ISTORIJA ANESTEZIOLOGIJE
5(091)
Iz istorije medicine
ISTORIJA ANESTEZIOLOGIJE
Dragan Vučović
U večitom ljudskom naporu da preživi verovatno
je najstalnija i najteža bila borba protiv fizičkog bola
Vincent J.Collins
Prvi pisani tragovi o vrsti terapije bola datiraju
iz antičke Grčke, kada su se upotrebljavali ekstrak-
ti maka, mandragore i alkohola. Sundjer navlažen
tom smešom je stavljan na bolna područja, a upo-
trebljavali su ga Hipokrat i Galen. Ono što je pozna-
to, ali ne i u detalje je da su Grci upotreblajvali razli-
čite supstance da bi izazvali stanje sna. Te supstance
su davane inhalacionim putem. Pretpostavlja se da
je i Odisej na svom krstarenju, pao u neku vrstu
obamrlosti pod dejstvom neke od tih supstanci.
Mak i ekstrakt maka, opijum bili su upotreblja-
vani i u azijskim zemljama i korišćeni su za izaziva-
nje euforije, relaksacije i zaborava.
Ekstrakt maka, poznat kao “suze maka “ koristili
su Galen, Pare, Celzus i Hipokrat. Celzus je čak tom
supstancom proizvodio stanje sna.
Hiosciamus je grupni naziv za biljake koje u ra-
zličitim varijetetima rastu u Aziji (Hiosciamus alba,
Hisociamus aureus, Hiosciamus mutikus). Najviše
ih ima i na obalama amazona. Te biljke su otrovne i
ne koriste se u savremenoj medicini, ali su bile ko-
rišćene u antičko doba. U petom veku pre nove ere
napravljena je čak i klasifikacija biljaka prema jači-
ni njihovog dejstva. Frigidi, frigidores i frigidisimi
su bili stepeni u komparaciji jačine efekta. Hioscia-
mus je bio označen kao frigidisimi i imao je veoma
snažno dejstvo.
Zrnevlje biljke je korišćeno za ublažavanje lokal-
nog bola i njihovo otrovno svojstvo je bilo poznato
još u antičko doba, pa su te biljke korišćene za uni-
Adresa autora: prof. dr Dragan Vučović, Bačvanska 8, Beograd, tel. 063342355, e-mail: dvucovic@eunet.rs
UDK 616-089.
štavanje miševa i ptica i to tako što su prouzorko-
vale san i smrt kod tih životinja. Biljku je koristio i
Celsus, hirurg da bi izazvao smanjenje zubobolje,
a u većim dozama da bi izazvao stanje pospanosti i
amnezije.
Mandragora je takođe bila veoma popularna u
antičko vreme ali više u rimskoj imperiji. Poznati
hirurg Plinije koristio je lišče mandragore pome-
šano sa vinom i time postizao analgeziju i san kod
hirurških pacijenata.
U 13 veku osniva se Dominikanski fakultet me-
dicine u Bolonji i fra Teodor di Luče je upotreblja-
vao sundjer natopljen mandragorom ili opijumom
za hirurške bolesnike. Takav sundjer im je stavljao
ispod nosa i dok pacijenti ne bi utonuli u san nisu
započinjali hiruršku intervenciju. Interesantno je
da je Dioskorides, učenik fra Teodora prvi uveo ter-
min anestezija, koji je i u njegovo doba označavao
tačno ono što se danas pod tim terminom podra-
zumeva.
Alkohol je bio sredstvo koje se koristilo u ane-
steziji veoma dugo, pa čak i do početka dvadese-
tog veka. Velike količine alkohola, najčešće vina
korišćene su za korekciju dislokacija kostiju posle
traume i za stabilizaciju fraktura. Postoji jedan opis
upotrebe alkohola u engleskim pukovskim bolnica-
ma u Prvom svetskom ratu. Pacijenti su za večer-
nju medikaciju dobijali burence piva, a tri sata pred
operaciju buteljku viskija koju su morali da ispiju
do kraja. U starijim medicinskim spisima alkohol,
nejčešće kao vino kosritio se za brojne hirurške
procedure.
Kraj osamnaestog i početak devetaestog veka
doneli su mnoga saznanja o gasovima. Tako je
J.Blok otkrio ugljen dioksid, Kavendiš vodonik,
148
Lavoazje azot i kiseonik. Žozef Pristli je otkrio azot
oksidul i njegova analgetska svojstva su vrlo brzo
prepoznata. To je bio prvi gas koji se kostio za sma-
njenje bola. Ubrzo potom osnovan je tzv Pneuma-
tički insistut u Bristolu u kome su ljudi bolesni od
različitih oboljenja bili izlagani nekim od gasova. U
to vreme je Hamfri Dejvi opisao upotrebu i efekte
azotoksidula na čoveka i na životinje i prvi ga nazao
“smešljivi gas “, zbog njegovog svojstva izazivanja
euforije kod ljudi kada se da u čistom obliku.
Godine 1824 je Henri Hikman, mlad engleski
hirurg upotrebio azot oksidul u svrhu izazivanje
sna i to je demonstrirao na životinjama. Životinje
su bile uspešno anestezirane za vreme dok im je iz-
vršena amputacija ekstremiteta i bile su pod dubo-
kom sedacijom sve dok se nisu oporavile.
Medjutim, Hikman nije dobio dozvolu da tu vr-
stu anestezije izvede na ljudima, jer je postojao sna-
žan otpor medju kolegama u pogledu sigurnosti te
vrste anestezije. U to vreme je živeo i radio u Fran-
cuskoj i pokušao je fracuske akademike da ubedi u
svrsishodnost upotrebe gasa na ljudima; međutim,
podrška je izostala. Potpuno obeshrabren, vratio se
u Englesku i ubrzo umro.
Godine 1818 Majkl Faradej pisao je o efekti-
ma etra na ljudski organizam. On je konstatovao
da etar pomešan sa vazduhom daje iste efekte kao
i azotokidul u većim koncentracijama. To otkriće
je uvod u demonstraciju anestezije etrom. Otkriće
efekata etra i njegova upotreba u humanoj patolo-
giji smatraju se najvećim američkim doprinosom
istoriji medicine.
Horas Vels je bio stomatolog, koji je prvi rutinski
upotrebljavao azot oksidul u praksi. Kao već poznat
lekar pozvan je u Masačusets bolnicu u Bostonu da
demonstrira upotrebu azot oksidula prilikom jed-
nog velikog hirurškopg zahvata. Ta demonstracija
je bila neuspešna i kasnije je taj lekar izvršio samou-
bistvo i to presecanjem kubitalne vene u toploj vodi,
dok je udisao pare etra.
Kraford Long je januara 1842 godine demonstri-
rao upotrebu etra prilikom ekscizije jednog velikog
tumora sa vrata. Kasnije ga je, pored oponiranja
njegovog rada u medicinskog javnosti, Američka
akademija odlikovala za inovacije na polju medi-
cinske nauke.
Naslednik Kraforda Longa je bio dr Džordž Pa-
skal koji je operisao jednu stariju ženu od tumora u
gornjem ekstremitetu u etarskoj anesteziji.
Vilijem Morton je ime za koji se vezuje stvar-
ni početak moderne anestezije. Taj autor je dobivši
SJAIT 2012/1-2
dozvolu od dr Džona Kolinsa, profesora hirurgije
na Harvardu, kao student druge godine medicine,
demonstrirao upotrebu etra za velike hirurške za-
hvate. Prva demonstracija bila je 16. oktobra 1846.
godine i taj datum se smatra kao početak ere mo-
derne anestezije. Bez obzira na nesumnjiv uspeh,
Vlijam Morton je bio osporavan do kraja života.
Umro je relativno mlad od apopleksije posle pada
sa konja. Verovatni razlog tog njegovog stanja je
bila arterijska hipertenzija i već preležan cerebrova-
kularni inzult. Taj autor je bio izložen oštrim napa-
dima u javnosti zbog etarske anestezije koju je uveo
u medicinsku praksu. Tek su, nakon njegove smrti,
medicnski autoriteti i javnost odali svu počast Vili-
jamu Mortonu za doprinos medicinskoj praksi.
Tako su početci anestezije pratile nesreće ljudi
koji su najviše zadužili medicinsku nauku i to ši-
rom sveta.
Period od 1846. godine do početka Prvog svet-
skog rata smatra se periodom prihvatanja već po-
stojećih otkrića. U tom periodu vredi pomenuti
neka značajna imena.
Džon Snou je bio prvi kvalifikovan anesteziolog.
To je lekar koji se rano opredelio da se bavi isklju-
čivo anestezijom i bavio se tim poslom i u praksi a i
podućavanjem mladjih lekara. Godine 1841 razvio
je prvi ventilator pod imenom pulmotor koji je slu-
žio za decu u asfiksiji. On je takođe razvio i jednu
vrstu inhalatora preko kojeg je mogla da se dozira
količina etra datog bolesniku. On je otkrio značaj
nedostatak kiseonika kao i problem nedovoljnog
oslobadjanja organizma od ugljen dioksida. Snou
je uveo i stadijume anestezije. Snou je uptrebljavao
hloroform i postao je jako poznat kada je taj aneste-
tik upotrebio prilikom porođaja Kraljice Viktorije
sa Princom Leopoldom.
Snou je stekao slavu i van anestezije i to tako što
je upozorio javnost da se kolera, koja je harala 1854
godine prenosi vodom. Zahvaljujući tome, epide-
mija je zaustavljena jer je doneta uredba da se svaka
voda mora prokuvati pre ljudske upotrebe.
Njegova knjiga “ O hloroformu i drugim aneste-
ticima “ smatra se prvim udzbenikom anestezije,
jer je obradjivala farmakologiju, kliničku upotrebu,
medicinske indikacije i komplikacije upotrebe ra-
zličitih anestetika.
Smatra se da je Džon Snou veliko ime ne samo
na polju anestezije, već medicine uopšte.
Godine 1844. počinje razvoj regionalne ane-
stezije. Te godine je Karl Koler iz Češke instali-
rao nekoliko kapi kokaina u konjuktivu i opisao
ISTORIJA ANESTEZIOLOGIJE
farmakološke efekte leka. Godine 1885. je Vilijem
Halstad uveo koncept infiltracione anestezije inji-
ciranjem lokalnog anestetika. Zajedno sa Holom
uveo je princip nervne blokade infiltriranjem lokal-
nog anestetika u blizini nerva. Prvi blokirani nerv
bio je mandibularni nerv.. Helsted je nastavio ek-
sperimente sa infiltracionom anestezijom i uteme-
ljio principe regionalne anestezije. Međutim, i taj
autor kao i njegovi saradnici neslavno su završili,
jer su u toku rada postali zavisnici od kokaina. Svi
su umrli sasvim mladi.
Leonard Korning je 1885 uveo epiduralnu ane-
steziju u stalnu anesteziološku praksu i to tako što
je prvo izvršio niz ekperimenata na psima pa potom
i na ljudima. Godine 1898. Avgust Bir je prvi izveo
spinalnu anesteziju. I od prvih uspeha Korninga i
epiduralne anestezije i Birovog prvog izvodjenja
spinalne anestezije, obe vrste anestezija izvodile su
se kroz sva vremena do današnjeg dana.
Godine 1901. je Moris Katlin uveo kaudalnu
anesteziju.
Period od 1920. do 1940. godine odlikuje se na-
porom lekara na anesteziji da se anesteziologija pri-
hvati kao medicinska specijalnost. Uloga Džejmsa
Getmeja bila je veoma značajna u tom periodu. On
je bio veoma poštovan lekar, naučnik i organizator.
On je pred prestavnicima njujorške medicinske
akademije demonstrirao da povećanje kiseonika u
inspiratornom vazduhu ne smanjuje dejstvo ane-
stetika. Godine 1903. on je uveo tzv. rektalnu ane-
steziju sa uljanim rastvorom etra. Taj autor naročito
se interesovao za unapređenje anestezioloških ma-
šina i prvi uveo rotametar kojim se regulisao tačan
dovod vazduha u bolesnikova pluća. Godine 1914.
on je objavio prvi validan udžbenik iz anestezije u
SAD.
Dr. Getmej je bio veoma aktivan i u organizaci-
ji stručnih skupova i 1912. godine je osnovao nju-
jorško udruženje anesteziologa, iz koga je nastalo
američko udruženje anesteziologa. U toku Prvog
svetskog rata uspeo je da nametne anesteziološke
standrade u bolnicama savezničkih armija, pa su
tako aparati koji su isporučivali vazduh, kiseonik i
etar postali jedinstveni za celu savezničku armiju.
Možda najimpresivnije ime na polju anestezio-
logije iz tog perioda bilo je Artura Gedela. Artur
Gedel je bio veoma interesantan čovek, koji je bio
podjednako dobar u sportu i u medicini. On je bio
jedan od najboljih atletičara SAD. U Prvom svet-
skom ratu bio je angažovan kao glavni anestezio-
log u savezničkim armijama i iz tog perioda potiču
149
neka njegova tehnička rešenja, kao što je orofa-
ringealni tubus,špatula na laringoskopu i ekarter
usne duplje. Posle rata on se jako zanimao za pato-
fiziološke aspekte bolesnih ljudi i uticaju anestetika
na njih. Njegov naročit interes bio je emfizem pluća.
Gedal se bavio uglavnom inhalacionom anestezi-
jom i po ugledu na Džona Snou - a izradio je tabelu
stadujuma anestezije na osnovu etarskog uvoda. Ta
tabela postala je klasičan standard i danas se može
naći u pojedinim udzbenicima anestezije u svetu.
Drugo veliko ime na polju anestezije iz tog pe-
rioda je ime Ralfa Votersa, koji je bio prvi profesor
anestezije na Univerzitetu u Viskonsinu. On je, kao
mlad lekar bio naročito zainteresovan za fiziologi-
ju, patofiziologiju i farmakologiju i može se reči da
je u anesteziji bio samouk. Postao je šef anestezio-
loškog odeljenja u bolnici u Madisonu, Viskonsin i
tamo ostao do svoje penzije, jer ga je nesređeno sta-
nje na odeljenju nateralo da se mnogo više posveti
organizaciji anesteziološkog rada, nego što je to bio
samo stručni deo.
Voters je uveo u praksu apsorbere ugljen diok-
sida i bio je naročito zainetersovan za zatvorene
sisteme. To je autor koji je uveo poluzatvorene si-
steme za uvod u anesteziju i koji je uveo to-and-
fro sisteme koji se ponegde još uvek korsite, pre
svega u pedijatrijskoj anesteziji. Voters je objavio
knjigu pod naslovom “Osnovi anesteziologije” i to
je bio osnovni udžbenik za sve lekare koji se bave
anestezijom u toku Drugog svetskog rata. Voters je
doživeo mnoga priznanja i godine 1941. je primio
visoko odlikovanje od američkog udruženja ane-
steziologa, 1944. Hikmanovu medalju Kraljevskog
udruženja anesteziologa Velike Britanije, a 1947. ga
je švedski Kralj Gustav odlikovao za zasluge na po-
lju anestezije.
U periodu posle II svetskog rata treba pomenuti
ime Harolda Girifitsa, koji je podjednako bio zna-
čajan kako na polju unapređenja anestezije tako i u
organizaciji anesteziološkog rada. Taj autor je, nai-
me prvi upotrebio kurare za relaksaciju bolesnika i
unapredio upotrebu ciklopropana za uvod u ane-
steziju i njeno održavanje. Bio je prvi predsednik
svetskog udruženja anesteziologa, čiji se prvi kon-
gres održao u Amsterdamu godine 1955. Grifits je
takođe bio poznat i po tome što je isticao da su ane-
steziolozi pre svega lekari i da je dobar anesteziolog
jedino lekar koji se dobro razume u fiziologiju, pa-
tofiziologiju, farmakoligiju, internu medicinu i na
kraju hirurgiju. Uz Harolda Grifita bi trebalo po-
menuti i Roberta Đonsona. Obojica autora su go-
150 SJAIT 2012/1-2
dine 1942. upotrebili kurare za veliku abdominalnu treći deo odnosio se na terapiju akutnog i hronič-
hirurgiju i objavili rezultate. Upoterba relaksanta se nog bola. U više evropskih zemalja urgentna me-
smatra prekretnicom u razvoju anesteziologije, jer dicina takođe pripada domenu anesteziologije i u
se konačnim rešenjem reklasicije poprečnopruga- nekim zemljama, skandinavskim, na primer, posao
ste muskulature otvorio put za sve velike operacije lekara specijaliste urgentne medicine obavljaju ane-
u medicini. steziolozi.
Artur Bovet je prvi objavio efekat dekametoni- Od jedne, po domenima uske medicinske speci-
juma na mioneuralnu spojnicu i taj autor i Robert jalnosti ispočetka, anesteziologija se razvila u nauku
Filips su bili prvi koji su upotrebili suksametonijum veoma širokih interesa, i može se, bez preterivanja
za velike abdominalne operacije. Od njih potiče niz reči i u najsveobuhvatniju medicinsku specijalnost.
otkrića sve do današnjeg dana na polju novih ane-
stezioloških agenasa. Trebalo bi možda pomenuti
i 1964 godinu, kada se na tržištu pojavio relaksant
Pankuronijum bromid, preteča mnogih relaksanata
iz grupe nedepolarizujućih.
Upotreba relaksanata sa različitim delovanjem
ubrzala je i nova naučna saznanja o mioneuralnoj
spojnici i delovanju relaksantnih lekova na nju.
Sintetski inhalacioni anestetici iz grupe halo-
geniranih hidrokabonata pojavili su se početkom
šezdesetih godina. Prvi iz te grupe bili su metoksi-
fluran i halotan.
Barbiturati ultrakratkog delovanja su bili dugo
suvereno sredstvo, koje se koristilo za uvod u ane-
steziju, za vreme II svetskog rata i posle. Poslednjih
desetak godina su skoro izbačeni iz anesteziološke
prakse, bez pravog razloga. Zamenjeni su novijim
sredstvima sa istim efektom.
Benzodijazepini su počeli da se koriste za pre-
medikaciju i manje za uvod početkom šezdesetih
godina i do danas se smatraju suverenim.
Anesteziološki aparati i monitoring koji se kori-
sti u sali pratili su razvoj anesteziologije i danas se
koriste savremeni aparati, sa novim, elektronskim
komandama, potpuno prilagodjenim potrebama
bolesnika.
Može se reči da čitav razvoj anestezije u periodu
posle Drugog svetskog rata do danas nije toliko ve-
zan za značajna imena, koliko za farmakoindustriju
i industriju medicinskih aparata.
Što se lekara tiče, taj razvoj karakteriše se osni-
vanjem brojnih udruženja širom sveta, zatim orga-
nizovanjem anesteziologa u veće, evropske i svet-
ske institucije, standardizovanjem opreme, lekova i
znanja i stalnom razmenom lekara između pojed-
ninih država.
U periodu posle Drugog svetskog rata, anestezi-
ologija se razvijala u tri pravca. Jedan deo se odno-
sio na dalji razvoj anesteziološke tehnike u okviru
hirurških disciplina. Drugi deo se odnosio na ra-
zvoj anesteziologije u pravcu Intenzivne terapije, a