t

.IBAYRAKTAR i
I

lr TARIHI YAPILARIN
.4.1947 yrlrnda Samsun Balra'da dolmugtur
ta ö[relimini Samsun 19 Mayrs lisesini
iirdikten sonra 1964 ylhnda istanbul Teknik
:

ANALIT|T iTCELENMES|
riversilesi inqaat Fakültesi girig stnavtnl
VE
I

Lzanarak lakülteden inqaat Yüksek Mühendisi i

arak diploma almrgtrr.l970 ila 1977 yrllarr

asrnda Samsun Yapr iqleri B. Bölge
I

sismix cü$rrruDiRME METoDLARI

üdürlü[ü'nde proje ue kontrol mühendisi olarak
Irgmrgtrr. AIi BAYRAKTAR
ingaat Yüksek Mühendisi (iTÜ)
174 ylrnda Nesrin Hanrm'la evlenmiq bu güne
rdar mullu bir evlilik geqirmektedir. Bu
rlilikten 1975 dolumlu Duygu ve 1976 dolumlu
zge Neslihan adlannda iki krzr ve 2003 dofumlu
elisa adrnda bir torunu vardrr.

:tiqim Adresleri
itinü CaO. Sümer Sok. Zitaq D: 1 Blok No: 19/8
ozyata[r - Kadrküy 34742 istanbul
el:0216 4168674
ax: 0216 416 23 09
fi
ww. sismik-guclendirme.com
estek@sismik-guclendirme. com

.--!

buur.nekf.*ap-ernr, ir:i

*1"
 q?}ildP-fr^.F

AIiBAYRAKTAB
ingaat Ytiksek MtiLtrendisi GTÜ)

raniuiyaprrÄRrN
N,[Atirir iucnlENMESi
VE
sisurin cügmNDiRME METoDTÄRr

1- Vakra vuku buldulu zaman, (kesin bir gerqek olan olay) 2- onun vukuuna yalan diyecek yoktur,
3- indirir, yükselür, 4- yer, $iddetli bir sarsrntryla sarsrldrlr, 5- ve dallar darmadalrn olup ufalandrlr,
& derken toz duman halinde dagrlrp-savruldulu, 7- ve sizler de üg srnrf oldu$unuz zaman

eetd$
 ö
EE
**e^s;"
Yayrn No '1693
Teknik Dizi 118
=*tl**

OZET
1. Baskr - Kasrm 2006 - |STANBUL

sismik güglendirme dünyada halen ciddi bir uzmanhk konusudur. yrgma yaprlar dü-
gey yükleri rahathkla tqgryabilmekte, fakat yatay yönde etkiyen deprem yüklerinde etkisiz
kalmaktadrr. Bu sebeple; depremlerin etkili oldugu bölgelerde, tarihi yaprlann devaml
tsBN 975 - 295 - 587 - I
onanm görmesi gerekmigtir, Tarihi ygma yaprlann sismik güglendirmesi derin uzmanlk
gerektiren bir konudur, günkü tarihi yaprlann korunmasr gereken birgok özellikleri värdrr.
Okuyacalrnz bu kitapta tarihi yaprlarda olugan hasarlan, bu hasarlarrn nedenlerini ve de-
gigik tipte tarihi yaprlar igin uygun olan sismik güglendirme metoflannr agrklamay hedef-
lemekteyiz. Tarihi yrgma yaprlann sismik güglendirmesi yapllrrken, öncelikle yaplnrn özel-
Copyright@ Bu kitabrn bu basrsrnrn Ttirkiye'deki yaytn haklarl BETA Bastm Yayrm DaÖrtlm A.$.'ye likleri gok detaylt olarak incelenmeli ve yapr gok iyi tanrnmahdrr. Sonrasrnda; deprem anrn-
aittir. Her hakk saklrdrr. Hipbir bölümü ve paragrai ktsmen veya tamamen ya da özel halinde, da yaprda olugan gekme gerilmeleri ve bu gekme gerilmelerin olugtugu bölgeler bilgisa-
fotokopi, faksimile veya bagka herhangi bir Sekilde goÖaltrlamaz, daÖfilamaz. Normal Ölgüyü
yar ortamrnda tespit edilmelidir. sonunda yaprda olugan gekme kuwefleri, yaprnrn bünye-
agan iktibaslar yaprlamaz. Normal ve kanuni iktibaslarda kaynak gösterihesi zorunludur.
sine entegre edilecek ileri teknoloji gekme elemanlan ile kargrlanmahdrr. gu kesindir ki;
segilecek güglendirme metodu, yaprnrn mimari ve tarihi özelliklerini tamamen korumaldrr,
Dizgi Beta Basrm A.9. Tarihi bir y{ma yaprnrn tarihsel özelliklerini hige sayarak yaprlacak, ig ve drg cephede hoq
Baskr citr Kahraman Ofset olmayan görüntülere yol agacak, bir sismik güglendirme metodu kesinlikle kabul edile-
Bagcrlar/lstanbul (0-212) 629 00 01
mez. Tarihi yaptlar igin uygulanacak güglendirme metodu degigtirilebilir olmalt; kegfedilen
Kapak Tasanm Gülgonca Qarprk
yeni ürünlerle degigtirilebilmeli veya yan[g oldugu anlagrhnca sökülebilir olma[dlr.

Beta BASIM YAYIM DAöITIM A.9.

Himaye-i Etfal Sokak Talas Han No. 13-15
ca!aloslu - iSTANBUL
Tel : (0-21 2) 51 1 54 32 - 519 01 77
Fax: (0-?12) 511 36 50
e-mail : betakitap@betakitap.com
www.betakitap.com

tr
 trI

iciruorxiie n

özET .ilt

einis

2.1.3. Kireg ,,48

ll
ril-l

52
2.2.3. Kargir Duvar Harct
2.2.4. Stva
3. TARiHi YAPILARIN STRiKTÜR ANALiZI
3.1. Temeller
3.1.1. Temel Zemin Mekanigi ...."""""""" ' """"""" '59
Hareketleri " " " " .' " "" "69
3.1 .1 .1.Yeraltr Suyunun Algalma ve Yükselme
"""""

3.1.1 .2. Slvllagma """"""""""73

74
3.2. Tagryrcr Duvarlar......'-'.
..84
3.2.1.Raba Yönü Tag Duvar"""""""
.85
3.2.2. Sfir Derz Taq Duvar." " """'

97
4. TARiHi YAPILARDA oLUSAN HASARLARIN NEDENLERi

s. TARiHiYAPILARIN oNARIM VE GÜgLENDinir-naEsi ""'""""" """"""'103

5.1. Temellerin Onanml ve Güglendirilmesi """"""""" """""""""""""'104
5.1.1. Kapiler Sular"""""""' """"""'105
5.1.2. Temel Zemininin Güglendirilmesi " """""""""' """"" """""'106
5.2. Tagryrcr Duvadann Güglendirilmesi ""'" """""""' """"""""""""""'110
5.3. Kemerlerin Onafllmasl "'
""".'"""" "'113
5.4. Tonozlann Güglendirilmesi """""^"""""'
5.5. Kubbelerin Onarrlmast """ """""""""114
5.6. Minarelerin Güglendirilmesi """"""""""" """""""""117
5.7. Netice """"'.""""" "'119
 i

Giriq
rT
I
j
I

e inis

Yaptlann deprem yüklerine kargt güglendirilmesi, yrllardrr mühendisli$in sorunu ol-

mugtur. Yaprlan ilk deneyler sonucunda deprem yükleri, düqey hesap yüklerinin %1s
mertebelerinde oldugu kabul ediliyor ve yaprlar bu kabullere göre boyulandrnlyordu.
Dügey yük aktanmlarrnr ve dügey yük dayanrmlarrnr gözen mühendislik, yatay deprem
yüklerinin hesaplanmasrnda zorlanmaktaydr. Deprem hesaplanndaki zorlanmanrn se-
beplerini aglklayalrm.

Malzeme bir defaya mahsus yavagqa artan yükler altrnda denendili zaman belirli
bir srnu gerilmesinde mukavemetini kaybetmektedir. Biz de hesaplanmrzr buna göre
yapmaktayz. Hal böyle olmakla birlikte günümüzdeki deneyler gösteriyor ki, yükü peri-
I yodik olarak degigtirmek ve bu defigimin sayrsrnr yeter derecede arfirmakla bir malze-
.:
meyi statik srnrrlarrn gok altrnda da harap etmek mümkündür. Deneylerde, yükleme ve
bogaltmanrn periyodik olarak gok tekerrürü, yapr iginde yrpranmalara ve aynlmaiara se-
i bep olmaktadrr. Burada kopma ve aynlmalarrn ilk nedeni, yükün giddetinden gok, onun
periyodik olarak degigmesindendir. Yaprnrn bir bütün olarak periyodik yüklemelere ma-
ruz kalmasl, gok karrgtk olan bünyede büyük tahribatlar olugturur. Yaprda kullanrlan tüm
I malzemenin ig mekanizmast bozulur. Yaprnrn muhtelif noktalannda malzeme yorulmala-
n olur. Yorulmada kopma, gok defa yüksek gerilmeye rnaruzkalan bölgelerden veya ha-
ta bulunan noktadan baglar. Ve sabit yükler altrndaki gibi haber verici krnlmalar olmadan
ani yrklmalar meydana gelir.
{
i'.
Periyodik olarak degigen yükler altrnda kesitlerin aynr gerilmeler alünda kalmasl ile
ti iki farkh gerilmeye maruz kalmasr da gok önemlidir. Diger bir deyigle; kesit srrasryla gek-
ir
iJ me ve basrng tipinden zorlamalara maruz kalyorsa, bu hal elemanrn yrpranmasrnr ko-
6:r
laylagtunr.
ir
b
u
r
 J

iln Yaprlann Analitik Incelenmesi ve Güelendirme Metodlart 1. Tarihi Yaprlar ITE

'i
I
Deprem yüklerinin dinamik tesirli olmasr ve tekrarl özellik göstermesi hesaplan ka- I
rrgtlrmaktadrr. Bilindigi gibi mukavemet hesaplan birtakm kabullerle yaptlmaktadtr, an- I

cak deprem yükleri yaptqrmz kabulleri ktsflamaktadtr. .lI

I

Bütün zorluklara ralmen bizler, depreme dayantklt yaprlar olugturabilmekteyiz. I

Depreme kargr yaprlann güglendirilmesinde esas ve hedef; bulundu[umuz yaptlann "ca- I

.i
nlmrzr kurtaracak kadar emniyette olmasr" olmamaltdtr. Yaptntn tam güvenilir olmast -t

esas ahnmahdrr. Deprem esnastnda, insanlar yapdan kagmamalt, bulunduklan yerde l

depremin gegmesini bekleyebilmelidir. Yaprda hasar olugmasrna müsaade edilmemeli- i
i
I 1. TARIHIYAPILAR
dir. I

I
I
ii
1.1. Tanm
i
tl
!: Tarihi yaprlar, insanhlrn gegitli medeniyet evrelerinde de$igik amaglarla inga ettigi,
11
ü
bugün insanltk mirast olarak korumak ve gelecek kugaklara aktarmak durumunda oldu-
$umuz yaprlardrr. Tarihi yaprlar agagtdaki gekilde srnrflandrrrlabilirler:
P
i
i
t:
1. Camiler
F.

2. Medreseler
fl
3. Kiliseler
i:
4. Havralar
t
!|
ll
5. Saraylar, okul, hastane, idare binalan. vs
s
f 6. Su yaprlan
v
ll
ri . Bentler
t,
'i'
j. . Su kemerleri
il
i
i)
. Samrglar
:
. Su terazileri
ü 7. Askeri krglalar
{:
Ir.
i
8. Surlar

:; 9. Kuleler
I,

f; Tarihi yaprlar her ne gekilde olursa olsun özüne dokunulmadan, gerek tagryrcr strük-
lr
ts
L
b
E
r-| Yaprlalrn Analitik Incelenmesi ve GüQlendime Metodlarl
türünde, gerekse iezyinalnda herhangi bir degigiklik yapmadan onarrlmasr, berkitilmesi
ve her türlü drg etkiye dayanrkh hale getirilmesi kagrnrlmaz bir zorunluluktur. Bu baglam-
da; onarrm ve berkitme esnasrnda higbir elamanrnrn orijinalinin degigtirilmemesi ya da
yozlagtrrrlmamasr gereklidir. Dolaysryla yaprlacak onanm ve takviye öleleri orijinal ela-
manlarrn iqlerine gizlenerek ya da kompozisyonlannr rslah ederek yaprlmahdrr. Tarihi ya-
prlarr güqlendirme ve takviye edilmesinde en önemli kural, yaptlacak takviye ve güglen-
dirme elemanlarrnrn zamanla degigtirilebilmeli, sökülüp yenilenme özelliginde olmahdtr.
Tarihi yaprlar ait olduklan qallarrn teknolojisi geregi genelde yalntzca bastng geril-
melerine galrgan kägir sistemlerdir. Kargrr yapriarda gekme elemant olarak ahgap kulla-
nrlmrgtrr. Ahqabr tabiat gartlannda uzun süre muhafaza etmek mümkün deöildir. Ahgabrn
yaprda dig tesirlere kargr korumak ömrünü uzatmak igin gok gayret sarf edilmigtir. Ahgap
asrrlarca gekme elemanr olarak kullanrlmrqtr. Kerestenin ucuz oluqu ve rahat temln edi-
lebilmesi, ahgabrn yaygrn olarak kullantlmastna neden olmugtur. Önemli yaprlarda ahga-
bt kullanrrken, dayanlkh a[aglardan elde edilen kereste kullanrldrgr gibi drg etkenlerden
korumanrnda yollarr aranmrgtrr. Kargrr yaprlarda olugan qekme kuwetlerini kargtlamak
iqin demir kenet, demir gergi elemanlan da kuilanrlmtgtr. Demir malzemesini korozyon-
dan korumanrn tedbirleri ahnmaya galgrlmtgtrr. Demiq sanayisi geligmediginden yaprlar-
dafazla kullanrm olanalr olmamtghr. Qok az miktarda blok kayalardan yontulmug egil-
me elemanlarr ya da ahgap elilme elemanlan kullanrlmrgtrr. Yrllartn ytpratrcr etkilerine ve
dolal afetlere maruz kalan tarihi yaprlar genelde qok büyük sorunlann etkisi altnda olup
yrkrlma ve yok olma riski alfundadular. Krsmen de olsa onartlarak emniyete altnmtg olan-
lar hariq, di$er krsmr büyük gogunlukla yanhg onartm ya da onanm döneminde uygun
malzemeler bulunamamasr nedeniyle ortaya grkan sorunlarla bag etmek durumundadtr-
lar. Her ülke sorunlan kendine özgü yöntemlerle bag etmeye galtgmtg, ancak yakn dö-
nemlerde tarihi yaprlarr konu alan uluslararast sempozyumlar düzenlenmeye baglanmtg-
trr. Her qeye ragmen konuyla ilgili olarak günümüzde uygulanmakta olan güglendirme
teknikleri ileriki evrelerde yetersiz ya da sakrncalt bulunma riski altlnda olmalarrna ra$-
men olabildigince dikkatli uygulamalarla yaprlann dokusunun yagatrlmasrna galtgtlmalt-
drr.
Tarihi yaprlar, insanhlrn gegitli medeniyet evrelerinde degigik amaglarla inqa ettigi,
bugün insan|k mirasr olarak korumak ve gblecek kugaklara aktarmak durumunda oldu-
Iumuz yaptlardrr.
L Tarihi Yaprlar f.E
Yaptlartn tarihe gegmesi kullanrcisrndan veya yaplmcrsrndan kaynaklanrr. Bazen es-
kimesinden veya tarihte kullanrlmrg olmasrndan tarihi yapr olmugtur. uzun uzadrya sur,
lar tarihi yapl oldugu gibi kügük bir kulübe de tarihi yapr delerinde olabilir. Hülasa ko-
runmast dügünülen, koruma altrna ahnan her yapr tarihi yaprdrr. Korunmasr dügünülen
yaprlarda mutlak korunmasr gereken elemanlarla, bozuldu$u, gürüdügü krrrldr$r igin de-
gigtirilebilecek elemanlartn tespiti yaprlmahdrr. Degigtirilecek veya yenilenecek pargala-
rrn degigim geklinin mutlaka projelendirilmesi garttrr. Projelendirilme restorasyon kural
ve standartlarrna uyularak yaprlmahdrr. Güglendirme amacryla bozulan taglar, aynr bün-
ye ve yapldaki taglarla degigtirilmelidir. Yenileme tagryrcr tu$lada yaprlacaksa tuglanrn
ebatlarr eskisiyle aynr olmahdrr. Güglendirme gahgmasr derz bölgelerinde yaprlacaksa,
yapldaki maksimum derz kahnlrgrnrn tespit edilmesi garttrr. Tespit edilen derz ka1n1!r or-
talama derz gahgma genigli[i olmahdrr. ealrgma ortalama derz genigligi maksimum derz
genigliginden kÜ9ük segilmelidir. Qahgrlmasrna müsaade edilen derz geniqliöi oyularak
güglendirme qahgmasr yaprlabilir. Derz bölgelerindeki yenilenen harg eskisiyle aynr ya-
prda olmasrna özen gösterilmelidir.
Tarihi yapr denince cami, cami deyince Mimar sinan akla gelmektedir. Tarihi yapr-
lan bütünü ile projelendirmek ve güglendirme hesap ve esaslarrnr belirlemek igin, Mimar
Sinan in yapr tasanm ve in-saat tekniginin esaslannr kurallagtrrmakla mümkündür. Sinan
yaptlarrntn tasanm ve teknigi standartlarrmrza temel olmalrdrr. Mimar Sinan camilerinde-
ki yaprm ve projelendirme uygulamalan bizim igin tarihi yaprlarrn bakrm ve güglendirme
esaslart olabilir. Tarihi yaptlarrn analitik incelemesinin yaprlmasr garttr. Yeteri kadar ke-
sit zorlarlntn bulunup irdelenmesi güglendirme projelerinin esastnt tegkil eder. yaptlarrn
tüm elemanlannrn bilgisayar ortamtnda modellenip deprem etkilerindeki davranrglarrnrn
görülmesi gerekmektedir.
1.2. Binalara Etkiyen Yükler
Dügey yükleri sabit ve hareketli olarak aytrmaktayrz. Sabit yükler yaprnrn kendi agrr-
Itgrndan olugan dügey kuwetlerdir. Harekefli yükler kar yükü, insan afirrhgr, binadaki ya-
pr harici malzemelerin alrrhklarrnrn olugturdugu dügey yüklerdir. Rüzgär yükleri de yapr-
lar igin önemli delerlere ulagabilmektedir. Rüzgär yükleri yapr temel üstünden itibaren
yatay olarak etkimekte ve tekrarlt tesirler üretmektedir. Deprem yükleri yaprlal boyulan-
drrabilmek igin hesaplarda yatay etkidigi kabul edilmigtir. Aslrnda deprem kuwetleri ze-
ffl Yaprlarrn Analitik incelenmesi ve Güglendirme Metodlarr
min hareketi esnastnda, zemine ankastre balh yaprlarda olugan hareket enerjisinin ze-
min hareketinin durmasr ile yaprnrn bu enerjiyi söndürmesidir. Depremde yer yapryt ta-
gtyarak hareket etmektedir. Yapt yerin bu hareketi ile ivme kazanmakta, hareket enerji-
sine sahip olmaktadlr. Hareket durunca veya yön degigtirince yapryr da durdurmak ge-
rekiyor" Yaprlan durdurmak igin gerekli kuwetler deprem yükü olarak oluguyor. Yerin ha-
reketi periyodik olmast deprem yüklerinin de periyodik olmasrna sebep olmaktadrr. Yer
hareketi aynr zamanda yön de degigtirmektedir. Bu hareketler yaprlarda darbeli kuwet
etkisi olugturmakiadrr. Depremin darbeli tesirini en iyi anlatmantn yolu ahgap yaprlann
yaprmrnda kullanrlan payandalardrr. Deprem bölgelerinde ahgap yaprlarrn payandalarr
egri lifli ahgap malzemeden yaprlmaktadrr. Anadolu'daki bu ustahk geleneli, yaprnrn
deprem darbelerinde esnemesini sallamak igindir. Ayrrca ahgap yaprlann yüklerini ze-
mine aktaran temelleri, dönebilen tek taglardan yaprlmaktadrr. Bu tip yapr ustahklan dep-
reme dayanrkh yapr yapma teknili olarak dügünülmektedir.
Ahgap payrndaki yapr iskeleti
Deprem yüklerinin yaptlarda olugturdu!u hareket enerjisini, yaptlann yerle birlikte ha-
reket ederek sönümlemesini öngörebiliriz. Deprem enerjisinin yaprda olugturulan sönüm-
leyici elemanlarla kargrlanmasr mümkündür. Bu taktirde yaptntn tüm elemanlan, deprem
enerjisi tesirinde kalmaktadrr. Mühendislikte bu olaya temele ankastre deprem perdeleri,
tagryrcr kolon kirig gergeveler, payandalar, dolu gergeveler vs yapmak demektir. Yapr ele-
l. Tarihi Yaprlar rD
manlannda, yerin hareketi ile olugan enerjinin yapttöt gekil degigikliklerden elastik olanla-
n var, kallcl olanlart vardrr. $ekil degigikliginin kahcr olanlan istenmez. Zira saniyede o ka-
dar tekrarlt hareket olugmaktadrr ki, yaprlar anrnda büyük gekil de[igtirmeleri ile dagrldrgr-
nr görürü2. Yaptlarln kahcr gekil de$igtirmelerinin önlenmesi gaftgmalanna depreme kargr
yaptlann güglendirilmesi denmektedir. Yaprlan yere ankastre ederek deprem kuweflerini
zeminle birlikte sönümlemenin tarihi gegmigi oldukga eskidir. Kubbelerin zeminle birlikte
hareket ettirilmesi tarihi yaptlarrn en önemli problemidir, Kubbe yüklerini zemine aktarmak
igin payandalar, yaflm kubbeler yaprlmrg, kubbenin zeminle birlikte hareket etmesi sa!-
lanmtgtlr. Tarihi yaptlarda beden duvarlarr temelden itibaren kaln kesitli olarak yaprlarrn
son katmanlarlna kadar yükseltilmigtir. Beden duvarlanndaki kahn kesitlerin segilmesinin
sebebi dügey yükleri tagrmaktan ziyade yatay deprem yük vektörünün yönünü, duvar
a[rr|k yük vektörü ile dügeye yönlendirmek igindir. Deprem yükleri igin olugturulan akslar-
da yatay deprem yük vektörü beden duvan temeli dlgrna qrkmamasr istenir.
afrrhk a$rrhk
kulesi kulesi
\b
ng
R
z z
I'olr.lrrl F,4*)*)
Kemerlerin taglytct iskeleti
Ul Yaprlann Analitik incelenmesi ve Güqlendirme Metodlarr
Günümüzde yaprlan yer ile birlikte hareket ettirmek igin beionarme yaprlarda deprem
perdeleri veya kolon kiriglerle olugturulan gergeveler, gelik yaprlarda payandalar yaprlmak-
tadrr. Deprem yüklerini tagryan elemanlär temele iyi ankastre edilmesi hesaplarrmrzrn esa-
srdu. Binalann yerle birlikte hareket ederek salnmasr problemlerin artmasrna sebep ol-
maktadrr. Yaprlarrn her noktasrnda hareket enerjisinin tesirlerini kargrlamak gerekmektedir.
Her katta payandalar veya perdelel her katta kolon kirig birlegimlerinde özel önlemlerle
tegkil edilmesi qarthr. Yaprlann tüm kat ve tüm birlegim noktalannr deprem tesirlerinden ko-
rumanrn esaslarrnr iyi yapmahyrz. Yaprlarda deprem enerjisi her noktaya ulagmaKadrr. Her
eleman kendine etkiyen hareket enerjisini ig yaparak bitirmek zorundadrr. Yaptlanmrzda
deprem tesirlerinin karmagrk durumunu anlatmakla bitiremeyiz. Deprem, tagryrcr sistem-
lerde higbir hatayr affetmez. Tagryrcr sistem drgr yapr elemanlan, yapt ile birlikte hareket
enerjisi yüklendigi igin enerjisini yaprsrna uygun hareketlerle tüketmek zorundadrr. Her
parQa yapsr ile uygun gekil degigtirmeleri yapacalrndan yaprda tam bir karmaga yaganrr.
Ara bölme duvarlan kolon kiriglerden ayrrlmakta veya kolon kirig arasrnda srkrgarak dagrl-
maktadu. Depremlerde binalardaki yapr harici malzemelerin de korunmastnrn gerektigini
biliyoruz. Hatta insan bünyesinin bile tesir altrnda kaldrgrnrn bilinmesi gerekmektedir.
Deprem hareketlerini yaprya etki ettirmemekte mümkündür. Bu maksatla temel izo-
latörleri icat edilmig, geligmig ülkelerde srkga kullanrlrr olmugtur. Son yllann teknolojik
icadr olan temel izolatörleri, yaprlann zemin hareketlerine tabi olmamast prenslbine da-
yanmaktadrr. Yaprlarr zemin hareketlerinden koparmak, yer hareketlerinin darbeli tesir-
lerini yumugatmak ve yaprnrn hareketini azaltmak mümkündür. izolatörleri katlara koyar-
sanrz katlardaki hareketleri yumugattr ve azaltabilirsiniz.
Anadolu da temel izolatörleri kullanarak yapr yapmak depreme dayanrklt yapt usta-
hgrdrr. Ahgap yaprlarrn temelleri yuvadatrlmrg cüsseli taglarla yaprlmaktadtr. Yapt bu tag-
lar üstüne oturtulmaktadrr. Maksat depremde yer hareketlerinin yaprya tesirini yumugat-
mak ve azaltmaktrr. Ahgap yaprlarda payandalarr egri lifli alaqlardan yaparlar. Bu yap-
hklannr sordulunuzda size cevaplarr (yer hareketlerinden yaprnrn etkilenmemesi veya
az tesir etmesini) temin igin oldugunu beyan ederler. Tüm bu yaptlanlar temel izolatör-
lerini ve payanda izolatörleri tarif etmektedirler.
Bir örnekte istanbul'daki dikili tag ve yanrndaki dikili tag duvart verelim. Dikili tag M. S.
390 yrhnda dikilmig, dikildi$lnden bu güne kadar yrkrlmadan yerinde kalmrgtu. Dikili ta9 dört
krsrmdan olugmaktadrr. Temel krsmt 3. 80x3. 80 m ebadtnda yüksekligi 2. 80 m olan tek
parQa mermer blok. Temel üstünde 3. 00x3. 00 m ebadrnda yüksekligi 3. 00m olan Mar-
rD
mara mermerinden yekpare blok. ügüncü krsrm 0. 40x0. 40 m ebadlnda 0. 70 m yüksek_
liginde dört adet bronz ayak. Bu bronz ayaklann üzerinde yükselen 3. 00x3. 00 m taban
kesitli"'19 m yüksekliginde yekpare granit mermer. Tahmini aglrhgr 80 ton. Dikilitagrn yük-
sekligi temelden itibaren 26 m. dir. Bin yedi yüz yrldrr her depremde yrkrlmadan ayakta ka-
lan obelisk(dikilitag), bizim igin tam bir deney tagr olmugtur. Dikilitagr diken matematikgi, bi-
zim igin tarihi bir laboratuar kurmugtur. Dikilitagr dikenler, temel tagrn üstüne oturan ikinci
mermer blokla temel blogu arastna yatay yük izolatörü yerlegtirmiglerdir. Temel blogun
dört kögesine oyularak yerlegtirilen 0. s0x0. 40 m ebadrnda 0. 70 m yüksekligindeki gra-
nit mermer taglar, temel blo$unun yatay hareketlerinde kasrlarak dikilitagrn temelle irtiba-
trnr kesmekte yatay yüzdeki sürtünmesini azallarak yer hareketinin üst yaprya gegmesini
önlemektedir. Üst yapr tüm depremlerde hig hareket etmeden havadaki yerinde kalmakta-
dtr. Dikilitagt diken matematikgi deprem hareketlerini gok iyi bilmekte ve yaptrgrna o kadar
inanmaktaki üst yaprda bagkaca önlem alma ihtiyao duymamqtrr. Kendisine Allah'tan rah-
met diler deprem mühendisliginin babasr oldugunu dügünüyorum. cesaretine de hayra-
nm. Zira tag Mtstrdan gok büyük ugraglarla getirildigini, dikilmek igin büyük emekler sarf
edildigini biliyoruz. Bu kadar ugraqr bir ustanrn elinde gimdiye yok da olabilirdi.
I
\
:"-
{
lr
I
i
'
Dlkilitag
I
I
L
lrl Yaprlann Analitik incelenmesi ve Güqlendirme Metodlarr
Dikilitagrn oturdu!u taban
Bir örnek de Mimar Sinan'dan verelim; Sinan minarelerini yatay düzlemsel kesit
alanlarrnr artrrmrg aynca sürtünme mukavemeti az olsun diye harg kullanmamrgtrr. Basa-
maklara isabet eden ktsrmlarr yatayda minarenin kesitinin yansrnr kapatacak kadar bü-
yütmüg, fakat hargsrz tag duvar inga etmigtir. Her basamakta genig kesit sarmal olarak
minarede dönerek yükselmektedir. Basamaktaki bu yekpare taglar ortada igi oyulmug,
oyuklar dügeyde kurgunla doldurulmugtur. Adeta merkezde kurgundan sutun yaprlmrgilr.
Radyal kesit pargalarrnrn kayma yüzeyleri her yatay tabakada egit olugtugunu görmek-
teyiz" Yatay yük etkilerinde, kayma mukavemeti minarede spiral gekilde olugmaslna se-
bep olmakta, minarenin egilmeli deprem tesirlerinden korunmasr saölanmaktadtr.
Tarihi yaprlan yaparken gekme kuvvetlerini alacak yapt malzemesi olarak ahgap,
krsmen demir kullanrlmrgtrr. Qelik teknolojisi geligmemig oldulundan demir yapr malze-
mesi olarak az kullanrlmrgtrr. Ahgap Qekme elemant olarak uzun ömürlü olmadr[rndan
güvenilir degildir" Ahgapla yaprlan yaprlar günümüze kadar gelememig. Uzun yllar da-
yanan yaprlar, ta$ryrcr elemanlarr e$ilmesiz ve gekmesiz olanlardrr. Yapr strüktürü ve
l. Tarihi Yaprlar l=E
yüklerin aktarrlmasr yapr elemanlarrnda e$ilme ve qekme yaratmayacak bigimde gekil-
lendirilmigtir. Mekänlarr örtmek igin kubbeler, tonozlar yaprlmrg, agrkltklarr gegmek igin
kemerler dü9ünÜlmü9tür. Yatayda dügey yük tagryrcrlarr ve yükleri yönlendirici olarak
kubbe, tonoz, kemerler kullanrlmrg. Yataydaki bu yük tagryrolarr, kesiflerinde e$ilme
momenti ve gekme gerilmesi olugmayacak gekilde form verilmigtir. Aynr maksafla ya-
tayda olugacak yük vektörlerini dügeye yönlendirmek igin a!rrhk kuleleri dügünülmü9-
tür. Tag malzemesinin krsmende olsa gekme kuweti tagrdr$r dügünülerek egilme mo-
menti olugan yerlerde yekpare tag konuldulu görülmektedir. Demir en önemli Eekme
elemanr olmugtur. Fakat teknolojisinin olmayrgr genig alanda kullanrm olanalr olma-
mt9.
Dügey yük tagryrcr olarak kägir duvarlar kullanrlmrg. Kägir duvarlar tag tu[la veya
kerpigten yaptlmtgtlr. Duvar yaparken tag ve tuglalara muhtelif gekiller verilerek basrng
gerilmelerine kargr dayanlkhh!r artrrrlmrgtrr.
Egilme momenti ve gekme gerilmesini asgariye indirilerek dügey yüklerin yönlendi-
rilmesi ve temellere aktartlmastnt irdeleyelim. Anlagrlmasr kolay oldugu igin kemerleri ko-
nu alahm.
1.3. Dügey Yüklerin Tagfilmasr
1.3.1. Kemerler
Dügey yükleri belli noktalara yönlendiren, tagryrcr yapr elemanlarrdrr. Mesnetlerinde
gergi Eekme gubuklan olabildigi gibi gergi elemansrzda yaprlabilmektedir. Gergi gubuk-
suz yaptlanlartn mutlaka güglü duvarlara oturtulmug olmalan garttrr veya ayak krsrmla-
nnda agrrhk kuleleri gerekmektedir. ( 2-1-gekil -3) Agrr|k kuleleri kemer ayagrnda olu-
$an yatay kuwet vektörünü dügeye yönlendirmektedir. Kemerlerin gekli, dügey kuvvet
tesirleriyle hesap edilen egilme momenti fonksiyonun, her bir kesitinde momenfleri srfrr
olan gizgi denkleminin egrisidir. Moment srfrr e$risi kemerin geometrisini belirler. Mo-
ment stftr egrisi kemer olugturan dügey tugla duvar örgüsü kesitinin iginde kallrsa, ke-
mer alt ve üst kesitlerde gekme gerilmesi olugmaz. Tarihi kemerlerde hesaplar ustalrk-
larla belirlenmektedir.
Dügey yüklerin kemerde olugturdu!u moment diyagraml ikinci dereceden bir fonk-
siyondur.
r--| Yaorlann Analitik Incelenmesi ve Güclendirme Metodlan 1. Tarihi

kemerin tagrma kapasitesini ve dayanrmrnr tayin eder. Kesifler moment ve basrng yükle_

a rinin gerilimi ile agagrdaki gekillerde kemeri zorlarlar.

P + M
o
F W
c
f& B. Burada (P) kuweti kemerdeki kesme kuvvetinin moment sfrr diyagramrna teiet iz-
Itolum I Itorum t dügümünüdür. (M) moment deleri kemerde olugan elilme momentidir. Moment (-) de_
Gr
ger olarak (P) yükünün olugturdugu basrng degerini agarsa kemer kesitinin altrnda yarrl-
E ä malar olugur' Aksi varit olunca kemerin üst krsmrnda yarrklar olugur. Tüm kemerlerde alt-
ta yank olugmast istenmez. Kemerlerin kesit yükseklikleri ve geometrisi gerilmenin yu-
karrdaki degerlerine göre tayin edilir.
,ä
2-1 $ekil 1 gekildeki eksantrik yüklemelerden dolayr, kesitte moment olugur. Ek-
santrik yüklemenin gekildeki ug durumlarr olan (2)ve (7) konumlan arasrndaki bölge ke_
Koruml Iturunn { mer kesitinin tehlikesiz ortamtdtr, Kemerlerde bu ekstrem degerlerin gegtigi gizgilere te-
trt
orik gizgiler denmektedir.
a a
Kemerlerin yük tagrma geklini iyi kavramak igin gekildeki gizgi ve oklarrn neler oldu-
lunu ve tariflerini anlatahm.
fl
Galrn
&
Kumn S

ä
Horuru 6

J
,I
Jü J JJiJt"T"JJJJ It J1
ä
q
2-1-gekil 1

Eksenel yük vektörünün 7 konumundaki kesit gerilme daötltml

Kemerlerin kesitlerindeki yük dagrhm gzgileri

&: a<2+ bx+ c A- Bastng gizgisi; kuwet vektörünün kesitteki tatbik noktalannrn.olugturdu[u gizgidir.
Moment stftr noktalarr kemerdeki salt basrng olugturan noktalardlr. Kemerdeki kes- B- Üzengi kesiti; kemerin teorik agklrktan gegen kesit orta noktalarrdrr.
me kuwetlerinin moment srfrr efrisi tegetine iz dügümü kemerde basrng kuwetlerinin c-Alt ekstrem gizgisi; kemerin üst kesitinde gekmenin olugmadrgr basrng kuwet
kaynagrdrr. Kemer kesitlerinde moment ve basrnq kuvvetlerinin olugturdulu gerilmeler, vektörünün kesitteki tatbik noktalarrn r göstermektedir.
r.l Yaprlarrn Analitik incelenmesi ve Güglendirme Metodlan
D- Üst ekstrem gizgisi; kemerin alt kesitinde gekmenin olugmadrlt bastng kuwet
vektörünün kesitteki tatbik noKalannt göstermektedir.
Basrng gizgisi alt ve üst ekstrem gizgileri arasrnda kaldrgr durumlarda kemerler ke-
sitle moment olugturmadan basrng altrnda tagryrcr özelligindedir. Basrng gizgisi alt, üst
ekstrem gizgilerinin drgrna grKrlr durumlarda 2-1-gekil 1-4- konumunda kemer kesitinin
altrnda gatlak olugur veya -2-1-qekil 1-6- konumunda kemer kesitinin üstünde gatlak
olugur.
a gan bu yük vektörünün bir dügey bir de yatay bilegeni mevcuttur. Bu yatay ve dügey
L Tarihi Yapilar I?E
merlegerek ayaklara yük aKarmastdlr. Basrng gerilmeleri ile mukavemet göstermektedir.
Qekme gerilmesi tagrmadr$r kabul edilir. Kemerler tarihte büyük agrkhklan gegmekte ba-
gan ile kullanrlmrgtlr. Tägrdr!r yükleri temele kemerlegerek aktanr. Elilme sonucu olugacak
gekme gerilmelerine kägir malzeme pek dayanrkh olmadrlr igin, kemerin yalnz basrng ge-
rilmeleri olugturacak bigimde tasarlanmrg olmasr gerekir. Her kesitinde egilme momentinin
sfrr olmasl kemerin geometrisini belirler. Türk mimarlgrnda oldufu gibi, Sinan yaprlarrnda
da kemer daireseldir. Bazen iki daire pargas geklinde dik kemerlerde yaprlmaktadrr.
Kemerler, üzerlerindeki yükleri mesnetlendikleri ayaklar ile zemine aktarlrlar. Ke-
mer, yükünü mesnet noktasrna yatayla bir (a) agsr tegkil ederek aktanr. Mesnette olu-
mesnet kuweti bilegenlerinin de$eri, kemer ekseninin mesnet noktasrndaki tegetinin
elimine, yani a agtstna baghdrr. Mesnette olugan bu agr ise kemerin basrklrlr ile ilgilidir.

\
a!rrlrk afrrltk
kulesi

Wp WD
NY NY
V V
b

,v \ I

tR R

2-1-9ekil
z z
Kemerler agrklrklan gegmek igin kullanrlan elernanlardrr. Qalqma prensipleri duvarla-
l'^l*j""1 lerlslglg,l.Bß,|

rrn basrng altnda mukavemetlerinden yararlanmakür. Yük tagtma esaslan duvarlann ke- 2J-gekil 3
ffi Yaprlarrn Analitik incelenmesi ve Güclendirrne Melodlan 1. Tarihi

Kemerin yüksekligi (f), gapr (2L) olmak üzere, basrk|k oranr (fl2l) olarak tanrmla- Egilmeli basrng kesit zorlartnda eger basrng mukavemetiniz srnrrh ise, kesit artrr-
nrr. (2L) agrkhlrndaki bir kemerde (a) aErsr küQüldükge (f) degeri azalr ve basrkhk ora- manrn (w)atalet momentini artrrmayacak gekilde yaprlmasr mümkündür. Tarihi yaprlar-
nt azalr. Bu durumda mesnette olugan dügey yük azalrrken yatay yük deleri artar. Bu- da bu maksatla alt alta iki veya üg örgülü kemerler yaprlarak kemerlerin basrng yükü
nun tam tersi durum da ise, bastkltk oranrnrn artmasr durumunda mesnette olugan dü- taglma kapasitesi arttrtlmtgtrr.
gey yük artarken yatay yük deferi azalrr. Osmanh mimarisinde büyük yükler ve agrk-
hklarrn oldugu yerlerde sivri kemerler kullanrlarak (a) aErsr artrrrlmrgtrr. Bu gekil-
de mesnet yüklerinin dügey olarak ayaklar yardrmryla zemine iletilmesi dügünülmüg- Gizll Tahflf Kemerl
tür. Basrk kemerlerin kullanrldt$l durumlar da ise olugan büyük yatay yüklerin, büyük
agrrlk kuleleri ile yönü defigtirilmek sureti ile zemine aktanlmalarr saglanmlgtrr. Bu du-
rumda plandaki ayak kesitini fazla büyütmemek igin kemer ayaklan yukarr yönde kule
olarak uzatrlmrgtrr. Y Y
Görünen Stis
Üzerine kubbe oturan kemerlerde kubbe mesnet yüklerinin yanal birlegeni kemer- Kemerl

lerin üst kenar boyunca kemer düzlemine dik olarak etkir. Bu etkiler kemer ke-
sitinde egilme momenti olugturur. Egilme etkisinde gekme gerilmelerinin olugma-
masr igin yanal kuvvetlere kargr gelebilecek kemer geniglifi belirlenir. Buna bag-
h olarak ayak genigligi konstrüktif nedenlerle kemer genigligine bagh olarak büyütü-
lür.

Kemerlerin tagrdrgr dügey yükleri ayaklara yönlendirmesi, üzengi seviyesinde bü-

yük yatay mesnet reaksiyonlart olugturur. Bu reaksiyonlar gogu kez gergi demirleri ile
altnmtgttr. Ancak gekme elemant olarak demir kullanrlmasr, bazr problemlerin olugma-
srna sebep olmugtur. Demir malzeme olarak drg tesirlere maruz kalmakta, zamanla
paslanarak iglevini yapamamaktadrr. Ayrrca bagh bulundu!u mesnette korozyon etkisi
ile tahribatlar yapmakta, mesnet'i pargalamaktadrr. Kemerlerin bu bölgelerinin mufla-
ka rehabilitasyonu gerekmektedir. Deprem yüklerinde kemerler pek dayanrkh deöildir.
Yük tagrma özelligi hassas dengelerle olugtugu igin, yatay yük tesirleri igin iyi analiz
edilmelidir
PM
or =_ t _
FhI
Tahfif kemeri
Bazen tagryrcr duvarlann alt katlannda büyük bogluklar yaprlmasr veya büyük agk-
hklar sütunlarla gegilmesi istenirse, yaprnr üst katlarrndan gelecek yükleri sütunlara etki
ettirmemek igin, sutun üstündeki tagryrcr duvann igine gizli kemer yerlegtirilir. (TAHFiF
KEMERi). Tagryrcr duvann bogluklu katuna üst katlardan gelen yüklerin tesirini duvarla-
nn dolu olan ayaklarrna yönlendirmek gizli kemerlerle yaprlmaktadu. Tarihi yaprlann sü-
tunlu tagryrcr agrklrklarr hep bu gizli kemerlerle yapmrglardrr. Sütunlar üstündeki her kat-
ta kat dögemelerinden gelen yükleri kendi katrnda gizli kemerlerle dolu olan ayak duvar-
larrna aktarmanrn en uygun yolu gizli kemerlerdir.
tr-l Yaprlarin Analitik incelenmesi ve Güqlendirme Metodlarr
l. Tarihi Yaprlar r:Bt
1.3.2. Kubbeler

Kubbeler tarihte büyük mekänlarr örten yaprlar olarak inga edilmiglerdir. Sinan mi-
marisinde kubbe, yaptntn agtrltk merkezini olugturur. Tüm yapr ta$tytcl sistemi kubbenin
me$netlenmesi ve desteklenmesi do!rultusunda bigimlenir.

Kubbeler yaprm itibari ile gegitlidir. Tek kesitli ve gift kesitli olarak yaprlmaktadrr. Sta-
tik hesap olarak, kasnak üzerine oturtulan duvardan bir küre pargasrdrr. Duvarlar gibi
kubbelerde bastng alünda mukavemet gösterir. Yaprm teknigi kubbe duvannln devamlr
basrng alttnda kalaca[l varsayrmrna dayanmaktadrr. Kubbenin oturdulu duvar krsmrna
kasnak denir. Kasnak duvann bastnctnr devamfu klan önemli bir topuk elemanrdrr. Kub-
be duvarrnda devamh basrng varken, kasnak yatay ekseninde drga dolru kayma, boyu-
na dogrultuda devamh gekme mevcuttur.

Yapr olarak gok kararsz elemanlardrr. Kasnak kubbeden gelen yatay ve dügey yük-
Ierin etkisindedir. Kararsrz durumda olan kubbenin yatay yük tagrma özelligi zayf olan
duvara oturmasr yapryr daha kararsrz klmaktadrr.

Kubbe belli bir mekänr örtmenin bir gegididir. Bir kemerin ekseni gevresinde dön-
mesi ile elde edilen uzaysal bir tagryrcr sistemdir. Kubbeler mesnetlerinde, sürekli bir
gekme ve kayma gerilmeleri olugtururlar. Bu nedenle, dairesel mesnede oturmasr ve
mesnedinde gekme elemanlan ile kugaklanmasr gart.

2-2-gekil-1-M.s. 515 yrhnda yaprtdrgr bilinen Küeük Ayasoüa cami kubbe kasnagr-
na yerlegtirilen ahgap kalaslartn kalrntrlarr, kasnak boyuna dogrultusunda yerlegtirilen
gekme elemanlan igin örnektir.

2-2 iekil1-
Kügük Ayasofya camii kubbesi, sekizgen bir mesnede oturtulmugtur. Kasnak yatay
' Kügük Ayasofya Camii kasnalrndaki 30/30 ebadrnda ahgap kalaslann kaltnhlan
tabakast düzlemi kalaslarla sabitlenmigtir. Kalaslar gember olugturacak gekilde dizilerek
NOT; AhSap kalaslar 2004 ytltnda yaptlan restorasyon galrgmalannda ne ige yaradtöt bilinemediginden
yatay diyafram tegkil edilmigtir, Kasnakta olugan gekme kuvvefleri ahgap elemanlarla
sökülüp atrlmrglr.
kargrlanmrgtrr.

Kubbeler eski tarihlerde dairesel yaprlarrn örtüsü olmugtur. Küresel bir örtü sistemi-
nin kare veya dikdörtgen plana uymasr ancak TROMP, PANDANT|F veya TüRK üeGE-
Nl gibi gegig elemanlan ile olabilmektedir. Bu gegig elemanlarrnrn bulunmasr kubbeleri,
andsal yaptlartn, vazgegilmez örtüsü haline getirmigtir. Osman| Türk mimarisinde ise
 Yaprlarrn Analitik incelenmesi ve Güqlendirme Metodlarr
l. Tarihi Yaprlar ru
kubbe, yaprnrn tüm bigimlenmesini yönlendiren grkrg noktasrdrr. Büyük
Osmanl camile- gerlendirmeyi ele alahm. Basrkhlrn degigimine göre, mesnet kuweflerinin ve kubbe
rinde kubbe, yaprnrn egemen elemanrdrr. Mimar sinan camilerinde
kubbe, tagryrcr sis_
tem aqrsrndan, en ileri agamaya varmrgtrr. agrrlr!rnrn nasrl degigtigini gözleyelim.
Kubbe kasnagrntn sag alt olugan mesnet degerlerinin kubbe baslklrgr ile degigimini
Kubbelerin en önemli sorunu dairesel mesnetlerinde olugan egik mesnet
kuwele- irdeleyelim.
rinin desteklenmesidir. Mesneflerde, kubbeden gelen kuwet vektörü yaraydakayma
ge-
rilmesi hasrl eder. Yatay kayma kuweti kasnak boyunda gekme kuweti Basrk|k arttrkga (K=f/L azaldrkga) yatay mesnet yükleri artmaktadrr. Agrrhk ve dep-
orugturur, eek-
me kuwetlerin var olugu kasnakta sünme problemini dogurur. Krsa rem tesirleri azalmaktadrr.
zaman aralklarr igin
bu olay sorun yaratmamakta ise de, zaman 100-300 yrl olunca problemi
dügünmek zo_
rundayrz. Kubbe mesnet kuweti vektörünün dügeyle yaptrlr agr ne kadar Sag ait Noktadaki Reaksiyonu
büyükse, den-
geleyici tepki kuwetini olugturmak o kadar zordur. Kubbe
mesnet kuvveti vektörünün Kubbe basrklrk Yatav Dü9ey Momenl kubbe
yönünü, dügey agrrllk kuleleri kullanrlarak veya mesnetlemeler yaparak, yönlendirilmek- yüksekligi orant YüK F2 F3 M1 a!rrlr[r
te' yapr tagryrcr planr igine dügürürmektedir. Mesnet yatay kuwet vektörünü yapr h=m r=h/L rsmt KN KN KN-m ton
temeri
igine, statik kurallara uyarak yönlendirilmesi kubbe tarihinde büyük sorun
olugturmugtur.
Mesnet yüklerinin yönlendirilmesi sorunu yaprnrn bigimini olugturmugtur. o.250 86.3 92.7 9.6 465.7
0.313 99.4 19.4 499.3
Kubbeler, dü9ey kesitleri itibarr ile muhteliftir. Konumuz dairesel kesitli kubbeler o 0.375 Zali 62.8 107.2 32.1 538.s
ol-
sun. Osmanlt kubbelerinde hakim olan kesit pergelle gizilebilen dairesel kesilerdir. 7 0.438 56.1 1 16.0 48.0 cöz.b
Kub- 8 0.500 50.9 23.O 67.7
I 630.9
be yüksekliginin dairesel gapa oranrna basrkhk denmektedir. Basrkfik( b=hl2r
) dir. Ba-
srkhk oranr arttkga mesnet kuwet vektörünün dügeyle yaptrgr agr artmakta, yatay yük 4 0.250 33.5 6.6 39.5
degeri büyümektedir. Basrkltk arttrkga kubbe yükü artmakta mesnet kuwet vektörünün t 0.313 30.6 7.3 46.5
dügeyle yaptr$r agrsr azalmakta, yatay mesnet yük degeri kügülmektedir. b 0.375 Spektrum 2a.o /.o 52.5
Kubbe agrrlgr- 7 0.438 25.9 t-v 58.1
nl dügeye aktarmak kolay olmaktadrr. Bütün sorun yatay kuweflerin mesnelendirilme-
I 0.500 23.7 7.8 62.5
sidir. Yatay mesnet kuwetleri go$u kahn duvarlara tagrtrlmlgtrr. Sinan kubbeleri
tarihieki
en basrk kubbelerdendir. Mimar sinan kubbe mesnet kuvvet vektöründen hig korkma_
mrg. Qünkü yatay kuwefleri kasnakta oluqturdu[u dähiyane metoila gözmügtür.
Kas-
nak, kubbe mesnet klsmtnt büyüterek elde edilen kesitte, ortasr oyulmug taglar dizilmig, h= 4
h= 5
igerisine gepegevre bronz akrtrlarak halka olugturulmugtur. Bronzun igine demir qekme h= 6
'h=
elemanr yerlegtirerek, gekmeye dayanrkh halka tegkil edilmigtir. igte bu olay sinan 7
igin h- 8
devrim olmug. Ayasofya camisinin kubbesi bile M. sinanrn yapmrg oldugu takviyeden
sonra, depremlerde qökmekten kurtulmugtur.
Sinan iqin kubbenin mesnetlenmesi sorun olmamrgfir. Kasnaltn iginin oyularak bronz-
dan pember olugturulmast gekme kuwetlerini kargrlamantn en uygun yöntemidir.
Mimar Si-
nanln gagdaglan, kubbelerin mesnetlemesini büyük agrrhk kuleleri ile halledebilmigler.
L= 16m

Örnek olmast igin; bilgisayar ortamrnda kubbelerin basrkh$r ile ilgili garprcr bir
de- 2-2 gekil2-
 T] Yaprlarin Analitik incelenmesi ve Metodlarr
l. Tarihi YaPrlar rDr
Mimar sinan kubbede kasnak yatay yükünü demir harka ire kargrrayrnca,
aynr agrk-
Itgr, malzemedeyaryayakrn, tasarrufla gegme imkänr bulmugtur. Bu tasarrm deprem
te-
sirlerini azaltmasrndan dolayr, yapt igin büyük avantaj olmugtur. c
a b
Na
Na 1il1i11111
f-l T_l
- NBut

+-
r:0
T_ Ä^

2-2 gekil-4- (a) ayak kesiti. (b) yan görünügü (c) ayaktaki yüklerin aktanlmasr

Kubbe cidarr yüksekligin 1/3 den itibaren genigletilerek kemerli yapr ile alt ana kas-
?.--.
na$a oturtulmugtur. Yüksekliöin 1/3 den itibaren olugturulan ayak formu kubbe duvarr-
nrn devamr geklindedir. Adeta kasnak genigletilmig ve yükseltilmigtir. Ayak ktsmtntn kub-
2-2 gekil-3- Mimar Sinan yaptst olan Edirnekapr Mihrimah cami kubbe kasna!r
benin cidar formunda tegkil edilmesi dügey ve yatay yüklerin alt tabakaya intikali igin
önemlidir. Ayak krsmr kubbenin devamr olmugtur. Ancak yaptstndaki kemer sistemi bu-
rulma momentinin tagrtrlmasr igindir. Kubbedeki burulmalar kasnafa yaktn duvarlarda,
Sinan kubbe kasna[rnda yaptsal degigiklikler yapmlgfir. Kubbe cidarlarrnrn duvar
yatay kayma gerilmeleri olugturur. Kayma gerilmeleri kubbe cidar duvarlartnda kaltct de-
örgüsü kasnak üstünde kemerlerle baglamaktadrr. Kubbe duvar yüksekliginin 1/3
krsmr formasyonlar hasrl eder. Kahcr deformasyonlar, tekrarh yüklerde dafirlmalara sebep olur.
kasna[a dönügmügtür. Kasnak srfrr derz taq duvar geklinde örülmektedir. Kasnakta
ay- Kemer sisteminin esnek yaprsr burulmalann tekrarh tesirlerinde kaltct deformasyonlart
rr bir tagryrcr sistem tegkil edilmigtir. Kasnak bogluklu kemerlerle yaprlmasr gogu yazar_
önlemek igin yaprlmrgtr.
lanmtztn ig mekänr aydlnlatmak maksadr ile oldu[u dügüncesindedir. Sinan
kasnakta
yaptrgr bu strüktürü yapr igini aydtnlatma maksadr ile yapmadr$rnr, Ayasofya cami ve Fatih cami ile ilgili yaprlan dinamik analiz galtgmalan, kubbenin
asrl maksadrnrn ne ol-
dugunu anlatahm. dinamik yükler altndaki davranrgrnr anlatmaktadrr.

Kubbe yapr itibari ile küresel uzay sistemidir. Alrrhk merkezi uzayda bir noktadtr.
Kubbeyi tagryan dügey diyafram gerqeveler kubbenin a[rrhk merkezinden gegmez. Ya-
pr deprem titregimlerinin frekans ve ivme deferleri, baglangtgta kubbe ile aynt olsa da,
 w1 Yaprlarrn Analitik incelenmesi ve Metodlan
depremin ikinci periyodundan sonra hemen farkhlagrr. Deprem yapr
frekans ve ivme de-
gerlerinin kubbede farkfulagmasr burulmalara sebep olmaktadtr.
Kubbedeki burutma kas-
na$a yakn cidarlarda büyük gekme kuvVefleri olugturur.
Kubbe mesnedine yakrn duvar cidarlarrnda olugan gekme kuweflerini,
kemer sis_
temi ile halletmek dähiyane bir gözüm olmugtur. Kemerli strüktür
dinamik kayma geril_
meleri tesirinde esnemektedir. Kubbenin ayagrndaki kemerli
sistem, deprem yüklerinin
anayaprya kubbeden aktarrlmasr igin izolatör vazifesi görmektedir.
2-2 gekil-s- Ayasofya caminin 4. moddaki burulmast
Ayasofya ve Fatih camilerinde yaptlan dinamik analizlerin neticeleri ile yaprlan
de-
gerlendirmede' depremin ilk periyotlarrndan sonra kubbenin
frekans ve ivme degerleri-
nin ana yaprya uymadr!rnr gözlemig, kubbe kasnagrnda bururma
meydana gerdigini tes-
pit edilmigtir.
Tarihi yaprlarda kasnakta orugtururan kemerri bogrukrar ve kubbeye yasranan pa-
yandalar eskilerin bulugu deprem enerjisi sönümleme mekanizmalarrdrr.
Fakat asrl olan kubbenin kasnagrnda olugacak burulmanrn Mimar Sinan
tarafrn-
dan bilinmesidir' Burulmaya kargl aldrlr önlem burulmanrn olabilecegini
bilmesi kadar
1. Tarihi Yaprlar' rE
önemli degildir. Bizler bilgisayar modellemesinin neticelerinde bilebildigimiz burulma,
Sinan taraftndan sezgi ile kegfedilmigtir. Kubbenin bu kasnak strüktürü Mimar Sinan'a
aiitir.
Kubbeden gelen yatay ve dügey yüklerin temele aktarrlmasr; dairesel bir yapr sis-
teminin kare veya dikdörtgen plana uymasr ancak rRoMp, PANDANT|T veya TüRK
ÜQGENi gibi gegig elemanlan ile olabilmektedir. Bu gegiq elemanlarrnln bulunmasr da.
iresel yaprnrn gokgen alt yaprya gegigi kolaylagtrrmaktadrr. Kubbeler duvarlara, kemer-
lere bindirilerek yükleri temele yönlendirilmektedir. Kubbeleri tagtyan askr kemerleri fil
ayaklanna binmektedir. Kemerin fil ayalrna bindigi yerde yatay yük olugmaktadrr. Ke-
merde deprem yüklerinin kargrlanmasr igin desteklenmesi gerekir. Kubbenin yatay ve
dügey yüklerinin iagtttlmast, yüklerin temele.aktarrlmasr camiler igin en önemli prob-
lemlerdir.
Sinan mimarltgrnda kubbenin desteklenmesi ve tagrtlmasr igin degigik sistemler
denemigtir.
A- 2-2-gekil-6- ilk denemesi olan gehzade cami askr kemerlerinin dört adet yanm
kubbe ile desteklenmesi geklindedir. Yarrm kubbeler beden duvarlarrna oturmaktadrr.
Beden duvarlarrnda olugacak yatay yüklere kargr destek duvarlan yaprlmrgtrr. Destek
duvarlart yarrm kubbe kasnagrnda gergi demirleri ile fil ayagrna sabitlenmigtir. Yaiay ta-
gryrcr sistemde bu düzlemde hata olugmuqtur. Bu gergi gubuklarr fil ayagrnr drgarr zor-
lamakta, kemerin yatay tesirlerde da!rlmasrna sebep olmaktadrr. Yarrm kubbe kasnak
düzleminde kugaklama olugmamgktadrr. Yatay diyafram tegekkül etmemektedir. cami-
de bu katmanda yatay diyafram olugmamasr kubbeden gelen yatay yüklerin beden du-
varlarrna aktarrlmasr mümkün olmamaktadrr. cami askr kemer ayaklarrnda diyafram
özellik az etmedi!inden, kubbe fil ayaklarrna bu düzlemde bastrgr igin, yatay yüklerin
tümünü fil ayaklarrna aktarmaktadlr. Fil ayaklarr ve beden duvarlarr ayn ayn gahgtrgr
igin yapr bu düzlemde dagrlmaktadrr.
Düqeyde her iki yönde olugturulan akslar yatay yüklerin tagrtrlmasr igin gerekli ele-
manlarla desteklenmigtir. Dügey akslardan beden duvarlarr iyi bir yatay yük tagryrcrla-
rldtr. Beden duvarlartntn yaptsrna yatay sürekli bantlar yapllmasr bu sürekli bantlann
gekme elemanlan ile desteklenmesi, bina gevresinde yatay hatrl olugturmugtur. Duvar-
 Yaprlarrn Analitik incelenmesi ve Metodlari 1. Tarihi YaPrlar IB
larda yüksek ve simetrik kapr pencere bogrukrarrn
agrrmasr sünek yapr yapmanrn gü_ Mimar Sinan yaprlannda her katmanda kugaklama yapmantn do!rulu[una inanmrq;
zel örnekleridir. Tarihi yaprrarda dügey aksrann sürekririgine
özen gösterirmig, aksrarrn kubbe kasnagtnda kugaklama yapmrg, askr kemerleri topuklannda kugaklama yapmt9,
bitim duvarlarr ige dönük tasarlanmtgtrr. Dügey diyafram
akslar a$rrhk kuleleri ile des- ara kal seviyelerinde kugaklama yapmrg.
teklenmigtir.

91
L--J---I-L____J
5ot& &dt!. hbb.Ftod

2-2 9ekiF6-
Solsymcnlye C6nll 6.lqbqko dont

B-2-2-$ekil-7- sinan'rn ikinci denemesi oran süleymaniye camiidir.

Burada dört 2-2 gekil-7-
adet askr kemerleri ile kubbe tagrilmaktadrr. Mihraba dik
istikamette yaJay yükleri tagr_
mak igin, alrr|k kuleleri ile destekli yo[un ve gü91ü kemer
ve duvarlarla tegkil edilmig
yatay yük tagryabiren aksrar yaprrmrg, mihrap istikametinde C-2-2-gekil-8-ÜEüncü denemesi Selimiye Camidir. Kubbe sekiz ask kemerleri ile fil
yarrm kubbererre askr ke_
merleri desteklenmigtir. Yartm kubbeler beden duvarrna ayaklanna oturmakta, askr kemerleri sekiz yanm kubbe ile desteklenmektedir. Ask ke-
oturmaktadrr. Beden duvarlarr
dtgarrdan destek duvarlarr ile desteklenmekte, yarrm merlerinin fil ayaklanna oturdugu düzlemde gergi gubuklar, tam bir gember olugturmak-
kubbe kasnak seviyesinde gergi
dernirleri ile fil aya$rna ba$ranmaktadrr. Desteksiz askr tadrr. Gergi gubuklan kemerlerin aErlma kuwetlerinin tümünü kargrlamaktadrr. Askr ke-
kemederi dügey yükreri sütun
ve kemerlerle, temele aktarrlmaktadtr. Sinanrn bu denemesinde merlerinin topuklan bu uygulama ile tam qembere ahnmrstrr. Mimar Sinan bu uygulama
askr kemerlerinin to-
puklarrndan gegen düzremde kugakrama eripstik gember
tegkil etmigtir. Bu sistemin ile kubbelerin tagrirlmasrnrn en iyi gözümünü tespit etmigtir.
toplayrcr özelligi zayi da olsa vardrr.
ffi Yaprlarrn Analitik incelenrnesi ve Güe lendirrne Metodlali
a.faaa&a rcaNr
S€llmlye CoDil 4, toboko ptdnr
2-2 gekil-8-
Mimar sinan $ehzade cami igin grrak|k dönemi eserim, süleymaniye cami igin kal-
falkgagrmrn yaprsr, selimiye cami igin ustalk devri eserimdir demekle, hem en
büyük
kubbe yapmrgttr, hem en iyi tagrilan kubbe inga etti!ini anlatmaktadrr.
Kubbenin altrndaki kemerler ve payandalar yaprnrn deprem kuwetlerini tagryan ele-
manlar olarak düzenlenmigtir. Mimar sinanrn eserleri güglü deprem yapr strüktürü igin
güzel örneklerdir.
Kubbelerin ingasl ile ilgili bu de[erlendirmeleri yaphktan sonra bugünkü durumlarr-
nr ve ahnmasr gereken önlemleri anlatalrm.
Kubbeler yapt mukavemeti itiban ile kararsrz yaprlardrr. Kullanrlan malzemeler gev-
rek malzemelerdir. Yrllarca bakrmr nasrl yaprldr? onanmlar zamanrnda yaprldr mr?
eok
daha önemlisi kullanrlan malzemenin, bu günkü durumu nedir? Mesela kasnak halkasr
devamlt gekme altrndadtr. Devam| (500 YIL) gekme gerilmelerine maruz elemanlarda
sünme olmaktadlr. Bu durum bütün kubbeler igin tehlikelidir. Kasnagrn agrlmasr kubbe
duvarlarrndaki stabiliteyi bozmakta, duvardaki basrng gerilmesi azalmaktadrr. ön geril-
l, Taiihi Yaprlar tß
me ile dayantm gösteren kubbeler, ön gerilmenin azalmasr ile deprem tesirlerinde dagrl-
maktadtr.
sünme; yük sabit kaldr!r halde malzemenin uzamaya devam etmesine sünme de-
nir. Malzemenin yük altrndaki davranrqlarrna etkiyen faktörlerden biri de zamandlr. Sabit
yük altndaki bir malzemenin zamanla uzamasrnr inceledigimizde elde edilen sonuqlarr
(e/t ) diyagramrnda özetleyelim. Yükün tatbik edilmesinden hemen sonra dogan bir (e)
uzamasr ile egri baglamakta ve uzamalar zamanla artmaktadrr. sünme olayr bazr mal-
zemede adi stcakltk derecesinde görüldü$ü halde bazr cisimlerde ancak yüksek srcak-
hklarda izlenebilir. Kurqun, bronz, beton, harg gibi malzemelerde normal srcakhklarda
sünmeye raslanmaktadrr. Demirde bu olay ancak 300/400 derecelerde kendini belli
eder.
Kubbelerin, oturduklan kasnaklarrn rehabilitasyonu mutlaka yaprlmah. Kasnagrn
oturdu$u duvarlar kesme kuwetleri itiban ile güglendirilmelidir. Gözlediklerim camilerin
gogunda kasnaklartn iglevlerini yitirmig oldu!unu gözlemledim. Kasnaklardaki kuwet
vektörünün bina igine aktaran agrrhk noktalarr tahrip olmug veya hig yaprlmamrg. Kubbe
kasnak yük kuvvetleri kaltn duvarlarla kargrlanmasr dügünülmüq. Duvarlar zamanla tah-
rip oldugundan dagrlmrg durumdadrr. Kubbeleri tagryrcr konumundaki kasnaklar, camiler-
de yük aktarma organlart vazifesi görmektedir. Kasnaklar yaprsr ve konumu itiban ile ca-
milerin en nazik krsrmlarrdrr. Sünme olayrntn olugtulu en belirgin krsrmlardrr.
Kubbe cidar duvarlartna mutlaka bir basrng ön gerilmesi verilmelidir. Zamanla kub-
be duvarlarrnda basrng gerilmeleri, kasna$rn sünerek agrlmasrndan dolayr, azalmakta-
dtr. Bastng gerilmesinde altrnda kalmasr istenen kubbe duvarlarr, basrncrn azalmasr ile
dagrlma sürecine girer. Kararsrz yapl krsmr olan kubbe, olasr depremde büyük hasar gö-
rür.
2-2-$ekil-9- Kubbe duvarrnda ön gerilme uygulamasrna garprcr örnek Kügük Aya-
sofya camiyi verebiliriz. K. Ayasofya caminde yüzytllar önce kubbe duvarlarrnda azalan
basrng gerilmelerine ön germe vermek maksadr ile metre kare alanda 120 adet 1x1cm
kesitli 25cm boyunda demir giviler gakrlmrgtrr.
ffi Yapilann Analitik incelenmesi ve Gtiqlendirme Merodlarr
1. Tarihi

Eski yaprlarda, yorulmug malzeme bölgeleri goktur. Bunlann en önemlisi kubbe ve

kasnalrdrr. Güglendirilmesi mutlaka yaprlmahdlr, olasl periyodik yüklemelere, yani dep-
reme, haztr hale getirilmelidir.

Kubbelerin güglendirilmesi; kasnakta yatay kayma kuwetlerini ve boyuna Qekme

kuwetlerini kargtlamakla mümkündür. Statik gerilmelerin srnrr durumunda oldu[u bu
bölgenin, gekme elemanlan ile güqlendirilmesi gerekmektedir. SGM SiSwtiX GüQLEN-
DiRME MERKEZiNiN geligtirerek patent aldrlr, karbon qekme bantlannrn duvarlara yer-
legtirilmesi uygulamasrnrn, sarmal olarak kasnak dig yüzünden uygulanrr olmasr büyük
bir kolaylktrr. Bu metotla kasnaga istenildigi mlktarda sarmal gekme elemanr yerlegtir-
me olana[r vardtr. Bu sayede kasnaktaki iki sorun, kayma ve gekme kuwetleri karqrlan-
mr$ olur.

Kubbe duvarlanna, zamanla kaybettikleri basrng mukavemetlerini, nasrl tekrar ka-

zandrnlabilir?

Kasnak halkasrntn altnda, gepegevre mesnet olugturulup, meridyen gekme bantla-

n ile kubbe sanlrr. Meridyenler paraleller ile birlegtirilir. Meridyenlere bantlara verilecek
ön gekme kuweti kubbe duvarlartnda basrng gerilmesi olugturacaktrr. Bu iglem matema-
tik verlerinle yaprlrrsa mutlaka netice hasrl olacaktrr. SGM SiSMiK CÜqleruOinVe
MERKEZ|NiN geligtirerek patent aldrgr, karbon gekme bantlannrn duvarlara yerlegtiril-
mesi uygulamasrnrn, kubbelerde de tatbik edilebilir. Karbon bantlarr 1,2,3,4, ton gek-
me kapasitelidir. Karbon elyafrndan üretilen bantlar, karbon malzemesinin bütün özellik-
lerini tagrmaktadrr. Qekme mukavemetleri yüksek, uzun zaman dayanabilen, dig iesirler-
den etkilenmeyen karbon bantlan, her yapr dez bölgelerine yerlegtirilerek duvarlara
monte edilebilmektedir.

2-2 gekil-9-
1.3.3. Tonoz Bingi (Tromp)
K. Ayasofya caminde kubbe cidariaflna gaklan demir giviler.
Not;2004 ylllnda yaprlan restorasyonda demir giviler sökülmüg yerine plastik dübeller gaktlmtsttr. Kare tabana oturan kubbenin, kare tabanrn kögelerinde agrkta kalan kubbe gembe-
Demir giviler paslanlr paslandlkga cidanna basrnQ uygular.
Qivi cidarrna uyguladr!r basrng yaprda devamll rinin doldurulmasr maksadr ile kögelere atrlan gapraz vari bag kemerlerin geyrek kubbe-
ön gerilim üretmesi demektir. Devamlr ön gerilme üreten bu olugum kubbe cidarlarr igin hayati
bir otgudur.
Kubbenin bu denli yrkrlmadan ayakia kalmaslnrn srrrr bu olmahdtr.
lerle kare taban kögelerine birlegtirilmesinden meydana gelen gegig elemanrdrr.
EI Yaprlann Analitik incelenmesi ve Güqlendirme Metodlar.r
I. Tarihi Yaprlar rB
1.3.4. Küresel Bingi (Pandantif)

Kare tabana oturan kubbe kasnalrnrn aqrkta kalan köge krsrmlan, kubbe devamr gi-
bi üggen vari küre parQast ile doldurulmasrna pandantif denmektedir.

1.3.5. Türk üggeni

Poligon olugturulmug kubbe kasnagrnrn kare yaprya oturtulurken kasnakla kare ta-
ban arasrnda kalan bogluklarr doldurmak igin kullanrlan gegig elemanrdrr.
Qokgen olan
kasnalrn kare taban kögesine isabet eden pargalarrn her biri bir üggenin taban kenarr
(
I

olacak gekilde, üggenin tepesi kare taban kögesine gelecek bigimde duvarrn örülmesin-
den Türk üggeni olugur. :

1.3.6. Payanda

Kubbelerin depremler esnastnda stabilizesinin temini maksadr ile yaprlan eleman-

lardrr. Yaprlarrnda makas dedigimiz sert lama demirleri mevcuttur. Lama demiri payan-
daya izolatör özelli[i kazandtrmaktadrr. Kubbelerin agrrlrk merkezi seviyesinden mesnet-
lenen payandalar, kubbeyi yumugak gekilde desteklemektedir, Payandalar kubbelerin
depremlerde olugan hareket enerjisini sönümlemesi igin yaprlmaktadrr.

d d

Kubbe

X x

2-2 9ekil11-
d

2-2 gekil-10- Kubbe gevresine yerlegtirilen payandalar

 Analitik ihcelenmesi ve Güglendirme Metodlan
L retlhil@plqr FB
1.4. Deprem Yüklerinin Taglflmasr
Dügey diyafram akslar dolu beden duvarlarr olarak yaprldrgr gibi, dügey yük tagryrcr
akslara gü91ü kemer ba!lantrlarr, a$rrhk kuleleri, yerlegtirilmeklede yaprlabilmektedir. Dü-
gey diyafram akslann kendi istikametinde dagrlmadan direng göstermesi istenir. Bu mak-
satla duvar iglerine gekme elemanlarr yerlegtirmek, yaprya gekme özellik kazandrrmak
gerekmektedir. Yaray istikametinde duvarlarrn yaprsr gü91ü gekme elemanlan ile liflen-
mektedir. Tarihi yaprlarda gekme elemanr olarak ahgap veya demir kullanrlmrgtrr. Kägir
duvar iginde demir elemanrnr uzun müddet korozyondan korumak zordur. Ahgabrn ömrü
azdrr. Gerek demir gerekse ahgabrn uzun müddet gekme elemanr görevini yapmasr
mümkün de!ildir. Biz dügey diyaframlann yr$ma yaprlarda nasl olugabilecegini anlatallm.

Diyafram özellik düzlemin veya gergevenin yükler altrnda kendinden beklenen da-
yanrkilrgr göstermesidir. Yrgma yaprlarda dügey gergeveye gelen yatay ve dügey yükle-
rin olugturdugu bilegke vektör yapr temeli iginde kalryorsa dügey diyafram ger9eve ger-
geklegiyor. Bilegke vektör yapr temeli drgrna grkryorsa gergevenin dagrldrgrnr görüyoruz.
$ekil;3-1

Tarihi yaprlarda deprem yüklerinin tagtlmasrnln tahkiki önemlidir. Zira tarihi yaprlar
yüzyrllarca yagamlan esnaslnda birkag kere giddetli depremlerle sarsrlmrglardrr. a!rrlrk a!rrftk
Her dep-
remin laboratuar deneyinden gegerek günümüze intikal etmigtir. Tarihteki denemelerle kulesi

dogrulugu kanttlanmtg sistemlerin yorumlanmasr ile elde edece$imiz neticeler, eski yaprla-
WD
nmzt güglendirmede belirleyici olabilir. Tarihi yaprlann tagrma sistemlerini iyi yorumlayama- l\ V
J1
sak hatalt güglendirme igleri yapar yaprlara zarar veririz. Günümüze intikal eden tarihi ya-
ptlar, bu deneyleri bagarr ile atlattrlrna göre dogru sistemlerle yatay yükleri
tagrdrgr kabulü-
nü rahatltkla yapabiliriz. Tarihi yaprlar iginde en zor olanr, agrr bir küfle olan kubbelerin ta-
gtttlmastdlr' Kubbelerin yatay yükler tesirinde nasrl tagrtrldr!rnrn irdelenmesi gerekmektedir.

Kubbeli yaptlarda astl olan kubbenin tagrtrlmasrdrr. Kubbenin tagrfilmasr dolrultu-

sunda yatay yük tagryrcr sistemi olugturulur. Kendini ispatlamq camilerde kubbenin tagr-
R
trlmasrnrn esaslarrnr agrklayahm. t
Yukarrdaki gekil 3-1- görütdügü gibi; yatayda 1,2,3,4, 5, diyafram düzlemler, eski
mimarlann deyimi ile (tabaka) tegkil etmek. Dügeyde A, B, c, D, E, F. Diyafram gerge-
z
ve olugturmak tarihi yaprlan yapanlar igin mühendislik ömekleridir. Günümüz mühendis-
l.enlry:lE,l:l
]r.4pIF{ z
liginin de depreme dayanrkh yapr gartname kurallarr, yatayda diyafram düzlemler, dü-
geyde diyafram gergeveler tegkil edilmesidir. $ekil;3-2
E] Yapilann Analitik incelenmesi ve Güelendirme Metodlarr
rEr
$ekil;3-2-deki gerQeve dügey yüklerin olugturdulu bilegke vektör yapr temeli iglnde
kalmaktadrr. Bu gergevenin kendinden beklenen dügey yüklerin tagrtrlmasr ise, diyafram
özelliktedir diyebilirlz.
a$rrlrk a!rrhk
Bu gerqevenin yatay yükleri de tagrmasr istenirse, gekil 3-3-de oldugu gibi, toplam
kulesi
vektör yapr temeli drgrna grktrgl igin dügey diyafram özellik olugmaz.
W W
I-

D \/ NY
f\ v V D

a$rrhk
L"-1/2
>>
a{rrhk
kulesi

W W
l-l NY r-'7
o'.oNY
D D R
V R
>> V
>>
R

R
z
l',rj*l'l Y'WP+ z

$ekil;3-4

Yatay yüklerin tagtttlmastnda bu gergevenin diyafram özellik arzetmesi igin, kemer-

de olugan yatay kuwetlerin tutulmasr gerekir. gekil 3-4-oldugu gibi. Veya yatay yüklerin
z
l*J*l*l lsßlenlffil
z yönünün ige bakmasr gerekiyor. Toplam vektörün yapr temeli iginde kalmasr saglanma-
[drr. Yatay yük vektörünün yönünün i9e dönük olmasr, gergeveye toplayrcr özellik kazan-
drrmakta, da$rlmayr önlemektedir.
$ekil;3-3 Toplam vektörün yapl temelleri dtgtna gtkmrg durumu
Kem-erdeki yatay kuwet vektörünün tutulmug, toplam vektörün yapr temelleri igin-
de kalmlg durumu
ilr Yaprlarrn Analitik Incelenmesi ve Güplendirme Metodlarr
1. Tarihi Yapllar

Anlatlmak istenen her simetrik gergeve diyafram aks de$irdir. yr$ma yaprrarda
di-
yafram gerqevenin olugmasr kogullara baghdrr.

Dü$ey diyafram olugmamrg yaprya örnek ilk yaprlan Fatih caminin 2-2
ekseninden
gegen dügey gerqeveyi gösterebiliriz gekilde görüldügü gibi kubbeyi
tagryan askr keme_
rinin salrnda ve solunda simetrik gerqeve orugmamrgtrr. simetri olmayrnca gerQeve
ya-
tay yükler altrndaki deplasmanlarrnda ask kemerinin agrlmasrna, aglarak da$rlmasrna
sebep olmaktadrr. Yani diyafram gergeve oluqmaz.

D-D di9 duvar diyafram gergevesinde süreklilik olmadrlrnda dügey diyafram olug-
madr!rnr söyleyebiliriz.

on
3 c E
00

2 fii_ , gekil;3-6- Eski Fatih camii planr 2-2 aksndan gegen

kesit

/pi
, d:. -J 3

l-
I
I 4

$ekil;3-5- Eski Fatih camii ptanr

$ekil;3-7- Kubbe askt kemerlerinden ge9en dü$ey diyafram gergevesi

!il-| Yaprlann Analitik incelenmesi ve Güelendirme Metodlarr
l. Tarihi

$ekil 3-7- de örnek olarak sundulumuz, cami askt kemerlerinden gegen dügey ger- Agagrdaki ü9 boyutlu galrgma dügey tagryrcr gergeveleri anlatmak igin örnektir.
geveyi ele alahm. Düqey gerEevenin sürekliligi sallanmrg, kemer ve a[rrhk kuleleri ile
desteklenmig deprem esnasrnda dagrlmayacak bir yapr olugturulmugtur. Dügey diyafram
gergeve orta ekseninden saia ve sola simetrik olarak dizayn edilmigtir.

Ancak bazr camilerin askr kemerlerinin ayaklannda olugan drga dönük yatay kuwet
vektörleri dügey gergevenin dalrlmastna sebep olmaktadrr. Qergeve igin striktüel özel-
Iikler var oldugu halde diyafram özellik olugmaz. ige bakan kuvvet vektörü tertip edilmig
ise, dügey diyafram olugmaktadrr.

Beden duvarlarr tam bir dügey diyafram gerqeve tegekkülündedir" Ancak beden du-
varlarr kat hizalarrnda gekme elemanlan ile sabitlenmiq olmasr gerekir.

Dügey gergeve ve beden duvarlarrn diyafram özellikte olmasr igin yatayda gekme
elemanlarr ile donatrlmrg olmasr gerekir. Ayrrca tabakalar seviyesinde yatayda, qekme
elemanlannrn olugturdugu da!rlmayan diyafram gergeveler gerekir.

$ekil;3-9- Camii modellemesine ait ü9 boyutlu görünü9

$ekil;3-8- Beden duvarlannda olugturulan düSey diyafram qergeve
Tarihi yaprlarda yatayda olugturulan diyafram gergeveler yaprnrn bu düzlemde agrl-
masrnr önleyen bir strüktürde gekme elemanlannrn yerlegtirildigini görmekteyiz. Yatay
düzlemde gekme elemanlan ile donatrlan gergevelel duvarlart fil ayaklanna sütunlara
baflamaktadrr. Tabakanrn da!rlmasrnrn önlenmektedir. Yatay tabakada yapr elemanlarr-
nrn, deprem yükleri altrnda dagrlmadan beraber olmasr iqin gekme elemanlarr ile sabit-
lenmiglerdir.
Örnek olarak gekil 3-10-da Süleymaniye Caminin askr kemerlerinin fil ayaklanna
oturdulu yatay tabakadaki yaprlanmayr ele alahm. Kemerlerin gergi gubuklarr duvarla-
ra baflanmakta, duvarlar igine yerlegtirilen gekme elemanlarr ile beraber gahgmasr
sallanmaktadrr. Bu düzlemdeki tüm gekme elemanlan sürekli diziligi ile agrlmayan ya-
tay gergeve tegkil etmektedir. Süleymaniye cami örneginde, fil ayaklarr yatay düzle-
mindeki gekme elemanlart tabakarun agrlarak da!rlmasrnr önleyecek strüktürde yerleg-
tirildigini görmekteyiz.
Ktrmtztgizgiler gekme elemanlarrnr göstermektedir. Qekme elemanlarrndaki kuv-
vet vektörlerinin bilegkelerinin yönleri igeri bakmakta, bulundugu düzlemi toplamakta-
drr.
 wt Yaprlarrn Analitik incelenmesi ve Güqlendirme Metodlarr
l. Tarihi

..i

,t
I
lr

aa

fr
a qlgtQtrlal+{FFlat
$ekil;3-11- Süleymaniye Camii fil ayaklari düzlemindeki tabaka planr
II
I

ls'/&I
IT

$ekil;3-10- Süleymaniye Camii fll ayaklan düzlemindeki gergi gubuklan

s*dÄülbr

Kalln gizgilerle yaprlan halka kubbe kasnalrna yerlegtirilen demir halkayr anlatmak- $ekil;3-12- Süleymaniye Camii kubbe kasna!r düzlemindeki tabaka planr

ta. Kubbe kasnalrnda olugturulan yatay diyafram igin güzel bir örnektir.
Yatay diyafram olu$turmayan sisteme örnek $ehzade Camiidir
 Yaprlarrn Analitik incelenmesi ve Güqlendirme Metodlarr l. Tarihi Yapilar ITIS

$ekil 3-'13-de krmzr gizgiler askr kemerlerin fil ayaklarrna oturdu!u tabakada yer-
legtirilen gergi gubuklarrnr göstermektedir.

lrdffi 6 EdiE pgr

9ekil;3-15- $ehzade cami kubbe kasna!rndaki yatay tabaka plant

$ekil;3-13- $ehzade cami askt kemerlerinin fil ayaklaflna oturdugu yatay düzlemdeki
gergi gubuklannrn diziligi
Gergi gubuklarrnda olugan gekme kuwetleri vektörlerinin yatay OriztemOäm bileg-
keleri, tabakayr agma istikametinde drga gekmektedir. Düzlemdeki gergi gubuklarr da$f-
ma özellilinden dolayr yatay diyafram bu tabakada olugmamrghr.
Yatayda tam diyafram tabakalar kubbe kasnaklannda olugturulmugtur. Kubbe kas-
nalrnrn oturdu[u düzlem genigletilmig, kasnak boyunda dairesel gekilde taglar oyularak
demirden gember yerlegtirilmigtir. Düzlem yatayda dalrlmasr engellenmigtir, Yukarrda
tarif ettigimiz yatayda diyaframrn tegkili bu olmaldrr.
$ekil 3-12- ve gekil 3-1S-de Kubbe kasnagrndaki tabakayr göstermektedir

alir

$ekil;3-14- $ehzade cami askr kemerlerinin fil ayaklanna oturdugu yatay düzlemdeki tabaka planr
!ffir Yaprlarrn Analitik incelenmesi ve Güqlendirme Metodlan 2. Tarihi Yaprlarda Kullanrlan Malzeme FE

2, TARIHI YAPILARDA KULLANILAN MALZEME

2.1.Malzeme

Tarihi yaplardaki mevcut yapr malzemesinin özelliklerinin tespiti igin gerekli test ve
ölgümler yaprlarak tespit edilebilmeKedir. Yaprlardaki malzemelerin tüm özelliklerinin la-
boratuar belirlenmesi gahgmalan yaprlmahdrr. Onanm ve güglendirme yaprmrnda kulla-
nrlacak malzemelerin segimi de, yap bünyesindeki malzeme ile aynr özellikte olmasrna
dikkat edilmelidir. Tarihi yaprlarda kullanrlan malzemeleri agagrda maddelerde agrklaya-
hm.

2.1.1. DofalTaglar

Kullanrlacak taglar ocak tagr olmah ve bünyelerinde gatlak ktstmlar olmamaltdtr.

Ocakta tag hazrrlanmasrnda dinamit kullandrnlmamaltdrr. Hava etkisi ile aynqmrq veya
ayngmaya baglamrg krsrmlar bulunmamaldrr. Ocalrn yüzeyinden qkanlan taglarda bo-
zulmug veya rengi degigmig krsrmlan, tag ocagrnda temizlenmeli. Bünyeleri bozulmug
rengi degigmig taglan ingaat mahalline getirilmemelidir. Yapr yerine getirilmig taglarda
hig bir yerinde, bozulmuq, ayngmrg veya renk deligtirmig pargastnrn olmamast garttr.

2.1.2. Harman Tu$lasr (Horasan Tuglasr)

Topiagrn en ilkel saman kangrmrnrn su ile yofrulmasr ve kahplarda kurutularak ge-

 .r'4.F_

!il] Yaprlann Analitik incelenmesi ve Güolendirme Metodlarr

2. Tarihi Yaprlarda Kullanrlan Malzeme
ITB
kil verilmesine kerpig denir. Kerpig pigirilmemig tu$ladrr. Tugla, igerisinde kireg
bulunma_ Kirecin kalitesine etkiyen unsurlar gunlardrr; kireg taglan büyük pargalar ihtiva
yan kil ve killi topraklarrn belirli oranlarda kum ve kuvars kangtrrrlan hamurun
kalplarda etmemeli, gözenekli yaprda olmahdrr. Söndürmede kullanrlan su yeteri kadar olma|,
bigim verilerek pigirilmesi ile elde edilen yapay taglardrr. Harman tu$lasr TS 704'e
uyum_ saf ve katktslz olmaltdlr. Söndürme iglemi dügük srcakhklarda ve kangtullarak yaprlma-
lu olmasr asgari garttr.
hdrr.

Tuilanrn ham maddesi kil (kaolin, illii, vs), kuvars, feldspat az miktarda demir ve
Söndürülmüg kirecin uzun süre hava ile temas etmeden bekletilerek kullanrlmasln-
magnezyum bulunmaktadtr. Su ile yofrulan bu karrgrm 600-900C derecesinde rsrtrlrrsa
da büyük fayda vardrr. sönmemig kireg bekletilmekteki maksat, bünyesinde sönmemiq
kil minarelileri mevcut yaprlarr bozulmakta ve amorf alümine silikatlar olugmaktadrr. Ktl
kalker kalmamastnt temin igindir. Havasrz ortamda bekletilen kirecin plastiklifii ve su tut-
mineralleri bünye özelliklerine göre farklr puzolanik srcakhk özelligine sahiptirler. Kaolin,
ma özelligi artmaktadtr. Kireg kristallerinin boyutlarr kügülmekte ve havadaki karbondi-
kalsiyum, illit, feldspat minarelileri de rstthnca srcaklk derecelerine göre amorf yaprya
oksitle reaksiyona girecek yüzey alanr golalmaktadrr. Yüzey alanr arttr!rndan karbonat-
kavugmaktadtrlar. Tullalann puzolanik özellikte olmasr igin pigirme srcakllrnrn 700-
lagma daha kolay olmaktadrr. (Rodriguez ve digerleri 1998)
900C dereceleri araslnda olmah, bünyelerinde puzolanik özellik saglayacak miktarda kil
mineralleri gerekmektedir. Her tulla puzolan özellige sahip degildir, yeni tekniklerle üre-
tilen veya geleneksel ocaklarda pigirilen tuglalar mutlaka puzolanik özellikte olup olma- 2.1.4. Su
dr9l kontrol edilmeli, puzolan özellile sahip olmayan tuglalar tarihi yaprlarrn onalm ve
Kireg haro haztrlanmastnda kullanrlan su igilebilir olmah, yaprsrnda sülfat veya sül-
güglendirilmesinde kullantlmamaltdtr. Puzolanik olmayan tuglalarrn yaprlan dayanrkl
de- fit, klorür iyonlarr bulunmamahdrr.
gildir.

Eski yapr yrkrntrlanndan grkarilan yapay taglar, deneylerle puzolan yaprda iseler
2.1.5. Agrega
onanm veya güglendirmede kullanrlabilir.
Dolgu olarak kullantlan malzemelerin kiregle reaksiyona girenlerine puzolanik agre-
galar diyoruz. Kiregle reaksiyona girmeyenlere de etkisiz agregalar denmektedir. Etkisiz
2.1.3. Kireg
agregalara, dere kumu, tag ocafr krnntrlarrnr örnek verebiliriz.
Tüm harglarda kullanrlan ballayrcr kiregtir.
Puzolanik agregalar kiregle asit-baz reaksiyonuna girebilen silikatlar ve alüminat-
a-Yaglr kireg; saf kireg tagr kalkerin (kalsiyum karbonat caco3) 900 c derecesin- lardan olugmaktadrr. Harglarrn nemli ortamlarda, suda,.kuruda sertlegmeyi saglayan asi-
de pigirilmesi ile elde edilen kalsiyum okside cao sönmemig kireg denmektedir. su ile dik yaprdaki puzolanlar, do[al ve yapay olarak ikiye aynlrr.
söndürülmesi neticesinde hasll olan ca(oH)2 de yaglr kireg denmektedir. Kireg harcr tag
Do[al puzolanlar genelde volkanik olugumlardrr. (tüf, tras)Yapay puzolanlar pigiril-
ve tufla gibi tabi malzemelere yaprgma özelliginden dolay her türlü harcrn ballayrcrsr
mig malzemelerdir. (tugla, kiremit krrrklarr, piring kabu[u yaklarak elde edilen külleri)
olmaktadrr.

b- Su kireci;%2O orantnda kil ihtiva eden kalkerin pigirilmesi ile elde edilen malze-
melerin su ile söndürülmesi ile hasrl olan hidratelerin tümüne su kireci denmek-
tedir. su kirecinin olugmasr igin pigirilen malzemede en azyole cao olmasr ge-
rekmektedir.
2.1.6. Katk Malzemeleri
Katkt malzemeleri sertlegmeyi htzlandrrmak igin kullanrlanlarr veya su izolasyonu
sa$lamak amagh kullanrlan katk malzemeleri vardrr. Harglara bastng mukavemeti, gek-
fft Yaprlarrn Analitik Incelenmesi ve GüQlendirme Metodlarr
me kuvveti kazandrrabilmek igin tarihte birgok katk malzemeleri denenmigtir. Sertleg-
meyi hrzlandrrmak iqin domuz ya!r, kan, süt, yumurta beyaz katrlmaktadrr. Su izolas-
yonu saglamak igin hayvan tutkah, arapsabunu, keten tohumu yallarr katkr malzeme-
si olarak kullanrlmrgtrr. Hayvan tüyleri, keten lifleri, arpa, idrar, arapzamkr, incirin sütü
türü katk maddeleri kireg harcrna gekme ve basrnq mukavemeti kazandrrmak igin ka-
trlmaktadrr.
2.2.Harg
Killi toprak, saman veya kendir pargalannrn su ile yolrulmasrndan elde edilen kan-
grm en basit hargtrr. Tarihi yaprlarda bu tür harca srkEa rastlanmaktadrr. Harg malzeme-
sinin iyilegtirilmesi iqin ugragrlmrg, harg igine birgok katkr maddeleri konulmugtur. Kan-
grm malzemesi olarak kireg(su kireci, yaglr kireq), puzolan, piqirilip ööütülmüS kil, tag toz-
larr, tugla kiremit tozlarr kullanrlmrgtrr. Tüm harg birlegenlerinde daima kireq vardrr. Kireg
harg malzemesine bafilayrcr unsurudur.
Harg karrqrk birlegimlerin su ve kireg ile plastik hamur edilmesidir. Suyun mevcudi-
yeti harg malzemesine esneklik, iglenebilme özelligi kazandrrmaktadrr. Harctn katrlagrp
baglayrcr özellik kazanmasr hidratasyon olay ile baglamaktadrr. Hidratasyon olaynt
aqklamak igin suyun harg bünyesinde ne gekilde bulundulunu agtklayaltm.
a- SERBEST SU; Harg zerrelerinin arasrndaki bogluklan dolduran sudur. Harg bün-
yesini zamanla terk eder.
b- ADSORPSiyOtt SUYU; zerrelerin yüzeyine yaprgrk duran sudur. Kristal bünyeli
veya kollaidal bünyeli zerreler olsun, yüzeyleri taraflndan tespit edilen sulara ab-
sorpsiyon suyu denir.
c- uioRnrRsyoN vEyA KR|sTALLE$ME vEyA Kö$E suLARt; Bu halde su zer-
relerin bünyesini tegkil etmektedir. Yaprgrk sulann kögelerde yrltlmast ile olug-
makta oldulu dügünülmektedir. Zerrelerin arasrnda baglayrcr lehim görevi yap-
maktadrr. Bu suyun her hangi bir gekilde zerrelerin bünyesinden ayrtlmast harctn
fiziksel yaprsrhrn tamamen bozulmastna sebep olur.
d- TE$EKKÜL SUYU; Su harcrn yaprsrnda H2O molekülü geklinde ve (OH)halin-
2 Kullanrlan Malzeme IB
de bulunmaktadrr. Zerreler bu suyu atarsa kimyasal yaprsr tamamen bozulmak-
tadrr.
Harg malzemesi, zerreleri arasrndaki bogluklar tamamen su ile dolmug ise yumu-
gak olur. Bogluk suyu harctn yaptstnr terk ederse sertlegir ve kristallegme tegekkül eder.
Harg yaptstndan su tamamen gtkmasr da istenmez. Harg kristallegip baglayrcr özelligini
sürdürebilmesi igin zerreler üzerindeki absorbe suyun, köge sulannrn harg bünyesinde
daima kalmast istenir. Absorbe sular ve köge sularr harcrn ba$layro özelliginin tek unsu-
rudur. Zerreler arasrndaki bu sular yapryr terk ederse, harg göldeki kum tozlarrna ben-
zer, uqucu kül haline gelir.
Bogluk sulartntn harct terk etmesinden sonra tekrar su ile dolmasr da istenmez. Bu
takdirde zerreler arastndaki bogluk suyu basrncr artmakta zerreler arasrndaki kayma
mukavemeti azalmakta, haron drg tesirlerle dalrlmasr kolaylagmaktadrr.
Yrlma yapr harctntn bazen gekme özelliginin olmasr istenmektedir. Bu maksafla
katkr malzemeleri katulmaktadrr.
Tärihi yaprlarrn iq mekänlarrnr krgrn solufiuna kargr rsrtmak maksadr ile yaprlan ga-
Itgmalarda gok dikkat edilmelidir. Yaptlann soluk mevsimlerde kaloriferle rsrtllmasrnda
büyük hatalar yaptlmaktadtr. Yaptlar yaan var olan nemli havalann srcaklfr ile duvar
harglan bünyesel su dengesini kurmugtur. Krgrn soluk hava ve dügük nem oranr ile du-
var harglanntn bünyelerindeki sular hava tarafrndan emilmektedir. Duvarrn drg cldann
emilen nem bina iginden takviye edilmelidir. Yani yaprnrn iqinden drganya nem takviyesi
yaptlmaltdtr. Yanltg lsttma yöntemleri ile yaprlarrn igerisindeki havanrn nemini gok dü9ü-
rürseniz, duvardaki harctn bünyesindeki köge sulannrn buharlagarak kaybolmasrna se-
bep olursunuz. Hidratasyon veya kristallegme suyu zerrelerin bünyesini terk ederse har-
crn fiziksel yaprst da[rlmaktadrr.
2.2.1. Kireg Harcr
Ba$layrcr olarak kireg dolgu olarak agrega kullanrlarak su ile yaprlan hamurlara ki-
reg harct denmektedir. Kireg harcr hazrrlanmasrnda harcrn özelliklerini iyilegtirmek igin,
kullantlacak yapt ktstmlanna uygun, organik veya inorganik katkr malzemeleri katrlabil-
mektedir.
 Yaprlarrn Analitik incelenmesi ve Güqlendirme Metodlarr
2.2.2. Horasan Harcl
Horasan, pigirildikten sonra ögütülmüg kildir. Horasan harcr, Horasan ve kiregle ya-
pllan harca denir. Su ile hidrata olan kireg Ca(OH)2 zamanla suyunu atar,
kristallegir ve
kattlagrr. Kirecin bu katllagmast kristalize olayrndan ileri geldigi igin, su ile temasrnda tek-
rar yumugar. Kirecin suda erimeyen katt cisme dönügmesi karbondioksile kimyasal re-
aksiyona girerek kalsiyum karbonata dönügmesi ile mümkündür. Kirecin CO2 ile reak-
siyona girebilmesi igin havaya yani havadaki co2 gerek vardrr. Havadaki co2 gazrnrn
duvar katmanlanna girmesi yllar almaktadrr. Hidrata kirecin CO2 ile reaksiyona girmesi
igin önce kurumast gerekmektedir. Harg mutlaka duvar örüldükten sora kuruda muhafa-
za edilmelidir. Kireg kalsiyum karbonata dönügtükten sonra sertlegme süreci devam
eder. Pigmig kil tozu kimyasal etkinlik kazanmrg silistir (SiO2). Silis zayrf bir asittir. Kuv-
vetli baz olan kireg, pigmig kil tozlan ile asit baz reaksiyona girince kalsiyum silikat olu-
- 2.2.4.Sva
gur. Bu olugum igin rutubetli ortam yeterlidir. Kalsiyum karbonat ve kalsiyum silikat dig
tesirlere dayanrkh malzemelerdir.
Horasan harctntn agregast pigirilmig tu!lalarrn ögütülmesi ile elde edilmektedir. Os-
manlt yapt standartlarrnda kullantlan tuglanrn yeni pigirilmig olmasr, tuglanrn malzemesi
ve pigirilme kurallan belli idi. Bu standartlarrn olugmasrndaki etkenleri ve hesaplan anla-
tahm. Tuglanrn iyi piqirilmesindeki maksat killerin 600-900C derecede bünyelerindeki
ham maddelerin amorf yaprya kavugmalan igin olmah. (deney Akman ve difierlerilgg6).
Tullanrn yeni pigirilmig olmast su ve havanrn rutubeti ile temasrnda reaktifligini kaybet-
mesinden olsa gerek. Qünkü su ve nemden aktif hale gelen amorf silikatlar, silis asit üre-
terek tu[ladaki karbonatlarla reaksiyona girer. Tulla agregast reaktifliklerini yiiirmekte
taglagmaktadtr. (Lynch ve-/digerleri 2002)Horasan harcrnda kullanrlacak tu!la agregasr
puzolan özellik tagmast garttrr. Drg etkenlerden, özellikle sudan ve rutubefli ortamdan
korunmahdrr. Qimento muhafaza garflannda, saklanmahdrr.
2. Tarihi Yapilarda Kullanrlan Malzeme rß
ta idi Tu$la duvar harct, tugla tozu ile kirecin su ile karrgtrnlmasr ile yaprlmakta idi. Harg
igin su en önemli maddedir. Harg zerrelerini yüzeyindeki yaprqrk su ve zerrelerin bogluk-
larrndaki köge sulan zerreleri bir arada tutan yegäne unsurdur. Tarihi yaprlarrn duvarla-
rrndaki harglarrn korunmasrnda ana hedef harcrn bünyesindeki absorbe (yaprgrk)suyun
ve köge suyunun muhafaza edilmesi olmaltdtr. Duvarlarrn harcrndaki bünye sularr, yapr
drgrndan havalann gok so!umasl ve nemin dügmesi ile emilmektedir. Duvar harcr, iger-
den drganya rsr ile birlikte nem de tagtyarak bünyesindeki suyu muhafaza eder. Ancak
yapt igerden tstitltrken önlem altnmamrgsa, duvar igerden kurutuluyor demektir. Duvarla-
rrn her iki yüzünden bünyesindeki su emilir. Ewela köqe sularr yüzeyden itibaren azalu.
Harcrn bünyesi da$rlrr.
Yrlma yaprlar igin srva gök önemlidir. Sva yapma fikri, tagryrcr sistemin ana mal-
zemesini olugturan tu[lanrn veya tagrn drg etkilerden korunmasl maksadr ile duvar drg
kaplamasr olarak yaprlmrgtrr. Srva koruyucu tabaka olarak dügünülmektedir. Her yapr
malzemesi atmosfer tesirlerinden etkilenmektedir. Drg tesirlerden yaprlarr korumanrn
degigik yöntemleri mevcuttur. Biz burada yaprlan srva ile korumanrn gartlannr aglklaya-
Im.
Sva kireg ve agreganrn karrgrmrndan olugan harg ile yaprlmaktadrr. Slvadan bekle-
nen özellikler harq ile temin edilmektedir. Sva srrf koruyucu maksatla yaprldrgr gibi ba-
zen su gegirmemesi iqin veya rsr geEirmemesi iginde srva yaprlmaktadrr. Srvaya degigik
özellikler kazandrran harq malzemesinin yaprsrdrr. Harg katkr malzemeleri ile istenen
özellikte srva yaprlmaktadrr. Konumuz koruma maksatl srva yapmak ise dikkat edeceli-
miz hususlan anlataIm.

2.2.3. Kargir Duvar Harcr

Duvarlarda kullanrlacak olan harctn olugturulmasrnda yararlanrlacak olan bafilayrcr

malzeme ve agreganln tespiti yaprdan alnacak numunelerin laboratuarda incelenerek
bulunacaktlr. Tarihte tag duvar harglarr, tag tozu ve kirecin su lle rslatrlmasl ile yaprlmak-
EN Yaprlarrn Analitik incelenmesi ve Güqlendirme Metodlarr
$eKil 5-4-Srvanrn duvardaki tu!la yaprsrnr ne kadar korudu!unu anlatmaktadtr
Srva yaprgkan özelliginde olma[drr. Duvar yüzeyinde dökülmeden uzun sure ka-
labilmelidir. Srvanrn duvara yaptgmast igin duvan olugturan yapr malzemesi ile uyumlu
olmast gerekir. Duvarlan olugturan kalker özellikli tag ise, derz harglan kireg ile tag ag-
regast ile yaptlmaltdtr. Duvann srvarslda aynr özellikli kireg harcr ile tegkil edilmelidir.
Derz harcr ile srva harcr tam bir uyum göstermelidir. Her ne gekilde srva harcr yapar-
sanrz yaprn mutlaka puzolanik özellik au etmelidir. Srva duvarlarrn ta9 veya tugla mal-
zemesine nüfuz.ederek yaptgmahdrr. Srva e$er duvar yüzeyine nüfuz ederek yaptgtr-
sa tufla ve taglann bünyelerini de yenilemektedir veya yüzeylerinde sallam tabaka
olugturmaktadrr. Stva duvartn koruyuculu!unu tam yapabilmesi igin krlcal gatlaklar ol-
mamaltdtr. Dt9 tesirlerden bünyeleri bozulan srvalar dikkatle sryrrlmalr ve temizlendik-
ten sonar yeniden stvanmahdrr. Srva tabakasr kahcr de!il koruyucu oldugu bilinmelidir.
Asrl olan yaptnrn tagryrcr unsurlarrdrr. Tagryrcr unsurlarr degigtirmek gok zor ve uygun-
suz oldulu igin iyi korunmahdrr. Srva tabakasrnrn korumayr yapamadrgr gözlenince de-
gigtirilmelidir.
Tag veya tufla duvarlarr mutlaka srva ile korumak gerekir. Srvanrn periyodik olarak
sökülüp yenilenmesi ana tagryrcrnrn durabilitesi bakrmrndan önemlidir. Tag veya tuglayr
periyodik olarak yenilenen srva ile korursantz yaprsrnrn zamanla daha iyi korundulunu
gözlemlersiniz.
3. Tarihi Yaprlarrn Striktft Analizi
rß
3. TARIHI YAPILARIN STRI KTÜR ANALiZi
3.1. Temeller
Osmanhnrn yapr standarflannda;
Temeller; sa!lam zemine ulagrncaya kadar yaprlan hafriyatrn ardrndan, yaprdan ge-
Iecek yüklerin delerinde temel yüklenir. Temel tabanrndaki bogluk suyunun zeminden
kagrgr gözlenirdi. Temel tabanrndan bogluk suyu terk ettikten sonra yontulmug
büyük ka-
ya bloklanntn yerlegtirilmesi suretiyle elde edilen alt tabanrn üzerine duvar tarzl
elaman-
larrn kullanrlmasr ile genelde yaptntn baza seviyesi olugturulur.
Bogluk hacimlerine isabet eden alan genelde büyük boyuflu taglarla yaprlan blokaj-
larla kaplanrr. Bu krsmrn yüksekligi yaprnrn degerine ve büyüklügüne göre de$igmektedir.
Beden duvarlan zemin tabanrndan itibaren aga$rya do$ru basamaklar halinde ge-
nigletilerek temel yaprlmaktadrr. Bu tip temellere pabuglu temel diyebiliriz.
vrÜrrunoiTEMEL
Tagtytct duvarlartn alttna, yaprnrn toprak altnda kalan klsmr kademeli olarak genig-
letilir. En alt katmanrnda harctn igine enine ve boyuna ahgaptan kalaslar yerlegtirilerek
tegkil edilen temellerdir. Yaprnr tüm duvarlan boyunca ayni kesit ve yapr tegkil edilir.
TEK|L TEMEL; sütunlar ve Kolonlar altrna, yaplnrn toprakta kalan krsmrna kademe-
li olarak kare geklinde genigletilerek tegkil edilen temellere tekil temel denmektedir. Te-
 Yaprlann Analitik incelenmesi ve Güqlendirme Metodlarr 3. Analizi FE
kil temellerin en alt katmanrna harQ iqinde ahgap kalaslann yerlegtirildili asgari 20 cm Kuleli askeri lisesi radye temelinde 13x26 cm boyuflanndaki ahgap gekme eleman-
yüksekliginde taban mevcuttur. lannrn gürüdükten sonar brraktrlr bogluk ve baglantr givi görünmektedir.

RADYE TEMEL; Tarihi yaprlarda radye temel tabanrna ahgap kazklarla zemin güglendirmesi yaprl-
dgr örnekler mevcuttur. Dolmabahge sarayr ve yeni cami temelleri ahgap kaak gakrla-
Dolgu zemin veya zayfi zeminlerde, yapr temelleri yaptntn tüm oturdulu alant kap-
rak güglendirilmigtir.
layacak bigimde hargl tag dolgu yaptlmaktadtr.
Tärihi yaprlarda göze garpan en önemli uygulama yeraltr suyuna kargr ahnan önlein-
Radye temel; radye temele örnek olarak Kuleli tarihi lisesinin temellerini inceleye-
ler. Yapl temelleri altlarrnda düzgün ve hesapla yerlegtirilen galeriler veya su sarnrglarr
cegiz. Tarihi yapr temellerinde yaptrgrmrz kaa galqmalan ile tüm aynntlanna ulagttk. Ki-
vardrr. Temeller altndaki galeri veya su sarnrglan, günümüze intikal eden her tarihi ya-
reg ve kalker tagt agregasl ile yaprlan hargla, kalker taglarrntn olugturdugu radye temel,
prda, rastlamak mümkündür. Tarihi yaprlarda temellerde galeriler yaprlmamrg ise yaprnrn
iki argrn (144cm) kalrnlrlrnda yaplnln tüm tabantna olugturmaKadrr' Beden duvarlan ya-
günümüze kadar yagryamadrgr yok oldu!u kanaatindeyiz.
prnrn drg konturlarrnr dolanmakta yer yer duvarlar dikine birlegtirilmekte oldulundan, te-
melde hurdi davranrg oluqturulmugtur. Temelde gekme elemanlart klsa istikamette temel
kesitinin üst katmanrnda yerlegtirilerek radye temele elilme mukavemeti kazandtrtlmtg- Sdfla.flb''e'frtddt

trr Temelin bu donatrlmasr ile klasik radye temel yaplstnln ayntst yaptlmtgtr.

7
cI
I
8
z

f*
4
'"qtr. t
I PEolt! t"c ri1 @&rg&ücedi
h
Kuleli tarihi ana binast temellerindeki galerilerin profili
 Yaprlarin Analitik incelenmesi ve Güclendirme Metodlarr 3. Tarihi Strikrür Analizi

lstanbul Üniversitesi Rektörlük ana binasr temellerinde 100x170 kesitinde galeri- 3.1.1. Temel Zemin Mekanili
ler yer yer beden duvarlanna yerlegtirilen künk bacalarla gatrdan havaya aglmakta-
drr. Zemin yaprsrnr katr maddeler, su, hava olugturmaktadrr. Kitabrmrzda konu-
muz katr maddeler olmayacaktrr. Katr madde mekanilini zemin mekanigi kitaplann-
Kuleli askeri lisesi temel katmanrnda karadan deniz istikametinde egimli B0-100
da tafsrlath anlatrlmaktadrr. Kitabrmrzda her türlü zeminin igindeki suyun mekani-
cm yüksekliginde havalandrrma galerileri vardrr.
ginin bizi ilgilendiren yönü ile inceleyece!iz. Zeminde su gu gekillerde b'ulunmakta-
Tarihi yaprlann temel yaprsrnrn muflaka ortaya grkanlmasr gerekmektedir. Te- drr;
mellerin bu günkü durumunu bilmek yaprda yaprlacak en önemli aragtrrma olmah-
a- SERBEST SU; zerreler arasrndaki bogluklan dolduran sudur. Yer gekimine bag-
drr.
h olarak hareket eder, buna yeralü suyu denmektedir. Yeraltr suyu zemin katmanlarrnda
Kuleli askeri lisesi tarihi binast temelleri kireg hargh kargrr radye temele örnektir. denizler, göller gibi büyük kütleler olugturmaktadrr. Yeryüzünden muayyen derinlikte olu-
Aragtlrmamtza konu oldugundan yukarrda, kuleli tarihi ana binanrn temel.detaylarrnr or- gan yeraltr su yüzeyi yerin topografyasrna uygun olugumdadrr. Bu yüzeye yeralt su se-
taya qrkarmak igin yaprlan galgmalar, detayh agklanmaktadrr. viyesi, kotuna da piyozometre kotu tabir edilmektedir. Piyozometre kotu yer kabulu to-
pografyasrna uygun gekildedir. Yer yüzeyinden derinligi zemin cinsine göre degigmekte-
osmanlnrn yapr temel sistemlerinin en iyi tarif eden belge, Nüri'i osmaniye camii
dir. Yüzeyindeki bogluk suyu basrncr atmosfer basrncrna egittir. Yeraltr su yüzeyinden de-
ingaatrnda katip olarak gahgan Ahmet Efenedinin yazdrklarrndan ölrenmekteyiz.
rinlere indikge bogluk suyu bastncr ailmakta, yer yüzeyine qktkga bogluksuyu basrncr
sülrvvnruivE cAMi vE |MARETi irugnnrt citt 1-sahife 50 prof.ömer L. BAR-
azalmaktadrr. Yeraltr suyunun algahp yükselmesi mevsimlere bagl olarak de[igiklik arz
KAN.
etmektedir. Yaz aylarrnda atmosfere tagrnan su yeraltr suyundan beslenmektedir. Yaz
(Bu caminin temellerinin kazrlmasrna, 1161 L.ayrnrn l4.pazartesi günü baglandrk- aylannda atmosferdeki nem oranr %95 lere ulagmakta, ktg aylannda atmosferin nem
tan sonrra, 3-4 ay müddetle her gün 1 000'i mutcaviz(daha fazla) rengbe1300 den faz- oranr %5 lere dügmektedir. Yaz aylannda atmosferde var olan yüksek orandaki su, kr-
la lagrmcr,200 drvarcr ve 50 den fazla neccar(marangoz) galrgtrrrlmrgtr. Mütaakrp sene grn yeraltrna inmekte, yeralt suyuna dolmaktadrr. Suyun yazrn atmosfere dolmasr ktgtn
iginde temel atma merasiminin Sefer ayr girmeden ewel yaprlmast arzu edildiginden, yeraltrna inmesi yeralü su seviyesinin alga|p yükselmesine sebep olmaktadrr. Yeralfi su
temel kazma iginin bitmesi beklenmeden ingaat sahasrnrn ortasrnda "bostan kuyusu', yüzeyinin basrncr atmosfer basrncr kadar oldulunu bilmekteyiz. Atmosferdeki hava gart-
gibi "krlaguz" kazlldr.) Temel merasimi yaprldr.Temellerin kazrlmasr igine bu merasim- lannrn algak basrng veya yüksek basrng durumlarrnda yeralt suyunun yükselip algaldt-
den sonrada devam edildi. lrnr görürü2.
(Her gün 30 katar kaür.40 50 katar eggek ve beygir, temel harfiyatrndan grkan top-
ragr denize veya nazh paga sarayr ile cinci Meydanrna tagryordu.Bu qekilde, 22 argrn
derinlige inildikten sonra zemine demirli büyük kazklar kakrltp kireg ve horasan ile mo-
loz tagtndan bir rrhtlm bina edildi ve binaya gerekli saglamh$r verebilmek igin,hususi bir
gekilde haztrlanmrg olan ayaklar üzerine kemerler örülerek bir nevi sahrrnc inga edil-
di.Yer yüzüne grkmala dort argrn kalrp od tagrndan temeller örülmege baglandr$r za-
man 1162 g. Ayrnrn 13 olmuqtu.) denilmektedir.
trr Yaprlann Analitik incelerimesi ve
gsst{
Zeminde yeraltr suyunu ve kapiler yoldan nemli havanln glkt$tnr kabaca gekli
Atmosferdeki algak basrn ortamrnda yeraltr su seviyesi yükselmektedir. Gece ile
gündüz arasrnda dahi yeraltu su seviyesi algalp yükselmektedir. yeraltr suyunun bu
hareketleri, topragrn atmosferden kuru havayr ahp nem oranr yüksek rutubetli havayr
atmosfere vermesini saglamaktadrr. Toprakta yeraltr suyu algahp yükselerek emme
basma tulumbast görevini yapmaktadrr. Yerin emdigi kuru hava bastrlr ise nemli hava-
drr. Yeryüzüne yagmur, kar, dolu olarak inen su atmosfere buharlagarak grkmaktadrr.
Atmosferdeki su buhar halinde astlt vaziyettedir, yani iyonize olmugtur. Yeraltr suyu tu-
tulu vaziyettedir. Mineralleri veya tuzlarr olugturan moleküller bünyesel suyu geklinde
olabilmekiedir. Saf olarak zemin iginde bogluklarda hapsedilmig durumdadrr. Srkrgtrrrl-
mrg ve agrrlagtrrrlmrg vaziyettedir. Yeraltr suyundan suyu buharlagtrrarak havaya grkar-
tabilirsiniz. Bu olaya en iyi yardtmcr kapiler kanallann gekim gücüdür. Kapilaritenin sa-
yesinde yeraltr su yüzeyinde dügük basrngh yüzey olugturulmakta, olugan düQük ba-
srnE ortamrnda suyun buharlagmasr kolaylagmaktadrr. Deniz yüzeylerinde oldugu gibi
yeralh su yüzeyinde de devamh su buharlagmaktadrr. yeraltr suyu yüzeyinde buharla-
gan su zemin bogluklarrna dolmakta, zerreler arasrndaki bogluklar nem oranr yüksek
hava haline gelmektedir. Zeminler denizler gibi devamh havaya su buharr vermekte-
dir,
Metodlari 3. Tarihi Yaprlarrn Striktür Analizi [.m
Alt resimde, yeraltt suyundan hortumla su emilince yüzeyinde olugan egriligi anlat-
maktadrr. ikinci resimde ise yeraltr su seviyesinin yükselmesi esnasrnda, zeminde agr
lan su kuyusu nedeni ile yeraltr suyunun yüzeyindeki egilmeyi göstermektedir.
l&n gn&il
\@ESASAXI KWtr silß
6r-$ekil-1
b- ADSORPSIYON SUYU; zerrelerin yüzeyine yaptgtk duran sudur. Yüzeyleri tara-
frndan tespit edilen sulara absorpsiyon suyu denir. Hareketsiz sulardtr.
c- rtioRRrRsYoN vEYA KR|sTALLE$ME vEYA Kö$E suLARl; Bu halde su zer-
relerin bünyesini tegkil etmemektedir. Yaprgrk sulann kögelerde yrgrlmasr ile olug-
makta oldugu dügünülmektedir. Zerrelerin arastnda baglayrcr lehim görevi yap-
maktadtr. Hareketsiz sulardtr.
d- KAPILAR SULAR; zerreler arastnda yeraltt suyunun hareketleri ile olugan mik-
roskobik suyollarr kapiler kanallar tabir ettigimiz krlcal borularr olugturmaktaärr.
Yeraltr sularr zerreler arasrndaki bogluklarr tamamen doldurursa yeraltt su katma-
nr olugur. Bogluk suyunun bogluklarr terk etmesi ile yerine hava dolmaktadlr' Bo9-
. luklarrn hava ile dolmasr veya su ile dolmasr yeraltt suyunun algalmast ve yüksel-
 Yaprlann Analitik incelenmesi ve Güqlendirme Metodlarr 3. Tarihi Yaprlarrn Striktür Analizi
r:G

mesi olayr ile gergeklegmektedir. Ktlcal kanallarrn ig yüzeyinde fiziksel olarak yü- tr1c4=! * rr1c4=9:.3
zeysel gerilme ile izah edilebilen suyun krlcal kanallardaki yükseligini görmekte-
ecl cam boru iQin q

yiz. Laboratuar deneylerinden aldr!rmrz neticeler, kanallardaki suyun yükselme-

(h=cm) (d=cm) olarak altnmaktadtr
si kanal cidar cinsine bagh olarak kanal gapr ile ters oranth artmaktadrr. Qap san-
timetre olarak azaldrkQa suyun yükselmesi santimetre cinsinde artmaktadtr. De- Bazt zeminler igin kapiler su yükselmesi;
zeminlerde......"'.."......."""""kapi|eryükselme 0' 01-1 ' 0 m
taylr anlatrm igin temiz bir cam tüpte yaprlan deneyde cam cidar katsaytstntn yak- Kum
lagrk olarak (0. 3) oldu$u kabul edilmig olugacak su yüksekliginin formülü. Siltzeminlerde.'....."..'..".. kapileryükselme""""""""1'0-10'0m
mukavemeti bakrmtndan
Zeminlerdeki kapilarite ve kapiler sulartn varfu!t zeminlerin
rolünü stralayaltm'
T gok önemlidir. Kapiler sulann zemin mühendisligindeki

a-Zeminzerreleriaraslndaki,stvtlardaVaro|ankohezyonetkisigeklindegekimala-
nt olugturmaktadtr.
b-ZeminSumuhtevaslnrngokdügükolmastistenmez.ZeminSUmuhtevaslgokdü-
olur. su muhtevast-
gerse kuru kum tesiri olugur. Yarnaglarda toprafr tutmak zor
ntnfazlastdaslvtlagmaetkisiyarattr.ZemindeKapilariteninolugturduguSumuh-
tevasr oPtimum su miktartdtr'
EAlt 81ft TtlP l#hffi c-Kapilerkanallardakigekimalantdaneleraras|ndakitemasyüzeylerindekigeril.
glJ ts{süt}rEs yükseltmektedir' Zemin emni-
N{"AFIffin meleri artrrmakta zerreler arast sürtünme direncini
direnci zemin ta-
yet gerilmesinde en önemli faktör olan daneler arast sürtünme
gtma gücüne direk tesir etmektedir'
gapr ile stntrltdtr' Her yeraltt suyu-
Kapiler kanallardaki suyun yükselmesi kanallarln
nunyüzeyindekapilerkanallardaastltsuyüksekligimevcuttur.Sulartnkapileryükselme-
kesilmesi ile önlenebilir' Yrllar yeralt suyu ile at-
si ancak yeraltr suyundan beslenmesinin
olugturmaktadtr' Zamanla bu yollar bit-
mosferin su altgverigi neticesinde kapiler suyollarr
kileringövdelerindenenüstyapraklarrnakadargrkmaktadtr.oluganbusukanallankapt.
Bitki kökleri kapiler kanallarda
lar suyollandrr. Tamamen yeraltr suyundan beslenmektedir.
suyu yapraklara tagrmaktadu. Ancak
olugmakta daha kügük gaitr hortumtarla kanallardaki
*rJ F suyunyükselmesiyinestntrltdtr.Yeraltrsuyununalgalmastkapilersuyunyeraltndanbes-
ye-
kapiler kanallara hava dolmakta,
ru$r lenmesini kesmektedir. Bitki kökleri susuz kalmakta
Ä raltrsuyualqaldrkgazeminzerreleriarasrndakibogluklarahavadolmaktadlr'Yeraltsuyu.
nunalgalmastaylaragöredairlrmr;araltktaenaltseviyeyeiner,marttayükselmeyebag-
ayrnda azalmaya baglar'
lar haziran aylnda maksimuma ulagarak duraganlagrr.Agustos

6-1-$ekil 2 Yeralttndasularrnhareketikapileryollardanolmaktadtr'Yeralttsuyuzemindealga-
 Yaprlarrn Analitik Incelenmesi ve Güqlendirme Metodlarr 3 Srdkrür Analizi
rß
Itrken, terk ettigi yerlerdeki bogluklara hava dolmakta, bogluklara su dolarken hava
bog- Yer ile atmosfer arastndaki bu suyolu canh bitkiler alemi igin hayat kaynagrdrr. Bu
lugu terk etmektedir. Hava bogluga dolarken nem oranr dügüktür, hava boglugu terk
yolla yer ile atmosfer arasrnda gece gündüz yaz krg devamh su ahgverigi yaprlmaktadrr.
ederken nem oranl yüksektir. igte kapilarite yolu ile yeraltr suyundan atmosfere suyun
Yaztn o/o95 lere varan nem oranl krg aylannda %5 lere kadar dügmektedir. Atmosferde-
tagtnmast astl bu yolla olmaktadrr. Yer atmosferden emdigi kuru havayl su molekülleri
ki su krgrn ioprala gegmektedir. Toraktaki su yazrn atmosfere qrkmaktadrr. Bu yol üstün-
ile dolu nemli hava olarak atmosfere salmaktadrr. Bu olayrn en canh misali, yeraltr su-
deki canh bitki alemi igin hayat kaynalr olan su, cansrz varhklar igin günime, bozulma-
yunun yükselme aylannda, kapiler kanallarrnrn havaya agrlan ug krsrmlarr olan, bitki
ya sebep olmaktadrr. Bu yolda kuruyan a$aqlar gürür, bu yoldaki beton ve demir sudan
yaprak yüzeyleri, sabah güneg dogmadan önce, biriken su damlalan ile kapldrr. Bütün
en gok etkilenen malzemelerdir. Tarihi yaptlann temellerine yeraltr su seviyesinin alüna
gece yeraltl suyu yükselirken pompaladrgr havanrn igindeki su zerrelerinin bir krsmr yap-
yaptklan ahgap kazrklarrn yüzlerce yrl saglam kaldrgrnr gürümedigini görmekteyiz. Bu
raklarda yo[ugmaktadrr. Bu aylarda güneg dogmadan gimende gezerseniz yagmur
kazrklar suyolu üzerine yapr[ olsa gürümeden kalmasr mümkün de$ildi.
yagdrgrnr zannedersiniz. Suyun kapiler kanallarda su buharr geklinde atmosfere tagln-
masr gok daha etkili olmaKa, sulann daha yükseklere gkmasr daha kolay olmaktadrr.

ü--n tlant.hi
fdbltr\"i"Ir-st -rtü
l-*ltr.I
$tüE ärdr

t
r!:!ir

e-* h*rtr
'rfPrlTr $.':tt; },:AF,L[R {ürlt{ ttrü,} SrdF: frFtr*!.hab-**}
I+lSrl0drrgh?*
6-1-$ekil-3
trSar
*kh,J*!*
ffr Yaprlarrn Analitik ihceienmesi ve Güglendirme Metodlari
Yaprlarda kapiler suyollan muflaka olugur. yaprlafl yaparken taq tullanrn ballayrcr
elemanr harg su ile yolrulmakta, beton su ile karrgtrnlmaktadrr. Harg ve beton suyunu
atarak sertlegmekte, mukavemet kazanmaktadrr.. su harg ve betonu terk ederken ken-
dine kapiler yollar olugturmakta, bu yollardan yapryr terk etmektedir. suyun yaprda olug-
turdugu bu kapiler yol yeraltr su ile baglantr kurarsa artrk bu yolla her an atmosferden
yere yerden atmosfere su ve suda eriyen klorlar, tuzlartagrnrr olur.
su canh olmayan malzemelerde donar, gözülür, gözer, yaprgrr, iyonlagrr, birlegir. su-
yun yapamayaca[r olamaz. su canhlar igin hayat kaynagr cansrzlar igin bozulma ve gürü-
me sebebidir. Hayat yolunda iyonize olmug su en gok demire etki etmekte, demir su ile di-
rek birlegerek Fe(oH)2. 3H2o olugur. Demirin hacmi yedi kat artar, bünyesi bozulur gürür.
Yrgma yapllarda veya betonarme yaprlarda kapiler yol üzerinde su yaptntn fiziksel
ve kimyasal dengesini bozmaktadtr. Suyolunda suyun olugturdugu elektrolitik ortamda
anotta demirler elektron verip yükseltgenir. Fazla elektronlar katotta suyun (oH)-1 iyon-
lartnt olugturur. Olugan (OH)-1 iyonlan elektronlarr azalan demirtarafrndan anota gekile-
rek Fe(OH), olugur. (OH)-1 iyonlanntn azalmasr betonun alkalitesini azalmasrna sebep
olur. Demir normal gartlarda yüzeyindeki FerO"tarafndan korunmaktadrr. Demirin koru-
yucu tabakasr bozulmaya ulrar, demirde gürüme hrzlanrr.
suyolundaki yapr katmanlarrnda kum gakrl yani agregada kalsiyum silisyum varsa
kireg Ca(OH) 2 ile su reaksiyona girerek hacrm büyümesine sebep olmaktadlr.
Kapiler yolla yerden emilen nemli havadrr. Yeralt suyu alqalrrken atmosferden ha-
vayl emer. Emilen hava yine kapiler suyolu ile yapr katmanlarrna girmektedir. Emilen ha-
vadaki co2 yaprdaki kiregle ca(oH)2 birlegerek caco3 olugturur. Bu olugum tagtr.
Havadan emilen yalnrz su buhan, karbon dioksit gazlan degil, aynr anda ugucu ha-
le gelen tüm tuzlar, klorlar da yapr bünyesine aynl yolla emilmektedir.
Kapiler suyollarr yalntz su ve sudaki eriyen mineralleri tagrmakla kalmryor, aynca tst
tagtmaoltgr da yapmaktadtr. Yaztn yerin nemli havasrnr atmosfere atarken, yerin o anda-
ki tstsrnt da atmosfere yaymaKadrr. Bunun en güzel örnegi tarihi yaprlarrn ig mekänlarr
yazrn serin kalmasrdrr. Krg aylarrnda kapiler suyolu ile atmosferin soluk havasrnr yapr
katmanlarrna emilmektedir. Emilen atmosferin so[uk havasr, yapr duvar bünyelerinde
donmalara gözülmelere sebep olmaktadrr. Konu ile ilgili tabiat olayrnr agrklayahm. Aynr
sahadaki su gölünde olugan buz katmant santimetrelerle ölgülürken topraktaki don de-
J Stdktür Analizi ITE
rinligi bir metreye vardtgtnt görürsünü2. Qünkü toprak klg aylannda devamh atmosferden
so$uk hava emmektedir.
Yaptlarda olugan yer ile atmosfer arasrndaki kapiler yollar sudaki tüm elemenfleri
atmosfere, atmosferdeki tüm gazlart zemine tagrmaktadrr. Bu yolda yaprlacak kontrol ya-
ptntn durabilitesi igin önemlidir. Tabiattaki bu suyolu kontrol altlna ahnmadrgr sürece ya-
pr malzemelerinin bozulmaslnr önleyemeyiz.
Anadolu ingaat bilimi yüzlerce yrl ewel kaprlar suyun bu hareketini bilmig yaptrkla-
n yapttlannda bu problemin giderilmesine ugragmrglardrr. Atalanmrzrn geligtirdifi teknik-
lerle yaptlann temel seviyesinde kapiler sularrn yollan kesilmig beden duvarlanndan bi-
nalann üst katmanlara su buhanntn grkmasr önlenmigtir. Osmanh yapr standartlarrna gi-
ren bu teknik maalesef bu gün bilinmemektedir. Kapiler su kanallarr.her yapr elemanln-
da inga edilirken olugmaktadtr. Duvarlar su katkrh harg ile yaprlmakta, kolon kirig su kat-
ktlt betondan yaprlmaktaQtr. Bütün bu yapr elemanlarr ballayrcrlarr bünyelerindeki suyu
atmosfere atarak sertlegmekte mukavemetini kazan maktadrr. Suyu n yapr elemanlarrnr
terk ederken izledigi yol kapiler kanallan olugturmaktadrr. Atalanmrzn yaprla1 kaprlar su
tesirlerinden korumak igin, yaptrklan temel tabanr su izolasyonlarr, bugün bile uygulan-
mast gart olan temel yaprm teknikleri olmaftdrr. Yapr temelleri yeraltr suyunun kapiler su
gekim alanr dtgrnda olmasr mutlaka gergeklegtirilmelidir.
Yrgma yaprlarda beden duvarlan, betonarme yaprlarda kolonlar kapiler sular igin gok
güzel su yükselme yollarrdrr. Nem oranr yüksek hava yapr katmanlarrnda, bünyesindeki
suyu btrakarak atmosfere grkmaktadtr. Zamanla yapr bünyesindeki bogluklar su ile dol-
maktadtr. Su yapr bünyesinde ba$layrcr malzeme olan harcrn kristal bogluklarrnr doldur-
makta bünyenin mukavemetini dügürmektedir, duvarlar da!rlmaktadlr. Yaprnrn bünyesin-
deki demir malzemesinin korozyonuna sebep olmaktadrr. Korozyon demirin tamamen
gürümesine neden olur. Temel seviyesinde kapiler sularrn yeralfu suyundan beslenmesi
engellenmeyen yaprlarda harg malzemesi bozulmakta ve demir korozyona ugramaktadrr.
Mimar Sinan yaptlann temellerini her türlü dr9 tesirlere kargr korumanrn sistemini
yapmrgtrr. Temel tabanrnr, mikro organizmanrn ulagamayacagr derinlikte olugturmug, ze-
min yeraltr suyuna kargr kahcr ve kesin gözümler uygulamrg. Zemin suyunun kapiler ola-
nrna kargr önlem olarak, yaprlann temelleri galerilerle havalandrrrlmrqtrr.
Yrlma yaprlar igin kaprlar sulann kontrolü gok önemlidir. Tarihi yaprlardaki tesirler
yüz yllar igin dÜgünülmelidir. Yaprlarrn beden duvarlan temel seviyesinden baglayarak
 ffi Yapilann Analitik Incelenmesi ve Güeiendirme Metodlarr
3 Analizi frc
gatrya kadar devam etmektedir. Yrllar beden duvarlannda
kapiler sular igin, gok güzel krl- gekim bagtannr zaylflatmaktadrr. Yapr altlarrnda bir tedbir ahnmamrgsa zeminde atmos-
cal borular olugturur. Kapiler sular bu yollarla binalarrn üst katmanlarrna kadar grkabil-
fer bastnctntn üzerinde basrng olugur, yükselme istikametinde kaldrrma kuwefleri häsrl
mektedir' Kapiler sulartn bu hareketini ancak yeralt suyundan beslenmesini
önleyerek, olur. Temel zeminin tagrma mukavemeti düger. yük ta$rma mukavemetini kaybeden ze_
mani olunabilir. Tarihi yapr temellerindeki galeriler yeralfi suyundan kapiler sularrn
bes- minlere srvrlagma oldu deriz. srvrlaqan zemin yamag da ise yamag kaymalarr olugur,
lenmesini kesmek igin yaprlmaktadrr. istanbul Üniversitesi tarihi ana binasr zemin
kat du- deniz kenarrnda ise zeminde yarrlmalar meydana gelir, zayrf yer tabakalarrnda dalga_
varlarrndaki rutubetlenmeler zemin kat tavanrna kadar (7 M)grktrgrnl tespit
ettik, temelde- lanmalar görülür. Yaprlar zeminlerin bu hareketlerine uygun zarar görür. Zemin srvrlaq-
ki galerilerin alrzlan havaya agrhnca iki ay iginde duvarlardaki nemin kurudugu gördük.
mast engebeli arazilerde, dolgu tabakasr kahn sahalarda, deniz kenarlarrndaki yapllar-
Havalandtrma, temel dolgularrntn devamh.kuru kalmasrnr ve nefes almasrnr temin da büyük tehlikeler olugturmaktadtr. Yerlegim bölgelerinin planlanmasrnda srvrlagma
etmektedir. Temeller nefes aldlklan igin gürümez, balgrklagmaz. riskinin kontrol alttna altnmast gerekir. Tarihte Fatih Sultan Mehmet dönemine ait kayrt-
Zemin yeralir suyuna kargr yaprlan yüksek yerlere yapmaktalar veya yeraltr su se- larda depremlerde zeminlerin kaynamasrna kargr, bilim adamlarrnrn önerisi ile istan-
viyesinin piyozometre kotunu krran hendekler yaprlmaktadrr. (Bkz. Edirne selimiye bul'un gok yerinde derin su kuyulan agtrrdr[r yazrlmaktadrr. Srvrlagma tehlikesinin gok
ca- yüksek oldugu zeminde yaprlan Kügük Ayasofya camisi yaprldrgr 515 yrhndan beri ma-
mi). Temellerin havalandtnlmast gok önemlidir. Eski yaprlarrn tüm bölgelerinde tabii
mal-
zemeler kullanllmaktadrr, Tabii malzemelerin yagayabilmesi igin mutlaka nefes almasr ruz kaldrgr bunca depremlere ra!men yrkrlmadan ayakta kalmasrnrn sebebi kubbenin
gerekmektedir. Nefes almayan yapt krstmlan bünyesi bozulmakta, bakteriler olugarak, ortasrna isabet eden temel zeminindeki su kuyusudur. Kuyu temel zemininde kanalet-
pürümektedir. Temel zemininde gürüme mikro organizmalarrn olugmasrna lerle bina dlgtna agtlmakta, yapt temel zemininde bogluk suyu basrncrnln artmasr önlen-
sebep olmak_
ta, temel tabanr balgklagmaktadtr. Qürüme yaprntn temel duvarlarrndan üst katmanlan- mektedir.
na ilerleyerek, yaplnln tümünü kaplayabilmektedir. Yaprnrn üst krsmr hava aldr$r igin
sis- Tarihi yaprlar agrr küileli yaprlardrr. Zeminlerinde srvrlagmanrn olup olmayacalrnrn
tem kendini yenilese de, yapr bczukluklarr kahcr olmaktadrr. Yaprda kullanllan demir
ele- bilinmesi gartilr. srvrlagma temel zemininin ü9 beg metresinde meydana gelir. Bu yük-
manlar paslanmakta, pigirilerek elde edilen tu!lalar da$rlmaktadrr. Havalandrrma kanal-
seklik takriben kapiler gekim alantdtr. Kapiler gekim alanrnrn temel yüzeyine yakrn olrna-
lartna ek olarak yapr temellerinde binalarrn tam ortasrnda su kuyularr yapmak eski
usta- sr zeminin srvrlagma riskini de artrrmaktadrr.
larrn büyük bulugudur. sarnrglar galerilerle bina drqrna, yani havaya aqlmaktadrr.

Sarnrglarrn yaprlmaslnrn sebebini aqklayahm.

Yeraltt sulart zeminlerin alt katmanlarrnda zerreler araslndaki hava bogluklannrn ta-
mamen su ile dolmasr ile olugur. yerin yaprsrna bagh olarak zeminden muayyen derin_
liklerde tegekkül eder. Mevsim ve yalrglara tabi olarak yer yüzeyinden derinligi devam-
I degigmektedir. Bu algalma yükselme, zerrelerin arasrndaki havayr stkrgtrrarak bogalt-
masr, bogluklara sulann dolmasr ile olugur. Bu hareket esnasrnda hava yapr tabanrnda
stktgtp kaltrsa kaprlar yollardaki nemli havayr alttan iter. Tabandaki bu basrng, beden du-
varlarrnda, kaprlar sularrn yükseklere kadar Erkmasrna yardrmcr olur.
3.1.1.1 Yeraltl Suyunun Algalma ve Yükselme Harekefleri
Yeralü suyunun hareketlerini takip edilmesi bakrmrndan agagrdaki rapor ve netice-
sinin de[erlendirelim.
DEMTSA$ FABR|KASI TtTREgtM RApORU;
Demlsaq izabe fabrikasr Bilecik yaktnrnda anayol üzerinde kurulu demir tesisleridir.
Tesiste izabe gurubu 4000m2 oturum alanh iki katl fabrika binasl yanrnda 1000m2 otu-

Yeraltt suyunun bu hareketi deprem esnasrnda gok daha etkili ve hrzh olmaktadrr. rumlu iki kat idari bina mevcuttur. idari bina fabrika binasrndan daha alt kotta ve 50m
Sulann hareketi yönünde basrng üretmekte oldugunu biliyoruz. Ayrrca hava srkrgtrrrldr- mesafede ayrr olarak inga edilmigtir.
gtnda gevresine büyük bastng yapabilmektedir. Deprem zeminlerin zerreler Konumuz fabrikada izabe demirleri so$utmak igin galgan tamburun olugturdu[u tit-
arasrndaki
 Yaprlarrn Analitik incelenmesi ve Güqlendirme Metodlan
regimlerin giderilmesi idi, Tamburun ortaya grkardlgr titregim fabrikada büyük dinamik et-
kilerol ugturmakta, yaprn rn durabilitesini bozacak titregi m üretmekiedir.
Yaptrgrmrz tespitleri raporumuzda 9u maddelerle özeiledik;
a-izabe gurubu tesisleri, idari binadan fabrika bloguna dogru yükselen bir arazi to-
pografyastna oturmaktadtr. Arazide o/o25 e$im gözlenmektedir. Fabrika temel ka-
ztst kademeli olarak idari binaya dogru düzenlenmigtir. Titregimi olugturan tam-
burun bulundugu fabrika temeli 3m kazlmrg, yaprnrn temelleri sallam zeminine
oturtulmugtur.
b-Titregimi olugturan tambur temeli 1,bm derinlikte dolgu toprafa oturmaktadrr.
c-Titregimlerfabrika binasrndaki tesiri ile kalmayrp s0-100m gevredeki yaprlara ka-
dar da!rlmaktadrr.
d- Tambur ocak geklinde so$utma yaptrgr igin ara|ksrz durmadan dönmektedir. Dur-
masl büyük zarara sebep olacagtnda kontrolü gartlr. Fabrikanrn müdürü tambu-
run galtgmastnl takip iqin basit bir kontrol mekanizmasr olugturmuq. Yrllardrr döner
tamburu buldugu bu kontrol metodu ile gahgmasrnr takip etmektedir. göyle ki; ga-
Itgma masastna koydugu su gigesindeki suyun titregimini takip etmekte, ilave ola-
rak basit sarkaq sistemi ile en hafif titregimleri bile izleyebildigini anlatmaktadlr.
Yrllann takibi ile edindigim izlenimler benim dügüncelerimle gakrgtrgrnr gördüm.
Titregimin yaptya olan tesirinin sebebi; tamburun temelinin izole edilmemesi olma-
hdrr. Fakat tambur temeli dolgu zemine oturdugu igin titregimi izole eder diye de dügü-
nülebilirdi. Hal böyle olmadrgtnr burada görmekteyiz. Tambur temelinin dolgu zeminine
oturmasr titregimi daha büyütmekte etrafa daha gok yayrlmasrna sebep olmaktadrr.
Titregimin gevreye bu miktarda yayrlmasr beni bagka aragtrrmalara yöneltti. yaptr-
arayrq dolgu zeminin arazideki kalnllr ve etrafa yayrhgt ile zeminde bir katman olug-
$rm
turdugunu tespit ettik. Hatta saglam denilen temel zemini de dolgularla olugtugunu gör-
dük. Zemin titregimi etrafa dolgu katmanr ile yayrlmaktadrr. Dolgu katmanr zemin sula-
rrndan fazlaca etkilenmekte bogluk suyu basrncr degigtikge kayma mukavemeti de daha
rahat azahp admaktadrr.
Senelerce yaprlan görsel gözetimlerle titregimin yrl igindeki gün igindeki azalmasr-
nr, artmasr gu qekilde anlatrlmaktadrr;
3. Tadhi Yaprlarrn Stdkrtir Analizi
rD
Mart, Nisan, Mayrs, Haziran ayrarrnda titregimin giddeti
9ok yüksek veya rahat his-
sedilmektedir. Temmuz, A ustos, Eylül aylarrnda titregimler azalmaktazor algrlanrr
hale
gelmektedir.
Gün iEinde sabah yüksek titregim olmakta akgam saatlerinde hissedilir derecede
azalmaktadrr.
Bunlar yrl ve gün igindeki tabii titregim algrlamalarrdlr. Bu titregimlerden bagka ola-
lan drgr olanlan da vardtr. Yalmurlardan hemen sonra titregim giddelerinin arttllrnr,
yagmur ya[madan önce olugan hava ftrtrnalarrnda titregimin daha rahat hissedildigini
tespit ettik.
TÜm anlattlanlar yeraltt su seviyesinin hareketlerini aga$r yukarr tarif etmektedir. ye-
raltu suyu yükselirken zemin dolgu katmanrndaki bogluk suyu basrncrnl arbrmakta, dola-
ytst ile zemin mukavemeti dügmekte, titregim rahat yayrlmaktadrr. Buradan gu
neticele-
re varabiliriz.
'1- Yeralt su seviyesi, mevsim kogullarrna göre, Arahk ayr sonunda en dügük sevi-
yeye iner, gece ile gündüzün egit oldugu 20 Marta kadar durafan kahr. Arahk ile
20 Mart arasrnda yeraltr su seviyesi günlük dalgalanmalar, olalan digi günlük at-
mosfer basrncr degigimlerinin etkisindedir. Mart sonunda yükselmeye baglar. Ha-
ziran ayrnrn sonunda en yüksek seviyesini bulur. Haziran ayr sonundan 20 Eylü-
le kadar yeraltr su seviyesi dura$andrr. Haziran ayr ile 20 Eylül arasrnda yeraltr
su seviyesi günlük dalgalanmalar, olagan drgr günlük atmosfer basrncr degigim-
leri ile alga|r yükselir. 20 Eylül den sonra azalmaya baglayarak tekrar Arahk ayr-
nrn sonunda en dügük seviyesine iner.
2- Yeralil su seviyesi gün iginde akgama kadar algalrr. Algalmayr olugturan etkenler
kapiler kanallardan atmosfere emilen nemli havanrn gün iginde yogun olmasr.
Yeraltr su sarfiyatrnrn gündüz fazla olugu su seviyesini yükselmesini yavaglatrr,
Akgamdan sabaha kadar yeralt su seviyesi yükselir, yükselmenin sebebi gece
kapiler su sarfiyatr az oldulu igin yeraltu suyunun yükselme hrzr artmaktadrr. Gün-
düz ve gecedeki yeraltr su seviyesinin degigimi, günlük atmosfer basrncrnrn de-
gigimi ile de izah edilebilir. Bilinen ve anlagrlan gece gündüz arasrnda yeralir su-
yunun hareketinin tespit edilmig olmasrdrr.
.
3- Yeraltr suyu, atmosferde algak basrng olugtugunda yükselir. Atmosferde yüksek
üt Yaprlarrn Analitik incelenmesi ve Güqlendirme Metodlarr
basrng olugtugunda yeraltr suyu algalrr. yeraltr su yüzeyindeki basrng atmosfer
basrncr kadardrr. Atmosfer basrncrnrn degigmesi yeraltr su seviyesini de degigtir-
mektedir.
4- Yagmur yalrnca yeraltl su seviyesi yükselir. Toprala dügen sular kapiler kanal-
lardaki nemli havayr atmosfere iterek kendine yol agar. ya$an her ya$mur zerre-
si yeraltr suyu yüzeyinde göllenir.
ruerice;
Tesadüfen darbeli bir olayrn zeminde olugturdulu dalgalarr senelerce takip etmek
imkänt buldum. Darbelerin olugturdu$u titregimin zemin igindeki yayrlgrnr yeraltr suyu
hareketlerine ne kadar tabi oldu$unu gahit oldum.
Zeminlerin mukavemetlerine etki eden en önemli unsur zerreler arasrndaki kayma
direncidir. Zerreler arastndaki kayma direncinin azalmaslna en önemli etken, bogluk su-
yu basrncldrr. Bogluk suyu basrncr artarsa zeminlerin tagrma mukavemeti azalrr, kayma
mukavemeti düger zemin titregim dalgalarrnr daha rahat yayar.
Titregimlerin yükselip algalmasrnt bogluk suyu baslncrnrn azahp go[almasr ile agrkla-
yabiliyoruz. Titregimleri takip ederek yeralt suyunun hareketlerini izlemek mümkündür.
Zemin yeraltu suyunun ytl igindeki hareketlerini takip etme, bizlerebazr degerlendir-
melerin yapllmastna imkän vermektedir. Yeraltr su seviyesinin degigiminin nelere tabi ol-
dulunu kabaca tespit etmig oluyoruz. Gözlemimizin en önemli neticesi Yeraltr suyunun
her hareketine ulagmtg olmamtzdtr. Yeralü suyunun hareketlerini daha hassas takip ede-
cek yöntemim olaca[r kanaatindeyim. Yeraltr suyu yrl iginde, 365gün boyunca bir iki
metrelik hareketlerini bile takip etmek zordur. Yaptr!rmrz gözlemle, günlük degigimleri bi-
le tespit etmiq olduk.
Yeraltr suyunun yrl igindeki algahp yükselmesi hangi kuvveflere tabi oldulunu arag-
trrmakta fayda vardrr. Benim degerlendirmem göyledir.
Dünyamrz kabaca küreseldir. Ekvatordan gegen gap 12.740. km dir. Kutuplardan
gepen qap ise 12.700.-km oldugu bilinmektedir. Ekvator gaprnr 40.-km büyüten kuwet
ekvatordaki dönme htzrnrn yüksek olmasrna dayandrrrlmaktadrr. Dünya dönerken ekva-
torda olugturdu$u yerden kagrg kuvveti vektörünün yer küresindeki konumuna göre ye-
raltr suyu algalrp yükselmektedir. Yerin Ekvatordaki hrandan meydana gelen kagrg vek-
3. Talihi Yaprlann Striktür Analizi rEt
törü yazrn kuzey yarrm küresine do[ru kaymakta yeraltr su seviyesi kuzey yarrm kürede
yükselmektedir. Krgrn kagrq kuwet vektörü güneye kaymakta, kuzey yarrm kürede yeral-
tr suyu algalmaktadrr.
3.1.1.2. Srvrlagma
Kohezyonsuz zeminlerde drenajsrz gartlardaki dengesiz ve tekrarlamah hareketler-
den kaynaklanan zemin deformasyonlarr ile ilgili degigik olaylarr anlatan bir isimlendir-
medir. Tüm stvtlagma olaylarrnrn en karakteristik özelligi, drenajsrz gartlannda yeraltr su
seviyesinin yükselerek olugturdugu agtn,bogluk suyu basrncrdrr. Srvrlagma diye anlattr$r-
mrz olaylan göyle srralayabiliriz.
A- Akma srvrlagmasr; daha gok yamaglarda olugan bir olaydrr. Bir zemin kütlesinin
statik dengesi igin gerekli kayma gerilmesinin, zeminin srvllagmrq haldeki kayma
dayanrmrndan büyük oldugu durumda olugur, Agln bogluk suyu basrncr efektif ge-
rilmeyi dü9ürdü[ünde zemin kütlesini dengede tutan kayma mukavemeti yitirilmig
olur, zemin kütlesi kendini tutamaz olur, yarrlma ile tetiklenen kaymalar oluqur.
B- Devirsel hareketlilik; statik kayma gerilmesinin, srvrlagmrg zeminin kayma dayanr-
mtndan kügük oldugu zaman geligmektedir. Devirsel hareketlikie olugan defor-
masyonlartn sebebi statik kayma gerilmeleri ve devirsel gerilmelerdir. Devirsel ha-
reketin bir görünümü, düzyüzey srvrlagmasrdrr. Aynca zemin dalgalanmalan, kum
kaynamalart, agrrr zemin oturmalarr da devirsel hareketlilik igin örneklerdir.
Srvrlagan zemin tagrma mukavemeti gok düger veya büyük kaymalarla yrkrmlara se-
bep olur.
Srvrlagma suya doygun zeminlerde olugur. Zemin suyu seviyesinin yüzeye yakn ol-
masr srvrlagma riskini arhnr. Srvrlagma sadece doygun zeminlerde meydana gelmektedir.
Srvrlagma etkilerinin en srk gözlendigi yerler yeraltr suyunun zemin yüzeyinden birkag met-
re derinde oldu!u yerlerdir. Yeralü suyunun derin oldufu yerlerde srvrlagma az görülür.
iyi derecelenmig zeminlerin srvrlagmaya kargr direnci zayf derecelenmig zeminler-
den daha fazladr. Üniform gekilde derecelenmig zeminlerde srvrlagma daha rahat ol-
maktadrr. Zeminlerde agrn bogluk suyu basrnonrn rahat olugmasr srvrlagmanrn baqlangt-
cr igin gok önemlidir.
Agrn bogluk suyu basrncrnrn olugmasr srvrlagmanrn baglangrcr igin en önemli sebep
 w1 Yaprlarrn Analitik incelenmesi ve Güelendirme Metodlan 3. Tarihi Yaprlann Stdktür Analizi rm
tegkil eder' Bogluk suyu bastnctnda ve dolaylsryla efektif gerilmede degigiklik
olmadan
akma slvrlagmasl veya devirsel harekeflilik olugmaz.

Srvrlagmanrn etkileri

Stvtlagmanrn ön gartl olan bogluk suyu basrncrnln artmast zemin rrjifliginde

azalma-
ya neden olur. Zeminin yüzey katmanlarrnda hem ivme genligi, hem frekans
iqerigi de-
gigtigini gözlemleriz. Dügük frekanslardaki dü$ük ivme genliklerinin büyük yer
degigtir-
melerine sebep olmaktadrr. Düz zemin yüzeyi altnda belirli bir derinlikte geligen srvrlag-
ma, srvrlagan zemini yüzey zeminlerinden ayrrarak büyük ve gegici zemin dalgalanma_
larrna sebep olabilir. Yüzey zeminleri deprem srrastnda agrhp kapanabilen, galaklar
va-
sttasryla bloklara aynIr.

Deprem sarsrntrlarrnrn olugturdugu agrn bogluk suyu basrncr golu zaman yukarr
dogru akan gözenek suyu tarafrndan sönümlendirilir. Sulann akrg istikametinde zemin
deneciklerine kuwetler etkidir. Akrga etkiyen bogluk suyu basrncr efektif basrncr sflra dü-
gürür, zemini akrct bir ktvama dönügtürür. Bogluk suyunun hrzr zemin partiküllerini yüze-
ye tagtyacak seviyeye gelir. Zemin katmanlarrnrn zayrf bölgelerinde suyla birlikte parti- Tag tulla kangrmr tagrylcr kargrr duvar

kül kaynamalan olugur.

Kumlar deprem sarslntlst esnastnda srklagmaktadrrlar. Yeraltrnda srkrlagma yüzey-

de oturma geklinde kendini göstermektedir.

Deprem tehlikeleri arastnda en ytktct olanlarrndan biride svtlagma ile olugan duray-
srzlktrr. Bir zeminin dengesini saglamak iqin gerekli kayma gerilmeleri, o zeminin kay-
ma dayanrmrnr agtr[rnda duraysrzhk meydana gelir. Duray[ bir konuma erigmek igin ge-
rekli deformasyon miktan, denge igin gerekli kayma gerilmeleri ile srvrlagan zeminin kay-
ma dayanrmr arasrndaki farktan önemli gekilde etkilenir.

3.2. Tagyo Duvarlar

Yaptntn dtg hatlarrnt ve ara bölme ayrrgrmlarrnr olugtururlar.

Qatl örtüsü yüklerinin te-
mele aktarrlmasrnda yegäne unsurdur. Genelde düzlemsel, normal kuwet ve kesme
kuwetine dayanrklr yontma tag, moloz tag, tuöladan ya da kerpiqten imal edilmiglerdir.
Ballayrcr olarak kireg, horasan harcr ya da gamur kullanrlmrgtrr. Tag yontularak yaprlan
duvarlar, iggilik tarzlarrna göre srnrflandrnlrr. Kaba yonu tag duvar
 Yaprlarin Analitik incelenmesi ve
Metodlan
3. Tarihi Stdktür Analizi

Kargrr duvarlar dügey yük tesirlerinde kalan ta$ryrcr

basrng elemanla1drr. Gevrek
olan yaprsrndan dorayr yarnrz basrng gerirmesine
dayanabirmektedir. eekme kuweti ta_
grmadlgl kabul edilmektedir. Yaptlarda kargrr
duvarlarr basrng elemanr olarak kullanmak
emniyetli ve ekonomik gözüm ormaktadrr. Tarihte tüm
dügey yükrer kargrr duvarrarra te_
mellere aktanrmrgtur. Qatr ve dögemererden geren yükrer,
duvarrn kendi agrrrr[r, dügey
dogrultulu kuvveflerdir. Bu yükrer beden duvarrarrnda
basrng gerirmesi üretir. Kargrr du_
varlar basrng gerirmesini rahat tagrdrgr igin dügey yükreri
, temere aktarrrmasr koray ve
ekonomik ormaktadrr. Ancak kargrr duvarrar parga eremanranndan
orugan yr!rnrardrr. yr_
lrnlarr bir arada tutan kuwetlerle ilgili tüm kanunlar kargrr duvarlar iginde gegerlidir. yr-
grnlan bir arada tutan kuwefler nelerdir?

A- Yrgrnlar, bünyelerini olugturan pargalarrn veya zerrelerin Kaba yonu tag duvann iiyaprsr ve ahgap elemanlarrn yerlegtirilmesi qemasr
aralanndaki sürtünme
direnqlerl ile bir arada karmaktadrr. sürtünme direngreri
kayma gerirmesi orugturur. Kay-
ma gerilmesi yrlrnlarda, gekme ve basrnq kuvveti üretir, Her yt$tnln kendine has sürtünme direnci vardrr. Kargrr duvarlarrn da igsel sürtün-
B- Karglr duvar yrltnr pargalarrnl bir arada tutan bir difier me direnci vardrr. Duvarlardaki sürtünme direnci birgok faktöre baglrdrr.
unsur harg malzemesi-
dir' Tarihte hargrara gekme ve yaprgma özetigi kazandrrrrmasr igin gok A- Duvarrn yaptm ve örme iggiligine.
ugragrrmrg-
ttr' Harqlarln yaplsrna katkl maddesi ilave ederek özellikli
harglar yaprlmak istenmigtir.
Harglar duvar pargalarrnr daha iyi bir arada tutmasrnr B- Yapt taglannrn cinsine.
temin etmigrerdir. Bu mak_
satla harg katkr malzemeleri burunmug veya harglarrn igine gekme C- Harg malzemesinin özelliklerine ba$l olarak degigmektedir.
elyafrarr konulmug_
tur.
Duvarlar harg yaprsrnrn igsel sürtünme ve bünyesel gekim direncini agan sürtün-
Duvar pargalartnt bir arada tutan harg malzemesi de me gerilmelerine dayanamayrp dagrlmaktadrr. Duvarlar gaflamakta; ygrnlar akmakta-
zerreleri bir arada tutan kanun-
lara tabiidir. Bu kanunlar gunlardrr. drr. Bünyenin dagtlmastna mani olan kuvvetlerden zerreler araslndaki sürtünme kuvve-
ti bastnqla artmaktadrr. SÜrtünme kuvvetinin yönü her dogrultuda olabiliyor. Yöne etki-
1- Zerreler arasrndaki sürtünme kuweti
yen faktör zerrenin yüzeyinin tegetsel düzlemidir. Sürtünmenin bu kanunlarr duvar ya-
'11- Harcrn hidratasyon ve kristarize prsrndaki pargalar iginde gegerlidir. Kaba yönü tag duvarr harg kullanmadan yapamaz-
ormasr sonucunda olugan balraycr birreqimi
srnrz. Kaba yönü tag duvarrn dagrlmasrnr önleyen harcrn baglayrcr özelligidir. Ta9 yü-
111- Harg zerreleri arasrndaki elektrogimik gekim kuvveti.
zeylerini yatay olugturarak düzgün yontulmug taglardan, harg kullanmadan duvar ör-
Görünen gu, kargrr duvarrara mukavemet veren, duvar pargarannr mek mümkün olmaktadrr. Duvarlart olugturan pargalann, sürtünme düzlemlerinin yönü-
bir arada tutan
en önemli unsur sürtünme kuwefleridir. nü degigtirerek, olugacak sürtünme kuvvet vektörünün yönünü degigtirebiliriz. Kargrr
yapr duvarlannrn örülmesinde, düzgün yontulmug taglarrn yatayda genig sürtünme düz-
lemleri olugturacak gekilde örmekten maksat, sürtünme düzleminde olugacak direng
mukavemet kuwet vektörünün dogrultusunun yatay olmasrnr temindir. Kayma düzlemi;
sürtünme ve igsel gekim kuvvetlerinin, yatay gekme kuweflerine, yenildigi kesitte olu-
tr] Yaprlalur Analitik incelenmesi ve Güclendirne Metodlalr 3, Tarihi Yaprlarrn Striktür Analizi FB
gur. Yaptlan deneylerle kayma emniyet gedlmesi tespit edilebilir. Duvarlarda olugan
kayma gerilmesi emniyet kayma gerilmesini agarsa yaprda yanlmalar olugur. Kayma
düzlemini gekme kuwetlerinin en büyük oldugu düzlem olarak kabul edebiliriz. Kargrr
duvarlar kendi agrrhgr ve dögemelerden gelen yüklerin tesirindedir. yatay yükler dep-
rem ve rüzgär yükleri ile olugur. Fakat kargrr duvarlar dügey yükler altnda da yatay
kuwet üretmektedir. Yalnrz dügey yükler altrnda olan kargrr duvarlarda yatay kuwefle-
rin olugmasr, yapr taqlarrnrn sürtünme yüzeylerinde olugan kayma gerilmelerinin yatay-
daki gekme kuvvetleridir. Basrng artukga kayma gerilmesi artmakta buna balh olarak
yatay Eekme kuweti büyümektedir.

Tulla duvarlardaki yanlmalar

Kargtr duvarlar enine ve boyuna gekme kuwetlerinin varhlrnln sebebini bu gekil-

de izah edebiliyoruz. Duvarlar basrng alünda olugan bu yatay yüklere ilaveten depre-
min yatay yükleri de ilave edilince yatay yük vektörü önemli de$erlere ulagmaktadtr ve
tümü gekme özelliktedir. Kargrr duvarlar bu gekme kuwetine kayma mukavemeti ile
kargr koymaktadrr. Kayma emniyet gerilmesinin agrldrgr kesitte kopmalar yanlmalar
baqlar.

Duvarlartn gevrek olan yaprsr muhtelif kütlesel büyüklüklerden olugmaktadrr. Dep-

rem yüklerinin tekrarl ve dinamik olugu, kargrr yaprda farklr tesirlere sebep olmaktadrr.
.Duvarlardaki her büyüklük, deprem enerjisini farkh sönümlemekte, farkh ig yapmaktadlr.
Yapt pargalanndaki kütlesel büyüklük farklannrn gok olmasr deprem tesirlerinin arttrmak-
Tugla duvarlardaki yanlmalar
 --..:-.7:--

trt Yaprlarrn Analitik incelenmesi ve Güelendirme Metodlarr

3. Tarihi Yaprlann Striktür Analizi
trE
tadtr. Her yapt tagtntn ayfl enerji sönümlemesi dinamik yükler tesirinde pargalar
arast ge-
kim kuwetlerinin zayflamastna sebep olmaktadrr. Yapr taglan arasrndaki harglann
sür-
tünme kuweti direnci azalmaktadlr. Tarihi yaprlarda harglarrn takviye edilmesi igin yogun
gaba gösterilmigtir. Harglara düktilite ve gekme dayanrm özellikleri
kazandrrrlmrgtrr. Bün-
yesi mütecanis olan tugla duvarlar tag duvarlara nazaran, deprem tesirlerinden
daha az
zarar görmektedir. Hatta tulla duvarlardaki harg miKan oranr, bünyedeki tulladan daha
fazla kullanrlan duvarlar yaprlmrgtrr. Tüm önlemler kargrr duvarlann yatay yük tagrma ka-
pasitesini artrrmaya yetmemektedir. Gevrek olan duvar yaprsr dinamik yatay yüklere
da_
yanamamaktadrr. Yatay yükler igin en uygun gözüm duvar bünyesini yatay gekme
ele-
manlan ile liflemektir. Bu maksafla tarihte kargrr duvarlarrn bünyelerine yatay ahgap ka-
laslar yerlegtirilmig.

,l*
* ru${iji*

Krz kulesi merdiven duvarlanndaki ahqap hatllar

Taqlar yatayda KENETLERLE baglanmrglardrr. Dügeyde iki tag ZIvANALARLA bir-

legtirilmigtir. Duvarlartn bünyelerine serbest olarak yerlegtirilen LAMA demirinden gek-
me elemanlarr yatay yüklerin kargrlanmasrnda igin yaprlmtgtr.

Kaba yonu tag duvarda ahgap haillar

trr Yaprlarrn Analitik incelenmesi ve Güqlendirme Metodlan 3. TaLihi Yaprlarrn Striktür Analizi ITE

"h d

# 'r1

--:iJ
lstanbul Kuleli Askeri tarlhi ana binasr radye temelinde ahgap kalaslarla yaptlan gekme
elemanlannrn gürüdükten sonra kalan bogluklan

Kü9ük Ayasotr/a Camii kubbesi kasna!rnda tespit ettigimiz 30x40cm ebadrndaki

ahgap gekme elemant

lsianbul surlannda tespit ettiöimiz ahgap gekme elemanlannrn,

gürüdükten sonra kalan bo$luklan
Tu!la duvarda serbost olarak konulan lama demiri kaltnttst
EN Yaprlann Analitik Incelenmesi ve Güqlendir.rne Metodlarr
3.2.1.l(aba Yonu Tag Duvar
Taglar geligigüzer yonturarak düzrenen yüzeyrer, görünen duvar yüzrerine gerecek
gekilde duvarlar tegkil edilmektedir. Her iki duvar yüzeyi bu gekilde
tegkil edilerek orta
duvar bölgesi sandrk tag dolgu yaprlmaktadrr. Tarihi yaprlarda bu tarz
tag duvar yaprmr
birer metre yükseklikler geklinde örülür. Duvar bir metre örülünce duvar düzleme yüze-
yi tegkil edilir. Duvar düzleme yüzeyinde tugladan iki srra veya
daha fazla tu[la duvar
bölgesi olugturulmasr gelenektir, Tarihi yapr tagryrcr duvarlannda, düzleme bölgelerine,
ahgap kalas gekme elemanlan yerlegtirilmektedir. Duvarlarda olugan gekme kuweleri-
ni kargrlamak igin duvarlarrn bu ktstmlanna ahgaptan hatrllar olugturulmaktadrr. Hatrllar
yaplnln bu yükseklikteki tüm duvar bölgelerini kaplamaktadrr. Ahgaptan
bu hatrllara ana
doluda katrr denmektedir. özellikle deprem bölgelerinde katrrsrz duvar yaprlmaz.
It ürüd
Kaba yonu kägir tag duvann örülü9 gemasr
3. Tarihi Yaprlarrn Stdktft Analizi
3.2.2. Sfrr Dez Tag Duvar
Mimari estetik veya sürtünmenin azaltrlmasr maksadr ile veya kapiler
sularrn duvar
üst katmanlarrna grkmamasr igin taglar arsrnda harg kullanmadan yaprlan
düzgün örme
tag duvarlara sfrr derz tag duvar denmektedir.
Yr!ma duvarrarda tag veya tugra ara derz börgererindeki hargrar, duvarda
balra-
ytcl malzeme olarak kullanrlmakta, aynt zamanda bir üst srradan gelen
yüklerin alt sr-
raya Üniform olarak aktarllmalarrnt sa!lamaktadrr. Bu derz bölgeleri ayrrca
duvara bel-
li bir oranda esneklik sallamaktadrr. Derzsiz olarak örülen duvarlarda bu avan_
tajlar yoktur. Tä$lann iglenmesi strasrnda iggilik kusur ve eksiklikleri olmasr halinde
bu
yüzeylerde olugan girinti ve gtktntrlar nedeni ile üst üste yerlegtirilen
taglarda yüklerin
ünü form olarak daf rtllma prensibi sallanamamaktadlr. Bir üst tagtaki grkrntr,
üzerine
oturdugu tagta bir tekil yÜk etkisi yaratmakta ve bu noktada gerilme yt!rlmalarrnrn
maslna sebep olmaktadrr. Gerilmelerin boyutlarr malzemenin emniyet gerilmelerinin
gok üstüne grkabilmektedir. Malzemenin bünyesi bu gerilmeledn etkisi
olug-
ile dalrlmakta-
dtr. sonug olarak tag bu gerilme yrlrlmalann olugtugu bölgeden itibaren paflamaya
baglamaktadrr. Zaman igerisinde olugan bu gaflak ilerleyerek tag pargasrnrn kopmasr_
na sebep olmaktadtr. Tekrarlt yükler altrnda taglann bu bölgelerinde malzemenin
bün-
yesi yorulmaktadrr. Dagrlan bünyeli taglar drg yüzeylerde dökülmelere
sebep olmakta-
drr.
sinan yaprlaflnda taglar, krsmen veya tamamen, kemenilerle birbirine baglanmak-
tadtr' Kenet olarak kurgun igine yerlegtirilen demir kullanrlmrgtr. Keneger ta9 duvar iggi-
liginin en önemli unsurudur. Duvarlarda muflaka kayma gerilmeleri olugmaktadrr. Kay-
ma gerilmeleri gekme ve basrng kuwefleri olugturur. Basrng kuweflerini, pigirilerek ya-
prlan tulla veya yontularak elde edilen tag bloklada kargrlanrr. Duvar örgü
malzemeleri,
ni bir biriyle irtibatrnr harglarla yapmaktayrz. Harg malzemesinin gekme mukavemeti sr-
nrrhdrr. Qekme kuwetlerinin yogun oldugu bölgelerde gekme elemanlarr gerekmektedir.
Eskiler taglara demirden kenefler yapmrglar veya duvar iglerine ahgap kalaslar, lama de-
mir gubuklar yerlegtirmiglerdir.
 Analitik incelenmesi ve Metodlan 3. Tarihi Yaprlarrn Srrikrür Analizi

3.2.4. Kenet Demiri

6 ile 10 mm karrnrr$rnda 60,70 mm eninde rama Demirrerinin muhterif boyrardaki

pargalartn uglan 10 ile 15 cm ktvnlarak olugturulan elemanlara
kenet denir. Kenet demi-
rin krvrrlan uglarr tagrara gömürür. Kenet demirinin gömürdügü tag oyukrarr
kurgunra dor_
durulur. Tarif ettiöimiz gekri ire yaprran kenet demiri gekme özellik arz etmez. gekil
1 de
oldugu gibi.

Lama demirinin krvrrran ugrarnrn gekmeye kargr mukavemeti gok

azdrr. $ekirde gö_
rüldügü gibi.(B) noktastnda olugan efilme momentini lamanrn rijifli$i ile
kargrtamak zo-
Srflr dez iag duvar ig klsmr tugla duvar ortasr sandrk dolgu tag duvar rundadrr. Lamanrn rijifligi gok ardrr. uglarda toplanan gekme kuweflerini (AB) gubuguna
aktaracak rijit elemen yoktur. (B) noktasrna göre hesaplanacak moment dengeremesin-
Tagryro duvarlar gevrek yapr özelligindedir. Gevrek yapr elemanlan gekme den yatay gekme yüklerinin srfrr oldulunu görürü2.
kuwet_
lerine kargt dayanrkstzdlr. Duvann gevrek olan bünyesini gekme elamanlan ile
donatrr-
sak, gekme lifli yapl oluqur. Tagtytct duvarlar lifler dofrultusunda gekme mukavemefli,
lif-
lere dik istikamette kayma ve bastnca dayanrkh hal alrr. Duvanmran yaprsr
lifli özellik arz
eden ahgap gibi davranrr. Bilindigi gibi ahgap lifler do[rultusunda gekmeye
lere dik dolrultuda bastnca dayanrk|drr.
dayanrkl lif-
i A

3.2.3. Tu$la Duvar

Pigirilmig kil olan harman tuglasr yaprlan duvarlara tagryrct tulla duvar denmektedir. ft=q x a/2
Pigirilmig kil agregasr ile su kirecinin su ile karrgtrrrlarak yaprlan harg ile yaprlan
duvara (B) Noktasrna göre hesaplanacak momentlerin denge konumundaki srfrr durumu
tulla duvar denir"
M=R x a/2=0 R=0

Hälbuki kenet demirin taglar arastnda gekme lifi olugturmak igin konulmaktadrr.
osmanh standartlannda keneiler Demir dövülerek bükülür, bükülen ü9 krsma yatay
uzalma verilerek gekme özellik kazandrnlmak istenmektedir.
$ekilde konu anlattlmak-
tadrr.

Tag iglerine oyularak gömülen kenet üg krsmrnda gekme olugturan yayr| yük (q) ol-
sun. (B) noktasrndaki uzantr krsmrndaki direng yayrh yükü (p) olsun. Hesaptan anlagrla-
cagr gibi kenet gubugu ucuna yaprlacak (b) kadar uzatmagubuga gekme özellik kazan-
Tu!la duvar
drrmaktadrr.
MI Yaprlarrn Analitik incelenmesi ve Güclendirme Metodlarr 3. Tarihi Strikrtu Analizi

rek getirilmesi esasttr. Günümüzde oldugu gibi düz yuvarlak

demirlerin kesilerek zrvana
demiri olarak kullanrrmasr yanrrgür. Günümüzdeki zrvana demirrerinin
higbir gekme özer_
F t- ligi yoktur. Ztvana demiri özelliginde olmahdrr.
F lr-5
J-
TatitlDeoyutan
zlvana boSluöü

F!-*

p1=p x b/2

n.l=q x al7
tr
1l"i\
(B) Noktasrna göre hesaplanacak momentlerin denge konumundaki srfrr durumu. ilil

M=R2 x al2- R1xbl2=0 R2= R1x b/a

(B) noktasrnda kenette olugan gekme kuvveti, yatay denge denkleminden (R2) ka-
3.3. Kemerler
dardrr.

Mimar Sinan kenetlere gekme özellik kazandrnrken günümüzde yaprlan kenetlerin

gekme özellikte olmadrlrnr anlatmaktayrz. Kenetler gekme elemanlandrr, yaprsrnrn da
,t j JJJliTiril it Jr
gekme özelliginde olmasr esastrr. Qekme özelliginde yaprlamryorsa gekme elemanr ola-
J J.'
rak kullanrlmamahdrr.

3.2.5. Zvana Demiri

9Ktsl

Duvarlarda üst üste gelen taglarr biri birine baglamak igin 2cm x 2cmkesitinde ya-
ptlan pimlere ztvana demiri denir. Zrvana demirleri gekildeki standartlarda olmasr gere-
kir. Zwana demirleri alt üst taglar arastnda gekme elemanr görevini yapmaktadrr. Sryrrl-
madan yerinde kalabilmelidir. gekildeki boyutlann uyumu önemlidir.
$ekildeki gibi tag oyulmahdrr. Oyuk a$zr zrvananrn (b) ebadr kadar olmasrna dikkat
edilmelidir,
Taglardaki oyuklar zrvana demiri konulduktan sonra kurgunla doldurulmaktadu. Zr-
vana dikdörtgen demirin her iki ucu yarrlarak olugan pargalarrn gekildeki forma dövüle-
Kemerler; dügey yükreri tagryan, kat yükrerini tagryrcr eremanrar oran duvarrar ve
sü-
tunlara aktaran yapt elemanlartdtr. Kemerler dügeyde finiküler form olugturacak gekilde
kavisli tagtyrct elemanlardtr. Dügey yükleri mesnetlendikleri dügey tagryrcr
elemanlara
yatay ve dügey bilegenli mesnet tepkileri ile aktanrlar. Dügey
tagryrclar yatay mesnet
tepkisi bilegenini tagryamayacak durumda iseler kemer mesnefleri metal ya da ahgap
gergi ile birbirine ballanmrglardtr. Ancak gekme elemanr olarak demir
kullanrlmasr, bazr
problemlerin olugmastna sebep olmugtur. Demir malzeme olarak
drg tesirlere maruzkal-
EI Yaptlarrn Analitik incelenmesi ve Güqlendirme Metodlarr
makta, zamanla paslanarak iglevini yapamamaktadrr. Ayrrca balh bulundugu
mesnette
korozyon etkisi ile tahribatlar yapmakta, mesnedi pargalamaktadrr. Kemerlerin
bu bölge-
lerinin mutlaka rehabilitasyonu gerekmektedir. Deprem yüklerinde kemerler pek
daya_
nrk[ degildir. Yük tagrma özelli$i hassas dengelerle olugtugu igin, yatay yük tesirleri
igin
iyi analiz edilmelidir.
3.4. Kubbeler
Kubbenin altrndaki kemerler ve payandalar yaprnrn deprem kuweflerini tagryan ele-
manlar olarak düzenlenmigtir. Mimar sinanrn eserleri güglü deprem yapr strüktürü igin
güzel örneklerdir.
Kubbelerin ingast ile ilgili bu degerlendirmeleri yapttktan sonra bu günkü durumla-
rtnr ve ahnmasr gereken önlemleri anlatalm.
Kubbeler yapl mukavemeti itibarr ile kararsrz yaprlardrr. Kullanrlan malzemeler gev-
rek malzemelerdir. Yrllarca bakrmr nasrl yaprldr? onanmlar zamanrnda yaprldr mr?
eok
daha önemlisi kullanrlan malzemenin, bu günkü durumu nedir? Mesela kasnak halkasr
devamll gekme altndadtr. Devamlt (500 YIL) gekme gerilmelerine maruz elemanlarda
sünme olmaktadrr. Bu durum bütün kubbeler igin tehlikelidir. Kasna$ln agrlmasr kubbe
duvarlarrndaki stabiliteyi bozmakta, duvardaki basrng gerilmesi azalmaktadrr. ön geril-
me ile dayanrm gösteren kubbeler, ön gerilmenin azalmasr ile deprem tesirlerinde da$rl-
maktadrr.
sünme; yük sabit kaldrgr halde malzemenin uzamaya devam etmesine sünme de-
nir. Malzemenin yük altrndaki davranrglarrna etkiyen faktörlerden biri de zamandrr. Sabit
yük alttndaki bir malzemenin zamanla uzamasrnr inceledigimizde elde edilen sonuglarr
(e/t ) diyagramrnda özetleyelim. Yükün tatbik edilmesinden hemen sonra dolan
bir ( e )
uzamasr ile egri baglamakta ve uzamalar zamanla artmaktadrr. Sünme olayr bazr mal-
zemede adi slcakltk derecesinde görüldügü halde baz cisimlerde ancak yüksek srcak-
Itklarda izlenebilir. Kurgun, bronz, beton, harg gibi malzemelerde normal srcaklrklarda
sünmeye rastlanmaktadtr. Demirde bu olay ancak 300/400 derecelerde kendini belli
eder.
Kubbelerin, oturduklan kasnaklarrn rehabilitasyonu muflaka yaprlmah. Kasnagrn
J. Analizi FU
oturdufu duvarlar kesme kuwetleri itibarr ile güglendirilmelidir. Gözlediklerim camilerin
golunda kasnaklar iglevlerini yitirmig buldum. Kubbe kasnak yük kuwefleri kahn duvar-
larla kargrlanmasr dügünülmü9. Duvarlar zamanla tahrip oldu[undan dagrlmrg durumda-
drr. Kubbeleri taglyan kasnaklar, camilerde yük aktarma organJarr vazifesi görmektedir.
Kasnaklar yaplsl ve konumu itibarr ile camilerin en nazik krsrmlarrdrr. Sinan yaprsr kub-
beler harig gogu kubbe kasnalrna yakrn duvar cidarlannda yatay gaflaklan görmek
mümkündür. Kubbe cidarlarrndaki gatlaklarr duvarlara yerlegtirilecek gekme elemanlarr
ile güqlendirilmelidir.
Kubbe cidar duvarlanna mutlaka bir basrng ön gerilmesi verilmelidir. Zamanla kub-
be duvarlannda basrng gerilmeleri, kasna[rn sünerek agrlmasrndan dolayr, azalmakta-
dtr. Bastng gerilmesinde altrnda kalmasr istenen kubbe duvarlan, basrncrn azalmasr ile
da$rlma sürecine girer. Kararsrz yapr ksmr olan kubbe, olasr depremde büyük hasar gö-
rür.
Eski yaptlarda, yorulmug malzeme bölgeleri goktur. Bunlardan en önemlilerinden
biri de kubbe ve kasnaklarrdlr. Güglendirilmesi mutlaka yaprlmahdrl olasr periyodik yük-
lemelere, yani depreme, hazrr hale getirilmelidir.
Kubbelerin güglendirilmesl; kasnakta yatay kayma kuweilerini ve boyuna gekme
kuwetlerini kargtlamakla mümkündür. Statik gerilmelerin srnrr durumunda oldugu bu
bölgenin, gekme elemanlan ile güglendirilmesi gerekmektedir. sGM sisvrix cüeLEN-
DiRME MERKEZINiN geligtirerek patent aldrgr, karbon gekme banilannrn duvarlara yer-
legtirilesi uygulamasrnrn, sarmal olarak kasnak dig yüzünden uygulanrr olmasr büyük bir
kolayltkür. Bu metotla kasna$a isienildigi miktarda sarmal gekme elemanr yerlegtirme
olanalr vardrr. Bu sayede kasnaktaki iki sorun, kayma ve gekme kuwefleri kargrlanmrg
olur.
Kasnak halkasrnrn altrnda, gepegevre mesnet olugturulup, meridyen gekme Bond-
lan ile kubbe sanlrr. Meridyenler bantlar paralelier bantlar ile birlegtirilir, Meridyen bant-
lara verilecek ön gekme kuweti kubbe duvarlarrnda basrng ön gerilmesi olugturacaktrr.
Bu iqlem matematik verilerle ve imtina ile yaprlmahdrr. SGM SiSwif cüeLENDiRME
MERKEZiNiN geligtirerek patent aldrlr, karbon gekme bantlannrn duvarlara yerlegtirile-
si uygulamast, kubbelere de tatbik edilebilir. Karbon elyafrndan üretilen bantlar, karbon
malzemesinin bütün özelliklerini tagrmaktadrr. Qekme mukavemeileri yüksek, ua)n za-
WI Yaprlann Analitik Incelenmesi ve Güclendirme Metodlarr
man dayanabilen, dig tesirlerden etkilenmeyen karbon banflan, her yapr derz bölgeleri-
ne yerlegtirilerek duvarlara monte edilebilmektedir.
Tarihi yapr denince akla cami, cami denince at<ta sirunN gelir. camilerin yaprmrn-
da astl olan kubbenin tagrttlmasrdrr. Kubbenin tagrtrlmasr yaptntn mimarisini etkilemek-
te yapr tagrma sistemi kubbenin tagrtrlmasr ile özleqmektedir. Kubbedeki dügey yükle-
rin temele aktarrlmasr kemerlerle, fil ayaklarr ile dügeyde tegkil edilmig diyafram aks-
larla saglanmaktadrr. Kubbeyi deprem yüklerine kargr iyi tagryan sistem camiyi de da-
yanrklt klmaktadrr. Yatay yüklerin tagrtrlmasrnda en önemli etken, dügey yükleri taqryan
dü$ey aks diyaframlara uygun yatay diyafram tabakalann olugturulmasrdrr. Kubbenin
tagrtrlmasrndaki en önemli etken yatay diyaframlann uygun olarak tegkilidir. Kubbe
oturdu$u askt kemerlerinde yatay aqtlma kuvvetleri üretmektedir. Kubbelerin tagrtrlma-
srndaki en üst yatay diyaframr kubbe kasnalrnda tegkil edilmesi garttrr. ikinci yatay di-
yaframr askr kemerlerinin ayaklannda yaprlmalrdrr. Diger yatay diyaframlar kaflarda ya-
prlrr.
3. Tarihi Yaprlarrn Strikttu Analizi rB
ye camii'ni begenmektedir. Dügeyde tegkil edilen diyafram akslar ve yatayda olugtu-
rulan diyafram tabakalar selimiye camime güglü tagryrcr özellik kazandrrmrgtrr.
sinan'dan sonra ana kubbenin tagrtrlmasr bakrmrndan, sinan'rn hig begenmedigi
$ehzade Camii uygulamasr taklit edilmigtir. Kubbenin tagrtrlmasr bakrmlndan uygun ol-
mayan bu sistem Fatih camii'nde, sultan Ahmet camii'nde, Yeni cami'de vs. taklit edil-
migtir. Taklit edilirken kubbenin yatay yükler altrndaki tagryrcr sistem hatasr hep tekrar-
lanmrgtrr. Kubbe ask kemerlerinin ayaklarrndan gegen yatay tabakanrn muflaka diyaf-
ram özellik tagryacak hale getirilmesi gerekir. Yani yatay tabakaya üstten bakrnca bu
katmandaki gekme elemanlanntn yaplyr da$rtan özellikte degil toplayan özellikte olmasr
sailanmahdrr.

Mimar sinan ilk kubbe tagrtma denemesini $ehzade camisinde yapmrgtrr. Ana
ti q
kubbe dört yarrm kubbe ile desteklenmektedir. Bu uygulamayr be{enmediginden, yap-
trgr bu cami igin 'bu benim grrakhk devresi eserimdir" demigtir. Bu camiyi inceledigimiz- t r il
de yüklerin tagrtrlmasrnda tegkil edilen dügey diyafram akslann tegkilinde hig hata yok-
tur. Ancak askr kemerleri ayaklanndaki yatay diyafram olugmamrgtr. Sinan bu tabaka-
da tegkilini begenmedi[i igin bu uygulamadan vazgegmiqtir.
'r {. d, 't
l{
ikinci kubbe tagrtma denemesini süleymaniye cami'i de yapmrgfir. Ana kubbe ya- ;Mv
tay yüklerin tagtttlmast igin ön ve arkadan iki yarrm kubbe ile desteklenmektedir. Diger
yönde yatay yükleri agrrhk kuleleri ile kargrlamaktadrr, askr kemerlerinin yükleri sütun- I
larla temele aktarrlmaktadrr. sinan süleymaniye igin ise "bu benim kalfalrk dönemime I
ait eserimdir" demektedir. Dügey yüklerin tagfrlmasr igin düzgün ve yolun diyafram :8: lr. :j lr
iE fl T
akslar tegkil edilmigtir. Kubbe kasnagrnda saghkh ve gü91ü bir yatay diyafram tegkil t::; l3*. t g1, pär €;,
edilmig. Ancak akr kemerlerinin ayaklarrnda yaptr!r tatay diyaframr gü91ü bulmamrgtrr.
t
I
Üqüncü ana kubbe tagrtma uygulamasrnr selimiye cami'inde görüyoruz. Ana kub-
be sekiz yartm kubbe ile desteklenmektedir. Kubbenin taqrtrlmasr baklmrndan mükem-
,
I
a
it
lr
I
lf It
.ll jr ,ffi tf $r rII
tt
mel bir sistem olugmugtur. sinan selimiye cami'si igin ise "Bu cami benim ustahk ese-
rimdir" demektedir. Sinan Kubbenin tagrtrlmasr bakrmrndan en iyi sistem olarak Selimi-
64-$ekil-1-
 Analitik incelenmesi ve Metodlau 3. Tarihi Striktür Analizi

Kubbeler yaprm itibari ile gegitlidir. 'rek kesitli ve gift

kesifli olarak yaprlmaktadrr. sta-
tik hesap olarak, kasnak üzerine oturturan duvardan bir küre pargasrdrr. drr. Yaprnrn bakrm ve onanmrnrn düzenli olarak yaprlmamasr, vuku bulan clepremlerin
Duvarrar gibi vermig oldufu hasarlan daha ileri boyutlara taglmaktadrr.
kubbelerde basrng artnda mukavemet gösterir. yaprm
teknigi kubbe duvannrn devamrr
basrng altrnda kalaca$r varsayrmrna dayanmaktadrr. Eski minare yaplm tekniklerinde kayma kesit alanrnr artrnlarak, kesme kuweflerin
Kubbenin oturdugu duvar krsmrna
kasnak denir. Kasnak duvann basrncrnr devamrr krran olugturdu!u kayma gerilmelerini azaltmayr dügünmüglerdir.
önemri bir topuk eremanrdrr. Kub_
be duvannda devamrr basrng varken, kasnak yatay
ekseninde drga dogru kayma, boyu-
na do$rultuda devamh gekme mevcuttur. Yrlma yaprlarr kayma kuwetleri itibari ile güglendirmenin en do[ru metot oldulu
bu gün daha iyi bilinmektedir. Minarelerin basamaklannr ig boglulun %30-50,sini
ka_
patacak gekilde inga edilmigtir. Qogunlukla basamaklar minarenin gövdesi
ile yekpare
3.5. Minareler olacak gekilde yaprlarak bu plaklann dig cidar duvarlan ile tam birlegimi gergeklegtiril-
migtir.
Minareler Yapt itibari ile gu pargalardan olugur.

Temel

Kaide
Küp (7i8)

Gövde

$erefe
Eski yapr minareleri taklit edilerek yeni yaptlan minare basamaklan
Petek

Kütah
$öyle ki; kesit alanr drg cidar duvar alanrnrn 1, 5 katuna grkartrlmqtu. Bu yaprm kay-
Alem ma gerilme alanrnr gogaltarak kayma gerilme gücünü arttrrmrgtrr. Merdiven plaklannrn
Minarelerde statik özellik baktmtndan temele ankastre konsol merkezinde agrlan delikler, üst üste getirilmig igine kurgun eritilerek akrtrlmrg. yatay yer
sütun bigimindedir.
Tüm konsol yaprlar gibi, minarerer de yatay yükrer artrnda de$igtirmelerde enerji sönümleyici olarak görev yapfinlmrghr. Bütün bu gayrefler mina-
kararsrz ve gevrek davranrg
özellik gösterir. sünenlik özelliöi azdrr. yani deformasyonlarda relerin istenildigi kadar yüksek yaprlmasrna olanak kazandrramamrghr. yani; minareler
knlp yrklmasr kolay ol_
maktadlr' Bu tip yaprlar emniyet slntnntn az üstünde yüklemelerde plastik yüksek yaprlamamrgtrr. Yapllanlar depremlerde muflaka yrkrlmrgtr.
gekil de$igtir-
me göstermeden, hemen koparlar. Denge konumlarr itibari
ile kararh durumdan kararsrz
duruma hemen gegebilen yaprlardrr.

Tag duvar minarererinde, yaprm tekni$i orarak sflr derz uyguramasr,

yaprnrn hargrr
yaprlara nazaran gevrekligini artturmaktadrr. Dezsiz yaprlan
minarelerin yapsal olarak
daha büyük oranda gevrek özerik arz etmereri nedeni ire
ortaya gkan probremrer za-
man, qevre ve atmosfer garflannrn olumsuz etkileri yaprda büyük
tahribaflar yapmakta-

J
il] Yaprlann Analitik incelenmesi ve Güelendirme Metodlarr 4. Tarihi Yaprlarda Olugan Hasarlann'Nedenleri I?E

4. TARIHi YAPILARDA OLU$AN HASARLARIN NEDENLER|

Tarihi yaprlarda genel olarak gu nedenlerle hasar ve dolaylsyla gögmeler olugmak-

tadrr:

Projelerini yaptrlrmrz tarihi yaprlardan, lstanbul Üniversitesi tarihi ana binasr hasar
tespit raporu ve Kuleli Lisesi tarihi ana binasr hasar tespit raporu ve bunlar gibi tüm ta-
rihi yaprlardaki hasarlann nedenleri gunlardrr.

A- Yaprlan yenileme uygulamalan kontrolsüz ve ehil olmayan ustalarla yaprlmrg

yanhg ve hatah uygulamalara neden olunmugtur. Resterasyon galqmalannda güglen-
dirme dügünülmedi[inden yapr bozukluklarr giderilmeden restorasyonlarla yapr bo-
zukluklan kapatlmrgtr. Tarihi yaprlann tagrma mukavemetleri olugturan elemanla-
nn yenilenmesi yaprlmadrgrndan, yaprlann eskime hrzlan artmrgtrr. Yanlrg restorasyon-
lar tarihi yaprnrn stabilizesini bozdugu igin binalann yrpranmalan daha rahat olmug-
tur.
trt Yaprlarrn Analitik Incelenmesi ve Güclendirme Metodlan
B- Kullantm amaglt yaptlan tadilatlar; yeni kullanrm gartlarrna göre yaprlan tadilat-
lar yaprlrrken volta dögemeler kaldrnlmrg yerine betonarme plaklar yaprlmrgtur. Volta dö-
geme sisteminin galrgmasr hig benzemeyen plak sistemine dönügtürülmesinde pek
gok hatalar iglenmig. Esnek olan volta dögeme katmanr sonsuz rijit olan kat düzlemi-
ne dönügtürülmügtür. Betonarme dögemelerin rsr ile genlegebilecegi dügünülmedigin-
den uzun plaklardaki rsr genlegmelerinden olugan uzama ve krsalmalar dögemelerin
zayf noktalannda büyük yarrlmalara sebep olmugtur. Dögeme agrlmalanna isabet
eden beden duvarlarrnda büyük yarrklar meydana gelmig, yanklar temele kadar devam
etmektedir.
Duvar dögeme birlegimleri yaprlmasr igin tagryrcr duvarlar tahrip edilmekte, rijit plak
ile gevrek duvar birlegimlerinde büyük uyum problemi yaganmaktadrr.
4. Tarihi Yaprlarda Olugan Hasarlarrn Nedenleri ITE
Yeni kullanrm gartlanna uygun galqma mekänlan yaratmak igin tagryrcr duvarlarda
tadilatlar yaprlmakta, yaprnrn yatay yüklere kargr sistemi dalrlmaktadrr. Tagryrcr duvarlar-
da yaprlan tadilatlar; pencere boglugu, kapr boglugu agmanrn ötesinde duvarlan tama-
men kaldrnlarak yeniden bir tagryrcr sistem önerilmektedir. Yaprnrn ilk yaprldrlr andaki
strüktür ve yatay yük tagrma sistemleri dikkate ahnmadan tadilatlar yaprld{rndan, yapr
tagryrcr sistemi,da!rtrlmaktadrr.
Yeni kullanrm maksath duvarlarda elektrik pano yerleri agmak veya elektik kanalla-
n igin kanallar yapmak hep yaprlan restorasyon hatalandrr.
C-Yrllann yrpratrcr drg etkileri dolaysryla yapr malzemelerinin bozulmasr ya da gürü-
mesi; Yaprlarda kullanrlan tüm gekme elemanlan demir veya ahgaptrr. Bu iki malzeme-
de drg etkenlere kargr dayanrksrz ömürleri krsadrr. Yaprlardaki demir ve ahgap malzeme-
si bakrmsrz kahnca daha hzlt gürümekte özelligini kaybetmektedir.
MI Yaprlann Analitik incelenmesi ve Güelendirme Metodlarr 4. Tarihi Yapilarda Oluqan Hasarlarrn Nedenleri lim
hafriyatlan, tünel kaztlan ile zeminden su gekilmesi, civarda yaprlan barajlarrn yükseltti-
gi yeralfi suyu seviyesi dolaysryla olugan tasmanlar, tehdit etmektedir.

E- Depremler v. b. gibi zemin hareketleri, genelde yalnzca basrng gerilmeleri tagl-

yabilen tarihi yaprlarda ola$anüstü büyüklükte gekme gerilmeleri olugturmakta ve dügey
yüklerden olugmug baslng gerilme delerleri agrlarak büyük hasarlara hafta yrkrmlara se-
bebiyet vermektedir. Depremler sonrasr yaprlarr onarrmdan gegirilmesi adet haline geti-
rilmelidir. Depremlerde olugan ktlcal gatlaklar dahi tespit edilerek onanlmasr gerekmek-
tedir. Onarrmlar güglendirme geklinde yaprlmahdlr. Onanmlar stvama veya boyama gek-
linde yaprlrrsa, olasr ikinci depremlerde yapt tamamen ykrlacafir dügünülmelidir.

Mimar Sinan'rn eseri olan Edirnekapr Mihrimah Sultan Cami duvarlanndaki gürüyen
kenet demirterinin görünü9ü

D- Zeminde olugan tasmanlar nedeniyle hasarlar olugmasr: Tarihi eserler genelde

oldukga saglam zeminler üzerine inga edilmiglerdir. Yeteri derecede saglam olmayan
zeminler üzerine inga edilenler inga edildikleri gaglarda konsolidasyon v. b. gibi oturma-
lar nedeniyle yok olarak günümüze kadar gelememiglerdir. Günümüze kadar gelen tari-
hi eserleri günümüzde yaprlan aktiviteler dolayrsryla civarda agrlan ingaat gukurlan, yol
$ekildeki yarrklarrn boyutu srva söküldükten sonra ortaya gkmrgtur
 Yaprlarrn Analitik incelenmesi ve Güqlendirme Metodlarr 5. Tarihi Yaprlarrn Onanm ve Güglendirilmesi FM
F- Yanlg yaprlan restorasyon ve güglendirme metoflan. yanhg yaprlan restorasyon-
lar depremlerde yaprlarrn yrkrlmasrnrn ana nedeni olarak kargrmza gkmaktadrr. Resto-
rasyonlar yapr tagryrcr strüktürünü bozmayacak mertebede olmasr gerekir. yapr tagrylcr
sisteminin tümü dügünülmeden yaptnrn bir ktsmr ile ilgili restorasyon amaglr galgmalar
yaprlmamahdrr.

b. TAR|HiyApTLAR|N 0NARtM vr eücuuniniwrsi

Tarihi eserlerin onanml ile güglendirilmelerini birbirinden ayrrmak mümkün degildir. Zi-
ra güglendirme operasyonlan strüktürel onanmla birlikte yaprlacak ve tagryrcr sistemin igi-
ne gizlenecektir. Daha sonra drg tamirler ve tezyinat tamirleri yaprlarak onanm tamamla-
nacaktrr. Bir tarihi eser onanmlnrn birinci agamasr hasarlarrn nedenlerinin dogru olarak tes-
pit edilmesidir. Bunun igin gatlak etütleri yaprlrp haritalanmalt ve bilgisayar modellemesi ya-
prlarak gatlak nedeni olan gekme gerilmelerinin büyüklükleri olabildigince sa$hkh olarak
hesaplanmah ve buna ba$h olarak saghkh bir onanm-güglendirme projesi hazrrlanmaldrr.

Kuleli Lisesi tarihi yaprsrnrn duvar kesitlerindeki gerilmelerini gösleren resim.

@r:l Yaprlann Analitik incelenmesi ve GüQlendirme Metodlarl
Güglendirme projelerinin hazrrlanmasrnda öncelik tarihi yaprnrn mödellenmesi ya-
prlmahdrr. Modellenen yapr sonlu elemanlan metodu ile statik ve dinamik yükler alünda-
ki davranrgr irdelenmelidir. Yaprnrn dinamik yükler altndaki davranrgrnrn lineer analizleri-
nin yaprlmasr gerektigindede nonlineer analiz yaprlmaldrr.
Örnek olmasr igin Kuleh Askeri lisesi tarihi yaprsrnrnda yaprlan dinamik yük analiz-
leri resimde gösterilmektedir.
5.1. Temellerin Onanmr ve Güglendirilmesi
Tarihi yaprlann temel aragtrrlmasrnrn nasrl yaprlaca[rnr Kuleli Askeri Lisesi tarihi
ana binasr temel aragtrrma raporu örnek afunmahdrr.Rapor M.S.B.ingaat Emlak ve Nato
ENF.Dairesi bagkanhgrnda görülebilir. Rapordaki esaslar temellerin radar taramasr ile
geklen belirlenmesi ve uygun yerinden gukur aglarak yaplsrnrn tetkikidir.
5. Tarihi Yaprlarrn Onarrm ve Güqlendirilmesi I?E
ile baglanmahdtr. Tarihi yaptlarda zemin sulanna kargr projeler yaprlmrg, zemin sularrnrn
yaprya zanr vermemesi igin tüm önlemler ahnmrgtrr. Tarihi yaprlarda, özellikle kaprlar su-
lann duvar katlanna grkmasr önlenmigtir. Bu maksatla temel kafinda galeriler yaprlmrg,
galeriler duvarlann iglerine yerlegtirilen bacalarla ve beden duvarlann drgrna grkan kapr
larla, havalandrnlmrgür. Temelin bu bölgesi kurutulmug veya kapiler sulann havaya agl-
mastntn bu katmanda yapmasr temin edilmigtir. Kaprlar sulann yükselmesini önlemenin
en uygun yolu beslenen yeraltr suyundan koparmaktrr. Tarihi yaprlarda var olan galeriler
sisteminin gahgrr hale getirilmesi gerekmektedir.
Radar taramast ile tarihi bir yapr temelinde tespit edilen galeriler. Galeriler 6m ara
ile yaptnrn bir beden duvanndan dilerine uzanmaktadrr.

KoIo! Bonlrntl Klrhlcrl

0lsrArcE F4l

{
I
E
E
t
:tL
Tarihi bir yapr kazsrnda tespit €dilen 80x100cm ebadrnda galeri, bakrmszlktan 60cm toprak dolmug fotolrafi

Kesinlikle zeminde ve yaprda titregimlere neden olacak ekipmanlar ve teknikler kul-

lanrlmamahdrr.

Pmfi I I'e lil hdn. görünräsü 5.1.1 . Kapiler Sular

Yeralt su tabakasr üstündeki zemin, kapiler gekim kuwetleri ile ürmanan sulann te-
Tarihi yaplann ve kargrr yaprlann temel takviyesine zemin sulannrn rslah edilmesi
sirinde kalmaktadrr. Zemin cinsine göre de$igen yüksekliklerde toprak tamamen veya
 Analitik incelenmesi ve Metodlarr
ktsmen suya doygun hale gelebilmektedir. Fizikte bu olaya kapiler kanallardaki cidarla-
nn yüzeysel gekme kuwetlerinin sularr gekmesi olarak izah ediyoruz. Deneyler saf su-
yun cam boruda kapiler yüksekliöi igin, yaklagrk olarak H=0. 3/d (H ve d cm cinsinden)
gösterilebilir^ Buradan gu neticeye vanlmaktadrr. Kapiler suyun yükselmesi boru gapr ile
ters orantrftdrr. Yeraltr sulann zemin igindeki seviyesi mevsimlere göre algalrp yüksel-
rpektedir. Kapiler gekim alanr yeryüzüne gkabilir seviyede ise toprak suya doygun ol-
maktadtr. Kapiler gekim alanr zemin yüzeyine erigemiyorsa toprak kurumaktadrr. Tabiat-
ta bitkiler suya ulagmak igin köklerinde ince uzunca hortumlar olugturarak sulara ulai-
maya galtgmaktadtrlar. Tüm bu hortumlar zemindeki klcal kanallarda yani toprakta olu-
gan suyollannda derinlere dogru olugmaktadrr. Bitkiler köklerindeki klcal hortumlanna
aldtklan sulan en üst yapraklarrna kadar grkartarak havaya salmaktadrr. Bitki gövdelerin-
de olugan suyollannr deneylerle gözlemek mümkündür. Aynr suyollan toprakta da olug-
maktadtr. Ytllar toprak altr yaprlarda, aynr bitkilerde oldu$u gibi, kapiler suyollarr olugtur-
maktadrr. Yaptlarrn temelleri agag köklerine dönügmekte, beden duvarlan kolonlar per-
deler, bitki gövdesine benzemektedir. Yeralt suyundan beslenen kapiler hortumlar hava
ve su hareketleri igin ideal bir yoldur.
5. Tarihi Yaprlann Onanm ve Güqlendirilmesi
fm
tekni$idir. Ayrtca zemin stktlagtrrma teknikleri, güglendirme teknikleri, enjeksiyon
karrg-
trrma teknikleri de vardrr.
Tarihi yaprlar igin uygun ormayan teknikrerin mahsurrannr agrkrayahm.
Zemin srhlagtrrmalarr; vibre veya titregimler, paflamalarla yaprlan gahgmalar gevrek
yar] arz eden tarihi binalartmrzda olumsuz etkiler yaratmaktadrr. Tarihi yaprlarrn
zemin-
leri ytllarca süren irili ufakll deprem titregimleri ile gerekli oturmalarr yaparak zeminlerin-
de srkrlagtrrmalarr yapmrgtrr. ilave zemin srkrragtrrmasrna gerek yoktur.
Zemin güglendirme teknikleri; Tarihi yaprlann altlannda vuruntulara sebep olacak
olugumlardan kagtnmak.gerekmektedir, Zemin güglendirilmesi maksadr ile yapr temelle-
rine asla kazrk gakrlmamah.
Geoteknik deprem mühendisligi STEVEN L. KRAMER'in kitabrndan sahife 433 res_

Yeraltr su hareketleri dügey ve yatay yönde olmaktadrr. yüzeylerindeki basrng at-

mosfer bastnct kadardtr. Yüzeyden derinliklere inilirse su basrncr artmaktadrr, yüzeye
dogru kapiler sularda bastng azalmaktadrr. Bogluk suyu basrncrnrn azalmasr efektif ge-
rilmeleri artrrmakta zeminin kayma gerilmesini yükseltmektedir.

5.1.2. Temel Zemininin Güglendirilmesi

Zayfi dayanmh zemi nleri iyilegtirme tekn ikleri ku llanarak gü glendirebiliy oruz. Biz
burada sismik yüklemelere dayanrkh zemin güglendirmelerinden bahsedeceliz Konu-
muz tarihi yaprlar oldufu igin sismik zemin güglendirmelerinden hangilerinin tarihi yapr
temellerine uygun hangileri mahsurlu oldu$unu srralayaca!rz:

Depreme odaklt zemin iyilegtirmelerinde amag, zeminlerin dayanrmlnr ve rijifli$ini

deprem esnastnda muhafaza etmesidir. Srvrlagma ile olugacak zemin duraysrzfiklannrn
olugmamasrdrr. Bunun igin bogluk suyu basrncrnr arttran sebeplerin ortadan kaldlnlmasr
gerekmektedir.

Mevcut zemin iyilegtirme teknikleri iginde tarihi yaprlar igin en uygun olanr drenaj
 lMl Yaprlann Analitik incelenmesi ve Güqlendirme Metodlan 5. Tarihi Yaprlann Onanm ve Güglendirilmesi

mini aynen aktanyorum. Stulagan zeminlerde ana kayacrn frekans"ve

ivme degerlerinin malzemeleri ile de yaprlabilir. Drenajdan maksat yeraltr
yüzeyde büyük de[igimler göstermektedir. Resimden suyunun temel alt katmanrndan
anragrraca!r gibi srulagmadan olu- uzak tululmastdtr. su sarntglart atalarrmrzrn yeraltr
gan zemin durayszhklarrna kargr yapr temellerine suyunun temellerden uzak tutmak te-
kazrk gakmanrn nedenli yanrrg olaca- mellerin kapirer surara kargr yaprran korumakta uyguradlgr
!rnr anlatmaktayz. iyi bir uyguramadrr. Günümü-
ze salhkh gekilde intikal eden tarihi yaprlann tümünde yapr
temeilerinde su sarnrgranna
Özellikle srvrragma riski oran zeminrerdeki tarihi yaprrann raslamaktayrz. su sarnrglarr deprem esnasrnda yerartr
zeminrerinde y"pi taoan suyunun yükselmesini geciktire_
krsrmlannda rijitlik artrracak tabakalann olugturulmamasr gerekmektedir. rek deprem etkilerinin gegmesinden sonra yeralü
suyunun temel art katmanrarrna ulag_
trmakta, depremin irk vurunturanndan yaprnrn temer zeminini
Enjeksiyon ve kangfirma teknikrer; Tarihi yaprrann temeilerinin yaprsr korumaktadrr. Agagdaki
bu güne kadar gekiller ilki yerartr suyuna kadar inen su kuyusundan
gegirdi[i evrelerle kendini kanflamrq ve zemini ile bütünlegmigtir. su gekirince yerartr suyunun piyo_
Enjeksiyonlarla yapr_ zometre kotunun algalmastnt göstermektedlr. it<inci resim yeralt
nrn mevcut dengelerinin bozulmasr tehlikesi mevcuttur. Konumuza suyuna kadar indirilen
uygun en güzel ör_ kuyunun deprem esnaslnda yeralt su seviyesinin yükselirken
nek Fatih camisi medresererinde uyguranan enjeksiyon sisteminin yaprda nasrl geciktirilebildigini
orugturdugu anlatmaktadrr.
tahribattan sonra yaprlan görsel tetkikte beden duvarlann dügey dengesinin
bozuldugu_
nu mügahade ettik.

Tüm bu tip müdahaleler restorasyon kurallarrna aykndrr. Restorasyonlarda yaprlan

müdahalelerin yanhgr tespit edilirse sökülebilir olmasr gerekmektedir.

200

s@9f@Ew&w
'ä roo

tso
o

0 15
Zaman (s)
. , $ekil 9.45_19M Niigata depreminde stvtlagabilir zemin üzerine oturan
bir binanrn (Sekil 1.6'da.gösteritmigtir) yakrnindaki bir sahaya ait lRt thex
\@WrulMfiß
akselerogram (Aki, 1 988'd€n).
Kazrk

$ekil 9.46 Yeralttndaki srvrlasmanrn

kaak temeller üzerine Dotansivel'
etkileri. Slvtlagan katmända g6ligebilen
ouyuK Dtflm debrmasvonlar o katman
<_ SMlagmamtg igindeki.kazrklarda yüisek egitme
Yeraltr suyunun depremrerde ani yükserigreri önrenirse zemin
momenfl efl ne neden olabilir
bogruk suyu basrncr-
nln ani artmastna mani olunur. Depremin zeminlerdeki yrkrcr etkilerinin
en önemlisi olan
zemin tagrma gücü azarmasrnrn önüne gegirir. Bu maksafla eski
Drenaj tekni$i. mimarlarrn yapr arflan-
na yaptrgr su kuyulan, depremin yapr temer zemininde yapacalr
durayszrr$rn önrenme-
Tarihi yaprlar igin en uygun zemin iyiregtirme tekniöi drenaj metodlardrr. si igin iyi bir uygulama olduluna inanryorum.
örnek ora-
rak tag kolonlar. Drenaj, su sarnrglarr ile yaprlabildigi gibi degarjr kolaylagtracak
dolgu
 E[t Yaprlarrn Analitik incelenmesi ve Metodlarr 5. Tarihi Onanm ve

5.2. Tagryrcr Duvarlann Güglendirilmesi

Tarihi yaprrarrn tagryrcr beden duvairarrnda
inga edirirken yatay gekme eremanra'
Tagtytcl duvarlar bastng etkisinde kalan yapr elemanlarrdrr.
Kesiflerindeki basrng ge- konuldulunu anratmrgtlk. yatay gekme eremanr
orarak kenet, kement veya ahgap karas_
rilmesinin emniyefle tagryabirecefi deleri gegmemeridir. Mevcut yaprrarrn rar konulmaktadrr. Günümüze intikar eden
duvar kesifle_ tüm tarihi yaprrann, yaprlrrken bünyererine
rindeki emniyetle tagryabilecegi yüklerin tayini gerekir. Tarihi yapr yerregtiriren qekme eremanran gürüdügü
duvar kesitindeki ba- veya korozyona ulradrgr muhakkaktrr.
stng gerilmesi emniyet gerilmesini agtyorsa, yaprlmasr gereken Zira kur_
yaplnrn duvarrnrn kesiti- lanrlan ahgap veya demirin ömrü uzun
deöirdir. Ahgap ve demir gekme eremanra'nr
ni büyütmektir. Duvar kesit alanrnt arttnrken kullanrlan malzeme dig
eski duvar malzemesi tesirlerden korumak gok zordur.
ile her bakrmdan uyumlu olmastna dikkat edilmelidir. Yeni duvar yapr
taglarrnrn ebala' Täqryrcr duvarrarrn tümünde boyuna
eskisi ile aynr olacaktlr. Ek duvarrn yapt taglan harcrnrn eski duvar ve enine gekme kuweti orugtugunu 6-2-T4gr-
harcrnrn yaprsr ile Ylcl DUVARLAR bahsinde anlatrlmtgfir. Tarihi yaprlarrn
uyumlu olmasr, kesit büyütmenin standarflarrnr tegkil etmektedir. tagryrcr duvar bünyelerindeki
gekme eremanrarrnrn tümünün artrk
igrevini kaybettigini dügünmeliyiz. Kuilanrran
Eski duvar ile ek duvarrn birlegimi de gok önemlidir. Ek yerindeki gekme
agrlma yükleri bil- elemanrannln' korumasrz ortamda, yirmi yrr dayanmayacagr
hesapranrrken, yaprrarda iki
gisayarla bulunabilir. Duvarlar arastndaki ayrrlma gekme yüz yrldrr bu gekme elemanlannr bünyelerinde
ve kayma kuvvegeri tespit edl- bulunmaktadrr.
lip, bulunan gekme kuweti kadar kenet eremanrarr yerregtirirmeridir.
Duvarlarrn gekme kuvveterine göre gügrendirirmesi
gerekmektedir. Her yapr du-
Kenet elemanlarrnrn yerlegtirilmesine asrl olan yeni duvardaki her parganrn vartna etkiyen yük vektörünün iki birlegeni vardrr.
eski du- Duvarlarda tegekkül eden bu kuvvet
vara kenetlenmesidir. Her tag eski duvara baglanamryorsa, birer vektörünün dügey birregeni basrnq gerirmesi
alayarak kenelemek üretir, yatay birregeni gekme kuweti orug-
asgari gart olmaldrr. yeni duvar taglarr yatayda ve dügeyde birer turur' Duvarlartn bastng yükleri altrnda mukavemeti
aflayarak eski duvara
artr$rnr biliyoruz. Duvar kesitlerin-
kenetlenmelidir. Kenetlerin ebatlan duvarlann arasrndaki bulunan gekme de basrng emniyet gerilmesini emniyet gerilmesinin
ve kayma kuv-
vetlerini kargrlayabilecek boyuflarda olmahdrr. altunda ise önlem almaya gerek
yoktur' Yatay gekme gerilmelerinin tümünü gekme
elemanlan ile almak zorundayrz.
Kenet yaptlmastntn muhtelif yöntemleri vardrr. Tugla duvarrn desteklenmesinde Duvarlarrn gekme kuweti tagrmadrgr kaburü yaprrmaktadrr.
es- Hesapranmrzd a yaptt(ymrz
ki duvarrn tuglalarr yer yer gürütürerek yerregtirirecek yeni tulrarann, yeni bu kabul dogrudur. Duvarrar gevrek yapr özeiligindedir.
duvar ile bü: Gevrek marzemererin gekme
tünlegtirilmesi olabilir. Veya kenet gekme elemanlannr eski duvarlara özelligine güvenirmemektedir. Gevrek oran duvar
ankrajlayarak yeni bünyesinin yatayda gekme ereman_
duvarla birlikte gahgmasr sa!lanrr. larr ile liflemek, duvar yaprsrnr yatayda gekme özeti$i
kazandrrmak, duvarrarrn gek-
me kuvvetlerine kargr gügrendirmek mümkündür.
Bu maksafla yaprran garrgmararrn
Qekme elemanlannrn drg tesirlerden korunur olmasr gerekir. Kenet gekme eleman_ dünyada birgok örnegine rasranmaktadrr. Bunrardan
lart korozyona u!ramayan malzemeden segilebildigi gibi yerine sGM sismik Gügrendirme Merke_
konmadan izole edilebi- zinin geligtirdigi ve uygurama patentini ardr$r yöntem
lir özellikte olmasr da mümkündür. en uygunu oldu[unu dügünüyo-
ruz.
Duvarlarrn kesitlerinin arbrrmr yaprsrna uygun olmayan malzemelerle
asla yaprlma_ uygulama yönteminin esasr duvarrarda var oran yatay
maltdlr. Maksat kesitlerin yalnrz dügey yüklerin tagrtrlmasr olmamahdrr. derz börgererinin harcrnr on
Tagryrcr duvarlar cm bogalillarak iglerine gekme özellikli elemanlarrn yerlegtirilmesidir.
istesekte istemesek de yatay yüklerin etkisi ile eski ve yeni duvarlar Günümüz teknolo-
birlikte davranmak jileri bizleri milimetrik kahnltklarda gekme
zorundadrr. Birlikte hareketin en önemli gartr yaprsrnrn uyumudur. yapllan elemanlan üretecek olanak vermektedir. Mili-
ayn olan biti_ metrik kalrnhklarda bogartrran dez börgereri yine
gik duvarlar beraber esneyemezler. mirimetrik boyuflardaki gekme ereman_
larr ile donatmamlz mümkündür-

I
I
EI Yaprlann Analitik incelenmesi ve GüQlendirme
Metodlarr 5. Tarihi Onanm ve

Diger uygulamalann birgogunda duvarrara drgardan yaprran irave ve

kapramalar ya-
prnrn orijinal haldeki statik durumunu
bozmakta, homojenli$i ortadan kaldrrmakta ve bu
nedenden dolay yrgma yaprda deprem yükleri altrnda
ilave kuwelerin olugmasrna se-
bep olmaktadrr. orijinar hardeki statik durumuna göre projerendirilmig
oran yrgma yaprla_
nn, bu yaptlan bilingsiz güglendirmelerden dolay deprem yükleri
altrdaki davranqr kar-
magk bir hal almaktadrr. oysa özel gekme banflan ile yaprlan güglendirmede,
sistemde
yaptsal bir degigiklik yoktur. Kullanrlan malzeme yaprnrn
agrrhgrnr ve rijitligini artrrma-
maktadrr. Qekme eremanrarr ylma duvara diler yöntemrerdeki
gibi drgardan delir bün_
yesine yerlegtirilerek dahil edilmektedir. Bu gekilde
mevcut yapryla beraber galqmalarr
temin edilmig olur

Tagryro kargrr duvarrann gügrendirmesi ire irgiri sGM

firmasrnca patenfli uygulama
yöntemi mevcuttur.

Tulla duvar dez bölgelerine gekme elemanr yerlegtirilmesi

5.3. Kemerlerin Onanlmasr

Kemerlerdeki hasarrar geneilikre kemeri orugturan

tiagrann ya da tugrararn zamanrn
ytprato etkisi dolayrst ile gürümesi, kemer
mesneflerinin herhangi bir nedenle birbirin-
den uzaklagacak gekirde deforme ormasr ya da kemer gergisinin-gürür"
bir nedenle iglevini kaybetmesi nedeni ire orugur. Deprem
v" da bagka
esnasrnda büyük agrkrrkrr ke-
merlerin az hasar gördügü kügük agrkrrkra'n ise
fazra hasar gördükreri gözremrenmek_
tedir. Tag degigtirmenin gerekri ordugu durumrarda
kemer agalrdan formuna tam orarak
yaprgan bir askr sistemi ile askrya arrnmahdrr.
Hatta bu ask sistemi yardrmr ile kemere
yukarr dolru gok az da orsa deformasyon yaptrnrmarr,
gerekri tagrar degigtirirmeri, derz_
ler orijinal harg enjeksiyonu ire dordururmarrdrr.
Varsa gergirer yenirenmeri, krsmen ön ge_
sffir derz tag duvar cephesine dee börgererine gekme eremanrannrn yerregtirirmesi
rilme verilerek mesnefler birbirine yaklagacak gekilde
zorlanmah ve bundan sonra askr
tertibatr agagrya dolru yavag yavag indirilerek
kemerin kontrollü olarak yüklenmesi sa$-
lanmahdrr. Kügük agrkhkh kemerrerde deprem
doraysryra orugan gekme gerirmereri dü_
gey yüklerden olugan basrng gerirmererinden generde
dahafazraordugu igin deprem es-
nasrnda hasar olmaktadrr. Bu tür kemerlerin qaflaklanndan
olabildigince yüksek kama
E-l Yaprlann Analitik incelenmesi ve Güqlendirme Metodlarr
5. Tarihi Yaptlarrn Onarrm ve

kuweti vererek kemerdeki bastng gerilmelerini krsmen de olsa arttrmah ayrrca mümkün
olan durumlarda kemer karbon elyafr ya da paslanmaz metal gekme elemanlan ile tak-
viye edilmelidir

5.4. Tonozlann Güglendirilmesi

Tonozlartn tamir ve takviye ilkeleri genel olarak kemerlerinkiyle aynrdrr. Ancak to-
noza mesnet olan duvarlardaki yatay hareketler golu zaman geri döndürüleme-
yebilir. Bu durumda tonozun üzengi kesitinin agrhp kamalanmasr ya da drgandan gegi- e.
ci ek gergiler konulup srktgttrrlarak tonozun orijinal formuna getirilmesi ve bu ameliye
esnastnda duvarlartn dtgtnda olugan gatlaklarrn kamalanrp tamir harcr ile doldurulma- e.
lrdrr.
€-

5.5. Kubbelerin Onanlmasr

Kubbelerin takviyesine kubbenin bazasrnr olugturan gemberin tamir ve takviyesi

ile baglanma|drr. E$er gember gok hasarl ise kubbe mutlaka askrya ahnmahdrr. Qem-
berin gürümüg elemanlarrnrn onanmrnrn akabinde mümkünse gemberin drgrndan agr-
lan derz igine karbon elyafr ön germe teli krsmen öngörme verilerek yerlegtirilip kilit-
lenmeli ve bundan sonra derz drgandan orijinal derz dolgu harcr ile doldurula- Cchr Bslknde G&laffim! fe Dm K*ni
rak onanlmahdrr. Bunun akabinde kubbe drgtan tegetsel ve radyal do$rultularda yete- O:IiDt#.obE
ri ve güvenli derinlikte agrlan kanallar iginden gegirilerek krsmen gerilen karbon el- @:uü-th
o!hh
O:$rtrffi(bb
yaft ön gerilme telleriyle sargtlanmah, bozuk taglar onarrlmah, gatlaklar kamalanmah- O:sEEröbr
O:gür#K.SHül|
dtr. En üstteki kurgun kaplama su gegirmeyecek gekilde onanhp tamirat tamamlanma-
Idrr.
11-$ekil-1-SGM Sismik Güqlendirme Merkezinin güglendirme patenti uygulamasr ite yaprlan
kubbe takviyesi
projesi ll Beyazlt Hamamt

Kubbelerin takviyesine en uygun örnek yüz yrllarca önce Kügük Ayasofya caminde
uygulanan sistemdir. Kügük Ayasofya camiinde yaprldr$r 51s yrhndan beri kubbe yrkrl-
madan günümüze kadar gelmigtir. Ayasofya cami kubbesi yrkrldrgr ve Mimar sinan tara-
frndan yeniden yaprldrgr bilinmektedir. Kügük Ayasofya cami kubbesinde güglendirme
 *5EffiF_
1'

EI Yaprlarrn Analitik incelenmesi ve GüQlendirme Metodlan

5. Tarihi Onanm ve Güqlendirilmesi

olarak yaprlan takviye kubbe duvannda basrng gerirmesini

artrrmak igin yaprran givi gak_
ma yöntemidir' Kubbe kasna$tndaki agtlmadan 5.6. Minarelerin Güglendirilmesi
dolayr olugan ouvar t<esitterindeki basrng
azalmasrnr, givi qakarak ön basrng gerirmesi
uyguramay amagramrgrardrr. Kubbe yaprr- Konumuz yaprsr yrlma oran tag veya
drlrndan bu yana bu yöntemre gügrendirme müJaharesi tugradan yaprran minarererdir.Minarerer tag
yaprrmrg bagkaca bir uygurama veya tu[lanrn harg ire örürmesinden
gerekmemigtir. Yaptlan, kubbe duvann
a m2 alana 120 adet 1cm2 kesifli 20cm boyunda_
oiusr,]s yrlma yaprrard,r. sin"n'rinarererinde
dezler arasrnda harg kutanmadr$r ormugiur.
ki demir givi gakrlmasrdrr. vrgma yaprtaroa deprem yük tesirrerinde
yaprlarda üstten bagrayan dalrrmarar
orugur. Minarererde deprem yük tesirrerinde
yrkrr_
ma orugmaz, dökürmererre yapr da$rrmaktadrr. yrgma
yaprran depremrerde da!rrmadan,
dökülmeden koruyabirmenin gayreti
iginde ormahyrz. Depremrerde yrlma yaprrarrn
masr dökülme ile gerqekregmektedir. yk'
Depremrerde betonarme minareter yrtrtur,
minareler dökülür. yr$ma

Minarerer deprem esnasrnda orugan gok yüksek

devrirme momentreri nedeniyre en
fazla hasar gören tarihi eser eremanrandrr.
igindeki heriser merdiveni iyi yaprrrp
mig olan minareler depreme kargr büyük keneflen-
direng göstermektedir. Fakat her durumda
men hemen tüm minarererin depreme he_
kargr gügrendirirmesi zorunrudur.

Dmr Yedestn Debyr Mlnare YerleSim plant

12-1-gekil 1

Minareleri yatay yükler altrnda egilme

momentini taglyacak gekilde tasarlamak
j ru degirdir. Minarererin tagryrcr strüktrrrünü
e$irmeye mü,
do$-
kaymaya kargr
tagrytcl sistem olarak olugturulmalrdrr. """"v"oiren
iI :u":k Mimar sinan minare sitriktürünü tasarlar-
ken her katmandaki tag dearerini hargsz yapmrg
dügeyde kurgun igine yerregtiriren güg_
zr.v.analar koymayr da ihmal etmemig.
rJ
Taglar arasrndaki zrvanalar kurgun doldurulmug
'u
oyuklara yerlegtirilmektedir. Kurgun igine yerlegtirmekle
zrvana demirine yatay ve dügey
11-$ekil-z-Kügük Ayasoffa cami kubbesinde gegmigte yaprlan
yaprlan baslng ön gerilme verilmesi
seklindeki
i esneme özelligi verilmektedir. Deprem mühendislilinde
zrvananrn bu detayrnr deprem
güglendirme gahgmasr I enerjisinin sönümrenmesi orarak adrandrrryoruz.
Tag dezrerini hargsz yapmakra, yatay_
 m] Yapllarm Analitik incelenmesi ve Güqlendirme Metodlarr
5. Tadhi Yaprlarrn Onarrm ve Güglendirilmesi

da esneyebilen dügeyde moment almayacak yrgma yapr

strüktürü olugturulmaktadrr. Mi-
narelerde dügeyde yükler helisel dalrfum tegkil etmektedir 5.7. Netice

Tüm tarihi kargrr yaprrar, hasarrarr ne orursa orsun, gügrendirirebirir.

Gügrendirme
restorasyon kurallart ile yaprlmahdrr. Tarihi yaprlann güglendirilmesinde
kullanrlan yeni
elemanlar sökürebirir ormasr önemlidir. yeni eremanra'n
eski yapr marzemesiyre uyum_
suz oldugu anlagtlrrsa, yaptyazarar vermeden
degigtirilebilm*tioir. v"y" ilave edilen ele-
manlarrn yenisi bulununca eskisi sökülebilmelidir.

Yrgma yaprlar restorasyon kurallanna göre güglendirilmesi

mümkündür.
a- Yatay yükreri tagryan sistem ahgap veya demir gekme
eremanrarrdrr. Ahgabrn öm_
rü azdtr gok iyi muhafaza edilirse elli yrl dayanabilir.
Demir malzemesinin ömrü
agtkta ahgaptan da krsadtr. Demir malzemesini
iyi vibre edilmig betonlarda ancak
korozyondan koruyabiliyoruz.

12-1-gekil 2 Duvarlar yapan ustarar duvar yaprsrnrn igine yatay gekme

eremanrarrnr koymakta
idiler' Qekme elemanlarlntn nerelere konacafrnrn
hesabrnr ustalrklarla biliyorlardt. yap-
Minarererin gügrendirirmesi maksadr ire yaprracak garrgmararrn lklan ustahkrarr bu günkü birgisayarrar dogruramaktadrr. Tüm
deprem dorayrsryra baglantr eremanrarr ve
gekme pargalan ahgap veya demirden orugmaktadrr.
olugacak yatay egilmeleri esnek gekilde kargrlamaktr. Dügey Ahgap veya demir eremanrarrnrn
dogrultuda esnek gekme
elemanlarr tegkiri mümkündür. 12-1-gekir 1 ve 12-1-gekir 2 bu günkü durumunun degerrendirirmesi ve görürmesi garttrr.
resimlerde görüldügü gibi. De$errendirme nasrr yaprr_
Derz bölgelerine merdiven vari spirar gekirde, her iki dogrurtuda mahdrr?
dügeyde, gekme ere_
manlarr yerlegtirilmekle esnek gekme elemanr yapmak Mevcut bilgisayar imkänlan ile yaprlann her nokta veya
mümkündür. Deprem srrasrnda elemanrnrn kesit mukave-
olugacak kesme kuwetini kargrrayacak gekme elemanlarrnr yatay metlerinin tespiti yaprrmarrdrr. yaprrarrn taslyrcl eremanrarrnrn
derzbörgererine yer_ mevcut marzemereri, yapr_
legtirilebilir. Yatay derzbölgeleri bir miktar bogaltrlarak gekme slndaki bozulmalarla halen tagtyrctlt!rnr sürdürebiliyor mu? yaprsal
elemanlal gizlenebilir. Dü- bozukluklar tagryrcrl-
gey derzlerdeki merdiven vari spiral gekme elemanlan grna mani ise degigtirilmenin kurallarrnl belirlemek
ile yatayda yerlegtirilen gekme garttlr.
elemanlan minarenin drgrnda, derz börgererine gizrenmig gekirde
ag orugturmaktadrr. Mi-
nare cidannda olugan a$rn yapr igindeki garrgmasr dügeyde b- Güglendirme elemanlartntn mutlaka sökülebilir olmasrna
esnek özeilik arz eder. orug- dikkat edilmelidir. yapr-
turulan ag, gerektigi kadar mukavim olursa, minarenin yapr elemanlannrn lanlarrn yanrrgr görürürse veya yeni teknorojirer kegfedirirse,
dökülmesi ön_ sonradan yaprran ira_
lenir. Depremlerde yrgma yapl elemanlarrnr dökülmeden yerinde veler de$igtirilebilmetidir.
muhafazaedersek da-
!rlmalarrnr önleriz. Bu iglemler yaptlrrken orijinal yapr elemanlarrna zarar vermeden derz- c- Röntgen taramalan ile hasarlartn, duvar gatlaklannr yerleri ve
ler iginde gahgrlmasr ve gekme elemanrar ugrarrnrn tespitinin boyulannrn tespiti
orabirdigince yapr bünye- yaprlmalrdtr.
sinde gizlenmelidir. Qekme kuwetlerinin zemine aktarrlmasr igin
minare bazasrnrn etra-
ftna mini kazrklar tegkil edilmeli ve bunlann üzerine zemin seviyesinin d- Tagrycr duvarrardaki gaflakrann onanrmasr sGM sisMiK
altrnda gepegev_ GüQLEND|RME Meto_
re bir baghk halkasr olugturulmahdrr. duna göre yaprrmarrdrr. Duvarrar yatay dolrultuda gekmeye
mukavemefli ere-
manlarla rifrendirirmeridir. Duvarrardaki agrrmararrn tek
sebebi yatay gekme kuv_
Itr] Yaprlarrn Analitik incelenmesi ve Güclendirme Metodlän 5. Tarihi Yaprlann Onanm ve Güglendirilmesi
ru
vetleridir. Yatay gekme kuweflerini kargrlamak igin yatay gekme banflan olugtur- depreme dayantklt dikilitaglal genberlitaglar, minareler deprem ustal{rnrn güzel örnek-
mak garttr. leridir. Atalarrmrz depreme dayanrk| yaprlar yapmayr binlerce yl önce biliyordu. Bizler
okursak araqtlnrsak geqmigin tecrübe ve bilgilerine ulaglrsak atalanmrzrn ilmine sahip
e- Yapt temellerinde var olan galerilerin temizlenerek atmosfere agrlmasrnrn saglan-
oluruz. Nasrl yaprldrlrnr kavrarsak, günümüze intikal eden tarihi yaprlan en iyi tarzda
masl gerekmektedir. Galeriler yoksa, temellerin altrnda galeriler olugturulmaldrr.
güglendiririz. Bakim ve onanmrnr restorasyon kurallanna uygun yapabiliriz. Hatta dünya
Beden duvarlarrnda yeraltt suyundan beslenen kapilaritenin önlenmesi garttrr.
tarihi yapr mirasrnrn, yaprm ve bakrmrna faydah oluruz.Tarihi yaprlann yaprm ve bakrm
Yapt duvarlartntn kapiler sulara kargr korumanrn tek garesi, kaprlar sulann yeraltr
kültürünün büyük krsmr Anadolu'nun ücra kögelerinde ve Osmanlr arqivlerinde mevcut-
suyundan beslenmesinin önlenmesidir.
tur.
Günümüzde yaptlmakta olan restorasyon gahgmalannrn durdurulmasrnr öneriyo-
Tarihi yaprlarrn proje ve yaptmt günümüzde bilinmemektedir. Proje müellifleri proje-
rum. Restorasyon galtgmalan yapr güglendirme gahgmalan ile beraber yürütülmelidir.
lendirilmesini bilmedigi tarihi yaprlann güglendirmesini yapamamaktadlr. Tarihi yaprlarr
Güglendirme projeleri yapllmadan yaprlan restorasyon ingaatrnrn, tarihi yaprlann yagattl-
restore ederken yaptlara büyük hasar verilmektedir. Tarihi yaprlarda en büyük tahribat'
ma ve korunmasr galgmalan igin delil yok etme operasyonu olarak görmekteyim.Görü-
restorasyonlarla verildi$ini görüyoruz.
nen hasarlan önlemekte zorlanan mühendislik,boya veya srva ile kapatrlan duvarlan na-
stl tamir edecektir?

Tarihi yaprlann bakrm ve yaprmr konusu, son yüzyrl da, gok kötü evreden gegmigtir.
Bizce sebepleri gunlardtr; 20.yüzyrl baglannda mühendislik ilmen ve bilmen betonarme
yaprlara yönelmig. Kitap yazanlar betonarme sistemlerde eserler yazmrglal ingaat ya-
panlar, köylerde dahi betonarme bina yapmrglardrr. Yapr standarilan Alman yapr teknik
ve standartlan ile yönlendirilmiq, ingaatlar Alman normlarrna göre yaprlrr olmugtur. Bu
degigime harf devrimi de eklenince tarihi yaprlarrn yaprm ve bakrm konusu tamamen
unutulmug. Bilenler yazmaynca ilim geligememig. osmanhnrn yapr bilgi ve kültürü atrl-
mrg alman yapr standartlan ile ingaatlar yaprlmrgtrr.

Osmanltntn yapl standartlan tüm imparatorlulun ingaat iglerinde kullanrlmrgtr. Os-

manh imparatorlulu ile olgunlagan Anadolu yapr kültürü, Selguklular döneminden hatta
Dolu roma ve öncesinin tüm medeniyetlerinin son geligmig ingaat kültürüdür. Anado-
lu'nun tarihi ingaat kültürü Osmanltda toplanmrg 600 yllhk imparatorlula bilim kaynagr ol-
mugtur. Böyle bir hazine, son yüzyrlda terkedilmig, Anadolu ile ilgisiz uygunsuz alman
standartlan ingaatlarda kullantltr olmugtur. Anadolu medeniyetleri binlerce ytl depreme
dayanrkh yaprlar yapmak igin gaba göstermig, bu gayreflerle depreme dayanrkh binalar
yapmayr bagarmrgtr. Hälbuki alman yapr tekniginde deprem olgusu yokiur. Deprem kor-
kusu olmayan ülkede deprem mühendisliginin olugmasr mümkün degildir. Higbir tarihi
Alman yaprsrnr Anadolu da yagatamazsrnrz. Anadolu'da atalanmrz tarafrndan yaprlan
w:l Yaprlarrn Analitik incelenmesi ve Güqlendirme Metodlarr 6. Tarihi Yaprlarrn Hrzh Yöntemle Risk
trrE

6. TARIHI YAPILARIN HIZLI YÖNTEMLE RISK ANALIZININ YAPILMASI

Bu bölümde konumuz "Tarihi yaprlartn olasr depremlerdeki yaprsal durumunu belir-

lemek maksadr ile deprem risk tahlilinin nasrl yaprlacagrnrn tespiti" dir.

Projemizin esast yaptlann depremlerdeki davranlgrnr belirlemek igin tagryrcr eleman-

larrn bugünkü durumlanntn irdelenmesidir. Depremlerdeki yapr tagryrcllarrnrn neler oldu-
gunu iyi bilmek gerekmektedir. Tarihi yaprlann deprem yükleri alündaki davranrglarrnr
ko-
nuyu iyi bilen mühendisler taraftndan görsel olarak belirlemesi kolaydrr. Tarihi yaprlaln
statigini ve mukavemet hesaplannr yapabilen mühendisler, görsel bi[ilere dayanarak
haarlayacaklan raporlarla deprem risklerini tayin edebilirler.Ziratarihiyaprlarr inga eden
mimarlartn yaprm teknikleri denemeler ve görsel bilgilere dayanmaktadrr. Görsel bilgi ve
denemelerin kullanrldrgl mimaride yine görsel tetkiklerle deprem risklerini tayin edebili-
riz. Günümüzde tarihi yapr yaprlmadr[rndan, tarihi yapr projelendirilmesinde deneyim ve
tecnibe birikimi olugmamrgfir. Günümüzde konuyu fazla irdeleyen ve aragtrran yok. Bu
maksatla, her mühendisin görsel olarak tarihi yapr risk analizi yapabilecegi bir sistem
olugturduk.

Sistemin özelli$i; tarihi yaprlann dügey ve yatay yük tagrycr elemanlannrn görsel
olarak bu günkü durumunu tespit etmektir. Yaprnrn tagryrcr sistemini deprem odakl ön-
celigine ve ehemmiyetine göre puanlayabilmekte, toplanan puanlann yüzdesine göre
yapr riskini belirleyebilmekteyiz.

Tagtyrct sistemlerdeki aragttrma konulannr ne ölgüde artrrrrsak yaptntn risk derece-

sini daha iyi tahlil edebiliriz. Burada astl olan tagryrcr sistemdeki aragtrnlacak ve puan-
wl Yaprlarrn Analitik Incelenmesi ve Güolendirme Metodlan
landlnlacak problemleri iyi tespit etmektir. Bu tespitleri yapabilmek iqin tarihi yaprlarrn ya-
plm ve baktm kurallartnt iyi bilmek gerekir. Bununla birlikte tarihi yaprlarrn matematiksel
analizlerinde tecrübeli olmak önemli bir unsurdur. Zira yapr tagrylci sisteminde zorlanan
kesit ve elemanlarrn neler oldugunu sezgi ile görmek gerekmektedir.
Risk analizlerinin yaprlmasrnda en önemli unsur tespitlerin kolay ve gabuk yaprlabi-
lir olmastdtr. Bunun iqin önerdigimiz metot da tespiti istenen problemlerin ulagrlanlarr ile
degerlendirme yaptlmastdtr.
6.1. Deprem Yükleri ve Tarihi Yapllardaki Tesirleri
Deprem yükleri darbe tesirli ve periyodik yükledir. Darbeli ve tekrarh kuwetin neler
oldugunu agklamakta fayda vardtr. Darbe tesirli yükler gekigle yaprlan vuruntular gibidir.
,Yüklerin etkisi darbeler geklindedir. Tarihi yaprlann büyük qo[unlugu tag veya tugladan
tegkil edilmig yaptlardrr. Tarihi yaprlann tüm tagryrcr elemanlarr gevrek özellik arz eder.
Yapr tagtyrcr elemanlartntn gevrek özellikte olmasr, deprem yüklerinin darbeli kuvvetler-
deki davranrgrnr, anlatmanln örnegini verelim.
Tag ustalar ocaklarda blok taglarr büyük gekiglede pargalar. Büyük blok taglan par-
galamantn teknigi vardrr. Ustalar büyük taglan pargalamak igin kayanrn tam odasrna dar-
beler yaparlar. Büyük blok halindeki kaya, gekig darbelerinin etkisi ile krsa zamanda bir
kag parqaya ayrrlrr. Bu galrgmaya "gekigle kaya parqalama ustahgr" denmektedir. Eler
kayadan kügük parqalar kopararak ta-s krrarsanrz bu ga|qmaya "kayayr köreltmek" den-
mektedir. Kayanrn qekig darbeleri ile dalrlmasr, yaprsrnrn gevrek özelliginden kaynak-
lanmaktadrr.
Gevrek özellikli yaplar depremin dinamik etkisi ile yrkrlmaz dagrlrr. Yaprlardaki da-
grlma dökülmeler geklinde kendini gösterir, dökülmenin son agamasr dagrlmadrr. Tarihi
yaprlar depremlerde bir anda dagrlrrlar.
Depremlerde dökülme ve da!rlmalar yaprnrn son katmanlannda görülmektedir. ca-
milerin kubbeleri Eökmekte, minarelerin birinci gerefesinin üstü dökülmektedir. Yrgma
yaprlann son kailarr gok hasar gördügünü biliyoruz. Tarihi yrgma yaprlarrn üst kaflan dep-
remlerde da!llmantn bagladrgr krstmlardtr. Tarihi yr!ma yaprlarrn tüm tagryrcr elemanlarr
basrng elemanlarr oldugundan, son katrndan da[rlmasr normaldir.
6. Talihi Yaprlann Hrzh Yöntemle Risk Analizinin Yaprlmasr
fE
Tarihi yaprlardaki tagryrcr elemanlar yrgmadrr. yrgmä elemanrar igser
sürtünme
mukavemetleri ile yatay yüklere kargr koymaktadrr. Kayma mukavemeti, üzerindeki
yükle orantrlr olarak artmaktadrr. yrlma yaprlarrn son kaflarrnda dügey yükazala_
cagrndan kayma mukavemetinde azalmaktadrr. yrlma yaprlann son kailarrnrn yatay
yüklere direnci zayrftrn Depremin yatay titregim kuwefleri, son katrndaki yatay
sürtün_
me mukavemetinden daha büyük de!erlere uragrnca yapr eremanlarr dökülmeye
bag-
lar.
Tarihi yrgma yaprlartn son katmanlan depremlerde riskli klsrmlardrr. Depremlerde
ytlma yaprlarin son katmanrnr dökülmeden yerinde tutan sistemler risk oranr düqük
sis*
temler oldu!unu söyleyebiliriz.
Tarihi yaprlardaki son katmanlar, camilerde kubbelel binalarda gahlardrr. Gözlen-
mesi gereken tagryrcrlar camilerde kubbeyi tagryan askr kemerleri, binalarda gatryr tagr-
yan son kat duvarlardtr.
irdelenmesi gereken diger bir unsur yaprlarrn tagryrcr sistemleridir.
Risk analizinin tespitinde astl olan hrzh degerlendirme yapabilmektir. Hrzl delerlen-
dirmenin yöntemi görsel kararlar vermektir. Konularrn de$erlendirilmesinde görsel galg-
malarrn neler olabilecelini irdeleyelim.
6.2. TagycrSistemler
Tagtytct sistemden maksat beden duvarlan kemerler tonozlar fil ayaklarr sütunlarr
anlatmaktayrz. Tagrytcr elemanlarinrn yaprlarda tasanmt deprem yüklerinin tagrtrlmasr
igin önemlidir. Yaprlarda dügey diyafram gerqeveler olugmug olmalrdrr. Diyafram gerge-
veler her iki yönde tam simetri tegkil ettigine bakrlmahdrr. Yatay tabakalarda diyafram
düzlemler tegkil edilmesi, olast deprem yüklerinin tagürlmasr igin görülmesi gerekmekte-
dir.
6.2.1. Temeller
Temelleri tetkik etmek zor igtir. Yaprlann temele yakrn kögelerinde bina igine dolru
egik gatlaklar var ise zemin problemi vardrr denebilir. Bunun haricinde temellerle ilgili
lrll Yaprlarrn Analitik incelenmesi ve Güqlendirme Metodlan 6. Tarihi Yaprlann Hrzh Yöntemle Risk Analizinin Yaprlmasr
I?E
higbir incelemeye gerek yoktur. Ancak temeller, yaptntn yeraltr suyu ile irtibaflr krsrmlan-
6.2.2. Duvarlar
drr.Yeralt sularrndan temel ve yapryr korumak gerekiyor. Tüm tarihi yaprlarda, temel se_
viyesinde olugturulan galeriler veya su kuyulan yaprlarr yeraltr sularrndan korumaktadlr. Duvarlar tag veya tulradan orugmug yrlrnlardrr. yrlrnrann kurailanna
tabidir. Za-
Temeldeki bu sisteme görsel tetkiklerle ulaqrlrr. Varhlrna ve gahgrp galgmadrgrna bakrla- manla ylrnlar da kayma düzlemleri olugur. Kayma düzlemleri dügey yük
etkisindeki
rak deprem riski igin veri olugturulur, mermer bloklarda dahi olugmaktadrr.

Resim 10 - Radar taramasr ile belirlenen galeriler Resim 4 - Dikilitagrn granit olan gövdede zamanla olugan kayma'gerilmeleri düzleminin belirtisi
olan
harelenmeler

Tarihi yaprlann deprem risklerini tespitinde, yapr elemanlannrn görünen bu günkü

Örnek; dikilitagrn lemel blogunda oluqan kayma düzlemlerindeki yanlmalar. Ana
durumu igin yaptrlrmrz puanlamadaki ana kriterler bunlar olmahdrr.
mermerin mesnetlerinde, kayma düzlemlerin belirtisi olan harelenmelerin olugmasr. Bü-
tün bu misaller her yrlrnrn kendi agrrügrnda veya ilave dügey yüklerden dolayr bir kayma
düzleminde kayarak dagrlaca$r bilinmelidir. Kayma düzlemlerin ilk belirtileri malzemede

128 I Analitik incelenmesi ve
harelenme veya klcal qatlaklardtr. Görsel tetkiklerde beden duvarlannda galaklann
olugtugu yerleri iyi bilmek gerekir. Qatlak tetkiklerini hzh yapmak igin yapr igin tehlike
eden bölgelerdeki araghrmalarla buldufumuz bilgiler deprem risk analizi igin önemli de-
lerler olur.
Yapt igin tehlike olugturan gatlaklar; beden duvarlannrn bina drg kögelerindeki drga
egimli agrlmalan, beden duvarlanntn en üst katmanrndan temele kadar ulagan galaklk-
lan yapllar igin önemli tehlikelerdir.
Resim 5 - Abide Hatun caminin gattdan temele kadar yafllan beden duvan
Beden duvarlannda kayma düzlemlerindeki yanklarrn tespiti ve büyüklügünün de-
gerlendirilmesi gerekir. Beden duvarlannda mutlaka kayma düzlemlerinde galaklar olu-
'-w-
Metodlan 6. Tarihi Yaprlann Hrzh Yöntemle Risk
FE
gur. olugan gatlaklar depremlerde agrlarak genigler, gafla$rn
depremlerdeki agrlmalannr
az görsel tetkiklerle de[erlendirilip verilerimize aktarmahyz.
Tagryrcr duvarlann öru|üg qekli göyledir; tag ustalan duvarrn her iki yüzünde
aynr an_
da galqrrlar' Duvar gekli ne olursa olsun kaide bu olmahdrr. Düzgün örülen yüz klsrmla-
rt 30 cm gegmez. Duvann orta ve büyük krsmr hargh kaba taglarla doldurulur. yüzlerde-
ki düzgün örülen taglarda yer yer uzun kuyruklar yaprlarak ortadaki kaba dolgu
tag ile ir_
tibatlandtnltr. Yüzeydeki düzgün örülü duvarrn kaba dolgu tag gövde ile irtibatl
kenet de-
mirlerle de yaprlmaktadrr.
Resim 6 - Bir yüzü sfir derz diger yüzü lugla duvar igi kaba dolgu duvar görünüSü
Düzgün örülü drg yüzey duvarla kaba dolgu ig duvann depremlerde ayrrldr$rnr, ya-
rrldrltnr görmekteyiz. Sebebi; örülüg geklinin depremlerdeki davrantg farkhhklan nedeni
ile duvarlarrn boyuna yanlmasrna sebep olmaktadrr. Dügey düzlemler. Beden duvarla-
nndaki bu agllmayr duvarlartn bel vermesi ile anlayabiliriz. Duvar igin olumsuz durum-
dur. Deprem riskinin tespitinde önemli parametredir.
Ttr] Yapriarrn Analitik incelenmesi ve Güqlendirme Metodlan
6. Tarihi Yaprlarrn Hrzh y öntemle Risk Analizinin Yaprlmasr

.- t Gizli rahfif Kemeri - - --

-
./- --\ \ -.-

Y Y
Görünen Süs
Kemeri

Resim 7 - Kaba yonu tag duvarda olugan dügey yanlma düzlemleri

ResimS-TAHF|FKEMER|

6.2.3. Sütunlar
Sütunlar beden duvarlarrnda büyük bogluklar olugturulmasr igin yaprlmaktadrr. Ba-
stnca galtgan mermer yapt elemanlarrdrr. Egilme momenti etkisinde anrnda krrrlrr. Alt ve
üst baglantrlan mafsalh olmak zorundadtr.
sütün üstündeki tagryrcr duvann igine gizli kemer yerlegtirilir Buna (TAHF|F KEME_
.
Rl)denir. Taglyrct duvann bogluklu katrna üst katlardan gelen yükleri, duvarlarrn
dolu olan
ayaklanna yönlendirmek gizli kemerlerle yaprlmaktadrr. Tarihi yaprlarrn sütunlu
tagryrcr
agkltklarr üstündeki tagrytct duvarlara hep tahfif kemerler yaprlmrghr. Sütunlar üstündeki

Bazen tagtytct duvarlartn alt katlannda büyük bogluklar yaprlmak istenir. Agrklklar
her katta kat dögemelerinden gelen yükleri kendi katnda tahfif kemerlerle dolu olan
ayak duvarlanna aktanr. Böylece, yüklerin sütunlara etkisi azalilmrg olur.
sütunlarla gegilir. Yaptnrn üst katlarrndan gelecek yükleri sütunlar tagtmaz. Sütun üstün-
deki yükleri yan duvarlara yönlendirmek gerekir.
6.2.4. Fil Ayaklan

Kubbeli yaprlarrn ana kubbeyi tagryan askr kemerlerinden gelen yükleri temele ak-
taran sütunlardrr. sürekli basrng etkisindedir. Agrn miktarda yük tagrdrgrndan mermer
taglardan yapllmamasr gerekir. Eler mermer bloklardan kullanllacaksa granit mermer
IEF Yaprlarln Analitik incelenmesi ve Güplendirrne Metodlar.r 6. Tarihi Yaprlalrn Hrzh Yönternle Risk Analizinin Yaprhnasr
trE
kullanrlmahdrr. Hareli mermer ile fil ayalr yapmak istenirse hareli düzlemin yatay etmesi gerekir. Kemerler gergi gubuklarr olmadan yük tagryamazlar.
olma_ Görsel tetkiklerle
stna dikkat edilmelidir. Hareli mermerler äynen ahgabrn özelliklerindedir. Mermer gergi gubuklartntn bu günkü durumunu anlayabiliriz. Deprem
blo!u risk analizinin tespiti igin
harelere dik istikamette bastnca dayanrkhdrr. Hareler istikametinde basrng gerilmesinde bir veridir.
mermer blok yarrlrr. Fil ayaklannda yaprlacak gözlem ve inceleme yaprm igEiliginden
iba_
rettir.
6.3. Qafi Sistemleri

6.3.1. Kubbeler
6.2.5. Kemerler
Kubbeler camilerin gatr örtüsüdür. yaprm olarak küresel bir uzay sistemidir.
Dügey
diyafram oluqturmayan yaptst ile ana yaprdan farklt frekans ve periyoflarla titregmekte-
@en
KrYwlbt dir' Kubbenin ana yaptdan farkh titregim modlarrna sahip olmasr, yaprmcrlarr bazr
tedbir-

ü JJ
I JJJJiJJJJJ Jt Ig ler almaya zorlamaktadrr. Depreme dayanrk| kubbe yaprm tekniklerinde birgok yap
sarrmlarr yaprldr$rnr biliyoruz.
ta-

J J Mimar Sinan kubbenin bastkhgtnt arttrmrgtrr. Maksat kubbenin a!rrhlrnr azaltmak

ve
deprem yatay yük etkisini kügültmektir.
K?stdi
Örnek olmast igin; bilgisayar ortamrnda kubbelerin basrkhlr ile ilgili garprct bir
de-
gerlendirmeyi ele alahm. Basrkft$rn degigimine göre, mesnet kuvveflerinin
gzgl,j ve kubbe
AftE,'lrefi agrr|$rnrn nasrl degigtigini gözleyelim.
eE{i/st
Qember yatay kuvvetleri;

K=tl2r. Yalnrz dügey yük Y. deprem kuvveti. G+Deprem k. Kubbe agrrhgr

7. 50/15=0. 50 5. 5 ion 24. 05 ton 24,69 ton 556 ton
6/15= 0. 40 9. 74 ton 17. 43 ton
Resim I 1 9. 97 ton 456 ton
4. 5/15=0.30 13.88 ton 12.74ion 18. 84 ton 378 ton

Kemerler aqkhklan gegmek igin duvarlann yük altrnda basrng egrileri gizgilerine uy-
gun tuglalar örmekle elde edilen tagtytcr elemanlardrr. Kesitlerinde sadece basrng geril-
mesl mevcuttur. Kemerlerin her iki yanrnda ayak krsrmlan vardrr. Ayak krsrmlarrnda ya-
tay yükler olugur. olugan yatay yükler gergi gubuklarr ile alrnmaktadrr. Efer gergi gubu-
gu yoksa ayaklardaki duvarlar güglü olmak zorundadrr. Kemer dügey diyafram gergeve-
si temel seviyesine kadar tam simetrik olmahdrr. Tam simetriklik temin edilemiyorsa ya-
tay yüklerde kemer ayaklartntn agtlrr özelliginde olmamah, kemerin kapanrr özellik arz
Buradan görsel degerlendirmeye altltk olacak bir parametre bulmug olacagz. Ba-
srkhk oranr yüksek kubbeleri riskli kategorisinde degerlendirecefiiz.
Kubbe duvarlarr dügey tagryrcr duvar teknigi ile yaprlmaktadrr. Dügeyde olugan gat-
laklar duvarrn agrldrgtnr gösterir. Dügey gatlaklr kubbeleri riskli kategorisin de deferlen-
dirilecektir.
 Analitik incelenmesi ve Güqlendirme
Metodlau 6. Tarihi Yapllann Hrzh
Yöntemle Risk Analizinin

6.3.2. Qatrtar

Tarihi yaprrarda beden duvarrarr

gatr yükrerini temere aktarmak
igin yaprrmaktadrr.
Qatrrarrn duvarrara oturduöu düzremin yatayoa
oiyairu, tegkir etmesi gerekir.
beden duvarlarrna oturdugu düzlemde Qailrann
vutuv iv"t ur olugmuyor ise deprem
beden duvarrarrnda burulmarar esnasrnda
ve oagrtmatar ;rtaya grkar. Düzremser
nasll yaptlmaktadlr' Örnek olsun yatay diyafram
diye isianout üniversitesi rarihi
finda yaprlan diyafram düzlem ana binasrndaki gatr ka-
tegkilini anlatahm.
odaran ayrran beden duvarrannrn gatl
oturma düzreminde ahgap hatrrarra
ni görmekteyiz' yaprmrndan rijirendigi_
sonra yangrnda tahrip ordugu
igin 1gg4 depreminde yapr
sar görmügtür' $ayet hatrlrar yangrnda ha_
y"nru""yo, depremde yapr zarctgörmeyecekti.
oda börmereri beden duvarrarr son
katmanrnda cepne gevre 20x20
kalaslarla gevrilmig' odalar arasrnda cm ebäornda ahgap
lama demiri ile ahgap kalaslar
da düzremser bir rrlid kat orugtururmu$tur. irtiba'andrrlarak yapr-
Biz bu düzreme yatay diyafram ya-
tay diyaframdan maksat düzremin demekteyiz.
dagrrmarara t<argr getme elemanran
ire ballanmasrdrr.

.21
F1 1

'I/l

Resim 1 - Tipik bir payanda

Tarihi yaprrarda kubbererin yatay sarrnrmrarrnr

kontror artrna armak igin payandarar €sq&mb
yaprlmakta idi. payandah kubbeler
depremlerde dayanrklr yaprlardrr,

Resim 2 - rstanbui üniversitesi rarihi

ana binasrndaki gatr katrnda yapiran
ahgap hatrrar
 Analitik incelenmesi ve
Metodlan
7. Deprem Risk Analizinde
Puanlarna Sistemi
Bir'örnekte Abide Hatun caminin gatrsrnrn
oturdulu duvar düzremini irdereyerim.
Altta resimde sörüldüsü
sibi satnrn duvara oturdulu driztemde d;;;;;;;;""a iki
dan olugan 30x30 ebadrnda ahgap kalaslarla srra-
duvar üst katmanrnda gekme elemanlan
ile yatay diyafram gergeve tegkir edirmig'r.
Depremrerde gafi yatay diyafram gergevere-
rinin saglamhgr önemridir, Risk anarizrerini yaparken
gatrdaki yatay diyafram gergevenin
hal hazrrndaki durumun görser degerrendirirebirmesi
yaprnrn depremdeki dayanrkrrhlr
igin bir parametredir.

7. DEPREM RISK ANA LIZINDE

PUANLAMA SISTEMi

Tagryrcr yapr unsurrarrnrn deprömrerdeki

fonksiyonuna göre risk katsayrsrnr yaptrgr_
mrz aragttrmalarla agagrda
maddelegtirdik;
Her aragtrrma konusunu ü9 olasllrkta
dügündük (kötü, orta, iyi)
Aragtrrma konurannr ne kadar gogartrrsak
risk seviyesini o kadar dolru bururuz.
Aragtrnlacak konurar ne orursa
otsun topram puanr 100 orarak berirreriz.
kendi birgi ve birikimine göre puanlamasrnr Her mühendis
yapabirir, Asrr oran risk tahminini
mak'r' Bazr mühendis yaprdaki marzemeyi dogru yap_
öne grtartaoirir. Kimi strüktüre gok puan
ve_
ve nisinin belirlemesiserekir. respiti
;:Tl:il:ffifn istenen assari r<onutarr asagr-

7.1. Temeller

Malzeme Bozufluklan

Resim 3 - Abide Hatun caminin gatlstntn 1' Temellerde kullanllan ta9, tugla, gibi
oturduöu duvar düzlemi malzemelerin yapr temellerine srzan atrk
rann yaptrlr tahribatrn yaygrn ordugu su_
görüren yaprrar. Marzeme bozukruklarrnrn
yapr ig krsrmrarrna kadar igremig
Qatr oturma düzremindeki hatrilama ve rüzgär bagrantrrarrnrn ormasr görüren yaprrar bu guruba
gözrenmesi bizim igin dahirdir.
önemli parametrererdir. eafirann diger özetikreri bozulmalart; tugla, tag ve harslarrn
zamanra o,ru* n,oru*uiunn o,ru-
mesidir.
rüzgär ba$rantrrannrn yaprrdr!rnrn görür_ ' ilflt:T:
3' Bir ve iki satrrdaki yrpranmararrn
münferit noktararda görürmesi durumunda.
lMt Yaprlarrn Analitik incelenmesi
ve Güglendirme Metodlarr
7 Risk Analizinde Puanlama Sistemi

Sistem Düzensizliklei
7.2. Beden Duvan
'l
' Güvenilir temer tagryrcr sisteminin
ve temer havarandrnlma sisteminin
madrgr yaprlarda. orugturur_
Malzeme BozulduWan
2' Yük tagryrcr sisteminin ve temer havalandrrrrma sisteminin 1' Duvarrarda kuilanrran tagrarrn tufrararrn,
basit orarak tegkir edir_ yapr temererinden geren kapirer
surarrn
j!il'Jr!ilil,fl|i veva temel havalandtrma ve drenaj
sisteminin earrsmaorsrnrn
yaptrgr tahribatln yaygrn
olarak görüldüöü, r"t."r" bozukluklaflnrn yapr ig krsrm_
rarrna kadar igremig yapr guruprarr
bu guruba girmektedir.
3' Yük tagryrcr sisteminin ve temer havarandrnrma, 2' Marzeme bozurmaran; tu$la, tag ve
drenaj sisteminin tam orarak teg- hargrann zamana bagrr yrpranmarardan
kil edildigi galrgtr durumda oldulunun turdugu yapr guruplan. orug-
nefirfenOiöi yaprlar.
3' Bir ve iki satrrdaki bozurmararn
münferit noktararda görürmesi durumunda.
Yap Kullanm BozuKuklan
1' Yaprla'n son beg yrrda kutanrrmamrg Slstem dihensizttfii
ormasr. Kuranrrmadrgr anragrran yaprrar.
2. Kullanrlan yaptntn son 5 ytlda bakrmrnrn yapllmadrlr 1. Güvenilir yatay yük tagryrcr sistemi
görülen yaptlar. berirrenemeyen, beridenmigse yetersiz
3. Halen kullanrlan bakrmh yaprlar. gu anragrran yaprrar. Beden
duvarla'ndaki yatay rratrt tegekküilerinin
ordu_

nun tespiti yaprlamayan yaprlar. Beden var ordu!u_

duvarlannda yatay yüklerin kargrlanmasr
Yanhg Restorasyon igin keneter ve ahqap ha*rarrn varrr$rnrn
aragtrrrrmasr gerekir. yoksa veya göre-
vini yapamaz durumda ise. Keneterin
1' Yanrrg restorasyon, gügrendirme
irkererine uymayan tamiratrarrn yaprrmrg
ve angap hatrrann gürüdü$ünün
tespiti ya-
prlan duvarlar.
anlagrlan yaprlar. ordugu
2' Yatay yük tagryrcr sisteminin hesapra
2' Yan'g restorasyon ve gügrendirme kuratanna tetkikinin gerekri ordugu yaprrar. Beden
du-
uygun tamirat yaprrmrg yaprrar. varlarrndaki yatay hatrr tegekkülrerinin
3' Relstorasyon ve gügrendirme yaprrmayan yaprrar. orugtugu fakat yeterri orup ormadr$rnrn
sap edilmesi gerekli yaprlar. he_
Restorasyon yaprranrann, res-
torasyon ve güglendirme kurallarrna
uygun yaprtan yaprlar. 3' Yatay yük tagryrcr sisteminin berirgin
ordugu, yaprda tam simetri duvar
kesiflerinin
tegkil edirdigi anragrran, beden duvarrarrnJati
yatay hatrr teqekkürerinin orugtulu
Deprem HasarlanndaV Tarihl GeCmiS yaprlar.

1. Tarihteki depremlerde hasar görüldügü

bilinen yaprlar. Yap Kullanm Bozukluklan
2. Tarihi depremlerde hasar görmüg
olabilme ihtimali olan yaprlar.
3. Tarihi depremlerde hig hasar görmeyen 1' Yaprlann son beg yrrda kuflanrrmamrg ormasr.
yaprlar. Kutanrramadrgr anragrran yaprrar.
2. Kullanrlan yaptntn son 5 ytlda bakrmrnln yaprlmadrlr
görülen yaprlar.
Yeni depremlerde yapnn durumu 3. Halen kullantlan bakrmh yaprlar.
1. Yeni depremlerde gok hasar görülen yaprlar.
Yanhg Restorasyon
2. Yeni depremlerde az hasar gören yaprlar.
3. Yeni depremlerde hig hasar görmeyen yaprlar, 1' Yanlrg restorasyon ve gügrendirme irkererine
uymayan garrgmalarrn yaprrmrg oran
yapr guruplan.
 Yaprlann Analitik Incelenmesi
ve GüQiendilme
7 Deprem Risk An alizinde Puanlama
Sistemi
2' Restorasyon ve güglendirme
kurailanna uygun tamirat yaprrmrg yaprlar.
3. Restorasyon ve güglendirme yaprlmam,g
iJ ,r"r. Sistem düzensiztifii;

Deprem Hasarlanndaki Tarihi 1. Güvenilir yatay yük

Gegmig tagryrcr sistemi belirlener
1'Tarihteki depremrerde hasar 9u anlagrlan, tagtann keneflerre belirlenmisse yetersiz
görürdü$ü birinen yaprrar. ordu-
Duvarlarda orugan garak n"gt"nr"o,J*"yen'.
ve yarkrafln gegmiq yjrg:g:
olugtu$unun tesfrt eoirmesi.
Duvarrardaki gairakrarrn
yü k tasryaca k q"r.i,o"
. r;;; ;;;,, teskiri nde yatay
;!_"fl il"1;Jl;;:1,ili,,
yeni depremlerle büyüdügünün
görüf Orjgrj y-;rf ar.
2' yatay yük tagryrcr sisteminin
tegkilinde tagrann kenererre
2' Tarihte depremlerde hasar görmüg yatay yük tagryacak bagranan, fil ayaklarrnrn
olabilme ihtimali olan yaprlar. gekilde dürgün bir;;;
;.rgkil edilen, fakat hesapla
gan gatak ve
vankrarrn gegmiq yrtarda orugtugunun
Duvarlarda olu_ gerekli oldugu-yaprlar. tetkikinin
rak burunan yapilar. Duvarlardaki ,".''oriir,'"äut,ir" yup,ru- 3' yatay yük taglyrcr sisteminin
gattatra'n ylni depremrerre görürmeyen berirgin,
fir ayakrannrn düzgün
3. Tarihte depremlerde hig hasar yaprrar. bir aksra destekrendi_
görmeyen yaprlar. si, yaprda tam simetri duvar kesit'ri""läunifuo,,dili
antagrtan yaprtar.
Yeni Depremlerde yaptntn
Durumu Yap Kullanm Bozuktuktan
1' Yeni depremrerde qok hasar görüren
yaprrar. Duvarrarda orugan
rarrn gegmig yrtarda olugtulunun ga'ak ve ya'k- 1'
Yaprrarrn son beg yrrda
t"rpit ;;i;r""i. Duvarrardaki garaklann kutanrlmamrg ormasr. Fir
-' ' ayakranna kulranrm maksadr ire
depremrerle büyüdügünün görürdügü'uuo,ür. yeni müdahalenin yaprldrgr tespit
oru"rrardaki yank ve agrrmararrn edilen V"p,fut-
duvar birregim kögererinde "n"oen 2. Kullanllan yaptntn son 5 yrlda
"yntrrLr, otmug, yeni depremrerre kulrana_ bakrmlnrn yaprlmadrgr görülen
maz hale gelmig yaprlar. 3. Halen kullanrlan baklml yaprlar. yaprlarda.
2' Yeni depremrerde az hasar gören
yaprrar, Duvarrarda orugan
gegmig yrtarda orugtugunun ga'ak ve yarrkrann
tespiti igin aragflrma yaprrarak Yanhg Restonsyon
varlardaki gaflaklarrn yeni depremlerl" burunan yaprrar. Du_
gor,iir"y"n yaprlar.
3. Yeni depremlerde hig hasar
görmeyen yaprlar. t restorasvonu
r:ilfi::llTrlllfijTl"J"lptrann süerendirme irkererine uymayan
7.3. FitAyafr 2' Restorasyon ve gügrendirme
kuraranna uygun tamirat yaprrmrg
Malzeme Bozukluklan 3. yaprrarda.
Restorasyon ve güglendirme
yaprlmam,g y"p,t"r.
1' Duvarlarda kullanrlan taglann tufilalarrn, yapr
temellerinden gelen kapiler
yaptrgr tahribafin yaygrn sularrn Deprem Hasarlan ndaki
orarak görürdü!ü,'marzeme Tarihi Gegmig
bozukrukrarrnrn yapr ig krsrmra_
rrna kadar igremig yaprrardrr.
Fir ay_akra'nr tegkir eden
tagrarda, basrng etkisi ire ya_
,l
prsar bozurmararrn hasar sörütdüsü bitinen
meydana gerdi$i, kenet dämirierinin
gürüdügü görüren yaprrar. .f:?tilff;';ä',"#" rit ayaktarrnda
salak ve asrtmala_
2' Marzeme bozurmararr tag ve
hargrarn zamana bagrr etkirerden
orugan marzeme
2. Tarihte depremlerde hasar
görmüg olabilme
yrpranmalannrn oldu$u vvrrrruV olaollme ilihtimali ile aragtrrrlarak
binalar. tespiti yaprian gatlaklann
3' Bir ve iki satrrdaki U"O,,ur."*""'
bozuklukrarrn münferit noktararda 3. Tarihte depremlerde hig
görürmesi durumunda. hasar görmeyen fil ayakhyaprlar.
 Analitik Incelenmesi ve Güqlendirme
7. Deprem Risk Analizinde
Puanlama Sistemi

Yeni Depremterde yaprnrn Durumu

1' Yeni depremrerde hasar görürdügü birinen 2' Restorasyon ve güprendirme
kurata'na uygun tamirät yaprrmrg
fir ayakrannda garak ve agrrmararrn yaprrarda.
görütdügü yaplar. 3. Restorasyon ve güglendirme yaprlmam,s
yup,frr.
2. Yeni depremlerde az hasar gören yaprlar.
Deprem Hasarlanndaki Tarihi
3. Yeni depremlerde hig hasar görmeyen yaptlar. GeSnig
1. Tarihteki depremlerde hasar görüldügü bilinen yaprlar.
2. Tarihte depremlerde hasar görmüg
7.4. Askr Kemerleri Veya Son Kat Tagycr olabilme ihtimali olan yaprlar.
Duvarlan 3. Tarihte depremlerde hig hasar görmeyen
yaprlar.
MaEeme Bozutduklan
1' Duvarrarda kuranrran tagrann tulrarann, yaplnrn Yeni Depremlerde yaprnn
bakrmsrzrr$rndan veya garak ve Durumu
yankrardan srzan surardan, daha 1. Yeni depremlerde gok hasar görülen
bagkaca sebeprerden, yaprsar bozurmarann yaprlar.
olugtugunun tespit edildigi yaprlar. 2. Yeni depremlerde az hasar gören
yaprlar.
2' Malzeme bozurmararr tugra, tag, hargrann zamanabagrr 3. Yeni depremlerde hig hasar görmeyen
etkirerden orugan marze- yaprlar.
me yrpranmalannrn olugturdu$u yapr guruplan.
3' Bir ve iki satrrdaki bozukrukrarrn münferit
noktararda görürmesi durumunda. 7-5. Kubbe veya gailar

Sistem düzenslzlifri Malzeme Bozulduktan

1' Güvenilir yatay yük tagryrcr sistemi belirlenemeyen, belirlenmigse 1' Duvarrarda kutanrran
yetersiz oldu- tagrafln tugralarrn, yaprnrn
$u anlagrlan yaprrar. varsa gergi gubukrarrnrn tespit noktararrnrn bakrmsrzrrgrndan veya bagkaca
dalrrdrgr görüren sebeprerden' yaprsar bozurmararrn
kemerlel Kenet tagrnrn, yerinden dü9tügünün görüldüöü orrstuounun tespit ediren yaprrar.
yaprtarOal yanda marzemesinin gürüdüg'nrin Kubbe pa-
göi.iriügü yaprlarda
2. Yalay yük tagrycr sisteminin hesapla ietkikinin makas malzemesinin gürüdügü görUien Qatr tegkiri igin yaprran
gerekli oldugu yaprlar. V"oi"r.
3' Yatay yük tagrycr sisteminin berirgin ordugu, kemerde 2' Tugra' tag, harg ve ahgap marzemesinin
gergi demirrerinin gerek zamanaba$rr etkirerden orugan
yaprsrnrn
sagram gerekse mesnedinin sa$rrkrr otougunun me ytpranmalanntn olugturdufu yaprlar. marze_
uelidendigi v"o,r"r. Kubbe payanda malzemesinln
oldu$u anlagrlan yaprlar. sagtam
Yap Kullanm Bozukluldan
3' Bir ve iki satrrdaki bozukrukrann
1. Yaprlarrn son beg yrrda kuilanrrmamrg ormasr münferit noktararda görürmesi
durumunda.
ve kuilanrlamadr$r anragrran yaprrarda
2. Kullanrlan yaptntn son 5 ylda baklmrnrn yaprlmadt$r görülen yaprlarda. Sisten diEenstztigi
3. Halen kullanrlan bakmh yaprlar.
1' Güvenirir yatay yük taglyrcr sistemi
berirrenemeyen, berirrenmigse yetersiz
!u anlagrlan yaplar. ordu_
Yanhg Restorasyon
Varsa gergi gubukrarrnrn tespit
1' Yanhg restorasyon, tarihi yaprrann restorasyonu noktararrnrn dagrrdr$r görüren
kubberer Kubbe pa-
gügrendirme irkererine uymayan yandaran ormayan yaprrar.
gahgmalarrn yaprlmrg olmasr. Qatryr beden ouu"rirnnu aktaran ahgap
diyafram gergeve olugturmayan yap birregimrerin
guruplan.
 Yaprlarin Analitik Incelenmesi
ve GüElendirme

2. Yatay yük tagryrcr sisteminin hesapla

tetkikinin gerekli oldugu yaprlar.
yandalarrnrn düzensiz Kubbe pa_
oldugu görülen yap,tar.
Qa'yr beden duvarlanna aktaran ahgap
birregimrerin diyafram gergeve
su halde hesaba serek duyutan orugturdu_
y;o;ä;r;;;r,.
3' Yatay yük tagrvrcr
berirgin
ordugu yaprrar.
",:luT'nr:
taran ahgap birlegimlerin Qatryr beden duvarrarrna ak_
Oiyatram Cerge; oruqturdugu
yapr guruplarr.

Yap Kullanm Boanktuklan

1' Yaprrarrn son beg yrrda kulranrrmamrg

ormasr ve kuranrramadrgr
anlaqrran yaprlarda.
2. Kullanrlan yaptntn son 5 yrlda
bakrmrnrn yaprlmadrgr görülen
yaptlarda.
3. Halen kullanrlan bakrmh yaprlar.

1- Cisimlerin Mukavemeti; prof. Dr. MUSTAFA INAN.

Yanlry Restonsyon 2- Yapr Elemanlarr; Ord. prof. Ali Fuat Berkman.
3- Gerenekser yaprrann stabirizesinin iyiregtirirmesi; prof.
' ;#:t"t:Jfi;i;|;':?rr"T,.trartn
restorasvonu
süerendirme irkererine uymayan
ea-
4- Tarihi yapr. Dep. Kargr Day. Artu. irigkin sistem
Dr. NAFrz QAMLTBEL.
Aragtrrmasr; prof. Dr. NAFrz
2' Restorasyon ve güglendirme
5- Karayollarr Fenni $artnamesi. QAMLIBEL.
kuratarrna uygun tamirat yaprrmrg
3. Restorasyon ve güglendirme yaprarda. 6- Zemin Mekanigi; ins. Y Müh. HAYRETTIN DÖNMEZER.
yaprlmamlg yaprlar.
7- Müh. Tatbikatrnda Zemin Mekanigi; KARL TERZAGHT
ve RALpH B. pEcK.
Deprem HasartanndaT Tarthi
B- Yapr Elemanlan; prof. y. Mimar M. Rfai
Gegmigi eelebi.
9- sGM sismik Gügrendirme Merkezi ing. tic. ve yrlma
1. Tarihteki depremlerde hasar görüldü$ü san. Lim. gti. yaprrann Güglendi-
bilinen yaprlar. rilmesi Metodu patenti. ZOO4IOOB6S.
2. Tarihte depremlerde hasar görmüg 10- Geoteknik Deprem Mühendisrigi
olabilme ihtimali olan yaprlar. *TEVEN L. KRAMER geviren Dög.Dr.Kamir
3. Tarihte depremlerde hig hasar görmeyen Kayabarr
yaprlar.
11- Tarihi yaprrarda kuranrran horasan
harcr ve srvarann özerikreri Dog.
Dr. Hasan
Böke.
Yeni Depremlerde yaptnrn
12- Haza Kitab-r Tezkiret-ür-Bünyan
Durumu hasbihar an üstad-r kardan ser Mi,marah
dülmennan" sinan bin ,Ab_
1. Yeni depremlerde gok hasar görülen '13- Süreymaniye
yaprlar. cami ve imareti ingaah porf.ömer
L. Barkan cirt 1ve 2.
2. Yeni depremlerde az hasar gören '14- Osmanh Mimarisi
yaprlar. 1_2_3-4-..Ekrem Hakkr Ayverdi
1952-1967.
3. Yeni depremlerde hig hasar görmeyen
yaprlar,