S)), karatx, karrats, karratx, khats, Ref.: A (kirats, karats, kirets); Lh y Lrq (kharats); Iz Ulz (patxarána,
aza); Izeta BHitz (kirets). Amargo, agrio (sentidos prop. y fig.). "Amer, aigre" SP. "Ezin ian khiratzez, ne pouvoir
manger tant il est amer" Ib. "2. amer, de goût, de saveur désagréable. 3. "(au fig.), amer, déplaisant, dur, piquant.
Elhe khiretsak, khiratsak, kharatsak dira horiek, ce sont là des paroles amères" H. "Paxarának oráiñik kiréts
daude, aun están amargas" Iz Ulz (s.v. patxarána). "Azak ere patzen ttun neguen oraingo garaien erdien, biño
ezbadu egurik ítten, izeten ttún gogorrágo, eguz (?) kiretxagókuak" Ib. (s.v. aza). "Zein kiretsa dagon kafea. Kirets
eta hotza" Izeta BHizt.  Tr. Documentado en la tradición septentrional desde mediados del s. XVII; tbn. lo
hallamos en textos baztaneses.  Ediren da bidea armendolaondo khiratsen eztitara ganbiatzeko. SP Phil 87 (He
87 kharatxak). [Pensamendu hek] khiratz othe ziren edo gozo? Ib. 440 (v. tbn. Imit I 21, 4, III 5, 3, III 48, 2 kiratz).
[Erle-belharra baita] belhar xume eta khirats bat. Ib. 196 (He 198 khiratsdun). Marako urak baitziren khiretsak
Moisek [...] eztitu zituen. CatLav 24s (V 19). Edari kharatz [...]. He Phil 7. Kharats diren gaizak oro ezti eta
gozatsü ediren erazitzen dütü. Mst III 5, 3. Orduan isuri zituen nigarrik kharatsenak. Lg II 266s. Ausikirik ez dio
eman fruitu horri; / karratsegia zaio naski iduritu. Lg in Iraultza 122. Erremediorik den kharatsena [...] iretsten
da. Ib. 214. Zerbait gauza eztirik jan dienari, besthiak oro kharats iduritzen baitzazko. AR 33. Zuretzat on diren
guziak, bai eta kharatsenak ere gogotik besarkatzen ditut. Brtc 134. Atsekabe khirets [...]. Dh 156. Bihotz-min
kiretsa. Ib. 156. Adios khiretsak [...] senharrari. Ib. 118. Errephortxu khiretsez. Ib. 229. Damu khiretsekin
[barkhamendu eskatu]. Ib. 218. Pentsamendu hau khiretsa da, bainan fedeak eta esperantzak eztituko daukute.
baten mende.
Jaur 103. Bere dolorea khiretsagoa ezartzeko. Ib. 148. Kiratsak dire munduko plazar guziak (B, 1847). BOEans
397. Nere bekhatuek zure bihotzean sartu dituzten arrantzeak eta uherdura kharatsa. Dv LEd 107. Khino samin
kharatsak ahoan. Ib. 220 (Cb Eg II 293 gusto samiñ garratzak; khirets Dv Imit 48 (ap. DRA)). Khalitzik
khiratsenak. Hb Esk 229. Etzezaketen edan Marako uretarik, kharatsak zirelakotz. Dv Ex 15, 23. Oihu khirats
zarion [...] bati, xiztu min bertze bati. Hb Egia 150. Zenbait gaitz! Badire lau ehun eta hogoi. Ikhuspen khiratsak,
indar ezeztatuak! (Interpr?). Ib. 62. Bi untza amanda ezti eta bat amanda khirets. ECocin 41. Bere agoniako /
kalitza khiratsa / iretsi behar. Zby RIEV 1908, 211. Beazunez eta ozpinez eginikako edari khirets bat. Jnn SBi 3
(45 kirets). Kharats bazen desterrüzkü ogi hori eztitzen zian Jesüs haurraren presentziak. Ip Hil 127. Maria erran
nahi da orano itsaso kharatsa. Ib. 29. Gure bizia lur huntan nigarrezko ibaia khirets bat dela. Arb Igand 103. Aho-
gozoa irets eta irets, eta... bethi bardin kirets. Barb Sup 34. Mertxikak duen mami goxoa kirets ezartzen azalak.
Ox 30. Iragaiten tu gau egun batzu kiretsak. Ib. 178. Gustu kiretsa. Etcham 152. [Koblek] etzien gatz beharünerik
khats izateko. GH 1931, 472. Eguneango pentsamendu kiratsak. Mde HaurB 23. Ondu gabez, fruitu guziak kirats
(B). 'Buruzpide askotan, gaztegi astea kaltegarri'. Inza NaEsZarr 2182. Tunis-eko elhe kiretsak. Herr 14-4-1960,
1. Madama Pazentziak zañak khats badütü ere, üztak nasai bezain ezti dütü. Herr 27-7-1961, 3. Diogenen trakako
murrikari, kirets, jauzkor, zanpail bat. Lf in Zait Plat XIV. Oren beltza, oren kiretsa. "Amère". Ardoy SFran 255.
Orroitzapen kirets [...]. Xa Odol 328. Zuk ere edan duzu iturri kiretsean. Ib. 134. v. tbn. Kirets: HU Aurp 110.
CatJauf 29 (kh-). Leon Imit IV 16, 2. Khiets: Hazparneko Kalbarioa 186.
3. (S ap. A Apend), kaats. "Perjudicial, malo" A Apend.  Sosak behar ordian serbütxü huna du, bena nausi
delarik kaatsa da. Egunaria 22-2-1956 (ap. DRA).
4. karats (R-uzt ap. A). (Como segundo miembro de compuestos). "2.º cría no amada de sus padres; 3.º hijo no
amado de sus padres. Aur kori aita-karats da ta beste kura ama-karats, ezditei moite (R-uzt), ese niño es aborrecido
del padre y aquel otro (es) aborrecido de la madre, no les aman" A. "Iainko-karats, Iainkoak gorrotatua (R)" Zait
Sof II 153.  Oakit, aita-karats ori! 'Aborrecido y sin contar conmigo como padre'. Zait Sof 145. Yainko-karats
gorrotogarria! 'Ser impío y odioso'. Ib. 19.
 "Karats (R), madre que se despega de su cría" A.
- KIRASPE. (En casos locales de decl. sing.). Bajo la amargura.  Tentazione humiliagarrienen khiratspean
pratikatzen [...] den bertutea guzietarik exzelentena diteke. He Phil 198.
- KIRATSA EKARRI, KIRATS-USAINA EKARRI. "Heder, kiratsa ekarri", "apestar, kirats usaia [...] ekarri",
"ésto apesta, kirats usaia dakar, dakarzu, &c." Lar.
- KIRATS-BELAR. "Chironion, [...] kiráskia, khirats belharra" Urt IV 473.
- KIRATSEZKO. Hediondo.  Ango usai ustel kiratsezko illgarriak. Cb Eg II 123.
- KIRATS-GABEKO. Incorrupto.  Kirats gabeko argiz. "Luz no corrompida". Gazt MusIx 119.
- KIRATS-JARIO. Apestando, hediendo.  Ikulluetan ere illotz ustelak kirats-iario metatzen ditu. Ibiñ Virgil 105.
- KIRATS-KINO. Hedor.  Gizon gehienak mundu hontako biziari kiretskiño bat aurkitzen diote, eta nolazpait,
gogoz bederen, ihes egin nahi diote ametsetarako munduetarat murgilduz. Lf ELit 61.
- KIRATS-USAIN. "Kirats usaia, olor pestífero" Lar DVC 281.
kiratsarri. v. kirastarri.
kiratsu, kiretsu.  Hediondo, fétido, pestilente.  Haren pian diren frutiak oro khiretsu, korronpitu, satsu eta
pozoatu dira. Tt Onsa 36. Leku kiratsu edo atsituan. Mg CC 147. Ezkabi guziak baño kiratsuagoa dagoan anima
gaiztora. Ib. 248. Suprearen ke itogarria / usai kiratsuarekin. Otag in FrantzesB II 128.
kiratsuko. v. KIDETSUKO (s.v. kidetsu).
kiratu. v. jiratu.
kiratz. v. kirats.
kirdikatu. v. kitzikatu.
kireil (B ap. Izeta BHizt). "Cadera. Kirella autsie du. Kirella autsie dauket. Kirella ondatue" Izeta BHizt. v. 1
gidail.  Non da besta, non da beille: an da nere kireille (zangoa) (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1905.
kirenaitar.  Cirineo, de Cirene. v. kirenetar, zirenear.  Kirenaitar aberats okitu bat. Zait Plat 19.
kirenetar.  Cirineo, de Cirene. v. kirenaitar, zirenear.  Simon kirenetarra zan (Mt 27, 32). Ir YKBiz 497 (IBe
kirenetar; He, Hual, SalabBN, Ip Zirenako, TB, Samper, Echn, Leon, Ker, BiblE Zireneko, Ol Kirenaiko).
baten mende.
kireski. v. 1 kiraski.
1 kiri. "(V-ger-m), orden" A.

- KIRIAN. En orden.  Gero kirian erakutsiko ditudan lau igarkizunetan [...]. A EY III 376.  (Con reduplicación
intensiva). "Kirian-kirian (V-ger-m), muy ordenadamente" A.  Agirian agertzen zaigun naspila kirian kirian
erazturik ikusiko genuke. Zait Plat 43.
2 kiri. "(V-gip), cierta retama" A. v. kiru.
3 kiri. "Espuela" BeraLzM.

- KIRIDUN.  Zidarrezko kiridunoi. "Señor de las espuelas de plata". Laux AB 78.
kiri. v. kili.
kiribel (AN-larr ap. Asp Leiz2), kiribill (G-goi ap. VocZeg 286), kiribillo (AN-larr ap. Asp Leiz2).  Cosquillas.
v. kili, kilika.
kiribelatu. "Hacer cosquillas" Asp Leiz2.
kiribil (V-arr-och-m-gip, G-azp-goi-to ap. A). 1. Espiral, rosca, anillo.  Bere kiribillak itzul-inguruka
darabilzkin larrasugea. Ibiñ Virgil 105. [Sugearen] kiribil nagiak. 'Anneaux alanguis'. Ib. 103. Kiribilaren
etenetatik. "Las elipsis de la esfera". MEIG IX 127 (en colab. con NEtx).
 kirimil. Rizo, pirueta (?).  Prakerrek aurresku bat egin eban, erabilli ebazala iñun diran anka-biyorkadak eta
kirimillak. Kk Ab I 36.
 kiribillo (V-gip). "Remolino de pelo, ensortijamiento. Mikel txikixak oso kiribillo polittak dauzka illian" Elexp
Berg.
2. (V-gip; A DBols), kirribil. Ref.: Iz ArOñ (kiríbillau); Etxba Eib; Elexp Berg. (Adj.). "Enroscado, kiribil, zizur"
A DBols. "Kiribillia, enroscado. Se dice, p. ej. de una cuerda enredada" Iz ArOñ. "Que está en espiral. Sin. biurrixa.
Garri kiribilla eban kastaña arbola zar arek" Etxba Eib. "Ille kiribilla dauka orrek benetan" Elexp Berg.  Ille-
izpi kirribil bi. Zait Gold 196. Espirala, zurubi kiribila! MEIG IX 140 (en colab. con NEtx).  Ixion suge-
kiribildunaren [...] aurrean. 'Devant [...] les serpents enroulés autour d'Ixion'. Ibiñ Virgil 95.
- KIRIBILEAN. En espiral.  [Albarkak] lokarri beltzakin kiribillean zanko erdiraiño lotuak. Ataño MLanak 9.
kiribildu (V-arr-gip), kiribilatu (-llau V-m-gip), kirimillatu (V-ger; -llau V-ple-m), kirimildu (V-m), kimildu (V-
och). Ref.: A (kiribillau, kirimillatu, -millau, kirimildu, kimildu); Iz ArOñ (kiríbillau); Etxba Eib (kiribillau); Elexp
Berg (kiribildu).
 Tr. Documentado en Moguel, Arrese Beitia, E.M. Azcue y algunos autores meridionales modernos. Kiribildu
es la forma más empleada. Hay kirimillatu en Moguel, kirimildu en E.M. Azcue e Ibargutxi, y kiribilatu en Zaitegi.
1. Enroscar(se), enrollar(se). "Sugea kirimillauta dago (V-ple-m), la culebra está enroscada" A. "Retorcer. Sin.
biurtu. Iru, lau, sei eta zortzi ari kiribillauta eitten da sokia" Etxba Eib. "Sokagiñan zeregiña, arixak kiribillatzia"
Ib. "Trentzatxuak kiribilduaz eitten da kopetia" Elexp Berg. v. kurubilkatu.  [Estandartea] orain zabaldu, orain
aixeak kiribiltzen. AB AmaE 186. Okertu, / kiribildu / ta kizkurtu. AB Olerk 358. Buztana kirimilduta. Azc PB
329. Arraunean kiribildu zen aiena bezala. Or Mi 62. Txirrikan kiribildurik [soka]. Or Eus 180. Suge gorriak
artean loti / zulôtan kiribildurik. Ib. 312. Esku atsegiñez kiribildu du arek besoakin gerriondotik. TAg Uzt 59.
Besapetik ausardiro eskua kiribilduz. Ib. 7. Gerriondotik kiribilduz zijoazkien artaloreai baba-aienak. Ib. 152.
Sugearen antzera bere-beragan kirimilduta datza. Ibarg Geroko 77 (ap. DRA). Beregan kiribilaturik, basapiztia
bezala, gure gain oldartu zan. Zait Plat 127. Orra gizona trikua bezala kiribildua. Vill Jaink 90. Ni ez naiz nere:
ni baitan kiribildua egoteko, eztut eskubiderik. Ib. 95. Erreka ertzean sastraka artean sugetzar bi ikusi genduzan
alkarren artean gurutzaturik edo kiribildurik. Baraia 160.
 (Part. en función de adj.). Enroscado.  Suge okertu ta kirimillatua. Mg CC 133. Biurritu besoak [...] bi suge
kiribildu antzo. Or Mi 59.
 (Uso fig.).  Pentsakizun kiribilduetan murgildurik. MEIG VI 117. Herri-jaietako suen antzera atertu gabe ari
da askatzen txinpart goriak, kurpil arinak, laudorio kiribilduak. MEIG II 93.
2. kirimillatu (V-ger ap. A; -llau V-ple-m ap. A), kirimildu (V-m ap. A). "Encrespar, rizar" A.  Ulea kirimildu
ta moltsotu egingo dot. Larrak EG 1958 (3-4), 303.  (Part. en función de adj.). "Kirimillatu, crespo, rizado" A.
"Ule kiribillaua, el pelo ensortijado" Ib. "Retorcido, ensortijado. Urrezko kopeta kiribillau ugarixak zittuan
gaztetan" Etxba Eib. "Illia be bai kiribillaua, ta erozeiñ ari be kiribillauta egon leikek" Elexp Berg.
baten mende.
1 kiribilka.  Serpenteando; en espiral.  Illintiaren keia doa kiribilka. Kk (ap. DRA). Mendi-tarte biurrietan
zear, bein zuzenka, bein kiribilka, dijoazen errekatxo ta ibaiak. EEs 1929, 46. Ala, malmuzkeriz kiribilka
zenekarren asmo orren berri ez nula ezagutuko? 'Que no descubriría que tu acción se deslizaba con engaño'. Zait
Sof 72.
2 kiribilka. "Cosquillas" Vill (comunicación personal). v. kili, kilika.
kiribilkatu.  Enroscar(se). v. kiribildu, kurubilkatu.  Ateman ez duenaren baitan, [itxaroak] kiribilkatuz

ezarian labain egiten du. Zait Sof 178.
kiribillo. v. kiribil.
kiribill(o). v. kiribel.
kiribiltxo, kirimiltxu.  Ricito.  [Umetxu] txikiena, politena, ulegorri-kirimiltxuena. Alt EEs 1912, 127.
kiribiltzar.  Aum. de kiribil.  Eztabil suge ezkatatsurik bere kiribiltzarrak lurretik narrazka. 'D'immenses
anneaux'. Ibiñ Virgil 85.
kiribista (V-gip), kiribixto (G-azp), kiripista (V-gip). Ref.: Iz UrrAnz; Elexp Berg.  Lazada. "Anak ikasi dau
kiribistia eitten. [...] Kiripistia, puntatik tira ein dda prast! libratzen dana" Elexp Berg. v. kibista, kibizto.
kiribizkaldu. "(V-arr-oroz), encogerse" A. v. kiribildu.
kiridun. v. KIRIDUN (s.v. 3 kiri).
kirie.  Kirie.  Asten dira kirie, kirie kantatzen. ABar Goi 17. Abeslariak "Kirie" ta "Gloria" kantau ebezan.
Bilbao IpuiB 237.
kirieleison (Urt II 230), kirieeleisun (SP), kirieleizon, kirieleson (AN-larr ap. Asp Leiz2), krieleison. 
Kirieleisón. "Kyrieeleisunak, litanies" SP. "Kirielesonak, letanías" Asp Leiz2.  Kirieleisonak hasi baño lehen.
EZ Man II 189. Orduan bederatzi biderretaraño kirieleison kantatu zan. Arr May 157. Komeni diralako / usariyo
onak, / Nik belaunak agiriñ / atorra ta gonak, / bañan oierakuan / kirieleisonak. MendaroTx 309. Urrutira
krieleisonak entzungo dira. NEtx Antz 52. Amak erraiten zituan misterioak eta kirieleisonak. Osk Kurl 55. v. tbn.
Ip Hil 225. Zendoia 15. Kirieleizon: Dv LEd 4.
 kirifasuia. v. kriseilu.
kirik (V-arr-gip, Gc, B ap. A), kurik (V-ger-m ap. A). "Kirik, acto de aparecer y esconderse, juego de niños;
palabra que pronuncian los que se esconden, equivalente a 'vale' o 'búscame'" A. "Kurik, exclamación que dirigen
los niños al que está encargado de seguir tras ellos y tocarles" Ib. "Kirik, viraje rápido en juegos de niños, espec.
en puxetan" Vill (comunicación personal). Cf. 1 kirika.
- KIRIK EGIN (G-goi). Ref.: VocZeg 285; A; A Apend. "Acechar" A.  Zeñek ez daki Pernando zala / zentzu
argiko gizona / sasi-jakintsu azkarrenari / kirik egingo ziona? E. Mujika EEs 1924, 130. Kirik egiten zioten elkarri,
nork lenik irria zabaldu. 'Ils s'épiaient'. Or Mi 21. [Loroa] bazioan ta bazetorren bere begitxo biribillez guri kirik
egiñaz. Amez Plat 71 (ap. DRA).
- KIRIK EGON. "Estar en acecho" Gketx Loiola (s.v. txirik-arte).
1 kirika (V-gip, G-to, L-ain, B), kurika (V-ger), kilika (V-gip). Ref.: A; A EY IV 278; Iz UrrAnz (kilika); Gte Erd
87 y 108. 1. "Atisbando, observando" A. "Llaman así al juego de "a esconderse" [...] kurika" A EY IV 278.
"Kilika(ka) dao, mirando y escondiéndose" Iz UrrAnz. "Eguzkia kirika, sar-atraka ari da (B)" Gte Erd 87. Cf.
Eston Iz 166: Ta zelaietan [...] kiri ta kiñu ari ziran Eguzkiri [euri-tantak], belar, lore ta landare guzietatik.  Ill
onen amairutik amalaurako gabian izarrak kurika ibilliko diriala. A Txirrist 136. Isabel, etzera emakumea, orien
autuak kirika ezpaditzatzu. A Ardi 49. [Eguzkia] kirika noiz asiko zaigun. "A la espera de que empiece al
escondite". Or Poem 533. Begietan bizi-indarrak dituzu basaki kirika. Amez Hamlet 117. Bi-biek datzaz mai baten
baten mende.
gañan / niri kirika loxintzaz. EG 1956 (3-4), 16. Ostoak kurika ari dira / adar mutturretan, / kolore billa dabiltz /
belarretan. Erkiag EG 1956 (1-2), 7. Illunaldiz, kirika. "A oscuras y en celada". Gazt MusIx 173.
2. "Kurika (V-ger-m), juego infantil, que consiste en correr y tocarse unos a otros" A. (Se trata, obviamente, de
una expr. adv., no de un sust.).
- KIRIKA EGIN. "Kilika eiñ, mirar con disimulo de una cerradura, ventana, etc." Elexp Berg.
- KIRIKA-ZOKO. Lugar por donde espiar, fisgar.  Zoritxarrez zugazti artan ezta kirika-zokorik eta ni sukaldera.
A Ardi 54. Itz egitea zilegi izan banu, nere kirika-zokotik esango nien: [...]. Ib. 53.
2 kirika (V-gip, G-azp-nav). Ref.: Ond Bac; Iz UrrAnz; Elexp Berg. "Pepita, enfermedad de las gallinas en la
lengua" Ond Bac. "La enfermedad que a las gallinas se les forma en la lengua y les hacer chillar kik" Iz UrrAnz.
v. 2 kika.
kirikada, kirikaa (V-gip). "Kiríkaa bat eiñ, mirar y esconderse para no ser visto" Iz ArOñ.
kirikaka (V-gip, AN-5vill, BN-baig), kirikeka (B), kilikaka (V-gip). Ref.: Satr VocP; Iz UrrAnz (kilikaka), ArOñ
(kirík(a)aka); Izeta BHizt (kirikeka);  "Al acecho" Satr VocP. "Kilika(ka) dao, mirando y escondiéndose" Iz
UrrAnz. "Mirar y esconderse, mirar y esconderse" Iz ArOñ. "Acechando. Kirikeka zagon" Izeta BHizt.  Bi gizon
izkutuan eta noizean bein kirikeka bide aldera; [...] norbaiten zai zauden. Izeta DirG 19. Eguzkia kirikaka dabil
(AN-5vill). 'Odei tartean agertu, ez agertu'. Inza NaEsZarr 1626. Zirritutik kirikeka dago (B). 'Zelatan, ikusmiran'.
Ib. 2098.
kirikari, kurikari  Vigía.  Antxe, arrizko pillaretan gelditu zan, kurikari edo barrandari edo talaierua
bailitzan. Erkiag Arran 96.
kirikate.  Puerta por donde espiar, fisgar.  An da beintzat kirikate (kirikatzeko atea) izateko aterik egokiena,
iru bat beatz laburregia. Gela batean esaten dana bestean erraz entzuten da. A Ardi 51.
kirikatu (V-gip), kiriketu (B). Ref.: A; Izeta BHizt (kiriketu); Gte Erd 108.  "Observar, atisbar" A. "Nik ere
kiriketu nuen" Izeta BHizt. "Iduzkia laino tartetik kirikatzen hasi da (B)" Gte Erd 108.  An da beintzat kirikate
(kirikatzeko atea) izateko aterik egokiena, iru bat beatz laburregia. A Ardi 51.
kirikeka. v. kirikaka.
kiriketa (Gc, B ap. A), kuriketa.  "A esconderse, juego de niños" A.

- KIRIKETA-KOROKETAN. "Kiriketa koroketan, eperra xokoetan, aingira konketan; bazirate? (B), al
escondite,... la perdiz en los rincones, la anguila en los huecos; ¿estáis? Fórmula que usa en B el niño que ha de ir
a hacer presa" A.
- KIRIKETAN (AN-gip-larr, B; Lar, A Apend; kuriketan AN-ulz-araq). Ref.: Garbiz Lezo 286; Asp Leiz; Iz Ulz
(kurikétan); Inza NaEsZarr 30; Izeta BHizt. a) "(Juego del) escondite, kiriketan ibilli" Lar. "Kiriketan dabil iruzkia,
el sol juega al escondite, aparece y desaparece" A Apend. "Acechando" Garbiz Lezo 286. "Iparra kiriketan dago"
Asp Leiz. "Kurikétan ái dire, están jugando a escondites" Iz Ulz. "Eguzkie kuriketan dabil, sartu-ateran dabil" (AN-
araq) Inza NaEsZarr 30. "Haur hoiek kiriketan ai dire. Haur denboran kiriketan" Izeta BHizt.  Damatxo gazte
ta galai fiñak [...] / arkupetan / kiriketan / ai, zer alegiñak! P. Mortara "Suzko zezena" (ap. DRA). Illargiaren
kaska zuria [...] / Andik onera, emendik ara / Uran dabil kiriketan. R. Arzuaga in Onaind MEOE 1031. Orra izar
guzien / jauna kuriketan / nere etxe ondoko / baso ederretan. Olea 19.
b) "Kuriketan (G-goi), juego infantil que consiste en correr y tocarse unos a otros" A.
- KIRIKETAN-KARAKETAN. "Batek, kiriketan-karaketan kantatu-ondoan, lo egiten du [...] bere laguntxoak
altxatzen diren bitartean" A EY IV 337.  Kiriketan karaketan ganbelapeko / altxatzen eztenak berak beteko (B).
"Ocultándonos mocultándonos bajo la gamella". A EY IV 337.
- KIRIKETARA. "Guázen kiriketara, vamos a jugar a escondites" Iz Ulz.
1 kiriki. "(V-och), cálculo, piedrecillas que se encuentran en el hígado y molleja de las aves" A.
a a
2 kiriki (G-azp). "Rizo capilar" Garate 5. Cont RIEV 1935, 351. "Kiriki es rizo, en Zarauz" Garate 6. Cont BAP
1949, 360.
kirikilar. "(msLond), eringio (Bot.)" A.

baten mende.
kirikildu (V-gip sg. Yurre in Loram 173), girgildu (V-gip).  Encogerse, entumecerse (de frío). v. 1 kikildu. 
Ate aurren bi ollo otzez kirikilduta. Loram 173.
kirikiño. v. kirikio.
kirikio (V-ple-gip; Lar Sup, Mg Nom, Dv (G), H (G)), kirikiño (V-arr-oroz; Dv (V)), kirrikio, kirikirio (V-m, G-
azp-to), kirkiño (V-oroz). Ref.: A (kirikio, kirikiño, kirikirio, kirkiño); Iz UrrAnz; Iz ArOñ, Etxba Eib y Elexp Berg
(kirikixo).
 Tr. Documentado en Añibarro y autores vizcaínos modernos.  Etim. Para sus posibles orígenes y para la
posibilidad de que triku y kiriki(ñ)o procedan de un *trikino/-u o *krikino/-u común, v. FLV 1971, 261s.
1. Erizo (animal). "Hérisson" Dv.  [Txakurra] orain eztala juaten / ardijen atzian, / kirrikiyuak topatzen /
dituela sasian. Noe 94. Kirikiñua baño latzagua dozu [mutill] au. Otx 116. Kirikirioaren aginak soinean yosi ta
ume txikiai iminten dautsez, aginak len bai len urten dakiezan (V-gip). A EY I 44. Kirikioaren laztasuna ezpa eban
bere, aren buruko uleak artzarena zirudian. Erkiag BatB 34. Satorra eta kirikixua. And AUzta 90. Pelikanua ta
kirkiñoa egingo / dira aren jabe. Ker Is 34, 11 (Ol tiriku). Kirikioak: euren bizitokiak atxetan egiten dituan erri
indarbagea. Ker Prov 30, 26.
2. (Añ (V)), kirikiño (V-oroz ap. A). "Erizo de castaña" Añ.  Fruta ale batek garau asko; kirikio batek gaztaña
asko. Añ MisE 150. Oskol edo kirikiño barruan obeto irauten dabe (gaztañek). Karmengo Egutegi 1952, 119 (ap.
DRA). v. tbn. Eguzk LorIl 182 (ap. DRA).
3. "Fig., hombre displicente. Ondo ipiñitako izen iri Kirikixua!" Etxba Eib.
- GAZTAINA-KIRIKIO. v. gaztaina.
- KIRIKIO-TXAKUR. "Perro rastreador de erizos. Emilio portugesak eukan kirikixo-txakurrik onena" Etxba Eib.
a
kirikiolatz (Añ (V)), kirikiñolatz (Izt, Garate 6. Cont BAP 1949, 360), kirikolatz (V-ger ap. A), kirikolotz (V-
ger ap. Holmer ApuntV).  Erizo (animal).  Kirikolatz batek, urteko 60 pesetaren galtzea galeraziten deutso
(baserritarrari). EgutAr 4-6-1957 (ap. DRA).
kirikirio. v. kirikio.
a
kirikirri (V-ger). "Es el nombre del cartílago o ternilla en Durango" Garate 6. Cont BAP 1949, 360.
kirikita. "Petimetre (EskLAlm 25)" DRA (que no indica año).
kirikoka (VocCB, Dv, A (G)).  Espiando, acechando. "Kirikoka egon, mirar a hurtadillas" VocCB. Duvoisin y
Azkue citan a Iturriaga. v. 1 kirika.  Eta i kirikoka / gorderik egoan / ezpata-belar aien / atzean jarririk. 'Mirando
a hurtadillas'. It CancB III 154 (en la vers. de Fab 187 kokorika).
kirikolatu.  (Part. en función de adj.). Rizado, crespo, ensortijado. v. kiribildu.  [Ule] zuri kiskur kirikolauak
garondoan, bildots [...] baten irudira. Ag Kr 87.
kirikolatz. v. kirikiolatz.
kiri-koro.  Piada, piar de pájaros.  Txolarre edo ormatxoriak etxe-ormako txuloetara ... Aien kiri-koroa goiz
osoan ez zan isiltzen. Zendoia 198.
kirilla. v. keheila.
kirimeatz (V-ger ap. A), kirimietz (V-ger ap. A). "Cierta castaña tardía" A.
kirimikatu. "(L-ain), mascullar" A.
kirimil. v. kiribil.
kirimillatu. "(G-to), quehaceres, quebraderos de cabeza" A.

baten mende.
kirimillatu. v. kiribildu.
kiriñau (V-m ap. A). 1. "Rizo o sortija de pelo" A.  Aren burua urrezkoa da [...] / aren kiriñauak palmera-
mordoak dira. Ker Cant 5, 11 (Ol adats kixkur, BiblE ile-kizkur). 2. Rizado.  Odeitxu biribil eta luzanga
kiriñauak agiri ziran ortzean. Erkiag Arran 23.
kirio (V-ger-m ap. A).  Etim. Para los paralelos románicos como beber los kiries, etc. (cf. en Azkue kirioak
edango leukez), teniendo en cuenta que hay en Berceo p. ej. quirio por kirie, v. BAP 1962, 95.
 Nervio. "Nervio?, tuétano? Kirioetaragiño sartu jat miña, el dolor se me ha metido hasta los nervios. Kirioak
edango leukez (V-m), bebería cualquier cosa" A.  Tr. Documentado en autores occidentales del s. XX.  Kirio
(nervios) guztiak jagi jakozan. Ag Kr 183. Batbatera esnatu jakozan kirioak emoteutsien bizitasunagaz. Ib. 113.
Kirijo edo nerbio bagako gixona irudijan. Kk Ab I 51. Ikus-kirioa kaltetua badago, osoro itxutzen gera. Zink Crit
30. Kirioetako (nervios) gaiskortasunak. IArt Itzald II 43. Bai, ba, kirijuak lertu-agiñian yaukodazak eta, atsedena
artu. Altuna 79s. Euzko-Abenda zar gurenaren / Batzar-tokiko Zugatza / zure kirijo ezilkorrakin atonduriko /
kurutza [...]. (Interpr?). Enb 149. [Idazle] labur-zaleak agiriko azala gogorra dute. Kirio zaila. TAg Y 1933, 21.
Kirio-kizkiña. Zait RIEV 1933, 63. Iainkoak artua bezala nengonan ezur ta mami, kirio ta muin. Or QA 196. [Lau
pintoreak] batean ezezik, banaka ere agertzeko ba omen dute mami ta kirio. AIr Egan 1956 (3-4), 71. Zaiñetan
eta kirioetan zear dabillen odola ta bizindarra. Erkiag Arran 93. Hortxe dabil bizia / dardar kirioak. Erkiag in
Onaind MEOE 715. Kirioak desegiñak, / urduri, artega. Lab SuEm 176. Nai zuena egiten ez bazioten uzten, kirio
guziak aizkatuko zitzaizkion [amari]. Ataño MLanak 62. Kirio-zirrindaratan. "Franjas nerviosas". MEIG IX 122
(en colab. con NEtx).
kirio. v. kio.
kirioilar (-oill- V-gip ap. A), kiruoilar (-oill- V-gip ap. Iz ArOñ), kiribillar (V-gip ap. Iz ArOñ). "Abubilla (ave)"
A. "Bizkattar batzuk basollarra, beste batzuk kirijollarra ta bestiak erbi-ollarra eristen dautsoe txori polit bati.
[...] Erdeldunak "abubilla" ixena ezarri dautsoe" Altuna Euzk 1930, 470. v. basoilar, ERBI-OILAR.
kiriotsu. 1. Nervioso.  Artega, nabarmen, kiriotsu, [...] jatsi zan kalera. Ag Kr 202. [Eztakit] zerk zeukan ain
kiriotsu ta urduria. Ag G 49. 2. Nervudo.  Beso kiriotsu ta kozkordunak azaldu zitzaizkon gizaseme
indartsuari. TAg Uzt 228. Giarra ta kiriotsua ta iraunekoa ere bazala lanean. Ib. 47. [Mutill] jeiki bikañekoa,
sendoa ta kiriotsua. Ib. 33.
kiriotza.  Sistema nervioso. "(Système) végétatif" T-L.  Gurasoen bitartez gure umiengana datozen gaitzak,
kiriotzako gaitzak dira. IArt Itzald II 43 (cf. nota del autor: "Kiriotza deitzen diyo A. Olabidek bere Gizasoña
iztegiyan, erderazko Sistema nervioso-ri"). Ezkotasun orrek bada gero berotzen laguntzen du eta kiriotzari, zainai,
on aundia egiten. Arratibel EEs 1925, 104.
kiripa. v. gripa.
kirisailu. v. kriseilu.
kirisellu. v. kriseilu.
kiristi (kh- Gèze, H (S)), kristi, kirixti (S ap. Lrq /khiisti [oxítona]/).  Tr. Documentado en autores suletinos de
los ss. XVII, XVIII y XIX. Hay khiristi en Maister, Mercy (38s) y StJul (126), y khristi en FPrS (2), en el nihil
obstat de Tartas (Onsa 184), y en Belapeyre. Se encuentran ambas formas, con claro predominio de khiristi, en
Xarlem, UNLilia, UskLiB, CatS e Inchauspe. En Eguiateguy hay además, salvo errata, un ej. de khiristia (cf. en el
mismo autor khiristian, q.v.), junto a uno de kristia det. (174). La forma giristi que aparece en Gasteluçar (148) es
en realidad errata por giristiño de la ed. original (314).
1. (Sust.). Cristiano. Azkue da, inexplicablemente, khiristi (S), con el valor de "infiel". v. giristino, kristau,
kristio, kristinau, kiristian.  Khristi zireia? Bp I 43. Khiristi ororen botuek. Mst VII. Khiristia lehenak. Egiat
212. Gü pagano eta / hura khiristi düzü. Xarlem 89. Khristien jinkua. Ib. 981. Khiristi bati konbeni diren
berthütiak. UskLiB 88. Khiristi hil direnen arimak. Ib. 16. Zer da khiristiaren seiñalia? CatS 17 (116 khristi).
Khiristi fidel güzier. Ip Hil 146 (231 khristi). Khiristi ororen minen sendotzeko. Alth Bot 17. v. tbn. UNLilia 11
(10 khristi). Zby "Engraziaren kantika" (ap. DRA).
 (Como primer miembro de comp., o adj. precediendo al nombre). v. infra KIRISTI-LAGUN.  Mündü güzia
baten mende.
[...] Khristi Elizaz bethe die. Bp II 117. Khristi herri haboroetan. Ib. 114. Khiristi armada. Xarlem 967. Khiristi
arraza. Ib. 444. Khiristi enperadoria. Ib. 1411. Khiristi legia. Ib. 71 (724 khristi lege). Khiristi lür. Ib. 1189.
Romako khristi martirek. Ib. 1252. Khiristi berhütiak. CatS 57. Khiristi denboren hatsarretik. Ip Hil 3. Khiristi
familia güzien modela. Ib. 265.
2. (Adj.). Cristiano.  Popülü khristia. FPrS 1. Gure errege ezinago khristiagatik. Ib. 18. Prinze khiristien.
Mercy 7. Errege khiristi huna. Xarlem 1466. Doktrina kristia (S, 1869). Tít. (ap. A, s.v. kiristigoa). Familia khiristi
orok. CatS VII.
- KIRISTI-ANTZO. Como cristiano.  Khiristiantzo bizitzeko. CatS 93 (12 khiristinantzo).
- KIRISTI EGIN. Hacer cristiano, cristianizar. v. kiristitu.  [Jinkoa] esker derizüt zeren [...] arrerosi, khristi
egin eta [...] [bainaizü]. Bp I 135. Iesüs-Kristek [farisien iakinsü bat] [...] Khristi egin nahi ükhen zian. Bp II 121.
[Paule] khristi hon egitia ardietsi baitzian. Ib. 125.
- KIRISTI-LAGUN. Prójimo.  Jinkoa maithatü behar düzie gaiza ororen gaineti eta zien khristi lagüna, zoin
baita haren üdüria. FPrS 12 (v. tbn. Bp I 49). Khristi lagünaren kontre gaizki erranak ükhatüz. Bp I 102 (v. tbn.
153). Arraparatzen badütüzü khiristi lagünari ariman uhurian eta huntarzünetan egin dütüzün ogenak. UskLiB
87. Eman izagüzie bakian eta batarzün hunian bizitzeko grazia, gure etxekoekin, gure askaziekin eta khiristi lagün
güziekin. Ip Hil 146.
- KIRISTI HOBETU. Hacer, convertir en mejor cristiano.  Elizak ezari dütü Jinkoaren gloriatan eta bere
haurren khristi hobetzeko. Bp I 147.
- KIRISTI OSOTU. Hacer, convertir en cristiano más completo.  [Konfirmazioniak] emendatzen baiterizü grazia
eta indar batheiak eman derizkünak [...] eta khristi osotzen Espiritü saintiaren dohañez. Bp I 64.
kiristian.  (Sust. y adj.). Cristiano. v. kiristi.  Khiristianen etsai. Egiat 266. O! khiristiana. Ib. 224. Frantziako
errege khiristian lehena. Ib. 272.
kiristiarazi, kiristierazi.  Cristianizar. v. kiristitu.  Khiristi erazi dügü / Nabarrako jentia. Xarlem 706 (v. tbn.
744).
kiristigo (S ap. A).  Cristianismo; cristiandad.  Behar dugia khiristigoaz profesione egin? Doktrina kristia (S,
1869), 29 (ap. A). Khiristigoaren lehen denboretarik. Ip Hil 4 (v. tbn. 92 y 206).
kiristitasun, kiristitarzun (kh- H (S)).  Cristianismo; cristiandad. "Qualité, dignité, état de chrétien" H.  Bere
haurrak khiristitarzünian eskolatü. CatS 93. Aita Saintiak eta khiristitarzüneko aphezküpiek. Ip Hil 92.
Khiristitarzünezko sendimentü hobenetan. Ib. 152.
kiristitu (kh- H (S)), kristitu.  Cristianizar. "Rendre ou devenir chrétien" H.  Hirur mila jenteren khristitziaz.
Bp II 75 (v. tbn. I 60 khristitü). Khiristitü beno lehen / nahigo nük izan hilik. Xarlem 643. Franzia eta Espaiña /
oro khiristitü düzü. Ib. 1217 (v. tbn. 127 y ss.). Gazterik zen khiristitu. Zby "Engraziaren kantika" (ap. DRA).
kiritu (O-SP 222  Dv y A, H; kh- SP, Dv y H).  "Ébranler une chose qui tenait ferme" O-SP 222. "Trembler",
"ébranler (O)" Dv. "Temblar, convomer una cosa bien firme. Hondale ilhuna abarrotsez kiritu zen, [...] se
conmovió de ruido (SP) [versos de EZ citados en la primera redacción del dicc.]" A. v. ikaratu.  Ifernua nahasi
zen, deabruak izitu / eta hondale illhuna habarrotsaz khiritu. EZ Man I 129. Lurra khiritu zen eta gau billhatu
eguna. EZ Eliç 366. Ezen ene ezur guziak khiritu zaizkit eta indarrak osoki beheratu. Gç 43.
kirixkilet. v. kirrixkilet.
kirka-kirka. "(Sal), a bocados" A.
kirkar, kirker. v. kilker.
kirkil. v. 1 girgil; kilker.
kirkila. "(Git.), alubia" A.
kirkila. v. 1 girgil.
kirkildu. "(AN-gip), desgranar" Garbiz Lezo 97.

baten mende.
kirkileria. v. girgileria.
kirkillatu. "(AN-gip), hacer cosquillas" A.
kirkilu. "Homo brutus, itsas abrea, kirkillua, kirkillu handia, giza kirkillua" Urt III 411.
kirkiño. v. kirikio.
kirkir. v. 1 girgil; kilker.
kirkira. "(BN-lab), cosa insignificante. Min kirkira bat, un comienzo de dolor" A.
kirkirika. "Prurito (BN-baig)" Satr VocP.
kir-kir(-kir). I (Onomat.). 1. Onomat. de la carcajada.  Eskribau jauna aldamenean / barreaz itotzen kirkirkir.
A CPV 673.
2. (H (+ kh-)), gir-gir (H). "Khir-khir, onomat. exprimant un bruit comme de raclement léger, par ex. d'un ver,
d'une souris qui rongent quelque chose de dur, ou du frottement d'un corps dur contre une autre" H.
 Onomat. del sonido del grillo.  Zelaian kirkir baltzak / egin oi dauan lez / [...] kir, kir, kir. Egieder Usk 58
(ap. DRA).
3. Onomat. del titileo.  Zerua ozkarbi gisa / urdiñak begiak, / Norteko izarrak keiñuka kir-kir / dan bezin
argiak. MendroTx 246.
II (Sust.). 1. Ruido de roer, de raspar. "Zerk egiten khirkhir hori, lorik egitera uzten ezpainau?" H.
 "Le cri lui même du grillon. Khirkhirrak bere xiloen aitzinean adiarazten dute bere khirkhirra" H. Cf. kilker.
2. "Zer kirkira dün! se dice de una persona que no para de reirse (BN-lab, Broussain)" DRA.  Bere maitearekin
biltzen daneko, itz atsegin, zalapart, kir-kir eta irri-algarak. Eston Iz 96s.
kirkirri.  Onomat. del piar.  Xoxoak sasian kirkirri, eiztaria urrean dirudi. EZBB II 134.
kirkosa. "(B), antojadizo, impertinente" A. "Impertinente. Neska kirkosa ta bereustezkoa" Izeta BHizt2.
kirku. 1. "(Sal), papada, dobladillo de carne bajo la barbadilla" A. 2. "(Sal), compartimento" A.
? kirkuntasun. v. kizkurtasun (2).
kirmen (V-ple-arr-oroz ap. A; H (V)), kirrimen (V ap. A, que cita el msOch).  Etim. Probablemente, de *birme,
*pirme, con disimilación y repercusión de la nasal. Cf., con valor de sust., kermen.
2 1
"Fiel, leal" A.  Birjina kirmena, erregutu gugaiti. Añ EL 241 (EL 229 fededuna). Etxe bateko andrea / zan
bada guztiz kirmena, / begiratua ta mena. Zav Fab RIEV 1907, 96. Aingeru, lagun kirmen zintzoak. A EE 1900a,
471. Nere begirale kirmen izan ziñan. Zait Sof 115 (v. tbn. 43). Adiskidearenganako zintzo ta kirmen izaten
bazekiten. Zait Plat 102.
 (Uso adv.).  Zuk gure esana kirmen bete. Zait Sof 124. Kirmen diraukidan nere otsein bakarrarekin. Ib. 115.
Goitikako eginbide orri zintzo ta kirmen eutsi nai dio. Zait Plat 88 (v. tbn. 101).
kirmentasun. "Lealtad" A DBols.  Bere adei ta kirmentasuna ez bait-dizkio nere nagusiari ukatu. Ol Gen 24,
27 (Urt grazia eta egia, Dv [ez gabetu] ikhustateaz eta egiaz, Ur urrikalmendu eta egia, Bibl leial eta zintzo egon).
kiro. v. kiru.
kirofano.  Quirófano.  Bere gelatik kirofanora bihurtu zenean. Arti Ipuin 75. Triste-triste iritxi nintzan
kirofanora. JAzpiroz 176. Kirofano edo traste ortara eraman zuten. Insausti 126.
1 kirol, kirola (A, que cita RS).  Tr. Documentado en RS con el sentido de 'regocijo', no vuelve a encontrarse en
los textos hasta el s. XX, en que lo emplean autores meridionales (tbn. en Xalbador y Herria), para significar
'deporte, juego' principalmente, acepción que se impone progresivamente. Hay kirola no ambiguo en RS, Uztapide,

baten mende.
Xalbador, Orixe (Aitork 22), Zendoia (149) y Larre. En DFrec hay 113 ejs. de kirol, 2 de ellos septentrionales.
 Etim. Préstamo románico; cf., en Berceo, quirola 'regocijo, diversión'.
Diversión. "Regocijo" A.  Gorua garrian ta gogoa kirolan. "Y el pensamiento en el regocijo". RS 63. Astoagaz
adi kirolan ta deik buztanaz bizarrean. "Regocíjate con el asno". Ib. 116. Debekauta ede dagoz [...] jai-egunetan
kirol eta jolasaldiak? KIkV 66 (KIkG 52 joku ta jostatzeak).
 (BeraLzM, T-L). Deporte. "Sport" BeraLzM y T-L. --Zer jostaketak dituzte? --Kirolak (pillota jokubak),
kartolenak (karta jokubak) [...]. IPrad EEs 1915, 100. Jemeingo zelaiaren erdian, egundañoko jai ta kirolak egin
zituzten. Ag EEs 1917, 200. Euzkotarrak txapeldun dira kirol askotan. Anab EEs 1919, 63. Catalunyatarrak eta
euzkotarrak kirolian ikusi ditutanean. Ib. 63. Euzko-ekandu, jantza ta kirol garbi. Enb 148. Itsas-kirolak. Or Eus
388. Gorputza indartu ta sendoagotzeko berebiziko kirol eta ekiñaldiak. Eguzk GizAuz 11. Folklore izendatu oi
dira, hala nola kirolak, kantak, dantza [...]. Mde Pr 41. [Nil igitur mors est]. Oi uda egun azkendu haur! / Kirolez
haurrek zahar-amets? Mde Po 63. Euskaldunari oiek bezela / beste edozein kirola / seguru nago probatutzian /
ongi etortzen zaiola. Uzt Sas 228. Kirola hau jokatzen da maiz egun argiz. Xa Odol 281. Kirolak deus gutirako
dira; jainkozaletasuna berriz [...]. Bibl 1 Tim 4, 8 (Ker gorputz-jardunak, IBe, BiblE gorputz-ariketak, IBk
gorputzeko gimnasiak). Ez zuen Guillotek pilota edo kirola zerbaitetarako balio. Larre ArtzainE 150. Kirol au
[arri-jasotzea] asto-lana / jotzen dute batzuk. Insausti 275. Kirola zer dan ez dakian jendeak ez du konprenditzen.
Albeniz 163. Amorioa, foot-balla eta antzeko kirolen aldean. MIH 245. v. tbn. Kk Ab II 189. Erkiag BatB 36.
Gerrika 216.
 (Como primer miembro de comp.).  Kirol-arazoetan "as" edo bateko izatera eltzen diranak. Kk Ab II 189.
Polidama erabateko kirol-txapeldunari. Zait Plat 129. Kirol-norlenkak ospatuko ditu Printzearen omenez. Ibiñ
Virgil 94. Asterokoari, batez ere kirol-saillari begiratua eman. AZink 40. Kirol-emanaldi bat. Zendoia 205. Kirola
arduraduna ere ginuen Ganix. Larre ArtzainE 120. Nere kirol-bizitzari eldu edo ez. Albeniz 49. Kirol-mundua. Ib.
83.
 (Como segundo miembro de comp.).  [Oi Birjin] usaiñez ortxe beratu zendun / abots-kirola soñua. 'El dulce
acento de tu riente voz'. Gand Elorri 136.
- KIROL-ZELAI. Campo de deportes. v. kiroldegi.  [Herriko kontseiluak] erabaki du kirolzelai bat gehiagoren
egitea. Herr 23-1-1997, 2. Aldi hartan, Donostiako kirol-zelairako [...] relieve-lanean ari nintzen. "Campo de
deportes". MEIG IX 138 (en colab. con NEtx). Aviron baionesaren kirola-zelaiaren ondoan. Larre ArtzainE 167.
Orrelako txasko asko pasa dira plazetan eta frontoietan edo kirol-zelaietan. Albeniz 94.
2 kirol (V-ger-arr-m ap. A), tirola (V-arr-oroz-m ap. A), tiola (V-m ap. A).  "Oveja lechera desprovista de cría"
A.  Onetarako ba ill eben tiola-ardi zar bat. Ezale 1898, 250a.
kirolari (T-L).  Deportista. "Sportsman" T-L. v. kirolzale.  Kirolari (deportista) batek bere aiztamakilez il
egin zuen bere laguna. Zait Plat 120. Ospe aundiko kirolarien / arteko etzeratenak. Olea 61. Euskal kirolariak gai
artuta. MMant 97. Korrikalari batek, lenbizi norberak ondo prestatu bear du, kirolari guziak bezela, marka
egiteko. Albeniz 164.
kiroldegi, kirolategi.  Campo de deportes.  Iragan igandean Xapitaleko kirolategian lasterkarien

zoingeiagoka bat izan da. Herr 23-12-1971, 3. Kiroldegi eder horrek badaukala pilota-plaza haundi bat. Larre
ArtzainE 176. En DFrec hay 18 ejs.
kirolketa, kirolgeta.  Deporte, juego.  Etzan ukabilketa, etzan añeketa, etzan beste kirolgetarik berak ikasi
gura ebana. Kk Ab II 187. Jolasean ziarduen beste mutiko batzuk, euren kirolketea utzi eta [...]. Erkiag Arran 56.
kirolki. "Deportivamente (BU VocPel)" DRA.
kirolzale. 1. Amigo de divertirse.  Kirolzale (olgagura) badira, erosi begie matxangotxo bana, baia ezpegie
yostailutzat artu Euskalerriko gizonik yatorrena. A Latsibi 262.
2. + kiroltzale. Deportista, aficionado a practicar deporte; deportista (profesional). v. kirolari.  Kirol-zale
zarian / mutil azkar ori, / beste danak utzirik / izan pelotari! Enb 183. Egia esan, ez zen neskazale amorratua; ez
eta edarizale, ez eta kirolzale. Haundia zen hain zaletasun gutxi eukitzea ezertarako! Mde Pr 146. Oraingo
neskatilla kirol-zaleak oi diranetarikoa, gertua, ausarta, bipill, edozertarakoa. Erkiag BatB 74. Eskual-herriko
kirolzale (sportif) andana batek badu gogoan komeni laitekela zazpi Eskual-herrien arteko eskual-olinpiada baten
muntatzea. Herr 23-12-1965, 1. Kiroltzaleak [gorputzarentzako arriskuetatik] [...] gordeago bizi direla. MIH 249.
Kiroltzaleek, izan ere, asko irabazten duten horietakoak baldin badira batez ere, badute nork aipa. MEIG I 65.
En DFrec hay 2 ejs. de kirolzale.
 Aficionado a ver deporte.  Gizon bat, Sotero Gorriti, oso kirol-zalea. Albeniz 50.

baten mende.
kiromarro. "(R-uzt), reñido, de esquina" A. v. kirri-mirritu.
kiron. "Chironion, khiron belharra, khironkia" Urt IV 473. v. 2 kiraski.
kironki. "Chironion, khiron belharra, khironkia" Urt IV 473.
kirpo. "Crespo (V-m)" A Apend.
kirpulatu. v. kinpulatu.
kirra-kirra (H (s.v. kir-kir), que cita a AA).  (Onomat. del ruido producido al raer, rascar, limar, etc.). 
Begiratzen dio lertxunari eta ekusten du, sustraiak ebakitzen ari zaizkala kirra kirra bi sagu. AA II 450.
kirratx (V-gip ap. Iz LinOñ 179).  (El) lino más fino. "Fillarea egiteko ari-gai fiñagoa nai zutenean, kirrua berriz
ere orraztu ta kirratxak edo kirratxa ateratzen zuten. Au izaten zan danetan fiñena. Gauza bat meia zala
adierazteko: kirratxa baiño meiagua da esan oi zan" Iz LinOñ 179.
kirri (V ap. A). 1. Dentera; escalofrío. Cf. hozkirri.  Etorriko jak iri be edurte garaixa ta orduen [...] otzaren
kirriak ziztatuko au. EG 1955, 13. 2. "(G), crujido de dientes" A.
- KIRRI-KIRRI. "(V-arr), dentera" A.
kirribil. v. kiribil.
kirri eta karra. v. KIRRI ETA KARRA (s.v. kirri-karra).
1 kirrika (L, BN ap. Lh; Lar). I (Sust.). 1. "Matraca" Lar. "Crécelle" Lh. v. 1 karraka (I, 5). 2. (V-oroz, L,
BN). Ref.: A; Lh. "Crujido" A. "Grincement" Lh. v. 1 karraka (I, 3), 1 karraska, 1 karranka.  Oskien
kirrikeak. Larrak EG 1958, 321. 3. "(L, BN), agacement des dents" Lh. 4. "Cigale" Lh.
1. Chirriando.  Esne-marmitek, tinka, / basagurdia, kirri-ka. Ldi UO 36. 2. Crujiendo.  Nondik-nai, landa
zabaltzen da zartaka, kirrika, bizitz osasuntsu ta berriaren irakin batean. "Se abre en estallidos, en crujidos".
Amez Plat 17.
- KIRRIKA BATEAN. Gruñendo; refunfuñando. v. KIRRIKAN.  Etxeko xakurrak, bethi, nausiaren hortzak
ikusi eta bereak erakusten zituen, mur mur mur, kirrika batean. Barb Sup 101.
- KIRRIKA EGIN (V, G-to). Ref.: A; Iz To. "(msZar), crujir" A. "Kirrika in du, ha rechinado (la puerta)" Iz To.
- KIRRIKA ETA KARRAKA. Haciendo ruido.  Berealaxe asi zitzaidan sabela, filarmonika bezela kirrika eta
karraka. Alkain 55.
- KIRRIKAN. Gruñendo; refunfuñando. v. KIRRIKA BATEAN.  Etxe-ogi garbia jaten duten hortz eder batzu
kirrikan, ari ziren, ari. Barb Sup 183. Kirrikan eman zen [xakurra]. Ib. 104. Ah! Zer pafadak arthiki beharrak
dituen, sarri, bere adixkideak bekhaiztiz kirrikan daudelarik! Ib. 65 (v. tbn. 147). Eta Xuriko, hortzak kirrikan,
jauzi batean athera zen mahain azpitik. Barb Piar I 88.
2 kirrika (Sal, R ap. A).  "Anhelo, ansia" A. v. 1 irrika.

- KIRRIKAN. a) "(Sal, R), (estar) anhelando" A. b) "Alegrillo por el vino (kirrikan dago)" A Apend.
3 kirrika. "(V-ger), piedrecillas de la molleja de ciertas aves" A.
kirrikagarri. "(R), apetitoso, estimable" A.
kirrikago. "(R-uzt), anhelo" A.  Bularrean erdi-lo egoan kirrikagoa. ZArg 1958, 118 (ap. DRA).
(kirrikalari). "Kirrikalaris, mote que aplican a los de Ituren" VocNav.
kirrikaldu. "Kirrikaldu, arri-kizkirri" A Apend.

baten mende.
kirri-karra. 1. Onomat. del crujido.  Gorputza, zur ta burdin. / Ariman indarra. Bien artean beti / zerbait
kirri-karra. 'Algo que retiñe entre ambos'. Gand Elorri 157.  "Kirrikarra jan, comer triturando con los dientes.
Kirrikarra ez dira jan biar karameluak, agiñak austen dira bestela" Etxba Eib.  Onomat. del croar.  Igelak ari
ziren kirri karra, kirri karra. EskLAlm 1874, 11 (ap. DRA).
2. (Sust.). Crujido.  Zapalduten zituan orri igarren kirri-karrea. Ag AL 114.  Croar.  Igelen kirri-karrea.
A Ezale 1898, 40b.
- KIRRI ETA KARRA. (Onomat. del ruido producido al raer, rascar, escarbar, etc.).  Somatzen det [...] txakurra,
kirri eta karra aragi ezurren bat jaten. Urruz Urz 26. Arratoi ikaragarriak kirri ta karra aginka zura janaz. Etxde
AlosT 28. Satorra ari da alhan, kirri eta karra, lurra bil eta lurra bota. SoEg Herr 30-12-1965, 1.
kirri-karraka.  Crujido, chirrido.  Ateorpoak kirri-karraka ikaragarria egiñaz zabaldu zun atea. Etxde AlosT
53.
kirrikarratu.  Hacer rechinar, hacer crujir.  Nula eskia ikharatzen / den lumaren arhin kirrikarratzeko / hitzen
behar muldian izkiribatzeko. Eskual 5-12-1913 (ap. DRA; pero no se encuentra en el citado ejemplar).
1 kirrikatu (V-oroz-gip, G), kirikatu (G-to). Ref.: A (kirrikatu, kirikatu); Iz ArOñ (kirríkaatu). 1. "Cascar" A.
"Raer, v. gr., la costra de un caldero con una cuchara. Kirríkaatu, kirríkaaketan, raer (un hierro para quitar la roña)"
Iz ArOñ.  Kañabera kirrikatua. Ur Mt (G) 12, 20 (Lç, Ip, Ur (V; BOEv 209) zart(h)atu, Dv, Echn, Leon kraskatu,
He arraillatu, Ol irrikitu, Or kroskatu, Ker brintzatu, BiblE printzatu, IBk pitzatu; cf. nota de Azkue en su
diccionario: "Bonaparte, en una nota marginal manuscrita, tacha la palabra kirrikatua poniendo en su lugar igarra,
como dando a entender que aquélla no pertenece al G"). 2. "(L, BN), 1.º grincer"; 2.º agacer (les dents)" Lh.
2 kirrikatu. v. kirripatu.
kirriki-karraka. 1. (Onomat. del ruido producido al roer).  Tirripiti-tarrapata, kirriki-karraka, bakerik ez
daukute emaiten [saguek]. EGAlm 1895, 45.
2. (Sust.).  Bestela, kirriki-karraka bakarrik entzungo dezu [irratian]. Zendoia 205.
1 kirrikil. "(B, BN-baig), cojo, que renquea mucho" A.
2 kirrikil. 1. "(AN-gip), vencejo" A. v. kirringillo, kirrizkarro. 2. "(?), persona inconstante, andariega" A.
3. Gure artean, [...] krakada ttiki hau ez zen xarbo ttiki kirrikilarentzateko peita? Herr 17-8-1961, 4 (DRA
traduce "molesto").
kirrikildu. "(B, BN-baig), renquear" A.
kirrikilli-karrakalla. "(L-côte-ain), torpe, sin habilidad" A.
kirriki-marraka.  Ruido producido al mover o arrastrar algo.  Alkin kirrikimarraka ondorean, eztul bat edo
bestekin, ixildu ziran. JAIraz Joañixio 23. Gruaren kirrikimarrakak eta bapore ziztuk. JAIraz Bizia 15.
kirrikio. v. kirikio.
1 kirri-kirri. "(V-arr-m-gip-al), ternillas de la carne" A.
2 kirri-kirri.  Chicharra (?).  Kirrikirri ta kilkerrak batzea bere, lan aintzagarria izan oi zan. Erkiag BatB 36.
3 kirri-kirri. v. KIRRI-KIRRI (s.v. kirri).
kirrikoloka (BN-lab ap. Lh). "Tourne-pierre vulgaire" Dass-Eliss GH 1925, 35.  Hala-hala ez da kirrikoloka
andana handi-handirik ere ikusten. Dass-Eliss GH 1925, 35.
1 kirrillo. 1. "Grillo, insecto" Lar y Añ. v. kilker. 2. Grillo, anillo de hierro. v. 1 grillo.  [Sartu eben
karzelan], jarri eben kirrilloz loturik. AB AmaE 315. Legeai ez deutsanak makurtzen burua / askotan izango dau
ankan kirrillua. Ib. 316 (v. tbn. 274).
- KIRRILLO-TXULO. "Grillera" Lar.
baten mende.
2 kirrillo (AN-gip ap. Arzdi Aves 161).  Vencejo. v. kirringillo.
kirrimalla.  Aparato, instrumento (?).  Gizon gutxi izango da iñon Xoxuak ainbesteko gogoa daukanik txoriak
arrapatzeko. Urtero-urtero bere aroan jarritzen du txoritegia, bere sare eta beste kirrimallarekin. EEs 1916, 63.
1 kirrimarra (H, A). 1. "Il s'emploie au pluriel: pattes de chat, écriture mal faite. Zer dira kirrimarra haukiek?
Eztute iskribua iduri ere" H. "(?), línea, trazo" A.  Karabinero batek ekartzen dauzkigu gure paperak: erdi
lotarik, kirrimarra batez sinatu daizko aitzindari nagiak! JE Ber 13. Etxagile batek etxearen abe-buruetan ezarri
oi ditun orriak eta abar edo artzai batek makil-inguruan egiten ditun kirrimarrak. Or EG 1950 (11-12), 61.
2. "Enigma, cosa incomprensible (Lacombe ms.)" DRA.
2 kirrimarra. 1. "Eztul-kirrimarra, ruiditos que preceden a la tos (V-ger)" A EY III 334.
2. (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). Pronunciación gutural de la r. "'Erre' fonemaren eggr ahoskaketa, frantsesen
gisakoa. "Kiggimagga" edo. Kirrimarria eitten juan berak, erre aundixa zeukan" Elexp Berg. v. kirrimarro.
3. "Istilua, eztabaida, zaratatsua batik bat. Gaur gabian andra gizonok kirrimarran bat ibillirik izan bia dabe"
Elexp Berg.
 Escaramuza.  Baiña etsaiak ekin ziguten egun batez. Kirrimarra batzuk izan genituan [...] San Roke izeneko
ermita batean. AZink 86.
kirrimarro (V-m, Gc ap. A), kirrimurro (V-gip ap. Iz ArOñ).  "Hablar con r defectuosa, arrastrar las r
pronunciándolas defectuosamente" A. "Kirrimurrua dauko, tiene la r uvular; eztauko kirrimurroik" Iz ArOñ. v. 2
kirrimarra (2).
kirrimatraka. "Matraca (V-ger)" A Apend.
kirrimen. v. kirmen.
kirri-mirritu. "(V-m), reñidos, de esquina" A. v. kiromarro.
kirrimurro. v. kirrimarro.
kirringillo (AN-gip ap. A).  Vencejo. v. 2 kirrikil.
kirrinka (V-m-gip, G, AN, BN-baig, S, R-uzt ap. A; Aq 1124 (AN), Dv, H), girringa (AN-gip ap. A; Añ (AN)).
1. (Sust.). Chirrido (de una puerta, del eje de un carro, etc.; de un insecto, ave, etc.). "Chirrido, sonido
despreciable" Añ. "Kirrinka, chirrido (de ruedas) (311)" LE-Ir. "Grincement aigu, bruit strident" Dv. "Eztezaket
iasan athe horrek egiten [duen] kirrinka" H. Cf. NEtx LBB 102: Alako "kirrink" otsa atera du [ateak]. Cf. kirrin-
kurrunka. v. 1 karranka, 1 karraska.  Martineten kirrinkarik ezta ezagün. Eskual 6-3-1908, 4. Kirkirren
kirrinka. EgutTo 26-2-1918 (ap. DRA). Burdi orrek darua / bideskako kirrinkaz / zelaiko gentz osua. Laux AB 27.
Kirrinka latza dagie saraspean txitxarrak. TAg GaGo 6. Orgak zaharrago eta kirrinka handiago. Herr 9-10-1958,
4. Sagu eta marmaluek zaukuten tauletarik ihardesten, kraska xehe batzuz, eta ere, aizeak, athe-lehiotako kirrinken
intzirinaz. Larz GH 1959, 91. Gurdia txarrago ta kirrinka andiago. Zait Plat 151. Gurdia zenbatez ariñago,
ardatzak kirrinka miñago. EZBB I 137.
2. (Adv.). Chirriando.  Pozak darabitz orren / aldartetsu ta zaleki, / girringa ta txioka. EA Txindor 27. Kirrinka
dago masta. "Cruje". Gazt MusIx 79. Aga ausia kirrinka. "Gime". Ib. 137.
- KIRRINKA EGIN. "Zapata berriek egiten ohi dute kirrinka, les souliers neufs ordinairement crient" H.
- KIRRINKA-KARRANKA. Chirriando.  Egurgilleak beren gurdiakin kirrinka-karranka negu beltzarako
sugaia daramate. EEs 1920, 212.
- KIRRINKAZ. Chirriando.  Pirripita madarikatua kirrinkaz aitzinean deramatela. JE Ber 48. [Burtzaña],
kirrinkaz ba-darozu / neskatxen mattasuna. "Con el chirriar de los senderos". Laux AB 28.
kirrinkada. "(c.), chirrido" A.
kirrinkari (c. sg. A; Dv). "Qui produit un grincement, un bruit strident. On applique cet adjectif aux serrures, aux
portes, etc., qui crient quand on les ouvre" Dv. "Rechinante. Se dice de puertas, cerrojos, carros" A.  Atea ere
kirrinkari dut; / harek salatuko gaitu. Or Eus 27 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.).

baten mende.
kirrin-karran.  Chirriando.  Kirrin, karran / ate bildurgarriak. Aurre-Apraiz EG 1952 (7-8), 6. Kirrin-karran
hasten da sabaiko leihoa. JEtchep 48.
kirrinkatu.  Emitir (sonidos) de modo chirriante.  Gau on Erramun gaizua / Nola baituzu gustua / Kirrinka
zazu soinua. (1881). LuzKant 133.
kirrink eta karrank.  (Onomat. del chirrido de un carro).  Hango harri kiskola artean [orgak] kirrink eta
karrank ibili behar. Larre ArtzainE 37.
kirrink eta kurrunk.  (Onomat. del arrullo).  Intziri-mintziri, kirrink eta kurrunk, lephoa bulharrean sartua
biribil [dago urtzoa]. SoEg Herr 4-7-1957, 1.
kirrinkillo. "Aro de hierro" Asp Leiz.
kirrinkola. v. girringola.
kirrin-kurrunka.  Gruñendo. v. kurrinka (II).  [Txarria] laster asi zan kirrin-kurrunka, / kortako bazter
danetan saltoka. BEnb NereA 47.
kirripatu, kirrikatu.  Cardar (el lino). "Lihoa bihitzen, zarrastaka erabiliz dena burdinazko hortz zen mahain
baten gainean. Lan horri erraiten zakoten kirripatzea (Bizkaian kirrikatzea)" JE GH 1924, 394n. v. 1 garramatu.
1 kirriska (V-gip), kirrixka (V-gip), kirriski (V-gip).  "Kirríska, kirrískia, la corteza del lino que se hacía
desprender" Iz ArOñ. "Kirrixkia, kisxkitxua letz, del lino" Ib. "Liñua dana kirriskittan fuan da. [...] Liñua
kirriskaatzu geratu ra" Iz LinOñ 177.
2 kirriska. v. kirrizka.
kirriskatu. 1. "(H [probablemente por Hb]), grincer" Lh. v. karraskatu.  Horzak kirriskatzen ditu. TB Mc 9,
18 (Lç garraskots egin, Dv (9, 17), Leon hortzak karraskatuz, IBk, IBe hortz-karraskaz). 2. "(V-m), escoriarse
la piel" A Apend. 3. "Kirrískaatu, formarse daño en las junturas" Iz ArOñ. 4. kirrixkatu (V-gip). "Kirríxkaatu,
raer" Iz ArOñ.
kirriski. v. 1 kirriska.
kirriskillo. "Kirrískillo bat, txirrískilla bat, serín (pájaro)" Iz ArOñ. v. kirrixkilet.
kirrisk-karrask.  (Onomat. del ruido producido al roer).  --Zeñek egitten ete-dau kirrisk-karrask ori? --
Azurrak jaten dagokidazan arrak. Altuna Euzk 1929, 200.
kirrisma. v. krisma.
kirritu. "(V-gip; FSeg), carcomer" A.
1 kirrixka. "Cangrejo negro de los puertos" Zubk Ond.
2 kirrixka. v. 1 kirriska; kirrizka.
kirrixkilet (Dv  A), kirixkilet (H (L, BN)). "Serin, oiseau" H. "Canario" A. "Kirriskileta eristen ei-eutson
erderaz "canario" deritxon txorijari, Bidasoz andiko euzkel-idazle batek, Azkuek diñonez. Ixen au ezta ezaguna
gure artian" Altuna Euzk 1930, 447. v. kirriskillo.
kirrizka (V, G, AN ap. A), kirriska (V-gip ap. Iz ArOñ; Aq 1124 (AN), Añ (V), Hb ap. Lh). 1. "Chirrido" Aq
1124. "Crujido de dientes, (V) agin kirriskia, karraskada" Añ. "Crujido" A. "Grincement" Lh. "Atíen kirrískaia,
el chirrido de la puerta" Iz ArOñ. "Aginkirrixkixa, la dentera. Aginkirriska bat, un ruido de dientes. Agiñetako
baten mende.
kirrixkia, la dentera" Ib. v. 1 karranka, 1 karraska.  Uropako zizpak bere kirriska xehearekin ahulegi dira,
tiroaren egilea xutik uzten dute. Prop 1910, 59 (ap. DRA). Ea ez den nere irria halako kirrizka batekin ateratzen.
Egan 1961, 9.
2. kirriska (V-gip), kirrixka (V-gip). "Kirríska, kirrískia, (el) daño en el juego de las junturas de los huesos" Iz
ArOñ. "Kirrixkia, [...] el daño de la juntura de la muñeca" Ib.
- KIRRIZKA EGIN (V, G ap. A; kirriska e. Añ (V)). "Crujir" Añ.  "Zur orrek kirrizka egiten dabenean ur-
susmoa dauke", esan eusten Aragonen. A EY I 217.
- KIRRIZKA ERAGIN. Hacer crujir, hacer rechinar.  Iru bazter dira munduan Nikanor-eri barru-barruan
kirrisk-eragiten deutsenak. Erkiag BatB 192. Naiz ta agiñai kirrizk eragin / amurruzko indarretan. BEnb NereA
236.
- KIRRIZKA-HOTS. Crujido.  Arrokerizko itz gogorretan / agiñai kirrizka-otsa. BEnb NereA 236.
kirrizkada (V-arr-m-gip, G). Ref.: A; Etxba Eib. "Crujido de dientes" A. "Rechinar, acción de rechinar. An izango
da negarra eta agiñen kirrizkadia" Etxba Eib. Cf. VocNav: "Kirrizkada, crujido de dientes".  An negar eta agin-
kirrizkadea ugari izango da. Eguzk LorIl 253 (ap. DRA).
kirrizkaro. v. kirrizkarro.
kirriz-karraz (Vc, Gc ap. A). "Kirriz-karraz zapata-zoruen otsagaitik esan daroagu" Ezale 1897, 150n. "Onomat.
del ruido de zapatos al andar, del rechinamiento de dientes, etc." A.
kirrizkarro (V-m ap. A), kirriskarro (Aq 838 (V)), kirrizkaro. "Avión, vencejo" A. v. 2 kirrikil. 
Kardantxilloak; enara ta kirrizkaro zaratatsuak. Erkiag BatB 38.
kirrizki. (V-och), resquemor, resentimiento" A.
kirro-marroka. "(R-uzt), andar con pocas fuerzas, casi enfermo" A.
a
kirru (V, G; Lcc, Lar, Añ (V), H (V, G)), kerru (V-gip). Ref.: A; Garate 2. Cont RIEV 1933, 99; Iz LinOñ 178,
ArOñ; EAEL 80; Elexp Berg (kerru).  Etim. De lat. cirru. 1. Cerro, copo (de lino o cáñamo); estopa. "Copo de
lino o lana, kirrua eunezkoa edo ulezkoa" Lcc. "Copo de lino, lana, &c." Lar. "Cerro para hilar", "cerro de lino"
Añ. "Estopa", "estopilla" Ib. "Cerro, estopilla, parte más fina que la estopa que queda en el rastrillo al pasar por él
segunda vez el lino o el cáñamo" A. "Errestilluan geldiketan zana amelua (ari-gei bigunagua) izaten zan; ta eskuan
geaketa zana kirrua (ari-gei gozuena)" Iz LinOñ 178. "Kirrua bigurtuaz 'kordaatu, txirikordaatu, kopetaatu, kirrua
egin'" Ib. 179. "Kirru utsez egindako eunik fiñena" Ib. 182. "Hilo fino de lino. Kerrua irun esate jakon" Elexp
Berg. "Estopa. Tubuak alkarri roskatzeko kerrua erabiltzen dabe ojalateruak" Ib.  Neskea azi din legez, kirrua
irun din legez. "El cerro como fuere hilado". RS 195. Kirru samurrez eginiko euneti. Mg PAb 117. Geratuten da
bateti kirru garbija, besteti amuluba. Ib. 139. Erosten dau kirru pilo bat, zein emoten dau andra gorulari beartsuai.
Añ LoraS 162. Kirru lodizko eun sendo luze bat. A Ardi 3. Ez ote dakizu zer dan amukua, kirrua? Lab SuEm 203.
 Ardauari "kirrua" atara egarria asko edo gitxi samurtu arte. Erkiag Arran 19.  Orraztu ditu / eta garbitu /
bere biloen kirrua. Arti MaldanB 207.
2. "Rubio. --Atzo mutil kirru bategaz ibilli ziñala jakin dot. --Ba, ama, ezta egia. Iñogaz be enintzan ibilli..., ta
ganera etzan kirrua... ona baño. EgutAr 20-8-1964" DRA.  (Como apodo).  Tomas Kirruren distraziñoak.
Bilbao IpuiB 149.
- KIRRU-BELAR. "Kirrú-bedarra, orraatz-bedarra" Iz ArOñ.
- KIRRUZKO. De estopa.  Amabi alkondara, kirruzkoak. Ag G 52. Kirruzko eun andi ori. A Ardi 3.
kirrugin. "Kirrugiña (kirruak egiten zituna)" Iz LinOñ 180.
kirrutza.  Cerro, manojo de lino.  Irun egistan kirrutza auxe. EEs 1929, 67.
(kirskintaño). v. (kinkistaño).
kirtain. v. girtain.
kirtangorri. "(msLond), bugula (bot.)" A. Cf. girtain.  Ez da sobirik ez kirtangorririk aren zorigaitza senda
dezakenik. 'Bugle'. Or Mi 145.

baten mende.
kirten (V, G-goi-to-bet, AN-larr; Lar, Añ, Dv (que cita a It), H (s.v. girtain)), kerten (V-gip, G), girten (V-ple,
G-nav; Lar (s.v. mango), Dv (-th-, s.v. girthain)). Ref.: A (girten, kerten, kirten); Asp Leiz; Zt (comunicación
personal) (kerten); JMB At; Iz Als (girten), ArOñ, To (segaaztala); Etxba Eib (kertena, lima-kertena); SM EiTec1
(kerten); Elexp Berg (kerten).
 Tr. Documentado en autores guipuzcoanos y vizcaínos desde principios del s. XIX. Kirten es la forma mejor
documentada. Hay kerten en Azkue, D. Agirre (junto a kirten) y en algunos autores guipuzcoanos, y girten en
Arrese Beitia, Echeita y Orixe (junto a kirten). En DFrec hay 14 ejs. de kirten.
 Etim. De *gider-t-oin o acaso, por el vocalismo de la última sílaba, *gider-ta- (de -te) + oin.
1. Mango, asa, astil (sentidos prop. y fig.). "Asidero" Lar. "Cabo de cuchillo, &c.", "mano de almirez,
motralluaren [...] kirtena" Ib. "Muñones en las piezas de artillería, aldamenetako eskutokiak, kirtenak" Ib.
"Orejeras, en el arado, goldabearriak, kirtenak" Ib. "Astil, mango de hacha, hazadón, etc." Añ. "Mango. Aitzur-
kirten, mango de azada" Asp Leiz. "Kapazo lenoko oiyetati batek girten bateti ta besti besteti" Iz Als. "Laixa-
kirtena, el mango de la laya; atxur-kirtena [...]; aizkol-kirtena" Iz ArOñ. "Malluka kertenak, egurrezkuak" SM
EiTec1. v. gider, girtain.  Orakarri ta kirtentzat. Mg PAb 127. Kirten berria egin ondoren / sartzen dio
aizkorari. It Fab 144. Molorrika ederrak / beren kirtenetan [...]. Ib. 190. Fueroak beren oñean irozotzeko kirtenik
irmeena eta euskarririk seguruena da Euskarazko itzkuntzari ondo kontu egitea. Izt C VI. [Ezurrak] laban-
kirtenetako / [...] saldu. Xe 300. Arpegi kirten / luze makurra! Ur PoBasc 164 (ref. a la nariz). Ez neri berriz eskeñi
/ Kirten okerrik zuzentzat. Otañ 100. Izuzkien girtenaz jo eban. Echta Jos 176. Alkatiari eraman dio / sega kirtenik
gabia. EusJok II 66. Dantzatubaz gora ta / bera kanabela / organoko aspuen / kertena bezela. Iraola Kontu 87.
Bastoien kirtena. Iraola 49. Mutur, kerten ta belarri gabeko pitxar ta bonbillak. Ag G 55 (Kr 59 atxur kirten).
Yibita-kirtenaz joten dauz gogor. Kk Ab II 128. Idazkortza kertenetik artzen dakizuten guztiok. Ldi IL 77. Pipa-
kirten. Or Eus 33. Erratzen kirtenetik. Ib. 53. Erratz-girten. Ib. 108. Zer kirten artu, labur ixillik geldi da. "Hecho
un silencio como para tomar el hilo". Ib. 373. Oiturak ala baitu / ematen kirtena / gizona kopla zagun / andreân
urrena. "Puesto que la costumbre está así establecida". Ib. 368. Atxur-kirtena. Otx 105. Arraun-kertena. TAg
GaGo 37. Sartu zion segari kertena. TAg Uzt 109 (80 itai-kirten, 81 igitai-kirten). Tresnai kirtena egiteko asko
erabiltzen da. Munita 50. Kirten baten billa ari gera [...], euskarri edo abe baten billa, gure bizitza andik sendo
lotzeko. Vill Jaink 132. [Makillaren] eskuturra edo kirtena. Erkiag BatB 22. Atxur txiker, kirtenik bakoa. Ib. 21.
Aizkora-kertenak eta borra-kertenak egiten [...] bagenekigun. BasoM 87. Iragazki aundi bat, eltzeen antzekoa, bi
kertenekin. JAzpiroz 134. Iguna ez da kiderra edo kirtena besterik. MEIG III 77. Ipiniko dizkizu berriz aurrekoak
atzera eta atzekoak aurrera, muturrak egin behar zuena kirtenak bederen egin dezan. MEIG I 128.
v. tbn. EA OlBe 70. Zait Sof 119. Akes Ipiñ 33. SM Zirik 60. Osk Kurl 83. EZBB I 49. JAzpiroz 135. BBarand 37.
Kerten: Albeniz 202.
 Culata.  Txispa-kertenaz jo du lurra. NEtx Antz 149.
 Pincel.  Zer esango genuke kuadro bat [...] ikustean, zein pinzel edo kirtenaz pintatua izan den jakiteak
emango baligu ajola guztia? Kirtena berdin zait neri luze edo labur izatea: eskua da nik billatzen dudana. Vill
Jaink 36.
 Manillar (de bicicleta).  Eroian burpilbikoa, kirten-adarretik eutsita. Erkiag BatB 75. [Bizikleteari] zuzen-
kirtenetik esku biekaz eldurik. Ib. 75.
 Manivela.  Kirten bati eraiñaz santuak pasatzen. SM Zirik 46.
 Gaurko boltxebikiak azkatasunaren ikurriña egin dute zapi ori! Aizia nun, kirtena jun! JBDei 1919, 254.
2. (Vc, G-to ap. A; Añ (V), H (s.v. girtain)), kerten (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). Pedúnculo, tallo. "Tallo,
pezón" Añ. "Troncho" A. "Keixa alieri kertena kentzia" Etxba Eib. Cf. ARTO-KIRTEN, AZA-KIRTEN.  Aziak,
beria kirtena, ta aritxak bere erikua ospala. Mg PAb 121 (tbn. en Ag G 235). Lorarik iñon ez da agiri / girtenak
dagoz igarrak. AB AmaE 30. Tipula frantzesa, bere kirten luziakin. Iraola 92. Arto-kertena. TAg Uzt 291.
3. (V, G-azp-to; A Apend), kerten (V-gip, G-bet). Ref.: A; SM EiTec1 (kerten); Iz ArOñ; Etxba Eib (kertena);
Zt (comunicación personal) (kerten); Elexp Berg (kerten); Gte Erd 287. "Gandul" A. "Botarate, majadero" A
Apend. "Torpe, bruto, inculto. Kerten galanta zan" Etxba Eib. "Persona bruta y poco inteligente" Zt (comunicación
personal). Cf. Urruz Urz 18: Ona Ganbelu anai / gizon jakitunak / gaba ala eguna / dan ez dakitenak [...] / bi
aitzurrentzat ai zer / nolako kirtenak. v. astakirten, AZA-KIRTEN, KIRTEN-PIKO.  Tr. Documentado en
autores guipuzcoanos y vizcaínos desde finales del s. XIX.  Ago ixilik, kirtena! Zab Gabon 74. Kathalin, o
kirtena! / nabill zoraturik / [...] zu ezin billaturik. (Interpr?). Sor AKaik 113. Zuek jakin bear zendukete obeki,
ezpaziñate... kir...te...naaaak. Urruz Urz 14 (v. tbn. 13). Ai kerten aundia! Apaol 101. Kirten osua ixango nintzake
[...] baneutso. Kk Ab I 112 (v. tbn. 54). Kertenak alakoak! A Ardi 52 (v. tbn. BeinB 65). Erri jakintsuak jausi
dirala beti erri kirtenen menpian. Kk Ab II 110. Ta kirten arek alako emakumea eskuratu! ABar Goi 16. Mutillak
oso asto ta kertenak. MAtx Gazt 29. Kendu adi ortik, kendu, kirten ori. Erkiag BatB 44. Kirten asko, ementxe
[morroillopean] zuurtu izan da. Ib. 193. Asto-pareko amaika kirten / bizi da gure munduan. BEnb NereA 103. Ez-
ikasi, takar eta alotzek (kirten), eztute iraun bear ez-iakinean. Zait Plat 71 (v. tbn. Sof 73). Zuen moduko kirten
batzuk juntatu ezkero, peritik perira ibilliko ziñateke. TxGarm BordaB 117.
v. tbn. Ag EEs 1917, 214. EEs 1918 38. Zink Crit 57. Altuna 82. Alz Txib 85. Goen Y 1934 177. Osk Kurl 214.
baten mende.
NEtx LBB 177.

 (Precedido de aitzur).  Milla aingerua, ez nuan uste orrelako atxur-kirtenak ziñatenik! AJauregi EE 1885b,
268. I bezela izango duk, atxur kerten ori. Apaol 48.
4. "Kertena [...]. Colocado detrás de neska, mutil, etc... grande, fuerte. Egundoko mutill kertena etorri da
soldauxkatik" Elexp Berg.
5. Borrachera.  Mozkor bat an zebillen iñoiz ez bezelako "kirten" bat arrapatuta etxera eziñean. EgutAr 16-
11-1962 (ap. DRA).
- AGOA-KIRTEN. v. agoa.
- KIRTEN-GAI. Materia para fabricar mangos o asas.  [Egurgille bati] galdu zitzaion aizkora-kirtena. / [...]
Arteak [...] / kupiturik ematen dio kirten-gaia. It Fab 262.
- KIRTEN-MOTZ. De tubo (asa, etc.) corto.  Atera zuan andi pipa kerten motz bat. Apaol 24.  Mâstia
aitzurtzen kirten motzekin. "Azadones de mango corto". Or Eus 237.
- KIRTEN-PIKO. Ignorante.  Igartzen zaik, bai, mutil, gauza orietan kertenpiko aundi bat aizana. TAg Uzt 283.
kirtenbiko. Figura en Iztueta (C 224), en una lista de instrumentos de pastoreo.
kirtendu, kertendu.  Embrutecer. Cf. kirten (3).  Zezenketak gizona astotu ta kertendu egiten dutela! A Y
1934 9.
kirtendun (Lar, Añ, H).  Que tiene mango, asa. "(Cosa con) asas" Lar y Añ. "Cachicuerno, adar kirtenduna"
Lar. "Qui porte un pédoncule, une queue, qui a un manche, une anse, une prise" H.  Kaja kirtendunaz. ErleG 70.
kirtengo.  Bruto, inculto. v. kirten (3).  Tira, kirtengo. Oindiok televisiñua zer dan eztakik? SM Zirik 22.
kirtenkeria (-keri A DBols), kertenkeria (V-gip). Ref.: Etxba Eib y Elexp Berg (kertenkerixia). "Gansada" A
DBols. "Burrada, torpeza, grosería. Nik ikusi doran kertenkerixarik aundiña" Etxba Eib. "Gamberrada. Kuadrilla
orrek eztauka kertenkerixia ta jaleua besteik" Elexp Berg.  Naiz adarra jotzen eta beste onelako kirtenkerietan.
Urruz Urz 12s. Irakurri oi zuan, igandietan, kertenkeriz ornituriko paper purtzil bat. Ag G 219. Auxe berau jazoten
yake askori, orrako kirtenkerijak dantzuta: [...]. Albzur JZ 1921, 178. Esan lei ba kirtenen alez ta kirtenkerien
aldez zabiltzala. Kk Ab II 110. Kirtenkerijok egunian baño egunian andijaguak. Otx 125. Piñuaz kirtenkeri asko
esan da. Munita 55. Au kertenkeri aundi bat dala konturatzeko ezta burua asko nekatu bearrik. Basarri ZArg 1958,
15 (ap. DRA). Alakotxe kertenkeriak egiten ziran etxetan. NEtx LBB 30. Hori, neretzat, esan daitekeen
kirtenkeriarik handiena dela. MIH 156. v. tbn. EEs 1931, 1. ABar Goi 21. Zait Sof 189. SMitx Unam 5.
kirtenondo.  Bruto, majadero. v. kirten (3).  Makala alena! Ez ago kirtenondo motela! TAg Uzt 283.
kirtentxo. "Asilla" Lar.
kirtentzar.  Aumen. de kirten.  Euron txatxarrak eta kirtentzarrak! "Miserables". Arriaga Lekob 30.
kirtzikatu. v. kitzikatu.
kiru (V-m-gip, G-azp), kiro (V-gip; A Apend). Ref.: A; Garate RIEV 1933, 99; Iz UrrAnz, ArOñ; Elexp Berg.
"Cierta retama cuyas ramas son buenos combustibles" A. "Planta parecida a la retama" A Apend. "Kiro, un arbusto
a
inútil, en Elgóibar" Garate 2. Cont RIEV 1933, 99. "La retama" Iz UrrAnz. "Kiruak udaberrixan loria ori-orixa
etaratzen dau" Elexp Berg.
- KIRU-LUR. "Lo que llamamos kiru lurra es una tierra que produce de suyo la planta que conocemos de kiruba"
Ensayo 27.
kiruoilar. v. kirioilar.
kisa. v. gisa.
kisadun. v. gisadun.
kisaldatze. v. GISA-ALDATZE.

baten mende.
1 kiska (L-ain; H (L)), kixka (L-ain, S; Dv, H, Foix ap. Lh), kisk (H). Ref.: A (kiska, kixka); Lh (kixka). 1. "Petit
coup" Dv. "Proprement coup de. Hortz kiska bat, un coup de dent" H. "Kixka, golpecito" A. v. kiskako. 
Uztailan, seietik hamahiruraino iguzki kiska batzu burutik behera joko zaituztenak. EskLAlm 1908, 25 (ap. DRA).
Horien artean ikus hor aita Guimon bakoxtarra bere penitentzia dorpe eta... kiska bulta bereziekin. Etcheb Obrak
117 (ap. DRA).
2. kixka, kizka (BN-mix-baig ap. A). "Kizka, cabezada" A.  Guti litake lo-kixkarik egin gabe, berriz
biharamunean lanari lotzea. SoEg Herr 17-7-1958, 1.
3. "(L-ain, BN-arb), chifladura. Kiska badu, está chiflado" A.
- KISKA-KASKA. "(R), onomat. de pegar a alguien" A.
- KISKAN ARI. "Kiskan hari dira, ils se querellent" H. v. kiskaka.
2 kiska (G-to ap. A), kixka (G-to ap. A). "Diente (voc. puer.)" A. Cf. VocNav: "Kiska, diente (Montaña)". v. 3
kika, 3 kiki.
kiskail. v. kiskal.
kiskaildu. v. kiskali.
kiskaka. "Elkarri kiskaka haritzea, être à se dire réciproquement des paroles offensantes" H (s.v. kiska).
kiskako. "Kiskako bat, un coup de dent" H.
kiskal (V-arr-gip, G), kiskail (AN, L, BN; H (+ -alla)), kixkal, kizkal (V, G, AN, BN), kiskil (V-m, AN), kizkil,
kixkel, xixkail (H (+ -alla)), xizkal (L; Hb ap. Lh), Ref.: A (kiskal, kiskail, kiskil, kizkal); Lh (xizkal). 1. (Adj.).
Abrasado, achicharrado, calcinado (sentidos prop. y fig.). "Surchauffé, trop grillé, trop rôti" H. "Calciné, brûlé"
Lh.  Ogiak ere bazuan / labeko faltia: / azala kixkala ta / barrua erre baia. JanEd II 80. Lekaro zabal lurraren
gerri, / ondardi kixkal eriogarri. Ldi BB 138. [Joanes] esna zegoan, esna ta larri, bero ta kixkal. Ag G 56.
Amatasuna maitasun gori ta kixkala da, ta maitasun gori-kixkala adore ta kemen iturburua. EEs 1931, 28.
Zerumiñak io niñun barne-muñetan, yainko-egarri biziz, aoa kixkal. Gazt Zerura bide I (ap. DRA).
2. kixkal (V-gip ap. Iz ArOñ), kiskail (H (+ -alla)), kaskail (B ap. A; H), xixkail (H (+ -alla)). (Sust.). "La partie
d'une chose qui est surchauffée, grillée, rôtie, jusqu'à un degré plus ou moins avancé de brûlure [...]. Ogiari,
haragiari, sagarrari kiskaila khentzea, ôter la partie brûlée au pain, à la viande, à la pomme" H. "Kaskail, lo
requemado" A. "Kixkála ausi, kendu, lo requemado (quitar la corteza quemada de una manzana, etc.)" Iz ArOñ.
- KISKAL EGIN. Abrasar.  Nik ireak [laztanak] naiago, oianeko Itzal, / ezpaitiñe egiten odola kixkal. 'Que no
abrasan la sangre'. Ldi BB 124.
- KISKAL-KISKAL EGIN. v. kiskali.
- KISKAL-KISKALIK. Completamente abrasado, calcinado.  Ixioturik kiskal kiskalik garrak isten dauz, /
larrak. AB AmaE 447.
- KISKAIL-URRIN (B ap. A), KIZKIL-URRIN (B ap. A), KIXKELURRIN (B ap. Izeta BHizt). "Humillo o
resabio que toman la leche, arroz u otras cosas cuando se requeman" A. "Kixkelurrine, olor a quemado. Hemen
bada kixkelurrine. Zer erre da hemen! Hau kixkelurrine!" Izeta BHizt.
kiskalarazi, kiskalerazi, xixkalarazi (Urt V 393).  Hacer quemar, hacer abrasar.  [Apaiz erejeak] bazekian
ezagutzen bazuten kiskal-eraziko zutela. Zab Gabon 96.
kiskaldasun. v. kiskaltasun.
kiskaldi.  Ardor.  Esnatu ziran Malentxoren biotzean aurreko egunetako erremiñak, egoneziñak eta ames
zoroak. [...] Kiskaldiak sutu zion berriro Malentxori biotza gau artan. TAg Uzt 247.
kiskaldu. v. kiskali.
kiskaldura, kiskaildura (Dv, H (+ -all-)), kizkalidura (Hb ap. Lh), xixkaildura (Dv, H (+ -all-)), kastaldura (Dv),
kastaildura (A). "Xixkaildura, dimin. de kiskaildura, brûlure ou rôtissage d'un objet exposé au feu" Dv.
"Kastaldura, brûlure du pain, du rôti" Ib. "Quemadura del pan o del asado" A. "Calcination" Lh.
kiskal-erre.  Abrasar, calcinar.  Nola ez ditu kiskal-erreko / su orrek egur igarrak? Balad 240 (recogido en
Motrico, 1925).
baten mende.
kiskalgarri, kiskailgarri (H (+ -all-)), kixkalgarri, kixkailgarri (H), kizkalgarri, xizkalgarri (Urt I 364). 
Abrasador, achicharrante (sentidos prop. y fig.). "Qui est capable de chauffer, griller, rôtir outre mesure. Su
kiskailgarria, feu qui peut griller, rôtir une chose outre mesure. Bero, iguzki kiskailgarria, chaleur, soleil brûlant,
qui grillent, rôtissent" H.  Tr. Documentado en autores meridionales a partir de finales del s. XIX. Se encuentran
en proporción similar kiskalgarri y kixkalgarri. Hay kizkalgarri en F. Bilbao.  Sugar kiskalgarri aien artean.
Arr May 50. Tximista kiskalgarri bat. Ag G 146. Eguzki kixkalgarriak kordegabe uzten du. Or Mi 119 (Eus 263
su kiskalgarri). Beroa gerogo ta miñago, kixkalgarrigo. Ib. 119. Uzta kiskalgarria degu [...] buru-gainean
irakiten. TAg Y 1933, 24. Bide kiskalgarrian ler-egiñik. Ldi IL 145. Odolaldi kiskalgarriak sutzen zun berriro
burutik oñetaraño. TAg Uzt 186. Esnaldi kiskalgarri artan, [...] sua zebilkion buruan, sua zañetan. Ib. 249. Gu
ere atera gaitezen ipernu kixkalgarri ontatik. Or QA 93. Ez dezu udaran ain bero kixkalgarririk. Munita 141 (147
kiskalgarri). [Etxekoandre] aren begirakun kixkalgarriari ezin zekioken geiago oldartu. Etxde JJ 131 (243 sukar
kiskalgarri). Bero kiskalgarriengatik, ez dugu gutiziarik deusetarako. AIr Egan 1956 (3-4), 76. Errenkura sutsu
baten gar kiskalgarria. Txill Let 24. Argi-iturri nagusia kiskalgarri, gingan egoan, udako egunik beroenak eldu
ziralako. Erkiag Arran 105 (155 kixkalgarri). Eguzkiaren erroak kizkalgarri jausten ziran. Bilbao IpuiB 110. Zer
bero zakar, kixkalgarria, / orduan egin zuena. MMant 42. Bihotzean daraman su kiskalgarria. MIH 315s.
Etxekoen eramankizunak gogora zetozkionean, haserre kiskalgarriak hartzen zuen. MEIG IX 97. Artean ondu
zituen bertsoak erre zituen 1813ko su kixkalgarri haien ondoren. MEIG III 131. v. tbn. Kixkalgarri: Inza Azalp
31. Anab Aprika 37. Ibiñ Virgil 52. Ataño MLanak 41. AZink 28.
- KISKALGARRIZKO. Abrasador.  Kiskalgarrizko beroa egiten deban toki aietan. EE 1884b, 103.
kiskalgite (Lar), txiskalgite (Lar). "Torrefacción" Lar.
kiskali (G-to), kiskaldu (V-ger-m-gip; Lar, Añ, Izt, vEys (G), H), kixkali (G-bet; H (G, L)), kixkaldu (V-gip; H
(G, L)), gixkaldu, kaskaildu (B; H), kaskaili (-illi L-ain, B (+ -alli)), kaskaldu (SP, que cita a Harb), kaskeildu,
kastaildu (Dv  A), kaxkaildu (B), kaxkaldu (G-nav), kazkaili (-illi Lander (L) ap. DRA), kiskaildu (G-nav, L,
B, BN; Dv (V), H (L, BN, S)), kiskaili (L-ain, BN; Dv, H (L, BN, S)), kiskeldu, kiskeli (B), kiskildu (V-ger-m,
AN, Sal; Añ (V), vEys (V), Dv (AN-ulz), H (V, G)), kixkaildu (H), kixkaili (H), kixkeldu (G-azp, AN-ulz),
kixkeili, kixkeli (AN-ulz, B), kixkildu (BN-baig), kizkaldu (V, G, AN), kizkali (AN-ulz, BN-baig), kizkildu,
kuxkaldu (BN-mix), suskuldu (V; Mic 5r), txiskaldu (Lar), txiskildu (S), txiskiltu (R-uzt), txuzkuldu (V-ger),
xiskaili (Dv, H), xixkaildu (BN; vEys (BN), H), xixkaili (Dv, H), xixkaldu (BN, Sal; SP (xixkaltzea), Urt V 392,
VocBN, H), xizkaildu, zizkaildu (SP), zizkaili, zizkaldu (Urt Gram 384, A). Ref.: A (kiskali, kiskaldu, kiskaildu,
kiskildu, kizkaldu, kaskailli, kaskaildu, xixkaldu, xixkaildu, suskuldu, txiskiltu, txuzkuldu); A Apend (kizkildu);
a
Darric (ap. DRA; kuxkaldu); Lh (txiskildü); Garate 7. Cont BAP 1957, 49; Satr VocP (kixkildu); Ond Bac
(kaxkaldu, kiskaildu); Iz Ulz (kixkeli), UrrAnz y ArOñ (kixkaldu), IzG (kizkali); Etxba Eib (kiskaldu); Izeta BHizt
(kixkeli), BHizt2 (kiskeli); Elexp Berg (kixkaldu).
 Tr. De uso general al Sur desde mediados del s. XVIII, aunque aparece ya en Micoleta. Al Norte lo emplean
unos pocos autores (no suletinos), ya desde Etcheberri de Ziburu. Las formas kiskali, -du / kixkali, -du son las más
documentadas entre los autores meridionales (tbn. en Zubiri (38 kixkaldu) y Larzabal (kixkali)). Hay kizkali en
Hiribarren (Esk 28) y S. Mitxelena (en éste último junto a kizkaldu (Aranz 21)); kizkaldu en Arrese Beitia y F.
Bilbao, y sust. vb. kizkaltze en Iraola (en los tres junto al más frec. kiskaldu). La forma kiskildu se encuentra en
Mendiburu (OtGai I 69), CrIc (35), Astarloa (II 286), en unos versos vizcaínos dedicados a Fernando VII, en un
sermón baztanés de 1829, en la versión alto-navarra de Ulzama de Orreaga y en Echeita, y kiskeldu en Akesolo.
Hay además gixkaldu en J.I. Arana (SIgn 57, junto a kixkaldu). Se documentan las formas con diptongo -kai- y -
kei- en autores septentrionales: kiskaili en Duvoisin (junto con zizkaili) y Laphitz (tbn. dos ejs. de kiskailli en Orixe
y uno de sust. vb. kiskailtze en Inza, junto con varias formas más frecs.); kiskaildu en HeH (tbn. en Aresti MaldanB
197), sust. vb. kiskailtze en J. Etchepare y Mirande (en éste último junto con kiskaldu), y kaskeildu en Darthayet;
kixkaili en Barbier (Sup 113), kixkaildu en J.B. Etchepare (22), sust. vb. kixkailtze en J. Etchepare, y kixkeili en
SoEg (Herr 22-7-1965, 1). La inicial sibilante se encuentra en Etcheberri de Ziburu (xixkaldu), Haramburu
(xizkaildu, junto con kaskaldu), Duvoisin (zizkaili), y Cardaberaz (txiskaldu). En DFrec hay 7 ejs. de kiskali, 3 de
kiskaildu y sendos de kiskaili, kixkaldu y kizkali, todos ellos meridionales.
 Abrasar(se), calcinar(se), achicharrar(se), chamuscar(se). "Griller" SP. "Achicharrar", "quemar demasiado",
"tostar demasiado, requemar", "asar demasiado" Lar y Añ. "Esturar" Lar. "Abrasando, kiskalduten" Izt. "Action
du feu qui brûle des comestibles au lieu de les faire rôtir" VocBN. "Brûler, calciner" Dv. "Xiskaili, dimin. de kiskail,
griller, brûler les rôtis ou autres objets présentés au feu" Ib. "1. au transitif et à l'intransitif, proprement: chauffer,
griller, rôtir par trop et jusqu'à brûler, carboniser. Eztuzu ogia xigortu, bai kiskaili, vous n'avez pas rôti le pain,
mais bien brûlé. Ustekabean kiskaldu da errakia, le rôti s'est brûlé, carbonisé [...]. 2. chauffer à l'excès, se griller,
se rôtir. Iguzkiak kiskaltzen du. Iguzkian kiskailtzen da. Iguzkian kiskaldu egin gare, le soleil chauffe à brûler [...].
Par extension, il se dit de brûler entièrement, consommer, se consommer" H. "Idorteak bazter guziak xixkaili ditu"
baten mende.
Ib. "Quemarlo completamente" Iz Ulz. "Gaurko euzkixakin kiskaldu naiz Arratera igotzen. [...] Kiskaldu dot
sartañian urdai azpikua. Moda barri bat agertu zan: euzki galdatan azala kiskaltzia" Etxba Eib. "Kixkeli zaiku
ogie. Arront kixkalie dago" Izeta BHizt. v. zipildu, txigortu, kizkurtu.
 Khar biziaz direlarik puxantki xixkalduak. EZ Man I 111 (v. tbn. 98). Ene bihotza ondikoaren beroak zehaturik
xizkaildu da zuhaina bezala. Harb 339. Baitakusat [...] iondone Laurendi kaskaldua. Ib. 151. [Bihia] sorthu zen.
[...] Eta athera zenean iguzkia erre zen, eta errorik etzuelakotz kiskaildu zen. HeH Mc 4, 6 (He ihartu). Zoazte
[infernura] betiko erretzen eta kiskiltzen egotera (B, s. XVIII). BOEans 283. Prixidu ta kiskaldutea gorputz ta
arima, ango txingar gori, su ta garrean. Añ LoraS 117. Infernuan [...] beti erretzen, kiskaltzen, ler egiten. Gco II
53. Zapaldu begiz laster / daukazun indarrak; / erre, kiskildu begiz / gar eta txingarrak. FrantzesB II 30. Ainbeste
amodioren goritasunak kiskalduten eban. Ur MarIl 98 (121 kizkaldu). [Infernuan] kiskaltzen natza. Lard 419 (74
kiskaldu). Lurraren irugarren zatija izan zan erria, eta zugatzen irugarren zatija izan zan kiskaldua. Ur (V) Apoc
8, 7 (Ur (G), BiblE kiskali; Dv kiskailia eta xigortua, He xizkortu, TB, Ol erre, IBk txigortu). Erre eta zizkaili. Dv
LEd 222 (Cb Eg II 123 txiskaldu; cf. erre). Erreki hau kaskeildua da. "Brûlé". Darthayet Manuel 326. Hango lurra
iguzkiaz kiskailia, nihon den agorrena dela. Laph 201. Txori bat izan zala, / ez dakit nik nola, / kixkaldu eta gero
/ berriz pixtu zana. FrantzesB II 97. Su eta garrak istanpatean / oso kiskali zuena. Otag ib. 128. Ezin lo egin dut;
berutasun batek kiskilzen nau (AN-ulz). Orreaga 59. Zure amorez txingar-egiñik / biotza kixkaldutzea. Aran
CancB III 278. Asirik daukat kiskaltzen naben gar au sartzen. AB AmaE 167 (353 kizkaldu).
 (s. XX). Egur igarrak batuten zabiltze zeuen asmoak kiskilduteko. Echta Jos 158. Kiskalduko gera sopako ogiya
bezela. Iraola 86 (Kontu 87 kizkaltzen). Bazkaria baster baten, otza, urri ta kiskaldua ematen diote. Ag G 350.
Gaixo, sukarrez kiskaltzen. Ag EEs 1917, 212. Naiago nuke nerau sutan kiskailtzea. Inza Azalp 10 (22 kiskali y
43 kixkaltze). Aroa eder denean, iguzkiak kiskailtzen duke erreka hunen alderdi bat, bertzea uspel dagolarik. JE
Ber 40 (18 kixkailtzen). Aitatu utsarekin kixkaltzen jartzen nak. Alz Burr 35 (Bern 78 kixkali). [Etxe au] guda
galgarriak kiskalduko du. Goen Y 1934, 100. Eguzkia sortu zanean, kixkali zan eta [...] sortu orduko igartu zan
(Mt 13, 6). Ir YKBiz 171 (Ol kixkali; He, TB, Ip, Leon, Ker, BiblE erre, Dv xipildu). Masusta sasia dago loretan.
/ Ango kixkalbearra! Ango marmarra! Ldi BB 118. Euskozaletasun-garrak kixkalita. Ldi IL 105. Etxe oneko seme,
oge-zuriduna, / suak kixkali zion, gau batean zuna. Or Eus 357 (206 kiskali, 61 kiskailli y SCruz 11 kixkaldu).
Sualdiak kiskaltzen zuan olakoetan buru-konkorretik beatzetaraño Leon gizajoa. TAg Uzt 63s. Eguzkiaren
kiskaldubear au baño atsegiñago litzaiguke gerizpeko egona. Ib. 82. Nahiz ipharrak astintzen duen, / nahiz
kiskailtzen duen hegoiak. Mde Po 67 (Pr 307 kiskaldu). Sendirik zuzenenetako bat supean kiskaltzea gal-etsi.
Etxde JJ 213. Zer[k] dizkit bañan, sumin garratzaz / zizpil, kiskali ezpañak? EG 1956 (3-4), 17. Kiskaldu egin zait
aragia. Txill Let 62. Erretura arek, bazterrak guztiak kiskaldu eutsazan bere ariman. Erkiag Arran 102 (157
kixkali). Irikiten egoan eznea, [...] ago guztie kiskeldu bear eutson. Akes Ipiñ 29. Sorgiña laba-barruan
kizkalduten itxi dot. Bilbao IpuiB 215. [Azeria] txilioka ta sokorruka asi zan, kiskaldu bearrik egoan-da! Ib. 202.
[Suak] gizakumeen burutapen, biotzondo ta naimena kiskali egin zituen. Zait Plat 124 (5 kixkaldu). Iduzkiez
kixkalia. Larz Iru 86. Su emaiezu ukulluei ta kixkal itzatzu uztak. Ibiñ Virgil 114. Arbi egosteko pazian ankak sartu,
irakiten zegoan lekuan, eta bi ankak kiskali edo erre zituan. JAzpiroz 218. Poesia ez beste guztia kiskaltzen hasiko
balira, ez lukete hutsaldi txarra hartuko liburutegiek. MIH 239.
v. tbn. Xe 339. Arr May 50. ArgiDL 30 (122 kixkali). Inzag RIEV 1933, 416. Munita 96. AZink 15. Insausti 62.
Kiskaldu: DurPl 75. JJMg BasEsc 145. Izt Po 55. Jauregui EE 1883a, 239. Apaol 101. Ayerb EEs 1912, 34. Kk
Ab I 37. Ill Pill 25. Jaukol Biozk 95. Enb 175. Lab SuEm 175 (166 kixkaldu, 209 kixkali). FEtxeb 59. Kixkaldu:
EEs 1913, 180. Anab Poli 80 (109 kiskaltze, sust. vb.). Lasa Poem 96. NEtx LBB 357. Olea 205. Insausti 33.
Kixkali: Berron Kijote 162. Alkain 42. AZink 23. Insausti 298. Kiskaltze (sust. vb.): AA III 455. Echag 236. Tx B
II 116. Osk Kurl 144. BEnb NereA 192. Azurm HitzB 42. Kixkaltze (sust. vb.): Salav 101.
 Onek makil-eraso ura guzia bere gaiñ zetorkiola ikusi-ta ere, ez zuan aorik ixten, goiak eta beeak kiskaliaz.
"Amenazando al cielo y a la tierra". Berron Kijote 65.
 [...] esan zun Beltranek abotsa kiskalduta. Etxde AlosT 27.
 (Part. en función de adj.). "Abrasada cosa, suskuldua" Mic ms. 5r. "Achicharrado, kiskaldua", "asado
demasiado", "requemado", "escalfado pan, ogi kiskaldua, erreegia" Lar. "Quemado, kiskaldua" Lar, Añ (tbn.
kiskildua). "Ogia, xerra xixkailia, xixkaildua, tranche de pain rôtie à l'excès, brûlée" H. "Kiskeli, kaxkail, quemado,
-da; requemado, -da. Arront kiskelie. Gaztain kaxkail ok sure bota" Izeta BHizt2.  Bakallao kiskaldu ta sardin
gaziak janaz. Izt C 179. Murru kiskali oen tartean. Otag in FrantzesB II 130. Lur kixkaldu itsusi hautan. Zub 109.
Lur kiskali lurruna. Ldi UO 54. Belar kiskalia zear, arkaitz gorien barrena. Ldi IL 145. Giputzek eman bezate
ango / il ta kiskalien berri. Or Eus 254. Aurpegi kiskalduari euri-tantoak damaioen xaplateko biguña. TAg Uzt
37. Eguzki galdatan [...] / landa kizkalian. SMitx Aranz 53. Ondartza kiskaldutik lurrunak lirlar igoten eban.
Erkiag Arran 23. Hotzean dago Amerika eta Anglaterrakin (de Gaulle), [...] bero kixkeilian Rusiarekin, bero
epelean Xinarekin. SoEg Herr 22-7-1965 (ap. DRA). Goiz batean eguna baiño leen, (uztailleko kixkali aietakoa
zan) jantzi zituan bere arma guziak. Berron Kijote 41. Bero-galdatan, ondar kixkalitan etzan-ta. Ib. 139s. Txingar
kixkaliak. "Tizones calcinados". MEIG IX 119 (en colab. con NEtx). Burniaren amorru kixkalduaren ixilune
goriak. Ib. 124. Letradua izan balitz, egin zuen gureak aspaldi eta, gureak ez ezik, baita mutil urkatu edo
kixkaliarenak. MEIG I 180.
baten mende.
 (Aplicado a personas).  Arraultzen eta uraren bila nator, nagusi. --Itzul adi, kixkali ori! 'Retourne-toi,
malédiction!'. Or Mi 107s.
 (Uso sust.). "Kiskaila, le syn. kiskildua a un sens plus étendu" H. "Kiskaila, syn. kaskaila, kiskaildua, kaskaildua,
le brûlé" Ib.
- KISKAL-KISKAL EGIN (V-gip ap. Elexp Berg). Abrasar, achicharrar, calcinar completamente. "Kixkal-kixkal
eindda geratu zan billotxa labian" Elexp Berg.
kiskalizale, kixkalizale.  Aficionado a quemar, incendiario.  Aien bototik [...], etxe guziak eta zubiak kixkalita
utziko zituzten [...]. Ni ez naiz kixkali-zalea, egin-zalea baizik. Alkain 42.
kiskalki, kixkalki.  Abrasado (?).  Ortzea urdiñ, / argiz txanbeliñ... / Lurra kixkalki, agorra. J.A. Orbegozo
Olerti 1961, 192.
kiskalkor, kixkalkor.  Abrasador.  Ta eguzkia yaiki zanan, Yainkoak aize kixkalkor bat eratorri zun eguzki-
aldetik. Ol Ion 4, 8 (Ker egoaize arre).
kiskaltasun, kiskaldasun.  Ardor, fervor.  Matail-buruetako sukarra ta kiskaltasuna. TAg Uzt 67. Ezpaitaki
egoaizearen berotasuna ala barrendik datorkion kiskaltasuna danentz. Ib. 29. Gizon-aroko kiskaldasunak jun
diranean, zein ederra dan, an, bizitzaren udazkenean, kezkarik bako atsedena! Ib. 280.
kiskaltegi, xizkaltegi (Hb ap. Lh), kixkailtegi. "Four à chaux" Lh. v. kiskaltoki.  (Ref. al infierno).  Ze
burgatorioa gaixo orrek! Beste kixkailtegi ua bera ikusi dunik ez bada ere, Garbitegi esaten zaiona, bai. Or QA
101.
kiskaltoki (Lar), txiskaltoki (Lar). "Chicharrero" Lar. v. kiskaltegi.
kiskaltzaile, kixkaltzaile.  Abrasador. v. kiskalgarri.  Zenbat onera datoz eguerdi / kiskaltzallean, neketsu,
izerdi / patsetan, bero. A. Arruti in Onaind MEOE 817. Anai arteko gerra biztu zutenok, bazirudian, su ori,
Euskalerrian, zabalago ta kiskaltzailleago egitea nai zutela. Alt LB 90. Zeken odeia, legor aizea, / eguzkia
kixkaltzaille. Gand Elorri 143.
kiskaltze, kiskildute.  Acción de quemar, de abrasar.  Idigi bediz bere aurrian infernuko pena ikaragarri
gustijak, ango [infernuko] su, arrabija, alkar kopauka jaate, erre eta kiskildutia. Astar II 129. Ezbearrik andienak
gertatu zitzaizkon: [...] azpikeriak, lapurretak, erri ta ibar kiskaltzeak. Ag G 259. Sekulako kiskaltzeak, ebakiak
eta mozketak egiñaz, Europako mapa berria moldatu zuten. Vill Jaink 182.
kiskalzio.  Acción y efecto de abrasar.  [Loten emazteak] su ta garren ots izugarriak eta erri aietako kiskalzio
gogorrak aditu zituenean, begiak itzuli zituen. Lard 21.
kiskartu. v. kizkurtu.
kiskatako. v. kisketako.
kiskatu (S (Foix) ap. Lh), kixkatu (S ap. A). 1. "Cascar huevos" A. "Briser la coquille d'un œuf" Lh. 2. "Kiskatu
(S; Foix), choquer un peu" Lh.
kiskeldu. v. kiskali.
kisket. v. 1-2 kisketa.
1 kisketa (Dv (G); det., Lar, Añ, H), kisket (V-ger-arr-oroz-m, G), kixketa (H (det.)), krisketa (V-gip, AN-egüés-
ilzarb-olza, B, BN-arb-baig; Dv; det., Ht VocGr 380, Arch VocGr, H), krisket (V-al, G, L, AN, R; Chaho), krixket
(Urt III 232), krixketa (G-azp-goi-bet; Dv), klixket (BN, Sal, S; Chaho, A, T-L), klisket (Gèze), klisketa (B; H
(det.), VocB), klixketa (AN-araq, BN-baig, S; VocBN, Dv, H (det.)), kiskinta (R). Ref.: Bon-Ond 163; A (kisket,
krisket, klixket, kiskinta); Urkia EEs 1930, 27; Giese CasaS 9; Satr VocP (klixketa); CEEN 1969, 210; Iz UrrAnz
(krisketia); JMB At (krixketa); Zt (comunicación personal: krisket, krixketa); Izeta BHizt (krisketa); Gte Erd 218.
Cf. VocNav s.v. quinsquinta, quisquenta, quisquinta, clisqueta, clisquete y crisqueta.
baten mende.
1. Pestillo. "Krisketa, pessulus, loquet" Dv. "Athea kisketaz hertsia, porte fermée au loquet" H. "Klixket (Chaho
ms.), tarabilla" A. "Clenche" T-L. "Cerradura" Satr VocP. "Krísketia, el picaporte; krísketa bat" Iz UrrAnz.
"Klixketa (S), la manecilla de la puerta" Giese CasaS 9. "Krisketa, klisketa, pestillo. Ate horrek krisketa berrie du.
Krisketa hau eztago ongi" Izeta BHizt. "Krisketarekin hetsi dugu borta (BN-arb)" Gte Erd 218.  Ideki izan diot
ene bihotzekoari ene atheko krisketa. Dv Cant 5, 6 (Ur kisketa, Echn krixketa; Ur (V) in Bon OOV IV 213 txingeta).
Iru krisketa berri. HerVal 143 (tbn. en la misma pág. kisketa). Borta krisk(e)ta bat berria. Ib. 144. Krisketa
pintunak zorzi. Ib. 198. Lau krisketa pramuñoingo. Ib. 223. Ate orrentzat badaukat nik kisketa edo maratillea. Ag
AL 138. Su ondoan gaudela, kixketan iratxoren txixtua edo marrua dabillela. 'Loquet'. Or Mi 18. Ederra zeran
bezain / baziñe sekreta, / pozik joko nizuke / leioko kisketa. 'El pestillo de la ventana'. Canc. pop. in Or Eus 37 (tbn.
en A EY IV 70 (krisketa), que traduce 'aldabilla de la ventana'). Atea zabaltzera jagi naz: [...] nire eskuai mirra
darie morroilloaren kisketetik. Ker Cant 5, 5 (BiblE ate-sarrailerano).
 [Gudari batek] kisket bat artu ta buru-burura jaurti eutsan indarrik andijenaz. A ixan zan kisketekua!
"Stanghetto", 'palo, barra'. Otx 59 (no es seguro que no se trate de un error o una traducción demasiado libre).
 (Fig.).  Zazpi bat azal gutxinez dauzka / Lexoti orren kopetak, / Uztargilliak billatu ditu / onen indarran
kisketak. Auspoa 39, 12.
2. (det., Lar, Añ), kisket (V-m, G), krisketa (G-goi). Ref.: A; VocZeg 285. Aldaba. "Llamador de una puerta"
Lar. "Aldaba" Lar y Añ. "Llamamientos divinos, [...] biotz deiak, barru kisketak" Izt. Cf. VocNav: "Quisquete,
aldaba, picaporte o llamador de una puerta [Cáseda]" (v. tbn. s.v. clisquete).
3. "Krisket (L?), gancho" A (que cita el ej. de Dv).  Lau gaitzeru ezartzen dira bata bertzearen gainean, elkarri
krisketez lothurik. Dv Lab 299.  "Krisketa (BN-baig), corchete. Krisketa batek arra ta emea ditu" A.
- ATE-KISKETA. v. ate.
- KISKETAN. Con (el) pestillo.  Ahunzak errapiaren betatzera / joaitian, [...] / bortha zerratu zien klisketian.
"Au loquet". Arch Fab 149.
- KISKETA-HOTS (kisketots V-m ap. A). a) "Aldabonazo" A.  Kisketots (aldabonazo) eder bi ateari emon. A
Txirrist 108. Kisketots gogor batzuk yota, Bilboko eskutitz bat ekarri eutsan Laraudok. A Latsibi 146. b) Ruido de
pestillo.  Zalaparta izugarrik [...] marru ta kisketots eta pio pio, ta itz-erdiak ziren. 'Branlements de loquet'. Or
Mi 76. Barruan pauso otsak eta atea zabaltzeko krisketa otsa aitu ziran. NEtx LBB 159.
- KISKETA-ZARATA. Ruido de pestillo.  Ez ate otsik eta ez krisketa-zaratarik, emen sartu zeran ori, nor zeran
jakin dezagun. NEtx LBB 178.
2 kisketa, kisket (V-m ap. A). 1. "Arquilla o pequeño depósito dentro de un arca grande" A.  Ondo otza nik
daukat / utxa kisketea, / ez asko beroago / zizkuko poltsea. Zav Fab RIEV 1909, 37. Gordetzen dute ondo kutxa-
kisketian beren sei milla errealeko papera. Urruz Urz 18 (v. tbn. 19 kutxa-kisketian). 2. kisket (V-m ap. A).
"Porción de tierra que se deja sin arar, con objeto de seguir arando con cierta oblicuidad en las cuestas" A. "Es
más bien extremidad de un campo labrado en punta. Zoikisket" A Apend.
kisketada (V-arr ap. A; Lar, Añ, Izt, H).  "Aldabada" Lar y Añ. "Remordimiento, gusano que roe la conciencia,
konzienziako arra, zikada, zia, kisketada" Añ. "Inspiraciones y llamamientos divinos, [...] biotz deiak, barru
kisketak, kisketadea" Izt. "Au fig., langue, appel" H. "Aldabonazo" A. Tanto Harriet como Azkue citan a Añibarro.
1
 Zeinbat dei, ate-joka, barru-kisketa[da]k eta argi, ni irazartuteko! Añ EL 56. [Jangoikoak] lotsatuko nau, [...]
enzun da eranzun enituan biotz-dei ta kisketadakaz. Ib. 44. [Jesus maiteak] arimetan zabalduten dituan argi, biotz-
kisketada, ta dei zeruzkoak. Añ LoraS 75.
- KISKETADAK EMAN. "Remorder la conciencia, biotzak kisketadak, ziak, zikadak emon" Añ.
kisk eta kask. v. s.v. kisk-aksk.
kisketako (Lar, H), kiskatako.  Ruido del pestillo o de la aldaba. "Aldabada" Lar. "Litter., coup de loquet, bruit
que l'on fait avec le loquet, le fermant et l'ouvrant [...]" H (s.v. kisket).  Alako batean sentitu zuen Jenobebak
gauerdialdean bere presondegiko saietera-zuloan kiskatako bat. Arr GB 27.
 kisketeko.  [Gudari batek] kisket bat artu ta buru-burura jaurti eutsan indarrik andijenaz. A ixan zan
kisketekua! --..esus!-- kasketekua! 'Agarrando un palo se lo arrojó con tan buen tino a la cabeza'. Otx 59.
kisk eta kosk. v. s. v. kisk-kask.
kiskete. v. krisketa.
kisketean. "(V-ple), al cox-cox, andar sobre un pie" A.

baten mende.
kisketots. v. KISKETA-HOTS (s.v. 1 kisketa).
kiski. "Núcleo de pelota de cuero, [...] hecho de intestino de gato. Mutikotan urria baiño estimauao eukitzen giñuan
kiskixa. Kiskixa topau juat frontoi ostian" Elexp Berg.
- KISKIZKO. De intestino de gato. "Kiskizko pelotak miñ emuten dau" Elexp Berg.
kiski. v. 1 kizki.
kiski-kaska (V-ger-arr, G, S; Hb ap. Lh). Ref.: A; Lrq. 1. (Onomat. del ruido producido por golpes repetidos,
de choque de objetos...). "1.º (Izt), dar cosques a niños; 2.º onomat. de la granizada" A. "Onomatopée de 'à coups
répétés et bruyants'" Lrq. Cf. VocNav: "Kizki kazka, expresión onomatopéyica para designar los golpes de hacha,
al cortar troncos (Montaña)".  Gipuzkoatarrak modu onetan franzesari erasotzen or emen kiski kaska asi
[ziraden]. Izt C 397. Harroka hetan kiski-kaska olio botoila erortzen da zolaraino. Arb Bok 334. Zonbat trinkaldi,
kiski-kaska! Herr 31-7-1908 [sic] (ap. DRA). Bulharreei aztaparka (huntzak), hegalez joka ziflizafla, mokoaz
begitarteari eta besoei kiski-kaska. Eskual 2-4-1909 (ap. DRA). Berrehun makila altxatu ziren, Lohilakatenaren
aldean, eta soldadoak kiski-kaska ohildurik [...]. Barb Sup 147. Makila hasten zaiote hantxet, kiski, kaska, zafra
ta zafra, jendeeri eta gauzeri zapartaka. Barb Leg 65. Munduko haizeak oro han zabiltzan xistuz, zirurikatuz,
mirurikatuz, kiskikaska. GaztAlm 1934, 32 (ap. DRA). Gure aspaldiko desira da, arrain atzemaile eta eroslek bat
egin dezaten, ez aldi bakotx kiski-kaska tratuka ariz. Herr 31-10-1957, 1. Barazuza hasi da, kiski-kaska zafratuak
dira aza, lur-sagar, artho, ogi gaixoak. SoEg Herr 20-5-1957 (ap. DRA; la ref. es incorrecta. v. tbn. SoEg Herr 7-
4-1955 (ap. DRA)). [Ezkur-buruak] agaiaz astindutakoan, goitik bera datoz, kiski-kaska adar-ostoetan joaz. Eston
Iz 8.
2. (Uso sust.). Disputa, discusión.  Kiski kaska pixka bat ere badabilkate arrantzariek elgarren artean, [...]
atun kontrabandoz eta holakoez. Herr 30-5-1957 (ap. DRA).
- KISKI ETA KASKA. (Onomat. del golpear de un martillo, pico, etc.).  Harri pikatzaileak hurbilegi, kiski eta
kaska harrokaren kontra ari. Zerb Azk 45s. Emon eutsan buruan isopuagaz. [...] Geroago eta abiada eta indar
aundiagoz, kiski ta kaska, jo ta ke. Bilbao IpuiB 147s. Errementaria asi zan kiski ta kaska, jo emen ta jo an. Ib.
34.
kiskil (L-ain, BN-baig-lab, S; O-SP 223 (-ill), VocBN, Dv, H (+ -ill)), kixkil (S; VocBN, Dv, H (+ -ill), Foix ap.
Lh), kizkil (kh- SP), giskil (-ill O-SP 223). Ref.: A; Lh (kixkil); Satr VocP.  Tr. Usado por Oihenart y por autores
septentrionales (no suletinos) a partir de mediados del s. XIX; al Sur lo hallamos en Etxaide.
1. (Aplicado a personas). Mezquino, despreciable; pobre. "Un malotru, couvert de haillons" O-SP 223.
"Khizkilla, chétif, pauvre (O)" SP. "Kiskil, terme de mépris qu'on adresse à une personne forte ou de grande
corpulence" VocBN. "Kixkil, terme de mépris qu'on adresse à une personne de petite taille" Ib. "Mauvais drôle"
Dv (que cita a O). "Au fig. il se dit de personnes dignes de mépris (O). En termes injurieux et de mépris. Khen
hakit aldaketarik, kiskila, ôte-toi de près de moi, saligaud, mauvais drôle. Haur kixkila, enfant insoutenable" H.
"Mezquino, raquítico (O)" A. "Kiskil (L), villano, canalla" Ib. "Que hace charradas" Satr VocP. Azkue da además
"kizbil, mezquino, pobre", citando a Pouvreau, pero en éste sólo se encuentra khizkil. Cf. Lf Murtuts 12: "Itsasun
bazen gizon bat, sortzez Xuberotarra eta Kixkil erraiten ziotena". v. kiskilsa.  Neskatoa ez motila, ez aberatsa ez
kiskila. 'Trop chétif'. O Pr 333. Jourdan zuten beraz hautatu aintzindaritzat [...] gizon kiskil eta gaixtoek. Elsb
Fram 85. Ixil hadi, kixkila! Zby RIEV 1908, 759. Kargudun kixkil, oro zangoen azpian ezarri nahi zituztenek. HU
Aurp 154. Othien, emazte maitea, kixkil bat dun hire semea. Prop 1898, 132. Hor lazo zena, hemen ere lazoago
da, hor xirxil, hemen kiskil. Darthayet Manuel 424 (ap. DRA). Orai duka etxean sartzeko tenorea, hordi tzar
bandila? Hunaraino senditzen deat arnoa, kiskila! Barb Sup 73. Apho kixkila! Jin dadila jin Oihanburura! Ib. 84.
Gaztetasuna hihauri joan baitzaik segur, gehiago ikusiko ez dukana, daut adiarazten [...] trufari kixkil batek. JE
Ber 57. Kaputxin kixkil sorgin bat zer nahi erranka. Lf Murtuts 6. Izatez azaluts kiskillak (miserables hipócritas)
[dittuk oiek]. Etxde AlosT 71. Gizon kiskil ura. Ib. 82. Milla deabru! Nor izan ote duk urde kiskil ori? Etxde JJ
46. Zer ari hiz no hor etzanik? Kixkila! Itsusia! Xuti hortik eta ar lanean! JEtchep 21.
 (Aplicado a cosas o animales). De poco valor, insignificante; mezquino, despreciable. "Chose de peu de valeur,
de rebut, [...] haillon, etc. Zernahi gauza kiskil on zaizko iaunzteko" H.  Guti aphaintzen dituzte errainak. / [...]
Etxetan ere ezda hainitz fantesia, / kanpo ala barnetan kixkil lan guzia. Hb Esk 75. Xinaurri lepho-mehe, itxusi,
kiskila. Dib "Xinaurria eta xoria" (ap. DRA). Egun hotz batez abar kixkil bat nuen baratzean sartu. Ox 173. "Gizon
tresna"! Hitz horrekilan izendatzen ginuen Eskual-Herrian gizonxkila zerbait, kixkila, entherka, aise mokokaria.
SoEg Herr 20-10-1960, 1. De Gaullek kario paga dezazke noizean noiz eman diozkaten elhe-xixta kixkilak! SoEg
Herr 14-9-1961, 2. Ni ere ez naiz sortu aingeru umila, / nitan da gizonaren kitzika kiskila; / betidanik harekin
borrokan nabila. Xa Odol 251.
2. (H), xixkil (H), kixkail, xiskil (H). "Branche sèche tombée d'un arbre. Su gaitzat kiskilla biltzea, ramasser du
tronche sèche pour combustible" H.  Etxeko xixkilak hemen eman behar zintuzke [...]; ta hala ez naukake nere-
baten mende.
nere khonduko dudan ganbara batentzat, bainan abartegi batentzat. "Les fagots". Birjin 474. Zeren khea bezala
iraungi baitira ene egunak, eta xixkila bezala idortu ene hezurrak. Dv Ps 101, 4 (Ur abar, Ker, BiblE txingar).
Khausitu zuen muthiko ttipi bat kixkail edo abar-txotx zama bat zeramala. Ducq 22. [Harrien] erdian sartzen du
xixkil ahur bat, [...] eta sua phizten. Prop 1900, 60. Xixtapur edo xixkillen biltzea. Prop 1909, 60.
3. "(G-bet), bellota de roble que gira como un trompo, a poca velocidad que se le imprima y es muy saltón como
la goma" A.
- HARRI-KISKIL. v. harri.
kiskil. v. kiskal; 1 kuskuilu.
1 kiskildu (L, BN ap. A; Dv, H), kixkildu (H), kizkildu (kh- SP, sin trad.). "Devenir un mauvais drôle" Dv.
"Devenir vil, bas dans la conduite et façon d'agir, méchant, mauvais" H. "Degenerar, hacerse enclenque" A.
2 kiskildu. "(?) esquilar" A.
kiskildu. v. kiskali.
kiskileria (H), kixkileria (H). "Amas de choses sans valeur. Guti salduko duzu kiskilleria hoietarik, vous vendrez
peu de ces broutilles, de ces choses de rebut" H.  Lezaetan dago kaxkail-erria. (Kixkilleria ere esaten da. Jende
koxkorra adierazten du). Or Eus 63.
kiskili. "(R) infante, niño de tierna edad (voc. puer.)" A.
kiskilkeria (L?, BN? ap. A; Dv, H), kixkilkeria (H, T-L).  Acción despreciable, mezquina. "Trait d'un drôle"
Dv. "Trait, action, parole de personne vile, bassesse, méchanceté" H. "Chapucería, acción digna de un degenerado"
A. "Mesquinerie" T-L.  Bere gogoa zapatzen zuelarik, nahi zituen kixkilkerien egitera. HU Aurp 128. Lehenik
legea ongi ikhertu balu, minixtroak ez zuen holako kixkilkeriarik eginen behar bada. Eskual 31-1-1908, 3. Gure
kalte asmatu duten kiskilkeri (canallada) berri baten jabe egin naiz. Etxde AlosT 73. Bethi mintzo gira, gure ikas-
etxetan, Frantziaz, Alemaniaz, [...] eta beren arteko kixkilkeria eta gerla higuingarriez. SoEg Herr 2-5-1957, 1.
Goizeko lau orenak irian laminen kixkilkeriak gelditu ziren etsiturik hain segur. Intzaurreta "Laminak" Herr (ap.
DRA). Bixtan da horiek guziek, denbora batez, nahaskeria eta kixkilkeria frango ekartzen dituztela. Othoizlari n.º
49, 10.
kiskilketa, kixkilketa (T-L). "Ébûcheter, kixkilketa ibili, xixtapurketa ibili" T-L.
kiskilki (H), kixkilki (H).  "D'une manière vile, basse, méchante. Au propre, salement, pauvrement, en guenilles"
H.
kiskilkiro (H), kixkilkiro (H).  "D'une manière vile, basse, méchante. Au propre, salement, pauvrement, en
guenilles" H.
kiskilla (V-gip ap. Etxba Eib), kizkira (L (Lf) ap. Lh), kiskir (T-L).  Quisquilla, camarón. "Crevette" Lh.
"Kiskillia, camaroncito, con los que se presentan a la venta las angulas. Sansiolako angulekin, kiskilla gorrixak"
Etxba Eib. Cf. Echaide Orio 136: "Kixkilla, quisquilla". v. izkira.  Uretan biztantzen diran jaki gustijak: ispela,
kiskilla [...]. AG 1445.
- KIZKIRA HANDI. "(L), crevette rose" Lh. "Crevette rose, kiskir handi", "palémon, crustacé, kiskir-handi" T-L.
- KISKILLA-SARE. "Crevettier, kiskir-sare" T-L.
- KIZKIRA ZURIKO. "(L), crevette" Lh.
kiskilli, -llu. v. 1 kuskuilu.
kiskillun-maskillun.  Farfullando, balbuceando. "Kiskillun maskillun frantsesez ere ari da (AN-5vill), [...]
kiskun kaskun ari da eleketa hori (AN-5vill, BN-arb)" Gte Erd 73. v. kiskun-kaskun.
kiskilo. v. 1 kuskuilu.
kiskilsa.  Mezquina, andrajosa (forma fem., con suf. -sa). v. kiskil.  Neskatxa gazte bati eman zakoten
baten mende.
Erreginaren kofia bat, erraiten zakotelarik ezar zezan buruan; kiskilsa harrek ostikatu zuen bere zangoen azpian.
Elsb Fram 93.
kiskiltu. v. kuskuilatu.
kiskilu. v. 2 kaskailu.
kiskin. v. 1 kizkin.
kiskinta. v. 1 kisketa.
1 kiskitu (V ap. A). "Enfadarse, reñir" A, que cita a Zavala.  [Txakur-katuak] alkarren bakean yaten, / ta etzirean
ezer kiskitu. Zav Fab RIEV 1909, 34.
2 kiskitu. v. kizkitu.
kisk-kask (H).  (Onomat. del ruido producido por un golpe, choque...). "Kisk kask exprime un coup plus fort
succédant immédiatement à un coup moins fort" H (s.v. kiska).  Naikoa dala! Aski dala! Besterik etzan entzuten
arriren kisk-kask eta ostotsa artean. EgutTo 12-9-1919 (ap. DRA). Kisk kask harri batzu etxolako lastorat erori
ziren. GH 1922, 519. Asko zimurdika baita xixteratik pilota despeitze hortan kisk-kask bietan joite, berjes. Herr
14-2-1963, 2.
- KISK ETA KASK. (Onomat. del ruido de golpes, de choque de objetos...).  Tupina eltzeari / sahetsez da
jartzen; / bainan borthizkixegi / baita balanbatzen, / kisk eta kask, eltzea / berak du xilatzen. Zby RIEV 1908, 766.
Lugiñok beren etxea jo baño len, kisk eta kask jo zituan berak arri ikaragarri batek. EgutTo 12-9-1919 (ap. DRA).
Motur batekin eta axolarik gabe erdiak bederen badabiltza. [...] Eta gero, bihurgune eta bazter biden juntan, kisk
eta kask, bi kolpatu bederen lurrean. Herr 26-7-1956, 2.
 Axola arin zukeen gobernamenduak, laborariak ari zirelarik erran eta merran, oihu eta xixtu, kisk eta kask,
hemen eta han, ez zitazkeela gehiago bizi. SoEg Herr 12-5-1960, 1. Eremuak egin ditu Rusia eta Xina auzo.
Denborak, kisk eta kask, ezarri ditu guduka. SoEg Herr 27-10-1966, 1.
- KISK ETA KOSK. a) (Onomat. del ruido de un golpe).  Gaixtakeria ezin baztertua bildu beharrez gabiltza gu
ere, osoki potrotuak erran eta, bertzeen elhea heldu zaukularik zanpalahara, kisk eta kosk, ehaiten gaituena. SoEg
Herr 9-8-1962, 4. Orai ez baita gelditzen harri korkoila legundurik baizik, harat eta hunat orgek eta kabalek
itzulikatuak, elgarri kisk eta kosk, eta ondarrekotz pilota bezala borobilduak. Larre ArtzainE 14.
b) Disputa, discusión.  Elizatik kanpo, kisk eta kosk zonbait balin badugu, eta nun ez da? Herr 1-1-1959, 2.
kisk-kisk.  (Onomat. de picotazo).  [Asto herbailari] hasten zaio hain gogotik / bele bat kisk-kisk ahotik.
Etcham 204.
kiskola, kixkola.  (En la expresión harri-kiskola, 'guijarro').  Ori, harri kixkola kisu-labean baino gehiago ez
da kruxpeta ezagun. Barb Sup 22. Bastidatik Haitzalderat zen bide xaharra [...], hango harri kiskola artean kirrink
eta karrank ibili behar. Larre ArtzainE 37.
kiskola. v. 1-2 kizkola.
kiskolaño, kixkolaño.  (Precedido de harri, con el sdo. de 'guijarro').  Zango punttaz harri kixkolaño bat
kitzikatzen [du]. Gazte Abril 1963, 8 (ap. DRA).
kiskolde (Sal), kixkolde (Sal), kixkolte (R). Ref.: VocPir 277; A (kixkolde, kixkolte); EI 72. "Ombligo" A.
kiskor. v. 2 kizkor; kizkur.
kiskortsu, kizkortzu.  (Precedido de harri). Lleno de piedrecillas, de guijarros. Cf. HARRI-KISKOR. 

Doniane, Donazaharre, Uharte, orduan, orai bezala, plaza harri kizkortzu. GH 1921, 593.
kiskun-kaskun (AN-5vill, BN-arb ap. Gte Erd 73 y 220; Lh).  Farfullando, balbuceando; torpemente, de mala
manera (ref. principalmente a la forma de hablar y de expresarse). "Kiskun-kaskun (L, BN; Lf) en bafouillant.
Arrotzek kiskun-kaskun baderabilate gure eskuara, les étrangers baragouinent affreusement notre eskuara" Lh.
baten mende.
"Euskaraz defenditzeko adina badakigu, [...] kiskun kaskun ari da erdaraz (BN-arb), [...] kiskun kaskun ari da
eleketa hori (AN-5vill, BN-arb)" Gte Erd 73. "Kiskun kaskun mintzo da (BN-arb)" Ib. 220.  Dazkiten hitz
bakarrekin [...] kiskun kaskun, batean eskuaraz bertzean erdaraz. Leon GH 1927, 136. Tolosa horrek hazten du
berrogoi bat jakintsun. / Izar, ibai, lur, landare, abre, mintzai, osasun: / denak aipatzen dituzte, nik uste, kiskun-
kaskun. / Katixima jakin gabe ezpaitoazke urrun! (c. 1930). Ithurralde "Tolosa pagano" (ap. DRA). Kiskun kaskun
elheketa hasten dira. Herr 17-12-1964, 3. Zen bezelako eskalapoina [...] etzuen lanak izitzen eta bazeraman bere
saila [...], kiskun kaskun, jo harat, jo hunat eta sekulako harrabotsean. Etcheb MGaric 92 (ap. DRA). Kiskun
kaskun, Larrazken bazoan. Udaberri sekulan bezain lerden eta gazte. GH 1972, 130. Oraiko haur batzuek ere
balute gurea bezalako ama bat, kiskun kaskun ari diren horiek ez bezalakoa! Larre ArtzainE 115.
kiskur. v. kizkur.
kiskurtako. "Convulsivo" Lar.
kisobi. v. KISU-HOBI.
kistar (BeraLzM), kistotar (BeraLzM). Neol. creado por AG en 1897, de Kisto 'Cristo' y el suf. -arr (AG 1455).
 (Adj. y sust.). Cristiano. "Kistar, kistotar, giristino" Arriand en el voc. final de su Biblia. "Kistotar, cristiano"
JEL 1908, 243 (ap. NeolAG). v. kristau.  Tr. Documentado en autores meridionales del s. XX; no hay nigún
testimonio de kistotar en los textos. En DFrec hay 5 ejs. de kistar.  Kistar ona ixan adi (ala adin) edonoz ta
edonun. AG 1058. Erri kistar batzuben [...] guda-ontzi-ozteak austen dau Lepanton turkarrena. Ib. 1602. [Gazte
orrek] kistar zintzo [...] izaten yarraituko etedabe? Belaus LEItz 119. Kistar izan eta sendo izan. JZ 1922, 216.
Maitekozue lagun urkoa, / kistar antzian. Enb 203. Euzkotar Gaztediak / kistar iraun dedin. Ib. 112. Buru argidun
kistar otzanak. Ib. 197. Kistar txarrak ondu. Ib. 132. Olerkari kistarra. Ib. 148. Kistartzat yasateaz, berriz, ez bedi
iñor alke izan. Ol 1 Petr 4, 16 (He, TB giristino bezala, Ker, BiblE kristau izateagatik). Kistar edo kristiñauak.
Eguzk GizAuz 13. Kistar ustela da. Ib. 158. Beltran jauna kistar sutsu zan. Etxde AlosT 91. Morotar eta kistarrak.
Ib. 43. Izan ete leiteke... Jesus-gaztea, [...] maitasunez iruditu ez dauan kistarrik? Ibarg Geroko 39 (ap. DRA).
 (Como primer miembro de comp. o adj. precediendo al nombre).  Kistar edestiya (historiya) sendoen edestiya
da. JZ 1922, 216. Donokian, / kistar ereduentzat / eindako tokian. Enb 44. Izan gaitezan kistar-euzkeldun. Ib. 54.
[Dantza] garbi ori da euskaldun zarren / kistar-jolas egizkua. Ib. 180. Umiai argitzia / kistar adimena. Ib. 112.
Gizabatzan kistar-gogoa ta kistar oiturak berrezarri bear dira. Eguzk GizAuz 187 (186 kistar ekandu onak). Kistar
langille batzak. Ib. 156. Kistar siñeskuntzea. Ib. 192. Kistar bizikerara jo. Ib. 191. Kistar-eginbearrak bete. Ib.
159. Bere kistar izate bikaña. Etxde AlosT 104. Bere odola kistar ziñesmenaren (kristau fede) alde eman zun. Ib.
43. Kistar erriak / galdu dau bere lotsia. BEnb NereA 131.
- KISTAR-BIDE (BeraLzM). Doctrina cristiana.  Ikasi daigun kistar bidia, / ikasi ta ixan maite. Enb 144. Kistar-
bidez eltzeko / goi-elbururaño. Ib. 112.
- KISTAR-IKASTE, -IKASTI. Doctrina cristiana.  Begira, [...] ez irakurten, ez idazten ta ez kistar-ikaste edo
dotriñarik eztakienak zenbat diran. Belaus LEItz 110. Kistar-ikasti euzkerazkoen / azterketa ta sariketia. Enb 143.
Eztago bide zuzenagorik / kistar-ikasti bidia baño. Ib. 144.
- KISTAR-IRAKASTOLA.  Josuren Teresa Donearen Kistar-Irakastola. "Catequesis". EAEg 11-2-1937, 1037.
- KISTAR-USAIN. Facha, aspecto, traza de cristiano.  Kistar-usañik dabenak beintzat / autor biarko dauna: /
Arana Sabin abandotarra... / Sukarrietako Deuna! Enb 70. Mesederik asko ekarriko eben gizartera; baña kistar-
usaña euken eta orixe etzan nai. Eguzk GizAuz 20.  Euron biotzak kistar usaindun, / ezti gozozkuak dira. Enb
99.
- KISTAR-USKURTZA. Religión cristiana.  Nai dabe ondatu kistar-uzkurtza. Enb 55. Kistar uskurtzaz edo
erlejiñoaz. Eguzk GizAuz 73.
kistardi (BeraLzM).  Cristiandad. "Kistardi, kistar-pillo" Arriand en el voc. final.  Kistardiko lenengo eungian.
Arriaga Lekob 5. Kistardi guzien burua ezpada, zure gain, zuk ez dazauzu beste yaunik. Goen Y 1934, 99.
kistarki.  Cristianamente.  Jaungoikoaren aurrean [...] zuzen eta kistarki jokatuko zun. Etxde AlosT 91.
kistartasun (BeraLzM).  Cristianismo. "Religiosidad" BeraLzM.  Euzkotar abertzalien kistartasuna

aunexelako da beti. Euzkadi 16-12-1936 (ap. Alkain 160). Moruen aurka borrokatzera joateko asmoa artu zun
bere ezpata dirdaitsua kistartasunari eskeñiz. Etxde AlosT 66. Bere kistartasun [zindoa]. Ib. 105.
kistartu.  Cristianizar. "Kistartu, kistar-egin" Arriand en el voc. final.  Edo gizarteko oiturak kistartu edo
burrukan jarraitu; beste biderik eztago. Eguzk GizAuz 191.  "Prosélito" BeraLzM.

baten mende.
kiste.  Quiste.  Kiste bat zegoala ta denbora bear zuala sendatzeko. JAzpiroz 180.
kisto. v. kristo.
kistor. "Hamar jokalari baziran, bederatzi intxaur ilaran jartzen ziran eta ilara horren aurrean txikiena. Honi
kistorra deitzen jakon" Baraia 140. v. ziztor.
kistotar. v. kistar.
kisu (AN-5vill-ulz-egüés-ilzarb-olza, L, B, BN-baig, Ae, Sal; Urt (kh-), Lar, Aq 436, Añ (AN), Izt, vEys, Dv (kh-
), H (G; + kh-), VocB), gisu (L, BN-ciz; Ht VocGr 339, Arch VocGr, VocBN, vEys, Dv, H (L, BN)), kitsu (Añ
(AN), Izt), kizu (SP (+ kh-)), gusu (Dv (S)). Ref.: VocPir 131; Bon-Ond 138; A (kisu, gisu); Iz Ulz; CEEN 1971,
333; Izeta BHizt.
 Tr. La forma kisu, única documentada en textos meridionales, la emplean al Norte Etcheberri de Ziburu (con
inicial aspirada), Oihenart, Hiribarren (Esk 218), Joannateguy, Barbier (junto a gisu) y Larzabal.
 Etim. De lat. gypsu. Para la sorda inicial, v. FHV 240.
1. Cal; yeso. En Bon-Ond y Aq se traduce por 'yeso'; el resto de los lexicógrafos dan el significado de 'cal, chaux'.
Larramendi, Añibarro y Harriet dan ambos significados. "Calcatus, khisuz xuritua, khisuz xuriturikákoa" Urt IV
47. "Kisusapaia, cielo raso de yeso" Lar DVC 281. "Karea egostea, (cuire) calciner de la pierre à chaux, gisua
erretzea" H (s.v. gisua). Cf. Lar: "Albañil, kisuari". v. kare.
 Tr. Documentado al Norte en textos bajo-navarros y labortanos, y al Sur en algunos guipuzcoanos y alto-
navarros, además de en un texto baztanés de mediados del s. XIX. Aunque es dificil precisar el sdo. en todos los
ejs., parece que significa 'cal' en la mayoría de éstos; en Iztueta e I. Pradere significa seguramente 'yeso'.
 Erri onetan aiñ eroso arkitzen da arri mueta an, ezik, non nai, soroaren aldamentxoan karobizuloa egin eta
egosten dute, lurrak ongarritzeko bear ainbat kare. Kisua ere badute ugari eta guztiz ona. Izt C 53. Gisua da
errekaririk hobeena. "La chaux". Dv Dial 75 (It, Ur karea, Ip latsüna). Heiak nahi du gisuz xuritu urthean behin
bederen. Dv Lab 219. Gisu bat zoina, uriaz bustia delarik, zementarik hoberena bezain gogor egiten baita. Prop
1876-77, 42. Zazpi erregu kisu. HerVal 159 (139, det. kisia <-sc->). Lo hura egiten zuen hare edo kisu meta baten
gainean. Jnn SBi 105. Arriz, zurez, are ta kare edo kisuz egindako eleiza oietaz. Inza Azalp 87. Xuriak ditu soailua,
paretak, zola bera, bainan ez dute gisuaren xuria. JE Ber 62. Illobiak kisuz (karez) txuritu egiten zituzten. Ir YKBiz
274n. Behar zaio eman lurrari eskas duena: [...] buano beltza, potasa eta gisia. Herr 19-7-1956, 4. Lasterrago
suntsi zadin gisuz estali [gorputza]. "Chaux". Ardoy SFran 267. Xuritzeko gisua Lurdetik ekar-arazten nuen.
Etchebarne 93 (ib. 105 kisu). v. tbn. BOEans 419 (B, s. XIX). IPrad EEs 1915, 120. Larre ArtzainE 56. Gisu: Arb
Igand 44.
2. Calcio.  Fosfora, nunnahi delako lekak guti edo aski badaukana; gisua, hezurretako zelulek gehienik biltzen
dutena. JE Med 76s.
- KISU-HARRI (AN-5vill-ulz, B, BN-baig; Dv (kh-), H; gisu-harri H, A). Ref.: A; Iz Ulz; Izeta BHizt. Piedra
caliza. "Gisu-harria, pierre à chaux; kisu-arria, pierre à plâtre" H.  Gisukiak dira gisu-harria, egun oroz ikhusten
duguna; merla, laphitza, igeltsua. Dv Lab 18. Harria, aldiz, gisuharria. Arras harri huna. Etchebarne 83. Alde
horietako harri motetarik bat zen labe horien kisu-harria edo gisu-harria. Larre ArtzainE 55.
- GISU-HARROBI. "Carrière de pierre à chaux" H.
- GISU-ASKA. "Auge de maçon" H (s.v. aska).
- KISU BIZI (H (s.v. gisua), T-L). Cal viva.  Abereak eri diranean heia nahi da xuritu eta gisu bizia han berean
hil urarekin. "Chaux vive". Dv Dial 80 (It, Ur kare bizia, Ip latsün bero). [Ur] hartan mariarazten lakha bat gisu
bizi. Dv Lab 51. Behi lohiaren orde berdin da kisu bizia edo batzuek diotenaz: tinta. Larz GH 1934, 410.
- KISU-ERRETZAILE. "Khisu-erretzaile, ouvrier chaufournier" Dv.
- KISU-GESAL. "(B), lechada de cal" A. "Ez ukitu eskuekin kisu-gesala" Izeta BHizt2.
- KISU HIL. "Gisu hila, chaux éteinte, hydratée" H. "Kisu illa, plâtre hydraté" Ib. (s.v. gisua).
- KISU-LABE (AN-5vill, B, BN-baig, Ae; Urt, Añ (AN), vEys, H, VocB; gisu-labe BN; Arch VocGr, VocBN, H).
Ref.: A (kisu-labe, gisu-labe); Izeta BHizt; Satr VocP; CEEN 1969, 229 y 1970, 333. Horno para calcinar la cal.
"Calcaria, khisu lábea, khisu erretokia" Urt IV 46. "Calera, [...] kisulaba" Añ. v. karobi.  [Arima kondemnatua]
atzaparka daramate gero khisu labera. EZ Man I 93 (v. tbn. II 158). Zurekin batu / et'aize gabe, / su naiz bilhatu
/ ta kisu labe. O Po 46. [Nork] jasan lezake oren erdi batez gisu labeko sua? Brtc 150. Eskal-herriko gisu-labe
zilhoek iduri dute Moisen mendean eginak. Dv Lab 188. Gisu-labia sutan atxikiz. Prop 1876-77, 42. Kisu labeko
burdina bat. HerVal 222. Gisulabe erretzaileak kolpez hartzen du eta suaren erdirat aurthikitzen. Arb Igand 106.
Tolosako musikalaria kisulabea (karobia) bezin sutsua zan. A EEs 1916, 306. Kisu-labea bezen handiko aho bat
zabalduz. Barb Sup 139 (44 gisu-labe). Harri hura zen erretzen zenbait egun eta gauez kisu-labeetan. Larre
ArtzainE 55. v. tbn. Dh 163 (gisulabe).
baten mende.
- KISU-LABE BESTA. "Labekada bat latsun edo galtzin edo kare egosi-ondoan, yai bat egiten da Euskalerriko
alde askotan [...] kisulabe-besta (BN-ciz-lab)" A EY I 459. v. KAROBI-EZTEI.
- GISU-MEHE (H, T-L). "Gisu mehea, chaux maigre, contenant beaucoup de silice" H s.v. mehea. "Chaux maigre"
T-L.
- KISU-HOBI (H (V, G); kisobi Lar). "Yesera <hye->" Lar. "Chaufour et plâtrière" H (s.v. gisulabea).
- GISU-UR. "Lait de chaux" T-L.  [Ur] hartan mariarazten lakha bat gisu bizi. [...]. Gisu urak altxatu behar du
bi edo hiru erhi. Dv Lab 51.
kisugai.  (Material) calizo, que sirve para obtener cal.  Urriñak badu haitza, ez eskas harria, / kisugai ala
biden antolagarria. Hb Esk 122.
kisugile (kh- Urt), gisugile (H, T-L), kisuegile (Urt). "Calcarius, khisu erretzaillea, khisuegillea, khisugillea" Urt
IV 47. "Chaufournier" H y T-L.
kisugin (AN, L, BN ap. A; kh- Dv), kisukin (Lar, H (s.v. gisua)), gisukin (T-L). "Yesero <hye->, kisukiña" Lar.
"Fabricant de chaux" Dv. "Chaulier" T-L.
kisuki, gisuki.  Material calizo; piedra caliza.  Lurra dorphea den tokian, buztina nausi da, eta gisukia eskas.
Behar da gisuztatu eta legarreztatu, legarrak gisuki hainitz baduelakotz. Dv Lab 19. Gisukiak dira gisu-harria,
egun oroz ikhusten duguna; merla, laphitza, igeltsua. Ib. 18.
kisukintza (AN, BN ap. A; Lar, Añ, H (s.v. gisua)), kisuskintza (Aq 544 (AN)), gisugintza (H). "Albañilería"
Lar y Añ. "Oficio de hacer yeso" Aq y A.
? kisurgile. v. kisuskile.
kisuskile (AN; Aq 543 (AN)), kisuskil (AN-araq-ulz). Ref.: A (kisuskile); Iz Ulz; Satr VocP.  Albañil. En Aq
437 (ed. Fita) se da kisurgillea; podría, sin embargo, leerse kisuxgillea.
kisuskingo. "Kisuskingua utzi du, ha dejado el oficio de albañil" Iz Ulz.
kisutu (B; VocB). Ref.: A; Izeta BHizt. 1. "Esparcir cal en las tierras" A. "Gure landa kisutu dugu" Izeta BHizt.
2. (AN, BN (kh-) ap. A; kh- Dv). "Convertir, se convertir en chaux" Dv.
kisuztadura (kh- Dv  A), kizuztadura (SP, sin trad.). "Chaulage" Dv. "Encaladura" A.
kisuztaldi (kh- Dv  A). "Enchaulement d'une fois; enchaulement en général" Dv.
kisuztatu (-st- L ap. A  vEys; kh- Urt (-st-), Dv, A), gisuztatu (-st- BN ap. A; VocBN y vEys (-st-), H), kizuztatu
(SP).  Cubrir (derramar, rociar) con cal. "Calcatus, [...] khisustátua, khisustaturikakoa" Urt IV 47. "Enduire de
chaux" SP. "Khisuztatu, blanquear con cal" A.  Jordango ura iraganen duzuenean [...] lurrera, landatuko ditutzu
harri handi batzuek eta khisuztatuko ditutzu. Dv Deut 27, 2 (Ur karearekin leundu, Ol latsunez bistu, Ker, BiblE
karez zuritu). Erregu bat ogi gisuztatu nahi bada. Dv Lab 51. [Hazi] gutiago aski daite ezenetz gisuztatu-gabea
eraiten balitz. Ib. 53. Gelditzen da nekazalea lanetik, bazterra edo bere ondasuna kisuztatu duenean?
(Zugarramurdi, 1875). ETZ 292. Makill ori ze beteko oltxo me borobilla da kisuztatua. EEs 1916, 319. Azken
harria bere gunean sarrerazi nuen eta gisuztatu. Hargin lan berriaren aurka [...]. Mde Pr 116. Beren pentze, alor
eta lurren kisuztatzeko. Larre ArtzainE 56.
kisuztatzaile (kh- Dv  A). "Celui qui chaule" Dv.
kita (V-oroz ap. A; Lar  H). 1. "Quita, remisión de la deuda, es voz Bascongada" Lar. "Remise d'une dette,
d'une faute, d'une peine, acquittement" H. 2. "Cuenta, cargo, expensas. Bere kitan, a su cargo" A.
- KITARA (H), KITTARAT. "À quitte. Goazen kitara, kitora, jouons à quitte, quitte ou double" H.  Aintzineko
asteko partida bera jokatu da trinketean, kittarat, ganden larunbat aratsean. Herr 4-9-1958, 2. Lehenik partida
eta gero kittara beretik, bi orenetako gelditzearen soinuak ekendu ginituen arte. Larre ArtzainE 169s.
kitaborroi (G-bet). Goma de borrar.

baten mende.
kitade (Lar  H). "Quita, remisión de la deuda" Lar. "Libertad, albedrío" Ib. "État d'une personne libre de dette,
de servitude" H.
kitagarri (A), kitugarri (Izt, A (que cita Añ EL)).  Tr. Documentado en unos pocos autores meridionales del
siglo XIX. Emplean la forma kitugarri Añibarro e Iturzaeta, y kitagarri Aguirre de Asteasu e Iñarra. 1. (Sust.).
"Satisfacción de deuda" Izt. "Pago, compensación, sufragio" A. "Kitagarri, pago, compensación, sufragio (Añ
ms.)" Ib. (pero en el dicc. de Añibarro sólo aparece la forma kitugarri, con valor adj., q.v.).  Elexa Ama Santeak
1
[...] biralduten deutso Jangoikoari bere Seme maitea, [...], gizonen bekatu ta erru guztien kitugarriz. Añ EL 84
2
(EL 95 bekatuen zorren alderako). Artueizuz [mezan] egin deutsuezan eskariak [...] purgatorioko arimen
2
kitugarritzat. Ib. 122 (EL 129 arimen onerako). Autormena eta egikerazko ordainpena edo kitugarria. Itz Azald
137. Geure pekatuen kitugarri eta orderako. Ib. 91. Ze premiña eukan Jaungoikoak gizon egiteko, kitugarri edo
osagarri ori emoteko? Ib. 33. Goi-Batzordeak eta uri-Batzordeak kitagarritzat zerbait ematea. "Acuerden
indemnizarles". EAEg 31-5-1937, 1732. Adiskidetasun zorren kitagarri, aringarri bederen, gertatuko balitz.
MEIG V 101.
2. kitugarri (Añ). (Adj.). (Lo) que satisface, compensa, paga (una deuda, pecado...), compensatorio,
satisfactorio. "Satisfactorio" y "compensable, satisfactorio" Añ. v. KITUGARRIZKO.  Nire erru ta zor guztiak
1 2
baxen andiago da askozaz berak opa-eutsun orde kitugarria. Añ EL 150 (EL 165 opa izan eutsun ordea).
Bekatuen zorrai erantzuteko [...] [penitenzi] oni deitzen zaio kitagarria <-tt->, zeren dan bekataria Jaunarekin
kitto gera dedin. AA II 370.
- KITUGARRIZ. "(Por) satisfacción" Izt.
- KITAGARRIZKO. Que satisface, compensa, paga (una deuda, pecado...), compensatorio, satisfactorio.  Zein
da [penitenzia] kitugarrizkoa? Pekatu autorturikoakgatik zor dan kastigu denporazkoa. Itz Azald 148. [Penitenzia]
osagarrizkoa eta kitugarrizkoa. Ib. 148. [Purgategian dagoen animarentzat] azkartasunezko zure egitekoak [...]
egite kitagarrizkoagoak egitera eramain zaituzte. Iñarra Ezale 1897, 346b.
kitage. 1. "Esclavitud" Lar. 2. (Lar  H). "Siervo, esclavo" Lar. "Qui n'est pas libre, est en esclavage ou sous
la domination d'un autre" H.
kitago (Lar  H). "Desquite" Lar.
kitagotu. "Kitagotu, racquitté" H (s.v. kitagoa). v. kitatu (4).
kitamendu.  Pago.  Zorren kitamendu osoaren aldera. EZ Man II 65.
kitan. v. KABUTAN (s.v. 2 kabu).
kitano, kittano.  Gitano. v. ijito.  Kittano bat bera baño be pobreagoa. Bilbao IpuiB 251. Baldar eta
traskillagorik ez dot sekula ezagutu. Kitanuak eurak be ez a bestean. Ib. 273 (v. tbn. 116).  kitana. (Forma fem.).
 Munduan-zear dabiltzazan kitanietariko bat. Bilbao IpuiB 102 (v. tbn. en la misma pág. kitanien).
kitantza (Lar, Añ, H; -nz- SP, Ht VocGr 412, Lecl (kh-)), kitantxa (S ap. Lrq; Foix ap. Lh).  Quitanza; recibo.
"Carta de pago" Lar y Añ. "Quitanza, finiquito" Lar.  Zuk duzu faltaren barkhatzeko puxantza, / arren hekien
indazu, Iongoikoa, kitantza. EZ Man II 71. Eta penitenzia bidezki egin dezadan orduan emanen derautazu kitanza.
Harb 208. Zedularen ondarrian kitanza zagoen eskiribaturik forma hontan. Tt Arima 119. Hura da gure bekatiez
merexitü dügün pena denboral güziaren kitanza. CatLan 153. Hitz hautaz sinatzen zuela heien kitantza. "Reçu".
Ardoy SFran 76.
- KITANTZA EGIN. Finiquitar, saldar. "Acquitter une dette, [...] kitantza egin" T-L.  Oroz kitanza egiten eta
donazione, promes emaiten hari iagoiti ez deus galdatzera bere hartziaz. Tt Onsa 128.
- KITANTZA ERAGIN. Hacer finiquitar, hacer saldar.  Haiek ni sinerazi [...], / hartze nianaz kitantxa eragin.
'[Ils] me firent donner quittance de la créance que j'avais'. Etch 186.
kitape (Lar, Añ, H), kitupe (Añ). "Redención, rescate" Lar, Añ. "Redención del género humano, gizonen
erredenzioa, kitapea" Lar. "Rédemption, rachat" H.
kitapetu (Lar, Añ), kitupetu (Añ). "Redimir rescatando" Lar. "Redimir un censo" Lar y Añ.

baten mende.
kitapetzaile. "Redentor, [...] kitapetzalle" Lar.
kitara. v. zitara.
kitaratu (H). "En venir à être quitte, se racquitter. Il ne s'emploie guère qu'en terme de jeu. Behin gal, gero irabaz,
azkenean kitaratu ninzen, tantôt perdre, tantôt gagner, à la fin je me racquittai" H.
kitarazi, kita-arazi, kita-erazi.  Hacer abandonar, hacer dejar.  Hiriarti kita arazi diozula herria. Iraultza 80.
En'anaiak zeitadanian kita-erazi Frantzia. Etch 238.
kitarra. v. gitarra.
kitatsu. "Casi en paz (G-bet)" A Apend. Cf. kito.
kitatu (V, G, AN, L, BN, Sal, S; SP, Lar, Izt, VocBN, Gèze, Dgs-Lar 4, Dv), kitutu (Añ, Izt, H), kitotu (S; H, Foix
ap. Lh), kittatu. Ref.: A (kitatu, kitau); Lh (kitotü); Lrq. 1. Liquidar, pagar (una deuda, una falta...), ajustar
cuentas (sentidos prop. y fig.). "Quitar [...] kitatu, que significa librarse de la obligación de pagar" Lar.
"Corresponder a las deudas", "satisfacer", "pagar" Añ. "(Me lo) pagará, satisfará, orde-, kitutuko dit" Izt.
"Satisfacer, kitau, kitatu" Dgs-Lar 4. El ambiguo 'quitter' de Pouvreau y Gèze podría corresponder a cualquiera de
las tres primeras acepciones. v. KITO EGIN.  Tr. Documentado por primera vez en Leiçarraga, al Norte parece
dejar de usarse a principios del s. XIX; al Sur se usa desde Añibarro. La forma general es kitatu. Al Sur hay kittatu
en Etxaide (JJ 214) y Txillardegi, kitutu en Añibarro, D. Aguirre (Kr 45), Erkiaga (BatB 165) e Iturzaeta y, junto
a kitatu, en Ibargutxi. Uriarte emplea kitau y Arrese Beitia kitotu. En DFrec hay 7 ejs. de kitatu, meridionales.
 Zorra kitatu, nekea aisetu, trabaillua arindu. Lç Adv ** 8r. Luzaro sofritu behar kitatzen pena hura. EZ Man I
24. Zure moianez huts gustiak ditudala kitatuko. Gç 106. Zor guztia kitutu ezin danean. Añ LoraS 3. Sarri
konfesauaz kitau ziñaikez zeure zorrak. Ur MarIl 82. Jainkoari zor zitzaiona, kastigu oiekin kitatu zan. Lard 209.
Jaunari zorra egingo / diogun aurki kitotu. AB AmaE 54. Jaungoikoari ordaindutea edo kitututea. Itz Azald 147.
Aldundijak egingo dauzan diru-eralgiketa gustijak bein ziatz kitatu ezkero. "Amortizados". ForuAB 127. Saiatu
biat fabori ori / ote genduken kitatzen. Tx B II 93. Arturenok [...] erabakiko dan eraz kitatuak izango dira. EAEg
13-6-1937, 1806. Zoriontsu izango naiz eta nere zorrak kittatuko ditut. Txill Let 138. Latinarekiko zorra kitatua
baitugu. MIH 212. Garbitasunari zor zitzaizkionak ere kitatu behar ziren. MEIG V 97. v. tbn. Monho 112. EE
1885b, 254. J.B. Ayerbe EEs 1912, 61. EgutTo 3-4-1921 (ap. DRA). Mok 10. Ibarg Geroko 111 (ap. DRA; 103
kitutu).
2. (Lar  H). Perdonar (una deuda). "Perdonar la deuda" Lar. "Libertar" Ib. "Remettre une dette, une peine,
rendre la liberté" H.  Kita ietzaguk gure zorrak, nola guk ere gure zordunéi kitatzen baitrauegu. "Nous les
remettons". Lç Mt 6, 12 (Samper, Ker, Ip park(h)a, He, TB, Dv, Echn, Ur (G), Leon, IBk, BiblE bark(h)a, SalabBN
kito egin, Ol asketsi). Zorra parte pagatu, parte kitatu eta [...] biak kontent. Tt Onsa 117. Elizak badü bekatiari
zor zazkon pena denboralen kitatzeko botheria. CatLan 153.
 Perdonar (a un deudor).  Zordun edireiten baditutzue zeuen buruok, gauza bat egin behar duzue enegatik eta
hartzaz kitatzen zaituztet. Ax 330 (V 219). Hartzeko dunak berak kitatzen bazaitu edo barkhatzen baderatzu. Ib.
243 (V 163).
3. (Urt, VocBN). Abandonar, dejar (una ocupación, costumbre, vicio...). "Apostatare, [...] egizko eliza kitatu,
abandonatu" Urt II 172. "Quitter, abandonner" VocBN.  Tr. Documentado en la tradición septentrional desde
Leiçarraga; su uso disminuye a partir de la segunda mitad del s. XIX y, ya en el XX, sólo se encuentra un ej.
(Xikito). Aparece frecuentemente en autores suletinos.  Mundu honetako egitekoak hala kita eta utzi ditzagun.
Lç ABC B 4v. Kita bekhatua beraz, / ez ifernuratzeko. Arg DevB 16. Okupazione guziak kitatzatzu. He Gudu 120.
Eztezala ez kita, / seküla hire legia. Xarlem 674. Kita itzak idolak. Ib. 773 (v. tbn. 672 kitatzera). Ni ongi
aberasturik, / pobrezia kitaturik, / andre eder bat harturik. FrantzesB I 83. Taharnak ützi eta dantza kitatü. Etch
398. Kita (utzi, kendu) dezagun beraz / hemengo auzia. Bordel 188. Eztiot kita, maitia, / Erregeren zerbitzia. Balad
111. Domaia duk hik eskola kitatzea. Etchebarne 21. v. tbn. Harb 242. Tt Onsa 29. StJul 102.
 Kitatu nau / jadanik ene sukharrak. Gç 195.
 Abandonar, dejar sólo (a alguien).  Abraham patriarka saindiak bere jendia kitatu [zian]. Tt Arima 34. Arren,
ez nazazula kita, / o Amarik hoberena. Gç 143. Kit'ezazü Pheteri jin bada beharra. 'Abandonnez'. Etch 280. Kita
ezak ingoiti ene espusa gaxua. Ib. 148. [Aita] ez kitatzeko xede zin eta borondate fermu batekin. Jaur 126.
Enezazula kita, fidela bazira. ChantP 252. Biyotz guziz zaitut / nik bada maitatu, / otoi, ez naizula / mudantzaz
kitatu! Auspoa 97, 116. v. tbn. EZ Man II 115. Harb 77. CatLan 40. LuzKant 31. Bordel 65. BOEl 229 (1856). A
CPV 97.
 Abandonar (un lugar).  Espirituak gorputza kitatzean, / errepausu emanen zaik izarren gaiñean. EZ Man I
22. Zeure salbamenduagatik mundua kitatzera. Harb 129. Zerua duzu kitatu. Gç 66. Fraide bazira, orhit zitze, [...]
baten mende.
zeren mündüa kitatü düzün. Mst I 25, 1 (SP, Ch, Ip, Ol utzi, Leon uko egin). Eztezala etxia kita. AstLas 29. Behar
dük hiria kitatü <-to> / edo juan ihesi. Xarlem 1064. Gütienik uste düdanian mündü haur kitatü behar dükegüla.
UskLiB 68. Kita dezagün kita hebenko lekhia. Etch 652. [Garraioak] zuenaz geroztik sehaska kitatu: kaiola
otharretik net hurbil zagoen. Gy 310. Botzik kita ezazü zure sor etxia. ChantP 286. Barkoxe kitatzen düt nigarra
begian. Xikito 12. v. tbn. Arg DevB 126. Tt Onsa 92. In Etxde JJ 11.
 Renunciar a, ceder.  Errege onaren eta iustuaren amoreakgatik, aldi hartakotz bere zuzena kitatzen zuela. Ax
347 (V 231).
4. (Lar, Añ, H), kitutu (Añ  A). Desquitar, compensar, resarcir.  [Jangoikoak] lan-neke gitxi au orde-kitutuko
1 2
deust, beti iraungo daben zoriontasunaz. Añ EL 65 (EL 75 lan labur onen sari emongo deustaz). Zabalgunde-
lanetzaz ixan dabezan kaltiak kitatutiarren. "Indemnizarles". ForuAB 109.
 (H). (Aux. intrans.). Desquitarse. "Se racquitter, regagner ce qu'on a perdu, s'en tirer quitte d'un jeu, d'une
négoce. Ezar dezagun berriz, kita gaiten, parions une autre fois pour que nous nous racquittions" H.  Zerbait
emotia mesede egin biar daustak [...]. Errira uanian, eskatu eioek neure gurasoei ta an kitatuko az. Kk Ab I 14.
5. Quitar, apartar.  Ezdezake Iauna kita, / bere bihotzetikan. Arg DevB 102.
6. Cobrar (una deuda).  Gizon etoiak hutsitu ditut / mendekantzaren ohorez. / Hoiek Mireni zioten zorra / kitatu
diet ongien. Arti MaldanB 225. Nola eztadukan sekula pagatzeko dirurik [...] nola bestela ezkenion gure
hartzekorik kitatuko [...] bada... arnotan diogu kobratu! Arti Tobera 266.
kitatxo, kitatxu (V-ger ap. A EY III). "Norberen kitatxuan, en la modesta esfera de cada uno (V-ger)" A EY III,
314.  Nork bere kitatxoan, lanean ari diran euskaldun beinenak. EG 1956 (5-6), 2.
kitatzaile (-alle Lar), kitazale (S ap. Lrq), kittotzale.  Avalista. "Libertador" Lar. "Qui quitte" Lrq.  [Jesus]
bere gogoz pekatarien itxura ta guzion erantzuntzale edo kittotzale egin zan. Inza Azalp 65.
kitatze. 1. "Quitación, salario, paga" Lar.  Era orretako kitatze, sari edo lan-sariak zenbatekoak izan
erabakitzea. "Indemnizaciones". EAEg 31-5-1937, 1732.
2. Perdón (de una deuda).  Pena denboralaren barkamendia edo kitatzia. CatLan 153.
kitazale. v. kitatzaile.
kite.  Quite.  Berak eman da besterenari / egin bai kite azkarrak. Auspoa 131, 97 (ap. ELok 146).
kitisa.  Codeso. v. erratz.  Kitisak (?) (erratzak) morrozten dira eta baso sakonak zuziak dakarzki. "Cytisi".
Ibiñ Virgil 91.
kito (V-gip, G, AN, L, B, BN, S; SP, Lar, VocBN, Gèze, Dv, H), kitto, kittu, kitu (V), kitxo. Ref.: A (kito, kitu);
Lrq; Gte Erd 252.  Tr. La única forma atestiguada al Norte es kito. En textos guipuzcoanos y alto-navarros la
forma general es kito; hay kitto, junto a kittu, en Urruzuno (cf. tbn. <-tt-> en Aguirre de Asteasu (II 370), quizá
mera variante gráfica). En textos vizcaínos (excepto Arrese Beitia que emplea kito y San Martin kito, kitto o kitxo),
en Yanzi y en Aresti (MaldanB 224 kitu) hay kit(t)u; además hay kitxu en Ortuzar. En DFrec hay 18 ejs. de kito y
4 de kitto, todos ellos meridionales.
I (Adj.). 1. (Tema nudo, uso pred.). Libre, exento; en paz, sin deudas. "Quitte" SP y Gèze. "(Estamos en) paz, en
el juego, kito gaude, gera" Lar. "Quito, libre de obligación" Ib. "Sans dette, sans obligation. Orai kito zire, ezduzu
gehiago zorrik, actuellement, vous êtes quitte, vous n'avez plus de dettes" VocBN. "1. s'emploi usuellement à
l'indéterminé. Quitte, ne devoir plus rien d'une dette, d'une obligation. Ene zorra bihurtu dut, kito gare, je vous ai
payé ma dette, nous sommes quittes. Ongi egin batentzat, bertze bat egin diot ordainez, kito gelditzen gira, [...]
nous demeurons quittes. Behar den urrikia izan artean zure hutsez etzira kito Iainkoaren iustiziarekin, [...] vous
n'en êtes pas quitte avec la justice de Dieu. 2. quitte en parlant de jeu. Kito-gelditzea [...], rester quitte" H. "Dégager
quelqu'un de sa parole, [...] kito utzi" Herr 29-3-1956, 4. "Orain kito gaude (V-gip, G-azp, AN-gip-5vill, B), kito
gira (BN-arb), alkarrekin kito gaude (G-azp), arkalegaz kitu gaoz (V-arr), kitu parau gara (V-arr)" Gte Erd 252.
Cf. infra ETA KITO.
 Tr. Documentado desde Leiçarraga en la tradición septentrional; al Sur los primeros ejs. corresponden al s. XIX.
 Legetik zenbeit parte konplitzen luenik erideiten baliz-ere, ezin halakotz kito ahal lizate. Lç Ins E 1r. Iduritzen
zaie [...] berriz eri arteiño segur direla eta kito. Ax 245 (V 164). Hobe da on guti eta izan kito, eziez on tusto eta
zorrez itho. O Pr 245. Idi batek iotzen baldinbadu gizona edo emaztea eta hiltzen baldinbada presuna kolpetik,
idia lapidatua izango duk, [...] eta idiaren iabea kito izango duk. Urt Ex 21, 28. Pena guzietarik kito eta libro
izaitea. CatLav 75 (V 46). Nola gelditu garen zu eta ni pausatu dut ene liburuan kito eta libre (Orzaiz, 1777).
RIEV 1934, 691. Dirade kito, dütieno barneko zorrak inharrausten. Egiat 262. Ez esan nire erruba izan dala. [...]

baten mende.
gu bagoaz, zu ta ni kitu. Mg PAb 78. Kito utz dietzagun gure zorrak. Jaur 192. Ehun libera khendu, ehun libera
bihurtu, kito da hori! Dv Lab 146. Egon gura dabela deabruaz kito. AB AmaE 275. Agur; eta gu oraiñ kitto: jo
nai dezun lekura. Urruz Urz 19. Bi pagau ta / gelditu zan kitu. Azc PB 258. Zor artzekuak kito, / kontuetan garbi.
Tx B II 102. Eztau zor-arturenik, danak kittu baño! Enb 148. Erdeinua erdeinuaren truk, kito gara. Mde HaurB
36. Egiñalak eginda arazo ura azkenean kito. Anab Poli 60. Orduan kitu gagoz. Erkiag BatB 15. Kito da
Jainkoarekin eta bere kontzientziarekin. Larz Senper 14. Zorrak zor eta lorrak lor, Ondarru ta Berritu sekula ez
kittu. (V-m). EZBB II 145. Ni ere desioarekin gelditu nintzan; eta berorri ere ala gelditu bearko duo Biok kito
gelditzen gera, ta agur. BAyerbe 141.
v. tbn. JanEd I 76. Bil 80. Gy 167. Zby RIEV 1908, 768. Kitu: CrIc 39. Kittu: Otx 23. Yanzi 150.
 "Dirua eman da kito" esanaz, sartu zuan bularrean eskua. Ag G 53.
 Ogei ta launa bertso / kito buruz-buru, / guk ere izan degu / orrenbeste modu. (Interpr?). Ud 162.
2. (G-azp, AN-gip), kitxu (V-ger). (Tema nudo, uso pred.). Acabado, fracasado, perdido. "Kitxu gu! ¡adiós
nosotros!" Ort Voc. "Arafat kito da (G-azp, AN-gip), ondatu de (B)" Gte Erd 8.  Aurtengo gure kosterie be yuen
da... ta kitxu gu. Ort Oroig 18. --Anix, etxa ardaue [...]. --Kitxu! Este farol s'amatau! Ib. 126. Baiña arrapatzen
baziñuten, kito: zaku iriña galdua. JAzpiroz 37 (ib. 66 kitto). Naiz ondo jokatu, golik ez bada, kito! Insausti 201.
3. (Con compl. en ablativo). (Estar, etc.) en contra de.  Gu erderatik bezela zegon / [maisu] ura euskeratik
kitto. Insausti 74.
4. (Como adj. pleno). Libre, gratuito.  Diote eskola komunal hori behar dela izan eskola kitoa! Enganamendu
bat da hori, eskola kito hori [...] gehiago pagatuko da. EskLAlm 1883, 1. Lesakaren mendiya / nai zuten kitua.
Yanzi 147. Obe zenduten eskeintz / ona egiñ aurrez, / kitua izatia / ez da orren errez. Ib. 150.
5. (Como adj. pleno). "Kitu (L), completo, perfecto. Zuhur kitua (L-côte), muy avaro" A.
II (Sust.).  (Lar, H). "Quita, remisión de la deuda" Lar. "Kitoa, acquittement, racquittement. Iazarri natzaio,
kitoa badut, je m'en suis vengé, je suis quitte (litm. j'ai l'acquittement). Iokoan, sal erosietan kitoa ere zerbait da,
au jeu, dans le négoce ni perdre, ni gagner est lui-même quelque chose" H.  Neroni juez ipiñi eta / ekin zioten
pleituan / bietan txarrena ere / ez da kontentu kituan. Tx B 145. Borrokariya arro zebillen / [...] kintziak bana
jarrita ere / etzan kontentu kituan. Tx B I 188. Gauza guziak beretako nai / etzan kontetu kituan. Ib. 84 (ref. a un
pleito, trato, juego etc., en el que las dos partes quedan en iguales condiciones).
- ETA KITO (kitto V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). (Expr. empleada para dar por concluido un asunto, una
conversación, etc.). Y en paz; y punto; y se acabó. "Jo eban malluagaz da kitto; geixago ikararik arek" Etxba Eib.
"Beste iru egun plaian da kitto. Berriro lanera. Multia botatzen botsue, bapez pagau ta kitto" Elexp Berg.  Tr.
Documentado al Sur desde mediados del s. XVIII; tbn. lo hallamos en algún septentrional moderno como Larre.
 Arrezazu [...] sakrifizio au ta kito, Jauna. Cb Eg III 308. Jaramonik egin ez ta kito! Lab EEguna 89. Or konpon
esan da kitu. Eguzk GizAuz 18. Orain dagokion laguntza baño soroski ugariagoa jasotako iñor balitz, emanak
eman, eta kito. EAEg 2-6-1937, 1746. Il ta kito. Zait Sof 52. Aragizko gosea ase ta kitto. Etxde JJ 165. Miren
maite dut eta kitto. Txill Let 57. Botako dot nere burua ibaira ta kitto. SM Zirik 120 (25 ta kito, 9 ta kitxo).
Arrapatzen dedanari ortzak sartu eta kito! NEtx LBB 188. Zurezko mai soil bat eta kitto! Lab SuEm 201. Esan
diogu, ba, ta ezetz eta kito. JAzpiroz 144. Kasetaren igortzeko posta sariak xoilki paga eta kitto. Larre ArtzainE
183. Gureganatu duguna gure-gurea da eta kito. MEIG I 229. v. tbn. Urruz Urz 19 (Zer 130 ta kittu). Iraola 76.
Ag G 19. A Ardi 4 (BeinB 84 da kitu). Ox 133. Ldi IL 74. JAIraz Bizia 89. Munita 42. Lek SClar 109. Gand Eusk
1956, 218. Vill Jaink 79. MAtx Gazt 53. BBarand 157. Gerrika 62. Insausti 305. Kitto: LE Kop 125. JAzpiroz 171.
Kitu: Kk Ab I 18 (II 16 ta kittu). Enb 60. Bilbao IpuiB 165. Arti Tobera 276. Gerrika 131. Kittu: Echta Jos 69.
Altuna 56. Otx 140. Erkiag Arran 98. EZBB I 82 (V-m).
a
 (G-azp ap. Gketx Loiola). "Kito, auntza larrian ito, Dr. Mendizabal" Garate 2. Cont RIEV 1933, 99. "Ezetzean
planto egin du eta ez du ortik ertengo, kitto" Gketx Loiola (s.v. planto egin).
- KITOAN ATERA, GELDITU. "Kitoan [...] atheratzea, gelditzea, demeurer quitte" H.  Goazen orain
errepasatuaz nork bere faltak, emendatzeko eta deskitatzeko, kitoan gelditzeko. LE Urt 35 (en el ms. 13v sólo
emendátzeko ta deskitátzeko).
- KITO EGIN (G-azp; H; -tt- V-gip; kitu egin Añ). Ref.: Iz ArOñ y Etxba Eib (kitto eiñ); Gte Erd 252. a) Ajustar
cuentas, quedar en paz, pagar una deuda. "Pagar" Añ. "Kito-egitea, [...], faire quitte, [...], recouvrer la perte" H
(s.v. kitatzea). "Kitto eiñ, quedarse en paz, pagar la deuda" Iz ArOñ. "Ill-kanpai orrekin ordaindu dittu zittuan
zorrak, eta or, kitto eiñ dau danekin" Etxba Eib. "Alkarrekin kito egin debe (G-azp)" Gte Erd 252. v. kitatu. 
Aldana egiten jok dagoanak estu, / ta, zergaitik etxuat nik egingo kitu? AB AmaE 269. Ea egiten dezun / oriekin
kito. Noe 70. Kitto egiñik utzi zittun gizonen baitteko gaiztakeri guztiak. Inza Azalp 14.
 Urte ontako gaztak saldu ta / neguko larrien billa, / aurten kitorik ez degu egiten! Uzt Sas 65.
 (Con objeto directo).  Zor guztiak kito egiñ. Ag G 255.
b) Perdonar.  Kristek kito egin gaituen satisfakzionean gure konszienziák reposatzen [...] ezpalirade. Lç Ins G
5r. Pena denboral heez kito egiteko edo barkatzeko botheria. CatLan 153. Eta gure zorrez kito egin gitzazu, guk
gure zordunak kito egiten ditugun bezala. SalabBN Mt 6, 12 (Lç kita, Samper, Ker, Ip park(h)a, He, TB, Dv, Echn,
Ur (G), Leon, IBk, BiblE bark(h)a, Ol asketsi).
- KITO ETA KITO. "Kitu ta kitu, atso bat hil, bestea biztu (msOch)" A Apend.
baten mende.
- KITO-JOKO.  Hordi ginenean, botoiletara aurdikiten genuen burua bederatziko birla-jokuan edo kito-jokuan
bezala, herots gehiago egitea gatik. (Interpr?). Mde EG 1957 (1-2), 52.
- KITO-KITORIK. "Il se dit d'immeubles libres de dettes, d'hypothèque. Etxea bere berea du, kito kitorik, il a la
maison à lui propre, toute quitte" H.
- KITORA. "À quitte. Goazen kitara, kitora, jouons à quitte, quitte ou double" H.
- KITORIK (H). a) En paz, sin deudas. "Kitorik atheratzea, gelditzea, demeurer quitte" H.  Sekulako loriaren
egoitzara salborik eta kitorik itzurzea. Harb 262.
b) (G, B, BN-baig-lab; kiturik AN-erro, Ae). Ref.: A (kitorik); A Apend (kiturik); A Aezk 295. "De balde,
gratuitamente" A. "Gosean edo kittorik, pagando o debalde (BN-lab)" Txill 17-11-1963 (comunicación personal).
 Egarri denari emanen derakot kitorik biziaren iturriko huretarik. AR 25. Ez dazkote kitorik emaiten bere jan-
edanak. Arb Igand 132s. Bazkariñoa an egin ginun / ez [...] musutruk (dubarik, kitorik). "Gratis". Or Eus 234.
Jauntzi eta etzanak kitorik ukanen ditiat. JEtchep 81. Jana kitorik emaiten duzie. Larz Iru 50. Batekin hitzartu zen
Frantses, ez kitorik, erran gabe doa. Ardoy SFran 261. Sarrera 35 liberatan izanen da eta kitorik haurrentzat.
Herr 20-2-1997. Legarra han berean baitzuten, kitorik, Oihamileko ukondo hartako lurrean. Larre ArtzainE 14.
v. tbn. Etchebarne 105.
- KITO SARITU. Redimir.  Aranza zorrotz gogor latzakaz koroaturik burua, kitu saritu gura izan eban Jesusek
1
gure bekatua. Añ EL 222.
kito. v. ijito.
kitolis.  Cuitado, calzonazos. Cf. Ag Kr 86ss, usado como apodo.  Kitolis gaizo bat da, bere emaztearen
menekoa: urrundik ba espantu asko: "[...] etxe huntan nik dut manatzen"... bainan gero [...]. Lf ELit 318.
kitoratu (H). "En venir à être quitte, se racquitter. Il ne s'emploie guère qu'en terme de jeu" H. v. kitaratu.
kitorra (det., Lar). "Jubilación, relevación del oficio" Lar.  Ezdu nai izandu orain iritxi ez jarduera eta ez
kitorrarik (G, c. 1850). BOEg 2607s.
kitortu. "Jubilar" Lar. "Jubilado así, kitortua" Ib.
kitotu. v. kitatu.
kitsu. v. kisu.
kittara. v. KITARA (s.v. kita).
kittarat. v. KITARA (s.v. kita).
kitto. v. kito.
kitu. v. ijito; kito.
kituera. "Paga, pago, [...]; (V) kituerea" Añ.
kitugarri. v. kitagarri.
kitugintza.  Satisfacción.  Obra onezko kitugintza edo satispaziñua. Cristinau Dotriña (1889), 12 (ap. DRA).
kitukidun. "Satisfacción" Dgs-Lar 4.
kituordain, kituordein (Añ). "Satisfacción, kitu-ordea; (G) kitu-ordeña" Añ.
kituorde (Añ). 1. (Sust.). "Satisfacción, kitu-ordea; (G) kitu-ordeña" Añ. 2. (Adj.). "Satisfactorio" Añ. v.
kitusari.
kituordetu.  Pagar, satisfacer.  Irabaziko dozue zeru asko ta, kitu-ordetuko dozuez purgatorioko zorrak. Añ

baten mende.
LoraS 125.
kitupe. v. kitape.
kitusari. "Satisfactorio" Añ. v. kituorde.
kitutasun. 1. Pago, satisfacción.  Nire erru ta zorrak andiyak dira, baña zure semiak eurakgaitik emon eutzun
kitutasuna, askosaz da andiyagua. Garita-Onandia Veni mecum 110 (ap. DRA). 2. kittutasun. Creado por AG en
1893, de kitutu 'liberar de una deuda, eximir' y -tasun. Libertad, exención.  Privilegios-ixenak Bizkai'ko lagi ta
kittutasunak dira. Bizkaitarra 1893 n.º 1, 163 (ap. NeolAG). Zeuen kittutasun edo libertadien bixitxa gura ixateko
errazoia daukazubela. Ib. 164. Kittutasuna euki ebezan zeuen asabak [...] zeuek euki dagixubezantzat. Ib. 164.
kitutu. v. kitatu.
kitxo. v. kito.
kitxu. v. kito.
kitza. "(S; Chaho), grito con que se ahuyentan las cabras" A.
kitzalki. v. keitzalki.
kitzika (kh- H), kirtzika. 1. (Sust.). Punzada, pinchazo. "Action de remuer, d'exciter au moyen du bout d'un
bâton ou autre instrument" H.  [Haurrak kexatu ziren] sahetsetik jostetan igortzen giniozten kitzikez gaitziturik.
JE Bur 80.
 Pulla, crítica. "Harcèlement" T-L.  Franzesa zagolarik neguko bidetan, / Hasi rusianoak kirtzika tzarretan.
Hb in BOEl 121. Gure astekari huntan berean badukezu toki, eta segur naiz Gure Herria ez zaitzula hetsiko,
zonbait kitzika gora-behera. Lf Herr 19-4-1956 (ap. DRA). Igor zuen xarpen edo kitzikak P. Lafitte aphezari. Herr
21-11-1957, 4. M. Souberbielle zenak, serios-seriosa, alegia deus-ez, kitzika pollit bat bota. Lf ELit 281. Hasi
zitzaion dena galde eta kitzika. "Harceler". Ardoy SFran 169. Metrika aldeko kitzikak ez zaizkio, [...], gogorregi
hartu behar Oihenarteri. MEIG IV 119.
 Provocación, tentación.  Ni ere ez naiz sortu aingeru umila, / nitan da gizonaren kitzika kiskila. Xa Odol 251.
2. (Adv.). "(L-ain), excitando, azuzando" A. v. infra KITZIKAN.
- KITZIKA EGIN (kh- H). "Au fig. [...]. Ez niri khitzikarik egin, ne m'excitez pas, ne m'importunez, ne me
provoquez pas" H.
- KITZIKAN (BN-arb ap. Gte Erd). Provocando, hostigando, incitando. "Alkarri arpa jotzen ari dira (G-azp),
[...], beti kitzikan ari dira (BN-arb), elgarren kitzikan ari dira (BN-arb)" Gte Erd 271.  Beti kitzikan ariko zaizko,
burutik joan arazi arte. HU Aurp 89. Bertze erostun bat kitzikan. JE Bur 170. Hau eta hura dena elhe eder, kitzikan.
Othoizlari 1959 (nº 19), 216. 24 oren [...] edo gehiago pasatuko ditugu kitzikan. Larz Senper 62. Kalte egin
beharrez jarduna banintz kitzikan. Xa Odol 270.
kitzikagailu.  Que excita o sirve para excitar.  Badirela gizon ala emazte, berek bakartasunean asetzen
dutenak. [...] tresna, esku-joko, ez da kitzikagailurik gozatzeko on etzeienik. JE Bur 110.
kitzikaka.  Azuzando, hostigando, provocando.  Anaien herra tzar hori ez diaukek jabaldurik: / farfuilaka /
kitzikaka / ufafaka. Othoizlari 1958, 168.
kitzikari (L, BN ap. A; Dv).  Provocador, tentador, instigador. "Celui qui aime à agacer, à exciter" Dv. v.
kitzikatzaile.  Agertu zen Errepublikaren alde, bethi badaukalarik halere erregetiar saldoño bat, suharra,
minbera, kitzikaria, zaila. Eskual 28-2-1913, 1. Hiru gauzaño azpimarratu dituzte ausartak eta kitzikariak diren
berriketariek. Herr 25-4-1996. Delako kitzikari (eragile, zirikatzaile) horren sustraiak jakin nahian. MEIG VI
172.
kitzikatu (BN-arb-baig; VocBN, Dv, A; kh- Dv, H), kirtzikatu (L), kirdikatu. Ref.: A (kirtzikatu); Satr VocP; Gte
Erd 25. 1. Azuzar, provocar, tentar, incitar, excitar. "Provoquer à des actes d'hostilité par de mauvais actions"
VocBN. "Agacer, exciter, soit matériellement, comme avec un bâton, soit au fig. par paroles ou autrement" Dv.
"Au fig., exciter, provoquer, tracasser, harceler. Khitzika zazu eta ez geldi aithor dezazun artean nahi duzuna,

baten mende.
excitez-le, importunez-le, [...]. Zakhurra khitzikatzen duenak, asikia nahi, qui provoque le chien, recherche (veut)
la morsure" H. "Maiz zirikatzen zuen lagunak (AN-gip), usu kitzikatzen du (BN-arb)" Gte Erd 25. v. zirikatu. 
Tr. Documentado en textos septentrionales no suletinos a partir de finales del siglo XVIII. En DFrec hay 3 ejs.,
meridionales, de kitzikatu.
 Berzeren faltak erreparatu nahi dituztenaz geroz, ez dira bada handik handizki berak kitzikatuak izanen falten
ebitatzera? JesBihD 19s. Hartu zuten seska bat, [usoa] emeki kirtzikatuz hegaldarazteko. Hb Egia 17 (v. tbn. BOEl
157 kirtzikatu). Hek berak ziren lehenbizikuak haren gogo lehiatua kontrabandarat kitzikatzeko. Atheka 7. Bettiri
ez kitzika / astaparrak bezote denek milika. "Bettiri-Sants" (1874) (ap. DRA). Dudarik gabe elkharren kitzikatzen
hari ziren. Elzb PAd 66. [Errientak] berotu, buhatu, kitzikatu gibeletik, makurrago joan diten. HU Aurp 138. Jakin,
atxikiak direla Bretonak fedeari eta kitzikatu nahi. HU Zez 123. Heretiko horiek behar gaituzte nonbeitik bethi
khirdikatu! Prop 1901, 131. Elgar kitzikatuz nehoren beharriak laidostatu gabe. JE Bur 147. Gizon prestua [...],
frango kilika zen [...] eta kitzikatu gabe, bere ulitxekin utzi. Barb Sup 146. Muthiko gaztea kitzikatzen zuten noiz
joan behar zuen bere maitearen ikusterat. JEtchep 106. Bat bertziaren kitzikatzeko / oraintxe da tenoria. Xa EzinB
88. Artikulu batez kitzikatu gogo dut, bere onetik atera-razten badut. Lf ELit 265.
2. (BN-arb; VocBN, A; kh- L, BN, S; H). Ref.: Lh; Gte Erd 32. Remover, menear, hurgar. "Remuer le feu, un
groupe d'abeilles, de frêlons, de fourmis, provoquer de l'action, du mouvement" VocBN. "Listorrak bere xilhoan
khitzikatzea, tracasser les frêlons en leur trou à l'aide d'un bâton et les mettre en colère" H. "Ez pitzikatu
azazkalarekin (AN-5vill), [...] ez kitzika! (BN-arb)" Gte Erd 32.  Hobe baitira zauri batzu ez kitzikatu. Larz
Senper 124. Ez naiz zauri kitzikatzerat jina, bainan tratatzerat. Ib. 126.
3. (L-ain, BN-ciz-baig, S; VocBN; kh- L, BN, S). Ref.: A (kitzikatu); Lh (khitzikatu, kitzikatü). "Chatouiller"
VocBN. "Hacer cosquillas" A. v. kilikatu (2).
4. Atacar.  Eztulak kitzikatzen ditu noiztenka. JE Med 12.
5. Producir dentera.  Aitaren sagar-pinpirin berde jateak semiari hortz-haginak kitzikatzen badiozka. GH
1933, 386.
kitzikatzaile (Dv  A; kh- H), kitzikaza(i)le, kizikatzaile.  Provocador, tentador, incitador. "Celui qui agace,
qui excite" Dv. "1. au propre, qui remue les objets à l'aide d'une bâton ou chose semblable. Su khitzikatzaile handi,
grand tisonneur. 2. au fig., qui excite, provoque, tracasse. [...]. Eztu khitzikatzaile beharrik, bera aski iauzkorra
da, il n'a pas besoin que quelqu'un le pousse [...]" H. v. kitzikari.  Biltzarre hetan, nausiak lekhuko eta
khitzikatzaile, elgar berotzen zuten. Laph 110. Kitzikatzaileak izitzen badire, langileak errexki geldiren egonen
zaizkigu. Eskual 10-9-1909, 2. Nahirik ere ez baitzezaken kitzikazale ausartari hobeki iharduk. JE Bur 134.
Gaitzikorrek ez dezaten uste heien makur zuzentzaile edo kizikatzailea nizala bakarrik. Zub 93. Herriz kanpo ere,
ba omen dituzte kitzikatzaleak. Herr 5-3-1959, 3. Galdatu zion, bethi kitzikazaile, hea nun eta nola ezagutua zuen
[neska]. JEtchep 90.
kitziketa, kirtziketa.  (Con suf. ines.). Excitando, provocando.  Franzia alde oro zela odoletan / Ebroan
Bisigotha hari kirziketan. Hb Esk 49.
kitzi-kitzi (kh- H (L)).  "Cet adverbe exprime au propre, l'action de remuer les objets, en général à l'aide du bout
d'un bâton ou autre chose semblable. Suari khitzi-khitzi haritzea, être à remuer le feu, charbons et tisons [...]. Zer
hari zare khutxa hortan khitzi-khitzi guzien iraultzen?, que faites-vous en ce coffre remuant et bouleversant toutes
choses? [...]. Urrikituko zautzu hola hari bazaiote khitzi-khitzi erle eta listor ohantzei, si vous agacez et tracassez
[...]" H.
 "Au fig., il se dit de l'action d'exciter, par discours ou suggestions répétés, à faire quelque chose, tracasser,
importuner. Aitari hari zaio bethi khitzi-khitzi diru emanarazi nahiz, il est sans cesse et de cent façons à harceler
son père [...]" H.  Bihotzetan konzientzia kitzi-kitzi, zur-minean harra bezala. Lf Murtuts 13. Komunixtek
bazterrak kitzi-kitzi kordokatzen dituzte. Herr 4-9-1958, 1.
kitzirri.  (Onomat. del canto de la cigarra).  Bero gogorrak ari, / ostopean gostura, / ttirrita txirrikari / tzirri,
tzirri, kitzirri, / Mari-orratzari. Ox 90.
kixera. v. kijera.
kixi. v. kizi.
1 kixka (B). "Kixka deritzaien yolasean izkilinbak alkarren gaineratzen dira. Xiloka iten denean, eztira izkilinbak
alkarren gaineratzen, xilo batera botatu (egotzi) bai: en el juego que se llama kixka los alfileres se ponen uno sobre
otro [...]" A EY IV 292.

baten mende.
2 kixka. "Kixka, gota. Euri-kixkak, ttorttak (Lacombe)" DRA.
3 kixka.  Rama seca. "Edozein aritzek, bere kixka igarrak, edozein gizonek, bere uts itzalak (AN-5vill), no hay
árbol sin rama seca, ni hombre sin defecto" Inza Eusk 1928, 277.
4 kixka. v. 1-2 kiska.
kixkail. v. kiskil.
kixkaildu. v. kiskali.
kixkal. v. kiskal.
kixkaldu. v. kiskali.
kixkali. v. kiskali.
kixkaño.  (Precedido de lo). Siestecita, sueñecito.  Lo kixkaño bat egin orduko, kirrin-karran hasten da
sabaiko leihoa. JEtchep 48.
kixkar. v. kizkur.
kixkarratu. v. kizkurtu.
kixkatu. v. kiskatu.
kixkeili. v. kiskali.
kixkel. v. kiskal.
kixketa. v. 1 kisketa.
kixki. v. 2 kizki.
kixkil (V-gip ap. Iz ArOñ), kuxkul (V-gip ap. Iz ArOñ).  "Kuxkula, kixkilla, el bulto del hilo retorcido" Iz ArOñ.
"Kixkillak urten xao, se le ha formado nudo (al hilo) al retorcerlo demasiado" Ib. (s.v. kixkildu).
- KIXKIL-BIHUR, KIXKIR-B. "Kiskurbiur (V-gip), dobleces o enredijos de las cuerdas" A. "Kiskur-biurra,
kixkir-biurra, kixkil-biurra, txilbiurra artu dau, ariari geiegi biurtutakoan egiten zaion korapilloa. Ta txilbiurtu ta
txilbiurra kendu" Iz LinOñ 181.
- KIXKIL-KIXKIL EGON. "Kíxkill-kixkill eon, sin ganas ni valor para nada" Iz ArOñ.
kixkil. v. kiskil.
1 kixkildu. "Kixkilddu ein dda [...], se le ha formado nudo (al hilo) al retorcerlo demasiado" Iz ArOñ.
2 kixkildu. v. 1 kiskildu.
3 kixkildu. v. kuxkuldu.
kixkildu. v. kiskali.
kixkillakor. "Persona que fácilmente siente cosquillas" JMB At.
kixkillatu. "Hacerle a uno cosquillas" JMB At.

baten mende.
kixki-mauski. "Kíxki-máuski, séiñetan dáuski? dicen los niños cuando juegan a acertar en qué mano se guarda el
objeto" Iz ArOñ.
kixkir. v. KIXKIL-BIHUR (s.v. 1 kxikil).
kixkiti-kaxkata.  (Onomat. de la risa).  Zer egin heien (marmutxa, bare edo saguren) kontra? Samurtzeak ez
du balio; kixkiti-kaxkata zutaz trufatuko zaitzu, hortzak higituz argirat, edo ildoaren azpian kukubilkatuz. Eskual
4-6-1909 (ap. DRA).
kixkixo.  Arrendajo. v. iskinaso.  Iskiñosoa edo kixkixua. EgutAr 19-2-1963 (ap. DRA).
kixkol. "Kixkol-biur, kixkil biur" Iz ArOñ (sin trad.; cf. Iz LinOñ: "Kiskur-biurra, kixkir-biurra, kixkil-biurra,
txilbiurra artu dau, ariari geiegi biurtutakoan egiten zaion korapilloa. Ta txilbiurtu ta txilbiurra kendu").
kixkola. v. kiskola.
kixkolde, kixkolte. v. kiskolde.
1 kixkor, kixkora (V-gip ap. Iz ArOñ), kizkori (V-gip ap. A).  "Kizkori, nieve menuda" A. "Kixkora, kíxkoria,
(el) granizo muy menudo" Iz ArOñ. v. zizkor.  Ni Erramuren beldur, kixkorrez (kazkarabarrez) egin dezan elhur
(BN-baig). Inza NaEsZarr 2421.
2 kixkor. v. 1-2 kizkor.
kixkor, kixkur. v. kizkur.
kixmi (G-goi ap. JMB At). "Supuesto nombre con que designaban a Cristo los gentiles" JMB At.  Jentillek
Jesukristori Kixmie deitze ementzioen, Kixmik berriz tximue esan nai emendo (G-goi). JMB Mund I 45.
Barandiaranek ipuin bat "Jentilen azkena" jaso baldin badu, bere kixmi eta gainerakoen istilu guztiekin [...]?
MEIG IV 62.
kixo. "Calabacín, calabacita, con frutos oblongos" Lcq 91.
kiza. v. kizi; gisa.
 kizbil. v. kiskil.
kizi (V-m-gip), kixi (V-gip), kiza (V-m). Ref.: A (kizi, kiza); Iz ArOñ (kixi), IzG (euri-); Elexp Berg (kixi). 1.
Mota, cosa muy pequeña, pizca. "Kiza, mota, cosa menuda. Ule-kiza bat, una mota de pelo. Euri-kiza, lluvia
menuda" A. "Atomo, cosa muy menuda" Ib. "Zer-edo-zer txiki, xe ta mea danean kiza ta kizi dala diogu. Adibidez,
ile-kiza, euri-kiza. [...] Kizbil itzak kiza-biribila adieraziko du" Zait RIEV 1933, 65. "Euri-kixixa, edur-kixixa
diardu, está lloviznando, nevando un poquito" Iz IzG. "Esne basuai koñak kixi bat botatzen zotsan" Elexp Berg.
v. gizi.  Arratserako euria izango dala, ta euria bere ez euri kizia edo zaramea edo ziriña edo landurra, [...]
zaparrada ederra baiño. A Ezale 1899, 88a.  "Kixirik be ez, ni pizca" Iz ArOñ.  Pilatosek berak be eskuak
garbitu, / itxaropen kizirik etxatzu gelditu. Abeletxe Olerti 1959, 232s.
2. Átomo (de una molécula). v. 1 kizkin (2).  Gorputz-txatalik kozkorrenai kiziak deritxe. GJaur Kimia 40.
Kizi guztiak bitariko txatalak daukiez: txatalok kizigun edo protonak eta kiziazal edo elektronak dira. Ib. 41.
Gogorrak eta ebaki-ezinak balira, or genituzke kizi edo atomoak. Zait Plat 57.
- KIXI ETA MIXI. "Dícese del comer nimiedades, del picar nerviosamente. Goiz guztia kixi ta mixi jardun dozu
ta oiñ goseik ez" Elexp Berg.
kiziazal.  Electrón.  Kizi guztiak bitariko txatalak daukiez: txatalok kizigun edo protonak eta kiziazal edo
elektronak dira. GJaur Kimia 41.
kizigun.  Protón.  Kizi guztiak bitariko txatalak daukiez: txatalok kizigun edo protonak eta kiziazal edo
elektronak dira. GJaur Kimia 41.
baten mende.
kizikatzaile. v. kitzikatzaile.
kizka. v. kezka; 1 kiska.
kizkal. v. kiskal.
kizkalu. v. 2 kaskailu.
kizkar. v. kizkur.
1 kizki (V-gip, G-goi-to; Lar, Añ, Hb ap. Lh, H (G), A Apend), kiski, gizki (G-goi; A Apend). Ref.: A; SMuj EEs
1921, 29; Iz ArOñ, LinOñ 178. 1. Garabato, garfio, gancho. "Garabato de recoger manzana caída" Lar. "Garfio,
kakoa, kizkia" Añ. "Sagar biltzeko kizkia, crochet pour la cueillette des pommes [...]" H. "Gizki, aparato compuesto
de un palo con un clavo en el extremo que usan para recolectar la manzana en los manzanales (1579), hoy se llama
kizki" A Apend. "Kizkixa, el gancho de madera con una hendidura en el extremo para introducir el hilo de la lana
para que no se suelte cuando se suspende la operación de hilar. Maratilla-kizkixa" Iz ArOñ. "Lenengo errestillu
nasaixan orrasketan zian ari-geixak. Ta errestillu-kizkixetan geaketan sana, karraskia (ari-gei zakarrena) ira
ebateako jipoiak eitteko izate zan" Iz LinOñ 178. Cf. IC II 22: "Se llamó entonces Quisquisa, que quiere decir en
castellano 'lanzadas' o 'golpes de puntas mortales'"; cf. tbn. Lar Cor 202s: "Cuando llega la cosecha de la manzana,
recogiéndola en covanillos con quizquias, que son unos palitos como de una vara, y tienen un gancho en la punta".
 Kizkiaz... otzarara. 'Con el garabato'. RG A 18. Eskuz ikutu ezkero min egiten duten gauzak xali-kiskiaz ikuzten
diran bezela: kiskiaz otzarera. EgutTo 9-3-1923 (ap. DRA). Polik sortutako kizki batekin [sagar] banaka batzuk
ostutzen zizkion. Anab Poli 48.
 Neke-oñaze maiean jarri ta altzairuzko kate kizki-kakodunaz (ganchos, garfios) zeatu zuten. Elizondo KristPE
241s.
 "Kíski, kískixa, pincho de argoma, espino, etc." Iz ArOñ. "Arantza-kiskixa, el pincho del espino" Ib.
2. (L, B, BN ap. A; VocB), zizki. "Carámbano, calamoco. Ormakizki, carámbano de hielo" A. "Canelón" VocB.
 Baziren iragaiteko urlaster, urzelhai eta horma zizki borthitzak. Prop 1899, 133.
3. Anilla.  Errezelak elkarri eltzeko ta orrela etxola bat egiteko, berrogei ta amar urrezko kizki egin bear
dituzu. 'Circulos aureos'. Ol Ex 26, 6. Kizkietatik zintzilika yarriko duzun errezel onen osteko tegian. Ib. 26, 33
(Dv erreztun, Ur eraztun, Ker estun, Bibl krasko, BiblE katigailu).
- KIZKIDUN. "Con pinchos" Iz ArOñ (s.v. iteixo).
- KIZKI-LUZE (B). "[Manzana] oblonga y de pedúnculo largo" A s.v. sagar.
- KIZKI-PISU. "Kizki-pixua, la romana" Iz ArOñ.
2 kizki (L, BN ap. A; T-L), zizki (H). 1. "Zizkia, chaume. Il se dit encore d'une fougeraie dont on vient d'enlever
la fougère" H. "Rastrojo" A. "Éteule" T-L. v. 1 kizkor.  Gari-landa ttipi batzu, berriki ebakiak. Kizkia bera
urre-kolore dago: kizkien arteko belhar gaixtoak [...]. JE Ber 17s (18 kizkietako urrea). Onuragarria izan oi da
maiz, kizki ariñak garretan kixkaltzea. "Levem stipulam". Ibiñ Virgil 71.
2. (G-goi ap. A), kixki (G-goi ap. A). "Alforfón, trigo sarraceno, morisco, que se da de comer a las palomas" A.
3. "Trangan kentzen zan liño-azalari batzuk kirriskixa" deitzen zioten. [...] Oraindio beste batzuk, kizkixak ere
bai" Iz LinOñ 177.
kizkil. v. kiskal; kiskil.
kizkili-kazkala (AN-gip ap. A Apend).  Indispuesto, precariamente, a duras penas. v. kikili-mokolo.
kizkilla, kizkilu. v. 1 kuskuilu.
1 kizkin (-iñ G-goi ap. A), kiskin (G-azp-goi-to ap. A). 1. "Granos de trigo que quedan sin separarse del
cascabillo después de trillados" A. "Kizkiñ (G-goi), residuo de trigo" Ib.
2. Célula. "Beraz, kizkiña, algotzez jositako gari-alea duzu. Baña nik izen au, oso egokia zait-eta, doiztarrak
"zelle" eta españarrak "célula" deritzatena adierazteko darabilket" Zait RIEV 1933, 60.  Jaio, azkortu ta
ugaritzeko gai dan bizidun atalik txikiena kizkiña (célula) deritza. Zait RIEV 1933, 61. Bizidun ainitz beti kizkiñ-
bakarrak izan oi dira. [...] Beste bizidun enparauak, lokarri bereziz alkartutako kizkiñ-mordoak dituzu. Ib. 61.
Kizkin bakoitzak estalki edo mintza deritzan azal me-mea du. Ibiñ EG 1951 (7-8), 7.
3. Atomo, partícula. v. kizi (2).  Irradatze bat [da] [...] gogomena, fisikaren beste irraden antzeko (edo kizkin
baten mende.
bidaltze bat), hukigaia eraltzen bide duten proton, neutron eta elektron kizkinak antzo. Mde Pr 322. Ukigai oro
"gogo-gaiez" bikoizturik legoke; gogo-gaia, ordea, ukigaiaren antzeko izaki, hura bezala kizkinez eraldua. Ib.
327.
- GIHAR-KIZKIN. v. gihar.
- GOGAMEN-KIZKIN. v. gogamen.
- KIZKIN-ASKOTSU. "Multicelular" Ibiñ EG 1952 (1-2), 37.
- KIZKIN-AZAL.  Kizkiñak iru atal ditu: kizkin-azala (membrana nuclear), kizkin-mamia (protoplasma celular)
ta kizkin-guna (núcleo celular). Zait RIEV 1933, 63.
- KIZKIN-BAKAR. "Monocelular" Ibiñ EG 1952 (1-2), 37.  Bizidun ainitz beti kizkiñ-bakarrak izan oi dira.
Zait RIEV 1933, 61. Landare kizkin-bakarrak ere, zatituz ugaltzen dira. Ibiñ EG 1951 (7-8), 8.
- KIZKIN-GUNE. Núcleo celular.  Kizkiñak iru atal ditu: kizkin-azala (membrana nuclear), kizkin-mamia
(protoplasma celular) ta kizkin-guna (núcleo celular). Zait RIEV 1933, 63. Mintz onen barnean, kizkin-mamia,
ixurkari antzeko gai bat, eta kizkin-mamiz inguraturik, kizkin-guna, aletxo nabariena. Ibiñ EG 1951 (7-8), 7.
- KIZKIN-KIDE. "Célula afín" Ibiñ EG 1952 (1-2), 37.  Izakiaren barnean kizkin-kideak mordoan daude,
iñarkun edo iardun baterako egoki diran atalak osotuz. Ibiñ EG 1951 (7-8), 8.
- KIZKIN-KOSKO.  Kizkiñaren azala bitariko duzu: kizkin-mintza (película protoplásmica) ta kizkin-koskoa
(cápsula de secreción). Zait RIEV 1933, 63.
- KIZKIN-MAMI.  Kizkiñak iru atal ditu: kizkin-azala (membrana nuclear), kizkin-mamia (protoplasma celular)
ta kizkin-guna (núcleo celular). Zait RIEV 1933, 63.
- KIZKIN-MINTZ. Película protoplásmica.  Kizkiñaren azala bitariko duzu: kizkin-mintza (película
protoplásmica) ta kizkin-koskoa (cápsula de secreción). Zait RIEV 1933, 63.
- KIZKIN-MORDO. Grupo de células.  Bizidun ainitz beti kizkiñ-bakarrak izan oi dira. [...] Beste bizidun
enparauak, lokarri bereziz alkartutako kizkiñ-mordoak dituzu. Zait RIEV 1933, 61.
- KIZKIN-PILO. Grupo de células.  Kizkin-pilloz eratutako landarak. Ibiñ EG 1951 (7-8), 8. Maizenik ikusi oi
dituzuten bizidunak elkarturiko kizkin-pilloz eratuta daude. Ib. 8.
2 kizkin. "(S), renfrogné, de mauvaise humeur. Hau gizun kizkina! quel homme renfrogné!" Lh. Cf. kiskil.
kizkindu, kizkintu (S ap. Lh). "Froncer les sourcils" Lh.
kizkindura. "(S), mauvaise humeur" Lh. v. 2 kizkin.
kizkira. v. kiskilla.
kizkiritu (Dv  A). 1. "Clameur perçante, causée par la peur" Dv. "Clamor o grito causado por el miedo" A.
2. "(L-ain) bullicio, carcajada" A.
kizkirri. 1. "1.º (L-sar), tumor, hinchazón dura que se levanta en la piel; [...] 3.º (R-uzt), cierta enfermedad
a
maligna incurable, parecida al cáncer" A. 2. "(V-m), guijo <gr->" A. 3. "Kizkirri, fibra" Gárate 2. Cont RIEV
1933, 99.
- HARRI-KISKIRRI. v. harri.
kizkitu (AN-larr, S). Ref.: A; Asp Leiz. 1. "Kizkitu hotzak (S; Chaho), pasarle a uno el frío" A. "Kizkitu,
encogido, acurrucado. Otzak kizkitua zegon" Asp Leiz. 2. "Kiskitu (V-ger-m-gip), producirse dentera" A.
kizkitzaile (-tzale S ap. Lh).  Provocador, excitador, incitador. Lhande remite a kitzikatzale. v. kitzikatzaile.
1 kizkola (L-sar ap. A; H), kiskola (H).  "Carcajada de mujer o de niño" A. Harriet, que lo interpreta como
sentido fig. de 'loquet' (v. 2 kizkola), cita los ejs. de Hiribarren. Cf. zizkolatsu.  Agertzean launazka zortzi
pilotari, / gazteria emaiten irrintzirinari. / [...] Laster kizkola denak dohaz ixilduaz, / orroitzean yendea botaren
oihuaz. Hb Esk 213 (Harriet traduce "les langues, les conversations"). Atheratzen zer nahi, mihi xardinzalek, /
gora-behera hainitz dutela kizkolek. Ib. 229 (Harriet traduce "les langues des vendeuses de sardines").
2 kizkola (H (L)), kiskola (H). "Loquet" H.
3 kizkola (L ap. Lh), zizkola (L ap. Lh, que cita a H, pero no lo encontramos). 1. (Sust.). Espiral, voluta; rizo,
mecha (de pelo). "Volute. Khe kizkola, volute de fumée. Ilhe kizkola, accroche-cœur, mèche de cheveux" Lh.
"Zizkola, vrillon" Lh.
baten mende.
2. "Au plur., zizkolak, cheveux frisés" Lh.

3. (Adj.). "Zizkola, frisé, crépu" Lh. "Ondulé, izur, kizkola" T-L. v. izur, kizkur.
kizkolatu (L ap. Lh; T-L), zizkolatu (L ap. Lh). "Friser les cheveux" Lh. "Onduler" T-L.
1 kizkor (H), kixkor (H), kizkur (H), kixkur (H), xixkor (H), zizkor (L ap. Lh; H). "Chaume, éteule. Pospolinek
lakhet dute ogi zizkorretan, les cailles se plaisent dans les chaumes. Iratze kizkorrak, parties de tiges de fougères,
restant après la fougère coupée" H. v. 2 kizki.
2 kizkor (L, B, BN-baig ap. A), kiskor, zizkor (Lh).  "Guijo <gr->" A. "Zizkor (BN), grain. Syn. bihi" Lh. v.
koskor, kizkirri (2).  Kiskorrari atheratu su mokorra. SoEg Herr 22-12-1960, 3 (DRA traduce "piedrecilla del
chisquero").  kixkor.  O.C.D.E., erran nahi baitu erdaraz: Organisation de Coopération et de Développement
économique. [...] hautatzen ditugu oraikotik izen gisa, izenen lehen kixkorrekin orhatu izen bitxi berriak. SoEg
Herr 30-11-1961, 1 (DRA traduce "letra suelta").
- HARRI-KIZKOR (Dv), HARRI-KISKOR (L, BN ap. A). "Guijo, piedrecillas" A.  Harri-kizkor edo harrixkola
pikor batzuen eskutik eskura ixurtzen. Prop 1909, 41. Eror lekuan, harri kizkor madarikatu bat, [pilota] makurtzen
duena eta huts eginarazten. JE Bur 30. [Antonio Gomez] gogoan zuen, harri kizkor bat oinetakoetan bezala.
Ardoy SFran 289.
kizkor. v. kizkur.
kizkori. v. 1 kixkor.
kizkorratu. v. kizkurtu.
kizkortu. v. kizkurtu.
kizkur (G-bet, B, BN; Lar, Dv, H, VocB), kiskur (V-gip; Lar, Añ, H), kixkur (V-gip, G-azp, AN-araq, B), kizkor
(V, G), kizkar (V-arr-och), kixkor (L, BN, S), xixkor (Dv), zizkor (H), kuzkur (AN-5vill), ixkur. Ref.: A (kizkur,
kiskur, kizkor, kizkar); Lh (kixkor); Satr VocP (kixkur); Iz ArOñ (grisaua); Etxba Eib (kiskur); Izeta BHizt (kizkur,
kixkur); Elexp Berg (kixkur); Gte Erd 164.
I (Adj.). 1. Rizado, ondulado; arrugado. "Rufo, crespo", "(a la vejez) aladares de pez, agureak kiskur, zentzua
labur" Lar. "Crespo" Añ. "Ile, larru, paper... kizkurrak, cheveux, peau, papier crispée. Aza kizkurrak, choux frisés"
H. "Kizkor, ensortijado, rizado, crespo" A. "Encogido, arrugado" Ib. "Kizkar, contraído, encogido" Ib. "Kix[k]or,
recroquevillé, contracté" Lh. "Grisaua, el pelo rizado, kixkurra" Iz ArOñ. "Ile kizkurre eta beltz beltxa. Kixkur eta
polite" Izeta BHizt. "Ille kixkurra zeukan Julienek txikittan" Elexp Berg. v. izur.  Tr. Documentado en
Larramendi y posteriormente en autores meridionales desde mediados del s. XIX.  Nik beeratuko nioke bere
andiustea ta bere galdor kiskur, luzea. Lar DT CCIV. [Azaburua] Erriberaetakoa baino biguñagoa, guriagoa,
kizkurragoa, piñagoa. Izt C 157. Bere ille lodi kizkurrean. Arr GB 106. Betille kizkurren azpiyan. EE 1884a, 547.
Itxasoa guztiz egoan arro, bere zabaltasun danean kiskur, bizi ta apartsu. Ag Kr 153. Askozaz [uletxu zuri-baltz]
geiago ta zuri kiskur kirikolauak garondoan. Ib. 87. Baga kiskur urdiñak. Iraola "Arrantzalia" (ap. DRA). Arte,
aritz, gaztañak, [...] elur zerrenda samur kiskurrez arro arro apainduak. Ag G 201. Zer polita dagoan bere ille
kixkurrakin! Ill Testim 18. Adats kizkurrak bildu. Or Mi 98. Ugin kizkur, argi. Ib. 128. Su-garren gorabear
kizkurrari begiak yosita. Ldi IL 19. Illiak kuzkur jarri / itxura arrokuak. Yanzi 161. Galtzak zintzillik, begi
kiskurrak, / sudurra gorri gorria, / balantzaka ta total izketan. J. Zubimendi "Moskortia" (ap. DRA, que traduce
'arrugado'; cf. kizkurtu (6)). Ille beltz kiskurra. Etxde AlosT 22 (JJ 67 kixkur). Osto aundia, kizkurragoa, koska
geiagokoa. Munita 40. Uraren billa erro kixkurrak / alperrik mindu ebazan. Gand Elorri 143. Iturritik ur eta ur /
potingoa kizkur. 'Ondas fugaces del pozo'. Ib. 67. Olatu arro eta kizkurren artean. MAtx Gazt 96. Goiz-sentiak
eman dio / zure ille ixkurrari, / bere urre-argi. NEtx LBB 343. Arabezki kixkur. "Arabescos rizados". MEIG IX
123 (en colab. con NEtx). v. tbn. Altuna 94. Kizkor: Laux BBa 74. Kixkur: Zait Sof 23.
 "Trumoi konkoiloak daude (trumoi laino borobilak) (AN-gip), trumoia jo du, laino kizkurrak bait daude (AN-
gip)" Gte Erd 108.
 (Ref. al trino de los pájaros).  [Enara] jardun txoro pozgarrietan dago; [...] alai ta bizi, zuri ta kiskur, gli-gli,
glu-glu. EEs 1917, 173. Urretxindorren xinta kixkur ta oroimenak. "Los ensortijados arpegios". Loram EuskOl
1932, 14. [Txorien] kantu zuzen-zuzena / azken kizkurragaz, / kantu arro ernea / amai leunenagaz...
'Monorrítmicos gorgeos, con finales melodiosos'. Gand Elorri 66.
 (Con reduplicación intensiva). "Ille kizkur kizkurra dauka (G-azp)" Gte Erd 164.  Agiñak zuri zuri eta kiskur
kiskur ulea. Ag Kr 82.

baten mende.
2. (H), kizkor (V-gip; Dv, H), kiskor, kixkor (V-ger-gip, G-azp; H), kixkur (H), kixkar, kuskur (H), kuxkur
(H), zizkor (H), xixkor (BN, Sal; VocBN, Dv, H). Ref.: A (kizkor, kixkor, xixkor); Gte Erd 289. "Séché à l'excès
par la chaleur du feu" VocBN. "Ratatiné, sec et dur" Dv. "Tout ce qui a subi un excès de chaleur, en est desséché,
durci, etc. Ogi kizkorra, pain sec, croûton de pain" H. "Xixkorra, grillé ou séché" Ib. "Kixkor, achicharrado" A.
"Xixkor, seco al calor del fuego" Ib. "Ogi kizkorra (V-gip)" Gte Erd 289 (junto a ogi zi(g)ortua, txigortua, etc., de
otras zonas). Cf. kizkurtu.  Bala errenka joan zan nere sabelaren gaiñetik, garo igar kizkurrak nere soin
gaiñean utziz. AZink 66.
 [Amak] umea magalean artuta musuka erabilli oi zuan aurrari musu gorriya bere malko kixkarrekin bustitzen
ziolarik. Elizdo EEs 1913, 103 (DRA traduce "ardoroso").
3. "Kixkor (BN-baig), artificioso, hecho con arte" A.
II (Sust). 1. (Lar, H), kiskur (G-azp-goi-to; Lar, Añ, H), kixkor (V-gip, G-azp), zizkor (H). Ref.: A (kiskur,
kixkor); Iz ArOñ (kixkor). Onda; rizo. "Rizo del pelo" Lar, Añ. "Enrizado, nombre" Lar. "Crispure, crépure, frisure.
Ileetan egiten diren kizkurrak berotuz burdin beroz, les frisures que l'on fait aux cheveux [...] Larru meheek, ardi,
bildots larruek hartzen dituzten kizkurrak, paperak hartzen dituenak, berotzearekin" H. "Kiskur, pelo crespo y
rizado" A. "Kixkórrak, los rizos" Iz ArOñ. v. izur (2).  Ille gorri ugaria, kiskur ederrak. Otag EE 1882c, 447.
Itxas-gañeko olatuen kizkurrari begiratzen diotenean! MAtx Gazt 39.
 "Kixkor, enredijo" Lar. v. KIZKUR-BIHUR.  "Kizkor (V, G), guedeja de pelo" A.  Aidera igaro nai ta, /
ezin bestean, ur. // Et'ezin bestean, ur / --ez kizkur, ez zuzmur--. 'Un agua quieta y muda'. Gand Elorri 188. 
Abesti emearen kizkur txikarretan labaindu jataz arima izpiak, dardarti. 'Delicadas y menudas ondas'. Gand Elorri
71.
2. (Lar, H), kiskur (G-bet-nav, AN-5vill ap. A; H), kizkor (Vc, AN-gip [ G-ond] ap. A), zizkor (H).
"Acepilladuras" Lar. "Fruslera, raspaduras de azófar, menastoriaren kizkurrak" Ib. "Alisaduras, kizkurrak,
leuneskak" Ib. "Piñonata, conserva, almendra orriz, almendra kizkurrez egindako gordakaia" Ib. "Copeaux minces
[...] de rubans frisés, qu'enlève le rabot. Kizkurrak egiten duten gar lasterra, flamme vite allumé et vite disparue
qui font les minces raboux, copeaux frisés" H. "Viruta" A.
3. "Xixkor (S), chicharrón" A.
4. (AN-gip). Colon.
- BELAR KIZKUR. v. belar.
- ILE-KIZKUR (i.-kixkur V-gip ap. Elexp Berg; ule-k. V-gip ap. Etxba Eib). a) De pelo rizado, crespo. "Noizian
beiñ, famelixa zurixen artian be, agertzen dira ule-kizkurrak" Etxba Eib.  Ondorean agertu ziran illekizkur
beltxeran batzuek, esan zutenez Caribe aldekoak. JAIraz Bizia 26. Ikuste al dezu neskatxa ille kixkur ori? NEtx
LBB 136.
b) ILE-KIZKUR. Rizo.  Eskutitz bat edo ile-kizkur bat edo bestelako oroigarri samur bat. Mde Pr 176.
- KIZKUR-BIHUR. "Kiskur-biurra [...], ariari geiegi biurtutakoan egiten zaion korapilloa" Iz LinOñ 181.
- KIZKUR-KIZKUR EGIN. v. kizkurtu.
- KIZKUR-KIZKUR EGON. "Kíxkar-kíxkar eon (?), estar reseco como para hacerse polvo" Iz ArOñ.
- KIZKURRIK. (Estar, etc.) totalmente seco.  Negu danetan leiaz dakustaz / errerik solo ta larrak, / uda danetan
kiskorrik oso / bedar, ota ta arbolak. AB AmaE 30.
kizkur. v. 1 kizkor.
kizkurdura (H), kiskurdura (H), kizkurtura (Lar), ziskurdura (SP, sin trad.).  Rizo, enrizado. "Crispatura" Lar.
"Crispure, crépure, frisure" H.  Biloen kizkurdura, urrhezko aphaindurak edo arropa kostu handitakoak. TB 1
Petr 3, 3 (Lç bilo izurdura, He illeen izurdura, Dv ile kuskuilatu, Ur ille kiskur, Ker ule kopeta, IBk ile-orrazketa).
Goitiko ileek eta beheitikoek elkar jotzearekin kizkurdura bat egiten [dute]. Dv Lab 246.
kizkurkai (Lar), kiskurgai.  "Encrespador, con que se encrespa" Lar.  Orraziak, orkillak, ille-kiskurgaiak [...].
Etxde Egan 1961 (1-3), 96.
kizkurrera. "Crispatura" Lar.
kizkurtasun, kizkortasun (H). 1. "État de ce qui a subi un excès de chaleur, en été desséché, durci, calleux. Il
se dit usuellement des végétaux" H. 2. VocB trae "Kirkuntasun, rizo", probablemente errata por kiskur- o
kizkurtasun.
kizkurte (Lar), kiskurte (Lar). "Encrespamiento, encrespadura, encrespo, kizkurtea" Lar. "Enrizado, nombre,
kizkurra, kizkurtea" Ib. "Convulsión de nervios, gozañen kiskurtea" Ib.
kizkurtu (H), kizkortu (V-gip, L-ain, BN-baig; Dv), kixkarratu (BN-ciz), kiskartu, kixkartu (V-gip), kiskurtu
baten mende.
(Añ (V)), kiskortu (Añ (V)), kixkortu (V-ger-arr-oroz-m-gip, G-azp), kizkorratu (BN-baig), kuxkurtu (V-gip),
ziskurtu (SP), xizkortu, xixkartu (Dv, que cita a SP, pero no lo encontramos), xixkarratu (BN; VocBN, H (BN)),
xixkortu (VocBN, H (BN)), txiskartu (S; Foix ap. Lh), txuskartu (S; Chaho ap. A, VocS 133). Ref.: A (kixkarratu,
kixkortu, kizkortu, kizkorratu, xixkarratu, txüskartü); Lh (txiskartü); Iz ArOñ (kixkartu, egárrixak); UrrAnz
(kixkartu); Gte Erd 289.
1. Abrasar(se), chamuscar(se), achicharrar(se); resecar(se), endurecer(se), retorcer(se), arrugar(se) por efecto del
calor. "Se resserrer. Hegoak ziskurtzen du bragamioa, [il] rétrécit" SP. "Achicharrar, tostar demasiado, [...] (V)
kiskortu" Añ. "Chamuscar", "tostar, kiskurtu" Ib. "Xixkortu, sécher à l'excès par la chaleur du feu ou celle du soleil,
séché" VocBN. "Xixkarratu, action du feu qui brûle les poils couvrant un corps; egun urdia hil eta xixkarratu dugu"
Ib. "Kiskartu, requemarse, como kiskali o kiskaldu. Errerik eta kiskarturik" msOñ 218v. "Kizkortu, indurescere,
se durcir, se retirer, se ratatiner" Dv. "Kizkurtzea, devenir par trop sec, dur, par le effet de la chaleur. Belharkiak
ezta berdin idortzea eta kizkurtzea, il n'est pas égal [...] qu'ils soient convenablement séchés, ou qu'ils le soient à
l'excès [...]" H. "Belharra iguzkiak kizkortu duenean, idorra da, [...]. Larrua suak kizkortzen du, le feu fait crisper,
recoquiller le cuir" Ib. "Xixkarratu [...], passer rapidement à la flamme, flamber, étouffer volailles, cochons [...]"
Ib. "Abarkak oñetan bustitan erabillitakuan, su onduan liortuten iminten badira, egiten dira tximurtu, eta dxazteko
gauza eztiriala dxarri, eta orri esaten dxako txikortu ta kixkortu (bidxok dira bat)" Ezale 1897, 86a. "Kizkorratu,
tostar, asar demasiado" A. "Xixkarratu, quemar al cerdo muerto las cerdas. Egun urdea hil eta xixkarratu dugu,
hoy hemos matado y chamuscado al cerdo" Ib. "Egárrixak eon kixkórtuta, reseco de sed" Iz ArOñ (s.v. egárrixak).
"Kixkártu, requemar (el tocino). Resecar el helecho con el sol" Iz UrrAnz. "Ogia kizkortu (V-gip)" Gte Erd 289.
Cf. VocNav s.v. chiscarriar, chiscorrar, chiscorrearse y chiscorriar. v. txigortu, kiskali.  Erori izan zen lurrerat
babazuza eta sua [...], eta arbolen heren partea errea izan zen eta belhar ferde guzia xizkortua. He Apoc 8, 7 (Ur
(V) kiskaldu, Ur (G), BiblE kiskali, Dv xigortu, TB, Ol erre, IBk txigortu). Suzko kaldara goritubetan bizi bizirik
eta pillosik erretan eta kiskarketan. msOñ 159r. [Xerria] mahainetik lurrerat ezartzen dute eta kixkarratzen. Herr
5-2-1959, 3.  "Zizkortu (L), sécher sur pied" Lh.
2. ziskurtu (SP), zizkurtu. "Hérisser" SP.  Paboa, [...] bere gorputzaren miratzeko bere pluma ederrak altxatuz
zizkurtzen da guzia. SP Phil 201 (He 203 pluma ederrak altxaturik, eta hetaz arroda bat egiñik).
 "Hotzarekin larrua kizkurtzen da, la peau se crispe avec le froid" H.
3. (G, AN, BN; Lar, Izt, H, VocB), kixkurtu (V-gip; H), kiskurtu (G-to; Lar, H), kixkortu (V-och-gip, AN-araq-
ulz), kiskortu, kizkorratu (BN), zizkurtu (H), xixkurtu (H), kuskurtu (H), kuxkurtu (V-gip; H), kozkortu. Ref.:
A (kizkurtu, kiskurtu, kixkortu); Lh (kizkorratu); Iz Ulz y ArOñ (kixkórtu); Elexp Berg (kixkurtu). Rizar(se),
ondular(se). "Crespar", "encrespar", "ensortijar el cabello", "bigote al ojo, bigote begiraño kiskurtuak" Lar.
"Batzuen ilea bere baitarik kizkurtzen da" H. "Kixkortu, encresparse, ensortijarse el pelo" A. "Kixkórtu, kixkurtu,
kuxkurtu (ulia ta), rizar" Iz ArOñ. "Pelukerixara noia ia illia kixkurtzen dosten" Elexp Berg. v. izurtu.  Illea
kiskurturik, edo enrizaturik (1 Tim 2, 9). AA III 553 (Ur ille kiskurtuakin; Lç, TB bilo izurtu, He ile frisatu). Ulia
kiskurtu, eta urrezko sereniz apaindutia. Astar I 269. Badaki kizkurturik / edertzen illea. Izt Po 138. Ule ugari
eder, [...] egokitasun andiagaz kiskurtua. Ag AL 11. [Indianoa] zudur azpiko bizarrak kiskurtuaz, guztiz astiro eta
benatsu. Ag Kr 97. Iguzkiaren hunkiak dirdira batekin han-hemenka kizkurtzen diolarik gaina [ibaiari]. JE Ber
11.
 "Kixkortu (V-gip, G-azp), enredarse una cuerda" A. "Arixa kixkortu" Iz ArOñ. v. kixkildu.
 (Part. en función de adj.). Rizado. "Rizo, enrizado, kizkurtua" Lar. "Rizo, enrizado, encrespado, kiskortua (G)"
Añ. "Ille kozkortua (AN-gip), [...] ille kuzkurra (AN-5vill)" Gte Erd 164.  Begiratzen dira ongi altxatuak
daukazkitela uste duten bigotiakgaitik, bizar ongi egiñagatik, ille kuskurtuagatik. Echve Dev 234. Emakumeak ere
orazio egin bezate onirudiko soñekoakin, [...] ez ille kiskurtuakin. Ur 1 Tim 2, 9 (v. supra AA III 553). Itxasoa goi
goian egoan, eguski beroa ur bizi kiskurtuaren gañean diz-dizka. Ag Kr 54.
4. (Dv), kixkurtu, kiskortu, kixkortu (V-ger-och-gip, L-ain ap. A), kizkartu (A), kuskurtu, zixkurtu (O-SPAd
 SP (zis-)). Encoger(se), contraer(se). "C'est qu'on dit [..] quand une personne ou une bête reserre son corps a
causse du froid ou de quelque autre incommodité" O-SAPd 881. v. kuzkurtu.  Arkitu dute andre tristia sillapian
burua duela eta kizkurtua sakakortxu baten itxuran. Iraola 95. Igari asten dan notin guztia kizkurtu egiten da, gero
dagokion bezela anka besoak luzatzeko. Anab EEs 1919, 186. Buru-beorra lurrean musu, / kizkurtzen zaie belarriz.
"Agachando las orejas". Or Eus 330 (v. tbn. QA 149). Negu ta udalena esteak kiskortuta iragan ondoren, sabelari
betekada sendo bat emoteko eretia eldu yaken. Erkiag Arran 114. Pausoa baldartu / bizkarra gaillurtu / [...] mosua
kuskurtu / bistia laburtu. And AUzta 135. Soñekorik ez opatzeraño / dira neskatx auek zurtu, / edo bestela zimurtu
gabe / zaizkie gonak kixkurtu. Olea 94.
 Acoquinar(se).  Zer uste dek? I bezela jarriko naizela muxinduta, kixkurtuta, prejituta, [...] neska ezer-ez
batengatik. ABar Goi 56. Lenbizi zerbait kixkurtuta geunden, baño gero [...] mutiko aiek beren biotz onaz bildurra
laxter kendu ziguten. PMuj Noni 75.
5. (H), kizkortu (H), kixkortu (V-m-gip ap. A). Entumecer(se). v. koskortu. "Au fig., devenir d'un mouvement
difficil par l'effet du froid ou d'un coup, en parlant des mains, des doigts. Eskuak, erhiak kizkurturik, ez ninteken
deuseri lot, mes mains, mes doigts ayant perdu la faculté de se mouvoir [...]" H. "Hotzez kizkortu zaizkit erhiak,
mes mains ont perdu le mouvement par l'effet du froid" Ib.  Izozteak ez aun kizkortzen. Zait Gold 86.
baten mende.
 (Part. en función de adj.).  Nere ezpañ il-otz eta kizkortuak Jaunaren izena azkeneko aldian esango dutenean.
Jnn Zerurako (ap. DRA; tbn. en H, que da la forma kiskortu).
6. "Kixkortu (V-m), entornar los ojos" A.
- KIZKUR-KIZKUR EGIN. Encogerse, enroscarse completamente.  Entzungo dezu semetxoen ahotik, magalean
kixkur-kixkur egiñik daukezun une gozo aietan, itz eztitsu auek: ama... aita! ZArg 1957, 333 (ap. DRA).
kizmi (AN-5vill).  Badajo. "El yoarea [...] se compone [...] de la barrungo karoia o karoia (asa interior), que es
un anillo de la misma chapa del cual cuelga el kizmia (badajo)" Garm CEEN 1970, 131.
kizu. v. kisu.
kizun.  (Sustantivación del suf. -kizun). Objeto, fin; quehacer. "Objeto, fin" A Morf 13 K).  Bakoitzak bere
kizuna buruz ikasita gero, [...] agertokian igitzen ere asi bear genuen. A Itzald II 73. Berezko desirkunde bat ezin
dagoke zerik gabe, objetu edo kizunik gabe izan. Vill Jaink 113. Nondik ote datorkio yoran ori, kizunik eta
sustarrik gabeko egarri ori? Ib. 125. Gure almenen aitorra ta lekukotasuna ezetsi ezkero, non dukegu gure
ezagueraren kizuna? Zait Plat 121 (v. tbn. 39).  (Tema nudo, uso pred.). Por hacer, por conseguir.  Itxaropena
iltzen du lillura itzaltzeak; itxaropena piztu, ordea, "kizun" geratzeak. Txill Let 102.
klabe (Lh), klaba (Lh). "Clef" Lh.
klabel, klaber (AN-olza ap. Bon-Ond 150), krabel.  Clavel. v. krabelin.  Larrosa, krabel, jasmin & lore /
galant gustiak baturik (Mondragón, 1682). ConTAV 72. Gañarakoak klabel eta lore eskojituak. LE Bail 218.
klabela (det.).  Comalia. v. iltze (4).  Ez da bertzekin uzten klabela duena; / edanarazten zaio izer dukeiena
[ardiari]. Hb Esk 231.
klabelin. v. krabelin.
klaber (SP, Arch VocGr, Chaho, H), klabera (L ap. A).  Pertiguero. "Marguillier, clavier" SP. "Klabera,
giltzaina, le fabricien" Arch VocGr. v. giltzain (2).  Klaberak (marguillier, bedeau, pertiguero) ez zaundala
gehiago [...] meskaratuko begitartea. JE Bur 73s. Klabera, bere kurutze zilarreztatua eskuetan. Barb Piar I 149.
v. tbn. Herr 18-2-1965, 4.
klaber. v. klabel.
klaberia (Chaho, Dv  A, H, Alth Bot).  "Cépage blanc" Dv. "Nom d'une sorte de raisin blanc" H. "Vigne [...]
Sübertiak edo melgak dira: iskiribeta, korbüa, klaberia" Alth Bot 24. "Uva blanca" A. v. ixkiriot.  Axeri mahats,
erle mahats, mansinka, xuri zerratua, klaberia eta zenbat holako. Eskual 12-3-1909, 2.
klaberina. v. krabelin.
klabertasun. Figura en SP, sin trad. Cf. klaber.
klabikordio. "Clavicordio, clavicímbalo" Lar.
klabillo.  Clavo (especia). v. klabo, ITZE-KANELA.  Klabilloa beste arbola baten frutua [da]. It Dial 40 (Dv
itze-kanela, Ip itzia). Kinia, kanelia eta klabillua. Ur Dial 39.
klabo. "Clavo de especia" Lar. v. klabillo.  Etzirala ezagutzen Españan kanela, klaboa eta intxaur jakikaia. Izt
C 475.
klainete. v. klarinete.
klaira (det.).  Cerusa, carbonato de plomo.  [Idiak] uliek ausikitzen tustenian aski duzue klaira edo zerusa guti
bat hurian trenpatzia eta laga hartaz eginikan bietan gero idia hartaz [...] lotzia. Mong 593.  [Eman] idiari
porruak ur klairian trenpaturik eta hur hartarik. (Interpr?). Mong 590.

baten mende.
klairon, klaroin, klaron, kleron (T-L).  Clarín; corneta. "Clairon" T-L. v. klarin.  Hillek adituko dute /
klaroiñaren soiñua. EZ Noel 127. Lauda ezazue klaron / eta trunpeta sonuz. EZ Eliç 196. Lauda klaroinen soinuaz
/ eta tronpeta hantuz. Hm 101. Ez duguia engoitik eskual herrietan aski klairon eta heien iduriko turruta
zoroetarik? JE Bur 185. Ez hiz ez beharbada ibiliko karrikaz karrika gazteria eder baten buru, [...] kleron eta
atabal, xixtu eta ttunttun, [...] turrututut eta ranplanplan. GH 1951, 90. Nik bainakien puxka bat klerona joiten.
Etchebarne 81. Hemen ezagutuak zituzten andere kantariak eta gizonen orroa, eta, kleron-atabalekin, klika
fanfarra ozena. Larre ArtzainE 327.
klak (L-sar, Sal ap. A). 1. "Onomat. del mordisco" A.  Ortzak irrikaturik ozka iteko eskua sartzerakoan, klak!
(212). LE-Ir (s.v. irrikatu).
2. (H). (Onomat. de la acción de tragar). "Spécialement le bruit que fait un chien, un pourceau qui mange
gloutonnement" H.  [Gaurko egunian] sagardua aña afar gertatzen da, ta abora orduko, klak, sentitu gabe. Sor
Bar 95.
3. (R ap. A; H). (Onomat. del choque de objetos, del rechinar de dientes...).  Ikhare-daldaran, hortzek klak,
klak egiten ziotela. Barb Sup 118. Boltxaarri edo attanttun andana bat, klak, klak, klak egiten dutela. Ib. 116.
 (V). Ref.: A; Elexp Berg. (Onomat. del chasquido). "Onomat. del desprendimiento de dos cosas apegadas" A.
"Zerbait apurtu dela adierazten duen onomatopeia. Baita beste zenbait gauzena ere: errotarena, ixtearena,
enkajatzearena. Aintxintxika zoiala ankia erretenian sartu eta klak. Errotia klak eta klak gau guztian" Elexp Berg.
 Krixketa soiñutxo ura sumatzen zutenean; klak. Ugalde Iltz 68.
4. (Onomat. de un hecho repentino).  Asi zan [...] bira biraka ibilten eta irugarren aldia amaitu baiño lenago
klak! ilda geratu zan mutilkotxoa (V-arr). "¡Clac!, el niño quedó muerto". A EY IV 226.
- KLAK EGIN (V). Ref.: A; SM EiTec1; Elexp Berg. a) "Soltarse, desprenderse" A. "(Onomatopéyico), ruido de
rotura, que por extensión se aplica al quebranto de diversas cosas, al igual que porrot, muy extendido en nuestra
lengua. An, klak eiok orrek, berriz apurtu eteok-pa? Eerto (ederki) gaozak" SM EiTec1. "Atiai bultzaka ibilli die
ta azkenian klak ein ddau zerraduriak" Elexp Berg. b) "(R), chocar" A.
klaka. 1. "Spécialement il dit l'ingurgitation d'un aliment avec bruit, en parlant d'un animal, ou par extension
d'une personne" H. 2. "Claquement" H. 3. "(Lc, Sc), choclos" A. Cf. VocNav: "Claca, zueco (Aézcoa)". 4.
"(L, Sal, R), devorar" A. Es muy dudoso que se trate de un participio; probablemente esté por klaka egin o similar.
- KLAKA-KLAKA. "Klaka-klaka irestea, avaler, manger avec bruit et gloutonnerie, il se dit d'animeaux" H (s.v.
klak).
klaka. v. kalaka.
klakada. 1. "(L-sar, Sal), mordisco" A. 2. "(R), choque" A. 3. (V), klakara (V-gip). Ref.: A; SM EiTec1;
Elexp Berg (klakara). Ruido producido al romperse o partirse algo. "Desprendimiento, descoladura" A.
"(Onomatopéyico), derivación de klak. Iñi!, orrek besu-orrek atara-ok klakadia" SM EiTec1. "Klakaria entzun
zan, igo neban, da zera: aiziak porzelanazko pitxarra apurtu" Elexp Berg.
klakaka. "(R-uzt), embaular, comer a más no poder" A. (Se trata, obviamente, de una expr. adv., no de un verbo).
klakako. 1. "Klakako batez irestea, ingurgiter d'un coup, d'une gorgée et avec bruit" H. 2. (H). Chasquido (de
un látigo). "Claquement" H.  Arruden burrunba eta azote klakakoengatik, bere tokian egon zen usoa. Hb Egia
17.
klakara. v. klakada.
klakatu. "Avaler, manger gloutonnement et avec bruit. Au fig., dépenser son bien en peu de temps et follement"
H. v. klikatu.
klakez. "(R-uzt), de repente" A. Cf. klak (4).
klamadan (Alth Bot), klamaddan (S (Foix) ap. Lh). "Vigne, [...]. Sübertiak edo melgak dira: Iskiribeta, korbüa,
[...] klamadana" Alth Bot 24.
klamatu.  Aclamar, gritar.  Kláma biótzes fuera bekátua. LE Ong 92v. Lamentátzen, klamátzen, marráxkas ta
desesperátzen. Ib. 65r.
baten mende.
klamore.  Clamor.  Dulzero nituala bidalketan / zugana kexaak eta klamoreak. Lazarraga (B) 1193rb.
Adimentua penatukodá aditus kontíno ango klamóre ta blasfémia. LE Doc 273.
- KLAMOREZ. Clamando.  Jaun Zerukoa / an ei dabil klamorez, / saldu dabela / oi eta Judas traidoreak.
Lazarraga (B) 1203v.
klan.  Clan.  Klaneko giza handien arimen oihartzuna. Mde Pr 352.
klanka. "Tumbo, vaivén (Darric)" DRA. "Cahot" T-L.
klan-klan. 1. (Onomat. del ruido del molino).  Errotak klan klan, taun taunka olak. AB AmaE 7. 2. (Onomat.
del ruido del cencerro).  Dunba ta zintzarriz klan-klan, bulun-bulun. A Ardi 23.
klar (S ap. Lrq; Volt 36, SP, Urt II 162, Ht VocGr 340, VocBN, Gèze).  Tr. Documentado desde mediados del s.
XVII en la tradición septentrional. En el s. XX sólo se encuentra en un texto oral recogido por Larrasquet. Con
vibrante múltiple sólo hallamos algún ej. seguro en M. Elissamburu.
1. (Adj.). Claro, luminoso, (tiempo) despejado; claro, fácil, inteligible; claro, seguro, evidente. "Clair, ageria"
SP. v. klaro.  Ur klara / edan ohi zinduen. EZ Noel 165. O iguzki klara, nihoiz / etzare goibelduren. Ib. 111.
Zure aizean eta egun klarez. Volt 170. Bihotzak garbi eta klar. Ax 325 (V 215). Gauza segura da, klara, eta
esperientziaz ere frogatua. Ib. 439 (V 287). Bekhaturik gabe [...] klar eta libre edireiten du bere burua. 'Luminoso'.
Ib. 452 (V 295). Denbora klar deiño, [...] untzia itsas zabalean, denbora ederrarekin bezala, zeure gogara
zabiltzaiño. Ib. 217 (V 145). Arrazoin bat are klaragoa eta aditzeko errazagoa. Ib. 106 (V 71). Badakizu, gauza
klara da, / nik zenbat dudan sofritzen. Gç 178. [Sainduak] dira bere baithan asko klar eta ozen. ES 123. Gisa
hunetan frogantza klara da. Ib. 118. Beirina klar baten arteti [...], ikhusten dütüzü. Chaho AztiB 6. Boza gogor
eta klara zuen. Gy 219. Orkatz bat zagola behiñ ithurri klar batean. Ib. 63. Eginen duzu purea klar bat. ECocin
3. Mintzajerik klarenaz eta thermañürik xahienez. CatS VI. Definizionea izan dadila beraz klarra eta laburra. Elsb
Fram 172. Bestía hórra ziók, aztála áhin, begía klar, südüra txüt. Lrq Larraja RIEV 1931, 234. v. tbn. Mong 588.
Lg II 194. Bordel 154. Jaur 378.
2. (Uso adv.). Claramente, de modo claro. v. klarki.  Zuziak dire klar agerturen. EZ Man I 88. Ezagutza
klarago humillei emaiten derauedana. SP Imit III 43, 2 (Ol, Pi argiago). Aski klar eta garbi minzo da. Tt Onsa
147. Egia baten klar erraitera. AstLas 31.
- KLAREAN PASATU. Clarificar, filtrar, depurar (un licor).  Emaiten tuzu [...] trenpatzen agordientean abrikot
hexurrak kraskaturik [...]. Bi ilhabete gozatu denian, pasatzen duzu klarian eta emaiten duzu zure siropa. ECocin
51 (cf. unas líneas más arriba likur klarifikatzeko moldia).
- KLAR-EGILE. "Candificus, klar egillea, klarifikatzaillea" Urt IV 137.
- KLAR EGIN. a) Despejar (el tiempo).  Baldin egiten badu klar, ikusiko duzu mendia eta hartas gidatua izanen
zare. INav 85. b) "Colluminare, [...] ikuseragin, agerrarazi, klar egin" Urt V 360. c) "Candificare, klar egin,
klarifikatu" Urt IV 136.
a
- KLAR IZAN (BN, S). Ref.: Lrq; Gte Erd 178. (Con aux. intrans. unipersonal de 3. persona de sing. y seguido
frecuentemente de oración completiva). (Estar) claro, (ser) evidente. "Hori nabari da (S), ori agerian dago (G-
azp), ori klar da (S)" Gte Erd 178.  Zenzatzera burasoak tenitu dira, klar da. Harb 166s. Klar baita eztela hala,
eztela errumes. Ax 296 (V 197). Hain da klar eztirela iustu. Ib. 421 (V 273). Ez othe da klar, berthute hau guzia
[...] eta Jainkoarentzat ohoragarria dela. Brtc 224. Ezen klar da gure Jauna yautsi dela Judako tributik. TB He
7, 14 (Lç klaro da). Klar da ez daitekela Q sar hitz horietan. MarIl XI.
- KLAR-KLARA. Claramente.  Gehiago naiz seguratua klar-klara ikusten banitu baño. Mih 105.
- KLARXEAGO. Un poco más claramente.  Ondoko egunetan gauzak klarxeago ikusi nituelarik. Etchebarne
78.
klaramente.  Claramente.  Klaramente dakustan gero / galzaiten libertadea. Lazarraga 1196v. Zerren
arimaetan klaramente / dago musikea. Ib. (B) 1154rb.
- KLARAMENTEAN. Claramente.  Munduak klaramentean daki / zurza dana Sicilia. Lazarraga (B) 1205v.
klarantza. 1. Declaración.  Aita Santu Santutzat S. Franzisko Xabier klaratu zuenak bere klarantz hau egiten
duen Bula berean agerzen ditu [...] beste milagro bi. Mb IArg I 311. 2. Aclaración.  Gero Moisesek zionetik
asi ta ager ta klaratu zien onek eta beste profetak egiteko berean dioten guzia [...]. "Orregatik", esan zuten
horduan elkarren artean, "orregatik berotu ziran zeruko suz gure barrenak, aren hitzak eta Eskrituren klaranzak
aditze berean". Mb IArg I 283.

baten mende.
klaratasun. v. klartasun.
klaratu (Volt 36, Chaho), klartu (Chaho), klarotu, klarutu (Lar, Añ).  Tr. Documentado al Norte en los siglos
XVI y XVII; al Sur sólo se encuentra en Mendiburu, Iztueta y Noe. La forma general es klaratu. Hay además
klarotu y klartu en Leiçarraga, y esta última en Larre y un refrán.
1. Aclarar, despejar; aclarar, iluminar. "Aclarar, hacerlo, ponerlo claro", "aclarado, klarutua" Lar. "Aclarar,
poner claro" Añ.  Ilhuna klartu, iniustiziá iustifikatu. Lç Adv ** 8r. Argi itzazu hedoiak, klara ezazu denbora.
Mat 361. Klara zazu adimendu ilhunbean sarthua. EZ Man I 38. Argia gero bitzten da laster nola xixmista, / Zeñak
klaratzen baitio xoil subituki bista. Ib. 104. Ederzen eta klaratzen baituzu parabisu guzia. Harb 72. Klara
diezadazu [...] espiritua fedearen argiaz. Arg DevB 43. Santa Klarak euria igortzen, bainan zerua klartzen. EZBB
II 105.
 Bazakiten orduan jokalariek zintzurraren ongi idekitzen eta bozaren klartzen naturalki eta indarrean. Larre
ArtzainE 237.
 "Aclararse" Lar.
 (Con suf. de comparación).  Iesus Kristek ez gaitu Israeleko populuari eman izan zaión grazián partizipant
egin, hura orain gutan orduan zan baino ilhunago edo hertago dezanzat: baina aitzitik klarotuago eta frangatuago
drauku hura. Lç Ins F 3v.
 (SP). Aclarar, poner en claro, explicar. "Éclaircir, expliquer" SP. "Klaratu, declarar, explicar (37)" LE-Ir. 
Bere ustearen klaratzeko haren erranaren kontra. SP Phil 363. Ark ongi klaratuko dizue nor nazan ni. Mb IArg I
348 (v. tbn. 264, 284ss). Klaratzekó geiágo ta estáien ekibóka. LE Matr2 87. Eloy asi zanean / klaratzen egia. Izt
Po 64. Klaratu ditut egiak / izandu ditut injuri asko, / injustizi geiegiak. Noe 32. Klartu behar dut lehenik: mahuri
horiena. Larre ArtzainE 13.
2. (En construcción absoluta). Resplandecer.  Gehiago klaraturen du ezen Iguzkiak. EZ Man I 78. Lehen baño
gehiago eredura zazpitan / Klaraturen dute [zuziek] bere lekhu ordenatutan. Ib. 88.
klaratuki. "Clairement, explicitement" SP.
klaratzaile.  Exégeta.  Siñu-señallea da, dio eskrituraren klaratzalle andi batek. Mb IArg I 179.
klaredade. v. klaritate.
klaret.  Clarete (vino). v. gorri (II, 2).  --Zer arno duzun. --Berria eta xuri eta klareta plazenta. Volt 163.
Ezta ez ere andrerik / edate eztubenik, / naiz nafar, naiz klaret, / ta naiz Endaiakotik. BorrB 56. Iru ardao mueta:
txakolina, klareta ta naparra. Mg PAb 112. Klareta edo nafarra / moskatela edo malaga. Izt D 178.
klaretar.  Claretiano.  Aita Otano klaretarra. Or QA 86.
klaretate. v. klaritate.
klarezia (Asp Gehi).  Claridad, inteligibilidad.  Bear ditu penitenteak klareziarekin eta konfesoreari
engañiorik egin bage, esan bere kulpak. OA 129. Modu onetan, bada, esplikatzen da misterio au klarezia eta
notizia geiagorako. Ib. 32.
 Aclaración (de un asunto).  Argi bedi maliziya; / inozente askok kulparik gabe / galdu dute eben biziya, / artu
biar den klareziya, / baldin bada fiñeziya, / egiñ bedi justiziya. Yanzi 80.
 Claridad (en sdo. prop.).  Goiz-goizetikan ematen digu / eguzkiyak argitasuna, / beren klarezi ederrarekiñ /
pasatzen degu eguna. Yanzi 56.
klaridade. v. klaritate.
klarifikarazi. "Candificare, klar egin, klarifikatu, klarifikarazi" Urt IV 136.
klarifikatu. 1. Clarificar, aclarar, iluminar. "Collustrare, klarifikatu, argiarazi" Urt V 362.  Klarifikadu nagizu
aita ordu onetan. Cap (ed. 1893), 150. 2. "Candificare, klar egin, klarifikatu, klarifikarazi" Urt IV 136. 3.
(Chaho). Clarificar, filtrar, depurar (un licor).  Klarifikatzen duzu likurra eta baduzu ratafia on-on bat. ECocin
52. Likur klarifikatzeko moldia (tít.). Ib. 51. Garbitzen edo klarifikatzen da libra bat azukre almibar fuertearen
puntuan ipiñi arte. Ib. 46. Ipintzen da libra bat azukre klarifikatu. Ib. 54.
klarifikatzaile. "Candificus, klar egillea, klarifikatzaillea" Urt IV 137.

baten mende.
klarifikazio. "Clarificatio, [...] klarifikazioa, klarifikazionea" Urt V 184.
klarin (Lar). 1. (Sust.). Clarín. v. klairon.  Gerrarako klarin ta soñu andiekin. Mb IArg I 267. Urrezko klarin
batek beiñ eban iratzarri. AB AmaE 447. Bere minak dirudi / zeruko klarina. Azc PB 280 (v. tbn. 245). 2. (Adj.).
Claro, limpio (ref. a la voz).  [Manuel Ollokik] boza du klariña. Ud 73. Eztarri klariña, / izugarri fiña. AzpPr
113.
klarinari. "Clarín, clarinero" Lar.
klarinete, klarineta (Chaho, T-L), klarinet, klainete.  Clarinete.  Xirribika edo klarinet soinuz. Zby RIEV
1908, 84. Salchichón de Vich. --Ori? Klainetien zorrua dirudi orrek! Iraola 92 (128 klarinete). Xirula, klarinet,
ttunttun, gitarra. JE Ber 94. Txirola, klarinete, oboe. A Y 1934, 9. Mutil potoloak klarineta jotzen zuan. Anab Poli
82. Musika bandak klarinetetan eta atabaletan pasodoble ikaragarri bat jotzen zuen. Arti Ipuin 57. Nik yotzen
nitun pianua eta klarinetia. Auspoa 77-78, 26. Ikasia zuen [...] klarineta jotzen. Larre ArtzainE 235.
- KLARINETE-JOLE. Clarinetista.  Bereak eta asto beltxarenak entzun baitzituen herriko klarineta joileak.
Larre ArtzainE 235.
klarion (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp), klarioi (V-gip ap. Elexp Berg).  Clarión, tiza. "Mutikotan, aittajunak
kuentak etara nai zittuanian, da lapitzik ez, klarion billa bialtzen giñuzen estatara" Elexp Berg. Cf. VocNav s.v.
clarión. v. klera.  [Lapitzik] basarrian be zelan ez eken, klarion bat eruan ei zetsen. SM Zirik 81. Soka-ordez,
klarionez-edo, lurrean marraztutako lau lerro jarri ditezke. NEtx LBB 320 (v. tbn. 319).
klarisa. "Clarisas, monjas, klarisak, Santa Klararen alabak" Lar.
klaritate (Urt, Chaho), klaretate, klaridade. 1. Claridad. "Visum clarificare, begiei argia, klaritatea [...] eman"
Urt V 183.  Eure Spirituaren klaretateaz ilumina ietzaguk. Lç ABC A 8r. Kandelák bere klaretatez argitzen
auenean bezala. Lç Lc 11, 36 (TB, Or, Ker argi, Ol dir-dir, Leon, IBe, IBk, BiblE distira). Argitzazu zeure
klaritateaz. Mat 283. Eta hanbat planetaren klaritate argia. EZ Man I 132. v. tbn. Arg DevB 43. Bere argia eta
bere klaritatea. Tt Onsa 55s. Egun eternal bat, klaritate fin gabeko bat. Ch III 47, 2. Zeren Egiaren klaritateaz
argituak. He Gudu 52. --Zer da klaridadia? --Argiten [=argi egiten] duela [korpuz gloriosoak] iguzkiak beño
diago. (Oronz, s. XVIII). BOEsal 158. Bein adbertituzué berzéen értean bát errespondatzenzióna klaridade ta
grazia andiaréki. LE Doc 66. Zure klaritate bethi iraiñ behar dianak argi dezala. UskLiB 49.
2. klaredade. Documento de declaración de una deuda.  Eman dakioten [...] zedula eta klaredadea zer zor
duten. Ber Doc 108r. Joana, badakizu nola zor naizun Zaragozako arzobispoaren erraziotatik aniz diru eta joan
baño lenago Garesa egin zadazu klaredade bat. (Valdizarbe, 1656). FLV 2004, 334.
3. klaridade. Prueba.  Dudarik gabe egia dela / Nai duzu klaridadea? / Ama Birjina Agredakoak / Emanen
dizu fedea. (AN-ulz). A CPV 849.
klarki (S ap. Lrq; Volt 63, SP, Urt, Ht VocGr 340, Lar, VocBN, Gèze).  Claramente. "Clairement, nettement"
SP. "Aperte, klarki, agerrian" Urt II 161. "Clare, [...] argitan, klarki" Ib. V 180. v. klaroki.  Tr. Documentado
en la tradición septentrional desde Dechepare. Son escasos los ejs. del s. XX (Xikito (7) y Mattin).  Ni enuzu
iakintsu, klarki erran ezazu. E 185. Kofesa ditzadan libreki, klarki. Mat 234. Klarki eta deus gerizatu gabe erran
behar tutzu. EZ Eliç 138s. Zeren iduriz frogatu baitugu asko klarki. Ax 481 (V 311). Hitzkuntza ixil, bainan klarki
adi ditekeien batez minzo zaie. SP Phil 129. Hori zeronek erran darokuzu klarki. Ch III 48, 6. Aphezari ihardesten
dio klarki eta emeki. CatLav 462 (V 215). Jesusek erran zaroen klarki. He Io 11, 14 (TB klarki; Lç klaroki, Dv,
Leon garbiki, LE agerri, Ol zabal-zabal, Or, IBk garbi, Ker, IBe, BiblE argi ta garbi). Ageri da klarki haren
intenzionea. He Gudu 71. Orduan deraukuzu klarki frogatuko. Monho 162. Zihaurek ezagützen dütüzün bezain
klarki. UskLiB 87. Klarki bere burua agertzeko Jesu Kristoren dizipulutzat. Jaur 409. Mintza zite klarki. ChantP
132. Klarki eta ezin ükhatzen ahal den gisa batez. CatS 30s. Erranen dut, laburzki ez bada, bederen klarki. Elsb
Fram 173. Klarki dut aitortzen. Mattin 47. v. tbn. Harb XI. Tt Onsa 13. Gç 78. Mong 594. ES 121. Mst I 16, 3.
Mercy 41. Brtc 141. AR 7. AstLas 13. Xarlem 649. JesBih 396. MarIl 9. Etch 626. Michel LPB 343. Gy 275. In
Lap II.
klarkiro. "Clarísimamente" Lar.
klaro (AN-egüés-ilzarb-olza, BN-baig, Ae; Lcc, SP, Urt II 162, Lar), klaru (V-gip; Chaho). Ref.: Bon-Ond 155;
A Aezk 200; Elexp Berg (klaru).
baten mende.
 Tr. Propio de la tradición meridional desde Lazarraga; su uso disminuye en el XX. Al Norte sólo se encuentra
en Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu y Lapeyre. La forma general es klaro. Al Sur hay ejs. de klaru no ambiguo en
Lazarraga, Capanaga, Moguel, Guerrico, Astarloa, fray Bartolomé, J.J. Moguel, Arana y en unos versos recogidos
en Xe (351), y junto a klaro, en Cardaberaz, Arrantz y Noe. En DFrec hay 4 ejs. de klaro.
1. (Adj.). Claro, luminoso; claro, fácil, inteligible; claro, evidente, seguro. "Manifiesto, klaroa" Lcc. "Clara cosa,
gauza klaroa" Ib. "Claro, opuesto a obscuro" y "claro, manifiesto" Lar. v. klar.  Olio klaroa edo ur usain
onetakoak. Lç Decl a 7r. Gauza klaroa da. Lç Ins B 1r. Bioen kontra probanzea / klarua dago, ziertu. Lazarraga
1154r. Da gauza ziertoa eta klaro dena. Ber Doc 84v (v. tbn. 125r). Iguzkia egonen da klaro Orientean. EZ Man
I 88. Kontenplatzen ditugula argizagi klaroak. EZ Man II 147. Zatoz orienteko eguzki klarua. Acto 27. Auzia
klaroa ta sentenzia berena. Cb Eg II 107. Ama Birjiñaren dei klaroaz. Cb Just 5. Euskera klaru, egoki ta errikoai
akomodatu. Cb EBO 60. Entendimentu klaruba. Zuzaeta 68. Señalerik klaruena dala biotzez humilla izatea. Gco
II 24. Au baino berbeeta klarubagua. fB Ic I 97. Adierazo nai det / izketa klaroan. Afrika 31. Dizdizara klarozko
/ izar doratua. Bil 100. Klaru ta egitsuak ziraden agerkera oiek. Aran SIgn 28. Jainkoaren hitza osoki klaroa
agertzen. Lap 148 (V 66). Edan bear dik / sagardo klarua. JanEd I 81. Iztkuntzik [sic] erraz eta klaruenian. Aran-
Bago ManMed 279. Dire siñele klaro batzuek Jesu-Kristok paratuek. CatUlz 37. Jaunaren abixuak / oixek ditut
klaro. Balad 144. Maiatza pardo, garagarzaroa klaro, orduan izain da ogi eta ardo. A Aezk 220 (tbn. klaro en
BN-baig). Goiza izarra ta egualdi klarua (V-gip). Gand Eusk 1956, 216. Bertsua beti izaten da / garbia eta klarua.
Uzt LEG I 227. Maiatza pardo, ta ekaina klaro (BN-baig). Inza NaEsZarr 2467. Klaroa franko gelditu zan.
JAzpiroz 69. v. tbn. LE Ong 104v. CatSal 53. Xe 336. Ud 87. AzpPr 124. EusJok II 171. Tx B 126.
2. (Adv.). Claramente. v. klarki, klaroki, KLAROAN.  Klaru dakutsun azkero biziokaz baño gutxiagogaz
pagatuko ez dozuna. Lazarraga 1154v. Nik klaruago banesakezu, / oi baneu lizenziarik. Ib. 1171r. Erakusten dan
klaru. Cap 35. Bakoitzak klaro esatea bere pekatuak. OA 136. Gauzak klaro agindu bear dituzu. Cb Eg III 224 (II
187 klaru). Ori guziak txit klaro ta kontentuz aditzen dute. Cb EBO 52. Kláro errezatu beár da. LE Prog 100.
Nago ikaratuta, zelan gizon ordi batek atera leikezan alango bertsuak, ta kantau ain klaru. Mg PAb 65. Diruba
zenbat zuten / ez dakite klaro. FrantzesB I 141. Argi edo klaru adi erazoten dabee. Astar II 160. Neuk ikusi ta
entzun nituban zikinkerijaak [...] lagun asko neska ta mutil egozan ezkaratz betian klaru guztien aurrian. fB Olg
111. Zer modutan konfesatu bear dire bekatuak? Klaro eta berex. CatB 67. Klaro egiyak esango ditut. Xe 189
(351 klaru). Prueba nolakua zan / klaro asko ikusi zan. PE 28. Izena nola duten / esango det klaro. JanEd I 59.
Ezagun zan klaro, / Naparruan etzuten / ori espero. EusJok 126 (II 78 klaru). Nere konfesiyua / egiña det klaro.
Auspoa 97, 103. v. tbn. Bil 30. AB AmaE 404. Arrantz 93 (154 klaru). Noe 62 (107 klaru). AzpPr 66. Gy 189. Tx
B I 219.
 (Con reduplicación intensiva).  Tratuba klaru-klaru garbija ez danian. JJMg BasEsc 196. Klaru-klaru
animaren begiyakin ikusi zuen Aita-Jainkoa. Aran SIgn 95.
 Honestamente.  Klaro dabillen gizonak eztu / arrazoi txarrik merezi. Tx B II 60.
- KLAROAN (Lcc). Claramente, de forma clara.  Oi zuen gatxok / utra dakust nik klaruan. Lazarraga 1199v.
Aitortzen dizutegu / klaroan egiya. Bil 29. Prueba klaroan dago / iñork nai badu ikusi. PE 22. Disputa aundiyak
ikusi dira / publikuan ta klaruan. Ud 135. Bertso berriak jartzera nua / euskeraz eta klaruan. Xe 231. Kontu ori
[...] / esan dizut klaruan. Tx B 130.
- KLARO-EDER. Muy claramente, muy claro.  Llágen kúntzeak, konserbatzen tuénak kláro edér glórian ére.
LE Ong 47v.
- KLARO EGIN. "Castrare vina saccis, [...] arnoak klarifikatu, klaro egin, klaroeragin" Urt IV 287.
a
- KLARO EGON. (En 3. persona de sing.). Estar claro.  Bai ori klaru dago. Gco I 449. Orain ezta problema,
ezta misterio, / Joanerentzako: / Argitan dago oro, / agiri ta klaro. Arti MaldanB 228.
a
- KLARO IZAN. (Con aux. intrans. unipersonal de 3. persona de sing., y oración completiva). (Estar) claro, (ser)
evidente.  Klaro da Iudaren leinutik ilkhi izan dela gure Iauna. Lç He 7, 14 (TB kar da; He gerthua denaz
geroz). Hau klaro da dela gaizki. Ber Trat 98r.
- KLAROXEAGO. Un poco más claramente.  Klaruxeago berba egizu, / edo zaoza ixilik. Lazarraga 1171r.
klaroin. v. klairon.
klaroki (SP).  Claramente. v. klarki.  Erran ziezén Iesusek klaroki, Lazaro hil da. Lç Io 11, 14. Iainkoaren
gloriazko klaretateak hura baithan klaroki argitzen baitzuen. Lç Adv * 8r. Deklara ezak hori klarokiago. Lç Ins C
4r. Zure señoriari abertimentu eman zioten bezala, aren armada zer zen esanen diot klarokin [seguramente por
klaroki]. (c. 1597). FLV 1993, 460. Zure Maiestatearen ikhusteko klaroki. EZ Man I 60. Ikhus zaitzadan klaroki
izarrez bistatuan. EZ Man II 80. Ikusten baitu guzia bátean guzis klaroki. LE Ong 33v.
- KLAROKIXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.).  Deklara iezadak hori klarokixiago. Lç Ins C 2v.
klarokiro.  Claramente. v. klarki, klaroki.  Guziek klarokiro ezagutzen baitute hura dela iguzkia. Ber Doc
112v.
baten mende.
klaron. v. klairon.
klaroro, klaruro (Lar). "Claramente" Lar. "Clarísimamente" Ib.
klarotu. v. klaratu.
klartasun (SP, Urt), klaratasun (SP).  Claridad. "Klaratasuna, éclaircissement" SP. "Klartasuna, clarté" Ib.
"Visum clarificare, begiei argia, [...] klartasuna eman" Urt V 183.  Aita guziz puxantaren / klartasun infinitua.
Gç 71. O diamanten klartasuna. Ib. 195. Hitz klartasunik utzi gabe iragaten [direnak]. Ch I 3, 1. Egunaren erdian
betbetan zerutik ingura nintzan klartasun handi batek. He Act 22, 6 (TB, Dv, Ol, Ker, IBe, IBk, BiblE argi).
Bigarren kalitatea da klartasuna, zeinak egiten baitu Jainkoaren Semearen gorphutza iruzkia bera beino
distirantago. Jaur 164. Klartasuna eta laburtasuna. Definizionea izan dadila beraz klarra eta laburra. Elsb Fram
172.
klartu. v. klaratu.
klaru. v. klaro.
klaruagotu (Lar). "Aclarar más" Lar. klaruegitu. "Aclarar demasiado" Lar.
klarutu. v. klaratu.
klasa. v. klase.
klasamendu.  Clasificación.  Baziren notak eta klasamenduak gaiez gai: bat izanen zinuen latineko nota, bes
tea griegokoa, eta matematika. Larre ArtzainE 133.
klasatu.  Clasificar.  Nola klasatu euskal-ipuinak. Lf ELit 63. Mota guzietakoak badira [ipuinak] eta gaiak
ardura nahas-mahas ateratzen. Halere, klasatzekotan, bortz taldetan ezar ginezazke. Ib. 34. Beste elkarlan batzu
izan dira horiek hor gaindi, orai osoki galduak direnak denetan eta oroitzapen xaharretan klasatuak ditugunak.
Larre ArtzainE 55.
klase.  Tr. Documentado al Sur desde finales del siglo XIX. Al Norte lo hallamos, en la var. klasa, en Saint-
Pierre, Etchepare de Jatsu, Xalbador, Mattin, Etchebarne y Larre (que tbn. usa klase). Hay un ej. no ambiguo de
klasi en Yanzi. En DFrec hay 382 ejs.
1. Clase (social). El ambiguo "clase" de Holmer ApuntV puede corresponder a cualquiera de las acepciones. 
Bere emakumetasunari eta bere klasekoari zegokien eginbide guziak erakusten. EE 1882c, 448. Gure klaseari eta
leinuari eman behar diogula amore. Arti Ipuin 76. Gizartea, gizarte mailak, gizarte klaseak. MIH 392. Txirrita
[...] ez zuen inolazko klase edo ekonomi kezkak arduratzen. MEIG VI 70. Gizarte klaseak aipatzen ditu han
hemenka. MEIG VIII 34.
2. (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg), klasa (T-L). Clase, tipo, calidad. "Zenbat gizon klase (erarako) garan
munduan, ez dago konturik" Etxba Eib.  Egin dira lan eta biarrak euren klaseetan iminteko auzo-bidiak.
"Clasificación de caminos vecinales" (1864). BBatzarN 265. [Sagardua] nastuban egiten da; nola sagar-klase asko
dan. Sor Bar 30. Klase bastua eta / merke preziyua. Arrantz 25. Atxurrak baliyo du / pezeta parea, / andrearen
mantala / terzera klasea. JanEd I 56. Marka ori ezin ondu lezake / azpeitiarren klasiak. EusJok II 90. Klase ta
tamañu guziyetakuak. Iraola 73. Orrelakoa izaten oi da / nobiyuaren klasia. Tx B 127. Aita San Martin [...] /
sekulan iñork ikusi duan / leialenaren klasea. Tx B I 44. Lan-klasi ortan ez det ikusi / zu bezelako gizonik. Ib. 219.
Iru jaurkera edo gobernu-klase. Eguzk GizAuz 130. Abrigu klase guziak. Basarri 140. Janari klase / asko badirade
jaten. And AUzta 142. Ez dakit zer neskatx-klase dan. Uzt LEG I 284. Artzain gisa / egon zarenaz geroz [...] /
ezagutzen zinuen garen ardi klasa. Xa Odol 131. Ez du ezagutzen / lore klase hori. Azurm HitzB 43. Azkurerikan
ez dit ematen / klase ortako asunak. Olea 118. Eztakit zer zan, patata edo erremolatxa klaseren bat. Gerrika 105.
Igual zan paotxa, igual zan allubrea, basarrian ainbeste klase izaten ziran. Albeniz 36. Ezagutza klase asko dira.
MEIG IV 92. v. tbn. Bil 124. Xe 168. PE 110. Noe 37. AzpPr 75. Urruz Urz 17. Goñi 115. ForuAB 89. SM Zirik
29. Vill Jaink 85. BEnb NereA 211. Alzola Atalak 47. Lab SuEm 203. Berron Kijote 203. BBarand 107.
 Portatzen baaiz, emango dizkik / eskatze'izkaken klasiak. Tx B 78.
 +klasi. Clase, categoría.  Pobriarentzat ez da komeni / aberatsaren klasia. Xe 313. Santuba eta Arzobispua /

baten mende.
bakoitza bere klasian. Ud 136. Bildur nintzan berorren klaseko batek orrela emanik alabantza gozuak. Bv AsL
196. [Treinetan] gehienak xutik laugarren klasan [...] hirur klasa jartokiekin, laugarren bat ere xutikakoa. StPierre
26. Nonbait billatzen dute / nai duten klasiya. Yanzi 157. Beraz dotriñik ez dakitena, / jo nazu beko klasera. Basarri
in Uzt Noiz 43. Entierrua zuen / bigarren klasian, / markesaren alaba / guzien atzian. Balad 231. Zer klasetako
eiztaria dan / daukagu ezagututa. Olea 250.
 An deskantsatu giñan / primera klasian. PE 112. Musika ta etxefuego / ai ura sarrera! / primera klasian gu /
allegatu gera. Ib. 111 (v. tbn. primera klasian Yanzi 123).
 Rango militar, graduación.  Enplietako marinel au bere klaseko bati jaokan legez. (1866). BBatzarN 231.
3. + klasa. Clase, lección.  Ordubetheko klasea ta gero jolas-aldia. Osk Kurl 167. Euskerazko klaseak ematen.
BAyerbe 82. Astean lau egunetan izaten genduan klasea. JAzpiroz 146. Klase ordu batzu multxo ttipiagoeri
egiteko. Larre ArtzainE 140.
 Instrucción militar.  Klasak Baionan eginak ditut, hango kasernan. JEtchep 84. Izigarriko erreximendu
bortitza duk horiena [...]. Sei hilabete klasa badie eta egun guziz haste. Etchebarne 78. Hola hutseginak nituen
soldado gazteek egiten dituzten klaseak, han ikasten baita militarki agurtzen eta holako. Larre ArtzainE 175.
4. Clase, conjunto de alumnos.  Klasea lanari lotu zitzaion. Mde Pr 296. Klaseak oro elkarreratu zituen
aretoan. Ib. 298. Bat "haundien" multzoa eta bestea "ttipiena", hirugarreneko klasaz gorakoak eta pekoak. Larre
ArtzainE 124. Bosgarrena deitua zen klaseko erakaslea. Ib. 118.
 Clase, aula.  Atzera bere tokira joan zan klase handira. Osk Kurl 168 (v. tbn. 198). Klasen gainean
errientsaren egoitza pollita. Larre ArtzainE 18.
5. klasa. Clase, elegancia.  Hura da, hura, bertsolaria, / harek badu gero klasa. Mattin 81. Batere Xalbador
edo Mattinen klasa ez zaukaten bertsu moduekin. Larre ArtzainE 110.
6. Quinta (militar) promoción (académica).  Ene etxean bazen ene beste anea bat, Manez, klasa hamaseia.
Huna hau ere nun handik fite galdegiten duten gerlara. Etchebarne 19. Hola nintzan, ni klasa 46ekoa, 47koekin
gertatu ene militar urtearentzat. Larre ArtzainE 175. Guk, 1951 urtean apeztu ginen klasakoek, 2001 urtean
ospatzen ditugu gure Ordenako Sakramenduaren 50 urteak. Ib. 207.
- KLASEAN. Como, a la manera (de), del modo que.  Beiak jarri ditugu / nai degun klasian. Ud 100. Elkarri
agur egiñez / gizon formalen klasian. Tx B I 191.
 Soñua jotzekoz iñork / konprenditzeko klasian. Tx B I 257. [Arbolari] soka bat eman biar zitzayola / seguratzeko
klasian. Auspoa 39, 37.
- KLASERA. Como, a la manera (de), del modo que.  Itzegin zazu formal / biar dan klasera. AzpPr 76. Legerik
errespetatu gabe, / berak nai duten klasera. Basarri 170. Lana egin bear guk / betiko klasera. Lasarte in Uzt Noiz
126.
- KLASE-URTE. Curso.  Zertifikata ere erreusitu zuen bere klase urtearen bururatzean Jean Pierrek. Larre
ArtzainE 128.
klasifikatu.  Clasificarse (en una competición).  Uztaillak amazortzi / semifinaletan, / berrogetamar mutil /
ziran bi txandetan [...] / ta zu klasifikatu / ango onenetan. FEtxeb 139.
klasifikazio, klasifikazino.  Clasificación.  Bi izen hauiek eta klasifikaziokoen arte aintzinatuen zaudenek
bethetan zituzten gizonen jakintza. Osk Kurl 144. Burgostik etorri biar eben agiriok, an emoten eusten malla edo
klasifikaziñoa ikusiaz. Gerrika 87.
klasiko, klasiku.  Tr. Documentado en algunos autores meridionales (tbn. en Mirande) del s. XX. En DFrec hay
57 ejs. de klasiko, meridionales. 1. (Adj.). Clásico (ref. a las tradiciones griega y latina).  Mundu klasikoaren
ukitzeak. Mde Pr 226 (v. tbn. 223). Gizadiaren ibillerak mendeetan barrena: [...], gazte-denpora aro klasikoetan.
Vill Jaink 47. Hizkuntza klasikoak, haatik, ez zituen erabat baztertu. MEIG IV 112. Filologia klasiko sailean. Ib.
110.
 (Ref. a lo que se toma por modelo y que pertenece por lo general a una época antigua).  "Klasiko" olerkia,
romantikoen iritzian ez da erriaren olerkia. J. Artetxe Y 1933, 325. [Poesi iatorra], barnegiro klasikua ta kristau-
biotz goria zitu ta errainu darakustzina. "Temperamento armoniosamente clásico". Or BM 24. [Pozoia] ez dio
lore-sortan eman, bide klasikoago batez baizik: edari edo janaritan. Mde Pr 180. Gure literatura klasikoari segi
nahi diotenek. MIH 252. Giputz aditz klasikoaren alde. Ib. 124. Molde klasikoko nobelak egin dauz. Alzola Atalak
96. Napoleonen eskutik etorri bide zen Europak ezagutu duen unibertsitate klasikoa. MEIG IX 26. Latin
klasikoaren ereduz. MEIG VII 183. Greko klasikoaren lege ezagun bat. Ib. 174.
2. (Sust.). Clásico (autor, obra).  Klasikoen uztarripetik aspaldi askatuak zeuden euskalariek. MIH 286.
[Azkue] gure zenbait klasiko [...] argitaratzen hasi zenean. MEIG IV 130. "Euskal klasikoen" izena. Ib. 107. Nork
bere klasikoak ditu. Ib. 130. Euskal bertsolaritzaren klasikorik gehienak. MEIG II 144. Klasikotzat hartua dugu
aspaldidanik Iturriaga. MEIG III 111.
 (Ref. a las tradiciones griega y latina).  Latindar klasikoak euskeraz iazten zerbait egin dutenak apaizak izan

baten mende.
[dira]. Ibiñ Virgil 23. Antxiñako klasiku igatu oriek baiñon ernagarriagoak. Ib. 22.
 (En oposición a 'romántico').  Klasikoen eta erromantikoen auzia beste bidetik dijoa. TAg Y 1933, 22.
klasikotasun.  Clasicismo.  Klasikotzat geneukan Txirrita [...] eta klasikotasunera [...] igotzeko behar zuen
bidea zabalik dauka hemendik aurrera. MEIG III 98.
klasista.  Clasista.  Klasista izaki orduko poesia edo, [...] orduko bertsogintza landua. MIH 286. En DFrec
hay 10 ejs., meridionales.
klask (L-ain, BN-baig, Sal, R ap. A; H), klaska (L-ain ap. A).  Tr. Documentado en unos pocos autores del siglo
XX. Al Sur se encuentra en D. Agirre, Oskillaso, Anabitarte (klaxk) y en un texto guipuzcoano recogido en EY; al
Norte en Etchepare y Oxobi. 1. (Onomat. del mordisco). "Klask ihizia atzematea, saisir le gibier avec bruit. Klask
asikitzea, mordre clasc" H. v. klak; cf. klaska.  Emeki gibeletik hurbiltzen [...]; azkenekotz, klask buztanari
ausikian lotzen. JE Bur 20.
2. (Onomat. del chasquido de una cámara de fotos).  Eztago gizirudi gabeko baster bat [...]. Usterik gutxien
danean, klask, atxitzen dute nolanai edonor. Ag G 248s.
3. (VocBN  A). "Par un seul mouvement prompt de la bouche, prendre et avaler. Ce mot est en usage seulement
quand on parle des loups, des chiens, des porcs, etc." VocBN.  Zer balio dik / hari klask, hau klik, / asean ase, /
goserik gabe. Ox 127.
4. (Vc, G, AN-erro, L, BNc, S, R ap. A; H), klaxk. "Il exprime le claquement d'une chose qui en heurte une
autre, ou plus souvent de quelque chose qui se rompt avec bruit. [...] Makhila klask haustea, casser un bâton avec
bruit, clasc" H. "Onomat. de la desagregación de objetos encolados o unidos de alguna otra manera" A. "(BNc, S,
R), onomat. por ej. del desgajamiento de un árbol o de la rotura de objetos de gran tamaño, a diferencia de krisk,
que indica la rotura de cosas pequeñas" Ib.  Salda lodi beltz ura marmol-arri batean zabaltzen zuten. Urrena
txotxoak markatu [...] ta gogortzen ziranean klaxk! guztiak batean atera. Anab Poli 76. Ta klask!!!... min handi
bat sentitu zuan buruan. Osk Kurl 198. Punta zorrozten ibili ta labaiña bati klask! zathi handi bat khendu zionean.
Ib. 103.
 Arrautza guztiak klask-klask banan banan autsi (G). A EY II 136.
- KLASK EGIN. a) "Faire une morsure" H. v. KLASKA EGIN. b) "Xixpak klask egin daut, mon fusil m'a raté"
H.
klaska (Dv, H). 1. Mordisco. "(Onomatopée), [...] morsure" Dv. "Morsure avec bruit" H. Cf. klask. v. klaskako.
 Bi klaskaz zuen / iretsi gaixoa. Zby RIEV 1908, 759. Batzu heldu zauzku, [...], Eskualdun lurra, pozika pozika
iretsi beharrez. [...], hemen asiki, han klaska sartzen ari zauzku. Barb Sup V. Eltzetik atheratu zuen gasna eta
zakhur bati aurthiki, zakhurrak klaskez ereman zuen pozia. GH 1932, 486.
2. (Sc ap. A; Chaho, Dv). Chasquido. "(Onomatopée), bruit, claque" Dv.  Ukhaldi hekien zartak edo klaskak.
Jnn SBi 29. Othoitzarekin batean erhi klaska idor batzuek adiarazten dituzte. Prop 1898, 225. Basa ihizi batek
mihiaz eta ezpainez egiten dituen klaska batzu. Prop 1904, 168. Azote klaska entzunik. Etcham 66. Azotearen
klaska. "Claquement". Ardoy SFran 324.
3. "(Sc), estallido" A.
4. (G-bet, Sal ap. A; Aq (G, AN)). "Taravilla de molino" Aq 663. "Cítola de molino" A. v. kalaka.
5. "(Sal), picaporte" A.
6. "Zer klaska duen! (AN-erro), ¡qué hablar tan claro tiene!" Inza Eusk 1926 (3-4), 5.
- KLASKA EGIN. "(L-ain), morder" A. v. KLASK EGIN.
- KLASKA-KLASKA. a) (Onomat. del chasquido, del ruido de tacones).  Hari zen mihiaz klaska-klaska. Prop
1894, 69. Emaztearen takoin handiak klaska-klaska aditu zituen. GAlm 1949, 29 (ap. DRA). b) (BN-baig ap. A;
H). "Klaska-klaska" H, que remite a klaka-klaka "avaler, manger avec bruit et gloutonnerie, il se dit d'animeaux".
"Klaska-klaska jaten du gure zakurrak" A. c) (Onomat. del ruido de las tijeras al cortar).  Ardiak [...] klaska,
klaska, buluzten dituzte. Zub 97.
- KLASKA KOLATU. "(Hb), claquer" Lh.
- KLASKAZ (S ap. A), KALASKAZ. Rechinando (los dientes). "(Chaho), chasqueando" A. v. klaskaka.  Aphur
bat urean egonik jali zen, eta xukatu. Gorphutza hotzez ikharan eta hortzak kalaskaz. EskLAlm 1902, 9 (ap. DRA).
klaska. v. kalaxka.
klaskada. 1. "(S), chasquido" A. 2. "(S), estallido" A. 3. "(L), mordisco" A. 4. "(BN), devoramiento" A.
klaskada. v. kalaxkada.

baten mende.
klaskagaitz. "(S; Chaho), cosa que produce un gran estallido" A.
klaskaka. 1. Castañeteando.  Ni aldiz hala izitua ninduan non nere hortzak klaskaka hari baitzitzaizkitan.
Prop 1895, 217. Hotz ikarekin hortzak klaskaka hasi zitzazkon. GAlm 1954, 33 (ap. DRA). 2. Chasqueando. 
Eskual-Herri bera dela airos, / pilotak hastearekin klaskaka plaza gainean. SoEg EG 1957 (1-2), 8.
klaskako. "Morsure avec bruit" H.
? klaskaratu. v. klaskarazi.
klaskarazi. 1. Hacer sonar (el cencerro).  Astoak bustanaz ulien haizatzean joarea klaskarazten zuelakotz.
EOnAlm 1927, 40 (ap. DRA). 2. (Dv  A). "Faire claquer" Dv. "Hacer crujir" A.  Bospasei ikusliarrek gogotik
klaskarazten dute ponpako esku-ziria. JE Ber 56. 3. Hacer estallar.  Frantziak baditu atomika-tresnak, Sahara
desertuan klaskaraziak. SoEg Herr 6-10-1960, 1. Tresnak eskas ukanez, baditake bonbe H-en klaskaratzea
[seguramente por -raztea] urrundua izan dadin. SoEg Herr 2-6-1966, 1.
klaskatu (VocBN  A). 1. "Actions des loups, des chiens, des porcs, etc., qui avalent promptement et avec
avidité" VocBN. "Devorar, tragar" A. v. klikatu.  Otsoak ahari bat / baitzuen klaskatu. Zby RIEV 1908, 767.
Zakhur horrek hurbilsko dabila haragi horietarik muthurra. Ez dautzuia behinere deusik klaskatzen? EskLAlm
1911, 54.
2. (T-L). Dar palmas, palmotear; chasquear. "Clapper", "claquer" T-L.  [Mutil xehe batzu] eskuz eta erhiez
ederki klaskatzen zutela. Prop 1899, 205. 3. (Dv  A). "Claquer" Dv. "Rechinar (los dientes)" A. 4. Chocar,
golpear.  Bi taula eskuan, hek elgarri klaskatuz jendea ohartarazi, hurbiltzerat utzi. Etcheb MGaric 181 (ap.
DRA).
klasketa. 1. "(BN-mix), castañeta, ruido de dedos en el fandango" A. 2. Castañeteo (de dientes).  Pikart-en
eta otsoaren aharra ezagün zen hortz klasketarik. Eskual 10-1-1913, 3.
(klasko). "Clasco, esquila que llevan los chotos al monte (Roncal, Salazar). Esquila o cencerro de sonido oscuro
(Améscoa). Esquila o cencerro que llevan los cabríos jóvenes (Roncal)" VocNav. v. kalaxka.
klason.  Claxon.  Klason, tranbia, turuta soñua entzun bitez. Lab SuEm 189.
klaudia (V ap. A s.v. aran).  Ciruela claudia. v. klaudiokaran.
klaudiokaran, klaudiokan (V-gip). "Ciruela claudia. Okanik gozuenak, klaudiokanak" Elexp Berg.
klauk.  (Onomat. del croar). v. 1 klin, karrak (2).  Igelak korroka egitten, karrak eta klauk. Otx 133.
klausk (V-gip, R-uzt). Ref.: A; Elexp Berg. 1. (Onomat. del mordisco). "Gure Pinttok txitia ikusi orduko, klausk
eta barrura" Elexp Berg. v. kausk.  Besterik eziñ dutenian, txakurrari za-za eman eta ijitoari klausk. Urruz Iru
ziri 88. 2. (Onomat. de la acción de devorar).  Osakaiak ondo begiratu ostian, klausk!, sartu eban kandelea
eztarrijan. Otx 166. Artu ta klausk, azur da guzti iruntzi eban [kerizea]. Bilbao IpuiB 113.
klauskada. "Klauskara, mordisco" Elexp Berg. v. kauskada.
klauskildu. "(V-ger), producirse dentera a consecuencia de comer fruta verde" A. v. kauskitu.
klauso. "(AN), cítola de molino" A, que cita a Araquistain, pero no lo encontramos. v. kalaka, klaska (4).
klaustiko. "(msLond), ranúnculo (bot.)" A.
klaustral. "Claustral" Lar.
klaustro (Urt II 389, Lar), klaustru.  Claustro.  Urten ebanean konbentuko klaustrura. Añ MisE 158.
baten mende.
Eleiznagusi galanta du, dagokiyon bezelako laukesiyarekin (klaustroarekin). EEs 1915, 105. Klaustro mortuan
gelditasuna. Gand Elorri 77. Klaustroko patio / barru ta gordean. Ib. 68 (v. tbn. 78). v. tbn. Vill in Gand Elorri
15. Praileen arteko lixkarrak, klaustro-billerak, letradunen nor-geiagoak. Gazt MusIx 60. Eliza zar aundi bat;
erdian klaustro ta patio aundi bat. Gerrika 104. En DFrec hay 2 ejs. de klaustro y 3 de klaustru.
klausula.  Cláusula.  Nai gabeko ezkontza / gertatu jakula, / diruaren partetik / iminiz klausula. Ayesta 42.
klausura.  Clausura.  Beata-etxe izaten zirana, ots, itxigabeko, klausura-gabeko Beaterio. Lek SClar 117.
klausuradun.  De clausura.  Beaterio aiek klausuradun konbentu biurterazi zituana. Lek SClar 117.
klax eta klux.  (Onomat. del crujido).  Alde egin nai nuke, bañan indarrik ez daukat, belaunak ere klax eta
klux egiten dirate. Larraitz EEs 1919, 167.
klaxk. v. klask.
klaxka. v. kalaxka.
klaxkagar. v. kazkabar.
kleda. v. klera.
kleitu. v. kreditu.
kleka. "Se dice del caballo que tiene la oreja de través (S, StJayme)" DRA.
klementisima.  Clementísima.  O klementisimea, o piadosea. O Birjina Maria dulzea. Bet 7 (El 7, Iraz 5, Gco
I 470, CatB 12, CatLuz 4, CatAe 6, CatR 7, CatUlz 5 klementisima). O klementisima, o alde guziétaik óna ta
amáblea. LE Ong 87v. Birjina klementisimia, miserikordijosia. fB Ic I IX (tbn. en Aran SIgn 203).
klementzia, klemenzia.  Clemencia.  Kristen emetasunaz eta klemenziáz. Lç 2 Cor 10, 1 (He modestia, TB,
Ker, IBk ontasun, Dv eztitasun, Ol biotz bera, IBe bihozpera, BiblE bihozberatasun). Klemenzia eta ontasun
infinitoa gizonén artean manifesta lezanzat. Lç Adv ** 1r. Zeure klemenzia fiñik [eztuena]. EZ Man II 96. Tiran
handi baten kortesia eta klemenzia handia. Tt Onsa 126. O Birjina Maria klemenziaz, piedadez ta miserikordiaz
betea. OA 8. Piedadezko tronoa eta klemenziaren jartegia (Oñate, c. 1813). BOEv 1167.
- KLEMENZIAZKO. Clemente.  Beha-ezak [...] eure klemenziazko begiez eure Eliza guzietara. Lç Ins A 7r. O
klemenziazko ama, o piadadezko [sic] birjinia, o dulze eta suabe beti Birjinia Maria. (Areso, c. 1591). FLV 1991,
121 (Cap 7, Arz 22, CatLlo 6 klemenziazko; VJ 14 klemenziezko).
klera (G-to, L-ain ap. A; Deen I 358, Lar, Añ, Hb ap. Lh, Dv, H (L, BN)), kleda (SP, Deen I 358, H (V, G)). 
Greda. "Craie" SP. "La que llamamos otxabuztina es una greda más blanca que la ordinaria [...]. La que llamamos
klera lurra es una tierra blanquecina, cuya mayor parte es la greda" Ensayo 27, 1766. "Craie, blanc d'Espagne"
Dv. v. klarion.  Har zazue klera guti bat eta hartaz binagrearekin egizue liga edo ahia. Mong 592. Meatze au
arkitzen da klera gorri batean. Izt C 72. --Esniak ere faltsifikatu egiten dituztela? --Zerekin, klerarekin? Iraola 37.
Jayian pagatzeko / asteko basuak, / upel aurriak ziran / kleraz markatuak. Iraola EEs 1912, 271. Lapitzak, marlak,
igeltsuak (plâtre), kledak (craie), badute guti aski gisu. Gatxitegi Laborantza 27.
kleratsu (Lar), kledatsu (T-L). "Gredoso" Lar. "Crayeux" T-L.  Lur kleratsu batean. Ur 1 Reg 7, 46 (Dv, BiblE
buztintsu).
kleraztatu (Lar), kledaztatu (SP). "Enduire de craie" SP. "Dar de greda" Lar.
klerezia. "Clerecía" Lcc.
klerikal.  Clerical.  Jakintza hori XVIIIgo euskal burgesia-oligarkiaren ideologia klerikal-txaubinista da. In
MEIG VIII 28.

baten mende.
kleriko. "Clericus, klerikoa, aphéza" Urt V 216. "Clericari, kleriko ofizioa egin" Ib. 215.
klerjia.  Clero.  Benjatü behar nizaio / [...] / haren klerjia ürgülütsiari. Xarlem 1206. Hanko klerjia güzia /
hil düzü eskapi. 'Clergé'. Ib. 1272. Hatzaman klerjia oro / laurdenkatü beizütin. 'Clercs'. Ib. 1392.
klero (Chaho).  Clero.  Kleroa eta kasi Parise oro bildurik. Tt Onsa 91 (v. tbn. otros ejs. en la misma pág.).
Aphezpikuak bere klero ete populu ororekin. Tt Arima 120. Apostoluak / zabaldu zuten klerua. Tx B I 205. Gora
euskera eta klerua, / Jaungoikoa ta Eliza. Ib. 252 (v. tbn. B II 97). Hala da sudiakregoarekin klero-mailan sartuak
ginela. Larre ArtzainE 208.
klerobi. "Gredal" Lar.
kleron. v. klairon.
kliente, klient, klianta.  Cliente.  Mesfida adi hortaz... Baliatzalea omen duk... Sosa sendi badu, klianta atxik
ahala atxik artzen omen duk. Larz Iru 70. Zenbait klient ere hortik pasarazten nintuen. Etchebarne 140s.
klik (H).  (Onomat. de la acción de tragar). "Il exprime une ingurgitation précipitée avec un bruit attenué par
rapport à klak ou klask. Klik irestea, avaler ainsi, avec clic" H. v. infra KLIK ETA KLAK, KLIK ETA KLIK,
HURRUP ETA KLIK; klak, klask, klink.  Zer balio dik / hari klask, hau klik, / asean ase, / goserik gabe. Ox
127. Ik nai ttuk zopak eta klik (AN-ulz). "Tú quieres comer y sorber". Inza Eusk 1928, 228. Horra non,
aztaparraturik dena, / hup! klik! iresten duen ahamena! Ib. 182.
- KLIK EGIN. Parpadear, titilar. v. KLISK EGIN (b).  Goizeko izarrak klik egin eban zeru gardenean. Erkiag
Arran 191.
- KLIK ETA KLAK. (Onomat. de la acción de devorar, de tragar).  Salda [...] ethorri zen [...], klik eta klak,
hustu ziren untzi xuri handiak. Barb Piar II 263. Otsoak ederki bazkaldu zuen, klik eta klak, sei pitika iretsirik.
GAlm 1947, 30 (ap. DRA).
- KLIK ETA KLIK. (Onomat. de la acción de tragar).  Laster ondotik jarraikiko zaio hildo-xoria, agertuko
dituen xixari eta har guzien moko puntaz biltzeko, klik [escrito vlik, seguramente errata] eta klik. Dass-Eliss GH
1924, 226. Bota eta bota, bethi jan; klik eta klik, bethi edan. SoEg Herr 27-7-1961, 1.
- KLIK-KLAK. a) "Klik klak irestea, avaler clic clac" H. "Klik-klak jatea, avaler un aliment avidement, comme
d'une bouchée" Ib. (s.v. klak).  Klik-klak irets, ezpainak milikatuz. EGAlm 1895, 34 (ap. DRA).
b) (Onomat. para expresar un acto realizado con rapidez y decisión).  Ebasten ahal zituen poxi on guziak
bazeramatzan klik-klak, zalhu eta ixil. EGAlm 1898, 27 (ap. DRA). Klik, klak, hitz bat aipatu gabe, afruntu gorria
sakatzen ziola Frantziari. SoEg Herr 29-3-1962, 2.
- KLIK-KLIK (L-ain ap. A). a) "Cortar el pelo (voc. puer.)" A. b) (Onomat. del ruido del estómago vacío). 
Sabel yan bageak klik klik (V). A EY IV 305. c) (Onomat. del choque de objetos).  Eskumuturreko ustai zilharrak
klik-klik zerabiltzkatela. GAlm 1949, 28 (ap. DRA).
- KLIK-KLOK. (Onomat. del ruido característico del sapo).  Sapoak iluntze ta gauetan klik-klok, klik-klok ari
badira, biaramonean eguraldi ona. A EY IV 213.
- HURRUP ETA KLIK. "Hurrup eta klik. Expression le plus souvent adressé aux enfants en bas âge" Lander Eusk
1925 (IV), 53s.  Xirrixti mirrixti / gerrena, plata, kikiri salda, / hurrup edo klik! Lander (ap. DRA). Arnoa hiru
sosetan baitzen [...] hantxet ziren ostatuan, hurrup eta klik, goxara goxatzen. Barb Sup 167. Ur-onttotik hurrup
eta klik bizi izan balitz bezala. Barb Leg 140. Kopa bat agorient hurrup eta klik iretsirik. Ib. 147.
1 klika.  Apetito feroz.  Denak mahain luze batean lerrokatu ondoan hasten dira klika (apetito devorador)
leiatsuarekin yakien iresten. AIr EuskIp 92.
- KLIKA-KLIKA (Sal, R-uzt ap. A; H), KLIKA-KLAKA (R-vid ap. A). "Onomat. de comer torpemente, a dos
carrillos" A.
- KLIKAKOAN. "Ingurgitation instantanée. Klikakoan irestea, avaler d'une gorgée instantanée" H.
2 klika.  Conjunto de tambores y clarines (fr. clique).  Eta jo duela klikak gogotik, eta zer mundua ez da bildu!
Herr 17-5-1956, 2. Goizean lehen mezatik landa askaria, 10 orenetan meza klikarekin. Ib. 3-7-1997, 5. Ba zen hor
ere klika. Hogoita hamar bat ba ginen orotara. Etchebarne 87. Han hatxeman netzazkeen nik gazteak [...] klika-
fanfarra musikan. Larre ArtzainE 245.
klikarazi.  Hacer devorar, hacer tragar.  Ahoak zabalarazi diotzatela ehun erresuma eta hemeretzi mende
baten mende.
klikarazteko bezainbat. Hb Egia 140. Bizpalau kotxet ur klikaraziz galkaka. GH 1926, 361.
klikatu (A, H), klukatu (S (Foix) ap. Lh).  Devorar, tragar (comida o líquido). "Avaler précipitamment et
gloutennement" H. "Devorar, tragar (es palabra vulgar)" A, que cita a Goyhetche. v. klakatu, klaskatu.  Hauk
eztire, derra, umeak / gure adiskidearenak: / Detzagun klika direnak. Gy 224 (235 klikatu "croquer"). Klikatzeko
astiroz gizendu arrainak. Hb Esk 95 (v. tbn. 237). Azken basoa klikaturik / azken xirrixta iretsirik. Canc. pop. (ap.
DRA). Klikatzen du arnoa. Barb Sup 131. Saretan ekarri dituzten yakiak klikatzeko. Zub 54. Trago bat su klikaturik
[...] / sarri pitz dezautzuen lo dagon kar hori. Iratz 112. Badugu sobera gezur klikaturik. SoEg Herr 12-12-1957,
1. Goxoki klikatu dugu baso bat. AIr Egan 1956 (3-4), 76. Besteek bi baso klikatuko zituzten artean. Larre ArtzainE
40. Laster klikatzen ginituen hango platik hoberenak ere. Ib. 94.
 (Dv, H). "(Fam.), avaler. [...]. Laster klikatuko du bere onthasuna, il va bientôt dévoré son bien" Dv. "Au fig.,
avaler, dépenser follement et en peu de temps. Bere onthasunak klikatu ditu, il a dépensé tôt et follement ses biens"
H.
kli-kli. 1. (Onomat. del vuelo de un insecto).  Kli-kli aditu duzu bakarrik eta han da hirugarren ulia. Eskual
5-9-1913, 4. 2. (Onomat. del ruido acompasado del reloj).  Ordulariak geldi geldi zeuzkan orratzak. Eskuturra
belarrira eraman eta kli-kli-kli-kli... egiten zuan. Osk Kurl 167.
klima, klimat (Chaho).  Clima.  Basoak ondu egiten ditu giro edo klimak. Munita 19. Giroa, klima, leorte
ikaragarriak. Ib. 22. Nola dakite egaztiok klima oien berri? Vill Jaink 150. Klimak eta hemengo artatzeek izigarri
untsa uzten ninduten. Etchebarne 140. Oztoporik txikienik eztot izan osasun aldetik eta ez klima aldetik. Gerrika
291s. Ea klima kanbiatzeko modurik neukan: leku legorra, Kastilla aldea-edo. Albeniz 81. En DFrec hay 17 ejs.
de klima.
klima. v. 2 krima.
klimabera. v. primabera.
klimatatu. "Acclimater, il se dit des choses animées et inanimées; s'acclimater" Chaho.
klimen. "Clymenos, klimen belharra, salboin belharra" Urt V 230.
1 klin. 1. (Onomat. del croar). v. klauk.  Pozuko igelak! Krak, krak... klin, krak. Bilbao IpuiB 245. 2.
(Onomat. del ruido de una campanilla).  Klin, klin, klin... egin zuan [...] kordoin bati tiratuz. --Arraiua! [...] hau
ni deituteko da! Osk Kurl 22. 3. (Onomat. del choque de objetos).  Ohialezko sakel bat [...] klin klin egiten
zuala entzunik [...] "Dirua xaukak ostera be?" Osk Kurl 191.
- KLIN-KLAN. a) (Onomat. del choque de objetos, del ruido del agua al chocar con algo).  Klin-klan arri-
tartean uraren zaratea entzunaz. Echta EEs 1912, 195. Jarri dituzte brillak eta bola tiratuaz..., brillak jo ta klin
klan bullaka botiaz. EgutTo 22-8-1926 (ap. DRA, s.v. brilla).
 "(V, G), ruido de la cítola del molino" A Morf 405. v. klan-klan.  Batean errota, bestean ola / darabiltzan,
klin, klan, joaz soñuak. Apaolaza EE 1889a, 501. Errota txikiak klin-klan (V). A EY IV 305.
b) (Onomat. de la acción de beber). v. klink.  [Txikito] bat barik, iru ta lau be klin-klan, klin-klan, beingoan
garbituten ebazan. Bilbao IpuiB 32. Klin-klan, klin-klan, orain txurrut bat, gero beste bat. Ib. 56 (v. tbn. 79).
- KLIN-KLON. a) (Onomat. del croar). v. KLIK-KLOK.  Zapoak bezela itz egiten zuala, klin klon eta jin jau.
Urruz Urz 14. Basarietako (lodazal) ugaziuen klin-klon, klin-klona baiño beste zaratarik etzan entzuten. Ag AL
61. Igeltxoak klin klon, klin klon, asi zuten [...] gau soñu berdin ta iraunkorra. Ag G 282.
b) (Onomat. del ruido acompasado de un reloj, molino...).  Esna-erloju bat [...] ukaldi gogorragaitik ajola gutxi,
klin-klon-klin-klon-klin-klon... egiten zuan oraino. Osk Kurl 153. Klin, klon, klin ta klon soiñuaz, / ekiok ik, bolu,
gogor. Ker in Onaind MEOE 763.
- KLIN-KLON-KLUN. (Onomat. del sonido de una campana).  Ezkillaren oiartzun, xapo / klin-klon-klun
gozua... E. Igartza Olerti 1961, 104.
2 klin. v. klink.
3 klin. v. krin.
klinika.  Clínica.  Klinikak behar du izan biziki argi eta garbia. JE Med 70. Azkazalak moztutzera're klinikara.
Alz Bern 59. Klinikan isiltasun haundi bat zen nagusi. Arti Ipuin 75. Madrilleko klinika batean egon [zan]. And
baten mende.
AUzta 90s. Alaba, oinbertze denboraz klinikan egon zaitak! Larz Iru 100. Medikuak esan zigun onena izango zala
klinikara jextea. JAzpiroz 210. Urrengo goizean klinikara joan bear neban. FEtxeb 113. Eta klinikako zerbitzua
ez zena hor! Larre ArtzainE 227. En DFrec hay 8 ejs. v. tbn. Mde Pr 362. SM Zirik 43. Uzt Sas 322. Albeniz 132.
klink (G), klin (V-gip), blink (G-to). Ref.: A (klink, blink); Iz ArOñ (artóbero).  (Onomat. de la acción de tragar).
"Klink, onomat. de la acción de beber, echar un trago (es palabra popular)" A. "Arto beruak zer du jaki? Putz esan
ta klin irauntzi" Iz ArOñ.  Basokadea oi dau klink iñoz niretik. AB AmaE 217. Edango neukela / beterik basua
/ klin! JanEd I 127. Orain botellatik klin-klin edaten dau. EgutAr (ap. DRA). Ardoa: Klin, klin, klin zatoz bonbilletik
pozez (G). A EY IV 79. Gizonak klink eta andriak klonk, etxe aretan katua be lo konkor. (V-m). EZBB I 129.
- KLINK BATEAN. De un bocado.  Iretsiko omen zukean neskatxa oso-osorik klink batean. TAg Uzt 45.
- KLINK EGIN. "(G), echar un trago" A.  Basotxoren bat geiago klink eginda. SM Zirik 68.
- KLINK ETA KLINK. (Onomat. de la acción de beber).  Eta edan? --Onetan bai gu mutillak!-- esanaz, klink
eta klink, aspertu artean. EEs 1928, 46.
klinkada (G ap. A).  Trago.  Klinkada baten ustu zun edontzia. EG 1956 (7-8), 30.
klinki-klanka.  (Onomat. de la rotura de cristales).  Punpa-laster bat ezkerragaz eta klinki! klanka! leihar bat
hautsi zuan. Osk Kurl 168.
klinkotxean. "(S), a horcajadas" A.
klisk, klixk. 1. De repente, en un instante.  Niniak uste gabetarik klixk ilhuntzen zauzkitzula. JE Bur 92. Haren
niniak ustegabetarik klixk argitzen dira. GAlm 1931, 80. Ustegabetarik, klixk, ilhuntzen zaizkola begininiak.
Etcheb MGaric 205 (ap. DRA). 2. "(B), guiñando" A. 3. +klix. (Onomat. del chasquido).  Anitz turista
frantses yuaiten da [...] eta han dabiltza klix, klix, bere tresnekin itxura hartzen [ref. a la cámara de fotos]. Zub
78. Beste batek atzetik beste besoa oratu eta klisk! eskuturretakoak ipiñi zizkion. Osk Kurl 30. 4. (Onomat. de
aplastar).  Jauzi bat, jauzi bi, tarrapat eta... klixk. Gaizo kukusoa! (1948). Iratz GH 1967, 355. 5. (Onomat. del
parpadeo, titileo).  [Izarrak] orain klix-klix kinuka agur dagie / egun berri asteai / mendi ostetik leñuru argi biziz
/ datorren eguzkiai. Koxoko "Udaberriz" (ap. DRA).
- KLISK EGIN. a) Resbalar.  Itaundu dautsozu / leiuan klisk-dagin illargi-izpijari. "Resbala en los cristales".
Laux BBa 16. b) Parpadear, titilar. "Cligner, keinatu, klisk egin" T-L.  Izarrak klixk-egin t'egin. EA OlBe 36.
- KLISK-EGITE. Parpadeo, titileo.  Izartxuen / jolasa da / klisk-egite pollit ori. EA EEs 1929, 136.
- KLISK ETA KLASK. (Onomat. del chasquido de una máquina fotográfica).  Andik eta emendik klisk eta klask
argazkilariak. Sorarrain Lili 72.
- KLISK ETA KLIK. (Onomat. del chasquido de una máquina fotográfica).  Klisk eta klik foto hartzen ari zela
irri gozo bat ezpainetan. Herr 13-4-1967, 3.
- KLISK-KLASK. a) (Onomat. del mordisco).  Klisk klask ausikika otso gaixoa odoletan (BN-ciz). A EY II 271.
b) KLIX-KLAX. (Onomat. del ruido de las tijeras al cortar). v. kliska-klaska (2).  Guraizeakin klix klax, aidean
joaten zirean txotxo zuriak. Anab Poli 76s.
1 kliska (BN? ap. A; Dv), klixka (S (Foix) ap. Lh). 1. Guiño, pestañeo. "Clignement, cillement, signe
d'intelligence" Dv. v. BEGI-KLISKA.  Begi urddin xuritu handituak kliska batean ttipitu, urddindu berriz eta
hetsi. Leon GH 1936, 409.
2. Chasquido.  Kliska bat aditzearekin, itzulirik burua, ikhusi zuen Bondjotarra berari giñan zagokala. Prop
1899, 279. Eskuak elgarri jo eta jo ziozkaten, kliskak mihiaz artetarik eginez. Prop 1908, 29.
3. "(S; Chaho), latigazo" A.
4. Guiñando. v. infra KLIXKAN.  Bizpairu etxeek / betazala, "klixka", / eratxi ditek. Ldi UO 34. Ostartetikan
begia kliska / dabil Eguzki Amandre. "Guiña el ojo". Or Eus 296.
5. (G-goi). Nombre de un juego. "Es sinónimo de erre erreka y se usa en Ikaztegieta. Tiene frases como goazen
kliskara, kliskan egin dezagun, vámonos a la clisca, ocupémonos en clisca" A EY IV 337.
- BEGI-KLISKA, BEGI-KLIXKA, BEGI-KILISKA. b) Guiño.  Azkenean, bizpahiru filusek, begi kliska batekin,
Lafitte berari zer ordu zen galdegin. Larre ArtzainE 126.
 Pestañeo (fig.), intervalo insignificante de tiempo.  Ziztakoan, begikliskan, azkeneko turutotsez. Ol 1 Cor 15,
52 (Ol (ed. 1958) begikiliskan; Lç, TB begi kheinu batez, He begi kolpe batez, Dv begi itzuli batean, Ker begi kiñu
bataz, IBe begi itxi-ireki batean, IBk begien itxi-ireki batean). Ziztakoan, begi-klixkan, azken-turutaren otsean;
turutak otsegingo baitu, ta illak gordin piztuko dira, ta gu berrituko gera. Or QA 201. Begi-kliska batean
Teresalina ta Aldetrudis, etxe artako bi buruak, gaixotegian ziran. Sorarrain Lili 111.
b) Vistazo, golpe de vista.  Begi-klixka batez negurtuak ditut millakan eremu. "De un golpe de vista". Or Poem
526.
baten mende.
- KLISKAKO. "Clignement, cillement, signe d'intelligence" Dv.

- KLIXKAN. Guiñando, parpadeando.  Hameka izar ari / begiez klixkan elgarri. Zuhaneta "Haurtxoa" (ap.
DRA).
2 kliska (Sal ap. A; ZMoso). v. 1 kisketa. 1. "Pestillo" A. "Pestillo antiguo" ZMoso 70. 2. "(Sal), aldaba" A.
kliskada. 1. Ruido producido por la rotura de cristales.  Bateko edo besteko kristal ausien kliskadea. Erkiag
Arran 153. 2. klixkada. "Clignement, keinada, kheinu, klixkada" T-L. v. 1 kliska.
kliskatu (Dv), klixkatu (T-L). 1. Titilar, parpadear; pestañear. "Ciller, clignoter" Dv. "Ciller, begiak klixkatu"
T-L.  Izarrak argiago baizik ez. Noiz-nahi, bizkitartean, klixkatzen zaiote beren ñirñira. JE Ber 98. Orok galde
bera eta Makearrak arrapostua begiak klixkatuz bere balentriari. Herr 30-4-1959, 3.
2. klixkatu.  Zoin aise letzazken Jainko Jaun betierekoak klixka bekatu-egilen zorro handi hoik eta buru ozarki
altxatu hoik... Jainkoak ez du nehor klixkatzen: ikusten du, ongirat deitzen eta igurikatzen (1948). Iratz GH 1967,
355 (DRA traduce "aplastar").
1 klisket (Aq (AN)), klixket (B, Sal, R ap. A; ZMoso). "Castañeta" Aq 1097. "Klixketa, hacer pitos con los dedos"
ZMoso 70. v. klasketa.
2 klisket (Aq (AN)), klixket (AN ap. A). "Capirote" Aq 1089. "Capirote, gorro puntiagudo (pop.)" A.
klisket. v. 1 kisketa.
kliski-klaska. 1. (Onomat. del chasquido del azote).  Horra nun ematen den, kliski, klaska, zaldien azotatzen.
EskLAlm 1865, 10. Haren zaldi-arrabots kliski-klaska aditzearekin [...]. SoEg Herr 29-1!1959, 1.
2. (Onomat. del ruido de las tijeras al cortar). v. KLIX-KLAX (s.v. klisk).  Hartu zituen haixturrak eta kliski
klaska moztu zituen hiru erhi trebes! GAlm 1963, 47 (ap. DRA).
kliskitin. v. kriskitin.
klix. v. klisk.
klixe. "Cliché" T-L.
klixk. v. klisk.
klixka. v. 1 kliska.
klixkaka.  Bebiendo a tragos. Cf. klikatu.  Zonbait arno xorta hustu zirela lantegien barnean berean... ez
ziren andere horiek azkenak... xuritik ari ziren klixkaka. Herr 16-5-1961 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).
klixkatu. v. kliskatu.
klixket. v. 1-2 klisket; 1 kisketa.
kloaka. "Cloaca, kloaka, kanala" Urt V 225. "Cloacula, [...] kloakatxoa, hiriko kloakatxoa" Ib. 225.
klok. v. KLUK EGIN (s.v. kluk).
kloka. "(R), golpecito" A.
kloka. v. kolka.
kloka-kloka.  Onomat. del cloqueo. v. klok-klok (2); cf. kolka.  Iñoiz ez zait aaztuko / gure oillo loka, / talde
ederrarekin, / noiznai kloka-kloka. Zendoia 25.

baten mende.
klok-klok, klonk-klonk. 1. (Onomat. del sonido del sapo).  [Zapoak] abiau dira klonk, klonk, musikea joten.
AB AmaE 393. Zapo ittunak, gabak pozturik hasi ziran euren musikia joten: klonk klonk. EEs 1922, 149. Klok,
klok, kuku-mauka ari ziren non nahi aphoak. Barb Piar I 196.
2. (Onomat. del cloqueo).  Klok! klok! eginez, txitxak deitzen dütü. Eskual 10-9-1909, 3. Oiloak euren klok-
klok, entzun eragiten dabenean, laster egingo dabez arrautzak (V-och). A EY I 111. Egaztiak mokoka, klok, klok
egiñaz. TAg Uzt 117.
klonk.  Onomat. de tragar (?).  Gizonak klink eta andriak klonk, etxe aretan katua be lo konkor. (V-m). EZBB
I 129.
klonk-klonk. v. klok-klok.
kloridriko, kloridriku.  Clorhídrico.  Kloridriku azidua, sulpuriku azidua, fosforu azidua, formiku azidua eta
karbonu azidua. Oñatibia Baserria 37.
kloridro, kloridru.  (Como primer miembro de compuetos). v. kloridriko.  Merkienak, kloridru ta sulpur
aziduak dira. Oñatibia Baserria 37. Kloridru azidu litro bat. Ib. 37.
kloro, kolor, klora (T-L).  Cloro.  Kolor kobaltatsuzko tinteagaz idazten dana, ez da ikusten, uragaz idatzia
bailitzan. GJaur Kimia 177 (v. tbn. más ejs. en la misma pág.). Kolor kobaltatsu [...]: Leiarkeran sei ur-ela artzen
dauz. Ib. 177. Sortzen dan kloroa lasto aietatik igaroz. JAIraz Bizia 63. En DFrec hay 4 ejs. de kloro.
kloroformo, kloroforma.  Cloroformo.  Kloroformak itorik edo kanit ñimiño izigarri harek uste gabean
urraturik. JE Med 187.
klosk.  (Onomat. de la acción de aplastar).  [Ardija] mai ganian ilteko / atzazkalakaz klosk. DurPl 84.
kloska (B, BN-ciz-baig-lab), kloxka (BN-ciz-baig), kloske (BN-baig). Ref.: A (kloska, kloske); CEEN 1969, 179;
CEEN 1971, 357; Gte Erd 74.  Zueco. "Almadreñas" A. "Zueco de madera" CEEN 1969, 179. "Kloxkak deitzen
genitien, espalakoin gisa ziren (BN-ciz)" Gte Erd 74.  Zenbat, zenbat [katxet], eskalapoinak berex, klosken
berentzat. JE Bur 60. Bi espartin pare eta kloska pare bat (BN-ciz). A EY I 274. Gu denak gira espalakoi ttipietan
eta haurrean erabili klosketan! SoEg Herr 19-5-1960, 2. Eskalapoinetan edo klosketan ginabiltza[la]rik neguan.
Herr 15-8-1996, 8.
kloskero (T-L).  Artesano que fabrica zuecos. "Sabotier" T-L.  Basoko eiarako bi partadera pare
kloskeruaindako. HerVal 230 (v. tbn. 168).
klosko.  Pozo. "Hoyo en el fondo de los arroyos (BN)" Lander (ap. DRA).  Zer bideak! [...] Han hemenka
badire phoxolugarri ur edo lohi klosko bat, zuhamu trunko bat. Prop 1897, 45.
klot (H (S)), klotu (Chaho, H (S)). 1. "Entaille, cavité où une chose (par ex. une pièce de charpenterie, de
menuiserie) s'enchâsse dans une autre" H.  Gorpitza eta arima [...] bere gonzetik eta klotetik idokirik. Tt Onsa
147.  "Il se prend au fig. pour assiette. Norbait klotutik zathukatzia, faire sortir (ébranler) quelqu'un de son
assiette" H. 2. "Klotia, coyuntura, momento favorable (BN-mix). Zabalduko duzu hatzemaiten badokozu klotia
(StJayme)" DRA.
- KLOTX. "(S; Foix), articulation. Klotxetik jauzi, sortir de l'articulation. (Dim. de klot)"
Lh.klown, clown, klun.  Clown.  Dantzari-kantari, klun edo ziminokerietan ari diren bi
mutiko abila. Herr 19-6-1958, 2. Zirkoko clownek soka gainean bezela. Osk Kurl 145. Pierrot gorria / eta mundu
guztiko clown / arpegi tristeak. Lasa Poem 81.
kloxela. v. kortxila.
kloxka.  Colleja (planta). "Silène enflé (Silene inflata). Izen hau Azkaindar batek eman zaukun lehenik, gero
Souberbielle Uztaritzeko jaun mirikuak. Haurrak hunen lorearekin nola jostatzen diren, elgarri kopetan koxkako
handi batekin lehertuz! nork daki izena etzaion hortarik heldu?" Zerb GH 1931, 321. "Silène" T-L.
kloxka. v. kloska.
baten mende.
klub, kluba, glub.  Club. "Reunión, conciliábulo" A.  Katixima ahantzirik / glubeko doktrina berria / ikasi
[ref. al club de los jacobinos]. Monho 40. Mentaberrik dauku asmatu / glub Bardotzen. Ib. 30. Glub berriko ez den
guzia / kondenatzen da elizan. Ib. 40. Denontzatzeko ez dute klubetan indarrik. Iraultza 111. Ikhusi dut nik kluba
asko / egiten espantu franko, / [...] / Ez kluba arratoiñezkoak / baiña zitoienezkoak. Gy 304. Kluba dela gabazko
gizonen bilkhura bat. Elsb Fram 68. Yakobinen klubako gizonek, erran nahi da Robespierre eta haren lagunek.
Ib. 94 (v. tbn. 69, 70ss). Sukalde-klub'en edo Errotario deitzen diozuten toki ortan. Lab EEguna 62 (v. tbn. 63, 66,
77). Liburu-klub bat moldatu dute, 2.500 harpidedun dituena. Mde Pr 246. Beste [arrabote] bat ere ez urrun,
Emulation Nautique klubarena. Larre ArtzainE 180. En DFrec hay 35 ejs. de klub.
klubista.  Clubista.  Gau batez, klubista gizon bat xutitu zen bertzen erdian. Elsb Fram 133.
klueka. v. kolka.
kluk. 1. "(L-ain), onomat. de la detención por falta de fuerzas, tanto física como moralmente" A. 2. "Onomat.
de un trago largo de vino (BN). Lander" DRA. 3. "Krach" T-L.
- KLUK EGIN (L-ain ap. A), KLOK EGIN. "Hacer quiebra" A.  Maizterrak esan zidan, klok edo quiebra egin
bear zuela. Zubill 242.
kluka."(BN-lab), reunión, conciliábulo" A.
kluka-kluka. v. kluku-kluku.
klukatu. v. klikatu.
klu-klu-klu.  (Onomat. del cloqueo). v. klok-klok (2).  Klu, klu, klu, oillo lokak. NEtx LBB 302.
klukots. "(Ae), el canto del sapo" A Aezk 295.
kluku-kluku, kluka-kluka (BN ap. Lander), kulka-kulka (BN-mix ap. A).  (Onomat. de la acción de beber a
tragos). "A tragos" A.  Egun batez, kluku-kluku, begiak erdi itxi-ta edaten ari zala oartu zan itxua. Inza EEs
1917, 236.
klun. v. klown.
klunka. v. kulunka.
klun-klan.  (Onomat. del movimiento acompasado de la cuna).  Abes zaiozu, ama txairua, / seaska, klun-klan,
klun-klan erabillirikan. Alzo GH 1924, 666.
klunklun. "(R-uzt), sapo" A.
klun-klun-klun.  (Onomat. del ruido producido al agitar un líquido en una botella).  Arduak botillan klun,
klun, klun / gaztañak surtan pun, pun, pun. Bil 128.
klutxet. v. kortxeta.
kluxot.  Traguito.  Kluxot bat arno, herritarren alde? Herr 12-6-1958, 2.
koha.  "(S; Foix), coiffure ronde des acteurs de pastorale" Lh.  Hartakotz, ezpatareki deitzat khentzen / koha
eta kapa, aitzindari markak. Andurain UskIb 100 (ap. DRA).
koaderno. v. kuaderno.
koadratu. v. 1 kuadratu.

baten mende.
koadrila. v. kuadrilla.
koadro. v. kuadro.
koagulo, kuagulo.  Coágulo.  Juan eragin eusten odola atera eta bere analisia egitera, odolaren kuagulua
zaintzeko. Gerrika 268.
koaifura.  Peluquería, compostura del pelo.  Emaztetan orozbat [...] jokian edo koaifüran bizia igaran
dienetarik zonbat dirade mündian? Egiat 83.
kohail (Lecl  A, Dv (que cita a Abb), H). "Cheville" Lecl. "Clavija (Abb, Lecl)" A.
koainta. v. koaita.
koaita (SP, Dv (-it), H, A (L?)), koeita (SP, H), koeinta (H), koita (V-arr-m; Lar, H), koainta (BN, S; VocBN, H),
kointa, kuita (SP; kuitta V-gip), kuinta (S; Dv, Foix ap. Lh; -uñta H (S)). Ref.: A (koita, koainta); Lrq (kuinta);
Elexp Berg (kuitta). 1. Pena, cuita; preocupación. "Sollicitudo, anxietas, negotium, cura: V. kuita vel koeita" O
Not 51. "Koaitak (Ax), egitekoak, soins" SP. "Cuita" Lar. "Affaire désagréable, engageant à la plainte" VocBN.
"Kuittak kontau, contar desgracias. Iru aiztak sarri juntatzen die alkarri kuittak kontatzera" Elexp Berg. Cf.
koitadu.  Konta dezadan / dolorez asko koitarik. Lazarraga 1202r. Ai, Jesus, ene koitea! Ib. (B) 1153vb. Au edo
ori pensaetan, / beti bere koitaen arilketan. Ib. (B) 1181vb. Lorik ezin egin dot / [...] amoreminez da / koita-
dolorez. Ib. (B) 1171vb. Nork bere adiskide leialari bere koaitak ta doloreak erranaz atsegin harzen du. Harb
253s. Zuri bere arrenkurak, egitekoak, koaitak eta ondikoak konta. Ax 5 (V 2). Zer koeinta dudan higati. O Po
10. Berzen koeitak. Ib. 50. Emazte ederra duena etxean, etxea etsai-lurrean eta mahastia karrikaldean, ezta
koeintagabe bihotzean. "Souci". O Pr 579. Bena ene khointak behar tüzü entzün. ChantP 164. Amatxo, zuri
kontatutzera / koita guziyak batian. EA EE 1903b, 321.
 kuinta (Dv  A). Queja, lamento. "Plainte" Dv.  Eta Abimeleki egin ziotzan bere kuintak haren sehiek bortxaz
khendu zioten ur-putzu batez. Dv Gen 21, 25 (Urt erreprehenditu, Ur kejatu, Ol bere gaitzia erakutsi, Bibl gaizkitu,
BiblE errieta egin).
2. "Kointa (L), confidencia" A.
3. "Kointa (BN), comisión, recado" A.
- KOAITA EGIN. Quejarse.  Anaiak, kuintarik ez egin batak bertzearen kontra. Dv Iac 5, 9 (He ez zaiteztela
errenkura). Chapalandak kuinta egitiaren bortxaz emanerazi zeitzon bentueruari bi botilla ardu. Const Eskual 15-
4-1910, 4.
- KOAITAZ. Quejándose. "Beti kuintaz! (S)" Gte Erd 194 (junto a errenkuraz, illetan..., de otras zonas).  Kuintaz
egonen naiz usoa bezala. Dv Is 38, 14.
koaitadun, kuintadun (Dv). "Qui a des raisons de plainte" Dv.
koaitatsu, kuintatsu (Dv). "Qui se plaint de tout et à tout propos" Dv.
koaitatu.  Enredarse (?).  Berriz ere [kutsagune] hetan koaitatzen badire, bere buruak uzten badituzte
garaitzerat. He 2 Petr 2, 20 (Lç nahasi, TB trabatu, Dv biribilkatu).
koaje. v. goaia.
koajetsu. v. korajetsu.
koaju.  Cuajo. v. gatzagi.  Kan egostan dei koaju biar diona. Mdg 136.
koajutore.  Coadjutor.  Hazparnen egon naiz Bikario (koajutore) amabi urtez. Alzola Atalak 117 (en una
entrevista a P. Larzabal).
koa(k)-koa(k). v. kua-kua.
koalizio, koalizino.  Coalición.  Koaliziñua andik edo emendikorekin izan biar eban. Gerrika 281.

baten mende.
koape. v. gorape.
koart. v. kobarde.
koartel. v. kuartel.
koarter. v. kartier.
koartilla. v. kuartilla.
koarto. v. kuarto.
koartza (G-azp ap. A; Lar (-rz-), H), gartza (Izt C 198, H; -rz- AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 144; Lcc),
gartze, goarsa (SP  H (-tza) y A), oarza (Arzdi Aves 167).  Garza. "Koarza, que es garza" Ech 73r. "Sorte
d'oisseau" SP. "Héron" H. v. amiamoko.  Koartza ta karadrioia beren motakin. "Herodionem et charadrion".
Ur Lev 11, 19. Burio ta koarzak. 'Hérons'. Or Mi 51. Nola behialako koarza dohakabea [...], amorroinaren orde,
zarboa eskuetan! GH 1935, 100. Egazti ankaluze batzuek, garzak edo. JAIraz Bizia 42. Amiamokoa, gartze mota
guziak, basollarra. Ol Lev 11, 19 (Ker amiamoko ta gartza-mueta guztiak). Koartzak [...] egaldatzen dira. Ibiñ
Virgil 77. Aizu, Matxin! Koartzak nun egiten dituzte kabiak? MItziar Txoriak 17. Bi arrebak ere [...] biotzak
kanpoan zebilzkiteken; koartzak bezela, egatu nairik, lepa-luzeka asiak itun. Ataño TxanKan 123.
- KOARTZA GORRI. "Colimbo ártico" MItziar Txoriak 16.
- KOARTZA LEPO-ZURI. "Garza real" MItziar Txoriak 16.
koartzari (H; -rz- Lar, Izt C 198). "Garcero, halcón que caza garzas" Lar.
koartzatxo (Lar (-rz-), H). "Garceta, garza pequeña, koarzatxoa, ugaritxioa" Lar.
koartzota. "Garzota, garza bastarda, koarzota" Lar.
koasta. v. kodasta.
kohat (L, S; Lecl, Dv (S)), kuhat (S). Ref.: A; Lrq /kohát/.  Bofetada. "Soufflet" Lecl. "Soufflet, coup" Dv.
"Bofetada. Nahi duka kuhat bat? (S). Lander" DRA. "Gifle" Lrq.  Ale, fripu doblia, / ützadak ahoko buxia, /
bestela jauz erazten deiat / kuhat hunez büria.Clovis 470.
koba (L-ain, S ap. A; SP, H; kh- Urt, Hb ap. Lh), kofa (BN-baig ap. A). I (Sust.). 1. Cogollo. "Koba. Aza koba,
pomme de chou" SP. "Brassica capitata, aza khoba" Urt III 401.
2. (V-m-gip, G-goi; Dv, H (V)), koga (Izt). Ref.: A; AEF 1955, 75; Iz ArOñ; Elexp Berg. Cueva. "Caverna <-
ber->" Izt. "Profondeur, creux voûté, galerie (Astar Apol 78)" Dv.  Liorpe bat billatu nairik sartu zan koba baten.
Ur MarIl 42. Lurruspe edo koba ori. Lard 26. Koban aiseria. AB AmaE 346. Argin bat gura leukela koba-barruan
lanen bat egiteko. KK Ab II 97s. Goiko kobati jentil gazteat jexte emen zitzaion (G-goi). JMB Mund I 48. Koba
sakonetik irten duen sugeak. Arti MaldanB 191. Joan zan bein atxeko kobetara. Alzola Atalak 45. Jan bear eben
eta / koban prisaz sartu. Ayesta 112. San Adriango koba. Insausti 163. v. tbn. Gand Eusk 1956, 226 (V-gip).
FEtxeb 106.
3. "Kofa, trou qui se forme au milieu ou dans le corps de vieux arbres en décrépitude" VocBN. "Hueco de árbol
carcomido" A.
4. "Kofa, especie de pelota que se forma en los colchones y en el cabello" A.
II (Adj.). 1. kofa (AN-erro, BN ap. A; VocBN  Dv, H), kopa (Lh). Hueco; que tiene cavidades, huecos. "(Adj.),
qualité de l'arbre ayant un vide dans l'intérieur" VocBN. "1. creux, concave; 2. arbre pourri en dedans, vermoulu;
3. vide à l'intérieur, parlant principalement d'un arbre, d'un fruit" H. "Arbol carcomido" A. "Teila kopa, tuile
creuse" Lh.  Haitz barne kofa miatuz. Zby RIEV 1908, 419.
 (Fig.).  Intzun dut Jakes mintzatzen aldi bakar batez Hazparnen. Zer talendua (erdaraz) bainan osoki kofa.
Herr 27-2-1964, 4.
2. (Lar), kopa (Lar, H). "Acopado, acopetado, viene del Bascuence [...] kopa y koba, redondo" Lar. "Kopa (adj.),
état de ce qui est courbé, arrondi, en forme de demi-cercle" H.
3. "Kofa, renflé, qui a éprouvé une augmentation de volume et devenu léger" H.
- KOBA-ZULO. v. kobazulo.

baten mende.
kobadun, kofadun (Dv  A). "Qui a une cavité intérieure" Dv.
kobadura (Lar, H), kofadura (Lar, Dv  A, H), kopadura (Dv  A). 1. "Concavidad" Lar. "Cambrure,
courbure, voussure" Dv. "Kofadura: 1. (V, G), concavité, creux; [...] 3. creux, trou résultant de vermoulure; 4.
vide, vacuité à l'intérieur d'un arbre, d'un fruit" H.  Onborren kopaduran gelditzen den ura pozoina da
aziendentzat. Dv Lab 376. 2. "Kofadura (L), vermoulure" H.
kobagain, kofagain (Lar). "Convexo" Lar.
kobagune, kofagune (Dv  A). "Concavité" Dv.
kobain. v. kofoin.
kobakin, kopakin (Dv  A). "Cambreur" Dv. "Combador" A.
kobakintza, kopakintza (Dv  A). "Métier de cambreur" Dv. "Oficio de combador" A.
kobalkari. v. koplakari.
kobaltatsu.  (Precedido de kolor). Cloruro de cobalto.  Kolor kobaltatsuzko tinteagaz idazten dana, ez da
ikusten. GJaur Kimia 177.
kobalto, kobalta.  Cobalto.  Kobalta metal zuria dogu. GJaur Kimia 177.
kobao (Añ (V), H, A), kobau (V-m ap. A; H, Rollo), kobeu (Rollo).  Cueva. Según Harriet, que cita a Ast,
"bouche, entrée de caverne" H.  Leiza edo kobao sakon sakon baten. Mg CC 247s. Eztago basuan / ez zuben
kobauan / onlango aparirik. Mg PAb 98. Urten eban kobaotik. Ur MarIl 43. Lapurren kobaua (Mt 21, 13). Ur (V)
in BOEv 229 (Ur (G) leizea).
kobarde (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc), kobart (S (Foix) ap. Lh; Ht VocGr 390, Arch VocGr, Chaho), koart. 
Cobarde. "Las personas mayores también lo utilizan en el sentido de tímido. Txikittan kobardia itzan demasa"
Elexp Berg.  Abiatü zen Souza bere troparekila, bena errege koartak zereiton borthak zerratü. Egiat 159. Bihotza
zükiela kobart ta odolgarri. Ib. 266. Dabid zala bildurti edo kobardia. JJMg BasEsc 179. Ni baño ume
kobardegorik / ezta mundu ontan izan. Tx B 222 (tbn., con alguna variación, en Uzt LEG I 213). Kobarde bat zala.
Kk Ab II 166. Oiek bezin kobardea aizela. Alkain 45. v. tbn. Afrika 88. Auspoa 97, 82. Arrantz 32. EusJok 173.
- KOBARDE EGIN. Acobardar(se).  Luze iritzirik bere bakardadeko egoerari ta gañera bere burua kobarde
eginik irten zan leize-zulotik. Bv AsL 46.
kobardeatu (-diau V-gip ap. Iz ArOñ y Elexp Berg). 1. Acobardarse. "Beti esatekotan neuan baiña azkenengo
momentuan kobardiau eitte nitzan" Elexp Berg.  Pilatos kobardeaturik errendituzé emátera sentenzia. LE Doc
164. Kobardiatu dute / kristino tontuak. CartAnd 407. Kanpuan egon ziran / kobardiatuta. Arrantz 32. Igeri ez da
jakiten, norbera kobardeatzen dalako. Bi ankak ibiltzen baditu ta besoakin ola egiten badu, igeri egiña dago. P.
Lazkano Auspoa 168 (Tolosa, 1983), 110. 2. kobardetu (V-gip). "Volver(se) cobarde. Len balientia nitzan
mendixan ibiltzen baiña akzidentia ezkero ziero kobardetuta nago" Elexp Berg.
kobardia (Lcc).  Cobardía.  Gabaz egunaz ze berakuske / sekula kobardiarik. Lazarraga 1182v. Soldaubeen
artian ezpada kobardija erretireetia jeneralak aginduten dabenian. JJMg BasEsc 174.
kobart. v. kobarde.
kobatu (Lar, H), kofatu (VocBN, Dv  A, H; -adu Lar), kofoitu. 1. Ahuecar(se). "(Hacerlo) cóncavo" Lar.
"Action de l'arbre dont l'intérieur se pourrit ou se vide" VocBN. "Creuser, se creuser, évider, caver, miner" Dv.
"Kofatzea: 1. devenir vermoulu; 2. rendre vermoulu" H.  Zahartuaren bortxaz kofoituak dira, eta barnea hustua
dutelakotz [...] morteroz bethe dituzte arbola heien barneak. Ducq 144. Nik tresnaz jo lur kofatua. JE Bur 16.
 (Lar), kofatu (-du Lar), kopatu. (Part. en función de adj.). "Cóncavo" Lar.  Aldarea eginen duzu ez barne

baten mende.
bethearekin, bainan barne huts eta kopatuarekin. "Inane et cavum". Dv Ex 27, 8 (Ur utsa eta zokona).
 "Kofatzea: [...] 3. devenir léger, se renfler par l'effet de la chaleur ou sécheresse; 4. renfler" H.
2. kofatu (H), kopatu (L-ain ap. A; Lar, Dv, H). "Encorvar" Lar. "Courber, se courber" H. "Kopatzea: 1. (V,
G), comber, arrondir en demi-cercle. Syn. makhurtzea, zakontzea; 2. se comber, prendre une forme arrondie,
renflée; 3. tailler un arbre en lui donnant une forme arrondie par le sommet" Ib. "Abollar" A.
3. (SP), kofatu (BN ap. A). Apelotonarse. "Pommer" SP.
kobatzaile, kofatzaile (Dv). 1. "Celui qui travaille soit aux mines, soit ailleurs, à creuser des cavités intérieures"
Dv. 2. kopatzaile (L ap. A; Dv), kopatzale (B ap. A). "Cambreur" Dv. "Combador" A.
kobau. v. kobao.
kobaur. "Kobaurra, la delantera" Iz ArOñ.
kobazulo (V-arr ap. A).  Cueva.  Emen arkitzen zan koba zulo batean gaua igarotzeko asmoan. Zab Gabon
79. Koba-zuluetatik urteniko basaurdeak. Itz Azald 6. Mendi bateko koba-zulo baten. Kk Ab II 99. Koba-zulo
atean jarri zan. Bilbao IpuiB 176. v. tbn. AB AmaE 19.
kobe (S ap. A), kobu (S (Foix) ap. Lh).  "Reunión. Ze kobea ziden hor!, qué reunión forman ustedes ahí!" A. Lo
que Azkue oyó fue, sin duda, kobia (det.), que puede corresponder tanto a un tema kobe como a un tema kobü.
kober-. v. KOBRE-.
koberatu, koberetxe. v. kobratu, kobretxe.
kobernatu. v. gobernatu.
kobesatu. v. konfesatu.
kobita (det.). "Lurra, tierra, biak, dos, morak --gentes-- kobitak <cobjtac>, crueldad extrema" IC cuad. 74.
1 kobla (BN ap. A; VocBN, Dv, H), kopla (L-ain ap. A). 1. "Morceau de bois en forme de joug auquel on
accouple les bêtes à cornes, les chèvres, etc." VocBN. "Reata?, palo que se ata a los cuernos de un par de bueyes
para hacerles caminar" A. 2. (S; Chaho, Foix ap. Lh), kopla (Chaho). Ref.: A; Lh; Lrq; Giese CasaS 8. "Viga,
cabrío" A. "Solive, chevron" Lh. "Solive de toiture" Lrq. "Koblák, una pareja de los pares que atan las vigas encima
de las murallas con la de la cumbre y tiene la inclinación del tejado" Giese CasaS 8.
- KOBLA-FERMA (S ap. A; Foix ap. Lh). "Viga maestra sobre la que descansa la casa" A.
- KOBLA-ILTZE. "Kobla-itz (S-saug), gros clou en fer forgé (pour percer les poutres)" Lh.
2 kobla. "Une couple d'objets, une paire" H.

- KOBLEZKA. "Couple à couple, deux à deux" H.
kobla. v. 1 kopla.
koblaje (S ap. Lh y Lrq). "(Foix), ferme de toiture" Lh. "Toiture" Lrq.
koblatu (VocBN  A; H). "Attacher les animaux à cette espèce de joug" VocBN. Cf. 1 kobla.
koble (V-m).  (Pescar a anzuelo) dos peces a la vez. "Arrain bi itsasotik-ara, aldabatera artzean, auxe dakie
esaten: koble" Erkiag (comunicación personal, 26-3-1963).
koblet (S ap. Lh y Lrq /koblét/). "(Foix), coup double de fusil" Lh. "Coup double, simultané, de deux fusils" Lrq.
kobra.  Cobro, recuperación (?).  Orai gaude kemen fiesta banen igartan kobra baten dela kaso, egun eta biar
kobrator. Mdg 128.

baten mende.
kobradore, kobrator.  Receptor de una suma de dinero.  Orai gaude kemen fiesta banen igartan kobra baten
dela kaso, egun eta biar kobrator. Mdg 128.
 Cobrador.  Kobradore edo zerbait kobratzera joaten bazera, eta pagatu nai ezik dabillena baldin bada, ura
izaten da polita. Albeniz 228.
kobradura (Hb ap. Lh).  Recuperación.
kobraezgarri (Lar, Añ), koberaezgarri (Lar, Añ). "Incobrable" Lar y Añ.
kobraezin (Lar, Añ). 1. "Incobrable" Lar y Añ. 2. (H), koberaezin (H). Irrecuperable.
kobragai, kobrau-gei.  Susceptible de ser cobrado.  Ogei milla erreal izango ditu kobrau-gei. Erkiag BatB
162.
kobraketa (V-gip ap. Elexp Berg).  Cobro.
kobramendu. 1. "(Hb), recouvrement, rentrée en possession de ce qu'on a perdu" Lh. 2. (Lh), kobramentu
(V-gip ap. Elexp Berg). "Recette, recouvrement de rentes, de créance, d'impôts" Lh. "Kobramentu, cobro. Noiz die
einddako lanen kobramentuak?" Elexp Berg.
kobrantza (H), koburantza (Ht VocGr 415). 1. Recuperación. 2. (Lar, H; -nz- Lar), koberantza (H; -nz- Lar).
Cobro; recaudación. "Cobranza", "recaudo, el recaudar" Lar. Figura en MEIG VII 130, en una relación de palabras
genuinamente vascas.  Gauza eman da kobrantzarik ez. Xe 234. Kobrantzak [sagardoaren sisa] egitera / nola
ziran asi. JanEd I 15. Endemas beintzat kobrantzaren bat / izaten badu tartian. In Uzt LEG II 82. Udara-aldia
bukatutzian / egiten gendun kobrantza. MendaroTx 53.
kobrarazi.  Hacer recobrar.  Hark [...] kobrarazten grazia galdua. Ch III 52, 3 (SP bihurtzen, Mst
arraberritzen, Ol sortzen [...] berrizkundea).
kobrator. v. kobradore.
kobratu (Lcc (-du), Lar, Añ, H), koberatu (SP (que cita a Ax), Lar, H), koburatu (Ht VocGr 415, VocBN, H),
kuperatu (H (S)). 1. Recobrar, recuperar. "Cobrar lo perdido" Lcc.  Zeren [osasuna] izan dudan zure / othoitzez
kobratua. EZ Noel 176. Gizonak denbora iragana ezin kobera badezake ere. Ax 168 (V 113). Instant gustiez behar
tiat / milla herio pairatu / eta bizia diat behar / hanbat milletan kobratu. Gç 161. Zure arimako bakea eta Jaiñkoa
baitango fidantzia kobratzea. He Gudu 159. Nere onra galdua kobratzeagatik. Cb Eg II 18. Indarrak koberatuko
tuelako esperanzarekin (B, 1798). BOEans 360. Galduz gero nekhez baizen berriz kobra ez daitena. Gy 70. Ebak
galdu duena Mariaz kobratua izanen da. Lap 147 (V 65). Erlejione saintiak bere libertatia küperatü gure
Franzian. Ip Hil 5. Orai, [jauregia eta lur-eremua] berriz kobratzeko, 150.000 libera behar dituela. Lf Murtuts 50.
Berriz kobra dezaten galdu zoriona. Xa Odol 286. v. tbn. Hm 204. Arg DevB 200. Mih 6. Brtc 143. Koberatu:
HerVal 139.
 koberatu (H). Recobrarse, recuperarse.  Obra onak [...] bekhatu egiteaz hildu eta iraungi bezala zirenak,
kofesatzeaz pitzten eta koberatzen baitira. Ax 541 (V 347).
2. (-au V-gip ap. Elexp Berg; Urt I 51, Lar, Añ, H), koberatu (Lar, H), kuperatu (S ap. A), kuberatu. Cobrar.
"Recaudar", "cobrar" Lar y Añ.  Nola egin liteke hamar milia eskutu kobratzeko? Volt 195s. Zeren ezpaitu
halakoei prestatzailleak koberatzeko perilik. Ax 33 (V 19). Emanen dubela kobratuta beriala. (AN). ConTAV
5.2.9, 141. Ez zituan kobratu eleizeak [amarrenak]. OA 154. Laster kobrau edo beretuten ez badau agan daukan
artutekua. fB Ic II 246s. Bena kübera dirok orano hartzia. Etch 80 (127 küpera). Dirutako errenta da kobratzen
gaitza. It Dial 65 (Ur y Dv kobratzen; Ip beretzen). Kobra zak, Martolo... eta gabon. Zab Gabon 29. Aurtengo
alogerak ditut kobretako. AB AmaE 298. Jinkoak begira zaitzala, hartziak kupera artino! Lander (ap. DRA). Ori
dok, darantzutso lagunak, baratoa kobretia; alan esaten yoek eurok. Kk Ab I 93. Nik enun egunekorik kobratzen.
Or SCruz 140. Jornala kobrau. SM Zirik 11. Nik illean kobratu nai det nere soldata. Salav 34. Batek tratua egin
du eta / dirua kobra bertziak. Mattin 38. Txartelak kobra ezinda / orrenbeste neke. Uzt Noiz 33. Esneak kobratu
dizkiat. BBarand 117. En DFrec hay 57 ejs. de kobratu y 2 de koberatu, todos ellos meridionales. v. tbn. Gco I
436. Astar II 30. Bil 151. ChantP 90. PE 122. Ud 146. EusJok II 85. AzpPr 27. Moc Damu 7. Iraola 136. Noe 88.
JanEd II 85. Barb Sup 168. Tx B I 236. MendaroTx 86. Yanzi 79. Zerb IxtS 62. NEtx Antz 18. Basarri 95. Arti
Tobera 266. Izeta DirG 48. JAzpiroz 36. Gerrika 152. Koberatu: Bordel 60.
3. + koberatu, kuperatu. Obtener; recibir.  Saindu Kristinaganikan / exenpluen kobratzen. Arg DevB 108.
baten mende.
Sakramenduan sakrifizio hunez zure barkamendua kobratzeko. Hm 198. Elirokiala nola nahi küpera [fama]. Egiat
261.
 Adquirir.  Denbora luzeaz koberatu den usantza gaixtoaren ere utztea. Ax 87 (V 59).
4. Proporcionar, entregar (?).  Ebak galdu ontasuna / zuk darokuzu bihurtu, / munduari baitiozu / salbatzaillea
kobratu. Gç 146.
5. "Kobüratü (S-saug), finir" Lh.
6. "Kobüratü, [...] 2.º se décider promptement et intelligemment; 3.º exécuter rapidement" Lrq.
7. "Kobüratü, persévérer" Lrq.
- EZIN KOBRATUZKO (Dv, H). Irrecuperable.
kobratzaile (Lar, Añ, H), kobratzale (T-L). "Cobrador", "recaudador" Lar. "Publicano, arrendador, cobrador entre
los romanos" Añ. "Encaisseur" T-L.  Eztago lekurik --diyo kobratzalliak. Iraola 21 (hablando de un cobrador de
tranvía).
kobratze. "Recaudación" Lar.
kobrau-gei. v. kobragai.
kobre (gral.; Lcc, Volt 49 y 68, SP, Urt I 321, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, Gèze, Dv, H), kofre (V-gip; Deen
I 295), koire (S), koirri (S). Ref.: Bon-Ond 138; VocPir 135; Lrq (koire); EAEL 110; Elexp Berg.
1. Cobre; bronce. "Cuivre; airain" SP. "Lätun, latón" Deen I 295. "Kobrezko galdarria, caldero de cobre" Elexp
Berg.  Haren oinak kobre fina bezalako. "Airain". Lç Apoc 1, 15 (He, TB kobre; Ur (V y G) latoe, Ip letu, Dv,
Echn letoin, Ol, IBk tupiki, Ker, IBk burdin-hori, IBe brontze). Unzi [...] kobrezkorik. Ib. 18, 12. Nola Herkules
hura harriz, zurez edo kobrez egina baita. Ax 54 (V 35). Kobre eta letoin puskak. ES 97. Zidarra ez da kobria
bere izatian. Mg CO 84. Kobre txapa ederrakin. Izt C 68. Jaka edo amilla bost arroba eta erdi kobrerekin egiña
zuen. Lard 164. Kobre urthuzko suge bat. Jnn SBi 8. Gizon andia da emen urrea / eta ezer-eza kobrea. Azc PB
308. Botoinak kobre horiz dire. Prop 1906, 168. Kobrezko bertz gorri bat. Barb Sup 167. Kobre ta bronze, burni
t'altzairu / urtu ta egiteko makinak. MendaroTx 71. Mizpirazko akilu koropilodun bat bere puntako ditare
kobrezkoarekin bizkarrean zerarkala. Larz GH 1959, 86. Burdiñe, kobre eta gañerako onek, txatarrara saldu.
Gerrika 265. Kobrearen prezioa. MEIG VIII 37. En DFrec hay 6 ejs. de kobre. v. tbn. Volt 179. EZ Man I 103.
LE Ong 54v. Echag 120. Hb Egia 144. Bil 164. ECocin 38. Elzb Po 212. Alz STFer 128. Etxeg RIEV 1908, 114.
Etcham 220. Zub 26. Yanzi 102. Lasa Poem 62. Larre Artzain 38.
 Egin naiz kobre soinu egiten duenaren edo zinbala dindatzen duenaren pare. "Airain qui resonne". Lç 1 Cor
13, 1 (tbn. He, Dv, TB; Ol, IBe tupiki).
2. (V), koira (V-ple-arr-arrig). Ref.: A (koira); A Apend; Holmer ApuntV. "Marmita grande" A Apend. "Caldera
chica de cobre" Holmer ApuntV.
- KOBRE-AROTZ. Calderero.  Alexandre kobre-arotzak anhitz gaitz egin dirautak. "Forgeron". Lç 2 Tim 4, 14
(He kobre-arotz; TB arotz, Dv kobregin, Ol pazigille, Ker, IBk, IBe errementari).
- KOBRE-HARRI. Mineral de cobre. "Kobrearrixa, sulfato de cobre. Kobrearrixa sindikatuan erosi tta mailluakin
lurran kontra xe-xe eitte zan" Elexp Berg.  Kobre-harriak ba omen baititugu lurpean. Herr 22-11-1956, 3.
- KOBRE-HAUTS. "Espodio, ceniza que se halla en las [h]ornazas del cobre, koberrautsa" Lar.
- KOBRE-LAPIKO (Lar, Añ; kober-l. Lar). "Ollaza" Lar. "Marmita" Lar y Añ. "Olla grande, kobrelapia [sic]"
Añ.
kobredi. "Aeraria, kobredia, kobresorlekhua" Urt I 345.
kobregin. "Celui qui travaille en cuivre" Dv.  Aletsandro kobreginak asko bidegabe jasanarazi darozkit. Dv 2
Tim 4, 14 (Lç kobre-arotz).
kobrekara. "Cuivré, <...> sur le cuivre" H.
kobreketa.  En busca de cobre.  Etxeberriko landa batean gerla-aintzin lanak hasi baitzituzten kobreketa,
berriz abiatu nahi lituzketela lan horiek. Herr 22-11-1956, 3.
kobretegi. "Aerifodina, kobretégia, letointegia" Urt I 347.
kobretsu. "Cuivreux" Dv, T-L.

baten mende.
kobretxe (R-uzt), koberetxe (Ae), goberetxe (Ae). Ref.: A; A Apend (koberetxe, goberetxe); Iz R 291.  Casa
consistorial.
kobreztatu (SP, Urt, T-L). "Garnir de cuivre" SP. "Aerare, kobreztatu, kobrearekiñ nahasi" Urt I 348. "Aerate
naves, untzi ixpiñol kobreztatuak", "portae aeratae, athe kobreztatuak" Ib. 346. "Cuivrer" T-L.
kobru (O-SP  Dv, H, A). 1. Administración, gobierno, organización. "Conduite" O-SP 224 (probablemente
con el significado de 'trabajo de guiar, conducir').  Nolaango lekua, alaango kobrua. RG B 42 (cf. ib.: "porque
ordinariamente hay tal gobierno y recado en los pueblos cuales ellos son").
2. Recobro, recuperación (?).  Agur Iujearen Ama abantaillatua, garaziaren kobrua, parabisuaren ohorea.
Harb 105s.
3. Medios, recursos.  Errenterubak eukitia kobrua ta esku artia dala mesedegarrija ugazabarentzat. "Medios".
Ur Dial 64 (It indarra, Ip eskü-arte).
 "(V-arr-ger-m-gip), gente útil con que se cuenta en una casa para el trabajo" A.
4. koburu (BN, S; VocBN  Dv). Ref.: A; Lrq. "Action prompte et sensée tout à la fois" VocBN. "2.º décision
prompte et sensée; 3.º action rapide" Lrq.
5. koburu (VocBN  Dv y A, H). "Bon sens" VocBN.
6. (H), koburu (H). Cobro.
7. "(Vc), cumplimiento" A. Cf. infra KOBRU EMAN.
8. "Küperü (Sc), industria, habilidad" A.
9. "Koburu, persévérance (S)" Lrq.
- KOBRU EMAN. Cumplir; responder a, hacer frente a. "(Dar) cumplimiento, kobru emon" Izt. "Kobru emon
(Vc), kobru eman (G-azp-bet), dar cumplimiento, dar frente, responder de algo" A. "Kobru, kóbrua emon, dar
cumplimiento a una obligación contraída" Iz ArOñ.  Izurridunak / asko eukaen llanturik, / nork bereari / oi ezin
kobru emunik. Lazarraga 1202v. Etxeko gauzai kobru eman. Cb Eg III 335. Gure premietarako eta obligazioai
kobru emateko bakarrik billatzen ditugula. Gco II 62s. Emon ezkero inori ezkonduteko berbia, kobru emon biar
jakola agindubari. fB Ic III 358. Egin biar santubai ta gatxai ondo kobru emoteko. Ib. 302. Pekatubaren zorrari
kobru emotia. Ib. 110. Kobru ematen lanari. Echag 183. Bere eginkiziun andiai kobru ondo emateaz. Izt C 458.
Elizako ooltz-egiteri kobru emateko asmoan. J.B. Ayerbe EEs 1912, 49.
 (Kobrua eman).  Kobrua emoteko iñor ez; zorrak geituko dira errez. (V-m). EZBB II 36.
- KOBRU-EMANKIZUN. Obligación de cumplir.  Uste dot ez dala promes balijokua ta ez daguala kobru
emonkizunik. fB Olg 108.
- KOBRUTAN EDUKI. "Kobrutan dadukat, j'y tiens l'œil, j'en ai soin" H.
- KOBRUTAN IPINI. Guardar; cuidar.  Egon zaitez duda baga ifiniko dabela kobrutan [Iaunak zeure arimea].
Cap 154. Itsi egizu arako kofrea, iminzu kobrutan trastuok. Mic 14r.  Edo ifeni ote zituan [amarrenak] ain kobru
gaitzean, nola beraren kausaz ez zituan kobratu Eleizeak zor zitzaizkan kalidadean. OA 154.
- KOBRUZ (koburuz BN, S ap. A; VocBN  Dv). a) "Adecuadamente, adaptándose bien. Hori koburuz joan duzu,
éso ha ido adecuadamente" A.  Gisa batiala edo bestiala egin dadiala, ahal bezain kobürüz jauz-eraziren dira
emur ükhüratiak. Eskual 10-9-1909, 4. b) "Bere küperüz bizi da, vive de su trabajo" A.
kobu. v. kobe.
koburu. v. kobru.
1 koda.  Código.  Ez laite bertze kodarik / zentzu naturala baizik. Gy 190.
2 koda. "Khoda (S, Foix), picotin, ration pour les animaux" Lh.
kodaina (V-m-gip; VocCB), kodain (V-gip), kodaine (-iñe Añ), kodeina (Hb ap. Lh; -eña Lar, H), kodeinea (-
ñea det., Lar, H), kodenea (det., Lar), kodoina (V-m), korain (V), koraina (-aña vEys (V), H (V)), koraine,
koranea (det.), koreina (-eña H). Ref.: A (kodaina, korain); Rollo (kodoña); Elexp Berg (kodaiñ).
1. Guadaña; sierra curva; hoz. "Calagozo, podadera de árboles" Lar. "Hocino, instrumento para cortar ramas,
&c." Ib. "Kodeñea" Izt C 232 (en una lista de aperos de labranza). "1.º scie recourbée; 2.º serpe" Lh. "Guadaña
corta para cortar helecho o maleza. Kodaiña apurtu jakon arrixa jota" Elexp Berg.  Eriyotziaren kodañiak ebagi
biar ditu gaur larogei milla lagunen bizitzak! Ur MarBi 174 (ap. DRA). Azurruts bat koraña bategaz. AB AmaE
362. Senarrak aizkorea ta emazteak kodañea artu eben. EEs 1925, 34. Korain zorrotzak. Enb 171. Jel-korañe
zorroztuak. Ib. 66. Nik erasidade geiau dauket azkoriaz koraniaz baiño (Aramayona). Estíbaliz nov. 1967, 309
(ap. DRA s.v. erasidade).

baten mende.
2. korain (V-m, G-azp ap. A). "Txibi koraña, txibitarako bear dan berun da orratz okertuakaz egiñiko tresnatxu
polita" Ag Kr 103n. "Arponcillo, jibionera, pieza de plomo con que se pescan los calamares" A.  Esku-zurda ta
txibi-korañ batzuk. Ag Kr 103. Urpean, deigarri, / bitxizko korain. Ldi UO 32.
3. korain (V-gip). "Zuaitzai narrazka ekartzeko sartzen zaien kate-ziria" Urkia EEs 1930, 48.
kodainari, kodeinari (-eñari H). "Faucheur" H.
kodainatu, kodeinatu (Hb ap. Lh; -eña- Lar, H). "Aserrar con sierra o sobre sierra corva" Lar. "Faucher" H.
"Scier" Lh.
kodaka. "Sardina arenque (Alosa alosa)" FauMar 36.
kodasta (V-ger), korasta (V, G), koasta (V-m). Ref.: A (kodasta, korasta); Zubk Ond (koasta). "Codaste, coraza
de hierro que tiene la lancha en sus extremidades, para afianzar la quilla" A.  "Koasta, la popa (G-azp)" AEF
1960, 47.  (Fig.). Nariz.  Lenago be koasta (sudurra) ausita daukazu gero. Ag Kr 64.
kodeina. v. kodaina.
kodeña. v. kodaina;1 kodoin.
kodetx. "(S, Foix), coyau (charp[entier])" Lh.
kodigo.  Código.  Zortziretatik amarretara izaten zan kotxeko ibillaldia, eta amabiak arte kodigua ikasten
ofizinan. Gerrika 162.
koditu. 1. "Khoditu (S, Foix), trahir (triv[ial])" Lh.  Burlar.  Barda Berho-ko oilategian xixka pollita egin
duzue, ene haur maiteak. Hola behar da arizan, hola! Atsegin egiten dautazue ene azeri bihotzean, hango zakur
tzar hura hola koditurik. JEtchep 31. 2. "Joder" (BN-baig) Harlh (comunicación personal).
kodize.  Códice.  Orain apurtu dute gure kodizea. Arti MaldanB 221.
kodizia (Lcc).  Codicia, deseo; codicia, deseo de riquezas.  Kodizia edo deseo aragienak. Cap 53. Zergati
debekatzen dire kodizia ebek. El 59. Kodiziak bildu zituen zillar, urre ta arri preziosoak. Cb Eg II 140. Arrastaturik
beti kodiziaren sókas. LE Prog 104. Bestiari kodizijak ta ondasun guriak galdu eragingo leuskijo zeruba. fB Ic III
315. Berzeren ondasunak kodiziaz ez deseatzea. CatB 15. Kodizia ze txarra dan. AB AmaE 218. v. tbn. SermAN
6r. Mg CO 164. JJMg BasEsc 20. CatAe 46. CatSal 47. CatR 47.
kodiziatu.  Codiciar.  Besten ondasunik / kodiziadu ez eitea. Bet 11. Ez iñoren ondasunik kodiziyauko dozu.
Zuzaeta 123.
kodizila (det.). "Codicillus, kodizila, kodizilla, liburutxoa" Urt V 263.
kodizioso (Lcc), kodiziotso.  Codicioso. v. kodiziotsu.  Ala gu, baikara kodizioso eta abarientoak, urrezko
sooñekoa iduri zaiku ederrago kanpoko lirioa baño. (B, s. XVIII). BOEans 864. Kodizioso lapurrak. Zuzaeta 151.
Kodizioso, zeken, zisku estuba pobreentzat. Mg CO 25. Kodizijoso batek geijen nai dabena. fB Olg 14. Kodizijotso
edo laster aberastu gura daben batek. fB Ic I 30. Kodiziosua ez izatia. JJMg BasEsc 275s.
kodiziotsu, kodiziosu.  Codicioso.  Kodizijotsuba dala. fB Ic II 223. Kodizijosuba ez dala diruz aseko. Ib.
265.
kodo (R ap. VocPir 249).  Codo. v. ukondo.
kodoi. "Sacro, hueso" Lar.
1 kodoin (H), kodeña (H), kuduiña (BN-mix ap. A), godeña (S ap. A; Gèze), godoin (H), guduña (S ap. A). 
Membrillo. "Coing" Gèze. "Membrillo (fruto)" A. v. irasagar.  Estal urez eta zenbeit kodoin axalez. ECocin 47.

baten mende.
Kodoin edo irasagar konfitura. Ib. 47.
2 kodoin (kh- VocBN  A; Dv y H (BN)). "Attache, lien au râtelier auquel on attache les bêtes à cornes" VocBN.
kodoina. v. kodaina.
kodointze, kuduiñatze (Lh (BN, S)), godeñatze (S; Gèze), godañatze (S), guduñatze (S). Ref.: A (godeñatze,
guduñatze); Alth Bot 7; Lrq /godan'ace/.  "Membrillo (Bot.)" A.  Sagartze, arantze, kodointze eta mertxikatze
landareak. Prop 1902, 77. Irasagar edo kodointzeak. Gatxitegi Laborantza 119. Kodointzea da ardura
udaretzearen xartagaia. Ib. 119.
kodrilla. v. kuadrilla.
kodrot.  Malo (?).  Urdiñarben, oillo, llapi, ahatek "zantxé" ikhusi ümen die. Basa gathü xuri gorhatx bat zien
etsaia beste gathiak beno kodrotago dena. Herr 7-11-1963, 3.
koeita, koeinta. v. koaita.
koesinale. v. konfesional.
kohete.  Cohete.  Koheteen izena dute aizeko soñu-gai argigille oriek. Mb IArg II 353. En DFrec hay 6 ejs.
de kohete.
kofa. v. koba.
kofain. v. kofoin.
kofau. v. kofoin.
kofautu, kofauatu (Lar). "Encorchar los enjambres" Lar.
kofer.  Cofradía.  Haren ohoretan establitiak diren zonbait koferetan sartzia. CatLan 78.
koferator.  Cofrade.  Koferator hun baten eginbideak. CatLan 78.
kofesatu. v. konfesatu.
kofesor. v. konfesore.
kofia (S ap. Lh; SP, Urt IV 44, Lar, Añ, Dv, H).  Cofia; tocado, sombrero. "Coiffe" SP.  Kofia bi, tokadorearik
lau, dozena erdi bokader surretakoak. "Escofietas". Mic 15r. Guztiz ondo dakite / egiten kofiyak, / kolorezko
zintakin / modara jarriyak. Echag 82. Egun oroz zerbait khentzen / soiñari, linyari baita kofiari. "Coiffure". Gy
266. Erreginaren kofia bat. Elsb Fram 93.
kofiadun. "Dame qui porte bonnet" Dv.
kofiadura (SP (sin trad.), Chaho). "Coiffure, couverture et ornement de tête" Chaho.
kofiatu. v. koifatu.
kofiteor. v. konfiteor.
kofoin (L, B, BN; SP (que cita a EZ), Ht VocGr 284, Aq 214 (G, AN), Arch VocGr, VocBN, Dv, H), kofau (Lar,
H, A; kofaue SP), kofoi, kofon, kofun, kojoin (B), kobain (S; H (S); kh- Gèze (-añ), Dv, H (S)), kofain, kafano
(SP (que cita a O), Chaho), kogan (kh- S), kuhau (BN-bard; Dv, H), kufau (H), kopoi (H). Ref.: A (kobain, kuhau,
erlekofoin); Lrq /khogán/; Satr VocP; Izeta BHizt (kojoina).
baten mende.
 Etim. En último término, de lat. cophinus; cf. cast. cuévano, etc.

1. Colmena. La forma kofaue que da Pouvreau se debe sin duda a una deducción errónea del tema de kofauean
en Axular. v. erlauntz.  Kofoñ idekia. EZ Man II 198. Nola zaharrak kofauean barrena, etxeko lanen egiten,
egoiten diren. Ax 35 (V 21). Gure konszienziaren kofauea nahastekaturik. SP Phil 83 (He 85 kofoiña). Nagiak
ezten kolpeka egozten tuzte bere kofauetarik. ES 184. Bere kofunetan [erlek eztia] egin izan balute bezala. Lg I
225. Erleak kofoinetan bezala. Hb Egia 64. Ordian ezin ilkhiko direla bere khobañetik. Ip Dial 27 (It eultze, Ur
erlauntz). Erleak kofoirat bezala bazoazkoten, burrunban. JE Bur 43. Hortxeko kofoin hortan sarraraz dezadan
[erle-umea]. Barb Leg 64. Berriz mintzatzen hasi ziren, erleak kofoinean burrunbaka bezala. JEtchep 103.
Baxenabarreko herri bat zen, frango ttarroa, kaskoin kofoin bat. Lf ELit 109. v. tbn. Dv Lab 295. Zby RIEV 1908,
768. Etcham 172. Larre ArtzainE 223. Kofon: EZ Eliç 374. Kobain: Alth Bot 7. Kofain: Arch Gram 28.
2. kobain (S; khoba(i)ñ S). Ref.: A; Lh; Giese MolinS 622. Tolva de molino.
3. kofoi. Cavidad.  Har bat, handitzearekin kopetako hezurraren kofoietarat igaiten zena. JE Med 39.
4. "Khogan, sot, estupide (emploi familier). Gizun khogaña duk bai, hati, hua, hou!" Lrq.
- BURUNEGI-KOFOIN. Tolva. "Bürünegi-khobaiña, untzi ideki, gainez laurkatu, beherago eta hertsiago dohan
bat, bihia hartzen duena" Alth in Lander RIEV 1911, 596.
- KOFOIN-ZULO. Celdilla.  Hekin kofaue-zilhoak eta beraskak [armiermek] nahasten tuzte hetan egiten
dituzten sareez. SP Phil 82.
kofoindi (H), kofaudi (Lar, H). "Colmenar" Lar.
kofointegi (H, T-L), kofautegi (Lar, H). "Colmenar" Lar. "Rucher" T-L.  Lehenik emazteak, direlakotz Eskual-
Herriko kofointegiko erle baliosak. Ardoy Herr 4-7-1963, 4.
kofoinzain (H), kofauzain (H), kofazain (Lar), "Colmenero" Lar.
kofoitu. v. kobatu.
kofoleta (O-SP, H). "Petit coffre" O-SP 224.
kofra. "(V-ger), cofre, ave marina grande que se zambulle echándose de lo alto" A.
kofrade, konfrai, konfrade (Lcc).  Cofrade (tbn. fig.).  Ama maitea, begira ezazu / zere kofradeen artera
(Deba, s. XVII). ConTAV 4.2.1, 76n. Aita Saintiek hartako konfraier eman dütien indüljenziak. Bp I 149.
Kongregante ta kofrade. Mb IArg I 328. Konfraiek orok iseiatüko düie mezaren enzütia egün oroz. Mercy 30.
Leenaz jakiñ oi dabee nasaitasuneko kofradiak nun izaten diran alako funzinoiak. JJMg BasEsc 109. Arduen
birtutiak / prestatuz onratzeko / kofrade guztiak. JanEd II 13. v. tbn. Zuzaeta 126.
kofradia (V-gip), konfraria, konfradia (Lcc, T-L), konfrairia, konfreria, konfardia (Urt V 333), konfrario,
kopradia, konpadria. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg.  Cofradía; (por ext.) asociación; (fig.) grupo de personas con
una característica común. "Confrérie" T-L. v. anaidi.  Tr. En textos meridionales se documentan generalmente
las formas kofradia o kopradia, aunque hay konfradia en Lazarraga y konpadria en un ej. de JanEd y en Txirrita;
al Norte aparecen formas en konf-. En DFrec hay 15 ejs. de kofradia, meridionales.  Amoreorrek egin ez oi dau
/ kurelez konfradiarik. Lazarraga 1184r. Zure lekuan ez oi dala / ederrez konfradiarik. Ib. 1195v. Saindu guztien
halaber sakratu konfraria, / merezi arau dutela zeñek bere alkhia. EZ Man I 135. Handik zure konfraria / hirur
sainduak hasi. EZ Noel 173 (el editor transcribe kofradia, pero hay <confraria> en la ed. original (233)). Khenduko
du konfrariatik. Harb 442. Aita Santu Erromakoen obedienzia daukanakaz egiten da Kofradia bat legez (Nicolás
de Zubia, 1691). ConTAV 5.2.11, 152. Arrosarioaren erraitiaz eta haren konfrairia zonbaitetan sartziaz. Bp I 147.
Sar zaite gogotik zu zaudezen lekhuan diren konfardietan. He Phil 144. Jesusen Amaren izeneko kofradia zen. Mb
IArg I 325. Eraiki zien Eskiulako Elizan Konfraria debota bat. Mercy 15 (10 konfrairia, 24 konfreria). Maiordomu
[...] elizetako kofradietakuak. Mg CO 258. Konfrario berria erregela guzietan ezarri dela. JesBih 466. Kofradiak
dira gauzarik onenak desgrazien kontra. "Asociaciones". It Dial 67 (Ip botiguak). Portubak ta Kofradijak izentau
ta bialdu zitubezan gizonai. (1866). BBatzarN 219. Sakramendu sainduaren konfreria. Laph 153. Krispiñen
anaikide edo kofradikoak. A BGuzur 125. Ondiño emen, eh! txitxarro kumek baño kofradi geidxau imingo die. Ort
Oroig 16. Kofradi berekoi ontakoak [burdizaiak]. TAg GaGo 78. Baña, irekin zer diat nik zer-ikusia? Arraio ori
nork egin dik kofradiko? Ldi IL 111. [Mutilzarren] "kofradian" gelditu bearko. TAg Uzt 282. Arrantzaleen
kofradia. Erkiag Arran 36. Ganaduen Kofradia. BAyerbe 108. v. tbn. Cb Eg III 338. Ur MarIl 89. Arr May 26.
Eguzk RIEV 1927, 422. SMitx Aranz 68. Akes Ipiñ 21. FEtxeb 67. Zendoia 112. Konfraria: SP Phil 141s (142
konfrario). Konfradia: Hb Egia 103. Konfrario: AstLas 68. MarIl 66. Konfardia: Dh 265. Dv Lab 116. Kopradia:

baten mende.
fB Olg 95. Enb 199. NEtx Antz 56. Kopradi: Olea 24. Insausti 352.
 Cf. KANDELA JASO.  Kofradiakoa ez danak, ez beza kandelarik jaso. EZBB II 36. Iñor inkomodatzen /
bada konpañian, / kandela tiratzea / dauka konpadrian. JanEd I 86. Konpadriyan ez danak / ez kandelik jaso. Tx
B II 107. Bere barrua suturik, kofradixako kandelia jasota, kondesiak, senarra izan bazan aurrian, ostikoka
atarako eban frailliori. Etxba Ibilt 469.
- KOFRADIA-OKARAN. "Kofraixa okan, okan klasea" Elexp Berg.
- KOFRADI-BASO. Monte propiedad de una asociación.  Auzotegiko ogetamazortzi etzagunek arkalen artean
eukiezan basoai esaten yakien kofradi-basoak. Akes Ipiñ 25.
- KOFRADIPEAN. Bajo la protección de la cofradía.  Izen aretxen kofradipean / zijoan euskal-txangoa. SMitx
Aranz 105.
kofraditar.  Cofrade.  Kofraditarren asmoa. SMitx Aranz 68.
kofrakide.  Cofrade.  Emátea infiniziobát induljenzia Errosarioaren kofrakideei. LE Bail 220. Zokora
utziko'ute [triposkeriako bizioa duena] eltze ta zartegi ta kupela ta zagien kofrakide bekala (165). LE-Ir.
kofre (V-gip ap. Elexp Berg; SP, Urt II 245, Lar, H, VocB), kopre, krofe (Deen I 450).  Cofre, arcón, baúl. "Gure
aittajunak kofrian gordetze zittuan txukun-txukun bere gauzak" Elexp Berg.  Zer puntuan dago kofrea edo kaisa?
Volt 228. Betoz alkandorak ene kofrerean. EgiaK 89. Urhez eta zilharrez bere kofriak betatzen zutiala. Tt Arima
123. Koprian gordeta idukiko du nere bataioko papera. Moc Damu 9. Etxekoandria kofre gañian eseri. Iraola 15.
Mirabe gazte bat billatu dute krofe gorri batian sartua. Ib. 115. Gu gaude beti nekian, / sobrante gutxi kofrian.
Auspoa 79-80-81, 76. Ta oraindik ere zu ortxe zaude / kofre batera jasoa. Insausti 345. v. tbn. Mic 14r. PArt in
Bil 173. Kopre: Tx B I 256.
kofre. v. kobre.
kofregile (-ll- Urt, Lar).  Cofrero. "Arcularius, [...] kutxagillea, kofregillea" Urt II 267.  --Zer da, arkitetua? -
-Ez, kofregillia. Iraola 87.
kofrekal.  Por cada cofre.  Hoilla bedera paper ezarri kofrekal. Tt Arima 110.
kofreño. "Arcella, kofretxoa, kofreñóa, [...] kofrettoa" Urt II 248.
kofretxo (Urt, Lar).  Dim. de kofre. "Arcula, [...] kofrettoa, kofretxóa" Urt II 266. "Cofrecico" Lar.
kofrezain. "Arcarius, [...] kofreguarda, kofrezáña, diruzaña" Urt II 247.
kofun. v. kofoin.
koga. v. koba.
kogan. v. kofoin.
khogua. v. koroa.
koi (H; kh- BN, S ap. A; SP, VocS, VocBN, H). 1. (Adj.). "Désireux. Emakhoia, désireux de femme" SP (no está
claro si se cita como adj. independiente). "Enclin" VocS. "Anhora enuzu khoi, je ne suis pas amateur du vin, porté
au vin" H. "Ezta khoi (Sc), no es aficionado" A.  Harat berriz ezten khoi jitera. Egiat 225. Nizalakoz Egiaz
khoiago eziez theologiazko bilhaketzaz. Ib. 196. Gizon eta emazte guziak jar balite elgarri so, elgarren koi. JE Bur
98s.
2. (Sust.). "Inclination à, amour de. Eztizit diharura khoirik, je ne porte pas d'affection à l'argent" H. "Ezdizit
khoirik iostaketako" Ib. (s.v. koia).  Khoietara edo beharretara [arimaleak] gilikatzen dütiana. Egiat 207.
koia (det., Lar  H (+ kh-)).  Silla.
koianda. "Koyanda (V-ple), postecitos que se colocan de trecho en trecho para hacer tabiques" A.

baten mende.
koiarazi. "Khoiaraztea, faire aimer, faire qu'on devienne adonné à, affectionné à, etc. Ardia khoiaraztea, faire
accepter à une brebis son agneau qu'elle repoussait, ou un agneau étranger" H.
koiatu. v. koitu.
koidxidu. v. kojitu.
koifaldi.  Peinado.  Gúe üskára xaharái béhar záiola koifáldi béri buxí bat éman. Lrq Larraja RIEV 1931,
233.
koifatu (S ap. Lrq; T-L), kofiatu (SP  Chaho).  Peinar(se). "Coiffer" SP. "Coiffer, couvrir la tête" Chaho. Cf.
kofia.  Nontik aphaindüko diren, bere bürien maita-araziteko, immodestki beztitiak eta koifatiak ibilzia. CatLan
115. Modestiarik gabe edo ergelki beztituak eta kofiatuak ibiltzen diren [...] emaztekiek. Brtc 61.
koifatzaile, koifazale (S ap. Lrq). "Qui coiffe, qui se coiffe" Lrq.
koikari (A, que cita RS), koikati (Lar Sup  H), goikari (Lcc). "Demasiado, lar, egi, goikari" Lcc (no está claro
si citado como adj. o como adv.). "Sobrado, abundante, koikatia" Lar Sup (seguramente, error de lectura por
koikaria).  Etxajaunen saria ezta ain koikari zein dirudi. "No es tan sobradísima". RS 497.
1 koila (G-to, kolla B), koile (AN). Ref.: A (koilla, koille); Iz Ulz; EAEL 225; Izeta BHizt (kolla). "Hielo" A.
"Kolla, agua que empieza a helarse. Ur hunek badu kolla" Izeta BHizt. "Kólle, el cristal de hielo que se forma en
el agua [...]. Autsi dé kolle gúzie" Iz Ulz. En AxN se explica horma (585) por koilla.  Helada. "Kolla haundie,
putzu hau ormatu da" Izeta BHizt.
2 koila. "Koilla, marmita (BN)" A Apend.
koilara (V; -oll- V-gip, G-azp; Lar, Añ (V), H), koilare (V-ger), koilera (G-nav), kollir (H; -oill- L), kolira (-ll-
T-L), kuilida (-uill- SP, -ull- Deen I 236, Lar, H), kullira (H), kuiler (-ill- BN-baig; -ull- H), kullera, goilara
(Lcc), golhare (S; Arch VocGr, Chaho, Gèze, Hb ap. Lh, Dv, H), golhari (S; SP, VocBN (S), H), gollare (R; -ill-
BN), golhar (Lh). Ref.: A (koillara, koillira, goillare, golhare); Lh (golhare); EEs 1930, 9; Iz ArOñ, Als (koilera),
R 298; Etxba Eib (kollaria); Garm CEEN 1971, 225; Holmer ApuntV (koilare); Elexp Berg.
 Etim. Probablemente préstamo del aragonés; v. SHLV 38.
 Cuchara. "Cucharada, goilara bat" Lcc.  Gollaraok bere onak tira. fJZ 98. Zurezko kollara bat. Mg PAb 54.
Kullera zurezko. Etch 320. Kuilida heinean. Hb Esk 231. Gero ezarten da golhare bat gatzagi hirur phitxer ezneri.
Ip Dial 86 (Dv kollir, Ur kollara; It kutxare). Hartzen da pasta hori kuller batekin. ECocin 38. Kullera bat sukre.
Ib. 4. Kuillera bat urin. Ib. 12. Sartu zuan lenengo bere kollara aza tartera. Zab Gabon 49. [Japonen] koilera orde
bi xiri mehe dituzte. Prop 1881, 108. Bi kolira irris. Prop 1891, 249. Zurezko edo ogizko koillara banagaz. Ag AL
60. Azukre ondarrak eta oro kullirarekin biltzen dituela. Barb Sup 65. Kollaria alboan-da. Kk Ab II 50. Kuller
ttipia eskuan. JE Ber 96. Jateko koillarak. Erkiag Arran 121. Koillara ta tenedorra eskuetan. Larre ArtzainE 219.
En DFrec hay 3 ejs. de goilare. v. tbn. Astar II 136. AB AmaE 280. Apaol 53. SM Zirik 65. Osk Kurl 85. Berriat
Bermeo 387. Kullera: Arch Gram 161.
- BIHOTZ-KOILARA. a) "(V-ger-m), boca del estómago, litm.: cuchara del corazón" A. "Bidxotz kollarako miñe,
mal de estómago" Ort Oroig voc.  Neure ama, atso tximurra, / sorgin-landarea, / da apurtuten deustana / biotz-
koilarea. Azc PB 175s. Gorputza indarga, burua ta bizkarra ta biotz-koilarea min andiakaz. A Ezale 1897, 55a.
b) "Estómago ayuno. Biotz-koillaran ezta botikarik artu bear (V)" DRA.
- KOILARA-ERDI. Media cucharada.  Estamanguari lagunduteko, goizetan kollara-erdi urez nastuta [basetse-
usabarki au] artuezkero. A EY IV 229.
- KOILARA-FURTXETA. (Pl.). Cuchara y tenedor.  Lau dotzena kollir furxeta eder. HU Zez 165. Gatulua,
basoa ta kuiler-furtxetak. JEtchep 102. Hastapenean berean galdegina zuen seroren jateko bera, kollirfurtxeta
zurezkoak eta baxerak buztinazkoak. Etcheb MGaric 156.
koilarada (-oll- Lar, H). "Cucharada" Lar.
koilarakada (V-gip), koilarakara (V-gip). Ref.: Etxba Eib (kollarakadia); Elexp Berg (koillarakara). 
Cucharada. "Goizian, baraurik, kollarakadia erremedixo onetatik" Etxba Eib.  Beste kollarakada bat. Mg CC
207. Indiarrak (baberrunak) koilarakada bitan iaten ebazan bitartean. Ag Ezale 1897, 60a. Ordu-erdirik ordu-
erdira kollarakadia emonda. Kk Ab II 50.
baten mende.
koilarakadatxo.  Dim. de koilarakada.  Goizetan kollarakadatxo bete [usabarki] artu ta onegaz bustita,
eunzati batzuk ipiniezkero. "Una cucharadita". A EY IV 229.
koilaratara, kollirtara (H), koliratara (-ll- T-L), kuilerata, golharita, gollartara (H), golharrata (Hb ap. Lh),
gollarata (H), gollarreta (H).  Cucharada. "Cuillerée" T-L.  Golharita bat amoniake. Arch Gram 121. Jan
nituen koliratara bakhar batzu. Prop 1904, 255. Kuillerata bat amoniaka. Alth Bot 11. Golharita bat hurtürik
litra laurden batetan. Ib. 14. Senharra hasi zakon beraz mirikuak manatu lau kollirtaren emaiten. GH 1930, 177.
Beste hiru kollirtarak sakatu zaizkon. Ib. 177.
koilarataraka, kullertaraka.  A cucharadas.  Anthola zaitzu zure makaronak paperaren gainean

kullertaraka. ECocin 42.
koilaratzar, koilaretzar (-oll- Lar), kullidatzar (Lar, H (G)). "Cucharón" Lar.
koilare (-oll- G-to ap. Iz To), kollere (AN-ulz ap. Iz Ulz).  Collar (de personas o de animales). "El collar (de
cuero)" Iz Ulz. v. kolier; lepoko.  Biboratxo bat bularretan / kollare legez janzirik. Lazarraga (B) 1183rb.
Bere lepoan perla ederrezko kollare bat. Arr GB 121. Prankok bazauzkan iri koskorrak / beren kollare ta guzi.
Tx B II 112. Urrezko kollare eder bat. SMitx Aranz 214. Señora dotore bat / nuen an ikusi, / tigre-larruz jantzia
/ koillare ta guzi. Zendoia 139. v. tbn. Ud 122.
koilare. v. koilara.
koilarixka, golharixka (S ap. Lh). "Petite tasse rustique que l'on suspend au khabela" Lh.
1 koilatu (G-to ap. A; kollatu B ap. Izeta BHizt), kolletu (AN-ulz ap. Iz Ulz).  "Helarse (el agua)" A.
"Kollétuik, helado" Iz Ulz. "Putzu hau kollatue" Izeta BHizt.
2 koilatu.  Enredado (ref. al cabello). "Ille karlatua (nahasia) (AN-5vill), ille kollatua (AN-gip)" Gte Erd 164.
v. koltxatu (2).
koildu. "Desplumarse (G-goi)" A Apend.
koile. v. 1 koila.
koilet. "Koillet (V-ple), pieza de plomo en forma de paraguas que se usa para la pesca del calamar" A.
koilko. "(Sal), tolva de molino" A.
koinat (Ht VocGr 332, Lar, Arch VocGr, Dv, H; -oñ- Lar, Añ, VocBN, H), koinata, kuñat (S ap. Lrq /kün'át/;
Gèze), goinat.  Cuñado; cuñada. "Beau-frère" Ht VocGr, VocBN y Gèze. "Cuñado, cuñada" Lar y Añ. "Beau-
frère, belle-sœur" Arch VocGr, Dv y H. v. koinatu, koinata.  Minzatu naiz [...] koñatari. "Beau-frère". Volt
204. Herodias bere koinatak. Lg II 160. Haren anaia ezkonduko da, et-orduan goinat baten manupean izanen
da, zeinak ezpaitu harentzat ikhustateketarik ukhanen. "Une belle-sœur". Birjin 379. Eztüka ikusten küñat dela /
Didier Xarlemañaren? Xarlem 1257. Nik baditit bost küñat braborik halere. Etch 276. Bi yaun koinata hoiek.
Hb Esk 102. Bakharrik juanen naiz koinataren [Iñazioren] mintzatzerat. Laph 159. Koinat maitea [jauregiko
andrea], ez naiz Loiolan sarthuko. Ib. 159. Bere arrebaren eta koinataren ikustera. Zub 82. Azkaindarra zen,
Ganixen koinata... beraz gure osaba. Zerb Azk 114. Hemengo haurride, koinat eta ilobek. Larre ArtzainE 276. v.
tbn. Prop 1876-77, 64. Jnn SBi 114. JE Bur 14. Lf ELit 182. Xa Odol 231.
- KOINAT-BEHAR. Futuro cuñado.  Bertze lagun bat ere bazuen Ezterenzubiarra, geroxeago haren koinata
beharra. Lf ELit 254.
koinata (-oñ- V-gip, AN-ulz; Volt 57, Urt Gram 27, Añ, VocBN), koineta (V-ger-gip, G-azp), kuinata (Lcc; -
uñ- R, S; Gèze), goinata (G-nav; -oña- AN-egüés-ilzarb, Ae), goñeta (AN-olza), goneta (BN-ad), guñata (Sal).
Ref.: Bon-Ond 139; VocPir 184; Lh (goneta); Lrq /kün'ata/; Ond Bac (goinata); Etxba Eib (koñatia); Iz Ulz
(koñata), Als (goinata); CEEN 1971, 359; Holmer ApuntV; Elexp Berg (koiñata).
 Cuñada. "Belle-sœur, kuñata" Gèze (cf. ib. "kuñat, beau-frère"). "Koiñetia, gizonan arrebia, neukan an
baten mende.
ezkonduta" Elexp Berg. v. koinat; cf. koinatu.  Bere koñata Doña Elena. Cb Just 63. Koñata edo beste
senideren bategaz jausten zanak. Mg CO 228. Küñata izorra. Etch 242. Neska zar bat zan nere koñata. PE 138.
Anaiak nauka mendian / koñata aldamenian. Xe 242. Bere kuiñatak beartu erazi zuen. Aran SIgn 78. Barkatzen
zizkat arrebatzakoari (koñatari). A Ardi 20. Bedite koñetiek. Enb 124. Koinata biak zaharragoaren etxera
joanen dira. Arti Ipuin 59. Bere koiñata bakarrik ari zan lekura. NEtx LBB 22. Koiñatak, zeruan ere alkarri
ipurdia emanda. EZBB II 36. Petra koinata. MEIG III 97. v. tbn. Zab Gabon 51. Sor Bar 37. Iraola 104. Tx B II
21. Kk Ab II 76. ABar Goi 51. Balad 53 (AN-5vill). Etxde JJ 105. And AUzta 148. Koñeta: Noe 98.
- KOINATA-BEHAR (AN-gip-5vill, BN-arb ap. Gte Erd 199). Futura cuñada. v. koinatagai.
koinatagai (V-arr, G-azp), kuñatagei (BN-arb, S).  Futura cuñada. "Au nere koñata gaia da (V-arr, G-azp) [...]
kuñatagei (BN-arb, S)" Gte Erd 199.
koinatatza.  Afinidad (clase de parentesco).  Zer da koñatatzako senidetasuna? CrIc 171. Aidetasuna [...]
koñatatzatik datorrena. Mg CC 118.
koinatezia (-oñ- Añ), koñatezea."Afinidad, parentesco por casamiento, [...] koñatezia" Añ.  Aragizko pekatu
obrazkotati datorren aidetasuna edo koñatezea. Oe 150. Senidetasuna elduten bada laugarren gradu giño ezin
ezkondu leiteke; bada daukee koñatezea. Ib. 151.
koinatu (-oña- V-gip; Añ), koinetu (V-ger-gip), koiñadu, koñadu, koñato, koñedo (G-azp), kuñatu (Lcc),
kuñadu, kuñado, kuñate (Sal, R), goinatu (G-nav; -oña- AN-egüés-ilzarb, Ae), goñetu (AN-olza). Ref.: Bon-
Ond 139; VocPir 183; Ond Bac (goinatu); Iz Als (goinatuba); Etxba Eib (koñatua); CEEN 1971, 359; Holmer
ApuntV; Elexp Berg.
 Cuñado. Cf. AA III 353 kuñado, usado como vocativo. v. koinat; cf. koinata.  Eroririk bere koñatuarén
desgrázian. LE Matr4 536. Aitagiarraba, koñatoak eta zenbat serbitzari. Lard 353. Bere kuñadu Enrique Albrit.
Aran SIgn 8. Koñatu izan arren bata besteakin. AB AmaE 264. Erosi eutson koñetuari astua. Kk Ab II 150.
Kuinatu faltsoak. Arti Ipuin 59. Alako koiñatu eztirik etzan errez billatzen. NEtx LBB 21. Nere koñaduak ostatua
dauka emen. Uzt Sas 25. Emengo zuzendari-aministradore egoana Juanen koiñatua zan. Gerrika 289 (ib. 142
koiñetu, ib. 143 koñetu). Nere koñadoak, Harok, etzuan korritu. Albeniz 188. v. tbn. A BGuzur 119. Kk Ab I 45.
Osk Kurl 21. Koinetu: Noe 98. Balad 103 (V-arr). Koiñadu: AZink 109. Koñadu: PE 67. Iraola 82. Balad 100
(AN-5vill). Albeniz 164. Koñado: TxGarm BordaB 87. JAzpiroz 18. Kuñadu: Izt C 351. Kuñado: JAzpiroz 224.
- KOINATU-BEHAR. Futuro cuñado. "Koñadu bearra (AN-gip-5vill, B)" Gte Erd 199. v. koinatugai.
koinatugai, koñatugei (V-arr), koñadogai (V-gip, G-azp). Ref.: Gte Erd 199.  Futuro cuñado.  Etorri ziran
[...] nere koñadoa ta lagun batzuk, apustua animatzera. Obeto esango det: nere koñado-gaia, artean ezkondu
gabe nengoan eta. Albeniz 96.
koinatutasun. "Afinidad, parentesco por casamiento, (c.) ezkontzazko aidetasuna, koñatutasuneti datorrena"
Añ.  Senitasuna [...] koñatutasuneti jatorkona. Mg CO 169.
koinatxa. "(Hb), belle-sœur" Lh. v. koinata.
koinere. "Koiñere (AN-araq), manta o mantilla de niños, es de lana" A.
kointa. v. koaita.
koiote. v. kuiote.
koipagetu. v. koipegabetu.
koipaki. v. koipeki.
koipatsu. v. koipetsu.
koipe (V, G, B; Mic 7r, Lar, Añ, Izt 22v, H (V, G)), goipe (L, BN-baig, S; Lcc; -ph- Foix ap. Lh), goipi (-ph- S;
Foix ap. Lh). Ref.: A (koipe, goipe); Lh (goiphe, goiphi); Iz ArOñ, UrrAnz, Als, To; Etxba Eib; Elexp Berg.
 Tr. Documentado en la literatura meridional (sólo en la var. koipe) desde Lazarraga. En DFrec hay 23 ejs. de
baten mende.
koipe, meridionales.
I (Sust.). 1. Grasa. "Grosura", "manteca" Lcc. "Grasa de carne" Mic 7r. "Grasa", "grosura" Lar y Añ. "Manteca
de puerco", "unto" Añ. "Koipea erabili degu garaizuman, hemos comido de carne en Cuaresma" Izt 22v.
"Manteca, grasa derretida" A. "Goiphia, salda gain gogortu edo gatzatua" Alth in Lander RIEV 1911, 599.
a
"Koipeak urtu, degeneración grasosa (V-gip)" Garate 1. Cont RIEV 1930, 155. "Koipia ziatu, endurecerse la
grasa" Iz To. v. gantz.  Iminiko deutsugu koipe ta malmazko enplastu bat. Mg PAb 77. Koipe asko ez dago /
geure lapikoan. Zav Fab RIEV 1909, 36. Tantaka kokotzetik / jarioz koipea. It Fab 28. Erropetan koipia. Bil
131. Koipea sutan urtuten danez / urtu iat gorputz guztia. Azc PB 121. Baleak ematen zuen koipe edo "lumera"
gabaz argi egiteko ondo zetorren. Etxeg Itzald II 163. Koipetan egindako jakiak. KIkV 77. Bijiliya egunero, /
koipe gabe azak. MendaroTx 203. Esku-atzearekin ezpañetako koipea... zabaldu. Anab Don 33. Mueta nasitako
koipe nasigarriak. "Grasas alimenticias diversas". EAEg 19-1-1937, 845. Ezagutzen ez zuten koipe batekin
egiñak ziralako [arrautza prejituk]. JAIraz Bizia 41. Txarri bat artu eben azteko, / urte guztiko koipetarako.
BEnb NereA 45. Kataia bere lekura ebanean, eskuak koipe baltzez loiturik eukazan. Erkiag BatB 86. Koipez
betetako maskuri bat, puxika bat. NEtx LBB 186. Urdai-puskaren bi prejitu ta aren koipetan beste txorizo-
puntaren bi edo iru prejitzen. JAzpiroz 27. Esnearen koipiakin mantekilla egin, da graduan ipinteko, kaballuen
2
koipea sartu. Gerrika 234. v. tbn. VMg 12. Astar II 162. Añ EL 138. Lard 18. JanEd I 63. Ud 33. AB AmaE
217. Urruz Urz 24. Itz Azald 109. Echta Jos 309. Iraola 138. Ag G 28. Kk Ab I 6. A CPV 535 (G-nav). Arrantz
109. Noe 80. KIkG 62. Tx B I 162. Enb 36. Alz Burr 14. Markiegi in Ldi IL 10. TAg Uzt 92. EA OlBe 18. Zait
Sof 189. Bilbao IpuiB 128. Gand Elorri 157. And AUzta 51. Osk Kurl 129. EZBB II 143. Insausti 86.
 Illea koipe leunez betea. Ag G 164.  --Euri itxi sokea! Guzurra diñok ik. --Koipe gorriak atarauko yautzudazak.
Erkiag Arran 54.
 (Dv, H). "Graisse, embonpoint. Koipe ederra dauka, il est bien fourni de graisse, il a un bel embonpoint" H.
 Artuko deut koipe ona, / denporatan el banadi. Lazarraga 1190r. Oek argalduaz, koipe guzia jan dioelako.
VMg 76. Gurdi bati uztartuta erabilliko ziñuzket [...] koipea kendu ta gerria bigundu arte. Ag G 168. An
[infiernuan] urtu biar emen gaizki / bildutako koipia. Yanzi 101.
2. Adulación; buenas palabras. "Koipea eriola etorren, venía con zalamerías [...] (V, msOch 102)" A EY III
351. "Kutxi kutxi, koipe asko ta urdai gutxi [...] buenas palabras y ningún auxilio (AN)" Ib. 212. v. koipekeria.
 Ziri ta koipe, beartzen dute / ipuiren bat jalkitzera. Or Eus 301.  --Bestelako berba koipea dauka, orduan,
zaldun orrek. --Orrek? Koipea, ta beste zer asko bere bai. Erkiag BatB 72. Mingañian koipia / txit gutxi eltzian.
Auspoa 135, 103 (ap. ELok 378).
3. Humedad.  Muno goitituai dariozkaten koipe guri txit gozatsuak erriberaetara emekiro ixurtzen diraden
moduan. Izt C 25. Belar gaiztoak itoerazi eta galtzen dira, edota duten koipe guzia muskilletan joan. Arr Bearg
307 (ap. DRA). Jakiñ det zenbat ezkotasun ta koipe dituan [lurrak]. Ag G 210.
4. Crasitud, sustancia de la tierra.  Jainkoak zeruko intza eta lurreko koipearekin ogia eta ardoa ugari eman
dizazkizula. "Pinguedine" (Gen 27, 28). Lard 33 (Urt gizen, Dv goritasun, Ur mardultasun, Ol gurin, BiblE
guritasun). Lurra berri eta garbia zegoan; ugoldeak gero utzi zion koipe gaiztorik etzeukan. Ib. 8.
5. (V-gip ap. A). Provecho; beneficio. "Valor de un negocio. Koiperik eztauko, no tiene consistencia, valor" A.
 Koipea ataraten deutsie jai egunari. Ag Kr 49. Txanpon bakotxari koipea kendu barik ezer emoten ezekienak.
Ib. 200. Emen ikasirikuari zeure errialdian koipia ataraten. Kk Ab II 188. Koipe billa dabiltzan beste morroi
orrei entzun eta jarraitzea baño askoz txarrago. Eguzk GizAuz 125. Berak egunkariak saldu, eta arek jasoten
zituan koipe ta giarrak? Erkiag BatB 91.
II (Adj.). 1. goipe (Aq 691 (AN) A; -phe S ap. A). "Pingüe" Aq 691.
2. "Koipe, (Vc, Gc), adulador" A. "Koipe, (persona) lisonjera" A Morf 617.
- IZERDI-KOIPETAN. v. izerdi.
- KOIPE ETA LURRUNETAN. Sudando copiosamente.  Baño [aizkolari] biak unatuta, adikatuta [...], izerdi
patsetan, koipe ta lurrunetan. Ag G 104.
- KOIPE-GAUZA. Comida que tiene grasa.  Batzuk eztauke pekatutzat koipe gauzia arrai egunian jatia, orijo
orde arrainagaz beragaz bada bere. Astar II 247.
- KOIPE GEZA. Manteca.  Gorputzean neukan gizen apurra, koipe gazea lez urtuten yoiat. Erkiag BatB 198.
- KOIPE GEZAZKO. Simple.  Koipe gazazko biotz oneik uste dautzue, gaitzetsi zoritxar gaxoak negar-ta-
negar dagozala gaiztokian. Ibarg Geroko 66 (ap. DRA).
- KOIPE-JARIO. a) "Pringón, sucio" Lar. b) Adulador.  Ausen da mutil koipeyariyo. EA NereB 149 (ap. ELok
61). Ez dira koipejarioak nere gogokoak. Lab EEguna 106. (Koipe-jario) Eskerrik asko. Ib. 80.
- KOIPE-ZERRA. Pan untado en grasa.  Lukainka koipatu zanean, eta koipe-zerrak yan ebazanean. Or
Tormes 27.
koipedun. 1. Grueso, gordo.  Lapurretan aberasturiko aker zaar, koipedun, arlote orregaz? A BeinB 64.
2.  Gure ezagunok, koipedunagandik laster, nunbaiteko bibolin jotzalle itxua idorotzen dute. Ag G 185 (se
refiere al vendedor de cierto supuesto remedio a base de grasa de oso y león).

baten mende.
koipegabetu, koipebagetu (Lar), koipagetu (Lar). "Desengrasar" Lar.
koipegarri.  Cosa que aporta grasa.  Taloa jateko koipegarririk gozoena, taloa bera exkax. EZBB II 113.
koipekeria (V-m ap. A). 1. Adulación; buenas palabras.  Lau entzuleak koipekeri andian da irribarrez
egozan. Ag Kr 100s. Koipekeri batzuk esan bearko deutsazuz Antoniri. Ib. 155. Auzokoen koipekeriak euskeran
sartzearren, "zu" bere tokitik atera zan. Eguzk LEItz 25. Gizon batzukaz koipekiririk geiago erabilirik, txarrago.
"Blanduras". Onaind EEs 1927, 123. Liberal gizagajoak asi ziran zurikerian eta koipekeritan bizkaitar
karlistakin. Or SCruz 33. Alkarri koipekeri asko eginda. Kk Ab II 77. Zazpisuete koipekeri bakorik, eguno bez.
"Né parassito senza adulazione". Otx 39. Esango dizudanari ez koipekeri etsi. Ldi in Or BM 10. v. tbn. J. Artetxe
Y 1933, 333. Zait Sof 22.
2. "Koipékerixaak, las embusterías" Iz ArOñ.
koipeki (V-gip), koipaki. "Koipéki, gantza, tocino, etc., de donde se saca el koipe" Iz ArOñ.  Koipakiak urtu.
And AUzta 135.
koipel, goipel (-ph- S (Foix) ap. Lh). "Gras, bien nourri" Lh.
koipelustre.  Adulador.  Diruzale, andinaiko, koipelustre, ekiñ beti ta eragiñ mingañ zorrotzari. Ag Kr 130.
koipetasun.  Grasa, cantidad de grasa.  Esnea aztertzea; eta beronen loditasuna, koipetasuna, garraztasuna
eta garbitasuna igartzea. EAEg 28-12-1936, 667.
koipeti, koipati (Lar). "Graso, pingüe, mantecoso" Lar.
koipetsu (V, G; Añ, vEys (V, G), Dv (V, G)), koipatsu (V, G; Lar, Dv (V, G), H), koipetxu, koipatzu (V-gip).
Ref.: A (koipetsu, koipatsu); Iz ArOñ (koipátzua); Etxba Eib (koipatsu); Elexp Berg.
I (Adj.). 1. Grasiento; (hablando de comida) jugoso, sustancioso. "Graso, pingüe, mantecoso", "pringón, sucio"
Lar. "Mantecoso" Añ. "Lo que tiene mucha grasa o jugo" Iz ArOñ. "Mantecoso, sabroso. Porru-salda koipatsua
artu dot eta biztu naiz, biziko onduen" Etxba Eib. "Koipetsu koipetsuak dare usuak" Elexp Berg.  Erre baga
koipatsu. "Sin asar pringar". RS 225. Eztaukee burdunzijan sartutia baño, samur ta koipatsubak egoteko
[usakumiak]. Mg PAb 104. Ezne txito mamintsu ta koipatsuba. Ib. 104. Koipatsuago eta gozoagoa dalako
[urdai] au. Izt C 187. Paper koipatsuagaz. Azc PB 256 (Ur PoBasc 215 paper mantekiagaz). Txapel
koipetsuaren egalean. Ag Kr 150. Krusallu baltz koipetsuaren egunetako ekanduak. Ib. 131s. Mai koipetxuaren
gañean. Ib. 19. Zopa koipetsua. And AUzta 70. Amerikanoek Bibliarekin [...] sortzen dituzten saltsa koipatsu
horietan guztietan. MEIG I 189. En DFrec hay 2 ejs. de koipatsu. v. tbn. Koipatsu: Erkiag BatB 114.  Gabeko
amabietan lixiba jotzen zuten sorgiñena ta beste onelako gezur-ele zar koipatsuak. Ag G 139s.
 (Lar, Añ), koipatsu (H). Gordo. "Pingüe, gizena, guritsua, koipetsua, lodia" Lar y Añ. "Fourni de graisse, qui
a de l'embonpoint, gras" H.  Jan edan guria, ta oni darraikon gurari aldra koipetsuba. fB Ic II 263. Añ dago
baldar, borobill, lindinga ta koipetsu. Ag G 375s. Beren aragi koipetsua. Anab EEs 1919, 85. Txarriak urten
deusku txito koipetsua. Enb 184.
 (V-gip; H), koipatsu (V-oroz-arr-m; H). Ref.: A (lur); Iz ArOñ. "Koipatsua, [...] gras, fertile. Lur koipetsua,
terre féconde, d'un fond riche" H. "Txindurlurra baiño koipetsuago" Iz ArOñ (s.v. ota-lurra).  Lur argaleko
muntegijan azi dirian landara gaztiak iragoten badira lur koipatsuko basora. Mg PAb 126. Mendi koipatsuai
ixurten zaiezkaten berenezko izerdi ezadetsuen bidez. Izt C 4.
2. (V, G ap. A; vEys, VocCB  Dv), koipatsu (V, G ap. A). Adulador; (el) que tiene buenas palabras.  Bere
itz-leun koipatsuakin, bere on eta probetxua besterik billatzen eztu. Arr GB (ed. 1960), 91. Itzak bakarrik egipen
barik / berialaxe dagoz galdute, / eta euzkotar "koipatsueri" / Euzkadik onan esango dautse. Enb 47.
Euskaldunen alaba izanarren, Kadiztar bat bezain etorri-biziduna eta itz-koipetsu zen. Etxde Itxas 80s. ¿Cómo
está, señor Cabo? --esan zion koipetsu guardazibillari. Ugalde Iltz 41. Jauntxu madarikatua... ta aren menpeko
adurti ta koipatsuak, bizkar-azur manuak. Erkiag BatB 128.
3. "Soberbio, vano, orgulloso, [...] koipatsua" VocCB (s.v. urgullutsu).
II (Sust.).  (V, G; Añ), koipatsu (V, G; Lar), kopatsu, kopatzu (V-gip). Ref.: A (koipetsu, koipatsu); Iz UrrAnz
(kopatzua). "Pringada de pan" Lar y Añ. "Picatoste" Lar. "Fritada" A. "El tocino derretido con pan" Iz UrrAnz.
 Urdai zielgati ta lukainka solomuakaz egingo dogu koipatsu, gura badozu ogi erregutakaz, gura badozu arto
berozkuakaz. 'Fritada'. Mg PAb 104. Goiz, eguardi eta arrats / beti porru salda, / kopatsu nai izatea / arrazoi ez
al da? Apaol 66 (v. tbn. 67). Koipatsu bat gertauta. Ag AL 64. Bost arrautza ta koipetsu (G-azp). A EY IV 273.
baten mende.
Lukainka, urdai-azpiko, koipetsua eta abar. Bilbao IpuiB 191.  Orrei azurraz koipetsu egiterik eztago [= 'no se
les puede embaucar']. Eguzk GizAuz 120.  "Kopatsu, ostegun gizeneko jatea Deban" (Comunicación personal
de N. Etxaniz). v. BASO-KOIPETSU.
- BASO-KOIPETSU. "Domingo de Febrero siguiente a Santa Agueda, en que en el Duranguesado se va al
a
monte a comer tocino, chorizo, etc." Garate 5. Cont RIEV 1935, 349.  Baso-koipetsu Euzkadiko oitura zarra
da. Aratoste-aurreko lenengo igandian baserrijetako neska-mutillak oittuten dabe mendi tontorretara juatia [...].
Bertan suba egin eta azkarija gertuten dabe, danok alkarregaz azkaltzeko. Euzk 1931, 557.
koipetsutu (Añ), koipatsutu.  Untar en grasa. "Pringar" Añ.  Arto edo ogi erregutadak koipatsutubaz. Mg
PAb 69s.
koipetu (AN-larr; Añ, VocCB  Dv), koipatu (V-gip, AN; Lar, Aq 1196, H), koipaatu (V-gip). Ref.: A
(koipatu); Asp Leiz; Iz ArOñ (koipáatu); Etxba Eib (koipatu); Elexp Berg. 1. Pringar; engrasar. "Pringar" Lar,
Añ. "Lardar, lardear" Lar. "Engrasar pringando (AN)" Aq 1196. "1. tremper dans la graisse. Ogi koipatua, [...];
2. graisser, enduire, oindre de graisse; 3. salir, tacher de graisse; 4. garnir de lardons, larder" H. "Gurdi ardatza
koipetu zazu" Asp Leiz. "Engrasar, sustanciar. Odolostia sartixozu lapikuari, koipatu deixazen babak" Etxba Eib.
 Guztija koipaturik / oñerik kokotera. DurPl 99. Duaz [...] lurpera, azur pekatubetan koipetubak usteldu
ditezen. Mg CO 82. Oñak koipaturik / bidiak labandurik. Mg PAb 100. Oneen lapikuan ogija beratu ta koipetuta
jatera. Ib. 131. Zaude, zaude zu emen bizarrak koipetzen. VMg 13. Ezpanak koipatuta. Noe 82. Nork bere
iekitxo erabiltez igatu, xaartu, koipetua. Markiegi in Ldi IL 14. Ezpaiñak koipatzeko / buruz-bide ona! Auspoa
95-96, 42.
 (Por ext.).  Bazkari andi, lo-belarrez ondo koipetua, maneatu zion. Lard 145. Neke artean, eta izerdiarekin
koipetutako ogia janaz. Ib. 5.
 Engordar, llenarse de grasa.  Aragi samurretan / dago koipetua, / baraua dadukala / betiko aztua. Mg in
VMg 110 (tbn., con alguna variación, en Zav Fab RIEV 1907, 538).
 Deshacerse en grasa.  Lukainka koipatu zanean. Or Tormes 27.
2. (V-ple-m ap. A). Fiarse.  Andreen ixiltasunaz koipetuten zara? Mg PAb 79. Gaistuen jardunetan / ta
berba labanetan / ez arren koipetu, / ain gitxi sinistu. Ur CancB III 90 (Manterola traduce "envanezcáis").
3. "Envanecerse" VocCB  Dv. Cf. supra (2).
4. "Koipatu (V-m), adular, halagar" A.
- KOIPETUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.).  Usu ta arin garbi dituzte / larratza koipatuxerik. Or
Eus 160.
koipetugabe, koipetubage.  Desengrasado.  Ez al duzu txirrika koipatu-bagearen negarra entzuten? Or Mi

75.
koipezale.  Adulador.  Koipezalia ala pekootzalia? Otx 39.
koipeztatu (Lar, H). Engrasar(se); pringar(se). "Pringar" Lar.  Ezpanak koipeztauta. Noe 80. Karta oso
zaharrak ziren, eta sano koipeztaturik zeuden. Arti Ipuin 68. [Bizikletak] koipeztauten, frenuai oiñetako barriak-
eta jarten. Erkiag BatB 66.
koipezto. 1. "(Vc), pringoso" A. 2. "Sucio, latoso, molesto (Vc)" A Apend.
koipeztotxo.  (Dim. de koipezto). Mugriento.  Mutil koipeztotxu batek Antiguako altaran argiak isioten
iarduan. A BeinB 65s.
koipeztu (V-gip ap. SM EiTec1), koipaztu (Lar, Añ, H). "Engrasar pringando" Lar. "Pringar" Añ. "Engrasar.
Ondo koipeztu bako makiñiak, takian-potian negarra" SM EiTec1.  Betiko txapel koipeztuaren ordez. Kk Ab II
14. Paper zikin bat arturik, aren mutur koipeztu batean, zenbakiak zirriborrauten asi zan. Erkiag BatB 32.
Burpillik ez dabil ondo koipeztu ezik. Ib. 171. Ardandegi zirrizkuan, ogi apurki ta ontzi koipeztu batzuek zeuden
maitxo batean. Ugarte Obaria 29.  (Fig.). Ensuciar, difamar.  Atenairen izen ederra koipezten azartu aiz,
ederki yaurria dala-ta esanaz? Zait Sof 135.
koire, koirri. v. kobre.
koisketz.  Inmediatamente.  Ingurumaiko Gipuzkoatar apurrak oartu ta alkargana batutzen asi orduko,
baten mende.
lister oek sartzen ziran koisketz beren gaztelu Gorritikora. Izt C 288.
koiskor. v. KOXKOR (s.v. 1 koskor).
koita. v. koaita.
koitada. v. koitadu.
koitadu (V; Lar, Añ), koitau, koittau (V-gip), koittaru, koitedu, koitxadu, kotxau, kuitadu, kuitau. Ref.: A;
Etxba Eib y Elexp Berg (koittaua).  Pobre, cuitado, desgraciado. "Cuitado" Lar y Añ. "Se dice de la infancia y
de las hembras" Etxba Eib. "Andra koittauai makiña bat lan eittia tokatze jako" Elexp Berg.  Donzella batek
edegi zidan / oi neure biotz koitadua. Lazarraga 1193v. Pazienzija onekua bada bat, bildurti koitautzat dauka
deungiak. fB Ic II 224. Bere familija koitadubagaz. Astar II 58. Ene koitaduba. Echag 28. Nere biyotz koitadu /
gixaraxua onek. Bil 135. Ume koitau zurtzak. AB AmaE 317. Burniaz illak gaitzikabeko / aur kottadu ta eriak.
Otag in FrantzesB II 129. Erdu koittaru ori. A BGuzur 137 (141 koittau). Ai koittauak, ezeben gogoratuten.
Echta Jos 157. Gixon koitxadue ibilko da arrastaka. Ort Oroig 60. Agure zar koitau itxuradun bat. Kk Ab II 12
(I 7 koitadu). Erodes koitadua, / burladu zaitue (V-ger). Balad 196. Kuitauak, bada, egiñalak egiten zitun. Ldi IL
84. Orrek bere sasoian gustokorik ez, kottauak. NEtx Antz 77. Ai nire bizkarraren koitaua! Bilbao IpuiB 83 (128
koitadu). Petra bere andra kotxauak. SM Zirik 26. Parka emakume koittau oni! Etxba Ibilt 487. Txori koitauak
il. Ayesta 143. v. tbn. Arr GB 83. Ud 69. JanEd II 57. Or Tormes 43. Koitau: Gand Eusk 1956, 230 (V-gip).
Kottau: SMitx Aranz 218. Koitedu: EusJok II 122. Kuitadu: Afrika 43.
 koitada, koittara. (Con marca de género).  Kottadak eztauko oskirik. Altuna 21. Koittara arek abixutxo bat /
artu bair du nigandik. Tx B II 21. Andrie eukozu-ba orrenbeste denporan itxoten koitadie? Kk Ab II 150. Auntz
koitadearen larri ta istuak nork esan? Bilbao IpuiB 130. Gure Mañaxi, koitadatik pasata azkenean be txilin
txilin. (V-m). EZBB I 138.
koitadutasun, koittautasun (V-gip). "Humildad, pobreza. Asisko gizajuan koittautasuna zan jasotasuna
Jaungoikuan begixetan" Etxba Eib.
koitadutu, koitautu (V-gip ap. Elexp Berg).  Debilitar. "Ziero koittaututa dago aspaldian" Elexp Berg. 
Koitautu eban ta makaldu eban karino txaarragaz Dalidak Sanson. fB Ic II 56.
koitadutxo (Lar), koittautxu (V-gip ap. Elexp Berg).  Dim. de koitadu. "Cuitadillo" Lar. "Nere koittautxua,
etorri zaitte ona" Elexp Berg.
koitasun (kh- SP, sin trad.). 1. Deseo. Cf. haragikoitasun, dirukoitasun, emakoitasun, elizarakoitasun,
herrikoitasun, etc.  Paoa oiuz dagoenean [...] hura aditzen duten pao emeak handiro pitzten dituela bere
khoitasunera. "À la lubricité". SP Phil 302s (He bereganatzen).
2. Ambición.  Laborarien herrunkan daude, gora-gurarik edo khoitasunik gabe. EskLAlm 1880, 6.
koitatu. "(B), ahorrar (dinero). Jakia koitatu, consumir la comida poco a poco" A. v. jakitu.
koitia (det.). "Koitia da anitx eriri iltako ordiuan ats azmoldiari" Mdg 125. "Basca de agonía" A (que lo toma sin
duda del anterior).
koitigi. v. goitegi.
koittaru, koittara. v. koitadu.
koitu (kh- SP (sin trad.), H), koiatu.  "Devenir enclin à, affectionné à, désireux de. Ianez khoituko zira, vous en
viendrez à aimer (ce qu'actuellement vous n'aimez pas) en en mangeant" H (s.v. koi-).  Gureganat beraz
koiatuak dire (haurrak). Prop 1911, 126 (ap. DRA).
koitu. v. kojitu.
koitxadu. v. koitadu.
baten mende.
koiu, koixu, koixidu. v. kojitu.
koiztu (PMuj).  Multiplicar. Cf. EEs 1917, 105: "Emen ez dago ez bider, ez dira, ez koiztu, ez bitan bi, ez
lautan bi; itz bear bearrekoak bakarrik daude".
kojinete.  Cojinete.  Ardatzak, gurdiaren bi aesetan (saietseko egurrak), kojineteak izaten zituan. JAzpiroz
119. Koska ortan sartzen zan kojinetea. Ib. 119.
kojitatu.  Meditar, pensar.  Pena honez orhit eta hangoa ezak kojita. E 243.
kojitu (-idu V-m), koiu (V-ple-arr), koxitu (-du V-ple-arr-oroz; Dv (V)), koidxidu (V-m), koixidu (V-ple-arrig),
koxiu, ko(i)xu (V-ple), kuieta- (sust. vbal.), koxi (VocCB (V)), kosi (V-arrig). Ref.: A (koiu, koidxidu, koixidu,
a
koixu, koxidu); Garate 1. Cont RIEV 1930, 155; Holmer ApuntV (koxu); EAEL 58.
1. Coger, atrapar. "Coger, alcanzar [...], atrapau, koxi" VocCB. "Koxi, koxitute, koxitu (V), attraper" Dv. "En
V-m se concreta su variante kojidu a significar el acto de recoger los aparatos de pesca" A.  Akzidenteren batek
kojidu balegi. VJ 15. Kojituko zaitu eriotzak (Muruzabal, s. XVIII). ETZ 70. Erraz ezta oneek [azeariak]
kojietea. Añ LoraS 122. Frantzesa kojitu atzetik. Echag 22. Legietan dagozan kastigu eta elexako penen ganera,
zeintzuek bete betian koxiuten daudezan. Ur BulaAl 20 (BulaG 528 arrapatzen). Uts baten koiu ezin izan
nendunean. A BGuzur 125. Atunek koixuteko. Ib. 131. Zure eskutxuak botakotsezan / anpurrak koixu-gurean.
Zam EEs 1917, 197. Sasiyetako oialak eta / ollo kojitzen atsuak. Tx B II 66. Saguek kuietako (V-arr). AEF 1930,
17. Asua ta Erandio, Sondika ta Loiu, alegiñak eginarren, arto gitxi koiu (V-ple). A EY III 140. Ai gixajoak,
itxaron bearko dozue, niri koixu gura badeustazue. Anaitasuna n.º 86, 3. Soldata lortuteko / azeri koxita. Ayesta
112. Guk emendik geienok eulixek koxiten urtengo dogu. Gerrika 99.
 Conquistar.  Areriyoak iñoz koiyu ezin izan euen Torrian. Ur BulaAl 31 (BulaG 530 arrapatu).
 "Koxi (S), cobrar, recoger" A.
2. koitu. Conseguir, lograr.  Deseo eragabeak asetzea iñoiz edo berriz koitutzen badezu. Arr May 40. Deseo
eragabe batzuek koitzearren. Ib. 89.
kojo (V-ger-gip), koxo (V-arr). Ref.: Totor Arr (koxo); Etxba Eib (kojua); Holmer ApuntV; Elexp Berg. v.
maingu. 1. Cojo. "Gizon kojo batek (V-ger)" Holmer ASJU 1969, 182. v. maingu.  Nere senar kojoa /
gixagajoa. BorrB 14. Aspaldian urguna edo kojua zen. Goñi 55. Bilbaoko erren edo kojoei. Kk Ab I 119. Bi edo
iru aldiz / kojo egondua. Tx B II 127. Batista Kojua. SM Zirik 103. Gezurtia eta kojoa, errex arrapatu. EZBB I
128. Koxo arek ez eban / ezkontzerik uste. Ayesta 24. Ura ez zan gelditzen / erren edo kojo. Zendoia 151. v. tbn.
Iraola 24. EusJok II 85. MendaroTx 175. MMant 18.
 Manco.  Kojo gelditutzen da / beso artatikan. Bil 144s.
2. "Cojera. Akzidentia euki zeban da etxako joan oinddio kojua" Elexp Berg.
- KOJO EGIN (V-gip, G-azp). "Cojear. Gure txakurrak atzeko ezkerreko ankatik kojo eitten dau" Elexp Berg.
kojoin. v. kofoin.
kojoka (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp).  Cojeando.  Ez giñan jon kojoka. Tx B I 265. Anka batetik kojoka
nabill. Tx B II 70.  Es corriente la expr. kojoka egin 'cojear' al menos en G-azp.
kok. 1. "(V, G, AN, L), empacho, hastío" A. v. ok. 2. "(V, G, AN...), quiebra" A.
- KOK EGIN (V, G, AN, L ap. A). a) Empacharse.  Ekarriko deustat kok egin arte edateko aiña. Ag AL 59.
Berreun orrialdeko liburuxka batekin ez dezala kok egin. Zendoia 8. b) "Quebrar" A.
1 koka (G-nav, AN-5vill-erro, L, B, BN, S, R ap. A; Dv, H), konka (Lar, H). 1. "Tortera, tortero, rodajita del
huso, konka, txaonda" Lar. "Bout de fuseau en fer dont se servent les fileuses" Dv. "Petit instrument en métal,
que l'on adapte à un fuseau, et dont le bout supérieur est strié, cannalé en spirale pour retenir le fil qui s'y
enroule" H. "Hierro en espiral del huso" A.
 (Aq, H). "Rayita pequeña del huso con que se hila en la cual se asegura el hilo (AN)" Aq 738. "Hueca del huso
(AN)" Ib. 1308. "Coche d'un fuseau" H.
2. "Petits crocs qui terminent les aiguilles, généralement en bois" H.
3. Eje de las ruedas del carro.  Gurdiari koketan emanez olio. Or Eus 365.  (Fig.).  Malkor eta zelai, /
itsaso ta legor, / dardar otzikaraz / beren koketatik / atera balitez. Or Olerti 1961, 94.
- IPURDIKO KOKA. Nalgas (?).  Ipurdiko koka beotuko iñat geo (AN-gip). PPer FLV 1987, 190.
baten mende.
- KOKA-ARDATZ. "(Lf), moulinet pour tordre le fil" Lh.
2 koka. "Expresión con que se anima a comer a los niños" Lar (s.v. alcocarra).
3 koka. 1. "(L-ain), flan, queso quemado" A.  Koka kafian. ECocin 36.
2. "(G-to), pan de chicharrón y otras sustancias" A.
3. Torta de remolacha pernsada.  Andik ekartzen genduan koka. Ori da erremolatxari azukarra kendu ta
gelditzen dana. Oso ona da esnea emateko. Prensan estututa egoten da. BBarand 115s.
4 koka. "(Sal, R), golpe, coscorrón" A.
5 koka (S ap. A EY I 155).  Hipo. v. 1 kika.
kokada (A, que cita a Mg).  Arcada.  Bai, ta iguin baga [jango neuke orreekaz]: ez neuke kokadarik egingo,
ez errebesau gurarik erakutsiko oneen obrera baltz ta esku zetakatubak ikusi arren. Mg PAb 131 (Azkue traduce
"eructo").
kokagia.  Lugar donde instalar(se).  Eremu handi bat ikhertu ondoan misionearentzat kokagia on baten
bilha. Prop 1889, 104.
kokaila (V-gip), kokalde (V, G), kokoli (V-oroz), okaila (V-arr-gip, G; -alla H; -allea det. H). Ref.: A (kokalde,
kokoli); AEF 1955, 183; Arin ib. 111; Iz ArOñ (okáilla), UrrAnz (okaillía), IzG; Elexp Berg (kokalde).
 Etim. Para su posible origen en lat. focale, v. SHLV 40.
 Papera (enfermedad ovina). "Okallea" Izt C 221 (en una lista de enfermedades de las ovejas). "Papada que se
les forma a las ovejas por la enfermedad 'distomatosis hepática'" Iz IzG. "Ardiaren lepoko gaitza, bozioa edo.
Golua esaten jako ardixan kokaldiai be [...] Ardixak eukitzen jok kokaldia, enfermedade bat" Elexp Berg.
- KOKAILA-BELAR (kokalde-bedar V ap. A). Hierba que provoca la papera.
kokailatsu, okailatsu (-alla- H). "Bête ovine attaquée de pourriture" H.  "Tropeau dans lequel la pourriture
règne" H.  "Lieu où la pourriture se contraite aisément" H.
kokailatu (-aatu V-gip), okailatu (-aatu V-gip). Ref.: Iz ArOñ (okáillaatu), IzG.  Contraer la enfermedad de la
papera.  Putzu zuloetako ur zikin ustelak eran ta okallatzea. Izt C 226.
kokaina (T-L).  Cocaína.  Ahoaren harateko burua "kokaina" xorta batez bustiz. JE Med 68. Kokaina,
tabakua-ta, patari edo kontrabandisten zuloa. Anab Aprika 17. [Mozkorreria saltzaleak] eskaintzen du arnoa,
alkoola, morfina, kokaina, opiona, eroina... SoEg Herr 4-2-1965, 1.
kokainazale. "Cocaïnomane" T-L.
kokaiñi. "(R-uzt), parte delgadita del trozo de lino que se va sacando del rocadero para hilar" A.
koka-kola.  Coca-cola.  Aita Santua ta mundua, "jazzakin" da koka-kolakin nastau dozuez. SM Zirik 93.
Koka-kola bat edaten. Izeta DirG 55. Lasto batekin urrupaka kokakola edaten ari zelarik. Herr 5-7-1962, 4.
kokalde (Lar DVC 195), kokolde (Lar  H). "Cogote, [...] kokoldea" Lar (podría tratarse de una errata: cf. Lar
kokaldebagea "descogotado"; Harriet añade (s.v. kokotea) la forma kogolde, que atribuye a Larramendi, pero que
no encontramos en éste).
kokalde. v. kokaila.
kokaldi. "(V, ...), hartazgo, empacho" A.
kokaleku.  Lugar donde colocar(se), instalar(se), acomodar(se).  Bat bakarrak aurkitu zuen kokalekua lege
berrien barruan. MEIG IX 26. Nondik-nora etorri diren hitzok egungo kokalekura. MEIG VII 27. Ez zuela
jakiteak kokalekurik behar. MEIG I 257.

baten mende.
kokaliko. "Coquelicot, kokalikua" Alth Bot 7.
kokaluxe, kokolotx, kokalux (B ap. Izeta BHizt; Chaho), kukulitxe, kukulutx.  Tosferina. "Kokalux horrek
lanak matentu" Izeta BHizt.  Haur bat kokolotxarekin. Elzb PAd 83. Bertze gaitzek ere, hala nola gorriaireek,
zurrumino xeheek, kokaluxeak, difteriak, haur gutiago omen dute hiltzen. JE Med 117. "Kokolotxa" duenak
behar omen du bizi den lekutik urrunsko aldatu. Larz GH 1934, 407. Oilarkantu edo kokolutxaren kontrako
txertoa. Herr 12-9-1957, 2. Katarroaren aurka [...], kukulitxe daukanarentzako. Ostolaiz 150. Kukulutx eztula ta
biriketako miña duenarentzat. Ib. 19.
kokande. "Colocación" Lar.
kokar.  Gusano.  Eguzki gorria, / zu izan ete zara / zugatzak ondatu / dituan kokarra? Egieder Usk 29 (ap.
DRA).
kokaratx (Añ (V)  A).  Bellota.
kokarazi.  Hacer caber, contener.  Haitzulo horietan --dio Faustok-- mundu osoko tarteak kokarazten dituzu.
"Haces que estén". MEIG IX 131 (en colab. con NEtx).
kokarda (T-L).  Escarapela. "Cocarde" T-L.  Kokardekin / Harozetxe eta Gazarran. Monho 32. Xanyaturik
mugaz xarpa edo kokarda. Gy 277. Legarrezko haurrak [monolitoak] kokarda xuri bat zuen bere soineko guzia.
Khendu behar izan zuen, hartzeko hirur itxuretakoa. Hb Egia 149. Maipulis gorri batzuekin dena urreria, ponet
kokarda buruan. JE Bur 140.
kokardadun.  (Sombrero) que lleva escarapela.  Kalexakoek xapel-gaitzurua buruan, dilientziakoek bi

adarretako kokardaduna. Lf Egan 1955 (5-6), 7.
kokart.  Estricto.  Etzaren hain hertsi eta kokhart. ES 134.
kokarta (V-m). "Sardineta" Arzdi Peces, FauMar 34 y Zubk Ond.
kokat.  Buru apal, kokat herdoil, zango mehar, higatu bat omen da. (Interpr?). HU Aurp 130.
kokategi.  Lugar donde instalarse.  Beraz zeruan baditakela xoko bat, Eskualdunen kokategi. Herr 9-2-1961,
1.
kokatu (L-ain, B, BN-baig; SP, Dv, H). Ref.: A; Izeta BHizt.  Tr. Documentado en autores septentrionales
desde principios del s. XVIII; al Sur se encuentra desde aprox. 1930. Hay ejs. de part. koka en Orixe (sólo en
Eus: 36, etc.). En DFrec hay 63 ejs. de kokatu, 58 de ellos meridionales.
1. Posarse, colocarse, instalarse, afincarse, fijarse; localizarse. "Ez bedi ene ariman koka guthizia gaixtorik"
SP. "(Fig. et fam.), s'arrêter, se fixer quelque part" Dv. "Percher, se poser sur une perche, un arbre, une branche;
[...] 4. s'arrêter, se fixer. Koka zaite nonbait, arrêtez-vous, fixez-vous quelque part" H. "(L-ain, BN-baig), posarse
las aves; [...] (L-ain), avezarse, aclimatarse, hacerse a una casa o a un país. Mutil bat, etxe batean laketzen bada,
kokatu da" A.
 Herri hautan dago orai xoilki eskuara kokhatua eta erretiratua. ES 133. Ezpeletan kokatu zauku bi kintal
andre harturik. AstLas 68. Aireko hegastinak ethortzen baitira haren adarretan kokatzera. HeH Mt 13, 32 (Lç
ohatzeak egin, He, Ip pausatu, Dv egon). Nihon ezin kokatuz, Errumarat ethorria da. Laph 177. Eta horrela
bethi elgarretara ditezela [Eskualdunak], lurraren bazter guzietan, hotan andana kokatu izanen den bezain
sarri. JE Bur 212. Doniane Garazirat jin zen goiz batez, eta hantxet kokatu. Barb Sup 67. Eta, geroxago,
guardondoa bera Hazparnen zen kokatu. Ox 195. Martial Limogesen gelditu zen [...], eta Eutrop [...] Orange
arranditsuan kokatu. Or Mi 136. Xalbaten irudi-oroitza neskato polit aren soñean kokatu (posarse) baitzan.
Etxde JJ 241. Espainian kokatu ziren lehenik [jitoak]. Zerb Azk 14. Español hura bere arrebaz mintzo zela,
Tolosan kokatua aspaldi danik. JEtchep 81. Sarats enbor eta arri koxkorrak iarriko dituzu erleak kokatu ditezen.
Ibiñ Virgil 108. Espos berrien haurrak ikusi ditugu gero ontsa kokatuak Iruñen. Ardoy SFran 38. Kasernako
kozinan kokatu baitzen hura berriz, beste ofizio berri harekin. Larre ArtzainE 179. Azkenik, [A. Tovar]
Alemanian kokatu zen luzaroan. MEIG VIII 86.

baten mende.
v. tbn. Egiat 213. HU Aurp 92. Jnn RIEV 1908, 353. StPierre 17. Zub 87. Ir YKBiz 290. Zait Sof 18. Gand Elorri
129. AIr in Izeta DirG 9. Vill Jaink 144. Gazt MusIx 70. NEtx LBB 92. Xa Odol 107. Berron Kijote 159.
 (Lar, Dv, A (que cita Dv Iob)). (Aux. trans.). Posar, colocar, instalar, fijar; localizar. "Colocar" Lar. "Placer en
lieu difficile; par ex., un bâton qu'on jette sur un arbre et qui s'y arrête" Dv.  Batzük kokatzen die [Paradüsia]
Indietan. Egiat 196. Eztezazula sekulan begirik koka bertze muetako jenden gainean. Dh 73. [Arranoak] lekhu
gaitzetan kokatzen du bere ohantzea. Dv Iob 39, 27. Zer dugu orai kokatuko [...] gela hortan? JE Bur 188.
Ezinez hein onean bospasei hitz koka [arrotz jakintsunek]. Ox 156. Begiak bezain eskuak legun / maai-gaiñean
tuzu koka. Or Eus 36. Aspaldiko urtetan pillatutako pekatuak apaizaren altzo neurrigabean bana-bana kokatu
zitun. Etxde JJ 221. Nori esker othe du Idaien eremua berriz ere gizon-adimenduaren mugen artean kokatu? Lf
in Zait Plat XIV. Tradizioz jaso ditugun euskalkien artean kokatu behar bagenitu bere izkribuak. MIH 385. v.
tbn. Mde HaurB 54. Vill Jaink 99.
 (O-SP  SP y A, VocBN, H), korkatu (O-SP). "S'accrocher" O-SP 227. "Accrocher, s'accrocher" VocBN. v.
krokatu.
 (SP  A). "Kokaturik han dago, il demeure là caché" SP. (Tal vez cruce con kukutu).
 (L-sar, BN-baig-lab, S, R-is ap. A; Dv, H). Caber. "Gatuli huntan ezta ur geiago kokatzen ahal (BN-baig)" A.
 Jendea elizetan ezin kokatuz, kanpoan predikatzen zuen Iñaziok. Laph 152. Hamasei lagun baizik ez
baititazke betan koka. HU Zez 118. Sei edo zortzi abere-buru koka zitazken doidoi hemen. JE Ber 58. Mundu
guzian ez lirakela kokatuko artarako idatzi bearko liraken liburuak. Ir YKBiz 544. Nere zakuan biena errex
kokatzen zinan. Or QA 102.
 (AN-erro, L, B, BN ap. A). Atascarse, quedarse atascado. "Zintzurrean ezur bat kokatu zait (L), se me ha
atragantado un hueso [...]. Ortz-artean kokatu zait aragi-piskat (B), [...]" A.  Zintzurrean zitzaion / hexur bat
kokatu. Zby RIEV 1908, 767. Hertsiegi izanez, gelditzen da athe hortan kokaturik. Barb Sup 25. Ore au
zintzurrera eldueran kokatu egin yakon. Otx 166. v. tbn. JE Ber 28.
2. (Aux. trans.). Contener. v. kokarazi.  Soegiten badereiogü bere hatsarrian, [Jinkoak] gaiza güziak kokatü
dütiala dügü ikhusiren. Egiat 206. Askotan banago ere [ene buruak] kokatzen othe duenez bertzerik. JE Bur 7.
Bizpairuna neurri kokatzen zituzten [kupelak]. Ir YKBiz 57. Koka-ala ikasle bazuen ikastoki berriak: koka
zezakean baino gehiago ere bai. Zait Plat 21.
3. "(L-ain), cuajar" A.
- KOKA-AHALA (Dv, H, A). a) (Con sust.). Tanto(s) como puede(n) caber. "Saskiak badu sagar koka ahala"
H.  Bazen Elizan koka ahala jende. Prop 1880b, 368. Ostatuetan bada jende kokahala. Ox 66. Koka-âla belar.
Or Eus 246. Etxean koka ahala uzta eta zorion. JEtchep 50. v. tbn. Barb Sup 163. Zait Plat 21.
b) A tope, llenando completamente.  Alta bda, mundu bat zen [...]; karriketan koka ahala, ikus ahala urrun,
beltz beltza oro. HU Zez 159. Bertz handi batzuetarat aurdikitzen dute koka ahala bethe artio. JE Bur 87.
- KOKATUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.).  Gaitz izurri onegan kokatuxe izaki. Zait Sof 138.
kokel (AN, L, BN-arb-baig ap. A), kokela (T-L).  Cacerola de metal. "Cocotte, casserole", "coquelle" T-L. 
Apaindu zituen [erbi] bat kokelan, bertzea gerrenean. Leon GH 1928, 43. Garratoin salda jana duzuenaz geoz,
orai kokelan kausituko duzue gatu-saltsa. GAlm 1955, 54. Iruditu zitzaigun sukaldaria bere txuloan idoroko
gendula kokel (cacerola) artean murgilduta. Etxde Itxas 171. Egin diot ba, [...] prou... prou. [...] [Usoak] segura
konprenitu du: kokela! kokela! eta fuera joan da. Herr 17-10-1963, 2.
- KOKEL-DANTZA.  Lezoko dantzariak eman dituzte: aurresku, ezpata, arku, jorrai, zinta, kokel, makil
dantzak. Eskual 15-8-1913 (ap. DRA).
kokela. v. kokel.
kokeleta. "(BN-mix), cacerola de metal" A.
koket.  Coqueto.  Neska koket bat harrapatu du zabilana airean. AstLas 65.  Bonito.  Nondik nahi
beiratuz, Eliza pulita, / yendeari darraikon bezala koketa. Hb Esk 104.
koketa.  Escándalo (?).  Nola [hegastin] denak hari baitire kantuz edo xixtuz, ezta errex asmatzea bera ere
zer koketa daukaten. Prop 1905, 178.
koketa. v. kokota.
koketier.  Huevera, recipiente para los huevos pasados por agua.  Eman diteke [gelatina] koketieretan eta
ardik indi-oiluaren inguruetan. ECocin 16.

baten mende.
koki. v. kokin.
1 kokil. "Bizcocho (BN-ad)" A DBols.  Neskak edaria ekartzen duela, mutikoak kokil edo bixkotxa. Lf ELit
73.
2 kokil.  Pusilánime, flojo.  Azpeitiarra ez da motela / langintza-negoziotan. / Kokillagoak billatu leizke /

makiña bat naziotan. Zendoia 56.
kokil. v. 1 okil.
kokildu (V-gip). Ref.: Etxba Eib (kokilldu); Elexp Berg (kokilddu).  "Amedrentarse, achantarse. Baztar baten
kokillduta bizi zan" Etxba Eib. "Amilanar(se), encogerse de vergüenza, miedo o frío. Neskekin kokilddu eitten
da, gizajua alakua" Elexp Berg. v. 1 kikildu, kukuldu.  Mutiko lagunak kokilduta ikusirik. Erkiag BatB 64.
Begiratu utsarekin gizon ura kokildurik utziko dut. Lab SuEm 171. Noizik eta bein kankatekoak / sentituarren
buruan, / kokildu gabe iraun dezala / bakoitzak bere lekuan. Basarri Auspoa 55, 112. Gurasook, ez sumindu
zeuen seme-alabak, kokil ez daitezen. IBe Col 3, 21 (Lç, He, IBk gogoa gal, TB kuraiea gal, Dv gogoa hil, Ol
uzkur egin, Ker koldar egin, Bibl etsimenduak har). Periko etzan kokilduko ta bildurtuko, bere burua bakarrik
ikusi arren. TxGarm BordaB 141. Otzak nekez kokilduko ditu. AZink 132. - KOKIL-KOKIL EGIN. (Intens. de
kokildu).  Ara non aurkitzen daben barruban gure Bertolda, kokil-kokil egindda. Otx 89.
kokilla.  Concha.  Hainbeste kapera beren [Santiagorako beilarien] kokilla marka harrian xixelatua dutenak.
Larre ArtzainE 322.
kokillot (S; Foix ap. Lh). Ref.: A y Lh (kokillot); Lrq /kokil'ót/. "Kokillot (S, Chaho), bribón" A. "Farceur,
méchant vaurien" Lrq.  Muthil gazte andana batek igurikatu zituen Miarriztar kokillotak. Barb Piar I 172.
Debrü Kaloka kokillot harek, aurthen sabel zilua barnatto ükhen behar dik. GH 1932, 505.
kokillotkeria.  Engaño, fraude.  Pleven-i esker "dumping" kokillotkeria debetü dateke. Herr 6-6-1963, 4.
kokilo (-ll- Lar, Hb ap. Lh, H (G)). 1. "Ápice, lo alto, la cumbre" Lar. 2. (-ll- Aq (AN)  A). "Juego del
tángano, y lo mismo a la piedra o hueso a que se tira, kokillua (AN)" Aq 279.
kokin (Urt, Lh), koki (S ap. Lrq /kok [oxítona]/). 1. Bribón. "Ancillaris, [...] miseráblea, kokiña" Urt II 81.
"Astutus" Urt III 17. "Coquin, astucieux" Lrq.  Asti balin baninz, ez ninteke hil pobre ez kokin. Volt 151. Eia
zer arrazu dian / koki harek ene zaflatzeko. AstLas 25. Itzal horren kontra gerlan / kokin guziak armetan. Monho
64. Koki batek dizazün nahas zenzia? Etch 80. Hau erran eta kokiña badoa herresaka. Gy 147. Koki saldo bat.
ChantP 316. Gizon kokina, non hago gaur? Canc. pop. (ap. DRA). Gaxuxa kokina. Ox 164. Bainan kokina, ez du
ba sinhetsi nahi hor bixkotxak badirela. JEtchep 26. Zer dantzari xotilak, / soa hein bat kokin. Herr 1-7-1965, 4.
v. tbn. Koki: Arch Fab 147.  (Lh), koki (S ap. Lh). "Coquin, habile, adroit" Lh.
2. (AN-egüés, B; VocB). Ref.: Bon-Ond 15; A; Inza RIEV 1928, 153; Izeta BHizt (kokine); Gte Erd 150.
"Enojado" VocB y A. "Mal genio, cascarrabias (B)" Inza RIEV 1928, 153. "Zein kokine den andre hori" Izeta
BHizt.  Guk erran ginazkon tartalahara, ginazkien guziak, eta Loti, izkiriatzale handia balin bazen, gizon
ttipia zela, azpikoentzat kokina, dena bere buruaz hartua. GH 1965, 92.  (AN-5vill). "Jende murritza da (B),
jende uzkurra da (B) [...] ze jende kokiña den (AN-5vill)" Gte Erd 154.
3. "Difficile. Lan kokina, travail délicat" Lh.
- KOKINEAN. Esforzadamente (?).  Mourguy apheza hastean frango kokinean zen eta egin du lan pollitik,
bainan gero sua ttipitu. Herr 5-9-1957, 3.
kokindu (B; VocB). Ref.: A; Izeta BHizt2. 1. Enojarse. "Kokindu zaiku mutilzar au" Izeta BHizt. 2. "Se
délurer" Lh. 3. Empeorar (el tiempo).  Eskolaztikak burua altxatzearekin batian denbora ere kokindu zen.
Aroaren kexia! Othoizlari 1964, 576.
kokinkeria (Urt, Lh). 1. Pillería. "Astutia, txarkeria, [...] kokinkeria" Urt III 16. "Coquinerie" Lh. 
Pertsulariak berak ere izan ditaizke puska bat erran dezagun, "tzarrean", eta kokinkeriari aiher-ago sendimendu
beratzari baino. GH 1966, 265. 2. "Habileté" Lh. 3. "Difficulté d'un travail délicat" Lh.
kokinki. "Astute, [...] kokin gisa, kokinki, tzarki" Urt III 16.

baten mende.
kokintasun (B ap. A; VocB).  Enojo.
kokintsa.  Bribona (forma femenina --suf. -sa-- de kokin).  Bi emakume zalamandrin kokintsa heiek dira bat
Yudukeria eta bertzea Framazonkeria. Elsb Fram 156.
kokitu. 1. "(Sal, R), decaer. Zar kokitua, viejo decrépito. Kokituaz yoa (R), vas en decadencia" A. v. okitu.
2. Satisfacerse. v. okitu (II, 3).  Aberastasun aundiak izan, / oso pobre da gelditu. / Aragikeriz ezin zalako /
andre askogaz kokitu, / auzotegiak etxe ta baratz / guztiak ondatu ditu. Ayesta 102.
kok-kok.  Coscorrón (en lenguaje infantil).  Da azitze gaistoa ixilarasteko erratea: "Emazu listu! emain
diogu kok kok!", ta alako mendekuak (115). LE-Ir.
1 koko (G-to, AN-larr-5vill-ulz-erro-olza, L, B, BN, S; Dv, H; kh- Foix ap. Lh). Ref.: A; VocNav (cocos,
cócuas); P. Salaberri FLV 1989, 55ss.; Satr ib. 61ss. 1. Apodo que se da a los habitantes de comarcas situadas
(inmediatamente o no) más hacia el Sur. "L'on dit en basc. fr. de tout espagnol, soit basque, soit castillan" H. "1.º
(L, BN, S), apodo que se da a los españoles; [...] 5.º (B), apodo de los habitantes del valle de Ulzama" A. "En el
mercado de Tolosa llaman [...] kokos a las mujeres que venían de [...] Araiz y Larraun" Camp in Mok 14n. Para
una información más detallada del uso en cada localidad, v. los dos trabajos de FLV citados.
 Español kokoaren kontra / heldu gira gogotik. Iraultza 128. Franzesa joaiten bada / geldi eta manso, / koko
ezur andiak / etorriko franko. In Mg PAb 170. Españako kokuen / orai ikustera. Xarlem 760. Batzu deitzen
ditugu guk Españolak, edo gaizkiago dena Españolikoak, edo oraino gaizkiago kokoak. EskLAlm 1862, 4 (ap.
DRA). Españaz mintzatu ziren ehunetan: / Ah! zer ardu gozuak kokuen lurretan. Const "Eskuntze bat Santa
Grazian" (ap. DRA). Kokoen errirantz bidekatu ote naiz? Zink EEs 1926, 87. Koko geienak diran bezala, / ez da
betazal gorrizu. "Los riberos". Or Eus 236. Gendulaingo Kokoak / atzo ekarria. Ib. 367. Nork esango dio
euskaldun Naparroako koko bati? Or EG 1952 (3-4), 23. Pikuak baino zimurragoak: / holaxe dira kokoak (AN-
ulz). Satr FLV 1989, 70 (hablando de los naturales de Valdizarbe).
2. (V; H (V, G)). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. Insecto; bicho. "Insectos, y por extensión todo ser viviente de
reducidas dimensiones" Etxba Eib. "Orrixa atakatzen dau kokuak" Elexp Berg. "Kokue: 'coleóptero' edo ain
zuzen 'escarabajo de la patata' deritxoen zomorroa" (V-m, comunicación personal) ABibl.  Soloko koko
saltokarijak. fB Olg 83. Gari kokuak jana. Astar II 166. Kokuak aintzira-ziar ibilten dira. Altuna 23. Gorputzean
kalte egin leikioen koko galgarriak. GMant Y 1933, 190. Koko edo zomorro txiki bat tapiz baten barnean balego.
Vill Jaink 51. Ortxe dagoz lurrean pisti ta zomorroak. Ortxe ditugu gatxaren koko guztiak! Erkiag BatB 197.
3. "Fantasma, que pone miedo, (V) kokoa" Añ.
4. (Vc ap. A; Añ, Izt, Dv (V)). Bobo, bobalicón.  Sinistuten ez deutsuna da kokua. Ur CancB III 80. Lagun
ain kokoak. AB AmaE 324. Kokotzat daukez eta zorotzat. Azc PB 362. Buru-auste andiak emongo dautsaz orrek,
koko orrek oraindiño. A BeinB 44. Uste al dozu mutil au kokoren bat dala? Or Tormes 23. Dana siñisten
dauna... kokua galanta. Enb 178. Kokotzat ebillen Batista kojua. SM Zirik 103.
 "(V-arr), jugador a quien otros tres en connivencia le engañan, en una partida de dos a dos" A.
5. (V-arr-m-gip). Ref.: A; Etxba Eib. Máscara, persona disfrazada. "Oingo urtian koko gitxi ibilli da
Aratostietan" Etxba Eib. Cf. KOKO-JANTZI.  Koko arek aiñ ei eban Batista kojuaren aide berdintsua. SM
Zirik 103.
6. "(S; Alth), meule de foin en train de déssecher" Lh.
7. (AN-larr-ulz-erro). Ref.: P. Salaberri FLV 1989, 56. Comarca meridional. v. KOKO-HERRI.  Beste
zenbait erritan Zanpantzar zikiña, / Kokoetan "Osaba" sabelzai lizuna. Or Eus 139. Basaburuan deitzen diote /
alde honi kokoa [se ref. a Valdizarbe]. Satr FLV 1989, 70.
- KOKOAK JOTA. "Kokoak yota dago, está apoltronado (V-m)" A EY III 247.
- KOKO-ALDE. Zona meridional. v. KOKO-HERRI.  Koko aldetik e(re) asko etortzen zaizkio (AN-larr). Satr
FLV 1989, 64.
- KOKO BELTZ. Español (expresión despectiva).  Koko beltzak ez gaitu segur urrikari, / xixpaz eskaintzen
dio frantses gizonari. Iraultza 93. Ago demuntren koko beltza, ago! Barb Sup 131. Mugaz haindian kausitu
zituzten ainhitz jende on, bihotzdun, bainan ere koko-beltz batzu arras ozarrak eta bertzen garizumaz beren
ihautiriaren egiten zutenak. Etcheb Obrak 57 (ap. DRA).
- KOKO-DANTZA (AN-ulz ap. VocNav). Nombre que recibe el ingurutxo en Basaburua Mayor.
- KOKO EGIN. Hacer burla, burlarse.  Pekatu mortalian [Meza] enzutia [...] da Jesu Kristori siñu ta koko
egitera eltzeia. CrIc 151.
- KOKO-EGUN. "Carnaval" Etxba Eib.
- KOKO-HERRI (AN-erro). Ref.: P. Salaberri FLV 1989, 55. Comarca meridional (v. supra (7)).  Non da,
koko-errriko bidea artu ez dedan okerrekoz? Mok 14. Beti-betiko leizera bedi / sugetzar Koko-erriko. "De la
baten mende.
Ribera". Or Eus 256.

- KOKO JANTZI (V-m-gip). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. a) Disfrazarse. "Bazoiaz aurten koko-janztera?"
Etxba Eib.  Gaur aratoste dok, eta koko jantzita juan biar yuagu errira. Kk Ab I 56. Aratoste batzuetan koko
jaztia nai ei eban. SM Zirik 103. b) "Disfraz. Badira urte guztian koko-jantzixa erabiltzen dabenak" Etxba Eib.
- KOKO-JENDE. v. supra (1).  Gogora dio Koko-jendeen / esku ta biotz zabala. "Los riberos". Or Eus 237.
- KOKO-LAINO. "Kokoláñua, egoláñua, la niebla fría que viene del sur en invierno" Iz Ulz.
- KOKO MIKO. Soniquete de canción infantil.  Koko Miko, Koko Miko, / geldirik or mutiko! NEtx LBB 317.
- KOKORIK. (Estar, etc.) atontado.  A! Lorentzo! Lorentzo! zu orren kokorik / egongo ziñeala eneukan
usterik. AB AmaE 324.
- KOKO TXIKI. "Insectos, clase de los insectos, mejor dicho, de los artrópodos" Etxba Eib.
- KOKO-XEHE. "Kokoxe, microbio" Zam Voc.
2 koko (Deen I 108, Lar, T-L).  Coco (fruta). "Coco de la India" Lar.  Aguakate ta koko ura artzeko. JAIraz
Bizia 34. Nonai naranja, piku, mango, anona, koko ta abar. Or QA 122.
- KOKO-ONDO. "Cocotier" T-L.
3 koko (V, G, BN; VocBN, Dv, H). Ref.: A; Iz ArOñ. 1. Huevo (en lenguaje infantil). "Nahi duzu koko?" H. 
Baita kokoak naia izateko / kokokotxuak erosi. Zam EEs 1917, 196. 2. "(Sal, R), cualquier vianda (voc. puer.)"
A.  Aiek [Aingerutxoak] ekarriko koko goxoak. NEtx Antz 117. 3. "Golosina, dulce" Satr FLV 1989, 63. v. 2
kokolo, kokotto, 2 kokotxo.  Aurra, egizu lo ta lo, / Nik emanengo bi koko (AN-araq). ADonostia CancV 224.
 (V-gip ap. Elexp Berg). Chocolate.
kokoar, kokuar (AN-ulz). "Kokuárrak, los de hacia el sur" Iz Ulz.
kokoaza. v. kokodatz.
kokodatu. "(S; Foix), caqueter (poule)" Lh. Cf. kokodatz.
kokodatz, kokodats (S ap. Lrq [oxítona]), kokoratz (L, BN, S ap. A; VocBN, Dv, H), kokoaza (G-to ap. A). 1.
(Sust.). Cacareo; sonido producido por distintas aves. "Cri de la poule annonçant qu'elle a pondu" VocBN. 
Zoinek goiz guziez, / bere kokodatzez / erakhusten beitzuen / arraultzia zuela errun. Arch Fab 175. Nontik
entzüten nütian epherren lehen kokodatzak. Eskual 25-4-1913, 3.  (Fig.).  Bozkariozko irri kokoratzak egin
zituzten. Prop 1897, 253.
2. (Adv.). "Kokoaza (G-to), cacareando" A.
3. kokodatx. (Adj.). (El) que cacarea (tbn. fig.).  Emaztiak, emazte kokodatxak, azkar dira erraiteko gizoner,
beren edo bestener: gaizo apostolia! Eskual 5-12-1913, 3.
- KOKODATZ EGIN (-ratz H). Cacarear.  Kokoratz hik egin eta nik ebats. Zerb GH 1936, 304.
- KOKODATZEZ (-datsez S ap. Lrq; -ratzez S ap. A). Cacareando.  Kokodatzez dago eta eztu erruten. O Pr
568.
kokodazka, kokorazka (L, BN, S; Dv, H). Ref.: A; Satr VocP. 1. Cacareando.  Oilo bat oilategian
kokorazka aditurik. Egunaria (ap. DRA). 2. kokorazka (L, BN, S ap. A; Dv). Cacareo.
kokodazkari, kokorazkari (Hb ap. Lh), kokorazlari (H). "Chanteuse (poule)" Lh.
kokodilatzaile. "Ciador, el que rema hacia atrás (en francés godilleur) (L-côte; Larz)" DRA.
kokodrilo. v. krokodilo.
kokoilo, kokoila. v. 2 kokolo.
kokokatu. "(Hb), injurier, traiter quelqu'un de 'coco'" Lh.
kokokeria (-keixa V-gip).  Tontería. "Kokókeixaak esan, decir cosas inútiles" Iz ArOñ.
kokoko. "(Vc, Gc, L-ain), gallina (voc. puer.)" A.

baten mende.
kokokotxo, kokokotxu.  Dim. de kokoko.  Kokokotxuak erosi. Zam EEs 1917, 196.
kokola. v. 2 kokolo.
kokolaiko. "(V-och), caracol" A.
kokolde. v. kokalde.
kokoli. v. kokaila.
kokolia. "Una especie de bollo (BN-mix, S; StJayme)" DRA.
kokollo. v. 2 kokolo.
1 kokolo (V; Añ (V)). Ref.: A; Elexp Berg; Gte Erd 287. "Lelo, fatuo" Añ. "Fatuo, bobalicón" A.  Paulolo
dan legetxe puskat kokoloa. AB AmaE 327. Kokolo orrek, zer dinok? A BGuzur 136. Mundu guztiak euren
pausutik atarako eztabezan kokoloak dira. Or Tormes 93. Ire kokolo, tentel-mentela! Otx 141. Burdiñ otzean jo
ta jo, alperrik abil kokolo. Karmengo Egutegi 1952, 69 (ap. DRA). Kokoloa alakoa bertan ito zan. Bibao IpuiB
176. Hago ixilik kokolu hori! Osk Kurl 94. Geu barriz mirari oi / goien azaltzean, / ezer akordau gabe / kokolo
antzean. FEtxeb 178. v. tbn. Echta Jos 181. Belaus LEItz 108. Kk Ab II 152. BEnb NereA 28.
- KOKOLO-MOKOLO. "Bobalicón (V-arr)" A Apend.
2 kokolo (V-gip, G-goi-to, BN-baig, Sal), kokoilo (G-bet), kokoila (G-nav, AN-5vill), kokola (V-gip), kokole
(V-gip). Ref.: A (kokolo, kokoilla); Etxba Eib (kokole); Elexp Berg (kokola).  "Chocolate (voc. puer.)" A. 
Kokollo artuko du / ta mama goxua. Iraola EE 1883b, 369. Kokolo, goxotegi eta beroien antzeko gintzak. 18-10-
1936, 79.
 Dulce (en general). v. kokotto.  Aurra egizu lo ta lo! / main dizkizut bi kokoilo, / orai bat eta gero bestea, /
arratsaldean txokolatea. (AN-ulz). A CPV 224.
kokolo egin. "(V-m), tragar de golpe algo" A.
kokolokeria.  Tontería  Baserrian bethiko bizi nahi izatea ezta kokolokeria. Osk Kurl 92.
kokolote. "(V-arr), regordete" A.
kokolotu.  Embobarse, alelarse, atontarse.  Eurai [arto-soloai] begira aita ta ama / egozan kokolotuak. AB
Olerk 558. Kokolotuta, gatzbagetuta, izututa, lotsatuta. Ag AL 39. Arrituta, kokolotuta lez geratu ziran
bizkaitarrak. Kk Ab I 82.
kokolotx. v. kokaluxe; konkolotx.
kokoma. v. 1 kukuma.
kokomarro (V-ple-arr-arrig-oroz), kukumarro (V-gip). Ref.: A (kokomarro, kukumarro); Iz ArOñ, UrrAnz y

Elexp Berg (kukumarro); Gte Erd 219. v. 1 koko. 1. Máscara, disfraz; persona disfrazada, personaje de
Carnaval. "Máscara, disfrazado" A. "Gabardina zar orrekin kukumarrua emoten dok" Elexp Berg. "Kokomarroz
jantzita (V-arr), kokomarroak datoz (V-arr)" Gte Erd 219.  Txaiderik-txaide kokomarroz jantzitta, gure
baserritarrai ixeka ebiltzan eta erderaz parra-parra erabillen mutil ta neskatilla arek. Euzk 1930, 376.
2. Insecto.  Udako solo-kokomarroen abesti gogaikarririk be ezta entzuten. Euzk 1929, 9.  "Kükümarro
(Sc), escarabajo" A.  Pettan da gizon ttipi ttipi bat, ez kukumarroa baino gorago eta gainerat ttuntturra.
Othoizlari 1968 (n.º 51), 39.  "Kükümarro, cigale" Lrq.
3. kokomarru (V-gip ap. Etxba Eib; A Apend). "Ente de fantasía con que se asusta a los niños" Etxba Eib.
4. Tonto, lerdo.  Ikusiarte, kokomarro, ta inoz ikusten ez bagara obeto baño obeto. EEs 1924, 158.
5. "Kuku-marrua, el espantapájaros" Iz ArOñ.
- KOKOMARRO JANTZI. a) Disfrazarse.  Orra kokomarro jantzita nire erriko mutiko koskorrok. Kk Ab I
56. b) Disfraz de carnaval. "Jente asko zebillen kukumarro jantzixan" Elep Berg.

baten mende.
kokomarro. v. kukumarro.
kokomotz. "(V-ple), pelón" A.
kokon. "Gordinflón" Zubk Ond.
kokonbre (Volt, Urt).  Cohombro. "Cocombre [?], kokonbrea" Volt 69. "Anguineus cucumer, kokonbre
makhúrra" Urt II 97.  Gogora heldu zaziku hango konkonbreak, meloinak, phorruak, tipulak, baratxuriak. Dv
Num 11, 5 (Ker pepiñu, BiblE pepino).
1 kokor (SP  H). "Ogi kokorra (O), reste de pain" SP. v. mokor.
2 kokor (Dv  A). 1. "Cime, partie la plus élevée d'un vaisseau. Mendi kokorra, le sommet de la montagne"
Dv. 2. (L, BN-baig, R ap. A). Garganta. "Cavité naso-pharyngienne" JE Med 49.  Nehork nihun ez du ikusi
nihoiz gizonaren kokorra bezalako ganbera gogoetagarririk. JE Med 49.
- KOKORRERAINO (A). (Lleno) hasta la garganta (sentidos prop. y fig.).  Yadanik sobera yan eta edan
ondoan kokorreraino aseak direnez. Elsb Fram 76. Kokorreraino asea denean gizon bat. JE Med 49.
Kokorreraino asez geroz, maiz azkar eta alegera da gizona. Gazte sept. 1958 (ap. DRA). Algeriako hameka
batasunek izkiriatu dute letra bat deputatu-zenatorreri, baizik-eta aseak direla kokorreraino Pariseko
buruzagien manerez. Herr 8-10-1959, 1.
 (Por ext.). "Neurria kokorreraino bethea du, il a la mesure pleine jusqu'à le haut" Dv. "Esta frase
[kokorreraino beterik] se dice también de los árboles cuajados de fruta" A. "Eliza kokorreraino betea zen (BN-
arb)" Gte Erd 288.  Pilota plaza kokorreraino bethea da. Herr 10-8-1961, 2. Eliza kokorreraino betea eta hura
bai Bestaburu ederra! Larre ArtzainE 82.
- KOKOR-ZOLA. Parte baja de la garganta.  Ezarriko du berehala kokor-zola sorraioturik. JE Med 68.
kokoratz. v. kokodatz.
kokorika (Lar, Dv (G), H, A (que cita a It)). "Cuclillas, en cuclillas, de cuclillas" Lar. v. 1 kokoriko. 
Kokorika jarririk / aitzaren oñean. It Fab 147. Kokorika bildurik / zegoan guztia. Ib. 152. Eta i kokorika /
gorderik egoan. Ib. 187 (en la vers. de CancB III 154 kirikoka; DRA cita de otra ed. kikorika, sin duda errata).
Erbi bat, ipurdiz lurrerat kokorika goizeko aire freskoari usnaka. Herr 1-11-1962, 3.
kokorikatu (BN ap. A; Lecl, VocBN, Dv, H).  Ponerse en cuclillas. "Acurrucarse" A.  Ixil dago kaiolan
kokorikaturik. Arb Igand 8. Bide-bazterrean kokorikatu gizonetarik bat. Barb Sup 174. Erbia bezala
kokorikatua. GH 1933, 320. Supazter xoko batian aldiz, Pattin-Artzaina ixil-ixila zagon kokorikaturik. GAlm
1963, 34 (ap. DRA). Lurrean kokorikaturik. Ardoy SFran 221.
1 kokoriko (G-bet, L-ain, B, BN, S ap. A; SP, Urt IV 456, Aq 876 (AN), VocBN, Dv, H), kukuriko (Aq 875
(AN)  A).  En cuclillas. "Sentarse sobre los pies y nalgas, kokoriko jarri" Aq 876. v. kokorika.  Tr.
Documentado en autores septentrionales de los ss. XIX y XX, y al Sur en Orixe y (en la var. kukuriko) en EEs y
Loramendi.  Orai kokoriko uzkia lurrean. Gy 308. Beharriak xut-turik, kokoriko jartzen da Galharretako
patarrari beha. Dv BaigZL 376. Zenbait emaztetto kokoriko ziren paratu. Elsb LehE 33. Ezin para belauniko /
gutiago kokoriko. Dib in Onaind MEOE 520. Harriturik axeriko / han jartzen da kokoriko. Etcham 202.
Txakurra, kukuriko, artzaiñari begiraka. EEs 1931, 7. Zer ote dio, zer esango / loretxoari kukuriko? Loram Y
1933, 338. Kokoriko jartzen da belaunak ikaran. Or Eus 115. Misionestaren inguruan kokoriko, ixil ixila zauden.
Ardoy SFran 217. v. tbn. Hb Egia 63. Elzb Po 207. Zby RIEV 1908, 103. HU Zez 84. Barb Sup 29.
2 kokoriko. "Chant du coq" Lh. v. kukurruku.  Oilarren kokorikoak. Ox 48.
kokorikoka. "Jeu d'enfants qui consiste à s'attraper, se devancer tout accroupi sur ses talons. Kokorikoka
haritzea, jostatzea" H.
kokoritxo (H (L, BN)).  En cuclillas. v. 1 kokoriko.
kokorixkatu. v. kukurizkatu.

baten mende.
kokoroxka.  Cacareando.  Kokoroxka hauzoko oiloa entzun eta uste dugu bi arraultze egin dituela. EZBB II
36.
kokorrikatu (L-ain ap. A), gokorrikatu (-kho- BN-lab ap. A). "Colmar, llenar hasta los bordes", "rellenar, atacar
(sacos u otros receptáculos)" A.
kokorro. 1. "(V-ger-ple-arr ap. A), bruto, estúpido" A. 2. (V-m). "Cobarde" Etxabu Ond 118.
kokorrotu (H, A). 1. Atontarse, quedarse atontado. Tanto Harriet como Azkue citan el ej. de Añ: el primero
traduce "être sans sentiment, sans mouvement", el segundo "atolondrarse".  Larriturik, bildur-ikaraturik,
adorebagarik eta kokorroturik egongo nas [eriotz-egunean]: eta, izango dot burua bekatuak gomutetako? Añ
2 1
EL 27s (EL 23 zorabiaturik). 2. "Letargo <-th->, (c.) lotarkia, (V) korromorroa, kokorrotua" Añ.
kokorrotx (BN-mix ap. L), kokorotx (T-L). "(Lf), plante que l'on donne aux gorets" Lh. "Arum", "gouet", "pied-
de-veau, plante" T-L. v. errebelar.
kokos. "(V-arr-m), disfrazado" A. v. 1 koko (5).
kokosai (Dv (BN-bard)  A).  Cacareo. v. kokodatz.
kokoskate, kokozkate (H), okozkate (Lar, H).  Barbada, cadena que une las dos camas del freno por debajo de
la barbilla del caballo.
kokoski (Hb ap. Lh), kokozki (Lar), okozki (Lar). 1. "Babera, barbera, armadura del rostro, que cubría la
barba" Lar. 2. okozki (Lar). "Barbicacho" Lar.
kokoso. v. kukuso.
kokospe, kokozpe (G; Lar, Añ (G), H), okozpe (V; Lar, Añ (V), H (+ -tzp-)), okospe (V-gip). Ref.: A (kokozpe,
okozpe); Etxba Eib (okotzpia); Iz ArOñ (galar); Elexp Berg (okozpe). 1. Zona bajo el mentón; papada.
"Papada", "papo" Lar y Añ. "Okóspeeko galárreeti, especie de verruga bastante grande que suelen tener los
cerdos" Iz ArOñ. Cf. Ox 89: Kokotsa pean bizarra.  Zelango kolatsa okotzpian! Mg PAb 193. Iminirik bera
[zapia] okozpeian. EgOn 63 (ap. DRA). Arpegia erorita, kokozpeko larrua idi zarraren antzera lasai. Ag G 374.
Burutik okozperako zapiduna. Ib. 124. Okozpeko auntz-bixarrok. Otx 146. Bean okotza okozpe-bage, / iduriz
golde-muturra. Or Eus 371. Okozpera zapi baltza ebala. Gerrika 129. v. tbn. Okozpe: JanEd I 72. Mok 16.
2. okozpe (H (+ -tzp-)). Papera, enfermedad de las ovejas.
3. okozpe (H (+ -tzp-)). "Double menton" H.
- KOKOSPEKO BIZAR. Perilla. v. kokospeko (4).  Aguazila estarroilla jantziarekin, al baldin bada, eta
bizar kokozpekuarekin. Sor AKaik 110.
- KOKOSPEKO INTXAUR. "Okotzpeko intxaurra, nuez de la garganta" Etxba Eib.
kokospeki (Hb ap. Lh), kokozpeki (Lar), okozpeki (Lar, H (+ -tzp-)). "Sobarba del freno" Lar. "Kokotspeki,
muselière (cheval)" Lh.
kokospeko, kokozpeko (H), okozpeko (V-gip; Lar). Ref.: Etxba Eib (okotzpekua); Elexp Berg (okozpeko). 1.
Puñetazo en la barbilla. "Sobarbada" Lar. "Golpe bajo la mandíbula" Etxba Eib. 2. okozpeko (V-ger-m ap. A).
Papada.  Gizon lodi, kolots edo okozpekoa malats malasduna. A Txirrist 79. 3. "Okotz-, okozpekoa, la partie
de la bride qui embrasse le museau d'un cheval" H. 4. "Okozpeko (V-arrig), perilla, barba bajo el labio inferior"
A. 5. Servilleta.  Burko, oazal, atorra, okozpeko, zamau. "Servilleta". Or Eus 356. Jauna azken-aldiz
artzerakoan / oitura dan okozpeko. "Paño que se coloca por bandeja". Ib. 358.
kokospiko, okozpiko (G ap. A), okotzbiko (V-gip ap. Etxba Eib). 1. Papada. 2. kokots-biko (G-azp ap.
a
Garate). Que tiene papada. "De sotabarba" Garate 1. Cont RIEV 1930, 155.
kokot (S ap. A y Lrq). "En cuclillas" A. "Accroupi sur les talons, à croupetons" Lrq. v. 1 kokoriko.  Kokot
edo jarririk, etxenko xokho batetan dien barne txipi ülhün hartan. Eskual 15-10-1909, 3. Üngürüz hasi zen erdi-
kokot txanküka. Herr 20-5-1965, 3. Gordatzen girade kokot / oihantto eta broztetan. Casve SGrazi 138.
baten mende.
kokot. v. 1 kokote.
kokota (Lecl, Dv (que cita a Abb), H). 1. Pepita. "Pépin" Lecl. 2. (BN, S ap. A; H), koketa (BN-baig ap. A).
"Troncho, corazón de las frutas" A. 3. (BN, S ap. A), koketa (BN-baig ap. A). "Escobajo del racimo" A.
kokota. v. 1 kokote.
kokotasun.  Simpleza, bobaliconería.  Orduantxe iduri yatan nire kokotasunetik atara nintzala. Or Tormes
13.
kokotatu. "S'accroupir sur les talons (S)" Lrq.
1 kokote (V-gip, G, AN-erro; Lcc, Lar  vEys (G), Añ, H), kokot (V), kokota (Dv (V)). Ref.: A (kokote,
kokot); Etxba Eib (kokota); Holmer ApuntV (kokot); Elexp Berg; Gte Erd 50, 164, 211.  Tr. Usado desde
Lazarraga por autores meridionales, sobre todo vizcaínos.
1. Cogote, pescuezo. "Cogote de cabeza", "colodrillo" Lcc.  Guztija koipaturik / oñerik kokotera. DurPl 99.
Kokotak agirijan ditubela. fB Ic III 216. Arrikada bat emon eutsan kokotean. AB AmaE 229. Kokotetik illia
zintzilik. Urruz Urz 22. Uliek "alagarson" edo ebaite, kokote guztiye erakusten. Kk Ab II 53. Sei neskazar
kaskamotzak, / afeitaturik beren kokota / eta arpegian autsak. MendaroTx 59. Buruba kokotetik ebagi eragingo
neutsula. Otx 17. Mosua gorri ta kokota lodi erabilteko, taloesnea ta lapiko ondo betea. Karmengo Egutegi
1952, 119 (ap. DRA). Arreglaidak kokot au. SM Zirik 88. Okotzak iru zapaldatan da / kokotean ere maillak. And
AUzta 114. Jo zak azkar kokotan. Auspoa 39, 125. Kokotian jotzia. Ib. 125. Kokotea igartu. FEtxeb 134. En
DFrec hay 2 ejs. de kokote. v. tbn. Insausti 352. Kokot: EusJok II 103. Azc PB 53. A BeinB 90. Bilbao IpuiB
268.
 Monjea kausa dala, kokotean / enamoraduak ze begi atzik [='no cavile demasiado']. Lazarraga (B) 1180vb.
Eta orduan kokoteari atz-egitea, alperrik izango da. Eguzk GizAuz 155. Beti eziñean ibilli gabe / penaz kokoteai
azka. Insausti 179.
 Abonuak ez asko obiak, batez be, baltzak, kokotian sartu ta orkatzetan urten. Gerrika 151.
 (Fig.). Zona de detrás de la cima.  Ordurako eguzkia Mugarraren kokotean erdi-ezkutauta egoan. Alzola
Atalak 47.
2. "Kokot, genus tegumenti quod occipiti applicant rusticæ mulieres" O Not 51.
- KOKOTE-ALDE. Zona del cogote.  Kokote-aldian ari puzkategaz lotuta [karatula]. Kk Ab I 56.
- KOKOTE-GORRI. Robusto.  Banabanako gizona, kokot-gorria, galanta, sendoa. A BeinB 73. Xirdo gazte
eder, kokot-gorri, begi zuri. Erkiag Arran 80.
- KOKOTE-INTXAUR. "Kokot-intxaur (V-ger), hueso de la nuca" A.
- KOKOTE-MOTZ. De pescuezo corto.  Fraile kokot-motsa. Azc PB 177.
- KOKOTEZ ATZERA (G-azp ap. Gte Erd 9). (Caer) de espaldas.
2 kokote (A Apend), kokota. "Bizcocho blanco y cuadrado" A Apend.  Markiñan egiten dabezan kokotak
(gozozko ianari zuri batzuk) ekarri eustazan gomutara. A Txirrist 31.
kokoteko (V-gip; Añ). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Pescozón" Añ. "Golpe en el cogote. Kokoteko bat emonda
bialdizu!" Etxba Eib.  Errotarijaren kokotekuak eta beste gixonaren ostikadak. Kk Ab I 58.
kokotero. "Surnom donné aux espagnols" Lh.  Espainian zen, muga pasatuz, / Kokoteroen aztaparretan. P.
Héguitoa Herr 23-9-1965, 3.
kokotier.  Cocotero.  Laster egin zuten kokotier batzuen gainerat; bainan urak ereman zituen zuhaitz hetarik
gehienak gainean zituztenekin. Prop 1903, 93.
kokotiertze.  Cocotero.  Kokotiertze bati bakhotxa sendoki lothu zituzten, eta zigor edo zaharo zardai
batekin eman ziotzaten. Prop 1901, 134. Hura da kokotiertze-hosto espartzari edo ta trezatzaileen jendekia,
Indiako hego-aldean dituena bere harathunatak. Prop 1910, 107 (ap. DRA, s.v. espartzari).
- KOKOTIERTZE-INTXAUR. Coco.  Herriko semeak hararatzen dire kokotiertze intzaurren bil-ordu
denean. Prop 1897, 174.

baten mende.
kokotondo. 1. "(G-nav), papada" A. 2. Pescuezo.  Aize ta eguzkiz baltzituriko arpegi ta kokotondo
mardodunak. Erkiag Arran 50.
kokotondoko. "(G-bet), papada" A.
kokots (AN, L, B, BN, Ae, S; Deen I 82, Urt I 216, Arch VocGr, Dv, H; kh- Ht VocGr), kokotz (V-gip, G-bet,
AN-ilzarb, L, BN; SP, Lar, Añ, VocBN, Dv (G, S), H), kokotx (G-bet), gokots, okotz (V, G-azp, AN-olza; Lar,
Añ, Dv (V, G), H (V, G)), okots (H), okotx (V-ger). Ref.: Bon-Ond 140; VocPir 239; A (kokots, okotz); Iz ArOñ
(ókotz), UrrAnz (okótza), To (kokotza); Etxba Eib (okotza); Holmer ApuntV (okotx); Elexp Berg (kokotz, okotz);
Gte Erd 169.
 Tr. La forma okotz es sobre todo vizcaína. En guipuzcoano predomina kokotz, y kokots es prácticamente la
única forma documentada al Norte. En DFrec hay 8 ejs. de okotz y 1 de kokotz.
1. Barbilla, mentón; hocico. "Barba, la parte debajo de los labios" Lar. "Barba, bajo el labio, barbadilla" Añ.
Cf. alav. ococh (Baraib 142).  Atheratzen badira edo bizarra kokotzetik edo illeak burutik. SP Phil 225 (He
227 khokotsetik). Sur puntarik okotzera. Arz 26. Kokotza goiti eta kopeta beiti (B, s. XVIII). BOEans 1373.
Belarritik okotzera / guztija llagaurik. DurPl 97. Okotzeraginoko sabelagaz [seina egiteko dagozanak]. fB Olg
69s. Tantaka kokotzetik / jarioz koipea. It Fab 28. Okotzeko bizarretik eldu zion. Lard 203. Zartu ta kokotza
luzatu. Sor Bar 41. Zizelik ospatsuenak etzuen sekula moldatu kokots bat aiñ egokia. Otag EE 1882c, 447. Okotz
ta surpunteak eutsen alkar joten. AB AmaE 233. Herdea darizu kokotsa behera! Elzb PAd 54. Ene gokotseraino
heltzen ez zautan gizon ttipi bat. Prop 1897, 17. Kokotzetik eldu ta erakutsi nizun igeri. Iraola 135. Eskuen
gañean okotza ipiñita. Ag G 191. Kaperako alderdira burua makurtuz eta kokotsa luxatuz. Barb Sup 139 (26
kokotz). Emakumiak negarrez eta aite okotza paparrien sartuta letxe. Kk Ab II 88. Sudur gorri luzia, / zimurra
kokotza. MendaroTx 219 (ib. 290 okotz). Kokotza beste esku zabalean. JAIraz Bizia 15. Okotzetik burdiña bat
sartuta [txarriari]. Bilbao IpuiB 67. Ene kokotsari bizarra kentzeko. Larz Senper 40. Kokotxa luze-antxa.
JAzpiroz 34. Batean sudurretik pixka bat kendu, bestean okotzetik. Insausti 233. v. tbn. Gy 42. Hb Egia 29.
CatJauf 116. Ox 192. Etcham 47. JE Ber 46. Lf Murtuts 4. Zerb Azk 39. Berron Kijote 181 (201 kokotz). Kokotz:
Xe 298 (226 okotz). Anab EEs 1919, 185. Zub 47. Alz Burr 20. Ir YKBiz 64. EA OlBe 95. Mattin 142. Uzt Sas
240. Ostolaiz 95. Okotz: Astar I 175. Zav Fab RIEV 1909, 37. Urruz Urz 22. Apaol 120. Inza Azalp 17. Tx B II
211. Otx 125. JMB ELG 18. Or Eus 143. TAg Uzt 179. Etxde JJ 215. Arti MaldanB 214. And AUzta 135. Gand
Elorri 51. Balad 57 (V-m). Zendoia 83.
 kokotx. "(V-ger), barbadilla de la merluza" A.  Ez genduan angularik eta legatzaren kokotxak eskatuko.
BBarand 94.
 (Fig.). Filo de la azada.  Haintzurrari nik dakot leguntzen kokotza. Ox 168.
2. Capullo (de un gusano).  Jinkoilluaren harra bere khokotsian bezala. Chaho AztiB 6.
3. (R, S ap. A; Gèze, H (S)). "Cáliz de la flor" A.  Eztia aldiz liliaren kokotsetik elkhitzen dien zühatzareki
[egiten die]. Ip Dial 12 (It ninika, Ur kukulu, Dv golkho). Lili hanitxen kokotseti eginik beita. Alth Bot 13.
 Cáliz, copa.  Amanda iduriko hiru kokots adar batean, pinpirin eta lorekin. Bibl Ex 25, 33 (Ur baso, Dv
xatatto, Ol ontziño, Ker ontzitxo, BiblE kopa).
4. (S (Foix) ap. Lh; A), gokots (B ap. A; -kh- VocBN, H). "Bois sur lequel on fait rouler les meules d'un moulin
à farine" VocBN  A.
 "Harriaren erdiko idekidurari teillarekin datxikon zurezko tinkagailua" Alth in Lander RIEV 1911, 596.
5. "(BNc, Sc), malla de red" A.  gokots (-kh- BN ap. A; VocBN  Dv, H). "Partie d'un filet de pêcheur par
où le poisson s'introduit" VocBN.
6. "(BN-baig, S), agujero de la tolva, por donde pasa el grano entre las piedras solera y molar" A.
7. (B ap. A; VocB). "Pescuezo, cogote" A.
8. "(R), cabeza, inteligencia. Gizon korrek zer kokotsa du!" A.
9. "(R), cuello (de camisa)" A.
10. kokotx. Flor (del maíz).  [Arthuak] hur beharra badüke; txipi denian beno beharrago handitü onduan,
kokotxa galdü ondoan. ArmUs 1906, 92. Oillo asko, arto asko; kokotx eta lasto. EZBB II 76.
- AZA-KOKOTS. "(BN-mix), repollo de berza" A.
- KOKOTS-ALDE. a) Mejilla.  Ta kokots-aldeak ukikatu zizkion. "Las barbas". Berron Kijote 181. Ezkutari
errukiorraren kokotz-aldean utzi zion guzia. "Mejilla". Ib. 202. b) (Fig.).  Lehenik [ilargiak iguzkiari ilundu
dio] kokots alde bat, gero bertzea. HU Zez 94.
- KOKOTS-HANDI. a) "(R), descarada" A. b) De mentón grande.  Okotzaundia, begi-ezkela, / galbaia aiñeko
ezpaiña. Or Eus 92.
- KOKOTSAZ GORAGO. a) (Harto, lleno) hasta más arriba de la barbilla (sentido fig.).  Oh, ez, asea da gero,
eta kokotzaz gorago asea... Kiskila! Barb Sup 97.
b) Por arriba de la barbilla.  Haatik ez baitzen haundia baino gutiago mintzo ttipia. Deplauki erranen zautzun
baten mende.
hunek aintzintzera, bere burua tentexutik zaukala: kokotsaz gorago hartzen zaiola neurria gizonari! Larre
ArtzainE 154.
- KOKOTS-AZPI (H; -tz SP). Sotabarba, papada. "Le dessous du menton" SP. v. kokospe.  Bigantxarik
onena, betoker, buru zakar, lepa sendo ta kokotz-azpia aztaletaraiño zintzilika daukatena [sic]. Ibiñ Virgil 95.
Alako batean, or jotzen dik kokotz azpian Santik. TxGarm BordaB 68.
- KOKOTS-AZPIKO. a) "Gourmade, coup de poing atteignant le menton de bas en haut" H. b) (H). Barbera (del
casco). c) Barbada. "Gourmette, et principalement, gourmette dentelée et se serrant en même temps que la
muserolle" H. v. kokoskate. d) "Traction violente sur le mors du cheval" Lh.
- KOKOTS-BELAR. "Okotz-bedar (msLond), barba cabruna (Bot.)" A.
- KOKOTS BI, BI KOKOTS. Doble mentón.  Ia begietaraño bizarrez jantzia, okotz biren jabea. Ag G 170.
- KOKOTS-BIKO. v. kokospiko.
- KOKOTS-BIZAR. Barba.  Amabost egunean kendu bageko okotz-bizarretatik bera. Ag Kr 21.
- KOKOTS-BIZARDUN. De mentón peludo.  Buru dardaratzaile, gokots bizardun [...] atxo gaixo bakhar
batzuetarik baizik. Prop 1896, 108.
- KOKOTS BUSTIAZ. (Beber) sin moderación. "(A) barba regada, okoz bustiaz" Lar.
- KOKOTS-EDER. "Barbilucio, kokoz edertxo" Lar.
- KOKOTSERAINO. (Llenar, hartar) hasta arriba (fig.). "Okotzeaño aspertu, para indicar que alguien ha
aburrido a otro. Beti gauza bat esaten okotzeaño aspertu nau" Etxabu Ond.  Gure orduko banidadiaz /
kokotzeraño asia! Xe 313. Okotzeraiño beteta eukan Olarratzek. Erkiag BatB 94.
- KOKOTSEZ ATZERA (okotzaz G-azp ap. Gte Erd 9). (Caer) de espaldas.
- KOKOTS-HEZUR. "Okótz-azurra, la quijada" Iz ArOñ.  Egin bear zala kanpotik, kokotz-ezurraren azpian
ebakita, galmintz ura atera. JAzpiroz 176.
- KOKOTS-GORRI. De barbilla (papo?) rojo.  Nik [gorainzi] erranen Español / kokoz gorrier. Balad 130 (en
otra versión, ChantP 206, papo gorrier).
- KOKOTS-LARRITU (Dv, A; -tz SP  H). "Prendre de la morgue, de la fierté" Dv.  Badira burukaritzen eta
kokotzlarritzen direnak, zeren zaldi on baten gainean ikhanak diren. SP Phil 198 (He 201 hanpatzen). Zenbat ez
da horietaz hantzen eta khokotslarritzen ez denik? He Phil 200.
- KOKOTS-MUTUR. Punta de la barbilla.  Kokotz-muturra irtena. JMB ELG 64.
- KOKOTS-SOIL. Barbilampiño.  Aldiz bizardun, aldiz okotz soil. MEIG III 117.
- KOKOTS-ZIRI. "Battant de moulin" T-L.
- KOKOTS-ZORROTZ. (Adj.). De mentón puntiagudo.  Arpegiz, sudurkako, begi-bizi, okotz-zorrotza. Ldi IL
40.
kokotseko (Dv, H).  Puñetazo en la barbilla. "Kokotseko bat ematea, donner un coup de poing sur le menton"
Dv.
kokotto.  (Dim. de koko). Golosina. v. 2 kokolo, 2 kokotxo.  Aurra, egizu lotto, lotto; / nik emanen bi
kokotto. (AN-5vill). A CPV 224 (tbn. kokotto en ADonostia CancV 226 (B)).
1 kokotu (Mg PAbVoc, Añ (V), Izt 20r, H (que cita a Astar)). 1. "Quedar hecho un bobo" Mg PAbVoc  Izt
20r. "Embobar", "atontar" Añ. "Devenir, être sans sentiment, sans sens" H.  Konorte bageturik, ondo pensatu
bage, kokoturik. Añ MisE 148. Zelan geratu oi dira ordirik geijenak zaartu deitezanian [...]? Kokoturik, zenzun
baga, adin baga, podere baga [..] subil bat dirudijela. Astar II 130. Beste [ordi] batzuk konfesetan dira, baña
[...] zer egiten dabeen jakin baga, erdi kokoturik. Ib. 130. 2. "Kokótu, kokóketia, hacerse inútil, encogerse;
retraerse, acobardarse" Iz ArOñ.
2 kokotu. "Kokotü (S; Foix), s'accroupir" Lh.  (Part. en función de adj.). "Kokotü (S), acurrucado, en cuclillas"
A.
1 kokotxo. "(V-ger), gorgojo, insecto del trigo, maíz" A.
2 kokotxo.  (Dim. de koko). Golosina.  Nere aurra, lotxo, lotxo. / Nik emain deizkitzut bi kokotxo (B).
ADonostia CancV 227.
kokotz. v. kokots.
kokotzar. "Bobo" Añ.

baten mende.
kokotzulo, kokotzilo (BN-ciz, Sal ap. A). "Hueco junto al gaznate" A.
kokoxixpa.  Fusil.  Eman zizkiguten kokoxixpa edo pusil oiek ere. AZink 64.
kokoxixpadun.  Carabinero.  Ez luke arritzekorik koko-xixpadunak (karabineroak) emendik urbil izatea.

Etxde JJ 44. Etziguten arrera alai ta ona egin an zeuden koko xixpadunak. AZink 57.
kokoxta. "(L-ain), perilla del trompo o peón" A.
kokozapi, okozapi (Lar), okotz-zapi (H (+ okoz-z.)). "Barbicacho" Lar. "(Lar), cravatte" H.
kokozpe. v. kokospe.
kokreta. v. kroketa.
koku.  Cornudo.  Katixa guriareki / koku egiten nizu. AstLas 56.
kokurio. v. 1 kukurio.
1 kol (S ap. Lrq; VocBN).  Cuello (de una prenda). "Col" VocBN y Lrq.  Gabardineko kola altxatua. JEtchep
79.
2 kol. 1. (Onomat. del cacareo).  Ollotegi guztia kol-kol eta ega-zalapartan. Anab Poli 114.
 Okil buru-gorriak / ark ere kol-kol-kol. Zendoia 104.
2. (Onomat. del hervor).  Baita asi ere esnea kol, kol, kol, aparra dariola. EgutAr 18-9-1959 (ap. DRA).
1 kola (V-gip, S; Lcc, SP, Urt V 247, Dv, H). Ref.: Lrq; Elexp Berg.  Cola, pegamento. "Colle, empois" SP.
"Ibilli tximiñokerixetan arbola puntan da gero etorri azurrak koliakin pegatzera" Elexp Berg (s.v.
tximiñokerixa).  Heken konbersazioneak eta solhasak berekin du [...] elkharri lotzeko kola, biska eta lekeda
ere. Ax 397 (V 259). Bi pinu zathi kolaz elkharrekin iratxekiten badire. SP Phil 393 (tbn. He 398). En DFrec
hay 2 ejs.
- KOLA-BIHIKA. Grano para fabricar cola (?).  Palmiertze-olio, etxe ihizi eta basa ihizi, usain on, indigo,
kola-bihika, bai eta asko bertze gauza. Prop 1906, 86.
2 kola. 1. Cola (exclam. de rechazo).  Biktor España ta kola Franzia. EgiaK 88 (v. nota 128s.).
2. Cola, fila de personas.  Kolan jartzerakoan, eskubi aldetik jarri. BBarand 124. Lau bider kolara juaten
baziñan, danetan artu al zenduen. Gerrika 106. Gauean ordubiak edo iruak ille apaintzen. Jendea kolan.
Albeniz 120.
kola. v. golo; hola.
kolaboratzaile.  Colaboracionista.  Bazuen [...] halako "kolaboratzaile produktuaren" fama: frankista

Diputazio batetan argitaratua, Arrueren bedeinkazioarekin... Txill in MEIG I 256. En DFrec hay 4 ejs.
1 kolada.  Saludo respetuoso. "Accolade, embrassement" Chaho. "Marque de respect, respect" H (que cita a
Mst). "Genuflexión (BN) Lander" DRA.  Natürak gogo hunez uhuria eta koladak hartzen dütü. Mst III 54, 2
(SP erreberentzia, Ch nahi du izan [...] errespetatua). Salütatüko Birjina Sainta [...] kolada edo gür aphal batez.
Mercy 28. Bidetan bera lehenik eta bürhas, koladaz ari da ikhusten dütian botzemaile güzier. ArmUs 1893, 16
(ap. DRA).
2 kolada.  Colada, lavado de ropa.  Mari zikiñeen (zikiñaren) kolada, asteartetik gora (AN-larr). Inza
NaEsZarr 683.
kolaio (V-m, G-azp), kolario (V-gip). Ref.: A; Arzdi Peces 379 (itxugiya); Etxba Eib (kolario). 1. Colayo.
"(Pristinus melastomnes)", el colayo" Labayru Hist I 516. "(Pristiurus melanostomus), [...] es próximo a la
pitarrosa" Arzdi Peces. v. 4 itsuki, 2 armin, itzuka. .  Mielka ta putanua / eta kolaiua. Arrantz 25. Kolaio bat
zuzentzeko kemenik ez denalako. Inzag RIEV 1923, 504. Ikus litezke or ugari / kolaio zarrak, leioari / erantsi-
baten mende.
eta. Inzag EEs 1930, 127. Ez papardo ez besigurik, eta kolaiorik be, ez askorik. Erkiag Arran 14.  "En
Ondárroa dicen kolaxuk sikatzen refiriéndose a las colgaduras roji-gualdas" DRA.  "Tiburón ballena,
(Cetorhinus maximus)" FauMar 17. 2. "(V-ger), cangrejo negro y pequeño, de cuerpo cuadrado y extremidades
largas" A.
- KOLAIO EME. "(V-m), gato, un pez llamado también itxaskatu, gato de mar" A.
kolaka (V, G, L; Urt I 471, Lar, Arch VocGr, Dv, H), kolake (Lar), kollaka (G-bet), kollako (V-m), koloka (Izt
C 205). Ref.: A; Arzdi Peces (kollaka); FauMar 34; Zubk Ond 237.  "Alaudium, kolaka" Urt I 471. "Sábalo",
"saboga" Lar. "Alosa, sábalo, pez marino del género clúpeo, que sube por los ríos en la primavera" A. "(Oblada
melanura)" Arzdi Peces y FauMar 76. "(Clupea sprattus)" FauMar 34. "Chopa dorada, oblada" Zubk Ond. En
Urt Gram 24 (de donde lo toma Azkue) aparece coläça, errata sin duda por coláca.  Ihurik hainitz arrain badu
erraietan; / izokinak hargatik ditun kolaketan. Hb Esk 92 (cf. ed. 1994, 105 nota: "kolakatzat dauzka izokinak,
hain dira ugari eta merke"). Hatzeman dituzte 145 kolaka eta 4 izokin. Eskual 9-5-1913 (ap. DRA; la ref. es
incorrecta).
kolanpe (H), kolanbe (Lar), golanbre (BN-baig ap. A), golanpe (H), golandra (SP, vEys). "Grosse gorge" SP
s.v. paparda. "Papada", "papo" Lar. "Papera, kolanbeko trunkulloa" Ib. "Double menton" vEys. "Papada del
cerdo" A. v. kolats, kolaspe.  (H), golandra (H). "Kolanpea [...] maladie des bêtes ovines, pourriture" H. v.
golando.  "Kolanpea [...] jabot, chez les oiseaux. Jabot, poche qui se forme sous le menton des chevaux" H. 
"Kolanpea [...], en général, toute enflure au cou" H.
kolanpedun (H), golanpedun (H). "Qui a le dessous du menton gras, gros ou enflé" H.  "(Au fig.), qui se
rengorge, se donne un air important" H.
kolanpeko (H), kolanbeko (Lar). v. kolaspeko. 1. Sopapo. 2. (H), kolanbeko (Darric ap. DRA). "Tumeur,
enflure sous le menton, parlant principalement des bêtes ovines" H.
kolanpetsu (H), kolanbetsu (Lar), golanpetsu (H). "Papudo" Lar. "Qui a le dessous du menton gros ou enflé" H.
 "(Au fig.), qui se rengorge volontiers et fait l'important" H.
kolar. v. korrale.
kolari.  Almidonador.  Zapataginarekin / eun kolaria, / gau ta egun oi dago / nekera jarria. Izt Po 138.
kolario. v. kolaio.
kolarre. v. korrale.
kolaspe (Lar, Añ, H, T-L), golaspe (BN-ciz-mix; VocBN, H), golazpe (SP, Dv), golozpe (O-SP 227, H). Ref.: A
(golaspe); JMB AEF 1955, 43. "Le dessous du menton" O-SP 227. "Papada" Lar y Añ. "Papo" Lar. "Papada del
cerdo" A. "(Gras du) menton" T-L. v. kolanpe.
kolaspeko (Lar, H). v. kolanpeko. 1. Sopapo. 2. "Tumeur, enflure sous le menton, parlant principalement
des bêtes ovines" H.
kolastu, kolaxtu (AN-larr). "Ponerse tísico. Ardiak kolaxtu zaizkio" Asp Leiz. Cf. kolats (2).
kolats (V-ger-m-gip ap. A), kolatz, kolots (V-m ap. A). 1. Papada. v. golo, kolanpe.  Alkondarien plegian /
pikatzen kolatzan [ardijak]. DurPl 84. Zelango kolatsa okotzpian! [aguazilak]. Mg PAb 193. Bata zan gizon lodi,
kolots edo okozpekoa malats malasduna. A Txirrist 79.  kolatx (AN-ulz ap. Iz Ulz), golatx (G-to ap. A).
Papera. "La papada que sale a las ovejas por cierta enfermedad" Iz Ulz (s.v. kóla). 2. "Kolatxa, enfermo
tuberculoso. Ardi kolatxa" Asp Leiz.
1 kolatu (S ap. Lrq; SP, Urt, VocBN, Gèze, Dv, H). 1. Pegar, encolar. "Coller" SP. "Coagmentare, juntatu, [...]
lotu, kolatu" Urt V 244.  Egüberri goizan irakurririk izan da eta, gero, kolatürik Errumako Eliza pharitate
batetan Bulle delako lettera. Herr 4-1-1962, 3. Paper azkar, larruki, larru-faltsu [...], kolatzeko bike, haixtur,
zapagailu tornua eta denak. Larre ArtzainE 159.
baten mende.
 (SP). "Kolatzea, [...] empeser. Manxeta kolatuak, rabats empesés" SP. 2. (Sust.). Collage.  Eskultura,
marrazki, kolatuak. MEIG IX 143 (en colab. con NEtx).
2 kolatu.  Colarse, introducirse subrepticiamente.  Aen artera izan ninzan / exil-exilik koladu. Lazarraga (B)
1189rb.
kolatu. v. golatu.
kolatx. v. kolats.
 kolaza. v. kolaka.
kolazio (Urt V 313, Lar, Añ, H), kolazione (S ap. Lrq; Urt V 313, Hb ap. Lh, H), kolazion (VocBN), kolazino
(Añ, H), kolazinoe.  Colación; en gral., comida ligera. "Repas léger qui n'est ni déjeûner, ni dîner, ni souper"
VocBN. "Goûter" Lh. v. 1 krakada.  Silverok emun eusten ain kolazio andia beregaz eroan zituan musikoai.
Lazarraga 1144v. Kolazioa akabadurik. Ib. 1144v. Arratsean kolazione handiegi egin dut. EZ Eliç 160. Zeinbat
bear lizate gabeko kolaziñoa. Cap 58. Afal zaitezin baino lehen egin behar duzu afaritxo edo ezpere kolazino
debot eta espiritual bat. SP Phil 119. Kolazioneko janharietan diozesako usaia segitzen ez dutenek. Brtc 67.
Afari-usi onetan edo kolaziotan zenbateraño jan diteke? Ub 189. Kolazinoian ezin artu leite ez aragirik ez aragi
gauzarik. Astar II 239. Arratsen kolazione arhin bateki. CatS 53. Nik ere artu det nere kolaziyo pittiña. Sor
Gabon 56. v. tbn. OA 154. El 64. Ud 69. Kolazione: Tt Arima 108. CatLan 104. CatJauf 87. Kolazino: CatLlo
50. Kolazinoe: CrIc 106.
- KOLAZIO EGIN. Tomar la colación.  Gabon egunian gabez egiten bada kolazinoe, artu leiteke zerbait
geijago. Astar II 239.
kolaztatu (Lar), kolastatu (Chaho).  Encolar.  Ile berexten, joiten harrotzeko, lertzoaz gabetzen [...]
hailgatzen, kolastatzen, ehaiten. JE Bur 197.
1 koldar (V-m, G ap. A; Mg PAbVoc, Izt, Dv (que cita a Ur), H (G)), kolder (V-ple ap. A).  Cobarde.  Uste
zenduban nintzala ni gizon koldar, arima bildurti ta gatz bagako bat. Mg PAb 103. Koldar txar beldurti
txaldanaren izen lotsagarriarekin betiko gelditzera. Izt C 314. Koldarrentzat eta siniste bagentzat. Ur Apoc (V)
21, 8 (Ker e IBe koldar; Lç, He, Echn e IBk bel-/bildurti, Dv uzkur, Ip lotsor, Ol kelmen). Au ez dok koldar eta
ollo izatea, / au dok erretiretan ondo joatea. AB AmaE 268. Sustrai gutxiko altsuma koldarra [edari zalearen
umea]. Ayerb EEs 1916, 33. Giza-iltzaille koldarrak. Or Mi 62. Ekaitz orrein orruba koldarren bildurkorra.
Laux BBa 138. Itzok koldarrak bakarrik goretsiko dituzte. Zait Sof 22. Koldar izan zen ordea, ez baitzion
munduari uko egin nahi izan. Mde HaurB 34. Kontzientziak koldar biurtzen gaitu. Txill Let 46. Bere burua
koldartzat jo. Erkiag BatB 142. Koldarra ehun bider hiltzen da. MIH 316. En DFrec hay 2 ejs. de koldar. v. tbn.
Arruti 247. Ldi BB 102. Anab Poli 29. Lab SuEm 182. Berron Kijote 54. Zendoia 92.
2 koldar. "Koldarra, la hoga que se hace de reses y desperdicios; id. txondarra" Izt 59v. v. txondor.
koldarkeria (V, G ap. A; H).  Cobardía.  Larga koldarkeria ta ikara guziak. Mg CC III. Parkatzea,
gizonkeria ta ez parkatzea, koldarkeria dala autortu egizu. Eguzk LorIl 118s. Nere koldarkeria ezkutaturik bizi
nintzan. Lab EEguna 117. Epelkeriz, errezago-zalez, koldarkeriz. Ldi IL 91. Koldarkeriz egiña, bañan itsusia!
Or QA 88. Bere koldarkeria madarikatzen zuelarik. Mde HaurB 96. Nere jokabidea koldarkeri etsiko nuke.
Etxde JJ 70. Razionalismu narras baten kontra koldarkeri gabe ta ozenki asko aldarrikatu du. Vill Jaink 110.
Nork bere buruaz senditzen duen bildurra, ikara, lotsa, eta gainerako koldarkeria guziak. PPer Harrip 50. En
DFrec hay 2 ejs.
koldarkiro.  Cobardemente.  Beste esku batzuk asi yakez, koldarkiro ta ankerren antzean, tiro eraso
gogorrean. Erkiag BatB 184.
koldartasun (H).  Cobardía. "État, disposition, nature d'une personne poltronne, lâche" H.  Lagatzea
aultasuna da, atzera egitea koldartasuna. Zink Crit 45.
koldartu (V, G ap. A; Izt, H).  Acobardar(se).  Beste gaztelu baga / euren besoetan / koldarturik lotu an.
Zav Fav RIEV 1907, 92. Bere gudari ots-andikoak erkindu, koldartu eta milikaturik. Izt C 260s. Illunpetuta lez
gelditu zala autortzen dau, baña etzan koldartu. GMant LEItz 71. Ni orren jakin-naia ta zenbait arriskoetan
baten mende.
ibillia, orain, koldartuko al nintzan? Anab Aprika 21. v. tbn. Ur 2 Cor 20, 15.
kolder. v. 1 koldar.
koldetu. v. koltatu.
koleatu (AN-araq). "Puesta a punto de una hornada" Satr VocP.
kolega.  Colega.  Hunki jin izala Mahomet / ene kolega handia. Xarlem 1041.
kolejial (Lcc, Lar). "Colegial varón, gizon kolejiala" Lcc. "Colegial, colega" Lar.  Salamancan zegoen Kolejio
nagusi Cuencakorako, non egon izan zan kolejial. Izt C 501. Iminteko Señorijoko Kolejiuan pentzu erdija,
barruko kolejialakaz ezerbere zer ikusirik euki bagarik. (1866). BBatzarN 221.
- KOLEJIAL NAGUSI. Miembro de un colegio mayor.  Irakasle Don Juan de Lazarraga, Kolejial nagusi
Sancti Spiritus Erri onetakoan eta Santa Cruz Valladolid-koan. Izt C 487.  Izandu zan Kolejial nagusieneko
Alcalan. Izt C 486.
kolejiata.  Colegiata.  Illescaseko kolejiatan. Alzola Atalak 71. En DFrec hay 2 ejs. de kolegiata.
kolejio (Lcc). 1. Colegio, órgano colegiado. "Colegio, ayuntamiento, konzejua, kolejioa" Lcc.  Kardinalen
Kolejio Sakratia gatik. FPrS 18. Kolejio Sagraduko Kardenal guztiyak. Bv AsL 71.
2. (Urt III 176, Lar, T-L), kolesio. Colegio, centro de enseñanza. "École" T-L.  Kolejioetan <-ll-> nausi
iarririk ezagutu ditutzun Iaun eta Dotor hek guziak. SP Imit I 3, 5. Iruñeko kolejio berera itzultzeko ta berriz an
maisu izateko ordena. Mb IArg I 52. Etxean nola agiri etzan, ta ez kolejioan. Cb Just 105. Idek etzak hortako
berehala / kolejio seminarioak. Iraultza 26. Zarauzko Kolejijua. Mg CO 296. Ifini zituen bertan amabost kolejio.
Izt C 485. Iminteko Señorijoko Kolejiuan pentzu erdija. (1866). BBatzarN 221. Zirujauben kolejio bat. (1866).
Ib. 223. Kolejiyoko maisuak. Xe 370. Donapaleun kolesioko superiora. Elsb Fram 134 (61 koleyio). Kolejio eder
batean, San Franziskon, sartuko det. A Ardi 7. Datorren udazkenean kolejio serios batean ezarriko dizugu. Mde
HaurB 80. Kolejioko umeen karrasiak. Vill in Gand Elorri 17. Nekazarixak eztira joaten kolejixora. Osk Kurl
113. Amak, kolejio batzuk garbitzen ateratzen du ogia. TxGarm BordaB 102. Alaba nagusia Azkoitiko kolejio
batera bialdu genduen. Gerrika 140. Kolejioko apez heietaz. Larre ArtzainE 227 (ib. 139 <-gio->). En DFrec hay
1
69 ejs. de kolegio y 21 de kolejio, todos ellos meridionales, y 1, septentrional, de kolesio. v. tbn. Añ EL 1.
FrantzesB I 39. Afrika 130. Aran SIgn 84. Ud 36. Arr May 70. Arb Igand 128. Goñi 105. Tx B 112. Albeniz 225.
3. Colegio (electoral).  Auteskundeetarako kolejio diralakoen lista guztiak egozan alkarri josiak. Erkiag
BatB 91s.
- KOLEJIO HANDI. Colegio mayor.  Salamancako kolejio andietan, Larramendik dioskunez, becas de
Vizcaya izendatzen zituzten euskaldunentzako bekak. A Y 1934, 4.
- KOLEJIO NAGUSI. Colegio mayor.  Salamancan zegoen kolejio nagusi Cuencakorako. Izt C 501. Jesusen
Konpañiako kolejio nagusian. Arr May 1.
kolekta. 1. Colecta.  Nathorren orduan kolekták <-ll-> egin eztitezenzát. Lç 1 Cor 16, 2 (TB, Bibl eske, Dv
bilketa, Ol eskebatze, Ker diru-batze, IBk diru-biltze, IBe diru-bilketa). 2. Oración que se recita en la primera
parte de la misa.  Erratzitzu meza hasteko kolektak <-ll->. EZ Eliç 40.
kolektore.  Recaudador.  Sei florin et t(er)tio bat ilean rebatitzera kolektoreari (Pamplona, 1415). ConTAV
4.2.1.
kolekzio, kolekzione. "Collectio, kolekzioa, kolekzionea" Urt V 330.
kolera (S ap. Lrq; Lcc, Volt 66, SP, Urt V 476, Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H). I (Sust.). 1. Cólera, ira. En AxN
se explica korromioak (279) por kolerak.  Tr. Prácticamente no hay ejs. desde comienzos del s. XX. 
Samindura eta kolera [...] zuetarik khen bedi. Lç Eph 4, 31 (He, TB kolera; Dv hasarre, Ol, IBe haserre, Bibl
samurgo). Artu nengianean kolereak. Lazarraga (B) 1193rb. Eta soldadu koleraz betheen eskuketak. EZ Man I
79. Koleraren iraungitzeko eta sosegatzeko ere. Ax 293 (V 195). Kolera eta aserre sobradua. Cap 70. Zeren
hain usu kolerak zaramatzan. SP Imit IV 7, 2. Nork irakatsi darotzue mehatxatzen zaituzten kolerari ihes egiten?
He Mt 3, 7 (TB, SalabBN, Ip, Echn kolera; Lç, Ur, Samper, Hual (h)ira, HeH haserre, Dv hasarre, BiblE
haserre-zigor). Han düzü gure etsaiaren kolerari ihesi egiteko lekhia. Mst III 52, 4. Bere itz eta obrakin kolera
geiegiaz gaizki tratatu zituela. Cb Eg II 160. Haren kolera saindua bereganaturen zutenak. Lg I 199. Andrakume
baten mende.
aserrakor, bizi ta kolera andiko bat. Mg CO 75. Zer da bada ira edo kolera gaiztoa eta erabagea? Gco II 48. Ez
nezazula trata zure koleraren arabera. JesBih 451. Ura suari, eztitasun kolerari. Hb GH 1928, 397. Liberal
buru gogorrekuak / laja zazute kolera (1868). Lek AEF 1924, 35. Yainkoaren kolera erortzen denean nazione
hobendun baten gainerat. Elsb Fram X. Pheredikatü düzü kolera bateki. Xikito 2. Alkarrengana zeukaten aiek /
izugarrizko kolera. Noe 76. Bati koleraz bizia pikatu diozula-eta. Larz Senper 36. Herra, ahularen kolera. EZBB
I 98. Goizeko kolera hura pasatua zuela. Etchebarne 110. v. tbn. Harb 351. Tt Onsa 50. Gç 52. ES 120. Ch III
57, 2. CatLav 164 (V 84). El 81. He Gudu 157. CatLan 117. Brtc 61. Monho 124. DurPl 49. Xarlem 260. Añ
CatAN 58. Zuzaeta 154. JJMg BasEsc 184. Jaur 150. UskLiB 33. In Michel LPB 349. Gy 176. Bil 165. Arch
Gram 34. CatS 9. Bordel 135. Xe 364. PE 44. Arrantz 14. Arr May 110. Jnn SBi 132. Arb Igand 170. Auspoa 97,
102.
2. (S ap. Lrq; VocBN). Cólera (enfermedad).  Izurri oni omen / deritza kolera. It Fab 49. Beldurra galtzen
dute kolerak hiltzeko. Hb Esk 117. Kolerak galdu gabe / gure osasuna. Afrika 52. Artu dirian neurri oneek balijo
izan dabe gatxetik, izurritik, koleratik gu libretako. (1866). BBatzarN 217. Aurten baztanga soñurik ez da izan,
ta kolera murmorik ere ez. Sor Bar 88. O kolera! zure biotz gogorra! AB Olerk 266. Koleraren kontrako txertua.
Urruz Urz 51. Kholerarekin dituzte ordea bere gudu garratzenak. Prop 1906, 114 (8 ko-). Txarrijen arteko gatx
gorrija (erderaz mal rojo), alboko miña, koleria eta abar. ForuAB 95. Peste edo kolera eta orlakuak. Enb 80.
Gure aurrekoak esan oi zuten gaitz txar bat ezagutu zutela. Bere izena kolera omen zan. BBarand 27. En DFrec
hay 4 ejs. v. tbn. EE 1885a, 132. Aran-Bago ManMed 203.
 "Se dice de toda pululación pútrida o infección. A zan koleria, dana arrez beteta!" Etxba Eib. v. izurri.
I (Adj.).  Colérico.  Presuna haserrekorrak eta kolerak adimendutsu direla, eta anhitz ikhasteko on. Ax 288
(V 192).
- KOLERA HARTU. Encolerizarse.  Motrikuko jendiak / kolera artzen du. Xe 287.  Egin dut egin-ahala
bekhaturik gabeko kolera bat hartu nahiz. Jnn SBi 170.
- KOLERA-DENBORA. Tiempo de cólera.  Etzan kolera denboran ill. Sor Gabon 58. Ez kolera denboran;
hura lau urtez lehenago zen. HU Aurp 161.
- KOLERA EMAN. Enfadar, provocar la cólera, el enfado.  Bañan kantak jartziak / eman dit kolera. Xe 289.
 Emaiten dute kolera / miserabliain gainera / gaizki agertu moneda. Bordel 60.
- KOLERA-EMANGARRI. Que provoca irritación, ira.  Azindak ere deabruak dira, / kolera emangarriyak, /
Judasek ainbat tranpa badute / Amerikako ardiyak! Ausopa 77-78, 297.
- KOLERA MORBO. Cólera morbo.  Kolera morboari. AB Olerk 265.
- KOLERAN (SP, Urt). En cólera. "Ardescere in iras, koleran sartu" Urt II 277. "Bilis, [...] koleran sartzea,
koleran ematea" Urt III 337.  Zu zara koleran. Harb 143bis. Azkenekotz egin nuen / iuramentu koleran. Hm
39. Koleran largatuko dugun hitz arina gatik. SP Phil 428. Gure Ienkoa ezarri zian koleran handizki. Tt Onsa
43. Koleran sartzen zarela. He Gudu 107. Ez da jarri sekulakotz koleran. Iraultza 28. Aserre edo koleraan
eguala. JJMg BasEsc 185. Iñazio orduan koleran altxatzen da. Laph 10. Tripak koleran sakeletatik. Xe 232.
Itsasoak koleran. Etcham 159. Koleran, zerbitzatzeko tauliera kenduz. Larz Iru 100. Gauza horrek koleran eman
ninduen. Etchebarne 71. v. tbn. Ax 275 (V 184). Gç 102. ES 370. Brtc 62. UskLiB 217. It Fab 255. Gy 90. Zab
Gabon 63. Jnn SBi 167. Elsb Fram 167. AzpPr 79.
 (Precedido de posesivo).  Hark bere koleran egin dituen desordenuez. Ax 282 (V 188). Eta zure koleran,
etzitiala zure zerbütxariaganik gibelt. Mst III 48, 5 (Ch zure koleran). Au da nere koleran / esaten dedana. Xe
291. Beren koleran aipatzen dituzte maiz. Jnn SBi 56. v. tbn. Gç 102. Brtc 129. Gy 157. Laph 82. Lap 414 (V
189). Tx B I 250.
 (Con determinantes).  Baiña zeren kolera handian baitzaude. Ax 323 (V 214). Kolera bizian besotik artu ta.
Cb Eg III 390. Kolera biziagoan jartea. Gco II 54. Elkar onditzen zuten / kolera gorrian. Bordel 170. Zezena
pasatu da / kolera batian. Xe 204. Kolerarik handienean. Jnn SBi 174. Kolera handi batian jarri zen. Ip Hil 115.
Kolera ederrean yarri ziren. Izeta DirG 33. Kolera osuan artu dizkiot / lana oieri neurriyak. Auspoa 77-78, 297.
v. tbn. Hm 118. It Fab 256. Iraola 93.
 Gaixtoak kolera furian eman ziren. Elsb Fram 102.
- KOLERAZKO. De cólera.  Kolerazko akzionerik egin duzula. SP Phil 235. Kolerazko pekatuak. Gco I 433.
Kolerazko haur galdu bat. MarIl 84. v. tbn. He Gudu 86. CatLan 66.
kolerakor (SP).  Colérico. "Qui se met facilement en colère" SP.  Zertako kolerakorra naiz? Larz Senper
16.
koleramendu. Figura en SP, sin trad.
kolerarazi (Urt III 338 y II 11), kolerazi.  Enfadar, encolerizar.  Kolerazi ttuten [nik nere gurasoak] nere
errespetuaren faltagatik (Larrainzar, 1906). FLV 1988, 283.

baten mende.
kolerate.  Epidemia de cólera.  Abadiñoko erri txikian 1855-garren urtean izan zan koleratean. EE 1885a,
132.
kolerati (Urt, Lar, H). "Biliosus, koleratia, kolerosoa" Urt III 337. "Colérico" Lar.  Dira koleratiak, arroak,
enbidiosoak. EE 1885b, 548.
koleratsu (SP (sin trad.), Urt). 1. Colérico. "Biliosus, [...] kolerosoa, kolerátsua" Urt III 337. AxN explica
erriertatsuen (270) por koleratsuen, y kolerak (288; cf. kolera (3)) por koleratsuak.  Gerlatetan hillen dire
gizon koleratsuak. EZ Man I 63. Sathan koleratsuak. Ib. 119. Zeren amak diren koleratsu, halatan dira umeak
ere faltatsu. Ax 300s (V 200). Bethi koleratsu [juduak]. Gç 69. Ez arroganta, ez koleratsua, ez arnoari emana.
He Tit 1, 7 (TB koleratsu; Lç kolerik). Akusatzen du bere burua koleratsu izan dela ezin gehiago. Jaur 401. v.
tbn. SP Phil 179.
 (No ref. a personas). Lleno de cólera.  Egun hura izanen da / egun koleratsua. EZ Eliç 315.
2. Enfermo de cólera.  Nekhe zaiote kholeratsuen sendatzea. Prop 1906, 114.
koleratu (B; SP, Urt II 277, Gèze, Dv). Ref.: Gte Erd 121, 168.  Encolerizar(se). "Colérer, se colérer,
haserratzea" SP.  Koleraturik zitzaien / soldaduer mintzatu. EZ Noel 73. Gizon koleratua. Ax 283 (V 189).
Zeinak koleratuz geroztik, koleratzen baitira zeren koleratu diren. SP Phil 236s. Bere iujia samurturik eta
koleraturik. Tt Onsa 141. Koleratzen ere da arhinzki. Mst I 6, 1 (Ch galtzen [...] pazienzia). Yunonek koleraturik
/ erraten dio goietik. Gy 226. Koleratzen gaitza. Arr May 187. Ni koleratu niñuanian / etxera juan zan igesi. Tx
B I 240. Dahomey-tarra bizia da, aise koleratzen ahoz. Othoizlari 1963, 498. v. tbn. Harb 366. Gç 105. He Gudu
112. Bordel 173. Xe 263. PE 36. Auspoa 97, 28. EusJok 84. Izeta DirG 81.
koleriko (Urt V 1), kolerik.  Colérico. v. koleros.  Eztén porfidioso, ez kolerik, ez mahatsarnoari emana. Lç
Tit 1, 7 (He y TB koleratsu, Dv jauzkor, Ker asarrekoi, IBk haserrekor, Bibl hasarrekor). Aman arro
kolerikoak. Gco II 52. (Neskatil) astehartekuak aldiz / oro dirate kolerik. Mustafa 218 (ap. DRA s.v. asteharte).
kolerina (T-L).  Colerina, enfermedad semejante al cólera. "Cholérine" T-L.  Katarroa emen askok sufritzen
du; esan diteke kolerina dala. CartAnd 388.
koleros (Urt V 476), koleroso (Urt), kolerus.  Colérico. "Biliosus, koleratia, kolerosoa" Urt III 337.  Etxean
bizi bruitos, gogor, gaitz, koleros. Hm 195. Alhargun pobre, khexu, koleros. He Phil 181 (SP 179 koleratsu).
Haboro eziez kolerusak. Mercy 25. Kolerosak ez du gupida / ez mundua, ez zerua. Monho 110.
kolesio. v. kolejio.
kolesterol.  Colesterol.  Urkia, berriz, azido urikoa ta kolesterola bajatzeko ta odola garbitzeko. Ostolaiz 19.
koleto (R-uzt ap. A; Lar), kolet.  Coleto, especie de chaleco. "Chaleco" A.  Baduzu korduana onik eta
lustraturik niri egiteko kolet bat? Volt 271s. Khen arazi zakoten Erregeri bai koleta, bai xenila edo gaineko
arropa. Elsb Fram 110.  Cuello. "Kolet, ajustement qui entoure le cou des hommes" VocBN.  Zer bihotz
gaberia da bere balentia maillegatzeaz, zamari, plumaia, blanxeta edo koleta hantu eta ixurtu batetarik? SP Phil
199.  "Koleta (S), collier de chien, armé de pointes" H.
- KOLETOZKO AURPEGI. Descaro, desvergüenza.  Nondik egin zaio neskato garri koletosko aurpegia?
(138). LE-Ir.
kolgadura (V-gip ap. Elexp Berg).  Percha. "Zenbat aldiz esan biot txamarrak kolgaduran lagatzeko" Elexp
Berg.  Etxean bazedukat / traje bat berria, / kolgaduratik bera / zintzilik jarria. Tx B 116. Kolgaduran,
oraingo leku berean, bi edo iru [galtza] pare egongo ziran. JAzpiroz 225.
kolidor. v. korridor.
kolier (VocBN, Gèze).  Collar. "Collier servant de parure ou d'ornement au cou" VocBN. "Ceinture au cou par
laquelle on garde un prisonnier, un animal, etc." Ib. "Ceinture au cou, par laquelle on garantit les chiens contre
les loups, etc." Ib. "Collier des chevaux de trait" Ib. v. koilare.  Kolier bezala zaramala zoan [zakurra bere
nausiaren bazkariarekin] / dilindan lepotik otharre batean. Gy 163. Perlazko kolier bat. (tít). v. Vin 323.
[Behiari] egin nakon trapu tzar batzuekilan kolier bat. Etchebarne 26. Bi korda kolierretik. Ib. 26.

baten mende.
koliflore, koniflora (V-gip ap. Elexp Berg), koliplora.  Coliflor.  Azak eta letxuk, eta koliflorak, zer die ba
zimaurre baizik? Alz Bern 60. Loraza (koliplora) txiki goiztar Erpurt-koa. ArgEgut 1922, 5. Aza edo
koliflorarekin egiten duten eztia. Ostolaiz 152.
kolika. "(V-m), gancho" A.  "Gancho, garabato, kolokia" Dgs-Lar 11.
kolika. v. koliko.
1 koliko, kolika (Urt, Chaho).  Cólico. "Colice, kolika, sabeleko miña" Urt V 313.  Kolikarentzat on diren
erremedioak. Mong 587. Urte luzetako kolikuak edo errebesetiak. fB Ic II 293. Sukharraren ondotik heldu zako
kolika kolpe bat. Prop 1876-77, 38. Kolikoakiñ kontu iduki / Urrengo egun oietan. Urruz EE 1881c, 216. Aizetiko
kolikan eta sukhar handian. Alth Bot 5.
- KOLIKO-BULTA. Cólico.  Hartu zuten hain kolika-buelta izigarri batzuk, non haren biziarentzat beldurtu
baitziren. Birjin 594. Bere kolika-bueltak bihurtzen zitzaizkonean. Ib. 596.
2 koliko. "(Sal), tolva, depósito de grano en el molino" A.
kolinet. "Ajustement qui entoure le cou des femmes" VocBN.
kolineta.  Nombre de un pastel de almendras.  Kolinetta. ECocin 39.
kolira. v. koilara.
koliratara. v. koilaratara.
kolirio.  Colirio.  Eta kolirioz <-ll-> unkta ditzán eure begiak, ikhus dezanzát. Lç Apoc 3, 18 (He, IBe
kolirio; Dv, Ip, Ur (V y G), Echn, Ker begi-ur, Ol betur). Kolirioz ta zeruko ur ederrez zere begiak ongi
garbitzea. Mb IArg I 86. Zagolarik aplikatzen kolirio bat o erremedio bat begietan gizon bati. (B, s. XVIII).
BOEans 818.
kolitxa. "(BN-ad), campanario" A.
kolka (G, AN-gip-5vill-egüés; Lar, Añ, Dv, H), koloka (L, B, BN-arb-baig; SP, Dv, H, VocB; -kha SP), kloka
(AN-gip; Lcc, H), koroka (BN-baig, S; VocBN, Dv, H), kroka (SP, que cita a O). Ref.: A (kolka, koloka, kloka,
koroka, oillakolka); Dar RIEV 1930, 92; Lrq (koroka); Satr VocP e Izeta BHizt (koloka); Gte Erd 291.
 Etim. Préstamo románico. v. DCECH, s.v. clueca.
1. Clueca; (usado como sust.) gallina clueca. "Clueca gallina, ollo klokea" Lcc. "Gallina glocitans [...] kroka"
O Not 50. "Clueca, gallina, olla kolka" Lar y Añ. "Koroka (adj.), état des animaux volatiles couvant ou se
disposant à couver" VocBN ( Azkue, que lo da como sust.). "Oilo koloka bezain nahasia, personne brouillonne
autant qu'une poule qui glousse" H (s.v. oila-). Cf. klok-klok (2). v. loka; oilaloka.  Begira zaiozu olla-kolka
bati, nola bazkatzen dituan bere txitak. AA II 74. Kolka arkitzen zan bat / arraultzen gañean. It Fab 19. Kolkari
belarrira / onela esaten. Ib. 19. Gostu tzar bat bazuen [oiloak] / zeren zen koloka. Zby RIEV 1908, 763. Ollo
kolokak bere hegalpeko beroarekin bizitza emaiten du. Zub 122. Kolka txarraren azpiyan dauden / txito
urrikalgarriyak. Tx B I 133. Kolka txituak ziruditela / bata bestiaren urren [txalupak]. Tx B II 81. Oillotxo kolka
lau txitorekin. MendaroTx 90. Bein arraultzak kolkari jarrita. NekIr 98. Oila-koroka bere txitoekin. Or Eus 21.
Irria ezpainetan ginuela eta ez zintzurraren zolan oilo kolokaren karkaila! JEtchep 87. Oiloak eskastu ziren...
Eta, bat, oilo koloka... Larz Senper 26. Bertze koroka batek estaltzen bagaitu ere hegalez. Xa Odol 262. Oillo
kloka txitak ateratzen egon oi dan bezela. AZink 91. Beragana azkar joaten giñan gu / nola kolkarena txita.
Insausti 72.
 (Fig.). De habla parecida a un cacareo.  Bertze nausi bat altxatzen da [...], bakailaua edo xotxa bezain
idorra, mintzoz koloka. Hb Egia 137.
 (G), koloka (BN), koroka (BN-baig), klueka (AN-5vill). (Acompañado de txitoak). Constelación de las
Pléyades. "Kolka-txitxoak (G), grupo de cinco estrellas, litm.: la gallina clueca y los polluelos" A. "Xita-korokak
(BN-baig)" Ib. "Xito-kolokak (BN)" Ib. "Oillo-korokatxitak (BN)" Lander (ap. DRA). "Ollo klueka txituekin, la
gallina clueca con sus crías" Caro Vera 211. "Los nombres de las constelaciones son: [...] Ollo koroka bere
txituekin (suelen señalar un grupo de seis)" Satr VocP (s.v. izar).  Azkenean, Oilo-koloka nere gibelean utzirik
bere xitoekin. Barb Sup 14.
baten mende.
 "Koroka [...] (fig.), quelqu'un qui est de méchante humeur, met tout en désordre" H.
2. koloka (Lh), koroka (Dv). "Œuf couvé" Dv y Lh.  Har zazu arroltze koroka bat, hauts buru batetik.
EskLAlm 1910, 11 (ap. DRA, que traduce "cáscara").  "Arroltze koloka, huevo que no ha producido polluelo a
pesar de la incubación" Asp Leiz.
3. "Koloka, gloussement de la poule" H.
4. (S ap. Lh; H (S)), koroka, kloka (H (S)). "Hoquet" H. "Koroka, xothiña" Alth in Lander RIEV 1911, 600.
5. "Koroka, personne qui a le hoquet (S)" Lrq.
6. koloka. (Estar) incubando una enfermedad.  Hilabethe bat hüillan "koloka" egon onduan, berriz
erromatisma doloriak lothü zeitzo. Herr 11-4-1968, 6.
- KOLKAN. Incubando. "Oiloa kolokan da (BN-arb)" Gte Erd 291.
- OILO-KOLKETAN. Incubando.  Diria / zuen bezala ezarten / ehun arraultzetan, / oillo koroketan. Arch Fab
187.
kolkahaga.  Eje de hierro de un molino. "Burdin ardatz birundatuzkoa" Alth in Lander RIEV 1911, 596.
kolkada, klokada.  Clueca.  Klokadak daukaz oilluak. AB EE 1888b, 500.
kolkadura, kolokadura (Hb ap. Lh). "Gloussement" Lh.
kolkatu, korokatu (S (Foix) ap. Lh). 1. Incubar.  Sügiaren arrautziak bethi korokatzen ari da [hügüna].
Egiat 223. Eta nola korokatzen dituzte arroltze horiek mandoen yalgi arazteko? EGAlm 1890, 40.
2. (G, AN), kolokatu (B, BN-arb; SP (sin trad.), VocB), korokatu (BN-baig, S; Dv). Ref.: A (kolkatu,
korokatu); Gte Erd 291. Ponerse clueca. "Se mettre en disposition de couver" Dv. "Oiloa kolokatu da (B, BN-
arb) [...] kolkatu (AN-gip)" Gte Erd 291.  Aria hortaz, korokatzen diren oilo gazteak freskarazi behar dira. Dv
Lab 288. Oiloari oloa ematen zaio; harek ernarazten du eta lasterrago abiatzen da erroten, lasterrago ere
korokatzen da. Ib. 288s.
3. "Korokatu (BN-baig), ponerse enferma una persona" A.
kolko. v. 1 golko.
kolkotxa. "(G-to), mazorca desgranada de maíz" A.
kolla. v. 1 koila.
kollaka, kollako. v. kolaka.
kollare. v. koilare.
kollekta. v. kolekta.
kollere. v. koilare.
kolles.  (Interj.).  Andere Pirripintadunaren aintzinean pasatzean erraten daut: "Kolles! Orai boka bat edan
nezakek!". Herr 27-11-1958, 4.
kollirtara. v. koilaratara.
kollondu.  Acobardar.  Bizitzarekiko sentipen min orrek kollonduta beti negar batean egotea. SMitx Unam
127.
kolmillo (V-gip, AN-egüés-ilzarb). Ref.: Bon-Ond 140; Elexp Berg.  Colmillo. v. letagin.
kolo. "(V-ger), trigla golondrina, cierto pez rojizo, de cabeza desproporcionadamente grande" A.
? kolo. v. 2 kalo.

baten mende.
kolo. v. golo.
kolobru. "(B), sentido. Kolobrua kenduko diat, te quitaré el sentido" A.
koloka (V, G, AN-gip, L-côte, B; Lar, Añ, Dv (que cita a Bil), H, VocB), kolonka (Urt II 491). Ref.: A; Izeta
BHizt; Gte Erd 303.  Tr. Documentado desde finales del s. XIX, prácticamente sólo en textos meridionales. En
DFrec hay 10 ejs., meridionales.
I (Adv.). 1. Tambaleándose, oscilando; de modo inseguro, movedizo. "Afianzar, asegurar algo para que no de
en tierra [...], koloka eztabillen estutzea" Lar. "Tambalear [...] koloka ibilli", "vacilar" Ib. "Bambalear [...], koloka
ibili" Lar y Añ. "(Andarse) moviendo, koloka ibilli" Añ. "Titubeante, (c.) koloka dagoana" Ib. "Suelto,
movedizo, inseguro, poco firme, como piedra mal colocada, diente no bien fijo" A (que cita tbn. msOch). "Zein
koloka dagon katadera hau" Izeta BHizt. "Eserlekuaren ankak koloka daude (G-azp, AN-gip, B)" Gte Erd 303.
 Koloka dabillen lore bati aize goxozko baga batek nola eragiten diyon. Bil 160. Bere aztalak koloka daukazki.
Otag EE 1882c, 536. Lurra koloka ibilltzen da. Kortazar Serm 7. Koloka dago etxepeko lurra. Goen Y 1934, 98.
Ez ain koloka âteak ibiltzen ipurdi. Or Eus 374. Koloka du bizkar-gaiña. "Menea los hombros". Ib. 92.
Ganbaratik koloka ote nago? NEtx Antz 103. Ilargia zerura koloka igotzetik gelditu zen. Mde Pr 120. Ikus [...]
mundua koloka. Ibiñ Virgil 43. Borrokaldian izter-giltza ukitu zion Jakobi eta koloka jarri. BiblE Gen 32, 26
(Urt biurtu, Ker lokatu, Ol zañartatu, Bibl idoki). Oinharriak berak koloka dauzkanean [etxeak]. MIH 227.
2. Vacilando, dudando.  Koloka bezala projimoa ikusten duanean. Arr CDoc 30 (ap. DRA). Koloka
bainindagon egi guzietan. "Dubitabam". Or Aitork 128.
3. (Estar, poner, etc.) en duda.  Irakurleari garbi adierazi diogu zertzuk diran sendo eta trinko dauden
gauzak eta zertzuk koloka. JMB ELG 10.
II (Adj.). 1. (Lar, Añ, Hb ap. Lh, H). "Estrellas errantes, izar kolokak" Lar. "Planeta, estrella errante,
izarkoloka" Lar y Añ.  Karguak edo ekindeak dira izar kolokak bezela, orain diranak ta puntuko eskutatzen
diranak. Kortazar Serm 237. Ba dakusazket izarren ikarak, / bai koloka diranen, / bai tink daudenenak. Gazt
MusIx 127.  (V ap. A; Lar, Añ). "Fiestas movibles, festa [...] kolokak" Lar (Añ fiesta k.).  Oscilante,
tambaleante; vacilante.  Buru kolokak eta / illez estaliyak. Echag 82. Oin kolokak zûr, begiak yoran. "Cauto el
inseguro pie". Ldi BB 162. Arri koloka mugi delarik, / sendogo batera doa. "Movediza". Or Eus 392. Oin
kolokaz. Zait Sof 94. Bere anka kolokai ibil-erazten. Etxde JJ 15. Mutil on bat [...] buru koloka ori pixkabat
tinkatuko liokena. Ib. 54. Koloka du idazkera. Txill Let 135. Ta, artalde-lurruna / t'oiartzun koloka. Gand Elorri
197. Iparra dabil nabarmen. / Gauzak koloka dabiltza. Ib. 163. Gogortasun zorrotza, ezarian koloka-aldakor
bihurtzen da. MEIG IX 122 (en colab. con NEtx).
2. (V, G, AN ap. A; Lh). Dubitativo, vacilante, indeciso. "Indeciso, perplejo" A. "Gizon koloka hunekin ez
ditake konda, [...] cet homme irrésolu" Lh.  Asto koloka, hi; merezi huke odolki hori sudurretik dilindan
gelditzen balitzauk. EGAlm 1903, 43.
3. Dudoso, inseguro.  Giza-iakite koloka ontan. Or Aitork 391.
III (Sust.). 1. Meneo, oscilación.  Beiñ txuri, ta gero beltx: noiz utziko dek buru-koloka farragarri ori? Edo
bata esan bear dek, edo bestea. Lar DT CCIV.
2. Duda, vacilación.  Sinistuten badogu koloka baga. Itz Azald 16. Koloka gabe siñesten nizun zein
gurasoren seme nintzan. Or Aitork 132.
3. kolonka (B ap. A; VocB, Lh (L)). Cuna.  Beitira (okullura) eraman zuen kolonka (seaska) aur ta guzi. A
EY II 422.
- KOLOKA EGIN. Vacilar.  Jaunaren usteon dabenak / Sion mendiak legez dira; / ez dau kolokarik egingo; /
betiko gogortuta dago. EgutAr 7-3-1970 (ap. DRA).
- KOLOKAN. Tambaleándose, oscilando; moviéndose; (fig.) en situación insegura. "Eserlekuak ankak kolokan
zeuzkan (G-azp)" Gte Erd 303.  Letagiña ez daukazu kolokan? Iraola 80. Zeruko indarrak (izarrak) ere
kolokan asiko dira ta. Ir YKBiz 412. Zuzendariak eta Ordezkariak kolokan dabiltzalako. EAEg 28-5-1937, 1715.
Euskera ilko ba litz [...] gure izate ta aiurri berezia ere kolonkan ta eriozbidean litzake. Erkiag Egan 1956 (3-4),
68.
 (Estar, poner) en duda.  Nik ikasi asko kolokan dabilla. Or Poem 537. Sinismena kolokan. MAtx Gazt 82.
Berauen balioa kolokan jarri gabe. In MEIG VI 38.
 (Estar) dudando, en duda.  Ontan kolokan ote nago nerekiko? "Incertus sum mei?". Or Aitork 295.
koloka. v. kolaka; kolka.
kolokada. "Tambaleo" Lar.
kolokadura. "Vacillation, chancellement; et au mor., incertitude, irrésolution" H.

baten mende.
kolokai. "Tángano" Lar.
kolokairo (Lar, H). "(En) tanganillas" Lar. "En état de branlement, de peu de fermeté, stabilité; et au mor., en
état d'incertitude, d'irrésolution" H.
kolokari. "Bamboleo" Lar DVC 195.
kolokasi.  Colocasia (planta).  Lurrak, landu gabe, nun-nai untz-alderraia, basakara, kolokasi ta akantu
irritsuz naasita, asikin bezela eskeiñiko dizkitzu. Ibiñ Virgil 43.
1 kolokatu (AN-gip ap. A; Lar, Añ, H), kolonkatu (Urt II 491). 1. Vacilar, tambalearse, oscilar; hacer oscilar.
"Titubear" Lar, Añ. "(AN-5vill), mover (la cabeza)" A. "(V?, G, AN, Añ ms.), titubear" Ib. En AxN se explica
kordokatzen (354) por kolokatzen.  Bizia jagon baitigu oiña kolokatzen utzi gabe (Ps 65, 9). Or MB 267 (Dv y
Ol k(h)ordokatu, Ker laban egin, BiblE erori). Oiñak ez kolokatzen. Or QA 149.  Vacilar, dudar. "Bere gogoan
kolokaturik utzi det" H.
2. (H, que cita a AA). Inclinarse.  Gaitzeronz kolokatzen. AA I 605. Gazte ergelak gaitzera kolokatzen
asitzen diranetik zentza ditezen artean. AA III 483.
3. "(V?, AN), coyuntar, dislocar" A.
4. kolonkatu. "(L, Eskual), bercer" Lh.
2 kolokatu. "Collocare, kolokatu, bere lekhuan ezarri" Urt V 350.  Espiritu edergáien értean kolokatzentú
Jangoikoak gizónak okupátzen sillagáiek. LE Doc 243. Illobia etzegon gelaren erdi-ardatzan doi-doi kolokatuta.
Etxde Egan 1961 (1-3), 78. 2. (AN-ulz). Colocarse, instalarse en un oficio. "Antxe májo kolokátuik enferméra
dágo" Iz Ulz.
kolokatu. v. kolkatu.
kolokatxo.  (Dim. de koloka). Suelto.  Mingaña kolokatxo duanari, biotzera pozoia oi erori. EgutAr 21-2-
1959 (ap. DRA).
kolokaxko. "(L-ain), regularmente" A.
kolokera (Lar, H). "Vacilación" Lar.
kolokia. v. kolika.
kolokio.  Coloquio. v. elkarrizketa.  Aita eternoari kolokio edo orazioa. Cb Eg II 80. Izketa txit gozo edo
1
kolokio amorosoak. Cb Just 124. Eta oneri deritxo kolokio edo biotzezko berbaldia. Añ EL 17.
kololtxa (Lar, VocCB 430  Dv). "Paleta de pintores" Lar.  Urre-zillarrezko kololtxa (paletita) bat (Donostia,
1884). JFlor.
koloma. v. koluna; kolunba.
kolomaño. v. kolunbaño.
kolon.  Colon (signo de puntuación: punto y coma o dos puntos).  Irakurtzera datozenean, kolonaren,
komaren edo punktuaren diferenziá zerik den anhitz fundatu gabe, hitzak distinktoki eta klaroki pronunzia eraziz
pausuén egiten kostuma ditzazue. Lç ABC A 3r.
kolona. v. koluna.
kolonba. v. kolunba.
kolonbiatar.  Colombiano.  Beste bi mutill gazte kolonbiatarrak. JAIraz Bizia 22.

baten mende.
kolondrin. 1. "(V-m), trigla golondrina, pez rojizo de cabeza desmesuradamente grande" A. 2. "(V-ger-ple-
arr-oroz), hierba medicinal de flor amarilla" A.
kolonel. v. koronel.
kolonia (Urt, T-L). 1. Colonia. "Cohortes coloniae, kolonia poblua, kolonia jendeak" Urt 374. "Lehenago
deitzen zen hala zenbeit hiri konkestatu berririk, eta hartara igortzen zen habitatzera edozein hiri handitarik
idokiriko jendalde bat" Lç Decl a 2v.  Handik Philipposera, zein baita Mazedonia koartereko lehen hiria, eta
da kolonia. Lç Act 16, 12 (He, Dv, IBk, IBe kolonia, Ol, Ker koloni; TB erdaliri, Arriand maizter-erri). Gure
Kolonietako habitantei zilhegi izanen zaiote [...] Deputatuen egortzea. Revol 95. Kolonietan gerlan ibilia zen.
Etchebarne 121. En DFrec hay 24 ejs.
 Colonia de vacaciones infantiles.  Mayorga eskolan izan nintzan uda hartan haurren kolonia bateko
ekonoma edo aita-hazle. Larre ArtzainE 201.
2. (AN-gip ap. Gte Erd 68). Colonia, agua de Colonia. Cf. Erkiag BatB 86: Kolonia-ko ura.  Oien mediziñak
/ kolonia fiñak. Yanzi 162.
kolonialismo.  Colonialismo.  Horrelako jokabideei dagokie noski, egungo hizkuntzan, kolonialismoaren

izena. MEIG III 126.
koloniaru. "Milla koloniarue, se dice en Ormaiztegi y contornos como quien dice 'por vida del chápiro'" SMuj.
koloniatto.  (Dim. de kolonia). Grupo de personas del mismo origen establecidas en otro lugar.  Jendakia
bat izanki hor berean, lehen kusi eta beste, baigorriar koloniatto bat ere jada ezagutzen Irisarrin. Larre ArtzainE
293.
kolonio.  (Exclam. que expresa contrariedad).  Baña, amandrea, jas! au kolonio! / ollo zar oekin zer jazo oi
zaio? JKort EuskOl 1931, 34.
kolonizatu. "Coloniser" T-L. En DFrec hay 3 ejs.
kolonka. v. koloka.
kolonkatu. v. kolokatu.
kolor. v. kloro.
koloragarri. Figura en SP, sin trad.
koloraje.  Color de la cara. "Koloraje xuria dauka (AN-5vill)" Gte Erd 312.
koloransia. "Colorido, sust., larrantza, koloransia. Lat., inductorum colorum mixtio" Lar.
kolorarazi, kolorazi.  Colorear (tbn. fig.).  Ene biziaren tristeziazko / sinoak / zeinek bait du urtearen zehar /
biziaren hari guztia kolorazten. Lasa Poem 61.
koloratu (SP, Urt V 377, T-L), koloretu (Lar). 1. "Colorer" SP y T-L. "Colorar, dar de color" Lar. 
Koloraturik odolez ez hain guti ibaiak. EZ Man II 109. Ez da arpegija berarijaz koloretuta bere. fB Ic III 216.
Mota guztietako alkoholek koloraturiko egunak. Mde HaurB 13. Buruko illeak tintatu edo kolore tu egiten omen
zituzten. Ostolaiz 69. Bitraila argitsu edo berina koloratu ederrez apainduak. Larre ArtzainE 198s.
 "Se colorer, prendre couleur" H.
 "Rougir de honte, de pudeur" H.
2. (H). (Fig.). Disimular, dar a entender, presentar los hechos de una manera favorable. "Colorer, présenter
sous un jour favorable, excuser, pallier" H.  Ützültzin jiten dira Soskori aldeti, / Maidalenan zirela koloratzia
gati. 'Pour faire croire'. Etch 372.
koloratzaile. "Colorificus, [...] koloratzaillea, tintatzaillea, koloratzen duena" Urt V 378.

baten mende.
kolore (V-ger-gip, S; Lcc, Volt 66, SP, Urt V 377, Lar, Añ, Arch VocGr, Gèze, Dv, H). Ref.: Lrq; Iz ArOñ;
Etxba Eib; Holmer ApuntV (anilkolore); Elexp Berg. I (Sust.). 1. Color. "Melado, eztikolorekoa" Lar.
"Trigueño, color, garikolorea" Ib. "Variedad de colores, nabardura, kolore pikardatuak" Lar Sup. v. margo. 
Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos, aunque en textos meridionales de la primera mitad del s. XX se
manifiesta la competencia de margo. En DFrec hay 94 ejs.
Aparece acompañado de un adj. de color pospuesto en Tartas, Belapeire, Cardaberaz (Just 81), Eguiateguy
(266), Hiribarren (Esk 188), Uriarte (Dial 89), Bilintx (58), ECocin (8), Arrue (GB 55), Hiriart-Urruty, Altuna
(94), F. Irigaray (191), Erkiaga, Bilbao (IpuiB 207) y Salaverria (105), EZBB I 29, Larre (ArtzainE 38), Zendoia
(187) e Insausti (92); cf. tbn. en pl., ref. al color de la cara, en Pouvreau, Iztueta (C 193), Zabala (Gabon 56),
Mendaro Txirristaka (199), San Martin (Zirik 71), Uztapide (Sas 128); es infrecuente su uso con el adj. de color
antepuesto (sólo lo hallamos en Iturriaga, Anabitarte y Alzola).
Precedido de tema nominal nudo lo emplean Leiçarraga, Haramburu, Larramendi, Haraneder, DurPl, Aguirre de
Asteasu (III 580), FrantzesB I 81, TB, Iturriaga (Dial 18), Iztueta (C 55), Uriarte (Apoc (V) 9, 17), Duvoisin,
Arrue (GB 143), Beovide (AsL 57), Apaolaza, Azcue (PB 168), Goñi (27), J. Etchepare (Bur 23), Urruzuno (Zer
115), Altuna, Txirrita (B II 35), Orixe (Eus 226), Irazusta (Bizia 42), Mirande (HaurB 97), Erkiaga (Arran 43),
Gandiaga (Elorri 99), Anabitarte (Aprika 8), Ibiñagabeitia (Virgil 76), Alzola (Atalak 82), Etxaniz (LBB 95),
Uztapide (Sas 133), Alkain (29), J. Azpiroz (167) y Ostolaiz (91).
Con menor frecuencia aparece tras sust. en caso genitivo: esta última construcción la emplean Etcheberri de
Ziburu, Etcheberri de Sara (195), Arrue (GB 71), Apaolaza (44), Iraola (121), Etxaide (JJ 254), Mirande (Po 81),
Erkiaga (BatB 53), J. Azpiroz (199) y Ostolaiz (87).
 Bestia eskarlata koloretako. Lç Apoc 17, 3 (He, TB, Dv eskarlata kolorezko, IBe gorrimin). Larrua du khe
belzaren kolore itsusiko. EZ Man I 98. Ez guzia xuria, baina hauts kolorea duena. Harb 425. Tigre arrak ere
bere nabardurak, kolore pikardatuak, alda, utz eta mutha ditzanean (Ier 13, 23). "Varietates". Ax 93 (V 63; Dv
karantzadurak, Ol larru nabarra, BiblE larru pikardatua). Haren kolore belza. Tt Onsa 154. Kolore bioleta
elizak hartzen diala. Bp II 38. Akzidenteak dirade ogiaren kolorea, usaia, saborea, figura eta kantidadea. OA
47. Direla hain kolore eta iduri ederretakoak. ES 121. Emendik atera zituzten ainbeste argi txuri, gorri, urdiñ,
oraiñ zillar, gero urrekolore dutenak. Lar SAgust 9. Kolore bizi elibatez phintatürik bezala. Mst II. Galzen du
bere sasoi ona ta aurpegiko kolore guzia. Mb IArg I 185 (cf. infra pl.). Gaztaña koloreko / ardi berenuak. DurPl
83. Bata baltza ta besteak urdiñak ta kolore nastukoak. Añ LoraS 98. Zeru koloreko arri eder bat. AA III 350.
Non kausi hitz aski borthitzik edo kolore aski bizirik [...] deboilamenduak pintatzeko? Dh 135. Arropa dudalakoz
/ hanitz koloretan. AstLas 40. Bi kolore yadan egiña bilhoa. Gy 19. Arkume nabarrak kolore batekoetatik
banakatzen. Lard 39. Bandera trikolora edo hirur koloretakoa. Elsb Fram 138. Doi-doia baita orroit haurrean
kolore xuria, horia eta ferdea ikusirik. HU Aurp 189. Gaztaña koloreko pitxar aundi bat. Apaol 27. Tizana bat,
kolorearen ederrez begietarik ez baitziteken utz. Barb Sup 65. Urre margua (koloria). Altuna 22. Egur ezearen
kea / goiak du kolore. Ldi BB 106. Kolore ederdun Rui-Albar. Laux AB 49. Kerixa askok ez dabe kolore ain
gorririk izango. Erkiag BatB 54. Argi bat kolorerik eztuena. Vill Jaink 139 (v. tbn. 146). Eniak [botoilak] berriz
bistan / dauka kolorea. Xa EzinB 105. Arto hura aurten indarrean, beltzatzen hasia kolorean azken euri
erauntsia horiekin. Larre ArtzainE 65. Ez da gutxi esan film honen koloreaz. MEIG I 143.
v. tbn. Mat 250. Volt 253. Arg DevB 244. Gç 83. Mong 590. CatLav 239 (V 121). El 73. Iraz 58. Mih 36.
CatLan 23. CrIc 136. Mg CO 112. fB Olg 59. JJMg BasEsc 271. Astar II 130. CatLlo 73. CatB 62. Echag 81.
CatLuz 36. Bordel 52. Ip Dial 85. Laph 84. ChantP 124. CatS 19. Aran SIgn 10. Legaz 45. Xe 297. Ud 81. Noe
40. Sor Bar 90. AB AmaE 234. Elzb PAd 42. Lap 344 (V 157). CatJauf 111. CatUlz 46.Ag G 4. Ill Pill 19. Mok
4. Zub 117. Etcham 220. JE Ber 18. Lab EEguna 113. Munita 90. Etxde JJ 254. AEF 1955, 165. Txill Let 140.
BEnb NereA 258. Arti Ipuin 58. JEtchep 17. And AUzta 98. Osk Kurl 65. Zait Plat 116. Mattin 140. Azurm
HitzB 26. Lasa Poem 64. Berron Kijote 202. Etchebarne 60. BBarand 51.
 (Tras adj. de color).  Gaztak artzen du ori kolorea. It Dial 89 (Ur kolore orija; Dv e Ip horitzen da).
Palmera luze bat erdiraño more-kolorez argitua. Anab Aprika 50. Urregorri-antzeko izarea dala emoten dau
basoaren berde-kolore bardintsuak, inguruko gordetzaille egiten dautsala. Alzola Atalak 83.
 (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. (En compuestos de valor adj., seguido de un adj. de color). De color
(...). "Kolore-gorrixa (adj.) rosado, sano" Etxba Eib. "Kolore-zurixa (adj.), pálido, enfermo" Ib. Cf. infra (II). 
Zeru kolore urdiñak, nola aire meheak / eta urak, diamanta nola tatxagabeak. EZ Man I 88. Geroxeago Mireik
eziñegonez, kolore-gorri, galdegin zion. Or Mi 22. Arrantzale kolore gorri, begi zuri bat. Erkiag Arran 143.
Txori ttiki ta kolore-bixiek. Berron Kijote 42. Simona Indusiko / kolore-gorria. Canc. pop. (ap. DRA). v. tbn. Xe
167. Xaramela 167.
 (V-arr-gip, G-azp, AN-gip-5vill, B, BN-arb). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 199, 312. (Pl.). Color de la cara.
"Gaur ikusi dot Exekiel, da koloriak ziero bajauta dago" Elexp Berg.  Kolore horiak dituzten neskatoen iduria
dute. SP Phil 29 (tbn. He 28). Añ alai, ta kolore bizi ederrakin zegoen nola ogei urtekoa zanean. Cb Eg III 348s.
Zelan koloriak gorrituko ez jakoz, igaro bada bere burubagaz egitera eskuka zikiñ ta aragijari atsegin zantarra
emotekuak? Mg CO 118. Koloriak arpegira ateraten deutseezan azalkerijaak. fB Ic II 177. Kolorik gorri. Etch
534. Begithartea sarthua, koloreak hits. Laph 52. Bere arpegiko kolore guziak galdu. Arr GB 89. Artu ditu berriz
baten mende.
ere lengo kolore eder aiek. Apaol 122. Su-koloreak urteten eutsen / nai ezebala arpegira. Azc PB 168. Koloreak
ondu zitzaizkan. Goñi 53. Koloriak mudaturik. Iraola 74. Koloreak gorritu, begia argitu. Barb Sup 65. Arpegiko
koloreak gorri gorri egin yakozanean. Erkiag Arran 172. Koloreak aitu zaizkit. NEtx LBB 129. Ordukotz ere
bertzelatua ageri zen koloretan. Xa Odol 143. Kolore ederrak erten zitzaizkion gure mutillari. TxGarm BordaB
183. Kolore xuri-gorri politak etorri zitzaizkion. MIH 328. v. tbn. LE Prog 124. Bil 71. Ud 30. Zab Gabon 56.
Yanzi 164. SM Zirik 71. Xaramela 167. Uzt Sas 185. JAzpiroz 211.
 (Pl.). Color heráldico.  Ekharri nahi ditut bethi, / Jauna, zure koloreak. Gç 83. Bakoitzari bere armak,
koloreak, ikurrak eta idazkunak jarriaz. Berron Kijote 199.
2. (H). Pretexto.  Iainkoaren hitza gabe ordenatzen duen zerbitzu guzia falsu da, zer-ere intenzione on eta
zer-ere kolore nehork alega ahal baiteza. Lç ABC I 4r. Nahiz hetarik ardiets dezakezun zenbait bertze on
delakoen kolorearen azpian. He Gudu 119.
3. Pintura.  Baldin bethiereko aiphamenaren itxura edo figura nahi baduzue pintatu, har zatzue eskoletako
koloreak, tintak eta pintzela. ES 188. Dendako kolore faltaz yegoazan, mutil, matrailla guztiak zurbil, eta
ezpanak tximur ta kolorga. Erkiag BatB 16.
4. Apariencia (falsa o engañosa). "Obrak dirade amore, ez hitz onen kolore" Lar (s.v. amores y obra).  Izan
oi da [nagitasuna] guztiz ezkutatua, estalia ta kolore ederrakin apaindua. AA III 609. Zer lazo ta koloreakin
engañatzen dituan etsaiak asko bekatari. Ib. 520. Guzurrai emoten deutsee egiijaren koloria. fB Olg 135. Baiña
gauza horri arren / zemon aphur bat kolore, / arenga hau zion har egiñ halere. Gy 258s. Egik kontu! ez ditek
[neskatxek] baizen kolorea! Elzb Po 221. Gezur aundia esan dezu baño / egiaren koloria. Tx B III 26. Agerian
kolore bat, / gordian bestia, / posible al da kristaba / orrelakua izatia? Yanzi 200. Bai, gogoko zaio gizonari
gezurrezko bizi ori, aundi-kolore batekin eta betikotasun-kutsuarekin azaltzen zaiolako. Vill Jaink 131.
 (S ap. Lrq; Lh). Verosimilitud. "Gauza horrek ez dik kolorerik ere, cette chose n'a pas même l'apparence du
vrai" Lh. "Eztík kolore, ce n'est pas vraisemblable" Lrq.
 Razón, sentido.  "Apeza ez nehoiz hunki / eroria badere" / zioteian arbasoek, / eta badik kolore. Etcham 54.
Ezantzaren pagatzeko dirurik izan gabe, otoaren erosteak kolorerik ez. EZBB I 108.
5. Color, tipismo.  Inglesez ematen dut, duen indar eta koloreagatik. Mde Pr 253. Zelako esaerak, erriko
berbetearen kolore guztiekaz jantziak. Vill in Bilbao IpuiB 6. Bildur naz makal artu ez ete deustien / giro ta
kolore. Gand Elorri 130.
6. Opinión, grupo de opinión.  Orixe jauna dala ta eztala / kolore guztiak dabiltz. BEnb NereA 142.
Gañerako nor, zer koloretako, ori geroak agertzeko geratzen zan eragin geienetan. Gerrika 192.
7. Color, interés (en una competición), disputa.  Len aitatzen nuan nola Amezketara joan nintzan bildurrik
gabe. Kolorerik gabe ikusten nuan apustua. Albeniz 210.
II (En compuestos de valor adj., tras tema nominal nudo).  (S; Urt, Aq, VocBN, H, T-L). Ref.: Lh (bihi-); Lrq
(gaztaina-). De color (de). "Citrius, larania kolore" Urt V 167. "Blanquizo, auskolorea" Aq 1039."Gaztainkolore
(adj.), qui est de couleur châtain" VocBN. "Lasto-kolorea, qui est couleur de paille" H. "Bihi-kolore (S-saug),
blond, fauve" Lh. "Terreux, couleur terreuse, lur-kolore" T-L. Cf. supra (1) ejs. del tipo kolore-gorri, 'de color
rojo'.  Arratsian itxusi, triste, beltz eta hil kolore. Tt Onsa 97. Arropa ilhun, odolstatu, / hauts kolore nahasiak.
Gç 83. Gorputz liraña zuen, / gerriya txit mea, / illea erporaño / urre-kolorea. It Fab 39. Kotxenilla gorri da, eta
abereska hori hauts kolore. Ip Dial 18 (It y Ur auts kolorekoa, Dv hauskara). Kapa bat eta ponet bat zeru
kolore. Laph 49. Kondearen alaba, pipita kolore (V-och). A CPV 331. Kizkia bera urre-kolore dago. JE Ber 17.
Azala gorriagoa du, txokolate koloreagoa. Munita 72. Gorputz guztia lohi-kolore, mihia beltz eta begiak hits.
Mde Pr 92. Hor dira berrogoi bat haintzurlari [...] gerriko gorri, galtza lur kolore batzuekin. Herr 25-12-1958
(ap. DRA, s.v. haintzurlari). Zirin-zirin yoiakioen sagardau urre kolorea. Erkiag Arran 121. Aluminionezko
baliza zilhar kolore bat. JEtchep 79. Zerua, auts-kolore. NEtx LBB 206. [Astoaren] ama txuria zan da aita
gaztain-kolore argia. JAzpiroz 199. 31garrena gau itzalaren kolore da neretzat, gaiaren aldetik batez ere.
MEIG V 87. v. tbn. Noe 24. Mdg 123. Barb Sup 141. Lf Murtuts 31. Zerb Azk 47.
 --Zer kolore ziren [xerrikumeak]? -- Beltz mutur zuriekin. Mde Pr 92.
- KOLORE-EGILE. "Colorificus, koloregillea" Urt V 378.
- KOLORE GABE. a) Descolorido; pálido. "Descolorado kolorebagea" Lcc. v. kolorga.  Bisaia kolorgabea,
bekhoki xixkaldua. EZ Man I 98. Kolore gabea [mutilla]. JAIraz Bizia 85. Zergatik egin gaitu Jainkoak onen
nabar eta kolore gabeak? NEtx LBB 130. b) Incoloro.  Argi bat [...] kolore-gabea, forma-gabea. Vill in Gand
Elorri 13.
- KOLORE IZAN. (Impers.). Ser normal. Cf. supra (4).  Zazpi haurren aita baten kolore zen, / emaztia
zialarik bizi etxen, / amore gatik ari zadin gizun hiltzen. 'Pour un père de sept enfants, il était normal'. Etch 642.
- KOLORETAKO. De colores, abigarrado. "Koloretako alkondarea (V-arr, G-azp, AN-gip)" Gte Erd 199.
- KOLOREZ. De color, en cuanto al color.  Leguna da eta kolorez hori arin. Dv Lab 43. Kolorez baltza
jaiotzaz dana bere narruan. AB AmaE 91. Maisu geienak kastillanuak, / kolorez berde askuak. Tx B II 169.
Gorbeltz kolorez. Mde Pr 118. v. tbn. Bordel 106. AzpPr 23. JanEd II 10. Ox 192. Basarri 84. Salav 31. Erkiag
BatB 51. Xa Odol 18.
- KOLOREZKO (V-ger-arr, G-azp, AN-gip-5vill, B, BN-arb ap. Gte Erd). a) De color (vivo). "Gorria, urdina,
baten mende.
berdea, horia [...]; beltza, grisa, zuria... ez dira kolorezkoak" Gte Erd 199. En G-azp hay kolorezko erropa 'ropa
de color', opuesto a erropa zuria 'ropa blanca'.  Kolorezko zapatak / guztiz egokiyak. Echag 61. Oro
[soinekoak] kolorezkoak dituzte. JE Bur 26. Kolorezko paperak banderillak egiteko. Urruz Zer 129. Kolorezko
galartzuz lepaldea apainduta. TAg Uzt 91. Kolorezkuak jarriagatik / azkazal eta ezpaiñak. And AUzta 119.
Kolorezko jantzi ederrakin. Anab Aprika 98. Gaiñerako erropa kolorezkoak garbitzeko. BAyerbe 153. Mahonik
eta kolorezko trapurik ez det uste. JAzpiroz 114.
b) De colores, de diferentes colores.  Bular-mokanes kolorezko. "Pañolón de colorines". Mok 16. Oskillasok
berak egin ditu irudiak bai ta kolorezko estalkia bere. In Osk Kurl 3.
koloredun. 1. De color (de).  Urre-margodun (koloredun) gauza bat. Altuna 91. Urre-koloredun Zuriñe.
Erkiag Arran 27. 2. De colores vivos.  Hegoaldeko herri eguzkitsu eta koloredun batera. Mde HaurB 74.
Koloredun papera politez egindako toxa bezelako zer bat. Lek SClar 108. [Ol pintatu aietakoak] pintatu oi ziran
bezain koloredun, ziatz, ertz-bizi. Ib. 131.
koloregai.  Pintura.  Panderu-pintatzaile bategaz itzbatu nintzan, ari koloregaiak apurtzeko. Or Tormes 119.
koloregaiztu.  Descolorido, pálido.  Flakurraturík, kolóre gaizturík, erio-itxúrak. LE Doc 190. Zoeie Sandua
eartus ta koloregaiztus. LE-Fag.
koloregorritu, kolorgorritu.  Pintar de rojo.  Ezpaiñak pintatzen dituzte, azkazalak koloregorritzen. Etxde
Egan 1961 (1-3), 96.
 Enrojecer (la cara). "Kolore gorritu da (AN-5vill)" Gte Erd 199.  Mirentxu ere kolor-gorritu zan. TxGarm
BordaB 127.
kolorete.  Colorete.  Toilette-gaiak, ispilluak, bizar-labanak, orraziak, orkillak [...] eta kolorete estutxeak.
Etxde Egan1961 (1-3), 96. Neskatilla liraiñak, koloretez beteak. Erkiag BatB 126.
koloretegailu.  Polvera.  Zein emakume ederrek erabilli ote zuen [urrez egindako txirla] koloretegallutzat
edo-ta usaiki-pottotzat? Etxde Egan 1961 (1-3), 80.
koloretsu (Hb ap. Lh), kolorsu.  Lleno de color (vivo); abigarrado. "Coloré" Lh.  Lege hillaren gorputza
pintura kolorsua. EZ Man I 29. Maiestatez betherik da / iautsiko hedoiean, / hortzadar koloretsua / diduriken
batean. EZ Noel 128. Ai, zein eder den ostarku guztiz koloretsua! AB Olerk 320. Manilako eun meiak, mantoi
koloretsu ta loradunak. Erkiag Arran 39. Basoko lore koloretsu hau ikus dezaten. Arti Tobera 289. Harrixka
zirrikatu koloretsu pollitago batzu aurkitu eta bildu beharrez. Larre ArtzainE 39. En DFrec hay 5 ejs. de
koloretsu.
koloretu. v. koloratu.
koloretxar, kolortxar (AN-larr ap. Asp Leiz). "Descolorido" Asp Leiz.
koloretxartu, kolortxartu (AN-larr). "Ponerse descolorido" Asp Leiz.
kolorezale.  Amante del color.  Herri gaztea, begiak argi dituena, kolorezalea, bizinahia, alaia. MIH 151.
koloreztatu (Lar, T-L). "Colorar, dar de color", "colorir, dar de color a lo que se pinta" Lar. "Afeitar, poner
afeites, arpegia koloreztatzea" Ib. "Colorier- T-L.  (Fig.).  Mansotasuna, neurriztasuna, ohoreztasuna eta
humiltasuna bertute batzu dira, zeinez gure biziaren obra guziak behar baitira koloreztatu. SP Phil 174 (tbn. He
176).  (Fig.). "Colorer, présenter sous un jour favorable, excuser, pallier" H.
kolorga (V; A Apend), kolorge. Ref.: A Morf 218; Elexp Berg.  Descolorido; pálido. v. KOLORE GABE. 
Elitzake Txili egoan baizen margul da kolorga edo zurbil egongo. A BeinB 91. Sasietako orri motza ikusten duzu
kolorge. Arti MaldanB 193. Azalez zurbil ta kolorga. Erkiag BatB 201. Gau-mai kolorga baten ganean. Ib. 109.
kolorgabe. v. KOLORE GABE.
kolorgaldu.  Empalidecer.  Beronen indarrak imiñi eban kolorgaldurik, zurbildurik, argaldurik ta

baten mende.
erkindurik. Ur MarIl 17.
kolorgatu (V-gip).  "Perder el color. Aurten babak ziero kolorgatu die" Elexp Berg. Sg. DRA, tbn. se
encuentra en A Apend, pero la ref. es incorrecta.  Matxiñ kolorgatu zan, eta ikaratu. AB AmaE 306.
kolorgorritu. v. koloregorritu.
kolorika. "(Intensif.), colère" Dv.
kolorsu. v. koloretsu.
kolortzaka.  Descolorido.  Dazaut zure kerizpe doiana kolortzaka, / igerian odeiak dabiltzala pillak. AB
AmaE 433.
kolosk egin.  Tambalearse (?).  Agitz onak izanik ere, ez da emen orko biotz-aunditasunik; deus-ez bategatik
kolosk-dagite. Bera EEs 1916, 40.
koloso, koloz (Urt).  Coloso. "Colosseus, koloz imajinaren gisakoa, [...] koloz imajina diruriena" Urt V 380.
 Rodaseko koloso bortitz eta poteretsu baten antzean. Arti Tobera 273.
kolosterdi (Aq  A). "Esportizos, se llaman aquí, dos espuertas grandes, unidas una a otra, que se ponen a las
caballerías como serón y sirven para llevar estiércol y otras cosas [...] (AN)" Aq 330.
kolots. v. kolats.
kolotxa. "Kolotxak (L), neige durcie et fondante qui s'attache aux chaussures quand on la foule" H.
kolotxa. v. golotxa.
kolotxatu. "Se charger de neige fondante et durcie (parlant des chaussures)" H.
kolotxeta.  Kolotxeta larrapera / berandu zaida erratera, / guk berriz kantatzekoetan / emein daguzie edatera
(Ae; interpr?). CEEN 1971, 328.
kolhoz.  Granja colectiva soviética, kolkhoz.  Orain Errusin iru eratako kolhoz edo baserritar-batzak ei
dagoz. Eguzk GizAuz 133.
 kolozazpi. "Papada de cerdo (SP)" A (pero en realidad es kokotzazpi). v. KOKOTS-AZPI.
kolpadura, golpadura (Hb ap. Lh). "Blessure" Lh.
kolpagogor, golpagogor (Hb ap. Lh). "Durillon, cor" Lh.
kolpagogortu, golpagogortu (Lar Sup  H, Hb ap. Lh). 1. "Callecer" Lar Sup. "Avoir des durillons" Lh. 2.
golpagogortu (Lar Sup  H, Hb ap. Lh). "Obstinarse" Lar Sup. "S'opiniâtrer, s'entêter" Lh.
kolpaki (Lar), golpaki (Lar). "Golpeadura" Lar.
kolpari (Lar), golpari (Lar, Hb ap. Lh).  Golpeador. "1.º qui aime à se battre; 2.º qui fait des blessures" Lh.
kolpatu (V-gip, AN-erro, B, BN, S; SP, Urt I 324, Ht VocGr 334, Lar, VocS 130, Arch VocGr, VocBN, Gèze,
Dv, H), golpatu (Lar, Hb ap. Lh), golpetu (Añ), kolpeatu (Lar, Añ, H (V, G)), golpeatu (Lar; -du Lcc). Ref.: A;
Lrq; Iz ArOñ (kolpau); Gte Erd 200.
 Herir; golpear. "Golpear o herir, golpeadu" Lcc. "Kolpatzea, frapper, blesser" SP. "Blesser" Ht VocGr, VocS,
Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv. "Golpear" Lar, Añ. "1. blesser, au phys., faire une blessure; 2. au moral, blesser
quelqu'un de paroles, d'action, l'offenser" H. En Deen I 503 se traduce kolpia (rad. vbal.) por "ad stynga", 'picar'.
baten mende.
 Tr. Más frecuente al Norte; al Sur se encuentra en autores guipuzcoanos y sobre todo alto-navarros; entre los
vizcaínos sólo lo emplea Moguel. En textos septentrionales se documenta exclusivamente kolpatu, mientras que
en los meridionales se encuentran tbn. (aunque con menor frecuencia) golpatu, kolpetu y golpetu. En DFrec hay
22 ejs. de kolpatu, 15 de ellos septentrionales. En cuanto al significado, en la mayoría de los ejemplos, y con
seguridad en todos los septentrionales, es equivalente a 'herir'.
 Gure kontra konbatitzeko deabruaren harma eta gure kontra kolpatzeko herio ezten ohi ziraden gauza guziak.
Lç Adv ** 8r. Balea kolpatu eta. EZ Man II 155. Tragazez kolpatu zuten. Harb 251. Idiak berze fazoinez
aztaparra kolpatua duenean. Mong 595. Begi ninian kolpatzen zaituztela [...] bere lagunaz gaizki mintzo
direnek. Ch (ed. 1788) I 4, 2. Zure burua kolpatua sentitzen duzunean. He Gudu 156. Bularra golpatuz. Mb IArg
I 277. Kolpatü düzünari zoaza barkhamen galtara. Egiat 226. Entzunik zintuztela bi tiroz kolpatu. Lg in Iraultza
123. Ez bakarrik golpetu, baita bere ostera kruzifiketan dabela. Mg CO 55 (CC 176 kolpetu). Asi zan [...]
kolpetzen abere illik zegoana. VMg 62. Gizona, hire inbidiak / ez dik kolpatzen hi baizik. Monho 110. Alegia
kolpatu nahi egiten du, maite gaituenean. Jaur 112. Ganibet txistaz kolpaturik. Arch Fab 79. Sostenesi eraso
zioten, eta kolpatu zuten. Lard 516. Eta izan zen kolpatu iruzkiain irugarren zatia. "Percussa est". Echn Apoc 8,
12 (Lç (io), He, Dv jo; Ur (V), Ker zauritu). Harri batek kolpatzen dio Iñaziori ezkerreko zangoa. Laph 11. Joka
golpatu. Xe 337. Haien begiak eztitzadan seküla kolpa bekhatiaren thona itxusiaz. Ip Hil 261. Harek kolpa
lezake Jesus ona bera. Ox 179. Haundizki / kolpaturik daude. Etcham 216. Bi bider egondu da / kolpatuta arriz.
Tx B II 127. Oiloek zioten oilarrari kolpatu. Arti MaldanB 201. Behin erbia miratu eta / [ihiztariak] kolpatu
zuen zakurra. Xa EzinB 119.
v. tbn. Mat 113. Hm 51. SP Imit I 23, 7. Tt Onsa 44. Gç 160. Brtc 94. CatLan 92. Ub 178. AstLas 26. Etch 184.
In Michel LPB 422. Gy 186. Hb Esk 223. ChantP 340. LuzKant 62. Prop 1876-77, 113. Legaz 41. Sor AKaik
117. Elsb Fram 125. Jnn SBi 134. HU Zez 24. CatJauf 81. Const 20. Barb Leg 66. Lf Murtuts 17. Izeta DirG
223. Larz Iru 60. Casve SGrazi 138. JEtchep 66. PPer FLV 1987, 192 (AN-gip). Larre ArtzainE 238. Golpatu:
Gco II 19. LE Ong 42r. CatGartz 990. Kolpetu: Ud 161.
 (Aux. intrans.).  Eroriko handi bat egin zuen eta itsuski kolpatu zen. Zerb IxtS 77.
 (Part. en función de sust.). Herido, persona herida.  Eta kolpatu maitea amodiorekin besarkatzen du. Laph
13. Hogoi eta biga hil eta bertze hainbertze kolpatu khondatuak izan ziren. Elsb Fram 77. Hats-bizi diren
kolpatuen ikustea. HU Zez 16. Ohe bakotxean bi kolpatu. StPierre 22. Eta bazen eri eta kolpatuz zer nahi bai
etxetan bai karriketan. Ardoy SFran 251. Gerlako kolpatu haundia. Larre ArtzainE 132. v. tbn. Zerb Azk 91.
JEtchep 92.
 (Lh), golpatu (BN ap. A Apend). Faltar a, ofender. "Ohorea golpatu, deshonrar (BN)" A Apend. "Laugarren
manamendua kolpatu dut" Lh.  Nihoiz ere gorphutzeko garbitasuna kolpatu ez dutenetan. Brtc 223. Ohorezko
sentimenduak / kolpatzen tuzten pontutik. Monho 132. Zuzentasuna eztu batere kolpatuko. Dh 240. Sos hek
berekin ekharriz pobrezia kolpa lezake. Laph 57. Zure adimendua kolpatzen duela fedeak. Lap 27 (V 16). Igande
egunaren legea kolpatzen. HU Zez 13. Lotsarik gabe deüsetan kolpatüren dügüla apez entzün haren oritzapena.
Const 14. v. tbn. CatS 45. Elzb PAd 28. Jnn SBi 12. Lf ELit 228.
 Golpear (objetos inanimados).  Zigor berarekin aitz bat golpatzen bazuen. Mb IArg I 353. Gauzarik
mendrena lizatekela aski / haren [eltzearen] kolpatzeko / baita ehun zathitan bertan ezartzeko. Gy 92. Buruko
kapelea (kolpatua bera) / eun erreal kostea botarik lurrera. AB AmaE 251. Estukia antzebage kolpatzen ari zen
egun eta mende lanabasik ukitu ez bailun. Or Mi 113. Errexago da arbol kolpatua sendatzea baino pikatzea.
Larz Senper 36.
 Magullar(se), abollar(se).  Kolpeatua [sagarra] edo mantxa zeukana atzera botatzen zuten. Albeniz 18.
- EZIN KOLPATUZKO. Invulnerable.  Kalitate horrek ezarri zuen Salbatzailea sekulan gehiago ezin
kolpatuzko eta deusik ezin pairatuzko estatuan. Jaur 164.
- KOLPATUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.).  Baldin zure bihotza kolpatuxea sentitzen baduzu ere.
He Gudu 107. Kaska emailea kolpatüxe da, bena sendotzekoa da laster. Herr 10-5-1956, 3.
kolpatzaile (Lar), kolpazale (S ap. Lrq; Chaho), kolpatzale, golpatzaile (Lar). "Golpeador" Lar. "Qui blesse
(phys.)" Lrq.  Badoa bere amaren kolpazalearen etxera. Prop 1876-77, 114. Ez da, ez gizon-hiltzale, ez
kolpatzale, ez ohoin. HU Aurp 58.
kolpe (V, G-to; SP, Urt I 29, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, H), kolpu (Chaho, Gèze, H), golpe (V-ger-gip,
AN-5vill; Lcc, Volt 66, Ht VocGr 341, Lar, Añ, Hb ap. Lh, H). Ref.: A; Iz ArOñ (oraingo); Holmer ApuntV
(golpe); Elexp Berg (golpe); Gte Erd 200.
 Tr. Al Sur, hasta finales del s. XVIII domina la forma golpe (aunque en Lazarraga es más frecuente kolpe); a
partir de principios del XIX, kolpe es más usual que golpe (aunque alternando en ocasiones ambas formas en un
mismo autor). En la tradición labortana y bajo-navarra kolpe es general. Los autores suletinos y mixanos usan
kolpu. En DFrec hay 77 ejs. de kolpe y 1 de golpe.
1. Golpe. "Golpia tiratu nion biño ez arrapatu (AN-5vill)" Gte Erd 200. v. ukaldi.  Tr. Su uso disminuye al
Sur en el s. XX, especialmente durante su primera mitad. Para 'dar un golpe', suele aparecer generalmente con
baten mende.
eman, aunque tbn. con ezarri en Ubillos, Lardizabal y J.I. Arana (SIgn 55), con jo en Duhalde, Añibarro (LoraS
57), Elissamburu, Txirrita (B I 185) y Albeniz (259), con erantsi en T. Agirre (Uzt 289), Etxaide (JJ 126),
Erkiaga (BatB 144), Basarri (103), M. Atxaga (Gazt 76) e Insausti (212); cf. además infra KOLPE EGIN,
KOLPE EMAN.
 Iuduetarik rezebitu ukhan dut borz aldiz berrogeirá kolpe. Lç 2 Cor 11, 24 (He azote kolpe, Dv azote ukhaldi,
IBk, IBk zigorkada). Kolpeaz maltratadurik. Lazarraga (B) 1200rb. Akojidu zan sagradura / ark emun baga
kolperik. Ib. (B) 1200rb. Audikarrok emun / deutsai golpea. Ib. (B) 1165vb. Eskuez bularretan golpeak ematen.
Ber Trat 87r. Ozpin kruelaren kolpea. EZ Man I 90. Kolpe handiz haragi haren azotatzen. SP Phil 323. Izango
ezta neure ustean / ain golpe segurua. BBizk 9. Ez da behinere falta kolpe borthitza dela kausa inflamazionea.
Mong 590. Golperen bat emateko. OA 149. Mihi gaixtoen kolpeak. Ch III 45, 3. Errezibitzen ditugun heriotzeko
kolpeak. He Gudu 169. Zer golpea artuko du. Cb Eg II 227. Búrua kúrtus errezibitzeko gólpea. LE Ong 73r.
Kolpe bakoitzean [aitzurrak] ukuitzen duan guztia. AA III 359. Kolpe gogorragoak jotzerat dohakola. Dh 137.
Kolperik indartsubeenak airian geratuten dira. fB Olg 34. Bestek eraman derik hik behar kolpia. Etch 80.
Kolpea ezartzera zijoala. Lard 205 (25 golpe). Buruko kasko ta bekokia biak lau zati / eginda deutsaz golpe
bategaz ipiniten. AB AmaE 455. Gillotina bat kolpe bakhotx hogoi eta hamar bururen ebakitzekoa. Elsb Fram
125. Ez baitzen ageri norat zagon haren [pilotariaren] kolpe bihurria. HU in Ox 202. Amak eman ziozkan /
hiltzeko lau kolpe. Etcham 134. Kulparik gabe eman ziyoten / zenbait kolpe itxusi ta. Tx B II 121 (53 golpe).
Adixkidearen kolpeak hobe dire etsaiaren musu maltzurrak baino. Zerb IxtS 57. Beaztopa egin eta kolpe txarren
bat artu. Etxde AlosT 13. Atabalean kolpe batzuk ematen ditu. Arti Tobera 263. Uste baino kolpe dorpheagokoa
emanik. Larz Senper 68. Buruan bildu kolpe tzar baten ondotik hiltzerat zoan. Ardoy SFran 274. Lurra jo
zuanean, une bat geldi egin, ez dakit golpearengatik edo zergatik. JAzpiroz 152. Kolpe bakoitza, ikara baten
sinua da. MEIG IX 121 (en colab. con NEtx).
v. tbn. Ax 517 (V 333). Arg DevB 225. INav 83. Gç 152. Lg II 263. Mih 117. Brtc 97. Ub 18. Monho 100. Mg
1
PAb 127. VMg 50. Añ EL 192. MarIl 87. Jaur 403. Izt C 251. Gy 173. Hb Esk 37. ChantP 340. PE 83. Ud 66.
Arrantz 13. EusJok II 87. Sor Bar 73. Elzb Po 203. Arr May 77. Apaol 27. Lap 147 (V 65). HU Aurp 58. Noe
128. EusJok 119. Zub 74. FIr 191. Or Eus 149. Iratz 100. Basarri 190. Anab Aprika 61. Salav 12. NEtx LBB 173.
Mattin 143. Azurm HitzB 32. Berron Kijote 225. BAyerbe 82. Kolpu: Tt Onsa 138. Egiat 226. AstLas 25. Xarlem
1230. Arch Fab 201. Golpe: Iraz 39. Acto 441. Mb IArg I 152. Zuzaeta 61. Mg CO 54. It Fab 130. Ud 61.
EusJok II 89. JanEd I 69. Sor Gabon 55. Bv AsL 95. CatUlz 44. Iraola 108. EusJok II 147. Osk Kurl 216.
Gerrika 36. Insausti 129.
 (Lar, H). (Como segundo miembro de comp.). "Cordonazo, kordoi kolpea" Lar. "Makhila-, ukhumilo-kolpea,
coup de bâton, de poing" H. v. EZPATA-KOLPE, EZTEN-KOLPE.  Zihor kolpe bat eman ziezón Iesusi. Lç Io
18, 22. Saihetseko dardo kolpea. Harb 52. Orduan dira ezproin kolperik handienak. Ax 427 (V 276). Hil izan
baitzuten hogoi eta hirur traketa kolpez. ES 164. Dügün egotx zañiala axkora kolpia. Mst I 11, 4. Orzanz kolpu
izigarri batzureki. AR 250. Haren dardo kolpeen kontra. MarIl 87. Makil-golpe asko. It Fab 129. Hamairu
nabela kholpü beitzin ükhen. Etch 638. Moko-kolpe kruelenak. Gy 279. Nola beztubak gelditu diran arri
kolpiekiñ [udariak]. Sor Bar 23. Ikharagarrizko martilu kolpe bat yotzen baitute komentuko athean. Elzb PAd 84.
Entzun bitez aizkora kolpeak pagadian. NEtx LBB 182. Krisaillu-kolpearen miñez asperenka. Berron Kijote 188.
v. tbn. Mat 213. Arg DevB 191. Lg II 282. Brtc 127. Mg CC 149. Dh 224. Jnn SBi 141. Azurm HitzB 62. Kolpu:
Xarlem 426.
 (Ref. a fenómenos naturales).  Arren tormentari ather diozozu kolpea. EZ Man II 147. Egoaren kolpe
andiak ditue oek [= 'están locos']. AA I 601. Haizeak, kolpeak erredoblaturik. Gy 173. Aire kolpe gordin bat aski
baita bildotsari herioaren emateko. Dv Lab 272. Betbetan itsas kolpe batek haizatu zuen untzia harroka bidetik.
Laph 60. Begira nolako aize-kolpea sartzen dan. Arr GB 37. Esan dirate itxas golpiak onak dirala. Iraola 55.
Iguzki-kolpe samina. Etcham 107. Ango itxas-kolpiak / ta urro-borroiak. Tx in Imaz Auspoa 24, 57.
Denmendren haize kolpean. JEtchep 55s. Aize-kolpe ederrak. Uzt Sas 93. Laño-kolpe orrekin batera. Alkain 76.
Euri-jasa edo euri-golpea botatzen duanean. MMant 33. v. tbn. SBaroj in FrantzesB II 122.
 (Por ext.).  Hark aurtikhi duen pozoinak bere kolpea kasuz egin eztuelarik. SP Phil 337 (tbn. He 339).
Zeinek izpiritu kolpe batez hainitz gauza diferent elkharri ezagutzera eta aditzera emaiten baitiotzate. ES 90.
Xori baten hegal kolpeak. He Gudu 140. Zure fedearen argi golpe andi bat indazu. Cb Eg III 302. Bethe zituzten
bi barkuak sare kolpe hartako arrainez. Lg II 140. Damubak [...] biar dau jaijo Espiritu Santubaren golpeti, ez
munduko motibuetati. Mg CO 58. Jaungoikuagana biurtu arren grazijaren kolpe indartsu bategaz. fB Ic III 274.
Arkadiako xantreak ez dio egiten kontu / hortz-kolpe xoil bat galtzeaz, zeren bailuke damu. "Coup de dent". Gy
37. Ikhusi duenean [arrantzaleak] lehen amu-kolpea. Ib. 46. Hekin [eskriben] luma kolpea nola den egoten. Hb
Esk 210. Onen [biyotzaren] kolpiak. Bil 98. Arraun-kolpia zorrotza. Tx B II 180. Hegal kolpe batez bezala.
Ardoy SFran 282. Odolak kolperik ez du zaiñetan. NEtx LBB 109. Kamion batek arrasta kolpe bat eman zuen.
Etchebarne 116. Gero asi giñan pusilla iru golpetan bizkarrera jasotzen. BBarand 122.
 Tiro (de arma de fuego).  Arkebusa makhurtu gabe [...] badute esperanza nork bere kolpia onsa eta huroski
egiñen diala. Tt Onsa 66. Suesteratago halaber bertze musketa tiro kolpe bat kausituko duzu baia bat. INav
130s. Kanoiko ezpal-kolpe batek ukituagaitik. Izt C 352. Bazterrak iñarrusten ditu xispa kolpen harrabotsak.
baten mende.
Atheka 98. Pistolet kolpe bat bereri tiratuz. Elsb Fram 176. Bi kolpetako suharrizko arma. Const 32.
 Lehenbiziko ezkilla kolpean. He Gudu 143. Hamabi zeiñü kolpüz. Mercy 35.
2. (Ht VocGr, H, Dv), kolpu (S ap. Lh y Lrq; Gèze), golpe (Hb ap. Lh). Herida, contusión, resultado de un
golpe. "Blessure" Ht VocGr, Gèze, y Dv. "Contusion, blessure" H.  Nork egian kolpeori / zure aragi
ederretan? Lazarraga 1197r. Non haren zauria eta kolpia baita inkurablia. Tt Onsa 140. Kolpia duen lekhua
maiz freskatuko dio hur hotzez. Mong 590. Penitenzijak kenduten deutsa gatxaren kolpe nausija. fB Ic III 272.
Ebakientzat, zaurientzat eta golpeentzat ez da ura baño osakai oberik. It Dial 77 (Ur golpeentzat, Ip kolpientako;
Dv kaskakoentzat). Ez zaitugu atxikiko zure kolpeak galdatzen duen denbora baizik. Laph 12. Kolperik bazuela /
Nork zuen pentsatzen? LuzKant 68. Biharamunean ezagutu zuten nolakoa zen kolpea. Prop 1882, 255. Gizon
horrek othe zuen bedere martilu-kolpe bat nonbait. Elzb PAd 5. Ubelez eta kolpe txarrez josirik zaude. Etxde JJ
128. Aurrenekoak kolpe bat daduka begian, moratua. Arti Tobera 277. Gureak belaun bat txikitua ta bizkarrean
ere kolpe aundiak zituan. BAyerbe 82. Golpe edo zain-tiratu edo ezur autsiak zauriarekin badira. Ostolaiz 42.
3. Acción inteligente y provechosa (generalmente criminal o inmoral). "Action. Kolpe ederra egin duk hori, tu
as fait là un beau coup!" H.  Halatan deabruak ere orduan egitentu bere kolpeak. Ax 283 (V 189). Hala nola
ohoiñak bere kolpia egiten baitu gutien uste dugunian. Tt Onsa 57. Ohoiñ hunek bere kolpea / egiten dik
estalirik. Gç 153. Etsaia bere kolpea egin eta banatu baitzen. ES 115. Hain errexki eta nihortaz ikhusia izan
gabe egin zezakelarik bere kolpea. Lg I 290. Hire kolpe itsusiak / jakin zituztenean. Monho 44. Arreba propiak
kolpia muntatü. Etch 324. Bakotxak uste zuela / kolpe ona egiñ zezakela. "Une fort bonne affaire". Gy 295.
Demontretan eztezu kolpe txarra egin! Urruz Zer 95. Haritchabaleten kolpia! [...] herenegün Athoron sartü
kontrebandaa Olorurako bidian da. Const 31. Diru hori apurka apurka ohostu beharrean, kolpe bat egin balu.
Arti Ipuin 37. v. tbn. Xarlem 1072.
4. Salida, ocurrencia.  Anhitzek laudatzen du errege haren kolpe hura, baiña gutik segitzen. Ax 289 (V 192).
Bere liburutan asko izpiritu kolpe alegera eta hirri eragiteko tretu ereiñ izan dutela. Gy IX.
5. kolpu. Jugada.  Iokoa eta partida kolpu batez doa. Tt Onsa 66. Edo gal, edo irabatz, lehen kolpian doa
gauza oro. Ib. 66.
6. (Lar, H), kolpu (H), golpe (Hb ap. Lh). "Trago, de beber" Lar. "Coup de vin" H. "Emozu kolpe bat edatera"
Lh. Cf. Ax 342 (V 228): Kolpe batez edaten du.  Emozue bi kolpez idiari edo behiari edatera. Mong 587.
Alegera gaiten bethi kolpe onak edanez. Monho 26. Merexitü dügü ingoiti / bira kolpü edatera. Mustafa (ap.
DRA). Plazan pilotan ari diren gizon gaztek artetan txorta edo kolpe zenbait edatea, deus zuzenagorik.
EskLAlm 1864, 5 (ap. DRA). Har zak arno kolpe bat, Manex. Elsb Fram 148. Kolpe bana edan zuten xahatotik.
Barb Leg 144.
7. Ataque (de una enfermedad). Cf. ODOL-KOLPE.  Paralisia kolpü batez joik. Ip Hil 195. Zaldiz zoalarik
apoplekzia kolpe batek hatzeman du. HU Aurp 73. Biotzeko kolpe batek ill zuala. JAIraz Bizia 89. Gotaren
oiñaze-kolpeak baretzeko. Ostolaiz 159. Neu egon nitzen embolia-golpe maltzur aregaz. Gerrika 283 (ib. 283
tronbosis-kolpe).
8. "Golpe (Hb), faute" Lh.
- HARRI BATEZ BI KOLPE EGIN. Lograr dos cosas a la vez, matar dos pájaros de un tiro.  Nahi nuke harri
batez egin bi kolpu, nahi nuke ezarri zure bihotzaren erdian eta neurian herioaren beldurra eta amorioa,
herioaren oritmena eta menbria. Tt Onsa 175.
- BEGI-KOLPE. v. begi.
- BURU-KOLPE. v. buru-kolpe.
- HERIO-KOLPE, ESKU-KOLPE. v. herio, esku.
- KOLPEAN. a) De golpe, súbitamente.  Golpean asmatu dezu. Alz STFer 115. Eztakikala golpian zergatik
jaio intzan? Iraola 98. Orañ kolpian muatu zaigu / egun batetik bestea. Tx B II 173. Itz berri geiegi kolpean
sartu nai badizkiogu. NEtx Nola 6. Bertso batzuek jarri-gogua / gogoratu zait golpian. Auspoa 39, 59. Orain
suiet pollita daukat / kolpean aberasteko. Mattin in Xa EzinB 93. Golpean galdetuko nizuen. Lazkano in Xa
EzinB 134. Begiak haundiz haundi ideki nituen / eta kolpean berriro hiriko / kalbario mendia agertu. Lasa Poem
66. Baiña alako batean eta kolpean, norbaitek egin zuan tiro otsera, ura zan tikirri-takarra eta dinbirri-
danbarra sortu zana! AZink 105. v. tbn. Tx B I 82 (golpean).
b) De un golpe, de una vez.  Amar usoren hiltzeko kolpian / ez da aski tiraria. Mattin in Xa EzinB 118. Beiren
bat galtzen zanean andik pagatzeko, kolpean asko bota gabe, errexago pagatzeagatik. BAyerbe 108.
- KOLPE BATEAN. a) De golpe, de repente.  Kolpe batean il nagi. Lazarraga 1165r. Eriotzaren berri illunak
kolpe batean arritu zuen. Cb Eg III 227. Kolpe baten guztia galduta. fB Ic III 267. Baño bat-batean esnatuta,
kolpe batean exeri. Anab Aprika 49. v. tbn. Golpe b.: Cb Eg II 121. Uzt Auspoa 22, 144. b) A la vez, de una sola
vez.  Au da aurrai denbora ta kolpe batean bi bizitza kendu nai izatea. AA II 118.
- KOLPE BATEZ. a) De golpe, de repente; de una vez. "Kolpe batez, d'un coup" SP. "Kolpe batez hil da (BN-
arb, S)" Gte Erd 27.  Kolpe batez pagatuko zitut. Volt 191. Ez osoki, ez kolpe batez, baiña aphur bana eta
egunetik egunera luzatuz atrapatzen gaitu. Ax 65 (V 42). Uhalde, nola aiz horla aberastu kolpe batez? Traidore
izatez. O Pr 450. Golpe batez [israeldar soldadu] guziak galdu-bukatu naiez. Mb IArg I 384. Xorta xorta beren
bizia beren Jainkoa maitatuz eman dutenek ez ote dute kolpe batez beren odola Jainkoarentzat ixuri dutenek
baten mende.
bezenbat egin eta eman? Ardoy SFran 19.

b) A la vez. "À la fois, kolpe batez" Volt 2.  Kolpu batez bi bekhatu handi eta grabe baitzutian kometitu. Tt
Onsa 43. Damnatu gustiei kolpe batez. Gç 167. Dire igualak gauza guzietan eta golpe bates. El 33.
- KOLPE-BELAR. "Kolpe-bedarra (Symphytum tuberosum), consuelda menor (V-m)" Arzdi Plant1 277.
"Golpebelarra, nombre de cierta hierba que utilizan para curar los golpes y contusiones (Regata)" VocNav.
- KOLPE BEREZ. A la vez.  Erran daiteke orduan [Bastilla aurthiki zuten egunean] berean uzkaili zutela,
kolpe berez, munduan den tronurik ederrena. Elsb Fram 81.
- KOLPE-EGILE. Sujeto gramatical.  Berboaren kolpe egilearekin. "Sujet du verbe". Arch Gram 152.
- KOLPE EGIN. a) Herir; golpear.  Baldin bere haserre hartan kolperik egin badu. Ax 282 (V 188). Bere
belaun gaiñean kolpe egiñaz. Etxde JJ 46. Keriz utsari kolpe egin da. VMg 6.  Disparar.  Zure arkabusak
herioaren kontra egiñen du kolpu. Tt Onsa 67.
b) Lograr, conseguir realizar una acción arriesgada. Cf. supra (2).  Zure kabalia eta azienda oro galdu da, hil
da, eta nik kolpe egin dut itzurziaz zuri berri hunen erraiteko. Tt Onsa 52. c) "(Vc) [...]. Kolpe egin, agarrar,
echar mano" A. "Kolpe, agarrar" Etxabu Ond 114.  Eskupeteri golpe eiteko astirik barik. SM Zirik 86.
- KOLPE EMAN. Golpear.  Bularretan golpe emonakaz. Bet 15. Bularretan bere bekatues damu eta
urrikimendu duela golpe emateas. Ber Doc 94v. Hunat hunat emazue kolpe ahal guztiaz. EZ Man I 112.
Kheinatzea egin zuen, baina ez kolperik eman. Ax 617 (V 397). Bularretan golpe emonagaz. Cap 18. Bere
bulharrer kolpü emaitez zoatzan. Bp II 50. Jaun berari egiten dio tiro ta ematen dio golpe. Mb IArg I 142. Kolpe
ematen edo eman-arazten diotenek. Brtc 62. Onetan: Abran, Abran, / ez eman golperik! It Fab 233. Emak kolpe.
Or Eus 149. v. tbn. CatLav 178 (V 92). Mg CC 242. ChantP 340. Kolpu e.: Tt Onsa 132. UskLiB 39. Golpe e.:
El 17. CatAe 58. CatSal 59. CatR 59.
- KOLPE ITSU. "Contre-coup" T-L.
- KOLPE-KOLPEZ. De golpe.  Huna non kolpe kolpez aurkitzen naizen alarma berri batzutan. Mih 99.
Jinkoak kolpekolpez Mariari adiarazten dio. Ib. 103. Guti-gutiak dire kolpe-kolpez eta bet-betan saindutzen
direnak. Brtc 110. Ikhusten dautzu karroa / kolpe-kolpez gelditua. Gy 131. Komunioneak eman ziozkan bet-
betan, edo kolpe-kolpez, barur egiten hasi aintzinetik zituen indar guziak. Jnn SBi 85.
- KOLPE MUTU (Dv  A). "Coup confus, dont on ne connaît pas tout d'abord la gravité" Dv.
- KOLPE OROZ. "À tout coup" H.
- KOLPERA (G-azp). De golpe.  Musika bizia ta bat-batetan kolpera gelditua. NEtx LBB 173.
- KOLPERIK (EZ). Nada. "Guk soldaduskan ezta kolpeik ee; ixkribiente-esku batzuk jarri zitzaizkigun, berriz,
dana txuri einda!" Gketx Loiola (s.v. ixkribiente).  Luma biurritzen zaio, ta iñork ez dio kolperik
konprenditzen. Ldi IL 84.
 Nada de trabajo. v. KOLPE ZORRIK (EZ), KOLPE ZURIRIK (EZ).  Kolperik egin gabe / zortzi ordu bete.
Uzt ap. Zendoia 225. Golperik ez dek joko! [...] Egun guztia jaten pasatuko dek! Insausti 225.
- KOLPERIK GABE. Sin trabajo. Cf. supra KOLPERIK (EZ).  Laister lirake kolperik gabe / jostunak eta
sastreak. Basarri 100. Milloika dira kolperik gabe / geldi diranak munduan, / makinak indar artu baitute / len
gizona zan lekuan. Ib. 133.
- KOLPETAN. A golpes.  Zugatz gaztien adar sendoak / aizearen balantzetan, / ondoko zarren adar sendoak /
beratzen dituz golpetan. BEnb NereA 238.
- KOLPETIK. De golpe.  Indar aundiyan dijuala're / gelditutzen da kolpetik [se ref. al tren]. Tx B II 114.
Apaizera iritxi ez baña / kolpetik Aita-Santua. In SM Zirik 99. Baserritako bizi-poz dana / orra kolpetik itzali.
Basarri 130. Onoko kontestazio auxe eman zidan kolpetik. BAyerbe 164.
- KOLPE(A) HUTS EGIN. Fracasar; fallar. Cf. Etxde JJ 77: Ik eman nai kolpeak uts egin dik.  Eta kolpea huts
egin bada ere, eztela zure faltaz edo zu hartako ez gai izanez huts egin. Ax 8s (V 4). Ikhusi zuenean huts egin
zuela bere kolpea, eta ezin yabetu zela errege sorthu berriaz. Lg II 121. Bere kolpea huts egin zutela egun
hartan. Elsb Fram 99. Hiztegi lanetan, nik kolpe huts egin arren, aski aurreratu dugu. MEIG VIII 103. Lekuari
dagokionez egin zuen kolpe huts. MEIG IX 90.
- KOLPEZ. a) A golpes; a heridas. En AxN se explica tragazez zaurtuko (379) por kolpez erituko.  Elgian
hillik kolpez eta masakraturik. Tt Onsa 51. Bere buria hilerazi zian kolpuz. Ib. 133. Kenzen zaizka [gariari
azalak] bazter batzuetan iraburrez edo esku-trilluz ta golpez. Mb IArg I 203. Yotzen zuen, zion, hark gorphutza
kolpez. Gy 219. Elizatik kanpora atera zuten, kolpez iltzer uzten zutela. Lard 522. Oreina hil dute kolpez
ausikika. Balad 173.
 A golpes de.  Makila kolpez aranze puntak hezurrean barrena sarthurik. Mat 200. Nola [...] alferrak eta
nagiak ezten kolpez egotzten dituzten bere konpaiñiatik [erlek]. Ax 35 (V 21). Lanza kolpez hill ondoan. Arg
DevB 191. Hustu dituk presondegi zokoak / sabre-kolpez edo peza-tiroz. Iraultza 18. Zuiñek krüdelki azote
kolpüz phorrokarazi beitzüntian. UskLiB 38. Mandazaiaren esanak aizkora kolpez ito zituan. NEtx LBB 182s. v.
tbn. Harb 297. Lg II 84. Brtc 95.
b) (Lar, H; golpez Lar, Añ). De repente, de golpe. "(De) golpe" Lar, Añ.  Zenbat ikhusten ditugu ustekabean,
laburzki kolpez edo estropuz, mintzatu ere gabe, finatzen direla? Ax 237 (V 158). Idia kolpez erori denean.
Mong 588. Arkitu zuen bere burua golpez galdua. Mb IArg I 329. Eskuti dautsanak kolpez jaso artian. fB Olg
baten mende.
69. Kolpez saietsean sartu zion [ezpata]. Lard 203. Argatik golpez galdetzen dizut / nerekin naizun ezkondu. Bil
106. Ez da zuur kolpez khentzea azpiko adar lodiak. Dv Lab 362. Etxe handi bat ez da ez betbetan eta kolpez
erortzen. Arb Igand 46. Oro kolpez ixildu ziren. Barb Sup 139. Begietara datorkigu bat batean, kolpez. Vill
Jaink 152. Orratx nun kolpez agertu zaigun. AZink 175. Mundu onetan bizi bakarra / ez dezagun galdu golpez.
Ostolaiz 40. v. tbn. Gy 94. Hb Esk 155. EusJok 142. Etcham 142. Iratz 26. Uzt Noiz 117. Insausti 95. Golpez:
JanEd I 30. Uzt Auspoa 22, 83.
c) A la vez. Cf. Ht VocGr: "Fois, aldiz, kolpez".  Gurutzean aldi batez / ofritzeaz kontent gabez, / hanbat
aldaretan kolpez / imolatzen zarela. Monho 128.
- KOLPEZKO. Violento, producido por una acción violenta.  Eliz emengo bat zikinzen da eriotzez, golpezko
odol-isurzez edo beste bekaturen batez. Mb IArg I 141.
- KOLPE ZORRIK (EZ) (V-gip, G-azp). Ni golpe, nada de trabajo. "Golpe zorrik ez jo, lan apurrik ere ez egin.
Eztau kurso guztian golpe zorrik jo" Elexp Berg (s.v. golpe). "Ez du kolpe zorrik egin (G-azp)" Gte Erd 13.
- KOLPE ZOTZIK (EZ). Ni golpe, nada de trabajo. "Ez du kolpe zotzik egin (G-azp)" Gte Erd 13.
- KOLPE ZURIRIK (EZ), KOLPE ZURI BAT (EZ). Ni golpe, nada de trabajo. "Ez du kolpe zuririk egin (G-
azp)" Gte Erd 13.  Orduak eta egunak kolpe zuri bat jo gabe pasatzen nituan. AZink 138.
- LEHEN(BIZIKO) KOLPEAN. En un primer intento.  Ez da harritzeko lehen kolpean eta urratsean idazle
garai agertzea. MIH 47. Lau aldaera horiek nik bitara sailkatuko nituzke lehenbiziko kolpean. MEIG VI 154.
- LEHEN KOLPETIK. Al primer intento, desde la primera vez.  Baldin eta lehen kolpetik ez bada idia
erremediatzen, emanen diozue zenbait aldiz erremedio hartarik. Mong 588.
- ODOL-KOLPE. v. odol.
kolpeategi, golpeategi (Lar). "Golpeadero" Lar.
kolpeatoki. "Golpeadero" Lar.
kolpeatu. v. kolpatu.
kolpeka (SP, Deen I 427, Urt I 460, Lar, Añ, H), golpeka (Lar, Añ, Hb ap. Lh). 1. (Adv.). A golpes. "Kolpeka
haritzea, faire aux coups" SP.  Kolpeka haritzea, garrote kolpez nihor bethetzea. Harb 176. Lehenbiziko
egunean besarka, hurrenekoan kolpeka. Ax 355 (V 235). Zu golpeka nere biotzean deiez. Cb Eg II 71. Baña
gure gizona edan samar edo gaitzak eragiña datorrenean, anbat golpeka asiko da. Cb Eg III 370. Axeari
kolpeka esetsi. Añ LoraS 140. Naiz golpeka urra dezazula bularra. AA III 513. Kolpeka landurik zul edo arri
bat. Añ MisE 69. Guziai kolpeka eraso zien. Lard 375. Grazia beti kolpeka ari zitzaiolarik. Arr May 181.
Kolpeka ari direla. HU Zez 102. Lurrian laja det arpegi guziya golpeka. Iraola 94. Bekokia kolpeka itxusitu
zioten. Or SCruz 44. Bere emaztea kolpeka ia akabatu dula. Etxde JJ 128. Mokoarekin golpeka asi zan. BBarand
41. Egurraren gañean jartzen nintzanean [...] jarduten nintzan kolpeka. Albeniz 213. En DFrec hay 6 ejs. de
kolpeka. v. tbn. Mg CO 45. JJMg BasEsc 209. Bordel 80. Azurm HitzB 61. Golpeka: Gco II 52. It Fab 151.
Apaol 81.
 (Como segundo miembro de comp.).  Hasi ziren bi gizon ezpata kolpeka. Ax 467 (V 303). Zeren [...]
sensatu nauzun azote garratzez, dolore kolpeka iasarriz. SP Imit III 50, 5 (Mst doloriak emaiten). Nagiak ezten
kolpeka egozten tuzte. ES 184. Azote kolpeka. He Gudu 144. Furian moko-kolpeka. Gy 206. Ihurtzuri-kolpeka.
Ib. 285n. Sabre kolpeka phuskatuz. Elsb Fram 118. Anka-kolpeka jorratu zizkion saiets-ezur guziak. Berron
Kijote 180. Dokumentuen gain eraikia den hartan [kondairan], diot, ez irudimen kolpeka asmatuan. MIH 380.
2. (Sust.). Pelea, combate.  [Sensuetako] mobimendu hek kolpekara ekhar-araztea. He Gudu 83 (SP 59
gudu). Hauk zaitezken orduan kolpekatik baratu. Gy 34. Nahasterik denean edo kolpekarik. Hb Esk 195. Jada,
hunarat ekharria izan dugu kolpeka batzuen ondotik. Larz Senper 60.
- HERIO-KOLPEKA. v. herio.
- KOLPEKA KOLPEKA. Golpe a golpe, poco a poco.  Zerén ézi doáz egínes Sanduak, ta moldátus golpéka
golpéka trabajuéki. LE Ong 55v.
- KOLPEKAN. Pegándose.  Urthe ehunez gudukan, eta behin ere ez kolpukan. "Ils se querellent dépuis cent
ans, & ils ne se battent jamais". O Pr 678.
kolpekada.  Golpeteo.  Etenik ez duan kolpekada gure belarriak minberatzeiñokoa. Berron Kijote 216.
kolpekal, kolpukal. "Kolpukal (O), a chaque coup" SP.
kolpekari (H (L)), kolpekalari (Urt). "Agonista, gudulária, kolpekalária" Urt I 460. "Batailleur, qui se plaît à se
battre" H.

baten mende.
kolpekatu (L, BN, S ap. Lh), golpekatu (Hb ap. Lh). "Se donner des coups mutuellement" Lh. En DFrec hay 3
ejs.  Golpear.  Emakumeren bat ikusten da soilki, atez-ate joaki eta gogorki kolpekatuz arrantzaliei ots
egiteko. Etxde Itxas 103.
kolpeñi, kolpuñi.  (Dim. de kolpe). Traguito.  Kolpüñi bat eta, oi! zer kantaria ni (S). A EY IV 362n.
kolpetto, kolpeto (Lar), kolputto. 1. "Traguillo, traguito" Lar.  Kolpütto batez nüzü zire ganik kuntent. Etch
506. 2. golpetto. Golpecito.  Entendatzendút amorésko golpettogáu ene on náies. LE Ong 62v.
kolpetxo (Lar), golpetxo.  Dim. de kolpe. "Golpecillo" Lar.  Bi golpetxo sorbaldaren gañean emanaz. Zab
Gabon 35.
kolpetzar.  Aum. de kolpe.  Alakoxe kolpetzarrak agintzen zizkioten batak-besteari. Berron Kijote 106. 
Ari emandako labain-kolpe-tzar aien ondoren. Berron Kijote 166.
kolpexka, golpexka (Hb ap. Lh).  Dim. de kolpe.
kolpezka.  De golpe.  Gaxoak egiten dute eztula kolpezka eta sarri antzean. Aran-Bago ManMed 243.
kolpitu. v. pulpitu.
kolpoztu.  Representar.  Ate-ataletan Gargaritarren aurkako guduak eta Kirinus garaillearen armak eta
ebur gogorrez kolpoztuko ditut. Ibiñ Virgil 95 (parece que entre armak y eta falta la trad. de "auro").
kolpu. v. kolpe.
kolpukal. v. kolpekal.
koltar.  Estaca. v. kolte.  Oraiko solasa da, emazten mainuko arropak abiatuko direla, gaineko estairik
gabekoak. Hemengo presuna batzuen ideia da, oihalez tapatzen ez diren horiek, behar liezkela tapatu koltarrez.
Herr 2-7-1964, 2.
koltate (kh- S ap. Lh y Lrq; Foix ap. Lh). "Palissade, clôture, haie en pieux" Lh.  Hortz horiek [...] oihaneko
sargia debekatzen düten kholtaten idüri ziren. Arch Gram 70. Nula ikhus ahal giniro, hebentik, kholttateko
gathiaren büztana? (Interpr?). Eskual 10-7-1908, 4.
koltatu (kh- S ap. A; Foix ap. Lh), koldetu (kh- VocS). "Palissader" VocS. "Kholtatü (Sc), cerrar de estacas un
campo" A.
kolte (kh- S; -ia det., Arch VocGr y H (S)). Ref.: A; Lrq. "Estaca, por ej. las de una viña" A. "Pieu" Lrq. "Tuteur
de la plante, paldo, kolte" T-L.  Orai egürrez soskatzen bagira ere, jinen da denbora, net luze gabe, ezpeitate
kholte baten egiteko phastarik. Eskual 24-1-1913, 3. Kholte bat bezaiñ lerden. GH 1934, 392.
koltxa (Lcc, Lar, Añ, H <-lch->, VocB), koltxe (Lar, Añ; kh- S (Foix) ap. Lh), koltse (kh- S ap. A). 1. Colcha.
 Artzen ditue koltxak, botatzen ditue. AA III 376. Koltxoia mee, koltxa zirudina. Berron Kijote 173. 2. "(R),
acerico o almohadilla de costura" A.
- KOLTXAPE. (En casos locales de decl. sing.). Zona que queda bajo la colcha.  Elgorria osatzeko:
koltxapean izerditan euki bear da elgorriduna (V-arr). A EY IV 235.
koltxatu (Lar, H <-lch->). 1. Acolchar. "Colchar" Lar. "Farseto, jupoi koltxatua" Ib. 2. Enredado (ref. al
cabello). "Ille karlatua (nahasia) (AN-5vill), [...] ille koltxatua (AN-gip)" Gte Erd 164. v. karlatu, 2 koilatu.
koltxatze. "Colchadura" Lar.
koltxilla. "Neguan ohe gainean ipini ohi den manta lodia, koloretako irudiak izan ohi dituena" Elexp Berg. 
baten mende.
Larraungo Baraibarren arreoa zortzinan egiten zan: zortzi maindire, zortzi oazal (koltxillak sartzeko), zortzi
atorra gizonenak. A EY I 271.
koltxoi (Lcc, Lar, Añ, H <-lch->), koltxoin (H <-lch->, VocB), koltxoe (Lar, H <-lch->), koltsoi, kuntxoin (Ht
VocGr 383 (-nx-), Lar Sup, Arch VocGr), kurtxoin (Hb ap. Lh, H). 1. Colchón. En AxN se explica xisteran (46
y 208) por koltxoian.  Arkitu zela itxol txar urratu, gelarik, seaskarik, lumarik, koltxoirik, surik edo
berogarririk bagekoan. Mb IArg I 107. Koltxoi edo oial batean lurrean santisimoa artu. Cb Just 124. Oe osoak
beren janziakin, eta kosna ta koltxoi bakarretarañokoak ere [...] balio jakiñaren truke ifinirik. Izt C 243.
Koltxoia saldu. JanEd I 64. Onenbeste koltsoi, orrenbeste maindira. Ag G 41. Koltxoe deabru ak ez eukon
barruan ezebe. Or Tormes 71. Kortxozko koltxoi batzuk. Alt LB 59. Koltxoiak eta arrapatzen zituzten etxeko
tresnak arturik. Salav 56. Ondoren, koltxoia jarri zioten gaiñean jergoiari. JAzpiroz 118. En DFrec hay 2 ejs. de
koltxoi, meridionales. v. tbn. Berron Kijote 173. Alkain 71. BAyerbe 36. BBarand 16. Gerrika 61.
2. kurtxoin (L-ain; kh- Dv), kultsuin (BN-ciz). Ref.: A (kurtxoin); EI 385. Colcha; tapete; tapiz. "Sorte de
couverture de lit" Dv. "1.º colchilla; 2.º tapete, tapiz" A. "Ardilezko kultsuña (BN-ciz), manta de lana" EI 385. 
Sokhetan hedatu dut ene ohea, Egiptotikako khurtxoin thindatuekin moldatu dut. "Tapetibus". Dv Prov 7, 16 (Ol
ari-lan eta galartzu, Ker y BiblE oi(h)al). Ormetatik kurtxoñak eta oialik ederrenetarikuak eukazan eskegitta.
Otx 124.
 Tapiz (colgante).  Kurtxoiñen ostean ezkutatuko naiz elkarrizketa entzuteko. "Behind the arras". Amez
Hamlet 109. Aurreratu zure betazal txintxirridunezko kurtxoinak, eta esan zer ikusten dozun. "Fringed curtains".
Larrak EG 1959 (3-6), 191.
- KOLTXOI-ORRATZ. "Koltxoinorratz (B) [...], aguja colchonera" A s.v. orratz.
koltxoigile (Lar, H <-lch->). "Colchonero" Lar.
1 koltza (V-m ap. A), goltza (V-ger-arr-oroz-m ap. A; Zam Voc). 1. "Adral, armazón de seto con que se rodea
el carro para transportar estiércol, arena, etc." A. "Kolzaak" Mg PAb 149 (en una lista de partes del carro). 2.
"(V-m-gip), jaula grande hecha de seto y colocada en el techo sobre el hogar y sirve para la curación de ciertos
alimentos" A.  "Koltza, depósito de la cocina" A Apend.  Koltzan artorik ez. Zav Fab RIEV 1909, 36.  (G-
azp), goltza (G-azp). "Techos de varillas de avellana de que antiguamente se cubrían las cocinas" JMB AEF
1928, 28 y 25. 3. Enrejado, celosía.  Abeburuko inbelentzat sare-eduko koltza bana egin zitun. Ol 3 Reg 7,
17 (Ker kate-sare antzeko lotura bi, BiblE sare antzeko apaindurak). Gañean tupikizko ginbel bat bost ukarai
luze zutoiak zeukan, eta ingurun koltza bat ale-sagarrekin. Ol Ier 52, 22 (Dv y BiblE sare, Ker iru-biur).
2 koltza (Gèze, T-L).  Colza.  Baitaere [olioa] egiten da koltza deritzan arbi mota baten aziarekin. It Dial
102 (Ur, Dv e Ip koltza).
koltzagin, goltzagin (V ap. A). "El que hace adrales" A.

- KOLTZAGINEN. "Koltzagiñen (V-m), haciendo adrales" A.
koltzagintza (V ap. A), goltzagintza (V ap. A).  Construcción de adrales.  Nok ikusi zeinkezan
koltzagintza[n], arrijak landuten, soloko biarretan! Mg PAb 48.
kolu. v. golo.
kolumna. v. koluna.
koluna (Urt V 386), kolona (Chaho), koloma (AN-5vill ap. A; Deen I 372, Lar, H), kolumna (Lcc).  Tr. La
forma más empleada al Norte es kolona y, al Sur, koluna. En DFrec hay 7 ejs., meridionales, de kolumna.
1. Columna, pilar. "Columna <-una>", "poste" Lar.  Lotu ebeenean koluna edo abeari. Cap 134. Suzko
koluna batean. Urt Ex 13, 21 (Ur, Dv (h)abe). Kolunako azoteak. Urqz 8. Israeldarrak ibilli ziran Jangoikoaren
kolun edo pillar argizko batek agerzen zien bidez. Mb IArg I 269. Atariko leorpea beren gañean zeukaten
koloma edo pillare biak. Cb Just 4. Kolumna resplandorez betia. Zuzaeta 61. Eliza dá egietafedearén kolúmna ta
firmaméntoa. LE Doc 209s. Goituten dabena tentaziño txar bat, egingo dot neure elexako metarri edo koluna
eder bat. Añ MisE 98. Ama au da egiaren irozgarri eta koloma. AA II 11. Jesu Kristo kolumna bati loturikuen
irudi edo pinturiari. Astar II 47. Haren begitharteak iduri zuen iguzkia, eta haren zangoek susko koloma batzu
(Apoc 10, 1). Dv in BOEL 224 (en su Biblia: suzko habe batzu). Eliza egiaren kolona eta lauzka da. Hb Egia
113. Egunaz hedoi kolona edo habe batean eta gabaz su habe batean [Israeldarren aitzinean ibiliz]. Etcheberry
67. Laur harri-habek edo kolonak. Ip Hil 99.
baten mende.
2. kolona. Fila.  Jar bi kolonatan dozepariak. Xarlem 1467.

 kolona (Chaho), kolumna. Columna (de soldados).  Baita ere Kolumna, eta egotez dauden tropen
Komandante guztiak. FrantzesB I 99s. Jauregui bere kolumnarekin Tolosatik irten zan. CartAnd 385.
3. koloma (V-ple, B ap. A). "Marco de puerta" A.  Bi haritzondo mozten ditut eta solidoak egin-arazten, bai
eta leiho eta ate kolonak. Etchebarne 83.
4. "Koloma (V-m), tendedero, palo en que se cuelga la ropa que se quiere secar" A.
5. "Koloma (V-ger), tablón largo y ancho" A.
kolunatxo. "Bellica, belon kolunatxoa, gerla kolunatxoa" Urt III 284.
kolunba, kolonba, koluma (Urt), koloma.  (Precedido generalmente de uso). Paloma. "Columba, usóa, uso
koluma" Urt V 384.  Uso kolonbák saltzen zituztenen kadirák. "Pigeons". Lç Mt 21, 12 (He, Ur (G), Dv, Ol,
Ker, IBk, IBe uso, Ip ürzo). Uso kolunba baten gisán. Lç Io 1, 32 (He uso kolonba; LE, Dv, Ol, IBk, IBe uso).
Bar-iona, kolunba semea. Lç Decl Mm 3v. Ionas, kolonba. Ib. 4r. Bi kolunba edo uso tortoila. CatLav 376 (V
181). Ikhusi zien Yainkoaren izpiritia, zoin yeutsi baitzen, eta phausatu haren gainian, urzo koloma baten
itxuran. SalabBN Mt 3, 16.
- (USO-)KOLUNBA-UME. Pichón, cría de paloma.  Turturela pare bat edo bi uso kolunba ume. Lç Lc 2, 24
(He uso kolonba ume; Dv etxusokume, Ol, Ker, IBk, IBe usakume).
kolunbaño, kolomaño.  Dim. de kolunba.  Urzo kolomañua / ez daite konsola, / ihiztari abilak / beti
badirela (1879). LuzKant 63.
kolunbrina. "Kolunbrina, coulevrine" SP.
koma.  Coma (signo de puntuación).  Kolonaren, komaren edo punktuaren diferenziá zerik den. Lç ABC A
3r. Non puntuak, non komak edo non ta nola hitzen atsedentegi bakoitza arkitzen den. Mb IArg I 54. Punturik ez
komarik. Zuzaeta 153. Franko dire puntu ta komak ikusten direnak liburuortan paratu zitubela S[piritu]
S[antuak] (Larrainzar, 1906). FLV 1988, 275. "Koma" guziak jan egin bear dira. Lab EEguna 110. Eskribitze
lanean ez puntu ta ez koma aritzea bezela izango zan. Insausti 19. Lardizabalek eta guk ez baititugu komak leku
berean ipintzen. MEIG II 95. En DFrec hay 6 ejs.
- KOMA-TARTE. Inciso.  Kendu dodaz ganera esan zantar bat lelengo yardunean, amazortzi lerro
irugarrenean eta bi koma-tarte laugarrenean. Or Tormes 121n.
komada. v. komoda.
komadre (AN-mer, Ae, Sal, R). Ref.: Bon-Ond 139; VocPir 192.  Comadre.
komadrona. "Comadrona, partera" Elexp Berg.  Naiago nuala komadronarekin ibiltzea baiño Maternidadera
joatea. JAzpiroz 211.
1 komai (BN ap. A; SP (-mm-), Urt Gram 28, Lar, VocBN, H), kumai (S ap. Lrq /kumái/; Chaho).  Etim. Del
gasc. coumày. 1. Comadre. "Commère" SP. "Comadre, amakidea, komaia", "madrina de bautizo" Lar.
"Marraine" VocBN.  Aberti ezazü kumai haitatia. 'Marraine'. Etch 426.  "Adulatrix, lausengari, komáia" Urt
I 268.
2. Comadre, amiga. "(Mal me quieren mis) comadres, porque les digo las verdades [...] komai andreak, gaistoa
ni, zerren oi naizan egiati" Lar.  Badoa fite hauzorat / bere komaia baitharat / berriaz erdi nahia. "Voisine".
Gy 149.  (Usado como tratamiento familiar entre mujeres).  Baderro [arranoak phikari]: Komai, ez izi. Gy
181. Hartzak finean baderro [lehoisari]: / Komai, hitz bat, ez aboro. Ib. 251.
3. Mujer indiscreta.  Ahate biek, zoiñer komaiak baitzaien / erran zer gogo zukeien, / ihardetsi zioten, hek
haren afera / egiñen aise zutela. Gy 255.
2 komai.  (Interj.; forma abreviada y atenuada del juramento "como hay Dios").  Ez da zorra nik emon bage
itxiko deutsadana. Komai! Erkiag BatB 62.
komailagun (VocBN  A). "Commère, suivante" VocBN.
komaitasun. "Commérage" SP.

baten mende.
komaitu (SP, sin trad.).  Hacerse comadre.
komaizale. "Comadrero" Lar.
komandante, komandant (Chaho), komendant(e), komenant (T-L), gomenant, gomendant.  Comandante. 

Nafarroako eta Gipuzkoako Exerzitoan Kapitan Jenerala eta Komandanteak eman du ordre (1793). In MEIG I
252. Hirietako eta probinzietako komendant eta gobernadorek. Revol 93. Zergatik bandidoen komendanteak
eztuten itzuli nai. FrantzesB I 91. Oñatiko Terzioen Komandantea. CartAnd 385. Onzidija atako beste
komandante eta ofiziale jaun guztijai. (1866). BBatzarN 231. Komandante egiñik barriz milla kabo. AB AmaE
256. Komandante esaten jakan agipidedun gudularia. Echta Jos 355. Komandante Marinari. Iraola 83. Atzetik
bazebillen Arana komandantea. Or SCruz 52. Komandantiak itandu eutson atsuari. Kk Ab II 147 (146
komendante). Gudarien komandante izana. Ugalde Iltz 46. Oso gizon jatorra zan komandante Ollo au. Salav
105. Komandantiak oso gustora artu eban barri au. Gerrika 61. Armadetan kapitain eta gomenant izana. Larre
ArtzainE 295 (ib. 176 gomendant). En DFrec hay 17 ejs. de komandante, meridionales, y sendos de komenant y
komendant, septentrionales. v. tbn. FrantzesB I 100. Alkain 111.
- KOMANDANTE JENERAL. Comandante general.  Komandante Jeneral Oran, Mazargibir eta beren
gazteluetakoa. Izt C 496.
- KOMANDANTE ORDAIN. Subcomandante.  Gerla bururatzean eman zautaten "komandant ordain"
gradua. Larz in Alzola Atalak 117.
komandantzia.  Comandancia.  Burgosko ez dakit Komandantzira edo orrelako leku batera ekarri
ginduzten. AZink 96.
komara. v. komoda.
komarka (Lcc, SP, VocBN, H), kumarka. 1. Comarca, región. "Contrée" VocBN.  Gero iraganik Phrygia
eta Galatiako komarká. Lç Act 16, 6 (He probinzia, Dv aurkhintza, Ol lur, Ker lurralde). Komarkaetako arzai
guztiakin. Lazarraga 1147v. Ifini dabe / oi eta asko penarik / komarkaetan. Ib. 1202v.
Baldin ordean faltatzen bagare komarketan / zure izen sakratua laudatzen eztenetan. EZ Man II 157. Oraiño
bere herriko agerrian, komarketan eta terminoetan denean. Ax 107 (V 71). Lauda zaitzatela kantoin, komarka,
jende, hitzkuntza eta erdara guziek. SP Imit IV 17, 5. Eta halako süjetik kumarka hoietan. Etch 552. v. tbn. Harb
404.
2. (VocBN, H (BN, S)). Alrededor (de una hora, un tiempo). "Ce qui est aux environs [...] d'une époque"
VocBN. "Vers, environ. Hirur orenen komarka" H.  --Zonbat denbora egon zen Ejiptuan? --Urthe bat, edo
haren komarka. CatLan 40. Hirur egünen komarka. Ib. 45. Bihotza oren erdi baten kumarkan mündüko gaizetan
eztizazün oküpa. UskLiB 91s.
komatu.  Rizar (el cabello).  Illeak eztetzatela ekhar horreinbat ixurturik, komaturik, biribildurik eta suge
gisa korapillaturik. SP Phil 333 (He 335 frisatuak).
komatxo.  Comilla.  Frase biribil honi zerbait eranstera ausartuko baldin banintz, behar diren komatxoak
behar bezala ipini ondoren. MEIG VIII 30.
komedia (BN-arb, S ap. Gte Erd; Urt II 405, Lar, Añ), komeria.  Tr. Documentado desde mediados del s.
XVII; hay testimonios de todos los dialectos. En DFrec hay 7 ejs. de komedia y 7 de komeria. 1. Comedia,
obra de teatro; comedia, obra de teatro humorística. "Comedia" Lar. "Farsa" Añ. "Komedia bat jokatü behar
dütie [sic] (BN-arb, S)" Gte Erd 183. v. jostirudi.  Komediarik, danzarik. Harb 426. Komedia garbirik
enzutea. SP Phil 84 (He 86 komedia). Salütatzen ziela errigarri bezala, komediako errege baten anzo. Bp II 48.
Romanak, komediak. CatLav 173 (V 89). Komedian izaten dira gizonak bi edo iru horduz errege diranak. Mb
IArg I 214. Komedia kaltetsuak egiten direan etxe, plaza, taberna ta lekuetan. Añ MisE 231. Komedijarik
komedija, saraurik sarau. fB Ic II 278. Arlekino zen duela berrehun bat urthe, komediako treitadore [...] bat. Gy
308n. Txokoratu lezake / gure komeriya. Sor AuOst 105. Komedi eta ikuskari periltsuak. Arr May 68. Egin zuten
hiltzeko gau bezperan komedia bat, zointan baitzuten erakusten Girondins heien ifernurat yaustea. Elsb Fram
122. Baitzuten plaza handi bat beren komedientzat. Prop 1906, 47. Eh, aitxe, komedidxek dauz gaur plasan!
Ontxe pasa die komediantiek geure kaletetik. Ort Oroig 27. Ez da ez komedi ez trajedi, bai bien arteko. Lab Y
1933, 192. Errando komeri labur bat zan. Or Eus 63n. Ez dun paper ona jokatu komedia horretan! Mde HaurB
41. Burduntziak deritzan irri-komedian. Zait Plat 118. Komedietan "turkeriak" 1578a baino lehen agertu ziren.
baten mende.
Lf in Casve SGrazi 10. Irri egiteko komedia laburtto batzu ziren. Larre ArtzainE 236. Komedia ere XVIIIgarren
mendekoek ontzat emango zuketena. MEIG I 163. Komeria hau irakurri duen edozeini. MEIG III 98. v. tbn. Ax
500 (V 322). Gç 158. CatLan 94. JJMg BasEsc 147. JesBih 429. Hb Egia 138. CatS 49. CatJauf 83. Iraola 49.
Arti Tobera 262. Komeri(a): Etxde JJ 174.
 Atalok Danteren Komedia bururatzen digute. Zait Plat 71. France eta Dante, Jaungoikozko Komedia dana,
itzuli ebazan. Alzola Atalak 95.
 Fingimiento.  Bestalthe hanitz komedia / harek dizü erabilten, / eztakit Theadosak / zer dian pensatzen.
Xarlem 716. Komediaren azkana / laster izan bear zana. Azc PB 165.
 Tongo.  Jende geiago bildu zan plazan, lareun bat lagun, itxurarik gabeko komeria ikustera. Albeniz 212.
2. + komeria. Situación ridícula, grotesca, extraña, curiosa.  Au bai komedia! / dirurik itsuaren / txakur
dantzaria. It Fab 122. Bortz emaztek egiteko / horixe da komedia! Bordel 80. Ez balitz komedia, lite izigarri. Hb
Esk 229. Ihiztarien besta / Zen paregabia, / Multxua zirelakotz / Beti komedia. LuzKant 63. Lengo egun batian /
zan komeriya, / putzura erorita / ito zan iya. Xe 216. Auxe zan, ene Praisko, anko komedia / nekarrela atzetik
Donosti erdia. AB AmaE 228. Komedi pollita izango zan. Urruz Zer 143. Iragan egun batez zen komedia / plaza
baten gainean, ikusgarria. In Barb Sup 24. Gure errian ere komeri ederra gertatu da. Muj PAm 39. Zu galtzakin
da ura gonakin / izango da komeriya. Tx B I 232. Komediek, Mari, Mungien: zazpi atso zortzi gurdien. EZBB II
36. Neuk be etxoat ba komedi gitxi erabilli! Bilbao IpuiB 162. Hori gertatu zaiku / komedi polita! Mattin 109. v.
tbn. EusJok II 93. Sor Gabon 63. Ayerb EEs 1917, 79. Noe 114. Ox 25. Komeri(a): JanEd I 57 y II 142. Noe 61.
AzpPr 62. Bilbao IpuiB 205. Salav 50. Olea 94. TxGarm BordaB 83.
 + komeria (V-gip ap. Elexp Berg). Problema, dificultad, trance. "Jentia lan barik geratzen bada, orduan
izango die komerixak" Elexp Berg.  Dotea jaten da ta / jantzia gelditzen, / komediak orduan / dirade izaten. It
Fab 174. Ez du beorrek bere biziyan ikusi orlako komeririk [...]. Diabrukeriyak egiten dizkigutela lugartzak. Sor
Bar 42. Barkuan ere sufritu dute / makiña bat komeriya. Xe 373. Zure aita, guk ikusten ditugun bezelako
komeririk ikusi gabe ezkondu zan. Ill Testim 18. Mutill batekin izandu degu / makiñatxo bat komeri. EusJok 65.
Inpernuetan sartu bearra, / daduka komeri txarra. Tx B 142. Aundiya dala baño / komeriyak dauzka [arbolak]; /
gaur ikusi biar du / nai ez duan festa. Tx B III 128. Bere mutilletara bildu nai ta, asi ziran komeriak. Or SCruz
43. Naiko komeri ibilli ditu etxeko lanak egiten andrerik ezta. Etxde JJ 196. Au komeri beltza! Basarri 123.
Orain poliki bizi bagera ere, komeri ederrak ikusiak gera gazte-denboran. Salav 26. Ezkondu eta izaten baita /
gero komedia frango. Xa EzinB 135. Mundu onetan bizi bearrak / baditu milla komeri. Uzt Sas 208. Iltzea
edozeñek egiten dik; bizitzen zeudek komedik (AN-larr). Inza NaEsZarr 234. Gero eguerditan etxeratekoan
komedia berriz haste! Etchebarne 23. Nik [astoa] kargatzen komeriak izaten nituan. Albeniz 53. v. tbn. Larre
ArtzainE 37. Komeri(a): NEtx Antz 124. JAzpiroz 74. Insausti 184.
 Clave (de una cuestión). v. koska (9).  Arrobi ona izan ezkero, ez dek ain zalla arriarena. Baña ortan zegok
komeria. Kare-aitza izan arren, al de izugarria egon litekek batetik bestera. TxGarm BordaB 20.
- KOMERIA(K) EGIN. a) Hacer cosas graciosas.  Danbolinen andreak komeri egiten / atxo guziak ditu parrez
urrarazten. Or Eus 124.
b) Pasarlo mal, tener dificultades. "Erruberia zangan sartu eta etaratzeko guk ein giñuzen komerixak" Elexp
Berg.
c) Crear dificultades.  Alkabuetea deituten jakon / egazkin txiker orreri, / Bizkai aldean egingo eban / arek
naikoa komeri. FEtxeb 60.
d) Hacer acrobacias.  Baina herriko plazan gauoro "komeriyak" egin behar baditut, edo hilean behin
kanpantorre batera igo, belaun-gozo hoberik behar, lepezurra hautsiko ez badut. MIH 253.
e) Ver una cosa chocante.  Urte batean, komeriak egin genizkin. Arrietako loxe loakin mozkortu egin uken.
[...] mai guztia jota aidean bota zian. TxGarm BordaB 62.
- KOMEDIA-EMAILE. "Comédien, acteur" T-L.
- KOMEDIAKO ETXE. Teatro.  Komediako etxean / inos egon zara? Azc PB 304.
- KOMEDIAKO SALA. Teatro.  Teatrea edo komediako sala. Elsb Fram 62.
- KOMEDIAKO TOKI. Teatro de comedia.  Komediako eta trajediako tokietan. Prop 1906, 164.
komediagile (Urt), komerigile.  Comediógrafo. "Comicus, [...] treitadórea, komediagillea" Urt V 400. 
Plauto komediagille latindar aspaldiko aren Mostellaria eta Le fantôme obra aipatuak, Santellik frantzesera
aldaratuak eta apainduak. AIr Egan 1955 (5-6), 40. Hiztun ederra eta jatorra genuen, komerigile aparta ez
bazen ere. MEIG III 121.
komediagin, komedigin.  Comediógrafo.  Komediginak dira / Talian semeak. Azc PB 304.
komedialari, komerilari.  Comediante, actor.  Ez nuke nai komerilari bezala goretsi nindezaten. Or Aitork
93.  Persona envuelta en una situación cómica.  Komerilarien sailla Jauregirantz doa. Or Eus 52 (ref. a una
hilera de personas adheridas una a otra).

baten mende.
komediano. "Comicus, komedianoa, [...] komediagillea" Urt V 400.
komediante (G-azp; Lar), komeriante, komediant (Chaho, T-L), komedient.  Actor, cómico; (fig.) farsante.
"Comediante" Lar. "Hypocrite", "acteur" T-L.  Komediant halakoak [pastoraletakoak] errege ta trükader
izanik, beren galtza mutxetara ta lürretara ethortzen. Egiat 167. Gitxijegi dabee soinerako, saraurako, jokorako
ta komediantiak pagetako. fB Ic III 307. Ni enazu ibiltzen / kantuz dirua biltzen / komeriante moduan. Xe 120.
Komediante moduko / kuadrilla bat fiña. Ud 85. Ai komediantea izan balitz Kale. AB AmaE 246. Hura zen
Collot-d'Herbois, komediant ohi bat. Elsb Fram 117. Komediante ona legez / egiten papera. Azc PB 278.
Komedianteak Lekeitiora datozanean. A BGuzur 143. Karrika zear dabiltzan komediantien antzera. Ag G 302.
Enauk, ordea, inoiz komediante izan; oso-osoa nauk. A Ardi 104. Eh, aitxe, komedidxek dauz gaur plasan!
Ontxe pasa die komediantiek geure kaletetik. Ort Oroig 27. Esanaz: "Kongregantiak / gera obedientiak!" / Ai
zer komediantiak! MendaroTx 63. Dantzari, komediant, ostaler, azti. JE Ber 71. Errira datozen komediante
guztiak ikusi bearrekoa. NEtx Nola 24. Ez bada gizon zintzoa, munduan egundaino izan den komedientik
haundiena da. Herr 21-11-1957, 4. Biajantiak ez-ezik afiladore, mielero ta komeriantiak pe bai. SM Zirik 14.
Nola izan zitekeen komeriante baldan hori harako film gailen haien gidaria? MEIG I 196. En DFrec hay 3 ejs.
de komediante y 2 de komeriante.
komediantsa.  Actriz.  Biltzarrean ziren gizon guziak adoratu zuten komediantsa eta dantzarisa bat. Elsb
Fram 128.
komediar. 1. (Sust.). Comediante.  Komediar bezala [Murat-ek] hartzen du urratsa, / agertuz bi harmaden
erdian ergelki, / soineko ederrenak hedatuz airoski. Hb in BOEl 142. 2. komeditar. (Adj.). Cómico.  Izan
liteke jostirudiko edozein motakoa, ala trajedi, drama edo komeditarra (Donostia, 1882). JFlor.
komediatoki, komeditoki.  Lugar donde sucede algo ridículo, grotesco.  Komedi-tokia da / gure okollua; /
beiak adarrak dantzan / ta ik akullua. Enb 161.
komediatxo, komeditxo, komeritxo.  Dim. de komedia.  Juanita maistrak aurrek ederki gertu dituala,
bestela, gauza gutxi da nere komeritxoa. Lab EEguna 106. Radiorako muntatu izan ditut komeditxo eta solas-
aldi. Larz in Alzola Atalak 118.
komediaxka, komedixka.  Dim. de komedia.  Itzal-xinuz (ombres chinoises) edo panpina-mugimenduz

(marionnettes), ume ginelarik, gure amaso eta izabek komedixka pollitik ateratzen zaukuten. Lf ELit 43.
komeditar. v. komediar.
komeditu.  Comedirse.  Ene parean eldu eta / krianzaz komedidurik: / "Ongi etorri, zu jauna" baize / ez
esan beste gauzarik. Lazarraga (B) 1199rb.
komedore.  Comedor.  Ara komedorea. Emen komona ta bañua. TxGarm BordaB 115. Komedorea edo
jangela eta maiak prestatzen. Albeniz 64.
komeka. "Comunión, viático" LE Urt voc. El término parece debido al editor Iturriaga.  Mezan, komeka edo
komunioa baño lentxeago besarkatzen dira Diakonoa eta meza erraten duena. LE Urt (ed. 1846), 167 (ms. 58v
komekatu báño lentxágo).
komekadura (AN-ulz ap. Iz Ulz; Añ (AN), Izt), komekadora.  Comunión; viático. AxN explica gorputz
saindua (535) por komekadura.  Komekaduren frekuenzien preparazio eta efetoen geñen (Ororbia, 1758). ETZ
100. Komekadura sainduaren [...] (B, 1798). BOEans 359. Doaieláik Komekadura, lenbiziko salutázioa dá pax
huic domui. LE Matr4 530. Komekadurarén alzinean. LE Ong 28r. Laugarrena, komekadura. Añ CatAN 44.
Komekadureko sakramentu sandue. CatUlz 44. Komekadorara eman die. ZMoso 56.
komekaldi.  Comunión.  Zere komekaldi bakoitzean ar ditzaketzula zuk zere Jesus onaren eskutik [...]
ondasunak. Mb OtGai III 301.
komekatu (AN-5vill, L, B; Aq 83 (AN), Añ (AN), Izt). Ref.: A; Izeta BHizt; Gte Erd 200.  Comulgar. En AxN
baten mende.
se explica gorputz saindua errezibitzen baitzuten (535) por komekatzen baitziren. v. komuniatu.  Tr.
Documentado en textos alto-navarros desde Beriayn y en textos baztaneses de los ss. XVIII y XIX (v. BOEans
1373). Hay tbn. un ej. de Aresti. Es empleado gralmente. con aux. intrans. (sólo lo hallamos con trans. en
Aresti).  Eze komekatzen garadenean, errezebitzen baitugu Sakramentu sandua. Ber Trat 89v. Eztaitezke
komeka iolatreko maneras. SermAN 7. Komekatzen dire solo ostiareki. El 76. Komekatzen zirela kristioak
egunoro (Ororbia, 1758). ETZ 100. Komekatu ondoreán. LE Ong 30v. Bekatu mortalean dagona, komeka
daiteke? CatB 71. Komekatu bear balimadu. CatAe 48. Diñoki komekatzeko. Legaz 44. Komekatu ondoraño.
CatUlz 45. Eztut errotarriekin komekatuko. Arti OC I 250 (ap. ELok 320). v. tbn. Añ CatAN 40. CatSal 49. 
Disponitu zarate bi aldis konfesa komekatzera. SermAN 1r. Konfesa-komekatu behar da ostiral oro. Mb OtGai
9, 299. Konfésa komekatzeko módua. LE Prog 116.
komekatze.  Comunión.  Konfesioak eta komekatzeak. Ber Trat 126v. Laugarna [sakramentua], komekatzea.
CatSal 53 (tbn. CatAe 52; CatR 53 atizatia). Eta bigarrenak eta irugarrenak, au da, konfesatzeak eta
komekatzeak, norzuk beartzen ditu? Legaz 32.
komekazio (Izt), komekazione (Añ (AN)).  Comunión.  Komekazioaren gañean. El 72. Zertako da
Komekazio edo Komekadurako Sakramentua? Añ CatAN 53. Muskildara igaten dra mutikoak lemiziko
komekazio egunean. Garral EEs 1921, 107.
komemorazio (Urt V 416), komemorazione (Urt V 416), konmemorazino.  Conmemoración.  Bada

sakrifizio hetan bazén urthe oroz bekhatuen komemorazione <comme-> arranberritu bat. Lç He 10, 3 (He, Dv,
IBe or(h)oitzapen, Ol, IBk oroipen, Ker gogorapen). Ejipteko kaptibitatetik retiratuz egin ukhan zeraukan
delibranzaren komemorazionetan <come-> iaten zen Bazko-bildotsagatik. Lç Decl a 1v. Onezaz osteranzian
esango da Aita Santo Domingoen konmemorazinoa. Urqz 73.
komendadore. v. gomendadore.
komendant(e). v. komandante.
komendio. v. gomendio.
komenentzia, konbenientzia (Urt V 457). 1. Provecho; ventaja, conveniencia.  Konfesatu diite konbenienzia
geiagorekin obligazioz konfesio jenerala egiten deban persona baño. OA 142. Esta oraikoa amak ero izate
beren humen konbenienzia eta honraetan. SermAN 2v. Jaungoikoak ematen ziozkan ondasun, konbenienzia edo
interes denboralakgatik. Gco I 452. Yago [amátzen] ezi hónra, estimázio, ondásun, konbeniénzia, osásun, bizia
ta dén guzía? LE Ong 90v. Ez nau poztuten aziendiak ez munduban izan nengijan konbenienzijak. JJMg BasEsc
216. Berentzat zernai komenentzi ta / pobriarentzat kaltia. Tx B II 95. Guk tratua olan jaukagu einda [...]
alkarren komenentzietara. SM Zirik 32. Bakotxak bere onari begiratu oi deutsa... ta jakin egizu Nikanor ez
dagola, gero, iñoren komenentziak bakarrik egiteko. Erkiag BatB 66. Barruko errazoiez, biotzeko eragiñez ala
sakelaren komenentziaz ziarduen euren urratsetan. Ib. 94. v. tbn. MMant 44. FEtxeb 180. En DFrec hay 5 ejs.
de komenentzia y 2 de komenientzia, todos ellos meridionales.
2. (V-gip ap. Elexp Berg), komenientzia, konben(i)entzia, gomenentzia, komentzi. Oportunidad.
"Komenentzia ederra euki dou beixa erosteko, ona ta merke" Elexp Berg.  Leenago bere izan dira
konbenienzijaak, baña ez neure ustez onelakorik. JJMg BasEsc 253s (hablando de una boda). Obra onak egin nai
dituenentzat / badaude komenientziyak. Xe 322. Orra orain garbitzeko / konbenientziya. Ud 129. Pekatariyak
gonbertitzeko / jarri zan gomenentziya. Tx B I 91. Komenentzi bat jarriko dizut [...] / nai'zu nerekiñ ezkondu? Tx
B II 35 (101 komenientzia). Ara juateko izan ditugu / makiña bat komenentzi. Uzt Sas 174. Makiña batek artuko
luteke olako komenentzia [...]. Garbi esaten dizutet: ez dezala olako aukerik galdu. TxGarm BordaB 88.
Pelotarako da bereziña / saski, pala edo esku, / afizioa daukan gazteak / komenentzi txarra eztu. Insausti 206. v.
tbn. EusJok II 159. Konbenentzia: EusJok 28. Komentzi: Auspoa 97, 145.
3. konbenientzia. Conveniencia, justicia, razón.  Eta konbenienzia aundikoa zen gure gatik izendu zana
sentenziatua berak ematea sentenzie munduari (Larrainzar, 1906). FLV 1988, 277.
4. Comodidad, lujo.  Karai! Orain ere jereza ta... komenentzi guztien jabe aiz. Ag G 375.
 komerentzi (V-arr). "Komerentzi, abundancia, variedad, surtido. Denda orretan komerentzi asko dau" Totor
Arr.
- KOMENENTZIAKO. De conveniencia, interesado.  Batu ziran onen asmoetakoak eta bakotxaren
komenentziako jarraitzaille ez ain zintzoak. Erkiag BatB 104.
- KOMENENTZIETAKO. Acomodado, de posibles.  Oraindaño pasatzen dan jendeak dirudi
konbenienzietako eta akomodatua. CartAnd 376.
baten mende.
komeniatu. v. komuniatu.
komeni izan (V-gip), konbeni izan (V-gip; Urt V 456, Lar, Añ), gomeni izan, gonbeni izan. Ref.: Etxba Eib
(komeni, konbeni); Elexp Berg (komeni).  (Intrans., uni- o bipersonal). Convenir, ser conveniente, ser
adecuado. "Conviene que se haga, konbeni da, [...] egin dedin" Lar. "Convenir, importar" Lar, Añ. "Saill oni
komeni jako zimaur apur bat" Etxba Eib. AxN explica konpli (311) por konbeni.  Tr. Documentado desde
principios del s. XVII; su uso disminuye durante la primera mitad del XX. La forma konbeni, la más usual hasta
finales del s. XIX (y única al Sur hasta aprox. 1850), ve disminuir su frecuencia desde principios del s. XX y
apenas se encuentra en la segunda mitad de éste. Hay gomeni sólo en Goñi y Larzabal (Senper 22). Con compl.
en destinativo se encuentra en Maister (I 19, 3), en Etchahun, en unos versos septentrionales del s. XIX (in
Michel LPB 422), Xenpelar (313), Arrese Beitia, Txirrita (B 81) y Gerrikagoitia (199). Para el futuro, además de
la forma habitual komeniko, hay komeni izanen en Xarlem (103). En DFrec hay 57 ejs. de komeni y 4 de
konbeni, todos ellos meridionales. Hay tbn. 20 ejs. de komenigarri.
 Guk bear duguna eta konbeni zaiguna. Ber Trat 41r. Konbeni den baiño geiago. Ib. 110r. Konbeni da han
barrena har dezan sentenzia. EZ Man I 48. Pausuan edo berze konbeni den lekutan (Urrugne, 1680). RIEV
1908, 731. [Eritarzun] heier komeni zaizkoten erremedio miragarriak. Mong 586. Bat-bederari emaiten dio
konbeni zaikana. ES 142. Asko konbeniko litzaio jakitea. OA 98. Eta gero dugu lizenzia eskatzeko konbeni
delaik gañerako gauzak. SermAN 3r. Hartakoz konbeni dela jüjatzen dit lehen beno lehen izan dadin inprimatia.
Mst XIV. Ezkutaria, konbeni bada, esan egizu: nor zara? Acto 357. Zuri zer konbeniago zatzun. Cb Eg II 159.
Jesusek ez du inoratzen zer zaien konbeni. Mih 47. Ez bazaitzu komeni mirakulu hori. Iraultza 94. Bakotxari
imini eutsan konbeni edo ondo etorkon izena. Mg PAb 184. Konbeni bajatzuez prestaera oneek. Añ LoraS 60.
Gorputzari, konbeni bazaio, osasuna ematea. AA I 541. Guk baño obéki dáki zer zaigun konbéni. LE Ong 45v.
Ezen konbeni zen hark [...] konsekra zezan heien salbamenduaren prinzea pairakuntzez. TB He 2, 10 (Lç
konbenable zen). Komeni laiteke zenbeit edifikazionezko hitz ere erran dezan. JesBih 433. Ene ustez ikhastia
ororen komeni da. Etch 668. Erri bakoitzean ikusi bear da zer abere mot konbeni dan. It Dial 72 (Ur adjutuba
izan, Dv on izan, Ip sori izan). Ya komentu bat zait espostzat komeni. Gy 266. Nik diodana zuk egizu; bada ala
komeni da. Lard 372. Juanatxu zala beretzat konbeni. AB AmaE 279. Izan deila komeni dena. Mdg 121. Aurra
an sendatzea gomeniko etzela. Goñi 52. Baña ez da konbeni / disputan astia. Urruz Zer 84. Erran dugun manera
/ ez dela komeni. Etcham 180 (244 konbeni). Gonbeni dan martxetan / aurrera segitu. Yanzi 124. Odol-hustu bat
komeni zaio / gibel-aldeko zaiñetik. Or Eus 143. Arazuok berberak erabiltea ez yakon komeni. Erkiag Arran 88.
Neska hori, andretzat, etzaik komeni. Arti Ipuin 77. Emakume abotsa komeni da Izlari onen esanetarako. NEtx
LBB 164. Komeni bada, solegi diten, Jainkoa, zerbait egizu! Xa Odol 218. Ezkontzie konbeni zala esan eutsen.
Gerrika 56 (ib. 99 komeni). Berari komeni zaiona edo iruditzen zaiona egin. Albeniz 236. Komeni da, oso
komeni ere, euskaldun guztiok jakin eta zabal ditzagun. MEIG I 120.
v. tbn. Xarlem 686. MarIl 13. Jaur 146. Bordel 82. Bil 81. CatS 91. Sor Bar 37. Xe 313 (178 konbeni). PE 31 (20
konbeni). Ud 64. EusJok II 130. Arrantz 90. JanEd I 22. AzpPr 44. Moc Damu 29. Iraola 125. Ill Testim 21. IArt
Itzald II 59. EusJok 103. JanEd II 84. Tx B 81. Lek EunD 36. Lf Murtuts 19. Etxde JJ 250. Mde Pr 41. SM Zirik
81. Basarri 166. Osk Kurl 154. Vill Jaink 155. Salav 67. Alzola Atalak 91. Lab SuEm 172. Uzt Sas 205 (LEG I
316 kobeni). Mattin 117. Berron Kijote 137. Alkain 20. BAyerbe 157. Konbeni: CatLav 327 (V 161). El 84. Iraz
40. FLV 1989, 104 (Munarriz, s. XVIII). ETZ 131 (Intza, 1772). Mercy 28. CatLan 72. Brtc 235. Zuzaeta 60.
Egiat 261. Gco I 472. FrantzeB I 45. fB Ic III 277. JJMg BasEsc 215. Astar II 290. CatB 60. CatLuz 24. UskLiB
97. Bordel 42. In Michel LPB 422. Ur Dial 73. LuzKant 56. Arr GB 20. CatAe 58. CatSal 59. CatR 59. ChantP
372. Legaz 46. Noe 30. JanEd I 14. EusJok I 60. Apaol 57. AzpPr 87. CatUlz 47. EusJok 133. Ox 116.
MendaroTx 437.
 (Trans.).  Gañera au osasunak / gonbeni ote dik? Auspoa 77-78, 272. Emen deskripzio bat bear zuala edo
oso komeni zuala ikusten nuan. A. Zavala in Alkain 13. Komeni baino komeniago genuen, bestalde [...]
izkriburen bat. MEIG III 115.
komenio. v. konbenio.
komenitu, komunitu. 1. Convenir, estar de acuerdo, reconocer.  Inkredul bat dela orok / komunituren
bateitazue. AstLas 10. 2. + konbenitu, komunitu (-idu V-arr ap. Totor Arr). "Convenir --en forma receptiva--;
interesar. Komunidu báiatzu eroan seinke" Totor Arr. v. komeni izan.  Alkanzetan dituz [...] ondasun andiyak
[...], konbenietan baiakaz. CatLlo 53. [Maximak] hobeki komenitzen direnak ilhabethe hau elgarrekin baltsan
egiten duten presunentzat. MarIl 38. Gauza hori ez bai zaut / Eni konbenitzen. LuzKant 71. Ez jat komenidetan
(V-arr). Balad 126.
komenizko.  Conveniente.  Berari komeni jakon kritika komenizkoa egiten ebanari bakarrik eruaten eutsan
baten mende.
mikrofonua muturrera. Gerrika 190.
komentario (Urt V 422), komentari.  Comentario.  Baiñan, ele ta iruzkin (berriketa ta komentari) ziarduten
artean denbora galtzen ari ziran. Etxde JJ 250. Julio Zesar-ek bere "Komentarioetan". Berron Kijote 21. Bere
gañian komentario batzuk egon ziran. Gerrika 200. En DFrec hay 13 ejs. de komentario y 1 de komentaio.
komentariogile. "Commentator, [...] komentariogillea, komentario iskribatzaillea, komenteroa" Urt V 423.
komentariotxo. "Commentariolum, orhoit liburutxoa, [...] komentariotxoa" Urt V 422.
komentatu.  Comentar.  Len komentatu nuan berriro laster naizela Azpeiti aldera. Albeniz 167.
komentatzaile. "Commentator" Urt V 423.
komentero. "Commentator, [...] komentariogillea, komentario iskribatzaillea, komenteroa" Urt V 423.
komentu (gral.; Urt I 15, Lar, Añ, Gèze, Dv, H), komendu, komento, konbentu (V-gip; Izt 114r, Gèze),
konbento, konbent, khumentu (S). Ref.: A; Lrq (khumentü); Etxba Eib; Elexp Berg (konbentu).  Convento. 
Tr. Documentado desde Lazarraga; durante la primera mitad del XX su uso disminuye. La forma komentu
domina al Norte desde el s. XVIII, y al Sur desde principios del XX. En DFrec hay 23 ejs. de komentu y 7 de
konbentu.  Geur, barriz, tiri-taio konbentuan. Lazarraga (B) 1182vb. Konbenturik konbentu dabilela. Ib. (B)
1182vb. Konbento guztia. Ib. (B) 1180vb. Ziduriela serora / deboten komentua. EZ Noel 155 (173 konbentu).
Konbentuetan daudenek eztute adiskidetasun partikularen premiarik. SP Phil 296. Komentu edo kongregazione
batean. Ch I 17, 1. Komentuetan Jaiñkoa zerbitzatzen dutenek. He Gudu 30. Zuñ aski hersiki bizi beitira bere
komentüko xediaren pian. Mst I 25, 8. Konbentu batean sartu zan. Cb Eg II 211. Konbentu barrubetan sartuten
dirianentzat. Mg CO 222. Santutasuna bakarrik egin zala komentoetarako. Añ LoraS 177. Konbentua etzan len
zana. AA III 585. Mundutik arras ilkhirik, mortuetarat, komentuetarat joan izan badire. Dh 182. Jesuiten
konbentu batera. Ur MarIl 59. Badire seinaleak hark egin zuela / Yakobiten konbenta, yaio zen etxean. Hb Esk
155. Khumentiala sartzen. Etch 390. Bakartegi edo komentu zar baten legorpean. Aran SIgn 92. Igorri dut
Choueiton dugun komenturat. Prop 1876-77, 4. Fraideak kasatuak izan dire beren komenduetarik. Elsb Fram
161 (125 komentu). Erre dit erlejiusen komentia. Ip Hil 158. Bakartegiyetako (komentubetako) eleizak. IPrad
EEs 1915, 104. Lekaime izan ziran Lasarteko komentu onetantxe. A Ardi 78. Erre komentuak. Enb 63. Badituela
komentu-aitzinalde hunek gibelerat bi hegal luze. JE Ber 54. Klausuradun konbentu biurtuerazi. Lek SClar 117.
Euskalerriko fraide batzuen komentu batean. Alzola Atalak 65. "Bozu" komentu batean sar-jalgia egin zuen.
Ardoy SFran 226. Zinkueneko ondoan dagoan moja-komentua. Alkain 47. Komentu eta apaizgaitegietan
zeudenek. MEIG V 134.
v. tbn. INav 8. CatLav 360 (V 174). Mih 109. Mercy 14. Brtc 236. AR 272. CatLan 106. Monho 64. fB Ic III
307. JesBih 389. MarIl 91. Arch Fab 197. Etch 186. Gy 266. Hb Esk 65. Laph 34. ChantP 372. Xe 243 (179
konbentu). PE 111 (29 konbentu). Ud 37. Arrantz 18. Elzb PAd 84. Arr May 53. Jnn SBi 84. Lap VII (V 1). Arb
Igand 109. HU Aurp 148. Moc Damu 34. CatJauf 94. Urruz Zer 21. Belaus LEItz 109. Or Tormes 103. Tx B 190
(I 52 konbentu). Iratz 167. Zerb IxtS 105. SMitx Aranz 101. Etxde JJ 84. Mde Pr 232. Erkiag Arran 107. Txill
Let 141. Bilbao IpuiB 7 (89 konbentu). Gand Elorri 96. And AUzta 107 (153 konbentu). Larz Senper 86. Onaind
in Gazt MusIx 146. Uzt Auspoa 43, 113. Etxba Ibilt 490 (469 konbentu). Lf ELit 149. Balad 145. BAyerbe 113.
Etchebarne 113. Ayesta 44. Konbentu: ES 121. Mb IArg I 264. Zuzaeta 60. Egiat 179. DurPl 103. LE Doc 271.
fB Ic II 295. JJMg BasEsc 89. Izt C 506. Azc PB 342. Itz Azald 134. Inza Azalp 95. Balad 110. Eguzk RIEV
1927, 426. Osk Kurl 144. Gazt MusIx 143. MAtx Gazt 88. NEtx LBB 309. BAyerbe 136. Gerrika 112.
- KOMENTU-LILI. "Balsamine" Alth Bot 4 ( A) y Zerb GH 1931, 326.
- KOMENTU-ZULO. Convento (enfatizando su condición de lugar de retiro y reclusión).  Lisieux-ko
Teresatxo deuna ere konbentu-zuloan bizi izan zan. Baña bere otoitz, neke-eskeintza ta laztasunen bitartez, nork
daki zenbat anima zintzotu ta zeruratu zitun! MAtx Gazt 102.
komentuar. 1. "Conventual" Lar y Añ.  Iduritu zitzaion fraidek hobe zutela mortuarrak baino komentuarrak
izaitea. Othoizlari 1958, 152. 2. (Dv). (Sust.). Religioso.  Komentuar saindu bat, Aita Salis jesuista. Visites
n.º 17 (ap. Dv).
komentugintza, konbentugintza.  Fundación de conventos.  Egunero kobru emoten eutseen Santa Teresak
kalenturiari, gaixuari [...] Konbentugintzai. fB Ic II 297.

baten mende.
komentutzar.  Aum. de komentu.  Eta biotzak / komentutzar au, neurea, diño, / gogobete ta nagusikiro, /
berekaxa. Gand Elorri 77.
komentzi. v. komenentzia.
komenzatu.  Comenzar.  [...] ditut nik komenzadu. Lazarraga 1141v.
komerentzi. v. komenentzia.
komeria. v. komedia.
komertziante, komertzante, komertsant.  Comerciante.  Perla ederrak bilatzen tuen gizon komertziante bat.
Echn Mt 13, 45 (Hual, Samper merkatari). Militar eta komerziante, / danak zituen burlatzen. Afrika 140.
Komerziante jarriya. Xe 275. Komerziante oiek / eta likoristak / ura manejatutzen / dabilzkite festak. JanEd I 28.
Urumeako nesken / komerziantia. Tx B 178. Asko komertzanteri, gobernuak azpiz pasatu diote eta pasatzen diru
puska bat. Herr 14-3-1957, 1. Berexa dela komertsant eta tratularia, eta, nundik ez, laborari mundua. Larre
ArtzainE 226. v. tbn. PE 147. JanEd II 142. Noe 66. MendaroTx 82. Yanzi 102. Gerrika 207.
komertzio. 1. Trato, relación.  Zer abantail ez giñetzake kausi kortesiazko komerzio hortan? Mih 62. Zuen
buruentzat probetxos billaka zazue gizonekin borxaz bada ere izan beharko duzuen komerzioa. Ib. 63. Ez
segitzeko komerzioan / guk mundurako tratuan. PE 20.
2. (Urt (-rz-), H), kumerzio (S ap. Lrq). Comercio.  Bilbaon, Donostian eta beste komerzioko erri andietan.
AA II 189. Gizonaren irabazi edo tratu nai komerzijuan ifinten dana. Astar II 172. Lur lanetan, komerzioan.
Jaur 174. Angelesen blokeak min zion egiten / bere komerzioa errekan ematen. Hb in BOEl 134. Lurren eta
industrijaren eta komerzijuaren estadistika barrija egiteko. (1866). BBatzarN 223. Gastua aurrera zijoan eta /
komertziyua atzera. PE 152. Komerzioan beti / segurutik daude. JanEd I 85. Laborantza, Industria eta
Komerzioa. Elsb Fram 177. Komerzioko ala industriako giderrik hoberenak. JE Ber 72. Futbola komertzio /
biurtuta dago. Ayesta 116. En DFrec hay 9 ejs. de komertzio, meridionales. v. tbn. Larre ArtzainE 77. Albeniz
46.
 Estudios de comercio.  Bukatu nun komerzio Berako eskolapioetan. Yanzi 26.
- KOMERTZIO-ETXE. Firma comercial.  Permaco komertz-etxearen fagoretan bailitzake gainera. Mde Pr
58. Ene ekonoma lanak eremaiten ninduen maiz Donibaneko plaza hortarat eta horgo komertzio etxe eta nausi-
mutilneskatoekin afera zerbaiten egiterat. Larre ArtzainE 203.
komesario. v. komisario.
kometa (Urt IV 413).  Cometa.  Zeruaren kontra dire agerturen kometak. EZ Man I 79. O Kometa, gizonen /
lotsazale bortitza! (Pamplona, 1666). TAV 3.1.28. Kometek edo izar adartsuek komuzki badirurite [...]
handiagoak direla izarrak baiño. He Phil 178 (SP 175 kometa).
kometitu (Lcc (-du), Urt I 200), komititu.  Cometer.  Bi bekhatu mortal kometi liro. Tt Arima 50. Eta
sakrilejio beltza / hark bezala kometitzen. Gç 122. Kometidu dituan pekatuak. OA 130. Rubenek kometitzen du
adulter likhiskeria Bilharekiñ. Urt Gen 35, tít. Zonbat maneraz kometi daiteke lohikeriazko bekatia? CatLan 93.
Bekatü bethi irauten dienaren eta baratü gabe komititzen denaren estatü fermo bat. Ib. 94. Hau delako tratua:
kometitu, ohea berotu, eta ometitu, maitalea eduki. Arti Ipuin 59. v. tbn. UskLiB 42.
kometitzaile. "Adulter, [...] adulterio zalea, adulterio kometitzaillea" Urt I 269.
komidantxa. 
komienzu.  Comienzo.  Portaleetan / [suak] komienzua arturik. Lazarraga 1202v. Oi zugan, barriz,
piedadeak / sekula [ez dau] komienzurik. Ib. 1184r.
komika. v. komiko.
komiko, komiku. I (Adj.).  Cómico.  Egoaldeko ingleskumeok irmotasuna eta ajolakaberia alkar nahasirik,
komiku xamar deritzaizkit. Etxde Itxas 80. En DFrec hay 2 ejs. de komiko.
baten mende.
II (Sust.). 1. Cómico, actor de comedia.  Neska artian ta mutil artian erdi-komiko eginda olgeetan. fB Olg
171. En DFrec hay 4 ejs. de komiko. 2. komika. Película cómica.  Berandu heldu ziran komikea ikusteko,
baña pelikula nagusia hasi gabe. Osk Kurl 215. Komikekin leher egiten genuan farraz. Ib. 216.
komilla.  Comilla. v. komatxo.  Horien ordez sortu izan diren hitz "garbiak" (garbiak komila tartean esaten
dut) ez dira euskal hitzak. MEIG VII 130 (komilla en el orig., Eusk 1959, 211).
kominatorio.  Conminatorio.  Haren arrestak eta dekretak ere aumens kominatorioak kanbiatzen ditu,
luzatzen, ematzen eta moderatzen. Tt Onsa 50.
kominiatu. v. komuniatu.
komino. v. kumino.
komio. v. kumino.
komis (Chaho, T-L).  Empleado. "Commis, celui qui est chargé par un autre de quelque emploi, de quelque
fonction dont il doit lui rendre compte" Chaho. "Contre-maître", "commis" T-L.  Rothschild, guzien buruzagia,
komis xinple bat omen zen. Elsb Fram 169. Haur bat duk, gu bezala, eta bethi hari / sabelkoien komisak manatu
lanari. Ox 37.  "Commise, komisa" T-L.
Komisantura.  Día de Todos los Santos. v. Omiasaindu.  Adiskidiak galdu dituzte / Komisantura goizeko.
(AN-5vill). KarlLB 103. Komisantura goizian zuten / biserregeren tranpiya. Ib. 106.
komisaria.  Comisaría (de policía).  Goizean goizik joan zen komisariara. Mde HaurB 106. Atera ziren
denak komisariatik. Izeta DirG 36. Goazen komisarira. Ib. 122. Ertzaingoan, komisarian, alegia. NEtx LBB 116.
En DFrec hay 6 ejs., meridionales.
komisario (Urt II 167, Chaho), komesario. 1. Comisionado, encargado de una misión.  Tr. Documentado
desde comienzos del s. XVIII. Parece que se emplea más al Norte. En DFrec hay 6 ejs., de komisario,
meridionales.  Pobluaren gabelurak bada eta haren komesarioak ilkhi ziren, eta erran zioten pobluari, horrela
erran du Pharaonek. Urt Ex 5, 10 (Dv populuaren gaineko, Ol, Ker azterkari, Bibl lan-buruzagi, BiblE
langilezain). Ontasunen estimatzen ibili diren komesario eta hekiekin batean bertze han ibilli diren gizonei.
Revol 150s. Izendatu ditudan bi komisario horiek behar zuten dekretua etsekutatu. Elsb Fram 117. Ez barnean
[Euskaltzaindiak] hartu behar izan zuen komisario politikoarengatik. In MEIG VI 41.
 Miembro de una comisión.  Zerratu zuten patua / formal eta konplitua: / izendaturik oraiño / hortako
komisario / bere agudeak otsoek, / bere ahariak ardiek. Gy 39.
2. (T-L), komisari, komesari. Comisario de policía.  Juieak eta poliziako komesarioak zerbaitetako direla.
Dv Lab 309. Ez eta bortz ez hamar jandarmeren ez komisario baten beldur. HU Zez 130. Komisarioa bazoala,
urhatsa bipilik, etxe batetara. JE Bur 191. Berriz eta berriz erranen datzut, komisario yauna, ni enaizela gauz
oietan sartzen. Izeta DirG 88. Eroan dabe komisari jaunarengana. Erkiag BatB 188. Jaun komesaria / jin da
herrila / ni desertur nintzala / deklaratzera (S). Balad 217. v. tbn. Lab SuEm 206.
- KOMISARIO JENERAL. Comisario general (antiguo grado militar español).  Komisario Jeneral Holandan
eta Konsejatzalle gudako Felipe bigarrenarekin. Izt C 473.  Cargo en la orden jesuita.  Izandu zan Españako
Komisario Jeneral, ifini zituen bertan amabost Kolejio. Izt C 485.
komisaritegi.  Comisaría.  An aurreko komisaritegian utzi dabe, gela txiki batean. Erkiag BatB 188.
komisio (Urt V 287), komisione (Urt V 287, Chaho), komesione. 1. Mandato, misión, encargo.  Denbora
hartan Damaszerat ere ioaiten ninzela Sakrifikadore prinzipalén botherearekin eta komisionearekin. Lç Act 26,
12 (He mezu, Dv esku, Ol, Ker, IBk agindu, IBe mandatu). Traktatzen du egiteko handietan eta hañitz
komisionetan. Volt 193. Fidelki eginen dizügü / zure komesionia. Xarlem 47. Komisione ahantzia. FrantzesB I
15. Bada enkargatuta daukan komisioaz etorri da Eskribabarena zure orko osabaren kartarekin. CartAnd 397.
Zer komisionia / Hik gaizki egin badun / Igorri dudana! LuzKant 55. Egin al dezu nere komisionea? Izeta DirG
120. Orduan ziren halaber, gu ginen urrungoentzat, etxeko "komisione" ondarrak egin beharko, Matiasenean,
Xuhienean, Joalginaenean edo... Larre ArtzainE 103.
 komesione, komixione. Mensaje (transmitido a través de un mensajero).  Eta haren komesionia / behar
deizüt deklaratü. Xarlem 140. Jaunak igorriren dü zelütik mezia, / komesionia date heriua. Etch 656. Segur
baten mende.
eginen diot komixionea! Larz Iru 36.

2. + komisino, komisinoe. Comisión.  Diputadu Jaunaak eta beraarijaz izentauriko batzaar edo komisiñoiak
egin ebeen [...] elekzinoia. (1850). BBatzarN 169. Komisioa nonbratu eta / kunplitu degu promesa. PE 20.
Haziendako Komisiñuaren esanera. ForuAB 85. Nekazaritzako Komisioari illabetez aurretik erakutzi bear diote.
ForuAG 351. Batzorde edo komisio bat jarri dezagun, Alkate jauna, medikua ta ni ere nai ba-dezute izendatuaz.
Lab EEguna 79. Gu errezibitzeko komisioa al zarete? Arti Tobera 266. En DFrec hay 83 ejs. de komisio y 20 de
komixio, todos ellos meridionales, y 3 (2 septentrionales) de komisione. v. tbn. AzpPr 24. Altuna 79 (komisino).
NEtx LBB 80.
- KOMISIO-EGILE. "Commissionnaire, mandatari, komisione-egile" T-L.
- KOMISIO PROBINTZIAL. Comisión provincial, órgano ejecutivo provincial.  Bizkaiko Komisiño
Porbintzijalak egokija eritxi dautso. (1917). ForuAB 71. Gipuzkoako Komisio Probintziala. (1918). ForuAG 235
(v. tbn. 237, 241, 245 et passim).
komisioko.  Miembro de una comisión.  Gero Soziedadeak, guri bertagotik laguntzeko, amar komisioko
nonbratu zituan. JAzpiroz 68.
komisionatu, komisionadu.  Comisionado.  Nola frankeatzeko ordena eman nion komisionaduari. CartAnd
395. Izentau zeitezala komisionadubak, eta bialdu zeitezala Madridera. (1864). BBatzarN 201. Don Kanuto
jauna zan / komisionatuba. Ud 72.
komit. v. gomit; gomitu.
komitatu. v. 1 gomitatu; gonbidatu.
komite.  Comité.  Urnietan ere komite bat jarri zan. Ez abertzaleak bakarrik; baita republikanoak eta abar.
Alkain 33.
komititu. v. kometitu.
komitu. v. gomit.
komixione. v. komisio.
komoda (V-gip; T-L), komada, komara (V-gip). Ref.: Elexp Berg.  Cómoda. "Erropak tolostu ta sartu
komodan" Elexp Berg.  --Aizazu, Indalezio, zer da ori? --Au? komoda, eta ori, "Moko" da. PArt in Bil 173.
Orain konturatu naiz katua komodan preso utziya. Iraola 109. Mikelak okitzu komadien ganien zortzi perraitxik
kinkallero bateri plasan erosi txe zerikusiko florero bat. Ort Oroig 20. An, komada zaarreko mantar artean,
aurkitu eban trapu zuritxu bat. Erkiag BatB 97. An komoda baztarrian. Gerrika 23.
- KABINET KOMODA. Cómoda.  Badüke armorio edo kabinet komoderik nun onsa arranja ahal ditzan oro
diferenki eta ordretan. Mercy 40.
komodamente.  Cómodamente.  Komodamente barau ezin leitezanak. Cap 59.
komode. v. KABINET KOMODA (s.v. komoda).
komodin. "Comodín. Komoda txiki bat da komodiña" Elexp Berg.
komoditate (Urt V 456, Chaho). 1. Comodidad, interés; facilidad, oportunidad.  Etzaudetela batbedera zein
zuen komoditatetara behá, baina berzerenetara ere. Lç Phil 2, 4 (He interes, IBe on). Iauna, balin zure
komoditatea baliz desiratzen nuke zuri bi hitz erraitea. Volt 188. Komoditaterik dutenek egun guziaz meza
enzutera eztute faltatu behar. Harb 435. Aberatstasunak, handitasunak, eta gere komoditaten edo aisien bilhatze
banoak. CatLav 366 (V 176). Parropiako bizizalen komoditatiagatik. Mercy 11. Bertsu hoien emaiteko izan du
gutizia, / ikusi duenian komoditatia. Frantzes I 27.
2. (S ap. Lrq; Lh (BN)). (Pl.). "Komoditatiak, cabinets, latrines" Lh.
- KOMODITATEAK EMAN. Resultar oportuno, cómodo.  Komoditateak hala emaiten baderatzu, bazter
batetara berezirik Iainkoari eskerrak eman diatzotzu debotki. Harb 156.
- KOMODITATEAN. (Precedido de gen.). A su (mi, etc.) comodidad, como prefiera.  --Noiz nahi duzu bihur

baten mende.
nadin? --Zure komoditatean, eta denbora dudanean. Volt 235.

- KOMODITATERAT. (Precedido de gen.). A su (mi, etc.) comodidad, como prefiera.  Emanen duzu kable on
bat edo ahalik hoberena noroesteko baiarat eta bertzeak zure komoditaterat. INav 134.
komodoki (Chaho).  Cómodamente.  Aphezak ezpeiliro [ostia] komodoki phausa ahal mihin gaiñen. UskLiB
92.
komodos.  Cómodo.  Behar da egin oren baten orazionea [...] egunaz edo gabaz, komodosago zakon bezala.
JesBih 474.
komon. v. komun.
komondu (AN-araq).  Preparar (la comida). "Bazkárie komóndu du / komonduík dágo" EAEL 131. v.
konpondu (5).
komorgatu. v. komulgatu.
komte. v. konde.
komulgaldi.  Comunión.  Egiten zenituela zere konfes-komulgaldiak. Mb IArg I 280.
komulgategi. "Comulgatorio" Lar y Añ.
komulgatu (V-arr-gip, G-azp, AN-gip-5vill; Lcc (-du), Lar, Añ, Izt 32r, H (V, G)), gomulgatu, komelgatu (V-
gip), komorgatu. Ref.: Elexp Berg (komulgau); Gte Erd 200. 1. (Aux. intrans.). Comulgar. "Amar urtekin
komelgau giñan, komunio aundixa izeten zan" Elexp Berg.  Tr. Documentado en autores vizcaínos y
guipuzcoanos; apenas se encuentra en el s. XX. Hay un ej. de gomulgau (CrIc 139, junto a numerosos de kom-).
 Komulgetea Paskua Erresurreziñokoetan. Bet 11. Komulgeetan zala konzienzia deungeagaz. Cap 88. Edo
eriotzako peligruen dagoanean, edo komulgeduko danean. VJ 13. Arraizkero konfesatu eta komulgatu ote dan.
OA 147. Komulgaduko bada. Arz 24. Horduraño komulgatu etzen eri gaiso bat. Mb IArg I 189. Gaizki
komulgatu zala. Cb Eg III 236. Komulgatu ondoan bereala irteten zuela Elizatik. Mg CC 240. Komulgetara joan
baño len. Añ LoraS 54. Komulgetan nazanian nire arimiari deitu leikijo zerua. Ur MarIl 84s. Beintzat gogoz edo
deseoz komulga zaite. Arr May 102. Komulgatzian jarritzen gera / noranairako moduan. Uzt Sas 184.
v. tbn. ConTAV 5.2.11, 154 (1699). Iraz 59. CatBurg 31. Ub 184. CrIc 139. Gco I 428. AA I 439. fB Ic III 300.
JJMg BasEsc 74. Astar II 228. CatLlo 74. CatBus 52. Aran SIgn 66. Ud 131. AB AmaE 189. Itz Azald 158. In
SMitx Aranz 189. BAyerbe 172. Komorgatu: JAzpiroz 143.
2. (Aux. trans.). Administrar la comunión.  Patriarka Gonzaga, gero kardenal izan zanak meza eman ta Luis
komulgatu zuen. Cb Just 44.
1
- KOMULGATZAGARIK. Sin comulgar.  Luzero egonaz komulga zagarik. Añ EL 157.
komulgatzaile.  Administrador de la comunión. Cf. komulgatu (2).  Izan dezaten azken artan hordu artako
komunioz Jesusek onei eman oi dien atseginz hau, milagroz igorri die zenbaiti [...] komulgatzalleren bat. Mb
IArg I 189.
komulgatze, komulgeeta.  Comunión.  Komulgeeteak sinifiketan dau Kristoen sepulturea. Cap 147. Illetik
illeko konfesatze-komulgatzeak. Mb IArg I 288. Mortifika ditezela komulgatze aurrean. Mg CC 229.
komulgazio (Lar).  Comunión.  Laugarrena, komulgazioa, komunioa. CatBurg 33.
komumiatu. v. komuniatu.
komun (S ap. Lrq; Volt 65, SP, Gèze, Dv, H).  Tr. Documentado desde Leiçarraga. Hay ejs. de todos los
dialectos. En DFrec hay 55 ejs., dos de ellos septentrionales. I (Adj.). 1. Común, que pertenece a todos;
común, general, que afecta a todos. "Commun" SP. "Commun, appartenant à plusieurs, à tous" H.  Franzesék
konsentimendu komun batez berén fedeaz egin duten konfesionea. Lç Ins G 1r. Eztirade biga [Sakramendu]
baizen komunik, eta Iesus Kristez fidelén konpainia guziarendako ordenaturik. Ib. F 2r. Gorputz eta arimaren
punimendu komunez. EZ Man I 98. Doktoren opinione komuna da laur partetan kausa hurak oro sartzen ahal
baten mende.
direla. Tt Arima 66. Da ya opinio komuna oraingo doktoreen artean. OA 138. Libra nazazun miseria hetarik
zeiñak baitire gizon guzien pena eta maledikzione komunak. Ch III 26, 2 (SP lege jeneralaz). Griegoan bost
dialekto ziradela: Atikoa, Aelikoa, Dorikoa, Jonikoa ta Komuna edo guziena. Cb EBO 11. Zeren Jinkua fidelen
Aita komüna baita. CatLan 69. Enok eta Elias gizonen heriotze komunetik beiratu zintuen. Brtc 267. Bestiak
komunak gorputz guztiari, zelan dirian kutikulia, kutisa ta gizentasuna. Mg PAb 84. Orazio publikoa edo
komuna da Kristauak alkarrekin Elizan egin oi duena. Gco I 384. Hobeki derradan, lege komuna da / kausi
dezan bethi nork bere duena / eder, maithagarri eta ongi egiña. Gy 225. Jadanik badute hizkera komun bat:
Erdara. Mde Pr 205. Oinarri komunak behar horretarako. MIH 395. Izen berezien azpian izan komuna datza.
MEIG VIII 109. v. tbn. Volt 210. fB Ic I 1. Jaur 182. Arb Igand 198.
 (Uso pred.).  Eta nehork poseditzen zituen gauzetarik etzuen erraiten deus bererik zuela, baina gauza guziak
zituztén komun. Lç Act 4, 32 (He erkide, Dv baltsako, Ol, Ker guz(t)ientzat, IBk guztiena, IBe denena).
Resurrekzione haur ezta onén eta gaixtoén komun izanen? Lç Ins C 8v. Azken extremitatiaren artikulia, zointan
honak oro baitira komun. Tt Arima 100. Ontasun hek komun direla hekin artean. CatLav 93 (V 54). Begira
nezazün [...] orori komün diren miserietarik. Mst III 26, 2. Hen artian Hun Izpiritüalak komün direla. CatLan
34. Oro komun izanen dire kongregazionean. JesBih 409. Hitz asko eriden daitezke bi hizkuntzek komun
dituztenak. Mde Pr 215.
 Común, general; habitual.  Signifikazione komunaz berzalde. Lç Decl a 2r. Bada gauza komuna da, eta
ardurakoa, oiñak likits izaitea. Ax 190s (V 129). Bere ofizioko gauza komunetan. Cap 54. Gauza aski komuna
da emazteen artean. SP Phil 418 (He 422 komun). Gure erregeen egoite eta habitazione komuna eta ordinarioa.
Tt Onsa 40. Urthe komunak ditubela 365 egun. INav 159. Hi ere non aiz, herioa? / Haiñ komun intzen munduan
/ eta nihon ez aiz ageri. Gç 178. Ezta froga komunagorik eta naharoago edireten denik. ES 86. Bere ofizioko
gauza komunetan. El 60. Gauza komuna da, aditzera eman nai dubenian persona batek besteari dion amoriua
eta kariñua, esatea bere biotzian daukala (Muruzabal, 1761). ETZ 116. Adiskidetarzünezko marka komün eta
ordinariuen emaitia, hala nola heen salütatzia. CatLan 80. v. tbn. Volt 265. CatLav 361 (V 175). He Gudu 59.
 (Uso pred.).  Zeren purprearen usajea gure artean ezpaita komun. Lç Decl a 3r. Aberatsa ere urguillu
gerthatzea komun da, ardurako gauza da. Ax 190 (V 128). Eztela batere zer miretsi baldin nahastekatua
edireten bada bertze hitzkuntza haukin, daudenaz geroztikan gauza bat hain ardurako eta komun dabilana
munduko hitzkuntza guztien artean. ES 98. Oiñbitakotan komun da gaizokeria hori. Gy 127.
 (S ap. Lrq; VocBN, H). Común, corriente; vulgar. "Commun, peu digne de recherche" VocBN. "Ordinaire,
d'usage ordinaire" H. "Grosier, ordinaire" Lrq.  Haragiaren opinioneari ezagutze hunen beharkia gauza
komuna eta gauza baxoa dela iruditzen bazaio ere. Lç Adv ** 8v. Saindu izaiteko, giristino komunei abantail
eramaiteko. Ax 327 (V 216). Bertze hitzkuntza eta lengoaia komun guztiak. Ib. 20 (V 11). Bizitze komuna eta
lanoa daramatenen ordinariozko konfesioneak. SP Phil 25 (He 24 komun). Eztizut eskietan ogi komunik, persona
laikoer eman denik. "Laicos panes". Tt Arima 99. Neke zatekiala jente komünaren. Mst XXII. [Nekhazale baten]
bizitze komun eta arrunt baten exerzizioez. Brtc 12. Gure akzione komünenek, hala nola luak eta jatiak,
badüketea merximendürik? CatLan 108. Jende komunari. CartAnd 407. Kausi dezaten fabletako nere mintzoa
sinplegia edo komunegia. Gy XII. Aitoren seme edo Nobletarik eta populu komun edo yende xehearen
gizonetarik. Elsb Fram 59. Kornubiako jende komuna. Mde Pr 263. Jakitate komun hori maisuki azaltzen du. Lf
ELit 251. v. tbn. EZ Man I 1. Mdg 136.
 Vulgar, de mal gusto.  Othoi, bakea emazu zure elhe komun horiekin! Larz Iru 34.
2. Ritualmente impuro. "Komun, erran nahi da polluitua edo satsua, zeren satsutze baitzén Iuduén Jentilekin
nahastekatzea eta hekin komunikatzea" Lç Decl a 2v.  Ezen egundaino eztiát ian gauza komunik edo satsurik.
Lç Act 10, 14 (He zilhegi ez denik ez lohirik, Dv arrontekorik eta lohi denik, Ol mordoil ta satsu, Ker loi ta zikin,
IBk kutsaturik ez lohirik). Esku komunez (erran nahi baita, ikhuzi gabéz) iaten zutela ogia. "Communes". Lç Mc
7, 2 (He, Ker lohi, Dv arronteko, Ol narras, IBk zikin, IBe kutsatu).
II (Sust.). 1. Pueblo; (la) colectividad, (la) sociedad.  Beldur gara komunaren: ezen guziék dadukate Ioanes
Profetatan. Lç Mt 21, 26 (He, Dv, Ip populu, Ur (G) jende talde, Ol erri, Ker laguntalde, IBk, IBe jende). Eta
biltzen zer hiri hurbiletako komuna ere Ierusalemera. Lç Act 5, 16. Arren othoi lauda zazu orain eman duguna
[legea], / zoin progotxatzeko baita gure ustez komuna. EZ Man II 107. Komunaren ontasunak artifizioz neure
egin tut. EZ Eliç 153. Bildu zen komun guztia eta ioan zeikan guztia batetan othoitz egitera [Erregeari]. Ax 347
(V 231). Elizari, erregeri eta komun guztiari [...] egin derauztetzun zerbitzuak. Ib. 9 (V 4). Hain zuzenezko, hain
gomendatzeko eta Komunarentzat hain premiazko den ezkontzako tratua. SP Phil 408s (tbn. He 413). Enaiz
minzatzen komunari behatzen dioen gradurik eta kargurik dadukatenez. Ib. 203 (He 204 jendeosteari edo
komunari). Untsa egiten dü komünaren huna bere boronthatia beno lehen egin nahi dianak. "Communitati". Mst
I 15, 2 (tbn. SP; Ol bazkunari). Urlia, auzoari, erriari edo komunari al duana arrapatzera. AA I 402. Komunetik
bizi diren [...] / zakurrezko tropela bat. "Qui vivent sur le public". Gy 164 (refiriéndose a los ediles).
2. (SP). Municipio. "La commune" SP.  Uztaritzeko komuneko zenbait herritar. Revol 142. Zuri
gomendatürik komünaren altik. Etch 554.
3. Terreno comunal, monte comunal. "Communaux" VocBN. Cf. Komun-txiki, nombre de una parzonería en
Goyerri (AEF 1955, 149).  Eta komünetako bazka eta egürrak. Etch 592. Nausiek berek ere lagun letzazkete
baten mende.
[artzainak] herriko komunean bederen. Dv Lab 306. Balleko komun guzuko lerak. Mdg 137. Lurra erosi nuen
komunetik. Biziki leku pollitean. Etchebarne 98.
4. (V-gip, G-nav), komon (AN-larr), kumun (V-arr, G-azp-bet). Ref.: Totor Arr (kumun); Iz ArOñ, Als; Etxba
Eib; Asp Leiz2 (komon); Elexp Berg. Retrete. "Komunian izan, eufemismo de kaka eiñ. Egunero izaten al zara
komunian?" Etxba Eib.  Egon dedin al dan garbiyena komun edo bakartegiya. EE 1885a, 134. Ezertarako
biartzen bada / kotxe bakoitzak komona. Tx B II 115. Botikia komuneko zulotik botatia. Kk Ab II 51. Ordu-
lauren bat komunean baieroan. Bilbao IpuiB 14. Komunari begira. Arti MaldanB 208. Komuneko bidea hartu
zuten. Osk Kurl 168. Goi ortan ez zendutela komunik. Lab SuEm 194. Emen komona ta bañua. TxGarm BordaB
115. Sabai baztarreko komune. Gerrika 23. v. tbn. EusJok 173. Tx B 109. SM Zirik 92. JAzpiroz 129. Zendoia
85. Komon: JAzpiroz 123. AZink 54.
- ERRAN KOMUN, GEHIEN KOMUN. v. erran, gehien.
- KOMUNEAN. En general.  Emazte zunbaiteki etzitiala nabasi izan: bena komünian emazte pherestiak oro
Jinkuari itzatzü gomenda. Mst I 8, 1 (SP orobat, Ch jeneralki).  En común.  Bilkhua hartan erraiteko, guziek
komunean elgarrekin, arrosarioa. JesBih 427.
- KOMUNEKO. Común. "Común, cosa, komuneko gauzea" Lcc.  Begirautzu halere izan etzaitezen laxo
komuneko debozionetarat, eta sobra kharsu zure pratika hautetsietarat. Ch I 19, 5.  Corriente, vulgar. 
Nonbeit zure Ama sainduarenzat humiliazione handi bat izatu behar zen bertze Ama komunekoenzat baizen
egiña etzen Purifikazioneko legearen begiratzea. Mih 93. Emazteki arrunt eta komuneko bat. Ib. 35.
- KOMUNERA. Generalmente, por lo común. v. komunzki.  Hala nola komunera semeak aitarena /
estatuarekin baitu poseditzen izena. EZ Man I 127.
- KOMUN IZATE. Comunión.  Zuin dira Saintien komün izatian pharterik eztienak? CatS 35.
- KONTU KOMUN, LEKU KOMUN. v. kontu, leku.
komunal.  Comunal.  Ahargo zabala, / mendi komünala, / oro dezan zerra. Etch 550.
komunari. "Conciliador" Lar.
komundago. "Concordata, concordato, convenio entre Príncipes" Lar.
komundantza. "Acomodamiento, composición, komundanza" Lar.
komundatu (Lar, Añ, H (V, G)).  "Acomodarse, componerse entre sí", "concertarse", "avenirse", "asentar
paces", &c. Lar. "Mancomunarse" Lar y Añ.  Majistraduen eta Juezen ezitxekitasuna ogundatzeko edo
komundatzeko beren eranzun bearrarekin. EConst 75.
- KOMUNDATURIK. "Mancomún, de mancomún, [...] komundaturik" Lar y Añ.
komundatzaile. "Pacificador" Lar. Cf. tbn. Lar: "Pacificación, komundatze".
komundazio. "Mancomunidad" Lar.
komunde. "Composición, ajuste" Lar.
komundio. "Reconciliación" Lar.
komungetu. "Desajustarse" Lar. v. komunkaiztu.
komunialdi, komunaldi.  Tiempo de comulgar.  Otoitz denbora, konfes-komun-aldia ta era bereko beste
aldiak. Mb IArg I 81.
komuniankari, kominiankari.  Comulgante.  Gaiazko eskola egiten lehen kominiankarier, katiximaren

erakasteko. Const 41.
komuniant (Chaho, T-L), komeniant (S ap. Lrq), kominiant. "Qui va prochainement communier" Lrq.
"Communiant" T-L.  Kominioneko meza, biziki ederra, mundu bat baitzen; bainan, bezperetan, kominianten
aita guti! Herr 21-6-1956, 2.
komuniatu (Chaho, Dv, H), komumiatu (BN-arb, S), kominiatu (Dv), komeniatu (S). Ref.: Lrq (komeniatu);
baten mende.
Gte Erd 200.  (Aux. trans. e intrans.). Comulgar. "Dans les livres komuniatu" Dv. "Komümiatü niz (BN-arb,
S)" Gte Erd 200.  Tr. Documentado en autores septentrionales; al Sur sólo se encuentra en Mendiburu.  On
dela maiz komuniatzea. SP Imit IV 3, tít. (Ch y Mst komuniatzea; Ol yaunartzea). Bazkoz komuniatzen ez
dutenak. CatLav 152 (V 77). Gisa orretako damuarekin komuniatzen bazara. Mb IArg I 190. Komuniatu
dutenetik sei egunen buruko. Lg II 224. Kofesatürik eta komüniatürik. Mercy 6. Bere burua ongi froga eta
etsamina beza komuniatu baino lehen. Dh 223. Komüniatzeko phüntian. UskLiB 92. Ez laitake deus bertzerik
behar ongi komeniatzeko. Jaur 351 (203 komuniatu). Kofesatzen nintzan; kominiatzen nuen. Dv LEd 210.
Berheala borzer eman zioten komuniatzerat. Laph 83. Kofesatzen eta komüniatzen delarik. Ip Hil 6. Ekar zezoten
bederen kominiatzera. StPierre 37. Judasek gaizki komuniatu zuen. Zerb IxtS 88. Herri hortan bataiatu eta
kominiatua. Lf ELit 204. v. tbn. He Gudu 30. Mih 50. CatLan 137. Brtc 237. Monho 38. JesBih 396. CatLuz 19.
MarIl 59 (5 komeniatu). CatS 76. Arb Igand 116. CatJauf 116. Etchebarne 145. Kominiatu: ETZ 283 (Luzaide,
1869). BOEl 447 (L-arcang) y 347 (L-ain). Ardoy SFran 115. Larre ArtzainE 224.
komuniatzaile (T-L), komeniazale (S ap. Lrq). "Qui communie" Lrq. "Communiant" T-L.
komunidade. v. komunitate.
komunikabide.  Canal de comunicación, modo de comunicarse.  Badugula, aspaldidanik gure artean

harako [...] "osin ondargabe" haren antzeko zerbait, eta hosin hori komunikabiderik ezak zabaldu eta sakondu
duela. MEIG VIII 41.
 Medio de comunicación.  Egun arek komunikabidietan da abar, burrundada gogorra atera eban. Gerrika
244. Irarkola eta komunikabideetako teknika aintzinatuak. Larre ArtzainE 185.
komunikatu (Urt V 353). 1. Transmitir, comunicar.  Baina nola bere abrastasunak eta benedikzioneak bere
hitz sainduaz komunikatzen baitrauzkigu. Lç Ins B 1r. Ezen egiazki Iesus Krist bai baptismoan bai Ebanjelioan
komunikatzen bazaiku ere, eztugu ordea osoki rezebitzen, baina partez. Ib. F 4v. Guri nahiz komunikatu /
Gloriako ontasunak. Gç 95. Beldurrez haren hatsaz komunika eztiotzaten gaitx bera. Mong 590. Amak umeari
bere iduritik eta propietatetarik komunikatzen eta iratxekitzen dioen bezala. ES 128. Zer ondasun komunikatzen
edo ematen dirautza. OA 71. Komunikatzen baitiote bothere guzia. CatLav 80 (V 48). Sazerdotei komunikaturik
[podore dibinoa]. El 76. Komuniketarako berari zeruko ondasunak. Urqz 40. Zeren Ispiritü-Seindiak
komünikatzen baititü. CatLan 51. Eztá orgátik Espiritu Sándua Jesu Kristorén Aita, zerén etzión komunikátu
beregánik gizontasúna. LE Doc 35. Jesu-Kristok bere izatez duen jabetasuna bere Amari graziaz komunikatu
izan dio. Gco I 459. Komunika zozute zure berthuteen amodioa. JesBih 441. Bere pasioniaren mereximentiak
komünikatzen ditzezü. UskLiB 34. Izpiritu Saindua emaiten zaiote eta komunikatzen egun guziez disposizione
horiek dituzten jende onei. Jaur 199.
 Transmitir, comunicar (un mensaje).  Ezen estimatan diradenék eztraudaté deus gehiagorik komunikatu. Lç
Gal 2, 6 (He, Dv irak(h)atsi, Ol ohar bat ere egin, IBe erantsi). Beste propos bat badüt / zier komünikatzeko.
Xarlem 58. Alageraz nik eztüt khantatzen, / bena bai sofritzen, / bai eta komünikatzen. ChantP 110. Emen
azaltzen ziran nobedadeak aguro komunikatzen zizkidan anaiak. Albeniz 119. En DFrec hay 53 ejs. contando
verbos y sustantivos, todos ellos meridionales.
2. (Con sociativo). Hacerse copartícipe; unirse, integrarse.  Ezen hura salutatzen duenak komunikatzen du
haren obra gaixtoekin. Lç 2 Io 11 (He parzuner egin, Dv, IBk partedun egin, Ol erkide egin, Ker alkartu, IBe
bat egin). Zeren satsutze baitzén Iuduén Jentilekin nahastekatzea eta hekin komunikatzea. Lç Decl a 2v.
Sainduekin progotxoski / dugu komunikatzen. Monho 78. Komunikátzeko elkarréki biók orázioan. LE Ong 36r.
 (Con ines.). Hacerse copartícipe de, tomar parte en.  Eztezála komunika berzeren bekhatuetan. Lç 1 Tim 5,
22 (He baltsa, Dv khutsa, Ol erkide ez izateko, Ker eskuartu, IBk parterik izan, IBe eskuhar, Bibl parterik har).
Eztezazuela komunika ilhunbearen obra fruktu gabetan. Lç Eph 5, 11. Iesus Kristen gorputzean eta odolean
komunikatzekotz. Lç ABC I 1v (cf. infra (4)). Ziren bada arduratsu Apostoluen irakaspenen aditzen, ogiaren
haustean komunikatzen eta othoitz egiten. He Act 2, 42.
3. (Con alativo). Socorrer.  Ungi egin duzue zeren elkharrekin ene aflikzionera komunikatu ukhan baituzue.
"Communniqué à mon affliction". Lç Phil 4, 14 (He, TB, Bibl parte hartu, Dv laguntza ekharri, Ol sorotzi, Ker
lagun egin, IBk lagundu).
4. Comulgar. v. komuniatu.  Komunikatu ondoko othoitza. EZ Man II 49. Komünikatzia bazkoko amorz
egünetan endelgüko adinetara heldü girenian. CatLan 102.
5. Consultar.  Komunikatu beza konfesore doktoarekin. OA 171.
6. Comunicar, tener comunicación (varios recintos).  Eta barrendik irurak [zuloak] komunikatzen ziran,
goitik bera zegon zulo batetik tximeniaren antzera. Goñi 25.
komunikatzaile.  Transmisor.  Eta gizonei ontasun komunikatzaillea. EZ Man II 15.

baten mende.
komunikazio, komunikazione. 1. Comunión, unión.  Zer partizipazione du iustiziák iniustiziarekin? eta zer
komunikazione argiak ilhunbearekin? Lç 2 Cor 6, 14 (He parzunerko, Dv baltsa, Ol elkartze, Ker batasun).
Iesus Krist Iaunaren graziá, eta Iainkoaren karitatea, eta Spiritu sainduaren komunikazionea dela zuekin
guziokin. Lç 2 Cor 13, 13 (Ol erkidetza, Ker, IBk, Bibl batasun, IBe elkartasun; cf. He emaitza y Dv dohain).
Sanduen komunikazioa. Ber Doc 85v. Zerén admititzen gaituen bere komunikaziorá gú adítus ta faborátus
orázioan. LE Ong 43v.
 Eta perseberatzen zuten Apostoluén doktrinán eta komunikazionean. Lç Act 2, 42 (He ogiaren haustean
komunikatzen, Dv ogiaren hauspeneko batkhidantzan, IBe ogi-zatitzea).
2. Comunicación. "Collocutio, [...] komunikazioa, komunikazionea" Urt V 353.  Prinzipalki orazionean,
zeinez harekin komunikazione baitugu. Lç Ins E 2v. Komunikazio prezisoaz gañera itzegitea eskusadu ez ote
zeban. OA 152. Eskumikatu deklaratuak ez direnekin izan dezakegu komunikazionerik? CatLav 158 (V 80).
Bada komunikaziorik ez da izandu makiña bat korriotan. CartAnd 384. Etzuen gosturik aurkhitzen bere ongi
maitearekin kontinoki zituen komunikazione minetan baizen. MarIl 117. En DFrec hay 17 ejs. de komunikazio,
meridionales.
3. Transmisión.  [Ohore horren] komunikazione hunen respektuz. Lç Ins C 3v. Ezen haren gorputzaren eta
odolaren komunikazioneaz gure arimák hatzen diradela. Ib. F 4r.
4. Ayuda mutua, solidaridad.  Bada benefizenzia eta komunikazionea eztakizkizuela ahanz. Lç He 13, 16 (Dv
duzuenetik bertzeei ematea, Ol lagun etortzeaz, Ker lagun izateaz, IBk elkarri laguntzea).
5. Comunicación, transporte de viajeros o mercancías.  Beriala amaitu biar dabe [...] burdiñazko bidétako
obra [...], geratuten dala Señorijo au beste Españako probinzijakaz komunikaziñoe edo artu-emon errez baten.
(1862). BBatzarN 197. Garraio eta komunikazio nekeziak ginituela gerlako ondar urte hartan. Larre ArtzainE
143.
- KOMUNIKAZIO PUBLIKO. Comunicación pública.  Konbersazio askoren artean jo zan komunikazio
publikoarena. CartAnd 395.
komunio (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, Añ, H), komunione (Ht VocGr, Chaho, Gèze, Dv, H), komunion
(VocBN), komunino(e) (Chaho), kominione (Dv, H), komonino. 1. Comunión, sacramento de la eucaristía. 
Tr. Su uso disminuye, especialmente al Sur, en el s. XX. Hay algún ej. de komuni en Mendiburu (IArg I 191). En
DFrec hay 2 ejs. de komunio y 3, septentrionales, de komunione.  Irugarrena komuninoa. Bet 13. Nahi dute
komunione saindua gerotik gerora gibelatu. SP Imit IV 10, 4 (Ch y Mst komunione). Artuko bada Sakramentu
komuniokoa. Cap 12. Konsekrazionetik komunioneraiño. Gç 39. Jaungoikoa komunioan arzera (1699). ConTAV
5.2.9, 139. Komunioko sakramentu santua. OA 44. Ezin argalez komunioa artu. Cb Eg III 331. Komunione
husutik gibelatu nahi zintuzketen atzekiak. Brtc 235. Pazkoako komunioa egiñ ez duenen agiriak. AA I 479.
Komuninoe santuba kristinaubai emotia. fB Ic III 288. Errezibitzen dugu komunionean Jainko gizon egin bera.
Jaur 367. Gero komunio santa eman zien. Lard 520. Komünione Saintia errezibitü. Ip Hil 122. Lehen
kominioneko liburuño hura. HU Aurp 203 (148 komunione). Bizien Sakramentuak eta batez bere komuninoa
artu bear doguzan aldi guztietan. Itz Azald 152. Bikario lagun bati ekarrarazi dio komunione saindua. Zerb Azk
80. Gero or dator komuniua / zazpi edo zortzi urtetan. Uzt Sas 184.
v. tbn. Iraz 35. CatBurg 33. Mb IArg I 198. Ub 199. Mg CC 141. Gco II 59. CatB 59. Legaz 36. Bv AsL 112. Arr
May 182. Goñi 69. BAyerbe 142. Ayesta 57. Komunione: Tt Arima 51. CatLav 242 (V 123). He Gudu 51. Lg II
87. Mih 50. CatLan 138. Mercy 25. Dh 233. CatB 71. JesBih 393. CatLuz 39. MarIl 24. UskLiB 95. Hb Egia
136. Dv LEd 210. Laph 249. CatS 76. Legaz 44. Jnn SBi 95. Lap VI (V 1). Arb Igand 116. CatJauf 87. Ardoy
SFran 350. Xa Odol 25. Mattin 43. Larre ArtzainE 108. Kominione: Larre ArtzainE 262. Komunino: Arz 24. Mg
CO 209. Añ LoraS 74. CatLlo 49. CatBus 32. Komuninoe: Mg CO 211. Añ LoraS 63. JJMg BasEsc 70. Astar II
190. CatBus 51. Ur MarIl 84. Komonino: AB AmaE 219.
2. (H -nione). Unión, comunión.  Tr. Aparte de los ejs. de Leiçarraga, CatLav, CatLan, Duvoisin y Mirande
que se citan, sólo se documenta en la expresión Sainduen komunioa.  Eta ikhusi eta enzun ukhan duguna, diot,
denunziatzen drauzuegula, zuek-ere komunione duzuenzát gurekin. Lç 1 Io 1, 3 (He sar [...] parzunerkoan, Dv
phartzunergoan izan, Ol erkide zakizkiguten, Ker geugaz alkartuta bizi, IBk gurekin bat eginik bizi, IBe
elkartasunean bizi). Benedikzionezko kopa benedikatzen duguna, ezta Kristen odolaren komunionea? Eta
hausten dugun ogia ezta Kristen gorputzaren komunionea? Lç 1 Cor 10, 16 (Dv Kristoren odoleko komunionea?
[...] Jaunaren gorphutzeko komunionea?; He parzunerkoa, Ol bakuntza, Ker alkartasun). Perseberatzen ezpadu
unitatean eta komunionea Kristen gorputzarekin. Lç Ins C 8r. Sainduén komunionea. Ib. B 2r. Santuen
komunioan. Bet 6. Sanduen komunionean (1614). TAV 3.2.11. Badugu sainduekin partaliertasuna eta
komunionea. CatLav 94 (V 54). Santuen partaletasuna edo komunioa. CatBurg 5. Hori da izaitia fidelen
komünionetik khendia. CatLan 106. Huntarzün ispiritüalen komünione edo parteliartarzün bat badela heen
artian. Ib. 55. Eztügia halaber komünione bat Parauzüko Seindiekin. Ib. 56. Alakoari kendu bear zaiola Santuen
Komunioa edo kristauen arteko partiltasun animakoa. Mg CC 210. Arimazko komunio batean haurrarekin
gelditzeko. Mde HaurB 49.
baten mende.
v. tbn. Ber Doc 114v. ConTAV 5.2.1, 153 (1699). OA 3. El 7. Iraz 5. Ub 147. Añ CatAN 5. LE Ong 89v. AA III
590. CatB 11. CatAe 6. CatSal 7. Legaz 17 (3 komunione). CatUlz 21. Inza Azalp 104. Komunione: Tt Onsa 178.
Gç 38. CatLuz 4. CatR 7. Mdg 160. Komunino: Cap 34. Arz 18. Cb CatV 7. CatLlo 27 (6 komuninoe). CatBus 5.
Komuninoe: VJ 91.
- KOMUNIO HANDI (k. aundi V-gip, G-to; kumuniyo aundi AN-gip). Ref.: AEF 1924, 20, 57; Elexp Berg. "A
los once o doce años, suelen hacer la Comunión mayor (Komunio aundia) y esta vez es cuando en la familia hay
regocijo general" (G-to) AEF 1924, 57. "Acto de la Primera Comunión Mayor (Kumuniyo Aundiya) " Lek ib. 20.
"Komunio aundi, comunión solemne" Elexp Berg.  Komunione handia zuten bederatzi haurrek. Herr 29-5-
1958, 4. Ilabete baten buruan zuen, Mendekostez, komunione handia, Peiok. JEtchep 28. Komunio aundia ere,
baserri ortan nintzala, egin nuan, amairu bat urte nituala. Salav 28. Gazteen erretreta eta kominione haundia.
Larre ArtzainE 293 (komunione handi ib. 128). Nola amabi urtez komonio edo Jaunartze aundia egiten zan.
Albeniz 23. v. tbn. Komunio aundi: MMant 16. AZink 31.
- KOMUNIO JENERAL. Comunión general.  Komuniyo jenerala / biyaramonian. PE 125. Erriko ume guztik
jaunartze ospatsu edo komunio jenerala egiteko oitura bada. ArgiDL 10.
- KOMUNIO NAGUSI. Comunión solemne.  Ondarrabin egin nuan komunio edo Jaun-artze nagusia. MMant
62. Bikarioarengana bialdu bear, komunio edo jaunartze nagusia egiteko. Insausti 14.
- KOMUNIO TXIKI (V-gip, G-to; kumuniyo ttiki AN-gip), K. TTIPI. Ref.: AEF 1924, 20, 57; Elexp Berg. "Al
cumplir los pequeñuelos la edad de siete años [...] cuidan de llevarlos asimismo a que [el Párroco] los examine
acerca del discernimiento que es menester para recibir la que llaman la Comunión pequeña (Kumuniyo ttikiya)"
Lek AEF 1924, 20. "La primera comunión" Elexp Berg.  Lehen kominionea Baigorriko elizan, orduan
"kominione ttipia" erraiten zen hura, zazpi urte nituenean. Larre ArtzainE 81. Lenbizi, komonio txikia iza ten
zan, zazpi urterekin. Albeniz 21. v. tbn. AZink 31.
komunioaldi.  Comunión, vez que se comulga.  Noiz ematen dituan Sakramentu orrek komunio-aldi
bakoitzari dagozkan ondasunak. AA I 462.
komunisgo, komunixgo (T-L), komunizgo.  Comunismo.  Zozialismo eta komunizgoa hainitz buru-
bihotzetan sartu dire. Zerb IxtS 112. Etzuten konprenitzen etzela bat-batean komunisgotik Amerikano, Angles
edo Frantses gobernu molderat itzulikatzen ahal. Herr 14-3-1957, 4. Haatik Platonen komunisgoa eta Marxena
biga dira. Lf in Zait Plat XVIII.
komunismo, komunismu, komunizmo (T-L).  Comunismo.  Zer dirauztazu sozialismoaren,

komunismoaren, anarkismoaren... ganean? Itz Azald 54. Baltsakeri edo komunismoak gauza guztien jabe
gizabatzak egin nai ditu. Eguzk GizAuz 121. Auxe da komunismoarentzat / ateak idekitzea. Basarri 122.
Komunismuak zer egin du? Vill Jaink 181 (8 komunismo). En DFrec hay 12 ejs. de komunismo y 2 de
komunismu.
komunista, komunixt(a) (-ixt T-L).  Comunista. "Poloniako Alderdi Komunistak [...] (G-azp, BN-arb),
Poloniako komunisten Alderdiak (G-goi-azp)" Gte Erd 200.  Zetarako ixan karlista eta / liberal,
kontserbadore [...] / zetan komunista bere. Enb 62. Oraingo baltsazale edo komunista batzuk. Eguzk GizAuz 13.
Españian komunista asko zala. Or QA 84. Komunistak baiño gu, abertzaleok, gorrotagarriago gaituztela. Alt LB
38. Emen eztagok komunistentzako lekurik. SM Zirik 93. Xinan oraino ere komunixtek badakite nola diren buru-
muinak latsatzen. Lf in Zait Plat XVII. Komunistek andik egotzi zutenean. Vill Jaink 9. Komunistak, anarkistak
eta nik al dakit zer giza-jende edo zer ziran ere... AZink 55. Komunista, edo, izanik, jasan zituenak jasan
zituelako. MEIG VI 121. En DFrec hay 167 ejs. de komunista (1 septentrional), 25 (22 sept.) de komunixta y 3,
sept., de komunizta. v. tbn. Etchebarne 114. Gerrika 52.
- KOMUNISTA-HABIA. Nido de comunistas, lugar lleno de comunistas.  Fabrika hura komunist-kabi bat
zela. Arti Ipuin 23.
komunisteria.  Conjunto de comunistas.  Herriko komunisteria gogor batekin ere eskua emanez ibilia zen
Ithurbide. Larre ArtzainE 142.
komunitate, komunidade. 1. Comunidad (religiosa).  Begoñako Ama Birjiña Karidadeko Errelijiosen
Komunidadiagaz. (1864). BBatzarN 201.
2. (Pl.). Comunidad (organización de sublevados).  Komunidadeak zeritzaten gaztelako iskanbillaetan. Aran
SIgn 6. Komunidadeen gerra. Ib. 7.
3. "Komunitáte, retrete (R-uzt)" Iz R 395.
komunitu. v. komenitu.
baten mende.
komunizgo. v. komunisgo.
komunkaiztu. "Desajustarse" Lar. v. komungetu.
komunki (Volt 65, Añ).  Generalmente. "Comúnmente", "regularmente" Añ. v. komunzki.  Nork zer azi
erein baitu biltzen dizi komunki. E 13. Lur onean komunki bide gaistoa. Volt 137. Nola baitugu komunki
lurrekoek usantza / Iongoikoari premian egiteko othoitza. EZ Man II 27. Konzienzia onerako jenden artean
komunki usatzen dena. El 64. Komúnki agerzenbaize inguraturik erresplandoreés. LE Doc 247. Komunki au
utsegitean. Añ MisE 160. Eriotzako orduan komunki nai izaten da. Echve OngiB 48. Zeren gatik deitu ituzu
bekatu kapitalak komunki mortalak deitzen diren zazpiak? CatAe 60 (CatR 61 komunki; CatSal 61 komunzki).
- KOMUNKIXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.).  Komunkixe erorten dra xunto. Mdg 136.
komunkiro (Lar).  Generalmente. "Comúnmente" Lar.  Komunkiro sazerdote sanduek [...] ofrezitzen dutela.
Ber Trat 9v. Mortalak komunkiro deristen zazpi orrei? Cb CatV 55. Noiz da komunkiro gula pekatu beniala?
Gco II 58. Komunkiró yago kostadénak baliodú yago. LE Ong 55v. Artalde bakotxa kontatzen da komunkiro eun
ardi eta ogei bildots urte betekoakin. Izt C 169. Txit on litzake etxekoak komunkiro alkarganatzen diran leku
artan debozio au egitea. Arr May 7.
komunmente (Lcc).  Comúnmente, generalmente.  Zazpi komunmente edo geienean mortalak esaten
zatenai. Iraz 41.
komunta. "(V-m), generalmente, comúnmente" A.
komunta. v. gomuta.
komunzki (SP, Urt IV 369), komuzki (Ht VocGr, VocBN, H), komunski, komuski, gomuzki (BN-baig ap. Satr
VocP).  Generalmente, por lo general. v. komunki.  Tr. Propio de la tradición septentrional. En DFrec hay 2
ejs., meridionales, de komunzki.  Zein [fedearen konfesionea] komunzki Apostoluén sinboloa deitzen baita. Lç
Ins B 8v. Berze gainerako damuak komunzki bekhatuaren azoteak baitira. Harb 233s. Nor nola gobernatzen
baita gaztean, hala komunzki egiten ohi da zahartzean ere. Ax 86 (V 59; tbn. en ES 181, en la var. komuntzki).
Zoin doktor saindiek komuski partitzen baitituzte bi partetara. Tt Arima 1 (Onsa 148 komunski, 40 komunzki).
Eta gaiñerako bersuen airea komunzki gustiek badakite. Gç 31. Gure bihotzeko penduren arabera dire komunski
gure iuiamenduak. Ch I 14, 1. Komuzki badirurite gure begietan handiagoak. He Phil 178. Estalirik dago
komünzki, eta aphürri baizik ezta agertzen. Mst III 46, 4. Nola komuzki bizi gaizki eramanak molde gaizten
baitu. MarIl 97 (110 komunzki). Gomuzki florian da / amodiua dina. Bordel 174. Aphez gai batetarik komuzki
soldado txarra eginen dela. Elsb Fram 153. Zertako [...] Murtuts erraiten dioten komunzki. Lf Murtuts 3. Baiño
maizenik eta komunzki dena dabil berez bezala. Vill Jaink 175. v. tbn. Mat 175. SP Phil 392. Mong 589. CatLan
75. CatSal 61. Komunski: SP Phil 435. INav 135. Komuzki: CatEliz 472. ETZ 278 (Luzaide, 1869).
komunztadura. 1. Concordancia gramatical.  Berboen konjugazinoak eta hekien ondoko kasuekiko
komuntztadurak zein diferentak diren ikhusi duzu, noiz eta ere mintzatu baitgara Eskuararen zuhurtziaz. ES 128.
Sintagmok komunztadura dutelako aditzarekin. PGoen Gram 114. v. tbn. EGLU I 39. 2. "Conventio" Sb-Urq.
komunztatu (SP (que cita a Ax), H). 1. Comparar. "Se souvenir" H (que lo considera var. de gomutatu). 
Konparaitzatzu eta komunzta elkharrekin etsaitasunean eta mendekatzeko desiran ibili zaren denbora eta
etsaitasunik gabe bakean egon zarena. Ax 320 (V 212). Munduko gradu eta estatu handiak zure sekulako
loriarekin komunztaturik eztira banaloria eta erhokeria baizen. SP Imit III 40, 6 (Ch y Ol aldean, Mst
pareiatürik).
2. Concordar, corresponderse, ajustarse.  Hekien [hitzkuntzen] sentsua eta propietateak eztira elkharrekin
ongi komuntztatzen hitzez hitz egiten den ganbiaduran ['traducción']. ES 130.
 Concordar gramaticalmente.  --Relatiboa bere aitzinekoarekin zenbat gauzetan komuntztatzen da? --
Hiruretan, jeneroan, numeroan eta presunan. ES 371. Jaunarenak baita genitibo bat berbo sustantiboaren
pluralarekin komunztatzen dena. Ib. 89. Genitiboa berbo sustantiboarekin komunztatzen duelarikan. Ib. 89.
komuski. v. komunzki.
komuta. v. gomuta.
baten mende.
komuzki. v. komunzki.
kona. v. hona.
konat. v. honat.
konba. v. 2 kima.
konbalezenzia.  Convalecencia.  --Zer da oliadura? --Arimaren azken konbalezenzia espirituale bat. El 77.
Onezkero sendatzen juango zera eta sendotzen zure konbalezenzian. CartAnd 402.
konbatari, gonbatari (Lar), gonbatalari (Urt III 22). "Combatidor" Lar.
konbate (Añ), konbat (SP, VocBN), gonbate (Lar, Añ, H), kunbat (Chaho, Gèze), gonbat (Urt I 47, H). 
Combate. v. gudu.  Hunen beraren moienez izan baitá gogorgoá ematu, [...] konbata konbatitu, mendekioa
mendekatu. Lç Adv ** 8r. Haien hegalén hotsa, anhitz zaldik konbatera laster egiten duteneko karreta hotsa
bezala. Lç Apoc 9, 9 (He gudurat, Dv gerlara). Luzifer bentzutu zuen sendoki konbatean. EZ Man I 75. Zeren
han baita gudua eta konbata egunoro, eta biktoria eta garaitia bakhan eta gutitan. Ax 340 (V 226). Elkhar
dixidaturik, desafiaturik, konbatera eta gudura deiturik. Ib. 205 (V 138). Biktorios ilki dira, / irabazi konbata.
Hm 100. Othoi, sustenga gaitzatzu / hemen dugun konbatean. Gç 146. Hirurgarren gonbat batean bentzutuak
izateko hirriskutik ez baitgare kanpoan. He Gudu 85 (99 gonbatara). Sarrasiek ükhenen die / zonbait konbat eta
gerla. Xarlem 51 (1406 kunbat). Yo zuen bezala gonbataren seiña, / yotzen du halaber biktoriarena. Gy 301.
Bere gonbate ta erasoak. Aran SIgn 22. Sartzen da berriro Jaunaren gudak edo gonbatiak gudatzera. Kortazar
Serm 370. v. tbn. Konbat: Harb 84 (konbatetik). Tt Onsa 51. Echn Apoc 9, 9 (konbatara). Gonbate: Bil 162.
- KONBAT EMAN. Combatir.  Zeren etsaiarekin batzerakoan, konbat emaiterakoan, hasi baitzen harmen
garbitzen eta prestatzen. Ax 201 (V 134). Jaunak dezogün eman / gerla eta konbat. Xarlem 1331.
 Emanaz moroairi / naiko konbatiak. Afrika 51.
konbatitu (Lcc, SP (s.v. konbat), VocBN), gonbatitu (Lar), kunbatitu (Chaho, Gèze), gonbatetu (Lar),
gonbatatu (Urt III 22 y I 230).  (Aux. trans. e intrans.). Combatir. "Bat banaka konbatitzea, se battre un à un"
SP.  Gure kontra konbatitzeko deabruaren harma. Lç Adv ** 8r. Zeinék fedez konbatitu ukhan baitituzte
resumák. Lç He 11, 33 (He, Dv gar(h)aitu). Nik au erraz daiket neure partez, / asi banadi amorez konbatietan.
Lazarraga 1185r. Konbati nadin gurutze sainduaren azpian. EZ Man II 65. Haren kontre furioski konbatitu
baitzen. Tt Onsa 168. Zeiñaren ohorearen sustengatzeko gonbatatzen baitzare. He Gudu 98. Zerren beti eta leku
guztian gure arerioak konbatietan eta persegietan gaituzan. Cb CatV 16. Armak har eta / orai konbatitüren
gütük. Xarlem 562. Alo, bertan orai / gitian kunbati. Ib. 1004. Jainkoaren Hitza agertzen da Abrearen kontra
gonbatetzeko eta haren eta profeta falsoen ez deusteko. TB Apoc 19 (tít.). Denbora eta leku guzietan gure
etsaiek gonbatatzen eta persegitzen baikaituzte. CatGartz 983. v. tbn. Harb 128.
konbatitzaile, gonbatitzaile (Urt IV 430, Lar). "Combatiente" Lar.
konbenable.  Conveniente.  Ezen konbenable zen hark [...] haién salbamenduaren Prinzea aflikzionez
konsekra lezan. Lç He 2, 10 (He beharki ere zen, TB konbeni zen). Nahi dian osagarria ützüli eriari, konbenable
bada Jinkuaren gloriatako. Mercy 31.
konbenienki. "Apte, zuzen, aproposki, konbenienki" Urt II 219.
konbeniente, konbenient (Urt).  Conveniente. "Aptus, [...] on dena, konbenient dena" Urt II 221.  Bere
triparí ere ukátus konbeniénte ta moderázio déna. LE Prog 110. Jaunek eman dezagule mantenimentu
konbenientia gorputzendako. CatUlz 24.
konbenientzia. v. komenentzia.
konbeni izan. v. komeni izan.
konbenio, komenio.  Convenio.  Esperantzarik etzedukaten / gogor egiten asita, / konbenioa eskatzen zuten
baten mende.
/ bandera erakutsita. Afrika 144. Egin daben konbenijua [...] Errelijiosen Komunidadiagaz. (1864). BBatzarN
201. Molla gañera ginduzten / iru lagun iyo, / gure konbeniyuak / eztu asko baliyo. Arrantz 35. Lesakan egin zan
Bergarako komeniyua baña oroigarriyago izango da nere mengantza. Iraola 59. Konbenioa egin zanean / arbola
aldatu zuana. Tx B I 51. Letu zazute Bergaran dagon / Konbeniyoko papera / euskaldunak zer deretxo duen /
ortik kontuak atera. Tx B II 86. En DFrec hay 49 ejs. de konbenio y 11 de komenio.
konbenitu. v. komenitu.
konbentu. v. komentu.
konbentzio, konbenzione.  Convención, asamblea.  Konbenzionea zen azken egunetan / Bonaparte yarri zen
nausi soldadutan. Hb in BOEl 69. Erreboluzioneko hirurgarren biltzarrea deitzen da ixtorioan Konbenzione
nazionala (la Convention nationale). Elsb Fram 104. Konbenzioneko biltzarreak, bertzeak hain gaizki hasi lana,
nahi izan zuen akhabatu. Ib. 105. Konbentzioko gerra. A. Zavala in Iraultza 9.
konbentzitu (V-arr-gip, G-goi, B ap. Gte Erd 200).  Convencer. "Iduri du konbentzitu dutela (B), badirudi
konbentzitu duela (V-gip, G-goi)" Gte Erd 200. v. 2 bairatu; gogatu.  Arrazoina galtzia / etzela posible, /
gure konbentzitzeko / eztira kapable. Bordel 120. Jakinen zuen Isabela konbentzitzen haurra betikotz harekin
egoteko zela. Mde HaurB 25. Onek ez omen zuan nai, baiña nolabait konbentzitu. JAzpiroz 48. Propaganda
egiten dau / etxura apalean, / konbentzitu gurean / gu egiñalean. FEtxeb 150.
 Konbentzitua nago, eta materiazale mekanizaileek diotenez bestalde, psukhê hori ez dela ekaiaren gain-
fenomenu bat abere eta giza-kentearentzat. Mde Pr 350s.
konbersatu. v. konbertsatu.
konbersio. v. konbertsio.
konbertiarazi, konbertierazi, kunbertirazi, kunbertiazi (S ap. Lrq).  Hacer convertirse.  Konberti erazi
dukeenak bekhatore bat bere bideko errebelamendutik. Lç Iac 5, 20. Bekatore eskandalos eta deklaratu baten
konberti-arazteko. He Gudu 35s. Ararteko eman zarenaz geroz ene konbertiarazteko, ardiets diezadazu bethi
ungian irauteko grazia. Mih 58. Hanko sarrasiak / bertan konberti erazi. Xarlem 546 (662 kunberti eraz).
Bekhatorosik gogortuenen hunkitzeko eta konbertiarazteko berthutea. JesBih 397. Mintza zaite orai berean, eta
konbertiaraz zatzu jende hauk guziak. Jnn SBi 159. Hilaren pizteak eta haren solhasek konbertiarazi zuten
hainitz jende. Ib. 101. Eta martir baten odolak nolako indarra eztu arimen konberti arazteko? Prop 1906, 23.
 Convencer.  Pariseko senbladan zük düzü fierki / Jente nekez bizien intresa etxeki: / Bainan zure lagünak ez
kunbertiazi. Etch 590.
 Corregir.  Ezagütü nianin zer nian erosi, / nahi ükhen nian [emastia] bortxaz kunbertirazi. Etch in Etxde JJ
119 (en la vers. de Etch 78 korrejierazi).
konbertiarazle, kunbertiazle (S ap. Lrq).  Que convierte; que convence.  Zelüko Jinko Jaunak badü pietate,
/ Bere denbora dizü errota egile; / Ürgüllütsien bortxaz konberti erazle, / Feit horrez orhit zite, maitia, zü ere.
Etch 686.
konbertigarri. "Convertible" Lar.
konbertimendu.  Conversión. "Barrabas, konbertimenduko semea" Lç Decl Mm 3v.
konbertitu (Urt Gram 384, Lar, VocBN, Dv, H), gonbertitu, kunbertitu (S ap. Lrq; Chaho, Gèze), gomertitu. 
Tr. Documentado en todos los dialectos a partir de Leiçarraga. Al Sur, desde el s. XIX, se encuentra sobre todo
en bersolaris. Además de la forma general konbertitu, hay gonbertitu en unos versos de finales del s. XVIII
(Iraultza 20), Duvoisin, Bordel (202), Hiriart-Urruty (Aurp 189), Prop, Txirrita (B I 92) y Mattin. Entre los
suletinos hay tanto konbertitü como kunbertitü. En DFrec hay 4 ejs. de konbertitu.
1. (Aux. trans. e intrans.). Convertir(se) (al bien, a la religión, particularmente a la religión cristiana). v.
bihurtu.  [Proselitoa] hartzen da Iuduén relijionera konbertitu berri ziradenakgatik. Lç Decl a 5v.
Deklaratzen drauzuegula horrelako gauza banoetarik konberti zaitezten Iainko biziagana. Lç Act 14, 15.
Konberti itzazu bekatoreak, konsola itzazu tristeak. Mat 221. Konberti ditezen gure legera. Ber Trat 76v.
Konberti bedi, onera bihur bedi. Ax 196 (V 131). Pekatarien eriotza eztuzula nai, ezpada konberti ta bizi dedilla
diozu. Cb Eg II 55 (Dv LEd 106 bihurtzeko astia ematen diozula). Ez dugu ere nihon ikhusten konbertitu izan
baten mende.
duela hipokritarik batere. Lg II 245. Bai, Jauna, orai beretik konbertitzen naiz, zeren ez bai dakit gerorik izanen
dudan. Brtc 180. Ehadila Aygalon / seküla konberti. Xarlem 644 (1518 kunbertitü). Ama errukiorra, zu zara,
Jangoikuaz ostian, nire arimia konbertiu dozuna. JJMg BasEsc 241. Ene erranen gatik hura ezin kunberti. Etch
684. Erabili da hainitz probentzietan populuak Jesu Kristo ganat konbertitzeko. Jaur 387 (v. tbn. 390). Asko
gonbertitzen dira gurutzearen aintzinean. Dv LEd 16 (106 konbertitu). Xina konbertitu ondoan [...] munduz
mundu arimen ondotik berriz abiatzea. Laph 228. Zeiñ ez du bada konbertituko / orren izketa gozuak? Ud 145
(v. tbn. 114). Oraino ongi konbertitua etzen emakume bati, hil zitzaion bere haurra. Jnn SBi 166. S. Denis
Areopajitak, Jondone Phaulek konbertitiak, erraiten deikü [...]. Ip Hil 57 (v. tbn. 191).
 (s. XX). Ah! zioten ordutik, gonbertituak, bainan aphezik gabe zauden irlatar gaizoek. Prop 1906, 61. Obe
genduke ura bezela / gomertituko bagiña. Tx B 146 (B 171 konbertitu). Ez dakit, ez dakit, konbertitzeko hoin
errexak izanen diren Xaneta eta Maria. Barb Sup 116. Aita Urdaneta salbaje asko / an konbertitua. MendaroTx
435. Kasik enperadoretu orduko konbertitu zen Constantin eta Eliza gain-gainetik lagundu. Zerb IxtS 99.
Beneditano batek konbertitu zituen seigarren mendean anglesak. Ib. 101. Jinen nuk oraino, hi konbertitzerat ez
bada bederen edari on huntarik jastatzerat. Larz Senper 30. Batto gonbertitu zen / memento berian. Mattin 54.
v. tbn. EZ Noel 173. Harb 315. Hm 212. Arg DevB 175. Tt Arima XIII. Gç 167. Ch I 11, 5. He Gudu 35. Acto
393. Mst I 13, 6. Iraultza 27. Monho 134. Zuzaeta 62 (konbertidu). Mg CO 53. LE Ong 47r. AstLas 70. UskLiB
59. MarIl 123. Hb Esk 116. Bordel 177. Afrika 144. CatS 109. Xe 345. Bv AsL 220. Elsb Fram 171. Lap 417 (V
190). CatJauf 31. Goñi 48. SMitx Aranz 155. Ardoy SFran 166.
 (Part. en función de adj.).  Atseginago duela bekhatore konbertituaz, penitenziaz garbituaz eta eroriz gero
iaiki denaz. Ax 551 (V 353). Mathieuek iskribatu zuen Jesu-Kristoren ebanyelioa yudu konbertitu berri batzuen
othoitzetarat. Lg II 83s. Plazer gehiago da aingeruen artean bekhatore konbertitu batez, ezen ez bethi
prestutasunean egotu diren lau-hogoi eta hamar justuz. Brtc 246. Baru eta malkuak bere urten biar dabeela
bijotz konbertidu edo ondo jirauti. Mg CO 63. Judu konbertituen nonbrea emendatuz zohan. Laph 237 (v. tbn.
247).
 (Con alat. o ines.). Convertir(se), transformar(se).  Krist, ura mahatsarnotara konbertiturik, bere buruaren
manifestatzen hasi. Lç Io 2, tít. [Ogia] konbertidu zan Kristoren korputz biziaren substanzian. OA 47. Konbertitu
edo itzuli zire Kristoren gorpuz eta odolean. El 74. Zergatik ogia eta ardoa konbertitu ziren Jesu Kristoren
gorputz eta odol preziosoan. CatB 62.  (Con el objeto en caso absoluto).  Konberti bidi llantua gozo. Acto
480.
2. Volver (hacia).  Ea bada adbogada gurea konberti itzazu zure miserikordiazko begiok gugana. (Areso, c.
1591). FLV 1991, 121 (Bet 7, Cap 7, VJ 7, Arz 22, Oe 9 biortu, CatLlo 6 biyortu, CatBus 6, Ur MarIl 73, A Cat
1
3, KIkV 51 biurtu, Añ EL 98 itzuli ta biurtu; OA 8, El 7, Iraz 5, CatOiq 255, CatCeg 16 itzuli).
konbertitzaile, kunbertizale (S ap. Lrq), gonbertitzaile.

1. Que convierte. "Qui convertit" Lrq.  Harek saindutu argitu eta sustatu ditu apostoluak, eta gizon flako eta
ez deus batzuetarik egin munduaren konbertitzaileak. Lap 320 (V 145). Ezagutu zuen hargatik hobeko zuela
Paulo Oû bere gonbertitzailearen laguntzat hartzea. Prop 1893, 56. 2. kunbertizale (S). "Qui se convertit"
Lrq.
konbertitze.  Conversión. v. konbertsio.  Bekhatore baten konbertitzeaz bozkario. Lç Lc 15, tít. Iakizue
ezen zeruko aingiruak ere alegeratzen direla bekhatore baten konbertitzeaz. Ax 550 (V 352). Jainkoaren
miserikordian sobra pausatuz, konbertitzea egunetik egunera luzatzen dutenak. Brtc 56. Ah, Jauna! Ene
konbertitzea zure graziaren obra da. Ib. 120. Hamabi arranzale praubez Lürreko nazione güzien konbertitziak
[...] erakusten dü gure errelijionia egiazko dela. CatS 30s. Konbertitze miraküllüzko hori. Ip Hil 12. Bortzgarren
mendea edertzen dute orobat san Ziril, san Apolinario eta hein hortako bertze bospasei saindu jakintsunek, eta
Clovisen ondotik Frantziaren konbertitzeak. Zerb IxtS 100s.
konbertsa, gonbersa. 1. Trato, relación.  Zeren eskuarak egundaino ezbaitu izan gonbersarik, ez
hantazinorik arabiarrekin, ez juduekin. ES 135. Ainguriak hazten thien hazkurru eta konbersa ispiritual haren
hartzera. (Interpr?). AR 69. 2. Trato comercial, comercio.  Itsasoko konbertsa ahulki dohanean edo jainko
faltsoen minixtroeri zaiotenean. Prop 1893, 232. Paganoen arabera behar du sakrifizio horrek itsasoa eztitu,
izurritea baraazi eta konbertsa pitzarazi. Ib. 233.
konbertsante, gonbestante (V-gip). "Gonbestante, conversador. Gonbestante ona zuan Periko" Elexp Berg.
konbertsatu, konbersatu, gonbertsatu. 1. Relacionarse; conversar.  Honekila albaiteza bethi ere konbersa.
E 47. Dagigun konbersadu alkargaz. Lazarraga 1186v. Presuna debotekin / zinduen konbersatzen / monasterio
eta eliza / sainduak bisitatzen. EZ Noel 155. Begiratu behar duzu emaztekin sobera solhastatzetik, konbersatzetik
eta hitztun izaitetik. Ax 397 (V 259). Zeren herri batzuetakoek gehiago hantatzen eta gonbertsatzen baitute
baten mende.
erresuma batekin, bertze batzuek bertzearekin. ES 137. Gizonek eta emaztek elgarren artian sobera
konbersatzia. CatLan 114s. Jakin behar da konbertsatzen Jainkoarekin. Jaur 127. Ni balinbaninz andere zunbait
bezala kapable / zurekila konbersatzera, jauna enüke herabe. Etch 542. v. tbn. Brtc 182. Konbersau: Zuzaeta
146.
 konbe(r)stau (V-gip), gonbestau (V-gip). "Comentar. Ardi artian ibilli baza ba etxian konberstauko ziñuan:
zein falta da, ta [...]" Elexp Berg.
2. Vivir.  Etzén mengoarik gehiagorik lurrean konbersa lezan. Lç Ins C 6r. [Lurrean] oraino konbersatzen
badugu ere. Lç Adv ** 8v. Ezen enzun duzue nola konbersatu ukhan dudan Iudaismoan. "Ma conversation". Lç
Gal 1, 13. Beldurrekin konbersa zaitezte zuen egoitza hunetako denborán. Lç 1 Petr 1, 17 (He, Dv bizi zaitezte).
Kristo gure Iauna, munduan konbersaturik kasik ogei eta amairur urte. Ber Doc 106v.
konbertsazio, konber(t)sazione, konbersazino(e) (-iño V-gip), gonbertsazio, konbersazion (VocBN),

konbestazino (-iño V-gip), komestazino (-iño V-gip), komertazinoi (-iño- V-m), gonbestazino (-iño V-gip),
gonbrestazio, gomestazino (-iño V-gip). Ref.: Etxabu Ond 114; Elexp Berg (gonbestaziño).
1. Conversación. "Tira gizon, umien aurrerako eztaukazu beste gonbestaziñoik?" Elexp Berg. En AxN se
explica perpausak (489 y 597) por konbersazioak.  Gizon damaogaz eztaukana / konbersazioa gusto anditan, /
bioa porra batez arraitan. Lazarraga (B) 1151rb. Konbersazionean sartzeko. EZ Man II 38. Heken
konbersazioneak eta solhasak berekin du eztia, berekin du balakua. Ax 397 (V 259). Uste dutenek gizon fetxo
direla halako hitzik konbersazionean erranez, eztakite zertako eginak diren konbersazioneak. SP Phil 339 (He
341 konbersazioneak). Konbersazioan edo itzegite ordinarioan. OA 140. Destenplanzak, bistak eta konbersazio
okasionatuak. El 56. Konbersazionez edo elkharren arteko solhasez. Mih 63. Onela platika ta zeruko
konbersazioak egin bear dituzte. Cb Eg III 339. Asko da gaurko konbersazino kontuzkorik. Mg PAb 111.
Dongago da ibiltia bazterretan pandango ta danza ezkutuko ta lotsagabeetan edo konbersazino dongeetan. Mg
CO 137s (CC 172 konbersazio). Jan edanean, dibersioan, jokuan eta konbersazioan. Gco II 75. Madrilgo
andrek zuten konbertsazionea. FrantzesB I 34. Berba, kanta eta berbaldi edo konbersazinoe loijetatik asi zala
euren ekandu galgarrija. Astar II 146. Hura zen heien solhas eta konbertsazione guzien sujeta. Jaur 187.
Edozein yende yakinek noiznahi hitzketa edo konbertsazioneetan badakharztela hetarik hartu asko tretu eta
bertsu. Gy VII. "Or dagoana lapurra omen da" / zan gonbertsazio-otsa. Noe 30. Egiñ errespetozko /
konbersaziyuak, / kunplitu estaduko / obligaziyuak. Ud 131. Gure konbersaziyua / gauza nabarmena. Azpillaga
in Uzt Noiz 47. Enparazi're egin zigun / gonbrestazio zikiñez. Auspoa 107, 57. Gure aitona zana eta aita zanak
eukitzen ziguten gonbertsazioa. Albeniz 16.
v. tbn. LE Doc 249 (-rsa-). AA III 398 (-rsa-). Konbertsazione: Brtc 202. Konbersazione: CatLan 109. UskLiB
76. Konbersaziño: Cap 125. Zuzaeta 109. Konbersazinoe: JJMg BasEsc 157.
 Relación, trato.  Ezen eztié konbersazionerik iuduék samaritanoekin. Lç Io 4, 9 (He ez dute erkidetasunik,
Dv ez dute [...] ihardukitzen). Oinak ere ituzte gizonekin ibiltzeko konbersazione saindu eta amoriozko batez. SP
Phil 10 (He 9 lagunkidetasun).
2. Vida.  Baina gure konbersazionea zeruetan da. Lç Phil 3, 20 (IBe zeruko hiritar gara). Nor da zuhur eta
iakinsu zuen artean? Erakuts bitza konbersazione onez bere obrák, zuhurtziazko emetasunekin. Lç Iac 3, 13 (He,
Dv bizitze). Gaezuma eztezaziala mesperexa, zeren Jinkoaren konbersazioniaren imitazionia erakusten baitu. Tt
Arima 84.
konbertsio, konbersio (Lar), konbertsione (H), konbersione (Chaho, T-L), konbersinoe, konbersion (VocBN),
kunbersione (Chaho).  Conversión. "Conversion, retour à meilleure vie" H. v. konbertitze.  Iragan zitzaten
Feniza eta Samaria jentilén konbersionea kontatzen zutela. Lç Act 15, 3. Zergatik nahi duzu luzatu egunetik
egunerat zure konbersionea? Ch I 22, 5. Arima baten konbersioneaz. He Gudu 38. Ala, ejenplo eta konbersio au
marabilla anditzat arrazoiaz Baronio Kardenalak kontatzen digu. Cb Eg II 201. Egin zuen ezin erran bezanbat
konbersione. Lg II 87. Uste duzu menturaz, zure konbertsionea luzatuz, gero errexkiago utziko duzula bekhatua?
Brtc 179. Onéki zénbat konbersióne miragárri logratuzuén, nork kónta? LE JMSB 87. Pekatari baten biurrera
edo konbersinuan. Mg CO 182 (CC 126 konbersio; CrIc 157 konbersinoe). Pekatari geisueen konbersinoe
egijazkuak gaitik. JJMg BasEsc 217. Zenbat emaztek ez dute ardietsi bere senharren eta bere haurren
konbertsionea arthoski arrosarioa erranez! MarIl 130. Bere ontze edo konbersioa oso eta egiazkoa izan zan. Arr
May 179. Norbaiten konbersioa [eskatuaz]. Goñi 117. v. tbn. Bv AsL 156 (-rs-). Konbersiño: Añ LoraS 20.
Konbertsione: Jaur 146. Konbersione: Tt Onsa 30. CatLan 61. Dh 210. UskLiB 81. Laph 82.
- KONBERTSIOZKO. (Adnom.).  Bekhatorei bihurondezko edo konbersionezko graziak ardiesteko ta lurra
zeruarekin bakhetzeko. Dh 224.
konbestau. v. konbertsatu.
konbidatu. v. gonbidatu.
baten mende.
konbinatoria.  Combinatoria.  Konbinatoria soilak eskainiko lizkigukeen beste bi tokialdatzeak, da aurren-

aurrenik daramatenak, gramatikak ukatzen omen dizkigu. MEIG VI 153.
konbinatu.  Combinar.  Pentsatzen dakianak badaki, gaiñera, bere baitan dituen konzeptu abstraktuok
elkarrekin biltzen eta konbinatzen. Vill Jaink 72. En DFrec hay 8 ejs.
konbinazio.  Combinación.  Gaitasun ikaragarria adierazten dute aplikazioetarako eta mota guztiko
konbinaziotarako. Vill Jaink 50.
konbinazioka.  Mediante combinaciones.  Begi-belarrien usmaketa lanak beti betiro alkarrekiko --

konbinazioka-- egin ondorean. Erkiag Arran 136.
konbit. v. gomit.
konbitgarri.  Que invita. Cf. gomit.  Nortzuk dira eureen jantzijan banidadia, modia, indezenzija ta
luxurijaren konbitgarrija darabileenak? fB Olg 200.
konboi.  Convoy.  Uste det konboien batekin bigar biurtuko dirala Tolosa aldera. CartAnd 402.
konbokatu.  Llamar, convocar.  Konbokaturen dit Pierris / ortziralian hamarretako huna. AstLas 51.
Erregiñaren proklamaziorako junta partikularra konbokatu dutela. CartAnd 388.
konbonitu. v. konponitu.
konbor (L-ain ap. A; O-SP 224  Dv).  Etim. Relacionado con enbor, etc. v. FHV 296s.  "Tronco de árbol"
A.
konda. v. 2 kunde.
kondadu (Lcc, Lar).  Condado. v. KONDE-HERRI.  Genoako kondaduan / Pisakin Florenzia. Lazarraga
(B) 1205v. Zeñaren edertasun miragarria zan esangarria Busturiako meriomendean eta baita ere Bizkaiko
kondadu guzian. Otag EE 1881b, 113.
kondaera. Neol. creado por AG en 1896; sg. NeolAG su única función es aclarar el significado de edesti. 
Historia. v. kondaira; kontaera.  Atzerantz begijok bigurtu biar doguz, geure istorija edo kondaera edo
edestijan ikusteko zein zan [...] onetara ekarri ginddubezan bidia. AG 1497.
kondagune. v. kontagune.
kondaira (BN-baig ap. Satr VocP; Lar, H (V, G, + kh-)), kontaira. 1. Relato, narración de un hecho (real o
ficticio). "Narración" Lar. v. istorio, 1 kondera, kontaera.  Tr. Documentado por primera vez en Etcheberri
de Sara, que es el único autor, junto con Beovide, en emplear kontaira. Al Sur se documenta por primera vez a
mediados del s. XIX y va haciéndose más frecuente ya desde finales del mismo. En DFrec hay 81 ejs. de
kondaira, meridionales.
 Eskualdunen eta Eskual Herriko berririk jakingabez eta bertzetarik entzun ahal zituzken aierupenezko
kontairei sobera fede emanik. ES 120. Gerthaldi batzü adiskidegoaz edireiten dügü kondaira zaharretan. Egiat
218. Ebanyelioko parabola edo konparantzen iduriko kondaira labur batzu. Gy VI. Erakutsi on eta kondaira
miragarriak kontatzen zizten. Arr GB 14. Jarriz begi aurrean aien kondaira. SBaroj in FrantzesB II 123.
Gubioko otsuaren kontaira. Bv AsL 410. Sukaldean esaten ziran ipuiñak eta Aitorren egunetako kondaira
egiazkoak. Ag AL 60. Lurdesko Amaren kondaira. In Goñi 17. Eguerriko kondaira. Barb Sup 163. Ene iloba
maiteak, horra akabo ene kondaira. Ib. 166. Oraintsu bukatu dedan Gibelalde Aitaren kondaira erakutsi nai
dizut. Lab EEguna 81. Zerbitzarik zenbat kondaira ez du han eta hemen hedatu. In Zerb Azk 71. Kondaira
humoredunak idatzi dituena. Mde Pr 245. Don Kijote Mantxako famatuaren kondaira. Berron Kijote 22. Jarrai
zure kondairari, geiago ez dizut-eta ezertan moztuko. Ib. 137. Guazen kondaira, istoria aldetik apur bat
begiratzera. Gerrika 261. Santu bakoitzaren kondairari buruz ez naiteke ezer esaten ari. MEIG II 123. Joera
hori arras nabari baita Campionen elaberri eta kondairetan erabat. MEIG VI 87. v. tbn. Zab Gabon 104. Otag
baten mende.
EE 1881b, 110. AB AmaE 7. Apaol 22. Lap 125 (V 59). Moc Damu 11. Ezale 1899, 14b. PArt in Bil 171. Echta
Jos 272. Ox 34. AIr RIEV 1928, 598. Ldi RIEV 1929, 207. Jaukol Biozk 58. Etcham 143. TAg GaGo I. Erkiag
Arran 9. Bilbao IpuiB 80. Onaind in Gazt MusIx 152. Alzola Atalak 96. Xa Odol 99. JAzpiroz 7. Larre ArtzainE
300.
 (Como segundo miembro de comp.).  Errege eta bertze yende handieri / egiotzue amets-kondairak ausarki.
Gy 215. Galdegin zioten bertze apez-kondaira ttipi bat. Lf Murtuts 22. Maitasun-kondaira bat. Mde Pr 192.
2. (Lar  Dv, A), kontaira (Añ). Historia. v. historia.  Tr. Documentado en textos meridionales y en
Eguiateguy. Kondaira es la única forma que aparece en la literatura.  Kondairak dio Saul erregiak [...] Jinkoa
ziala othoizten. Egiat 171. Gipuzkoaren kondaira. Izt C 478. Testamentu Berriko kondaira edo historia. Lard
361. Kondairen baten ezagualde labur bat (Donostia, 1879). JFlor. Ez digu kontairak esaten Donostian nun
egon zan Franzisko. Bv AsL 124 (podría significar más bien 'crónica'). Euskalerriak bere kondairan duen
gertakizunik aundiena da. Etxeg in Ag AL 6. Gaur kondairaren egitekoa da gure aurretikoak nola bizi ziran
asmatzea. Etxeg RIEV 1908, 113. Gipuzkoako Kondaira ta gaurko eguneko izakera. ForuAG 337. Jainkoaren
erriaren kondaira. Inza Azalp 35. Kantak, kondaira argituaz, gizaldiz gizaldi doaz. SMitx Aranz 198. Kondairak
dionez, Espaiñiako errege Pilipe II-k Madrid-dik Escorial-era joateko zaia bear izaten omen zun. Munita 146.
Kondaira lekuko, gizadia nonai ta noiznai Jainko-fededun azaldu zaigu. Vill Jaink 27. Naparroako kondaira.
Alzola Atalak 105. Euskal literaturaren kondairarako oinarriak. MEIG IV 73. Badira gure kondairan, nik uste,
ilun baino ilunago dagoen auzi bat baino gehiago. MEIG VIII 55. v. tbn. EE 1883a, 233. AB AmaE 104. Mde
Pr 43. Or Aitork 365. Txill Let 128. NEtx Antz 54. Gand Elorri 10.
 (Como segundo miembro de comp.).  Munduko literatur kondairan ezagutzen danik eta olerki lirikurik
ederrenetarikoa. Onaind in Gazt MusIx 149. Bi prediku, literatura kondairetan orain arte aipatu gabeak. Lf ELit
202. Giza-kondaira lurraren kondairari, eta batez ere lur-azalarenari, itsatsirik ageri baitzaigu. MEIG VIII 63.
- KONDAIRA-AURRE. v. kondairaurre.
- KONDAIRAZKO. Histórico.  Españako itztegi kondairazko ta luzeazaltar [...] izkribu gogoangarri aomen
andikoan. Izt C 125. Españako itztegi luzeazaltar kondairazkoak. Ib. 480. Euskal-erriko kondairazko-egintza
baten gañean itzkribu-lanik onena (Donostia, 1884). JFlor. Izkribu kondairazko onenarentzat eskeñi zan makilla
(Donostia, 1885). Ib. Onerazpenekoak (de devoción), ipuiñak (fábulas), iolasgarriak (jocosas), kondairazkoak
(históricas). A in Azc PB 17.
kondairagarri.  Que hace historia.  Bigarren gogoangarrizko gertaera Erri onen kondaira-garri izan zan
Alfonso zortzigarrenaren denboran. AB EE 1896b, 19.
kondairagile (-ille Lar), kondaira-egile, kontairagile.  Narrador, (el) que cuenta una historia; cronista.
"Relacionero" Lar.  Santuaren kontaira-gillien artian badira diotenak Galitziatik gure Franzisko igaro zala
Portugala. Bv AsL 129. Santxo Panzaren malkoetatik eta onen asmo zintzotik ateratzen du kondaira-egilleak
gizon jatorra zala. "El autor desta historia". Berron Kijote 225.
 (-ille Dv, A), kondaira-egile. "Historiador" A. v. historigile, kondairatzaile.  Itz bitan dio Henao /
kondairagille zuzenak. EE 1880, 130. Errege Katolikoen kondaira gille [...]. AB EE 1896b, 20. Mantxako Don
Kijoteren kondaira, Cide Hamete Benengeli, arabiatar kondairaegileak idatzia (Quijote IX). AIr RIEV 1928,
602 (Or RIEV 1929, 7 ixtorigile, Ldi ib. 209 edeslari, Berron Kijote 111 kondairatzaille). Ni ez nazu ari
kondairagillearen xuurtasunez, baizik poemagilleari dagokion biotzaren eskubidez. SMitx Aranz 155n.
Kondairagilleak ao batez diotenez [...]. Vill Jaink 156. Badirudi Aita Moret kondairagile handiaren ahoz
mintzatzen dela. MEIG VII 49.
kondairakin. "Novelador" Lar.
kondairalari.  Historiador.  Kondairalari aditu eta eskribitzalle donetsu. A La Abeja Enero 1890, 1 (ap.
DRA). Jaime Vicens Vives, kataluñiar kondairalari ospetsua. Alzola Atalak 130. Kondairalarien artean. Ib. 131.
kondairale (Lar  Dv (s.v. kondairagille)). "Historiador" Lar.  Plinio Erromako kondairaleak esateeban. EE
1895b, 492.
kondairatar, kondairar (Lar).  Histórico. "Histórico, historial, lo que pertenece a historia, kondairarra" Lar.
 Aita Maisu Irakasle Fr. Manuel de Calatayud, [...] Fiteroko bakartegian, zeñaren egitade polemika eta
kondairatarrak diraden ondo ezagunak. "Obras polémico-históricas". Izt C 492. Baserri kondairar ark geroztik
izena / 'Juztiz' du. EE 1880a, 153. Euskal irakurgai kondairarra (Donostia, 1888). JFlor. Ikasola kondairatar
Madrill-goak uste du Donostian baño len iñon etzala Españian Almirante-rik izan. Etxeg RIEV 1908, 191.

baten mende.
kondairatsu.  Histórico. v. kondairatar.  Euskera gorde bear dala gauza kondairatsu bat bezela. Muj RIEV
1907, 544.
kondairatu (Lar).  Narrar, historiar.  Nai baziran ere izkuntza biyetan eta liburu batean alkar-ipiñi, gauza
ber-berak esan eta kondairaturik. Aran SIgn I. Nere oi-eziñeko istoria kondairatu bearko duzun orrek. Berron
Kijote 42. Abilako Don Luisek kondairatuak. Ib. 85.
kondairatxo, kondairatxu.  Dim. de kondaira.  Diardugun kondairatxo-aldi onen bukaera ederra izango
da. 'Relato'. Aran SIgn 104. Gure kondairatxu au baiño askozaz oraintsuago. A BeinB 66.
kondairatzaile.  Historiador.  Españiako kondairatzalle edo historiadore askok egiten dute beraren oroitza.
Izt D 101. [Kilimon] zeña kondairatzalleak aipatu izan duten maiz aski. Izt C 87. Kondairatzalle adituenak,
goian jaio zala diote. Aran SIgn 3. Sandobal Cesar-en kondairatzalleak dionez. Ib. 8. Aita Gabriel de Henao
kondairatzalle famatsua (1883). Camp Ezale 1897, 268. Ara nor artu dezaketen eredutzat kondairatzaille
zentzudun oiek. Berron Kijote 176 (v. tbn. 111).
kondairaurre, kondaira-aurre.  Prehistoria. v. historiaurre.  Gure egunetaraiño eldu dira dolmenak edo
triku-arriak (kondaira-aurreko gizonen illobiak). Vill Jaink 23. Kondaira-aurreko gizon gizarajoak ikusten zuan
bere burua izadiko indar eskerga ta ikaragarrien menpean. Ib. 31. Oteizaren iritzia gure kondairaren eta
kondaira aurrekoen azalpena den aldetik, mito gisako zerbait iruditzen zait. MEIG III 118. Euskal literaturaren
kondairaz --edo kondaira aurreaz-- kezkatzen direnei. MEIG IV 99.
kondairazale.  Historiador.  Kondaira-zaleentzat, zirrarakorra zen haien izkutapena. "Los historiadores".

konda izan. v. konta izan.
kondakin.  Resto. v. hondakin.  Udazkeneko lore, / azken kondakiñak, / zimeldu dira danak. / Agur,
klabeliñak! J. Aldabe Olerti 1959, 151.
kondan. v. kontan.
kondar (Gc ap. A; Lar, Añ, Dv (G), H (+ kh-)).  Etim. Para el origen de la k- en grupos del tipo -ko ondar, v.
FHV 248. 1. Resto, residuo, vestigio. (Normalmente en pl.). "Deshecho", "residuo" Lar. "Sobras" Añ. "Soma,
harina segunda, irin kondarra (G)" Ib. "Residuo, heces" A. v. 1 kondo.  Tr. Documentado en textos
guipuzcoanos desde principios del s. XIX. En DFrec hay 10 ejs.  Janariaren kondarretan. ErleG 23. Lucilio
Baso joan zan Judeako kondar guziakikoa egitera. Lard 547. Kondar-piskaren bat bai al degu, gure aitaren
etxeko ondasunetan eta senipartean? Ur Gen 31, 14 (Dv ondarrik ere). Babiloniako kalizaren
kondarretarañokoa edateko ustean, bertan geratu zan. Arr May 57. Ortz eta agiñ artean gelditzen diran jan
kondarrak ez garbitzea. Aran-Bago ManMed 253. Azkeneko kondarrak / botiaz lurrera. JanEd II 111. Jaiot-
etxea ta famili-kondarrak ikusteko gogoa egin zitzaion. Mok 8. Antxen negon ba, txiki erdi baten kondarrai
txurrut egin edo ez egin. Alz Burr 32. Azaldu diran kondar batzuek ala [Euskalerrian gizonak bizi izan zirala]
erakusten digute beintzat. JMB ELG 15. Sagastin gelditutako sagar-kondarrak biltzen ari zan. TAg Uzt 303.
Aterako diozkae errai erdibikatuetatik azkenengo kondarretarañoxe umo-kutsu guztiak. Ib. 280. Alaz ere tente
dirau olerki-kondar azaldu-eziñezko arek. Txill Let 94. Afari-kondarrak jaso-ta asto-gaiñean jarri zizten. Berron
Kijote 215. Gainerako inoizko poemetarik guregana diren beste kondarrak. MEIG IV 87. v. tbn. Etxde AlosT
106.
 Reliquia.  Santuen kondarrak. EgutTo (ap. DRA).
 Sucesor.  Bilintx da Otaño ta Iparragirre, / bertsolari danen aita [...], / ôingo kondarrak Fermin da Olloki, /
Olegario ta Txirrita. MendaroTx 319.
2. "(G-to), último" A.
3. "Diferencia, kondar. Signo de resta, kentzearen marra" EEs 1931, 109.  Onenbesteko ontara eldu gabe
geratzen diran kondarrak. EAEg 13-10-1936, 36.
kondario.  Narración, relato. v. kondaira.  Annameko mendi basetarat geramatza egiterat dohakuten
khondarioak. Prop 1896, 145. Ez dut kondario hoi akabatuko eskerrak eman gabe Gobernioari. Prop 1906, 169.
kondartsu. "Borroso, lleno de borra" Lar.

baten mende.
kondartu. "Se tarir, s'épuiser, en être à la fin de son contenu. Dupha-arnoa kondartu da" H. v. hondartu.
kondaska. "Tortores, pedazos de calabrotes, kondaskak" Lar.
kondaterri, kondat-herri.  Condado. v. konderri.  Yoknapatawpha-ko kondat-herrian pausaldia. Lasa

Poem 93.
kondatu. v. kontatu.
kondazukre. "Mascabado, azúcar" Lar.
konddo. "(L-sar), seta, hongo" A. v. onddo.
konde (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc, SP, Urt V 390, Lar, T-L), kunde, konte, komte, kunte (Chaho).  Conde. Cf.
A Morf 122: "Kondeko llaman en Markina al palacio del Conde".  Tr. Documentado en todas las épocas y
dialectos. La forma casi general es konde. Hay konte en Tartas (Onsa 39), Larreguy, Elissamburu (Fram 181) y
Berrondo, komte en UskLiB, y kunte en la canción de Bereterretxe y en Berrondo; el único ej. de kunde es de
Laphitz. En DFrec hay 14 ejs. de konde y 16 de konte.
 Duke, konde, markes, zaldun eta berze iaun nobliak. E 57. Salinasgoa konde guztien da jabe (Cantar de
Bretaña). ConTAV 5.1.1. Zeren hura da ohoiñen kapitaina, ijtoen kondea. Ax 417 (V 271). Elzear Probenzako
Ariango Konde doatsua. SP Phil 125 (He 128 konde). Konde Jaun andi bat besteak bezala iltzan. Cb Eg II 193.
Gure solasak beitez d'Estaing jaun konteaz. Lg in Iraultza 121. Konde Peñafloridakoak. VMg V. Estimatu
ninduten / konde bat bezela. Balad 221. Markesen bat al aiz i, bestela kondea, / egoteko alferrik ta beti asea? It
Fab 255. Don Juan de Etxebarri Konde Villalcazarkoa. Izt C 463. Amezkoako konde nor zen orok yakin. Hb Esk
51. Idek, idek atheak kunde Lesparri! Laph 10. Jaun kuntiak berhala / traidore batek bezala. ChantP 214 (lo
recogen tbn. Or Eus 17 y Balad 80). Zori gaiztoz sortu zan / konde arraiua. Ud 100. Aiñ gaztea, aiñ ederra, aiñ
aberatsa, kondeen da lenapezpikoen anaia. Ag AL 111. Oñatiko len-kondearen semea zan. EEs 1912, 58.
Paseatzen zebillen / konde bat bezala. Noe 123. Txurruka Zubiria'tar Ebaista (Motrikoko Konde izan zanari).
"Ex conde de Motrico". EAEg 5-3-1937, 1209. Kondeagandik libra giñala / emen ospatzen deguna. SMitx Aranz
100. Guztiak albora egiten dute kondea agertzen danean. NEtx Antz 66. Urkijoko Julio kondea. Alzola Atalak
86. Ez nazazula sala / nere aitametara / eta are gutiago / Utsuko kondetara. Balad 180. Kondia edo dukia oi zan
/ basarritako nagusi. Uzt Sas 75. Morrontzan aitu ta gero konde-tituluren bat eman oi zieten. Berron Kijote 91
(19 kunte y konte). Kondea kastatik, aiena maldatik (AN-5vill). Inza EsZarr 168 (tbn. NaEsZarr 1415 (AN-
ulz)). Dracula kondearen Karpatoetako gaztelu izugarrian. MIH 338.
v. tbn. Harb 461. ES 114. Urqz 24. Lar, carta a Gandara 162. Egiat 276. FrantzesB I 93. fB Ic II 297. Bordel 139.
Arr GB 10. Bv AsL 32. AB AmaE 203. Urruz Zer 14. EEs 1915, 105. EEs 1917, 72. JBDei 1919, 284. Enb 124.
MendaroTx 143. JE Ber 27. Laux AB 99. Eguzk GizAuz 187. TAg Uzt 179. Mde Pr 188. Arti Ipuin 56. And
AUzta 64. Gazt MusIx 99. Etxba Ibilt 469. Komte: UskLiB 218.
 (Como primer miembro de comp.).  Zazpigarren agertaldia. Lenak, Eneko kondea, Santxa ta konde-etxeko
batzuek. NEtx Antz 66.
- KONDE DUKE. Conde duque.  Konde Dukearen izar argia / zu izango zara, Domingo Hegia. EgiaK 89.
- KONDE-EREMU. "Comté" T-L.
- KONDE-HERRI. v. konderri.
kondeki. "Ager, [...] basahérria, probintzia, kondékia" Urt I 425.
kondekorazio.  Condecoración.  Obra sarigarri bat egiten badut medalla edo kondekorazio nabarmen bat
eskura dezaket. Vill Jaink 103.
kondekume.  Sucesor de un conde (?).  Konde ta kondekumeen kontra / mintza oi zan alkatea. SMitx Aranz
100.
kondelur, kontelur. "Comitatus, [...] kontelurra" Urt V 413.
kondemnatu. v. kondenatu.

baten mende.
kondena.  Condena.  Jesus gurutzen josiz ilteak / kenduko eban kondena. Ayesta 135.
kondenagai.  Que va a ser condenado.  Eztizu penarik eman / hortikan ikusteak / barkazio gabeko /
kondena-gai tristeak? Arti MaldanB 223.
kondenagarri (Lar, H), kondemnagarri. 1. Condenable.  Gizonén aitzinean iustifikagarri dena Iainkoaren
aitzinean kondemnagarri. Lç Adv ** 5v. Ez bekizu deus iduri haiñ izigarri eta kondenagarri nola zure
bekhatuak. Ch III 4, 4. Ez duzue kondemnatuko haren akzionea non ez den berenaz kondemnagarria. Lg II 201.
Sentenzia bera ekhar dezagun gure baithan kondenagarri kausituko ditugun guzien kontra. Dh 153. Ez dagoala
gauza kondenagarririk. Arr CDoc 188 (ap. Zait EG 1958 (3-4), 411). Deputatu izpirituz, mintzatzeko thalenduz,
bai eta bizio tzarrenez bethea zenak, adiarazi zituen hitz gaixto eta kondenagarri hok. Elsb Fram 60. v. tbn. TB
Eph 5, 13.
2. (Precedido de gen.). (Lo) que condena.  Gure inikitatea duk hire begién aitzinean gure kondemnagarri. Lç
Ins A 5v. Aberastasunak askorentzat dira eren animen kaltegarriak eta kondenagarriak. Gco II 34. Zeure
kondenagarria izango litekez. Añ MisE 65. Karidadiaren paltia da [...] kristinaubeen kondenagarrija. fB Ic I 94.
Dakijalako emongo baleuskuz geure kondenagarri izango litzatekezala. Astar II 13. Odol au izango da zure
kondenagarrija. Ib. 237. Zerk zaitu ekarri / nere gorputz ta ariman / kondenagarri? Yanzi 48.
kondenakizun.  Condenable.  Bere hisitik eta thematik ilkhitzeko gogorik eztuena kondenakizun dela. ES
172.
kondenamendu (Dv, H (s.v. kondenazione)), kondemnamendu, kundenamentu (S ap. Lrq).  Condena,

condenación.  Salbatzailleak lurraren gainean iskribatzen zituen hitz sainduek hekin ahalkeria eta
kondemnamendua zakharketela. Lg II 176. Tontoegiak ziren ezagutzekotzat bere kondemnamendua bere hitz
beretan. Ib. 230 (Lg I 335 kondenamendu). Zure aho gozotik nere kondenamendua hartu beharra! Dv LEd 204.
Jesusen kondenamenduari baia eman behar zion kondenamendu horrek indar ukhaitekotz. Zerb IxtS 89.
Bertzenaz irakur-araziko zuen Eskual-Herriko eliza guzietan Eskualduna-ren kondenamendua. Lf ELit 228.
kondenarazi, konden(a)erazi, kondemn(a)erazi, kundenerazi.  Hacer condenar.  Jüdiek Pilatari Jesüs

hilzera kondemna erazi zerien. Bp II 48. Prozesak eman eta ni kondemnerazi / baieta arte hortan bi etxalte
ebatsi. Etch 127 (182 kondenerazi). Semik ni traditü / eta ni kundenerazi nai. Ib. 240. Gezurrezko iratxikimenduz
heriotzera kondenarazi nahi zaituzte. Dv LEd 6. Ogendün bezala kondena erazteko. Ip Hil 83s. Gizon gazte
batekin bekhatuan beren begiz ikhusi zutela erranik hiltzera kondena-arazi. Zerb IxtS 69. v. tbn. Kondenaerazi:
Egiat 266.
kondenari. "Condenador" Lar.
kondenatu (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc (-adu), Urt I 138, Lar, Añ, VocBN, Dv, H), kondemnatu, kondeenatu,
kundenatu (S ap. Lrq; Chaho, Gèze).  Tr. La forma atestiguada al Sur es kondenatu. Al Norte, hasta el s.
XVIII, hay testimonios de kondemnatu y kondenatu en autores labortanos y bajo-navarros; desde el s. XIX sólo
hay ejs. de kondenatu. Los autores suletinos emplean kondemnatü (Tartas (Onsa 131), Belapeyre, UskLiB (38) y
CatS (36)), kundenatü (Xarlem 931, Etchahun (306), CatS (47), Inchauspe (Hil 129)), y kondenatü (Xarlem
(160), UskLiB (57), CatS (26)). En DFrec hay 47 ejs. de kondenatu.
1. Condenar.  Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos, aunque escasea en los autores meridionales
del s. XX.  Halaz kondemnatu zuten Ieinkoa ere hiltzera. E 235. Zeren lurrean sepulkre bat bezala den
ifernua, zeinetan ezarten baitira herio eternalera kondemnatuak. Lç ABC I 8v. Nik ez neike / a legiala
konsejadu, / zerren [erregek] leike / oi ta bertati kondenadu. Lazarraga 1198r. Kondenetzen [sic] du kostu
guztietan D. Martin de Valcarlosi, eta eztiazola eragotzi niork (Leitza, 1626). ASJU 1978-79, 237 (en la edición
de ETZ 46 kondetzen du). Kondemnatzen diat suko penara. EZ Man I 13 (Noel 96 kondenatu). Iustiziaz kondena
dezaketen arteiño pagatu nahi eztuenak. Ax 244 (V 163). Jesüs-Krist hala kondemnatü ondoan, Jüdiek zer egin
zien? Bp II 48. Kondemnatu zuten ihara-harriaren biratzerat. Lg I 234. Ez dut hunen baitan aurkhitzen zertaz
kondemna. Lg II 270. Presondegi beltz baterat kondemnatua. Mih 107. Jangoikoaren Justiziak arrazoi
andiarekin kondenatu nau. Mg CC 138. Ez eizube inor kondenadu eta etzare kondenadubak izango. Astar II 185.
Lege hoien arabera, / kondena nazak hilltzera. Gy 259. Kondenatu zuten Luis XVIna gillotinarat. Elsb Fram
104. Hiltzerat kondenatu gaituzte! Zerb IxtS 74. Judikatu gabe kondenatu zaitue. Arti MaldanB 209. Horra
zergatik Platonek kondenatzen dituen partzuergoan bizitzerat. Lf in Zait Plat XVII. Ez dugu deus arrapatu hori
kondena dezakenik. Larz Senper 78. Sutara kondenatu behar dugu ezeren aitzakirik gabe. Berron Kijote 76.
Kondenatu berri hartan, mingarri zitzaidan penatuen uniformea jantzi beharra. MEIG IX 95.
v. tbn. Mat 72. Ber Doc 99r. Harb 236. SP Phil 164. Gç 159. Ch III 36, 1. He Gudu 144. Cb Eg II 150. Mb IArg I
baten mende.
280. AR 307. Brtc 79. CatLan 33. Iraultza 16. Monho 124. LE Ong 42r. MarIl 109. AstLas 57. Jaur 110. Bordel
141. Dv LEd 127. Lard 414. Xe 363. Sor AKaik 130. Camp EE 1882a, 67. Jnn SBi 55. Zby RIEV 1909, 228. Ip
Hil 7. Lap 326 (V 149). HU Zez 24. CatJauf 53. Ox 204. Etcham 61. Balad 239. Lf Murtuts 51. Etxde JJ 174.
2
Ardoy SFran 349. Kondenadu: Cap 72. Añ EL 220. Kondenau: Urqz 14.
 "Condamner un malade" H.  Eritasunak [ardi] bat jo balin badu, tropa guzia hiltzera kondenatua dela.
Larre ArtzainE 47.
 [Eskean] ematen zioten dena katilu artara kondenatzen zuan. Bv AsL 51.
 (Part. en función de adj. y sust.).  Sartzen da karzelian adeskide kondematiaren berme. Tt Onsa 126 (Arima
79 kondemnatia). Plazaren erdi-erdian kondenatu bat hiltzen ari da. Mde Pr 71. Kondenatua bere bizitza
guztian gizon prestu bat izanen litzakeena. Arti Tobera 273. Kondenatuei laguntzera. Berron Kijote 82.
2. (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, H (V, G)). (Aux. intrans.). Condenarse, ir al infierno. "Damner, anima
kondenatua" H.  Tr. Documentado sobre todo en textos meridionales.  Eztut erraiten kondenatuko dela, eta
ez salbatuko dela ere. Ax 209 (V 140). Hiltzen aizen mementoan / izanez aiz jujatuko, / edo kondemnatuko aiz, /
edo justifikatuko. Gç 171. Kondenatzeko bidean dago? Lar, carta a Gandara 161. Judako erregeak, bost salbatu,
amairu kondenatu ziran. Cb Eg III 333. Biti bat, edo ondo konfesau, edo betiko kondenau. Mg CO 174 (CC 142
1
kondenatu). Argiro dazaut, kondenauko nazala onduten ezpanaz. Añ EL 53. Pekatu andietan erraz erorteko eta
kondenatzeko peril edo arriskuan dago. Gco II 12. Onegatik dio gizon jakintsu batek emakume geiago
kondenatzen dala gizon baño. AA III 554. Bera kondenau zalako bestiak kondenau gura izatia. JJMg BasEsc 15.
Inumerable izanen dira / kondenatuko direnak. Bordel 84. Pekatari guztijak kondenauko badira nor da zerura
juango dana? Ur MarIl 45. Baña sinisten ez duena kondenatuko da. Lard 477. Hori ardiesten ez badut
kondenatu eta ifernuko estiretan egon beharko othe dut? Dv LEd 61 (Cb Eg III 27 kondenatu). Puntu eta
instante guzietan pekatu egiñ nezake, hill niteke eta kondena niteke. Arr May 33. Bestela kondenatu / egingo
zerate! Uzt Sas 110. Ala gertatzen bada, kondenatu naizen siñalea dek. JAzpiroz 97. v. tbn. TAV 3.1.19 (poesía
navarra citada por Isasti). OA 166. El 71. Iraz 65. fB Olg 158. Ud 145. Gand Eusk 1956, 220 (V-gip). Mattin 39.
Kondenadu: Cap 32. ConTAV 5.2.11, 150 (explicación de los artículos de fe, 1699). Kondenau: CatBus 52. Itz
Azald 213. Kundenatü: Xarlem 172.
 (Part. en función de adj. y sust.).  Esango dabe / kondenaduak orduan: / "Oi nox zenbilzen / orrinbat gatxez
munduan? Lazarraga 1199r. Oi konfesore kondenaduak orduan / eranzungo dau. Ib. 1199v. Deabruek daramate
kondemnatu dongea. EZ Man I 96. Ifernu hartan egonen dira kondenatu guztiak. Ax 580 (V 373). Demonioakin
eta beste kondenatu guzien konpañian. OA 50. Anima santa bat zerutik jatxiko da, ta anima kondenatu bat
infernutik igoko da. Cb Eg II 145 (Dv LEd 258 kondenatu). Emakume kondenatu aren animak. Mg CC 128.
Kondenau guztiak salbauko balira bere. fB Ic I 62. Kondenadubakaz bakarrik ezin euki ginaike karidaderik.
Astar II 23. Kondenaduen infernua. CatLlo 24. Ez kondenatiuen lekiua, baizik linbua, non baizauden justuak.
CatR 29 (v. tbn. kondenatuen en el mismo contexto en Mat 59, Iraz 18, Cb CatV 26, Zuzaeta 80, Añ CatAN 24,
CatB 30, CatLlo 16, CatLuz 13, Legaz 16, CatAe 28, CatSal 29 y CatUlz 9). Zelan leiteke, izanik pena kaltekoa
andiena kondenaduentzat, umentzat alan ez izatea? Itz Azald 41. Salbaziyorik iñon ez daukan / amona
kondenatua. Tx B II 22. v. tbn. OA 40. LE Doc 270. Dh 154. Arr May 97. Kondenau: JJMg BasEsc 91. 
(kondenada, forma de fem.).  Geratu zirian ikariaz konorte ta zenzun baga legez, ta berba egin eutseen arima
kondenada ak. Mg CO 186.
 (Aux. trans., con arima como objeto, o con objeto personal).  Bizitzan atera dedan irabazia da [...] nere
anima eternidade guziko tormentuetara kondenatzea. Cb Eg II 92 (Dv LEd 167 galpenera ez banu kondenatu
neure burua). Eren buruak kondenatzen ditue. Gco I 414. Bere burua kondenatzen du gure aita erraten duen
aldi guziez. Dh 251. Zenbat sazerdotek, arturik estadu andija, [...] kondeneetan ditubeen eureen ta beste askoren
arimak! JJMg BasEsc 214. Zurretan dot neure gorputza neure aragijak kondenau ez nagijan. fB Ic II 279.
3. Condenar, censurar, desaprobar. v. gaitzetsi.  Iainkoak gaitzeriztea kondemnatzen duenean aditzera
emaiten drauku manatzen gaituela elkhar onhets dezagun. Lç Ins D 7r. Dastatu eztuten bianda arbuiatzen dute,
eztakiten gauza kondenatzen dute. Ax 504 (V 325). Kontrarioaren erraitea lizateke erhokeria handia eta egiazko
erreberia filosofo zuhur guztiez kondenaturikakoa. ES 194. Kondenatzen ditutzun flakeza beretan eror zaitezen.
He Gudu 112. Gabazko eta ermitetako festa eragabeak kondenatu ta kendu ditu. Cb Eg III 358s. Errelijione bat
[...] gauza guziak zorrozki kondenatzen dituena? Lg II 144. Ez balitu kondenatzen / Ebanjelioko legeak / hura
predikatuko zen. Monho 40. Ebanjelio Santuak kondenatzen dituan usadio galgarri askorekin. Gco I 418.
Jaungoikuak kondeenetan dabena, gizonak onzat emon ezin legijee. fB Olg 12. Nola neronek kondena nezaken
nere erhokeria! Dv LEd 155. Beraz orri baimena ukatzia Ebanjeliua bera kondenatzia da. Bv AsL 73. Gizaldi
onen aurka (kontra) Ninivetarrak jaiki ta gaitzetsi (kondenatu) egingo zituztela. A Ardi 84s. Nola dezaket
kondena / nihaurek maite dutana? Xa Odol 97. v. tbn. Mih 61. fB Olg 91. Astar II 172. Hb Esk 39. Vill Jaink 89.
kondenatugabe. "Indemnatus, non condamné" Dv.
kondenatzaile (Lar (-alle), H), kondemnazale, kondenazale (S ap. Lrq). "Condenador" Lar.  Haren

baten mende.
akhusatzailleak eta kondenatzailleak haren lekhuan kondenatuak eta iustiziatuak izanen zirela. Ax 131 (V 86).
Kondemnazalia urkatu izan zen eta kondemnatia salbatu. Tt Arima 79. Zuk izan behar zinduen nere begiralea,
eta orai nere kondenatzaile izanen zare. Dv LEd 264.
kondenatze.  Condena, acción de condenar.  Eztizu ajolarik izan / gizon-kondenatzeak? Arti MaldanB 223.
kondenazio (Lcc, Urt II 144, Lar), kondemnazione, kondenazione (Urt II 144, Chaho, H), kondenazino (Lar 
Chaho, H), kondemnazino, kundenazione (Gèze), kondenazioi (H), kondenazinoe.  Condenación; condena. 
Haren kondemnazionea gure absoluzionetan lizenzát. Lç Ins C 4v. Gu herioaren kondemnazionetik delibraturik.
Ib. F 4r. Beldurrez hitz aditzeak eta ez obratuak [...] gerta ditezin ene kondemnazionetan. SP Imit III 2, 3. Ezen
nihoiz ere ezin komunia dezakeguke bekhatu mortalean gure kondenazionetan baizen. Brtc 237. Bizi dira
1
kondenazinoeko arrisku andi baten. Mg CO 40. Betiko kondenaziñoa. Añ EL 59. Esiri ziazkotzien baitare buru
gañan itz kuek zoinek sinifikatzen baitzien bere kondenazioren kausara. Samper Mt 27, 37 (Hual kondenazione).
Emen ez dago beste erremediorik, edo errestituzioa edo kondenazioa San Agustiñek dion bezela. Zab Gabon 77.
Huna izraeltar hainitzen kondenazioneko eta salbarazteko ethorria den Haurra. Jnn SBi 41. v. tbn. OA 62. Cb
Eg II 149. LE Ong 26r. Arrantz 37. Ud 131. Arr May 130. Auspoa 97, 91. Kondenazino: JJMg BasEsc 199. Astar
II 221. Kondenazione: Dh 222. CatLuz 37. Jaur 166. Ip Hil 237. Lap 406 (V 185). Kondemnazione: Tt Arima 47.
Kondemnazino: Arz 61.
 (Como primer miembro de comp.).  Bear ez bezela edo bekatu mortalean jaten duenak jan ta edaten du
bere juizio edo kondenazio-bidea. Mg CC 213. Ez da berez bekatu beniala kondenazio-gaia. Ib. 105.
- KONDENAZIOKO. "Condenatorio, kondenaziokoa" Lar.  Kondenazioko sentenzia emango die. Cb Eg II
155. Kondenazinoeko sentenziya. Zuzaeta 47. Epai edo sentenzija edo salbaziñoekua edo kondenaziñoekua. Ur
MarIl 38. v. tbn. AA III 558. Arr May 47.
a
kondepeko.  Vasallo de un conde. "Kondepekoa, oñatiarra" Garate 1. Cont RIEV 1930, 155.  Ezagun dezu
kondepekoa zerana. NEtx Antz 19.
konder. v. 1-2 kondera.
1 kondera (BN; Ht VocGr 370, VocBN; kh- Dv, H (L, BN)), konderia, konder. Ref.: A; Satr VocP.  Relato,
narración. "Histoire" Ht VocGr 370. "Discours long, diffus, ennuyeux" VocBN. "Récit, conte, histoire" H. v.
kondaira, kontaera, istorio.  Hetan adituko ditutzun solasek eta khonderiek. Dh 558. Huna San Antoninok
egiten daukun kondera edo historio bat. EgunO 136. Ene Semea, kondera hunek argitu behar zaitu. Dv Telem
36. Ene bizi moldearen khondera. MarIl 70. Hegalño hau ez baliz izan hoinen xarra, / kondera izanen zen
luzeago, haurra! Barb Sup 61. Huna bi hitzez zer igaran zen eta zertarik hasi zen konder tzar lüzaz mündiak
erabili diana. Const 34. Kondera perttolietarat hain atzarri. Leon Imit IV 7, 2 (SP elhetara, Ol ipuietara).
Adituko banindute ere, baditake lokartuko ziren berdin, ene kondera luzeak loa emanik. JE Ber 36.
- KONDDERA. "(BN-baig), historieta (dim. de kondera)" A.
2 kondera (Chaho, Dv (konderak), H (+ kh-, BN, S)), konder, gondera (BN; VocBN, Dv (BN), H), kunder(a)
(kunder BN-mix, S; Gèze; kundera S; Chaho, Gèze (kunderak pl.), Dv (S, kunderak)), kuntera (H (kh-, s.v.
khondera)). Ref.: A (gondera, kunder, kundera); RIEV 1911, 600.
1. Rosario. "Chapelet, kunder", "kunderak, chapelet" Gèze. "(Sust. pl.), rosaire" Dv. "Cuentas de rosario" A.
"Kunderrak, arrosarioak" Alth in Lander RIEV 1911, 600. v. arrosario.  Haren hirurogei eta hirur urthetako
adina ohoratzen baitügü konderetan diren hirurogei eta hirur Ave Mariez. Bp I 123. Kunder bihi gehienetan
errazü Paterra edo Gure Aita. UskLiB 144. Eta nola fotografiatzaileak arrosario edo konderra eskuan aurkhitu
baitzuen, eman zen har zezatela xutik bere konderrarekin. Prop 1897, 186. Kunderak erietarik txilintxan. Const
30.
2. gondera (BN; VocBN; H), kunder(a) (S), kunde (kh- S). Ref.: A (gondera, khunde, kundera); Alth Bot 4.
"Chiendent, ainsi nommé parce que cette plante a sa racine qui rappelle les grains d'un chapelet" H. "Avoine
élevée bulbeuse, à chapelet, khundea" Alth Bot 4. "Grama, mala hierba cuya raíz tiene forma de cuentas de
rosario" A. v. ARROSARIO-BELAR, atso-herio, ildapizar.  Ezta belhar gaixtuetan bakhoitz bat kundera
bezañ nekez gal eraz daitekianik alhorretarik. ArmUs 1892, 157. Badela hirur kunder muta; kunder bihikadüna,
kunder ildapizarra eta kunder arrastelü belhar zaña. Ib. 158.
- BIZKAR-KONDERA. "Bizkar khundera (S), échine, colonne vertébrale. Atzo bizkar khundera ekhiari untsa
pharatü diot, hier j'ai bien travaillé le dos au soleil" Lh. v. ARROSARIOKO HEZUR.
- KONDERAK ERRAN. Rezar el Rosario. "Khonderak edo rosariua erraitea, dire le chapelet, le rosaire" H. 
Kofesatzera jiten ziradianian eztezazüla librürik irakur ez konderik erran. UskLiB 86. Aspaldiko urthetan egün
oroz erran ditit kunderak. Ip Hil 75.  Egünkal haren letheriñen, konderen edo arrosarioaren erraitiaz. Bp I
baten mende.
147. Kunderen edo arrusariuaren erraitia da bat bederak egiten ahal dian othoitze baliusenetarik bat. Myst 9
(ap. DRA).
kondera. v. kontera.
konderia. v. 1 kondera.
konderri, konde-erri (PMuj), konte-erri.  Condado.  Nolaz ez duzu, itxurak diranez, konte-erriren bat
bederen? Berron Kijote 174.
kondesa (Lcc, Urt V 405, SP (<-ezza>), Lar, T-L), kontesa (Urt V 405), kuntesa (Chaho).  Condesa. "Conde o
condesa, kondea, kondesea" Lcc. "Comtesse" SP.  Delfina Arriango kondesa. Harb 463. Ai, kondesa naizen
bezela baserritar neskatxatxo bat banitz! Arr GB 19s. De Barthilly izena zuen kontesa batek. Elsb Fram 65. Die-
ko kondesak. Or Mi 34. Orovio Paternina'tar Miren (Montalvoko Kondesa izan zanari). "Ex condesa de Casa
Montalvo". EAEg 5-3-1937, 1209. Kondesa titulu eta jendeen estimuaz gainera. Mde Pr 184. Kondesiari
eskatzeko asmuan urtero emoten eban urdia. Etxba Ibilt 468. v. tbn. Urruz Zer 35. Berron Kijote 91.
kondestable (Lcc, Lar), konestable (Urt V 397), kunestable, konetable.  Condestable.  Labrit eta errege /
aita-seme dirade / kondestable Jauna / ar bizate anaie (1494). TAV 3.1.13. Franziako Kunestabliaren anaie
baita hura. (1595). FLV 1993, 449. Hitz larriz manaturen du Migel konestablea, / hain behera egotz dezan haren
kontra iaikia. EZ Man I 75. Franziako konestablia. Tt Onsa 3. Lesdiguieres konetablia, Catinat marexala
abokatü ziradian. Egiat 256. Migel Lukas de Iranzo, kondestable Gaztelakoa. Izt C 499.
kondetasun. "Comté" SP.
kondetxo.  Dim. de konde.  Gure kondesa ta kondetxo maiteak mortuan goseak hill-bearrak ziran. Arr GB
146. Parre ori, kondetxoa, aurki zaik itzaliko! SMitx Aranz 81.
kondezino. v. kondizio.
kondezinoe. v. kondizio.
kondizio (Lcc), kondizione (H, Chaho), kondizino(e), kondezinoe, kundizione (S ap. Lrq; Chaho). 1.
Condición, naturaleza, modo de ser; condición social. "Condición natural, kondizio naturala" Lcc.  Baldin
leinu humanoaren kondizionea konsidera badezagu. Lç Ins D 3v. Atxakio hura dela halako kondizionetako, non
bethiere gaixtakeriatako eta desobedienziatako frukturik egiten baitu. Ib. G 3r. Xoil kondizioz mudatu ezpadire
an diren batzuek. (c. 1597). FLV 1993, 452. Bat bederak bere kondizino haserrekorra ezaguturik. Ax 285 (V
191). Kofesa osoki, ez utz batere zeure faltaz, erran kontua eta kondizino pisu guzia. Hm 203. Hetarik hartzen
dutela bere kondizioneak agintzen duen bezanbat xoilki. SP Phil 10s (He 10 kondizionearen arabera). Nola
kondizionez / baitzen erregiñen pare. Arg DevB 46. Diferenziarik gabe, estatü, grado, kondizione, ez ofizioren.
Mercy 16. Jeniyo gogor, kondiziño krubel eta [...] ezin sufridu leizanak. Zuzaeta 155. Bakoitzak bere estaduari,
kondizioari edo bizi moduari dagokion moduan nekatu bear du. Gco I 424. O Jainkoa, zeñen kondizio proprioa
baita miserikordia egitea beti. LE Ong 101v. Eztuten itzuli nai beren leku antiguetara eta atra ziren
kondizionera. FrantzesB I 91. Leku askotan esaten deusku eskritura sagradubak ze kondizinoetakuak dirian
naasteko dantzaak. fB Olg 75. Kondezinoe ta edade guztietako persona dantzazaliak. Ib. 126. Gizonaren
noblezia ta kondezinoia da onetan bere apartekua. fB Ic I 16. Emakumeen kondizinoia da ardijeena legez, bat
igaroten dan lekutik besteiak igaroteko. JJMg BasEsc 189. Edozoin estatuko eta kondizioneko presunen
fagoretan. JesBih 396s. Aberatsak ikhara beitez bere kondizionearen gainean. Jaur 397. v. tbn. Ber Trat 94v.
OA 102. AA III 524. Kondizione: EZ Man II 6. Tt Onsa 95. Gç 31. Lg II 234. Mih 28. CatLan 159. Brtc 189. In
MEIG I 252 (1793). Elsb Fram 118. Kondizino: Harb 423.
 (Pl.). Cualidades.  Espiritu batek ahal dituzkeien kondizione gaixtoenetarik bat da burlari izaitea. SP Phil
339 (He 341 kondizione). Adiskide oso baten kondezinoe guztiak daukaz Jaungoikuak. fB Ic I 41. Ze balijo
andikuak dirian Jaun onék euki biar ditubén gauza edo kondizinoiak. (1858). BBatzarN 179. Kontrizioniak
ükhen behar dütian kondizione edo kalitatez. CatS 84. Beiak ez ditu zuk esantako kondizioak. Sor Bar 105.
Bazela eskatzen ziran kondizioetako gizon bat. Goñi 67.
2. (G-azp, AN-gip-5vill, B; Urt I 340, Añ), kondizino (-iño V-gip; SP, Añ (-iño)), kondizione (Urt III 5, SP,
H), kondizinoe, kondezio, kundizio, kundizione. Ref.: Elexp Berg (kondiziño); Gte Erd 253. Condición,
requisito. "Formal portatzeko kondiziñuakin joan da" Elexp Berg. v. baldintza.  Tr. Documentado en todas las
baten mende.
épocas y dialectos. En DFrec hay 85 ejs., meridionales.  Iainkoak mundu hunetan prometatzen drauzkigun on
guziak kondizionerekin rezebitu behar ditugu. Lç Ins D 6v. Ala zara mudaduko, ze / ez zau inork ezautuko; / bizi
beste bat artuko dozu / kondiziook kenzaiteko. Lazarraga 1173v. Kundizio kurelok nai bekizu / onezkero
zeurganik kenzaitea. Ib. 1186v. Zer kondizino dira hek? Mat 133. Konfesio onen kondiziñoak zeinzuk dira? Cb
CatV 77. Iru kondiziño preziso biar dira. Zuzaeta 68. Akort gütüzü, Sira, / gure kondizionetan, / pakia düdalarik
/ orai memento huntan. Xarlem 324 (1097 kundizione). Zer doai edo kondizio eskatzen ote ditu ongi nai ta
amorio onek? AA I 569. Batiatu biar da bada ezpadako kondizinoiagaz. JJMg BasEsc 21. Grazia ezinago handi
hori kondizione hoien pian errezebitü dizüt. UskLiB 102 (cf. infra KONDIZIOPE). Ez ziralako alkartuten alde
bijetatik egozanak, zimentutzat serbidu biar eben kondiziñoietan. (1866). BBatzarN 221. Nahi du ikhusi
Frantsesek zer kondizionetan eskainiko duten bakea. Laph 10. Barku igualak, eskuak berdiñ, / kondeziyuak
markatu. Xe 284. Penitentziako sakramenduaren baitezpadako kondizione bat. Lap 384 (V 175; 125 (V 59)
kondizio). Gizonak errez mozkortutzeko / kondizio bat bear du: / basua ardoz ondo betia / sarritan eskuan artu.
JanEd II 105. Bainan kondizione bat / dautazu beteko. Etcham 142. Huelga ortan eskatu ziran / lau kondiziyo
berriyak. Tx B I 110. Zaldunak gustora emon zetsan baietza kondiziño oni. Etxba Ibilt 480. Aiphatu ginitian
kondizioneak onhartzen badituk segurik. Larz Iru 30. Baiñan kondizio batekin... ez zazula soñurik atera! Lab
SuEm 174. Benetan gogo onez egingo dut eskatzen didazutena, baiña ordain-kondizio bat bearko da. Berron
Kijote 113. Ba dakizu arras ontsa ni zer kondizionetan ari nizan lan hauen egiten. Etchebarne 109. Eta
kondeziñuak, onek ipinten zituan. Gerrika 41. Kondizioak jarri ta bi aldeak konforme
jarri bear dira, eta egindako apustu-papela izenpetu. Albeniz 52.
v. tbn. El 46. Iraz 1. Urqz 5. Añ LoraS 187. It Fab 241. PE 21. Ud 146 (kondiziyo). AzpPr 25 (-ziyo). EusJok II
28. Or Eus 29n. Eguzk GizAuz 124. Xa EzinB 135. Uzt Noiz 44 (-ziyo). JAzpiroz 103. Insausti 29. Kondizino: ES
192. Kondiziño: Cap 39. Kondizione: Tt Onsa 76. CatLan 146. AstLas 52. CatB 63. JesBih 400. MarIl XVI. Jaur
193. CatS 91. Elsb Fram 78. CatJauf 130. Ardoy SFran 41. Kondizinoe: CrIc 84. Kundizione: Mde Pr 51.
3. + kondizino (-iño V-gip ap. Elexp Berg), kondizione. Condición, estado, situación. "Bergarako frontoiak
eztauka kondiziñoik ainbeste jentendako" Elexp Berg. v. egoera.  Kontentamendu dugularik gauza guziéz,
herriz, lekhuz, bizitzeko kondizionez, habillamenduz. Lç Adv ** 8v. Gü berant artino ezkira bizi arimaren
bizitziaz. Ezta holako izan Mariaren kondizionia. Ip Hil 33. Kondizione onetan / Ez bazen eskola, / Bertze bat
egiteko / Behar zen bezala. LuzKant 87. Hotela bere gain hartua dia, edo zer kondizionetan da? Larz Iru 128. Ni
oso kondizio txarrean joan nintzan, aste osoa oian griperekin egon da batere indarrik gabe. Albeniz 73. Ikusteko
zer kondiziotan zegoan uztai ingurua. Ib. 163. Ez dakit sekula pentsatu duzuen zenbat euskal obra ez diren
gureganaino heldu, edota heldu badira ere, nolako kondizio exkaxetan heldu diren. MEIG IV 61.
4. "Condition, service de domestique. Kondizionetan sartzea, entrer en condition" H.
- KONDIZIOPEAN. Bajo condición (de), con la condición (de).  Zeuri esangotzut, ixillik eukiteko
kondeziñopian. Kk Ab II 139.
- KONDIZIO(A)REKIN. Con la condición (de). "Kondizionerekin, à condition" SP. "Ematen darotzut,
kondizionerekin bihurtuko darotazula" H.  Hainitzek nahi lukete zerbait gaitz izan, kondizionerekin, ordea,
traburik eliezela egin. SP Phil 191 (v. tbn. 405). Kondizioner[e]ki gure arimen salbamendiaren hon, profitable
eta abantaillos izanen direla. Tt Arima 17. Hobe genuke / trankilitatian utzirik, / bena kondizionereki / eztiala
ukiren neskatilarik. AstLas 10. Kondizionekin berrogoi mila buru hetarik lehen lehenik eroriko dena izanen dela
Yauntto horren berarena. Elsb Fram 133. Kondizioarekin sei urte barru atzera biurtzen bazioten. Urruz Urz 20.
- KONDIZIOTAN, KONDIZIONETAN. Con la condición (de).  Kondizionetan, ikastekotan ontsa zer erran
nahi zuen berak euskaraz irakurtzen zuenak. Larre ArtzainE 298.
- KONDIZIOTAN EGON. Estar en buenas condiciones.  Baña arek amabost eguneko atzerapena eskatu zuan.
Etzegoala kondiziotan. Albeniz 105.
- KONDIZIOZKO. a) (Adnom.).  Ezen ahal datekea ene kondizionezko baxotasunik ezpa hunelako berze
gauzarik batre? Lç Dedic * 6r. b) (Conjunción) condicional.  Emaitzu [juntagaillu] kondizinozkoak: si, nisi,
quia etc. ES 370.
kondizional. "Condicional cosa, gauza kondizionala" Lcc.  (Libertad) condicional.  Ea jasoko duan urte
mordoxka hori ez den gehiegizkoa gertatzen. A, lehengoa ahaztu zaidak, jakina, eta haren kondizionala... MEIG
IX 92.  (Uso sust.).  Ez deb, bada, kondizional onekin, eta ez beste onelakorekin kristabak konfesatu bear.
OA 136.
kondizionatu.  Estar en buenas (malas...) condiciones.  Behar da izan fruitua ongi kondizionatua eta taxarik
gabe. ECocin 49.
1 kondo (V, G ap. A; Lar, Añ, H (V, G)). 1. "Deshecho <dese->, sobra, residuo" Lar. Residuo" Añ. "Reliquia,
resto" A. v. kondar.  Ekusten du etsaiak ordu arteraño berea izan duala bekataria, eta atzeneko bizitzaren
kondoan kontu egiten ezpadio iges egin lekiokela. AA III 573. Pekatu eta leenagoko bizi dongien kondo edo

baten mende.
erlikijak. Astar I 237. Kendurik sakramentu onek pekatuben kondor [sic] eta erlikijak. Ib. 237. Arrapatuko diezte
beren gauzak nere erriko kondoak. Ur Soph 2, 9 (Dv ondarrek, Ol kondarrek). v. tbn. Ur Sap 13, 12.
 (Como segundo miembro de comp.). "Cabaco, el zoquete que sobra después de labrado el palo [...]
zurkondoa" Lar. "Arikondo (V-ger-ple), residuo de hilo" A Apend. "Kandelakondo, cabo de vela" A Morf 601. 
Etzakaz orregaitik kenzen gatx konduak. Astar I 237. Zapian bildutako apari kondoa Ramuntxori emanaz. Alz
Ram 37. Bein ta bi ta irugarrenean ala egotzi zituan opilkondo guztiak. A EY II 454. Zigarro-kondoa leiotik bota
eta lotara joateko asmoa artu eban. Bilbao IpuiB 151.
 [San Pedrok] emakume kondo baten berbiak bildurtuta, iru bidar ukatu eban Jesus. fB Ic III 94.
2. Extremidad.  Eskuen eta oñen kondoak. Ur Iud 1, 7 (Dv muthur, BiblE behatz lodi).
3. "Chiquitín de casa en V y G" A Morf 13.
- KONDO-KONDOTIK. De raíz, de cuajo.  Oraingo aldijan gogaikarri litxakezan ipuin eta esakuna batzuk
be kondo-kondotik atera ta kendu. Otx 6. Eskubak kondo-kondotik ebagittia irabazi eban orduban. Ib. 176.
2 kondo. "Recatón de lanza, kondoa" Lar.
kondokada. "Recatonazo" Lar.
kondots, kondotx. 1. Cabo.  Argizari-kondotx / piztua bezela / maitasun-garraz / iltzen bizitzea. Lek EEs
1919, 194. 2. "Brote (de las raíces del árbol), zuztuin (B), kondotsa (AN-5vill)" (Orixe).  Guk ez dittugu
lenbiziko begikalduz ulertzen gure izen soill oriik, ez dire garbiik, ez dute ageri kondotsa, ez dute ezagun non ote
duten sortzapena. Or LEItz 34. 3. kondotx (AN-larr). "Corazón de la fruta" Asp Leiz.
- KONDOTS-MUTUR.  Ez uste nere biotz onak edo gogo-faltak geldierazten nauala, kondots-mutur arek
baizik, geneko batean oiñ-azpi au zulatu zidanak. "Garrancho". Berron Kijote 134.
kondotx. v. kondots.
kondotxo (V ap. A; Lar, Añ, H (V, G)).  Potaje (de castañas).
kondoxka. "(AN-gip), raigón" A.
kondu. v. 1 kontu.
konduita. v. konduta.
konduta (Chaho), konduita, kunduta (Chaho). 1. Conducta, comportamiento.  Zuk ene alderat idukitzen
duzun konduitaren arrazoña. Mih 126. Konduita hun bat dea bethi konfesor argitü eta prüdent bati berari
konfesatzia? CatLan 150s. Ala higuingarria bai da ene konduita! Brtc 202. Erakhatsi nahi dauku konduita
gaixto bat atxikia izana ez dela traba bat saindutasun handi batentzat. Jaur 401. Ezi nahi dianak gizuna haitatü /
olhan zer kondüta din behar dü galthatü. Etch 618 (244 kundüta). Konduta oneko gaztiarentzat / orra pauso
egokiyak. EusJok II 60. Obe da bizi sos gutxirekin / eta konduta onean. EusJok 66. Bañan ez dago anztuta / jefe
zenbaiten konduta. Yanzi 79. Oso bakarrek izaten dute / zuk izan dezun konduta. Basarri 77. v. tbn. JanEd II
136. LuzKant 113. Kondüta: Mercy 21. Kundüta: Xarlem 1018.
2. Honra, nombre, fama. Cf. KONDUTA GALDU, KONDUTA KENDU.  Konduta ona zikindu eta / etxe-
pakea ondatu. JanEd II 107. Orrek altuan zeukan konduta / jetxi nai zuten bajua. Tx B II 87.
- KONDUTA GALDU. a) Difamar.  Zitalen antzera / Pello burlatzera, / saiatutzen zera / konduta galtzera.
AzpPr 76. Guri konduta galtziagatik / apropos ari al zera? Tx B I 61. Gaztetan txarra izan zera ta / okerragua
zartzera, / zu baño gizon jatorraguai / zatoz konduta galtzera. Imaz Auspoa 24, 156. Zuk orrela galdu biar dezu
/ euskaldunaren konduta. Yanzi 229.
b) Perder la fama, quedar deshonrado.  Edozein gauza egiñagatik / eztute galtzen konduta. Auspoa 97, 23.
- KONDUTA KENDU. Difamar.  Ez gera jardun makina orri / konduta kentzeagatik. Lizaso in Uzt Noiz 92.
Alkate ori zertan asi da / besteri konduta kentzen? Azpillaga ib. 43.
- KONDUTAKO. De buena conducta.  Langillia ta kondutakua, / kontentu ziñan orduban. PE 55.
kondutagabeko, kondutebako.  De mal comportamiento. Cf. KONDUTAKO.  Zeitxik itxitxen-tso kondute

bako mutillekaz ibiltxen? Ort Oroig 41.
konduzitu, kondusitu (Chaho).  Llevar, conducir.  Bena gaizki saldürik, emaztik harzara, / kondüsitü
nündien brigadaz brigada. Etch 184.
baten mende.
koneju (V-gip, AN-egüés-ilzarb-olza; Lcc, Lar, Añ, H), konexu (Dv), konejo (Ae, Sal), konixo (H (L, BN), T-
L), kunixo. Ref.: Bon-Ond 143; VocPir 396; Etxba Eib; Elexp Berg.  Conejo. "Lapin" T-L. v. kui, untxi.  --
Zer da kuija? --Zubek konejuba esaten deutsazuna. Mg PAb 91. Zuk koneju salmueratutako ederrak [...] eta
lurreko aingira galantak aukeran dauzkatzula era ederra daukazu. CartAnd 374. Etxian daukodazan koneju
zurijak. Altuna 57. Inbiriz urtzen axeri zarrak / ito zuan konejua. MendaroTx 101. Konejo bat balitz lez eizatuko
dot. Kk Ab II 30 (111 koneju). Xerri, oilo eta kunixo. GAlm 1953, 38 (ap. DRA). Ez ete dogu merezi gero
koneju-iztar edo ollandatxuen bat? Bilbao IpuiB 77. Bei, txal, asto, ollo, koneju, uso eta abar. Salav 27. v. tbn.
SM Zirik 12. Alzola Atalak 53. BBarand 105. Konejo: Ostolaiz 82. Gerrika 289.
 Baso-konejuen zulo onduan ipiñi eben launetariko bat. SM Zirik 34.
- KONEJU-EME. "Coneja, untxia, koneju-emea" Lar.  Konexu emea ilhabethe bat egoten da ernari. Dv Dial
98 (Ur koneju emia; It untxia, Ip llepeia).
konejutxo, konejutxu.  Dim. de koneju.  Pipo, konejutxu arroa. Nini, konejutxu argia (tít). Sabin Berasaluze
(Bilbao, 1957).
koner (BN ap. A; VocBN  Dv y A). 1. "Koner (adj.), diagonal" VocBN.  (Uso pred.). "Koner, konerka,
employé adverbialement: obliquement, de biais, de côté, diagonalement. Koner dago, konerka pharatia, ezarria
da" H.  (Uso sust.).  Laukiaren konerra ta alde bat eztira neurrikide. Zait Plat 57. Lerro au konerra deritzate
iakitunek. Ib. 69. 2. "(BN-ciz), bizco" A.
- KONERREAN. De esquina.  Iri hetan, Españolak arrunt konerrian ziren, batzu bertzen kontra oldartuak.
Etcheb Obrak 126 (ap. DRA).
konerka (VocBN  Dv y A, H (BN, S)).  En diagonal. "Marcher sur une ligne diagonale" VocBN. "Zuaza
konerka" H. v. koneska.  Mai urenaz konerka ta maindire batzuen ostean zeukaten beren lantegia (sukaldea).
A Ardi 61. Bizikletea konerka ta gupika asi zan. Erkiag BatB 76. Konerka edo trebeska leitzen ahal ditake,
plametan lerratuz hunkitu gabe. Herr 3-8-1965 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).  Torcidamente (?).  Bigarren
urthekotzat, Elizabide osoki lazatu zen bere eginbidetan eta arrunt konerka bermatu bere sailari. Etcheb MGaric
45 (ap. DRA).
konerki. "(BN; VocBN), diagonalmente" A (no lo encontramos en VocBN).
koneska (S; Casve), kunexka (S; Chaho). Ref.: A (kuneits), Lh (koneska, kunexka); Lrq (kunexka). "Kunexka <-
eiska>, de biais, kunexkara, en biaisant quelque peu" Chaho. Azkue da kuneits "través", de una incorrecta lectura
de la forma de Chaho. "Koneska (S; Alth), obliquement" Lh. "(Tenir un objet) de biais, sur le dos, oblique" Ib. v.
konerka.
koneskatu, kunexkatu. "Kunexkatu, biaiser" Chaho (s.v. kunexka).
konexu. v. koneju.
konfardia. v. kofradia.
? konfedade. v. konformitate.
konferatu. v. konferitu.
konferentza. v. konferentzia.
konferentzia (Urt), kunferentzia (Chaho).  Conferencia, conversación, reunión. "Collocutio, konferentzia,

solasa" Urt V 353.  Aprobatzen diela gure eta zien arteko konferenzia güzia. (1616). AZTH 22. Nola
konferenziaren kursa enpeditü den. (1617). Ib. 22. Khanbio horiek eginak izan dire zuen bilkhura edo
konferentzietako erranen arabera. CatJauf IV.  Conferencia, disertación.  Eibar-era etorri zan konferentzia
bat emotera. SM Zirik 104. Estudioko zirkuloak eta billerak, konferentziak, [...] oiek ia beti erderaz [egiten dira].
Vill Jaink 8. En DFrec hay 13 ejs. de konferentzia.  konferentza.  Othoi dereiziet egiten megopiarik ezar
eztezazien behar eztenetan, konferentzaz paira ez zitien misionetan. (Interpr?). Egiat 196.

baten mende.
konferetu. v. konferitu.
konferitu (Urt V 354), konferatu (Chaho), konferetu, kunferatu (Chaho). 1. Conferir, tratar una cuestión. 
Nola ediren-ere izan baita Bearnoko sinodoaren ordenanzaz lan egina bisitatu eta konferitu behar izan denean.
Lç Dedic * 6v. [Depütatüiak] elgarreki bildürik limitoetan, eta amiableki konferetürik. (1617). AZTH 22. Jaun
direktorrareki konfera edo mintza onduan. Mercy 38. Horiez Jaun direktorrareki konferatüren eta elhestatüren
da. Ib. 38.
2. Conferir, conceder, dar.  Penitenziazko sakramendiaren bertutez, zeiñek signifikatzen baitu, konferitzen
<coteritcen>, operatzen eta emaiten, grazia iustifikanta. "Conferunt". Tt Onsa 21.
konfermatu. v. konfirmatu.
konfesa-arte, kofesa-arte.  Tiempo entre confesiones.  Kofesa-artetan gerthatzen bada zenbait besta-buru
seinalatu. Dh 61.
konfesagarri (Añ), kofesagarri (Urt). "Agnoscendus, [...] ezagutgárria, kofesagárria" Urt I 450. "Confesable"
Añ.
konfesakizun, konpesakizun, konfeskizun. 1. (Sust.). Materia de confesión. "Konfesakizun aundiyak ditu" (G-
bet).  Lenbiziko konfesaldian nituen konfeskizunak. Mb IArg I 280. Pekatutzat ta konfesakizun preminazkotzat
euki ditubanak. Mg CO 200. Konfesakizunik ere eztuela uste duenak. Gco I 433. Uste dozu pekatu mortala zala,
ta konfesakizuna dala orain. Añ MisE 146. Pekatutegi au guztiau ez eskrupulutzat, ez konpesakizuntzat bere
artuten ez ditubeenak. fB Olg 53. Baldiñ konfesakizunik ezpadaukat. Arr May 96. v. tbn. CrIc 98.
2. (Adj.). Que debe confesarse.  Iñoiz ezer utzi ote duan lotsaz konfesakizuna ta astuna zeritzonean. Mg CC
177 (tbn. CO 264).  "Confesable" Añ.
konfesaldi.  Confesión, acto de confesarse.  Lenbiziko konfesaldian nituen konfeskizunak. Mb IArg I 280.
konfesarazi, konfesatu erazi.  Hacer confesar.  Kondenatzeko beldurrak konfesatu eraziko dizkidaz [bekatu]
guziak. Mg CC 136.  kobesarazi, konpesarazi. Hacer confesarse.  Nahi du kobesarazi [bekhatorea]. Hb Egia
15. Konpesarazi ta tiroz ilerazi zun. Or SCruz 82.  konfesa arazi. Hacer confesar, extraer una declaración. 
Nola niri eztidan nola konfesa arazitzen dioten batere axolarik, haiek, beren metoduak enplegatzen dituzte. Arti
Tobera 281.
konfesarazte, konfesa arazitze.  Interrogatorio, acción de extraer una confesión.  Nik soldadoeri, konfesa
arazitzea hasten dutenean, arnoa ematen diet. Arti Tobera 281.
konfesari, kofesari. 1. Confesor.  Bere ekus-aldietan arkitzen dituen utsketa guziak utz bitza bere
konfesariaren oñetan. Mb OtGai III 306. Ongi nai dizuten predikari, konfesari, ezagun ta aide onak. Mb IArg I
175. Konfesari ta etxekoak ere eriaren aldean zeudela. AA II 194. Predikariak, konfesariak. Añ MisE 58.
Frantses meza emaille... eta denen kofesari. Ardoy SFran 143s. v. tbn. Ub 211. Mg CC VII.
2. Confesor, (el) que declara públicamente su fe cristiana.  Martirien Erregiñe. Konfesarien Erregiñe. Añ
CatAN 80.
konfesategi, kofesategi (T-L), konfestegi, kofesatei.  Confesonario. "Confessionnal" T-L.  Billatu zuen
predikari bera konfestegi berean. Mb IArg I 245. Kofesategian sartzen zen begirune done batekin. Birjin 235.
Ekusten ditugu Konfesategiak jendez inguraturik. Mg CC VI. Badoa erretoraren kofesateiko atheari jotzera.
Barb Leg 143. Eliza batean sartu zen eta kofesategira urbildu. Mde Pr 75.
 (Fig.).  Saldu ondoan, deklaratu saldua zela, eta ken, bat gutiago, akitetik. Horra zer behar ziren izan,
elizaren auzo auzoan, zure aitormenak, guarden kofesategian. Larre ArtzainE 21s.
konfesatoki, kofesatoki (H).  Confesonario.  Kofesatokian debotki eta onhestki sartuko zare. EZ Eliç 140.
Penitentak konfesatokietan largoki bustitzen dituena. SP Phil 72.
konfesatu (V-gip, AN-mer; Lcc (-du), SP, Lar, Añ, Izt 12r), H), kofesatu (Urt I 136, VocBN, Gèze, H), kobesatu
(S; Dv, H), konpesatu, koosatu, konsatu. Ref.: Bon-Ond 169; Lrq (kobesa); Etxba Eib; Elexp Berg.
 Tr. La forma konfesatu, la más usual entre los autores meridionales, se encuentra tbn. en los septentrionales
Dechepare, Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu, Haramburu (176), Pouvreau (Phil 159), Tartas (Onsa 178),
baten mende.
Gasteluçar (214), Chourio (I 22, 6), Haraneder, CatLan (149), Monho, TB, SalabBN y Bordel (191). Kofesatu,
documentado desde Materre (237), es la forma más frecuente al Norte; se encuentra en algunos autores que tbn.
emplean konf-: Etcheberri de Ziburu, Haramburu (84), Tartas (Arima 82) y CatLan (115); al Sur sólo hay algún
ej. en Anduaga (AUzta 80) y Azurmendi. Emplean konpesatu fray Bartolome (Olg 183), J.I. Arana (SIgn 74),
Zabala (Gabon 73), Pello Errota (112), Mocoroa, D. Agirre (G 20), Orixe (sólo en SCruz), Kirikiño (Ab II 169),
Bilbao (IpuiB 80) y algunos autores populares modernos. Hay kobesatu en Etchahun, Hiribarren (Egia 15),
CatAe (56), en la doctrina de San Juan de Luz (BOEl 380), Joannateguy (SBi 75), Prop y Azkue (Aezk 198); cf.
Dv: "les basques disent kobesa, malgré les livres qui portent konfesa". Hay además konsatu en Zoilo Moso (47),
y koosatu en un texto de Valcarlos de 1869 (ETZ 280) y en BOEl 446 (catecismo de Duvoisin en el habla de
Arcangues). En DFrec hay 5 ejs., septentrionales, de kofesatu.
1. Confesar (los pecados); confesarse.  Tr. De uso general hasta principios del s. XX, época en la que es casi
totalmente desplazado por aitortu. En Kirikiño (Ab II 169) y Bilbao (IpuiB 80) aparece acompañando o glosando
a autortu, y en D. Agirre (G 20) en cursiva.  Bere bekhatuiak oro baditu ere konfesatu. E 43. Bere bekhatuak
konfesatzen zituztela. Lç Mt 3, 6 (He, TB, Ur (V), Echn, SalabBN, Hual, Samper konfesatzen, Ip kofesatzen; Dv
aithorra egin, Ur (G), Ol, Leon, IBk, IBe aitortu, Ker autortu). Konfesetea gitxienaz bein urtean. Bet 11. Ni
bekataria konfesatzen naitzaio Iaungoikoari. Ber Trat 122r. Kofesatzera heldu dena bekhatutan dago. Ax 535 (V
344). Pekatu konfesadu dituezan guztiak. Cap 88. Kofesatzen niz Jinko potere oro dianari. Bp I 68. Konfesore
zintzo ta zeloso batekin konfesatzen beñ batean jarri zan. Cb Eg III 388. Guziak beraz bat-banazka kofesatu
behar dire. Brtc 162. Dongaro konfesetan dira. Mg CO 131. Ez det zer konfesaturik. AA III 527. Hilabethian
behin [...] behar zünüke kofesatü eta komüniatü. UskLiB 79. Konfesau zan lau bidar. Ur MarIl 113.
Konfesatzeko buruzpidea artzen dezu. Arr May 96. Kofesatu gabe hil dakion beldurrez. HU Aurp 182.
Konpesatu zan bada al bezain ondo. Or SCruz 44. Kofesatu aintzin. Ardoy SFran 338.
v. tbn. (Para textos del s. XX): CatUlz 42. Tx B 113. Arti Tobera 277. And AUzta 82. Uzt Noiz 43. Ayesta 64.
Insausti 168. Kofesatu: CatJauf 86. Mde Pr 75. Larz Senper 52. Larre ArtzainE 224. Konpesatu: EusJok 107.
MendaroTx 82. JAzpiroz 43.
 Reconocer.  Ene bearra da, ezta zurea: / neurk konfesatzen dot au alaklara. Lazarraga (B) 1193vb. Gehiago
kofesatzen dut naizela ezteusa. EZ Man II 63. Guztiek batetan eta boz batez aithortzen, erraiten eta kofesatzen
dute plazer aphurra eta laburra dela. Ax 382s (V 251). Hanbateki dugun orok erran eta kofesa herioa andere
noblia dela. Tt Onsa 161. Aitortu ta konfesatu zuen bere gaiztaginz guzia. Mb IArg I 246. Beardúgu [...]
konfesátu merexidugúla péna. LE Ong 18r. Bekatári konfesa gaitzen. Ib. 49r. Eta kofesatuz bere inprudentzia.
Gy 142. v. tbn. Gco II 26.
 Confesar, revelar.  Egi bat konpesatu bear badet. Moc Damu 36. Nola hil zenuen? [...] Aitor! Konfesa! Arti
Tobera 272. Konfesau zetsen zer kaskilkerixak sortu eban danen atsekabe aura. Etxba Ibilt 462. Eta nik an ostu
nebana emen konpesau. Gerrika 33. [Kabala] bat hiltzen bazen, behar zinuen kofesatu, zer egin zinuen hartaz.
Larre ArtzainE 21. v. tbn. Azurm HitzB 33 (kofes-).
 Confesarse, hacer confidencias.  Dagigun konbersadu alkargaz; / zu nigaz konfesadu, ni zuregaz, / alkar
daratzagula besoetan. Lazarraga 1186v.
 Declarar.  Informen arabera / nahi dut konfesatu. FrantzesB I 39.
2. Confesar, proclamar (una creencia).  Konfesatzen eta deklaratzen zituztela bere eginak. Lç Act 19, 18.
Baldin konfesa badezak eure ahoz Iesus Iauna. Lç Rom 10, 9 (He konfesa-; TB, Dv, Ol, IBk, IBe, Bibl
ait(h)ortu, Ker autortu). Konfesatzen dut Sakramendu sandu orretan zaudela. Ber Trat 95r. Alabañan neure
Iainko zu zaitut kofesatzen. EZ Man II 80. Kristoen fedea zein konfesadu eta profesadu eban Bauptismuan. Cap
21. Konfesatzen degu Aita eternoaren Semea gizon egin zala. OA 16. Kristaubak degun fede au konfesatzeko.
Iraz 13 (tbn., con alguna variación, en CatSal 21 y CatUlz 14). Aita ta Semea ta Espiritu Santua sinistu ta
konfesatu du. Cb Eg III 273. Ori bera fedeko artikulua bezela [...] sinisten eta konfesatzen degu. Gco I 431.
Konfesau ta adierazo zedilla Ama Donzelliaren beraren sorrera garbiya. Ur BulaAl 10 (BulaG 525 aitortu). v.
tbn. Gç 122.
 Artzainak bere presentez / nausi konfesatzen. EZ Noel 56.
3. (H), kofesatu (H), konpesatu, kobesatu (H). "Confesser quelqu'un, l'entendre en confession" H.  Ikusi
duzu Tisok baizik / ez dezakela konfesa? Monho 40. Eskatu zion [misionistari] konfesa zezala. Mg CC 127.
Musde Tiraz zük enaizü / nahi ükhen kobesatü. Etch 496. Baionako katedralean anitz kofesatzen zuen, hor
zenean. HU Aurp 148. Zuk konfesau nagizu. Itz Azald 109. Bikario bat kofesatzen ari zena larunbat-arratsalde
batez. Lf Murtuts 21. Ez eta ez, ez zitut kofesatuko. Larz Senper 54. Hiru lan xume, arras emaitza xuhurrekoak:
eskearen kondatzea, zapeten ziratzea eta seroren kofesatzea! Larre ArtzainE 242. v. tbn. Astar II 132. Arr May
167. Kofesatu: Lap 312 (V 142). Ip Hil 150. Barb Leg 143. Konpesatu: Zab Gabon 74. Kobesatu: Prop 1906, 9.
- KONFESA-EGUN. Día de la confesión.  Len ninzana ninzan konfes-egunean. Mb IArg I 280.
- KONFESA-KOMEKATU, K.-KOMULGATU. Confesarse y comulgar.  Mezak enzutea, maiz-maiz konfesa-
komulgatzea. Mb IArg I 197. Maiz konfésa komekatzea. LE Prog 116.
- KONFESA-KOMULGALDI, K.-KOMUNIALDI. Confesión y comunión.  Egiten zenituela zere konfes-
baten mende.
komulgaldiak. Mb IArg I 280.  Tiempo de confesar y comulgar.  Otoitz denbora, konfes-komun-aldia ta era
bereko beste aldiak. Mb IArg I 81.
- KONFESA-KOMULGATZE. Confesión y comunión.  Bere gogoz egiten dituen konfes-komulgatzeak. Mb
IArg I 229. Ama Birjiñaren egunetako konfesa-komulgatzea. Ib. 326.
- KONFESATU ERAGIN. Hacer confesar. v. konfesarazi.  Konfesau eragingo deustaz [bekatubak] erijotzako
orduban kondenetako bildurrak. Mg CO 200.
- KONFESATZAGARIK. Sin confesar.  Bekaturen bat konfesazagarik azturik ezkutuan geratu eztakidan. Añ
1
EL 149. Pekatu mortalen bat konfesatzagarik etxiten dabenak. CatLlo 64.
- KONFESATZAKA. Sin confesar.  Itxiko balitu batek konfesautzaka [pekatu benialak] ezagueraz. Mg CO
146. Alango pekatu lotsaz konfesautzaka eukeezanak. Ib. 166. Ez egizuez itxi konfesazaga. Añ LoraS 33.
konfesatzaile, konpesatzaile, kobesazale (S ap. Lrq).  Confesor.  Prinzesa Portugalkoak izan zeban bere
konfesatzalle. Izt C 485. Bere konpesatzalle izan zediñ. Aran SIgn 89. Predikatzalle ederra eta / konfesatzalle
jatorra. Tx B II 187. Predikari ederra bezen kofesatzaile goxo. Zerb Azk 55.
konfesatze, kofesatze, konfesate, konfeseta, kobesatze, konpeseta.  Confesión.  Orai kofesatze hunetan
errezebitu dudan garazia haur. Mat 246. Hura zen orduko kofesatze moldea. Ax 527 (V 338). Konfesatze onak
eragiten dituen gauzak. Mb IArg I 279. Illian beingo konpesetia artu biar dabee zor santu bat balitz legez. fB Ic
III 368. Agosko kobesatzea. CatAe 56 (CatSal 57 konfesatze, CatR 57 konfesate). v. tbn. Astar II 224 (konfeseta).
- KONFESATZE-KOMULGATZE. Confesión y comunión.  Illetik illeko konfesatze-komulgatzeak. Mb IArg I
288.
- KONFESATZE-ORDU. Momento de la confesión.  Errateko maiz, ta batez-ere konfesatze-orduan. Añ
CatAN 69.
konfesio (Lcc, Lar), kofesio (Urt I 449), konfesione (SP, H), konfesino (V-gip; Añ (s.v. sigilo), Izt, Chaho, H
(V)), konfesinoe, kofesione (VocBN, Gèze, H), kofesino, konpesio, konpesino, konpesinoe, kobesio (S; Dv),
kobesione (S), koosio. Ref.: Lrq (kobesio); Etxba Eib (konfesiñua); Elexp Berg (konfesiño).
 Tr. La distribución konf- / konp- / kof- / kob- es más o menos la misma que la de konfesatu, con alguna
pequeña excepción; así, en Axular y Belapeyre, que sólo usan kofesatu, hay, junto a kofesione, algún ej. de
konfesione --603 (V 387) y II 20, respectivamente--. En autores septentrionales (excepto los suletinos), -ione es
desplazado, a partir de mediados del s. XVIII, por -io, del que antes sólo se encuentran ejs. en Etcheberri (Man I
121), Haramburu y Harizmendi (203); hay además kofesino en Materre (167). Hay koosio en BOEl 445
(catecismo de Duvoisin en el habla de Arcangues). Los escritores vizcaínos emplean konfesino y konfesinoe (a
menudo alternando ambas formas en un mismo autor), y los guipuzcoanos konfesio; además de estas formas, hay
konpesio en J.I. Arana (SIgn 52), Zabala (Gabon 72), Pello Errota (125), Orixe (SCruz 9) y Txirrita (B II 122), y
konpesinoe en fray Bartolomé. En DFrec hay 3 ejs. de kofesio.
1. Confesión. "Sigilo de la Confesión, Konfesioko goarpea" Lar (Añ konfesiñoko isilpremia). "Antes de
confesarse, konfesiño aurrean" Izt. v. aitorketa, aitorpen.  Tr. General hasta el s. XX; a partir de principios de
dicho siglo se documenta escasamente, y suele aparecer (sobre todo en textos meridionales) acompañando a
aitorpen u otro sinónimo.
 Perfektuki egiteko neure konfesionia. E 23. Konfesione aurikulara. Lç Ins G 5v. Konfesinoe jeneralakaz. Bet
15. Konfesio bat ongi egiteko. Ber Trat 107v. Urrikimenduzko kofesio batez. Harb 208. Zeinbat pekatu lengo
konfesinorean oraingino egin daben. Cap 90. Atrizionia aski dügü kofesioniareki. Bp I 67. Konfesio jenerala.
OA 131. Presunen konfesione ordinariokoak. He Phil 24. Damuz ta konfesioz garbitu biotza. Mb IArg I 369.
Jaiki zan konfesiotik emakumea. Mg CC 128. Garbitu ezkero lenago konfesiñoko garbitegi zeruzkoan. Añ LoraS
46. Konfesioko Sakramentua. AA II 13. Bekhatuak kofesioan estaliak. Dh 143. Prisako konpesinoia. fB Ic III
268. Bertan aitortu zituan bere pekatuak konfesiuan. Bv AsL 108. Bere bekhatu guzien kobesioa. Jnn SBi 91.
Konfesinoe batetik bestera. Itz Azald 145. Aittorpen edo konfesioa. Inza Azalp 109. Zure kofesioa bali da. Larz
Senper 38. v. tbn. (Para autores del s. XX): CatUlz 5. KIkG 5. Etcham 96. Basarri 161. JAzpiroz 190. Kofesio:
CatJauf 124. Const 29. Zerb Azk 70. Mde Pr 74. Ardoy SFran 339. Larre ArtzainE 264. Konfesino: KIkV 84.
Ayesta 65. Konpesio: BAyerbe 140. Konpesino: Gerrika 251.
 Confesión (no en sentido religioso).  Egiñ dezan nik bezala / nork bere kofesioa. Gy 158 (habla un león).
2. konfesione, kofesione. Confesión, declaración, proclamación.  Eta konfesione ona anhitz testimonioren
aitzinean egin ukhan duk. Lç 1 Tim 6, 12 (He lekhukotasun, Dv, Ol ait(h)or, IBk, IBe, Bibl aitormen).
Aithormen eta kofesione hura egin du Apostoliak berak. Tt Onsa 161.
- KONFESIO EGIN. a) Declarar, proclamar.  Ezen bihotzez sinhesten da iustifikatu izateko, eta ahoz
konfesione egiten salbatu izateko. Lç Rom 10, 10 (He aithorra eman, TB, IBk, IBe, Bibl ait(h)ortu, Ol aitor
egin, Ker autortu). Berak [Aristotesek] hilzian aithormen eta konfesione egin zian bezala. Tt Onsa 18.
b) Confesarse.  Huts lohienez diozu garenean lizundu / konfesio egitera eztugula berandu. EZ Man I 21.

baten mende.
Konfesio diodala aphezari eginen. EZ Man II 36.

- KONFESIO-KOMUNIO. Confesión y comunión.  Konfesi-komunio, mez-entzute ta gauz onak. Mb IArg II
271. Konfesino-komunino pekatuzkuakaz. Mg CO 40.
- KONFESIO-ONDO. Tiempo posterior a la confesión.  Konfesio-ondo gerokoan len bezain arin, nagi ta
gaizki dabilzanak. Mb IArg I 95.
konfesional (Chaho), ko(n)fesonale (H), kofesional, kobesional. 1. Confesonario.  Ioaiten zen Pariseko
elizetara konfesional batera. Tt Arima 109. Egundaino ez zuten kofesional ingurutan hainbertze jende ikhusi.
Laph 153. Sarjantak antolatu zarotan kobesionala. Prop 1906, 44. 2. koesinale. Cabina (electoral).  Hori
paper xaku bat... Sar zaite koesinalean eta hauta-azu gure eskualdea. Larz Bozak 96.
konfesionario.  Confesional, manual de confesión.  Konfesionario jenerala, eta modua examineeteko

konzienzia. Cap 87.
konfesioratu, konpesioratu.  Confesar, administrar la confesión.  Danak or-emen elizaetan predikatzera ta

konpesioratzera banaturik. Aran SIgn 98.
konfesiotsu, konfesinotsu (V-ger). "Eztauko emen konfesinotsurik, aquí no tiene abundancia de confesiones" A
Morf 173.
konfesonario, konpesonario, konfesanario.  Confesionario.  Konfesonariora etorri zitzadan anima

jaungoikoti edo birtute andiko bat. Cb Eg II 164. Sartu zan konfesonarijuan. Mg CO 185. Zer egiñ asko ematen
ez dezula konfesonarioetan. AA III 595. Joan zan bere konpesonariora, itxogiten zeudenak konpesatzera. Zab
Gabon 74. Joaten da konfesonariora. Itz Azald 144n. Konfesanario batera urbildu ze. A Aezk 198. Lan aundia
egiten du Iruñako komentuko aitortegi edo konfesonarioan. ZArg 1955, 234. Konfesonariuan kentzera /
kontzientziko ardura. And AUzta 134. v. tbn. JJMg BasEsc 51. Astar II 123. Konpesonario: fB Olg 136.
konfesore (Lcc, Urt Gram 15, Lar, Izt 29r, H), konfesor (SP), kofesor (Chaho, H), konpesore, kobesor (S ap.
Lrq /kobezó/; Dv), koosor.  Tr. Al Norte sólo se documentan las formas en -or; con vibrante múltiple
(kofesorra) se encuentra en CatLuz (34), Laphitz (93), M. Elissamburu e Hiriart-Urruty (Aurp 78) y konfesorra
en Xalbador (in Mattin 70). La distribución konf- / kofes más o menos la misma de konfesatu / kofesatu; con las
excepciones de Maister, Inchauspe y Arbelbide, que aunque sólo usan kofesatu, emplean, sin embargo, konfesor.
Al Sur, konfesore es la forma más documentada; usan konpesore fray Bartolomé (Ic II 187), J.I. Arana (SIgn 26),
Zabala (Gabon 73), Kirikiño (Ab I 60), Orixe (Mi 39), N. Etxaniz (Antz 122) y M. Atxaga. Mendiburu (IArg I
119) escribe konfesor, pero sólo cuando emplea el tema nudo: cf. konfesorearen (ib. 278), etc. Hay kobesor en
Hiribarren (Egia 15), Joannateguy (SBi 76) y Prop (1906, 8), kobosor (junto a kobesor) en una doctrina de
Ainhoa de mediados del s. XIX (BOEl 344) y koosor en BOEL 445 (catecismo de Duvoisin en el habla de
Arcangues).
1. Confesor.  Tr. De uso general hasta el s. XIX, es escaso, en cambio, desde principios del XX. 
Konfesorea / bekardae lasterretan. Lazarraga 1197r. Kofesatzeko lizenzia duen kofesor batekin. Mat 134.
Konfesorek eman zizkioten abisoes. Ber Doc 123r. Gero ioaiten dira bere kofesoretara edo bertzetara. Ax 421
(V 273). Konfesoreak emon deutsan penitenziarik. Cap 96. Eztezazula errazki zure konfesora ganbia. SP Phil
160. Kofesor jakinsü, zühür eta perestü bati. Bp I 97. Konfesor zuhur eta prudent baten konseillua. He Gudu
138. Konfesore Jaun orretarako Aita Santuaren eskua duenak. Cb Eg III 255. Kofesore nasai, mundu zale ta
zelan alanguak. Mg CO 196s. Ezkondu zan konfesorearen iritziarekin. AA I 410. Kofesoraren oinetan jar. Dh
60. Konfesoriagana / juan zan Marzelina. Bil 152. Aphez kofesorra. Elsb Fram 109. Itundu bear da bere
konfesoreagaz. Itz Azald 104. Zure konpesoreak zer esaten dizu? MAtx Gazt 85. Bakotxaren aita-kontseilari edo
kofesorrak ere ekartzen zauzkuten sustapenak. Larre ArtzainE 190. v. tbn. (Para autores del s. XX): CatUlz 41.
Tx B II 187. And AUzta 82. Kofesor: CatJauf 125.
2. Confesor, (el) que declara públicamente su fe cristiana. v. Or MB IX.  O Kofesor sainduak zeuen bizitze
onaz, berthuteaz eta exenploaz mundua argitu duzuenak. Mat 304. Paskoal kofesora. EZ Eliç LIII (Noel 153
konfesor). Martiri ta Konfesoreen izenean. Cb Eg III 267. Ya martirak, ya konfesoreak, ya birjiña argalak. Añ
LoraS 126. Konfesoren erregiña. Ip Hil 255. Konfesoren bestan. Arb Igand 218. v. tbn. Konfesor: SP Phil 529.
Gç 96. Ch II 18, 2. Mst I 18, 2. Mb IArg I 285. MarIl 42. Kofesor: Harb XX. Brtc 264. JesBih 458. UskLiB 28.
konfesorego, kofesorgo.  Cargo de confesor.  Compiegneko komentuan hango kofesorgo eta gidagoa
ezinbertzez kendu ziotelarik. Zerb Azk 55s.

baten mende.
konfeti (T-L).  Confeti.  Aratsean, bethi bezala, plazan, dantzako soinu, konfetia guduka eta suzko zezena.
Herr 21-6-1956, 2. Aratusteak! Urtheko jaietarik alaienak! Zomorroak! Serpentiñak! Confettiak! Osk Kurl 183.
konfiagabetu. "Desconfiar, konfiabagetu" Añ.
konfiantza (V-gip, G-azp, AN-5vill; -nza Lcc, Lar, Añ), konfidantza (S; -nza Gèze), konfidantzia, konpiantza,
konfidantxa (Dv (BN, S); -nxa Chaho, Gèze), kunfidantxa (S; Chaho (-nxa)), konfidentzia (Urt III 119, Dv),
konfiantxa (T-L), konfientz(i)a (-tzia T-L). Ref.: Lrq (kunfidantxa); Elexp Berg; Gte Erd 24, 122.
 Tr. Documentado desde Leiçarraga en todos los dialectos, aunque a partir de mediados del s. XIX parece faltar
en muchos autores cultos. La forma general en los textos meridionales es konfian(t)za (konfienza en VJ (15) y
konpiantza en J.A. Moguel, fray Bartolomé (Ic I 35 konpijantza), Urruzuno, Mocoroa, Txirrita, Orixe, Uztapide
e Insausti (154)), y se documenta también en algunos autores septentrionales (Gasteluçar (49), Goyhetche (74),
Hiribarren (Egia 103), Hiriat-Urruty (Zez 160), J. Etchepare (Ber 72) y Xalbador). En los textos septentrionales
no suletinos hay además konfidantza, konfidantzia, konfiden(t)zia y konfientzia (éste último parece predominar
en el s. XX). Los suletinos y mixanos (CatLan), emplean konfidan(t)za y konfidan(t)xa; hay además kunfidantxa
en Larrasquet. Encontramos konfiantxa en textos bajo-navarros modernos (Etchebarne 133, Larre ArtzainE 19) y
konfidantxa en un texto de Valcarlos de 1879 (LuzKant 64). En DFrec hay 16 ejs. de konfiantza y 9 de
konfidantza, todos ellos meridionales, y 6 de konfientzia y 1 de konfiantxa, septentrionales.
 Confianza. "Nik badut konfiantza aundia orrekin (AN-5vill)" Gte Erd 24. En AxN se explica fidantzia gabe
bethi gogan behartsu (250) por konfianza gabe bethi kezketan. v. USTE ON.  Gure konfidanza guzia hura
baithan ezar dezagun. Lç Ins B 8r. Daukagula konfianza Iaun onen baitan. Ber Trat 89v. Alan daukat
konfianzea zeure bondade eta miserikordia fin bakoagan. Cap 119s. Bere konfidantxa osua Jinkuatan ezarten
dü. Mst I 25, 10 (SP fidanzarekin, Ol uste onez). Fede ta konfianza andiaz bakoitzak Jaunari bere biotza jaso.
Cb Just 136. Fede eta konfiyanza osoagaz eskatutia. Zuzaeta 111. Konfidentzia hunen faltan zenbat othoitz ez
dire alferretan eginak! Brtc 186 (26 konfidantzia). Egiten dozu egun bat bere konpiantza apur bat ez deutsuben
etxian? Mg PAb 71 (CO 42 konfianza). Uste ta konfianza andia bere Jaunagan. AA III 362. Esan konfiantzaz
gurasuei, onetan billdurti ta lotsaorrak izan baga. JJMg BasEsc 215. Beldurtasun harrek emanen datzu
konfientzia handi bat heriotzeko orenean. MarIl 36. Adreza gaizkon Salbatzaileari konfientziarekin. Jaur 186.
Gugana konfiantza / beraz badezute. Bil 120. Harrazue Jainkoa baithan konfidantza eta aurthikazue sare hori
urerat. Laph 216 (80 -dentzia). Uste eta konfianza guzia beragan beti iduki zazu. Arr GB 111 (May 147
konfianz). Konfiantzarik ez baldin badu / personak ez du baliyo. PE 136. Jarri zan poltseru, / andreaz ebalako
konfiantza galdu. AB AmaE 236. Odilon sainduak bazuen konfiantza itsu bat Jainkoa baithan. Jnn SBi 53.
Karlistak ere bere soldadu-nagusien konpiantza galdu zuten. Or SCruz 22s. Barkoxéko bedezí famatik baziá
bedezí zuñek nahi beno hobeki barkoxtárrèn kunfidantxa. Lrq Larraja RIEV 1935, 143. Ordutik konfientzia
handia izan zuten denek miriku horren baitan. Lf Murtuts 39. Neuk be ez uste gero katuekaz konfiantza andirik
daukatenik. Bilbao IpuiB 193. Konfiantza eza dago bezterretan. Lab SuEm 171. Egizu ez dezaten galdu
konfiantza. Xa Odol 326. Jaun Zerukoa, otoitzez gaude konfidentzia betean. Ib. 218. Nik ez dut konfidentzirik /
honelako gizonetan. Xa EzinB 127. Konfiantza gehiegia sortzen baitigu, beti ernai eduki behar genukeen
mesfidantza lokar araziz. MEIG VI 133.
v. tbn. OA 58. Echag 260. JanEd I 55. CatSal 37. Bv AsL 118. Apaol 52. AzpPr 78. Iraola 10. EusJok 75. Tx B II
151. SMitx Aranz 70. And AUzta 117. Vill Jaink 107. Salav 71. Berron Kijote 189. JAzpiroz 65. Gerrika 160.
Insausti 195. Konfianza: Volt 217. EgiaK 88. El 46. Urqz 18. Iraz 52. Añ LoraS 56. Gco I 444. LE Ong 46v.
Astar II 250. CatB 42. CatLlo 31. CatBus 20. Lard 150. CatR 37. Xe 200. Legaz 19. CatUlz 6. Ill Testim 15.
Konfidantza: CatLuz 16. Etch 150. ChantP 254. Ip Hil 2. Konfidanza: Mercy 15. UskLiB 24 (142 -danxa). CatS
10 (11 -dantxa). Konfidantzia: Barb Leg 143. Konfidantxa: Xikito 13. Konfidanxa: Mercy 3. CatLan 64 (85 -
fianxa). Xarlem 55. Konfidentzia: Dv Telem 49. Arb Igand 200. CatJauf 76. Mattin 93. Konfidenzia: Mih 71.
Konfientzia: JesBih 438. Lap 318 (V 144). Larz Iru 38.
 Confianza, familiaridad.  Badakizute itz auek, konfiantza dagoan lekuan, urrena zer izketa duten. Insausti
225. An konfiantza aundia neukan lendik, soldaduskan nengoala ere ara joaten nintzalako Loiolatik. Albeniz 69.
- KONFIANTZA HARTU. Confiar.  Ar dezagun konfianza eta animo otoitz egiteko digun bear dugun guzia.
Ber Doc 128v.
 (Con ines., instr. o sociativo). Confiar, tener confianza (en algo); fiarse. "Konfiantza artu dut zurekin (G-azp)"
Gte Erd 200.  Sobera konfidantxa har eztezazün, aitzinetik, ene gogorik jakin gabe, hartü zünian desirküntian.
Mst III 11, 2. Zütan konfidantxa hartzia. Ib. 23, 3. [Miserikordia] hartan konfidanxa hartürik. Mercy 3.
Harrazue Jainkoa baithan konfidantza. Laph 216. Ardoaz ez geiegi artu konpiantza. Urruz Urz 51. Obeko zuten
otsuarekin konfiantzarik ez artu. And AUzta 117.
 (Con oración completiva). Confiar (en que).  Gomendatzen niz zier orori, / konfidanxa beitüt hartzen / ni
gazte nizalakoz / enaiziela traditüren. Xarlem 57. Egiak diradela / artu konfiantza. JanEd I 55. Iker eta iker,
konfidantza hartu zuen besteak ez zuela gibel-asmorik. Mde HaurB 75.
 (Con dat.). Fiarse de, tomar confianza (a una persona).  Ni txapelagaz ikusi ninduanian konfiantza artu
baten mende.
eustala. Gerrika 29.

- KONFIANTZA EGIN. (Con dat.). Fiarse, confiar en.  Beren karga eta errespontsabilitateeri pentsatzeko ere
denborarik izan gabe [...], biziari eta geroari konfiantxa eginez lotu baitziren. Larre ArtzainE 208. Geroari
ginion konfiantxa egiten, han berean argituko eta heziko ginela. Ib. 210.
- KONFIANTZA IZAN (trans.). (Con oración completiva). Confiar (en que).  Eta konfidanza dugu ezen gure
inozenziaren eta hogen-gabearen iuje zu zeuror izanen zarela. Lç Ins F 8r. Eta dut konfianza zure ontasun eta
miserikordia negurri gabekoan barkatuko daztazula nere bekatuak. CatB 14 (konfianza dut tbn. en el mismo
contexto en Legaz 58).
 (Con frase relativa).  Etxean ere lanak zintzo egingo zituzten konpiantza bazuten. TxGarm BordaB 81.
- KONFIANTZAKO. De confianza, fiable.  Kart hura bere konfianzako persona baten bidez Kondeari
bialtzea. Arr GB 17. Lapurrak ere ez dute iltzen / konpiantzako gizona. Tx B II 151.
 (Con determinantes).  Persona ondo azi errazoezko ta konfiantza osokuak. JJMg BasEsc 105. Lau edo bost
lagun besterik etzitun inguruan, bere konfiantza betekoak. Etxde JJ 39. Berau baitut ene konfiantza osokoa. Ib.
52.
- KONFIANTZAN. En confianza.  Beragatikan asi naiz / orren konfiantzan. PE 104. Bera dabil dantzan, /
teatro ta plazan, / ustez konfiantzan, / obeto emango zun / portatu bazan. Imaz Auspoa 24, 129. Lagun zarrari
guk konfiantzan / au eskatutzen diogu. Uzt EBT 107.
- KONFIANTZAN SARTU. Tomar confianza.  Ordutik hasi nintzan sinesten norbait banintzala, eta
konfiantxan sartzen neure euskararekin. Larre ArtzainE 118.
- KONFIANTZA OSOAN. Con toda confianza.  Morroea bazegoan konfianza osoan. Mg CC 184. Konfiantza
osoan / dijua argana. Xe 160. Gaizto biurriaren arte eta engañio galgarriai iges egiñgo zielako uste eta
konfianza osoan. Arr May 155. Konpiantza osuan esan ostatuko etxekoandreari ni konponduko naizela
berarekiñ. Moc Damu 25. Konfiantza osoan nere bañu-gelaz balia ziñezteke. Lab SuEm 194. v. tbn. PE 118.
AzpPr 56.
- KONFIANTZA OSOKO. De toda confianza.  Beren lepokuak, / seda fiñaz egiñak, / konfiantz osokuak.
Yanzi 161. Ez nik uste bezala / konfianz osokua [damatxua]. Ib. 91.
- KONFIANTZARA. "En confianza. Konfiantzara kontau jotsak ze eitte zeban" Elxep Berg.
- KONFIANTZAZKO. a) (Adnom.). De confianza.  Humiltasunezko, konfidentziazko eta amudiozko izpiritu
bat. Brtc 34. v. tbn. Arb Igand 205. Hazi behar dire hekien bihotzak konfientziazko eta kontsolazionezko
sendimenduez. JesBih 448. Errespetuzko, konfientziazko eta amodiozko sendimenduak. MarIl 66. Zenbat
konfientziazko motio ez dut berak hasi duen obra akhabatuko duela! Jaur 145.
b) (Persona...) de confianza. "Konfiantzazkuak ero uriko zituen-da, los tendría de confianza" Iz Als.
"Konfiantzazko jentia bia da lan orretako" Elexp Berg.  Haina [artzaina] xoila duk konfiantzazkoa / zeina
baitik berak aprobatzen. Iraultza 22. Konpiantzazko jendeak errietatik zekartzioten armak biltzera. Or SCruz 25.
Ain zan etxe konpiantzazkoa. Uzt Sas 333.
c) De familiaridad.  Orrelaxe izaten dira konfiantzazko izketaldiak. Insausti 266.
konfiantzamentean.  En confianza. "Konfidxantsamentien, confiadamente" (V-ger) Ort Voc.  Ara...

konfidxantzamentien egidxe esan ezkero, guk diur baku... Ort Oroig 89.
konfiatu (Lcc (-adu), Lar, Añ), konpiatu, konfidatu.  Tr. No se documenta en textos del s. XX. En DFrec hay
3 ejs. de konfiatu. 1. Confiar, creer.  Andratan konfiatzea. Lazarraga 1196v. Joan zidin agana, konfiadurik
respuesta obea idoroko ebela. Ib. 1152v. Asi gura dot zuregan, jauna, / oi baietz konfiadurik. Ib. 1184r. Nor da
gaizki konfiatzen duena Iaungoikoaren miserikordias? Ber Doc 142r. Solo konfiaturik grazia dibinaren sokorru
eta asistenzia aetan. OA 144. Fia ta konfía bera baitan eta errán humíl [...]. LE Ong 45v. Ala konfiatzen det
zure ontasun ta miserikordia fingabean barkatuko dizkidatzula [nere pekatuak]. CatBurg 48 (CatLlo 91
konfiyetan dot). Konfidatzen dut zure borondate eta miserikordia finik gabekoan. CatLuz 5. Urrengo aldian,
konfiatu eta batere preparatu gabe plazara joan naizelako. Albeniz 193.
 (Aux. intrans.). "Esan zestazen berbegaz konfixau nintzan, me confié con las palabras que me dijo" Etxba Eib.
 Uste gabe gaixoak / Tronpatu baitira / Elgarri soberaxko / Konfidatu dira. LuzKant 54. Soziedadeko dantza-
festetan geiago konfiyatzen naiz. Iraola 56.
 (Part. en función de adj.). Confiado.  Ez neban uste orren konpijauba zinianik. Mg PAb 153.
2. (V-gip ap. Etxba Eib), konfidatu (Chaho). Confiar, encomendar, encargar. "Konfixau, confiar. Konfixau
netsazen amar urtian aurraratutako diruak" Etxba Eib.  Zeinari konfidatuak izatu bai zaizko Zeruko sekretuak.
Brtc 270s. Gilzak konfidatü zeitan / partitü zenian. Xarlem 1073. Zerubetako gilzak Jesu Kristok konfiau
eutsazan santu andi baten ganean (como ej. de mal vascuence). Mg PAb 198. Familiaren artha konfiatu dioen
zerbitzari zuhur eta leial [...]. JesBih 444. Arimen gomendua konfidatu zaioten aphezak. CatLuz 2. Ez dut deusik
guphidetsi [...] konfiatuak zaindan arimen hunkitzeko eta khanbiatzeko gai zenetarik. MarIl 128.

baten mende.
konfidantza. v. konfiantza.
konfident, konfidant.  Confidente.  Tresor gordetzaillea eta bere konfidenta. Gy 241. Nahiago izan zen
lurrari fidatu / eta hortarako konfident bat hartu. Ib. 242 (243 konfidant).
konfidentzia, konfientz(i)a. v. konfiantza.
konfirmant. "Qui va être confirmé" Lrq (s.v. konfirma).
konfirmarazi.  Hacer confirmarse.  Konfirmarazi detzakek gero saindu fedean / belhauriko daudezela
prelataren oinean. EZ Man I 19.
konfirmatu (Urt I 247), konfermatu, konfirmetu, konfoimatu.  Tr. En el siglo XX sólo se documenta en los
catecismos de Jauffret y de Ulzama. 1. Confirmar, ratificar.  Goardaetako erregela terzera Sant
Franziskuaren ordeakoa penitenziakoa [...] Aita Santu Sist laugarrenaren aprobadua ta konfirmadua (c. 1520).
TAV 3.2.2. Othoi, iauna, zuk konfirma ene borondatia. E 43. Nahi ukhan baituk [...] haren herioaz eta pasioneaz
zigila eta konfirma ledin [alianzá]. Lç Ins A 6v. Eginbide eta iustizia orotan bethi zure Maiestatearen tronoa
konfirmatuz. Ib. F 8v. Seme jaunorrek otorgadu / kulpaduaren / barkazioa ta konfirmadu. Lazarraga 1198v.
Semeak leion otorgadu / eska lekion / mesedea ta konfirmadu. Ib.1198rs. Bizkaitarrai konfirmadu eginezan
euren foruak (1609). ConTAV 5.2.7. Iesu Kristo gure Iaunak konfirmatu eta ontzat eduki ditu lege berrian. Mat
119. Promesa konfirmatzeko. EZ Man II 114. Bizkaiko legeak, andi foruak, / erregen majestadeak konfirmaduak.
EgiaK 90. Gero, handik harat, gelditu zen legea konfirmatua. Ax 348 (V 231). Admitibéz ontzát gure
borondategáu ta konfirmabézki kontrátu ta paktogébek. LE Ong 41r. Hainitz Aita Sainduk konfirmatu eta
autorisatu dituzte kongregazione hura eta berzeak. JesBih 389. Baña lenago esaten nizunean konfirmatzen nua.
CartAnd 376. Zeuben Foruak sendatu eta konfrimau dituban Urrijaren ogetabosteko, milla ta zortzireun eta
emeretzi garren urteko legiak. (1856). BBatzarN 175. Konfirmatu zizkigun [erregek fueroak] / bear zan moduan.
Afrika 35. v. tbn. Harb 421. Tt Onsa 75.
 Confirmar(se) en la fe cristiana. Cf. infra (2).  Halarik askotan zare / aldarean agertu, / sinhesgogorrak
nahiz fede / sainduan konfirmatu. EZ Noel 123. Fedea konfesatzeko eta artan geiago konfirmatzeko. El 28.
Bateoan artu genduan fedean gu konfirmaetako edo sendoago egiteko. Cb CatV 50 (Añ CatAN 46 y CatLuz 22
konfirmatzeko; CatUlz 39 konfirmetzeko). Konfirmatu garenean / gurutziaren seinalean. Monho 128.
Probidentzia berezi batez grazian konfirmatua. MarIl 86. Hura da konfoimatzeko eta borthizteko errezibitu ginin
fedean. Dv in BOEl 437 (catecismo escrito en el habla de Arcangues). Bataioakiñ sartu soldadu, / konfirmatzian
armatu. Auspoa 97, 82. v. tbn. Iraz 37. Gco I 451.
2. (V-gip, S; Lcc (-adu), SP, H (in m.)). Ref.: Lrq; Elexp Berg (konfirmau). Confirmar(se), recibir o dar el
sacramento de la confirmación.  Zonbatetan ihor konfirma daite? Bp I 65. Nehor salba daiteke konfirmatia
izan gabe. CatLan 129. Zabaltzen ditu bere eskuak konfirmatu behar diran aurren gañean. Ub 198. Oetatik
batzuek dira Apaiz nagusiak, edo konfirmatzeko eta ordenatzeko eskua duenak. AA I 549. Mun Seignur orai ere,
zü ebilten zirade / jente gazten konfirmatzen, hen jarerazten saje. Etch 606. Eskuak gañean ipiñita andi-txiki
guziak konfirmatu zituzten. Lard 491. Zertako emaiten dio Aphezpikuak zarta ttipi bat konfirmatu duenari?
CatJauf 110. v. tbn. CatLlo 59. CatB 56. CatS 115.
 (Part. en función de adj. y sust.).  Zergatik jaun apezküpiak konfirmatiari emaiten derio maxelan eskü khaldi
bat? Bp I 65. Konfirmatiak eman behar dien exenplü hunaren ürrin huna. CatLan 129. Persona konfirmatiak,
begira hartü graziak. Etch 606. Balsamoak, bere usain onaz, markatzen du giristino konfirmatuak bizitze saindu
baten usain ona Lagunari zor diola. CatJauf 110.
konfirmatzaile. 1. "Cautor, seguratzaillea, konfirmatzaillea" Urt IV 346. 2. (H), konfirmazale (S ap. Lrq).
"Prélat qui confirme" H (in m.).
konfirmatze.  Confirmación (sacramento).  Bigarrena konfirmatzea, irurgarrena penitenzia. Ber Doc 89v.
Zerendako da konfirmatzeko sakramentua? CatAe 54 (CatSal 55 konfirmatzeko, CatR 55 konfirmatako).
konfirmazio, konfirmazione.  Tr. Apenas hay testimonios del s. XX. En DFrec hay 2 ejs. de konfirmazio y 3,
septentrionales, de konfirmazione. 1. Confirmación.  Ez lizatela razoin Kristen ethortearekin fidelék
konfirmazione eta seguranza gutiago lutén. Lç Ins F 3v. Fedearen konfirmazionetan. Ib. F 2r. Sentenzia hunen
gero konfirmazionetan / jenerala emanen da denbora azkenetan. EZ Man I 49. Errezibitzen du Iaunaren
promesen konfirmazione berria. Urt Gen 35, tít.
2. (Lcc, H), konfirmazino (V-gip ap. Etxba Eib; Chaho), konfirmazione (SP, H), kunfirmazione (Chaho),

baten mende.
konpirmazinoe, konprimazio, konfirmezio, konfoimazione. Sacramento de la confirmación. v. sendotza. 

Bigarrena konfirmaziñoa. Bet 13. Iaun puxanta, konfirmazioneaz / gogor nazazu, zalduna nola harnes dobleaz.
EZ Man II 68. Bathaioa, konfirmazinoa, gorputz saindua [...]. Harb 24s. Krisma saindua, zeintaz apostoluek
irakhatsirik serbitzatzen baigare Iainkoaren Elizan konfirmazionetako eta benedizinoetako. SP Phil 228 (He 230
konfirmazione). Konfirmaziñoak ematen daroku Espiritu Saindua. Gç 215 (tbn. 215 konfirmazione). Zer da
konfirmazioa? El 67. Bigarrena indargeioa, konfirmazioa. CatBurg 33. Artu diteke konfirmazioa bein baño
geiagotan? Ub 199. Konfirmazioko sakramentuarekin markatu ginduan bere gudari edo soldaduen markarekin.
AA I 542. Konpirmazinoeko sakramentuban. fB Ic III 302. Zetako da konfoimazioneko sakramenduia? Dv in
BOEl 437 (catecismo escrito en el habla de Arcangues). Atzo konprimaziyuan genituben, jauna, Mañubeltxo ta
Luisatxo. Sor Bar 81. Konfirmazionetako itzulietan zabilalarik. HU Aurp 123. Arimako bizitzan bateoaren
bitartez jaioten gara, konfirmazinoan indartuten gara. Itz Azald 124. Konfirmazionea da Sakramendu bat
emaiten daukuna Izpiritu Saindua. CatJauf 108. Bateoa, Sendatza edo konfirmaziñoa ta abadegintza. KIkV 84.
Jaun Apezküpia Santa Graziaren konfirmazioniaren emaitera juanik. Const 34. Konfirmazione edo Sendotzeko
sakramendua. Larre ArtzainE 127. v. tbn. OA 6. Iraz 35. Mb IArg I 272. Mg CC 216. Añ CatAN 44. CatB 56.
Lard 491. Legaz 36. KIkG 69. Larre ArtzainE 321. Konfirmazione: FPrBN 9. Bp I 59. CatLan 128. Monho 128.
CatB 53. CatLuz 21. CatS 115. Konfirmazino: Arz 24. Konfirmaziño: Cap 61. Cb CatV 48. CatLlo 54. CatBus
28. Konfirmaziñoe: VJ 9. Konfirmezio: CatUlz 37. Konpirmazinoe: Aran SIgn 203.
konfirmetu. v. konfirmatu.
konfis. "Confisqué, sujet à confiscation" Dv.
konfiskatu (Urt).  Confiscar. "Adjudicare bona fisco" Urt I 181.  Manatu du [...] pausuetan guardia ifenteaz
eta eman lizenzia aurkitzen duen gustien konfiskatzera. (c. 1597). FLV 1993, 456.
konfiskazio, konfiskazione. "Capitis minutio, [...] pribilejioaren konfiskatzea, konfiskazioa, konfiskazionea" Urt
IV 224.
konfit, konfite, konfita (-tt- V-gip ap. Elexp Berg), konpita, konpite.  Confite, dulce. "Ferixara joate zanian
beti ekartze zittuan loibendako konfittak" Elexp Berg.  [Ume txikiak] ezpadakusde prest konfit gozoa,
nagitasun andiaz ibilten dira. Añ LoraS 181. Liberalak fusillak / plomozko balakiñ / oi dituzte kargatu, / ez
konpiteakiñ. KarlBB 377. Zer konfite ta konfitero! O etsaiak eraman biar dute o pagatu biar dizkit ardiyak. Sor
AKaik 130. Mondragoiko azukre, konpita eta karamelo guztiak baño gozoagoa zan emango zien albistea. Ag G
106s. Emango dizkiegu / konpita gordiñak. Olea 164.
 Ez dira astoentzat konfiteak. EZBB I 109 (ib. 114 konpitiak).
 "Bai tokau be astuai konfittak. Dagokiona baino jazkera dotoreagoa eramateagatik edo halako gauzengatik
norbaitez adar-soinuan esan ohi den esapidea" Elexp Berg.
 (Fig.).  San Jose inguruan, aurretik edo atzetik, konpitak. EZBB II 100 (ref. al granizo). Etsaiak eta guk ez
genduan alkar ikusten [...]. Bañan al genituan konpiterik goxoenak botatzen genizkion alkarri. Alkain 154.
konfitatu.  Confitar.  Fruiturik samurrenak eta ustelkorrenak [...] konserbatzen badire errexki urthe batez,
azukretan edo eztian konfitatzen direnean. He Phil 164 (SP 162 konfituraztaturik). Ez baita kontentatzen hekien
konfitatzeaz. Ib. 224. Beñ osodasuna galdu ezkero, kasi eziñ izan ditekean gauza da gordetzea, ezpada ezti ta
azukrearekin konfitatu edo gozagainduaz. AA III 396s.
konfite. v. konfit.
konfiteor, kofiteor.  Confíteor, confesión general.  Errazu hemen konfiteor, aphezak ere erraten duen
bizkitartean. EZ Eliç 37. Konfiteora euskaraz. Tt Onsa 178. Erran behar da konfitehorra edo konfesatzen niz.
CatLan 148. Behar da akabatü Kofiteorra. Ib. 149. Konfiteorra aphaltürik erraiten dianian. UskLiB 54. Aphezak
konfiteorreko hitz hauk [erraitean]. Laph 173. Konfiteorrean (tít.). Dv LEd 2. Konfiteorra akabi onduan zer egin
behar da? CatS 88.  Cf. Confiteor erra(i)tean (Brtc 17 y MarIl 46); "Confiteor" euskeraz (KIkG 76 y KIkV
100).
konfiteria.  Confitería.  Zuek konfiteiko litxarrerikin agortuak zauzte. Alz Bern 58.
konfitero, konpitero.  Confitero  Zer konfite ta konfitero! Sor AKaik 130. Zortzi konpitero ta / sei botikariyo.
In MEIG VIII 34.
baten mende.
konfitu.  Sazonar.  Zuen hitza bethiere biz gatzez konfitua graziarekin, batbederari nola ihardetsi behar
draukazuen dakizuenzát. "Votre parole soit toujours confite en sel avec grâce". Lç Col 4, 6 (BiblE gaztuna).
konfitura (Lcc, Chaho).  Confitura. "Confites, konfiturak" Lcc.  Eskuetan duen sagarrik edo konfiturarik
eztu nihola ere utzi nahiko. SP Phil 475 (He 482 zerbeit goxo). Hirur, laur, zorzi, hamar, hamabi plat konfituraz,
frutu honez betherik. Tt Arima 59. Ez dire perlak xerrientzat, / ez konfiturak astoentzat. Monho 30. Gauza bera
da erraiten ohi karamelu eta konfiturez ere, haurrentzatekoak dire. Gy VI. Kodoin edo irasagar konfitura.
ECocin 47.
konfituratu.  Confitar. v. konfitatu, konfituraztatu.  Badira fruituak irasagarra bezala bere gozo minaz on
guti direnak konfituraturik baizen. SP Phil 404 (He 408 konfitaturik).  Halaber emazteek behar dute desiratu
bere senharrak konfitura ditezila debozionezko azukrean. SP Phil 404.
konfituraztatu.  Confitar. v. konfitatu.  Fruitu samurrenak eta ustelkorrak [...] errazki begiratzen eta
gordetzen badira urthe bethean azukrez edo eztiz konfituraztaturik. SP Phil 162 (He 164 konfitatzen direnean).
konfiturero. "Confitero" Lcc.
konfoimazione. v. konfirmazio.
konfor.  Confort.  Sukaldea eta ganbara, kolorez eta konforrez biak berdin. Etchebarne 38.
konformatu. 1. Conformarse, adaptarse, ajustarse.  Guk dugu sinhesten, ezen regla hunetara nehor
konformatu behar dela. Lç Ins G 6v. Zeren aren borondatea baitago gauza guzietan konformaturik bere aita
eternoareki. Ber Trat 18v. Hari konformatzen bagira, eztugu iagoiti deus galdatuko Jinkoari. Tt Arima 18. Gure
borondatea [...] osoki molda edo konforma dadiñtzat Jaiñkoaren borondatearen gaiñean. He Gudu 66.
Ezgaitzela konformátu mundugonéki, bai erreformátu espiritua berrítus. LE Ong 45r. Konformatzeko ordenari /
bat etzen gelditu nagi. Gy 68. [Bizkaijak egiten dabela promes bat] errespetau eta konformétako konzilijo [...]
Vaticanokuaren dekreto edo erabagi guztijakaz. "Adherirse" (1870). BBatzarN 247.
 Obrar, proceder.  Haren repostün gaiñen / gero konformatü. 'Et agir ensuite d'après sa réponse'. Xarlem 70.
2. (Aux. trans.). Conformar, ajustar.  Ze kuriosoro dagoa, ta ze ondo konformadurik pedazuak. Mic 13r.
Obra guziak mandamentu santu aekin konformatuaz. OA 60. Au guziau konformatus len duzien konstunbrera.
SermAN 6r. Disponitzen, permititzen edo agintzen digun gauzetan bere borondate santuarekin gurea ez
konformatzeko. Gco I 417. Jaungoikoaren borondatearekin berea bat egiten edo konformatzen du. Gco II 90.
3. (V-gip ap. Elexp Berg), konpormatu. (Aux. intrans.). Estar de acuerdo, conformarse; contentarse. "Ni
erozekin konformatzeko klasia naiz" Elexp Berg.  Konformatua nago / gure Jaunarekin / pagatzen ote diran /
puska banarekin. Balad 221s. Konformatzen asi da / gure nazionia, / esku onetan dela / errelisionia. (Interpr?).
Bordel 180. Konformatutzen bazera, / laster ezkonduko gera. Bil 86. Oien sermoietara / allegatu dana, /
konformatu diteke / Jaungoikoagana. Ud 132 (en otra versión: konforme egon liteke). Jesus konformatu zan /
danak sufritzeko. Xe 356. Konformatuak ziran / ustez elkarrekin, / gizarte eder bat biar / zutela egin. AzpPr 126.
Meralla txandaka ibilliko degu, aste batean zuk eta bestean nik, konpormatzen bazera... Moc Damu 9.
Konformatu ziraden / alkarren artian / ezkonduko zirala / urrengo urtian. Balad 230. Ofizinan bota zituen
aurreneko 20 (hogei) urteetan etzen bere zortearekin konformatzen. Arti Ipuin 35. Zure alaba konkistatutzen /
len egin det alegiña, / [...] alabarena eginda daukat / zu konformatzen baziña. Lazkao Txiki in Xa EzinB 134.
Gizona nunai konformatzen da / txarraguak ikustian. Uzt Sas 121. Konforma zaitezte daukazuen soldatarekin.
IBe Lc 3, 14 (He kontenta zaitezte, Dv aski izan bedi, Brunet kontentatu zaitezte, Ol naikotu, Leon aski bekizue).
Aberastasunik seguruena, ezer gutxirekin konformatzea da. BAyerbe 158. Azkenean konformatu ziran milloi erdi
bana jokatzera. Albeniz 187. v. tbn. Sor Gabon 46. EusJok 40 y II 23. Tx B I 122. Auspoa 77-78, 289. Ayesta
103.
 "Conformar, satisfacer. Ori eztau ezek konformatzen. Gaztai sikuak puxketa txikixakin konformatzen dau"
Elexp Berg.
konforme, konformu. 1. Conforme (a). (Con gen., sociativo e instr.). En AxN se explica ereduz (279) por
konforme.  Gizona xahu eta konplitu eta Iainkoaren imajinaren konforme kreatu izanik. Lç Ins G 2v. Zeren
Iainkoaren hitzarekin konforme baitirade. Ib. G 1v. Onen konforme eginen ditugula geuren pausuak. Ber Trat
55v. [Errezebitzera] egin ginduzen obren konforme edo premioa edo kastigoa. Ber Doc 116v. Guzia iuiatu dut
konforme dela siñeste egiazkoarekin. Arg DevB II. Zeren haren obra hagiz probotxusa baita, katolikuen
baten mende.
egiarekin konforme izanez. ES 148. Bere personaren estado, ofizio edo enpleoarekin konforme. Iraz 61. Ez
dakite zer den Jaiñkoaren borondatearekiñ berea konformu atxikitzea. He Gudu 34s. Ta egitenzáio zerbitzu
pixkabát estadoaren konfórme. LE Prog 102. Egin bedi nigan zure hitzaz konforme. Gco I 458. Aen jaiotza,
arrautzak ipiñi ezkero, izaten da [...] oek bizi diran tokietako beroaz konforme. ErleG 43. Fuero onen konforme /
kontribuziorik / ez degu eman bear. It Fab 208. Erakusten zula Jangoikoaren bidea edo legearna konforme egia
berdaderoari. Samper Mt 22, 16 (Hual -ri konforme; Lç egiazki, He egiaz, TB egiaren arabera). Bertso berri
batzuek / al banitza para, / motiboaz konforme / konbeni dana da. Xe 178. Edadien konforme / gorputza polite.
EusJok II 48. v. tbn. Tt Arima 84. SermAN 3r.
 (Precedido de absoluto).  Jaunaren agindubak [...] berez dira errazak, arinak eta errazoia konforme
dirianak. Zuzaeta 150.
 Según.  San Kalistok dion konforme il ze martxoaren ogei eta borz garrenean. SermAN 3v.
2. (V-gip, G-azp), konfrome, konporme, konprome. Ref.: Gketx Loiola; Elexp Berg. (Con izan, egon,
gelditu...). (Estar, quedarse...) de acuerdo, conforme. "Au martin-kontra! Sekula ez besteek esaten dutenakin
konforme" Gketx Loiola (s.v. martin-kontra). "Ori konforme bizi da. [...] Ez giñan konforme geldittu arotzakin"
Elexp Berg.
 Guztioek digoe, borondatez segitzen, / Ganboarrakin Oñaztarrok konforme (Cantar de Bretaña). ConTAV
5.1.1. Konforme gera / gu zure esanarekiñ. Izt Po 144. Artuta gero milla informe / gelditu ziran biyak konforme.
Bil 82. Etzan eskusarikan, / konforme dianak. PE 65. Bi sardiñ zarrekiñ konforme niok. Alz STFer 122.
Konporme izango ez naiz, bada? Moc Damu 9. Konforme gaude orrek konen borzgarneko kartan erraiten
daikugunaz. Mdg 128. Zeu konfrome bazauz... Ort Oroig 97. Aita, lengo itzetan / konforme al gera? Tx B II 57.
Konprome bazarie ganetiko Ave Mariya orreek Purgatorioko arimentzat izan daitezala. Kk Ab II 170. Bidegabe
honekin ez nago konforme. Arti MaldanB 219. Orreik sekula etxaozak konforme. And AUzta 77. Ez bazerate
konforme, segi etxera! Salav 60. Gure errukirik etzazute izan / konforme baldin bagera. Uzt Auspoa 10, 120.
Felixi, berriz, lana bereala eman zioten. Baiña etzebillen konforme. JAzpiroz 214. Gu ere [...] gazte ginen gazte,
eta ez geunden konforme. MEIG IX 63. Hor konforme naiz, zeharo, erabat. Ib. 82. En DFrec hay 33 ejs. de
konforme, meridionales. v. tbn. PE 68. Ud 132 (60 konporme). Iraola 39. EusJok II 64 (164 konporme). Yanzi
153. Zait Plat 124. SM Zirik 89. Erkiag BatB 63. IBe 1 Tim 6, 6. BBarand 102. Gerrika 179. Konporme:
TxGarm BordaB 153. Konprome: Lab EEguna 97. Basarri in Uzt LEG I 306.
 Neuk ere eztizut gauza andirik eskatzen... Konprome? Ag G 300. --Fermintxo askoz ere politagua da. --
Konprome: Premintxo. Alz Bern 70. Haritz artezenetik urkatuko zaitudala. Konforme? Arti Tobera 283. --
Ontzat artzen al duzu? --Konporme! Lab SuEm 198. Bidenabar orduko pasadizo eder franko burura ekarri ere
egin dinat, konforme! PPer FLV 1987, 194. Bai, konforme, beno, baina nolazpait ere nik esango nizuke
soziopolitika soziolinguistikaren adarrra edo dela. MEIG IX 81. v. tbn. Bilbao IpuiB 32 (konprome).
konformidade. v. konformitate.
konformismo, konformismu.  Conformismo.  Berriz ere gure erritarren konformismuak nazkaturik naduka.
Mde Pr 192. Inguruan ditudan jendeen konformismuaz aserik nago. Ib. 194.
konformista.  (En el comp. ez-konformista). Persona que, en el Reino Unido, no está conforme con la religión
oficial.  Galesko ez-konformistek ez dituzte ontzat hartzen edari hordigarriak. MIH 185n. Leku batean ageri
da nagusi gales hizkuntza: ez-konformisten elizan. Ib. 186.
konformitate (Urt), korformitade (Urt). 1. Afinidad. "Analogia" Urt II 75.  Zeren ezpaita konformitaterik
batre Iainkoaren eta imajinaren artean. Lç Ins D 3r (v. tbn. B 5r). Jesu-Kristorekilako konformitatea. JesBih
450. Onengatik dio Apostol S. Paulok Jaunak Zerurako señalatu zubena ura, senalatu zuben ere aren Semiaren
imajiñaren konfedadekua [sic, ¿por konformidadekua?] izateko (Lesaka, 1857). ETZ 250 (cf. Lç Rom 8, 28: Bere
Semearen imajinaren konforme izateko).
2. konformidade (V-gip ap. Elexp Berg). Conformidad, resignación. "Munduan ondo bizitzeko eztago
konformidadia modukoik. Ezta erreza danon konformidadia eittia" Elexp Berg.  Euren gexo, dolore, trabaju
[...] konformidade osoagaz igaroten ditubeenak. Zuzaeta 161. Nekeak eta naigabeak ere bere eskutik
konformidade oso batekin artzen ditugula. Gco I 409. Ór zeure bárnean ofrátu konformidade ta pazienziarén
sakrifizio. LE Ong 56r. Naturaleziaren sentimentubak ez dabeela kenduten Jangoikuaganako konformidadia.
JJMg BasEsc 268s. Sufritzen dituzte izigarrizko oñazeak, baño miragarrizko mendaro ta konformidadearekin.
Legaz 56. Gauzarik onena da konformidadea, / naiz izan aberatsa, naiz izan pobrea. AB AmaE 402.
Konformidadea da kristau guztiak degun zor aundi bat. Apaol 79. En DFrec hay 3 ejs. de konformidade.
- KONFORMITATEA HARTU. "Tomar con conformidad, resignación. Semia paruan daukau, alabia
estudixuan oinddio, baiña badakizu, konformidadia artu biar" Elexp Berg.  Lagun maiteok, artu zazute /
danok konformidadea. Auspoa 39, 112.
baten mende.
 Konformidade on bat ar zazu / Jaunan borondateakin. Auspoa 39, 113.

- KONFORMITATEA EMAN. Dar su conformidad.  Deitu orduko zuzen / sesionetara juan, / gizonaren
moduan / konformidadia eman. Yanzi 198.
- KONFORMITATEAN (-dadean G-azp). En proporción.  Jana, esnearen konpormidadean emango zaio
bakoitzari. Oñatibia Baserria 52. Konpormidadean, txoperrak baiño zerga geiago iñork ez dio ordainduko
Udaletxeari edo Gobiernoari. Txomin Garmendia DV 13-7-1997.
konfortagarri.  Fortalecedor.  Adami berari ere erori izan zen sarrienaz, konsola eta konfortagarri hala
prometatu izan zaion. Lç Adv ** 2r.
konfortari.  Confortador, consolador.  Zeru eta lur ororen erregina dignia, / bekhatoren adbokata eta
konfortaria! E 73.
konfortatu (Chaho).  Confortar, fortalecer.  Iniustiziá iustifikatu, flakezá indartsutu, deskonfortatua

konfortatu. Lç Adv ** 8r. Ezagutze hunekin konfortatuak erideiten gara tribulazionean, alegera tristezián. Ib. **
8v. Eta ager zekión aingerua zerutik hura konfortatzen zuela. Lç Lc 22, 43 (He borthizten, TB indartzen, Dv,
Brunet indarra ematen, Leon bizkortzale, Ol adoretuz, BiblE kemen emanez). Esperanza dudan bezala behar
ordu guziaz konforta nazazu. Harb 96. Oro ahal dirot hareki baitan, zoiñek konfortatzen bainu. Tt Arima 38.
Othoitzten zaitugu heriotzeko orenean Biatiko huntzaz preparatzeaz eta konfortatzeaz, entzun gaitzatzu, Jauna.
Gç 127. Ematen ere dio sokorru andi bat konfortatzen eta guztiz esforzatzen debana. OA 71.  (Aux. intrans.).
 Berórren konpañian konformátu, konfortátu ta konsolatukonáiz. LE Ong 50v.
konfortu (Urt I 276, Chaho).  Fortalecimiento; consuelo.  Eriaren arimari emozu konfortua. EZ Man II 88.
Bekhatoren abokata, malenkoniatuen konfortua, tristeen faborea. Harb 75. Ene bideko pitanza, ene hatsaren
konfortua, ene lanaren pagua. Ib. 215. Ezta mundian gauzarik haiñ galdurik, eta desperaturik, non eztian zerbait
erremedio eta konfortu. Tt Onsa 70.
konfrai, konfrade. v. kofrade.
konfrairia. v. kofradia.
konfraisa.  Cofrade (de sexo femenino).  Zer iakin behar die konfrai konfraisek? Bp I 147. Konfrai eta
konfraisen edo beste fidelen khorpitzak. Mercy 7.
konfraria. v. kofradia.
konfrarist.  Cofrade.  Jesusen bihotz sakratuaren debozioneko konfraristei. JesBih 467. Debekatzen beitu
deus saririk, ez dirurik konfraristei galdegitea konfrario saindu huni behatzen zaizkon gauzentzat. Ib. 467.
Konfraristen izenak izkiribatuak izanen dire errexistro batean. Ib. 465.
konfri izan. v. konpli izan.
konfrome. v. konforme.
konfrontatu.  Lindar.  Bost ehün lekua / badie haiek thermañü / hanti gero Persa / konfrontatzen dütüzü.
Xarlem 1446.
konfundiarazi, konfondiarazi.  Confundir, vencer, humillar.  Zuen etsaien ozartasuna konfondiaraz

dezaten. "D'y confondre l'insolence de vos ennemis". Dv Telem 90.
konfunditu (Lcc (-du), Urt III 77), konfonditu. 1. Confundir, humillar, dejar sin palabras, vencer; (aux.
intrans.) quedar vencido, humillado, avergonzarse.  Eure etsaiak eure egiaren eta iustiziaren indarraz bethiere
konfunditzen ditualarik. Lç Ins A 3r. Baina munduko gauza erho diradenak elejitu ukhan ditu Iainkoak konfundi
ditzanzát zuhurrak: eta munduko gauza flaku diradenak elejitu ukhan ditu Iainkoak donfundi ditzanzát gauza
borthitzak. Lç 1 Cor 1, 27. [Saulek] konfunditzen zituen Damasken habitatzen ziraden Iuduak, konfirmatuz ezen
haur zela Krist. Lç Act 9, 22 (He konfunditu; TB beekidatu, Dv ahalketan ezarri, Ol, IBk lotsarazi). Hitza sano,
eta kondemna ezin daiten bezalako: kontrastatzen dena konfundi dadinzat, zuezaz gaizkirik zer erran ez ukhanez.
baten mende.
Lç Tit 3, 8. Zer da ori Jauan? portale baten / Guri umildadea erakusterren! / Nola konfunditzen ez da
mundua?Acto 388. Laudorio bano horiek baliatzen dire hobeki ohoratzeko baiño desohoratzeko eta
konfunditzeko. Ch III 50, 8. Bere pekatuen damuaz zugan esperatzen duena iñoizere galdu edo konfunditu izan
ezta. Cb Eg III 292 (cf. 1 Petr 2, 6: "qui credidit in eo non confundetur"). Jainkoa nola agertzen den egiaren
alde, eta nola konfunditzen duen gezurra. Lg I 354. Hunela ihardetsteko zuhurtziak konfunditu zuen etsai
gaixtoa, etzen hargatik gibelatu tentamendu berri bat sor-araztetik. Lg II 130. Obedienzia berehalako eta oso
batetarik gure buruben dispensatzeko billatzen ditugun aitzekia funts gabekoen konfonditzeko. Mih 89. Eztire
kontátzen exenplugébek deseátzeko aláko miragarriak, ez, baizik [...] konfunditzekó gure desamórea. LE Doc
101. Ezauntzen ta konfesatzendút eztutéla nik zer presumitu neureás, bai konfunditu. LE Ong 83r. Daukat
paraturík esperánza segúrki eznaizela atráko gaizki konfunditurík betíkos. Ib. 119r. Jaungoikoak, eskatu zion
bezela, lizenzia eman zion geiago konfunditzeko edo lotsatzeko aren malizia. Gco I 453. Yupiterrek betza
konfundi gathuak. Gy 277.
2. Confundirse, equivocarse.  Konzienziaren examinan konfunditzen diraden personak, eta ezin aberiguadu
debean aek euren pekatuen numero ziertoa. OA 132. Antxe konfunditu zan edo konfunditu ziran bera eta beste
inguruan zebiltzan laguntzalleak. Albeniz 252. En DFrec hay 2 ejs.
3. Confundir, no distinguir.  Orduban etzan ura kolerekin il zana. Nik konfunditu egiten nituben... Sor
Gabon 58.
konfus (Urt II 371). 1. Confundido, avergonzado, humillado.  Gure izate guzia konsideratzen dugunean
konfus gaituk gure bihotzetan. Lç Ins A 5r. Hartan sinhesten duena ezta konfus izanen. Lç 1 Petr 2, 6 (TB ez da
konfus izanen; He ez da ahalkatua izanen, Dv ez du ahalkerik ikhusiko). Gure Jinko handiek / gütiela sinhetsiren
/ bai eta khiristiak / konfüs idokiren. StJul 126. Plazer hartzen diat / Xarlemaiñaren borontatiaz / konfüs
edireiten beiniz / nure estatiaz. Xarlem 86.
 kunfus. Gure deseiñak oro / kunfüs izan dütüzü, / eta gure jentetarik / hanitz khiristitü düzü. 'Tous nos projets
ont mal tournée'. Xarlem 969.
2. (Chaho), kunfus (Chaho). Confundido, mezclado.  Hirur persona hauk eztirade konfus, baina zein bere.
Lç Ins G 2r. Infernuko usáia, párte azufrésko suarén kásoz, párte [...] kondenátuen naspilla konfusoarén [...].
LE Doc 271.
3. konfuso (Lcc), konfus (Chaho), kunfus (Chaho). Confuso. "Confusa cosa, gauza konfusoa" Lcc. "Obscur,
embrouillé" Chaho.  Erraiten tuzu / gaur arras gauza konfusak. Xa EzinB 119.
konfusio (Lcc), konfusione (Chaho). 1. Confusión, humillación.  Konfusionerik eta ahalkerik baizen
ezteakusagu gure gainean. Lç Ins A 5v. Bai konfusionez bethe damnatuen oihuak. EZ Man I 104. Zure orena jin
dadinian desohorez eta konfusionez betherik miserablekiago hil zitian eta damna. Tt Onsa 15. Puxant naiz zu
konfusione eta induriatik libratzeko. Arbill 98 (III 36, 3) (SP ahalkesun, Ch laido, Mst ahalke, Ol alke).
Arrepentimentu egiazkoarekin bere konfusio geiagorako, eta pekataritasunaren ezaguerarik andieenerako. OA
131. Zer konfusione laidotsu mundu guziaren Salbatzaillearentzat ikhusteaz bere burua idoiztatua, gezurtitzat,
profeta faltsotzat hartua! Lg II 262s. Izan dük lehen ere / hi bezain püisantik, / bai eta ützüli / konfüsionez
beterik. Xarlem 1299. Ahalka beitez, beraz, eta konfusionez bethe beitez ifernuko izpiritu dohakabeak. JesBih
460. Zer konfüsionia enetako, o ene Jinkua, erortez bethiere ber faltetara. UskLiB 100. Zer ahalgea, zer
konfusionea, azken jujamenduko egunean. Jaur 166. Konfusioagatik begiak ixten zituelarik. Mde HaurB 21. v.
tbn. Konfusione: Harb 205. Mercy 3. CatLan 50. Brtc 220. CatS 86.
 Eroan dau Konfusioko Etsera, nun utra katea andiakaz daukan. Lazarraga 1153v.
2. konfusione (Urt II 76, Chaho), konfusino(e). Confusión, desorden; confusión, equivocación.  Halako
legerik ezta ifernuan batere, / konfusione baizen eta nahaste bethiere. EZ Man I 109. Punizionen aldetik ezta
ordenantzarik, / Baizen nahastapen eta konfusione handirik. Ib. 109. Modu onetan, bada, konfesatuaz kunplitzen
deb penitenteak edirotzen danean esan degun dudan edo konfusioan. OA 133. Proposatzen dugu oraino hola
instruzionen gisa batetako errendatzia, gauza beraren diferenki erakatsteko manerek kausatzen dute haurren
ispiritian konfusione bat. CatLan 3. Konfusinoe edo alkar aitu ezinagaz itxi biar izaeutseen torria amaitutiari.
Mg PAb 185. Ze konfusino ta alkar aitu ezina erri batzukuak bestekuakaz? Ib. 185.
3. Desorden, tumulto.  Bethe zedin hiri guzia konfusionez. Lç Act 19, 29 (Dv asalduz).  (Con -zko,
adnom.).  Ezen Iainkoa ezta konfusionezko Iainko, baina bakezko. Lç 1 Cor 14, 33 (He eskatimazkoa, TB
nahaskeriako, Dv lipixtari, Ol lipiztari).
konfuso. v. konfus.
konga.  Conga (baile).  Rumbak, guaratxak, kongak eta zambak dantzatzen eroa zirudin. JAIraz Bizia 28.
kongo. "(R), gorro de niños" A.

baten mende.
kongoja. "Congoja, kongoxea" Lcc.  Zegolarík odolizerditzen kongojarén útses. LE Ong 45v. S. Ubaldok bi
úrtes pasatuzué kontinoko iltzebát tormentuen ta kongojarén pasiónes. Ib. 68r (v. tbn. Doc 36).
kongojatu.  Acongojarse.  Kañadaetan arza legez, / oi, nago kongoxadurik. Lazarraga 1141r.
kongojoso. "Congojosamente, kongoxosoa legez" Lcc.
kongre. "Kongre, congrégation. Kongreko neskatxak" Lh. v. kongregazio.
kongreganist (H), kongreganixta (T-L), kungreganixta (S ap. Lrq).  Congregante, miembro de una
congregación. "Congréganiste" T-L. v. kongregante.  Kongreganistak biziko dire unione edo batasunik
handienean. JesBih 409. Erregela hauk begiratuko dituzte fidelki kongreganistek. Ib. 412. Kongreganist sarthu
nahi den gaztea ethorriko da bezperak ondoko bilkhuara. Ib. 430 (v. tbn. 405 kongreganist).
kongregante, kongregant (Chaho).  Congregante. v. kongreganist.  Egizkitzu egun oro, haste guziko, ill
beteko ta urteko zere gauzak, kongregant edo kofrade onak egiten dituzten gisan. Mb IArg I 353. Kofradeen ta
kongreganteen noizean beingo billerak. Ib. 324. Ez dut erraiten bertzerik / Bai da inportantagorik, / Kongregant
oien, segurik. LuzKant 19. Esanaz: "Kongregantiak / gera obedientiak!" / Ai zer komediantiak! MendaroTx 63.
kongregatu (Chaho).  Congregar, reunir.  Ilkhiren date seduzi ditzanzát lurraren laur korneretan diraden
nazioneak, Gog eta Magog, hek kongrega ditzanzát bataillara. Lç Apoc 20, 8 (He, TB, Dv, Ol, BiblE bildu).
kongregazio (Urt V 281 y 413, Chaho), kongregazione (Urt V 281 y 413, Chaho, H), kungregazione (S ap. Lrq;
Chaho).  Congregación.  Elizá, hitzez hitz erran nahi da kongregazionea edo biltzarrea. Lç Decl a 2v. Haiei
lakhet ziaiek kongregazionetan eta karrika kantoinetan zutik daudela othoitz egitea. Lç Mt 6, 5 (He, TB, Echn,
Dv, Ol, Leon, BiblE sinagogetan, Ip bilkhüretan). Ezta guti monasterioan edo kongregazionean egoitea [...] eta
fidel irautea heriotzeraino. SP Imit I 17, 1 (Ch kongregazione batean, Mst alkharreki bizitzeko jüntatzen
direneki, Ol launbatzetan). An bertan, len ezpada, kofradi edo kongregazioren bat ezarri oi du. Mb IArg I 324
(325 kongregazi). Ama Birjiñaren kongregazioko estudiante nobleen prefekto. Cb Just 99. Konfirmatu eta
autorizatu dituzte kongregazione hura eta berzeak. JesBih 389. Jaun erretora da bere Elizako
kongregazionearen gidaria. Ib. 413. Konfesatu ondoan kongregazioan ar zezala leiaz eskatu zion. Arr May 168.
Muthil gazteen elkhartasunak, haurridetasunak, kongregazioneak [...]. Arb Igand 112. Zergatik biraldu zuten
bada kongregaziyotik Mikela-Iñaxi? Moc Damu 25. Ango Luistarren kongregazioa. A Itzald II 70. Len kapitan
intzana / kongregaziyuan / orain zertan sartu aiz / gure zoziyuan? Tx B 123. Erradazue zonbat neskatoko
zirezten herrian. Hasteko, kongregazionean zonbat? Lf Murtuts 44. Luistarren Kongregazioko eguna. JAzpiroz
137. v. tbn. OA 42. ETZ 123 (AN-larr, 1762). Ub 143. CatAe 30. CatSal 31. Albeniz 40. Kongregaziño: Zuzaeta
93. CatBus 17. Kongregazinoe: Zuzaeta 93 (-ñ-). fB Olg 172. Kongregazione: MarIl 66. Hb Egia 103. CatR 31.
HU Aurp 117.
kongreso.  Congreso; congreso de diputados.  Kongresora berandu / zerate iritxiko, / langillearen alde /
lege onak jartzeko. MendaroTx 312. Tejero ta lagunak / Kongresoan frenten. Insausti 218. Kongreso honetan
egotzi zaidan zeregina. MEIG VI 47. Ibiliaren lasterra ez da gainera geroztik gelditu, itxuraz baizik (Vienako
Kongresoan edo). Ib. 52. En DFrec hay 48 ejs. de kongreso y 14 de kongresu.
kongrio (AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 145; Lcc, Lar), ongrio (Izt C 206 (en una lista de peces), Arzdi
Peces 382). "Congrio, pescado, kongrio zarra" Lcc. "Congrio" Lar. "Congrio (Conger conger linne), kongrioa,
itxas-aingira" FauMar 45.
1 konil. "Conyl ou lapin, konilla" Volt 69.
2 konil. "El mismo día de la matanza hacen las morcillas [...]. En esta operación usan un pequeño embudo
llamado konilla (G-azp)" AEF 1928, 18. v. onil.
konitza (det. Michel LPB 145, Lh). "(Boh[émien]), panier" Lh.
koniunkzione. v. konjunzio.
baten mende.
konixo. v. koneju.
konjetura (Lcc, Urt), konjektura (Urt II 294). "Conjetura" Lcc. "[H]ariolatio, [...] konjeturatzea, konjetura" Urt
II 317.
konjeturatu (Lcc (-adu), Urt II 317).  Conjeturar.
konji. v. konjit.
konjit (SP, Lar, Arch VocGr (konyit)), konji (SP, Ht VocGr <koniia>), kunjit (S ap. Lrq /kunzít/; Chaho),
konxit.  Permiso, autorización. "Congé" SP. "Licencia" Lar. v. baimen.  Non deus haren konjitarekin baizen
ezin baitaidite. Lç Ins C 2r. Halaberki diuskuzu orhoit gaiten konjia / batzuek berzeak bezain eztutela handia.
EZ Man I 21. Josef Armatiarrak / eskaturik konjia, / habetik irautsi zuten / Iaun onaren lohia. EZ Noel 99.
Emazte ezkonduak errezibituko den baino lehen konjia bere senharra ganik izan behar du. Harb 424. [Emadazu]
jin-konjita / gauan behin zugana. O Po 8. Bi zentinelen artetik, / jauzi egin zubitik, / gogotik, / galdegin gabe
konjitik. FrantzesB II 25.
 Konjit <-nch-> galdegin dirakozut eta erran diraudazu konjit de gascon nahi dudanez, hura emanen
daraudala (B. de Echaux, 1584). TAV 3.2.8.
- KONJIT HARTU, KONJIA HARTU. Despedirse respetuosamente  Anaietarik konjit harturik, enbarka zedin
Siriarát. Lç Act 18, 18 (He adiu erranik, TB despeditu, Dv agur eginik, Ol azken agur egin, BiblE agurtu). Iosef
zaharra ere zuen / arraiki salutatu, / gero korteski zeroen / biei konjia hartu. EZ Noel 81. Ene arima bere herri
desiratu horretara lurretik konjia har dezanean heltzea gatik. Harb 268. Tristura handitan harganik konjit
hartzen eta hari azken adioa erraiten. Tt Onsa 141. Aita, barka zaazu aurtemehin hain idorki zure konjita hartu
gabe utzi baitzintudan. AR 395. Konjit hartzen dit orai / Xarlemaiña zuri, / orai partitzen nüzü / armada püisan
bateki. Xarlem 28. Konjit hartzen deiziet / ene aurhide maitiak. SaintaCath pról. 62. Konjit hartzen deiziet /
popülü admiragarria / othoitzen zütiet memento bat / etzeitaiella debeia. Mustafa (ap. DRA).
- KONJIT EMAN. a) Dar permiso.  Sei egunez trabaillatzeko konjit emaiten duenean, zazpigarrena
reserbatzen du eta reposatzeko destinatzen. Lç Ins D 5r.
b) (Lar, T-L; kunjit e. S ap. Lrq). "Licenciar, despedir" Lar. "Congédier" Lrq. "Congédier, saluer au départ" T-L.
Cf. supra ej. de B. de Echaux.  Konjit emanik populuari, igan zedin mendira bereziki, othoitz egin lezanzát. Lç
Mt 14, 23 (Dv ostea igorririk). Gauza hauk erran zituenean biltzarreari konjit eman ziezón. Lç Act 19, 40 (He
erretirarazi zuen mundua, Dv igorri zuen bilkhua, Ol batzarrea banatu zun, BiblE bukatutzat eman zuen
batzarrea).
konjugatu.  Conjugar.  Hetarik lehena zerbitzatzen da berbo sustantibo naiz, nago, nabila eta haukin
konjugatzen diren berbo guztiekin. ES 88.
konjugazio, konjugazino, konjugazione.  Conjugación.  Gainerako hitzak, izenen deklinazinoak eta

berboen konjugazinoak eta mintzatzeko manerak eskuararenak dira. ES 128. Berbo latinezkoen konjugazioneak
godoek segitu zituzten zenbait partetan. Ib. 95 (91 konyugazino). Beste parteak berboaren aldean zer ikusirik ez
dute, onen konjugazioa edo erabidea guzia bat da. Cb EBO 32. Izen jokoa, deklinazioa, batetik, eta aditz jokoa,
konjugazioa, bestetik. MIH 111.  Egia da edireiten direla uskal-herriko skoletan hitz batzu uskaraz eta
franzesez, Franziako konjugazioniareki. Arch Fab 13.
konjunto.  Conjunto.  Tresna bere osotasunean artu bear da, jakiña, ordena eta egokitasuna, guztiari,
konjuntoari dagokion zera baita. Vill Jaink 53. En DFrec hay 2 ejs.
konjunzio. 1. "Conjunción de luna, irargian konjunzioa" Lcc. 2. koniunkzione. Unión.  Koniunkzione eta
batasun hunetan. Lç Ins G 3v. Iainkoak guzién artean ezarri duen koniunkzioneaz lothuak dirade gurekin. Ib. D
8v. 3. + konjunkzio (Urt). Conjunción (gramatical). "Assyndeton, figura hauñitz, hitz iratxak konjunkzio vel
konjunkziorik gabe elkharrekin iratxakiak" Urt II 18.  Berboari darraizkana edo adberbioa, interjezio edo
ezartea ta konjunzio edo itsaskida. Cb EBO 31.
konjuradore. "Comessatore, coniurationis, gabazko koniuradóreak" Urt V 398.
konjuramentu, kunjuramentu. "Kunjüramentü (S), sortillège, malice" Lh.

baten mende.
konjuratu (Lar), konjurutu (AN-gip), kunjuratu (S). Ref.: AEF 1924, 9; Lrq /künzüa/. 1. Conjurar; exorcizar.
"Conjurar, exorcizar" Lar. "Kunjüratü (S; Foix), jeter un maléfice" Lh. "Dire les prières du rituel prévues pour
un temps d'orage" Lrq.  Konjuraetan oi eta zaitut, / oean zauzidenean, / gogaberatu zakezkedala / begioz
nakutsunean. Lazarraga 1184v. Aien etxera joan ta demonioa konjuratu nuen. Cb Eg II 168. Jatsi zirian
[sepulturara] beste relijioso batzukin Jangoikoen izenian konjurau eta nor zan itandutera. Zuzaeta 70. Trumoi
denporan odoiak konjuretan direan legez, konjuratu bear litekez etxe biraogilleak. Añ MisE 216. Guztiak bat
eginda bere ezin konjurau legije endemoniadu bat. fB Ic III 294 (v. tbn. 285). Aldabako bikariyuak konjuratuko
balitu [arrak], denak ilko lirake. Sor Bar 44 (v. tbn. 45). Itxasondoko apaiza eta Arantzazuko prailleak
Murumendira eta Aloñara Damia konjuratzera noizean bein igotzen zirala oraindik esaten dute. JMB LEItz 104.
Beorrek etzun gue zalaia ongi konjuutuko (AN-gip). AEF 1924, 9. Sorginek 'konjuratu' diotela [urdea], jabea
badoa hauzorat. Zerb Azk 96.
 Conjurar, exhortar.  Koniuratzen zaituztegu Paulek predikatzen duen Iesusen partez. Lç Act 19, 13 (Dv
errekeitzen, BiblE irteteko agintzen dizuet).
2. (Part. en función de adj.). Endiablado, malvado.  Gizon konjuratua, holakorik bear duzula erran! Gilsou
GH 1952, 177.
konjuratzaile (-alle Lar), konjurazale.  Exorcista. "Conjurador, exorcista" Lar.  Exorzista erran nahi da
deabruén koniurazalea. Lç Decl a 3r. Exorzista edo konjuratzalleak. Ub 218. Judu konjuratzalleen kastigua.
Lard 517.
konjurazio (Lcc, Urt I 185), konjurazione.  Conjuración.  Eta berrogei baino gehiago ziraden koniurazione
haur egin zutenak. Lç Act 23, 13 (He konjurazione; TB zinazkida hau egin, Dv zin-hartze, Ol elkartuak, BiblE
hitzartuak).
- KONJURAZIO-EGILE. "Comessatore koniurationis, [...] gabezko koniuraziogilleak" Urt V 399.
konjuro (V-gip ap. Elexp Berg), konjuru, konjurio.  Conjuro; sortilegio. "Conjuro. Zenbaitt baserrittarrek
diño, aukeran konjurua baiño satsa obia dala lurrandako" Elexp Berg. v. arao (2).  Konjuro gogor parebaga
bat / daukat ordenadurik. Lazarraga 1184r. Konjurioetán zein dúgu árma prinzipála? LE Doc 90. Euren konjuru
guztijakaz ez dabee ezer egin. Mg CC 114. Au da, alabaña, birtute andiko konjuro bat onelako deabruak
aienatzeko. AA III 560. Gaizkindun au Carcasonan Santuari bere aurrera eraman zioten, eta bere biraumen edo
konjuruak egiñ. Arr May 161. Ez omen dute baliyo emen konjuruak. Sor Bar 44. Konjuroren bat, eta ez makala,
egiñ bear izan zan sala artan. Urruz Zer 45. Abadiek ez euken beste erremedijorik konjuru edo trikimaluek
botatie baño (V-ger). JMB OC II 55. Bildur-ametsentzat ba du arao (konjurio) jakiña, / siñisten ez badu ere aren
indar ziña. Or Eus 60. Ai Joxe Migel! Badauka lanik konjuruak egiten. Bilbao IpuiB 230. Gure elizan Txerrena
sartua izan bear du, ta konjurua egingo degu bion artean. NEtx LBB 173. v. tbn. Añ LoraS 35. Konjuru: JJMg
BasEsc 49. Astar II 40. fB Ic III 286.
- KONJURO-EGILE. Exorcista.  Araolaria: arao edo konjurio egillea. Or MB 26.
- KONJURU EGIN. Conjurar.  Zergatik konjürü egiten da heen gañian? CatLan 126.
- KONJURO-SARI. "Apezari konjuro saria eman diote (B)" Gte Erd 39.
konjurutu. v. konjuratu.
1 konka (Lar, H (V, G)).  Etim. Quizá del lat. concha (cf. REW 2112). 1. "Cuenca, hortera de palo, konka,
erratillua" Lar.  Hemeretzü kunka olho, etxerat eramaiteko. 'Dix neuf conques d'avoine'. Etch 416.
 Loterian irabazteko musker bat bi buztaneki zai-artean konka txikian uduku bear da (R-uzt). "Entre salvado
en pequeño depósito". A EY I 461.
2. "(B), hueco" A.
2 konka. "(V-arr?), dificultad" A (que cita el ej. de Añ).  Esan onelangoen ganean biotzean daukazuzan
2
errenkura, konka ta ezda baida guztiak. Añ EL 148s.
3 konka (BN-baig ap. A; Dv). "Paraje" A.  Lan hori toki hortan hoin errexki egin zitakela; eta holako konka
onean: pilota plaza baten ondoan. HU Zez 118.
4 konka. "(G), sapo" PMuj.  Konka edo sapua landarazain jarri du Jaungoikuak baratza ta soloetan. EgutTo
2-7-1918 (ap. DRA).
konka. v. 1 koka.
baten mende.
konkadura (Dv  A). "Bollo, abolladura, hinchazón o elevación producida por un golpe en un cuerpo duro" A.
konkailo (-illo S ap. A), kunkailo (-illo ap. A), kunkulle (S ap. Lrq /kunkul'é/). "Llevar a un niño a horcajadas"
A (se trata, obviamente, de una expr. adv., no de un verbo). "À colifourchon" Lrq. v. konkili.
konkaitz. v. konkatx.
konkarka (Aq  A). "Robo (de medir) (R)" Aq 12. "Robo, medida de granos" A. v. gonga.
konkatu (Dv  A). "Abollar, hacer a alguna cosa uno o varios bollos" A.
konkatx (S-bas ap. A), konkaitz, kunkatx (S ap. A). "A horcajadas" A. v. konkailo.  Non arranoak beno
hanitzez belatxak handiago beitirade ta mantsotzen diradianak, hetan gaiñen haurrak konkaitz dütie ezarten.
Egiat 256. Berze bat deusetarik jina, zorthü honak behin konkaitz ekharririk. Ib. 250.
konke. 1. Conque (conjunción).  Konke, esateban, Bilbon peseta bigaitik Kronen piztiyek ikusi al ziran, eta
emen bat bakarrik ikustiaitik pesetie? Kk Ab II 151. 2. "Impedimento, pero. Ez eidazu konkerik ipini, gero.
(Adj.). Konkébako gixona da ori, ese es un hombre sin exigencias" Totor Arr.
konkela-kaskaka (R-uzt ap. A), konklakaizka (R-uzt ap. A (s.v. konkili)). "Llevar un niño a horcajadas" A (se
trata, obviamente, de una expr. adv., no de un verbo).
konke-makila. "Eskuleku kakotua daukan makilla (V-m)" Urkia EEs 1930, 29.
konkerant.  Conquistador, ganador.  Konkerant hunen faboretan, / othoi, zure ontasunak / barkhatu behar
darozkigu / gure bekhatu lizunak. Gç 190.
konkesta. v. konkista.
konketa (Gc, AN, L-ain ap. A; Aq 612 (AN)). "Taza grande, aljofaina" A.  Au ifintzen da berotzen auts
beroaren gañean lur konketa batean. It Dial 105 (Ur lurrezko ontzi, Dv tirrisa, Ip lürrezko untzi). Sendagille
sonatu bati entzun diot aparirik onena gaztain-jan bat eta konketa bat esne dala. Munita 49. Ondoren bota zuen
ura konketara, eta bere ikasleei oinak garbitzen hasi zen. IBe Io 13, 5 (Lç bazin, He baziña, LE bazia, TB
tirrina, HeH, Dv, Evs untzi, IBk ontzi).
konkil (B, BN-baig ap. A; VocB). "Un plato con cabo ordinario como de litro" VocB. "Plato de madera" A.
konkili. "(R), a horcajadas. Gizon kori dama konkili, le lleva a ese hombre a horcajadas" A. v. konkailo.
konkista (Lcc, Chaho), konkesta (Urt I 110, Chaho, H), konkixta. 1. Conquista. "Conquista de las [tierras],
konkistea erriana" Lcc.  Orai behar duguia konkista berri? E 213. Ez da hortan guzia: konkesta berriak / egin
izan ditutzu progotxagarriak. Lg in Iraultza 122. Ezagungarritu zan asko Peruko irabazkida edo konkistan. Izt C
457. Zoratuak gauza ospetsuez, hala nola garhaiziez eta konkestez. Dv Telem 83. Gerla sarraskitsuez, konkesta
lasterrez, erresumen porroskatzeaz. Ib. 114. Amerikan konkixta orrek bere akatsak ba ditu. JAIraz Bizia 31.
Erromatar konkistaren aurreko Galian. Mde Pr 188. En DFrec hay 11 ejs. de konkista.
 (Ref. a conquistas amorosas).  Len esan dogun konkistan lau amadoreoek egonik. Lazarraga 1145v.
 Luzifer gure enemigotzat / deklaratuba betiko, / laguntzalleak berriz ez falta / konkist'arena egiteko. Auspoa
97, 51.
2. "Konkestak (L), acquêts, biens acquis, faits pendant le mariage" H.
- KONKISTA-EGILE. Conquistador. "Cluens consilio, [...] deit dadiñ gerlaria, konkestagillea" Urt V 227. 
Errege konkest egile, gerlan ezin bentzutu bat. Dv Telem 80.
konkistadore (Chaho), konkixtadore.  Conquistador. v. konkistatzaile.  Konkixtadorea izan ba zan denak

jakingo zuten zein zan eta nolako neketan ibillia zan. JAIraz Bizia 43.

baten mende.
konkistatu (Chaho), konkestatu (Urt I 228, Chaho). 1. Conquistar.  Gizon noble bat parti zedin lekhu urrun
batetara, resuma baten konkestatzera. Lç Lc 19, 12. Zeren estimatu baituk Iainkoaren dohaina dirutan
konkestatzen dela. Lç Act 8, 20 (He ardiets, TB, BiblE erosten, Dv izan, Ol iritxi). Deitzen zen hala zenbeit hiri
konkestatu berririk. Lç Decl a 2v. Scipionek konkestatu zuela eta bere menera ekharri Espainia guztia. ES 98.
Terrenoak konkistatzen. Afrika 142. Frantziatik etorritako normandiarrek Saxonen eskuetatik Bretaina Handia
konkistatu zutelarik. Mde Pr 250 (v. tbn. 252). En DFrec hay 7 ejs. de konkistatu.
 Conquistar, lograr el amor, el favor.  Egidxe da, nik beti defendiduten esan dotena, onien pentsaten esan
dotelako konkistetie. Ort Oroig 74. Konkistatzeko rifeñak. Yanzi 84. Zure alaba konkistatutzen / len egin det
alegiña. Lazkao Txiki in Xa EzinB 134. Doktore gazteren bat / zuan konkistatu. Zendoia 83. 2. "Konkestatzea,
acquérir" Ht VocGr.
konkistatzaile.  Conquistador.  Konkistatzallearen ezpata baña arotzaren leunzia [...] naiago izanaz. Otag
EE 1884a, 313.
konkistazale.  Conquistador.  Batez ere Cuba ta Santo Domingon gogor egin ziranean eta andik konkixta
zaleak Panama, Peru, Colombia ta Mexikora joaten asi ziranean. JAIraz Bizia 31.
konkixta. v. konkista.
konklakaizka. v. konkela-kaskaka.
konkluitu (Urt I 180), konkluditu. 1. Concluir, deducir.  Hortik konkluditzen duk hik ezen gure merituz ezin
goga dezakegula Iainkoa guri ongi egitera. Lç Ins D 1r. Erran dugun orotarik zer konkludi ahal dezakegu? Ib. E
8r. Konkluditzen dugu, beraz, fedez iustifikatzen dela gizona Legearen obrák gabe. Lç Rom 3, 27. Hortik behar
da konkluditu gizona ezin daukiela <dan-> denbora luzez bekatu mortal gabe. Tt Arima 8.
2. Concluir, acabar. "Concluir, konkluidu, akabadu" Lcc.  Konkluitzen dot oneinbategaz, / salba
prolixidadea; / nik uste baño luze izan da / kartako parabolea. Lazarraga (B) 1164vb.
konklusio (Lcc, Urt II 452), konklusione (SP, Urt II 452), konklusinoe.  Conclusión, fin. Cf. Olea 264, donde
se da konklusio provisionalak como ejemplo de impureza léxica.  Kabuan emaiten dau firmadurik /
konklusioz: "zerzera berzerea, / nebeaz bear dala terzerea". Lazarraga (B) 1185vb. Afekzione jeneralak erran
diren konsiderazioneen gainean eta eserzizaren konklusionea. SP Phil 535. Ienkoaren sokorria badut ber, ene
trabaillu apurrari bere konklusion[i]aren eta bere <bare> koroaren emaiteko. Tt Onsa 158. Barurari
konklusionia eman dezadan. Tt Arima 85. Konklusionea edo zarratzea. He Phil 34 (SP 34 konklusionea). Liburu
oso bat eskribidu eban dantza naastekuen kontra emeretzi kapitulugaz, ta amairu konklusinoe edo amaigaz. fB
Olg 83s. Despeida edo konklusinoe oneek guztiok batera joten dabee, edozeinek dakusen legez. Ib. 46. Zer egin
behar da konklüsionian edo ürhentzian? UskLiB 64. En DFrec hay 20 ejs. de konklusio.
konkoilo. "Trumoi konkoiloak daude (trumoi laino borobilak) (AN-gip)" Gte Erd 108.
konkolor. v. KONKOLOR-IZAI (s.v. izai).
konkolotx (BN-baig ap. A (s.v. konkili); T-L), konkotx (BN-mix ap. A), kokolotx (AN-gip ap. A). "A
horcajadas" A. "Califourchon (à)" T-L. v. ixtaklok, konkailo.  Emaztek haur xehe bat edo biga soinhegira
konkotx, mendixkari gora erne bazathorzkun. Prop 1900, 73. Haugi, igan hakiat bizkarrera, ixtaklok, konkolotx!
Barb Sup 6. Bethi airean, konkolotx, emazte gaixoak ez zakien gehiago nun eta nola gorda bere burua! Ib. 8.
konkonbro, konkonbre.  Cohombro.  Siongo alaba izanen da trebes utzia, hala-nola mahastian etxola,
konkonbre-alhorrean xolopioa eta xahutzen hari den hiria bezala. "Cucumenario". Dv Is 1, 8 (Ol luzkerdiko,
Ker meloi-soloko, BiblE meloi-sailean). Nola sabela anpatzen zaion kukubiari (konkonbroari) belar artean
biurrikatuz. "Cucumis". Ibiñ Virgil 110.
konkondu.  Crecer, hacerse mayor (un niño). v. koskondu.  Mutikoa konkontzen, jolasten asia. Abeletxe
Olerti 1959, 230.
1 konkor (Lar, H). I (Sust.). 1. "Ovispillo, rabadilla de las aves, mokorra, konkorra" Lar. Cf. ipurkonkor.
2. (B ap. A; Dv, H, VocB), kunkur (AN-egüés, B, BN, S, R ap. A; Lar, VocBN). Joroba, corcova. "Kunkurra,
giba" LE Urt voc.  Konkoxua jaio zen gizagajoa, konkor aundi bat aurrean eta beste bat atzean zituela. Goñi
baten mende.
69. Gizarajuak zeramala konkor aundi bat, ziruriyena kalderiñ bat abuaz bera. Iraola 39. Jarri zaite gañean,
konkorraren atzean, zankoak zabalik, eta eldu ondo zotz orreri. Anab Aprika 35.
 Sorbaldak konkor-antzean zituan eta lurrera begiraazten zioten berak nai baiño geixeago. Berron Kijote 173.
3. (H). Convexidad, saliente redondeado, bulto. "3. élévation sur une plaine ou une surface, croupe; 4. sommet,
cime" H.  Sortzen zaiola adartto xuri eta legün bat [...] konkor gisa. Arch Gram 144. [Oliba ondoa] dena
konkor eta kailu. JE Bur 82. Pyrénées mendi-lerro izigarriaren hunaindiko mail konkorrak. JE Ber 42.
[Eguzkiaren azaleko] konkor oietako batzuek [...] 600.000 kim.ko goibea ere iritxi dute. ArgEgut 1928, 49.
Orma zarretan alde batetik edo bertzetik zorroak edo konkorrak egiten zaizkotelarik. FIr 160. Urrutiko mendi ta
muñoak lau-lauak, koska ta konkorren arrastorik gabe taiuan. Txill Let 27. Parnasu, Fokideko mendia, konkor
bi zitun, Likore ta Tirote. Ibiñ Virgil 50n. Obran ari ziren han uraren hodi batzuen antolatzeko eta bazen urratu
lekuan konkor bat gelditua bidean. Larre ArtzainE 148. v. tbn. Osk Kurl 154.
 "(L-ain, BN-baig, S), chichón" A.
 "Parte exterior abultada de la cesta punta (BU VocPel)" DRA.
 (Como segundo miembro de comp.). "Ogi konkorra, gros croûton de pain" Dv. "Leku itsusiya, arriyakin eta
lezoi-konkorrak" (AN-gip).  Eskuinetik ginuen erreka; puska batez zabalago hangoa, dena harri konkor,
agortua ere kasik. JE Ber 39. Eskuetan zekarzkien makillez egundoko zartakoa eman zioten Balendini buru-
konkorrean. TAg Uzt 18 (v. tbn. 64). Biotz-gañean arri-konkor astuna jarri diotena bezela. Ib. 266. Iñoizka
zugaitz zain-sustrai edo / baitare arri konkorra. AZink 175.
4. "Kunkur (R), articulación de huesos. Erikunkur, articulación de los dedos. Belainkunkur, rótula,
choquezuela" A.  Ukabilla estutu, eta atzamarren konkorrakaz kax-kax jo eban ate gorria. Erkiag BatB 45.
5. "Kunkur (R-uzt), puñetazo dado en la espalda" A.
II (Adj.).  (gral.; Arch VocGr, Dv, H), kunkur (B, S, R-uzt; Lecl (khunkhur), vEys, H), kunkor (Gèze). Ref.: A
(konkor, kunkur); Lrq /konkor, künkür/; Izeta BHizt (kunkurre). Jorobado. "Gizon hau arras kunkurre da" Izeta
BHizt.  Balitz konkorra edo makartsua, balu begian lausoa edo atz iraunkorra. Ur Lev 21, 20. Doidoia daude
xutik, bizkar konkorrekin, / erdi itsuak eta belhaun gorriekin. Hb Esk 221. Izan dain bera maingu, konkor, oker, /
segur bere burua kausitzen du eder. GH 1922, 165. Gogor, konkor, / bainan ez gor, / apoharmatuak erasi. Ox
87. Paotxa janaz anima salbo / ari [= ahari] konkorraren gisan. Tx B I 258. Aren naiez eldu yatazan / senargai
bi, bijak konkorrak. Laux AB 54. Aitona xalkor (konkor, makur), zelaia-barna, / gertaera zârra agoan. Or Eus
227. Ni naizenarekin, oker, konkor eta kefa, zer bixta duket edergailu horien guzien erdian? Lf Murtuts 24. Nere
aurrera iritxi da nekez agure konkor bat. Txill Let 92. Egun batez atso xahar kunkurrak erran zuen labea piztu
behar zutela. JEtchep 21. Gizakume batzuk jaiotzatik konkor izateak. Vill Jaink 50. Ez da, ez, begi-bakarra, ezta
konkorra ere. Berron Kijote 64. v. tbn. EA OlBe 109.
 [Harri] heien gainean zoin abilki itxuratu dituzten auzo oihanetako basa-ahuntz, orein, zaldi, idi-konkor
[='bisonte'], aker, zezen eta bertze. GAlm 1959, 43.
 Curvo, convexo, encorvado. "Ortots erauntsiaren aintzinetik goibel konkorrak agertzen dira (B)" Gte Erd
108.  Begiak ttipi eta ezpal khordokari batez gordeak, südürra konkor. "Saillant". Arch Gram 18. [Eguzkiaren]
azal orren gañetik noizik bein gar aundien erako goragune konkorrak edo antolatzen dira. ArgEgut 1928, 49.
Bazterrak bethe dire bai kriolinez [...] / dupela bezein zabal dire beherez, / konkorrak gainez... Barb Sup 24.
Sudurrarekin, kaska, jotzen! Izan ere, kana ta erdiko sudur konkorra bazuen eta... Alz Burr 33. Buruba andija
eban eta pirlua baxen biribilla; bekokija, kunkurra ta tximurrez betia. 'Crespa e rugosa'. Otx 11. Ibaiaren bertze
aldetik, luzera, zelai puxka bat; ezkerrago, bizkar biribil konkor batzu, artetan artho-landa gori batzuekin. JE
Ber 43. Beñatek osoki ezagutzen zuela Baigorriko jendea, begitartez eta bereziki zangoz, alabainan: zangoa bai,
batek oingainez konkorrago zuela eta besteak xabala. Larre ArtzainE 99.
 (Uso pred.). (Andar, etc.) encorvado.  Beha, beha dezagun ongi Prusiako yudu eta yudusa kankaila eta
kunkur dabiltzan heieri. Elsb Fram 166.
- KONKORREAN. "Konkorrian, estar de morro" Satr VocP.
2 konkor (Vc ap. A). "Atolondrado" Mg PAbVoc. "Estupefacto, atónito" A.  Abiatzen da sutunpa gogorra /
esna zezakeana ordi konkorra. Mg in VMg 100. Gizonak klink eta andriak klonk, etxe aretan katua be lo konkor.
(V-m). EZBB I 129.
- KONKORRIK. "Konkorrik dago: a) está suspenso, atónito; b) está sin sentido" A.  Arratsaldean arloari ekin
baneutso, ikaratuta konkorrik itxiko nebazan Gatika laukariztarrok. A Latsibi 86.
konkorbil.  Convexidad.  Takateko etenak, sakonbil eta konkorbilaren elkarganatzeak, iduriak koloka
jartzen ditu. "Lo convexo". MEIG IX 127 (en colab. con NEtx).
konkorde. "Concorde cosa, gauza konkordea" Lcc.
konkordia (Lcc). 1. Concordia, armonía, unión.  Baina solament azeptatzen eta rezebitzen dugu
baten mende.
konkordiaren eta batasunaren entretenitzeko [...] on eta moldezko den ordenanza guzia. Lç Ins G 7r. Eta den
aien artean bakea eta konkordia. Ber Trat 76r. Othoitzen zaitugu emateaz bakea eta konkordia egiazko bat
errege eta printze giristiñoen artean. Gç 53.  Eta zer konkordia du Kristek Belialekin? Eta zer parte fidelak
infidelarekin? Lç 2 Cor 6, 15 (He erkidetasun, TB akordu, Dv patu, Ol itun). 2. Concordia (documento legal).
 Ori ala omen da antziñako konkordia antxuma-larruan eskribitua dagoelako. And AUzta 39.
konkordun.  Jorobado.  Gizonak badoaz orduan alhorretarat, bere golde nabarrak sorbalda gainetan, eta
bere idi konkordunak [='cebúes'] aintzinean. Prop 1899, 69.
 Prominente.  Lur hori area edo salbea zen, laxo laxoa, eta mendixka konkorduna pinope batean. Larre
ArtzainE 164.
konkordura. "Gibbosité" T-L.
konkorkadura (Dv  A). "Courbature" Dv. "Despeadura, enfermedad de los caballos que les hace encorvarse"
A.
konkorkara (L-ain, B ap. A; Dv). "Légèrement voûté" Dv. "Ligeramente corcovado" A.
konkorkatu (Dv, A). "Courbaturer" Dv. "Despearse" A.
konkormando.
- KONKORMANDO ARRE. Camello pardal, jirafa.  Orra yan ditzakezun abereak: [...] basidi, basauntz,
basaker, adarbakar, konkormando arrea. Ol Deut 14, 5 (Dv jirafa, Ur gameluarrea, BiblE sarrioa).
konkorrotu. "(V-ger), ahitarse, empacharse" A.
1 konkortasun. 1. "Joroba" VocB. 2. (H), kunkurtasun (H). "État de ce qui est bossu" H.
2 konkortasun. "Modorra" A (que cita a JJMg).  Artu eban laster konkortasun batek ta egon zan alan
horduren baten. JJMg BasEsc 285.
1 konkortu (gral.; Arch VocGr, Dv, H), kunkurtu (AN, B, BN; Lar, Lecl (khunkhur-), VocB). Ref.: A
(konkortu, kunkurtu); Lrq; Iz Ulz, Satr VocP e Izeta BHizt (kunkurtu).  Encorvar(se). "(Hacerse) corcovado"
Lar. "Jorobar, perder la rectitud" VocB. "Zu ere kunkurtzen ai zara" Izeta BHizt.  Konkortu bizkarra. Bordel
103 (110 kunkurtu). Adartto bat / xuri eta legün, / zeiñetan / urthe oroz, / moldatzen baita korapilo bat, /
erhaztüna idüri / konkortüa. Arch Gram 148. Gorphutza kaskailtzen, bizkarra konkortzen. Hb Egia 62.
Konkortua zen, halatan non ezpaitzezakeen neholere goiti beha. HeH Lc 13, 11 (Leon, BiblE konkortua; He, TB,
Dv makhurtua, Ol korapillotuta). Beiñ tropesiak konkortu zuen, / ezta bereala zuzendu. Tx B I 35. Gure jaun
mera bi plegu egina, arrunt konkortua dugu. Lf Murtuts 37. Theresa haurrak bezela lo zen, gorputxoa
konkorturik. Mde HaurB 17. Gerriak zaizkit okertu / bizkarra berriz konkortu. Uzt Sas 241. Harriak tiagü
gizunek, / phezietzaz konkortürik, / gük bizkarrian ekharri. Casve SGrazi 68. [Mutila] hantxetan jarri, konkortua,
karabilkatuahantxetan jarri, konkortua, karabilkatua. Larre ArtzainE 178. v. tbn. Ox 205. Barb Leg 144. Const
39.
 (Part. en función de adj.).  Hausten [zitzaion] gerruntze konkortua. JE Ber 79. Keinu egiten dio, gorputz
konkortua ez baitu gehiago jasotzen ahal. Mde Pr 104.
2 konkortu (V, G). Ref.: A; Etxba Eib.  Tr. Documentado únicamente en autores vizcaínos. 1. "Perder el
sentido" A. "Konkortuta dago juan daneko iru orduan" Etxba Eib.  Alan daruaz diabrubak geldika erijotzeko
une edo tranzeraño, ilten ezpadira beinguan, ezaguera guztija galdu ta konkortuta. Mg CO 82. Zagoz orazinuan
lior, gogor, konkortu, ta pensamentuba ezi baga? Ib. 282.
2. (Vc ap. A; Mg PAbVoc, Izt, H). Sorprenderse, quedarse atónito. "Atolondrarse" Mg PAbVoc. "Azorado,
konkortua. Estar azorado, konkorturik egon" Izt. "Espantarse" Ib. "Admirarse, enajenarse" A.  Danzuben
guztijak dagoz bertara adi, arritu eta konkorturik. Astar II 117. Ementxe bai arritu, mututu eta konkorturik
geratu biar gariala. Ib. 275s. Edozein albistak, entzun-barrian, arritu ta konkortuten eban Txanton. A BeinB 60.
Bai, edertasunak badaroa beragaz gizonak konkortuteko indar eskutukoren bat. Ag AL 39. Tximista kiskalgarri
bat aldemenean erori balitzaio bezela gelditu zan Jose, zuri-zuri, konkortuta. Ag G 146. Jente guztia konkortuta
egoan, aitearenka, gertakari ori ikustean. Erkiag Arran 187. Mutil gazte ezpan lodia konkorturik geratu da bere
izena entzun dauanean. Erkiag BatB 175. Zenbat ete dan galdetu dauanean, konkortuta geratu da mutilla. Ib.
baten mende.
110.
3 konkortu. "Konkortu, púber, adolescente. Teexa umea zendukala nik uste-ta nexka konkortua daukazu" Gketx
Loiola. v. koskortu.
konkotx. v. konkolotx.
konkox. v. konkoxu.
konkoxu, konkox (AN-gip-5vill). Ref.: A Apend.  Jorobado.  Konkoxua jaio zen gizagajoa, konkor aundi
bat aurrean eta beste bat atzean zituela. Goñi 69.
konkretatu.  Concretar.  Ezkon-aurrea ametsa ba zan ezkon-ondoa zeatze ta konkretatzea da. Txill Let 28.
En DFrec hay 8 ejs.
konkretu, konkreto.  Concreto.  Ez naiz, gañera, serbitzari astratua, ondo konkretua baizik. Txill Let 138.
Itz batzuk kolorerik eztutenak, formagabeak, [...] gauza konkreturik azaltzen eztutenak. Vill in Gand Elorri 13.
Ain zuzen, ortik datorkio banako berezia ta konkretua izatea. Vill Jaink 66. Pentsatuko ere du ez ote den hori
oraingo moda txoro horietakoren bat, plastika astraktoa, musika konkretoa, bizar luzeak eta gona laburrak
bezalatsu. MIH 191s. En DFrec hay 23 ejs. de konkreto y 73 de konkretu.
konkubina.  Concubina.  [Badute indar] bere konkubinez, amorez eta bere bilena tropelez Turk gorte bat eta
barruki bat eginik mundo ororen aitzinian eskandaloski bizitzeko. Tt Arima 70. Salomonek izan zituen [...] hirur
ehun konkubina edo presuna emazteen ointsuan behatuak zirenak. Lg I 336.
konkulusia (Lar, H (L)), kunkulusia (Lar DVC 196). 1. (Pl.). "Amores, konkulusiak" Lar. "Désirs
désordonnés, surtout de la chair" H. 2. "Kunkulusia (Hb), amusement" Lh. 3. kunkulusia (Hb ap. Lh),
kunkusia (Hb ap. Lh). "Prétexte" Lh.
konkulusiatu, kunkulusiatu (Hb ap. Lh). 1. "Amuser" Lh. 2. kunkulusiatu. "(Hb), leurrer, prétexter" Lh.
konkupizentzia, konkupiszenzia.  Concupiscencia.  Ez nakien konkupiszenzia zer erran nahi zen, legiaz
ezpalu erran eztezala desira iniustoki. Tt Onsa 28. Gizona bizi deiño eziñ daiteke seguratua ez dela behin ere
tentatuko, zeren, nola baikare konkupizenzian sorthuak, gurekiñ baitarkegu tentazione guzien ithurburua. Ch I
13, 3 (SP gutiziaduraren jehetiarekin, Ol irrispean). Gelditze(n)dá bataiátuan konkupiszénzia deitzendéna,
bekaturáko inklinázioa ta sukáia. LE Urt 107r.
konkur (T-L).  Convocatoria, cita; concurso. "Concours, compétition" T-L.  Etxetik kanpo egin duen azken
urratsa, ja eri zelarik, eta zoin zen eri zakielarik, egin du, ez nahiz Donibaneko konkurra huts egin. HU Aurp
159. Konkur batean ari ziren behi-zainak akhulu ziztaka eta joka, oihuz eta sakreka, beren behiak ezin bilduz
lekhurat. Herr 23-6-1960, 4.
konkurrentzia (T-L).  Competencia. "Concurrence" T-L. v. konpetentzia (2).  Ez dela gehiago nehon deus
irabazpiderik, bertzeak bertze, konkurrentzia madarikatu horrek xahutzen dituela oro. HU Zez 37. Ez deie araiz
heier konkurrentziak bidegabe handirik egiten. Ib. 37s. Konkurrentzia gaitza izanen da: kasu ez zitzaikun asko
nagusituko. Herr 27-5-1958, 3. Azken gerlatik landa berehala, Ford oto ola-jaun famatuak zion: Zinetan eta
minetan nago, pentsatuz, bake denborako konkurrentziak dituela erakarriko gerlak berak ez egin desmasiak.
Herr 19-12-1963, 4. Ba zuen kontrario bat, sekulan barkatu ez dakona eta oraino ere [...] ari dena
konkurrentzian. Etchebarne 101. En DFrec hay 6 ejs.
konkurritu.  Concurrir.  Iru persona dibina aek beingoan eta juntamente konkurritu zebean Semearen
enkarnazioa egitera. OA 31. Ainbeste dago ifenirik exkomunio au fin artarako itzaz edo obraz konkurritu zebean
guzian kontra. Ib. 155.
konkurruila. "(AN-gip), cisterna, depósito subterráneo donde se recoge y conserva el agua llovediza o la que se
lleva de algún río o manantial" A.

baten mende.
konkurtso.  Concurso.  Bertako lugiñentzat abel-batza edo konkursua egin. (1917). ForuAB 91.
konmemorazino. v. komemorazio.
konor. v. konorte.
konortatu. v. konortetu.
konortbagetu. v. konortegabetu.
konorte (V-arr-gip, G-azp; Añ (V), H (V, G)), konort (V, G-to), konor, konortu (V-gip, AN-5vill, B). Ref.: A
(konort); A Apend; Iz ArOñ; Etxba Eib (konorta); Elexp Berg; Gte Erd 201; Izeta BHizt2 (konortue).
1. Sentido, conocimiento. "Sentido, sensación", "(quedar sin) sentido, konorte baga geratu" Añ. "Sentido,
sensibilidad" A. "Normalidad, estado mental" A Apend. "Konorte, del castellano 'conortar', 'desconorte'" Garate
a
2. Cont RIEV 1933, 99. "Konorta dauka ondiok" Etxba Eib. "Artu eban konkorrekuakin konorta galdu eta luze-
luze jausi zan" Ib. "Konorte gabe gelditu eta ez zitzaion berealakoan ezaguera etorri (G-azp), konorturik gabe
gelditu da (AN-5vill), [...] konortua etorri zaio (V-gip, AN-5vill)" Gte Erd 201.
 Tr. Hasta el s. XX sólo se documenta en autores vizcaínos. Konorte es la forma más general. Hay ejemplos
seguros de konort en Uriarte, D. Agirre, Erkiaga y San Martin (Zirik 75); los de Arrese Beitia y Echeita son
ambiguos. Hay además konor en Zavala y konortu en A. Irigaray. En DFrec hay 3 ejs. de konorte.
 Gelditu ziran jaunaren serbitzari biak konorte edo zenzugabe bezela, beldurraren beldurrez. Mg CC 128.
1
Bildur-ikaraturik, konorte baga ta zorabiaturik egongo naz. Añ EL 23. Eukiko dot burua konfesetako, gatxagaz
2
indargeturik edo konorte on bagarik, ozta-ozta egongo banaz berba egiteko? Añ EL 27. Konor guztiak / yoanik
daukaz yo baleuan legez / oñaztarriak. Zav Fab RIEV 1907, 95. Entzunik Hugok berba oneek, geratu zan konort
eta adore bagarik. Ur MarIl 42. Jarri zanean bere konortean. AB AmaE 292. Ikaraturik ta konort bage bezela
gelditu ziran. Ag EE 1895b, 77. Konort baga egon nintzan bitartean odol asko galdu iatan. Ag AL 145. Oian
etzun ebenekoxe gexuari etorri yakon konorta. JZ 1922, 219. Konortera etorri zanian, jaten eta edaten emon
gura ixan eutsoen. Altuna 97. Konortea argi dute. FIr 192. Sasi ondoan bertan konorte barik, luze, aurkitu eben
gaxua erritarrek solorakoan. Bilbao IpuiB 118. Konorta erdi galdurik edo, tentel samar egoan. Erkiag Arran
193. Eta mutikoa, konorte gabe, lurrera erori zen. Arti Ipuin 28. Konortik barik legez eldu zan. Gerrika 54. v.
tbn. VMg 44. Echta Jos 229 (konortera). Kk Ab II 43. Otx 59. TAg Uzt 274. Zait Sof 194. Mde Pr 334. Osk Kurl
148.
 Konorturik gabe baizago euskalduna, etzuen itzik yardetsi. "Estaba el vizcaíno tan turbado". AIr RIEV 1928,
606s (Anab ib. 611 oso ikaratuta; Or RIEV 1929, 9 larri zen, Ldi ib. 211 nastua).
2. (Lar, Añ, H). "(Estar de buen) aire, [...] konorte onekoa" Lar y Añ.  Bein triste, bein pozik; bein aldi
txarra, beste bein konorte ona. Añ NekeA 219.
konortegabe, konortebage (Añ (V)).  Desmayo.
konortegabetu, konortebagetu (Añ (V)), konortbagetu, konorgetu, konorgatu, gonortegabetu. 

"Desmayarse, perder el sentido" Añ.  Turditurik, edo burua nasturik, edo bildurrez izuturik, konorte bageturik,
ondo pensatu bage. Añ MisE 148. Bertan iminten jaku iñoz lurrean ikusi dan zeruaren irudirik beteena, zeinek
imini eban San Pedro Apostolua konortbageturik eta bere senetik urtenda legez. Itz Berb I 115. Irakurteko eukon
zaletasuna neurribakoa zan, ta sarritan konorgetuta legez geratzen zan. GMant LEItz 71. Nekez zoan aitzina,
alde batetik haurraren gorputz gonorte-gabetuak eragozten ziolakotz eta bestaldetik edan zuen vodka guztiaren
pisuak. Mde HaurB 103. v. tbn. Konorgatu: Ur Ier 20, 13.
konorteratu.  Recuperar el conocimiento.  Ordu bian egon ei da konorteratu baga. Echta Jos 283. Gero,
apurka, baratze-baratze, asi da konorteratuten. Erkiag Arran 74.
konortetu. 1. Fortalecer.  Gaixotasunak ta tentaziñoak sendotu, bizkortu, konortetu, indartuten dau arimea.
Añ MisE 98. 2. konortatu (G-goi ap. Gte Erd). Recuperar el conocimiento. "Konortatu barruna, bere onean
jarri" EEs 1915, 222. "Oraindikan ere konortatu gabe dago (G-goi)" Gte Erd 201.  Etxenaren burua beti
amesetan zebillen, eta ames urdin, erdi jantzi oiek eun zurian antzeztu eta ezarri arte etzan konortatzen. EE
1915 262.
konortu. v. konorte.

baten mende.
konpada (V-ple-arr-oroz-m-gip ap. A), konpaida (V-m ap. A), konpeda (V-ger-m ap. A). "Maniotas, cierto
estorbo hecho de tres piezas de madera, que se pone al ganado en las patas para impedir que se introduzca en los
sembrados" A.
konpadezimentu.  Compasión.  Ezena bada justo yik ere ekun yezan konpadezimentu yore lagunaz nik ekun
nion bikala yitaz? Hual Mt 18, 33.
konpadezitu.  Compadecerse.  Beárda konpadezitu bizikideas. LE in BOEanm 486. Eta ekustian jente
kurak, konpadezitan zen etaz. Hual Mt 9, 36.
konpadre (AN-egüés-ilzarb-olza, Ae, Sal, R). Ref.: Bon-Ond 139; VocPir 191.  Compadre.
konpadria. v. kofradia.
konpai (SP, Urt Gram 28, Lar, H).  Etim. Del gasc. coumpày. 1. Compañero; amigo.  Bai atzo esan dit
nere ko[n]pai ingles batek. (c. 1597). FLV 1993, 464. Pentsa zazu zer bizi hek / zuten egiñ konpai biek. Gy 35. 
Bi mula zoazen soiñez soiñ bidean, / konpai konpañero batasun onean. Gy 8.
 (En vocativo).  Zer ari zara, konpai, lo egiten duzu ala geldirik zaude? Volt 267. Konpai, diotzo, hau zer
da? Gy 33. Diruditzait, konpai ona, / egiñ dugula errexena. Ib. 41.
2. (VocBN  A; H), kunpai (Chaho). "Parrain" VocBN. "Padrino" A. "Donazaharren diruak zabalduten dituen
aita bitxiri konpaia [sic] bero, erraten diote; deus emaiten eztuenari, berriz, konpai xar (BN-ciz)" A EY I 184.
konpaida. v. konpada.
konpailagun (VocBN  A).  "Compadre" A.
konpainia (V-gip ap. Elexp Berg; SP, Urt I 436; konpañia Lcc), konpaña, konpeinia, kunpañia (Chaho),
kunpaña (Chaho, Gèze 325), konpañea.  Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos, aunque su uso es
escaso en el s. XX. En DFrec hay 26 ejs. de konpainia, 3 de konpañia y 1 de konpania.
1. Compañía, acompañamiento. "Compañía, konpañia" Lcc (escrito <compania>, pero cf. ib. <acompañadu> y
<compañadu>). "Atsaldia konpañia ederrian pasau dou beintzet" Elexp Berg.  Hain biaje bortitzian konpainia
faltatzen. E 27. Baptismoa baita Elizara rezebitze solenel bat, hala kongregazione guziaren konpainián egin
dadinzát. Lç Ins A 8r. Agindu eutsan Silviari, zeña zan Sirenaren konpañian <-nian> egoana. Lazarraga 1142r.
Konpañiatzat <-nia-> tristurea / askotan legez arturik. Ib. (B) 1181rb. Hobea da bakarrik konpaña gaistuarekin
baño. Volt 209. Hekin konpañian zaude / fin gabeko glorian. EZ Noel 61. Egun batez, konpaiñia on batean,
euskaldunik baizen etzen lekhuan nengoela. Ax 15 (V 6). Ez bakharrik dagoenean, eta ez are konpainiatan
denean ere. Ib. 436 (V 284). Inex egin begi konpañia deungaetarean. Cap 126. Norekin ere baitzabiltza, hura
mesprezatzen duzu haren konpainian bazaude itsuski bestiturik. SP Phil 333 (He 335 hekiñ artera goatea). Bethi
kontenta bedi / dohatsuen konpaiñian. Gç 156. Apartatzetik konpañea gaistoetetatik juaten da zeruko
ziudadanoen konpañeara (Munarriz, s. XVIII). FLV 1989, 112. Gizonen konpañiak utzirik hauta zazu aiñgeruen,
sainduen, Jaiñko Beraren konpañia. He Gudu 149 (100 konpaiñia). Adiskidetasun sobra libroak, libertinen
konpainiak. Brtc 63. Zerua nai duan emakumeak amatu bear duala bere [konfesorearen] konpañia. AA III 595.
Neure aita: natortzu aizta Agedaren konpañiaan. JJMg BasEsc 219s. Besta egin bezate Jainkoaren konpeinian.
JesBih 460. Bi jaun hara jin eta hura hen kunpañan baratü. Etch 474 (80 konpaña). Neska antzara-zaiñ batzuen
/ eta mutill urde-zaiñen / konpaiñian ezarria. Gy 204. Orain utzi biarrak / zuen konpañiya / biotzeratzen digu /
tristura aundiya. Bil 29. Konpaña gaistuer ihesi egin behar da. CatS 49. Nai nuben eskeñi beorri afariya nere
konpaniyan. Sor Gabon 41 (41 konpañiko). Bakian hil nadila, zien konpaña saintian. Ip Hil 268. Ez zait
euskaldunen konpania puta salduena baino gustatzenago. Mde Pr 47. Laguntzat emozute xori kantaria, /
elgarren konpainian diten bozkaria. Xa Odol 325. Horren konpainia ederrean atera nahi nautelako plazara.
MEIG VIII 39.
v. tbn. Hm 52. Arb Igand 179. HU Aurp 112. Etcham 141. Larre ArtzainE 112. Konpañia: Mat 298. TAV 3.1.24
(1619). Ber Trat 31r. Tt Onsa 16. ConTAV 5.2.9, 138 (1693). OA 38. Ch I 10, tít. Urqz 66. GavS 14. Mih 115.
PE 123. Xe 340. Apaol 60. Iraola 128 (konpañiya). JanEd II 72. Lab EEguna 80. Balad 231. Konpaña: Mst III
47, 2. CatLan 98. UskLiB 76. Konpeinia: MarIl 12. Jaur 161. Konpania: Tt Onsa 75.
 Egun hun suhetatzen deiziet / jaun jujia konpainareki. AstLas 26. Konjit hartzen deizüt / Xarlemaña
konpaiñareki. Xarlem 487. Theadosa eta konpaiña, / othoi, enzün nezazie. Ib. 181. Gabon, Txomin,
konpañiarekin. Zab Gabon 29. Arratsalde on, edo gabon onezkero, Don Jose konpañiarekin. Apaol 87. Mañex,
baten mende.
Pello, Batist, Errosa ta konpañia, eta beste ollo-zale eta lapiko zar zale asko. Urruz Zer 71. Agur, Manuel
Arrillaga ta / konpañi maitagarriya. Tx B II 83. Aurrera, alkate jauna ta konpañia! Lab EEguna 76.
2. (Chaho), konpaña, konpania, kunpañia (Chaho), kunpaña (Chaho), konpañe. Compañía, grupo de gente,
conjunto.  Etzen aingeru batez ber ekharri izan berri haur, baina aprobatu ere bai aingeruezko konpainia
handi batez. Lç Adv ** 4v. Proselitoa, hanbat erran nahi da nola nobizioa edo berrizki konpainia bati eratxekia.
Lç Decl a 5v. Hamabiék diszipuluzko konpainiá deithurik. Lç Act 6, 2 (BiblE biltzarre orokorra). Badela Eliza
bat, erran nahi da, Giristino fidel guztien batasun bat eta konpaiñia bat. Mat 15s (343 konpañia). Arren, bada,
zeruetako / burjesen konpañia, / ardiets diezaguzue / eske gauden grazia. EZ Noel 131 (v. tbn. Eliç 85). Sekulako
berezitzea, zeinaren ondoan bi konpainia eta biltzarre hek ezpaitira sekulan elkharrekin geiago kausituko. SP
Phil 52 (He 54 banda). Gormanten konpañaren ebitatzia. CatLan 116. Dirubak artu ezkero / guaz bere etxera /
euren konpañiari / partilla egitera. DurPl 77. Konpaña admirablia, / nik ere behar düt partitü. Xarlem 225
(1438 kunpaña). Felizitatzen zütüt, kunpaña nublia, / eta zü berheziki, Madama Jülia. Etch 566. Iñor
inkomodatzen / bada konpañian, / kandela tiratzea / dauka konpadrian. JanEd I 86. Agustin de Enbeitak [sic] /
konpañe orrekin, / Elgoibar-en sartu zan / indar andiakin. EusJok II 104. Has zazu, Ana, bardin konpainiako
bozik pollitena segur zuk duzula. Barb Sup 23. Ni hurbildu ordu, konpainia mutu, konpainia urrun. Larz Senper
100. Denborain presentzian adios konpañia / erremesiatzen dut zien kuraia. Balad 120. Ibilketa bat bidez bide,
soinua lagun, hiru konpanietan: handi-mandiak karrosan, girixtinoak oinez edo zaldiz, turkoak berdin,
satanekin. Lf in Casve SGrazi 12. v. tbn. Harb 436. Konpañia: Tt Onsa 91. Auspoa 97, 76. Konpaña: AR 442.
3. Compañía (militar).  Dio ezen Erregeren maiestateak eman diola konpañia <-nia> bat eta zenbait pika
bidalzeaz mertxede dagiodala. (c. 1597). FLV 1993, 465. Halatan Alexandro Handiak egotzi zuen soldadu bat
bere konpaiñiatik. Ax 201 (V 134). Ene soldado debotak badu berekin laur konpañia edo laur regimendu. Tt
Onsa 2. Harmadan jenerala, errejimenduan koronela, eta konpainian kapitaina. ES 143. Eun soldaduzko
konpañia baten Kapitana. Lard 498. Soldaduak an ditu / manatzen berehala, / konpañiarengana / lagun
gintzatela. Bordel 43. Guk genduan konpañian Zegamako sargento segundo bat, Ibarreta zeritzana. Zab Gabon
54. Gipuzkoako bigarren batalloeko konpañian batzuek geunden Lesakan. Urruz Zer 51. Biak aitzindari ziren
eta konpaina berian. Const 37. Lagun euskaldunik etzitzaion palta bere konpañian. Etxde JJ 66. Soldado
konpainia bat etorri da. Arti Tobera 263. Erri ontara etorri giñan bi kopañiak gure batalloiko lenengoa ta
laugarrena giñan. Salav 100. Mutilla larri, sarjentoa etortzeko beldurrez eta galtzontzillo utsik konpañi guztiko
oiak miatzen. Ib. 68s. Urdiña ori, il artean konpañi orren buru izan zan. Alkain 88. Lenengo eta bigarren
konpañia. AZink 64. v. tbn. FrantzesB I 39. Gerrika 46.
 Compañía (de Jesús). "Loiolako semiak asi eban Jesusen konpañia" Etxba Eib.  Sant Ignazio konpainia
haren zimendatzaillearen eta buruzagiaren lehenbiziko lagunak. SP Phil 145 (He 147 konpañia). Iesusen
konpaniako aitak. Tt Arima 3. Aita B. Gasteluçar Jesusen konpaiñiakoak konposatua. Gç 24. Jesusen Konpañiko
misionista. Mb IArg I 264. Jesusen Konpañako Aita. Cb Eg II 2 (Just 3 konpañia). Armetan jarria / dauka
Konpañia. It Fab 201. Jesuistak bezalako konpainia berezi bat sortu nahirik. Larre ArtzainE 265. Xabierra
eraman zuten, Jesusen Konpainiaren ikastetxera. MIH 259 (v. tbn. MEIG V 96). v. tbn. ES 121. Dv LEd V. Aran
SIgn 40. Laph 241. Ardoy SFran 341. Konpañia: El 1. CatBurg 1. Mg CO 190. JJMg BasEsc 223. Izt C 498. Arr
May 192. Itz Azald 128. Auspoa 97, 52. Konpaña: Ip Hil 172.
4. Compañía, sociedad mercantil. "Konpañia bat jarri eben kañoigintzarako Guenenguan" Etxba Eib. 
Esamiñau ezkero [kañoia] / darue bertatik / konpañiako etxera. DurPl 115. Bertze bankek eta konpainiek
badakite ez dutela indarrik aski heiei ihardokitzeko. Elsb Fram 170. Zenbeit urte baditu Panamako konpainiak
"faillita" egin zuela. HU Zez 46. Geure konpañeko txalüperik ondiño ezta agiri be. Ort Oroig 18. Lagungo edo
konpañia omen zan, diruz oso indartsua. Anab Aprika 43. Horiek biek konpania batentzat artzain joaiteko sinatu
die. Larz Iru 38 (40 konpainia). "Aerolíneas Argentinas" konpainiarekin. Larre ArtzainE 326. Entzute handiko
Konpainia Gipuzkoarraren harremanak eta gorabeherak. MEIG III 125. Konpainia sortu ez balitz, agertuko ote
ziren, agertu ziren bezala, Azkoitiko Zalduntxoak? Ib. 126 (se refiere a la Compañía Guipuzcoana).
- KONPAINIA EGIN. Acompañar, hacer compañía.  Egion erregutu legiola konpañia <-nia> Silvero egoan
aposentura joaten. Lazarraga 1142v. Pierris ioan zedin hekin, eta Iopeko anaietarik batzuk konpainia egin
ziezoten. Lç Act 10, 23 (Dv ioan ziren haren lagun, BiblE lagun harturik). Jesus maiteari konpainia egiten. Dh
58.
konpainiamendu.  Trato, relación.  Hekin abariziak dire zuhurziak, hekin trebetasunak dire ohorezko
konpainiamenduak. "Leurs privautés, entretiens honnorables". SP Phil 429 (He 433 jende ohorezkoen
famillertasunak).
konpainianahi.  Sociable.  Orgátik ere deitzendá gizóna animal sociabile, animále lagunkóia edo
konpañianáia. LE Matr4 531.
konpainiatu (SP), konpañatu (-du Lcc), kunpañatu (Chaho). 1. Acompañar. "Acompañar, konpañadu" Lcc

baten mende.
(corregido en akonpañadu).  Elizara itzuli eta konpañatu dutenek. EZ Man II 89. Aingeruez konpainiaturik.
Harb 222. Miserikordia bera da, eta ez bertzerik, defunktuak konpainiatzen dituena. Ax 220 (V 146). [Heriotzea]
konpainiatzen dutenak dira deabruaren bista izigarriak. Hm 224. Zure karitateak behar du izan efetuzkoa eta
obrez konpañiatua. Mih 52. Ez zaitu guziarekin kexatu eta nahasi behar. Kontrarat esparantzaz konpañiatua
behar du izan. Ib. 123. Jai-egunetan erromeriyan / neska ederrakin dantzan, / gabian beraz konpañatuta / muso
bat faltatzen etzan. Auspoa 77-78, 282.
2. Asociarse.  Ori, andere gaztea, hemen "ranchero" gei bat baduzu, zurekin gogotik konpainiatuko dena.
Larz Iru 42. Gizon batzuen elgarretaratzeko gostuak eta elgarrekin konpainiatzearen tirriak. Larre ArtzainE
294.
konpaitasun (SP  H), konpaitarzun. 1. Compañerismo, relación de confianza. "Compérage" SP.  Nabaski
aditu du gobernadorea nola konpaitarzun batean juan den. (c. 1597). FLV 1993, 457. 2. "Affinité provenant
de parrainage" H.
konpaitu. Figura en Pouvreau, sin traducción.
konpania. v. konpainia.
konpaña. v. konpainia.
konpañero, konpañeo.  Compañero. (Empleado sobre todo en vocativos).  Salto, brinko eta dantza, / prime,
konpañero, / denkansatuko gaituk / bueltakuan gero. Echag 26. Hartza eta bi konpañeroak. Gy 165. Bi mula
zoazen soiñez soiñ bidean, / konpai konpañero batasun onean. Ib. 8. Poliki itz egizu, konpañero, poliki. Apaol
96. Igartzen diat, konpañeo, gaizki erantzun die iri Zabaletan. Ag G 313. Olentzerotarako aukerakoa zaude,
konpañeo. NEtx Antz 114. Animo, beraz, konpañeo! Lab SuEm 197. Zer ari gera, konpañeo? NEtx LBB 165. v.
tbn. Konpañeo: Muj PAm 59. Lek EunD 39. Ldi IL 24.
konpaño. "(S, Foix), champignon psalliote (bot.)" Lh.
konpañun. "Collega, laguna, konpañúna" Urt V 332.
konparagabe, konparabage.  Incomparable. v. EZIN KONPARATUZKO.  [Eulija] nola dan kristaubentzat

/ udako plagia / alemaninentzako / konpara bagia. DurPl 79.
konparagarri (Urt II 471, Chaho), kunparagarri (Chaho). "Comparable, qui se peut comparer, qui peut être mis
en comparaison" Chaho.
konparaketa.  Comparación (en lingüística). v. konparazio.  Konparaketan, gureak, bakarka doanez, ez du

istilu berezirik sortzen. MEIG VI 122. Bloomfield bera ere gehiago saiatu zela esango genuke konparaketan
bilketan baino. Ib. 111.
konparantza (Chaho), konparanxa, kunparantza (Chaho).  Comparación.  Konparanxa net justo bat eiten
dizie Seindiek gizonaren gorpitzaz eta elhurrez estalirik den hungarri pulo batez. AR 280. Zer konparantza egin
daiteke Zeruko loria, aberastasun eta plazeren [...] eta gure estatuko lan eta mortifikazionen artean? Ez da
konparantzarik egiteko. Jaur 174. Haren beraren gainean egiten ahal da konparantza bat baino gehiago. Elsb
Fram 179.
 Parábola.  Laster endelgatuko dute fableak direla Ebanyelioko parabola edo konparantzen iduriko kondaira
labur batzu. Gy VI. Filosofo zaharren zuhurthitzak, istoria saindua eta bertze istorioak, konparantzak,
gogomenak, etsortuak, hain ederki eta arthez aldikatzen ditu. Ip in Ax (ed. 1864) XI. v. tbn. Konparanza:
BOEans 1374 (B, c. 1800).
konparatibo.  Comparativo (en gramática).  Konparatiboko izenen deklinazinoa. ES 210.
konparatista, gonparatista.  Comparatista (en lingüística).  Ez dakizkiela gure hizkuntzarekiko oinarrizko

jakinbeharrak ere, konparatista bati bere lanerako dagozkionez ari naiz. MEIG I 238. Gonparatista batentzat,
berriz, irizpideak balio duen heinean, berdinegiak dira euskalkiak. In MEIG VI 27. Gonparatistaren bide estuak.
Ib. 30.

baten mende.
konparatu (V-gip; Lcc, SP, Urt II 470, H), kunparatu (S; Chaho), gonbaratu. Ref.: Lrq /kunpáa/; Etxba Eib y
Elexp Berg (konparau).  Comparar(se). v. erkatu, alderatu (2).  Tr. Documentado en todas las épocas y
dialectos; son muy escasos los ejemplos del s. XX. Hallamos kunp- en Etchahun, gonb- en Mirande. En DFrec
hay 26 ejs. de konparatu, meridionales.  Ikhusirik ezen halakoekin konparatzera ez deus baino ezdeusago
ninzela. Lç Dedic * 6v. Zerekin konparaturen dut Iainkoaren resumá? Lç Lc 13, 20 (He konparatuko; TB
bardinduko, Dv zeren iduriko, Brunet irudierazoko, HeH erkhatuko, BiblE zeren antzeko). Oi Sirena, zeñaen
begiok direan norteagaz konparaduak! Birjin 1152r. Konparaitzatzu eta komunzta elkharrekin etsaitasunean eta
mendekatzeko desiran ibili zaren denbora eta [...] bakean egon zarena. Ax 320 (V 212). Anhitzetan ere
Eskritura Sainduan, konparatzen da bekhatorea ardi errebelatuarekin. Ib. 77s (V 52). Guti da pairatzen duzuna
konparatzen bazare hain bertze pairatu dutenekin. SP Imit III 19, 1 (Ch hañitz bertzen aldean, Mst parrian
ezarten balin badüzü, Leon hoien aldean). Lurra zeliareki konparaturik ezta puntu sinple bat baizi. Tt Onsa
RIEV 1909, 165. Ez da edertasunik harenekin konpara daitekenik. Brtc 195. Gisa onetako bekatariak toki
batean konparatzen ditu txakurrakin. AA III 599. Emanen deizü bere gloria zelietan, zoiñeki mündüko erregen
gloria, aberastarzün eta plazerak ezpeitira deüsetan ere konparatürik izaten ahal. UskLiB 98. Konparatuaz aien
/ suertearekin / kontentu izango da / nor berearekin. It Fab 118. Zegaz konparadu edo bardintuten da
kontriziñoa? CatBus 49. Ille beltz eder dizdizariya / oparo dezu buruan, / konparatzeko baliyo duen / sedarik ez
da munduan. Bil 37. Aingeruekin zaitut konparatzen. ChantP 198. Zurekin konparatzeko, zer zan Bilintx? Iraola
43. Askoz zuzenkiago erka edo gonbara ahal dezakegu Euskararen problema Irlandararenekin. Mde Pr 206.
Giza-bizia laburra da, noski, arbola batzuen edo mendien bizitzaz konparatu ezkero. Vill Jaink 111. Hango
soldadogoa zer zen, gurearekin konparaturik. Etchebarne 81. v. tbn. EZ Man I 17. Harb 248. Gç 30. ES 171. Ch
III 52, 4. Lar SAgust 3. JesBih 394. MarIl 85. Jaur 410. JanEd I 91. Ip Hil 174. Arrantz 129. JAzpiroz 78.
FEtxeb 100.
 (Con dat.).  Halakoa konparatu dela borreu bati. Tt Arima 101. Ezin ikus daiten errege hura Sesostrisi
konparatzen nuen. Dv Telem 48. Nahi nüke bersetez partü puetetako nausia / eta hari kunparatzeko nik manka
spiritia. Etch 522. Horri konparatzen dut / nere arrosa, / usain goxo ezti bat / kolorez airosa. Bordel 107. Ezta
ema zaharrik, ez eta edanskorik / hari konparatzekorik. Gy 181. Danton, lehoin bati konpara zaitekena,
yustiziako ministroa zen. Elsb Fram 102. O, Birjina Maria, / zer konpara zuri? Zby RIEV 1908, 288. Baratze
bati konparatzen dut / nik Eskual-herri guzia. Mattin 60. Gure hizkuntza eta gure Euskal-herri / konparatzen
baititut izaite bateri. Xa Odol 180.
- EZIN KONPARATU. Incomparable. v. EZIN KONPARATUZKO.  Ikhus azu, othoi, behar ezin konparatua,
/ eta ene faborera heda zazu eskua. EZ Man II 151.
- EZIN KONPARATUZKO. Incomparable. v. konparagabe.  Ezin dukete ez adiskidetasunaren ez eta
amorioaren izena bere ezin konparatuzko banotasuna eta eskasiagatik. SP Phil 286 (He 286 ezin sinhetsizkoa).
Bethiere zure gainean finkaturik ezin konparatuzko amorio batez. Ib. 121 (He 124 ezin gehiagoko). Ardiets
diezaguzu Jesusen eta Mariaren amodioan bizitzeko eta hiltzeko zorion ezin konparatuzkoa. JesBih 445. Bere
baithan zerratzen dituen maitagarritasun ezin konparatuzkoak gatik. Jaur 370.
konparazio (Lcc, Urt I 329), konparazione (SP, Urt I 329, H), konparazino (SP), kunparazione (S ap. Lrq;
Chaho), konparazinoi. 1. Comparación. v. konparaketa.  Zer konparazione du urak gauza horiekin, horrela
representa ahal ditzan? Lç Ins F 2v. Baiña handiak badira ere, badut sinheste are dela konparazinorik gabe
handiago zure miserikordia. Mat 232 (v. tbn. en el mismo contexto Harb 139 konparazino). Ezteutsut esan
zedegizula ekarri orrelako konparaziñoirik. Mic 12v. Izan zirean persona gitxi erresuzitadurik ikusi ebeenak
kurutzean ikusi ebeneen konparaziñoan. Cap 145. Ikusiko du etorri garela plazer hautara plazer gozoagoekin
konparazinorik gabe mundukoak diren baino. SP Phil 64 (He 66 konparazionerik gabe). Nagiek, dio S.
Bernardek, kandela buxtanaren argia diduritela, [...] konparaziño propioa baita erakusteko zer diren presuna
nagiak. Gç 29. Eztute, beraz, zer arrankuratu bestiekiko konparazinoaz? ES 172. Ordea, Santuak
konparazioetan sartu bear ezpaditugu, zer neurrirekin jakin aldezakegu? Lar SAgust 13. Salomon Errege
zuhurra baño, konparazionerik gabe, are zuhurrago eta yakiñtsunago gure buruak errendatuko ditugu. He Gudu
66. Eztá konparaziorík, baña, usmatzekó zerbáit, beira nola irúzkian dén sú, ta árgi, ta béroa. LE Doc 38.
Konparázios ere daike usmátu. Ib. 236. Aur bat bezela kejatu, konparaziyo txarra dalarik. Iraola 70. Ain
arruntak eta egunerokoak egin zaizkigu irudi ta konparazio auek. Vill Jaink 110. Lenago ere botia zera /
konparaziyo ederrik. Uzt Noiz 96. Hizkuntza umezurtz [...] duguino, ez dago guretzat konparazio biderik. MEIG
IV 98. v. tbn. Ber Trat 16v. Tx B 123. Ayesta 81. Konparazione: Tt Onsa 165.
 Comparación (en gramática).  Konparazinoko graduak zenbat dira? Hirur, positiboa, konparatiboa eta
superlatiboa. ES 362.
 Ejemplo, parábola.  Hazi ereillearen konparazionea. Lç Mt 13, tít. Orduán has zedin populuari
konparazione hunen erraiten. Lç Lc 20, 9 (He, TB, Dv, Brunet, Leon, BiblE parabola, HeH iduripen, Ol alegi).
Pontu hunetara ezta gaizki heldu San Mateo Ebanjelistak ibentzen duen konparazino bat. Ax 119 (V 79).
Konparazino batez edo biaz adituko duzue. Ib. 205 (V 137). Eztakizkitzula higoin zaharren erranak eta
baten mende.
konparazioneak, zeren eztira alferrik eta arrazoinik gabe atheratzen. SP Imit I 5, 2 (Ch errankomunak, Mst, Ip
erranak, Ol esakunak, Leon hitzak). Konparazione baten beharra dut ene erranaren adiarazteko. SP Phil 149
(He 151 konparazione). Nai dezu beste konparazio aditzen errazagoa? Mg CC 200 (CO 110 konparaziño). v.
tbn. El 40. Konparazione: Lg II 195.
2. konparazione. (Tema nudo). Por ejemplo. "(Par) exemple, hala-nola, konparazione, adibidez" T-L.  Gure
bizia erremaiten dügünian ez-deüskerietan, konparazione, bisita eta konbersazione inütiletan, jokuetan. CatLan
117. Konparazione, mila gazetek erran dute, elekzionetako denboran, aphezek egon behar dutela beren elizetan
edo sakristian. Elsb Fram 150. Gure hirietan ere, konparazione Baionan berean, yuduenak dire hango hotel eta
etxerik ederrenak eta handienak. Ib. 156. Konparazione, ebastea ohoingoa da; elizan ebasten balinbada
sakrileioa da. CatJauf 123. Konparazione: heriotze batetaz kantatzea ez dohakizu Uso xuria-ren airean. Xa Odol
64. Konparazione, herritik hastantzen dute. Lf ELit 78. En DFrec hay 4 ejs., septentrionales, de konparazione.
 (Det.).  Pekatu guztientzat, / da barkaziyua, / millaka izanda ere / konparaziyua, / lapurretak biar du /
restituziyua. Ud 129. Ai zer leziyua! / dala traiziyua, / konparaziyua: / Judasek izan zuen / ofiziyua. AzpPr 25.
- KONPARAZIO BATERA. Como quien dice; por ejemplo. "Por poner un ejemplo, a modo de comparación.
Alikanten, gure hoteletik plaiara egongo zan, konparaziño batera, emendik Osintxura lez" Elexp Berg.  Ordu
bi daude mundu onetan / konparaziyo batera, / oriyek nola pasako diran / kontuak ongi atera. Xe 346. Oraingo
estilo berri onentzat / ditut bertsuak atera, / Uzkudunek zenbat aziyo egin duan / konparaziyo batera. EusJok II
143. Errot-arria prailia balitz, / konparaziyo batera: / gaur amaiketan bota bazuen / Jainkuak zerutik bera, /
amabitako etorriko zan / bikariyuen atera. Tx B I 153 (v. tbn. 230). Aita, andria ta koñadua / yo ditu denak
batera, / Sansonen yokua egin nayian / konparazio batera. Auspoa 97, 142. Gramatika eskun duala idazten
badu, konparazio batera, amar [irakurle] izan lezazkikela. JAIraz Bizia 8s. Enetzat apo tipi hura maite laztanez
hartzea, konparazio batera, zuentzat aurreneko maitalea laztanez hartzea bezala izan zen. PPer Harrip 11.
- KONPARAZIO BATERAKO. Por ejemplo. "Esan deigun, konparaziño baterako..." Etxba Eib.  Konparazio
baterako, paseoan irtetzea ematen dit gogoak. Vill Jaink 140. Konparazio baterako, aizea ez da ikusten, baiña
aizearekin bizi gera danok. BAyerbe 185.
- KONPARAZIONERA. Por ejemplo.  Konparazionera, eztakizula iduri aski dela erraitea nihori kalterik
ekharten eztioen gezurra erran duzula. SP Phil 157 (He 159 konparazionera). Hunelako presunetarik haiñitzek
ez dute, konparazionera, bertzeren ontasuna ebasten. He Gudu 79. Baldin, konparazionera, nekhatua bazare
beroaz edo hotzaz. Ib. 140. Ezen, konparazionera, / zergatik, othoi, ezkurra, / nere erhi-xingarra / bezenbat ez
dena / harako-han dago dilindan emana? Gy 13.
konparaziogabeki, konparazinogabeki.  Incomparablemente.  Beraz, arima garbi hek begira bitez sekulan
duda egitetik kastitatea konparazinogabeki hobea ezpaliz bezala. SP Phil 253.
konparaziotxo.  Dim. de konparazio.  Konparaziotxo bat / nai nuke nik presta. Insausti 326.
konparitu (VocBN), kunparitu. 1. Comparecer; presentarse.  Rege handi hunen trono iudizialaren aitzinean
konparitu behar ukhanen dute. Lç Adv ** 7r. Gure izateaz kontu rendatzera konparitu behar bagendu bezala. Lç
ABC A 7r. Hek konpari zitezen gobernadore handiaren aitzinean. Lç Act 24, 1 (He, Dv, HeH agertu, Ol azaldu).
Mundu largoan bizitu diren gizon guztiak / konparitu behar dute. EZ Man I 62. Prepara zite aizinetik, bilhoa
urdintzera eta xuritzera utzi gabe, zer gisaz eta nola harekila konparituko ziren. Tt Onsa 84. Konpari adi bertan
/ edo hil behar dük. Xarlem 515. Konpari zitie hunat / batailla gitian. Ib. 801. Korajerik balin badük / bertan
kunpari adi. Ib. 1064. Jaiki adi bertan / eta konpari berhala. Pastoral Sainta Catherina (1839), 895. Gerla
haratara denian / Claudius konparitü. Mustafa (ap. DRA).  (Con dat.).  Ale, bandit paria, / eni konpari zitie.
AstLas 23.
2. Comparar. v. konparatu.  Hurak eztira deüs / konparitürik guri. Xarlem 903. Ene izatia konparitürik da /
ürzo herratü bati. SaintaCath 795. Ote da mundu huntan deusere gai denik, / judu herratiari konpari daitenik?
Balad 116.
konparsa.  Comparsa.  --Zer, etxera konparsa ikusi gabe? --Konparsa geiago zertako! Iraola 108s.
konpartimendu. 1. Trato, relación.  Hala eztiteke konpartimendurik jende bizios eta desordenatu hekin
artean perillekin baizen. SP Phil 326 (He 328 hekiekiñ ihardukitzea). Elkharganatasunak, konpartimenduak,
solhaskeriak hain usu dira, non [...]. Ib. 292. Adiskidetasun alferra, konpartimendu ergela utzi behar dire. Ib.
226 (He 227 amistantza edo adiskidetasun).
2. (T-L). Compartimiento.  Haurrek herabeki aldegin zuten izeba zegoen konpartimenduko xokorat. Mde Pr
85. Erran zuen ezkongabeak, bere hatuak biltzen konpartimendua utzi baino lehen. Ib. 94.
konpartitu. 1. Compartir (una opinión, etc.).  Hemen bere artean zuri bat jateko eztuenek konpartitzen
baten mende.
dutena da, e]t[zin Erregeren maiestateak gastiga badeza dozena bat unzi Lapurdik bidaldu behar lukeiela. (c.
1597). FLV 1993, 464s.
 (VocBN, Dv). "Proposer une idée, un projet" VocBN. "Arrêter un projet après délibération entre plusieurs
personnes; convenir de faire" Dv.  Lehenik atakatu zituzten tropak, eman zitzaizkon, itxuraz, ihesari, bere
artean konpartitu zutenaren arabera. Lg I 241. Bere artean konpartitu zuten libratu behar zutela Salbatzaillea
Ponzio Pilatusen eskutarat. Lg II 265. Bildu ere ziren elkharganat konpartitzeko bere artean nola behar ziren
hartu soldaduen alderat. Ib. 288.
2. Compartir.  Zenbatenaz ederrago eta hobeago izanen baitira zuen artean konpartituko ditutzuen
bertuteak, hanbatenaz zuen adiskidetasuna izanen da konpliago. SP Phil 293 (He 295 parzunerkoan eta balsan
erabilliko ditutzuen bertuteak).
3. Ungiagatik gaitza emaiten dutenek gaizki konpartitu naute, zeren ungi egiteari narraikan. (Interpr?). Harb
330.
konpas (Urt, VocBN, Dv).  Tr. Documentado desde mediados del s. XVII en textos septentrionales y
meridionales. En DFrec hay 13 ejs. 1. Compás (instrumento de dibujo). "Circinatio, [...] konpasuarekiko
neurtzea, konpasarekin neurtzea" Urt V 47.  Nola baita berthutea nobleziarik handiena eta ordena hau
berthuteko erregela, konpasa eta nibela. Harb 457. [Etxegille nausiak] bere espiritua eta eskua, konpasa eta
arrazoina bata bertzearekin ezarririk molde ikus diteken bat atheratzen du. SP POB 36. Beste batek bazaukan
ezkerreko eskian, hargin phalotea; hirurgarren batek konpas bat. Elsb Fram 174. Globo baten neurtuten / neurri
ziurragaz / izar-bide guztiak / dago konpasagaz. Azc PB 307. Santestebanek tornuan lotzen du zura lenbizi, eta
gero zurgin-konpas batekin barrunbearen neurriak markatu. Garm EskL I 98.
2. (Lcc). Compás; ritmo.  Konpasa artubaz umore onez / alegratzeko erriya, / soñuba dute guztiz ederra /
beren artean jarriya. Echag 59. Ire kabriolak / ozt-ozta txirolak / oi dizkik segitzen / ta konpasa artzen. It Fab
204. [Zergatik] soñu askok konpas jakiñak dituzten bezala, aek diraden zati askotakoak, eta konpas desberdiñak
dituztenak. Izt C 218. Besua goratuaz ta neurkia (konpasa) eramanaz. Garit Usand 9. Bertso bakoitzak iru oin
ditu; iru konpas. Lek SClar 123. Ez lau zatitako konpasean, zortziko-konpasean baizik. Ib. 107. Baso
baztergabean zutitzen diran oinkadok konpas mikatz bat ebakitzen dute. LMuj BideG 128. Eziñ omen du jarraitu
/ soñu-konpasian. Lizaso in Uzt Noiz 104.
 Kanpuan ibilliyak / badu milla gastu, / ez baldin bazabiltza / konpasian justu. Tx in Imaz Auspoa 24, 138.
3. Brújula.  Konpasa galduta, etxea ezin billatuta. (V-m). EZBB II 39.
4. (Adj.). Ordenado, aseado, pulcro. "Hori da gizon konpasa dana, eztotsu biarleku aundirik emongo" (V-gip).
 "Gure amak etxia konpas-konpas eukitzen dau beti" (V-gip).
konpasatu (-adu Lcc). 1. Acompasar.  Gaur kantatzen danez konpasatua da; ta, ain xuxen 6/8 konpasean.
Lek SClar 110. Gaur konpasatuak diran musika asko len konpasatu-gabeak bait-ziran. Ib. 110.  Non hitzen
bernizadurarik gabe, misterioski gauzak konpasatuak bezala deklaratzen baititu [eskuarak], hunen zuhurtziaz
mintzatu garenean ikhusi duzun bezala. ES 191. 2. "Circinare, konpasatu, inguratu, bira bira ibili" Urt V 48.
konpasdun.  Acompasado.  Melodi gergoritarrak konpas-gabeak dira; ta gure au konpasduna 6/8. Lek
SClar 106.  Silaba bi gora-bera, danok berdin, tetrapodioak, lau-oindunak, lau-konpasdunak. Lek SClar 125.
konpasgabe.  No acompasado.  Gaurko zenbait musika konpasdun, len, asieran konpas-gabeak --ots, ritmo
askatudunak-- izanak dira. Lek SClar 106.
konpasio (AN-ulz ap. Iz Ulz; Urt V 443), konpasione (Urt V 443).  Compasión. "Konpásio dizút, le tengo a
usted compasión" Iz Ulz. v. erruki.  Guziak zareten konsentimendu batetako eta konpasione batetako. Lç 1
Petr 3, 8 (He urrikalmendu amultsu bat, TB urrikiz betheak, Dv urrikalkor, Ol errukitsu). Konpasione dut
populu hunezaz. Lç Mt 15, 32 (Samper konpasio ematen diadazie; Ur erruki naiz, SalabBN pietate dut, Ip
bihotzberatzen naie, BiblE errukia ematen dit). Orduan Iesusek konpasione harturik eta eskua hedaturik, hunki
zezan hura. Lç Mc 1, 41. Iauna, konpasione har ezazu zure kreatura pobrez. Tt Arima XIV. 6. orena.
Konpasionea. Gç 84. Jauna ükhen ezazü konpasione. Mercy 4. Duzun konpasione, Jauna, horren marrazkez.
Brtc 263. S. Honorato Arlesko Obispoak zitue ainbérze ta ain erru oñázeak, ezi aien kásos yágo ezi iltzeas baizio
konpasióne S. Hilariok. LE Ong 66r. Othoi, Jauna, ükhazü konpasione bekhatore miserable hunez. UskLiB 44.
Dolorezko eta konpasionezko sendimentü eli batzütan sartzen zirelarik. Ib. 32. Heietan gehiago aurkhitzen
baitzuen konpasionezko motio. Jaur 397. Zirineo bat eman dauzute / lagun zitzan atzetik, / ez konpasios baia bai
/ doble pena ziten gatik. A Aezk 236.
konpasu (Urt V 47, Dv, A). "Intervalle, distance, espace, dimension" Dv. "(L?), trecho" A (que cita el ej. de
Dv).  Nola Zeruaren erraizki inguruak / lehorraren idukitzen baititu konpasuak. EZ Man I 96. Eztuzu beldur
baten mende.
behar leihorrat konpasu handia duzun. INav 88. Konpasu handi bat hekien artean izan zenean. Dv 1 Sam 26, 13
(Ur tokarte, Ol arte, Ker bitarte, BiblE tarte).
konpausatu.  Componer. v. konposatu.  Nola haren beraren inspirazionez konpausatuak eta eginak baitira.
Lç ABC I 4r.  Arkanjelua, da hitz konpausatu bat eta erran nahi da prinzipal edo exzellent aingeruén artean.
Lç Decl a 1v.
konpazpe.  Alexandre handiak egun batez manatu zian Apelles pintazale famatu hura konpazpe ederra eta
bere gortian zian maitena figura lizakon. (Interpr?). Tt Onsa 174.
konpeda. "(V-ger-m), remiendos de abarca" A.
konpeda. v. konpada.
konpeinia. v. konpainia.
konpendio.  Compendio.  Zeña dan petizio guzien konpendioa edo guziak beregan sartzen dituana. Gco I
451s. Au dala aurreko beste sei petizioen konpendio, bildumen edo berritze labur bat bezela. Ib. 447.
konpensatu. "Compenser" VocBN. En DFrec hay 2 ejs. de konpentsatu y 1 de konpensatu.
konpensazio. "Konpensazion, compensation" VocBN.
konpetentzia. 1. Lucha, rivalidad.  Neke ta konpetenzi andiarekin bada ere, irabazi zuten Uizik eta
Urnietakoak. CartAnd 377.
2. Competencia. v. konkurrentzia.  Bainan Jainkoak libra nadila euren zereginetan sudurra sartu eta eurei
konpetentzia egitetik. Osk Kurl 31. Kosme Tutulu, botikarioak errian eukanik leiakiderik zitalena,
konpetentziakorik txarrena, estuena. Erkiag BatB 80. Konpetentzi askogaz / konpondu eziña. Ayesta 73.
konpetitu. "Competir con otro, konpetidu bestekin" Lcc.
konpetizio.  Competición.  Pista egin berria zan artean. Ez dakit ez ote genduan guk estreñatu konpetizioan.
Albeniz 116.
konpiantza. v. konfiantza.
konpita. v. konfit.
konpite. v. gomit.
konpitero. v. konfitero.
konplazentzia (Urt II 441), konplezentzia, konplasentzia, konplesentzia.  Complacencia, gusto. 

Lagunentzat hik izatu / hanbat konplazenzia. Gç 166. Guziz begira zaite konplazenzia banotik. Ch III 6, 5 (SP,
Mst banaloriatik; v. tbn. Ch III 7, 3 konplezenzia). Munduaren errankizunak eta konplazentzia damnagarri
batek. Lg II 161. Auda ene seme onétsia, zeintan dúten nik neure gústo ta konplazénzia (Mt 3, 7). LE Ong 121r
(Lç, He, Echn, IBk, IBe atsegin, Hual konplazimentu, Samper plazer). Jainkoaren eta gure Amaren bihotz
maitagarria, Trinitate adoragarriaren konplesentzien begikoa. JesBih 441. Jainkoak bere konplesentziazko
norhabetzat hautatu zuen neskatxa. MarIl 84.
Ez da ez errespetu humanorik, ez konplasentziarik, ez intresik adixkidetasun horrek galdegiten duenari huts egin
arazi behar dautanik. Jaur 140 (119 konplesentzia). Hortakotz ere Mariatan Jinkoak konplasentzia gehiago
hartzen dü. Ip Hil 213. v. tbn. He Gudu 113. Dh 186. Gy 229. Konplezentzia: Mih 69.
konplaziente.  Complaciente.  Izan zaite otxana ta konplazientea. Ldi in Or BM 8.
konplazimendu, konplazimentu.  Complacencia. v. konplazentzia.  Gure loa ezten othoi soberanziatako,

baten mende.
bide baino gehiago gure haragiaren konplazimendutan. Lç ABC B 4v. Kaur da ene seme maitia, zointan
baitakad isaririk ene konplazimentu guziua. Hual Mt 3, 17.
konplazitu.  Complacer.  Bai erhoki konplazitu ene kontra etsaia, / demonio, haragia, baietare munduia. E
67. Gutarik batbederak konplazi beza bere hurkoa ungira edifikazionetan. Ezen Kristek ere eztu bere burua
konplazitu nahi ukhan. Lç Rom 15, 2-3 (He kontentatzerat, TB atsegin egin beza, Dv gogarat egin, BiblE
atsegin ematen).
konpleju.  Complejo.  Gurasoengandik artutako izkuntza txukun eta mill-urteduna gure zabarkeri,
berrizalekeri ta ez-aiñeko konplejuez eriotzera daramagunok! LMuj BideG 112. En DFrec hay 5 ejs. de
konpleju, 21 de konplejo, 12 de konplexu y 1 de konplexo.
konplementu.  Complemento.  Atso-asmatzallea tradizio ta gizajokeri tarteko konplementua baizik ez da.

LMuj BideG 200. En DFrec hay 2 ejs. de konplementu.
konpleta (Lar, Añ, VocBN, T-L). 1. (Pl.). Completas (último rezo del día, con el que se terminan las horas
canónicas). "Complies" VocBN y T-L.  Konpletetan illhuntzean / gantzuturik hobira, / Iosef eta Nikodemok /
eman zuten berrira. EZ Noel 101. Larunbat sainduko konpletetarik Mendekosteren ondoko larunbataren
bezperetaraino. Hm 179. Zazpigarren reflexionea konpleten gaiñean. Arg DevB 172. Igandetako konpletetan.
Brtc 47. Abendoko konpletetako himnoa. JesBih 486. Konpletak amaitzera zijoazen. Lek SClar 103. v. tbn. Harb
431. SP Phil 540. Gç 90. Ub 164. 2. Dekretatu zenian / Tolosan konpleta, / sententzia emaile / ba zen
fornimenta. (Interpr?). Bordel 45.
konpletamente. "Completamente. Etorri zan konpletamente mozkortuta" Elexp Berg.  "Ze esangotsut pa, zan,
konpletamenteko beste bizimodu klase bat" Elexp Berg.
konpletatu.  Completar.  Amabi mille erriel faltataz dirue konpletateko. Ort Oroig 89.
konpleto, konpletu (Urt I 49).  Completo. "Homo marinus toto corpore absoluta similitudine, itsas gizona alde
guzietarik egiazko gizona bezañ perfet akhabatua, konpletua" Urt I 49.  Kafe konpletoak jokatzen zituzten-da.
TxGarm BordaB 32.
 (Uso pred.).  Gure dantzetan juan da / guziya konpleto, / damak serbitu dira / iñon baña obeto. Bil 34. Alde
batera kantak jartzia / ezta ederki egiña, / Jesus bezela pazienziaz / konpleto egon bagiña. Tx B I 37. Kuidado
gabe / etorri zaite jatera, / maia konpleto jarriko zaitzu / kubierto ta platera. Tx B II 175.
 (Adv.). Completamente. "Euskera bat dago lotsagarrixa Bergan, e, lotsagarrixa konpleto" Elexp Berg. 
Geure erritik bizi-modua / diferente da konpleto. Auspoa 77-78, 277.
konplezentzia. v. konplazentzia.
konplezino.  Complexión.  Lehenagoko ientilek, erakusteko zer aztura eta konplezino zuen emazte gaixtoak,
pintatzen zuten lehoin bat emazte begitartearekin. Ax 355 (V 235). Corregido en nota manuscrita al margen por
kondizino; esta corrección se hizo seguramente en la propia imprenta, ya que aparece en varios ejemplares; esto
hace pensar que sería kondizio la voz original erróneamente impresa.
konpli (SP, Ht VocGr 396, H (L)), kunpli (Chaho).  Perfecto, cumplido, acabado. "Parfait, accompli" SP. Cf.
konpli izan.  Tr. Documentado en textos labortanos y bajo-navarros. No hay ningún testimonio del s. XX. 
Ederretako maiterena, maitetako konpliena, konplietako sainduena, eta Iainkoaz landan lehena. Harb 104.
Iainkoaren ama saindu, / konpli eta perfeta. Hm 159. Noiz izanen dut bake konpli hura. SP Imit III 48, 3 (Ch
fermu, Ip solido, Ol sendo). Gizon konplia. SP Phil 337. Adiskidetasun konplia. Ib. 299. Diotsa Ciceronek, greka
bazatekela zen konpliagoa eta hedatuagoa latina baino. ES 166. Bitoria glorios eta konpli bat zure pasionen
gainean eramen duzu. He Gudu 89. Jesusek egin zuen Yaundoni Yauni Baptistaz laudoriorik konpliena. Lg II
153. Kreaturarik konplienak hutsak dire hura gabe. Brtc 195. Izan zaitezte, beraz, konpliak, zuen Aita zeruetan
dena konplia den bezala. TB Mt 5, 48 (He, Dv, Samper perfet, SalabBN perfeit, Ur (G) on osoak, Ol oso, Leon
onak baino hobeak, BiblE guztiz onak). Jainkoak galda dezogun nahi duena da zori on perfet eta konpli bat. Jaur
182. Yokoa zediñ konplia, / hark eskribuz ezarria / eman zukien gogotik. Gy 114. Egiaz errepublikano bat da,
askotan, kanpoz gizon konplia; bainan ongi etsaminatzen bada, bere hitzetan da guti sinhetsgarria. Elsb Fram
149. v. tbn. MarIl 77. BOEl 193 (1856).

baten mende.
konpliarazi, kunplierazi, konplierazi, kunplierazo.  Hacer cumplir; hacer llenar.  Konpliaraz iazaguzu / zer
baithara manatzen. Hm 189. Aita espiritual zuhurrak errazki konpliaraziko deraue eskas hura. SP Phil 541s (He
550 bethearaziren). Haren borondate saindiaren konpli eraziteko. Tt Onsa 157. Nere azkeneko borondate au
kunpli-erazotzeko testamentaria, borondate santu guzien egille ona. Cb Eg III 222. Giza-eskubideen eta
kunplieraziko diren lege zuzenen alde. MEIG VIII 60.
konplidura (Urt V 376).  Cumplimiento, satisfacción.  Osoki hiltzen eta galtzen da noiz ere ergelkeria eta
lizundura hek plazer itsusiaren konplidura emaiten baitiote haragiari. SP Phil 261 (He 263 konplidura).
konpligarri (SP (sin trad.), Lar), kunpligarri (Chaho). 1. Complemento; añadido.  Nehork eztrauka
eratxekiten oihal pedazu latz bat abillamendu zar bati, ezen konpligarri eratxekiak edekiten du abillamendutik.
Lç Mt 9, 16 (BiblE adabakiak). Bortzgarren misterioaren konpligarri misterio komuna. EZ Man II 177. 2. Que
cumple, satisface.  Zure baitan da ene gutizia guzien konpligarria. Ch I 3, 2 (SP nahi eta desiratzen dudan
guzia).
konpligarriro. "Completamente" Lar.
konpli izan, kunpli izan, konfri izan.  Convenir, ser conveniente. Cf. konpli.  Gure jaunak animaoi konfri
danaz probei gaitzala (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 126. Ezta konpli, ezta on, gauza guztien iakitea, ikhustea
eta ez enzutea. "Non expedit". Ax 311 (V 207). Mila zemai neuk egitea kunpli da. Acto 230.  Zeruetako
mandatua izanik, / andrariok ala kunpli jasorik (Endechas de Milia de Lastur, 1599). TAV 3.1.5, 76. Emon bekio,
ala da kunpli, jaio dan infante oni. Acto 202.
konplikatu.  (Part. en función de adj.). Complicado.  Gauza konplikatua galdetzen bazitzaion. JAzpiroz 38.
konplikazio, konplikazino.  Complicación.  Sarritan okertu ta moteldu ta gexotuten dira; au da osalarijak

konplikaziñua esaten dautsena. Kk Ab I 21s. En DFrec hay 3 ejs. de konplikazio.
konpliki, kunpliki.  Cumplidamente, enteramente. v. konplituki.  Ardietsi du Francis de Sales handiak,

hain amoltsuki, hain konpliki bertutearen maiestatea, edertasuna eta grazia [...]. SP Phil a 3v. Nik emanen
darotzut konpliki golardoa, eta izanen naiz bethi zurekiñ zure atsekabetan. Ch III 35, 3 (SP hagitz geiago, Mst
ezinago gizenki, Ip gaintika, Ol gonburuz). Baldin ez bada ikasten / kunpliki malezia, / nolanahi honditzen da /
gaizki irabazia. Bordel 89.
konplimendatu (Chaho), kunplimentatu (Chaho (+ -datu)), konplimentatu (Urt). 1. "Blandiri, lausengatu,
ferekatu, [...] konplimentatu" Urt III 354. "Complimenter, faire compliment" Chaho. 2. kunplimentatu.
Cumplir.  Nire ordenamentuak kunplimentatuko dituzu, kapitain jauna. Arti Tobera 275.
konplimendu (Urt I 52), kunplimendu, kunplimentu. 1. Culminación; cumplimiento.  Amorosek badagite
behin bere nahia, / handiago jiten zaie berze nahikaria, / ezi ukhen behin ere bere konplimenduia. E 93. S.
Paulek dioen bezala Krist zen xedea, fina eta konplimendu guzia. Lç Adv ** 3r. Iaunak prometatzen zerauenaren
konplimenduaren beha zaudelarik. Ib. ** 3r. Eman diazadazu halaber berthute guztien konplimendua. Mat 266.
Bere plazeren ondoan dabiltza, eta ez bere promesen edo iuramentuen konplimenduaren. Ax 352 (V 233). Zutan
edireiten baita / konplimendu osoa. Arg DevB 41. Eta orduen eugi eben kunplimentue edo akabadu eben. VJ 2.
Obligazioari kunplimenturik eman bage. OA 161. Begiratzeko lazki presenteko dekreto onen kunplimentua.
FrantzesB I 100. Yaunak, dio eihara zainak / duen konplimendu zuen nahikarak. Gy 200. Kunplimentu emango
ziola emandako itzari. Zab Gabon 80. Kunplimentu emanik / Jesusek lanari, / pekatariakgatik / artu zuanari. Xe
359. Oraiñ aretan gure orduko itzak / txit kunplimentu txarra du. Auspoa 97, 82. Hemen aldiz giltzen azpira /
maiz kunplimendu garbia, / gure esklabotasunaz dute / guti miserikordia. Etcham 39. v. tbn. Harb 215. EZ Eliç
14. Tt Arima 39. Kunplimentu: Cap 21. Iraz 50.
 konprimentu. "Abasto. Konprimentu ezin emonda, no pudiendo dar abasto" Etxabu Ond 114.
2. (VocBN, T-L), kunplimendu (Chaho), konplimentu, kunplimentu (V-gip, S; Chaho, Gèze), konprimentu,
kunprimentu. Ref.: Lrq (kunplimentü); Elexp Berg (kunplimentu). Cumplido, cortesía. "Compliment" T-L.
"Kunplimentuak eitten joan jakun denporia, ta ixa ezkiñuan izan berbetarako astirik" Elexp Berg.  Eztuela
erran bear kunplimentus eta itzes solamente. Ber Trat 40v. Orano enian ihun holako / konplimenturik ukan.
AstLas 40. Konplimendu eta zeremonietan baratzen den adixkidetasuna ez da aixkidetasun [...] flako bat baizen.
Jaur 355. Eta zenbat yaun handiri / ez loakoketen konplimendu hori! Gy 315. Gizonak ondo gobernatzeko /
kunprimenturik gabia. EusJok 110. Kozinertsak har beza / gure bihotzetik / konplimendu azau bat / lorez
baten mende.
beztiturik. Etcham 155. Berbetan eta konprimentuetan txirua izanikua zala. Kk Ab II 72. Harat heltzean,
eginatzik konplimenduak. Barb Leg 146. Ain baitzan gisakua, adeitsua ta kunplimentuz betea. Etxde JJ 84.
Milesker zure konplimenduaz! JEtchep 88. Mandatari jaun agurgarria, nire kunplimentuak presenta
dizazkizudan zuri. Arti Tobera 275. Ez diagu, ez, harek eta nik, konplimendu hanitzik elgarri egiten! Larz Iru 60.
Itzezko kunplimentuak, ta loiezko gaztanbera (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1566. Badakin ez dudala santa sekulan
gogoko izan kunplimendutan ibiltzea. PPer FLV 1987, 194. Amak konplimenduak laburturik ere. Larre ArtzainE
64. v. tbn. Bordel 75. Lf ELit 214. Kunplimentu: Zab Gabon 66. EE 1885a, 435. Moc Damu 31. Iraola 107. Or
Eus 62n.
3. kunplimentu (V-gip). "Remilgo. Oiñezkero aspaldi akabau najuan lan ori, ainbeste kunplimentu barik"
Elexp Berg. "Arek kunplimentua ugari tta ezetarako ganora gutxi" Ib.
- KONPLIMENDU-EGILE. "Assentator, [...] ferekalaria, konplimendugillea" Urt II 442.
- KONPLIMENDUZKO. De cumplido, de cortesía. "Verba captatoria, hitz konplimenduzkoak, [...]
konplimenduzko hitzak" Urt IV 208.  Eztozu uste izan bear, injuriak parketea eta arerioak maitetutea dala
kunplimentuzko zirimonia bat. Añ MisE 95.
konplimenduka.  Con cumplidos, con cortesías.  Jaun erretora, berriz, leihorat etorri, / handik
konplimenduka zitzaioten hasi: / "Hots, ene haurrak, orai hor dantza zaitezte, / ni ere zuiekilan abia nindaite!".
Iraultza 74.
konplimendutsu. "Captatorius, [...] konplimendutsua, konplimenduz bethea" Urt IV 208.
konplimendutto.  Dim. de konplimendu.  Konplimendutto bat hark ere egiñ eta, / baderro erregeri. Gy 96.
konplimenduztatu, konplimendustatu (VocBN). "Complimenter" VocBN.
konplitasun (SP, sin trad.).  Perfección, plenitud.  Zure baithan, egiazko Iainkoa, neure fina dohatsuki
izaitekotan eta zeruan konplitasun guzian zu behin ikhustekotan. Harb 220s. Iakinik ezen adiskidetasunaren
konplitasunak, bertzerik baino lehen, emaiten duela maite den gauzaren bertuteaz seguranza. SP Phil 397 (He
402 adiskidetasun perfeta).
konplitu (Volt 43, SP (sin trad.), Urt I 47, VocBN, Dv), kunplitu (S ap. Lrq; Lar, Añ, Gèze), konpritu, kunpritu.
 Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Konplitu es la forma septentrional; hallamos kunplitü en
algunos textos suletinos: Xarlem y (alternando con konplitü) Etchahun. Los ejs. de kunpli- en En Etcheberri de
Ziburu (Noel 80 ) y Gasteluçar (36 y 102) son en realidad erratas (v. para el primero ed. 1697, 94, y para el
segundo ed. 1686, 18 y 185). Kunplitu es la variante meridional; J.A. Moguel (junto a kunpli-) y Azurmendi son
los únicos en emplear konpli-. Hay además konpritu en AzpPr y kunpritu en Txirrita. En DFrec hay 5 ejs. de
konplitu y 17 de kunplitu.
1. Llevar a cabo, cumplir(se) (una obligación, una palabra, un deseo...). "Cumplir la palabra, hitza kunplitu"
Lar. AxN explica histea (351) por konpritzea; histurik eta nahiz histu gabe (280) por kunpliturik eta naiz kunplitu
gabe. v. bete (I, 3).  Desir hura konplitu du Garaziko naturak. E 261. Haren borondatea munduari betheki
deklaraturik profezia eta rebelazione guziak akaba eta konpli litzanzat. Lç Ins C 2v. Erran zuen hitza konpli
ledinzát. Lç Io 18, 9 (He, TB konplitua izan zedintzat, LE kunpli zéien; Dv, HeH, Ol, Leon, BiblE bet(h)e). Oi,
barriz, kunpliduko ez badau, / ze begi alfer promesarik. Lazarraga 1182r. Zeruko Jaunaren fede santua / oi
legiela kunplidu. Ib. 1169v. Kunpli bedi zure borondatea (Areso, 1591). FLV 1990, 43 (v. tbn. kunpli en TAV
3.2.14 (V, 1691)). Zeruko sillan jarririka / kunpliturik deseoa (Pamplona, 1610). TAV 3.1.21, 120. Nola Bazko
egunean profeziak konplitu ziren. EZ Noel 113. Bere bekhatuen neurria betha arteiño, kontua konpli arteiño. Ax
112 (V 75). Agindu dudana emanen dut, erran dudana konplituko dut. SP Imit III 3, 3 (Ch konplituko, Mst
konplitüren; Ip eginen, Ol beteko). Gerla guztiak konpliturik, / gozatzen dago triunfez. Gç 192. Konplituko
dudan baino gehiago prometatu dudala. ES 196. Hortan konplitzen da bakhotxak bere buruaz egin behar duen
ukhoa. He Gudu 36s. Jesu-Kristoren errana izan zen konplitua. Lg II 185. Ezi berze edozeñék kunplidezákela
erreglagáu bere ariorá, naibadú. LE Prog 96. Fidelki behar dira konplitü ordenatzen dauzkiüten kondizioniak.
CatLan 153. Jaunak inspiraturik hartu deseinuak / uruski konplitzeko dizula grazia. Monho 162. Orain egin biar
dogu / guztijok batera / kunplidu bere itzak / emendik aurrera. DurPl 105. Kunplitü beitügü / gure bidajia.
Xarlem 1245. Pazkoa kunplitzeko denporan ala konfesatu ta komulgatu danak, ez du bete edo kunplitu Pazkoako
obligazioa. Mg CC 149 (175 konplitu; v. tbn. konpli- in BOEg 2457). Aren ametsak osoro kunplitu ziran. Gco II
69. Eureen pekatuzko guraarijak kunpliduteko. fB Ic I 105. Kunpliuko dau bere berbia. JJMg BasEsc 153.
Indazu manatzen dautazunaren konplitzeko indarra. MarIl 49. Konpli dezagun borondate dibino hura. Jaur 189.
Neure pekatuak kofesetako ta kunplietako emoten jatan penitenzia. CatBus 41. Pelegriñ zioan beilla konplitzera.
Gy 125. Aberatsa naiz zuri kunplitzeko / nai dituzun ainbeste kutizi. Bil 147. Artu eta kunplitu dituen beste
baten mende.
erabagi batzuk. (1866). BBatzarN 181. Kunplitu gabeko ainbeste promes. Arr May 92. Oien aspaldiko deseoa
kunplitua geldituko da. Ill Testim 30. Kunpritu ditugu guk / artutako saillak. Tx B II 225. Nire sententzia kunpli
bedi. Arti Tobera 289. Jainkoaren tribunaletik entzun sententzia konpli beza. Larz Senper 14. Satisfatu zure
grina / ta nire mina konplitu. Azurm HitzB 49. Gaur kunpli bearko degu / len egiña zan promesa. Uzt Noiz 122.
Nere esana kunplitu ote zuten begiratzera. Alkain 146. Pilarren eskaria / kunplitu daitean. Ayesta 44. Erregela
hori, diodan bidenabar, ez da konplitua agertzen euskal perpausek utzi duten aztarnarik zaharrenetan. MEIG VI
155.
v. tbn. Mat 134. Harb 164. Hm 49. Arg DevB 93. Tt Arima XIII. Arbill III 5, 19. Mih 62. AR 90. Brtc 111. Egiat
180. CatLuz 35. UskLiB 33. Dv LEd 1. CatS 13. LuzKant 66. Elsb Fram 111. Lap 291 (V 133). Arb Igand 181.
UNLilia 5. Kunplitu: Ber Trat 10r. OA 133 (147 kunplidu). El 52. Iraz 65. Cb Eg III 279 (CatV 84 kunplidu).
1
GavS 31. Ub 210. Añ CatAN 51 (EL 151 kunplidu). FrantzesB I 139. CatB 14. CatLlo 40 (67 kunplidu). Echag
263. Etch 604. Afrika 68. CatSal 71. CatR 71. Legaz 26. Zab Gabon 96. Xe 387. PE 20. Ud 93. Urruz Urz 51.
AzpPr 77. Mdg 127. CatUlz 43. Goñi 47. Arrantz 156. JanEd II 102. Yanzi 217. Ldi IL 85. SMitx Aranz 49.
NEtx Antz 74. Vill Jaink 163. Albeniz 131. Kunplidu: TAV 3.1.5, 76 (Endechas de Milia de Lastur, 1599). Mic
13v. Cap 114. Arz 63. Urqz 86. VJ 14. Acto (ed. Latxaga), 15. DurPl 48. Mg CO 12. Astar II 243. Ur MarIl 72.
In Xe 351.
 (Con sociativo). Cumplir (con). "Makiña bat lan dauka danekin kunplidu ezindda" Elexp Berg.  Bakallao
buztan batekin askidatu ta kunplitu dezue nerekin. GavS 5. Prinzipearekin kunplitu ta logika estudiatu zuen. Cb
Just 37. Pazkoako komunioarekin kunplitu. Mg CC 211. Zeure emazte ta ume onakaz kunplietia. Mg PAb 194.
Obligazio onekiñ kunplitzen ote degu Kredoa gogoan idukitze utsarekin? AA III 588. Kunplitu naian nago /
donostiarrakin. Echag 221. Munduarekin kunplitu degu. Xe 345. Gertatu zitzairan Ernanira jun biarra adiskide
baten bidez, eta aurten Pasaira beste batekiñ kunplitzera. Sor Bar 68. Badakit zuk arrekiñ bear bezela
kunplituko ez dezula. Moc Damu 31. Nik arrotzakin kunplitu egiten dut doi-doi. Etxde JJ 85. Ekarri omen zituan
gauzak, bear ziranak, jendearekin kunplitzeko. BAyerbe 125. v. tbn. Yanzi 124.
2. Cumplir(se), llegar a su fin (un tiempo, un plazo). "Urteak bete edo kunplidu egiten dira. Gazteek NOR-
NORK darabilte: Ogei urte kunplidu dittu, baina adinekoei NOR-NORI ere entzun dakieke. Kortatxon, dauke tio
zar bat, larogetamar urte kunplidu jakon" Elexp Berg. v. bete (I, 2).  Konplitu da denborá, eta hurbil da
Iainkoaren resumá. Lç Mc 1, 15 (TB konplitu; Dv, Ol, BilbE bete). Konpli baitzitezen haren ertzeko egunak. Lç
Lc 2, 6. Iru egun kunplidu baga / oi setienbrek emunik. Lazarraga 1181r. Abuztu ilak / egun bat kunplitzakarik.
Ib. 1202r. Denbora hura konplituz gero. Ax 118 (V 78). Nobiziaduko amar illabete kunplitu baño len. Cb Just
120. Hogoi eta bat urthe konplituz geroz. Brtc 67. Mündüko urthiak / dütüdala kunplitürik. Xarlem 1263. Zazpi
urte kunplidu bagarik. fB Ic II 287. Behar diagu abiatu, / hamar hilabetiak / konpliturik beitutugu. AstLas 36.
Hogei eta bi urthik konplitü egünin / hartü nin emaztia ene zori gaitzin. Etch 78 (182 kunplitü). Bortz ehun urte
konpli / fronteran kimera. Bordel 148. Salbajietan kunplitu zaio / eriotzako plazoa. Xe 369. Igaro dan agorren
kunplitu da urtea. Zab Gabon 54. Hamazortzi urte be / konplidu bagea. Balad 218. Beatzireun da bost urte /
kunpliturik milla. Arrantz 128. Bi illabete kunplitu dira. Tx B I 61. Kunplitu dira plazuak. Ib. 206. Denbora
kunpliturik / galaia abian. Balad 231. Eta kunplitu zitzaion bere [diputadu] denbora eta ateri zen. Auspoa 97,
25. Gaur ditu nire urte / hogeiak konplitu. Azurm HitzB 49. Kunplitua izanik / munduko kurtsoa. Ayesta 120. v.
tbn. Tt Onsa 34. CatLan 103. Etcham 107. Kunplitu: El 64. It Fab 228. EusJok II 89. PE 146. Ud 134. Sor Bar
90. EusJok 147. MendaroTx 25. Etxde JJ 55. BAyerbe 12. Albeniz 32. Kunplidu: Cap 59. CatLlo 50.
3. Llenar(se), colmar(se), completar(se).  Iainko Iaunak grazia oroz konpli zaitzatela. Lç Ins B 7r. Konpli
zaiteztenzát Iainkoaren konplimendu guzian. Lç Eph 3, 19 (He, TB, Dv, BiblE bete). Jauna: oraindik ezin
gastiga nitzakoie zure señoriari zer kantitate merkaduria denz, zeren oraindik ezpaita adrezatu deusik behar den
bezala, paketa konpli dadinean behar den bezala, orduan eztut faltatuko abisatzera. (c. 1597). FLV 1993, 466.
Zertzaz konplitzen dira hamar manamendu hauk? Mat 121. Zeure merezimendu handiez konpli gaitzatzu geure
eskasetan. Harb 60. Konpli zazu zure graziaz ene baithan eskas den guzia. Brtc 71. Frantziako kintala ezin
konplitu eta / pisu baino urgulu gehiago baitu. AstLas 67. Bestela ez dakit baña / mingañez noblia, / besterenetik
konpritu / nai luke ordia. AzpPr 41.
4. (Aux. intrans.). Cumplir, convenir, ser adecuado. v. konpli izan.  Nik, barriz, erreguketan dizut /
kunplietan dan gauzea: / nigana gia eztezazula / sekula zeure barkea. Lazarraga (B) 1164vb.
5. (Part. en función de adj.). Cumplido, perfecto, colmado, acabado, pleno. "Absolute doctus, eskolier
akhabátua, konplitua" Urt I 52. "Oso gizon kunplidua da" Elexp Berg. v. konpli.  Erregeren adbokatu bidezko
eta nobleari, birthute eta hon guziez konplituiari. E 5. Guziéi bardin apartenitzen zaikun testamentu konplitu
haur edeki, estal, korrunpi edo ezezta dakigun? Lç Adv ** 5v. Fede egiazkoa, esperanza bizia, karitatea
konplitua eta obra onetan fineraiño irauteko garazia. Mat 306. Ona zara eta konplitua zara. Harb 369. Hek
bezain aberats eta konplitu izanen zen euskara ere. Ax 19 (V 10). Iesu Kristen dizipulu leial eta konplitu bat. Tt
Arima 128. Sudurra eder ta xuzen, / espanak gorri / guztiz kunplitua / zure amudioetan nornai / daude galdua.
Gamiz 204. Zeren amurio konplitiak Jinkuaganat segürantzareki hüllant erazitzen beikütü. Mst I 24, 7 (SP
konpliak, Ch perfetak, Ip egiazko, Ol bikañak). Bena jente konplitiek eztütie ehiñera sinhesten elhe errailiak oro.
Ib. 4, 1. O, jaun aphezküpü ezinago konplitü zirena. Mst XI. Emaztia zian ere sortzepenaz ta berthüde güzietzaz
baten mende.
ezin konplitiago. Egiat 157. --Zer erran nahi du Kristok? --Unjitua, konplitua edo ganzutua. CatLuz 12 (CatBurg
18 ganzutua edo unjitua, CatLlo 21, CatBus 15 unjidua). Osasun kunplitu bat deseatzen dizut. CartAnd 380.
Zerratu zuten patua / formal eta konplitua. Gy 39.
6. kunplidu (V-gip). (Sust.). "Cumplido. Eztakizun zenbat kunplidu ein zoskun bisittara joan giñanian" Elexp
Berg.
konplituki (SP (sin trad.), Urt I 52).  Cumplidamente, enteramente. v. konpliki.  Bere gorputzean eta
odolean egiazki partizipant egin nahi gaituela konplituki hura posedi dezagunzát. Lç Ins B 4r. Egiteko huni
dauritzan gauzetan konplituki informatua zarenzát. Ib. F 7r. Ea, beraz, ardiatzkik ahal egin guztiaz / konplituki
goza adin erran dugun gloriaz. EZ Man I 23. Ez lizateke hobe Iainko miserikordiosak, hain miserikordios denaz
geroz, usa lezan bere miserikordiaz osoki eta konplituki? Ax 613s (V 395). Haren konplitükiago zerbütxatzeko.
Mst XXII.
konplitukiro, kunplitukiro.  Cumplidamente.  Pagatu zuen guk geuren bekatuengatik zor ginduen guzia
kunplitukiro. Ber Doc 108v. Kunplitukiro, deusetan faltatu bage. Ib. 130v.
konplitzaile, konplizale.  Cumplidor, que cumple (un mandato, promesa...).  Beha gaudelarik fedearen
kapitainagana eta konplizaleagana, Iesusgana. Lç He 12, 2 (He akhabatzailleari, TB, Dv, BiblE bet(h)etzaile).
Hamar aiphatu ditugun fiñean erregeak / bere manuen eginen ditu konplitzailleak. EZ Man I 68. Huneraño izatu
naiz promesen hautsaillea, / bañan izanen naiz orain obrez konplitzaillea. EZ Man II 20. Jesukriston dotriña /
munduz zabaltzea, / kunplitzaillearentzat / zeruko giltzea. Ayesta 130. Zintzo on utsa ta kunplitzaille. Ib. 135.
konplitze.  Cumplimiento.  Are gehiago atsegin da eta plazent Iainkoaganako bidea, haren manamenduen
konplitzea, konplitze hartarik heldu den probetxuari eta irabaziari behatzen dioenarentzat. Ax 491 (V 318).
konplizale. v. konplitzaile.
konpolote. "Caja para guardar objetos" Holmer ApuntV.
konpon. v. HAN KONPON, HOR KONPON (s.v. konpondu).
konponbide (V-gip ap. Elexp Berg).  Componenda, solución. "Nausixakin berba ein ddabe baiña ezta
konponbideik ikusten" Elexp Berg.  Baña orrek be badau bere konponbidia. Gerrika 293. Aditz bereizkuntzek
ez dute, haatik, antolamendurik ez konponbiderik: bata hartu behar, noraezean, eta bestea baztertu. MIH 377.
konpondari (Lar, H). "Compositor, en la música" Lar.
konponde (Lar, H). "Composición, konpondea, konponza" Lar.
konpondu (V-arr-gip, AN-larr; Lar, Añ, H (V, G)), kunpuntu. Ref.: Totor Arr; Asp Leiz2; Etxba Eib; Elexp
Berg.  Tr. La forma meridional es konpondu (empleada tbn. por Goyhetche y Xalbador); hay konpundu en
Mihura, Birjin y Duvoisin, konpuntu en Larreguy, y el rad. vbal. konpunt en Etcheberri de Sara, Haraneder y
Duvoisin; cf. además konpuntkide en Leçarraga. Hallamos kunpuntu en una canción bajo-navarra recogida en
ChantP.
1. Arreglar, componer, reparar. "Componer lo descompuesto" Lar y Añ. "Arranger, réparer un objet qui est en
mauvais état" H. "Etxia konpondu dogu, neguan itxogiñik ez deigun izan" Etxba Eib. "Ebaristo kojuak konpondu
desta erlojua" Ib. "Ez du agiñik konpondu bearrik (G-azp, AN-gip-5vill, B)" Gte Erd 202. "Bihar kotxia
konpontzera eruan biharrian gare" Elexp Berg.
 Tr. Documentado en la tradición meridional desde mediados del s. XVIII. Se encuentra tbn. (con el sdo. de
'preparar, ordenar') en Birjin, en Goyhetche y en una composición bajo-navarra de ChantP. En DFrec hay 205
ejs. de konpondu, meridionales.
 Zer izango litzake azur ausijak konpondu biar bazenduz. Mg PAb 48. Besoa ausi eta / konpondu zioten.
FrantzesB II 63. Eureen erropa pobriak konpontzen. JJMg BasEsc 172. Elexa barrija egiteko edo zaarra
konponduteko. Astar II 69. Eginik [burdiñazko bide] barrijak eta konpondurik leenak. (1862). BBatzarN 197.
Errota konpontzen ari ziralako. Goñi 26. Guardasol zarrak konpondu eta / eltziak alanbretzera. EusJok 105.
Sare konpontzen. Inzag RIEV 1923, 503. Upa barriyak egiten eta zaarrak konpontzen. Kk Ab II 164. Soñeko zar
bat konpontzeko eztio iñork oial berri puska bat yosten. Ir YKBiz 94. Lurrezko eltzea autsi zan eta ura
konponduko zuan alegitarrik ez zan agertuko. JAIraz Bizia 101. Asteguneko erropari urraldi, zirritu ta gañerako
baten mende.
maxurak konpontzen ari zen. Etxde JJ 79. Ba, konpondik aguro, ainbeste jente zain daukagula dirua galtzen
gauaz da. SM Zirik 46. Txiringutsak garbitu eta konpondu. Erkiag BatB 121. Bere zelata autsia alik ongiena
konpondu ondorean. Berron Kijote 88. Neguak bearturik / bideak konpontzen. Ayesta 19. Hutsak bete, gaitzak
senda eta urratuak konpon daitezkeela usteko du agian norbaitek. MIH 385. v. tbn. Echag 117. AB AmaE 277.
Sor Bar 53. Apaol 89. Iraola 105. Altuna 60. Or SCruz 113. Tx B I 26. Yanzi 110. And AUzta 81. Anab Aprika
102. Osk Kurl 218. Izeta DirG 118. MAtx Gazt 46. Salav 88. BAyerbe 71. JAzpiroz 75.
 Ez dozu gitxi egingo konponduten banozu. "Si me remediásedes". Or Tormes 43. Geiago're konponduko ditu /
orrena etortzen badia. EusJok 162. Demontrek ezik baliyo zuen / ori bozeuan astiak, [...] / bi urte barru
konpondu ditu orrek / estranjeriko gaztiak. EusJok II 144. Baña gaxuai berari bere / konpondu eutsen narrua.
Enb 166.
 (Con expresión de amenaza). Apañar, arreglar.  Biar goizian neuk konponduko aut. SM Zirik 118. Ez-jakin
gauzonik eiten, demontriak alakuak. Nik konponduko jonat. Ib. 28.
 Arreglar, solucionar (un problema, un asunto...). "Gure artian zan alkar-aitu-eziña berak konpondu eban"
Etxba Eib.  Neuk enredo ori konponduko deutsut. Añ MisE 118. Bitarte ortan tripazai orrek / bazterrak
konpondu ditu. EusJok 136. Itzi egidazu niri arazo au konponduten. Otx 176. Gauza guztiak konpon itzazu
goardiako sarjentuarekin. Arti Ipuin 83. Hauzi zakar hau ezta konponduko legez. Arti MaldanB 220. Illargiari
pakean utzi, / eta mundu au konpondu. Basarri 190. Ez dagokit zuen arteko auzi orren aundia konpontzerik. Ibiñ
Virgil 40. Nik konponduko det oker au. NEtx LBB 137. Baiña orretarako ire bizibidea konpondu bear den. Ib.
65. Baña beti eukanetik dana konpontzeko maratillaren bat [...]. Etxba Ibilt 471. Hizkuntzaren arazo larria,
konpontzetik urrun dela, ez da oraino behar hainbateko egokitasunez azaldu ere egin. In MEIG VI 45.
Abotsarena zerbait konpondu izan banu. Insausti 26. v. tbn. JanEd I 85. Ugalde Iltz 25. Uzt Sas 248.
 (Lar, Añ), konpundu. Arreglar, ordenar; arreglar(se), adornar(se). "Acomodar, componer", "amoldar" Lar y
Añ.  An daudenak begiak itxi, besoak konpondu ta ill janzia ekartzen didate. Cb Eg II 101 (Dv LEd 183
gurutzatzen). Bertze [zilho] biak ere aphur bat konpundu zituzten, han noizean behin bakhartasun handiago
batean egoteko. "Accommodé". Birjin 525. Bere presuna horrela duenean konpondu. Gy 114. Ezin ditut
konpondu biar dan legez jatorkadazan pensamentu edo esangeijak instante ospetsu onetan. (1868). BBatzarN
243. Kapusail tzar phuska bat larru bateki, / kunpuntuz bethi, / zirdina dariola anketan baiti. "Rajustée sans
cesse". ChantP 90. Piztu edo konpondu zituan Sakramentu eta Birjiñaren argi-ontziak. Zab Gabon 99. Sakristi
eta aldareko zerak konpondu. Bilbao IpuiB 142. Nahiz sama-korapilloa zuzendu, nahiz janzkiak konpondu, amak
bethi photographia atheratzeko bezela ibili-arazten zuan. Osk Kurl 59. Konpondu eta nobio gabe geratu zan
mutxurdiña. Arti OC I 401 (ap. ELok 224).
2. (V-gip, G-azp-goi, AN-larr, B; Lar, Añ, Lecl, VocBN), konpundu (Arch VocGr, Dv), konpuntu. Ref.: Asp
Leiz2; Etxba Eib; Gte Erd 202. (Aux. intrans.). Arreglarse, entenderse, avenirse. "Concilier" Dv. "Bizi guztian
ondo konpondu dira" Etxba Eib. "Denekin ongi konpontzen da (G-azp-goi, B)" Gte Erd 202. v. etorri (I, 5). 
Tr. Documentado ya en Beriain, es usado por autores meridionales y algunos septentrionales (en su mayoría de
los ss. XVIII y XIX).  Aprobetxatzen zaigu Iaungoikoareki geuren gauzes konpontzeko. Ber Doc 164r.
Moabitarren erregeak, hala konpunturik Achabekin, eman zuen bere burua zor baten azpian Israelgo erregeren
alderat. Lg I 368. Amaren eta semearen Izpirituak miragarriki konpuntzen zirela. Lg II 119. Etzioten beraz
hurritasunik erakhutsi, aitzitik desenkusak egin ziotzaten [...]. Errexki konpundu ziren beraz. Birjin 553. Ezin
gehiago ongi konpuntzen naiz nere Capucinarekin, elkharri zerbitzu bihurtzen diogu. Ib. 571. Ez dira alkar ondo
konponduten ardaua ta ura. Mg PAb 55. Elkarren artean ezin konpunduz. Dv Telem 116. Erresumetako mugez
konpunt ezin daizten erregeez. Ib. 116. Erostun bat baletor / diruba eskuban, / konponduko giñake / aguro
tratuban. Noe 41. Nik ere saiatu biat / ote gintezken konpondu. Bil 106. Gerrak askorentzat du / ondorian pena,
/ pakian konpontzia / gauzarik onena. Xe 399. Nolabait ere konpondu dira / odolik ixuri gabe. Tx B II 87. Bost
milla duro baliyo ditu / ia konpondu gaitian. Ib. 59. Itzez konpondu ez giñen ezkero, eskribituz adierazten niola.
Or SCruz 98. Goxo-goxo elkarrekin / konpondu gaitian. Yanzi 152. Herriak eta artzaiak ondo konpondu ditezke
eta ortan alegiñak egin bear dituzte. Munita 129. Danok ederki konpon gindezke / irten ezean neurritik. Basarri
175. Euskeraz egin neban berba erriko gazte batzukin, eta tira, erdizka bazan be konpondu giñan. Alzola Atalak
90. Beraikin konpondu zaite! Xa EzinB 134. Onian konpon gindazkiena / zertan asi armonira? Uzt Noiz 87.
Luzaro ibilli giñan tira ta bultza, prezioarekin ezin konponduz. JAzpiroz 70. Nola eta noraino elkarrekin konpon
daitezkeen ikusi beharko dugu, bada, lehenbizi. MEIG VII 116.
v. tbn. FrantzesB I 141. Astar II 173. Bordel 158. Afrika 98. JanEd I 39. EusJok II 90. PE 87. AB AmaE 276. Sor
Gabon 38. Alz STFer 140. Moc Damu 25. Ag G 20. Ill Testim 14. Balad 56. EusJok 131. MendaroTx 334. Ir
YKBiz 185. TAg Uzt 279. Etxde JJ 54. Anab Poli 45. Arti MaldanB 226. Erkiag BatB 64. Etxba Ibilt 474. NEtx
LBB 67. Gerrika 133. Larre ArtzainE 70.
 Compatibilizar(se).  Habituda saindu bat, berenez perfeta dena eta bizioarekin ezin konpunt daitekena. He
Gudu 87. Oi, nola enganioan diren berthutea gaztetasunarekin ezin konpun daitekela sinhetsarazi nahi
luketenak! Mih 13. Dekretu bat, zeiñen bitartez konopondu eta alkartuten dan [...] konseju probinzialen izatia
[...] foru [...] eta usaijuak eskatzen dabenagaz. (1848). BBatzarN 167.
3. Restituir.  Au ezta bestetako ezpada konpontzeko gauza batzuk txarto eruanak ostute. ZBulda 55 (Itz
baten mende.
Azald 118 konpondu). Konpondu leiteke bulda bakotxagaz 2000 m[a]r[abedi]. Ib. 59.
4. Componer (un libro, una oración...).  Borzgarren pribilejioa da konpondu zuela artikulo bat. SermAN 4r.
Nork erranzué edo konponduzue Kredoa? LE Doc 104. Oraziño au konpondu ebala [...] Contracto eritxan
errelijioso batek. Zuzaeta 115. Gizon deboto, piadoso eta jakinsuak Salbea konpondu edo ordenatu zuela. Gco I
465. Iruen artean konpondu zan oraziño au. Añ MisE 121. Konponduba Aita Fr. Pedro Astarloa, S.
Franziskubaren seme [...] eta Kantabrijako definidoriak. Astar II I. Ezta orazione au Aitalenen edo Patriarkaren
batek irakatzija, ez Igarla edo Profetaren batek konponduba. Ib. 250. Aita Franzisko Garciak gaztelaniaz
konpondutako bizitza eder luzea ere Euskeratu duela. Aran SIgn II. Liburu miragarriaren parterik geiena ta
bikañena beintzat an bertan konpontzen eta zuzentzen. "Componer". Ib. 30. Aita Aranak gurutze onen peañan
exeria zegoala konpondu zituan bi itz-neurtu oekin. Zab Gabon 108. Nola ofizinan zegoen denporaren erdia
bertsoak konpontzen zegoen. Arti Ipuin 36. Bi zatitan konpondurikako komedia. Arti Tobera 262.
5. Componer, formar; estar compuesto, formado.  Nola baikára gizonók konpónduak gorpútz eta arimas. LE
Urt ms. 42v. Begiz ikusten ditugun Zeruko eta lurreko kreaturak, agiri dan mundu au konpontzen duenak. Gco I
445. Sardia da boz sinkopatu konpondua bi aditza edo berbo euskarazko oekin, sartu eta atera. Izt, carta a JJMg
27 (trad. de una afirmación de fr. Bartolomé). Sardia ez da konpontzen sartu eta atera-tik. Ib. 27. Ontzidi au
konpontzen zan amazazpi Fustarekin. Izt C 422. Diputazinoe Jenerala konponduko daben jaunen elekzinoe edo
aukeran. (1856). BBatzarN 177. Seme alabak amar aita ta ama bi, / konponduten dabela guztiak amabi. AB
AmaE 304. Huna nola konpondua zen misione arats bakotxa. Larre ArtzainE 268.
6. (Lar, Añ). Preparar (la comida...). "Aderezar la comida, la cena, el almuerzo" Lar y Añ.  Tenplanza ere
eztagoala ainbeste janaren kalidadean, kantidadean eta bakoitzaren osasunari edo argaltasunari dagokion jana
konpontzeko moduan. Gco II 64. Konpondu edo gisadu leiteke jatekua, ekarri edatekua, egin oiak [...]. Astar II
70. Ez jan arrautza, esne ez eurakaz konponduriko gauzarik garizuman bulda baga. Ib. 239. Edatekua
konponduten daben botikarijuak. Ib. 101. Antxume bi ekaitzik / gizenenetatik, / konponduko dizkiat / nik nere
erara, / ire aitari gusta / oi zaizan gisara. It Fab 243. --Bakallaba? Ez da beñere falta etxi ontan. --Konpondu,
bada, aguro tomate pixka batekin. Sor AuOst 77.
 Trabenariak begi zion Ganbeluen etxeari, bada zegoan leku onian ardoa konpontzeko, ibai ondoan. Urruz Urz
18.
7. (V-arr-gip). Ref.: Totor Arr; Etxba Eib; Elexp Berg. (Aux. intrans.). Arreglarse(las), manejarse. "Bastarse a
uno mismo. Bakarrik be konponduko da" Totor Arr. "Ni neu konpontzen naiz, biar bada utsakin" Etxba Eib.
"Zer moduz konpontzen zate bi umekin?" Elexp Berg.  Konpon zaitez ortik. AzpPr 54 (cf. infra HOR
KONPON). Abade barik be konpondu geinkez geuk gura izan ezkero. Ag Kr 185. Iya nola konpontzen zeran. Ill
Pill 16. Bere santu-santakiñ / konpondu beri! Auspoa 86-87, 121. Baña zelan demontre konponduko ete gara
berau azteko? Altuna 93. Zelan konpondu zara neguban? Ib. 58. Nola konpondu aiz azkenerako arte utsik ein
barik jokatzeko? SM Zirik 30. Huntziko euskaldun guztiek zekiten konpontzeko behar dan beste ingles. Osk Kurl
129s. Nola konpontzen dira parregarri ez gelditzeko? Vill Jaink 47. Zeure lekuan konpondu zaitez, / ez sartu
iñon praketan. BEnb NereA 112. Etxeaz ta garbitasunaz zelan konponduten da? Erkiag BatB 132. Al izan diran
moduan konpondu badira be. Alzola Atalak 56. Nola ederki asko konpontzen / zeraten zeuek bakarrik. Olea 32.
Konpondutzen gerade / guk nai degun gisan. Uzt Sas 154.
8. (Part. en función de sust.). Remiendo.  [Erropa] zaarrak ez dauka lotsaaririk. Konponduba da
emakumiaren honragarrija. JJMg BasEsc 195.
- HAN KONPON. v. HOR KONPON.  Nahi duenak entzun beza, eta bertzela han konpunt. ES 172. Gu aurten
pozaz beterik gaude, / bestiak an konpon! Yanzi 169.
 Amerika zaleak an bitez an konpon. AB AmaE 288.
- HAUTSI-KONPONDU. v. hautsi.
- EZIN KONPONDUZKO. "Ezin konpunduzko, inaccomodable" Dv.  Ohartuak ginen segur ezin konponduzko
lanak zituela biak batean egiteko Herria kaseta astetik astera ateratzea eta misioneen kudeatzea orozbat. Larre
ArtzainE 292.
- KONPONDU-EZIN. Desavenencia, desacuerdo.  Konpondu eziña (tít.). Basarri 165. Aragiaren eta
izpirituaren arteko konpondu eziñakin. Vill in Gand Elorri 11. Jakintzaren eta erlijioaren arteko konpondu
eziña... Atso zaarren ipuia duzu. Vill Jaink 9. Alkarganako oztasuna, alkar konpondu eziña. Ib. 160. Ortik
etortzen dira sarritan / gure konpondu-eziñak. Olea 174.
- KONPONDUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.).  Hainbeste negar, hainbeste nahigabe eta azkenean,
gauzak konponduxe daudenean, zapla, ez zaigu bada gizarajoa hiltzen! MEIG I 171.
- KONPON-PASARA. "Josi-pasara, zurcido o compostura provisional. Konpon-pasara, id." Gketx Loiola (s.v.
pasara artu).
- HOR KONPON (G-azp, AN-5vill, B ap. Gte Erd 202; Lar, Añ, H). "(Allá se lo) avenga, or konpon" Lar y Añ.
v. HAN KONPON, ANTOLA HOR.  Tr. Documentado en textos meridionales desde mediados del s. XVIII
(cf. han konpunt ya en Etcheberri de Sara).  Zer eranzun eutseen pekatuko lagunak? Or konpon, Judas, or
konpon. Mg CO 60. Zeu ondo bazagoz, or konpon bestiak. Mg PAb 81. Diotenes, gizentzeko errexeta da, 'or
konpon ta axola guti' (149). LE-Ir. Justu onen odolean ni beintzat ez naiz kutsutzen: or konpon. Lard 454.
baten mende.
Mirabe gazte bat billatu dute krofe gorri batian sartua mutillak or konpon esan diyolako. Iraola 115. Ori eure
ardurea dok, or konpon. Kk Ab I 111. Or konpon zure barren-deiarekin. Etxde JJ 14. Ñaxioñalixta bazan, or
konpon. Ugalde Iltz 22. Hau ezta nere arazoa. Hor konpon. Osk Kurl 163. Egiñak egin eta or konpon / garai
bateko bizitza. BEnb NereA 258. Ta beste lagun-urko oriek, or konpon! Lab SuEm 191. Ai, Anton, ai, Anton! /
Ate ondoan or konpon. NEtx LBB 327. Ezkutariak or konpon. Berron Kijote 194. Baiñan nola ez nintzan tartean,
"or konpon!" esan nuan nere artean. BBarand 176. Gure buruaren jabe garen aldetik, lur jo nahi badugu, hor
konpon. MIH 383. Berak esaten du Bizkaiko foruak, gainerakoak hor konpon, behar lukeela euskaraz egon.
MEIG IV 56. v. tbn. VMg 25. AB AmaE 145. Urruz Urz 44. A BeinB 69. Ag Kr 11. Muj PAm 59. Altuna 83.
Enb 95. MendaroTx 265. Eguzk GizAuz 18. Arti Ipuin 82. Erkiag Arran 110. Bilbao IpuiB 23. JAzpiroz 38.
Insausti 305.
 Or konpon Marianton, / ajolarik etzat. BorrB 5. Or konpon Mari Anton! Apaol 65. Kor konpon Marianton.
Mdg 154. v. tbn. Iraola 16. AZink 98.
 (Con aux.).  Or konpon dedilla neskatillia. Mg CO 60. Arzázie zuék, ta or konponzaizte, ezi nik eztút
aurkitzen kausarík. LE Doc 163. Orr konpondáiela jabea. LE Ong 95v. Eta joan bazan, or konpon bedi, bere
gogoz joan zan. Zab Gabon 32. Or konpon dedilla erria bere etxiarekin. Bv AsL 189. Or konpon zaite, gizon.
Urruz Zer 103. Euk egingo dok nai dokana, or konpon adi. Kk Ab I 111. Or konpon adi ire ardiakin. Etxde JJ
12. v. tbn. Yanzi 93. Alkain 90.
 (Con egin).  Or konpon eginda, biar alper edo kaltegarri baten sarija artuta, zuaz zure etxera. Mg PAb 51.
Oar onari gaizki erantzun, beartsuari or konpon egiñ ta premia guztien aurrean, neri zer dit? Ag G 165s. Bañan
ez dezatela lengoak jan ta or konpon egin. Munita 115. Arazo huntan aitak hor-konpon eginen zuala uste zuan.
Osk Kurl 67.  Baña etzuan hor-konponik egin, eta aita ethorri zanean sekula baño gogorragoak egin
zitzaizkion burrukak. Osk Kurl 67.
 Or konpon! Orkonponek etxea galdu egin emen zun. '"Or konpon" esanez gauzak ez dire egiten eta zuzentzen'.
(AN-ulz). Inza Eusk 1972, 94.
konpondura. "Acomodamiento, composición" Lar.
konponerraz, konpont-errex.  Fácil de acordar, de arreglar.  Hola baiginituen harek eta guk orenak berdin
konpont-errexak Mari etxekanderearendako. Larre ArtzainE 26.
konpongabetu. "Descomponer, konponbagetu" Añ.
konpongarri. 1. "Reparable, componible" Añ. 2. Componente.  [Janaria] ongi nastu dediñ bertan
[urdallean] arkitzen diran zenbait konpongarrirekin. Aran-Bago ManMed 252. 3. Componenda.  Baiña,
azta-gabeko konpongarriak ziran guzi oik. Alt LB 88.
konpongile. "Reparador, componedor, [...] konpongillea" Añ.
konponida.  (Forma fem.). Apañada.  Etxe onetako etxeko andrea / txikitxu konponidea. (V-arr). Auspoa
259, 137. Damatxu gazte konponidea. (V-arr). Ib. 142.
konponikaldera.  Arreglalotodo (?).  Ez zaude zu konponikaldera txarra. Alz STFer 116.
konponitu (Lcc, Urt IV 242), konbonitu (-du Lcc). v. konpondu. 1. "Componer obra, konbonidu obrea" Lcc.
"Componedor, konponietan debena" Ib.  Obra barri bat ei daukazu / nigaiti konponidurik. Lazarraga 1195r.
Nork inbentatu edo konponitu zeban eta irakatsi zigun Paternosterreko orazioa? OA 56.
2. Componer, ordenar.  Garbitu ta konponidu dagiala gelau. Mic 14r.
 (Part. en función de adj.). Compuesto, arreglado.  Damatxo gazte konponitue, / ori kolore gorrie! In
BBarand 69.
3. Estar compuesto, formado.  --Zer da Elexea Katholikea izatea? --Mundu guztiko kristinau guztiakaz
konponidurik egotea (V, 1699). ConTAV 5.2.11, 152s. Misterioakaz konponietan dalako errosarioa. Urqz 31.
konponketa.  Tr. Documentado en textos meridionales desde mediados del s. XX. En DFrec hay 24 ejs.,
meridionales. 1. Arreglo, acuerdo.  Erensugearekin itun (konponketa) bat egin bear dugu. Etxde JJ 94. Nahi
izanez gero ez zuten beren arteko konponketa egin besterik, nork berea jasoaz ala semeak gurasoei dirua
emanaz. MIH 150.
 Arreglo, componenda.  Olako gezur-konponketakin nai zuketen zuritu frankotarren kontzientzia. Alt LB 88.
Konponketa faltsu orren gezurra garbi ikusi degu gero. Ib. 112.
baten mende.
2. (V-gip, AN-larr). Ref.: Asp Leiz2; Elexp Berg. Solución.  Ni nerau asi nintzan bereala aitzekiak eta sasi-
konponketak asmatzen. Txill Let 41. Oraindik ere ez dute artu / konponketaren biderik. Basarri 166. Orduan
bildur izugarri batek asaldatzen gaitu: komeni den konponketa hautatuko dea? Arti Tobera 273. Betegarri
batzuekin estalduko dizute txuloa. Olako konponketak egiten mutillak dira eurak. Vill Jaink 83. Eta, orra,
konponketa erraza lezaketen uskeriek, samur senda zitezken zauriak, aundi biurtu eta sendakaitz billakatuaz. Ib.
161. Konponketa billa (tít). NEtx LBB 57. Etendurak, osinak eta elkar ezin ikusiak nabarmen agertzea. Ez da
hori deuseztatuko duenik, baina konponketan saiatu behar genuke. MEIG IX 63.
 Arreglo, reparación.  Berebiltegiak, konponketa lantegiak, berebil eramalleak eta abar. EAEg 8-11-1936,
245. Berebil konponketan jardun oi diran lantegietako jabeak. Ib. 7-11-1936, 241. Bere [transistorearen]
konponketa / edo azterketa / egiteko beta / bear genduke ta. Zendoia 207.
konponkide, konpuntkide.  Ungi egin dezaten, obra onez abrats diraden, emaile on eta konpuntkide onetako
diraden. "Communicatifs". Lç 1 Tim 6, 18.
konponkin, konpunkin (Dv). "Conciliant" Dv.
konponkindu, konpunkindu (Dv). "Devenir conciliant" Dv.
konponkintza, konpunkintza (Dv). "Conciliation" Dv.
konponkizun. "(Lo que puede así) acomodarse, maneakizuna, konponkizuna" Lar.  Iruñea eta Iruñe elkarrekin
aise konponkizun baldin badira [...]. MEIG VII 122.
konpontegi.  Taller de reparación.  Berebiltegi, berebil konpontegi, berebil eramalle eta konpontzalle
errekisan ari dirala. "Talleres de reparación de autos". EAEg 8-11-1936, 249.
konpontxo.
- KONPONTXO EGIN. Arreglarse, entenderse.  Eskuko argia zuenak errezago egiten zuen neskekin
konpontxo. Zendoia 44. Oilloekin konpontxo bereala egin zan [uso] ura. N. Id. Auspoa 295, 43.
konpontza (Lar (-nza), Añ, H). 1. Composición.  Baña zer iraulkera ta zer konpontza aldagike itzen jaiotz
billatzalle aiñ urri dan batek? "Composición". Izt, carta a JJMg 33. 2. (Añ), konpuntza. "Convenio, alkar
artute bat, konpontza" Añ.  Hedoietan ezarri dudan orzadarra ditake zuekin egin dudan bakezko konpuntzaren
seinhalea. Etcheberry 14.
konpontzaile. 1. "Compositor, en la música, konponzallea" Lar.  (Lar, H). "Componedor, konpontzallea"
Lar.  Iruen artean konpondu zan oraziño au, [...] baña dirudi lenengo konpontzallea zala Jangoikoa. Añ MisE
121.
2. (V-gip). Reparador. "Lañador. Kalerik kale konpontzalle eitten dau" Etxba Eib. "Azur konpontzallia,
cirujano de huesos" Ib. "Len telebisiño konpontzaillia etorri da" Elexp Berg.  Txorrotxale ta / pertz-
konpontzalleak. Xe 224. Konpontzalle bateri dettutia baño eztauko orain. Otx 177. Zapata-konpontzalle / nere
ofiziyua. MendaroTx 310. Berebiltegi, berebil konpontegi, berebil eramalle eta konpontzalle errekisan ari
dirala. EAEg 8-11-1936, 249. Au nere lagun au dozu erloju-konpontzallia. SM Zirik 65. Elgoibarko auspu-
konpontzalle bateri bialdu ei zetsan errekaua. Ib. 91. Galdara-konpontzaille bat etorri zan etxera. And AUzta
81. Toledoko zapata-konpontzaille baten alaba zala. Berron Kijote 56.
 Arrasturin, baziran, toki askotan bezela, paltsokerizko konpontzailleak. Alt LB 87.
3. konpuntzaile (Dv). "Conciliateur" Dv.
konpontze.  Arreglo, reparación.  Konpontze arek ezeutsola ezetan be obriaren sendotasunari ukutzen. Kk
Ab II 176. Mota guzietako gurdien zaintze, konpontze edo iraun-eraztea. EAEg 31-10-1936, 179.
konpontzio, konponzione (VocBN).  Arreglo, acuerdo. "Arrangement, accord" VocBN. AxN explica abenikoaz
(302) por konponzioaz.  Konpontziyora beste gizon bat / bialdu ziraden aurki, / alako lanik ark etzedukan /
zorrik ez balu eduki. PE 150. Oien konpontziyua / ez dakit zer zan. AzpPr 108. Konponziyo bat bezela bi dotriña
aekin egiñ eta bakoitzetik zerbait artuaz. Aran-Bago ManMed 187. Guri jokua galerazitzen / egiñ zuben alegiña,
/ nunbait lenago konpontziyua / danak zaukaten egiña. EusJok 21.
konporme. v. konforme.
baten mende.
konpormidade. v. konformitate.
1 konporta (V-gip ap. Elexp Berg; Lar). "Compuerta", "paradera" Lar. "Depósito, presa de agua del molino"
Elexp Berg.  Nahi baduzu sarthu Baionan konportako entradatik. INav 16. Iakiteko duzu konporta dela
aborreko aldetik eta badela han eliza xume bat. Ib. 56. Baldin menturaz ilkitzen bazare konportetarik kanporat.
Ib. 57.
2 konporta (AN-5vill, Sal). Ref.: A; CEEN 1969, 224.  "Barril para lejía" A. "La manzana que, generalmente,
se recogía de septiembre a octubre se transportaba y medía en un recipiente de madera que se llamaba konporta,
con el que se calculaban las cargas (AN-5vill)" CEEN 1969, 224.  Bein batian Tolosan, / oien umoria! /
konportaren gañetik / pasa zan baria. AzpPr 99. --Eta nola iganen gra ilaskiala? [...] --Egin zagun konporta
anitz ta eserita bata berzian gañan, eldren gira aisa. Garral EEs 1917, 218.  "Konporta, gorotza biltzeko
saskiya" (AN-gip).
konportamendu.  Comportamiento.  Alaba haren orduko konportamendua osoki zela miragarria. Lg I 221.
konportatu (Urt Gram 385).  Comportarse.  Nola behar dugun kanpoko gauzetan konportatu eta
Jainkoaganat ihes egiñ hirriskuetan. Ch III 38, tít. Orobat konporta zaite esku-lanen eta gorphutzeko nekhen
aldera. He Gudu 124. Konportatzen garelarik egungo egunean zure legearen arabera. Brtc 35s (v. tbn. MarIl
60). Gaur Pierris nula / konportatu din erraitera. AstLas 54. Behar gare gauza guzietan konportatu horrelako
Aita baten haurrei dohakoten bezala. Jaur 182.
konposaketa.  Composición (de palabras).  Hitz erakarpena eta konposaketa, ez deklinabidea eta aditza
bakarrik. In MEIG VI 41.
konposatu (Volt 68).  Tr. Documentado en la tradición septentrional antigua. En DFrec hay 7 ejs.,
meridionales. 1. Componer; estar compuesto. v. konpausatu.  Gorpitzez eta arimaz gizona konposatu baita.
Tt Arima 85. Badela Eliza huntan fidel haur konposatzen dütenen arthian huntarzün ispiritüalen komünione bat.
CatLan 56. Egizu haxiz bat konposatua karrote arrondaz, tipula eta xingar haxitua gizena eta ginarria. ECocin
12. Emaiten tuzu kasolan yusa konposatzen duenarekin. Ib. 16. Oi gizon phenatia / gaizki konposatia / ezagün
estranjer zela. Balad 116. v. tbn. Bordel 58.
 (Part. en función de adj.).  Hitz konposatu eta eratorrien elementuak. MEIG VI 143. Ebakidura ala lotura
da mintzagai / galdegai arteko bereizkuntzaren ezaugarria aditza perifrastikoa, konposatua, denean. MEIG VI
156.
2. (Urt IV 242). Componer (un libro...).  Iuan de Tartas Arueko Iaun erretorak konposatia. Tt Onsa 7. B.
Gasteluçar Jesusen konpañiakoak konposatua. Gç 24. Gramatika eskuaraz eta franzesez konposatua. Ht Gram
(tít). Berset hoiek dütinak konposatü. Etch 428.
konposatzaile. "Auctor, [...] egillea, egiten duena, autóra, konposatzaillea" Urt III 99. En DFrec hay 1 ej.
konposizio (Lcc), konposizione, konposizino, konposinoe.  Composición, compensación; acuerdo.  Gaztelu

eta Iauregi eder eta bortiz bat etsaiak kanpotik inguru-inguru asetiaturik edukiten dianian haren edo bortxaz
edo konposizionez hartzeko. Tt Onsa 64. Au da beste bulda bat zein dan konposizinokua. ZBulda 54. Beste
enparau bulak, ilena, okelakoa eta konposinoekoa [sic] artuteko eta euren graziak eukiteko eskubidea. Itz Azald
118. Zer emoten dau konposinoeko buleak? Ib. 118. En DFrec hay 12 ejs.
konpostatu.  Ordenar, poner en orden.  Jinkuaren zühürtarzünak eta jüstotarzünak konpostatü dian bezala.
Mst I 13, 6 (SP ordenatzen, Ch ordeñuaren arabera). Behar dütügü xehe txerkatü eta konpostatü gure barnian
eta kanpuan igaraiten diren gaizak. Ib. 19, 3 (SP ordenatu).
konpostura.  Compostura, arreglo.  Gobernutik gizonak / manatzen zituzten, / konpostura asi ta / lehen
bezala uzten. Bordel 155. Deitu zieten zaurituen emazteei eta an eraman zituzten irurak, konpostura bat egin
zezaieten. NEtx LBB 41.
konpota (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp; T-L).  Compota.  Has zaite zure konpotaren egiten dotzena bat
sagarrekin. ECocin 37. Emazu konpota erdian. Ib. 37. Azoliyo, bixigu, / konpota, gaztañak, / gaur gaberako dira
/ gauzarik onenak. Sor Gabon 22. Bakallaua saltsa gorrian, errege-sagarrak konpotan... NEtx Antz 122. Eta
baten mende.
konpota janez / gaua pasa alai. Insuasti 152.
konpra (V-gip ap. Elexp Berg).  Compra.  Neri dirua gustatutzen zait, / gauzaren truka uztia, / egin dan
konpraz kontentu nua. Tx B II 146. Egin ditugu konpra oiek. JAzpiroz 194. Plazara zerbait eraman bear
zenduan saltzera, gero konprak egiteko. Albeniz 27.
konpradore. "Comprador. Etxia saltzeko dauke baiña itxuria etxakue konpradoreik agertzen" Elexp Berg.
konprenditu. v. konprenitu.
konpreniarazi, konprendi-arazi, konprenierazi, kunprenierazi, konprendiazi, konpreniazi.  Hacer

comprender.  Hobeki konpreni-araztekotzat Euskaristiaren misterioa. Lg II 165. Nahi izatu diote gizonei
konpreniarazi zein opinione falsoa zuten saindutasunaz. Mih 128. Gure bekatien enormitatiaren hobekiago
konprehendiazteko. CatLan 45. Hoiek dütüzüla zuri kunprenieraziteko propi diren exenplietarik zunbait. UskLiB
30 (32 konpreni eraziteko). Konpreni erazteko photeriak oro emanik izan direla Jesüs-Kristi Zelian bai eta
Lürrian. CatS 30. Konpreniaraz gaitzala zoin diren ez deusak mundu huntako gauzak. Lap 320 (V 145). Hitzik
yakin gabe hango mintzaira eta norbait kausitzen nuelaik keinuka konpreniazi beharrez. Zub 50. Ganbarako
asko gauza erakutsiz xoriari nahi dio mirailak emaiten duela konpreniarazi ganbararen itxura. JEtchep 27.
Lekuko mintzaira jakin gabe gogoan zuenaren konpreniarazteko. Ardoy SFran 167. Hargatik nahi dizut hori nik
/ zuri konprendi-arazi. Xa EzinB 136 (Odol 180 konpreniarazi). Nihundik ezin esplikatuz konprendi arazteko
orduan berean itzalia zitzaikola. Etchebarne 33. Zoazte zuek josteta eta holakoen konpreni- arazterat [...] etsai
durduzatueri. Larre ArtzainE 137.
konprenimendu (Hb ap. Lh), kunprenimentu (Chaho). "Compréhension" Lh.
konprenitu (B, BN-arb ap. Gte Erd; Chaho, H), konprenditu (V-gip ap. Elexp Berg (-du); Chaho),
konprehenditu (Urt II 206), kunprenitu (S ap. Lrq; Chaho).
 Tr. La forma más empleada al Norte es konprenitu; emplean konprenditu Etcheberri de Sara, Elissanburu,
Xalbador y Etchebarne (36), y konprehenditu Leiçarraga y CatLan. Al Sur los bersolaris emplean siempre
konprenditu, pero por lo demás konprenitu parece más frecuente desde la segunda mitad del s. XX. Hay ejs. de
participio kopreni en Orixe, Labayen y Aresti (Tobera 277). En DFrec hay 77 ejs. (22 septentrionales) de
konprenitu y 7, meridionales, de konprenditu.
1. Entender, comprender. "Ez dute elgar konprenitu (BN-arb)" Gte Erd 293. "Au ezta konprenitzen (B)" Ib.
293. v. 1 aditu (2), ulertu.  Zeren zelestial baita, fedez baizen ezin konprehendi daite. Lç Ins G 7v. Baina
gizon naturalak eztitu konprehenditzen Iainkoaren Spirituaren gauzák. Lç 1 Cor 2, 14 (He konprenitzen; TB
ezagutzen, BiblE onartzen). Bat bederak yakin dezatentzat zein erreitx den eskuaraz konprenitzea lehenagoko
eta oraiko auktorren sendimenduak. Mong 587. Istorioen berri dakiten jakinsunek ere pena baitute hekien
[Erromako hitzkuntza] aditzea edo konprenditzea. ES 94s. Begiz ikusten ez diren, adimendubaz konprenitzen ez
diren gauzen sinhetstea. Mih 39. Hori da misterio bat ezin konprehendi dezakegüna baina zoin sinhesten baitügü
fermoki. CatLan 25. Nork esplika, nork konpreni, / handitasuna bera / hain apal nola den jautsi / gizonen
altxatzera? Monho 108. Azkeneko petizio onetan zer eskatzen degun ondo aditzeko eta konprenditzeko alegin
guzia egin bear degu. Gco I 448. Ez baduzu lehen aldian konprenitu, irakur berriz. HU Zez 143s. Askotan alkar
konprenditu eziñik. EusJok II 147. Errezago konprendi dezazuten, egin dezagun kontu. Ldi IL 82. Ark adiraziz
konpreni zuten / nonbait-or. Or Eus 392. Ezin gizona konpreni hormonak aintzakotzat artu gabe. Txill Let 88.
Elgar konprenitu ginian. JEtchep 65. Etzaitut konprenitzen. Arti Tobera 288. Ez zakiat aise konpreniko duzuen
elkar! Larz Iru 94. Idealaren gose-egarri ori zer den eztut konprenditzen. Vill Jaink 136 (110 konprenitu). Zurea
ongi konpreni dut, Biedermann jauna. Lab SuEm 185. Otoitzean ari zela berak konpreni etzezaken mintzaira
batean. Ardoy SFran 264. Konprenituko nautea oraiko haurrek? Larre ArtzainE 15. Kirola zer dan ez dakian
jendeak ez du konprenditzen. Albeniz 163. Ez dut konprenitzen horrelakorik inori gogoak ematea. MIH 212.
Hortan ibili ginenean ez genuen laguntza gehiegirik izan, konprenditzen duzu? MEIG IX 71.
v. tbn. He Gudu 75. Lg II 291. Brtc 192. MarIl 3. Jaur 349. Etch 322. Bordel 83. Echn Mt 16, 9. AstLas 52. Gy
XII. Lap 13 (V 8). Ip Hil VI. Alz STFer 114. Arb Igand 10. CatJauf 48. Xikito 5. Etcham 180. FIr 158. Barb Leg
145. Lf Murtuts 42. Osk Kurl 114. NEtx LBB 64. Mattin 117. Azurm HitzB 27. Etchebarne 19. Konprenditu:
EusJok II 26. JanEd I 78. Sor Gabon 42. Ud 40. Elsb Fram 153. AzpPr 88. Tx B II 81. MendaroTx 77. Basarri
XIX. SM Zirik 17. Xa EzinB 98. Insausti 265.
2. konprehenditu (Urt II 160). Abarcar, comprender(se), incluir(se).  Ezen Krist izen hunek hirur ofizio
konprehenditzen dituela. Lç Ins C 3r. Ebanjelioko doktrina guzia konprehenditzen da bi punktu hautan. Ib. D 2r
(v. tbn. ABC I 5v). Zazpi amoina espiritualak konprenitzen dira bersu hontan. Tt Arima 92. Jakiteko duzu liburu
hunetan konprenitzen direla arrutak, lekoak, zundak eta marea kontubak. INav 3. Bálitz ére milla múndu ta Zéru
baten mende.
yágo ta yágo, guziák betelezázke ta guziák ezlizazke kapaz konprehenditzekó bére Majestadea. LE Doc 120.
3. (Part. en función de adj.). Entendido, experto.  Orra Don Jose Loma / gizon aditua, / berez artarakua / ta
konprenditua. KarlBB 451.
- EZIN-KONPRENITU. Incomprensible.  Oi, ene arimaren herbaltasun eta miseria ezin konprenitua! Mih 60
(v. tbn. 39).
- EZIN KONPRENITUZKO. a) Incomprensible.  Yasan dituen dolore eziñ konprenituzkoez. He Gudu 139.
Nihork ezin konprenituzkoa da dizipuluen bozkarioa ikhusi zutenean bere nausi adoragarria hillen artetik
biztua. Lg II 290. Misterio hek ezin konprenituzkoak dituk. Mih 38. O, amodiozko gaindidura ezin
konprenituzkoa! Brtc 247. Jainko gure Aitak preparatu daukun premuntza ezin konprenituzko haren bahi
preziatua da. Jaur 204. Zer zitaken, beraz, ezin konprenituzko mintzaira hura? Ardoy SFran 72. Ixtorio bitxi eta
ezin-konprenituzko baten ondotik. Larre ArtzainE 137.
b) "Aperimetros, [...] ezin konprenituzkóa, ezin neurt daitena" Urt II 160.
- KONPRENI-NEKE. Difícil de comprender.  Zoin gogorra den lurra gizonari buruz, zoin aise lehertzen duen
eta ehorzten, zoin konpreni-nekhea den. Lf ELit 89.
- KONPRENITU ERAGIN. Hacer comprender. v. konpreniarazi.  Plazentzitar argieri konprendidu
eraitzeko, ez eukan Bibliako parabola luzien premiñarik. SM Zirik 43.
konprenitzaile, kunprenizale (S ap. Lrq). "Qui comprend" Lrq.
konprensio, konprensione, konpresio.  Comprensión.  Irur dótes dotatukodú arima, baitire bisiónea,
konprehensiónea, fruizionea. LE Doc 246. Haren hobentxu guztiak, haren konpresio falta eta guztia, barkatuko
nion haur bat eman balit. Arti Ipuin 79.
konpresa.  Compresa.  Ondoren, zapiak edo konpresak jarri beroak, miña daukan lekuan. Ostolaiz 42.
konpresor. "Arabakiñez betetako auspuok baztartuta obe dok konpresor bat erostia" SM EiTec2 134.
konprimazio. v. konfirmazio.
konprimentu. v. konplimendu.
konprimitu.  (Part. en función de adj.). Comprimido.  Odi batek zekarren aize zanpatuaren (aize zapaldua,
aide konprimidua) eragitez egan asten zan zurezko usoa. Zait Plat 15.
konprista.   Han jotzen ditu kontristak, / Bendebal haize konpristak. (1798). BertsZB 97 (Interpr?).
konpritu. v. konplitu.
konprixa. "Konprixi(a), avituallamiento. Pueder ser que signifique 'pequeña compra'" Etxabu Ond 114.
konprobatu.  Comprobar.  Analisak eta pixak ondo konprobatuta. Albeniz 140.
konprobazio.  Prueba.  Jaunak mundura botata gaude / konprobazio batian, / kontzientzia garbi dezagun /
Jaunen aurrera juatian. Auspoa 39, 42.
konprome. v. konforme.
konprometitu (Lcc (-idu)).  Comprometer(se).  Konprometitu nai zukian da / afana franko bazuan. PE 55.
Azunbre erdi bat ardau / geio pagatuta, / Antonio gelditu da / konprometituta. Noe 89.
konpromiso, konpromis.  Compromiso.  Horien konpromisa / etzen aferretan, / gastaturikan ere / zerbait
paperretan. Bordel 138. Orretarako konpromisuak / etzaizkiyola gustatzen. PE 57. Kulpik eztuna zertarako asi /
konpromisuan jartzera?. EusJok 104. Artzaiantzat konpromiso goorra zela gu txaolan eukitzia ta an inguruko
arri-leorpe batzutaa eaman giñuzten (AN-gip). AEF 1924, 11. Bada, arrezkero, Mitxel ez da gurekin etortzen
"konpromisoz" ez ezik. Lab EEguna 74. Lurra beti gurea, ezeren konpromisorik gabe. JAzpiroz 68. An edo emen
konpromisua ebela, agurtu ta etxerako bidea artuaz. Gerrika 193. En DFrec hay 18 ejs. de konpromiso; hay tbn.
8 de konpromezu, meridionales como los anteriores. v. tbn. Alkain 108. TxGarm BordaB 181. Albeniz 70.
baten mende.
konpromisotxo.  Dim. de konpromiso.  Kanpoko lagun batzuekin konpromisotxo bat daukala Txominek ta
eurekin tabernan afalduko dabela. SM Zirik 92.
konpundu. v. konpondu.
konpuntkide. v. konponkide.
konpuntu. v. konpondu.
konpuntza. v. konpontza.
konpunzio, konpunzione.  Compunción.  Konpunziónea Justiziaren beldúrres, ezi alá pagatu bazue Jesus
ónak berzerén bekatuengátik, nola beárdu pagátu bekatáriak bereengátik. LE Ong 50bis.
konputadora.  Computadora.  Hitza ez da konputadora batek sortu duen zerbait. Zarate ELit 89.
konputatzaile.  Computadora.  Ala konputatzaileei buruz erakutsi behar ote diegu nola ezagutu Errenteria
itxuran [...] agertzen zaien Rentería izena? MEIG VIII 113.
konputu.  Cómputo.  Bata bestearekin konputua eginaz. OA 133.
konsagrarazi, kontsekrarazi.  Hacer consagrar, ordenar.  Kontsekrarazi zuen Frantses apezpiku bezala eta
hartu laguntzat. Jnn SBi 168.
konsagratu, kon(t)sakratu, kon(t)sekratu (-nse- Urt V 63), konsekatu.  Tr. Kon(t)sekratu es casi la única
forma documentada en textos septentrionales, excepto los ejs. de kon(t)sakratu en Pouvreau (que por lo demás
emplea konsekratu), Argaignarats y Jauretche, y konsagratü en Eguiateguy. Salvo errata, hay tbn. cuatro ejs. de
konsekatü en Inchauspe (págs. 25, 41 y 55). La única forma atestiguada en la tradición meridional es konsagratu
(salvo konsekratu en Legaz). En DFrec hay 4 ejs. de kontsakratu y 1 de konsagratu, meridionales.
1. Consagrar(se) (a), ofrecer.  Bere amaren sabeleandanik puritate orijinalean Iainkoari konsekratu izan
zaiola. Lç Ins C 4r. [Bihotza] bihurtzen derautzut eta konsekratzen. SP Phil 35 (He 34 konsekratzen). Jesus
Haurrari presentak / ziotsaten konsekratu. Gç 217. Zure gorputza sakramentuetan Jainkoari konsagratu. Cb Eg
III 383. Nobiziadua igaro ta botoakin zan guzia Jaunari konsagratu zan. Cb Just 49. Emanen zuela mudurat
haur bat Jainkoari konsekratua izan beharko zena. Lg I 223. Jangoikoak beretzat konsagrau eban eguna.
Zuzaeta 123. Zoinek konsekratzen baigitü Jinkuari manera osoki partikülar batez. CatLan 121. Jaungoikoari
konsagraturik dauden eliz gizonetan. Gco II 61. Jesu-Kristori eman zaiona, hari konsekratu zaiona. Dh 254.
Jesus garbijari konsagrauta dagozan esposak konbentubetati aterata. fB Ic II 289. Ezin besteri eregi eta santutu
edo konsagradu leijoz, Jaungoikuari bakarrik baño. Astar II 53. Zuzen da kontsekra nadin haren zerbitzukotz.
MarIl 99. Jainkoari eta haren zerbitzu sainduko kontsakratua zen etxe batean bezala. Jaur 348 (142
kontsekratu). Berari bere bizitza konsagratzeko asmuarekin. Bv AsL 33. Birjina txit santari konsagratutako
maietzeko illa. Arr May 1. Hari konsekratürik da neskanegüna. Ip Hil 178 (25 y 55 konsekatü). Jainkoaren
ohoreari konsekratuak diren egun hek. Arb Igand 186 (127 kontsekratu). Konsagratu zioten Frantzi guzia Ama
Birjiñari. Goñi 117. Ta antsia erre haren / erre oparia / konsagratu nion... / zer dakit nik zeini? Azurm HitzB 38.
v. tbn. Kontsekratu: Brtc 55. JesBih 474. Jnn SBi 35. Konsekratu: Harb 56. Ch I 25, 1. CatLav 94 (V 54). Mih
13. Brtc 27. CatS 101 (-tü).
2. (Lcc (-adu), Lar, VocS 142), konsakratu, kon(t)sekratu (-nts- Urt III 179, Dv; -ns- Chaho (+ kun-)).
Consagrar, bendecir, santificar.  Krisma Saintia, zoin baita olio balsamoareki nahasia eta ostegün saintian
Jaun Apezküpiak konsekratia. Bp I 64 (CatJauf 109 kontsekratua). Elizaren konsagrantzez edo bedeikantzez
santutua. Mb IArg II 319. Anitz baliodú ofrezimentugónek, zeñeki konsagratzenbaitire gure óbrak. LE Prog 98.
Ponpeak bere bildokia Erremuan konsagratü zian egünian. Egiat 190. Zeren apaizaren mallara igo zanean
konsagratu zitzaizkan esku-zabalak Jesu-Kristoren gorputza ukitzeko. AA I 537. Tabernakuloa eta oni zegozkion
gauzak konsagratu, Jaunari ofrendak eta sakrifizioak eskeñi. Lard 86. Au konsagratu ta bedeinkatu zuan Aita
Santu Gregorio bederatzigarrenak. Bv AsL 182. Handik bi urtheren buruan, egunez egun, kapera berria
kontsekratu zuen. Prop 1906, 54. v. tbn. JJMg BasEsc 23. Ayesta 173.
 (Part. en función de adj.).  Estimatzak Erromeria Elizaz laudatuak / zeren bisitatzen diren lekhu
konsekratuak. EZ Man I 25. O, Maria, Iainkoaren / ama konsekratua. Hm 35. Argitan den arimaren, / lekhu
konsakratua, / egoitza da Ienkoaren / nola baita zerua. Arg DevB 33. Zuek zuen esku konsagratuetan Jesu Kristo
baten mende.
darabiltzute. Cb Eg II 5. v. tbn. Konsekratu: Tt Arima 20.

 Consagrar (el pan y el vino).  Aphezak konsekratzeko hitzak erranez gero. Mat 131. Apezek xoilki [...] esku
dute meza erraiteko eta Iesusen gorputzaren konsakratzeko. SP Imit IV 5, 1. Ostian, konsagradu baño len zer
dago? Cb CatV 73 (CatBus 45 konsagradu). Ala Meza esan ta konsagratzean, nola konfesioak enzun ta pekatuak
barkatzean. Cb Eg II 5. Sazerdoteak, ostia konsagratzeko unean deitzen dio bakarrik Kristoren korputzari. Mg
CC 202. Konsagratuz geroz itzen bertutez ardoa biurtzen da Kristoren Odol. Añ CatAN 54. Sazerdotiak berba
konsagretakuak esan dagizan orduban. fB Ic III 296. Bere apostoluai eman zien eskubidea aren gorputza eta
odola donekidatzeko edo konsagratzeko. Lard 478. Berak konsagrau eta bere apostoloak komulgau eta bereala.
Itz Azald 169. v. tbn. Ber Trat 71v. VJ 11. Arz 57. El 76. Iraz 57. JJMg BasEsc 209. Kontsekratu: Monho 136.
Lap 359 (V 164). Konsekratu: EZ Man II 49. Bp I 70. CatS 74. Legaz 45.
 (Part. en función de adj.).  Ogi konsagratua, / arimako sustentua (Poesía premiada en Pamplona, 1610).
TAV 3.1.21. Begiaz etzakusagu / orhe konsekratuan. EZ Noel 122. Osti konsagradu onetan Jesus maiteen
gorputzean ezkutadua! Cb CatV 93. Jesü-Kristo idereiten dea Ostia konsekratü güzietan? CatLan 132.
Kenzadazu nere aoan dagoan hostia konsagratu au. Mg CC 118. Erabilli dituzu ostikopian forma
konsagraubak? Mg CO 188. Hostija eta ardao konsagradubak artu. Astar II 197. Ostiya konsagradua
erdibituten edo apurtuten bada. CatLlo 73 (CatBus 46, Itz Azald 164 konsagradua, CatB 63 konsagratua,
CatJauf 111 kontsekratua, CatUlz 46 konsagratue). Zelian eta mündü orotan diren ostia konsekratietan. CatS
73. Jesu-Kristo Gure Jauna osorik ostia konsekratu bakoitxean den bezala. HU Zez 135. v. tbn. Ber Trat 87v. VJ
10. OA 46. AA I 470. Konsagrau: JJMg BasEsc 65. Kontsekratu: CatLuz 36.
 Consagrar, ordenar.  Huna, apez egin zare, eta konsekratua zara meza erraiteko. SP Imit IV 5, 2. Eliz-
gizonak, esan nai det, apaiz mezatako, diakono ta subdiakonoak konsagratzeko ta ordenatzeko. CatBurg 38 (Cb
CatV 54 konsagradu). Beti [izan dira] arrezkero beeragoko sazerdote Obispo Jaunak konsagratuak. Mg CC 195.
Ordenduteko ta konsagratzeko apezak ta eliz-gizonak. Añ CatAN 56. Obispo esleitua Txiapa-rako eta
konsagratua Madrillen milla seieun ogei ta emeretzigarren urtean. Izt C 487. Baita apaiz-nagusi Aaron ere
konsagratu zuen, olio santuarekin eta ofrendaetako abereen odolarekin igortziaz. Lard 84s. Eleizgizonak
donekidatu edo konsegretako. Itz Azald 168. Ordenatzeko eta konsagratzeko Elizeko ministro dignoak. CatUlz
47 (CatB 60, CatAe 58, CatSal 59 konsagratzeko, CatLlo 76 konsagretako, CatBus 32 konsagrau, CatR 59
konsagratako, Legaz konsekratzeko). Bere gisako lau ehun eta berrogoita hamar aphez berri kontsekratu. Zerb
IxtS 59. v. tbn. Iraz 40. fB Ic III 281. Kontsekratu: CatLuz 24. Lander EEs 1916, 60. Konsekratü: CatS 98. Ip Hil
108.
 Confirmar.  Zeren Dabid ta beste erregeak olio santuz ganzutuak, doainduak ta konsagratuak izandu ziran.
Ub 41. Israelgo errege izateko Samuel profetak aurrez konsagratu bazuen ere. Gco II 69. Konsekratu zelarik
Iruñeko eliza nagusian Nafarrako errege bezala. Ardoy SFran 48.
3. kontsagra. Considerar.  Ondo kontsagra ezkero, errosoie be bakoie gixon koitxaduek.. zeitxik eze...
mariñeruen bixitzie ezta bixi modue. Ort Oroig 60.
konsagratzaile, kon(t)sekratzaile.  Que consagra.  Elizaren zimendua, aphezen konsekratzaillea [...]. EZ

Man II 194. Hautetsi berria xutitzen da etzana zen mailetarik eta kontsekratzailearen oinetan belhaunikatzen.
Lander EEs 1916, 60.
konsagratze, konsakratze, kontsekratze (T-L).  Consagración.  "Izadia konsakratze" baten poema elesti-
lirikua. LMuj BideG (tít.).
konsagrazio (Lcc, Lar), konsagrazino(e), kontsekrazio (Urt II 174), kon(t)sekrazione (Urt II 174; -nse- Chaho),
konsakrazio. 1. Consagración (del pan y el vino). v. sagara.  Prefaziotik asi eta konsagrazioraño. Ber Trat
129r. Ofrendatik konsekrazioneraiño Jainkoari eman behar zaizko eskerrak. Gç 39. Jesu Kristok azkeneko
afarian esan zituen konsagrazioko itzen birtutez. Cb Eg III 245. Alde bitatik begiratu bear zaio konsagrazio
santuari. Mg CC 203. Esaten ditu apaizak konsagrazio itzak. AA I 497. Konsagraziñoko berbak esan azkero zer
dago? CatLlo 72. Kontsekrazionean / zure erranera / zerutik jausten zaitzu / Jesus aldarera. Zby RIEV 1908,
608. Donekida edo konsagrazino ostean badago ogirik ostiyan edo ardaorik kalizan? Itz Azald 163. Sagarakoan
(konsagrazioan) isilgunea. Or Eus 229. v. tbn. OA 45. Añ CatAN 54. CatB 61. ArgiDL 64. JAzpiroz 97.
1
Konsagrazino: Arz 57. Konsagraziño: Añ EL 113. CatBus 46. Konsagrazinoe: JJMg BasEsc 65. Astar II 197.
Itz Azald 92. Kontsekrazione: CatLuz 36. Arb Igand 94. CatJauf 111. Konsekrazione: CatLav 239 (V 121).
CatLan 130. UskLiB 57. CatS 72. Ip Hil 232.
2. kon(t)sekrazione (-nts- Dv). Consagración, dedicación.  Neroni flakoz eroriz gertatzen baninz orai
hartzen dudan erresoluzionearen eta neure buruaz egiten dudan konsekrazionearen zerbaitetan hautsten. SP
Phil 76 (He 78 konsekrazionearen). Samuelen sortzea eta konsekrazionea (tít.). Lg I 251. Zure Semearen bihotz
adoragarriari egiten diodan kontsekrazionea. JesBih 433. Maria emaiten da bethikotz eta behin ere etzuen deus
egin kontsekrazione harri kontrario zenik. Jaur 347. Egizü Jesüsek onhets dezan gure konsekrazionia eta gütara

baten mende.
ixur ditzan bere honkiak eta beneditzioniak. Ip Hil 266. v. tbn. Kontsekrazione: MarIl 109.
3. Consagración, ordenación.  Kontsekrazionearen lekhuko [...] ethorriak bazitzaizkon laur artxaphezpiku
eta sei aphezpiku. Lander EEs 1916, 60.
- KONSAGRAZIOZKO. Consagratorio, de consagración.  Eginen ahal düie berhala konsekrazionezko akte
heben gaiñen hirurgarren artikülian markatia. Mercy 26. Sazerdote jaunek itz konsagraziozkoak erran baño len.
CatMaq 402 (CatUlz 46 konsagraziozko itzek). Kantua ixildu denean eginen du kontsekrazionezko akta. JesBih
431. Bata eta bestia konsekrazionezko hitzez Jesüs zure seme preziusaren khorpitz, odol, arima eta
jinkotarzüniala khanbiatü izan direla. UskLiB 48. Zer dago hostian apezak konsakraziozko hitzak erran baño
lehen? Legaz 44.
konsailu. v. kontseilu.
konsatu. v. konfesatu.
konsegitu (-idu V-gip ap. Elexp Berg; Lcc (-idu), Lar), kontsegitu (V-m ap. Etxabu Ond).  Conseguir.
"Dabillen dabillen azkenin be kontsegiu dau" Etxabu Ond 105. v. lortu.  Ze ezta Gipuzkoa / guganik
konsegidu. BBizk 36. Aziertua konsegitzeko gauza inportanziazko onetan. OA 131. Aisa litaike sartzia / balute
preferentzia / konsegitzeko grazia. Bordel 62. Dago konfesatzeko / obligaziyua, / konsegituko bada /
absolbiziyua. Ud 129. Lortu (kontsegidu) ez? Altuna 64. Etzezaken konsegi / Desira zuena. LuzKant 96. Era
ontara lortuko (iritxi, konsegitu) degu, guztion onez, irakurleak ulertzea. Etxde AlosT 12. Olako erretolika luze
batzuek soltau ondoren, konsegidu ei eban uezaborrekin egotia. SM Zirik 107.
konseiari. v. kontseilari.
konseiller. v. kontseiller.
konseiu. v. kontseju.
konsejatu. v. kontsejatu.
konsejo. v. kontseju.
konseju. v. kontseju.
konsejutzaile. v. kontsejatzaile.
konsekatu. v. konsagratu.
konsekratu. v. konsagratu.
konsekuentzia (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc), kon(t)sekentzia (-nts- Urt II 149), konsekuentzi.  Consecuencia.
 Gauza konsekentzia <-que-> handitako bat da. He Gudu 104. Othe da intresik hurbillagotik ukitzen
zaituztenik eta zuretzat konsekenzia <-que-> gehiagotako denik? Mih 87. Tira zazu zeronek kontsekentzia <-
que->. Brtc 180. Etsenplu hauien eta bertze hunelako hainitzen ondotik, Alen Dohatsuak atheratzen du
kontsekentzia hau. MarIl 129. Jainkoaren izpirituak baitu gure gainean guk uste dugun beino kontsekentzia
handiagoko xedeak. Jaur 205. Aise asmatu zuten erreboluzioneko gizonak yuanen zirela gauzen azken
kontsekentzietaraino. Elsb Fram 102. Odeietatik jausten diran tximistak, phenomenu elektrikuak badira be,
eztira elektrizidadiaren konsekuentzi bat baño. Osk Kurl 118.
konsent (Chaho), konsient, kosent (Urt V 298), kunsent.  Cómplice, que consiente.  Urkagei dute hango
[borz] tradizionian kunsentak. (1595). FLV 1993, 449. Jangoikoak lapurren numeroan kontatzen tu konsientak
ere (202). LE-Ir. Batzuek dira elgarren kastak, / bertziak negoziantak, / oro elgarren konsentak. Bordel 59. 
(Pred.). "Assensum est, akort dire, [...] kontsentimendua eman dute, kontsent dire" Urt II 441.  Eta Saul
konsent zen haren hiltzean. Lç Act 8, 1 (He konsent zen; TB gogakidatzen zuen, Dv barne zen, Ol ederresten
zun, IBe, BiblE ontzat ematen zuen). Asi ze mutiko goi (Daniel) oius erraten: "Ni ez naiz konsient onen
ilarastean" (174). LE-Ir. Ezen errelijionea, karitatea, modestia edo bertze zenbait prestugune kolpatzen
dutenetan ez [da] irhi batez baizen ezpalitzere, konsent sarthu behar. Dh 74.
baten mende.
konsentimendu. v. kontsentimendu.
konsentitu. v. kontsentitu.
konserba. v. kontserba.
konserbi. v. kontserbatu.
konsideratu. v. kontsideratu.
konsient. v. konsent.
konsigna, konsijna.  Consigna, contraseña.  Konsijnarik eskatu ez baitzidan, nik ez dakit nola ez nuan gizon
ura garbitu. Alkain 144.
konsignatu. 1. Consignar, entregar.  Haur akabatu dukedanean eta haei fruktu haur konsignatu
draukeedanean. Lç Rom 15, 28 (He, Dv p(h)artitu, TB eskura eman, Ol banatu, BiblE haien esku jarri).
2. Consignar una propiedad para pagar una renta.  Aperzebimenturekin pagatzen ezpaditu termioetan
prozedituko dela aren persona preso artzera eta aren aziendak eta rentak konsignatzera eta sekrestatzera
(Leitza, 1626). ETZ 47.
konsimitu. v. kontsumitu.
konsistitu, konsistatu.  Consistir.  Konsistitzen da Iainkoaren Spirituan eta Hitzean. Lç Ins C 2v.
Ezpaitirade konsistitzen haren berthutez baizen. Ib. C 1v. Gauza guziak harzaz konsistitzen dirade. Lç Col 1, 17
(He haren baithan dute izatea, TB betirauten dute, Ol Beragan guzien izatea dago). Fedea konsistatzen du
siñastean eta ez ikustean. Volt 239s. Barura konsistitzen da bi pundutan. Tt Arima 57. Zertan konsistitzen da
sakrifizio au? Iraz 65. Zertan konsistitzen da aingürü seindiek gützaz hartzen düten arrangüra? CatLan 29. v.
tbn. OA 143.
konsistorio.  Consistorio.  Konsistorioa edo Senatu Eklesiastikoa. Lç ABC I 6v. Exkomunikazionea da elizáz
edo konsistorioaz lejitimoki pronunziatzen den sentenzia bat. Ib. I 7r. Sakrifikadore prinzipalak eta konsistorio
guzia Iesusen kontra testimoniaje bilha zabiltzan. Lç Mc 14, 55 (He batzar, TB kontseilu, Dv, Ol batzarre, BiblE
Biltzarre Nagusi).
konsolatu. v. kontsolatu.
konsomatu. v. kontsumatu.
konsomitu. v. kontsumitu.
konsorta. "Conciliábulo" Lar.
konsortatu. "Comploter, faire un complot, conspirer" Chaho.  Konsortadi bertan / emadak repostü / nahi
izanez hil / ala batheiatü. 'Avise donc'. Xarlem 1306.
konsorte.  Consorte.  Ezin eskatu deikeon moduan bere konsorteari edo konpañiari. OA 79.
konsorzio, konsortzio.  Consorcio.  Estaduak konsortzio bat proponitu zigun: guk lurra jarri ta plantazioa
arek egin. JAzpiroz 68.
konstante, konstant (Urt IV 436).  Firme, constante.  Halakotz, ene anaie maiteák, zareten fermu, konstant,
abundoso Iaunaren obrán bethiere. Lç 1 Cor 15, 58 (He zaudezte tieso, TB azkar eta ezin kordokatuak, Dv
gogor eta khordokatu gabe, Ol gogor ta tink, BiblE iraun sendo). Bihotz karsu, emaille, samur eta konstant bat.
Mih 51. Manténi konstánte paziénzian. LE Ong 81v. Horra zer den adixkidetasun bat konstanta, egiazkoa, ez
baten mende.
intresatua. Jaur 139.
konstantinopolitana, konstantinopolitano.  Nombre de una planta (?).  Har zazue andredena mariaren
arrosaren tipula eta berze ahur bat konstantinopolitana. Mong 591. Hartakotz dio aski dela erran dugun
konstantinopolitana hori bere lurretan edo etxetan idukitzia. Ib. 588. Oraino erranen darozuet
konstantinopolitano horrek bertute handiak dituela. Ib. 588.
konstantki, konstanki.  Firmemente.  Persisti eta iraun dezaten kostantki hire bokazione sainduan. Lç Ins
A 3r. Denbora luzez han egon zitezen konstantki minzatzen ziradela Iaunaren gorthasunez. Lç Act 14, 3 (TB,
IBe, BiblE ausarki, Dv heraberik gabe). Graziak konstanki pairatzen du pobrezia. Ch III 54, 15 (54, 6 SP bihotz
sail batez, Mst fermoki, Ol gotorki). Fidelentzat, zeinak konstanki eta kharrekin jarriki izan baititazke hunen
pratika sainduei. MarIl 7. Egizu diozuna, egizu konstanki, eta hautetsia zare. Jaur 145. Konstanki sofritu ziuzten
tratamendu gaixtoak eta presundegia. Ib. 390. Ondikoan bereziki / dagoko leial konstanki. Gy 299.
konstantzia (Lcc (-nzia), Urt I 324).  Firmeza, constancia.  Konstanzia fermu batez harma ditzanzát. Lç Ins
A 7r. Zerren da zeurok serbietako / ez daben konstanziarik. Lazarraga 1177r. Ezta edireiten lege zaharrian
koraje bat, bertute bat, konstanzia bat eta pazienzia bat Ienkoaren zerbitzaren artian haiñ handirik. Tt Onsa 50.
Indazu indarra gudu egiteko, pazienzia pairatzeko eta konstanzia fiñeraiño irauteko. Ch III 26, 3 (SP
fermutasuna, Mst fermotarzüna, Ol gotortasuna). Deusek ezin inharrosiko duen konstanzia bat. Mih 58. Gógo
óna biz, árimo ta konstánzia. LE Ong 13r. Urrun baikare Mariaren iduriko izaitetik, haren konstantzia
imitatzetik. MarIl 110. v. tbn. Brtc 258. Konstanzia: He Gudu 96.
konstelazio (Urt III 11), konstelazione (Urt III 11), konstelazino.  Constelación.  Bear bada obeto itzuliko
nituen euskerara izar-mordoen (konstelazinoen) izenak. Ibiñ Virgil 80n.
konsternazio, konsternazione.  Consternación.  Zein izanen da bada espantua, konsternazionea eta

desperazionea. (B, s. XVIII). BOEans 785.
konstituzio, konstituzione, konstituzino. 1. Constitución.  Fonkzioner publikoak, zorren pagamendua,

finean konstituzionea bera, ezin sustenga diteke. Revol 139. Oraikotik / konstituzione berriak / oraikotik / baitu
adixkide onik. Monho 32. Zeok egindako Konstituzioa etzazute ukatu, bai, ta aski dugu. Ldi IL 26. Uri aren oin-
legeak (konstituzioa) ezartea bere gain zuen Protagorak. Zait Plat 119. En DFrec hay 64 ejs. de konstituzio, 2 de
konstituzione y 2 de kostituzio, todos ellos meridionales.
 (Ref. a la "Constitution civil du clergé").  Konstituzione zibila deithurik, Eliza gizonen kontra egin zuten
legean bazen artikulu bat kuriosa. Elsb Fram 62. Apaizak konstituzino zibilla ziñez aitortzea beartu zituzten.
Etxde JJ 20. Apaizak oro, konstituziñoari aitor eman ziotenak eta etziotenak. Ib. 21.
2. "Cachectus, [...] gorphutz gaxto duna, konstituzio gaxtóa, eria, txarra duena" Urt III 434.
konstituzional.  Constitucional.  Pirenea-Aphaletako Departimenduko Aphezpiku Konstituzionala. Revol

129.
konstituziozale, konstituzinozale. "Constitucional, konstituziño zalea" Izt.
konstruitu.  Construir.  Eta konstruitüren / Montauban hiri bat. Xarlem 49.
konstruzio, konstruzino. 1. Construcción, edificio.  Konstruziño aundi ta ederra. Etxde JJ 271n.
2. Construcción, trabajo de edificación.  Aukera neukan diru geixeago irabazteko konstruzioan, etxe bat
egiten, Usurbillen. Albeniz 45.
konsuelo. v. kontsuelo.
konsultatu. v. kontsultatu.
konsumatu. v. kontsumitu.
konsumazio(ne). v. kontsumazio.

baten mende.
konsumitu. v. kontsumitu.
konsustanzial, konsubstanzial.  Consustancial.  Aditzen dut Jesu Kristo sorthu dela Aitaganik, eta harekin
konsubstanzial dela. CatLav 81 (V 49). Jesu-Kristo da bakarrik eta beti danik Aita Eternoaren Seme propioa,
naturala eta konsustanziala. Gco I 407s.
konszienzia. v. kontzientzia.
konta. v. kontatu.
konta-hari.  Argumento (de un relato).  Orduan, ire konta-aria benetan gertatua dek, iñolaz ere? NEtx LBB
13.
kontabide.  Modo de narrar. v. kontaera (2), kontamodu.  Kontabide errazagoa, naturalagoa aukeratu du.
MEIG I 170. Kontabide berrien eredu bat, erdarara jo gabe. MEIG III 113.
kontabilitate.  Contabilidad.  Behar nuela emazte bat eskola puxka bat zuena, ene kontabilitatearen egiteko.
Etchebarne 95.
kontable.  Contable, tenedor de libros.  Kontablia azpijanian arrapau dabe. SM EiTec1 146. Ni kontablea
naiz. MEIG IX 68.
kontadur.  Mostrador. v. kontuar.  Zoaz kontadurera eta galdegizu han denez. "Comptoir". Volt 219.
kontaduria. 1. "Contaduría" Lcc. 2. (Chaho), kondaduria (Lecl). "Comptoir" Lecl. v. kontadur.
kontaera. 1. Narración. Cf. kondaera. v. kondaira.  Urrengo kanturako gordetzen det naikidari arroante
aien arteratu zan gudaren kontaera. Bil 165. Aotik aora datorren kontaera zarrak, onela dio izan zala Mariaren
agertuera (Ag, 1894). JFlor (s.v. agertuera). Pasiño Santuaren kontaera. Tít. de un libro traducido por D.M.
Bernaola (Durango, 1905). Al zuen bezin errex ta garbi moldatu zuen bere kontaera. A. Zavala In Goñi 18.
2. Modo de narrar.  Eta [istoriaren] kontaera naiz bukaera, bizi guzian ez da olarik izango edo ikusiko.
"Modo de comentarla". Berron Kijote 223. Bardemen kontaera daitekeen arin, labur eta zoliena da. MEIG I
144.
kontaeradun.  Histórico.  Idigi bitez kontaeradun / liburu zarrak, / idigi bitez milla garaipen /
dakarrezanak. AB AmaE 41.
kontaezgarri. 1. "Innumerable" Lar y Añ.  Kofradi edo anaidade onetan sartuai emanik dauzkeen barkazio
kontaezgarriak. EE 1884b, 113. 2. "Inenarrable" Lar y Añ.
kontaezin. "Innumerable" Lar.  Konta-eziñak dira gure azeriak Anastasigaz eukitako berbaldiak! Bilbao
IpuiB 200. Nola gogamenak ezagutu ditzaken ongiak konta eziñak diren. Vill Jaink 147. Itsas bazterrean dauden
hondar kontaezinak hainbat. IBk He 11, 12 (Lç konta ezin daiten).
- KONTAEZINEKO. Incontable.  Itsas ertzeko hondarrak bezain kontaezineko ondorena sortu zen. IBe He
11, 12.
- KONTAEZINEZKO. Incontable.  Suak egiten dituan kalteak konta eziñezkoak dira. Ostolaiz 18.
kontaezkizun. "Inenarrable" Lar y Añ.
kontagai. 1. Suceso digno de ser contado.  Bakarrik dakiguna da Piamonteko sarreran gerta zitzaion konta-
gaia. Bv AsL 133.  Tema narrativo.  Esku artean dekan nobela ortan, konta-gai oietakoren bat aukeratu al
dek? NEtx LBB 13. Oinati eta Oinati inguruko arazoak baititu kontagai. MIH 383. Testamentu zahar eta berriak
kontagai ugariago eskaintzen zuten. MEIG IV 133. 2. Contable, numerable.  Gu hamaika-n gelditu garela
Cantor-en kontagai diren azkengabeak aditzera emateko. MEIG VI 82.
kontagailu, kondagailu.  Relato, relación.  Berriz has zezan bere gertakuntzen kondagailu luze hori. Dv
Telem 95 (v. tbn. 19 y 34).
baten mende.
kontagarri (Añ, H), kondagarri (kh- H), kuntagarri (kh- H). 1. "Numerable" Añ. 2. (H), kondagarri (kh-
H), kuntagarri (kh- H). Que puede relatarse; digno de ser contado.  Bide artan gertatu zitzaion kontagarriena.
Aran SIgn 42. Ipuiñ kontagarri bat besterik ezpada. AB AmaE 348. Emen asten da nire istoria kontagarri au.
Gerrika 129.
 (Uso sust.).  Etxera giñanian, kontagarri geunkan. Gerrika 241.
kontagune, kondagune.  Censo.  Kondagune hori izan zen lehena, Cirinus Siriako gobernadoreak egin
zuena. He Lc 2, 2 (Lç deskripzione, Oteiza asientu, Dv, IBk izen-hartze, Ol erroltze, IBe izen-emate).
kontaila (-alla Lar).  (Dinero) contante.
kontaira. v. kondaira.
konta izan, konda izan. 1. Contar, importar, ser importante.  [Eskalapoinak] soinean, neguko / gaitzik ez da
konda. Etcham 72. Barnean zer duen dela gehienik konda. Xa Odol 58. Amodioa zintzoa bada ez dira konda
urteak. Ib. 303. Denbora hartan bihotz-barneko lana zela gehienik konda apezgaien hezkuntza eta
formakuntzarendako. Larre ArtzainE 209.
2. Valer, contar.  Ondo atera zitzaizkidala iduritu, eta geroztik hauek dira konda. Xa EzinB 60.
kontakatilu (G-azp, AN-gip). Ref.: Gketx Loiola; Gte Erd 291. "Soplón, acusita o acusón, delator, confidente
(de policía, guardia, etc.). Konta-katillu dek ori ta gutxi piau" Gketx Loiola.  Baserritar liberalai ta aien ispia
edo konta-katilluai ikara emanez. Or SCruz 52. Begitan artuta naukate Piarresen konta-katillu naizelakoan.
Etxde JJ 106. Semearen berririk jasotzeko etzuan iñungo kontakatillurik. NEtx LBB 124.
kontaketa. 1. Cuenta, cómputo.  Kontau nebazan, baldin utsegin ete eban, baiña aren kontaketa nik gura
baiño egiago yazo zan. Or Tormes 47. Falta diren egun, aste eta hilabeteen kontaketa. MEIG IX 95.
2. + kondaketa. Narración, relato.  Aztergarria da Mikelen pentsakera. Arekin egon naiz oraintsu ta zerbait
pentsa-arazi dit bere kondaketak. Txill Let 84. Bai oker ari zerala zure kontaketan! Berron Kijote 87. Nihaur
baino ere zaharragoak ditudala holako kondaketak. Larre ArtzainE 47. Elkarrizketa, alde batetik, eta kontaketa
bestetik, nahiz biak hizketa izan. MEIG IV 101. Gertakarien kontaketari iritzien beroa erasten dion herri
periodismua. MEIG III 110.
- KONTAKETAN. a) Contando, al narrar.  Hitz ordena ere bere gisakoa da kontaketan. MEIG IV 103.
Kontaketan abiatuko banintz. MEIG VIII 42. b) Al contar, al hacer cómputo.  Berogarri bakarra ta bere ariak
konta nai izan ezkero bat bakarrik ez litzake noski kontaketan uts-egingo. Berron Kijote 173s.
kontakida. "Cómputo" Lar.
kontakidatu.  Calcular. "Computar" Lar.  Kontakidaturik heien prezioa, kausitu zuten helzen zela berrogoi
eta hamar mila diru pezetara. TB Act 19, 19 (Lç y He estimatu, Dv khondatu, Ol ikerri, IBk jo, IBe kontua
atera).
kontakizun. I (Adj.). 1. "Contadero, que empezará a contarse" Lar.  Etorkizuna, kontakizuna. "Lo por venir
está por contar". RG A 29.
2. Contable. "(No tiene) cuento, ezta kontakizuna" Lar.  Eztabe [zeruko mesedeak] neurririk, ez mugarik:
kontakizunak eztira: zeinbatetu ezin leiz. Añ MisE 28.
3. "Inenarrable, kontakizun eztana" Añ.
4. kondakizun (kh- H). "Qui doit se compter" H.
5. kondakizun (kh- H). "Qui doit se conter" Dv.
II (Sust.).  Narración.  Animaliekiko kontakizun eta istorio denak edo ia denak. Vill Jaink 71. Au, azkena
emoteko neure kontakizunoi. Gerrika 294. Poema epikoetan, draman, kontakizunetan. MIH 174. Euskal ipuinak
eta ipuin antzeko kontakizunak. MEIG IV 95.
 "Kontakizun aundixa euki euen zela pasau zan, estuvo contando mucho tiempo cómo pasó ello" Iz ArOñ.
 Suceso digno de ser contado.  Egunez aurretik zeukan ostoa leguna; / biamonean... zoztor: zer kontakizuna!
Or Eus 49.
kontaktu, kontatu.  Contacto, llave de contacto.  [Kotxia] otz be baegoan, da, emon kontatuari eta arrankau
ez, ainbat bidar emonda. Gerrika 166.
baten mende.
kontalari. v. kontari.
kontale.  Numeral.  Mugitz kontale mailatuak. "Limitativos numerales graduados". A Gram 102.  (Uso
sust.).  Bat kontalea edonon izen-ostean ipinten dai. "El numeral bat". A Gram 106. Irazgai onez ganera
oargarriak daiz kontale utsakaz eraturiko esakeraak. Ib. 105.
kontalke.  Con tal que.  Silvero, zuk bad[...] / nola zure ag[...] / kontalke neu[...] / ukutu ez dagid[...].
Lazarraga 1141r.
kontamodu.  Modo de contar. v. kontabide.  Oso ona da-ta kontu ori; eta zuk [...] oso grazi ona ematen
diozu konta-moduari. Berron Kijote 138.
kontan, kondan.  Contando.  Hain laket baituk supazterretan zer nahi kondan aitzea. Iratz 176. Ixtorio
kondan ez zuen parerik. Lf ELit 258. Baitut astia frango ixtorio kondan artzeko. Etchebarne 17. Berri kondan,
musean edo pilotan. Larre ArtzainE 43.
kontant.  (Dinero) contante.  Diru kontant egiten badugu. Volt 178. Lehen hutsa egiten dinak / pitxerra
paka. / Bena kredi ez, arjant kontant. AstLas 15.
kontarau. "Recibo" Lar.
kontarazi, konterazi. 1. Hacer contar.  Iauna, otoi egiten derautzut, konterazi iazadazu ehun eskutu zein
nausiak prestatu derautzu. Volt 237. 2. konda-arazi. Hacer contar, hacer referir.  Etxeko berriak kanpoan
kondatzen eta konda-arazten dituztenek. Brtc 60.
kontari, kondari. 1. (Uso pred.). (Estar, etc.) contando.  Orain kontari or omen dabil / gezurti zar bat
bezela. PE 88. Hauzorat joan eta, berri-kondari. Léon Elissamburu in Elzb Po 218. Juan Jose, ari zera / zu
gezur kontari. AzpPr 74. Arren utsegiteak besteri kontari egon zera? ArgiDL 27. Kontari daude eztaukatela /
mutill txikiyan bearrik. Tx B I 119. Au berau [Wells] degu izle ta kontari. TAg GaGo 73. Euskalerriko elezahar
ta ipui kontari ari da billobatxoen eskariz. Etxde JJ 92. Kontu unkigarri ori kontari egonaz. Berron Kijote 140.
Da gu be lenengo egunian ezin asi zer jazo dan kontari. Gerrika 178. Kontari ari denak badaki. MEIG VI 146.
v. tbn. A CPV 757 (G-azp). MendaroTx 94. Auspoa 39, 17. MMant 123.
2. (c. sg. A), kondari (T-L; kh- H ap. Lh), kontalari (c. sg. A), kondalari (kh- H ap. Lh). (Como sust. pleno).
Narrador. "Compteur, homme" T-L. Aunque Lhande cita a Harriet, no encontramos ninguna de las formas en el
dicc. ms.  Bakarra zan Atxomotxa kontu-eder-kontari. "Especialista en contar cuentos". Or Eus 49. Eta
Prakazar ipuin-kontari ona zanez. Bilbao IpuiB 70. Ez bide dute ahantzia zer kantari, bertsulari eta kondari
alegera zen. Lf ELit 287. Hiztun aberats eta erraz eta kontari trebe ageri zaigu beti. MEIG III 68.
 "Historiador, kontalaria" Añ.
 Contador, que cuenta, que refiere.  Gaizto ta inbustero, / gezur kontariya. Imaz Auspoa 24, 143. Zelataria,
kontalaria (AN-gip). Inza EsZarr 175.
3. (Estar) contando, haciendo la cuenta.  Axeri zar bat txituak zaitzen / ollotxo kolka tontari, / gabiraua ta
erbiñudia / zenbat zituan kontari. MendaroTx 116. Etxahuniako artzai gaztea ardi kontari ari zen. Etxde JJ 5.
- KONTA-KONTARI. (Estar, etc.) contando.  Aitona konta-kontari aritzen zanean. Etxde JJ 96.
- KONTU-KONTARI. Contando (algo), charlando. "De parloteo, parlotear. Eskolatik ertenda kontu kontari ez
geratu" Gketx Loiola.  Neguko arratsetan su ondoan kontu kontari. Zab Gabon 59. Gau batean, kontu kontari
zeudela sukaldean, esan zuen auzoko batek [...] Urruz Urz 36. An beti bezela lotaa biño len arrosayua san ta
kontu-kontai gaudela, ejua (AN-gip). AEF 1924, 11. Broma ederrian kontu-kontari / allegau nintzan Zarautza.
Auspoa 120-21-22, 357 (ap. ELok 430). Gero denbora pasatu gendun, / kontu kontari atian. Tx B I 62. Mayi
joan al-zaik kontu-kontari? Etxde JJ 126. Or jardun gera biok izketan kontu kontari. Salav 38. Alaxe elizpean oi
dira / agure zarrak, kontu-kontari. NEtx LBB 254. Kontu-kontari eta kanta-kantari, irurak umore onean. Alzola
Atalak 38. Kontu-kontari asteko esan zion Don Kijotek. Berron Kijote 218. Lenengo agurrak egin da kontu
kontari ari zirala. TxGarm BordaB 78. Etxetik hasiko naiz kontu kontari. MIH 366. v. tbn. Enb 175. MendaroTx
357. Or Eus 214. Bilbao IpuiB 199. Vill Jaink 164. JAzpiroz 16. Gerrika 68.
 Bakarra zan atxomotxa kontu-eder-kontari. Or Eus 49.
kontarri (Lar, Añ (s.v. tantos)). "Tanto, tantos en el juego" Lar.

baten mende.
kontatu (V-ger-gip, G, AN, L, BN, S, R; Volt 65, Lar, Añ, Dv (V, G)), kuntatu (kh- Chaho, Gèze; kün- VocS
131), kondatu (L, BN; Urt II 305, Lar, H (kh-)), konta (V), kundatu (kh- Chaho). Ref.: Bon-Ond 157; A
(kontatu, konta); Etxba Eib (kontau); Holmer ApuntV; Elexp Berg.
 Tr. Al Sur sólo se documenta la forma kontatu, si exceptuamos los ejs. de kondatu en Txillardegi. Entre los
labortanos y bajo-navarros, si bien en los s. XVI y XVII kontatu es incluso más frecuente que kondatu, desde
mediados del XVIII apenas aparece otra forma que esta última. Los suletinos usan generalmente khuntatü
(aunque hay algún ej. de khontatü en Inchauspe, Mercy y UskLiB); kundatu sólo se encuentra en CatLan. En
DFrec hay 108 ejs. de kontatu, meridionales, y 27 de kondatu, 14 de ellos septentrionales.
1. Contar, referir. "Relatar", "referir, contar" Lar y Añ. "Narrar, contar, referir" Lar. "Raconter" Gèze.  Tr. De
uso gral.  Arranguren khondatzeko asti nuien frangoki. E 155. Eta konta ziezagun nola ikhusi zuen Aingeru
bat. Lç Act 11, 13 (IBe kontatu; Dv erran, Ol azaldu, Ker, IBk esan). Konta dezadan / dolorez asko koitarik.
Lazarraga 1202r. Ez al deustak / bardin egia kontaetan? Ib. 1197r. Kontatzen du zure Ebanjelioak ezen [...]
oihuz erran zenduela. Mat 249. Kontatzen du eskritura sagratuak. Ber Trat 77r. Eta munduari konda / ene obra
handiak. EZ Noel 116. Kasianok kondatzen duen bezala. SP Phil 365. Konta dila azañea. BBizk 17. Baleaz ere
kontatzen da bista faltatzen zaioela. ES 142. Kontadu ote zigon edo esan inori. OA 167. Kontatu zien ekusi ta
aditu zuena. Mb IArg I 131. Etxeko berriak kanpoan kondatzen. Brtc 60. Bainan hauk ez zuzen kondatu / irakatsi
zaizkotenak. Monho 42. Eztanda egingo ezpadue kontatu bear dieza eren adiskideai. AA II 226. Munduko baztar
gitxik kontauko dabee [...] garbiro gorde dabeela Jaungoiko bakarraren sinistute ta ondra egijazkua. fB Ic I IV.
Algarri segretien khuntatzen ardüra. Etch 404. Konta zaiozu ni mortu onetan nola bizi izan naizen. Arr GB 75.
Kontaurik dana zeatz jazo zan guztia. AB AmaE 306. Hemen behar ninduzke khondatu mila ixtorio. Elsb Fram
176. Khuntatü zeion bere bizitzea. Ip Hil 120 (190 khontatü). Bakoitzak bere aldera kontatzen duna. Or SCruz
102. Euren yazoerak alairo kontetan. Kk Ab II 164. Konda fededunen bozkariatzeko arrazoinak. Zerb IxtS 113.
Gogoan dut apaiz jaun batek iñoiz kontatu didana. Vill Jaink 42. Egun aretako bazkariaz zer kontau andirik ez
eban izan. Erkiag BatB 59. Emendaturik ez otoi konda / auzoetako berriak. Mattin 89. Ait' amek kondatzen
zaukuten nolakoa zen Bidarrai. Larre ArtzainE 56. Nobela honen gaia hitz gutxitan konta daiteke. MIH 297.
v. tbn. Harb 224. Ax 52 (V 34). Hm 109. Tt Onsa 52 (67 kondatu). CatLav A 8r (V 9). Cb Eg II 183. CrIc 93.
VMg VII. Gco II 68. LE Ong 48r. JJMg BasEsc 165. Astar II 147. It Fab 161. Izt C 136. Bil 47. Aran SIgn 30.
Zab Gabon 70. Xe 231. PE 136. Ud 66. Noe 31. JanEd I 107. Sor AKaik 121. Jnn SBi 60 (3 kondatu). AzpPr
128. Moc Damu 24. Mdg 155. Goñi 56. Iraola 55. Urruz Zer 57. Ill Testim 20. JanEd II 70. EusJok 42. Etxeg in
Muj PAm 20. Tx B I 183. Yanzi 82. Lek EunD 39. Balad 200 (V-ger). Ir YKBiz IX. Etxde AlosT 103 (JJ 18
konta). Mde HaurB 71 (Pr 87 kondatu). SM Zirik 10. Bilbao IpuiB 70. BEnb NereA 110. Arti Ipuin 29. Gand
Elorri 215. And AUzta 93. Ibiñ Virgil 114. Etxba Ibilt 474. Alzola Atalak 56. NEtx LBB 121 (Antz 136 konta).
Uzt Sas 149. Azurm HitzB 45. Lasa Poem 64. Gerrika 218. Albeniz 15. Kondatu: He Gudu 146. MarIl 70. Gy
218. Hb Esk 157. Laph 144. ETZ 277 (Luzaide, 1869). Barb Sup 79. Ox 194. Etcham 168. Lf Murtuts 52. Txill
Let 25. JEtchep 110. Ardoy SFran 115. Xa Odol 89. Etchebarne 33. Kuntatü: Xarlem 507. ChantP 78. Const 43.
Lrq Larraja RIEV 1931, 238. Konta: Zendoia 77.
2. (V-gip, G, AN, L, BN, S, R; Lcc (-adu), SP, Lar, Añ, Dv (V, G), H), kondatu (SP, Urt I 16, Ht VocGr, H;
kh- VocBN, Dv, H), kundatu (kh- VocBN, H), kuntatu (kh- S; kh- Chaho), konta (V). Ref.: A (kontatu, konta);
Lrq (khunta); Etxba Eib (kontau). Contar, enumerar.  Itsas kostako konta ezin daiten sablea. Lç He 11, 12 (Dv
ezin-khondatuzko, Ker zenbatu-eziñak, IBk kontaezinak). Gero konda zazu egun hura illhabetearen
zenbatgarrena den. EZ Eliç XXXIII. Non gure buruko illeak ere kontatuak baitadutza. Ax 111 (V 74). Nik bostak
konta ninzean. Mic 12r. Asko kondatuko othe dut / kondaturik hanbat urthe. Gç 173. Kontadu bitza moeta
bakoitzean zenbat pekatu diraden. OA 135. Urte kontetan danian 1733. Urqz 20. Hanitxek hunialat ützüliz
gerozko urthiak khuntatzen dütie. Mst I 23, 2 (Ol zenbatzen). Turko-tzar eun milloiezka kontatzen diranak. Mb
IArg I 343. Nork konda eragin zituzten konbersione handiak! Lg II 299. Eskribietan eta kontetan ikastera. Astar
II 78. Milla baserri-etxe bezalatsu kontatzen dira Donostiaren menpekoak. Izt C 181. Gogoz kondatzen zuen /
bere esne-kotxuaren / saria. Arch Fab 185. Karkula eta konda, errekonda bethi. Gy 216. Orai haren pareko /
printziperik nun da? / Gizon abilek ere / ez dirote konda ['no pueden contar ninguno']. Bordel 160. Edo diru
kontatzen edo atzamarrak kontatuaz konturen bat zuzentzen. Apaol 93. Ezin khunta ditake han Maria Birjinak
egin dütian graziak. Ip Hil 139. Banan banan zeinbatu edo kontaten abia zan. A BeinB 90. Irabazi omen du
gutxiyenaz euneko bost, arrapatzen ez diran kontrabanduak kontatu gabe. Iraola 42. Atzamarrakaz amar Abe
Mariyak ziatz kontau zituala. Kk Ab II 170. Gizen samar dagonari / egiten dio luzitu, / bañan batzueri saiets-
ezurrak / lezkate kontatu. MendaroTx 235. Milla duro eskutan / nezkitzun kontatu. Yanzi 91. Jainkoak jada
khondatu dituela erregearen egunak. Zerb IxtS 71. Kontatu zenbat aldiz aldatu dezun tokiz zotza. Munita 150.
Minutak kondatuz paretako herlojuari so. Mde HaurB 15. Ezin zenbatu (kontatu) zubiaren begiak. Anab Poli 52.
Mutillak eroaniko diruak zeatz kontau. Erkiag BatB 33. Zenbat itxaso-ontzik urteten / eben kontatzen nituan.
FEtxeb 204. Zeorrek diozun sail ori dana / ea kontatutzen degun: / ogei ta amasei milla bosteun / da ogei ta bost
gau-egun. Insausti 196. Ingelesez esaten dira prezioak, eta ingelesez kontatzen dirua. MIH 187s.
v. tbn. Volt 234 (223 kondatu). Tt Onsa 7. Lar SAgust 9. Acto 425. Cb Eg II 134. Mercy 13. LE Prog 122. Mg
CC 253. Gco I 418. AA III 281. fB Olg 14. JJMg BasEsc 132. It Fab 141. Ur MarIl 126. Zab Gabon 67. Xe 233.
baten mende.
Noe 56. Sor Gabon 38. Bv AsL 134. AB AmaE 290. Arr May 186. Azc PB 254. Ill Testim 26. Ox 193. Altuna 16.
Or Tormes 47. AEF 1930, 27 (V-arr). Ir YKBiz 20. SMitx Aranz 137. NEtx Antz 49. Arti Ipuin 66. Izeta DirG 20.
And AUzta 47. Osk Kurl 58. Uzt Sas 274. Mattin 121. Berron Kijote 221 (173 konta). BBarand 183. Kondatu:
SP Imit I 23, 2. Arg DevB 9. Ch I 23, 2. Mih 73. Brtc 246. AstLas 68. FrantzesB I 43. Jaur 388. In Michel LPB
422. Hb Esk 61. Dv Lab 239. Laph 218. Elsb Fram 62. Jnn SBi 162. Lap 178 (V 78). Zub 107. Etcham 165. Xa
Odol 246. Larre ArtzainE 112. Kuntatu: CatS 111. Konta: Zendoia 175.
 Contar, tener en cuenta, incluir.  Eta ospe haundiko Axular hura kontatu gabe. AIr in Izeta DirG 10.
 Contar(se) entre.  Baina hek diraden leinu bereko kontatzen eztenak, hamarrena hartu ukhan du
Abrahamganik. Lç He 7, 6 (He konda-; TB tokirik ez zuenak, Dv aurkhitzen etzenak). Bañan eztezala altxa
figura gizonenik / Eliz-Amak sainduetan kondatu gaberenik. EZ Man I 29. Abrahamen umeen artean konda
nadin gatik. SP Imit IV 3, 1 (Ch eman [...] nonbrean, Mst ezarri). Ez naizela gai zure zerbitzarien artean
kondatua izateko. Ch III 52, 2 (Mst izentatü, SP zure serbiztari deboten kontutan sartzea). Zure adiskideen
artean au kontatzea nai dakizula. Cb Eg III 272. Kondatu othe duzu berthuteen artean? Brtc 218. Propeta
paltsuen lekuban konteetan ditu Jangoikuak [...] eureen burutazinoiagaz legia eginda [...] predikeetan
dabeenak. fB Olg 13. Aurrenengoen artean kontatzen da Don Alonso Idiakez. Izt C 461. Errientekin dire anaiak
kondatzen. Hb Esk 169. Oen arteko bat kontatzen da Konde Orlando. Bv AsL 116. Ez dezu merezi Jesu-
Kristoren pobrien laguntzan kontatzia. Ib. 209. Merezitü dü dohatsien artian khuntatürik izatia. Ip Hil 68.
Eztodalako sendotu barik / gizon artean kontetan [gaisoa]. Azc PB 244. Beren aitzinekoetan kondaturik ere
errege baliosak. Ardoy SFran 36s. v. tbn. Mg CO 138. AA III 372. JJMg BasEsc 158.
3. Considerar, tener por; ser considerado, tenido por.  Ordea obratzen eztuenari, baina gaixtoa iustifikatzen
duena baithan sinhesten duenari, bere fedea iustiziatan kontatzen zaió. Lç Rom 4, 5 (He y Bibl -tzat kondatu;
Dv -tzat iratxiki, Ol -rako egotzi, Ker -rako ezarri, IBk -rako aintzat hartu). Gizonen artean ezdeustzat kondatua
izaitea. SP Imit III 47, 3 (Ch idukia izaitea, Mst ezdeüsentako igaraitia). Zeiña [pazienzia] gabe deus guti
kondatu behar baitire gure merezimenduak. Ch I 16, 1. Zeiñen ez iakitea ez baitzaitzu bekhatutzat kondatuko. Ib.
3, 1. Ezdeuskeria batzuentzat kondatzen dire modestiaren kontrako begi kolpeak. He Gudu 110. Ezdeüsentako
khuntatzen zizün gizonetzaz jüiatü izatia. Mst III 36, 1 (SP kontu guti egin, Ol pits bat aintzat etsi). Ciceronen
urrengoa Quintiliano esan edo kontatu oi da. Cb EBO 4. Ez deusentzat kondatu dut hain gaitz handia den
bekhatua. Brtc 107. Zorionaren itxurak / ez-deus ditut kondatzen. Monho 86. Ezin kontau legiz emakume
indartsutzat, jakituntzat ta ezertakotzat Abigail bat, Rut bat [...] ta beste asko? fB Ic II 284. Ezbaitute kondatzen
[yakitea] bi arditendako. Hb Esk 4. Errian kontetan zan txarretan txarrentzat. AB AmaE 236. Pobre izatia ere
paltatzat kontatzen al da? Moc Damu 12. v. tbn. Dh 205.
 Considerarse miembro de una colectividad.  Berás Jangoikoaren hume kontazaite Jesus onarén médios. LE
Ong 122r. Eztiat haboro ene büria frantses bezala khuntatzen. Mde Pr 51.
 Ez zazula zure burua seguruan konda mundu huntan zareiño. Ch I 20, 3 (Mst ez [...] har segürantza).
4. Tener en cuenta.  Gure bekhatuak eta faltak inputatzen ez kontatzen eztrauzkigularik. Lç Ins B 1r. Nolatan
gizona bizitze hunetan behin ere osoki boz ahal daiten, bere desterrua eta arimako peril uzuak konsideratzen eta
kondatzen dituenean. SP Imit I 21, 1.
5. (H), kondatu (H (+ kh-)), kundatu (kh- H). (Con gainean o inesivo). "Compter sur, avoir espoir, confiance.
Zure gainean, zure zuhurtziaren gainean khondatzen dut" H.  Ez kondatzea zu hill ondoan bertzeek egiñen
darozkitzuten laguntzen gaiñean. Ch I 23, 5. Ez dezazula zure buruaren gaiñean haiñitz konda. He Gudu 109.
Alferretan kondatzen zuen murruen loditasunaren [...] gainean. Lg I 190s. Jinkuaren miserikordian sobera
kundatzia. CatLan 118. Jainkoaren laguntzan sobra kondatuz. Brtc 56. Mentura baten gainean kontatzea. Dh
211. Guti khondatzen du bere ahalen gainean. MarIl 35. Nihork othe du kondatzen / eziñ bertzez egiña den /
akordu baten gaiñean? Gy 247. Ezagutu zuen ez zezakela khonda Suisako zenbait ehun soldadoen gainean
baizik. Elsb Fram 100. Hi baitan kondatzen diat, gauzen haxean ezartzeko. Larz Iru 142. Beren auzo-
erretoraren auto xaharrean konda zezaketela jiteko. Larre ArtzainE 255. v. tbn. Kondatu: CatLan 58. Jaur 113.
HU Zez 211.
 (Con sociativo).  Kontau egizubee nire laguntasunagaz gauza ain maitegarrijak defendidu eta gordeetako.
(1858). BBatzarN 179. Ez kontatu dirubarekiñ, izan artean. EZBB I 113. Baña... konta nerekin. Iraola 128.
Nerekin ez kontatu ortarako, Juana. NEtx LBB 61. Zernai gerta ere, beti nerekin konta zazu. Alkain 28. v. tbn.
TxGarm BordaB 126. JAzpiroz 69. BBarand 184.
 (Con compl. directo).  Segurantzarik eziñ kontatu / ordu batetik bestera. Auspoa 97, 85.
 Dar por hecho (que).  Bestalde eztüzü behar khontatü zure meditazioniak gaizki eginen dütüzüla. UskLiB
71.
 Etxea betiko beretzat kontatzen zuan. Urruz Urz 20.
6. (Part. en función de adj.; pl.). Contados, escasos.  Orien artean izandu dira (ta orren kontatuak ez) ill
baño len ere berak utziz erreinu bera galdu dutenak. Mb IArg I 342. Ez asko edo geienak bezala, ezbada gutxiak
eta kontatuak bezala bizi bear det. Cb Eg II 133. Kontatuak izango ziran oen artean gaitzerako ziranak. AA III
268. Txito banakak ta kontaubak baino izan ez balira. fB Ic III 306.
- EZIN KONTA. (Precediendo a un sust.). Incontable(s).  Zeren naizen ezin konda bekhatuz estalia. EZ Man I
baten mende.
10.  Inconmesurable.  Eta gaixtoek dukete ezin konta damua. EZ Man I 85.
- EZIN KONTA AHAL(A). Incontable(s). "Ezin konta ahala sos (B, S), ezin konta (ah)ala diru! (G-azp, AN-
gip)" Gte Erd 119.  Ezin konda ahal gorputz iduki dezakena. EZ Man I 127. Zergatik egin dudan huts / ezin
konda ahala. EZ Eliç 65. Nere pekatuak ezin kontatu ala ta guziz andiak dira. Cb Eg II 55. Ezin konta al bider.
AA I 493. Oiek izango dira / ezin konta ala. It Fab 230. Ezin kontau al pekatari. Ur MarIl 111. Eziñ konta ala
jende etorri ziran. Arr GB 147. Ezin kontala mesede. AB AmaE 466. Ezin kontau ala diru! Ag Kr 124. Eziñ
kontala jende. Tx B II 119. Ezin konta-aala gauzen erraiñuz. Or Aitork 265. Ezin konta ahala paper. MEIG VI
59. "Antzerkiak ere konta hala" agertzen omen dira. MEIG VIII 29. v. tbn. LE Ong 34r. Aran SIgn 29. FLV
1988, 283 (Larrainzar, 1906). Alz Bern 65. Gazt MusIx 105. Berron Kijote 159. Ezin kontatu a.: Gco I 394. Goñi
103.
- EZIN KONTA AHAL ADINA. Incontable(s).  Xabierrek egin dituen gauz andiak ezin kont-al adiña dira.
Mb IArg II 303. Ezin kont-al-diña erri murratu. Mb IArg I 196. Ezin kontatu al adiña jenderen guraso ta aitona.
Ub 17.
- EZIN KONTA AHALAKO. Incontable(s).  Ezin kontatu alako erregla ta abisoakin. Cb EBO 21. 
Inconmensurable, incalculable.  Eziñ-konta-alakoa dan gaistoak dakarten ondamen galgarria. Aran SIgn 11.
- EZIN KONTA BEZANBAT. (Precediendo a un sust.). Incontable(s).  Ofrendatzen zituela ezin konda
bezanbat sakrifizio. Lg I 332. Ezin konta bezenbat bekhatu mortal. Dh 145.
- EZIN KONTATU. Incontable(s).  Itsusiak eta ezin kondatuak dira nere gaizkiak. Dv LEd 149. Izar ezin
kondatuak. Lap 56 (V 29).
- EZIN KONTATU ADINBAT. Incontable(s).  Gisa onetako azaña andi Gipuzkoatarrak egindakoak, badira
ezin kontatu ainbat. Izt C 253.
- EZIN KONTATU BESTE. Incontable(s).  Ezin kontatu beste bekatu arin. Mg CC 221.
- EZIN KONTATUZKO (kond- Dv). Incontable.  Saindu guztien balderna ezin kondatuzkoa. EZ Man II 32.
Ezin kondatuzko gaitzetarik atheratzen bainau. SP Imit III 8, 2 (Ch milla, Mst ezin khunta ditakian, Ol zenbatu
ezin ditezken). Hekin nonbrea eziñ kondatuzkoa bada. He Gudu 97. Madianitarren oste ezin kondatuzko hek
guziak. Lg I 206. Egin deraikun ongi ezin kontatuzkoak. Dh 94. Ezin kondatuzko populu bat. Dv Telem 82. v.
tbn. Kond-: Jaur 291. MarIl 123.  Inconmensurable.  Baita sentituren plazer ezin kondatuzkoa. EZ Man I
135.
- GUZTIA(K) ONGI (ONTSA) KONTATZERA. Bien mirado todo, teniendo todo en cuenta. v. ORO KONTA.
 Eta hura dela kausa, orduan ere guztiak ongi kontatzera, plazer baiño desplazer gehiago izaiten duzula. Ax
383 (V 251). Hau da bihurgune gaixtoa [...]; eta guztia ongi kontatzera, deus guti balio duena. Ib. 457 (V 297).
Diote, onborrak ebakiz, atheratzen dela irabazi doblea, guziak ontsa khondatzera. Dv Lab 369.
- KONTA-AHAL(A). a) Contable(s).  Konta alak eztira geure miñagaz bakarrik egin doguzan bekatuak. Añ
MisE 87.
b) Incontable(s). "Konda ahala sos bazen (BN-arb)" Gte Erd 119. v. supra EZIN KONTA AHAL(A).  Begira
dezagun aizearen regione edo lekura, eta ikusiko dugu kontaala egaztin, guziak diferenteak. (B, 1797). BOEans
353. Hek egin eta egin arazi dituzte [...] khonda ahal erreboluzione. Elsb Fram 177. Bethi joaitea ba katxetek,
konda ahala, ikus ahala. JE Bur 60. Lore txuri-gorri, more argi ta illunagoak, konta-ala. NEtx LBB 95. Orai
badira ahatik konda ahala Gipuzkoan [pertsulariak]. Xa Odol 53.
- KONTA AHAL(A) BAINO GEHIAGO. Incontable(s); incalculable(s).  Konda ahala bana / gehiago du
pena. Bordel 39. Nere bekhatuak konda ahal baino gehiago eta guziz handiak dira. Dv LEd 105. Konta al baño
geiago persona batu. Arr May 48. Jesukristoren denborako beste kontal baño geiago ere ikusiko dituzu. Ib. 55.
Konda ahal baino gehiago [...] gaztelu izan ziren arroatuak. Elsb Fram 65.  Konta al guziak baño geiago dira
kondenatu diranak. Arr May 56.
- KONTA AHAL EZIN. "Innumerable" Añ.
- KONTA(TU) EZIN AHALA. Incontable(s). "Ferixan ardi asko zeuan, da txala, berriz, kontau eziñala" Elexp
Berg. "Kontau ezin ala diru (V-arr-gip)" Gte Erd 119.  Zeñek etara ditu pekatuko bidetik kontaeziñala
pekatari. Kortazar Serm 430. Konta-eziñ-ala nekeak. Berron Kijote 183. Liburu asko, konta-eziñ-ala, irakurri
dut. Ib. 228. Suak dauzka kontatu / ezin ala bali. Insausti 298.
- KONTA EZIN HAINBESTE. Incontables.  Konta ezin ainbeste / dira koloreak. AZink 29.
- KONTATUAREN KONTATUZ. De tanto contar.  Neri, kontatuaren kontatuz ahaztutzen ari, eta zuek berriz
ikasten. Etxde JJ 93.
- KONTATU ERAGIN. Hacer contar.  Bere erreinuko jende guzia kontatu eragin zuelako. Gco II 18.
- KONTATU EZIN ADINA. Incontable(s).  San Agustin, San Basilio ta kontau ezin aiña Maesu. JJMg
BasEsc 134.
- KONTATZEKE. Sin contar.  Manta-jolasa nere alde kontatzeke. Berron Kijote 194.
- KONTATZEKO. Digno de ser contado.  Kondatzekoak litazke Jeanne d'Albret-en denborako erlisione-
gudukak. Lf in Casve SGrazi 16. Lenagoko lanak egiñez jarraitzen genduan aurrera, ola kontatzeko gauz
partikularrik gabe. JAzpiroz 210.
- ORO KONTA. Teniendo todo en cuenta, bien mirado todo.  Hau, oro konda, etzen mutiko makurra. Ardoy
baten mende.
SFran 105.
 A fin de cuentas, contando todos.  Norbaitek zion ez ote duen, oro konda, bataio bezenbat ezkontza egin
Frantsesek. Ardoy SFran 186. Berrehuneko hortaraino heldu izan gira apezgaiak, ez-baian, berdin gehixago,
oro-konda gerla ondoko lehen urte hetan. Larre ArtzainE 159.
- URRATS KONTATU. v. urrats.
kontatu. v. kontaktu.
kontatzaile (Lar, H), kuntatzaile (kh- H), kondatzaile (Urt I 99, H (kh-)). 1. Narrador. "Relator" Lar.  Amets
hunen kondatzailleari erran zioen lagun hark ogi hura Gedeonen ezpata zela. Lg I 213. La Fontaine fabula egile
edo berri-xahar khondatzailea. Elsb Fram 106. Kondatzaile ozar batzuen arabera. Lf Murtuts 28. Ipuin
kondatzailea. Mde Pr 83. Ez dirudi baduzula errekasta kondatzaile bezala. Ib. 86. Kontatzaillea [= narrador en
un cuento radiofónico]. NEtx LBB 133.[Ixtorio pollitak] aterako ziren kondatzaile miresgarri horren ahotik.
Larre ArtzainE 236. Piarres eta kontatzailea. MEIG IV 134.
2. (V-gip; Lar, H), kuntatzaile (kh- H), kuntazale (kh- S), kondatzaile (kh- H; -tzale T-L), kondazale. Ref.:
Lrq (khuntazale); Etxba Eib. Contable, tenedor de libros; contador, que lleva la cuenta. "Contador" Lar.
"Calculateur" T-L. "Izaten zan partiduetako kontatzallia" Etxba Eib.  Kontatzalle armada Indiaetako
guardadiarena. Izt C 476. Sal-erosiko kontuak ematen ziran etxean kontatzalle nagusi. Ib. 476. [Zuaitzen]
kontatzallea, nora ote zegoen begira? Ib. 133. Lehen kintzearen ondotik, kondazaleak bere oihu luzearekin
adiarazi dueneko. JE Bur 26.
kontatze (Lar), kondatze (T-L). "Relación" Lar. "Narration" T-L.  Ortarako bitez nere mintzatze, irakurtze,
idazte, kontatzeak. Or Aitork 29.
konte.  Cuenta.  Jarra bat, kalderetatxu bat eta tazea konteakaz. fJZ 98.
konte. v. konde.
konten. v. aten-konten; kontent.
kontenitu.  Contener.  Halakotz kontenitzen ere da Skripturán: Huná, ezarten dut Sionen har kantoin
prinzipala. Lç 1 Petr 2, 6 (He errana, Ol dio, Ker idatzita dago, IBk bai dago). Kredoak edo artikuluek
kontenietan daudeena. VJ 7. Probinziako dekretuan gainian zeinetan kontenitzen dan debekatzia kazia ta peskia.
(Eibar, c. 1755). RIEV 1908, 733.
kontenplarazi. "Aspicere facere, [...] examinarazi, kontenplarazi" Urt II 432.
kontenplatibo, kontenplatiba.  Contemplativo.  Hura gabe ezin ongi egin diteke bizitze kontenplatiba. SP
Phil 135s (He 139 kontenplazioneko).
kontenplatu (Urt II 428).  Contemplar; pensar en.  Kontenplatu behar dugu pasione sainduia. E 29.
Kontenpla dezatenzát ene gloria. Lç Io 17, 24 (He ikus). Espilu artan mira zatez, / neskame engañadea; / agan
kontenpla badezazu / gogoaz biotzerean. Lazarraga (B) 1164vb. Erretaulan kontenpla zak gure bizi ederra. EZ
Man I 29. Bere buruaren [Iainkoak] kontenplatzea, onhestea. Ax 33s (V 20). Debotak kontenpla beraz /
desertuko Maria. Arg DevB 56. Zure erresumako loria kontenplatuko baitut. Ch III 48, 3. Gatoz gaur
kontenpletara. Urqz 78. Kreatzaillearen obra eder zenbait kontenplatzen arrastatzen zarenean. He Gudu 129.
Frutua arbola artan ikusten edo kontenplatzen jarri zan. Cb Eg III 328. Kontenplau edo konsiderau daigun
arima bat egiyaz eta ondo bere bizimodubari begiratuten deutsana. Zuzaeta 161. Iragan zuen gau guzia
kontenplatzen. Lg II 106. Bein zegoláik Asunzióne bézperan kontenplátzen berarén glória, triúnfoa, ta koróna.
LE JMSB 236. Kontenplatzen ditudelarik zure doloreak (Ibero, s. XIX). FLV 1988, 149. v. tbn. Volt 249. Harb
88. Tt Onsa 75. Gç 138. Mih 18. CatLan 27.
 (Con compl. en ines.).  Bein zegoláik bera kontenplátzen Jesus onarén bularreko llágan. LE JMSB 237. Non
egotenzén kontenplátzen Jangoikoan ta Jangoikoaren gauzetán. Ib. 553.
kontenplazio (Urt V 282), kontenplazione (Urt V 282), kontenplazino.  Contemplación.  Misterio haukin
kontenplazionetan. EZ Man II 51. Orazinotan, kontenplazinotan eta penitenziatan egon ziren hek. Ax 353 (V
234). Haien kontenplazionian gure arimen salbamendiaren egiteko. Tt Arima 63. Kontenplazionean sentitzen
zituzten atseginek. Ch I 18, 3. Errosarioko misterioen kontenplazino da meditazinoen medioz. Urqz 19s. Guztia
baten mende.
zan erretiroa, guztia zeruko kontenplazio ta guztia arrigarrizko penitenzia. Cb Just 35. En DFrec hay 2 ejs. v.
tbn. SP Phil 9. He Gudu 133.
kontensko, kontentsko, kontesko.  Dim. de kontent.  Kontentsko dire haurrak, dirua sakelan. Othoizlari
1960, 301. Kontensko bainiz ukhan ditudan xehetasun onez. Larz Iru 130. Kontesko izan zinela orduan. Ib. 34.
Kontensko nago orai eskuara / dabilkatela mezetan. Xa in Mattin 117. Bainan kontesko nintzan. Etchebarne 110.
kontent (AN-ulz, B, BN-arb-ciz, Sal; Urt I 326, VocBN, Dv), konten (AN-ulz), kuntent (S; Chaho, Gèze),
kunten. Ref.: Lrq /kuntént/; AtSac 48; Iz Ulz 437, 411; ZMoso 66; Gte Erd 25, 273, 307.  (Uso pred.). (Estar,
etc.) contento, satisfecho; (estar, etc.) contento, alegre. "Izigarri kontent jarri zen (B, BN-arb)" Gte Erd 25.  Tr.
Documentado en textos septentrionales y alto-navarros (incluyendo en éstos a Mendiburu); a partir de 1950 tbn.
se encuentra en algunos autores más occidentales como Etxaide, Aresti y Villasante. En Mendiburu hay un ej.
usado como sust.: kontent ezin andiagoan (IArg I 381), con toda probabilidad mera var. de kontentu; cf. p. ej.
torment (ib. 381). En DFrec hay 10 ejs. de kontent, 4 de ellos septentrionales.
 Baina bitanzá dugularik eta zerzaz estal ahal gaitezen, hezaz kontent izanen gaituk. Lç 1 Tim 6, 8 (Dv aski
izan behar zaiku, IBk ba dugu nahiko, Bibl aski badugu). Euskara hunetzaz kontent eztenak eskiriba beza bertze
Euskara hobeago batez. Mat XV. Etziñen kontent zerori / sainduki bizitzeaz: / berzeak ere eragin / nahi ahal
antzeaz. EZ Noel 173. Orai nauzu kontent egortzen / zure esklabo ttipia. Gç 114. Konten ezpazara itzuliko dut (s.
XVII). ConTAV 5.2.9, 141. Etziren kontent Erromarrak [...] jendeak bere azpiratzeaz [...]; aitzitik bere
hitzkuntzaren hedaraztera entseiatzen ziren. ES 401. Ni nizala kausa bada, kuntent izanen zira. Mst III 11, 1.
Zeren kontent arkitzen diran beren bekatuaren loan. Mb IArg I 244. Milletan bozago eta kontentago ziñen zure
pobreziako estatuaz. Mih 78. Kontent, alegera goaz gure etxerat. Brtc 165. Áski dút: orréki nago áse ta kontént.
LE Ong 37v. Kontent ginen bizirik / heltzia zubira. Bordel 40. Zützaz beno kuntenago lükezü. Etch 428 (374
kuntent). Ozta arkitzen oi da / kontent aberatsik. It Fab 165. Elkarrekin zirenean, ez zirela kontent non ez ziren
hasarre. Elzb PAd 69. Errege edo enperadore batez ez denean kontent populua, aski du heiek hiltzea. Elsb Fram
159. Arras kontent zen yakitean bere osaba gaixoa bizi zela. Zub 63. Betterra lasterka emaiten da ihesari,
manatu zaion bezala, eta kontent! Lf Murtuts 10. Ez al zara kontent emen irabazten duzunekin? Izeta DirG 107.
Iñortxo ere bere zorteaz kontent ez izatea. Vill Jaink 121. Hanbat gaxto ez bada kontent. Larz Senper 46. Bera
pixka bat konten utzitziagatik. Auspoa 77-78, 15. Amatto kuntent da. Casve SGrazi 44. Ni gaizoa beti kontent
nintzan handik partitzeaz. Etchebarne 134. Beheragoko eta arruntagorekin kontent ziren. MEIG VII 32.
v. tbn. Volt 236. Ax 483 (V 312). SP Phil 527. Arg DevB 41. Tt Onsa 68. Ch III 22, 5. Mst III 58, 8. He Gudu
71. CatLan 39. AstLas 14. Iraultza 74. Monho 84. Xarlem 202 (759 kuntent). FLV 1988, 149 (Ibero, s. XIX). Gy
138. ChantP 326. Jnn SBi 82. Xikito 11. Barb Sup 55. Etcham 176. Mde Pr 69. Etxde JJ 86. JEtchep 43. Arti
Tobera 268. Xa Odol 140. Larre ArtzainE 312. Konten: Bordel 119. EZBB I 137 (G-nav). Mattin 95. Kuntent: Ip
Hil 144.
 (En contextos negativos, sin vb. expreso). (No) contento (con).  Ez kontént Jesus óna emáteas bera gure ón
guzietáko, naizígu emán Ama ere konsólu yagotáko. LE Ong 132v.
 (H). (Como adj. pleno).  Ez detzazuela beras entzun malhuruski gure artean oraino diren guti kontentak.
"Mécontens". Revol 139. Aurpegian agertzen den aire ezti ta kontentak. Dh 192.
- KONTENT EGIN (Dv). Contentar.  Zeren eta zure kontent egitea baita ene kontentamendurik handiena.
Harb 379.
- KONTENTEZ. a) (Sin vb. expreso, en contextos negativos). (No) contento (con).  Eta hauzaz ez kontentez,
eztitik berak anaieak rezebitzen, eta rezebitu nahi dituztenak enpatxatzen zitik eta Elizatik egoizten. Lç 3 Io 10
(He aski ez balu bezala, Dv aski ez balitzaio bezala, Ker ori naikoa ez dalakoan, IBk nahikoa ez duela, IBe hori
gutxi bait litzan). Zeure bizi garastia [...] emanaz ez kontentez, oraino [...] mirakuiluro emaiten zaizkigunaz
geroztik. Harb 12.
 (Estar, etc.) contento, satisfecho.  Eta beztidura hek soiñean dituenean bere buruari kontentez beha egoitea.
Ax 416 (V 270).
b) De contento, de gozo.  Kontentez duela hirri alegera begian. EZ Man I 97. Hibaiak eta mendiak / kontentez
ioka bite. Hm 66. Burua hurren itzuliko zaio atseginez eta kontentez. Dh 177.
- KONTENT GABE. No contento (con).  Bereak merkaturen du zigilluaz buruan, / eta merka batez kontent
gabe berriz eskuan. EZ Man I 68. Doloreez kontent gabe / eskarniatzen zuten. EZ Noel 97.
- KONTENT GABEZ. No contento (con).  Kontent gabez [...] itzatu izateaz gurutzean, oraiño gau eta egun
sakrifikatzen baitzare. Gç 36. Gurutzean aldi batez / ofritzeaz kontent gabez. Monho 128.
- KONTENTIK. (Estar, etc.) contento, satisfecho. "Biziki kontentik partitu ninduzun (BN-ciz)" Gte Erd 136. 
Kontentik bidal ezazu kreatura gabea. EZ Man II 20. Ilki gara penatik, / eta garba bilzen hari / nahi bezain
kontentik. Hm 141. Kontentik dago aitonen semea serbitzatzen duen donzeillaz. SP Phil 151. Bere abstinenzietan
/ bizi ziren kontentik. Arg DevB 127. Orai kuntentik banuazü. Xarlem 333. Kuntentik diagozü hura kitatürik.
Etch 350. Etxeko alde Yanot kontentik zen eman. Gy 233. Nausiak, kontentik, erraiten dio bere andreari. Barb
Leg 142.
baten mende.
- KONTENT HUTSEZ. Con alegría.  Bihotz guzia kontent hutsez alegeratzen zait. Harb 95s. Kontent hutsez
errepika / laudorio ioria. Hm 86.
kontentagaitz.  Exigente; descontento.  Ez izan eskrupulos ez kontentagaitzegi kofesioaren gainean. Dh 59.

Kontentagaitzenak ase eta iñolako dudarik gabe ipiñi litzakeen [beatifikatzeko] paper aietan. Arr May 151.
Euskaldun kontentagaitz bat baño geiago arkitu ditekela nere euskerarentzat. Or MB VII. Faraontarren arokoak
baiño kontentagaitzago gera. Vill Jaink 178. Kezka kontentagaitza, hobebeharra, eredu ederragoen ametsa.
MIH 48. Arras gogoko dut Oteiza igarle kontentagaitza dugun aldetik. MEIG I 107. v. tbn. Basarri XIX.
kontentagarri (H), kontentugarri (V-gip ap. Etxba Eib).  Que produce placer, satisfacción, alegría. "Que
satisface, que alegra. Ardaua, neurri batean, kontentugarrixa" Etxba Eib.
kontentamendu (Urt I 529, Chaho, H), kontentamentu (Lcc, Chaho), kuntentamendu (S ap. Lrq). 
Satisfacción, estado de satisfacción; gozo, contento.  Kontentamendu dugularik gauza guziéz, herriz, lekhuz,
bizitzeko kondizionez. Lç Adv ** 8v. Zegaiti Jaunak egin ez naben / zure kontentamentuko. Lazarraga 1164r. Oi
ona, barriz, / beti kontentamentuan. Ib. 1199v. Euren biotzak / kontentamentuz beterik. Ib. (B) 1200v.
Kontentamendu gehiago duela bekhatore baten penitenziaz. Ax 550 (V 352). Ase zara munduko
kontentamenduez. SP Phil 486. Felizitate eta kontentamendu eternala. Tt Onsa 34 (80 kontentamentu). Zer
kontentamendu nahi duzu izan dezadan. "Gaudium". ES 153. Eztezazüla bihotzian har kontentamentürik zure
adreziaz. Mst I 7, 2. Ezin bara zezakeien bere kontentamenduaren gaindidura. Lg II 168. Ezin erranezko
kontentamenduz ta gozoz gaindi eginak. Dh 176. Ez dakit ondo beteko dedan / oien kontentamentua. (1926). In
BAyerbe 37. v. tbn. Mat 206. EZ Man I 87. Harb 277. Arg DevB III. Gç 167. Ch I 20, 8. He Gudu 132. Mih 63.
Monho 146. MarIl 4.
- KONTENTAMENDU EGIN. Satisfacer, contentar.  Zerbait itz egiteko / det pentsamentuba, / egingo banu
oien / kontentamentuba. Ud 125.
kontentarazi, kontenta-erazi.  Hacer conformarse, hacer contentarse.  Iustiziak nori berea ematen dio eta
kontenta erazitzen du bat-bedera bere duenaz. Mat 144. Zeinek [etsaiak] arimak konsolazione xehe hetan trika
arazirik hetaz kontenta arazitzen baititu. SP Phil 475 (He 481 kontent gelditu).
kontentasun. "Contentement" Dv.  Ezpanitu egin bekatuak, zeruan egon bierra nitzen kontentasun ta gustoz
beterik (Larrainzar, 1906). FLV 1988, 283.
kontentatu (V-gip (-au); Lcc (-du), Volt 68, Urt I 529, Lar, Añ, H), kuntentatu (S; Chaho, Gèze). Ref.: Lrq
(kuntenta); Etxba Eib; Elexp Berg.  Contentar(se), conformar(se), satisfacer(se). "Kontentatzekua (adj.),
conformable, contentable. Gauza gitxigaz kontentatzekua dana, aberatsagua askogaz sosegatzen ez dana baño"
Etxba Eib.  Tr. Documentado desde Leiçarraga; su uso disminuye a partir de mediados del s. XIX. Hay un ej.
en Pouvreau con aux. trans. pero sentido reflexivo (aunque quizá podría tratarse de errata de la ed.).
 Nehor eztezazuela tormenta, ez iniuria: eta kontenta zaitezte zuen gajéz. Lç Lc 3, 14 (He, Oteiza, Brunet
kontenta; Dv aski izan bedi zuren gogara, Ol naikotu, Ker naikoa izan, IBk etsi, IBe konformatu). Tenplatzen asi
zan biguela, / kontentaetarren bere aitea. Lazarraga (B) 1153vb. Beti nax jaio azkero bilaetan / gauzea nola al
zaidan [='zaitudan'] kontentadu. Ib. (B) 1193rb. Beti bizian eta heriotzean kontenta zaitzadan Iauna. Ber Trat
95v. Kontentatzen naiz deseo ematen didazun oneki. Ib. 95r. Othoi [penitenziatzat] kontenta zaitezke urtan galdu
biziaz. EZ Man II 151. Errazki kuntentatuko du eta bakean iarriko konszienzia garbia duena. SP Imit II 6, 3.
Libruto hontan, zointan kontentatzen bainiz erraitera orazioniaren definizionia. Tt Arima 3. Akhabatzak hunen
penak, / kontenta zak herioa. Gç 83. Bertzela kontenta zaitea Terentziok erran zuenarekin. ES 200. Zerren euren
deseo santua izango dan glorian guziz kontentadua. OA 103. Kontentetan eztana daukanagaz. Arz 45. Ez
kontentatu aoz irakurriaz beñ. Cb Eg II 11. Kontentatüren da emaitez [...] ofizierer solamente. Mercy 32.
Buruzagien kontentatzeak egin behar du ene grina oso-osoa. Brtc 189s. Etzala kontentatzen berak bakarrik
gaitzik ez egiteaz. Gco I 452. Kristio fiél fiñak eztú kontentatubeár errezuéki. LE Ong 54v. Ez gara geratu edo
kontentadu biar meza bat entzunagaz. Astar II 204. Prima kuntentatü, bena dihariak ützi. Etch 436. Lur huntan
aurkitzen dute bere behar eta gutizien bazka eta kontentatzeko errextasuna. Lap 402 (V 183). Gaur ezin
kontenta diteke aur-denporan ikasitako Kristau Dotriñarekin. Vill Jaink 7. Ororen kontentatzen / lan izanen
duzu. Mattin 110.
v. tbn. Volt 188. Ax 447 (V 292). Hm 105. SP Phil 334. Mong 587. Ch III 11, 3. CatLav 151 (V 77). Iraz 47. He
Gudu 116. Mih 74. CatLan 147. Lg II 86. Añ LoraS 138. AA I 603. fB Ic I 17. AstLas 68. UskLiB 95. Jaur 373.
Dv LEd 128. A CPV 1001 (Ae). Xa EzinB 94.
 (No ref. a personas). Cumplir, satisfacer.  Errezibituko den baino lehen zorrak eta munduko tratuak
kontenta bitza, guziekin baketzera enseiatzen dela. Harb 423. Gure anbizionearen kontentatzekotzat. He Gudu
baten mende.
103. Pasione brutal bat kontentatzea gatik. Brtc 93. Jainkoak kontentatuko ditu gure nahi guziak. Jaur 350. v.
tbn. Mercy 42.
 Alegrar(se), llenar(se) de gozo.  Beraz bethi kontenta bedi / dohatsuen konpaiñian. Gç 156.
kontentatzaile, kuntentazale (S ap. Lrq). 1. "Qui satisfait" Lrq. 2. kuntentazale (S ap. Lrq). "Qui se
contente" Lrq.
kontenterraz. "Contentadizo (G)" Bon.
kontentu (Lcc, H (V, G)).  Tr. Propio de la tradición meridional; al Norte sólo lo hallamos en unas cartas
labortanas de finales del s. XVI que muestran rasgos meridionales y en ChantP (en una canción labortana,
versión tal vez de otra guipuzcoana). En el s. XX no se emplea como sust., y es bastante escaso como adj.
(excepto en bersolaris). En DFrec hay 3 ejs.
1. (Sust.). Contento, felicidad; placer, satisfacción. En AxN se explica plazentzia (441 y 445) por kontentua. 
Gure jazteko gorriok dira / kontentuagaz josirik. Lazarraga 1159v. Kontentu baga dakust ditudala / neure urte
dulzeak kastaetan. Ib. (B) 1181vb. Kontentu eta alegria andiarekin. Ber Trat 42r. Zuk uste dezu monjak debela
kontentu guzia (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 124. Amoren kontentuak / eztaude irauten. Mic TAV 3.1.27.
Kontentua eta bildurra. Cap 71. Deseatu alitezkean kontentu guziakin. OA 41. Zeñ laburra kontentua, ta zeñ
luzea tormentua! Cb Eg II 127. Gelditu zen atseginzez ta kontentuz betea. Mb IArg I 189. Animako kontentu
egiazkoa. Gco I 401. Yago ezi konsolázio ta konténtu guzíak. LE Ong 44r. Luurrian euki leizan era ta kontentu
errazoezko gustijak. JJMg BasEsc 31. Pozez eta kontentuz beterik. Arr GB 55. Jakin bear genduke kontentu
osuan / ez dala bat arkitzen naiz egon tronuan. AB AmaE 408. Oien kontentuak. Yanzi 164. v. tbn. Urqz 86.
DurPl 56. Mg CO 192. AA III 302. fB Ic I 42. CatB 73. Echag 129. It Fab 256. Afrika 37. Bil 95. Bv AsL 82.
2. (Chaho), kontento (AN-ulz). (Adj.; usado como pred.). Contento; satisfecho. v. kontent.  Pena artarik
askatu nau ta / bizi nax bizi kontentua. Lazarraga 1193v. Kontentuago dago alakoa / jaaten dabela basallorea.
Ib. (B) 1182rb. Atzerrengo <ase-> gino / kontentu izanik. Mic TAV 3.1.27. Zurea izanagaz nago kontentu (s.
XVII). ConTAV 5.1.4. Atsegiñ dut ediren zaitezen nere ama eta zu kontentu (1693). Ib. 5.2.9, 138. Aiñ etzan
kontentu bere bat-bakarrik zuen biotzarekin amatzeaz. Lar SAgust 15. Zuek gorde dezutenaz kontentu gera gu.
Cb Eg III 338. Emakume ezkonduak ez dirala kontentu senarraz kanpora ezpadue ezkutariren bat. AA I 569.
Kontentubago giñan / berekiñ batian. FrantzesB I 138. Lagunagaz kontentu dirianak. fB Ic III 367. Ez det
[atsegin] gutxiago artzen zu orren kontentu ikustean. It Dial 96 (Ur ain pozik, Dv zeinen zaren boztua, Ip horren
kuntent). Gero're horrela munduan ere biak biziko gerare gu, / baldin bazara kontentu. ChantP 104.
Ogiyarentzat diña atera ezkero kontentu. Sor Bar 59. Kontentu asko dira / ez danian ito. JanEd I 76. Suerte
barriagaz jarri zan kontentu. AB AmaE 237. Aurten bizirik gelditzen dana / izan liteke kontentu. Tx B II 119.
Orduan kontentu nago / gauerdi osteradaiño. In Or Eus 111. Eriotzari gauza bategaz / oi natxako ni kontentu.
SMitx Aranz 72. Ez dago kontentu mutilla. Ez ardau markakorik, ez laztan gozorik. Erkiag BatB 156. Aitortu
bear semiarekin / ortan kontentu naizela. Uzt Sas 209. Eta sos batzuk ekartzen bazituzten, kontentu danok.
BAyerbe 66. Orregaitiño oso kontentu / aurrera gendun segitu. FEtxeb 49. v. tbn. Añ LoraS 90. Gco I 420.
JJMg BasEsc 218. Echag 118. Afrika 97. Bil 140. Arr GB 50. Zab Gabon 53. PE 136. Ud 104. EusJok II 82.
AzpPr 40. Moc Damu 27. Goñi 103. Iraola 24. Urruz Zer 107. Ill Pill 5. Noe 94. JanEd II 89. EusJok 111.
MendaroTx 71. Azurm HitzB 36.
 (Como adj. atributivo).  Mundu guztian orain ez dago / gizon kontentuagorik / oi ta nola ni orain nagon.
Lazarraga 1181r.
- ATSEGIN-KONTENTU. v. atsegin.
- KONTENTUAREN HANDIZ. Con gran contento.  Kontentuaren aundiz / guztiok poz gaitian (V-ger). Balad
193.
- KONTENTUAREN KONTENTUZ. De tanta felicidad.  Zirudien ito bear zutela kontentuaren kontentuz. Mg
CC 226.
- KONTENTU HARTU. Obtener placer, satisfacción.  Kontentu artuten dabela leen igaro dituzan pekatuakaz.
Cap 103. Baña nola kontentu artuko det, deserri onetan nagoela? Cb Eg II 60.
 Atsegin-kontenturik batere ez artzea. AA III 276.
- KONTENTU EMAN. Contentar, dar satisfacción.  Aita eternoari kontentu emateagatik. Ber Trat 70v.
Jaunaren borondatea egiñaz, berari beti kontentu emateko. Cb Eg II 154. Gaixoari kontentu ematerren? Mg CC
135.
 Zure llantu dolorosook / emaiten deustae kontentua. Lazarraga 1143r. Zure señoriaren karta emen batu zait(a)
kontentu asko eman baitit. (c. 1597). FLV 1993, 451.
- KONTENTURIK. a) (Estar, etc.) contento.  Ain kontenturik nago ni zugaz / nola zu nigaz gaxtoto. Lazarraga
1164r. Utra kontenturik dago / forma onetan berbaetan. Ib. 1197v. Zure familiya're / kontenturik dago. Auspoa
97, 120.

baten mende.
a) De contento, de tan contento.  Kontenturik biotz au kabidu ezin jat. Acto 108.
- KONTENTUZ. a) Placenteramente, con alegría, felizmente. "Satisfactoriamente. Bere pobretasunian eta ezer-
ezian, kontentuz bizi da" Etxba Eib.  Deboziñoz eta kontentuz Meza enzun dagidan. Cap 140. Biotz garbira
etorriko da [Jesusa] an izatera kontentuz. Acto 165. Txit ondo ta kontentuz arkitzen ziran. Cb Eg III 375.
Txarkeri eta bidegabeen artean ere kontentuz egotea. AA I 615. Zelan biziko da kontentuz. fB Ic III 319. Bizi
zaitezte dezutenarekin kontentuz. Arr GB 136. Emango nuke noski kontentuz guztia. AB AmaE 401. Toki orretan
bezin kontentuz / ez naiz bestetan egondu. Tx B II 148. Kontentuz ateria da. Yanzi 180. Aurrera yoiazan asto
biak arrapaladan, ez kontentuz ordea. Erkiag Arran 55. v. tbn. GavS 34. DurPl 124. Echag 108. It Fab 166. PE
126. Ud 111. MendaroTx 135. Arti MaldanB 220. Etxba Ibilt 469.
b) De contento, de tan contento.  Illko zan kontentuz, utzi ezpalu Aingeruak bere soñu gozoa. AA III 585.
- KONTENTUZKO. De felicidad.  Etxe eta baserrietan pakezko eta kontentuzko, estimaziozko eta amorezko
biziera sartu zan. Arr GB 140.
kontentugabe, kontentubage (Añ). "Malcontento" Añ.
kontentugarri. v. kontentagarri.
kontentutasun. "Felicidad [...]. Kontentutasunerako ez da biar gitxi edo asko, konforme izatia baño" Etxba Eib.
kontentutsu. "Contentador. Babak, biar diran ezarrixegaz, janari kontentutsua" Etxba Eib.
kontentzione.  Disputa.  Eta gertha zedin kontenzione bat ere haién artean, zein hetarik estimaturen zen
gehien. Lç Lc 22, 24 (He, Ol liskar, Oteiza errierta, Dv makhur, Ker, IBk eztabaida).
kontera (Lar), kondera (Lar).  Contera.  Ez, geiago ez jagot joko / kontereagaz atea. Lazarraga 1195v.
kontesa. v. kondesa.
kontesko. v. kontensko.
kontesta. 1. Apelación, oposición.  Badakigu ez garela / imortal mundu huntan, / kontestarikan eztela /
noizbait hill behar huntan. Arg DevB 165.
2. Respuesta.  Hainbat euskalari jakitun presturi kontesta. PPer Egunk 22-10-1991.
- KONTESTA EGIN. Responder.  Bai eta ere barrendik oiuz kontesta egin. Auspoa 77-78, 42.
- KONTESTA EMAN. Responder.  Horgatikan behar dut / Nik eman kontesta. (1964). LuzKant 119. Lenengo
Eujeniok zer erraten zion astoari, eta gero astoak zer kontesta ematen zion. Auspoa 77-78, 45. Arek bertsu okin
kontesta eman zidan. Ib. 125.
- KONTESTAN. En respuesta.  Bertsuak yarri ta biali nizkion. Bai berak ere kontestan neri. Auspoa 77-78,
138.
kontestatu. 1. "Combattre" Volt 64. 2. (V-ger-gip (-au), AN-ulz), kontesta (V-ger). Ref.: Iz Ulz (galdéin);
Holmer ApuntV (kontestadu); Elexp Berg. Responder. "Konte'stakon, le contestó" Holmer ApuntV. v. erantzun,
ihardetsi.  Frankoki kontestatuko diot Jainkoari. Gç 44. Berialaxen kontestatu du. Ud 135. Ango alkate
jaunak / euskun kontestatu. EusJok II 96. Pajiak, errendituik loaz, etzion kontestatu (AN-gulina). Orreaga 55
(99 (Ae) y 103 (Sal) kontestatu). Bertsotan baietz kontestatu. Tx B I 233. Eta berak auxe kontestatu zidan.
Albeniz 190. v. tbn. AzpPr 110. In Alkain 93.
kontestazio, kontestazino (V-gip). "Respuesta. Lana eskatu dau baiña datorren urterarte eztotse emongo
kontestaziñua" Elexp Berg.  Ori berak ondoena jakingo duo Orren kontestazioa berak ematea naiago nuke.
Albeniz 237.
 "Mala contestación, de jóvenes a mayores, sobre todo. Baiña gure neskatilla txepel orrek zelako
kontestaziñuak emuteittuala" Elexp Berg.  Aita Xeledonioren / kontestaziyua: / "Kaifas soziyua, / dizun leziyua
/ ez da oraziyua, / ostentaziyua; / ezkontzeko zuk ere / ilusiyua!". MendaroTx 283. Onoko kontestazio auxe eman
zidan kolpetik: --Makarroso zikiña! I ere orren alde al aiz? BAyerbe 164.
kontin. v. KONTU EGIN (g).

baten mende.
kontinatu. v. kontinuatu.
kontinent.  Continente, casto.  Baina baldin kontinent ezpadirade, ezkon bitez: ezen hobe da ezkonzea ezen
ez erre izatea. Lç 1 Cor 7, 9 (Bibl beren buruaren jabe).
kontinentzia (Urt Gram 42).  Continencia.  Emazte zaharrak halaber diraden saindutasunari dagokan
kontinenziatako. Lç Tit 2, 3. Frutuak Espiritu Santuenak dira amabi [...]. Seigarrena, kontinenzia. Bet 16 (KIkV
35 y KIkG 23 neurriztasun). Indazu bai kastitate eta kontinenzia. EZ Man I 39. Bere buriak abstinenzia eta
kontinenzia handi batetan. Tt Onsa 76. Ezin badaudez kontinentzian, ezkon beitez. He 1 Cor 7, 9 (Dv ezin iduk
[...] beren buruak, Ker aragia eziteko indarrik ez badade, IBk haragia hezikaitza bazaie). Alhargunetan
kontinentzia deitzen da. Brtc 223. [Sentiduen] naikundeak bada ilduratzea ta batek bere buruari ukatzea da
kontinenzia. AA I 614. v. tbn. Ber Doc 93r. EZ Eliç 121. Harb 26. Cap 17. OA 102. CatLav 197 (V 101). Iraz
46. El 16. CatBurg 43. Cb CatV 61. Añ CatAN 64. LE Doc 199. CatB 81. CatLlo 84. CatBus 37. CatAe 66.
CatSal 67. CatR 67. Legaz 52. Itz Azald 195.
kontino (S ap. Lh), kuntino (S ap. Lrq /kúntino/). 1. (Adv.). Continuamente.  Atzarria iduk benaza kontiño
obra onen egiterat. Ch III 55, 6 (SP, Ip bethi, Mst thaik gabe). Errekeritzatzu kontino Jesus eta Maria. He Gudu
101. Nola gauden kontino aspirátzen ta errespirátzen átsa barnerá ta kanporá. LE Urt ms. 93r. Bere eskuaréki
lagúndus kontíno. LE Ong 34v. Españatik kanpora bost urte ondorero edo kontiño bizi izandu bada. EConst 28.
2. (S ap. Lh; Urt). (Adj.). Continuo. "Causodes, sukhar kontiñoa, bethiereko sukharra" Urt IV 340.  Hirrisku
kontino batean. He Gudu 86. Gerla kontino bat egitea. Ib. 38. Bere sukár kontinoak. LE Ong 66r.
- KONTINOKO (S (Foix) ap. Lh; kuntinoko S ap. Lrq). a) (Uso adj.). Continuo. "Usuel" Lrq.  Kontiñoko obra
xume eta xeheak. Mih 143. S. Ubaldok bi úrtes pasatuzué kontinoko iltzebát tormentuen ta kongojarén pasiónes.
LE Ong 68r. Kontinoko gerla bat. Jaur 194. Bere kasik kontinoko ixiltasuna gatik. Dv Telem 86. b) (Uso adv.).
"Kuntinoko, pour continuellement" Lrq.
- KONTINOZKO. Continuo.  Izpirituko barraiamendu kontinozko bat. Jaur 118.
kontinoatu. v. kontinuatu.
kontinoki.  Continuamente.  Yarraiki biarzaizte kontiñoki oken pausu guziaki (B, 1791). BOEans 241.
Epherik gabe, kontinoki, maita nezan. JesBih 399. Bere ongi maitearekin kontinoki zituen komunikazione
minetan. MarIl 117. Atzarria dago kontinoki bere arthaldearen gainean. Jaur 169.
kontinozki.  Continuamente.  Othoiztü behar dügü kontinozki. CatLan 67. Hari barkamendü galdegiteko
beharretan kontinozki girela. Ib. 71.
kontinual.  Continuo.  Othe da lan kontinuala baino hobeagorik tentazioneen bentzutzeko? Brtc 188. Zure
trabailu kontinualaz. Ib. 188.
kontinualki (Urt II 462).  Continuamente.  Hura da Jinkuaren laudatzia kontinüalki. CatLan 28.
kontinuarazi, kontinua-erazi.  Hacer continuar, hacer perseverar.  Etzaie elejituei fedea emaiten behin bide
onean ezarteko solament: baina finerano hartan kontinua eraziteko-ere bai. Lç Ins G 4v.
kontinuatu (Lcc (-du), Urt Gram 398), kontinoatu, kontinatu, kuntinuatu.  Continuar. v. jarraitu.  Zure
hatse honetik dadin aitzinerat augmenta, kontinua eta publika mudu guzietara. E 7. Gauzén korrijitzen kontinua
dezanzát. Lç Tit 1, 5. Eta kontinua zezan berze zerbitzari baten igortera. Lç Lc 20, 11 (Dv berriz). Kontinuatzen
du bere proposa. Lç Ins D 3v. Kontinua pherekatze hori zazpi zorzi egunez. Mong 592. Trabaillu hunen
kontinuatzeko. ES 131. Berak gurutzearen gainean ofritu duen sakrifizioa gure artean kontinuatzea gatik.
CatLav 269 (V 135). Kanpoko pratika hek gozturekiñ kontinoatzera. He Gudu 33. Kontinüatzen dielarik [...]
dien debozione berhezian. Mercy 11. Irabazbide hunik badela, hola kontinatzen badu. LuzKant 128.
Sakrifiziuaren mündiaren ürhenzialano kuntinüatzeko. UskLiB 29. Kontinatu balute Mariari bihurtzen [...]
homaiak. MarIl 26. Ez dirokete kontina. Bordel 58. Kontina zazu erakitarazten. ECocin 49. v. tbn. EZ Man II
146. Tt Arima 42. Gç 184. CatLan 134. Kontinatu: Mong 592.
 (Con dat.). Continuar dando, ofreciendo (a).  Manera berean eta hitz beretan Abrahamen seme Isaaki ere
kontinuatu izan zaión [promesa]. Lç Adv ** 2v. Zure afizino saindua eta borondate ona kontinua diazozu zeure
elizari. Harb 337.

baten mende.
kontinuazio (Urt), kontinuazione (Urt). 1. Continuidad, asiduidad. "Assuetudo" Urt II 487.  Ortáko dá
preziso akuditzea aditzerá explikázioa aplikazioréki ta kontinuázio askoréki. LE Doc 59. 2. kontinazione,
kontiniazione. Continuación.  Ilhabethe hau guzia dela Jesusen bizte loriosak, bazkoetan, bihotz guzietan
ezartzen duen loria eta alegeratasun inozentaren kontinazionea. MarIl 4s. Meza dela Jesüs-Kristek khürütxen
gaiñen ofritü zian Sakrifiziuaren kontiniazione bat. UskLiB 32.
a
kontizu (V-gip ap. Etxba Eib), kontixu.  "Kontizu, por lo visto (V-gip)" Garate 1. Cont RIEV 1930, 155.
"Adv. de asentimiento. Bai kontizu; atzo ill ei da Erregiña" Etxba Eib.  Eta ni, barriz, asikeran lez / kontixu
bardin nenguan. Enb 129. Kukua agertu zanetik eztot / kontixu abesten ixan. Ib. 130. Kontixu eztala iñor gelditu
etxe-barruetan. Kk Ab II 124. Berandu-samar egiten jakon beti edo kontixu geienetan. Alzola Atalak 58.
Unamuno gizon argia izango zan kontixu, baña neuk be berari monumentua jasoteko ogerleko bat ez neuke
emango. Kamiñazpi 8-9-1963, n.º 28, pág. 3.
kontra (gral.; Lcc, Volt 8, Urt I 18, Lar, Añ, Dv, H), kontre (VocBN, H (BN)), kuntre (S (+ kh-); Chaho),
kundre (S). Ref.: Bon-Ond 167; A; Lrq (kuntre); Iz Ulz (goittikuan); Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 78, 263 y
203.
 Tr. La forma casi general es kontra. Los autores suletinos emplean sobre todo la forma kontre, y con menor
frec. kuntre. Hay tbn. kontre en AR, en un ej. de Laphitz (junto al frec. kontra) y kontreko en SalabBN, así como
kuntre en una carta bajo-navarra de fines del s. XVI. En DFrec hay 383 ejs. de kontra.
I (Posposición o adv.). 1. Contra, en contra (de).  Tr. La construcción con gen. es general en todas las épocas
y dialectos; se documentan, con todo, algunos ejs. tras tema nudo o tras instr. (generalmente en expresiones
como borondatez kontra, gogo(a)z kontra).
 (Precedido de gen.). "Contra [...], y pide genitivo pospuesto" Lar. "Contra el enemigo, etsaiaren kontra" Ib.
"Contra tí, zure kontra" Añ. "Contra, en el bando contrario. Neure kontra, en contra de mí" A. "Amaren kontra
mintzatzea itsusi da, il est laid de parler contre sa mère" Lf Gram 385. v. aurka.  Zeren dabil haren kontra,
bada, bekhatoria? E 53. Enekin eztena ene kontra da. Lç Mt 12, 30 (He, TB, Dv, Samper, Echn, Ur, SalabBN,
Hual, IBe, BiblE ene / nire / nere kontra, Ol, Ker, IBk ne(u)re / nire aurka). Narbaezek aen kontra emun eben
sentenziea. Lazarraga 1153v. Sekula barriz nik ez negian / oi zure kontra berbarik. Ib. 1195r. Errege Fanziakuak
eman duiela batailla duke de Umenaren eta espainolen kuntre. (1595). FLV 1993, 449. Naturaren kontra egiten
den haragizko bekatua. Mat 30. Hire tragazaren kontra eztuk erredolarik. EZ Man I 44. Iuduen kontra koplak.
EZ Noel 110. Bere konzientziaren kontra dabillana gaizki da. Ax 422 (V 273). Etzaitezila guduka hari hekin
kontra. SP Phil 455. Soberbiaren kontra, humiltasuna; abariziaren kontra, liberaltasuna; luxuriaren kontra [...].
Cb CatV 57. Amonitarrak altxatu ziren israeldarren kontra armada handi batekin. Lg I 304. [Ifernuan] aitak
haurren kontra, haurrak aiten kontra, lagunak lagunen kontra [...] daudez. Brtc 147. Gaur ukituko ditut aginte
onen kontra egin oi dituen bekatuak. AA II 66. Eztago munduban bere kontra ifini leitekianik. Astar II 283. Oitu,
beti egiija esatera, zueben kontra bada bere. fB Ic II 181. Nork egiten du bekatua manamendu unen kontra?
CatB 41. Goberniaren kontra / erreklama naite. Bordel 51. Defendatzen gaitu otsoen kontra. Jaur 169. Jokatzen
buruz buru, bi bitara eta lau lauren kontra ere. Izt C 214. Elizaren kontra erran ahal guziak erran ziren. Hb
Egia 142. Jaunaren esanaren kontra [...] Filistintarrai ere leku eman zieten. Lard 138. Indar emateko
demonioaren tentazioen kontra. CatSal 59. Hasarratu ziren Iñazioren kontra. Laph 74. Bere xede eta gogoaren
kontra, aintzina zohan bere emaitzetan. Zby RIEV 1908, 89. Itxura guzien kontra, egundaino izan diren
iraunkorrenetarik bat. HU Aurp 133. Eta othoizten zituen etzitezela harren kontra athera. Jnn SBi 76.
Norberaren usteen kontra [...] juramentu egitea. Itz Azald 87. Miñ asko ibili da / berbaz zuen kontra. EusJok II
116. Zazpi bizio oken kontra badire zazpi birtute. CatUlz 50. Eztularen kontra ez omen da morroin tizana baino
hoberik. Zerb Azk 88. Haren kontra jokatzia / Mattinek du maite. Mattin 143. Or datoz gure kontra bi kamioi
blindatu. Alkain 128. Azken bi onen kontra egozan agintari edo kargu guztiak. Gerrika 57.
v. tbn. (Para variantes distintas de kontra). Kontre: Tt Arima 56. Bp I 58. AR 390. Mercy 17. Xarlem 409 (1258
kuntre). UskLiB 67 (21 kuntre). Etch 82 (460 kuntre). Laph 63. Ip Hil 53. Const 31. Kuntre: Mst III 13, 3. AstLas
17. CatS 119.
 (kontrago).  Zer othe daite Naturan / haren kontragorikan? Arg DevB 52.
 (Precedido de tema nominal nudo). "Contrapelo, illekontra, ulekontra" Lar. "Billo-kontra (R-uzt), a
contrapelo" A.  Baldin hi naturaz basa zen olibatik ebaki izan bahaiz eta natura kontra oliba onean xarthatu
bahaiz. Lç Rom 11, 24. Ioan behar du marea kontra iakin nahi duben lekuban. INav 136. Utzi ziren abarizioaz
itsutzerat saltzerainokoan zuzen kontra ekhartzen zituzten yuiamenduak. Lg I 262. Besteren ondasunak zuzen
kontra edo bide-gabez nai izatea. Ub 180. Duda moduak Fedeko Artikulo edo Elizak erabakita dauzkan doktrina
kontra. Mg CC 124. Aski sasoiñ kontra hemen / haiña hura zen burlatzen. "Hors de sasoin". Gy 192. Aztura
zahar kontra, khoroa uzteko / bere alaba maite Isabelendako. Hb Esk 161. Baziren ere bertze aireko barberak, /
sorgin kontra zuztenak balios indarrak. Ib. 205. Haize alde, nor nahik egin dezake auzapez baten lana. [...]
Bainan haize kontra doanak mila sare, [...] eta ateka baditu iragaiteko. HU Aurp 89. Maria kontra, / naiko lana

baten mende.
bazan, / ala ere eguardiko / balia erriyan zan. Arrantz 107. Bere iritze kontra [...] sortutako [agindua]. Etxde JJ
69. Auzoko ardi tropa baten bahitzeko, zuzen kontra bere burhasoen lurretarik iragaiten zelarik. Ardoy SFran
69 (v. tbn. zuzen kontra Dh 254, Gy 210, Hb Egia 128, Laph 128, Prop 1876-77, 30, CatJauf 84, JE Bur 196,
Zerb IxtS 69).
 (Precedido de instr.).  Sustentadu, dotrinea emon eta estatua, ez eureen borondateagaz kontra. "No
contrario a su voluntad". Cap 48. Kunplidu eban Dabidek aginduba, ta goguaz kontra bere Saulek emon eutsan
alabia esposatzat. JJMg BasEsc 178. Yaubiaren borondatez kontra. CatLlo 46. Goguez kontra sarri ikesten izen
dok. A BGuzur 126. Bai, --aitortu zuen izebak gogoz kontra. Mde Pr 86. Senarra borondatez kontra artu-
araziaz. NEtx LBB 27. Naiz-ta gero be gogoez kontra / frankismoan egotera. FEtxeb 89. Erti-gizonak, nahiz eta
bere gogoz kontra, iduri horren mugetan lortzen du bere ikusmena. MEIG IX 115 (en colab. con NEtx). v. tbn.
Bv AsL 95 (goguaz k.). Erkiag BatB 157 (gogoaz k.). Berron Kijote 138 (gogoz-k.).
 "Ulez kontra, [...] a contrapelo (V-arr)" A Apend.
2. (V-gip, G-azp). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 16 y 203. (Precedido de gen.). Contra, junto (a),
apoyado (en). "Bidearen kontra dago, está junto al camino" EEs 1908, 31. "Junto a. Gure etxian kontra zan
zuenan atia" Etxba Eib. "Paiten kontra jo zuen (G-azp-goi), kotxea paretaren kontra joan da (AN-5vill)" Gte
Erd 203.  Tr. En la tradición septentrional sólo se documenta hasta mediados del s. XIX, época en la que es
sustituída por la construcción con dativo (q.v.).  Lekhua da Iosafatko [...] kanpoa, / Olibetko mendiaren kontra
datzan sorhoa. EZ Man I 62. [Elefantak] zuhaitzen kontra, [...] zutik dagoela, bere loa ere egiten du. Ax 181 (V
122). Ioanentzare ababorreko leihorraren kontra eta muillatuko duzu [...]. INav 14. Freredesateko baxen kontra
bada 45 brasa eta leihorreko baxen kontra bada 40. Ib. 48. Auspez [...] / lurraren kontra kopeta. Gy 166.
Kokotsa tinkatuz paparoaren kontra. Ib. 42. Estutu zuan bere anai maitea biotzaren kontra. Apaol 112. Bere
bularraren kontra estutu eban. Ag AL 73. Ormearen kontra josita dagoan araze zar batean. Ag Kr 19.
Bularraren kontra, kelagar-ontzi bat zekarren. Or Mi 123. Zutabearen kontra exeri bedi lurrean. NEtx Antz 92.
Arri baten kontra milla puska egin zion. Ib. 148. Egon zen apur bat, belarria atearen kontra. Mde HaurB 15.
Ezkaratzean zegoan Miren [...] paretaren kontra. Txill Let 38. Igesi egin ez zezan, ormaren kontra baztartu
zuten. Ugalde Iltz 40. Batzuk etxearen kontra exerita; besteak lurrean etzanda. Anab Aprika 18. Ibai-baztarreko
petrillaren kontra gelditu giñan. Salav 62. Sudur punta zapal agiri da kristalaren kontra. NEtx LBB 106.
Orduan sardearekin lepotik lurraren kontra artu zuan aitak. JAzpiroz 139. Paretaren kontra txapa zabal bat
egon oi zan. BBarand 26. v. tbn. Arr GB 51. SM Zirik 45. Erkiag BatB 60. Alkain 41.
 (kontra-kontra).  Ioanentzare xuxen harat zeren guzietan leku segura da eta ioanen zare Clasieren kontra
kontra, zeren baitire baxa itsuak kantoin guzietarik. INav 95. Eta kobesatu nuen harren kontra-kontra jartzen
nintzelarik, harren hobeki entzuteko. Prop 1906, 9. Haurraren gorputzaren kontra-kontra estutu zen. Mde
HaurB 57. Etxearen kontra-kontra zitxon arbol bat eldu-eldua. TxGarm BordaB 68.
 Pago zar ori bota genduen / oso lurraren kontratik / baita adarrak ebaki ere / trontza batekin ondotik. EusJok
98.
 Ninpak antxen iarri zuen gaztea, izkutuan, argiaren kontra. 'À contre-jour'. Ibiñ Virgil 116.
 (H). (Precedido de dat.). "Contre, proche de, touchant à. Murruri kontra, contre le mur. [...]" H. "Kontra avec
le génitif marque l'opposition, avec le datif il marque la proximité. Ex.: haurra amari kontra bildu zen, l'enfant
se blottit contre sa mère" Lf Gram 385. "Paretari kontra, contre le mur" Ib. 385. "Arbola bati kontra gelditu
zako otoa (BN-ciz)" Gte Erd 203.  Tr. Documentado sólo en textos septentrionales desde mediados del s. XIX.
 Zapha zazu medaila hura zure bihotzari kontra. MarIl 83. Ahuspez lurrari kontra jarria. Ib. 74. Etzaten da,
burua harri edo taula bati kontra. Laph 37s. Zurubia eman zuen murruari kontra. Arb Igand 80. Kurubilkatu
nintzan amari kontra. JE Bur 18. Athe hari kontra, xutik emanak. Barb Sup 94. Elgarri kontra oro, sukalde
beroan! Ib. 185. [Mirikuak] beharria bizkarrai kontra eman [...]. Lf Murtuts 32. Lokhartu zen murru zahar bati
kontra. Zerb IxtS 60. Hil zela beharria haren bularrari kontra emanaz. Mde Pr 158. Haren eskua bere sabelari
kontra atxikiz. Mde HaurB 38. Haur biluzaren gorputza bereari kontra sendituz. Ib. 20. Atorra xuri izanik han
hemenka ubeldua, lepo itzulia higatua, bizarrari kontra jana aintzinean. JEtchep 80. Ba ziren gure pentzeari
kontra haltz ondo batzu. Etchebarne 46.
 (kontra-kontra).  Elgarri kontra-kontra hurbiltzen dira. Barb Sup 120. Soldadoak, zuri zuria eginak,
beldurtitzen hasiak, elgarri kontra kontra eman ziren berehala. Ib. 147.  (kontrago).  Herstu zuen eskuko
zakua bere gerriari kontrago. Mde Pr 154.  [Zuhaitzak] zut, gora, mugitu gabeak zeru beltzari kontra. Mde
HaurB 5.
 (Precedido de caso absoluto).  Ikusi det Anbrosi, ijito antzeko batekin izketan etxeko pareta kontra. Ill
Testim 28. Kapillatxoaren orma kontra gizonak jarri ta [...] Pan-pan! Ugalde Iltz 27.
 Aberetegia ez da nahi laborariaren etxe barnean. Egin daiteke kontra edo berez. Dv Lab 216.
 (En contextos que expresan movimiento). (Precedido de gen.). "Jeter contre le mur, murruaren kontra
aurthikitzea" H.  Ezen prosperitatera altxatu ondoan, hautsi nauzu lurraren kontra. Gç 48. Ontzi bat dijoa
alde batetik eta bestea bestetik; au dabill egoaren kontra, ori iparraren kontra dabill. Lar SAgust 10. Kañoia
arturik / joten dau lurren kontra. DurPl 115. Luurren kontra ostikoka. Astar II 84. Botatzen du zama haritz baten
kontra. Gy 5. Burua ohe-zuraren kontra joka. Mde HaurB 105. Itsasontziaren kontra jo ta lertzen ziran asko.
baten mende.
Anab Poli 61. Etxe saillaren kontra errañu bat bazetorren. Ugalde Iltz 66. Bota zuan ormaren kontra. Osk Kurl
168. Krispiñen tronpie hartu ta lurraren kontra jaurtitzen hasi zan. Ib. 152. Geziak / jaurtikitzen zituzten
zeruaren kontra. Arti MaldanB 195. [Erori nintzen] arrosadi bateko aihenaren kontra. Ib. 205. Sugeak bere [...]
mihi pozoatsua jaurtikitzen du txoriaren kontra. Arti Tobera 285. Arriaren kontra aletu arte antxe jo eta jo.
Insausti 90. Horma gogorraren kontra egin omen zuen topo. MEIG V 134.
 (Precedido de tema nudo). "Murru bat kontra joan zen otoa (BN-ciz-arb)" Gte Erd 203.  Oizko antena jota /
abioia lur kontra. Insausti 230.
 (Precedido de dat.).  Bi eskuetara tu eginik bertzeari kontra torratzen dituelarik. HU Zez 25. Badoazi biak
kopeta kopetari kontra, buru-munak zapartarazteko heinean. Barb Sup 30. Medailek dindatzen zuten bata
besteari kontra. Mde Pr 91 (v. tbn. 88). Burua harri gotor bati kontra joaz. Ib. 165. Ukaldiaren indarraz haren
buruak paretari kontra eman zuen. Mde HaurB 42.
3. (V-arr-gip, G-azp, AN-gip; Lar). Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 203. En contra. "Contravengo a la ley de Dios,
Jainkoaren legeari kontra natorkio" Lar. "En los juegos de competencia, reto con que se emplaza al contrario.
Bota kontra nai beste diru!" Etxba Eib.  Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos.  Hire
kontra heben gituk ihaurorrek eginik / gaizkienik kontra date konzienza barnetik. E 57. Eta unzia haizeaz
eraman izan zenean, hala non kontra ezin ioan baitzaiten, haizeari unzia abandonaturik eramaiten genén. Lç
Act 27, 15. Henok eta Helias kontra zaizko ilkhiren. EZ Man I 70. Bañan erakusten bada nihor kontra fermurik /
milla tormenta dadutza hekintzat asmaturik. Ib. 66. Erraiten dituen hitz guztietan nehor kontra balekio eta erran
baliazote: [...]. Ax 264s (V 177). Bi bekhatu suerte dira, begiz begi eta artez Elizagizonari kontra dagotzanak.
Ib. 361 (V 239). Zeren hainitz gauza gaitz heldu zait kontra. SP Imit III 12, 1. Ezin derraket kontra deus ere. Ib.
8, 1. Obedizazu emeki kontra ihardetsi gabe. SP Phil 248. Baldin marea kontra baduzu [...]. INav 57. Haizea
kontra izanez. Ib. 129. Ezta hiri hortan kontra / edireten arima bat. / Hor ezta bakerik baizen. Gç 171. Kontra
mintzatuko diren guziak gezurtarazitzeagatik. Ib. 46. Habitu da gaxtoei kontra dohazen bertuten akzioneak
egitea. He Gudu 83. Tentatzen dú gulak, baña tenplánza dá kóntra. LE Prog 112. Ziberua eta bestiak / oro
kuntre dütügü. Xarlem 458. Munduko maxima galgarriei kontra pharatuko deraiztet Jesu kristoren maxima
salbagarriak. Dh 113. Kontra nik nerraken guzia / laiteke Zaragozako zoroen erasia. Gy 68. Hekien hitzak dire
onak [...] eta nihork kontra deus ezin erranak. Hb Egia 134. Nihor atheratzen bazaio kontra, zu jar zaizko alde.
Laph 84. Jaiki zalako kontra deabru galdukorra. Aran SIgn 213. Infernu ta gaiztoak Zeru ta Elizari / kontra ai
dira. Ib. 213. Aizia zuten kontra; bidia [...] luzatu egin zan. Bv AsL 106. San Buenabentura atera zan kontra eta
ain ziran indar aundiko arrazoiak [...] eze [...]. Ib. 159. Nola biar dan dakigula're / kontra gabiltza erdiyak. Xe
362. Lorategi au gero baso zan biurtu, / pistia len otzana kontra amorratu / Jaungoikua zeruan barriz aserratu.
AB AmaE 352. Hunek gauzak alde dituela, harek kontra? JE Bur 108. Batzuek kontra itzegin arren / alper-
alperrik dabiltza. EusJok 171. Amarretatik zortzi / kontra banituan. Ib. 85. Kontra iñor badator / nik eziñ
barkatu. EusJok II 32. Lenago alde genituanak / kontra ditugu erdiyak. Tx B I 110. Eleizako guztiak altxau
yakozan kontra. Bilbao IpuiB 126. Asi zitzaizkion orduan gizonak kontra. Anab Poli 102. Senharra eta alaba
kontra bainintuen. Larz Senper 88. Zenbait gizatxarrek kontra erakutsiko dizu, baña arekin etzegoan olako
bildurrik. Izketan patxara ederrean jarduten zekian arek. Uzt Sas 337. Errian euretar asko be asko jagi dituk
kontra. Gerrika 86. Nere illoba bat eta nere nere anai bat kontra jarri zitzaizkidan. Albeniz 136. [Egoaizeak]
bide guzian gogor jo zidan kontra. Ib. 179. Momentu honetan ez da kontra gehiegizko jenderik. MEIG IX 76. Ni
ez nintzaioke kontra hasiko. MEIG I 242. v. tbn. Harb 449. ES 113. Iraultza 156. Jaur 105. Afrika 143. Arr GB
32. AB AmaE 343. Leon Mt 12, 30. Zerb Azk 61. Osk Kurl 65. Lasa Poem 73. Uzt Noiz 62. Larre ArtzainE 171.
Kuntre: Mst III 27, 2. Etch 184.
 (Con -(ren)gana).  Erri guztia egon da kontra guregana. Noe 99.
4. Por el contrario, al contrario. Cf. las expresiones <au contre> en Tartas (Onsa 159s): Eztiala behar [...]
lotsatu eta ikharatu, baina au kontre, alageratu eta konsolatu (tbn. Arima 123), y <au contrari> en Xarlem
(106): Gerlarik haboro / ezpeitüzü ükhenen / au kontrari zure etsaien kuntre / beitzütü faboritüren. 'Au contraire,
cela vous favorisera'. v. kontrara (2).  Horra nola hautetsiak diren Iainko semetzat / eta gu kontra deabru
itsusien laguntzat. EZ Man I 82 (118 eta kontra). Sentimendurik ezbanu hunelako tormenten [...]. // Bañan
kontra airearen dudalarik desira / egon behar dut dudala sufre bitztuz kadira. Ib. 100 (v. tbn. 48). [Etsaiak]
haizatzatzu urrun zeure / begitarte saindutik [...] / Eta kontra zeuregana / deit etzatzu iustuak. EZ Eliç 301s.
Karitateak eztu gaizkirik pensatzen, mundua kontra, bethi gaizki pensatzen iarria da. SP Phil 428 (v. tbn. otro ej.
en la misma pág.). On izango ote dan senar batek bi edo iru emazte izatea, edo kontra, emazte batek bi edo iru
senar izatea. AA II 227.
II (Adj.).  Contrario, opuesto.  Gero handik partiturik Zipre beherera io genezan, zeren haize kontreak
baitziraden. "Les vents étaient contraires". Lç Act 27, 4. Haize kontrak garabiltza luietan, / Ezin ardiatsiz portu
nahia doloretan. EZ Man II 147. Gure miseria dela hilziaz orhitzeko bide hobena, segura da, baina guk bide
kontria edukiten dugu. Tt Onsa 108s. Filosofek erraiten duten bezala [...] gauza kontriak bere kontren aldian
hobeki agertzen direla, dugun ikhusi, pribazione honen kontria baita bizia, zonbat maneratako den. Ib. 134s. Ni
goizik lanian / ustez aita kontriri, khausitüreninan. 'Croyant gagner les bonnes grâces de mon père hostile'. Etch
176.  Ez da ezer, ez da egia / kontra nagona naiz / kontraren kontra / ta inor ez dago nere alde. Lasa Poem 73.
baten mende.
III (Sust.). 1. Cosa contraria, extremo contrario.  [Natura] kontrario batetarik hain osoki berzera / behiñere
non ethortzen ez baita saltatzera / bañan erditik pasatzen da kontraren xedera / eta ezariaz igaten gradurik
gorenera. EZ Man I 109. Eztuzu sobra fidatu behar bihotzeko sentimendu samur horietan, haiñ lauster kontrarat
ganbia daitekenaz geroztik. Ch III 7, 1. Egun bethi maithagarri, bethi segür dena, eta khanbiorik batere
kuntrialat ükheiten eztiana! Mst III 48, 1.
2. Contrariedad, obstáculo; adversidad; oposición. v. kontrako (2), kontrast (2).  Bidean iaikitzen zaizkigun
tormentak eta kontrak benzuturik. Ax 462 (V 300). Ifernuko bidea dadukanak, badirudi eztuela halako
atsekaberik, persekuzionerik eta kontrarik izaiten. Ib. 479 (V 310). Luze [...] izango lizake emen [...] adieraztea
lenengotik batzuek ipiñi ziozkaten kontra ta atzerapenak. 'La resistencia que al principio le mostraron algunos'.
Aran SIgn 73.
3. Contrario, enemigo.  Ene etxeko kontren, mesperetzien pin. 'Sous le mépris de mes parents hostiles'. Etch
178.
4. "Carne cortada a la contra. Gaur kontria emun dotsut" Elexp Berg.
5. (Como segundo miembro de compuestos).  Orma-kontretan zenbat zurgu! "Cuantas escaleras contra los
muros". Laux AB 99.
- KONTRA-EGILE. a) Contrariedad, traba.  [Obra onen] egitetik gibelatu nahi gaituzten trabarik gehiago eta
kontra-egillerik. He Phil 499 (SP 492 kontragarri).
b) "Adversans, kontra déna, [...] kontregillea" Urt I 259. "Impugnador, [...] kontraegillea", "adversario sin
enemistad", "adulterador" Lar.  Bat bano gehiagori / Kontra-egilia; / Irabazi izan banu / Zer bozkalentzia!
(1879). LuzKant 65.
- KONTRA EGIN (V-gip, G-azp, AN-5vill; Urt I 259, Añ (V), Hb ap. Lh, Dv, H; kontragin Lar; kontregin Urt I
260). Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 125 y 240; Elexp Berg. Hacer frente, enfrentarse, oponerse; llevar la contraria.
"Adulterar, contrahacer, viciar, kontragin, nastu, nahasi" Lar. "Resistir", "contradecir", "objetar" Añ.
"Contrecarrer, contredire, contrarier, s'opposer" Dv. "Résister, s'opposer à quelqu'un en action, en paroles" H.
"Gauza guzien kontra eiñ; orixe zan aren izatia" Etxba Eib. "Arek kontra eittearren, baita bere buruai be" Ib.
AxN explica ihardesteko (584) y kontratzera (324), por kontra egiteko y kontra egitera respectivamente.
 Tr. Empleado por autores de todas las épocas y dialectos, aunque son escasos los ejs. septentrionales del s.
XX. Se documenta kontra-gite- en un ej. de Ubillos.
 [Iauna] dolu dizit eta damu zure kontra eginaz. E 41. Hari kontra egiteko / ezta aski mundua. EZ Noel 74.
Presta zaite tentamenduei kontra egiteko. Ax 477 (V 309). Egun zure alde direnak bihar egin diazakezute
kontra. SP Imit II 1, 3. Indazu indarra kontra egiteko, pazienzia pairatzeko. SP Imit III 26, 3. Alferkeriaren bidez
kontra egiten dio jakintasunari. ES 179. Borthizki kontra egiñ bear zaie sensuen gutiziei. Ch III 11, 3. Ez duela
behar den indarra hari kontra egiteko. He Gudu 92. Ez darotzut gehiago kontra egin nahi, hemendik harat oso
osoa zuretzat izanen naiz. Mih 61. Kontra egiten dioten traba guzien gañetik badoa. Ib. 27. Nork egiten dio
kontrarik bere gutizietan, bere nahian? Birjin 158. Etsaiaren tentamendu guziai gogortu ta kontra-gitean. Ub
199 (cf. infra KONTRA-EGITE). Kóntra eginas damu dút. LE Ong 70v. Kontra egiteko aurpegirik izan gabez.
AA II 176. Kuraiarekin behar zaiote kontra egin. Jaur 129. Hortzez eta ustarkoz kuraie handian / egiten du
kontra alegiñ guzian. Gy 8. San Pablok bereala kontra egin zien, esanaz: [...]. Lard 529. Kontra nork egin /
aguro topatu. Bil 118. Kemenez kontra egiñ zion. Aran SIgn 26. Ezertan beñere kontrarik egin gabe beti zuri
arrazoia uzten dizuna. Arr GB 90. Zenbat eta geiago egiten dion kontra bere goguari ainbat [...]. Bv AsL 36.
Eskuadra danari egiteko kontra, / Antoniok oraindik badauka biotza. AB AmaE 99. Nik ez dizutet ez alde, ez
kontra eginen. Etxde JJ 150. Danean kontra egiten dizutelakoan zaude. MAtx Gazt 30. Olakoari kontra egiten /
gaitza izaten da oso. Basarri 84. Bainan ez nakon kontra egin nahi. Etchebarne 131. Besteak etzuan balorerik
izan kontra egiteko. BBarand 111. Arestik kontra egin arren, Euskaltzaindiak ontzat hartu zuena. MEIG VII
168.
v. tbn. Brtc 217. CatLan 41. Monho 114. Gco I 442. JesBih 455. MarIl 34. It Fab 237. Hb Egia 22. Goñi 43. Kk
Ab II 54. Tx B I 132. Or Eus 115n. Bilbao IpuiB 42. SM Zirik 121. Larz Senper 42. Osk Kurl 48. Uzt Noiz 46.
TxGarm BordaB 99. Insausti 81.
 (Con determinantes). "Kontra handia egiten dio, lui fait grande résistance" SP.  Ahal dagizun gaizki eta
kontra guztia egin diozunean. Ax 450 (V 294). Zeren haragiak eta usantza gaixtoak kontra handia egiten
baitute. Ib. 490 (V 317; v. tbn. 478 (V 309) kontra handiak). Munduak, deabruak edo haragiak kontra aphur bat
eginagatik [...]. Ib. 462 (V 300). Egin dakidikeien kontrarik hoberena da, hetaz konturik ez egitea. SP Phil 455.
Berak ere kontra gogorrik egin gabe. Aran SIgn 8. Etzien Pedrok ezertxo ere kontrarik egiñ. Ib. 91. Zer kontra
egin lezake / anima bakarrak! Ud 106.
- KONTRA-EGITE. "Objeción", "oposición" Añ.
- KONTRA EMAN. Enfrentarse, oponerse. v. KONTRA EGIN.  Joaten zirian berari enzuten bere berbaren
baten jausten bazan ikusteko ta andik bidea artuteko bere kontra emoteko. Añ NekeA 239. Cesargana apelatu
zuela, ez Juduen kontra emateagatik, ezpada bere burua garbitzeko. Lard 531.
- KONTRAKO (V-gip, BN-arb). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 264. a) (Precedido de gen.). Contrario a, opuesto a.
"Nik esandakuan kontrakua eitten dau" Elexp Berg. "Hitz horiek legearen kontrakoak dira (BN-arb)" Gte Erd
baten mende.
264.  Tr. De uso gral. en todas las épocas y dialectos.  Adiskidetasun gaixtoen kontrako abisuak. SP Phil
304. Deabruen kontrako arma segurua. Cb Eg III 309. Tentazionen denboran, güziz kastitatiaren kontrakuak
badira [...]. CatLan 76. Gizon deunga batzuben batzaar galdu batzuk [...], eta guztiyak edo geiyenak bata
bestien kontrakoak. Zuzaeta 93. Seigarrengo mandamentuaren kontrako atsegiñ loiak. AA III 618. Bihotzez
aberatsak, mirailak ungiko / ez da errenkurarik hekien kontrako. Hb Esk 124. Napoleonen kontrako guda. Izt C
505. Iñazioren kontrako arrastak. Laph 178. Asmaturik erremedio bat pozoinaren kontrakoa. Arb Igand 113.
Monjaen kontrako satira txiki bat. Lek SClar 119. Iñoiz ere etzuten atxeman bere esanaren kontrakotan. Etxde
JJ 194. Louis Dassance Sabeltxuriekin, Sabelgorrien kontrako ote dugu? Zerb Azk 62. Alemanen kontrako
armada. Larz in Alzola Atalak 117. Euskara batuaren kontrako etsairik amorratuena. MEIG IX 77. v. tbn. (para
var. distintas de kontrako): Kuntreko: CatS 49.
 (Precedido de tema nominal nudo). "Apaiz-kontrako, anticlerical. Zakur au apaiz-kontrakoa diagu zearo"
Gketx Loiola.  Gogo kontrakorik baizen eztu deusik ikhusten. EZ Man I 104. Natura kontrako bekhatua. Harb
33. Hauzi makhur edo zuzen kontrakoez bertezerenaz jabetzen direnek. Brtc 64 (v. tbn. zuzen kontrako Revol
121, Gy 292, Hb Esk 23, Laph 128, HU Aurp 83, Prop 1906, 90, Ir YKBiz 24, Vill Jaink 86). Urthe kontrako
sagardia egin nahi baduzu, urthe kontrako sagardian har zazu xerthoa, fruitua markhatzen duelarik. (Interpr?).
Dv Lab 383. Lege kontrako jazkera. Tx B I 133.
 (Precedido de instr.). "Paper hori legez kontrakoa da (BN-arb)" Gte Erd 264.  Aragijaren arrotasun zantar
borondatiaz kontrakuak. Mg CO 153. Bere ezkontza legeaz kontrakotzat eman ez al zan. Arr May 153. Legez
kontrako adibideak, Lafonek dioenez, gutxi dira eta erraz esplika daitezkeenak, erdararen eragina dela medio.
MEIG VI 181.
b) (L, BN, S ap. Lh; SP; kuntreko S ap. Lrq /kúntreko/). Contrario, opuesto; adverso. "Kontrako zina, faux
serment" SP. "Opposé, contraire" Dv. "Kontrako aldea, le côté contraire, l'envers" H. Cf. kontrako. v.
kontrario.  Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos.  Ez har atsegiñik kontrako
gaizkietan. EZ Man II 201. Nolatan bada ni banaloriei eta gauza kontrakoei iarraiten natzaie? Harb 372.
Arrazoinak kontrako aldeaz iraulirik. Ib. 254. Gal etzaitezten kontrako / bidera zeharturik. EZ Eliç 178.
Nahiago dute gaixtoek kontrako bidean trabaillaturik ibilli. Ax 516 (V 332; v. tbn. en contexto similar Mg CO
20, Tx B III 25 kontrako bide). Kontrako aldera itzuli gabe eta harat erori gabe egoiteko. Ax 455 (V 296; v. tbn.
en contexto similar Etxde JJ 191 kontrako alde). Tribulazioneari eta kontrako fortunari ekhartzen dioen
amudioaz. SP Imit II 12, 8. Haran hunetako miseriak kontrako gogorik gabe jasan detzatzun gatik. SP Imit III
18, 1 (Ch bihotz onez). [Afekzione gozo hura] sarri ganbia ditekeiela kontrako batetara. Ib. 7, 1. Gizon gisago
enseiatzen baitira garaitzera zer ere gaitzenik eta kontrakoenik suertatzen baitzaie. SP Imit I 25, 3. Tentazione
kontrako batez sinets arazten baitiote bere buruari [...]. SP Phil 22 (He 21 kontrario). Etzaitezela sobra fida
oraiko zure disposizionean, ezen bertze kontrakorat lauster muda daiteke. Ch III 33, 1. Jaikitzen zaizko aize
gogor ta kontrakoak. Mg CC 189 (v. tbn. en contexto similar Ax 462 (V 300), AA III 304, Aran SIgn 38, Xa
Odol 13 kontrako (h)aize). [...] esaten zion [...] aingeru onak [...]. Baña deabruak ematen ziozkan kontrako
gogorazioak. Ib. 137. Aoaz gauza bat [...] eta obraz beste kontrako bat egiten duelako. Gco I 414. Jainkoa
baithan badire hiru printzipio kontrakoak. Jaur 207. Zer sinifikatzen du / kontrako sasoinak! / Desagradable dira
/ munduko fazoinak. Bordel 128. Gertakizun on eta kontrako dan danak. Aran SIgn 53. Batzu frera eta serora
gaixoen alde, bertzeak kontra. Kontrako aldea da nausitu. HU Aurp 143. Erri-kontrako sasi-jauntxorik / ez bedi
azaldu ona! SMitx Aranz 100. Amaika aldeko ta kontrako lagun izan oi zan jentartean. Erkiag BatB 94. Biar
ziran kontrako erremedixuak artu eraitziakiñ, beriala osatu eban. Etxba Ibilt 473. Sekula egin gabe kontrako
urratsik, / kantuz salbu ez duzu egin arrabotsik. Xa Odol 189. Nola-nai keja zitekeala [...]; artean ez bait-zuan
irakurri kontrakorik ezer, Zaldungo Ordenan. Berron Kijote 97. Neri ez didatela [...] kontrako arrazoirik eman.
BAyerbe 185. Norbaitek kontrako arrazoirik baldin balu [...]. MEIG IV 52. Joko bakoitzak izango ditu aldeko
eta kontrakoak. MIH 245. v. tbn. AB AmaE 167. AzpPr 64. Itz Azald 110. Berron Kijote 140. Larre ArtzainE
189.
 Iñazio da bakharrik ideia kontrako dena. Laph 10.
 (Uso sust.).  Leku emaiten diogula bertzeari nor, nongo eta nolakoak garen bilhatzeko eta [...] kontrakoaren
erakusteko. SP Phil 201.
c) Contra, (en) contra (de).  Asko da mihi gaixtoen kontrako, iende onen alderakotzat fama onean egoitea. Ax
445 (V 291).
d) Que está junto a, que se apoya en. "Bankuan kontrako edifiziuan bizi dok" Elexp Berg.  Kaleak oso estuak,
batez ere moalla-kontrakoak. Anab Aprika 43s.
e) De la dirección (de). "Izarra joaten dan kontrako aizea etorten da urrengo egunean: izarra nortera joaten
bada, norteko aizea urrengo egunean; surrera joaten bada, surreko aizea urrengo egunean (V-gip)" Eusk 1956,
209.
- KONTRAKO ALDERA (Lar), KONTRAKO ALDETIK (Lar). a) "(Al) contrario, por el contrario" Lar. v.
kontrara.  Kontrako aldetik, berriz, berak sartu zuen [...] partiketa modu hori. MEIG VI 66. b) "(Al)
contrario, [...] okerretara, kontrako aldetik" Añ.
- KONTRAKOAZ. "Kontrakoaz, kontrakora itzul azu, tournez-le du côté contraire, en l'autre sens, à l'envers" H.
baten mende.
a
- KONTRAKO EZTARRI (V-gip (+ izt-, ext-), G-azp-to, B). Ref.: A; Garate 5. Cont RIEV 1935, 351; Asp Leiz
333; Etxba Eib; Elexp Berg. Tráquea (hablando de comida o bebida que se introduce en ella). "Laringe" Garate
a
5. Cont RIEV 1935, 351. "Tráquea. Kontrako iztarrira juan jako ardau tantanen bat eta itxo biarrian dago"
Etxba Eib. "Kontrako eztarrira joan jako zeozer da eztulka baten dago" Elexp Berg. Sg. A "esófago". v.
KONTRAKO ZINTZUR.  Ezin daiteke jan. Jatekoa ere kontrako eztarritik sartzen da. MEIG IX 110.
- KONTRAKO GILTZA. Llave maestra. "Passe-partout" T-L.  Joan den asteazkenean, kontrako-giltzen
medioz, ohoinak sartu dira [...] St. Didier etxeko bi ganbaretan. Herr 30-10-1958, 2.
- KONTRAKO LEZOI. "Contra-ataques, kontralezoiak, kontrakolezoiak" Lar.
- KONTRAKOTIK. a) "(Al) contrario, por el contrario" Lar. b) "(Al) contrario, okerretara, [...] kontrakotik" Añ.
v. kontrara.
- KONTRAKO ZINTZUR (L-sar ap. A). Tráquea (hablando de comida o bebida que se introduce en ella).
"Kontrako zintzurrerat janaria joan zaio, la nourriture lui est allée à la gorge adverse. Il a avalé de travers" Larz
GH 1973, 70. Azkue traduce "glotis, abertura de la laringe". v. KONTRAKO EZTARRI; cf. KONTRA-
ZINTZUR.
- KONTRAN (V-gip ap. Elexp Berg). a) (Precedido de gen. o tema nominal nudo). "Junto a. Neure kontran, (en)
junto a mí. En esta acepción recibe el relativo -n, en la primera no" A. "Alkarren kontran dare elizia ta putetxia"
Elexp Berg. En AxN se explica arras (483) por kontran. v. supra (I, 2).  Or dago itxas bazterrean / atx kontran
eginda erdi erdi bi. AB AmaE 381. Eta an, upa-kontran dagoan txapel zaardun gizona. Nor dogu? A BeinB 42.
Orma-kontran norbaitek inka ta legez eukan gorputza. Ib. 88. Bere bularraren kontran estutu. Ag AL 73.
Kañabel batzuek pareta kontran daudela. Ill Testim 16. An billau eban lagatako lekuan bertan, iturri kontran.
SM Zirik 75. [Olak] zerrako orma kontran / zutunik. Gand Elorri 172. Beti begi aurrean, / beti begi-kontran.
'Junto a mis ojos'. Ib. 180. Bizikletea kanpoan, orma-kontran ipiñirik. Erkiag BatB 111. Arbi-soron kontran.
Insausti 154. Lur mee antxa dagoan lekuetan, arkaitz kontran eta danean. Ib. 249.
b) Contra, en contra (de). v. supra (I, 1).  Neure bizian enoake Urkizuren kontrean [sic, adaptado tal vez a la
rima en -ean de todo el fragmento]. (Cantar de Rodrigo de Zárate). IC I 564. Brasileko uretan / [...] gogora an
Okendo, / Olandarraren kontran / gudua galtzeko. SMitx Aranz 236. Gogorren jarri zana / Tejeroren kontran.
Insausti 218.
- KONTRARA. v. kontrara.
- KONTRARIK. Contra, en contra (de).  Haietan beitzen hanitx handi, txipien kontrerik elkhi. 'Qui s'étaient
manifestés contre les petits'. Etch 580.
- KONTRATAKO. (Tras gen.). Contrario a. v. KONTRAKO.  Spirituaren kontretako blasfemioa barkhaturen
etzaie. Lç Mt 12, 31 (He, TB, Samper, Leon, BiblE kontrako, SalabBN kontreko; Ol, Ker, IBk aurkako). Hemen
eztela Iainkoaren hitzaren [...] kontratako gauzarik batre. Lç Ins F 7r.
- KONTRAZ. Contra, en contra (de).  Hara huna ziabillak haize kontraz luietan. EZ Man I 30.
- KONTRA-ZINTZUR (S). Ref.: A; Lh. Por la tráquea (hablando de comida o bebida que se introduce en ella).
"Kontratzintzur iretsi, avaler de travers" Lh. Azkue traduce: "glotis, abertura de la laringe". Cf. nav.
contrachinchur, con valor adv. v. kontraxilo, ZINTZUR-KONTRA (s.v. zintzur); cf. KONTRAKO ZINTZUR,
KONTRAKO EZTARRI.
kontraaginde. "Contraorden" Lar.
kontraagindu. "Contramandar" Lar.
kontraaide. "Encuentro, oposición" Lar.
kontraalde (Hb ap. Lh), kontrakalde (AN-5vill ap. Gte Erd 11).  "Envers (d'une étoffe, etc.)" Lh.
"Kontrakalde, kontrakaldera jauntzi du" Gte Erd 11.
kontraante. "Contratreta" Lar.
kontraapaindu. "Contraculto" Lar.
kontraari. "Contrario, opuesto" Lar y Añ.
kontraaritzaile, kontraritzaile.  Adversario, contrincante.  Etzitzaien agertu kontra aritzallerik plazara. Izt
D 172. Bertako erresuma osoan agertzen zitzaiozkan kontraritzalle guztiak azpiratzen zituelako arroturik. Izt C
320.

baten mende.
kontraaritze. "Contrariedad" Lar.
kontraatake.  Contraataque.  Etsaiak bereala prestatu ziran kontraatakea emateko. Alkain 68. Amaika
t'erdietan fazistak / kontraatake eta saltsan. FEtxeb 27.
kontraaztarna. "Contraseña" Lar.
kontrabanda. v. kontrabando.
kontrabandari. "Contrabandista" Lar. v. kontrabandista.
kontrabandista (L, BN, S ap. Lh; Lar, H), kontrabandist (Dv), kontrabandixt(a) (T-L), kontrebandist,
kuntrebandixt(e) (-xte S ap. Lrq), kuntrabandista (Chaho).  Contrabandista. "P[eu] u[sité]: la contrebande
n'est pas connue dans la contrée" Lrq.  Kontrabandixta bat ez dek lapurra. Alz Ram 96 (48 kontrabandista).
Kontrabandixtek izan zituzten beren balentriak karlisten gerla-denboran. Lf ELit 208. Kontrabandista talde
baten buru [...] zen. Etxde JJ 38. Kokaina, tabakua ta patari edo kontrabandisten zuloa. Anab Aprika 17 (v. tbn.
Poli 16). Etzen erraiteko kontrabandixta. Artzaina zen oroz lehen. JEtchep 52. Kuntrebandixt salbaje handiak,
Santa-Graziko! GAlm 1960, 22. Biek baitzuten [...] kontrabandist aireño bat. Ardoy SFran 249.
Kontrabandisten ibillerak. MMant 20. v. tbn. Iraola 38. Const 32 (det.). Ox 191 (det.). Larre ArtzainE 19.
Kontrabandist: Const 30 (32 kontrebandist). Zerb Azk 22 (84 kontrabandixt). Kontrabandixta: Barb Sup 140
(det.). Uzt Sas 178. Larre ArtzainE 203.
kontrabando (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, H), kontrabanda (L, BN, S ap. Lh; Urt V 445, Chaho, Dv, H),
kontrebanda, kuntrebanda (S ap. Lrq; Chaho).  Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur desde mediados
del s. XVIII. Hay kontrabando en autores occidentales, y kontrabanda en septentrionales (junto con kontrebanda
en AstLas y Constantin; J. Etchepare usa sólo esta última). En DFrec hay 5 ejs. de kontrabando.
1. Contrabando (actividad y mercancía). v. GAUEKO LAN.  Kontrabando ta tratu eragotzietan ezpadabilz;
ostuten ezpadabe. Añ MisE 83. O nola nailúken bátek an útzi edo altxátu bekátuen kontrabándoa! LE Urt ms.
2v. Azukre ala kafe han sortzen zaiote; / kontrabanda ederrik badoha gainetik. Hb Esk 95. Zu! ia or daramazun
kontrabandu ori. Iraola 39. Bertsulari famatua, eta ni beldur, kontrabanda odolean. Ox 197. Eskualdunik ez bide
da, Gipuzkoan ere, kontrebandaz guti edo aski bizi ez denik. JE Ber 51. Gure artean kontrabandoa da gauz bat
iñor lotsatzen ez duena. Alz Ram 27. Orrek kontrabandoa sartuko luke... baita karabineruen sudur zulotik ere.
Ib. 35s. Ingurraztian idatzi gabeko gasoil edo gasolinik iñoren mende arkituko balitz, leukakena ebasletzat
artuko litzake eta errua kontrabando lez jo. EAEg 18-3-1937, 1308. Itsasuarrak ez ziren orduan, orai diren
bezain aberatsak: gereziek ez zituzten oraino ontsatuak, ez-eta kontrabandak. Lf Murtuts 22. Kanoa ta
kontrabandoa bizkarrean zuela [...]. JAIraz Bizia 70 (v. tbn. 14). Kontrabandako ixtorio batzuez. Zerb Azk 84
(102 kontrabando ixtorio). Mikeleteak bertan jarri baserritarren kontrabandoa zainketako. And AUzta 95.
Kontrabandoai esaten zaio / askotan "gaueko lana". Uzt Sas 178. Orduko kontrabandoa Felixek eta Juanitok
ekarri izan dute etxerako. JAzpiroz 29. Kontrabandoak beheraldia duelako egun hauetan. MIH 129. v. tbn. Ud
16. A BGuzur 142. EusJok II 24. Ag Kr 93. Kk Ab II 40. Or Eus 195. Etxde JJ 42. Arti Tobera 278. Salav 87.
Kontrabanda: Const 20. Larre ArtzainE 21. Kontrebanda: Const 31.
2. (Uso adv.). De contrabando. v. infra KONTRABANDOAN.  Beren jazkera berriz / danetan piñena: /
kanpotik kontrabando / ekartze'utena. MendaroTx 87. Arabatik ardoa kontrabando ekartzea pekatu aundi jotzen
zuan. And AUzta 80.
- KONTRABANDOAN. De contrabando; haciendo contrabando. "Gaztetan kontrabanduan ibilittakua ei da
Pedro" Elexp Berg.  Kontrabanduan tabakuak pasatzen Gastelara. (Eibar, c. 1755). RIEV 1908, 733.
Parkatzen dereizut / oraiko aldian, / bena Jinkuak begira zitzala / hatzaman zitzadan berriz kontrebandan.
AstLas 62. Kontrabanduan artu / dituzte zagiak. Urruz Urz 58. Kontrabandan hartu zahagi bat. Barb Sup 6. Ik
oraindik ez dek mojik kontrabandoan pasa. Alz Ram 96. Organua? Elizan dagona, nik kontrabandoan pasia. Ib.
45. Legez ala kontrabandan ari zirenetz, ez da errana. Lf Murtuts 1. Indio batzuen laguntzakin kontrabandoan
zebillena. JAIraz Bizia 69. Lagunik asko baizeuzkat kontrabandoan nerekin ibilliak. Etxde JJ 117. [Txarria beste
aldeko baserri batera] kontrabanduan eruateko. Alzola Atalak 56. Ibillitzen zan / gabian kontrabanduan. Uzt Sas
178. Egin zuen ahal zuen guzia, nahiz kontrabandan bederen. Ardoy SFran 261. Gauean kontrabandoan danak.
BBarand 131. v. tbn. Auspoa 77-78, 19. JAzpiroz 29.
 (Fig.). Clandestinamente.  Ez zen batere kontrabandan eta ilunean pasatzen [kontseilu] hori, nahiz beren
arteko ixiltasunean egiten bazuten ere. Larre ArtzainE 194. Kontrabandoan bezela larunbat-arratsaldez edo
ixilka gaztaiñ arbola zarren bat edo beste bota. Albeniz 28.
- KONTRABANDO EGIN. Hacer contrabando, contrabandear.  Kontrebanda egitez / akusaturik zira. AstLas
62. Kontrabandarik ez egiteko legea. HU Aurp 83s.  Kontrabando aundirik / eztiyegu egin. Ud 18.
baten mende.
Kontrabanda poxi bat ere egiten zuen. JEtchep 52.

- KONTRABANDOKO (V-gip ap. Elexp Berg). a) De contrabando.  Kontrabandoko bota / zeguen arri-pian.
Ud 18. Kontrebandako zigarrua. Const 33.
b) Contrabandista (?).  Beren tabernatikan / ekarritakuak / utzi ta juan dira / kontrabandokuak. Ud 17. c)
Secreto. "Ezkutuko, ixileko asuntuari [esaten zaio]: Uste juat kontrabandoko nobixan bat daukala" Elexp Berg.
- KONTRABANDO-LAN. Contrabando (actividad).  Amaika gau deabruzko pasa baitzitun kontrabando
lanean zebillela. Etxde JJ 38 (v. tbn. 41 y 45).
- KONTRABANDOZ. En contrabando. v. KONTRABANDOAN.  Aiek berak kontrabandoz eraman ezkero
irabazi aundia izango zuala. JAIraz Bizia 73.
kontrabateria. "Contrabatería" Lar.
kontrabelar (Lar, Lcq 106; -lh- Hb ap. Lh), kontrabedar (Lar, Lcq 106). "Contrahierba" Lar.
kontrabentana. "Contraventana" Elexp Berg.
kontrabeta. "Al lado contrario de las betas del tronco o de la carne. Se dice sobre todo del cortar. Kontrabeta
ebagi ezkero, ondatu eitten da motozerria" Elexp Berg.
kontrabide. 1. Contrapartida.  Hutsunearen koka-leku nahi-ta-nahiezko horrek han du bere etsai eta
kontrabide, mamitu den iduria. "Contrapartida". MEIG IX 126 (en colab. con NEtx). 2. "El camino equivocado
(casi sólo en el sentido literal). Anbototik gentozela kontrabidia artu ta Aramaixon agertu giñuztan" Elexp Berg.
kontrabista. "Fallo de vista, por tener los ojos torcidos. Ik zer, kontrabistia daukak ala? Eztok ikusten muturren
aurrian daukakena?" Elexp Berg.
kontraburu (V-m). "Nombres de bancos de proa a popa: a) Aurre (V-m), aurretosta (V, G) [...] c) Kontraburu
(V-m), ospital (V-ger)" A s.v. tosta.
kontradantza (Lar (-nz-), H). 1. "Contradanza" Lar.  Minuetari esango diot, Alkate soñua; [...]
Kontradantza dos por kuartrokoai, Bizkai soñuak. Izt D 1. Kontrapas, bolero, bals, kontradantzak, minue. Izt C
218. Euskal soñu zarren kontra-dantza (Donostia, 1881). 'Rigodón'. JFlor. Bolant-yantza, kontra-dantza, [...] eta
yantza-luzea. Zub 116. 2. "El baile agarrado, cuando sólo estaba permitido el suelto. "San Paulon, agarrauan
itten, da, Lezan-era etorri, tta kontradantzia eitten" Elexp Berg.
kontradezitu (-du Lcc).  Contradecir. v. kontraesan.  Iñori bere bada ez bekiyo izan bidezko [...] berari
yarki edo kontradezietia. Ur BulaAl 59.
kontradizale.  Contradictor. v. kontraesale, kontraerraile.  Zerbitzariak bere nabusién suiet diraden,

gauza guzietan haién gogara egiten dutelarik, kontradizale eztiradelarik. "Contredisans". Lç Tit 2, 9 (TB ez
izanez arrazoinatzaile, BiblE ezezkorik esan gabe).
kontradizio (Lcc), kontradikzione.  Contradicción.  Eta kontradikzionerik batre gabe xipién dena gehién
denaz benedikatzen da. Lç He 7, 7 (TB kontraerraterik gabe). Hire borondatea kontradikziónerik batre gabe
konpli bedi. Lç Ins A 3v. Konfesatzen eta kontradikzionerik batre gabe aithortzen diagu. Ib. A 6r. Poxolu edo
kontradikzionerik xumenak baratzen gaitu. Jaur 190. En DFrec hay 19 ejs. de kontradizio y 19 de kontradikzio.
kontraegotu. "Contrastar" Lar.
kontraegotza.  (Lo hallamos referido a unos versos acrósticos).  Egia arrigarriak zortzikoan, sinistagarrian
eta kontraegotzan jarriak. (1833). KarlLB 113.
kontraegotzaile. "Contrastante, kontraegotzallea".
kontraera. 1. "Contratiempo" Lar.  Etzaion faltatu izan kontraera ta samintasun ugariak. Kortazar Serm
420. Bala batek eritu zuan Ignazio ankan, eta orduan españatarrak kontraera onekiñ [...]. Ib. 427. 2.

baten mende.
Contradicción.  Egon leiteke jarkierarik edo kontraerarik fedearen eta errazoiaren artian? Itz Azald 15 (v.
tbn. otro ej. en la misma pág.).
kontraerraile, kontraerrale (Lar). "Contradictor, contradecidor" Lar. v. kontraesale.  On da guretzat zenbait

aldiz kontra errailleak ditugun eta paira detzagun. SP Imit I 12, 1 (Ch kontrestatzailleak). Nahiz irakhasteko
irakhasde sanoaz, nola sinhestarazteko kontra-errailei. TB Tit 1, 9. Kontra-erraileen biltzeko. Bibl Tit 1, 9.
kontraerran (Lar, Añ (AN)), kontrarran.  Contradecir. v. kontraesan.  Nork kontrarraten dio? nork
behartzen du haren pairua? nork egiten dio kontrarik bere gutizietan, bere nahian? Birjin 158.
kontraerrande, kontrerrande, kontrarrande.  Contradicción, oposición.  Bere jainkotiargoazko egin guziei

jarraiki izan zaiela kontrarranderik ta traburik batere gabe. Birjin 157. Bere adiskiden kontrerrandei amorrik ez
egitekotzat. Ib. 67.
kontraerrate (Urt, Lar).  Contradicción. "Antiphrasis" Urt II 150.  Bada, kontraerraterik gabe, benedikatzen
duena benedikatua dena baino handiago da. TB He 7, 7 (Lç kontradikzione).
kontraerrestatu. "Contra[r]restar" Lar.
kontraesaera. "Impugnación" Lar.
kontraesale. "Contradictor, contradecidor", "contradictorio", "impugnador" Lar. v. kontraerraile.  Zu zera

erejien kontra-esale zorrotza! Bv AsL 172.
kontraesalkiro. "Contradictoriamente" Lar.
kontraesan (Lar, Añ). 1. "Contradecir", "impugnar" Lar y Añ.  Aita San Antonio Paduakoak, ikusirik
kontraesaten eutsela herejeak berak prediketan eban fede santeari [...]. Añ MisE 172. Ezingo dute kontraesan,
ez da ere erresistitu. Brunet Lc 21, 15. 2. Contradicción. v. kontraesate, kontrajoko.  Ezinegona ez dut
ukatuko, gure gizartearen kontraesanetarik sortua zenik: kontraesanok, nolanahi ere, besterengan aurkitu ohi
ditugu beti. MEIG VI 51. En DFrec hay 34 ejs.
kontraesate. "Contradicción" Lar. v. kontraesan (2).  Etxeko gauzetan obeditu ta bere Jauna bezala serbitzen
zuen eta ori eranzuki ta kontraesaterik gabe. Cb Eg III 373.
kontraeskritura. "Contraescritura" Lar.
kontraesposa (det.). --Zertako ez egin bathaioko bazkaria? --Aitatxi eta amatxirik gabe? --Eta hauk?--. Zalhiaz
erakusten ziozkan kontra-esposak ederki aphainduak. (Interpr?). Lf Murtuts 53.
kontraetorle. "Contraveniente" Lar.
kontraetorri. "Contravenir" Lar.
kontraeuskin. "Contradique", "contra[r]reparo" Lar.
kontraexenplu.  Contraejemplo.  Jakina da, eta ez da kontraexenplurik aipatzen. MEIG VIII 100.
kontrafabore. "Apostar dinero a los bolos con otro bolari, a ver quien acierta más, mientras discurre una partida
normal con muchos contrincantes. Potori milla pezeta jan najotsan kontrafabore" Elexp Berg.
kontragaitz. "Amuletum, kontragaitz lephókoa, kontrasorgin lephókoa" Urt II 70.
kontragarri.  Contrariedad, traba.  Dela kanpoko, dela barreneko kontragarri geiago baitugu hekin egitean,
hanbatenaz estimatzenago dira Iainkoaren aitzinean. SP Phil 492s (He 499 kontra egillerik).

baten mende.
kontragintza.  Resistencia.  Hor zutikoz sendotzen dira kontragintzak. "Donde las resistencias se
apuntalan". MEIG IX 128 (en colab. con NEtx).
kontra-goihaga. "(G), viga grande del tejado, colocada más abajo que el caballete" A.  Trunko aundiak,
pillare, prontal, goi-agak, kontragoi-agak eta zapatak Otarraintxabalen banatu ziran. JAzpiroz 58.
kontragoiaginde. "Contrabando" Lar.
kontraiaga. "Kontrayaga, hileras o correas" SMuj (comunicación personal).
kontraila (V-m). "Nombres de bancos de proa a popa: a) Aurre (V-m), aurretosta (V, G). b) Kontrailla (V-m),
kontraurre (V-m, G-bet)" A s.v. tosta.
kontraipinde, kontraifinde (Lar), kontraibende (Lar). "Contraposición" Lar.
kontraipini, kontraifiñi (Lar), kontraibeni (Lar). "Contraponer" Lar.
kontraitu.  Contraer.  Matrimonio santuko inpedimenturik [...] batere bage ondo kontrahidu ta efektuadu
azkero. OA 79. Matrimonioa kontraitzea tratatzen dutenak. (AN-ulz, s. XIX). BOEans 527.
kontraitxertza. "Contravalación" Lar.
kontraizurri. "Contrapeste" Lar.
kontrajarri.  Contraponer.  Ez, ordea, bata bestearekin berdintzeko, [...] bata besteari kontrajartzeko
baizik. MEIG IX 24. En DFrec hay 12 ejs.
kontrajoaira. "Contramarcha" Lar.
kontrajoan. "Contramarchar" Lar.
kontrajoko.  Contradicción. v. kontraesan (2).  Harritzekoa, holako kontra-jokoak gizonak berezko dituela
ez baldin bageneki behintzat. MEIG IX 101.
kontraka. "(Hb), en opposition" Lh.  Bainan ez nikek nahi, o seme maitea, / desafia dezakan kontraka haizea:
/ sort-etxearen karga bortxarat hartzea. Xa Odol 202. Bainan zoazte zuek bihotzaren lokarriekin eta gazte baten
gostuekin kontraka. Larre ArtzainE 229.
kontrakalde. v. kontraalde.
kontrakanbio. "Contracambio, kontraganbioa" Lar.
kontrakar (SP, Lar Sup, Ht VocGr 393).  Oposición. "Kontrakarra, kontresta" SP.  Eta han anhitz trabaillu
iraganik, kontrakarra izanik, ekharri zenduen, gero ere, behar zen erremedioa. Ax 8 (V 4). En DFrec hay 2 ejs.
- KONTRAKARREAN. (Ponerse, etc.) en contra, en oposición. "Kontrakarrean iarriz, se mettant à contrecarrer,
débattre" SP. v. KONTRA EGIN.  Zergatik erraiten da, bertze bekhatuak defendatuz eta kontra karrean
iarriz, behar ditugula garaitu, baiña haragiarena ihes eginez? Ax 399 (V 261). Estatutoa eta foruak
kontrakarrean ipintzen dituztenok. In MEIG VI 40.
kontrakartu (Lar Sup), kontrakarratu. "Oponerse" Lar Sup. Cf. kontrakar; v. kontrakatu.  Etzizaion den
gutiena ere kontrakarratzen, bainan eztitasun guziarekin jartzen zen haren nahiaren azpian. Birjin 592.
kontrakatu (Ht VocGr 393, T-L). "Opposer" Ht VocGr y T-L. v. kontrakartu.
kontrakeria.  (En el comp. zuzen-kontrakeria 'injusticia').  Barkhamendu, o nere Jainkoa [...] egin
baten mende.
dauzkitzudan zuzen-kontrakeriez. Dh 108 (v. tbn. 187 y 188).
kontrakida. "Complicación" Lar.
kontrakidatu. "Complicar" Lar.
kontrakilla. "Contraquilla" Lar.
kontrakizun. 1. Contrariedad; adversidad.  [Jangoikoak] gure onerako biralduten deuskuzan kastiguak,
azoteak, [...] gaixotasunak ta kontrakizunak. Añ MisE 61s. 2. Contradicción.  [Irubatasun guztiz Santuan]
bat eta iru batera izateak, ez dau zarratuten kontrakizuna? Itz Azald 24 (v. tbn. 25).
kontrako (L, BN, S ap. Lh; SP), kuntreko (S ap. Lrq /kúntreko/). 1. Contrario, enemigo, adversario,
contrincante. Cf. KONTRAKO.  Iesusek izan tu kontrakoak eginez eta erranez. SP Imit II 1, 5 (Ch etsaiak eta
gaizki errailleak). Mundu osoak eta kontrako dituen guziek egin diozoketen [kaltea]. Ib. 7, 3 (Ch etsaiik
handienak). [Biderik segurena da objet likhitsei] kontra egiten diotenez ere ez orrhoitzea, zeren kontrakoen
medioz, [...] urruntzera entsaiatzen garen denboran, hetan, nahi-edo-ez, pensatzen baitugu. He Gudu 116. Eta
au naikoa izandu zan [...] kontrakoengana menderatzeko. 'Se rindiesen al enemigo'. Aran SIgn 9. Leen
kontrakorik gogorrena zana, hori bera Jesukristoren Bikarioagan bitarterik onena izandu zan. Ib. 107. Lumo
aldetik jaku / kontrakua agertu; / Joakin Agerrekoak / posture zarratu. EusJok II 94. Rafael horren alde Xetre
Hazpandarra, kontrako berriz Oxalde. Ox 203. Eta ez dira geroztik kontrakoak gutxitu ez baretu, orain oraintsu
izendatu baitute "vascómano" ahobetean. MEIG VII 67. Behin bateko kontrakoen arteko etsaitasunak aski
gaindituak ditugula. MEIG IX 45. En DFrec hay 115 ejs. de kontrako.  Beti izan naiz ni haien etsaia. Ihaz oso
kontrakoa jarri nintzen haien aurrean. Arti Tobera 278.
 (Precedido de gen.). "Génitif possessif: [...] avec les adjectifs: [...] kontrako, etsai, ennemi de" Lf Gram 296.
 Aitortu nintzen gobernu zaharraren kontrako eta berriaren aldeko. Arti Tobera 275.
2. Contrariedad; adversidad.  Kontrako guziak paira tzatzu gizon gisa. SP Imit III 47, 2 (Ch atsekabe eta
kontresta guziak). Kontrako aphurragatik gibelat itzultzen naiz eta flakatzen. Ib. 55, 3. Indazu pazienzia bizitze
hunetako gaitz eta kontrako guzietan. SP Imit IV 16, 2. Ainbeste kontrako ta eragozpen klaruren artean [etzuela
nai an segi zezan]. Aran SIgn 63. Beste ezbear ta kontrako edozer Jaungoikoagatik eramateko prest arkitzen
zala. Ib. 68.
- KONTRAKOA EGIN. Oponerse, enfrentarse, llevar la contraria. v. KONTRA EGIN.  Beti ari zan abagune
billa Engraziri kontrakua egiteko edo berarekin liskarra sortzeko. Etxde JJ 170.
- KONTRAKOZKO. a) Contrario, adverso.  [Bere maitearenganik] eztu apartatu behar kontrakozko
gertanzakgatik. SP Imit III 5, 8. b) Contrariedad; adversidad.  Ikhas dezan artean [...] gauza sinpletan
lakhetzen eta kontrakorik kontrakozkorik hel dakionean ez erasten. SP Imit III 11, 3 (kontrakorik y
kontrakozkorik parecen ser dos redacciones alternativas; Ch den errenkurarik xumeena nahi gabeetan itzur
eztakion arteraiño).
kontrakodun. "Aequidici versus, erran kontrakodun bertsuak" Urt I 328.
kontrakor (Añ). "Contrario, opuesto" Añ. v. kontrako, kontrario.  Iñok eztituz ondo serbiduko ugazaba bi
[...]; ta are gitxiago kontrakorrak badira. Añ MisE 68. Kontrakorrak dira Jangoikoa ta mundua, deabrua ta
aragia. Ib. 158 (v. tbn. 107).  (Tras gen.). Contrario a.  Neuk neure gorputz ta aragian asmetan dot arima ta
errazoiaren kontrakorra dan lege bat. Añ MisE 70.
kontrakotasun.  Oposición, enfrentamiento; contrariedad; adversidad. v. kontratasun.  Ahalik emekiena

pairatzen ditugula gaizki erranak, kontrakotasunak eta atsekabeak. SP Phil 189 (He 191 kontrakotasunak; v.
tbn. He Phil 192 y 193). Herri batetakoen artean altxatzen diren guduek eta kontrakotasunek hura osoki galtzen
baitute. Ib. 461. Iakingabetasuna, idortasuna, gogoaren kontrakotasuna eta tentazionea. Ib. 460 (He 465
ongirako herabetasuna). Debozionearen ariaz ethorriko zaizkitzun kontrakotasunetan edo esaldartetan. He Phil
196s (SP 195 kontratasunetan).
kontrakuntza.  Oposición.  Gurasoen kontrakuntza orrek, makiñatxo bat [...] naigabe ta oiñaze eman
zizkion Laztantxuri. Alt LB 23.
kontrala. v. kontrara.

baten mende.
kontraldi.  Oposición, enfrentamiento; persecución.  Garaiturik bada etxekoen eta batez ere bere anaia
zarren Martin Garciaren kontraldiyak [...] Oñatirako bidea artu zuen. Aran SIgn 17s. Kontraldirik izugarrienen
artean ere. "En medio de crueles persecuciones". EE 1883b, 74.
kontralege.  Hor datoz zaldizka bezela, elkarren kontra-lege, bultzakadak eta zamak. "Donde los empujes y
las cargas se encabalgan y se contrapesan". MEIG IX 128 (en colab. con NEtx).
kontralezoi. "Contra-ataques, kontralezoiak, kontrakolezoiak" Lar.
kontralupobi. "Contramina" Lar.
kontramaisu (Vc, G ap. A; Lar, H), kontramaixu. 1. "Contramaestre" Lar. "Contramaestro en los buques" A.
 An dabil aspaldixon kontramaixu. Ort Oroig 59. Txatxu kontramaixuaren nasa. Erkiag Arran 97. Ontzietako
kontramaixueri deitzen diete "lostramo". Anab Poli 54 (v. tbn. 55). Bigarren kontramaixua, sukaldaria eta
Tristan ormainduna alkar konpondu ziran. Etxde Itxas 175. 2. "(G-to), pseudo maestro" A. 3. kontramaixu
(V-gip ap. Elexp Berg). "Contramaestre, capataz. Ori Algodoneran kontramaixu egon zuan" Elexp Berg. 
Kontra-maixuak egunak zaroiazen tallarrera barik. SM Zirik 12 (v. tbn. 13).
kontramanatu. "Contramandar" Lar.
kontramanu (Lar, Hb ap. Lh, T-L). "Contraorden" Lar.
kontramargo. "Contraseña" Lar.
kontramartxa.  (Con egin). Volver, marchar en sentido contrario a la ida.  Kontramartxa egiñik / juan zan
Trodera. Auspoa 82, 154.
kontramasta (V-ger). "Nombres de bancos de proa a popa: a) Aurre (V-m), aurretosta (V, G) [...] k) Ankako
tostarte (V-m), kontramasta (V-ger), kontrapopa (V-m)" A s.v. tosta.
kontramastru. "Kontramastruba, capitán" Deen I 12. v. kontramaisu.
kontramahuka (Lar, Hb ap. Lh), kontramanka (S ap. Lh). "Contramangas, kontramaukak" Lar. "Manches
larges" Lh.
kontramendu. "(V-m), ramillas que no proceden de injerto" A.
kontramina.  Contramina.  Gelditu zan etsaia murruarekin barrungo kontraminaren bitartean. Izt C 345.
kontramurrobi. "Contrafoso" Lar.
kontramurru. "Contramuralla" Lar.
kontraordena.  Contraorden.  Kobranza oriyekiñ / aurrera zer modu? / Enpleo orrek noski / kontraordena
du / zuek asarre baña / kontentu gera gu. JanEd I 18.
kontraotsankida. "Contrapunto" Lar.
kontraparatu.  Contraponer.  [Jainkoaren] urrikalmendu miragarria kontra-pharatzen bezala zaie haren

bertze osogune, errebel haren kontra mendeku galdez daudenei. Dh 427.
kontraparte. "Pars adversa, kontrapartea, partida" Urt I 264.
kontrapas.  Contrapás. "Kontra-pasa lehenagoko dantza bat zen" Herr 10-1-1963, 4.  Kontrapas. E 251
(tít.). Kontrapasetan dire hasi zoratuak. Iraultza 73. Minuetari esango diot, Alkate soñua; [...] Kontrapasari,
andreen deieko soñua. Izt D 1. Kontrapas, bolero, bals, kontradantzak, minue. Izt C 218 (v. tbn. Echag 75). En
baten mende.
DFrec hay 3 ejs.
kontrapase. "Contrapase. Pasia [egaztiak] berutz joaten dienian, da bueltan datozenian kontrapasia" Elexp
Berg. Cf. pase.
kontrapasio. "Antipathia, errepugnantzia naturala, kontrapasioa" Urt II 149.
kontrapen. "(S; Foix), chiens lancés sur une mauvaise piste" Lh.
kontrapisatu (Lar), kuntrepezatu (-ph- Chaho). "Contrapesar" Lar.
kontrapisu (Urt I 335, Lar, Hb ap. Lh), kontrapixu (V-gip), kontrapizu, kuntrepezu (-ph- Chaho). Ref.: Zubiau
Burd 98; Elexp Berg (kontrapixu).  Contrapeso. "Tratoriai kontrapixuak jartzen gontsan aurrian aldapetan ez
patinatzeko" Elexp Berg.  Da kontrapizu bat gure arimentzat hekin idukitzeko bere berdintasun sainduan. SP
Phil 472 (He 478 kontrapisu). Mazukariak eskamela uzten duanean, kontrapixu batek eskamela jasoaz, auspo
zurrutada errezten du. Zubiau Burd 102. Bihur dezagun aurrerantzean eskola euskalduna etxe erdaldunaren [...]
kontrapisu. MEIG VII 167.
kontrapopa (V-m). "Nombres de bancos de proa a popa: a) Aurre (V-m), aurretosta (V, G) [...] k) Ankako
tostarte (V-m), kontramasta (V-ger), kontrapopa (V-m)" A s.v. tosta.
kontrapozoi (Lar, H), kontrapozoin (Urt II 148, Chaho, Hb ap. Lh, Dv (-ph-), H), kontrapozoa, kontrepozu,
kuntrepozu (/kuntrephosu [oxítona]/ S ap. Lrq; Chaho), kontrabozione, kontrabozoni.
 Contraveneno, antídoto. En AxN se explica arrotxinarik (531) y atriaka (572), por kontra-bozionerik y
kontrabozoni respectivamente.  Zeren haur lizateke kontrapozoinaren pozoin egitea. Ax 143 (V 94).
Kontrapozoina hartu dutenak eztirela hantzen biperak edo sugeak ausiki dituenean. SP Phil 230 (He 231
kontrapozoñ; v. tbn. SP Phil 337). Egin arazi ziala kontrapozoa admirable bat, pozoa ororen kontre erremedio
bat. Tt Onsa 36 (37 kontrepozoa). Izurriaren kontrako kontra-pozoina. ES 184. Eriotzaren memoria au beraren
kontrapozoia da. Cb Eg II 177. Kontrapozoa hartu zuen. Dv Telem 103. Ematen diote [...] lorek usaina, erlek
eztia, harrek seda, osto ferdek kontrapozoina. Hb Egia 33 (140 kontra pozoin). v. tbn. Kontrapozoin: Ch IV 10,
4. Kontrephozu: Ip Hil 151. Kuntre phuzu: Alt Bot 4.
kontrapuinta (det.). "Frazada" Lar Sup. (De fuente desconocida aunque verosímilmente septentrional: cf. fr.
courtepointe, etc., ant. coitepointe, etc. (FEW 2, 1492ss.).
kontrapunto.  Contrapunto.  Ereskidetza (armoniya) ikasi zuen d'Indi ta Tombelle-ekin ta zearkeresgintza

(kontrapunto) Triconekin. Garit Usand 21s.
kontrara (Añ), kontrala (S ap. Lh; H), kuntrila (S ap. Lrq /kúntrila/). 1. (Adv.). Al revés. "Vice versa", "(al)
revés" Añ. "Au contraire. [...] Kontrala osoki da, c'est tout au contraire" H. "En sens contraire" Lrq.  Tr.
Documentado en unos pocos autores tanto al Norte como al Sur. No hay ningún testimonio del s. XX.
 Hondalean kontrara da; saihetsetan laguna / ikhusteaz, gehiago penatzen da erthuna. EZ Man I 101. [Emazte
gaixtoa] senharraren kolpe ttipiaz arrenkuratzen da, eta ez amorantearen handiaz, kontrara dabilla. Hala
gabiltza bada gu ere kontrara. Ax 517 (V 333). Egizu gogoeta, zeure arimaz dihoatzula, eta pensa ezazu
kontrara ere gertha ditekeiela. Ib. 74 (V 49). Hobe da [...]. Baiña guk kontrara egiten dugu. Ib. 147 (V 96).
Guziz kontrara hari gare, zeren debekatu zaikuna ardura egiten dugu. SP Phil 342 (He 344 guziz kontrara). Z
1
bearrean s ta kontrara leku askotan idoroten da. Añ EL 239. Iges egin [...] galgarrietarik eta oitu kontrara eta
okerretara egitera. Ib. 73. Zetako da esatea [...]? Kontrara bai. Añ LoraS 133. Orra gizon justuak eta
honraduak nola portatzen diran [...], enbidiosoak guzia kontrara egiten duen bitartean. Gco II 69. Kontrara uste
izateko da. Gco I 365. Kontrara gertatzen da / gaurko egunean / akerrak auntz nai dute / izan geienean. It Fab
74. Hurren urtherako plama itzuli zuen, / kontrara sasoinak biratu zituen. Gy 142 (v. tbn. 192). Aldats egiten da
Filistintarrak Israel mendean zeukatela sinistea, kontrara gertatu bear bide zanean. Lard 138. San Bernabek eta
oiekin beste askok kontrara zioten, zirkunzidatu bearrik etzutela. Ib. 510. Eta berak aitortu zuten egiya [...]
ziotelarik kontrara oso gertatu zala. Aran SIgn 56.  (Kontrarago).  Zenbatenaz ere [...]; hanbatenaz eskuara
kontrarago da tratatua. ES 192.  "Haragia, kontrara ebakita, carne cortada a la contra" Elexp Berg.
"Emoidazu tajada batzuk kontrara ebaitta" Ib.
2. (SP, Lar, Añ), kontrarat, kontrala (S ap. Lh; H). (Conj.). Por el contrario, al contrario. v. atzitik.  Tr.
Documentado al Norte desde la primera mitad del s. XVII. Al Sur el primer testimonio corresponde a mediados
baten mende.
del s. XVIII. En el s. XX, sólo se documenta en algunos pocos autores meridionales.

 Gure ohoreak doaz / egun oro galduaz / eta harena kontrara / bethi abantzatuaz. EZ Noel 92. Onek iaten dute
bere / arimaren onetan; / gaixtoek, kontrara, haren / daiñu eta kaltetan. Ib. 123. Pazienzia, mansotasuna [...]
dire bertuteak mundukoek deus guti [...] dadutzatenak; kontrara, kontu handi egiten dute zuhurtasunaz,
balentiaz [...]. SP Phil 216 (He 217 aitzitik). Baldin kontrara, ikusten ezpaduzu deusik partikularki [...]. Ib. 487
(He 494 baldiñ aitzitik). Batak labur zena, egin du luze eta bertzeak kontrara, luze zena, laburtu du. ES 138 (139
halaber kontrara). Eta kontrara, bihotzeko khexagune [...] guziak sortzen dire amudio desordenatutik. Ch III 28,
2 (34, 2 kontrarat). Justu bat [...] beti ondo iltzen da. [...] Pekatari bat kontrara, [...] gaizki [...] iltzen da. Cb Eg
III 319s. Hitz egin behar danean ixilik egotean edo kontrara, ixilik egon bear danean hitz jarioa [...] izatean.
Gco II 87. [Kastidadea] galdu duenagatik esaten degu honra galdu duela [...]. Eta kontrara kastoa danagatik
esaten degu honestoa dala. Ib. 45. Lurra ere ez du errekaratzen; kontrarat on egiten dio. Dv Lab 98. Jentillak
txit poztu ziran [...], Juduak, kontrara, aserre biziagoan sarturik [...]. Lard 508. Baña kontrara, egia esaten
dizuna [...] orixe da zure adiskidea. Arr GB 90. Norbaiti kaltez ordaintzerik egundaño etzitzaion gogoratu,
ezpada oso kontrara [...]. Aran SIgn 109. Kontrara ordea beste gazte bizitza lasaiko batzuek, gizatxarkeri
pisuenetakoak egiten ziozkaten. Ib. 50. Eta andik aurrera aiñ bizimodu ederrean iraun zuen nola leen kontrara
bere ta beste animen [...] ondamenean. Ib. 71. Piztia adimendun dela frogatzen duen frogarik eztago. Eta
kontrara, badago makiña bat adimenik eztuela frogatzeko. Vill Jaink 71s.
v. tbn. He Gudu 138. Añ MisE 40. Elsb Fram 81. Ag AL 126. Kortazar Serm 404. FLV 1988, 281 (Larrainzar,
1905). Arti Tobera 267. Kontrarat: Mih 123. Brtc 168. Monho 100. JesBih 423. MarIl 36. Jaur 189. Hb Esk 160.
Laph 74. Lap 37 (V 20).
3. (V-arr-gip, G-azp). (Precedido de gen., instr. o -ko). En contra (de). "Gogoz kontrara" Gte Erd 203.  Oi
aldi oneri albanegi enpara / barriz enendorke Aramaioko kontrara (finales del s. XVI; de interpr. no segura).
TAV 3.1.6. Haragizko atseginak naturaren kontrara / har detzana, kondemnatzen diat suko penara. EZ Man I
13. Eta emazu sentenzia / gaixto hekin kontrara. EZ Eliç 307. Goguaz kontrara juan baino ez juan naijago
leukiala. fB Olg 127 (v. tbn. Ic I 73).  (Uso absoluto). En contra.  Altxatzera ezta nihor ausarturen kontrara /
milla burreu ez dathozen non haren tormentara. EZ Man I 74. Kontrara altxatzen diren [...] kontrestak [...]
hautsirik. SP Phil 492.
- KONTRARAKO. Contrario, opuesto. "Kontrarako hitza, parole au contraire" SP. Cf. kontrarako. 
Hartarakotz ez begia heda hautzaz athera / gutiago beharria kontrarako elhera. EZ Man I 16. Baldin
borondatiak [...] gerra egiten badeutsee kontrarako aktoakin. Zuzaeta 69. [Gizonari] erantzuten badiyot /
kontrarako itzika / nere bizkarrak eztu / sentitzen otzika. Xe 253.  (Precedido de gen.).  --Kontu orregaz!
Ostu egin dau-ta! Eta Nikanor-ek, bere kontrarako ziran deadar aen sustrairik ez ondorenik susmau orduko [...].
Erkiag BatB 29.
kontrarako.  Adversidad; contrariedad. Cf. KONTRARAKO.  Igorten baderautzut atsekaberik edo

kontrarakorik, etzaitezila asalda. SP Imit III 30, 5 (Ch zerbait pena edo atsekabe).
kontraratu. "Oponerse", "resistir", "altercar", "objetar" Añ.  Eta nok kontraratu ta ezez eranzungo deutso
Jangoiko bati? Añ MisE 96. Esetsi, eraso ta kontraratu daiogula deabru leoi amurratuari. Ib. 168.
kontrariant.  Contrario, adversario.  Begirauzue etzaitezten Iainkoagana kontrariant eriden. Lç Act 5, 39

(He Jainkoaren beraren kontra zabiltzatela).
kontrariarazi.  Contrariar, menospreciar (?).  Baldiñ [..] ponturiar bagare [...] jatorkienzat eta tituluenzat;
gure kualitateak mira-arazteko, eta kontraria-arazteko hirriskuan jarzen garenaz landan, kualitate hek berak
mespresa-arazten eta itsusten ditugu. He Phil 203 (SP 201 kontrakoaren erakusteko).
kontrariatu, kuntrariatu (S ap. Lrq).  Contrariar. "1.º contredire; 2.º contrarier" Lrq. v. kontrastatu. 
Skriptura diogun huni neholetan ere, ez deusetan ere kontrariatzeko. Lç Ins G 1v. Zeren adimendu eskas batzuez
berzerik ezpaita kontrariatzen ordena saindu hunetako erregela iustuen kontra. Harb 452. Ordean hek
kontrariatzen baitzuten blasfematzeraiñokoan. He Act 18, 6 (v. tbn. Tit 2, 9). Egun guziez kontrariatuz eta
laidostatuz, laster hil-arazi zuten Aita Saindu hura. Elsb Fram 129. Deklaratuko dute fetixa nork edo nork
kontrariatu duela, oilasko bat edo bertze sakrifikatuko dute eta baratzen ikhusiko da noizpeit uria. Prop 1906,
92.
kontrariatzaile, kuntrariazale (S ap. Lrq). "Contradicteur, qui contrarie" Lrq.
kontrarigo. "Disensión" Lar.

baten mende.
kontrario (Volt 65, Urt I 261, Lar, Añ, H), kuntrario (S ap. Lrq; Gèze).  Tr. La forma general es kontrario. En
Xarlem (1353) y UskLiB (218) se documenta la variante kuntrario. En DFrec hay 31 ejs. de kontrario.
1. (Precedido o no de gen.). Contrario, opuesto; adverso. "Contrario, opuesto" Añ. "Contraire, opposé. Hotza
beroaren kontrarioa da" H.  Tr. Documentado al Norte desde Leiçarraga; al Sur se atestigua sólo en la endecha
de Milia de Lastur, Beriayn, Añibarro, Illarramendi y Aresti.  Saindu erran nahi da Iainkoari dedikatua [...]
eta hunen kontrarioa da profano. Lç Decl a 6r. Iesus Kristen uztarrira submetitzen garelarik eta haur, [...]
Majistratuak edo haien ediktak kontrario liraten orduan ere. Lç Ins G 5v. Badakik kontrario denaren beretzen.
Lç Rom 2, 18 (He hoberen dena zer den dakizuna; v. tbn. en contexto similar Lç Phil 1, 10 gauza kontrarioak
diszerni ditzazuenzát). Emetasunekin irakasten dituelarik opinione kontrariotako diradenak. Lç 2 Tim 2, 25 (TB
sendimendu kontrakoa dutenak). Zer ete da andra erdiaen zauria? / Sagar errea, eta ardao gorria. / Alabaia,
kontrario da Milia: / azpian lur otza, gañean arria (c. 1599). TAV 3.1.5, 75. Bañan mendietan ezta belhar
pozoñezkorik / inguruan non eztuen hurbill kontrariorik. EZ Man I 70 (cf. kontrabelar). Egia da batzuz dela
xoill ausartki errana / habitatuko dutela lur planoaren gaña; // Bañan seguragoa da haren kontrarioa, /
begiraturen dutela bethiere linboa. Ib. 89s. [Natura] kontrario batetarik hain osoki berzera / behiñere non
ethortzen ez baita saltatzera / bañan erditik pasatzen da. Ib. 109. Zer bailizate fiñean gauza kontrariorik, / hunen
moianez gaitzatzu othoi guarda hetarik. EZ Man II 60. Haragia ian dut egun debekuetan [...]. Gauza
kontrarioak [...] ian izatu tut ta gaizki aurkhitu naiz. EZ Eliç 160s. Zeren gauza bat hobeki nehork ezagutzen
[...] baitu, gauza haren kontrario ezaguturik. Tt Onsa 134. Eta kontrarioaren erraitea lizateke erhokeria handia.
ES 194. Sentimendu eta umore kontrarioek eskatimak sorrarasten tuste. Ch I 14, 2. Maiz zure probidenziari
laket zaio osoki kontrarioak diruriten moien batzuen bidez bere xedetarat helzea. Mih 105. Ez othe da egia, egin
behar nuenaren kontrarioa egin dudala? Brtc 87. Iñok serbidu ezin leiz erabatera ugazaba kontrario bi. Añ
LoraS 24. Zer dio Jesu-Kristok? Horien guzien kontrarioa. Zeinek othe du arrazoin? Dh 113. Leialtasuna,
faltsukeriaren kontrarioa [dela]. HU Zez 192. Aize kontrario batek gure txalupa jira biratu zuan. Ill Testim 3.
Baina ez da hala! Hain zuzen ere, kontrarioa da. Mde Pr 76. Judikatzaleak bat edo beste hautatu behar du, bi
konponketa hoek etsaiak eta kontrarioak baitira. Arti Tobera 273. v. tbn. He Gudu 32. Mercy 25. Lap 34 (V 19).
 (Con sust. elidido).  Falso testimonio bat, kontrario bat erauzten diotenean [...] laster egiten du bere
konzientziara. Ax 443 (V 289).
 (Con dat.).  Eman ezadazü egiazko sentimentü bat [...] zuri kontrario zaizünaren ororen ebitatzeko. Mercy
3. Higuintzen dut [...] azken akta haukiei kontrario den guzia. JesBih 456. Etzuen deus egin kontsekrazione harri
kontrario zenik. Jaur 347. Kondizione batean zeintan iduri baitute gauza guziek saindutasunari kontrario direla.
Ib. 406.
2. (V-gip; H), kontraio. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Enemigo, contrario, adversario; contrincante.
"Adversaire, ennemi. Ene kontrarioa" H. "Adversario, competidor. Ibargaiñen kontrarixua zan, iri-proba
kontuetan Azkoitiko M." Etxba Eib. "Zein da Realan biarko kontrarixua?" Elexp Berg.
 Tr. Documentado desde Leiçarraga en algunos autores tanto al Norte como al Sur. Son escasos los ejs.
septentrionales del s. XX. Para autores meridionales, la casi totalidad de los ejs. documentados desde finales del
s. XIX corresponden a bersolaris y textos populares.
 Gizon guzién kontrario dirade. Lç 1 Thess 2, 15 (He, TB etsai). Ark niri, barriz, legidala / gabaz egunaz
alabala / kontrariotzat segidu. Lazarraga (B) 1201rb. Kontrarioa duk Aita gezurrarena. EZ Man I 56. Halaber
du Antekristek kontrario izanen / ezen Henok eta Helias kontra zaizko ilkhiren. Ib. 70. Jakinika aren kontrarioa
eta etsaia dela. Ber Trat 27v. Ta ez bere kontrarioari bakarrik, [...] lagun guziai ere biotzetik barkatu zien. Cb
Eg II 167. Asanblean dezuiez kontrarioak / egin zaizue gerla / biotzez ta gogotik. Mg PAb 169 (en boca de un
bajo-navarro). Zénbat kontrário tuén nekazáriak? Txinúrriak kánpoan, ságuak granéroan [...]. LE Prog 124. Eta
bidaramunean ikusi zuenean karrikan igarotzen bere kontrario ustekoa [...]. Izt D 172. [Jainkoak erreginatuko
du] kontrariorik gabe, erreboltarik gabe. Jaur 184. Kontrario danari / su firme egiñez. Afrika 52. Elgarrez
agradatu / bi presuna gazte [...] / Baten aita eta ama / kontrario duzte. Bordel 124. Fabore zala uste nuen da /
izan det kontrariyua. PE 54. Ez da ondo ari / bertso berriak jartzen / gizon zarrari; / len ere kontrariuak /
badauzka ugari. AzpPr 117.
 (s. XX). Badukegu deputatu gei on bat, kontrariorik gabe: M. Guichenné. Balu kontrariorik, ez dugu nehork
erraite beharrik zoin eskualde lagun gure ahal guziaz. HU Zez 140. Gizon bat bazan / kontrariyo gabekua.
EusJok 147. Ni naiz palenkariya / Artxiolakoa / nere kontrariyoa / Zuanetakoa. EusJok II 27 (170 kontraio). Len
lagunak giñanak / orain kontrariyo. Imaz Auspoa 24, 142. Kontrariyorik gabe zebiltzan / pelotariyak Frantzian.
Tx B I 26. Mattin izan da ene ardureneko laguna edo kontrarioa? Xa Odol 49. Makiñatxo bat kontrariori /
emango zion arpegi; / batek bear zion irabazi ta / zan Eibarko Gallastegi. Uzt Sas 328. Poxez egoten zan mutil
gazte baten moduan, beste kontrariyo batekin, bere indarrak probatzeko. Salav 34. Gure kontrarioak etziran
gelditu gure trintxeran sartu ziran arte. Ib. 95. Izigarri lantzatu zen gizon hori otobusekin. Bainan ba zuen
kontrario bat. Etchebarne 101. Donostiko Ondarretatik minutu bat aurretik atera zan nere kontrarioa. Albeniz
88. v. tbn. Harb 183. OA 157. FrantzesB I 58. Hual, Samper y Echn Mt 5, 25. Zab Gabon 53. Xe 283. Ud 87.
LuzKant 44. Ill Testim 25. MendaroTx 358. Insausti 99. Kontraio: Basarri 82.
baten mende.
- KONTRARIOA. Al contrario, por el contrario. v. kontrara.  Bena orai kontrariua, ardüra borogatzen dügü
[...]. Mst I 11, 5 (Ip bena kontrarioa; Ch aitzitik frogatzen dugu).
- KONTRARIO EGIN. Oponerse, enfrentarse.  Oh Xarlemaiña, ehündüdan / ez hi Parisen atakatzen, / ez eta
kuntrariorik hiri / gük bathere egiten. 'Et nous ne nous opposions en rien à toi'. Xarlem 1297.
- KONTRARIOKO. Contrario.  Zeren haren efetuak osoki kontrariokoak baitira. ES 178. Laidostatzen dute
guk estimatzen ginuen berthutea eta bethetzen gaituzte kontrarioko ideez. Jaur 119.
- KONTRARIORA. Al contrario, por el contrario. v. kontrara.  Baina kontrariora, ikhusi ukhan zutenean
ezen [...]. Lç Gal 2, 7 (He, TB, Dv aitzitik). Gizon zaharra erran nahi da [...]. Eta kontrariora, gizon berria erran
nahi da [...]. Lç Decl a 3v. Baina kontrariora, baldin inperfekt ezpagina [...]. Lç Ins F 5v. Baina aitzitik
kontrariora, baldin [...]. Ib. F 5r. - KONTRARIOZKO. Adverso.  Pairatu duzu hainitz eskarnio, dolore eta
kontrariozko gauza. Harb 146s.
kontrariotasun (Urt II 148, Añ), kontrarietasun (Urt I 261). "Adversitas" Urt I 261. "Antinomia, bi legeren
arteko kontrariotásuna" Urt II 149. "Disensión" Añ.
kontrariro. "Encontradamente" Añ.
kontraritzaile. v. kontraaritzaile.
kontrasakela. "Bolsillo posterior (G-bet)" A Apend.
kontraseña. "Contraseña" Lar.
kontraserru. "(V-ger), raja que se corta a la merluza para que sirva de carnada" A.
kontrasinet, kontresiñet.  Refrendo.  Emana Momourreko gure Jauregian, gure siñetaren, gure kaxetaren
eta gure segretariaren kontre-siñetaren pian gorotzilaren hamabi denian. Mercy 18 (v. tbn. 43).
kontrasinu (-iñu Lar), kuntresino (Chaho). "Contraseña" Lar.
kontrasorgin. "Amuletum, kontragaitz lephókoa, kontrasorgin lephókoa" Urt II 70.
kontrast (SP), kontresta (G ap. A, que cita a It; Lar, VocCB), kontrista (G-nav ap. A).  Tr. Se documenta
kontrast en Leiçarraga, Axular, López y Azurmendi, y kontresta en Pouvreau, Chourio, Mihura, Duvoisin,
Iturriaga y Arana. En DFrec hay 2 ejs. de kontrast.
1. (Sust. y adj.). "Errozu zure kontrastari, dites à celui qui vous resiste" SP. "Contrario, enemigo",
"adversario", "antagonista", "competidor" Lar. "Adversario" A.  Aizén adiskide eure partida kontrastarekin.
Lç Mt 5, 25 (TB partida kontrako, Ur, Ip, Or, Leon, IBk, IBe, BiblE etsai, Hual, Samper, Echn kontrario, Ker
arerio). Kontrastez deusetan izitzen etzaretelarik. Lç Phil 1, 27 (He zuen kontra deklaratzen direnen gatik, TB
etsaiez). Bere etsai eta kontrast. Lç Adv * 8v. Eta zerere aiherkunde ahal bailukeite gure kontrasték gure kontra.
Lç Ins F 7v. Hiri kontrast bat bethiere bere kontra eta etsai izan zuten bat. Ax 29 (V 17; tbn. en ES 186).
Ikhusirik [...] benzutu hurran zela erran zioen [...] bere kontrastari: [...]. Ib. 212 (V 142). Gerlekin, etsaiekin eta
kontrastekin ernatzen [...] da. Ib. 27 (V 16). Umil dena beti obedient duzu. [...] Hartan nehork etzi idireiten
kontrastik ez heraberik, bena urgulutsiez eztuzu gauza bera. AR 273. [Zuretzat] dira kontresta obeak / leoiak,
artzak ta kata-motzak / [...]; oiekintxe zuk egin beaituzu / aurrera zure peleak. It Fab 140 (v. 260). Bere etsai ta
kontresta ziranai beti-beti barkatu. Aran SIgn 109 (v. tbn. 113). Segi nuen kantsaturik / hartu gabe atsedenik /
haizearen kontrast. Azurm HitzB 35.
2. kontresta (L; Dv), kontrest, kontrista. Ref.: A; Lh. Adversidad, contrariedad; oposición, enfrentamiento.
"Adversidad" A, que cita el ej. de Duvoisin. "Opposition, contradiction" Dv. "Ez zait kontrestarik baizik
gerthatzen, il ne m'arrive que des malheurs" Lh.  Kontrara alxatzen diren idortasunak eta kontrestak
borxaturik eta hautsirik. SP Phil 492. [Senhar emazteen] artean ikus eztadin kontrestik eta gudurik. Ib. 405 (He
409 puntzugunerik eta ihardukitze gaxtorik). Paira zatzu animoski gerthatzen zaizkitzun atsekabe eta kontresta
guziak. Ch III 47, 2 (Mst zure nahiaren kuntre jiten diren gaizak). Den kontrestarik xumenak utzarazten
baitarotzu hasi duzun gauza. Ib. 6, 1 (SP estorbu aphur, Mst gaiza txipi). Hobeago da [...], ezen ez kontrestetan
eta ihardukitzetan sartzea. Ib. 44, 1. Beldurrez [...] bertzeren kontrestak altara gaitzan. Ib. 11, 2 (SP nihor
bertzerik zure kontra iar dadinean). Haur hori daiteke hainitzen galtzapeneko eta hainitzen salbamenduko
Israelen eta herresatzat gizonen kontrestari paratua izateko. He Lc 2, 34 (TB seinale bat zeintan kontra erranen
baitute, Dv jomen bat bezala zeinari alde orotarik jazarriko baitzaio). Adiarazi zarotan persekuzionei eta
baten mende.
kontrestei paratua izanen zela. Mih 99. Han jotzen ditu kontristak, / Bendebal haize konpristak. (1798). BertsZB
97. Kontrestarik den gutienak jauzarazten zuen haren oldarra. Dv Telem 41. Kontrestatik ethortzen den onaz.
Dv Imit 22 (ap. A).
3. Contradicción (?).  Teolojienek erakasteko noiz den bekatu mortal medisent bati behatzia, kontrastik gabe
anitz kasu berhezten tizie, zointan uste baitute behazaliak bekatu mortal egiten diela. AR 442.
- KONTRAST EGIN (kontresta e. L ap. Lh). "Bethi kontresta egiten dautate, ils me font toujours opposition"
Lh. v. KONTRA EGIN.  Hastetik kontresta egiozu zure bihotzeko iaidurari eta pendura gaixtoari. Ch I 11, 6
(SP iar zaite kontra).
kontrastari, kontrestari (Dv). "Qui aime à faire de l'opposition, de la contradiction; contredisant" Dv.
kontrastatu, kontrestatu (Lar, Dv).  Oponerse, enfrentarse, ir en contra, contrariar. "Competir" Lar.
"Contredire, faire de l'opposition, contrecarrer" Dv. v. KONTRA EGIN, 1 kontratu.  Tr. Sólo septentrional
(aunque tbn. lo usa Aresti). Es general la construcción con aux. trans. bipers. Los únicos ejs. con aux. intrans.
corresponden a Leiçarraga y Aresti. En DFrec hay 2 ejs. de kontrastatu.
 Bere burua rege egiten duen guzia kontrastatzen ziaiók Zesari. Lç Io 19, 12 (He Kaesaren kontra jartzen da).
Nik emanen drauzuet [...] iakite zeini ezin kontrastaturen baitzaizkio ezeta resistituren zuei kontrastaturen
zaizkizuen guziék. Lç Lc 21, 15 (He buru egin / kontrestatu). Inbidiaz bethe zitezen eta kontrastatzen zaizten
Paulek erraiten zituen gauzei. Lç Act 13, 45. Populu desobedientagana eta kontrastatzen denagana. Lç Rom 10,
21 (He kontra egiten). Iongoikoak ematen du aiphatu den arrasta / zeña erregeek ezin baitirote kontrasta. EZ
Man I 48. Iustu guziak dira persegituak eta kontrastatuak bere baithan barrena bedere. Ax 478 (V 309).
Ensaiatzen baitire [...] gure desira sainduak gehienik kontrestatzen dituztenen garaitzerat. Ch I 25, 3 (SP zer ere
gaitzenik eta kontrakoenik suertatzen baitzaie). [Prepara zaite] pairatzerat naturaleza gehienik kontrestatzen
duten gauza guziak. Ch III 49, 4 (SP naturalezak nahi eztituen gauzen egitera eta pairatzera). [Fraide zahar
batek] ardura kontresta zezan Fraide gazte hori, eta gaizki anitz erran zezakon. AR 390. Eta nola kontrestatzen
baitzuten eta blasfemiatzen [...]. TB Act 18, 6. Senharra ez zaio menturatzen kontrestatzerat. Lf ELit 319.
Helburu ezin hobe eta haundi hauetara kontrastatzen diren eta haien kontra altzatzen diren gizon doilor [...]
guztieri. Arti Tobera 265. Buruzagi batzuek beren zazpi egin ahalak egiten dituzte lan baliosen bururatzeko. Eta
bazterretik, jeloskeriaz edo nik dakita, bertze batzu ari zaizkote, elhez ala obraz, bethi kontrestatzen, lan guziak
huts-egin-arazi nahiz. Herr 29-9-1966, 4.
kontrastatzaile, kontrestatzaile (Dv), kontrastazale, kontrestazale (S (Foix) ap. Lh). "Opposant, qui contredit,
contrecarre" Dv. "Contradicteur" Lh.  Zorobabel: konfusioneari kontrastazalea. Lç Decl Mm 4v. On da noizik
behiñ kausi deitezen gure kontrestatzailleak eta gutaz opinione gaixtoa dutenak. Ch I 12, 1 (SP kontra errailleak,
Mst gure sendimentien kuntre juaiten direnetarik). O madarikatu buria / ene kontrestazalia / inposible izanen
othe zait / hitan posesione ukheitia? Mustafa (ap. DRA).
kontrasutunpadi. "Contrabateria" Lar.
kontrata.  Contrata.  An urte askuetan bizi zirala, iya bertako eginda, iragintza kontratakin, ezkurra polito
baturik. Kk Ab II 186. Txakur zarrak ziran kontrata au artute eukenok. Gerrika 41.
kontratasun (SP, sin trad.).  Oposición, enfrentamiento; adversidad, contrariedad. v. kontrakotasun.  Bere
usteari iarraikiz batak bertzeari gerla eta kontratasun handiak egiten diotzatela. SP Phil 191 (He 192
kontrakotasun handiak). Prestuek egiten derauzkiguten gaizkiak eta kontratasunak gutiago hagitz paira ditezke
bertzeak baino. Ib. 190 (He 192 kontrakotasunak). Debozioneko bidean gertatuko zaizkitzun kontratasunetan
orhoit zaite gure Salbatzaillearen hitzaz. Ib. 195 (He 197 kontrakotasunetan).
kontratatu. "Contratar, kontratadu" Lcc.  Abadiak laster kontratau zituan nitxuok. Gerrika 183. En DFrec hay
12 ejs., meridionales.
kontratazio. "Contratación" Lcc. En DFrec hay 4 ejs.
kontratista.  Contratista.  Kontratistak joan artio. (1919). LuzKant 77. [Errusia aldean] burdiñazko iragintza
asko (zubi, mekartu, ta abar) egiten yoiazala-ta pantzetar kontratistak. Kk Ab II 188. Portu artako kontratista
bat / gizona balientia. Tx B I 111. Igeltseruen kontratista da. Tx B II 139. Andoaingo panaderoa zan kontratista.
JAzpiroz 202. En DFrec hay 4 ejs.

baten mende.
1 kontratu (Lar). 1. Oponerse, enfrentarse, contrariar. "Encontrarse, oponerse" Lar. v. KONTRA EGIN,
kontrastatu.  Zu alde bazaitugu, nor kontratuko zaiku? Harb 397. Erhakeria zinezkoa da bere nabusiari eta
Iainkoari kontratzea. Ib. 139. Zure plazerak nahi baitu [...] konseillu onari eznakion kontra. Ib. 241. Iainkoari
berari, nolatan ausartuko zatzaitza ezetz erraitera, kontratzera? Ax 324 (V 214). Bertze bekhatu guztiei behar
gatzaizte [...] kontratu eta defendatu, baiña haragiarenari ihes egin. Ib. 398 (V 259). [Mira] kontratu zaizkonz
deliberazino onari eta utzi denbora galzen solasketan. Hm 197. Eskola oriek ez dabiltza bide batetik; [...] egun-
oro alkarren kontratzen eta gezurtatzen dirade. Lar SAgust 10. [Bide oriek] jaisten dira batean eskui, bestean
ezker. Bide oriek kontratzen dirade. Ib. 10. Kontratzen dirala noizeanbeñ beren bideetan badirurite ere; baña
argi-itxasotik kanporatu gabe! Ib. 10. 2. "Appuyer" Ht VocGr 328.
2 kontratu (Urt III 104, Chaho, Dv, H), kuntratu (S ap. Lrq; Chaho).  Contrato.  Marxandisa saltzean ala
kontratu falso iragatean [neure laguna trunpatu dut]. EZ Eliç 153. v. tbn. Harb 434. Zein miragarri den kontratu
hau! Zein tratu doatsu egiten duzun Iainkoaren majestatearekin. SP Phil 78. Etzedila egin testamentik, ez
kontraturik, ez kridarik. ES 401. Saldu-erosian edo bere tratu-kontratuetan. OA 164. Nai dúgu [...] ajustátu
berorréki kontrátu gáu ta pakto gébek betíkos. LE Ong 39r. Nola kontratuari / bait-zion faltatu [...]. It Fab 210.
Erraiteko liteke zerbeit [notari] ez yakinez, / sobra errexkiegi notaltzen direnez; / yakinen meneko da kontratuzko
lana / hitz batek ekharkidin sekulako mina. Hb Esk 209. Egiten batuzue / kontratu makurrak / nor berak jasanen
tu / ondoko malurrak. Bordel 127. Biyar bertan egiñ bear degu kontratuba. Moc Damu 24. Kontraturako ere
eztute / eskribauaren biarrik. Tx B II 67. Alkarrekin egindako egiune edo kontratuan. Eguzk GizAuz 181.
Aloger-egiune edo kontratu ori. Ib. 151. Kontratu ori egitea edo ez egitea, ori zure esku dago. Vill Jaink 157.
Ezkontzako kontratu. Ib. 157. Goberniarekin egin kuntratiak hautse dütie maiatze lehenian. Herr 13-5-1965, 3.
Ezkontzeko kontratu matrimoniala Ameraunen egin zuten. JAzpiroz 12. Apustua lotzen da kontrato baten bidez.
Albeniz 52. En DFrec hay 16 ejs. (2 septentrionales) de kontratu y 13 de kontrato, meridionales.
- KONTRATU-PAPER. Contrato (documento).  Eta bai azkar kontrato-papela egin ere, Tolosako zezen-
plazan jokatzeko. Albeniz 120. Kontrato-papela firmatu genduanetik. Ib. 188.
- KONTRATUZ. Por contrato.  Haurrer hitzemana, kontratuz errana. EZBB I 52.
kontratxartel. "Contracédula" Lar.
kontratzintzur. v. KONTRA-ZINTZUR.
kontraubazter. "Contracosta" Lar.
kontraurre (V-m, G-bet). "Nombres de bancos de proa a popa: a) Aurre (V-m), aurretosta (V, G). b) Kontrailla
(V-m), kontraurre (V-m, G-bet)" A s.v. tosta.
kontrauste. "Disensión" Añ.
kontraxilo. "(S, Foix), de travers (avaler.)" Lh. v. KONTRA-ZINTZUR.
kontraziabezgoa. "Contraescritura" Lar.
kontrazin. "Kontrazina, faut serment" SP (s.v. zin).

- KONTRAZIN EGIN. "Kontrazin egitea, se parjurer" SP (s.v. zin). Cf. zin egin.
kontraziri. "Cuña, generalmente pequeña, que se introduce en el hueco que queda entre un eje, mango, etc., y el
agujero que lo alberga. Aixkora kertena loka samar dago ta kontrazirin batzuk sartu biako jako" Elexp Berg.
kontrazistali. "Contracifra" Lar.
kontrazulo.  Contraboquete.  Plazakoak berebat jardun zuten gau guztian lanean, kontra-zuloak egiñaz eta
espaldak berriztaturik irmetuaz, etsaiari eragozpenak ifinten. Izt C 353. Etsaia asi zan San Nikolasko ondoan
murrua epaiten; baita plazakoak ere beraren kontra-zuloa irikitzen. Ib. 341.
kontrazupaldats. "Contraescarpa" Lar.
kontre.  (Interj. de sorpresa). v. kontro.  --Kontre! Isilleko konturen bat al da? Erkiag BatB 47.
baten mende.
kontre. v. kontra.
kontrebanda. v. kontrabando.
kontrespalda (V, G). "Nombres de bancos de proa a popa: a) Aurre (V-m), aurretosta (V, G) [...] e)
Kontrespalda (V, G)" A s.v. tosta.
kontresta. v. kontrast.
kontrestalgo. "Competencia" Lar.
kontrezarri. "Objetar" Lar.  "Objetado, kontrezarria" Lar.
kontrezarte. "Objeción, kontrezartea" Lar.
kontribuitu (Urt).  Contribuir. "Collator, kontribuitzáillea, [...] kontribuitzen duena" Urt V 326.  Hek
harturik purifikadi hekin, eta kontribui ezak hekin, buruak arrada ditzatenzát. Lç Act 21, 24 (He paga zazu, TB
egitzu gastuak, Dv gastuak egizkitzu, Ker ordaindu egizu, BiblE ordaindu).
kontribuitzaile. "Collator, kontribuitzáillea" Urt V 326.
kontribuzio (Urt V 322), kontribuzione (Urt V 322), kontribuziño (V-gip ap. Elexp Berg), kontribuziñoe. 
Contribución, tributo. "Las contribuciones al fisco; concretamente el impuesto sobre la propiedad.
Kontribuziñuak pagatzera joate zan urtero gure aittajuna" Elexp Berg.  Mazedoniakoén eta Achaiakoén
kontribuzionea (tít.). Lç Rom 15, 1. [Konstituzionea] ezin sustenga diteke kontribuzione publikoen pagamendua
egiten ez bada. Revol 139s. Egundik haziko garen gure kontribuzione funxieren biltzen. "Contribution foncière".
Ib. 157. Fuero onen konforme / kontribuziorik / ez degu eman bear. It Fab 208. Gerran egin zirian kastuak gaitik
pagau biar dan kontribuziñoiaren azkenengo plazuba. (1866). BBatzarN 223. Illetikan illera / kontribuziyua, /
aurrak azitzeko / a ze alibiyua! Ud 33. Barau-bijili oriek dirade, [...] petxa edo kontribuzio batzuek bezela.
AJauregi EE 1885b, 252s. Gobiernuak ez diyo oraindik kontribuziyorik bota. Alz STFer 130. Zenbat pagatzen
dezute petxa edo kontribuziyua? Iraola 85. Gobiernua kontribuzioa botatzera dijoakigu. Urruz Zer 130. Aitatu
dan irabaztiari yagokon kontribuziñuaren laurena. ForuAB 85. Gipuzkoan kontribuzioa ordaindu bear duten
guziak. ForuAG 301. Erromarrak Yuduen artean yarritako zergak edo petxak (kontribuzioak) biltzen [zituzten].
Ir YKBiz 41n. Zerga eta kontribuzioak ordaindu bear eta ezin. Munita 129. Nik zerga (kontribuzioa) ordaintzen
[dut]. Vill Jaink 86. Kontribuzionea aunitzez gehiago pagatu behar baitute. Izeta Herr 11-4-1968, 6.
Kontribuziotarako aña kobratzen duala errentatik. TxGarm BordaB 9. Alabiak "tasak", emen kontribuziñoiek
legez dira, eta ordaintzera juan biarra eukan. Gerrika 212. En DFrec hay 8 ejs. de kontribuzio, meridionales.
 (Como primer miembro de compuestos).  Izanen da errian libre kontribuzio-jenero guzitik bi urtez.
FrantzesB I 99. Diputaziñuaren kontribuziño batzallia. "Recaudadores". ForuAB 85. Kontribuzio-biltzeaz zer
ikusia dutenak. ForuAG 237. Kontribuzio-neurria lengoa bera da, euneko amalau. "Tipo de tributación". Ib.
251.
kontrista. v. kontrast.
kontristatu.  Contristar(se).  Haién bihotzeko obstinazioneaz kontristaturik. Lç Mc 3, 5 (He notatua, TB

atsekabetua, Dv atsekabetan, Ol goibeldurik, BiblE mindurik). Eztezazuela kontrista Iainkoaren espiritu
saindua. Lç Eph 4, 30 (He, TB tristatu, Dv atsekabe eman, Ol atsekabetu, BiblE nahigabetu).
kontrizio (Chaho), kontrizione (SP, H), kontrizino (Chaho), kontrizinoe (H), kuntrizione (S ap. Lrq; Chaho). 
Contrición. "Contrition, regret de ses péchés. Kontrizione perfeta-inperfeta, contrition parfaite-imparfaite" H. 
Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos; su uso disminuye notablemente en el s. XX.  Heure ahalaz
ardiatsak kontrizionea. EZ Man I 22. Contritio, kontrizionea, urrikimendu guztien gaineko urrikimendua. Ax
528 (V 340). Kontriziñoa eta dolorea, zerren ofendidu daben Iaun goiko guztiz poderosoa. Cap 115.
Kontrizionea eta konfesionea hain dira eder eta usain onesko. SP Phil 71 (He 73 kontrizione). Penitentaren
hirur aktak, kontrizionia, konfesionia eta satisfakzionia. Tt Onsa 22 (Cap 62, Cb CatV 77 kontriziño, Bp I 66,
CatLan 17 kontrizione, El 68 kontrizio, Mg CO 42 kontrizino). Bi dolore suerte dire: atrizionea eta kontrizionea.

baten mende.
Gç 101 (Cb CatV 79, CatBus 48 kontriziño, CatUt 22, Añ CatAN 49, CatB 65, CatUlz 40 kontrizio, fB Ic III 121
kontrizinoe, CatLuz 32 kontrizione; KIkG 73 maite-damua). Kontrizioa da askoz obea atrizioa baño. Iraz 62.
Kontrizione perfeita eta kontrizione inperfeita, berzela atrizionia. CatLan 144 (v. tbn., con los mismos
calificativos, CatLav 282 (V 141), CatS 83, CatJauf 120). Kontrizioa edo ondamua. Añ CatAN 50. Kontrizino
osuari deituten bere jako soil soilik kontrizinua, ta ez osuari, atrizinua. Mg CO 44 (43 kontriziñoe; CC 152
kontrizio). Biotzeko damutasun edo kontrizioarekin barkazioa eskatuaz. Gco I 384. Fede, humildáde, kontrizio ta
amorearéki. LE Ong 29r (43r kontrizióne). Kontrizioneak berak kofesatu baino lehen barkatzen baititu bekatuak.
CatLuz 33. Egiazko kontrizione min batez, higuin ditzagun gure bekhatuak. Jaur 156. Kontrizioniak izan behar
dü barnetiko. CatS 84. Kontrizione onik ez dezakegula izan graziaren laguntza gabe. CatJauf 122.
v. tbn. Ber Trat 28r. OA 144. Mb IArg I 248. Ub 209. AA III 448. KIkG 73. Kontrizino: Arz 51. ConTAV 5.2.11,
154. Kontrizione: Brtc 9. Dh 59. UskLiB 41. Kontrizinoe: CrIc 155.
 Oración del acto de contrición.  Etzitean eta iaikitzean kontrizinoa. Harb 19. Esan begi aldagian dolore eta
damurik andienagaz kontriziño au. "Acto de contrición". Cap 118. v. tbn. El 19.
- KONTRIZIOA EGIN. Hacer acto de contrición.  Kontrizioniaren digneki egiteko, [...]. Tt Arima XV. Pekatu
mortala egin ezkero kontrizioa egitea luzatzen badu, kondenatzeko perill edo arrisku andian dago. Gco II 11.
- KONTRIZIOKO. De contrición.  Kontrizioneko aktea (tít.). Mat 315 (cf. Tt Arima XV kontrizioniaren akto).
Kontriziñoko Aktoa deritxan oraziño iakina. Cb CatV 110. Esazu gero askotan Akto kontriziñokoa edo Neure
1
Jesu Kristo Jauna biotz biotzetik. Añ EL 126. v. tbn. OA 153. Iraz 63. Cb EBO 60. Añ CatAN 70. Kontrizinoko:
Arz 55. Urqz 32. Kontriziñoko: CatBus 40. Kontrizinoeko: Mg CO 104. Astar II 220. Kontriziñoeko: VJ 15.
- KONTRIZIOZKO. De contrición. "Kontrizionezko akta, acte de contrition" H.  Kontriziozko afektoak (tít.).
Cb Eg III 291. Kontriziñozko damuegaz. CatLlo 63. Kontrizionezko, urrikalmenduzko eta debozionezko
nigarrak. Jaur 379. v. tbn. Kontriziozko: Mb IArg I 294. Gco II 77. AA III 359. CatB 13. Legaz 57. Arr May 12.
CatUlz 6. Kontriziosko: CatUt 31. LE Ong 85r. Kontrizionezko: CatLav 249 (V 126). CatLan 163. Monho 80.
CatLuz 5. JesBih 451. UskLiB 35. Jaur 168. CatS 13. CatJauf 44. Lf Murtuts 22. Larz Senper 36. Kontriziñozko:
Cb CatV 81. Añ LoraS 129.
kontro (V-ger).  (Interj. eufemística). "Exclamación de asombro" Ort Voc. v. 2 kontxo.  Sentelliok, kontro!
Ort Oroig 15.
kontrokotz. "(V-m), papada" A.
kontrol. 1. Control.  [Medikutiarrak eta alkatiarrak] kontrol izugarria daramate hemengo bizitzaren
gainean. Arti Tobera 282. Iñungo galdera-erantzunik eta kontrolik barik sartu ginduezan. Gerrika 82. Ez neukan
bear zan bezelako kontrolik [...]. Entrenadore bat bear nuan. Albeniz 81. Eskola ofizialaren bitartez adierazi
nahi nuke kontrol ofizialaren azpian dagokeen edozein irakastegi. MEIG IX 32.
2. +kontrola. Puesto de control, de inspección; órgano de control.  Ganorazko tallarretan, saltzera bialdu
baño len kontroletik pasatzen ditxue pieza guztiak, okerrik bada be denporaz zuzentzeko. SM EiTec1 158.
Orduan Landetxen guardizibillen kontrola zan. MMant 25. Hura zuen hain segur eskoletxerat ekartzen, aleman
kontrola zenbaiti ahal zuen gezurra sakaturik. Larre ArtzainE 136. Guk salatu ere behar ez gindukeen egia hau,
kontrola ofizialek ezin onetsizkoa baitzen. Ib. 246. En DFrec hay 78 ejs., meridionales.
- KONTROLPEAN. Bajo control.  Errialde orretako bizi-zirkiñak euren [Doctor-eme bien] esku ta ardurape
egozan, kontrolpean nunbait ere. Erkiag Arran 136.
kontrolarazi, kuntrola-erazi.  Hacer controlar (?).  Bertan phentsatü zin / zer egin behar zin / Eihartxek bai
ordin: / papera kuntrola-erazi mementin. 'Il fit enregistrer (?) le papier'. Etch 272.
kontrolatu (T-L), kuntrolatu.  Controlar.  Huntarzünak beitütü harek heñ hun batetan ezarten: / züntzürrin
kuntrolatü eta phantzollin ipotekatzen. Etch 306 (tbn. en ChantP 182 y Or Eus 282). Etzatekin dolügarri
kuntrolür jauna, / behar ükhena gati kuntrolatü papera. 'D'avoir eu à enregistrer (?) le papier'. Ib. 274. Misio
amaieran / konfesatutzeko, / eta txartel bat emon / kontrolatutzeko. Ayesta 64. Etxe ori ondo kontroletara ez
ziran eldu, gu gengozan bitartien. Gerrika 84. Apustu artan ez nuan beste entrenadorerik izan. Arek kontrolatzen
niñun. Albeniz 121.
kontrolur (T-L), kuntrolur.  Inspector. "Contrôleur" T-L.  Pauko kuntrolürrak eztik erran gezürrik. 'Le
contrôleur de Pau'. Etch 278 (v. tbn. 274). Morde de Foulon, kontrolur yeneral ohi bat urkhatu zuten. Elsb Fram
79. Uztaritzeko kontrolura zen jina bortz jendarmerekin. HU Zez 126. [Jaun erretorari] buruz doa lehenik xapela
eskuan kontrolura. Ib. 127.

baten mende.
kontruste. "Disensión" Lar. "Disentimiento, disenso, kontrustea" Ib.
kontsakratu. v. konsagratu.
kontsegitu. v. konsegitu.
kontseilari (Urt II 170, Dv), konseilari (H; -eill- SP; -ell- Lar, Añ), konseiari (Lh).  Consejero, (el) que
aconseja; miembro de un consejo. "Aconsejador" y "consejero" Lar.  Nor izan da haren konseillari? Lç Rom
11, 34 (TB konseilaria; Dv nor sarthu da haren kontseiluko, Ol onulari, IBe, BiblE aholkulari). Hautatu zaituzte
bere konseillari nobleek. EZ Eliç VI. Zeren kolera eta lehia eztia konseillari onak. Ax 299 (V 199). Paueko korte
gehienean erregeren konseillari zenaren gorazarretan. O Po (ed. Michel), 247. Konseillari zuhurrek ezin
emanen derautate balio duen ihardetsterik. SP Imit III 59, 3. Gure sararazitzea bere sekeretuzko gelan eta
konseillari berezien artean. SP Phil 187. Kontseilariak kargatuak izanen dire obra on harthaz. JesBih 407.
Luzeki deputatu, orai konseilari / yustizia gainean dutena ezarri. Hb Esk 157. Behar da deliberatu? / ezta falta
kontseillari. Gy 304. Bere aitaren adiskide andi eta konsellari aditu onek erregetzat ezagutzen zuela. Lard 198.
Nor izatu da haren kontseilari, eta irakhatsi dio? Dv Is 40, 13 (Ur konsejari). Noges sarjanta, gizon galanta, /
hartu du kontseilari (c. 1860). In Zerb Azk 104s. Baigorriko kantonamenduko kontseilari jeneral zena aspaldiko
urtetan. HU Aurp 176. Hala egin behar nukela, kontseilariak izan ditut. Larz Iru 38. Katixima egile eta
kontseilari zuhurra. Larre ArtzainE 275. Erromak deitu zituen kontseilari euskaldunen artean. MIH 398. En
DFrec hay 12 ejs. de kontseilari, 5 de ellos septentrionales. v. tbn. Lander RIEV 1909, 652. JE Med 147. Lf
Murtuts 36. Ardoy SFran 55. Konseillari: ES 156s. Konsellari: Izt C 506.
kontseilaritasun.  Consejería.  Berehalaxe eman zioela haren semeari konseillaritasuneko arropa edo
kargua. ES 168.
kontseilatu (Urt I 163 (-eill-), Dv), konseilatu (H; -eill- SP; -ell- Lar, Añ), kuntsellatu (Gèze), kunsellatu (S ap.
Lrq; Chaho).  Aconsejar. "Donner conseil" SP. "Konsellau, aconsejarse" msOch 3.  Konseillatzen aut eros
dezán eneganik urhe suz phorogatutik. Lç Apoc 3, 18 (He, TB konseillatzen zaitut; BiblE aholku hau ematen
dizut). Gaizki konseillatzea. Mat 32. Eztezala bekhatutan sararazi berzea / nahiz dela konseillatuz, manuz,
tarritamenduz. EZ Man I 14. Hala dagitela konseillatzeintu Iondone Paulok presuna zaharrak. Ax 187s (V 127).
Manatuak eztirelarik, bainan xoilki konseillatuak eta inspiratuak. SP Phil 5 (He 5 konseillatuak). Konseilla
nazazu. Gç 37. Huna zer egitea konseillatzen darotzudan. He Gudu 140. Konseillatzen zütüt eros dizadazün ürhe
süz bethia. Mst III 32, 3 (SP konseillu emaiten derautzut, Ch abisu ematen darotzut). Lapurtarrak berehala
zituen kontseilatu. Monho 56. Aita konseillatüren dügü / zure legiaren hartzera. Xarlem 654. Hala kontseila
niezeke debozionean berri ta gauza hautan arrotz direnei. Dh 109. Manrezan egon zadin kontseilatu zion
Franses kofesorrak. Laph 34. Zunbat berthüteri ebanjeliuak kontseillatzen deikü jarraikitia? CatS 59. Ez
ginezoke gazte bihi bati kontseila pilotako jokoaren bere ofizio guzitzat hartzerik. Zby RIEV 1908, 87.
Konseilatu zakoten eskapa zadila. Elsb Fram 88. Huna exerzizio bat orduan pratikatzea konseillatzen
dautzuedana. Arb Igand 185. Hura beharrez galdü, gaizki konzellatzen. Xikito 3. Zure alaba kontseila dezagun.
Larz Senper 46. Konseilatuko zaitut, / ene lagun Mattin. Xa EzinB 97. San Josep ospitalea kontseilatu zautan
[...] apezak. Larre ArtzainE 238. En DFrec hay 3 ejs. de kontseilatu. v. tbn. MarIl 21. Jaur 188. HU Zez 18.
Konseilatu: Harb 433. CatLav 268 (V 134). CatLan 96. CatS 61.
 (Aux. intrans.).  Zure konzientziarekin edukazu, harekin konseilla eta konsola zaitezi. Ax 446 (V 292).
Konseilla zaite bethi zure gidariarekin. SP Phil 152s (He 154 har zazu bethi konseillu).
kontseilatzaile (-eilla- Urt III 101), konseilazale, kunsellazale (S ap. Lrq).  Consejero. v. aholkulari,
kontseilari.  Adixkide hanitxek eztizie profeitürik emanen, ez ajütari azkarrek sokhorririk, ez konsellazale
zühürrek ihardeste hunik. Mst III 59, 3 (Ip konseillazale; SP konseillari, Ol aolkari).
kontseiller (Urt II 456), konseiller (-eller Chaho), kontseilero (-ill- Urt II 456), kuntseiller, kunseiller,
kunseille, kuntzeller.  Consejero, miembro de un consejo (real, parlamentario, municipal, etc.). "/kunsel'é/,
conseiller municipal" Lrq. v. kontseilari.  Egundano etziraden konseiller, gobernadore ez lege ezarlerik gabe
ikhusi izan. Lç Adv ** 2v. Iosef Arimatheakoa, konseillér ohoratua. Lç Mc 15, 43 (He, Dv kargudun, TB
kontseiluko gizon, Ol batzarre nagusikoa, Leon zaharren batzarreko, BiblE kontseiluko kide). Baionara dira
Bordeleko kunseillerak. (1595). FLV 1993, 449. Nola atzo Parisko konseler bat beste batzuekin Endaian izatu
dir[en]. (c. 1597). FLV 1993, 463. Nola presidentak konseilleren artean, / eman duen ordenantza ohoiñaren
gañean. EZ Man I 58. Erregeren estatu pribatuko konseilluan konseillerari eta Arthusko Abadeari. Harb a 6r.
Luis Jainkoaren graziaz Franziako eta Nafarroako Erregek, gure Konseiller maite eta leial, gure
Parlamentetako Gortheak dagozkaten jendei, &c., salutanzia. CatLav pról. (V 1). Olorueko Aphezküpü,
baten mende.
erregeren konseiller. Mercy 10. Erregeren Konseillu orotako konseillerak. In CatLan 3. Meza zerbutxari,
zeñuzañ, argizañ, lurzañ, oihustazale, herriko kuntzeller ofizio horik joan erazi dütü begithartia arrier. Herr 5-5-
1960 (ap. DRA, s.v. argizañ). Pierra Eskonobiet, [...] kuntseller eta zeñuzañgoan milla zerbütxü egin dü. Herr
24-10-1963, 3. Irigarai eta Karrikabürü, herriko kuntseillerak. Casve SGrazi 82.
kontseilu (Urt III 99 (-eillu), Dv), konseilu (-eillu SP, Urt I 161; -ellu Lar, Añ, H (L, BN, S)), konsailu,
kuntseilu (-ellu Gèze 325), kunsellu (S ap. Lrq), kontzeilu.
 Tr. Propio de la tradición septentrional; aparece también en los guipuzcoanos Beovide, Iztueta, Lardizabal y
Berrondo y en los alto-navarros Lizarraga de Elcano y Legaz. En DFrec hay 107 ejs. (26 septentrionales) de
kontseilu, 2 de konseilu y 1 de kontseil.
1. Consejo. v. aholku, kontseju.  Amore bat hautatzeko konseilu bat nekeie. E 85. S. Paulen konseilluaren
eta exhortazionearen araura batberak phoroga eta examina beza bere konszienziá. Lç Ins B 3v. On da Livio
filosofoak eman zuen konseilluaren hartzea. Ax 302 (V 201). Berant debila nehor konseillu bilha, eskukara jinez
gero etsaiekila. O Pr 89. Egia da penitenziazko egun seinalatuetan iaunts ditekeiela Konfesor zuhur baten
konseilluz. SP Phil 321 (cf. infra KONTSEILUZ). Eztiro ediren konseillu, manu edo erremedio hoberik enia
baiño. Tt Onsa 70s. Mundura etorri zara, konseillu handiko aingerua. Gç 26. Hire konseillia zer den / behar dük
deklaratü. Xarlem 1328 (1322 konselü; ¿por -llü?). Emanen diozka kontseiluak eta abertimenduak. JesBih 419.
Eken bendizio ta konsellurik gabe ezkondu gogo dutenak. Legaz 27. Bere semien kontselluak aditu biar zituala.
Bv AsL 197. Enperadoreari hain aholku edo kontseilu gaixtoa eman zion jaun hura. Jnn SBi 176s. Aita Sainduak
igortzen dauzkigun bi kontzeilu. HU Zez 19 (19 kontseilu, 20 konseilu). Eman arren eurari kontzelluko eskua edo
miniztakoa. Kortazar Serm 168. Zenbeit kontseilu merke dauzkitzut eskaintzen. Ox 176. Kontseilu ona ez baita
behar / utzi sekulan banoki. Etcham 228. Tobiasek bere semeari eman ziozkan kontseilu premiatsuak ororentzat
on dire. Zerb IxtS 60. Konsailu bat banikek / hiri emaiteko. Balad 216. Solasta zite harekin eta jarraik haren
kontseiluer. Ardoy SFran 121. Kontseilu bat zueri, / oi gazte maiteak. Mattin 54. Bentariak emaniko
kontseilluaren araberan. Berron Kijote 88. Hainbeste ikasleren bisitak egunero zernahi kontseilu eta
laguntzaren galdez. Larre ArtzainE 121. Esan daiteke, kontseilu moduan, hobe litzakeela, dudakoetan, erregela
hori kontuan edukitzea. MIH 99.
v. tbn. Brtc 65. UskLiB 69 (17 -seillü). MarIl 103. Jaur 387. Dv LEd 229. Gy 196. Laph 199. CatS 62. CatJauf
94. Barb Leg 145. Larz Iru 56. Xa Odol 134. Lf in Casve SGrazi 14. Konseilu: CatLav 127 (V 68). CatLuz 20.
Lf Murtuts 19. Konseillu: Mat 148. EZ Man I 38. Harb 130. Hm 194. ES 171. Ch III 57, 1. He Gudu 111. Mst III
30, 1. Mih 82. CatLan 51. Arch Fab 161. Bordel 124. Konsellu: Lard 198.
2. + konseilu, kunseilu. Consejo (junta, asamblea).  Harekin ziradenék bil zezaten konseillua. Lç Act 5, 21
(TB bildu zuten konseilua; He batzarra, Dv biltzarra, Ol batzarrea, BiblE Biltzarre Nagusia). Aita, Seme,
Espiritu / baitzare sakratua, / zurez osatzen da Korte / sainduko konseillua. EZ Noel 140. Saristatü baitirate
parropiaz, gure errege jaunaren, haren konseillüko eta intandanten erregla honen arau. Bp I 23. Lehenik bere
parlamentari edo konseilluari galdegin zioela hitz arrotz haren erraiteko libertatea. ES 165. Gasturik ezin
eginen du kontseiluak onhetsiz baizen. JesBih 422. Erregeren konsellukoa Don Enrique laugarrenaren
denporan. Izt C 476. Konseilua bildurik. Arch Fab 203. Iduki zuen hortako gerlako kontseillua. Gy 153. Orai
kontseilu jeneraletik eta sarrixago deputatugoatik kentzera baiteramate. HU Aurp 145. Fedearen
Propagazioneko Obraren Kontseilu Nagusiak. Prop 1906, 49. Süperiürrak bildü zian kontseillia eta deitü zian
Haritchabalet. Const 19. Diziplinako kontseilu hartan ez zuen apezgaiaren aita kofesor harek deus erraiterik.
Larre ArtzainE 194. Kontseilu hau Nafarroako erreinuko Kontseilua da. MEIG IV 69. v. tbn. Konseillu: Harb a
6r. Revol 93. In CatLan 3. Konseilu: CatLav pról (V 1). Hb Esk 192.
 Concejo, ayuntamiento.  Barkoxeko kunseilian / dira phena handian. Etch 482. Herri hartako hauzo
aphezak eta konseiluko hiru gizonek erran zutela goraki eta paperean ezarri. Elzb PAd 8. Pariseko kontseiluak
holetan 80 gizon badauzka. HU Zez 89. Luzaideko herriak / Emen nago entzunik / Aspaldian ez duela /
Konseiluko gizonik. (1920). LuzKant 83. Herriko kontseilua bildu behar zen lehen aldikotz. Barb Sup 39.
Kontseilua bildurik, / hango kalapita! Etcham 62. Jaun mera bere konseiluarekin. Lf Murtuts 18. Kontseilu
hortan sartuak ziren / populuak hautaturik. Mattin 91. Kontseiluko gizon batekin. Etchebarne 44. v. tbn. JE Bur
183. Larre ArtzainE 301.
3. Consejero.  Traidore da bere buruaren, konseilluari gordatzen ari dena egiaren. "À son conseil". O Pr
447. Atxeter zekeneti, abokatu goseti eta partida bien konseilu deneti, begira adi nola asaieti. Ib. 488.
- KONTEILUAN SARTU. Ponerse a deliberar.  Sarthu ziren konseilluan erromatarrak ea zer eginen zuten
Kartagoko hiri hartzaz. Ax 30 (V 18).
- KONTSEILU HARTU (-eillu Urt I 163). a) Reunirse en consejo, ponerse a deliberar.  Fariseuék konseillu
har zezaten nola hura hatzaman liroiten hitzean. "Prirent conseil". Lç Mt 22, 15 (He hartu zuten xedea, TB
elhatu ziren, SalabBN hartu zuten deseina, Dv, IBk batzarre egin zuten, BiblE elkar hartu zuten). Elkhargana
bildu eta / hartu dute konseillu, / ni behar nautela habe / laidotsura altxatu. EZ Eliç 176. Midikuek elkhargana
bildurik, eta konseillu harturik, erran zioten enperatrizari. Ax 406 (V 265). Gure eginbideak estudiatuz eta
ikhasiz, eta konseilu hartu gabe gauza inportantik batere ez eginez. CatLav 44 (V 29).
baten mende.
b) Recibir un consejo.  Koleraz betherik dagoena ezta konseillu hartzeko gai. Ax 302 (V 201). Hainitzetan
aditu dut segura dela enzutea eta konseillu hartzea emaitea baino. SP Imit I 9, 3. Har zazu bethi ere konseillu
gizon zuhur eta prestu baten ganik. Ch I 4, 2. Izan dezagun arthe horren gaiñean konseillu hartzeaz gure
diretora ganik. He Gudu 153. Ardüra konseillü har ezazü tentatü zirenian. Mst I 13, 4.
- KONTSEILU-EMAILE (konseillu e. SP). Consejero. "Qui donne conseil" SP.  Zaren zerori zure abisu eta
konseillu emaille. "Admone teipsum". SP Imit I 25, 11 (Ch mehatxa zazu, Mst koraja eta abisa ezazü). Hura
düzü ene azkartarzüna, hura eni konseillü eta sokhorri emailia. Mst III 55, 5.
- KONTSEILU EMAN (-eillu Urt I 163). Aconsejar.  Gauza hunetan konseillu emaiten dut. Lç 2 Cor 8, 10.
Hura da ene indarra, hark konseillu ematen deraut. SP Imit III 55, 5 (Ch gidatzen, Ol onu ta laguntza
damaizkit). Konseillu emaiten diot alhargunari hetan ez bat ere sartzeaz. SP Phil 419s. Hobeago dela eta
segurago mintzatzea baiño entzutea, eta konseillu ematea baino hartzea. Ch I 9, 3. Eta zé Caifas eman zioténa
konsellu judioéi. LE Io 18, 14. Berak kontseilu emaiten daukun bezala. Jaur 196. Kide, dizut kontseillu, / egizun
ihes, nausia dadiñ artio atzartu. "Je te conseille". Gy 38. Konseilu emaiten dut / Urzo laguneri / Ez ditezela fida
/ Ihiztarieri. LuzKant 65. Errexago baita, ordea, kontseilu emaitea etsenplu emaitea baino. Xa Odol 39.
Gazteeri zeien kontseilu eman bere bertsuan. Larre ArtzainE 116. v. tbn. Bordel 152. Etchebarne 76.
- KONTSEILU ESKATU, K. GALDETU, K. GALDEGIN. Pedir consejo.  Begira zaite, beraz lehenbizi heldu
zaitzun desiraren gainean sobera permatzetik niri konseillu eskatu gabe. SP Imit III 11, 2 (Ch ni konsultatu
gabe, Mst ene gogorik jakin gabe, Ol nerekin ituntzeke). Konseillu galdetu behar zaiela presuna zuhur eta
prestuei. Ch I 5 (tít.). Jinkoari diozun obedienzia bihurtu baño lehen edo zure buruari edo munduari konseillu
galdeiten badiozu, ez duzu obedituko. Mih 90. Kofesorari eta bere erretorari kuntseillü galthatü. CatS 93. Bere
zuhurtzia eternalari kontseilu galdegiten bezala dio. Lap 113 (V 53). Holakoei kontseilu galdatzea bekhatu da.
CatJauf 77. Buruzagiek ixtudianten ama eta arreber galdegin balute bederen kontseilu. JE Ber 73. -
KONTSEILUZ. Confidencialmente.  San Luisek etzuen ongi hatrzen nihor ixilik eta konseilluz minzo bazen
konpainian eta beregainki mahainean. "En secret et en conseil". SP Phil 364 (He 367 konsillukara).
kontseilugai.  Candidato a concejal.  Kontseilu-gaia herritarra zen, / mera-beharra arrotza. Mattin 66.
kontseilukara, konseilukara.  Confidencialmente.  San Luis Erregeari gaizki zela zitzaion nihor beharrira
edo, denbora hartan erraten zuten bezala, konseillukara mintzatzea konpañia batean. "En secret et en conseil".
He Phil 367 (SP 364 ixilik eta konseilluz).
kontseiluketa. "Konseilluketan ibiltea, aller au conseil" SP.
kontseiluko, kuntseiluko. "Kunsellüko, membre du conseil municipal" Lrq.
kontseiluño.  Dim. de kontseilu.  Konseiluño bat ba nuke / nik orai emaiteko zuri. Bordel 69.
kontsejadore. "Conciliador, konsejadore" Lcc.
kontsejari, konsejari (Lar, Añ, H).  Consejero. v. kontseilari.  Teodora izandu zen Constantinoplako
enperadorek izandu zuen emazterik oartuena, konsejaririk onena. Mb IArg I 180. Konsejari ona billezazu, zure
azienda Jainkoarekiko ta munduarekiko galdu nai ez badezu. Cb Eg III 228. Emánes konsejáriak, erakustúnak,
gidáriak oneráko. LE in BOEanm 567. Ihes egin behar da sugearen arpegitik bezela konsejari txarrak
diranetati. Mg CC 191. Nor izan zan Jaunaren konsejari ta erakutsi zion zer ta nola egin? (Is 40, 13). AA III
312 (Ur konsejari; Dv kontseilari, BiblE aholkulari). Baditubee eureen artian konsejarijak, ontzat emoteko
egiten ditubeen gauza guztijak. JJMg BasEsc 169. Karlosen konsejari / jakintsun bakarra. Echag 164. Zer egin
bear zuen erakutsi zion konsejari zorigaiztoko ark. Lard 195.
kontsejatu, konsejatu (Lar, Añ, H), kunsejatu (Lcc (-adu)). 1. (Aux. trans.). Aconsejar. "Conciliar amigos,
adiskideak sekretoan kunsejadua" Lcc.  Nik ez neike / a legiala konsejadu, / zerren leike / oi ta bertati
kondenadu. Lazarraga 1198r. Jesu Kristoren denporatik ona ze Santu, Elexako Doktore izan da enkargau ta
konsejau ez deutseena kristinaubei erretiro, modestija [...]. JJMg BasEsc 156. Konsejatzen zaitut erosi
dizadazula sutan garbitutako urrea. Ur Apoc (G) 3, 18 (Apoc (V) kontzejetan). Ama-alaba itxura oneko ta bere
ongilleai konsejatu ziela. Aran SIgn 56. Konsejatzean emateko Zesarri Zesarrena dana eta Jaungoikoari
Jaungoikoarena dana. EE 1884a, 313. Onek kongregazioan sar zedilla modurik egokienean konsejatu zuen. Arr
May 85. Ongi konsejatua dago. Urruz Urz 39. 2. (Aux. intrans.). Tomar consejo.  Konfesore jakitun batez
konsejatu zaite. Añ MisE 147. Konsejeetan da Obispo beneragarri bategaz. JJMg BasEsc 9.

baten mende.
kontsejatzaile, konsejatzaile. 1. Consejero, miembro de un consejo. v. kontseilari.  Haziendako

konsejatzalle egondu zana. Izt C 478. Komisario jeneral Holandan eta konsejatzalle gudako Felipe
bigarrenarekin egon izan zana. Ib. 473. 2. konsejatzaile, konsejutzaile (Lar). (El) que aconseja. "Aconsejador"
Lar.  Ala esaten ari zait beti / nere konsejatzalle bat. Bil 106. Bai ba: konsejutzallea gauza orreik liburutean
ikasiriko korbatadun estudiante bat zan-da. Bilbao IpuiB 117.
kontsejero. "Consejero, konsejeroa" Lcc.
kontseju, konseju (Lcc, Lar, Añ, H), konsejo, konseiu. 1. Consejo. v. aholku, kontseilu.  Tr. Documentado
en textos meridionales de todas las épocas. En DFrec hay 6 ejs. de kontseju y 2 de konseju, todos ellos
meridionales.  Konseju ona emaitea. Bet 13. Ejenplo, konseju ta mirari andiak. Cb Eg II 23 (Dv LEd 55
irakaspen). Salomon paketsu ta Pakegillea, konseju andiko aingerua. Cb EBO 36. Ez dau konfesoriak errurik
izango konseju txaarra emoten badeusku. Mg CO 239 (CC 161 konseju). Irugarrena, konseiuaren doaia. Añ
CatAN 63 (LoraS 29 konseju). Dudako gauzetan besteen konseju onaz baliatzeko erraztasuna. Gco II 84.
Gurasoen baimena edo konsejua eskatu gabe ezkontzen badira. AA I 603. Beñere konsejuak ez dute indarrik /
irteten badirade gaiztoen aotik. It Fab 255. Biar dionari konsejo onaren emoitia. CatR 49 (CatBurg 31, Cb CatV
45, CatB 51, CatLlo 51, CatBus 27, CatAe 48, Itz Azald 120, CatUlz 35 konseju; CatSal 49 konsejo; KIkV 81
onu edo konseju). Au da konseju bat denik santuanari eman litzaiokiana. Bv AsL 146. Berak emango dizkitzun
erakuste (konseju) onak. ArgiDL 39. Joxe Manuel, ator nigana, / konseju txiki au aizak. MendaroTx 172 (ib. 127
konsejo). Lurreko ondasunak txiroen artean banatze ori aolku edo konseju ona bai, baña bearrezkoa etzan
orduan be. Eguzk GizAuz 14. Ez, ostera, ama-maitasunak eragindako konseju batzuk emon barik. Bilbao IpuiB
262. Ondorengoak dauzkat / etxean nagusi, / kontsejurik ematen / ez ninteke asi. Basarri 107. Kontseju onak
artzen / iñor ez aspertu. And AUzta 149. Konseju onak artzeko beti / izan det gogo bizia. Uzt Noiz 18 (Sas 121
kontseju). Hainbeste kontseju ta iritzien artean idazteko momentoan idazleak askotan ez daki nola egin. In MEIG
IX 50. Amak eman zizkion azkenengo konsejuak. TxGarm BordaB 45. v. tbn. Xe 190. EusJok 119. Balad 187.
SMitx Aranz 145. Ayesta 48. Albeniz 233. Konseju: Ber Doc 172r. Cap 113. OA 100. SermAN 1v. El 88. Urqz
22. msOñ 2r. LE Prog 108. VMg 26. JJMg BasEsc 247. Astar II 71. fB Ic I 45. Lard 77. JanEd I 33. Bil 93. Aran
SIgn 50. Arr May 66. Moc Damu 6. Urruz Zer 125. Ill Testim 6. BEnb NereA 119. Salav 29. TxGarm BordaB 44.
Kontsejo: AB AmaE 214. Konsejo: AB AmaE 139. Yanzi 190.
 Marti Ibanes, Labieruko zalduna, / Bizkaiko konsejua ta zenzuna (1588). TAV 3.1.14.
2. konseju (Lcc). Consejo, junta. "Consejo real, erregen konsejua" Lcc.  Konseju errealaren eta
ordinarioaren lizenziareki. El 1. Errege-konseju nagusiaren buruak agin dezan. Lar Fueros 225. Hau bera
zioten gobernariak eta konsejuko beste guziak ere. Mb IArg II 291. Arzobispo Valenziakoa, Inkisidore Jeneral
eta Gobernadore Konseju Kastillakoa. Izt C 471. D. Domingo de Ocariz eta bere anaia don Rodrigo de Ocariz
izan ziran ministro Konseju erreal berean. Ib. 480. Konseju probinzialak euki dituban autoridade eta biargeijak.
(1848). BBatzarN 167. Konseju Estaduko / gorputz ain sabanta. Bordel 120. Kontseju Jeneralak ipiñi eban
referendum-aren eguna. Gerrika 272.
- KONTSEJU HARTU. "Aconsejarse" Lar.  Andik aitzin-abrera egin behar zutenaren berri ta konseju
argandik arzera. Mb IArg I 222. Dudako gauzetan jakinsuagoai konseju artzea. Gco II 29. Dator zugana
erremedijo billa, edo konseju artzera zer egin leikian. Astar II 181. Egon konfesoreaz ta artu konseju. CatBus
24.
- KONTSEJU-EMAILE (konseju emallea Lar, Añ). Aconsejador.  Kontseju emole naz / neure alegiñez.
Ayesta 68.
- KONTSEJU EMAN (konseju Lar, Añ (emon)). Aconsejar.  Bere semeari eman zion konseju ekarri zezala
ogia eta ardoa. Ber Trat 58v. Konseju emon behar dabenari. Cap 13. Aitak nola Ikarori / Aranburu onei /
konseju ei eusten emon. BBizk 3. Lenengo komunioa Luisi eman zion, ta konseju ere bai, aurrera sarri
komulgatzeko. Cb Just 33. Baña beti eman du konseju, beti erregutu komulga gaitezela txit sarri. Mg CC 207.
Bear duenari konseju ematea. Añ CatAN 41. Irakurten dakitenai eren onagatik konseju ematen diet. Gco II 77.
Aenadoro filosofuak emon eutsan konseju Augusto enperadoriari. JJMg BasEsc 184s. Alakuan baruba galduteko
konseju emoten dabeenak. Ib. 205. Danai kontseju ematen. Ayesta 92. Ez uzten lagundu edo kontseju ematen.
Albeniz 203. v. tbn. AA III 557.
kontseju. v. kontzeju.
kontsejutxo, konsejutxo.  Dim. de kontseju.  Konsejutxo bat lendabiziko / ezkongai dauden danentzat. Xe
167. Kontsejutxo bat lotsa geiegi / eraman ez dezazuten. Olea 96.
kontsekant, kontxekent.  Importante.  Biltzen direnean hargatik, ez dituzte bethi aphurreriak aiphu, bainan
bai gauza kontsekantenak ere. Prop 1902, 168.  (Ref. a personas).  Etzauku iduritzen holako apez goxo eta
baten mende.
"kontxekenta" --Azkainen erraiten duten bezala-- ez dela herri [...] on batean bizitzeko eta hedatzeko egina!
Zerb Azk 85.
kon(t)sekentzia. v. konsekuentzia.
kontsekratu. v. konsagratu.
kontsentimendu (Urt II 440), konsentimendu (Urt II 440, Chaho), konsentimentu, kosentimendu (Urt I 84),
konsendimendu. 1. Consentimiento, aprobación, permiso.  Iainkoaz iunktatuak ezin separa daitezke
denboratakotz ezpada bataren eta berzearen konsentimenduz baruretan eta orazionetan enplega ditezenzát. Lç
Ins B 5v. Bekhatu mortal da [...] baldin gauza asko handia bada eta borondatearen konsentimendu osoarekin
egiten bada. Mat 165s. Hark gero erakusten du on zaiola eta azkenean bere konsentimendua emaiten du. SP Phil
149 (He 152 eman behar du bere konsentimendua). Nazione ororen konsendimendu jeneral batez. Tt Arima 97.
Bekaturako bideak konfesatu bear ote dira konsentimentu edo lekurik eman ez danean? Mg CC 109. Libertade
bage eta borondatearen konsentimentu bage gertatzen dana. Gco II 48. Berbertatiko baija edo konsentimentuba
baño ezta biar. Astar II 114. Esperatzen det oien / konsentimentuba. Ud 125. v. tbn. Brtc 65. Konsentimendu: EZ
Man I 14. Harb 58. Ax 274 (V 183). Ch I 13, 5. CatLav 150 (V 77). CatLan 72. Konsentimentu: Cap 38. OA
141. El 45.
 Luxurios ezitz izanen gorpitzez ez konsentimentuz. Tt Onsa 179.
 Irugarrena noberaren naizkua edo konsentimentuzkua. fB Ic II 240.
2. Unanimidad, acuerdo, conformidad.  Karitate ber-bat duzuelarik, gogo ber-batetako eta konsentimendu
ber-batetako zaretelarik. Lç Phil 2, 2. Baina guziak has zitezen konsentimendu batez exkusatzen. Lç Lc 14, 18
(He elkhar aditu balute bezala, TB guziak batean, Dv orobat, Brunet danak batean, Leon guziak berdin).
kontsentitu (Urt II 442), konsentitu (Lcc (-idu), Chaho), kosentitu (Urt I 84). 1. Consentir, permitir.  Tr. No
hay ningún testimonio del s. XX, salvo en Mendigacha.  Aditzen duk hik bekhatu dela persona fidelari gogora
ethor ahal lekidion tentazionerik xipiena ere, hartan gogorik ezar ezpadeza eta resisti badiezo, eta batre
konsenti ezpadeza ere? Lç Ins D 8r. Ez konsentidu / zeure lurrean gaxtorik. Lazarraga 1203r. Bekhatu izateko
[...] borondateak behar du deliberatu eta konsentitu. Ax 274 (V 183). Bekhatua konsentitu duen arimak bere
burua harritu behar du. SP Phil 154 (He 156 bekhatuan erori den arimak). Trabaju dá inklinátzea bát, ta ezin
konsénti; izátea tirria ta kóntra egitea. LE Prog 114. Bestiak konsentidu ez arren, emon zendubalako [...]
okasiñoia pekatuban jausteko edo bestiak konsentietako. Zuzaeta 140. Lehen dut kontsentituren / mihiaz
gabetzea. Monho 88. Seigarren mandamentuaren kontra konsentitu dezu gauza loiren bat? Mg CC 110. Ezin
esan nei konsentidu edo leku emon neutsala neure guraz. Mg CO 196. Konsentitzen edo onzat artzen det esan
dan edo eskatu dan guzia. Gco I 451. Okasione atan sartutia konsentiduten dabenian egiten dabela pekatu. fB
Olg 46. Santuaren biotza etzeguan alako gauzetarako, baño, konsentituko bazukian bezela, aukeratu zuan toki
bat "sua oetzat". Bv AsL 220. v. tbn. Konsentitu: Ber Doc 122v. Mat 32. EZ Eliç 118. Harb 55. Cap 103. OA 61.
Ch III 20, 2. CatLav 354 (V 171). Mih 108. Konsentidu: Astar II 138. JJMg BasEsc 63.
 (Con dat.). Acceder, ceder.  Zenbait bekhatu handiri konsentitzera tentatuak garenean. CatLav 74 (V 45).
Ezen hire linburkeria infamei konsentituko diotedan baino lehen milletan neure burua hilltzera utziko diat. He
Gudu 92s. Klarki ageri ez denean bekhatuari konsentitu diozula. Ib. 118. Konsentitzen dut ene arima ene
gorphutzetik sepharatzeari. JesBih 446.
 (Con alat.).  Emazteak konsentitzen badu harekin habitatzera, eztezan hura utzi. Lç 1 Cor 7, 12 (He gogo
badu, TB nahi badu, BiblE prest baldin badago). Konsentitu zuenean edatera. Elsb Fram 99. Erraiten deio
arrebari behar diala ezkontze hortara konsentitü. Ip Hil 42.
 (Con ines.).  Konsentitzen ezpadu Iesus Krist gure Iaunaren hitz sanoetan. Lç 1 Tim 6, 3 (He ez baditu
besarkatzen, TB ez bada sumetitzen, Dv erortzen ez bada, Ol ez badatxikie, BiblE egokitzen ez bada). Ez
zaitzala utzi Jangoikoak bekatuan eta deabruaren eskuetan erortzera eta aren tentazioetan konsentitzera. Añ
CatAN 31 (v. tbn. konsentitzera en el mismo contexto en CatLuz 16, CatB 37, CatAe 36, CatSal 37
(konsentitzra), CatR 37 (konsentitra), CatUlz 24; konsentietan CatLlo 33). v. tbn. Iraz 25.
 (Con sociativo).  Zer kostatzen zaizu konsetra erregeren borondatearekin, kortan balimadago gure fortuna
guzia (Sal, 1780). ETZ 162 (la explicación e interpretación de konsetra no es clara).
 (Part. en función de adj.).  Pensamentu nai izan edo konsentitu bat izan zan. Mg CC 134. Onixe dei egiten
jaka pensamentu konsentiduba. Astar II 134.
2. (Aux. trans.). Convencerse.  Egun ketan guartu nintzen ortaz, konsentitu nion, xa, eznaula eskribiten
obrorik. Mdg 122. Otsoak, konsentitruk xa, asealdi baten artra etarik. Ib. 169.
kontsentitzaile. "Assensor, kontsentitzaillea, kosentitzaillea" Urt II 439.

baten mende.
kontsentitze, konsentitze (Lcc).  Consentimiento. "Consentimiento, konsentitea" Lcc.  Zeren bekhatuaren

egiteko asko da pontu bat, gogoaren egotzte bat, borondatearen deliberatze bat eta konsentitze bat. Ax 199 (V
133).  Beste batzuek tentazio utsak ta konsentitzegabeak bekatutzat artuta daude lotsaz konfesatu ezinda. Mg
CC 109.
kontserba (T-L), konserba (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc), kontserbu (T-L). 1. Conserva.  Jauna: errezebitu
dut zure señoriaren karta konserba ordenariokuekin batean. (c. 1597). FLV 1993, 453 (el editor da couserba).
Errezebitu dut zure señoriaren karta konserbekin batean. Ib. 463. Badaukagu konserba usai gozokoa onzi baten.
Mg CC 231. Euli bat edo beste artu, apur bat konserba jan edo artu eta bereala egiten badu egaa, kalte gutxi
egingo dio konserbari. Ib. 231. An ez zala ogirik, ez ardorik, ez garardorik, ez kaferik eta ez kontserbarik. Anab
Aprika 62. Berak jan zituan lukainka zathien, kontserbutako sardiñen eta beste hors d'œuvre guztien erdiak. Osk
Kurl 104. En DFrec hay 6 ejs. de kontserba y 1 de konserba, meridionales, y 3 de kontserbu, septentrional.
2. Conservador.  Kontserba, integro, mellista, / katolikuak diñoe: "Itxi, / Jel-areiuak dira-ta". Enb 173.
- KONTSERBA-KAJA. Lata de conservas.  Txo, iriki itzak kontserba-kaja oiek. Anab Poli 42.
kontserbadore (T-L).  Conservador. "Conservateur, politiquement" T-L.  Zetarako ixan karlista eta / liberal
kontserbadore. Enb 62. Euskal herria, guztira, kontserbadorea da, eskuindarra nahi baduzue. MIH 120. Gure
pentsamolde kontserbadorea. In MEIG VI 39. En DFrec hay 7 ejs. de kontserbadore y sendos de konserbadore
y kontserbatore.
kontserbarazi, konserbarazi, kontserba arazi.  Hacer conservar.  Ezen hunen naturaleza onak dirudi xoilki
huntaz artha izan duela konserbarazteko eta eskola-nausi izaiteko. ES 190. Herri batean debozionea
phitzarazteko, sustarazteko eta kontserbaarazteko biderik hoberena dela bilkhua horren establitzea. JesBih 396.
Heien baithan saindutasun hura sor arazi eta gero kontserba arazi zuten moienak. Jaur 203.
kontserbategi, konserbategi. 1. Tarro de conservas.  Seguruena da estaltzea onzi ura eulirik sartu ez didin.
Baña demagun arkitzen dutela sarrera konserbategi artara euliak. Mg CC 231. 2. +kontserbutegi,
kontzerbatei. Fábrica conservera.  Kurrinka gaxtoak ditugu gure kontzerbateiaren aldetik. Zerratuko omen
dute eldu den udazkenean. Herr 12-5-1966, 2. Supiquet arrain kontserbutegia alde bat zerratu da alabainan!
Herr 6-3-1997, 1. En DFrec hay 3 ejs. de kontserbategi y 8 de kontserbutegi.
kontserbatorio.  Conservatorio.  Bilboko Konzerbatorioan amaitu ebazan soñularitzako ikasteak (solfeoa

eta pianoa). Alzola Atalak 127. Ikasiko du solfeja errotik eta gero segur da kontserbatorioan sartzea.
Etchebarne 132.
kontserbatu, konserbatu (-au V-gip ap. Elexp Berg), konserbi, kunserbi(tu).  Conservar, guardar, mantener.
 Iaunak benedika eta konserba zaitzatela. Lç Ins A 4v. Zeren konserbatu bainauzu anbat denboras. Ber Trat
74r. Othoitzen zaitugu gobernatzeaz eta konserbatzeaz gure Eliza Saindua. Gç 53. Iduk eta konserba dezaten
edertasun bera. ES 130. Eskualdunek Erromarekin konserbatu zuten libertate osoa. Ib. 113. Salbatuko denak
behar du garbiki kontserbatu bathaioko inozentzia. Brtc 143. Othian enaika nahi konserbi? Xarlem 1153. Bizia
kunserbitren [sic] düzü. Ib. 689 (669 konserbiren). Birtute mota guziak iristeko eta konserbatzeko. Gco II 29.
Izanik ere mundu guzia / ezin konserba bizia. Bordel 62. Kontserba dezagun artharekin pentsamendu salbagarri
hau. Jaur 103. Konserba etzatzü ene aita, ene ama eta ene azkazi güziak. CatS 16. Yainkoak kontserba beza
Frantzia. Elsb Fram 154. Titulo eder ori / konserba beza. AzpPr 30. Eurak dabiltza beti emengo abueloen uso
kostunbreak konserbau bear dirala deiezka. Ag Kr 122. Modu ortako emakumia / Jaunak konserba dezala. Tx B
II 214. Sekulan jauntzi ez diren soinekoak kontserbatzea [nahi dute]. Mde Pr 43. Jaun Zerukoak urte askoan /
ondo kontserba zaitzala. Basarri 85. Bainan edan dezagun aintzinat... Edariak kontserbatzen omen dik! Larz Iru
56. Bena nik ja nahiago diñat ene xüdürrak kunserbi. Casve SGrazi 108. Amak umea kontserbatzeko / sabelean
dau urzorro. Ayesta 92. En DFrec hay 12 ejs. de kontserbatu. v. tbn. TAV 5.2.9, 138 (1693). He Gudu 70 (151
kons-). Monho 162. JesBih 422. MarIl 53. Gy 223. Lap 228 (V 102). Etcham 133. Etchabarne 136. Konserbatu:
Harb 308. Hm 214. Tt Onsa 58. ConTAV 5.2.11, 148. Arg DevB 34. Mong 587. OA 24. Ch pról. CatLav 74 (V
45). Urqz 35 (konserbau). Iraz 50. Cb Just 83. Mih 58. CatLan 69. Mercy 41. Xarlem 1362. LE Ong 26r. AA III
397. FrantzesB I 91. UskLiB 85 (12 kunserbi). It Fab 253. ECocin 32. Xe 297. Mdg 170. Arrantz 133. JanEd II
131. Yanzi 162. Konserbi: Etch 78. Kunserbi: CatS 118. In Etxde JJ 157 (kuntserbi).
 Conservar (alimentos). "Botryo, mahats mulkho goititua, [...] konzerbatua, konzerbaturikakoa" Urt III 389. 
Gereziak, abrikotak eta arregak konserbatzen badire errexki urthe batez asukrean edo eztian konfitatzen
direnean. He Phil 164 (lo recoge tbn. Arb Igand 114; SP 162 begiratzen eta gordetzen).
kontserbatzaile (T-L), konserbatzaile, konserbazale.  Que guarda, que conserva. "Conservateur" T-L. 
baten mende.
Gauza guzien kriazallea eta konserbazallea. Ber Doc 102r. Jaungoikoa dala gure Egillea eta Jabea, zure
sustentatzallea edo konserbatzallea. Gco I 386. Zu, zeina ezarri baitzaitu Jesu-Kristoren biziaren kontserbatzaile
eta begiratzaile. JesBih 444s. Sen Grat gure huntarzünen konserbazalia. UskLiB 143. En DFrec hay 3 ejs. de
kontserbatzaile.
kontserbazale.  Conservador.  Holakoetan gertatu ohi den bezala, han ere dialekturik kontserbazaleenek
eraman zutela. MEIG VII 172.
kontserbazio, kon(t)serbazione.  Conservación.  Zure Maiestatearen eta zure Resumaren

konserbazionerako. Lç Ins F 8r. Gure bizia, gure izatia, gure konserbazionia, gure Iaunari eta gure bermiari zor
dugu. Tt Onsa 127. Jenero humanoaren konserbaziorako. OA 76. Bihotzaren konserbazioneari da iratxakia
arimaren biziaren konserbazionea. Mih 121. Othoizgilek aitzinatüren dütie bere botoak eta othoitziak zure
persona argi eta sakratiaren konserbazioniagatik. Mercy 12. Arrekeri zazu egun guziez Birjina Saindua
fedearen kontserbazionearen eta emendazionearentzat. MarIl 36.
kontserbu. v. kontserba.
kontserjetasun.  Cargo de conserje.  Kontserjetasunaren ardurea duban iñok artu nai ez-ta porrot egiten
eban txitean pitean batzar-leku berezia izate orrek. Erkiag BatB 94.
kontsiderable, konsiderable.  Considerable.  Badator galzera bere jornada bere dañu konsiderablean. OA
151. Haurrak ageri dituen partetan zein ere baita konsiderablena edo handiena, haren gainera isuri behar da
ura. CatLav 217 (V 109). Asteka bisitatüren tüie, bi egünetarik bi egünetara konfrariako eriak eritarzüna
konsiderable bada. Mercy 42. Hetarik bat xoilki gauza konsiderable batian hauts lezakeenak egin lezake bekatü
mortal. CatLan 82. Kapet, behar duzu juan uxiara / present konsiderable bateki. AstLas 35. Erakhartzen ditu
haren gainerat kalte kontsiderableak. Jaur 142.
kontsideragarri. "Considerable, konsideragarria" Lar.
kontsiderarazi. 1. "Aspicere facere, [...] kontsiderarazi, examinarazi" Urt II 431. 2. "In admirationem
traducere, konsiderarazi, [...] estimarazi" Urt I 195.
kontsideratu (Urt I 116, T-L), konsideratu (Lcc (-adu), Lar, Añ). 1. Considerar, meditar, examinar, tener en
cuenta. "Examiner" T-L.  Ireki ietzaguk gure begiak, eta konsideraturen zitiagu hire Legeko mirakuluak. Lç
ABC B 1v. Baiña baldin konsidera badadi, edirenen duzue eztela gauza hunetan ausarziarik. Mat IX. Zoaz,
nagia, xinhaurriagana, eta konsidera itzatzu haren bideak eta bidexkak. Ax 36 (V 22). Hirur gauza bethi
konsideratu behar liratezke: nor mintzo den, nori eta zertzaz. Gç 31. Gauzak itsuan, ongi eta umoki konsideratu
gabe sinhetsi behar direla. ES 198. Bear dau konsiderau edo meditadu. Urqz 9. Nere pekatuak konsideratu ta
ikara andiak artzen nau. Cb Eg II 76 (Dv LEd 141 bekhatuei begiratu). Kontsidera eta astiroki medita zatzu egia
eternalaren hitz hauk. Brtc 140. Kontsidera zazu Jainkoak egin zaituela. Ib. 76. Zer den gure etorkia / ongi
kontsideratuz. Monho 106. Esan ditugun motibo edo arrazoi andiak sarri gogora ekarteko eta konsideratzeko
alegiñak egitea. Gco II 19. Kontsidera dezagun zonbat irabaz dezakegun gure obra onez. Jaur 104. Mundu
ontako bizi-moduaz / jartzen naiz konsideratzen. Xe 343. Konsideraturik Lurdesera datozen jende guziak. Goñi
104. Zer peligro ta arriskua duten / eztute konsideratzen. Arrantz 156. Konsideratu dezagun / zerk kalte egiten
digun. MendaroTx 135. Auzia arreta pixka batekin eta urbildik konsideratu nai duenarentzat. Vill Jaink 67. En
DFrec hay 30 ejs. de kontsideratu y 11 de konsideratu, todos ellos meridionales. v. tbn. JesBih 438. MarIl 124.
ChantP 118. Elsb Fram 101. Lap 145 (V 65). Arb Igand 194. Albeniz 271. Konsideratu: Volt 198. Ber Trat 29r.
EZ Noel 132. Harb 419. Cap 135. Hm 110. SP Phil 547. Tt Onsa 96. Ch I 21, 4. CatLav 32 (V 24). El 94. He
Gudu 48. Lg I 194. Mih 81. CatLan 115. Iraultza 102. Mg CC 173. AA III 393. JJMg BasEsc 22. CatB 90.
UskLiB 12. Gy 193. BBatzarN 179. Bordel 148. Noe 31. CatS 118. Ud 131. PE 23. Legaz 42. Arb Igand 167.
LuzKant 47. CatUlz 40. EusJok 80. Tx B I 62. Arti Ipuin 57.
2. + konsideratu (Urt I 196). Tener consideración, tener miramiento.  Alo, jaunak, koraje, / has gitian
bataillan, / batere konsideratü gabe / oro erho mementian. Xarlem 780. Eztiat konsideratüren / ez xipirik ez
handirik, / arxebisko ez kardinalik / ez aita saintürik. Ib. 1227.
 (Part. en función de adj.).  Gonbidatu baitzituen bere eginbidetako lagun eta adixkide kontsideratuenak.
Jaur 409. Ene aita da gizon / kontsideratua [...] / saindu iduri debru / madarikatua. Balad 215.
3. Considerar(se), reconocer(se), tener(se) por.  Konsiderazaite húme galdugúra bekála itzúltzen Aita
onagána. LE Ong 127v. Eliza bakhotxeko kongregazionea kontsideratua izanen da diosesako kongregazione

baten mende.
handiaren sekzionea edo phartea bezala. JesBih 405. Jainko Semeak kontsideratu zuen bere Ama bezala. MarIl
92. Mugaldear bat gehiago konsideratzen naiz. Arti Tobera 284. Kontsidera dezakan jina duk ordua, / hemengo
lemazaintzat hiauren burua. Xa Odol 202.
kontsideratzaile. "Animadversor, [...] kontsideratzáillea, begiratzaillea" Urt II 102.
kontsiderazio, kon(t)siderazione (konsi- Chaho), konsiderazio (Lcc, Lar), konsiderazino(e) (Chaho),

konsiderazion (VocBN). 1. Consideración, reflexión.  Manamendu hunek badu zerbait konsiderazione
berezirik. Lç Ins D 5r. Ibeni dugu halaber zenbait erremedio eta konsiderazino ez haserretzeko. Ax 321 (V 213).
Konsiderazioneak Iainkoak egiten deraukun ontasunaren gainean. SP Phil 504. Gure obra hasi baiño lehen bi
konsiderazione horiek gogora erakhar detzagun. He Gudu 49. Askotan edo beti konsiderazio luzeak egiteko
kristaba ez dago. Cb Eg II 9. Menturaz Jainkoaren maitagarritasunen kontsiderazioneak obligatu zaitu haren
maitatzerat. Brtc 255. Pensamentu eta konsideraziño oneek emoten deutseen biyotzeko pena eta
sentimentubagaz. Zuzaeta 160. Alako gogarte edo konsideraziñoak betibere egitea. Añ LoraS 127.
Konsideraziorik batere egiten ezpadegu nagitasunak menderatzen gaitu. Gco II 77. Kontsiderazione heien
ondotik irakurtzen da othoitza. MarIl 15. Egunean eguneko kontsiderazioneen irakurtzea. Ib. 15s. Jaungoikoaren
ontasun eta jakintasunaren gañean luzaro begiratzeko eta pensatzeko naiko gaia ematen zioten, eta konsiderazio
aiek ezin geiagorañoko atsegin-kontentua sortzen zioten. Arr GB 50. v. tbn. Konsiderazio: Ber Trat 110r. OA
129. Konsiderazino: Harb VII. ES 151. Urqz 20. Mg CO 53 (-ziño). Konsiderazione: Gç 113. Dh 101. UskLiB
63. Konsiderazinoe: JJMg BasEsc 66.
2. (Urt V 131), kontsiderazione (Urt V 131), konsiderazio (Urt I 196), konsiderazino. Consideración,
estimación, atención; trato favorable.  Guziak deitzen gara heretaje hunetara, personezko azepzionerik ez
konsiderazionerik batre gabe. Lç Adv ** 5r. Minzatzeko maneraz den bezenbatean Heuskal Herrian
relijionearen exerzizioa den lekhuko jendetara konsiderazione gehiago ukhan dut. Lç ABC A 2v. Hobeki ohora
dezazun eta egin haren konsiderazionian zure arimaren salbamendia. Tt Arima 75. Konfrai eta konfraisek orok
badükeie egiazko konsiderazione bat prioriaren. Mercy 38. Esku bata bularrian / bakotxak imiñi, /
konsiderazinuagaz / Jaungoikuagaitik. DurPl 105. Gobernuak idukiko du edozein personagatik, egiten badu
zerbitzu hau, konsiderazioa. FrantzesB I 92.
kontsideraziotxo.  Dim. de kontsiderazio.  Atera bear leuke oraziñotik ondoen deritxen konsideraziñotxo
bat. Añ LoraS 95.
kontsolabide, konsolabide.  Consuelo.  Itsuka ibilli bear da, artutako bidea "a posteriori" baietsi ditekelako
konsolabide bakarrean. Txill Let 127. Au bezelako kontsolabiderik ez dago. Ib. 54.
kontsoladore, konsoladore (Lcc).  Consolador.  Ea konsoladorea, othoi, hiragarria, / ideki diezadazu

bihotzetik garria. EZ Man II 108. O, Espiritu animen konsoladore, amorezko Jainkoa! Cb Eg III 304. Orregaiti
esaten yakala [Espiritu Santubari] Paraklito edo konsoladoria. Zuzaeta 163.
kontsolagabetu. "Desconsolar, konsolabagetu" Añ.
kontsolagarri (Urt V 263, Dv), konsolagarri (SP (sin trad.), Lar, H).  Consolador, que consuela. "Paracleto,
paráclito, lo mismo que defensor y por eso mismo consolador" Lar. "Consolant" Dv.  Neure ama
konsolagarria. Harb 205. Hagitz ere konsolagarriagoa da [oraiko bizia] lege zaharrean zen baino. SP Imit III
18, 2 (Mst konsolagarriago; Ch konsolazione gehiago ere dugu, Ol atsegintsua). Gure itsuak etzituen hain laster
hitz konsolagarri hauk entzun, non abiatu baitzen bozkarioz. Lg II 215 (249 kontsolagarri). Tribunal bat hain
kontsolagarria / zertako ken, alde denaz geroz? Iraultza 19. Jautsi zen linbotarat / berri kontsolagarria / justuei
emaiterat. Monho 76. Promesa konsolagarri onezaz kasorik egin gabe. Gco II 33. Egun konsolagarri /
zorionekoa, / amaseigarreneko, / agorrillekoa. Echag 48. Ez dezakegu ekhar exenplu bat kontsolagarriagorik.
MarIl 69. Ara emen bertsoak / oraingo berriak, / Ama Birjiñarentzat / konsolagarriak. PE 108 (lo recoge tbn.
SMitx Aranz 193). Guziyentzako eztire izanen / auk agitz konsolagarriyak. Auspoa 97, 24. Egitate
kontsolagarriak. Larre ArtzainE 289. Kontsolagarri da, halaz ere, hor bidenabar irakurtzen dena. MEIG V 90.
v. tbn. AR 34. Egiat 239. LE Ong 113v. Añ MisE 27. Izt Po 107. Jaur 397. Lap 22 (V 13). Arb Igand 183. Prop
1906, 108. Mde HaurB 29. Ardoy SFran 154. Konsolagarri: Mih 108. Dh 452. A CPV 125.
 (Uso sust.). Consuelo.  Hala da nekearen eta trabailluaren konsolagarria. Ax 492 (V 318). Egizu kontu
banaloria dela zenbait kreaturarik heldu den konsolagarri guzia. SP Imit II 5, 3. Jesusen eta Mariaren izenak
bihotz deboten konsolagarriak. Gç 133. Zelan gosea dan janari guztien salsea, janbidea, gisua: neke guztien
konsolagarria. Añ GGero 317. Nere betiko pentsamentua, / nere konsolagarriya. Bil 105. Dozena bat bertso
berri / gaztien konsolagarri / [...] nai nituzke jarri. Xe 242. Bertso berri polit bat / biar nuke jarri, / neska erdi
baten mende.
zartuen / konsolagarri. Tx B III 36. Baserriko mutillen konsolagarria, / kolkoan arto zati ikaragarria. Canc. pop.
(ap. DRA). Giristinoki hezi ditugun ait'amen kontsolagarri. Xa Odol 289. Ama Birjiña kontsolagarri, / ekarri
zendun Jainkua. Ayesta 78. Izan bide zen kontsolagarri zerbait, zinema, ateraldi edo beste jostagailu mota.
Larre ArtzainE 114. Ez naiz ni uste kontsolagarri hori inori kentzen saiatuko. MIH 173.
v. tbn. Etxde JJ 32. Mattin 77. Berron Kijote 30. Konsolagarri: Lar STomas 2. Hb Esk 219. Xe 242.
 Adami berari ere erori izan zen sarrienaz, konsola eta konfortagarri hala prometatu izan zaion. Lç Adv ** 2r.
kontsolagile. "Consolativo" Lar.
kontsola-letra. "Codicilli consolatorii, [...] kontsolazio letrak, kontsola letrak" Urt V 263.
kontsolamendu (Dv, T-L), konsolamendu (SP (sin trad.), H (L)), kon(t)solamentu (kons- Chaho),
kunsolamentu (Chaho).  Consuelo. "Réconfort" T-L.  Tribulazionetan bezala konsolamenduetan ere partale
gertha nadin. Mat 203. Esperantza hark konsolamendu handia emaiten deratzu. Ax 597 (V 384). Ienkoaren
Ama, ene egunen konsolamendua. Arg DevB 154. Munduko konsolamendu banoak ganbia zatzu zure spirituaren
ganzudura guziz eztirat. Ch III 26, 3 (SP konsolazione, Mst konsolazionen, Ol, Leon atsegin). Konsolamendu
guzien Jinkoak bere graziaren hitzez borthiztuko zaitu. Mih 53. Zoin izan zen Adamen eta Evaren konsolamendia
bekatü egin onduan? CatLan 33. Hura da pena eta nahigabetan gure kontsolamendua. Brtc 234. Sen Grat
aflijitien konsolamentia. UskLiB 142. Nork kontsolamendu ekharriren darot? Dv LEd 221 (Cb Eg II 123 nork
konsolatuko nau?). Inoren aldera ezin ingura zitezkeen kontsolamendu bila. Mde HaurB 85. Nire
kontsolamentua da hala tratatu zutela fariseoek Jesukristo gure Jauna bera ere. Arti Tobera 277. v. tbn. Lg II
131. Elzb Po 195. Zby RIEV 1908, 414. Arb Igand 187. Etcham 210. Ardoy SFran 337. Xa Odol 190. PPer
Harrip 95. Konsolamendu: EZ Man I 100. Harb 269. Hm 102. SP Imit III 22, 4. ES 192. Lg I 222. Prop 1876-
77, 126. Konsolamentü: Xarlem 1265.  (Con -zko, adnom.).  Konsolamenduzko solhasak errotzute afliyituak
direnei. Mih 53.
kontsolari, konsolari (Chaho (+ kuns-)).  Consolador.  Aingeruen enperadorea, beharren konsolaria. Harb
93. Espiritu Santu konsolari ezin obea. Mb IArg I 355. Kontsolariek / egiñbide triste hori / bethe nahi dute osoki.
Gy 100.
kontsolatu (S ap. Lrq; Urt I 161, Dv), konsolatu (Lcc (-adu), SP, Lar, Añ, H), kunsolatu (Chaho, Gèze),
konsulatu, konsaltu.  Consolar(se); aliviar.  Tr. Documentado en todos los dialectos a partir de Leiçarraga.
Si no se trata de erratas, hay un ej. de konsulatu en Pouvreau (Imit I 25, 2) y otro de konsaltu (triste dagoana
konsaltzea) en un catecismo de Inza del s. XIX (BOEans 561). En DFrec hay 3 ejs.  Heben hik badukek bana
haiek ez nork konsola. E 243. Konsola ezazue elkhar hitz hauzaz. Lç 1 Thes 4, 18 (He, TB konsola zazue; Dv
emozue gozakari, Ol poztu ezazue, BiblE adore ezazue). Asi zan Silvia Silvero konsolaetan. Lazarraga 1143r. Ez
bisteak konsolatu. Ib. 1204r. Konsolaitan naiz da / konsola zaitez; / konsolaitan naiz ni / beti negarrez. Ib. (B)
1171vb. Konsoletea tristea. Bet 14 (v. tbn. konsolatu en Ber Doc 90v, Mat 21, Cap 14 (-adu), CatBurg 31, Añ
CatAN 41, CatB 51, CatLlo 51, CatLuz 20, CatBus 27, CatAe 48, CatSal 49, CatR 49, Legaz 34, CatUlz 35).
Konsolatu oi da profetisarekin, / [...] Andre ederrok orduan danzatu oi dira besterekin (Tolosa, 1619). TAV
3.1.25. Ezta kreaturarik ene desira osoki sosega eta konsola dezakeienik. SP Imit III 23, 6 (Mst konsola; Ch
deskantsa, Ol poztu). Gure nigarrak xukatzatzu, / konsola gure ahuenak. Gç 144. Ezin konsolatuz galtzeaz bere
emazteak eta bere umeak. Lg I 291 (310 kontsolatu). Konsola zaite, anima zaite. Zuzaeta 164. Ain konsolaturík
bizi dire nola ezpáliz bérze bizirik baizik au. LE Prog 108. Nik arindu, nik konsolatu, nik lagunduko dizuet. Mg
CC 135. Alegrau, konsolau ta gozatuten nas. JJMg BasEsc 283. Jaungoikuak bakarrik konsolau legi alako
ezkondu garbatubaren bijotza. fB Ic III 369. Konsola itzazü zure hitzez edo amuinez aflijitiak. UskLiB 78.
Iragan denbora / etortzen gogora, / et'ezin konsola. Bordel 105. Kontsola zite, kontsola, oi ene maitia. Etch 688
(70 kuntsolatü). Kontsola gaiten gure pena, damu, aflikzione eta miserietan. Jaur 117. Jin zazkit ikhustera, / ene
konsolatzera, / aitaren ixilik. ChantP 8 (252 kuntsolatü). Kantatuaz sikira / konsola gaitean. JanEd I 26.
Konsolatutzen naute / orla dabiltzanak. Urruz Zer 103.
 (s. XX). Be, be, be, / beterikan basoa, / konsolatu egidazu / neure biotz gaisoa. JanEd II 31 (73 kontsolatu).
Nere biyotza konsolatzen da / au pentsatzen dedanian. Tx B II 41. Konsola bedi, ama maitia. MendaroTx 254.
Danok bidaltzen gaituz / txit konsolaturik. SMitx Aranz 189. Oraindik ere haurra ezin zen kontsolatu. Mde
HaurB 22. Urbildu zitzaion bere begiratu xamurraz kontsola nairik. Etxde JJ 31. Gure goibel-aldietan
konsolatu, gure gaizoetan zaitu eta abar egin gaitzan. Vill Jaink 155. Denborak denak kontsolatzen ditu. Larz
Iru 106. Atsegabea konsolatzen da / orroitzen bada arimaz. Mattin 64. Nok kontsolatu leike ete ba / ama seme
ildakua? FEtxeb 39. Zu iduri bat bakartasun hartarik kontsolaturen zaituena. Larre ArtzainE 64. Senarra urruti
dabilkiolako kontsola beharrean esana. MIH 242.
v. tbn. Brtc 155. Monho 120. FrantzesB II 9. MarIl 99. Gy 265 (88 kons-). Elzb Po 193 (191 kons-). Jnn SBi 18.
baten mende.
Zby RIEV 1908, 212 (1909, 109 kons-). Lap 49 (V 26). Arb Igand 186. CatJauf 61. Etcham 217. JE Ber 98. Lek
EunD 26. Txill Let 54. Arti Ipuin 81. JEtchep 99. Ardoy SFran 197. Xa Odol 261. Berron Kijote 30. Etchebarne
58. Insausti 325. Konsolatu: EZ Man I 14. Harb 103. Ax 494 (V 320). Hm 46. Arg DevB 25. Tt Onsa 130. Bp I
93. OA 103. ES 116. CatLav 71 (V 43). El 16. Iraz 46. Acto 404. Cb Eg II 44. Mih 115. CatLan 41. Mercy 42.
DurPl 94. Xarlem 1265. Gco I 459. AA I 620. Dh 165. Arch Fab 193. Arrantz 26. Noe 25. Bil 163. Arr GB 31.
Aran SIgn 70. LuzKant 63. Xe 197. PE 111. Ip Hil 184. Balad 140. EusJok 117.
 (Part. en función de adj.).  Orduan dira nere atsegin-pozak ta egunik konsolatuenak. AA III 553.
kontsolatzaile (Dv), konsolatzaile (H; -tzaille SP, -tzalle Lar, Añ), kontsolazale (S ap. Lrq), konsolazale. 
Consolador, (el) que consuela.  Konsolazaleak, Spiritu Sainduak [...] irakatsiren drauzkizue gauza guziak. Lç
Io 14, 26. Zu zara bihotzen argitzailea, tristeen konsolatzailea. Mat 281. Konsolatzaille duenak eztu hanbat
dolore. EZ Man I 101. Pobreen konsolatzaillea eta humillen besarkatzaillea. SP Imit III 16, 1 (Ch
konsolatzaillea, Ip konsolazalia; Mst praubiak konsolatzen, Ol pozkille). Zure Spiritu Saindu konsolatzaillearen
ethortzeaz delibra gaitzatzu, Jauna. Gç 52. Zu zera gure konsolatzallea, nere anima konsola ezazu. Cb Eg III
295. Izpiritu kontsolatzailearen graziaz. Brtc 261. Herién lagún ta konsolazále óna. LE Ong 74r. Ertxi daudenen
ko[n]solatzallee. Añ CatAN 79. Damutan direnen kontsolatzaileari. MarIl 89. Nigarretan phasatzen dü bidia, /
aprendiza konsolazalia. ChantP 392. Zer kontsolatzailea / San Frantses pobrea. Zby RIEV 1908, 414. Phenetan
nintzaneko / kontsolazalia. Balad 217. v. tbn. JesBih 444. Konsolatzaille: Harb 362. Mih 44. Konsolatzalle: AA
III 273. Konsolazale: Mst III 59, 1. UskLiB 27. Ip Hil 254.
kontsolazio (Urt I 276), konsolazio (Lcc), kontsolazione (Urt I 521; konso- SP  Chaho, H), kontsolazino,
kunsolazione (Chaho, Gèze).  Consuelo.  Iainko konsolazione guziaren emaileá. Lç Ins A 2v. Uste othe duzu
izanen ditutzula konsolazione espiritualak zure nahiaren arauera? SP Imit III 35, 3 (Ch konsolazione, Mst
konsolazioniak; Ol gogo-atsea, Leon kontsolamenduak). Ene konsolaziñoa da / zure sinheste handia. Gç 205 (86
konsolazione). Mundu huntako konsolazioneak falsoak dire. Ch III 16, 2. Zu zaitut, Jainkoaz landan, ene
kontsolazione guzia. Lg II 119. Konsolaziñoko lekuba edo senua. Zuzaeta 81. Haren baithan bilhatu zuten
zerbeit kontsolazione. MarIl 88. Haren baithan aurkhitzen dute kontsolazione solido baten ithurburua. Jaur 408.
Bihotza gaindi egina barneko kontsolazionerik gozoenez. Jnn SBi 12. Eztela behinere entzünik izan [...] zure
lagüngoa galthatü dianik, baratü dela konsolazione gabe. Ip Hil 259. v. tbn. Kontsolazione: Brtc 33. Monho
144. JesBih 448. Laph 63. Elsb Fram 160. Lap 145 (V 65). Konsolazione: EZ Man I 123. Tt Onsa 161. CatLav
267 (V 134). He Gudu 113. Mst III 30, 1. Mercy 14. Dh 128. UskLiB 89. Konsolazino: Harb 83. Konsolazio: Cb
Eg II 98. LE Ong 38r. Kontsolaziño: Balad 200.
- KONTSOLAZIOZKO. De consuelo.  Barnabas (erran nahi baita konsolazionezko semea). Lç Act 4, 36 (He
konsolazionezko; TB konsolazionearen, Dv gozakarizko, Ol atsegin-seme, IBe, BiblE adoremaile). Ongi egiten
du Iainkoak konsolazionezko graziaren emaiteaz. SP Imit II 10, 2. Haren ganik konsolazionezko hitzak hartzen
dituena. Ch III 1, 1 (Mst konsolazionezko; Ol atse-itza, Leon elhe gozoak). Eztüte sekülan ükenen
konsolazionezko eta pausüzko momento bat solamente. CatLan 61. Hazi behar dire hekien bihotzak
konfientziazko eta kontsolazionezko sendimenduez. JesBih 448. Heietan gehiago aurkhitzen baitzuen
konpasionezko motio, kontsolazionezko sujet, merezimenduzko okasione. Jaur 397.
kontsolezgarri. "Inconsolable, konsolezgarria" Lar.
kontsolio, konsolio (Chaho).  Consuelo. v. kontsuelo.  Jinkuatan beraurtan behar dela txerkatü egiazko
konsoliua. Mst III 16 (tít.). Han badate bai, hanitx arima trixte, / sekülan eternitatian kontsoliorik gabe. Etch
668. Hortik ageri düzü, o ene arima, eztirokezüla ediren konsolio osorik ez ürgaizte hunik. Ip Imit III 16, 1 (Mst
konsolazione).
kontsolu (S ap. Lrq), konsolu (Chaho).  Consuelo. v. kontsolio, kontsuelo.  Ene konsolia aflijimentietan.
Mercy 23. Martir Seindiak lagundiak izan tuzu bere pena edo tormenten arhintzeko Zeluko konsoliez. AR 159.
Jesus ene konsolúa / egiáz salbazaléa. LE Kop 147 (Doc 35 konsolu). Bena orai zü zütüdano ene konsolü güzia.
Etch 242. Penetan den presunak / hun luke konsolu. Bordel 145. Nire negarrak eztio / kontsoluari deituko. Arti
MaldanB 223.
kontsomitu. v. kontsumitu.
kontsonante, konsonant(e). 1. (Sust.). Consonante.  Zer den bokala edo konsonanta, diptongoa edo silabá.
Lç ABC A 2v. A, B, C edo alfabetoko beste letrai konsonanteak derizte. Cb EBO 22. Konsonanteen artean
batzuek semibokalak, besteak mutuak dira. Ib. 22. Kontsonante multzoak aldatu gabe uztea. MIH 111. Gurean ez
diren kontsonante bikoitzak ezagunak baitira han. MEIG VII 181 (IX 54 konso-). En DFrec hay 9 ejs. de
baten mende.
kontsonante. 2. (Adj.). Consonante, que consuena. "Consonante cosa, gauza konsonantea" Lcc.  Orrelako
estualdietan ezer ezta nekagarriagorik, ezer ez lazkarriagorik itz oskideen edo kontsonanteen eizketa gordiña
baño. Ldi IL 30.
a
kontsu. "Es sentido, en Iziar" Garate 6. Cont BAP 1949, 360.
kontsuelo, konsuelo (Lar, Añ, H), konsuelu.  Consuelo. v. kontsolio.  Nun Silvero geratu zidin bakotxik eta
ain konsuelo gutxigaz nola inork pensadu ezin leian. Lazarraga 1143v. Gauza konsuelo anditakoa. Ber Trat 45r.
Zure penetan egiazko konsueloa arkitu nai badezu, Jaun amoroso oni ondo begira zaiozu. Cb Eg III 289. Oneen
konsuelorako jakin biar da dolore edo damu modu bi diriala. Mg CO 64. Etzinian batzuen ta besten
konsuelurako gelditu sakramentu santu adoragarri orretan? Añ LoraS 131. Faltatu zan ezkero / Fernando
kortian, / ez da kontsuelorik / kristauben artian. FrantzesB I 138. Konsuelo au gabe mundu onetako neke-penak
pisuegiak lirake. Arr GB 76. Konsuelo bat daukat / nere biotzian. Xe 297. Ai ze kontsuelua / orain guk
daukagun! / Jainkuaren Semia / etorri da lagun. Balad 196. Sargu-eskailluekin tripakada bat eiteko konsuelua
emon biar eiskio. SM Zirik 35. Konsueluan zegon gizon bat / oaiñ arkitzen zat penetan. Lizaso in Uzt Noiz 98.
Geroztik konsuelorik / guretzat etzegok iñun. Uzt LEG II 80. v. tbn. Konsuelo: OA 102. Urqz 63. Gco I 449.
JJMg BasEsc 245. fB Olg 42. Afrika 69. Noe 25. JanEd I 94. Bil 162. PE 38. BAyerbe 77.
kontsul (Dv), konsul (Lcc).  Cónsul (magistrado romano). "Cónsul romano, erromako konsula" Lcc.  Gala
Erromako konsul Simakoren alabarena. Mb IArg I 131. Kontsulek hilaren thonba altxa erazirik, kopa bat ta
erhaztüna [...] zütien han ediren. Egiat 173. Huna oren handia; biribil sabelak, / Ostez gainerat yoan, othoiztuz
konsulak, / Soldadu harmatuak, alde orotarik; / Szipionek yotzeko zenbeit artetarik. Hb Esk 36. Baldin oianak
kantatzen baditugu, oianok kontsularen gai bitez. Ibiñ Virgil 42.
 (Aplicado a distintos cargos públicos).  Traidoreen hatzak Parisen / kontsularen sentinelak / hasi ditu
ezagutzen. Monho 66. Priore ta konsul España berrikoa. Izt C 498s. Formal egitekotan / alako kasuak, /
Justiziya ta Konsula / ziran prezisuak; / bezino jaunak ere / gizon balerosuak. Ud 83.
 Cónsul (representante diplomático).  Espainiako Konsulak / alper daukaz gure ardurak, / Mexikon eztau /
ezer alkantzau / ain dauke España gitxitzat. Azc PB 198. Morde Ratard, Shang-Hai-ko frantses konsula. Prop
1906, 173. Aleman, ipar-amerikano, angles, italiano, español kontsuletarik badu edozoin frantsesek argi eta
laguntza gehiago bere herritar aitzinekoetarik baino. JE Ber 72. Paperak zuzendu zizkaten konsularen larogei
urteko morroia. JAIraz Bizia 17.
- KONTSUL-ORDE (Dv, T-L). Procónsul.  Buru gaixo onen gaiñean ark ezarri zidan sari-buruntza Konsul-
orde bezala. Or Aitork 78. Konsul-orde Paul Kristo errege aundiaren ordain izaitera erakarri zularik. Ib. 191.
kontsula.  Consulado.  Hortakotz hiretzat ibili behar izan diat, kontsulan, minixterioan eta bertze asko
tokitan, hor gaindi... Larz Iru 40.
kontsuladutza, konsuladutza.  Consulado.  Mejikoko konsuladutza edo arrotzentzako etxandiaren lenenkari

edo buruba zan. BPrad EE 1897b, 455.
kontsulatu, konsulau.  Consulado (tribunal de comercio).  Señorijo, Konsulau / ta Urija alkarturik, /

aberatsak izan da / dagoz pobreturik. Iraultza 170.
kontsulgo.  Consulado, cargo de cónsul.  Zure kontsulgoan ain zuzen, Poliu, deduzko mende onek asiera
duke. Ibiñ Virgil 42s.
kontsulta, konsulta (Chaho), kuntsurta (Hb ap. Lh). 1. Consulta.  Neri bi dukat zor dizkiatzu
kontsulteagatik. Lek EunD 39.  Consulta (médica). "Consultation de médecin, kontsulta" T-L.  Arrapostu
eman zian bere medikuen abisaren eta konsultaren kontre. Tt Arima 54s. Osagillea zelan dakusan elexan, /
konsulta bat artzea jarririk gogoan. AB AmaE 218. Ondo da ori jauna, o, ze konsultea. Ib. 200. Konsultako
zegon gizon bati, medikubak ikusi zubenerako esan ziyon. Sor Bar 55. En DFrec hay 5 ejs. de kontsulta y 3 de
konsulta.
2. Consultorio médico.  Gizona atera zan eta emakumia gelditu zan konsultan. Sor Bar 57. Azkenengo
etxeetan dago Arenazaren kontsulta. MEIG IX 77.
3. (Uso adv.). A consulta médica.  Ez zerate, bada, "konsulta" etorriak izango? Ez bai-du gaxorik artzen.
Lab EEguna 82.
- KONTSULTA EGIN. Consultar.  Sazerdote, midiku eta gaiñerako hartako ziren guztiek konsulta eginik,
erran zioten. 'Habiendo deliberado'. Ax 409 (V 267). Konsulta egin zaikun / gure abokatak, / ezin garbi daiztela

baten mende.
/ holako bokatak. Bordel 117.

- KONTSULTA-LEKU. Consultorio.  Sartu zan geixo bat medikuaren konsulta-lekuan. SM Zirik 102.
kontsultarazi, konsultarazi.  Hacer consultar.  Konsultarazi zuen Beelzebuth Accaronen Jainkoa,

yakitekotzat altxatuko zenez bere eritasunetik. Lg I 363.
kontsultatu (Urt I 278, Dv), konsultatu (Urt IV 182, Chaho).  Consultar.  Zein da regea berze rege baten
kontra batailla emaitera abiatzen dena, lehen iarririk konsultatzen eztuen [...]? Lç Lc 14, 31. Tenpora baten
Amoreorrek, / batzugaz konsultadurik, / bere korteti ni baninduan / ezarri desterradurik. Lazarraga (B) 1197vb.
Etzaitezela, beraz, sobra fida ni konsultatu gabe hartu tutzun deliberazionetan. Ch III 11, 2 (SP niri konseillu
eskatu gabe, Mst, Ip ene gogorik jakin gabe, Ol nerekin ituntzeke, Leon nere ixilean). Bere sentimendu propiala
baizen ez konsultatzeko kostuma hartuaren fortsaz. He Gudu 64. Saulek nahi izan zuen lehenik Jainkoa
konsultatu. Lg I 269. Jinkuaren konsültatzia hautatü behar den personaren gañian. CatLan 159. Examina
dezadan, beraz, orai ene burua, kontsulta dezadan ene bihotza. Brtc 205. Otoitz egin Jangoikoai ta konsulta
Jangoikoaren gizonéki. LE Orden 35. Zoazte orain konsultatzera onelako jende moduai, non galdu dan edo nork
ostu dizuen onelako ta alako gauza. Mg CC 152. Lelengo konsultauko dozu zeure konfesoriagaz. JJMg BasEsc
205. Kontsultatzen zuten orakle bizia bezala. Jaur 365. Intresezko egitekotan aise ez zaitela enbarga, / baiña
aitziñetik ezazu zuhur zenbait konsulta. Gy 57. v. tbn. Konsultatu: Tt Arima 69. CatLav 321 (V 159). Urqz 63.
AstLas 35. Mercy 39.
 (Aux. intrans.). Aconsejarse.  Konsultau nas sarri, neure konfesoriagaz ta probeeta arren esan deust. JJMg
BasEsc 216. Nungo medikuakin / konsultau zerate? MendaroTx 99.
kontsultatze. "Consulte, konsultatzea" Urt Gram 39.
kontsultazio (Urt), konsultazione.  "Advocamentum, kontsultazioa, kontseillurako deia" Urt I 276. 

Konsultazionia zuten / Itsurat egina, / Bainan eriak erne / Zeraukan hesaina. LuzKant 107.
kontsultore.  Consultor.  Señorijo onetako Konsultore Jaunaren eta Gobiernuko Sekretarijuaren lekuak
dagoz utsik. (1866). BBatzarN 223.
kontsumarazi. "Attenuare facere, [...] akhabarazi, kontsumarazi" Urt II 54.
kontsumatu, konsomatu, kontsumitu, kuntsumitu (Gèze).  Consumarse.  Konsomatu dire guziak, o Iauna!
Ene begien aitzinean sakrifikaturik zatoz. Brtc 34.  (Part. en función de adj.).  Horiek dire oraiño presuna
osoki saiñdu eta izpiritual direnen baitan, bertute ohitu eta kontsumitu baten fruitu exzelentak. He Gudu 31.
kontsumazio, konsumazione.  Consumación.  Baina orain, behin sekulén konsumazionean, bekhatuaren

destrukzionetan bere buruazko sakrifizioaz konparitu izan da. "Consommation". Lç He 9, 26 (He, TB, Dv
akhabantzan, Ol azken aldi ontan, BiblE azkenak diren garai hauetan). Au dá signifikatzen zuténa léngo
sakrifizioek, bateratzen tuéna ondásun guziak signifikatzen zirénak aiétan guzién konsumázio ta perfékzioa dén
bekála. LE in BOEanm 807.
kontsumiarazi. "Comburere facere, [...] kontsumiarazitzea, kontsumarazi, xigorrarazi" Urt V 393s.
kontsumitu (Urt V 392, VocBN), konsumitu, kontsomitu, konsomitu, kuntsumitu (S ap. Lrq), konsumatu,
konsimitu.  Consumir(se). "Se consumer" VocBN.  Ezen gure Iainkoa su konsumitzen duen bat da. Lç He 12,
29 (He iresten duena, TB erretzaile, Dv erregarri, Ol ireskor, BiblE kiskalgarria). Ianen dute hill denean /
konsumi daitekeño. Arg DevB 54. Arroxina bera berenez konsumitzen da, hañitz azantz argitzen tuen presunei
egin ondoan. Gç 30. Eta goseteak kontsumituko dik herria. Urt Gen 41, 30 (Dv iretsi, Ur ondatu, Ol, Ker ustu,
Bibl ahitu). Hala laster ikusiko duzue hantura konsimitua. Mong 591. Desira zazu hetaz iretsia, konsomitua
izatea. Mih 45. Deklaratü zien egarri zela, erran zien oro konsomitiak zirela. CatLan 44. Guzia nahi naiz ahitu
eta kontsumitu zure amodioan. Brtc 203. Suzko eta sufrezko uri batez erre eta kontsumitu ditu Sodoma eta
Gomorra bertze hiri dohakabeekin. Ib. 98. Surik bortitzenak / ez ditu konsumatzen. Monho 102 (122
kontsumitu). Kási bizi guzián héri oñazeéki arágiak konsumiturík, agerturík ezúrrak. LE Ong 68r. Gizona bere
faltaz / konsumitu hurran. Bordel 141. Hor, bakartasunean bizi zen moro zirrikaria, norabait kontsomitu zauku.
Baina ordainak baditugu, jito horietarik. Herr 19-5-1960, 2. Indietako gosete beltza xirmi-xarmaz bezala argitua
eta kuntsumitua. Herr 9-6-1966, 1. v. tbn. MarIl 59. Konsumitu: Ch I 23, 7. CatLav 74 (V 45).

baten mende.
kontsumitu. v. kontsumatu.
kontsumitzaile (Urt II 479), kuntsumizale (S ap. Lrq). "Qui consume" Lrq.
kontsumo, konsumo.  Consumo.  Urte bi edo olan egoan martxan Konsumoko Kooperatiba. Gerrika 148.
1 kontu (V, G, AN, L; Lcc, Mic 6r, SP, Lar, Añ, H (V, G, L)), kondu (kh- BN; Ht VocGr 341, Chaho; kh-
VocBN, H), kuntu (kh- S; kh- Chaho, Gèze 325, H, Foix ap. Lh), kundu (kh- H (S)). Ref.: A (kontu, kondu); Lrq
(khuntü); Etxba Eib; Gketx Loiola.
 Tr. De uso general en los dialectos meridionales, donde la única variante es kontu (hay un único ej. de kuntu
en un cuento recogido en Ataun por J.M. de Barandiarán (v. infra KONTU HARTU)). En la tradición
septentrional, los suletinos emplean k(h)ontü (Belapeyre (I 149), Maister, Mercy, UskLiB, Archu, Xikito) y
k(h)untü (Xarlem, UskLiB, Etchahun, CatS, Inchauspe, Larrasquet, Casenave (SGrazi 94)); hay kundu en los
mixanos CatLan y Lopez. Fuera del área suletina y mixana, puede decirse que kontu es la forma occidental y
kondu la oriental. (En cada acepción se da referencia de todos los autores septentrionales que lo emplean; para
los meridionales sólo en los usos no tan generales). En DFrec hay 596 ejs. (1 septentrional) de kontu y 9 (6 sept.)
de kondu.
I (Sust.). 1. Cuenta, cálculo; cómputo, recuento. "Khondu, compte. Khondu onera ematea, donner à compte"
Dv. "Cuenta, operación de contar cantidades" A.  [Liburu kanonikoen] kontua da haur. Lç Ins G 1r. Bada
kontu hautan, kontuak ongi egin gabe zebillala. Ax 75s (V 50). Kapituluen kontua. SP Phil 549. Kontu hau
izanen da hirur ehun eta hirur hogoi eta bortz egun duben urthekotz. INav 159. Bere zor ta artzekoen kontuak
argiro ta garbiro ajustatu ta agirian ifiñi ditzala. Cb Eg III 223. Khontü hura baratürik eta siñatürik date
tresorieraz. Mercy 39. Zure kundiak Jinkoaren eretzerat eztirela xuxen. AR 58. Denboren kontuari darraizkanak
eta urteen zenbatezkoaren billan dabilzanak. Ub 68. Bereala izango da azken-kontuen eguna. AA III 537.
Kontuan gutxiago ematen badizue, edo pagatu nai ezpadizue eman dezun edaria. Ib. 368. Erreinuko Diputazioa
dago enkargatua Erriak aurreratu dituzten gauza guzien bonak ekusteko eta kontuetan errezibitzeko. FrantzesB I
98. Ezin kendu dabee gogotik Jangoikuak eskatuko dabela konfesoriari emondako berbeen kontuba. JJMg
BasEsc 163. Phezian eta khuntietan zer eztie hek ebasten? Etch 308 (lo recogen tbn. ChantP 184 y Or Eus 281).
Kargutik atheratzean emanen dio bere ondokoari khonduen liburua ordre onean. JesBih 422. Lehoaren
aztaparrak / egiten du kontia. Arch Fab 85. Orai ez da ordu gehiago. Kontuen muga da. Dv LEd 193 (Cb Eg II
106 kontu ematera goazen). Horra nolakoak diren erran den murde Larrondoren khontuak Eskual-herriko
goldeen gainean. Dv Lab 62. Kondeak bere ondasun guzien kontua utzi zion maiordomoari. Arr GB 15.
Gañerako juan-etorri ta sal-erosien kontua berak eramaten baizuan. Bv AsL 43. Edo diru kontatzen edo
atzamarrak kontatuaz konturen bat zuzentzen. Apaol 93. Atzamarrakaz daroa / kontua ziur noiz izango dan /
eguna bear bakoa. Azc PB 76s. Bakotxak badauka eskuan liburu ttipi bat, hartan kondu guziak eginak baitire.
JE Bur 172. Urteko errolda edo kontu orokarrak eta azkenenguak gertetan astia. "Cuentas generales y
definitivas". ForuAB 71. Zelango zenbatza (kontuba) emon biarko eben Erabagille Nagusijaren aurrian. Kk Ab
I 33. Azken eguneko guzien kontuaren begira egon gabe. Inza Azalp 80. Amonen amonekin nik galdu dut kontu.
Or Eus 103. Ikuskizunen kontuak eta banakaritza eramatea. "Contabilidad y administración". EAEg 18-12-1936,
579. Haren gain zen Lapurdiko konduien atxikitzea. Dass in Zerb Azk 61. Dena da neurri, kontu, egokitasun,
gogo. Vill Jaink 47. To-k galdu du kontua. NEtx LBB 107. Seireun eta ogei ta bost pezta eman zizkidan,
kontuetan jarriak zeuden bezela. JAzpiroz 189. v. tbn. EZ Man I 56. O Pr 2. Arg DevB 141. Gç 57. Mih 107. fB
Ic I 30. ForuAG 359. Kondu: Lap 157 (V 69). HerVal 253. Ox 194. Lf Murtuts 44. LuzKant 103. Ardoy SFran
51. Etchebarne 96. Larre ArtzainE 185.
 Nik galerazi nion beste egun hura diru kontubari bakarrik begiratzen niolako. Moc Damu 33. Egin zituan
diru-kontuak eta mutikoari emon eutsazan egokiozan laukoak. Erkiag BatB 63.
2. "Cuenta de rezar, kontu orazio egitekoa" Lcc.
3. Millón. "Por un millón dícese también en la lengua castellana un cuento [...], y en la bascongada dicen por
un cuento kontubat, y por dos cuentos kontubi, y or tres cuentos irukontu" (Tabla del s. XVI). FLV 2008, 299.
4. + kondu, kundu. Número.  Tr. Documentado en la tradición septentrional hasta mediados del s. XIX. 
Zeren zazpitako kontuak perfekzione signifikatzen baitu Skripturán. Lç Ins D 5r. Fidelen eta Iainkoaren haurrén
kontua egunetik egunera augmenta eta multiplika dadin. Ib. E 5r. Aizen madarikatua, o fortuna galdua / zeñek
berreturen baituk damnatuen kontua. EZ Man I 94. Zure egunak konturik gabeak dira. Harb 344. Gu kontu gara,
gurekin kontuz gehiago, baiña gaiñerakoan, ezkara deusetako. "Nos numeri sumus". Ax 38 (V 24). Erhoen
kontua infinitu da, infinituki anhitz kondenatzen da. Ib. 142 (V 93). Kondia eztaki Ienkoak berak baizi. Tt Onsa
137s. Beraz, behar dut kontu handi, / handi bat konsideratu. Gç 173. Kopla izan dadin ozen, garbi, lixer eta
konpli, konturik edo numerorik faltatu gabe. ES 192. Halaz bizia luziago bekathien kundia emendatuz joanen
dela. AR 343. Ezagüteraz itzatazü ene falten khuntia eta handitarzüna. UskLiB 21 (khuntia tbn. en el mismo
contexto en CatS 123). Aurkitu zuen kontua / goizaz geroz makurtua, / arthaldea gutitua. Gy 321.

baten mende.
 Orduko urguillua / gostatu zitzaion laur hortzen kontua. Gy 274.

 (Gram.).  Halako moldez, non enzunez geroztik berboa, baitakigu ondoko kasuaren numeroa edo kontua. ES
90.
5. (V, G, AN, L; Lar, Añ, H). Ref.: A; Elexp Berg; Gte Erd 203. Cuidado, atención; consideración. "Cargo,
cuidado" Lar, Añ. "Kontu puxkatekin ibilli poltsiakin" Elexp Berg. "Kontukin ibilli orrekin! (AN-5vill), kontu
aundirekin (G-azp-goi, AN-gip)" Gte Erd 203.  Gaizki azitzen diralako gurasoen konturik ezaz. Mg CC 215.
Konfesore nasai ta kontu gitxikuen ondoren dabilzanak. Mg CO 76. Gorde ezazue kontu ta arreta andiarekin
zeren lenbiziko amorioa. AA III 393. Apaintzeko kontu geiegi ipintzea. Ib. 618. Diodan guztia egija dana
ezaututeko inok dudarik badauka, kontu imini begi ta ikusiko dau. fB Olg 59s. Hartu zituen harmak, bainan ez
herritan, / bere etxei zioten kontu mugarritan. Hb Esk 28. Bere anaia eta oien ondorengoaz kontu eta ardura
andia zuela. Lard 62s. Merezi zuan kontuarekin begiratzen ziola. Zab Gabon 99. Etxearen kontua auzokoai
utzirik. EE 1884a, 36. Ortan kontua izan zazute, / neskatxak eta mutillak. Uzt Noiz 101. Bata-bestearekin pare-
parean elkartu ditezen kontu-izanaz. Berron Kijote 117.
 Responsabilidad, tutela.  Artzai ona bezala, bere ardien edo bere kontuko animen zelo andiaz. Cb Eg II 156.
Bada beste pekatu motarik gure kontuko edo karguko danik? Gco II 6. Apaiz aek etziran idoloen kontua zeukeen
gizon batzuek besterik. AA I 555. Mundu guzian zabaltzen zijoan Elizaren kontua bere gañ zeukanak bezala,
ibilli-bear andiak izan zituen. Lard 532. Eman zion aditzera orduan elizaren kontua zeukan apaiz Jaun Pedro
Mazankoli. Bv AsL 80. Kortean onelako gauzen kontua zuenari itz egiteko. Goñi 87. Inguruan aldiz bi baratze
gotor eta seroren etxea, bai-eta haratago semenarioko etxatiarraren konduko lur batzu. Larre ArtzainE 157 (cf.
infra KONTUKO).
 Jainkoak Dabid erregetzat igortzitzeko kontua Samueli eman zion. Lard 163.
 (V-gip, G-azp; Lar, Añ, H). Ref.: Etxba Eib; Gketx Loiola. (En contexto imperativo). "Cuidado conmigo,
kontu nerekin" Lar. "Antes que te cases, mira lo que haces, ezkondu baño len, kontu zer egiten den" Ib.
"Guárdate, begira, kontu" Añ. "Interjección que viene a ser ¡atención! ¡cuidado! Kontu trena dator eta!" Etxba
Eib. "Kontu! ¡Cuidado! ¡Precaución!" Gketx Loiola. v. KONTUZ; cf. KONTU EGIN, KONTU EDUKI,
KONTU IZAN.  Hau ala gertatuko da ta kontu aditzen dezuten hitzarekin. Mb IArg I 115. [Maldiziorik]
botatzen badezu, kontu: ezurrik autsi gabe zuk ondo pagatuko dezu. Cb Eg III 390. Zuaz bakian, dino bere aldeti
konfesoriak, kontu, ez geijago pekaturik. Mg CO 92. Kontu, diñot, zuek bekatuzko okasiño galgarrietan buruz
sarturik zagozanok. Añ LoraS 31. Kontu, diotsa, ez irten / biurtu nadin artean. Mg in VMg 93. Eta, kontu, ez
dezu esan bear nor lagun izan dezun bekatuan. AA III 525. Kontu zer egiten dozun; kontu nogaz bat egiten
zarian. fB Ic III 330. Marrubi eta lore / biltzalle gaztea, / kontu, belar azpian / or dago sugea. It Fab 197. Errak,
haurra, zenbat den, kontu lerroeri. (Interpr?). Hb Esk 59. Kontu, Pello, kontu! Elzb PAd 52. Je... je! Kontu,
kontu, ate zar ori puskatu gabe. Urruz Urz 42 (v. tbn. Zer 100). Kontu gero kosk egin, e? Iraola 96. Ez gira hilak
oraino eskualdunak, eta, beraz, kontu arranoak! Barb Sup VI. Oriek guziak arjoak ditezke eta kontu. FIr 175.
Dinamita eskuetan zeukan bitartean... kontu. JAIraz Bizia 79. Kontu, tximeletatxo, / jira-bira! NEtx LBB 219. Ta
kontu, elur onekin oiñetakorik jantzi! Ib. 161. Kontu gero! MEIG IX 102. v. tbn. GavS 22. Astar II 39. Echag
224. CartAnd 397. Noe 62. Arr GB 59. Sor Bar 89. EE 1884a, 33. Apaol 23. Ir YKBiz 138. Ox 89. SM Zirik 127.
Etxde JJ 218. Munita 55. Erkiag BatB 29. Ibiñ Virgil 59.
6. Importancia. Cf. KONTUZKO.  Bertze gauza bat da behin ezpa bietan bihotz alegeraz gezur erraitea
kontu gutitako gauzetan. SP Phil 80 (He 82 kontu). Eztemozutela zure desirei eskurik zure asaldatzeko, zenbat
ere xipi eta kontu gutitako baitire. Ib. 463.
7. (V, G, AN, L; Lcc, Lar, H (V, G, L)), kondu. Ref.: A; Elexp Berg. Cuento, narración; mentira, invención;
suceso, asunto que se refiere. "Cuento como fábula" Lcc. "Charlataneo, cuento. Kontua eta barriketia ugari eta
formalidade gutxi" Elexp Berg. v. ipuin.  Pekatuak bakarrik, ez kontuak eta historiak pekatua egiterakotz
pasatu ziranak. OA 135. Oiek dirade amesak eta kontuak, Platonen iduripenak, egiarik bagekoak, ipuiak eta
gezurrak. Lar SAgust 4. Munduko solas bano, alferrikako esamesak, gezurrezko ipui edo kontuak. Cb Eg III 315.
Modu onetan jazoten yake askori kontu loiya edo konbersaziño ezaiña esaten dan lekuban. Zuzaeta 143. Lagun
artean ipui edo kontu garbiak gatzarekin esatea. AA III 619. Ipoin berdiak, berba zatarrak, kontu loijak, errazoe
bajubak. fB Ic I app. 23. Ipuiñ edo kontu zikiñakaz lujurija predikeetan dabeenak. JJMg BasEsc 102. Goixtiarrek
bere kondu zaharretan / diote [...]. Arch Fab 209. Ara, bada, kontatu berorri ainbeste gustatzen zaion eperran
kontua. Zab Gabon 70. Biar daud erra ez nazala adexkide kontu baten bi aldiz kontatako. Mdg 132. Berri ta
kontu, ipui ta kanta, / kolkoa dute betea. Or Eus 193. Jendea erruz ibili zan inguru aietan Ama Birjiña ikusten
zutela esanaz, baña dana kontua. Salav 61. Lenago ere kontua geiago dabil emen dirua baño! Ib. 35. Inguruan
entzundako zenbait kontu. NEtx LBB 37. Kontau deustanak jakingo dau nik baiño obeto egia ala kontua dan.
Alzola Atalak 56. Iñork asmatu aal izan duan ipui, kontu edo istoriarik berriena ez da, noski, zuk esan duzuna.
Berron Kijote 223. Nik nola ez dakidan [dantzan], begira, kontuak esaten bein batekin da bein besterekin.
JAzpiroz 189. Gure aurrekoak sorgin kontu asko kontatu oi ziguten. BBarand 15.
8. (V-m, G-azp, AN-gip-5vill; Lar, Añ), kondu. Ref.: Etxabu Ond 109; Gte Erd 163, 167. Asunto, cuestión;
problema. "(Vamos al) caso, gatozen kontura" Lar, Añ. "Mundu andixan kontu andixak eta geurin andixenak"
Etxabu Ond 109. "Aspaldiko kontua da ori (G-azp, AN-5vill), eztuk oraintxeko kontua (AN-5vill)" Gte Erd 163.
baten mende.
"Alperrik zabiltza kontu orrekin (AN-gip-5vill)" Ib. 167. En AxN se explica elheak (601) por kontuak.  Sekula
iñok eztau ikusi onereango konturik. Acto 335. Zer probetxu, bada, orrelakoari egingo diote zure berritsukeria,
gezur edo munduko kontu eroak? Cb Eg III 316. Zuben kontu ariñetara ni etorri? Mg PAb 75. Gure [...] biotzak
munduko arazo, kontu ta aurkerien ondoren. AA III 317. Ezküntü direnian, gero beste khuntü. Etch 398. Ala
dezun edo ez or dago kontua. It Fab 258. Onela oi dirade / txoroen kontuak. Ib. 61. Farragarriya da bai / pasa
dan kontua. Noe 22. Beraz, ni kontu ortan / ire mende niok? Bil 116. Bost kontu eder jakin biar du / munduan
bertsolariyak. Xe 191. Gaurko eguneko gaztiakiñ eztago, jauna, kontu zuzenik. Sor Bar 90. Makiña bat kontu /
genduban tratatu. AzpPr 55. Kontu frexkuakiñ dabill orduban. Alz STFer 136. Miserablen jokiak beste khontü
dizü / haien beso eskiak lanetako tüzü. Xikito 4. Oiek gure modukoen kontuak izango dira. Urruz Zer 26. Non
dira orain amabost eguneko kontu eta umore eder aiek? Ill Testim 14. Kontu bat nai nikek jakiñ: / mundu ontan
bi gauzik onenak / zer ote diran. Tx B II 150. Nor sar zure konduetan? Etcham 108. Izigári zü (düzü) ja ene
khuntía. 'Ma situation'. Lrq Larraja RIEV 1931, 234. Herodek bizia kendu nai ziolako kontu ori. Ir YKBiz 292n.
Kontu ôk utzi eta dezagun lasai lo. Or Eus 285. Utziko al didak nere eskura kontu au. TAg Uzt 288. Sinistiak pe
kontuak jaukaz. SM Zirik 30. Kontua da egin bear dana egitea, eta ez barriketan jardutea. Erkiag BatB 15. Ori
beste kontu bat da. Vill Jaink 93. Sorginkeria edo zeruko laguntza zirudian kontu arek. NEtx LBB 18. Kontu au
erabakitzeko begira apaizak zer egiten duten. Ib. 121. Ederra kontua! Ib. 132. Bertsulariain andriak ere / etxian
kontuak ditu. Mattin 134. Bere arteko kontu / batzuk itzegiñez. Uzt Sas 33. Urrengo egunean kontuak.
Desemulatu egin nai, baiña ezin. BAyerbe 109. Oraingo pintatzaile askoren kontua da hori. MIH 79. Ipui zahar
eta kontu berri. MEIG III 71. Zeharo bat gatoz kontu honetan. MEIG VII 133. Mugak non leudekeen, ordea,
beste kontua da. MEIG VI 133.
 (Como segundo miembro de comp.). "(Cuento de) viejas, atso kontua" Añ. "Ume-kontuak, niñerías, cosas de
niños, bobadas" Gketx Loiola.  Belearen elhea eta funtsikgabeko atso kontua. ES 158. Ondasun-kontu
galgarri guziak. Mb IArg I 60. Ez fia iñori / fuero-kontu ori. It Fab 214. Askok diyote kantentan beti / amore
kontu naizela. Bil 133. Auzi-kontu au laburtu ta akaba zediñ lasterrago. Aran SIgn 62. Zar-kontu gatz bakoak.
Azc PB 145. Ango musikero arrek itz egin ziyon amoriyo kontu. Iraola 70. Neska eru abek senar-gai kontu asi
ezkero [...]. Alz Bern 52. Apostu-kontun zabiltza beti / baztarrak lardaskatzera. EusJok 104. Bakian izteko eurei
txakur kontu areekaz. Kk Ab II 172. Bazkari kontu ta gañerakoak nere gain artuko ditut. Lab EEguna 64. Zuaitz
eta baso-kontu ta arazoetan. F. Labayen in Munita 5. Lan kontuak. Etxde JJ 12. Negozio-kontuak direla ta kitto.
Txill Let 107. Ixil-kontu bat ernarazi dit kolkoan. NEtx Antz 153 (v. tbn. isil-kontu en Azc PB 71 y Tx B I 147).
Parkaziño-kontuak alde batean itxita. Bilbao IpuiB 42. Ziri-sartze kontuan atzian gelditzekua ezpazan be. SM
Zirik 90. Ardi-bildots-txori kontuak. Vill in Gand Elorri 12. Txatarra kontua ondo jarri da, daukanarentzat.
Erkiag BatB 137. Fugol-kontuak. Uzt Sas 326. Amaika sufritu det abots kontu onekin. Insausti 26. Bainan bera
nor zen familia kondu horietan? Larre ArtzainE 266. Forma-kontu hutsean. MIH 112. v. tbn. Sor AuOst 98. Alz
STFer 115. Arrantz 123. EusJok II 64. Ldi IL 82. TAg Uzt 221. Anab Poli 54. BEnb NereA 154. Arti Tobera
287. MAtx Gazt 34. Salav 38. BBarand 35.
 Krokodilaren kontua dute, mintzo dira ahoan bat, gogoan bertze bat. ES 197. Sukhar hektikaren kontua du.
Ib. 180.
9. (V-gip, G-azp, AN-gip-5vill), kondu. Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg; Gte Erd 168. Cuenta, nota de pago, recibo.
"Kontua, mesedez!" Elexp Berg. "Ekarri, mesedez, kontua (V-gip, G-azp, AN-gip-5vill)" Gte Erd 168. 
Asentatuko dituzu baba eta ogia berze kontuban. (Vera, 1676). FLV 2006, 265. Amalauna errial / genduben
kontuba. Ud 102. Haren zerbitzari fidelek [...] pagatzen zituzten erregeri ekhartzen eta hark paga ez zezazkeen
khonduak. Elsb Fram 106s. Kontuba pagatzeko diru orrekiñ osatuko ez baziña. Moc Damu 25. A, mutil, Urlija
jaunak (bankerua) bialdu yok urteko ire kontua, ta oker egon biar yok, ainbeste ezin ixan leikek. Kk Ab I 109.
Ixtantean pagatuko diat kondua. Barb Sup 131. Kontu garbiya nai duenak ez / ijituakin tratatu. Tx B II 65.
Medikuarengana kontua pagatzera. SM Zirik 16. Afrikara joan gabeko gizonak kontua eskatu zuen. Arti Ipuin
65. Berak jan dit geiena, / gero kontua pagatzeko ni. Salav 47. Bueno, zenbat da kontua? JAzpiroz 180.
Bazkalondoan, aitak eskatu zuen kondua. Larre ArtzainE 92. v. tbn. Azc PB 90. JanEd II 86. Yanzi 181. Anab
Poli 57. BBarand 148.
 Pago.  Uste diat Ferragus / badiala ore kuntia / aldi huntan khentü derat / segürtanxaz bizia. Xarlem 533.
Bere kontua ukhan zuen / nola merezi baitzuen. Gy 115. Zorraren intres kondu bezala emaiten zutena. HU Zez
210. Tori, orra gure kontua eta gero arte. Iraola 61.
 Cuenta (bancaria).  Dirunekeaz [...] Zaingoko Diru-zaia jabetu bedi; eta "Itxas Eraman-Ekartzearen
Gizarte-ekintza" izeneko kontu batean sar bitza. EAEg 23-1-1937, 881. Bankuetxean, Gabontzaren kontuan
zenbat dagoan badaki. Erkiag BatB 160. Neure Caja Rural-eko kontuan sartu eben dirua. Gerrika 197.
10. "(G-to), sentido, sensibilidad" A. "Konturik gabe da (AN-gip), kontua joan (AN-gip)" Gte Erd 201. Cf.
KONTUTIK JOAN, konturatu (3).
II (Tema nudo usado como posposición). 1. (Tras gen.). Bajo mi (tu, su...) responsabilidad, de mi (tu, su...)
cuenta. "Cargo, a mi cargo, nere kontu" Izt. "Nere... zure... kontu. Bai, ori nere kontu, sí, eso a mi cuenta" Gketx
Loiola. "Nere kontu utzi dituzten lan oiek (G-azp-goi)" Gte Erd 253. Cf. infra NIRE KONTU.  Aurrerontzean
zuek, zeron emazte eta aurrakin, bear dezutena nere kontu. Arr GB 119. Nere kontu, jauna, nere kontu. Sor Bar
baten mende.
106. Uzten du bere kontu maia. Alz STFer 116. Nik ekarriko ditut ba zezenak, eta gañerakoak zuen kontu. Urruz
Zer 133. Jainkoaren legea ta euskera nai ditut Zuretzat, Ama Euskalerria, gañerakoa Jainkoaren kontu. Or
SCruz 145. Utzi zak ori nere kontu. Etxde JJ 42. Datil-gurdia dauka bere kontu, ta loak ez artzeagatik ari da.
Anab Aprika 32. Gizadia zaitzea eztago nere kontu. Vill Jaink 165. Aldiz hi, ihaurren kondu joaiten hiz. Larz Iru
40. Bere kontu, gizon letz, biarko zala utzi zigortzia alperrori. Etxba Ibilt 470. Gero nere kontu artu bear
ikulluko lanak. BBarand 115. Horiek denak Laborantzako Ministerioaren kondu, programaz eta diru laguntzaz.
Larre ArtzainE 232. v. tbn. Moc Damu 30. JAzpiroz 59. Gerrika 47. Kondu: Xa Odol 29.
2. (Tras tema nominal nudo). Haciéndose cargo de, ocupándose de.  Errelijiyo-kontu / ez dabill apaizik, / ez
dabiltza jaun oiek / txanpon-kontu baizik. (1869). KarlBB 59. Mutikua bigaldu dezadan ardi kontu. Ill Pill 17s. --
Zer zabiltza zu emen / makilla ta guzi? / --Ardi-kontu. Tx B II 99. Bei-kontu jartzen niñuten askotan eta an
ibiltzen nintzan larri. Salav 28. [Amona] palta zanean, ordea, eguarte geiena aur-kontu galdu bear nik. Ataño
TxanKan 162. Bei-kontu genbiltzanean. Ib. 79. Aur-kontu igual ibilzen nintzan, bi aur bazituzten ta aieri
erreparatzen batzutan. BAyerbe 53.
3. (Tras tema nominal nudo). Como, en calidad de. Cf. KONTU ...-(E)LA.  Etziren jende rusoak Alemanian,
zakur kondu ziren. StPierre 35. Zure semea nizelako izenik ez dut gehiago merezi, har nezazu sehi-kondu! Leon
Lc 15, 19 (He muthilletarik bat bezala, TB sehietarik bat bezala, Dv sehien lerroko, BiblE langileetako bat
bezala). Michel Elissamburuk fraile kondu, Frère Innocentius hartu zuen izena. Lf ELit 205. Oroz gainetik
goresten dugu eskual-idazle bezala, astekari eskualdun egile kondu. Ib. 224. Ni ere, mutiko kontu, anitz kontent
fan nintzan […] turronez eta girlatxez beterik . ZMoso 40. Baigorrirat igorri zuten bikario kondu. Herr 17-4-
1997, 3.
4. (Tras tema nominal nudo). A causa de.  Amore-kontu ni ametsetan / aiturik egun eta gau. Mattin 141.
Haurren arteko haurkeriazko josteta batean izan zen hatxemana apeza, eta haur-josteta kondu salatua. Larre
ArtzainE 137.
5. (Tras gen.). Acerca de, sobre.  Gorra da gure Manu, baiña ez ezer esan aren kontu. (V-m). EZBB I 135.
 (Tras tema nudo). En lo que respecta a.  Bazara arduratu / orazio-kontu, / Jaunak egingo zaitu / zeruetan
sartu. Ayesta 101.
III (Adv.). 1. 2. kondu (BN, S ap. A; kh- H (L, BN)), kundu (kh- VocBN  A). "Presque. Leonek ez du
naski orano bere huntarzuna oro xiflatu bainan uste dut yadanik khundu xiflatua duela" VocBN. "Khunduhil,
presque mort" Ib. "Khondu hila da" H. "Casi. Hilkondu, casi muerto" A.
- -(E)LA KONTU. Se sobreentiende que, entiéndase que. Cf. KONTU EGIN (d).  Errege eziñ erbesteratu
diteke uribatzarren baibena gabe, eta egiten badu, koroa utzi duala kontu. "Se entiende que ha abdicado la
corona". EConst 58. Egiten ezpadu, koroa utzi duala kontu. "Entiéndase". Ib. 60.
- EZIN KONTURIK EMANEZKO. Incalculable.  Baldin heldu bazare kanpora, zato estean nordestean
laurdenean, zerengatik marea handiak baitabilza eta goaiak ere ezin konturik emanezkoak, 30 lekoa hetan. INav
112. Arruta hautan tronpa eztaitezen hagitz direla leku hartan goaia ezin konturik emanezkoak. Ib. 132.
- GAIZTOENEKO KONTUAN. v. gaizto.
- GORENEKO KONTUAN. v. GORENEKO.
- GUTXIENE(Z)KO KONTUAN. v. gutxi.
- KONTU ...-(E)LA. Como si. Cf. supra (II, 3).  Goazélaik, báda, elizará entzuterá méza, kontú goazéla
Jerusaléna. LE in BOEanm 89. Errézu ta alákoak kontú déla ofrátzea kóbre gure Jaunai; óbra ónak zillár. LE
Urt ms. 5v. Kontú jaiotzendéla berriro [...]. Alákoa dá penitenzia fiñ fiña. Ib. 12r. Errége ain andia dá, ezi
guziák berarén aldean kontú txinúrriak diréla. Ib. 109v.
- KONTUA(K) ATERA (Lar, Añ; khonduak H). a) Sacar las cuentas, calcular. "Ajustar cuentas" Lar y Añ.
"Khonduak egin, athera, zuzen ditzagun, faisons, tirons, réglons les comptes" H.  Itxozu atera daida kontua.
Mic 14v. Kontubak atera ditugu ziatz ta joten dau gure kastubak bost errial ta bost kuarto ta erdiraño. Mg PAb
75. Irakurten, eskribietan, kontuak ateretan, josten, [...]. Añ LoraS 88. Eskolara aurrak bidaltzea, ikasi dezeen
irakurten, eskribitzen eta kontuak ateratzen. AA II 76. Kontuak ateraten Martiñ dozuz oker. AB AmaE 238. Diru
a zetan eralgi negiken kontuak ataraten. Or Tormes 87. Erreza da kontua ateratzen: amar milla ektarea oiek
ogei ta bost urtean bosteun milloi pezeta eman ditzatekela. Munita 66. Biartik kontuak ateratzen ikasi bearko
den. NEtx LBB 15. Kontua atera zuan Don Kijotek eta irurogei ta iruraiño igotzen zala arkitu zuan. Berron
Kijote 58. Bakotxak atara kontuak il osuan zenbat pentsu biar daben. Gerrika 152. Erakasleak ere beharko
zituela eskola berriak, laster atera ginituen konduak eta planak. Larre ArtzainE 231. Oraingo ontan kontuak
ondo aterata etorri zaizkit. Albeniz 168. v. tbn. JJMg BasEsc 89. JanEd I 32. Kk Ab II 59. Akes Ipiñ 14. Lab
SuEm 169. Olea 209. Insausti 32.
 (Con adj., etc.).  Aurtxoak lenengo ikastetxean ikasten bai dittu bearrenezko gauzak irakurtzen (leitzen) eta
idazten eta kontu apurren batzuk ateratzen. Inza Azalp 29. Gero arkeoa egin, falta ziranen kontua atera eta ondo
erten ziran. JAzpiroz 189. Milloi bat edo biko kaltea egin ere bai, garai aietako kontuak aterata, ez gaurko
kontuekin. Albeniz 139. Atera dezagun lehenik bekatuen kontu garbia. MIH 281.
b) (V-arr, G-azp, AN-gip-5vill, B). Ref.: Gketx Loiola; Gte Erd 203. Calcular, reflexionar. "Kontuak atera (V-
arr, G-azp, AN-gip-5vill, B), pentsa zak (BN-arb)" Gte Erd 203. v. KONTU ATERA.  Zer egingo dute bada /
baten mende.
moro kuitadubak, / ikusi ezkeroztikan / gure soldadubak? / Alkarri beiratu ta / atera kontubak. Afrika 43. Oriyek
nola pasako diran / kontuak ongi atera. Xe 346. Orain atera kontubak, / despreziyu au ez du merezi /
matrimoniyo santubak. PE 139. Bestela emendik zer datorkigun / oraiñ kontuak atera. EusJok 124. Elizarako ate
onduan / dago gurutze santua, / zeñengatikan ipiñia dan / ongi atera kontua. Tx B I 94. Euskaldunak zer deretxo
duen / ortik kontuak atera. Tx B II 86. Guraso aurrak dituzutenak, / garaiz atera kontua. MendaroTx 35. Aren
indarra zer zen kontuak ateritzeko. Auspoa 77-78, 21. Nork erantzungo duen / atera kontuak. Uzt Noiz 118. Uts
egin da gero ataraten ditugu geienetan kontuak, "Au egin baneu ... " eta beste. Gerrika 167. v. tbn. fB Ic I 103.
Arrantz 28. Ud 140. Basarri 16. Auspoa 39, 34. Mattin 151. FEtxeb 43.
- KONTUA EDUKI (V-ger). (Tras gen. o posesivo). a) Conceder importancia. "Eztakot bere konturik!,
equivalente a: ¡no me importa de él!" Ort Voc.  Zeuk esan... Karanba! Gu sartzien gara zugaz ela. Amen
dakune guk ire kontue... Ort Oroig 45. Eztakot bere konturik! Ib. 44. Eztakot bere konturik! Ib. 44. Zeugaz
konparateko naiyela pentsaten zu ela? [...] Eztakot zeure konturik! Ib. 45.
b) "Zerbaiten kontu, mencionar algo, aludir. Emen gelditzeko konturik ez dauka orrek" Gketx Loiola.
- KONTUA(K) EMAN. v. KONTU EMAN.
- KONTUA(K) ERRENDATU. v. KONTU ERRENDATU.
- KONTUA ETA ARRAZOIA (EMAN, ESKATU...). "Kontue ta errasoie eskatu, exigir responsabilidades" Ort
Voc.  Allegatzen dieneko kontue ta errasoie omon biar andrieri. Ort Oroig 60.
- KONTUA(K) GARBITU (Lar, Añ). Arreglar, liquidar cuentas. "Ajustar cuentas, kontua egitea, garbitzea" Lar
(tbn. Añ).  Bere mirabekin kontuak garbitu nai izan zituen errege bat iduri du. Ir YKBiz 257. Kontu-garbitzen
asi zanean, amar milla talentu zor zizkion gizon bat ekarri zioten aurrera. Ib. 258. Bein baño geiagotan kontuak
garbitzera beartu ere egin zuan arroxko ura. NEtx LBB 40. Gaiztakeriren bat [...] egin baneza [...] kartzelan
sartuko nindukete eta Justiziarekin garbitu bearko nituzke kontuak. Vill Jaink 103. Ez dugu, bada, egokiera
txarra kontuak garbitzeko. MIH 327.
 (Con determinantes).  Kontu hau garbitu edo eman artean, nola deskantsu har dezaket? Dv LEd 202.
Azkenean don Jose bizardo-rengana joan bear izan zuan diru-kontuak garbitzera. Mok 9. Nere buruarekiko
kontuak garbitzeko joaten naiz bakarrik. Txill Let 23. Gero kontu guziek garbituko ditugu eta goan zaite bakean.
Izeta DirG 108. Aren alaba totoloa izan zan paper-salduketa kontuak garbitu eutsazana. Erkiag BatB 69.Geuren
kontuak garbitzera sartu giñan bazkaldu genduan lekura. BBarand 183.
- KONTU AGERI. Cuenta corriente.  Elkartearenak diran diru-etxeetako kontu-agirietan gordeak. "Cuentas
corrientes". EAEg 2-12-1936, 442 (cf. KONTU-AGIRI).
- KONTU-AGIRI. Documento contable; cuenta, minuta.  Kontu agiriei buruz emanak dauden aginduak.
"Prescripciones sobre balances". EAEg 14-2-1937, 1064. Kontu-agiriak, argibideak eta bere esku utzitako
gañerantzeko idazkiak zaitzea. "Minutas". Ib. 4-4-1937, 1431.
- KONTUA JARRI. Hacer cuentas, hacer una cuenta.  Ta asi omen zan kontua jartzen era ontara: zazpi
arrautzetatik aterako ziranak, zazpi txita. Aunditutakoan, zazpi oillo. Aiek egingo zituztenak, gutxi jota, amalau
arrautz. JAzpiroz 100s.
- KONTUAK HARTU (G-azp ap. Gketx Loiola). Pedir cuentas. v. KONTU HARTU.  Ni zuei kontuak arzera
etorri arte. Mb IArg I 296. Etorriko da biziai eta illai kontuak artzera munduaren azkeneko egunean. Ub 97.
Bat-bederaren kontuak hartu ondoan juje adoragarriak ematen du sententzia. Dh 150. Zeruko Erreinuak dirudi
bere serbitzariai kontuak artu nai ziezten erregea. Lard 410. Jaunak berandutuko dualakoan beren kontuak
artzera etortzen. Inza Azalp 12. Hantxe demonio batek hartu zizkion kontuak. Arti Ipuin 38. Juan zan asarre
emaztiagana, kontuak artzera. Etxba Ibilt 458. Kontuak hartu dizkidate [...] euskal idazle bakoitzari liburu
batean opa nizkion edo ez nizkion lerroak direla eta. MEIG III 83. v. tbn. Mg CO 36. LE Ong 83v. AA III 541.
Urruz JBDei 1919, 373.
- KONTUAK EGIN (Lar, Añ; khonduak e. H). a) Hacer cuentas (sentidos prop. y fig.). "Ajustar cuentas" Lar y
Añ. "Hacer cuentas. Juan daneko urte betian kontuak eiñ barik gara dendarixagaz" Etxba Eib.  Plazer duzu
kontuak dagitzagun. Volt 165s. Orduan kontuak eginen eta zorrak pagatuko ditutzula. Ax 546 (V 350). Beraz,
kontuak eginik eta egiazko arrazoinak pisaturik, eztut den konsolazionerik arinena merezi. SP Imit III 52, 1.
Huna kontuen egiteko / plumak eta libruak. Gç 204. Ze atsegiña erijotzako orduban kontu guztiak ondo egiñak
eukitiaz. Mg CO 270. Azaruan kondiak einik. HerVal 249. Ikastaro edo kursoaren amaieran kontuak egingo
doguz. Kk Ab I 108. Aurrena Jainkoarekin kontuak egin bear ditut. Or SCruz 44. Kontuak egin behar ditugu.
Zenbat da bazkariaren saria? Barb Leg 143. Laister txekorra salduko diat eta egingo dizkiagu kontuak. Salav
34. Irakurtzen, idazten eta kontuak egiten ondo ikasi eban. Alzola Atalak 50. Kontuak egin eta pake ederrean
etxera. Uzt Sas 339. Behar ziren ere kondiak egin. Etchebarne 94. Gero egingo genituala kontuak. BBarand 177.
Zuloagak kontuak egiten ez dakit deskuidoa izan zuan. Ainbeste diru eman eta bosteun pezetaren diferentzia
atera omen zuan. Albeniz 157s. v. tbn. DurPl 77. fB Ic I 45. Hb Egia 139. Sor Bar 103. AB AmaE 421. Tx B I
51. Erkiag BatB 130. JAzpiroz 78. Kondu: JE Bur 68. Khuntü: Lrq Larraja RIEV 1935, 139 (khuntík).
 Ez ekian ez konturik egiten, ez idazten, ez irakurtzen. Alzola Atalak 48.
b) (V-gip, G-goi). "Acariciar a un niño, kontuk ein" VocZeg 285. "Hacer mimos y caricias. Etxera etortzen
danian, lenengo zeregiña, umiari kontuak eiñ" Etxba Eib.  Juana seaska-ondoan Xabiertxori kontuak egiten
baten mende.
ari zaio. NEtx Antz 116.

c) KONTUA EGIN. "Considerar, kontua egin (L-côte)" EI 342.
- KONTUAK KONTU. De todas formas, con todo. "Kontuak kontu, ezkare gaizki" Elexp Berg.  Kontuak
kontu, anartean, Nikanor ordurarte ez zan bein bere iñora joan automobillean. Erkiag BatB 45. Aurra, kontuak
kontu, Etxegurengo odolekoa izango da. NEtx LBB 26. Beno! Kontuak kontu, zer zan zuen izketa? Ib. 146.
Kontuak kontu, Bordaberriko basarria bere martxan zijoan. TxGarm BordaB 153.
- KONTUAN. (Precedido de gen.). a) De parte de.  Oi zuetara / joan joazen orduan / limosna eske /
Jaungoikoaren kontuan, / zuek oegaz / kontu gitxi orduan. Lazarraga 1199v.
 (Tras pronombre anafórico). Por su (mi, etc.) cuenta.  Joango dira / onak nor bere kontuan; / jarriko dira /
angeruakin zeruan. Lazarraga 1200r.
b) Según. v. KONTURA (c).  Yauregiki bat bada Haltsu inguruan / adin handi duena zaharren kontuan /
Haitzeko odola zen han premu izana. Hb Esk 143.
- KONTUAN HARTU (V-gip, G-azp), KONTUTAN H. (SP, Izt, Foix ap. Lh (s.v. khondu)). Ref.: Gketx Loiola;
Elexp Berg. Tener en cuenta. "Prendre en compte" SP. "(Si no se toman en) cuenta, ezpadira kontutan artuten"
Izt. "Kontuan artu, tomar en cuenta. Ondo kontuan artzekoa zan ba ori!" Gketx Loiola. "Kontuan hartu, tomar
en cuenta. Eneban kontuan artu mekanikuan esana" Elexp Berg.  Tr. Excepto Axular, Duhalde y,
modernamente, Ayesta y Zendoia (107), los demás autores emplean kontuan hartu.
 Ezteraue Iainkoak deus ere hartzen kontutan. Ax 603 (V 387). Nola konsideratzen baita eta kontutan hartzen
bekhatoreak bekhatu egiteko izan zuen gogoa. Ib. 610 (V 393). Kontuan ar itzatzue orduan bertan gertatzen
diran lau gauza ziertu oek. Gco II 50. Elemenia bat bekhatu, bereak eta bertzerenak, egundaino menturaz
kontutan hartu etzituenak. Dh 146. Eriak ez ditu xoilki kontuan hartzekoak / mediku, sendagaillutan egiñ diren
gastoak. Gy 100. Filistintarrak Israeltarren izaera au kontuan artzen zuten nai zietena egiteko. Lard 138.
Onuratsua dan ala eztan be kontuan artu bear da. Eguzk GizAuz 54. Zure oharrak kontuan hartuko ditut. Mde
Pr 193 (195 khonduan hartu). Filosofoak ere ezin dezake zokoratu, beste gabe, aztertu ta kontuan artu gabe. Vill
Jaink 101. Kontuen artuz zer bizi-modu daramaten. Izeta DirG 36. Arek etzuan kontuan artzen gu ere an joango
giñala. Salav 63. Jaungoikoak kontuan artuko dizkio alegin auek. NEtx LBB 58. Iñoiz kontuan artzeko berriz /
oietako azalketak. Olea 223. Kontutan artzen bada / dirutza guzia, / sumatuko da zifra / aundi ta luzia. Ayesta
117. H hori ez dedila abc ordenan kontuan har. MIH 100. Altubek kontutan hartu ez zuen oinarrizko partiketa
batekin egin dut topo. MEIG IV 101. v. tbn. Sor Bar 72. A BeinB 86. Txill Let 134. Bilbao IpuiB 271. Alzola
Atalak 66. FEtxeb 109.
- KONTUAN EDUKI, KONTUTAN EDUKI (V-gip; SP). Tener en cuenta. "Ingelesez jakitea kontutan edukiko
da (V-gip)" Gte Erd 39.  Gaxo ninzala, / ez nendukazun kontuan. Lazarraga 1199r. Oi zerren nauzun / beti
eugi kontuan. Ib. 1200r. Guztiz ere aphez gabe hiltzerako pontuan / hari egitea othoi iduki zak kontuan. EZ Man
I 22. Erriak euki bear dute kontuban [...] ordenanza. ForuAG 363. Zeuk okikozu kontuen ze berba esanzun! Ort
Oroig 17. Garatz edo negozioa zelan dabillan be kontuan euki bear da. Eguzk GizAuz 141. Berau egiteko zerga-
lagijak kontuan eukiko dauz. EAEg 9-10-1936, 7. Kontuan euki bear dogu zelan tokatzen jakon bizitzea gure
izkuntza ta literaturari. Alzola Atalak 128. Azkenez zenbat joan zirean / ez neban euki kontuan. FEtxeb 204.
Kontuan iduki: beste medikamenturik ez artu onekin batean. Ostolaiz 155. Orain idazten diren euskalkiak
kontuan edukitzekoak dira. MIH 109. Hori kontutan eduki behar zuten bilduma hau eta oraingo gureak esku
beretsutik datozela uste izan dutenek. MEIG VI 189. v. tbn. Altuna 62. Mde Pr 220. Ayesta 82. Zendoia 87.
- KONTUAN EGON (G-azp ap. Gketx Loiola; Lar, Añ, H). "(Estar a la) mira", "alerta" Lar, Añ. "Estar alerta,
estar prevenido, sobre aviso. Gu emen gabiltzala ura kontuan zegok. Gu noiz-pasa kontuan egongo dituk
goardazibillek" Gketx Loiola.  Itxozu, esango dit kontuan dagoanen batek, itxozu. Lar SAgust 11. Egon behar
dugu gau ta egun kontuan ta erne bear ez den gauzarik ez egiteko. Mb IArg I 303. Horduko kontuan zegoan San
Pedro. Ub 103. Beti kontuan egon bear du ta jorraia sarritan erabilli. AA III 633. Gurarijaren kontra beti
kontuban ta beti piliadan egon biarra. fB Ic II 262. Janari billa beretakoa noiz irteten dan kanpora kontuan
ixiltxorik egon. Izt C 194. Zergaiti bera kontuan egongo dan ernai, zintzo ta pin. Ib. 189. Emen bizi ziranak
kontuan zeuden, Israeltarrak lenbizian berai erasoko zizaietela etsirik. Lard 111. Kontuan zegoan Mari Juan
Mugarretakoa ere. Zab Gabon 93. Astokillori egin eutseena, kontuan egon ezkero, ezta erraz egitea iñori. Kk Ab
II 116. Samartin kontuan egoten zan deabruak noiz ereiteuen artua (V-gip). Gand Eusk 1956, 230. v. tbn. Echag
23. Arrantz 145. Auspoa 39, 66.
- KONTUAN ERORI (G-azp ap. Gketx Loiola; Añ (G)), KONTUAN JAUSI (Lar, Añ (V), H (V, G)), Caer en la
cuenta, darse cuenta. "(Dar, caer en la) cuenta, kontuan jauzi" Lar. "(Caer de su) asno, desengañarse: kontuan
(V) jausi, (G) erori; utsegiña ezagutu" Añ. Cf. MIH 230: Zein baserritan ikasi ote du ["Zaloñak"], horixe nahi
nuke jakin, kontuan erortzen esaten? v. KONTURA ERORI.  Ezin kontuan jauzi bada. OA 70. Errege oni,
Jainkoak argi egin ta kontuan erorteko grazia eman zion. Cb Eg III 239. Etsaiez inguraturik gaudela kontuan
erori gaitezen. Gco I 443. Kontuban jausi dedin. fB Ic I 105. Oraintxe asitzen nak / kontuan erorten. It Fab 33.
Beren anaia zutela oartu edo kontuan jauzi gabe. Lard 55. Laster jausi zan kontuan. Bv AsL 36. Baña oraiñ
naukazu kontuan jausita. AB AmaE 379. Etzaitezen kontuan / berandu erori. Urruz Zer 50. Oraintxe jausten naz
kontuen. Enb 133. Ez al zerade oraindik kontun erori? Auspoa 146, 41 (ap. ELok 200). Gerotxeago jausi zan
baten mende.
kontuan. Trabenan egongo zan. Bilbao IpuiB 168. Kontuan ez gara jausi. BEnb NereA 136. Lagun maitia, nola
etzera / kontuan jausi gaurdaño, / bei batek esne geiago dula / amar idi parek baño? Olea in Auspoa 39, 139.
Gaitz txarragok badaude, / nik badakit ori, / naiz sarritan kontuan / nekez erori. Insausti 139. v. tbn. K. erori:
Lab SuEm 181. K. jausi: Astar II 90. Ur Dial 14. Aran SIgn 36. AB AmaE 86. SM Zirik 124. Etxba Ibilt 459.
- KONTUAN IBILI. Andar con cuidado, tener cuidado.  Aiek ere nork galduak izango zituztela eta kontuan
ibiltzeko, iru urtean eman izan ziezten ikasbideaz aztu gabe. Lard 521. Biak ere gero nerekiñ kontuan ibilli
ditezke. Urruz Zer 90. Libre zauten gazteak / kontuan ibilli. JanEd II 24. Jokuakin ta erariakin / ibilli arren
kontuan, / biziorikan txarrena dago / seigarren mandamentuan. Uzt Noiz 15. v. tbn. A BeinB 85.
- KONTUAN IPINI. v. KONTUAN JARRI.
- KONTUAN IZAN. a) (Trans.). Tener en cuenta. "Inglesez jakitea kontuan izango degu (V-arr, G-azp)" Gte
Erd 39.  Zenbat eta geiago / beretzat obea, / baña kontuan izan: / lenengo geurea. Basarri 180. Kontuan izan
egizu, badakidala emen baiño geiago nun irabazi negian. Erkiag BatB 130. Gaurko denporak kontuan izanda.
Etxba Ibilt 453. Kontuan izan biarra dago, gurasuon ezkontza orretatik eta nire jaiotzara bitarte orretan, beste
jaiotza bat be badala, Jose izenagaz. Gerrika 15s. Au egin zan garaian egongo ziran aurrerapenak kontuan
izanik. Insausti 39.
b) (Intrans.). "Kontuan naiz, j'y suis, je me rends compte" H (s.v. khondu).
- KONTUAN JARRI (G-azp ap. Gketx Loiola), IPINI (Añ k. ifini), PARATU. Avisar. "Kontuan jarrri, advertir,
prevenir, poner en los antecedentes. Osaba kontuan jarri nuan" Gketx Loiola.  Etxekoak edo eriari laguntzen
diotenak kontuan ifiñiko ditu, nola [...]. Cb Eg III 257. Baña kontuan ipintzen zaituet engañatu etzaitezten. AA I
605. Orregaitik gura zaitut kontuban imiñi. JJMg BasEsc 98. Lau lagunek naute gaur kontuan para. Auspoa
106, 27 (ap. ELok 344). Apaiz guziak kontuan ipiñi zituen, beren lanak, arren, ondo egiteko, beste ainbeste
gertatu etzekieken. Lard 85. Ango Padriak maite izanik / ipiñi zuen kontuan. Xe 372. Jentea jarri nai dot
gaurdanik kontuan. AB AmaE 225. Kontuan jarri naute ni / arkitutzen dala eri. APBB 23. Utsa, aurrez kontuan
jarri izan ezpanu... NEtx LBB 140. v. tbn. K. jarri: Izt C 230. JanEd I 82. Bv AsL 146. Urruz Zer 28. Imaz
Auspoa 24, 134. K. ipini: Gco II 64. Ur Ier 7, 13. Arr May 41. K. imini: fB Ic II 210. K. ifini: Izt C 155.
 (k. jarriarazi).  Kontuan jarrierazorik bere aditzalle-talde ugari guzia. Aran SIgn 99s.
 (Intrans.).  Oi [Zeruko Jaunak] au desoen puntuan / akorda zatez, / oi eta zarriz kontuan. Lazarraga 1199r.
Orkolaga jaun ori / jarri da kontuan / kuidadoz bizitzeko / dabillen puntuan. Arrantz 132.
- KONTUAN JAUSI. v. KONTUAN ERORI.
- KONTUAN PARATU. v. KONTUAN JARRI.
- KONTUAN SARTU. a) (Trans.). Tener en cuenta, incluir.  Ez daigun kontuban sartu piestia ta dantzia dala
medijo baseerri etxeetan egiten dirian kastu alperrikakuak. fB Olg 96. Lenago gaiak zuzentzen igarotako bi
urteak kontuan sartu gabe. Lard 212. Baiña gure etsaiek eztute kontuan sartzen mundu ontako aldi au baizik.
Vill Jaink 86. b) (Intrans.). Darse cuenta.  Ez ete dira oneek kontuban sartuko? JJMg BasEsc 116.
- KONTUAREN GAINEKO. Por añadidura, además.  To, to, hau ere, eta urririk, konduaren gaineko! Barb
Sup 98. Eta denak laster salduz zerbait utzi ere lanaren egileentzat konduaren gaineko. Larre ArtzainE 287.
 Astean behin zinaukun eginen euskararen klase bat, konduaren gainekoa, libroa. Larre ArtzainE 121.
- KONTUAREN GAINERAT. Por añadidura.  Eta jenden trufak oraino, konduaren gainerat, goxo baita!
Ardoy SFran 231.
- KONTU(A) ARI IZAN. a) Pensar, creer.  Orotarik lariola odol preziatuia, / hek nigatik ziradela ari nuzu
khonduia. E 31 (el editor, en EHizt, lo interpreta como "me doy cuenta de que"). b) Cuidar, interesarse. 
Grazia ezta kontu hari berriez eta kuriostasun banoez. "Non curat". Ch III 54, 17 (SP eztu ansiarik, Mst eztü
axolik, Ol ez dabil [...] yakinmiñez). Bera etzen kontu hari, edo bertze hitzez, berak etzuen axolarik ez izenaz, ez
onthasunez. Jnn SBi 136.
- KONTU HARTU (V-gip ap. Elexp Berg; Lar). a) Pedir cuentas. "Residenciar" Lar. "Llamar la atención, pedir
cuentas. Zu etza iñor neri kontu artzeko" Elexp Berg. v. KONTUAK HARTU.  Artuko dio kontu penitenteari.
OA 131. Errekeridu, kontu artu edo itandu eutsan onelan. Mg CO 167. Eta astenbadá kóntu ártzen, ta kárgu
egíten, ezdezóket millaetáik bati errespónda. Zerbáit óngi banu ere, artukodút ixilik egótea. LE Ong 83v.
Pekatubaren gainian kontu artu eutseenian, ez eban pekatutzat ezautu. fB Ic II 241. Ezta pekatu otsein edo
krijadubai kontu artzeia jakiteko leijalak dirian ala ez. Astar II 179. Nork kontu artu izan bagez, bearra egiteko
ustean meatze zulora sartu eta lanen pitinik egin gabe. Izt C 68. Aztertu bear dau bere barrua eta kontu artu
bear deutso bere arimeari. Itz Azald 139. Ikaslarien gañean eta / dotriñan kontu artzera. Balad 235. v. tbn. Gco
2
I 434. Añ EL 32.
 (Con adj. o determinantes).  Juzgauko gaitu Jangoikoak eta artuko deusku kontu estuba. Zuzaeta 122. Ene
2
erosla eta erredentore danez kontu gogorra artuko deust. Añ EL 48. Jakinik berak iñok konturik artu ezin
leikijola zana zalako. "Aprovechó su inviolabilidad senatorial" (1864). BBatzarN 203. Nor ete zara zu, olako
konturik niri artzeko? Altuna 96.
b) Cuidar (de); vigilar. En AxN se explica barrendatuak (342) por kontu artuak; begiaren edukitzea (369) por
kontu artzea.  Charles eta familiaz / kuntü dit hartüren. Xarlem 733. Kontu artzen zeuden soldaduak ezerzaz
ere oartu etziran. Lard 466. Jaizkibelgo mendian euren ardiai kontu artzen. Zab Gabon 90. Aurrai're kontu artu
baten mende.
biar. Sor Bar 54. Oraingoan obeto kontu artuko zioten, eta igesegin bear bazun, len baño ernego ibilli bearko
zun. Or SCruz 45. Jesuiten etxean kontu artu zidaten egundañoko begi onez ta maitez. Ib. 132. Ala, gau bateen
anaie zaarrena kuntu artzeen geatu ementzan (G-goi). JMB Mund I 83. Kontu artu aurrari ta zerbait berririk
balu deitu. NEtx Antz 127. Atsoa kontu-hartzen ari da eta auzoan dena zabalduko du. MEIG IX 110. v. tbn. Lab
EEguna 92. Khuntü: Etch 444.
c) Tener en cuenta, prestar atención.  Kontu artu bada ondo nik esaten dizuanari. Sor AKaik 124. Ta zergatik
ez didazu lenago esan ori? Kontu artuko nuan ori jakin banu. NEtx LBB 25. Aditzalliak emen daude ta / artu
dezatela kontu. Uzt Auspoa 22, 142.  Ez da handi, delako "berpizkunde" horretan kondu hartzen badute
euskaldunek. Mde Pr 203.
- KONTU-HARTZAILE. a) Examinador, juez.  Jesu-Kristo izango da bada gure kontu artzalle ta Juez. AA
III 466. Laster agertuko da Jesus munduaren kontu artzallea. Ib. 540. Behar zela, beraz, prestatu bere Kontu-
Hartzaile Handiaren aintzinean agertzera. Jnn SBi 111. Trumoi-soñuak baño lenago, / aurretik tximista-argiya, /
kontu-artzalle ona degula / au da señale garbiya. Auspoa 79-80-81, 113.
b) Cuidador, defensor.  Nafar-alderontz dauzka Gipuzkoak kontu artzalle ernai eta murru irmeak. Izt C 34.
Baratza soldadu kontu-artzalle gabe. Lard 467. Soldadu-talde bat kontuartzalle zuela. Ib. 156. Beartsuen ta
gaixoen serbitzari ta kontuartzalle geldi ziraden. Aran SIgn 83.
c) Encargado.  Bere ondasunen kontu-artzalle edo maiordomoari. Lard 27. Esaten dio mastiaren jaunak bere
kontuartzalleari. Ur Mt 20, 8 (Ker kontuartzaille; Lç rezebidore, He etxegizon, TB menaiant, Ip mithil-bürüzagi,
Dv etxeko gizon, Echn maiordomo, Ol otsein-buru, Or morroi-nagusi, IBk morroi-buru). Ameriketan egondu
batek, Mexikoko ola andi batean kontu-artzale gisaz leku polita eskeiñi zion. FIr 132. Lan berezi bakotxaren
kontu-artzale eta eskolako irakasle bat ere bai. Ib. 136.
- KONTU-HARTZE. Examen; juicio.  Ez daki iñork juizio edo kontu-artze hau noiz izango dan. Ub 137.
Zetarako da esaminia edo kontu artute au? Mg CO 13. Eta or amaitu ziran aurrerako itaun eta kontu artziok.
Gerrika 89.
- KONTU ATERA. Sacar cuentas, reflexionar. v. KONTUA(K) ATERA (b).  Guziaz ere atera zuen kontu obe
zuela mundu onetan lotsa apur bat igaro ta konfesatu zuzen. Mg CC 134. Emendik kontu atera ezazue zenbat
estimatu bear dituzuen. Gco I 426. Ezta oraiñ kontu ateratzea besterik nolako indarra duan idurimendu edo
imajinazioak gure griña ta pasioai su emateko. AA III 627. Atera kontu zelan arduratzen diran uskeri uts dala
emoten daben ori zaintzeko. Gerrika 248.
- KONTU ATXIKI. a) Tener cuidado.  Kondu atxikazu [...] zure alabek eztezaten ikus [...] gauzaik ekin
konzienziaren garbitasuna gal daitekenik (Luzaide, 1869). ETZ 279.
b) Tener en cuenta.  Heugas anaiak, Paul Salaberry apeza, Kanboko bikari ohi hura bera eta holakoak,
denetan ere guk ahantziez kondu atxikiz. Larre ArtzainE 142.
- KONTU-AZTERLARI.  Goi-Batzordeko eta Uri-Batzordeetako Batzorde kontu-azterlariak. "Comisión
revisora de cuentas". EAEg 8-4-1937, 1459.
- KONTU-AZTERLE.  Batzorde kontu-azterlea eraberritzeko. "Comisión revisora de cuentas". EAEg 8-4-
1937, 1458.
- KONTU BIHURTU. Rendir cuentas.  Mundu beherean dabillan gizondiaz / kontu bihurtu behar du. EZ Man
II 103. Errexistroa atxikiko du eta khondu bihurtuko kontseiluari urthearen azkenean. JesBih 422. Beharko dute
egun batez, khondu bihurtu Jesu Kristori. Jaur 393. Eman zerozkitzun dohain ederrez kontu bihurtu behar diozu.
Dv LEd 189.  "Khonduak bihurtzea, rendre les comptes" H.  (k. bihurrarazi). Hacer rendir cuentas.  Bere
konduitaz khondu bihur arazteko. Jaur 412.
- KONTU EDUKI. Poner atención, fijarse. "Kontu eduki, prestar atención. Kontu eukizu ez deiñ aldendu kontua
eiñ barik arlote ori" Etxba Eib. En AxN se explica begia [eduki] (396) por kontu.  Zure señoriak gastigatu
didan negozioaz eztut konturik eduki beraren señoriari gastigatzera. (c. 1597). FLV 1993, 456. Zer e[re] baita,
edukikoren [sic] dut kontu jakitera, eta ez faltarik eginen deus ofrezitzen denean gastigatzera. Ib. 464. Egungo
ene intenzionea biz [...] zure loriaz eta ohoreaz kontu edukitzea. Mat 185. Guztien buruan eduki behar duzu
kontu, ea badenz probe-eririk. Ax 231 (V 154). Engoitik ordu zinuke hontu, / eta nizaz eduki kontu. O Po 15.
Ardiaz kontu dadukala / esan zeagot Gatxiri (1705). GavonC Egan 1956 (5-6), 27. Zeinetaz jende prestutasun
erakhusten dutenek ere ezpaitaukate bethi behar den bezenbat kontu. Dh 66.
 (Con adj.).  Eugi legiala kontu andia Silverori bear ebena emaiteaz. Lazarraga 1142r.
- KONTU-EGILE. a) "(S; Foix), comptable" Lh. b) "(L), surveillant" Lh.  Etxe aren kontu-egille edo nagusi-
ordearen bizitza. Anab Aprika 62. c) "(L), soigneux, méticuleux" Lh.
- KONTU EGIN (V-gip ap. Elexp Berg; Urt I 24, Izt, H). a) Tener cuidado, poner atención; preocuparse,
interesarse. "Abjicere, konturik ez egitea, kasurik ez" Urt I 24. "(No hace) caso, kontu egiten ez dau" Izt. "Caso,
sin hacer caso, justiziagaz konturik egin bagarik" Ib. "Tener cuidado con. Prestar atención. Kontu eiñ suai ni
kalian naizen bittartian" Elexp Berg.  Andre gaixtoa bazinade, nik eznaidi kondurik. E 171. Baldin hain
salbamendu handiaz konturik ezpadagigu. Lç He 2, 3 (He konturik ez badagigu; TB arthagabetzen bagare, Dv
bazterrerat uzten). Nigaz konturik egin nai ez dozu. Lazarraga 1185r. Presentatzen deraukun garaziaz konturik
egin gabe bekhatutan barrena sartzea. Mat 173. Kontu dagigun, diozu, saindu induljenziez. EZ Man I 24.
baten mende.
Ethorkizunaz konturik egin gabe, haragiaren arauaz bizi nahi dutenentzat. Ax 485 (V 313). Mundu haur ezta
deus, egizu kondu bertze mundiaz. Tt Onsa 89. Ta onelako bere ditxaz konturik egin ez duenak zer mereziko du?
Cb Eg II 14s (Dv LEd 41 axolarik ez daukanak). Etzuen konturik batere egin munduaren errankizunaz. Lg II
158. Humiltasuna duzunean ez duzu konturik egiñen yenden erranez. Mih 33. Eztizü zure editez / egiten kuntürik.
Xarlem 715. Enzun ezazu, eta kontu egin azi on au ez galtzeaz. AA III 444. Kontu egizu gogortu ez dakizun. fB
Ic I app. 3. Egizu kontu gexo orretatik Jaungoikuak atera zaizan. Astar II 53. Apañdura arroaz jazten ezpanaiz,
nizaz konturik egiñgo ez dute. Arr May 68. Umekeri utsa zalakoan, etzion konturik egin leenbizikoan. Mok 9.
Ohitura eta tradizioaz batere konturik egin gabe. MIH 347. v. tbn. TAV 3.1.21, 120 (Pamplona, 1610). SP Phil
156. He Gudu 38. Mst III 7, 1. FIr 151.
 (Kontu guti egin).  Bere etxeaz, onez eta biziaz ere kontu guti eginik. Ax 6 (V 3). Emaztez kontu guti eginik
dabillan bat. Ib. 514 (V 331). Nork ere baitaki bere baitan barrena ibiltzen eta kanpoko gauzez kontu guti
egiten. SP Imit II 1, 7 (Ch kanpoko gauzetan gelditzen eztenak, Mst kasü aphür egiten). Barrenkoia eta
spirituala bazare kontu guti egiñen duzu haizeak daramatzan hitzez. Ch III 28, 1 (SP eztuzu kontu handirik
eginen, Ol ayola gutxi). Zein kontu guti egin behar duzun lurreko ontasunez. Mih 78.
 (Kontu andia egin).  Kontu andia bear dau egin / ez erorteko arean. Lazarraga 1196r.
 (Interj.).  Egik kontu! Elzb Po 221.
 Atender.  Geroko segidari / egin beza kondu. Bordel 172. Haren pasioneari ongi kontu eginez eta haren
pasioneko urratsei jarraikiz. Jnn SBi 78. Egizu kontu Jesus Jaunak ematen darotzun irakaspen huni. Ib. 21. Jaun
erretora banintz, kontu egin niro nik beatterreri, xantreari eta behar bada andre serorari! Barb Sup 23.
b) Hacer cuentas.  Kontu egiten hasi zenean presenta zekión bat, hamar milla talent hari zor zeraukanik. Lç
Mt 18, 24 (He kontuen hartzen, TB kondatzen, Ip khuntien bardintzen, Dv egitekoen garbitzen, Samper
[kontuak] artzen, Leon konduak xuritu, BiblE kontuak garbitzen). Egizu kontu, egizu gogoeta, ea zenbat urthe
duen bekhatutan zaudela. Ax 81 (V 55). Irakurtzen, izkiribatzen eta kondu egiten. Ardoy SFran 70.
 "Contar, kontu egin, kontadu" Lcc.
c) Tener en cuenta.  Zeren kontu egizu espiritu gaixtoak enganatu nahi duen arimarekin lehenbizi egiten duen
paktua dela ixilik egoiteaz. SP Phil 450 (He 455 kontu egizu). Huntan ezagutuko duzu portutxoa, egizu kontu
dela batetik bertzera musketa tiro baten arrastoa. INav 130. Pisa zazu zer erraten zaitzun, kontu egiñ gabe nor
den erraillea. "Non quaeras". Ch I 5, 1 (SP eztuzula ansiarik, Mst eztezazüla galtha). Eztezazula konturik egin ni
zer naizen. Jnn SBi 106. Ni ez nazu nor zuri ezer galerazteko, Biedermann jauna, zu zere etxean bait zaude,
baiñan egizu kontu... Lab SuEm 196. Geneuzkan tiroai ongi kontu egiñez, an ari giñan. Alkain 51.
d) (SP, Lar, Añ, Izt, H). (Con valor de imperativo). Suponer, pensar, figurar. "(Haz) cuenta que, kontu dagizula"
Lar. "(Demos) caso que, kontu dagigun" Lar y Añ. "Figúrate, haz cuenta, kontu egizu" Izt.  Egin dezagun
kontu gizon batek [...] erabazi duela [...]. Ber Doc 108r. Kontu egizu ezen orai ditutzula berrogoi urthe. Ax 162
(V 109). Kontu dagidan, bada, lasterka infernura naramatela. Cb Eg II 119. Kontu daigun ama batek daukala
seme bat guztiz maitea. Añ MisE 163. Egizu kontu eguzkia dala argizko itsaso bat. It Dial 110 (Ur iruditu egizu,
Dv emozu buruari, Ip goguan emazü). Oieratzean kontu egizu zu juzkatzera dijoala Jaungoikoa. Arr May 49.
Jateko gogorikan ez badun, kontu egin zan botika dala. Apaol 51. Errezago konprendi dezazuten, egin zagun
kontu bi erri dirala. Ldi IL 82. Illuntzen ba da / nigan zure irudi eztia, / kontu egizu, Maite, / galdu dedala nik
bizia. NEtx LBB 346. Kontuizu danak pasa zituala. "Haz cuenta". Berron Kijote 223. Kontu egin zazu au Pello
Errotak azken urteetan bertsotara joateko ibiltzen zuan makilla dala, eta bota iru bertso. Insausti 346. Egin
dezagun kontu, labur beharrez, berdin ebakitzen dela beti bi hizkuntza hauetan. MEIG VII 181. v. tbn. SermAN
1v. El 40. Zuzaeta 135. Mg CO 160. LE Ong 17v. Astar II 140. Aran SIgn 105. Bv AsL 165. A BGuzur 155.
Eguzk GizAuz 147. MAtx Gazt 57.
 Ebanjelio sandua enzuten duenak egin bear du kontu enzuten duela Iesu Kristo gure Iauna bera. Ber Trat 53r.
Kontu egiten dabela dala fiskal akusetan daben bat. Cap 91. Kontu egin behar duzu bethiere gida hura zuretzat
angeru bat dela. SP Phil 18. Obeto egia au aditzeko, kontu egin nai det esan diran urte oriek igaro dirala. Cb Eg
II 128 (Dv LEd 228 eman dezagun). Egitzu maiz gogoetadura hauk, hiltzeko phonduan zarela kontu eginez. Dh
131. Ain modutan isilik euki biar dozu, ze kontu egin biar dozu ezteutsula esan. Astar II 181.
 (Añ, H). "Verbigracia, [...] kontu daigun" Añ.  Nastuko baliz mota obearekin, egin dezagun kontu Estellako
ardoa Peraltakoarekin. AA II 168. Debekatzen ditu Elizak oetatik batzuek, egin dezagun kontu: tribunalera
deitzea, testiguai juramentu artzea, sentenziak ematea. Ib. 50s. Guztirako dauka tranpia banidadiak; daigun
kontu: ulia zuritu bada, imiñi peluka gorri bat [...]. JJMg BasEsc 189. v. tbn. CatLlo 30.
e) Cuidar, atender.  Jesu-Kristok, Zeruan dagoala, kontu egiten dio bere Elizari? Ub 138. Emazteari dagoka
etxeari ongi kontu egitea. AA I 574. Arimako gauzai bakarrik kontu egiteko ordu balijo andiko atan. fB Ic III
278. Ez da mingarri berari obeto kontu ez egitea, orai berrogei urterañoko gizonak egin oi zioten bezala? Izt C
108. Ostatura eraman zuen eta gauean kontu egin zion. Lard 412. Gu bueltatu artean kontu egingo diyozu
etxeari. Moc Damu 7. Kontu egiñ ni etorri bitartean. Alz STFer 116. Apariari kontu egiñaz. JanEd II 107.
Jesuseri kontu egitten zegoan zenturionak. Inza Azalp 70. Piarres, ordea, etzan sabelari kontu egin eta kantuan
ari beste burubiderik etzun oietakoa. Etxde JJ 270. Nork kontu egin / lore auei? NEtx LBB 300. Asko ez diogu
kontu egin ere. Uzt Sas 21. Bere zaldiari arretaz kontu egiteko esan zion ostalariari. Berron Kijote 46. Ta gu,
baten mende.
zerramari kontu eginda, berriz etxera. BAyerbe 23. v. tbn. It Fab 133. Arr GB 60. Bil 164. Aran SIgn 70. PE 82.
Sor Gabon 61. Ag G 20. Or SCruz 63. Anab Aprika 57. Basarri 98. Alkain 34. TxGarm BordaB 96.
 (Kontu andia egin).  Atsegin andia Silverok artu eben, zegati ain kontu andia agaz egiten eben. Ib. 1142r.
 Atender, hacer caso.  Arkadiako xantreak ez dio egiten kontu, / hortz-kolpe xoil bat galtzeaz zeren bailuke
damu. Gy 37.
f) Hacerse cargo, enterarse.  D. Jose Antonio, egizu kontu gure Mañasigaz da gugaz eztaukazula zer ikusirik
gaurtik aurrera. Ag Kr 187. Eizu kontu D. Jose Antonioren diruak neureak diriala. Ib. 126.
g) "Kontu egin, atxiki; eutsi. Contener [?]. Kontin emendik. Kontin ongi. ('Kontu egin hemendik. Kontu egin
ongi')" Izeta BHizt2.  Etxeko bi atariak etsi eta barneko aldetik agaz eta etxeko zer andiez ateak kontinez eta
indartuz. FIr 140. Asturiasko minetatik etorri zan apeak egiteko eskea. Apea oiek dira mendi ustelari kontutzeko
(kontu egiteko) zutikako egurrak. Auspoa 63-64, 17.
- KONTU-EGITE. Cuidado.  Eramango du bere ardi erratua, eukitze ta kontu egite saririk eman bage. Izt C
227.
- KONTU-EMAILE. (El) que da cuenta.  [Seme alaben] pekatuen errudun egiñ ez zaitezen eta Jaungoikoaren
aurrean euren arimen kontuemotzalle izan ez zaitezen. Itz Berb II 169.
- KONTU EMAN (Lar), KONTUA(K) EMAN. a) Dar cuenta(s) (de).  Berez eta ardi oroz eman behar han
konduia. E 59. Zer kontu emanen duzu bada urthe galdu hetzaz? Ax 162 (V 109). Ez duzu zuk bertzeentzat
ihardetsiko, baiñan zure buruaz kontu eman beharko duzu. Ch III 24, 1 (SP emaiteko duzu kontu, Mst zihauren
khontiak behartüren zaitzü eman). Orañ nere biziaren kontu eman bear det. Cb Eg II 91 (Dv LEd 166 kontu
eman). Zuk bakharrik duzu zuzena nahi duzun guzia egiteko guri kontu eman gabe. Mih 90. Ikus ezazu heia ziren
estathian nahi zintuzkeenez Jinkuari kundiak eman. AR 57. Bere bizian egin duan guziaren kontua ematera. Ub
155. Oek dira eriotza, juizio edo kontu eman bearra. Mg CC 189 (v. tbn. 29). Eureen kontu emon zeure arimeko
1
Aitari. Añ EL 77. Biltzen diranean Adanen ume guziak, kontuak emateko, Josafateko ibarrean. AA III 540 (v.
tbn. I 457). Horiez guziez kontu eman beharko dugu. Dh 139. Askoren kontuba emon biarko dabela arimeen
karguba artuten dabenak. JJMg BasEsc 217 (v. tbn. 184). Dotorrei zaiela, eta ez zuri, kondu emaitea Fedezko
gauza guziez. CatLuz 14 (CatBurg 20 kontu ematea). Mement hartan Jesüs-Kristi haiez kontü eman behar banü
bezala. UskLiB 69. Kontuak emon biar zituzanian. Ur MarIl 80. Deus ez du balioko / ondoko nigarrak, / kondiak
eman behar / ditu bat bederak. Bordel 144 (v. tbn. 139). Iltzen zegoanen antzik gabe, Jaunari kontu eman zion.
Lard 62. Danok degu zer eman kontu azkenean. AB AmaE 400. Da Jaungoikoai kontu matia mundu guzien
aillziñen. CatUlz 48. Berak egiñen kontua bearko dute eman. Inza Azalp 81. Kontu eman bear degula /
Jaungoikoaren aurrean. Basarri 122. Eta geiago ez dut emanen / egun nik hemen kondurik. Xanpun in Xa EzinB
122. Zeatz eta meatz eman genduan kontua: zenbat diru artu genduan, zenbat gastatu. JAzpiroz 187.
v. tbn. Ber Trat 89r. Harb 221. Mic 15r. Cap 122. ConTAV 5.2.11, 152. Arz 37. Iraz 21. Lg II 250. Mb IArg I
133. Brtc 162. Añ CatAN 27. Gco II 59. LE Ong 79r. Astar II 220. CatB 33. CatLlo 29. Izt C 83. CatBus 17. Hb
Esk 149. Gy 75. Noe 42. Arr GB 84. CatAe 30. CatSal 31. CatR 31. Aran SIgn 41. Legaz 18. Zab Gabon 39. Sor
Bar 74. Bv AsL 149. Ill Pill 4. Tx in Imaz Auspoa 24, 52. Ir YKBiz 197. Kondu: Prop 1876-77, 120 (khondu).
HU Aurp 123. Etcham 183. Ardoy SFran 70. Mattin 54. Khuntü: Ip Hil 59.
 (Con adj. o determinantes).  Kontu estua emango digozu / Zeruetako Jaunari. Lazarraga (B)1204v. Bada
nork ere bere arimaz kontu ona eman nahi baitu [...]. Ax 547s (V 351). Ohoinkeria oroz kontü hersi bat eman
behar dela. Bp I 101. Beren umeen kontu ona Jainkoari emateko. Cb Just 89. Berari kontu ertsia emateko. Añ
CatAN 27. Diputaziño jeneralak emongo dau konta [sic] ziatza [...] auturiko jauneen egitada guztijeena. (1850).
BBatzarN 171. Guzien kontu hertsia eman beharko dudala. Dv LEd 202. v. tbn. Tt Onsa 45.
 "Kontu txarra eman (G), emplear mal" Bon.
 Avisar, contar.  Hiri guziai eman zedilla kontu irundarrak billatu ta arkitu zituzten egiteko egiazkoena. Lar
Fueros 226. Igo eban bildurturik, guardianubari kontu emotera. Zuzaeta 70. Ikaraturik emon eutsan kontu
konbentuko buru edo nagusijari. Mg CO 167 (CC 117 eman zion kontu). Gurasuari kontu emon bagarik,
ezkontzia egitia, al izan ezkero, pekatu dala. fB Ic III 354. Itzuli ziran, Nabalek zer zion kontu-ematera. Lard
175. Tratu onen gora-bera guztiak neri aurraz kontu emotekotan, beste danen ixillean. Etxba Ibilt 457.
 (Con kontu determinado).  Fede santuko gauza guztin kontue ematea (G-goi). Otag in BOEg 2905. Emongo
dautzut kontua, / kapellan naz ta tenienteren / gradua daukat artua. FEtxeb 33.
 Jan edanaren gozua, kontuemonaren gaistua. Mg PAb 122 (kontu-emanaren Osk Kurl 157).
b) Tener en cuenta, comprender.  Egon behar du goaita eta sentinelan gauaz eta egunaz, zuhur bada, bertzela
harenak egin diala kondu emazu. Tt Onsa 136.
c) Prestar atención; vigilar.  [Aristokrat] heier kondu emaiteko, / faltarik badute hiltzeko. Iraultza 108. Hekiei
behar zaie kontu eman guzien gainetik. Dh 51 (v. tbn. 102). Ordean egiten zituen bere othoitzak eta lanak artha
gehiagorekin eta hobeki kontu emanez zer hari zen. Jnn SBi 69. v. tbn. Kondu: Balad 233.
 Tener cuidado. "Kontu ematea, faire attention" H.  Khondu emazu. Laph 60. Osaba, emazu kontu! Herdea
darizu kokotsa behera. Elzb PAd 54. Halako orduetan emazue kontu! Jnn SBi 178. Ordun erran zioten kontu
emateko ta ez kantatzeko bertso oriek iñoren antziñian. Auspoa 77-78, 75.
d) Darse cuenta. "Kontu (e)man dugu eskuen dardara bazuela (G-azp)" Gte Erd 234.
baten mende.
- KONTU-EMATE. Acción de rendir cuentas.  Azpitik emun biarko dozu kontu denporaz [...] eta kontu emute
au egin biarko dozu [...] gizon juiziosoren baten bitartez. msOñ 41 (Eusk 1977, 192).
- KONTU-ERAMAILE. Intendente.  Oien artean Juana, Herodesen kontu-eramalle Txusas-en emaztea. Lard
466s. Gizon aberats batek bazuen artadun bat (kontu eramalea, etxeko kontuak ta eramaten dituena) (Lc 16, 1).
Ir YKBiz 303 (He despentzer, TB menaiant, Dv, Leon etxegizon, Brunet administratzalle, BiblE etxezain).
- KONTU ERRENDATU, KONTUA(K) ERRENDATU. Rendir cuentas. v. KONTU BIHURTU.  Gure
izateaz kontu rendatzera konparitu behar bagendu bezala. Lç ABC A 7r. Hil behar dutela eta hil ondoan kontu
errendatu behar dutela ohartzen eta pensatzen. Ax 165 (V 111). Errendatüren bere khontia urthe oroz. Mercy
39. Jinkuari bere kuntiak / rendatü dütiela. Xarlem 1. Kontu errenda diozozue zuen burueri orduan egin
ditutzuen hutsez. Arb Igand 185. v. tbn. EZ Eliç 132. Kondu: Tt Onsa 116.  (Con determinantes).  Kontu on
renda dezakegun bezala iratzar baikaitezke hire izen sainduaren inbokatzera. Lç ABC B 6r. Jainkoari kontu
hersi bat errendatuko baitiogu. CatLav 19 (V 17). Zure biziaren moment guziez errendatu behar duzun kontu
hertsi eta garratz hartaz. He Gudu 126. Kundü ikharagarri bat hari behar baitükete errendatü. CatLan 21. 
Errendatü behar dükegün khuntü garratzaz. Ip Hil 208.
- KONTU-ERRENDATZE. Acción de rendir cuentas.  Bizitzen dira Iainkorik, heriotzerik edo kontu
errendatzerik ezpailliz bezala. Ax 164 (V 111).
- KONTU-ESALE. Narrador.  Amona Illipontxa kontu-esale aparta zan. JAzpiroz 87.
- KONTU(AK) ESKATU, GALDETU, GALDEGIN. Pedir cuentas.  Geure buruari kontu galdegitea xeheroki
<ge->, egun hartan eginez, erranez. Mat 308. Solhasa akhabatu ondoan zure buruari kontu galde diozozu
erabilli ditutzuen gauzez. Mih 66. Kontu galdetuko zaio ordu artean eraman duen denboraz. Brtc 125. Neure
1 2
guraso legez, kontu eskatuko deust. Añ EL 42 (EL 48 kontu zorrotza eskatuko deust). Ez dizu aren gaizkiaz
Jaunak konturik eskatuko. AA III 367. Jainkoak khondu galdeginen derauku gure faltaz galdu izan direnez. Jaur
128. Nagusia etxera zan eta morroiai kontuak eskatu ziezten. Lard 434. Jaun horri behar ziozkatela konduak
xuxen galdatu. HU Zez 46. Gizon guziai kontuak eskatzera agertuko danean. Ir YKBiz 245n. Nor naiz, beraz,
herri oso bati kontuak eskatzeko? MIH 212. v. tbn. Kontu eskatu: Ax 163 (V 109). Kundu galdein: in CatLan 4.
 Geure obren kontu hertsia / daroku galdegiñen. EZ Noel 128. Egiten dituen emaitzez kontu hertsi bat
galdetzen duena. Dh 216.  (Precedido de gen.).  Oien kontu eskatzen badiozu, auxe erantzungo dizu berak
[...]. Vill in Gand Elorri 19.
- KONTU-GARBIKETA, KONTU-GARBITZE. Ajuste, liquidación de cuentas.  Kontu-garbiketarik ez bait
zaie azaldu izan. "Rendición de cuentas". EAEg 4-12-1936, 453. Earp eta Crantondarrek tiroka egin zuten
kontu-garbitzea. MEIG I 190. Mayans-ekin eta, kontu-garbiketan ari zen. MEIG VII 31.
- KONTU-GARBITASUN. Informe de cuentas.  Ziur-Bazkunen kontu-garbitasunak jasoko diran bitartean.
"En tanto [...] no pueda precisarse la situación económica". EAEg 3-2-1937, 969.
- KONTU-GARBITZAILE.  Latorre'tar Joseba, Kontugarbitzallea. "Liquidador". EAEg 21-10-1936, 102.
- KONTU-IKUSLARI.  Kontu-Ikuslariak izendatu zituzten. "Comisarios de Cuentas". EAEg 2-6-1937, 1187.
- KONTU ITSU. "Kontu itsuak egin, réciter des fables" Hb GH 1929, 84.
- KONTU IZAN. a) (Con compl. en instr.). Cuidar (de una persona).  Geuretzat kontuzkoak gara, geugaz
kontu dogu, baña gañerokoan gauza ez gara ezpada lurreko frutuak jateko. Añ GGero 28 (seguramente
interpretación errónea de Ax 38 (V 24) gu kontu gara, gurekin kontuz gehiago, baiña gaiñerakoan, ezkara
deusetako, lurreko furituen eta onen iateko baizen "nos numeri sumus"; v. supra (4)). Baña, Jainkoak bere
serbitzari leial onezaz kontu zuen. Lard 46. Ni neronek zuzaz non-nai kontu izango det. Ib. 35.
b) (Con compl. en instr.). Tener cuidado, poner atención.  Patriarka andi onek bere anaiai agindu ziela kontu
izateko, bere ezurrak Kanaanera eraman eta emen lurpetzez. Lard 120. Sabel-gaiñaz kontu du esterik leer gabe.
"Tiene mucho cuidado [el carnicero] al llegar al vientre para que no reviente algún intestino". Or Eus 137.
 (Con oración compl.).  Abereak toki esituetan ez sartzea aberen jabeak bakarrik kontu izan bear dutela.
"Cuidar de que". (1919). ForuAG 313. Bata-bestearekin pare-parean elkartu ditezen kontu-izanaz.
"Advirtiendo". Berron Kijote 117.
 (En imperativo).  Geienak gera zaliak baño / kontu izan eranian. Tx in Imaz Auspoa 24, 153. Kontu izan,
kontu izan, / tximuaren antzekoa / bizitzan! [...] / Sarritan, sarritan / eroriaz lengo / utsegiñetan. NEtx LBB 321.
 (Con dat.).  Kontu izan, orratio, aren ustegabeko atzamarkazko eraso zitalari. TAg Uzt 63.
c) Suponer.  Kontu dezagun dagoala bat bekatuko okasio gaiztoan bere etxeko personaren batekin. Mg CC
114 (Mg CO 160 kontu daigun). Kontu dezagun [...] egin duala Konfesio jeneral eder ta damu andiko bat. Ib.
185.
- KONTU-JARDUN. Rato de contar cosas.  Ta bapo jarri ta altxa ta beste tabernara joan. An kontu-jarduna
egin da berriz lengo lekura. JApziroz 104.
- KONTU-JARIO. Elocuencia, facilidad para narrar.  Txikia bizioz, / berdin maldizioz [...] / baiña bai dotorea
/ kontu -jarioz! Zendoia 49.
- KONTU-JATEN (G-goi-bet, AN-gip). (Estar...) escuchando conversaciones ajenas (empleado sobre todo ref. a
los niños, con respecto a conversaciones de adultos). Hay tbn. kontu-jale.
- KONTU-KATILU. "Curioso (de noticias), kontu-katilu (G-azp-bet)" A EY III 372. Cf. kontakatilu.
baten mende.
- KONTUKO. (Tras gen.). A cargo de. Cf. supra (I, 5) ejs. de kontuko con valor adnom.  Ez ene gain egin
bertzen hobenak: / apezenak, apezen konduko! Iraultza 23.
- KONTU KOMUN. Número romano.  Balioa [bat], xifrea [1], kontu komuna [I]. Lç ABC (tabla final). Kontu
komunezko eta xifrezko letrén ezagutzeko taula. Ib.
- KONTU-KONTARI. Contando (algo), charlando. "De parloteo, parlotear. Eskolatik ertenda kontu kontari ez
geratu" Gketx Loiola.  Neguko arratsetan su ondoan kontu kontari. Zab Gabon 59. Gau batean, kontu kontari
zeudela sukaldean, esan zuen auzoko batek [...] Urruz Urz 36. An beti bezela lotaa biño len arrosayua san ta
kontu-kontai gaudela, ejua (AN-gip). AEF 1924, 11. Broma ederrian kontu-kontari / allegau nitzan Zarautza.
MendaroTx 357. Gero denbora pasatu gendun, / kontu kontari atian. Tx B I 62. Mayi joan al-zaik kontu-
kontari? Etxde JJ 126. Or jardun gera biok izketan kontu kontari. Salav 38. Alaxe elizpean oi dira / agure
zarrak, kontu-kontari. NEtx LBB 254. Kontu-kontari eta kanta-kantari, irurak umore onean. Alzola Atalak 38.
Kontu-kontari asteko esan zion Don Kijotek. Berron Kijote 218. Prankotan Aiztunaldeko sukaldean sutondoan
berarekin kontu kontari egona naiz. JAzpiroz 15s. Trenera giñan, eta kontu-kontari Bilbora. Gerrika 68. Etxetik
hasiko naiz kontu kontari. MIH 366. v. tbn. Enb 175. MendaroTx 357. Or Eus 214. Bilbao IpuiB 199. Vill Jaink
164. BBarand 54.
 Bakarra zan atxomotxa kontu-eder-kontari. Or Eus 49.
- KONTU-LIBURU. a) Libro de cuentas.  Apostu bat egin zuen bere buruarekin, kontu-liburuetan idatziriko
numero bakoitzagatik, bertso bateko puntu 1 (bat) modutuko zuela. Arti Ipuin 35. b) Libro de cuentos. 
Zaletasun aundia eukan kontu-liburuak irakurtzeko. Alzola Atalak 87.
- KONTURA. a) (Precedido de gen.). A cuenta de, a expensas de. "(A tu) cuenta va, zure kontura dijoa" Lar.
"Kontura, a cargo de, a cuenta de. Majo bizi da aura aittan kontura" Elexp Berg.  Bere kontura eragin zituen
beste ontzi bi armada Ozeanokorako. Izt C 463. Nik edango det ardoa zure kontura. Urruz Urz 53. Mutillen
kontura izango zala denentzako gosari eder bat. A BGuzur 115. Lurdesko langilleak bide on bat egin zuten Ama
Birjiña agertzen zen lekura; guzia borondatez eta beren kontura. Goñi 64. Artaben kontura babil / amaikatxu
alper. Enb 183. Baño gaxuak nere kontura / etzuen busti muturrik. Tx B II 158. Egun artako zurruta, oituraz
beste, Antzuelaren kontura izan zan. TAg Uzt 208s. Pixkat loditu zaikigu ori / gure errian kontura. Uzt Noiz 45.
Besteren kontura danean, jale txarrik ez. EZBB I 69. Astie osorik, bide eta jan da lo, erriaren kontura. Gerrika
238. Batzuk gogor lanean / argitik argira, / bestek aien kontura / aunditik aundira. Insausti 49. v. tbn. Azc PB
359. EusJok II 148. Alzola Atalak 58. Etxba Ibilt 466. JAzpiroz 104. BBarand 151.
 "Gure kontura barre egin dute (AN-gip)" Gte Erd 69.  Bazkaldu baiño len bere kontura barre apur bat egin
bear ebala otu yakon. Bilbao IpuiB 70. Zerbait umore jarri bear zanean, aren kontura parra egiten zuten. Salav
68. Etziran txarto ibilten baserritar gizajoaren kontura kalearroko demontre batzuk. Alzola Atalak 58.
Jendearen kontura parre egingo degu. NEtx LBB 134. Bixak barre eiñaz gizonen zoro usaiñen kontura. Etxba
Ibilt 474. v. tbn. BBarand 56.
b) (Precedido de gen.). A cargo de; por cuenta de. "Bego nere kontura, que cela reste à ma charge" H.  Tr. De
uso gral. al Sur desde principios del s. XIX.  Jangoikoaren izenean ta beraren honragatik ontzi bat prestatzea
zure kontura. Mb IArg II 290. Egin bear andi au zure kontura arrezazu. Cb Eg III 282. Neure kontura goisian
zuri dei egitia. Mg PAb 66. Berak artu gaituz semetzat, berak sortu ta bere kontura gaukaz. Añ MisE 29. Bere
kontura eman ziozkan [erregek] etxea ta gauza guztiak; ta bereala ugaritu ziran Joseren eskuetan. AA III 330.
Sazerdoten pekatubak Jesukristoren kontura dagoz. fB Ic III 309. Jakoben kontura [ardi] kolore batekoak utzita.
Lard 38. Artuko ditubezala euren kontura beste lan eta egikizun batzuk bere. (1866). BBatzarN 223. Silbestroren
kontura utzirik etxia. Bv AsL 83. Eta gustura / bere kontura / artu eban, zaldun Iaunari / emazte emotea Mari.
Azc PB 164. Baña euzkeldunak ezetz erantzun eutson, bere aberrira etorrala bere kontura lan-egitera. Kk Ab II
188. Liburu sanduak irakurri ta beste olako eginkizunak beren kontura zeuzkatenai. Ir YKBiz 95. Euren kontura
lanean ziarduen askok, ezin jarraitu izan eben. Eguzk GizAuz 21. Ukulluko aberea berriz zaharren kontura ziok.
Etxde JJ 29. Zeure pentzura ta kontura gelditu oi dira mariñel gaisoak. Erkiag Arran 78. Famili jator batek
etxe-bizitza utzi zigun geure kontura. Albeniz 244.
c) (Precedido de gen.). Según. v. KONTUAN.  Martirologio Erromakoaren kontura, mundua Iaungoikoak
kriatus gero ariketa Iesu Kristo jaio arteraño pasatu baiziraden borz milla eta laur ogei eta emeretzi urte. Ber
Trat 42v.
d) "A crédito. Ogixa eta ardaua ataratzen zittuan kontura Buru-nian" Etxba Eib.
e) (Precedido de gen.). Acerca de, sobre.  Eta au diñot, jauna, Zaldun baten kontura. Etxba Ibilt 479. Atara
zetsan zer ixilleko aututan ziarduan emaztian kontura. Ib. 463.
- KONTURA ERORI, KONTURA JAUSI (H). Darse cuenta. "Kontura jausten naiz, j'y suis, je me ressouviens"
H (s.v. khondu). v. KONTUAN ERORI.  Geroenean erori zan kontura Irizar jauna. Izt C 166. Kontura erori
zaitia zu, / gabaz illunbian juan biazu / peligro aundiz. Bil 79. Aita gizagaisoa / kontura iausi zan / zeinbat
bidebageko / gauza egin ebazan. Azc PB 147 (Ur PoBasc 193 kontuan jausi). Orain erortzen naiz / kontura
egiyaz. Pedro Mari Otañoren bertsoak 98 (ap. ELok 200). Begiratu bat egin orduko / ni naiz kontura erori. Tx in
Uzt LEG I 225.
- KONTURAKO. a) Por ejemplo.  Gurari onak artuten ditugula, konturako, pekatubakaz damutu, konfesau
baten mende.
(V-m). Ur in BOEv 109. Gizonak alkarri diotsate, konturako, alkar maite dutela eta alkar ikusi ezin dute. Arr
GB 73. Janean bere buruari uko egitea, konturako, gogokoen zaion jakiren bat edo bere zatiren bat utziaz. Arr
May 10. Egun oro ordu laurden batean liburu onen bat irakurtea, konturako, Mariaren Gloriak dakaizkiena. Ib.
9.
c) (Tras gen.). A cargo de. v. KONTURA (b).  Bi adar badaukazki / bere konturako, / puñal oberik ezta /
orren bururako. Xe 206.
b) (Tras gen., adnom. de kontura). Que está a cargo de.  [Beor] aiek aitonaren konturakoak zirala uste det.
AZink 20.
d) (Uso adj.). Digno de tener en cuenta.  Ukabilkada osdunen artean konturakoena Batxik, bakeak egitera
ioala, Urabillagandik arturikoa izan zan. A BGuzur 149.
- KONTURAKO HARTU. "(Vc), tomar en consideración" A.
- KONTU-SAIO. Rato de contar cosas.  Partiran kontu saio bat eginda, ala partitu giñan. BBarand 88.
Aitagiarrebak ikusten baniñun, afaltzera sartu arazi egiten zidan. An urrengo kontu saioa. Ib. 98.
- KONTUTAN. (Estar, etc.) charlando, contando cosas.  Bixente izeneko bat, andik zijoala,
gelditu egin zala kontutan. Berriketan gustatzen zitzaion. BBarand 31. Agurtu nituan da exeri arazi ninduten, da
kontutan giñan segituan. JAzpiroz 165.
- KONTUTAN HARTU, KONTUTAN EDUKI. v. KONTUAN HARTU, KONTUAN EDUKI.
- KONTUTAN EZARRI. Registrar, contar.  Zeren erresumako populia kondutan eta roletan ezarten ziala
sobera glorifikatu baitzen. Tt Onsa 43.
- KONTUTAN SARTU. (Aux. intrans.). Pedir cuentas.  Etzaitezela ordean / sar kontutan enekin. EZ Eliç 341.
Giristiño bat, beraz, bere buriareki kundutan sar bedi, eta bere buriari galdein beza, nola aitziñatzen niz
bertuthian? AR 140. Juje zorrotz hura kontutan sartzen da haren aizinean agertzen den arimarekin. Dh 139.
- KONTUTARA ETORRI. Tomarse en cuenta (?).  Guk dugu konfesatzen ezen haren Spirituaren gidamenduz
egiten ditugun obra onak eztiradela kontutara ethortén hek gu iustifika gaitzatenzát. Lç Ins G 5r. Othoitz egiteko
draukagu eztadin gurekin iujemendutan sar, ez kontutara ethor. Ib. D 1v.
- KONTUTIK JOAN. Perder el conocimiento.  Kondia asi zan oraziyuan / kontutik iya jonian / aurra poztu
zan aita ikusi-ta / ain deboziyo onian. Auspoa 123-24-25, 118.
- KONTUZ (V, G, AN; Lar, Mg Nom, Añ, Izt, H). Ref.: A; Gketx Loiola; Holmer ApuntV; Elexp Berg. a) Con
cuidado, con atención. "Cuidadosamente" Lar. "Erne, bizkor, kontuz, diligentemente" Mg Nom.
"Diligentemente" Añ. "Cuidado, si no anda con cuidado, si no vive con cuidado, kontuz bizi ezpada bat" Izt. "A
tientas, con tiento" A. "Kontuz ibili tta baztarretik joan" Elexp Berg.  Nun asi zan bere erropaak kontuz
maleta baten sarzaen. Lazarraga 1144v. Erne ta kontuz dabilzanenzat Jangoiko maitagarriak egiña. Mb IArg I
209. Euskeraz nola ondo esango dan kontuz konsideratu. Cb EBO 58. Alan bere zabilz kontuz. Mg PAb 77.
Mirabeak gorde bear dituztela kontuz etxeko gauzak. VMg 28. Txit kontuz aditu ezazue. Gco II 46. Zaude, bada,
kontuz eta adi ezazu esatera noana. AA III 422. Eskatzen du kontuz eta arretarekin jarraitzea gure egin bide
guztiai. Ib. 304. Kontuz aterako da / zuen autik itza. FrantzesB II 40. Zer baña ta zer maña, zabiltza kontuz
autoridadiakin. Iraola 40. Despatxatuko naute / ez banabil kontuz. Tx B 34 (v. tbn. I 27). Kontuz ezpazebillen
txakur amorratua bezela jipoituko zukean. TAg Uzt 163. Kontuz ibiliz den gutxien hotsik ez egiteko. Mde HaurB
15. Ibilli zaitez kontuz edozein ordu ta lekutan domixtikun egiteagaz. Bilbao IpuiB 249. Belarra txukun moztua ta
bideak kontuz egiñak. Anab Aprika 27. Baina kontuz dagotzila hauk ere holako semeekin. Larre in Xa Odol 15.
Nai ez duenak orditu / eta ondoren eritu, / kontuz eraten aritu. BAyerbe 105. Kontuz juan biar estrepezuren bat
izan eztedin. Gerrika 36. Edizioak kontuz eta arretaz egin direlako. MEIG IV 129. v. tbn. Ub 198. DurPl 100.
Añ LoraS 16. fB Ic II 287. Zav Fab RIEV 1907, 537. Echag 74. Gy 268. Lard 482. Bil 151. JanEd I 134. Aran
SIgn 206. Xe 330. Ud 95. Arr May 98. Urruz Urz 31. Apaol 97. A BeinB 75. AzpPr 69. Alz STFer 130. Moc
Damu 15. Azc PB 289. Etxeg in Ag AL 6. Goñi 78. EusJok II 117. Inza Azalp 125. Altuna 105. Enb 80. Lek
EunD 32. Ir YKBiz 136. Or Eus 21. Munita 112. Etxde JJ 44. Arti MaldanB 205. SM Zirik 104. Erkiag BatB 187.
BEnb NereA 262. Gand Elorri 76. MAtx Gazt 78. Ibiñ Virgil 108. NEtx LBB 364. Alzola Atalak 126. Uzt Sas
230. Berron Kijote 124.
 (Con reduplicación intensiva).  Ziur iakin da bere, kontuz kontuz, ezin bestez da miiña labanegitu barik. A
BeinB 64. Arakatu eben etxia betik-gora kontuz-kontuz, eta ezeben ezer idoro. Kk Ab II 87. Khontuz khontuz
gordetan zituan. Osk Kurl 103. Kontuz-kontuz Rozinanteri lokerak kendu zizkion. Berron Kijote 225. v. tbn. Lek
SClar 109. Olea 127.  Olloak biroa bete ebanean kontuz-kontuzean abiratu eban. Bilbao IpuiB 257.
 (Con suf. de comparación).  Beste egiteko ta nekeetan baño kontuzago billatu behar dugu erinzako komunio
santan. Mb IArg I 187. Aurrera kontuzago bizitzeko proposito firmearekin. Gco II 53. Onela ari danak, alabaña,
nai ta ez kontuzago egingo ditu gauz onak. AA III 320. Kontuz baino kontuzago ibili. MEIG IV 108.
 (Interj.). "Kontuz orrekin! (V-gip, G-azp, AN-gip). Kontuz ibilli! (G-azp, AN-gip, B)" Gte Erd 203. 
Erdeltzaliak, kontuz, ez aiztu / Jaungoikuaren Legia. Enb 67. Kontuz irrilariakaz! Kk Ab II 111. Kontuz, bada!
Kontuz, irakurle! Bilbao IpuiB 254. Khontuz gero, Bilbon galdu barik! Osk Kurl 82. Kontuz! Ez neskarik
engañatu! MAtx Gazt 35. Kontuz, kontuz! Bego! Lab SuEm 183. Kontuz gero iñork alde-egin. Berron Kijote
181. Ta kontuz: ez dezala iñork surik zabaldu mendietan. Ostolaiz 20. v. tbn. Mde HaurB 42. Erkiag BatB 73.
baten mende.
SM Zirik 79. Izeta DirG 21. BBarand 177. Zendoia 62.

 "(Con) cuenta y razón, kontuz eta moduz" Lar y Añ.  Euskeraz kontuz ta moduz egozten zaien Jainkoaren
hitza artzeko, gordetzeko, azitzeko ta eunetan anbat emanarazteko. Lar, carta a Mb 280.
b) (Entregar) fiado, a crédito.  Bere nausiak kontuz eman diotzan ontasunak baliarazten ez dituen sehiya
punituba izanen da. Mih 11.
- KONTUZKO (SP, Añ, H (V, G, L), A). a) De cuidado, importante. "Kontuzkoa, kontuzko gauza, chose de
conséquence" SP. "Importancia, kontuzko gauza" Añ. "Chose qui mérite du soin, de l'attention. Kontuzko gauza
da hori, c'est d'importance" H. "Interesante" A.  Errazu ala gauza kontuzkoetan ala arinetan. EZ Eliç 147.
Horrelako lanak barraiatzenegi duela kontuzko gauzetan enplegatu behar den adimendua. SP Phil e 2v. Hura
ekharri duen gaizkia erremediatu behar dugu on eta zuzenezko diren bideez, guzien gainetik guk egin gaizkia
kontuzkoa eta seinalatua denean. Ib. 218 (He 219 kontuzkoa). Villa de Condeko arradan muillatuko duzu,
kanpoan 13 brasetan, eta da marea kontuzko portuba. (Interpr?). INav 17. Ondo derist, ta asko da gaurko
konbersazino kontuzkorik. Mg PAb 111. Kontuzko gauza bat eukala zer esan berari. Añ MisE 137. Esamiñ
zorrotz, kontuzko eta estu batean. Goñi 82. v. tbn. Mb IArg I 270. Ub 176.
b) (Lar, Añ, H, A). Cuidadoso, atento, diligente. "Económico, se dice de seres animados" A (que cita el ej. de It).
 Hala etzen iende ohorezkorik eta kontuzkorik dantzetan edireiten. Ax 412s (V 268). Emakume kontuzko txit
on estimatu bat zeukan etxean. Cb Eg III 363. Gauza txikietan kontuzkoa dana gauza andietan eskuarkiro
kontuzkoagoa izaten da. Gco II 12. Itz batean, erakusten digute langilleak eta kontuzkoak izaten. It Dial 27.
Konfesore kontuzko, izen oneko ta jakituna. CatBus 51s. Izan zaitezte kontuzkoak, sugeak bezala. Lard 394. Jan-
edanean txit begiratu eta kontuzkoa. Arr May 187. Ez bere kulpaz, baizik guraso ordekoak kontuzkoak
etziralako. Goñi 23. Ontan Ibane ez da ain kontuzkoa. Or in Gazt MusIx 28. v. tbn. Lar, carta a Mb 280. Mb IArg
I 296. Mg CO 10. Añ MisE 71. AA III 472. VMg 35. Ur BulAl 49. Anab Aprika 64.
- NIRE KONTU. (Expr. equivalente a 'te aseguro que'). Cf. supra (II, 1).  Jaunaren graziarekin, nere kontu
zure ume edo mirabe ori seguru erremediatuko dala. Cb Eg III 387. Neke ta izerdizko santu oni bere obra ta
pausoetan jarrai zaiozu, ta nere kontu, Jainkoa seguru zure fabore izango dezula. Ib. 340. Au egin nai duanak,
nere kontu, bere etsaiaren gorri gaistoan-ere izango du eriotz on bat. AA III 385.
2 kontu. 1. "(AN-gip, B), sostener. Pertikeari, kontzeko, ziria paratzen zaio, se le pone una cuña a la pértiga
para sostenerla" A.  Asitzen da eroritzen semean traketaren gañera baña Julik kontutzen dio. Ill Pill 32. 2.
(L-côte ap. AtSac 38). Cuidar (de), prestar atención. "Garder" AtSac 38. "Kontzen-ta e[g]onak elizai. Bilbaon"
(comunicación personal de J. Goñi).  Ongi ikasi nuen / gaztetan baltsian, / karterari kontutzen / txamarra
galtzian. X. Lete "Gizon arruntaren koplak". --Gure Fediari ['a nuestra Fedia'] kontzen zion inudea duzu --
adierazten dio emazteak. MEIG IX 108.
kontualdi.  Rato de contar notcias, de referir cosas.  Gu be juan giñan, da ez genduen uts aundirik erabili.
Euskalduna, Abadiñokua, au be baserrikue [...]. Kontu aldi gogor bat egin genduan. Gerrika 213.
kontuar, kontuer (Chaho (+ kunt-)).  Mostrador. v. kontadur.  Nik [botigako] bortha idekitzean [...] ezarri
du bere liburua kontuarreko tiruar batean. Elsb LehE 52. Lanean ari kontuar gibelean... Ez du ikusten Benat
sartzen. Larz Iru 48.
kontudun.  Responsable, encargado.  Gauza ook guziak bere iritzira zuzentzen zituena eta guzien gidaria ta
kontuduna. Goñi 108.
kontugabe. 1. Incontable.  Ezen nola itsasoko handi arrain baleak / iretsten baititu betan antxo kontu
gabeak. EZ Man I 96. Iauna, kontu gabe esker zaitzula itzulia. EZ Man II 123. Iragan dena bethe duk / sekula
kontugabeez, / eta bethea heldu dena / sekula infinituez. Gç 174.
2. (Uso adv.). Sin cuento.  Egiñ dadintzat tenplu saindu bat, zeiñetan kontu gabe adituko baitire zure
laudoriozko kantak. Ch III 23, 8 ((23, 5) Mst largoki, Ol erruz, Leon nasaiki).
3. (Sust.). Dejadez, despreocupación.  Jainkoaren itza, adi lezakeela, aditzen ez due beste batzuek, beren
gurasoen zabarkeriaz edo kontugabeaz. AA III 595.
- KONTUGABEKO. Incontable.  Kontu gabeko faboreak. Harb 127.
- KONTUGABERIK. Sin cuento.  Moskete eta lanza kontubagarik, / lareun da geiago zaldiak ilik. EgiaK 88.
kontugabeki.  Sin cuidado, sin atención.  Zeinen kontu-gabeki bizi izatu naizen, eta zer kontu hertsia
emateko! Dv LEd 174 (Cb Eg II 97 zeñ kontu ta arrazoi gabe).

baten mende.
kontugabetu (Lar), kontubagetu (Añ).  Descuidarse. "Descuidar" Lar y Añ.  --Arkumiak bezala itza egin. --
Ba jauna. --Ez gero kontugabetu! Sor AKaik 124s.
kontugintza (V-gip ap. Elexp Berg), kontukintza (Lar). "Contaduría, oficio" Lar. "La tarea de hacer o llevar las
cuentas. Urtian beiñ izaten da kontugintzia" Elexp Berg.
kontuka. Contando.  Ez othe zen hobe izanen orai arteo bezala lakha kontuka egitea? Dv Lab 64 (según el ed.
P. Altuna (1986, 67) "lakariak kontatuz").
kontukatu, kondukatu (kh- BN, S ap. Lh), kuntukatu (kh- H (S)). "Calculer" H.
kontuketa, konduketa.  Gran atención.  Hasi zen Birjinia baithan egundaino khonduketarik egin etzioen
berthute baten ikhusten. "Grande attention". Birjin 411. Denborakoez denaz bezanbatean etzen khonduketarik
hari, etzetxiten batere. "La touchaient peu". Ib. 479.
kontulari. 1. "Arithmeticus, arimetizianoa, kontulari zuhúrra, kontulari agudoa" Urt II 320.
 "(c.), administrador, cajero" A.  Kontulariak ondo dakie ze kontu kontau ezin ala dan numeru bati eransiten
bajakoz irurogeta amabi numeru. Añ MisE 125. Izan arren andija zuben kontularijen jakiturija ta arduria. "De
vuestra Contaduría" (1866). BBatzarN 217. Alkatiak eta ziñegotzi edo kontzekalak, eta batez-be Idazkarijak,
Erroldarijak eta Txindi-zañak (sekretarijo-kontulari-diru-zañak). ForuAB 71. Olerkaria fabrika bateko
kontularia zen. Arti Ipuin 35. Gizona opil bedeinkatua, andria abadetxeko kontularia. (V-m). EZBB I 131.
 Contador, el que cuenta de los tantos de un partido.  Lau gizonen artean pelotaldi bat jokatu zuten [...].
Martin Loontxo zuten kontulari ta epailari. A Ardi 139.
2. (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Cuentista, chismoso" LE-Ir. "Cuentista, dicharachero. Ixilla etxian,
baña tabernan oso kontularixa" Etxba Eib. "Hablador, conversador. Kontulari amorratua zan zuen aittazana"
Elexp Berg.  Au dá habilidádea ikastenduténa presumitu txoroék, erakutsiék, danzariék, kontulariék,
laminerék ta alakoék. LE Matr5 295. Kondia zan kontulari, alaiki, adar-jotzallia. Etxba Ibilt 468. Mazteki
(emakume) kontulariek, maiz bazterrak zikin (AN-erro). Inza NaEsZarr 2314. Oso kontularia zan eta ainbat
galdera egin eustazan, aspaldian ango barririk ez ebala eta. Gerrika 33.
- KONTU-KONTULARI. v. KONTU-KONTARI.  Bizkaian, kontu-kontulari bideko zamari esan daroagu. A
BeinB 42.
(kontulero). "Contulero, chismoso, soplón, delator (Tierra Estella). Individuo que cuenta todo lo que se le dice,
aunque sea secreto (Pamplona, Regata, Aoiz)" VocNav.
kontumodu. "Comentario" Asp Gehi.
konturamen, konturapen.  Conciencia.  Egipen horiek konturamen gotor baten umeak dira. MEIG IX 117
(en colab. con NEtx). Hartan baidatza espainiar-konturamenaren osotasun eta aldea. Ib. 117. Nere lan-
egunetan konturapen garbi bihurtu zait. Ib. 137 (en colab. con NEtx).
konturarazi, konturazi.  Hacer darse cuenta.  Horrelakoak ikusteak konturazi ninduen horren gisako zerbait
gertatzen zela. MEIG VI 141.
konturatu (V-gip, G-azp, AN-gip-5vill, B). Ref.: Etxba Eib; Gketx Loiola; Elexp Berg; Gte Erd 20 y 204.
 Tr. Documentado en textos meridionales desde mediados del s. XVIII. Hay ejs. seguros de part. kontura en
Cardaberaz y Aguirre de Asteasu, y modernamente, alternando con konturatu, en Mirande, Basarri (57), Ugalde,
B. Enbeita (NereA 203), Anabitarte (Aprika 73) e Insausti (315). En DFrec hay 106 ejs. de konturatu,
meridionales.
1. Darse cuenta, percatarse. "Belu konturatu nintzan zer erebixan irutxurlari arek" Etxba Eib. "--Medikuak
esaten juek ardauak bizimodua mozten dabela. --Bai, konturatuta najaok ni eran bareko egunak luziauak diela"
Elexp Berg. "Ezta konturatzen ama non dun (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 20. "Konturatu dira zer egiten duen (AN-
5vill, B), konturatu naiz zer egiten ari diren (G-azp, AN-gip)" Ib. 204.
 Tr. Aparece con oración completiva (con el suf. -nik en contextos negativos, en algunos autores) o, con algo
menor frecuencia, con interrogativa indirecta. Con instrumental, aunque se documenta ya en Iztueta, no es usual
hasta la segunda mitad del s. XX. Menos frecuente es el complemento con sociativo; lo encontramos en Aguirre
de Asteasu, Enbeita (165), Alzola (Atalak 54), T. Etxebarria (Ibilt 466) y BasoM. Hallamos además ejs. con
participio más -a en Iraola, y con dativo en San Martin.
baten mende.
 Aotik irten orduko kontura zan. Cb Eg III 390. Baña siñale onekin ezta mundua konturako. AA III 474.
Kontura bedi, bada, nor nai, Probinzia onetako arategi eta etxe berezituetan urtearen buruan iltzen dituzten
abelgorriaz. Izt C 173. Ortik kontura zintezke [...] zenbateraño izango dan aundiya ta zenbateraño purua. Bil
161. Oraindik nizaz aserre dagoan, edo kulpa-gabea naizela konturatu dan. Arr GB 65. Azkenean ere konturatu
zan ze bizimodu doakabea zeraman. Aran SIgn 70s. Konturaturik zala kastigua. AB AmaE 210. Orain konturatu
naiz katua komodan preso utziya, eta ara nua salto batian. Iraola 109. Orduan konturatu naiz zer zan tranpa
guztia! Ill Testim 15. Ordubantxe konturatu ziran zarata areik katu arexek atara zituala. Kk Ab II 88. Konturatu
zaneko bederatziak ziran. TAg Uzt 61. Bere pekatuen ikaragarrikeriaz konturaturik monja joatea erabaki zun.
Etxde AlosT 105. Konturatu zaittez ordea, Milia ta Xemene gaztetxoak dirala. Ib. 63. Beharrik Isabela ez da
ezertzaz konturako. Mde HaurB 36. Konbidau barriori konturatu zan maitik aparte euan itxura bako agura-
zartxo, ximiel da gaizki jantzi bati. SM Zirik 62. Euretariko bat konturatu zan orman euan erlojuari. Ib. 65.
Baña, mozkorrak zentzuna guztiz galtzeka eukan da konturatu zan tabernariak lapurretan eitea nai zetsana.
Ib.17. Guardiazibillak konturako ote ziran bildurrarekin. Ugalde Iltz 31 (33 konturatu). Iñor konturatu bage
egin nai leuke azpi-joko ori. Erkiag BatB 160. Irakurri du, baña ezta khonturatu dionaz. Osk Kurl 26. Rosa,
konturatzen al zera gure bizia zer izan dan? NEtx LBB 74. Erbiak ere egongo ziran igual, baiña gu ez giñan
konturatu aiekin. BasoM 82. Emen be ez zan konturatu Hitler da Mussolini ilda egozanik. Gerrika 245. Laster
konturatu omen ziren ez zutela horrela deus burutuko. MIH 196.
v. tbn. (Con -(e)la): Zab Gabon 87. Iraola 97. Urruz Zer 23. JAIraz Bizia 34. Mde Pr 194. Munita 26. Anab Poli
71. Bilbao IpuiB 238. Arti Ipuin 76. Ugalde Iltz 51. Basarri 121. Erkiag BatB 110. Osk Kurl 21. Vill Jaink 79.
MAtx Gazt 101. Alzola Atalak 49. Etxba Ibilt 471. Uzt Noiz 51. Berron Kijote 225. (Con -(e)nik): Etxde AlosT
16. Or QA 102. SM Zirik 112. Bilbao IpuiB 37. And Auzta 145. (Con interrogativa indirecta): Bv AsL 200. Iraola
144. Urruz Zer 17. Tx B I 264. JAIraz Bizia 106. Alzola Atalak 50. Etxba Ibilt 466. (Con instrumental): Anab
Poli 134. Txill Let 25. Basarri 101. Arti Tobera 286. Erkiag BatB 89. Vill Jaink 36. Uzt Noiz 57. Berrondo
Kijote 218. (Sin compl.): Gco II 17. Ur MarIl 79.
2. (Aux. trans.). Recordar, traer a la memoria.  Examinau egizu zeure konzienzija. Konturatu egizuz zure
biziko egun guztiak. fB Ic II 234.
3. (Aux. intrans.). "(B), recobrar el sentido" A.  Josek, berera edo kontura zanean, esan zien [...]. Lard 59.
4. (Aux. trans.). Avisar, advertir.  Karidadez bakarrean konturatu zuten. Aran SIgn 99.
5. (Aux. trans.). Advertir, notar.  Ez dot uste nire irakurliak konturatuko leukenik Julitxok eta Libetxok artu
eben poza! Bilbao IpuiB 213. Gure Jaunak lar ondo be konturatu eban San Pedrori gertatuten yakona. Ib. 110.
- KONTURATZEKE. Sin darse cuenta.  Atea ixil-ixillik iriki ta senar-emazteak konturatzeke, Tomas
sendagillea sartzen da. NEtx Antz 123. Elkarrengana urreratzen ari ziran konturatzeke. NEtx LBB 23. Aako
lokera artaz konturatzeke, pake onean itxo-egitea erabaki zuan. Berron Kijote 218. Txurrut bat, txurrut bi;
konturatzeke zilipurdi. EZBB II 120.
kontutegi. "Contaduría, la oficina" Lar.
kontutoki.  Erario.  Eta Iosepek bildu zuen Ejiptuko herrian aurkhitu izan zen diru guzia [...] eta ekharri
zuen dirua Faraonen kontutókira. Urt Gen 47, 14 (Dv kutxa, Ur dirutoki).
kontutu. 1. Darse cuenta.  Amodioak ez eban guztiz itsutu, / zekento tzar ori: zanean kontutu, / esan eutsen
andrageiai berak [...]. Zav Fab RIEV 1907, 539.
2. Contar, computar.  Izarrak kontutu zituztenak. Dv Telem 51.
3. Contener, sujetar. v. KONTU EGIN (g).  Asturiasko minetatik etorri zan apeak egiteko eskea. Apea oiek
dira mendi ustelari kontutzeko (kontu egiteko) zutikako egurrak. Auspoa 63-64, 17.
kontutxo. (Dim. de kontu). 1. Cuentecillo; chiste.  Txikitan aitu niyon / --gogoan det ongi-- / txori baten
kontuba / nere amonari. / Zenbait far egin niyon / kontutxo zar arri! FrantzesB II 97. Gabon gabean beti,
apaltzen genduala, / Entzun neutsan amari, urtean urtean, / Kontutxo bat polita, zeiñ noian ipintera, / Entzuniko
moduan, orain paperean. AB AmaE 388. Arren lan aundiyak edo itz neurtuak ispillutzat agirian daude, bañan
kontutxo edo "txistiak", ez aztu-lekuan geratzeko, asmoa artu det. PArt in Bil 171. Kontutxo bat nere eskuetan
jarri didate ta garbitasun txiki bat eskatu nai nizuke. NEtx LBB 114.
2. Cuenta, recibo.  Eskuetan nola ez neukan dirurik, igo naiz nere gelara kontutxua pagatzeko diru billa. Ill
Testim 14.
3. Pequeño asunto.  Biok izango gaituk laguntzekoak. Nik esango dizkiat kontutxoak, ik ere bai, neri, ireak.
ABar Goi 72. Amonari esaten genizkion gure kontutxoak eta amonak ere beti zeozer bazuan guretzat, goxokiak
edo [...]. ZArg 1958, 65.
- KONTUTXOAK EGIN. Hacer mimos, agasajos. Cf. KONTUAK EGIN (b).  Artu zituan Santuak [uso-
tortolak], ta, bere biziko kontutxuak eginik, izugarrizko onginaia agertu zien. Itzegiten zien aur bati itzegin oi
baten mende.
zaion bezela. Bv AsL 174.
kontuxko.  Dim. de kontu. v. kontutxo.  Prestatu tut bizpur kontuxko eta egortzen tut. "Algunos cuentitos".
ZMoso 90.
kontxa (Ae, Sal, R ap. VocPir 347).  Concha. v. maskor. Estali dau seitxoa / arrai batzuen kontxaetan.
Lazarraga 1197v. Sar zaite northeko leihorraren aldetik eta muillazazu laster kontxa deskubritzen duzunean
zeina baita hertzia eta da baxamarean barnean. INav 17. Gorpútza dá nola arimarén kóntxa edo kája. LE Ong
76r. [Animalia] batzuk jazten ditu lumez, [...], beste batzuk kontxaz. Añ MisE 76. Arzen dozu kontxa eder bat,
perla prezioso bat unidurik naturaleziak ifini deutsana. Zuzaeta 83. Gosiak eruan eban ondarrera eta asi zan
kontxak jaten. Ur Dial 21 (It maskor, Dv maxkor, Ip arrain-küsküdün). [Perlia] aurkituten da kontxa baten
barruan itxasuan. Ib. 22. Oraindik emen dabiltz bagak, / kontxakaz egiten ondo jolastu. AB AmaE 380.
kontxado.  Primaderan artzaina deserturat doa; / Astoan ohe, tresnak eta jatekoa; / Nor urusago nola artzain
mendikoa? / Urthearen buruan ai zer kontxadoa! (Interpr?). J. Salaberry Herr 14-8-1958, 4.
kontxatto.  Dim. de kontxa.  [Herejeak] naibaitúte neurritu Jangoikoaren podórea berén burúxolen
kontxattoaréki. LE Doc 108.
kontxe. v. 2 kontxo.
kontxekent. v. kontsekant.
1 kontxo (G-to ap. A). "Pápula, tumorcillo eruptivo de la piel" A. v. hazikurentxo.
2 kontxo (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg), kontxe. "Interjección inane con que se suplen palabras torpes, por
quien trata de evitarlas. Kontxo, apurtu jata barautza!" Etxba Eib. "Koñoren euf. Kontxo, kontxo, au be badou!"
Elexp Berg.  Esaten nuen nik! Kontxe, kontxe!... Ba al dezu zigarro bat? Iraola 54. Bo... Kontxo-kontxo,
Austin... Ta Urkabe-atzean ongi? Lek EunD 13. Ezta guzurra, kontxo! --iñoan atso piperrak. Erkiag Arran 144.
Kontxo! Olako arrain ederrik orraitiño! Bilbao IpuiB 120. Kontxo! Kontxo! Ardirik bako tontokillotsuak
ezagututen dozuez orduan! Ib. 75 (v. tbn. 117). Kontxo, kontxo!... Hanbat gaxto! Herr 8-9-1960, 2. Nerekiko
nion: "Kontxo. Oraindik ere bazeudek gizaki buru-gogorrak". Zendoia 161.
kontza. v. gontz.
kontzalo. "Se coloca en el suelo una piedra de forma sensiblemente cónica [kontzalo]. Junto a ella se ponen los
jugadores provistos de sendos guijarros, que lanzan a la distancia que crean conveniente. Aquel cuya piedra haya
llegado más lejos es el primero en volver a lanzarla contra el kontzalo (EF 1924, XXXIX, 9-10)" DRA.
kontzalu. "(V, ..., G-azp), cierta parte del cerdo" A. En el ej. de Moguel quizá se trate de tema nudo konzalo. 
Belarluziari [...] ikusten jakozan zati edo gauzaak [...]. Aua, konzaluak, agiñak ta ortzak. Mg PAb 86.
kontzebiarazi.  Hacer concebir, hacer entender.  Enseiatu behar da [...] hei [haurrei] ungi konzebi araztera
eta adi araztera. CatLav A 7v (V 8).
kontzebimendu. 1. Concepción. v. kontzepzio.  O konzebimendu sainduak. O botu egiatiak! Harb 225s.
2. "Kunzebimentu, conception, intelligence" Chaho.
kontzebitu (BN ap. Lh; -nz- VocBN, Gèze), kuntzebitu (S ap. Lrq).  Tr. Documentado desde Leiçarraga tanto
al Norte como al Sur, aunque su uso es algo más frecuente al Norte. En el siglo XX su uso disminuye
notablemente. La forma más empleada es kon(t)zebitu; hay kuntzebitü en Etchahun. En DFrec hay 5 ejs. de
kontzebitu.
1. Concebir. "Konzebi, konzebitu, concevoir, conçu" VocBN (podría corresponder a cualquiera de las dos
acepciones, al igual que en el caso de Gèze).  [Iesus Krist] zein konzebitu izan baita Espiritu Sainduaganik. Lç
Ins B 2r. Fedez Sarak ere haziaren konzebitzeko indarra rezebi dezan. Lç He 11, 11 (He, TB konzebitzeko; Dv
amatzeko, Ol, IBk (h)aurdun izateko, Ker seindun izateko, IBe, BiblE ondorengoa ekartzeko). Gizonaren obra
gabe / Zu konzebitu ziñen. EZ Noel 142. Zure ariman konzebitu duzu munduan den haurrik hoberena. SP Phil
baten mende.
195 (He 197 konzebitu). Hura da bekhatu bat, zeinarekin konzebitzen baizara. CatLav 163 (V 83). Bekhatuan
kontzebitua, Jainkoaren etsaia. Brtc 215. Birjinak du kontzebitu / Jaunaren gantzutua. Monho 76. Bekatuan
kontzebituak / Adamen ume guziak. Ib. 128. Pekatu orijinal gabe sortua edo konzebitua. Gco I 462. Jesu-Kristo
[...] zein kontzebitu baitzen Izpiritu Sainduaren berthutez. CatLuz 3. Maria bekhaturik gabe izan da kontzebitua.
MarIl 89. Adin handia izanagatik, kontzebitu duen seme bat. Jnn SBi 37. Konzebidua izan da / Zeruko Erregiña.
Balad 194. Haur bat ezkontzaz kanpo kontzebiturik. Lf ELit 175. Amodiotik aingeru hori kontzebitu den ordutik.
Xa Odol 221.
v. tbn. Lg II 116 (99 konz-). LE Ong 70v. Lap 173 (V 76). UNLilia 6. CatJauf 14. Zby RIEV 1908, 287. Zerb
IxtS 112. Konzebitu: Bet 6 (-idu). TAV 3.2.11 (1614). VJ 8 (-idu). Mat 3. Ber Doc 85v. Harb 5. FPrS 5. Hm 3.
Arg DevB 223. Tt Onsa 87. Gç 123. Bp I 132 . SermAN 4r. OA 2. El 6. Iraz 4. Mih 88. CatLan 35. Ub 131. Mg
PAb 158 (163 -idu). CatB 29. UskLiB 14. CatSal 11. CatAe 10. CatR 11. CatS 14. Ip Hil 258. Auspoa 97, 69.
CatJauf 2. CatUlz 9. Mdg 160.
 Espiritu Santu Jaunak / emonik argia / zeure kontzebidua / izango da garbia. Balad 194.
2. (Urt II 446), kuntzebitu (-nz- Chaho). (Fig.). Concebir; idear, imaginar; comprender; experimentar. 
Fabora gaitzazu geure obrak prestuki konzebitzeagatik. Harb 55. Bere biotz osotik pekatuagana etsaitasun
egiazkoa beregan konzebitzean eta ifentean. OA 143. [Haurrei] berretuz zenbait galde berri, lehen ezin konzebi
zetzaketenak ungi esplikatzen dituztenak. CatLav A 7v (V 8). Desira ziñ-ziñezko bat konzebi dezaguntzat. He
Gudu 42. Humil denak kontzebitzen du bere bekhatu nonbre gabekoez galdu duela [...] bathaioko inozentzia.
Brtc 215. Konzebi dezan egiazko dolore bat. UskLiB 100. Kontzebi dezagun, [...] nolakoa izan behar den
Jainkoaren Semeak bere Amatzat hautatu duen kreaturaren saindutasuna. MarIl 78. Eskiulatarrak kuntzebi /
Musde Tiraz dela handi! Etch 498. Salbatzailearen imitazionera, kontzebi dezagun lagun proximoarentzat
urrikalmendua. Jaur 151. Hori da zori on bat sekulan ezin kontzebituko duguna ongi zeruan baizen. Ib. 116.
Huntarzün eta amorio ezin konzebi daitekiana! Ip Hil 237.
- EZIN KONTZEBITU. Inconcebible.  Ezin kontzebitua da nola lengoaia huntan izkiribatu duten Autorrek
[...]. MarIl XIII. Haren graziaren handitasun ezin kontzebitua. Jaur 368.  O eternitatea ala hire luzea! Ala hire
ezin kontzebitua! Brtc 156.
- EZIN KONTZEBITUZKO. Inconcebible.  Horra zerk pena eziñ konzebituzkoak sofri-arazten diotzoten
haiñei. He Gudu 77. Kontsidera dezagun Jainkoaren amodio ezin kontzebituzkoa, haren ontasuna, miserikordia.
MarIl 124. Dugun parthe har Ama saindu haren ezin kontzebituzko doloretan. Jaur 363 (v. tbn. 160).
kontzebitze, kuntzebitze (S ap. Lrq).  Concepción. v. kontzepzio.  Gabrielek Maria [...] Kristen
konzebitzeaz eta sortzeaz adbertitzen. Lç Lc 1 (tít.). Birjinaren konzebitze saindua. Harb 47s. Andre Birjina
konzebitzea. EZ Eliç LXVI. Zure kontzebitze notha gabekoaz, garbi ditzagutzu arima eta gorphutza. JesBih 409.
Bere notha gabeko kontzebitzearen berthutez. MarIl 28 (v. tbn. 83, 84, 85 y ss.). Jainkoaren Amaren kontzebitze
notha [gabekoa]. Jaur 344. Zure konzebitze thonagabiaz eta zure bethiereko Birjinitatiaz. Ip Hil 43s.
- KONTZEBITZEKO EGUN. Día de la Concepción.  Indulientzia osoak, segidako egunetan: [...] Birjina
Sainduaren konzebitzeko egunean. JesBih 401.
kontzebizione. v. kontzepzio.
kontzeilu. v. kontseilu.
kontzejal, konzejal (V-gip ap. Elexp Berg), kontzekal.  Concejal.  Alkatea ta bost zinegotziak (kontzejalak).
A Ardi 107. Alkatiak eta ziñegotzi edo kontzekalak. ForuAB 71. Ziñegotzijak (alkatia ta kontzekalak) igaro
ziran. Altuna 25 (v. tbn. 9). Arratsalde on / bertoko kontzejalari. Enb 62. --Doña Maria sar dedilla. --Kontzejal
ere ez luke gaizki emango. Lab EEguna 79. Konzejal, alkate edo diputadu izateko. Munita 130. Kaboa ta
kontzejala kuartelera eldu zirenean. Ugalde Iltz 42. Alkate ta kontzejalari / egun onak ematera. Uzt Noiz 17 (Sas
142 konzejal). Urkiko ballaran beti izaten zan erriko udaletxean kontzejal bat. BBarand 20. Feriara kontzejal bi
juateko. Gerrika 237. v. tbn. BAyerbe 101. FEtxeb 150. En DFrec hay 20 ejs. de kontzejal y 6 de konzejal, todos
ellos meridionales.
kontzejaltza.  Concejalía.  Markiñan kontzejaltza proposatu eusten. Gerrika 189.
kontzejaltze.  Nombramiento de concejales.  Kontzejaltziek be egun gitxira asi ta aurrera. Gerrika 235.
kontzeju (-nz- V-gip ap. Etxba Eib; Lcc), kontseju.  Tr. Documentado en algunos textos vizcaínos y
guipuzcoanos de los ss. XIX y XX. La forma general es kon(t)zeju. Hay además kon(t)seju en Arrese Beitia (tbn.
kontzeju), Mocoroa y San Martin. En DFrec hay 6 ejs. de kontzeju.
1. Concejo, ayuntamiento. "Ayuntamiento, konzejua" Lcc. "Concejo, konzejua, auzua" Ib. "Concejil cosa,
baten mende.
konzejuko gauzea" Ib. "Konzejua zan Plaza Nausixan" Etxba Eib.  Konzejuko etxeak / beteko du urrena / gure
plaza. Echag 50 (v. KONTZEJU-ETXE). Ogei ta lau errial / albakaren multa / pagatu genituen / konzejura
juanta. Xe 175. Kontzejura etorri naiz / paper baten billa. Ud 25. Sekretarioa / kontzejukoa [...] / dalako,
deutsagula deituten Gorengo? AB AmaE 258s. Errietako konsejuetan / askok ikasi berari. (Interpr?). Ib. 141.
Onezkero jetxi da Mikela-Iñaxi Konsejuko ostatura. Moc Damu 25. Elduaingo errian / [...] / Kontzejua zeguan /
maixterrarik gabe. Noe 122. Erdi erdian Fueroen plaza / kontzejutikan urrian. Tx B 164. Kuarteletan ta
Kontzejuetan / egon biaute soziyo. Tx B I 182. Ostatu (kontzeju, erriko-etxe) eta plazara, / oiu-irrintziz dantzara.
Or Eus 176. Kontseju osterutz juan zan eta asi zan nasai, txistua atarata ormara zarra-zarra txixa-eiñan. SM
Zirik 80. Gure plaza nagusiari, kontzejukoari, Herriko enparantza deritza. MEIG VI 171. v. tbn. BAyerbe 127.
 (V-gip ap. Etxba Eib). Corporación municipal. "Cabildo. [...] Konzejuak eukan toki apartekua Elixan" Etxba
Eib.  Emendik ikusten det kontzejua datorrela [...] (Alkatia, Nagusiya eta Aguazilla agertzen dira
ezkerretatik). Sor AKaik 125.
 Casa consistorial. v. KONTZEJU-ETXE.  Arkuetxe ta Kontzejuari / ere diote erasotzen, / eta berriro
austartetikan / dute uria ateratzen. Otag in FrantzesB II 132.
2. Asamblea.  Kontzelaria esaten iako baserrietan txilin nagosiari, kontzejura edo batzarrera, banatuta bizi
direan gizonai ots egiten dautselako. A Txirrist 11n. Dukia batzarrian zan baten bere Konzejuko Buru-
zurixegaz. Etxba Ibilt 475.
- KONTZEJU-ETXE. Casa consistorial, ayuntamiento.  Konzeju-etxe ta / plaza egin ondoan / fama zabalduko
da / munduban beingoan. Echag 46. Oiartzungo kontzeju etxeko / aldamenian, / apari on bat egin ginduen /
arrats batian. JanEd II 72.
kontzejuko. "Concejal. Ibargaiñ, konzejukua izan zan urte askuan eta gero alkate" Etxba Eib.
kontzejupe (-nz- V-gip ap. Etxba Eib; G-azp).  Soportales del ayuntamiento. "Konzejupian ipintzen dira alkate
jaunan aginduak" Etxba Eib.  Zorionean ikasi neban / kontseiupera bidea. Erkiag Arran 20. Tutuluneko seme
zaarrenak ortxe kontseiupean isilmandatua egin. Ib. 108. Bein, Astigarragako Kontsejupean, Urnietako
kontsejupean beste bein. Garm EskL I 112. Erriko pillare edo kontzejupe oietako batera baztartu zan. Alkain
120.
kontzekal. v. kontzejal.
kontzelari. "(V-m), campana mayor de las torres, llamada sin duda así por su destino de convocar a concejo a
capitulares desparramados en valles o poblaciones poco densas" A.  Bost edo sei sakristauak beste ainbeste
Elizatan kontzelariari ots eragin eutsen. A Txirrist 11.
kontzentratu. Concentrarse (deportistas).  Famili jator batek etxe-bizitza utzi zigun geure kontura, Felix
Etxeberria ta biok kontzentratzeko. Albeniz 244.
kontzentrazio, konzentrazino, konzentraziñoi.  (Seguido de landa, kanpo). (Campo de) concentración. 

Gas-ganbara, konzentrazino-landa eta ainbeste sarraski ta gertakizun [lazgarriak]. Vill Jaink 181. Mirandako
konzentraziñoi kanpoa atxillotuentzat bereziki egiña zan. Etxabu Auspoa 199, 131 (cf. kanpo konzentraziñoietan
ib. 11).
 (Precedido de kanpo).  Amasei goillebartar kartzeletan egozan, eta kanpo-konzentraziñoietan beste
ainbeste. Gerrika 83.
kontzentzi(a). v. kontzientzia.
kontzentziatze.  Concienciación.  Euskararen maitasun politiko hori, batzuek kontzientziatze politikoa

deitzen dutena. Larre ArtzainE 190.
kontzeptu, kontzetu.  Concepto. Cf. MEIG VII 181: "[Italieraz] 'concetto' esan dezakete, adibidez, esan edo
idatzi, gu kontzetu soilean geldituko ginatekeen bitartean". v. adigai, gogoeta.  Jakintzaren kontzeptuak
areago ezin dituelakotz zabalki expresatu. Mde Pr 234. "Maitetasun" itzak beste kontzetu bat adirazten dio. Txill
Let 55s. Konzeptu abstraktuok elkarrekin biltzen eta konbinatzen. Vill Jaink 72. Kontzeptu hau gehiago mugatu
beharko [dugu]. MEIG IV 50. En DFrec hay 40 ejs. de kontzeptu, 7 de konzeptu, 2 de kontzepto y 2 de konzepto.
kontzepzio, konzepzino, kontzeziño, konze(p)zinoe, konzepzione, konzepzi, konzebizio, kon(t)zebizione. 1.

Concepción. v. kontzebimendu, kontzebitze.  Tr. Documentado por primera vez en Leiçarraga. Al Sur no
baten mende.
aparece hasta mediados del s. XVIII. En el s. XX sólo se encuentra en CatJauf y Prop. Hay kon(t)zebizione en
Elizalde, JesBih, Prop (1906, 159), Inchauspe (Hil 14 -nz-) y CatJauf (55 -nz-), y formas en kon(t)zezi- en los
1
vizcaínos Astarloa (tbn. konzepzi-), Añibarro (EL 54 konzeziño) y CatBus. Hay además konzepzi en Mendiburu.
En DFrec hay 6 ejs. de kontzepzio y 12 de konzepzio, todos ellos meridionales.  Behar zen konzepzione
hunetan Espiritu sainduak obra lezan. Lç Ins C 3v. Maria Birjinaren konzebizioa bekatu orijinalerik bage. El 4.
Jesusen Amaren Konzepzi edo Askunz [garbia]. Mb IArg I 52. Maria Santisima bere konzepziño garbian
patronatzat artu dau. Cb CatV 102 (v. tbn. Eg III 354 konzepzio). Sorrera edo konzepzinoetik aurkitu zala
Jaungoikuaren grazijaz beterik. Astar II 273. [Ama Birjinari] esketan deutsadan bere konzesiño garbiyagaitik
[...] gorde nagiala. CatBus 56 (CatLlo 95 konzeziño). Maria garbia izan da bere konzepzionean. Lap 172 (V
76). Maria Birjinaren konzepzione nokü gabia. Ip Hil 13 (v. tbn. 258 <-pt->). v. tbn. LE Prog 102 (-nz-). Gco II
46 (-nz-). Arr May 167 (-nz-). Konzepzione: Gç 132. Bp II 91. CatLav 361 (V 175). Mih 5. Mercy 21. UskLiB
164. CatS 129.
2. "Kunzebizione, conception, intelligence" Chaho.
- KONTZEPZIO EGUN (kontzeziño V-gip ap. Elexp Berg). Día de la Concepción. "Kontzeziño egunian,
abadegixak errira etortze giñan seminaixorako dirua batzera" Elexp Berg. v. KONTZEBITZEKO EGUN,
KONTZEPZIOKO E.
- KONTZEPZIOKO (kontzeziñoko V-gip ap. Iz ArOñ). (Adnom.). "Zein egun izango ote da / egun ditxoso ori? /
Ama Birjiña kontzeziñoko / señalamentian" Iz ArOñ 127.  Sakramentü Saintiaren benedikzioniaren emaitia
[...] Birjina taka gabiaren Konzepzionekuan. Mercy 15. Ama Birjina Soledadeko, Errosarijoko edo
Konzezinoekoaren altaria. Astar II 53. Emana da, bethikotz, konfraristei indulientzia osoa, Ama Birjinaren
kontzebizioneko, sortzeko, anontziazioneko bestetan. JesBih 470. Konzepzioko donzellatasun / birjindadia
zeukana. Xe 339.
- KONTZEPZIOKO EGUN (V-gip ap. Etxba Eib). Día de la Concepción. "Antxiña, Konzeziñoko egunian izaten
zan Arrateko eguna" Etxba Eib. v. KONTZEBITZEKO EGUN, KONTZEPZIO E.
kontzepzionista, kontzeptzionista.  Concepcionista.  Sorkunde edo kontzeptzionistak dira moja auek.

Insausti 39.
kontzerbatei. v. kontserbategi.
kontzertatu (-nz- Lcc (-adu), Lar).  Concertar. "Concertarse", "concordar uno con otro, bata besteakin
konzertadu" Lcc. "Concertar, ajustar precio" Lar. "Concertado así, baldindetua, konzertatua" Ib.  Amea baleu
ain onradu, / onrada eta / bere semeaz konzertadu, / oi ta zeñari / semeak leion otorgadu / eska lekion / mesedea
ta konfirmadu. Lazarraga 1198rs. Konzerteetan dau arimea Iaungoikoagaz. Cap 82. --Eta piedadearen Dona? --
Konzertatzen du arima Jangoikoareki. El 91 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Zure bizitza konzertatu ta zure
pensamentu, itz eta obrak ondo begiratuko zindukean bezala, zergatik orañ konzertatzen ta begiratzen ezdezu?
Cb Eg II 131. En DFrec hay 3 ejs. de kontzertatu.
 (Part. en función de adj.). Concertado.  Joan ninzan da ekusi neben / asko donzella galantik, / konziertu
konzertaduaz / oi ta guztiak jarririk. Lazarraga 1159r.
kontzertu. v. kontzierto.
kontzesio, konzesio.  Concesión.  Bula guruzádakoa da Aita Sanduarén konzésio edo emakida bát. LE in
BOEanm 575.
kontzetu. v. kontzeptu.
kontzeziño. v. kontzepzio.
kontzientzia (G-azp ap. Gketx Loiola; Urt I 139, Dv; konzienz- V-gip ap. Elexp Berg; Lar, Añ, Izt 52r, Lh),
kontzientzi, kontzentzi(a), konzientza, konszienzia (SP), kuntzentzia (S ap. Lrq; kunzenz- Chaho).
 Conciencia. "Konszienzia onetakoa, qui a bonne conscience" SP. "Cargo de conciencia, konzienziaren
bidegabea, auspena" Lar. "Cargo de conciencia, konzienziako zorra" Añ. "Obligación de conciencia,
konzienziako zorra, premina" Ib. "Remordimiento, gusano que roe la conciencia, konzienziako arra" Ib. "Ah
konzienzia aixetu zabal nasaiak! Izt 52r. "Eztakit nik emen (kontzientzian) ze lardabio darabilkidan" Gketx
Loiola (s.v. lardabio).
 Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. La forma general es kon(t)zien(t)zia. Hay kon(t)zien(t)zi en
algunos autores guipuzcoanos de los ss. XIX y XX y en Izeta (DirG 73 kontzientzi); kon(t)zen(t)zia en autores

baten mende.
suletinos (aunque kuntzentzia en Etchahun (652)), en López (AR 49 konzenzia), Goyhetche, y al Sur Lazarraga y
Enbeita, y kontzentzi en B. Enbeita (junto a kontzientzi). La forma konszienzia se documenta en Leiçarraga,
Pouvreau y, junto a kon(t)zien(t)zia, en Etcheberri de Ziburu (Man I 101), Baratciart (1 -entzia) y J.J. Moguel
(BasEsc 157). Hay además konzienzie en VJ (10), y las formas konzien(t)zia (166, 23) y konzientza (172) en
Tartas (Onsa). Salvo errata hay por lo menos un ej. de kozienzia en Chourio (I 23, 1), junto al frecuente
konzienzia. En DFrec hay 112 ejs. de kontzientzia, 37 de konzientzia, 2 de konzienzia y 1 de kontzienzia. En
cuanto al uso de los sufijos -(r)en y -ko en determinados contextos, resulta difícil establecer reglas atendiendo al
contexto, época o dialecto, aunque sí se puede observar que el uso de -(r)en está más extendido al Norte. Así con
sustantivos como etsamina, bake, garbitasun, xahutasun, etc., se emplean tanto uno como otro, aunque es algo
más frecuente el uso de -(r)en en autores septentrionales. Con boz, mintzo, dei, etc., se documenta más el sufijo -
(r)en tanto al Norte como al Sur; sin embargo con karga, kezka, ausiki, arrangura, etc., hay bastantes más ejs. de
-ko (casi todos ellos meridionales). Con el sustantivo har es claramente más frecuente el uso de -ko en todas las
épocas y dialectos y en este caso los únicos ejs. de -(r)en corresponden a autores meridionales; Cardaberaz y
Ubillos emplean ambos en este caso y lo mismo ocurre con Haraneder en el caso del sustantivo estatu. Por
último con sustantivos como ate, liburu, bazter, pausu, etc., todos los ejs. se documentan con -ko.
 Akusari bera [Iainkoa] date eta konzienzia / bekhatu oro publikoki ageriko orduian. E 55. Fidelen
konszienzién konsolazionetako. Lç Ins C 8v. Konszienziá dudan Iainkoagana eta gizonetara trebuku gabe
bethiere. Lç Act 24, 16 (He, TB, IBe, BiblE kon(t)zien(t)zia; Dv barne, Ol, IBk bi(h)otz, Ker buru). Oi ez
kargadu / nork bere konzenziarik, / Jaunak ez digun / oi ta gaztigu besterik. Lazarraga 1203r. Giristinoak nola
behar duen bere konzienzia arratsean examinatu. Mat 307. Gure Konzientzia edo arrazoi naturala. Ax 420 (V
272). Konzientzia gaixtoa duenak ez othe du esperantzarik? Ib. 450 (V 294). Konzientziaren autsikiek eta
Iainkoaren manamenduek. Ib. 52 (V 34) (v. tbn. konzientziaren ausiki en Vill Jaink 107 y en contexto similar Ax
431 (V 280) konzientziaren mina; Volt 198 konzienziaren falta; Gy XI kontzientziako ausiki; Tx B 90, Basarri
145, Berron Kijote 64 kontzientziko karga; Laph 151 kontzientziako arrangura; He Gudu 154 konzienziako
errenkura; And AUzta 134 kontzientziko ardura; Cb Eg II 190, Mg CC 140, Añ LoraS 69 konzienziako kezka;
fB Ic II 259 konzienzijako duda). Konszienzia lizunak gibelatzen nau zure sakramendu handi hortara. SP Imit IV
1, 1 (Ch konzienzia, Mst, Ip kontzentzia; Ol barne, Pi barru, Leon bihotz). Pekatu mortaleko kontzienziarekin.
OA 153 (134 kontzientzia, 146 konzientzia y 70 konzienzia). Eskrupula edo kontzienziako har gutiagorekiñ. He
Gudu 67 (v. tbn. kon(t)zien(t)ziako (h)ar en Ch I 6, 2, Cb Eg II 188, Ub 158, Mg CC 132, Gco II 3, Dh 190,
MarIl 61, Jaur 169, Dv LEd 223; konzienzijako ar en Astar II 223, Mg CO 194; konzienziaren ar en Cb Eg II
124, Ub 156, Arr May 81). Konzienziaren estatu tristea sentiturik. Ib. 164 (v. tbn. kon(t)zien(t)ziaren estatu en
Jaur 109; konzienziako estatu en He Gudu 164). Kontzentzia da gizonak bere barnian eta ariman dian ezagütze
bat. Mst I 3, 4. Etzünüke hiltziaren lotsa handirik zure kontzentzia xahü bazünü. Ib. 23, 1 (Ip kontzentzia, SP
konszienzia, Leon kontzientzia; Ol barne). Kontzientziako boz [ixilla]. Lg II 191 (I 312 konzientzia; v. tbn. en
contexto similar Mg CC 181 konzienziako deadar; Arb Igand 187 kontzientziako zimikho; Barb Sup 162
kontzientziaren boz; Jnn SBi 177 kontzientziako mintzo; Jnn SBi 88 kontzientziaren oiu; Larz Senper 18
kontzientziaren danga; Ax 426 (V 275) konzientziaren sainga; AA III 597 konzienziaren deadar; fB Olg 125,
Arr GB 142 konzienziaren dei; Gco II 11 konzienziaren ortxikada).
1
 (s. XIX). Zabaldu-egidazuz nire konzienziako ateak. Añ EL 125 (v. tbn. en contexto similar Mg CO 21
konzienziako bazter; Añ CatAN 48 konzienziako billakuntza; Mg CO 191, Itz Azald 38 konzienziako liburu; Mg
CO 21 konzienzijako etxe; fB Ic I 21 konzienzijako gauza; Harb 449 konzienziako pausu). Goza gaiten
kontzientzia on baten gozotasunez. Jaur 159. Kontzientziaren bake perfetean. Ib. 366 (v. tbn. en contexto similar
Lg II 198 kontzientziaren minberatasun; CatS 76 konzenziaren xahürtarzün; Vill Jaink 106 konzientziaren
bozkario; Ax 440 (V 287), Ch I 21, 2, Arr May 187, konzien(t)ziaren garbitasun; Dh 268 konzientziaren
lohitasun; CatJauf 114 kontzientziako garbitasun; Mg CC 157, Mg CO 37, Gco II 10, JJMg BasEsc 278
konzienziako ba-/pake; CatLan 121 konzienziako xahürtarzüna; Ur MarIl 69 konzienzijako atsegiña; fB Ic I 4
konzienzijako nasaitasuna). Sano kontzentzia, xedea ere garbi. Gy 202. --Lapurra! --Kontzientzi bide bagekua! -
-Ikatza ta egurra sei... amasei... Sor AuOst 81. Ikaslien kontzientziako gidari ta maisu. Bv AsL 78. Jenden
kontzientzia / hil dute debekuz. Zby RIEV 1908, 768. Kontzientziaren etsamina errexa. Arb Igand 187 (v. tbn.
kon(t)zien(t)ziaren examina en Brtc 15, JesBih 403, Legaz 39; konzienziaren examena en EZ Eliç 137, CatLan
109s; konzenziaren examena en Tt Arima IX, Mercy 31; kon(t)zien(t)ziako etsamina en Dh 56, CatJauf 15;
1
konzienziako esamine en Añ EL 125; konzienzieko examiñe en CatUlz 40; konzienziako examina en Cb CatV 77,
Mg CO 291).
 (s. XX). Al balituzke siñisterazi / itz bakoitzean gezur bi, / damuko luke kontzientzian / eziñ esan bi t'erdi.
Urruz Zer 75. Gure odola bedorren kontzientzian gaiñ joango da. Ill Testim 25 (21 konzientzia; Pill 12
kontzienzi). Kontzentzia bakian ezaririk zian. Const 21. Errebolüzioneko gizonak oraiko Errepüblikakuak beno
xüxenago ziren; bazien hoiek beno kontzentzia haboro. Ib. 23. Artez daukie beti euren kontzentzia. Enb 162.
Gauza anitz [...] eralgiten ditu, [...], atezainaren konzientzaren erostekotz. Mde Pr 103 (74 kontzentzia).
Kontzientziak koldar biurtzen gaitu gu guziok. Txill Let 46. Konzientziaren legeak, zergatik dira siñisgarriago?
Vill Jaink 92. Diruak lotuten gaitu / kontzentzi bildurrik gabe. BEnb NereA 241. Begi ta kontzientzia lañopetzen
baten mende.
dizkiat. MAtx Gazt 77. Kontzientzia lasai dadukat. Xa Odol 270. Kontzientzia garbi delarik ez da beldurrik.
Etchebarne 50. Oso gizon ona zan. Kontzientzi justuagoa duanik ez det ezagutu. JApziroz 108. Onek daramate
saria, diruaren ordez kontzientzia garbia besterik ez bada ere. MEIG I 167.
v. tbn. CatLuz 32. It Fab 28. Xe 350. PE 150. Ud 138 (129 konzientzia). AB AmaE 242. Elsb Fram 169. Lap 9
(V 7). HU Aurp 139. EusJok 103. A Aezk 190. JE Ber 97. MendaroTx 42. Gand Elorri 178. Lab SuEm 170.
Balad 230. IBk Rom 13, 5. BBarand 31. Gerrika 85. Albeniz 25. Konzientzia: Gç 166. Iraz 50. Hb Egia 129.
Bordel 188. Arr GB 38 (94 konzienzi). AzpPr 40. CatUlz 42. FIr 188. Lf Murtuts 13. Konzienzia: Ber Doc 123r.
Ax 58 (V 38). Cap 88. Hm 53. SermAN 7. Arz 60. CatLav 244 (V 124). El 64. Urqz 60. Mih 69. CatLan 17. LE
Prog 104. AA III 459. CatB 63. CatLlo 50. Lard 198. Sor Bar 104. JanEd II 100. Tx B I 268. Kontzienzia:
Ardoy SFran 153. Konzenzia: Bp I 67. UskLiB 86. Konzentzia: Egiat 232. Ip Imit I 19, 4. Kontzientzi: Zab
Gabon 76. Goñi 67. Ill Testim 6. Imaz Aupoa 24, 158. Munita 46 (-onz-).
 (Como primer miembro de compuestos).  Semenarioko kofesioak eta kontzientzia aholkuak. Larre ArtzainE
121. Elizako kontzientzia moldatzaileek. Ib. 193.
 Sexuaren ezagutza eta etniaren kontzientzia. Mde Pr 352. Herri aske den batean herri kontzientzia egiazko
baten hutsunea. Ib. 44. Sumatuz euskaldunak, [...] / guretik deus ez duen hizkuntza mihian, / [...] Nehoiz
etzeraukula, nik ez dut etsiko, / gure kontzientzia atzartzen hasiko. Xa Odol 224s. Biok erri kontzientziz gogorren
jokatzen ebenak. Gerrika 272. Arestik [...] zeraman borroka Bilbo erdaldunduan oraindik ito ez den euskal
kontzientziarena zen. MEIG V 135.
- KONTZIENTZIA HARTU. Tomar conciencia, darse cuenta.  Giza ariman, berriz, naikunde orrek bere
buruaren konzientzia artzen du, bere xedearen berri badaki. Vill Jaink 152. Geroago zuten [...] berek ere ikasi
[...] bestelako mundu bat zela sortua, langileria industrialarena, eta berak orduz geroz ziren kontzientzia
hartzen hasi. Larre ArtzainE 224.
- KONTZIENTZIA BATEAN. En conciencia. v. KONTZIENTZIAN.  Batak-bestien ez-bearretan / biok
alkarri lagundu [...] / orretarako egiten zare / kontzentzi baten ezkondu. BEnb NereA 261. Kontzientzi baten
gizona danak / aurka ezin lei egin itz; / guztion aita gendualako / itz lauz, olerki ta neurtitz. Ib. 142.
- KONTZIENTZIA-GARRI. "Remordimiento de conciencia. Ortan eztut kontzientzi-garririk, en eso no tengo
nada que me remuerda la conciencia" (AN-5vill). Cf. 1 garri.
- KONTZIENTZIAKO. (Persona) de conciencia. v. KONTZIENTZIAZKO.  Kontzientziko kristau artean / ez
da geiegi gustatu. Basarri 121.
- KONTZIENTZIAN. En conciencia. v. KONTZIENTZIA BATEAN.  Engainuzko paperagaz juez aurreti
ekarri arren ezkontzera, ezin ezkondu leiteke konzienzijan. fB Ic III 359. Nola ori? Ezin lezake kontzientzian ori
esan. Bv AsL 107. Gauzik bearren bearrena da, / ibili kontzientziyan. Uzt EBT 109.
- KONTZIENTZIARA. A conciencia, concienzudamente.  Kontzientzira lana egin omen zuan arek. Uzt Sas
339.
- KONTZIENTZIAZ. a) En conciencia.  Obra obligazinozkoak, konzientziaz zor ditutzunak (tít.). Ax 241 (V
162). Nahi baduzu Anton salbatu [...] aizu zira, bainan ez zira hortaraino kontzientziaz bortxatua. Larz Senper
14. Kontzientziaz bortxatua niza, jujeri ene krimenaren aithortzea? Ib. 12.
b) A conciencia, intensamente.  Apustu famatu ori jokatzeko oso ondo preparatuta nengoan, kontzientziz
alegia. Albeniz 201.
- KONTZIENTZIAZKO. a) De conciencia.  Erakustera ematen dute ohorezko eta konszienziazko gauzez
berzerik darabillatela bera artean. He Phil 304.
 (Aplicado a personas).  Ioanis Iaunak zerbitzatuko zaitu ungi [...] Konzienzezko gizona da: hark eztu harzen
ehuneko laurden bat baizen. Volt 196.
 (Usado irónicamente).  Oihan zañak eta guardak / kuntzentziazko gizunak! / Gerak bazaitze farzirazten,
ihesiren tie postak. Etch 308 (tbn. en ChantP 184 y Or Eus 282). Polikarpo eta Kosme / kontzientzizkuak, /
aspaldi tabernari / jarritakuak. MendaroTx 192.
b) Contrario a la conciencia.  Ez inor[k] egin / ezer lukuru gauzarik, / ez geiago / konzenziazko traturik.
Lazarraga 1203r.
kontzientziadun.  Concienzudo. v. kontzientziatsu.  Itundu Konfesore aditu edo letradu konzienziadun

bati. Añ MisE 226. Orai nor-nahik dakiena, / ofiziotan den hitsena / bide da kontzientziadunarena. Zby RIEV
1909, 228.
kontzientziagabe, konzienziabage.  Inconsciente, irresponsable.  Iende galdu, konzientzia gabekoekin

dabilla. Ax 549 (V 352). Konfesore jakiturija ta konzienzija bagiak. Mg CO 140.
kontzientziatsu, konzienzitsu (Lar). "Concienzudo" Lar. v. kontzientziadun.  Ezta egungo egunean mundua
hunein sentikor eta konzientziatsu. Ax 431 (V 279).

baten mende.
kontzientziatu.  Tomar conciencia.  Akusa zaitea, konzienzia zeure falta guziez, kofesa zaitea eta emenda.
Harb 194.
kontzientzios (konzienz- Chaho), kunzenzius (Chaho). "Conciencieux, qui a de la conscience et qui craint de la
blesser" Chaho. v. kontzientziatsu.
kontzierto (-nz- Lcc, Lar), konzertu, kontziertu.  Tr. Documentado en textos meridionales desde Lazarraga, y
en el septentrional Haramburu. En DFrec hay 27 ejs. de kontzertu, 6 de konzertu, 3 de konzierto y 2 de
kontzierto. Cf. konzierto.
1. Concierto, pacto, acuerdo. "Concierto" Lcc. "Desconvenir, konziertorean irten" Ib.  Konziertu
konzertaduaz / oi ta guztiak jarririk. Lazarraga 1159r. Birjina guziz garbia nork erranen derazku zure elheak,
konzertuak eta platika sainduak. Nork kontatuko derazku zeure [...] botuak eta eskainzak? (Interpr?). Harb 224s.
Daukala Demoniogaz konziertu agiririk edo estaririk. Cap 91. Zer konzierto ta era ederrarekin añ garbiro bizi
izan zan? Cb Eg III 378. Aparteko bizitza egiteko biak konziertoa egin zuten. Ib. 344. Pakto edo konziertu bat
bere begiyakaz eginik eukala, ez begiratuteko emakumeri. Zuzaeta 147. Baigorriko mutiko gazteok / egin baitugu
kontzertu: / soldado joan baino hainitzez / hobe dugula ezkondu. FrantzesB I 12. Jose Urnietakoak [...] konzierto
guziarekin jokatuaz gañera, agertu du beso izugarri sendoa. CartAnd 378. Euskal Legebiltzar bat? Kontziertu
Ekonomiko bat? Gerrika 276.
2. Concierto, armonía.  Asi zirean lau musiko, utra konziertu andiaz, manera onetan kantaetan. Lazarraga
1144r.
3. Concierto, función de música.  Paulak-eta baeuken konziertu ta musikarik asko joandako urtietan. Bilbao
IpuiB 145. Konziertu batian, musikia bigarrengo gauzia da. SM Zirik 85. Konziertora doiazenen artian ikusten
diran jantzi barri [dotoreak]. Ib. 85. Asko / oi dira arritu, / zelan jotzen dituan / ainbat kontziertu. BEnb NereA
222.
kontzilio (-nz- Lcc, Chaho, T-L).  Concilio.  Tr. Documentado desde Leiçarraga. En DFrec hay 24 ejs. de
kontzilio y 2 de konzilio.  Aprobatzen eta aboatzen dugu Konzilio zaharréz determinatu izan dena. Lç Ins G 2r.
Nola baitio Konzilio Tridentinoak. Ber Trat 9r (v. tbn. 5r, 17r y ss.). Hala erraiten du Konzillioak. Ax 454 (V
296). [Nikodemus] konzilio artan oriekin sartu bazen ere, etzuen ontzat eman Jesusen eriotza. Mb IArg I 364.
Ona zer esaten duen azkeneko konzilio jeneral edo Eliza guzikoak. Mg CC 207. Eleisako konzilijo ta erakusla
guztien dotrinia da. fB Olg 172. Kondenauba izan zan Konstanziako konzilijo santuban. JJMg BasEsc 204.
Batzar edo konzilijo askotan agindu au ifini [dabe]. Astar II 245. Konzilijo edo Batzaar jeneral Vaticanokuaren
dekreto eta erabagi guztijakaz. (1870). BBatzarN 247. Nizeeko konziliuaz emana zaiku. Lap 82 (V 41) (135 (V
62) konzilio). Ephesara deithü zian konzilio jeneral bat. Ip Hil 92. Remesgo kontzilioak manu berezi hau ekharri
izan zuen. Arb Igand 125. [Alfonso Salmeronek] Trente-eko kontzilioan bereziki oro harritu zituen. Ardoy
SFran 111. Kontzilioko moda hau etzan / Mattinendako egina. Xa in Mattin 119. Batikano II kontziliora arte
bezalaxe. In MEIG VI 31. v. tbn. AstLas 70. Larre ArtzainE 269. Insausti 354. Konzilio: Harb 454. Gç 85. Bp I
18. OA 139. CatLav 359 (V 173). Cb CatV 76. Ub 109. Zuzaeta 77. AA III 376. CatLuz 2. Izt C 492. Lard 510.
Hb Egia 113. CatS V. Arr May 165.
- KONZILIO(A)Z. Por concilio.  Konzilioz debeku dira ezteiketak. Harb e 6v. Ezteiak konzilioaz debekatuak
dire. EZ Eliç XXXVIII.
kontzo. Brusco (?).  Doodle deithu amerikano aberats okitua arrats bihotz onekoa omen da, bainan keso,
kontzo hutsa bere solasetan. Herr 21-4-1960, 1.
konxabatu (R ap. A Apend).  "Konxaba, sosegar" A Apend.  Nola urdu baizaitad tenpra abañatuz duala,
eznaiteke konxaba xakin naiz, eskribitu bage, noiz izanen den txiki gorabera. Mdg 152. Boztario artu nionak
eznu eiztan konxabatra eskribitu bage. Ib. 139.
konxit. v. konjit.
konzeditu.  Conceder.  Bethiko konzedituak, / zure induljenziak, / dadutza konsolatuak, / bekhatore guziak.
Arg DevB 207. Pribilejio gustiak konzedietan deutzes Aita Santuak. ZBulda 10 (v. tbn. 15, 16 y ss.). Induljenzia
asko dagozanak konzedidurik. Urqz 9. Illaren ogei ta lauean
eman nuen dekretoan konzeditzen zen sariaz gañera. FrantzesB I 99. Autortu edo konzedidu dagigula eskatuten
doguna. Astar II 217. Aita Santubak autortu edo konzedietan ezpadau lizenzija. Ib. 238 (v. tbn. 138, 213, 13 y
ss.).

baten mende.
konzepzi(no). v. kontzepzio.
konzertu. v. kontzierto.
konzesio. v. kontzesio.
konzientza. v. kontzientzia.
konzierto.  Sudario, mortaja (?). Cf. kontzierto.  Erién gainera ekharten baitzituzten haren gorputz gainetik
krobitxetak eta konziertoak eta ioaiten baitziraden hetarik eritasunak. "Devantiers". Lç Act 19, 12 (He oihalak,
TB loihalak, Dv gerriko, Ol zapitxo edo altzoko, Ker gerri-oialak, IBe, BiblE jantzi, IBk soineko).
konzisione.  Corte (en sdo. peyorativo, opuesto a 'circuncisión').  Gogoa eiezue orei, gogoa eiezue obrero
gaixtoei, gogoa emozue konzisioneari. Ezen gu gara Zirkonzisionea, Iainkoa spirituz zerbitzatzen duguno, eta
gloriatzen garenok Iesus Kristean eta haragian konfidanzarik eztugunok. "Concision". Lç Phil 3, 2s (He, TB
zirkonzisione falsoa, Dv ingurebaki gaixto, Ker ebagite, IBk sasi-erdainkuntza, BiblE erdainkuntza faltsu).
koñado. v. koinatu.
koñadu. v. koinatu.
koñak (T-L), koñaka.  Coñac.  Tr. Hay ejs. seguros de koñaka en J. Etchepare y Mirande (Pr 152). 
Kutxare bat bete koñak. EE 1885a, 134. Dela koñaka, dela bermut. HU Zez 27. Kopa bat koñaka fin. JE Ber 35.
Akeita ta koñak edo anisa aukeran. Etxde JJ 53. Bost pinta arno eta kafea koñakarekin. Herr 20-11-1958, 2.
"Koñak" bat enetzat! JEtchep 86 (92 escrito cognac). Koinaka ematen diet. Arti Tobera 281. Botilla txiki bat
koñak asi-berria neukana. Anab Aprika 80. Kapitanak kopa bat koñak eman zidan. Alkain 57. v. tbn. ABar Goi
17. Mde Pr 150. SM Zirik 17. Osk Kurl 217. Insausti 239.
koñe.  (Interj.). v. 2 kontxo.  Ixilikan ago i / ik zer koñe dakik! Iraola Kontu 118.
koñedo. v. koinatu.
koñube. v. goñube.
koñuratu. 1. Estropear.  Norbeitek, ikusterat bilduak zirenen erho-arazteko, koñuratua ez bazuen gillotina!
Eskual 1-1-1909, 1. 2. Suspender.  Biziki poliki plantatia zen bainan erakusleak ez ziren hartaz biziki
okupatzen eta gero etsaminetan koñuratu zuten. Herr 21-5-1964, 3.
kooperatiba, koperatiba (V-gip ap. Etxba Eib), koperatifa.  Cooperativa. "Koperatibak laguntasun bat izan
ziran biargiñandako" Etxba Eib.  Kooperatiba-saltokien ate-ondoetan [...] janari [...] ta jantzien zai. TAg
GaGo 80. Zonbeit egunen buruan atseginekin ikusiko dugu koperatifa berri bat idekitzen. Herr 5-1-1956, 2.
Kooperatibak sortzen dira, esnea bear bezela banatzeko. Oñatibia Baserria 118 (v. tbn 124). Badira alabainan
Mauleko arrondizamenduan koperatifak. Ib. 20-11-1958, 3. Makiña bat cooperativa ta sindikato jarri omen
zuan. A. Zavala in Goñi 11. "Baserritarren Kooperatiba" sortzera goiazala. Gerrika 149. En DFrec hay 48 ejs.
de kooperatiba y 8 de koperatiba. v. tbn. Herr 20-2-1997, 3 (koperatifa).
kooperazio, kooperziñoi.  Cooperación.  Aste bateko ekintzak-kursilluak ipiñi zituen kooperaziñoi eta
kooperatiben gañian. Gerrika 201.
khoorro. "(BN-lab), quiste, endurecimiento que se siente bajo la piel" A.
koosatu. v. konfesatu.
koosio. v. konfesio.
kooso. v. koroso.

baten mende.
koosti, -tei. v. gorosti.
koostui. v. gorostoi.
kootx. v. 1 kotx.
1 kopa (V-ger-gip; Lcc, Urt I 469, Lar, Lecl, H), gopa, gope (Hb ap. Lh). Ref.: Etxba Eib; Holmer ApuntV;
Elexp Berg. 1. Copa.  Tr. Documentado en Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu (Noel 67), Micoleta y, a partir
de finales del s. XVIII, principalmente en textos meridionales. Kopa es la forma general. Para gope citado por
Hiribarren y gopa de kapela gopa (q.v.; Sor AKaik 110), cf. Lar: "Copa es voz Bascongada [...] y se dijo de
gopa, gopea de goi [...] y pea, bea". En DFrec hay 42 ejs. de kopa.  Eta harturik kopá, eta graziak rendaturik.
Lç Mt 26, 27 (BiblE kopa; He kalitsa, TB, Samper, Echn, SalabBN, Hual, Ur (G) k(h)ali(t)za, Dv, Leon edateko
untzia, Ip edan-untzia, Ol, Or ontzia, Ker edontzia, IBk, IBe edalontzia). Kopa hartarik edan [beza]. Lç Ins B
3v. Bidriozko kopa onetati. Mic 14r. Edontzi edo kopa bat eskuetan. Zab Gabon 81. Betor kopea bete beterik.
Azc PB 94. Adar-exurrezkoa zan kopa. Berron Kijote 123. Jan nai dezun bezela, / txanpana kopatik. Ausopa 39,
131. Kopak ustu dituzte. TxGarm BordaB 33. v. tbn. Egiat 173. AB AmaE 258. AzpPr 28. Iraola 29. Osk Kurl
18. And AUzta 70.
 Santxo zutik gelditu zan kopa-serbitzari. "Para servirle la copa". Berron Kijote 123.
 (Para expresar la cantidad).  Kopa bat ron. Alz STFer 122. Kopa bat koñaka fin. JE Ber 35. Kopa bat
agorient [...] iretsirik. Barb Leg 147. Kopa bat koñak. ABar Goi 17. Kopa erdi bakarrik atara zetsan. SM Zirik
17. Koñak kopa bat eskatu eban. Ib. 17. Iru edo lau kopa aguardiente edan. And AUzta 99. Kapitanak kopa bat
koñak eman zidan. Alkain 57. v. tbn. MendaroTx 257.
 (Para expresar el contenido).  Ene kopá edanen baduzue [...]. Lç Mt 20, 23. Ianen baituzue ogi haur eta
kopa haur edanen. Lç Ins B 3r. Gure kafiak, kopak, zerbezak. Sor Bar 74. Kafia ta iru kopa pagatzeko. Iraola 93.
Kafia kopiarekin. Noe 89. Kafia ta kopia ta purua. Bilbao IpuiB 71. Kopa batzuek edanaz amaika barre ein
zeben. SM Zirik 34 (v. tbn. con edan en Xe 233 e Izeta DirG 58). Neskameak kafea ta kopak athera zituanean.
Osk Kurl 104. Kafe kopak edanik. Arti Ipuin 65. Nere drogak kopak eta purua izaten ziran. Uzt Sas 22. v. tbn.
BEnb NereA 22. TxGarm BordaB 47. BBarand 174. Gerrika 145.
 (SP, Volt 57, H). "Eliza kopa, boîte <boëtte> d'Église. Hostia kopa, ciboire, boîte <boëtte> à mettre hosties"
SP. "Ostia kopa, boîte à hosties" H. v. kopoi.
 (Lar, H). "Copas, en los naipes, kopak" Lar.  [Kartetako] bateko kopia. Kk Ab II 155. Kopa ta urreik baeko
karta-parea. Lek EunD 38 (v. tbn. 37).
 Copa, trofeo; campeonato.  Kopa eta premiyua / ongi mereziyak. MendaroTx 387. Beti-Gazte-k ekarri
duelakoz / kopa bat berriya. Yanzi 166. Fronterako kopa irabazita. Ib. 169. Eta zer tentagailuak ez dituzte
arduradunek asmatzen: batean Garaziko kopa, bestean Ihiztariena. Larre ArtzainE 313. Ortxe ageri ua kopa
eskuetan duala. Insausti 210. Ara nola dauzkan bere gorputzean letrak nere kopa zarrak. Albeniz 43. Txapela,
makila nahiz kopa eskeiniko balu inork euskal "unorearen" sari [...]. MEIG II 146.
2. (Urt, Ht VocGr, Arch VocGr, vEys (L), Dv). Caja, estuche. "Capsa, kofrea, kutxa, kopa" Urt IV 206. "Caisse
<qua->" Ht VocGr 411. "Boîte <boë->" Ib. 334. "La boîte" Arch VocGr. "Petite boîte en carton" Dv. "Kopari
ahoa edeki diot, le he quitado la tapa a la caja. Este proverbio se aplica a quien, riendo inadvertidamente, no
quiere decir el motivo" DRA.  Tenploko kutxa, untzi edo kopa hartan, zein iuduek deitzen baitzuten
gazophislatium, aberatsek emaiten zuten anhitz, batak hamar, bertzeak hogoi [...]. 'Caja, recipiente o cepillo'. Ax
229 (V 153). Kopa eder batean / espres eginean / zerratzen nolaz ez dute? "Je conseille à ces gens de le faire
enchâsser". Gy 202. Tresnak bazituen hortzak erreken egiteko; zuresko kopa batetik erortzen zen hazia, eta
phala batzuek estaltzen zuten. Dv Lab 68.
 (BN-ciz-mix-baig, Sal, S; VocBN, Dv, H). Ref.: A; Lrq. "Réceptacle de la pierre à aiguiser des faucheurs
(BN)" Dv. "Petit vase de bois, oblong, où les faucheurs tiennent dans l'eau la pierre à aiguiser leur faux" H.
"Estuche en que el segador tiene la piedra de afilar" A.
3. (SP, Lar, H). "Ventouse <van->" SP. "Ventosa" Lar. "Ventosas sajadas, kopa ezeak, bentosa sarziatuak" Ib.
v. 2 kopadura.
4. (G-bet ap. A; Lar, H). "También da el Bascuence este nombre a unos cesticos redondos, kopa, kopazarea"
Lar (s.v. copa). "Petit panier du forme ronde" H. "Cierto cesto pequeño que se lleva al hombro" A. "Espuerta" Zt
(comunicación personal). v. KOPA-SASKI, kopalet, kopelotar.  Pikatxoiarekin arrotu, atxurrarekin kopa
bete, ta karroa kargatu ta abar. BAyerbe 51. Goierrian lur-saskia esaten genion, baiñan emen, Altzan, kopa
deitzen diote. BBarand 37.
5. (Lar, H). Copa (de árbol). "Cime, sommet d'un arbre" H.  Esan lei piñudiak dirala / desbardiñak dituez
kopa ta kanpuak. AB AmaE 432. Pago arbola bateko kopan. Ib. 375.  "Sommet de la tête, front" H.
6. (Lar, H). "Copa, brasero de metal" Lar. "Brasier, soit le bassin où l'on entretient de la braise pour se
baten mende.
chauffer, soit la petite coupe en métal où l'on présente du charbon ardent pour allumer les cigares" H.
7. "Chapeau à haute forme (sombrero de copa esp.)" H.
8. "(Sc, R), cuezo pequeño" A.
- KOPA-EGILE. "Capsarius, kutxagillea, kopagillea" Urt IV 206.
- KOPA-EMAILE. Copero.  Faraonen kopemaillea eta ogijabea preso ematen dituzte. Urt Gen 40, tít.
- KOPA-GAI. Materia para fabricar copas.  Bürhezürrak kopagei eginak. Egiat 224.
- KOPA-KAPELA. Sombrero de copa. v. KAPELA GOPA, kopalet (2).  Kopa kapelaz eta txarolezko zapatez
jantzirik. Arti Tobera 265.
- KOPAKO GABI. v. 1 gabi.  Bi gabi zeuden burni-urtegian; berdiña edo txapako gabia eta borobilla edo
kopako gabia. Garm Olag 123.
- KOPA OKERTU.  Zuzen dabiltza kopa okertuaz! Iraola Auspoa 9, 31 (ap. ELok 337, que traduce 'empinar el
codo').
- KOPA-OTARRE. v. KOPA-SASKI.
- KOPA-SASKI. "Kopa-saski edo kopa-otarrak. [...] Laukoadrokoa dute zorua. Bataren altura ogei zentimetro
da, ogeitabost biarena eta ogeitamar iruarena. Ao borobildunak dira eta ogeitamabost, berrogeitabi ta
berrogeitamar zentimetro dute diametroa bakoitzak" Garm EskL I 64. "Kopa-saskiak [...] amar bat kilo ikatz
artzen ditute". Ib. 84. Cf. kopotar.
- KOPA-ZARE. "Cestón, kopa zarea, ordia, zesteratzarra" Lar. "También da el Bascuence este nombre a unos
cesticos redondos, kopa, kopazarea" Ib. (s.v. copa). v. KOPA-SASKI.
2 kopa.  Pieza de hierro del martillo (?). Cf. A: "Xixel-kopa, formón de media cana"; Garm CEEN 1971, 223:
"Dos gubias, xixel-kopak (BN-baig)". Cf. 3 kopatu.  Mailu kopa bat alzairat. HerVal 195.
kopa. v. koba.
1 kopadura. 1. Poda, acción de podar.  Biñer batek bestiari / estakürü eman nahi. / Zuñi bere kopadüra
hobe beitzaio üdüri. 'Ça façon de tailler'. Etch 306 (tbn. en ChantP 182 y Or Eus 280). 2. (Chaho, H). "Coupe
au jeu de cartes, partage du jeu en deux tas" H.
2 kopadura. "(L), ventosa" A. v. 1 kopa (2).
kopaka.  A copas, por copas.  Etzituan alperrik, kopaka, basoka ainbeste bonbilla ta zaragi ustu. Ag G 326.
kopaketa.  (Con ines.). "Kopaketan, acarreando en cestos (G-bet)" A Apend. "Kopaketan ari, piontzan" (G-
bet).
kopakil (Chaho, H (S)), kopakilla (S ap. Lrq). 1. "Confusément, en désordre, pêle-mêle" H. "À tout instant"
Lrq. 2. "Confusión (Darric)" DRA.
kopal (G, AN ap. A). "Parche" A.  [Intxaur gastearen mintza] urez bustita gorputzian jarri ezkero, "mostaza"-
kin egindako kopalak bezela eltzen du. EgutTo 7-2-1920 (ap. DRA).
kopalet. 1. "(V-m-gip), cesto pequeño que cabe un cuarto de fanega" A. v. kopelotar.  Lurra, are ta
burnizko gauzak eramateko banastatxo edo kopaletak erabiltzen dira. EEs 1930, 28. 2. "(V-m), chistera (pop.),
sombrero de copa alta" A.
kopalta.  (Sombrero) de copa. Cf. VocNav: "Copalta: sombrero de copalta llaman a la chistera, al sombrero de
copa (Ribera, Pamplona)".  --Sonbrallu kopaltakiñ ibilliko zerate! --Baita ere, entierrotara joateakoan. Alz
STFer 114.
kopaño.  Dim. de kopa.  Kopaño bat harturik, bakhotxak bere gostukoa. Herr 9-5-1963, 2.
kopatsu. v. koipetsu.
kopatto. "Caliculus, thazátxoa, kopatxoa, kopattoa" Urt IV 69.

baten mende.
1 kopatu (L ap. A; SP). 1. "Ventouser <van->" SP. "Aplicar ventosas" A, que cita a Axular.  Odol
atheratzea, kopatzea, purga uher baten, edari min baten edatea gaitz da. Ax 334s (V 222). 2. "Copado árbol,
kopatua, garraitetua, boillostetua" Lar.
2 kopatu (AN, L, BN, S; VocBN, Gèze, H). Ref.: A; Lh; Lrq. "Couper" Gèze 326. "Couper (au jeu)" Ib. "Cortar,
partir las cartas antes de distribuirlas: palabra que se usa en el juego de naipes" A.
3 kopatu. Cf. 2 kopa.  Mailu bat kopatu. HerVal 195 (v. tbn. 229).
kopatu. v. kobatu.
kopatxo (Urt IV 69), kopatxu. 1. Dim. de 1 kopa (1).  Igo zaitia pastel bat eta kopatxo bat artzera. Iraola
120. Kopatxo bana edan dezagun. Or Mi 34. Beste kopatxoren bat artu ere bai. Albeniz 137. En DFrec hay 2
ejs. de kopatxo. v. tbn. JanEd II 147. Kopatxu: Bilbao IpuiB 101.
2. Dim. de 1 kopa (3). "Capsella, kopatxoa, kofretxoa" Urt IV 206. "Arcula, [...] kopátxoa, kopa ttipia" Urt II
266.
kopatzaile (L ap. A), kopatzale (B ap. A), kopazale (S ap. Lrq). "Cortador de cartas" A. Cf. 2 kopatu.
kopatzar. "Copón, copa grande" Lar.
kopau. "(V-ger-m), ajustado, estrecho" A.
kopau. v. mokadu.
kopaxka (G-azp).  Dim. de 1 kopa.  Amar kopaxkatik gora pasia aunagu onuzkero-ta! Ataño TxanKan 155.
Kopaxka batzuk patar, [txokolate] ari bultzatzeko. Ib. 159.
kopazain, kopazai (Lar). "Copero" Lar. v. kopero.  Erregeren kopa-zai (173). LE-Ir. Kopazaien agintaria. Ur
Gen 40, 2 (Urt kopemaile, Ker edarizain).
kopazarre (Aq (G)  A). "Tortilla, kopazarrea, a koipez errea, pero no obstante creo que significa por el uso a
todas" Aq 398. "Tortilla o torrezno" A.
kopelotar. "(G), cesto para transportar tierra" A. v. kopalet.
kopemaile. v. KOPA-EMAILE.
kopenhagetar.  Perteneciente al Círculo Lingüístico de Copenhague.  Kopenhagetarrek [...] maiz ahotan

hartu duten delako "isomorfismoa". MIH 195.
koper. "(V-ger), pieza de hierro con que se remueve la brasa" A.
kopera. "(V-gip), holgado, cómodo (se dice de vestidos)" A.
koperatiba. v. kooperatiba.
koperatifa. v. kooperatiba.
kopero (Lcc).  Copero. v. kopazain.  [Erregearen] edontzizai edo koperoari. Lard 52.
1 kopeta (V-m-gip, G, AN-gip-ulz-egüés-olza, L, B, BN-arb-baig, Ae; Deen I 77, Urt Gram 18, Lar, Añ (G,
AN), Arch VocGr, VocBN, Dv, H), kopet (Dv (G), VocB). Ref.: VocPir 215; Bon-Ond 139; A; Gketx Loiola
(ezaguna); Iz Ulz; Gte Erd 182.
 Tr. La forma mejor documentada es kopeta; kopet se encuentra en autores guipuzcoanos: seguido de adj. con
inicial vocálica en Iturriaga, D. Agirre (G 200 kopet andi zabala) y Basarri; kopetean en JanEd II, Lizardi,
baten mende.
Emeterio Arrese (OlBe 102) e Ibiñagabeitia (Virgil 115), kopetian en Illarramendi (Pill 8), Iraola (130) y
Mocoroa (Damu 21), kopetik en Txirrita (B II 114) y M. Atxaga, kopeteko en EusJok II (139), A. Barriola,
Etxaide y Anabitarte (Poli 100), kopeteraño en Ugalde (Iltz 52), y kopetetikan en Bilintx y Txirrita (B I 267). En
DFrec hay 13 ejs. de kopeta.
1. Frente. "Gure zaldiak ezaguna zurigunea du kopetan" Gketx Loiola (s.v. ezaguna). AxN explica belarraren
(89), por kopetaren. Cf. VocNav: "Copeta: [...]. En la zona noroeste equivale a frente y, por extensión, cabeza,
cerebro". v. bekoki, 2 belar.
 Tr. Documentado desde mediados del s. XVII en autores de todas las épocas y dialectos salvo en vizcaíno
(aunque hay ejs. aislados en Arrese Beitia y Lauaxeta), suletino y roncalés.
 Fija de Hurraca Copetas (1330). Arzam 306.  Lehenbiziko aurthiki zuen harria [...] landatu zeraukan
kopetan. Ax 89 (V 61). Kopetetarik eta beharri gibeletarik odola atheratziaz. Mong 591. Idi kopetako hezurra.
Ib. 588. Hereje guziak ere San Agustiñi darraizka: aren izena aoan, kopetan, libruetan, jolasean darabillte. Lar
SAgust 11. Belaunikaturik eta bekoki-kopetekin lurra ukitzen zutela. Mb IArg I 257 (349 kopet-bekokiaren
erdian). Zergatik ziñatzen zara kopetan? CatB 20. Auspez [...] yartzen da / lurraren kontra kopeta. Gy 166.
[Zenbat neskatxak] ezdute herrian / beiratzaile bihirik kausten gazterian. / [...] Bainan kopeta edo larru
zimurtzetan / edozein har lukete etxola zainetan. Hb Esk 182. [Dama gazte bat diruriyena] eguzkiyari kopetetikan
/ saltatutako txingarra. Bil 66. Ezpazuaz [...] autsiko dizut kopeta. Urruz Urz 46. Esku zapiarekin kopeta
legortuaz. Apaol 114. Izarra kopetan duten gizonak. JE Bur 111. Jose Ramonen ta gure aurraren sudur ta
kopeta berdiñ berdiñak dira. Ag G 69. Biramon jakiñak: / kopetean iltzea / ta buruko miñak. JanEd II 110.
Izigarriko oldarrean badoazi [erbi] biak, kopeta kopetari kontra, buru-munak zapartarazteko heinean. Barb Sup
30. Burua arro, bekoki edo kopeta goi, begiratua zorrotz. Inza Azalp 127 (cf. infra KOPETA GORA). [Atsuak]
kopeta zimur iduki arren / ez daude oso mantsuak. Tx B I 60. Matel-ezurrak hertsiak, [...] kopeta nasaia. Zub
47. Sudur mehar luxe, kokots lirain, kopeta neurrian bipil. JE Ber 46. Kopeta beheititzen dugu, harriturik
hainbertze ausartziaz. Ib. 69. Beiek, zintzilikari berriak kopetan [...]. "En sus frontales". Or Eus 365. Kopeteko
zimurrak urteak geiagotzen. Etxde JJ 92. Izerditan dut kopeta. Iratz 136. Kopeteko lotallua. Anab Poli 100 (v.
tbn. 136). Kopeta erdi-erdian tiro bat. Ugalde Iltz 25. Boneta kopeta gainean xorrotx. JEtchep 29. Bere ezpain
mehe eta kopeta hertsiarekin. Ib. 91. Esku txangoarekin kopeta igurtzita. JAzpiroz 38. Zezenek kopetaren bi
aldeetara [daramazkiten adarrak]. MIH 387n.
v. tbn. Harb 1. Gç 216. CatLav 21 (V 18). El 3. Lg I 279. LE Prog 120. Añ CatAN 11. AA I 536. Dh 213.
CatLuz 8. Dv Dial 93. CatAe 2. Elzb PAd 76. Legaz 8. Xe 174. Otag EE 1881b, 58. AB AmaE 142. Lap 21 (V
12). Bv AsL 106. Elsb Fram 166. Jnn SBi 68. CatJauf 45. CatUlz 11. JanEd II 62. Yanzi 71. Laux AB 22. TAg
Uzt 30. Zerb IxtS 53. SMitx Aranz 140. JAIraz Bizia 115. Alkain 129.
 (Lar, H). "Kopeta, que en un dialecto significa la parte más alta da la cabeza y en otro la frente" Lar (s.v.
copete). "Casco de cabeza, burukoskoa, kopeta", "cholla, burgaña, kopeta", "mollera" Ib. "Le haut de la tête" H.
 (G-azp ap. Gte Erd 150; VocBN). (Para indicar la expresión del rostro, o el estado anímico). "Visage" VocBN.
"Kopeta on joko tzarrari, hacer frente a las jugarretas" Hiribarren Erran zaharrak (ap. DRA). "Kopeta haserrea
zeukan (G-azp), kopeta beztuta (G-goi)" Gte Erd 150. Cf. KOPETA BELTZ, kopetilun.  Gau illun baten
anzeko kopeta ipintzea emazteari. AA I 590. Orain jarriko zera kopeta illun eta zimurtuarekin. AA II 95.
[Neguak] nola bait duen / kopet itsusia / joan ziran txitxar-kanta / eta erausia. It Fab 55. Gizonezkoak kopetak
zimur ta illun. Izt C 179. Hirria ezpaiñetan / eta arraizia kopetan / dathorkizun hura. Gy 220. Zalduna ikustiakin
[...] oroitzen zaio kopeta eta dardarizazko bozakin [...]. Bil 165. Haren kopeta arraia, haren izpiritu idekia.
Laph 2. Mintzatzetik gelditu ondoan ere izarrak bezala distiatzen zuela haren kopetak. Ib. 190. Libruak dira,
ixillik bai, baña lotsarik gabe ta kopeta garbiarekiñ itz egiten diguten [...] predikadoreak. Mb JBDev (ed. 1882),
364. Haren begiek, haren kopetak [...] bazuten halako basa molde borthitz bat. Arb Igand 75. Egualdia,
bidaztien kopeta bezela, itzal agiri da. Ag G 357. Kopeta goibeldurik eta ezpañak dardar. Ib. 119. Kopeta lañotu
zitzaien. Ib. 101. Etsaiez inguratuak, bainan kopeta xut eta argi, kantuz errepikan. StPierre 37. Tximinia baño
illunagoko kopetarekin. Muj PAm 36. Aitari zakonean kopeta goibeltzen [...]. Ox 179. Bein andregai bat izan
nuben da / bera gosiak il zian / a zer kopeta jarriko diran / Josefatera eltzian! Auspoa 61, 50. Baña aretxek jarri
ziraden / oso kopeta itzala. Ib. 46. Eta hemen salatuko ote dugu, ahalgea kopetan, gure begiz ikusi dugun
zerbeit? Zerb Azk 30. Gipuzkoar maiteok, / jaso gaur kopeta, / Elkanoren egintzak / merezi dute ta. Basarri 43.
Kexu daude, samur, kopeta ilun, begiak zorrotz eta burua gora. JEtchep 46. Baiña ugazamaren kopeta ikusi ta
etzegoan etxean gelditzerik. NEtx LBB 158. Zer dek, mutill, kopeta orrekin? Trumoia jo al dik? Ib. 126. Ire
kopetak agirian dik / illezkorren goi argia! Ib. 265. Erregiak botata lanera kolpetik / iñork eztu argitzen
orduntxe kopetik. Auspoa 127, 73 (ap. ELok 80).  Kopeta eder eta ausartarekin agertu da liburu-dendetan
Txillardegiren bigarren liburua. MIH 333.
 (En distintas exprs. con azal, con el sentido de 'descaro, osadía'; cf. infra (2)). Cf. KOPETA-AZAL. 
Lotsagabekoa dun kopetan azala. A CPV II 944. Zazpi bat azal gutxinez dauzka / Lexoti orren kopetak. Auspoa
39, 12. Sospetxa ori egin duenak baute kopetan azala. Auspoa 140, 75 (ap. ELok 379). Auek badute gero /
kopetan azala! Olea 192. Zazpi azal kopetan dituna (G-nav, AN-larr-araq ). 'Descarado, hipócrita'. Inza RIEV
1928, 154 (tbn. en A EY III 277). Zazpi bat azal gutxinez dauzka / Lexoti orren kopetak. Auspoa 39, 12. Auek
baten mende.
badute gero / kopetan azala! Olea 192.

 (Con larru).  Odol beroduna maiz irudituko zaizu arroxko, kaskarin [...] azaluts, kopetan zazpi larrukoa.
Sorarrain Lili 27.
 (Con el sdo. de 'lo que está a la vista').  Atso zaharrak bazakien zerbait, erratean: Elizak mirakuluak
kopetan zituela. Hb Egia 148. Gutiek eman lezaketek moltsa altxatzerat: kopetan badakharkek haizenaren
fiadorra. Ib. 131.
 (Como primer miembro de compuestos adjetivos). "Hombre de bien, gizon prestua, kopeta garbia" Lar. 
Beiak bear du izan aundia, adar zabala, kopet zabala eta tripa aundia. It Dial 93 (Dv kopeta zabala; Ur bekoki
zabala). Bi idi handi, kopeta-zuri, / bizkar-beltz, adar-handiak. Elzb Po 197. Iragan behar izan zuen gaua
presundegi ilunean "debru muslari kopeta-txar harengatik". Zub 23. Kantauri zarrak, jartzen danean /
kopetastun eta aserrez [...]. Basarri "Arrantzaleak" (ap. DRA). Kopet harro ez direnek. MEIG I 124.
2. (G, L, BN ap. A; VocBN, H). Valor, audacia. "Hardiesse, disposition à la querelle" VocBN. "Front,
hardiesse, audace. Baduzuia hola mintzatzeko kopeta?" H.  Tr. Documentado desde mediados del s. XIX. Es
más frecuente en textos septentrionales.  Amar joku ta sei zeudenean / Erriberaren kopeta / [...] Elizaraño
sakatzen zeban / zortzi onzako pillota. Izt C 245. Etzuen eskaera oni gogor egiteko adiña kopeta izan. Lard 79.
Kopeta behar batek, korradurik gabe / ilkhitzeko kanporat, nola urre yabe. Hb Esk 184. Gero eta gehiago
paganoek agertzen dute bere kopeta batere nehoren beldurrik gabe. Prop 1876-77, 22. Baitute kopeta oraino
erraiteko [...]. HU Zez 105. Oro, guti edo aski hobendun girela, batzu kopeta eskasez, bertzeak lazakeriaz. Ib.
51. Sartu da bitorios, burua gorarik [...]. Bertze kopetarik zuen Itsasun. Ib. 170s. Beren siñesmena aitortzeko
kopetarik eztutenak. Inza Azalp 10. Lotsa gutxiko kopetarekin / neri konduta galtzera, / dantza-kontua nola izan
zan / gogoratutzen al zera? Tx B III 41. Kopetan eskas duna [...]. "Lo que le falta en audacia". Or Eus 32.
Amanek holako kopeta ukhan du? Urkha dezatela beraz. Zerb IxtS 74. Goliathek desafiatu zituen kopeta
berarekin. Ib. 53. Kexu ziren abokat nahasi horren kopetaz. Lf ELit 120. Kopeta behar duzu gero! Larz Iru 98.
Aski kopeta izan duzue hunarat bakarrik sar-arazteko? Larz Senper 92. Zer kopeta! Ez zaio aski gu estatu
huntan ezartzea. Ib. 128. Erantzun au emateko ausardi ta kopetik ez badezu [...]. MAtx Gazt 69. Horietarik
hurbiltzeko behar zen ukan kopeta. "De l'audace". Ardoy SFran 168. Frantsesen kopeta! Su lotu bezala zitzaion
eta [...] . "La fureur". Ib. 259. Entzun dugu zer kopetan mintzo zen bere [...] anaiari. "Avec quelle violence". Ib.
288s. v. tbn. AstLas 73. JE Bur 37. Othoizlari 1958, 171.
 Oixtian [...] etzuen iduri bazukela antze ala gemen handirik. Bainan kopeta egin zako, zalhoindu mihia [...].
JE Bur 147. [Gaztea] bere gain utziz baizik ez zaizkola egiten kopeta ala mihia. Ib. 208.
3. (Lar, H). Cumbre, cima. v. kapeta.  [Carlo Magno] sarthu zen Pyrineoaren athekan zeinaren kopeta
kukuilloan eskualdunak estrosada preparaturik [...]. "In cujus summitate". ES 115.
4. Copa (de árbol).  [Haritzak erran zioen seskari] dadukat nere kopeta / Larhunek nola kapeta. Gy 172.
[Aritz tantaiaren] kopet ondoan zulo andi gorri-beltza. Ag G 208.
5. "Cheveux du front, tour de cheveux au haut de la tête" H.
6. "(B), melena, piel de cordero que se pone en la frente, debajo del yugo, a los bueyes uncidos" A. v.
kopetako.
a
7. (V-arr-m-gip). Ref.: A; Garate 6. Cont BAP 1949, 360; Iz ArOñ; Etxba Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg.
"Trenza de pelo, como también de lino, para hacer alpargata" A. "Zelako kopeta polittak dauzkan gure
neskatilliak" Elexp Berg.  Ulle-kopeten albeni baten. AB AmaE 157. Ta ulia atzerantza dana orraztuta kopeta
lodi-lodi bat gerriraño jausten yakola. Kk Ab II 98. Burua estalduta autsagandik kopetak (mototsak) gordetzeko.
Etxba Ibilt 474 (v. tbn. 490). Bordegaraien alabak / ai ze andra fortunosak / hamabi urte dituzaneko / garrian
hiru kopetak. Balad 61.
8. "(V-ger), barba de la cabra" A.
9. kupeta. "Perfolla" A Apend.
- BI KOPETA IZAN. "Orrek ttú bi kopéta, ése tiene dos frentes" Iz Ulz.
- KOPETA AGERI. Con la frente al descubierto, con orgullo, con valentía.  Harmarik gabe ere ikustea Lara /
kontra ziren gizonen ez guti lazdura; / Ilkhitzen gudutarat kopeta ageri / orho handi batekin ozpina iduri. Hb Esk
35.
- KOPETA-ALDE. v. kopetalde.
- KOPETA ALTXATU. Alzar la frente; alzarse, levantarse.  Zeñen guzien artean da Ignazio goiena / nola
odeien gañera kopeta altxaturik / Loiola Elizak dauzkan etxeak beturik. Aran SIgn 214. Beste bost bertute,
guzien artean, [...] gallortu eta kopeta altxatzen bezela beregan asi ziran. Ib. 14. Batzuek zein besteek eskubide
osoa baitute kopeta altxatzeko. MEIG VI 144.
- KOPETA-ARIN. "(S; Const.), léger, follet" Lh. v. KOPETXA-ARIN (s.v. kopetxa).
- KOPETA ATERA. Salir en defensa (de), dar la cara (por).  Gure siñesmenaren alde kopeta ateratzeko
lotsarik ez izan. Inza Azalp 10.
- KOPETA-AZAL. (En exprs. referidas a la osadía, al descaro). "Zazpi kopet-azal dituna, desvergonzado, cínico
(AN-araq)" Inza RIEV 1928, 154.  Zerbait kentzeko oso argia zuen kopeta-azala. Auspoa 132, 37 (ap. ELok
378).
baten mende.
- KOPETA BELTZ (k. baltz V-gip ap. Iz ArOñ). a) Ceño, cara de enfado. v. kopetilun.  Oraiñ jarriko da
kopeta beltz eta zimurturaz betearekin. AA I 583. Alegiak baditu elhorri minenak, / agurtzean ederka kopeta
beltzenak; / Gorriraz lezakete edozein soldadu, / abokatak heiekin beharko ixildu. Hb Esk 229 (ref. al descaro de
las vendedoras de pescado). Merezi bezin kopeta beltzez / esango diyot ezetz ta ezetz. Bil 80. Ta kopeta beltza
batere argitu gabe, milla petralkeri geiago esanaz [...]. Ag G 327. Ni bildurtzen nau [jabe] oien / kopeta beltzak.
MendaroTx 42. Kopeta beltza dakarkit baña / biotza daukat txit samur. Uzt Auspoa 67, 103. Zerbait esaten asi
ezkeroz / kopeta beltza jartzen du. Auspoa 107, 36 (ap. ELok 300). Kopeta beltza jartzen zuan. JAzpiroz 23.
b) KOPETA-BELTZ. De frente negra.  Zekor kopeta beltzak. AB AmaE 404.
- KOPETA-BELTZIK. Con el ceño fruncido.  Eta haur gazte hari buruz zohan, kopeta beltzik. Jnn SBi 138.
- KOPETA BELTZ IPINI. Fruncir el ceño, poner mala cara. v. KOPETA BELZTU.  Eziñ aldegiñ badezu,
ipintzu kopeta beltz, ezagutu dedin etzatzula agradatzen. AA II 144 (v. tbn. 63, 68, 229 kopeta beltz ipini).
- KOPETA BELZTU. Fruncir el ceño; poner cara de enfado, de preocupación. "Kopeta beztuta zeukan (G-goi)"
Gte Erd 150. v. KOPETA ILUNDU.  Bera're apenas zegon / kopeta beztuta. PE 111. Zurrutak poztuta /
tragua ustuta / mokua zorroztuta / kopeta belztuta, / erdi berdoztuta. AzpPr 48. Ama zer dabill / ola kopeta
beztuta? Tx B II 169 (v. tbn. 106). Kopeta dute beztutzen. Ib. 95 (v. tbn. I 138). Egon zaitez prestu, / ez kopetik
beztu. Tx in Imaz Auspoa 24, 138. Orregatikan etzaitez jarri zure kopeta beztuta. Auspoa 92, 135 (ap. ELok 98).
Itzik ez du egin nai / kopeta beztuta. Uzt Sas 197. Nik ez dakit zer pasatzen zaizun, / beti kopeta beztua. In Uzt
LEG I 238. Alkarri eman diote / bear dan eran esku, / naiz bein baiño geiotan / kopeta ondo beztu. Insausti 213.
 (Como compuesto vbal., con aux. intrans.). v. kopetilundu.  Nere erantzunez, aizu, artzaia, / etzera kopet-
beztuko. Alkain 104.
- KOPETA BIDUN. "Bifronte, bekoki bikoa, kopeta biduna" Lar.
- KOPETA EMAN. Hacer frente.  Yon gizagaxoa ez zitzaion kopet ematen ausartu. EG 1959 (1-2), 57.
- KOPETA GAITZEAN. Arrevidamente.  Sumindu zen Frantses eta kopeta gaitzean mintzatu zitzaioten.
"Avec une grande audace". Ardoy SFran 222.
- KOPETA GAIZTOKO. "Desvergonzado (AN)" Inza RIEV 1928, 153.
- KOPETA GOGORRA IZAN. "Kopeta edo bekokia gogorra izan, ser audaz" Herr Erran zahar (ap. DRA).
- KOPETA GORA. a) Con la frente alta, con orgullo. v. KOPETA GORARIK.  [Marroa] adarrak zabal,
kopeta gora, badoa hurratsean. Barb Sup 95. Ango erritarrek erdaraz diote eta kopeta gora "se ha perdido",
biozminik gabe. FIr 177. Jainkoak oro helaraz gaitzan / Betiereko Euskal-Herrirat kopeta-gora eta kantari. Iratz
95. Kopeta gora bazabilan, [...] bazter guziak iretsi nahi izan balitu bezala. Lf Murtuts 29. Nik amodio eta egia
haren baitan / nere izena kopetagora badabilan (Ps 88, 25). Ardoy SFran 349 (BiblE nire laguntzak garaile
egingo du). Egun kopeta gora, bihar burua apal. EZBB I 88.
b) De frente alta.  Askitto luzea [...], kopeta gora, [...] biloak gaztainkara, begiak gris. Ox 192.
- KOPETA GORARIK. Con la frente alta, con orgullo. v. KOPETA GORA.  Anttonek errepostu / Kopeta
gorarik. LuzKant 55. Hain guti dire izituak, hain kopeta gorarik dabiltza oraino nun [...]. HU Zez 190. Meier
badabila oraino, kopeta gorarik, nehorenganik beltzuri handirik ukan gabe. Ib. 23. Kopeta gorarik, hirria doi
doia gordatuz [etxean sartu zen]. Barb Sup 99. Dabidek, kopeta gorarik ihardetsi zion: [...]. Zerb IxtS 53.
- KOPETA ILUN. v. kopetilun.
- KOPETA ILUNDU. Fruncir el ceño; poner cara de enfado, de preocupación. Cf. kopetilundu. v. KOPETA
BELZTU.  Kopeta illundurik ala diyo: [...]. Iraola 20. Kopeta illunduta / [...] txandarikan eztiyo / iñori nai
utzi. Tx in Imaz Auspoa 24, 141. Itsasoa arras erotu zan; odeiakin kopeta illundu zuan. Anab Poli 61. Ta kopeta
argitzen asia illundu zitzaion. Ib. 72. Burua makurtu, kopeta ilhundu ta [...]: "Nik eztot gure sagarrik". Osk Kurl
136.
- KOPETAKO IZERDI, KOPETAREN IZERDI. Sudor de la frente, gran esfuerzo. Cf. It Fab 222: Kopetatik
boteaz / ugari izerdia / irabaziko dezu / zure janaria.  Ni segur trabaillatzen naiz ene kopetaren izerditan. SP
Imit IV 4, 5. Zure kopetako izerdian janen duzu ogia. Dv Gen 3, 19 (Urt bisaiako izerdi, Ur arpegiko izerdi, Ol,
Ker, BiblE bekokiko izerdi). Kopetako izerdiari begiratu gabe lagutzen zien [...] lanian. Bv AsL 51. [Ikasten du]
kopetako izerdi arau nola den ahultzen gemena. JE Bur 206. Bere kopetako izardiz irabazten du eguneroko [...]
jatekoa. Inza Azalp 60 (v. tbn. en contexto similar Lard 10, Bv AsL 79 kopetako izerdiarekin, ABar Goi 49
kopeteko izerdiz). Kopetako izerdiaren gostuz janen duk hire ogia. Zerb IxtS 10. v. tbn. AZink 130. Kopetako
izardi: Olea 33.
- KOPETAN IBILI. Meditar.  Gauza duenean ibilli kopetan / Laster baderra: guretzat / Urthek dirauten
bezanbat, / Bethi urthe oroz orobat, / Nekhe handienak badaramatzala. "Quand il eut ruminé tout le cas en sa
tête". Gy 261.
- KOPETA ONEKO (G-to, L-ain, B ap. A; VocB). "Kopet oneko gizona! se dice por antífrasis de un hombre
testarudo, ceñudo y de mala índole, litm.: hombre de buena frente" A.
- KOPETA TXARREAN. De mal humor. "Kopeta tzarrean da (BN-ciz), [...] muturrean da (AN-gip)" Gte Erd
294.  Behako zalu batez so-iten du mutiko arrotza, batere kopeta txarrian. Zub 106.
- KOPETA TZARREKO. Osado, desvergonzado.  Alabainan [...] beharrik gutiena dutenak dire ardura
kopeta eta mihi tzarrekoenak. HU Zez 34.
baten mende.
- KOPETA-ZIMUR. Ceñudo.  Bortan sartu eta arrapatzen dut ene gizona usaian baino kopeta zimurrago.
Etchebarne 109.
- KOPETA ZIMURTU. Fruncir(se) el ceño (sentidos prop. y fig.). Cf. Or Eus 93: Burua argi nai / zimurra
ateraz kopetan, y Ldi IL 84: Otza ta kopetean zimurra besterik etzan nabari bazterretan.  Bezkinari beha
emaiten da, kopeta zimurturik. Barb Sup 169. Zimurtu zuen kopeta, etzuen bada uste [...]. Izeta DirG 22. Kopeta
zimurtu ta "La India!" esaten bazuan. JAzpiroz 126. Inongo gramatikalarik ez lioke merezi onez kopeta
zimurtuko honako [...] aldaera honi. MEIG VI 145.
 (Con adj.).  Etxeaz oroitzean, bere kopeta leuna zimurtu oi zitzaoin Joseri. Ag G 148.
- KOPETAZ KOPETA. Frente a frente.  Kopetaz kopeta zubian yarriak / [...] ez beharrez elkhar utzi /
pasatzera lehenbixi. Gy 185.
- KOPETAZ MINTZATU. "Kopetaz mintzatzea, parler avec front" Dv.
kopetaatu. v. kopetatu.
kopetadun (G, L, AN, BN ap. A; Dv, H). 1. "Effronté" Dv. "1.º audaz, valiente; 2.º impudente" A. v.
kapetadun. 2. "Se decía de las muchachas no vestidas aún de largo. Atzo arte kopetaduna; gaurtik ule jasua
dau" Etxba Eib.
kopetagin. "(V-m), trenzador de lino" A.
kopetako (G, AN, B, BN; H), kopeteko (AN-5vill). Ref.: A; CEEN 1969, 225; Izeta BHizt2. 1. "Frontal, pieza
de cuero blando que se pone en la frente de los bueyes para evitar les haga daño el roce de la coyunda" A.
"Kopetako ederrak badire gure etxean" Izeta BHizt2.  Besarea, kopetakoak, gurtezpata. Izt C 232 (en una lista
de instrumentos de labranza). Soka, abarka larru, kopetako [...]. Ag G 84. Nere idi pariak / dauzka [...] /
uztarriak / ta kopetakoak <kap-> / ontz urre gorri zarrez. Bertsol 1931, 32. Uztarria, kopetakoa, ardilarrua.
TAg Uzt 267s.
2. "Audacieux. Arras kopetakoa duzue mothiko hori, votre garçon est bien osé" Lh.
3. kopeteko. Golpe en la frente.  Eskuen gañean zebillen batean jotzen du kopeteko bat lurrera erorita. Anab
Poli 96.
kopetalde, kopeta-alde.  Zona de la frente.  Gaztaiña-margoko ule ugari eder, kopeta-aldean da

belarrondoetan [...] kiskurtua. Ag AL 11. Garaunak behar bezala hazi ez zitzaizkidalako (kopetaldean naiz
garrondoan). MIH 399.
kopetamotz. 1. "(V-m), pelona, mujer de poco pelo" A. 2. "(V-gip), pelucona, moneda española de oro, de
ochenta pesetas de valor" A.
kopetaratu (Lar, H). "Encumbrar, erpindu [...] kopetaratu" Lar. "1. (trans.), porter quelqu'un ou quelque chose
aux nues, au sommet, en faire grand éloge; 2. (intrans.), monter au sommet, au faîte" H.
kopetatsu. "Effronté" Dv. "Audacieux" T-L.  Egia bezenbat gezur, batzu kopetatsu, beste batzuk putrun. Herr
9-4-1959, 2. Emazte kopetatsu bat badoa herriko apezari hiru pinta arno hoberenetik galde egiterat. Egunaria
22-1-1973 (ap. DRA).
kopetatu (L, BN, S ap. Lh; Dv). 1. (Part. en función de adj.). "Effronté" Dv. "1. audacieux. 2. impudent" Lh.
 Kopetatu bat da, gezurti bat da, enganari bat da. "Effronté". Birjin 175. Ez aski kopetatuak, ez aski
parparoak edo papoak ageri. Barb Sup 59. Ezetz diok, kopetatu txarra? Emanen daiat zartako bat! Zerb GAlm
1953, 9.
2. kopetaatu (V-gip). "Kopétaatu, kopétaaketan, trenzar" Iz ArOñ. "Kirrua bigurtuaz kordaatu, txirikordaatu,
kopetaatu, kirrua egin" Iz LinOñ 179.
kopetatuki (L-ain ap. A  Dv). "Effrontément" Dv. "1.º audazmente; 2.º impudentemente" A.
kopetatxo (Lar  H). 1. "Casquete" Lar. "1. petit front (esp. casquete); 2. casquette et en général tout objet de
drap ou autre dont on se couvre, bandeau ou mouchoir qu'on porte autour de la tête en guise de casquette" H. 2.
Dim. de kopeta (7).  [Amonatxo bat] estalkian azpitik kopetatxo urdiña zintzilik zuala. Apaol 117.

baten mende.
kopete (Lar, H). "Copete [...]. motoa, galbarra, kopetea" Lar. "Cheveux relevés au-dessus du front, tour de
a
cheveux au haut de la tête" H. "Kopete, como frente" Garate 6. Cont BAP 1949, 360. Cf. VocNav: "Estar copete
un recipiente, estar lleno completamente: tener copete, colmo o caramullo (San Martín de Unx)".
kopet egin (Chaho, H). "(S), terme du jeu de cartes. Kopet-egitea, faire sauter la coupe, être heureux à la coupe,
tricher au jeu" H.
kopetezur, kopezur.  Hueso frontal.  Gorputz guzia daldaraz, / kopet-hezurraz lurrerat, minki derrautzut:
barkatu! Iratz 101. Khopezur gutikoa eta haragi parte hoberenez, gain gainetik fornitua. Gatxitegi Laborantza
181s. Euskal literatura osoak agirian darama geroztik, kopetezurrean josia, Azkuek utzi zion seinalea. MEIG
VII 72.
kopetilun, kopeta ilun.  Tr. Documentado en Aguirre de Asteasu y autores meridionales a partir de finales del
s. XIX (tbn. en Zubiri y el ambiguo ej. de Iratzader, que podría interpretarse tbn. como 'rostro, expresión triste').
En DFrec hay 3 ejs. de kopetil(l)un.
1. Ceño. v. bekosko, betilun.  Begira sarritan ipiñi diozun kopet illuna edo itz garratzakin naigabe andirik
eman diozun. AA II 68 (v. tbn. 63). Kopeta illuna darabil Malenek. Ag G 195. Emaztea kopet illunarekin ixilik.
Muj PAm 51. Zapuztu edo muxindu al zera? Kopet illunaz begiratzen diezu? ArgiDL 26. Karabineruen kopet
illunak [ikaratzen gaitu]. Alz Ram 38. Holako diruketa ederrak emaztearen kopeta iluna argiarazi zuen. Zub 43.
Soñua entzun ta argitu egin zan Seberiñoren kopet ilhuna. Osk Kurl 154. Aita ixil ixilik eta kopeta ilhunekin
zegoan. Ib. 108. Egiten du agurra kopetillunez. Lab SuEm 198. Naiz [...] zuk neri jarri kopeta illuna. Auspoa
107, 128 (ap. ELok 300). Ezpaitaukazu kopet illunik / auzokoeri jartzeko. Olea 155. Mugarrako arkaitzak / zer
kopet illuna! / Zelako begirada / egiten diguna! AZink 147. Nik orri jartzen diot / kopeta illuna. Insausti 353.
Eta azkeneko kezkak eta kopeta ilunak irriparre bihurtzen dira. MEIG III 98.
2. (AN-gip-larr ap. EI 356; T-L), kopeta-ilun. Triste; preocupado. "Renfrogné, [...] kopet ilhun" T-L. "Zeinen
kopetilluna paratu duen (AN-gip), kopetillun dabil (AN-gip)" Gte Erd 150.  Orduan ikusi det [ama] / kopeta
illuna. Afrika 95. Etorriko da gabian, / kopeta illun, begiyak zorrotz. Xe 269 (v. tbn. 264). A mutil kopetillun. A
CPV I 266. Orra bada gaur bi kopetillun / Konstituziyoko plazan. Auspoa 74-75, 224. Auxen da dama kopet
illuna / nork etorri bear du zuregana? Tx B 56. Gau itzal kopetilluna. Enb 43. Kopet illunak arraitu nahiz egin
dut irri ta kantu. Iratz 71. Ni bezelako kopet illun dotore batentzat ezkondu eta maillan bat jextea... bildurra.
JAIraz Bizia 23. Uzkur eta kopetillun zetorren Piarres. Etxde JJ 55. Balentin ixilla, nagusi kopetilluna ta andre
txima-jario. Anab Poli 110. Gizona berriz beti kopetillun, beti goibel. Vill in Gand Elorri 16. Jakintsu kopetillun
batzuek. Ib. 11 (v. tbn. MEIG III 71 jakintsu kopetilun). Izarraitz kopeta illun, / zerua auts-zapi. NEtx LBB 374.
Apizio au degunak / danok oso ezagunak, / ez gera kopet-illunak. Olea 267. James Mason kopet-iluna dugu
Bruto beltzuria. MIH 315. Lehen alai eta harro bezain kopetilun eta ukakor. Ib. 60.
kopetilundu, kopeta ilundu.  Entristecerse, preocuparse.  Beldur zan zerbait esango ziotela [...]. Asi zan
kopeta illuntzen. Apaol 82. Erabat kopetillundu zan bentaria. "Amohinóse mucho". Berron Kijote 191.
kopets (Gèze, Dv (S), H (S)), kopetx (S ap. Lrq /kopéc/; H). 1. "Cuiller à long manche et percée pour prendre
de l'eau dans le seau (ferreta)" Gèze. "Casse, kaxa, kopets" Ib. 322. 2. "(S), silbo" A.
kopetx. v. kopets.
kopetxa. "(S), sommet, tête" H.

- KOPETXA-ARIN. Casquivano.  Nula holako gizon jakintsüna izan da hain kopetx arin, gabezia gorrian
sartzeko. Const 42.
- KOPETXA-XILO (H, Lh). "Tête trouée, félée" Lh.
kopezur. v. kopetezur.
kopia (SP, Dv).  Copia. v. aldaki, 2 berriki, erabezta.  Baina nola kopia falta denean orijinala bilhatzen
ohi baita [...]. ES 85. Exortatzen dütügü konfraiak, heben gaiñeko statütetarik edo manietarik kopia bederaren
ükheitez. Mercy 42. Hura imita dezaen, haren iduri ta kopia biziak izan ditezen. Dh 252. Kopia fielki aterea.
FrantzesB I 100. Hitzaman ükhen neizün [...] / ene bizitziaren koblaz ezartera. / Egün huna nitzaizü kopiarekila.
Etch 172. [Karta askoren] erabezta edo kopiak. Arr GB 96 (v. tbn. Aran SIgn 106 kopia edo erabezta).
Sekretario jaunari [...] berriki edo kopia bat eska bizaio. EEs 1913, 92. Inprimarazi zituen Oxalderen kantuak
eta Domingori kopiak eman. Ox 194n. Barka igortzen dizudan kopia ez bada oso irakur errexa. Mde Pr 193.
baten mende.
Makinaz kopiak egin eta zabaldu ziren. Mattin 90. Urrengo egunean letraz jartzen zuan, eta beste lagun orrek
kopia bat jaso eta gorde. Alkain 107. "Refranes y Sentencias" [...] kopia bakarrean heldu zaigu eta kopia hori ez
da, dudarik gabe osoa. MEIG IV 61. Sarri aski aipatua izan da bi kopiatan utzi zigun hiztegi hori. MEIG VII 62.
Pintura kaxkarrek, berriz, axaleko fotografiaren kopiak dirudite. MEIG I 110. En DFrec hay 15 ejs. v. tbn.
JesBih 421. Arti Tobera 280. Xa Odol 29.
 "Apographon, [...] iskribukópia [...] atherakópia" Urt II 169.
kopiadura. Figura en SP, sin trad.
kopiatu (SP). 1. Copiar, imitar. El ambiguo "copier" de Pouvreau, podría corresponder a cualquiera de las dos
acepciones.  Segituko tugu zure berthuteen trazak, eta kopiatuko zure akzione ederrak. Gç 27. v. tbn. Hb Esk
99. Baserrietako neskatilek haren erak kopiatzeko ahaleginak egiten zituzten. Mde HaurB 11. Gauz berdiñak,
sentipen berdiñak, antsi berdiñak esango ta kopiatuko. LMuj BideG 48. Barne-mogidura batek debekatzen digu
Virgilioren kera kopiatzera. Txill in Ibiñ Virgil 25. Egiazko artista ez baita kopiatzen ari. MEIG I 110.
2. (Urt IV 462, T-L). Copiar (un texto).  Hoiek kopiatü nütian: [...]. Etch 324 (ref. a unos versos). v. tbn. Izt
C 493. Ahapaldirik ez aukeratzearren guzia kopiatu liteke. Or in Gazt MusIx 52. Bururen buru eskuz kopiatu
nuena. Alzola Atalak 121. Kantu hauk eman ditut [...] / bai eta kopiatu. Balad 216. Bertsuak jartzen naiz asi /
kopiatuaz ta guzi, / nai ditubenak ikasi. Yanzi 76. Orain erderaz notatzera noa, edo kopiatzera, emen daukatan
Federazioko informe eta resultado guzia. Albeniz 142. Argitara gabe zeuden obrak kopiatzea [kopia direlako
esku-izkribu horietan], alegia, argitaraturik baleude bezelaxe. MEIG I 234. En DFrec hay 11 ejs.
 [Paisajearen] argi edo goibeltasunak sentimentuan kopiatzen zaizkit. LMuj BideG 190.
kopiatzaile (-aille SP, Urt II 150), kopiatzale (T-L).  Copista. "Transcripteur", "copiste" T-L.  [Pasarte
horrek] ezin zezakeen horrelakorik esan, kopiatzailea [...] mozkorturik ez egotekotan. MEIG IV 77.
kopin (V-gip). Ref.: A; Etxba Eib.  Muñeca. "Kopiñak laga baño len eiñ zetsen ezkontzia" Etxba Eib. 
Andrakilla, similiki ta kopinak baztartuaz. Erkiag Arran 60. Ume negartieri erregiak eztetse kopiñik pe ekartzen.
SM Zirik 89. Alabatxoa esnatu, / ta kopiña artzera zijoan. R. Irigoien Olerti 1961, 114. v. tbn. Ibarg Geroko 17
(ap. DRA). Osk Kurl 41.  "Fig., hombre de paja. Jabe papeladia eiñ arren, kopiñ bat da" Etxba Eib.
kopinkeria. "Fantochada. Kopinkerixia erizten detsat zuek darabizuen autuari" Etxba Eib.
kopintxo.  Dim. de kopin.  Eta txintxo izatearren / kopintxo bat ikusgarria / bere-beretzat zekarten. R.
Irigoien Olerti 1961, 114.
kopitsudun. "Kopitsudune, hombre que tiene tupé (AN-ulz)" Inza RIEV 1928, 153.
1 kopla (B ap. A; Urt IV 159, Lar, Dv, H), kobla (S ap. Lrq; O VocP, VocBN, Gèze, H, A), globa (Ht VocGr
405, Lar Sup, H), kopra.  Tr. La forma general es kopla. Al Norte, hay además kobla (alternando con kopla en
la mayoría de los autores) en Oihenart, Monho, Etchahun, Arbelbide, Elissamburu, Zubiri, J. Etchepare, Lafitte,
Mattin y Casenave; al Sur, se documenta la forma kopra en GavS (junto a kopla). En DFrec hay 12 ejs. de kopla
y 1 de kobla, todos ellos meridionales.
1. Copla, poema; estrofa. "Vers, couplet, chanson en vers" SP. "Ontzea kobla, composer des vers (S)" O
VocPo. "Poema" Lar Sup. "Strophe, terme de poésie" VocBN. "Couplet. Au plur., couplets improvisés et
chantés" Dv. "Koplak norbaiti emaitea, coupleter, chansonner quelqu'un" H (s.v. kobla). "Koblak huntü, écrire
des couplets au sujet de quelqu'un" Lrq. v. bertso.  Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos
desde Dechepare.
 Heuskarazko kopla batzu ene ignoranziaren araura eginak. E 7. Ezkonduien koplak. Ib. 133. Errazoarik ez
daukazu / niri ifinten koplarik. Lazarraga 1195r. Bada nipere jarri badagit / sekula barriz koplarik. Ib. 1195v.
Gure nazioa dela kopla maite duena. EZ Man I 4. Gañerako orenetan / [...] aski daite kopla baten kantua. EZ
Man II 42. Entzun [...] / gure kopla-aireak. EZ Noel 157. Eskribiduagaz koplaak edo beste papel deungaak. Cap
110. Eguberri-koplak. O Po 54. Ez nehor niri obororik / eske iar kobl'edo kantore. Ib. 52. Ekhartzen bazait ere
[...] kanta eta kopla arraik. SP Imit II 9, 6. Gure errege Filipe andiaren heriotzean euskarazko koplak (tít.;
Pamplona, 1666). TAV 3.1.28. Kopla sainduak kantatu. Gç 120. Kopla edo bertsu latinezkoak. ES 135. Kopla
jostalluak. GavS 32 (tít.). Arako Aria edo kopra andi aetan. Ib. 7 (6 kopla y kopra). Eta musika soinuz,
baitzioten errepikaz kopla guzietan: [...]. Lg I 280. O zer memória, ikastekó kóplak ta kánta banoak! LE Prog
116. Euskeraz koplaak egiten. Mg PAb 102 (v. tbn. Gamiz 203 euzkeraz kopla egiten y en contexto similar Ox
203, Zub 58, Mde Pr 238 koblak egin). Zuendako banituen / kopla bat edo bi. FrantzesB I 36. Lagüner diezü

baten mende.
huntü bi kobla. Etch 336. Berriz ere, egin neikie nik haier kobla. Ib. 554. Artzai-koplak. It Fab 175. Iñaziok
kopla batzu ezarri zituen Jondoni Petriren ohoretan. Laph 15. Kobla horren emailia, ezta laboraria. ChantP
384. Amodiozko itz neurtu edo koplak. Arr May 74. Han eta hemen zenbait kopla emanik ere gizon onegia zela
etsairik nihon izateko. Elzb PAd 30.
 (s. XX). Etorri adi [...] kopla batzuek botatzera. Urruz Urz 61 (v. tbn. en contexto similar con bota en It Fab
192 kopla, en Ox 204 kobla). Azken kopla berex hau mariñelentzat da. Zby RIEV 1908, 413. Horra non duen
kopla berri andana baten emaiteko gaia. HU Aurp 94 (v. tbn. en contexto similar con eman en EZ Man II 18,
Monho 30, Or Eus 365 kopla; en FrantzesB I 84, Arb Igand 10, JE Bur 78 kobla). Kastrokoak nai eben / gelditu
nagosi / ta euren andikeria / koplakaz erosi. Azc PB 229. Poz-pozik asi zan bere koplak kantaten. Echta Jos 346.
Kopla zar batzuek asto baten tratuari jarriak. Noe 65 (v. tbn. en contexto similar con jarri en AB AmaE 255).
Persulari zaharrak eman koplak [kantatu]. Barb Sup 117. Hor zaudelarik mutu, berak eman zuen kobla. Ox 204.
Kantu horrek dituen hameka koblak eman artean [...]. Lf Murtuts 46 (ELit 41 trikiti-kopla y xarnegu-kopla).
Kopla bakoitza zortziko txiki bat da. Lek SClar 123. Erri-kopla ezagun. Gazt MusIx 162. Donibane Gurutzen
"Maite sugar bizi"-ren ondotik datozten kopla-saillak. Or in Gazt MusIx 52n. Jaiki ta kanta zigula amesti / bere
kopla ederrena. NEtx LBB 287. Eta onela zerraikion kopla zaarrari: [...]. Berron Kijote 67. Beren alkietarik
kantuen has le eta koplen emaile. Larre ArtzainE 167. Oraingo bertso edo kopla auek egin berriak ditut. Insausti
319. [Oihenartek] bi huts aurkitzen ditu ikusi dituen kobletan. MIH 240. Kopla zaharrak, bat-bateko bertsoak,
ipuinak. MEIG IV 117.
v. tbn. Hm 19. Gy 202. Hb Esk 12. AB AmaE 294. Azc PB 268. Arb Igand 54. HU Aurp 164. ADonostia Itzald
II 18. Ox 167. Etcham 81. Or Eus 287. SMitx Aranz 188. Erkiag BatB 117. BEnb NereA 68. Azurm HitzB 67.
Ardoy SFran 354. Xa Odol 93. Alzola Atalak 140. Kobla: JE Bur 146. Mde Pr 52. Lf ELit 86. Mattin 80. Casve
SGrazi 166. BBrand 65.
 Ona emen kopladun paper ori. Echta Jos 235. Euskadi Irratiak alako bertso kopladunen paper-leiaketa bat
antolatu zuen. Zendoia 107.
2. (V-arr-gip, G-azp; H, que cita el ej. de AA). Ref.: Iz To; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 157. (Fig.).
Pamplina, tontería, cuento; remilgo, melindre, miramiento. "Kopla gutxi, pocas bromas (G-azp)" Iz To 187.
"Broma, comedia, ficciones. [...] Juan zaittez koplekin beste alde batera" Etxba Eib. "Oiñezkero amar aldiz ein
neban zure lan ori ainbeste kopla barik" Elexp Berg. "Bearren barik koplea bai (V-arr), bear in bearrean koplea
bai asko (V-arr)" Gte Erd 157. Cf. Zab Gabon 51: Zaude ixilik, Txomin-koplas, orrelako gauzak esan gabe. Cf.
VocNav: "Copla: equivale a mentira amañada, relato falso, exageración, fábula (Pamplona)". v. KOPLAK
EGIN, KOPLETAN IBILI.  Tr. Sólo meridional. Documentado en los textos desde principios del s. XIX.
 Utzi bear dituala pakea galerazten duen ziplak ta koplak ta beste erausiak. AA III 595. Zere soberbiaren,
zipla ta koplen artean bizitza gaizto batean bizi zerala. Ib. 600. Eurak baño kopla ta barriketa geijago konteetan
dabeenak. JJMg BasEsc 157. Ze ixturiyo! Zuben koplak dira oiek. Sor Bar 79. [Errikuakiñ] ez degu onenbeste /
kopla erabiltzen. Iraola Kontu 96. Mitxel, utzi zaiek kopla oieri, ez zeukatek zer ikusirikan nerekin eta. Apaol 97.
Ez daukat kopletako gogorik, banua! Moc Damu 22. Ez gero neri etorri koplakin, aitu dezu? Iraola 27. Koplak
alde batera utzi ta esan ezazu: ostu al dezu oillorik? Urruz Zer 61. Begira, kopla oiei utzita, ezpadiezu
erantzuten [...]. Ib. 65. Mutil txarra dala ta? Koplak die orrek, Inpolitxe, koplak... Ort Oroig 40. Niri ardura
yaustak bost zuen kopla gustijekaitik! Kk Ab II 17. --Gero esaten da gaur egunien bizi be ezin leitekela [...]. --
Koplie, Mikele, dana koplie. Ib. 150. Gastiak ezin leike / ezer zarrarekin / ernegau erain daustak / gaur eure
koplakin. Enb 161. Arrautza bategaitik orrenbeste kopla! Bilbao IpuiB 255. Bartolori kopla gitxi! Ib. 183. Mari
Pepak bidea zear baiñotson koplatan Praiskuri! Ib. 85. Ainbeste kopla barik, nere denporan, amaika zaldi jaso
izan jituat. SM Zirik 88. Eztala khonturatu? Ia txotxo, kopla gutxi neri gero. Osk Kurl 26. Etzuten kopla aundirik
erabilli alkar agurtzen. NEtx LBB 71.
- KOPLA-BURUKO. a) Estribillo; antífona.  Haurtxoak lauda zazue / Iainko podorosoa / [...] Kantari kopla
buruko / emozue lehena / bethiere lauda bedi / Iaun onaren izena (Ps 112). EZ Eliç 259. Emanik koplaburuko /
orai eta sekulan: / Lauda bedi gure Iauna / Sainduen sendagaillan. Hm 150.
b) (Lc ap. A; Dv). "Terme familier qu'on emploie pour indiquer celui sur lequel on fait retomber le tort des
autres. Ex.: Ni ezartzen naute kopla-buruko, c'est à moi qu'on attribue principalement la chose" Dv. "Cabeza de
turco, término familiar con que se indica la persona sobre la cual se hacen recaer las culpas de otros" A.
- KOPLA-EMAILE (kobla H). "Chansonnier, qui fait des chansons en l'honneur de quelqu'un, ou pour le railler"
H (s.v. koblari). v. koplari.
 Que canta coplas.  Neskatx edo emazte multxo eder bat kobla emaile. Larre ArtzainE 251.
- KOPLAK EGIN. "Se dice con la significación de broma, comedia, ficciones. Ez zeirazu eiñ neri koplarik"
Etxba Eib.
- KOPLAN. En coplas. v. KOPLETAN.  Txomiñ, nik oi det koplan kanta beti beti / aberats enaiz baña, aiñ
gitxi negarti. AB AmaE 408.
 (Con ari izan). Haciendo, componiendo, cantando versos.  Artzen ziren koplan. HU Aurp 163. Bakearen
alde ari zelarik koblan, etzuen iduri bezukela [...] gemen handirik. JE Bur 147. Nahuzue arizan koplan, zoin
gehiagoka? Ox 202.
baten mende.
 Banaki koplan, josta nindake gogotik. HU Zez 175. Koblan baitzakien guti edo aski. Lf Murtuts 12.
- KOPLA-ONTZAILE (H s.v. ontzallea; kobla H s.v. koblari). Compositor de versos, de coplas.  Gu baitan
orano ez enzunak [...] / Guretu, et'eman hek euskara / Kobla honzalen eskuetara. O Po 47. Bertsu-sariketako
jaunak, plazer dugu Eskualzaleen Biltzarrak aurten ere ezarri baitu itzkribuzko zoin gehiagoka bat. Kobla
ontzalek on dute zerbaitek iratzartzea. Herr 4-1-1969 (ap. DRA s.v. ontzale).
- KOPLAZ. En verso.  Gizon handi hark koplaz ederki erran zuen bezala. ES 201. Ene bizitziaren, koblaz
ezartera / egün huna nitzaizü kopiarekila. Etch 172.
- KOPLAZKO. Versificado, en verso.  Ziburuko Jaun aphezak egin zuen liburu koplazkoan. ES 192. Orok
badakigu Poesia dela khantuzko edo koblazko lenguaia, hitz neurtuzkoa. Elsb Fram VII.
- KOPLETAN. En verso.  Laidoa lizate zu [...] nagitzea, horrein bertze fraide hasten direnean Iainkoaren
kopletan bozkariotzen. SP Imit I 25, 8 (Ch hanbat arima on [...] othoitzean daudezen denboran). Jakin tugu zure
berriak / kopletan erranen tugu. Monho 42. Sion salbatzaile ona [...] / lauda zazu kobletan. Ib. 136. Gauza batez
zen bakharrik khexu; bere bitoriaren kopletan ezartzeaz maite zuenari igortzeko. Laph 5. Egiten dodanean /
neurtu ta koplarik / asko dagoz kopletan / eta neurri barik. (Interpr?). Azc PB 268. Harentzat lekuko / nahi
nintzen jarri / eta Mañexen lana / kopletan ezarri. Etcham 79.  (Con ibili, hasi, etc.). Haciendo versos. 
[Eskuara] erraiteko maneran garaziatsua eta arraia da [...]. Kopletan ezta ergela, ez muthiria. ES 191. Gizona
aspertzen da gauza dan danetan / aixago sari gabe badabil kopletan. AB AmaE 412. Ordukotz gure Petan [...] /
hasia zen kopletan. Ox 99. Bainan hori kopletan bakarrik sori da. Sekula mintzatzian. Zub 19.
 (Con egin).  Ez nezake nik beintzat / jaunak, erabaki / zeñek kopletan egin / dezuten obeki. It Fab 199.
 Neure Marija dabil goxetik / intxaur saltzia gijetan: / Iñor ez dau nai subil onduan / egun guztijan kopletan.
Ur PoBasc 179 (Azc PB 91 berbetan).
- KOPLETAN IBILI (V-gip), KOPLATAN I. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 157. "Andar de bromas. No
tomar en serio alguna cosa. Benetan artizu esaten detsurana, ez nabill ba kopletan" Etxba Eib. "Beti zabiz zu
kopletan" Ib. "Andar con cuentos. Serixo esaten dotsut; ez pentsau kopletan nabillenik" Elexp Berg. "Kopletan
ibilli bearrian biarra eiñ (V-gip)" Gte Erd 157.  Ezetz erantzun nion / enabil kopletan (G-azp). 'No gasto
chanzas'. A CPV 799. Geio jokatu nai etzendun ordun, / zer zabiltzade kopletan? / Isil-isillik egon baziñan /
egokigo zan gauz ortan. Tx B I 223. Etxeko egiña zaude; ta koplatan ibilli bearrik eztegu alkarrekin. NEtx LBB
86. Enauk bereala, berriz, kopletan ibilliko. Arrapatzen dedanari ortzak sartu ta kito! Ib. 188.
2 kopla. "(V-m), cofre, gaviota que se zambulle de lo alto" A. v. tbn. Altuna Euzk 1930, 470.
kopla. v. 1 kobla.
kopladi.  Cancionero. v. koplategi.  Badakizute gure Kopladian nola diran zenbait kopla, aurreko koplaren
azkeneko itzak birresanez asten diranak. Lek SClar 127 (v. tbn. 111, 117).
kopladura, kobladura.  Rima.  Kobladura guziak ez dira berdin aberats ez eta zilhegi. Hitz bera ez ditake
berarekin kobla. Lf ELit 92.
kopla-egile. v. koplagile.
koplagile (-gille Lar y Añ), kopla-egile. "Coplero, coplista" Lar. "Versista" Lar y Añ.  Bertsolari ta
koplaegille onen ganean [...]. Alzola Atalak 139 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.).
koplaka (SP), koblaka. 1. En verso, mediante coplas; (con verbos como ari, hasi, etc.) haciendo versos,
haciendo coplas. "Koplaka mintzatzea, parler en vers" SP.  Manuala eman diat, den bezala koplaka. EZ Man I
4. Lauda dezazuen elkarrekin koplaka. EZ Man II 23. Ar giten gu koplaka. Bordel 31. Koblaka hasia othe hiz
orai, zahartzeari buruz? Barb Sup 169. Nahi diot egun eman / arrapostu koplaka. Etcham 52. Koblaka hasi
baino lehen, behar da geia hautatu. Lf ELit 88. Aritu zen bertsuz eta koplaka. MEIG IV 66.
2. Por estrofas.  Euskaldunek koplaka neurtzen dute olerkia, eta ez erdaldunek bezala neurtizka. Lf ELit 38.
- KOPLAKAN. Haciendo versos.  Ziberuko haurekin ez koblakan jokha, / ezi hurak eztira zirekin gal lotsa.
Etch 458. Zonbat aldiz ez dut [...] segitu, bidean ikusten zituen guzieri koplakan aditzeko. Ox 196.
koplakalde, koblakalde.  Conjunto de coplas. v. kopladi.  [Koblakari xaharrek] Jainkoarenganat nahi

baitzuten urbildu beren koblakaldea. Lf ELit 89. Geia hartuz geroz, behar da mugatu. Alde guzietarat luza
baladi [...] ez litake eder koblakaldea. Ib. 90 (v. tbn. 96).
koplakari, koblakari (L, BN, S; VocCB), kobalkari. Ref.: A, Lrq y Lh (koblakari).  Poeta, trovador,
baten mende.
versificador. "Koblakari, espèces de bardes de profession" Michel LPB 215. "Barde, poète populaire" Lrq. v.
koplari.  Muturik daukaguz gaur koplakariak. AB AmaE 144. Bertsolari edo koblakaria. Azc PB 308 (Ur
PoBasc 195 bertzolarija). Lehenbiziko saria ez dezake koplakari batek baizik irabaz. EEs 1913, 364. Mendi-
kobalkari erritarra. "Bardo popular de las montañas". Arriaga Lekob 5. Uste dut Laphurdin ere pertsularia eta
koblakaria ez direla gauza bera. Lehenbizikoak dira etxian pertsuak egiten dutenak [...]. Bigarrenak, koblak
egiten dituztenak oste baten aitzinian, edo beste batekin ari dena gai bati buruz iardesteka. Zub 58. Etxahun
zuberotar koplakari doakabearen neurtitz zirikalaria. Or Eus 280n. Barkoxeko koplakaria. Etxde JJ 270 (v. tbn.
212). Elizanburuk, Otchaldek, Zaldubik [...] eta bertze koblakari handiek. Lf ELit 96. Dechepare zaharra eta
antxineko koblakariak oroit arazten dizkigu. AIr Egan 1960 (1-2), 87. v. tbn. Koblakari: Etxeg EE 1883b, 552.
Ag AL 31. JE Bur 156. Lf GH 1935, 503. ABar Goi 33. Etxde JJ 162. Erkiag Arran 60.
koplaketa.  Versificación.  Olako olerti-giroan [...] bakarka ta alkarren artean ere gerta oi zan koplaketa.
Gazt MusIx 163. Olertiketa landuarena ta erri-koplaketa [jatorraren eragipena]. Ib. 163.
koplaldi.  Conjunto de coplas, poema. v. koplakalde. Cf. EZ Man II 18: Emotzitzue iabeari husu koplen
aldiak.  Aurtengo gure Almanakan irakurtu dituzketzuen koplaldietarik bat [...], harena zen "Okerrak
okertzaleari!". HU Aurp 165.
koplaño, koblaño.
 Dim. de 1 kopla.  Koblaño bat emanen düt gure Constantin jaunari. L. Ligueix GH 1969, 164. Kanta
izkidan alako koplaño aiek. Gazt MusIx 162 (v. tbn. 161).
koplari (B ap. A; G-bet; Chaho, Dv, H), koblari (H, T-L), globari (Ht VocGr 405, Lar Sup, H).  Versificador
popular que improvisa o compone versos; poeta, trovador. "Poeta" Lar Sup. "Chansonnier, qui fait des chansons
en l'honneur de quelqu'un, ou pour le railler" H. "Barde", "rimeur" T-L. "(G-bet), improvisador que canta en las
cuadrillas que rondan la víspera de San Juan" (comunicación personal). v. koplakari, bertsolari.  Tr.
Atestiguado ya en Etcheberri de Ziburu, no vuelve a documentarse en los textos hasta mediados del s. XVIII. A
partir de esta época aparece tanto al Norte como al Sur. En DFrec hay 2 ejs. de koplari.
 Au dok Mutilbalz, Bergarako danzari koplaria. Acto 237. Auxen bai dala egiaz / denbora urrezkoa / ta ez len
koplari zarrak / erausitakoa. GavS 35. Koplari aprendiz. 'Apprenti versificateur'. Monho 58. Koplarien tema,
Palemon juez dutela (tít.). It Fab 185. Iztun eder eta koplari sonatuak. Arr May 55. Baziren Hazparnen koplari
eta ditxolari [...] anitz. HU Aurp 162 (207 koblari). [Oxalde] baxenabartar koblari aiphatua. HU in Ox 201.
Apalostean guztiak egozan berbalari ta koplari. Echta Jos 19. Ahozko koblariak. JE Bur 146. Lumazko
koblariena. Ib. 146. [Txomiñ Agirre] koblari edo olerkariaren doai miragarria. Lh Itzald II 100. Koplariak aldiz
/ ditxotan ari dire. Ox 159. Badakit zeratela / koplari bapoak. Muj PAm 54. Mundua ere ithurri gaitza da
koblarientzat. Lf ELit 89. "Jaunaren koplarien" ezaugarri izan zan ori. Gazt MusIx 162. Onela il zan
Iparragirre, / azkenerarte koplari. NEtx LBB 291. Horko koplari batek nau desafiatu. Xa Odol 93. Egiazko
poesiak [...] harreman gutxi izan dezake bestetan ere koblarien lanekin. MIH 241 (286 koplari). v. tbn. Echag
129. Hb Egia 61. Otag EE 1885b, 298. Arb Igand 53 (20 koblari). Urruz Urz 61. AzpPr 116. Etxde JJ 191 (209
koblari). Arti Tobera 269. Zendoia 173. Koblari: Etch 532. LuzKant 86. Xa EzinB 101.
 Cantante de coplas.  Santa Ageda bezperako eskean ateondo edo sendi batean koplariak kantatzen duana
azaltzen det. Insausti 319.
 (Indet., con valor adv. y precedido de gen.).  Tronuaren aitzinean dagoela aingeru / [...] eresien kantari /
eta zure fin gabeko ontasunen koplari. EZ Man II 100.
koplaritza.  Versificación, trabajo de hacer versos.  Bertsolari edo koplaritzari buruz, berriz, auxe esango
nuke: bi puntuko bertsoa errez egiten dala. Insausti 320.
koplategi.  Cancionero. v. kopladi.  Gure koplategi jatorreko zenbait koplai. Lek SClar 114 (v. tbn. 113).
koplatto, koblatto.  Dim. de kopla.  Koblatto bat dizüt, haientako huntzen. Etch 506. v. tbn. koblatto ChantP
350.
koplatu (SP, H), koblatu (S ap. Lrq; Chaho, H), kopleatu (Lar), koplaatu.  Tr. Atestiguado ya en Lazarraga y
Etcheberri de Ziburu, no vuelve a encontrarse en los textos hasta mediados del s. XVIII. A partir de esta época se
documenta en algunos pocos autores tanto al Norte como al Sur.
1. (Aux. trans. bipersonal, con complemento referido a la persona sobre quien se canta o a quien van dirigidos
los versos). Cantar a; entonar coplas a. "Louer en vers" SP. "Louer par chansons" Ib. "Coplear" Lar.

baten mende.
"Chansonner en improvisant" Dv. "Chanter quelqu'un, en faire l'éloge ou le blâmer en une chanson [...]. Ederki
koplatu dute, on l'a joliment chansonné" H.  Hunela zintuzten, Iauna, / aingeruek koplatu. / Orain aldiz gure
koplak, / othoi, entzun etzatzu. EZ Noel 60. Zure Semearen orain / koplatzeko konjia / zure ondoan iguzu. Ib. 60.
Mundu guztia koplaatzeko etxaiok falta grazia. Acto 238. Hirur gizon sakratu / ahal tuzte koplatu / zenbait
meneta ausartek. '[Ils] ont osé chansonner'. Monho 52. Alkatea koplatu / nai det lendabizi / goi-gora altxatzea /
berak du merezi. Izt Po 71. Orra andria koplatu [...] / gizona ondo ekusi baño / naiago luke urkatu. Xe 276.
Nagusi jauna kopla dezagun / etxeko denen aurrena. Or Eus 142 (v. tbn. 366). Orain urrena bear genduke /
etxekoandrea koplatu. In BBarand 67. Baita koplatu bearren gaude / zuen alaba Katalin. Insausti 321. v. tbn.
Ayesta 77.
 Aingeru onak halaber / hasi zaizko koplatzen. EZ Noel 56 (Harriet, que da este ej., cita erróneamente
artzainak hasi zaizkon).  (Aux. trans. tripers.).  Agur, Arantzazuko Amandre berria [...] // Alaiki ta galaiki
nai dizut koplatu. SMitx Aranz 33.
 "Composer des couplets ("chansonner" est une trad. inexacte: car on chansonne quelqu'un, tandis que koblatü
a pour compl. d'objet les couplets eux-mêmes)" Lrq.  Bajoazen bada, gau illun baten, / aitea ta seme, biak
batera, / aitearen biotza koplatzera. Lazarraga (B) 1154rb. Bada, bear dozu, dagoan gero / gauaro illun, fresko
ta otza, / dulzero kopladu ene biotza. Ib. (B) 1153vb. Urka-bear bakoitzak bere egin-okerra / [...] ba zun
koplatzeko oitura. "Tenía la costumbre de cantar su culpa en verso". Or Eus 120. Erronka koplatzera zuin-
ondora dugu. "Va a lanzar su desafío junto a la raya". Ib. 32. Villaroko amonak etzizun bertso ori, nik idatzi-
bezela koplatzen, onela baizik: [...]. SMitx Aranz 116.
 (Sin complemento).  Koblatzen dudalarik / zaude lo'kharturik. 'Pendant que je chante'. ChantP 38 (tbn. en
Onaind MEOE 438 y Lasa Poem 92). Lenguaia guti da Eskuara baino gehiago gai denik koblatzeko edo
poesiako. Elsb Fram VII. Gogoak eman arau bero-beroa koblatu behar delarik, legeak nahi eta ez zabaldu behar
dira. Lf ELit 96.
2. Hacer que rime.  Pertsuak behar dira koblatu: pertsuen koblatzea edo --zonbaitek dioten bezala--
doblatzea da heien berdin bururatzea. [...] Bi pertsu hoik koblatuak dira, biek du daukatelakotz azken pikoan. Lf
ELit 92.
koplatxo, koplatxu.  Dim. de 1 kopla.  Zu ere usa zaitezke koplatxo bat erraten. EZ Man II 41. Peru, artu
dozu goguan koplatxuba? Mg PAb 61. Neskatillen bateri koplatxu batzuk bota. Bilbao IpuiB 32 (31 koplatxo).
Santa Clararen bizitzako koplatxo oiek. Lek SClar 109. v. tbn. Gazt MusIx 162.
koplatzaile.  Poeta, trovador.  Ez litzaiokek itsusi / hire koplatzaileari. 'Ce ne serait pas pour déplaire à celui
qui te chante'. Monho 46.
koplatzar (Lar).  Aum. de 1 kopla. "Coplón" Lar.  Onako koplatzar au botatzen du marruka. "Entonó a grito
pelado la siguiente copla". Mok 18.
koplazale.  Aficionado a los versos.  Kopla zaleak daukaz estu itxaroten. AB AmaE 392.
koplera. v. koplero.
koplero, kopleru.  Chismoso, cotilla. Cf. VocNav: "Coplero, -ra: dícese del que es exagerado, del que utiliza
como excusa o como medio de obtener lo que desea, cuentos, mentiras o historias fantásticas. [...] (Pamplona)".
 Ez dabe ateraten konturik kopleru edo koplera iñoren honria emen aotan darabilleenak, eureena bardin beste
leku baten erabilliko dabeenik. JJMg BasEsc 99.  koplera. (Forma de fem.). v. ej. supra.
kopo.  Copo (de nieve).  Orai berian dago elurra paupaka, kopoak erorten dra sonbreroak bikain andi. Mdg
132.
kopoi (Lar, H (V, G)), kopoin (T-L), kopoe. "Copón por antonomasia, el del Santísimo" Lar. "Ciboire" H y T-L.
 Ostutzea kopoeak Sagrarioak ausirik. Mg CC 245. Atararik kopoetik hostia konsagratua. Ib. 248. Altaraak,
kalizaak, kopoiak eta patenaak. Ur MarIl 84.
kopoi. v. kofoin.
kopo-kristo.  Corpus Christi (?).  Trinidadeak eta / Kopo Kristoak / eldu dirade Paskua / maiatzekoak.
Balad 205.

baten mende.
kopor. v. gopor.
kopostu.  Tallar, esculpir.  Ez kopostu irudiñik [...] lur sakonetako uretan daiteken edozeren antzez. Ol Deut
5, 8 (Ker arri-landuzko jainko irudirik). Ta lauki auetan kopostutako leoiak. Ol 3 Reg 7, 29.  Ez egin [...] beko
lurrean edo lurpeko uretan diranen kopos-irudirik edo iñolako antzik. Ol Ex 20, 4 (Ker arri landuzko irudirik).
Artan ere kopos-lanak ziran. Ol 3 Reg 7, 31.
a
kopotar (G-bet). "Cesto que se lleva a la espalda, en Lasarte" Garate 7. Cont BAP 1957, 49. Cf. KOPA-
OTARRE.
kopra. v. 1 kopla.
kopradia. v. kofradia.
kopre. v. kofre.
kopu. v. mokadu.
kopula.  Cópula (en gramática).  [Izen perpausak] harako gure artean gehienean lokarri antzo izan (da)
kopula daramatenak. MEIG VI 153 (v. tbn. 156 y 157).
kopura (BN-arb ap. A), kopua (S ap. Lrq).  "Forma. Soineko horrek kopura ederra du, ese vestido tiene
hermosa forma" A. "Forme [...]. On dit plus souvent forma" Lrq.
kopuratu (G-to ap. A), kopurutu (Bera). 1. Contar, enumerar. "Sumar" A.  Judas Makabeok [...] aitak utzi
ziozkan soldadu banakak kopuratzeari eman zion. Lard 337. Baña kopuratzea da errezago izarrak [...] / gizadi
argiya baño Kantabriarena. Aran SIgn 214. [Bururatu iakon] eukan diru guztia [...] kopurutu edo zeinbatutea. A
Ezale 1897, 197a. Zurekiko irabaziak kopuratzen ditunak zer egiten du Zure onegiñak kopuratu besterik?
"Enumerat". Or Aitork 239. Lumero kopuratuak. Ib. 259. Gure gaitzegiñak kopuratuz. "Computans delicta
nostra" Ib. 240.
2. (G-goi-to ap. A). Aumentar la cantidad, multiplicar. "Txala kopuratu degu, se dice cuando un ternero se
dedica no a la venta, sino a la cuadra a aumentar el pie de ganado" A.  Yainko guziz altsuak onetsi, aberastu ta
kopuratu zaitzala. Ol Gen 28, 3 (Ker ugaritu).
 (Intrans.).  Kopuratu ta ugaldu zaitezte. Or MB 392. Gure artalde ura ere apurka-apurka asko kopurutu
zan. AZink 36.
- EZIN KOPURATU AHAL. Innumerable, incontable. v. kopuruezin.  Eziñ kopuratu-al animen
salbamendurako. Aran SIgn 12.
kopuratzaile.  Que enumera.  Lumero kopuratuak ere sumatu ditut [...]; baiña kopuratzaileak besterik dira.
"Quibus numeramus". Or Aitork 259.
1 kopuru (V-oroz-och, G-goi-to ap. A; Bera). 1. Cantidad, número. "1.º suma, número total; 2.º cantidad" A.
"Eztago karaikundia izkilludunen kopuroan [sic]" Bera.  Tr. Documentado en Iztueta, Lardizabal, Arrue y
autores meridionales cultos del s. XX. En DFrec hay 75 ejs., meridionales.  [Arkumeak] Idiazabal-ko
mugapean jaiotzen dirala kopuru au ta geiago. Izt C 174. Erri guztietako sagastien kopurua izanik aiñ andia
[...]. Ib. 138. Egiten zuten iru milloiko kopurua edo zenbatea. Lard 73. Garaipena ez armadunen kopuruan
ezpada Jaunaren laguntzan zegoala. Ib. 136. [Matias] apostolutzat artu zuten eta apostoluen amabiko kopurua
osotu zan. Ib. 480. Seieunda larogeita amabost [...] emazte eta aurrak kopuru onetan sartu gabe. Ib. 326.
[Esleituen] kopurua geituaz. Arr May 164.
 (s. XX). Nork zenbatu ordea eragozpenen kopurua? EEs 1913, 162. Txindi-kopuru orregaz 700 hektarea
landuko dira. ForuAB 145. Zenbakera, zenbaki edo kopuru guziak itz eta marra gutxiren bidez [agertzeko era
da]. ZA RIEV 1928, 584. Zeuk egingo dozu amaseikuen kopuruba, ta aztunian edo zarateaz onak ezpalitzaz,
ordiazkuak emongo dautsuguz. Otx 86. Lanari ezarri ta emondako kopurua, [...] langille ta arazodunen artean
banandu bedi, bakotxak alogeretan jaso dauan kopuruaren neurriz. Eguzk GizAuz 153. Langillearen kopuru ta
mozkiñok domu-garazkiaren baliora eldu daitezanean [...]. Ib. 153. Bakarrik ala [...] bidaide kopuru aundiz ote
zioan? Zait Sof 78. Oiek itz-kopuru besterik ez dituzu, aita, yazokun arrigarriak baño. Ib. 116. Miliunka hiltze
[...] horien ondotik, beldurgarriki ttipitu zen beraz irlandesen kopurua. Mde Pr 237. [Paperak] egun aretan
bialduriko kopurua iragarten [eban]. Erkiag BatB 70. Pitagoritarrek mundua oro kopuru ta kidetasun dala uste
baten mende.
zuten. Gazt MusIx 70. Asten bagera [...] oni buruz jakin izan denaren kopurua neurtzen [...]. Vill Jaink 67. Zer
ajola du emen gizaldien kopuruak edo luzeerak? Ib. 58. Gauzen kopuru aundia ikusi badakusagu eta aldaketan
gainera. Zait Plat 45. Kopuruetan uts egin lezakeana [...] zenbakizti-irakasletzat ote zenuke? Ib. 132. Ots
bakoitzaren dardara-kopurua ainbatzerik etzuen al izan. Ib. 55. Ezin diteke erabaki ordea aien mota-kopurua,
ezta izenak zenbatu ere. Ibiñ Virgil 84. Erabili nahi diren letren kopurua. MEIG VI 129.
2. "(G-to), cosecha, recolección. Bisustuetan kopuru aundia izaten da (G-to), en años bisiestos suele haber
abundante cosecha" A.
3. "(G-goi), capital, base de negocios" A.
- KOPURUZ. Por cifras, en números.  Eguzkipeko gertariak kopuruz eta zenbakiz adierazten dituzte oraingo
iakitunek. Zait Plat 56. Zera gogorrak ere kopuruz adieraz daitezke. Ib. 57.
2 kopuru. "La cercanía. Sukalde-kopurua" Iz ArOñ.
kopuruezin.  Innumerable, incontable.  Ildako kopuru-eziñez ondatzen doa erria. Zait Sof 62. Gaitz kopuru-
eziñaz. Ib. 69.
kopurugai.  Numeral, número.  Lekarotzen, sorgin-erderaz izketan ari zirenean, neskato-mutikoak, batetik
amabirarte, kopurugaiak onela ebaki oi zituzten: Baga, biga [...], zamabi. A EY IV 290.
kopurugarri.  Que sirve para contar, numerar.  Erderaz banakoak eta amarrekoak eta eunekoak eta
millakoak daukez kopurugarritzat. A Ezale 1897, 177b.
kopurutsu.  Numeroso.  Ta erria kopurutsu ta oso azkar egin zan. Ol Ex 1, 20 (Ker ugaritu, BiblE ugaldu).
Elurra berriz, iñoiz baiño kopurutsuago (numeroso) ta mardulago ari zizun. Etxde JJ 259. Izaro sail kopurutsua.
Zait Plat 37. Gizoste kopurutsua. Ib. 76.
kopurutu. v. kopuratu.

baten mende.

10lib Jada-Kopurutu PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

10lib Jada-Kopurutu PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Orotariko Euskal Hiztegia 10. lib.

2 jada. "Jade" T-L.

jadago. "Déjà auparavant" Lh.

jadagoneko. "Yadagoneko (L), tan pronto" A Morf 672. v. jadaneko.

jagant. "Seductor de una joven, violador (BN-mix) Broussain ms." DRA.

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen 3

jagokin. "(V-ple), patrocinar" A.

jagoletu. "Guardar o cuidar, [...] jaoletu" Izt.

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen 4

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen 5

(nexka-senti); Holmer ApuntV; Elexp Berg.

jaia egun. v. jaiotegun.

jaiat herri. v. jaioterri.

jaiatza, jaiatze. v. jaiotza, jaiotze.

jaiatzai. "Navidad" Lcc.

jaibaldu. "Iaibaltzea, rendre ou devenir inutile" H.

jaibaltasun. "Iaibaltasuna, état d'inutilité" H.

jaibatzari. "Caravero, jaibatzezalea, jaibatzaria" Lar.

jaibatze (Lar  H). "Carava" Lar.

jaibatzezale. "Caravero, jaibatzezalea, jaibatzaria" Lar.

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen 10

jaiduradun. "Qui a des inclinations" Dv.

jaie. "(BN-lab), chupar (voc. puer.)" A.

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen 12

jaieratxo. "Devocioncilla" Lar.

jaierez (Lar, H). "Indevoción, jaiereza" Lar.

jaierkiro (Lar, H). "Devotamente" Lar.

jaiertoki. "Querencia, sitio donde el animal asiste de ordinario o se ha criado" Lar.

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen 13

jaietxe. 1. "(V-arr), casa de campo, casa de recreo" A.

jaiezkera. "Nacimiento, yaiotzea, yaietzkerea" Izt.

jai-jai. v. JA JAI (s.v. 3 ja).

jaikera. "(V-oroz, arc?), concurso" A.

1 jaiki (V-m-gip, G-azp-goi-to-bet, AN-gip-5vill-arce-erro-ilzarb, L, B, BN-baig, Sal, S, R; SP, Urt I 244, Ht

garunetan zear! NEtx Nola 32.

3 jaiki. "(G?), peritoneo, membrana interior del vientre" A.

jaikitsu, jagitsu. "Iagitsu (V-m), exaltadito" A Apend.

jaikitzaile, jaikizale (S). "Qui se lève" Lrq.

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen 20

gizonak ta besteak jainko-emakumeak. Ub 37.

jainkoaganonzko.  (Virtud) teologal. v. jainkokindar.  Birtute Theologalak edo Jainkoaganonzkoak dira

jainkoaizunkeria, jainkoizunkeria.  Idolatría.  Guzurrezko jainkoak gurtu ta sinistea da jainkoaizunkeria.

jainkoaizuntiar. "Idolatra, idolâtre" Dv.

jainkoerazko. "Deífico, deiforme" Lar.

jainkoizun, -ixun. v. jainkoaizun.

jainkokaraki. "(He), divinus, divin" Dv.

jainkosaizun, jainkosa-aizun.  Falsa diosa.  Bekaina zimurtzearekin dardarazten du yainkosa aizuna, ta

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen 32

jainkotiez. "Indevoto" Lar, Añ.

jainkotxo. "Dii ascriptitii, Jainkótxoak, erdijainkoak" Urt I 400.

jainkozde. "Divinidad" Lar.

jainkozkiro. "Divinamente" Lar.

jainkurte. "Latría, culto que se debe a sólo Dios" Lar y Añ.

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen 34

argirako iaio-arazi nindezan. Or Aitork 226.

jaio egun. v. jaiotegun.

Jaiokeratik zan itxua" Elexp Berg.

jaio herri. v. jaioterri.

jaioez. "Nonnato" Lar y Añ.

jaioezgarri. "Innacible, jaioezgarria, jaioeziña" Lar.

jaioezin. "Innacible, jaioezgarria, jaioeziña" Lar.

jaioki. "Anguigena, [...] suge jaiokija, sugearenganik jaioa" Urt II 96.

jaio ordu. v. jaiotordu.