Hatırlamanın F lm Hal : Battal Gaz ’n n Kadın İzley c ler ve Savaş

Mt
3 Ek m 2011 Arş v, Ger ye Kalan Zaman

El f Ek n Akş t

Ursula Le Gu n Cr t cal Inqu ry’n n anlatı sayısında, eğer b r çember oluşturmazsak, b r çember oluştursak
ölecek de olsak, h ç yaşamamış oluruz der (Le Gu n, 1980, s. 192, 194). Battal Gaz h kâyeler n n kadın
tak pç ler n n h kâyes de b raz böyled r. Y rm nc yüzyılda, f lm medyumunun da yardımıyla h kâye
tepetaklak b r savaş ve erkekl k h kâyes ne dönüşene kadar yüzyıllar boyunca taşıyan kadınlar, bu tepetaklak
oluşla çember tamamlamış, ama h kâyen n ç nden kaybolmuşlardı. Ben de burada bu çember n, hem de her
b r aşaması, her b r hatırlanışı büyük değ ş mlere denk gelen bu h kâyen n kadınlar açısından anlamı üstüne
kafa yormak st yorum. Bunun ç n tar h f lmler n tar hle ve hatırlama b ç mler n tartışan ve daha önce
yayınlanmış olan “F lm n Kadın Tar h nde Kullanımı” (2009) s ml b r çalışmamı temel alacağım.

İşe tar hte de, tar h kurguda da belgesel çalışmalarında da, daha baştan anlatının güven lmezl ğ n kabul
ett ğ m zde, ancak o zaman yan , anlatının b ze hatırlamak ç n b r anahtar oluşturduğunu söyleyerek
başlamalıyım. Bu yüzden, burada anlatacağım dönüşümler n ne kadar akadem k donlara bürünseler de
“hafızanın oyunları” başlığını taşımalarında şaşacak b r şey yok.

H kâye şöyle: Sek z nc yüzyılda yaşamış b r kahraman olan Battal Gaz , B zans’la g r şt ğ mücadelede
Anadolu’yu İslamlaştırır ve İstanbul’a kadar ulaşır. Onun bu çabasında en büyük yardımcısı se y rm nc
yüzyılda yen den yazıldığında kurgulandığı g b savaş değ l, onu görür görmez yüzüne ve d n ne aşık olan
Rum kayzer ve vez r kızları, kadın savaşçılardır. Battal Gaz ’n n Anadolu’nun İslamlaşmasından çok önce bu
topraklara geld ğ r vayet ed lmekted r (Dedes, 1996; Dem r ve Erdem, 2006). Bu Sek z nc yüzyıl
kahramanı, Anadolu’da Malatya’dan İstanbul’a sürdürdüğü maceralarında Müslüman karısı Zeynep’
ber s nde bırakıp, B zanslı kadınlarla aşklar yaşamıştır. Buradak aşk sadece b r tek eşl l k çok eşl l k
meseles olarak görülmez. Bu aşklar b zzat Battal Gaz ’n n Anadolu’yu İslamlaştırmak yönündek
çabalarının özünü oluşturmaktadır. Fethett ğ her kalede, İstanbul’a, hatta Ayasofya’ya g r ş nde ona kapıları
bu kızlar açmaktadır. Onların Battal Gaz ’de gördüğü se, daha sonra Y rm nc yüzyıl Battal Gaz f lmler nde
Cüneyt Arkın’ın tems l edeceğ güzel b r erkeğ n davetkâr caz bes değ ld r (Akş t, yayına hazırlanıyor).
Y rm nc yüzyıla kadar kadınlar ve erkekler tarafından okuma gruplarında okunan Battal Gaz destanında ve
bu destanı temel alarak yazılmış erken Y rm nc yüzyıl k taplarında, ondak çek c l ğ n Müslümanlıktan
geld ğ ve bu kızların heps n n onun aracılığıyla Müslüman olduğu anlatılmaktadır. Arap, Yunan, Rus
destanlarıyla benzerl kler taşıyan bu destanın farklılığını da bu İslamlaşma eksen oluşturmaktadır. Kayzer
kızları ve İslam aşkının b rleş m noktalarıyla dokunmuş olan destanın Osmanlı İmparatorluğundak
popülerl ğ de y ne kadınlar aracılığıyla sağlanmıştır. Zaten h kâyen n İslamlaştırıcı yönde evr lmes n n en
öneml müsebb b olan türbes n de on üçüncü yüzyılda (1204-1209) yaptıran da Anadolu Selçuklu
Ümmühan Hatun’dur. H kâye yazıya on beş nc yüzyılda geç r lm ş, daha sonrak yıllarda ve On dokuzuncu
yüzyıl boyunca da kadınlar tarafından okunmaya devam etm şt r. Ama cumhur yet n kuruluşu, m ll yetç
yen den yapılanma ve lat n harfler ne geç şten sonra, 1940larda, h kâye tamamen yen den yazılmış ve kadın
etk s azalıp savaşın etk s artırılmıştır (Korgunal, 1941; Kozanoğlu, 1946; Sertoğlu, 1972; Öztürk, 2006).
1960ların sonu ve 1970ler boyunca f lme alınan Battal Gaz h kâyeler n n y ce görünür kıldığı da bu
eğ l md r.

Tar h ve hafızaya akadem k yaklaşımlar

M ll yetç travmalar tar h ve hafıza üstüne yazılanların en öneml odaklarından b r s . Y rm nc yüzyılın lk

dönemler n n görel tazel ğ bu dönemler n örneğ n sözlü tar h le ulaşılab l r olmasına yol açıyor. Ama
Y rm nc yüzyıl boyunca toplumsal b l nçdışına ışık tutan tek kaynak bu değ l: Y rm nc yüzyıla damgasını
vuran s nema, özell kle de tar h f lm, tar hç ler n kullanab leceğ ve 1970lerden ber kullandıkları b r kaynak
(Rosenstone, 1995). B r başka dey şle toplumsal hafıza tar h f lmler yoluyla dışavuruluyor ve yen den
b ç mlen yor. Rüyaların ncelenmeye başlamasına aynı dönemde ortaya çıkan s nemada, hareket adeta
toplumsal b r b l nçdışını fade ed yor (E senste n, 1928; Baker, 2007; Rosenstone, 2001, s. 268; Akş t, 2009:
202).

1988 t bar yle tar hç ler s nemanın savaşın tems l ç n yazıdan daha uygun b r ortam sunduğunu
düşünüyorlar ve m ll yetç l ğ n etk s yle neredeyse asker tar hle özdeşleşen tar hç l kle s nema, ve örneğ n
Battal Gaz h kâyes burada örtüşüyor. Ama yetm şl yıllardan t baren aynı zamanda tar hç l kte bu eğ l mler
eleşt r l yor ve ş n ç ne kadınların ve alt sınıfların g rmes yle tar h daha demokrat k b r hal alıyor. Ne var k
f lm n tar h n eleşt rell ğ n nasıl yansıtacağı b r sorun olmaya devam ed yor (Wh te, 1988, s. 1193). F lmdek
tar hle tar hç l ktek tar h n b rb r ne bağlı ve etk leyerek veya tepk lere yol açarak b rb rler n besl yor
olmaları (Fay, 2002, s. 6), eleşt rell k konusunda gayet de yetk n olab len s nemanın tar h eleşt r s n de
çereb leceğ ne da r b r şaret. Örneğ n b r kadın tar hç s olan Natal e Zemon Dav s’ n yaptığı b r tar h
çalışmasından yola çıkan ve kend s n n danışmanlığını yürüttüğü Mart n Guerre’ n Dönüşü f lm , hem
Hollywood f lmler n n b ld k formülüne ve hem de arş vdek belgeler körükörüne tar h olarak okuyan
tar hç lere b r eleşt r n tel ğ taşıyordu.

Ne var k Battal Gaz f lmler n n b r nev eleşt r s olarak ortaya çıkan Kahpe B zans f lm , ne bu f lmlerdek
sebeps z m ll yetç l ğ , ne artırılmış savaş dozunu, ne B zans’ın kadınlaştırılarak ve B zanslı kadınların yok
ed lerek tems l etmes n eleşt r yordu… Zaten sm nden de tavrı bell oluyordu. N tek m, Türk ye’de s nema
konusunda b r devlet pol t kasının gel şt r lmed ğ söylense de Osmanlı İmparatorluğunda Enver Paşa
komutanlığında Merkez Ordu S nema Da res ’n n b r faal yet olarak başlayan s nema, merkez pol t kalara
pek az hanet etm şt (Akş t, 2009: 205). Cumhur yet’ n kuruluşu sürec nde, en başarılı askerler g b ordudan
ayrılmak durumunda kaldıktan sonra s nema, Ateşten Gömlek g b örneklerle m ll anlatının kurucu
araçlarından olacaktı. Ulus Baker, kötü belgeselc l ktek dış ses n rahatsız ed c l ğ sadece tok ve gür b r
erkek ses olmasında değ l, gösterd ğ n anlattığı ç n etk s n kend el yle kırmasından kaynaklandığını
söylem şt (2007). Erkek h kâyeler ve savaş h kâyeler olarak genelde tar h f lmler n özelde de Battal Gaz
f lmler n n de tar he ve hafızaya aynı etk y yaptığını (Akş t, 2009: 205) ve çok uzak b r geçm ş hatırlama
ed m n Rum kadınların geçm ştek yer n n unutuluşuyla eş tleyerek etk s zleşt rd ğ n söyleyeb l r z. Yan
1960lar ve 70lerde f lmleşt r l rken, yan yen b r anlatım b ç m ne dökülürken Battal Gaz h kâyes nde
kadınların roller k nc l düzeylerde kaldı. Aslında kadınların kahramanlık h kâyeler ç ndek roller katkıda
bulunmaktan baret değ ld ; bu h kayeler n oluşturulmasında ve sürdürülmes nde öncü b r konumdaydılar. Ne
var k özell kle Y rm nc yüzyılın lk yarısındak m ll yetç etk yle b r g den kültür b ç mlenmes , savaşı
yücelt r ve h kâyeler n ç nden sadece savaş anlarını hatırlamaya değer bulurken, geçm şte savaşı
günümüzdek kadar ş ddetl ve günümüzdek kadar “öneml ” hale get rmek ç n h kâyeler önce kadınlardan
tem zled . Burada unutulan nokta, h kâyeden kadınlar çıktığında, ger de d kkate değer ve h kayey taşıyacak
pek k msen n kalmamasıydı. Zaten bu İslamlaşma h kâyes nden Hır st yanlık, b r erkekl k güzellemes nden
kadınların bakışı çıkarıldığında, anlatacak h kâye de pek sası oluyordu. Ama eğer y ne bu h kâyey anlatmak
stersek, tar h n sadece hatırladıklarımızdan değ l hatırlamak sted kler m zden de oluştuğunu, bu çeş t b r
hafızaya en çok da kadınların katkıda bulunduğunu hatırlamamız gerek r. Böylece Battal Gaz ’n n savaşı b le
ş ddet n değ l aşkın yücelt ld ğ b r h kâyeye dönüşeb l r.

Kaynaklar

El f Ek n Akş t, yayına hazırlanıyor “Kadınların Kahramanlık H kâyeler n Devam Ett rme Yolları:
Battalname Örneğ ,” NTV Tar h.
El f Ek n Akş t, “F lm n Kadın Tar h nde Kullanımı,” Kadın Belleğ n Oluşturmada Kaynak Sorunu,
İstanbul: Kadın Eserler Kütüphanes ve B lg Merkez Vakfı, 2009,
http://80.251.40.59/pol t cs.ankara.edu.tr/aks t/gor.html.
Ulus Baker, “V sual Th nk ng Başlıklı Sem ner Notları,” Kozav sual Aud o V sual Researh Project,
NIHA, Ankara, 2007, http://www.kozav sual.org/web/wp/?p=10&langsw tch_lang=tr.
Natal e Zemon Dav s, The Return of Mart n Guerre, Cambr dge: Harvard Un vers ty Press 1984.
Yorgos Dedes, Battalname. Doğu D ller ve Edeb yatlarının Kaynakları 33, Harvard Un vers ty, 1996
Necat Dem r and Mehmet Dursun Erdem, “Türk kültüründe destan ve Battal Gaz destanı,” Türkoloj
Derg s I, 2006.
Br an Fay, “Unconvent onal H story,” H story and Theory 41/4, Fay, 2002, (1-6)
Muhs n Ertuğrul, Ateşten Gömlek, İstanbul: Kemal F lm, 1923.
Muharrem Zek Korgunal, Türk Kahramanı Battal Gaz (M hr yay lden nt kam). İstanbul: S nan
Matbaası, 1941.
Apdullah Z ya Kozanoğlu, (1906-1966) Battal Gaz : Büyük Türk romanı. İstanbul: Türk ye Yayınev ,
1946.
Ursula K. Le Gu n, “It Was a Dark and Stormy N ght; or, Why Are We Hud-dl ng about the
Campf re?,” Cr t cal Inqu ry 7/1, 1980, 191-199.
Serdar Öztürk, “Cumhur yet n İlk Yıllarında Halk K taplarını Modernleşt rme Çabaları,” Keb keç 21,
2006: 47-72.
Robert A. Rosenstone, “October as H story,” Reth nk ng H story 5 2, 2001: 255–274.
Robert A. Rosenstone, “H story n Images/H story n Words: Reflect ons on the Poss b l ty of Really
Putt ng H story onto F lm,” Amer can H stor cal Rev ew 93/5, 1988: 1173-1185.
Murat Sertoğlu, Battal Gaz . İstanbul: İt mat K tabev , 1972.
Hayden Wh te, “H stor ography and H stor ophoty,” The Amer can H stor cal Rev ew 93/5, 1988:
1193-1199.