‫ﻧﺎﻣﺔ اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرة اول و دوم‪65-75 :1389 ،‬‬

‫ﺑﺮﺧﻮرد اﻋﺮاب ﺑﺎ زﻧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ‬

‫‪ 13‬ﺗﺎ ‪ 132‬ﻫﺠﺮي‬

‫ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﻲ اﻳﻤﺎنﭘﻮر‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﻓﺮدوﺳﻲ ﻣﺸﻬﺪ‬

‫ﻓﺎﻃﻤﻪ ﻓﺮﺧﻲ‬
‫ﻛﺎرﺷﻨﺎس ارﺷﺪ ﺗﺎرﻳﺦ‬

‫در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎري ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻛﻪ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺷﻐﺎﻟﮕﺮي و ﮔﺴﺘﺮش ﻗﻠﻤﺮو ﺑﻮده‬
‫و ﻳﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺮوﻳﺞ ﻋﻘﻴﺪه و اﻳﺪهﺋﻮﻟﻮژي ﺧﺎص‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺮ ﻋﻜﺲ‪ ،‬در ﺟﻬﺖ دﻓﺎع از ﻗﻠﻤﺮو و ﻣﻠﻴﺖ و‬
‫ﺣﻔﻆ ارزﺷﻬﺎي ﻣﻠﻲ ﻳﻚ ﺳﺮزﻣﻴﻦ و ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬در ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﺟﻨﮕﻬﺎ دو ﻃﺮف وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‪،‬‬
‫ﻳﻜﻲ ﻏﺎﻟﺐ و دﻳﮕﺮي ﻣﻐﻠﻮب؛ ﻳﺎ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺗﻮازن ﻗﺪرت ﺑﻴﻦ ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﻴﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺑﺮ ﺟﺎن و ﻣﺎل ﻣﺮدم ﻣﻐﻠﻮب ﺣﺎﻛﻢ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺗﻬﺎﺟﻢ‬
‫اﻋﺮاب ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ اﻳﺮان داراي ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻣﺘﻔﺎوت و وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي ﺧﺎص ﺧﻮد اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ از ﺣﻜﻢ ﻓﻮق‬
‫ﻣﺴﺘﺜﻨﻲ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺗﻼش ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي ﺗﻬﺎﺟﻢ اﻋﺮاب ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ اﻳﺮان ﭘﺮداﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﻮد ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺑﺮﺧﻮرد اﻋﺮاب ﺑﺎ زﻧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ‬
‫ﻃﻲ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻫﺠﺮي ﺗﺎ ﺳﺎل ‪.132‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ زﻧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ در ﻃﻲ ﺟﻨﮓ‪ ،‬اﺳﺎرت و ﺑﺮدﮔﻲ زﻧﺎن اﺳﻴﺮ‪ ،‬ازدواج‬
‫اﻋﺮاب ﺑﺎ آﻧﺎن و در ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻮارد ﻛﺸﺘﻦ آﻧﺎن در ﻃﻲ ﺻﺪوﺳﻲ ﺳﺎل اول ﻫﺠﺮي‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻨﺎﺑﻊ‬

‫‪06/09/2011‬‬ ‫‪ 12‬ﺻﻔﺤﻪ‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﺔ ﺳﻮم‬ ‫‪Imanpour‬‬

 ‫ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﻲ اﻳﻤﺎنﭘﻮر و ﻓﺎﻃﻤﻪ ﻓﺮﺧﻲ‬ ‫‪66‬‬

‫ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﺑﻪﺧﺼﻮص ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﺘﻮﺣﺎت‪ ،‬در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر اﺑﺘﺪا ﻧﮕﺎﻫﻲ ﻛﻠﻲ ﺑﻪ آﻏﺎز ﺟﻨﮓ اﻋﺮاب و اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻣﻲاﻧﺪازﻳﻢ‪.‬‬
‫ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺑﻴﻦ اﻋﺮاب و اﻳﺮان ﺣﺪود دو ﺳﺪه ﻃﻮل ﻛﺸﻴﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻨﮕﻬﺎ از زﻣﺎن ﺧﻼﻓﺖ اﺑﻮﺑﻜﺮ‬
‫)‪ 13-11‬ﻫ ق( آﻏﺎز و ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺗﺎ اواﺧﺮ دورة اﻣﻮﻳﺎن )‪41-132‬ﻫ ق( اداﻣﻪ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ‬
‫اﻋﺮاب در آﻏﺎز اﻧﮕﻴﺰهاي ﺟﺪي ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ و ﻧﺒﺮد ﺑﺎ اﻳﺮاﻧﻲﻫﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺣﺘﻲ ﺳﺒﺐِ آﻣﺪن ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﻤﺖ اﻳﺮان را‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ روﻳﺎروﻳﻲ ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻨﺒﻴﻪ اﻋﺮاب ﻋﺮاق و ﻫﻢﭘﻴﻤﺎﻧﺎن اﻫﻞ رده‬
‫)زرﻳﻦﻛﻮب‪ (295 :1368 ،‬و ﻳﺎ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻣﻌﻤﻮل اﻗﻮام ﺑﺪوي ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺮدم ﻳﻜﺠﺎﻧﺸﻴﻦ ذﻛﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‬
‫)‪.(Hill, 1971: 109‬‬
‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﺮاي ﻧﺸﺮ اﺳﻼم در ﻣﻴﺎن اﻋﺮاب و ﻧﺒﻄﻴﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺳﺎﻛﻦ آن ﻧﻮاﺣﻲ و ﮔﻮﺷﻤﺎﻟﻲ دادن آن‬
‫دﺳﺘﻪ از اﻋﺮاﺑﻲ ﻛﻪ در ﺟﺰﻳﺮه ﺟﺎﻧﺐ اﻫﻞ رده را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻦ وﻟﻴﺪ را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻋﻤﻠﻴﺎت‬
‫ﺟﻨﮕﻲ در ﻋﺮاق ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد‪ .‬ﺧﺎﻟﺪ در ﭘﻲ اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎن‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ ﻳﻤﺎﻣﻪ و ﺑﺤﺮﻳﻦ ﺑﻪ ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ‬
‫رﺳﻴﺪ‪ .‬او در ﻧﺎﺣﻴﻪاي ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ »ﺣﻔﻴﺮ«‪ ،‬ﺑﻴﻦ ﺑﺼﺮه و ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﻣﺮزﺑﺎﻧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻫﺮﻣﺰد روﺑﻪرو ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺒﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ »ذاتاﻟﺴﻼﺳﻞ« ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن‬
‫ﻫﺮﻣﺰد و ﻣﺘﻮاري ﺷﺪن ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﺶ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺧﺎﻟﺪ آﻧﻬﺎ را ﻃﻲ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻧﺒﺮد در ﻣﺤﻠﻬﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﺬار«‪،‬‬
‫»وﻟﺠﻪ« و »اﻟﻴﺲ« ﺷﻜﺴﺖ داد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺷﻬﺮ ﺣﻴﺮه‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ »ﺛﻐﺮ اﻳﺮان« ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮد و ﻳﻜﻲ از ﻧﻘﺎط‬
‫ﻣﻬﻢ و اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ در ﻣﺮزﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ اﻳﺮان ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺳﭙﺎه اﻋﺮاب درآﻣﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻘﻮط ﺣﻴﺮه ﺑﺎﻋﺚ آﮔﺎﻫﻲ اﻳﺮاﻧﻴﺎن از اوﺿﺎع و ﺷﺮاﻳﻂ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﻨﻄﻘﻪ و واﻛﻨﺶ آﻧﺎن ﮔﺮدﻳﺪ‬
‫)زرﻳﻦﻛﻮب‪15-13 :1379 ،‬؛ ‪ .(Hill, 1971: 110-111‬دﻳﺮي ﻧﮕﺬﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻋﺰام ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻪ ﺟﺒﻬﺔ‬
‫ﺷﺎم و ﻓﻮت ﺧﻠﻴﻔﺔ اول ﻣﺮدم ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻔﺘﻮﺣﻪ ﺳﺮ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﺧﻠﻴﻔﺔ ﺟﺪﻳﺪ‪،‬‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ،‬در اﻧﺪك زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﻮرﺷﻲ ﻣﺠﺪداً ﻃﻲ ﻧﺒﺮدﻫﺎﻳﻲ ﻓﺘﺢ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎ ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ اﺑﻮﻋﺒﻴﺪ ﺛﻘﻔﻲ را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ اﻋﺮاب ﮔﻤﺎﺷﺖ و اﻋﺮاب در اوﻟﻴﻦ روﻳﺎروﻳﻲﺷﺎن ﺑﺎ اﻳﺮاﻧﻴﺎن‪ ،‬ﻛﻪ‬
‫در اﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﻬﻤﻦ ﺟﺎدوﻳﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲﺷﺎن را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪ ،‬در ﻧﺒﺮد ﺟﺴﺮ )ﭘﻞ( ﺷﻜﺴﺖ ﺳﺨﺘﻲ‬
‫ﺧﻮردﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻳﻚ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪﻧﺪ ﻣﺠﺪداً اﻳﺮاﻧﻲﻫﺎ را در ﻛﻨﺎر ﻧﻬﺮ »ﺑﻮﻳﺐ« ﺷﻜﺴﺖ دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي اﻋﺮاب روﺣﻴﻪ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ آﻣﺎدهﺗﺮ ﺷﺪﻧﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در‬
‫ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 15‬ﻳﺎ ‪ 16‬ﻫ ق در ﺟﻨﮓ »ﻗﺎدﺳﻴﻪ« ﺑﺮ ﺳﭙﺎه اﻳﺮان ﭘﻴﺮوز ﺷﻮﻧﺪ )ﺑﺮاي آﮔﺎﻫﻲ از ﺟﺰﺋﻴﺎت‬
‫اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﻧﻚ‪ .(Glubb, 1963 .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي اﻋﺮاب ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از‬
‫دﻳﮕﺮي ﺑﻪآﺳﺎﻧﻲ ﺗﺼﺮف ﻛﻨﻨﺪ و در اﻧﺪك ﻣﺪﺗﻲ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬ﺷﻬﺮ ﺗﻴﺴﻔﻮن )ﻣﺪاﻳﻦ( ﻣﺴﻠﻂ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻋﺮاب ﺑﺎ ﺷﻜﺴﺖ ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪة ﺳﭙﺎه اﻳﺮان در »ﺟﻠﻮﻻء«‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮاﺳﺮ ﺳﻮاد و ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ‬
‫ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ )‪.(Hill, 1971: 110-111; Donner, 1981: 210-211‬‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد اﻋﺮاب ﺑﺎ زﻧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ‪67 ...‬‬

‫آﺧﺮﻳﻦ ﻧﺒﺮد ﺳﺮﻧﻮﺷﺖﺳﺎز ﺑﻴﻦ اﻋﺮاب و اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﻧﻬﺎوﻧﺪ در ﺳﺎل ‪ 19‬ﻫ ق‪ ،‬و ﺑﻪ رواﻳﺘﻲ در‬
‫‪ 21‬ﻫ ق‪ ،‬رخ داد ﻛﻪ ﺑﻪرﻏﻢ ﺑﺮﺗﺮي ﺳﭙﺎه اﻳﺮان از ﻧﻈﺮ ﺗﺠﻬﻴﺰات و ﺗﻌﺪاد ﻧﻔﺮات در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﺳﻮد‬
‫اﻋﺮاب ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺷﻜﺴﺖ اﻳﺮاﻧﻲﻫﺎ در ﻧﺒﺮد ﻧﻬﺎوﻧﺪ )ﻓﺘﺢاﻟﻔﺘﻮح( ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺳﺎزﻣﺎنﻳﺎﻓﺘﺔ اﻳﺮاﻧﻴﺎن‬
‫ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ ﻓﺮار ﻳﺰدﮔﺮد دوﻟﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﺳﻘﻮط ﻛﺮد و اﻋﺮاب ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺷﺮق‬
‫ﭘﻴﺸﺮوي ﻛﺮدﻧﺪ )ﻣﻔﺘﺨﺮي‪.(28-25 :1381 ،‬‬
‫اﻳﻦ ﺟﻨﮕﻬﺎ ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف اﻳﺮان و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري داﺷﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ رﻓﺘﺎر اﻋﺮاب ﺑﺎ زﻧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ﻃﻲ اﻳﻦ‬
‫ﺟﻨﮕﻬﺎﺳﺖ‪ .‬در ﻃﻮل اﻳﻦ ﺟﻨﮕﻬﺎ ﻣﺎ ﺷﺎﻫﺪ رﻓﺘﺎرﻫﺎ و ﺷﻴﻮهﻫﺎي رﻓﺘﺎري ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﺑﺎ زﻧﺎن اﻳﺮاﻧﻴﺎن‬
‫ﻣﻐﻠﻮب‪ ،‬اﻋﻢ از اﺳﺎرت‪ ،‬ﺑﺮدﮔﻲ و ﺑﻪ ﻛﻨﻴﺰي ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ازدواج ﺑﺎ آﻧﺎن‪ ،‬ﻛﺸﺘﻦ و ﻳﺎ در ﻣﻮاردي آزادي‬
‫آﻧﻬﺎ‪ ،‬و دﻳﮕﺮ رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻏﻴﺮﺧﺸﻮﻧﺖآﻣﻴﺰ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮارد ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ رﻓﺘﺎر اﻋﺮاب ﺑﺎ‬
‫زﻧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺑﺮﺧﻮرد اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎ اﻋﺮاب ﺑﺴﺘﮕﻲ داﺷﺖ و ﻣﺎ در اﻳﻨﺠﺎ ﺳﻌﻲ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‬
‫ﺑﺎ آوردن ﺷﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اﻳﻦ رﻓﺘﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪.‬‬

‫اﺳﺎرت زﻧﺎن‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﻗﺒﻼً اﺷﺎره ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬ﺟﻨﮓ در ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﺑﺎ ﻗﺘﻞ و ﻏﺎرت و اﺳﺎرت اﻓﺮاد ﻗﻮم ﻣﻐﻠﻮب‬
‫ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ و ﺟﻨﮕﻬﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻋﻠﻴﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً در ﻣﻮاﻗﻌﻲ ﻛﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺷﺮوط‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬از اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﺴﺘﺜﻨﻲ ﻧﺒﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻮاﻗﻊ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً ﭘﺲ از ﻏﻠﺒﺔ ﻋﺮﺑﻬﺎي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﻃﺮﻳﻖ ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻃﺒﻴﻌﻲ زﻧﺎن و ﻛﻮدﻛﺎن ﻫﻢ از آﺳﻴﺐ ﺟﻨﮓ در اﻣﺎن ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬از‬
‫اﺳﺎرت زﻧﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ اﻋﺮاب ﺷﻮاﻫﺪ ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬اﻋﺮاب در ﻫﻤﺔ ﺟﻨﮕﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوز‬
‫ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و ﺷﻬﺮي را ﻓﺘﺢ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن آﻧﺎن را ﻣﻲﻛﺸﺘﻨﺪ و زن و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن را اﺳﻴﺮ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ اﺳﺮا ﻫﻢ ﺟﺰو ﻏﻨﺎﻳﻢ ﻣﺤﺴﻮب و ﺑﻴﻦ ﻓﺎﺗﺤﺎن ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺧﻤﺲ ﻏﻨﺎﻳﻢ ﻫﻢ ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ اوﻟﻴﻦ اﺳﻴﺮاﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺮده ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺮاي‬
‫ﻋﻴﻦاﻟﺘﻤﺮ ﺑﻮدﻧﺪ )ﻧﻔﻴﺴﻲ‪ .(87 :1342 ،‬ﻃﺒﺮي و اﺑﻦاﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ‪» :‬ﺧﺎﻟﺪ در ﻋﻴﻦاﻟﺘﻤﺮ‬
‫ﮔﺮدن ﻫﻤﺔ ﻣﺮدﻫﺎي ﻗﻠﻌﻪ را زد و ﻫﺮ ﭼﻨﺪ زن و ﻓﺮزﻧﺪ در ﻗﻠﻌﻪ ﺑﻮد را ﺑﻪ اﺳﻴﺮي و ﻏﻨﻴﻤﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﺧﻤﺲ آن را ﺑﻴﺮون ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻘﻴﻪ را ﺑﻴﻦ ﻟﺸﻜﺮﻳﺎن ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد« )ﻃﺒﺮي‪،‬‬
‫‪1514/4 :1375‬؛ اﺑﻦاﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ‪ .(154 :1372 ،‬در ﺟﺎﻳﻲ دﻳﮕﺮ ﻃﺒﺮي ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ‪» :‬اﺑﻮﺑﻜﺮ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺮاه ﻣﻐﻴﺮة ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﺮاي ﻣﻬﺎﺟﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻛﻪ وﻗﺘﻲ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ رﺳﻴﺪ و‬
‫ﻫﻨﻮز ﺑﺮ ﻗﻮم ﻇﻔﺮ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪاﻳﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺟﻨﮓ ﻛﺮدﻳﺪ و ﻇﻔﺮ ﻳﺎﻓﺘﻴﺪ‪ ،‬ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن را ﺑﻜﺸﻴﺪ و زن و ﻓﺮزﻧﺪ را‬
‫اﺳﻴﺮ ﻛﻨﻴﺪ ﻳﺎ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻣﻦ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﻮﻧﺪ« )ﻃﺒﺮي‪.(1473 :4/1375 ،‬‬
 ‫ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﻲ اﻳﻤﺎنﭘﻮر و ﻓﺎﻃﻤﻪ ﻓﺮﺧﻲ‬ ‫‪68‬‬

‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﺷﻮاﻫﺪ دﻳﮕﺮي از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﺮﺑﻲ در دﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ زﻧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ در ﺟﻨﮕﻬﺎي دﻳﮕﺮي‬
‫در ﺑﺤﺮﻳﻦ‪ ،‬وﻟﺠﻪ‪ ،‬ﻣﺼﻴﺦ‪ ،‬ﺣﺼﻴﺮ‪ ،‬ﺣﻀﺮﻣﻮت‪ ،‬ﻋﺬﻳﺐ‪ ،‬ﻣﺪاﻳﻦ‪ ،‬ﺷﻮش‪ ،‬راﻣﻬﺮﻣﺰ‪ ،‬ﺧﺮاﺳﺎن‪ ،‬ﺳﻴﺴﺘﺎن‪،‬‬
‫ﻣﺎوراءاﻟﻨﻬﺮ و ﺑﻴﻜﻨﺪ و‪ ...‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ اﺳﺎرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻃﺒﺮي از ﻗﻮل‬
‫اﺑﻮاﺳﺤﺎق ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬وﻗﺘﻲ در ]ﺣﻀﺮﻣﻮت[ ﮔﺸﻮده ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ درون ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮدﻧﺪ و ﻫﺮﭼﻪ‬
‫ﻣﺮد ﺟﻨﮕﻲ آﻧﺠﺎ ﺑﻮد ﻛﺸﺘﻨﺪ ﻫﻤﻪ را دﺳﺖﺑﺴﺘﻪ ﮔﺮدن زدﻧﺪ در ﻧﺠﻴﺮ و ﺧﻨﺪق ﻳﻜﻬﺰار زن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آﻣﺪ‬
‫و ﺑﺮ ﻏﻨﻴﻤﺖ و اﺳﻴﺮان ﻧﮕﻬﺒﺎن ﮔﻤﺎﺷﺘﻨﺪ« )ﻃﺒﺮي‪ .(1474 :4/1375 ،‬و ﺑﺎز ﻫﻤﻮ در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﻧﻘﻞ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ »ﺳﻌﺪ در ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮاي ﺗﺤﺼﻴﻞ آذوﻗﺔ ﺷﺒﺎﻧﻪ ﺑﻴﺮون رﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ در‬
‫اﻃﺮاف ﻋﺬﻳﺐ‪ ،‬ﻧﺰدﻳﻚ ﺣﻴﺮه‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﻛﺐ ﻋﺮوﺳﻲ )ﺧﻮاﻫﺮ آزادﻣﺮد ﺑﻦ آزادﺑﻪ ﻣﺮزﺑﺎن ﺣﻴﺮه( ﻛﻪ در‬
‫ﺷﺐ ﻋﺮوﺳﻲ ﺑﻪ ﻧﺰد ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﺣﺼﻴﻦ ﺑﺮده ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺣﻤﻠﻪ و ﺑﺎر و ﺑﻨﻪ را ﺑﺎ‬
‫ﻋﺮوس و ﺑﺎ ﻋﺪهاي از زﻧﺎن و ﻣﺮدان آزاد اﺳﻴﺮ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎل و ﺟﻬﻴﺰﻳﺔ ﻓﺮاوان ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻏﻨﻴﻤﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺑﻪ ﻋﺬﻳﺐ ﻧﺰد ﺳﻌﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬او آﻧﻬﺎ را ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد و ﺧﻤﺲ آن را‬
‫ﺑﺮﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﮔﺮوﻫﻲ را ﻧﻴﺰ در آﻧﺠﺎ ﮔﻤﺎﺷﺖ ﻛﻪ ﺣﺎﻓﻆ زﻧﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﻛﺴﺎﻧﺸﺎن را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﭘﻴﻮﺳﺖ‬
‫)ﻃﺒﺮي‪1647 :4/1375 ،‬؛ ﻗﺲ‪ .‬اﺑﻦاﺛﻴﺮ‪1371 :1356 ،‬؛ ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ‪626 :1343 ،‬؛ رﺣﻴﻢزاده‪:1327 ،‬‬
‫‪138‬؛ زرﻳﻦﻛﻮب‪ .(38 :1368 ،‬ﻳﺎ ﺑﻼذري ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﺑﻪ ﺷﻮش رﻓﺖ و ﺑﺎ اﻫﻞ آن ﺟﻨﮓ‬
‫ﻛﺮد‪ .‬ﻣﺮزﺑﺎن آﻧﺠﺎي از او ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺸﺘﺎد ﺗﻦ را اﻣﺎن دﻫﺪ ﺗﺎ دروازه را ﺑﮕﺸﺎﻳﺪ و ﺷﻬﺮ را ﺗﺴﻠﻴﻢ‬
‫ﻛﻨﺪ و ﺧﻮد را در ﺷﻤﺎر آن ﻫﺸﺘﺎد ﺗﻦ ﻧﻴﺎورد‪ .‬اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد ﺳﺮ او را از ﺑﺪﻧﺶ ﺟﺪا‬
‫ﻛﻨﻨﺪ و ﻫﺸﺘﺎد ﻣﺮد را اﻣﺎن داد و دﻳﮕﺮ ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن را ﺑﻜﺸﺖ و ﻣﺎل ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺮﻓﺖ و زﻧﺎن و ﻛﻮدﻛﺎن‬
‫را ﺑﻪ اﺳﺎرت ﺑﺮد« )ﺑﻼذري‪ .(134 :1364 ،‬ﻳﺎ ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺘﻴﺒﺔ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺎﻫﻠﻲ‪ ،‬ﺳﺮدار‬
‫ﻣﻌﺮوف ﺣ‪‬ﺠﺎج‪ ،‬در ﻳﻜﻲ از ﺟﻨﮕﻬﺎﻳﺶ در ﺧﺮاﺳﺎن ﻳﺎ ﻣﺎوراءاﻟﻨﻬﺮ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺳﻮﮔﻨﺪي ﻛﻪ ﺧﻮرده ﺑﻮد‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﺮاﻧﻲﻫﺎ را ﻛﺸﺖ و زﻧﺎن و دﺧﺘﺮاﻧﺸﺎن را در ﺣﻀﻮرﺷﺎن ﺑﻴﻦ ﻟﺸﻜﺮ ﻋﺮب ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‬
‫)راوﻧﺪي‪.(55 :1356 ،‬‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﭼﻮﻛﺴﻲ اﻳﻦ ﻃﺮز ﺑﺮﺧﻮرد اﻋﺮاب ﺑﺎ اﻳﺮاﻧﻴﺎن را ﻧﺎﺷﻲ از دﺷﻤﻨﻲ ﻣﻴﺎن زرﺗﺸﺘﻴﺎن و‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻲداﻧﺪ و ﻣﺪﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در واﻗﻊ اﻳﻦ دﺷﻤﻨﻲ ﻣﻴﺎن زرﺗﺸﺘﻴﺎن و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ در‬
‫ﮔﺮﮔﺎن ﺑﻪ دار آوﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪن ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن ]اﻳﺮاﻧﻲ[ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺳﺮﺑﺎزان ﻋﺮب و اﺳﺎرت زﻧﺎن و ﻛﻮدﻛﺎن‬
‫آﻧﻬﺎ را در ﭘﻲ داﺷﺖ )ﭼﻮﻛﺴﻲ‪ ،(38 :1381 ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﺸﻮﻧﺘﻬﺎ ﻳﻚ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻛﻠﻲ‬
‫از ﺟﺎﻧﺐ اﻋﺮاب ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻳﺎ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ آﻣﻮزهﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ اوﺿﺎع و ﺷﺮاﻳﻂ‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي زﻣﺎن و ﻳﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺟﻨﮓ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﻛﻪ در ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻮاﻗﻊ ﺷﺎﻫﺪ‬
‫ﺑﻴﺪادﮔﺮﻳﻬﺎي ﺑﻌﻀﻲ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﻋﺮب در اﻳﺮان ﺑﻮدهاﻳﻢ ﻛﻪ ﻧﺸﺎن از ﺳﻴﺎﺳﺘﻬﺎ و ﺧﻮي ﻛﻴﻨﻪﺗﻮزاﻧﺔ‬
‫ﻓﺮدي ﺑﻌﻀﻲ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن اﻋﺮاب‪ ،‬ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ آﻣﻮزهﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﺑﻲاﻋﺘﻨﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬داﺷﺖ؛ ﻣﺜﻼً‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد اﻋﺮاب ﺑﺎ زﻧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ‪69 ...‬‬

‫ﻣﺴﻌﻮدي در ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ در ﻣﻮرد ﺣﺠﺎج ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ ﺛﻘﻔﻲ‪ ،‬ﺣﻜﻤﺮان ﻋﺮاق‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬ﺣﺠﺎج‬
‫در واﺳﻂ در ﻋﺮاق‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ 95‬ﻫ ق‪ ،‬در ﭘﻨﺠﺎهوﭼﻬﺎرﺳﺎﻟﮕﻲ ﻣﺮد‪ .‬ﺷﻤﺎر ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ وي ﺑﻪ ﻛﺸﺘﻦ‬
‫داده‪ ،‬ﺑﺠﺰ ﻟﺸﻜﺮﻳﺎﻧﺶ ﻛﻪ در ﺟﻨﮕﻬﺎ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺪوﺑﻴﺴﺖﻫﺰار داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣ‪‬ﺮد در‬
‫زﻧﺪاﻧﻬﺎي وي ﭘﻨﺠﺎهﻫﺰار ﻣﺮد و ﺳﻲﻫﺰار زن ﺑﻮد و ﺷﺶﻫﺰار ﺗﻦ از آن زﻧﺎن ﺳﺮاﭘﺎ ﺑﺮﻫﻨﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫ﻣﺮد و زن را در ﻳﻚ زﻧﺪان ﺑﻨﺪ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﻫﻴﭻ ﺳﺎﻳﺒﺎﻧﻲ اﻳﺸﺎن را از آﻓﺘﺎب و در زﻣﺴﺘﺎن‬
‫از ﺑﺎران و ﺳﺮﻣﺎ ﺣﻔﻆ ﻧﻤﻲﻛﺮد« )ﻣﺴﻌﻮدي‪ .(38 :‬در دورة اﻣﻮﻳﺎن ﻛﻪ اوج اﻧﺪﻳﺸﺔ ﺑﺮﺗﺮي ﻋﺮب ﺑﺮ‬
‫ﻋﺠﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﺸﻦﺗﺮﻳﻦ رﻓﺘﺎرﻫﺎ ﺑﺎ اﻳﺮاﻧﻲﻫﺎ ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﺧﺸﻮﻧﺖﺑﺎر ﺑﻌﻀﻲ از اﻣﻮﻳﺎن ﻋﻠﻴﻪ زﻧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﺷﻮاﻫﺪ زﻳﺎدي از‬
‫آزادي و رﻫﺎﻳﻲ زﻧﺎن و اﺳﺮاي اﻳﺮاﻧﻲ در دﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫آزادي و رﻫﺎﻳﻲ اﺳﺮا‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺑﺮﺧﻮرد اﻋﺮاب ﺑﺎ زﻧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻌﺪ از اﺳﺎرت ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺮو ﻳﻚ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻛﻠﻲ‬
‫ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﮔﺎه اﻳﻦ اﺳﺮا ﺑﻪ ﺑﺎزار ﺑﺮدهﻓﺮوﺷﻲ ﺑﺮده ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﻨﻴﺰ ﻓﺮوﺧﺘﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و در ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮاﻗﻊ ﻫﻢ ﺣﺎﻛﻤﺎن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن آزادﺷﺎن ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﻪ اَﺷﻜﺎل‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻣﺜﻼً از ﻃﺮﻳﻖ ﭘﺮداﺧﺖ ﻓﺪﻳﻪ ﺑﻪ اﻋﺮاب ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﺷﻌﺒﻲ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬وﻗﺘﻲ‬
‫ﺷﻮﻳﻞ ﭘﻴﺶ ﺧﺎﻟﺪ آﻣﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬وﻗﺘﻲ ﺷﻨﻴﺪم ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( از ﻓﺘﺢ ﺣﻴﺮه ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻛﺮاﻣﻪ‪ ،‬دﺧﺘﺮ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﺴﻴﺢ‪ ،‬را از او ﺧﻮاﺳﺘﻢ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬وﻗﺘﻲ ﺣﻴﺮه ﻓﺘﺢ ﺷﺪ‪ ،‬ﻛﺮاﻣﻪ از آن ﺗﻮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻛﺴﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ‬
‫ﻗﻀﻴﻪ ﺷﻬﺎدت دادﻧﺪ و ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺮط ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺣﻴﺮه ﺻﻠﺢ ﻛﺮد‪ .‬ﭘﺲ ﻛﺮاﻣﻪ را ﺑﻪ ﺧﺎﻟﺪ دادﻧﺪ و‬
‫ﺧﺎﻟﺪ او را ﺑﻪ ﺷﻮﻳﻞ داد‪ .‬ﺷﻮﻳﻞ در ﻗﺒﺎل ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻓﺪﻳﻪاي ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺰار درﻫﻢ او را آزاد ﻛﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻛﺮاﻣﻪ‬
‫او را ﻓﺮﻳﻔﺖ ﭼﺮا ﻛﻪ ﺷﻮﻳﻞ ﻫﺰار درﻫﻢ ﺧﻮاﺳﺖ و ﻛﺮاﻣﻪ آن را ﺑﺴﻴﺎر ﺷﻤﺮد و ﺑﻪ او ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬زﻣﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺷﻮﻳﻞ را ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺳﺮزﻧﺶ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﮔﻤﺎن ﻛﺮدم از ﻫﺰار ﻋﺪدي ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻧﻴﺴﺖ« )ﻃﺒﺮي‪،‬‬
‫‪1503 :4/1375‬؛ ﭘﺮوﻳﺰ‪ .(209 :1363 ،‬ﮔﺰارﺷﻬﺎي دﻳﮕﺮي از آزادي اﺳﺮاي زن در ﻗﺒﺎل ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﻓﺪﻳﻪ وﺟﻮد دارد؛ ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻗﺘﻴﺒﺔ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ در ﺳﺎل ‪ 88‬ﻫ ق ﺑﻴﻜﻨﺪ را ﻏﺎرت ﻛﺮد و زﻧﺎن و ﻛﻮدﻛﺎن‬
‫اﻳﺮاﻧﻲ را در اﺳﺎرت ﻧﮕﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ﺗﺎ اﻳﻦﻛﻪ ﻣﺮداﻧﺸﺎن ﺑﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﻓﺪﻳﻪ آﻧﺎن را ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ )ﭼﻮﻛﺴﻲ‪،‬‬
‫‪ .(43 :1381‬ﻳﺎ اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» :‬وﻗﺘﻲ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻛﻨﻮن ﻛﻪ ﺧﺪا ﮔﺸﺎﻳﺶ‬
‫داده و ﻗﻠﻤﺮو ﻋﺠﻤﺎن ﻓﺘﺢ ﺷﺪه‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ و اﺳﻼم اﺳﻴﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺎﻟﻜﺎﻧﺸﺎن ﻓﺮزﻧﺪ آوردهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻘﻴﻪ آزاد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬وي ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻓﺪﻳﺔ ﻫﺮ اﻧﺴﺎن را ﻫﻔﺖ ﻳﺎ ﺷﺶ‬
‫ﺷﺘﺮ ﻗﺮار داد‪ ،‬ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ در ﻣﻮرد اﻗﻮاﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺮداﻧﺸﺎن ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ــ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻨﻲﺣﻨﻴﻔﻪ‪ ،‬اﻫﻞ دﻳﺎر‬
‫ــ و ﻳﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﻤﻜﻦ ﻣﺎﻟﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ از اﻳﻦ ﻣﺒﻠﻎ ﻣﻲﺷﺪ« )ﻃﺒﺮي‪ .(1476 :4/1375 ،‬اﻟﺒﺘﻪ‬
 ‫ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﻲ اﻳﻤﺎنﭘﻮر و ﻓﺎﻃﻤﻪ ﻓﺮﺧﻲ‬ ‫‪70‬‬

‫ﺑﺮﺧﻲ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن و ﺣﺎﻛﻤﺎن ﻣﺒﺎﻟﻎ ﻫﻨﮕﻔﺘﻲ را از ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي اﺳﻴﺮان در ﻗﺒﺎل آزادﻳﺸﺎن‬

‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 32‬ﻫ ق‪ ،‬در ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺜﻤﺎن‪ ،‬رﺑﻴﻊ ﺑﻦ زﻳﺎد ﺣﻜﻤﺮان‬
‫ﺧﺮاﺳﺎن ﺷﺪ و ﺳﻴﺴﺘﺎن را ﻓﺘﺢ ﻛﺮد و اﺳﻴﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬دﻫﻘﺎﻧﻲ از او ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺎن ﺧﻮد و‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهاش را ﺑﺨﺮد و آﻧﻘﺪر زر ﺑﻪ او دﻫﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻧﻴﺰة ﺑﺮ زﻣﻴﻦﻧﺸﺎﻧﺪه را ﻓﺮا ﮔﻴﺮد‪ ،‬و دﻫﻘﺎن اﻳﻦ ﻛﺎر‬
‫را ﻛﺮد و ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮادهاش را آزاد ﻛﺮد )ﻧﻔﻴﺴﻲ‪ .(222 :1342 ،‬در ﻣﻮاردي ﻫﻢ ﻗﻮﻣﻲ از ﺧﻮد‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻓﺮاد ﻗﻮﻣﻲ دﻳﮕﺮ را ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﺎرت درآﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺧﺮﻳﺪﻧﺪ و آزاد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﻛﻪ‬
‫رواﻳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ »ﻣﺜﻨﻲ ﺷﺒﺎﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻗﻮﻣﻲ در ﻧﺰدﻳﻚ ﺻﻔﻴﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮد‪ .‬ﻣﺮدان را ﻛﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬زن و ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫را اﺳﻴﺮ و ﺷﺘﺮان را ﺑﺮاﻧﺪﻧﺪ و ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﻛﻪ ﻗﻮم ﺑﻨﻲروﻳﺤﻠﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮدم رﺑﻴﻌﻪ ﻛﻪ در اردوي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻬﻢ ﻏﻨﻴﻤﺖ ﺧﻮد اﺳﻴﺮان را ﺧﺮﻳﺪﻧﺪ و آزاد ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺮدم رﺑﻴﻌﻪ در اﻳﺎم‬
‫ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ اﺳﻴﺮ ﻧﻤﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ« )ﻃﺒﺮي‪ .(1627 :4/1375 ،‬ﮔﺰارش دﻳﮕﺮي دارﻳﻢ ﻛﻪ »رﺑﻴﻊ ﺑﺎ ﻣﺮدﻣﺎن‬
‫ﻧﺎﺷﺮود ﻧﺒﺮد ﻛﺮد و ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﭼﻴﺮه ﺷﺪ‪ .‬در آﻧﺠﺎ‪ ،‬اﺑﻮﺻﺎﻟﺢ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ و ﻣﺎدرش اﺳﻴﺮ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬وي را زﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺒﻠﻪ‪ ،‬از ﻗﻮم ﺑﻨﻲﺗﻤﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺨﺮﻳﺪ و آزاد ﻛﺮد« )ﺑﻼذري‪.(149 :1364 ،‬‬
‫ﻏﻴﺮ از اﻳﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬در ﻣﻮاﻗﻌﻲ ﻫﻢ اﺳﺮا‪ ،‬در ﻗﺒﺎل اﺳﻼم آوردن‪ ،‬از ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻋﻔﻮ و آزادي‬
‫ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮادهﺷﺎن را ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻧﻴﺰ ﻗﺒﻮل ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‪» :‬ﭼﻮن‬
‫ﻫﺮﻣﺰان در ﻧﺰد ﻋﻤﺮ اﺳﻼم آورد‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان و ﻣﺘﺼﻼن و ﻣﺘﻌﻠﻘﺎن او ﻧﻴﺰ اﻳﻤﺎن آوردﻧﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻠﻴﻔﻪ و ﺳﺎﻳﺮ اﺻﺤﺎب رﺳﻮل )ص( از اﺳﻼم آوردﻧﺸﺎن ﺷﺎدﻣﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻋﻤﺮ ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ ﺑﻨﺪ از او‬
‫و ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و او را ﻋﻈﻴﻢ ﺣﺮﻣﺖ داﺷﺘﻨﺪ« )اﺑﻦاﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ‪(226-224 :1372 ،‬؛ ﻳﺎ‬
‫ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻣﻲداﻧﻴﻢ‪» ،‬اﺷﻌﺚ ﺟﺰء اﺳﺮاي ﺣﻀﺮﻣﻮت ﺑﻮد‪ .‬او را ﺑﻪ ﻧﺰد اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦ ﻧﻴﻜﻲ ﻛﻦ و اﺳﻼﻣﻢ را ﺑﭙﺬﻳﺮ و زﻧﻢ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪه‪ ،‬ﺧﻮاﻫﻲ دﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي دﻳﻦ ﺧﺪا از ﻫﻤﺔ ﻣﺮدم‬
‫دﻳﺎرم ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻲﺷﻮم‪ .‬اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻫﻢ از وي ﮔﺬﺷﺖ و زن و ﻓﺮزﻧﺪش را ﺑﻪ او داد و ﮔﻔﺖ ﺑﺮو ﻛﻪ ﺧﺒﺮﻫﺎي‬
‫ﺧﻮب درﺑﺎرة ﺗﻮ ﺑﺸﻨﻮم« )ﻃﺒﺮي‪.(1475 :4/1375 ،‬‬
‫درﻋﻴﻦﺣﺎل‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺎرﺗﻬﺎ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﺧﻮﺷﻲ ﭼﻮن آزادي ﻧﺪاﺷﺖ و ﻣﺎ ﺷﻮاﻫﺪ ﺑﺴﻴﺎري دارﻳﻢ ﻛﻪ‬
‫در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮاﻗﻊ زﻧﺎن ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺮده و ﻛﻨﻴﺰ در ﺑﺎزارﻫﺎ ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪي داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮدﮔﻲ و ﻛﻨﻴﺰي اﺳﺮا‬

‫ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺷﻮروي ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ »ﺟﺮﻳﺎن ﮔﺮاﻳﺶ اﻳﺮان ﺑﻪ ﻓﺌﻮداﻟﻴﺰم ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن آﻏﺎز ﺷﺪه ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ اﻋﺮاب وﺳﻴﻊﺗﺮ ﮔﺮدﻳﺪ؛ زﻳﺮا ﺟﻬﺎﻧﮕﺸﺎﻳﻲ ﺧﻠﻔﺎ ﺑﺎ اﺳﺎرت و ﺑﺮدﮔﻲ ﻋﺪة ﻛﺜﻴﺮي زن و ﻣﺮد‬
‫از ﻣﺮدم ﻏﻴﺮﻟﺸﻜﺮي ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻛﺎر‪ ...‬ﻛﺸﺎورزي‪ ،‬آﺑﻴﺎري‪ ،‬دامﭼﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻪوري و ﻣﻌﺎدن‬
‫دوﻟﺘﻲ ]از اﻳﺸﺎن[ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﺪ« )راوﻧﺪي‪.(115 :1356 ،‬‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد اﻋﺮاب ﺑﺎ زﻧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ‪71 ...‬‬

‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﺷﻮاﻫﺪ زﻳﺎدي از ﺑﺮدﮔﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﻛﻪ در ﺑﺎﻻ ذﻛﺮ ﺷﺪ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد اﻣﺎ ﮔﺰارﺷﻬﺎي‬
‫زﻳﺎدي ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ »اﻛﺜﺮ ﻣﻮاﻗﻌﻲ ﻛﻪ اﻳﺮاﻧﻲﻫﺎ از اﻋﺮاب ﺷﻜﺴﺖ ﻣﻲﺧﻮردﻧﺪ و ﺷﻬﺮﺷﺎن‬
‫ﻓﺘﺢ ﻣﻲﺷﺪ زن و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﺳﺎرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ اﻳﻦ اﺳﻴﺮان را ﺑﻪ ﺑﺎزارﻫﺎي‬
‫ﺑﺮدهﻓﺮوﺷﻲ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ آنﻛﻪ رﺳﻮل دﺳﺘﻮر داده ﺑﻮد ﻛﻪ ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن را ﻧﻔﺮوﺷﻨﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را در‬
‫ﺑﺎزارﻫﺎي ﺑﺮدهﻓﺮوﺷﻲ ﻣﻲﻓﺮوﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺣﺘﻲ در ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻮاﻗﻊ ﭘﺲ از ﺧﺮﻳﺪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ازدواج ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ«‬
‫)ﻧﻔﻴﺴﻲ‪(150 :1342 ،‬؛ ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ »ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ داﺧﻞ ﻗﻠﻌﺔ دوﻣﺔاﻟﺠﻨﺪل ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ﺑﺮدﻧﺪ و ﺟﻨﮕﺎوران را ﺑﻜﺸﺘﻨﺪ و ﻧﻮﺳﺎﻻن و زﻧﺎن را اﺳﻴﺮ ﻛﺮدﻧﺪ و در ﺑﺎزار ﺑﻪ ﺣﺮاج ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ .‬ﺧﺎﻟﺪ‬
‫دﺧﺘﺮ ﺟﻮدي را در اﻳﻦ ﺣﺮاج ﺑﺨﺮﻳﺪ« )ﻃﺒﺮي‪ .(1517 :4/1375 ،‬در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﭼﻮن‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻋﺮب ﺑﺮ ﻓﺎرس دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و اﺳﻴﺮاﻧﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردﻧﺪ ــ دﺧﺘﺮان ﻳﺰدﮔﺮد ﻧﻴﺰ ﺟﺰو اﻳﻦ‬
‫اﺳﺮا ﺑﻮدﻧﺪ ــ اﻳﺸﺎن را ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﻟﺨﻄﺎب ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫دﻳﮕﺮ اﺳﺮا رﻓﺘﺎر ﻛﻨﻨﺪ و آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺑﺎزارﻫﺎي ﺑﺮدهﻓﺮوﺷﻲ ﺑﺒﺮﻧﺪ و ﺑﻪ ﺧﺮﻳﺪاران ﺑﻔﺮوﺷﻨﺪ؛ وﻟﻲ ﺣﻀﺮت‬
‫ﻋﻠﻲ)ع( ﻣﺎﻧﻊ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺷﺪ )ﭘﺮوﻳﺰ‪.(422-421 :1363 ،‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬رواﻳﺎﺗﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺑﻪ ﺑﺮدﮔﻲ و ﻛﻨﻴﺰي ﮔﺮﻓﺘﻦ زﻧﺎن ﭘﺲ از ﭘﻴﺮوزي‬
‫اﻋﺮاب ﺑﺮ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺣﻜﺎﻳﺖ دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺧﺎزم ﺑﺎ اﻫﻞ ﺳﺮﺧﺲ ﺑﺠﻨﮕﻴﺪ ﺗﺎ‬
‫زادوﻳﻪ‪ ،‬ﻣﺮزﺑﺎن ﺳﺮﺧﺲ‪ ،‬ﻃﻠﺐ ﺻﻠﺢ ﻛﺮد و ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ وي ﺻﺪ ﺗﻦ از اﻳﺸﺎن را اﻣﺎن دﻫﺪ ﺗﺎ او ﻧﻴﺰ‬
‫زﻧﺎﻧﻲ را ﺑﻪ ﻛﻨﻴﺰي ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻓﺮﺳﺘﺪ‪ .‬دﺧﺘﺮ اﻳﻦ ﻣﺮزﺑﺎن‪ ،‬ﺧﻮد در ﺷﻤﺎر ﻛﻨﻴﺰان اﺑﻦﺣﺎزم درآﻣﺪ‪ .‬وي‪ ،‬او‬
‫را ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﻴﺜﺎء ﻧﺎم ﻧﻬﺎد )ﺑﻼذري‪.(160 :1364 ،‬‬
‫اﺑﻦاﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ ﻧﻴﺰ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ »ﺟﺮﻳﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ را ﺑﺎ اﻫﻞ راﻣﻬﺮﻣﺰ ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺳﺨﺖ اﻓﺘﺎد‪.‬‬
‫ﻋﺎﻗﺒﺖاﻻﻣﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻬﺮ و ﻗﺴﺮ‪ ،‬آن ﺣﺼﺎر ﺑﺴﺘﻨﺪ و ﻛﺸﺶ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﺮد ﺗﺎ زن و ﻓﺮزﻧﺪ اﻳﺸﺎن را ﺑﺮده‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺎل و ﻣﺘﺎع و ﭼﻬﺎرﭘﺎي ﻓﺮاوان ﻳﺎﻓﺖ« )اﺑﻦاﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ‪.(284 :1372 ،‬‬
‫در اﺑﻠﻪ و ﺳﻴﺴﺘﺎن و ﺑﻴﻜﻨﺪ ﻧﻴﺰ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻏﺎرت ﺷﻬﺮ و ﻛﺸﺘﻦ ﻣﺮدان‪ ،‬زﻧﺎن را ﺑﻪ ﺑﺮدﮔﻲ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺔ زﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺑﺎزار ﺑﺮدهﻓﺮوﺷﻲ ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﺑ‪‬ﺮده ﻧﻤﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از‬
‫اﻋﺮاب‪ ،‬ﭘﺲ از ﺧﺮﻳﺪﻧﺸﺎن‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن ازدواج ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ازدواج اﻋﺮاب ﺑﺎ زﻧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ‬

‫ﻳﻜﻲ از ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي اﺳﺎرت زﻧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ﺗﻮﺳﻂ اﻋﺮاب ﺑﻪ زوﺟﻴﺖ درآﻣﺪن آﻧﻬﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر اﺗﻔﺎق‬
‫ﻣﻲاﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً اﮔﺮ آن زن ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ آوردن ﻓﺮزﻧﺪ داﺷﺖ؛ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ در ﺟﻠﻮﻻ‬
‫»ﺳﺮﺑﺎزان اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺧﺮهزاد ﻃﻲ ﻣﺎﻫﻬﺎي آﺧﺮ ﺳﺎل ‪ 16‬ﻫ ق و ﻳﺎ آﻏﺎز ﺳﺎل ‪ 17‬ﻫ ق‬
‫ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ و زﻧﺎن آﻧﻬﺎ ﺻﻴﻐﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاي ارﺑﺎﺑﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آورﻧﺪ« )ﭼﻮﻛﺴﻲ‪،‬‬
 ‫ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﻲ اﻳﻤﺎنﭘﻮر و ﻓﺎﻃﻤﻪ ﻓﺮﺧﻲ‬ ‫‪72‬‬

‫‪ .(28 :1381‬ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺔ ﮔﺮﺷﺎﺳﭗ ﭼﻮﻛﺴﻲ‪ ،‬در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد ﭘﻴﻤﺎن ﺑﺎ اﻋﺮاب »ﺣﺎﻓﻆ اﻣﻨﻴﺖ اﻫﺎﻟﻲ‬
‫ﻣﺬﻛﺮ ﺑﻮد و زﻧﺎن ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺻﻴﻐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن واﮔﺬار ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ!!« )ﻫﻤﺎن‪.(40 :‬‬
‫درﻫﺮﺣﺎل ﺷﻮاﻫﺪ ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ازدواﺟﻬﺎ ﺑﻴﻦ زﻧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ و اﻋﺮاب‪ ،‬ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ‬
‫ﺑﻮده و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﺳﺎرت اﻳﻦ زﻧﺎن ﺗﻮﺳﻂ اﻋﺮاب اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺎد‪ ،‬در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬رواﻳﺎﺗﻲ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ اﻋﺮاب ﻛﻪ ﺷﻴﻔﺘﺔ زﻳﺒﺎﻳﻲ زﻧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه از زﻧﻲ ﺧﻮﺷﺸﺎن ﻣﻲآﻣﺪه‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺑﻪ اﺳﺎرت‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺶ‪ ،‬ﺑﺎ او ازدواج ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ ﺣﺘﻲ زﻧﺎن اﺳﻴﺮي را ﻛﻪ از ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺳﻬﻢ آﻧﺎن ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ زوﺟﻴﺖ‬
‫ﺧﻮد درﻣﻲآوردﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﻛﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺤﻘﻖ ﺑﻦ ﺷﻌﻠﺒﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ در ﺟﻠﻮﻻ ﺑﻪ ﻟﺸﻜﺮﮔﺎه‬
‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن رﻓﺘﻢ و در ﺧﻴﻤﻪاي داﺧﻞ ﺷﺪم‪ .‬دﺧﺘﺮي را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎه دﻳﺪم ﻛﻪ ﺑﺮ ﺗﺨﺘﻲ ﺧﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺮا‬
‫دﻳﺪ ﻫﺮاﺳﺎن ﺷﺪ‪ .‬او را ﮔﺮﻓﺘﻢ و ﻧﺰد ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺑﺮدم و از او ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﺗﺎ او را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺒﺨﺸﺪ‪ ،‬او‬
‫ﻧﻴﺰ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ« )دﻳﻨﻮري‪(163 :1366 ،‬؛ ﻳﺎ ﻗﻌﻘﺎع ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬وارد ﺧﻨﺪق ﺷﺪم و ﺑﻪ ﺧﻴﻤﻪاي رﻓﺘﻢ ﻛﻪ‬
‫ﻟﻮازم در آن ﺑﻮد‪ .‬درون ﺧﻴﻤﻪ زﻧﻲ را دﻳﺪم ﭼﻮن ﻏﺰال ﺑﻪ زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻛﻪ او را ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻪﻫﺎﻳﺶ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻢ و ﺟﺎﻣﻪﻫﺎ را ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻛﺮدم و درﺑﺎرة آن ﭼﻨﺪان ﻛﻮﺷﻴﺪم ﺗﺎ از آن ﻣﻦ ﺷﺪ و از او ﻓﺮزﻧﺪ آوردم«‬
‫)ﻃﺒﺮي‪ .(1833-1831 :5/1375 ،‬ﻗﻌﻘﺎع ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺟﻨﮓ ﺟﻠﻮﻻ اﺳﻴﺮاﻧﻲ ﮔﺮﻓﺖ و ﭘﻴﺶ ﻫﺎﺷﻢ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ زﻧﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﺮزﻧﺪ آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫ازﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺎدر ﺷﻌﺒﻲ )ﻫﻤﺎن(‪ .‬درﺑﺎرة ﻧﻮادﮔﺎن ﻳﺰدﮔﺮد ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ »ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻗﺘﻴﺒﺔ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ در‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺑﺎﻫﻠﻲ ﺧﺮاﺳﺎن ]ﺑﻮد[‪ ،‬ﭼﻮن ﺳﻐﺪ ﻳﺎ ﺟﺎي دﻳﮕﺮي را ﮔﺸﻮد‪ ،‬دو دﺧﺘﺮ از ﻧﻮادﮔﺎن ﻳﺰدﮔﺮد را‬
‫اﺳﻴﺮ ﻛﺮد و ﻧﺰد ﺣﺠﺎج ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﺣﺠﺎج ﻳﻜﻲ از آن دو را ﺑﺮاي ﺧﻮد و دﻳﮕﺮي را ــ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺶ‬
‫ﺷﺎهآﻓﺮﻳﺪ ﺑﻮد ــ ﻧﺰد وﻟﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﻛﻪ از او ﻳﺰﻳﺪ ﻧﺎﻗﺺ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ« )ﻃﺒﺮي‪:5/1375 ،‬‬
‫‪2146‬؛ ﻧﻔﻴﺴﻲ‪15 :1342 ،‬؛ اﺑﻦﺧﻠﻜﺎن‪ .(347 :‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ »ﻗﺘﻴﺒﻪ رﻫﺴﭙﺎر ﺑﺨﺎرا ﺷﺪ‬
‫و آن را ﻓﺘﺢ ﻛﺮد‪ .‬ﻧﻴﺰك‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﺗﺮك‪ ،‬اﺳﻼم آورد و ﺑﻪ او ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻣﺪﺗﻲ ﺑﻪ دﻳﺎر ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮﮔﺸﺖ و دﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻐﻴﺎن زد‪ .‬ﻗﺘﻴﺒﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﮕﺶ رﻓﺖ و او و ﺧﻮاﻫﺮزادهاش را ﮔﺮدن زد و زﻧﺶ را‬
‫ﮔﺮﻓﺖ« )ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ‪.(240-241 :2/1343 ،‬‬
‫ازدواج اﻋﺮاب ﺑﺎ زﻧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ﺷﺎﻣﻞ زﻧﺎن اﻫﻞ ﻛﺘﺎب ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮريﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﻋﻤﺮ ﺷﺪ و دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ اﻋﺮاب زﻧﺎن اﻫﻞ ﻛﺘﺎب را ﻃﻼق دﻫﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﺧﻠﻴﻔﻪ‬
‫از آن رو ﺑﻮد ﻛﻪ زﻧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ اﻋﺮاب را از زﻧﺎن ﻋﺮب ﺑﺎزﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﻃﺒﺮي رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ‪:‬‬
‫»ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬واﺑﺴﺘﺔ ﺣﺬﻳﻔﻪ‪ ،‬ﮔﻮﻳﺪ ﻣﻬﺎﺟﺮان و اﻧﺼﺎر از ﻣﺮدم ﺳﻮار ﻛﻪ اﻫﻞ ﻛﺘﺎب ﺑﻮدﻧﺪ زن ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﺑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ اﻳﻦ را روا ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و روا ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﻛﻨﻴﺰان اﻫﻞ ﻛﺘﺎب را ﺑﻪ زﻧﻲ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﻲ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬و ﻫﺮ ﻛﺲ از ﺷﻤﺎ ﻛﻪ از ﺟﻬﺖ ﻣﻜﻨﺖ ﻧﺘﻮاﻧﺪ زﻧﺎن ﻋﻔﻴﻒ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻪ ﻧﻜﺎح آرد‪ ،‬از آﻧﭽﻪ ﻣﺎﻟﻚ‬
‫آن ﺷﺪهاﻳﺪ از ﻛﻨﻴﺰان ﻣﺆﻣﻨﺘﺎن ﮔﻴﺮد« )ﻃﺒﺮي‪ .(1764 :5/1375 ،‬ﻃﺒﺮي ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﻧﻘﻞ‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد اﻋﺮاب ﺑﺎ زﻧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ‪73 ...‬‬

‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ »ﺟﺎﺑﺮ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﺳﻌﺪ در ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﺑﻮدﻳﻢ و زﻧﺎن ﻛﺘﺎﺑﻲ را ﺑﻪ زﻧﻲ ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ ﻛﻪ زن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﻗﺪر‬
‫ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻤﻲﻳﺎﻓﺘﻴﻢ و ﭼﻮن ﺑﺎزﮔﺸﺘﻴﻢ ﺑﻌﻀﻴﻬﺎ ﻃﻼﻗﺸﺎن دادﻧﺪ و ﺑﻌﻀﻲﻫﺎ ﻧﮕﻪداﺷﺘﻨﺪ« )ﻫﻤﺎن‪.(1765 :‬‬
‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از اﻳﻦ ازدواﺟﻬﺎ‪ ،‬ازدواج اﻣﺎم ﺣﺴﻴﻦ)ع( ﺑﻮد ﺑﺎ دﺧﺘﺮ ﻳﺰدﮔﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﺎرت اﻋﺮاب‬
‫درآﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﺻﻞ داﺳﺘﺎن ﻣﻮرد اﺧﺘﻼف اﺳﺖ و ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﺤﺚ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﮔﻔﺘﺎر‬
‫ﻧﻤﻲﮔﻨﺠﺪ )ﻣﺜﻼً ﻧﻚ‪ :‬ﻋﻨﺼﺮاﻟﻤﻌﺎﻟﻲ‪1312 ،‬؛ رﺣﻴﻢزاده‪1378 ،‬؛ رﺣﻴﻢزاده‪1327 ،‬؛ ﺷﻬﻴﺪي‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ؛‬
‫ﻧﻔﻴﺴﻲ‪1342 ،‬؛ ﺗﻔﻨﮕﺪار‪(1354 ،‬؛ اﻣﺎ ﺷﺎﻳﺪ ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﺔ ﻛﺸﺘﻦ اﺳﺮا ﻃﻲ ﺟﻨﮓ ﻧﻴﺰ اﺷﺎره‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ از ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﺣﻮادث وﺣﺸﺘﻨﺎﻛﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻛﺸﺘﻦ زﻧﺎن‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﻧﻘﻞ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ رﻓﺘﺎر ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻋﺮب ﺑﺎ زﻧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﻪ در ﻣﻮاردي ﺷﺎﻫﺪ رﻓﺘﺎر اﻧﺴﺎﻧﻲ و آزادي زﻧﺎن در ﻃﻲ ﺟﻨﮕﻬﺎ و ﭘﺲ از ﭘﻴﺮوزي‬
‫اﻋﺮاب ﺑﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎي اﻳﺮان ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻣﻮاردي ﻫﻢ ﺷﺎﻫﺪ ﻗﺘﻞﻋﺎم زﻧﺎن ﭘﺲ از ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ اﻳﺮاﻧﻴﺎن‬
‫ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ .‬ﻃﺒﺮي ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ »ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻴﺎﻣﺪ و ﺷﺮﺣﺒﻴﻞ ﺑﺎ وي ﺑﻮد و ﭼﻮن ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻨﺰﻟﻲ اردوﮔﺎه‬
‫ﻣﺴﻴﻠﻤﻪ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن وي ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﻲ ﺧﻔﺘﻪ ﻫﺠﻮم ﺑﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﻮﻟﻲ ﭼﻬﻞ و ﺑﻪ ﻗﻮﻟﻲ ﺷﺼﺖ‬
‫ﻛﺲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﻣﺠﺎﻋﻪ و ﻳﺎران وي ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﻮاﺑﺸﺎن دررﺑﻮده ﺑﻮد و از دﻳﺎر ﺑﻨﻲﻋﺎﻣﺮ‬
‫ﺑﺎزﻣﻲﮔﺸﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻮﻟﻪ‪ ،‬دﺧﺘﺮ ﺟﻌﻔﺮ را ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻫﻤﺮاه آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﺎﻟﺪ دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ ﻫﻤﻪ را‬
‫ﺑﻜﺸﻨﺪ و ﻫﻤﻪ را ﺟﺰ ﻣﺠﺎﻋﻪ ﻛﺸﺘﻨﺪ« )ﻃﺒﺮي‪ .(1419 :4/1375 ،‬در ﻣﻮرد دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ وي ﻧﻘﻞ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﻨﮓ ﺟﻠﻮﻻ رخ داد و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻴﺶ از آﻧﭽﻪ در ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻏﻨﻴﻤﺖ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ آوردﻧﺪ و ﻳﻜﻲ از دﺧﺘﺮان ﻛﺴﺮي‪ ،‬و ﺑﻪ ﻗﻮﻟﻲ دﺧﺘﺮ ﭘﺴﺮ او‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻨﺠﺎﻧﻪ را ﻛﺸﺘﻨﺪ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ .(1754 :5/‬وي ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ﻛﻪ »ﺿﺤﺎك ﺑﻦ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬دو زن آوازهﺧﻮان ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻣﻬﺎﺟﺮان اﻓﺘﺎدﻧﺪ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ در آوازﻫﺎي ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﺎﺳﺰاي ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺧﺪا ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻮد؛ دﺳﺖ‬
‫او را ﺑﺒﺮﻳﺪ و دو دﻧﺪان ﭘﻴﺸﻴﻦ وي را ﻛﻨﺪ« )ﻫﻤﺎن‪ .(1478 :4/‬ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ ﻧﻴﺰ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ »ﻗﺘﻴﺒﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻃﺎﻟﻘﺎن رﻓﺖ؛ در آﻧﺠﺎ ﻫﻢ ﺑﺎذام ﻧﺎﻓﺮﻣﺎن ﺷﺪه و ﺑﺮ ﺷﻬﺮ ﻣﺴﻠﻂ ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺴﺮ ﺑﺎذام‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﻗﺘﻴﺒﻪ‬
‫ﺑﻮد و وﻗﺘﻲ ﺧﺒﺮ ﺗﺤﺼﻦ ﺑﺎذام را ﺷﻨﻴﺪ ﭘﺴﺮش را ﻛﺸﺖ و ﺑﺎ ﺑﺎذام روﺑﻪرو ﺷﺪ و ﭼﻨﺪ روز ﺑﺎ او‬
‫ﻧﺒﺮد ﻛﺮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ او ﭘﻴﺮوز ﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮد و ﻓﺮزﻧﺪان و زﻧﺶ را ﻛﺸﺖ و ﺑﺮادرش‪ ،‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ‬
‫ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬را ﺑﺮ ﺷﻬﺮ ﮔﻤﺎﺷﺖ« )ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ‪ .(240 :2/1343 ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﺸﺘﻦ زﻧﺎن را ﻣﻲﺗﻮان اﻣﺮي‬
‫ﻧﺎدر و ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﺧﺎص داﻧﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ اﺳﺎرت‪ ،‬ﻓﺮوش زﻧﺎن در ﺑﺎزارﻫﺎي‬
‫ﺑﺮدهﻓﺮوﺷﻲ و ﻳﺎ ﺗﺰوﻳﺞ اﻋﺮاب ﺑﺎ زﻧﺎن اﺳﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲ اﻣﺮ ﻋﺎدي ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻫﻤﺔ ﻣﻮارد در اﻳﻦ‬
‫دوره اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﻲ اﻳﻤﺎنﭘﻮر و ﻓﺎﻃﻤﻪ ﻓﺮﺧﻲ‬ ‫‪74‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ درﺑﺎرة ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺑﺮﺧﻮرد اﻋﺮاب ﺑﺎ زﻧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ در ﻃﻲ ﻓﺘﻮﺣﺎت ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎص و ﻳﻜﺴﺎن در ﻣﻮرد ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ زﻧﺎن ﺑﺮاي اﻋﺮاب وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ ﻛﻪ ﺣﺎﻛﻤﺎن و‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻧﻈﺎﻣﻲ از آن ﭘﻴﺮوي ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ اﻋﺮاب ﻳﻚ ﮔﺮوه ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺑﺪوي و ﻣﻬﺎﺟﻢ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻌﻀﻲ‬
‫از رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﻧﺎدرﺳﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﺑﺪوﻳﺎن‪ ،‬ﭘﻴﺮوان ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﻲ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﺳﻼم و اﺣﻜﺎم آن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﻤﻴﻦ ﺧﻮد ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ رﻓﺘﺎرﻫﺎي‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻲﺗﺮ و اﺳﻼﻣﻲﺗﺮ ﺑﺎ اﺳﺮاي زن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﺿﻤﻦ اﻳﻦﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﻛﻪ آﺛﺎر اﻧﺪﻳﺸﺔ‬
‫ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ در ﻣﻴﺎن ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﻬﺎ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻮد؛ ﺧﺼﻮﺻﺎً وﻗﺘﻲ ﻛﻪ واﻗﻌﺔ ﻛﺮﺑﻼ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﻣﻲآورﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﻓﺮزﻧﺪان و ﻧﻮادﮔﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﺳﺎرت ﺑﺮده ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﻧﺤﻮة ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ اﺳﺮاي زن ﺗﺎ ﺣﺪودي ﺑﻪ اﻣﺮ و ﺳﻠﻴﻘﺔ ﻓﺮدي ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن و ﺣﺘﻲ‬
‫ﺧﻠﻔﺎ ﺑﺴﺘﮕﻲ داﺷﺖ ﻛﻪ در ﺑﻌﻀﻲ اوﻗﺎت ﻗﺎﺑﻞ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻧﺒﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ رﻓﺘﺎر‬
‫اﻋﺮاب ﺑﺎ زﻧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰ در ﻣﻮاردي اﻧﺪك‪ ،‬ﺑﻪ دور از ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬

‫اﺑﻦاﺛﻴﺮ‪ ،‬ﻋﺰّاﻟﺪﻳﻦ‪ ،1371 ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮدان دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻦ روﺣﺎﻧﻲ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﺳﺎﻃﻴﺮ‪.‬‬
‫اﺑﻦاﻋﺜﻢ ﻛﻮﻓﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ‪ ،1372 ،‬اﻟﻔﺘﻮح‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻣﺴﺘﻮﻓﻲ ﻫﺮوي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات‬
‫آﻣﻮزش اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ‪.‬‬
‫اﺑﻦﺧﻠﻜﺎن‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ‪ ،‬وﻓﻴﺎت اﻻﻋﻴﺎن‪ ،‬ج ‪ ،1‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻲﻧﺎ‪.‬‬
‫ﺑﻼذري‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻲ‪ ،1364 ،‬ﻓﺘﻮحاﻟﺒﻠﺪان )ﺑﺨﺶ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻳﺮان(‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ آذرﺗﺎش آذرﻧﻮش‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺮوش‪.‬‬
‫ﭘﺮوﻳﺰ‪ ،‬ﻋﺒﺎس‪ ،1363 ،‬از ﻋﺮب ﺗﺎ دﻳﺎﻟﻤﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﻲ‪.‬‬
‫ﺗﻔﻨﮕﺪار‪ ،‬ﻛﺮاﻣﺖ‪» ،1354 ،‬ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﻮ‪ ،‬زن زﻳﺒﺎي ﻣﻌﺼﻮم ﭘﻨﺠﻢ«‪ ،‬رودﻛﻲ‪ ،‬ش ‪.13-12‬‬
‫دﻳﻨﻮري‪ ،‬اﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻪ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ داور‪ ،1366 ،‬اﺧﺒﺎر اﻟﻄﻮال‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﺤﻤﻮد ﻣﻬﺪوي داﻣﻐﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات‬
‫ﻋﻠﻤﻲ‪.‬‬
‫راوﻧﺪي‪ ،‬ﻣﺮﺗﻀﻲ‪ ،1356 ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻳﺮان‪ ،‬ج ‪ ،3‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬
‫رﺣﻴﻢزادة ﺻﻔﻮي‪ ،‬ﻋﻠﻲاﺻﻐﺮ‪ ،1327 ،‬داﺳﺘﺎن ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﻮ )وﻗﺎﻳﻊ اﻳﺮان در ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ در زﻣﺎن ﺣﻤﻠﺔ‬
‫ﻋﺮب(‪ ،‬ج ‪ ،3‬ﺑﻲﺟﺎ‪.‬‬
‫ـــــ ‪ ،1378 ،‬ﺷﻬﺮﺑﺎﻧﻮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﻄﺎﺋﻲ‪.‬‬
‫زرﻳﻦﻛﻮب‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ‪ ،1368 ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬
‫ـــــ ‪» ،1379 ،‬ﻓﺘﺢ اﻳﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ اﻋﺮاب و ﭘﻲآﻣﺪﻫﺎي آن«‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ﻛﻤﺒﺮﻳﺞ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺣﺴﻦ اﻧﻮﺷﻪ‪ ،‬ج‬
‫‪ ،4‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد اﻋﺮاب ﺑﺎ زﻧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ‪75 ...‬‬

‫ﺷﻬﻴﺪي‪ ،‬ﺳﻴﺪﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ‪ ،‬ﭼﺮاغ روﺷﻦ در دﻧﻴﺎي ﺗﺎرﻳﻚ )زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ اﻣﺎم ﺳﺠﺎد )ع((‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻛﺘﺎﺑﻔﺮوﺷﻲ و‬
‫ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﺔ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ ﻋﻠﻤﻲ‪.‬‬
‫ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﻳﺮ‪ ،1375 ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺮﺳﻞ و اﻟﻤﻠﻮك )ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮي(‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﻳﻨﺪه‪ ،‬ج ‪ 4‬و ‪،5‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬اﺳﺎﻃﻴﺮ‪.‬‬
‫ﻋﻨﺼﺮاﻟﻤﻌﺎﻟﻲ‪ ،‬ﻛﻴﻜﺎوس ﺑﻦ اﺳﻜﻨﺪر‪ ،1312 ،‬ﻗﺎﺑﻮسﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﻄﺒﻊ ﻣﺠﻠﺲ‪.‬‬
‫ﮔﺮﺷﺎﺳﭗ ﭼﻮﻛﺴﻲ‪ ،‬ﺟﻤﺸﻴﺪ‪ ،1381 ،‬ﺳﺘﻴﺰ و ﺳﺎزش‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻧﺎدر ﻣﻴﺮﺳﻌﻴﺪي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻗﻘﻨﻮس‪.‬‬
‫ﻣﺴﻌﻮدي‪ ،‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦﺣﺴﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻲﺗﺎ‪ ،‬ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ و ﻣﻌﺎدن اﻟﺠﻮﻫﺮ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﭘﺎﻳﻨﺪه‪ ،‬ج ‪،1‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﻛﺘﺎب‪.‬‬
‫ﻣﻔﺘﺨﺮي‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ و ﺣﺴﻴﻦ زﻣﺎﻧﻲ‪ ،1381 ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان از ورود ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻃﺎﻫﺮﻳﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﻤﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻔﻴﺴﻲ‪ ،‬ﺳﻌﻴﺪ‪ ،1342 ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻳﺮان )از اﻧﻘﺮاض ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن ﺗﺎ اﻧﻘﺮاض اﻣﻮﻳﺎن(‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﺔ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪.‬‬
‫ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ‪ ،‬اﺑﻦواﺿﺢ‪ ،1343 ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪاﺑﺮاﻫﻴﻢ آﻳﺘﻲ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ‬
‫ﻛﺘﺎب‪.‬‬

‫‪Donner, Fred Graw, 1981, The Early Islamic Conquests, Princeton University Press, New‬‬
‫‪Jersey.‬‬
‫‪Glubb, Sir John, 1963, The Great Arab Conquests, Holder and Stoughton.‬‬
‫‪Hill, D. R., 1971, The Termination of Hostilities in the early Arab Conquest (634-656 AD),‬‬
‫‪Lauzc and Company LTD, London.‬‬