XIII - სიკეთისა და გულკეთილობის თაობაზე

ინგლისურიდან თარგმნა გია ჭუმბურიძემ

სიკეთეს მე სხვათა კეთილდღეობაზე ზრუნვას ვეძახი, ანუ რასაც ძველი ბერძნები

“ფილანტროპიას” უწოდებდნენ; სიტყვა “ჰუმანურობა” (როგორც ის დღესდღეობით
იხმარება) მეტისმეტად ზოგადია მისთვის.
სიკეთის ქმნა მე ჩვევა მგონია, გულკეთილობა კი - ბუნებრივი თვისება. ყველა
სათნოებათა და ღირსებათა შორის სიკეთე უმეტესია, ხოლო საწყისი მისი -
ღვთაებრივი. მის გარეშე ადამიანი მარტოოდენ ერთი მოფუსფუსე, მავნებელი და
საწყალობელი არსებაა, ქვემძრომზე არაფრით უმჯობესი.
სიკეთე სახარებისეული მოწყალების ტოლფასია და ჭარბი აქ მხოლოდ
ცდომილება შეიძლება იყოს; ჭარბი ძალაუფლების წყურვილმა დასცა ანგელოსნი,
მაგრამ ჭარბი სიკეთე არ არსებობს - შესაბამისად, არა ანგელოსს და არა კაცს
მისი წყურვილით არაფერი ემუქრება.
სიკეთის ქმნის სურვილი თვით ადამიანურ ბუნებაშია ფესვგადგმული, და როცა
თანამოძმეებზე არ იხარჯება, სხვა სულიერის მიმართ მაინც იჩენს თავს: ასე
მოსდგამთ, მაგალითად, თურქებს - სხვა მხრივ ყოვლად სასტიკ ხალხს,
რომელნიც მუდამ კეთილად ექცევიან ცხოველებს და ნატეხ პურს მაინც
გადაუგდებენ ძაღლსა თუ ჩიტს; ხოლო ბუსბეკიუსის მონათხრობით,
კონსტანტინოპოლში ერთი ქრისტიანი ბიჭუნა კინაღამ ჩაქოლეს, რადგან
რომელიღაც გრძელნისკარტა ფრინველი დაიჭირა და აწვალებდა. რაღა თქმა
უნდა, სათნოების ისეთ გამოხატულებებში, როგორიცაა სიკეთე და
გულმოწყალება, ცდომილებანი უცილობელია და იტალიელებს ერთი მწარე
გამონათქვამიც აქვთ ამის თაობაზე: ”Tanto buon che val niente” - იმდენად კეთილია,
სხვა აღარაფრისთვის ვარგაო. მათმა განსწავლულმა მოღვაწემ, ნიკოლას
მაკიაველიმ კი ყოვლად დაურიდებლად განაცხადა: «ბუნებით კეთილთ
ქრისტიანული მრწამსი მუდამ ტირანიისა და უსამართლობის მსხვერპლად
აქცევსო.» ასე იმიტომაც ითქვა, რომ, უეჭველია, არც ერთი სჯული, მოძღვრება თუ
საზრისი ისე არ განადიდებდა სიკეთეს, როგორც ქრისტიანული სარწმუნოება.
სწორედ ამგვარი გამოხდომებისა და აგრეთვე, ზემოხსენებულ ცდომილებათა
თავიდან ასაცილებლად საჭიროა ცხადად გავერკვეთ, კერძოდ, რა სახის
შეცდომები მოსდით ხოლმე სხვების კეთილისმყოფელთ.
სიკეთის მქმნელნი მუდამ უნდა უფრთხოდნენ სხვათა ჟინის, ახირებისა თუ
თვალთმაქცობის ანკესზე წამოგებას, რადგან ეს უკვე უნებისყოფობისა და
დამყოლი ხასიათის ნიშანია, რაიც გულმართალ კაცს ბორკავს, ხოლო სინდისიერ
გონებას თრგუნავს და გარეშეთა მორჩილად აქცევს.
 ნურც მარგალიტის თვლებს დაუყრიან ეზოპეს მამალს - ქერის მარცვლები მას
ბევრად უფრო წაადგებოდა; და თავად უფალი ჩვენი გვაძლევს მაგალითს: «მზე
მისი აღმოვალს ბოროტთა ზედა და კეთილთა, და ჰწვიმს მართალთა ზედა და
ცრუთა» - მაგრამ გინა აწვიმებს სიმდიდრეს, გინათუ აღმოუვლენს პატივსა და
სიქველეს ყველას განურჩევლად: აუცილებელი ყველასთვის საკმარისად უნდა
იყოს, გამორჩეული სარგებელი კი გარჩევით მიეგოს ყველას.

ასევე უნდა გაფრთხილდნენ - ასლის შექმნისას დედანი არ დააზიანონ, ხოლო

დედნად საკუთარი თავის მიდევნა დაგვისახა მაცხოვარმა, მოყვასისადმი
სიყვარულს კი ასლის დანიშნულება დაუტოვა მხოლოდ: «რაოდენი გაქუს,
განჰყიდე და მიეც
გლახაკთა; მოვედ და შემომიდეგ მე.»6 მაგრამ არ უთქვამს - მაშინაც დაუტევე
ყველაფერი, თუკი არ გამომყვები მეო: ანუ მხოლოდ როცა მოწოდებით ძალგიძს
მცირედითაც ჰქმნა იგივე სიკეთე, რაიც მრავლით; სხვა შემთხვევაში სწორედ იმ
წყაროსთვალს დააშრობ, სამკალს რომ რწყავდა.
თუმცა, სიკეთის ქმნა მარტო გონებით გამომუშავებული ჩვევა როდია: ზოგ
ადამიანსა და თვით ბუნებაშიც კი არსებობს თავისთავადი მისწრაფება მისადმი,
ისევე, როგორც არსებობს თანდაყოლილი სიავე - მწუხარებად რომ იქცევა სხვისა
სიკეთესა ზედა. შედარებით იოლი ასატანია, როცა ეს სიავე უბრალოდ კუშტ
ხასიათში გამოსჭვივის, ან სიჯიუტეში, ან წინააღმდეგობისადმი მისწრაფებაში,
უარეს შემთხვევაში კი მოშურნეობისა და ავზნეობის სახით ვლინდება. სხვისი
უბედურების ჟამს ასეთი კაცი თავს ლაღად გრძნობს, და მუდამ ახერხებს რაღაც
მაინც წაუმატოს მეზობლის გასაჭირს. მისნაირები იმ ძაღლებს კი არ ჰგვანან,
წყლულებს რომ ულოკავდნენ ლაზარეს, არამედ უფრო იმ ქინქლა-ბუზებს, ღია
ჭრილობას რომ ეხვევიან: ეს მიზანთროპნი მზად არიან თავის ჩამოხრჩობამდე
მიიყვანონ კაცი, მაგრამ, ტიმონისაგან განსხვავებით, თავად ამისათვის ერთ ძირ
ხესაც კი არ დარგავენ საკუთარ ბაღში. ამგვარი ხასიათის მქონე ხალხი
მართლაცდა ბუნების შეცდომაა, თუმცა საუკეთესო მასალად კი შეიძლება
ჩაითვალოს ვაი-პოლიტიკოსის გამოსაყვანად. ეს იმასა ჰგავს, ძელებს რომ
ღუნავენ გემის ჩონჩხის ასაგებად, რომელმაც ტალღებზე უნდა ისრიალოს, ოღონდ
ასეთი რამ სახლის ასაშენებელი მასალის მიმართ არავის მოუვა აზრად - ის
მკვიდრად უნდა იდგეს.
სიკეთის გამოვლინებები თავისთავად მრავალგვარია: თუ ადამიანი ზრდილად და
გულისხმიერად ექცევა უცხოთ, ეს იმის ნიშანია, რომ იგი მსოფლიოს მოქალაქეა
და მისი გული სხვა ქვეყნების ხმელეთს მოწყვეტილი კუნძული კი არაა, არამედ
კონტინენტი, რომელიც მათ აერთიანებს; თუ მას თანალმობის უნარი აქვს, ეს იმაზე
მიგვანიშნებს, რომ გული მისი, კეთილშობილი ხის მსგავსად, საკუთარი
ნაჭრილობევიდან იძლევა ბალზამს; თუ იგი იოლად აპატიებს წყენას, ეს ნიშნავს,
რომ გონება მისი მდაბალ შეურაცხყოფაზე მაღლა დგას და მიუწვდომელია
მისთვის; თუ მცირედ ძღვენზედაც მადლობელი რჩება, ესე იგი, ადამიანებში ის
სულიერობას აფასებს და არა მათი საფულის სისქეს; და ბოლოს, თუ მან წმინდა
პავლეს დარ სრულყოფას მიაღწია და მზადაა შეჩვენებულიც კი იქნეს
ქრისტესმიერ ძმათა მისთათვის, ეს უკვე მისი ბუნების ღვთაებრივთან სიახლოვესა
და, გარკვეულწილად, თავად მაცხოვართან მის თანხმიერებაზეც მეტყველებს.

XVI - ურწმუნოების თაობაზე

მე უმალ ვირწმუნებ “ლეგენდის”, თალმუდისა თუ ყურანის უკლებლივ ყველა
მონათხრობს, ვიდრე დავიჯერებ, თითქოს სამყარო უგონოა; და ღმერთიც
ურწმუნოების უარსაყოფად არ მოახდენდა სასწაულებს - ამისთვის მისი უბრალო
ქმნილებებიც საკმარისია.
მართლაცდა, მცირე ცოდნა კაცს ათეიზმისაკენ უბიძგებს, მაგრამ სიღრმისეული
განსჯა მუდამ რწმენისაკენ მოაბრუნებს მას: ვიდრე ადამიანის გონება მოვლენათა
დაცალკევებულ, მეორად მიზეზებს იკვლევს, ის შესაძლოა ამით
კმაყოფილდებოდეს კიდეც და წინაც აღარ წაიწიოს; ოღონდ, როცა მათ ჯაჭვის
ერთიან, ასხმულ რგოლებად აღიქვამს, უნებურად განგებისა და ღმერთის ნების
აღიარებამდე მივა. თავად ის მოძღვრებაც, რომელსაც ყველაზე მეტად სდებენ
ბრალს ათეიზმში - ლისიპეს, დემოკრიტესა და ეპიკურეს სკოლას ვგულისხმობ -
საუკეთესოდ უმაგრებს ზურგს ღვთაებრივი საწყისის დებულებას: ათასგზის
იოლია თავი დავაჯერო, თითქოს ოთხი ცვალებადი ელემენტი და ერთიც მეხუთე,
უცვლელი არსი - დასაბამიდან და სამარადისოდ ურთიერთშესაბამისად
განლაგებულნი, ღვთის
ხელს არ საჭიროებენ, ვიდრე ვირწმუნო, რომ უსასრულოდ მცირე ნაწილაკთა თუ
მარცვალთა ჯარი ქაოტურად, ღვთიური ნების წარმმართავი ძალის გარეშე
ქმნიდეს სამყაროს წყობასა და მშვენიერებას.
ფსალმუნთა წიგნში წერია: «თქუა უგუნურმან გულსა შინა თვისსა: არა არს
ღმერთი”. განა წერია - გაიფიქრაო, არამედ თქუა - ანუ უმალ თავისთვის
იმეორებს, როგორც რამ სასურველს, ვიდრე რწმენა აქვს ამისა და სინამდვილეში,
არც დაჯერება ძალუძს. ეგეცაა, არავინ უარყოფს ღმერთს მათ გარდა, ვინც რაღაც
გამორჩენას მოელის, და მათი ურწმუნოებაც უფრო სიტყვიერია, ვიდრე გულიდან
ამოსული; ეს კი იმითაც ცნაურდება, ღმერთის უარმყოფელნი მუდმივად თავიანთ
საზრისზე რომ ლაპარაკობენ, თითქოსდა გულშიგნით დაეკარგოთ საყრდენი და
ახლა გარედან მოელოდნენ შველას. მეტიც, ურწმუნონი ისევე ცდილობენ სხვათა
გადაბირებას, როგორც ამას სხვადასხვა სექტის წარმომადგენლები სჩადიან და
განა გასაკვირი არაა - მათ შორის ისეთნიც მოიძებნებიან, თავს რომ დასდებენ
ათეიზმისთვის, ოღონდ კი ამ ცრურწმენაზე არ თქვან უარი; მერედა რა რჯით, ვის
ებრძვიან, თუკი ღმერთის არსებობისა მართლა არაფერი სწამთ?
ეპიკურეს ბრალად სდებდნენ, სახელი რომ არ გასტეხოდა, მხოლოდ ამიტომ
თვალთმაქცობდა და აღიარებდა - არიან ღვთაებრივი არსებანი, მხოლოდღა
საკუთარ სიამეთათვის რომ იღვწიან, ხოლო სამყაროს განგებამდე ხელი არ
მიუწვდებათო - ამით ღვთაებათა უარყოფის ბრალდებას იცილებდა თავიდან,
ოღონდ თავად ღმერთის არსებობას კი უარყოფდაო. მაგრამ ეს სიყალბეა - მის
კეთილშობილ გამონათქვამში არაფერია მსგავსი: “ NNNNNNNNNNNon Deos vulgi
negare profanum; sed vulgi opiniones Diis applicare profanum”. ამას ვერც პლატონი
დაუმატებდა რასმე და აშკარაა, რომ თუმც ამით ეპიკურე ოლიმპოს არც ერთ
ღვთაებას არსთა გამრიგედ არ ცნობდა, თვით უზენაესი ძალის ეჭვქვეშ დაყენება
არც უფიქრია.
უესტ-ინდოეთის მოსახლეებიც კი ათასგვარ ადგილობრივ ღვთაებას
ეთაყვანებიან, თუმცა სიტყვა “ღმერთი” უცხოა მათთვის: ვთქვათ, ისევე, როგორც
ძველებს რომ სცნობოდათ მხოლოდ იუპიტერის, აპოლონის, მარსის სახელები და
არ ჰქონოდათ გაგება სიტყვისა “Deus” - მაგრამ აქედან მხოლოდ ის დასკვნა
შეიძლება გამოვიტანოთ, რომ ამ გაუთვითცნობიერებელ ხალხებშიც მყოფობს
ღმერთის ცნება, ოღონდ არასრული სისავსით. ასე რომ, უღმერთობას ველურნიცა
და ბრძენი ფილოსოფოსნიც ერთნაირად ვერ ეწყობიან.
გონგახსნილი ათეისტი მეტისმეტი იშვიათობაა: ვინმე დიაგორა, ბიონი, იქნებ
ლუკიანეც და კიდევ რამდენიმე მათი მსგავსი; ხოლო მრავალრიცხოვანნი იმიტომ
ჩანან, რომ ყველას, ვინც კი ხმას აღიმაღლებს გაბატონებული რელიგიის ან
თუნდაც რაიმე ცრურწმენის წინააღმდეგ, მათი მოწინააღმდეგენი უმალ ათეისტის
სახელს მიაკრავენ ხოლმე; თუმცაღა ნამდვილ უღმერთოებად სწორედ ისინი უნდა
ჩაითვალონ, ფარისევლურად რომ სულ წმინდა სიტყვები აკერიათ პირზე, გულთან
ახლო კი არაფერი მიაქვთ.

ურწმუნოების გავრცელების მიზეზი რამდენიმეა: შიდასაეკლესიო

განხეთქილებანი და, განსაკუთრებით, მათი მრავალჯერადობა - თუკი ერთი
ძირითადი განყოფა ორივე მხარეს თავგამოდებასა და თავდადებას მატებს, უამრავ
პატარ-პატარა დაჯგუფებას რწმენისთვის ზიანის მეტი არაფერი მოაქვს; აგრეთვე
სასულიერო პირთა სახელის გატეხვა და მათდამი ნდობის დაკარგვა, რაზეც თავის
დროზე მიუთითებდა კიდეც წმ. ბერნარი: “ Non est jam dicere, ut populus, sic sacerdos; quia
nec sic populus, ut sacerdos”. ასევე წმინდა საგნების მკრეხელურად მოხსენიება და
ლაზღანდარობა მრწამსის საკითხზე, რაც თანდათანობით ასუსტებს
ღვთისმოსაობის გრძნობას; და ბოლოს, განათლებული დროება - მით უფრო თუ
მშვიდობა და კეთილდღეობა სუფევს ირგვლივ, თორემ ძნელბედობისა თუ
სიდუხჭირის ჟამს კაცი მუდამ რწმენისკენაა მიდრეკილი.
 ღვთის უარმყოფელნი თავისთავად ადამიანურობის კეთილშობილ საწყისს
თრგუნავენ, რადგან თვით ადამიანი ხორციელი საწყისით ცხოველებთან უფროა
ახლო, და თუ სულიერი ძალისხმევით არ მიუახლოვდა უფალს, სამარადისოდ კნინ
და მდაბიო ქმნილებად უწერია დარჩენა. აგრეთვე თრგუნავენ ისინი სულიერ
სიდიადეს და ადამიანურ ბუნებას ამაღლების გზასაც უხშობენ; მაგალითისთვის
ხომ ძაღლიც იკმარებს, რომელიც თავდადებისა და გამბედაობის სასწაულებს
სჩადის, თუკი ისეთ პატრონს ემსახურება, ვინც მისთვის ღმერთის მაგიერია, ანუ
“მელიორ ნატურა”: ცხადია, ასეთი რამ მიუღწეველი იქნებოდა ცხოველისთვის, თუ
არა რწმენა, რომ მასზე მაღლა მდგომ არსებასაა დანდობილი.
ასევე ადამიანი, თუკი უფლის ნებას დაენდობა და ხელთა მისთა შეავედრებს
საკუთარ სულს, ისეთ ძალსა და რწმენას მოიწევს, რაგვარიც თავად ადამიანის
ბუნებას არ ძალუძს მოღებად; ამიტომაც უღმერთობა - ეს თავისთავად ამაზრზენი
რამ - კიდევ იმითია მიუღებელი, რომ ადამიანურ სისუსტესა და ამაოებაზე
ზედგომის ძალას ართმევს კაცს; ხოლო როგორც ითქმის ეს ცალკეულ
პიროვნებაზე, ასევე შეიძლება ითქვას მთელს ერზედაც. განა თუ ოდესმე ყოფილა
ქვეყნად რომზე დიადი სახელმწიფო, მაგრამ სწორედ ამის თაობაზე უთქვამს
ციცერონს: “ Quam volumus, licet, Patres conscripti, nos amemus, tamen nec numero Hispanos, nec
robore Gallos, nec calliditate Poenos, nec artibus Graecos, nec denique hoc ipso hujus gentis et terrae
domestico nativoque sensu Italos ipsos et Latinos; sed pietate, ac religione, atque hac una sapientia, quod
Deorum immortalium numine omnia regi...”

XXIII - თვითმკმარი სიბრძნის თაობაზე

სათავისოდ ჭიანჭველაც მეტად ჭკვიანი არსებაა, ოღონდაც სრულიად
უსარგებლოა ბაღ-ბოსტანში; და ასევე, საკუთარ თავში მეტისმეტად შეყვარებულ
ხალხს საზოგადოებისათვის ზიანის მეტი არაფერი მოაქვს. მეთავისეობასა და
მოვალეობის გრძნობას შორის უნდა ჰპოვო შუალედი: იმდენად უერთგულე
საკუთარ თავს, რამდენადაც ეს სხვის ღალატად არ ჩაგეთვლება - ვთქვათ,
ხელმწიფისა თუ სამშობლოსი.
მარტოოდენ პირადულისაკენ სწრაფვა მეტისმეტად საწყალობელი მიზანია
ადამიანისათვის და სრულიად მიწიერი, რაკიღა ოდენ დედამიწა ეყრდნობა
საკუთარ ცენტრს; მაშინ როდესაც ყოველი სხეული, ზეციურთან წილნაყარი, სხვა
სხეულთა გარემო მოძრაობს და მოწყალებს მათ. ყველაფრის პიროვნულობამდე
დაყვანა უფრო ასატანია მეფეთა მხრივ, რაკიღა ისინი მარტოოდენ საკუთარ თავს
არ ეკუთვნიან და მათი ბედ-იღბალი საზოგადოების კეთილდღეობაზეც ახდენს
გავლენას; მაგრამ ქვეშევრდომებისა თუ რესპუბლიკის მოქალაქისათვის ეს
თვისება მიუტევებელია ყოვლად: ასეთს, რა გინდა რა საქმეც არ ჩაუგდო ხელთ,
არაფრად უღირს ყოველივე თავის სასიკეთოდ შეატრიალოს, მისი სარგებელი კი
იშვიათად დაემთხვევა მეუფისა თუ ქვეყნის საწადელს. ამიტომაც, ერთისა და
მეორის მსახურებადაც ისეთნი უნდა შეირჩნენ, მეჩემეობით არ იყვნენ
დაავადებულნი, თორემ სამსახური მათთვის რაღაც დანამატად იქცევა მხოლოდ.
მთელი უბედურება ისაა, რომ წინააღმდეგ შემთხვევაში ყოველგვარი
შესაბამისობა აღრეულია: შეუსაბამოა უკვე ის, რომ მსახურის სიკეთე პატრონის
სიკეთეზე მეტ ფასს იძენს, და დამღუპველი, როცა საკუთარ, თავისთავად მცირე
სარგებელს მსახური პატრონის სრულ კეთილდღეობაზე მაღლა აყენებს; აკი ასე
იქცევიან სწორედ ყველა ჯურის უვარგისი ჩინოსნები, ხაზინადრები, ოფიცერ-
გენერლები, დესპანები და სხვანი და სხვანი სულგაყიდულნი, ანგარებით რომ
ჭრიან და კერავენ, რაზეც კი ხელი მიუწვდებათ - სხვათა ინტერესების საზიანოდ.
მაგრამ თუ სარგე
ბელი მათი უმეტესად სრულად ესადაგება ხოლმე მათს ქონდრისკაცობას, ზიანი,
მათგან მოწევნილი, უკვე მათი მეუფის ზრახვათა თანაზომიერი ხდება. ასეთნი
არიან სწორედ, ცეცხლს რომ მისცემენ მთელ სახლ-კარს, ოღონდ კი თავისთვის
კვერცხი შეიწვან; და საქმეც ეგაა - მათ უფრო უადვილდებათ ზემდგომთა ნდობა-
მფარველობის მოხვეჭა, რაკიღა მათს მაამებლობასა და საკუთარ თავზე ზრუნვით,
ყოველგვარი სხვა საზრუნავი გადავიწყნიათ.
თვითმკმარი სიბრძნე, თავის უმეტეს გამოვლინებებში, ამაზრზენია: ესაა
ვირთხების სიბრძნე, ზედ დანგრევის წინ რომ ტოვებენ სახლს, მელიის სიბრძნე,
ჯერ რომ გათხრას აცდის და მერე სოროდან გამოაძევებს მაჩვს; ნიანგის სიბრძნე,
ცრემლებს რომ ღვრის, ვიდრე მსხვერპლს შესანსლავდეს. ოღონდ ეგეცაა: ისინი,
ვისაც ციცერონმა, პომპეუსს რომ ახასიათებდა, “შუი ამანტეს, სინე რივალი”
უწოდა, ხშირად უბედურნი არიან - საკუთარ თავს რომ ყველაფერი ანაცვალეს,
ბოლოს თავად იქცევიან ხოლმე ბედის სათამაშოდ, თუმცა კი იმედოვნებენ,
სწორედ იმ თვითმკმარი სიბრძნის მეშვეობით იგი საკუთარი კარის თავანზე
მიელურსმათ.

XXVI - მოჩვენებითი გონიერების თაობაზე

გამიგია, ფრანგები უფრო გონიერი ხალხია, ვიდრე ჩანან, ხოლო ესპანელები
იმაზე გონიერნი ჩანან, ვიდრე სინამდვილეში არიანო; არ ვიცი, რამდენად
შეიძლება ასეთი რამ მთელ ერზე თქვა კაცმა, ზოგიერთ ადამიანზე კი ეს
ნამდვილად ითქმის. მოციქულის სიტყვები რომ გავიხსენოთ - «აქუნდეს ხატი
ღვთისმსახურებისა და ძალსა მისსა უარჰყოფდენ”; და ასევე, სიბრძნისა თუ
შემეცნების მხრივ ბევრია, ვისაც, არაფრის მქონეს ან მცირედის შემძლებს, ყალბი
ბრძნობით რომ გააქვს თავი: “მაგნო ცონატუ ნუგას”. ამაზრზენია და საქილიკოც,
ხოლო საღად მოაზროვნე კაცისათვის მოსაყივნებელიც, თუ რას აღარ სჩადიან
ამგვარი თვალთმაქცები, რათა ყოველგვარი წვრილმანი ღრმა განსჯის ღირს
საგნად მოგვაჩვენონ: მავანნი ისე ჩუმათობენ, ნათლად არც იტყვიან სათქმელს და
რაღაცას თითქოს მუდამ იტოვებენ თავისთვის; ხოლო როცა ლაპარაკობენ რამე
ისეთზე, რისიც ბევრი არაფერი გაეგებათ, ისე იჭერენ ხოლმე თავს, თითქოსდა
სათქმელი კი ბევრი ჰქონდეთ, ოღონდაც თქმით დაშავების ერიდებოდეთ. სხვები
სახიობასა და ხელის მრავალმნიშვნელოვან მოძრაობებს იშველიებენ, მხოლოდ
მინიშნებებით გვახვედრებენ თავიანთ საზრისს და აკი ციცერონიც ამას
მოგვითხრობს პინოზის შესახებ - პასუხისას იგი ცალ წარბს მრავლისმეტყველად
წევდა ზევით, ხოლო მეორე ლამის ნიკაპამდე ჩამოსდიოდაო: “ღესპონდეს,
ალტერო ად ფრონტემ სუბლატო, ალტერო ად მენტუმ დეპსცესსო სუპერცილიო;
ცრუდელიტატემ ტიბი ნონ პლაცერე.” ზოგი მაღალფარდოვანი სიტყვებითა და
თვითდაჯერებით გადის ფონს და უეჭველად სახავს იმას, რისი დამტკიცებაც მას
არ შეუძლია; ზოგი კიდევ, რაც მათ თვალსაწიერს აღემატება, ყველაფერ იმას
ამრეზილად უყურებს და ყურადღების ღირსადაც არ თვლის ვითომ, თავის
უგუნურებას კი ფართო აზროვნების ნიმუშად სახავს. მავანნი სულ უმნიშვნელო
განსხვავებებს ედევნებიან, ტვინს აუმღვრევენ ხოლმე მსმენელს ნაწილის
ჩხრეკით და მთელი მუდამ განზე რჩებათ; ასეთებზე ამბობდა გელიუსი: “ Hominem
delirum, qui verborum minutiis rerum frangit pondera,” და ასეთად გამოჰყავს პლატონს თავის
«პროტაგორაში” პროდიკე, რომლის ნაუბარი ყოვლად უსარგებლო
დაზუსტებებითაა სავსე. ყოველგვარ საკრებულოში სწორედ ასეთნი იჩენენ
ყველაფრისადმი უარყოფით დამოკიდებულებას, სახელს იქმნიან საწინააღმდეგო
აზრის გამოთქმითა და ათასგვარი მოსალოდნელი გართულებებისა თუ
გადაულახავი სიძნელეების წინასწარმეტყველებით, რადგან ნებისმიერი
ახლისმომტანი წინადადების უარყოფით იოლად გადაიდება საზრუნავი, თანხმობა
კიდევ სულ ახალ-ახალი საფიქრალის გამჩენია მუდამ; ესაა რომ ღუპავს
ყოველგვარ წამოწყებას და ცრუ ბრძენთაც ამის იმედი აქვთ სწორედ.
მოკლედ ითქვას, არც ერთ გაკოტრების პირას მისულ ვაჭარსა თუ ქუჩის
გაიძვერას არ ექნება იმდენი ფარული ხერხი შეძლებულ კაცად მოაჩვენოს ხალხს
თავი, რამდენიც ამ ფუყე ადამიანებს, ოღონდაც საკუთარი ცრუმნიშვნელობა
წარმოაჩინონ. ამდაგვარნი ხშირად ახერხებენ კიდეც შთაბეჭდილების მოხდენას,
მაგრამ ნურავინ შეეცდება ისინი სამსახურში ჩაიყენოს: ღმერთმანი, სჯობს ვინმე
თავქარიანთან შეკრა კავშირი, ვიდრე ისეთთან, ვინც მუდმივად ამ თვისების
დაფარვას ცდილობს.