ფილოსოფია არის მოძღვრება არავისთვის სავალდებულო ჭეშმარიტებების შესახებ.

.........................

ყოველთვის მწამდა და ახლაც მწამს, რომ დოგმატიკოსებს სირცხვილის გრძნობა არ გააჩნიათ და მათ ვერანაირად ამოძირკვავთ ამ
ქვეყნიდან.

© ლევ შესტოვი / უკანასკნელის წინა სიტყვები

.......................

ფილოსოფოსები თავისი საქმისათვის უყოყმანოდ სწირავენ მსხვერპლად ნებისმიერ რამეს, თვით ჭეშმარიტებასაც კი.

...........................

თვითაღკვეთა და mania grandiosa [განდიდების მანია (ლათ.).]. უნდა ვიფიქროთ, რომ ვერც თვითაღკვეთისა და ვერც განდიდების
მანიის შესახებ ვერაფერს ვიტყვით მართებულს, თუცმა კი თითოეულმა ჩვენგანმა საკუთარი გამოცდილებით იცის რაღაც,
როგორც ერთის, ისე მეორის შესახებ. მაგრამ, როგორც ცნობილია, საკითხის გადაწყვეტის შეუძლებლობა არასოდეს უკრძალავდა
ადამიანებს მსჯელობას. უმალ პირიქით: ყველა მაცდუნებელი კითხვა ჩვენთვის ისეთია, რომელზეც არ არსებობს ნამდვილი და
ყველასათვის სავალდებულო პასუხი. ვიმედოვნებ, ადრე თუ გვიან ფილოსოფია, მეცნიერებისგან განსხვავებით, ასეთ
დეფინიციას მიიღებს: ფილოსოფია არის მოძღვრება არავისთვის სავალდებულო ჭეშმარიტებების შესახებ. ამით ერთხელ და
სამუდამოდ იქნება აღმოფხვრილი მისთვის გამოთქმული ის საყვედური, რომ საკუთრივ ფილოსოფია დაიყვანება რიგ
ურთიერთგამომრიცხავ შეხედულებებზე. ეს მართალია, მაგრამ ამისათვის ის უნდა შევაქოთ და არ გავკიცხოთ, ამაშია არაფერია
ცუდი, ამაში არის ბევრი, ძალიან ბევრი სასიკეთო. ხოლო ის, რომ მეცნიერებას ზოგადსავალდებულო დასკვნები გააჩნია - ეს
ცუდია, მტანჯველად ცუდი. რადგან, ყოველგვარი იძულება ხომ მხოლოდ შევიწროვებაა. დროებით შეგიძლია დაეთანხმო
შევიწროვებას, ჩაიცვა კორსეტი, დაიდო ბორკილები, დროებით ნებისმიერ რამეს დაეთანხმები. მაგრამ ვინ აღიარებს საკუთარ
თავზე მარად კანონს? თვით მშვიდ და გაცისკროვნებულ სპინოზასთანაც კი მესმის დროდადრო ღრმა ამოოხვრა. და ვფიქრობ,
რომ ის თავისუფლების გამო ოხრავს, - ის, ვინც მთელი თავისი ცხოვრება, მთელი თავისი გენია აუცილებლობის ქება-დიდებას
მიუძღვნა... ასეთი წინასიტყვაობის შემდეგ ნებისმიერი რამის თქმა შეიძლება.

ასე მგონია, რომ, როგორც თვითაღკვეთას, ისე mania grandiosa-ს, მიუხედავად იმისა, რომ ისინი ესოდენ მცირედ ჰგვანან
ერთმანეთს, როგორც ჩანს, შეგვიძლია თანმიმდევრულად დავაკვირდეთ, მეტიც, ერთდროულადაც კი ერთსა და იმავე ადამიანში.
ასკეტი, რომელიც განთავისუფლდა ცხოვრებისგან და ყველას წინაშე მორჩილია, და შეშლილი (ნიცშეს ან დოსტოევსკის მსგავსი),
რომელიც ამტკიცებს, რომ ის არის ლამპარი, მარილი მიწისა, პირველი ამქვეყნად და სამყაროშიც კი, ერთიცა და მეორეც თავის
შეშლილობასთან (იმედი მაქვს, არ არის საჭირო იმის მტკიცება, რომ თვითაღკვეთა, ისევე, როგორც განდიდების მანია,
შეშლილობის ფორმაა) მიდის მეტწილად იგივეობრივ პირობებში. სამყარო არ აკმაყოფილებს ადამიანს და ის უკეთესის ძიებას
იწყებს. ყველა სერიოზულ ძიებას ადამიანი ეულ გზაზე გაჰყავს, ასეთი გზები კი, როგორც ცნობილია, ჩინეთის კედლით
სრულდება, რაც საბედისწერო სასრულს უწესებს ადამიანის მაძიებლობას. და აი, იქმნება ამოცანა: შეეწინააღმდეგო ბედისწერას
და ასე თუ ისე გადაძვრე კედელზე, გადალახავ რა ამ დროს შეუღწევადობის კანონს, ან ასეთივე დაუძლეველ კანონს
მიზიდულობისა. სხვა სიტყვებით, იქცე ან უსასრულოდ მცირე, ან უსასრულოდ დიდ სიდიდედ. პირველი საშუალება არის
თვითაღკვეთა: მე არაფერი მჭირდება, თვით ვარ არარაობა, უსასრულოდ მცირე ვარ, და, როგორც ჩანს, შევძლებ კედლის
უსასრულოდ მცირე ფორებში შეღწევას.

მეორე საშუალებაა mania grandiosa. მე უსასრულოდ ძლიერი ვარ, უსასრულოდ დიდი, ყოვლისშემძლე ვარ, შემიძლია გავანგრიო
კედელი, გადავაბიჯო, თუნდაც დედამიწის ყველა მთაზე მაღალი იყოს და დღემდე ყველაზე ძლიერები და გაბედულები
დაეფრთხო. ასეთია, სავარაუდოდ, ორი ყველაზე ამოუცნობი და დიადი სულიერი ფერიცვალების საწყისი. არ არსებობს
რელიგია, რომელშიც მეტი ან ნაკლები სიცხადით არ აღბეჭდილიყო საკუთარი ძალების შეზღუდულობასთან ადამიანის
ბრძოლის ზემოაღწერილი ხერხები. ასკეტურ რელიგიებში თვითაღკვეთისადმი ტენდენცია ჭარბობს: ბუდიზმი პიროვნების
სრულ განადგურებას განადიდებს და იდეალად ნირვანას სახავს. ძველი ბერძნები ტიტანებისა და გმირების შესახებ
ოცნებობდნენ. ებრაელები საკუთარ თავს რჩეულ ხალხად მიიჩნევენ და მესიას ელიან. რაც შეეხება სახარებას, - რთულია იმის
თქმა, ბრძოლის რომელ ფორმას ენიჭება აქ უპირატესობა. ერთის მხრივ, დიადი სასწაულები: მიცვალებულთა აღდგენა, სნეულთა
განკურნება, ქარებისა და ზღვების დამორჩილება; მეორეს მხრივ: ნეტარნი არიან მდაბალნი სულითა, ძე უფლისა, რომელიც
ოდესღაც ზეცად დაბრძანდება, ახლა კი მარტვილთა, ღატაკთა, მეძავთა შორის ცხოვრობს და ემსახურება მათ. ვინც ჩვენთან არ
არის, ის ჩვენი მტერია, პირობა მტრების დამხობისა და ჩაქცევისა ცეცხლოვან გეენაში, მარადი ტანჯვა სულიწმიდის ძაგებისთვის
- ამასთან ერთად კი უდიდესი მორჩილებისა და მტრისადმი სიყვარულის აღთქმა: ერთ ლოყაში შემომცხებისთვის მეორე ლოყის
მიშვერა. სახარება მთლიანად წინააღმდეგობებითაა გაჟღენთილი, არა გარეშე, ისტორიულით ან ფაქტიურით, არამედ შინაგანით,
წინააღმდეგობებით განწყობაში, „იდეალებში“, როგორც თანამედროვე ადამიანი იტყოდა. ის, რაც ერთ ნაწილშია განდიდებული,
როგორც უზენაესი ამოცანა, მიწაზეა დანარცხებული მეორეში, როგორც უღირსი საქმე. არაფერია გასაკვირი იმაში, რომ ყველაზე
წინააღმდეგობრივმა მოძღვრებებმა მიიღეს გამართლება ამ მცირე ზომის, სანახევროდ განმეორებათაგან შემდგარ წიგნში.
ქრისტიანებს უწოდებდნენ საკუთარ თავს ინკვიზიტორებიც, იეზუიტებიც, ძველი დროის მოღვაწენიც, ქრისტიანებს უწოდებენ
საკუთარ თავს თანამედროვე პროტესტანტებიცა და ჩვენი რუსი სექტანტებიც. მეტი ან ნაკლები ხარისხით ყველა მართალია,
შესაძლოა თვით პროტესტანტებიც. სახარებაში იმდენად წინააღმდეგობრივი მიმდინარეობები იკვეთება, რომ ადამიანებს,
განსაკუთრებით კი დიდ გზაზე შემდგარ ადამიანებს, რომლებსაც წინ გადაადგილება მხოლოდ ერთი, ყველასათვის ხილული
დროშის ქვეშ შეუძლიათ, ადამიანებს, რომლებიც მიჩვეულნი არიან გონების ერთიანობისა და ლოგიკურ კანონთა ურყევობის
რწმენას, არასოდეს შეეძლოთ მთლიანად მოეცვათ სახარებისეული მოძღვრება და ყოველთვის მიისწრაფოდნენ იესოს საქმეებისა
და სიტყვებისთვის ერთგვაროვანი, წინააღმდეგობათა გამომრიცხავი და ცხოვრების საქმეთა და ამოცანების შესახებ ჩვეულის
მეტად ან ნაკლებად შესაბამისი განმარტება მიენიჭებინათ. „ირწმუნე, და შენი სიტყვით გადაადგილდება მთა“ - კითხულობდნენ
ისინი ამ ამოუცნობ წიგნში და ეს იმ აზრით ესმოდათ, რომ ყოველთვის, გამუდმებით უნდა გსურდეს ერთი და იგივე, წინასწარ
დაწესებული და სრულიად განსაზღვრული. იმავდროულად კი სახარება ამ სიტყვებით ნებას რთავს და აკურთხებს ყველაზე
შლეგურ და სარისკო პროექტებს. ის, რაც არის, იესოსთვის არ არსებობდა, ხოლო არსებობდა მხოლოდ ის, რაც არ არის.

მაგალითად, ძველი რომაელი - პილატე, როგორც ჩანს, განათლებული, გონიერი და არცთუ ურიგო, თუმცა სუსტი ხასიათის მქონე
ადამიანი, გაოცებული იყო და ვერ აეხსნა საკუთარი თავისთვის, რა მიზეზით მიმდინარეობდა იქ ასეთი ბრძოლა. მას მთელი
გულით ებრალებოდა ფერმკრთალი ახალგაზრდა ებრაელი, რომელიც, როგორც ჩანს, უდანაშაულო იყო. „რა არის ჭეშმარიტება?“
- ჰკითხა მან იესოს. იესომ არაფერი უპასუხა, ვერც უპასუხებდა, - არა თავისი „უმეცრების“ გამო, როგორც ეს წარმართებს
სურდათ, რომ წარმოედგინათ, არამედ იმ მიზეზით, რომ ამ კითხვაზე პასუხი შეუძლებელია. მეტაფორულად თუ ვიტყვით,
პილატეს თავი სხვა მხარეს უნდა შეგვებრუნებინა, რათა მას ის დაენახა, რაც არასოდეს უნახავს. ან, კიდევ უკეთესი, ისეთი
საშუალებისთვის მიგვემართა, რომელსაც ზღაპარში კუზიანი ცხენი მიმართავს, რათა მძინარე ივანუშკა ჭკვიან და ლამაზ
ყმაწვილად აქციოს: თავდაპირველად ქვაბში ადუღებული რძით, შემდეგ მეორეში - მდუღარე წყლით, შემდეგ მესამეში - ცივი
წყლით. ყველა საფუძველი გვაქვს ვიფიქროთ, რომ ასეთი მომზადების შემდეგ პილატე სხვაგვარ კითხვებს დასვამდა. ასე მგონია,
კუზიანი ცხენი დაგვეთანხმებოდა, რომ თვითაღკვეთასა და mania grandiosa-ს სავსებით ძალუძთ ზღაპრის მიერ შემოთავაზებული
ქვაბების ჩანაცვლება.

დიადი მოსაკლისება და დიადი ილუზია იმდენად ცვლის ადამიანის ბუნებას, რომ ის, რაც შეუძლებლად წარმოდგებოდა,
შესაძლებლად იქცევა, ხოლო მიუღწეველი - მიღწევადად.

......................

მარადი ჭეშმარიტებანი.

ქსენოფონტე თავის „მემორაბილიაში“ მოგვითხრობს სოკრატეს შეხვედრის შესახებ ცნობილ სოფისტ ჰიპიასთან.

როდესაც ჰიპია სოკრატესთან მივიდა, ეს უკანასკნელი, ჩვეულებრივ, საუბრობდა და ასევე ჩვეულებრივ, გაკვირვებული იყო
იმით, რომ ადამიანებმა, როდესაც დურგლის ან მჭედლის ხელობის შესწავლა სურთ, იციან, ვის მიმართონ, მაგრამ თუ სათნოების
შესწავლა სურთ, ვერაფრით პოულობენ მასწავლებელს. ჰიპიამ, რომელსაც არაერთხელ მოუსმენია სოკრატეს მსგავსი მსჯელობა,
ირონიულად შენიშნა: „სოკრატე, ნუთუ შენ ახლაც იგივეს ამბობ, რაც შენგან დიდი ხნის წინ მაქვს გაგონილი?“ სოკრატემ გაიგო
და მიიღო გამოწვევა, როგორც საერთოდ ყოველთვის იღებდა ხოლმე ასეთ გამოწვევებს. გაიმართა კამათი, საიდანაც გაირკვა, რომ
ამჯერად (როგორც ყოველთვის ხდება პლატონსა და ქსენოფონტესთან) სოკრატე უფრო ძლიერი დიალექტიკოსი აღმოჩნდა,
ვიდრე მისი მოწინააღმდეგე. მან შეძლო დაემტკიცებინა, რომ მის შეხედულებას სამართლიანობის შესახებ ისეთივე ურყევი
საფუძველი აქვს, როგორც მის მიერ გამოთქმულ ყველა სხვა შეხედულებას, და რომ იმავდროულად ერთხელ ჩამოყალიბებული
შეხედულებები, თუკი ისინი ჭეშმარიტია, ისევე ნაკლებად ექვემდებარებიან დროის ზემოქმედებას, როგორც კეთილშობილი
ლითონები - ჟანგისას.

სოკრატემ 70 წელი იცოცხლა, ერთხელ იყო ყმაწვილი, ერთხელ ქმარი, ერთხელ მოხუცი. მაგრამ ასორმოცი წელი რომ ეცოცხლა,
მეორედ გამოეცადა სიცოცხლის სამი ასაკი და კვლავ შეხვედროდა ჰიპიას? ან, რაც კიდევ უკეთესია, - თუკი სული, როგორც
სოკრატე ასწავლიდა, უკვდავია და ახლა სოკრატე სადღაც მთვარეზე, სირიუსზე ან უკვდავი სულებისთვის განკუთვნილ სხვა
ადგილას ცხოვრობს, ნუთუ იქაც დღემდე გულს უწვრილებს თავის თანამოსაუბრეებს სამართლიანობის, დურგლებისა და
მჭედლების შესახებ საუბრებით? და ახლაც, როგორც ოდესღაც, გამარჯვებული გამოდის ჰიპიასა და სხვა ადამიანებთან კამათში,
რომლებსაც გადაუწყვეტიათ ამტკიცონ, რომ დროის კანონებს შესაძლოა და უნდა დაემორჩილოს ყველაფერი, მათ შორის
ადამიანთა შეხედულებები, და რომ ასეთი მორჩილებისგან კაცობრიობა არამცთუ არაფერს ჰკარგავს, არამედ მოგებულიც კი
რჩება.

© ლევ შესტოვი / უკანასკნელის წინა სიტყვები

............................

ცა და მიწა. სიტყვა „სამართლიანობა“ აკერია ყველას პირზე. მაგრამ ნუთუ მართლა ასე ფასობს სამართლიანობა ადამიანებში,
როგორც ეს მოჩანს, თუ იმას დავიჯერებთ, რასაც ამბობდნენ და ამბობენ მის შესახებ? მეტიც: ესოდენ აფასებენ მას მისი ნაფიცი
დამცველები და მაქებარი-პოეტები, ფილოსოფოსები, მორალისტები, ღვთისმეტყველები - თუნდაც მათ შორის საუკეთესონი,
ყველაზე მეტად ნიჭიერები და გულწრფელები? თავს ნებას მივცემ, დიდად დავეჭვდე ამაში. ძველი და ახალი სამყაროს
ნებისმიერი ბრძენის ქმნილებას შეხედეთ. სამართლიანობა - თუ მას გავიგებთ, როგორც ყველა ცოცხალი ადამიანის
თანასწორობას ქმნადობის კანონთა წინაშე - ან კი სხვაგვარად როგორ უნდა გავიგოთ? - არასოდეს არავის აინტერესებდა.
პლატონი არასოდეს უსვამს კითხვას ბედისწერას, რატომ შექმნა მან თერსიტე - საძულველად, ხოლო პატროკლე -
კეთილშობილად. პლატონი არწმუნებს ადამიანებს, იყვნენ სამართლიანები, მაგრამ ერთხელაც ვერ ბედავს, ღმერთებს ჰკითხოს
მათ უსამართლობასთან მიმართებით. თუკი ყურადღებით ჩავუკვირდებით მის სიტყვებს, შესაძლოა სულში შეიპაროს ეჭვი, რომ
სამართლიანობა არის სათნოება მოკვდავთათვის, უკვდავებს კი თავისი საკუთარი სათნოება აქვთ, რასაც არაფერი აქვს საერთო
სამართლიანობასთან. და აი, უკანასკნელი ცდუნება მიწიერი სათნოებისთვის. ჩვენთვის უცნობია, მოკვდავია თუ უკვდავი
ადამიანის სული. ერთ ნაწილს, როგორც ცნობილია, სწამს უკვდავება, მეორენი ასეთ რწმენას აბუჩად იგდებენ. თუკი
აღმოჩნდებოდა, რომ ერთნიცა და მეორენიც ცდებიან და რომ ადამიანთა ბედი სიკვდილის შემდეგ, ისევე, როგორც სიცოცხლეში,
სულაც არ არის თანაბარი: იღბლიანები და რჩეულები ზეცად მიემართებიან, სხვები კი საფლავებში რჩებიან გასახრწნელად და
საკუთარ მოკვდავ გარსთან ერთად დასაღუპად. ასეთ დაშვებას, თუმცა გაკვრით, აკეთებს ჩვენი რუსი წინასწარმეტყველი,
სიყვარულისა და სამართლიანობის ქურუმი დოსტოევსკი „ლეგენდაში დიდი ინკვიზიტორის შესახებ“. მაშ ასე, თუკი
აღმოჩნდებოდა, რომ დოსტოევსკი მართლაც უკვდავია, ხოლო მის მორწმუნე მოწაფეთა და მიმდევართა ურიცხვი რაოდენობა,
უზარმაზარი მასა ნაცრისფერი (ყველა აზრით) ადამიანებისა, რომელთა შესახებაა საუბარი „დიდ ინკვიზიტორში“, საკუთარ
სიცოცხლეს სიკვდილთან ერთად ასრულებს, ისევე, როგორც იწყებს დაბადებით - შეურიგდებოდა თუ არა ადამიანი, და არა
რომელიმე პირველი შემხვედრი, არამედ თუნდაც თვით დოსტოევსკი, რომელიც შემთხვევით სრულებით არ დამისახელებია,
არამედ განზრახ, როგორც სამართლიანობის იდეის ერთ-ერთი ყველაზე მხურვალე დამცველი (სამყაროს სამართლიანობის მეტად
მხურვალე, მგზნებარე და შესანიშნავი დამცველებიც ჰყოლია, და იქნებ ღირდა კიდეც მათი დასახელება, მაგრამ ამჯერად
მკრეხელობისაგან შორს გავდგები, - ვისაც დოსტოევსკი არასაკმარის ფიგურად მოეჩვენება, თვით დაასახელოს სხვა), ამგვარად,
შეეგუებოდა თუ არა დოსტოევსკი ასეთ უსამართლობას, ანუ აღდგებოდა თუ არა მიღმურ სამყაროში უსამართლობის წინააღმდეგ
თუ დაიკავებდა რა კუთვნილ ადგილს, დაივიწყებდა თავის საბრალო ძმებს? A priori მსჯელობა რთულია, მაგრამ a posteriori უნდა
ვიფიქროთ, რომ დაავიწყდებოდა. დოსტოევსკისა და წვრილ პროვინციულ მწერალს, პირველებსა და უკანასკნელებს შორის
მიწაზე ხომ კოლოსალური სხვაობაა, ასეთი უთანასწორობის უსამართლობა კი ზეცად ჰღაღადებს. მიუხედავად ამისა, ჩვენ, არა
გვიშავს, ვცხოვრობთ და არ ვღაღადებთ, ხოლო თუ ვღაღადებთ კიდეც, უკიდურესად იშვიათად, ამასთან, სიმართლე უნდა
ითქვას, რთულია დამაჯერებლად იმის თქმა, საკუთრივ რის გამო ვღაღადებთ: იმისა, რომ გულგრილი ზეცის ყურადღების
მიპყრობა გვსურს, თუ იმისა, რომ ჩვენს ახლობლებს შორის მრავლადაა მოთქმის მოყვარული (ლიტერატურული ნიჭის მქონე).
მსგავსად ყარიბისა „ჭექა-ქუხილიდან“, რომელსაც მეტისმეტად უყვარდა, როდესაც ვიღაც ჰღაღადებდა. ყველა ეს შეხედულება
შესაძლოა განსაკუთრებით მნიშვნელოვნად მოეჩვენოთ მათ, ვინც მოცემულ წუთს ჩემს მსგავსად (ხვალინდელი დღის თავდებად
ვერ დავდგები) იზიარებს დოსტოევსკის თვალსაზრისს, რომ თუ არსებობს კიდეც უკვდავება, მხოლოდ ერთეულების და არა
ყველასათვის. მე, ამასთანავე, დოსტოევსკისთან თანხმობით, დავამატებ, რომ მკვდრეთით აღდგებიან სწორედ ისინი,
რომლებსაც, არსებული ვარაუდის მიხედვით, სიკვდილის შემდეგ უარესი ელის. პირველები აქ იქაც პირველები იქნებიან,
ხოლოდ უკანასკნელთაგან მოგონებაც კი არ დარჩება. დაღუპულებს ვეღარავინ დაუდგება ქომაგად: დოსტოევსკი, ტოლსტოი და
მათი მსგავსი „პირველები“, რომლებიც ზეცაზე მოხვედრას მოახერხებენ, შეუდარებლად უფრო მნიშვნელოვანი საქმეებით
იქნებიან დაკავებულნი...

ახლა, თუ გსურთ, განაგრძეთ ზრუნვა სამყაროს სამართლიანი მოწყობის შესახებ და პლატონის კვალდაკვალ სამართლიანობის
შესახებ მოძღვრება დადეთ ფილოსოფიის საფუძვლად.

................................

მტკიცებულებათა ძალა. შოპენჰაუერი სულის უკვდავების შესახებ საკითხს უარყოფითად წყვეტდა. მისი შეხედულებით,
ადამიანი, როგორც Ding an sich[საგანი თავის თავში (გერმ.).], უკვდავია, მაგრამ როგორც მოვლენა - მოკვდავი. სხვა სიტყვებით,
ყველაფერი, რაც ჩვენში არის ინდივიდუალური, არსებობს მხოლოდ დაბადებასა და სიკვდილს შორის შუალედში, მაგრამ
ვინაიდან ყოველი ინდივიდი, შოპენჰაუერის მოძღვრების მიხედვით, არის „ნების“ ანუ „Ding an sich“ გამოვლენა, იმ მარადი და
უცვლელი საწყისისა, რომელიც სამყაროს ერთიან არსს წარმოადგენს, ობიექტივირებულს მოვლენათა მრავალგვარობაში, მაშინ
იმდენად, რამდენადაც ეს საწყისი ადამიანში ვლინდება, ის - მარადიულია. ასეთია, ვიმეორებ, შოპენჰაუერის შეხედულება,
რომელიც, როგორც ჩანს, წარმოადგენს მისი ზოგადი ფილოსოფიური მოძღვრების თანმიმდევრულ და ლოგიკურ დასკვნას,
როგორც იმ ნაწილში, რაც Ding an sich-ს ეხება, ასევე იმაშიც, რომელიც ინდივიდს გულისხმობს. პირველ ნაწილს არ განვიხილავთ:
ბოლოს და ბოლოს, თუ შოპენჰაუერი ცდებოდა და Ding an sich - მოკვდავია, - ეს არცთუ დიდი უბედურებაა, ისევე, როგორც მისი
უკვდავება არ გვაძლევს სიხარულის საბაბს. მაგრამ აი ინდივიდი: მას ართმევენ უკვდავების უფლებას და დასტურად მოაქვთ
შეხედულება, რომელიც ერთი შეხედვით სრულიად უცილობელია. ყველაფერს, რასაც დასაწყისი აქვს, აქვს დასასრულიც, ამბობს
შოპენჰაუერი. ინდივიდს აქვს დასაწყისი (დაბადება), შესაბამისად, მას ელის დასასრულიც (სიკვდილი). თვით შოპენჰაუერს
თვალსაზრისიცა და დასკვნაც იმდენად ცხადად მიაჩნდა, რომ წამითაც არ უშვებდა შეცდომის შესაძლებლობას. იმავდროულად
კი ჩვენ გვაქვს მცდარი წინაპირობიდან მცდარი დასკვნის უდაო შემთხვევა. რადგან, უპირველეს ყოვლისა: რატომ უნდა ჰქონდეს
ყველაფერს, რაც იწყება, დასასრული? ემპირიული დაკვირვება ასეთ ვარაუდამდე მიდის, მაგრამ ნუთუ ემპირიული
დაკვირვებები საკმარისია წინაპირობების შესაქმნელად? და გვაქვს კი უფლება, ამგვარად მიღებული წინაპირობები გამოვიყენოთ
ურყევ დებულებათა სახით უმნიშვნელოვანესი ფილოსოფიური პრობლემების გადასაჭრელად? შემდეგ, თუნდაც იმის დაშვებით,
რომ წინაპირობა მართებულია, დასკვნა, რომელთანაც შოპენჰაუერი მივიდა, მაინც მცდარია. შესაძლოა, მართლაც, ყველაფერი,
რაც იწყება, აუცილებლად სრულდება, შესაძლოა ინდივიდი ადრე თუ გვიან უნდა დაიღუპოს, მაგრამ რატომ ვუკავშირებთ
სულის დაღუპვის მომენტს სხეულის სიკვდილს? შესაძლოა სხეული დაიღუპოს, სული კი, რომელსაც მომავალში იგივე ბედი
ხვდება წილად, თუნდაც მცირე ხანს, არა საუკუნოდ, როგორც ეს უკიდურეს ოპტიმისტებს მიაჩნიათ, კიდევ იცოცხლებს, იპოვის
რა თავისთვის მეტად ან ნაკლებად სათანადო მატერიალურ გარსს სადღაც, დაშორებულ, შესაძლოა ჩვენთვის ჯერ კიდევ უცნობ
პლანეტაზე. რაოდენ მნიშვნელოვანი იქნებოდა საბრალო კაცობრიობისთვის, ასეთი იმედი მაინც შეენარჩუნებინა! მით უმეტეს,
რომ რთულად თუ ვიცით დაზუსტებით, რა სურთ ადამიანებს, როდესაც სულის უკვდავების შესახებ საუბრობენ. დაზუსტებით
და აუცილებლად სურთ მათ მარადიული სიცოცხლე, თუ კიდევ ერთი ან ორი ცხოვრებით დაკმაყოფილდებოდნენ,
განსაკუთრებით იმ შემთხვევაში, თუ მომდევნო ცხოვრებანი არცთუ ისე გულსაკლავად უმნიშვნელო იქნებოდა, როგორც ჩვენი
მიწიერი არსებობა, რომელშიც XIV რანგის წოდებაც კი მრავალისათვის მიუწვდომელი იდეალია? ვფიქრობ, მრავალი არ
დაეთანხმება მარადიულ ცხოვრებას. და რა მოხდება, თუ ყველა შესაძლებლობა ამოიწურება და მხოლოდღა გამეორებები
დარჩება?

ნათქვამიდან, რასაკვირველია, არ გამომდინარეობს, რომ უფლება გვაქვს, იმქვეყნიური არსებობის იმედი გვქონდეს: საკითხი
შოპენჰაუერის მტკიცებულებათა უკუგდების შემდეგაც ღიად რჩება. მაგრამ გარდუვალი დასკვნაა, რომ საუკეთესო
მტკიცებულებები უახლოესი განხილვისას ხშირად უვარგისია ხოლმე. Quod demonstrandum erat[რაც დამტკიცებულია] -
რასაკვირველია, იმ დრომდე, სანამ არ მოიძებნება მტკიცებულებები, რომლებიც უკუაგდებენ შოპენჰაუერის უკუმგდებელ ჩემს
მტკიცებულებებს. ეს მინიშნება იმისათვის გავაკეთე, რომ კრიტიკოსებს სიტყვებით თამაშის სიამოვნება და შესაძლებლობა
ავარიდო.

..........................

რა არის ფილოსოფია?

ფილოსოფიის სახელმძღვანელოებში ამ კითხვაზე განსხვავებულ პასუხებს იპოვით.

არსებობის ორიათასხუთასი წლის განმავლობაში ფილოსოფიას ჰქონდა შესაძლებლობა ურიცხვი რაოდენობის მცდელობისთვის
მიემართა თავისი ამოცანის არსის განსაზღვრისათვის. მაგრამ თანხმობა სიბრძნის აღიარებულ მოყვარულებსა და ფავორიტებს
შორის ჯერაც არ არის მიღწეული. ყველა თავისებურად მსჯელობს, თავის შეხედულებას თვლის ერთადერთ ჭეშმარიტებად -
მაგრამ consensus sapientium[ბრძენთა თანხმობა (ლათ.).]-ის შესახებ აქ ოცნებაც კი შეუძლებელია. მაგრამ, - რაც საკმაოდ უცნაურია,
- სწორედ ამ საკამათო წერტილში, სადაც შეუძლებელია სწავლულთა და ბრძენთა შეთანხმება, სრულადაა მიღწეული consensus
profanorum [პროფანთა თანხმობა (ლათ.).]. ყველა ის, ვინც ფილოსოფიით არასოდეს ყოფილა დაკავებული, ვისაც არასოდეს
წაუკითხავს სწავლულთა წიგნები, მეტიც, საერთოდ არანაირი წიგნი, იშვიათი ერთსულოვნებით პასუხობს ჩვენს კითხვას. თუმცა
ისიც მართალია, რომ, როგორც ჩანს, მათი შეხედულებების მიხედვით უშუალოდ მსჯელობა არ შეიძლება, რადგან ასეთ
ადამიანებს სრულიად არ ძალუძთ მეცნიერების მიერ შემუშავებული ენით საუბარი, არასოდეს სვამენ კითხვას ასეთი ფორმით და
კიდევ უფრო ნაკლებად ეხერხებათ მასზე აღიარებული ცნებებით პასუხი. მაგრამ ჩვენ გვაქვს ერთი მნიშვნელოვანი ირიბი
მინიშნება, რომელიც დასკვნის გაკეთების საშუალებას გვაძლევს. უდაოა, რომ ყველა ის ადამიანი, ვინც ფილოსოფიას
მიმართავდა მათთვის მტანჯველ კითხვებზე პასუხის მისაღებად, იმედგაცრუებული ბრუნდებოდა, თუკი მათ საკმარისად
გამორჩეული ნიჭი არ გააჩნდათ პროფესიონალ ფილოსოფოსთა ამქარში გასაერთიანებლად. აქიდან კი ორჭოფობის გარეშე
შეგვიძლია დასკვნის გამოტანა, თუმცა, ჯერჯერობით უარყოფითისა: ფილოსოფია ისეთი საქმითაა დაკავებული, რომელიც
შესაძლოა საინტერესო და მნიშვნელოვანი იყოს მხოლოდ ზოგიერთებისთვის, მრავალთათვის კი ის მოსაწყენი და ფუჭია.

ეს დასკვნა უკიდურესად მანუგეშებელია, როგორც პროფანების, ისე ბრძენთათვის. რადგან ყოველი ბრძენი, თუნდაც ყველაზე
გამორჩეული, მასთან ერთად კი პროფანიც, ანუ, თუ აკადემიურ სიტყვათხმარებაზე უარს ვიტყვით, უბრალოდ ადამიანი, მის
თავსაც შეიძლება მოხდეს ისე, რომ იგივე მტანჯველი კითხვები გაუჩნდეს, რომლითაც მასვე მიმართავდნენ ჩვეულებრივი
ადამიანები, მაგალითად, ტოლსტოის ივან ილიჩი ან ჩეხოვის პროფესორი („მოსაწყენი ისტორიიდან“). ასეთ დროს კი,
რასაკვირველია, მას მოუწევს იმის აღიარება, რომ იმ სქელ წიგნებში, რომლებიც მან კარგად დაისწავლა, საჭირო პასუხები არ
არის. და გაიხაროს ამით. რადგან, რა შეიძლება იყოს უფრო საზარელი ადამიანისთვის, ვიდრე აუცილებლობა, რომ ცხოვრების
რთულ წუთებში აღიარო ამა თუ იმ ფილოსოფიური მოძღვრების სავალდებულობა? მაგალითად, პლატონთან, სპინოზასა და
შოპენჰაუერთან ერთად იფიქრო, რომ ცხოვრების მთავარი ამოცანა - ზნეობრივი სრულყოფაა, სხვა სიტყვებით - თვითაღკვეთა.
პლატონი სამართლიანობას ქადაგებდა! და ეს სრულებით არ უშლიდა მას ხელს, თავისი დროის შვილი ყოფილიყო, ანუ
დასაშვები ოდენობით დაერღვია მცნებები, რომლებსაც თვითვე ამკვიდრებდა. სპინოზა, ყველა მტკიცებულების მიხედვით,
პლატონზე თავშეკავებული და თანმიმდევრული იყო, ის მართლაც იმორჩილებდა ვნებებს. მაგრამ ეს მისი პირადი,
ინდივიდუალური გემოვნება გახლდათ. თანმიმდევრულობა არა მხოლოდ მისი გონების თვისება იყო, არამედ მთელი მისი
ბუნების. მისი გამოვლენით ის საკუთარ თავს ავლენდა. რაც შეეხება შოპენჰაუერს, სათნოებას ის მხოლოდ წიგნებში ადიდებდა.
ცხოვრებაში კი, ისევე, როგორც ყოველი დამოუკიდებელი და გონიერი ადამიანი, მრავალგვარი შეხედულებებით
ხელმძღვანელობდა.

მაგრამ ყველა ესენი - მასწავლებლები არიან, რომლებიც სისტემებსა და იმპერატივებს იგონებდნენ. მოსწავლეს კი, რომელიც
ფილოსოფიაში პასუხებს ეძებს თავის კითხვებზე, არ აქვს უფლება რაიმე სახის თვითნებობა და წესებისგან გადახრა დაუშვას,
რადგან ყოველი მოძღვრების არსი და ძირითადი ამოცანა იმაზე დაიყვანება, რომ არა მხოლოდ ადამიანთა ქცევა, არამედ მთელი
სამყაროს ცხოვრება ერთადერთ მარეგულირებელ პრინციპს დაუქვემდებაროს. ცალკეული ფილოსოფოსები პოულობდნენ ასეთ
პრინციპებს, მაგრამ ფილოსოფოსებს შორის საბოლოო თანხმობა ჯერაც არ არის მიღწეული, თუმცა ეს გარემოება
გარკვეულწილად აიოლებს იმ უბედურთა მდგომარეობას, რომლებმაც, დაკარგეს რა დახმარებისა და ხელმძღვანელობის სხვაგან
პოვნის იმედი, ფილოსოფიას მიმართეს. ვინაიდან აქ არ არსებობს ზოგადი, ყველას მიერ აღიარებული და სავალდებულო
პრინციპი, - გამოდის, რომ ჯერჯერობით, სულ ცოტა, ყველას აქვს უფლება იფიქროს, განიცადოს და მოიქცეს კიდეც
თავისებურად. შეგვიძლია გავუგონოთ სპინოზას, შეგვიძლია არც გავუგონოთ. შეგვიძლია მუხლი მოვიყაროთ პლატონის მარადი
იდეების წინაშე, მაგრამ შეგვიძლია უპირატესობა მარად ცვალებად და დენად სინამდვილეს მივანიჭოთ. დაბოლოს, შეგვიძლია
მივიღოთ შოპენჰაუერის პესიმიზმი, მაგრამ ვერავინ და ვერაფერი მოგახვევთ თავს უქორწინობას იმ საფუძვლით, რომ
შოპენჰაუერი ასე მოხერხებულად აქილიკებდა სიყვარულს. ხოლო საკუთარი თავისთვის ასეთი თავისუფლების მოსაპოვებლად
სულაც არ არის აუცილებელი, ძველი ბერძენი ფილოსოფოსის მსუბუქი დიალექტიკით, ღარიბი ჰოლანდიელი ებრაელის
მძიმეწონიანი ლოგიკით ან ღრმააზროვანი გერმანელის ნატიფი გონებამახვილობით შეიარაღდეთ. მათ არც უნდა შეეკამათოთ.
მეტიც, შეგიძლიათ ყველას დაეთანხმოთ. სამყაროს სივრცე უსასრულოა და არა მხოლოდ დაიტევს ოდესმე მცხოვრებ და
დასაბადებელ ადამიანებს, არამედ თითოეულ მათგანს მისცემს ყველაფერს, რასაც იგი ისურვებს. პლატონს - სამყაროთა იდეას,
სპინოზას - ერთიან, მარად და უცვლელ არსს, შოპენჰაუერს - ბუდისტურ ნირვანას. თითოეული მათგანი და ყველა სხვა
ფილოსოფოსი, რომელიც აქ არ იყო ნახსენები, საერო თუ სასულიერო, სამყაროში იპოვის იმას, რაც მას სჭირდება, თვით რწმენას,
რომ მათი მოძღვრება ერთადერთი, ჭეშმარიტი და ყოვლისმომცველია. მაგრამ იმავდროულად პროფანებიც იპოვნიან თავისთვის
შესაბამის სამყაროებს. იქიდან, რომ ადამიანები სამყაროში სივიწროვეს განიცდიან, იქიდან, რომ გვიწევს წარმოუდგენელი
ძალისხმევით მოვიპოვოთ მიწის თითოეული გოჯი და თვით ჩვენი მოჩვენებითი თავისუფლება, სულაც არ გამომდინარეობს,
რომ სიღარიბე, სიბნელე, და დესპოტიზმი უნდა ითვლებოდეს მარადიულ, სამყარომდელ საწყისებად, და რომ ეკონომიაზე
დამყარებული ერთობა ადამიანის უკანასკნელი თავშესაფარია. სამყაროთა სიმრავლე, ადამიანებისა და ღმერთების სიმრავლე
უკიდეგანო სამყაროს უკიდეგანო სივრცეებში - ეს ხომ (დე, მაპატიონ ეს სიტყვა) იდეალია! თუმცა, არა იდეალურად
დასაბუთებული. სანაცვლოდ, რა დასკვნა გველის წინ! მოკამათე და დამსაბუთებელ ფილოსოფოსებს გვერდზე დავტოვებთ,
რაკიღა საქმე ღმერთებს შეეხება. არსებული შეხედულებებისა და ვარაუდების მიხედვით ღმერთებიც ყოველთვის ეკამათობდნენ
და ებრძოდნენ ერთმანეთს. მონოთეისტურ რელიგიებშიც კი ადამიანები ყოველთვის აიძულებდნენ თავის ღმერთს ბრძოლა
გაემართა და ამისათვის საგანგებო მეტოქესაც კი იგონებდნენ - ეშმაკს. ადამიანებს არაფრით არ შეუძლიათ განირიდონ აზრი, რომ
ზეცაში ყველაფერი ზუსტად ისე ხდება, როგორც მიწაზე, და თავის ყველა ურიგო, ისევე, როგორც დადებით თვისებას ზეცის
ბინადართაც მიაწერენ. ეს იმ დროს, როდესაც, სავარაუდოდ, მრავალი რამ იქიდან, რაც სრულიად განუყოფელია ცხოვრებისგან,
ზეცაში არ არის. სხვათა შორის, არც ბრძოლაა. ეს - კარგია. რადგან ყოველი ბრძოლა ადრე თუ გვიან ჩხუბში გადაიზრდება.
როდესაც ლოგიკური და ეთიკური საბუთების მარაგი ამოიწურება, შეურიგებელ მეტოქეებს ერთადერთი რჩებათ - ხელდახელ
ჩხუბზე გადავიდნენ, რაც, როგორც წესი, წყვეტს კიდეც შედეგს. ლოგიკურ და ეთიკურ შეხედულებათა შეფასება ნებისმიერია,
როდესაც მატერიალური ძალა ფუთებითა და ფუნტებით იზომება, მისი წინასწარ გათვალისწინებაც კია შესაძლებელი. ასე რომ,
გამოდის, იქ, სადაც, საზოგადო ვარაუდის თანახმად, ფუთები და ფუნტები არ გვექნება, ბრძოლის შედეგი ხშირად იქნება
გაურკვეველი. როდესაც ლერმონტოვის დემონი თამარის საკნისკენ მიემართება, გზად მას ანგელოზი ხვდება. დემონი ამბობს,
რომ თამარი მას ეკუთვნის, ანგელოზი კი მას თავისთვის მოითხოვს. სიტყვებითა და საბუთებით დემონს ვერ დაარწმუნებთ: ეს ის
ბიჭი არ არის. ანგელოზის შესახებ საუბარიც არ ღირს: ის ხომ საკუთარ თავს ყოველთვის ორმაგად მართებულად თვლის. როგორ
უნდა გადაწყდეს დავა? საბოლოოდ, ლერმონტოვმა ვერ შეძლო ან ვერ გაბედა მოეფიქრებინა დავის გადაწყვეტის ახლებური
საშუალება და მატერიალური ძალის ჩარევა დაუშვა: დემონს თამარს ისევე წაჰგლეჯენ, როგორც დედამიწაზე უფრო ძლიერი
მტაცებელი წაჰგლეჯს ნადავლს უფრო სუსტს. როგორც ჩანს, პოეტმა კვანძის ამგვარი გახსნა იმისათვის დაუშვა, რომ თავისი
მიეგო ტრადიციული ღვთისმოსაობისთვის. ჩემი აზრით კი გადაწყვეტილება არამც თუ ღვთისმოსავი არ არის, არამედ ცალსახად
მკრეხელურია. მასში ცხადად ჩანს ბარბაროსობისა და კერპთაყვანისმცემლობის ამოუშთობი კვალი. ღმერთს მიეწერება გემოვნება
და ატრიბუტები, რომლებზეც მიწიერი დესპოტები ოცნებობენ. ის თითქოს გარდუვალად ვალდებულია და სურს იყოს ყველაზე
ძლიერი, უპირველესი და ა.შ. - ზუსტად როგორც იულიუს კეისარი ახალგაზრდობაში. ყველაზე მეტად ის მეტოქეობას უფრთხის
და არასოდეს პატიობს დაუმორჩილებელ მტრებს. ჩემი აზრით, ეს ღრმა ცდომილებაა. ღმერთს სრულებით არ სჭირდება, რომ
იყოს ყველაზე ძლიერი, იყოს უპირველესი. ის, ალბათ, და ეს საღი აზრის შესაბამისად უნდა იყოს გასაგები, არ ისურვებდა
ყოფილიყო სხვებზე სუსტი, რათა ძალადობის მსხვერპლად არ ქცეულიყო, მაგრამ მისთვის პატივმოყვარეობისა და
სახელმაძიებლობის მიწერის არანაირი საფუძველი არ გაგვაჩნია. შესაბამისად, არანაირი საფუძველი არ გვაქვს ვიფიქროთ, რომ ის
ვერ იტანს მის მსგავსებს, სურს იყოს ყველაზე მაღლა და რადაც არ უნდა დაუჯდეს, დაამარცხოს ეშმაკი. მეტად სავარაუდოა, რომ
ის მათთანაც კი მშვიდობასა და თანხმობაშია, ვინც ყველაზე ნაკლებად ერგება მის გემოვნებასა და ჩვევებს. შესაძლოა
მოხარულიც კი იყოს, რომ ყველა ისეთი არ არის, როგორც თვითონ, და ხალისით უნაწილებს სამფლობელოს სატანას. მით
უმეტეს, რომ ასეთი დანაწილებით არავინ რჩება წაგებული, რადგან უსასრულო (ღმერთის სამფლობელო უსასრულოა, მე
ვაღიარებ ამას), გაყოფილი ორ ან რამდენადაც გნებავთ დიდ სასრულ რიცხვზე, შედეგად მაინც უსასრულობას გვაძლევს.

ახლა კი შეგვიძლია საწყის კითხვას დავუბრუნდეთ და, ვფიქრობ, პასუხიც კი გავცეთ მას - მეტიც, ორი პასუხი, ერთი - sapientium-
ის სახელით, მეორე - profanorum-ისა. პირველთათვის ფილოსოფია არის ხელოვნება ხელოვნებისთვის. ყოველი ფილოსოფოსი
ცდილობს ააგოს მწყობრი, მრავალფეროვანი, საინტერესო და მომხიბლავი სისტემა, რის მასალად იყენებს, როგორც თავის შინაგან
გამოცდილებას, ისე პირად და სხვათა დაკვირვებას გარეშე ცხოვრებაზე. ფილოსოფოსიც ერთგვარი ხელოვანია, ვისთვისაც
საკუთარი ქმნილება ყველაფერზე ძვირფასია, ზოგჯერ თვით სიცოცხლეზეც ძვირფასი. გამუდმებით ვხედავთ, რომ
ფილოსოფოსები თავისი საქმისათვის უყოყმანოდ სწირავენ მსხვერპლად ნებისმიერ რამეს, თვით ჭეშმარიტებასაც კი.
პროფანებთან სხვაგვარადაა. მათთვის ფილოსოფია - უფრო სწორად, ის, რასაც ისინი უწოდებდნენ ფილოსოფიას, სამეცნიერო
ტერმინოლოგიას რომ ფლობდნენ, უკანასკნელი თავშესაფარია. როდესაც მატერიალური ძალები გახარჯულია, როდესაც უკვე
ვეღარაფრით იბრძვი წართმეული უფლებებისთვის, - დახმარებისა და მხარდაჭერისთვის სწორედ იმ ადგილას გარბიხარ,
რომელსაც ყველაზე მეტად არიდებდი თავს უწინ. მაგალითი: ნაპოლეონი წმ. ელენეს კუნძულზე. ის, ვინც მთელი ცხოვრება
ქვემეხებსა და ჯარისკაცებს აგროვებდა, როდესაც ხელ-ფეხი შეუბოჭეს, ფილოსოფოსობას შეუდგა. რასაკვირველია, ამ სფეროში
ის მოქმედებდა, როგორც დამწყები, უკიდურესად გამოუცდელი და, ღიმილის მომგვრელიც კია ამის თქმა, მხდალი ახალბედა.

მას, ვისაც არ აშინებდნენ არც ჭირიანები და არც მტრის ტყვიები, როგორც ცნობილია, ბნელი ოთახის ეშინოდა. ფილოსოფიასთან
შეგუებული ადამიანები, მაგალითად შოპენჰაუერი, ბნელ ოთახებში გაბედულად და თავდაჯერებით მიმოდიან, თუმცა სროლასა
და ნაკლებად საშიშ საფრთხეებს გაურბიან. ამგვარად, ვამბობ მე, დიდი მხედართმთავარი, თითქმის მთელი ევროპის
იმპერატორი ნაპოლეონი, ფილოსოფოსობდა წმ. ელენეს კუნძულზე და იქამდეც მივიდა, რომ ზნეობასთან ლაციცს შეუდგა,
თვლიდა რა ალბათ, რომ მასზე იყო დამოკიდებული მისი შემდგომი ბედი. ის არწმუნებდა მას, რომ მისთვის და მხოლოდ
მისთვის წამოიწყო თავისი ყველა უკეთური საქმე - ის, ვისაც მანამდე, სანამ თავზე გვირგვინი ედგა და ხელთ ძლევამოსილი ჯარი
ჰყავდა, მცირედი თუ გაეგებოდა ზნეობრიობის არსებობისა. მაგრამ ეს იმდენად გასაგებია! 45 წლის ასაკში აღმოჩნდე სრულიად
ახალ სფეროში, რასაკვირველია, ყველაფერი საშიშად მოგეჩვენება და უსხეულო ზნეობრიობასაც ბედთა გამრიგედ მიიჩნევ. და
იფიქრებ, რომ მისი მოხიბვლა ტკბილი სიტყვითა და ცრუ დაპირებებით შეიძლება, როგორც მაღალი საზოგადოების
ქალბატონისა. მაგრამ ეს იყო შეუჩვეველი კაცის პირველი ნაბიჯები. ნაპოლეონისთვის იმდენადვე რთული იყო ფილოსოფიის
დაუფლება, როგორც კარლოს დიდისთვის წერა-კითხვის სწავლა სიცოცხლის მიწურულს. მაგრამ მან იცოდა, რისთვის მივიდა
ახალ ადგილას, და ვერც პლატონმა, ვერც სპინოზამ და ვერც კანტმა ვერ გადაარწმუნეს ის. შესაძლოა თავიდან, სანამ სიბნელეს
მიეჩვეოდა, მოსაჩვენებლად დაეთანხმებოდა აღიარებულ ავტორიტეტებს, იფიქრებდა, რომ აქ, ისევე, როგორც იქ, სადაც ის
მანამდე ცხოვრობდა, წარჩინებული პერსონები ვერ ითმენენ შეკამათებას, შესაძლოა, ის ცრუობდა კიდეც მათ წინაშე, როგორც
ზნეობრიობის წინაშე ცრუობდა - მაგრამ თავის საქმეს არ დაივიწყებდა. ის ფილოსოფიასთან მოთხოვნებით მივიდა, და მანამ არ
დამშვიდდებოდა, სანამ თავისას არ მიიღებდა. მას ერთხელ უკვე ნანახი ჰქონდა, როგორ იქცა კორსიკელი პორუჩიკი
საფრანგეთის იმპერატორად. დამხობილი იმპერატორი რად არ უნდა ჩაებას საბოლოო ბრძოლაში?.. და თვითაღკვეთაზე
მორიგდეს? ფილოსოფია დათმობს, მთავარია შინაგანად არ დანებდე: ასე მიდიან ფილოსოფიასთან ნაპოლეონები და ასე ესმით
იგი მათ. და საპირისპიროს დასაბუთებამდე ვერაფერი შეგვიშლის ხელს ვიფიქროთ, რომ ნაპოლეონები მართლები არიან და რომ,
შესაბამისად, აკადემიური ფილოსოფია არ არის უკანასკნელი, და არც მისი წინა სიტყვა. რადგან, შესაძლოა უკანასკნელ სიტყვას
საკუთარ თავში მალავენ საუბრის არმცოდნე, მაგრამ გაბედული, დაჟინებული და შეურიგებელი ადამიანები.

© ლევ შესტოვი / უკანასკნელის წინა სიტყვები

...........................

რა არის ჭეშმარიტება?

სკეპტიკოსები ამტკიცებენ, რომ არ არის და არც შეიძლება არსებობდეს ჭეშმარიტება, ამ შეხედულებამ კი იმდენად გამსჭვალა
თანამედროვე გონება, რომ ერთადერთ გავრცელებულ ფილოსოფიას ჩვენს დროში კანტის მოძღვრება წარმოადგენს, რომელმაც
საწყის წერტილად სკეპტიციზმი აირჩია.

მაგრამ, ყურადღებით გაეცანით „წმინდა გონების კრიტიკის“ პირველ გამოცემას და დარწმუნდებით, რომ საკითხი ჭეშმარიტების
რაობის შესახებ მას სრულებით არ აინტერესებდა. მას მხოლოდ ის საკითხი უნდა გადაეწყვიტა, თუ როგორ ყოფილიყო ადამიანი,
რომელიც ობიექტური ჭეშმარიტების პოვნის შეუძლებლობაში დარწმუნდა. ძველი მეტაფიზიკა მისი ნებისმიერი,
დაუსაბუთებელი მტკიცებებით, რომელიც მართლაც ვერანაირ კრიტიკას ვერ უძლებდა, აღიზიანებდა კანტს, და მან გადაწყვიტა
სკეპტიციზმის შედარებითი მართებულობის აღიარებით განერიდებინა არამეცნიერული დისციპლინა, რომელსაც ის
ფილოსოფიის მასწავლებლის მდგომარეობიდან გამომდინარე წარმოადგენდა. მაგრამ სკეპტიკოსთა თავდაჯერებულობა და
კანტის დამთმობლობა ჩვენ არაფერს გვავალდებულებს. ბოლოს და ბოლოს, თვით კანტმაც კი არ შეასრულა აღებული
ვალდებულებები. რადგან, თუკი უცნობია, რა არის ჭეშმარიტება, რა აზრი აქვს ღმერთისა და სულის უკვდავების პოსტულატებს?
როგორ შეიძლება გაამართლო, განმარტო რომელიც გსურთ არსებული რელიგია, თუნდაც ქრისტიანობა? თუმცა კი სახარება არ
ურიგდება ჩვენს მეცნიერულ წარმოდგენას ბუნების კანონთა შესახებ, მაგრამ ის არაფერს შეიცავს, რაც გონებას ეწინააღმდეგება.
სასაწაულებს არა იმიტომ არ იჯერებენ, რომ ისინი წარმოუდგენელია. პირიქით, ყველაზე უბრალო საღი აზრისთვისაც კი
სავსებით ცხადია, რომ სამყაროს საფუძველი, სიცოცხლე, - სასწაულთა შორის სასწაულია. და ფილოსოფიის ამოცანა რომ
მხოლოდ იმაზე ყოფილიყო დაყვანილი, სასწაულის შესაძლებლობა დაემტკიცებინა, საქმე დიდი ხნის წინ და ბრწყინვალედ
იქნებოდა შესრულებული. მთელი უბედურება იმაშია, რომ ადამიანებს ხილული სასწაულები ეცოტავებათ, ხოლო იქიდან, რომ
მრავალი სასწაული უკვე მომხდარია, ვერაფრით დავასკვნით, რომ სხვებიც, რომელთა გარეშე დროდადრო სრულიად
შეუძლებელია არსებობა, ოდესმე მოხდება. ადამიანები იბადებიან - უდაოდ დიადი სასწაულია, არსებობს შესანიშნავი სამყარო -
ესეც სასწაულთა სასწაულია. მაგრამ ნუთუ აქიდან გამომდინარეობს, რომ ადამიანები სიკვდილის შემდეგ აღდგებიან ან რომ
მათთვის სამოთხეა გამზადებული? ლაზარეს აღდგინებისა ჩვენს დროში იმათაც მცირედ სწამთ, ვინც კრძალვით ეპყრობა
სახარებას, ვიმეორებ, არა იმიტომ, რომ მათთვის ზოგადად დაუშვებელია სასწაულის არსებობა, არამედ იმიტომ, რომ არაფრით
შეუძლიათ а priori იმის გადაწყვეტა, თუ რომელი სასწაულებია შესაძლებელი და რომლები - შეუძლებელი, რის გამოც
იძულებულნი არიან იმსჯელონ a posteriori: რა სასწაულიც მომხდარია, იმას ხალისით აღიარებენ, რაც არ ყოფილა, მასში ეჭვი
შეაქვთ და მით მეტად შეაქვთ, რაც უფრო ღრმად და გზნებით სურთ ის. არაფერი ღირს, ირწმუნოთ სიკეთის საბოლოო
გამარჯვება ამქვეყნად (თუმცა კი ეს უცილობელი სასწაული იქნებოდა), პროგრესი, პაპის უცოდველობა (სასწაულები, თანაც
არცთუ მცირე!), რადგან après tout[ბოლოს და ბოლოს (ფრ.).] ადამიანები საკმაოდ გულგრილები არიან სიკეთის, პროგრესისა და
პაპის სათნოებისადმი. გაცილებით უფრო რთული, თითქმის შეუძლებელია ახლობლის ან ძვირფასი ადამიანის გვამთან
ირწმუნო, რომ ზეციდან ანგელოზი დაეშვება და მიცვალებულს მკვდრეთით აღადგენს, თუმცა სამყარო გაჯერებულია
მოვლენებით, რომლებიც მკვდრეთით აღდგომაზე ნაკლებად სასწაულებრივი არ არის. ჭეშმარიტება კი არსებობს, უბრალოდ ჩვენ
არ ვიცნობთ მას სრული მოცულობით, ხოლო რაც ვიცით, იმის დასაბუთება არ შეგვიძლია, ანუ არ შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ,
რატომ მოხდა სახელდობრ ასე და არა სხვაგვარად, და მართლაც ისე უნდა მომხდარიყო ის, რაც მოხდა, თუ რაიმე სხვა უნდა
მომხდარიყო. ოდესღაც ჩვენ გვეგონა, რომ სინამდვილე აუცილებლობის კანონებს ემორჩილებოდა, მაგრამ იუმმა განმარტა, რომ
აუცილებლობის ცნება სუბიექტურია, რის გამოც ის, როგორც შეცდომაში შემყვანი, უნდა განვირიდოთ. მისი აზრი აიტაცა
(ოღონდ დასკვნის გარეშე) და განაზოგადა კანტმა. ყველა ჩვენი შეხედულება, რომელსაც საყოველთაობისა და აუცილებლობის
ხასიათი აქვს, მას იძენს მხოლოდ ჩვენი სულიერი ორგანიზაციის გამოისობით. ანუ იმ შემთხვევებში, როდესაც ჩვენ
განსაკუთრებით დარწმუნებულები ვართ შეხედულების ობიექტურ მნიშვნელობაში, - სწორედ მაშინ გვაქვს საქმე წმინდად
სუბიექტურ, თუმცა ხილული სამყაროსთვის უცვლელ და მყარ თავდაჯერებულობასთან. როგორც ცნობილია, იუმის დასკვნა
კანტმა არ მიიღო, ანუ მან არა მარტო არ სცადა აღმოეფხვრა ჩვენი გონებიდან ცრუ წინაპირობები (როგორც ეს იუმმა გააკეთა
აუცილებლობის ცნებასთან მიმართებით), არამედ, პირიქით, აღიარა, რომ მსგავსი წამოწყება სრულიად განუხორციელებელი
იქნებოდა. პრაქტიკულმა გონებამ უკარნახა კანტს, რომ თუმცა თავისი საწყისით ჩვენს შეხედულებათა საფუძვლები ნიადაგ
ყალბია, ასეთმა უცვლელობამ შესაძლოა დიდი სამსახური გაგვიწიოს მოვლენათა სამყაროში ანუ ადამიანის დაბადებასა და
სიკვდილს შორის სივრცეში. თუკი ადამიანი დაბადებამდეც ცხოვრობდა (როგორც პლატონი ფიქრობდა) და სიკვდილის
შემდეგაც იარსებებს, მაშინ მისი „ჭეშმარიტებები“ მას იქ, მიღმურ სამყაროში, არ სჭირდებოდა და არ დასჭირდება, მაგრამ აქ
გამოადგება. მაგრამ რა ჭეშმარიტებებია და არის თუ არა ჭეშმარიტებები იქ, კანტი ამის შესახებ მხოლოდ ვარაუდს უშვებს,
რომელსაც ის ახერხებს მხოლოდ დასკვნების თანმიმდევრულობაზე უარის თქმის მზადყოფნის წყალობით. ის რწმენას უეცრად
იმდენად დიდ უფლებებს ანიჭებს გონით საწვდომ სამყაროზე მსჯელობისათვის, რასაც ის ვერასოდეს იოცნებებდა, თვით
ფილოსოფოსის მიერ რომ არ ყოფილიყო განსაკუთრებული მფარველობის ქვეშ მიღებული. რით შეუძლია რწმენას ის, რაც არ
შეუძლია გონებას? და კიდევ უფრო მზაკვრული კითხვა: ყველა პოსტულატს იგივე გონება ხომ არ იგონებს, რომელსაც უფლებები
აქვს ჩამორთმეული პირველ „კრიტიკაში“ და შემდგომ იღებს restitutio in integrum[უფლებების აღდგენა (ლათ.).]-ს ფირმის
ცვლილების პირობით? უკანასკნელი ვარაუდი მეტად სანდოა. რადგან ასეა, გამოდის, რომ გონებით საწვდომ სამყაროში,
რომელიც კანტის მიერ ესოდენ გულმოდგინედაა გამიჯნული მოვლენათა სამყაროსგან, ჩვენ არა მხოლოდ მრავალ ახალს, არამედ
მრავალ ძველსაც შევხვდებით.

ზოგადად, როგორც ჩანს, ვარაუდი, რომ ჩვენი სამყარო არის სამყარო მხოლოდ წამით, რომ ესაა ხანმოკლე სიზმარი, რომელიც
სრულებით არ ჰგავს რეალურ ცხოვრებას, - მცდარია. ამ ვარაუდს, რომელიც პირველად პლატონის მიერ იქნა გამოთქმული,
შემდეგ კი ფილოსოფიური და რელიგიური აზრის მრავალრიცხოვან წარმომადგენელთა მიერ იქნა განვითარებული და
მხარდაჭერილი, არანაირი მონაცემები არ უმაგრებს ზურგს. პლატონი ხელმძღვანელობდა სურვილით, გაეთავისუფლებინა
ცხოვრება ზოგი აშკარად გამაღიზიანებელი არასრულყოფილებისგან. კარგი წამოწყებაა, ვერაფერს იტყვი. მაგრამ, როგორც ეს
ხშირად ხდება, როგორც კი სურვილი სიტყვებით შეიმოსა, მან მეტისმეტად მკვეთრი და სწორხაზოვანი გამოხატულება მიიღო,
ასე რომ, თავის თავს უკვე აღარ ჰგავდა. ჭეშმარიტი, იმთავითი და იმქვეყნიური ცხოვრების არსება პლატონს წარმოუდგება,
როგორც აბსოლუტური, ყოველგვარი მინარევებისგან გაწმენდილი სიკეთე, როგორც კეთილშობილების ესენცია. ბოლოს და
ბოლოს ხომ თვით პლატონსაც არ შესწევს ძალა გაუძლოს იდეური არსებობის სუფთა სიცარიელეს და გამუდმებით კმაზავს მას
ელემენტებით, რომლებიც შორსაა იდეალურისგან, რაც ანიჭებს კიდეც მის დიალოგებს ინტერესსა და დაძაბულობას. თუკი თქვენ
არასოდეს მოგცემიათ პლატონის წაკითხვის შესაძლებლობა და მის ფილოსოფიას მისი რომელიმე თაყვანისმცემლის ან
შემფასებლის მოძღვრების მიხედვით გაეცნობით, გაოცებული იქნებით მისი უშინაარსობით. წაიკითხეთ ნატორპის ცნობილი
სქელტანიანი წიგნი და დარწმუნდებით, რა ფასი აქვს პლატონის „გაწმენდილ“ მოძღვრებას! საერთოდაც, სიტყვამ მოიტანა და
გთავაზობთ ცნობილ ფილოსოფოსთა იდეების შემოწმების მეთოდს: გავეცნოთ მათ არა მხოლოდ ორიგინალური ნაწარმოებების,
არამედ მოწაფეთა გადმოცემების მიხედვითაც, განსაკუთრებით კი ერთგული და კეთილსინდისიერი მოწაფეებისა. როდესაც
პიროვნებისა და ტალანტის ხიბლი ქრება და რჩება შიშველი, შეუნიღბავი „ჭეშმარიტება“ (მოწაფეებს ყოველთვის სწამთ, რომ
მოძღვარისთვის ცნობილი იყო „ჭშმარიტება“ და მას შეფერადების გარეშე უჩვენებენ, ლეღვის ფოთლის გარეშეც კი), მხოლოდ
მაშინ ხდება ცხადი, რა მცირე მნიშვნელობა ენიჭება თვით გამორჩეულ ფილოსოფოსთა „ძირითად“ აზრებს! ეს კიდევ უფრო
ცხადი ისეთ დროს ხდება, როდესაც ერთგული მოწაფე დასკვნებს აკეთებს მოძღვარის დებულებებიდან: რაც უფრო ლოგიკური
და კეთილსინდისიერია მისი დასკვნები, მით უფრო ახდენს ის თავისი მასწავლებლის კომპრომეტირებას.

ზემოხსენებული ნატორპის ნაწარმოები, პლატონის დიდი მცოდნისა, გახლავთ უკანასკნელის იდეების reductio ad
absurdum[აბსურდამდე მისვლა (ლათ.).].

პლატონი თანმიმდევრული კანტიანელი აღმოჩნდება, სწავლული და შეზღუდული, რომელმაც რიგიანი სკოლა განვლო
ფრაიბურგსა ან ჰაიდელბერგში. ამასთანავე, ცხადი ხდება, რომ პლატონის იდეები მათი სუფთა სახით სულაც არ გამოხატავენ მის
ჭეშმარიტ დამოკიდებულებას სამყაროსა და ცხოვრებისადმი. პლატონი უნდა განვიხილოთ მისი წინააღმდეგობებითა და
არათანმიმდევრულობით, მისი ბიწითა და ღირსებით, ხოლო მისი ხარვეზები ისევე უნდა დავაფასოთ, როგორც, სულ ცოტა, მისი
ღირსებები. ან, ერთი-ორი ნაკლი მივუმატოთ და ერთი ღირსება მაინც გამოგვრჩეს. რადგან, სავარაუდოა, რომ, როგორც
ადამიანმა, რომლისთვისაც არაფერი ადამიანური უცხო არ არის, მან სცადა საკუთარი თავისთვის ისეთი ღირსებები შეემატებინა,
რომლებიც არ გააჩნდა, ზოგი ნაკლი კი შეენიღბა. ასევე უნდა მოვექცეთ სიბრძნის სხვა მასწავლებლებსა და მათ მოძღვრებებს.
მაშინ „სხვა სამყარო“ აღარ მოგვეჩვენება ჩვენი მიწიერი ხვედრისგან ესოდენ უიმედოდ დაშორებულად. და შესაძლოა მოძებნილ
იქნას რაიმე ემპირიული ჭეშმარიტებებიც, კანტის საწინააღმდეგოდ, რომლებიც ორივე სამყაროსთვის საერთო იქნებოდა. მაშინ
ისე გამოვა, რომ პილატეს კითხვა დაკარგავს თავის ყოვლისმძლე თავდაჯერებულობას. მას ხელების დაბანა სჭირდებოდა და
იკითხა, რა არის ჭეშმარიტება. მას შემდეგ და მანამდე მრავალნი, ვისაც არ სურდა ბრძოლა, ჭკვიან კითხვებს იგონებდნენ და
ეყრდნობოდნენ სკეპტიციზმს. იმავდროულად, ყველამ იცის, რომ ჭეშმარიტება არის და გარკვეულ მომენტში შესაძლოა
განისაზღვროს და ჩამოაყალიბოს კიდეც ცნება მის შესახებ ისეთი სიცხადითა და სიმკვეთრით, როგორსაც დეკარტე ითხოვდა.
სასწაულებრივის საზღვრები იმის სასწაულებით შემოიფარგლება, რომლებიც უკვე ნანახი გვაქვს მიწაზე თუ ისინი უფრო
ვრცელია? თუ ვრცელია, რამდენად?

............................

შესაძლოა ჭეშმარიტება თავისი ბუნებით იმგვარია, რომ მასთან მიმართებით ადამიანებს შორის ურთიერთობა შეუძლებელია,
სულ ცოტა, ჩვეული ურთიერთობა სიტყვების მეშვეობით.

ყველამ შეიძლება იცოდეს ის თავისთვის, მაგრამ იმისათვის, რომ ახლობლებთან ურთიერთობაში შევიდეს, მან ჭეშმარიტება
უნდა უარყოს და რაიმე პირობითი სიცრუე აღიაროს. თუმცა, ჭეშმარიტების მნიშვნელობა სრულებით არ კნინდება იმის
გამოისობით, რომ ის არ შეიძლება იყოს საბაზრო შეფასების საგანი. სავარაუდოდ, პირიქით, იზრდება კიდეც. როდესაც
გეკითხებიან, თუ რა არის ჭეშმარიტება, თქვენ ამ კითხვაზე პასუხი არ შეგიძლიათ იმ შემთხვევაშიც კი, თუ მთელი ცხოვრება
ფილოსოფიურ თეორიათა შესწავლას მიუძღვენით. თქვენთვის კი, როდესაც არავის უნდა უპასუხოთ, ზუსტად იცით, რა არის
ჭეშმარიტება. გამოდის, რომ ჭეშმარიტება თავისი ხასიათით სრულებით არ ჰგავს ემპირიულ ჭეშმარიტებას, ხოლო სანამ
ფილოსოფიის სფეროში შევაბიჯებთ, ძიების მეცნიერულ ხერხებსა და ცოდნის შეფასების ჩვეულ საშუალებებს უნდა
გამოვემშვიდობოთ. ერთი სიტყვით, მზად უნდა ვიყოთ უპირობოდ ახალის მისაღებად, რაც არაფრით ჰგავს ტრადიციულ ძველს.
ამიტომაა, რომ ცოდნის დისკრედიტების სწრაფვა სულაც არ არის იმდენად უსარგებლო, როგორც ეს შესაძლოა ერთი შეხედვით
მოეჩვენოს გამოუცდელ ადამიანს.

ამიტომ წარმოადგენს ქილიკი და სარკაზმი მკვლევარის აუცილებელ იარაღს. ახალი ცოდნის ყველაზე სახიფათო მტერს
ყოველთვის წარმოადგენდა და ახლაც წარმოადგენს ფესვგადგმული ჩვევები. ადამიანისთვის, პრაქტიკული თვალსაზრისით,
გაცილებით უფრო მნიშვნელოვანია, იცოდეს ის, რაც მას მისი არსებობის დროებით პირობებთან შეგუებაში დაეხმარება, ვიდრე
ის, რასაც არადროითი მნიშვნელობა აქვს. თვითშენარჩუნების ინსტინქტი ყოველთვის უფრო ძლიერია, ვიდრე შემეცნების
ყველაზე ძლიერი წყურვილი. ამასთან, უნდა გვახსოვდეს, რომ ინსტინქტს თავდაცვის ურიცხვი და უნატიფესი იარაღი გააჩნია,
რომ მის განკარგულებაშია უკლებლივ ყველა ადამიანური უნარი, დაწყებული არაცნობიერი რეფლექსებით, და ცხებული
გონებითა და გვირგინოსანი სინდისით დასრულებული, - ამის შესახებ არაერთხელ და მრავლად უსაუბრიათ, ასე რომ, consensus
sapientium ამ შემთხვევაში ჩემს მხარესაა. თუმცა ისიც მართალია, რომ მის შესახებ საუბრობდნენ, როგორც ადამიანური ბუნების
არასასურველ გადაგვარებაზე, - აქ კი პროტესტი უნდა გამოვთქვა. ვთვლი, რომ არასასურველი აქ არაფერია. ჩვენი გონება და
სინდისი პატივად უნდა თვლიდეს შესაძლებლობას, სამსახურში იდგეს ინსტინქტთან - თუნდ ეს თვითგადარჩენის ინსტინქტი
იყოს. ისინი არ უნდა გადიდგულდნენ, სიმართლე ითქვას, არც დიდგულდებიან და ხალისით ასრულებენ თავის სამსახურებრივ
დანიშნულებას. პირველობის პრეტენზია მხოლოდ წიგნებში აქვთ და აკანკალებთ ცხოვრებაში უპირატესობის შესახებ
დაფიქრებისთანავე. მათთვის რომ შემთხვევით მოქმედების თავისუფლება მიენიჭებინათ, - საზარლობისაგან შეიშლებოდნენ,
როგორც ღამით ტყეში დაკარგული ბავშვები. ყოველ ჯერზე, როდესაც სინდისი და გონება დამოუკიდებლად იწყებენ მსჯელობას,
შედეგი გამანადგურებელია. ასეთ დროს ისინი გაოცებით რწმუნდებიან, რომ არც ამჯერად მოქმედებდნენ თავისუფლად, არამედ
იმავე ინსტინქტის მითითებების მიხედვით, ოღონდ სახეცვლილის. ადამიანის სულს გამანადგურებელი შრომა დასჭირდა და მან
მონები აუშვა ჯაჭვიდან, რომლებიც ველური აღტაცებით შეუდგნენ საკუთარი თავისუფლების აღნიშვნას დიადი განადგურების
ძალით, სრულებით არ ეჭვობდნენ რა, რომ ისინი კვლავაც მონებად დარჩნენ და სხვებზე მუშაობენ.

დოსტოევსკიმ დიდი ხნის წინ შენიშნა, რომ განადგურების ინსტინქტი ადამიანისთვის ისევეა დამახასიათებელი, როგორც
შემოქმედებისა. ამ ორი ინსტინქტის წინაშე ყველა ჩვენი უნარი მეორეხარისხოვანი სულიერი თვისებაა, რომელიც მოცემულ,
შემთხვევით პირობებშია საჭირო. ჭეშმარიტებისგან, როგორც ამას უკვე არა მხოლოდ უხეში პოზიტივისტები აღიარებენ, არამედ
მეტაფიზიკაში გაწაფული იდეალისტებიც, აღარაფერი დარჩა, გარდა იდეისა ნორმის შესახებ. ჭეშმარიტება, თუ მეტად
გამომსახველობითი და გასაგები ენით ვიტყვით, მხოლოდ იმისათვის არსებობს, დროსა და სივრცეში გათიშულმა ადამიანებმა
რაიმე სახის ურთიერთობა მაინც დაამყარონ ერთმანეთს შორის. ანუ ადამიანს უწევს არჩევანის გაკეთება უპირობო მარტოობასა
და ჭეშმარიტებას, ერთის მხრივ, და ახლობლებთან ურთიერთობასა და სიცრუეს შორის, მეორეს მხრივ. რა სჯობს? - დასვამენ
კითხვას. ვიტყვი, რომ ეს უქმი კითხვაა. მესამე შედეგიც შესაძლებელია: ორივეს მიღება, თუმცა კი შეიძლება ერთი შეხედვით ეს
სრულ შეუსაბამობად მოგვეჩვენოს, განსაკუთრებით იმ ადამიანებისთვის, რომლებმაც ერთხელ და სამუდამოდ გადაწყვიტეს,
რომ ლოგიკა, ისევე, როგორც მათემატიკა, თავის მითითებებში უშეცდომოა. იმავდროულად, მართლაც შესაძლებელია, მეტიც,
არა მხოლოდ შესაძლებელი, - მხოლოდ შესაძლებლობით არ დავკმაყოფილდებოდით (მხოლოდ გერმანელ იდეალისტებს
შეუძლიათ დაკმაყოფილდნენ სიკეთით, რომელიც უფრო ღარიბია და არასოდეს განხორციელებულა), არამედ გამუდმებით
ვაკვირდებით სრულიად წინააღმდეგობრივ სულიერ მდგომარეობათა ერთდროულ თანაარსებობას. ყველა ადამიანი ცრუობს,
როგორც კი იწყებს საუბარს: ჩვენი მეტყველება იმდენად არასრულყოფილადაა მოწყობილი, რომ მისი მოწყობის თვით პრინციპი
გულისხმობს მზადყოფნას სიცრუის თქმისთვის. რაც უფრო განყენებულია საგანი, მით უფრო იზრდება ჩვენი სიცრუის ხარისხი,
ასე რომ, როდესაც ყველაზე რთულ კითხვებს ვეხებით, გვიწევს თითქმის უწყვეტად ვიცრუოთ, სიცრუე კი მით უფრო უხეში და
აუტანელია, რაც უფრო გულწრფელია ადამიანი. რადგან გულწრფელი ადამიანი დარწმუნებულია, რომ სამართლიანობა
უზრუნველყოფილია წინააღმდეგობათა არარსებობით, ხოლო იმისათვის, რომ ცრუ არ აღმოჩნდეს, ცდილობს ლოგიკურად
შეათანხმოს თავისი მსჯელობები, ანუ თავისი სიცრუე ჰერაკლეს სვეტებამდე მიაქვს. თავის მხრივ, აღიქვამს რა სხვათა
მსჯელობას, მათ მიმართ ის იმავე კრიტერიუმებს იყენებს და საკმარისია ოდნავი წინააღმდეგობა შენიშნოს, ალალმართლად
შეუდგება მოთქმას კეთილსინდისიერების ძირითადი პრინციპების დარღვევის შესახებ. რაც განსაკუთრებით საინტერესოა -
ყველა, ვინც ფილოსოფიას სწავლობდა (მე კი საკუთრივ და უპირატესად მათ მივმართავ, როგორც მკითხველმა ალბათ უკვე
შენიშნა), სწავლულმა ადამიანებმა შესანიშნავად იციან, რომ დღემდე დიად ფილოსოფოსთაგან ვერავინ მოახერხა საკუთარი
სისტემის წინააღმდეგობათა საბოლოოდ აღმოფხვრა. როგორ მზადყოფნაში იყო სპინოზა, - თანაც, ადამიანი არაფერს ინდობდა,
არაფრის წინაშე ჩერდებოდა, და მიუხედავად ამისა, მისი შესანიშნავი სისტემა ლოგიკურ კრიტიკას ვერ უძლებს: ეს ყველასათვის
ცნობილია. თითქოსდა ღირს კითხვის დასმა, რა ეშმაკად ვაქნევთ თანმიმდევრულობას, და ხომ არ წარმოადგენენ
წინააღმდეგობები მსოფლმხედველობის ჭეშმარიტების პირობას? კანტის შემდეგ კი მის მოწაფეებსა და მიმდევრებს შეეძლოთ
მშვიდად ეპასუხათ, რომ თანმიმდევრულობა მართლაც არანაირ ეშმაკად არ არის საჭირო, და რომ ჭეშმარიტება
წინააღმდეგობებით არსებობს. იმავდროულად, ჰეგელმა და შოპენჰაუერმა, თითოეულმა თავისებურად, სცადა ასეთი დაშვების
გაკეთება, მაგრამ აქიდან მცირედი სარგებელი მიიღო...

შევეცადოთ ზემოთქმულიდან რაიმე დასკვნები გავაკეთოთ: სანამ ლოგიკა შეიძლება რომ სასარგებლო იყოს, მისი სამსახურის
უარყოფა გაუმართლებელი მფლანგველობა იქნებოდა. დასკვნები კი, როგორც ვიხილავთ, ინტერესს მოკლებული არ არის.
უპირველეს ყოვლისა: როდესაც თავად საუბრობ, არასოდეს მოერგო იმას, რაც მანამდე თქვი: ეს საჭიროების გარეშე შეზღუდავს
შენს თავისუფლებას, რომელიც ისედაც სიტყვებსა და გრამატიკულ ბრუნვებშია მოქცეული. როდესაც თანამოსაუბრეს უსმენ ან
წიგნს კითხულობ, ცალკეულ ფრაზებსა და სიტყვებსაც კი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ნუ მიანიჭებ. გახსოვდეს, რომ შენს
თანამოსაუბრეს სურს, თუმცა არ შეუძლია სხვაგვარად თავის გამოხატვა, თუ მეტყველების მზა ფორმებს არ მიმართავს.
დააკვირდი მისი სახის გამომეტყველებას, ყური მიუგდე მისი ხმის ინტონაციას, - ეს დაგეხმარება სიტყვების გამჭოლ მის სულს
მიაღწიო. არა მხოლოდ ზეპირ საუბარში, არამედ დაწერილ წიგნშიც კი შეიძლება ხმის გაგონება, მეტიც, ავტორის ტემბრისაც კი,
და მისი სახისა და თვალების უმცირესი ელფერის მოხელთება. ნუ ჩააცივდები წინააღმდეგობებს, ნუ შეეკამათები, ნუ მოითხოვ
მტკიცებულებებს: მხოლოდ ყურადღებით უსმინე. სანაცვლოდ, როცა შენ შეუდგები საუბარს, არც შენ შეგეკამათებიან და არც
შენგან მოითხოვენ მტკიცებულებებს, რომლებიც, შენ ეს კარგად იცი, არ გაქვს და არც შეიძლება, რომ გქონდეს. სანაცვლოდ გულს
არ შეგიწუხებენ წინააღმდეგობებზე მინიშნებით, რომლებიც, შენ ეს იცი, გაქვს და ყოველთვის გექნება და რომლებთან განშორება
შენთვის უბრალოდ შეუძლებელია. სანაცვლოდ, სანაცვლოდ - და ეს ყველაზე მთავარია - შენ საბოლოოდ დარწმუნდები, რომ
ჭეშმარიტება არ არის დამოკიდებული ლოგიკაზე, რომ ლოგიკური ჭეშმარიტებები საერთოდ არ არსებობს, რომ შენ, შესაბამისად,
უფლება გაქვს ეძებო ის, რაც გჭირდება და როგორც გჭირდება, და არ აკეთო დასკვნები, და რომ, საბოლოოდ, ძიებათა შედეგად
თუკი მიაკვლევ კიდეც რაიმეს, ეს არ იქნება ფორმულა, წესი, პრინციპი ან იდეა! საკმარისია დაფიქრდეთ: სანამ ძიების ამოცანაა
„ჭეშმარიტება“, როგორც ახლა ესმით ის, ყველაფრისთვის მზად უნდა იყო. დაახლოებით იმისთვის, რომ მართლები
მატერიალისტები აღმოჩნდებიან და რომ, როგორც ჩანს, სამყაროს საფუძვლად მატერია და ენერგია დევს. საჭიროება არ
არსებობს, რომ ახლა დავამარცხოთ მატერიალისტები მათი საბუთებით. აზრის ისტორიას მიტოვებულ და სახელგატეხილ
შეხედულებათა სრული რეაბილიტაციის მრავალი შემთხვევა ახსოვს. გუშინდელი ცდომილება ხვალ შესაძლოა ჭეშმარიტებად
იქნას აღიარებული, თანაც თვითცხად ჭეშმარიტებად. ხოლო, თავისი შინაარსისგან დამოუკიდებლად, რითია მატერიალიზმის
სისტემა ურიგო? მწყობრი, თანმიმდევრული, გამოცდილი. მე არაერთხელ აღმინიშნავს, რომ მატერიალისტურ
მსოფლმხედველობას შესწევს უნარი არანაკლებ აღაფრთოვანოს ადამიანები, ვიდრე ნებისმიერ სხვას - პანთეისტურს,
იდეალისტურს და ა.შ. თუ საკითხი ასე დგას, მე კვლავ ვაღიარებ, რომ ჩემი გემოვნებისთვის არ არსებობს სრულიდ ურიგო an sich
იდეები: მე დღემდე შემწევს უნარი სიამოვნებით ვადევნო თვალი პროგრესის იდეების განვითარებას ფაბრიკებით, რკინიგზებით,
აეროსტატებითა და ა.შ. და მაინც, გულუბრყვილობა მგონია იმედი იმისა, რომ ყველა ეს სამშვენისი (იდეებს ვგულისხმობ)
შესაძლოა ადამიანისთვის სერიოზულ ძიებათა საგნად იქცეს. თუკი შესაძლებელია ადამიანის ის სასოწარკვეთილი ბრძოლა
სამყაროსა და ღმერთებთან, რომლის შესახებ ლეგენდა და ისტორია მოგვითხრობს, - თუნდაც პრომეთე გაიხსენეთ -
რასაკვირველია, არა ჭეშმარიტებისა და არა იდეებისთვის. ადამიანს სურს იყოს ძლიერი, მდიდარი და თავისუფალი, ადამიანს
სურს მეფობა ამქვეყნად - აი, ეს საბრალო, უსუსური, მტვრისგან შექმნილი ადამიანი, რომელსაც თქვენ თვალწინ ღუპავს
პირველივე შემთხვევითი ბიძგი - ხოლო თუ იდეების შესახებ საუბრობს, მხოლოდ იმიტომ, რომ სასო წარეკვეთა თავისი
ჭეშმარიტი ამოცანის წარმატებაში. ის თავს ჭიაყელად განიცდის, შიშობს, რომ კვლავ მოუწევს მტვრად ქცევა, რომლისგანაც არის
შექმნილი, და ცრუობს, აჩვენებს რა თავს, თითქოს მისი უსუსურობა მას არ აფრთხობს - ოღონდ კი ჭეშმარიტება შეიმეცნოს.
შევუნდოთ მას მისი სიცრუე, რადგან მხოლოდ ბაგეთაგან წარმოთქვამს მას. დაე თქვას, რა სურს და როგორ სურს. სანამ მის
სიტყვებში კვლავ გვესმის ბრძოლისაკენ მოწოდების ნაცნობი ბგერები, სანამ მის თვალებში ჯერ კიდევ ანთია უტეხი, შეუპოვარი
გაბედულების ცეცხლი - ჩვენ გვესმის მისი. ჩვენ მივეჩვიეთ იეროგლიფების გარჩევას. მაგრამ თუ ის, თანამედროვე გერმანელების
მსგავსად, ჭეშმარიტებასა და ნორმას ადამიანურ სწრაფვათა უკანასკნელ მიზნად მიიჩნევს - ჩვენც გვეცოდინება, ვისთან გვაქვს
საქმე, თუნდაც ბედისწერას მისთვის ციცერონის მჭევრმეტყველება ებოძებინა. სრული მარტოობა სჯობს ასეთ ადამიანებთან
ურთიერთობას. თუმცა, მსგავსი ურთიერთობა არ გამორიცხავს სრულ მარტოობას, და მეტიც, შესაძლოა აიოლებდეს კიდეც
რთულ ამოცანას.

.....................

მე და შენ. მეტისმეტად გავრცელებული გამოთქმა - „სხვის სულში ჩახედვა“ - ერთი შეხედვით, ჩვევის წყალობით, უკიდურესად
გასაგებად გვეჩვენება, თუმცა ახლო განხილვისას იმდენად გაუგებარია, რომ ჩნდება კითხვა - საერთოდ რაიმე აზრი თუ გააჩნია
მას? სცადეთ ფიქრებში დაიხაროთ სხვის სულზე - თქვენ ვერაფერს დაინახავთ, გარდა სიცარიელისა, უზარმაზარი, შავი
უფსკრულისა, და შედეგად მხოლოდ თავბრუსხვევას განიცდით. ასე რომ, საკუთრივ თუ ვიტყვით, გამოთქმა „სხვის სულში
ჩახედვა“ - მხოლოდ წარუმატებელი მეტაფორაა. ყველაფერი, რაც შეგვიძლია - ესაა არსებული გარეშე მონაცემებით შინაგან
განცდებში დასკვნის გაკეთება. ცრემლებიდან ვასკვნით ტანჯვას, სიფერმკრთალიდან - შიშს, ღიმილიდან - სიხარულს და ა.შ.
მაგრამ ნუთუ ეს სხვის სულში ჩახედვას ნიშნავს? ეს მხოლოდ იმას ნიშნავს, რომ შენს თავში გეზი მისცე რიგს წმინდად
ლოგიკური პროცესებისა. სხვისი სული კი კვლავ უჩინარია, რომელიც შეგიძლია მხოლოდ გამოიცნო, შესაძლოა სწორად,
შესაძლოა კი შეცდომით. ასეთი დასკვნა ჩვენში ბუნებრივ გაღიზიანებას იწვევს: რაოდენ ამაზრზენია ეს სამყარო, რომელშიც არ
გაქვს საშუალება იხილო სწორედ ის, რისი დანახვაც ყველაზე მეტადაა საჭირო. მაგრამ მოაზროვნე, მაძიებელი ადამიანისთვის
გაღიზიანება თითქმის ნორმალური სულიერი მდგომარეობაა. ყოველ ჯერზე, როდესაც მისთვის განსაკუთრებით აუცილებელია
რაღაცაში დარწმუნება - რიგი სასოწარკვეთილი მცდელობების შემდეგ ის რწმუნდება, რომ მისი ცნობისმოყვარეობა ვერ იქნება
დაკმაყოფილებული. ამჯერად ცინიკოსი გონება დამატებით კითხვასაც ურთავს: რად უნდა ეძებო სხვისი სული, როდესაც
საკუთარიც კი არასოდეს გინახავს? და საერთოდ, არსებობს კი სული? მრავალ ადამიანს ხომ სწამდა და დღემდე სწამს, რომ სული
საერთოდ არ არსებობს, და რომ არსებობს მხოლოდ მეცნიერება სულის შესახებ, რომელსაც ფსიქოლოგია ეწოდება. როგორც
ცნობილია, ფსიქოლოგია სულის შესახებ არაფერს ამბობს, თვლის რა, რომ მისი ამოცანა სულიერ მდგომარეობათა შესწავლაა,
რომლებიც, სხვათა შორის, ჯერ კიდევ არ არის შესწავლილი... სად არის აქ გამოსავალი? ქილიკს შეგვიძლია ქილიკით ან
ლანძღვით ვუპასუხოთ. შეგვიძლია ფსიქოლოგიას წავართვათ უფლება, იწოდებოდეს მეცნიერებად, ხოლო მატერიალისტებს
იდიოტები ვუწოდოთ, როგორც ამას ხშირად აკეთებენ. რისხვას უდაოდ გააჩნია თავისი უფლებები. თუმცა ეს ყოველივე კარგია
და აზრი აქვს, სანამ ადამიანებს შორის ხარ და შენ გისმენენ. მაგრამ აღშფოთების გამოხატვა ერთი ერთზე საკუთარ თავთან,
როდესაც არც კი ვარაუდობ აღშფოთების გამოყენებას ლიტერატურული მიზნებისთვის (არც მწერალი წერს ყოველთვის და
არცთუ იშვიათად ნაკლებ წარმავალი აზრებითაა დაკავებული, ვიდრე მომავალი წიგნია) - ასეთი აღშფოთების ხალისი არავის
აქვს. ამჯობინებ ათასმეერთედ ყველა შესაძლო გაფრთხილებით მიუახლოვდე მოჯადოებულ ადგილს. იქნებ სხვისი სული
მხოლოდ უცხო ადამიანის მიახლოებისას იქცევა უჩინრად, და თუ მას თავზე წაადგები, შესაძლოა ვერ მოასწროს გაქრობა.
მაშასადამე, გამოდის, რომ მძიმეწონოსანი ფსიქოლოგია, რომელიც ისევე, როგორც ყოველი მეცნიერება, მანამ, სანამ რაიმეს
მოიმოქმედებდეს, ყველას გასაგონად აცხადებს თავის გეგმასა და მისი განხორციელების გზას, ყველაზე ნაკლებადაა ვარგისი
ისეთი მსუბუქი და მოძრავი სუბსტანციის შესაპყრობად, როგორიც ადამიანის სულია. დავუტოვოთ ფსიქოლოგიას მეცნიერების
საპატიო სახელწოდება, მეტიც, პატივიც კი ვცეთ მატერიალისტებს, სულის მიკვლევა კი სხვა საშუალებებით ვცადოთ. ალბათ
ბნელი უფსკრულის სიღრმეში, ზევით რომ იყო საუბარი, რაღაცის გარკვევა შესაძლებელია, ხელს რომ თავბრუსხვევა არ
გვიშლიდეს. ასე რომ, არა იმდენად ახალი ხერხები უნდა მოვიგონოთ, რამდენადაც ვასწავლოთ საუთარ თავს შიშის გარეშე
ჩავიხედოთ სიღრმეში, რომელიც მიუჩვეველი მზერისთვის ყოველთვის უფსკეროა. და, საბოლოოდ, უფსკერობაც ხომ
დანამდვილებით სრულიად უვარგისი არ არის ადამიანისთვის. ჩვენ ბავშვობიდან გვიტენიდნენ თავში, რომ ადამიანის გონებას
მხოლოდ შეზღუდულობასთან გამკლავება ძალუძს. მაგრამ აქიდან მხოლოდ ის გამომდინარეობს, რომ გვაქვს დამატებითი
ცრურწმენა, რომლისგან განთავისუფლება უნდა ვცადოთ. თუკი მატერიალისტების ლანძღვისა და ფსიქოლოგიისგან სწავლის
უფლებისა და კიდევ რაღაცის გამეტება მოგვიწევს, - რას ვიზამთ? ამას შეჩვეულები ვართ! სანაცვლოდ, შესაძლოა მოხდეს და
საბოლოოდ ამოუცნობი „შენ“ ვიხილოთ, და იქნებ „მე“-ც აღარ იყოს ისეთი პრობლემატური. მოთმინება - უსაზარლესი რამაა,
მაგრამ დავრიშები და იმავე რიგის სხვა ბრძენები გაიხსენეთ. მხოლოდ მოთმინებით გადიან ფონს. და, როგორც ჩანს, რაღაცას
აღწევენ კიდეც. არა საყოველთაოდ სავალდებულო ჭეშმარიტებებს - ამას თითქმის მზად ვარ თავდებად დავუდგე. საყოველთაოდ
აღიარებულმა ჭეშმარიტებებმა კარგა ხანია უკვე ყველას თავი მოაბეზრეს. თუ ჩემზეა საუბარი, გულგრილად მათი მოსმენა არ
შემიძლია. თვით უბრალოდ „ჭეშმარიტებაც“ კი არაფერს ეუბნება ჩემს ყურს. უნდა მოინახოს საშუალება ყველა სახის
ჭეშმარიტებისგან თავის დასაღწევად. დავრიშებმა სწორედ აქით გაიხედეს. მათ არ შეუძლიათ საკუთარი მართებულობის
საბუთების მოტანა, რადგან ხილული გამარჯვება არასოდეს ყოფილა მათ მხარეს. იმარჯვებენ ხიშტებით, ქვემეხებით,
მიკროსკოპებითა და ლოგიკური საბუთებით. მაგრამ მიკროსოპები და ლოგიკა შეზღუდულობას აგვირგვინებენ. და კიდევ:
შეზღუდულობა ხშირად ჰმატებს ღონეს, მაგრამ ისედაც ხდება ხოლმე, რომ კლავს.