Predstava „Upotreba čoveka“ koju je prema romanu Aleksandra Tišme režirao Boris Liješević

prikazana je kao jedina ovogodišnja premijera (zbog pamdemijskih okolnosti, i jedina predstava)
festivala Grad Teatar Budva. Predstava je nastala kao regionalna koprodukcija Grad teatra
Budva, Novog tvrđava teatra (Čortanovci), Novosadskog pozorišta (Újvidéki Színház) i East
West centra iz Sarajeva, u okviru projekta „Dijalog za budućnost: unapređenje dijaloga i
društvene kohezije u i između Bosne i Hercegovine, Crne Gore i Republike Srbije“ (UNDP,
UNICEF, UNESCO).

Tišmin roman temu traume Drugog svjetskog rata obrađuje posredno, kroz analizu pojedinačnih
ljudskih postupaka i unutrašnjih dilema pojedinaca zahvaćenih ratom, a ne kroz sintetički prikaz
ratnih zbivanja. Protagonisti radnje su nekoliko novosadskih porodica čijim je pojedinim
članovima data ključna uloga, koje roman nehronološki prati od tridesetih do pedesetih godina
prošlog vijeka. Tragične, stradalačke ljudske sudbine ispripovijedane su uglavnom iz perspektive
sveznajućeg pripovijedača, na jednostavan, sažet, objektivistički način, kojim se ostvaruje
tjeskobna, hladna i pesimistična atmosfera ovog antiratnog romana.

Dramatizacija Borisa Liješevića i Fedora Šilija pojednostavljuje radnju romana, uklanjajući iz

nje neke sporedne likove i njihove sudbine, ili ih redukujući na najosnovnije crte. U centru
pažnje je Vera Kroner, djevojka iz bogate jevrejske porodice. Osvjetljava se njen odnos sa ocem
Robertom i bratom Gerhardom, školskim vršnjacima (Milinkom Božićem i Sredojem
Lazukićem), nastavnicom njemačkog jezika Anom Drentvenšek, i muškarcima koje bezuspješno
pokušava da pridobije da joj pomognu u bijegu od nadolazeće katastrofe (mađarskim fašistom
Miklošem Armanjijem koji preuzma radnju Kronerovih, i Verinim ujakom, njemačkim fašistom
Lenardom Sepom). Istaknut je Verin osjećaj otuđenosti od sredine i gađenje koje je od
djetinjstva, kao dijete Jevreja i Njemice, osjećala prema isticanju nacionalnih i vjerskih razlika
među ljudima. Nakon oslobođenja iz „kuće radosti“ (logorskog bordela za nacističke vojnike),
tijela i duha razorenog patnjama, i pokušaja integracije u socijalističko društvo sa imanentnim
mu podjelama na oslobodioce i kolaboracioniste, Verin osjećaj nepripadanja i nesnalaženja
pojačan je do granica neizdrživosti. Jedini srećni trenuci njenog života obilježeni su vremenom
provedenim sa slučajno ponovo pronađenim Sredojem Lazukićem.

Glumice i glumci Emina Elor, Draginja Voganjac, Jugoslav Krajnov, Dušan Vukašinović,
Ognjen Nikola Radulović, Aljoša Đidić i Ognjen Petković igraju i naratore – pripovijedaju
odlomke radnje, predstavljaju likove, najavljuju događaje itd., i likove, pri čemu fluidno i spretno
izmijenjuju različite uloge. Emina Elor svedeno prikazuje suštinsku usamljenost Vere Kroner u
svijetu koji se uporno i uvijek iznova dijeli na „naše“ i „druge“, njenu unutrašnju snagu i
očajničku potrebu da preživi, te kasnije kajanje zbog tog preživljavanja kroz koje je postala puka
ljudska olupina. Draginja Voganjac igra samozatajnu nastavnicu njemačkog jezika, ali i
komšinicu, službenicu, nadzornicu u nacističkom logoru, poštansku službenicu i medicinsku
sestru. Jugoslav Krajnov je Verin učeni otac, naivni knjigoljubac koji se sve do odvođenja u
logor zavarava nadom u pobjedu razuma; Dušan Vukašinović oblikuje Verinog vršnjaka i
partnera iz mladosti, ljubaznog, ispravnog i u svom idealizmu pomalo glupog štrebera Milinka;
Ognjen Nikola Radulović igra hedonističkog i neobuzdanog Sredoja; Aljoša Đidić Verinog
eksplozivnog brata Gerharda koji prezire pasivnost sunarodnika; a Ognjen Petković Verinog
indoktriniranog ujaka, zagriženog SS-ovca. Svi pomenuti glumci u različitim scenama
predstavljaju i nacističke vojnike, socijalističke činovnike itd.

Sa postupcima brehtovske stilizacije, kao što su prisustvo svih izvođača oko pozornice, ulazak
glumaca iz publike i oblačenje kostima pred njom, paljenje svjetla i obraćanje publici, paralelno
odvijanje radnji, stilizovane – plesom predstavljene scene mučenja i stradanja, i slično, prepliće
se naturalistička emotivnost. Ovo je naročito izraženo u sceni u kojoj Robert Kroner nakon
nekoliko dana mučnog sprovođenja Jevreja u logor odbija da nastavi putovanje i biva po kratkom
postupku ubijen, što je praćeno Verinim očajničkim plačem napuštenog djeteta; kao i u
ponovnom susretu-zagrljaju Vere i Sredoja, koji joj podaruje trenutak ušuškanosti i bezbrižnosti.
Ogoljena pozornica, kojom dominira dugačak, klaustrofobičan sivi zid u pozadini i gomilice
odjeće pred njim (scenograf Željko Piškorić) posreduje tjeskobnu atmosferu neizvjesnosti, straha
i neslobode.

Osnovne mane vrlo korektne predstave su nedostatak kompleksnijeg sagledavanja tema kojima
se bavi, zbog čega nam (kao i predstava „Čuvari tvog poštenja“ koju je Liješević 2017. godine
režirao u Gradskom pozorištu Podgorica) djeluje kao isuviše opšta i ilustrativna skica složenih
procesa. Prepoznatljiv sveden Liješevićev rediteljski rukopis, koji podrazumijeva stilizaciju i
uslovnost igre, vrlo dobro korespondira sa Tišminim spisateljskim stilom lišenim patetike, koji
direktne opise stradanja ili izbjegava ili svodi na skoro mirno ispripovijedane kratke odlomke.
Ipak, u odnosu na Tišmin roman, likovi, uključujući glavni, psihološki su pojednostavljeni i
pomalo marionetski, njihovi odnosi su jednodimenzionalniji, zbog čega neki postupci djeluju
nemotivisano i nedovoljno jasno. Sa druge strane, roman nije značajno scenski nadograđen,
recimo adekvatnijim, dubljim seciranjem uzroka ratova (npr. nacionalizma kao od strane elita
konstruisanog masovnog, destruktivnog uvjerenja o naciji kao najvišem smislu ljudskog
postojanja). Zbog toga predstava, iako nije lišena vrijednosti, ostavlja utisak podcrtavanja
opšteprihvaćenog (osuda antisemitizma, nacizma, i ratova uopšte).