2019 - 2020

2019
 bghUsl¡f«
t.v© bghUŸ g¡f« v©
1. K‹Diu 1

2. Cuh£Á ã®thf« 13

3. khãy muR¤ £l§fŸ

3.1 Kjyik¢rç‹ Nça ä‹ r¡ÂÍl‹ 74

Toa gRik ÅL £l«

3.2 gšntW muR £l§fë‹ Ñœ 25 80

M©LfS¡F K‹d® f£l¥g£l
ÅLfŸ gGJ Ú¡f« brŒjš

3.3 Cuf c£f£lik¥ò - rhiyfŸ 83

3.4 jäœehL Cuf¢ rhiyfŸ 91

nk«gh£L¤ £l«

3.5 egh®L rhiyfŸ 92

3.6 Á¿a Ïiz¥ò¢ rhiyfŸ 94

3.7 r£lk‹w cW¥Ãd® bjhF 107

nk«gh£L¤ £l«

3.8 j‹åiwΤ £l« 118

3.9 Rfhjhu« - KG Rfhjhu jäHf« 121

3.10 Cuf¥ gFÂfëš Âl k‰W« Âut¡ 130

fêÎ nkyh©ik¤ £l«

i
t.v© bghUŸ g¡f« v©
3.11 gŸë¡ fê¥giwfŸ guhkç¤jš, 133
tF¥giw k‰W« gŸë tshf«
öŒik gL¤Jjš k‰W« gŸë
tshf« öŒik gL¤Jjš

3.12 r_f bghUshjhu nk«gh£L¤ 135

£l«

4 k¤Âa muR¤ £l§fŸ

4.1 kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy 138

cW¤ £l«

4.2 Ãujk kªÂç FoæU¥ò £l« 161

(Cuf«)

4.3 ehlhSk‹w cW¥Ãd® cŸq® 164

bjhF nk«gh£L¤ £l«

4.4 Ãujk kªÂç »uhk rhiy¤ £l« 165

4.5 öŒik ghuj Ïa¡f« ( Cuf«) 170

4.6 njÁa %®g‹ Ïa¡f« 173

4.7 njÁa »uhk Rauh{a £l« (RGSA) 177

4.8 ehlhSk‹w cW¥Ãd® khÂç 179

»uhk¤ £l« (SAGY)

4.9 njÁa fçkthÍ k‰W« cu 181

nkyh©ik¤ £l«

ii
 t.v© bghUŸ g¡f« v©
5  gâaik¥ò

5.1 muÁjœ gÂÎ bg‰w gâaik¥ò 186

5.2 bgh¿æaš gâaik¥ò 187

5.3 KJãiy mYty®fis Ãw 189

Jiw¡F kh‰W¥ gâæš
mD¥òjš

5.4 muÁjœ gÂÎ bgwhj gâahs® 190

gâaik¥ò

6 Âw‹ nk«ghL 195

jäœehL kfë® ey nk«gh£L

7
ãWtd«

7.1 kfë® Â£l« 220

7.2 jäœehL khãy Cuf thœthjhu 222

Ïa¡f«

7.3 £l bray ghLfŸ 227

7.4 Âw‹ nk«ghL 241

7.5 Ô‹ jahŸ cgh¤aha »uhä‹ 250

bfsrša £l¤Â‹ Ñœ
ntiythŒ¥òl‹ Toa Âw‹
ts®¥ò¥ gæ‰Á

7.6 ã cŸsh¡f« k‰W« E©fl‹ 265

iii
t.v© bghUŸ g¡f« v©
7.7 thœthjhu nk«ghL 285

7.8 xU§»iz¥ò (CONVERGENCE) 309

7.9 nkyh©ik jftš mik¥ò (MIS) 314

7.10 njÁa Cuf bghUshjhu ò¤jh¡f¤ 315

£l«

7.11 Ô‹ jahŸmªÂnahja nah#dh– 317

njÁa ef®¥òw thœthjhu Ïa¡f«
(DAY – NULM)
7.12 éUJfŸ 338

7.13 jäœehL khãy muR rhuh bjh©L 340

ãWtd§fŸ k‰W«
j‹dh®ty®fë‹ Mjhuika«
(o.v‹.é.M®.Á.)

7.14 jäœ ehL kfë® nk«gh£L K‰w« 345

khj Ïjœ

7.15 ciH¡F« kfëU¡fhdm«kh 347

ÏUr¡fu thfd¤ £l«

7.16 k¡fŸ f‰wš ika« (kfik) 349

7.17 rKjha ts¥ gæ‰We®fis¤ ju« 353

ca®¤J« £l«

7.18 Ïiza tê¡ f‰wš k‰W« rKjha 356

thbdhè

iv
 t.v© bghUŸ g¡f« v©
7.19 Cuf k‰W« ef®¥òw gFÂfëš 358
thG« ViH¡ FL«g§fS¡F
xUKiw Áw¥ò ã cjé tH§Fjš

7.20 jäœehL kfë® nk«gh£L 358

ãWtd¤Â‹ 35 M« M©L
bfh©lh£l§fŸ

8 jäœehL Cuf ò¤jh¡f¤ £l« 361

(òJthœÎ £l« - II)
9 g‹dh£L ntsh© ts®¢Á 371
ãÂa¤Â‹ cjéÍl‹ Toa
Rdhä¡F¥ Ë ãiy¤j
thœthjhu¤ £l«

10 tuÎ bryΤ £l« 2019-20 401

11 KoÎiu 403
 

v
1. K‹Diu

1
 Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiw
bfhŸif és¡f¡ F¿¥ò

2019-20
K‹Diu

“mo¤js¤ÂèUªJ f£lik¥gnj äf¢ Áwªj

éiuthd k‰W« brašÂw‹ ä¡f ts®¢Áia më¡F«.
x›bthU »uhkK« j‹åiwÎ bg‰w Foaurhf khw
nt©L«. mj‰F JâÎ ä¡f Ô®khd§fŸ mtÁaäšiy.
khwhf, kd¤JâΫ, T£lh©ik rh®ªj m¿Î¥ ó®tkhd
gâna njitahF«.”
- kfh¤kh fhªÂaofŸ

k¡fŸ ey¤ij¥ ngQ»‹w khãykhd jäHf¤Âš,

Cuf ts®¢Á v‹gJ mo¥gil trÂfisÍ«, jukhd
nritfisÍ« Áwªj Kiwæš »uhk¥òw k¡fS¡F
më¥gj‹ _y« mt®fë‹ bghUshjhu ts®¢Á, r_f ÚÂ
k‰W« thœif¤ju« M»at‰iw nk«gL¤J« éjkhf
mikªJŸsJ.
Cuf¥ gFÂfëš mo¥gil¡ f£lik¥òfis
cUth¡FtJ, rKjha¤Â‰F njitahd nritfis
më¥gJ, tWik¡ nfh£o‰F Ñœ thG« jåeg®
FL«g§fŸ k‰W« Ra cjé¡ FG¡fS¡F¤ njitahd
cjéfis tH§FtJ ngh‹witna muÁ‹ mo¥gil
neh¡fkhF«. »uhk¥ òw§fëš tÁ¡F« k¡fë‹ ey‹
k‰W« ts®¢Á¡F VJthf r_f¥ bghUshjhu

2
bfhŸiffis cUth¡», m¡bfhŸiffis ãiwnt‰w
gšntW Cuf ts®¢Á¤ £l§fis totik¡f, Ϫj
muR cªJ r¡Âahf Âfœ»wJ. ãiyahd thœthjhu
thŒ¥òfis cUth¡Fjš k‰W« mo¥gil c£f£lik¥ò
k‰W« nritfis Cuf¥ gFÂfëš tH§Ftj‹ _y«
tWikia xê¥gJ, gšntW Cuf ts®¢Á¤ £l§fë‹
Kj‹ik neh¡f§fshF«.
nk‰f©l neh¡f§fis miltj‰F, j‰nghija
ãiyæš »uhk Cuh£Áfns, Cuf ts®¢Á¤ £l§fis
totik¤J¢ brašgL¤Jtj‰fhd mo¥gil myfhf
cŸsd. Mdhš, Cuf¥gF k¡fŸ Ϫj £l§fŸ
F¡»uhk§fŸ mséš Â£läl¥g£L
brašgL¤j¥g£lhšjh‹ mt®fS¡F¤ njitahd
mid¤J mo¥gil trÂfS« »il¡F« v‹W
fUJ»‹wd®. vdnt, k¡fë‹ v®gh®¥Ã‰»z§f, Ϫj
murhdJ, Cuf¥ gFÂfS¡fhd £läLjš k‰W«
brayh¡f¤Âid Ñœ ãiy myfhd F¡»uhk mséš
totik¡»wJ.
Kjyik¢rç‹ Nça ä‹r¡ÂÍl‹ Toa gRik
ÅL £l« Ϫj muÁ‹ Áw¥òä¡f Ka‰Áfëš x‹whF«.
Ϥ£l«, »uhk¥òw§fëš ViH vëa k¡fS¡F Å£L
tr thŒ¥òfis V‰gL¤JtnjhL, gRik vçr¤Âia
C¡Fé¡F« tifæY« cUth¡f¥g£LŸsJ.
JhŒikahd M‰wYl‹ mÂf mséš gu¥gsÎ bfh©l
ÅLfis tH§F« Ϥ£l« ϪÂahényna Ϫj
tifæš brašgL¤j¥gL« Kjš £lkhF«. 2011-12 M«
M©L Kjš 2018-19 M« M©L tiu, bkh¤j«

3
3.60 Ïy£r« gRik ÅLfŸ %.7,200 nfho kÂ¥Õ£oš
vL¡f¥g£LŸsd. nkY« 2018-19 M« M©oš gšntW
muR £l§fë‹ Ñœ 25 M©LfS¡F K‹d® f£l¥g£L,
gGjilªj ãiyæš cŸs 45,594 ÅLfis %.227.97 nfho
kÂ¥Õ£oš khãy muR ã _y« gGJÚ¡f« brŒa “gšntW
muR¤ £l§fë‹ Ñœ 25 M©LfS¡F K‹d®
f£l¥g£l ÅLfŸ gGJÚ¡Fjš”, v‹w òÂa £l«
m¿Kf¥gL¤j¥g£LŸsJ. Ϥ£l« Cuf¥ gFÂfëš
ViHk¡fŸ j§fŸ ÅLfis muR cjéÍl‹ òJ¥Ã¤Âl
têtif brŒ»wJ.
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤ £l«
k£Lnk cçikfis cŸsl¡»a tYthd r£l
totik¥Ã‹ _y« Cuf Âw‹rhuh bjhêyhs®fS¡F
r£l ó®t cçikfŸ tH§» mt®fë‹ tWikia xê¡F«
xnu rKf ghJfh¥ò¤ £lkhF«. Ϥ£l« Âw‹rhuh clš
ciH¥Ãid nk‰bfhŸs éU¥gKŸs taJ tªnjh® cŸs
mid¤J »uhk¥òw FL«g§fS¡F« mÂfg£rkhf
M©L¡F 100 eh£fŸ ntiy thŒ¥ò më¡»wJ. kfë®
_y« kåj r¡Â eh£fis cUth¡Ftš njÁa
ruhrçahd 54.55 rjé»j¤ij x¥ÃLifæš
85.4 rjé»j¤ij vŒÂaj‹ _y« jäœehL Kjèl«
t»¡»wJ.
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤
£l¤Â‹ Ñœ, jL¥gizfŸ f£Ljš, c¿ŠR¡Fê
mik¤jš, ghu«gça Úuhjhu§fis òduik¤jš k‰W«
bgUksÎ ku« ts®¥ò £l¤Â‹ Ñœ ku§fŸ eLjš ngh‹w

4
Ïa‰if ts nkyh©ik gâfS¡F khãy¤Â‹ bkh¤j
bryéd¤Âš 82.47 rjé»j« bryél¥g£LŸsJ. Cuf
Ïiz¥ò rhiyfŸ, Ábk©£ fh§»ß£ rhiyfŸ, ngt®
Ãsh¡ rhiyfŸ, Cuh£Á mYtyf¡ f£ol« f£Ljš,
czÎ jhåa nrä¥ò »l§F f£Ljš k‰W« ghš nrfç¥ò
Tl§fŸ f£Ljš ngh‹w Ïju c£f£lik¥ò gâfŸ
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ vL¤J¡bfhŸs¥gL»‹wd.
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤
£l¤Âid Áw¥ghf bra‰gL¤Âa‹ _y«, I¡»a
ehLfë‹ Úo¤j ãiy¤j ts®¢Áæ‹ c‹djkhd
têKiwfŸ k‰W« neh¡f§fŸ Âw«gl
mila¥bgW»‹wd. Cuf¥ gFÂfëš Âw‹rhuh clš
ciH¥Ãid nk‰bfhŸs éU¥gKŸs, taJ tªnjh® cŸs
x›bthU FL«g¤Â‰F« xU tUl¤Â‰F mÂfg£rkhf
100 eh£fS¡F ntiy thŒ¥ò tH§f¥gLtj‹ _y«
‘gÁæ‹ik’ k‰W« ‘tWikæ‹ik’, ngh‹w neh¡f§fŸ
vŒj¥gLtJl‹, Cuf ViH k¡fë‹ thœthjhu«
më¥gš K¡»a g§»id t»¡»wJ. M©fŸ k‰W«
bg©fS¡F rk CÂa« tH§FtJ k‰W« CÂa«
tH§Ftš vªj éj ghFghL« ÏšyhjJ ‘M©, bg©
rk¤Jt¤Âid cW brŒ»wJ. k© k‰W« <u¥gj¤Âid
ghJfh¡F« gâfshd, k©tu¥ò f£Ljš, jL¥gizfŸ
f£Ljš, ghu«gça Úuhjhu mik¥òfis òduik¤jš
k‰W« ò¤Jæ® më¤jš, bghJ k‰W« jåah® ãy§fëš
tw£Á fh¥ò gâfŸ nk‰bfhŸSjš ngh‹w kiHÚ®
nrfç¥ò gâfë‹ _y« gUtãiy kh‰w« k‰W« mj‹
éisÎfŸ f£L¥gL¤j¥gL»wJ.

5
 Cuf gFÂfë‹ ts®¢Áæš, Cuf¢ rhiyfë‹
bjhl® nk«ghL K¡»a g§F t»¡»wJ v‹gij Ú©l
fhykhf Ϫj muR cz®ªJŸsJ. jäœeh£oš cŸs
Cuf¢ rhiy bjhF¥ghdJ ntfkhf mÂfç¤J,
1.49 Ïy£r« ».Û. Ús¤ij milªJŸsJ. Ϫj muR, njit
k‰W« K‹Dçik mo¥gilæš Cuf¢ rhiyfë‹
nk«gh£o‰fhf ã xJ¡ÑL brŒÍ« neh¡f¤Âš, jäœehL
Cuf¢ rhiyfŸ nk«gh£L £l¤Âid 2015-« M©oš
m¿Kf¥gL¤ÂaJ. ÏJ KGikailÍ« tifæY« k‰W«
M©L KGtJ« Cuf¢ rhiyfŸ ešy ãiyæY«
ga‹gL¤J« tifæY« ÏU¥gij cWÂ brŒa, jäœehL
Cuf¢ rhiyfŸ guhkç¥ò bfhŸifæid muR
cUth¡»ÍŸsJ.
Rfhjhu¤njhL bjhl®òila gšntW Jiwfis
xU§»iz¤jš k‰W« bjhl® Ka‰ÁfŸ nk‰bfh©lj‹
_y« Rfhjhu¤Âš éiuthd K‹nd‰w¤ij mila
KoªjJ. r_f« rh®ªj mik¥òfshd »uhk tWik xê¥ò
r§f§fŸ k‰W« Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfis
<LgL¤j¥g£lj‹ _y«, k¡fë‹ kdkh‰w¤ij
V‰gL¤J« rthyhd braiy Âw«gl ifahs KoªjJ.
r_f mQFKiwæš gæ‰Á bg‰w C¡Fe®fŸ k‰W«
r_f« rh®ªj mik¥òfŸ, Âwªj btëæš ky« fê¤jy‰w
ãiyæid miltj‰F«, bjhl®ªJ mªãiyia j¡f
it¥gj‰F« neuo jftš bjhl®ò thæyhf K¡»a
g§fh‰W»‹wd. Âl¡fêÎ nkyh©ik £l¤Â‹ Ñœ
<LgL¤j¥gL« öŒik fhty®fŸ _y« R‰Wòw¢ NHš
öŒikahf guhkç¡f¥gLtJ cWÂbrŒa¥gL»wJ. k¡F«

6
F¥igfis, cukh¡Fjš k‰W« k©òG cu« jahç¤jš
k‰W« kW RH‰Á brŒa¡Toa fêÎfis é‰gj‹ _y«
»uhk Cuh£ÁfS¡F tUthŒ »il¡»‹wJ. Rfhjhu
gâahs®fis <LgL¤Â gŸë fê¥giwfŸ k‰W«
tshf§fis öŒik brŒa¥gLtj‹ _y«, Cuf gŸë
khzt®fS¡F fšé f‰F« cfªj NHš
V‰gL¤j¥gL»wJ.
jäœehL kfë® nk«gh£L ãWtd«, kfëç‹ r_f,
bghUshjhu, M‰wš nk«gh£o‰fhf 1983 M« M©L
or«g® khj« 9« ehŸ ãWt¥g£lJ. ϪÂahényna
Kj‹Kjyhf kfë® ey nk«gh£o‰fhf k£Lnk
Jt§f¥g£l ϪãWtd« 35 M©Lfis¡ flªJ gy
khãy, k¤Âa k‰W« btëæèUªJ cjé bgw¥g£l
£l§fis rKjha« rh®ªj K‹nd‰w¤ij
mo¥gilahf¡ bfh©L xUä¤j neh¡Fl‹ brašgL¤Â
tU»wJ.
tWik v‹gJ gy gçkhz§fis¡ bfh©l
Ãu¢rid MF«. vdnt jäœehL kfë® nk«gh£L
ãWtd« gšntW c¤Âfë‹ _y« Cuf k‰W« ef®¥òw
FL«g§fë‹ tWikæid Ú¡»L« tifæš brašg£L
tU»wJ. Ï‹W, ϪãWtd« muÁ‹ Ïu©L
Kj‹ikahd tWik xê¥ò¤ £l§fshd jäœehL khãy
Cuf thœthjhu Ïa¡f« k‰W« jäœehL ef®¥òw
thœthjhu Ïa¡f¤Âid brašgL¤Â tU»wJ. jäœehL
khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f« khãy¤Âš cŸs 385
t£lhu§fëš cŸs 12,524 »uhk Cuh£Áfëš
brašgL¤j¥g£L tU»wJ. jäœehL kfë® nk«gh£L

7
ãWtd«, jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f« k‰W«
mj‹ Jiz¤ £l§fshd Ô‹ jahŸ cgh¤aha »uhä‹
bfsrša £l«, »uhäa bjhêš Kidnth® £l«, bg©
étrhæfŸ nk«gh£L £l« ngh‹wt‰¿‹ _y« rKjha«
rh®ªj gšntW K‹nd‰w mQFKiwia¡ bfh©L
Cuf¥ gFÂfëš kfëiu M‰wš gL¤Â tWikia
Fiw¡F« Ïy¡»id¡ bfh©L brašg£L tU»wJ.
cyf t§»æ‹ ã cjé bg‰W, K‹d® eilKiwæš
ÏUªj òJthœÎ¤ £l¤Âš m¿Kf¥gL¤j¥g£l ViH
k¡fis¡ f©l¿Í« k¡fŸ ãiy MŒnt rKjha rh®ªj
K‹nd‰w mQFKiw¡F mo¤jskhf ÏUªjJ. Ïj‹
_y« ViH, äfΫ ViH, eèΉnwh® k‰W«
kh‰W¤ÂwdhëfŸ vd Ïy¡F k¡fŸ f©l¿a¥g£L
ga‹bg‰W tU»‹wd®. Ra cjé¡ FG¡fŸ, »uhk tWik
xê¥ò¢ r§f§fŸ, Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfŸ,
t£lhu mséyhd T£lik¥òfŸ, x¤j bjhêš FG¡fŸ,
x¤j bjhêš T£lik¥òfŸ k‰W« kfik (k¡fŸ f‰wš
ika§fŸ) ngh‹w rKjha« rh®ªj mik¥òfis
cUth¡», ghJfh¤J, ts®¤J mitfis Úo¤j ãiyahd
j‹ik cilajhf nk«gL¤Jtnj K¡»a Í¡ÂahF«.
jäœehL ef®¥òw thœthjhu Ïa¡f« 2014-15 M«
M©L Kjš brašgL¤j¥g£L tU»wJ. Ϥ£l« k¤Âa
muÁdhš Jt§f¥g£L k¤Âa, khãy muRfŸ _y«
60:40 v‹w ã é»j¤Âš brašgL¤j¥gL« £lkhF«.
Ϥ£l« ef®¥òw ViH¡ FL«g§fS¡F mo¤j£L
mséš tYthd ãWtd mik¥òfis cUth¡» mj‹
_y« Ïyhg« ju¡Toa Ra ntiythŒ¥ò k‰W« Âw‹

8
ntiythŒ¥òfis¥ bg‰W¤ ju têtif brŒJ, mj‹
gadhf bjhl® thœthjhu nk«gh£oš F¿¥Ãl¤j¡f
K‹nd‰w¤ij cWÂ brŒJ mt®fë‹ Vœik k‰W«
eèΉw j‹ikæid¡ Fiw¥gij Ïy¡fhf¡
bfh©LŸsJ.
V‰fdnt eilKiwæš ÏUªj njÁa Cuf
thœthjhu £l« KoΉwij¤ bjhl®ªJ njÁa Cuf
bghUshjhu¥ ò¤jh¡f¤ £l« v‹w òÂa £l« el¥ò ãÂ
M©oš (2019-20) m¿Kf« brŒa¥g£LŸsJ.
Ϥ£l¤Â‰bfd %.40.60 nfho ã xJ¡ÑL«
brŒa¥g£LŸsJ. Cuf ViH k¡fë‹ thœthjhu¤ij
nk«gL¤Jtš ca®ãiy brašghLfis Ïy¡fhf¡
bfh©l Ϥ£lkhdJ flÿ®, <nuhL, nry«, jŠrhñ®
k‰W« ÂU¢Á kht£l§fëš jyh 4 Cuh£Á X‹¿a§fëš
brašgL¤j¥gL«.
jäœehL kfë® nk«gh£L ãWtd«, ntiy¡F
bršY« kfë® jh§fŸ gâah‰W« ãWtd§fŸ,
gâæl§fŸ k‰W« t§»fŸ ngh‹wt‰¿‰F vëš
brštj‰fhf bg©fS¡F trÂahd bkhg£ / °T£l®
ngh‹w ÏU r¡fu thfd§fŸ th§Ftj‰F cjΫ
t©z« khãy muR khåa¤Jl‹ Toa m«kh ÏU r¡fu
thfd¤Â£l¤ij brašgL¤Â tU»wJ. x›bthU
M©L« Ϥ£l¤Â‹ _y« Cuf« k‰W«
ef®¥òw§fis¢ rh®ªj xU Ïy£r« ciH¡F« kfë®
ga‹bgWt®. bjhiy öu§fëš k‰W« kiy¥gFÂfëš
tÁ¡F« kfë®, kfëiu FL«g¤ jiyéahf¡ bfh©l
FL«g§fŸ, ifél¥g£l bg©fŸ, Mjut‰w éjitfŸ,

9
kh‰W¤ Âwdhë bg©fŸ, 35 ta‰F nk‰g£l kzkhfhj
bg©fŸ, MÂ Âuhél® / gH§Foæd¥ bg©fŸ k‰W«
ÂUe§iffŸ M»nahU¡F Ϥ£l¤Â‹ Ñœ K‹Dçik
tH§f¥gL»wJ. ÏU r¡fu thfd¤Â‹ k¥Ú
mÂfg£r« 50% bjhif mšyJ 25 Mæu« %ghŒ Ïš vJ
Fiwnth m¤bjhif khåakhf tH§f¥gL«. ÏJtiuæš,
1,03,614 gâ¡F bršY« bg©fŸ %.229.98 nfho khåa
bjhifæid thfd§fŸ th§Ftj‰F ga‹gL¤Â M‰wš
nk«gh£il neh¡» K‹nd‰w« milªJŸsd®.
Ô‹ jahŸ cgh¤aha »uhä‹ bfsrša £l¤Â‹
Ñœ, Cuf ViH¡ FL«g§fëYŸs ÏisP®fë‹ Âwid
nk«gL¤Â, mt®fS¡F gšntW ãWtd§fë‹ _y«
ntiythŒ¥òfŸ tH§f¥g£L tU»wJ. nkY« bg©
étrhæfŸ nk«gh£L £l« k‰W« »uhäa bjhêš
Kidnth® £l§fë‹ _y« étrha« k‰W« étrha«
rhuh ÃçÎfëš jåeg® k‰W« T£L¤ bjhêšfë‹
thæyhf bg©fS¡F cjΫ bghUshjhu elto¡iffŸ
ts®¢Á bgw têtif brŒa¥g£LŸsJ. tWikia
xê¡F« jäœehL muÁ‹ Ka‰Áæš Ï¤ £l§fŸ
x‹¿izªJ« muÁ‹ Ãw£l§fSl‹ ÏizªJ«
jiyaha gâah‰¿ tU»‹wd.
òJthœÎ £l¤Â‹ bjhl®¢Áahf cyf t§»æ‹
cjéÍl‹ bjhl§f¥g£l k‰WbkhU £l« jäœehL Cuf
ò¤jh¡f¤ £l« (TNRTP). Ϥ£l¤Â‹ K¡»a neh¡f«
jäœeh£o‹ 120 t£lhu§fëš cŸs Cuf¥ gFÂfëš
bjhêš ãWtd§fis cUth¡Fjš, ã nritfŸ

10
më¤jš k‰W« ntiy thŒ¥òfis cUth¡Fjš MF«.
Ϥ£l¤Â‰fhd g§Ñ£L¤ bjhif cyf t§»¡F«
jäHf muÁ‰F« Ïilna 70:30 v‹w é»jh¢rhu
mo¥gilæš %. 918.20 nfho kÂ¥Õ£oš mikÍ«.
kh©òäF K‹dhŸ jäœehL Kjyik¢r® òu£Á¤
jiyé m«kh mt®fŸ v©âathW, mikÂ, ts« k‰W«
ts®¢Á¡fhd fhyf£l¤Â‰F jäHf¤ij miH¤J¢
bršy, Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiw mauhj
m®¥gâ¥òlD«, cWÂÍlD« jdJ flikæid
bjhl®ªJ M‰¿ tU»wJ.

11
12
2. Cuh£Á ã®thf«

13
2. Cuh£Á ã®thf«
cŸsh£Á mik¥òfë‹ gçzhk ts®¢Áæš
jäHf« nt%‹¿¤ jiH¤J és§F»wJ. jäœeh£oš
cŸsh£Á mik¥òfŸ nrhH® M£Á¡ fhy¤ÂèUªnj
»uhk¡ FG¡fshf brašg£lj‰fhd cWÂahd tuyh‰W¢
rh‹Wfshf fhŠÁòu« kht£l¤Âš cŸs
c¤Âunk%çYŸs $ itF©l¥ bgUkhŸ nfhéš
fšbt£LfŸ és§F»‹wd. Ϥjifa »uhk¡
FG¡fS¡fhd nj®jèš cW¥Ãduhf¥
ngh£oæLtj‰fhd jFÂfŸ k‰W« jFÂæ‹ik¡fhd
éÂfŸ Áwªj Kiwæš tF¡f¥g£L ÏufÁa
th¡bfL¥Ã‰fhf Flnthiy Kiw Ëg‰w¥g£lJ.
»uhk¡ FG¡fë‹ cW¥Ãd®fŸ k‹duh£Áæš
fhz¥g£l Ï«k¡fsh£Á Kiwæš ÏufÁa¡ “Flnthiy”
Kiw _y« nj®ªbjL¡f¥g£L, m¡FG¡fŸ bghUshjhu
k‰W« ã®thf mik¥òfshf KGikahd RjªÂu¤Jl‹
brašg£ld. Mdhš, M§»nya fhyå M£Á¡F cfªj
tifæš, xU khWg£l cŸsh£Á j¤Jt¤Âid
M§»nya®fŸ m¿Kf¥gL¤Âd®.
ehL éLjiy milªj Ëd®, ϪÂa
muÁayik¥ò¢ r£l« ghf«-IV, ÃçÎ 40‹go, »uhk
Cuh£Áfis mik¤J mt‰W¡F mÂfhu§fS«,
bghW¥òfS« tH§f têtif brŒa¥g£lJ. k¤Âa murhš
mik¡f¥g£l ÂU.gštª¤uhŒ nk¤jh mt®fŸ
jiyikæyhd FG, 1957M« M©L #dtç khj«
rk®¥Ã¤j m¿¡ifæš k¡fsh£Á gutyh¡f« v‹w

14
j¤Jt¤Â‹ mo¥gilæš Cuh£Á mik¥òfis
V‰gL¤Âl gçªJiu¤jJ.
cŸsh£Á mik¥òfis tY¥gL¤J« tifæš
73–tJ muÁayik¥ò¢ r£l¤ ÂU¤j« bfh©L tu¥g£L,
ÏJ 1993M« M©L V¥uš khj¤Âš ÏUªJ eilKiw¡F
tªjJ. Cuh£Á ãWtd§fS¡F mÂfhu§fŸ k‰W«
bghW¥òfis g»®ªjë¥gj‰F ϪÂa muÁayik¥ò¢
r£l« ÃçÎ 243-G tê tif brŒ»wJ. Ïjdo¥gilæš
ϪÂa muÁayik¥ò¢ r£l« 11-tJ m£ltizæš
29 Ïd§fŸ g£oaèl¥g£LŸsd. 74-tJ muÁayik¥ò
r£l¤ÂU¤j« ‘kht£l £l¡ FG’ mik¡f tif
brŒ»wJ. 73-tJ muÁayik¥ò r£l¤ ÂU¤j¤Â‰F V‰g
khãy muRfŸ j§fŸ Cuh£Á r£l§fëš njitahd
ÂU¤j§fŸ brŒJ òÂa r£l¤ij Ïa‰w nt©L«.
jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l« 1994 (jäœehL r£l«
21/1994) jäœehL murhš Ïa‰w¥g£L 22.4.1994 Kjš
eilKiw¡F tªjJ. Ï¢r£l« jäœeh£oš cŸs Cuh£Á
mik¥òfëš, gšntW K¡»a kh‰w§fis bfh©L
tªjJ.
mitahtd ;
• jäœeh£oš _‹wL¡F Cuh£Á Kiw eilKiw¡F
tªjJ.
• ‘Cuh£Á’ v‹gJ _‹wL¡F Cuh£Á mik¥ò¡fis¡
F¿¡F« bghJ¢brhšyhF«.
• _‹wL¡F Cuh£Á mik¥òfS¡fhd cW¥Ãd®fŸ
k‰W« »uhk Cuh£Áæ‹ jiyt® th¡fhs®fshš
neuoahf¤ nj®Î brŒa¥gL»‹wd®. Cuh£Á

15
 x‹¿a§fŸ k‰W« kht£l Cuh£Áfë‹ jiyt®fŸ
kiwKf¤ nj®jšfë‹ _y« cW¥Ãd®fshš
nj®ªbjL¡f¥gL»‹wd®.
• _‹wL¡F Cuh£Á mik¥òfŸ x›bth‹W«
RjªÂukhf Ïa§f¡ Toait. »uhk Cuh£Áæ‹
jiyt®fŸ Cuh£Á x‹¿a¡ FGéš cW¥Ãd®fŸ
mšy.
• MÂ Âuhél® k‰W« gH§Foæd® k¡fŸ bjhif
é»jhrhu¤Â‰F V‰g, gjéæl§fS¡F Ïl xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ. bg©fS¡F _‹¿š xU g§F Ïl
xJ¡ÑL brŒa¥g£L ÏUªjJ. j‰nghJ, murhiz
v©. 60, Cuf ts®¢Á Jiw k‰W« Cuh£Á¤ (g.uh.1)
Jiw ehŸ: 23.05.2016‹ _y« bg©fS¡fhd Ïl
xJ¡ÑL 50 rjÅjkhf ca®¤j¥g£LŸsJ.
• Cuf cŸsh£Á mik¥òfë‹ gjéæl§fS¡F
ã®zæ¡f¥g£l xJ¡ÑL, 10 M©LfS¡F xU Kiw
RH‰Á Kiwæš kh‰w« brŒa¥gL«.
• jäœehL khãy¤ nj®jš Miza« V‰gL¤j¥g£lJ.
• khãy muÁläUªJ ãÂæid Cuf k‰W« ef®òw
cŸsh£Á mik¥òfS¡F g»®ªjë¡F« é»j¤ij
gçªJiu brŒtj‰fhf khãy ã Miza«
Iªjh©LfS¡F xU Kiw mik¡f¥g£L tU»wJ.
• Cuf k‰W« ef®¥òw cŸsh£Á mik¥òfë‹ ts®¢Á¤
£l§fis xU§»iz¤J kht£l ts®¢Á¤
£l¤Âid cUth¡F« tifæš kht£l £l¡ FG
mik¡f¥g£lJ.

16
Cuf cŸsh£Á mik¥òfŸ
2.1. »uhk Cuh£ÁfŸ
jäœeh£oš cŸs 31 Cuf kht£l§fëš 79,394
F¡»uhk§fis cŸsl¡»a 12,524 »uhk Cuh£ÁfŸ
cŸsd. »uhk Cuh£Áæ‹ jiyt®, »uhk Cuh£Áæ‹
braš mYty® Mth®. X›bthU »uhk Cuh£ÁÍ« cça
fhuz§fshš fiy¡f¥glhj tiu x›bthU rhjhuz¤
nj®jY¡F¥ Ëd® 5 M©L fhy« brašgh£oš ÏU¡F«.
k¡fŸ bjhif fz¡bfL¥ò Ïa¡Feuf¤Jl‹
xU§»izªJ »uhk Cuh£Á thçahf 2011 M« M©L
fz¡bfL¥Ã‹go, 31 kht£l§fëš cŸs 12,524 »uhk
Cuh£ÁfS¡F« Cuf k¡fŸ bjhif égu« Mf°£
2014š btëæl¥g£LŸsJ. m›thW »uhk Cuh£Á
thçahf btëæl¥g£l k¡fŸ bjhifæš jhœ¤j¥g£l /
gH§Fo Ïd¤jt® k‰W« bg©fŸ F¿¤j étu§fS«
ml§F«. nkY«, nk‰f©l étu§fŸ www.tnrd.gov.in
v‹w Ïizajs¤ÂY« gÂnt‰w« brŒa¥g£LŸsJ.
m£ltiz 2.1.
2011 M« M©L k¡fŸ bjhif
mo¥gilæš »uhk Cuh£ÁfŸ étu«
t. v©. k¡fŸ bjhif »uhk Cuh£Áfë‹
v©â¡if
1 500 k‰W« mj‰F¡ Ñœ 46
2 501-1000 833
3 1001-3000 6,821
4 3001-5000 2,781
5 5001-10000 1,753
6 10,000¡F nkš 290
bkh¤j« 12,524

17
 kht£l thçahf Cuf k¡fŸ bjhif étu«
ËtUkhW:
m£ltiz 2.2.
kht£l thçahd Cuf k¡fŸ bjhif étu«
Cuf gH§ MÂ
t. gH§ MÂ
kht£l« k¡fŸ bg©fŸ Foæd® Âuhél®
v©. Foæd® Âuhél®
bjhif éG¡fhL éG¡fhL
1 fhŠÁòu« 18,61,789 9,24,124 29,706 1.60 6,24,458 33.54
2 ÂUtŸq® 15,85,280 7,90,170 37,708 2.38 5,04,115 31.80
3 flYh® 18,00,133 8,91,507 10,082 0.56 6,25,788 34.76
4 éG¥òu« 29,12,960 14,45,062 71,289 2.45 9,19,308 31.56
5 ntYh® 24,82,556 12,41,612 65,230 2.63 6,05,248 24.38
6 ÂUt©zhkiy 20,39,049 10,14,486 87,096 4.27 5,02,044 24.62
7 nry« 19,57,105 9,45,014 1,12,334 5.74 3,54,545 18.12
8 ehk¡fš 10,87,895 5,37,918 55,417 5.09 2,48,100 22.81
9 j®kòç 12,90,530 6,24,646 60,609 4.70 2,13,538 16.55
10 »UZz»ç 14,65,743 7,17,175 20,980 1.43 2,20,945 15.07
11 <nuhL 11,30,722 5,59,797 19,084 1.69 2,16,689 19.16
12 ÂU¥ó® 11,39,466 5,68,772 1,947 0.17 2,63,539 23.13
13 nfha«ò¤Jh® 10,21,359 5,10,409 19,565 1.92 2,13,492 20.90
14 Úy»ç 3,10,591 1,59,447 22,767 7.33 91,446 29.44
15 jŠrhñ® 16,67,809 8,46,926 1,465 0.09 3,84,291 23.04
16 ehf¥g£od« 12,61,288 6,37,194 2,214 0.18 4,60,876 36.54
17 ÂUth%® 10,06,482 5,06,528 939 0.09 3,88,740 38.62
18 ÂU¢Áuh¥gŸë 14,71,945 7,39,563 14,519 0.99 3,05,109 20.73
19 f%® 6,68,360 3,36,684 201 0.03 1,59,718 23.90
20 bgu«gYh® 4,68,017 2,34,113 2,136 0.46 1,50,504 32.16
21 mçaYh® 6,71,100 3,37,847 9,946 1.48 1,63,770 24.40
22 òJ¡nfh£il 13,41,111 6,75,896 845 0.06 2,51,552 18.76
23 kJiu 13,00,481 6,44,431 4,896 0.38 2,72,494 20.95
24 njå 5,75,394 2,84,527 1,377 0.24 1,43,589 24.95
25 ©L¡fš 14,57,412 7,25,917 4,580 0.31 3,34,064 22.92
26 Ïuhkehjòu« 10,09,270 5,01,016 526 0.05 2,13,583 21.16
27 éUJef® 12,86,543 6,44,603 1,197 0.09 3,15,796 24.55
28 Átf§if 9,52,610 4,77,215 518 0.05 1,88,454 19.78
29 ÂUbešntè 16,45,509 8,32,916 4,099 0.25 3,58,487 21.79
30 Jh¤J¡Fo 9,71,273 4,92,268 1,921 0.20 2,48,752 25.61
31 f‹åahFkç 6,46,441 3,25,257 3,893 0.60 26,546 4.11
bkh¤j« 404,86,223 201,73,040 6,69,086 1.65 99,69,580 24.62

18
2.1.1. kht£l thçahd gu¥gsÎ étu«
khãy¤Âš Cuf¥ gFÂfë‹ bkh¤j¥ gu¥gsÎ
1,04,149.61 rJu ».Û. MF«. kht£l thçahd Cuf gu¥gsÎ
égu« ËtUkhW:
m£ltiz 2.3.
kht£l thçahf »uhk Cuh£Áfë‹ ruhrç gu¥gsÎ
étu«

Cuh£Áæ‹ ruhrç
F¡»uhk§fë‹

F¡»uhk§fë‹
Cuh£Áfë‹
v©â¡if

v©â¡if

v©â¡if

(rJu ».Û)

(rJu ».Û)
kht£l«

gu¥gsÎ

gu¥gsÎ
t. v©

ruhrç
1 fhŠÁòu« 633 3,512 6 3,851.45 6.08
2 ÂUtŸq® 526 3,862 7 2,859.84 5.44
3 flYh® 683 2,403 4 2,942.24 4.31
4 éG¥òu« 1,099 3,487 3 6,509.43 5.92
5 ntYh® 743 6,109 8 4,022.30 5.41
6 ÂUt©zhkiy 860 4,267 5 4,826.27 5.61
7 nry« 385 5,109 13 4,561.41 11.85
8 ehk¡fš 322 2,520 8 3,119.43 9.69
9 j®kòç 251 2,835 11 4,407.43 17.56
10 »UZz»ç 333 3,983 12 4,965.73 14.91
11 <nuhL 225 3,199 14 2,626.99 11.68
12 ÂU¥ó® 265 2,455 9 4,545.50 17.15
13 nfha«ò¤Jh® 228 1,200 5 2,534.24 11.12
14 Úy»ç 35 1,282 37 1,170.39 33.44
15 jŠrhñ® 589 2,260 4 3,657.67 6.21
16 ehf¥g£od« 434 2,054 5 2,400.31 5.53
17 ÂUth%® 430 1,704 4 2,322.69 5.40
18 ÂU¢Áuh¥gŸë 404 2,210 5 4,028.00 9.97
19 f%® 157 2,179 14 2,656.25 16.92
20 bgu«gYh® 121 314 3 1,609.54 13.30
21 mçaYh® 201 710 4 1,710.17 8.51
22 òJ¡nfh£il 497 4,062 8 4,433.78 8.92
23 kJiu 420 1,946 5 3,183.18 7.58

19
 Cuh£Áæ‹ ruhrç
F¡»uhk§fë‹

F¡»uhk§fë‹
Cuh£Áfë‹
v©â¡if

v©â¡if

v©â¡if

(rJu ».Û)

(rJu ».Û)
kht£l«

gu¥gsÎ

gu¥gsÎ
t. v©

ruhrç
24 njå 130 607 5 1,159.89 8.92
25 ©L¡fš 306 3,083 10 4,401.34 14.38
26 Ïuhkehjòu« 429 2,306 5 4,116.19 9.59
27 éUJef® 450 1,760 4 3,282.08 7.29
28 Átf§if 445 2,723 6 3,075.90 6.91
29 ÂUbešntè 425 2,337 5 4,283.06 10.08
30 ö¤J¡Fo 403 1,761 4 4,260.78 10.57
31 f‹åahFkç 95 1,155 12 626.14 6.59
bkh¤j« 12,524 79,394 6 1,04,149.61 8.32

2.1.2. »uhk Cuh£Áfë‹ tUkhd tu«ò

khãy¤Âš bkh¤j« 12,524 »uhk Cuh£ÁfŸ
cŸsd. 2018–19 M« M©o‹ Cuh£Áfë‹ tUthŒ
étu§fŸ ËtUkhW:
m£ltiz 2.4
»uhk Cuh£Áfë‹ tUthŒ étu§fŸ
tUkhd tu«ò »uhk Cuh£Áfë‹ v©â¡if
%.10-20 Ïy£r« 6439
%. 20- 50 Ïy£r« 5371
%. 50 Ïy£r« – 1 nfho 605
%. 1 nfho¡F« nkš 109
bkh¤j« 12524

2.1.3. »uhk rig

»uhk Cuh£ÁæYŸs mid¤J
th¡fhs®fisÍ« cŸsl¡»a mik¥ò »uhk rig

20
MF«. F¿¥Ã£l mÂfhu§fS«, bghW¥òfS« »uhk
rig¡F tH§f¥g£LŸsd. Ïu©L »uhk rig¡
T£l§fS¡F Ïilna cŸs fhy« MW khj§fS¡F
äfhkš ÏU¡F« tifæš r£l ßÂahf »uhk rig¡
T£l§fŸ T£l¥gl nt©L«.
jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l« ÃçÎ 3-‹ Ñœ,
m) »uhk rigahdJ,
(i) »uhk £l¤Â‰F x¥òjš tH§Fjš
(ii) »uhk M©L tuÎ-bryΤ £l¤Â‰F
x¥òjš tH§Fjš
(ii-a) »uhk Cuh£Áæ‹ Kªija M©L¡fhd
jâ¡if m¿¡if¡F x¥òjš më¤jš
(iii) »uhk Cuh£Áæ‹ _y« brašgL¤j¥gL«
£l§fis MŒÎ brŒjš.
(M) murhdJ m¿é¡ifæ‹ _y« F¿¥Ã£l Áy
gâfis »uhk rig¡F tH§fyh«.
x›bthU »uhk Cuh£ÁæY« xU M©oš
FiwªjJ eh‹F Kiw, mjhtJ #dtç 26, nk 1,
Mf°L 15, m¡nlhg® 2 M»a eh£fëš »uhk rig¡
T£l« el¤j jäœehL muR Mizæ£LŸsJ. ÏJ
jéu, njitæ‹ mo¥gilæš éÂKiwfS¡F£g£L
»uhk rig¡ T£l« el¤jyh«. »uhk Cuh£Áæš cŸs
k¡fŸ bjhif mo¥gilæš »uhk rig¡fhd Fiwbt©
tu«Ãid muR Ñœ¡f©lthW ã®za« brŒJŸsJ.

21
 m£ltiz 2.5
»uhk rig¡ T£l¤Â‰fhd Fiwbt© tu«ò
»uhk rig¡
»uhk Cuh£Áæ‹
t. v©. T£l¤Â‰fhd Fiwbt©
k¡fŸ bjhif
tu«ò
1 500 tiu 50
2 501 Kjš 3,000 tiu 100
3 3,001 Kjš 10,000 tiu 200
4 10,000¡F nkš 300

»uhk rig T£l elto¡iffis Kiwahf

gÂntLfëš gÂÎ brŒtJ k‰W« òif¥gl
Mtz§fis it¤ÂU¥gJ f£lhakh¡f¥g£LŸsJ.
2.1.4. »uhk Cuh£Áfë‹ r£lßÂahd flikfŸ
jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l« 1994, ÃçÎ 110‹go ÑnH
F¿¥Ãl¥g£LŸs gâfis nk‰bfhŸSjš »uhk
Cuh£Áfë‹ f£lha flikfshF«.

i) mid¤J »uhk¢ rhiyfŸ, ghy§fŸ, ÁW ghy§fŸ,

jL¥ò¢ Rt®fŸ k‰W« jiu¥ ghy§fis mik¤jš,
gGJ gh®¤jš k‰W« guhkç¤jš (beLŠrhiyfŸ
k‰W« Cuh£Á x‹¿a¢ rhiyfŸ jéu).
ii) FoæU¥ò gFÂfëš bjU és¡FfŸ mik¤jš.
iii) fêÎ Ú®¡ fhšthŒ mik¤J¡ fêÎÚiu
btëna‰Wjš.
iv) bjU¡fis R¤j« brŒjš k‰W« Âl¡fêÎ
nkyh©ik brašghLfë‹ _ykhf Rfhjhu¤ij
nk«gL¤Jjš.
v) bghJ¡ fê¥Ãl tr V‰gL¤Jjš.

22
vi) ÏLfhLfŸ k‰W« RLfhLfis V‰gL¤Â¥
guhkç¤jš.
vii) FoÚ® tH§Fjš.
viii) rKjha brh¤J¡fis guhkç¤jš.
ix) »zWfŸ njh©Ljš k‰W« guhkç¤jš,
Fs« njh©Ljš, guhkç¤jš k‰W« gGJgh®¤jš.
x) m›t¥nghJ muR m¿é¡if thæyhf¥
gâ¡f¡Toa Ãw flikfŸ.
2.1.5. éU¥òçik¥ gâfŸ
jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l«, 1994 ÃçÎ 111-‹go
Cuh£Áæ‹ njit¡nf‰gΫ, ã Mjhu§fis¡
fz¡»š bfh©L« ËtU« flikfis »uhk
Cuh£ÁfŸ ãiwnt‰¿l nt©L«.
i) ku§fis e£L ghJfh¤jš.
ii) FoæU¥ò Ïšyhj bghJ Ïl§fŸ k‰W« rhiyfëš
bjU és¡FfŸ mik¤jš.
iii) rªijfis V‰gL¤Â guhkç¤jš.
iv) éHh¡fŸ k‰W« bghU£fh£Áfis f£L¥gL¤Jjš.
v) t©ofŸ ãW¤Jäl§fŸ, fhšeil¤ bjhGt§fŸ,
Ïiw¢Á¡ Tl§fŸ k‰W« go¥gf§fis V‰gL¤Â
guhkç¤jš.
vi) éisah£L¤ ÂlšfŸ, ó§fh¡fŸ k‰W« cl‰ gæ‰Á
Tl§fŸ V‰gL¤Â guhkç¤jš.
2.1.6. FoÚ® tH§fš
Cuf¥ gFÂfëš FoÚ® tH§F« gâ, »uhk
Cuh£Áæ‹ mo¥gil¡ flikfëš x‹whF«. »uhk

23
Cuh£Áfëš, if¥g«òfŸ k‰W« éir¥g«òfŸ
Kj‹ik¡ FoÚ® MjhukhfΫ, nkšãiy Ú®¤nj¡f¤
bjh£o, jiuk£l Ú®¤nj¡f¤ bjh£o k‰W« Á¿a
Ú®¤nj¡f¤ bjh£ofŸ Kj‹ik¡ FoÚ® nrfç¥ò
mik¥òfshfΫ és§F»‹wd. Cuf¥ gFÂfëš cŸs
FoÚ® £l§fŸ k‰W« Mjhu§fŸ F¿¤j égu« ÑnH
bfhL¡f¥g£LŸsd.
m£ltiz 2.6.
ga‹gh£oš cŸs FoÚ® £l§fŸ k‰W« Mjhu§fŸ
F¿¤j kht£l thçahd étu«

T£L¡ FoÚ® £l§fë‹

T£L¡ FoÚ® tH§f¥gL«

ÁW ä‹éir¥g«òfë‹
ä‹éir¥g«òfë‹

»uhk Cuh£Áfë‹
if¥g«òfë‹
v©â¡if

v©â¡if

v©â¡if

v©â¡if

v©â¡if
kht£l«
t.v©

1 fhŠÁòu« 6367 5009 5772 20 69

2 ÂUtŸq® 4299 3717 2427 9 36
3 flYh® 9641 4275 3850 12 60
4 éG¥òu« 15741 5833 10248 11 78
5 ntYh® 7289 7227 13518 20 46
6 ÂUt©zhkiy 9928 5115 8396 25 240
7 nry« 6606 5786 5140 9 262
8 ehk¡fš 2443 4738 2342 12 298
9 j®kòç 10216 4324 6125 8 66
10 »UZz»ç 3590 3067 2633 18 93
11 <nuhL 3813 4465 1956 40 192
12 ÂU¥ó® 2308 4663 1088 17 265
13 nfha«ò¤Jh® 1314 3055 631 9 228
14 Úy»ç 17 1382 118 1 4
15 jŠrhñ® 6389 5368 3194 6 90
16 ehf¥g£od« 28339 2914 2071 12 291
17 ÂUth%® 9892 2752 1413 4 96
18 ÂU¢Áuh¥gŸë 9238 4381 5851 25 327

24
 T£L¡ FoÚ® £l§fë‹

T£L¡ FoÚ® tH§f¥gL«

ÁW ä‹éir¥g«òfë‹
ä‹éir¥g«òfë‹

»uhk Cuh£Áfë‹
if¥g«òfë‹
v©â¡if

v©â¡if

v©â¡if

v©â¡if

v©â¡if
kht£l«
t.v©

19 f%® 2815 3148 3270 12 92

20 bgu«gYh® 3249 792 1160 4 65
21 mçaYh® 1167 1585 1462 7 168
22 òJ¡nfh£il 6081 4272 5657 46 208
23 kJiu 3309 3922 4464 7 182
24 njå 899 1088 1330 24 106
25 ©L¡fš 2080 4913 4694 32 116
26 Ïuhkehjòu« 1438 966 1339 52 429
27 éUJef® 10839 4936 6046 12 153
28 Átf§if 4507 3333 6000 33 129
29 ÂUbešntè 3787 3611 4510 26 388
30 ö¤J¡Fo 7858 2209 2237 22 354
31 f‹åahFkç 264 1422 1783 13 44
bkh¤j« 185723 114268 120725 548 5175

2.1.7. tw£Á fhy¤Âš FoÚ® éãnahf«

2018 M« M©L gUtkiH bgŒahjjhš khãy¤Âš
fL« tw£Á V‰g£lJ. jäœeh£oš 24 kht£l§fŸ k‰W«
7 kht£l§fëYŸs 38 t£lhu§fŸ Úçaš tw£Áahš
gh¡f¥g£l gFÂfŸ vd muR m¿é¤JŸsJ. gUtkiH
bghŒ¤jj‹ fhuzkhf Cuf¥ gFÂfëš FoÚ®
tH§Ftš bgU« rthšfŸ V‰g£ld. ÏU¥ÃD«
Ï¥Ãu¢Áidfis rkhë¡f mid¤J ã Mjhu§fisÍ«
xU§»iz¤J njitahd K‹nd‰gh£L
elto¡iffis ϤJiw nk‰bfh©L, Kiwahf FoÚ®
éãnahf« brŒJ tU»wJ.

25
2.1.8. ãiyikia ifahs Ëg‰¿a têKiwfŸ
FoÚ® njitia ó®¤Â brŒa Ñœ¡fhQ«
elot¡iffis Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiw
nk‰bfh©L tU»‹wJ.

• FoÚ® gâfis éiuªJ nk‰bfhŸs kht£l

M£Á¤ jiyt®fshš 2019-« M©o‰F braš
£l« jahç¡f¥g£L gâfŸ brašgL¤j¥g£L
tU»‹wd.

• FoÚ® g‰wh¡Fiw ãyΫ Cuf¥ gFÂfëš k¤Âa

k‰W« khãy ã¡ FG khåa«, xU§»izªj
x¥gil¡f¥g£l tUthŒ, »uhk Cuh£Á k‰W«
Cuh£Á x‹¿a¥ bghJ ã M»at‰iw FoÚ®
éãnahf gâfS¡F K‹Dçik më¤J Cuf
cŸsh£Á mik¥òfŸ ga‹gL¤Â tU»‹wd.
• FoÚ® j£L¥ghL bjhl®ghd òfh®fis gÂÎ brŒa
khãy, kht£l k‰W« t£lhu mséš FiwÔ®
ika§fŸ V‰gL¤j¥g£LŸsd. FiwÔ® ika§fŸ
_y« òfh®fŸ bgw¥g£L kht£l M£Áa®fŸ _y«
Ô®¡f¥g£L tU»wd.
• r£lk‹w cW¥Ãd® bjhF nk«gh£L ãÂæš
tiuaW¡f¥g£l k‰W« tiuaW¡f¥glhj TWfS«
FoÚ® éãnahf gâfS¡F ga‹gL¤j¥g£ld.

2.1.10. Cuf¥ gFÂfëš bjU és¡Ffis vš.Ï.o.

é¡Ffshf kh‰¿aik¤jš
jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l« 1994, ÃçÎ
110-‹go Cuf¥ gFÂfëš bjUés¡FfŸ mik¤jš

26
k‰W« guhkç¤jš »uhk Cuh£Áfë‹ mo¥gil
flikfëš x‹whF«.
»uhk Cuh£Áæ‹ tUthæš njhuhakhf
35 éG¡fhL ä‹ cgnahf¤Â‰fhf bryél¥gL»wJ.
ä‹Âw‹ nk«ghL, Úo¤j j‹ik, k‰W« Âw«g£l
nkyh©ik M»at‰iw cW brŒÂl kh©òäF jäHf
Kjyik¢r® 3.9.2015 k‰W« 29.8.2016 M»a njÂfëš éÂ
110-‹go bjU FHš és¡FfŸ vš.Ï.o. és¡Ffshf
kh‰w« brŒtj‰fhd m¿é¥Ãid brŒJŸsh®.
FHš és¡FfS¡F kh‰whf ãWt¥gL« vš.Ï.o.
és¡FfŸ 5 M©L fhy c¤Âuthj¤Jl‹ ToajhF«.
Cuf bjU és¡Ffë‹ brašgh£oid f©fhâ¤Âl,
Cuh£Áæš cŸs mid¤J f«g§fS¡F« v©
Ïl¥g£LŸsd. kht£l F¿pL, t£lhu F¿pL, Cuh£Á
F¿pL k‰W« F¡»uhk F¿pL M»ait f«g¤Âš
Ïl¥g£LŸsJ. kh‰w« brŒa¥g£LŸs vš.Ï.o.
és¡Ffë‹ ga‹gh£L ãiyÍ« f©fhâ¡f¥g£L
tU»wJ.

2.1.11. Rfhjhu« - »uhk Cuh£Áfëš öŒik k‰W«

Rfhjhu¤Âid ngâ¡ fh¤jš.
Cuf¥ gFÂfis R¤jkhd ãiyæY«
öŒikahfΫ it¤ÂU¥gJ »uhk Cuh£Áæ‹ f£lha¡
flikfëš x‹whF«. ÏJ bjhl®ghf »uhk Cuh£ÁfŸ
Ñœ¡f©l Rfhjhu elto¡iffis nk‰bfh©L
tU»‹wd.

i) bjU¡fŸ k‰W« Cuh£Á rhiyfis R¤j« brŒjš.

27
ii) fêÎ Ú®¡ fhšthŒ f£Ljš, R¤j« brŒjš k‰W« fêÎ
Úiu Kiwahf btëna‰Wjš.
iii) F¥ig FéašfŸ k‰W« K£òj®fis mf‰Wjš.
iv) bghJ¡ fê¥Ãl§fis guhkç¤jš.
v) RLfhL/ÏLfhL M»at‰iw mik¤jš k‰W«
guhkç¤jš.
vi) ga‹gh£oš Ïšyhj »zWfŸ, Rfhjhuk‰w F£ilfŸ,
Fs§fŸ, rh¡filfŸ, FêfŸ mšyJ gŸs§fŸ
M»at‰iw _Ljš.
Cuf¥ gFÂfëš öŒikia¥ ngzΫ
Rfhjhu¤ij¥ guhkç¡fΫ bkh¤j« 26,622 J¥òuÎ
gâahs®fŸ gâæš <LgL¤j¥g£LŸsd®. j‰nghJ,
Âl¡ fêÎ nkyh©ik elto¡iffŸ, »uhk tWik
xê¥ò¢ r§f§fŸ _ykhf <LgL¤j¥g£LŸs
66,025 JhŒik¡ fhty®fŸ _ykhf
nk‰bfhŸs¥gL»wJ. Ϫj JhŒik fhty®fS¡fhd
kÂ¥óÂakhdJ khãy muR ãÂæèUªJ »uhk tWik
xê¥ò¢ r§f§fŸ _ykhf tH§f¥g£L tU»wJ.
2.1.12. Cuf¥ gFÂfëš bjh‰W nehŒ jL¥ò
elto¡iffŸ
Cuf¥ gFÂfis R¤jkhf guhkç¤J, bjh‰W
nehŒfŸ guÎtij¤ jL¡F« tifæš Cuh£Á
mik¥òfŸ Rfhjhu« k‰W« FL«g ey¤ JiwÍl‹
ÏizªJ brašgL»‹wd. Cuf¥ gFÂfëš bjh‰W
nehŒfis¤ jL¡F« bghU£L Ñœf©l elto¡iffŸ
nk‰bfhŸs¥g£L tU»‹wd.

28
 i) mid¤J tifahd jftš bjhl®ò rhjd§fŸ
k‰W« rKjha« rh®ªj mik¥òfŸ _y« jftš
fšé bjhl®ò elto¡iffŸ nk‰bfh©L bghJ
k¡fëilna bjh‰W nehŒfŸ g‰¿a éê¥òz®Î
V‰gL¤j¥g£L tU»wJ.
ii) nkšãiy Ú®¤nj¡f¤ bjh£o, jiuk£l Ú®¤nj¡f¤
bjh£o k‰W« if¥g«òfis x£oÍŸs gFÂfis
F¿¥Ã£l fhy Ïilbtëfëš R¤j« brŒJ
Fnshç‹ Kiwahf fyªJ FoÚ® éãnahf«
brŒa¥g£L tU»wJ.
iii) muR k‰W« jåah® kUªJtkidfëš
fhŒ¢rY¡fhf Á»¢ir bgW« nehahëfë‹
g£oaiy ÂdªnjhW« Rfhjhu¤ JiwæläUªJ
bg‰W, fs mséš njitahd elto¡iffŸ
nk‰bfhŸs¥g£L tU»‹wd.
iv) Ôéu f£L¥ghL k‰W« jL¥ò elto¡iffŸ
nk‰bfhŸs Cuh£Á x‹¿a§fë‹ njitæ‹
mo¥gilæš k°ö®fŸ <LgL¤j¥g£L t£lhu
kU¤Jt mYty®fë‹ f£L¥gh£oš gâòça
cça V‰ghLfŸ brŒa¥g£L cŸsd.
2.2. ã Mjhu§fŸ
khãy¤Âš _‹wL¡F Cuf cŸsh£Á
mik¥òfëš tç éÂ¥ò brŒa mÂfhu« bg‰w xnu
mik¥ò »uhk Cuh£ÁahF«.
»uhk Cuh£ÁfŸ Ñœ¡f©l Ïd§fëèUªJ
tUthŒ bgW»‹wd
m) tç tUthŒ,
M) tçæšyh tUthŒ
Ï) khåa«.

29
2.2.1.. tç tUthŒ
»uhk Cuh£ÁfŸ Ñœ¡f©l tç Ïd§fëèUªJ tç
tUthŒ bgw cçik bg‰WŸsd.
i) Å£L tç / brh¤J tç
ii) bjhêš tç
iii) és«gu tç
i) ÅL / brh¤J tç
jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l« 1994, ÃçÎ 172 k‰W«
murhiz v©. 255, Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiw,
ehŸ:13.12.1999-‹go Cuf¥ gFÂfëš f£l¥gL« x›bthU
f£ll¤Â‰F« Å£L tç / brh¤J tç, r«gªj¥g£l »uhk
Cuh£Áahš é¡f¥gL»wJ. 2008-09 M« M©L Kjš,
muR cjé bgwhj Raã¡ fšé ãWtd§fë‹
f£ll§fS¡F brh¤J tç é¡f¥g£L
tNè¡f¥gL»wJ. kht£l thçahf tNè¡f¥g£l Å£L
tç / brh¤J tç étu« ËtUkhW:
m£ltiz 2.7.
2018-19 M« M©oš kht£l thçahf tNè¡f¥g£l
Å£L tç / brh¤J tç étu«
Raã fšé
ãWtd§fŸ
Å£Ltç bkh¤j«
t.v©. kht£l« Ûjhd
brh¤Jtç
%ghŒ nfhoæš
1 fhŠÁòu« 33.54 3.23 36.77
2 ÂUtŸq® 18.00 2.38 20.38
3 flYh® 8.23 0.56 8.79
4 éG¥òu« 6.62 0.46 7.08
5 ntYh® 5.82 1.47 7.29
6 ÂUt©zhkiy 6.09 0.76 6.85
7 nry« 7.61 2.23 9.84

30
 Raã fšé
ãWtd§fŸ
t.v©. kht£l« Å£Ltç bkh¤j«
Ûjhd
brh¤Jtç
8 ehk¡fš 3.30 2.13 5.43
9 j®kòç 2.23 0.40 2.63
10 »UZz»ç 7.39 0.45 7.84
11 <nuhL 7.01 1.48 8.49
12 ÂU¥ó® 8.50 0.50 9.00
13 nfha«ò¤Jh® 15.84 1.83 17.67
14 Úy»ç 2.75 0.11 2.86
15 jŠrhñ® 11.42 0.79 12.21
16 ehf¥g£od« 3.29 0.38 3.67
17 ÂUth%® 2.79 0.16 2.95
18 ÂU¢Áuh¥gŸë 7.44 1.18 8.62
19 f%® 4.81 0.57 5.38
20 bgu«gYh® 2.69 0.66 3.35
21 mçaYh® 4.45 0.25 4.70
22 òJ¡nfh£il 5.69 0.82 6.51
23 kJiu 8.71 0.66 9.37
24 njå 2.75 0.26 3.01
25 ©L¡fš 8.75 0.62 9.37
26 Ïuhkehjòu« 5.57 0.31 5.88
27 éUJef® 9.86 0.81 10.67
28 Átf§if 5.12 0.29 5.41
29 ÂUbešntè 6.64 0.37 7.01
30 Jh¤J¡Fo 5.22 0.28 5.50
31 f‹åahFkç 4.05 0.61 4.66
bkh¤j« 232.18 27.01 259.19

ii) bjhêš tç
»uhk Cuh£ÁfŸ, bjhêš tç tNè¡F« mÂfhu«
bg‰wit. jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l« 1994, ÃçÎ 198 B-š
bjhêyhs®fë‹ CÂa« mšyJ Tè¤ bjhifæèUªJ
bjhêš tç é¡fΫ, tNè¡fΫ têtif
brŒa¥g£LŸsJ. r«kªj¥g£l ãWtd§fŸ
bjhêyhs®fë‹ CÂa¤ÂèUªJ bjhêš tç¡fhf
Ão¤j« brŒj bjhifæid bjhl®òila »uhk

31
Cuh£Á¡F brY¤Âl nt©L«. mj‹go, 2018-19 M«
M©oš bjhêš tçahf %. 114.67 nfho tNè¡f¥g£lJ.
m£ltiz 2.8
kht£l thçahd bjhêštç étu« - 2018-19
t. v© kht£l¤Â‹ bga® bjhêštç
(%ghŒ nfhoæš)
1 fhŠÁòu« 12.54
2 ÂUtŸq® 7.24
3 flYh® 2.89
4 éG¥òu« 5.97
5 ntYh® 6.15
6 ÂUt©zhkiy 4.66
7 nry« 3.72
8 ehk¡fš 3.19
9 j®kòç 2.35
10 »UZz»ç 3.51
11 <nuhL 2.3
12 ÂU¥ó® 1.81
13 nfha«ò¤Jh® 6.18
14 Úy»ç 0.61
15 jŠrhñ® 3.45
16 ehf¥g£od« 2.24
17 ÂUth%® 3.28
18 ÂU¢Áuh¥gŸë 4.55
19 f%® 2.41
20 bgu«gYh® 0.9
21 mçaYh® 2.47
22 òJ¡nfh£il 2.68
23 kJiu 3.21
24 njå 1.78
25 ©L¡fš 3.8
26 Ïuhkehjòu« 3.81
27 éUJef® 5.39
28 Átf§if 2.58
29 ÂUbešntè 3.43
30 Jh¤J¡Fo 3.64
31 f‹åahFkç 1.93
bkh¤j« 114.67

32
iii) és«gu tç
jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l« 1994, ÃçÎ 172, 220
k‰W« 242š më¡f¥g£LŸs mÂfhu§fë‹go, Cuf
cŸsh£Á mik¥òfŸ és«gu tç é¡F« cçik
bg‰WŸsd. jäœehL Cuh£ÁfŸ (cçk« tH§Fjš k‰W«
és«gu§fS¡F tç é¤J tNè¤jš) éÂfŸ 1999-š
Cuf¥ gFÂfëš és«gu gyiffŸ ãWt mDkÂ
bg‰wt®fël« tNè¡f¥gl nt©oa X® M©o‰fhd
Fiwªjg£r k‰W« mÂf g£r bjhifæid muR
ã®zæ¡f têtif brŒa¥g£LŸsJ.
r«gªj¥g£l cŸsh£Á mik¥Ã‹ ã®thf mYty®
M©L f£lz¤ij tNš brŒJ bjhl®òila cŸsh£Á
mik¥Ã‹ bghJ ã¡ fz¡»š brY¤j nt©L«.
2.2.2.. tçašyhj tUthŒ
Ñœ¡f©l Ïd§fëèUªJ tçašyhj tUthŒ bgw
»uhk Cuh£ÁfŸ cçik bg‰WŸsd.
i) kid¥ ÃçÎfŸ k‰W« f£ll tiugl mDk¡fhd
cçk¡ f£lz«

ii) mghafukhd k‰W« nfL éisé¡f¡ Toa

bjhêšfS¡fhd f£lz§fŸ

iii) rªij¡ f£lz«

iv) FoÚ® f£lz«

v) t©o ãiya§fS¡fhd f£lz«

vi) r_f¡ fhLfŸ Vy«

33
vii) Û‹ghÁ F¤jif

viii) 2Á g£lh f£lz«

ix) rªij k‰W« bghU£fh£ÁfëèUªJ bgw¥gL«

tUkhd§fŸ

x) glF¡ FHh« _y« bgw¥gL« f£lz§fŸ

xi) mguhj§fŸ k‰W« j©l¤ Ô®it

xii) fåk« k‰W« Ru§f Vy« k‰W« cçk¤ bjhif

i) kid¥ ÃçÎfŸ k‰W« f£ll tiugl mDk¡fhd

cçk¡ f£lz«
jäœehL xU§»izªj mÃéU¤Â k‰W« f£ol
éÂfŸ 2019 MdJ, jäœehL muR Áw¥ò muÁjœ v©:43,
ehŸ.04.02.2019-‹ _y« m¿é¡if brŒa¥g£LŸsJ.
Ï›éÂfë‹go cŸsh£Á mik¥Ã‹ braš
jiyt® mšyJ brašgL¤J« mik¥Ã‹ _y« mÂfhu«
x¥gil¡f¥g£LŸs Kfik/eg® f£ol mDkÂ
tH§Ftj‰F jF thŒªj eg® Mth®.
ii) m§Ñfç¡f¥glhj kid¥ ÃçÎfŸ k‰W« kidfŸ
xG§FgL¤Jjš éÂfŸ, 2017
ef®¥òw« k‰W« »uhk¥òw gFÂfëš mÂf
v©â¡ifæyhd m§Ñfç¡f¥glhj kid¥ ÃçÎfŸ
cUth» cŸsd. Ï«kid¥ ÃçÎfëš mo¥gil trÂfŸ
k‰W« nghJkhd f£lik¥ò trÂfŸ Ïšyhj ãiyæš
bgU«ghyhd kidfis ViHfŸ k‰W« étu« m¿ahj
k¡fŸ th§»ÍŸsd®. Ϫj kid¥ ÃçÎfis ÛsΫ

34
Kªija ga‹gh£L ãiy¡F kh‰¿l Ïayhj ãiy
ÏUªjJ.
ViHfŸ k‰W« étu« m¿ahnjh® th§»ÍŸs
m§Ñfç¡f¥glhj kidfis, cça tifæš
xG§FKiw¥gL¤Â c£f£lik¥ò trÂfŸ V‰gL¤Â¤ju
muR KoÎ brŒJ, m§Ñfç¡f¥glhj kid¥ ÃçÎfëš
cŸs rhiyfis mfy¥gL¤Jjš, bghJ
cgnahf¤Â‰fhd Ïl§fis ga‹gL¤Jjš M»a
ãgªjidfSl‹ m§Ñfç¡f têtif brŒa¥g£LŸsJ.
jäœehL ef® k‰W« Cuik¥ò¢ r£l«, 1971
(jäœehL r£l« 35, 1972) ÃçÎ 113‹go 20.10.2016¡F
K‹d® m§Ñfç¡f¥glhj kid¥ ÃçÎfëš é‰f¥g£l
k‰W« gÂÎ brŒa¥g£l Å£L kidfis jäœehL ef®
k‰W« Cuik¥ò r£l«, 1971¡F éy¡fë¤J nk‰go,
m§Ñfç¡f¥glhj kid¥ÃçÎfŸ k‰W« Å£L kidfis
tiuKiw brŒtj‰F, nk‰f©l r£l¤Âš
F¿¥Ãl¥g£LŸs ÃçÎ 122‹ Ñœ éÂfŸ
cUth¡f¥g£LŸsd.
1. m§Ñfç¡f¥glhj kid¥ ÃçÎ mšyJ
c£ÃçéYŸs jå Å£L kidfis tu‹Kiw
brŒjš.
2. m§Ñfç¡f¥glhj Å£L kidfis tu‹Kiw
brŒjš.
Ï›thW, m§Ñfç¡f¥glhj kid¥ÃçÎ mšyJ
c£Ãçéš cŸs jå kidfis ef® k‰W« Cuik¥ò¤
Jiwæ‹ x¥òjš bg‰W tu‹Kiw brŒtj‰F t£lhu
ts®¢Á mYtyU¡F mÂfhu« më¡f¥g£LŸsJ.

35
iii) FoÚ® f£lz§fŸ
Cuf¥ gFÂfëš ÅLfS¡fhd FoÚ®
Ïiz¥Ã‰F »uhk Cuh£Á FoÚ® f£lz« é¡»‹wJ.
jå eg® Å£L FoÚ® Ïiz¥ò tH§Ftj‰F it¥ò¤
bjhif %.1,000 tNè¡f¥gL»wJ. x›bthU Å£L FoÚ®
Ïiz¥Ã‰F« khj¡f£lz« %.50 brY¤j nt©L«.
mj‹go 2018-19 M« M©oš FoÚ® f£lzkhf
%. 87.19 nfho tNè¡f¥g£lJ. kht£l thçahd FoÚ®
f£lz égu« ËtUkhW:
m£ltiz 2.9
2017-18 š kht£l thçahf FoÚ® f£lz« tNè¡f¥g£l égu«
(%ghŒ nfhoæš)
t.v© kht£l¤Â‹ bga® tNš
1 fhŠÁòu« 3.12
2 ÂUtŸq® 2.65
3 flYh® 1.52
4 éG¥òu« 0.35
5 ntYh® 6.42
6 ÂUt©zhkiy 2.95
7 nry« 2.05
8 ehk¡fš 2.18
9 j®kòç 0.27
10 »UZz»ç 0.28
11 <nuhL 2.43
12 ÂU¥ó® 3.83
13 nfha«ò¤Jh® 8.8
14 Úy»ç 0.14
15 jŠrhñ® 7.23
16 ehf¥g£od« 1.11
17 ÂUth%® 2.42
18 ÂU¢Áuh¥gŸë 6.31
19 f%® 2.86
20 bgu«gYh® 0.92
21 mçaYh® 1.75

36
 t.v© kht£l¤Â‹ bga® tNš
22 òJ¡nfh£il 1.27
23 kJiu 2.3
24 njå 3.5
25 ©L¡fš 3.51
26 Ïuhkehjòu« 2.07
27 éUJef® 3.2
28 Átf§if 3.08
29 ÂUbešntè 2.36
30 Jh¤J¡Fo 1.7
31 f‹åahFkç 4.61
bkh¤j« 87.19

2.2.3. xU§»izªj x¥gil¡f¥g£l tUthŒ

Cuf cŸsh£Á mik¥òfS¡F g»®ªjë¡f¥gL«
K¤Âiu¤jhŸ tçæèUªJ bgw¥gL« tUthŒ khãy
mséš xU§»iz¡f¥g£L »uhk Cuh£Á k‰W« Cuh£Á
x‹¿a§fS¡F Ãç¤J tH§f¥gL»wJ. mj‹go,
2018-19 M« M©L¡fhd xU§»izªj x¥gil¡f¥g£l
tUthŒ %.407.71 nfhoæid ËtUkhW mDk¤J muR
Mizæ£LŸsJ.
i) _‹¿š xU g§F bjhifahd %.135.90 nfho ãÂ
»uhk Cuh£ÁfŸ k‰W« Cuh£Á x‹¿a§fS¡F
67:33 v‹w é»j¤Âš 2011 k¡fŸ bjhif mo¥gilæš
Ãç¤jë¡f¥g£lJ. m›thW, %.91.06 nfho »uhk
Cuh£ÁfS¡F«, %.44.84 nfho Cuh£Á
x‹¿a§fS¡F« tiuaW¡f¥glhj ãÂahf
g»®ªjë¡f¥g£LŸsd.

ii) ÛjKŸs _‹¿š ÏU g§F bjhifahd %.271.81 nfho

Cuf¥ gFÂfëš F¿¥Ã£l ts®¢Á¥ gâfis

37
 nk‰bfhŸS« tifæš K‹Dçik¤ £l§fS¡F
xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.

2.2.4. xU§»izªj x¥gil¡f¥g£l tUthŒ £l¡ TW

ãÂ
Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiw brayiu
jiytuhf¡ bfh©l FGé‰F ‘xU§»izªj
x¥gil¡f¥g£l tUthŒ £l TW ãÂæèUªJ
nk‰bfhŸS« gâfS¡F x¥òjš më¡F« mÂfhu«
tH§f¥g£LŸsJ. Cuh£Á x‹¿a mYtyf¡ f£ll§fŸ,
bgça ghy§fŸ, jiu¥ ghy§fŸ, Ïiz¥ò¢ rhiyfŸ
k‰W« ngUªJ ãiya§fŸ ngh‹w bgça mséyhd
gâfŸ Ϥ£l¤Â‹ Ñœ %.271.81 nfho kÂ¥Õ£oš 2018-19
M« M©oš vL¡f¥g£LŸsd.
2.2.5. khåa«
1. khãy ã¡ FG khåa«.
cŸsh£Á mik¥òfS¡F mDk¡f¥gL«
bkh¤j¥ g»®Î khåa¤ÂèUªJ 56% Cuf cŸsh£Á
mik¥òfS¡F éLé¡f¥gL»wJ. »uhk Cuh£Áia
bghW¤jtiu bjU és¡FfS¡fhd ä‹f£lz«
k‰W« FoÚ® tH§Ftj‰F©lhd ä‹f£lz«
M»at‰iw brY¤j Fiwªjg£r khåakhf
%.7 Ïy£r« jå fz¡»š éLé¡f¥g£L
brytê¡f¥gL»wJ. vŠÁa bjhif khãy ã¡FG
gçªJiu¤JŸs é»jh¢rhu¥go g»®ªjë¡f¥gL»wJ.

38
2. k¤Âa ã¡ FG khåa«.
k¤Âa ã¡ FG khåa« KGtJ« »uhk
Cuh£ÁfS¡F bjU és¡F, Foj©Ù®, Rfhjhu
guhkç¥ò k‰W« ts®¢Á¥ gâfŸ nk‰bfhŸtj‰fhf
éLé¡f¥gL»wJ.
3. k¤Âa khãy muRfë‹ gšntW £l§fë‹
ts®¢Á ãÂ.
i) khãy ã¡ FG khåa«
73-tJ muÁayik¥ò r£l¤ ÂU¤j« k‰W«
jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l« 1994, ÃçÎ 198-‹go,
jäœeh£oš IªJ M©LfS¡F xU Kiw bjhl®¢Áahf
khãy ã Miza« mik¡f¥g£L tU»wJ. khãy ãÂ
Miza¤Â‹ K¡»a bghW¥òfŸ ËtUkhW:-
1. murhš é¡f¥gL« tç, Ô®it, R§f« k‰W«
f£lz§fŸ _y« bgw¥gL« bkh¤j tUthæš
khãy¤Â‰F«, Cuh£ÁfS¡F« Ãç¤J tH§F«
Kiwæid cUth¡Fjš.
2. Cuh£ÁfS¡F xJ¡f¥gl nt©oa tçfŸ, Ô®it,
R§f§fŸ k‰W« f£lz§fŸ M»at‰iw ã®zæ¤jš.
3. khãy¤Â‹ bkh¤j¤ bjhF¥ò ãÂæèUªJ
Cuh£ÁfS¡F tH§f¥gl nt©oa khåa§fŸ.
4. Cuh£Áfë‹ ã ãiyæid¥ bgU¡Ftj‰fhd
têKiwfŸ.

39
 73-tJ muÁayik¥ò r£l¤ÂU¤j¤Â‰F£g£L
jäœehL muR Miz v©. 350, ã¤Jiw
ehŸ: 23.04.1994-‹ _y« jäHf¤Âš “Kjš khãy ãÂ
Miza«” V‰gL¤j¥g£lJ. ϪÂahéš khãy ãÂ
Miza« mik¤j Kj‹ik khãy§fSŸ jäœehL«
x‹whF«. Cuf cŸsh£Á mik¥òfS¡F ã g»®Î
brŒÂl ÏJtiu IªJ khãy ã¡ FG¡fŸ
mik¡f¥g£LŸsd.

m£ltiz 2.10
khãy ã¡FG Miza§fŸ
KjyhtJ Ïu©lhtJ _‹whtJ eh‹fhtJ
t.
étu§fŸ khãy ã khãy ã khãy ã khãy ãÂ
v©.
Miza« Miza« Miza« Miza«
1. mik¡f¥g£l 23.04.1994 01.12.1999 01.12.2004 01.12.2009
ehŸ
2. vªj murhiz murhiz murhiz murhiz
murhizæ‹ Ñœ (ãiy) (ãiy) (ãiy) (ãiy)
mik¡f¥g£lJ v©.350, ã v©.518, ã v©.573, ã v©.549, ãÂ
(Res) Jiw, (Res) Jiw, (FC.IV) Jiw, (FC.IV) Jiw,
ehŸ ehŸ 01.12.1999 ehŸ ehŸ
23.04.1994 (k) 01.12.2004 01.12.2009
murhiz
(ãiy)
v©.161,
Cuf
ts®¢Á¤
Jiw, ehŸ
06.09.1994
3. tiuaiw murhiz murhiz murhiz murhiz
ã®za« (ãiy) (ãiy) (ãiy) (ãiy)
brŒtj‰fhd v©.350, ã v©.103, ã v©.584, ã v©.549, ãÂ
murhiz (Res) Jiw, (Res) Jiw, (FC.IV) Jiw, (FC.IV) Jiw,
ehŸ ehŸ ehŸ ehŸ
23.04.1994 03.03.2000 14.12.2004 01.12.2009
4. m¿¡if 31.10.1995 31.10.2001 31.05.2006 31.05.2011
më¥gj‰fhd (Ëd® (Ëd®
fhy¡ bfL Ï¡fhy¡bfL Ï¡fhy¡bfL
30.09.2006 30.09.2011
tiu Ú£o¡f¥ tiu Ú£o¡f¥
g£lJ) g£lJ)
5. muÁ‰F m¿¡if 29.11.1996 21.05.2001 30.09.2006 30.09.2011
më¡f¥g£l ehŸ

40
 KjyhtJ Ïu©lhtJ _‹whtJ eh‹fhtJ
t.
étu§fŸ khãy ã khãy ã khãy ã khãy ãÂ
v©.
Miza« Miza« Miza« Miza«
6. Ïj‹ ÛJ 28.04.1997 08.05.2002 10.05.2007 14.05.2013
vL¡f¥g£l
elto¡if
F¿¤jhd
m¿¡if
r£lk‹w
nguitæš
rk®¥Ã¡f¥g£l
ehŸ
7. gçªJiu fhy« 4. 5.1997-98 2002-03 Kjš 2007-08 Kjš 2012-13 Kjš
Kjš 2001- 2006-07 2011-12 2016-17
02
8. Cuf cŸsh£Á 55 rjÅj« 58 rjÅj« 58 rjÅj« 58 rjÅj«
mik¥òfS¡fhd
khåa
é»jh¢rhu«
9. Cuf cŸsh£Á 45:45:10 47:45:8 60:32:8 60:32:8
mik¥òfS¡fhd
g§F (»uhk
Cuh£Á: t£lhu
Cuh£Á: kht£l
Cuh£Á)

2.2.6. IªjhtJ khãy ã Miza«

khãy murhš ãaä¡f¥g£oUªj IªjhtJ khãy
ã Miza«, 2017 Kjš 2022 tiuæyhd fhy¤Â‰fhd
jdJ gçªJiuia or«g® 2016š më¤jJ. IªjhtJ khãy
ã¡ FGé‹ gçªJiufis muR V‰W mj‹go
vL¡f¥g£l elto¡iffŸ F¿¤j m¿¡if r£lk‹w
nguitæš 24.03.2017 m‹W it¡f¥g£L x¥òjš
bgw¥g£lJ. Ñœ¡fhQ« K¡»a gçªJiufë‹ ÛJ muR
cça Mizfis btëæ£LŸsJ.
m) khãy¤Â‹ brhªj tç tUthæš 10 éG¡fhL
Cuf k‰W« ef®òw cŸsh£Á mik¥òfS¡F g»®ªJ
më¡f¥gL«.

41
 M) g»®Î khåa« Cuf k‰W« ef®¥òw cŸsh£Á
mik¥òfS¡»ilna 56:44 v‹»w é»j¤Âš
g»®ªjë¡f¥gL«.
Ï) Cuf cŸsh£Á mik¥òfS¡»ilnaahd
g»®Î Kiwna kht£l Cuh£Á, t£lhu Cuh£Á k‰W«
»uhk Cuh£ÁfS¡F 8: 37: 55 MF«.
<) 2017-18 M« M©L Kjš »uhk
Cuh£ÁfS¡fhd Fiwªjg£r khåa«
%.5 Ïy£r¤ÂèUªJ %.7 Ïy£rkhf ca®¤j¥g£LŸsJ.
c) Cuh£Á x‹¿a§fS¡fhd Fiwªjg£r
khåa« M©L¡F %.40 Ïy£r« vd ca®¤j¥g£LŸsJ.
C) Cuf cŸsh£Á mik¥òfS¡fhd khãy ã¡
FG khåa bjhif g»®Î ÑœfhQ« têKiwfis
bfh©oU¡F«.

1. 2011« M©o‹ fz¡bfL¥Ã‹go k¡fŸ bjhif : 60%

2. gu¥gsÎ : 15%
3. MÂÂuhél®/ gH§Foæd® k¡fŸ bjhif : 15%
4. jåeg® bryÎ Ef®Î Ïilbtë : 10%

v) Cuf cŸsh£Á mik¥òfS¡F cça g§F¤ bjhifæš

20 éG¡fhL xJ¡ÑL brŒa¥g£L c£f£lik¥ò Ïil
ãutš ã¡F gÂyhf “_yjd khåa ã”
V‰gL¤j¥g£LŸsJ.
V) Cuf cŸsh£Á mik¥òfS¡fhd bkh¤j bjhifæš
10 éG¡fhL bjhifæid g‰wh¡Fiw Cuf cŸsh£Á
mik¥òfS¡fhd bjhF¥ò ãÂahf V‰gL¤j¥g£LŸsJ.

42
 2019–20 M« M©o‰fhd ãÂãiy m¿¡ifæš
jäœehL muR %.6,573 nfho Cuf cŸsh£Á
mik¥òfS¡F khãy ã¡ FG khåakhf xJ¡ÑL
brŒJŸsJ.

2.2.7. _yjd khåa ãÂ

V‰fdnt eilKiwæš ÏUªj c£f£lik¥ò Ïil
ãutš ã¡F gÂyhf IªjhtJ khãy ã Miza¤Â‹
gçªJiuæ‹ mo¥gilæš _yjd khåa ãÂ
V‰gL¤j¥g£LŸsJ. Cuf cŸsh£Á mik¥òfS¡F
më¡f¥gL« g»®khd ã bjhF¥Ãš 20 éG¡fhL
_yjd khåa ã¡F tH§f¥gL«. khãy mséš
K¡»akhdjhf fUj¥gL« £l§fis brašgL¤j Ïš
20 éG¡fhL jåna xJ¡ÑL brŒa¥g£L Cuf ts®¢Á
k‰W« Cuh£Á¤ Jiw bray®, Cuf ts®¢Á Ïa¡Fe®,
㤠Jiw ÃuÂã xUt® k‰W« khãy £l¡ FG
cW¥Ãd® bray® M»nah® ml§»a FGthš Ï¥gâfŸ
nj®Î brŒa¥g£L x¥òjš tH§f¥gL«. vŠÁÍŸs
80 éG¡fhL ã kht£l Cuh£ÁfS¡fhd g»®khd
é»j¤Â‹ mo¥gilæš kht£l thçahf g»®ªJ
më¡f¥gL«. 㤠Jiw, £l« k‰W« ts®¢Á¤ Jiwæ‹
Mnyhridæ‹go Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤
Jiwædhš btëæl¥g£LŸs murhizæ‹
mo¥gilæš nj®Î brŒa¥gL« £l§fS¡F kht£l
£l¡ FGthš ã xJ¡ÑL brŒa¥gL«.

43
2.2.8. g‰wh¡Fiw Cuf cŸsh£Á mik¥òfS¡fhd
bjhF¥ò ãÂ
Cuf cŸsh£Á mik¥òfë‹ x£L bkh¤j
g»®khd ãÂæš 10 éG¡fh£oid bfh©L g‰wh¡Fiw
Cuf cŸsh£Á mik¥òfS¡fhd bjhF¥ò ãÂ
V‰gL¤j¥g£LŸsJ. Ïš 40 éG¡fhL bjhif mjhtJ
Cuf cŸsh£Á mik¥òfS¡fhd x£L bkh¤j g»®khd
ãÂæš 4 éG¡fhL, flªj IªJ M©Lfëš FiwªjJ
_‹W M©Lfëš ã g‰wh¡Fiw cŸs Cuh£Á
x‹¿a§fŸ k‰W« »uhk Cuh£ÁfS¡F Ïilna
IªjhtJ ã Miza fhy¤Â‹ Kjš _‹W
M©LfS¡F Cuf ts®¢Á Ïa¡Feuhš g»®ªJ
më¡f¥gL«. Ïš 20 éG¡fhL Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á Ïa¡Fe® tr« ÏU¡F«. 20 éG¡fhL bjhif
khãy ã Miza¤jhš kht£l Cuh£ÁfS¡F
gçªJiu¤JŸs é»jh¢rhu mo¥gilæš kht£l§fS¡F
Ãç¤J tH§f¥gL«. kht£l M£Á¤ jiyt® k‰W« Cuf
ts®¢Á Ïa¡Fe® Ϥbjhifæid ntW vªj £l¤ÂY«
mšyJ têKiwæY« Ô®¡f Koahj Ãu¢ÁidfS¡F¤
ԮΠfhz r«gªj¥g£l »uhk Cuh£Á mšyJ Cuh£Á
x‹¿a¤Â‰F Ϥbjhifæid khåakhf tH§f
nt©L«. ÛjKŸs 20 éG¡fhL bjhif T£L FoÚ®
£l¤ÂYŸs g‰wh¡Fiwæid¥ ngh¡f jäœehL FoÚ®
tofhš thça¤Â‰F khåakhf éLé¡f¥gL«.
2.2.9. k¤Âa ã Miza khåa«
gÂdh‹fhtJ ã Miza« »uhk Cuh£ÁfS¡F
mo¥gil khåa« k‰W« brayh¡f khåa« M»a ÏU

44
khåa§fis gçªJiu brŒJŸsJ. bkh¤j khåa
bjhifæš 90 éG¡fhL mo¥gil khåakhF«.
10 éG¡fhL brayh¡f khåakhF«. 2015-16 Kjš
2019-20 M« M©L tiuæyhd fhy¤Â‰F
jäœeh£o‰fhd cça g§F étu« ÑnH
F¿¥Ãl¥g£LŸsJ.
m£ltiz 2.11

k¤Âa ã Miza khåa étu«

(%ghŒ nfhoæš )
bkh¤j«
khåa« 2015- 2016- 2017- 2018- 2019-
16 17 18 19 20 (2015-
20)
mo¥gil
khåa« 947.65 1312.19 1516.12 1753.87 2369.86 7899.69

brayh¡f
khåa« -- 172.12 194.78 221.20 289.64 877.74

bkh¤j« 947.65 1484.31 1710.90 1975.07 2659.50 8777.43

i) 14tJ k¤Âa ã Miza mo¥gil khåa«

2018-19 M« M©o‰fhd gÂdh‹fhtJ k¤Âa ãÂ
Miza mo¥gil khåa Kjš jtiz¤ bjhifahf¤
bjhifahf %. 876.94 nfhoia »uhk Cuh£ÁfS¡F
k¤Âa muR éLé¤JŸsJ. Ϥbjhif KGtJ« k¡fŸ
bjhif mo¥gilæš »uhk Cuh£ÁfS¡F
éLé¡f¥g£LŸsJ. Cuh£Áfëš mo¥gil gâfshd
FoÚ® éãnahf«, bjU és¡FfŸ guhkç¥ò, Rfhjhu«

45
bjhl®ghd gâfis nk‰bfhŸsΫ, ä‹f£lz« k‰W«
FoÚ® f£lz« M»at‰iw brY¤jΫ Ï«khåa«
ga‹gL¤j¥gL»wJ.

ii) 14 tJ k¤Âa ã¡ FGé‹ brayh¡f khåa«

14-tJ k¤Âa ã¡ FG, »uhk Cuh£ÁfS¡F

brayh¡f khåa« tH§f njitahd éçthd
eilKiwfŸ, brašgh£L msÎnfhšfŸ k‰W« »uhk
Cuh£ÁfS¡F éLé¡f¥gl nt©oa C¡f¤ bjhifæ‹
msÎ M»at‰iw gçªJiu¤JŸsJ.

2017-18 M« M©o‰fhd brayh¡f« khåa«

bgWtj‰F »uhk Cuh£ÁfŸ ËtU« ãgªjidfis¥
ó®¤Â brŒa nt©L«. jâ¡if brŒa¥g£l
fz¡Ffis rk®¥Ã¤jš k‰W« brhªj tUthŒ
Mjhu§fis ca®¤Jjš. Mdhš xU Cuh£Á¡F
tH§f¥gL« brayh¡f khåakhdJ m›ñuh£Á¡F
éLé¡f¥gL« mo¥gil khåa¤Âš 5 kl§F bjhif¡F
nkš ÏU¡f¡TlhJ.

14-tJ k¤Âa ã¡ FG brayh¡f khåa

bjhifia »uhk Cuh£ÁfŸ bgWtj‰Fça têfh£o
be¿Kiw k‰W« msÎnfhš M»ad jäœehL muR,
muÁjœ (Áw¥ò) v©. 95, ehŸ: 28.02.2019š
m¿é¡ifahf btëæ£LŸsJ.

46
2.3. »uhk Cuh£Á ts®¢Á¤ £l« jahç¤Âlš

cŸq® Rah£Á mik¥ghd »uhk Cuh£ÁfŸ

cŸq® Fok¡fS¡F¤ njitahd mo¥gil nritfis
tH§FtnjhL ViHfŸ k‰W« xL¡f¥g£nlhç‹ eèÎ
ãiyæid Ó® brŒÍ« bghW¥òilaitahF«.

jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l« 1994, ÃçÎ 240-‹go

x›bthU »uhk Cuh£ÁÍ«, ‘M©L ts®¢Á¤
£l¤Âid’ x›bthU M©L« jah® brŒÂl nt©L«.
ãahakhd, btë¥gilahd k‰W« jukhd
tifæš ã k‰W« Ãw ts§fis ga‹gL¤Jtij cWÂ
brŒtJ k¡fŸ g§nf‰òl‹ Toa £lälY¡F
äfΫ K¡»akhdjhF«. mj‰»z§f 14-tJ ãÂ
Miza khåa¤ij mo¤js mséyhd £lälš
mo¥gilæš ga‹gL¤Âl murhiz v©.34, Cuf
ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ (g.uh.1 ) Jiw, ehŸ:02.03.2016š
éçthd têfh£o be¿KiwfŸ btëæl¥g£LŸsd.

2.4. Cuh£Á x‹¿a«

jäœeh£oš Ïilãiy mséš 385 Cuh£Á
x‹¿a§fŸ (t£lhu Cuh£ÁfŸ) cŸsd. x›bthU
Cuh£Á x‹¿aK«, Fiwªjg£r« 5,000 k¡fŸ bjhif
bfh©l Cuh£Á x‹¿a th®Lfis cŸsl¡»a ts®¢Á
t£lhu§fshF«. Cuh£Á x‹¿a th®L cW¥Ãd®fŸ
bjhl®òila th®oš cŸs k¡fshš neuoahf
nj®ªbjL¡f¥gL»‹wd®. nj®ªbjL¡f¥g£l Cuh£Á

47
x‹¿a th®L cW¥Ãd®fshš, kiwKf¤ nj®jè‹ _y«
Cuh£Á x‹¿a¡ FG¤ jiyt® nj®Î brŒa¥gL»wh®.
m£ltiz 2.12
»uhk Cuh£Áfë‹ v©â¡if mo¥gilæš
Cuh£Á x‹¿a§fë‹ étu«
Cuh£Á x‹¿a§fëš cŸs Cuh£Á x‹¿a§fë‹
Cuh£Áfë‹ tu«ò étu« v©â¡if
10- k‰W« mj‰F Fiwthf 23
11 Kjš 20 tiu 80
21 Kjš 30 tiu 80
31 Kjš 40 tiu 83
41 Kjš 50 tiu 65
51 k‰W« mj‰F mÂfkhf 54
bkh¤j« 385

kht£l thçahd Cuh£Á x‹¿a§fŸ k‰W« »uhk

Cuh£Áfë‹ gu¥gsÎ étu« ËtUkhW :-
m£ltiz 2.13
kht£l thçahf Cuh£Á x‹¿a§fë‹ égu«
ruhrç v©â¡if

x‹¿a¤Â‹ ruhrç
fë‹ v©â¡if
x‹¿a§fë‹

Cuf gu¥gsÎ
»uhk Cuh£Á

Cuh£Áfë‹
v©â¡if

gu¥gsÎ
Cuh£Á

Cuh£Á
t.v©

(r.»Û)

(r.»Û)
kht£l«

1 fhŠÁòu« 13 633 49 3,851.45 296.27

2 ÂUtŸq® 14 526 38 2,859.84 204.27
3 flYh® 13 683 53 2,942.24 226.33
4 éG¥òu« 22 1,099 50 6,509.43 295.88
5 ntYh® 20 743 37 4,022.30 201.12
6 ÂUt©zhkiy 18 860 48 4,826.27 268.13
7 nry« 20 385 19 4561.41 228.07
8 ehk¡fš 15 322 21 3,119.43 207.96
9 j®kòç 8 251 31 4,407.43 550.93
10 »UZz»ç 10 333 33 4,965.73 496.57
11 <nuhL 14 225 16 2,626.99 187.64

48
 ruhrç v©â¡if

x‹¿a¤Â‹ ruhrç
fë‹ v©â¡if
x‹¿a§fë‹

Cuf gu¥gsÎ
»uhk Cuh£Á

Cuh£Áfë‹
v©â¡if

gu¥gsÎ
Cuh£Á

Cuh£Á
t.v©

(r.»Û)

(r.»Û)
kht£l«

12 ÂU¥ó® 13 265 20 4,545.50 349.65

13 nfha«ò¤Jh® 12 228 19 2,534.24 211.19
14 Úy»ç 4 35 9 1,170.39 292.60
15 jŠrhñ® 14 589 42 3,657.67 261.26
16 ehf¥g£od« 11 434 39 2,400.31 218.21
17 ÂUth%® 10 430 43 2,322.69 232.27
18 ÂU¢Áuh¥gŸë 14 404 29 4,028.00 287.71
19 fU® 8 157 20 2,656.25 332.03
20 bgu«gYh® 4 121 30 1,609.54 402.39
21 mçaYh® 6 201 34 1,710.17 285.03
22 òJ¡nfh£il 13 497 38 4,433.78 341.06
23 kJiu 13 420 32 3,183.18 244.86
24 njå 8 130 16 1,159.89 144.99
25 ©L¡fš 14 306 22 4,401.34 314.38
26 Ïuhkehjòu« 11 429 39 4,116.19 374.20
27 éUJef® 11 450 41 3,282.08 298.37
28 Átf§if 12 445 37 3,075.90 256.33
29 ÂUbešntè 19 425 22 4,283.06 225.42
30 Jh¤J¡Fo 12 403 34 4,260.78 355.07
31 f‹åahFkç 9 95 11 626.14 69.57
bkh¤j« 385 12,524 33 1,04,149.61 270.52

t£lhu ts®¢Á mYty® (t£lhu Cuh£Á), Cuh£Á

x‹¿a¤Â‹ braš mYty® Mth®. mtU¡F cjéahf
ã®thf¥ ÃçÎ k‰W« bgh¿æaš ÃçÎfŸ cŸsd.
jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l« 1994, ÃçÎ 112-‹go Cuh£Á
x‹¿a¡ FG nk‰bfhŸS« gâfëš K¡»akhdit
ËtUkhW:

49
 1. Cuh£Á x‹¿a rhiyfŸ, ÁWghy§fŸ, ghy§fŸ,
jL¥ò¢ Rt®fŸ, jiu¥ghy§fŸ mik¤jš,
gGJgh®¤jš k‰W« guhkç¤jš.
2. Cuh£Á x‹¿a Mu«g k‰W« eLãiy¥
gŸëfS¡fhd f£ll§fŸ f£Ljš k‰W«
guhkç¤jš.
3. Cuh£Á x‹¿a¤Â‹ f£L¥gh£oš cŸs
Ú®ãiyfshd ÁWghrd¡ Fs§fŸ, F£ilfŸ,
CuâfŸ M»at‰iw guhkç¤jš k‰W« òÂjhf
mik¤jš.
4. bjh‰WnehŒ guthj t©z« jL¥ò k‰W« ãthuz
elto¡iffis nk‰bfhŸSjš.
5. Cuh£Á x‹¿a¡ FG¡fshš tiuaW¡f¥g£l
f©fh£Á k‰W« éHh¡fŸ el¤Jjš.
6. Cuh£Á x‹¿a¢ rªijfshf
tif¥gL¤j¥g£lt‰iw guhkç¤jš.
1994 M« M©L jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l«, ÃçÎ
114‹go bghUshjhu ts®¢Á F¿¤j £l§fŸ k‰W« Ïju
brašghLfis Cuh£Á x‹¿a¡ FG¡fŸ
brašgL¤J«go muR gâ¡fyh«.

2.4.1. ãÂ
1. Cuh£Á x‹¿a¡ FGé‰F tç é¤ÂL«
mÂfhu« Ïšiy.

50
2. tçæšyh tUthŒ, x¥gil¡f¥g£l /
g»®ªjë¡f¥g£l tUthæš xU gFÂ, f£lz§fŸ,
thlif, mguhj« k‰W« j©lÔ®it M»ait
Cuh£Á x‹¿a¤Â‹ tUthŒ Ïd§fshF«.
3. khãy ã Miza¤jhš éLé¡f¥gL«
khåa§fshd k¡fŸ bjhif mo¥gilæyhd
khåa« k‰W« Fiwªj g£r khåa« M»ad
Cuh£Á x‹¿a¤Â‰F khåa§fshf
tH§f¥gL»wd. IªjhtJ khãy ã Miza¤Â‹
gçªJiuæ‹ mo¥gilæš Fiwªjg£rkhd
khåa« x›bthU Cuh£Á x‹¿a¤Â‰F«
M©o‰F %.40 Ïy£rkhf ca®¤j¥g£LŸsJ.
2.4.2. Cuh£Á x‹¿a§fS¡fhd c£f£lik¥ò trÂfŸ
jäœeh£oYŸs 385 Cuh£Á x‹¿a§fS¡F«
ãiyahd mYtyf¡ f£ll§fŸ cŸsd. Ú©l fhykhf
ga‹gL¤j¥g£L gGjilªj giHa f£ll§fS¡F¥
gÂyhf xU§»izªj x¥gil¡f¥g£l tUthŒ £l¡TW
ãÂæid bfh©L òÂa f£ll§fŸ f£l¥g£LŸsd.
2011-12 M« M©L Kjš 2018-19 M« M©L tiu
%.206.23 nfho bryéš 99 Cuh£Á x‹¿a mYtyf¡
f£ll§fŸ f£l¥g£LŸsd.
2.4.3. Úuhjhu mik¥òfŸ
Cuf¥ gFÂfëš cŸs Fs§fŸ, F£ilfŸ k‰W«
ÁWghrd VçfŸ M»ad Cuf cŸsh£Á mik¥òfë‹
K¡»akhd brh¤J¡fëš ÁythF«. kht£l thçahf
ÁWghrd VçfŸ k‰W« Fs§fŸ/F£ilfŸ v©â¡if
ËtUkhW :

51
 m£ltiz 2.14
kht£l thçahf ÁWghrd f©khŒfŸ,
F£ilfŸ / CuâfŸ étu«
ÁWghrd CuâfŸ/
t.v© kht£l« bkh¤j«
f©khŒfŸ F£ilfŸ
1 fhŠÁòu« 1,100 1,240 2,340
2 ÂUtŸq® 649 2,059 2,708
3 flYh® 254 2,304 2,558
4 éG¥òu« 1,257 3,551 4,808
5 ntYh® 633 854 1,487
6 ÂUt©zhkiy 1,250 2,027 3,277
7 nry« 242 375 617
8 ehk¡fš 152 422 574
9 j®kòç 555 628 1,183
10 »UZz»ç 1,172 1,211 2,383
11 <nuhL 19 597 616
12 ÂU¥ó® 10 1,434 1,444
13 nfha«ò¤Jh® 9 709 718
14 Úy»ç 0 225 225
15 jŠrhñ® 63 3,131 3,194
16 ehf¥g£od« 0 3,979 3,979
17 ÂUth%® 0 3,602 3,602
18 ÂU¢Áuh¥gŸë 1,406 705 2,111
19 fU® 108 388 496
20 mçaYh® 477 1,615 2,092
21 bgu«gÿ® 138 753 891
22 òJ¡nfh£il 3,824 1,795 5,619
23 kJiu 1,029 3,233 4,262
24 njå 26 319 345
25 ©L¡fš 1,577 1,000 2,577
26 Ïuhkehjòu« 818 2,499 3,317
27 éUJef® 300 1,730 2,030
28 Átf§if 2,776 4,156 6,932
29 ÂUbešntè 769 769 1,538
30 Jh¤J¡Fo 397 1,148 1,545
31 f‹åahFkç 599 300 899
bkh¤j« 21,609 48,758 70,367

52
2.5. kht£l Cuh£Á
jäœeh£oš 31 kht£l Cuh£ÁfŸ cŸsd.
1994M« M©L jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l«,
ÃçÎ 24-‹go x›bthU kht£l¤ÂY« kht£l Cuh£Á
mik¡f têtif brŒa¥g£LŸsJ. kht£l Cuh£Á
th®L cW¥Ãd®fŸ, k¡fshš neuo¤ nj®jš _y«
nj®ªbjL¡f¥gL»‹wd®. nj®ªbjL¡f¥g£l kht£l
Cuh£Á th®L cW¥Ãd®fshš kiwKf¤ nj®jš _y«
kht£l Cuh£Á¤ jiyt® nj®Î brŒa¥gL»wh®.
Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiwæš, cjé
Ïa¡Fe® ãiyæš xU mYty® x›bthU kht£l
Cuh£Á¡F« brayuhf ãaä¡f¥g£L gâah‰¿ tU»wh®.
mtU¡F cWJizahf¥ gâahs®fŸ cŸsd®. kht£l
Cuh£Á, r«kªj¥g£l JiwfnshL xU§»izªJ
brašgl ËtU« ãiy¡ FG¡fis mik¡fyh«.
1. czÎ k‰W« ntsh©ik
2. bjhê‰rhiyfŸ k‰W« bjhêyhs®fŸ
3. bghJ¥ gâfŸ
4. fšé
5. kJ éy¡F cŸë£l Rfhjhu« k‰W« k¡fŸ
eythœÎ.
Ï¡FG¡fŸ jéu, njitæ‹ mo¥gilæš kht£l
Cuh£Á, TLjš ãiy¡ FG¡fis mik¤J¡
bfhŸsyh«. x›bthU ãiy¡ FGΫ, nj®ªbjL¡f¥g£l
kht£l Cuh£Á cW¥Ãd®fëš xUtiu¤ jiytuhf¤

53
nj®Î brŒÂl nt©L«. kht£l Cuh£Á¤ jiyt®, nk‰go
ãiy¡ FG¡fë‹ gjé tê cW¥Ãd® Mth®.
2.5.1. brašghLfŸ
1. kht£l ts®¢Á¤ £l« jahç¤jš.
2. Cuh£Á x‹¿a§fŸ k‰W« »uhk Cuh£Áfë‹
ã®thf m¿¡iffis xU§»iz¤jš k‰W«
kht£l¤Â‹ M©l¿¡ifia¤ jahç¤jš.
3. étrha«, ãyts nk«ghL, fhšeil guhkç¥ò,
ghšts«, nfhê¥ g©iz, Û‹ts« k‰W« »uhk¤
bjhêšfŸ M»at‰iw K‹nd‰Wtj‰fhf
£lälš k‰W« MŒÎ brŒjš.
4. Cuf Å£L trÂ, F¿¥ghf MÂÂuhél® k‰W«
gH§FoædU¡F cça Å£L tr £l§fis
£lälš k‰W« MŒÎ brŒjš
5. bgça mséyhd FoÚ® £l¥ gâfis¡
f©l¿jš.
2.5.2. ãÂ
kht£l Cuh£ÁfS¡F tç é¡F« mÂfhu«
VJ« Ïšiy. khãy ã Miza khåa« k£Lnk
Kj‹ikahd tUthahF«. F¿¥Ã£l Áy Ïd§fëš
kht£l Cuh£Á¡F brhªjkhd ãy« k‰W« f£ll«
_ykhf »il¡F« tUthŒ K¡»akhditahF«. Cuf
cŸsh£Á mik¥òfS¡F tH§f¥gL« ãÂæš
v£L éG¡fhL kht£l Cuh£ÁfS¡F xJ¡ÑL
brŒa¥gL»wJ. Ϫj khåa« x›bthU khjK« kht£l
Cuh£ÁfS¡F éLé¡f¥gL»wJ.

54
2.5.3 kht£l £l¡ FG
kht£l £l¡ FG v‹w mik¥Ãid V‰gL¤Âl
74tJ ϪÂa muÁayik¥ò¤ ÂU¤j¢ r£l«, 1992š
têtF¤JŸsJ. mj‹go kht£l £l¡ FG
31 kht£l§fëY« mik¡f¥g£LŸsJ. kht£l
£l¡FGé‹ jiytuhf kht£l Cuh£Á¤ jiytU«,
Jiz¤jiytuhf kht£l M£Á¤ jiytU« cŸsd®.
ehlhSk‹w cW¥Ãd®fŸ, r£lk‹w cW¥Ãd®fŸ k‰W«
ã®zæ¡f¥g£l é»jh¢rhu¤Â‰nf‰g cŸsh£Á
mik¥òfë‹ ÃuÂãÂfŸ M»nah® Ï¡FGé‹
cW¥Ãd®fsht®. kht£l £l¡ FGé‹ gâfŸ
ËtUkhW:
1. kht£l¥ gutyh¡f¥g£l £l« jahç¥gj‰F¤
njitahd kht£l mséyhd ts Mjhu§fŸ
égu§fis nrfç¤jš, bjhF¤jš k‰W« ehsJ
nj tiuæyhd égu§fis¥ bgWjš.
2. K‹Dçik njitfis¡ f©l¿jš.
3. kht£l¤Â‹ ts®¢Á¡F¤ njitahd bfhŸiffŸ,
£l§fis¤ jahç¤jš k‰W« K‹Dçik
më¤jš.
4. kht£l¤Âš cŸs Cuf k‰W« ef®¥òw cŸsh£Á
mik¥òfŸ jahç¤j £l§fis xU§»iz¤J
kht£l ts®¢Á¤ £l« jahç¤jš. Ï›thW
kht£l¤ £l¡FG jahç¡F« xU§»izªj
ts®¢Á¤ £l«, khãy¤ £l¡ FG jahç¡F«
khãy mséyhd £l¤Â‰F cjéahf ÏU¡F«.

55
 5. kht£l¤Âš eilbgW« gšntW ts®¢Á¤
£l§fis¡ f©fhâ¤jš k‰W« MŒÎ brŒjš.
6. ts®¢Á¤ £l§fëš bjh©L ãWtd§fë‹
g§nf‰ig C¡Fé¤jš.
7. khãy muR¤ £l§fis¢ brašgL¤Jjš
bjhl®ghd Mnyhridfis khãy muR¡F
tH§Fjš.
8. khãy murhš m›t¥nghJ x¥gil¡f¥gL« Ïju
gâfis ãiwnt‰Wjš.
nkny étç¡f¥g£l gâfis jéu 5 tJ khãy ãÂ
Miza¤Â‹ gçªJiuæ‹go, Cuf cŸsh£Á
mik¥òfS¡F më¡f¥gL« g»®khd 㤠bjhF¥Ãš 20
éG¡fhL, _yjd khåa ã¡F tH§f¥gL«. mt‰¿š
80% _yjd khåa ã gâfS¡F xJ¡ÑL brŒtJ
kht£l £l¡ FGé‹ bghW¥ghF«. _yjd khãy
ãÂæš 80 éG¡fhL ãÂ, kht£l Cuh£ÁfS¡fhd
g»®khd é»j¤Â‹ mo¥gilæš kht£l thçahf g»®ªJ
më¡f¥gL«. 㤠Jiw, £l« k‰W« ts®¢Á¤ Jiwæ‹
Mnyhridæ‹go Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤
Jiwædhš btëæl¥gL« éçthd têfh£L
be¿Kiwfë‹go nj®Î brŒa¥gL« £l§fS¡F
kht£l £l¡ FGthš ã xJ¡ÑL brŒa¥gL«.

2.5.4. kht£l Cuh£ÁfS¡fhd c£f£lik¥ò trÂfŸ

khãy mséš 31 kht£l Cuh£ÁfS¡F« brhªj
f£ll§fŸ cŸsd. 31 kht£l Cuh£ÁfëY«

56
njitahd mo¥gil f£lik¥ò trÂfŸ
V‰gL¤j¥g£LŸsd.
2.6. kht£l¤jiyikæl§fëš Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á¤Jiw mYtyf§fS¡F xU§»izªj f£ll«
f£Ljš:-
kht£l mséš Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiw
mYtyf§fS¡F xU§»izªj f£ll§fŸ f£Ltj‰F
2017-18 M« M©L 5 f£ll§fŸ %.32.81 nfho kÂ¥Õ£oY«,
2018-19 M« M©L 6 f£ll§fŸ %.37.78 nfho kÂ¥Õ£oY«
xU§»izªj x¥gil¡f¥g£l tUthŒ £l¡TW
ãÂæèUªJ f£Ltj‰F xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
m£ltiz 2.15
Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤Jiw xU§»izªj
mYtyf¡ f£ol§fŸ
2017-18 2018-19
1. njå 1.fhŠÁòu«
2. éG¥òu« 2.ÂUtŸq®
3. éUJef® 3.ÂUt©zhkiy
4. ehf¥g£od« 4. Átf§if
5. ntÿ® 5. kJiu
6. ÂUth%®

2.7. cŸsh£Á¤ nj®jšfŸ

2.7.1. jäœehL Cuh£ÁfŸ (nj®jš) éÂfŸ, 1995
Cuf cŸsh£Á mik¥òfS¡F neuo k‰W«
kiwKf¤ nj®jšfis el¤JtJ F¿¤J Ï›éÂfëš
F¿¥Ãl¥g£LŸsJ. nj®jš el¤J« mYty®fŸ ãakd«,
th¡fhs® g£oaš jahç¤jš k‰W« btëæLjš, nj®jš

57
m¿é¥ò btëæLjš, nt£ò kD jh¡fš, th¡F¥ gÂÎ,
th¡Ffis v©Qjš, Cuh£Á x‹¿a« k‰W« kht£l
Cuh£Áfë‹ jiyt® k‰W« Jiz¤ jiyt® nj®jš,
»uhk Cuh£Á¤ jiyt® k‰W« Jiz¤ jiyt® nj®jš,
nj®jš bryéd§fŸ, nj®jš tH¡FfS¡F ԮΠfhQ«
Kiw M»ait F¿¤J Ï›éÂfëš éçthf
vL¤Jiu¡f¥g£LŸsJ.
2.7.2. khãy¤ nj®jš Miza«
mÂfhu¥ gutyh¡f« k‰W« k¡fsh£Áia
tY¥gL¤J« tifæš RjªÂukhd k‰W« j‹dh£Á
mÂfhu« bg‰w muÁayik¥ò ãWtdkhf 1994 M«
M©L, khãy nj®jš Miza« cUth¡f¥g£lJ.
th¡fhs® g£oaš jahç¤jš k‰W« »uhk Cuh£ÁfŸ,
Cuh£Á x‹¿a§fŸ, kht£l Cuh£ÁfŸ M»a mid¤J
cŸsh£Á mik¥òfS¡F« Kiwahf nj®jš el¤Jjš
k‰W« mj‹ bjhl®òila gâfis¡ f©fhâ¤jš,
Ïa¡Fjš k‰W« f£L¥gL¤Jjš M»a gâfŸ
Mizaiu¤ jiytuhf¡ bfh©l jäœehL khãy nj®jš
Miza¤ij¢ rh®ªjjhF«.
jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l« 1994 ÃçÎ 239 c£ÃçÎ
(3)-‹go jäœehL khãy¤ nj®jš Miza¤Â‰F,
Miza® k‰W« ã®thf gâahs®fŸ
ãaä¡f¥gL»wh®fŸ. khãy nj®jš Miza® Ïu©L
M©LfS¡F¥ gjé t»¥gh®. nkY«, Ï¥gjéæid MW
M©LfS¡F äfhkš Ïu©L Kiw Ú£o¥ò brŒayh«.
nkY«, khãy nj®jš Mizauhf ãaä¡f¥gL« xU eg®

58
mtUila gâ¡fhy¤Âš 65 taÂid ãiwÎ brŒjhš
gâ XŒÎ bg‰W éLth®.

2.7.3. khãy kWtiuaiw Miza«

jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l« 1994 ÃçÎ 28‹ go
x›bthU k¡fŸ bjhif fz¡bfL¥ò KoΉw Ëò«
Cuf cŸsh£Á mik¥òfë‹ th®Lfis kWtiuaiw
brŒa nt©L«. jäœehL kWtiuaiw r£l«, 2017
(jäœehL r£l« 23, 2017) ÃçÎ 12š tH§f¥g£LŸs
mÂfhu§fë‹ mo¥gilæš jäœehL kWtiuaiw
Miza« mik¡f¥g£LŸsJ.

kWtiuaiw Miza« Ñœ¡fhQ« mYtš rh®ªj

cW¥Ãd®fis bfh©l xU mik¥ghF«-
(m) jäœehL khãy nj®jš Miza® Ïj‹ jiyt®
Mth®.
(M) Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á Ïa¡Fe®
(Ï) efuh£Á ã®thf Miza®
(<) ng%uh£ÁfŸ Ïa¡Fe®
(c) bgUefu br‹id khefuh£Á Miza®
(C) jäœehL khãy nj®jš Miza¤Â‹ bray® Ïj‹
cW¥Ãd® bray® Mth®.
Ϫj Miza¤Â‹ jiyikælkhdJ bgUefu
br‹id khefuh£Á všiy¡FŸ ÏU¡f nt©L«. Ϫj
Miza¤Â‹ brašghLfŸ ËtUkhW-

59
(m) filÁahf eilbg‰w k¡fŸ bjhif fz¡bfL¥Ã‹
mo¥gilæš x›bthU cŸsh£Á mik¥ÃèUªJ«
nj®ªbjL¡f¥gl nt©oa cW¥Ãd®fë‹
v©â¡ifia ã®za« brŒtj‰fhd gçªJiufis
brŒjš.
(M) filÁahf eilbg‰w k¡fŸ bjhif fz¡bfL¥Ã‹
mo¥gilæš x›bthU cŸsh£Á mik¥ÃèUªJ«
nj®ªbjL¡f¥gl nt©oa cW¥Ãd®fë‹
v©â¡ifæ‹ mo¥gilæš x›bthU cŸsh£Á
mik¥ÃidÍ« th®Lfshf Ãç¥gj‰fhd gçªJiufis
brŒjš.
(Ï) x›bthU cŸsh£Á mik¥Ã‹ th®Lfë‹
všiyfis Ô®khå¥gj‰fhd gçªJiufis brŒjš.
(<) cŸsh£Á mik¥òfë‹ x›bthU th®Lfë‹ k¡fŸ
bjhifahdJ TLkhd tiuæš mªj F¿¥Ã£l
cŸsh£Á mik¥ò KGtJ« rçrkkhf ÏU¡F« tifæš
gçªJiu¤jš.
(c) cŸsh£Á mik¥òfë‹ x›bthU th®L« ónfhs
ßÂæš TLkhd tiu f¢Ájkhd gu¥gséid
bfh©ljhf ÏU¡FkhW gçªJiu¤jš.
(C) filÁahf eilbg‰w k¡fŸ bjhif fz¡bfL¥Ã‹
mo¥gilæš MÂÂuhél®, gH§Foæd® k‰W«
bg©fS¡bfd xJ¡ÑL brŒa¥gl nt©oa th®Lfis
ã®za« brŒtj‰fhd gçªJiufis brŒjš.

60
(v) F¿¥Ã£l fhy Ïilbtëæš Ï¥gâ bjhl®ghd
fhyKiw m¿¡iffis muÁ‰F tH§Fjš.
(V) murhš m›t¥nghJ gâ¡f¥gL« Ïju gâfis
ãiwnt‰Wjš.
Cuf cŸsh£Á mik¥òfS¡fhd kWtiuaiw
mYty®fshf ËtU« mYty®fŸ brašgLt®:
(m) »uhk Cuh£Á th®LfŸ – t£lhu ts®¢Á mYty®
(t£lhu Cuh£Á k‰W« »uhk Cuh£Á)
(M) Cuh£Á x‹¿a th®LfŸ – cjé Ïa¡Fe®
(Cuh£ÁfŸ)
(Ï) kht£l Cuh£Á th®LfŸ – bray®, kht£l Cuh£Á
x›bthU cŸsh£Á mik¥Ã‹ kWtiuaiw
mYty®fŸ mªjªj cŸsh£Á mik¥òfë‹ th®Lfis
kWtiuaiw brŒtj‰fhd tiuÎ fU¤JU¡fis jah®
brŒt®.
Ï›thW bgw¥gL« cŸsh£Á mik¥òfë‹ th®L
kWtiuaiw bjhl®ghd tiuÎ fU¤JU¡fis
kWtiuaiw MizakhdJ MŒÎ brŒÍ«. x›bthU
tiuÎ fU¤JUé‹ bkŒ¤j‹ikæid T®ªjhŒÎ brŒj
Ëò Ïj‹ Ûjhd jdJ gçªJiuÍl‹, kWtiuaiw
Miza«, Ï¡fU¤JU¡fis ÃuRu« brŒÍ« tifæš
muÁ‰F mD¥Ã it¡F«.
Ïj‹ mo¥gilæš, _‹wL¡F Cuf cŸsh£Á
mik¥òfS¡fhd th®L kWtiuaiw gâfis
Ïj‰bfd mik¡f¥g£l kWtiuaiw Miza«

61
bjhl§»aJ. Ïjid¤ bjhl®ªJ, kht£l kWtiuaiw
mYty®fŸ / kht£l M£Áa®fshš th®L kWtiuaiw
bjhl®ghd tiuÎ fU¤JU¡fŸ jahç¡f¥g£L,
r«gªj¥g£l cŸsh£Á mik¥òfë‹ mYtyf§fëš
bghJk¡fŸ k‰W« muÁaš f£ÁfëläUªJ
MnyhridfŸ k‰W« M£nrgizfis bgW« tifæš
gh®it¡F it¡f¥g£ld.
Ï›thW bghJ k¡fŸ k‰W« muÁaš
f£ÁfëläUªJ kWtiuaiw mYty®fshš bgw¥g£l
MnyhridfŸ k‰W« M£nrgidfŸ bjhl®ghf
r«gªj¥g£lt®fë‹ fU¤J¡fis nf£F« tifæš
ntÿ®, fhŠÁòu«, ÂU¢Áuh¥gŸë, kJiu, ö¤J¡Fo,
nfha«ò¤ö® k‰W« nry« M»a VG Ïl§fëš k©ly
mséyhd T£l mk®ÎfŸ kWtiuaiw Miza¤jhš
el¤j¥g£ld.
muÁaš f£ÁfŸ k‰W« bghJ k¡fëläUªJ
bgw¥g£l M£nrgidfŸ, MnyhridfŸ k‰W«
fU¤JfŸ Kiwahf¥ gçÓè¡f¥g£L mj‹ Ë th®L
kWtiuaiw fU¤J¡fŸ ÏWÂ brŒa¥g£ld. or«g®
2018š th®L kWtiuaiw bjhl®ghd étu§fŸ kht£l
M£Á¤ jiyt®fshš kht£l muÁjêš
btëæl¥g£LŸsd.

2.7.4. cŸsh£Á¤ nj®jš el¤Jjš

jäœeh£oš, 1994 M« M©L jäœehL Cuh£ÁfŸ
r£l« Ïa‰w¥g£l Ë _‹wL¡F Cuf cŸsh£Á
mik¥òfS¡fhd rhjhuz nj®jšfŸ m¡nlhg® 1996-«

62
M©L el¤j¥g£ld. cŸsh£Á mik¥òfS¡fhd
Ïu©lhtJ, _‹whtJ k‰W« eh‹fhtJ rhjhuz
nj®jšfŸ Kiwna m¡nlhg® 2001, m¡nlhg® 2006 k‰W«
m¡nlhg® 2011 š el¤j¥g£ld.
kht£l Cuh£Á k‰W« Cuh£Á x‹¿a¡FG
jiyt® k‰W« th®L cW¥Ãd®fS¡fhd nj®jšfis
f£Á mo¥gilæš el¤j khãy nj®jš Miza«
m¿¡if btëæL«. Mdhš, »uhk Cuh£Á¤ jiyt®fŸ
k‰W« cW¥Ãd®fS¡fhd gjéæl§fS¡F f£Á rhuh
mo¥gilæš nj®jšfŸ el¤j¥gL»‹wd. 2011 M«
M©L m¡nlhg® k‰W« et«g® khj« eilbg‰w
nj®jšfëš _‹wL¡F Cuh£Á mik¥òfS¡fhd
gjéæl§fŸ k‰W« jiyik¥ gjéæl§fS¡fhd
égu§fŸ ËtU« m£ltizæš étç¡f¥g£LŸsJ.
m£ltiz 2.16
_‹wL¡F Cuh£Á mik¥òfëš gjéæl§fŸ k‰W«
jiyik¥ gjéæl§fŸ étu«
t. v©. gjéæl« F¿¤j égu« v©â¡if

1 »uhk Cuh£Á th®LfŸ 99,333

2 Cuh£Á x‹¿a th®LfŸ 6,471

3 kht£l Cuh£Á th®LfŸ 655

4 »uhk Cuh£Á¤ jiyt®fŸ 12,524

5 Cuh£Á x‹¿a¡FG¤ jiyt®fŸ 385

6 kht£l Cuh£Á¤ jiyt®fŸ 31

bkh¤j« 1,19,399

63
2.7.5. Cuf cŸsh£Á mik¥òfS¡fhd gjéæl§fŸ
k‰W« jiyik¥ gjéæl§fS¡F Ïl xJ¡ÑL k‰W«
RH‰Á Kiw
MÂÂuhél® k‰W« gH§FoædU¡F Cuh£Á
mik¥òfë‹ gšntW gjéæl§fS¡F k¡fŸ bjhif
é»j¤Â‹ mo¥gilæš cça Ïl xJ¡ÑL tH§f¥gl
nt©L«. ϪÂa muÁayik¥ò¢ r£l«, ÃçÎ 243 D-‹go
Cuh£Á mik¥òfëš MÂÂuhél®fŸ k‰W«
gH§FoædU¡fhd gjéæl§fS¡F Ïl xJ¡ÑL k‰W«
RH‰Á Kiw brŒa¥gl nt©L«.
2.7.6. Cuf cŸsh£Á mik¥òfëš bg©fS¡F ca®¤Â
tH§f¥g£l Ïl xJ¡ÑL« gjéfS« (50 éG¡fhL
xJ¡ÑL)
jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l«, 1994 (jäœehL r£l«
21,1994)š »uhk Cuh£Á, Cuh£Á x‹¿a¡ FG k‰W«
kht£l Cuh£Áfëš cŸs gjéæl§fŸ k‰W« jiyik
gjéæl§fëš, _‹¿š xU g§F kfëU¡F xJ¡ÑL
brŒa têtif brŒa¥g£LŸsJ.
Mdhš, m¥nghija kh©òäF jäœehL
Kjyik¢r® m«kh mt®fŸ, cŸsh£Á ã®thf¤Âš kfë®
g§nf‰Ãid mÂf¥gL¤jΫ kfëiu mÂfhu¥gL¤jΫ
_‹¿š xU g§F Ïl xJ¡Ñ£oid 50 éG¡fhlhf
ca®¤JtJ mtÁa« vd fUÂdh®. Mfnt, kfëU¡fhd
ÏlxJ¡ÑL _‹¿š xU g§F v‹gij ca®¤Â
50 éG¡fhL Ïl xJ¡ÑL brŒÍ« tifæš, jäœehL
Cuh£ÁfŸ r£l«, 1994 k‰W« jäœehL Cuh£ÁfŸ (Ïl
xJ¡ÑL k‰W« RH‰Á Kiw Ïl xJ¡ÑL) éÂfŸ 1995-š

64
ÂU¤j« brŒJ, mj‹ mo¥gilæš murhiz
v©. 60 Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ (g.uh1) Jiw,
ehŸ.23.05.2016š Miz btëæl¥g£LŸsJ.
Ï›thizæ‹go, kfëU¡fhd ca®¤j¥g£l Ïl xJ¡ÑL
v®tU« Cuf cŸsh£Á mik¥òfS¡fhd nj®jèš
eilKiw¡F tU«.

2.8. bghJ ã nkyh©ik mik¥ò (PFMS).:

Cuf cŸsh£Á mik¥òfŸ r_f¤Â‹ eyD¡fhf
gšntW mo¥gil trÂfŸ k‰W« c£f£lik¥ò nk«gh£L
gâfis Cuh£Áfë‹ brhªj tUthæèUªJ« k¤Âa
khãy muRfël« ÏUªJ bgw¥gL« khåa§fëèUªJ«
nk‰bfh©L tU»‹wd.
Cuf cŸsh£Á mik¥òfS¡bfd jäHf muR
Âw«g£l ã ã®thf mik¥ò k‰W« eilKiwfis
V‰gL¤ÂÍŸsJ. nkY«, tuÎ bryÎ fz¡F, fz¡»aš,
ò¤jf guhkç¥ò, gçt®¤jidfŸ k‰W« jâ¡if
ngh‹wt‰¿‰bfd éçthd têKiwfisÍ«
btëæ£LŸsJ.
Cuf cŸsh£Á mik¥òfë‹ fz¡Ffëš
eilbgW« gçt®¤jidfŸ k‰W« bryéd§fis
ãfœneu¤Âš f©fhâ¤J brašÂw‹ ä¡f ãÂ
ga‹gh£il cUth¡f nt©oa mtÁa« V‰g£LŸsJ.
vdnt, »uhk Cuh£Áahš guhkç¡f¥gL« mid¤J
t§» fz¡FfŸ, t£lhu k‰W« kht£l Cuh£Áfëš
guhkç¡f¥gL« mid¤J khåa k‰W« brhªj tUthŒ

65
fz¡FfŸ, bghJ ã nkyh©ik mik¥Ã‹ Ñœ bfh©L
tu¥g£LŸsd. bghJ ã nkyh©ik mik¥ò v‹gJ
KGikahd ä©zQ Ïa§Fjs¤Â‹ _y« ãÂahdJ
muÁl« ÏUªJ gšntW £l§fis eilKiw¥gL¤J«
mik¥òfë‹ _y« cça gadhëfŸ, é‰gidahs®fŸ
mšyJ x¥gªjjhu®fŸ tiu br‹wiltij KGikahf
f©fhâ¡F« mik¥ghF«.
bghJ ã ã®thf mik¥Ãid¢ br«ikahf¢
brašgL¤Âl murhiz v©:104 Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á¤ Jiw, ehŸ: 26.07.2018 k‰W« murhiz v©.133,
Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiw, ehŸ:18.09.2018
murhš btëæl¥g£LŸsd.
Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiw Ïa¡Fe®
mt®fŸ bghJ ã®thf mik¥Ã‹ khãy mséyhd £l
nkyhs® vd ãaä¡f¥g£LŸsh®. bghJ ã nkyh©ik
mik¥Ã‹ khãy £l nkyh©ik myfhdJ (㤠Jiw)
mik¥òfS¡F x¥òjš tH§f¥gL«.
31 kht£l Cuh£ÁfŸ, 385 t£lhu Cuh£ÁfŸ
k‰W« 12,524 »uhk Cuh£ÁfŸ M»ait jå¤jå
myFfshf bghJ ã nkyh©ik mik¥Ã‹ Ñœ gÂÎ
brŒa¥g£LŸsd.
2.8.1. juÎ cUth¡Fgt® / x¥gjš më¥gt®
bghJ ã nkyh©ik mik¥Ã‹ Ñœ (PFMS) gz«
tH§Ftj‰fhd têtiffis brayh¡F« mYty® juÎ
cUth¡Fgt® Mth®. murhš tF¡f¥g£l ãgªjidfŸ
k‰W« têtiffS¡F£g£L xU F¿¥Ã£l gçt®¤jid

66
V‰f¤j¡fjhfΫ, r£l¥ó®tkhdjhfΫ ÏU¡F«
g£r¤Âš xU F¿¥Ã£l fz¡»èUªJ gz«
tH§Ftj‰F x¥òjš tH§F« mYty® jué‰F x¥òjš
më¥gt® Mth®. cŸEiHÎ / ä‹dQ ifbah¥g
m£il _y« eilbgW« mid¤J éjkhd
gçt®¤jidfS¡F« juÎ cUth¡Fgt® k‰W« x¥òjš
më¥gt® M»a ÏUtU¡F« r£l¥ó®tkhd flikfS«
bghW¥òfS« rçrkkhf ÏU¡»wJ. khãy, kht£l k‰W«
»uhk Cuh£Á mséš mika¥bg‰WŸs mik¥òfS¡F
Ñœ¡fhQ« mYty®fŸ juÎ cUth¡F« k‰W« x¥òjš
më¡F« mYty®fshf ãaä¡f¥g£LŸsd®.
m£ltiz 2.17
gšntW k£l§fëš mika¥bg‰WŸs
mYtyf§fS¡fhd juÎ cUth¡F« k‰W« x¥òjš
më¡F« mYty®fŸ F¿¤j étu«
jué‰F jué‰F
t. mik¥ò / brašgh£ juÎ
x¥òjš x¥òjš
v©. mYtyf« L ãiy cUth¡Fgt®
më¥gt®-1 më¥gt®-2
kht£l fz¡fhs®, cjé
kht£l kht£l
1 M£Áa® cjé Ïa¡Fe® Ïa¡Fe®
msÎ M£Áa®
(Cuh£Á) (C) mYtyf« (Cuh£ÁfŸ)
fz¡F £l
kht£l Cuf fz¡fhs®, mYty®/ Ïa¡Fe®,
kht£l
2 ts®¢Á kht£l Cuf £l kh.C.t.K./
msÎ
Kfik ts®¢Á Kfik Ïa¡Fe®, kht£l
kh.C.t.K. M£Áa®
f©fhâ¥gh bray®,
kht£l kht£l cjéahs® /
3 s® / kht£l kht£l
Cuh£Á msÎ fz¡fhs®
Cuh£Á Cuh£Á
t£lhu t£lhu
ts®¢Á ts®¢Á
t£lhu Jiz t.t.m mYty®(t£l
4 mYtyf« fz¡fhs®
msÎ (bghJ) hu Cuh£Á)
(t£lhu
Cuh£Á)

67
 jué‰F jué‰F
t. mik¥ò / brašgh£ juÎ
x¥òjš x¥òjš
v©. mYtyf« L ãiy cUth¡Fgt®
më¥gt®-1 më¥gt®-2
t£lhu t£lhu
ts®¢Á ts®¢Á
t£lhu Jiz t.t.m
5 mYtyf« fz¡fhs® mYty®
msÎ (Cuh£ÁfŸ)
(»uhk (»uhk
Cuh£Á) Cuh£Á)
Jiz¤
6 »uhk Cuh£Á »uhk msÎ Cuh£Á bray® jiyt®
jiyt®

2.8.2. bghJ ã ã®thf mik¥Ã‹ (PFMS) mQTy§fŸ

• ã g£Lthlh k‰W« ga‹ghL bjhl®ghd ãfœneu
f©fhâ¥Ãid nk‰bfhŸsΫ, gšntW JiwfŸ,
ãWtd§fŸ k‰W« mYtyf§fS¡»ilna ãÂ
gçt®¤jid bjhl®ghd KoÎfis nk‰bfhŸtj‰F«
bghJ ã ã®thf mik¥ò cjé òç»wJ.
• £l brayh¡f mik¥òfëš ã njitæšyhkš
M§fh§nf nj¡fkiltij f©l¿aΫ cjéfukhf
cŸsJ.
• gz¥g£Lthlhéš V‰gL« jhkj¤ÂidÍ«, nj¡f
ãiyæidÍ« ÏJ bgUksÎ Fiw¡»wJ.
• x£L bkh¤j ã ã®thf nkyh©ikæY«, £l
brayh¡f¤ÂY« btë¥gil¤ j‹ikæidÍ«,
cWÂahd K‹nd‰w¤ÂidÍ« v£Ltj‰F
cjéfukhf cŸsJ.
• njita‰w gz éua¤ÂidÍ«, nghèahd gadhëfŸ
mf‰w¥gLtijÍ« cW brŒ»wJ.

68
2.9. XU Kiw ga‹gL¤Â ö¡» År¡Toa be»êfis¤
jil brŒjš
kh©òäF jäœehL Kjyik¢r® mt®fŸ
r£l¥nguit é 110-‹ Ñœ 05.06.2018 m‹W xU Kiw
ga‹gL¤Â ö¡» År¡Toa be»êfŸ jahç¥ò, nrä¤jš,
éãnahf« k‰W« ga‹ghL M»ait 01.01.2019 Kjš jil
brŒa¥gL« v‹W xU m¿é¥Ãid btëæ£lh®.
jäœeh£oid be»ê Ïšyh khãykhf kh‰Wtš muR
JiwfŸ/ãWtd§fŸ/KfikfŸ M»at‰W¡F äf K¡»a
g§F ÏU¡»wJ.
Ïj‹ bjhl®¢Áahf, jäœehL murhdJ R‰W¥òw«
(ghJfh¥ò) £l« 1986 ‹Ñœ xU Kiw ga‹gL¤Â ö¡»
År¡Toa (mid¤J jok‹fS«) be»êfŸ 01.01.2019
Kjš jil brŒa¥gL« vd c¤jué£LŸsJ. ϛΤjuÎ
27.06.2018 m‹W jäœehL muÁ‹ Áw¥ò muÁjêY«
btëæl¥g£LŸsJ.
jäœehL r£l« 13/2019 Ïa‰w¥g£L, mj‹ _y«
jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l«, 1994 ÃçÎ 243 k‰W« 244
M»ait ÂU¤j« brŒa¥g£L cg éÂfis ÛWnthU¡F
mguhj« éÂ¥gj‰Fça òÂa m£ltiz
cUth¡f¥g£LŸsJ.
jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l« ÃçÎ 244 (2-A) ‹go,
Cuh£ÁfŸ Ï¥bghUŸ bjhl®ghf cg éÂfis cUth¡»
xUKiw ga‹gL¤Â ö¡» År¡Toa be»êfis
c‰g¤Â, nrä¥ò, é‰gid k‰W« éãnahf¤Âid jil
brŒÂl têtif brŒa¥g£LŸsJ.

69
 jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l« ÃçÎ 244 (1) ‹go,
Cuh£ÁahdJ Ï¥bghUŸ bjhl®ghd cg éÂfis
cUth¡» m£ltiz III-A š F¿¥Ã£LŸsgo mguhj«
é¤Âl mÂfhu« tH§f¥g£LŸsJ.
m£ltiz 2.18
ÃçÎ 244 (2-A)-‹ Ñœ cg éÂfis Û¿dhš é¡f¥gL«
mguhj¤ bjhif m£ltiz III-A
Ïu©lh« _‹wh«
KjšKiw
t. Kiw Kiw
F‰w§fŸ mguhj«
v©. mguhj« mguhj«
%
%. %.
xU Kiw ga‹gL¤Â ö¡»
År¡Toa be»êfŸ nrä¥ò,
1 25,000 50,000 1,00,000
vL¤J¢ bršYjš, éãnahf«
k‰W« é‰gid
tâf tshf§fŸ Jâ¡filfŸ
k‰W« N¥g® kh®¡bf£ ngh‹w
2 10,000 15,000 25,000
bgça tâf ãWtd§fëš
ga‹ghL k‰W« éãnahf«.
këif¡filfŸ k‰W« kUªJ¡
filfŸ ngh‹w eL¤ju tâf
3 1,000 2,000 5,000
ãWtd§fëš ga‹ghL k‰W«
éãnahf«.
Á¿a mséyhd filfëš
4 100 200 500
ga‹ghL éãnahf«

2.10. bjhê‰rhiy f£ol§fS¡fhd mDkÂ-FW ÁW

eL¤ju ãWtd§fŸ Jiwæ‹ x‰iw¢rhsu Ïiza js«
_y« tH§Fjš
jäœehL tâf vëjh¡Fjš r£l« 2018 k‰W«
éÂfë‹ Ñœ bjhê‰rhiy f£ll§fS¡fhd mDkÂ
tH§Fjš bjhl®ghd MŒÎ¡F¿¥òfŸ k‰W« nfŸéfŸ

70
vG¥òjš M»at‰iw F¿¥Ã£LŸs fhy¤Âš x‰iw¢
rhsu Ïiza¤Âš cŸÇL brŒa nt©L« vd
ãgªjid é¡f¥g£LŸsJ.
Ïj‰bfd, FW ÁW k‰W« eL¤ju ãWtd§fŸ
JiwahdJ x‰iw rhsu Ïiza tê Kiwæid
m¿Kf¥gL¤ÂÍŸsJ. 2018-19 M« M©L Kjš
mid¤J é©z¥g§fS« Ïiza tê _y« k£Lnk
bgw¥gL»‹wd. Ϫj Ïizajs¤Âš t£lhu ts®¢Á
mYty®fŸ j§fë‹ fs MŒÎ¡ F¿¥òfis gÂnt‰w«
brŒtj‰F mDk tH§f¥g£LŸsJ.
tâf vëjh¡Fjš éÂfŸ 2018 ‹Ñœ
7 eh£fS¡FŸ t£lhu ts®¢Á mYty® jkJ MŒÎ¡
F¿¥òfis x‰iw rhsu Ïiza¤Âš gÂnt‰Wjš
é©z¥gjhu® mid¤J ãgªjidfisÍ« ó®¤Â
brŒÂUªjhš f£lz étu§fŸ Ïiza¤Âš
F¿¥Ãl¥gL«. bjhêš Kidnth® cça f£lz§fis
Ïiza têna brY¤Âa Ëò, 14 eh£fS¡FŸ
bjhê‰rhiy f£ol mDk Ïiza¤Âš gÂnt‰w«
brŒa¥gl nt©L«. Ïj‰bfd, 385 t£lhu§fS¡F«
jå¤jåna gadhs® étu« k‰W« fl΢ brh‰fŸ
cUth¡f¥g£LŸsd. nk‰go f£lz¤ij¥ bgWtj‰F
jåna t§»¡ fz¡FfŸ t£lhu ts®¢Á mYty®fshš
bjhl§f¥g£LŸsd.

71
72
3. khãy muR £l§fŸ

73
3.1. Kjyik¢rç‹ Nça ä‹ r¡ÂÍl‹ Toa gRik
ÅL £l«
£l¤Â‹ neh¡f«
Kjyik¢rç‹ Nça ä‹ r¡ÂÍl‹ Toa gRik ÅL
£l« 2011-12 M« M©oš Jt¡f¥g£lJ. jäHf muÁ‹
Áw¥òä¡f Ka‰Áahd Kjyik¢rç‹ Nça ä‹ r¡ÂÍl‹
Toa gRik ÅL £l«, »uhk¥òw ViH k¡fë‹ Å£L
tr njitfis ó®¤Â brŒtnjhL gRik vçr¡Âia
C¡Fé¡F« tifæY« totik¡f¥g£LŸsJ v‹gjhš,
Ϥ£lkhdJ ϪÂa muÁ‹ “midtU¡F« ÅL”
£l¤Â‰F K‹ndhoahf cŸsJ. éiyæšyh ÅL
tH§F« Ϥ£l¤Â‹ Ñœ 2011-12 Kjš 2015-16 M«
M©L tiu %ghŒ 5940 nfho kÂ¥Õ£oš tUl¤Â‰F
60,000 ÅLfŸ Åj« 3 Ïy£r« gRik ÅLfŸ
f£l¥g£LŸsd.

eh£onyna ntbw§F« Ïšyhj mséš ÏJngh‹w

éiyæšyh ÅL tH§F« £l¤Âš, 300 rJu mo gu¥gsÎ
k‰W« Nça ä‹r¡Â bfh©l ÅLfŸ tH§f¥gL»wJ.
Ϥ£lkhdJ gadhëfŸ ey‹ fUÂna cŸsjhY«
k‰W« Ïju FoæU¥ò¤ £l§fis¡ fh£oY« myF¤
bjhif TLjyhf cŸsjhY« jäHf k¡fë‹ k¤Âæš
äFªj tunt‰Ãid¥ bg‰WŸsJ. Ϥ£l« nkY« mL¤j
5 M©LfS¡F Ú£o¡f¥g£L, Cuf¥ gFÂæš cŸs ViH
k¡fë‹ eyD¡fhf 2016-17 M« M©L Kjš mL¤j
Iªjh©Lfëš tUl¤Â‰F 20,000 ÅLfŸ Åj« 1 Ïy£r«
Nça ä‹r¡ÂÍl‹ Toa gRik ÅLfŸ %.2.10 Ïy£r«

74
myF¤ bjhifæš (%.1.80 Ïy£r« f£Lkhd¤Â‰F«,
%.0.30 Ïy£r« Nça ä‹r¡Â és¡FfŸ mik¥gj‰F«)
f£l¥g£L tU»wJ. f£Lkhd gâfSl‹ Nça ä‹r¡Â
és¡FfŸ bghU¤J« gâfS« Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á¤ Jiwænyna nk‰bfhŸs¥gL«.

Ϥ£l¤Â‹ Áw¥g«r§fŸ

• x›bthU ÅL« 300 rJu mo gu¥gséš,

%.2.10 Ïy£r« myF¤ bjhifæš khãy muÁ‹
KGikahd ã cjéÍl‹ f£l¥g£L tU»wJ.
Ïš %.1.80 Ïy£r« f£Lkhd¤Â‰F«,
%.0.30 Ïy£r« Nça ä‹ r¡Â és¡FfŸ
mik¥gj‰F« tH§f¥gL»wJ.
• ÅL f£L« gâfŸ gadhëfshnyna
nk‰bfhŸs¥gL»wJ.
• Nça ä‹r¡Â és¡FfŸ bghU¤J« gâ Cuf
ts®¢Á k‰W« Cuh£Á Jiwahš nk‰bfhŸs¥gL«.
• x›bthU ÅL« tÁ¡F« miw, gL¡if miw,
rikaš miw, fê¥giw k‰W« jhœthu«
M»at‰Wl‹ kiHÚ® nrfç¥ò mik¥igÍ«
bfh©oU¡F«.
• x›bthU Å£oY« Nça ä‹ r¡Âæš vçÍ« 5 xë
cäG« ÏUKida (LED) és¡FfŸ gL¡if miw,
tÁ¡F« miw, rikaš miw, fê¥giw k‰W«
jhœthu« M»a gFÂfëš jyh xU és¡F Åj«
bghU¤j¥gL«. x›bthU gadhëÍ« jdJ

75
 éU¥g¤Â‰F V‰g, jäœehL ä‹ c‰g¤Â k‰W«
g»®khd fHf« _y« Û£l® msÅLl‹ Toa ä‹
Ïiz¥ò bgwΫ têtif brŒa¥g£LŸsJ.
• gadhëfshš nk‰bfhŸs¥g£l f£Lkhd
gâfS¡fhd g£oaš bjhif Ñœf©lthW eh‹F
ãiyfëš gadhëæ‹ t§» fz¡»š neuoahf
tH§f¥gL»wJ.
1. mo¤js ãiy
2. #‹dš k£l ãiy
3. Tiu nta¥g£l ãiy
4. KoΉw ãiy
• gRik ÅLfŸ, gadhëæ‹ j‰nghJ FoæU¥ò
mikªJŸs kidæš (V‰bfdnt cŸs FoæU¥ò
mik¥Ãid mf‰¿é£L) mšyJ »uhk
Cuh£Áæ‹ Ãw gFÂfëš mikªJŸs gadhë¡F
brhªjkhd kidæš f£l¥gL»wJ.
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤ £l¤Jl‹
xU§»iz¥ò
• x›bthU gadhë¡F«, myF¤ bjhifÍl‹ k‰w
£l§fSl‹ xU§»iz¡F« neh¡f¤Jl‹
TLjyhf, kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy
cW¤ £l¤Â‹ Ñœ m¿é¡f¥g£l Âd¡Tè
mo¥gilæš ÅL f£Ltj‰fhf 90 kåj r¡Â
eh£fS¡fhd CÂa« më¡f¥gL»wJ.
(90 x Rs.229 = Rs.20,610)

76
 • nkY«, gadhë¡F jå eg® Ïšy¡ fê¥giw f£L«
gâ¡F %.12,000 kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy
cW¤ £l¤Jl‹ xU§»izªJ
tH§f¥gL»wJ.
• Ïit jéu, gadhëfS¡F kh‹a éiyæš
Ábk©£ _£ilfŸ tH§f¥gL»wJ. nkY«, ÏU«ò
f«ÃfŸ, fjÎfŸ k‰W« #‹dšfŸ gadhëfë‹
njit¡nf‰g tH§f¥gL»wJ. Ï¥bghU£fS¡fhd
»iua¤ bjhif, gadhëfS¡F tH§f¥gL«
g£oaš bjhifæèUªJ Ão¤j« brŒa¥gL»wJ.
gadhëfë‹ jFÂfŸ
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ ga‹bgw gadhë Ñœ¡f©l
jFÂfis bg‰¿U¡f nt©L«.

• r«kªj¥g£l »uhk Cuh£Áæš tÁ¥gtuhfΫ,

ViHahfΫ ÏU¡f nt©L«.
• 300 rJu mo¡F Fiwahj Å£L kid brhªjkhf
ÏU¡f nt©L«.
• FL«g¤ jiytç‹ bgaçnyh mšyJ FL«g
cW¥Ãd® vtnuD« xUt® bgaçnyh éšy§fk‰w
Å£L kid¥ g£lh ÏU¡f nt©L«.
• bjhl®òila »uhk Cuh£Áæš mšyJ ntW v§F«
fh‹»ß£ Tiu nghl¥g£l brhªj ÅL vJΫ
ÏU¡f¡ TlhJ.
• muÁ‹ Ïju ÅL f£L« £l§fëš ga‹
bg‰wtuhf ÏU¡f¡ TlhJ.

77
gadhëfis nj®Î brŒÍ« Kiw
• x›bthU »uhk Cuh£Áæš thG« ViH
k¡fëèUªJ gadhëfŸ nj®Î brŒa¥gLt®.
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f« k‰W«
m¥nghija òJ thœÎ £l« _y« nj®Î
brŒa¥g£l eèΉwt®fŸ g£oaèš (PIP)
cŸst®fS¡F K‹Dçik më¡f¥gL«.
• jah® brŒa¥g£l gadhëfë‹ g£oašfëš
mt®fë‹ eèΉw ãiy¡F V‰g K‹Dçik
mo¥gilæš, »uhk rigæ‹ x¥òjY¡F
rk®¥Ã¡f¥gl nt©L«.
• gadhëfë‹ g£oaš jahç¡f¥gL« nghJ, kh‰W¤
ÂwdhëfŸ, éjitfŸ, Mjut‰w k‰W« fztuhš
ifél¥g£l bg©fŸ, bg©fis¤ jiytuhf¡
bfh©l FL«g§fŸ, K‹dhŸ ÏuhQt¤Âd®
k‰W« XŒÎ bg‰w K‹dhŸ Jiz ÏuhQt
gilæd®, Cuf¥ gFÂfëš thG« C£l¢ r¤J
Fiwédhš gh¡f¥g£l (xU§»izªj
FHªijfŸ ts®¢Á¤ £l¤ Jiwahš (ICDS)
milahs« fhz¥g£l) FHªijfis bfh©l
FL«g§fŸ, ÂUe§iffŸ, Jiz Ïa¡Fe®
(kU¤Jt¥ gâfŸ) mt®fshš rh‹¿jœ
tH§f¥g£l v¢.I.é./vŒ£°/fhrnehŒ M»a
nehŒfshš gh¡f¥g£nlh®, Ô ég¤J, btŸs«
ngh‹w Ïju Ãw Ïa‰if Ïl®ghLfshš
gh¡f¥g£nlh® M»nahU¡F K‹Dçik

78
 më¡f¥glnt©L«. nkY«, kdey« F‹¿nah®
cŸs FL«g§fS¡F« K‹Dçik tH§f¥gL«.
• Xuh©o‰F xJ¡ÑL brŒa¥g£l bkh¤j« 20,000
gRik ÅLfëš, 29 éG¡fhL mjhtJ 5,800
ÅLfŸ MÂ Âuhél®fS¡F«,
1 éG¡fhL mjhtJ 200 ÅLfŸ
gH§Foæd®fS¡F«, ÛjKŸs 70 éG¡fhL
mjhtJ 14,000 ÅLfŸ Ïju Ïd¤jt®fS¡F«
(MÂÂuhél®, gH§Foæd® mšyhnjh®) xJ¡ÑL
brŒa¥gL«.
• kht£l thçahd xJ¡Ñ£oš 4 éG¡fhL kh‰W
ÂwdhëfS¡F Ãu¤Ânafkhf mid¤J
ÃçÎfëèUªJ« xJ¡ÑL brŒa¥gL«.
Kjyik¢rç‹ Nça ä‹ r¡ÂÍl‹ Toa gRik ÅL
£l¤Â‹ rhjidfŸ
• 2011-12 Kjš 2017-18 M« M©L tiu 3,40,000
gRik ÅLfŸ %.6780 nfho kÂ¥Õ£oš f£o
Ko¡f¥g£LŸsd.
• 2018-19 M« M©oš %.420 nfho kÂ¥Õ£oš 20,000
gRik ÅLfŸ f£l¥g£L tU»‹wd.
• nkY«, 2019-20 M« M©oš %.420 nfho
kÂ¥Õ£oš 20,000 gRik ÅLfŸ f£l¥gl cŸsd.
I¡»a ehLfŸ rigahš m¿é¡f¥g£l Úo¤j
ãiyahd ts®¢Á Ïy¡Ffëš, mid¤J ju¥ò k¡fS«
vëš bgw¤j¡f, öŒikahd r¡ÂÍ« xU Ïy¡fhF«.
Nça r¡Â Úo¤j ãiyahd, òJ¥Ã¡f¤j¡f, mid¤J
ju¥ò k¡fS« vëš bgw¤j¡fJ v‹gjhš, ÏJ kuò

79
rh®ªj ä‹rhu Mjhu§fë‹ ga‹gh£oid Fiw¡f
têtif brŒ»wJ. gRik ÅLfëš ãWt¥gL« Nçar¡Â
ä‹ és¡FfŸ, öŒikahd r¡Âæ‹ Mjhukhf
ÏU¥gjhš, Cuf¥ gFÂfëš R‰W¢ NHY¡F V‰wthW«,
gRik M‰wiy C¡Fé¥gjhfΫ cŸsJ. vdnt, I¡»a
ehLfŸ rigæ‹ Úo¤j ãiyahd ts®¢Á Ïy¡Ffëš
x‹iw mila, Nça ä‹ r¡ÂÍl‹ Toa gRik ÅL
£l¤Â‹ bjhl®ªj brayh¡f« cjé òç»wJ.

3.2. gšntW muR £l§fë‹ Ñœ 25 M©LfS¡F

K‹d® f£l¥g£l ÅLfŸ gGJ Ú¡f« brŒjš

£l¤Â‹ neh¡f«

12.06.2018 m‹W r£lk‹w¥ nguitæš éÂ

v©.110-‹ Ñœ kh©òäF Kjyik¢r® mt®fŸ gšntW
muR £l§fë‹ Ñœ 25 M©LfS¡F K‹d® f£l¥g£L,
gGjilªj ãiyæš cŸs 45,594 ÅLfis gGJ Ú¡f«
brŒa khãy muR ãÂæèUªJ %.227.97 nfho ã xJ¡ÑL
brŒa¥gL« v‹w m¿é¥Ãid btëæ£LŸsh®fŸ.

Ï¢Áw¥ò £l¤Â‹ Ñœ gGJ Ú¡f« brŒa nt©oa

ÅLfS¡F kÂ¥Õ£o‹ mo¥gilæš nj®Î brŒa¥g£l
gadhë¡F xU Å£o‰F %.50,000/-¡F äfhkš ã cjé
tH§f¥gL»wJ. Ï¥gGJ gh®¡F« gâ gadhëfshnyna
nk‰bfhŸs¥gL»wJ k‰W« TLjš bjhif VJ«
njit¥go‹ m¢bryéd« gadhëfshnyna
nk‰bfhŸs¥g£LŸsJ.

80
gadhëfë‹ jFÂfŸ

• Cuf gFÂfëš gšntW muR £l§fë‹ Ñœ 25

M©LfS¡F K‹d® f£l¥g£l ÅLfëš, mjhtJ
1993-94 M« M©L tiu f£l¥g£l ÅLfŸ Á¿a
k‰W« bgça gGJfŸ Ú¡f« brŒa nt©oæU¥Ã‹
m¥gadhëfŸ Ϥ£l¤Â‹ Ñœ jFÂÍilat®fŸ
Mt®. ÏU¥ÃD« gGJ gh®¡f Ïayhj ãiyæYŸs
ÅLfis nj®Î brŒa TlhJ.

• Cuf¥ gFÂfëš gšntW muR £l§fë‹ Ñœ 25

M©LfS¡F K‹d® f£l¥g£L gGjilªj ãiyæš
cŸs ÅLfis f©l¿a 2017« M©oš Cuf ts®¢Á
k‰W« Cuh£Á¤ Jiwahš vL¡f¥g£l fz¡bfL¥ng
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ gadhëfis f©l¿tj‰F
mo¥gilahdjhF«.

• muR £l¤Â‹ Ñœ xJ¡ÑL brŒa¥g£l gadhëæ‹

bgaçnyh, xJ¡ÑL bg‰wt® cæUl‹ Ïšiybaåš
gadhëæ‹ thçRjhu® bgaçnyh cŸs gGjilªj
ÅLfŸ gGJ Ú¡f« brŒa gçÓyid¡F vL¤J¡
bfhŸs¥gL«.

• Ϥ£l¤Â‹ Ñœ nj®Î brŒa¥gL« gadhë r£lk‹w

cW¥Ãd® bjhF nk«gh£L¤ £l« k‰W« Ïju
£l§fë‹ Ñœ ÅL gGJ gh®¤ÂL« bghU£L muR
khåa« mšyJ Ïju muR cjéfŸ VnjD«
bg‰¿U¡f TlhJ.

81
gGJÚ¡f« brŒa nt©oa tiffŸ
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ nk‰bfhŸs nt©oa gšntW
tifahd gGJfŸ ËtUkhW:-

• nrjkilªj nk‰Tiufis kh‰¿aik¤jš,

• gGjilªj / fÁÍ« ãiyæš cŸs fh‹Ñç£ ÅLfëš
j£nlhLfŸ g¤jš k‰W« X£L ÅLfëš XLfis
kh‰w« brŒjš.

• Rt®fëš cŸs éçršfis rç brŒjš, Rt® ó¢R,

jiu, nk‰Tiu ó¢R ntiy gFÂahf mšyJ
KGikahf njitæ‹ mo¥gilæš gGJ Ú¡f«
brŒjš.

• nrjkilªj fjÎ k‰W« #‹dšfis kh‰Wjš.

• jiuk£l¤ÂYŸs fU§fšè‹ Ïiz¥òfis ãu¥òjš
/ jiuk£l btë ó¢R óRjš.

• x‹W mšyJ x‹W¡F nk‰g£l tifahd gGJfŸ

nk‰bfhŸsyh«. ÏU¥ÃD«, xU Å£oš,
btŸisao¤jš, t®z« mo¤jš k‰W« t©z«
Ô£Ljš M»a gâfis k£L« jåna nk‰bfhŸs¡
TlhJ.
gadhëfS¡F Ïu©L jtizfëš
ãÂéLé¡f¥gL»wJ. mjhtJ 50% gâ KoΉw Ëd®,
kÂ¥Õ£oš 50% bjhif Kjš jtizahf
éLé¡f¥gL»wJ. mid¤J gâfS« KoΉw Ëd®

82
kÂ¥Õ£L bjhifæš ÛjKŸs bjhif Ïu©lh«
jtizahf éLé¡f¥gL»wJ.
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ 2018-19 M« M©oš, 45,594
ÅLfŸ vL¤J¡bfhŸs¥g£L, mid¤J gâfS«
Ko¡f¥g£LŸsd.

3.3. Cuf c£f£lik¥ò – rhiyfŸ

Cuf ts®¢Áæ‹ mo¥gil neh¡fnk »uhk¥òw
tWik xê¥ò v‹gjhš, RjªÂu¤Â‰F êija
bfhŸiffŸ k‰W« £l§fŸ mid¤J« Ïjid¢ rh®ªnj
totik¡f¥g£ld. gy c£f£lik¥ò ts®¢Á £l§fis
brašgL¤Âaj‹ _y«, ntiy thŒ¥òfis cUth¡»,
mj‹_y« tWik xê¥Ã‰fhd neh¡f«
ãiwnt‰w¥g£lJ. tWik ãiy bjhl®tj‰fhd mo¥gil
fhuâ, Ïiz¥ò rhiy trÂæ‹ik vd cyfséš x¥ò¡
bfhŸs¥g£LŸsJ. vdnt Cuf¢ rhiyfŸ, »uhk§fë‹
bjhl® ts®¢Áæ‹ EiHÎ thæyhfΫ k‰W« I¡»a
ehLfŸ rig tiuaW¤JŸs ãiyahd ts®¢Á
Ïy¡Ffis milaΫ K¡»a g§F t»¡»wJ. rhiy
Ïiz¥ò trÂ, tUthŒ cUth¡F« thŒ¥òfis
V‰gL¤JtnjhL, Rfhjhu«, fšé k‰W« r_f-
bghUshjhu nritfis mid¤J k¡fS« bg‰¿lΫ
k‰W« étrha c‰g¤Â¤ Âw‹ mÂfç¡fΫ ÂwÎnfhyhf
és§F»wJ.
Cuf¢ rhiyfŸ Ïiz¥Ãdhš V‰g£l
ne®kiwahd jh¡f§fshd, bghUŸ <£Ltj‰fhd
thŒ¥òfŸ mÂfç¥ò, nk«gL¤j¥g£l rªij Ïiz¥ò

83
k‰W« tWikia Fiw¡f mo¤jskhf ÏU¥gJ F¿¤J
gšntW MŒÎfë‹ _y« f©l¿a¥g£LŸsJ. nkY«
Cuf¢ rhiyfŸ Ïiz¥ò fšé k‰W« Rfhjhu¤Â‹
nk«gh£o‰F têtF¡»wJ.
xU khãy¤Âš cŸs Cuf¢ rhiyfë‹ ãiy,
Cuf k¡fë‹ r_f bghUshjhu ãiyæid
ÃuÂgè¥gjhf fUJtJ V‰òilajhF«. xU khãy¤Âš,
rhiyfë‹ Ïiz¥ò ãiyia m¿ªÂl rhiyfë‹
ml®¤Â K¡»a msÅlhf és§F»wJ. njÁa mséš
Cuf¢ rhiyfë‹ ml®¤Â, 100 rJu ».Û. ¡F, 119 ».Û Mf
cŸsJ. Ïjid x¥ÃLifæš, jäœeh£o‹ Cuf¢
rhiyfë‹ ml®¤Â, 100 rJu ».Û.¡F, 144 ».Û.Mf
cŸsJ. ÏJ khãy¤Âš Cuf rhiyfŸ vªj msΡF
guªJ éçªJŸsJ v‹gjid R£o¡fh£L»wJ. Cuf¢
rhiyfë‹ bgU«gFÂ, Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤
Jiwæ‹ f£L¥gh£oš cŸs »uhk Cuh£Á k‰W«
Cuh£Á x‹¿a rhiyfshF«. Ϫj rhiyfë‹
nk«gh£o‰fhf, ϤJiw, gy tUl§fshf fârkhd ãÂ
g§fë¥Ãid brŒJ tU»wJ. nkY« mL¤j f£l
elto¡ifahf, K¡»a Ïiz¥ò rhiyfshfΫ,
mÂf¥goahd thfd ngh¡Ftu¤J¡ bfh©l
rhiyahfΫ cŸs »uhk Cuh£Á k‰W« Cuh£Á x‹¿a
rhiyfis, Ïju kht£l rhiyfshf ju«
ca®¤j¥gLtj‰F VJthf, khãy beLŠrhiy¤ Jiwæl«
x¥gil¡f¥g£L tU»wJ. ÏJtiu, 3,408 ».Û ÚsKŸs
»uhk Cuh£Á k‰W« Cuh£Á x‹¿a rhiyfŸ, Ïju

84
kht£l rhiyfshf ju« ca®¤Jtj‰F khãy
beLŠrhiy¤ Jiwæl« x¥gil¡f¥g£LŸsJ.
Cuh£Á k‰W« Cuh£Á x‹¿a rhiyfë‹ Ús«
ÑnH bfhL¡f¥g£LŸsJ.
m£ltiz 3.1
Cuh£Á x‹¿a k‰W« Cuh£Á rhiyfŸ
Cuh£Á
Cuh£Á
t. rhiyæ‹ x‹¿a bkh¤j«
rhiy
v©. nk‰gu¥Ã‹ tif rhiy
Ús« ( ». Û)
1. jh®¢rhiy 27,619 69,590 97,209
2. Ábk©£ rhiy 295 2,809 3,104
3. <uL¡F
212 1,808 2,020
f¥Ã¢rhiy
4. XuL¡F
434 8,502 8,936
f¥Ã¢rhiy
5. ruis¡fš rhiy 198 5,375 5,573
6. k© rhiy 1,127 31,950 33,077
bkh¤j« 29,885 1,20,034 1,49,919

2011 M« M©oš ÏUªJ, ϤJiwædhš

nk‰bfhŸs¥g£l gšntW bfhŸif mséyhd
elto¡iffŸ _y«, Cuf¢ rhiyfŸ bjhF¥ò
ãiy¥gL¤j¥g£L tY¥gL¤j¥g£LŸsJ. ÏJ, Cuf¢
rhiy bjhF¥Ã‹ msÎ k‰W« nk‰gu¥ò tifæš
F¿¥Ãl¤j¡f kh‰w¤ij V‰gL¤ÂÍŸsij bjëthf
fh£L»wJ.
2011 M« M©oš ÏUªJ, vL¡f¥g£l Áw¥ò
elto¡iffŸ k‰W« mj‹ gy‹fŸ ÑnH
bfhL¡f¥g£LŸsd.

85
• Cuf¢ rhiyfŸ bjhF¥Ã‹ étu§fŸ KGikahf
bjhF¡f¥g£L, khãy¤Âš cŸs Cuf¢ rhiyfS¡F
v©bzG¤J Ïd thçahd jå¢ rhiy¡ F¿pL
tH§f¥g£LŸsJ. Cuf¢ rhiyfë‹ mid¤J
jftšfS« tnrd.gov.in v‹»w Ïizajs¤Âš
cŸsJ.

• Ϫj Ïiza js rhiy¥ gÂntL, »uhk Cuh£Á k‰W«

Cuh£Á x‹¿a rhiyfŸ g‰¿a étu§fshd
rhiyfë‹ bga®, nk‰gu¥ò, rhiyfë‹ tif,
toéaš, Ïiz¡f¥gL« nritfŸ, rhiy nk«ghL
brŒa¥g£l étu§fŸ, bjhêš E£g étu§fshd
k©â‹ j‹ik, ngh¡Ftu¤J k‰W« gy étu§fis
tH§F»wJ.

• Cuf¢ rhiy¤ bjhF¥Ãš, òÂjhf cUth¡f¥g£l

rhiyfŸ k‰W« éLg£l rhiyfŸ M»ait
nr®¡f¥g£LŸsd.

• nj®ªbjL¡f¥g£l fhuâfë‹ mo¥gilæš »uhk

Cuh£Á k‰W« Cuh£Á x‹¿a rhiyfis Ïju kht£l
rhiyfshf ju« ca®¤Jjš.

• V‰fdnt cŸs £l§fŸ xU§»iz¡f¥g£L,

rhiyfS¡F¤ njitahd ãÂæid cfªj mséš
k‰W« njit¡nf‰g tH§Fjš, rhiyfë‹
K¡»a¤Jt¤Âid gF¤j¿ªJ rçahf
K‹Dçik¥gL¤Jjš.

86
• kh‰W k‰W« gRik bjhê‰E£g§fŸ _y«, rhiyfŸ
mik¥gJ C¡Fé¡f¥gL»wJ.

• Ïa‰if Ú®tê¤ jl§fë‹ ÛJ, jilæšyh

ngh¡Ftu¤Â‰fhf ca®k£l ghy§fŸ f£l¥gL»wJ.

• rhiyfë‹ ju« ãiy¤ÂlΫ k‰W« mt‰¿‹

ga‹gh£L RH‰Áia mÂf¥gL¤ÂlΫ “jäœehL
Cuf¢ rhiyfŸ guhkç¥ò bfhŸif” cUth¡f¥g£lJ.
Áw¥ò elto¡iffë‹ gy‹fŸ
1) 2011 M« M©oš 1.03 Ïy£r« ».Û. Mf ÏUªj Cuf¢
rhiyfë‹ x£Lbkh¤j Ús«, 2019-M« M©oš 45%
mÂfç¤J, 1.49 Ïy£r« ».Û. Mf ca®ªJŸsJ.
2) kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy thŒ¥ò¤ £l¤Â‹
Ñœ òÂajhf mik¡f¥g£l 4,000 ».Û. Ús« bfh©l
XuL¡F f¥Ã¢ rhiyfŸ c£gl, 2011-M« M©oš
ÏUªJ Vw¡Fiwa 46,000 ».Û. Ús¢ rhiyfŸ òÂajhf
nr®¡f¥g£LŸsd.
3) 2011 M« M©oš, 65,012 ».Û. Mf ÏUªj
jh®¢riyfë‹ Ús«, 2019 M« M©oš,
54% mÂfç¤J 1,00,313 ».Û. Mf ca®ªJŸsJ.
4) 28,011 ».Û Ús« bfh©l jh® Ïl¥glhj rhiyfŸ, jh®¢
rhiyfshf ju« ca®¤j¥g£LŸsJ.
5) 32,877 ».Û. ÚsKŸs gGjilªj jh®¢ rhiyfŸ
tY¥gL¤j¥g£LŸsd.

87
6) 13,986 ».Û. ÚsKŸs rhiyfŸ, be»ê fêÎfis
bfh©L mik¡f¥g£LŸsd.
7) 17,302 ».Û ÚsKŸs jh®¢rhiyfŸ
òJ¥Ã¡f¥g£LŸsd.
8) 543 ca®k£l ghy§fŸ f£l¥g£LŸsd.
9) 2011 M« M©oèUªJ, x£Lbkh¤jkhf, 78,190 ».Û.
ÚsKŸs rhiyfŸ, %.17,199 nfho kÂ¥Õ£oš
nk«gL¤j¥g£LŸsd.
Cuf¢ rhiy¤ bjhF¥Ã‹ nk«gh£o‰fhf
nk‰bfhŸs¥gL« £lälš k‰W« mQFKiw
ËtUkhW :
Cuf¢ rhiyfŸ nk«gh£o‹ TWfŸ
Cuf¢ rhiyfŸ nk«ghL ËtU« TWfis
cŸsl¡»aJ.
1. jh® Ïl¥glhj rhiyfis jh®¢ rhiyfshf
nk«gL¤Jjš.
2. gGjilªj jh®¢ rhiyfis tY¥gL¤Jjš.
3. jh®¢ rhiyfis guhkç¤jš k‰W« òJ¥Ã¤jš.
K‹Dçik
rhiyfŸ nk«ghL ËtU« K‹Dçikfë‹
mo¥gilæš nj®Î brŒa¥gL»‹wd.

• rhiy Ïiz¥Ãšyhj F¡»uhk§fS¡F rhiy

Ïiz¥ò tH§Fjš.
• gšntW fhuâfshd Ús«, ga‹gh£L¢ nritfŸ,
rhiyæ‹ _y« Ïiz¡f¥gL« Ãw F¡»uhk§fŸ

88
 M»at‰¿‹ mo¥gilæš rhiyfŸ nj®Î
brŒa¥gL»‹wd.
• ngUªJ bršY« rhiyfŸ.
jh® Ïl¥glhj rhiyfis jh®¢ rhiyfshf nk«gL¤Jjš.
jh® Ïl¥glhj rhiyfŸ Ïiz¥Ã‹ j‹ik,
Ïiz¡f¥gL« ga‹gh£L nritfŸ k‰W« gy
fhuâfë‹ mo¥gilæš jh®¢ rhiyfshf nk«gL¤j
vL¤J¡ bfhŸs¥gL»‹wd. flªj 8 M©Lfëš,
28,011 ».Û. ÚsKŸs jh® Ïl¥glhj rhiyfŸ
%.6,455.61 nfho kÂ¥Õ£oš jh®¢ rhiyfshf nk«gL¤j
vL¤J¡ bfhŸs¥g£LŸsd.
gGjilªj jh®¢ rhiyfis tY¥gL¤Jjš
totik¥ò fhy« KoΉw jh®¢ rhiyfis
j‰nghJŸs ngh¡Ftu¤J njitfis ó®¤Â brŒÍ«
tifæš tY¥gL¤Âl nt©oa jh®¢rhiyfŸ Ϫj
tifæ‹ Ñœ vL¤J¡ bfhŸs¥gL»‹wd. flªj
8 M©Lfëš, 32,877 ».Û. ÚsKŸs rhiyfŸ
%.8,876.49 nfho kÂ¥Õ£oš tY¥gL¤j¥g£LŸsd.
jh®¢rhiyfis guhkç¤jš k‰W« òJ¥Ã¤jš
rhiyfŸ nk«ghL brŒa¥g£L 5 tUl§fŸ
KoΉwÎl‹ mt‰iw fhyKiwæš òJ¥Ã¡f vL¤J¡
bfhŸs¥gL»‹wd. flªj 8 M©Lfëš, Ï›tifæ‹Ñœ
17,302 ».Û ÚsKŸs jh®¢ rhiyfŸ %.1,867.36 nfho
kÂ¥Õ£oš òJ¥Ã¡f¥g£LŸsd.
Cuf rhiyfŸ nk«gh£o‰fhf njit¥gL« ãÂ,
jäœehL Cuf¢ rhiyfŸ £l«, xU§»izªj

89
x¥gil¡f¥g£l tUthŒ £l«, egh®L – Cuf
c£f£lik¥ò ts®¢Á ãÂ, Ïju khãy £l§fŸ, Ãujk
kªÂç »uhk rhiy¤ £l« ngh‹w £l§fë‹
_ykhfΫ khãy ã¡ FG khåa« k‰W« k¤Âa ã¡
FG khåa¤Â‹ _ykhfΫ bgw¥gL»‹wd.
ghy§fŸ f£Ljš
eÂfŸ k‰W« Únuhilfis flªJ bršY« Cuf¢
rhiyfëš ca®k£l ghy§fŸ f£l¥gL»‹wd. Ïj‰F
K‹d®, »uhk Cuh£Á k‰W« Cuh£Á x‹¿a rhiyfëš
njit¥gL« ghy§fŸ, khãy beLŠrhiy¤ Jiwæ‹
_ykhfnt f£l¥g£L tªjd. våD« 2011 M« M©oš
ÏUªJ Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiwæ‹
_ykhfnt ghy§fŸ f£l¥g£L tU»‹wd. flªj
8 M©Lfëš, gšntW £l§fë‹ Ñœ, 543 ghy§fŸ,
%.807.63 nfho kÂ¥Õ£oš ÑœfhQ« m£ltiz¥go
vL¤J¡ bfhŸs¥g£LŸsd.
m£ltiz 3.2
flªj 8 M©Lfëš vL¤J¡ bfhŸs¥g£l ghy§fë‹
étu§fŸ
(2011-12 -M« M©L Kjš 2018-19 M« M©L tiu)
ghy§fë‹ kÂ¥ò
M©L
v©â¡if (%. nfhoæš)
2011-12 30 45.74
2012-13 27 31.22
2013-14 93 116.40
2014-15 113 155.85
2015-16 64 112.62
2016-17 79 137.48
2017-18 65 88.22
2018-19 72 120.10
bkh¤j« 543 807.63

90
3.4. jäœehL Cuf¢ rhiyfŸ nk«gh£L¤ £l«
Ϫj muR, eilKiwæš ÏUªj mid¤J khãy
Cuf rhiy¤ £l§fisÍ« x‹¿iz¤J, jäœehL
Cuf¢ rhiyfŸ nk«gh£L £l« v‹w xU§»izªj
£l¤Âid 2015-16 M« M©oš m¿Kf¥gL¤ÂaJ.
Ϥ£lkhdJ »uhk Cuh£Á k‰W« Cuh£Á x‹¿a
rhiyfis nk«ghL brŒa cfªj k‰W« njit
mo¥gilæš ã xJ¡ÑL brŒtj‰F têtF¡»wJ.

Ϥ£l« flªj 2015-16 M« M©L Kjš

2017-18 M« M©L tiu %.800 nfho xJ¡Ñ£oY« k‰W«
2018-19 M« M©oš %.1,200 nfho xJ¡Ñ£oY«
brašgL¤j¥g£lJ.
jäœehL Cuf¢ rhiyfŸ nk«gh£L¤ £l¤Â‹ Áw¥ò
m«r§fŸ
Ϥ£l«, jh® Ïl¥glhj rhiyfis jh®¢
rhiyfshf nk«ghL brŒjš, gGjilªj jh®¢ rhiyfis
tY¥gL¤Jjš k‰W« jh®¢ rhiyfis òJ¥Ã¤jš
M»at‰¿‰F ã xJ¡ÑL brŒtj‹ thæyhf Cuf¢
rhiyfë‹ nk«gh£oš KGikahd g§fë¡»wJ. nkY«,
Ϥ£lkhdJ gšntW tifahd rhiyfis
kht£l§fë‹ njit¡nf‰g nj®Î brŒa nghÂa
be»œÎ¤ j‹ikia më¡»wJ.

91
 m£ltiz – 3.3
jäœehL Cuf¢ rhiyfŸ nk«gh£L¤ £l¤Â‹Ñœ
vL¤J¡ bfhŸs¥g£l gâfë‹ étu«
t. k崘
M©L v©â¡if Ús« (».Û)
v©. (%.nfhoæš)
1 2015-16 2,385 4,225.10 800
2 2016-17 2,567 4,650.62 800
3 2017-18 2,201 3,913.83 800
4 2018-19 3,278 5,532.04 1200
bkh¤j« 10,431 18,321.59 3600

3.5. egh®L - Cuf c£f£lik¥ò ts®¢Á ãÂ

(NABARD – RIDF)
khãy muRfŸ brašgL¤J« Cuf c£f£lik¥ò
£l§fS¡F, egh®L t§»æ‹ Ñœ ã tH§»l, “Cuf
c£f£lik¥ò ts®¢Á ã” æid k¤Âa muR
ãWéÍŸsJ. Ïš, egh®L t§» étrha bghU£fis
rªij¥gL¤J« neh¡f¤njhL Cuf¢ rhiyfŸ
nk«gh£o‰F cjλwJ. Ϥ£l« egh®L t§»æ‹ 80%
fl‹ cjéæ‹ _y« khãy murhš brašgL¤j¥gL»wJ.
Ϫj ãÂæid, gGjilªj »uhk Cuh£Á k‰W«
Cuh£Á x‹¿a jh®¢ rhiyfis tY¥gL¤jΫ k‰W« jh®
Ïl¥glhj rhiyfis jh®¢ rhiyfshf nk«gL¤J«
gâfS¡fhfΫ Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiw
ga‹gL¤J»wJ. ghy§fŸ mik¥gJ, egh®L Cuf
c£f£lik¥ò ts®¢Á ãÂæ‹ k‰WbkhU K¡»a Twhf
cŸsJ.

92
 flªj 8 M©Lfëš, 7,761.42 ».Û. ÚsKŸs »uhk
Cuh£Á k‰W« Cuh£Á x‹¿a rhiyfŸ k‰W« 202
ghy§fŸ vd bkh¤j« %.2,050.79 nfho kÂ¥Õ£oš
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ vL¡f¥g£LŸsd.
egh®L Cuf c£f£lik¥ò ts®¢Á ãÂæ‹ Ñœ
flªj 8 M©Lfëš, M©L thçahf vL¡f¥g£l
rhiyfŸ k‰W« ghy§fë‹ étu« ËtUkhW :

m£ltiz – 3.4

flªj 8 M©Lfëš egh®L Cuf c£f£lik¥ò ts®¢Á

ãÂæ‹ Ñœ vL¡f¥g£l rhiyfŸ k‰W« ghy§fë‹
étu«
(2011-12 M« M©L Kjš 2018-19 M« M©L tiu)
t. Ús« kÂ¥ò
M©L v©â¡if
v©. (».Û.) (%. nfhoæš)

1 2011-12 958 2,598.65 451.77

2 2012-13 381 1,000.46 198.07

3 2013-14 185 367.63 100.00

4 2014-15 615 1,183.03 339.61

5 2015-16 232 369.92 160.20

6 2016-17 297 510.31 229.00

7 2017-18 549 993.17 316.32

8 2018-19 421 738.25 255.82

bkh¤j« 3638 7,761.42 2050.79

93
3.6. Á¿a Ïiz¥ò rhiyfŸ
1 ».Û Ús¤Â‰F« Fiwthd rhiyfis nk«gL¤Jjš
ϤJiw, V‰fdnt F¿¥Ã£LŸsthW, rhiy
bjhF¥Ã‹ nk«gh£oš KGikahd mQFKiwia
ifah©L tU»wJ. Vw¡Fiwa mid¤J £l têfh£L
be¿KiwfëY«, 1 ».Û.-¡F Fiwthd ÚsKŸs
rhiyfis K‹bkhêa f£L¥ghLfŸ cŸsd.
Ï¢rhiyfŸ, rhiy bjhF¥Ãš 30% cŸsJ. Ït‰¿‰¡F
t£lhu mséš cŸs ã k£Lnk xJ¡ÑL brŒa¥gL»wJ.
Ï¢rhiyfŸ K¡»a Ïiz¥ò rhiyfshf és§FtjhY«,
nkY«, Ïj‹ fhuzkhf rhiy bjhF¥Ãš rk¢Óu‰w ãiy
V‰gLtij fU¤Â‰bfh©L, murhiz v©.155, Cuf
ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ (kh.m.Â.2) Jiw ehŸ: 24.10.2018‹
thæyhf, 1 ».Û-¡F Fiwthd ÚsKŸs rhiyfis
nk«gL¤j khãy ã¡ FG khåa¤Â‹, 20% _yjd
khåa ãÂæèUªJ ã xJ¡ÑL brŒJ
c¤juél¥g£LŸsJ. Ïjdo¥gilæš, 2018-19-M«
M©oš, 893.27 ».Û. ÚsKŸs 1 ».Û. Fiwthd ÚsKŸs
Á¿a Ïiz¥ò rhiyfŸ %.225 nfho kÂ¥Õ£oš
vL¡f¥g£LŸsd.
nkY«, 1,504 ».Û. ÚsKŸs 1 ».Û. Ús¤Â‰F«
Fiwthd Á¿a Ïiz¥ò rhiyfŸ, %.300.33 nfho
kÂ¥Õ£oš, k¤Âa ã¡FG khåa¤Â‹ Ñœ
vL¡f¥g£LŸsd.

94
 2011 M« M©oèUªJ ϤJiw nk‰bfh©l KG
ãiwthd Ka‰ÁfŸ ÑnH étç¡f¥g£LŸsd. nkY«,
F¿¥ghd k‰W« njitæ‹ mo¥gilæyhd elto¡iffŸ
_y«, Ï«Ka‰ÁfŸ bjhlU«. Ïj‹ _y« Cuf¢
rhiyfŸ bjhF¥ò, M©L KGtJ« ga‹gL¤J«
tifæš ÏU¥gij cWÂ brŒa¥gL«.
flªj 8 M©Lfëš, £l thçahf vL¡f¥g£l
rhiyfŸ k‰W« ghy§fë‹ étu« Ñœ¡f©lthW:

m£ltiz – 3.5
£l thçahf flªj 8 M©Lfëš vL¡f¥g£l rhiy
k‰W« ghy§fë‹ étu«
(2011-12 M« M©L Kjš 2018-19 M« M©L tiu)

t. Ús« (».Û.) kÂ¥ò

£l¤Â‹ bga®
v©. (%.nfho)
jäœehL Cuf¢ rhiyfŸ nk«gh£L¤
1 18,321.59 3,600.00
£l«
xU§»izªj x¥gil¡f¥g£l tUthŒ
2 2,135.97 644.18
£l«
jäœehL F¡»uhk§fŸ nk«gh£L¤ (jhŒ)
3 9723.97 1,487.54
£l«
4 20 % khãy ã¡FG khåa ã 893.27 225.00
5 Cuf c£f£lik¥ò £l« 4,318.92 616.67
ngUªJ bršY« rhiyfŸ nk«gh£L¤
6 1,399.28 300.00
£l«
7 khãy ã¡FG khåa« 1,552.46 304.30
8 Cuf¢ rhiyfŸ guhkç¥ò¤Â£l« 3,649.19 381.07
r£lk‹w cW¥Ãd® bjhF nk«gh£L¤
9 1,551.95 247.18
£l«
10 egh®L- Cuf c£f£lik¥ò ts®¢Á ã 7,761.42 2050.79
R‰W¢ NHš ghJfh¥ò k‰W« òJ¥Ã¡f¤
11 429.87 37.50
j¡f vçr¡Â nk«gh£L ãÂ
12 Ïju £l§fŸ 9,492.79 2,330.89
FWbkh¤j« 61,230.68 12,225.12

95
 t. Ús« (».Û.) kÂ¥ò
£l¤Â‹ bga®
v©. (%.nfho)
13 Ãujk kªÂç »uhk rhiy¤ £l« 7,849.79 3,883.81
ghuhSk‹w cW¥Ãd® cŸq® bjhFÂ
14 1,032.00 168.21
nk«gh£L¤ £l«
15 13tJ ã¡ FG khåa« 6,573.13 622.00
16 14tJ k¤Âa ã¡ FG khåa« 1,504.00 300.33
FWbkh¤j« 16,958.92 4,974.35
bgU bkh¤j« 78,189.60 17,199.47

ju¡ f£L¥ghL
ju¡ f£L¥ghL k‰W« f©fhâ¥ò v‹gJ gšntW
neh¡f§fS¡fhf gšntW £l§fë‹ Ñœ cUth¡f¥gL«
brh¤J¡fŸ, mj‹ F¿¡nfhis ó®¤Â brŒtJ«, Ú©l
fhy¤Â‰F ãiy¤J ã‰gij cW brŒtJ« äf
K¡»a¤J« thŒªjjhF«. Ïj‰fhf, KiwgL¤j¥g£l ju¡
f£L¥ghL mik¥ò njit¥gL»wJ. ϤJiw, Ïu©lL¡F
ju¡f£Lgh£L mik¥Ãid bfh©LŸsJ. Kjš mL¡F
v‹gJ ϤJiwæš cŸs x‹¿a, kht£l k‰W« khãy
mséyhd mYty®fshš nk‰bfhŸs¥gL« ju¡
f£L¥ghL brašKiwfis cŸsl¡»aJ. ÏJ
KGikailÍ« tifæY«, gâfS¡fhd _‹whªju¥ò
MŒthf és§F« tifæY« jå¥g£l khãy ju¡
f£L¥ghL MŒths®fŸ (Ïu©lh« mL¡F) Kiw cŸsJ.
khãy ju¡ f£L¥ghL MŒths®fŸ, khãy k‰W« k¤Âa
muR £l¥ gâfis MŒÎ brŒ»wh®fŸ.
ÏJ jéu, Ãujk kªÂç »uhk rhiy¤ £l¤Â‹ Ñœ
brašgL¤j¥gL« gâfis MŒÎ brŒa, k¤Âa muR
njÁa ju¡ f£L¥ghL MŒths®fis ãaä¤JŸsJ. njÁa
k‰W« khãy ju¡ f£L¥ghL MŒths®fŸ khjªnjhW«

96
MŒÎ nk‰bfh©L, gâfë‹ mid¤J ãiyfëY« ju¡
f£L¥ghL nrhjidfis nk‰bfhŸ»‹wd®.
njÁa k‰W« khãy ju¡f£L¥gh£L MŒths®fë‹
F¿¥òfë‹ ÛJ vL¡f¥g£l elto¡iffŸ,
m¿¡ifffshf bjhl®ªJ rk®¥Ã¡f¥gL»‹wd.
ju¡ f£L¥ghL mik¥Ãid gy¥gL¤Jjš
khãy¤Â‹ ju¡f£L¥gh£L mik¥Ãid
gy¥gL¤J« tifæš gšntW elto¡iffis ϤJiw
nk‰bfh©L tU»wJ. Ït‰¿š, m©ikæš vL¡f¥g£l
elto¡iffŸ ϧF g£oaèl¥g£LŸsd.

i) ϤJiwæš, ju¡f£L¥gh£o‰bfd f©fhâ¥ò

bgh¿ahs® gâãiyæš, Ãu¤Ânafkhd gâæl«
cUth¡f¥g£LŸsJ. f©fhâ¥ò bgh¿ahs®
(ju¡f£L¥ghL), khãy mséš ju¡f£L¥gh£o‰F
xU§»iz¥ghsuhth® k‰W« Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á¤ Jiwæ‹ KGikahd ju¡f£L¥gh£L
nkyh©ikia brašgL¤J« bghW¥ò«
bfh©LŸsh®. Ïš, ϤJiwæš
brašgL¤j¥gL« mid¤J £l gâfëY« ju
cWÂ k‰W« ju¡ f£L¥gh£oid cWÂ brŒa
njitahd mik¥ò k‰W« brašKiwfis
cUth¡FjY« ml§F«.

ii) ju¡f£L¥ghL nrhjidfŸ brŒa njitahd

fUéfŸ ÏU¤jš Ï‹¿aikahjjhF«. Ïj‰bfd,
khãy mséyhd ju¡f£L¥gh£L MŒÎTl«,

97
 %.26.25 Ïy£r« kÂ¥Õ£oš ÂU¢Á kht£l¤Âš
ãWt¥g£LŸsJ. ÏJ ngh‹W, kht£l mséyhd
ju¡f£L¥ghL MŒÎ¡ Tl§fŸ 31 kht£l§fëY«
ãWt¥g£LŸsd. Ϫj MŒÎ¡ Tl§fŸ
%.65.45 Ïy£r« bryéš tY¥gL¤j¥g£LŸsd.
òJikahd k‰W« Kj‹ Ka‰Áahf 5 elkhL«
ju¡f£L¥ghL MŒÎ¡ Tl§fŸ %.2.35 nfho
kÂ¥Õ£oš ãWt¥g£LŸsd. nkY«, mo¥gil¡
fs nrhjidfS¡F njitahd cgfuz§fŸ,
x‹¿a mséY« k‰W« bjhêšE£g
mYty®fshd bra‰bgh¿ahs®, cjé
bra‰bgh¿ahs® M»nahçl« ÏU¥gij ϤJiw
cWÂ brŒJŸsJ.

iii) nkY«, gæ‰Á më¡fΫ k‰W« Âwid ts®¤J¡

bfhŸsΫ, ϤJiw k©ly ju¡f£Lgh£L
MŒÎ¡Tl§fis, 5 k©ly Cuf ts®¢Á
ãWtd§fëš %.3.25 nfho kÂ¥Õ£oš
V‰gL¤ÂÍŸsJ. Ϫj MŒÎ¡ Tl§fë‹ thæyhf,
k©ly Cuf ts®¢Á ãWtd§fŸ fs mséš
ju¡f£L¥gh£L nrhjidfis nk‰bfhŸs
njitahd gæ‰Áfis bgh¿ahs®fS¡F
më¡F«.

iv) fs¥ bgh¿ahs®fS¡F, gâfis brašgL¤j

njitahd bjhêšE£g cjéæid nk«gL¤J«
tifæš 60 fâå kakh¡f¥g£l ãy msit¡

98
 fUéfŸ (Total Station) mid¤J
kht£l§fS¡F« %.3.60 nfho kÂ¥Õ£oš
tH§f¥g£LŸsJ. Ï¡fUéæid, bgh¿ahs®fŸ
cgnahf¥gL¤Jtj‰F¤ njitahd gæ‰ÁÍ«
më¡f¥g£LŸsJ.

gæ‰Á
ϤJiwæš gâòçÍ« fs¥ bgh¿ahs®fë‹
Âwid nk«gL¤ÂlΫ, òÂa E£g§fŸ k‰W«
eilKiwfS¡F Ïizahf mt®fis nk«gL¤Â¡
bfhŸs VJthfΫ, gšntW khãy k‰W« k¤Âa
mséyhd ãWtd§fëš fs¥ bgh¿ahs®fS¡F gæ‰Á
më¡f¥g£L tU»wJ. Ï›thW tH§f¥g£l gæ‰Áfë‹
étu§fŸ ÑnH g£oaèl¥g£LŸsJ.
t.
gæ‰Á ãWtd« jiy¥ò
v©

1. khãy Cuf ts®¢Á ãWtd« Ãujk kªÂç »uhk rhiy¤ £l¤Â‹ Ñœ

(SIRD), nk‰bfhŸs¥gL« rhiyfS¡F òérh®
bjhêš E£g§fis¡ bfh©L £lälš
kiwkiy ef® k‰W« nkyh©ik.

2. njÁa f£Lkhd nkyh©ik f£Lkhd £l nkyh©ik.

k‰W« MuhŒ¢Á ãWtd«
(NICMAR)
iAjuhgh¤ & ònd

3. ϪÂa beLŠrhiy ghy§fŸ k‰W« ÁWghyfS¡fhd £l«,

bgh¿ahs® fHf« (IAHE), totik¥ò k‰W« f£Lkhd«.
òJšè

4. ϪÂa bgh¿æaš Cêa®fŸ ghy§fŸ k‰W« ÁWghy§fS¡fhd

fšYhç, (ESCI), £l«, totik¥ò, f£Lkhd« k‰W«
guhkç¥ò.
iAjuhgh¤

99
 t.
gæ‰Á ãWtd« jiy¥ò
v©

5. njÁa Cuf ts®¢Á Ãujk kªÂç »uhk rhiy¤ £l¤Â‹ Ñœ

ãWtd«, (NIRD) nk‰bfhŸs¥gL« rhiyfS¡F òérh®
bjhêš E£g§fis¡ bfh©L £lälš
iAjuhgh¤ k‰W« nkyh©ik.

6. k¤Âa rhiy MuhŒ¢Á rhiyfë‹ totik¥ò, f£Lkhd«

ãWtd«, (CRRI), k‰W« ju¡f£L¥ghL.

òJšè

7. beLŠrhiyfŸ MuhŒ¢Á ju¡ f£L¥ghL nrhjidfŸ k‰W«

ãiya«, (HRS), »©o brašKiwfŸ.

bjhêšE£g MuhŒ¢Á k‰W« ts®¢Á Ka‰ÁfŸ

(R&D Initiatives)

gRik k‰W« R‰W¥òw¢ NHY¡F cfªj

bjhêšE£g§fis C¡Fé¡F« tifæY« k‰W«
gUtãiy kh‰w« rh®ªj jäœehL muÁ‹ elto¡iffë‹
xU gFÂahfΫ, gšntW gçnrh¡f¥g£l k‰W« ϪÂa
rhiy T£lik¥Ãdhš m§Ñfç¡f¥g£l bjhêšE£g§fŸ
Cuf¢ rhiyfë‹ f£lik¥Ãš MuhŒ¢Á k‰W« ts®¢Á
bjhêšE£g Ka‰Áahf ga‹gL¤j¥g£L tU»wJ.

Ϫj muR, jäœehL Cuf¢ rhiyfŸ nk«gh£L¤

£l¤Âš 2017-18 M« M©oèUªJ Fiwªj g£r« 5%
gâfŸ, kh‰W bjhêš E£g§fis bfh©L
brašgL¤Jtij f£lhakh¡»ÍŸsJ.

Ïnj ngh‹W, Ãujk kªÂç »uhk rhiy¤ £l

be¿Kiwfë‹go, jäœehL muR gšntW tifahd

100
MuhŒ¢Á k‰W« ts®¢Á bjhêš E£g§fis ga‹gL¤Â
gy gâfis nk‰bfh©LŸsJ. ÏJtiu, MuhŒ¢Á
k‰W« ts®¢Á bjhêš E£g§fŸ – òÂa Ka‰Áfis
ga‹gL¤Â nk‰bfhŸs¥g£l gâfë‹ étu§fŸ ÑnH
bfhL¡f¥g£LŸsd.

m£ltiz – 3.6
MuhŒ¢Á k‰W« ts®¢Á bjhêš E£g§fŸ – òÂa Ka‰Áfis
ga‹gL¤Â vL¡f¥g£l gâfë‹ étu«
ntiyæ‹
t. òÂa bjhêšE£g¤Â‹ rhiyæ‹
£l« kÂ¥ò
v©. bga® Ús« (».Û)
(%.nfhoæš)
be»ê fêÎ (<u Kiw) 130.32 68.56
Fë®fyit / nk‰gu¥ò
216.59 162.98
Óuik¤jš
cUisia bfh©L
ÏW¡f¥g£l fh‹»ß£
5.45 2.73
Ãujk rhiy / Ábk©£
kªÂç fh‹»ß£ Ãsh¡
»uhk bj‹id eh®/ rzš
1 rhiy¤ 52.82 25.10
ínah bl¡°ilš°.
£l«
rhiyæidgy¥gL¤Jjš 376.77
574.89
(i).Ïurhad«
(ii) bjhê‰rhiy fêÎ 34.71 15.76
(iIi) Ábk©£ 99.71 47.73
(iv) k© 152.08 116.54
FWbkh¤j« 1266.57 816.17
Fë®fyit 26.41 4.00
jäœ ehL be»ê fêÎ (<u Kiw) 256.21 44.07
Cuf¢
rhiyæid
2 rhiyfŸ
gy¥gL¤Jjš 155.62 47.25
nk«gh£L¤
£l« (i)Ïurhad«
(ii) bjhê‰rhiy fêÎ 2.30 0.80

101
 ntiyæ‹
t. òÂa bjhêšE£g¤Â‹ rhiyæ‹
£l« kÂ¥ò
v©. bga® Ús« (».Û)
(%.nfhoæš)
(iIi) k© 36.46 9.19
(iv) Ábk©£ 44.11 12.64
FWbkh¤j« 521.11 117.95
bkh¤j bjhif 1787.68 934.12

Ï›tif MuhŒ¢Á k‰W« ts®¢Á bjhêšE£g

Ka‰Áfshš cŸqçš »il¡f¡Toa bghU£fë‹
ga‹ghL mÂfç¥gj‹ _y« fçk mo¢Rt£o‹ msÎ
Fiw»wJ.
be»ê rhiyfŸ
be»ê fêÎfis¥ ga‹gL¤Â rhiyfŸ
mik¥gš jäœehL K‹ndho khãykhF«. be»ê
fêÎfis¥ ga‹gL¤Jtjhš, ghJfh¥ghd Kiwæš
be»ê fêÎfis m¥òw¥gL¤Jjš k‰W« rhiy
f£Lkhd¤Âš nrä¥ò vd ÏUéj ga‹fŸ »il¡»‹wd.
nkY«, Ra cjé¡ FG¡fŸ, rhiyfŸ mik¥gj‰F
njitahd be»ê¡ fêÎfis nrfç¤J é‰gid
brŒtij xU bghUshjhu elto¡ifahf vL¤J¡
bfh©ld®.
muÁ‹ elto¡iffis K‹bdL¡F« éjkhf,
Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiw, jäœehL Cuf¢
rhiyfŸ nk«gh£L¤ £l«, egh®L – Cuf c£f£lik¥ò
ts®¢Á ãÂ, Ãujk kªÂç »uhk rhiy¤ £l« k‰W« Ïju
k¤Âa, khãy £l§fŸ ngh‹w gy £l§fŸ thæyhf

102
be»ê fêÎfis¡ bfh©L rhiy¥ gâfis
nk‰bfhŸs¥g£LŸsd.
Ïj‹ éisthf be»ê fêÎfŸ bjhêš
E£g¤Âid ga‹gL¤Â gšntW £l§fë‹ _y«
2011-12 M« M©L Kjš 13,986 ».Û. ÚsKŸs rhiyfŸ,
%.2,195.25 nfho kÂ¥Õ£oš vL¡f¥g£LŸsd.
jäœehL Cuf¢ rhiyfŸ ghukç¥ò bfhŸif
rhiyfis ešy ãiyæš guhkç¥gJ mt‰¿id
tUl« KGtJ« ga‹gL¤j¤j¡f tifæš ÏU¥gij
cW brŒtJ mtÁakh»wJ. nkY« mÂf KjÄ£Ll‹
cUth¡f¥g£l brh¤J¡fis ghJfh¥gJ« äf
K¡»a¤Jt« thŒªjjhf«. Cuf¢ rhiyfŸ bjhF¥Ã‹
éçth¡f« k‰W« mt‰¿‹ nk«gh£o‰fhf brŒa¥gL«
mÂf¥goahd KjÄL, rhiyfis bjhl®ªJ guhkç¡f
nt©oaij mtÁakh¡F»wJ. jtW«g£r¤Âš,
Ï¢rhiyfŸ gGjiltJl‹ éiuéš ga‹ghl‰w
ãiy¡F bršY« mgha« cŸsJ. bgça k‰W« g‹Kf¤
j‹ik bfh©l rhiy¤ bjhF¥Ãid guhkç¥gj‰F
Kiwahd mQFKiw njit¥gL»wJ.
Ϥjifa mQFKiwæ‹ mo¥gilæš
khãy¤Â‹ mid¤J Cuh£Á k‰W« Cuh£Á x‹¿a
rhiyfis ghuhkç¥ò brŒÂl “jäœehL Cuf¢ rhiyfŸ
guhkç¥ò bfhŸif”æid muR cUth¡»ÍŸsJ.
rhiy¥ guhkç¥ghdJ ËtU« _‹W ÃçÎfshf
tif¥gL¤j¥gL»wJ.

103
 • tUl« KGtJ« rhiyfis bjhl® ghukç¥ò
brŒjš.
• nk‰gu¥Ãid òJ¥Ã¤jš _y« fhyKiw
guhkç¥ò brŒjš.
• Ïa‰if Ó‰w§fshš gGjilªj rhiyfis,
mtru¤ njit¡fhf Óuik¤jš.
tYthd Cuf¢ rhiyfŸ bjhF¥Ãid
cUth¡Ftš Ϫj muÁ‹ bjhl® Ka‰ÁfŸ
étç¡f¥g£LŸsJ. jäœehL Cuf¢ rhiyfŸ guhkç¥ò
bfhŸifæid, jäœehL Cuf¢ rhiyfŸ nk«gh£L¤
£l«, Ãujk kªÂç »uhk rhiy¤ £l«, egh®L-Cuf
c£f£lik¥ò ãÂ, xU§»izªj x¥gil¡f¥g£l tUthŒ
£l«, khãy ã¡ FG khåa«, Cuf cŸsh£Á
mik¥òfë‹ bghJ ã ngh‹w £l§fis
brašgL¤Jtj‹ _y«, Cuf¢ rhiyfë‹ guhkç¥Ãš
muÁ‹ flikæid btë¥gL¤J»wJ.
brh¤J nkyh©ik
Cuf¥ gFÂfëš bghJk¡fS¡F ga‹gl¡ Toa
gšntW tifahd brh¤J¡fis cUth¡FtJ Cuf
ts®¢Á¤ Jiwæ‹ bghW¥ghF«. Ïš, rhiyfŸ,
ghy§fŸ, bghJ¥ ga‹gh£L f£ll§fŸ, cŸsh£Á
mik¥òfë‹ f£ll§fŸ, FoÚ® éãnahf« k‰W« Ú®ghrd
f£lik¥òfŸ Kjèait ml§F«. Ï¡f£lik¥òfŸ mj‹
MÍ£fhy« tiu KGikahd ga‹gh£oš ÏU¥gij cWÂ
brŒa, mj‹ totik¥ò¤ njit¡nf‰gΫ, brayh¡f«

104
cça juãiyæY« k‰W« mjid jFªj ãiyæš
guhkç¥gJ« K¡»a fhuâfshf Âfœ»‹wd.
ϤJiw, xnu khÂçahd totik¥ò k‰W«
juãiyia cW brŒÍ« tifæš gšntW f£ll§fS¡F
khÂç totik¥òfis cUth¡»ÍŸsJ. ÏJtiu,
32 khÂç totik¥òfŸ cUth¡f¥g£LŸsd. nkY«,
mid¤J tifahd gâfS«, f£ll§fŸ ϪÂa ju
ã®za Miza¤Â‹ (BIS) étu F¿¥Õ£o‰F V‰gΫ,
rhiyfŸ k‰W« ghy§fŸ ϪÂa rhiy¡
T£lik¥Ã‹(IRC) étu¡ F¿¥Õ£o‰F V‰gΫ k‰W« Ïju
gâfŸ, jFªj juãiy¡nf‰wthW«
totik¡f¥gL»‹wd. Ï¥gâfŸ, Ï›éa¡ff¤Âš
cŸs totik¥ò¥ Ãçthš nk‰bfhŸs¥gL»wJ.
gâfis jFªj ju¡f£Lgh£o‰F V‰wthW
brayh¡F« bghW¥ò kht£l, cgnfh£l k‰W« x‹¿a
mséyhd bjhêšE£g¥ ÃçéDilaJ.
òérh® jftš mik¥ò
òérh® jftš mik¥ghdJ, £lälš k‰W«
brh¤J nkyh©ik rh®ªj KoÎfis nk‰bfhŸs Jiz
òç»wJ. òérh® jftšfë‹ e‹ikfis ga‹gL¤jΫ,
mj‹ M‰wiy ts®¢Á¤ £l§fëš brašgL¤jΫ,
Cuf ts®¢Á¤ Jiwæ‹ Ïa¡Feuf¤Âš òérh® jftš
ÃçÎ V‰gL¤j¥g£LŸsJ. òérh® mik¥Ã‹ ga‹ghL
Mu«g ãiyæš ÏU¡F«nghJ«, Ïj‰F©lhd mo¥gil
fs¥gâfŸ flªj M©Lfëš nk‰bfhŸs¥g£LŸsJ.
Ïj‹ fhuzkhf tU« M©Lfëš òérh® jftšfë‹

105
mo¥gilæš gâfŸ nk‰bfhŸs VJthF«. ÏJtiuæš,
òérh® jftš mik¥Ã‹ _y« nk‰bfhŸs¥g£l gâfŸ
ÑnH F¿¥Ãl¥g£LŸsd.

• »uhk Cuh£Áfë‹ všiy, Cuh£Á x‹¿a§fë‹

všiy, rhiyfŸ, Ú®ãiyfŸ, F¡»uhk§fŸ M»ait
òé rh®ªj jftšfshf Kjèš cUth¡f¥g£lJ.
• njÁa Cuf c£f£lik¥ò nk«gh£L ãWtd¤Â‰F
(NRIDA) 18 tifahd, òérh® jftš mL¡FfŸ
cUth¡f¥g£L, rk®¥Ã¡f¥g£LŸsJ. ϤjftšfŸ
www.pmgsy-grris.nic.in v‹w Ïiza js¤Âš
gÂnt‰w« brŒa¥g£LŸsJ.
• kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤ £l¤Âš,
Ïa‰if ts nkyh©ik gâfS¡F (NRM) òérh®
jftšfis ga‹gL¤j Cuf ts®¢Á mik¢rf¤jhš
gâ¡f¥g£LŸsJ. bra‰if Ú®¢br¿ñ£lš
f£lik¥ò gâfŸ (ARS) nk‰bfhŸs¥gl nt©oa
rçahd Ïl§fŸ, òérh® jftš mik¥Ã‹ _y«
f©l¿a¥gL»wJ. Ïj‹ K‹khÂç, »UZz»ç
kht£l¤Âš brašgL¤j¥g£lJ. j‰nghJ, k¤Âa
muÁ‹ Cuf ts®¢Á mik¢rf« (MoRD) òérh®
jftš mik¥Ã‹go £l¥ gâfŸ nk‰bfhŸtij
éçth¡f« brŒJ xU Cuh£Á x‹¿a¤Â‰F, Ïu©L
»uhk Cuh£ÁfŸ Åj« 2019–20-M« M©oš
brašgL¤j¥gl cŸsJ.
• k¤Âa muÁ‹ Cuf ts®¢Á mik¢rf¤jhš (MoRD),
k¤Âa muR¤ £l§fshd kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf

106
 ntiy cW¤ £l«, öŒik ghuj Ïa¡f¤Â‹Ñœ jå
eg® fê¥giw, Ãujk kªÂç FoæU¥ò¤ £l« (Cuf«)
M»at‰¿‹ Ñœ cUthF« brh¤J¡fS¡F òérh®
F¿pL f£lhakh¡f¥g£LŸsJ. Ï¥gâfŸ òérh®
jftš mik¥ò¥Ãçé‹ _y« f©fhâ¡f¥gL»wJ.
nkY«, Cuf¢ rhiyfS¡fhd KGikahd òérh®
jftšfŸ cUth¡F« Ka‰Áæš Ï¤Jiw <Lg£LŸsJ.
Ïj‹ _y« gšntW fhuâfis mo¥gilahf bfh©L
rhiyfis¤ nj®Î brŒaΫ, rhiyfS¡F K‹Dçik
tH§fΫ VJthF«. nkY«, òérh® jftšis¥
ga‹gL¤Â rhiy¥ guhkç¥Ãid e‹F £läl KoÍ«.

3.7. r£lk‹w cW¥Ãd® bjhF nk«gh£L¤ £l«

r£lk‹w cW¥Ãd® jkJ bjhFÂæš Cuf« k‰W«
ef®¥òw¥ gFÂfëš, njit¥gL« mo¥gil c£f£lik¥ò
trÂfëš cŸs Ïilbtëfis f©l¿ªJ mt‰W¡fhd
gâfis nj®Î brŒJ brašgL¤Jtj‰fhfnt r£lk‹w
cW¥Ãd® bjhF nk«gh£L¤ £l«
brašgL¤j¥gL»wJ. Ϥ£l¤Â‹ Ñœ, 2017-18 M«
M©L Kjš, x›bthU bjhF¡F« xU M©L¡fhd
ã xJ¡ÑL %. 2 nfhoæèUªJ %.2.50 nfho Mf ca®¤Â
tH§f¥g£LŸsJ.
r£lk‹w cW¥Ãd®fshš nj®Î brŒa¥gL«
gâfS¡F mªjªj kht£l M£Áa®fshš ã®thf
mDk tH§f¥gLtJl‹, gâfis
brašgL¤Jtj‰fhd brayh¡f¤ JiwfS«
ã®zæ¡f¥gL»‹wd. tiuaW¡f¥g£l TW ãÂahf

107
xJ¡ÑL brŒa¥g£l %.1.50 nfhoæš ã®zæ¡f¥g£l
K‹Dçik¥ gâfis vL¤J¢ brŒÂl nt©L«.
ÛjKŸs tiuaW¡f¥glhj TW ãÂahd %.1 nfhoæš
r£lk‹w cW¥Ãd®fŸ mt® j« éU¥g¤Â‹
mo¥gilæY«, jilbrŒa¥g£l gâfŸ g£oaèš Ïšyhj
gâfis Ϥ£l têfh£L be¿Kiwfë‹go nj®Î
brŒayh«.

tiuaW¡f¥g£l TW ãÂahd %. 1.50 nfhoæš vL¤J¢

brŒa¡ Toa gâfŸ
1. gŸë c£f£lik¥ò trÂfS¡fhf %.25 Ïy£r«:

2019-20 M« ãÂah©oš gŸëfS¡F (khefuh£Á/

efuh£Á / Cuh£Á x‹¿a« / muR gŸëfŸ k£L«)
njitahd c£f£lik¥ò trÂfS¡fhf Fiwªjg£r«
%.25 Ïy£r¤Âid xU r£lk‹w cW¥Ãdç‹
tiuaW¡f¥g£l TW ãÂæèUªJ xJ¡ÑL brŒa¥gl
nt©L«. Ïš gŸëfS¡F njitahd c£f£lik¥ò
trÂfshd fêtiw trÂfŸ (F¿¥ghf khzéfŸ,
khzt®fŸ k‰W« gâahs®fS¡F jå¤jåahf
fê¥giwfŸ) FoÚ® éãnahf«, gŸëfS¡F R‰W¢Rt®,
gŸëfëš tF¥giwfŸ, üyf§fŸ k‰W« MŒÎ¡
Tl§fŸ f£Ljš M»a gâfŸ nk‰bfhŸs¥gL«.

2. gŸëfS¡F R¤Âfç¡f¥g£l FoÚ® tH§F« fy‹fŸ

mik¤Âl %.20 Ïy£r«:
gŸë khzt khzéa®¡F R¤jkhd k‰W«
Rfhjhu¤Jl‹ Toa FoÚ® tH§F« bghU£L, 2019-20

108
 M« M©oš gŸëfS¡F (khefuh£Á/ efuh£Á /
Cuh£Á x‹¿a« / muR gŸëfŸ k£L«)
R¤Âfç¡f¥g£l FoÚ® tH§F« fy‹fŸ (Rerverse
Osmosis (RO) System) V‰gL¤Âl Fiwªjg£r«
%.20 Ïy£r« tiuaW¡f¥g£l TW ãÂæèUªJ
xJ¡ÑL brŒa¥gl nt©L«.

3. m§f‹tho / rikaš Tl« / FHªij nea¡ fê¥giwfŸ /

m§f‹tho ika§fS¡F FoÚ® tr gâfS¡fhf
%.20 Ïy£r«:
Cuf« k‰W« ef®¥òw¥ gFÂfëš, m§f‹tho ika§fŸ
k‰W« r¤JzÎ ika§fŸ M»at‰W¡fhd c£f£lik¥ò
trÂfis nk«gL¤J« bghU£L, m§f‹tho f£ll§fŸ,
r¤JzÎ ika§fŸ, r¤JzÎ rikaš Tl§fŸ,
m§f‹tho FHªij nea¡ fê¥giw f£Ljš, m§f‹tho
ika§fS¡F FoÚ® tr V‰gL¤Jjš k‰W« m§f‹tho
rikaš miwfis vçthÍ Ïiz¥ò bfh©L
eÅdgL¤J« gâfŸ M»at‰iw vL¤J¢ brŒÂl
%. 20 Ïy£r« xJ¡ÑL brŒÂlš nt©L«.

4. FoÚ®¥ gâfS¡fhf %. 30 Ïy£r«:

F¿¥ghf nfhil fhy¤Âš V‰gL« FoÚ® g‰wh¡Fiwia¤
jâ¥gj‰fhf j‰nghJŸs FoÚ® tH§F« Úuhjhu¤Âid¥
bgU¡Ftj‰fhd, ä‹ éir Ïiw¥gh‹, ÁW ä‹ éir
Ïiw¥gh‹, nkšãiy Ú®¤ nj¡f¤ bjh£o f£Ljš, òÂa
MœFHhŒ »zW mik¤jš, MœFHhŒ »zW
MH¥gL¤J« gâfŸ, òÂa if¥ g«ò mik¤jš, nkh£lh®
Âw‹ ca®¤Jjš, Âwªj btë »zW mik¤jš, V‰fdnt

109
 cŸs Âwªj btë »zWfis MH¥gL¤Jjš ngh‹w
gâfŸ nk‰bfhŸs x›bthU r£lk‹w bjhFÂ
cW¥ÃdU« %.30 y£r¤ij xJ¡ÑL brŒa nt©L«.

5. Ïju tiuaW¡f¥g£l gâfS¡F %.55 Ïy£r« :

Ïju tiuaW¡f¥g£l TW ãÂæ‹ Ñœ, r£lk‹w cW¥Ãd®
mt®j« éU¥g¤Â‹ mo¥gilæš x‹W mšyJ mj‰F
nk‰g£l gâfis bkh¤j tu«ghd %.55 Ïy£r¤Âš
Ñœ¡f©lthW mDk¡f¥g£l gâfis nj®Î
brŒayh«.

m) Cuf¥ gFÂfëš
1. Cuf¥ gFÂfëš Nça xë r¡Â bjU és¡FfŸ
ãWÎjš / muR f£ol§fë‹ Tiu nkš Nça xë r¡Â
ãWÎjš. (k¤Âa muÁ‹ òÂa k‰W« òJ¥Ã¡f¤j¡f
vçr¡Â mik¢rf¤ÂèUªJ, tH§f¥gL« kh‹a¤
bjhifæid bg‰W cça £l¡ fz¡»š jtwhkš
brY¤Âlš nt©L«)
2. ruis k‰W« f¥Ã¢ rhiyfis jh® rhiyahf
nk«gL¤Jjš
3. äfΫ gGjilªJŸs jh® rhiyfis¥ òJ¥Ã¤jš
(njitæ‹ mo¥gilæš jh®rhiyæš cŸs gŸs§fis
ãu¥Ã jh® ÏL»‹w gâfis k£L« nk‰bfhŸsš)
4. bjU¡fŸ k‰W« ghijfëš Ábk©£ fh‹»ß£
rhiyfŸ/ ngt® Ãsh¡ mik¡F« gâfŸ
5. muR k‰W« cŸsh£Á mik¥òfë‹ kU¤JtkidfŸ,
Mu«g Rfhjhu ãiya§fŸ, muR fhšeil
kU¤JtkidfŸ, muR gŸëfŸ, Cuh£Á x‹¿a¥

110
 gŸëfŸ, MÂÂuhél® ey¥ gŸëfŸ, fŸs® Óuik¥ò¥
gŸëfŸ, muR¡ fšÿçfŸ, muR j§F« éLÂfŸ, muR
bjhê‰gæ‰Á ãiya§fŸ, muR ghèbl¡å¡FfŸ
M»aitfS¡F miwfŸ, f£ll« k‰W« /mšyJ
R‰W¢Rt® f£Ljš
6. kh‰W¤ ÂwdhëfS¡fhf muR el¤J« Áw¥ò¥ gŸëfŸ
k‰W« muR Mjut‰nwh® éLÂfŸ M»aitfS¡F
c£f£lik¥ò trÂfŸ brŒJ bfhL¤jš
7. ghy§fŸ f£Ljš
8. »uhk Cuh£Áfëš njit¥go‹ TLjš ÏLfhL /
RLfhL mik¤jš
9. t¡~¥ thça¤Âš (Wakf Board) gÂÎ brŒa¥g£l
t¡~¥ ãWtd§fS¡F brhªjkhd ÏLfhLfS¡F
R‰W¢Rt® / KŸ f«Ã ntè mik¤jš. j‰nghJ t¡~¥
thça¤Â‰bfd bgh¿æaš ÃçÎ Ïšiy v‹gjdhš,
Ï¥gâfis bjhl®òila cŸsh£Á mik¥òfël«
x¥gil¥ò brŒayh«
10.bg©fŸ k‰W« M©fS¡fhd xU§»izªj Rfhjhu
tshf« f£Ljš
11.bghJ éãnahf fil f£ll§fŸ f£Ljš
12.cl‰gæ‰Á / í«dhÁa¡ Tl« f£Ljš k‰W« mj‰F¤
njitahd cgfuz§fŸ th§Fjš. ÏJ r«gªj¥g£l
cŸsh£Á mik¥òfë‹ brh¤jhf¡ fUj¥gL«
M). ef®¥òw¥ gFÂfëš
1. ef®¥òw¥ gFÂfëš Nça xë r¡Â bjU és¡FfŸ
ãWÎjš / muR f£ol§fë‹ Tiu nkš Nça xë r¡Â

111
 ãWÎjš k‰W« LED bjUés¡FfŸ ãWÎjš, (k¤Âa
muÁ‹ òÂa k‰W« òJ¥Ã¡f¤j¡f vçr¡Â
mik¢rf¤ÂèUªJ tH§f¥gL« kh‹a¤ bjhifæid¥
bg‰W cça £l¡ fz¡»š jtwhkš brY¤Âlš
nt©L«)

2. ruis k‰W« f¥Ã¢ rhiyfis jh® rhiyahf

nk«gL¤Jjš

3. äfΫ gGjilªJŸs jh® rhiyfis¥ òJ¥Ã¤jš

(njitæ‹ mo¥gilæš jh® rhiyæš cŸs gŸs§fis
ãu¥Ã jh® Ïl¥gL« gâ k£L« nk‰bfhŸsš).

4. Ábk©£ fh‹»ß£ rhiyfŸ mik¤jš

5. muR k‰W« cŸsh£Á mik¥òfë‹ kU¤JtkidfŸ,

Mu«g Rfhjhu ãiya§fŸ, muR fhšeil
kU¤JtkidfŸ, muR gŸëfŸ, Cuh£Á x‹¿a¥
gŸëfŸ, MÂÂuhél® ey¥ gŸëfŸ, fŸs® Óuik¥ò¥
gŸëfŸ, muR¡ fšÿçfŸ, muR j§F« éLÂfŸ, muR
bjhê‰gæ‰Á ãiya§fŸ, muR ghèbl¡å¡FfŸ
M»aitfS¡F miwfŸ, f£ll« k‰W« /mšyJ
R‰W¢Rt® f£o¡bfhL¤jš

6. kh‰W¤ ÂwdhëfS¡fhf muR el¤J« Áw¥ò¥ gŸëfŸ

k‰W« muR Mjut‰nwh® éLÂfŸ M»aitfS¡F
c£f£lik¥ò trÂfŸ brŒJ bfhL¤jš.

7. ghy§fŸ f£Ljš

8. RLfhL / ÏLfhLfëš mo¥gil f£lik¥ò trÂfŸ

k‰W« R‰W¢Rt® mik¤jš

112
9. njitæ‹ mo¥gilæš kiHÚ® tofhš trÂfSl‹
Toa Ábk©£ fh‹»ß£ eilghijfŸ mik¤jš

10. òÂa bghJ ó§fh¡fŸ mik¤jš

11. bghJ¡ fê¥Ãl§fŸ f£Ljš

12. bghJ éãnahf fil f£ll§fŸ f£Ljš

13. b#£uho§ ÏaªÂu§fŸ k‰W« iA£uhè¡ éirahš

Ïa¡f¥gL»‹w fêÎ Ú® mf‰W« ÏaªÂu§fŸ th§Fjš

14. t¡~¥ thça¤Âš (Wakf Board) gÂÎ brŒa¥g£l

t¡~¥ ãWtd§fS¡F brhªjkhd ÏLfhLfS¡F
R‰W¢Rt® / KŸ f«Ã ntè mik¤jš. j‰nghJ t¡~¥
thça¤Â‰bfd bgh¿æaš ÃçÎ Ïšiy v‹gjdhš,
Ï¥gâfis bjhl®òila cŸsh£Á mik¥òfël«
x¥gil¥ò brŒayh«

15. cl‰gæ‰Á / í«dhÁa¡ Tl« f£Ljš k‰W«

mj‰F¤ njitahd cgfuz§fŸ th§Fjš. ÏJ
r«gªj¥g£l cŸsh£Á mik¥òfë‹ brh¤jhf¡
fUj¥gL«

tiuaW¡f¥glhj TW ãÂahd %.1.00 nfhoæš

vL¤J brŒa¥gl¡Toa gâfŸ
r£lk‹w cW¥Ãd® bjhF nk«gh£L¤ £l¤Â‹ Ñœ,
“v®kiwahd g£oaš / jil brŒa¥g£l Ñœf©l
gâfis¤” jéu Ãw vªj¥ gâfisÍ« tiuaW¡f¥glhj
TW ãÂæ‹ Ñœ vL¤J¢ brŒayh«. mnj nghš
tiuaW¡f¥g£l TW ãÂæš vL¤J brŒa¥gl¡ Toa
gâfisÍ« tiuaW¡f¥glhj TW ãÂahd %.1 nfhoæš

113
ÏUªJ nk‰bfhŸsyh«. gaâfŸ ãH‰Fil mik¥gJ
Ï¡T¿š vL¤J¢ brŒÂl mDk¡f¥gL»‹wJ.

v®kiwahd g£oaš / jil brŒa¥g£l gâfŸ

1. k¤Âa k‰W« khãy muR¤ JiwfŸ (bghJ¤Jiw
ãWtd§fŸ c£gl) k‰W« T£LwÎ rh®ªj
ãWtd§fŸ k‰W« r§f§fŸ M»at‰W¡fhd
mYtyf¡ f£ll§fŸ k‰W« tÁ¥Ãl§fŸ f£Ljš.
éÂéy¡F
(i) neuo¡ bfhŸKjš ãiya§fŸ (Direct Procurement
Centres), T£LwÎ ghš c‰g¤Âahs® r§f¡ f£ll§fŸ,
bkh¤j Fë®gjd ika (Bulk Chilling Centre)
f£ll§fŸ f£Ljš
(ii) jäœehL muR¥ ngh¡Ftu¤J¡ fHf§fë‹ ngUªJ
gâkidfS¡fhd ngUªJ guhkç¥ò¡ Tl«, R‰W¢ Rt®,
Áä©£ fh‹¡ß£ js«, bjhêyhs® XŒtiw k‰W«
fêtiw f£Ljš.
2. jåeg® / FL«g¥ gaD¡fhf brh¤J¡fis cUth¡Fjš
éÂéy¡F
Ãujk kªÂç FoæU¥ò¤ £l« (Cuf«)-‹ têfh£L
be¿KiwfS¡F£g£L ng%uh£Á¥ gFÂfëš òÂa ÅLfŸ
f£Ljš
3.mid¤J tifahd òJ¥Ã¤jš, guhkç¥ò k‰W« gGJ
gh®¤jš gâfŸ nk‰bfhŸSjš
éÂéy¡F
muR¤ £l§fë‹ Ñœ 31.12.2009 tiu f£l¥g£l
ϪÂuh ãidÎ FoæU¥ò / jh£nfh k‰W« jäœehL Foir
kh‰W thça¤Â‹ _y« f£l¥g£l ÅLfis xU Å£o‰F
%.50,000/-¡F (%ghŒ I«gjhæu« k£L«) äfhkš gGJ Ú¡F«
gâfis nk‰bfhŸSjš. ÏU¥ÃD«, nk‰go ÅLfis gGJ

114
Ú¡f« brŒa vL¤J¡ bfhŸS« K‹d® jäœehL Foir
kh‰W thça« / jh£nfh ãWtd¤ÂläUªJ cça mDkÂ
bgw¥gl nt©L«
4. mirÍ« bghU£fŸ, cgfuz§fŸ k‰W« jsthl¢
rhkh‹fŸ th§Fjš.
éÂéy¡F
(i) 2016-17 M« M©oš 15tJ r£lk‹w¥ nguit¡F
òÂjhf nj®ªbjL¡f¥g£l cW¥Ãd®fŸ k‰W« 14-tJ
r£lk‹w¥ nguitæš gâah‰¿ j‰nghJ Û©L«
nj®ªbjL¡f¥g£l r£lk‹w cW¥Ãd®fS¡F«
ko¡fâå (Laptop) mšyJ nkir¡ fâå
(Desktop), Ãç©l® (Laser / Inkjet) k‰W« mf©l
miytçir Ïizajs Ïiz¥ò tr (Broadband/
Internet Data card connection) M»at‰iw xU
Kiw k£L« njit¡nf‰g bfhŸKjš brŒJ bfhŸs
têtif brŒa¥g£oUªjJ. flªj M©L tiuæš
fâå, Ãç©l® k‰W« mf©l miytçir / Ïiza
Ïiz¥ò trÂfŸ th§f¥glhkš éLg£L ÏU¥Ã‹,
m›éd§fëš k£L«, 2019-20 M« M©o‹
tiuaW¡f¥glhj TW ãÂæš ÏUªJ murhiz
(ãiy) v©. 95 Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤
(kh.m.Â-1) Jiw ehŸ:18-8-2016š mDkÂ
më¤JŸsthW têfh£o be¿KiwfS¡F£g£L
bfhŸKjš brŒJ bfhŸSjš.
(ii) muR¥ gŸëfŸ, Cuh£Á x‹¿a¥ gŸëfŸ,
MÂÂuhél® ey¥ gŸëfŸ, fŸs® Óuik¥ò¥ gŸëfŸ,
muR¡ fšÿçfŸ, muR éLÂfŸ, muR kU¤Jt
kidfŸ, Mu«g Rfhjhu ãiya§fŸ k‰W« muR
fhšeil kU¤JtkidfŸ, muR bjhê‰gæ‰Á

115
 ãiya§fŸ k‰W« muR ghèbl¡å¡FfŸ
M»at‰¿‰F jsthl rhkh‹fŸ k‰W« cgfuz§fŸ
th§Fjš
(iii) muR Miz (1o) v©. 405, Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á¤ (kh.m.Â-1) Jiw, ehŸ. 17.08.2010 k‰W« muR
foj (1o) v©. 653, Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiw,
ehŸ:31.12.2012š F¿¥Ã£LŸsgo kh‰W¤
ÂwdhëfS¡F fUéfŸ k‰W« cgfuz§fŸ
%.5 y£r« mšyJ mj‰F nkyhd k¥ÉF th§Fjš
(iv) nghènah k‰W« _is Kl¡F thj¤jhš
gh¡f¥g£nlhU¡fhf CP Chair th§Fjš k‰W«
kdts®¢Á F‹¿a muR Áw¥ò gŸëfëš gæY«
khzt®fS¡F m¿Î¤ Âwid nk«gL¤J« bghU£L,
kdts®¢Á F‹¿a kh‰W¤ Âwdhë FHªijfS¡F
f‰Ã¡F« fUé fy¥ bg£ofŸ th§Fjš
(v) cl‰gæ‰Á / í«dhÁa¡ Tl¤Âš (Physical fitness
centre /Gymnasium) cl‰gæ‰Á brŒa njitahd
fUéfŸ th§Fjš. Ïit r«kªj¥g£l cŸsh£Á
mik¥òfë‹ brh¤jhf¡ fUj¥gL«
(vi) j‰nghJŸs muR f£ll§fëš Nçar¡Â ä‹fy‹fŸ
(Solar Power Equipement) ãWÎtj‰fhf
cgfuz§fŸ th§Fjš
(vii) bghJk¡fë‹ ghJfh¥Ã‰fhf, kht£l M£Á¤
jiyt® / fhtš f©fhâ¥ghs® / bgUefu br‹id
khefuh£Á Miza® / bgUefu br‹id khefu¡
fhtš Miza® _y« cça bfhŸKjš éÂfis¥
Ëg‰¿ f©fhâ¥ò (CCTV-Closed Circuit

116
 Television) nfäuh¡fŸ k‰W« mJ bjhl®òila
cgfuz§fis th§Fjš
5. muR ã cjé bgW« gŸëfŸ, muR ã cjé bgW«
fšÿçfŸ k‰W« RaãÂ¥ gŸëfŸ, Raã¡
fšÿçfëš v›éj¥ gâfisÍ« nk‰bfhŸSjš
6. mid¤J tâf ãWtd§fŸ/ myFfŸ F¿¤j gâfŸ
7. khåa« k‰W« fl‹ tH§Fjš k‰W« k¤Âa, khãy
k‰W« ôåa‹ Ãunjr§fë‹ ãthuz ã¡F
g§fë¤jš
8. ãy vL¥ò mšyJ ãy vL¥Ã‰fhd <£L¤ bjhif
tH§Fjš
9. KGikahf Ko¡f¥g£l gâfŸ, gFÂahf Ko¡f¥g£l
gâfŸ mšyJ Ïd§fS¡fhd bjhif Ûs¢
brY¤Jjš
10. mid¤J tuéd§fŸ k‰W« bjhl® bryéd§fŸ
11. kj têgh£L Ïl§fëš gâfŸ k‰W« kj mik¥òfŸ /
FG¡fS¡F brhªjkhd ãy§fëš gâfŸ
12. F£ilfŸ, CuâfŸ, MWfŸ, Fs§fŸ, fhšthŒfŸ
k‰W« thŒ¡fhšfŸ ngh‹witfis¤ ö® thUjš
13. ruis / f¥Ã rhiyfŸ (jh®¢ rhiy tiu mik¡F«
rhiy¥ gâfis k£Lnk vL¤J¡bfhŸsyh«)
14. ca® nfhòu ä‹ és¡FfŸ bghU¤Jjš

2018-19 M« M©oš r£lk‹w cW¥Ãd® bjhFÂ

nk«gh£L¤ £l brayh¡f«
2018-19 M« M©oš, r£lk‹w cW¥Ãd® bjhFÂ
nk«gh£L¤ £l¤Â‹ Ñœ, %. 429.20 nfho kÂ¥Õ£oš

117
gšntW gâfŸ Ñœ¡fhQ« m£ltizæš f©LŸs
étu¥go brašgL¤j¥g£LŸsd.

m£ltiz – 3.7
r£lk‹w cW¥Ãd® nk«gh£L¤ £l¤Â‹Ñœ
2018-19 M« M©oš vL¡f¥g£l gâfŸ étu«
gâfë‹
t.v© gâfŸ
v©â¡if
1. f£ll§fŸ 1911
2. rhiyfŸ 1707
3. FoÚ® tH§fš 3355
4. tofhš k‰W« ghrd fhšthŒ gâfŸ 914
4. Ïju gâfŸ 1953
bkh¤j« 9840
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ 2019-20 M« M©o‰F %.587.50
nfho ã xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.

3.8. j‹åiwΤ £l«

murh§f« k‰W« bghJ k¡fŸ g§fë¥òl‹
brašgL¤j¥gL« £lnk j‹åiwΠ£l« MF«.
rKjha brh¤J¡fis cUth¡Ftš bghJ k¡fŸ
g§fë¥ig C¡f¥gL¤ÂL« neh¡»š Ϥ£l« murhš
2011-12 M« M©L Kjš brašgL¤j¥g£L tU»wJ.
Ï›thwhd bghJ k¡fŸ g§fë¥ò k‰W« muR ã cjé
mQFKiw r_f¤Âš Ra cjé k‰W« Ra rh®ò
j‹ikia nk«gL¤JtnjhL k¡fsJ czu¥g£l
njitia ó®¤Â brŒa têtif brŒ»wJ. nj®Î
brŒa¥gL« gâæ‹ kÂ¥Õ£L bjhifæš _‹¿š xU
g§»‰F Fiwahkš bghJ k¡fë‹ g§fë¥ò ÏU¡f

118
nt©L«. våD«, g§fë¤njh®, m¢brh¤Â‹ Ûnjh,
mjid guhkç¥gj‰nfh v›éj cçikÍ« nfhu¡ TlhJ.
gâfis¤ nj®Î brŒjš
1. jåeg®, FG¡fŸ, ãWtd§fŸ, bghJ mšyJ
jåah® bgUãWtd§fŸ mšyJ r_f mik¥òfŸ
j‹åiwΤ £l¤Â‹ Ñœ njitahd gâfis
vL¤J¢ brŒayh«.
2. nj®Î brŒa¥g£l gâfŸ F¿¤j é©z¥g« k‰W«
kÂ¥Õ£oš _‹¿š xU g§»‰F Fiwahkš g§fë¥ò
bjhifæid tH§Ftj‰fhd x¥òjš foj«
M»at‰iw bghJ k¡fëläUªJ kht£l M£Á¤
jiyt® bgw nt©L«.
3. nk‰bfhŸs¥gl nt©oa gâæ‹ m¤ÂahtÁa¤
njit k‰W« mjid eilKiw¥gL¤j¡ Toa
rh¤Âa¡ TWfŸ F¿¤J gçÓyid brŒj Ëò £l¥
gâfis nk‰bfhŸséU¡F« Kfikæl«
és¡fkhd kÂ¥ÕL kht£l M£Á¤ jiytuhš
nfhu¥gl nt©L«. mDk tH§f VJthf,
é©z¥gjhu® cça bjhif¡fhd nf£ò
tiunthiyia kht£l M£Á¤ jiyt® mšyJ
kht£l Cuf ts®¢Á Kfikæ‹ Â£l Ïa¡Feçl«
brY¤j nt©L«.
4. Ϥ£l¤Â‹ Ñœ cŸsh£Á mik¥òfŸ k‰W«
gšfiy¡fHf§fŸ tH§F« g§fë¥ò ãÂ
V‰W¡bfhŸs¥gl kh£lhJ

119
5. gâfis nk‰bfhŸs cŸsh£Á mik¥ò mšyJ
r«kªj¥g£l Jiwæ‹ mDk njitbaåš
mj‰fhd mDkÂæid, ã®thf mDk tH§Ftj‰F
K‹ bgw nt©L«
6. cUth¡f¥glΟs brh¤J¡fŸ, cŸsh£Á mik¥ò
mšyJ Jiwæ‹ _y« guhkç¡f nt©oa mtÁa«
ÏU¥Ã‹, r«kªj¥g£l cŸsh£Á mik¥ò/Jiwæ‹
ÏirÎ bgw¥gl nt©L«
7. Ϥ£l¤Â‹ Ñœ xJ¡Ñ£L bjhif¡F TLjyhf
gâfis brŒa nfhç¡iffŸ tu¥bg¿‹ mt‰WŸ,
äf mÂf mséš rKjha¤Â‰F ga‹jU« gâfis
kht£l M£Á¤ jiyt® f©l¿ªJ m¤jifa
gâfS¡F K‹Dçik më¡f nt©L«
gâfis ãiwnt‰Wjš
r«kªj¥g£l JiwfŸ mšyJ cŸsh£Á
mik¥òfë‹ _y« jäœehL xëÎ kiwt‰w x¥gªj¥
òŸëfŸ r£l« 1998 k‰W« mj‹ bjhl®¢Áahf
btëæl¥g£l éÂfis¥ Ëg‰¿ x¥gªj¥ òŸë
mo¥gilæš gâfis brašgL¤j nt©L«.
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ bgça mséyhd k¡fŸ
g§nf‰ò C¡Fé¡f¥gL»wJ. bghJ k¡fë‹ g§fë¥ò,
kÂ¥Õ£oš 50 éG¡fhL mšyJ mj‰F nkš ÏU¥Ã‹,
g§fë¤jt® mšyJ mtç‹ Kfik m¥gâia
brašgL¤j kht£l M£Á¤ jiyt® mDk tH§Fth®.
Mdhš, bghJ¥ g⤠Jiwæ‹ f£L¥gh£oš cŸs
Fs§fŸ, efuh£ÁfŸ k‰W« ng%uh£Áfë‹ f£L¥gh£oš

120
cŸs Úuhjhu¡ Fs§fis¤ ö®thU« gâæ‹ kÂ¥Õ£oš
50 éG¡fh£o‰F« nkyhf bghJk¡fë‹ g§fë¥ò¤
bjhif ÏU¥ÃD«, x¥gªj¥òŸë Kiwia¥ Ëg‰¿na
m¥gâia nk‰bfhŸs nt©L«.

2011 – 12 Kjš 2018-19 tiuæyhd £l brašghL:

2011-12 Kjš 2018-19 tiu rKjha¤Â‰F
ga‹ju¤j¡f 12,765 brh¤J¡fŸ %.854.27 nfho
kÂ¥Õ£oš vL¡f¥g£LŸsd.
£l brayh¡f« 2019-20
Ϥ£l« 2019-20 M« M©oY« %.50 nfho £l
kÂ¥Õ£oš bjhl®ªJ brašgL¤j¥gL«.
Rfhjhu«
3.9. “KG Rfhjhu jäHf«”
öŒik k‰W« ghJfh¥ghd Rfhjhu gH¡f
tH¡f§fŸ, r_f, bghUshjhu k‰W« Rfhjhu F¿pLfëš
bgU« jh¡f¤ij V‰gL¤Jtš K¡»a g§F t»¡»wJ.
öŒik ghuj Ïa¡f« (Cuf«) £l¤Â‹ _y« »uhk¥òw
k¡fë‹ tskhd k‰W« Mnuh¡»akhd NHiy cUth¡»
“KG Rfhjhu jäHf«” v‹w ãiyia mila, khãy muR
bjhl®ªJ mÂK¡»a¤Jt« më¤J elto¡iffŸ vL¤J
tU»wJ. mjdo¥gilæš, mid¤J g§nf‰ghs®fisÍ«
k¡fŸ Ïa¡fkhf xU§»iz¤J, Âwªj btëæš ky«
fê¤jš gH¡f¤Âid fisaΫ k‰W« Âwªj btëæš
ky« fê¤jš m‰w ãiyia j¡fit¥g‹ _y« “KG
Rfhjhu jäHf«” v‹w neh¡f¤ij vŒj, bjhl®¢Áahd
k‰W« xU§»izªj Ka‰ÁfŸ nk‰bfhŸs¥gL»‹wd.

121
“KG Rfhjhu jäHf«” v‹»w ãiyia miltj‹ _y«,
I¡»a ehLfŸ rigahš m¿é¡f¥g£l Úo¤j ãiyahd
ts®¢Á Ïy¡Ffëš x‹whd “midtU¡F« Rfhjhu«”
v‹w K¡»a neh¡f¤Âid ãiwnt‰Wtj‰F« têtif
brŒa¥g£LŸsJ.
3.9.1. khãy muÁ‹ K‹Ka‰ÁfŸ
khãy¤Âš Rfhjhu¥ òu£Á V‰gL¤J« éjkhf,
jäœehL muR gšntW K‹ndho Ka‰Áfis
nk‰bfh©LŸsJ. 2001-04 tiuæyhd fhy¤Âš, Cuf
kfë® k‰W« FHªijfS¡F mo¥gil Rfhjhu trÂfŸ
V‰gL¤J« bghU£L »uhk Cuh£Á¡F xU Rfhjhu tshf«
Åj«, m¥nghJ ÏUªj 12,618 »uhk Cuh£Áfëš
xU§»izªj kfë® Rfhjhu tshf§fŸ f£l¥g£ld.
2011-12« M©oš, ga‹gL¤jhkš, gGjilªÂUªj 12,796
xU§»izªj kfë® Rfhjhu tshf§fŸ %.170 nfho
bryéš òJ¥Ã¡f¥g£L, Cuf¥ bg©fŸ gadila
têtif brŒa¥g£lJ. Ϫj Rfhjhu tshf§fë‹ bjhl®
guhkç¥Ãid r«kªj¥g£l »uhk Cuh£ÁfS«, Âdrç
guhkç¥Ãid ga‹gL¤Jnth® FG¡fS«
nk‰bfhŸ»‹wd. KGikahd Rfhjhu ãiyæid
ntfkhf milÍ« bghU£L, 2003« M©L, öŒik »uhk
Ïa¡f« m¿Kf¥gL¤j¥g£lJ. 2006 M« M©L
ifél¥g£l Ϥ£l«, 2011-12 M« M©oš Û©L«
m¿Kf¥gL¤j¥g£lJ. Ϥ£l¤Â‹Ñœ x›bthU
M©L« Âwªj btëæš ky« fê¤jy‰w ãiy k‰W«
öŒikahd R‰W¢NHš cila »uhk Cuh£ÁfŸ
gçªJiu¡f¥g£L, x›bthU kht£l¤ÂèUªJ« xU »uhk

122
Cuh£Á Åj« 31 »uhk Cuh£ÁfŸ nj®Î brŒa¥g£L, xU
»uhk Cuh£Á¡F jyh %.5 Ïy£r« Åj« buh¡f gçR
tH§f têtif brŒa¥g£LŸsJ. Cuf kfëU¡F
Rfhjhu trÂfŸ V‰gL¤j¥g£lij ngh‹W, 2012-13 M«
M©L xU§»izªj M©fŸ Rfhjhu tshf§fŸ f£L«
gâfŸ nk‰bfhŸs¥g£ld. »uhk mséš r_f« rh®ªj
mik¥òfshd »uhk tWik xê¥ò r§f« / Cuh£Á
mséyhd kfë® Ra cjé¡ FG¡fë‹ T£lik¥ò
M»at‰iw jå eg® Ïšy¡ fê¥giw f£Ljš k‰W«
mj‹ ga‹gh£il¡ f©fhâ¤jš M»a gâfëš
<LgL¤Âaj‹ _y« KGikahd Rfhjhu ãiyia
éiuthf mila têtF¤jJ. jäHf¤ÂYŸs mid¤J
12,524 »uhk Cu£ÁfëY« Âl¡fêÎ nkyh©ik¤ £l
elto¡iffŸ nk‰bfhŸtš, “öŒik¡ fhty®fŸ”
m¿Kf¥gL¤Âaj‹ _y« nk‰go »uhk§fŸ öŒikahf
guhkç¡f¥gLtij bjëthf czu KotJl‹ mJ
btë¥gilahd xU jh¡f¤ijÍ« V‰gL¤ÂÍŸsJ. Cuf
gFÂfëš cŸs muR gŸëfëš Rfhjhu trÂfis
bjhl®ªJ guhkç¤Âl njitahd muR ã xJ¡ÑL
brŒa¥g£L gŸë fê¥giwfŸ R¤jkhf guhkç¥gJl‹
mit ga‹gh£oš cŸsijÍ« cW brŒa¥g£LŸsJ.
khãy muÁ‹ Ϫj mid¤J K‹Ka‰ÁfS« njÁa
mséš K‹ndhoahf Âfœ»‹wd.
3.9.2. jäœeh£oš Cuf gFÂfëš Rfhjhu« milªjãiy
jäœeh£oš, 2013 M« M©L Rfhjhu mo¥gil
fz¡bfL¥Ã‹go, 51.06 Ïy£r« FL«g§fëš fê¥giw
tr Ϛiy vd f©l¿ag£lJ. nk‰go mo¥gil

123
fz¡bfL¥Ã‰F¥Ã‹ 2013-14 Kjš 2018-19 M« M©L
tiu rhjid msthf 49.86 Ïy£r« jå eg® Ïšy¡
fê¥giwfŸ f£l¥g£lj‹ _yK«, 1.19 Ïy£r«
FL«g§fŸ rKjha fê¥giwfŸ k‰W« Ïju
fê¥giwfis ga‹gL¤Jt‹ _yK«, jäœeh£o‹
Rfhjhu« milªj ãiy 45 éG¡fh£oèUªJ 100
éG¡fhlhf ca®ªJŸsJ. Rfhjhu mo¥gil
fz¡bfL¥Ã‹go, mid¤J 31 Cuf kht£l§fS« 100
éG¡fhL Rfhjhu« milªj ãiyia v£oÍŸsJ.
k¤Âa muR, Rfhjhu« milªj ãiyia
fz¡»L«nghJ, 2013 M« M©L vL¡f¥g£l mo¥gil
fz¡bfL¥Ã‹go, k¤Âa FoÚ® tH§fš k‰W« Rfhjhu
mik¢rf Ïizajs xU§»izªj jftš nkyh©ik
mik¥Ã‹go (IMIS) fê¥giw Ïšyhj ÅLfë‹
v©â¡if k£Lnk fz¡»š vL¤J¡
bfhŸs¥g£LŸsJ. nk‰go 2013 M« M©L
fz¡bfL¥Ã‰F Ë òÂajhf f£l¥g£l ÅLfŸ
nr®¡f¥gléšiy. nkY«, 2013 M« M©L mo¥gil¡
fz¡bfL¥Ã‹go gGjilªj fê¥giwfS« (Defunct
toilets) fz¡»š vL¤J¡ bfhŸs¥gléšiy. nk‰go
Rfhjhu fz¡bfL¥Ã‹ nghJ »uhk Cuh£Áfëš 12.25
Ïy£r« fê¥giwfŸ gGjilªJ cŸsjhf
f©l¿a¥g£lJ. Ϫj gGjilªj fê¥giwfŸ, Kªija
£l§fëš f£l¥g£litahF«. nk‰go FL«g§fS¡F
j‰nghJŸs £l§fë‹ Ñœ C¡f¤ bjhif tH§f
têtif Ïšiy. vdnt, gadhëæ‹ brhªj ãÂ,
bgUãWtd§fë‹ r_f bghW¥ò ãÂ, t§»¡fl‹ k‰W«

124
Ra cjé¡ FG¡fë‹ cŸ fl‹ M»at‰¿‹ _y«
ãÂia Âu£o, 11.80 Ïy£r« gGªjilªj fê¥giwfis
òJ¥Ã¤jš/ ÛsΫ fê¥giwfŸ f£Ljš M»ait kht£l
ã®thf§fë‹ elto¡iffŸ _y« nk‰bfhŸs¥g£lJ.
nkY«, Ïij¤ jéu öŒik ghuj nfhZ ã k‰W« cyf
t§» cjéÍl‹ tH§f¥gL« brašÂw‹ mo¥gilæyhd
C¡f khåa« M»a ãÂfë‹ _y« 45,000 gGªjilªj
fê¥giwfŸ òÂajhf f£l¥g£LŸsd.
nkY«, 2018-19 M« M©L, 2013 M« M©L
Rfhjhu fz¡bfL¥Ãš éLg£Lnghd fê¥giw m‰w
5.29 Ïy£r« FL«g§fS¡F, öŒik ghuj £l« (Cuf«)
Ñœ fê¥giwfŸ f£l k¤Âa muR mDk më¤JŸsJ.
3.9.3. Âwªjbtëæš ky« fê¤jš m‰w ãiy k‰W« mij
rçgh®¤jš
»uhk Cuh£ÁfŸ, Âwªj btëæš ky« fê¤jš
m‰w ãiyæid milªjÎl‹ »uhk rig¡ T£l§fëš
Rakhf m¿é¥ò brŒ»‹wd. nk‰go m¿é¥Ã‰F Ë,
cça têfh£L be¿Kiwfë‹go t£lhu k‰W« kht£l
mséš rçgh®¤j Ëò, Âwªj btëæš ky« fê¤jy‰w
ãiyia m§Ñfç¥gJl‹ cWÂÍ« brŒa¥gL»wJ.
jäHf¤Âš bkh¤jKŸs 12,524 »uhk Cuh£ÁfS« Âwªj
btëæš ky« fê¤jš m‰w »uhk Cuh£Áfshf »uhk
rig¡ T£l¤Âš Rakhf m¿é¥ò brŒJŸsd. m›thW
Âwªj btëæš ky« fê¤jš m‰w »uhk Cuh£Áfshf
Rakhf »uhk rig¡ T£l¤Âš m¿é¡f¥g£lÎl‹, t£lhu
mséyhd FG, 100 éG¡fhL rçgh®¡f¥g£lij kht£l
M£Áa®fŸ cW brŒ»‹wd®. m›thW cW¢ brŒj
Ë, kht£l M£Á¤ jiyt®fŸ, cjé Ïa¡Fe®

125
ãiyæyhd mYty®fis bfh©L kht£l mséyhd
FG¡fŸ, V‰fdnt totik¡f¥g£l édh¥ g£oaè‹go,
m§bfh‹W« ϧbfh‹Wkhf (Random) rçgh®¥ò
brŒ»‹wd®. kht£l mséyhd FG, »uhk Cuh£Áæ‹
Âwªj btëæš ky« fê¤jš m‰w ãiyæid cWÂ
brŒj ÃwF, k¤Âa FoÚ® tH§fš k‰W« Rfhjhu mik¢rf
xU§»izªj jftš nkyh©ik Ïizajs mik¥Ãš
(IMIS) cça gÂÎfŸ nk‰bfhŸs¥gL»wJ.
3.9.4. _‹wh« ju¥ò KfikfŸ _y« Cuf Rfhjhu
fz¡bfL¥ò
k¤Âa muR, njÁa tUlhªÂu Cuf Rfhjhu
fz¡bfL¥ò brŒa elto¡if nk‰bfh©LŸsJ.
mj‹go Ϫj fz¡bfL¥ò tUl¤Â‰F xUKiw _‹wh«
ju¥ò KfikfŸ _y« nk‰bfhŸsΫ, »uhk Cuh£Áfë‹
brašÂw‹ (1) Âwªj btëæš ky« fê¡F« gH¡f¤ij
Fiw¤jš (2) »uhk§fëš Âwªj btëæš ky« fê¤jy‰w
ãiyia j¡f it¤jš k‰W« (3) Âl k‰W« Âut¡ fêÎ
nkyh©ik¤ £l¤Âš ga‹bgW« Cuf k¡fŸ bjhif
éG¡fhL M»a F¿pLfë‹ mo¥gilæš msélΫ
têtif brŒa¥g£LŸsJ. x›bthU fz¡bfL¥Ã‹
R‰¿Y«, Âwªj btëæš ky« fê¡F« ãiy, Âwªj
btëæš ky« fê¤jy‰w ãiyæid j¡f it¤jš k‰W«
Âl k‰W« Âut¡ fêÎ nkyh©ik¤ £l§fŸ M»a
TWfëš jftšfŸ nrfç¡f¥gL»wJ. ÏJ jå¥g£l
rçgh®¥ò ãWtd« _y« nk‰bfhŸs¥gL« _‹wh« ju¥ò
khÂç fz¡bfL¥ò MF«. njÁa tUlhªÂu Cuf
fz¡bfL¥Ã‹ KoÎfë‹ mo¥gilæš khãy§fS¡F
C¡f¤bjhif tH§f¥gL»wJ.

126
 jukhd Rfhjhu c£f£lik¥òfis kÂ¥ÕL brŒa,
khãy muR _‹wh« eg® Rfhjhu MŒit khãy ju
f©fhâ¥ghs®fŸ _ykhfΫ m›tnghJ
nk‰bfhŸ»wJ.
3.9.5. Rfhjhu« F¿¤J vL¡f¥g£l gšntW K‹Ka‰ÁfŸ
(m) Âwªj btëæš ky« fê¤jy‰w ãiyia j¡f
it¥gš rKjha mik¥òfë‹ g§F
jäœeh£oš V‰bfdnt brašgL« “bg©fŸ
Ra cjé¡ FG mik¥òfŸ” khbgU« rKjha
_yjdkhF«. jäœehL kfë® nk«gh£L fHf¤Â‹ Ñœ
»uhk mséš brašgL« r_f« rh®ªj mik¥òfshd
»uhk tWik xê¥ò¢ r§f« / Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfŸ, ne®Kf jftš gçkh‰w« bjhl®ghd
brašghLfëš KG mséš <LgL¤j¥gL»‹wd®. Âwªj
btëæš ky« fê¤jš Ïšyhj »uhk§fis cUth¡Fjš
k‰W« mjid bjhl®ªJ j¡f it¤jèš k¡fëilna
bgça mséš bršth¡F cilajhf ÂfG«, Ϫj r_f«
rh®ªj mik¥òfŸ Áwªj Kiwæš ga‹gL¤j¥gL»‹wd.
(M) Rfhjhu¤njhL bjhl®òila g§nf‰ghs®fis
xU§»iz¤jš
Âwªj btëæš ky« fê¡F« jtwhd gH¡f«,
Áwh®fë‹ clš ts®¢ÁæY« k‰W« kd ts®¢ÁæY«
xU v®kiw jh¡f¤ij V‰gL¤JtJ k£LkšyhJ,
mt®fS¡F Ïu¤j nrhif k‰W« Fl‰òG bjh‰W
V‰gLtj‰F« _y fhuzkhf mikªJŸsJ. vdnt,
Âwªj btëæš ky« fê¡F« gH¡fKila k¡fëilna
kdkh‰w¤ij V‰gL¤JtJ v‹gJ äf K¡»akhdjhF«.

127
mj‹ _y« k£Lnk Âwªj btëæš ky« fê¤jš m‰w
ãiyia miltJl‹, mt®fŸ bjhl®ªJ fê¥giw
ga‹gL¤J« gH¡f¤ij j¡f it¡f ÏaY«. vdnt,
gšntW Ïju Jiwfë‹ g§nf‰ghs®fŸ _ykhfΫ
Rfhjhu« F¿¤j jftšfis bjhl®ªJ tèÍW¤Jt‹
_ykhfnt Ϫj neh¡f« rh¤ÂakhF«. nk‰go têæš,
khãy k‰W« kht£l mséš, Rfhjhu« k‰W« FL«g ey«,
gŸë¡ fšé k‰W« r_f ey« M»a muR Jiwfë‹
xU§»izªj T£L Ka‰ÁfŸ _yK«
nk‰bfhŸs¥gL»‹wJ. Mu«g Rfhjhu ãiya§fëš
gâòçÍ« kU¤Jt®fŸ òwnehahëfS¡F tH§f¥gL«
kUªJ¢ Ó£oš fê¥giw ga‹gL¤j nt©L« v‹w
gçªJiuia brŒjš, ghl¥ ò¤jf§fë‹ m£ilfëš
Rfhjhu« F¿¤j jftšfis m¢ÁLjš, m§f‹tho
ãiya§fS¡F tU« tsçs« bg©fŸ, f®¥ÃâfŸ
k‰W« ghÿ£L« jhŒkh®fëilna neuo jftš bjhl®ò
_y« Rfhjhu¤ij tèÍW¤Jjš ngh‹w khãy muÁ‹
K‹ndho Ka‰ÁfŸ, njÁa mséš ftd¤ij
<®¡»‹wJ.
(Ï) C¡Fé¥ghs®fë‹ g§F
Ra cjé¡ FG¡fŸ / Cuh£Á mséyhd
T£lik¥ò M»at‰¿èUªJ f©l¿a¥g£l
C¡Fé¥ghs®fS¡F, r_f mQFKiw gæ‰ÁÍ« Âwªj
btëæš ky« fê¤jš Ïšyhj ãiyia j¡f it¤J¡
bfhŸs r_f mo¥gilæyhd f©fhâ¥ò gæ‰ÁfS«
më¡f¥gL»wJ. Ϫj C¡Fé¥ghs®fS¡F
Âwªjbtëæš ky« fê¤jš Ïšyhj ãiyÍl‹ TLjš

128
(ODF Plus) elto¡iffshf, Âl k‰W« Âut¡ fêÎ
nkyh©ik, fê¥giwfis kWÓuik¤jš, khjélhŒ fhy
Rfhjhu nkyh©ik, ghJfh¥ghd Rfhjhu«, j‹R¤j«
gH¡f§fis r_f¤Âdçilna bghJthfΫ k‰W«
F¿¥ghf gŸëfŸ k‰W« m§f‹thofëY« f‰Ã¤jyhF«.
Áw¥ghf gâah‰W« C¡Fé¥ghs®fŸ, kht£l, khãy
k‰W« njÁa mséš milahs« fhz¥g£L m›t¥nghJ
éUJfŸ tH§f¥gL»wJ.
(<) fs¥gâahs®fS¡F gæ‰Á
kdkh‰w¤ij V‰gL¤j¡Toa jftšfŸ k‰W«
j§fë‹ Âwikfis ts®¤J bfhŸs
fs¥gâahs®fS¡F bjhl®ªJ tH§f¥gL« Âw‹ ts®¥ò
gæ‰Á äfΫ K¡»akhdjhF«. C¡Fe®fëèUªJ
f©l¿a¥g£l Kj‹ik gæ‰We®fS¡F gæ‰Á
më¡f¥g£L, m›thW gæ‰Á më¡f¥g£lt®fŸ _y«,
»uhk tWik xê¥ò¢ r§f« / Cuh£Á mséyhd
T£lik¥ò cW¥Ãd®fŸ, kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf
ntiy cW¤ £l¤Âš <LgL¤j¥gL« gâ¤js
bghW¥ghs®fŸ, fs mséš gâah‰W« Ãw Jiw
gâahs®fshd MÁça®fŸ, m§f‹tho gâahs®fŸ,
»uhk Rfhjhu bréèa®fŸ k‰W« Ïju®fŸ M»nahU¡F
Rfhjhu¤ij nk«gL¤Jtj‰fhd gæ‰ÁfŸ m›t¥nghJ
më¡f¥gL»wJ. fs¥ gâahs®fS¡F fê¥giw f£Ljš
k‰W« fê¥giw Óuik¤jš F¿¤j bjhêšE£g gæ‰ÁfŸ
më¡f¥gL»wJ. khãy Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á
ãWtd« k‰W« k©ly Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á

129
ãWtd§fshš el¤j¥gL« gæ‰Á £l§fëš Rfhjhu«
xU K¡»a Twhf nr®¡f¥g£L gæ‰Á më¡f¥gL»wJ.
(c) f©fhâ¥ò
Rfhjhu £l¤Âid x£L bkh¤jkhf
f©fhâ¡F« bghW¥ò kht£l M£Á¤ jiytiu
rh®ªjjhF«. jukhd Kiwæš fê¥giw f£LtijÍ«,
brašgL« fê¥giwæ‹ bjhl® ga‹gh£oid cWÂ
brŒaΫ, t£lhu k‰W« kht£l mséyhd _¤j
mYty®fshš m›t¥nghJ MŒÎfŸ
nk‰bfhŸs¥gL»wJ.
(C) Rfhjhu ifnaL
Âwªj btëæš ky« fê¤jy‰w ãiyÍl‹ TLjš
(ODF Plus) elto¡iffŸ rh®ªj éçthd jftšfŸ
k‰W« gšntW Rfhjhu brŒÂfSl‹ Rfhjhu ifnaL
jah® brŒa¥g£LŸsJ. C¡Fe®fŸ k‰W« Kj‹ik
gæ‰We®fS¡F më¡f¥gL« gæ‰Áfëš Ïªj ifnaL
ts Mjhu Mtzkhf ga‹gL¤j¥gL»wJ. nkY«,
clšey« k‰W« Rfhjhu¤njhL bjhl®òila
g§nf‰ghs®fë‹ Jiwfëš gâah‰Wgt®fS¡F Ϫj
ifnaL gaDŸsjhf ÏU¡F«.

3.10. Cuf¥ gFÂfëš Âl k‰W« Âut¡ fêÎ

nkyh©ik¤ £l elto¡iffŸ
3.10.1. Cuf¥ gFÂfëš Âl¡ fêÎ nkyh©ik¤ £l
elto¡iffŸ
F¥igfis nrfç¤jš, ju« Ãç¤jš k‰W«
fêÎfis m¥òw¥gL¤J« trÂfSl‹ Toa Âl¡fêÎ

130
nkyh©ik¤ £l mik¥òfŸ jäœeh£oYŸs mid¤J
12,524 »uhk Cuh£ÁfëY« KGikahf
V‰gL¤j¥g£LŸsJ v‹gš ϪÂahényna jäHf« jh‹
Kjš khãy« MF«. Âl¡ fêÎ nkyh©ik¤ £l
brašghLfëš, Ra cjé¡FG cW¥Ãd®fŸ öŒik¡
fhty®fshf <LgL¤j¥g£L, mt®fŸ ÅL Ålhf
F¥igfis nrfç¤jš, ju« Ãç¤jš, fêÎfis Fêfëš
bfh£Ljš k‰W« fêÎfis ghJfh¥ghf m¥òw¥gL¤Jjš
ngh‹w gâfis nk‰bfhŸ»‹wd®. Âl¡ fêÎ
nkyh©ik¤ £l« bjhl®¢Áahf brašgL¤J« éjkhf,
2018-19 M« M©L khãy muR %.206.04 nfho khãy
ã¡FG khåa ãÂæèUªJ xJ¡»aJl‹, £l«
brašgL¤Jtj‰fhd éçthd têfh£L
be¿KiwfisÍ« btëæ£LŸsJ.
Âl¡ fêÎ nkyh©ik¤ £l« go¥goahf
jäœeh£oYŸs mid¤J 12,524 »uhk Cuh£ÁfëY«
brašgL¤j¥g£L tU»‹wJ. F¥igfis nrfç¤jš,
Ãç¤jš k‰W« ghJfh¥ghf m¥òw¥gL¤jY¡F njitahd
c£f£lik¥ò trÂfshd, Ãç¤jš k‰W« nrä¤J
it¥gj‰fhd bfh£liffŸ, bjUéš it¡F« F¥ig¤
bjh£ofŸ, F¥igfis bfh©L bršy _‹W r¡fu äÂ
t©ofŸ / jŸS t©ofŸ Kjèad tH§f¥g£L
Ϥ£l« brašgL¤j¥g£L tU»‹wJ. Âl¡ fêÎfŸ
mf‰Wtj‰F K‹d® k¡F« k‰W« k¡fhj F¥igfshf
Ãç¡f¥gL»wJ. j‰nghJ »uhk tWik xê¥ò¢ r§f«/
Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfŸ _y« btë Mjhu«
(outsourcing) Kiwæš, 66,130 öŒik¡ fhty®fŸ
Ï¥gâæš <LgL¤j¥gL»wh®fŸ.

131
 ef®òw¤ij x£oÍŸs »uhk Cuh£ÁfŸ k‰W«
kiy¥ gFÂfëš cŸs »uhk Cuh£Áfë‹ Áw¥ò
njitia ó®¤Â brŒÍ« éjkhf, Kiwna ä‹fy«
bghU¤Âa jŸSt©ofŸ k‰W« nkh£lh® bghU¤j¥g£l
thfd§fŸ tH§f¥g£LŸsJ.
kht£l mséyhd _¤j mYty®fŸ k‰W« t£lhu
mséyhd mYty®fŸ j§fsJ fs MŒé‹ nghJ Âl¡
fêÎ nkyh©ik¤ £l« brašgL¤j¥gLtij F¿¥Ã£l
fhy Ïilbtëæš f©fhâ¡»‹wd®. ÂdªnjhW«,
x›bthU »uhk Cuh£ÁæY« Âl¡fêÎ nkyh©ik¤
£l« brašgL¤j¥gLtJ k‰W« öŒik¡ fhty®fë‹
m‹whl tUif M»ait njÁa jftš ika¤Â‹
cjéÍl‹ ϤJiwæ‹ Ïizajs¤Â‹ _y«
f©fhâ¥ò nk‰bfhŸs¥gL»wJ. 2019-20 M« M©L
Âl¡ fêÎ nkyh©ik¤ £l« bjhl®ªJ brašgL¤Âl,
khãy ã¡ FG khåa¤ÂèUªJ %. 206.04 nfho xJ¡ÑL
brŒa¥gL«.

3.10.2. Cuf¥ gFÂfëš Âut¡ fêÎ nkyh©ik £l«

Cuf¥ gFÂfëš, fêÎ Úiu Âw«gl nkyh©ik
brŒÂlΫ, ÅLfëš cŸs rikayiw k‰W«
FëayiwfëèUªJ«, Cuf gFÂfëš bghJ Ïl§fëš
cŸs nkšãiy Ú® nj¡f¤ bjh£o, if¥g«ò, MœJis¡
»zW ngh‹w bghJ Ïl§fëèUªJ« btënaW« fêÎ/
rh¡fil Úiu, ghFghL Ï‹¿ ifahsΫ, Âut¡fêÎ
nkyh©ik elto¡iffshd jåeg® c¿ŠR¡ FêfŸ
k‰W« rKjha c¿ŠR FêfŸ mik¡F« gâfŸ

132
2017-18 k‰W« 2018-19 M»a M©Lfëš kfh¤kh fhªÂ
njÁa Cuf ntiy cW¤ £l¤Â‹ Ñœ K‹Dçik¥
gâfshf vL¤J brŒa¥g£L tU»wJ.
2017-18« M©oš, Rkh® 1.75 Ïy£r« jåeg®
c¿ŠR¡FêfŸ k‰W« 25,000 rKjha c¿ŠR¡FêfŸ
mik¡F« gâfŸ %.144 nfho k¥Ú vL¤J¡
bfhŸs¥g£lJ. mnj nghy, 2018-19« M©oš, Rkh®
1.75 Ïy£r« jåeg® c¿ŠR¡FêfŸ, 25,000 rKjha
c¿ŠR FêfŸ, 100 rkjs tif rKjha bjhF¥ò c¿ŠR
FêfŸ k‰W« 400 br§F¤J tif rKjha c¿ŠR FêfŸ
mik¡F« gâfŸ %.168.94 nfho k¥Ú
nk‰bfhŸs¥g£LŸsJ.
Ï›thW c¿ŠR FêfŸ mik¥gj‹ _y«, ãy¤jo
Ú® k£l« ca®tJ k‰W« rhiyfŸ/ bjU¡fŸ k‰W« bghJ
Ïl§fëš fêÎ Ú® nj§FtJ jL¡f¥gLtJl‹ mR¤j Ú®
thæyhf guΫ nehŒfŸ Fiw¡f¥gL»wJ. fêÎ Úiu
Âw«gl R¤Âfç¥ò brŒÂl, jäHf¤Âš cŸs mid¤J
»uhk§fS¡F« go¥goahf Ϥ£l« éçÎ¥gL¤j¥gL«.

3.11. gŸë¡ fê¥giwfŸ guhkç¤jš, tF¥giw k‰W«

gŸë tshf« öŒik gL¤Jjš
khzt®fë‹ x£Lbkh¤j ts®¢Á mt®fsJ clš
ey« k‰W« Mnuh¡»a¤ij ngQtš Rfhjhu trÂfŸ
äf K¡»a g§F t»¡»‹wJ. Cuf gFÂfëYŸs
28,031 Cuh£Á x‹¿a Mu«g / eLãiy¥ gŸëfëY«
k‰W« 6,916 muR gŸëfëY« khzt khzéaU¡F
jå¤jåna fê¥Ãl trÂfŸ brŒJ ju¥g£LŸsij cWÂ

133
brŒa muR nghJkhd elto¡ifis nk‰bfh©LŸsJ.
Cuh£Á x‹¿a k‰W« muR gŸëfëYŸs gŸë¡
fê¥giwfis R¤jkhf guhkç¥gj‰fhf, »uhk tWik
xê¥ò¢ r§f« / Cuh£Á mséyhd T£lik¥ò mšyJ
Ïju jåah® ãWtd§fŸ _ykhf btë Mjhu«
(outsourcing) Kiwæš <LgL¤j¥gL« Rfhjhu
gâahs®fS¡F khj CÂa« tH§Ftj‰F«,
öŒik¥gL¤j njitahd bghU£fis th§Ftj‰F«,
Âl¡ fêÎ nkyh©ik¤ £l ãÂæèUªJ 2015-16,
2016-17 k‰W« 2017-18 M»a M©LfS¡F murhš
%.138.96 nfho ã xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
2018-19 M« M©L, muR %.63.92 nfho ãÂ
xJ¡ÑL brŒJ, Cuf gFÂfëš cŸs Cuh£Á x‹¿a
Mu«g / eLãiy¥ gŸëfŸ k‰W« muR¥ gŸëfëš gŸë¡
fê¥giwfis R¤j« brŒtj‰F«, tF¥giwfŸ k‰W«
gŸë tshf¤Âid JhŒikgL¤Jtj‰F«
c¤jué£LŸsJ.
btë Mjhu« _y« <LgL¤j¥gL« J¥òuÎ
gâahs®fŸ tH¡fkhd R¤j« brŒÍ« gânahL, »uhk
Cuh£Áæš <LgL¤j¥g£LŸs öŒik¡ fhty®fŸ k‰W«
r«kªj¥g£l Cuh£Á x‹¿a§fŸ _y« <LgL¤j¥g£LŸs
k°ö®fis bfh©L, 2 khj¤Â‰F xU Kiw (mšyJ)
fhyh©L / miuah©L / tUlhªÂu nj®Î éLKiw¡F
Ëd® k‰W« gŸë Âw¡f¥gL« K‹d®, gŸë tshf«
k‰W« mjid R‰¿ÍŸs gFÂfis x£L bkh¤jkhf
R¤j« brŒÂl nt©L«. x£L bkh¤j R¤j¥gL¤J«
gâæid nkny F¿¥Ãl¥g£l K‹dnu Ô®khå¡f¥g£l

134
eh£fis¤ jéu, njitæ‹ mo¥gilæY« x£L bkh¤j
R¤j¥gL¤J« gâia nk‰bfhŸsΫ têtif
brŒa¥g£LŸsJ.
2019-20 M« M©L« Ϥ£l« %.64.26 nfho
xJ¡Ñ£oš bjhl®ªJ brašgL¤j¥gL«.
3.12. r_f bghUshjhu nk«gh£L¤ £l«
jUkòç k‰W« »UZz»ç kht£l§fëš,
e¡riy£Lfë‹ elto¡iffshš V‰gL« Ãu¢idfis
jL¤ÂL« tifæš r_f bghUshjhu nk«gh£o‰fhd
Áw¥ò¤ £lkhf 2003-04 M« M©L r_f bghUshjhu
nk«gh£L¤ £l« m¿Kf¥gL¤j¥g£L, Ëj§»a
kht£l§fshd jUkòç, »UZz»ç kht£l§fS¡F
x›bthU M©L« Kiwna %.700 Ïy£r« k‰W« %. 50
Ïy£r« ã xJ¡Ñ£oš brašgL¤j¥g£L tU»wJ.
Mdhš, 2017-18 M« M©L Kjš, nk‰go kht£l§fëš
njit k‰W« rh¤Âa¡TWfë‹ mo¥gilæš ãÂia¥
g»®ªjë¡f mDk¡f¥g£LŸsJ.
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ Nça ä‹ r¡ÂÍl‹ Toa gRik
ÅLfŸ f£Ljš, Mé‹ ghyf« f£Ljš, étrha¤
bjhêyhs®fS¡F ó¢Á kUªJ bjë¥gh‹ th§Fjš,
Mu«g Rfhjhu ãiya§fS¡F kU¤Jt cgfuz§fŸ
th§Fjš, xnfd¡fš T£L¡ FoÚ® £l¤Âš FoÚ®
FHhŒ éçth¡f« brŒjš, m§f‹tho ika§fis
eÅd¥gL¤Jjš cŸë£l gâfS« gšntW gæ‰Á¤
£l§fS« Ϥ£l¤Â‹ Ñœ brašgL¤j¥gL»‹wd.
2019-20 M« ãÂah©o‰F« Ϥ£l¤Â‰fhf
%.7.50 nfho xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.

135
136
4. k¤Âa muR¤ £l§fŸ

137
4.1. kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤ £l«
(MGNREGS)
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤ £l«
2.2.2006 m‹W m¿Kf¥gL¤j¥g£lJ. x›bthU
ãÂah©oY« Cuf¥ gFÂfëš Âw‹rhuh clš
ciH¥Ãid nk‰bfhŸs éU¥gKŸs, taJ tªnjh® cŸs
x›bthU FL«g¤Â‰F« 100 eh£fS¡F Fiwahkš
ntiy thŒ¥Ãid më¡f Ï¢r£l« cW brŒ»wJ.
Cuf¥ gFÂfëš thG« ViH k¡fS¡F mo¥gil
cçikahd ‘rk¤Jt cçikia’ më¡F« éjkhf
Ï¢r£l« Ïa‰w¥g£LŸsJ. kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf
ntiy cW r£l¤Â‹ Ñœ cUth¡f¥g£l Ϥ£l«
k£Lnk ‘‘ntiy bgW« cçikia’’ cWÂ¥gL¤J«
r£l¥ó®t ghJfh¥ò bfh©l xnu tWik xê¥ò
£lkhF«.
Ϥ£l¤Â‹ K¡»a F¿¡nfhŸfŸ Ñœ¡
F¿¥Ã£lthW ÂU¤Âaika¡f¥g£LŸsd.
m) x›bthU ãÂah©oY«, Cuf¥ gFÂfëš Âw‹rhuh,
clš ciH¥Ãid nk‰bfhŸs éU¥gKŸs, taJ
tªnjh® cŸs x›bthU FL«g¤Â‰F«
100 eh£fS¡F¡ Fiwahkš ntiy thŒ¥Ãid
më¥gj‹ _y« ã®zæ¡f¥g£l jukhd k‰W«
ãiyahd brh¤J¡fis cUth¡Fjš.
M) ViH k¡fë‹ thœthjhu¤Â‰fhd mo¥gil ts¤ij
tY¥gL¤Jjš.

138
Ï) r_f¤Â‹ mid¤J¥ ÃçédiuÍ« cŸsl¡Ftij
cWÂ brŒjš.
<) Cuh£Á mik¥ò Kiwfis tY¥gL¤Jjš.
jäœeh£oš Kjèš Ï¤Â£l« 6 kht£l§fëš
2.2.2006š m¿Kf¥gL¤j¥g£lJ. Ëd® go¥goahf
ÛjKŸs 25 kht£l§fS¡F« éçÎgL¤j¥g£lJ.
£l¤Â‹ Áw¥g«r§fŸ
1) g¤J K¡»a¢ r£l cçikfŸ ËtUkhW:
(i). ntiy m£il bgWtj‰fhd (Job card) cçik
(ii). ntiy nfhça gÂidªJ Âd§fS¡FŸ ntiy
bgWjY¡fhd cçik
(iii). ntiyæšyh¥go bgWtj‰fhd cçik
(iv). njitahd gâfis¤ bjhF¤J £läL« cçik
(v). 5 ».Û. bjhiyé‰FŸ ntiy bgWjY¡fhd
cçik
(vi). gâ¤js¤Âš mo¥gil trÂfŸ bgWtj‰fhd
cçik
(vii). m¿é¡f¥g£l CÂa« bgWtj‰fhd cçik
(viii). gÂidªJ Âd§fS¡FŸ CÂa« bgWtj‰fhd
cçik
(ix). fhy§flªJ CÂa¤ bjhif tH§»dhš
ÏH¥Õ£L cçik
(x). F¿¤j fhy¤Â‰FŸ FiwfŸ ÛJ ԮΠfhzš
k‰W« kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cWÂ
£l mid¤J bryÎfŸ ÛJ bjhl® jâ¡if
k‰W« r_f jâ¡if nk‰bfhŸSjš.

139
2) kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤ £l¤Âš
gâ thu« v‹gJ x›bthU thuK« éahH¡»Hik
ntiy Mu«Ã¤J mL¤j òj‹»Hik tiu ntiy
eilbgW»wJ.
3) kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW £l
bjhêyhs®fS¡F TLjyhf gâ thŒ¥òfŸ tH§F«
bghU£L, »uhk Cuh£Áæš cŸs F¡»uhk§fis xU
bjhF¥ghf cUth¡», TLjyhf gâfŸ
nk‰bfhŸs¥g£L tU»‹wd.
4) Âw‹rhuh bjhêyhs®fS¡fhd CÂa« Cuf éiy¥
g£oaè‹ mo¥gilæš ã®za« brŒa¥gL»wJ.
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW r£l¤Â‹
ÂU¤Âa m£ltiz–I.‹go Âw‹rhuh
bjhêyhs®fS¡fhd éiy¥ g£oaè‹goahd
CÂakhdJ X® taJ tªj eg® 1 kâ neu czÎ
ÏilntisÍl‹ Toa 8 kâ neu gâ¡F bgw¡Toa
(mjhtJ 7 kâ neu braš éisÎila ntiy)
rkkhf ã®zæ¡f¥gL»wJ.
5) kh‰W¤ ÂwdhëfS¡bfd Áw¥ò Cuf éiy¥ òŸë
g£oaiy¥ Ëg‰¿ murhiz btëæl¥g£L
Ëg‰w¥g£L tU»wJ. Ï›turhizæš kh‰W¤
ÂwdhëfS¡bfd k© ntiy bjhl®ghd k‰W« Ïju
Áw¥ò gâfŸ tH§»l têtif brŒa¥g£LŸsJ.
6) x¥gªjjhu®fŸ mšyJ clš ciH¥ig m¥òw¥gL¤J«
ÏaªÂu§fS¡F mDk Ϛiy. våD«, Ñœ¡fhQ«
gâfS¡F ÏaªÂu§fŸ ga‹gL¤jyh«.

140
 (m) »zWfŸ njh©LtJ k‰W« MH¥gL¤J«
gâfŸ
(M) rhiyfŸ mik¥gj‰F #šèfis rçahd
é»j¤Âš nr®¡F« gâfŸ k‰W« fh‹»ß£ fyit
nr®¤jš
(Ï) Áä©£ fh‹»ß£ nk‰Tiu, ö©fŸ, Õ«fŸ
k‰W« nk‰Tiu ngh‹w f£ol§fŸ f£Lkhd gâfŸ
(<) cy® rh«gš k‰W« mG¤j¥g£l ãiy¥gL¤j¥g£l
br§f‰fŸ c‰g¤Â gâfŸ
(c) fhL ts®¥ò gâfëš ãy¤ij Jis¡F«
ÏaªÂu§fis <LgL¤Jjš
7) Âw‹rhuh clš ciH¥ò¤ bjhêyhs®fS¡fhd
(unskilled labour) CÂa¢ bryÎ 100 éG¡fhL
k¤Âa murhš tH§f¥gL»wJ. f£Lkhd¥
bghU£fë‹ bryéd«, Âw‹ rh®ªj (skilled labour)
k‰W« gF Âw‹ rh®ªj bjhêyhs®fë‹ (semi-
skilled labour) CÂa«, k¤Âa muR k‰W« khãy
murhš 75:25 v‹w é»jh¢rhu¤Âš Ãç¡f¥gL»wJ.
8) mid¤J Cuh£ÁfŸ k‰W« KfikfŸ _y«
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ nk‰bfhŸs¥gL« mid¤J¥
gâfS¡F©lhd CÂa« k‰W« bghU£fŸ 60:40
vD« é»jh¢rhu mo¥gilæš kht£l mséš
fz¡»l¥gL«.
9) mid¤J f£Lkhd gâfëY« bjhêyhs®
CÂa¡T¿‰F Cuf éiy¥ òŸë g£oaiyÍ«,

141
 bghUŸbryéd¡T¿‰F bghJ¥ g⤠Jiw éiy¥
òŸë g£oaiyÍ« f£lhakhf Ëg‰w nt©L«.
10) FL«g¤Âš cŸs x›bthU gadhëÍ« ntiy¡F
é©z¥Ã¤J m›ntiyæid bgW« bghU£L ntiy
m£ilæid bgw cçik bg‰WŸsd®. x›bthU 5
M©o‰F« ntiy m£il òJ¥Ã¡f¥gL»wJ.
01.04.2017èUªJ 5 tUl§fS¡F bršy¤j¡f òÂa
ntiy m£ilfŸ 100 rjé»j rçgh®¥Ã‰F¥ Ë
mid¤J bra‰gL« (active) bjhêyhs®fS¡F«
tH§f¥g£LŸsJ.
11) 2017-18 M« M©oèUªJ 12,523 »uhk Cuh£ÁfëY«
ä‹dQ tUif¥gÂntL (e-MR) ga‹gL¤j¥g£L
tU»wJ.
12) mid¤J Cuh£ÁfëY« k¤Âa murhš gçªJiu
brŒa¥g£l VG r£l¥ó®t gÂntLfSl‹ ntiy
milahs m£il¡fhd ÏU¥ò¥ gÂntL« TLjyhf
guhkç¡f¥g£L tU»wJ.
13) 2019-20 M« M©o‰fhd m¿é¡f¥g£l CÂa«
1.4.2019 Kjš M©fŸ k‰W« bg©fS¡F
ntWgho‹¿ xU ehS¡F %.229 vd
ã®zæ¡f¥g£LŸsJ.
14) murhiz (ãiy) v©.25, Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á¤ (k.m.Â1) Jiw ehŸ.27.02.2014‹ go kfh¤kh
fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤Â£l gâahs® KG
CÂa« bgw 37 fd mo k© ntiy brŒa nt©L«.
15) g⤠js« 5 ».Û. öu¤Â‰F nkš ÏU¡F« g£r¤Âš,
ngh¡Ftu¤J k‰W« thœéd¤ bjhifahf CÂa¤Âš

142
 10 éG¡fhL TLjyhf tH§f¥gL«. ÏU¥ÃD«
jäœeh£oš ntiy eilbgW« Ïl« 2 ».Û.
R‰wsé‰FŸ ÏU¡FkhW gâfŸ
nj®ªbjL¡f¥gL»‹wd.
16) gâ¤js¤Âš FoÚ®, KjYjé¥bg£o, ãH‰ Tl§fŸ
ngh‹w trÂfŸ brŒJ ju¥gL»wJ.
17) 07.11.2016 Kjš njÁa ä‹dQ ã nkyh©ik Kiw
(Ne-FMS) _y« CÂa« neuoahf £l
bjhêyhs®fë‹ t§»¡ fz¡»š brY¤j¥gL»‹wJ.
18) »uhk rigæš “»uhk r_f¤ jâ¡ifahs®fŸ” _y«
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤ £l¥
gâfŸ r_f¤ jâ¡if brŒa¥gL»‹wJ.
19) »uhk rig T£l§fëš fyªJ bfhŸtj‰F«, kfh¤kh
fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤ £l¤Â‹ Ñœ
mªjªj »uhk Cuh£Áfëš vL¤J brŒa ÏU¡F«
gâfë‹ bjhF¥ò k‰W« K‹Dçik mo¥gilæš
gâfis nj®Î brŒtj‰F mid¤J
bjhêyhs®fS¡F« cçik cŸsJ.
20) ntiy eilbgW« mid¤J Ïl§fëY« ntiyæ‹
bga®, mDk¡f¥g£l bjhif, gâ eilbg‰w fhy«
ngh‹w étu§fSl‹ Toa Fok¡fS¡fhd jftš
gyif (Citizen Information Board) it¡f¥gL»wJ.
21) Fiwfis Ô®¡F« tifæš Fiw Ô®¡F« mik¥Ã‹
xU gFÂahf f£lz« Ïšyh¤ bjhiyngÁ nrit
(Toll free Helpline) “1299” x›bthU kht£l¤ÂY«
brašgL»wJ.

143
 m£ltiz - 4.1
k¤Âa muÁ‹ 2018-19 M« M©L K¡»a
R‰w¿¡ifæ‹go mDk¡f¥g£l gâfë‹ étu«
tif¥ghL – m tif¥ghL – M tif¥ghL - Ï tif¥ghL - <
Ïa‰if ts eèΉw Ïd¤Â‰fhd njÁa Cuf Cuf c£f£lik¥ò
nkyh©ikÍl‹ bghJ¢ brh¤J¡fŸ / thœthjhu trÂfŸ
bjhl®òila jå eg® brh¤J¡fis Ïa¡f¤Â‰F
bghJ¥gâfŸ cUth¡Fjš. Ïz¡fkhd Ra
cjé FG¡fŸ
k‰W« bghJ
c£f£lik¥ò-
fis mik¤jš
• Úuhjhu§fis¥ • »zWfŸ • ntsh©ik • czÎ jhåa
ghJfh¤jš k‰W« njh©Ljš, c‰g¤Âæid nrä¥ò »l§F
Ú® nrfç¥ò g©iz¡ bgU¡F« mik¤jš
f£lik¥òfshd
Ú® jL¥ò¢ Rt®,
F£ilfŸ
Ïju
k‰W«
Úuhjhu¥
tifæš ehl¥
k‰W« k©òG
• rhiy trÂ
Ïšyhj Cuf¥
k©miz¡- gâfŸ _y« Áwªj ngh‹w cæ®
gFÂfëš
f£LfŸ, ãW¤j Ú®¥ghrd cu§fŸ
Ïiz¥ò¢
miz¡f£LfŸ c£f£lik¥ò jahç¡F«
rhiyfŸ
k‰W« trÂfis myFfŸ
V‰gL¤Jjš
jL¥gizfŸ V‰gL¤Jtj‹ _y« mik¤jš
f£Ltj‹ _y« g¤Â v©.5š k‰W« ntsh© • éisah£L
ãy¤jo Úçid F¿¥Ãl¥g£LŸs c‰g¤Â ikjhd«
mÂf¥gL¤jyh« gadhëfë‹ãy§f bghU£fis mik¤jš
k‰W« is nk«gL¤Jjš ghJfh¥ghf • nguêéid
nk«gL¤jyh«.
FoÚ® Mjhu
• njh£l¡fiy rh®ªj
it¥gj‰F
nrä¥ò Tl§fŸ
jL¡F«
gâfŸ, g£L Ma¤j¥gâfŸ
mik¥ò cŸë£l mik¤jš. k‰W« rhiyfis
ts®¥ò, ku¡
ãy¤jo
nk«gL¤J«
Úçid
f‹WfŸ eLjš • Ra cjé¡ Óuik¤jš
gâfS¡F
k‰W« fhL ts®¥ò FG¡fS¡- • btŸs¡
_y« fhd bghJ f£L¥ghL k‰W«
K¡»a¤Jt«
thœthjhu¤Âid gâkid jL¥ò gâfŸ
më¡f¥gL»wJ.
nk«gL¤Jjš. js§fis cŸë£l bghJ
• Ú® to¥gFÂ
• tifghL 1 g¤Â
mik¤jš. c£f£lik¥ò
nkyh©ik¥ gâfŸ
v©.5š
gâfshd rk
cau mfê
F¿¥Ã£LŸs • »uhk Cuh£Á
gadhëfë‹ jçR mYtyf§-
bt£Ljš,
ãy« mšyJ gad‰w fS¡fhd
goaL¡F¤
ãy§fis mYtyf¡
jsnkil-
nk«gL¤Â étrha f£ol§fŸ
aik¤jš, rkk£l
ãy§fshf kh‰Wjš f£Ljš
tu¥ò mik¤jš,
tiy¥Ã‹dš • Úo¤J ãiy¤J • kfë® Ra cjé¡
jL¥giz, ts®»w òšfshd FG k‰W«
tiyf«Ã °ilnyh k‰W« T£lik¥Ã‰-
mik¥òfŸ/ bt£ont® ngh‹w fhd f£ol§fŸ
Ú®¥ghrd òšfis ts®¤J f£Ljš
nkyh©ik ngh‹w nkŒ¢rš ãy¤Âid
Áw¥ghd gâfŸ. nk«gL¤Jjš • òaš ãthuz¡
Tl§fŸ

144
• äf E©âa • _§»š, Ïu¥g® k‰W« • m§f‹tho
k‰W« ÁW bj‹id ku ts®¥ò. ikaf£ol§fŸ
Ú®¥ghrd¥ gâfŸ
k‰W« ghrd¡
• kh£L¡ bfh£lif • »uhk rªij k‰W«
M£L¡ bfh£lif, RLfh£L
fhšthŒfŸ
nfhê¡ bfh£lif, bfh£liffis
cUth¡Fjš
g‹¿¡ bfh£lif, Cuh£Á k‰W«
k‰W« òduik¤jš
mik¤jš, t£lhu mséš
guhkç¤jš.
fhšeil¤ Ôtd¤ f£Ljš
• ghu«gça bjh£ofis
• r£l¤Âš
Úuhjhu§fshd mik¤J
mDk¡f¥-g£l
ghrd Fs§fŸ, fhšeilfis
f£ll gâfS¡F
Ïju Ú®ãiyfŸ ghJfh¡f
njitahd
ngh‹wt‰iw ö® c£f£lik¥òfis
f£Lkhd¥
thUjš k‰W« V‰gL¤Jjš.
bghU£fis mªj
go¡f£L
»zWfis
• Û‹ cy® fs«, f£ol¤Â‹
nrä¥ò trÂfŸ, kÂ¥Õ£oš xU
ghJfh¤jš
bghJ Ïl§fëš m§fkhf
• fhL ts®¥ò, ku« cŸs Ú®ãiyfëš nk‰bfh©L
eLjš k‰W« Û‹ ts®¤jš ngh‹w jahç¤jš..
td¥gFÂ,
rhiynahu§fŸ,
Û‹ts®¥òfis
C¡Fé¤jš k‰W«
• Ï¢r£l¤Â‹ Ñœ
cUth¡f¥g£l
fhšthŒ tu¥òfŸ, Û‹ts®¥ò¡fhd
Cuf bghJ
Fs§fë‹ c£f£lik¥òfis
brh¤J¡fis
Xu§fŸ k‰W« V‰gL¤Jjš
guhkç¤jš.
M‰W¥gLiffëš
g¤Â v©.5š Ïl«
• cæ® cu§fŸ (ehl¥,
k©òG cu§fŸ)
bg‰WŸs
jahç¤jš
FL«g§fS¡F
ga‹gL¤Jjš • khãy k‰W« k¤Âa
cçikÍl‹ gH muR £l§fë‹
ku¡ f‹WfŸ Ñœ mDk¡f¥g£l
eLjš ngh‹w ÅLfŸ f£L
njh£l ts®¥ò. tj‰fhd Âw‹rhuh
bryéd¤Âid
• Úo¤J ãiy¤J
nk‰bfhŸsš
ts®»‹w
òšfshd • khãy k‰W« k¤Âa
°ilnyh k‰W« muR £l§fë‹
bt£ont® ngh‹w Ñœ mDk¡f¥g£l
nkŒ¢rš ÅLfëš jå eg®
ãy¤Âid Ïšy¡ fê¥giwfŸ
nk«gL¤Jjš f£Ljš
• _§»š, Ïu¥g®,
k‰W« bj‹id ku
ts®¥ò.
• bghJÏl§fëš
ãy nk«gh£L
gâfŸ

145
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤ £l¤Â‹ _y«
Úo¤j ãiy¤j ts®¢Áæid v‰gL¤Jjš (Sustainable
Development Goals)
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤
£l¤Â‹ c‹djkhd têKiwfŸ k‰W« neh¡f§fë‹
_y«, ‘I¡»a ehL rigæ‹ ãiy¤j ts®¢Á’-æ‹ eh‹F
Ïy¡Ffshd ‘gÁæ‹ik’, ‘tWikæ‹ik’, ‘gUtãiy
kh‰w«’ k‰W« ‘M©, bg© rk¤Jt«’ ngh‹wt‰iw
mila têtif brŒ»wJ. kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf
ntiy cW¤ £l¤Â‹ Ñœ M© k‰W« bg© mt®fŸ
brŒj gâ msÅLfS¡F V‰g rk CÂa«
tH§f¥gL»wJ.
Úo¤j ts®¢Áæ‹ Kjš k‰W« K¡»a Ïy¡fhd
tWik Ï‹ikia mila Cuf¥ gFÂfëš Âw‹rhuh
clš ciH¥Ãid nk‰bfhŸs éU¥gKŸs, taJ tªnjh®
cŸs x›bthU FL«g¤Â‰F« mÂfg£rkhf
100 eh£fS¡F ntiy thŒ¥Ãid tH§F« xnu tWik
xê¥ò £lkhF«. kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy
cW¤ £l« Cuf¥ gFÂfëš thG«
gšyhæu¡fz¡fhd ViH k¡fS¡F ntiy thŒ¥ò
tH§Ftj‹ _y« thœthjhu¤Âid nk«gL¤Â gÁæid
ngh¡f cjλwJ.
jå eg® k‰W« bghJ ãy§fëš ku§fŸ eLjš
_y« fhyãiy khWghL k‰W« mj‹ ãfœÎfëš ÏUªJ
ãy§fŸ ghJfh¡f¥gL»wJ. 2019-20 M« M©oš,
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤ £l¤Â‹ Ñœ,
bgUksÎ ku« ts®¥ò¤ £l¤Â‹ _y« 71 Ïy£r«

146
ku§fŸ el¥bgw cŸsd. muR¥gŸëfŸ, fšÿçfŸ, muR
òw«ngh¡F ãy§fŸ, ó§fh¡fŸ, bghJ Ïl§fŸ k‰W«
rhiyæ‹ ÏU Xu§fëY« ku§fŸ eLtj‹ _y« fh®g‹
tuÎ (carbon credit) rç brŒa¥gL»wJ. nkY«, kfh¤kh
fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤ £l¤Â‹ Ñœ k© k‰W«
mj‹ <u¥gj¤Âid ghJfh¡F« gâfŸ, ÁWghrd Fs«,
F£il, fhšthŒfŸ, CuâfŸ k‰W« Ãw Úuhjhu§fŸ
òduik¡F« gâfŸ nk‰bfhŸtj‹ _y« ãy¤jo Ú®
ãiyahf j¡fit¡f¥g£L, fhyãiy khWgh£oid
jL¥gš K¡»a g§F t»¡»wJ.
Ïa‰if ts nkyh©ik gâfshd jL¥gizfŸ
f£Ljš, mfêfŸ mik¤jš, ãynk«gh£L gâfŸ,
ghu«gça Úuhjhu§fis ghJfh¤jš ngh‹w tifghL ‘m’
Ãçéš cŸs gâfŸ bkh¤j bryéd¤Âš
65 rjé»j¤J¡F Fiwahkš, Cuf gFÂfëš
brašgL¤j¥gL»wJ.
£l¤Â‹ Ñœ vL¡f¥g£LŸs Áw¥ò Ka‰ÁfŸ
fhy ã®za ntiy msÅL
• gytifahd ntiyfS¡F cça fhy ã®za ntiy
msÅL (Time & Motion Study) nk‰bfhŸs¥g£L,
ÂU¤Âa Cuf éiy¥ òŸë g£oaè‹go, gšntW
gâfS¡F brŒa nt©oa ntiyæ‹ msÎ
ã®zæ¡f¥gL»wJ.

Cuf¥ gFÂfŸ Ïiz¥ò (Rural Connectivity)

• jäHf¤Âš x›bthU »uhk¤ÂY« gšntW gFÂfëš
cŸs Rfhjhu«, fšé, ntiy, rªij ika§fŸ k‰W«

147
 Ïju nritfis Cuf¥ gFÂæš tÁ¡F« k¡fŸ
bgw¤j¡f tifæyhd Ïiz¥Ãid V‰gL¤J«
bghU£L XuL¡F bk£lš rhiyfŸ mik¡F« (WBM
GR-II) gâfŸ Cuf Ïiz¥ò¤ £l¤Â‹ Ñœ
nk‰bfhŸs¥g£LŸsJ. 2018-19 M« ãÂah©oš,
1500 ».Û. Ús¤Â‰F rhiyfŸ mik¡f¥g£LŸsd.

c¿ŠR¡ Fê (Soak Pit)

• Cuf gFÂfëš, fêÎ Úiu äf¢ Áw¥ghf nkyh©ik
brŒÂlΫ, FoæU¥ò gFÂfëš Âut fêÎfŸ
òFtij jL¤ÂlΫ, fêÎ / rh¡fil Úiu x›bthU
Å£oY« nkyh©ik brŒÂlš äfΫ
mtÁakhdjhF«. x›bthU Å£oY« c¿ŠR¡ Fê
mik¥gÂdhš, bjU¡fëš fêÎ Ú® XLtJ
jL¡f¥gLtJl‹ Ú® nrä¥ò mik¥ghfΫ
brašgL»wJ. 2018-19 M« M©oš, 25,500 rKjha
c¿ŠR FêfŸ k‰W« 1,75,000 jå eg® c¿ŠR¡ FêfŸ
mik¡F« gâfS« vL¤J¡ bfhŸs¥g£LŸsd.
gŸë f£ol§fS¡F R‰W¢ Rt® / btŸs¤ jL¥ò¢Rt®
f£Ljš (Compound Wall)
• gŸë khzt®fis btë eg®fëläUªJ«,
éy§FfëläUªJ« ghJfh¤ÂlΫ, gŸë
brh¤J¡fis mêéèUªJ«, btŸs
mgha§fëèUªJ« ghJfh¤ÂlΫ, khzt®fŸ fšé
f‰W ts®ªÂl ghJfh¥ghd R‰W¢NHiy V‰gL¤J«
bghU£L«, Cuf¥ gFÂfëš Mu«g k‰W« eL
ãiy¥gŸë¡ f£ll§fS¡F R‰WRt® / btŸs¤

148
 jL¥ò¢ Rt® mik¤J ju £lä£L, 2018-19 M«
M©oš 200 Ñ.Û. Ús¤Â‰F Cuh£Á x‹¿a
gŸëfS¡F R‰WRt® / btŸs¤ jL¥ò¢ Rt® f£L«
gâfŸ vL¤J¡bfhŸs¥g£LŸsd.

jL¥gizfŸ f£Ljš (Check Dam)

• ãy¤jo Úçid mÂfç¡F« éjkhf muR g©iz¡
F£ilfŸ mik¤jš, tu¤J¡ fhšthŒfis Óuik¤jš
k‰W« V‰fdnt cŸs Fs§fŸ, CuâfŸ k‰W«
F£ilfis ö® thUjš ngh‹w gâfis brŒJ
tU»wJ. vdnt kiHÚçid nrä¥gj‰F« k‰W«
ãy¤jo Ú® msit ÛŸãu¥òtj‰F« 2018-19 M«
M©oš Ïa‰if ts nkyh©ik gâfë‹ xU
gFÂahf 10,000 jL¥gizfŸ f£L« gâfŸ vL¤J¡
bfhŸs¥g£LŸsd.

• ghiw, Ábk©£ fh‹Ñç£ k‰W« f«Ãtiy¤ jL¥giz

f£L« gâfis nk‰bfh©L thŒ¡fhš têahf XL«
Únuhilfëš j©Ù® nrä¤J it¡f¥gL»‹wd.
thŒ¡fhš, fhšthŒ M»at‰¿‹ FW¡nf f£l¥gL«
Ϫj Á¿a jL¥gizfshdJ kiH¡ fhy§fëš XL«
Úçid jL¤J ãy¤jo Úçid br¿ñ£l¢ brŒÍ«.
2018-19 M« M©o‹ Áw¥ò Ka‰ÁfŸ
cy®fs« mik¤jš
• mçÁ, nfhJik, k¡fh¡ nrhs«, jhåa§fŸ k‰W« Ãw
ÁWjhåa§fŸ ngh‹w étrha czÎ bghU£fŸ
mWtil brŒÍ« bghGJ it¡nfhš k‰W« cä ngh‹w

149
 bghU£fŸ fyªÂU¡F«. mWtil brŒa¥g£l ÃwF
czÎ jhåa§fŸ it¡nfhš ngh‹w
bghU£fëèUªJ fÂuo¤jš _y« Ãç¡f¥gL«.
bghJthf, étrha ãy§fS¡F mU»š cŸs Âwªj
btë jiu¥ gFÂæš Ï¡fÂuo¤jš gâæid
étrhæfŸ nk‰bfhŸt®. Ïj‹ _y« étrha
ãy§fëš cŸs Á¿a f‰fŸ czÎ bghU£fSl‹
fy¥gj‰F thŒ¥òŸsJ. nkY« étrhæfŸ, éis
bghU£fS¡F mÂf éiy bgW« bghU£L cyuΫ
it¥g®. Mdhš étrha ãy¤Â‹ <u¥ gj¤ÂdhY«,
f‰fëdhY« éis bghU£fë‹ ju« FiwtnjhL
mj‰fhd éiyÍ« Fiw»wJ. vdnt, fÂuo¥gj‰F«
k‰W« éis¥ bghU£fis cyu it¥gj‰F« cy®fs«
äfΫ gaDŸsjhF«. Cuf¥ gFÂfëš étrha
ãy§fS¡F mU»š cŸs Cuh£Á òw«ngh¡F
gFÂfëš f£l¥gL« ca®ªj Ábk©£ fh§»ß£
js§fns cy®fs§fshF«. nkY« Ϥjifa js§fŸ
mWtil brŒj gæ®fis cyu it¥gj‰F«
ga‹gL»wJ. 2018-19 M« M©oš 385 cy® fs§fŸ
mik¡F« gâfŸ vL¤J¡bfhŸs¥g£LŸsd.
m§f‹tho FHªij nea fê¥giwfŸ

• FHªijfS¡F Âwªj btëæš ky« fê¥gÂdhš

V‰gL« clš ey¡ nfhshWfŸ F¿¤J
éê¥òz®éidÍ«, mjid mt®fë‹ kdš
MHkhf gÂa it¡f, Mu«g gŸë Kjny mt®fis
fê¥giwia cgnah»¥gj‰F C¡fkë¡f nt©L«.

150
 bgU«ghY« giHa m§f‹tho ika§fëš fê¥giw
trÂfŸ Ïšiy. vdnt 2018-19 M« M©oš
xU§»izªj FHªijfŸ ts®¢Á £l¤Jl‹
xU§»izªJ, 3,708 giHa m§f‹tho ika§fëš,
FHªij nea fê¥giwfŸ f£L« gâfŸ vL¤J¡
bfhŸs¥g£LŸsd.
»uhk rªijfŸ

• »uhk rªijfshdJ Cuf étrhæfŸ,

iféidP®fŸ k‰W« kfë® Ra cjé¡ FG
cW¥Ãd®fŸ M»nah®fS¡F Cuf é‰gid
rªijfshf és§F»wJ. Ï›ñuf¢ rªijfshdJ
Áwªj é‰gid trÂiaÍ«, tUl« KGtJ« Cuf
ViH k¡fŸ j§fŸ bghU£fis é‰gid brŒtj‰F«,
bkh¤j éahghçfŸ, Ášyiu éahghçfŸ k‰W«
Ef®nth®fS¡F cŸq® Cuf bghU£fis é‰gid
brŒa xnu jskhf és§Ftjhš mj‹ _y« r_f,
bghUshjhu ãiyæid nk«gL¤Jtj‰F«
ga‹gL»wJ. 2018-19 M« M©oš 50 Cuf
rªijfis nk«gL¤J« gâfŸ vL¤J¡
bfhŸs¥g£LŸsd.
Ábk©£ fh§»ß£ rhiyfŸ

• Ábk©£ fh§»ß£ rhiyfŸ v‹gJ mid¤J gUt

ãiyfS¡F« V‰w Cuf Ïiz¥ò rhiyfëš
x‹whF«. Ï¢rhiyfŸ kiH fhy§fëš Cuf
gFÂfëš cŸs ÅLfS¡F ghJfh¥ghf brštj‰F«
k‰W« g©iz éis bghU£fŸ k‰W« Ïju czÎ

151
 éis bghU£fis cyu it¥gj‰F« Ábk©£
fh§»ß£ rhiyfŸ cjλ‹wd. 2018-19 M« M©oš
300 ».Û. Ús¤Â‰F Ábk©£ fh§»ß£ rhiyfŸ
mik¡F« gâfŸ nk‰bfhŸs¥g£LŸsJ.
ngt® Ãsh¡ rhiyfŸ

• ngt® Ãsh¡ rhiyfŸ v‹gJ mid¤J gUt

ãiyfS¡F« V‰w Cuf Ïiz¥ò rhiyfëš
x‹whF«. Ï¢rhiyfŸ kiH fhy§fëš Cuf
gFÂfëš cŸs ÅLfS¡F ghJfh¥ghf bršy
V‰wjhF«. 2018-19 M« M©oš 300 »Û Ús¤Â‰F
ngt® Ãsh¡ g¡F« gâfŸ
vL¤J¡bfhŸs¥g£LŸsd.
FW ghy§fŸ, ÁW ghy§fŸ k‰W« jiu¥ghy§fŸ (FW¡F
tofhš f£lik¥òfŸ)
• Cuf¥ gFÂfëš ngh¡Ftu¤Â‰F ÏilôW V‰glh
t©z«, rhiyæ‹ xUòwäUªJ k‰bwhU òw« btŸs
Ú® k‰W« Xil Úçid fl¤Âl FW ghy§fŸ, ÁW
ghy§fŸ k‰W« jiu¥ ghy§fŸ ngh‹w tofhš
f£lik¥òfŸ, bgU«g§F t»¡»‹wd. 2018-19 M«
M©oš 600 FW ghy§fŸ, 250 Á¿a ghy§fŸ k‰W«
100 jiughy§fŸ vL¤J¡ bfhŸs¥g£LŸsd.
mnrhyh gRª Ôtd¤Â‰F c£f£lik¥òfŸ V‰gL¤Jjš

• mnrhyh v‹gJ ghÁ ngh‹w xUtifahd gl®

broædkhF«. Ïš K¡»a mändh mäy§fŸ,
it£lä‹fŸ (it£lä‹fŸ V, it£lä‹fŸ Ã12

152
 k‰W« Õ£lh fnuh£O‹fŸ), ts®¢Á¡fhd òuj§fŸ
k‰W« fåk§fŸ mÂf mséš ãiwªJŸsJ. ÏJ
fhšeilfS¡F Áwªj fçk czÎ¥ bghUshfΫ
k‰W« C£l¢r¤Â‰F cWJizahfΫ cŸsJ. ÏJ
ghè‹ ju¤ÂidÍ«, mséidÍ« TLjyhf
(15 Kjš 20 rjé»j« tiu) bgw cjλwJ.
étrhæfë‹ ãy§fëš mÂf c£f£lik¥ò trÂfŸ
V‰gL¤Âlhkš, Ïjid éisé¡fyh«. kh£L¢rhz«
k‰W« j©Ù® k£Lnk mnrhyh ts®¥gj‰fhd
ts®¢Á fhuâfshF«. 2018-19 M« M©oš, 10,000
kfë® Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fS¡F mnrhyh
myFfŸ mik¡F« gâfŸ nk‰bfhŸs¥g£LŸsd.
rhjidfŸ

• 2018-19 M« M©oš 25.77 nfho kåj r¡Â eh£fŸ,

%.5771.54 nfho bkh¤j bryéd¤Âš
cUth¡f¥g£LŸsJ.
f#h òaèdhš gh¡f¥g£l Ïl§fëš Áw¥ò
elto¡iffŸ
• f#h òaèdhš gh¡f¥g£l flÿ®, ©L¡fš, f%®,
ehf¥g£od«, òJ¡nfh£il, Ïuhkehjòu«, Átf§if,
jŠrhñ®, njå, ÂU¢Áuh¥gŸë, ÂUth%® k‰W«
kJiu ngh‹w 12 kht£l§fis nr®ªj
133 t£lhu§fëš thG« Cuf gFÂfis¢ nr®ªj
k¡fis J‹g« k‰W« Jau¤ÂèUªJ Û£L mt®fë‹
thœthjhu¤Âid fh¡F« bghU£L M©o‰F xU
FL«g¤Â‰F 100 ntiy eh£fëèUªJ 150 ntiy

153
 eh£fshf ca®¤Â tH§f¥g£lJ. nkY«, f#h
òaèdhš gh¡f¥g£l ÁW/FW étrhæfë‹
ãy§fëš, bj‹id ku§fis eLtj‰fhd FêfŸ
njh©Ljš k‰W« mjid eLjš ngh‹w gâfŸ
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤ £l¤Â‹
Ñœ vL¤J¡ bfhŸs¥g£LŸsd.
F¿¤j fhy¤Â‰FŸ CÂa« tH§Fjš

• 2018-19 M« ãÂah©oš 98.65 rjé»j« CÂa¤

bjhifæid gÂidªJ eh£fS¡FŸ tH§»aj‹
_y« F¿¤j fhy¤Â‰FŸ CÂa¤Âid tH§FtÂY«
njÁa mséš Áwªj khãykhf Âfœ»wJ.
Áwªj MSik Ka‰ÁfŸ
k¤Âa muÁ‹ m¿Îiufë‹go, kht£l mséš
£l Ïa¡Fe®, kht£l Cuf ts®¢Á Kfik k‰W«
bra‰bgh¿ahs® (C.t), mid¤J cjé Ïa¡Fe®fŸ /
k©ly mYty®fŸ bfh©l f©fhâ¥ò¡ FG
V‰gL¤j¥g£L Áwªj MSik Ka‰ÁfŸ, ntiy
milahs m£ilæid òJ¥Ã¤jš, Cuh£Á mséš
7 gÂntLfŸ guhkç¤jš, gâ¡nfh¥ò k‰W« k¡fŸ jftš
gyif mik¤jš ngh‹w Áwªj MSik Ka‰ÁfŸ
Áw¥ghd Kiwæš bra‰gL¤j¥g£L tU»wJ.
mnj neu¤Âš, khãy mséš f©fhâ¥ò
mYty®fŸ ãaä¡f¥g£L, kht£l mséš Áwªj MSik
Ka‰ÁfŸ kht£l mséš bra‰gL¤j¥gLtJ
f©fhâ¡f¥gL»wJ.

154
t§»fŸ _y« bjhêyhs®fS¡F CÂa« tH§Fjš /
ä‹dQ ã nkyh©ik _y« CÂa« tH§Fjš
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW £l¥
gadhëfS¡F, 07.11.2016 Kjš njÁa ä‹dQ ãÂ
nkyh©ik Kiw (Ne-FMS) _y« neuoahf k¤Âa murhš
gadhëfë‹ t§»¡ fz¡Ffëš CÂa¤ bjhif tuÎ
it¡f¥gL»wJ.
Ïij¥ nghynt kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy
cW¤ £l¤Â‹ Ñœ 01.04.2017 Kjš ã®thf¢ bryéd«
k‰W« bghU£TW bryédK« ä‹dQ ã nkyh©ik
Kiw (e-PFMS) _y« nk‰bfhŸs¥gL»wJ.

ä‹dQ tUif¥ gÂntL (e-MR) Kiwia

bra‰gL¤Jjš

• k¤Âa muÁ‹ têfh£Ljè‹go, jäœ eh£oš ä‹dQ

tUif¥ gÂntL (e-MR) 2017M« M©oèUªJ
bt‰¿fukhf brašgL¤j¥g£L tU»wJ.
bjhêyhs®fë‹ t§» fz¡FfSl‹ Mjh® v©fis
Ïiz¤jš
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤ £l
bjhêyhs®fsJ t§» fz¡»š Mjh® v© mo¥gilæš
CÂa« tH§F« Kiwæš (Aadhar Based Payment
System) CÂa¤Âid <L brŒtj‰fhf njÁa Cuf
ntiy cW¢ r£l tiyjs¤Âš mid¤J kfh¤kh
njÁa Cuf ntiy cW¤ £l bjhêyhs®fsJ Mjh®
v©fS« Ïiz¡f¥g£L tU»wJ. Mjh® v©fis

155
Ïiz¥gj‹ _y« kfh¤kh njÁa Cuf ntiy cW¤
£l jftš js« ÓuhtnjhL bjhêyhs®fS¡F
tH§f¥gL« CÂa« éiuthfΫ, btë¥gilahfΫ
t§»¡ fz¡»š nr®¡f¥gL»‹wJ.
ÏJtiu 2018-19 M« M©oš bkh¤j« cŸs 88.07
Ïy£r« bra‰gh£L bjhêyhs®fëš, 86.84 Ïy£r«
(98.61%) bjhêyhs®fë‹ Mjh® v©fŸ Ïiz¡f¥g£L,
MjhUl‹ Ïizªj CÂa« brY¤J« Kiwæš (Aadhar
Based Payment System) CÂa« 71.85 Ïy£r« (81.58%)
gadhëfS¡F tH§f têtif brŒa¥g£LŸsJ.

brh¤J¡fS¡F òé¡ F¿æLjš (Geo tagging)

kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤ £l¤Â‹ Ñœ,
òé¡ F¿æLjš (Geo tagging) v‹gJ kfh¤kh fhªÂ
njÁa Cuf ntiy cW¤ £l¤Â‹ _y« cUth¡f¥g£l
brh¤J¡fŸ, òŸë étu§fŸ k‰W« jftšfis MŒÎ
brŒtj‰F cjλ‹wd. Ïj‹ _y«, kfh¤kh fhªÂ
njÁa Cuf ntiy cW £l¤Â‹ Ñœ ϪÂah KGtJ«
cUth¡f¥g£l brh¤J¡fis tiugl¤Âš fhzyh«.
ϪÂa é©btë MuhŒ¢Á ika¤Â‹ (Indian Space
Research Organisation) xU mik¥ghd njÁa bjhiy
cz®Î ika« (National Remote Sensing
Corporation) _y« òt‹ v‹w bk‹bghUŸ
cUth¡f¥g£L ga‹gL¤j¥gL»wJ. k¤Âa Cuf
ts®¢Á¤ Jiw mik¢rf¤Â‹ NREGASoft v‹w
Ïizajs¤ÂèUªJ brh¤J F¿¤j étu§fis òt‹
bk‹bghUŸ _y« m¿ayh«. NREGASoft k‰W« òt‹

156
bk‹bghUë‹ jå¤Jt Áw¥òfis xU§»iz¤J,
òérh® brh¤J nkyh©ik fUéahf cUth¡f¥g£L
mj‰F ‘ínah enufh’ (Geo MGNREGA) vd¥
bgaçl¥g£LŸsJ.
£l« Jt§f¥g£lJ Kjš cUth¡f¥g£l brh¤J¡fëš
21,91,690 brh¤J¡fŸ òé¡F¿pL brŒa¥g£LŸsd.
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤ £l
brayh¡f¤Âš khãy« k‰W« kht£l§fŸ bg‰w njÁa
mséyhd éUJfŸ:
2017-18 M« M©oš khãy mséš “F¿¤j fhy¤Â‰FŸ
bjhêyhs®fS¡F CÂa« tH§Fjš tifæš Áwªj
brašgh£o‰fhf (Timely Payment of Wages) m»y
ϪÂa mséš KjèlK«, “kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf
ntiy cW¤ £l¤Âš cUth¡f¥gL« brh¤J¡fS¡F
òé¡F¿æLjèš Áwªj Ka‰ÁfS¡fhf” (Geo –
mgnrega – Geo tagging) m»y ϪÂa mséš
KjèlK« k‰W« “kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy
cW¤ £l bjhêyhs®fsJ t§»¡ fz¡Fl‹ Mjh®
v©iz Ïiz¤J CÂa« brY¤Jjèš Áwªj
brašgh£o‰fhf” m»y ϪÂa mséš Ïu©lhäl« vd
_‹W njÁa éUJfŸ, k¤Âa muR, Cuf ts®¢Á
mik¢rf¤jhš 11.09.2018 m‹W jäœeh£o‰F
tH§f¥g£ld.
nkY« kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤
£l¤Âid kht£l mséš Áw¥ghf
brašgL¤Âaik¡fhf jŠrhñ® k‰W« ÂUt©zhkiy
kht£l§fS¡F njÁa éUJfŸ tH§f¥g£LŸsJ.

157
2019-20 M« M©o‹ kåj r¡Â eh£fŸ kÂ¥ÕL
brayh¡f Ka‰ÁfŸ
kåj r¡Â eh£fŸ kÂ¥ÕL x›bthU »uhk Cuh£ÁæY«
jahç¡f¥g£L »uhk rigædhš x¥òjš më¡f¥gL»wJ.
2019-20 M« M©L¡fhd bjhêyhs® tuÎ bryΠ£l«
bjhF thçahf gF¤jhŒÎ brŒa¥g£L 2.10.2018 m‹W
eilbg‰w »uhk rig k‰W« 25.10.2018 m‹W eilbg‰w
Áw¥ò »uhk rigfë‹ _y« x¥òjš bgw¥g£L«
jahç¡f¥g£LŸsJ.
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¢ r£l¤Â‹Ñœ
18.2.2019 òJšèæš eilbg‰w k¤Âa mÂfhu¡FG
T£l¤Âš 2019-20 M©o‰F 22 nfho kåj r¡Â eh£fŸ
x¥gë¥ò brŒa¥g£LŸsJ.
r_f¤ jâ¡if
tiuaiw
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤ £l
jâ¡if éÂfŸ 2011 ÃçÎ 3(1)‹go r_f jâ¡ifahdJ
x›bthU »uhk Cuh£ÁæY« MW khj§fS¡F xUKiw
»uhk rigahš nk‰bfhŸs¥gL»wJ. r_f
jâ¡ifahdJ r_f jâ¡if mYty®fë‹ cjéÍl‹
cŸq® »uhk k¡fshš el¤j¥gL« éçthd
jâ¡ifahF«. r_f jâ¡ifahdJ btë¥gil
j‹ikia cWÂgL¤jΫ, r_f bghW¥Ãid
mÂfgL¤jΫ, jftš gçkh‰w¤Â‰fhd fšé jftš
bjhl®ò mik¥ghfΫ brašgL»wJ. nkY«
£läLjèY«, gâfŸ nj®Î brŒtÂY«, gâfŸ
brašgL¤JtÂY« bghJ k¡fë‹ g§nf‰Ãid
mÂf¥gL¤J»wJ.

158
neh¡f«
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤
£l¤Âid br«ikahf brašgL¤Jtij cW brŒÍ«
bghU£L, k¤Âa khãy muRfë‹ têfh£Ljè‹ go,
Cuh£ÁfëYŸs »uhk rigfshš r_f jâ¡if
nk‰bfhŸs jäœehL r_f jâ¡if r§f« têtif
brŒ»wJ.
£l brayh¡f¥ gFÂ
jäœehL r_f jâ¡if r§f¤Â‹ £l
brayh¡f¥gFÂahdJ mid¤J Cuf¥gFÂfis
cŸsl¡»a 31 kht£l§fŸ, 385 Cuh£Á x‹¿a§fŸ
k‰W« 12,524 »uhk Cuh£ÁfŸ MF«. f‹åahFkç
kht£l¤ÂYŸs ÂUt£lh® t£lhu¤Â‰F£g£l
“ghynkh®” v‹w »uhk Cuh£Áia¤ jéu k‰w mid¤J
»uhk Cuh£ÁfëY« r_f jâ¡if¥ gâ
brašgL¤j¥gL»wJ. ghynkh® »uhk Cuh£ÁahdJ
KGtJ« Ïu¥g® njh£l§fshš NH¥g£LŸsjhš Ï¡»uhk
Cuh£Áæš kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤
£l« brašgL¤j¥gléšiy.
r_f jâ¡if ãfœÎfŸ
r_f jâ¡if ãfœÎfshdJ ËtUkhW
5 eh£fS¡F nk‰bfhŸs¥gL»wJ.
(m) t£lhu mséyhd £l brayh¡f¤Âd®, nj®Î brŒa¥g£l
k¡fŸ ÃuÂãÂfis¡ bfh©L »uhk Cuh£Á mséš
xU§»iz¥ò¡ T£l« el¤Jjš.
ehŸ 1: (M) »uhk Cuh£Á k‰W« t£lhu ts®¢Á mYtyf¤Âš ÏUªJ
bgw¥g£l gÂntLfŸ/Mtz§fis x¥Ã£L rçgh®¤jš.
(Ï) r_f¤ jâ¡if F¿¤J, FoæU¥ò thçahf k¡fS¡F
éê¥òz®Î T£l« khiyæš el¤Jjš.

159
 tÁ¥Ãl« thçahf ntiy m£ilæid it¤ÂU¡F«
bjhêyhs®fis¤ jå¤jåahf¢ rªÂ¤J ntiy m£ilæid
ehŸ 2:
Mtz§fSl‹ x¥ÕL brŒj Ëd® gadhëfël« nfhç¡if
kD¡fis¥ bg‰W fyªJiuahlš gâ nk‰bfhŸSjš.
ehŸ 3: fs MŒÎ k‰W« gâfë‹ fs msÅL nk‰bfhŸSjš.
ehŸ 4: r_f¤ jâ¡if m¿¡if jah® brŒjš.
ehŸ 5: Áw¥ò »uhk rig T£l« el¤Jjš.

gæ‰Á
jäœehL r_f jâ¡if r§f«, r_f
jâ¡ifæ‹ K¡»a¤Jt«, mtÁa« k‰W« eilKiw
M»a mid¤ijÍ« cŸsl¡»a gæ‰Áæid
më¤JŸsJ. 2017-18 k‰W« 2018-19 M« ãÂah©Lfëš
24,831 »uhk Cuh£Á ts mYty®fS¡fhd 4 eh£fŸ
r_f jâ¡if bjhl®ghd ciwél¥ gæ‰Á
më¡f¥g£lJ.
r_f jâ¡if brašghLfŸ
2018-19 M« ãÂah©o‹ Kjš RH‰Áæš 12,523
»uhk Cuh£Áfëš r_f jâ¡if ãiwÎ bg‰WŸsJ
k‰W« Ïu©lhtJ RH‰ÁahdJ mid¤J kht£l§fëY«
j‰bghGJ eilbg‰W tU»wJ.
2019-20 M« ãÂah©oš 12,523 »uhk
Cuh£Áfëš 22 R‰Wfshf r_f jâ¡if nk‰bfhŸs
éçthd fhy m£ltiz jah® brŒa¥g£LŸsJ.
r_f jâ¡ifæ‹ jh¡f«
r_f jâ¡if £l gadhëfshš »uhk rigæ‹
_y« nk‰bfhŸs¥gLtjhš £l gadhëfŸ k‰W«
£l¤ij brašgL¤Jgt®fŸ k¤ÂæY« äfbgça
jh¡f¤Âid V‰gL¤ÂÍŸsJ. r_f jâ¡if¡fhd

160
Áw¥ò »uhk rigahdJ, £l brašgh£o‹ bghJ fU¤J
nf£ghf ÏU¥gjhš Ϥ£l¤Âš brašgLgt®fŸ
j§fSila cçikfŸ k‰W« ga‹fis m¿ªJ bfhŸS«
éê¥òz®Î T£lkhf mik»wJ. Áw¥ò »uhk rigfëš
r_f jâ¡ifædhš f©l¿a¥gL« g¤ÂfŸ
clD¡Fl‹ ãt®¤Â brŒa¥gL»wJ. r_f jâ¡ifahš
»uhk Cuh£ÁaséY«, t£lhu mséY« guhkç¡f¥gL«
gÂntLfë‹ guhkç¥ò nk«gL¤j¥g£LŸsJ.
4.2. Ãujk kªÂç FoæU¥ò¤ £l« (Cuf«)
k¤Âa muÁ‹ g§fë¥ò £lkhd ϪÂuh ãidÎ
FoæU¥ò¤ £l«, 2016-17 M« M©L Kjš
Óuik¡f¥g£L Ãujk kªÂç FoæU¥ò¤ £l« (Cuf«) vd
bga® kh‰w« brŒa¥g£LŸsJ.
Cuf¥ gFÂfëš thG« ÅL Ïšyhj, Foir
ÅLfëš k‰W« äf¥gGjilªj ÅLfëš tÁ¡F« ViH
k¡fS¡F mo¥gil trÂfSl‹ Toa ãiyahd ÅL
f£o¡ bfhL¥gnj Ϥ£l¤Â‹ K¡»a neh¡fkhF«.
r_f bghUshjhu fz¡bfL¥ò g£oaš 2011‹
mo¥gilæš »uhk rig _y« gadhëfŸ
f©l¿a¥gL»‹wd®.
Ãujk kªÂç FoæU¥ò¤ £l¤Â‹ (Cuf«) Ñœ
bkh¤j xJ¡Ñ£oš 60 éG¡fhL MÂÂuhél®fŸ /
gH§Foæd® tF¥ÃdU¡F«, 40 éG¡fhL Ïju
tF¥ÃdU¡F« (ÁWgh‹ikæd tF¥Ãd® c£gl) xJ¡ÑL
brŒa¥gL»wJ. nk‰f©l ÏU Ïd§fëš
5 éG¡fhlhdJ, kh‰W¤ ÂwdhëfS¡F xJ¡ÑL

161
brŒa¥gl nt©L«. xU Å£o‹ f£ll¥ gu¥gsÎ 269 rJu
mo MF«.
xU Å£o‰fhd k¤Âa muÁ‹ myF¤ bjhif
%.1.20 Ïy£r« MF«. Ϥ£l¤Â‹ Ñœ k¤Âa k‰W«
khãy muÁ‹ ã g§ÑL 60:40 v‹w é»j¤Âš cŸsJ
(k¤Âa muR %.72,000 k‰W« khãy muR %.48,000). jäHf
muR, fh‹»ß£ nk‰Tiu mik¥gj‰fhf, myF¤
bjhifia él %.50,000 TLjš ãÂahf khãy
ãÂæèUªJ tH§F»wJ. vdnt jäœeh£oš xU Å£o‹
bkh¤j myF¤ bjhif %.1.70 Ïy£r« MF«.
myF¤ bjhifÍl‹ TLjyhf, kfh¤kh fhªÂ
njÁa Cuf ntiy cW¤ £l¤Â‹ Ñœ x›bthU
gadhë¡F« m¿é¡f¥g£l Âd¡Tè mo¥gilæš ÅL
f£Ltj‰fhf 90 kåj eh£fS¡fhd CÂa«
më¡f¥gL»wJ. (90 x %.229 = %.20,610)
nkY«, gadhë¡F jå eg® Ïšy¡ fê¥giw f£L«
gâ¡F %.12,000 kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy
cW¤ £l¤Jl‹ xU§»izªJ tH§f¥gL»wJ.
Ïit jéu, gadhëfS¡F kh‹a éiyæš
Ábk©£ _£ilfŸ tH§f¥gL»wJ. nkY« ÏU«ò
f«ÃfŸ, fjÎfŸ k‰W« #‹dšfŸ gadhëfë‹
njit¡nf‰g tH§f¥gL»wJ, Ï¥bghU£fS¡fhd
»iua¤ bjhif, gadhëfS¡F tH§f¥gL« g£oaš
bjhifæèUªJ Ão¤j« brŒa¥gL»wJ.
2015-16 M« M©L Kjš gadhëfS¡F
tH§f¥gl nt©oa bjhif bghJ ã nkyh©ik

162
Kiwæ‹ (PFMS) _y« gadhëfë‹ t§»¡ fz¡»‰F
neuoahf tuÎ it¡f¥gL»wJ.
Ãujk kªÂç FoæU¥ò¤ £l¤Â‹ (Cuf«) Ñœ
brayh¡f« k‰W« f©fhâ¥ò M»ait Mth°rh¥£
k‰W« Mth°M¥ _y« nk‰bfhŸs¥gL»wJ. Ï›éu©L
jftš bjhêšE£g ga‹ghLfŸ Ϥ£l¤Âid x›bthU
ãiyæY« brašgL¤Jtj‰fhd gaDŸs f©fhâ¥ò
bjhêš E£g¤ij tH§F»wJ.
Ãujk kªÂç FoæU¥ò £l¤Â‹ (Cuf«) Ñœ r_f
bghUshjhu fz¡bfL¥ò g£oaš 2011-‹ mo¥gilæš
»uhk rig _y«, gadhëfŸ f©l¿a¥gL»‹wd®.
Mdhš gy jF thŒªj gadhëfŸ r_f bghUshjhu
fz¡bfL¥ò g£oaš 2011-š éLg£LŸsd®. jFÂÍŸs
éLg£l gadhëfis r_f bghUshjhu fz¡bfL¥ò
g£oaš 2011-š nr®¤Âl k¤Âa muÁ‹ m¿Îiu¥go,
khãy« KGtJ« mid¤J kht£l§fëY« fz¡bfL¥ò
nk‰bfhŸs¥g£L, 8.28 Ïy£r« jFÂÍŸs gadhëfŸ
f©l¿a¥g£L, gadhëfë‹ bga® k‰W« étu§fŸ
“Mth°gs°” bk‹bghUëš gÂnt‰w« brŒa¥g£L,
k¤Âa muÁ‹ x¥òjš v®gh®¡f¥gL»wJ.
Ãujk kªÂç FoæU¥ò¤ £l¤Â‹ (Cuf«) Ñœ
gadhëfëläUªJ bgw¥gL« òfh®fis gçÓyid
brŒJ, gadhëfë‹ bga®fis gadhëfŸ g£oaèš
nr®¡fΫ / Ú¡fΫ k‰W« ԮΠbrŒaΫ xU Fiw Ô®¡F«
mik¥ghf nkšKiwp£L¡ FG kht£l mséš
m¿Kf¥gL¤j¥g£LŸsJ.

163
 Ãujk kªÂç FoæU¥ò¤ £l¤Â‹ (Cuf«) Ñœ
2016-17 Kjš 2018-19 tiu, 3,27,552 ÅLfŸ, %.3,210.01
nfho khãy muÁ‹ g§F¤ bjhifÍl‹ bkh¤j«
%.5,568.38 nfho kÂ¥Õ£oš f£l¥g£L tU»wJ.
2019-20 M« ãÂah©oš, 2 Ïy£r« ÅLfŸ,
%.3,400 nfho kÂ¥Õ£oš f£l¥gl cŸsd.

4.3. ehlhSk‹w cW¥Ãd® cŸq® bjhFÂ

nk«gh£L¤Â£l«
1993 M« M©L k¤Âa murhš ehlhSk‹w cW¥Ãd®
bjhF nk«gh£L¤ £lkhdJ bjhl§f¥g£L, Cuf«
k‰W« ef®¥òw gFÂfëš c£f£lik¥ò trÂ
V‰gL¤Jtš cŸs Ïilbtëæid ãu¥Ãl Ϥ£l«
têtif brŒ»wJ. Ϥ£l¤Â‰fhd ãÂia 2011-12 M«
M©L Kjš %.2 nfhoæš ÏUªJ %.5 nfhoahf k¤Âa
muR ca®¤ÂÍŸsJ. jäœeh£oš, Ϥ£l
brayh¡f¤Â‰F Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiwna
bjhl®ò Jiw MF«. ehlhSk‹w cW¥Ãd®fshš
gçªJiu¡f¥gL« gâfS¡F kht£l M£Á¤ jiyt®
ã®thf mDk tH§Fth®. Ϥ£l¤Â‹ Ñœ vL¤J¢
brŒa¡Toa gâfŸ F¿¤j és¡f¥ g£oaY«, jil
brŒa¥g£l gâfŸ F¿¤J« têfh£L be¿Kiwæš
F¿¥Ãl¥g£LŸsJ. Ϥ£l¤Â‹ Ñœ, Fs§fŸ,
F£ilfŸ, MWfŸ, thŒ¡fhš ö® thUjš ngh‹w
mid¤J tifahd guhkç¥ò gâfS« jil
brŒa¥g£LŸsd.

164
 2018-19 M« M©oš, ehlhSk‹w cW¥Ãd®
cŸq® bjhF nk«gh£L¤ £l¤Â‹ Ñœ,
%. 290 nfho xJ¡Ñ£oš gšntW gâfŸ Ñœ¡fhQ«
m£ltizæš f©LŸs étu¥go
brašgL¤j¥g£LŸsd.
m£ltiz - 4.2
ehlhSk‹w cW¥Ãd® cŸq® bjhF nk«gh£L¤ £l¤Âš
2018-19 M« M©oš vL¡f¥g£l gâfŸ étu«

gâfë‹
t. v© gâfŸ
v©â¡if
1. f£ll§fŸ 688
2. rhiyfŸ 562
3. FoÚ® tH§fš 287
tofhš k‰W« ghrd fhšthŒ
4. gâfŸ 574
5. Ïju gâfŸ 2,098
bkh¤j« 4,209

4.4. Ãujk kªÂç »uhk rhiy¤ £l«

Ãujk kªÂç »uhk rhiy¤ £l«, 500-¡F«
nk‰g£l k¡fŸ bjhif bfh©l Ïiz¥ò rhiy trÂ
Ïšyhj F¡»uhk§fS¡F mid¤J gUtfhy§fëY«
ga‹gL¤j¤j¡f tifæš rhiy Ïiz¥ò trÂæid
V‰gL¤Â¤ jUtj‰fhf 2000 M« M©oš, k¤Âa murhš
100% ã cjéÍl‹ m¿Kf¥gL¤j¥g£lJ. Ϥ£l«,
V‰fdnt cŸs rhiyfis nk«ghL brŒaΫ
têtF¡»wJ.
2015-16 M« M©L Kjš Ãujk kªÂç »uhk
rhiy¤ £l« 60% k¤Âa muR ã k‰W« 40% khãy
muR ã v‹w ãÂ¥ g§fë¥Ã‹ mo¥gilæš

165
brašgL¤j¥gL»wJ. nkY« xU K¡»a m«rkhf,
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ mik¡f¥g£l rhiyfëš, 5 M©L
bjhl® guhkç¥ò, khãy muÁ‹ ãÂæ‹ _y«
nk‰bfhŸs¥gl nt©L« v‹gJ f£lhakh¡f¥g£LŸsJ.
Ãujk kªÂç »uhk rhiy¤ £l«- I
Ãujk kªÂç »uhk rhiy¤ £l«- I ‹Ñœ,
jäœehL KGikahd xJ¡Ñ£oid bg‰WŸsJ. Ãujk
kªÂç »uhk rhiy¤ £l«- I ‹Ñœ gF I Kjš XI tiu,
16,364 ».Û. ÚsKŸs 7,692 »uhk Cuh£Á, Cuh£Á x‹¿a
rhiyfŸ, Ïju kht£l¢ rhiyfŸ k‰W« 98 ghy§fŸ
M»ait %.4,884 nfho kÂ¥Õ£oš vL¤J¡
bfhŸs¥g£LŸsd. Ïš khãy muÁ‹ g§F bjhifahd
%.741.32 nfhoÍ« ml§F«.
m£ltiz - 4.3
Ãujk kªÂç »uhk rhiy¤ £l«-I‹ Ñœ, vL¤J¡
bfhŸs¥g£l gâfë‹ étu«
vL¤J¡ bfhŸs¥g£lit
t.v© gF tUl« kÂ¥ò
v©â¡if Ús« (».Û)
(%.nfhoæš)
1 I 2000-01 862 1442.12 152.91
2 II 2001-02 444 795.09 114.27
3 III 2003-04 491 1096.40 159.07
4 IV 2004-05 393 778.31 111.35
5 V 2005-06 365 799.59 170.84
6 VI 2006-07 810 2049.02 459.82
7 VII 2007-08 1581 3010.32 853.72
8 VIII 2012-13 1338 3089.06 1125.85
9 IX 2014-15 401 940.47 352.97
10 X 2016-17 602 1362.27 754.47
11 XI 2018-19 503 1001.57 628.84
bkh¤j« 7790 16364.22 4884.11

166
 Ãujk kªÂç »uhk rhiy¤ £l« gF IX tiu
mid¤J¥ gâfS« Ko¡f¥g£LŸsd k‰W« ÛjKŸs
gâfŸ gšntW ãiyfëš K‹nd‰w¤Âš cŸsd.
Ï¥gâfŸ 2019-20 M« M©oš Ko¡f¥gL«.
Ãujk kªÂç »uhk rhiy¤ £l« - II
Cuf rªij k‰W« ts®¢Á ika§fS¡F¢
bršY« Ãujhd rhiyæid nk«gL¤Jtj‹ _y«, Cuf¢
rhiy bjhF¥Ãid tY¥gL¤J« F¿¡nfhSl‹, k¤Âa
muR 2013 M« M©L Ãujk kªÂç »uhk rhiy¤ £l« II-
I m¿Kf¥gL¤ÂaJ. jäœehL, Ãujk kªÂç »uhk rhiy¤
£l«-I ‹Ñœ tiuaW¡f¥g£l Ïy¡Ffis milªjij
bjhl®ªJ, 2017 M« M©oš Ãujk kªÂç »uhk rhiy¤
£l«-II I nk‰bfhŸs mDk tH§f¥g£lJ.
Ãujk kªÂç »uhk rhiy¤ £l« - II ‹Ñœ,
2,940 ».Û. ÚsKŸs, 860 Cuf¢ rhiyfis nk«ghL
brŒtj‰F« k‰W« 34 ghy§fŸ f£L« gâfS¡F«
%.1,434 nfho ã xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ. Ïš khãy
muÁ‹ g§F bjhifahd %.621.77 nfhoÍ« ml§F«.
m£ltiz - 4.4
Ãujk kªÂç »uhk rhiy¤ £l«-II‹ Ñœ, vL¤J¡
bfhŸs¥g£l gâfë‹ étu«
vL¤J¡ bfhŸs¥g£lit
t.
tUl« kÂ¥ò
v© v©â¡if Ús« (».Û)
(%.nfhoæš)

1 2017-18 790 2653.58 1240.94

2 2018-19 104 286.84 192.80

bkh¤j« 894 2940.42 1433.74

167
Ãujk kªÂç »uhk rhiy¤ £l¤Â‹ Ñœ
brašÂwD¡fhd C¡f¤ bjhif
2016-17 M« M©L, tUlhªÂu Ïy¡Ffë‹
ãiwnt‰¿aj‹ mo¥gilæš, Ãujk kªÂç »uhk rhiy¤
£l¤Â‹ Ñœ braš ÂwD¡fhd C¡f¤bjhifæid
k¤Âa muR m¿Kf¥gL¤ÂaJ. tUlhªÂu Ïy¡F všiy
Ko¡f¥gl nt©oa rhiyfë‹ Ús«, Ïiz¡f¥gl
nt©oa F¡»uhk§fë‹ v©â¡if, guhkç¥ò bfhŸif
cUth¡f«, ju¡ f£L¥gh£o‹ ãiy k‰W« rhiyfë‹
5 tUl bjhl® guhkç¥ò k‰W« mj‰F êija fhyKiw
guhkç¥ò M»at‰iw cŸsl¡»ajhF«.

Ãujk kªÂç »uhk rhiy¤ £l¤Â‹ Ñœ Áwªj

brašgh£o‹ mo¥gilæš, ekJ khãy¤Â‰F 2016-17
k‰W« 2017-18 M« M©o‰F Kiwna %.55.58 nfho k‰W«
%.45.32 nfho ã C¡f¤ bjhifahf tH§f¥g£LŸsJ.

k¤Âa muÁ‹ têfh£L be¿Kiwæ‹go,

C¡f¤bjhif ãÂ, 5 M©L fhy« bjhl® guhkç¥ò
KoΉw Ãujk kªÂç »uhk rhiyfë‹, fhy Kiw
guhkç¥ò¥ gâ¡fhf ga‹gL¤j¥gL»wJ. Ï¥gâfS¡F
khãy muÁ‹ g§F¤ bjhifahf %. 67.26 nfho ãÂ
xJ¡f¥g£LŸsJ.

168
 m£ltiz - 4.5
Ãujk kªÂç »uhk rhiy¤ £l¤Â‹ Ñœ brašÂw‹
C¡f¤ bjhif étu«
C¡f¤ bjhif kÂ¥ò vL¡f¥g£l gâfŸ
t. (%.nfhoæš)
tUl«
v© k¤Âa khãy bkh¤j« rhiyfŸ Ús«
muR muR v©â¡if (».Û)
1 2016-17 55.58 37.05 92.63 561 959
2 2017-18 45.32 30.21 75.53 443 731
bkh¤j« 100.90 67.26 168.16 1004 1690

ÏJ ngh‹W, 2018-19-M« M©o‰F k¤Âa muR,

%.30.14 nfho brašÂwD¡fhd C¡f¤ bjhifahf
mDk më¤JŸsJ. Ïj‰F ãfuhd khãy g§fë¥ghf
%.20.09 nfho, murhš tH§f¥g£LŸsJ. Ïj‰fhd
gâfŸ éiuéš nk‰bfhŸs¥gL«.
ÏJtiu, Ãujk kªÂç »uhk rhiy¤ £l¤Â‹ Ñœ
k¤Âa muÁläUªJ %.131.04 nfho brašÂw‹ C¡f¤
bjhifahf ekJ khãy« bg‰WŸsJ.
Ïiz¥ò¢ rhiy tr Ϛyhj F¡»uhk§fŸ
Ãujk kªÂç »uhk rhiy¤ £l«, 2000- M«
M©oš Jt§f¥g£l bghGJ, jäœeh£oš 500-¡F« nkš
k¡fŸ bjhif bfh©l Ïiz¥òrhiy tr Ϛyhj 2402
F¡»uhk§fŸ ÏUªjd. Ït‰¿š 2,386 F¡»uhk§fS¡F
Ãujk kªÂç »uhk rhiy¤ £l« k‰W« Ïju khãy
£l§fë‹ _y« Ïiz¥ò¢ rhiy trÂ
V‰gL¤j¥g£LŸsJ. ÏJjéu, td¤ Jiw mDk bgw
nt©oa ãy« k‰W« g£lh ãy Ãu¢rid cŸs
16 Ïiz¡f¥glhj F¡»uhk§fŸ Ãujk kªÂç »uhk
rhiy¤ £l¤Â‹ Ñœ K‹bkhêa¥gléšiy.

169
 mid¤J F¡»uhk§fS¡F«, 100% Ïiz¥ò
trÂæid cW brŒÍ« éj¤Âš, 2018-19- M«
M©o‰fhd ã ãiy m¿¡ifæš, “mid¤J Cuf
FoæU¥òfS¡F« rhiy Ïiz¥ò k‰W« Ïju mo¥gil
trÂfis V‰gL¤Â ju nt©L« v‹gš Ϫj muR
cWÂahf cŸsJ. mid¤J gUt fhy§fS¡F« V‰w
rhiyfSl‹ ÏJtiu Ïiz¡f¥glhj 500-¡F«
nk‰g£l k¡fŸ bjhif bfh©l 16 gH§Foæd®
FoæU¥òfS¡F 2018-19 M« M©oš rhiy Ïiz¥òfŸ
V‰gL¤j elto¡if vL¡f¥gL«”, vd
m¿é¡f¥g£LŸsJ.
ÏJtiu, 9 F¡»uhk§fS¡F Ïju khãy
£l§fë‹ _y« Ïiz¥òrhiy trÂ
V‰gL¤j¥g£LŸsJ. vŠÁÍŸs 7 F¡»uhk§fS¡F
Ïiz¥ò¢ rhiy tr tH§f td¤Jiwæ‹
mDkÂæid bgw njitahd elto¡iffŸ
nk‰bfhŸs¥g£L tU»‹wd.
4.5 öŒik ghuj Ïa¡f« ( Cuf«)
“öŒik ghuj Ïa¡f« (Cuf«)”, 2014 M« M©L
m¡nlhg® §fŸ 2 M« ehŸ k¤Âa murhš bjhl§f¥g£L,
midtU¡Fkhd Rfhjhu trÂfŸ KGikahf miltj‹
_y«, kfh¤kh fhªÂ mt®fë‹ 150-tJ Ãwªj ehëš
mtU¡F¥ bghU¤jkhd mŠrè brY¤J« tifæš,
2019 M« M©o‰FŸshf ‘öŒik ghuj«’ v‹w ãiyia
vŒj mid¤J Ka‰ÁfS« KL¡»él¥g£LŸsd.

170
£l¤Â‹ neh¡f§fŸ
öŒik ghuj Ïa¡f¤Â‹ (Cuf«) K¡»a neh¡f§fŸ
ËtUkhW:

m) Âwªj btëæš ky« fê¤jiy xê¤J, öŒik

k‰W« Rfhjhu¤ij nk«gL¤Â, Cuf¥ gFÂfëYŸs
k¡fë‹ bghJthd thœ¡if¤ ju¤Âid K‹nd‰w«
mila¢ brŒjš.
M) 2.10.2019¡FŸ öŒik ghuj« v‹w Ïy¡»id vŒj,
Cuf¥ gFÂfëš KG mséyhd Rfhjhu
brašghLfis KL¡» éLjš.
Ï) Rfhjhu¡ fšé k‰W« éê¥òz®Î _y« Cuh£Á
mik¥òfŸ k‰W« r_f§fS¡»ilna M®t¤ij
ö©o, Rfhjhu trÂfŸ k‰W« ãiyahd Rfhjhu¥
gH¡f tH¡f§fis¡ fil¥Ão¤Âl brŒjš. ãiyahd
Rfhjhu« k‰W« R‰W¢NHY¡F ghJfh¥ghd tifæš,
Á¡fdkhd k‰W« bghU¤jkhd bjhêš E£g¤ij
C¡Fé¤jš.
<) Cuf¥ gFÂæš x£Lbkh¤j Rfhjhu¤Âid
V‰gL¤j m¿éaš ó®tkhd Âl k‰W« Âut¡fêÎ
nkyh©ik Kiwfis, njitahd Ïl§fëš
r_f¤jhš ã®t»¡f¥gL« tifæš V‰gL¤Jjš.
öŒik ghuj Ïa¡f¤Â‹ (Cuf«) TWfŸ:
jåeg® Ïšy¡ fê¥giw, r_f Rfhjhu tshf«, Âl
k‰W« Âut¡ fêÎ nkyh©ik¤ £l« M»ait öŒik
ghuj Ïa¡f¤ (Cuf«) £l¤Â‹ K¡»a TWfshF«.

171
m) jå eg® Ïšy¡ fê¥giw
KGikahf Ko¡f¥g£l jå eg® Ïšy Rfhjhu
fê¥giwahdJ, mo¤js f£Lkhd«, nkšjs¡ f£Lkhd«
k‰W« j©Ù® tr M»at‰iw cŸsl¡»ajhF«.
mid¤J Cuf FL«g§fS« fê¥giw tr bgWtij
cW brŒtnj Ï›éa¡f¤Â‹ neh¡fkhF«.
öŒik ghuj Ïa¡f¤Â‹ (Cuf«) Ñœ, tWik¡
nfh£o‰F Ñœ cŸs FL«g§fŸ k‰W« milahs«
fhz¥g£l tWik¡ nfh£o‰F nkš cŸs FL«g§fS¡F
jå eg® Ïšy¡ fê¥giw f£l jyh %. 12,000 C¡f¤
bjhifahf tH§f¥gL»wJ. Ϫj bjhif 2015-16 M«
M©L Kjš k¤Âa k‰W« khãy muRfë‹ g§F¤
bjhifæid 60:40 v‹w é»j¤Âš mjhtJ k¤Âa muR
%.7,200/- k‰W« khãy muR %. 4,800/- Mf
kh‰¿aik¡f¥g£LŸsJ.
öŒik ghuj Ïa¡f« (Cuff«)-‹ Ñœ Rfhjhu«
milªj ãiy F¿¤j étu§fŸ V‰bfdnt, KG Rfhjhu
jäHf« jiy¥Ã‹Ñœ 3.9.2-š bfhL¡f¥g£LŸsJ.
(M) r_f Rfhjhu tshf§fŸ
nghÂa v©â¡ifæyhd fê¥giwfŸ,
FëayiwfŸ, Jâ Jit¡F« nkilfŸ, if
fGÎtj‰fhd tr k‰W« Ïju trÂfis cŸsl¡»a
r_f Rfhjhu tshf§fŸ, »uhk k¡fŸ midtU« V‰W¡
bfhŸs¡ Toa k‰W« vëš mQf¡ Toa Ïl¤Âš
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ mik¡f¥gL»wJ. x›bthU r_f
Rfhjhu tshf« mik¥gj‰F ã cjé mÂfg£rkhf

172
%. 2 y£r« tiu, k¤Âa muR, khãy muR k‰W« rKjha
g§F¤ bjhif 60:30:10 v‹w é»j¤Âš tH§f¥gL»wJ.
(Ï) Âl k‰W« Âut¡ fêÎ nkyh©ik
Âl k‰W« Âut fêΡ nkyh©ik Ϥ£l¤Â‹
xU TwhF«. öŒik ghuj Ïa¡f¤Â‹ (Cuf«) Ñœ, Âl
k‰W« Âut¡ fêÎ nkyh©ik¤ £l brayh¡f¤Â‰fhd
bkh¤j cjé¤ bjhif x›bthU »uhk Cuh£Áæ‹
bkh¤j jå eg® Ïšy§fë‹ v©â¡if¡F V‰g
fz¡»l¥gL«.

4.6. njÁa %®g‹ äõ‹

»uhk¤ bjhF¥òfis ef®¥òw§fS¡F Ïizahd
ts®¢Á cilajhf V‰gL¤j “njÁa %®g‹ äõ‹” £l«
k¤Âa murhš 16.09.2015 m‹W Jt¡f¥g£LŸsJ.
Ϥ£l¤Â‹ K¡»a neh¡f« »uhk§fëš bghUshjhu
ts®¢Áia C¡f¥gL¤Â r_f, bghUshjhu c£f£lik¥ò
trÂfis cUth¡» rçahd £l totik¥òl‹ Toa
“%®g‹ bjhF¥Ãid” cUth¡FtjhF«.
%®g‹ bjhF¥Ãid nj®Î brŒtj‰fhd têKiwfŸ
njÁa %®g‹ äõ‹ têfh£Ljè‹go “%®g‹
bjhF¥ò” v‹gJ ónfhs mo¥gilæš bjhl®¢Áahd
ãy¥gu¥Ãš cŸs Cuh£Áfëš 25,000 Kjš 50,000 tiu
k¡fŸ bjhif bfh©l Cuh£Áfë‹ bjhF¥ghF«.
njÁa %®g‹ äõ‹ £l¤Â‹go gH§Foæd®
bjhF¥ò k‰W« gH§Foæd® mšyhj bjhF¥ò vd Ïu©L
ÃçÎfëš %®g‹ bjhF¥òfŸ cŸsd. jäœeh£o‰F

173
gH§Foæd® mšyhj bjhF¥òfis nj®Î brŒa
òJblšè, k¤Âa Cuf ts®¢Á mik¢rf¤jhš Ñœ¡f©l
msÎnfhè‹ go %®g‹ bjhF¥òfŸ nj®Î
brŒa¥g£LŸsd.

K¡»a¤Jt«

• 10 M©Lfëš Cuf k¡fŸ bjhif ts®¢Á

• ãy§fë‹ kÂ¥ò ca®Î 80 rjÅj«
• 10 M©Lfëš étrha« rhuhj gâfëš k¡fë‹
g§fë¥ò
• nkšãiy¥ gŸëfëš bg©fë‹ nr®¡if rjÅj«

• Ãujk kªÂç #‹j‹ nah#dh £l¤Â‹ Ñœ (PMJDY)

t§» fz¡FfŸ Jt§f¥g£LŸs FL«g§fë‹ 20 rjÅj«
rjÅj«
• öŒik ghuj Ïa¡f« (»uhä‹) £l¤Â‹ brašghL

mj‹go k¤Âa muR _‹W f£l§fshf Ñœ¡f©l

11 bjhF¥òfis (Cluster) cUth¡»l mDkÂ
tH§»ÍŸsJ.

»uhk
t.v. kht£l¤Â‹ bga® bjhF¥Ã‹ bga® Cuh£Áfë‹
v©â¡if

ãiy – I (2016-2019)

1 ÂUtŸq® F¤j«gh¡f« 11

2 Átf§if thâa‹Fo 7

3 ÂU¥ó® ntyhÍj«ghisa« 6

4 nfha«ò¤ö® kJ¡fiu 9

5 ÂUbešntè R¤jkšè 14

bkh¤j« 47

174
 »uhk
t.v. kht£l¤Â‹ bga® bjhF¥Ã‹ bga® Cuh£Áfë‹
v©â¡if

ãiy – II (2017-2020)

1 fhŠÁòu« Á§fbgUkhŸ nfhéš 7

2 kJiu nfhéš gh¥gh¡Fo 16

3 jŠrhñ® ÂUkiy rK¤Âu« 9

bkh¤j« 32

ãiy – III (2018-2021)

1 f‹åahFkç rilak§fs« 5

2 njå Óya«g£o 7

3 »UZz»ç myrgŸë g£utgŸë 7

bkh¤j« 19

ã brašghL
xU bjhF¥Ã‰F njitahd ãÂ, khãy k‰W«
k¤Âa murhš brašgL¤j¥gL« £l§fë‹ _y«
xU§»iz¥ò brŒa¥g£L gâfŸ nk‰bfhŸsΫ,
ÛjKŸs gâfis ãiwnt‰¿l Ïil ãutš ãu¥ò
ãÂæid k¤Âa muR tH§F»wJ. Ïil ãutš ãu¥ò ãÂ
£l kÂ¥ÕL bryéš 30 rjÅj« mšyJ %ghŒ 30 nfho
Ït‰¿š vJ Fiwnth m¤bjhif X›bthU bjhF¥Ã‰F«
tH§f¥gL»wJ.
njÁa %®g‹ äõ‹ £l¤Â‰fhd Ïilãutš
ãu¥ò ã (Critical Gap Fund) g»®thdJ k¤Âa muÁ‹
g§F 60 rjÅj« k‰W« khãy muÁ‹ g§F
40 rjÅj« v‹w é»jh¢rhu mo¥gilæš
brašgL¤j¥gL»wJ.

175
 m£ltiz – 4.6
njÁa %®g‹ äõ‹ £l¤Â‹ Ñœ xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸs Ïilãutš ãu¥ò ãÂ
(%ghŒ nfhoæš)
bjhF¥òfë‹
t. v. ãiy £l fhy« ã xJ¡ÑL
v©â¡if

1 ãiy – I 2016-2019 5 150.00

2 ãiy – II 2017-2020 3 90.00

3 ãiy - III 2018-2021 3 90.00

bkh¤j« 11 330.00

k¤Âa, khãy muR £l§fë‹ xU§»iz¥ò ãÂ

k‰W« Ïilãutš ãu¥ò ãÂæ‹ _y« bghUshjhu
nk«gh£Ll‹ Toa Âw‹ ts®¥ò gæ‰Á, ntsh©ik
bjhl®ghd £l¥ gâfŸ, fšé, Rfhjhu«, FoÚ®, Âl
k‰W« Âut fêÎ nkyh©ik, »uhk bjU¡fŸ k‰W«
tofhš, bjU és¡F, rhiy trÂfŸ, ngh¡Ftu¤J,
rikaš vçthÍ Ïiz¥ò, fâå vG¤j¿Î k‰W« k¡fŸ
nrit ika« ngh‹w gâfS¡F ga‹gL¤j¥gL»‹wJ.
xU§»izªj bjhF¥ò brašÂ£l« (ICAP) k‰W«
éçthd brašÂ£l m¿¡if M»ad %®g‹rh~¥£
Ïiza js¤Âš gÂa¥gL»‹wd. k¤Âa muÁ‹
m¿ÎW¤jY¡»z§f, %®g‹rh~¥£-š bghJ ãÂ
nkyh©ik mik¥Ã‹ (PFMS) bryéd¤ bjhF¥ò
Kiwia¥ ga‹gL¤Â 㢠bryéd« nk‰bfhŸs
elto¡iffŸ nk‰bfhŸs¥gL»‹wd.

176
 4.7. njÁa »uhk Rauh{a £l« (RGSA)
Cuh£Á ãWtd§fë‹ Âwid tY¥gL¤jΫ
Cuf cŸsh£Á ã®thf« cŸq® ts®¢Á¡F mÂf
K¡»a¤Jt« tH§fΫ ϪÂa murhdJ Óuik¤j njÁa
»uhk Rauh{a £l¤Âid m¿Kf¥gL¤ÂaJ. nkY«
k¡fŸ g§nf‰òl‹ Toa £l« jahç¤jš, bjhêšE£g
cjéÍl‹ cŸq® ts§fis Âwikahf ga‹gL¤Â
Úo¤j, ãiyahd ts®¢Á Ïy¡FfSl‹ bjhl®òila
cŸq® Ãu¢ridfS¡F Ô®ÎfŸ V‰gL¤JtJ«
Ϥ£l¤Â‹ neh¡fkhF«. I¡»a ehLfë‹ Úo¤j
ts®¢Á Ïy¡Ffis (SDGs) 2030¡FŸ miltj‰F
Cuh£ÁfŸ xU K¡»a m§fkhf t»¡»‹wd.
neh¡f§fŸ
 Úo¤j ts®¢Á Ïy¡Ffis mila Cuh£Á ãWtd§fë‹
ã®thf¤ Âwid nk«gL¤Jjš
 midtiuÍ« cŸsl¡»a cŸsh£Á ã®thf¤ij
më¤ÂlΫ, cŸq® ts§fis njitahd msÎ
ga‹gL¤Â k‰w £l§fSl‹ xU§»izªJ njÁa
K¡»a¤Jt« thŒªj Ãu¢ridfS¡F¤ ԮΠfhQ«
tifæš Cuh£Áfë‹ Âwid nk«gL¤Jjš
 TLjš tUthŒ Mjhu§fis Âu£L« t©z«
Cuh£Áfë‹ Âwid nk«gL¤Jjš
 Cuh£Á ã®thf¤Âš k¡fŸ g§fë¥ò, btë¥gil¤j‹ik
k‰W« bghW¥òilikÍl‹ brašgl »uhk rigfis
tY¥gL¤Jjš

177
 Cuh£Áfë‹ Âw‹ nk«ghL k‰W« mjid tê
el¤Jtj‰fhf fšé k‰W« Ó®äF ãWtd§fis
ga‹gL¤Jjš
 Cuh£Á ãWtd§fë‹ Âw‹ nk«gh£o‰fhf gšntW
ãiyfëš ãWtd§fis tY¥gL¤Jjš
 ã®thf Âw‹ k‰W« nk«gL¤j¥g£l nritfis tH§F«
t©z« Cuh£Áfëš ä‹ MSik k‰W« Ïju
bjhêšE£g c¤Âfis¥ ga‹gL¤Jjš
 Âw«gl brašgL« Cuh£Áfis milahs« f©L
C¡Fé¤jš.
ã Kiw
njÁa »uhk Rauh{a £lkhdJ (RGSA) k¤Âa
k‰W« khãy muRfŸ 60:40 v‹w ã é»jh¢rhu
Kiwæš brašgL¤j¥gL»wJ. ϪÂa murhdJ gæ‰Á,
gæ‰Á¡fhd c£f£lik¥ò trÂfŸ k‰W« kåj ts«,
bjhiyJhu¡ fšé, òJikahd Ka‰ÁfŸ, Cuh£ÁfS¡F
bjhêšE£g cjéfŸ, ã®thf« k‰W« ã jftš
gF¥ghŒÎ k‰W« £l¥ ÃçÎ, Cuh£Á f£ol« k‰W«
rKjha Tl«, Cuh£Á ä‹dQ brayh¡f«, bghUshjhu
ts®¢Á k‰W« tUthŒ nk«gL¤JjY¡F £l
mo¥gilæš cjéfŸ, jftš fšé k‰W« bjhl®ò (2%)
k‰W« £l nkyh©ik (5%) M»aitfS¡F ãÂ
më¡»wJ.
2018-19 M« M©o‰F njÁa »uhk Rauh{a £l«
(RGSA) £l¤Â‰F muR %.96 nfho ã tH§»ÍŸsJ.

178
Ïš k¤Âa muR g§F %.57.60 nfhoÍ«, khãy muR g§F
38.40 nfhoÍ« ml§F«.
nkY« njÁa »uhk Rauh{a £l¤Â‹ (RGSA) Ñœ
2019-20M©L tUlhªÂu brašÂ£l¤Â‰F k¤Âa muR
%.150.17 nfho x¥òjš më¤JŸsJ.

4.8. ehlhSk‹w cW¥Ãd® khÂç »uhk¤ £l«

(SAGY)
ehlhSk‹w cW¥Ãd® khÂç »uhk¤ £l«
11.10.2014š k¤Âa murhš bjhl§f¥g£lJ. Ϥ£l¤Â‹
têfh£L be¿KiwfŸ www.saanjhi.gov.in tiyjs¤Âš
btëæl¥g£LŸsJ.

nj®Î brŒa¥gL« »uhk§fëš mid¤J

Jiwfë‹ Â£l§fisÍ« xU§»iz¤J, xUKf¥gL¤Â,
brašgL¤Â khÂç »uhk§fshf kh‰¿ mid¤J k¡fë‹
thœ¡if¤ ju¤ij ca®¤Jtnj Ϥ£l¤Â‹
neh¡fkhF«. »uhk Cuh£Ána Ϥ£l brayh¡f¤Â‹
mo¥gil myfhF«. rkbtë¥gFÂfëš, 3000 Kjš 5000
tiu k¡fŸ bjhif bfh©l »uhk Cuh£ÁfisÍ«
kiy¥gFÂ k‰W« gH§Fo »uhk§fŸ våš k¡fŸ bjhif
1000 Kjš 3000 tiuÍ« cŸs »uhk Cuh£Áia x›bthU
ehlhSk‹w cW¥ÃdU« nj®ªbjL¡f nt©L«.
kht£l§fëš Ïªj myF msΡF k¡fŸ bjhif
»il¡féšiy v‹whš Vw¡Fiwa Ïnj msΡF k¡fŸ
bjhif cŸs »uhk Cuh£Áfis nj®Î brŒayh«.
ehlhSk‹w cW¥Ãd® jdJ (m) jdJ kidéæ‹ /

179
fztç‹ brhªj »uhk¤ij j鮤J Ïju
»uhk§fëèUªJ khÂç »uhkkhf cUth¡f nt©oa
»uhk Cuh£Áia j§fŸ éU¥g¥go f©l¿ayh«.
k¡fsit cW¥Ãd® jdJ bjhF¡FŸS«,
khãy§fsit cW¥Ãd® jdJ khãy¤Â‰FŸS«, ãakd
cW¥Ãd® ϪÂa mséš vªj xU khãy¤ÂY«, xU
»uhk¤ij nj®ªbjL¡fyh«. ef®¥òw bjhFÂia
bghW¤jtiuæš »uhk Cuh£ÁfŸ Ïšiybaåš
r«gªj¥g£l k¡fsit cW¥Ãd® mU»YŸs Cuf¤
bjhFÂæèUªJ »uhk¤ij nj®ªbjL¡f nt©L«.
ehlhSk‹w cW¥Ãd® khÂç »uhkkhf cUth¡f nt©oa
xU »uhk Cuh£Áia cldoahfΫ k‰w Ïu©L »uhk
Cuh£Áfis ËdU« bjçÎ brŒa nt©L«.
K¡»akhf, 2019 kh®¢ khj¤Â‰FŸ _‹W khÂç
»uhk§fis cUth¡f nt©L«, mš x‹W 2016¡FŸ
cUth¡f¥gLjš nt©L«. Ï›thwhf 2024-¡FŸ 5 khÂç
»uhk Cuh£Áfis (M©o‰F x‹W Åj«) nj®Î brŒJ
nk«gL¤j nt©L«.

muR jiyik brayhsç‹ jiyikæyhd

cW¥Ãd®fŸ ml§»a khãy mséyhd mÂfhu«
më¡f¥g£l FG murhiz ãiy v©.23, Cuf ts®¢Á
k‰W« Cuh£Á¤ (k.m. 2) Jiw ehŸ 13.02.2015‹go
mik¡f¥g£L £l brašghLfis f©fhâ¤J
tU»wJ.

180
 Ϥ£l¤Â‹ Ñœ, nj®ªbjL¡f¥g£l khÂç
»uhk§fëš gšntW Jiwfëš V‰fdnt eilKiwæš
cŸs muR¤ £l§fis xU§»iz¤J brašgL¤j
bjçé¡f¥g£LŸsJ. Ϥ£l¤Â‰F vd jåahf ãÂ
xJ¡ÑL vJΫ brŒa¥gléšiy. nkY«, òÂa
c£f£lik¥ò k‰W« f£Lkhd« bjhl®òila £l§fS«
mDk¡f¥gléšiy. mid¤J ts§fS« xnu
Ïy¡»id neh¡» xU§»izªj tifæš mÂfg£r
ga‹fis jU« tifæš cgnah»¡f¥gl nt©L«. k¤Âa
murhš brašgL¤j¥gL« £l§fëš bjhl®òila
mik¢rf«, k¤Âa muR¤ JiwfŸ / k¤Âa muR ãÂ¥
g§fë¥nghL brašgL¤j¥gL« £l§fëš khÂç
»uh§fS¡F K‹Dçik më¡F« tifæš têfh£L
be¿Kiwfëš jFªj kh‰w§fŸ V‰gL¤j elto¡if
nk‰bfhŸs¥gL«.

Ϥ£l¤Âš mÂfg£r gy‹fis mila khãy

murhš brašgL¤j¥gL« gšntW £l§fis
xU§»iz¤J brašgL¤j nt©L«.

4.9. òÂa njÁa fçkthÍ k‰W« cæ® cu nkyh©ik¤

£l« (NNBOMP)
k¤Âa muÁdhš brašgL¤j¥gL« £lkhd, òÂa
njÁa fçkthÍ k‰W« cæ® cu nkyh©ik¤ £l¤Â‹
neh¡f«, Cuf¥ gFÂfëš Ïa‰if¡ fêÎfis¤ Âw«gl
ga‹gL¤Â, òJ¥Ã¡ftšy vçr¡Âahf kh‰w« brŒtnj
MF«.

181
 Ϥ£l¤Â‹ Ñœ, k¤Âa muR tF¤JŸs K¡»a
neh¡f§fŸ ËtUkhW -

i) Cuf k‰W« ef®¥òw gFÂfëš cŸs Ïšy§fëš

Ïa‰if fêÎfis khr‰w vçbghUshf cUth¡»l,
K¡»akhf rikaš brŒtj‰F fçkthÍ vç fy‹fŸ
mik¤jš.

ii) Cuf gFÂfëš cŸs kfë®, fhLfS¡F br‹W

v®bfhŸS« fodkhd Rikia Fiw¤J r_f
e‹ikfS¡F K¡»a¤Jt« më¤jš.

iii) »uhk¥òw§fëš Rfhjhu¤ij nk«gL¤Âl

fêtiwfSl‹ Toa fçk thÍ fy‹fŸ mik¤jš.

iv) nk«gL¤j¥g£l cæ® brçkhd« _y« (Âl Âut

ãiyæš k‰W« cy®¤j¥g£l) Ïurhad cu§fis
br¿ñ£lš / mšyJ mt‰W¡F Ïizahf Ïurhad
cu§fis¥ ga‹gL¤J« mséid Fiw¤jš / cæ®
brçkhd¡ FH«Ãid br¿ñ£L« myfhd k©òG cu
myFfSl‹ Ïiz¤jš.

v) £l FGé‹ xU§»izªj M‰wš bfhŸif

m¿¡ifæš bjçé¤JŸsthW rik¥gj‰fhd
cæ®r¡Â M‰wš njitfis ó®¤Â brŒjš.

Ϥ£l« 100 éG¡fhL k¤Âa muR khåa¤Jl‹

eilKiw¥gL¤j¥gL»wJ.

182
 m£ltiz – 4.7
khåa¡ TWfŸ étu«
njÁa fçkthÍ k‰W« cu nkyh©ik¤ £l¤Â‹ Ñœ
rikaš vçthÍ fy‹fŸ (NNBOMP) mik¥gj‰fhd
t.
ÃçÎfŸ khåa étu« (%ghæš)
v©
1 2-6 8-10 15 fd 20-25
fd mo fd mo fd mo mo fd mo
1 bghJ ÃçÎ 7,500 12,000 16,000 20,000 25,000

MÂÂuhél® /
2 10,000 13,000 18,000 21,000 28,000
gH§Foæd®

fhšeil fêÎfŸ k‰W« jåeg® ÅLfëš cŸs

3 fêtiwfSl‹ Toa fçk thÍ fy‹fS¡F TLjš Ïšiy Ïšiy
khåa« -- %. 1600/-

gâ f£lz«
4 (Turn key xU fyD¡F %. 2,500/- Åj«
Cost)

2019 -20 M« ã M©oš 2000 fçkthÍ¡ fy‹fŸ

mik¤Âl braš Ïy¡fhf ã®zæ¡f¥g£LŸsJ.

183
184
5. gâaik¥ò

185
5.1. muÁjœ gÂÎ bg‰w gâaik¥ò
Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£ÁfŸ JiwahdJ khãy
ã®thf¤Âš xU K¡»akhd Jiwahf és§FtnjhL,
k¤Âa k‰W« khãy muR ãÂfë‹ _y« Cuf f£lik¥ò,
mo¥gil trÂfŸ guhkç¥ò, Ïiz¥ò rhiyfŸ, Rfhjhu«,
Å£L tr k‰W« thœthjhu¤ij cUth¡Fjš, Cuh£Á
ã®thf« M»at‰iw cŸsl¡»a gâfis
m®¥gâ¥nghL brašgL¤J»wJ. k¤Âa ã cjéÍl‹
Toa khãy 㤠£l§fŸ cŸë£l Ϥjifa gâfŸ
ϤJiwæ‹ khãy k‰W« kht£l mséyhd
mYty®fshš £lä£L, brašgL¤j¥g£L
f©fhâ¡f¥gL»wJ.

m£ltiz 5.1
tifthçahd gâahs®fŸ égu«
muR¥ gâahs®fŸ muÁjœ gÂÎ bg‰wt®fŸ
mDk¡f¥g£l
t. gâahs®fŸ
gjéæ‹ bga® CÂa é»j«
v©. v©â¡if

TLjš Cuf ts®¢Á %..123400-216300

1. 19
Ïa¡Fe®
%.61900-196700
2. Ïiz Ïa¡Fe® 84

%.56100-177500
3. cjé Ïa¡Fe® 406

%.37700-119500
4. t£lhu ts®¢Á mYty® 1067

bkh¤j« 1576

186
 jäHf muR nghJkhd mséyhd gâæl§fS¡F
m§Ñfhu« tH§» mYty®fë‹ cçikfŸ, gjé ca®Î
cŸë£l ga‹fŸ tH§f¥gLtij cW brŒJŸsJ.

• Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiwæš 19 TLjš

Ïa¡Fe®fS«, mt‰¿š Ïju Jiwfëš 2 TLjš
Ïa¡Fe®fS« gâòçªJ tU»‹wd®.
• Ïiz Ïa¡Fe® ãiyæš Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á¤ Jiwæš 84 Ïiz Ïa¡Fe®fS«, mt‰¿š
Ïju Jiwfëš 7 Ïiz Ïa¡Fe®fS« gâòçªJ
tU»‹wd®.
• cjé Ïa¡Fe® ãiyæš Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤
Jiwæš 406 cjé Ïa¡Fe®fS«, mt‰¿š Ïju
Jiwfëš kh‰W¥gâæš 2 cjé Ïa¡Fe®fS«
gâòçªJ tU»‹wd®.
500 Cuh£ÁfS¡F nkš cŸs kht£l§fshd
ÂUt©zhkiy, ntÿ®, fhŠÁòu« k‰W« flÿ®
kht£l§fëš TLjyhf cjé Ïa¡Fe® (Cuh£ÁfŸ)
k‰W« cjé Ïa¡Fe® (jâ¡if) gâæl§fŸ
njh‰Wé¡f¥g£L mš mYty®fŸ ãakd« brŒa¥g£L
gâòçªJ tU»‹wd®.
5.2. bgh¿æaš gâaik¥ò
Cuf cŸf£lik¥ò, guhkç¥ò k‰W« mo¥gil
trÂfŸ brŒJ jUtj‰fhd gâfis nk‰bfhŸs Cuf
ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiw bgh¿æaš Ãçéš bkh¤j«
5279 bgh¿æaš gâahs®fŸ gâah‰¿ tU»‹wd®.

187
 m£ltiz 5.2.
tifthçahf bgh¿æaš gâahs®fŸ étu«
t. mDk¡f¥g£l
gjéæ‹ bga® CÂa é»j«
v©. gâæl§fŸ
%..123100-215900
1. f©fhâ¥ò bgh¿ahs® 3
(ãiy 28)
%.61900-196700
2. bra‰bgh¿ahs® 45
(ãiy 26)
%.59300-187700
3. cjé bra‰bgh¿ahs® 189
(ãiy 25)
%.56100-177500
4. cjé¥ bgh¿ahs® 939
(ãiy 22)
KJãiy tiubjhêš %.37700-119500
5. 34
mYty® (ãiy 20)
%.35900 – 113500
6. Ïsãiy¥ bgh¿ahs® 317
(ãiy 13)
gâ¥gh®itahs® /
Ïsãiy tiubjhêš %.35400 – 112400
7. 2605
mYty® (ãiy 11)

%.19500-62000
8. rhiy MŒths® 1147
(ãiy 8)
bkh¤j« 5279

• Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiwæš

45 bra‰bgh¿ahs®fS« Ïju Jiwfëš
7 bra‰bgh¿ahs®fS« gâòçªJ tU»‹wd®.

• cjé bra‰bgh¿ahs® ãiyæš Cuf ts®¢Á k‰W«

Cuh£Á¤ Jiwæš 189 cjé bra‰bgh¿ahs®fS«,
mt‰¿š kh‰W¥gâæš Ïju Jiwfëš 11 cjé
bra‰bgh¿ahs®fS« gâòçªJ tU»‹wd®.

188
• bjhêšE£g Jiwæš gšntW ÃçÎfëš
939 cjé¥ bgh¿ahs®fS«, 317 Ïsãiy¥
bgh¿ahs®fS«, 34 KJãiy tiubjhêš
mYty®fS«, 2,605 gâ¥gh®itahs®fŸ / Ïsãiy
tiubjhêš mYty®fS« cŸsd®. cjé¥
bgh¿ahs® ãiyæš gâòçÍ« 939 gâæl§fëš,
kh‰W¥gâæš Ïju Jiwfëš 05 cjé¥bgh¿ahs®
gâæl§fŸ cŸsd. mnj nghš, Ïsãiy¥
bgh¿ahs® ãiyæš gâòçÍ« 317 gâæl§fëš,
kh‰W¥gâæš Ïju Jiwfëš 06 Ïsãiy¥
bgh¿ahs® gâæl§fŸ cŸsd. nkY«, murhiz
(ãiy) v©. 49 Cuf ts®¢Á (k) Cuh£Á¤ (Ï3) Jiw
ehŸ 31.03.2015š rhiy MŒths® ãiy-1 k‰W«
rhiy MŒths® ãiy-2 M»at‰iw xU§»iz¤J
rhiy MŒths® vd Mizæl¥g£L, 1147 rhiy
MŒths®fŸ gâòçªJ tU»‹wd®.

5.3. KJãiy mYty®fis Ãw Jiw¡F kh‰W¥

gâæš mD¥òjš
ϤJiwia¢ rh®ªj TLjš Ïa¡Fe®, Ïiz
Ïa¡Fe®, bra‰bgh¿ahs®, cjé Ïa¡Fe® k‰W« cjé
bra‰bgh¿ahs® ãiyæš cŸs KJãiy mYty®fis
Áw¥ò £l§fŸ ãiwnt‰wš Jiw, jäœehL FoÚ®tofhš
thça«, khãy £l¡ FG, fhšeil guhkç¥ò¤ Jiw,
ghšts« k‰W« Û‹ts¤ Jiw, ä‹ thça«, jäœehL
Ú®to¥gF nk«gh£L Kfik, nkhndh uæš Â£l«,
bjhêšKidnth® nk«gh£L ãWtd«, r_fey« k‰W«
r¤JzΤ Jiw, jäœehL MÂÂuhél® Å£L tr k‰W«

189
nk«gh£L¡ fHf« (TAHDCO), jäœehL fhšeil k‰W«
éy§F m¿éaš gšfiy¡ fHf« (TANUVAS) jäœehL
T£LwÎ ghš c‰g¤Âahs®fŸ r§f« (Mé‹), br‹id
bgUefu ts®¢Á fHf« (CMDA), ng%uh£ÁfŸ Ïa¡ff«,
njÁa khãy eythœÎ r§f« (NRHM), njÁa Cuf
c£f£lik¥ò nk«gh£L Kfik (NRIDA), Rdhä¡F Ë
ãiy¤j thœthjhu¤ £l« (IFAD assisted PTSLP), ϪJ
rka mwãiya¤ Jiw
(HR & CE), jäœehL ghlüš k‰W« fšéæaš fHf«
k‰W« jäœehL muR nfß oé fHf« ngh‹w Jiwfëš
kh‰W¥ gâæš gâòça c¤juél¥g£LŸsJ. ÏJngh‹w
gšntW Ïju Jiwfëš gâòçtj‹ _y« bgw¥gL«
mDgt§fis bfh©L j§fsJ Âwikfis ts®¤J¡
bfhŸsΫ, bghJ k¡fS¡F nrit òçªÂlΫ
cWJizahf cŸsJ.

5.4. muÁjœ gÂÎ bgwhj gâahs® gâaik¥ò

Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiwæ‹ mo¥gil
éÂfŸ, jäœehL mik¢R¥gâ k‰W« rh®ãiy gâ
éÂfS¡F£g£L tU« gâahs®fë‹ gâaik¥ò,
muÁjœ gÂÎ bgwhj gâaik¥Ã‹ Ñœ nk‰bfhŸs¥g£L
tU»wJ. mjDl‹ Cuh£Á x‹¿a§fŸ k‰W« »uhk
Cuh£Áfë‹ gâahs®fŸ ey‹ rh®ªj elto¡iffS«
nk‰bfhŸs¥g£L tU»wJ. muÁjœ gÂÎ bgwh
gâaik¥Ã‹ Ñœ tif¥gL¤j¥g£LŸs gâahs®fë‹
égu« mDk¡f¥g£l gâæl§fŸ k‰W« mt‰¿‹
CÂa¡f£L é»j« M»ait ÑnH
m£ltizæl¥g£LŸsd.

190
 m£ltiz – 5.3
muÁjœ gÂÎbgwh gâahs®fë‹ égu«
mDk¡f¥g£l
t.
gjéæ‹ bga® gâæl CÂa ãiy
v©.
v©â¡if
m) muR¥ gâahs®fŸ
1 Jiz t£lhu ts®¢Á 3938 %.36900-116600
mYty®
2 cjéahs® 5563 %.20600-65500
3 Ïsãiy cjéahs® 3137 %.19500-62000
4 RU¡bfG¤J j£l¢r® 182 %.20600-65500
5 j£l¢r® 1042 %.19500-62000
6 X£Le® 899 %.19500-62000
7 gÂÎU vG¤j® 137 %.15900-50400
8 mYtyf cjéahs® 716 %.15700-50000
9 ÏuΡ fhty® 128 %.15700-50000
10 krhší 14 %.15700-50000
cŸsh£Á¥ gâahs®fŸ étu«
M)Cuh£Á x‹¿a¥ gâahs®fŸ étu«
1 X£Le® 770 %.19500-62000
2 gÂÎU vG¤j® 387 %.15900-50400
3 mYtyf cjéahs® 1521 %.15700-50000
4 ÏuΡ fhty® 377 %.15700-50000
5 krhší 9 %.15700-50000
Ï)»uhk Cuh£Á¥ gâahs®fŸ
1 Cuh£Á bray® 12,524 %.7700-24200
J¥òuÎ gâahs®
2 Áw¥ò fhyKiw CÂa« 9,896 %.4100-12500
bjhF¥óÂa« 16,508 %.2600/- bjhF¥ò CÂa«
3 nkšãiy Ú®nj¡f bjh£o 40,419 %.2600/- bjhF¥ò CÂa«
Ïa¡Fgt®

1) fhè¥ gâæl§fis ãu¥òjš

jäœehL muR¥ gâahs® nj®thiza« _y«
2018-2019« M©oš, 224 Ïsãiy cjéahs®fŸ, 87
j£l¢r®fŸ k‰W« 26 RU¡bfG¤J j£l¢r®fŸ M»a
fhè¥gâæl§fŸ neuoahf ãu¥g¥g£LŸsd. mo¥gil
gâæl ãiyfëš V‰gL« fhè¥ gâæl§fis¥

191
bghW¤jtiuæš, ntiythŒ¥ò mYtyf« k‰W«
g¤Âçif és«gu§fŸ _y« neuoahf ãu¥g¥g£LŸsd.
mYtyf cjéahs® / gÂtiw vG¤j® / ÏuΡ fhty®
k‰W« Cuh£Á bray®fŸ M»nahU¡F Kiwna 10%
k‰W« 20% Ïl xJ¡Ñ£o‹ mo¥gilæš Ïsãiy
cjéahs®fshf gjé ca®Î tH§f¥g£L tU»wJ. Ïš
2018-19 « M©oš mYtyf cjéahs® / gÂtiw vG¤j®
/ ÏuΡ fhtyuhf gâah‰¿a 54 eg®fŸ 10% Ïl
xJ¡Ñ£o‹ ÑG«, 227 Cuh£Á bray®fŸ 20% Ïl
xJ¡Ñ£o‹ ÑG« Ïsãiy cjéahs®fshf gjé ca®Î
bg‰WŸsd®. ÏJ jéu, Cuh£Á bray® fhè
gâæl§fis ãu¥Ãl cça elto¡if nk‰bfhŸs¥g£L,
ntiythŒ¥ò mYtyf« k‰W« ehëjœ és«gu« _ykhf
é©z¥g§fŸ bgw¥g£L ehsJ tiu 494 Cuh£Á bray®
fhè¥ gâæl§fŸ ãu¥g£LŸsd.
Ït‰Wl‹ 2018-2019 M« M©oš,
515 j£l¢r®fŸ/Ïsãiycjéahs®fŸ cjéahs®fŸ
MfΫ, 500 cjéahs®fŸ Jiz t£lhu ts®¢Á
mYty®fshfΫ k‰W« 250 Jiz t£lhu ts®¢Á
mYty®fŸ t£lhu ts®¢Á mYty®fshfΫ gjé ca®Î
tH§f¥g£L gâãiy ca®¤j¥g£LŸsd®.
2) fUiz mo¥gil gâ ãakd«
gâæil¡ fhykhd muR Cêa®fë‹
FL«g§fS¡F MjuÎ bjçé¤ÂL« t©z«
mt®fSila thçRjhu®fS¡F, fUiz mo¥gilæš
jåa®fsJ fšé¤jF¡nf‰g ÏuΡ fhty® / mYtyf

192
cjéahs® / Ïsãiy cjéahs® M»a ãiyfëš
fUiz mo¥gilæš gâãakd« tH§f¥gL»wJ.
Ϥ£l« 2016-17 M« M©L Kjš gâæil¡ fhykhd
muR Cêa®fë‹ thçRjhu®fS¡F Ïizahf
gâæil¡fhykhd Cuh£Á bray®fë‹
thçRjhu®fS¡F« mt®fsJ fšé¤ jF¡nf‰g
fUiz mo¥gilæš gâãakd« tH§»l
éçÎgL¤j¥g£L Miz Ãw¥Ã¡f¥g£LŸsJ.
Ϥ£l¤Â‹Ñœ gšntW ãiyfëš gâòçªJ
gâæil¡fhykhd muR Cêa®fŸ k‰W« Cuh£Á
bray®fë‹ jF thŒªj thçRjhu®fŸ 98 eg®fS¡F,
2018-19 M« ãÂah©oš fUiz mo¥gilæš gâ
ãakd« tH§f¥g£LŸsJ.
3) »uhk Cuh£Á gâahs®fS¡fhd rYiffŸ
»uhk Cuh£Á gâahs®fë‹ ey‹ fU Áw¥ò
fhyKiw CÂa« tH§Fjš, Áw¥ò gofŸ, mWÂæ£l
gaz¥go, bg© Cuh£Á brayhs®fS¡F 180 eh£fshf
kf¥ngW éL¥Ãid Ú£o¤jš, Áw¥ò XŒñÂa« tH§Fjš,
XŒñÂa x£Lbkh¤j bjhif tH§Fjš, fUiz
mo¥gilæš ntiy thŒ¥ò tH§Fjš k‰W« TLjš
bghW¥ò go tH§Fjš bjhl®ghf 2011 Kjš 2017 M«
M©L tiu gšntW murhizfŸ btëæl¥g£LŸsJ.
»uhk Cuh£Á bray®fS¡F fhyKiw CÂa¤Âš CÂa«
tH§Fjš
Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiwæ‹ mo¤js
ã®thf¤ Âwid tY¥gL¤J« bghU£L, »uhk Cuh£Á

193
bray®fS¡F tH§f¥gL« Áw¥ò fhyKiw CÂa«
%.2500-5000 + 500 ju CÂa« v‹w é»j¤ÂèUªJ
%.15900-50400 v‹w é»j¤Âš ca®¤Â tH§»l
murhiz (ãiy) v©.171, Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á¤(Ï5) Jiw, ehŸ.30.11.2018‹go
Mizæl¥g£LŸsJ.
12,524 »uhk Cuh£Áfëš 40,419 nkšãiy
Ú®¤nj¡f¤ bjh£o Ïa¡Fgt®fŸ %.2600
bjhF¥óÂa¤Âš gFÂneukhf gâòçªJ tU»‹wd®.
muR Cêa®fS¡F mféiy¥go ca®Î x›bthU Kiw
tH§f¥gL« bghGJ« nkšãiy Ú®¤nj¡f¤ bjh£o
Ïa¡Fgt®fS¡F« j‰fhèf ca®thf %.100 tH§f¥g£L
tU»wJ.
Áw¥ò fhyKiw CÂa¤Âš gâòçÍ« J¥òuÎ
gâahs®fŸ XŒÎbgW« bghGJ %.2,000/- Áw¥ò
XŒñÂakhfΫ, %.50,000/- XŒñÂa x£Lbkh¤j¤
bjhifahfΫ 2017 M« M©L Kjš tH§f¥gL»wJ.
4) muR mYty® gæ‰Á ãiya¤Âš mo¥gil gæ‰Á
Ïsãiy cjéahs® k‰W« cjéahs® M»a ãiy
gâæl§fë‹ mYtyf ßÂahd K‹nd‰w¤Â‰F
njitahd mYtyf eilKiw rh®ªj m¿Î k‰W«
M‰wš M»at‰iw më¥gš mo¥gil gæ‰Á K¡»a
g§F t»¡»wJ. Ïj‹go 2601 gâahs®fŸ mo¥gil¥
gæ‰Áæid ãiwÎ brŒJŸsd®.

194
6. Âw‹ nk«ghL

195
6.1. Âw‹ nk«ghL
Cuf¥ gFÂfëš r_f bghUshjhu ãiyæš
V‰g£L tU« eÅd kh‰w§fS¡nf‰g g§Fjhu®fë‹
Âw‹ k‰W« M‰wiy nk«gL¤Â ca®¤j KjÄL brŒtJ
mtÁakh»wJ. k¡fŸ j§fŸ Âwid nk«gL¤Â
ts®¡fΫ, gy jftšfis f‰W bjçªJ bfhŸsΫ,
njitahd jukhd ãiy¤j gæ‰Á mik¥òfŸ ãWÎjiy
ÏJ F¿¡F«. Cuf ts®¢Á¤ Jiw rh®ªj mYty®fŸ,
nj®ªbjL¡f¥g£l Cuh£Á ÃuÂãÂfŸ k‰W« Ïju
g§Fjhu®fŸ j§fë‹ gâ bjhl§»a ehŸ Kjš gâ
ãiwÎ bgW« tiuÍ« rªÂ¡F« gy kh‰w§fis ifahs
mt®fis jFÂ¥gL¤J« tifæš gæ‰Á ãiya§fëš
(khãy k‰W« k©ly Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á
ãWtd§fŸ) KjÄL brŒtJ mtÁakh»wJ.
bghU¤jkhd ju« thŒªj gæ‰Áfis më¥gJ
Âwikahd k‰W« midtiuÍ« cŸsl¡»a Cuf
ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ã®thf¤Â‹ xU K¡»akhd
goahF«.
ϤJiwæ‹ ã®thf mik¥Ã‹ Ñœ Âw‹ nk«gh£L
gæ‰Áfis xU§»izªJ el¤j jå Mizauf«
brašg£L tU»wJ. gšntW gæ‰Áfis nk‰bfhŸs
khãy mséš, khãy Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á
ãWtd« k‰W« ÂUt©zhkiy kht£l¤Âš r¤Âa
é#aefu«, <nuhL kht£l¤Âš gthårhf®, »UZz»ç
kht£l¤Âš »UZz»ç, jŠrhñ® kht£l¤Âš
g£L¡nfh£il k‰W« kJiu kht£l¤Âš nj.fšY¥g£o

196
M»a IªJ Ïl§fëš k©ly Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á ãWtd§fŸ mik¡f¥g£LŸsd. Ï¥gæ‰Á
ãWtd§fë‹ _y« gšntW ãiy Cuf ts®¢Á¤ Jiw
mYty®fŸ, Cuh£Á ÃuÂãÂfŸ k‰W« Ïju
bghW¥ghs®fS¡F gæ‰ÁfŸ tH§f¥g£L tU»‹wd.
m£ltiz 6.1
k©ly Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtd§fŸ
F¿¤j mo¥gil étu§fŸ
k©ly Cuf
Jt§f¥
t. ts®¢Á k‰W« mikªJŸs všiy¡F£g£l
g£l
v©. Cuh£Á kht£l« kht£l§fŸ
M©L
ãWtd«

fhŠÁòu«, éG¥òu«,
ÂUtŸq®,flYh®,
1. r.é.efu« ÂUt©zhkiy 1956
ÂUt©zhkiy (5
kht£l§fŸ)

»UZz»ç, ehk¡fš,
»UZz»ç nry«,j®kòç, ntYh®
2. miz
»UZz»ç 1958
(5 kht£l§fŸ)

jŠrhñ®, ÂUth%®
ehf¥g£oz«, ÂU¢Á,
3. g£L¡nfh£il jŠrhñ®
òJ¡nfh£il, Átf§if 1954
(6 kht£l§fŸ)

<nuhL, nfha«ò¤Jh®,
©L¡fš, Úy»ç, f%®,
4. gthårhf® <nuhL bgu«gYh®, mçaYh®, 1972
ÂU¥ó® (8
kht£l§fŸ)

kJiu, njå, éUJef®,

Ïuhkehjòu«,
ÂUbešntè,
5. nj .fšY¥g£o kJiu Jh¤J¡Fo, 1948
f‹åahFkç

(7 kht£l§fŸ)

197
6.1.1. k©ly Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á
ãWtd§fëš gæ‰Á bgWgt®fŸ
Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiwæ‹ mYty®fŸ
k‰W« gâahs®fŸ, »uhk Cuh£Á¤ jiyt®fŸ, Cuh£Á
brayhs®fŸ k‰W« mid¤J Cuh£Á gâahs®fŸ, Ra
cjé¡ FG cW¥Ãd®fŸ, muR rhuh ãWtd§fŸ, r_f«
rh®ªj mik¥òfŸ, Ãw Jiwæš gâòçÍ« mYty®fŸ
k‰W« j‹dh®t ÏisP®fŸ M»nahU¡F k©ly Cuf
ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtd§fëš gæ‰ÁfŸ
më¡f¥gL»‹wd.
6.1.2. gæ‰ÁfŸ
k©ly Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á
ãWtd§fëš jäœehL Cuh£ÁfŸ r£l« 1994, Cuh£Á
ã®thf«, fz¡FfŸ guhkç¥ò, jâ¡if, Cuf ts®¢Á
k‰W« Cuh£Á¤ Jiwæ‹ gšntW £l§fŸ, Rfhjhu«,
Âl¡fêÎ nkyh©ik, kuò rhuh vçr¡Â, kdéaš
nkyh©ik, MSik ts®¢Á, r_f jâ¡if, »uhk
Cuh£Á ts®¢Á¤ £l«, ãiyahd ts®¢Á Ïy¡FfŸ
(SDG), ä‹ MSik, jftš m¿Í« cçik¢ r£l«,
gzäšyh gçt®¤jid, thœthjhu« ngh‹w bghU£fŸ
F¿¤J gæ‰Á k‰W« fâå gæ‰ÁfŸ
më¡f¥gL»‹wd. rhiyfŸ, ghy§fŸ, ÁW ghy§fŸ
ngh‹w f£lik¥ò gâfŸ jukhd Kiwæš nk‰bfhŸs
bjhêšE£g¥ gæ‰Á tH§f¥gL»wJ. x›bthU k©ly
Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtdK« X® M©o‰F
Fiwªjg£r« 5,000 eg®fS¡F cŸ tshf¥ gæ‰ÁÍ«,

198
mÂfg£r« 25,000 eg®fS¡F btë tshf¥ gæ‰ÁÍ«
më¡f ÏaY«.
6.1.3. gâaik¥ò
Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiw TLjš
Ïa¡Fe®/Ïiz Ïa¡Fe® ãiyæyhd Kjšt®fŸ
jiyikæ‹ Ñœ, k©ly Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á
ãWtd§fŸ ã®t»¡f¥gL»‹wd.
6.1.4. ãÂ
jäœehL muR, k©ly Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á ãWtd§fë‹ brašgh£o‰F %.6.55 nfho ãÂ
tH§»ÍŸsJ. k¤Âa muR x›bthU k©ly Cuf
ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtd¤Â‰F« m›t¥nghJ
gæ‰Á¤ £l« bjhl®ghd bryéd§fis nk‰bfhŸs
%.20 Ïy£r« bjhl® bryéd khåakhf tH§F»wJ.
nkY« ϪãWtd§fë‹ c£f£lik¥ò trÂfis
nk«gL¤jΫ k‰W« gæ‰Á cgfuz§fS¡fhfΫ
njitæ‹ mo¥gilæš k¤Âa muR bjhluh
bryéd¤Â‹ Ñœ ãÂæid tH§F»wJ.
m£ltiz 6.2
2018-19 M« M©oš k©ly Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á ãWtd§fshš tH§f¥g£l gæ‰Á étu§fŸ
(bghJ, fâå k‰W« Áw¥ò¥ gæ‰ÁfŸ)
t gæ‰Áæ‹ bga®
mâfŸ gæ‰Áahs®fŸ
.v©.
1 gæ‰ÁfŸ 844 27361
bkh¤j« 844 27361

199
 2018-19 M« M©oš, k©ly Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á ãWtd§fëš, khãy muR, k¤Âa muÁ‹ Cuf
ts®¢Á mik¢rf«, gâahs® k‰W« gæ‰Á Jiw ãÂ
cjéÍl‹ mYty®fŸ c£gl 27,361 eg®fS¡F 844
mâfëš gytifahd gæ‰ÁfŸ tH§f¥g£LŸsd.
6.1.5. k©ly Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á
ãWtd§fë‹ c£f£lik¥ò tr nk«ghL
r¤Âa é#aefu«, gthårhf®, »UZz»ç,
g£L¡nfh£il k‰W« nj.fšY¥g£o M»a IªJ k©ly
Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtd§fë‹ c£f£lik¥ò
trÂfis nk«gL¤j murhiz ãiy v©.59, Cuf
ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ (guh-3) Jiw, ehŸ.24.4.2018š %.5
nfho xJ¡f¥g£LŸsJ.
6.1.6.k©ly Cuf ts®¢Á ãWtd§fë‹ Áw¥ò
brašghLfŸ
m) »uhk j¤bjL¥ò¤ £l«
xU òJik brayhf, »uhk j¤bjL¥ò¤ £l«
k©ly Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtd§fshš 2018-
19« M©oš brašgL¤j¥g£lJ. Ïj‰bfd Ãu¤Ânaf
têfh£LKiwfŸ TLjš jiyik bray® k‰W« jiyik
Ïa¡Fe® (gæ‰Á) mt®fshš btëæl¥g£lJ. xU Áwªj
Cuh£Á k‰W« xU Ëj§»a Cuh£Á, k©ly Cuf
ts®¢Á k‰w« Cuh£Á ãWtd§fshš f©l¿a¥g£L
mªj Cuh£Áfëš gšntW fiy ãfœ¢ÁfŸ, ghJfh¥ghd
FoÚ® F¿¤j k¡fŸ éê¥òz®Î Kfh«, Ra cjé¡

200
FG¡fŸ _y« Rfhjhu Ãu¢rhu«, fšÿç k‰W« gŸë
FHªijfS¡fhd mo¥gil fâå gæ‰Á, muR
brašgL¤J« £l§fis k¡fS¡F br‹wiljš ngh‹w
elto¡iffŸ vL¡f¥g£ld.

M) btë ãWtd§fŸ _y« kÂ¥ÕL – òÂa Ka‰Á

flªj M©L k©ly Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á
ãWtd§fŸ j§fSila gæ‰Á £l§fis kÂ¥ÕL
brŒa btë ãWtd§fis ãaä¤JŸsd®. ÏJ bjhl®ghf
ãaä¡f¥g£l btë ãWtd§fshd ghuÂah®
gšfiy¡fHf«, kJiu fhkuh#® gšfiy¡fHf« c£gl
mid¤J ãWtd§fS« j§fSila m¿¡iffis
rk®¥Ã¤JŸsd.
m£ltiz 6.3
btë eg® kÂ¥ÕL brŒÍ« jiy¥òfŸ étu«
t k©ly Cuf bghUŸ kÂ¥ÕL brŒÍ« btë eg®
v© ts®¢Á k‰W« étu«
Cuh£Á ãWtd«
»uhk Cuh£Á uhÉ› fhªÂ njÁa ÏisP®
ts®¢Á £l« ey nk«gh£L ãWtd«,
1 r.é.efu«
fhŠÁòu« kht£l«

fâå ga‰Á ghuÂah® gšfiy¡fHf«

2 gthårhf® nfha«ò¤ö® kht£l«
kfh¤kh fhªÂ mHf¥gh gšfiy¡fHf«,
njÁa Cuf fhiu¡Fo
3 g£L¡nfh£il
ntiy cW¤
£l«
Rfhjhu« ghuÂah® gšfiy¡fHf«
4 »UZz»ç miz nfha«ò¤ö® kht£l«
bghJ gæ‰Á kJiu fhkuh#®
5 nj.fšY¥g£o gšfiy¡fHf«,
kJiu kht£l«

201
Ï.MuhŒ¢Á¥ gâfŸ
jiyik Ïa¡Fe® gæ‰Á mt®fë‹ Ka‰Áahš
k©ly Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtd
éçÎiuahs®fŸ j§fSila Âwikfis ts®¤J
bfhŸtj‰fhf gšntW jiy¥òfëš MuhŒ¢Á gâfis
nk‰bfh©ld®.
k©ly Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtd
éçÎiuahs®fŸ MuhŒ¢Á E£g§fis m¿ªJ bfh©L
gšntW MuhŒ¢Á¥ gâfis nk‰bfhŸS« tifæš,
Ijuhgh¤ÂYŸs njÁa Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á
ãWtd¤Â‹ tšYe®fis bfh©L khãy Cuf ts®¢Á
k‰W« Cuh£Á ãWtd¤Âš gšntW Áw¥ò gæ‰ÁfŸ
el¤j¥g£ld.
k©ly Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtd
éçÎiuahs®fŸ j§fSila MuhŒ¢Á gâfS¡fhd
£l§fis rk®¥Ã¤J mj‰F ãaä¡f¥g£l FGΫ
x¥òjš tH§»ÍŸsJ. MuhŒ¢Á jiy¥òfë‹ étu«
1) Cuf¥ gFÂfëš eilKiwæš cŸs brh¤Jtç Kiw
k‰W« brayh¡f« F¿¤j MŒÎ, 2)»uhk Cuh£Áfë‹
tçæšyh tUthæid bgU¡Fjš F¿¤j és¡fkhd
MŒÎ, 3) Cuf¥ gFÂfëš FoÚ® éãnahf¤Âš vG«
Ãu¢ridfŸ F¿¤j MŒÎ, 4) Cuf¥ gFÂfëš ä‹dQ
nrit ga‹ghL k‰W« éê¥òz®Î F¿¤j MŒÎ k‰W«
5) flnyhu gFÂfëš mikªJŸs »uhk Cuh£Áfë‹
FoÚç‹ ju« F¿¤j MŒÎ.

202
<) gthårhf®, k©ly Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á
ãWtd¤Âš rhz vçthÍ fy‹ mik¤jš
nk‰F¤bjhl®¢Ákiy mU»š mikªJŸs
gthårhf® k©ly Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtd«,
cæçd gštifik k‰W« rikayiw fêÎ bghU£fŸ
ngh‹w òJ¥Ã¡ftšy vçr¡Â M»at‰¿š ãòz¤Jt«
bg‰WŸsJ. gthårhf® k©ly Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á ãWtd¤Âš czÎ, fhŒf¿ k‰W« rikayiw
fêÎfis bfh©L Ïa§F« rhz vçthÍ Miy
%95,190/- kÂ¥Õ£oš nfha«ò¤ö®, jäœehL ntsh©ik
gšfiy¡fHf« _y« mik¡f¥g£L j‰nghJ brašgl
bjhl§»ÍŸsJ. nkY« ÏJ ngh‹w rhz vçthÍ Miy
Ïju k©ly Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtd§fŸ
k‰W« khãy Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtd¤Âš
mik¡f £läl¥g£LŸsJ.
c) »UZz»ç k©ly Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á
ãWtd¤Âš étrha« rh®ªj NHš R‰Wyh
»UZz»ç k©ly Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á
ãWtd¤Âš étrha« k‰W« njh£l¡fiy c‰g¤Â brŒa
njitahd rhFgo¡Fça ãy« cŸsJ. nkY« ϪãWtd«
R‰Wyh gaâfis ftU« NHèš mikªJŸsJ.
étrha« rh®ªj NHš R‰Wyh rÛg fhykhf ÃuÁ¤Â bg‰W
Âfœ»wJ. nkY« ÏJ g©iz étrha«, Ïa‰if tê
étrha«, g©iz rh®ªj tâf« k‰W« R‰Wyh M»a
m«r§fis bfh©lJ. ntsh©ik k‰W« R‰W¢NHš
R‰Wyh v‹gJ étrha g©iz¡F br‹W Ïa‰if tê

203
étrha«, njh£l¡fiy, Ú® nrä¥ò Í¡ÂfŸ, étrha«
rh®ªj bjhêšfŸ M»at‰¿š neçš mDgt ó®tkhf
f‰w¿jš, <LgLjš k‰W« fë¥òWjY« MF«. ÏJ
Ïisa jiyKiw mÂf« ga‹bgw cjΫ.

vdnt »UZz»ç k©ly Cuf ts®¢Á k‰W«

Cuh£Á ãWtd¤Âš ntsh©ik rh®ªj NHš R‰Wyh
%.56.61 Ïy£r¤Âš mik¡f elto¡if vL¡f¥g£LŸsJ.

C) <nuhL gH§FoædU¡F Áw¥ò gæ‰Á

<nuhL kht£l¤Âš _‹W t£lhu§fëYŸs

14 kiy¥gF »uhk Cuh£Áfis nr®ªj
992 gH§FoædU¡F clš ey«, Rfhjhu«, étrha«,
njh£l¡fiy k‰W« fhšeil ts®¥ò M»a jiy¥òfëš
xU Áw¥ò gæ‰Á gthårhf® k©ly Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á ãWtd¤jhš or«g® khj« 2018-šmë¡f¥g£lJ.

v) r_f ey¤ Jiw rh®ªj kfë® C®ey mYty®fS¡fhd

ò¤jh¡f¥ gæ‰Á

r_f ey¤Jiw rh®ªj kfë® C®ey

mYty®fS¡F ò¤jh¡f¥ gæ‰Á mid¤J k©ly Cuf
ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtd§fŸ _y« më¡f¥g£lJ.
FHªij ey«, kfë® ey«, bg©fS¡fhd r£l§fŸ,
KÂnah® k‰W« _¤j Fok¡fŸ ey«, _‹wh« ghèd® ey«
ngh‹w jiy¥òfëš 175 kfë® C®ey mYty®fS¡F
gæ‰Ámë¡f¥g£lJ.

204
V) Ô‹ jahŸ mªÂnahja nah#dh -njÁa ef®¥òw
thœthjhu Ïa¡ff r_f mik¥ghs®fS¡F gæ‰Á

Ô‹ jahŸ mªÂnahja nah#dh -njÁa ef®¥òw

thœthjhu Ïa¡f¤Âš cŸs r_f mik¥ghs®fS¡F
k©ly Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtd¤jhš or«g®
2018-š gæ‰Á më¡f¥g£lJ.
6.2. khãy Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtd«
khãy Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtdkhdJ
nj®ªbjL¡f¥g£l Cuh£Á ÃuÂãÂfŸ k‰W« Cuf
ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiwæ‹ mYty®fŸ k‰W«
gâahs®fS¡F gæ‰Á më¡F« khãy mséyhd
jiyik¥ gæ‰Á ãWtdkhF«. ϪãWtd« 1961-M«
M©oš gthårhfçš ãWt¥g£lJ. Ëd® 1990-M«
M©oš jäœehL r§f§fŸ gÂ΢ r£l« 1975‹ Ñœ X®
r§fkhf gÂÎ brŒa¥g£LŸsJ. ϪãWtd« 1991 M«
M©L Kjš br‹id¡F mU»š cŸs kiwkiy efçš
25 V¡f® ãy¥gu¥Ãš Ïa§» tU»wJ.
6.2.1. F¿¡nfhŸ

gæ‰ÁfŸ _y« gæ‰Áahs®fë‹ m¿Î k‰W«

Âwid nk«gL¤JtJ, nkY« Fok¡fis ika¥gL¤J«
mQFKiw F¿¤j ne®kiw kd¥gh‹ikia
cUth¡Ftj‹ _y« gšntW Cuf ts®¢Á £l§fis
mt‰¿‹ neh¡f« ãiwntW« tifæš brašgL¤JtJ
ϪãWtd¤Â‹ K¡»a neh¡fkhF«.

205
 Cuf¥ gFÂ k¡fë‹ r_f bghUshjhu
ts®¢Áæid neh¡fkhf bfh©L Ñœ¡f©l
elto¡iffis ϪãWtd« nk‰bfhŸ»wJ.

• gæ‰ÁfŸ, khehLfŸ, fU¤ju§FfŸ k‰W«

brh‰bghêÎfis el¤Jjš.
• k¤Âa k‰W« khãy muRfë‹ ã cjéÍl‹
ãWt¥g£LŸs gšfiy¡fHf§fŸ k‰W« Ïju gæ‰Á
ãWtd§fSl‹ ÏizªJ mšyJ jå¤J
MŒÎfis nk‰bfhŸSjš mšyJ mj‰fhd
cjéfis tH§Fjš.
• Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ã®thf¤Â‰fhd
gšntW £l§fis tF¤J brašgL¤J«nghJ
V‰gL« Ãu¢Áidfis gF¥ghŒÎ brŒJ mj‰fhd
Ô®Îfis f©l¿jš.
• muÁ‹ òÂa bfhŸiffis tiuaiw brŒa
MnyhridfŸ tH§Fjš.
6.2.2. gæ‰Á g§nf‰ghs®fŸ

khãy Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtd«,

_‹wL¡F Cuf cŸsh£Á mik¥òfë‹
nj®ªbjL¡f¥g£l ÃuÂãÂfŸ, Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á¤ Jiwæš gâah‰W« mYty®fŸ k‰W«
gâahs®fŸ, Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fŸ, Cuh£Á
mséyhd T£lik¥ò cW¥Ãd®fŸ, rKjha gæ‰We®fŸ,
»uhk j‹dh®ty®fŸ, gæ‰Á tšYe®fŸ, gæ‰We®fŸ,
muR rhuh ãWtd§fŸ k‰W« Ãw Jiw mYty®fS¡F«
gæ‰Á tH§F»wJ.

206
6.2.3. gæ‰Á KiwfŸ
khãy Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtd«,
g§nf‰òl‹ Toa gæ‰Á KiwfŸ, éçÎiufŸ,
fs¥gh®it, nk‰nfhŸ fh£Ljš, fyªJiuahlš, mDgt
g»®Î ngh‹w gæ‰Á Kiwfis filÃo¡»wJ. kht£l
k‰W« t£lhu mséyhd gæ‰ÁfS¡F, Áwªj
gæ‰We®fŸ khãy ãiy Kjš »uhk ãiy tiu mid¤J
k£l§fëY« go¥goahf gæ‰Á më¡F« Kiwæš
(Cascading Model) gæ‰ÁfŸ më¡f¥gL»‹wd.
ϪãWtdkhdJ ciwél¥ gæ‰Áfis kiwkiy
efçš cŸs mj‹ ãWtd tshf¤Âš el¤J»‹wJ.
nkY« kht£l ã®thf« k‰W« k©ly Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á ãWtd§fŸ _y« kht£l, t£lhu k‰W« »uhk
Cuh£Á mséš btëtshf gæ‰Áfis el¤J»wJ.
6.2.4. gæ‰Á¡fhd ã Mjhu«
khãy Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtd« khãy
k‰W« k¤Âa muR k‰W« Ïju ãWtd§fëläUªJ
gæ‰ÁfŸ el¤Jtj‰fhf ËtU« étu¥go ãÂ
cjéæid bgW»wJ.

• khãy Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtd« mj‹

gâahs®fS¡fhd CÂa« k‰W« CÂaäšyhj
bryéd§fS¡fhd khåa ã cjéæid
(Grants-in-aids) bjhl® bryéd¤ jiy¥Ãš
k¤Âa k‰W« khãy muRfëläUªJ 50 : 50 v‹w
é»jh¢rhu mo¥gilæš bgW»‹wJ.

207
 • gæ‰Á bjhl®ghd c£f£lik¥ò trÂfshd
gæyu§F Tl§fŸ, éLÂfŸ f£Ljš k‰W« gæ‰Á
cgfuz§fŸ bfhŸKjš M»at‰¿‰fhf x›bthU
M©L« njitæ‹ mo¥gilæš k¤Âa muÁ‹
Cuf mik¢rf« 100 rjé»j ã cjé tH§F»wJ.
• nj®ªbjL¡f¥g£l Cuh£Á mik¥ò ÃuÂãÂfŸ,
mYty®fŸ k‰W« gâahs®fS¡F Âw‹ nk«gh£L
gæ‰Á gšntW jiy¥òfëš tH§f k¤Âa
Cuh£ÁfŸ mik¢rf« ÏuhZoça »uhä‹ °tuh{
mÃah‹ £l¤Â‹ Ñœ ã cjé tH§F»wJ.
2018-19 M« ãÂah©oš Ϥ£l¤Â‹ Ñœ
%.44.14 nfhoæid Ï›tik¢rf« tH§»ÍŸsJ.

6.2.5. éçÎiuahs®fŸ k‰W« gæ‰We®fŸ

Cuf ts®¢Á¤ Jiw k‰W« Cuh£Á ã®thf

mik¥òfë‹ ÃuÂãÂfS¡F gæ‰ÁfŸ el¤j njitahd
éçÎiuahs®fŸ, gæ‰We®fŸ k‰W« ã®thf¥
gâahs®fŸ gâæl§fis jäœehL muR
mDk¤JŸsJ. nkY«, k¤Âa muÁ‹ Cuf ts®¢Á
mik¢rf« nkyh©ik, thœthjhu«, FoÚ® k‰W«
Rfhjhu«, jftš bjhêšE£g« (fâå tšYe®), T£LwÎ
k‰W« éçth¡f fšé M»a ÃçÎfëš gæ‰Áaë¡f
IªJ Ãu¤Ânaf éçÎiuahs®fis (Core Facultity)
ga‹gL¤Â¡bfhŸs khãy Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á
ãWtd¤Â‰F mDk më¤JŸsJ.

208
6.2.6. gæ‰We®fŸ
ϪãWtd¤Âš gâòçÍ« gšntW
éçÎiuahs®fis jéu, njÁa Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á ãWtd« Ijuhgh¤, njÁa jftš ika« br‹id,
m©zh gšfiy¡ fHf« ϪÂa bjhêš E£g ãWtd«,
br‹id m©zh nkyh©ik ãWtd«, fhªÂ »uhk
gšfiy¡fHf« ngh‹w fšé ãWtd§fëèUªJ
tšYe®fis gæ‰Á tH§f ga‹gL¤j¥gL»‹wd®.
Ït®fis¤ jéu Áw¥ghf gâah‰W« »uhk Cuh£Á¤
jiyt®fŸ, gšntW Jiwfëš gâæš cŸs k‰W« XŒÎ
bg‰w mYty®fŸ, jäœehL khãy Cuf thœthjhu
Ïa¡f¤Â‹ Ñœ cŸs Kj‹ik gæ‰We®fŸ, rKjha ts
gæ‰We®fŸ, tšYe®fŸ M»nahU« gæ‰Áfëš
gæ‰Weuhf ga‹gL¤Â¡ bfhŸs¥gL»‹wd®.
6.2.7. c£f£lik¥ò
gæ‰Áfis el¤Jtj‰F¤ njitahd gæ‰Á
mu§FfŸ, xè xë rhjd§fŸ, go¥gf¤Jl‹ Toa
üyf«, Ïiza js trÂÍl‹ Toa fâå gæ‰Á
Tl§fŸ, czÎ trÂÍl‹ j§F« éLÂ, jhåa§»
ä‹dh¡» M»a c£f£lik¥ò trÂfŸ khãy Cuf
ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtd¤Âš cŸsd.
k¤Âa muÁ‹ Cuf ts®¢Á mik¢rf« k‰W«
khãy muÁ‹ ãÂÍjéÍl‹ khãy Cuf ts®¢Á gæ‰Á
ãWtd¤Âš %.12.70 nfhoæš 55,200 rJu mo gu¥gséš
gšneh¡F f£ll« f£l¥g£LŸsJ.

209
6.2.8. 2018-19-M« M©oš nk‰bfhŸs¥g£l gæ‰ÁfŸ
étu«
ϪãWtd« 2018-19 M« M©oš Ñœ¡f©l
m£ltizæš bjçé¤JŸsgo 3,18,439 Cuf ts®¢Á
k‰w« Cuh£Á Jiw mYty®fŸ, Cuh£Á mik¥Ã‹
fs¥gâahs®fŸ, Ãw Jiw gâahs®fŸ, ts mYty®fŸ
k‰W« gæ‰We®fS¡F gæ‰Á më¤JŸsJ.
m£ltiz 6.4
khãy Cuf ts®¢Á (k) Cuh£Á ãWtd¤Âš
tH§f¥g£l gæ‰Á étu« - 2018-19
rhjid
t.v© £l«
mâfŸ v©â¡if
1. njÁa »uhk Rauh{a £l«
1.1 Úo¤j ãiy¤j ts®¢Á¡fhd
1522 62341
Ïy¡FfŸ
1.2 »uhk Cuh£Á ts®¢Á¤Â£l« 2854 114135
1.3 Racjé¡FG¡fŸ k‰W«
Cuh£Á ãWtd§fë‹ 1804 71929
xU§»iz¥ò gæ‰Á
1.4 bghJ ã nkyh©ik mik¥ò
492 20608
gæ‰Á
1.5 bjhêš E£g gæ‰Á 10 425
2. njÁa Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á ãWtd«, Ijuhgh¤ -
11 465
btë gæ‰Á k‰W«
xU§»izªj gæ‰ÁfŸ
3. rKjha mo¥gilæyhd ngçl®
915 45126
nkyh©ik¤ £l«
4. Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á
g‰¿a _‹W khj fhy rh‹¿jœ 1 142
go¥ò
5. Ãw Jiwæduhš el¤j¥g£l
4 905
gæ‰ÁfŸ
6. Cuf ts®¢Á (k) Cuh£Á¤Jiw
16 2221
gæ‰Á
7. Ïju gæ‰ÁfŸ 6 142
bkh¤j« 7,635 3,18,439

210
6.2.9. khãy Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtd¤ij
tY¥gL¤Jjš.
1. Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiwæš V‰g£LŸs
khWg£l mQFKiwfë‹ fhuz¤jhš mj‹ Âw‹
nk«ghL elto¡iffisÍ« tY¥gL¤J« tifæš
khãy Cuf ts®¢Á ãWtd¤Âš gy Ó®äF ika§fis
mik¡fΫ k©ly Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á
ãWtd§fis tY¥gL¤J« tifæY« elto¡iffŸ
vL¡f¥g£LŸsd.
2. Ïj‰fhf xU éçthd £l m¿¡if jah® brŒJ
tH§f Ijuhgh¤Âš Ïa§»tU« njÁa Cuf ts®¢Á
k‰W« Cuh£Á ãWtd« nf£L¡bfhŸs¥g£lJ.
3. nk‰go éçthd £l m¿¡ifæid MuhŒªÂl Jiw
mséyhd xU FG mik¡f¥g£LŸsJ.
4. khãy Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtd¤Âš
cUth¡f¥g£LŸs Ó®äF ika§fë‹ étu« :
1. Cuh£Á ã®thf ika« / khãy Cuf ts ika«.
2. kåjts nk«ghL k‰W« gæ‰Á xU§»iz¥ò
ika«.
3. Cuf ts®¢Á £l brašgh£L ika«
4. Cuf bjhêš ãWtd§fŸ nk«gh£L ika«
5. thœthjhu« k‰W« kfë® nk«gh£L ika«
6. bgh¿æaš k‰W« bjhêš E£g ika«
7. jftš bjhl®ò bjhêš E£g ika«
8. gUt ãiy kh‰w« k‰W« Ïa‰if ts nkyh©ik
ika«
9. xU§»iz¥ò, bjhl®ò k‰W« òÂa Ka‰ÁfŸ
ika«.

211
6.2.10. MuhŒ¢1Á elto¡iffŸ
jäœeh£oš flnyhu gFÂfëš mikªJŸs
Cuh£Áfëš tÁ¡F« Cuf rKjha¤Âš Ôéu gUtãiy
kh‰w¤jhš V‰gl¡Toa ghÂ¥òfis f©l¿tj‰F
VJthf br‹idæš cŸs m©zh gšfiy¡ fHf¤Jl‹
ÏizªJ MuhŒ¢Á nk‰bfhŸs¥g£L tU»wJ.
ÏJjéu Ñœ¡fhQ« Ïd§fëY« khãy Cuf
ts®¢Á (k) Cuh£Á ãWtd¤jhš MuhŒ¢Á¥ go¥òfŸ
nk‰bfhŸs¥glΟsJ.
m). jäœeh£o‹ Cuf gFÂæš cŸs cŸq®
rKjha«, Ôéu gUtãiy kh‰w§fis V‰W¡
bfhŸsΫ, k£L¥gL¤jΫ nk‰bfh©l ts®¢Á
elto¡iffŸ, F¿¥ghf kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf
ntiy cW¤ £l gâfŸ g‰¿a éçthd
MuhŒ¢Á.
M). »uhk Cuh£Áfë‹ jâ¡if eilKiwfŸ
k‰W« brašghL F¿¤J MŒÎ.
Ï). efu gFÂfis x£oÍŸs »uhk Cuh£Áfëš
Å£L tç tNè¥gš cŸs rthšfŸ F¿¤J
éçthf MŒÎ brŒjš.
6.2.11. Ïju fšé ãWtd§fSl‹ ÏizªJ brayh‰Wjš
òfœä¡f gšfiyfHf§fŸ, fšé ãWtd§fŸ
k‰W« Ïju ãWtd§fSl‹ ÏizªJ brayh‰W«
Ka‰ÁfŸ ϪãWtd¤jhš 2018-19 M« M©L
nk‰bfhŸs¥g£ld. MÁça® nk«ghL, MŒÎ, fs¥gh®it,
Âw‹ nk«ghL, ntiythŒ¥ò, btëpL, Cuf ts®¢Á,

212
ngçl® nkyh©ik ngh‹w Jiwfëš ãòz¤Jt« bg‰¿l
Ï«Ka‰Á nk‰bfhŸs¥g£lJ. mnjngh‹W g§nf‰F«
ãWtd§fS¡F«, j§fSila khzt®fS¡F (fs)
gæ‰Áaë¤ÂlΫ, gâ mDgt« (Internship) bg‰¿lΫ,
£l§fŸ bjhl®ghf ãWtd¤Jl‹ Ïizªj MŒÎ k‰W«
kÂ¥ÕL nk‰bfhŸsΫ, MÁça®fshf gâah‰wΫ,
eilKiwæš cŸs Áwªj Kiwfis Mtz¥gL¤jΫ
VJth»wJ.
6.2.12. bjhêšE£g mYty® gæ‰Á
Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤Jiwæ‹ bjhêš
E£g mYty®fS¡F gæ‰ÁfŸ më¤Âl
%.31.65 Ïy£r¤Âš khãy Cuf ts®¢Á (k) Cuh£Á
ãWtd¤Âš bjhêšE£g gæ‰Á ÃçÎ V‰gL¤j, murhiz
v©.150 Cuf ts®¢Á (k) Cuh£Á¤ (g.uh-3) Jiw
ehŸ.21.12.2017š c¤juél¥g£LŸsJ. Âw‹ ts®¥ò
gæ‰Áfëš ÏJtiu 210 cjé bra‰bgh¿ahs®fŸ, cjé
bgh¿ahs®fŸ k‰W« Ïsãiy bgh¿ahs®fS¡F
gæ‰Áaë¡f¥g£LŸsJ.
6.2.13 khãy Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtd¤jhš
el¤j¥gL« Ïju gæ‰ÁfŸ
m) bghJ ã nkyh©ik mik¥ò (PFMS)
bghJ ã nkyh©ik mik¥ig (PFMS)
brašgL¤J« tifæš Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤
Jiwæ‹ 19,659 mYty®fS¡F 492 ÃçÎfshf khãy
Cuh£Á ãWtd« k‰W« Ïju kht£l ika§fëš
%.2.32nfho bryéš gæ‰Á më¡f¥g£LŸsJ.

213
M) tshf nk«ghL k‰W« ãWtd ts®¢Á F¿¤j
bgUnk«gh£L¤ £l«
KGikahd k‰W« Úo¤j ts®¢Á¡fhf, khãy Cuf
ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtd« tshf nk«ghL k‰W«
ãWtd ts®¢Á¡bfd bgUnk«gh£L¤ £l¤Âid
jahç¤JŸsJ. Ï¥bgU nk«gh£L £l« khãy Cuf
ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtd tshf¤Âš mikªJŸs
k‰W« mikaΟs Ú®nkyh©ik gâfŸ, Âl k‰W«
Âut¡ fêÎ nkyh©ik, _èif¤ njh£l«,
fiyau§f§fŸ, ò¤Jz®Î njh£l§fŸ, óªnjh£l«, Fs«,
khÂç »uhk«, k‰W« tU§fhy f£ll§fS¡fhd Ïl
xJ¡ÑL k‰W« nk«ghL M»ait ml§F«.
Ï) rKjha mo¥gilæyhd ngçl® nkyh©ik¤
£l«(CBDRM)
jäHfmuR, cyf t§» cjéÍl‹ flnyhu ngçl®
Ï‹dš Fiw¥ò £l¤Â‹ xU gF £lkhd rKjha
mo¥gilæyhd ngçl® nkyh©ik¤ £l¤Â‹ Ñœ Mu«g
v¢rç¡if elto¡iffŸ, btëna‰w«, njLjš k‰W«
Û£ò, ghJfh¥ò òfèl« nkyh©ik k‰W« Kjš cjé
M»at‰¿š tšYe®fŸ _y« gæ‰Á më¡f¥gL»wJ.
<) j®kòç k‰W« »UZz»ç kht£l§fëš xnfd¡fš
FoÚ® tH§fš k‰W« òqiuL Ôéu¤Âid Fiw¡F«
£l«(HWS& FMP)
jäHfmuR #¥gh‹ r®tnjr T£LwÎ eLt« v‹w
ãWtd¤ÂläUªJ flDjé bg‰W j®kòç k‰W«
»UZz»ç kht£l§fŸ KGtJ« xnfd¡fš FoÚ®

214
éãnahf« k‰W« òqiuL Ôéu¤Âid Fiw¤ÂL«
£l¤ij brašgL¤ÂÍŸsJ. Ϥ£l¤Â‹ Ñœ
njitahd Âw‹ nk«ghL k‰W« gæ‰Áfis %.276.64
y£r« kÂ¥Õ£oš jäœehL FoÚ® tofhš thça« _ykhf
khãy Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtd«
nk‰bfhŸS«.

c) jäœehL Cuf ò¤jh¡f £l¤Âš (TNRTP)- khãy

Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtd« m¿Îrh®
g§Fjhuhf brašgLjš.
jäœehL Cuf ò¤jh¡f¤ £l brayh¡f¤Âš
(TNRTP) m¿Îrh® g§Fjhuuhf khãy Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á ãWtd« brašgl òçªJz®Î x¥gªj«
ãiwnt‰w¥g£LŸsJ. Ïj‹go £l brayh¡f
mYty®fë‹ Âw‹nk«ghL k‰W« m¿Îrh®
gçkh‰w§fS¡F khãy Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á
ãWtd« bghW¥ng‰F«.
6.2.14. khãy Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtd¤Â‰F
mašeh£L ÃuÂãÂfë‹ tUif
“Cuf ts®¢Á¡fhd Úo¤j ntsh© KiwfŸ” v‹w
jiy¥Ãš gæ‰Á nk‰bfhŸs jí»°jh‹,
M¥fhå°jh‹, neghs«, Ïy§if k‰W« M¥Ãç¡fh
ehLfëèUªJ g‹dh£L ÃuÂãÂfŸ 29.01.2019 m‹W
gh®itæ£ld®.

6.2.15. khãy Cuh£Á ts ika« (SPRC)

Cuh£Á mik¥òfë‹ Âw‹ nk«ghL k‰W«
gæ‰Áæš jå ftd« brY¤J« bghU£L khãy Cuf

215
ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtd¤Âš k¤Âa muR ãÂ
cjéÍl‹ khãy Cuh£Á ts ika« mik¡f¥g£LŸsJ.
Cuh£Á ã®th»fë‹ Âwid éiuªJ nk«gL¤Jjš,
Cuh£Á ã®thf« k‰W« Cuf ts®¢Á g‰¿a m¿it Cuf
ts®¢Á¤ Jiw mYty®fŸ k‰W« Ïju Jiw
mYty®fS¡F tH§Fjš, Cuh£Á ã®thf¤Â‹ khãy
muR¡F MnyhridfŸ tH§Fjš ngh‹wit
Ϫãiya¤Â‹ Kj‹ik bghW¥òfshF«.
6.2.16. Cuh£ÁfS¡fhd kht£l tsika§fŸ
kht£l mséš Cuh£Á mik¥òfS¡F
njitahd Âw‹ nk«ghL k‰W« gæ‰Áfis Áw¥ghf
nk‰bfhŸs Cuh£ÁfS¡fhd kht£l ts ika§fŸ
k¤Âa muR ã cjéÍl‹ njÁa »uhk Rauh{ £l¤Â‹
Ñœ mik¡f¥g£LŸsd. kht£l M£Áa® mt®fë‹
ã®thf f£L¥gh£o‰FŸ brašgL« Ï«ika§fë‹ gæ‰Á
k‰W« Âw‹ nk«gh£L gâfŸ r«gªj¥g£l k©ly Cuf
ts®¢Á k‰W« Cuh£Á ãWtd¤Â‹ têfh£Ljš
mo¥gilæš nk‰bfhŸs¥gL«.
2019-20M« M©oš, khãy Cuf ts®¢Á (k)
Cuh£Á ãWtd« k‰W« IªJ k©ly Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á ãWtd§fë‹ _y« Rkh® 11,68,266 eg®fS¡F
29,289 mâfëš gšntW gæ‰Áfis më¡f
£läl¥g£LŸsJ. ÏJ mid¤J £l§fisÍ« Ú©l
fhy¤Â‰F Âw«gl brayh¡f gadë¡F«.

216
7. jäœehL kfë® nk«gh£L ãWtd«

217
7. jäœehL kfë® nk«gh£L ãWtd«
“eh‹ jäHf¤ij¥ g‰¿ xU äf¥bgça fdÎ
mšyJ bjhiyneh¡F¥ gh®it bfh©LŸns‹. mªj
fdéš, ntiyæšyh¤ ©lh£l« Ïšyhj xU
jäHf¤ij, tWik K‰¿Y«, xê¡f¥g£l xU jäHf¤ij
fšé, Rfhjhu«, FoÚ® cŸgl mid¤J mo¥gil
trÂfisÍ« mid¤J k¡fS« bg‰WŸs xU
jäHf¤ij všyht‰W¡F« nkyhf, mid¤J k¡fS«
bršt¢ brê¥ghf, ghJfh¥ghf, mikÂÍl‹ thœ»‹w
xU jäHf¤ij¥ gh®¡»nw‹. jäHf«, mid¤J r_f,
bghUshjhu¡ F¿pLfëY« Kj‹ikahf¤ ÂfœªJ Ϫj
ò¤jhæukhtJ M©oš m¿Îrh® bghUshjhukhf
gçzä¡f nt©L« v‹gnj vdJ fdÎ MF«.”
- kh©òäF jäœehL K‹dhŸ Kjyik¢r®
òu£Á¤jiyé m«kh mt®fŸ jäœehL
bjhiyneh¡F¤ £l« 2023 Mtz¤ij
btëæ£L M‰¿a ciuæèUªJ xU gFÂ.
jäœehL kfë® nk«gh£L ãWtd« fšé,
ntiythŒ¥ò, bghUshjhu nk«ghL k‰W« Ra rh®ò
M»at‰¿‹ _y« bg©fŸ r_f bghUshjhu M‰wš
nk«ghL mila nt©L« v‹w neh¡nfhL 1983M«
M©L jäœehL muÁdhš ãWt¥g£lJ. jäœehL kfë®
nk«gh£L ãWtd« gšntW tWik xê¥ò¤ £l§fë‹
_y« jäœeh£oš Ra cjé¡ FG¡fS¡F Âw‹ ts®¥ò¥
gæ‰ÁfŸ tH§», tYthd rKjha« rh®ªj mik¥òfis
cUth¡», ã Ïiz¥òfisÍ« bjhêš
K‹nd‰w¤ijÍ« V‰gL¤Â, bg©fë‹ M‰wš

218
nk«gh£il mÂfç¤J Ra cjé¡ FG Ïa¡f¤ij
K‹bdL¤J¢ brštš j‹id m®¥gâ¤J¡
bfh©LŸsJ.

ϪãWtd¤Â‹ _y« bjhl®ªJ gy M©Lfshf

nk‰bfhŸs¥g£l gšntW brašghLfë‹ _y«
jäœeh£oš cŸs ViH k¡fë‹ thœéš btë¥gilahd
kh‰w§fŸ V‰g£LŸsJ. nkY« mt®fis I¡»a ehLfŸ
rigæ‹ Ñœ¡f©l Úo¤j ts®¢Á¡fhd Ïy¡Ffis
neh¡» (Sustainable Development Goals)
K‹nd‰Wtj‰F jäœehL kfë® nk«gh£L ãWtd«
têtif brŒ»wJ.
• tWikæ‹ik (SDG - 1)
• gÁæ‹ik (SDG - 2)
• ešy Mnuh¡»a« k‰W« tskhd thœÎ (SDG-3)
• ghèd rk¤Jt« (SDG - 5)
• R¤jkhd FoÚ® k‰W« Rfhjhu« (SDG - 6)
jäœehL kfë® nk«gh£L ãWtd« Ñœ¡fhQ«
_‹W K¡»a £l§fis brašgL¤Â tU»wJ.
i. jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f«:
Cuf¥ gFÂfëš tWik xê¥ò k‰W« thœthjhu
nk«gh£o‰fhf k¤Âa k‰W« khãy muRfshš 60:40
v‹w ã é»j¤Âš brašgL¤j¥gL« £l«.

ii. jäœehL ef®¥òw thœthjhu Ïa¡f«:

ef®¥òw ViH k¡fS¡fhf k¤Âa k‰W« khãy
muRfshš 60:40 v‹w ã é»j¤Âš brašgL¤j¥gL«
£l«.

219
iii. njÁa Cuf bghUshjhu ò¤jh¡f¤ £l«:
k¤Âa Cuf ts®¢Á mik¢rf¤jhš cyf t§»
cjéÍl‹ brašgL¤j¥glΟs njÁa Cuf
bghUshjhu ò¤jh¡f¤ £lkhdJ (NRETP) njÁa
Cuf thœthjhu £l« (NRLP) k‰W« njÁa Cuf
thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ (NRLM) bt‰¿æid
mo¥gilahf¡ bfh©L, Áw¥ghd brašghLfë‹
_y« t£lhu mséyhd T£lik¥òfis cUth¡Fjš,
KGikahd ã cŸsh¡f«, g©iz k‰W« g©iz
rhuh thœthjhu elto¡iffis nk‰bfhŸS« £l«
MF«. Ϥ£lkhdJ 2019 Kjš 2023 M« M©L tiu
20 t£lhu§fëš brašgL¤j¥gl cŸsJ.
Ϥ£l¤Â‰fhd ãÂahdJ k¤Âa khãy muRfshš
60:40 v‹w é»jhrhu¤Âš g§fë¥ò brŒa¥gL»wJ.
7.1. kfë® Â£l«

jäœehL kfë® nk«gh£L ãWtd« Jt¡f¤Âš

g‹dh£L ntsh©ik ts®¢Á ãÂa¤Â‹ (IFAD)
ãÂÍjéÍl‹ ntsh© rh®ªj bjhêšfëš <Lg£oUªj
kfëiu¡ bfh©L Ra cjé¡ FG¡fis mik¤J kfë®
nk«gh£L £l¤ij brašgL¤ÂaJ. Ϥ£l« Kjèš
j®kòç kht£l¤ÂY« Ëd® nry«, Ïuhkehjòu«,
éG¥òu« k‰W« kJiu kht£l§fS¡F« éçÎ
gL¤j¥g£lJ. Ϥ£l¤Â‹ bgU« bt‰¿æid
mo¥gilahf¡ bfh©L khãy muR Ϥ£l¤Âš Áy
kh‰w§fis brŒJ ‘kfë® Â£l«’ v‹w bgaçš Ïªj
kht£l§fëš brašgL¤Â, Ëd® mid¤J
kht£l§fS¡F« éçÎgL¤ÂaJ. r_f bghUshjhu

220
nk«gh£il miltj‰F kfëiu¡ bfh©L Ra cjé¡
FG¡fŸ k‰W« T£lik¥òfis cUth¡», mt®fS¡F
Kiwahd gæ‰ÁfŸ tH§», tUkhd« <£L« bjhêš
bjhl§f njitahd t§»¡fl‹ Ïiz¥òfŸ V‰gL¤Â
Ra cjé¡ FG Ïa¡f¤ij tY¥gL¤j Ϥ£l¤Â‹
_y« elto¡if nk‰bfhŸs¥g£lJ.
jäœehL kfë® nk«gh£L ãWtd¤Â‹ _y«
brašgL¤j¥gL« mid¤J tWik xê¥ò¤ £l§fŸ
k‰W« cyf t§» cjéÍl‹ ãiwnt‰w¥gL« tWik
xê¥ò¤ £l§fŸ ahΫ kfë® Â£l¤Â‹ nk«gL¤j¥g£l
tot§fnsahF«.
7.1.1. Ra cjé¡ FG¡fŸ

xnu gFÂæš tÁ¡F« 18 Kjš 60 taJ¡F c£g£l

12 Kjš 20 kfëiu cW¥Ãd®fshf¡ bfh©L Ra cjé¡
FG¡fŸ mik¡f¥gL»‹wd. FG cW¥Ãd®fëilna
nrä¥ò gH¡f¤ijÍ«, mt®fS¡FŸnsna cŸfl‹
tH§FjiyÍ«, x‹W To x‰WikahfΫ k‰W« #dehaf
ßÂahfΫ KobtL¡F« gH¡f¤ij C¡f¥gL¤JtJ« Ra
cjé¡ FG¡fë‹ neh¡f§fshF«. kfëç‹ bghUshjhu
k‰W« rKjha nk«gh£oid cWÂbrŒÍ« bghU£L Ra
cjé¡ FG¡fS¡F nrä¥ò gH¡f«, Kiwahd fz¡F¥
gÂntLfŸ guhkç¤jš, x‹WTo KobtL¤jš,
t§»¡fl‹ bg‰W¤jUjš k‰W« fl‹fis ÂU«g
brY¤Jjš M»at‰¿š gæ‰ÁÍ« tH§f¥gL»wJ.

221
 m£ltiz 7.1
Ra cjé¡ FG¡fŸ g‰¿a étu« (31.03.2019)
Ra cjé¡ FG¡fë‹ bkh¤j
6.75 Ïy£r«
v©â¡if
1
bkh¤j cW¥Ãd®fë‹
100.73 Ïy£r«
v©â¡if
Cuf¥ gFÂ Ra cjé¡ FG¡fë‹
4.57 Ïy£r«
v©â¡if
2
bkh¤j cW¥Ãd®fë‹
68.02 Ïy£r«
v©â¡if
ef®¥òw gF Ra cjé¡
2.18 Ïy£r«
FG¡fë‹ v©â¡if
3
bkh¤j cW¥Ãd®fë‹
32.71 Ïy£r«
v©â¡if
%. 8,285.52
4 bkh¤j nrä¥ò
nfho
Mjhu ã bg‰w Ra
5 5.78 Ïy£r«
cjé¡FG¡fë‹ v©â¡if
Ra cjé¡ FG¡fŸ bgw¦w x£L
6 %. 52,629 nfho
bkh¤j fl‹ Ïiz¥ò (2011-2019)

7.2. jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f«

jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f« v‹w
£l¤Âid jäœehL muR 2012-13 M« M©L Kjš
brašgL¤Â tU»wJ. Cuf ViH k¡fS¡fhf tYthd
k‰W« Jo¥ghd rKjha« rh®ªj mik¥òfis cUth¡»,
thœthjhu¤ij ca®¤Â, ã k‰W« gšntW nritfis
Kiwahf¥ bgw têtif brŒJ, FL«g tUkhd¤ij
bgU¡Ftnj Ï›éa¡f¤Â‹ neh¡fkhF«. Ϥ£l¤Â‹
Ñœ rKjha¤Âš cŸs ViHfŸ k‰W« eèΉw Ãçéd®
Ïy¡F k¡fŸ Mt®. Ïy¡F k¡fS¡F ãiyahd
thœthjhu thŒ¥òfis V‰gL¤Jtj‰fhf mt®fis¡

222
bfh©L brašgL« rKjha« rh®ªj mik¥òfŸ
mik¡f¥gL»‹wd.
7.2.1. jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹
K¡»a m«r§fŸ
• Ãw £l§fis¥ nghš mšyhJ ViHfŸ,
eèΉnwh® k‰W« kh‰W¤ÂwdhëfŸ
M»nahçl¤Âš Áw¥ò ftd« brY¤Jjš.
• éLg£l ViH k¡fis f©l¿ªJ mt®fis Ra
cjé¡ FGéš xU§»iz¤jš.
• Cuf¥ gFÂfëš ViHfis¡ bfh©l rKjha
ãWtd§fis cUth¡» tY¥gL¤Jjš.
• r_f nk«gh£o‰fhd Âw‹ ts®¥ò¥ gæ‰Áfëd¦
_y« Cuf ViH k¡fis nk«ghL mila¢
brŒjš.
• Ra cjé¡ FG c‰g¤Â¥ bghU£fë‹ ju¤Âid
nk«gL¤Â rªij¥gL¤Jjiy vëjh¡Fjš.
• Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fŸ bghUshjhu
elto¡iffis nk‰bfhŸs mt®fS¡F fl‹
tH§F« bghU£L FG¡fS¡F ãÂÍjé
tH§Fjš.
• Cuf ÏisP®fS¡F ntiythŒ¥òl‹ Toa
Âw‹nk«ghL gæ‰Á më¤jš.
• muR¤JiwfŸ _y« »il¡f¥ bgW« gšntW ãÂ
k‰W« ã rhuh nritfis xU§»iz¤J
Âw«gl ga‹gL¤Âl têtif brŒjš.
• »uhk¥òw ViH k¡fŸ midtU« mo¥gil
trÂfis¥ bgw¡Toa thŒ¥òfis cUth¡Fjš,

223
 Rfhjhu« k‰W« R‰W¢ NHiy¥ ghJfh¥gj‰fhd
gæ‰ÁfŸ tH§Fjš.
7.2.2. £l¢ brayh¡f¥ gFÂ
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f«, br‹id
Ú§fyhf, jäœ eh£o‹ 31 kht£l§fëš 385
t£lhu§fëš brašgL¤j¥g£L tU»wJ. mt‰WŸ
jäœehL Cuf ò¤jh¡f¤ £l« brašgL« 120
t£lhu§fŸ k‰W« cyf t§» ãÂÍjéÍl‹
brašgL¤j¥gL« njÁa Cuf bghUshjhu ò¤jh¡f¤
£l« brašgL« (NRETP) 5 kht£l§fëš cŸs 20
t£lhu§fS« ml§F«.
m£ltiz 7.2
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f« brašgL¤j¥gL«
t£lhu§fë‹ égu«
kht£l§fŸ

t£lhu§fŸ

Cuh£Á fŸ
gFÂfŸ
t.
£l«
v©

1 Kj‰ f£l« 15 60 199 2250

2 Ïu©lh« f£l« 27 110 317 3391
3 _‹wh« f£l« 21 95 226 2471
eh‹fh« f£l« (òJthœÎ¤
4 26 120 302 4174
£l t£lhu§fŸ)
T£L¤bjhif 31 385 1,044 12,286
Rdhä¡F¥ êija
5 ãiy¤j thœthjhu¤ - - - 238
£l« (PTSLP)
bkh¤j« 31 385 1,044 12,524

Kj‰ f£l« :- 2012-13 M« M©L Kjš 60 t£lhu§fëš

cŸs 2,323 »uhk Cuh£Áfëš 2,250 »uhk Cuh£ÁfŸ

224
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ ÑG«,
73 »uhk Cuh£ÁfŸ Rdhä¡F¥ êija ãiy¤j
thœthjhu¤ £l¤Â‹ _yK« brašgL¤j¥gL»wJ.
Ïu©lh« f£l« :– 2013-14 M« M©L Kjš
27 kht£l§fëYŸs 110 t£lhu§fis¢ rh®ªj
3,491 »uhk Cuh£Áfëš 3,391 »uhk Cuh£ÁfŸ jäœehL
khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ _yK«, vŠÁÍŸs
100 »uhk Cuh£ÁfŸ Rdhä¡F¥Ãªija ãiy¤j
thœthjhu¤ £l¤Â‹ _yK« ga‹bg‰W tU»‹wd.

_‹wh« f£l« :– 2014-15 M« M©L Kjš _‹wh«

f£lkhf 95 t£lhu§fëš cŸs 2,536 »uhk Cuh£Áfëš
2,471 »uhk Cuh£Áfëš jäœehL khãy Cuf thœthjhu
Ïa¡f« brašgL¤j¥gL»wJ. vŠÁÍŸs 65 »uhk
Cuh£ÁfŸ Rdhä¡F¥Ãªija ãiy¤j thœthjhu¤
£l¤Â‹ _y« brašgL¤j¥gL»wJ.

eh‹fh« f£l« (#]iy 2017 Kjš) :– jäœehL òJthœÎ¤

£l« 26 kht£l§fëš 120 t£lhu§fëš cŸs
4,174 »uhk Cuh£Áfëš brašgL¤j¥g£lJ. j‰nghJ
Ïit jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ Ñœ
brašgL¤j¥g£L tU»wJ.
7.2.3. Ïa¡f brayh¡f mik¥ò
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f¤ij
brašgL¤j khãy Ïa¡f nkyh©ik myfhf, jäœehL
kfë® nk«gh£L ãWtd¤ij khãy muR ãaä¤JŸsJ.
Ϫj Ïa¡f¤Â‹ brašghLfS¡F bfhŸif toéyhd
têfh£Ljš k‰W« £l¢ brašghLfis¡
f©fhâ¤jš ngh‹w gâfS¡fhf kh©òäF

225
mik¢r®, efuh£Á ã®thf«, Cuf ts®¢Á k‰W« Áw¥ò
£l brayh¡f¤Jiw mt®fë‹ jiyikæš ca®ãiy
mÂfhu« bg‰w FG mik¡f¥g£LŸsJ. Ï›éa¡f¤Â‹
Ïa¡Feuhf muR TLjš jiyik¢ bray®, Cuf ts®¢Á
k‰W« Cuh£Á¤ Jiw mt®fS«, Kj‹ik¢ braš
mYtyuhf jäœehL kfë® nk«gh£L ãWtd¤Â‹
nkyh©ik Ïa¡FeU« ãaä¡f¥g£LŸsd®.
Ï›éa¡f¤Â‹ elto¡iffis brašgL¤Jtj‰fhf
khãy, kht£l k‰W« t£lhu mséš jå ã®thf
mik¥òfŸ mik¡f¥g£LŸsd.

7.2.4. tçir¥gL¤j¥g£l elto¡iffŸ

ÏisP®fS¡F
jftš, fšé rKjha« rh®ªj ntiythŒ¥ò
mik¥òfS¡F k‰W« Ra
bjhl®ò _y«
ã éLé¤jš bjhêš rh®ªj
éê¥òzÎ Âw‹ ts®¥ò
(VPRC/PLF)
gæ‰Á

ã cŸsh¡f«
rKjha« - t§»
Ra cjé¡
FG¡fŸ g‰¿a rh®ªj Ïiz¥ò,
mo¥gil¤ mik¥òfŸ fh¥ÕL k‰W«
jftš nrfç¥ò cUth¡Fjš Ãw

R_f
tšYe®fS¡ thœthjhu
k¡fŸ ãiy nk«ghL
fhd Âw‹
MŒÎ ts®¥ò (CLG/CLF)

226
 7.3. £l bray¦ghLfŸ
x›bthU »uhk mséš Â£l brašghLfŸ
Ñœ¡f©l tçir¥go nk‰bfhŸs¥gL»wJ
7.3.1. jftš, fšé k‰W« bjhl®ò _y« éê¥òz®Î
V‰gL¤Jjš
nguâ, bjU ehlf§fŸ, fiy ãfœ¢ÁfŸ
ngh‹wt‰¿‹ _y« jäœehL khãy Cuf thœthjhu
Ïa¡f« »uhk§fëYŸs k¡fël« éê¥òz®it
V‰gL¤ÂÍŸsJ. nkY«, Rt® Xéa§fŸ, Rtbuh£ofŸ,
Ïa¡f jftš gyiffŸ k‰W« J©L ÃuRu§fŸ
M»aitfS« mid¤J »uhk§fëY« éê¥òz®it
V‰gL¤Jtj‰F ga‹gL¤j¥g£LŸsJ.

7.3.2. mo¥gil étu¡ fz¡bfL¥ò

jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Âš
brayh‰¿a rKjha ts¥ gæ‰We®fis¡ bfh©L,
mid¤J »uhk Cuh£ÁfëY« Ra cjé¡ FG¡fë‹
étu¡ fz¡bfL¥ò el¤j¥g£L, brašgh£oš cŸs
FG¡fŸ, braèHªj FG¡fŸ ngh‹wd
f©l¿a¥g£LŸsd. brašgh£oš Ïšyhj Ra cjé¡
FG¡fis Âw‹ nk«ghL¥ gæ‰ÁfŸ _ykhf Û©L«
brašgh£ow¦F bfh©Ltu Ï¥òŸë étu§fŸ
ga‹gL¤j¥gL»wJ.
7.3.3. k¡fŸ ãiy MŒÎ
mid¤J »uhk Cuh£ÁfëY« cŸs ViHfŸ,
äfΫ ViHfŸ, kh‰W¤ÂwdhëfŸ, eèΉnwh®,

227
gH§Foæd® k‰W« éë«òãiy r_f¤Âdiu¡
f©l¿ªÂl mid¤J rKjha¤Âdç‹ g§nf‰òl‹ Toa
k¡fŸ ãiy MŒÎ nk‰bfhŸs¥g£lJ. ViH¡ FL«g§fŸ
vJΫ éLglhkš ÏU¥gij cW brŒa jäœehL khãy
Cuf thœthjhu Ïa¡f«, k¡fŸ g§nf‰òl‹ Toa Cuf
kÂ¥Õ£L Kiwæš Ñœ¡f©l Í¡Âfis fil¥Ão¡»wJ.
eil¥gaz«
k¡fë‹ thœ¡if¤ju« k‰W« ãy¥gu¥ò
j‹ikæid MuhŒªJ m¿ªJ bfhŸs »uhk« KGtJ«
eil¥ gaz« nk‰bfhŸs¥gL»wJ.
r_f tiugl«

»uhk tiugl¤Âš, »uhk¤Âš cŸs bghJ Ïl§fŸ,

Å£o‹ tiffŸ, FL«g thçahd k¡fë‹ égu§fŸ
ngh‹wit k¡fshš tiua¥gL»wJ. nkY« mªj
égu§fŸ tiugl¤ jhŸ k‰W« FL«g thçahd
m£ilæY« F¿¡f¥gL»wJ.
bghUshjhu kÂ¥ÕL
bghUshjhu kÂ¥Õ£o‹ _y« »uhk k¡fshš,
»uhk¤Âš cŸs mid¤J FL«g§fë‹ bghUshjhu
ãiy (äfΫ ViH, ViH, eL¤ju k¡fŸ k‰W«
trÂahdt®) f©l¿a¥gL»wJ.
_‹W bt›ntW FG¡fëš rçgh®¡F« Kiw

FL«g§fis ÏWÂahf tif¥gL¤J« nghJ FG-1

k‰W« FG-2 ¡F Ïilna Ku©ghL njh‹¿‹,

228
m¡F¿¥Ã£l FL«g§fis tif¥gL¤Jjš F¿¤J FG-
3š éth¡f¥gL»wJ. »uhk¤Âš cŸs
bgU«gh‹iknahç‹ T‰¿‹go m¡FL«g¤Â‹ tifghL
KoÎ brŒa¥g£L, Ïy¡F k¡fŸ g£oaš
jahç¡f¥gL»wJ.
Ϫj Ïy¡F k¡fŸ g£oaš mid¤J
F¡»uhk§fëY« cŸs K¡»akhd Ïl§fëš gh®it¡F
it¡f¥g£L, nr®¤jš k‰W« kW¤jš VnjD« ÏU¥Ã‹,
mt‰iwÍ« bg‰W, ÏW Ïy¡F k¡fŸ g£oaš »uhk
rigæš it¤J x¥òjš bgw¥gL»wJ.
Ϥjifa k¡fŸ ãiy MŒÎ, jäœehL khãy Cuf
thœthjhu Ïa¡f¤Â‹, Kjš, Ïu©lh« k‰W« _‹wh«
f£l§fis rh®ªj mid¤J »uhk Cuh£ÁfëY«
Ko¡f¥g£LŸsJ. Ϥ£l¤Â‹ Ñœ nk‰bfhŸs¥gL«
brašghLfS¡F Ï¥g£oany mo¥gilahf cŸsJ.
7.3.4. »uhk tWik xê¥ò¢ r§f«
»uhk tWik xê¥ò¢ r§f« ViHfŸ,
kh‰W¤ÂwdhëfŸ, eèΉnwh®, gH§Foæd® ngh‹w
Ïy¡F k¡fis cŸsl¡»a xU r§fkhF«. Ï¢r§f«
Ïy¡F k¡fis¡ f©l¿ªJ mt®fS¡F¤ jå eg® fl‹
tH§» mt®fis tWikæš ÏUªJ Û£fΫ, mt®fë‹
eèÎãiyia¡ Fiw¡fΫ cjλ‹wJ. ÏJtiu
12,734 »uhk tWik xê¥ò¢ r§f§fŸ
(gH§FoædU¡fhd 472 »uhk tWik xê¥ò¢ r§f§fŸ
c£gl) £l brayh¡f¥ gFÂfshd 385 t£lhu§fëY«
mik¡f¥g£LŸsd.

229
7.3.5. r_f¤ jâ¡if FG
»uhk tWik xê¥ò¢ r§f« mik¡f¥g£l
mid¤J Cuh£ÁfëY« r_f¤ jâ¡if FG
mik¡f¥g£LŸsJ. r_f¤ jâ¡if FGéš 5 Kjš 7
cW¥Ãd®fŸ nj®Î brŒa¥gL»‹wd®. jäœehL khãy
Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ brašghLfis r_f¤
jâ¡if FG f©fhâ¤J »uhk rig¡F m¿¡ifahf
rk®¥Ã¡»‹wJ.
7.3.6. òÂa Ra cjé¡ FG¡fŸ mik¤jš
k¡fŸ ãiy MŒé‹ _y« f©l¿ªj, éLg£l ViH
kfëiu¡ bfh©L òÂa Ra cjé¡ FG¡fŸ
mik¡f¥gL»‹wd. FGéYŸs C¡Fe® k‰W«
ÃuÂãÂfS¡F« k‰W« FGé‹ cW¥Ãd®fS¡F« FG
brašghLfŸ k‰W« fz¡F¥ ò¤jf guhkç¥ò gæ‰ÁÍ«
tH§f¥gL»wJ. kfë® Ra cjé¡ FG¡fŸ Kiwahd
T£l§fŸ, nrä¥ò, cŸfl‹, fz¡F gÂntLfŸ guhkç¥ò
k‰W« fl‹ ÂU¥g« M»a gŠrN¤Âu§fis¡
fil¥Ão¡»‹wd.

2018-19 M« M©oš 8,940 Ra cjé¡ FG¡fŸ (òÂa

k‰W« òJ¥Ã¡f¥g£l FG¡fŸ nr®¤J) jäœehL khãy
Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Âdhš mik¡f¥g£LŸsJ.
Ra cjé¡ FG¡fŸ bghUshjhu elto¡iffŸ
nk‰bfhŸs VJthf, FG¡fis jukÂ¥ÕL brŒJ, Mjhu
ãÂ, rKjha KjÄ£L ã k‰W« t§»¡ fl‹ ngh‹w
ãÂÍjéfŸ tH§f¥gL»‹wd.

230
7.3.7. Cuh£Á mséyhd T£lik¥ò
»uhk Cuh£ÁæYŸs mid¤J jFÂthŒªj Ra
cjé¡ FG¡fS« #dehaf Kiwæš x‹whf ÏizªJ
brašglΫ, Ra cjé¡ FG Ïa¡f¤Âid tY¥gL¤Â
gšntW ã rh®ªj k‰W« Ïju nritfis Ra cjé¡
FG¡fS¡F tH§» tê el¤ÂlΫ Cuh£Á mséyhd
T£lik¥ò gÂÎ brŒa¥g£l xU rKjha« rh®ªj
mik¥ghf cUth¡f¥g£LŸsJ. Ϫj Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfŸ jäœehL r§f§fŸ gÂ΢ r£l« 1975‹ Ñœ
gÂÎ bg‰w mik¥ghF«.
jäœehL r§f§fŸ gÂ΢ r£l« 1975-‹ éÂ
v©. 25 (gÂÎ bg‰w r§f¤Â‹ ãÂahdJ äif
CÂakhfnth, <Τ bjhifahfnth mšyJ ntW
éjkhfnth mj‹ cW¥Ãdçilna g»®ªjë¡f¥
glkh£lhJ) k‰W« é v©.42-‹ (r§f« fiy¡f¥gL«
nghJ vªj cW¥ÃdU« yhg« bgwkh£lh®) go Cuh£Á
mséyhd T£lik¥òfS¡F éy¡fë¡f¥g£LŸsJ.
Ϫj éy¡fë¥ò, Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfŸ
tUthŒ <£L« bjhêiy nk‰bfh©L mt‰¿èUªJ
ga‹fŸ milÍ« tifæš xU ãWtd mik¥ghf cUthf
têtF¡»wJ.
nkY« Ϫj mik¥ghdJ Cuh£Á mséyhd Kjš
ãiy T£lik¥ghf brašg£L, Cuf thœthjhu
Ïa¡f¤Â‰F« »uhk k¡fS¡F« Ïilna äf K¡»akhd
Ïiz¥ghf cŸsJ.

231
 flikfŸ k‰W« bghW¥òfŸ
• k¡fŸ ãiy MŒé‹ _y« f©l¿a¥g£l jFÂthŒªj
kfëiu¡ bfh©L Ra cjé¡ FG¡fis mik¤jš.
• njitahd ãÂæid bg‰W tH§Fjš _y« Ra cjé¡
FG¡fis tèik¥gL¤Jjš k‰W« têel¤Jjš.
• £l« rh®ªj jftšfŸ Ra cjé¡ FG¡fël«
br‹wila¢ brŒjš.
• Ra cjé¡ FG¡fë‹ fz¡F k‰W« gÂntLfis
guhkç¤jš, jâ¡if brŒjš, FG¡fis ju« Ãç¤jš
k‰W« fl‹ kÂ¥Õ£o‰F V‰ghL brŒjš.
• t§»fëèUªJ neçilahf fl‹ bg‰W, Ra cjé¡
FG¡fS¡F Fiwªj t£oæyhd fl‹ më¥gj‹ _y«
Ïilãiy ã ãWtdkhf brašgLjš.
• muÁ‹ Ãw JiwfSl‹ xU§»izªJ kfëç‹ ts®¢Á
k‰W« M‰wš nk«ghL bjhl®ghd r_f Ãu¢ridfŸ,
Rfhjhu«, C£l¢r¤J, k‰W« ghèd Ãu¢ÁidfŸ ngh‹w
brašghLfis nk‰bfhŸSjš.
Jiz¡ FG¡fŸ
Cuh£Á mséyhd T£lik¥ghdJ »uhk ts®¢Á
k‰W« FG cW¥Ãd®fë‹ eyD¡fhf gšntW braš
£l§fis cUth¡» ãiwnt‰W« bghU£L Ñœ¡fhQ«
Jiz¡ FG¡fis mik¤J Áw¥ghf brašgL¤Â
tU»wJ.
• FG mik¤jš k‰W« tY¥gL¤Jjš Jiz¡ FG
• fl‹ Ïiz¥ò k‰W« fl‹ f©fhâ¥ò Jiz¡ FG
• thœthjhu Jiz¡ FG
• r_f nk«gh£o‰fhd Jiz¡ FG

232
 bkh¤j« 385 t£lhu§fëš, 12,358 Cuh£Á
mséyhd T£lik¥òfS« 166 thœthjhu Jiz¡
FG¡fS« mik¡f¥g£LŸsd.
m£ltiz 7.3
Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfë‹ égu«

Cuh£Á mséyhd

thœthjhu Jiz¡
Cuh£ÁfŸ
t£lhu§fŸ

T£lik¥ò

FG¡fŸ *

bkh¤j«
»uhk
t.
£l«
v©

jäœehL khãy Cuf

1 thœthjhu Ïa¡f« k‰W« 385 12,286 12,120 166 12,286
Kªija òJthœÎ £l«
Rdhä¡F¥ êija ãiy¤j
2 - 238 238 - 238
thœthjhu £l«
bkh¤j« 385 12,524 12,358 166 12,524

*10 ¡F« Fiwthd kfë® Ra cjé¡ FG¡fŸ cila »uhk Cuh£Áfëš

thœthjhu¤ Jiz¡ FG¡fŸ mik¡f¥g£LŸsd. ϤJiz¡ FG¡fŸ
m›ñuh£Áfëš Cuh£Á mséyhd T£lik¥ghf brašgL»wJ.

7.3.8. t£lhu mséyhd T£lik¥ò

jäœeh£oš, 385 t£lhu§fëY« t£lhu mséyhd
T£lik¥òfŸ mik¡f¥g£L gÂÎ brŒa¥g£LŸsd.
t£lhu¤Âš cŸs Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfŸ
k‰W« »uhk tWik xê¥ò¢ r§f§fŸ M»at‰¿‹
ÃuÂãÂfis Kj‹ikahf¡ bfh©L t£lhu mséyhd
T£lik¥ò mik¡f¥g£LŸsJ. t£lhu mséyhd
T£lik¥Ãš bghJ¡ FG, bra‰FG k‰W« eh‹F Jiz¡
FG¡fŸ mjhtJ ãWtd nk«gh£L¡ FG, ã cŸsh¡f¡
FG, thœthjhu¡ FG k‰W« r_f nk«gh£L¡ FG

233
M»ait cŸsd. t£lhu mséyhd T£lik¥Ã‹
ã®thf¤ij el¤Jtj‰fhf x›bthU t£lhu mséyhd
T£lik¥ÃY« eh‹F ã®th»fŸ mjhtJ jiyt®,
Jiz¤ jiyt®, brayhs® k‰W« bghUshs® cŸsd®.
Ït®fŸ 2 tUl§fS¡F xUKiw RH‰Á Kiwæš
nj®ªbjL¡f¥gLt®.
Ïu©lh« ãiy T£lik¥ghd t£lhu mséyhd
T£lik¥Ã‹ K¡»a brašghLfŸ Ñœ¡f©lthW:
• Kjš ãiy rKjha« rh®ªj mik¥òfis
tY¥gL¤Jtj‰fhf cjÎjš.
• rKjha« rh®ªj mik¥òfis jukÂ¥ÕL k‰W«
jâ¡if brŒa têfh£Ljš.
• rKjha« rh®ªj mik¥òfë‹ cW¥Ãd®fS¡F
gšntW muR ey £l§fis¥ bgw cjÎjš.
• eèΉnwh®, kh‰W¤ÂwdhëfŸ, gH§Foæd®
k‰W« rKjha¤Â‹ éë«ò ãiyæš cŸst®fë‹
nk«gh£L¡F cjÎjš.
• Ra cjé¡ FG¡fŸ / rKjha« rh®ªj
mik¥òfS¡F t§»fë‹ _y« fl‹ Ïiz¥ò,
t£o khåa«, t§» nrit Kfh«fŸ el¤Jjš,
t§» fz¡FfŸ Jt¡Fjš, fh¥ÕL, fl‹ ÂU¥g«
k‰W« ãYit ÂU¥g« ngh‹w ã cŸsh¡f
nritfis xU§»iz¤jš.
• thœthjhu« k‰W« bjhêš ãWtd§fis
C¡Fé¥gj‰fhd bjhêš ts®¢Á¤ £l«
jahç¤jš.

234
• t£lhu mséyhd T£lik¥òfis el¤Jtj‰F«
k‰W« tY¥gL¤Jtj‰F« cW¥Ãd®fshd Cuh£Á
mséyhd T£lik¥òfëlK« k‰W« »uhk tWik
xê¥ò¢ r§f§fëlK« rªjh Âu£Ljš.
• gšntW fU¥bghU£fŸ k‰W« fU¤JfS¡F«
fU¤jhs®fŸ / gæ‰We®fis cUth¡Fjš.
• rKjha« rh®ªj mik¥òfë‹ eyD¡fhf rKjha¥
Ãu¢Áidfis¤ Ô®¤jš k‰W« rKjha ts®¢Á
brašghLfS¡F cjÎjš.
• rKjha« rh®ªj mik¥òfë‹ thœthjhu
ts®¢Á¡fhd fhyh©L, miuah©L k‰W«
M©L brašÂ£l§fis jahç¤jš.
• Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfŸ, »uhk tWik
xê¥ò¢ r§f§fŸ, gF mséyhd k‹w§fŸ
k‰W« t£lhu mséyhd T£lik¥òfë‹
cW¥Ãd®fS¡F Âw‹ ts®¥ò gæ‰Á më¤jš.
• Cuf¥ gF ÏisP®fS¡F ntiythŒ¥ò
Kfh«fŸ têel¤Jjš k‰W« gâak®it
cWÂ¥gL¤Jjš.
• t£lhu mséš jftš bjhl®ò brašghLfis
Mtz¥gL¤Jjš .
• Ra cjé¡ FG c‰g¤Â¥ bghU£fS¡fhd ju«
thŒªj _y¥bghU£fis kèÎ éiyæš
bfhŸKjš brŒtj‰F têel¤Jjš k‰W« kht£l
é‰gid r§f¤Â‹ x¤JiH¥nghL Ra cjé¡ FG
c‰g¤Â¥ bghU£fis rªij¥gL¤Jtj‰fhd
thŒ¥òfS¡F cjÎjš.

235
 • t£lhu mséyhd T£lik¥ò, Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfë‹ Úo¤j £l§fis Ô£o, t£lhu
mséš xU§»iz¥gj‰F cjλwJ. nkY«,
nrit¡ f£lz¤Â‹ mo¥gilæš njitahd
Ïd§fëš nritfis tH§Fjš k‰W« Âw‹
ts®¥ò gæ‰Áfis brašgL¤Jtj‰fhf t£lhu
mséyhd gæ‰Á ikakhf brašgL»wJ.
7.3.9. K‹khÂç t£lhu mséyhd T£lik¥ò
2019-20 M« M©oš njÁa Cuf bghUshjhu
ò¤jh¡f¤ £l¤Â‹ Ñœ 15 t£lhu§fŸ Ïu©L
f£l§fëš K‹khÂç t£lhu§fshf
cUth¡f¥glΟsd.
Ϫj 15 t£lhu mséyhd T£lik¥òfS«
24.4.2019 njÂæ£l ϪÂa muÁ‹ Cuf ts®¢Á¤ Jiw
mik¢rf«, njÁa Cuf thœthjhu Ïa¡f Ïiz
brayhsç‹ foj¤Âš bjçé¡f¥g£LŸs tiuaiwfë‹
go nj®ªbjL¡f¥g£LŸsd.
K‹khÂç t£lhu mséyhd T£lik¥Ã‹ nj®Î¡fhd
tiuaiwfŸ
• Fiwªjg£r« 6 khj§fshd t£lhu mséyhd
T£lik¥ò
• t§» fz¡F Jt¡f¥g£l t£lhu mséyhd
T£lik¥ò
• Fiwªj g£r« 50 rjÅj« jhœ¤j¥g£l k‰W«
gH§Foæd® bfh©l FL«g§fis Ra cjé¡
FG¡fëš bfhz®jš.
• t£lhu mséš, Fiwªj g£r« 60 rjÅj Ra cjé¡
FG¡fŸ ‘m’ mšyJ ‘M’ ju kÂ¥ÕL bg‰¿U¤jš.

236
 • t£lhu mséš, Fiwªj g£r« 70 rjÅj rKjha«
rh®ªj mik¥òfŸ ‘M’ jukÂ¥ÕL bg‰¿U¤jš.
• t£lhu mséš, jF thŒªj 70 rjÅj Ra cjé¡
FG¡fŸ Mjhu ãÂÍ«, jF thŒªj 50 rjÅj Ra
cjé¡ FG¡fŸ rKjha KjÄ£L ãÂÍ«
bg‰¿¤jš.
• t£lhu mséyhd T£lik¥ò, nkyh©ik k‰W«
fz¡»aš bjhl®ghd mo¥gil gæ‰Á
bg‰¿U¤jš.
• gæ‰Á bg‰w rKjha ts¥gæ‰We®fis
xU§»iz¤jš k‰W« ga‹gL¤Jjš.
• thœthjhu«, rKjha cŸsh¡f« k‰W« rKjha
ts®¢Á, czÎ, C£l¢r¤J, Rfhjhu«, FoÚ®,
ghèd rk¤Jt«, ä‹dQ ã gçkh‰w«
ngh‹wt‰¿š bgU« g§fh‰¿æU¤jš.
cW¥Ãd® rh®ªj, cW¥Ãduhš ã®t»¡f¥gL«,
cW¥Ãduhš f£L¥gL¤j¥gL« k‰W« ãiy¤j ã Mjhu«
bfh©l rKjha« rh®ªj mik¥òfis cUth¡»
tY¥gL¤Jtj‹ _y« Cuf tWikia xê¥gnj
K‹khÂç t£lhu mséyhd T£lik¥Ã‹ neh¡fkhF«.
7.3.10. rKjha« rh®ªj mik¥òfis jukÂ¥ÕL brŒjš
2018-19 M« M©oš rKjha« rh®ªj
mik¥òfS¡fhd jukÂ¥Õ£L têKiwfŸ
ÂU¤Âaik¡f¥g£L, ÂU¤Âa got§fŸ
totik¡f¥g£ld.

237
jukÂ¥Õ£o‹ neh¡f§fŸ
• rKjha« rh®ªj mik¥òfë‹ braš Âwid
kÂ¥ÕL brŒjš.
• rKjha« rh®ªj mik¥òfë‹ brašgh£oš cŸs
Fiwfis f©l¿jš k‰W« fisjš.
• rKjha« rh®ªj mik¥òfS¡fhd Âw‹ nk«gh£L
£l¤ij tF¤jš.
• rKjha« rh®ªj mik¥òfë‹ ãiy¤j
ts®¢Áæid cW brŒjš.
2018-19 M« M©oš, jukÂ¥Õ£o‰fhf 18.39 nfho
%ghŒ ã éLé¡f¥g£lJ. 11,886 Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfŸ, 11,626 »uhk tWik xê¥ò¢ r§f§fŸ
k‰W« 1,00,000 kfë® Ra cjé¡ FG¡fŸ jukÂ¥ÕL
brŒJ Ko¡f¥g£LŸsd.
7.3.11. Ra cjé¡ FG¡fS¡F ãÂÍjé
m. Ra cjé¡ FG¡fS¡F Mjhu ãÂ
_‹W khj« KoÎ bg‰W jukÂ¥ÕL brŒa¥g£l Ra
cjé¡ FG¡fS¡F Mjhu ãÂahf %.15,000/- Åj« ãÂ
tH§f¥gL»wJ. Ϫj Mjhu ãÂahdJ mt®fis
C¡Fé¥gj‰F xU fhuâahfΫ, mt®fë‹ nrä¥nghL
bjhF¥ò ãÂia mÂf¥gL¤Â mÂfkhd cW¥Ãd®fŸ
cŸfl‹ bgWtj‰F« têtif brŒ»wJ.
2018-19 M« M©oš jFÂahd 14,394 Ra cjé¡
FG¡fS¡F Mjhu ãÂahf %.15,000/- Åj« bkh¤j«
%.21.59 nfho tH§f¥g£LŸsJ.

238
M. rKjha KjÄ£L ãÂ
Ra cjé¡ FG¡fS¡F bghUshjhu
brašghLfS¡fhf £l¤Â‹ Ñœ fldhf tH§f¥gL«
bjhif rKjha KjÄ£L ãÂahF«. rKjha KjÄ£L
ãÂahdJ Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfS¡F
éLé¡f¥g£L, mitfë‹ _y« jFÂahd Ra cjé¡
FG¡fS¡F bghUshjhu elto¡iffis
nk‰bfhŸtj‰fhf éLé¡f¥gL»wJ. Ra cjé¡
FGé‰F mÂfg£r bjhifahf %.75,000/- Åj«
M©o‰F 9% t£oÍl‹ fldhf tH§f¥gL»wJ.
ϤbjhifahdJ FiwªjJ 50% Ra cjé¡ FG¡fë‹
thœthjhu nk«gh£o‰fhf x‹W mšyJ mj‰F nk‰g£l
jtizfëš Cuh£Á mséyhd T£lik¥ò _y«
fldhf éLé¡f¥gL»wJ.
rKjha KjÄ£L ãÂæ‹ ghJfhtydhf Cuh£Á
mséyhd T£lik¥ò brašgL»wJ. 100 rjÅj fl‹
ÂU«g brY¤Jjš, Kiwahd ga‹ghL k‰W« rKjha
KjÄ£L ã RH‰Áia Cuh£Á mséyhd T£lik¥ò
cW brŒÍ«.
rKjha KjÄ£L ã bgw njitahd jFÂfŸ
• gŠrN¤Âu§fis filÃo¡F« Fiwªjg£r« 6
khj« Kotilªj Ra cjé¡ FG¡fŸ.
• Cuh£Á mséyhd T£lik¥Ãš Ïiz¡f¥g£l
Ra cjé¡ FG¡fŸ
• kh‰W¤ÂwdhëfŸ k‰W« KÂnah® cŸë£l Áw¥ò
Ra cjé¡ FG¡fS¡F K‹Dçik më¤jš.

239
 • mid¤J Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fS¡F«
cŸfl‹ k‰W« Mjhu ãÂæèUªJ cŸfl‹
më¡F« Ra cjé¡ FG¡fŸ.
• bg‰w cŸflid Kiwahf ÂU«g brY¤J«
cW¥Ãd®fis¡ bfh©l Ra cjé¡ FG¡fŸ.
• E©ã fl‹ £l« jahç¤j Ra cjé¡ FG¡fŸ.
2018-19 M« M©oš Ra cjé¡ FG¡fS¡fhd
rKjha KjÄ£L ã %.50,000/-Åj« 33,247 Ra cjé¡
FG¡fS¡F bkh¤j« %.166.23 nfho tH§f¥g£LŸsJ.
Ï. eèΉnwh® nk«gh£L ãÂ
k¡fŸ ãiy MŒé‹nghJ kh‰W¤Âwdhë k‰W«
eèΉnwh® milahs« fhz¥g£L mt®fS¡F
eèΉnwh® nk«gh£L ãÂahf %.10,000/- Kjš %.25,000/-
tiu jå eg® fldhf tH§f¥g£L tU»wJ.
eèΉnwhU¡fhd ãÂahdJ kh‰W¤Âwdhëfë‹ czÎ
ghJfh¥ò¡F«, thœthjhu brašghLfS¡F«, clšey¡
FiwÎ mšyJ v®ghuh kU¤Jt bryé‰F« k‰W«
Ïa‰if Ó‰w¤jhš gh¡f¥g£nlhç‹ kWthœé‰F«
ga‹gL¤j¥gL»wJ. eèΉnwh® nk«gh£L ã »uhk
tWik xê¥ò¢ r§f§fë‹ _y« jåeg® fldhf
tH§f¥gL»wJ.

2018 - 19 M« M©oš %.20.73 nfho eèΉnwh®

nk«gh£L ãÂahf 5,839 »uhk tWik xê¥ò¢
r§f§fS¡F %.10,000/- Kjš %.25,000/- tiu
tH§f¥g£LŸsJ.

240
7.4. Âw‹ nk«ghL
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Âš
kåjts nk«ghL v‹gJ äf K¡»akhd têKiwahF«.
vdnt £l¤Â‹ g§nf‰ghs®fS¡F gæ‰Á k‰W« Âw‹
nk«ghL v‹gJ xU £l¤Â‹ mid¤J TWfS«
bt‰¿fukhf brašgLtj‰F cWJizahf ÏU¡F« äf
K¡»akhd m«rkhF«.

7.4.1. jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹

gâahs®fS¡fhd gæ‰ÁfŸ
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹
gâahs®fS¡F gšntW fU¥bghUŸ F¿¤J Mœªj
gæ‰ÁfŸ tH§f¥gL»‹wd. Ϥ£l¤Â‹ neh¡f§fŸ
k‰W« TWfis òçªJ bfhŸStj‰fhf
gâahs®fS¡F, Ñœ¡f©l gæ‰ÁfŸ tH§f¥g£LŸsd.

ö©lš gæ‰Á – I (ãWtd f£lik¥ò)

Ï¥gæ‰Áæ‹ Ñœ xU kht£l¤Âš VnjD« xU
Cuh£Áæš cŸs »uhk¤Âš £l¤Â‹ brašfis
KGikahf m¿Í« t©z« j§» gæ‰Á bgWjš, khãy
Cuf ts®¢Á ãWtd¤Âš gæ‰Á bgWjš, bg‰w
gæ‰Áæid ntW xU kht£l¤Âš cŸs Cuh£Áæš
brašgL¤Jjš M»ad ml§F«. Ï¥gæ‰Áæš
g§nf‰gt®fŸ Ïy¡F k¡fë‹ ÅLfS¡F br‹W
mt®fë‹ r_f bghUshjhu ãiyikæid MŒÎ
brŒt®. nkY« £l¤Â‹ F¿¡nfhŸfis òçªJ
bfhŸtj‰fhf cŸsh£Á mik¥òfë‹ ÃuÂãÂfŸ,
Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfŸ, »uhk tWik xê¥ò¢

241
r§f§fŸ, r_f jâ¡if FG¡fŸ, Ra cjé¡ FG¡fŸ
k‰W« Jiz¡FG cW¥Ãd®fŸ M»at®fSl‹ fyªJ
ciuahLt®.

ö©lš gæ‰Á – II
jftš bjhl®ò Âw‹, f‰wij btë¥gL¤J« Kiw,
Ra cjé¡FG¡fŸ, Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfŸ
ãiy, rKjha« rh®ªj mik¥òfë‹ fz¡F guhkç¥ò
Kiw, thœthjhu c¤ÂfŸ k‰W« gšntW Jiw rh®ªj
xU§»iz¥ò gâfŸ M»ait F¿¤J Ïš gæ‰ÁfŸ
tH§f¥gL»‹wd.

fU¥bghUŸ F¿¤j gæ‰ÁfŸ - III

jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹
gâahs®fS¡F, mt®fŸ £l¤Â‹ gšntW
fU¥bghU£fis òçªJ bfhŸStj‰F« Âw«gl¢
brašgLtj‰F« E©ãÂ, thœthjhu nk«ghL, ÏisP® &
Âw‹ gæ‰Á, kh‰W¤ Âw‹ & ghÂ¥ò ãiy, kiythœ
k¡fŸ ey«, Âw‹ ts®¥ò k‰W« jftš bjhl®ò,
f©fhâ¥ò k‰W« kÂ¥Õ£L MŒÎ, mYtyf nkyh©ik,
ã®thf« & r_f¥bghW¥ò ngh‹w jiy¥òfëš gæ‰ÁfŸ
tH§f¥gL»‹wd.
7.4.2. rKjha« rh®ªj mik¥òfS¡fhd Âw‹ nk«ghL
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹
bt‰¿fukhd brašgh£o‰F rKjha« rh®ªj mik¥òfŸ
mo¤jskhf mikªJŸsd. ViH k¡fS¡F Jiz ã‰F«
mik¥òfshd Ra cjé¡ FG¡fŸ, Cuh£Á mséyhd

242
T£lik¥òfŸ, »uhk tWik xê¥ò¢ r§f§fŸ, t£lhu
mséyhd T£lik¥òfŸ k‰W« k¡fŸ f‰wš ika§fŸ
j§fŸ cW¥Ãd®fS¡F Áwªj nritæid më¥gij
cWÂbrŒÍ« bghU£L njitahd bjhl® gæ‰Áfis¥
bgW»‹wd. Ï¢rKjha« rh®ªj mik¥òfS¡F
tH§f¥gL« gæ‰Áæš, ã®thf« k‰W« ã nkyh©ik
M»a Ïu©L K¡»a TWfëš jå ftd«
brY¤j¥gL»wJ.

rKjha« rh®ªj mik¥òfS¡F tH§f¥gL« mo¥gil

gæ‰ÁfŸ:
• òÂjhf cUth¡f¥g£l Ra cjé¡ FG¡fS¡F
C¡Fe®, ÃuÂãÂfS¡fhd gæ‰Á k‰W« Ra
cjé¡ FG cW¥Ãd®fS¡fhd gæ‰Á.
• Cuh£Á mséyhd T£lik¥ò ã®th»fS¡F
ã®thf« k‰W« ã nkyh©ik gæ‰Á.
• Cuh£Á mséyhd T£lik¥ò cW¥Ãd®fS¡F
bra‰FG cW¥Ãd®fS¡fhd gæ‰Á.
• »uhk tWik xê¥ò¢ r§f cW¥Ãd®fS¡F rKjha
têfh£o ifnaL F¿¤j gæ‰Á.
• Cuh£Á mséyhd T£lik¥Ã‹ Jiz¡FG
cW¥Ãd®fŸ k‰W« r_f¤ jâ¡if¡ FG
ã®th»fS¡fhd gæ‰Á.
• t£lhu mséyhd T£lik¥Ã‹ cW¥Ãd®fŸ
k‰W« bghW¥ghs®fS¡fhd gæ‰Á.
2019-20M« M©oš rKjha« rh®ªj
mik¥òfS¡F mitfŸ ju kÂ¥ÕL brŒa¥g£l Ëd®,

243
njitfŸ fz¡»l¥g£L mj‹ mo¥gilæš cça Âw‹
gæ‰ÁfŸ tH§f¥gL«.
7.4.3. Kj‹ik¥ gæ‰We®fŸ k‰W« rKjha ts¥
gæ‰Wd®fŸ nj®Î
vªj xU rKjha nk«gh£L¤ £l¤Â‰F« bgU«
brh¤jhf ÂfœtJ r_f _yjdkhF«. rKjha k¡fis
K‹åW¤Â ts®¢Á¤ £l§fis cWÂ¥gL¤Jtj‰bfd
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ rh®ghf
rKjha ts¥ gæ‰We®fS¡fhd tiyjs« (eCRP.in)
jåahf cUth¡f¥g£L, njÁa Cuf thœthjhu¤
£l¤Â‹ Ñœ kh®¢ k‰W« #&‹ 2018 M« M©L gšntW
ju¡fhuâfis¡ bfh©L kÂ¥ÕL brŒa¥g£l rKjha
ts¥ gæ‰We®fë‹ g£oaš égu« gÂÎ brŒa¥g£LŸsJ.
Ï›thwhf milahs« fhz¥g£l Áwªj
ts¥gæ‰Wd®fS¡F Ëd® Kj‹ik gæ‰We®fS¡fhd
gæ‰Á më¡f¥gL»wJ. mt®fŸ j§fsJ kht£l« k‰W«
t£lhu mséš gšntW fU¥bghUŸ F¿¤J Ïju ts¥
gæ‰We®fS¡F gæ‰Á më¥g®. Ï¥gæ‰We®fŸ j§fŸ
gF¡F£g£l rKjha¤Â‰F« gæ‰Á më¥g®.
rKjha« rh®ªj mik¥òfS¡F khãy, kht£l
k‰W« t£lhu mséš tçir¥gL¤j¥g£l Kj‹ik¥
gæ‰Wd®fis¡ bfh©L gæ‰Á tH§f¥gL«. Ïj‹ _y«
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡fkhdJ mj‹
£l« rh®ªj gæ‰ÁfŸ gadhëfS¡F cça tifæš
br‹WŸsij cWÂ¥gL¤J«.

244
 gšntW éjkhd rKjha ts gæ‰We®fŸ k‰W«
mt®fë‹ bghW¥òfŸ ËtUkhW:
rKjha Ra cjé¡ FG gæ‰We®fŸ - rKjha Ra cjé¡
FG gæ‰We®fŸ mo¥gilæš Ra cjé¡ FGé‹
cW¥Ãd®fsht®. Ï¥gæ‰We®fŸ, Cuf¥ gFÂfëš
br›tnd brašgL« Ra cjé¡ FG¡fëš mDgt«
thŒªj cW¥Ãd®fshf m¿a¥g£lt®fsht®. kfë® Ra
cjé¡ FG cW¥Ãd®fis¡ f©fhâ¡fΫ
mt®fS¡F¤ njitahd cjéfis brŒaΫ rKjha Ra
cjé¡ FG gæ‰We®fS¡F gæ‰Á k‰W« Âw‹ nk«ghL
tH§f¥g£LŸsJ. Ï¢Ra cjé¡ FG¥ gæ‰We®fë‹
Kj‹ik¥ gâahdJ, j§fë‹ nk‰gh®itæš cŸs Ra
cjé¡ FG¡fë‹ brašgh£oid Áw¥ghf
brašgL¤JjY« k‰W« mt®fë‹ bjhl® T£l§fŸ,
nrä¥ò, cŸfl‹, fl‹ ÂU¥g« k‰W« fz¡F¥
ò¤jf§fis¥ guhkç¤jš (gŠr N¤Âu«) ngh‹witfis
cWÂ¥gL¤JjY« MF«.
x›bthU rKjha Ra cjé¡ FG gæ‰WeU« »uhk
mséš 10 Kjš 15 Ra cjé¡ FG¡fis¡
f©fhâ¡»‹wh®. Ï¥gæ‰We®fis mt®fŸ
bjhl®òila Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfŸ
f©fhâ¡»‹wd. j§fŸ Cuh£Áæš njÁa Cuf
thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ Ra cjé¡ FG¡fis
f©fhâ¥gj‰F Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfŸ
_ykhf rKjha Ra cjé¡ FG gæ‰We®fS¡F

245
kÂ¥óÂa« tH§f¥gL»wJ. 31.03.2019 tiu 15,912
gæ‰We®fŸ égu« tiyjs¤Âš gÂÎ brŒa¥g£LŸsJ
2019-20M« M©oš Ï-k tiy¤js¤Âš Ra
cjé¡ FG, Cuh£Á mséyhd T£lik¥ò, »uhk tWik
xê¥ò¢ r§f« k‰W« t£lhu mséyhd T£lik¥òfë‹
brašgh£oid ãfœ bghGš (Real Time) bfh©L
tUtj‰fhf mitfë‹ khjhªÂu¥ gçt®¤jidfŸ,
khjhªÂu t§» x¤ÂirΡ fz¡FfŸ k‰W« ò¤jf¥
guhkç¥ò ngh‹wt‰iw gÂÎ brŒÍ« äf K¡»akhd
gâæid rKjha Ra cjé¡FG gæ‰Wd®fŸ
nk‰bfhŸtj‹ _y« Ra cjé¡ FG Ïa¡f« ts®¢Á
bgwΫ bgU« cau¤ij v£lΫ cjéò绋wd®.
rKjha kh‰W¤ Âwdhë têel¤Jd®fŸ
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f«, kh‰W¤
Âwdhëfë‹ eythœéY« mt®fë‹ nk«gh£oY«
Áw¥ò ftd« brY¤J»wJ. khãy¤Âš cŸs kh‰W¤
Âwdhëfis¡ f©l¿jš, Mjutë¤jš k‰W« kWthœÎ
V‰gL¤Jjš ngh‹w brašghLfëš rKjha kh‰W¤
Âwdhë têel¤Jd®fŸ <LgL»‹wd®.
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f« rKjha«
rh®ªj kWthœÎ nkyh©ik¥ gæ‰Áæid
Ï›têel¤Jd®fS¡F tH§» mt®fis
fs¥gâahs®fshf cUth¡»ÍŸsJ. kh‰W¤
Âwdhëfë‹ njitfis¡ f©l¿ªJ, mt®fŸ
kWthœÎ¥ gæ‰ÁfŸ bg‰¿l têel¤Jjš k‰W«

246
xU§»iz¥ò _ykhf muR¤ £l§fëš ga‹
bgWtj‰F cjÎjš Ït®fë‹ K¡»a gâahF«.
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ Ñœ
31.03.2019 tiu 6,370 rKjha kh‰W¤ Âwdhë
têel¤Jd®fŸ ÏizªJ brašg£L tU»‹wd®.
2019-20M« M©oš 110 t£lhu§fëš, 3.30 nfho %ghŒ
£l kÂ¥Õ£oš kh‰W¤ ÂwdhëfS¡fhd Áw¥ò¤
£l§fŸ brašgL¤j¥gl cŸsd.
rKjha ts¥ gæ‰We®fŸ (ntiy thŒ¥ò)
»uhk¥òw ViH ÏisP®fis Ïy¡fhf¡ bfh©L
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f« `Ô‹jahŸ
cgh¤Âaha »uhä‹ bfsrša nah#dh’ v‹w
ntiythŒ¥òl‹ Toa Âw‹ ts®¥ò¤ £l¤ij
brašgL¤Â tU»wJ. ÏJ ngh‹w £l§fis¢
brašgL¤Jtj‰fhf Cuf¥ gFÂfis¢ nr®ªj jFÂ
thŒªj ÏisP®fis milahs« f©l¿jš k‰W«
x‹WÂu£Ljš ngh‹w elto¡iffŸ
nk‰bfhŸs¥gL»wJ. Ϥjifa xU§»iz¡F«
gâfS¡fhf jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f«
rKjha ts¥ gæ‰We®fis (ntiythŒ¥ò)
<LgL¤ÂÍŸsJ. Ï¥gæ‰We®fŸ »uhk mséš
ÏisP®fŸ g‰¿a òŸë égu§fis guhkç¤jš,
CÂa¤Jl‹ Toa ntiythŒ¥ò mšyJ RantiythŒ¥ò
jU« Âw‹ gæ‰ÁfS¡F bršY« ÏisP®fis
têel¤Jjš k‰W« mt®fis¡ f©fhâ¤jš ngh‹w
gâfis brŒ»‹wd®. 31.03.2019 tiu 8,000 bg©fŸ

247
rKjha ts¥gæ‰We®fshf (ntiy thŒ¥ò) jäœehL khãy
Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ Ñœ brašgL»‹wd®.
rKjha t§» xU§»iz¥ghs®fŸ
rKjha t§» xU§»iz¥ghs®fŸ äf mÂf
mséyhd ã cŸsh¡f¤Âid V‰gL¤J« neh¡»š
kfë® Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fS¡F t§» Ïiz¥ò,
fl‹ trÂ, fl‹ ÂU¥g«, t£o khåa«, ä‹dQ ãÂ
nkyh©ik k‰W« fh¥ÕL ngh‹w brašghLfëš
Kiwahd T£l§fŸ el¤Â mt®fS¡F éê¥òz®itÍ«
têfh£LjiyÍ« V‰gL¤J»‹wd®. nkY« rKjha t§»
xU§»iz¥ghs®fŸ Ra cjé¡ FG¡fS¡F
t§»æèUªJ fl‹ Ïiz¥ò bgWtj‰F« cjé
brŒ»‹wd®. xU bjhF¥Ã‰F tH¡fkhf Ïu©L rKjha
t§» xU§»iz¥ghs®fŸ ÏU¥g®. mt®fŸ Ra cjé¡
FG – t§» fl‹ Ïiz¥ò, ã cŸsh¡f«, ã fšé,
fh¥ÕL, muR k‰W« t§»fis¢ rh®ªj ò¤j¿Î¥ gæ‰Á
bg‰WŸsd®.
rKjha t§» xU§»iz¥ghs®fS¡F
kht£l¤Âš Kj‹ik gæ‰We®fŸ ò¤j¿Î¥ gæ‰Á më¤j
Ë, nk‰f©l jiy¥òfëš ÏªÂa t§» k‰W« ãÂ
ãWtd« (IIBF) _y« 2 thu gæ‰Á më¡f¥gL»wJ.
Ït®fŸ gæ‰Á Ko¤j ÃwF, Ïiza tê¤ nj®Î¡F
c£gL¤j¥g£L bt‰¿ bg‰w eg®fS¡F rh‹¿jœ
tH§f¥gL»wJ. jäœehL khãy Cuf thœthjhu
Ïa¡f¤Â‹ Ñœ j‰nghJ tiu 1,798 rKjha t§»
xU§»iz¥ghs®fŸ nj®Î brŒa¥g£LŸsd®.

248
mš 647 xU§»iz¥ghs®fŸ ϪÂa t§» k‰W« ãÂ
ãWtd¤Â‹ (IIBF) _y« gæ‰Á bg‰WŸsd®. Ûj« cŸs
1,151 rKjha t§» xU§»iz¥ghs®fS¡F 2019-
2020M« M©oš gæ‰Á tH§f¥gL«.
7.4.4. t§» mYty®fS¡fhd gæ‰Á
Ra cjé¡ FG¡fS¡F fl‹ Ïiz¥ò¥ bg‰W¤
jUtJ jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ äf
K¡»a m«r§fëš x‹whF«. Rac cjé¡ FG¡fë‹
thœthjhu nk«ghL k‰W« tUthŒ bgU¡f¤Â‰F fl‹
Ïiz¥ò rçahd t£o é»j¤Âš njit¥gL»wJ. t§»¡
fl‹ më¥gš t§» nkyhs®fŸ / mYty®fŸ
gâahdJ äf K¡»a« thŒªjjhF«. vdnt Ra cjé¡
FG Ïa¡f«, tWik xê¤jèš mj‹ g§F, jäœehL
khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ TWfŸ k‰W«
jäœehL kfë® nk«gh£L ãWtd« brašgL¤J« k‰w
£l§fŸ g‰¿ t§» mYty®fS¡F czu it¤jš
mtÁakh»wJ. Ϫj neh¡f¤Â‰fhf Ra cjé¡ FG –
t§» Ïiz¥ò, ã¡ fšé, ã cŸsh¡f«, oí£lš m¿Î
ngh‹w gy jiy¥òfëš gæ‰ÁfŸ, fU¤ju§FfŸ, fU¤J¥
g£liwfŸ el¤j¥gL»wJ. khãy k‰W« kht£l mséš
t§»ahs®fS¡F gæ‰Á më¥gj‰F Âw‹ ä¡f
ts¥gæ‰We®fŸ bfh©l FG V‰gL¤j¥g£LŸsJ.

7.4.5. 2018-19M« M©oš Âw‹ nk«gh£o‹ Ñœ

nk‰bfhŸs¥g£l gâfŸ
• Ra cjé¡FG C¡Fe® k‰W« ÃuÂãÂfS¡F
gæ‰ÁfŸ tH§Ftj‰fhf 11,764 rKjha Ra cjé¡

249
 FG gæ‰We®fS¡F fz¡F ghuhkç¥Ãš gæ‰Á
tH§f¥g£lJ.
• gF 2š cŸs t£lhu§fëš Cuh£Á mséyhd
T£lik¥Ã‹ ÃuÂãÂfŸ, rKjha t§»
xU§»iz¥ghs®fŸ k‰W« t§»ahs®fŸ
cŸë£l 3,327 eg®fS¡F ã cŸsh¡f¤ij
tèik¥gL¤J« gæ‰Á tH§f¥g£lJ
• gF 3š cŸs t£lhu§fëš Cuh£Á mséyhd
T£lik¥Ã‹ ÃuÂãÂfŸ, rKjha t§»
xU§»iz¥ghs®fŸ k‰W« t§»ahs®fŸ
cŸë£l 2,450 eg®fS¡F ã cŸsh¡f¤ij
tèik¥gL¤J« gæ‰Á tH§f¥g£lJ.
• gFÂ 2 k‰W« 3š cŸs t£lhu§fëš 4,281 »uhk
tWik xê¥ò¢ r§f§fë‹ 4,281 fz¡F ò¤jf
guhkç¥ghs®fŸ k‰W« 5,390 & 7,440
cW¥Ãd®fS¡F (bkh¤j« 12,830) fz¡F ò¤jf
guhkç¥ò gæ‰Á tH§f¥g£lJ.
• 2017-18M« M©L ÏW¡ fhyh©oš
V‰gL¤j¥g£l Ra cjé¡FG¡fŸ k‰W«
2018-19M« M©L V‰gL¤j¥g£l Ra
cjé¡FG¡fë‹ C¡Fe®, ÃuÂã k‰W«
cW¥Ãd®fS¡F 7,172 bjhF¥òfëš (bjhF¥Ã‰F
30 cW¥Ãd®fŸ) gæ‰Á tH§f¥g£lJ.
7.5. Ô‹jahŸ cgh¤aha »uhä‹ bfsrša £l¤Â‹ Ñœ
ntiythŒ¥òl‹ Toa Âw‹ ts®¥ò¥ gæ‰Á
jäœeh£oš »uhk¥òw ÏisP®fS¡fhf 2012 Kjš
Ô‹jahŸ cgh¤aha »uhä‹ bfsrša £l¤ij
brašgL¤j (Kªija bga® Míéfh Âw‹ ts®¥ò)

250
jäœehL Cuf thœthjhu Ïa¡f« bghW¥ò Kfikahf
brašg£L tU»wJ.
Ϥ£lkhdJ k¤Âa muÁ‹ Cuf ts®¢Á
mik¢rf« _y« khãy muÁ‹ thæyhf 60:40 é»jh¢rhu
mo¥gilæš ã xJ¡ÑL brŒa¥g£L »uhk¥òw
ÏisP®fS¡fhd ntiythŒ¥Ã‰fhf brašgL¤j¥g£L
tU»wJ. “Cuf ViH ÏisP®fis¥ bghUshjhu ßÂahf
RjªÂu« cilat®fshfΫ k‰W« cyfséš
bghU¤jkhd bjhêyhs® r¡ÂahfΫ kh‰Wtnj”
Ϥ£l¤Â‹ neh¡f« MF«. Ϥ£l« 18 Kjš 35
ta‰F c£g£l Cuf ViH ÏisP®fS¡F
bjhl®¢Áahd khj tUkhd« mšyJ khãy muÁ‹
Fiwªjg£r CÂa ã®za¤Â‰F nkyhd khj
tUkhd¤Jl‹ Toa ntiythŒ¥ò bg‰W¤jUtij
F¿¡nfhshf¡ bfh©LŸsJ.

Ô‹jahŸ cgh¤aha »uhä‹ bfsrša £l¤Â‹

Áw¥g«r§fŸ
• Cuf gFÂæ‹ ViH¡ FL«g§fëš cŸs 18 Kjš
35 taJ tiuæyhd M©, bg© ÏUghyU«
Ï¥gæ‰Á¡F jFÂahdt®fshf fUj¥gLth®fŸ.
(bg©fŸ, gH§Foæd®, éjitfŸ, bfh¤joikfŸ
k‰W« ÂUe§iffŸ M»at®fS¡fhd mÂfg£r
taJ tu«ò 45 MF«.)

• ãuªju gÂbt© bg‰w, ntiythŒ¥òl‹ Toa

gæ‰Áæš ãòz¤Jt« bg‰w gæ‰Á ãWtd§fŸ /
bjhêš ãWtd§fŸ Ϥ£l¤Â‹ Ñœ £l
brayh¡f Kfikahf é©z¥Ã¡fΫ, gæ‰Á

251
 tH§fΫ jFÂahdt®fshf
mDk¡f¥gL»‹wd®.

• r_f¤Âš Ë j§»a Ãçéd®fshd jhœ¤j¥g£l

tF¥Ãd® 62%, gH§Foæd® 3%, ÁWgh‹ikæd®
16%, kh‰W¤ÂwdhëfŸ 3% k‰W« bg©fŸ 33%
(mid¤J ÃçÎfëY« nr®¤J) M»nahiu¡
f£lha xJ¡ÑL _y« r_f cŸsh¡f¤Â‹ Ñœ
nr®¥gJ Ϥ£l¤Â‹ K¡»akhd m«r§fëš
x‹whF«.
• gæ‰Á bg‰w 70% ÏisP®fS¡F f£lha
gâak®Î.
• bjhêš gæ‰Á ÃçÎ, Âw‹ njit k‰W«
ntiythŒ¥ò rªijæ‹ njit¡nf‰g gæ‰Á
fhykhdJ 3 Kjš 12 khj§fŸ tiu ntWgL«.
• c©L ciwél¥ gæ‰ÁahfΫ, c©L ciwél«
mšyhj gæ‰ÁahfΫ tH§f¥gL»wJ.
• ÏisP®fis¥ gæ‰Á¡fhf x‹WÂu£LtJ«
rKjha mo¥gilæyhd f©fhâ¥ò«
fs¥gâahs®fshd rKjha ts gæ‰We® / t£lhu
xU§»iz¥ghs®fŸ - Âw‹ _y« (CRP Jobs, BC
skills) vëjh¡f¥g£LŸsJ.
• gæ‰Á f£lkhdJ bjhê‰ rh®ªj Âw‹fŸ k‰W«
bjhê‰ rhuh Âw‹fshd M§»y m¿Î, mo¥gil
fâå m¿Î, bk‹ Âw‹fŸ k‰W« gâæl¥
gæ‰Á (OJT) M»at‰¿‰fhd ghl¤Â£l¤ij
cŸsl¡»ajhF«.

252
 • gæ‰Áæš nj®¢Á bgW« khzt®fS¡F kÂ¥ÕL
k‰W« rh‹¿jœfŸ muR ãWtd§fshd njÁa
bjhê‰ gæ‰Á FG (NCVT) k‰W« Âw‹ ÃçÎ
FGé‹ _y« (SSC) tH§f¥gL»wJ.
• Fiwªjg£r khj tUkhd« %.6000/- mšyJ
khãy¤Âš gF¤ Âw‹ thŒªj ÏisP®fS¡F
ã®zæ¡f¥g£l Fiwªjg£r CÂa¤Â‰F
Fiwahkš gæ‰Áaë¡f¥g£l ÏisP®fS¡F
gâak®é‹ nghJ tH§f¥gLtJ cWÂ
brŒa¥gL»wJ
• Ϥ£l« gâak®Î¡F Ëghd cjé¤ bjhif,
gâ K‹nd‰w« k‰W« Ïl¥ bga®Î MjuÎ ika
tr M»at‰nwhL totik¡f¥g£LŸsJ.
• Ϥ£l« cŸehL k‰W« btëehLfëš gâaku
têtif brŒ»wJ.
• gâak®Î¡F Ë X® M©L bjhl® f©fhâ¥ò
më¡f¥gL»wJ.
• ÏisP®fis¤ Âu£L« ãfœéš bg‰nwh®fS¡F«
Mnyhrid tH§f¥gL»wJ.
khãy¤Âš tH§f¥gL« K¡»a Âw‹ ts®¥ò¥ gæ‰Á
ÃçÎfshtd:
M£nlhbkhigš k‰W« R‰Wyh k‰W«
M£nlhnkh£o› éUªnjh«gš
Rfhjhu« ä‹ k‰W« ä‹dQéaš
njhš Jiw f£Lkhd«
jftš bjhêšE£g« étrha cgfuz§fŸ
guhkç¥ò k‰W« FW ghrd
trÂ

253
 Ma¤j MilfŸ btšo§
Ášyiu t®¤jf« bjhêš rh®ªj c‰g¤Â
t§» ã nrit k‰W« jsthl§fŸ k‰W«
fh¥ÕL éãnahf nkyh©ik
mHF k‰W« Mnuh¡»a« òJ¥Ã¡f¤j¡f M‰wš
f¥gš f£Lkhd« k‰W« _yjd¥ bghU£fŸ
guhkç¤jš
31.3.2019 tiu 43,530 ÏisP®fS¡F Ϥ£l¤Â‹
Ñœ gæ‰Á tH§f¥g£L cŸsJ.
m£ltiz 7.4
bjhêš thçahd Âw‹ gæ‰Á rhjid égu«
(2012-13 Kjš 31.03.2019 tiu)

t. bjhêš gæ‰Á
v© ÃçÎ bg‰wt®fŸ
1 bjhê‰rhiyfŸ 3,753
2 jftš bjhêšE£g« 13,948
3 cilfŸ k‰W« Ma¤j MilfŸ 9,590
4 R‰Wyh k‰W« éUªnjh«gš 3,033
5 f£Lkhd« 771
6 M£nlhbkhigš 3,903
7 mHF¡fiy gæ‰Á 786
8 Ô k‰W« ghJfh¥ò 8
9 Rfhjhu« 2,454
10 Ášyiu tâf« 2,085
11 njhš bghU£fŸ 270
12 X£Le® gæ‰Á 2,115
13 M£nlhnkho› 310
14 ä‹dQéaš 182
15 _yjd¥ bghU£fŸ 91
16 jsthl§fŸ 197
17 t§» ã nrit k‰W« fh¥ÕL 34
bkh¤j« 43,530

254
 2016-17« M« M©L Kjš, muR TLjš jiyik
bray®, Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiw jiyikæ‹
Ñœ mik¡f¥g£l £l x¥òjš FG _y« ÏisP®fS¡F
gæ‰ÁÍl‹ Toa ntiythŒ¥ò £l§fŸ £l brayh¡f
KfikfS¡F _‹W M©Lfëš brašgL¤j x¥òjš
tH§f¥g£L brašgL¤j¥g£L tU»‹wJ. Ïš 2016
Kjš 2019 tiuæyhd M©LfS¡fhd Ïy¡fhf 44,416
ÏisP®fS¡F gæ‰Á më¡f £läl¥g£L, ÏJtiu 57
gæ‰Á ãWtd§fS¡F £l x¥òjšfŸ tH§f¥g£L
brašgL¤j¥g£L tU»wJ.
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ 2019 Kjš 2022 tiuæyhd
fhy¤Â‰F bkh¤j« 84,000 ÏisP®fS¡F gæ‰Á më¡f
1,026.50 nfho %ghŒ k¤Âa Cuf nk«gh£L mik¢rf¤jhš
x¥òjš më¡f¥g£LŸsJ.
7.5.1. Âw‹ nk«gh£L Ka‰ÁfŸ
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ jäœehL khãy Cuf thœthjhu
Ïa¡f¤Â‹ mid¤J ãiy mYty®fisÍ«
jah®gL¤J« tifæš cz®Âw‹ fU¤J¥g£liwfŸ
khãy k‰W« kht£l mséš el¤j¥g£L tU»wJ.
nkY« fU¥bghUŸfŸ bjçÎ brŒa¥g£L mit
rh®ªj bjhl® gæ‰ÁfŸ £l brayh¡f KfikfS¡F
tH§f¥g£L tU»wJ.
7.5.2. bjhl® f©fhâ¥ò
Ô‹jahŸ cgh¤aha »uhä‹ bfsrša £l
brayh¡f¤Â‹ bjhl® f©fhâ¥Ãid cW brŒÂL«

255
tifæš jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f
mYty®fŸ MŒÎfŸ nk‰bfhŸs fs MŒÎ¡fhd fhy
m£ltiz jahç¡f¥g£L gæ‰Á ika§fS¡F br‹W
bjhl® MŒÎfis nk‰bfh©L tU»‹wd®.

nkY« njÁa Cuf ts®¢Á ãWtd« & gŠrha¤J

uh{ (NIRD&PR) k¤Âa bjhêšE£g MjuÎ ãWtdkhf
jäœeh£o‰fhf bjçÎ brŒa¥g£L Ϥ£l¤Â‹ Ñœ
brašgL« £l brayh¡f ãWtd§fis Rakhf
f©fhâ¤J tU»wJ.
7.5.3.jftš fšé bjhl®ò brašghLfŸ
i. bjhiyngÁ miH¥ò ika« ( Dial a Job)
khãy Ïa¡f nkyh©ik myfhdJ Ϥ£l¤Â‰F
rçahd gadhëfis nj®ªbjL¤J xU§»iz¡F«
bghU£L Dial a Job vD« miH¥ò ika¤ij mik¤J
brašgL¤Â tU»wJ. Ï›tiH¥ò ika« mid¤J ntiy
eh£fëY« fhiy 10 kâ Kjš khiy 6 kâ tiu
miH¥ghs®fS¡F Ñœ¡f©l jftšfis tH§»
tU»wJ.
• £l égu« (DDU-GKY)
• khãy / kht£l§fëš j‰bghGJ brašgL« gæ‰Á
ãWtd§fŸ k‰W« mt‰¿š tH§f¥gL«
gæ‰Áfë‹ égu«
• »uhk¥òw ÏisP®fŸ Ϥ£l¤Â‹ Ñœ gÂÎ
brŒÂl VJthf kht£l mséyhd mYtyf
bjhl®ò étu« / gæ‰Á ãWtd§fë‹ égu«
më¤jš.

256
 • kht£l mséš gæ‰Á k‰W« ntiythŒ¥ò V‰gL¤j
eilbgW« ntiythŒ¥ò Kfh«fëš, éU¥gKŸs
ÏisP®fŸ g§nf‰f cjé brŒjš.
ii. Rtbuh£ofŸ
jftš, fšé k‰W« bjhl®ò elto¡iffë‹ xU
gFÂahf kh©òäF efuh£Á ã®thf«, Cuf ts®¢Á
k‰W« Áw¥ò¤Â£l§fŸ brayh¡f¤ Jiw mik¢r®
mt®fshš 02.02.2019 m‹W és«gu Rtbuh£ofŸ
btëæl¥g£ld.
Ï›és«gu Rtbuh£ofëš Ï¤Â£l¤ij¥ g‰¿a
éê¥òz®it V‰gL¤Jtj‰fhf miH¥ò ika¤Â‹
égu§fŸ m¢Ál¥g£L btëæl¥g£lJ. Ϥ£l¤Â‹ Ñœ
ÏisP®fŸ gÂÎ brŒtj‰fhf £l égu Rtbuh£ofŸ
mid¤J »uhk tWik xê¥ò¢ r§f§fŸ / t£lhu
mYtyf§fŸ / bghJ Ïl§fëY« it¡f¥glΟsJ.
»uhk¥òw ÏisP®fŸ Ϥ£l¤Â‹ ga‹fis
m¿ªJ bfhŸs cjΫ bghU£L nk‰go Rtbuh£ofŸ
mid¤J K¡»a Ïl§fëY« it¡f¥g£LŸsij
kht£l mséyhd mYty®fŸ thæyhf cWÂ
brŒa¥gL»wJ.
iii. gæ‰Á m£ltiz
Ô‹jahŸ cgh¤aha »uhä‹ bfsrša £l¤ij
Áwªj Kiwæš f©fhâ¡f Kj‹ Kiwahf gæ‰Á
m£ltiz jahç¡f¥g£L, mid¤J kht£l
M£Áa®fS¡F« mD¥Ã it¡f¥g£LŸsJ. Ï¥gæ‰Á
m£ltiz Ϥ£l¤Â‹ Ñœ brašgL« mid¤J gæ‰Á
ãWtd§fë‹ Ïy¡Ffis¥ g‰¿a étu§fis

257
tH§F»wJ. kht£l mséYŸs mâfŸ braš £l«
jahç¡fΫ, ÏisP®fis gæ‰Á¡F x‹W Âu£lΫ
Ï¥gæ‰Á m£ltiz gaDŸsjhf cŸsJ.
iv. cyf KjÄ£lhs®fŸ khehL
br‹idæš eilbg‰w 2018-19 M« M©o‰fhd
cyf KjÄ£lhs®fŸ kheh£oid thŒ¥ghf ga‹gL¤Â,
jäœehL Cuf thœthjhu Ïa¡fkhdJ, Ô‹jahŸ
cgh¤aha »uhä‹ bfsrša £l« bjhl®ghd
éê¥òz®éid KjÄ£lhs®fŸ/ Kj‹ik braš
mYty®fŸ, gæ‰Á ãWtd§fŸ k‰W« ntiythŒ¥ò
tH§F« ãWtd§fë‹ k¤Âæš V‰gL¤ÂaJ.
Ϫj KjÄ£lhs®fë‹ T£l¤Âš Ô‹jahŸ
cgh¤aha »uhä‹ bfsrša £l khãy nk‰gh®it myF,
jäœehL kfë® nk«gh£L ãWtd¤Jl‹ g§nf‰W
mªãWtd¤Â‹ njh‰w« k‰W« Ô‹jahŸ cgh¤aha
»uhä‹ bfsrša £l¤Â‹ khãy mséyhd j‰nghija
brašghLfisÍ« vL¤Jiu¤JŸsJ. Ϫj
KjÄ£lhs®fë‹ T£l¤Â‹ K¡»a xU éisthf £l
gadhëfS¡F jukhd M§»y k‰W« bk‹ Âw‹ gæ‰Á
tH§f gæ‰Áahs®fS¡fhd gæ‰Wd®fŸ cUth¡»l
“Ãç£oZ f΋Áš” ãWtd¤Jl‹ x¥gªj« V‰gL¤j
KoÎ brŒa¥g£LŸsJ.

v. Kjš ãiy mYty®fŸ (CXO) T£l«

khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f« flªj m¡nlhg®
khj« 2018š Mil jahç¥ò ãWtd« mÂfKŸs ÂU¥óçš,
Ô‹jahŸ cgh¤aha »uhä‹ bfsrša £l¤Â‹ Ñœ
bjhêš njitfŸ g‰¿, gæ‰Á ãWtd¤Jl‹

258
fyªjhnyhÁ¡f Kjš ãiy mYty®fŸ (Kj‹ik ã®thf
mYty®, Kj‹ik braš mYty®) T£l¤ij el¤ÂaJ.
Ï¡T£lkhdJ ÂU¥ó® V‰WkÂahs®fŸ r§f¤Â‹ rh®ò
ãWtd§fisÍ«, Ϥ£l¤Â‹ Ñœ brašgL« gæ‰Á
ãWtd§fisÍ« jäœehL Cuf thœthjhu Ïa¡f¤ijÍ«
xUnru xU§»iz¡f cjéaJ. Ma¤j Mil Ãçéš
Âw‹ gâahs®fë‹ njitia ãt®¤Â brŒa
Ï¡T£l¤Âš, ÂU¥ó® V‰WkÂahs® r§f¤Â‰F«, Âw‹
gæ‰Á tH§F« gæ‰Á ãWtd§fS¡F« Ïilna gæ‰Á
bg‰wt®fis gâak®¤Â¡ bfhŸtj‰fhd òçªJz®Î
x¥gªj« V‰gL¤j¥g£LŸsJ.

vi.gæ‰Áahš gadilªnjh® rªÂ¥ò (Alumni meet)

Ô‹jahŸ cgh¤aha »uhä‹ bfsrša £l¤Â‹
Ñœ gæ‰Á bg‰w 200¡F« nk‰g£l gæ‰Áahš gadlªnjh®
rªÂ¥ò T£l« kh©òäF jäHf Kjyik¢r® mt®fë‹
jiyikæš 25.02.2019 m‹W nry¤Âš el¤j¥g£lJ.
Ï¡T£l¤Âš Ϥ£l¤Âš gæ‰Áahš gadlªnjh® fyªJ
bfh©L j§fsJ gæ‰Á mDgt§fŸ F¿¤J fU¤J
gçkh‰w« brŒjd®. Ϫj mDgt gçkh‰wkhdJ,
j‰bghGJ gæ‰Á bg‰W tU»‹w òÂa gæ‰Áahs®fis
C¡Fé¥gjhf ÏUªjJ. gæ‰Á bg‰W
gâak®¤j¥g£lt®fŸ, gæ‰Á bgWgt®fŸ k‰W«
gæ‰Áæš nru ÏU¡F« ÏisP®fS¡»ilna 2019-20
M« M©oš mo¡fo T£l§fŸ el¤j¥glΫ
mt®fëilna fyªJiuahlš V‰glΫ Ï¡T£l«
gaDilajhf mikªjJ.

259
7.5.4. éçÎgL¤j¥g£l »uhk Rah£Á £l« (EGSA)
k¤Âa muÁ‹ ã Mnah¡ mik¥ghdJ
éçÎgL¤j¥g£l »uhk Rah£Á £l¤Â‹ Ñœ
jäœeh£oYŸs Ïuhkehjòu« k‰W« éUJef®
kht£l§fis éU¥g kht£l§fshf¤ (Aspirational
Districts) nj®Î brŒt‹ mo¥gilæš m«kht£l§fëš,
Ñœ¡f©l elto¡iffŸ k‰W« brašghLfŸ k¤Âa
muÁ‹ Cuf ts®¢Á mik¢rf¤Â‹ têfh£Ljè‹ go
nk‰bfhŸs¥g£L tU»wJ.
m. éUJef® k‰W« Ïuhkehjòu« kht£l§fëš ntiya‰w
ÏisP®fë‹ égu« 100 éG¡fhL gÂÎ
brŒa¥g£LŸsJ.
M.mid¤J t£lhu§fëY« ntiythŒ¥ò Kfh«fŸ
el¤j¥g£ld.
Ï. Ô‹jahŸ cgh¤aha »uhä‹ bfsrša £l« F¿¤j
éê¥òz®Î Kfh«fŸ el¤j¥g£ld.
<. x›bthU »uhk¤ÂY« fs xU§»iz¥ghs®
(Âw‹)fS¡F Ô‹jahŸ cgh¤aha »uhä‹ bfsrša
£l¥ gæ‰Á¡F, ÏisP®fis x‹WÂu£L« gâia
vëjh¡f gæ‰Á tH§f¥g£lJ.
c. éçÎgL¤j¥g£l »uhk Rah£Á £l (EGSA)
kht£l§fëš khzt®fis x‹W Âu£Ltš Áw¥ò
ftd« brY¤j¥g£lJ.
C. Ï«kht£l§fëš cŸs mid¤J t§» »isfëY«
Ô‹jahŸ cgh¤aha »uhä‹ bfsrša nah#dh £l«

260
 F¿¤j éê¥òz®it V‰gL¤j Rtbuh£ofŸ
jftY¡fhf gh®it¡F it¡f¥g£LŸsd.
7.5.5. Âw‹ ts®¥ò gæ‰Á¡fhd gÂÎ braè (bfsrš
gŠÁ)
18 Kjš 35 ta‰F£g£l »uhk¥òw ÏisP®fë‹
Âw‹ égu§fis nrfç¤J gÂÎ brŒÂl k¤Âa muÁ‹
Cuf nk«gh£L mik¢rf« Âw‹ ts®¥ò gæ‰Á¡fhd
gÂÎ braèia (bfsrš gŠÁ) Jt¡»ÍŸsJ. £l
brayh¡f KfikfŸ Ï¢braè _y« gæ‰Áahs®fë‹
Âw‹ njitfis gÂÎ brŒtš g§fë¡f KoÍ«.
xU ÏisP® V‰fdnt cŸs r_f bghUshjhu
k‰W« rh thçahd fz¡bfL¥Ã‹ étu§fis
ga‹gL¤Ânah mšyJ òÂa é©z¥gjhuhfnth
étu§fis cŸëLtj‹ _y« j‹id gÂÎ brŒayh«.
Ï¢braè k¤Âa Cuf mik¢rf«, khãy muR
k‰W« gæ‰Á më¡F« £l brayh¡f ãWtd§fS¡F
cjΫ tifæš »uhk¥òw ÏisP®fë‹ gæ‰Á njitfŸ,
éU¥g§fŸ k‰W« v®gh®¡F« ntiythŒ¥ò Jiw
M»at‰iw m¿ªJ bfhŸs cjλwJ.
31.03.2019 tiu Ï¢braè _ykhf
3,68,734 ÏisP®fë‹ étu§fis gÂÎ brŒJ jäœehL
njÁa mséš Kjèl¤ij bg‰WŸsJ.
7.5.6. Cuf Ra ntiythŒ¥ò gæ‰Á ãWtd§fŸ
(RSETIs)
»uhk¥òw ÏisP®fëilna ntiyæ‹ikia¡
Fiw¡F« neh¡f¤njhL fduh t§» k‰W« Á©onf£

261
t§»ahš Cuf nk«ghL k‰W« Ra ntiythŒ¥ò gæ‰Á
(RUDSETI) ãWtd§fŸ Mu«Ã¡f¥g£ld. Ïj‹
bjhl®¢Áahf Ï«khÂçia bfh©L Cuf¥gFÂfëš Ra
ntiythŒ¥ig V‰gL¤Â »uhk¥òw ÏisP®fis bjhêš
Kidnthuhf cUth¡»l Cuf Ra ntiythŒ¥ò gæ‰Á
ãWtd§fŸ (RSETIs) mik¡f¥g£LŸsJ. tWik¡
nfh£o‰F Ñœ cŸs ÏisP®fS¡fhd gæ‰Á
bryéd¤ijÍ« gæ‰Á ãWtd¤Â‹ cŸf£lik¥Ã‰fhd
ã cjéiaÍ« k¤Âa Cuf ts®ÁÁ mik¢rf« V‰»wJ.
khãy muRfŸ, kht£l Cuf ts®¢Á KfikfŸ, ghuj ÁW
bjhêš ts®¢Á t§» (SIDBI), njÁa ntsh© k‰W«
Cuf ts®¢Á t§» (NABARD) ngh‹w nk«gh£L
ãWtd§fS« Cuf Ra ntiythŒ¥ò gæ‰Á
ãWtd§fë‹ (RSETIs) gæ‰Á¤ £l§fS¡F ãÂ
cjéfis brŒJ tU»wJ.
ϪÂa mséš ehsJ tiu 586 Cuf Ra
ntiythŒ¥ò gæ‰Á ika§fS«, (RSETI) jäHf¤Âš
30 Cuf Ra ntiythŒ¥ò (RSETI) gæ‰Á ãWtd§fS«
brašg£L tU»‹wd. Ϥjifa gæ‰Á ãWtd§fë‹
gaDŸs brašgh£oid cWÂbrŒÂl t§»fë‹ _y«
khãy mséš / t£lhu mséš / k©ly mséyhd
bghW¥ò mYty®fŸ ãaä¡f¥g£L ϪãWtd§fŸ
bt‰¿fukhf brašgl K¡»a g§F t»¤J tU»‹wd®.
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f«, Cuf Ra
ntiythŒ¥ò gæ‰Á ãWtd§fS¡F¤ njitahd
ÏisP®fis¥ gæ‰Á¡fhf x‹W Âu£LtÂY«, mj‰fhd

262
ã éLé¥ò k‰W« f©fhâ¥ò¥ gâfis khãy mséš
nk‰bfhŸtÂY« K¡»a g§F t»¤J tU»wJ.

Cuf Ra ntiythŒ¥ò gæ‰Á ãWtd§fë‹ neh¡f§fŸ

ntiythŒ¥g‰w Cuf ÏisP®fS¡F,

• Cuf¥ gFÂæš Ra ntiythŒ¥ò k‰W«

CÂa¤Jl‹ Toa ntiythŒ¥òfis bg‰¿l
ntiythŒ¥g‰w ÏisP®fis f©l¿ªJ
és¡fkë¤J, C¡f¥gL¤Â gæ‰Á më¤jš.
• ntsh© rh®ªj (c‰g¤Â k‰W« brašKiw) k‰W«
bghJthd bjhêš KidnthU¡fhd £l§fëš
ÏisP®fŸ m¿Î k‰W« Âw‹fŸ bgw gæ‰Á
£l§fŸ V‰gL¤Jjš.
• gæ‰Á bg‰w ÏisP®fS¡F ãuªju ntiythŒ¥ò
V‰gL¤Â jUjš.
• gæ‰Á bg‰w ÏisP®fS¡F t§» fl‹ Ïiz¥ò
bgw cjÎjš.
nj®Î Kiw

»uhk¥òw¤ij¢ rh®ªj 18 Kjš 45 ta‰F c£g£l,

tWik nfh£o‰F Ñœ cŸs, bjhl®òila Ãçéš mo¥gil
m¿Î bfh©l ÏisP®fŸ v›éj Ïd, kj, ghèd
ntWgho‹¿ Ra ntiythŒ¥ò mšyJ CÂa¤Jldhd
ntiythŒ¥ò bgWt‰F Ϥ£l¤Â‹ Ñœ Ïytrkhf
gæ‰Á bgwyh«.

263
 Cuf Ra ntiythŒ¥ò gæ‰Á (RSETI) ãWtd«
Jt§f¥g£l 2011-12 Kjš 31.03.2019 tiu
53,755 ÏisP®fŸ gæ‰Á bg‰WŸsd®.
nkY« 2018-19 M« M©L khãy¤Âš Ïa§» tU«
gæ‰Á ãWtd§fë‹ égu«, gæ‰Á k‰W« ga‹bg‰w
ÏisP®fë‹ égu« Ñœ¡f©l m£ltizæš
bjçé¡f¥g£LŸsJ.
m£ltiz 7.5
RSETI gæ‰Á k‰W« ga‹bg‰nwh® égu« – 2018-19
Ra

CÂa¤Jl‹ Toa
gæ‰Á bg‰wt®fŸ ntiythŒ¥ò

ntiy thŒ¥ò
RSETI gæ‰Á
ãWt§ fë‹
v©â¡if

bg‰wt®fŸ
t.

t§» fl‹
ga‹
t§»æ‹ bga®

Ra ãÂ
v©

ϪÂa‹ Xt® Ó°
1 11 1451 1357 683 674 94
t§»
2 ϪÂa‹ t§» 10 1437 1355 521 834 82
3 fduh t§» 6 1449 1316 728 588 133
4 ghuj °nl£ t§» 2 433 386 150 236 47
5 RUDSETI (kJiu) 1 214 171 74 97 43
bkh¤j« 30 4,984 4,585 2,156 2,429 399

M©L braš £l« - 2019-20

Cuf Ra ntiythŒ¥ò gæ‰Á ãWtd§fŸ Cuf¥
gFÂfëš bghUshjhu ts®¢Áia V‰gL¤J«
m¢rhâahf¡ fUj¥gL»wJ. 2019-20 M©o‰F xU
kht£l¤Â‰F 750 ÏisP®fŸ Åj« 30 kht£l§fëš
bkh¤j« 22,500 »uhk¥òw ÏisP®fS¡F gæ‰Á më¡f

264
k¤Âa Cuf nk«gh£L mik¢rf¤jhš Ïy¡F
ã®zæ¡f¥g£LŸsJ.

7.6. ã cŸsh¡f« k‰W« E©fl‹

7.6.1. Ra cjé¡ FG¡fS¡fhd t§» fl‹ Ïiz¥ò
jäHf muÁ‹ bgUikäF £lkhd kfë® Ra
cjé FG¤Â£l« egh®L ãWtd¤jhš 1992 M« M©L
Kiw¥gL¤j¥g£lJ. mnj M©oš çr®› t§» (RBI),
Ra cjé¡ FG¡fS¡fhd t§»¡fl‹ Ïiz¥ò¤ £l
R‰w¿¡if btëæ£L eilKiw¥gL¤ÂaJ. nkY«,
x›bthU M©L« #]iy Kjš njÂæš, m¿ÎiufŸ
ml§»a jiyik R‰w¿¡ifæid (Master Circular)
bjhl®ªJ btëæ£L tU»wJ. ekJ eh£onyna
Ra cjé¡ FG - t§»¡fl‹ Ïiz¥ò £l¤Â‹ _y«
mÂf v©â¡ifæyhd FG¡fS¡F fl‹
tH§FtÂY« k‰W« mÂf mséš fl‹ bjhif
tH§FtÂY« jäœehL K‹åiyæš cŸsJ.
Ra cjé¡ FG - t§»¡ fl‹ Ïiz¥ò £l¤Â‹
jiyp£lhš Kiwahd t§» k‰W« ã nritfŸ ViH
k¡fis milªJ mt®fS¡F“fl‹ bgW« cçik”
cŸsJ v‹gij cW brŒJŸsJ. Ϫj fl‹ bgW«
cçik, t§»fis Rygkhf mQFjš k£L« mšyhkš
nghJkhd fl‹ msÎ, cça neu¤Âš k‰W« Fiwªj t£o
é»j¤Âš »il¥gij cW brŒ»wJ. t§»¡fl‹
Ïiz¥ò v©z‰w FL«g§fŸ fl‹ RikæèUªJ
ÛsΫ, tUkhd« <£l¡Toa gšntW bjhêšfis
bjhl§» el¤ÂlΫ, Å£o‹ tUkhd¤ij¥ bgU¡»

265
FL«g Nœãiyia ešy Kiwæš mik¤J¡ bfhŸsΫ
k‰W« tWik RH‰ÁæèUªJ éLglΫ cjéfukhf
cŸsJ.
kfë®, t§»fëš Fiwªj t£oæš fl‹ bgwΫ
k‰W« t§»fSl‹ tYthd ešYwit
V‰gL¤Â¡bfh©L bghUshjhu bjhêšfŸ bjhl§»
el¤jΫ, mÂf msÎ fl‹fŸ bjhl®¢Áahf bgwΫ
Ra cjé¡ FG fl‹ Ïiz¥ò £l« têtif brŒ»wJ.
Ϥ£l¤Â‹ t£o khåa Ãçé‹ Ñœ ãahakhd t£o
é»j¤Âš, F¿¤j neu¤Âš, nghJkhd msÎ flDjé
bgWt‹ _y« ekJ khãy¤Âš bg©fS¡F
bghUshjhu mÂfhu« më¡f¥gL»wJ.
m£ltiz 7.6
kfë® Ra cjé¡ FG – M©L thçahd Ïy¡F (k) rhjid
ruhrç
Ra cjé Ïy¡F rhjid bjhif rhjid fl‹ msÎ
M©L FG¡fë‹
(%.nfhoæš) (%.nfhoæš) (rjÅj¤Âš) (%.
v©â¡if
Ïy£r¤Âš)
2011
- - 11,603.83 - -
tiu
2011-12 2,34,386 4,000.00 4,030.00 101 1.72
2012-13 2,23,172 4,000.00 4,031.94 101 1.81
2013-14 2,37,719 6,000.00 6,035.56 101 2.54
2014-15 2,41,953 6,000.00 6,171.74 103 2.55
2015-16 2,28,746 6,000.00 6,191.49 103 2.71
2016-17 2,16,738 6,000.00 6,387.52 106 2.95
2017-18 2,72,089 7,000.00 8,331.73 119 3.06
2018-19 2,95,612 11,000.00 11,448.99 110 3.87
52,628.97
bkh¤j« 19,50,415 50,000.00 105 2.70
(64,232.80)

flªj 2018-19 M« M©oš, 2,95,612 kfë®

Ra cjé¡ FG¡fS¡F %.11,448.99 nfho t§» fl‹
tH§»aj‹ _y« t§» fl‹ Ïiz¥ò Ïy¡fhd

266
%.11,000 nfho¡F nkš vŒÂ rhjid òçªJŸsJ. Ϫj
rhjid, ekJ khãy¤Âš kfë® Ra cjé FG t§» fl‹
Ïiz¥ò £l¤Â‹ Ñœ, Kjš Kjyhf v¥nghJ«
f©l¿ahj caça rhjidahF«.
Ϫj rhjidahš, ekJ khãy¤Âš kfë®
Ra cjé¡ FG¡fS¡fhd ruhrç fl‹
%.3.87 Ïy£r§fshf ca®ªJŸsJ. ÏJ njÁa mséš
ruhrç fl‹ msthd %.1.94 Ïy£r§fis él
mÂfkhdjhF«.
ekJ khãy¤Âš kfë® Ra cjé FG cW¥Ãd®fŸ
tUkhd« <£l¡Toa, Úo¤jj‹ikÍila bjhêšfŸ
bjhl§» FL«g tUkhd¤ij ca®¤Â¡ bfh©L
tWikæèUªJ btëtu, x›bthU Ra cjé FGé‹
ruhrç t§»¡ flDjé msÎ %.6 Ïy£r§fshf ÏU¡f
nt©Lbk‹gJ muÁ‹ F¿¡nfhshF«.
bghJ¤Jiw t§»fŸ, jåah® t§»fŸ, »uhk¥òw
t§»fŸ k‰W« kht£l k¤Âa T£LwÎ t§»fŸ
(DCCB/PACCs) _ykhf ekJ khãy¤Âš flªj
8 M©Lfëš k£L« %.52,629 nfho t§»fl‹ bjhif
kfë® Ra cjé¡ FG¡fS¡F tH§f¥g£LŸsJ.
80 rjÅj kfë® Ra cjé¡ FG¡fë‹
cW¥Ãd®fŸ fl‹ bjhif _y« tUkhd« <£l¡Toa
bjhêšfis¤ bjhl§», Å£L tUkhd¤ij
mÂfç¤J¡bfhŸs nt©L« v‹gnj jäœehL kfë®
nk«gh£L ãWtd¤Â‹ F¿¡nfhshF«.

267
7.6.2 t§»fSl‹ òçªJz®Î x¥gªj«
t§»fŸ, kfë® Ra cjé¡ FG¡fS¡F nghÂa
msÎ k‰W« Fiwªj t£o é»j¤Âš bjhl®ªJ fl‹fŸ
tH§»l òçªJz®Î x¥gªj« nk‰bfhŸs¥g£LŸsJ.
Ñœ¡f©l eh‹F t§»fSl‹ ÏJtiuæš
òçªJz®Î x¥gªj« ifbah¥g« Ïl¥g£LŸsJ.
m£ltiz 7.7
t. t§»æ‹ òçªJz®Î x¥gªj«
v© bga® brŒj ehŸ
1 I o à I t§» (IDBI Bank) 07.09.2017
2 IÁ IÁ I t§» (ICICI Bank) 07.09.2017
3 ng§¡ M¥ gnuhlh (BOB) 25.07.2018
4 ghuj °nl£ t§» (SBI) 25.01.2019

òçªJz®Î x¥gªj« Ñœf©l K¡»a TWfis

cŸsl¡»aJ
1. k¤Âa çr®› t§» (RBI) m¿ÎW¤jè‹go t§»
»isfŸ Ra cjé¡ FG¡fS¡F fhyjhkjä‹¿,
nghJkhd msÎ fl‹fŸ, bjhl®ªJ kWfl‹fŸ
k‰W« Fiwªj t£o é»j¤Âš fl‹fŸ tH§f
nt©L«.
2. t§»fŸ k‰W« ã ãWtd§fS¡fhd ϪÂa
gæ‰Á ãWtd« (Indian Institute of Banking and
Finance – IIBF-Pune) _y« t§» tâf
bjhl®ghs®fS¡fhd (Business Correspontent)
gæ‰Á bgw¥g£l kfë® Ra cjé FG
cW¥Ãd®fis t§»fëš neçilahfnth mšyJ
mªj t§»æ‹ tâf bjhl®ghs®fS¡fhd bgU

268
 ãWtd« (Corportate BC) _ykhfnth t§» tâf
bjhl®ghs®fshf ãaä¡f nt©L«.
3. t§»fŸ, IIBF _ykhf gæ‰Á bg‰w kfë® Ra
cjé¡ FG cW¥Ãd®fis, tâf trÂfŸ
tH§F« (Business Faclitators) bjhl®ghs®fshf
ãaä¤J, t§» rh®ghf bghJ k¡fëläUªJ
nrä¥ò, fl‹ Âu£Ljš k‰W« thuhfl‹fis
Û£L¡ bfhL¤jš ngh‹w nritfis, mj‰Fça
C¡f bjhif tH§F« mo¥gilæš ãaä¡f
nt©L«.
nk‰f©l t§»fSl‹ òçªJz®Î x¥gªj«
ifbah¥gä£l ÃwF Ra cjé¡ FG¡fS¡fhd fl‹
cjé tH§»aJ fârkhf mÂfç¤JŸsJ. el¥gh©oš
(2019-20) ϪÂa‹ Xt®Ó° t§», ϪÂa‹ t§» k‰W«
jäœehL »uhk t§» M»a t§»fSl‹ òçªJz®Î
x¥gªj« ifbaG¤Âl elto¡if nk‰bfhŸs¥g£LŸsJ.
7.6.3 jäœehL »uhk t§»

jäHf¤Âš Ïu©L Cuf t§»fŸ mjhtJ

1) gšyt‹ »uhk t§», ϪÂa‹ t§»æ‹ MjuÎl‹
nry¤ij jiyik Ïlkhf bfh©L tl jäHf¤Â‹
15 kht£l§fis cŸsl¡»Í«, 2) gh©oa‹ »uhk t§»,
ϪÂa‹ Xt®Ó° t§» MjuÎl‹ éUJefiu jiyik
Ïlkhf bfh©L jäHf¤Â‹ bj‹ gFÂæš
16 kht£l§fëš brašg£L tªjd.
Ϫj Ïu©L t§»fS« k¤Âa muÁ‹ 㤠Jiw
(Department of Financial Services-GoI) Miz¥go

269
xU§»izªj (Amalgamation) “jäœehL »uhk t§»ahf”
01.04.2019 Kjš nry« khefiu jiyik Ïlkhf bfh©L
ϪÂa‹ t§» MjuÎl‹ brašg£L tU»‹wJ.
jäœehL »uhk t§»æ‹ Ïa¡Fe® FGk¤Â‹
(Board of Directors) 9 Ïa¡Fe®fëš, 2 Ïa¡Fe®fŸ jäœ
ehL muÁ‹ ÃujãÂfshf ãakd« brŒa¥g£LŸsd®,
1. muR TLjš jiyik¢ bray®, Cuf ts®¢Á (k) Cuh£Á
Jiw 2. nkyh©ik Ïa¡Fe® (k) Kj‹ik braš mYty®,
jäœehL kfë® nk«gh£L ãWtd« / jäœehL khãy Cuf
thœtjhu Ïa¡f«.
jäœehL »uhk t§»Í« jäœehL kfë® nk«gh£L
ãWtdK« xU§»izªJ khãy« KGtJ«
brašgLtjhš, Ra cjé¡ FG¡fŸ t§»¡fl‹ _y«
KGikahd ã cŸsh¡f« (Deepening Financial
Inclusion) milaΫ Ra cjé¡ FG ÁW bjhêš ãWtd«
(Enterprises) Jt§f ã bgWtj‰F« TLjš têtif
»il¤JŸsJ.
7.6.4 Ra cjé¡ FG¡fS¡F fl‹ tH§Fjš F¿¤J
ϪÂa çr®› t§»æ‹ têfh£o be¿KiwfŸ
kfë® Ra cjé¡ FG¡fŸ bjhl¡f ãiyæš,
t§»¡fl‹fis btë¡fl‹fŸ k‰W« Å£o‹ Ef®Î
bryÎfS¡F« ga‹gL¤Â¡ bfh©L mj‹ Ëd®
gyãiyfëš t§»fëš mÂf mséš fl‹ bg‰W
ãiyahd Úo¤j thœthjhu bjhêšfŸ bjhl§»,
thœ¡if ju¤ij ca®¤Â¡ bfhŸsΫ tWikæèUªJ
btëtuΫ K¡»a¤Jt« bfhL¡f x›bthU M©o‹

270
#&iy Kjš njÂæš ÏªÂa çr®› t§», Ra cjé¡ FG -
t§»¡ fl‹ Ïiz¥ò¡fhd jiyik¢ R‰w¿¡ifæid
(Master Circular) btëæL»wJ.
m. Ra cjé FG¡fŸ t§» fl‹ bgWtj‰fhd jFÂfŸ
• Ra cjé¡ FG¡fŸ j§fsJ fz¡F ò¤jf§fë‹
mo¥gilæš FiwªjJ flªj MW khj fhy§fŸ
Ôéu brašgh£oš ÏU¡f nt©L«.
• Ra cjé FG¡fŸ j§fsJ brašgh£oš ‘gŠr
N¤Âu§fshd’ 1) jtwhJ T£l§fŸ el¤Jjš
2) jtwhkš nrä¥gJ 3) cŸfl‹ tH§Fjš,
4) F¿¤j fhy¤Âš fl‹ bjhif ÂU«g brY¤jš
k‰W« 5) fz¡F ò¤jf§fis Kiw¥go guhkç¤jš
M»ait eilKiw tH¡»¤ÂèU¡f nt©L«.
• kfë® Ra cjé FG¡fŸ egh®L t§»
ã®zæ¤JŸs ju kÂ¥Õ£o‹ go ju kÂ¥ÕL bg‰W
ÏU¡f nt©L«.
• braèHªj (Defunct) Ra cjé¡ FG¡fŸ
òJ¥Ã¡f¥g£l ÃwF bjhl®ªJ 3 khj fhy§fŸ ešy
brašgh£oš Ïa§»dhš m¡FG¡fS« t§»fl‹
bjhif bgWtj‰F jFÂ bgW«.
M. fl‹ bjhif
Ra cjé¡FG¡fŸ njitæ‹ mo¥gilæš,
jtiz fl‹fŸ (Term Loan) mšyJ c¢r tu«ò
buh¡ffl‹ (Cash Credit Limit-CCL) mšyJ Ïu©L
tif fl‹fisÍ« ga‹gL¤Â¡ bfhŸsyh«. nkY«
njitæ‹ mo¥gilæš K‹d® tH§»a fl‹ bjhif
ãYitæš ÏU¥ÃD« TLjš fl‹ bjhif tH§f¥gL«.

271
Ï. c¢r tu«ò buh¡f fl‹ (Cash Credit Limit-CCL)
c¢r tu«ò buh¡f¡fl‹ £l¤Â‹ fl‹ cjé
bgw jFÂ¥bg‰w Ra cjé¡ FG¡fS¡F t§»fŸ
Fiwªjg£r« %ghŒ 5 Ïy£r« fl‹ bjhifia 5 M©L
fhy¤Â‰F fl‹ bjhifahf tH§»lΫ M©L thçahd
gz« vL¡F« fl‹ msÎ (Drawing Power) Kiwia
Ëg‰w nt©L« v‹W t§»fS¡F
m¿ÎW¤j¥g£LŸsJ
Ra cjé¡ FGé‹ mDk¡f¥g£l tUlhªÂu
fl‹ bjhif msÎ, (Drawing power) Ra cjé¡ FG
ÂU«g brY¤J« brašgh£o‹ mo¥gilæš ã®za«
brŒa¥gL»wJ.
Ra cjé¡ FGé‹ tUlhªÂu fl‹ bjhif msÎ
(Drawing power) fz¡»Ljš ËtUkhW:
Kjš tUl fl‹ msÎ : FGé‹ bjhF¥ò ãÂæ‹ 6 kl§F (m)
Fiwªjg£r« 1 Ïy£r« %ghŒ, Ïit
Ïu©oš mÂf« cŸs bjhif

Ïu©lh« tUl fl‹ : FGé‹ bjhF¥ò ãÂæ‹ 8 kl§F

msÎ mšyJ Fiwªjg£r« 2 Ïy£r« %ghŒ
Ïit Ïu©oš mÂf« cŸs bjhif

_‹wh« tUl fl‹ : Ra cjé FG E©fl‹ £l«, flªj

msÎ fhy fl‹ ÂU«g brY¤Âa tuyhW
Kiw k‰W« Cuh£Á mséyhd
T£lik¥Ã‹ gçªJiuæ‹
mo¥gilæš Fiwªjg£r« 3 Ïy£r«
%ghŒ

272
eh‹fh« tUl« mj‰F : Ra cjé FG E©fl‹ £l«, flªj
nkY« fl‹ msÎ fhy fl‹ ÂU«g brY¤Âa tuyhW
Kiw k‰W« Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òË gçªJiuæ‹
mo¥gilæš Fiwªjg£r« 5 Ïy£r«
%ghŒ

<. jtiz¡ fhy fl‹ (Term Loan)

t§»fŸ jtiz¡fl‹ bjhiffis ÑnH
F¿¥Ã£LŸs msÎfë‹ mo¥gilæš fl‹ tH§f
m¿ÎW¤j¥g£LŸsd.
Kjš tUl fl‹ : FGé‹ bjhF¥ò ãÂæ‹
msÎ 6 kl§F (m) Fiwªjg£r«
1 Ïy£r« %ghŒ, Ïit Ïu©oš
mÂf« cŸs bjhif
Ïu©lh« tUl fl‹ : FGé‹ bjhF¥ò ãÂæ‹
msÎ 8 kl§F mšyJ Fiwªjg£r«
2 Ïy£r« %ghŒ Ïit Ïu©oš
mÂf« cŸs bjhif
_‹wh« tUl fl‹ : kfë® Ra cjé FG E©fl‹
msΠ£l« flªj fhy fl‹ ÂU«g
brY¤Âa tuyhW Kiw k‰W«
Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òË gçªJiuæ‹
mo¥gilæš Fiwªjg£r
3 Ïy£r« %ghŒ
eh‹fh« tUl« : kfë® Ra cjé FG E©fl‹
mj‰F nkY« fl‹ £l« flªj fhy fl‹ ÂU«g
msÎ brY¤Âa tuyhW Kiw k‰W«
Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òË gçªJiuæ‹
mo¥gilæš Fiwªjg£r
5 Ïy£r« %ghŒ

273
c. fl‹ bgWtj‰fhd neh¡f« k‰W« ÂU«g brY¤Jjš
Ra cjé¡ FG¡fshš jahç¡f¥g£l E©fl‹
£l¤Â‹ mo¥gilæš fl‹ bjhif bgW« neh¡f«
mšyJ ga‹gL¤j¥gL« éj« Ô®khå¡f¥gL»wJ. kfë®
Ra cjé FG¡fS¡F Kjš k‰W« Ïu©lh« msit
(dose) fl‹fëš cW¥Ãd®fŸ K‹ bg‰WŸs mÂf t£o
btëfl‹ bjhif ÂU«g brY¤Jjš k‰W« r_f
njitfis ó®¤Â brŒJ bfhŸs ga‹gL¤Â¡
bfhŸsyh«. _‹wh« fhy msit fl‹ bjhiffŸ
cW¥Ãd®fë‹ Úo¤j thœthjhu¤ij ca®¤Â bfhŸS«
tifæš ga‹gL¤j¥gl nt©L«.
C. fl‹ ÂU«g brY¤J« fhy m£ltiz ËtUkhW
Kjyh©L / Kjš fl‹ : 6 khj« Kjš 12 khj§fŸ tiu
Ïiz¥ò khjªnjhW« / _‹W
khj§fS¡F xU Kiw v‹w
jtizfëš ÂU«g
brY¤jnt©L«.

Ïu©lh« M©L / : 12 khj« Kjš 24 khj§fŸ

Ïu©lh« fl‹ tiu
Ïiz¥ò khjªnjhW« / _‹W
khj§fS¡F xU Kiw v‹w
_‹wh« M©L / : 24 khj« Kjš 36 khj§fŸ
_‹wh« fl‹ Ïiz¥ò tiu
khjªnjhW« / _‹W
khj§fS¡F xU Kiw vD«
jtizfëš ÂU«g brY¤j
nt©L«.

274
eh‹fh« M©L / : 3 M©L Kjš 6 M©L tiu
eh‹fh« fl‹ FGé‹ gz RH‰Áæ‹
Ïiz¥ÃèUªJ mo¥gilæš khjªnjhW« /
_‹W khj§fS¡F xU Kiw
vD« jtizfëš ÂU«g
brY¤j nt©L«.
v. Ãiza¤ bjhif k‰W« éë«ò bjhif
Ra cjé¡FG¡fS¡F tH§f¥gL« %.10 Ïy£r«
tiuæyhd fl‹ bjhiffS¡F Ãiza« (m) éë«ò
bjhif »ilahJ. t§»fŸ fl‹ tH§F« bghGJ
mt®fë‹ nrä¥ò fz¡Ffë‹ ÛJ g‰Wçiknah (lien)
k‰W« it¥ò¤bjhif it¡fnth tèÍW¤j TlhJ.
V. fl‹ jtiz f£l jt¿at®fis ifahS« Kiw
• Ra cjé¡ FGéš nt©L« v‹nw fl‹
bjhifæid ÂU«g brY¤jhj cW¥Ãd®fŸ
ÔdjahŸ mªnjhjha £l«-njÁa Cuf
thœtjhu Ïa¡f¤ÂY«, ÔdjahŸ mªnjhjah-
njÁa ef®òw thœthjhu £l¤ÂY« ga‹ bgw
ÏayhJ.
• Ra cjé¡ FG¡fŸ t§»¡ flD¡fhd
é©z¥g§fŸ jahç¡F« bghGJ nk‰go
ÂU«g brY¤jhj cW¥Ãd®fis j鮡f
nt©L«.
• FG cW¥Ãd®fë‹ cwéd®fŸ th§»a t§»
flid mt®fŸ ÂU«g brY¤jhjij
K‹khÂçahf bfh©L t§»fŸ FGé‰F
fl‹ tH§f kW¡f TlhJ.

275
 • c©ikahd fhuz§fshš flid ÂU«g
brY¤j Koahjt®fS¡F Û©L« fl‹
tH§Ftij t§»fŸ ãW¤Â it¡f TlhJ.

7.6.5 rKjha« rh®ªj fl‹ Ûs¥ bgW« Kiw

rKjhaK« t§»fS« ÏizªJ fl‹ bjhifia
Ûs bgW« Kiw v‹gJ rKjhaK« t§»Í« ÏizªJ ÏU
ãWtd§fS¡F« cjéfukhf brašgL« FGthF«. Ra
cjé¡ FG¡fS¡F mÂf fl‹ bjhiffŸ
tH§FtijÍ«, fl‹ bjhifia cgnah»¡F« Kiwia
f©fhâ¡fΫ, k‰W« thuh¡fl‹ tNè¡fΫ
Ï¡FG¡fŸ »uhk§fŸ / bjhFÂfŸ / t£lhu mséš
Jt§f¥g£L fl‹ tH§F« t§»fS¡F x¤JiH¥ò
bfhL¡F«.

FGé‹ cW¥Ãd®fŸ
m.T£l¤ jiyt® : t§» »is nkyhs®
cW¥Ãd® : 1. kfë® Ra cjé FG
cW¥Ãd® / C¡Fé¥gt®
2. t£lhu ts®¢Á mYty® /
jäœehL khãy Cuf
thœthjhu cjé¤ Â£l
mYty®
3. Cuh£Á mséyhd
T£lik¥Ã‹ mYtyf
bghW¥ghs®fŸ
M.T£l¤Â‹ fhy : khj« xU Kiw
msÎ
Ï. f£lha ãfœ¢Á : 1. òÂa k‰W« kWfl‹fŸ
ãuš
2. fl‹ bjhifæ‹ ga‹ghL

276
 3. fl‹ ÂU«g brY¤Jjš
f©fhâ¥ò
4. thuhfl‹ Ûs¥ bgWjš
5. nrä¥ò fz¡F Jt¡Fjš

Ï¡FGéid mid¤J Ra cjé FG fl‹

tH§F« t§»fëš cUth¡FkhW çr®› t§» jdJ
Kj‹ik R‰w¿¡if (Master Circular) _y« t§»fis
nf£L¡ bfh©LŸsJ.
m¿¡if:
rKjha« rh®ªj fl‹ Ûs¥bgW« FG Jt¡»aij,
t§»fŸ, t£lhu mséyhd t§»ahs®fŸ FG (BLBC)
k‰W« kht£l mséyhd ÓuhŒÎ FG¡fS¡F (DLRC)
bjça¥gL¤j nt©L«. T£l elto¡ifæ‹ RU¡f
F¿¥ò (Minutes) t£lhu mséyhd t§»ahs®fŸ FGéš
rk®¥Ã¤J mt®fsJ nkš Mnyhridfis bg‰W t§»
»isfis gaDŸs brašfëš tê el¤Âl nt©L«.
31.03.2019 m‹W tiuæš 2975 t§» »isfëš
3,072 rKjha« rh®ªj fl‹ Ûs bgW« Kiw brašgh£oš
cŸsJ.
7.6.6. k©ly mséyhd t§»ahs®fŸ T£l«
kh©òäF jäHf Kjyik¢r® mt®fŸ r£l
nguitæš é v© 110‹ Ñœ M©LnjhW« kfë® Ra
cjé¡ FG¡fS¡F t§» fl‹fŸ tH§f fl‹ msÎ
Ïy¡if ã®za« brŒJ m¿é¤J tU»wh®fŸ.
nk‰T¿a m¿é¥ò Ïy¡if vŒjΫ,
t§»ahs®fis C¡Fé¤J mÂf mséš fl‹fŸ
tH§f VJthf 2018-19« M©oš TLjš jiyik bray®,
Cuf ts®¢Á k‰W« gŠrhŒ¤J uh{ mt®fshš khãy

277
mséyhd t§»ahs®fŸ T£lik¥òl‹ (SLBC)
ÏizªJ k©ly mséš t§»ahs®fŸ T£l« xU òÂa
Ka‰Áahf el¤j¥g£lJ. 2018-19« M©oš
5 k©ly§fëš (ÂU¢Áuh¥gŸë, kJiu, nfha«g¤ö®,
ntÿ® k‰W« br‹id) 32 kht£l§fS¡fhd “k©ly
t§»ahs®fŸ T£l«” el¤j¥g£lJ.
Ϫj T£l§fëš kht£l K‹ndho t§»
nkyhs®, t§»fis rh®ªj jiyik k©ly nkyhs®fŸ
kht£l T£LwÎ t§»fë‹ nkyh©ik Ïa¡Fe®fŸ
k‰W« mªjªj kht£l¤ij rh®ªj jäœehL Cuf
thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ £l Ïa¡Fe®fŸ (Project Director
- TNSRLM) g§F bfh©ld®. Ϫj T£l§fëš gšntW
fU¤JU¡fŸ gšntW nfhz§fëš Muha¥g£L kfë®
Ra cjé FG¡fë‹ j‰nghija ãiyikÍ« fU¤Âš
bfh©L fyªJiuahlš _y« KoÎfŸ vL¡f¥g£lJ.
Ϫj T£l§fëš t§»¡fl‹fŸ cça neu§fëš ÂU«g
brY¤Jtj‰F muÁ‹ cjéfŸ v¥bghGJ« t§»fS¡F
c©L v‹W c¤Âuthj« më¡f¥g£lJ.
Ϫj òÂa têKiw (Strategy), 2018-19 M« M©oš
t§» fl‹ Ïiz¥Ã‰fhd caça Ïy¡if vŒj
cjéfukhf ÏUªjJ. Ïnjnghš 2019-20 M©oY«
k©ly mséyhd T£l§fŸ el¤j £läl¥g£LŸsJ.
7.6.7 khãy mséyhd t§»ahs®fŸ FG
všyh khãy§fS« Óuhd ts®¢Á bgw nt©o khãy
mséyhd t§»ahs®fë‹ FG 1977M« M©L V¥uš
khj¤Âš mid¤J t§»fisÍ« cŸsl¡»a c¢r ãiy
FGthf (Apex-Instituion) V‰gL¤j¥g£lJ.
Ϫj FGk« k¤Âa muÁ‹ Miz¥go mÂf t§»
»isfŸ bfh©l t§»ahš el¤j¥gL»wJ. jäHf¤Âš,

278
ϪÂa‹ Xt®Ó° t§» khãy t§»ahs®fë‹ FG
xU§»iz¥ghsuhf brašgL»‹wJ.
Ï¡FGéš mid¤J bghJ¤Jiw, jåah® Jiw
t§»fŸ k‰W« »uhk t§»fŸ, fh¥ÕL ãWtd§fŸ, egh®L
(NABARD), k¤Âa çr®› t§» (RBI), k¤Âa muR k‰W« khãy
muÁ‹ JiwfŸ M»nah® cW¥Ãd®fŸ Mt®.
brašghLfŸ
khãy mséyhd t§»ahs®fë‹ T£l« fhyh©L¡F
xUKiw f£lha« el¤j¥gl nt©L«. Ϫj khãy
t§»ahs®fŸ T£l« khãy mséyhd t§»ahs®fë‹
T£l¤Â‹ jiytU«, khãy muÁ‹ TLjš jiyik bray®,
k¤Âa çr®› t§»æ‹ k©ly Ïa¡Fe® k‰W« k¤Âa muÁ‹
ã nrit (Ministry of Finance) Jiwæ‹ Ïa¡Fe® M»nahç‹
T£L¤ jiyikæš el¤j¥gL»wJ.
Ï¡FG T£l§fëš bfhŸif KoÎfŸ fyªjhŒÎ
brŒa¥gL»‹wJ. tH¡fkhd brašghLfŸ g‰¿a fU¤J¡fŸ
Jiz¡ FG¡fëš (Sub-Committee)
fyªjhnyhÁ¡f¥gL»‹wJ. ã cŸsh¡f« k‰W« fl‹
Ïiz¥ò¡bf‹nw xU Jiz¡ FGΫ mik¡f¥g£LŸsJ.
7.6.8 Ra cjé¡ FG¡fS¡fhd t£o khåa«
ViH vëa k¡fŸ tWikæèUªJ éLgl ãÂ
cŸsh¡f¡ FG m¿¡ifæ‹go njÁa Cuf thœthjhu
Ïa¡f«, t£o khåa £l¤ij 2013-14 M« M©oš
m¿Kf¥gL¤ÂÍŸsJ. Ϫj t£o khåa¤ £l¤Âš kfë® Ra
cjé¡ FG¡fS¡F t§»fŸ _y« tH§f¥g£LŸs fl‹fëš
%.3 Ïy£r« tiu cŸs fl‹fS¡F ekJ khãy¤Âš jUkòç,
ntÿ®, ÂUt©zhkiy, éG¥òu«, flÿ®, jŠrhñ®,
ehf¥g£od«, ÂU¢ÁuhgŸë k‰W« ©L¡fš M»a
9 kht£l§fëš k¤Âa murhš Ϫj t£o khåa¤ £l«
neçilahf brašgL¤j¥gL»wJ.

279
 ÛjKŸs 22 kht£l§fëš t£o khåa £l« k¤Âa
muR g§nf‰òl‹ khãy murhš 60:40 éG¡fhL g§nf‰òl‹
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ _y«
brašgL¤j¥gL»‹wJ. jtiz jtwhJ fl‹ bjhif ÂU«g
brY¤J« Ra cjé FG¡fŸ t£o khåa« bgw jFÂ
thλjit.
2018-19« M©L tiuæš, bghJ¤Jiw t§»fŸ,
jåah® t§»fŸ, »uhkòw t§f»Ÿ _y« t§» fl‹fŸ
tH§f¥g£LŸs 2,23,651 FG¡fS¡F %.40.35 nfho t£o
khåa« tH§f¥g£LŸsJ. flªj 2018-19« M©oš k£L«
94,246 FG¡fS¡F %.13.04 nfho t£o khåakhf
tH§f¥g£LŸsJ.
Ϫj t£o khåa £l¤Âš, xU K¡»a ãfœthf 2018-
19« M©oš ekJ khãy¤Âš Ïa§F« mid¤J kht£l k¤Âa
T£LwÎ t§»fŸ, Mu«g étrha T£LwÎ fl‹ r§f§fŸ
(PACCS)Í« Ïiz¤J¡ bfh©L kfë® Ra cjé FG¡fë‹
fl‹ étu§fis njÁa Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹
Ïiza¤Âš (Portal) gÂéw¡f« brŒJŸsJ. bkh¤j fl‹
bjhifæš kht£l T£LwÎ r§f« k‰W« Jt¡f ntsh©ik
T£LwÎ r§f§fë‹ fl‹ msÎ Rkh® 10% MF«.
Ï›t§»fSl‹ ÏizªJŸs Ra cjé¡ FG¡fŸ
Kj‹ Kiwahf Ï›t£o khåa¤ij bgWth®fŸ.
ãÂah©L 2019-20š, or«g® 2017 tiuæyhd nf£ò
bjhif %.20.00 nfho éLé¡f¥gL«.
7.6.9 Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfS¡F bgU§fl‹
kfë® Ra cjé¡ FG¡fS¡F nghJkhd t§» fl‹fŸ
»il¡f¥ bgwhjg£r¤Âš mÂf t£o¡F fl‹ tH§F«
ãWtd¤Âš fl‹ bgWtij jL¡f Cuh£Á mséyhd
T£lik¥ò bgU§fl‹ £l« Jt¡f¥g£LŸsJ.
Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfŸ %.10 Ïy£r« Kjš
%.1.50 nfho tiu t§»fëš bgU§fldhf bg‰W T£lik¥Ãš

280
cŸs FG¡fë‹ mÂfg£r fl‹ njitfis ó®¤Â
brŒ»‹wJ. flªj 8 M©Lfëš 620 Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfS¡F %.152.60 nfho fl‹ bg‰W kfë® Ra cjé
FG¡fS¡F fl‹fŸ tH§f¥g£LŸsJ. flªj 2018-19 M«
M©oš, 23 Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfS¡F %.11.59
nfho fl‹fŸ tH§f¥g£LŸsJ. el¥gh©oš (2019-20) Cuh£Á
mséyhd T£lik¥òfëš _y« FiwªjJ %. 50 nfho
fl‹ tH§Ftj‰F £läl¥g£LŸsJ.
7.6.10. njÁa Cuf bghUshjhu ò¤jh¡f¤ £l¤Â‹ Ñœ
ã cŸsh¡f¤Âid brašgL¤Jjš
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ 2019-20« M©oš nry«, <nuhL,
ÂU¢Áuh¥gŸë, jŠrhñ® k‰W« flÿ® kht£l§fëš
cŸs 20 t£lhu§fëš, Ñœ¡f©l 5 tifahd
brašghLfë‹ _y« K‹ khÂç t£lhu mséyhd
T£lik¥ò (Model Block Level Federation) cUth¡f
£läl¥g£LŸsJ.
i. Ra cjé FG¡fS¡F t§» fl‹
• t£lhu¤ÂYŸs (Block) mid¤J (100%) kfë® Ra
cjé¡ FG¡fS¡F« fl‹ Ïiz¥ò bg‰W¤
jUjš.
• Ϫj t£lhu¤Âš ruhrçahf x›bthU Ra cjé¡
FGΫ %.6 Ïy£r§fŸ tiu flDjé bgw
têtif brŒa¥gLjš.
• FGé‹ FW»a fhy ã njitfis ó®¤Â brŒa
t§»¡ fz¡»š cŸs c¢r tu«ò buh¡f fl‹
£l¤Âš (Cash Credit Limit) ÛjKŸs bjhifia
(Undrawn amount) bg‰W ga‹gL¤Jjš.

281
 • rKjha rh®ªj fl‹ bjhif Ûs¥ bgW« Ïa¡f
Kiwia (CBRM) fl‹ tH§F« mid¤J t§»
»isfëY« Jt¡» Âw«gl el¤Jjš.
ii. ä‹dQ ã nrit (Digital Finance)
kfë® Ra cjé¡ FG¡fŸ fl‹bg‰W ÂU«g
brY¤Âa éj¤ij bjhF¤J mt‰iw t§»
fz¡FfSl‹ Ïiz¡f brŒtJ Ϫj £l¤Â‹
neh¡fkhF«. Ï›thW bjhF¡f¥g£l jftšfŸ,
mL¤jf£l mÂf mséyhd fl‹ Ïiz¥ò bgWtj‰F
CIBIL k‰W« Hi-Mark kÂ¥ÕL brŒtj‰F cWJizahf
ÏU¡F«.
Ϫj Ãçéš 2 braš £l§fŸ cŸsJ:
• ódhéš cŸs ϪÂa t§»fŸ k‰W« ã ãWtd«
_y« gæ‰Á bg‰w kfë® Ra cjé FG
cW¥Ãd®fis t§»fëš neçilahfnth (m)
t§»fë‹ tâf bjhl®ò ãWtd§fŸ _ykhfnth
“t§» Kft®fshf” (Business Correspondent -BC)
gâ mk®¤JtJ.
• kfë® Ra cjé¡ FG¡fë‹ cŸfl‹ (k) fz¡F
gçt®¤jidfis t§» fz¡Ffëš gçt®¤jid
brŒa C¡Fé¤J »uhk¥òw§fënyna cŸs t§»
Kft®fëlnkh (BC Location) (m) %ng (Rupay- Card)
m£ilfë‹ _yK« k‰W« gy ä‹dD
cgfuz§fŸ _y« gzgçt®¤jidfŸ nk‰bfhŸs
cjÎjš.

282
iii. kfë® Ra cjé¡ FG¡fhd ã fšé (Financial
Literacy)
• k¤Âa çr®› t§»æ‹ ã cŸsh¡f fšé
£l¤Âid kht£l ã¡fšé Mnyhrf®
cjénahL 100 rjÅj kfëU¡F¡ bfh©L
bršYjš.
• 3 mL¡F gæ‰We® gæ‰Á _y« Kj‹ik
gæ‰We® (Master Trainer) k‰W« rKjha ts
tšYe®fS¡F (FLCRP) ã rh®ªj fšé gæ‰Á
më¤J »uhk§fëš Kfh«fŸ _y« ãÂ
cŸsh¡f« k‰W« ã¡ fšéia 2019-20 M«
M©o‹ Ïu©lhtJ fhy©L Kjš brašgL¤j
£läl¥g£LŸsJ.
• k¤Âa muÁ‹ têfh£L be¿fë‹go njÁa
Cuf thœthjhu Ïa¡f« jahç¤JŸs gæ‰Á¡
ifnaL k‰W« cgfuz§fis cgnah»¤J
ã¡fšé tH§Fjš.
iv. fh¥ÕL k‰W« XŒñÂa £l«- (Insurance and
Pension Scheme)
• Ãujk kªÂçæ‹ fh¥ÕL £l§fshd ghuj
Ãujkç‹ Ét‹ n#h Õkh nah#dh (PMJJBY)
k‰W« ghuj Ãujkç‹ Ru¡õh Õkh nah#dh
(PMSBY) £l§fëš cæ® k‰W« ég¤J
fh¥ÕLfëš 100% kfë® Ra cjé¡ FG
cW¥Ãd®fis Ïiz¤J Ïl®¥ghLfëèUªJ
Û£f têtif brŒa¥gL«.

283
 • tiuaW¡f¥glhj bjhêšfëš (unorganised
sector) gâòçÍ« bjhêyhs®fŸ midtiuÍ«
Ãujk kªÂçæ‹ mlš bg‹r‹ £l¤Âš (Atal
Pension Yojana - APY) Ïiz¤J 60 ta‰F
nkš cŸs cW¥Ãd®fS¡F XŒÎ CÂa« bgw
têtif brŒa¥gL«.

• fh¥Õ£L ãWtd§fSl‹ òçªJz®Î x¥gªj«

(MoU) brŒJ kfë® Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fëš
cŸs bg©fis “fh¥ÕL rnfhjçfshf”
(Insurance Sisters) ãaäd« brŒJ, gæ‰Á
më¡f¥g£L fh¥ÕL Kft®fshf ãaä¤J kfë®
Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fŸ midtiuÍ« fh¥ÕL
£l¤Âš Ïiz¤J, gÂÎ brŒaΫ, mt®fS¡F
ÏH¥ÕL bjhif bgWtj‰fhd Mtz§fŸ
rk®¥Ã¡fΫ, xU khj fhy¤Â‰FŸ ÏH¥Õ£L¤
bjhifia bg‰W¤ juΫ jäœehL kfë®
nk«gh£L ãWtd¤jhš “fh¥ÕL cjé ika«”
(Insurance Facilitation Centre) Jt¡f¥g£L Ra
cjé¡ FG cW¥Ãd®fŸ fh¥ÕL nritfŸ bgw
têtif brŒa¥gL«.

• Ãujk kªÂçæ‹ fh¥ÕL £l§fshd PMJJBY,

PMSBY k‰W« m£lš bg‹r‹ £l§fS¡F
jäœehL kfë® nk«gh£L ãWtd« xU§»iz¥ò
ãWtdkhf brašgL«.

v. ÁW / FW bjhêš ãWtd§fŸ
• Ϥ£l brašgh£oYŸs 20 t£lhu§fëš cŸs
jyh 250 Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fS¡F E©

284
 bjhêš ãWtd§fŸ (Nano enterprises)
Jt§Ftj‰F t§»fŸ _y« ã cjé bgw
têtif brŒa¥gL«.
• gšntW éjkhd bjhêšfŸ Jt§f fl‹ tiffŸ
cUth¡f¥g£L %.30,000/- tiuæš t§»¡
fl‹fŸ / rKjha KjÄ£L ã / cŸ fl‹fŸ
_y« bjhêšfŸ Jt§f tê tif brŒa¥gL«.
• Ϫj 5 kht£l§fëš VjhtJ xU kht£l¤Âš
t§» cjéÍl‹ %.50 Ïy£r« KjÄ£oš xU
T£L¤ bjhêš ãWtd« (Collective Enterprises)
Jt§f têtif brŒa¥gL«.
• ϤbjhêšfŸ _y« c‰g¤Â brŒa¥gL«
bghU£fŸ jäœehL khãy tH§fš k‰W«
é‰gid¢ r§f« (Tamil State Supply Marketing
Society) _y« rªij gL¤j têtif brŒa¥gL«.
7.7. thœthjhu nk«ghL
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡fkhdJ ViH
k¡fS¡F x‹W¡F« nk‰g£l thœthjhu thŒ¥òfŸ
njit v‹gij cz®ªJŸsJ. Cuf ViH k¡fë‹
j‰nghija thœthjhu¤ij bgU¡Fjš k‰W«
éçth¡Fjš, jäœehL khãy Cuf thœthjhu
Ïa¡f¤Â‹ K¡»a m§f« MF«. Cuf¥ gFÂfëš
70%¡F« nkyhd k¡fŸ ntsh©ikia rh®ªj xU
étrhæ Mfnth mšyJ étrha¡ Tèahfnth
thœ»‹wd®. ÏJ jéu, fhšeil ts®¥ò« Cuf k¡fë‹
K¡»a thœthjhu m§fkhf¤ Âfœ»wJ. ntsh© rh®ªj
thœthjhu nk«gh£o‰fhf, jäœehL khãy Cuf

285
thœthjhu Ïa¡fkhdJ, Ñœ¡f©l neh¡f§fSl‹
gšntW £l elto¡iffis nk‰bfh©L tU»wJ.
• x›bthU ViH¡ FL«g¤Â‰F« Fiwªjg£r«
2 éjkhd thœthjhu thŒ¥òfis V‰gL¤Â¤
jUjš.
• Ïu©L M©LfŸ bjhl® Mjué‹ _y« xU
FL«g¤Â‹ M©L tUkhd« %.50,000 ¡F nkš
<£l cWÂ brŒjš.
• tUl« KGikÍ« x›bthU FL«g¤Â‹ czÎ
k‰W« C£l¢r¤Â‰fhd ghJfh¥Ãid cWÂ
brŒjš.
• tUl« KGtJ« bjhl® tUkhd« <£l¢ brŒjš.
• ntsh©ik, ku« Ú§fyhd td« rh®ªj bghUŸ
jahç¤jš k‰W« fhšeil r«gªj¥g£l
gæ‰Áahs®fëèUªJ, nj®ªj eg®fis, r_f
_yjdkhf cUth¡», éçth¡f¥ gâfis
nk‰bfhŸs¢ brŒjš.
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡fkhdJ,
nk‰f©l F¿¡nfhŸfis vŒÂl Kid¥òl‹ gâah‰¿
tU»wJ.
thœthjhu elto¡iffis éçth¡Ftš K‹nd‰w«
thœthjhu elto¡iffŸ, Kj‹ Kjyhf “bg©
étrhæfŸ nk«gh£L¤ £l¤Â‹” (k»sh »rh‹
rr¡Âfu‹ gçnah#dh) Ñœ 2015-16 M©L Kjš
Jt§f¥g£lJ. bjhl®ªJ 2016-17 M« M©L Kjš,
thœthjhu nk«gh£L¡fhd elto¡iffŸ njÁa Cuf

286
thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ M©L braš £l¤Â‹ ÑG«
go¥goahf nk‰bfhŸs¥g£L tU»wJ.
£l thçahfΫ, M©L thçahfΫ thœthjhu
elto¡iffŸ éçth¡f« brŒa¥g£lj‰fhd K‹nd‰w
étu« ÑnH f©l m£ltizæš bjhF¤J
tH§f¥g£LŸsJ.
m£ltiz 7.8
t. kht£l§fë‹ t£lhu§fë‹ gadhëfë‹
tUl«
v© v©â¡if v©â¡if v©â¡if

I- bg© étrhæfŸ nk«gh£L £l«

1 2015-18 (Kjš f£l«) 3 10 16,800

2017-20 (Ïu©lhtJ
2 2 4 12,000
f£l«)

II - njÁa Cuf thœthjhu Ïa¡f«

3 2016-17 14 26 38,400

4 2017-18 9 28 28,950

5 2018-19 9 62 47,150

6 2019-20 30 65 1,60,500

7.7.1. brašgh£L c¤ÂfŸ

g©iz rh®ªj thœthjhu c¤Âfë‹ K¡»a
neh¡fkhdJ, ãiyahd ntsh©ikia C¡Fé¤jš,
cŸqçnyna »il¡F« ÏLbghU£fis ga‹gL¤Jjš,
ntsh© rhFgoæš cŸs Ãu¢ridfis Fiw¤jš,
c‰g¤Â¤ Âwid mÂfç¤jš, czÎ k‰W« C£l¢r¤J
ghJfh¥Ãid cW brŒjš M»ait MF«. Ïj‹ _y«
xU FL«g¤Â‹ ãfu tUkhd¤ij mÂfç¡f ÏaY«.

287
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡fkhdJ, Fiwªj
bryéyhd, ãiy¤j Ïa‰if ntsh© rhFgo
Kiwfshd, nt kUªÂšyh gæ®ghJfh¥ò, xU§»izªj
C£l¢r¤J nkyh©ik cŸë£l rhFgo KiwfŸ,
fhyãiy kh‰w§fS¡nf‰w têKiwfŸ, k©ts nk«ghL
k‰W« nkyh©ik, Ú®ts¥ ghJfh¥ò, gštif¥ gæ®fis
gæçLjš k‰W« bjh‹ik thŒªj ghu«gça éij
Ïuf§fis gæçl¢ brŒtj‹ _y« jFªj ntsh©
NHiy cUth¡f Kid»wJ.
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f«, ViH k¡fë‹
thœthjhu¤Â‰F MLfŸ, khLfŸ k‰W« nfhê ts®¥ò
Kjyhd fhšeil ts®¥Ã‹ K¡»a¤Jt¤ij e‹F
cz®ªJŸsJ. étrha« rh®ªj thœthjhu¤Âš fhšeil
ts®¥igÍ« xU m§fkhf Ïiz¤J, r_f _yjd¤ij
cUth¡», fhšeil ts®¥ò r«gªj¥g£l gšntW
nritfis neçilahf Ra cjé¡FG cW¥Ãd®fS¡F
vëš »il¡f¢ brŒa elto¡if vL¤J tU»wJ.
x›bthU »uhk mséY« FL«g mséY«
brayh¡f¥glΟs thœthjhu c¤ÂfŸ ÑœtUkhW.
m. FL«g mséš
• FL«g cW¥Ãd®fë‹ C£l¢r¤J¥ ghJfh¥Ã‰F«,
ãuªjukhd tUkhd« <£lΫ fhŒf¿ njh£l«
mik¤jš.
• éij ne®¤Â¡fhf Õ#hä®j¤ijÍ«, k©ts¤ij
nk«gL¤Jtj‰fhf fŠÓthä®j¤ijÍ« jahç¤J

288
 ga‹gL¤Jjš. FiwªjJ 2 c殥ó¢Á¡
bfhšèfis cgnahf¥gL¤j C¡Fé¤jš.
• k©òG cu«, “ehbl¥” bjh£ofŸ, x£L« bgh¿,
Kjèat‰iw cgnahf¥gL¤j C¡Fé¡Fjš.
• k©â‹ <u¥gj¤ij¡ fh¡f ãy¥ngh®it
cgnahf¥gL¤Jjš.
• x‰iw beš rhFgo, ãiyahd fU«ò rhFgo,
mnrhyh ts®¥ò, bgh¿¥ gæ® ts®¥ò, tu¥Ãš
rhFgo ngh‹w K‹nd‰w elto¡iffis
C¡Fé¤jš.
M. »uhk mséš
• nt kUªÂšyh cæ® ó¢Ábfhšèfë‹
é‰gidaf«
• g©iz ÏaªÂu thlif ika«
• Kiwahd g©iz étrha gŸëfŸ
• rKjha ts gæ‰We®fŸ
• éij t§»
• »uhk mséyhd Jiz¡ FG¡fŸ
• c‰g¤Âahs® FG - ngh‹w mik¥òfis cUth¡»
ntsh©ik rh®ªj thœthjhu¤ij nk«gL¤j
elto¡if nk‰bfhŸs¥gL»wJ.
Ϫj thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ bkh¤j ftdK«
x›bthU »uhk¤ÂY« ntsh©ikæY«, fhšeil
ts®¥ÃY« Áwªj mDgtKŸs eg®fis, ntsh©ik¡F
xUt® k‰W« fhšeil¡F xUt® vd rKjha ts
gæ‰We®fshf¤ nj®ªbjL¤J mt®fŸ _ykhf thœthjhu
K‹nd‰w¤Â‰fhd elto¡iffŸ nk‰bfhŸs¥gL»wJ.

289
 X›bthU x‹¿a¤ÂY«, thœthjhu¤ £l« ÑnH
F¿¥Ãl¥g£LŸs têfh£Ljšfë‹ mo¥gilæš
brašgL¤j¥g£L tU»wJ.
• Mjut‰w k‰W« ÁW k‰W« FW étrhæfŸ
K‹Dçik mo¥gilæš gadhëfshf¤ nj®ªJ
vL¡f¥gLt®. mÂY« eèΉw k‰W« F¿¥ghf Ra
cjé¡ FGéš Ïizªj ÁW FW étrhæfŸ,
éjitfŸ, bg©fŸ FL«g¤jiyéahf¡ bfh©l
FL«g§fŸ Ϥ£l¤Â‹ Ñœ gadhëfshf nj®Î
brŒtš K‹Dçik bgWt®.
• m›thW nj®ªbjL¡f¥g£l kfë® gadhëfis
xU§»iz¤J c‰g¤Âahs® FG¡fŸ k‰W« cHt®
c‰g¤Âahs® ãWtd§fŸ cUth¡Fjš.
• g©iz étrha¥ gŸëfŸ _y« Úo¤j ãiy¤j
Ïa‰if rhFgo KiwfŸ, bjhêšE£g« rh®ªj
k‰W« eÅd rhFgo Kiwfis¡ f‰W¤ jUjš.
• ViH k¡fS¡F¤ Âw‹ nk«gh£L¥gæ‰Á më¤J
mt®fis j‰rh®ò ä¡ft®fshf kh‰Wjš.
• rKjha _yjd¤ij cUth¡»lΫ, òÂa
gFÂfëš thœthjhu¤ £l¤ij éçÎgL¤ÂlΫ
nj®ªj mDgtKŸs eg®fëš ÏUªJ rKjha ts
gæ‰We®fis nj®Î brŒJ mt®fŸ _y« £l
elto¡iffis éçÎgL¤Jjš.
• ntsh©ikiaÍ«, fhšeiliaÍ« xU§»iz¤J
k¡fë‹ KGikahd thœthjhu¤ njitia ó®¤Â
brŒjš.

290
7.7.2. Kj‹ik c‰g¤Âahs® FG¡fŸ

jåeg® étrhæfŸ j§fŸ jilfis¡ flªJ

tuΫ, jh§fŸ c‰g¤Â brŒj bghU£fë‹ éiyæid
jh§fns ã®za« brŒÍ« Âwid nk«gL¤jΫ jäœehL
khãy Cuf thœthjhu Ïa¡fkhdJ T£L mQF
Kiwæid C¡f¥gL¤Âl étrhæfis xU§»iz¤J
Kj‹ik c‰g¤Âahs® FG¡fis cUth¡F»wJ.
ntsh© bjhêèš <Lg£L tU« nj®ªbjL¡f¥g£l
kfë® étrhæfŸ FGthf xU§»iz¡f¥g£L
“c‰g¤Âahs® FG” cUth¡f¥gL»wJ.
Ϫj c‰g¤Âahs® FG¡fŸ rhFgo brŒÍ« Ãujhd
gæU¡nf‰g, mt®fS¡F, Úo¤j ãiyahd rhFgo
Kiwfshd E©Ù®¥ghrd«, Ïa‰if¥ g©iza«,
xU§»izªj g©iza«, xU§»izªj gæ® ghJfh¥ò
nkyh©ik, xU§»izªj C£l¢r¤J ã®thf« k‰W«
rªij¥gL¤Jjš ngh‹wt‰¿‰fhd Âw‹ nk«gh£L
gæ‰ÁfŸ k‰W« braš és¡f§fŸ, r«kªj¥g£l
ntsh©ik k‰W« fhšeil¤ Jiw _ykhf
xU§»iz¤J tH§f¥gL»wJ.
ÏJtiu, Ϥ£l¤Â‹ Ñœ 850 cHt® c‰g¤Âahs®
FG¡fŸ cUth¡f¥g£L 20,000¡F nk‰g£l kfë®
étrhæfŸ gadilªJŸsd®. c‰g¤Âahs® FG¡fŸ
étrha« rh®ªjJ k£Läšyhkš ghškhLfŸ ts®¥ò,
MLfŸ ts®¥ò ngh‹wt‰¿¡fhfΫ cUth¡f¥gL»wJ.
nkY« CWfhŒ Ôtd¥ òš jahç¡F« myFfŸ, Áwªj
rªij¥gL¤J« KiwfŸ k‰W« kÂ¥ò¡ T£Ljš
ngh‹witfS« Ϥ£l¤Â‹ Ñœ tH§f¥g£L tU»wJ.

291
 Ϥ£l¤Â‹ ntsh© rh®ªj brašghLfŸ 2019-
20-« M©oš, nkY« TLjyhf 3,921 »uhk Cuh£Áfëš
éçth¡f« brŒJ 2.70 Ïy£r« gadhëfis £l¤Âš
Ïiz¡fΫ, nkY« TLjyhf 1,000 c‰g¤Âahs®
FG¡fis cUth¡fΫ £läl¥g£LŸsJ. x›bthU
c‰g¤Âahs® FGΡF« RHšãÂahf %.1.50 Ïy£r«
tH§» ntsh© k‰W« mJ rh®ªj brašghLfshd
ÏLbghUŸfŸ, ÏaªÂu« k‰W« fUéfŸ, gæ® ghJfh¥ò
k‰W« rªij¥ gL¤j njitahd cŸÇ£L trÂfis
T£L Ka‰Áæš nk‰bfhŸs C¡f¥ gL¤j¥gL«.
7.7.3. cHt® c‰g¤Âahs® ãWtd«
j‰nghJŸs rªijæš ngh£oæ£L Úo¡fΫ,
kÂ¥ò¡T£L r§»èæš cŸs thŒ¥òfis¡ f©l¿ªJ
mt‰iw Âw«gl j§fS¡F rhjfkhf ga‹gL¤Â¡
bfhŸsΫ VJthf g¤J Kjš g‹åbu©L c‰g¤Â¡
FG¡fis xU§»iz¤J mªjªj £l¥gFÂfëš
c‰g¤Âahs® ãWtd§fŸ cUth¡f¥glΟsJ. Ϫj
c‰g¤Âahs® ãWtd§fŸ f«bgå r£l¤Â‹ Ñœ gÂÎ
brŒa¥gL«. Ϥjifa cHt® c‰g¤Âahs® ãWtd§fŸ
caça nritfŸ tH§F« éjkhf _yjd Mjhu«
tH§Fjš, R¤Âfç¥ò, mWtil ËbrŒ ne®¤Â,
njit¥gL« ÏLbghUŸ k‰W« Ïju Ãw nritfisÍ«
tH§» étrhæfë‹ tUkhd¤ij¥ bgU¡»lΫ
cjéL«. 2019-20 M« M©oš jäœehL khãy Cuf
thœthjhu Ïa¡f¤jhš 30 cHt® c‰g¤Âahs® ãWtd«
cUth¡f¥glΟsJ.

292
7.7.4. ÏaªÂu thlif ika«

ÏaªÂu thlif ika« v‹gJ bt›ntW

gæ®fS¡F¤ njitahd étrha¡ fUéfŸ k‰W«
ÏaªÂu§fis xnu Ïl¤Âš nrfç¤J étrha¥
gâfS¡F V‰fdnt Ô®khå¡f¥g£l éiyæš
thlif¡F bfhL¥gJ MF«. t§»æ‹ nrit njit¥gL«
eg®, mj‰Fça f£lz¤ij brY¤Â njit¥gL«
fUéfis¥ bg‰W bfhŸsyh«. Ϥjifa ÏaªÂu thlif
ika¤J¡F¤ njitahd fUéfŸ k‰W« ÏaªÂu§fis,
mªjªj gFÂfëš rhFgo brŒa¥gL»‹w gæ®,
ÏaªÂu§fë‹ njit, mt‰¿‹ éiy, ã®t»¡F« Âw‹
ngh‹wt‰¿‹ mo¥gilæš nj®Î brŒa¥gL«.

ÏaªÂu thlif ika«, Áwªj Kiwæš, tUl«

KGtJ« Ïa§Ftj‰F VJthf mªjªj gFÂæš rhFgo
brŒa¥gL»‹w gæ®fS¡F V‰w fUéfŸ, ÏaªÂu§fŸ
k‰W« m¡fUéfis Ïa¡»l¤ njitahd eg®fisÍ«
äfΫ ftd¤Jl‹ nj®Î brŒtJ mtÁakh»wJ. el¥ò
2019 -20M« M©oš 336 ÏaªÂu thlif ika§fŸ
cUth¡f¤ £läl¥g£LŸsJ.

thœthjhu¤ £l¤Â‹ Ñœ X›bthU »uhk

Cuh£ÁæY« cUth¡f¥g£l c‰g¤Âahs® FG, mªjªj
»uhk¤J¡Fça ÏaªÂu thlif ika¤ij ã®t»¡F«.
c‰g¤Âahs® FG Ïšyhj Cuh£Áfëš mªj Cuh£Áæš
cŸs Cuh£Á mséyhd T£lik¥ò, ÏaªÂu thlif
ika¤ij ã®t»¡F«.

293
ÏaªÂu thlif ika¤Â‹ F¿¡nfhŸfshtd:
1. kfë® FG¡fS¡F ÏaªÂu thlif ika¤ij
tH§» mj‹ _y« tUkhd« bgWtj‰F xU
thŒ¥ig¤ jUjš.
2. gæ®fS¡nf‰w k‰W« kfë® ifahs VJthd
fUéfŸ k‰W« ÏaªÂu§fis
m¿Kf¥gL¤Jtj‹ _y« kfë® étrhæfë‹
ntiy¥gSéid¡ Fiw¤jš.
3. g©iz ÏaªÂukakh¡fiy ÁW k‰W« FW
étrhæfël« éçÎgL¤Jjš.
7.7.5. g©iz étrhæfŸ gŸë
g©iz¤ bjhêèš étrhæfis Ôéukhf
<LgL¤Jtj‰F« bt›ntW ntsh© bjhêšE£g§fis
étrhæfël« bfh©L brštj‰F« “g©iz
étrhæfŸ gŸëfŸ” el¤Jtj‰F, jäœehL khãy Cuf
thœthjhu Ïa¡f« £lä£LŸsJ. Ϫj g©iz
étrha gŸëfŸ v‹gJ, mo¥gilæš étrhæfis
g§nf‰ò Kiw _y«, étrha« rh®ªj Ãu¢ridfis
FGthf MuhŒªJ Ô®it nrh¤J¥ gh®¤J¡
f‰W¡bfhŸs têtF¡»wJ. Ϫj g©iz étrha
gŸëæš, x›bthU gæU¡F« mªj gæç‹ gUtfhy«
KoÍ« tiu étrhæfŸ FGthf thu« xU Kiw xU
nk‰gh®itahsç‹ jiyikæš x‹¿izªJ,
fyªJiuaho j§fë‹ rªnjf§fis Ô®¤J¡ bfh©L,
mªj gæU¡Fça bjhêš E£g§fis 8 Kjš 12 thu§fëš
f‰W¡bfhŸth®fŸ. g©iz étrhæfŸ gŸëæ‹

294
j‹ikahdJ, ‘Áwªj fšé v‹gJ nf£gijél brŒt‹
_y« jh‹ mik»wJ’ v‹w j¤Jt¤Â‹ mo¥gilæš
mikªJŸsJ. Ï¥gŸëæš étrhæfŸ jh§fshfnt
gæU¡Fça étrha eilKiwfis brŒJ gh®¤J
KobtL¡f C¡Fé¡f¥gL»wh®fŸ. g©iz étrha
gŸëæš étrha« k‰W« xU§»izªj gæ® ghJfh¥ig
k£L« f‰W¡bfhL¡fhkš Ú® nkyh©ik, FL«g
thœthjhu ghJfh¥ò ngh‹wt‰iwÍ« f‰W¡bfhŸtj‰F«
têtif brŒa¥gL»wJ.
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ Ñœ,
ntsh© rh®ªj thœthjhu nk«gh£L¤Â£l«
brašgL¤j¥gL« 116 t£lhu§fëY« xU t£lhu¤Â‰F 20
g©iz étrha gŸëfŸ Åj« (étrha« rh®ªj gŸëfŸ
10«, fhšeil rh®ªj gŸëfŸ 10«) Mf bkh¤j« 2,320
étrha gŸëfŸ 2019-20 M« M©oš el¤Jtj‰F
£läl¥g£LŸsJ.
7.7.6. Ïa‰if ntsh© bjhF¥òfŸ
njÁa Cuf thœthjhu Ïa¡fkhdJ, ntsh©
rhFgoæš Úo¤j ãiy¤j Ïa‰ifahd rhFgo
KiwfisÍ«, K‹ndhoahd fhšeil ghukç¥ò KiwfŸ,
ku« Ú§fyhd td¥bghU£fis nrfç¤jš k‰W« kÂ¥ò¡
T£Ljš ngh‹wt‰¿‹ _ykhf ViH vëa k¡fë‹
thœthjhu Kiwfis tY¥gL¤Â tU»wJ. bg©
étrhæfŸ nk«gh£L¤ £l¤Â‹ _yK«, jäœehL khãy
Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ _yK« kfë® étrhæfŸ
Ïa‰if Kiwæš ntsh© bjhêèš <Lgl

295
C¡Fé¡f¥g£L tU»‹wd®. étrhæfis mL¤j
ãiy¡F K‹nd‰Wtj‰F Ïa‰if ntsh©ik rh‹W
bgWtJ«, rªij¥gL¤Jjèš Ïyhgfukhd éiy bgwΫ
têtif brŒa nt©L«. ÁW k‰W« FW kfë®
étrhæfë‹ tUkhd¤ij mÂfç¡f Ïa‰if
ntsh©ik xU ešy thŒ¥ig V‰gL¤Â¡ bfhL¡»‹wJ.
Ïa‰if ntsh© bjhF¥òfis cUth¡f¤ njitahd
elto¡iffŸ:
Ïa‰if ntsh© bjhF¥òfis cUth¡f
bjëthd e‹F tiuaW¡f¥g£l ÑnH f©l £l
brayh¡f elto¡iffŸ £läl¥g£LŸsd.

1. Ïa‰if étrha« brŒa M®tKŸs

étrhæfis¡ bfh©l mUfhikæš cŸs
bjhF¥ò »uhk§fis nj®Î brŒtJ.
2. £l¤ij brašgL¤j¤ Âwikahd mYty®fis
ãaä¥gJ.
3. bjhêš E£g ãWtd¤Â‹ MjuÎl‹ £l
brašghL
4. M®tKŸs kfë® étrhæfis nj®Î brŒtJ
5. gæ‰We®fŸ nj®Î (rKjha ts gæ‰We®fŸ k‰W«
Kj‹ik gæ‰Áahs®fŸ).
6. m§ff¢ rh‹¿jœ (Organic Certification) tH§F«
Kiwia bjhl§FtJ (Ïa‰if ntsh©ikæš
c‰g¤Â brŒa¥gL« bghU£fS¡F, xU
jå¤Jtkhd é‰gid rªijia cUth¡Ftj‰F
mid¤J bjhF¥òfS« m§ff¢ rh‹¿jœ

296
 bgWtJ v‹gJ xU m¤ÂahtÁakhd
eilKiwahF«).
7. Ϫj £l¤Âš <Lg£LŸs mYty®fS¡F«,
rKjha ts gæ‰We®fS¡F« cça Âw‹
nk«gh£L gæ‰Á tH§Fjš.
8. khãy« k‰W« kht£l mséyhd Mnyhridfis
cça mik¥òfŸ k‰W« rh®òila JiwfëèUªJ
bgWtJ k‰W« V‰fdnt brašgh£oš cŸs
ghu«gça Ïa‰if ntsh© £l¤Âš ÏizªJ
brašgLjš.
2018-19M« M©oš Ïa‰if ntsh©ikia
C¡f¥gL¤j 2,000 étrhæfis cŸsl¡»a 20 Ïa‰if
ntsh© bjhF¥òfŸ mik¤ÂlΫ m¤jifa
étrhæfis M§fh§nf cŸq® bjhF¥ò FG¡fshf
kh‰W« gâÍ« eilbg‰W tU»wJ. 2019-20M«
M©oš nkY« 2,000 étrhæfis cŸsl¡»a
20 Ïa‰if ntsh© bjhF¥òfŸ TLjyhf cUth¡f¥gl
cŸsJ.
7.7.7. bg© étrhæfŸ nk«gh£L¤ £l«
bg© étrhæfŸ nk«gh£L¤ £lkhdJ,
2010 -11 M« M©oš thœthjhu nk«gh£o‰fhd Áw¥ò
£lkhf njÁa Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ Ñœ
bjhl§f¥g£lJ. Ϥ£lkhdJ ntsh©ikæš kfë®
étrhæfë‹ g§»id cz®ªJ bfhŸsΫ, mt®fë‹
Âw‹ nk«gh£o‰F« ntsh© k‰W« mJ rh®ªj Jiw
brašghLfë‹ _y« mt®fë‹ tUkhd¤ij¥
bgU¡fΫ Toa xUä¤j Ka‰ÁahF«.

297
 jäœeh£oš, bg© étrhæfŸ nk«gh£L¤
£lkhdJ éG¥òu«, ÂUtŸq®, fhŠÁòu« k‰W« f%®
kht£l§fëš jäœehL khãy Cuf thœthjhu
Ïa¡f¤Â‹ Ñœ brašgL¤j¥g£L tU»wJ. bg©
étrhæfŸ nk«gh£L¤ £l¤Â‹ K¡»a neh¡f§fŸ
ËtUkhW:

• ntsh©ikæš <LgL« bg©fS¡F ãiyahd

thœthjhu¤Â‰fhd thŒ¥òfis cUth¡Fjš.
• g©iz rh®ªj elto¡iffëš kfë®
étrhæfë‹ Âw‹fisÍ«, M‰wiyÍ«
mÂfç¤J kfëiu mÂfhu¥gL¤Jjš.
• r_f mséY«, FL«g mséY« czÎ k‰W«
C£l¢r¤J ghJfh¥Ãid cW brŒjš.

Ïj‹ K¡»a TWfŸ:

• ntsh© rhFgo Kiwfis és¡Fjš.
• kfë® étrhæfë‹ ntiy¥ gSéid gšntW
c¤Âfë‹ _y« Fiw¥gj‰fhd elto¡iffŸ.
• ViH k¡fë‹ thœthjhu¤ij tY¥gL¤j VJthf
ntsh© k‰W« rh®ªj Jiw elto¡iffS¡F
MjuÎ
• nj®ªj rKjha ts gæ‰We®fis mÂf mséš
cUth¡» ntsh© rh®ªj nritfisÍ«
bjhêšE£g§fisÍ« mt®fŸ g§fë¥òl‹
midtU« Ëg‰Wtij C¡Fé¤jš.

298
 Ϥ£l« jäœeh£oš %.24.35 nfho ã xJ¡Ñ£oš
4 kht£l§fëYŸs 14 t£lhu§fëš Ïu©L f£lkhf
brašgL¤j¥g£L tU»wJ. Ϥ£l¤Â‹ _y« 28,800
kfë® étrhæfŸ gadilt®.
7.7.8. »uhäa bjhêš Kidnth® £l«
»uhäa bjhêš Kidnth® £l« v‹gJ g©iz
rhuh thœthjhu¤ij nk«gL¤Jtj‰fhf k¤Âa muÁ‹
Cuf ts®¢Á mik¢rf¤Â‹ njÁa Cuf thœthjhu
Ïa¡f¤Â‹ xU Jiz¤ £lkhf brašgL¤j¥g£L
tU»wJ.
»uhk¥òw ÏisP®fis ÁW bjhêšfŸ Jt§f
C¡Fé¤J mj‹ _y« tWikiaÍ« ntiyæšyh
NœãiyiaÍ« Fiw¤J, »uhk¥òw bghUshjhu¤ij
nk«gL¤J« neh¡f¤Jl‹ Ϫj¤Â£l« 2014-15M«
M©oš Jt¡f¥g£lJ. Ϥ£l¤Â‰F k¤Âa k‰W« khãy
muRfŸ 60:40 g§fë¥Ãš ã tH§F»‹wd.
Ϫj £l¤Â‹ mo¥gil F¿¡nfhŸfshtd:
• »uhk¥òw ViH k¡fŸ bjhêš Jt§f cjé brŒJ,
mªj¤ bjhêš ãiybgW« tiu njitahd
têfh£Ljš jªJ mt®fis tWikæèUªJ Û£L
tUtJ.
• òÂa bjhêšfŸ bjhl§f¤ njitahd fl‹trÂ,
Âw‹ ts®¤jš, f©Lz®Î gaz§fŸ
ngh‹wt‰iw V‰ghL brŒJ m¤bjhêš Jt§»a
Kjš MWkhj¤Â‰F¤ njitahd Mjuit Ra

299
 cjé¡ FG¡fŸ k‰W« mt‰¿‹ T£lik¥ò _y«
»il¡f têtF¤jš.
• “bjhêš nk«gh£L¡fhd rKjha gæ‰We®” v‹w
bgaçš r_f _yjd¤ij cUth¡» mt®fŸ _y«
òÂa bjhêšfŸ bjhl§Ftj‰F njitahd
cjéfis tH§»l¢ brŒjš.
• bjhêš Kidnthç‹ Âwikfis ts®¤jš.
jäHf¤Âš ÂU¥ngh%® (fhŠÁòu« kht£l«) k‰W«
cSªJh®ng£il (éG¥òu« kht£l«) M»a Ïu©L
x‹¿a§fëš %.10.18 nfho ã xJ¡Ñ£oš Ϥ£l«
brašgL¤j¥gL»wJ. Ϥ£l¤Â‹ _y« 3,096
FWªbjhêšfŸ Jt§f £läl¥g£LŸsJ.
gæ‰Á bg‰w bjhêš nk«gh£L rKjha ts
gæ‰We®fŸ, »uhk¥òw§fëš ÏyhgK«, ntiy thŒ¥ò«
<£o¤ju¡ Toa, nrit, c‰g¤Â k‰W« tâf« M»a
Jiwfëš bjhêš thŒ¥òfis f©l¿a cjÎth®fŸ. Ra
cjé¡ FG cW¥Ãd®fshš, nj®Î brŒa¥g£l bjhêèš
mt®fS¡F cŸs M®t« k‰W« mo¥gil m¿it it¤J
mt®fS¡F¤ njitahd tâf¤ £l¤ij rKjha ts
gæ‰We® (bjhêš nk«ghL) jahç¤J tH§Fth®. Ϥjifa
bjhêš Kidnth®fS¡F¤ njitahd têfh£LjiyÍ«
MjuitÍ« khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f« tH§F«.
bjhêš Â£l« x¥òjš Md ÃwF m¤bjhêš
Jt§Ftj‰F¤ njitahd ãÂia, rKjha KjÄ£L ãÂ
mšyJ rKjha bjhêš ã _yK« k‰W« t§»Íl‹

300
Ïiz¡f¥g£l 㤠£l§fŸ _yK« bg‰W¤ju
elto¡if vL¡f¥gL«.

7.7.9. rªij¥gL¤JjY¡F MjuÎ

m. f©fh£ÁfŸ
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f« kfë® Ra
cjé¡ FG¡fë‹ c‰g¤Â bghU£fis f©fh£ÁfŸ
k‰W« tâf tshf§fŸ _y« rªij¥gL¤Âl bjhl®ªJ
MjuÎ më¤J tU»wJ. Ï¡f©fh£ÁfŸ kfë® Ra
cjé¡ FG¡fë‹ c‰g¤Â bghU£fS¡F TLjš
é‰gid thŒ¥òfisÍ« Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fë‹
é‰gid¤ Âwid nk«gL¤Jtj‰F« cjλ‹wd.
jäœehL kfë® nk«gh£L ãWtd« iféid¥
bghU£fŸ, bra‰if mâfy‹fŸ, rzš bghU£fŸ,
njhš bghU£fŸ, ÁWjhåa§fŸ ngh‹w kfë® Ra cjé¡
FG bghU£fë‹ é‰gidia mÂfç¡fΫ, bghU£fis
és«gu¥gL¤ÂlΫ x›bthU M©L« ‘kfë® nksh’
v‹w bgaçš bgh§fš, Á¤Âiu k‰W« etuh¤Âç g©oif
fhy§fëš khãy mséyhd _‹W f©fh£Áfis
el¤J»‹wJ. kfë® Ra cjé¡ FG¡fë‹ é‰gid¤
Âwid nk«gL¤Jtj‰F«, bkh¤j bfhŸKjš, ju« k‰W«
éiy ã®za« M»at‰¿‹ Âwid ts®¥gj‰F«,
Ï¡f©fh£ÁfŸ cjλ‹wd. 2018-19« M©oš
nfhil¡ bfh©lh£l«, »¿°Jk°, òJtUl«, bgh§fš
é‰gid f©fh£ÁfŸ el¤j¥g£L Ïš 365 kfë® Ra
cjé¡ FG¡fŸ g§nf‰W %.114.27 Ïy£r« kÂ¥Ãyhd
bghU£fis é‰gid brŒJ gadilªjd®.

301
 rhuh° (Sale of Articles of Rural Artisans Society)
v‹gJ x›bthU M©L« eilbgW»‹w Cuf
iféidP®fŸ c‰g¤Â brŒÍ« bghU£fë‹ njÁa
mséyhd f©fh£Á MF«. Ï¡f©fh£Áæš ehL
KGtÂèUªJ« Ra cjé¡ FG¡fis¢ rh®ªj
iféidP®fŸ c‰g¤Â brŒj Áwªj iféid¥
bghU£fŸ gh®it¡F« é‰gid¡F« it¡f¥gL»wJ.
2018-19« M©oš 12 khãy§fëš eilbg‰w rhuh°
f©fh£Áfëš jäœ eh£il¢ rh®ªj 659 kfë® Ra
cjé¡ FG¡fŸ fyªJ bfh©L %.153.81 Ïy£r¤Â‰F
bghU£fŸ é‰gid brŒJ ga‹ milªJŸsd®.

Ïa‰if ntsh© bghU£fŸ é‰gid f©fh£Á:

jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ Ñœ

Ïa‰if étrha« brŒÍ« kfë® Ra cjé¡ FG
cW¥Ãd®fë‹ éis bghU£fS¡F cça rªij
thŒ¥ig V‰gL¤Jtj‰fhf Ïa‰if ntsh©
bghU£fë‹ é‰gid f©fh£ÁfŸ el¤j¥gL»wJ.
Ïjdhš Ïa‰if étrha« brŒÍ« FG cW¥Ãd®fS¡F
Ï¡f©fh£Á ga‹ cŸsjhf mik»wJ. 2018-19 M«
M©oš, 10 é‰gid f©fh£ÁfŸ el¤j¥g£L, mj‹
_y« %.40 y£r« kÂ¥Ãyhd bghU£fis é‰gid brŒJ
kfë® Ra cjé¡FG cW¥Ãd®fŸ ga‹ milªJŸsd®.

Ïjid¤ bjhl®ªJ 2019-20 M« M©L«

10 Ïa‰if ntsh© bghU£fŸ é‰gid f©fh£ÁfŸ
el¤Âl £läl¥g£LŸsJ.

302
M. khãy / kht£l tH§fš k‰W« é‰gid¢ r§f«
njÁa, khãy, kht£l k‰W« cŸq® mséš Ra
cjé¡ FG¡fë‹ c‰g¤Â bghU£fë‹ é‰gidia
nk«gL¤J« bghU£L, khãy tH§fš k‰W« é‰gid
r§f« k‰W« kht£l tH§fš k‰W« é‰gid r§f§fŸ
njhw¦Wé¡f¥g£L, jäœehL r§f§fŸ gÂ΢ r£l« 1975
d¦ Ñœ gÂÎ brŒa¥g£LŸsd. kht£l mséyhd tH§fš
k‰W« é‰gid¢ r§f§fŸ x›bthU kht£l¤ÂY« Ra
cjé¡ FG¡fë‹ c‰g¤Â bghU£fis
rªij¥gL¤ÂlΫ, kht£l mséš cŸs é‰gid
tshf§fŸ k‰W« é‰gid m§fhofis nkyh©ik
brŒJ« tU»‹wd. kht£l mséš cŸs tH§fš k‰W«
é‰gid r§f§fŸ mid¤J« khãy tH§fš k‰W«
é‰gid¢ r§f¤Jl‹ Ïiz¡f¥g£Ls¦sd.
Ï. fšÿç¢ rªijfŸ
kfë® Ra cjé¡ FG c‰g¤Â¥ bghU£fis
ÏisP®fëilna Ãugy¥gL¤Jtj‰F fšÿç¢rªijfŸ
äf K¡»akhd rªij thŒ¥òfëš x‹whf cŸsd.
Ï¢rªijfŸ Ra cjé¡ FG¡fS¡F ešy tUthŒ <£o¤
jUtnjhL k£Lä‹¿ Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fS¡F
j‰nghija rªij ãytu§fis m¿ªJ bfhŸtj‰F«
c‰g¤Â¥ bghU£fis és«gu¥gL¤Jtj‰F« thŒ¥ghf
cŸsd.
2018-19 M« M©oš 36 fšÿç¢ rªijfŸ _y«
1,191 kfë® Ra cjé¡ FG¡fŸ g§Fbfh©L %.1.01 nfho

303
kÂ¥Ãyhd bghU£fis é‰gid brŒJ ga‹
milªJŸsd®.

<. k m§fho (Mathi KIOSK)

k m§fhofŸ Ra cjé¡ FG¡fë‹ c‰g¤Â
bghU£fis é‰gid brŒtj‰fhf V‰gL¤j¥g£l
jå¥g£l Áw¥ò V‰ghlhF«. ef®¥òw gFÂfŸ, F¿¥ghf
R‰Wyh jy§fŸ, ngUªJ ãiya§fŸ, nfhæšfŸ, muR
mYtyf§fŸ, ãWtd§fŸ k‰W« Ïju k¡fŸ mÂfkhf
TL« Ïl§fëš 137 k m§fhofŸ ãWt¥g£LŸsJ.
Ïš kfë® Ra cjé¡ FG¡fë‹ c‰g¤Â¥
bghU£fshd _èif¥ bghU£fŸ, my§fhu rzš
bghU£fŸ, iféid¥ bghU£fŸ, ÁWjhåa§fŸ,
bra‰if eiffŸ, iféid bgh«ikfŸ ngh‹w
bghU£fŸ gh®it¡F it¡f¥g£L« é‰gid
brŒa¥g£L« tU»wJ. 2018-19« M©oš k£L« kÂ
m§fhofŸ _y« %.233.16 Ïy£r« kÂ¥Ãyhd bghU£fŸ
é‰gid brŒa¥g£LŸsd.
k m§fhofis xU§»iz¤J brašgL¤Jjš
mid¤J kht£l§fëY« brašgL« kÂ
m§fhofis xU§»iz¤J brašgL¤Jjš _ykhf
mid¤J kht£l kfë® Ra cjé¡ FG c‰g¤Â
bghU£fis jukhdjhfΫ, xnu éiyæY« mid¤J
gFÂfëY« m§fhofŸ _y« é‰gid brŒtj‰fhd
thŒ¥ò cŸsJ. k m§fho¡F¤ njitahd é‰gid
bghU£fis éãnahf« brŒtj‰fhf bghU£fis
c‰g¤Â brŒa¡ Toa kfë® Ra cjé¡ FG

304
c‰g¤Âahs®fis f©l¿ªJ, k m§fho¡F¤
njitahd bghU£fis khãy k‰W« kht£l tH§fš
k‰W« é‰gid¢ r§f§fŸ _ykhf th§» tH§f jftš
bjhêš E£g cjéÍl‹ nk‰bfhŸs elto¡iffŸ
nk‰bfhŸs¥g£L tU»wJ. m§fhofS¡F njitahd
bghU£fŸ nf£ò égu«, é‰gid égu« k‰W« ÏU¥ò
étu§fis f©fhâ¥ò brŒtj‰fhf jåahf xU
Ïiza tiyjs« cUth¡» brašgL¤j¥gl cŸsJ.
2019-20« M©L mid¤J kht£l§fëY« cŸs
Ra cjé¡ FG¡fshš c‰g¤Â brŒa¥gL« bghU£fŸ
mid¤ijÍ« f©l¿ªJ g£oaèlΫ, k m§fhofis
xU§»iz¤J mj‹ _y« e‹whfΫ, jukhdjhfΫ
mÂf mséš é‰gidahf¡ ToaJ«, M»a bghU£fis
khãy k‰W« kht£l tH§fš k‰W« é‰gid r§f§fŸ
_y« é‰gid brŒa £läl¥g£LŸsJ.
el¥ò M©oš k m§fhofis xU§»iz¤J
brašgL¤Jtj‹ _y« %.5.00 nfho kÂ¥Ãyhd
bghU£fis é‰gj‰fhd rªij thŒ¥òfis V‰gL¤j¤
£läl¥g£LŸsJ.
c. rhålç eh¥»‹ c‰g¤Âahs® T£lik¥ò
jäœehL kfë® nk«gh£L ãWtd« jäœeh£o‹
mid¤J gFÂfëY« cŸs rhålç eh¥»‹ c‰g¤Âæš
<Lg£LŸs 54 Ra cjé¡ FG¡fis xU§»iz¤J xU
T£lik¥ig cUth¡»ÍŸsJ. Ï¡T£lik¥ò Rfhjhu«
k‰W« FL«g ey¤Jiwahš brašgL¤j¥gL« khjélhŒ
Rfhjhu¤ £l¤Â‰F njit¥gL« bgš£ tif rhålç

305
eh¥»‹fis cça neu¤ÂY«, jukhdjhfΫ jahç¤J
kht£l Rfhjhu ika§fS¡F é‰gid brŒÍ« bghU£L
cUth¡f¥g£LŸsJ.
Rfhjhu« k‰W« FL«g ey¤ Jiw murhiz
v©.458 ehŸ.08.12.2017‹ go xU tUl¤Â‰F 36 Ïy£r«
bgš£ tif rhålç eh¥»‹ gh¡bf£Lfis éãnahf«
brŒtj‰fhd Miz bgw¥g£L kfë® FG¡fŸ _y«
eh¥»‹fŸ c‰g¤Â brŒa¥g£L éãnah»¡f¥g£L
tU»wJ.
2018-19 M« M©oš 40 kfë® Ra cjé¡ FG¡fŸ
_y« 32 kht£l Rfhjhu ika§fS¡F 16 Ïy£r« eh¥»‹
gh¡bf£LfŸ éãnahf« brŒa¥g£LŸsJ.
C. bghU£fŸ c‰g¤Â brŒÍ« Ra cjé¡ FG
c‰g¤Âahs®fis f©l¿jš
mid¤J kht£l¤ÂYŸs kfë® Ra cjé¡
FG¡fŸ k‰W« FG cW¥Ãd®fëš c‰g¤Â k‰W«
é‰gid¤ bjhêèš <Lg£LŸst®fis f©l¿ªJ
m›étu§fis midtU¡F« bghJthd jftš
juÎjs¤Âš (Centralised Database) bjhF¥gj‹ _y«
khãy¤Âš vªbjªj gFÂfëš vªbjªj khÂçahd
bghU£fŸ c‰g¤Â brŒa¥gL»wJ v‹gij m¿ªJ
bfhŸsΫ, m¤jifa bghU£fë‹ c‰g¤Â k‰W«
c‰g¤Â¤ Âwid nk«gL¤jΫ, TLjš rªij
thŒ¥òfis cUth¡» mt®fë‹ thœthjhu« nk«ghL
mila elto¡if nk‰bfhŸsΫ ÏaY«. Kj‰f£lkhf
2019-20« M©L 3,000 kfë® Ra cjé¡ FG

306
c‰g¤Âahs®fis f©l¿ªJ mt®fŸ c‰g¤Â brŒÍ«
bghU£fis Ï-k Ïizajs¤Âš (e-MaThi Portal)
Ïiz¡f¥glΟsJ.
Ϥjifa Ka‰Á, c‰g¤Â brŒa¥gL«
bghU£fS¡nf‰w ng¡»§ trÂfŸ brŒÂlΫ, bghUŸ
rh®ªj és«gu ifnaLfŸ jahç¤ÂlΫ, f£lhakhf
Ëg‰w¥gl nt©oa eilKiwfshd czΡfhd
ju¢rh‹W bgWjš (FSSAI), bghU£fŸ c‰g¤Â, é‰gid
brŒnthU¡fhd ru¡F k‰W« nrit tç bgWjš (GST),
bjhêšKidnthU¡fhd rh‹W bgWjš (Udhyog
Aadhar) ngh‹wt‰¿š cjéfŸ njit¥gLnthU¡F
bg‰W¤ juΫ cgnahfkhf ÏU¡F«. jäœehL khãy Cuf
thœthjhu Ïa¡f« 2019-20 M« M©oš c‰g¤Âæš
<L¥g£oU¡F« Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fëš
Fiwªjg£r« 2,000 Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fS¡F
nk‰F¿¥g£l gÂÎfŸ brŒÂl £läl¥g£LŸsJ.
v. ng¡»§ trÂfŸ
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ Ñœ
kfë® Ra cjé¡ FG¡fŸ c‰g¤Â brŒÍ« jahç¥ò
bghU£fis ešy Kiwæš ng¡»§ brŒjhš TLjš
tho¡ifahs®fis ft®ªÂlΫ, bghU£fë‹ ju¤Âid
nk«gL¤Â é‰gidia mÂfç¤ÂlΫ, bjhl® rªij
thŒ¥ò cUth¡»lΫ ÏaY«.
2019-20 M« M©L br‹idæš brašgL«
ϪÂa‹ Ï‹°ooô£ M~¥ ng¡»§ ãWtd¤Â‹

307
cjéÍl‹ 1,000 Ra cjé¡ FG¡fS¡F mt®fŸ c‰g¤Â
brŒÍ« bghU£fS¡F cça ng¡»§ trÂfŸ k‰W«
nyÃëid cUth¡f¤ £läl¥g£LŸsJ.
V.tâf K¤Âiu
rªij¥gL¤Jjèš tâf K¤Âiu K¡»a g§F
t»¡»wJ. nkY« tâf K¤ÂiuÍl‹ xU bghUŸ
é‰gid brŒtj‹ _y« c‰g¤Âahs® k‰W« c‰g¤Â
brŒa¥gL« bghUS¡F jåna bga®, milahs« k‰W«
K¤Âiu »il¥gj‹ _y« všnyhuhY« vëš m¿ªJ
bfhŸs VJth»wJ. nkY« ãiy¤j rªij thŒ¥ò
V‰glΫ, bghU£fŸ ÛJ tho¡ifahs®fŸ e«Ã¡ifia
V‰gL¤Â é‰gid brŒÂlΫ ga‹ cŸsjhf mik»wJ.
våD« bgU«gh‹ikahf kfë® Ra cjé¡ FG¡fshš
jahç¡f¥gL« c‰g¤Â bghU£fS¡F tâf K¤ÂiuÍ«,
cça ng¡»§ KiwikÍ« Ïšyhkš cŸsJ.
vdnt jäœehL kfë® nk«gh£L ãWtd¤Â‹ Ñœ
brašgL« mid¤J kfë® Ra cjé¡ FG¡fshš
c‰g¤Â brŒa¥gL« bghU£fS¡fhd rªij thŒ¥òfis
nk«gL¤Jtj‰fhf ‘kÂ’ v‹w bgaçš khãy mséš
tâfK¤Âiu totik¡f¥g£L gÂÎ brŒa¥g£LŸsJ.
mnjnghš kht£l mséY« jå¤jåna mªjªj
kht£l¤Â‰bfd jå tâfK¤ÂiufS« bgw¥g£L
tU»wJ.
ju mo¥gilæY«, é‰gid mo¥gilæY«, nkY«
c‰g¤Â Kiwikfis ãiy¤j Kiwæš fil¥Ão¡F«
mo¥gilæY« khãy k‰W« kht£l mséyhd tâf

308
K¤Âiu bgw jF bg‰wit vd Ra cjé¡ FG¡fshš
c‰g¤Â brŒa¥g£L é‰gid¡F nj®Î brŒa¥gL«
bghU£fŸ tif¥gL¤j¥g£L mj‹ mo¥gilæš
é‰gid brŒaΫ £lä¥g£LŸsJ.

7.8. xU§»iz¥ò (CONVERGENCE)

m. r_f cŸsh¡f«
eèΉnwh® F¿¥ghf MÂÂuhél®, gH§Foæd®,
ÁWgh‹ikæd®, kh‰W¤ÂwdhëfŸ, kfëiu jiytuhf¡
bfh©l FL«g§fŸ, ãyk‰nwh®, Ïl« bga®ªj
bjhêyhs®fŸ k‰W« MÂ¥gH§Foæd®, kiy¥gh§fhd
gFÂfëš cŸs bjhiy öu k‰W« jå¤j »uhk¥
gFÂfëš thG« eèΉnwh® FL«g§fis k¡fŸ ãiy
MŒé‹ _y« milahs« f©L r_f cŸsh¡f¤Â‹ Ñœ
bfh©Ltu Áw¥ò Ka‰Á nk‰bfhŸs¥g£L tU»wJ.

k¡fŸ ãiy MŒé‹ _y« f©l¿a¥g£l

FL«g§fëš, fl¤jèèUªJ Û£f¥g£l kfë®,
Rfhjhuk‰w gâfëš <Lg£LŸs kfë®, ÂUe§iffŸ,
vŒ£° / v¢.I.é nehahš gh¡f¥g£l FL«g§fŸ, Ôuhj
nehahš gh¡f¥g£nlh® ngh‹nwh®fS¡F K‹Dçik
më¤J r_f cŸsh¡f¤Â‹ Ñœ ga‹bgW« éjkhf Ra
cjé¡ FG¡fŸ mik¡f¥g£L tU»‹wd.
2018-2019 tiu r_f xU§»iz¥Ã‹ Ñœ 882
kh‰W¤ Âwdhë¡ FG¡fŸ, 44 KÂnah® Ra cjé¡
FG¡fŸ k‰W« 192 gH§Foæd kfë® Ra cjé¡
FG¡fŸ mik¡f¥g£L Áw¥ghf brašg£L tU»‹wd.

309
 el¥gh©oš (2019-2020) Ï¥Ãçéš Ñœ¡f©l
gâfŸ nk‰bfhŸs¥gl cŸsJ.
M. r_f cŸsh¡f¤Â‹ Ñœ kh‰W¤ÂwdhëfŸ k‰W«
eèΉnwhiu nk«gL¤Jjš
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ Ñœ
r_f cŸsh¡f c¤Âæ‹ thæyhf kh‰W¤ÂwdhëfŸ
k‰W« eèΉnwh®fis nk«gL¤j, 2019-20« ã M©oš
3,391 »uhk Cuh£Áfis cŸsl¡»a 110 Cuh£Á
X‹¿a§fëš (Ïu©lh« f£l kht£l§fŸ) %.3.34 nfho
ã xJ¡Ñ£oš Ï¢brašghLfŸ nk‰bfhŸs¥gl cŸsJ.
Ïj‹ xU gFÂahf r_f kh‰W¤Âwdhë
xU§»iz¥ghs®fŸ _y« kh‰W¤ÂwdhëfŸ k‰W«
eèΉnwh®fë‹ njitæid m¿ªJ mt®fsJ eyid¥
ghJfh¡F« Âw‹bg‰w ãWtdkhf kht£l f‰wš ika«
brašgl têtif brŒa¥g£LŸsJ.
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ kh‰W¤Âwdhëfis f©l¿jš,
mt®fS¡fhd cçikfis bg‰W¤ jUjš, njitæ‹
mo¥gilæš òd®thœéid cUth¡Fjš cŸë£l
gšntW elto¡iffŸ nk‰bfhŸs¥gl cŸsJ.
Ï. r_f« rh®ªj kdey¤ £l«
jåkåj K‹nd‰w« k‰W« Ãw ts®¢Á¡F
F¿¥ghf bg©fS¡F kdeyK« ešthœÎ« mtÁa«
vD« mo¥gilæyhd Ϥ£l« äfΫ
Ï‹¿aikahjjhF«. Ïij Mjhukhf¡ bfh©L r_f«
rh®ªj kd ey £l« v‹gÂid m¿Kf £lkhf

310
2019-20« M©oš jäœehL khãy Cuf thœthjhu
Ïa¡f« _y« brašgL¤j £läl¥g£LŸsJ. Ïj‰fhf
nj®Î brŒa¥g£LŸs Cuh£Áfëš kdey Mnyhrf®fis
ãaä¤J Ãw Jiwfshd ešthœÎ¤Jiw, njÁa ešthœÎ
Ïa¡f«, bjh©L ãWtd§fŸ k‰W« Ãw rh®ò
ãWtd§fë‹ cjénahL FL«g¤Âš cŸs cW¥Ãd®fŸ
midtU¡F« kdeyK« ešthœÎ« g‰¿ és¡»¡
TWtJ Ϥ£l¤Â‹ K¡»a neh¡fkhF«.
Ϥ£lkhdJ jäHf¤Âš 2019-20« ãÂah©oš
njÁa Cuf bghUshjhu ò¤jh¡f¤ £l¤Â‹ 20
x‹¿a§fëYŸs 729 »uhk Cuh£Áfëš °fh®¥
(Schizophrenia Research Foundation – SCARF) v‹w
MuhŒ¢Á ika¤Jl‹ ÏizªJ brašgL¤j¥gl cŸsJ.
Ïj‰F 7.20 nfho %ghŒ xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ. Ϫj
ãÂæ‹ _y« Ñœ¡f©l brašghLfŸ nk‰bfhŸs¥gL«.

• 729 Mnyhrf®fŸ k‰W« 385 t£lhu Ïa¡f

nkyhs®fS¡F kdeyK« ešthœÎ« g‰¿
_‹W eh£fŸ gæ‰Á tH§Fjš.
• »uhk Cuh£Áfëš cŸs rKjha ts
gæ‰We®fis gæ‰Á¡F Ëd® kd ey
Mnyhrf®fshf ãaä¤jš.
• kdey« gh¡f¥g£lt®fis f©l¿tj‰fhd
Kfh« el¤Jjš.
• kdey Mnyhrf®fS¡F kÂ¥óÂa« tH§Fjš.
• »uhk Cuh£Áæš cŸs rKjha« rh®ªj
ãWtd§fshd »uhk tWik xê¥ò r§f«, Ra

311
 cjé¡ FG¡fŸ, k‰W« Cuh£Á mséyhd
T£lik¥ò ngh‹witfS¡F kdeyK«
ešthœÎ« g‰¿ és¡Fjš.
bjhl® brašghLfŸ
nk‰f©l brašghLfŸ eilKiwgL¤j¥g£l
ÃwF, mj‹ bjhl®¢Áahf gæ‰Á bg‰w rKjha
tsgæ‰We®fis¡ bfh©L £l ga‹ghLfis cWÂ
brŒa Ñœ¡f©l elto¡iffŸ nk‰bfhŸs¥gL«.
1. FL«g Mnyhrid
2. gh¥ÉFŸshdt®fŸ j§fis jh§fns
ã®t»¤J¡ bfhŸs cjé brŒjš.
3. kU¤Jt elto¡ifia bjhl®jš
4. r_f« rh®ªj Mjuéid cW brŒjš.
5. thœthjhu«/bjhêš rh®ªj gæ‰ÁfŸ tH§Fjš.
6. »uhk tWik xê¥ò r§f«, Ra cjé¡ FG
T£lik¥ò, k‰W« Ra cjé¡ FG T£l§fëš kd
ey« g‰¿a ne®kiwahd fU¤J¡fis T£l¥
bghUshf it¤J éth¤jš.
7. Fiwªj msÎ kdey« gh¡f¥g£lt®fŸ mšyJ
kdey« ghÂ¥ÃèUªJ Û©lt®fis kfh¤kh
fhªÂ njÁa Cuf ntiy cWÂaë¥ò £l¤Âš
(MGNREGS) Ïiz¤jš.
8. kdey« ghÂ¥ò¡F cŸshdt®fŸ j§fS¡FŸs
Ãu¢ridfis cldoahf bjçé¥gj‰F«
mjdo¥gilæš mt®fis r«gªj¥g£l Jiw¡F
gçªJiu brŒtj‰F« r_f« rh®ªj ãWtd§fŸ
brašgLjš.

312
<. czÎ, C£l¢r¤J, Mnuh¡»a«, j‹R¤j« k‰W«
Rfhjhu«
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f¤ £l¤Âš
czÎ, C£l¢r¤J, Mnuh¡»a«, j‹R¤j« k‰W«
Rfhjhu« r«gªjkhd brašghLfS¡F K¡»a¤Jt«
bfhL¡f¥g£L mš cŸs Ãu¢ridfisÍ« mj‰fhd
Ô®ÎfisÍ« g‰¿ bjçªJbfhŸtj‰F Ϥ£l«
têtF¡»wJ. bgU«ghyhd ešthœÎ k‰W« mjid
rh®ªj £l§fŸ r_f k¡fë‹ _ykhfnt
brašgL¤j¥g£L tU»wJ. khãy Cuf thœthjhu
Ïa¡f«, nghõ‹ mÃah‹ brašgL« K‹khÂçahd
12 kht£l§fëš ešthœÎ Jiw, xU§»izªj FHªij
ts®¢Á¤ Jiw, fšé¤ Jiw k‰W« r_f« rh®ªj
mik¥òfŸ _y« Ϥ£l¤Âid brašgL¤j
£läl¥g£LŸsJ. Ϥ£l¤Â‹ _y« x›bthU Cuh£Á
x‹¿a¤ÂY« C£l¢r¤J bghU£fŸ jahç¡F« ika«
bjhl§f¥g£L Ïu¤j nrhifahš gh¡f¥g£lt®fŸ
ga‹bgW« tifæš brašgL¤j¥gl cŸsJ. mj‹ _y«
FHªijfS¡F V‰gL« ts®¢Áæ‹ik, clš bkèÎ
k‰W« clš vil¡ FiwÎ ngh‹w FiwghLfSl‹
FHªijfŸ Ãw¥gij Fiw¡f KoÍ«. nkY« 12 Cuh£Á
x‹¿a§fëY« cŸs mid¤J kfë® FG¡fS¡F«
Ïij¥ g‰¿a éê¥òz®Î V‰gL¤j¥gL«.
Ϥ£l« jäHf¤Âš 12 kht£l§fëš cŸs
12 Cuh£Á x‹¿a§fëš, 450 Cuh£Áfëš %.2.91 nfho
kÂ¥Õ£oš brašgL¤j¥gl cŸsJ.

313
7.9. nkyh©ik jftš mik¥ò (MIS)
jäœehL kfë® nk«gh£L ãWtd« Ra cjé¡
FG¡fŸ k‰W« rKjha« rh®ªj mik¥òfë‹ étu§fis
F¿¥ghf mt®fë‹ gçt®¤jid k‰W« ã®thf«
bjhl®ghditfis bfh©L äf¥bgça mséš r_f
bghUshjhu jftšfis nkyh©ik brŒ»wJ. £l«
rh®ªj brašghLfŸ, brayh¡f Í¡ÂfŸ k‰W«
Jšèakhd KoÎfŸ ãfœ neu nkyh©ik jftš
mik¥ig rh®ªJ cŸsJ.

Ï-kÂahdJ (eMathi) rKjha« rh®ªj

mik¥òfë‹ eilKiw fz¡»aš gçt®¤jid k‰W«
ã®thf« M»at‰iw brašgL¤Jtj‰fhd
ÏizajskhF«. rKjha« rh®ªj mik¥òfŸ j§fisÍ«
£l¤ijÍ« ã®t»¡f k‰W« f©fhâ¥ò
elto¡iffis nk‰bfhŸtj‰F KobtL¥gj‰fhd
MjuÎ mik¥ghf ÏJ brašgL»wJ. jäœehL khãy
Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ Ï-k Ïizajs« k‰W«
jftš js« 2018-19 M« M©oš nk«gL¤j¥g£L Ra
cjé¡ FG¡fŸ k‰W« rKjha« rh®ªj mik¥òfshd
»uhk tWik xê¥ò¢ r§f« k‰W« Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfë‹ nrä¥ò, fl‹, flid ÂU«g brY¤Jjš
k‰W« fz¡F ò¤jf§fŸ guhkç¥ò M»a eilKiw
étu§fŸ nrfç¡f¥g£L ãfœneu jftšfŸ (real time)
tH§f¥gL»‹wd.
Jt¡f¤Âš ÂUt©zhkiy kht£l¤Âš
K‹ndh£lkhf brašgL¤j¥g£L j‰nghJ

314
jäœeh£oYŸs mid¤J kht£l§fS¡F«
éçÎ¥gL¤j¥g£L Ï-k Ïizajs« thæyhf rKjha«
rh®ªj étu§fŸ nrfç¡f¥g£L tU»‹wd.
Ï-k k£Lä‹¿ 2018-19 M« M©oš
nk‰bfhŸs¥g£l K¡»a jftš bjhêšE£g
elto¡iffŸ:

• tnatws.org – m«kh ÏU r¡fu thfd¤

£l¤Â‰fhd nkyh©ik jftš mik¥ò.
• eCRP.in – rKjha ts gæ‰We®fS¡fhd
étu§fŸ ml§»a Ïizajs«.
• Rfhjhu eh¥»‹ T£lik¥ò elto¡iffis
f©fhâ¥gj‰fhd ifngÁ braè.
• Ï-k braè – rKjha ä‹thbdhè k‰W«
ä‹tê f‰wš js¤Â‰fhd ifngÁ braè.

7.10. njÁa Cuf bghUshjhu ò¤jh¡f¤ £l«

njÁa Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‰F Ïizahf
ViHfë‹ thœÎ nk«gL« tifæš njÁa Cuf
thœthjhu £l« brašgL¤j¥g£L tªjãiyæš
m¤Â£lkhdJ 2018 M« M©Ll‹ KoΉwJ. mjid
bjhl®ªJ njÁa Cuf bghUshjhu ò¤jh¡f¤ £l« v‹w
òÂa £l¤Âid k¤Âa Cuf ts®¢Á mik¢rf¤jhš
el¥gh©L (2019-20) Kjš brašgL¤j¥gl cŸsJ.
Ϥ£l¤Â‰fhd ãÂahdJ k¤Âa khãy muRfshš
60:40 v‹w é»jhrhu¤Âš g§fë¥ò brŒa¥gL»wJ.

315
 Ϥ£lkhdJ gFÂ/t£lhu T£lik¥òfis
tY¥gL¤Jjš, kÂ¥ò T£L ts®¢Áæid C¡Fé¤jš,
g©iz rh®ªj k‰W« g©iz rhuh Jiwæš jå eg®
k‰W« T£L¤ bjhêš brŒjš, Cuf bjhêš
ãWtd§fis tY¥gL¤Jjš, Âw‹ nk«ghL k‰W«
ãÂrh®ò nritfis nk«gL¤Jjš ngh‹w ca®k£l
brašghLfis cŸsl¡»ajhF«. nkY« g©iz rh®ªj
thœthjhukhdJ c‰g¤Â¡ FG¡fŸ k‰W« c‰g¤Â rh®ªj
ãWtd§fis tY¥gL¤Jjš, Ïa‰if ntsh©ikia
mo¥gilahf¡ bfh©L bjhF¥ò »uhk§fis
cUth¡Fjš, kÂ¥ò¡ T£LjY¡fhd brašghLfŸ
Kjèat‰iw cŸsl¡»ajhf mikÍ«.

khÂç t£lhu/gF mséyhd T£lik¥Ã‰F« ãÂ

cŸsh¡f c¤ÂfŸ, fh¥ÕL k‰W« XŒñÂa¤ £l§fŸ,
c‰g¤Â¡ FG¡fŸ k‰W« ãWtd§fŸ, c‰g¤Â¥
bghU£fis rªij¥gL¤Jjš k‰W« ãWtd§fis
ãWÎjš ngh‹wt‰¿¡F« Ïilna beU§»a cwéid
V‰gL¤Jjš Ϥ£l¤Â‹ mo¥gilahf mik»wJ.

Ϥ£lkhdJ K‹ndh£lkhf, khãy¤Âš flÿ®,

<nuhL, nry«, jŠrhñ® k‰W« ÂU¢Á M»a
5 kht£l§fëš jyh 4 t£lhu§fŸ vd bkh¤j«
20 t£lhu§fëš brašgL¤j¥gL»wJ. nk‰f©l
t£lhu§fŸ Ñœ¡f©l jFÂfë‹ m¥gilæš nj®Î
brŒa¥g£LŸsJ.

316
 i. Ïu©L tUl§fS¡F« nkyhf Ra cjé¡
FG¡fë‹ T£lik¥ò brašgh£oš ÏU¤jš.
ii. 50 rjÅj¤Â‰F« nkyhd FG¡fŸ
T£lik¥Ãš m§f« t»¥gnjhL
m¡T£lik¥Ã‹ FG¡fS¡F rKjha
KjÄ£L ã tH§»æU¤jš.
iii. g©iz rh®ªj k‰W« g©iz rhuhj
thœthjhu elto¡iffŸ brašgh£oš
ÏU¤jš.
iv. njitahd msé‰F gyju¥g£l Jiwfëš
ÁwªJ és§F« rKjha tsgæ‰We®fŸ
njitahd mséš <Lg£oU¤jš.

Ϥ£l¤Â‰bfd k¤Âa muÁ‹ g§F¤

bjhifahf (60%) %.24.36 nfhoÍ«, khãy muÁ‹ g§F¤
bjhifahd (40%) %.16.24 nfhoÍ« Mf bkh¤j« %.40.60
nfho ã xJ¡ÑL brŒa¥gl cŸsJ.

7.11. Ô‹ jahŸ mªÂnahja nah#dh – njÁa ef®¥òw

thœthjhu Ïa¡f« (DAY – NULM)
7.11.1. ef®¥òw kfë® Â£l« (kÂ)
Cuf¥ gFÂfëš kfë® Â£l« bt‰¿fukhf
brašg£lÂid¤ bjhl®ªJ, khãy¤Â‹ mid¤J
kht£l§fëY« cŸs ef®¥òw gFÂfS¡F«
2001-M« M©L Kjš ef®¥òw kfë® Â£l« (Urban
MaThi) éçÎgL¤j¥g£lJ. ef®¥òw¥gFÂfëš ÏJnt
kfë® Ra cjé¡FG Ïa¡f¤Â‹ bjhl¡fkhF«.

317
7.11.2. Rt®z b#aªÂ rfç nuh{f® nah#dh (SJSRY)
ef®¥òw§fëš kfë® Â£l« éçÎgL¤j¥gLtj‰F
K‹ò Rt®z b#aªÂ rfç nuh{f® nah#dh (bgh‹ éHh
ef®¥òw ntiythŒ¥ò¤ £l«) v‹w £l«
brašgL¤j¥g£lJ. Ϥ£l¤Â‹ F¿¡nfhŸ,
ef®¥òw§fëš cŸs ntiy thŒ¥g‰wt®fS¡F«, fšé¤
jF¡F¡ Fiwthd ntiyæYŸst®fS¡F«, ÁW
k‰W« FW ãWtd§fis V‰gL¤Â ntiy thŒ¥Ãid
cUth¡FtJ« k‰W« CÂa¤Jl‹ Toa ntiy
thŒ¥Ãid tWik¡nfh£o‰F Ñœ cŸs ef®¥òw ViH
k¡fS¡F cUth¡»¤ jUtJkhF«. nkY« mUfUnf
cŸs FG (Neighbourhood Group), mUfUnf cŸs r§f«
(Neighbourhood Committee) k‰W« rKjha ts®¢Á¢
r§f« (Community Develoment Society) M»at‰¿‹ Ra
ts®¢Áia nk«gL¤Jjš Ïj‹ neh¡f« MF«. Ï¥gâfŸ
ahΫ ef®¥òw cŸsh£Á mik¥òfŸ _ykhf 75:25
é»jh¢rhu mo¥gilæš k¤Âa khãy ã cjéÍl‹
brašgL¤j¥g£L tªjJ.

7.11.3 Ô‹ jahŸ mªÂnahja nah#dh – njÁa ef®¥òw

thœthjhu Ïa¡f« (DAY-NULM)
k¤Âa muÁ‹ Ñœ cŸs Å£L tr k‰W« ef®¥òw
£l§fS¡fhd mik¢rf«, Rt®z b#aªÂ rfç nuh{f®
nah#dh (SJSRY) £l¤Âid 2014-2015-M« M©L
Kjš 60:40 v‹w k¤Âa, khãy muRfë‹ ã é»j¤Âš
Ô‹ jahŸ mªÂnahjah nah#dh – njÁa ef®¥òw
thœtjhu Ïa¡f« (DAY – NULM) v‹w òÂa £lkhf

318
kh‰¿aik¤jJ. Ϥ£l¤Â‹ F¿¡nfhŸ, ef®¥òw
ViHfëilna rKjha« rh®ªj mik¥òfis cUth¡»
mt®fë‹ tWikiaÍ«, eèÎ ãiyiaÍ« Fiw¤J
Ra ntiythŒ¥ò k‰W« Âw‹ nk«gh£Ll‹ Toa
ntiythŒ¥òfS¡F tê tF¤J, mj‹ _y« mt®fë‹
thœthjhu¤Âid F¿¥Ãl¤j¡f mséš nk«gL¤JtJ«,
ãiy¤j j‹ik mila¢brŒtJ« MF«.
nkY« ef®¥òw ciwélk‰nwh®¡F mo¥gil
trÂfSl‹ Toa ciwél¤ij V‰gL¤Â¤jUtJ k‰W«
ef®¥òw bjUnthu éahghçfS¡F mt®fë‹
éahghu¤Âid nk«gL¤Jtj‰F cjΫ tifæš
bghU¤jkhd Ïl« xJ¡ÑL brŒjš, ã mik¥òfŸ _y«
fl‹ tr V‰gL¤Jjš, r_f ghJfh¥ò më¤jš k‰W«
Âw‹ ts®¥ò _y« ts®ªJ tU« rªij thŒ¥òfis
ga‹gL¤Â¡bfh©L mt®fë‹ thœthjhu« nk«gl
cjÎjš ngh‹wt‰iw Ϫj Ïa¡f« K¡»a Ïy¡fhf¡
bfh©LŸsJ.
Ϥ£l¤Â‹ TWfŸ
1. r_f mâ Âu£lš k‰W« ãWtd nk«ghL(SM&ID)
2. Ra ntiy thŒ¥ò¤ £l« (SEP)
3. ntiy thŒ¥òl‹ Toa Âw‹ ts®¥ò¥ gæ‰Á
k‰W« gâak®Î (EST&P)
4. Âw‹ nk«ghL k‰W« gæ‰Á (CB&T)
5. ef®¥òw bjUnthu éahghçfS¡F thœthjhu«
(SUSV)
6. ef®¥òw Ål‰nwhU¡F ciwél« (SUH)
7. òJik k‰W« Áw¥ò¤ £l§fŸ (I&SP)

319
7.11.4. jäœehL ef®¥òw thœthjhu Ïa¡f« (TNULM)
jäœehL ef®¥òw thœtjhu Ïa¡f« 2014 Kjš 2016
tiu efuh£Á ã®thf Mizauf¤jhš
brašgL¤j¥g£lJ. Kj‰f£lkhf kht£l jiyefu§fŸ
k‰W« xU Ïy£r¤Â‰F« nk‰g£l k¡fŸ bjhif bfh©l
efu§fŸ c£gl 40 efu§fis¤ nj®ªbjL¤J
brašgL¤j¥g£lJ.
muR Miz v©: 62 efuh£Á ã®thf« k‰W« FoÚ®
tH§fšJiw (M.A.2) ehŸ 04.03.2016-‹ go efuh£Á
ã®thf Mizauf¤Â‹ Ñœ Ïa§» tªj nk‰go £l«
jäœehL kfë® nk«gh£L ãWtd¤Â‹ Ñœ brašgL«go
c¤juél¥g£lJ. nk‰f©l muR Mizæ‹ go eh‹F
K¡»a TWfshd, r_f mâ Âu£lš k‰W« ãWtd
nk«ghL (SM&ID), Âw‹ nk«ghL k‰W« gæ‰Á (CB&T),
ntiy thŒ¥òl‹ Toa Âw‹ ts®¥ò gæ‰Á k‰W«
gâak®Î (EST&P), Ra ntiy thŒ¥ò¤ £l« (SEP),
M»ad 2016-2017-M« M©L Kjš jäœehL kfë®
nk«gh£L ãWtd¤jhš brašgL¤j¥g£L tU»wJ. nkY«
muR Miz v©:114 efuh£Á ã®thf« k‰W« FoÚ®
tH§fšJiw (M.A.2) ehŸ 27.10.2017-‹ go òJik k‰W«
Áw¥ò¤Â£l§fŸ (I&SP) vD« TW« kh‰w« brŒa¥g£L
jäœehL kfë® nk«gh£L ãWtd¤jhš brašgL¤j¥g£L
tU»wJ. ÛjKŸs Ïu©L TWfshd ef®¥òw bjUnthu
éahghçfS¡F thœthjhu« (SUSV), ef®¥òw
Ål‰nwhU¡F ciwél« (SUH) M»ad efuh£Á ã®thf
Mizauf¤jhnyna bjhl®ªJ ef®¥òw cŸsh£fë‹

320
_y« brašgL¤j¥g£L tU»wJ. nkY« Ïj‹ bjhl®ghf
cŸs éahghu FG¡fŸ cUth¡Fjš, mjid¡
f©fhâ¤jš c£g£l tH¡fkhd eilKiwfŸ k‰W«
bjUnthu éahghu £l§fis¤ jahç¤jš M»ad
ef®¥òw cŸsh£Áfë‹ Ñœ brašgL¤j¥g£L tU»wJ.
Mdhš ef®¥òw bjUnthu éahghçfë‹ bghUshjhu
K‹nd‰w¤Â‰F cjéL« Âw‹ nk«gh£L gæ‰Áaë¤jš,
ã Mjhu§fS¡F tê fh£L« tifæš t§» nritia¥
bgw cjÎjš, bghUshjhu ts®¢Á¡F cjÎjš M»ait
bjhl®ªJ jäœehL kfë® nk«gh£L ãWtd¤jhš
brašgL¤j¥g£LtU»wJ.
7.11.5. r_f mâ Âu£lš k‰W« ãWtd nk«ghL (SM&ID)
m. Ra cjé¡ FG¡fŸ mik¤jš
jäœehL ef®¥òw thœthjhu Ïa¡f« ef®¥òw
ViHfŸ k‰W« eèΉnwhiu Ra cjé¡FG¡fshf
mik¤J x£Lbkh¤j rKjha¤Âid nk«gL¤Jtij
F¿¡nfhshf¡ bfh©LŸsJ. bghJthf ViH k‰W«
eèΉw FL«g§fëš cŸs kfëiu¡ f©l¿ªJ
mt®fëš 10 Kjš 20 tiu cŸs kfëiu
cW¥Ãd®fsh¡» Ra cjé¡ FG¡fŸ
cUth¡f¥gL»‹wd. jäœehL ef®¥òw thœthjhu
Ïa¡f« F¿¥ghf jhœ¤j¥g£nlh®, kiythœ k¡fŸ,
ÁWgh‹ikæd®, kfëiu¤ jiyéahf¡ bfh©l
FL«g§fŸ, kh‰W¤ÂwdhëfŸ, éjit¥bg©fŸ, Ïl«
kh¿tªj bjhêyhs®fŸ, äfΫ eèΉnwh®, bjUnthu
éahghçfŸ, F¥ig nrfç¥gt®fŸ, Å£Lntiy
brŒgt®fŸ, âir vL¥gt®fŸ k‰W« f£ol

321
bjhêyhs®fŸ M»nahç‹ eyåš m¡fiw bfh©L
brašg£L tU»wJ. Ra cjé¡ FG¡fŸ kh‰w Ïayhj
IªJ F¿¡nfhŸfis¡ bfh©L brašg£L tU»‹wd.
mitfshtd (m) Kiwahd T£l§fŸ (M) Kiwahd
nrä¥ò (Ï) Kiwahd cŸfl‹ (<) Kiwahd fl‹ ÂU¥g«
k‰W« (c) ehsJ njÂtiu fz¡Ffis gÂntLfëš
gÂÎ brŒjš.
2016-17 Kjš 2018-19 tiu 31,688
Ra cjé¡FG¡fŸ mik¡f¥g£L %.31.69 nfho ãÂÍjé
FG mik¥gj‰fhf tH§f¥g£LŸsJ. 2019-20 - M« ãÂ
M©o‰F r_f mâ Âu£lš k‰W« ãWtd nk«ghL
(SM&ID) £l¤Â‹ Ñœ 10,000 Ra cjé¡FG¡fŸ
mik¤Âl £läl¥g£LŸsJ.

M. Ra cjé¡ FG¡fS¡F Mjhu ã tH§Fjš

jäœehL ef®¥òw thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ Ñœ òÂa
Ra cjé¡ FG¡fŸ cUth¡f¥g£L, gæ‰Á tH§f¥g£L,
3 khj§fŸ Koªj Ëò jukÂ¥Õ£o‹ mo¥gilæš
mitfS¡F Mjhu ã tH§f¥gL»wJ. ϪãÂæid¡
bfh©L mt®fë‹ nrä¥ig bgU¡» m¡FG
cW¥Ãd®fŸ Kiwahd cŸfl‹ bgWtj‰F têtif
brŒa¥gL»wJ.
2016-17 Kjš 2018-19 tiu 24,965 FG¡fS¡F
Mjhu ãÂahf %.24.96 nfho tH§f¥g£LŸsJ. 2019-20-
M« M©oš 10,000 Ra cjé¡FG¡fS¡F FG x‹W¡F
%.10,000 Åj« bkh¤j« %.10 nfho Mjhu ã tH§f¥gL«.

322
Ï. gFÂ mséyhd T£lik¥òfŸ V‰gL¤Jjš
gFÂ mséyhd T£lik¥ò Fiwªj g£r« 10 Ra
cjé¡ FG¡fis nr®¤J Foir gF / th®L mséš
V‰gL¤j¥gL»wJ. x›bthU gFÂ mséyhd
T£lik¥ò« m) Kiwahd t£o é»j¤Âš cldoahf
fl‹ bgw têtif brŒjš, M) Ra cjé¡FG¡fë‹
bghUshjhu elto¡iffis f©fhâ¤jš,
Ï) Âl¡fêÎ nkyh©ik elto¡iffëš <LgLjš k‰W«
<) öŒik ϪÂah Ïa¡f¤Âš g§nf‰wš M»at‰¿š Ra
cjé¡ FG¡fS¡F têfh£oahŒ cŸsJ.
2016-17 Kjš 2018-19 tiu 613 gFÂ mséyhd
T£lik¥òfŸ cUth¡f¥g£LŸsJ. 2019-20 M« M©oš
510 gFÂ mséyhd T£lik¥òfŸ cUth¡f¤
£läl¥g£LŸsJ.
<. gF mséyhd T£lik¥òfS¡F Mjhu ãÂ
tH§Fjš
6 khj§fŸ Áw¥ghf brašg£l, gÂÎ bg‰w
bt‰¿fukhf jukÂ¥ÕL brŒa¥g£l mid¤J gFÂ
mséyhd T£lik¥òfS¡F« Mjhu ã tH§f¥g£L
tU»wJ. nk‰f©l ãÂahdJ njitæ‹ mo¥gilæš
Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fS¡F¡ fldhf tH§f¥gL«.
2016-17 Kjš 2018-19 tiu 344 gFÂ mséyhd
T£lik¥òfS¡F %.1.72 nfho ã cjéahf
tH§f¥g£LŸsJ. 2019-20 - M« M©o‰F 510 gFÂ

323
mséyhd T£lik¥òfS¡F jyh %. 50,000 Åj«
bkh¤j« %.2.55 nfho Mjhu ã tH§f¥gL«.
c. efu mséyhd T£lik¥òfŸ V‰gL¤Jjš
gFÂ mséyhd T£lik¥òfŸ nkY«
nk«gL¤j¥g£L efu mséyhd T£lik¥òfŸ
V‰gL¤j¥gL»wJ. Ï¡T£lik¥òfŸ efu« k‰W« khefu¥
gFÂfëš gFÂ mséyhd T£lik¥òfS¡F«, Ra
cjé¡ FG cW¥Ãd®fS¡F« cjéahfΫ mitfë‹
äf K¡»akhd njitfis ãiwnt‰wΫ
Jizò绋wd.
2016-17 Kjš 2018-19 tiu 40 efu mséyhd
T£lik¥òfŸ cUth¡f¥g£LŸsJ. 2019-20 M«
M©o‰F 20 efu mséyhd T£lik¥òfŸ cUth¡f¤
£läl¥g£LŸsJ.
C. ef®¥òw thœthjhu ika§fŸ
ef®¥òw thœthjhu ika§fë‹ neh¡fkhdJ xU
ef®¥òw ViH¡F mtUila gâæid rªij¥
gL¤Jtj‰F«, njitahd jftšfŸ k‰W« ga‹fis¥
bgWtj‰F« mo¤jskhf ÏU¥gjhF«. ef®¥òw
thœthjhu ika« mid¤J efuthÁfS¡F« mt®fë‹
njit¥gâfŸ ãiwÎ bgwΫ ef®¥òw ViHfS¡F
j§fë‹ nritfis mÂf¥gL¤Â¡ bfhŸsΫ,
mt®fë‹ c‰g¤Â¥bghU£fis é‰gid brŒJ nk«ghL
milaΫ Xçl tâf ikakhf (One Stop Shop)
mik»wJ.

324
 ef®¥òw thœthjhu ika§fŸ ntiy thŒ¥ò k‰W«
Âw‹ ts®¥ò thŒ¥òfŸ F¿¤J cça jftšfŸ
njLgt®fS¡F cjΫ Mjhu ika§fshfΫ
cUth¡f¥gL«.
2016-17 Kjš 2018-19 tiu 12 ef®¥òw thœthjhu
ika§fŸ cUth¡f¥g£L %.1.20 nfho ã cjéahf
tH§f¥g£LŸsJ. 2019-20 - M« M©o‰F 10 K‹khÂç
ef®¥òw thœthjhu ika§fŸ c£gl 90 ef®¥òw thœthjhu
ika§fŸ jyh %.10 Ïy£r« Åj« bkh¤j« %.9 nfho
kÂ¥Õ£oš V‰gL¤j¤ £läl¥g£LŸsJ.
v. Ra cjé¡ FG¡fŸ k‰W« T£lik¥òfS¡F gæ‰Á
më¤jš
r_f mâ¤Âu£lš k‰W« ãWtd nk«ghL
(SM&ID) £l¤Â‹ Ñœ Ra cjé¡ FG¡fŸ mj‹
T£lik¥òfŸ k‰W« Jiz¡ FG¡fŸ c£gl
mid¤Â‰F« t§» bjhl®ò, ò¤jf guhkç¥ò k‰W«
fz¡FfŸ, E© £lälš, E© ã KjÄ£L Kiw
F¿¤j gæ‰Á k‰W« Âw‹ nk«gh£L gæ‰Á tH§f¥gL«.
Ï¥gFÂæ‹ Ñœ cŸs étu§fŸ tUkhW:
m) Ra cjé¡ FG C¡Fe® 6
3 ifnaLfŸ
k‰W« ÃuÂãÂfŸ gæ‰Á eh£fŸ
M) Ra cjé¡ FG cW¥Ãd® 4
4 ifnaLfŸ
gæ‰Á eh£fŸ
gFÂ mséyhd
T£lik¥òfŸ / efu
3
Ï) mséyhd -
eh£fŸ
T£lik¥òfS¡F MSik
gæ‰Á

325
 gFÂ mséyhd
T£lik¥òfŸ / efu
3
<) mséyhd -
eh£fŸ
T£lik¥òfS¡F ãÂ
nkyh©ik gæ‰Á
gFÂ mséyhd
T£lik¥òfŸ / efu
2
c) mséyhd T£lik¥òfë‹ -
eh£fŸ
ã®thf FG
cW¥Ãd®fS¡fhd gæ‰Á

V. njÁa ef®¥òw thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ ÏU thu éHh

(Pakhwada)
njÁa ef®¥òw thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ ÏU thu
éHh (Pakhwada) flªj Ã¥utç 2019š, Kjš ÏU thu¤Âš
el¤j¥g£lJ. mš Ñœ¡f©l elto¡iffŸ
nk‰bfhŸs¥g£ld.

• gšntW muR ey¤Â£l§fëš ga‹bgwhkš

éLg£l k‰W« jF thŒªj Ra cjé¡ FG¡fë‹
cW¥Ãd®fis fz¡bfL¥Ã‹ _y« f©l¿ªJ
mt®fis muR¤ £l§fë‹ ga‹gh£L tiyæ‹
Ñœ¡bfh©Ltu cça elto¡iffŸ
nk‰bfhŸSjš.
• njÁa ef®¥òw thœthjhu Ïa¡f« F¿¤j
éê¥òz®éid V‰gL¤j Ra cjé¡ FG¡fë‹
C®ty§fŸ el¤Jjš.
• J¥òuÎ gâas®fis¡ bfh©L Ra cjé¡
FG¡fŸ mik¡f éiuÎ elto¡if
nk‰bfhŸSjš.

326
 • éiuÎ elto¡ifæ‹ _y« ef®¥òw
bjUnthuéahghçfis f©l¿ªJ mt®fS¡F
cça milahs m£il tH§Fjš.
• kht£l mséš ntiy thŒ¥ò Kfh«fŸ el¤Jjš,
kht£l k‰W« khãy mséš bjUnthu czΤ
ÂUéHh¡fŸ el¤Jjš k‰W« Ra cjé¡ FG¡fŸ
_y« jahç¡f¥g£l bghU£fS¡fhd f©fh£Á
khãy k‰W« kht£l mséš el¤Jjš.

1. ef®¥òw g§fë¥ghs®fë‹ k‹w« (Urban Stakeholders

Forum)
njÁa ef®¥òw thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ Ñœ ef®¥òw
g§fë¥ghs®fë‹ k‹w« v‹gJ xU jskhf cŸsJ. ÏJ
ef®¥òw cŸsh£Á mséš Ra cjé¡ FG¡fŸ / gFÂ
mséyhd T£lik¥ò M»at‰¿‹ cW¥Ãd®fŸ gšntW
ã®thf« k‰W« bghJthd Ãu¢ridfis m›t¥nghJ
vÂbuhè¥gj‰F« mj‰fhd Ô®Îfis¥ bgwΫ têtif
brŒ»wJ. Ï«k‹w« ef®¥òw cŸsh£Á mséš xU
ef®¥òw ViHæ‹ Fuyhf xè¡»‹wJ. ÏJ njÁa ef®¥òw
thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ Ïiz¥ò jskhf ÏU¥gJl‹
mo¤js rKjha mik¥òfis cUth¡fΫ k‰W« ef®¥òw
ViH k¡fS« ã®thf¤Â‹ brašghLfëš g§nf‰gj‰F«
cça têtiffis brŒ»wJ. ef®¥òw g§fë¥ghs®fŸ
k‹w¤Â‹ brašgh£oid K‹bdL¤J¢ bršY«
neh¡f¤Âš Ñœ¡f©l Kiwfis¥ Ëg‰w Mnyhrid
tH§f¥gL»wJ.

327
 • ef®¥òw g§fë¥ghs®fŸ k‹w«, efu mséš
gšntW Jiw rh®ªj g§fë¥ghs®fSl‹
cUth¡f¥gl nt©L«.

• ef®¥òw g§fë¥ghs®fŸ k‹w« bjhl®ghd T£l«

tUl¤Â‰F Ïu©L Kiw T£l¥gl nt©L«.

• rKjha ey‹ bgçJ« gh¡f¥gL«

Ãu¢ridfS¡F¤ Ô®ÎfhQ« jskhf ÏJ
brašgl nt©L«.

• bgça mséyhd efu§fëš TLjš T£l§fis

k©ly«/t£l«/th®L mséš T£Ltj‰F«
K¡»a Ãu¢ridfŸ F¿¤J éthÂ¥gj‰F«
ef®¥òw g§fë¥ghs®fŸ k‹w¤Âš têtif
brŒa¥g£LŸsJ.

• ef®¥òw g§fë¥ghs®fŸ k‹w¤Â‹ T£l¤Âš efu

mséyhd T£lik¥òfŸ / gFÂ mséyhd
T£lik¥òfë‹ ÃuÂãÂfŸ jh§fŸ
bt‰¿ailªj ãfœÎfis¥ g»®ªJ bfhŸsyh«.
2. ntiy thŒ¥òl‹ Toa Âw‹ ts®¥ò¥ gæ‰Á k‰W«
gâak®Î £l« (EST&P)
Ϥ£l« ef®¥òw ViHfë‹ Ra ntiy
thŒ¥ò¤Âw‹ k‰W« CÂa¤Jl‹ Toa ntiy thŒ¥ò
M»aitfis nk«gL¤Jtj‹ _y« mt®fë‹ ts®¢Á
k‰W« Âwikfis ts®¡»wJ. ef®¥òw ViHfŸ äfΫ
Ïl®ghlhd Nœãiyfëš gâah‰Wtij¤ j鮥gij¡
F¿¡nfhshf¡ bfh©L ntiy thŒ¥òl‹ Toa Âw‹

328
ts®¥ò¥ gæ‰Á k‰W« gâak®Î tH§f¥gL»wJ. 2018-19
M« M©L Kjš, Ïu©L bgça kh‰w§fŸ
eilKiw¥gL¤j¥g£lJ. mit m) Âw‹ ÃçÎ FGé‹
(Sector Skill Council) rh‹¿jœ bg‰w njÁa bjhê‰Âw‹
jF mik¥Ã‹ (NSQF) ghl¥ÃçÎfns m§Ñfç¡f¥gL«.
M) Âw‹ ts®¥ò k‰W« bjhêš Kidnth® mik¢rf¤Â‹
ã®zæ¡f¥g£l bghJthd f£lz é»j§fŸ
Ëg‰w¥gL«. ntiy thŒ¥òl‹ Toa Âw‹ gæ‰Á k‰W«
gâak®Î¤ £l¤Âš kfë® gaÜ£lhs®fŸ 30%‰F¡
Fiwahkš ÏU¡f nt©L«. jhœ¤j¥g£nlh® k‰W«
gH§Foæd® khefu / efu ViH k¡fŸ bjhif¡F V‰g
ga‹bgW»‹wd®. Ϥ£l¤Âš kh‰W¤ÂwdhëfS¡F
3% Áw¥ò xJ¡ÑL brŒa¥gL»wJ. ÁWgh‹ik r_f
k¡fS¡F« 15% xJ¡f¥gL»wJ. ÏJ jéu eèΉw
Ãçit¢ rh®ªj âir¡fhu®fŸ, F¥ig nrfç¥gt®fŸ,
f£ol bjhêyhs®fŸ, Mjut‰wt®fŸ cŸë£nlhU¡F«
Âw‹ nk«gh£oš Áw¥ò ftd« brY¤j¥g£L tU»wJ.
2016-17 Kjš 2017-18 tiu gšntW ÃçÎfë‹ Ñœ
22,083 ÏisP®fŸ %.33.12 nfho ã cjéÍl‹ Âw‹
ts®¥ò gæ‰Á Ko¤JŸsh®fŸ. 2018-19 M« M©o‰F
12,000 eg®fŸ gæ‰Ábgw elto¡if vL¡f¥g£LŸsJ.
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ 2019-20 M« M©oš nkY« 9,000
ef®¥òw ViH ÏisP®fS¡F¥ gæ‰Á më¡f¤
£läl¥g£LŸsJ.

329
7.11.6. Ra ntiy thŒ¥ò¤ £l« (SEP)
Ϥ£lkhdJ ef®¥òw jåeg® ViH k‰W« Ra
cjé¡ FG¡fS¡F, mtut® Âw‹ ts®¥ò¥ gæ‰Á,
cŸq® ãiyik¡F V‰wh®nghš Rantiy thŒ¥ò k‰W«
ÁW bjhêš bjhl§Ftj‰F ã cjé më¥gij
neh¡fkhf¡ bfh©LŸsJ. j§fŸ jF¡F¡ Fiwthd
ntiyæYŸnsh® k‰W« ntiythŒ¥Ãšyhnjh®, mtut®
cŸq®¤ njit¡nf‰g c‰g¤Â, nrit k‰W« éahghu«
bjhl®ghd ÁW ãWtd§fŸ bjhl§f Ϥ£lkhdJ
C¡fkë¡»wJ.

m. jå eg® Ra ntiy thŒ¥ò¤ £l« (SEP - I)

xU ef®¥òw ViH, jdJ RantiythŒ¥Ã‰fhf
jåahf xU E© ãWtd¤ij ãWÎtj‰F vªj xU
t§»æY« t£o khåa¤Jl‹ t§»¡fl‹ bgWtj‰F
Ϥ£l« têtif brŒ»wJ.
2016-17 Kjš 2018-19 tiu t§»¡fl‹ _ykhf
ÏJtiu %.225.50 nfho ã cjéæ‹ Ñœ 25,790 jå eg®
Ra ntiythŒ¥ò gaÜ£lhs®fŸ ga‹ milªJŸsh®fŸ.
2019-20-M« M©o‰F Ϥ£l¤Â‹ Ñœ 10,020 Ra
cjé¡ FG cW¥Ãd®fS¡F fl‹ cjéaë¡f¤
£läl¥g£LŸsJ.

M. FG Ra ntiy thŒ¥ò¤ £l« (SEP - G)

xU Ra cjé¡ FG mšyJ mj‹ Áy cW¥Ãd®fŸ
Ïizªnjh mšyJ ef®¥òw ViHfŸ FGthfnth Ra
ntiy thŒ¥Ã‰fhd ÁW bjhêš Jt§Ftj‰F vªj xU

330
t§»æèUªJ« t£o khåa¤Jl‹, t§»¡fl‹
bgWtj‰F Ϥ£l« têtif brŒ»wJ.
2016-17 Kjš 2018-19 tiu t§»¡fl‹ _ykhf
ÏJtiu %.408.71 nfho ã cjéæ‹ Ñœ 15,333 FG¡fŸ
ga‹ milªJŸsh®fŸ. 2019-20-M« M©o‰F
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ 6,000 FG¡fŸ ga‹bgw
£läl¥g£LŸsJ.

Ï. Ra ntiy thŒ¥ò¤ £l« (t§» Ïiz¥ò) (SEP - BL)

Ϥ£l¤Â‹ Ñœ, jäœehL ef®¥òw thœthjhu
Ïa¡f« k‰W« Rt®z b#aªÂ £l¤Â‹ Ñœ
cUth¡f¥g£l mid¤J Ra cjé¡ FG¡fS« vªj xU
t§»ÍlD« bjhl®ò bfh©L, ϪÂa çr®› t§» tF¤j
tê Kiwfë‹ go, t£o khåa¤Jl‹ Toa t§»¡fl‹
bgw tê tif cŸsJ.
2016-17 Kjš 2018-19 tiu t§»¡fl‹ _ykhf
ÏJtiu %.559.50 nfho ã cjéæ‹ Ñœ 26,358
Ra cjé¡ FG¡fŸ ga‹ milªJŸsh®fŸ. 2019-20 M«
M©o‰F Ϥ£l¤Â‹ Ñœ 10,000 Ra cjé¡ FG¡fŸ
ga‹bgw £läl¥g£LŸsJ.
<. Ra ntiy thŒ¥ò gaÜ£lhs®fS¡F t£o khåa«
jäœehL ef®¥òw thœthjhu Ïa¡f«, Ra cjé¡
FG¡fS¡F t£o khåa¤Jl‹, t§»¡fl‹ më¡f tê
tif brŒ»wJ. ef®¥òw ViH k¡fë‹ Ra cjé¡
FG¡fŸ bgW« fl‹ ÛJ t£o khåa« v‹gJ, xU
t§»æ‹ eilKiwæš cŸs t£o é»j« k‰W«
tUl¤Â‰F 7% t£o Ão¤j« brŒtj‰F« cŸs

331
é¤Âahr« MF«. Ra cjé¡ FG¡fŸ bgW«
t§»¡flåš nk‰go é¤Âahr bjhif
gaÜ£lhs®fS¡F khj mo¥gilæš ÂU¥Ã tH§f¥gL«.
nkY« kfë® Ra cjé¡ FG¡fS¡F, mt®fŸ cça
fhy¤Âš j§fsJ fl‹ bjhifæid ÂU¥Ã brY¤J«
g£r¤Âš, TLjyhf 3% t£o khåa« tH§f têtif
brŒa¥g£LŸsJ. t£o khåa« tH§FtJ v‹gJ
bgw¥g£l t§» fl‹ bjhifæid cça fhy¤Âš ÂU¥Ã
brY¤Jtj‰F« (t§»æ‹ ÂU¥Ã brY¤J«
m£ltiz¥go) t§»fŸ kht£l Ïa¡f nkyh©ik
my»š ÏUªJ cça jF¢ rh‹¿jœ bgWtj‰F«
c£g£ljhF«.
njit¡nf‰w fl‹ k‰W« t£o khåa« bgWtj‰fhd
tiyjs« (PAiSA Portal)
k¤Âa muÁ‹ Å£L tr k‰W« ef®¥òw mik¢rf«
jå eg® Ra ntiy thŒ¥ò¤ £l t§»¡fl‹ (SEP-I), FG
Ra ntiy thŒ¥ò¤ £l t§»¡fl‹ (SEP-G), t§»
bjhl®ò Ra ntiy thŒ¥ò¤ £l t§»¡fl‹ (t§»
bjhl®ò) (SEP-BL) M»a £l§fë‹ Ñœ jF thŒªj
gaÜ£lhs®fŸ t£o khåa« bgWtij vëik¥
gL¤Jtj‰fhf myfhgh¤ t§»ia brašgh£L
Kfikahf ãaä¤JŸsJ. “igrh tiyjs«” v‹gJ
myfhgh¤ t§»ahš cUth¡f¥g£L t§» ika¤ ԮΤ
js§fŸ (Core Banking Solutions) _ykhf fl‹ k‰W«
ÂU¥Ã brY¤J« étu§fis t§»fŸ gÂnt‰w« brŒÍ«
tr Ïš V‰gL¤j¥g£LŸsJ. gaÜ£lhs®fë‹ t£o
khåa« fz¡»l¥g£L, kht£l Ïa¡f nkyh©ik myF

332
k‰W« khãy Ïa¡f nkyh©ik myfhš rçgh®¡f¥g£L
x¥òjš më¡f¥g£lË t£o khåa¤ bjhif
gaÜ£lhs®fë‹ t§»¡fl‹ fz¡»‰F ä‹dQ Kiw
têahf éLé¡f¥gL»wJ.
2016-17 Kjš 2018-19 tiu %.3.01 nfho t£o
khåakhf tH§f¥g£LŸsJ. Ïš jå eg® Ra ntiy
thŒ¥ò¤ £l¤Â‹ (SEP-I) g§F %.0.90 nfho, FG Ra
ntiy thŒ¥ò¤ £l¤Â‹ (SEP-G) g§F %.0.99 nfho
k‰W« t§» bjhl®ò Ra ntiy thŒ¥ò¤ £l¤Â‹ (SEP-
BL) g§F %.1.21 nfho MF«.

7.11.7. Âw‹ nk«ghL k‰W« gæ‰Á (CB & T)

Ϥ£lkhdJ nkyh©ik ã®thf¤Âš ca®uf
bjhêšE£g cjéia¥ ga‹gL¤Â ef®¥òw
thœthjhu§fis nk«gL¤Jjš k‰W« ef®¥òw¤Âš
tWik xê¥ig brašgL¤Jjš M»at‰iw K¡»a¡
F¿¡nfhshf¡ bfh©LŸsJ.

• khãy Ïa¡f nkyh©ik myF (SMMU), khãy

nkyh©ik Ïa¡Feç‹ jiyikæ‹ Ñœ
6 bjhêšE£g tšYe®fë‹ cjéÍl‹
brašgL»wJ.
• x›bthU kht£l myF« kht£l Ïa¡f
nkyh©ik myfhf £l Ïa¡Feç‹
jiyikæ‹ Ñœ cjé £l mYty® k‰W« rKjha
mik¥ghs®fŸ cjéÍl‹ brašgL»wJ.

333
 • khãy Ïa¡f nkyh©ik my»‹ Ñœ cŸs
bjhêšE£g tšYe®fŸ, kht£l Ïa¡f
nkyh©ik my»‹ Ñœ cŸs cjé £l
mYty®fŸ k‰W« rKjha mik¥ghs®fŸ
M»nahU¡F mo¥gil bjhêšE£g gæ‰ÁahdJ
jäœehL khãy thœthjhu Ïa¡f« _ykhf
nj®ªbjL¡f¥g£l gæ‰Wdiu¡ bfh©L khãy
k‰W« kht£l mséš el¤j¥gL»wJ.

2016-17 Kjš 2018-19 tiu Âw‹ nk«ghL k‰W«

gæ‰Áæ‹ Ñœ (CB&T) ÏJtiu %.47.36 nfho
bryél¥g£LŸsJ. 2019-20-« M©o‰F Ϥ£l¤Â‹
Ñœ %.28.50 nfho bryél¤ £läl¥g£LŸsJ.
7.11.8. ef®¥òw bjUnthu éahghçfS¡fhd thœthjhu¤
£l« (SUSV)
Ϥ£l¤Â‹ F¿¡nfhshdJ, ef®¥òw¤Âš
bjUnthu éahghçfë‹ Âw‹ nk«ghL, ÁW, FW
ãWtd§fŸ bjhl§f cjÎjš, flDjé bgw¡Toa
éahghu¤ £l¤Â‰F cjÎjš k‰W« r_f¥ ghJfh¥ò¤
£l§fŸ, eèΉw ÃçÎ éahghçfshd kfë®,
jhœ¤j¥g£l, gH§Foæd® k‰W« ÁWgh‹ik
éahghçfis¢ br‹wiltij cWÂbrŒjš
M»adthF«. njÁa ef®¥òw thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ Ñœ
r_f bghUshjhu fz¡bfL¥Ã‹ mo¥gilæš
bjUnthu éahghçfis¡ f©l¿ªJ, mt®fis¥ gÂÎ
brŒJ, mt®fS¡F milahs m£ilÍ«

334
tH§f¥gL»wJ. x›bthU efu¤ÂY« bjUnthu
éahghçfë‹ jftšfis¤ Âu£o xU§»iz¤J
guhkç¡f¥gL»wJ. ef®¥òw cŸsh£Á mik¥òfŸ,
ef®¥òw§fëš éahghu« brŒÍ« Ïl§fis £lä£L,
mj‰fhd Ïl trÂfisÍ« brŒJ jU»wJ.
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ, bjUnthu éahghçfis
fz¡bfL¡F« gâ Ko¡f¥g£L khãy« KGtJ«
ÏJtiu 1,21,098 bjUnthu éahghçfŸ
f©l¿a¥g£LŸsh®fŸ. muR Miz v©: 83 ehŸ
14.07.2014-‹ go khãy £l mDk FG (PSC)
£l§fis x¥òjš më¡f mik¡f¥g£lJ. muR Miz
v©: 159 efuh£Á ã®thf« k‰W« FoÚ® tH§fš Jiw ehŸ
02.11.2015-š btëæl¥g£l muR Mizæ‹go “jäœehL
bjUnthu éahghçfŸ £l§fŸ k‰W« éÂfŸ 2015”
jäœehL khãy muÁjêš btëæl¥g£LŸsJ.
ef®¥òw§fëš M§fh§nf gué¡»l¡F« bjUnthu
éahghçfis xU§»iz¤J ef®¥òw cŸsh£Áfëš
482 efu éahghu FG¡fŸ mik¡f¥g£LŸsJ. ÏJtiu
50 efu§fëš 166 éahghu k©ly§fŸ f©l¿a¥g£L,
mj‹go 50 éçthd braš £l§fS« (Detailed
Implementation Project) jahç¡f¥g£LŸsd.
2019-20-« M©oš jäœehL khãy ef®¥òw
thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ Ñœ cŸs gšntW c£TWfë‹ Ñœ
15,000 bjUnthu éahghçfS¡F t§»fŸ _y« flDjé
më¡f¤ £läl¥g£LŸsJ.

335
7.11.9. ef®¥òw Ål‰nwhU¡fhd £l« (SUH)
Ϥ£l¤Â‹ K¡»a F¿¡nfhshdJ
ef®¥òw§fëš tÁ¡F« Ål‰nwhU¡F ciwél« k‰W«
mJ bjhl®ghd K¡»a k‰W« njitahd nritfŸ
tH§Fjš MF«. ciwélkhdJ ãuªjukhfΫ, mid¤J
fhyãiyfS¡F« V‰wjhfΫ, 24*7 ghJfh¥Ãid
cŸsl¡»ajhfΫ mik¡f¥gL»wJ. xU Ïy£r« k¡fŸ
bjhifÍŸs x›bthU ef®¥òw cŸsh£Á¡F« xU ãuªju
rKjha ciwél«, Fiwªj g£r« 100 eg®fis
cŸsl¡»ajhf V‰gL¤j¥gL»wJ.
cŸq® gFÂæš ãyΫ Nœãiy¡F V‰wthW
x›bthU ciwélK« 50 Kjš 100 eg®fS¡F
ciwélkhf brašgL»wJ. 2011-« M©L k¡fŸ bjhif
fz¡bfL¥Ã‹go g¤J Ïy£r¤Â‰F« mÂfkhd k¡fŸ
bjhif cŸs khefu§fS¡F«, jäœehL ef®¥òw
thœthjhu Ïa¡f« brašgL« mid¤J efu§fS¡F«
K‹Dçik më¡f¥gL»wJ. x›bthU ciwélK«
jåeg® ga‹gL¤J« Fiwªjg£r msÎ 50 rJu mo
mšyJ 5 rJu Û£l® bfh©ljhf f£l¥gL»wJ.
ef®¥òw Ål‰nwhU¡F ciwél (SUH) £l¤Â‹
Ñœ ÏJ tiu 242 ciwél myFfŸ (153 tH¡fkhd
ciwél§fŸ k‰W« 89 Áw¥ò ciwél§fŸ, Ïš
kdãiy gh¡f¥g£nlhU¡F«, kd nehahëfS¡F«
k‰W« ÂUe§ifa®fS¡F« cŸsl¡»ajhF«) 5 £l
mDk¡ FG T£l§fŸ _y« mDk¡f¥g£lJ. Ïj‹
kÂ¥Õ£L bjhif %.101.33 nfhoahF«. Ïš
149 ciwél§fŸ Ko¡f¥g£L mš 12,073 gadhëfŸ

336
Fona‰w¥g£LŸsh®fŸ. ÛjKŸs gâfŸ gšntW
f£l§fshf eilbg‰W tU»wJ. 2019-20-« M©oš
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ 155 ciwél§fS¡F ã Mjhu«
më¡f £läl¥g£LŸsJ.
7.11.10. ef®¥òw gFÂfëš tWik¡nfh£o‰F¡ Ñœ
cŸst®fis¡ fz¡bfL¤jš
Rt®z b#aªÂ ef®¥òw ntiythŒ¥ò¤ £l¤Â‹
têfh£Ljš go 2004-« M©L mid¤J ef®¥òw
cŸsh£ÁfëY« tWik¡nfh£o‰F¡ Ñœ cŸst®fë‹
fz¡bfL¡f¥g£lJ. mjid¤bjhl®ªJ #tf®yhš neU
njÁa ef®¥òw òduik¥ò¤Â£l« (JnNURM) k‰W« ef®¥òw
kåjts« k‰W« kÂ¥ÕL F¿¤j òŸë étu« (USHA)
M»a £l§fë‹ Ñœ 2011-« M©L 50,000 k‰W«
mj‰F« nkYŸs k¡fŸ bjhif bfh©l F¿¥ghf
96 efu§fëš cŸs Foir gFÂfëš k£L« fz¡bfL¥ò
el¤j¥g£lJ. nkY« 2015-« M©oš ef®¥òw kåj ts«
k‰W« kÂ¥ÕL F¿¤j òŸë étu« (USHA) £l¤Â‹ Ñœ
mid¤J cŸsh£Á mik¥òfëY« nk‰f©l
Kiwæid¥ Ëg‰¿ V‰fdnt fz¡bfL¤j
96 efu§fisÍ« nr®¤J ÛjKŸs mid¤J efu§fëY«,
efu« KGik¡F« fz¡bfL¥ò el¤j¥g£lJ.
tWik¡nfh£o‰F¡ Ñœ cŸst®fë‹ mid¤J¡
fz¡bfL¥Ã‹ jftšfS«, ef®¥òw kåjts kÂ¥ÕL
F¿¤j òŸë étuK« 2015 M« M©L
xU§»iz¡f¥g£lJ.
jäœehL kfë® nk«gh£L ãWtd«, ef®¥òw
gFÂfëš tWik¡nfh£o‰F¡ Ñœ cŸs k¡fis¡F¿¤j

337
jftšfis efuh£Á ã®thf«, br‹id khefuh£Á, k‰W«
mid¤J ng%uh£ÁfëèUªJ« bg‰W ef®¥òw« k‰W«
Cuf gFÂfë‹ égu§fis xU§»iz¤J mjid
Ï-k Ïizajs¤Âš gÂnt‰¿¥ guhkç¡F« gâæid¢
brŒJ tU»wJ.
7.12. éUJfŸ
Ra cjé¡ FG Ïa¡f¤ij tY¥gL¤jΫ mj‹
K¡»a £l¥ g§fhs®fis C¡Fé¡F« tifæY« gy
éUJfŸ tH§f¥gL»‹wd.
m) Áwªj Ra cjé¡ FG¡fŸ k‰W« Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfS¡F éUJfŸ
Ra cjé¡ FG¡fS¡»ilna Áwªj ã®thf«
k‰W« r_f éê¥òz®it C¡Fé¥gj‰fhf khãy,
kht£l k‰W« t£lhu mséš Áw¥ghf brašgL« Cuh£Á
mséyhd T£lik¥òfŸ k‰W« Ra cjé¡ FG¡fS¡F
éUJfŸ tH§f¥gL»‹wd.
Ϫj éUJfŸ Áw¥ghf brašgLgt®fis
bgUik¥gL¤JtJl‹, k‰wt®fS¡F C¡f¤ij
V‰gL¤JtijÍ« neh¡fkhf¡ bfh©L
tH§f¥gL»‹wd. khãy mséš Áw¥ghf brašgL«
5 Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfS¡F«, 10 Ra cjé¡
FG¡fS¡F«, kht£l mséš Áw¥ghf brašgL« xU
Cuh£Á mséyhd T£lik¥ò k‰W« 3 Ra cjé¡
FG¡fS¡F«, t£lhu mséš Áw¥ghf brašgL« xU
Ra cjé¡ FGé‰F« Ϫj éUJfŸ tH§f¥gL»‹wd.

338
 m£ltiz 7.9
éUJfŸ k‰W« gçRfë‹ égu«
t. éUJfë‹ bga® gçRfŸ égu«
v©.
1. Áwªj Ra cjé¡ FG¡fS¡fhd éUJ

khãymséš Áw¥ghf brašgL« 10 jyh %. 1

m
Ra cjé¡ FG¡fŸ Ïy£r« Åj«

kht£lmséš Áw¥ghf brašgL« 3 jyh %. 25,000

M
Ra cjé¡ FG¡fŸ Åj«

t£lhu mséš Áw¥ghf brašgL« 1

Ï rh‹¿jœ
Ra cjé¡ FG

2. Áw¥ghf brašgL« Cuh£Á mséyhd

T£lik¥òfS¡fhd éUJ
m khãy mséš Áw¥ghf brašgL« 5 jyh %. 3
Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfŸ Ïy£r« Åj«
kht£l mséš Áw¥ghf brašgL«
M %. 1 Ïy£r«
xU Cuh£Á mséyhd T£lik¥ò

M) t§»fS¡fhd éUJfŸ
Ra cjé¡ FG Ïa¡f¤Â‰F KG MjuÎ eš»
mitfë‹ bt‰¿¡F cWJizahf ÏU¡F« t§»fë‹
nritæid¥ ghuh£o bfsué¡f Ñœ¡f©l éUJfŸ
tH§f¥gL»‹wd.
m£ltiz 7.10
t§»fS¡fhd éUJfŸ k‰W« gçRfë‹ égu«
t.
éUJfë‹ bga® gçR égu«
v©

khãy mséš Áw¥ghf Kjš _‹W t§»fS¡F

m)
brašg£l t§»¡fhd éUJ nfla« k‰W« rh‹¿jœ

339
 t.
éUJfë‹ bga® gçR égu«
v©
khãy mséš Áw¥ghf
brašg£l Ra cjé¡
Kjš gçR –%.1 Ïy£r«
M) FG¡fS¡fhd /
Ïu©lhtJ gçR– %.75,000/-
bg©fS¡fhd jå
t§»¡»is éUJ
khãy mséš Áw¥ghf Kjš gçR – %.1 Ïy£r«
Ï) brašg£l Ãw t§»¡ Ïu©lhtJ gçR– %.75,000/-
»isfS¡fhd éUJ _‹wh« gçR - %.50,000/-
kht£l mséš Áwªj
<) nfla« k‰W« rh‹¿jœ
t§»¡fhd éUJ
Kjš gçR %.15,000/-
kht£l mséš Áwªj t§»¡
c) Ïu©lhtJ gçR- %.10,000/-
»is¡fhd éUJ
_‹whtJ gçR- %.5,000/-

7.13. jäœehL khãymuR rhuh bjh©L ãWtd§fŸ

k‰W« j‹dh®ty®fë‹ Mjhu ika«
(o.v‹.é.M®.Á.)
jäœehL khãy muR rhuh bjh©L ãWtd§fŸ
k‰W« j‹dh®ty®fë‹ Mjhu ika« (TNVRC) 2001-M«
M©L Jt§f¥g£L, jäœehL kfë® nk«gh£L
ãWtd¤Â‹ MjuÎl‹ brašg£L tU»wJ. jäœehL
r§f§fŸ gÂ΢ r£l« 1975-‹ Ñœ gÂÎ brŒa¥g£LŸs
o.v‹.é.M®.Áæ‹ K¡»a neh¡f§fshtd: (m) £l¥
gâahs®fŸ, rKjha« rh®ªj mik¥òfŸ k‰W« khãy /
kht£l / t£lhu mséyhd Kj‹ik¥ gæ‰We®fS¡F
Âw‹ ts®¥ò gæ‰Á tH§Fjš, (M) £l¤Â‰fhd gæ‰Á
cgfuz§fŸ / ifnaLfŸ, és¡f m£ilfŸ k‰W«
gæ‰Á rh®ªj Ãw ò¤jf§fŸ cUth¡Fjš, (Ï) gšntW
r_f, bghUshjhu nk«gh£L £l§fS¡fhd bjhêš

340
E£g nritfis tH§Fjš, (<) jäœehL kfë® nk«gh£L
ãWtd« »uhk¥òw§fëš tWik xê¥ò vD«
bgU«gâæš brašgL¤Âa gšntW c¤ÂfŸ, K‹
Ka‰ÁfŸ, bg‰w go¥ÃidfŸ k‰W« £l¤Â‹
éisÎfŸ M»at‰iw¤ bjhF¤J xU m¿Îrh®
fsŠÁakhf és§Fjš, (c) muR rhuh mik¥òfSl‹
ts®¢Á bjhl®ghd ešèz¡f¤ij v‰gL¤Jjš.
2017-2018 M« M©oš njÁa Rfhjhu
ãWtd¤Jl‹ (NHM) ÏizªJ nk‰bfhŸs¥g£l bjh‰wh
nehŒ (NCD) f©l¿jš k‰W« bjhl® f©fhâ¥ò¤ £l«
2018-2019-M« M©L Ãw gFÂfS¡F« éçth¡f«
brŒa¥g£L brašg£L tU»wJ. njÁa Rfhjhu ãWtd«
(NHM) jäœehL kfë® nk«gh£L ãWtd¤Jl‹ (TNCDW)
òçªJz®Î x¥gªj« (MoU) nk‰bfh©L k¡fŸ bjhif
mo¥gilæyhd bjh‰wh nehŒfŸ (NCD) f©l¿Í«
£l¤Âid nrit¡ f£lz mo¥gilæš
o.v‹.é.M®.Á¡F tH§» rKjha ts¥gæ‰We®fŸ
(Rfhjhu«) _y« (CP-Health) brašgL¤Â tU»wJ.
Ϥ£l« »UZz»ç, bgu«gÿ® k‰W« òJ¡nfh£il
M»a kht£l§fëš Kj‰f£lkhf flªj 2017-« M©L
or«g® khj« Kjš 433 rKjha ts¥gæ‰We®fis¡
(Rfhjhu«) bfh©L, o.v‹.é.M®.Á _y« %.1.61 nfho
bryéš brašgL¤jg£L tU»wJ. Ïjid¤ bjhl®ªJ
Ïu©lh« f£lkhf 2018-« M©L #&‹ khj« Kjš f%®,
Ïuhkehjòu« kht£l§fŸ k‰W« nfha«ò¤ö®,
ÂUbešntè khefuh£Áfëš 593 rKjha
ts¥gæ‰We®fis¡ (Rfhjhu«) bfh©L %. 2.21 nfho

341
bryéš nk‰bfhŸs¥g£L tU»wJ. 2019M« M©L
V¥uš khj« Kjš %. 3.82 nfho bryéš bjh‰wh nehŒ
(NCD) F¿¤j Ϥ£l« nkY« 41 t£lhu§fS¡F
éçth¡f« brŒa¥g£L, 25 kht£l§fis cŸsl¡»
913 rKjha ts¥gæ‰We®fis¡ (Rfhjhu«) bfh©L
brašgL¤j¥g£L tU»wJ. jäœehL khãy muR rhuh
bjh©L ãWtd§fŸ k‰W« j‹dh®ty®fë‹ Mjhu
ika« Ï¥gâ¡fhd 5% nrit f£lzkhf ÏJtiu
%.19.12 Ïy£r« <£o cŸsJ. jäœehL kfë® nk«gh£L
ãWtd« Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fŸ _y« cUth¡»a
r_f _yjd« v‹D« bgU« r¡Âæ‹ éisΫ k‰W«
rKjha ts¥gæ‰We®fis ϪãWtd« bjhl®ªJ
tY¥gL¤Â tªjJnk bjh‰whnehŒ¤ £l¤ij Âw«gl
ãiwnt‰¿ tUtj‰F K¡»a fhuâfshf mikªJŸsd.
2018-2019-M« M©oš o.v‹.é.M®.Á.æ‹
k‰bwhU K‹Ka‰Áahf, jäœehL khãy Cuf thœthjhu
Ïa¡f« / jäœehL ef®¥òw thœthjhu Ïa¡f¤Â‹
ga‹fis Tt«, milahW e¡fiunahu¤ÂY«, br‹id
ef®¥òw¤Â‹ rhiynahu§fëY« V‰fdnt tÁ¤J
btëna‰w¥g£L, jäœehL Foir¥gF kh‰W thça¤Â‹
_y« fhŠÁòu« kht£l¤Â‹ ehtÿ®, bgU«gh¡f« k‰W«
ÂUtŸq® kht£l¤Â‹ Tl¥gh¡f« gFÂfëš
kWFoak®¤j¥g£l k¡fS¡F br‹wila elto¡iffŸ
nk‰bfhŸs¥g£L tU»wJ. Ï¢Áw¥ò xU§»iz¥ò
£l¤Â‹ neh¡fkhdJ, mt®fŸ Ïašò ãiyæid
milªÂlΫ, kWFoak®¤j¥g£lj‹ _y« V‰g£l

342
Áuk§fëèUªJ ÛS« Âwid¥bg‰¿lΫ
Ï¡FoæU¥òthÁfis jah®gL¤JtjhF«.
rKjha ts¥ gæ‰We®fis¡ bfh©L Ïu©L
R‰Wfëš jftš bjhl®ò brašghLfŸ, ÅLfŸ
fz¡bfL¥ò, Ra cjé¡ FG mo¥gil òŸë égu§fŸ
fz¡bfL¥ò, Ra cjé¡ FG¡fis cUth¡Fjš k‰W«
tY¥gL¤Jjš, eèÎãiy¡ Fiw¥ò r§f« cUth¡Fjš,
t£lhu mséyhd T£lik¥ò cUth¡Fjš,
kWFoak®¤j¥g£l FoæU¥ò mséyhd T£lik¥ò
cUth¡Fjš, thœthjhu nk«ghL, Âw‹ gæ‰Á £l§fŸ,
eèΉnwhU¡fhd (kh‰W¤ÂwdhëfŸ, KÂnah®,
gh¥ÉFŸshd kfë®, gH§Foæd®, ÂUe§ifa®
cŸë£nlh®) Áw¥ò¤ £l§fis brašgL¤Jjš
ngh‹wit jäœehL khãy muR rhuh bjh©L
ãWtd§fŸ k‰W« j‹dh®ty®fë‹ Mjhu ika¤Â‹
äf K¡»a gâfshF«.
ehtÿ®, bgU«gh¡f« k‰W« Tl¥gh¡f« M»a
kWFoak®Î gFÂfëš nk‰f©l brašghLfS¡fhf
%.52.31 Ïy£r« xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ. Ï¥gFÂfëš
Ãw kht£l§fëš brašgL« k¡fŸ f‰wš ika§fis¢
nr®ªj 46 rKjha ts¥ gæ‰We®fis¡ bfh©L fšé,
jftš bjhl®ò brašghLfŸ nk‰bfhŸSjš, mo¥gil
òŸëégu¡ fz¡bfL¤jš, Ra cjé¡ FG¡fŸ
mik¤jš k‰W« tY¥gL¤Jjš, Ïytr kU¤Jt Kfh«fŸ
el¤Jjš, Ra cjé¡ FG¡fS¡F t§»¡fl‹ Ïiz¥ò
bg‰W¤ jUjš, cŸq® r_f ts¥ gæ‰Wd®fis

343
cUth¡Fjš ngh‹w brašghLfS¡fhf ÏJtiu
%.13.63 Ïy£r« bryéd« nk‰bfhŸs¥g£LŸsJ.
jäœehL khãy muR rhuh bjh©L ãWtd§fŸ k‰W«
j‹dh®ty®fë‹ Mjhu ika« - njÁa ts ika«
o.v‹.é.M®.Áæid njÁa Cuf thœthjhu
Ïa¡f«, k¤Âa muÁ‹ Cuf ts®¢Á mik¢rf« flªj
2018-« M©L Ã¥utç khj« 2-« ehŸ njÁa ts ikakhf
(NRO) m§Ñfç¤jJ. Ïj‹ _y« Ãw khãy§fS¡F
tWik xê¡F« Í¡Âæid f‰W¡ bfhL¤jš k‰W«
Mnyhrid tH§Fjš ngh‹w brašghLfëš têfh£L«
ãiy¡F ca®¤j¥g£l btF Áy ãWtd§fëš x‹whf
o.v‹.é.M®.Á Âfœ»‹wJ. Ϫj Ka‰Áæ‹ xU gFÂahf
o.v‹.é.M®.Á kh‰W¤ÂwdhëfŸ k‰W«
eèΉnwh®fS¡fhd brašghLfŸ, KÂnah® ghJfh¥ò,
g©iz k‰W« g©iz rhuh thœthjhu«, ãWtd
xU§»iz¥ò k‰W« k¡fŸ f‰wš ika« (kfik) ngh‹w
ca®ãiy¡ T£lik¥òfë‹, x¤j bjhêš
T£lik¥òfë‹ brašghLfŸ ngh‹w gâfS¡F
bjhêš E£g MnyhridfŸ tH§» tU»‹wJ.
ãWtd§fis tY¥gL¤Jjš, Âw‹ ts®¥ò gæ‰Á
k‰W« ca®ãiy T£lik¥òfis tY¥gL¤J« bjhêš
E£g cjéæid tH§Ftj‰fhf 2018-2019 M« M©L
Õfh® k‰W« nk‰F t§fhs khãy Cuf thœthjhu
Ïa¡f§fSl‹ o.v‹.é.M®.Á - njÁa ts ika«
òçªJz®Î x¥gªj« nk‰bfh©LŸsJ. 2019 Kjš, nkY«
xUtUl¤Â‰F Ï›éu©L khãy§fëY« òçªJz®Î
x¥gªj§fis Ú£o¡f elto¡if vL¡f¥g£LŸsJ.

344
 jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f¤Â‹
k¡fŸ f‰wš ika¤Âid (kfik) khãy mséš nkY«
Áw¥ghf brašgL¤ÂL« gâ Ï«ika¤Âl«
x¥gil¡f¥g£LŸsJ. k¡fŸ f‰wš ikakhdJ (kfik)
Ra cjé¡ FG Ïa¡f¤Â‹ gçzhk ts®¢ÁahfΫ,
jäHf¤Â‹ jå¤JtkhfΫ Âfœ»wJ. j‰nghJ
26 kht£l§fëš brašg£L tU« kfikfëš 2019-
2020M« M©oš Kj‰f£lkhf ÂUt©zhkiy,
Ïuhkehjòu«, ÂUbešntè, nry« k‰W« ehk¡fš
kht£l§fëš cŸs 5 kfikfis Rarh®òila, ãiy¤j,
Úo¤j ãWtd§fshf kh‰w o.v‹.é.M®.Á têfh£L«.
7.14. jäœehL kfë® nk«gh£L K‰w« khj Ïjœ
K‰w« r§f«, jäœehL r§f§fŸ gÂÎ r£l«,
1975-‹ 27tJ Ãçé‹ Ñœ gÂÎ brŒa¥g£LŸsJ.
Ï¢r§f¤Â‹ Ñœ K‰w« khj Ïjœ btëæl¥gL»wJ.
K‰w« khj ÏjHhdJ ``jäœehL kfë® nk«gh£L K‰w«’’
v‹W bga® kh‰w« brŒa¥g£L, ϪÂa murhš gÂÎ bg‰w
ÏjHhf (Registered News Paper of India) khjªnjhW«
bjhl®ªJ btëæl¥g£L tU»wJ.
Kjèš K‰w« khj Ïjœ 10,000 ÃuÂfSl‹
btëæl¥g£lJ. bg©fS¡fhd gaDŸs brŒÂfŸ,
jäœehL kfë® nk«gh£L ãWtd¤Â‹ £l§fŸ k‰W«
brašghLfŸ F¿¤j égu§fis¤ bjçé¡F« jftš,
fšé k‰W« bjhl®ò rhjdkhf K‰w« Ïjœ brašg£L
tU»wJ.
K‰w« ÏjiH Áw¥ghfΫ, eÅd KiwæY«
m¢ÁL« bghU£L, 2002M« M©L

345
fâåkakh¡f¥g£lJ. Ïj‹ fhuzkhf K‰w« Ïjê‹
rªjhjhu®fŸ v©â¡if mÂfç¤jJl‹, mÂfkhd
kfë® Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fS¡F« Ï›éjœ
br‹wilªJŸsJ. j‰nghJ, jäœehL kfë® nk«gh£L
K‰w« khj Ïjœ, jäHf« KGtJ« rªjh brY¤Âa 62,000
kfë® Ra cjé¡ FG¡fS¡F mD¥g¥g£L, mj‹ _y«
15 Ïy£r« cW¥Ãd®fis¢ br‹wil»wJ.
K‰w« Ïjê‹ cŸsl¡f«
K‰w« khj Ïjœ, jäHf¤Â‹ mid¤J
kht£l§fëY« brašgL« kfë® Ra cjé¡ FG¡fŸ,
»uhk tWik xê¥ò¢ r§f§fŸ k‰W« Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfŸ bjhl®ghd gšntW brŒÂfis btëæ£L
tU»wJ. kfë® K‹nd‰w« F¿¤j brašghLfŸ k‰W«
kfëU¡fhd mid¤J £l§fŸ bjhl®ghd égu§fis
nrfç¤J, mij mid¤J¤ ju¥ÃdU¡F« bjhl®¢Áahf
br‹wilÍ« éjkhf ``jäœehL kfë® nk«gh£L K‰w«
Ïjêš’’ btëæl¢ brŒtnj Ïj‹ K¡»a F¿¡nfhŸ
MF«.
K‰w« khj Ïjêš, kfë® Â£l«, jäœehL khãy
Cuf thœthjhu Ïa¡f« k‰W« jäœehL ef®¥òw
thœthjhu Ïa¡f« ngh‹w £l§fë‹ Ñœ
mik¡f¥g£LŸs Ra cjé¡ FG¡fŸ m¿ªJ bfhŸs
Ñœ¡f©l jftšfŸ Ïl« bg‰WŸsd.

• kfë® Ra cjé¡ FG¡fë‹ bt‰¿¡ fijfŸ

• Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfŸ k‰W« »uhk
tWik xê¥ò¢ r§f§fŸ ngh‹wt‰¿‹ rhjidfŸ

346
 • kfë® K‹nd‰w¤Â‰fhf jäHf muR brašgL¤Â
tU« £l§fŸ, Ef®nth® ghJfh¥ò k‰W«
bg©fS¡fhd cçikfŸ, bg© fšé, bg©fŸ
ghJfh¥ò r£l§fŸ, tWik xê¥ò brašghLfŸ,
nrä¥Ã‹ K¡»a¤Jt«, bg© bjhêš Kidnth®
K‹nd‰w brašghLfŸ, T£L¤ bjhêš
elto¡iffŸ, clš ey« F¿¤j éê¥òz®Î
k‰W« kh‰W¤Âwdhëfë‹ brašghLfŸ.
• Cuf ts®¢Á & Cuh£Á¤ Jiw k‰W« g‹dh£L
ntsh© ts®¢Á ãÂa¤Â‹ cjéÍl‹ Toa
Rdhä¡F¥ Ë ãiy¤j thœthjhu¤ £l«
(IFAD-PTSLP) M»at‰¿‹ gšntW £l§fŸ
F¿¤j brŒÂfŸ ngh‹wit K‰w« Ïjêš
btëæl¥gL»‹wd.
7.15. ciH¡F« kfëU¡fhd m«kh ÏUr¡fu thfd¤
£l«
Ϥ£l« khãy muÁ‹ ãÂæš 2017-18 M« M©L
Kjš brašgL¤j¥gL« xU Áw¥ò¤ £lkhF«. ciH¡F«
kfëç‹ m‹whl brašgh£il vëjh¡F« neh¡f¤Jl‹
mt®fŸ j§fë‹ bjhêiy nk‰bfhŸtj‰F«,
gâæl§fŸ, t§»fŸ k‰W« rKjha« rh®ªj
mik¥òfëš gâfis nk‰bfhŸtj‰F« vëš br‹W
tu VJthf ÏU r¡fu thfd§fis khåa¤Jl‹
th§Ftj‰fhf Ϥ£l« cUth¡f¥g£LŸsJ. kfëuhš
vëš ga‹gL¤J« tifæš Ï›thfd§fŸ ÏU¡f
nt©L« v‹w neh¡f¤Â‹go »a® Ïšyhj mšyJ
M£nlh »a® cila ÏU r¡fu thfd§fŸ k£Lnk

347
Ϥ£l¤Â‹ _y« th§f KoÍ«. kh‰W¤Âwdhëfë‹
cgnahf¤Â‰nf‰g totik¡f¥g£l thfd§fŸ
th§Ftj‰fhf TLjyhf 25 rjé»j khåa«
tH§f¥gL»wJ.
Ϥ£l¤Â‹ Ñœ jF bgW« gadhëfŸ:
j‹Dila CÂank FL«g¤Â‹ Ãujhd tUkhd«
v‹w ãiyæš thœthjhu brašgh£o‰fhf / CÂa ntiy
thŒ¥ò¡fhf jåahfnth mšyJ T£lhfnth bjhiy
öu¤Â‰F¢ br‹W gâòçÍ« bg©fns £l¤Â‹
K¡»a¥ gadhëfŸ Mt®. nkY«, Ñœ¡fhQ« ÃçÎfis¢
rh®ªjt®fS« jFÂÍilatuht®.
1. mik¥ò rh®ªj k‰W« mik¥ò¢ rhuh ÃçÎfëš
gÂÎ brŒa¥g£LŸs bg© bjhêyhs®fŸ.
2. filfŸ k‰W« ãWtd§fëš gâòçÍ« kfë®.
3. Ra bjhêš k‰W« ÁW bjhêš brŒÍ« bg©fŸ.
4. murh§f ã cjé bgW« ãWtd§fŸ, jåah®
ãWtd§fŸ, muR £l§fŸ/r_f« rh®ªj
ãWtd§fŸ - Cuh£Á mséyhd T£lik¥ò,
»uhk tWik xê¥ò¢ r§f«, kht£l k¡fŸ f‰wš
ika« (kfik) - M»at‰¿š gâòçÍ« kfë®,
bjhF¥óÂa« Âd¡Tè k‰W« x¥gªj
mo¥gilæš CÂa« bgW« kfë®.
5. t§» bjhl®ghs®fŸ / t§» tê el¤Je®fŸ
k‰W« Rfhjhu (ASHA) gâahs®fŸ.
Ϥ£l¤Â‰fhf 2017-18 k‰W« 2018-19 M«
M©Lfëš jyh %.252.50 nfho murhš ã xJ¡ÑL

348
brŒa¥g£LŸsJ. Ϥ£l¤Â‹ Ñœ gadhëfŸ »a®
Ïšyhj / M£nlh »açš Ïa§F« trÂÍl‹ Toa
125 cc-¡F äfhkš jukhd òÂa ÏUr¡fu thfd« th§»¡
bfhŸs mÂfg£r khåakhf, thfd éiyæš
50 rjÅjnkh mšyJ %.25,000/- Ït‰¿š vJ Fiwnth
m¤bjhif khåakhf tH§f¥gL«. nkY«
kh‰W¤ÂwdhëfS¡F nk‰f©l khåa¤ bjhif¡F
TLjyhf %.6,250 nr®¤J bkh¤j« %.31,250 khåakhf
tH§f¥gL»wJ.
Ϥ£l« 24.2.2018 m‹W kh©òäF jäœehL
Kjyik¢r® mt®fŸ K‹åiyæš kh©òäF ghuj
Ãujk® mt®fshš Jt¡» it¡f¥g£lJ. ehsJ tiu
1,12,972 gadhëfŸ gadilªJŸsd®. mj‰fhf
%.256.59 nfho bryéd« nk‰bfhŸs¥g£LŸsJ.
7.16. k¡fŸ f‰wš ika« (kfik)
k¡fŸ f‰wš ika« v‹gJ k¡fns K‹å‹W
njitæ‹ mo¥gilæš Â£l§fis têel¤J« Kiwæš
Âw‹ nk«gh£L gæ‰Áæ‹ _y« Âw‹ ts®¥ò, ViHfë‹
thœthjhu ts®¢Á, tWik¡ Fiw¥ò k‰W« tskhd
rKjha¤ij cUth¡Fjš v‹w caça neh¡f§fis
brašgL¤j Kªija òJthœÎ¤ £l¤Â‹ Ñœ
V‰gL¤j¥g£l ca® ãiy / Ïu©lh« ãiy
T£lik¥ghF«. kfikæ‹ jå¥g£l Áw¥ò v‹gJ mj‹
éiuthd brašghLfS« Úo¤j ãiy¤j j‹ik¡fhd
M‰wšäF TWfis¤ j‹df¤nj bfh©LŸsJ« MF«.
jå¤Jt mik¥ghd kfik Kj‰f£lkhf
15 kht£l§fëš Jt§f¥g£L r§f§fŸ gÂ΢r£l¥go

349
gÂÎ brŒa¥g£L, Ëò 2012š Ïit kW Óuik¥ò
brŒa¥g£ld. 2014-2015 M« M©oš Ï¡T£lik¥ò
Ïu©lh« f£lkhf nkY« 10 kh£l§fS¡F
éçÎgL¤j¥g£L j‰nghJ 25 kht£l§fëš kfik
T£lik¥ò brašg£L tU»‹wJ. kfikæ‹ bra‰FG
k‰W« bghJ¡FG cW¥Ãd®fŸ kht£l§fëYŸs
rKjha« rh®ªj mik¥òfë‹ ts®¢Áia m›t¥nghJ
f©fhâ¤J tU»‹wd®.
kfikæš Ñœ¡f©l eh‹F Jizmik¥òfŸ
cŸsd
1. ãWtd§fis tY¥gL¤Jjš myF
2. nrä¥ò k‰W« fl‹ myF
3. rKjha ts¥gæ‰We®fŸ nrit myF
4. thœthjhu myF
7.16.1. kfikæ‹ brašghLfŸ
• fs¥gFÂ, t£lhu«, kht£l« M»a
_‹wL¡FfëY« rKjha« rh®ªj mik¥òfë‹
khjhªÂu MŒÎ¡T£l« el¤Jjš.
• kfikæ‹ eh‹F myFfë‹ gâfis MŒÎ
brŒjš.
• fhyh©L, miuah©L k‰W« M©L braš
£l§fis¤ jahç¤jš
• Áw¥ò¡ T£l§fis njitæ‹ mo¥gilæš
el¤Jjš
• rKjha« rh®ªj mik¥òfë‹ cŸ k‰W« btë¤
jâ¡iffis el¤Jjš

350
• btë¤jâ¡if m¿¡if Ûjhd MnyhridfŸ
k‰W« gçªJiufis brašgL¤Jjš
• bra‰FG T£l¤Â‰F 100 rjÅj tUif¥gÂit
cWÂbrŒjš.
• kht£l mséš ÃwJiwfŸ xU§»iz¥ò¡
T£l¤Âš fyªJ bfhŸSjš.
• x›bthU tUlK« btë¤ jâ¡if¡F¥Ã‹
kfikæ‹ gÂéid¥ òJ¥Ã¤jš.
• cça neu¤Âš cW¥Ãd® f£lz«, rªjh, g§F¤
bjhif tNè¤jš.
• rKjha« rh®ªj mik¥òfS¡F kfikæYŸs
8,000 rKjha ts¥gæ‰We®fŸ _y« cça Âw‹
nk¥«gh£L¥ gæ‰Áfis nrit¡ f£lz
mo¥gilæš tH§Fjš, jftš, fšé,
bjhl®ò/éê¥òz®Î elto¡iffis
nk‰bfhŸSjš, mo¥gil jftšfŸ nrfç¤jš,
ey¤Â£l§fS¡fhd gadhëfis¡ f©l¿jš,
ntiythŒ¥ò Kfh«fŸ, kU¤Jt Kfh«fŸ
ngh‹wt‰iw el¤Jtj‰F cjéòçjš ngh‹w
nritfis tH§Fjš.
• Ãw Jiwfë‹ njit¡nf‰g, xU§»iz¥Ã‹
_y« mt®fsJ £l¥ gâfëš g§nf‰wš.
• rKjha« rh®ªj mik¥òfë‹ ãWtd§fis
f£lik¤jš k‰W« tY¥gL¤Jjš, ju« Ãç¤jš,
gæ‰ÁfŸ tH§Fjš, r_f jâ¡if brŒjš,
kfë® Ra cjé¡ FG¡fŸ, Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfŸ, »uhk tWik xê¥ò¢ r§f§fŸ
k‰W« Ïju rKjha« rh®ªj mik¥òfS¡F gæ‰Á

351
 bjhêšE£g têfh£Ljš, Ãu¢ridia Ô®¤jš,
gÂntLfŸ tH§Fjš, t§»¡fl‹ Ïiz¥ig
V‰gL¤Jjš, thœthjhu nk«ghL k‰W« Ra cjé¡
FG¡fë‹ bghU£fS¡F rªij thŒ¥ig
V‰gL¤Jjš ngh‹w gâfëš kfik jdJ
nritæid tH§F»‹wJ.
7.16.2. kfik _y« tH§f¥g£l nritfë‹ Áy m«r§fŸ
rKjha ts¥gæ‰We®fŸ (Rfhjhu«) _y« bjh‰wh
nehŒfŸ F¿¤j éê¥òz®Î V‰gL¤ÂaJ, v¢.I.é / vŒ£°
F¿¤j Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fS¡»ila éê¥òz®Î
V‰gL¤ÂaJ, br‹id Ïuæšnt Jiwæš Rfhjhu tshf
guhkç¥ò gâæid Vy« vL¤J nrit tH§»aJ,
òJ¢nrç k‰W« nk‰F t§f khãy Cuf thœthjhu
Ïa¡f§fS¡F j§fŸ rKjha ts¥gæ‰We®fŸ _y«
Âw‹ ts®¥ò & ãWtd§fis mik¤jš ngh‹wd kfik
tH§»ÍŸs Áy nritfŸ MF«.
rKjha ts¥ gæ‰We®fis¤ ju« ca®¤J«
£l¤Â‹ Ñœ kfikahš ju kÂ¥ÕL brŒÍ« gâ
nk‰bfhŸs¥g£lJ. nkY« Ãw khãy§fë‹ Cuf
thœthjhu Ïa¡f FGéd® jäœeh£oš fs¥gaz«
nk‰bfhŸS« nghJ mij xU§»iz¡F« gâiaÍ«
nrit f£lz mo¥gilæš kfik nk‰bfh©LŸsJ.
j§fë‹ gšntW nritfë‹ thæyhf kht£l
mséyhd kfikfŸ kh®¢ 2019 tiu 4.74 nfho %ghŒ
nrit¡ f£lzkhf bg‰WŸsd.

352
7.17. rKjha ts¥ gæ‰We®fis¤ ju« ca®¤J« £l«
(Community Cadre Graduation Program)
kfë® Â£l«, òJ thœÎ¤ £l« k‰W« jäœehL
khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f« M»a £l§fëš gy
M©Lfshf Kiwahf cUth¡f¥g£l rKjha ts¥
gæ‰We®fë‹ gutš, gš Âw‹ k‰W« brašghL M»ait
jäœeh£oš cŸs Ra cjé¡FG Ïa¡f¤Â‹ jå¤Jt«
ä¡f tèikfëš x‹whF«. Ï¢rKjha ts¥ gæ‰We®fŸ
Jt¡f¤Âš kfë® Â£l¤Âš cŸs Ra cjé¡ FG¡fŸ,
Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfŸ, »uhk tWik xê¥ò¢
r§f§fŸ k‰W« rKjha« rh®ªj Ïju mik¥òfS¡F
gæ‰Á jU« Kj‹ik¥ gæ‰We®fshf brašg£L tªjd®.
mj‹ Ëd® òJ thœÎ £l¤Â‹ Ñœ Ï¥gæ‰We®fŸ
k¡fŸ ãiy MŒÎ, r_f mâ¤Âu£lš, thœthjhu«,
Âw‹ k‰W« gâak®Î, ghèd rk¤Jt«, bghJ Rfhjhu«,
öŒik¥gâ, kh‰W¤ÂwdhëfŸ ey«, kiythœ k¡fŸ
ey« cŸë£l gšntW fU¥bghU£fëš gæ‰Á bg‰W £l
brayh¡f¤Â‹ K¡»a Mjhukhf és§»d®.

Ït®fë‹ gâ¤Âw‹, éU¥g§fŸ k‰W«

gæ‰Áæ‹ njitfŸ M»at‰iw tif¥gL¤Â rKjha
ts¥ gæ‰We®fis ju« ca®¤J« £l« cUth¡f¥g£lJ.
njit k‰W« nrit¡ f£lz« mo¥gilæš gšntW
fU¥bghU£fëš gæ‰Áid/nritfis tH§f ca®ãiy
rKjha ts¥ gæ‰We®fis cUth¡FtJ Ϥ£l¤Â‹
neh¡fkhF«. Ï›tšYe®fis

353
 • jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f«, njÁa
Cuf bghUshjhu ò¤jh¡f¤ £l«, jäœehL
ef®¥òw thœthjhu Ïa¡f«, bg© étrhæfŸ
nk«gh£L £l«, »uhäa bjhêš Kidnth®
£l«, Ô‹ jahŸ cgh¤Âaha »uhä‹ bfsrša
nah#dh ngh‹w jäœehL kfë® nk«gh£L
ãWtd¤Â‹ gšntW £l§fëY«,
• kht£l, t£lhu k‰W« »uhk mséš muÁ‹ Ãw
Jiwfëš nk‰bfhŸs¥gL« £l§fëY«,
jåah® JiwfëY«
• x¥gªj mo¥gilæš Ãw khãy§fëY«
ga‹gL¤jyh«.

Kj‰f£lkhf Ï¢rKjha ts¥ gæ‰We®fSila

mo¥gil égu§fŸ, bg‰w gæ‰ÁfŸ, Jiw rh®ªj Âwik,
K‹ mDgt« M»at‰¿‹ mo¥gilæš mt®fŸ
f©l¿a¥g£L bjhF¡f¥gL»wh®fŸ (Mapping). Ï›thW
bjhF¡f¥g£l ts¥ gæ‰We®fŸ mt®fë‹ Âwik¡F
V‰g nj®Î it¡f¥g£L ju« Ãç¡f¥gL»wh®fŸ. j‰nghJ
Ñœ¡f©l m£ltizæš cŸsgo rKjha Ra cjé¡ FG
gæ‰We®fŸ, rKjha kh‰W¤ ÂwdhëfŸ tê el¤Jd®fŸ,
rKjha t§» xU§»iz¥ghs®fŸ, fz¡F ò¤jf
guhkç¥ghs®fŸ, kiythœ k¡fŸ têel¤Jd®fŸ
cŸë£l gšntW Âw‹ bfh©l 56,937 tšYe®fŸ
f©l¿a¥g£LŸsd®.

354
 m£ltiz 7.11
t. BK BK
kht£l« CST CDF CP CRP BC bkh¤j«
v© (VPRC) (PLF)

1 mçaÿ® 84 134 293 84 110 285 28 1018

2 nfha«ò¤ö® 255 181 182 255 238 12 0 1123
3 flÿ® 666 0 873 666 317 421 0 2943
4 jUkòç 271 271 701 244 484 29 0 2000
5 ©L¡fš 311 305 436 303 582 0 0 1937
6 <nuhL 229 225 562 0 0 156 9 1181
7 fhŠÁòu« 633 0 1083 613 476 764 0 3569
f‹åah-
8 Fkç 68 29 270 37 23 58 12 497

9 f%® 157 98 186 130 252 10 9 842

10 »UZz»ç 346 155 573 333 356 40 4 1807
11 kJiu 85 420 420 120 228 18 12 1303
12 ehf¥g£od« 405 0 385 385 138 197 13 1523
13 ehk¡fš 316 189 560 172 146 172 12 1567
14 Úy»ç 80 35 143 35 0 0 5 298
15 bgu«gÿ® 123 101 224 103 206 20 6 783
16 òJ¡nfh£il 253 229 357 162 60 134 24 1219
17 uhkehjòu« 134 174 216 88 33 27 6 678
18 nry« 445 385 695 369 354 140 12 2400
19 Átf§if 678 160 858 728 788 374 8 3594
20 jŠrhñ® 615 615 567 202 0 569 0 2568
21 njå 53 6 181 72 106 20 1 439
22 ÂUbešntè 413 413 327 413 244 239 9 2058
23 ÂUtŸq® 1026 369 512 0 126 0 12 2045
ÂUt©zh
24 kiy 1358 631 483 348 286 54 56 3216

25 ÂUth%® 424 377 424 424 117 424 9 2199

26 ö¤J¡Fo 362 414 557 200 350 80 12 1975
27 ÂU¥ó® 262 262 345 210 135 66 4 1284
28 ÂU¢Á 404 404 689 270 0 404 5 2176
29 ntÿ® 713 726 1190 735 113 527 10 4014
101
30 éG¥òu« 1108 0 1375 237 319 10 4062
3
31 éUJef® 450 141 538 165 330 13 0 1637
bkh¤j« 12643 7315 15912 8019 6807 5981 260 56937

355
 Ïu©lhtJ f£lkhf Ït®fë‹ nritfS¡fhd
tH§fš k‰W« njit Ïiz¥Ãid cWÂ
brŒtj‰fhfΫ gæ‰Á jUtj‹ _ykhf mt®fë‹
K‹nd‰w¤Â‰F têtF¡fΫ jäœehL khãy Cuf
thœthjhu Ïa¡f« xU tiyjs¤ij (eCRP.in)
cUth¡»ÍŸsJ. ÏJ rKjha ts¥ gæ‰We®fë‹ égu¥
gÂntlhf brašgL«. Ϫj tiyjs« khãybk§F«
njit¥gL« Âw‹fis vëš f©l¿tj‰F«, gšntW
£l§fë‹ brašghLfS¡F Ï¢rKjha
ts¥gæ‰We®fis¥ ga‹gL¤Â¡ bfhŸsΫ, gæ‰We®fŸ
j§fŸ nrit¡ f£lz§fŸ/ C¡f¤ bjhifæid
cldoahf bgWtj‰F« têtF¡»wJ.

7.18. Ïizatê¡ f‰wš k‰W« rKjha thbdhè

jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f« k‰W«
jäœehL ef®¥òw thœthjhu Ïa¡f¤Â‹ Ñœ
t£lhu§fëY« »uhk§fëY« k‰W« ef®¥òw§fëš cŸs
kfë® Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fS¡F Âw‹ nk«ghL,
Âw‹ ts®¥ò ngh‹w mo¥gil¥ gæ‰Áfis tH¡fkhd
Kiwæš, neuoahf tH§f M©LnjhW« Rkh® 60 nfho
%ghŒ bryél¥gL»wJ. ÏU¥ÃD« Ï¥gæ‰Á Kiw
xUä¤j jukhd gæ‰Áæidnah mšyJ Áwªj f‰wš
éisÎfisnah KGikahf V‰gL¤jéšiy. nkY«
Ï¥gæ‰Á Kiw jå egç‹ neu éU¥g¤Â‰F V‰g
f‰W¡bfhŸstj‰F« jilahf ÏU¡»wJ.
vdnt, kfë® Ra cjé¡ FG¡fŸ bjhl®ghd
étu§fŸ ml§»a ifngÁ braè mo¥gilæyhd

356
ä‹f‰wš js« (e-Learning platform) x‹W
cUth¡f¥g£L, j‰nghJ Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fŸ
neuoahf j§fSila ifngÁ _y« mij¡fhzΫ,
f‰fΫ V‰ghL brŒa¥g£LŸsJ. Ïiza tê bjhêš
E£g¤ij ts®¡F« Kj‰f£lkhf jäœehL kfë®
nk«gh£L ãWtd« V‰fdnt 20,000 m«kh ifngÁfis
(°kh®£ngh‹fŸ) rKjha Ra cjé¡ FG gæ‰We®fS¡F
tH§»ÍŸsJ. Ï¡ifngÁfis mt®fŸ FG¡fë‹
MSik k‰W« fz¡FfŸ M»at‰iw Ï-k tiyjs«
_y« nk‰gh®itæl ga‹gL¤Â tU»‹wd®. j‰nghija
Ïiza tê f‰wY¡F« Ï¡ifngÁfŸ ga‹gL»‹wd.
Jt¡f¤Âš Ϫj Ïizatê f‰wš js«, e‹F
jah® brŒa¥g£l gy fU¥bghU£fSl‹ V‰fdnt
ÏU¡F« Âw‹ nk«gh£L¤ £l§fS¡F Jizahf
brašgL«. Mdhš ÃwF ÏJnt v®fhy¤Âš ä‹
rh‹¿jœ £l¤Jl‹ Ïiz¡f¥gL« nghJ K¡»akhd
gæ‰Á têKiwahf kh¿ mÂf neu¤ijÍ«, ãÂiaÍ«
nrä¡F« jskhf és§F«. Ïizatê¡ f‰wš ghl§fŸ
Ra cjé¡ FG¡fë‹ MSik, ã cŸsh¡f«,
thœthjhu«, öŒik ϪÂah Ïa¡f«, Cuh£Á mik¥òfŸ
- rKjha« rh®ªj mik¥òfŸ T£lh©ik, C£l¢r¤J
Ïa¡f« ngh‹w jiy¥òfëš Kjèš cUth¡f¥gL«.
Ïizatê¡ f‰wY¡fhd Ï¥ghl§fSl‹ Ra cjé¡
FG kfëç‹ KGikahd ts®¢Áæid Ïy¡fhf
bfh©L, nj®ªbjL¡f¥g£l brŒÂfSl‹ ifngÁ
braèæš xU rKjha thbdhèÍ« brašgL«.

357
 06.03.2019 m‹W kh©òäF jäœehL Kjyik¢r®
mt®fshš rKjha thbdhè (Community Digital Radio)
k‰W« Ïizatê¡ f‰wš ghl§fŸ (e-Learning modules)
bjhl®ghd ifngÁ braè Jt¡» it¡f¥g£lJ.

7.19. Cuf k‰W« ef®¥òw gFÂfëš thG« ViH¡

FL«g§fS¡F xU Kiw Áw¥ò ã cjé tH§Fjš
jäœeh£oš f#h òaè‹ ghÂ¥ÃdhY« gUt kiH
bghŒ¤jj‹ fhuzkhf V‰g£l tw£ÁædhY« ViHfŸ
fLikahf gh¡f¥g£L ÏU¥gjhš ViH¡ FL«g§fS¡F
xU Kiw Áw¥ò ã cjéahf 2,000 %ghŒ tH§f jäœehL
muR £lä£LŸsJ v‹W kh©òäF jäœehL
Kjyik¢r® mt®fŸ 11.02.2019 m‹W jäœehL r£l¥
nguitæš é v©.110‹ Ñœ m¿é¥Ãid btëæ£lh®.
étrha bjhêyhs® FL«g§fŸ, ef®¥òw ViHfŸ, g£lhR
bjhêš, Û‹ Ão¤jš, éir¤j¿, if¤j¿, f£Lkhd«,
ryit¤bjhêš, ku« VWjš, c¥gs¤ bjhêš, njhš
bghU£fŸ, k©gh©l§fŸ, iféidP®fŸ Kjyhd
gšntW¤ bjhêšfëš <Lg£L ÏU¡F« bjhêyhs®
FL«g§fŸ k‰W« tWik¡ nfh£o‰F ÑnH thG«
FL«g§fŸ Ϥ£l¤Â‹ Ñœ ga‹bgWt®.

7.20. jäœehL kfë® nk«gh£L ãWtd¤Â‹ 35 M«

M©L bfh©lh£l§fŸ
jäœehL kfë® nk«gh£L ãWtdkhdJ 1983M«
M©L or«g® khj« 9« ehŸ m‹W ãWt¥g£L,
jäœeh£oYŸs bg©fS¡F m®¥gâ¥òl‹ nritah‰¿
2018« M©Ll‹ 35 M©LfŸ Kotilªjij

358
ãidÎ¥gL¤J« tifæš fhŠÁòu« kht£l¤Âš
kiwkiy efçš mikªJŸs khãy Cuf ts®¢Á
ãWtd¤Âš “thœit nk«gL¤Jnth«” v‹w jiy¥Ãš
2018M« M©L or«g® 6 k‰W« 7 M»a njÂfëš Ïu©L
ehŸ fU¤ju§F eilbg‰wJ. Ϫj fU¤ju§»š
ϪãWtd« k‰W« Ra cjé¡ FG¡fë‹ ts®¢Áæš
flªj fhy brašghLfŸ, j‰nghija ãiy k‰W«
tU§fhy¤Â‰fhd Ïy¡F ã®zæ¤jš ngh‹wt‰¿š
j‰nrhjid gæ‰Á nk‰bfhŸs¥g£lJ. ϪãfœthdJ
jäœehL khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f«, jäœehL
ef®¥òw thœthjhu Ïa¡f«, Ô‹jahŸ cgh¤Âaha »uhä‹
bfsrša nah#dh, Cuf ts®¢Á k‰W« gŠrha¤J uh{
Ïa¡ff«, jäœehL Cuf ò¤jh¡f¤ £l«, Rdhä¡F
êja thœthjhu¤ £l« k‰W« khãy Cuf ts®¢Á
ãWtd« Kjèat‰Wl‹ ÏizªJ V‰ghL brŒa¥g£lJ.
Ϫj Ïu©L ehŸ ãfœéš 300¡F« nk‰g£l rKjha«
rh®ªj mik¥òfë‹ bg© ÃuÂãÂfŸ, gšntW Jiw
rh®ªj mYty®fŸ, bjhêš ãWtd ÃuÂãÂfŸ, bjh©L
ãWtd ÃuÂãÂfŸ k‰W« kfë® nk«gh£L ãWtd
mYty®fŸ fyªJ bfh©L Áw¥Ã¤jd®. Ï¡fU¤ju§»š
KGikahd ã cŸsh¡f«, r_f cŸsh¡f«,
thœthjhu«, »uhäa bjhêšfŸ, Âwªj btëæš ky«
fê¡fhik, C£l¢r¤J g‰¿a éê¥òz®Î, Âw‹ nk«ghL
k‰W« ntiy cUth¡f« Kjèa jiy¥òfëš Áwªj
ng¢rhs®fis bfh©l FGthf mik¡f¥g£L éçthd
Kiwæš éthj« eilbg‰wJ. Ϥjiy¥òfŸ jäœehL
kfë® nk«gh£L ãWtd¤Â‹ brašghLfis

359
mo¥gilahf bfh©L mik¡f¥g£lJ. nk‰f©l Ïu©L
ehŸ ãfœéš bjh©L ãWtd§fŸ, ã ãWtd§fŸ,
muR¤ JiwfŸ, bjhêš ãWtd§fŸ k‰W« Ra cjé¡
FG¡fŸ cŸë£l gšntW mik¥òfis¢ rh®ªj 46
ng¢rhs®fŸ fyªJ¡bfh©L nk‰F¿¥Ã£l jiy¥òfë‹
Ñœ fU¤J¡fis tH§»Í« gh®itahs®fnshL
fyªJiuahoÍ« Áw¥Ã¤jd®. Ϫãfœéš jäœehL kfë®
nk«gh£L ãWtd¤Â‹ _¤j mYty®fŸ k‰W«
gâahs®fë‹ nritia ghuh£o bfsué¡f¥g£ld®.
Ϫãfœé‹ nghJ Ô‹jahŸ cgh¤Âaha »uhä‹
bfsrša nah#dh £l¤Â‰fhf ‘SURGE’ v‹w khjhªÂu
brŒÂklš btëæl¥g£lJ.

360
8. jäœehL Cuf ò¤jh¡f¤ £l«

361
8. jäœehL Cuf ò¤jh¡f¤ £l«
8.1 K‹Diu
jäœehL Cuf¥ ò¤jh¡f¤ £lkhdJ (TNRTP)
cyf t§»æ‹ ã cjéÍl‹ bjhl§f¥g£l xU
jå¤Jt« thŒªj £lkhF«. Ϥ£l« tWik xê¥ò
vD« brašgh£ilÍ« jh©o bjhêš nk«ghL, ãÂ
nritfS¡F têtF¤jš k‰W« ntiy thŒ¥òfis
cUth¡Fjš ngh‹wt‰¿‹ _y« Cuf rKjha¤Âš ts«
k‰W« ãiy¤j ca®éid cUth¡» bgU« kh‰w¤ij
V‰gL¤Jtij neh¡fkhf¡ bfh©LŸsJ.

jäœehL òJthœÎ¤Â£l« (TNPVP), jäœehL

khãy Cuf thœthjhu Ïa¡f« (TNSRLM) k‰W« njÁa
Cuf thœthjhu¤ £l« (NRLP) M»a £l§fë‹
thæyhf V‰gL¤j¥g£l gšntW KjÄLfŸ k‰W« rKjha
mik¥òfë‹ _yjd§fis mo¥gilahf¡ bfh©L
jäœehL Cuf ò¤jh¡f¤ £l« cUth¡f¥g£LŸsJ.
jäœehL Cuf ò¤jh¡f¤ £l« cyf t§»
ãÂÍjéÍl‹ ãint‰w¥g£l òJthœÎ £l¤Â‹
bt‰¿ia Mjhukhf¡ bfh©L Jt§f¥g£l £lkhF«.
jäœehL òJthœÎ £l« (2005-2017) jäœeh£oš 26
kht£l§fëYŸs 120 Ë j§»a t£lhu§fëš, 4174
»uhk Cuh£Áfëš %.1871.85 nfhoæš 9.8 y£r« »uhk¥òw
Ïy¡F k¡fŸ FL«g§fŸ ga‹ bgWtj‰fhf rKjha
nk«gh£L mQFKiw _y« »uhk¥òw§fëš tWik
xê¥ò k‰W« M‰wyë¥ò M»a neh¡f§fis¡ bfh©L
brašgL¤j¥g£l £lkhF«.

362
8.2 jäœehL Cuf¥ ò¤jh¡f¤ £l¤Â‹

neh¡f§fŸ

jäœeh£oYŸs nj®ªbjL¡f¥g£l t£lhu§fëš

Cuf¤bjhêš KidÎfis cUth¡Fjš, ãÂ
nritfS¡F têtF¤jš k‰W« ntiythŒ¥Ãid
cUth¡Fjš Ϥ£l¤Â‹ neh¡f§fŸ MF«.

8.3 £l brayh¡f«

Ϥ£lkhdJ 26 kht£l§fëš 120 t£luh§fëš

3994 Cuh£Áfëš Ïu©L f£l§fshf 6 tUl§fëš
brašgL¤j¥gL«.

8.4 ãÂ¥ g§ÑL

Ϥ£l¤Â‰fhd kÂ¥ÕL ã %.918.20 nfho MF«.
Ϥ£l ãÂahdJ cyf t§»¡F« jäHf muÁ‰F«
Ïilna 70:30 v‹w ã é»j¤Âš mikªJŸsJ. Ïš
cyf t§»¡ flDjé %.642.74 nfho k‰W« jäHf
muÁ‹ g§fë¥ò %. 275.46 nfho MF«.

8.5 £l¥gadhëfŸ

Kªija £l§fshš cUth¡f¥g£l brh¤J¡fŸ,

ts§fŸ k‰W« Âw‹fis bfh©l Ra cjé¡FG
cW¥Ãdh¦fë‹ FL«g§fns Ϥ£l¤Â‹ Kj‹ik
Ïy¡F Mt®. Ϥ£l¤Âš bg©fŸ, MÂÂuhélh¦,

363
 gH§Foædh¦, kh‰W¤ÂwdhëfŸ, ÏisPh¦fŸ
k‰W« M®tKŸs bjhêšKidnth®fS¡F K¡»a¤Jt«
më¡f¥gL«. Ϥ£l¤Âš nj®ªbjL¡f¥g£l
t£lhu§fëš cŸs ntsh© rhh¦ªj k‰W« ntsh© rhuh
Jiwfis nrh¦ªj c‰g¤Âahsh¦fŸ Ïizªj FG,
T£lik¥òfŸ k‰W« bjhêš Kidnth®fŸ M»nah®
gadhëfŸ Mt®.
Ϥ£l¤Â‹ _y« 4,11,620 neuo¥ gadhëfŸ ga‹
bgWt®. Ït®fëš 3,25,000 gadhëfŸ _y« bjhêš
FG¡fŸ, c‰g¤Âahs®fŸ FG¡fŸ k‰W«
c‰g¤Âahs®fŸ T£lik¥ò mik¡f¥gL«. Ϥ£l¤Â‹
thæyhf 6,620 jåeg® bjhêš Kidnth®fŸ k‰W« Âw‹
gæ‰ÁfŸ thæyhf 80,000 gadhëfŸ (40,000
gadhëfS¡F V‰fdnt brašgh£oš cŸs muÁ‹
K¡»a bjhêš Âw‹ gæ‰Á £l§fŸ xU§»iz¥Ã‹
_yK« 40,000 gadhëfS¡F rKjha Âw‹
gæ‰Á/g©iz¥ gŸëfŸ _yK«) ga‹bgWt®.

tçir
brašghLfŸ étu« gadhëfŸ
v©
6000
உற்பத்தியாளர்��க்கள் 3,00,000
�� ெதாழில் (FG x‹¿‰F 50 eg®fŸ)
1.
நி�வனங்கள் 1000 ெதாழில்��க்கள்
25,000
(FG x‹¿‰F 25 eg®fŸ)
3,25,000
�ண் bjhêš 6,000
தனிநபர்
�� bjhêš 500
2. ெதாழில்
நி�வனங்கள் சி� bjhêš 120
6,620

364
 xU§»iz¥Ã‹ �லமாக
40,000
திறன் பயிற்சி
3. திறன்பயிற்சி திட்ட பயிற்சி¥ பள்ளிகள்
40,000
�லமாக
80,000
ெமாத்தம் 4,11,620

8.6 £l¡ TWfŸ

Ϥ£l« eh‹F TWfis cŸsl¡»aJ
1. Cuf¤ bjhêš KidΡF (Rural Enterprise)
V‰w NHš nk«ghL
2. bjhêšKidΡfhd £l ã tH§fš
3. Âw‹ ts®¥ò k‰W« ntiythŒ¥òfŸ
4. £l nkyh©ik
8.6.1. Cuf¤ bjhêš KidΡF V‰w NHš nk«ghL
Ϥ£l¡T¿‹ K¡»a neh¡f« »uhk¥òw§fëš
bjhêš ts®¢Á¡F V‰w NHšfis cUth¡Fjš MF«.
kht£l¤Âš gšntW bjhêš thŒ¥Ã‰fhd, bjhêš
tiffS¡fhd MŒÎfŸ nk‰bfhŸSjš, k¡fŸ
g§nf‰òl‹ yhg« ju¤j¡f rh¤Âa TWfŸ cŸs Cuf
bjhêšfis f©l¿jš (FG k‰W« jåeg®), V‰fdnt
cŸs Cuf bjhêšfis tY¥gL¤Jjš, rªij thŒ¥òfŸ
k‰W« kÂ¥ò bjhl® thŒ¥òfis f©l¿jš, bjhêš
ts®¢Á¡fhd mo¥gil nritfis tH§Fjš k‰W«
bjhêšfë‹ ãiy¤j j‹ikia cUth¡Ftj‰fhf
Áwªj têKiwfis bjçé¤jš M»at‰iw Ï¡TW
bfh©LŸsJ.

365
 Ϥ£l¡T¿‹ Ñœ kfëuhš el¤j¥gL«
ãWtd§fŸ k‰W« R‰W¢NHY¡F V‰w gRik rh®ªj
ãWtd§fŸ C¡Fé¡f¥gL«.
8.6.2 bjhêšKidΡfhd £l ã tH§fš
Ï¡T¿‹ Ñœ »uhk¥òw§fëš cUth¡f¥gL«
jåeg® k‰W« FG bjhêšfS¡F njitahd ãÂæid
bg‰W¤ju Ïiz khåa ã £l¤Â‹ (Matching Grant
Program) _yK« Ãw ã ãWtd§fë‹ ã nrit
_yK« têtif brŒa¥gL«.
8.6.2.1 Ïiz khåa ã £l«
Ï¡T¿‹ neh¡f« òÂa bjhêšfŸ k‰W« FG
bjhêšfS¡fhf, ã ãWtd§fëš njit¡nf‰g ãÂ
bgWtš cŸs Ïilbtëia ngh¡» nghÂa ã bgw
têtif brŒtjhF«.
Ïiz khåa £l¤Â‹ K¡»a neh¡f« Kjš
jiyKiw bjhêš Kidnth®fŸ, kfëuhš el¤j¥gL«
bjhêšfŸ, bjhêš FG¡fŸ, c‰g¤Âahs®
T£lik¥òfŸ, kh‰W¤ Âwdhëfshš nk‰bfhŸs¥gL«
bjhêšfŸ k‰W« ã bgWtš Ïl®ghLŸs
bjhêšfS¡F ã Mjhu¤ij V‰gL¤JtJ MF«.
Ïiz khåa ã £lkhdJ, fl‹ bg‰wt®fŸ
fl‹ bjhifia Kiwahf ÂU¥Ã¢ brY¤Jtij
C¡f¥gL¤ÂlΫ, ã ãWtd§fŸ k‰W« t§»fŸ
bjhêšfS¡fhd fl‹ bjhifæid Jçjkhf
tH§Ftj‰fhfΫ V‰gL¤j¥g£ljhF«. Ïiz khåa
ã £l¤Âš , bjhêšfS¡F fl‹ tH§F« t§»¡F
(Participating Financial Insitution) fl‹ bjhifæš
366
30% ã £l¤Â‹ _y« éLé¡f¥g£L t§» ÏU¥Ãš
it¡f¥gL«. fl‹ bg‰w eg® k‰W« FG¡fŸ Kiwahf
70% flid ÂU¥Ã¢ brY¤Âa Ëò ÛjKŸs 30% £l
ãÂæid t§»¡ flD¡F <lhf brY¤Â vŠÁa fl‹
bjhifæid brY¤JtÂèUªJ éy¡F bgw KoÍ«.
8.6.2.2 òJikfis cUth¡Fjš
jäœeh£oš bjhêš ts®¢Áæš cŸs rthšfis
v® bfhŸtj‰fhf bjhêš E£g«, òJik k‰W« g§nf‰ò
M»at‰iw¥ ga‹gL¤Â bgU« kh‰w¤ij ju¤j¡f
Áªjidfis totik¤J, nk«gL¤Â ãiwnt‰W«
Ka‰ÁfS¡F Ï¡TW cjé brŒÍ«. Ï¡TW Ñœ¡f©l
Ïu©L brašghLfis¡ bfh©LŸsJ.
(i) jäœehL Cuf¥ ò¤jh¡f rªij
jäœeh£oš Cuf¥ bghUshjhu¤Âš jh¡f¤ij
V‰gL¤j¡Toa M‰wš ä¡f fU¥bghU£fŸ bjhl®ghd
òJikfis¡ f©l¿aΫ, fh£Á¥gL¤jΫ,
Ãugy¥gL¤jΫ Ï¢rªij xU jskhf mikÍ«.
(ii) K‹ndho £l§fŸ
r®tnjr k‰W« njÁa mséyhd f‰wšfŸ, Áwªj
eilKiwfŸ k‰W« mDgt§fë‹ têfh£LjnyhL
Ϥ£l¤Âš gç£rh®¤j ßÂahf _‹W K‹ndho¤
£l§fŸ nk‰bfhŸs¥gL«. mit,
(m) iféidP®fis C¡Fé¥gj‰fhf c‰g¤Â
bjhêšfŸ
(M) ghu«gça czÎ Jiwæid C¡Fé¥gj‰fhf
ntsh© czÎ ika«

367
(Ï) khjélhŒ öŒik¡ F¿¤J bg©fë‹ éê¥òz®Î
V‰gL¤j k¡F« j‹ikÍila rhå£lç eh¥»‹fŸ
c‰g¤Â¡fhd gRik bjhêšfŸ
8.6.3 Âw‹ ts®¥ò k‰W« ntiythŒ¥òfŸ
Ï¡T¿‹ neh¡fkhdJ,

m) ãiyahd CÂa k‰W« Ra ntiy thŒ¥Ãid

cUth¡Fjš,
M) cah¦ kÂ¥òila ntsh© k‰W« mij rhh¦ªj
elto¡iffS¡F bjhlh¦òila Âw‹fis
nk«gL¤Jjš k‰W«
Ï) rªij¡F V‰g Âw‹fŸ k‰W« bjhêš Kidnth®
nk«ghL M»at‰¿‹ _ykhf bjhêš Kidnthiu
cUth¡Fjš MF«.
ϤJiz¡ T¿‹ _y« 80,000 ÏisP®fS¡F
bjhê‰Âw‹ nk«gh£o‰fhd gæ‰Áæid (V‰fdnt
murhš brašg£LtU« Kj‹ikahd bjhê‰gæ‰Á
£l§fŸ _y« 40,000 ÏisP®fŸ k‰W« r_f gæ‰Á
gŸëfŸ _y« 40,000 ÏisP®fŸ) tH§»l Ïy¡F
ã®zæ¡f¥g£LŸsJ. F¿¥ghf Ï¢brašgh£oš bkh¤j¥
gadhëfëš 40% bg©fshf ÏU¡f nt©L« v‹W
£läl¥g£LŸsJ.
Ï¡TW, gæ‰Á¡fhd Ïy¡F ÏisP®fis
f©l¿jš, nr®¤jš cŸë£l gæ‰Á¡F Kªija k‰W«
êija nritfis cŸsl¡»ajhF«.

368
8.6.4 £l nkyh©ik
Ï¡T¿‹ neh¡fkhdJ Ϫj¤ £l¤Â‰F
njitahd nritfis tH§Fjš, nkyh©ik k‰W«
f©fhâ¥ò Kiwia nk«gL¤Jjš, éiuthf
ãiwnt‰W« brašKiwæid cUth¡Fjš, ãÂ
nkyh©ik, kåjts Mjhu§fis tH§Fjš, £l
ã®thf«, r_f-R‰WNHš-gH§Foædç‹ r_f¥
ghJfh¥ò k‰W« jftš bjhl¥ò bjhêš E£g¤ij
V‰gL¤Â Áw¥ghd Kiwæš Â£l¤ij brašgL¤Jjš
MF«.

8.7 ãWtd mik¥ò

Cuf tsh¦¢Á k‰W« Cuh£Á Jiwæ‹ Ñœ
mik¡f¥g£LŸs jäœehL Cuf ò¤jh¡f r§f«, £l
nkyh©ik k‰W« brašghLfis ãh¦t»¡»wJ.
Ï¢r§f«, jäœehL r§f§fë‹ gÂÎ r£l« 1975 ‹ Ñœ
07.07.2017 m‹W gÂÎ brŒa¥g£LŸsJ. khãy £l
brayh¡f my»‰F têfh£lΫ, bfhŸif KobtL¡fΫ
k‰W« x¤JiH¥ò ešfΫ jäœehL Cuf ò¤jh¡f¢
r§f¤Â‹ bghJ¡FG k‰W« bra‰FG K¡»a
mik¥òfshf ÂfG«.
8.7.1 khãy £l brayh¡f myF
jäœehL Cuf ò¤jh¡f¤ £l¤ij brašgL¤J«
neuoahd bghW¥ò khãy £l brayh¡f
my»DilajhF«. Ï«khãy £l brayh¡f my»‹
jiyik¢ braš mYtyuhf ϪÂa M£Á¥ gâahs®

369
xUt® ãaä¡f¥g£L, khãy FGé‹ JizÍl‹ £l
brašghLfis brašgL¤Jjš, nk‰gh®itæLjš k‰W«
f©fhâ¤jš gâ nk‰bfhŸs¥gL»wJ.
8.7.2 kht£l £l brayh¡f myF
Ϥ£l« 24 kht£l £l brayh¡f myFfis¡
bfh©L (njå k‰W« f%® kht£l§fŸ Kiwna kJiu,
ÂU¢Á kht£l§fSl‹ ÏizªJ brayh‰W«) kht£l
braš mYtyh¦ jiyikæš Â£l brašKiw k‰W«
eilKiw¥gL¤J« gâfis nk‰bfhŸS«. kht£l
braš mYtyU¡F £l brayh¡f¤Âš cWJizahf
eh‹F braš mYty®fŸ ÏU¥g®.
8.7.3 t£lhu myF

Ϫj brayh¡f myfhdJ 26 kht£l§fëš 120

t£lhu§fëš t£lhu m⤠jiyt® jiyikæš
V‰gL¤j¥gL«. £l brašgh£oš t£lhu
mâ¤jiytU¡F cWJizahf _‹W £l
bray®fS« ÏU¥g®.
8.8 2019-20 M« M©L¡F tuÎ bryΠ£l
kÂ¥ÕL
jäœehL Cuf ò¤jh¡f¤ £l¤Âid
brašgL¤Jtj‰fhf 2019-20 M« ã M©oš
%. 172 nfho ã xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.

370
9. g‹dh£L ntsh© ts®¢Á ãÂa¤Â‹
cjéÍl‹
Rdhä¡F¥ Ë ãiy¤j thœthjhu¤
£l«

371
9. g‹dh£L ntsh© ts®¢Á ãÂa¤Â‹ cjéÍl‹
Rdhä¡F¥ Ë ãiy¤j thœthjhu¤ £l«

flªj 2004-M« M©L Rdhäahy¦ Vw¦g£l

nguêéw¦F¥Ãd¦, ãthuz« kw¦W« kW thH¦Î¥ gâfŸ
cldoahf jäHf murhy¦ nkw¦bfhs¦s¥g£ld.
gh¡f¥g£l k¡fS¡F Ú©lfhy¤ Ô®thf, khw¦W kw¦W«
ãiy¤j thH¦thjhu§¦fs¦ Vw¦gL¤Â¤ ju KoÎ
bra¦a¥g£lJ. Ïjw¦fhf, gd¦dh£L ntsh© ts®¢Á
ãÂa¤Âd¦ cjéÍld¦ Toa Rdhä¡F¥ Ë ãiy¤j
thH¦thjhu¤ £l« brayh¡f« bgw¦wJ. Ϥ£l¤Â‹
_y«, gh¡f¥g£l flnyhu¢ rKjha k¡fëd¦
Ï‹¿aikahj njitfis¥ ó®¤Â bra¦a g‹Kf
elto¡iffs¦ nk‰bfhs¦s¥g£ld. rKjha« rh®ªj
ãWtd§fshd T£L ts ika§fŸ _y« Cuh£Á
mséyhd T£lik¥òfŸ kw¦W« kht£l mséyhd Ûdt
T£lik¥òfŸ tY¥gL¤j¥ gL»‹wd. rKjha k¡fë‹
Âwid ts®¥gJ« k‰W« mt®fë‹ Âwid nk«gL¤Â
thœthjhu¤ij nk«gL¤JtJ MF«.
Rantiytha¦¥ò, ngçl® nkyh©ik M»atw¦¿y¦
rKjha k¡fë‹ Âwid nk«gL¤Jjy¦ _y« gh¡f¥g£l
k¡fS¡F, ãiy¤j thH¦thjhu¤ij Vw¦gL¤JtÂy¦
Ϥ£l« bgU« g§fhw¦W»wJ.

1. F¿¡nfhŸ :-
• j‰rh®òila flnyhu rKjha¤ij f£lik¤J
mt®fë‹ thœthjhu¤ij ãiy¤j
j‹ikÍilajh¡Fjš.

372
2. neh¡f« :-
• rKjha k¡fŸ k‰W« Ãw bghU¤jkhd
ãWtd§fë‹ x¤JiH¥òl‹ E© bjhêšfŸ
k‰W« ts nkyh©ik mik¥òfis ã®t»¡f,
VJthd ãWtd§fis V‰gL¤jš.

3. £l« - xU gh®it :-

gFÂ – 1 gFÂ – 2

£l fhy« : 11 M©LfŸ (2008 – 2019) 4 M©LfŸ (2016 – 2020)

£l kÂ¥ÕL %.283.69 nfho %.279.49 nfho

ÂUts¦q®, fhP¦Áòu«, jŠrhñ®, ÂUth%®,

bray¦gL« éG¥òu«, òJ¡nfh£il, Ïuhkehjòu«,
:
kht£l§fs¦ flÿ®,ehf¥g£od« kw¦W« ÂUbešntè k‰W«
fd¦åahFkç ö¤J¡Fo

24 Cuh£Á x‹¿a§fŸ 36 Cuh£Á x‹¿a§fŸ

£l¥gF (129 Cuh£ÁfŸ)
(109 Cuh£ÁfŸ)

1.55 Ïy£r« FL«g§fs¦ 1.20 Ïy£r« FL«g§fs¦ rh®ªj

gadilnth®
rh®ªj Rkh® 6 Ïy£r« ng® Rkh® 6.12 Ïy£r« ng®

4. £l¥ gadhëfŸ :-

Rdhäahy¦ neuoahfnth, kiwKfkhfnth

gh¡f¥g£l ÑH¦¡f©l flnyhu¥ gFÂæy¦ tÁ¡F«
k¡fs¦, mjhtJ :-

• flnyhu¥ gFÂfëy¦ Ûd¦Ão bjhêy¦ kw¦W«

étrha¤Ây¦ <Lg£Ls¦s Tè¤ bjhêyhs®fs¦
• ts¦s«, ÁW glF nghd¦wtw¦iw gad¦gL¤Â
fiunahu§fëy¦ Ûd¦Ão¡F« Ûdt®fs¦

373
• Á¿a mséy¦ éahghu« bra¦Í« bg© Ûd¦
éahghçfs¦ kw¦W« gj¥gL¤Jnth®
• Ãw ÁW bjhêy¦ bra¦nth® (c.« :- r§F, Á¥Ã
nrfç¥ngh®)
• ÁW kw¦W« FW étrhæfs¦
• rKjha g§nfw¦òld¦ f©l¿a¥g£l äfΫ ViHfs¦
kw¦W« ViHfs¦

5. c¤Â :
thœthjhu nk«gh£L¡fhd c¤Â Ñœ¡f©l eh‹F
cªJ js§fis¡ bfh©lJ.

1) rKjha ãWtd§fis f£obaG¥Ã, mt‰iw

Mjç¤jš
2) E© ã k‰W« Ïju 㢠nritfŸ k¡fS¡F
»il¥gij cWÂ brŒjš
3) Ïy¡F FL«g§fë‹ m¿Î k‰W« Âwid
nk«gL¤jš
4) ãiy¤j, bgça mséyhd ãWtd§fis
ts®¤bjL¤jš k‰W« bjhiyöu rªijfis
mQFjš, rKjha mséyhd £lälš, ts
nkyh©ik, ghJfh¥ghd fšé k‰W« éê¥òz®Î,
rKjha f£lik¥òfis nk«gL¤j têtF¤jš
k‰W« nguêÎfë‹ jh¡f¤ij¡ Fiw¤jš
M»ait MF«.

374
 Ϥ£l« bg©fis K¡»a Ïy¡fhf bfh©L,
j‰nghija Û‹ rh®ªj thœthjhu¤ij nk«gL¤jΫ, òJ
thœthjhu¤ £l§fŸ F¿¥ghf fhšeil ts®¥ò ngh‹w
elto¡iffŸ nk‰bfhŸsΫ cjλwJ.
bgU«gh‹ikahd Ra cjé¡ FG¡fëš cW¥Ãd®fŸ
bg©fŸ Mt®. mt®fŸ £l¤Â‹ cjéÍl‹
FWªbjhêš mÂg®fshf kh‰w¥g£LŸsd®.

6. £l brašghL :-

£l brašghLfis nk‰gh®itæl _‹W FG¡fŸ

cUth¡f¥g£LŸsd.

1. khãy mséš, Cuf ts®¢Á (k) Cuh£Á¤ Jiw

TLjš jiyik brayhs® mt®fŸ jiyikæš,
Ϥ£l TLjš jiyik brayhs® / £l Ïa¡Fe®
M»nahiu cW¥Ãd® / brayuhf¡ bfh©l £l
têfh£L¡ FG.

2. kht£l mséš, kht£l M£Áa® jiyikæš kht£l

mséyhd £l brašghL Mnyhrid¡ FG.

3. »uhk mséš, Cuh£Á¤ Jiw ãWtd§fŸ, muR rhuh

bjh©L ãWtd§fs¦ kw¦W« kuò rh®ªj Ïju
ãWtd§fëd¦ ÃuÂãÂfŸ ml§»a »uhk T£L ts
Mnyhrid¡ FG.

375
£l têfh£L¡ FG:

jiyt® muR TLjš jiyik brayhs®,

Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤ Jiw

cW¥Ãd® bray® TLjš jiyik brayhs® / £l Ïa¡Fe®

Rdhä¡F¥ Ë ãiy¤j thœthjhu¤ £l«

cW¥Ãd®fŸ :

muR Kj‹ik brayhs®, 㤠Jiw

Kj‹ik brayhs® / Miza®, tUthŒ ã®thf«

Ïa¡Fe®, Û‹ts¤ Jiw

Ïa¡Fe®, Cuf ts®¢Á¤ Jiw

£l Ïa¡Fe®, jäœehL Cuf ò¤jh¡f¤ £l«

nkyh©ik Ïa¡Fe®, jäœehL kfë® ey nk«gh£L ãWtd«

kht£l M£Áa®, ÂUtŸq® kht£l«

kht£l brayh¡f myF - gFÂ -2

kht£l brayh¡f mYty®

rKjha ãWtd f©fhâ¥ò bgh¿

fz¡F ts®¢Á ts®¢Á (k) kÂ¥ÕL ntsh© æaš
mYty® mYty® mYty® mYty®
mYty® ÃçÎ

cjé
£l cjéahs® - 3 bra‰ bgh¿ahs®
Ïsãiy
fz¡F cjéahs® - 1 cjéahs®

Ïsãiy
bgh¿ahs®

mYtyf
X£Le®
cjéahs®
Ïsãiy
bgh¿ahs®
376
7. £l¡ TWfŸ :-
Ϥ£l¤Â‹ _‹W c£TWfë‹ Ñœ gy £l¢
brašghLfŸ nk‰bfhŸs¥g£L tU»‹wd
1) flnyhu ts Mjhu nkyh©ik
2) bjhêš nk«ghL k‰W« ntiythŒ¥ò
cUth¡Fjš
3) £l nkyh©ik ngh‹witfŸ MF«.
9.1 £l¡ TW - 1 : flnyhu ts Mjhu nkyh©ik :
1. rKjha MjuÎ :
muR rhuh bjh©L ãWtd§fë‹ JizÍl‹
£l¥gFÂfëš 64 T£L ts ika§fŸ
V‰gL¤j¥g£LŸsd. xU T£L ts ika« njhuhakhf
1 Kjš 8 flnyhu Cuh£Áfis¡ bfh©lJ. Ϥ£l¢
brašgh£o‰F mo¤js¤Âš T£L ts ika§fŸ
Jizahf cŸsd. x›bthU T£L ts ika¤ÂY«, xU
FG xU§»iz¥ghs® (Cluster Coordinator), xU £l
brayh¡Fe® (Cluster Facilitator), xU éahghu C¡Fe®
(Business Promoter) k‰W« xU TLjš éahghu C¡Fe®
(Addtiional Business Promoter) M»nah® Ïl«
bg‰WŸsd®. rKjha« rh®ªj ãWtd§fshd Cuh£Á
mséyhd T£lik¥òfŸ k‰W« Ûdt®fë‹ kht£l
mséyhd T£lik¥òfŸ mik¡f¥g£L rKjha«
tY¥gL¤j¥gL»‹wJ. 119 Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfŸ k‰W« 2 Ûdt®fë‹ T£lik¥òfS¡F
mYtyf¡ f£ol§fŸ %.1004.00 Ïy£r« k¥Ú f£o¤
ju¥g£LŸsd.

377
 2019 – 20 M« M©oš 2 Cuh£Á mséyhd
T£lik¥ò¡ f£ol§fŸ %.17 Ïy£r« kÂ¥Õ£oš
f£l¥glΟsd.
2. rKjha ts Mjhu§fS¡fhd £läLjy¦:
£l¥ gFÂfëš c£f£lik¥ò trÂfis
cUth¡Fjny Ïj‹ neh¡fkhF«. £lälš,
brh¤J¡fis V‰gL¤j mt‰W¡F g§fë¤jš, mik¤jš,
guhkç¤jš M»at‰¿š KG¢ rKjha <LghL Ïj‹
jå¤Jtkhd m«rkhF«. ts Mjhu tiugl Kiw _y«,
rKjha k¡fë‹ f£lik¥ò njitfŸ, E©Â£l§fŸ
_y« K‹Dçik¥gL¤j¥ gL»‹wd. thœthjhu«
bjhl®ghd f£lik¥òfshd 97 Û‹ tiy ËD«
js§fŸ, 64 Û‹ cy® fy§fŸ, 7 FoÚ® R¤Âfç¡F«
ãiya§fŸ k‰W« 633 Ïju gâfshd Ïiz¥ò
rhiyfŸ, bjU és¡FfŸ k‰W« FHhŒfŸ Ú£o¥ò ngh‹w
801 gâfŸ %.3869.00 Ïy£r« bryéš cUth¡f¥g£L
ga‹gL¤j¥g£L tU»‹wd.
R‰W¥òw NHš bjhl®ghd Ãu¢ÁidfŸ, ghèd
ntWghL k‰W« thœthjhu¥ Ãu¢Áidfis ԮΠbrŒÍ«
neh¡»š E©Â£l§fŸ jahç¡f¥gL»‹wd.
2019 – 20 M« M©oš, 72 Û‹ tiy ËD«
Tl§fŸ, 18 Û‹ cy® js§fŸ k‰W« 8 FoÚ® R¤Âfç¥ò
ãiya§fŸ ngh‹wit %.1050.00 Ïy£r« kÂ¥Õ£oš
f£l¥glΟsd
3. Ûd¦ ts nkyh©ik
Û‹Ão elto¡iffëš ÏaªÂukakh¡fš k‰W«
Û‹ Ïd¥bgU¡f¥ gFÂfëš cŸs bjhªjuÎfŸ

378
fhuzkhf Û‹ ts« FiwªJ tUtJ milahs«
fhz¥g£l K¡»a Ãu¢ridfŸ Áy. FiwªJ tU« Û‹
ts Mjhu§fis mÂfç¡f, 12 £l kht£l§fëš
flY¡foæš bra‰if gts¥ ghiwfŸ mik¡f
£läl¥g£LŸsJ. k¤Âa flšrh® Û‹ ts MuhŒ¢Á
ãiya¤Â‹ (CMFRI) cjéÍl‹ %.308.00 Ïy£r«
bryéš 18 bra‰if gts¥ ghiwfŸ 12 kht£l§fëš
ãWt¥g£L ga‹gh£oš cŸsd. Ït‰¿‹ éisthf
Ûdt®fS¡F gy tifahd Û‹fŸ mÂf v©â¡ifæš
»il¥gjdhš, bra‰if gts¥ ghiwfë‹ jh¡f« äfΫ
rhjfkhf cŸsJ. e©L bfhG¥ng‰Wjš, fl‰ghÁ c‰g¤Â
k‰W« nrfç¤jš ngh‹w Ãw brašghLfS«
nk‰bfhŸs¥gL»‹wd. m¿éaš f©nzh£l¤Jl‹
Toa ãiy¤j Û‹ ts Mjhu nkyh©ik F¿¤j
éê¥òz®Î mid¤J flnyhu Cuh£ÁfëY« Û‹
ts¤Jiwæ‹ cjéÍl‹ nk‰bfhŸs¥g£LŸsJ.
2019 – 20 M« M©oš, 48 bra‰if gts¥ghiwfŸ
jŠrhñ®, ÂUth%®, òJ¡nfh£il, Ïuhkehjòu«,
ö¤J¡Fo k‰W« ÂUbešntè kht£l§fëš
%.1900 Ïy£r« kÂ¥Õ£oš ãWt¥glΟsd.
9.2 £l¡ TW - 2 : bjhêš nk«ghL k‰W« ntiythŒ¥ò
cUth¡Fjš
1. Ra cjé¡ FG¡fS¡F fl‹ cjé
£l¥ gFÂfëš cŸs Ra cjé¡ FG¡fŸ
bjhl®ªJ gæ‰Á më¡f¥g£L, mt‰¿‹ brašgh£L¤ ju«
m¿a¥gL»‹wJ. nk«gL¤j¥g£l Ra cjé¡ FG¡fis¡
bfh©L FoæU¥ò mséyhd T£lik¥òfŸ k‰W«

379
Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfŸ cUth¡f¥gL»‹wd.
Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfë‹ ãiy¤j j‹ikia
cW brŒÍ« tifæš, mit gšntW t§»fë‹ éahghu
nk«gh£L Kft®fshf ca®ãiy¥gL¤j¥g£LŸsd. Ra
cjé¡ FG¡fŸ k‰W« T£L¥ bghW¥ò FG¡fS¡F
tH§f¥gL« fl‹fis f©fhâ¤J fl‹ ÂU«g¢
brY¤j cjΫ gâ¡F fl‹ bjhifæš 2 rjÅj«
fäõ‹ bg‰W tU»‹wd®. 2018-19 M« M©oš,
1707 Ra cjé¡ FG¡fS¡F %.6361.00 Ïy£r« fl‹
tH§f¥g£LŸsJ.
2019 – 20 M« M©oš, 2000 Ra cjé¡ FG¡fS¡F
%.6000 Ïy£r« flDjé tH§f V‰ghL brŒa¥g£LŸsJ.
Ra cjé¡ FG¡fŸ k‰W« Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfë‹ Âwikfis t§»ahs®fŸ neuoahf
m¿ªJ bfhŸtjhš, cça neu¤Âš FG¡fS¡F fl‹
»il¥gJ cWÂ brŒa¥g£LŸsJ.
j‰nghJ, ekJ £l¤Âš ã g§Fjhu®fshf
Ñœ¡f©l t§»fŸ cŸsd
1. ehË°
2. jäœehL »uhk t§» (ϪÂa‹ t§»æ‹ MjuÎl‹
brašgL« k©ly Cuf t§»)
3. ϪÂa‹ t§»
4. IÁIÁI t§» (Ïu©L kht£l§fëš cŸs Ra
cjé¡ FG¡fS¡F fl‹ Ïiz¥ò tH§»
tU»‹wd).
gFÂ – 1 : V‰fdnt brašg£L tU« MW
kht£l§fëš cŸs 109 Cuh£Á mséyhd

380
 T£lik¥òfëš 107 Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfŸ éahghu nk«gh£L Kft®fshf
brašg£L, ÏJtiu, %.134.26 Ïy£r« fäõ‹
<£oÍŸsd®.
gF – 2 : TLjš kht£l§fëš 127 Cuh£Á
mséyhd T£lik¥òfëš, 111 Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfŸ ϪÂa‹ t§»æ‹ éahghu
nk«gh£L Kft®fshf brašg£L, ÏJtiu %.29.99
Ïy£r« <£oÍŸsd®.
2. Ïl® nkyh©ik kw¦W« fh¥ÕL:
Ja® Fiw¥ò ãÂæid Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfŸ guhkç¡»‹wd. Ïa‰if nguêthš
gh¡f¥gL« ViH k¡fS¡F Ja® Fiw¥ò ãÂæèUªJ
Fiwªj t£oæš fl‹ tH§f¥gL»‹wJ. Ϫã¡F 4/5
g§F £l¥ g§fë¥ghfΫ, 1/5 g§F gadhëfë‹
g§fë¥ghfΫ cŸsJ. jåeg® fldhf %.1000/- Kjš
7500/- tiuÍ«, kh‰W¤ ÂwdhëfS¡F %.10,000/-
tiuÍ« tH§f¥gL»wJ.
m£ltiz 9.1
Ja® Fiw¥ò ãÂæ‹ ga‹gh£L étu«
ga‹ bg‰nwhç‹ bjhif
tUl«
v©â¡if (%.Ïy£r¤Âš)
2010 - 11 1875 62.86
2011 - 12 1667 68.46
2012 - 13 3391 151.48
2013 - 14 3870 205.92
2014 - 15 6582 324.28
2015 - 16 6731 343.51

381
 ga‹ bg‰nwhç‹ bjhif
tUl«
v©â¡if (%.Ïy£r¤Âš)
2016 - 17 4376 276.58
2017 - 18 3437 219.93
2018 - 19 2940 205.15
2019 – 20 310 22.29
bkh¤j« 35179 1880.46

Ra cjé¡ FG¡fŸ, T£L¥ bghW¥ò FG¡fŸ

k‰W« Û‹ é‰gid r§f cW¥Ãd®fŸ M»nahU¡F cæ®,
jåeg® ég¤J, fhšeil k‰W« brh¤J¡fŸ M»a fh¥ÕL
£l§fŸ m¿Kf¥gL¤j¥g£LŸsJ. Û‹Ão
cilikfS¡fhd fh¥ÕL tH§F« bghU£L Rdhä¡F¥
Ë ãiy¤j thœthjhu¤ £l Û‹Ão cilikfë‹
Ïl®gh£o‰fhd gu°gu rfha r§f« bjhl§f¥g£LŸsJ.
Rdhä¡F¥ Ë ãiy¤j thœthjhu¤ £l Û‹Ão
cilikfë‹ Ïl®gh£o‰fhd gu°gu rfha r§f«
fl‰fiuia Ïw§F jskhf¡ bfh©l njhâ,
tŸs«, ÁW glFfŸ k‰W« btë bghU¤J ÏaªÂu¤Jl‹
Toa (m) mšyhj f£Lku«, ÏiH tYñ£L« be»ê
glFfŸ ngh‹witfis ga‹gL¤J« ÁW / FW
Ûdt®fS¡F bghJthf, ghJfh¥ò k‰W« bjhiybjhl®ò
cgfuz trÂfŸ »ilahJ.

Ïa‰if¥ nguêÎfŸ k‰W« jå ég¤J¡fshš, ÁW

/ FW glFfë‹ nrj« (k) ÏH¥ò, cgfuz§fŸ k‰W«
Û‹Ão¤ Jiz¡ fUéfS¡F V‰gL« nrj« M»ait
Û‹Ão bjhêèš cŸs K¡»a Ïl®ghLfŸ MF«.

382
 fh¥Õ£L ãWtd§fŸ, ÁW / FW Û‹Ão
cilikfS¡fhd fh¥Õ£oid Û‹Ão f¥gšfS¡fhd
fh¥Õ£Ll‹ x¥Ã£L M©L Ãßäakhf 4 rjÅj bjhifia
ã®zæ¤JŸsd®. Ϫj mÂf¥goahd Ãßäa¤ bjhifia
brY¤Â fh¥ÕL brŒa ViH Ûdt®fshš ÏayhJ. Ïjid
fU¤Âš bfh©L, rKjha« rh®ªj ãWtdkhf Rdhä¡F¥
Ë ãiy¤j thœthjhu¤ £l Û‹Ão cilikfë‹
Ïl®gh£o‰fhd gu°gu rfha r§f« cUth¡f¥g£L,
ÁW/FW mséyhd Ûdt®fŸ vëš mQ» Fiwªj
bryéš ga‹bgW« tifæš ÁW/FW Û‹Ão
cilikfS¡fhd fh¥ÕL brayh¡f¤ £l«
totik¡f¥g£LŸsJ.

Ïš kht£l mséyhd Û‹ é‰gid r§f§fë‹

r«nksd§fŸ cW¥Ãduhf cŸsd®. Ϫj Û‹Ão
cilikfS¡fhd fh¥ÕL £l¤ij brašgL¤Âl,
Rdhä¡F¥ Ë ãiy¤j thœthjhu¤ £l Û‹Ão
cilikfë‹ Ïl®gh£o‰fhd gu°gu rfha r§f«
ãWtd«, Íidbl£ ϪÂah Ï‹Nu‹° ãWtd«
M»nahUl‹ Rdhä¡F¥ Ë ãiy¤j thœthjhu¤ £l«
òçªJz®Î x¥gªj« nk‰bfh©LŸsJ.

Ϥ£l¤Â‹ K¡»a m«r§fŸ

• nguêÎfshš V‰gL« ÏH¥òfS¡F Íidbl£
ϪÂah fh¥Õ£L ãWtdK« jåég¤JfS¡F
Rdhä¡F êija ãiy¤j thœthjhu¤ £l
Û‹Ão clikfë‹ Ïl®gh£o‰fhd gu°gu rfha
r§fK« ÏH¥ÕL tH§F«.
383
 • 1 rjÅj Ãßäa bjhif k£Lnk bgw¥gL»‹wJ,
• mid¤J Mtz§fS« rk®¥Ã¡f¥g£l
ehëèUªJ 7 eh£fS¡FŸ ÏH¥ÕL bjhif
tH§f¥gL»‹wJ.
m£ltiz 9.2
tUlhªÂl thçahf ÁW/FW Û‹Ão cilikfS¡fhd
fh¥Õ£oš ÏizªJŸs étu§fŸ

Û‹ Ão cilik¡
t.v© tUl« fh¥ÕL
nk‰bfhŸs¥g£lJ
1 2017 - 18 5914
2 2018 – 19 7538
3 2019 – 20 2383
bkh¤j« 15835

ÏJtiu 11 eg®fS¡F jå eg® ég¤J¡fS¡fhd

ÏH¥ÕL bjhif %.3.88 Ïy£r« Rdhä¡F êija
ãiy¤j thœthjhu¤ £l Û‹Ão clikfë‹
Ïl®gh£o‰fhd gu°gu rfha r§f« _y«
tH§f¥g£LŸsJ.
nkY«, f#h òaèš gh¡f¥g£l ehf¥g£od«,
ÂUth%®, jŠrhñ® kht£l§fëš gh¡f¥g£l
189 eg®fS¡F %.27.59 Ïy£r« ÏH¥ÕL bjhif Íidbl£
ϪÂah Ï‹Nu‹° ãWtd« _y« tH§f¥g£LŸsJ.
3. E© bjhêš nk«ghL k‰W« òÂa c¤ÂfS¡fhd ãÂ
£l¥ gFÂfëš rikayiw¡ fêÎfëèUªJ
rikaš vçthÍ c‰g¤Â brŒÍ« fy‹fŸ òJikahf
m¿Kf¥gL¤j¥g£LŸsd. Ïj‹ _y« m¥gFÂfëš
384
cŸs fêÎfŸ Âw«gl cgnahf¥gL¤j¥gLtjhš, R‰W¥òw
Rfhjhu« ghJfh¡f¥gLtnjhL vçthÍ c‰g¤Â¡F«
têtF¡»‹wJ.
2018-19 M« M©oš %.40.47 Ïy£r« bryéš 226
rikayiw¡ fêÎfëèUªJ vçthÍ jahç¡F« fy‹fŸ
ãWt¥g£LŸsd.
• xU fyå‹ kÂ¥ÕL bjhif . . . %.23,400/-
o £l khåa« ... %.1 2,500/-
o gadhë g§fë¥ò ... %. 8000/-
o fl‹ bjhif ... % .2900/-
bkh¤j« ... %. 23,400/-

2019-20 M« M©oš %.32.00 Ïy£r« kÂ¥Õ£oš

132 rikayiw¡ fêÎfëèUªJ vçthÍ jahç¡F«
fy‹fŸ mik¡f £läl¥g£LŸsd.
4. Ra cjé¡ FG¡fS¡fhd MjuÎ
Ra cjé¡ FG¡fŸ jukÂ¥ÕL brŒa¥g£L,
tYt‰w Ra cjé¡ FG¡fŸ f©l¿a¥g£L, mt‰¿‰F
Âw‹ ts® gæ‰ÁfŸ tH§f¥gL»‹wd. Cuh£Á
mséyhd T£lik¥òfS« kWÓuik¥ò brŒa¥g£L,
mt‰¿‹ ã®th»fS¡F Áw¥ò gæ‰ÁfŸ el¤j¥gL»wJ.
Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fŸ g£l¿Î gaz« miH¤J
bršy¥gL»‹wd®. Ϫelto¡if fSl‹, fU¤ju§FfŸ
k‰W« g£liwfŸ ngh‹w m¿Î rh® òJ¥Ã¤jš
elto¡iffŸ nk‰bfhŸs¥gL»‹wd. Cuh£Á
mséyhd T£lik¥òfë‹ m‹whl fz¡Ffis
nkyh©ik brŒa nlè bk‹bghUŸ totik¡f¥g£L

385
ãWt¥g£LŸsJ. mid¤J Cuh£Á mséyhd
T£lik¥òfëY« ò¤jf guhkç¥ghs®fŸ
gâak®¤j¥g£LŸsd®. Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fS¡F
FG¡fl‹ jéu tUkhd¤ij bgU¡F«
elto¡iffS¡fhd fl‹ tH§f¥gL»wJ.
5. Û‹ é‰gid r§f§fŸ
bj‹åªÂa Û‹ é‰gid r§f§fë‹
T£lik¥Ã‹ (SIFFS) cjéÍl‹ 116 Û‹ é‰gid
r§f§fŸ cUth¡f¥g£LŸsd. fªJ t£o¡fhu®fŸ k‰W«
éahghçfë‹ fl‹ bjhšiyæèUªJ Û‹ é‰gid r§f
cW¥Ãd®fis Û£gj‰F«, Ûdt®fë‹ tWikia
xê¡fΫ, Û‹ é‰gid r§f¤Âš cW¥Ãduhf cŸs
x›bthU ÛdtU¡F« jyh %.15,000/- Kjš %.70,000/-
tiu fl‹ Û£ò ã tH§f¥gL»‹wJ. mid¤J Û‹
é‰gid r§f§fS¡F« njitahd f£lik¥ò
trÂfSl‹ Toa mYtyf¡ f£ol§fŸ f£o¤
ju¥g£LŸsd. ÂUtŸq® (k) ehf¥g£od« kht£l§fëš
kht£l mséyhd T£lik¥òfS«, éG¥òu«, fhŠÁòu«
k‰W« flÿ® kht£l§fis xU§»iz¤J éG¥òu«
kht£l¤Âš xU k©ly mséyhd T£lik¥ò«
cUth¡f¥g£LŸsd. glF gGJ gh®¤jiy vëjh¡»l
btë bghU¤J nkh£lh® v‹í‹ gGJ Ú¡F« ãiya§fŸ
_‹W«, _‹W glF f£L« js§fS« %.105 Ïy£r«
kÂ¥Õ£oš f£o¤ ju¥g£LŸsd. nkY«, Û‹fis Rfhjhu
Kiwæš ifahStj‰fhf eh‹F Û‹ Vy¡ Tl§fŸ
k‰W« eh‹F Û‹ bfhŸKjš ãiya§fŸ %.282 Ïy£r«
kÂ¥Õ£oš cUth¡f¥ g£LŸsd. nkY«, 68 Û‹ é‰gid

386
r§f mYtyf¡ f£ol§fŸ %. 362 Ïy£r« kÂ¥Õ£oš f£o
Ko¡f¥g£LŸsd. ÏJ jéu, Ûdt kfëU¡F tiy
ËDjš, kfë® Û‹ éahghçfS¡F T£L¥ bghW¥ò¡
FG cUth¡Fjš M»a thœthjhu elto¡iffŸ
nk‰bfhŸs¥gL»‹wd.
Û‹ é‰gid brŒÍ« kfëiu Ïiz¤J
1667 T£L¥ bghW¥ò¡ FG¡fŸ cUth¡f¥g£L,
8137 cW¥Ãd®fis fªJt£ofhu®fë‹ fl‹
beU¡foæš ÏUªJ Û£f %.1029.00 Ïy£r« RHš ãÂ
tH§f¥g£LŸsJ.
nkY«, 2019 – 20 M« M©oš, 27 Û‹ é‰gid
r§f¡ f£ol§fŸ k‰W« 2 kht£l mséyhd Ûdt®
r§f¡ T£lik¥ò¡ f£ol§fŸ %.353 Ïy£r« kÂ¥Õ£oš
f£l¥glΟsd.
6. tUkhd¤ij bgU¡F« elto¡iffŸ bjhl®ghd
gæ‰Á :
j‰nghJŸs thœthjhu¤ij nkY« ãiy¥gL¤j
éU¥gKŸs kfëU¡F« kh‰W thœthjhu«
V‰gL¤Jtj‰F« mÂf K¡»a¤Jt« më¡f¥ gL»‹wJ.
Ϫneh¡f¤ij vŒÂl thœthjhu¤ Âw‹ më¤jš äfΫ
K¡»akhdJ MF«. Ϥ£l¤Â‹ _ykhf njit¡nf‰g
17,092 kfëU¡F tUkhd¤ij¥ bgU¡F«
elto¡iffS¡fhf gšntW gæ‰ÁfŸ tH§f¥g£LŸsd.
»il¡F« thŒ¥òfis ga‹gL¤Â bfhŸSjš, é‰gid
nk«ghL k‰W« bghUŸ kÂ¥ò T£Ljš M»at‰iw
Ï¥gæ‰ÁfŸ kfëU¡F f‰W¡ bfhL¤JŸsd. 2018-19-š
1908 k¡fS¡F Rfhjhukhd Kiwæš Û‹ cUth¡Fjš,
387
Kaš ts®¥ò gid xiy bghU£fŸ jahç¤jš, ijaš,
°»ç‹ Ãç©o§ k‰W« gšntW tUkhd¤ij¥ bgU¡F«
elto¡iffS¡fhd gæ‰ÁfŸ tH§f¥g£LŸsJ.

2019 – 20M« M©oš, Rkh® 3100 kfëU¡F

%.223 Ïy£r« kÂ¥Õ£oš nfhê ts®¥ò, flš Á¥Ãæyhd
iféid¥ bghU£fŸ jahç¤jš, gid Xiy bghU£fŸ
jahç¤jš M»at‰¿‰fhd gæ‰ÁfŸ tH§f¥gl cŸsd.

7. E© bjhêy¦ nk«ghL (Micro Enteprise) :

E© bjhêš nk«gh£oš mDgt« cŸs Cuh£Á
mséyhd T£lik¥òfŸ, muR rhuh bjh©L
ãWtd§fŸ k‰W« Ïju ãWtd§fSl‹ £l
nkyh©ik myF cl‹ghL V‰gL¤Â, ghš é‰gid,
kh«gH« rhFgo ngh‹w c£ÃçΤ bjhêšfŸ, bjhêš
bjhF¥òfshf nk«gL¤j¥gL»‹wd. nkY«, nfhê
ts®¥ò, fhŒf¿, fhsh© ts®¥ò, fUthL c‰g¤Â, fæW
jahç¤jš, ky®¤ njh£l«, bgh«ik brŒjš, KªÂç gU¥ò
gjåLjš, mHF¡ fiy ãiya«, òlit t©z« Ô£Ljš
k‰W« Ïju bjhêšfŸ C¡Fé¡f Âw‹ gæ‰ÁÍl‹ fl‹
cjé tH§» elto¡if nk‰bfhŸs¥g£LŸsJ.

2018 – 19 tiu, %.7576.00 Ïy£r« bryéš,

3477 T£L¥ bghW¥ò¡ FG¡fS¡F gšntW
E©bjhêšfŸ nk‰bfhŸs elto¡if
nk‰bfhŸs¥g£LŸsJ.

388
 2019 – 20 M« M©oš, òÂjhf 2000 T£L¥
bghW¥ò¡ FG¡fis cUth¡», %.5000 Ïy£r«
thœthjhu¡ fl‹ tH§f £läl¥g£LŸsJ.

8. thœ¡if fšé gæ‰Á

£l¥ gFÂfëš cŸs ntiyæšyh
ÏisP®fS¡F xU khj« Kjš xU tUl« tiu gy
ÃçÎfëš ntiythŒ¥òl‹ Toa bjhê‰ gæ‰Á
5216 ÏisP®fS¡F %.473.11 Ïy£r« bryéš
tH§f¥g£LŸsJ.
9.3 Áw¥ò Ka‰ÁfŸ
£l¥ gF¡F bghU¤jkhd g©iz rh®ªj £l
cjéfŸ, jFªj thœthjhu elto¡iffS¡F
tH§f¥gL»‹wd. mDgtKŸs bjh©L ãWtd§fŸ
_y« gadhëfë‹ njitia fU¤Âš bfh©L Ïit
xU§»iz¡f¥gL»‹wd.
g©iz rh®ªj bjhêšfë‹ m«r§fŸ:
• FG cUth¡f« k‰W« mt‰¿‹ gæ‰Á, ef®Î
k‰W« elto¡iffŸ
• bjhêš E£g cjé tH§Fjš
• j‰nghJŸs muR £l§fSl‹ xU§»iz¤jš
• t§» Ïiz¥ò _y« fl‹ cjé tH§Fjš
• rªij¥gL¤j cjé òçjš
• c‰g¤Â¤Âw‹ k‰W« tUkhd¤ij
cWÂ¥gL¤Jjš
• £l elto¡iffëš ãiy¤j j‹ik¡F tif
brŒjš

389
gF – 1 : kht£l§fëYŸs £l§fŸ:
1. ehf¥g£od« kht£l¤Âš kh £l¤ij nk«gL¤Jjš

ehf¥g£od« kht£l¤Âš flnyhu gFÂæYŸs 12

Cuh£ÁfëèUªJ 2850 étrhæfS¡F ga‹gL«
tifæš kh / fhŒf¿ / _èif¢ bro rhFgo ngh‹w
g©iz rh®ªj £l§fŸ brašgL¤j¥g£L tU»‹wd.
Vw¤jhH 190 Jt¡f ãiy c‰g¤Âahs® FG¡fŸ
cUth¡f¥g£L mitfŸ ÂUkiw¡fhL étrhæfŸ
T£lik¥ghf xU§»iz¡f¥g£LŸsd. Ϥ£l¤Â‹
_y« rhFgo k‰W« FG elto¡iffŸ jéu bfhŸKjš
ika§fŸ k‰W« é‰gid ika¤Â‰fhf RHš ãÂ
tH§f¥g£LŸsJ. étrhæfS¡F é‰gid _y« ešy
tUkhd« bgWtj‰F Ï«ika§fŸ cjλ‹wd. bjh©L
ãWtdkhd nfhtd‹£ nk«gh£L ika¤Â‹ _y« 2018 –
19 M« M©oš, %.12.11 Ïy£r« bryéš
nk‰bfhŸs¥g£LŸsJ.

kh £l¤ij nk«gL¤Jjš:

ehf¥g£od« kht£l¤Âš kh bra‰Â£l§fŸ

eilKiwgL¤j¥g£lnghJ, kh¡Tœ jahç¡F« ãWtd«
x‹iw ãWt ÂUkiw¡fhL flnyhu étrhæfŸ
T£lik¥ò, ehif M®fhå¡ étrhæfŸ jahç¥ghs®fŸ
ãWtd« (NOFPCL) v‹w bgaçš jahç¥ghs®fŸ
ãWtdkhf nk«gL¤Â mj‹ _y« kh¡Tœ c‰g¤Â
ãWtd¤ij brašgL¤j K‹bkhêªjJ.

390
 mjdo¥gilæš g‹dh£L ntsh© ts®¢Á ãÂ
cjéÍl‹ Toa Rdhä¡F¥ Ë ãiy¤j thœthjhu¤
£l¤Â‹ Ñœ ehf¥g£od« kht£l¤Âš %.1044.14 Ïy£r«
(£l¥ g§ÑL - %.866.74 Ïy£r« k‰W« gadhëfŸ g§ÑL
- %.177.40 Ïy£r«) kÂ¥Õ£oš kh¡Tœ jahç¡F« ãWtd«
ãWt¥g£L, kh¡Tœ jahç¡F« gâ nk‰bfhŸs¥gl
cŸsJ.
kh étrhæfë‹ c‰g¤Âæ‹ kÂ¥ig mÂfç¡f¢
brŒtj‰F«, mÂf éiyia bgw thŒ¥gë¥gj‰F«
kh¡Tœ c‰g¤Â ãWtd« cjλwJ. Ïj‹ _y« kh
étrhæfŸ Ú©lfhy¤Â‰F xU ãiy¤j
thœthjhu¤Âid bg‰¿L« tifæš mikªJŸsJ.

2. if bfhL¡F« if (Hand in Hand) ãWtd¤Â‹

cjéÍl‹ flÿ® kht£l¤Âš ghš c‰g¤Âia
nk«gL¤Jjš:

flÿ® kht£l¤Âš 9 flnyhu »uhk§fëš

tÁ¡F« 400 kfëiu¡ bfh©l bjhF¥Ã‹ Ñœ ghš
c‰g¤Âahs® T£L bghW¥ò¡ FG¡fS¡F jäœehL »uhk
t§» _y« fl‹ bgw têtif brŒa¥g£LŸsJ.
mid¤J cW¥Ãd®fŸ cŸsl¡»a ghš c‰g¤Âahs®
T£lik¥ò cUth¡f¥g£L Ïj‹ _y« ghš é‰gid
k‰W« Ôtd« bfhŸKjš nk‰bfhŸs¥g£L tU»wJ.
kh£L¤ Ôtd« k‰W« fwit khLfŸ th§Ftj‰fhf
T£lik¥Ã‰F RHš ã tH§f¥g£LŸsJ. Ϥ£l« if
bfhL¡F« if (Hand in Hand) ãWtd¤Â‹ cjéÍl‹
%.12.62 Ïy£r¤Âš brašgL¤j¥g£lJ.

391
gF – 2 kht£l§fëYŸs £l§fŸ:
1.Ïuhkehjòu« kht£l¤Âš beš k‰W« Âiz ngh‹w
ÁW jhåa§fë‹ kÂ¥ò T£Ljš k‰W«
rªij¥gL¤Jjš
Ïuhkehjòu« kht£l flnyhu¥ gFÂfëš cŸs
beš k‰W« ÁW jhåa§fis gæçL« étrhæfë‹
tUkhd¤ij ca®¤jΫ, beš k‰W« ÁW jhåa§fë‹
kÂ¥ò T£Ljš k‰W« rªij¥gL¤Jjš _y« Ϥ£l«
flnyhu¥ gFÂfëYŸs 12 Cuh£Áfis cŸsl¡»a 1000
étrhæfis C¡Fé¡F« tifæš, c‰g¤Âahs®
ãWtdkhf xU§»iz¤J étrha¤Âš ãiy¤j
j‹ikia miltj‰F nfhtd‹£ nk«gh£L ika¤Â‹
_y« brašgL¤j¥g£L tU»wJ.
2018 – 19 M« M©oš, %.54.04 Ïy£r« xJ¡ÑL
brŒa¥g£L eilKiwæš cŸsJ.
2019- 20 M« M©oš, nkY« 500 étrhæfis
Ϥ£l¤Âš Ïiz¤J brašgL¤Jtj‰F %.49.80
Ïy£r« xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
2. Ïuhkehjòu« kht£l¤Âš kšèif rhFgo k‰W« ky®
é‰gid brŒjš:
Ïuhkehjòu« kht£l¤Âš 2 flnyhu¥
Cuh£ÁfëYŸs kšèif rhFgo brŒÍ«
400 étrhæfŸ ga‹bgW« tifæš Ï¤Â£l«
brašgL¤j¥g£LŸsJ. rhFgo Âw‹ k‰W« é‰gid
F¿¤j m«r§fŸ ãiwªj kšèif mL¡F eh‰w§fhiy
mÂfç¥gJ, jhŒ jhtu rhFgo k‰W« kšèif rhFgoia
mÂfç¤J kšèif ó k‰W« gÂa‹fŸ é‰gid _y«
392
ešy Ïyhg« bgw têtif brŒtJ Ϥ£l¤Â‹
F¿¡nfhshF«. bjh©L ãWtdkhd Átf§if
gšneh¡F r_f nrit r§f¤Â‹ _y« brašKiw MjuÎ
tH§» Ϥ£l« brašgL¤j¥gL»wJ. 2018 – 19 M«
M©oš, %.18.97 Ïy£r« xJ¡Ñ£L brŒa¥g£L
eilKiwæš cŸsJ.
2019–20 M« M©oš, TLjyhf 100 gadhëfŸ
Ïiz¡f¥g£L %.12.00 Ïy£r« xJ¡Ñ£oš
brašgL¤j¥gl cŸsJ.
3. ML ts®¥ò¤ £l«:
òJ¡nfh£il kht£l¤Âš ML ts®¥ò thœthjhu¤
£l« brašgL¤j¥g£L ML ts®¥Ãš Fiwªj g£r Ïw¥ò
é»j«, nk«g£l Mnuh¡»a« k‰W« Rfhjhu« _y« vëa
Kiwæyhd bjhêš E£g§fŸ cjéÍl‹ bg©fŸ, ML
ts®¥gj‰F têtif brŒa¥gL»wJ. Ϥ£l¤Â‹ _y«
14 flnyhu Cuh£ÁfëèUªJ Rkh® 500 kfë® ga‹bgW«
tifæš 42 r_f fhšeil bjh©l®fŸ nk‰f©l
neh¡f§fŸ ãiwnt‰w cjÎtj‰fhf gâ ò绋wd®.
2018 – 19 M« M©oš, Ϥ£l« ãiyahd étrha«
k‰W« R‰W¢NHš elto¡if (SEVA) bjh©L
ãWtd¤Â‹ _y« %.17.34 Ïy£r« bryéš
brašgL¤j¥g£lJ. 2019 – 20 M« M©oš, TLjyhf 1000
kfë® ga‹bgW« tifæš, %.12.80 Ïy£r« xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ.
nkY«, jŠrhñ®, ÂUth%®, ö¤J¡Fo k‰W«
ÂUbešntè M»a kht£l§fëY«, ML ts®¥ò gâ

393
nk‰bfhŸtj‰F 2000 kfë® ga‹bgW« tifæš, %.60.00
Ïy£r« xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
4. ÂUbešntè kht£l¤Âš KU§if rhFgo k‰W«
rªij¥gL¤Jjš:
KU§if rhFgo k‰W« kÂ¥ò T£LjY¡fhf
ÂUbešntè kht£l¤Âš 11 flnyhu Cuh£Áfëš
KU§if rhFgo, KU§f¡Ñiu k‰W« V‰WkÂ
brŒtj‰fhf KU§if v©bzŒ c‰g¤Â (Mu«g
f£lkhf) ngh‹wt‰¿š <LgL¤j 800 kfëiu nj®Î brŒJ
KU§if rhFgo k‰W« kÂ¥ò T£LjY¡fhf têtif
brŒa¥gL»wJ. Ϥ£l« °blšyh nkç° Ï‹°ooô£
M~¥ blty¥bk©£ °lo° (SMIDS) bjh©L
ãWtd¤Â‹ _y« brašgL¤Âl, 2018 – 19 M« M©oš,
%.19.63 Ïy£r« xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ.
Ϥ£l« 2019–20 M« M©o‰F éçÎgL¤j¥
g£L, %.38.59 Ïy£r« kÂ¥Õ£oš TLjyhf 200 kfëiu
Ïiz¤J brašgL¤j¥gl cŸsJ.
mid¤J g©iz rh®ªj £l§fS« t§»¡
_y« fl‹ cjé brŒa £läl¥g£L FG
xU§»iz¥òl‹ brašgLtj‰F Kiwahd gæ‰Á k‰W«
elto¡iffŸ nk‰bfhŸs têtif brŒa¥gL»wJ.
5. gid ku« VW« fUé m¿Kf¥gL¤Jjš:
• bg©fS¡fhd gid VW« gæ‰Á k‰W« Âw‹
ts®¥ò
• ég¤J¡fis j鮥gj‰fhf gid ku« VW« fUé
Áw¥ghf totik¡f¥g£LŸsJ.

394
 • 25 bg©fS¡F gid ku« VWtj‰fhd gæ‰Á
tH§f¥g£L, gadhëfS¡F ku« VW« fUé tH§f
elto¡if nk‰bfhŸs¥g£LŸsJ.
6. bjhF¥ò elto¡iffŸ cUth¡Fjš:
T£L¥ bghW¥ò FG¡fŸ bt‰¿fukhf brašg£L¡
bfh©oU¡F« ϤjUz¤Âš mt‰iw nkY« tYtila¢
brŒaΫ, mt®fSila tUkhd¤ij¥ bgU¡fΫ
x›bthU T£L ts ika¤ÂY« x‹W mšyJ Ïu©L
bjhêš bjhF¥òfŸ V‰gL¤j £läl¥g£LŸsJ.
xnu bjhêš brŒa¡Toa gy T£L¥ bghW¥ò
FG¡fis T£L ts ika¤Â‹ _y« j§fS¡F
njitahd ÏLbghUëèUªJ rªij¥gL¤Jjš tiu
»il¡F« ts Mjhu§fë‹ mo¥gilæš xU§»iz¤J
brašgL¤Jjš Ïj‹ K¡»a m«rkhF«.
Ïij K‹åW¤Â, ËtU« têfëš brašgLtJ
T£L ts ika bjhêš bjhF¥òfë‹ neh¡fkhF«
1. T£L ts ika¤Âš brašgL« T£L¥ bghW¥ò
FG¡fë‹ bjhêšfis g‰¿ m¿ªJ bfhŸSjš
2. T£L¥ bghW¥ò FG¡fë‹ tèikia MŒªJ
mjDila brašgh£il¡ f©l¿jš
3. T£L¥ bghW¥ò FG¡fë‹ brašgh£oš ÏU¡F«
FiwghLfis f©l¿ªJ mjid Ú¡» tYtila
brŒjš
4. T£L¥ bghW¥ò FG¡fis K‹ndWtj‰fhd
mid¤J cjéfisÍ« xU§»iz¥gj‹ _y« bgw
tê tF¤jš

395
9.4 f©fhâ¥ò k‰W« kÂ¥ÕL :
£l brašghLfis c‹å¥ghf f©fhâ¡F«
tifæš vëa tifæyhd nlè bk‹bghUŸ (Tally
Software) mid¤J ãiyfëY« ãWt¥g£L ga‹gh£oš
cŸsJ. Ïizajs« thæyhf £l elto¡iffë‹
K‹nd‰w« bjhl®ªJ f©fhâ¡f¥gL»‹wJ. khjhªÂu
MŒÎ¡ T£l« _y« kht£l« k‰W« fs mséš
mid¤J brašghLfë‹ Ïy¡F k‰W« bjhl®
elto¡iffë‹ K‹nd‰w« f©fhâ¡f¥gL»‹wJ.
x›bthU tUlK« M©L £l gy‹ (outcome) F¿¤J
_‹wh« ju¥Ãd® _y« kÂ¥ÕL brŒa¥gL»‹wJ. £l
brašghLfis f©fhâ¥gj‰F khãy mséš Â£l
têfh£L FGΫ, ehL mséš K¤ju¥ò ã bryÎ F¿¤j
MŒÎ¡ T£lK« el¤j¥gL»‹wd.
9.5 jh¡f«
Rdhä¡F¥ Ë ãiy¤j thœthjhu¤ £l«
flnyhu rKjha thœthjhu¤Â‹ ÛJ äf¥bgça
jh¡f¤Âid V‰gL¤ÂÍŸsJ. Ïy¡F FL«g§fë‹
tUkhd tu«ò fârkhf ca®ªJŸsJ. k¡fë‹
éê¥òz®Î ãiy òÂa c¢r¤ij v£oÍŸsJ. g‹dh£L
ntsh© ts®¢Á ãÂa¤Â‹ MŒÎ¡ FGéd® Ϥ£l
brašghLfŸ ÂU¥Âfukhf cŸsJ vd
rh‹wë¤JŸsd®.
£l brayh¡f¤Âš mid¤J ãiyfëY«
rKjha¥ g§fë¥ig ãiy ãW¤ÂaJ Ϥ£l¤Â‹
F¿¥Ãl¤j¡f rhjidfëš x‹whF«. rKjha« rh®ªj
mik¥ghd Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfë‹ ãiy¤j

396
j‹ik cWÂgL¤j¥g£LŸsJ. ViH k‰W« äfΫ ViH
k¡fŸ ã nritfis ÏyFthf¥ bgW« ãiy¡F V‰w«
bg‰WŸsd®. bt‰¿fukhd kh‰W Ra ntiythŒ¥òfŸ
V‰gL¤j¥g£LŸsd. Ûdt®fŸ Áw¥ghf
xU§»iz¡f¥g£ljhš, mt®fSila c‰g¤Â¡F cfªj
éiy cWÂ brŒa¥g£LŸsJ. jil brŒa¥g£l Û‹Ão
eilKiwfis bjhl®jš, ViH k‰W« äfΫ ViH
k¡fë‹ thœthjhu¤ £l§fëš ã ãWtd§fëš
M®tä‹ik ngh‹wit Ϥ£l« rªÂ¡F« Áy
rthšfshF«.
9.6 £l ã xJ¡ÑL:
ãWtd thçahf:

t. bjhif (%.nfhoæš)
v©. ãWtd«
gFÂ - I gFÂ - II

1 g‹dh£L ntsh© ts®¢Á

132.32 142.15
ãÂa«

2 jäHf muR 12.00 16.08

3 t§» k‰W« E©fl‹

100.61 94.32
ãWtd§fŸ

4 gadhëfëd¦ g§fë¥ò 38.76 26.94

bkh¤j bjhif 283.69 279.49

397
9.7 bkh¤j bryéd¥ g£oaš
m. V‰fdnt brašgL¤j¥gL« kht£l§fŸ :
(%ghŒ Ïy£r¤Âš)

2019-20 (01.04.19
2007 Kjy¦ 2019
Kjš 15.06.2019
tiu
tiu) 15.06.20
£l £l 19
£ tUlhª
kÂ¥ Ïilã 31.03.20 tiu
l¡ 2019 Âu
£l¡ TW ÕL iy 19 tiu nk‰bf cŸs
TW tiua gâ¤
bjh m¿¡i nk‰bf hŸ bkh¤j
v© hd £l«
if f hŸ s¥g£l bryé
ã k‰W«
s¥g£l bryé d«
éLé ãÂ
bryé d«
¥ò xJ¡Ñ
d«
L

flnyhu ts
I. Mjhu 3851 5632 6342.48 6154.78 76.00 25.63 6180.41
nkyh©ik

Cuf ãÂ
kw¦W«
II. Ïl®¥ghL 983 1398 1616.41 1527.10 0.00 0.00 1527.10
j鮡F«
têKiwfs

ntiythŒ¥ò
fis
cUth¡Fjy¦
III. 6631 9399 7257.08 6476.51 261.82 89.33 6565.81
kw¦W« Âwd¦
ts®¥ò¥
gæw¦Á

rKjha«
rh®ªj flš
IV. ghJfh¥ò 180 242 235.80 235.51 0.00 0.00 235.51
kw¦W« ngçl®
nkyh©ik

£l
V. 1592 2256 3793.61 4058.20 186.00 59.75 4117.94
nkyh©ik

bkh¤j« 13237 18927 19245.38 18452.10 523.82 174.71 18626.77

398
M. éçÎ¥gL¤j¥g£LŸs kht£l§fŸ:
1. £l¡ TW thçahf
(%ghŒ Ïy£r¤Âš)
2019-20 (01.04.2019 –
2017 Kjš 2019 tiu
15.06.2019)
15.06.2019
£l tUlhªÂu
£lTW tiu
£l¡ TW kÂ¥ÕL 31.03.2019 tiu g⤠nk‰bfhŸ
v© ã nk‰bfhŸs¥g£l
bjhif nk‰bfhŸs¥ £l« s¥g£l
éLé¥ò bkh¤j bryéd«
g£l bryéd« k‰W« ã bryéd«
xJ¡ÑL
flnyhu
I. ts Mjhu 6104.46 3665.77 2170.81 4250.24 187.97 2358.78
nkyh©ik
bjhêš
nk«ghL
k‰W«
ntiy
II. thŒ¥ò-
7455.15 3948.93 1550.39 2797.28 131.23 1681.62
fis
cUth¡F-
jš
£l
V. nkyh©ik
2262.90 790.07 914.82 1226.44 130.97 1045.78
bkh¤j« 15822.51 8404.77 4636.02 8273.96 450.17 5086.18

2. ÃçÎ thçahf:
(%ghŒ Ïy£r¤Âš)
2019-20 (01.04.2019 –
2017-19
15.06.2019)
£l 15.06.2019
tUlhª
t. kÂ¥Õ 31.03.2019 tiu
Âu gâ nk‰bfh
v tif L ã tiu nk‰bfhŸs¥
£l« Ÿs ¥g£l
©. bjhi éLé nk‰bfhŸ g£l bkh¤j
k‰W« bryéd
f ¥ò s¥ g£l bryéd«
ã «
bryéd«
xJ¡ÑL
I. gâfŸ 4421.09 3040.90 961.09 1652.69 132.59 1093.68
II. khåa« 3592.00 2790.05 1245.37 3377.00 54.55 1299.92
cgfuz§
III. fŸ k‰W« 312.02 174.57 238.64 102.24 0.00 238.64
bghU£fŸ
Mnyhri
IV. d 2024.70 841.75 523.29 1303.04 94.30 617.59
f£lz«
ru¡F,
nrit
V. 3656.07 794.94 909.95 891.23 60.08 970.03
k‰W«
cŸÇL
r«gs«
VI. k‰W« 1816.63 762.56 757.68 947.76 108.65 866.32
gofŸ
bkh¤j« 15822.51 8404.77 4636.02 8273.96 450.17 5086.18

399
 Rdhä¡F¥ Ë ãiy¤j thœthjhu¤ £l¤Â‹
_y« flnyhu¥ gFÂfëš cŸs gh¡f¥gl¡Toa
j‹ikia¡ fU¤Âš bfh©L, v®¤bj¿jš k‰W«
jftik¥òl‹ Toa Ra mik¥ò¡fis Ïiz¤jš têna
j‰rh®òl‹ Toa Ra cjé¡ FG¡fŸ, T£L¥ bghW¥ò¡
FG¡fŸ, Û‹ é‰gid r§f§fŸ k‰W« Ïju k¡fŸ
mik¥òfŸ V‰gL¤j¥gL»‹wd. thœthjhu
elto¡iffŸ Cuh£Á mséyhd T£lik¥òfŸ mšyJ
mt‰W¡F òw«ng V‰gL¤j¥gL»‹wd. flnyhu¥
gFÂfë‹ ajh®¤j ãiy k‰W« bt‰¿¡F cfªj
gh®itÍl‹ Ï¥gF r_f, R‰W¢NHš mik¥òfë‹
Âw‹ nk«gL¤j¥g£LŸsJ.
gh¡f¥g£l k¡fëd¦ thH¦thjhu¤Ây¦ xU bgU«
ts®¢Áia Rdhä¡F¥ Ë ãiy¤j thH¦thjhu¤ £l«
Vw¦gL¤ÂÍs¦sJ k‰W« rKjha k¡fë‹ tUkhd¤ij
bgU¡F« bghU£L, tiy ËD« js«, Û‹ Vy¡ Tl«,
Û‹ bfhŸKjš ãiya« ngh‹w f£lik¥òfŸ mik¤J¤
ju¥g£LŸsd. £l¥ gFÂfëYs¦s FL«g§fëd¦
tUkhd« F¿¥Ãl¤j¡f mséy¦ ca®ªJs¦sJ. k¡fëd¦
éê¥òz®Î xU òÂa msÎnfhiy v£oÍs¦sJ.
gd¦dh£L ntsh© ts®¢Á ãÂa¤Âd¦ Ma¦Î¡ FGéd®,
Ϥ£l« ÂU¥Âfukhf¢ bray¦gLtjhfΫ, MÁa gÁá
ÃuhªÂa¤Ây¦ Áw¥ghf¢ bray¦gL« £l§fëy¦ ÏJ
Kj‹ikahd¤ £lkhf ÏU¥gjhfΫ ghuh£oÍŸsd®.

400
10. tuÎ bryΤ £l«

401
10. tuÎ bryΤ £l« 2019-20

2019-20 M« M©L tuÎ bryΤ £l¤Âš

%.18273.959 nfho xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ. Ïš
tUthŒ bryéd§fS¡fhf %.16,478.130 nfhoÍ«,
_yjd¢ bryéd§fS¡fhf %.1,795.479 nfhoÍ«
xJ¡ÑL brŒa¥g£LŸsJ k‰W« muR Cêa®fS¡fhd
fl‹ bjhif¡fhf %.0.350 nfhoÍ« xJ¡ÑL
brŒa¥g£LŸsJ.

402
11. KoÎiu

403
11. KoÎiu
Cuf gFÂfëš tÁ¡F« k¡fŸ, ef®òu
gFÂfS¡F Ïizahd trÂfis bgw VJthf, Cuf
gFÂfëš mo¥gil trÂfŸ k‰W« c£f£lik¥ò
trÂfis nk«gL¤Âl Cuf ts®¢Á k‰W« Cuh£Á¤
Jiw Áw¥ghd Ka‰Áfis nk‰bfh©L tU»wJ.
cŸsh£Á mik¥òfis Áw¥ghf brašgL¤Âl
VJthf _‹wL¡F Cuh£ÁfS¡F nghJkhd
mÂfhu§fS« k‰W« bghW¥òfS« tH§f¥g£LŸsd.
Cuf gFÂfëš FoÚ® éãnahf«, bjUés¡FfŸ, Cuf¢
rhiyfŸ k‰W« mo¥gil trÂfis tH§»lΫ k‰W«
mjid Áw¥ghd Kiwæš guhkç¤ÂlΫ njitahd
ãÂæid k¤Âa k‰W« khãy ã FG kh‹a§fŸ _y«
_‹wL¡F Cuh£ÁfS¡F tH§f¥g£L tU»wJ.
Cuf gFÂfëš cŸs Ål‰w k¡fë‹ FoæU¥ò¤
njitfis Ãujk kªÂç FoæU¥ò £l« (Cuf«) k‰W«
Kjyik¢rç‹ Nça ä‹ r¡ÂÍl‹ Toa gRik ÅL
£l§fë‹ _y« ãiwnt‰w¥g£L tU»wJ.
25 tUl§fS¡F K‹ gšntW muR £l§fë‹ Ñœ
f£l¥g£l gGjilªj ViH k¡fë‹ ÅLfis gGJ Ú¡f«
brŒtj‰fhd ÅLfŸ gGJ Ú¡f« £l« xU Áw¥ghd
Ka‰ÁahF«. Ïj‹ _y« ViH vëa k¡fS¡F fd kiH,
òaš k‰W« Ïju Ïa‰if Ïl®ghLfëèUªJ ghJfh¥ò
më¡f¥gL»wJ.
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW £l¤Â‹
brašghLfŸ, m‹ik fhy§fëš Cuf k¡fS¡fhd

404
ntiy thŒ¥Ãid cW brŒtnjhL k£Lkšyhkš Cuf
k¡fŸ ntiy njo efu§fis neh¡» brštJ
jL¡f¥gL»wJ. nkY« Ϥ£l«, Ïa‰if ts nk«gh£L
gâfshd kiHÚ® nrfç¥ò k‰W« ãy¤jo Ú® ÛŸãu¥ò«
gâfis òÂa c¤ntf¤Jl‹ brašgL¤j¥g£L tUtj‹
_y« étrha c‰g¤Â k‰W« c‰g¤Â Âwid mÂfç¥gš
K¡»a g§F t»¡»wJ.
Ãujk kªÂç »uhk rhiy £l«, jäœehL Cuf
rhiyfŸ nk«gh£L¤ £l« k‰W« egh®L t§»æ‹ Cuf
c£f£lik¥ò ts®¢Á ã ngh‹w gšntW £l§fis
brašgL¤Jtj‹ _y« Cuf¢ rhiyfŸ fârkhd
mséš nk«gL¤j¥g£LŸsJ. ϤJiwædhš éçthd
rhiyfŸ guhkç¥ò bfhŸif cUth¡f¥g£L
brašgL¤j¥gLtj‹ _y« Cuf¢ rhiyfŸ bjhl®ªJ
guhkç¡f¥gLtJ cWÂ brŒa¥g£L tU»wJ.
r_f, bghUshjhu« k‰W« Rfhjhu¡ F¿pLfŸ
neuo jh¡f¤ij V‰gL¤J« v‹gjhš Ϫj muR,
Rfhjhu¤Â‰F bjhl®ªJ mÂf K¡»a¤Jt« më¤J
tU»wJ. Âwªj btëæš ky« fê¤jy‰w ãiyæid j¡f
it¤J¡bfhŸs kdkh‰wnk K¡»a« v‹gjhš fê¥giw
ga‹ghL, ghJfh¥ghd Rfhjhu gH¡ftH¡f§fŸ k‰W«
j‹ R¤j« g‰¿a bjhl® éê¥òz®ÎfŸ V‰gL¤j,
Rfhjhu« k‰W« FL«g ey«, gŸë¡ fšé k‰W« r_fey«
M»a Jiwfë‹ fs¥gâahs®fŸ Ôéukhf
<L¥gL¤j¥g£LŸsh®fŸ. Ïj‹ bjhl®¢Áahf, Âw‹
nk«gh£L gæ‰ÁfS¡F TLjš K¡»a¤Jt«
më¡f¥gL»wJ. “KG Rfhjhu jäHf« - K‹ndho
jäHf«” v‹w x£L bkh¤j ts®¢Á milªÂl, Ϫj
405
mid¤J Ka‰ÁfS« Ïy¡fhf
nk‰bfhŸs¥g£LtU»‹wJ.
jäœehL òJ thœÎ¤ £l« k‰W« jäœehL Cuf
thœthjhu Ïa¡f« M»at‰¿‹ brašghLfŸ Cuf
ViHfS¡F« Cuf kfëU¡F« v©z‰w thŒ¥òfis
tH§»ÍŸsJ. Ïij¥nghynt, jäœehL ef®¥òw
thœthjhu £lkhdJ ef®¥òw¥ gFÂfëš k¡fë‹
thœ¡if¤ ju« nk«gL¤j têtif brŒ»wJ. M‰wš
nk«ghL, Âw‹ ts®¥ò k‰W« ãÂÍjé M»at‰¿‹ _y«
bg©fis Ra rh®ò cŸst®fshf M¡Fjny muÁ‹
neh¡fkhF«. Ïå tU« M©Lfëš ãiy¤j Úo¤j Cuf
bjhêšfisÍ« Cuf ntiythŒ¥ÃidÍ« cUth¡»
nk«gL¤J« neh¡fnk Cuf ts®¢Áæ‹ Kj‹ik¢
brašghlhf ÏU¡F«. jäœeh£oš Cuf k‰W« ef®¥òw¥
gFÂfëš midtU« fhQ« t©z« bgU«
K‹nd‰w§fis V‰gL¤J« muÁ‹ Ka‰Áæš kfë® Ra
cjé¡FG¡fis mÂf mséš <LgL¤Â muR
mt®fis têel¤J«.
jäHf¤ij eh£onyna äf¢Áwªj khãykhf
cUth¡»l, kh©òäF K‹dhŸ Kjyik¢r® òu£Á¤
jiyé m«kh mt®fshš m¿Kf¥gL¤j¥g£l gšntW
K‹ndho £l§fis Ϫj muR Cuf ts®¢Á k‰W«
Cuh£Á¤ Jiw _y« bjhl®ªJ brašgL¤J«.

v°.Ã.ntYkâ,
efuh£Á ã®thf«, Cuf ts®¢Á k‰W«
Áw¥ò¤ £l§fŸ brayh¡f¤ Jiw mik¢r®

406
Kjyik¢rç‹ Nça ä‹r¡ÂÍl‹ Toa gRik ÅL
gšntW muR £l§fë‹ Ñœ f£l¥g£l ÅLfŸ gGJ Ú¡f« brŒjš
òÂa m§f‹tho f£ll«
jh®¢ rhiy mik¤jš
òÂa ghy« mik¤jš
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤ £l brašghLfŸ
kfh¤kh fhªÂ njÁa Cuf ntiy cW¤ £l brašghLfŸ
òÂa Cuh£Á x‹¿a mYtyf«
KG Rfhjhu jäHf« - K‹ndho jäHf«
m«kh ó§fh k‰W« m«kh cl‰gæ‰Á Tl«
Úy»ç kht£l¤Âš cUth¡f¥g£LŸs njæiy x¤j bjhê‰ FG¡fS¡F
thfd§fŸ, ÏLbghUŸ nrä¥ò k‰W« gRªnjæiy bfhŸKjš ika§fŸ
mik¤Âl flDjé tH§f¥g£lJ
Ï-k braè thæyhf Ra cjé¡ FG cW¥Ãd®fS¡fhd
m«kh rKjha thbdhè Jt§f¥g£lJ
Úy»ç kht£l¤Âš 18.05.2018 m‹W eilbg‰w
m«kh ÏUr¡fu thfd§fŸ tH§F« éHh
nry¤Âš 25.02.2019 m‹W eilbg‰w kfë® Ra cjé¡ FG¡fS¡fhd
khbgU« flDjé tH§F« éHh
kh©òäF jäœehL Kjyik¢r® mt®fël« f#h òaš ãthuhz ã tH§f¥g£lJ
nfha«ò¤ö® kht£l¤Âš 03.02.2019 m‹W eilbg‰w Ra bjhêš
KidnthU¡fhd éê¥òz®Î k‰W« t§»¡ fl‹ tH§F« éHh
khãy mséyhd kfë® Ra cjé¡ FG c‰g¤Â¥ bghU£fŸ é‰gid f©fh£Áæš
ÂUe§iffS¡fhd Áw¥ò é‰gid fil
 bg© étrhæfŸ nk«gh£L¤ £l¤Â‹ Ñœ ÂUtŸq® kht£l«,
F«äo¥ó©o t£lhu«, kjh®gh¡f« »uhk¤Âš
br«ik beš rhFgo elÎ g‰¿a gæ‰Á kfë® étrhæfS¡F më¡f¥g£lJ
Ahnyh Ãsh¡ jahç¥ò myF, flÿ® kht£l«
 g‹dh£L ntsh© ts®¢Á ãÂa¤Â‹ cjéÍl‹ Toa
Rdhä¡F¥ êija ãiy¤j thœthjhu¤ £l brašghLfŸ