CRNOGORSKA NACIJA

Prof. dr Dušan Ičević

CRNOGORSKA
NACIJA
Drugo izdanje

Prof. dr Dušan Ičević

Beograd, 2015.
 Prof. dr Dušan Ičević

CRNOGORSKA
NACIJA
Drugo izdanje

Forum za etničke odnose

Beograd, 2015.
CRNOGORSKA NACIJA
drugo izdanje

Autor
Prof. dr Dušan Ičević

Izdavač
Forum za etničke odnose

Za izdavača
Dr Dušan Janjić

Priredio
Dr Dušan Janjić

Recenzenti
Dr Dušan Janjić
Prof. dr Radovan Radonjić
Dr Radoje Pajović

Korice
Atelje, Beograd

Prelom i priprema za štampu

Sonja Sušanj

Štampa
Dosije studio, Beograd

Tiraž
200 primeraka

ISBN 978-86-904383-7-2
SADRŽAJ

UVOD.............................................................................................................. 5

I RAZVOJ CRNOGORSKOGA DRUŠTVA, DRŽAVE I NACIJE...... 13

1. “Veliko kraljevstvo otprva”................................................................... 15
2. Ekonomsko socijalne osnove crnogorske države i naroda/nacije......... 21
3. “Vojeni narod”....................................................................................... 32
4. Oslobodilačke borbe/ratovi i državno-nacionalni identitet Crnogoraca... 45
5. Čojstvo Crnogoraca............................................................................... 59
6. Narodna demokratija i centralizacija državne vlasti............................. 71
7. Prosvijećeni apsolutizam vladara.......................................................... 82
8. Savremena crnogorska država/nacija.................................................... 97

II ETNOS CRNOGORACA....................................................................111
1. Etnički supstrat jugoslovenskih nacija................................................ 113
2. Samosvojnost crnogorskoga naroda/nacije......................................... 118
a) Autohtono porijeklo Crnogoraca..................................................... 120
b) Etnički slojevi u Crnoj Gori............................................................ 138
c) Dukljansko/zetsko/crnogorski entitet.............................................. 151
3. Prvi pomeni crnogorskoga naroda/nacije............................................ 162
4. Uzori i upoređenja............................................................................... 175

III KULTURNO-DUHOVNO BIĆE CRNOGORACA.......................... 179

1. Kulturno oblikovanje nacije................................................................ 180
2. Crnogorski kulturni identitet............................................................... 187
3. Jezik Crnogoraca................................................................................. 199
a) Crnogorci u kontekstu srpsko-hrvatskoga jezika............................ 201
b) Koje su osobenosti crnogorskoga jezika?....................................... 204
4. Vjersko određenje crnogorske nacije.................................................. 209
a) Pravoslavlje u crnogorskome etnosu............................................... 211
b) Autokefalnost Crnogorske pravoslavne crkve................................ 217
c) Dehristijanizacija Crnogoraca......................................................... 225
d) “Bezvjernost” Crnogoraca.............................................................. 233
IV NACIONALNA SVIJEST CRNOGORACA..................................... 243
1. Nacionalno osvješćivanje Crnogoraca................................................ 244
2. “Dvojna” svijest Crnogoraca............................................................... 252
3. Njegoševo crnogorstvo, srpstvo i jugoslovenstvo............................... 259
4. Srpstvo, svetosavlje i kosovski mit..................................................... 271
5. Crnogorstvo i crnogorska nacionalna svijest...................................... 288
6. Srpski naučnici o srpskoj i crnogorskoj naciji.................................... 298
a) Kako i kada je stvorena srpska nacija?............................................ 299
b) Srpska vjera – srpska nacija............................................................ 305
c) Posebnost crnogorske nacije........................................................... 308
7. Nacionalno izjašnjavanje Crnogoraca................................................. 311

PRILOZI..................................................................................................... 319
Recenzije i mišljenja o rukopisu i knjizi................................................. 319

SUMMARY................................................................................................ 373

BIOGRAFIJA............................................................................................. 385
 UVOD

Crnogorska nacija je na neprekidnoj probi da li postoji, ili je

samo privremena ili prolazna tvorevina, ili tlapnja “odrođenih Srba”,
ili “zavjera” iskonskih Crnogoraca. Naime, u oprekama se nastoji da
porekne svaka mogućnost crnogorskoga nacionalnoga identiteta, ili se
u dokazivanju samosvojnoga nacionalnoga bića opire svakome tragu
srpskoga etnosa u njemu. Crnogorci imaju dovoljno nacionalne
samobitnosti i samosvijesti da ih nikakva promjena dnevne politike, ili
“prevjera” vladajućeg režima, ili “naredba” spoljnih sila ne može
potrti ili omesti u svom nacionalnom osjećanju i opredjeljenju, ali je
izgledno da u “novome” istorijskome iskušavanju nastupe upitnosti ili
neizvjesnosti za nacionalni i državni opstanak.
Za crnogorsku naciju se nesustalo obnavljaju tvrdnje da je:
prvo, odvajkada samo u srpskome etničkome supstratu, te da i
danas opstaje samo u okrilju srpskoga naroda, bez ikakvih osobenosti,
ili se tek teritorijalno razlikuju Srbi, ili se “dozvoljava” da su Crno-
gorci svojom samostalnom državom vremenom zadobili određene
mentalitetske karakterne crte, ali su nacionalno Srbi,
drugo, u razvojnoj liniji srpstva, iz srpskog etnosa, postepeno
nastala crnogorska nacionalna individualnost, koja je zajedno sa
srpskom nacijom, u sastavu srpskoga naroda, Srba, i
treće, odvajkada samobitni i autohtoni narodni i nacionalni kolekti-
vitet, nastao iz posebnoga slovenskoga susprata, u simbiozi sa stari-
načkim, romanskim i romanizovanim stanovništvom, bez učešća ili sa
“normalnim” učešćem srpskoga etnosa.
Raspravom o crnogorskoj naciji koju nudim čitaocima namjeravam
da pružim osnovne činjenice i suprotstavljena mišljenja, ali i svuda
gdje je to razložno i sopstvena tumačenja, prevrednovanja i zaključke.
U istraživanju se pošlo od mnogih spoznatih okolnosti, podataka i shva-
tanja, koja se sadrže u istorijskoj građi, dokumentima, spisima nau-
čnika, od “priznatih istina”.

5
 Dr Dušan Ičević

1. Crnogorci nastanjuju tle na kome su se susrijetale, sukobljavale,

ukrštale i pretapale mnog etničke skupine, raznovrsne kulture i religije
od praistorije do najnovijih vremena.
Starobalkanske, prailirske, odnosno ilirske, grčke, odnosno helen-
ske, romanske, vizantijske tradicije, koje su u velikim seobama naroda
i doseljavanjem na Balkan zatekla slovenska plemena, pa uticaji Tur-
ske, Mletačke, Austro-Ugarske itd. država, posebno okolnih južnoslo-
venskih naroda, – na osnovnoj slovenskoj samosvojnoj etničkoj pod-
lozi – vjekovima su stvarali osobene zajedničke karakteristike crno-
gorskoga naroda, sa nadgrađivanjem i prometanjem kroz svoje
autentične istorijsko-kulturne vrijednosti.
Na razdjelnici istočne i zapadne civilizacije, u mediteranskome
krugu, preplitanjem i preganjanjem tri velike svjetske religije, na raz-
međi interesnih sfera velikih sila, u neprekidnoj borbi za egzistenci-
jalni i ekonomski opstanak, za odbranu slobode i ljudskog života, a u
izuzetno oskudnim prirodno-privrednim prilikama i pod stalnim pri-
tiskom stranih osvajača, on se zadržao i samoizgrađivao u nemašti-
nama, oslobodilačkim borbama, etičkom i duhovnom uzoru čojstva i
junaštva, vrhunskim kulturno-duhovnim djelima itd., zadobio držav-
no-političku, kulturnu i nacionalnu samobitnost i samosvjesnost.
2. Nakon formalnoga pada srednjovjekovne feudalne zetske države
pod Osmansku imperiju nastaje specifično plemensko društvo kao vid so-
cijalne zajednice, koja u sebi sjedinjuje ispunjavanje osnovnih ekonomskih
funkcija zajedničkog života, na privatnoj svojini, odupiranja fizičkom
pokoravanju turskoj vlasti i borbi za održanje relativne samostalnosti.
Postepeno stvaranje centralizovane državne organizacije, nasuprot
tribalističke rascjepkanosti, i zajednička borba Crnogoraca, bez obzira
na kojoj su teritoriji bili nastanjeni (Stara Crna Gora i Sedmoro Brda,
Boka, Crnogorsko-Hercegovačka plemena itd.), stalne međusobne
veze, vaspitavanje na istim etičkim vrijednostima, učinili su da se,
posebno poslije Berlinskoga kongresa 1878. godine, odnosno kona-
čnoga i zvaničnoga priznanja nezavisne Crne Gore, kao punopravnoga
međunarodno-pravnoga subjekta, njenoga značajnoga teritorijalnoga,

6
 Crnogorska nacija

ekonomskoga, demografskoga i drugoga uvećanja i ujedinjenja svih

područja koje je naseljavalo crnogorsko stanovništvo, crnogorski na-
rod završno oblikuje u zasebno nacionalno biće.
3. U klasičnim nacijama su apsolutističke monarhije svojim centra-
lizatorskim ustrojstvom i protivteži feudalnoj partikularnosti bile naj-
pogodniji okvir za nacionalnu integraciju. U istoj optici se može sma-
trati da je za crnogorski narod vrijeme apsolutističke vladavine knja-
ževsko-kraljevskoga tipa na učvršćenoj centralizovanoj državnoj moći
dinastije Petrovića Njegoša, naročito za vladavine knjaza/kralja Ni-
kole sa počecima prodiranja robno-novčane privrede, zelenaškoga kapi-
tala i kapitalističkih odnosa, mada u rudimentalnim vidovima, skoro u
klasičnim determinantama označio konstituisanje crnogorske nacije.
4. Sopstvena narodna dinastija, spoj vladara i vladika, vojno-demo-
kratski način života itd. uveliko su doprinijeli samostalnom i autenti-
čnom razvoju crnogorskog naroda i nacije.
5. Za razliku od rađanja nacija na Zapadu, koje je teklo unu-
trašnjim procesima raspadanja feudalnoga poretka kroz postepeno
prodiranje kapitalističkoga načina proizvodnje ili kroz naglo rušenje
feudalizma i buržoasko-demokratskim revolucijama, naročito u Fran-
cuskoj, otkada potiče i moderni pojam nacije, crnogorska nacija je
nastajala istovremeno:
a) postepenim razaranjem plemensko-lokalne organizacije i moći
vladarsko-glavarskoga sloja, jačanjem centralizovane državne vlasti;
sporadično, u početku, nadiranja robne proizvodnje koja zamenjuje
naturalno i autarkično privređivanje, kroz stvaranje unutrašnjeg tržišta
i otvaranje spoljnih tržišta; uzdizanje prvobitno tankoga sloja sitne
buržoazije na trgovačkom i zelenaškom, a potom i na preduzimačkom
i nevelikom industrijskom kapitalu, na plasmanima stranoga kapitala i
izgradnje komunikacija, prvih preduzeća, banaka, urbanizacijom, te
zakašnjelim razvojem proletarijata,
b) u oslobodilačkim borbama protiv imperijalnih sila, koje su
kao kolonizatori nastojale da zaposjednu crnogorske teritorije i
nametnu svoje režime upravljanja i izrabljivanja,

7
 Dr Dušan Ičević

c) u procesima kulturnog preporoda i integracije, kroz sve broj-

nije i razvijenije prosvjetne, književne izdavačke itd. organizacije i
djelatnosti.
6) U vrijeme nacionalnoga oposebljavanja Crnogoraca osvješći-
vanje je nadgrađivano i na srpskoj i na crnogorskoj identifikaciji.
Usporavanje u osvajanju crnogorske nacionalne samosvijesti se tu-
mači zavisno od viđenja da li su Crnogorci proizašli iz srpskoga na-
roda, pa je i normalno što su dugo, sve do danas, zadržali srpsko osje-
ćanje, ili su nastavak sopstvenoga etnosa, ali ih je odnarođivala
velikosrpska građanska ideologija, spregnuta s crkvenim aspiracijama.
U romantičarskim zanosima svesrpstvom ili praktičnim dinasti-
čkim kombinacijama crnogorskih vladara, ili ekspanzionističkim
nastupima mlade srpske buržoazije, a sa izjednačavanjem srpstva i
pravoslavlja, apriornoga izvođenja crnogorskoga etnicizma iz srpskog
porijekla, te samouzvisivanjem Crnogoraca u osvetničku i oslobodi-
lačku misiju za cjelokupni srpski narod, a i djelovanje kulturnih posle-
nika iz tadašnje Srbije, Vojvodine, Dalmacije itd., – učinili su da se
crnogorska nacionalna posebnost dugo samoizgrađivala, potiskivala ili
osporavala. Mitovi o plemenitaškome srpskome porijeklu i etničko-
rasnoj čistoti Crnogoraca služili su određenim političko-teritorijalnim
i ideološkim potrebama, ili su bili hrana narcisoidnome nadgornja-
vanju Crnogoraca prema drugim narodima.
Teškoće u nacionalnome konstituisanju Crnogoraca su, prema
tome, ne samo u društveno-istorijskim prilikama i ekonomskoj zao-
stalosti, nego i u tradicionalističkom tretmanu istorije, etnosa, nasljeđa
i organizacije društvenoga života. Netipičnosti u nastajanju crno-
gorske nacije imale su takođe uticaja i na njeno osvješćivanje i na
njeno diferenciranje, pogotovu kada se pokušava da sve samjeri i
“prizna” po oprobanim formulama ili svevažećim definicijama napr.
Staljinovoga, a i Kardeljevoga tipa, koje doslovno određuju i “nare-
đuju” šta može a šta ne može biti nacija. Ako ne posjeduje koji
“obavezni” element (teritorija, etnos, kultura, jezik, vjera itd.) ne može
biti priznat za naciju. Postavljaju se, tako, pitanja: kako je moguće da

8
 Crnogorska nacija

se formiraju dvije nacije na istom etnosu, jednom jeziku i istoj vjerois-

povjesti? Crnogorska nacija je poricana i kroz svojatanje crnogorskih
kulturnih vrijednosti.
7. Jugoslovenske nacije su imale različite okolnosti političko-dr-
žavnoga konstituisanja.
Samo Srbija i Crna Gora su bile samostalne države. Slovenija i
Hrvatska, a kasnije i Bosna i Hercegovina su bile pod Austro-Ugar-
skom, a Makedonija pod Otomanskom imperijom, sa određenim
autonomnim statusima ili bez ikakvih političko-nacionalnih prava.
Raspadom velikih imperijalnih tvorevina, južno-slovenski narodi su
rješenje svojega slobodnoga nacionalnoga života kombinovali u
Podunavskoj ili Balkanskoj federaciji, nezavisnim državama ili
zajedničkoj jugoslovenskoj državi. Stvorena je, sticajem istorijskih
okolnosti i objektivnim potrebama svih jugoslovenskih naroda,
zajednička država nazvana Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca.
U Crnoj Gori su se ranije izrazila nastojanja vladarsko-glavarskoga
sloja za stvaranjem “Velike Crne Gore” teritorijalnim širenjem (Ona-
mo, onamo), ili usmjerenjem na ujedinjenje sa Srbijom i drugim jugo-
slovenskim narodima, ali sa različitim namjerama kao:
1. dinastička potreba: a) kod knjaza/kralja Nikole sa žudnjom da
dobije srpski prijesto. Kad je izgubio sve izglede da pod svojom
dinastijom ispuni “zavjetnu misao” o ujedinjenju srpstva, zastupao je
stav da narod odluči o ujedinjenju, da zajednička država bude konfe-
deracija, u kojoj će svi biti jednaki, b) kod velikosrpske ekspanzio-
nističke buržoazije i dinastije Karađorđevića za pripajanje “svih srp-
skih krajeva”, stvaranje Velike Srbije ili Jugoslavije, ali pod njenim
političkim vođstvom i krunom,
2. potreba nastajuće mlade crnogorske buržoazije i inteligencije da
obore apsolutistički režim i dobiju veće mogućnosti ekspanzije i
oplodnje kapitala, privrednog razvoja, političkog odlučivanja,
3. objektivni društveni interes crnogorskoga naroda da u novoj
zajedničkoj državi nađe povoljnije uslove svestranijega privrednoga i
kulturno-političkoga razvitka, i demokratskoga života.

9
 Dr Dušan Ičević

Narodno raspoloženje za ujedinjenjem rascijepilo se u suprosta-

vljene političke struje:
a) one koji su tražili bezuslovno ujedinjenje sa Srbijom (bjelaši) i
b) one koji su zahtijevali da Crna Gora bude ravnopravan partner
sa Srbijom u stvaranju Jugoslavije (zelenaši). Podgoričkom skupšti-
nom je odlučeno da Crna Gora stupi u Srbiju (i to bez ikakvih uslova),
što je praktično značilo pripajanje Srbiji i negiranje svake državne,
nacionalne itd. individualnosti Crne Gore i Crnogoraca.
Sam čin “ujedinjenja” i način stvaranja zajedničke države, posebno
već od početka podređeni i obespravljeni položaj Crne Gore, te teror
vlasti nad narodom, izazvali su pobunu stanovništva i pojavu odme-
tništva, koji su bili upereni protiv stanja stvorenog Podgoričkom
skupštinom, a tražili ujedinjenje sa ravnopravnim tretmanom Crne
Gore. Ugušivanjem pobune u krvi, likvidacijom odmetništva i djelo-
vanja crnogorske političke emigracije crnogorsko pitanje prestaje da
bude dinastičko, a postaje pitanje položaja crnogorskog naroda u
zajedničkoj jugoslovenskoj državi (dr Dimitrije Vujović).
Način na koji je izvršeno “ujedinjenje”, potiranje svake državne i
narodnosne crnogorske individualnosti, pretvaranje Crne Gore u zao-
stalu provinciju, bez ikakvih prava u unitarno uređenoj državi, stvara
kod Crnogoraca osjećaj zakinutosti i nezadovoljstva. Procesi nacional-
noga osvješćivanja se naglo ispoljavaju u spoznaji da nijesu isti sa
Srbima, koji im poriču svaki državni i narodni identitet.
8. U višepartijskoj demokratiji, ustavnoj monarhiji, ili kraljevoj
diktaturi, građanske stranke u Crnoj Gori su nastavile, na osnovnoj
razlici u koncepcijama o načinu ujedinjenja, plitičku borbu za svoje
partikularne ciljeve. Filijale građanskih partija koje su djelovale u
Crnoj Gori sa velikosrpskih pozicija branile su unitarističko-centra-
listički sistem, a negirali svaka politička, nacionalna itd. prava Crno-
goraca. Federalistička stranka, koja je bila jedina isključivo crno-
gorska građanska stranka, iznikla na nezadovoljstvu dijela naroda,
zahtijevala je ravnopravnost crnogorskoga naroda u okviru federa-
tivno uređene Jugoslavije, ali ni ona nije uočavala nacionalnu indivi-

10
 Crnogorska nacija

dualnost Crnogoraca. Jedina je Komunistička partija Jugoslavije

postepeno došla do saznanja o nacionalnoj posebnosti Crnogoraca,
koja se potvrdila masovnim opštenarodnim ustankom protiv itali-
janskog okupatora i u Narodno-oslobodilačkoj borbi i socijalističkoj
revoluciji, Crna Gora je ponovo, zadobila državno-pravni subjekti-
vitet, kroz federalnu republiku u okviru Demokratske Federativne
Jugoslavije.
U monografiji se presabiraju sve ili bar bitne okolnosti nastajanja i
razvoja crnogorske nacije. Očigledno je da crnogorska nacija postoji,
pa sam se trudio da što je moguće svestranije obradim osnovne pro-
cese koji su omogućili da se ona individualizuje.
Sve sporove oko crnogorske nacije može da “presudi” izjašnja-
vanje samih Crnogoraca u popisima. Naime, od 1948.godine Crno-
gorci u ukupnome stanovništvu Crne Gore čine 90.7%, 86,7%, 81,4%,
67,1%, 69,8%, da bi 1991. godine spali na 61,84%, a Srbi samo 1,8%,
3,3%, 3%, pa 7,5%, sa padom na 3,3% u 1981. godini, da bi se
utrostručili u 1991.godini na 9,29%. No, za naučno istraživanje
potrebno je mnogo više dokaza i kritičkoga prosuđivanja svih izvora i
činjenica.
Za nastajanje, razvoj i ovovremene procese crnogorske nacije bitni
su neprestani oslobodilački ratovi i stvaranje nezavisne države po-
sebno apsolutne monarhije (kneževine), te postepeno uvođenje robno-
novčane privrede i tržišnih odnosa, klasno raslojavanje, počeci stva-
ranja građanske klase i inteligencije, političke borbe itd. Nastajanje i
razvoj crnogorskoga naroda i nacije pretežno iz srpskoga supstrata,
tzv. dvojne svijesti, izjednačenja srpstva sa pravoslavljem, prevage
srpske tradicije, posebno kosovskoga mita u crnogorskome etnosu,
dinastičke borbe Petrovića i Karađorđevića oko srpskoga prijestola
itd. uveliko su opredeljivali poimanje, priznavanje ili poricanje poseb-
noga crnogorskoga nacionalnoga identiteta.
Etnos ne smatram sveodređujućom “silom” nastajanja i diferenci-
ranja nacija. Međutim, etnos jeste sastojak svake nacije, mada ima
nacije sa mnoštvom etničkih, nacionalnih, rasnih, vjerskih itd. sku-

11
 Dr Dušan Ičević

pina. Ni za crnogorsku naciju etničko porijeklo nije presudno uticalo

da se individualizuje. Ipak, bilo je razložno da se podrobnije raspravi
kakvi su etnički supstrati u osnovi crnogorske nacije, kakve su već
mješavine u njemu i kako se nacionalnom sintezom “pretopljuju” u
nov nacionalni kolektivitet.
Za svaku naciju bitni su kulturno-jezički i religiozni sastojci. Zato
će se u raspravi podrobnije označiti koliko je autentičan kulturni život
i razvoj Crnogoraca, kako se u okviru srpsko-hrvatskoga, odnosno
hrvatsko srpskoga jezika situira crnogorski jezički izraz, pravo Crno-
goraca da jezik kojim zbore i pišu nazovu svojim imenom, da li je
religija jedna ili presudna “vododjelnica” u nacionalnome pripajanju,
razlikovanju i razdvajanju jugoslovenskih naroda, kako je teklo
“jednorodno”, “dvojno” itd. nacionalno osvješćivanje Crnogoraca.
Zbog prigovora da crnogorska “nacija” prisvaja srpski jezik, vje-
roispovijest, kulturu, odnosno da je nastala u njima, prosuđuje se
koliko su oni doista “pozajmljeni” ili su samosvojni.
Nacionalna svijest Crnogoraca se tretira i kroz tzv. dvojnu svijest,
Njegoševo nacionalno osjećanje, nacionalno izjašnjavanje Crnogoraca
itd.

Napomena: Drugo izdanje istovjetno je sa prvim izdnjem.

Rijetke su ispravke i dopune, koje sam boldovao.
Nova knjiga Crnogorska nacija II, koju pripremam za štampu,
nastavak je mojega istraživanja.

12
I RAZVOJ CRNOGORSKOGA DRUŠTVA,
DRŽAVE I NACIJE

U svakom društvu objektivno postoji više nacionalnih, etničkih i

drugih skupina, čak i tamo gdje je nacija čije ime nosi konkretno
društvo, tačnije država predstavlja pretežno većinu stanovništva,
odnosno pripadnika, podanika i slično. Nacija jeste globalna društvena
zajednica, globalna društvena grupa, pa u određenom značenju i
globalno društvo. Ne može se, međutim, izjednačiti sa društvom ili
društvo svesti na naciju u svim oblicima i sastojcima. Tek u struktnom
etničkom čišćenju, koje se najavljuje i sprovodi u jugoslovenskim
nacijama u ratu i nakon rata, izvodi se potpuna stopljenost nacije u
jedinstven kolektivitet i poistovjećenje nacije i društva.
Nacionalna država dovršava apsolutizaciju nacije na etničkom
principu. Crna Gora je očigledno višenacionalna zajednica, u kojoj
Crnogorci čine većinu, ali ne podređuju druge. U njoj su ravnopravni
Crnogorci, Srbi, Muslimani, Hrvati, Albanci i ddrugi. Metodološki
otuda nije lako iznaći „čiste“ crnogorske nacionalne sastojke po sebi,
niti nezavisno od „okolnih“ nacionalnih skupina.
Najviše tegoba u korektnom naučnom istraživanju, pogotovo
zaključivanju, nastupa onda kada se pokušava da se nacija potpuno
svede ili izvede iz etnosa, ili kada se obrće oko istorodnosti i sličnosti,
ili potpune odvojenosti ili sraslosti srpskog i crnogorskog etnosa,
pogotovu ako se zatvara u vjerski krug. Ako se uz to srpski etnički
supstrat uzme za sveodređujuću supstancu i oznaku crnogorske nacije
odvajkada i za sva vremena ili se njime poriče ili nasuprot tome
apsolutizuje autohtoni crnogorski etnos, onda se ne dopire dalje od
sudbinske vezanosti za porijeklo i prirodno-biološke, prirodno-
istorijske determinante čovjekovog kolektivnog života i razvoja.
U istraživanju crnogorske nacije primjenjujem, koliko je moguće,
otvoreni multidisciplinarni, transdisciplinarni, interdisciplinarni nau-
čni pristup, koji pogoduje da se, za razliku od parcijalnih teorijskih

13
 Dr Dušan Ičević

učenja i metoda, sveobuhvatno odgonetne nacija kao kompleksna

razvojna i konkretno-istorijska zajednica.
U istorijskoj vertikali su se sticali sustizali, “naslojavali"” procesi
koji su od osobenoga plemenskoga grupisanja preobražavani u dr-
žavnu organizaciju i građansko društvo, od zatvorene naturalne pri-
vrede u robnu privredu, od zajedničke imovine u privatnu svojinu, u
klasno-socijalnu pocijepanost i političku borbu za vlast, od opšte-
crnogorskoga zbora preko apsolutizma vladara do ustavne monarhije,
od plemenske, narodne do parlamentarne demokratije.
Za crnogorski narod se nalazi da je mogao postati poseban etnički
sastav i nacija na nezavisnoj državi. Ona je vremenom omogućila da
se zasnuje i oblikuje zaseban državno politički subjektivitet, pa i
nacionalni kolektivitet, na sopstvenoj etničkoj, slovenskoj građi za-
jedno, i odvojeno od srpskoga supstrata, kome izvorno i neprekidno
pripadaju, po mišljenju onih koji ga izvode samo iz srpskoga
etnosa. Crnogorska državnost svakako jeste doprinijela oposeblja-
vanju crnogorskoga naroda, ali su naporedo sa njom i u njoj, crno-
gorskoj državi, kompleksniji odnosi, procesi i svojstva učinili da se
stvori samosvojan nacionalni identitet.
Crnogorska nacija se oblikovala u protirečnim procesima nasta-
janja modernoga društva naročito nakon zvaničnoga priznavanja
državne nezavisnosti, teritorijalno-političkoga i ekonomskoga objedi-
njenja, Crnogorska samobitnost se izrazitije ispoljava nakon ujedi-
njenja/ presajedinjenja Srbiji i u zajedničkoj državi kada se potire
svaka crnogorska samostalnost, i u ishodu Narodnooslobodilačke
borbe kada ponovo zadobija i obnavlja svoju državnost kroz federalnu
jedinicu u zajedničke savezne države.
Da li je nezavisna država jedini osnov konstituisanja crnogorske
nacije?
Crna Gora je faktički bila nezavisna, iako je formalno priznata tek
na Berlinskome kongresu.
Da li su Crnogorci oslobodilačkim borbama i nepriznavanjem stra-
nih gospodara postali i naionalno samosvjesni?

14
 Crnogorska nacija

Apsolutna monarhija u Zapadnoj Evropi bila je pogodan okvir za

centralizaciju vlasti i ujedinjavanju naroda na određenoj teritoriji.
Koliko su centralizatorske funkcije crnogorske države, lomljenje moći
vojvoda i suzbijanje plemenske autarhije omogućili da se oposebljuje
crnogorska političko-nacionalna samosvojnost?
Apsolutna vladavina crnogorskih vladika i knjaževa/kraljeva ličila
je ili se mnogo trudila da oponaša evropske monarhije i dvorove. Da li
je i u Crnoj Gori, po klasičnome uzoru apsolutna monarhija bila
spojna sila crnogorskoga nacionalnoga bića? Koliko je dinastički
princip “natopio” crnogorsku posebnost, samostalno i u konkurenciji
dinastija Petrovića i Karađorđevića?
Jesu li dvije “srpske” države ometale ili olakšavale nacionalno
konstituisanje Srba i Crnogoraca?

1. “Veliko kraljevstvo otprva”

Slovenska plemena koja su na tlu rimske provincije Prevalis

naselila Duklju stvaraju posebnu kneževinu Sklaviniju Diokleju (od
11. vijeka nazvana Zeta) koja je najprije bila vazalna državna
organizacija. Prvi pomen dukljanskoga vladara kneza arhonta Petra je
iz 9. ili 10. vijeka. U vrijeme kneza Vladimira, Duklja dolazi pood
vlast makedonskoga cara Samuila. No, za samostalan razvoj Duklje
odnosno Zete naročiti značaj ima oružani ustanak Vizantije, koji je
predvodio Stefan Vojislav (1018-1043), koji je privremeno ugušen. U
novome oružanome ustanku on je porazio vizantijsku carsku vojsku i
postao suvereni gospodar Duklje. Zapravo, zetska slovenska plemena,
kako ih naziva Jagoš Jovanović, prvobitno su priznavala vizantijsku
vlast, koja je knezu Hvalimiru polovinom 9. vijeka dala titulu
vizantijskoga plemića. Ona su iskoristila dugotrajne građanske ratove
u Vizantiji, nakon smrti vizantijskoga cara Vasilija II Makedonca, i
pod vođstvom Vojislava podigla ustanak u Zeti. Vojislav okuplja
okolna slovenska plemena, proširuje teritorije, zavodi jaku centralnu

15
 Dr Dušan Ičević

vlast, Vojislav okuplja okolna slovenska plemenanastavlja borbu za

stapanje i sjedinjavanje slovenskih plemena od Skadra do trebinjske
oblasti. U odlučnome sudaru sa vizantijskom vojskom, i sadjejstvu-
jućom vojskom Raške, Huma i Bosne, koje su bili vizantijski poda-
nici, – izvojuje blistavu pobjedu u bici na Rumiji 1042. godine, kada
gine 35 hiljada neprijateljskih vojnika.1
Car Konstantin IX Monomah bio je prinuđen da sa Vojislavljevim
sinom Mihailom potpiše mirovni ugovor i prizna nezavisnost Duklji.
Duklja (otada se počinje zvati Zeta) postaje prva balkanska zemlja
koja se oružjem izborila za nezavisnost od Vizantije. Zetska država se
pod Vojislavom i Mihailom znatno proširuje i učvršćuje. Mihailo od
pape dobija kraljevske insignije, priznanje “Rex Sclavorum”. Njegov
nasljednik Bodin (oko 1082-1101) osvaja i u svoju državu uključuje i
Rašku, Bosnu, Trebinje i Zahumlje.2 S izuzetkom male Duklje i
možda nekih teritorija na rubu vizantijskoga područja3, čitavo
južnoslovensko tle bilo je u sastavu susjednih država. Nakon Bodi-
nove smrti smrti dolazi do dinastičkih borbi i rasula. Nastupa nova
politička sila i država – Nemanjići i Raška.
Duklja/Zeta biva 1186. godine pokorena od Stefana Nemanje i od
tada potpada pod Rašku vrhovnu vlast, sve do 1360. godine, kada se
izdvaja iz Srpskoga carstva i ponovo osamostaljuje pod Balšićima.
Zeta i pod Nemanjićima zadržava povlašćen položaj i određen
autonoman status. Njome upravljaju prestolonasljenici ili uglednici iz
vladajuće dinastije. Nemanjin sin Vukan je bio prvi namjesnik u Zeti,
sa titulom velikoga kneza, ali je sebe radije nazivao kraljem, što se
1
Up. Jagoš Jovanović, Stvaranje crnogorske države i razvoj crnogorske dr-
žavnosti, Narodna knjiga, Cetinje 1948, str. 5-12.
2
Prema: Sima Ćirković, Ustaljivanje granica, Istorija Jugoslavije, grupa au-
tora, Prosveta, Beograd 1972, str. 45.
3
Vladimir Ćorović o Duklji piše i kao o slovenskoj i kao o srpskoj državi. Ka-
da govori o uticajima crkava na južnoslovenske države, za “obe slovenske države
na Balkanu” Zetu i Hrvatsku kaže da u crkvenim pitanjima naginju Rimu, a Srbi
pravoslavlju. Bodinovu Zetu naziva srpskom kraljevinom (Up. Vladimir Ćorović,
Istorija Jugoslavije, Prosveta, Beograd 1989, str. 71, 78-79).

16
 Crnogorska nacija

smatra namjerom da nastavlja dukljansku državnu tradiciju. Za ve-

likoga župana Nemanja određuje srednjega sina Stefana, što prvo-
rođenoga sina Vukana nagoni da se pobuni, uz podršku zetske vla-
stele, i u savezu sa mađarskim suverenom. Stefanova vojska je bila
poražena, pa biva protjeran, a Vukan se proglašava velikim županom.
Dr Dragoje Živković smatra da je Vukana na neposlušnost podbu-
njivala zetska vlastela koja se isticala i u odmazdi prilikom osvajanja
Raške. Nakon izvijesnoga vremena ponovo dolazi do izmirenja braće,
Stefan se vraća na raški “presto”, a Vukan samostalnoi vlada Zetom.
Vukanov sin Đorđije uzima titulu kralja Zete, priznaje mletačko size-
renstvo i samostalno vlada Zetom.
Zavisnost Zete je, prema tome, od centralne vlasti bila nominalna.
Naziv Raška se zamjenjen je novim nazivom Srbija, a Stefan Nemanja
se posredstvom legata rimskoga pape kruniše za kralja Raške – Srbije.
Za vrijeme duge vladavine Uroša Prvoga, kralja “Srpske i pomorske
zemlje” (1243-1276), u Zeti nema dramatičnih zbivanja. D. Živković
sumnja u tvrdnje istorižara da je za vrijeme duge Uroševe vladavine
okončan autonomni status Zete i da je od tada potpuno iščezla svijest
o drevnoj dukljanskoj državnoj tradiciji. Dragutin, koji je svrgao sa
prestola svoga oca Uroša, ustupio je svojoj majci Jeleni upravu nad
Zetom. Kraljica Jelena je potpuno samostalno upravljala Zetom
(1276-1309). Ni promjenom na vladarskome tronu, i dolaskom Milu-
tina na presto (1282-1321) ništa se ne mijenja u statusu kraljice Jelene
i Zete koja je tretirana kao posebna zemlja. Stefan, kasnije zvana
Dečanski, upravlja Zetom od 1309. godine, ali nagovorom zetske vla-
stele povede vojsku protiv oca Milutina, koji ga domami obećanjima,
djelimično oslijepi i zatoči u Carigradu. Kasnije dolazi do sukoba oko
vlasti braće Stefana i Konstantina, u kome je Konstantin poražen.
Nakon Milutinove smrti Stefan je ustoličen za kralja Srbije, a
njegov sin Dušan proglašen za mladog kralja - suvladara i namjesnika
Zete. Zetska vlastela je podržavala Stefana Dečanskoga, ali je kasnije
pomogla namjesniku Zete Dušanu u sukobu sa ocem. Dečanski je
1331. godine najprije nadvladao Dušana, ali je Dušan konačno pobi-

17
 Dr Dušan Ičević

jedio, krunisao se za kralja “svih srpskih i pomorskih zemlja”, potom,

nakon velikih osvajanja, za cara “Srba i Grka”. Međutim, zapisano je
da se 1332. godine zetska vlastela i protiv njega bunila. Upravu nad
Zetom povjerio je svojoj ženi, carici Jeleni. Nema pouzdanijih poda-
taka o statusu Zete, ali se pretpostavlja da se ona trudila da zadrži
povlastice. Nakon Dušanove smrti i raspada njegove carevine u Zeti
se uspinju na vlast Balšići.4
Za vladavine Nemanjića Zeta je zadržala određenu samostalnost.
Buntovna zetska vlastela nije pristajala na gubljenje svih prava. Zeta
je i od vladajuće dinastije smatrana posebnom oblašću, kojom su
pretežno upravljali prestolonasljednici. Iz Zete su najčešće dolazile
pobune pretendenata na presto i svrgavanje vladara. Zetska vlastela je
podržavala sve one koji su joj obezbjeđivali privilegije i poseban
status Zete. U Zeti je neprekidno čuvana državana trdicija. Za Uroševe
vladavine uveliko je centralizovana vlast i smanena autonomija Zete,
ali se kod Zetske vlastele nije prekinula težnja za potpunom samostal-
nošću. U titulama raških - srpskih vladara najčešće je sadržana i
“pomorska” zemlja, koja je označavala teritoriju ranije samostalne
Duklje - Zete. Zeta nije ni nazivana ni smatrana srpskom zemljom.
Uvođenjem pravoslavlja u katoličku Zetu postepeno se izjednačuju
vjersko i narodnosno pripadanje. Ranije slovensko imenovanje se pre-
vodi u sropsko, a pojam srpstva proteže na sve pokrajine koje osvaja
Srbija. Savremeni istoričari su često proizvoljno, i kada nijesu imali
dokaza u istorijskim izvoroima, sve što je potpadalo pod srednjovje-
kovnu srpsku državu proglašavali za srpski etnos, srpsku teritoriju itd.
Raspadom Dušanove careviune, prva se osamostaljuje Zeta, iako je
car Uroš ubraja u svoju državu. Balšići nastavljaju tradiciju nezavisne
države, u novim okolnostima borbe velikaša oko srpskoga prijestola,
pretenzija okolnih država na zetske teritorije, najezde Turaka, zavlada-
vanjem Venecije određenim područjima Zete. Balašići su zbacili vr-

4
Up. Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda, II, izdanje autorovih pri-
jatelja, Cetinje 1989, str. 100-116, 136-146, 150-162.

18
 Crnogorska nacija

hovnu vlast cara Uroša i proglasili se samostalnim gospodarima Zete.

Oni su faktički nastavljači tradicije nezavisne dukljanske države.
U prvoj bitci protiv Turaka 1385. godine gine Balša II. Iako su tvrdnje
o učešću zetske vojske u boju na Kosovu 1389. godine protivrječne, dr
D. Živković pretpostavlja da je Đurađ II Balšić poslao svoj odred na
Kosovo, koji je sadjejstvovao s Bosanskom vojskom Tvrtka I, u
ispomoć knezu Lazaru Hrebeljanoviću, njegovome tastu. Albanski
velikaši južno-italijanski Anžujci, Turci i Mlečići zaposjedaju odre-
đene teritorije Balšića. Balša III zajedno sa svojom majkom Jelenom,
sestrom Stefana Lazarevića, despota Srbije, nastoji da okupi rasute
djelove zemlje. Početkom 1405. godine izbija ustanak protiv mletačke
vlasti u Skadru, kojim se ponovo pripajaju određena područja Zeti.
Balša III prema potrebu sarađuje sa Turcima, nudeći im vazalni odnos,
sa Vukom Lazarevićem, braćom Đurađem i Lazarom Brankovićem,
pregovara ili ratuje sa Venecijom radi povraćaja oblasti koje je
zauzela. Nakon njegove smrti (1421. godine) Zetu u nasleđe prima
srpski despot Stefan lazarević. Despotovina traje do 1459. godine.
Još u vrijeme uspona Balšića, u Gornjoj Zeti se počinju osamosta-
ljivati Crnojevići, koji od Venecije traže da ih prizna za jedine gospo-
dare Crne Gore. U odbrani svojih teritorija Crnojevići se sukobljavaju
sa vojskom despota Đurđa Brankovića, koju su 1452. godine potpuno
potukli. Padom despotovine Srbije pod tursku vlast 1459. godine
prestaju svaki sukobi na toj strani, ali su osvajačke namjere Sandalja
Hranića i Stjepana Vukčića Kosače, te neprekidna i neposredna
opasnost od Turaka primoravala Crnojeviće da priznaju sizerenstvo
Venecije. Međutim, odnos sa Venecijom su bili više saveznički, a ne
podložnički, pošto je faktički podlovćenska Crna Gora bila nezavisna.
U kontinuitetu dukljansko-zetsko-crnogorske države stvara se novo
državno jezgro.
Crnojevići su prinuđeni da laviraju između Mlečića i Turaka, ili da
protiv njih ratuju, da prihvataju uslove koje postavljaju, da sele pre-
stonicu sa Žabljaka na Obod, a potom na Cetinje.

19
 Dr Dušan Ičević

Crna Gora je potpala pod tursku vlast 1499. godine pripajanjem

skadarskome sandžakatu. “Tada se u brdima Crne Gore ugasio poslje-
dnji zračak slobodnog života i vlasti domaćih feudalaca”.5 Time nije i
stvarno prestala određena samostalnost Crne Gore, bar po nemirenju
sa sultanovom vlašću i oslobodilačkim borbama koje su vodili
Crnogorci.
Dvije istorije Crne Gore / o Crnoj Gori, dvojice crnogorskih vla-
dika, Vasilija iz 1754. godine i Petra I Petrovića, štampane 1835.
godine, obuhvataju razvoj Duklje, Zete i Crne Gore od najstarijih
dana. U obije istorije se bilježi da su Zetom vladali Nemanjići, da su
samostalno vladali Balšići, pa Crnojevići, da Crnogorci, odnosno Ze-
ćani nijesu učestvovali u Kosovskome boju, obije proklinju Branko-
vića zbog izdajstva, a tvrde da se Crna Gora neprekidno bori za
nezavisnost. Kod Petra Prvoga Zeta, odnosno Crna Gora imađaše
“svoje vladateljske banove, kako pređe srpskih carah od Nemanjića
doma, tako i po presječeniju te carske familije”. Vladika Vasilije piše
o junaštvu i nepokornosti crnogorskih predaka još u doba Nemanjića i
Balšića. On napominje da Dušan Silni “najviše sa ovim narodom (zet-
skim, odnosno crnogorskim - D. I.) mmoge zemlje osvoji: Bugarsku,
Grčku, Slavoniju i Hrvatsku, dio Mađarske i svu Istru; Venecija i
Napulj bili su pod njegovom zaštitom”. Baoša (Balša) nije htio
priznati kneza Lazara za velikog gospodara Srbalja i samodržca, zbog
čega knez Lazar tri puta ratovaše protiv njega, ali sva tri puta bi
pobijeđen od Balše. Prije toga, Balša nije htio učestvovati zajedno sa
Vukašinom care - ubicom u boju s Turcima. “... a malo gdje Srblji
bitku dobiše bez Crnogoraca i Brđana”. Spominjući jednu bitku iz
1750. godine kada turska vojska, koja je iznenada udarila na crno-
gorsku granicu, bješe “od malog broja naše vojske potučena”, izvlači
zaključak “... da se nijesu ovi narodi tako snažno oružjem branili,
sigurno bi pali u ropstvo, kao i ostala Srbija”.6
5
Prema: Ivan Božić, Pad pod tursku vlast, Istorija Jugoslavije, isto, str. 107.
6
Up. Mitropolit Vasilije Petrović, Istorija o Crnoj Gori, Leksikografski zavod
Crne Gore, Obod-Pobjeda, Cetinje-Titograd 1985, str. 33, 47, 51, 65, 77, 81, 83.

20
 Crnogorska nacija

Vasilije, kao kasnije i Petar Prvi, mnogo čini na ujedinjavanju

borbe Crne Gore, Brda i Primorja za odbranu nezavisnosti. I u opisu
krajeva koji pripadaju Zeti, odnosno Crnoj Gori obuhvataju se skoro
sva područja koja i danas teritorijalno pripadaju Crnoj Gori.
U Komentaru Vasilijine Istorije, Radoslav Rotković procjenjuje da
otada teku dva nesaglasna, neporedna toka u razvoju crnogorske
nacionalne svijesti: ona koja se temelji na Nemanjićkoj trdiciji, i ona
koja vodi od Zete 11. vijeka do savremene Crne Gore. Svoju ocjenu
on izvodi iz okolnosti što vladika Vasilije i ne spominje raniju zetsko-
crnogorsku istoriju, tačnije činjenicu da je Zeta imala kralja Mihaila u
11. vijeku, a Srbija tek u 13. vijeku Stefana, Prvovenčanoga.7
U djelu “Kratka istorija Crne Gore” Petar Prvi Petrović, kako je
nevedeno, od najstarijih vremena piše o Crnoj Gori, najprije kao o
Prevali, pa Zeti, isključivo govori o crnogorskome narodu, o Crno-
gorcima, o Crnojevićima kao vladateljima Crne Gore, o crnogorskom
dvorjanstvu. O Srbima ima samo dvije bitne istorijske činjenice: o
carskome domu Nemanjića koji je nastao kasnije od zetskih vladara, i
o “plačevnom srpskoga carstva padeniju”.8
Novija istorijska istraživanja dala su potpuniji pregled stvarnih zbi-
vanja i odnosa u Duklji/Zeti/Crnoj Gori, ali je nesumnjivo da postoji
neprekinutost državne tradicije.

2. Ekonomsko-socijalne osnove crnogorske države i naro-

da/nacije

Naciju u nastajanju i razvoju stvaraju svoju ekonomsku osnovu

i socijalnu organizaciju koja im omogućuje da se na novim društvenim
podjelama rada konstituišu u globalne društvene zajednice. Nacija je i
ekonomska zajednica, zajednica rada u kojoj se na slobodi i interesu
7
Up. Dr Radoslav Rotković, Komentari, u knjizi Mitropolit Vasilije Petrović,
Istorija o Crnoj Gori, isto, str. 116.
8
Up. Petar I Petrović, Freske na kamenu, Grafički zavod, Titograd 1985.

21
 Dr Dušan Ičević

proizvođaća stvaraju nove vrijednosti. i na jedinstvenome tržištu raz-

mjenjuju robe, dobija protivrijednost i vrši primarna raspodjela. Nova
građanska klasa u nastajanju, rušenjem feudalnih prepreka i privred-
noga partikularizma, nastoji da na privatnom vlasništvu i slobodno
najmljenom radnom snagom zavlada viškom rada u globalnome dru-
štvu. Nacija postaje pogodna za ekonomsku integraciju.
Koliko i kako je primjenljivo na crnogorski narod/naciju takvo
opštedruštveno procesno zbivanje.
U crnogorskome društvu se zbivaju procesi koji ga privremeno od-
vajaju od poznatih modela ekonomsko socijalne organizacije. Nakon
nestanka srednjovjekovne zetske države i formalnoga pada pod tursku
vlast društvo se, naizgled, vraća na predfeudalnu rodovsko-plemensku
organizaciju koja po poznatim “pravilima” prethodi državnoj vlasti. U
Crnoj Gori se stvara osobeno plemensko društvo koje podmiruje sve
osnovne potebe stanovništva., naravno, u oskudnim ekonomskim prili-
kama i odvojenosti od okolnih društava. Međutim, u svojoj osnovnoj
strukturi i funkciji tzv. plemensko društvo samo “pribira” snage da se
oslobodilačkim borbama odupre osvajaču i da postepeno stvori novu
državnu organizaciju koja će biti sposobna da obezbijedi političku
nezavisnost i samostalan ekonomski razvoj.
U crnogorskome društvu postepeno dolazi do prvih začetaka rob-
no-novčanih odnosa i klasno-socijalnoga diferenciranja na imućni
glavarsko-vladarski sloj i siromašnu seljačku masu. Razvoj robne pro-
izvodnje, prvih industrijskih preduzeća, bankarskih organizacija, stva-
ranje tankoga sloja inteligencije i malobrojnoga građanstva, radništva
itd. omogućuju da se crnogorsko društvo zasnuje i integriše na novim
osnovama građanske civilizacije.
Nakon propasti srednjevjekovne feudalne države Crnojevića, na
teritoriji današnje Crne Gore, nastaje osobit tip društva, koji je bar
takav, nepoznat u svijetu. Prestala je domaća feudalna vlast, nije pri-
znavana turska vlast. Razvila se po spoljnemu izgledu osamostaljena
vlast plemena i plemenska autarkija, “došlo je do povratka iz držav-
nog stanja u bezdržavno uređenje ovog dijela Crne Gore”. F. Čuli-

22
 Crnogorska nacija

nović govori o ponovljenom rodovsko-plemenskome ustrojstvu, mada

ne istvovjetno onome koje je postajalo u ranofeudalnoj Zeti. Od
državnoga stanja se razlikovalo po odsustvu političke vlasti, a od
prvobitne zajednice po jačemu nadiranju privatno-vlasničkih eleme-
nata, naporedo sa postojanjem kolektivnoga vlasništva, dok su potrebe
plemenske povezanosti dovele do stvaranja opšteplemenskoga saveza
Crne Gore.9
Crnogorska plemena su postala “... stapanjem gorskih katuna i
župe po selima”, zapravo je katunska organizacija preko knežina pre-
rasla u plemena. Slobodni seljaci su se suprotstavili zavođenju timar-
skoga sistema i turske vlasti, koja negira plemensku autonomiju.
Uspostavlja se specifična plemenska organizacija društva, koja je
različita od rodovsko-plemenskoga uređenja zasnovanoga na krvnom
srodstvu10 i predstavlja, ustvari, socijalnu zajednicu. Bratstva su se u
ekonomskoj borbi za opstanak združivala zavisno i nezavisno od
krvnoga srodstva, i stvarala plemena kao novu objedinjenu upravno-
teritorijalnu organizaciju. Iako je imala određene elemente rodovskoga
uređenja (solidarnost, krvna osveta, običajno pravo) činila je njegovu
potpunu negaciju. Bitna razlika od rodovskoga uređenja jeste upravo u
tome što je u crnogorskom društvu preovlađivala privatna seljačka
svojina, a privatno se vršilo i iskorišćavanje društvene svojine.11

9
Up. Ferdo Čulinović, Državno-pravni razvitak Jugoslavije, Školska knjiga,
Zagreb 1963, str. 89.
10
Knežine su se poklopile sa kasnijim plemenima, pa je proces formiranja ple-
mena tekao u okvirima knežina kao upravno-teritorijalnih cjelina sa prevagom ple-
menskih elemenata, čiji su nosioci bili crnogroska bratstva. Proces formiranja ple-
mena započinje jačanjem bratstva u rodbinskom, ekonomskom, vojnom i vjerskom
smislu (Up. Istorija Crne Gore, 3, Redakcija za istoriju Crne Gore, Titograd 1975,
str. 467).
11
Up. Dr Dimo Vujović, O etnogenezi Crnogoraca i marksističkom opredje-
ljenju nacije, Praksa, 4, Titograd 1981, str. 85. Drugačije je mišljenje dr Nika S.
Martinovića da se privatna svojina nije spuštala do lične svojine, nego je bila zajed-
nička imovina (Up. Dr Niko S. Martinović, Evanđelje po narodu, Grafički zavod,
Titograd 1969.)

23
 Dr Dušan Ičević

Ona se sastojala u privatnome vlasništvu nad obradivim zemlji-

štem, oruđima za rad, stokom, u postepenoj imovinskoj diferencijaciji,
u razvoju trgovačkoga i zelenaškoga kapitala itd. Crnogorska plemena
su se više formirala na ekonomskoj nuždi i geografskim prilikama,
nego na krvnome srodstvu.12
U crnogorskome plemenskome društvu zasnovanome na priva-
tnome posjedu i zajedničkom vlasništvu (komunici) osnovna privre-
dna grana je stočarstvo, razvija se zemljoradnja, pretežno gaje žitarice
radi prehrane, ribolov, obavljaju zanatski i kućanski poslovi, u sklopu
zatvorene seoske proizvodnje. Nabavka životnih namirnica i drugih
potrepština vršena je, sa rizikom i neizvjesnošću, na okolnim turskim i
mletačkim pazarima. U naturalnome tipu privređivanja, robna ramjena
je silom prilika obavljana na spoljnim tržištima, pošto Crna Gora tada
nije imala svojih gradova.13 Tumači se zato da robna zamjena na su-
sjednim tržištima i trgovinama nijesu uticali na strukturu crnogorskoga
plemenskoga društva, sem ograničeno na mentalitet pojedinaca.14
Prihvatljiva je, međutim, tvrdnja dr Dimitrija Dima Vujovića da su
turski i mletački gradovi, posebno Kotor, imali velikoga uticaja
posebno na imovinsku diferencijaciju u Crnoj Gori.15
Istvovremeno se i u samim plemenima postepen razvija imovinska
nejednakost. Svaka porodica je imala svoju okućnicu i svoj udio u
planini i šumi, a diobe imanja među nasljednicima stavraju imovinske
nejednakosti.
Plemenska organizacija omogućuje privatnu imovinu i zajedničko
vlasništvo, u prelazu od feudalnoga, razorenoga padom Crnojevića

12
Up. Istorija Crne Gore, isto, str. 477.
13
“Zbog siromaštva zemlje, jednostranosti svoje pretežno stočarske privrede i
potrebe za žitom i solju, Crnogorci su se morali pojavljivati na tržištima i kao kupci
i kao prodavci. Oni su bili upućeni na trgove u Zeti i na trgove pod mletačkom
vlašću, Kotoru i Budvi” (Up. Istorija naroda Jugoslavije, isto, str. 513).
14
Up. Istorija Crne Gore, isto, str. 495.
15
Up. Prof. dr Dimitrije Dimo Vujović, Prilozi izučavanju crnogorskog nacio-
nalnog pitanja, Univerzitetska riječ, Nikšić 1987, str. 21.

24
 Crnogorska nacija

države, u početno kapitalističke odnose. Glavarski sloj postepeno jača,

dobija prihode od globa i takse, od plijena prigrabljenoga poslije
bojeva protiv Turaka, od četovanja, od opljačkane trgovačke robe na
karavanskim putevima, od povremenih plata koje daje mletačka vlast,
te od trgovine kojom se bavio dio glavara, sa početkom robno-
novčanih odnosa.16
Crnogorsko društvo trpi sve uticaje promjena koje se zbivaju u
dvije susjedne države: Osmanskom carstvu i Veneciji. Uticaj i prodor
robno-novčane privrede sa mletačkih tržišta i feudalne turske vlasti ne
dovodi neposredno do klasne diferencijacije, sem do povremenih su-
koba u plemenima i među plemenima kojoj će se vlasti privoljeti ili joj
se suprostaviti, “ali se pojavljuje jedan sloj imućnijih ljudi, uglavnom
glavara i trgovaca”.17 Plemenske starješine pod turskom vlašću imaju
titule spahija, koja nema praktičnu moć. Socijalna organizacija je
odoljela pokušajima turske vlasti da se feudalizuje glavarski sloj u Cr-
noj Gori i potčini Osmanskom carstvu. Međutim, učvršćivanjem poli-
tičkih veza crnogorskih plemena sa Venecijom, Rusijom i Austrijom
jača ugled glavarskog sloja, koji ima neposrednu korist, pošto se
pomoć koju od njih dobija Crna Gora sliva u glavarske džepove. Gla-
vari su najčešći kupci i prodavci na okolnim tržištima.
Cetinjski i drugi manastiri su najveći posjednici imanja koja dobi-
jaju zavještanjem i kupovinom. Cetinjski manastir je u uslovima ple-
menske organizacije pojačao svoje feudalne pozicije naslijeđene iz
ranijih vjekova, koje je (crkvenu imovinu) garantovao Opšti crno-
gorski zbor, što je kasnije omogućilo cetinjskim vladikama da postanu
nosioci centralne vlasti.18 Tako ostaju vrsta feudalnih vlasnika u okvi-
rima plemenskog društva.
Crnogorci i Brđani su povremeno vojevali protiv Turaka i nepre-
kidno četovali, pa kao vrstom ratničkoga privređivanja (upadima na
tursku i mletačku teritoriju, zapljenom stoke, krađama itd.) dopunski
16
Up. Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda, II, isto, str. 84.
17
Up. Istorija Crne Gore, isto, str. 495.
18
Up. Istorija naroda Jugoslavije, isto, str. 1184.

25
 Dr Dušan Ičević

obezbjeđivali egzistenciju. Uzaludno su Turci većim vojnim akcijama

pokušavali da nasilno naplate harač od Crnogoraca, a kada su im
dodijala četovanja i pljačke preduzimali su posebne mjere, čak se
nosli i mišlju da ih rasele. Kod Crnogoraca je vremenom stvorena
takva ratnička tradicija da se rad smatrao nedostojnim čovjeka.
“Zbijeni u krševitim predjelima, odsječeni od izlaska na more i Ska-
darsko jezero, Crnogorci su borbu za održavanje života četovanjem
smatrali borbom za slobodu i nezavisnost”. Četovanje je u narodu
smatrano junačkim djelom. Četovalo se protiv Turaka skoro svako-
dnevno. Plijenjeno je sve, od namirnica do ljudi. Zarobljenici su otku-
pljivani novcem, ali i ratnom opremom. Od tih podviga teško su
stradali i dubrovačka teritorija i Boka Kotorska.19
Prema tome, u četovanjima nijesu svakad bila uzvišena oslobo-
dilačka djela, ali se u narodnoj tradiciji, opjevalo u narodnim pje-
smama, slavila borbenost, uspješnost i korisnost upada na tuđe
teritorije.
Međutim, ekonomski razvoj ograničavaju plemenska autarkija,
stalni međuplemenski sukobi oko posjeda i materijalnih dobara, krvna
osveta, plemenska anarhija. Plemenska vlast nije uvijek uspijevala da
se nametne svojim autoritetom, pa pošto nije bilo centralne političke
vlasti cetinjske vladike su miriteljno i ujediniteljski djelovale. Vlast
glavara na principu narodne demokratije i na običajnom pravu,
postepeno se pretvara u oligarhiju, postaje nasljedna i unosna. Ona se
istovremeno sve više temelji na “nadmoći bogatstva i poseda”.
Vlasnička vlast se rasprostire na obavljanje javnih funkcija. Glavarski
sloj, kako je već navedeno, najviše učestvuje u trgovini na tržištima
turskih i mletačkih gradova. Iako još nijesu razvijeni pravi robno-
novčani odnosi glavari već postaju pravi trgovci, posjednici, zelenaši,
najčešće su četovođe i sudije, pa spajaju ekonomsku i političku moć.
No, iako se glavarski sloj izdvajao bogatstvom i ugledom nije bio

19
Isto, str. 1175-1176, 1171.

26
 Crnogorska nacija

klasa,20 mada se već izdvaja u posebnu društvenu grupu koja će začeti

prvobitnu akumulaciju kapitala i zajedno sa crnogorskim vladarima
činiti posebnu snagu kapitalističkoga razvoja.
U drugoj polovini 19. vijeka već se konkretno razlikuju vladajući
sloj, vojvoda, serdara, kapetana, kapetanskih pisara, stotinaša, perja-
nika, barjaktara, trgovaca, trgovčića, zakupaca robe, zakupnika đum-
ruka itd, koji se uveliko odvajaju od seljaka.21
Ujedinjavanje crnogorskoga društva u borbi za slobodu, relativno
ostvarena državna samostalnost i početni robno-novčani odnosi otva-
raju nove mogućnosti za ekonomski razvoj Crne Gore. No, država se
stvara na veoma niskome stupnju materijalnoga razvoja. U prvoj
polovini 19. vijeka stanovništvo se nije moglo prehraniti iz sopstvenih
prihoda, pa se neprestano išlo u pečalbu. Zbog čestih suša svaka druga
godina je nerodna. Nema ni jedne varoši niti puteva. Petar I uvodi
poreze, ali ih, kažu, niko ne plaća sem - vladike. I Petar II nastoji da
porezima kroz budžet, ali i ruskom državnom pomoći, koja tek nad-
mašuje domaće prihode, obezbjeđuje bar plaće državnom aparatu. I u
drugoj polovini 19. vijeka većina naroda je stočarskoga zanimanja,
živi u zadruzi i staroj strukturi, čitav narod je naoružan, država se
izdržava od poreza (“dacije”), ruske neredovne pomoći u žitu i
austrijske pomoći u novcu (do 1866. godine).
Osnovna briga svake crnogorske vlasti bila je kako da prehrani sta-
novništvo koje se sve viće iseljava.
Crnogorci su se, neprekidno iseljavali, išli za zaradom ili nase-
ljavali u mnogim evropskim i prekomorskim zemljama, najviše i
najčešće u Srbiju. Ekonomski razlozi: sirotinja, uzastopne nerodne go-
dine, glad, ili krvna osveta, ili pomorne bolesti, ili politički progoni
itd. navodili su i nagonili Crnogorce da izbavljenje traže izvan Crne
Gore. Na oskudnome kamenitome tlu, sa vrtačama i rijetkim plodnim
udolinama, stanovništvo je vodilo prirodno-elementarnu bitku za goli
20
Isto, str. 1193.
21
Up. Dr Dragoslav Janković, Dr Mirko Mirković, Državnopravna istorija Ju-
goslavije, Naučna knjiga, Beograd 1989, str. 203.

27
 Dr Dušan Ičević

opstanak. Nerijetke su uzastopne sušne godine, kada ništa ne rodi, a

nema ni gdje (zatvoreni okolni turski i mletački pazari) ni za što (bez
sopstvene valute i “kovanice novca”) da se kupi, niti kod koga da se
uzajmi, pa vrati, a doma “života nije”, – Crnogorski narod je stalno
bio u opasnosti da pomre od gladi. Iseljavanje je zato za mnoge bio
jedini spas.
U opsežnoj studiji o iseljavanju Crnogoraca u 19. vijeku dr Đoko
Pejović je pedantno i podrobno sabrao sve podatke i okolnosti o poče-
cima, razlozima, procesima, tegobama itd. iseljavanja još od kraja 15.
vijeka do prvoga svjetskoga rata.
1. Na zaradu, u pečalbu, “trbuhom za kruhom” išlo se u Boku i
Carigrad, na prekopavanje Sueckoga kanala, u Grčku, Bugarsku i
Rumuniju, u Ameriku, u Austro-Ugarsku, u Tursku Carevinu, u
Afriku i Aziju, čak i u Australiju. Izloženi svim nevoljama najamnih
sezonskih raednika, Crnogorci su se bavili svakojakim poslovima
trudeći se da što prije i što viuše zarade, i da zlehudu zaradu pošalju ili
donesu u Crnu Goru. Tako su prehranjivali sebe i svoje porodice.
2. Trajno naseljavanje počinje već sredinom 14. vijeka u susjednu
Boku, pa Dalmaciju, Istru, Apuliju, Austriju, Srbiju i Rusiju. U 17. i
18. vijeku je iseljavanje okrenuto prema područjima pod turskom
upravom: Nikšiću, Ibarskom Kolašinu, Hercegovini i Bosni, zatim
Kosovu i Skadru, Metohiji. Od druge polovine 19. vijeka Crnogorci se
sve više naseljavaju ili radi zarade idu u Ameriku. Crnogorske naseo-
bine, zasebno, ili sa drugim južnoslovenskim pripadnicima, nicale su u
mnogim mjestima širom svijeta. Najviše ekonomske koristi je bilo,
svakako, u državama i na poslovima koji su dobro plaćani, gdje je bio
viši životni standard i povoljniji uslovi za stalno nastanjivanje.
3. Ekonomska emigracija je osiromašivala Crnu Goru smanjiva-
njem stanovništva. Iako korisno za preživljavanje i obezbjeđivanje po-
jedinih prilika za zadovoljavanje potreba, iseljavanje je objektivno sma-
njivalo i demografsku, i ekonomsku, i odbrambenu moć Crne Gore.
Računa se da je 1908. godine u Americi bila polovina crnogorske
radne snage, a neposredno pred Prvi svjetski rat tamo je bilo 10%

28
 Crnogorska nacija

cjelokupnoga stanovništva zemlje. Od sredine marta 1879. godine,

kada su bili organizovani novi organi proširene države i za praćenje
iseljavanja, do kraja 1892. godine pošlo je u razne zemlje svijeta radi
zarade ili nastanjivanja 48.186 stanovnika Crne Gore. Najviše su se,
posebno zbog zarade, iseljavali mladi momci, vojni obveznici, pa je
naprimjer 1908. godine, u vrijeme Aneksione krize, preko 20.000
momaka bilo po svijetu. U maju 1912. godine u Crnoj Gori je bilo
41.805 vojnika, a u inostranstvu 11.354 vojna obveznika.
Rodoljublje Crnogoraca je potvrđivano svaki put kad je domovina
bila u opasnosti, pošto su hrlili da na vrijeme stignu u “sveti boj”.
4. Ekonomske koristi od iseljavanja su bile velike. Zarađeni novac
je slat rodbini, ulagan u kupovinu zemlje, u izgradnju kuća, puteva, u
otvaranju proizvodnih, trgovinskih itd. preduzeća, radnji itd.; za
plaćanje poreza itd. Samo jedne godine iz Amerike je došlo toliko
novca koliko je tada iznosio državni budžet Crne Gore.22
Raseljeni i naseljeni po svijetu, Crnogorci su istovremeno sticali
korisne radne navike, poslovnu sposobnost, moderna shvatanja o
društvu, učili strane jezike, nastojali da kada se vrate u Crnu Goru
primijene nova iskustva. Mladež školovana na strani, najviše u Srbiji,
doprinosila je prosvjećivanju naroda. Proširenjem teritorije nakon
1878. godine, izlaskom na more, dobijanjem gradova i gradskoga
stanovništva sastavljenoga od sitnih trgovaca, zanatlija i intelektualaca
može se otpočeti ubrzaniji razvoj. Međutim, velika je oskudica ka-
pitala, a prije 1901. godine skoro nije bilo ni industrije ni bankarstva.
Nacionalne zalihe kapitala “ne prelaze bogastvo jednog bečkog
dućandžije”.23 Upkos takvim nepovoljnostima, u Crnoj Gori se poste-
peno stvaraju ekonomski uslovi za početni kapitalistički razvoj.
Vladarsko-glavarski sloj najviše je težio da uveća svoje bogastvo.
No, bio je prinuđen da ulaže i u privredni razvoj. Prva proizvodna
22
Up. Dr Đorđije-Đoko Pejović, Iseljavanje Crnogoraca u XIX vijeku, Istorij-
ski institut Crne Gore, Titograd 1962.
23
Up. Istorija Jugoslavije, grupa autora, Prosveta, Beograd 1972, str. 233, 291-
292.

29
 Dr Dušan Ičević

preduzeća u Crnoj Gori, kako analizira dr Mirčeta Đurović, osnivaju

se od kapitala koji je uložio knjaz Nikola, potom iz sredstava trgovaca
koji preuzimaju i ona koje je podigao knjaz Nikola. Trgovački kapital
se ulaže u industriju, a daje koncesiju i razne povlastice države za
razvitak industrijskih preduzeća. U prvoj deceniji 20. vijeka stvara se i
aktivan bankovni kapital: za nekoliko godina osnovano je šest novča-
nih zavoda koji su imali svoju mrežu po svim važnijim mjestima u
Crnoj Gori.24 Pošto nije bilo dovoljno domaćih sredstava za privredni
razvoj omogućuje se plasman italijanskog kapitala, a osnivaju se i
domaća akcionarska društva za finansiranje industrijskih preduzeća.
Ulaganjem italijanskoga kapitala, davanjem zajmova crnogorskoj
vladi itd. nastoji se da nametnu i italijanski politički ciljevi u Crnoj
Gori i na Balkanu.
Crnogorsko društvo se raslojava u više klasno-socijalnih grupa: još
su najmasovniji seljaci, koji sve više siromaše i prelaze u gradove,
imućni vladarsko-glavarski sloj koji ekonomski i politički jača, gra-
đanska klasa u nastajanju koja teži da nesmetano razvija robno-
novčane odnose i tržišnu razmjenu, oplođuje kapital i ruši plemensku
organizaciju, zatvorenu natralnu privredu i premoć apsolutističke
vlasti knjaza odnosno kralja Nikole. Inteligencija, pretežno školovana
na strani, koja teži uvođenju demokratskih institucija i modernih na-
čina privređivanja i života, a radnička klasa koja je najamna radna
snaga u industrijskim, zanatskim itd. preduzećima tek je u začetku.
Prelazak iz naturalne u robnu ekonomiju, sve razvijenije tržište i
učešće Crne Gore u međunarodnoj podjeli rada, državna centralizacija i
ustavna monarhija, klasno-socijalno diferenciranje i klasne borbe, sa-
mostalno kulturno-duhovno institucionalno i djelatno ispoljavanje itd.
“isijavaju” u crnogorskom narodu osjećanje za posebnim identitetom.
Sporna su shvatanja po kojima je crnogorsko društvo bilo stopljeni
socijalni kolektivitet. Idilične predstave o harmoničnosti se valjda

24
Up. Dr Mirčeta Đurović, Trgovački kapital u Crnoj Gori u drugoj polovini
XIX i početkom XX vijeka, Obod, Cetinje 1958.

30
 Crnogorska nacija

nude da bi se “uzvisio” narod. Tako dr Novak Kilibarda objašnjava da

se narod u Crnoj Gori, shodno istorijski specifičnostima, nikad nije
bio raslojio na uočljive klase i kaste. Nikada nije poprimio značenje
puka, mase, gomile, nego je uvijek imao afirmativne sadržaje.25
U ranijoj istoriji, nakon raspada srednjovjekovne feudalne države,
možda klasno-socijalno crnogorsko društvo nije bilo izrazito i konfli-
ktno izdiferencirano. Međutim, rano odvajanje sloja vladara, glavara,
imućnih posjednika, apsolutistička vlast knjaza/kralja Nikole i nje-
govih doglavnika, razvoj kapitalizma, siromašno seljaštvo, začeci
građanske i radničke klase, počeci klasne borbe itd. iznutra raslojavaju
Crnu Goru. Klasne protivrječnosti na izrazitim klasnim podjelama i
sukobima interesa nastaju u međuratnoj Jugoslaviji na vladajuću
buržoaziju, siromašno seljaštvo, najamnu radničku klasu, inteligenciju
itd. U socijalističkoj Jugoslaviji je, uprkos proglašavanja vladavine
radnoga naroda, ili u novije vrijeme jedinstva nakon “događanja
naroda”, crnogorsko društvo faktički rascijepljeno na radničku klasu,
sve malobrojnije seljštvo, tehno-birokratiju, političku klasu...
Osobenosti društveno-istorijskoga razvoja crnogorskoga društva
uveliko su opredjeljivali procese i način konstituisanja crnogorskoga
naroda i crnogorske nacije.
Zatvoreno plemensko društvo, sa svojom originalnom unutrašnjom
organizacijom i ratovanjem sa okolnim svijetom stvara način života
koji se silom prilika pretvara u samodovoljnu, na naturalnome privre-
đivanju zasnovanome zadovoljavanju potreba, na ratnoj privredi,
privremenim izlaskom na okolna tržišta, kada su dozvoljavale ratne
prilike, i odnosi sa Turskom, Venecijom i Austro-Ugarskom, u čestim
ratovima ili napetostima oko pokušaja da se Crna Gora pokori ili pri-
dobije za saveznika. U neprekidnoj egzistencijalnoj borbi za eko-
nomski i narodni opstanak Crnogorci su naoružani narod u ratničkom
logoru, stalno u pokretu da obezbijede sredstva za život i da se

25
Up. Dr Novak Kilibarda, Jugoslavija – greška od samog početka, Ogledalo,
Podgorica novembar 1990, str. 6.

31
 Dr Dušan Ičević

odbrane od neprijatelja. Pljačke, upadi na tuđe teritorije, četovanja itd.

takođe pribavljaju sredstva za preživljavanje i stvaraju navike za
otimanje tuđega. U okviru same Crne Gore, budući da su muškarci
često u bojevima i četovanju, žene su osnovni nosioci ekonomskoga,
naravno i biološkoga opstanka. One rađaju, rade, nose hranu i dže-
banu na ratišta, ratuju, vaspitavaju djecu u tradiciji i normama čojstva
i junaštva, najviše trpe i oskudijevaju u svakakvim potrepštinama.
Ako bi bili pravedni, mogli bi priznati da su Crnogorke najviše učinile
za opstanak i napredak crnogorskoga društva.
Nakon značajnog teritorijalnog proširenja naglo se razvijaju robno-
novčani odnosi, izlazi na okolna tržišta, ujedinjuje na unutrašnje
tržište, osnivaju industrijska preduzeća, banke, razmahuje trgovina,
otvara plasman stranoga kapitala, međunarodnoj konkurenciji i mje-
rilima svjetskog tržišta, što omogućuje ekonomsku integraciju i sve-
stranije tržište.

3. “Vojeni narod”

Malena Crna Gora nije se pokorila velikoj i vojno, brojno, eko-

nomski itd. nadmoćnijoj Osmanskoj imperiji, niti pokušajima drugih
zavojevača da je osvoje (Mlecima, Francuskoj, Austro-Ugarskoj, Ita-
liji, Njemačkoj itd). Ona je vodila neprekidne oslobodilačke borbe i
odbrambene opravdane, pravedne ratove čitavih 400 godina, sve dok
joj na Berlinskome kongresu 1878. godine i formalno nije priznata
nezavisnost, koju je faktički imala skoro sve vrijeme od nominalnoga
pada pod Tursku 1499. godine. I kasnije, u 20. vijeku Crnogorci su
morali da brane svoju slobodu i nezavisnost protiv velikih ekspanzio-
nističkih sila: Austro-Ugarske, Italije i Njemačke u Prvome svjetsko-
me ratu, i Italije i Njemačke, u okviru Jugoslavije, u Drugome svjet-
skome ratu.
Značajno je da su Crnogorci vodili pretežno uspješnu oslobo-
dilačku borbu, koja im je postala način života, moralni kodeks.

32
 Crnogorska nacija

Da li su Crnogorci “bogomdani” narod, ratnici i borci, koji se

viteški odupiru svakome stranome napadaču, koji se nikad ne predaju,
ne prezaju ni od smrti i od odmazde neprijatelja samo da bi sačuvali
svoje pravo opstanka i svoju slobodu?
Zašto su baš Crnogorci jedini na Balkanu, a i poređenjem sa dru-
gim narodima u svijetu, uspijevali da sačuvaju svoju samobitnost
etnosa i etossa u otporu osvajačkim silama azijatske Turske, lacman-
ske jurišničke Venecije, Napoleonove Francuske, nasilničke Austro-
Ugarske...?
Da li su povoljni geografski prirodno-klimatski uslovi, neprohodni
planinski masivi itd. omogućili baš Crnogorcima da neprekidno u
bojevima tuku svakoga ko je nasrnuo na njihovu slobodu i otačastvo?
Da li je u Crnogorcima biološko-genetski, mimo svakoga drugoga
naroda u svijetu, usađena borbenost, žeđ za slobodom i spremnost da
se bez uzmaka bore za svoj život, svoj dom i domovinu?
Koliko su naučno dokazljiva i prihvatljiva shvatanja po kojima se u
Crnogorcima vremenom sublimisala i “proradila” urođena osobina
junaštva i čojstva koja oznažava suštinu njihovoga moralnog kodeksa
i integralnost viševjekovne borbe protiv tuđina?
Zašto su Crnogorci postali “vojeni narod”, (vladika Sava) koji je u
neprestanoj borbi nalazio mogućnost opstanka, a u ratničkoj privredi
izvor svakodnevne egzistencije?
Da li je, konačno, čojstvo postala samosvojna crnogorska etnička
oznaka, koja ih odvaja od svih slovenskih, južnoslovenskih i okolnih
naroda, po svome univerzalnome moralnome i akcionome značenju?
Kako je objašnjivo da su Crnogorci, kako se kaže, nadahnjivani
srpstvom, veličinom i slavom srpskih careva i kraljeva, od kojih po
rodoslovima mnoga bratstva smatraju da potiču, uzneseni Kosovskim
bojem i kultom Obilića, “zatočenici srpskih ideala, i osvetnici Ko-
sova”, oslobodioci neslobodne braće, “ujedinitelji srpstva”, bojovnici
za “pravednu srpsku stvar”, istovremeno obuzeti svakodnevnom
borbom za golu egzistenciju i protiv stranoga gospostva, sve više
spoznavali da su posebni:

33
 Dr Dušan Ičević

a) u srpskome rodu,
b) neporedo sa njim ili
c) izvan njega,
samosvjesni u svome načinu života, etosu i nacionalnome identitetu,
stvarali sopstvenu nacionalnu individualnost u nacionalno-oslobo-
dilačkoj borbi, nezavisnoj državi i kulturno-duhovnim bićem.
Da li su Crnogorci “čudo nad čudima”, ili je sticaj istorijskih, dru-
štveno-ekonomskih, geografskih i geopolitičkih okolnosti učinio da
oni postanu “veliki među narodima” (E. Tenison), uzor oslobodi-
lačkoga ratovanja i moralnoga življenja. Ili su sami izabrali ovoze-
maljski život neprekidne borbe i stradanja za ljudsku jednakost,
pravdu i dostojanstvo u slobodi.
I drugi narodi na Balkanu su, naime, imali podobno Crnogorcima,
visoke planine, neprohodne staze itd., pa nijesu, bar tako istrajno,
vodili borbu neprestanu, nego su tek povremenim ustancima i bunama
pokušavali da stresu tuđinski jaram.
I drugi narodi su imali slavnu istoriju, viteške tradicije, borbeni
duh (Grci, Bugari, Srbi, Hrvati itd), pa nijesu mogli da se održe i iz-
drže protiv porobljivača za dugo vremena sve do sticanja nezavisnosti.
Splet mnogih okolnosti i djejstava svakako je učinio da Crnogorci
smognu istorijsku snagu za samoodržanje, samoodbranu, samobitnost
i samostalnost.
Kamenita Crna Gora je i za domoroce i za uljeze bila surova i ne-
gostoljubiva zemlja. Crnogorci su oskudijevali u osnovnim potrepšti-
nama, gladovali i nuždom se iseljavali u okolne i prekomorske zemlje,
ali se i vraćali kad god su uzmogli, najviše i najčešće kada su hitali u
pomoć za borbu protiv agresora, naročito u Prvome balkanskome i
Prvome svjetskome ratu. Oni su Crnu Goru voljeli kao svoje iskonsko
i izvorno stanište i žilište, koje su branili svim sredstvima.
Svako vjerovatno voli svoj dom i svoj zavičaj, ali su Crnogorci
skoro, prirodnom i biloškom sponom, bili zavezani za svoju rodnu
grudu, pa čak i kada su bili daleko čeznuli su za njom, slali svakakvu
pomoć i jedva čekali da se vrate. Možda samo “organska povezanost”

34
 Crnogorska nacija

sa zemljom dovoljno ne objašnjava zašto su se Crnogorci tako žestoko

borili za njenu nezavisnost, slobodu i dostojanstven život. U njima
samima je tinjala i razgorijevala se svaki put kad ustreba skoro
natprirodna sraslost sa tlom, sa svojim sunarodnicima i težnjom da se
održe i ljudski žive. Oni su borbom nastojali da ispune svoje egzi-
stencijalne i istorijske interese.
Možda se može tumačiti da Osmanska imperija nije imala velike
ekonomske potrebe da siromašnu Crnu goru drži u pokornosti zbog
toga što nije dobijala naročite koristi od naplate harača i svakojakih
nameta. Ili što malobrojno stanovništvo nije bilo izdašno u materi-
jalnim dobrima, u nasilnom obavezivanju da ratuje za Tursku, što je
nevelika teritorija Crne Gore bila na ivici osnovnoga udara u pohodu
na Evropu, što je bila sporedna u njenim strateškim političkim i
diplomatskim kombinacijama. Međutim, ako svi navedeni razlozi
mogu biti prihvatljivi, ipak je otvoreno pitanje: Zar tako velika sila
može trpjeti na svome državnome imperijumu ikakvu pobunjenu
grupu, koja joj ne priznaje suverenitet, koja joj napada i pobjeđuje
vojske, pljačka granična mjesta, nanosi ljudske žrtve i ekonomske
štete, povređuje ponos?
Crna Gora je ne samo po sopstvenim tvrđenjima nego po broj-
nim dokumentima, geografskim kartama itd. bila slobodna zemlja,
izvan Osmanskoga carstva. Crnogorci su bili saveznici država neprija-
teljskih Turskoj u mnogim ratovima (Morejski, Kandijski rat itd.), a za
pokrovitelja su odabrali daleku carsku Rusiju, najveću protivnicu Tur-
skoga carstva. Velike saveznice su koristile i podstrekavale Crnogorce
na borbu protiv Turske, ali je često zaboravljale, pa i pokroviteljica
Rusija, pri mirovnim pregovorima. Mnogi pohodi koji su kanili da
unište Crnu Goru propadali su i kršeni u brojnim ratnim sukobima. I
onda kada su Turci uspijevali da popale, opljačkaju i opustoše Crnu
Goru, nijesu mogli da je zadrže u potčinjenosti, nego se ponovo
uzdizala crnogorska vojna moć za nove otpore, četovanja i bojeve sa
“đavoljim kotom”.

35
 Dr Dušan Ičević

Nijedna vojna sila, kako je rečeno, pogotovo moćna osmanska

imperija, ne bi trpjela na svojoj teritoriji i na svome osvajačkome
pohodu takvoga i tolikoga protivnika, nego bi ga u naletu satrla.
Turska je, ipak, vjekovima harala i rušila Crnu Goru, ali je nikad nije
potpuno pokorila, nego je često trpjela velike materijalne i ljudske
gubitke. Istorija ratova od oko 400 godina, koju neki nazivaju i
crnogorskom revolucijom26, daje obilje dokaza da se oslobodilačke
borbe Crnogoraca bile neprekidne, žestoke i najčešće pobjedonosne.
U ishodu oslobodilačkih ratova nastala je i nezavisna crnogorska
država, koja je postala okvir za nacionalno-političko individualizo-
vanje i oposebljavanje Crnogoraca.
Dukljani/Zećani/Crnogorci su još od najdavnijih vremena bili izlo-
ženi nasrtajima i osvajačkim namjerama velikih sila. U “Gorskome
vijencu” Njegoš je na vrhunski poetski način odslikao kako Crnogorci
daju otpozdrave na prijeteća pisma. Zapisano je da je još u 11. vijeku
Vizantijski car tražio od zetskog kneza Vojislava da “na koljenima
puzeć za milost pita” i da “zauvijek podložan bude”. Ako ne posluša,
sav zetski narod će staviti pod sječivo mačeva, da se nijedno dijete ne
raduje skutovima majke svoje.” A Vojislav bodri svoju malobrojnu
vojsku i odgovara “Konstantinu moćnom u strahu svome”: “... Ko se
ne bori toga je duša odmah izgubljena”, i spreman je da se suprotstavi
carskoj sili. Slavnom pobjedom nad brojno nadmoćnom vizantijskom
vojskom 1042. godine kod Tuđemila (ima mišljenja da je bila u
Dupilu, u Crmnici) Vojislav je dobio priznanje od Vizantije i Duklja
je postala prva samostalna južnoslovenska kneževina, pa kraljevina
na Balkanu.
Na prijetnju mletačke vlasti grbaljskim kmetovima u 14. vijeku da
će za svaku nepokornost biti prikovani za galije ili im biti kidani udovi
ili iskopane oči, a za protivljenje da se plaćaju nameti, biti survani u
ponore, odvraćaju da će se postaviti na biljegu, pa kome što bude.

26
Momir M. Marković, Crnogorski rat, peto izdanje, Crnogorsko društvo neza-
visnih književnika, Titograd 1992.

36
 Crnogorska nacija

U 18. vijeku turski sultan, zakićen svim titulama koje mu podariše

Bog i ljudi, brat Sunca a rođak Mjeseca, šah i obladatelj od dva dijela
svijeta itd., naređuje svojoj silnoj vosci da svirepo kazne neposlušne
Crnogorce i Brđane. Sultan slikovito opisuje kakve ih sve nesreće
očekuju ako se ne pokore. Vladika i guvernadur, vojvode i serdari, iz
dogovora i jednokupnoga glasa vsega sabora černogorskoga i brd-
skoga, uzvraćaju: da čekaju na svojoj zemlji, “neka naša zemlja našu
krv popije”. “I vama ćemo nad u Boga, ućerat pamet u glavu, kao što
smo mnogima pašama i vezirima”. Crnogorci pozivaju Turke da se
oni njima predaju, ili da dođu da im daju studen kamen i živi oganj iz
pušaka.27
U odgovoru je toliko “velike hrabrosti” i drskosti i samosvjesnosti
da samo narod “mrijet naviknuti” može da se osokoli i odoli velikim
silnicima i zavojevačima. Vladika Vasilije preporučuje travničkome
veziru da stoji u miru, i čini dobra djela, a da se na plaši njegovoga
koca ni konopca, da ne čini ničesova zla, a činiće dobra koliko može.
Za Petra Prvoga nema toga blaga na svijetu niti će ga biti za koje bi
prodao krv svoga naroda i ocrnio svoj obraz pred svijetom. Tako
odgovara na ponudu cara Josifa da mu olakša život ako stupi s njim u
savez. “Radiji sam u boštvu umrijeti, no stidno živjeti u izobilju”. I
maršalu Marmonu, odnosno caru Napoleonu odvraća da ni same
ledene stijene ne da ni za kakvo blago ovoga svijeta pošto su one
prekupane u junačkoj krvi. Nikakvim novcem, pa ni zlatom da zaliju
to golo kamenje, neće ga pridobiti. “Neću blaga, ni bogatstva, ali hoću
poštenje pod kojim s mojim narodom živim i umrijeti želim”.
Da su Crnogorci bili “praktičniji”, mogli su se podavati i prodavati,
ali bi zanavijek izgubili časno ime i svetu slobodu. Na prijetnju o
ukidanju ruske subvencije Crnoj Gori, ako ne postupi po želji Rusije,

27
Crnogorci poručuju Turcima da ni do sada nijesu ni o čijoj milosti živjeli,
nego vazda, od pamtivijeka, o svojoj muci i pušci. “Nijesmo mi dužnici, no se
nama duguje. Nego mi vas zovemo i pozivamo: hajte ka nama da nam se vi pre-
date, sa vašom vojskom. Naše su težnje jednake o predajstvu... I čekamo vas noću i
danju. Dosta je živio ko je umro kao slobodan čovjek.”

37
 Dr Dušan Ičević

knjaz Nikola otpisuje ruskome poslaniku S. Arsenjevu da se Crno-

gorci ne mogu kupiti, ali da će i bez njihovih para biti ruski saveznici,
“biti svagda vaša braća i svagda odani vašoj državi”. I ranije su Vi-
zantija, Venecija i druge moćne države nudili Crnogorcima zlato, ali
su ga oni odgurnuli s prezrenjem, pošto su značili sramoćenje “našeg
siromaštva” i napad “na našu čast i našu nezavisnost”.
I u 20. vijeku su moćne vojske i ratne tehnike, carevine, hiljadugo-
dišnji rajhovi, nasljednici rimske imperije itd. zaprijetili i privremeno
okupirali Crnu Goru, ali su Crnogorci uvijek uzvratili nepokornošću i
borbom bez uzmaka. Tako su i svojim oslobodilačkim silama uspije-
vali da se odbrane, održe, ujedine i postanu svoji na svome, slobodna
zemlja slobodnih ljudi.
Da li su Crnogorci naglo postali buntovni kada su im bili nepo-
sredno ugroženi život i imanje navalom turskoga osvajača, ili su “od
kad postoje” bili slobodarski, ratnički i nesalomljivi narod?
Ni za jedan narod se vjerovatno ne može naći kolektivna genetska
crta po kojoj su ratoborni, miroljubivi, nepokorni ili ponizni. Istorijsko
iskustvo vrmenom “nataloži” određene osobine koje spolja karakterišu
određene društvene grupe, ali se po rasnom principu ne mogu razvr-
stavati u više ili niže rase, u istorijske ili neistorijske narode, u
slobodoljubive i podložničke. Zašto su Crnogorci, ipak, “mimo svi-
jeta” bili toliko ratoborni i spremni na sve žrtve da održe svoju
slobodu i samostalnost?
Razložno tumačenje je upravo u istorijskim okolnostima koje su
Crnogorce prinuđavale da se neprekidno sukobljavaju sa zavojeva-
čima. Oni su izabrali način pobune, otpora i borbe da se održe i
obezbjeđuju egzistenciju. Vremenom su u čojstvu sublimisali svoj
način života, koji svakoga obavezuje da postupa ljudski, da se juna-
štvom brani od drugoga, a čojstvom od samoga sebe, da u borbi
uništava protivnika, ali da ne ponižava njegovu ličnost.
U istraživanju porijekla Crnogoraca traga se i za samosvojnim
etnosom, koji je još od najstarijih vremena posjedovao upravo odliku
borbenosti. Tako je dr Radoslav Rotković u Veletima/Ljutićima (koji

38
 Crnogorska nacija

su zbog svoje osobine dobili takvo ime) našao pretke Crnogoraca, koji
su iz prapostojbine u Polablju, Češkoj, u velikoj seobi Slovena u
prvome talasu doselili na sadašnje crnogorsko tle. Ljutići su i tamo bili
opasni borci, veliki neprijatelji Franaka i njihovih saveznika.28 U no-
voj domovini nastavili su sa ratničkom sposobnošću da obezbjeđuju
svoj samostalan razvoj, da osnuju prvu državu južnoslovenskih na-
roda, da se bune i bore protiv tadašnjih velikih sila, da dižu ustanke
kada privremeno izgube samostalnost itd. Stara zetska tradicija je
bindžijska. I vlastela i narod su se neprestano bunili kada bi potpali
pod tuđinsku vlast, makar to bila i srpska. Zeta, odnosno Crna Gora,
nije ničiju stranu vlast priznavala.29
Kako i čime su Crnogorci bili “nadmoćniji” protiv zakletoga i vje-
kovnoga neprijatelja?
Neprekidne oslobodilačke borbe stvorile su kod Crnogoraca ratni-
čki način života, privređivanja i ophođenja, koji su ispunjavale njihov
svakodnevni život. Istovremeno se u čojstvu i junaštvu sublimisao
pogled na svijet koji je potpuno odudarao od nasilničkoga i zavojeva-
čkoga duha i čina Turaka, i svih zavojevača ili “lukavih Latina”. U
“Gorskome vijencu” je Njegoš sažeo osnovne ideale i ciljeve oslobo-
dilačkih borbi Crnogoraca i protiv tuđina i protiv domaćega zla. Borba
“za krst časni i slobodu zlatnu” oličavala je dva suprotna svijeta u
shvatanju prava čovjeka, sudar dvije civilizacije, dva naroda, dvije
vjere. “Neka bude što biti ne može” upravo navodi Crnogorce na
borbu bez uzmaka, bez obzira na žrtve. Oni su protiv tirjanstva
izjednačenoga sa turskom silom, kome stati nogom za vrat i dovesti ga
k poznaniju prava, ljudska je dužnost najsvetija. A kome zakon leži u
topuzu, otpisuju vladika Danilo i svi glavari na prijeteće pismo Selim
paše, tragovi mu smrde nečovještvom. Neljudima ne trebuje carstvo,
osim da se pred svijetom ruže. I Crnogorci i Turci su - hajduci. Ali,
Turčin je hajduk roblja svezanoga, a Crnogorac hajduk što goni takve
28
Dr Radoslav Rotković, Odakle su došli Crnogorci, Monitor, Titograd/Podgo-
rica, u brojevima od 21. februara do 29. maja 1992.
29
Petar II Petrović Njegoš, Izabrana pisma, Grafički zavod, Titograd 1967, str. 85.

39
 Dr Dušan Ičević

hajduke, čija je hajdučija glasnija, koji ne prži zemlju i narode, a

mnogi su mučitelji pred njim nos pobili. Crnogorcima je suđeno da
nose krst, ali ne onaj crkveni, nego “strašne borbe s svojim i s
tuđinom”.
Samo junaci mogu pobjeđivati u bojevima. Crnogorci su uzdigli
kult junaštva u vrhovnu vrlinu. Međutim, ono nije samo fizički čin
silovite i sumanute bitke, osvete i odmazde nad neprijateljem. Crno-
gorac u boju ne ponižava protivnika, ne sveti se nejakome, nenao-
ružanome, ranjenome. Čojstvo daje pravu mjeru junaštvu. Crnogorac
je plahoviti, ali i plemeniti junak. Ogoljelo junaštvo se cijeni, slave se
odvažni u bitkama, ali se još više uzdiže kada junak čojstveno po-
stupa. A “junaštvo je car zla svakojega, kojime se pjane pokoljenja”.
Zapravo, zna se šta sve junaštvo može biti, ali se slavi ono koje služi
“česti i imenu”. Crnogorcima predstoji “preužasna borba” u kojoj će
biti velike, ali “divne žrtve”.
Kod Crnogoraca je stvoren kult lijepe smrti. Oni su pripravni da
umru na junački način za slobodu, ali se nadaju i da će dobiti prizna-
nje za svoje djelo. Svi su Crnogorci pred običajnim pravom i zakonom
jednaki, ali se po djelu prepoznaju i razlikuju. I u smrti su svi jednaki,
ali se onima koji su “valjastiji” i svojim osobinama stekli ugled u
bogatstvu i plemenu “smiješi” život nakon smrti. U njemu nema
izbora između raja i pakla na onome svijetu, nego između časnoga
spomena ili zaborava, pa i bruke, zbog učinjenoga u životu.
Crnogorci znaju da će u svakom boju biti brojne žrtve. Ali se oni
svjesno žrtvuju, ne zbog sebe, ili posmrtne slave, nego prije svega
zbog svoga roda i naroda. Vladika Danilo obećava mladome žitu,
kome je prije roka došla “žnjetva”, plodove tek za daleko neko poko-
ljenje. “Slavno mrite, kad mrijet morate!”. Za podvige i žrtve koje
učine, vile će ga grabiti kroz vjekove, da im sapletu dostojne vijence.
A spomenik njihovoga junaštva jeste “Crna Gora i njena svoboda”.
Crnogorci su imali žestoke protivnike u prevjerenim, poturčenim
sunarodnicima, u profesionalnoj turskoj vojsci, u uvježbanim ljutim
Anadolcima, Arbanasima itd. Najviše štete su nanosili pokušajima

40
 Crnogorska nacija

osvajanja, rušenjem, paljenjem potomci poturčenih Crnogoraca Sta-

niše (Ivan-begovoga sina) i paša Bušatlija, koji su pretendovali na
vladanje Crnom Gorom. Sudarala su se dva pogleda na svijet, dva
morala, dvije vjere.
Idilične predstave o junaštvu Crnogoraca ne mogu prekriti i svu
neslogu i zloću koju su ispoljavali između sebe kroz plemenski parti-
kularizam, krvnu osvetu, odbijanjem ikakve vlasti iznad sebe, prebje-
gavanjem pod tursku zaštitu kad im se prohtije, ili kada im plemensku
autonomiju ugroze centralističke mjere crnogorske vlasti, ili kad se
“prodaju” da bi preživjeli, dobili izlaz na turske pazare. Vještica u
“Gorskome vijencu” najbolje je izrazila zlosrećnu narav Crnogoraca
“Zlo mrznome činit ne možemo; ako nam je mio ali svojta, trag po
tragu njegov iskopamo”. Njegoš je vapio da se ne boji od “turskoga
kota”, nego od zla domaćega.
U svojim pismima Njegoš više puta ponavlja da Crna Gora nije
nikada bila pokorena, iako su je Turci nekoliko puta harali i palili.30
Crna Gora nikad nije pripadala Otomanskoj Porti, “nego je jošt od
padenija serbskoga carstva svoju nezavisnost i slobodu sačuvala, naj-
prije pod grofovima Crnojevićima, a potom pod upravlenijem svojije
arhijereja, koji su jedan drugome dodavali narodnu svetinju, vjeru i
svobodu čuvali kao najveći amanet...”31
Crnogorci nikad nijesu bili raja, niti će ikada biti. Da žele, ili da su
željeli da budu tuđi podanici, odavno bi ih ko primio, gdje bi barem
mogli biti sigurni životu i mirno vršiti bogosluženije, a ne trpjeti pod
Turčinom “svako ugnjetanije i rizični život provoditi”. Međutim, kada
Crnogorac izgubi “svoju slobodu i nezavisnost” onda “svoj život ne
ščitava ni u što”, pa radije gubi život, nego “ono dvoje”.32
I sami Turci priznaju da Crnu Goru “pokorit (je) nikad ne mo-
gasmo”, iako je ona sva zasijata i turskim i crnogorskim kostima.33
30
Isto, str. 55-56.
31
Isto, str. 66.
32
Petar II Petrović Njegoš, Lažni car Šćepan Mali, Titograd 1965, str. 226.
33
Isto, str. 99-102.

41
 Dr Dušan Ičević

Kroz čuđenje Šćepana Maloga i sam se Njegoš zadivljuje: “Ko bi

ikad moga vjerovati, da narodac jedan bez priprave, mož ostati i pro-
tivu stati divljoj stambolskoj sili, sastavu svih zala, i otrovnoj sili
vjerovanja”.
Njegoš “naučno” objašnjava kako i zašto su baš Crnogorci bili spo-
sobni da odole svakoj spoljnoj sili i nevolji.
Na Beglerbergovo sumnjičenje: “Zar nijesu Crnogorci ljudi, ka
ostali narod na svijetu?”, i pitanje “porašta su jedni Crnogorci… tako
nepobjedni”, odgovara Teodosije Mrkojević, koji potvrđuje da Crna
Gora, otkad ljudi pamte, nikada nije bila sasvim pokorena. “Fizički
razlozi” nepokorenosti Crne Gore su radi njihovog kršnoga predjela,
tjeskote klanaca. No, Crnogorci su nepobjedivi “radi toga što su
uvjereni da ih niko predobit ne može”, veselo snose sve tegote uža-
snoga rata, posebno što su “priviknuli rat voditi svakim neprestano”.
Najviše su nepobjedni s toga što su “sobom rođeni vojnici, jer se
smrću smiju i rugaju”.
Rat je čak postao potreba i način života.
Mirotvornome Teodosiju Mrkojeviću odgovaraju “glavari i sav na-
rod iz grla” da kada bi bio mir “kako bismo bez rata živjeli”, pošto im
je rat - duša.34 Jedan Turčin primjećuje da su Crnogorce ostavili na
miru, pošto su maleni, ime bi im davno poginulo u svijetu i u naro-
dima.35
I sam Teodosije Mrkojević kasnije potvrđuje ratničku prilježnost
Crnogoraca, pošto sa Turčinom “željet ne umiju ... mira ni ljubavi”.36
Viši smisao neprestane borbe, ipak, nalazi u čežnji za slobodom. Jer,
Crnogorci su “šaka malenog naroda, Bogu hvala opita slobodom”,
koja ih je spasla, pjanost slobodom, da ne upanu odavno, kao i svi
drugi, u “đavolju torbu”.37

34
Isto, str. 180.
35
Isto, str. 228.
36
Isto, str. 199.
37
Isto, str. 175-176.

42
 Crnogorska nacija

I narodno kolo pjeva da je sloboda divno ime, a ko s njom umre, s

njom se rodi. Po shvatanju Crnogoraca ne umire onaj ko se bori za
slobodu. Kolo ima stalni pripjev “Što je bilo, to će biti - Crnogorac
pobijediti.”38
Vjera u pobjedu je nosila Crnogorce da nijesu prezali ni od najveće
opasnosti i pogibije. Nema sile na svijetu, niti je dotad bilo, koja može
da pokori lomnu Crnu Goru “kad je sloga među Crnogorce”.39
Velika tajna crnogorske oslobodilačke borbe jeste upravo u spre-
mnosti i slozi da se istraje do – konačne pobjede. A nesloga je nanijela
mnoga zla i nesreće crnogorskome narodu.
Njegoš daje i vrstu odgovora na pitanje: Jesu li Crnogorci kao
ostali narod na svijetu. U “opijenosti slobodom” nalazi mjerilo za
vrjednovanje okolnih naroda. “Neizbježni” Teodosije Mrkojević, kroz
koga Njegoš, izgleda, najviše iskazuje svoja uvjerenja, razvrstava
Bošnjake, Arnaute, Bugare i – Srbe, po karakternim osobinama. Bo-
šnjacima, iako su “naša rodna braća”, Kuran je oči izvadio, obraz
ocrnio, “kod njih nema ni duše ni obraza”. Ni kod Bošnjaka ni kod
Arnauta nema ni narodnosti ni slobode. Arnaut ne zna ni za obraz ni
za poštenje, prodaje se ko mu da više, a sve bi učinio za novce. Ni
Grci neće ništa uraditi “bez tuđega masla i pomoći”. Bugarin je, pak,
udaren topuzom u glavu, pa se ne sjeća šta je prije bilo. “Bulgarin je
bez duše trupina”.
Najdelikatnije je osjenčio Srbe. Na opasku knjaza Dolgorukova da
su Srbi odvazda “narod hrabri”, Mrkojević uzvraća da jesu bili hrabri,
– “Ali đe su sada?” Vjerovanja su istražila Srbe, pa čim koji Srbin
prevjeri ne želi se više Srbinom zvati. “Ovo ti je Srbe iskobilo,
robovima tuđim učinilo”.40
U navedenim opisima svakako ima tadašnjih stereotipa, ali je resko
izdvajanje Crnogoraca kroz slobodoljubivost, obraz i poštenje, imanje
duše, osjećanje časti, vjernosti itd., protivno navedenim karakternim
38
Isto, str. 58.
39
Isto, str. 99.
40
Isto, str. 176-179.

43
 Dr Dušan Ičević

crtama susjednih naroda dovoljno ilustrativno da objasni zašto su

Crnogorci bili tako “jedna slamka među vihorove”, koja se održala,
branila, borila i osvajala slobodu i humane vrijednosti života i društva.
Za kontekst čitave “priče” značajno je što se zbiva u vrijeme kad u
Crnu Goru dohodi lažni car, kojega Crnogorci primaju sa nadom da će
s njim moći da se bolje nose sa okolnim neprijateljima, koji mute i
spletkare, a posebno velika pobjeda koju su Crnogorci izvojevali
1768. godine protiv Turaka i Mlečića. Iako malobrojni i oskudni u
prahu, Crnogorci onemogućiše da se mletačka i turska vojska spoje,
nego ih teško poraze, Turke protjeraju, a Mlečiće satjeraju u pri-
morske gradove.
Tumačenja da su Crnogorci mrzjeli Turke i protiv njih se tako is-
trajno borili samo zato što su oni htjeli da im nametnu državnu orga-
nizaciju ne bi moglo da istrpi i ovlašnu kritiku. Epska je obmana, tvrdi
Savić Marković Štedimlija, da su se Crnogorci borili protiv Turaka iz
kakvih drugih razloga, nego samo zbog toga što su se htjeli osloboditi
opasnosti nametanja državne vlasti. Turke su mrzjeli kao nosioce po-
retka koji im se nije sviđao, pošto su htjeli da izbjegnu svako opte-
rećenje, da imaju lakši i jeftiniji život. Rat sa Turcima, koji je postao
glavno zanimanje, donosio im je otklonjenje svake državne vlasti i
borbu za opstanak. Štedimlija čak smatra da je instinkt osnovno mje-
rilo crnogorske moralne svijesti.41
Nagon za samoodržanjem nalazi se u svakome čovjeku. Crnogorci
jesu i nagonski bili bojovnici i ratnici, ali je mnogo kompleksniji etos
čojstva kod njih stvorio novu antropološku osobinu ličnosti. Crnogorci
su izvojevali velike pobjede nad Turcima baš u vrijeme centraliza-
torskih pokušaja Vladike Petra Prvoga (bitke u Martinićima i na
Krusima 1796.godine), primjene nemilosrdnih državnih mjera knjaza
Danila (bitke na Grahovu 1858. godine), a naročito apsolutističke vla-
davine knjaza Nikole (bitaka na Vučjemu dolu, Fundini itd.) Možda su
Crnogorci tada već iz “navike” ratovali protiv Turaka, koju je nagon

41
S. M. Štedimlija, Skidanje maske, Zagreb 1932, str. 16-17.

44
 Crnogorska nacija

zasnovao i “oplodio”, ali je tzv. biološko objašnjenje čojstva i junaštva

nagonom i strahom od države površno.
Junaštvo i čojstvo ljudi nose u sebi, ali ga naprestano i “vaspi-
tavaju”, socijalizuju, djelom stvaraju i potvrđuju. I u narodnom kazi-
vanju, kroz poslovice, izražava se takva logika: u junačkoj i čojstvenoj
kući rađaju se takvi ljudi, ali tako i žive. “Čoek od čojka”. “Rođen je
kao čovjek, pa se muči da takav umre”. “Muka je nositi ime čovjeka i
junaka”. “Junaštvo bez čojstva, čorba bez začina”. “Junaštvo obruka
čojstvo, a čojstvo nikad junaštvo”. Crnogorci nijesu voljeli ni cijenili
tzv. junake koji su samo umjeli i smjeli da ubijaju, pljačkaju, kolju,
kinje druge.42 A narod je stvarao pojmove, ugled i vrijednost čojstva i
junaštva, koji su se najpotpunije ispoljavali u oslobodilačkim ratovima
i načinu života Crnogoraca.

4. Oslobodilačke borbe/ratovi i državno-nacionalni

identitet Crnogoraca

Borbe Crnogoraca za slobodu i nezavisnost uveliko su do-

prinijele državno-političkome narodnosnome/nacionalnome identifi-
kovanju Crnogoraca. Crna Gora je od začetaka državnosti, nezavisne
Duklje i Zete, Balšića i Crnojevića države i neprekidne borbe za
održanje autonomije uprkos najezdi Turaka i teritorijalnim pre-
tenzijama Mletaka i Austrije u osnovi zadržala svoju faktičku
samostalnost.
Zvanično potpavši pod tursku vlast 1496. godine ona ne prestaje da
brani i održava, makar povremeno u određenim statusima zavisnosti,
svoj teritorijalni integritet. Turci su zavladali i uspostavljali svoj feu-
dalni poredak u nizijskim krajevima, dok je u visinskim djelovima
zemlje opstala samostalnost, pa su “... i faktično postali nezavisni
prema Turskoj. Tako se razvijalo specifično stanje u tome kraju:

42
Evanđelje po narodu, Grafički zavod, Titograd 1969.

45
 Dr Dušan Ičević

Turska je imala nominalni suverenitet nad čitavom Crnom Gorom, ali

‘Gornji katuni’ da facto su bili samostalni, turska vlast nije dolazila do
izražaja”.43
U početku ona je izvjesno vrijeme u vazalnome odnosu, potom u
samostalnom ili pripojena drugim sandžakatima. Crna Gora nepreki-
nutim oslobodilačkim pokretom održava samoupravu unutra, a auto-
nomiju spolja. Turci su vlast prepustili domaćim ljudima, koji su upra-
vljali narodom po običajnome pravu. Crnogorci su postali slobodni
seljaci - filurdžije, nezavisni od spahija. “Turski funkcioneri nijesu
imali pristup u Crnu Goru, izuzev sultanovog čionovnika kji je, poslije
ukidanja filurije, ubirao harač. Crnogorci su bili obavezni da ratuju za
sultana, a u stvari su samo odbijali oružjem pokušaje turske vojske da
prodre u njihovu zemlju”.44
Turskoj vlasti i nametima Crnogorci su se opirali permanentnim
otporom i pobunama. U početku 16. vijeka crnogorski seljaci su se
dva puta pobunili, odbili da plate određene dažbine, pa su se naprimjer
1513. godine svi okolni sandžakbezi sa svojim vojskama okupili da
uguše pobunu. Nijesu uspijevali ni pokušaji da se primire ni crno-
gorska brdska plemena niti učvrsti turska vlast, naprimjer kroz stva-
ranje posebnoga sandžaka krajem 16. vijeka.
Hajdučija je kao vid oslobodilačke borbe i svojevrsne privredne
aktivnosti zadavala nevolje Turcima. U pohodu na Crnu Goru 1604.
godine sa namjerom da se silom učvrsti turska vlast završen je pora-
zom skadarskoga sandžakbega. Međutim, ugušen je ustanak brdskih
plemena za samostalnost krajem 16. i početkom 17. vijeka, pa su
Turci uspjeli da privremeno primire brdska plemena. No, oslobodi-
lački bojevi su nastavljani, ali u svima nije postignuto zajedničko
djelovanje svih plemena.
Vremenom se sasvim shvata da je jedinstven otpor turskoj vlasti
jedini mogući način opstanka i održanja autonomije. “Crna Gora se

43
Up. Ferdo Čulinović, Državnopravni razvitak Jugoslavije, isto, str. 88.
44
Up. Istorija Jugoslavije, isto, str. 143-144.

46
 Crnogorska nacija

razvila u faktično autonomnu oblast koju su Turci morali priznati u

vrijeme kada su krajem 16. vijeka i prvih decenija 17. vijeka hercego-
vačka i brdska plemena učestvovala u pokretima i ustancima”.45
Crnogorci su imali samoupravne organe, koje su Turci i Mleci pri-
znavali za zvanične predstavnike naroda: Opšti crnogorski zbor, Zbor
glavara i Narodni sud, koji su bili ne samo posrednici između turske
vlasti i naroda, nego održavali red i bezbjednost, bili donekle jemci
poretka, a naročito svojinskih odnosa. Feudalni i polufeudalni ele-
menti (vladika, spahija, knezovi) bili su odlučujuća snaga na zboru,
otuda i branili svojinske odnose, ali su bili i čuvari teritorijalnog
jedinstva Crne Gore.46
U otklanjanju turske opasnosti i odmazde Crnogorci su se počeli
oslanjati na Mletke, pa je tako crnogorski zbor 1688. godine zbacio
vlast sultana nad Crnom Gorom i priznao mletačku vlast. Crnogorci
ratuju na strani Venecije uprotiv Turaka u Kiparskom, Kandijskom i
Morejskom ratu. Kraj 17. i početak 18. vijeka je, kako ustvrđuje Gli-
gor Stanojević, tzv. prelomni period u istoriji Crne Gore, pošto oslo-
bodilačka borba koju je narod Crne Gore vodio u vrijeme Morejskoga
rata u saradnji sa Mlečanima nastavlja još odlučnije tokom 18. vijeka.
Crnogorci se postepeno oslobađaju turske vrhovne vlasti, mada još ne
uspijevaju da stvore svoje organe državne vlasti. Konačno se formi-
raju plemena, koja su nastala upravo u borbi protiv turske vlasti.47
Sve se više povećava značaj tzv. Jedinoukupnog sabora kao
organa saveza plemena.
U zajedničkoj borbi se ujedinjuju crnogorska i brdska, pa i herce-
govačka plemena. U toku 18. vijeka se vrši “istraga poturica”, radi
sprečavanja oslonca Turaka na unutrašnje snage.
Crna Gora traži istovremeno potporu, zaštitnike i saveznike u
spoljnim, tadašnjim velikim, silama, naročito u Rusiji, ali i u bližnjoj
45
Up. Istorija naroda Jugoslavije, knjiga druga, grupa autora, Prosveta, Beo-
grad 1960, str. 511.
46
Isto, str. 512-513.
47
Isto, str. 1171.

47
 Dr Dušan Ičević

Veneciji i Austriji, zavisno od spoljno-političkih prilika i potreba

oslobodilačke borbe protiv Turske.
U nastojanjima da potpuno pokore Crnogorce, Turci su preduzi-
mali pohode, svirepe odmazde, na primjer 1714. godine kada je bo-
sanski vezir Ćuprilić razorio, popalio i opustošio Crnu Goru, ali nijesu
uspjeli da potru njenu autonomiju. Naročito je za vrijeme vladike
Danila sve organizovaniji oslobodilački pokret, a uspostavljaju se prve
političke veze sa ruskim dvorom, što je bio “... najvažniji spoljno-poli-
tički događaj za Crnu Goru u ovom periodu i odlučujući za cio dalji
život naroda Crne Gore”.48 U više putovanja u Rusiju vladika Vasilije
je došao do ideje “... da bi borba Crnogoraca uz pomoć Rusije mogla
postati izviiskra srpske slobode uopšte. Godine 1763. on je pokrenuo
plan o ujedinjenju svih srpskih oblasti”.49
Iako je poslije propasti Crnojevića država Crna Gora potpala pod
Tursku vlast, odnosno upravu Skadarskoga sandžakata, činjenica da je
postojala (kao poseban crnogorski sandžakat ili poseban kadiluk u
okviru Skadarskoga sandžakata) kao posebna administrativna jedinica
u sistemu turske vlasti dovoljno je, po mišljenju dr Branka Pavićevića,
doprinijela tome da se ona ne izgubi kao etnička i politička cjelina. Za
održavanje cjeline Crne Gore značajni su osobito: a) Cetinjska mitro-
polija, koja je imala i svoje duhovne ali i ekonomske interese, pošto je
bila pogođena turskim nametanjima, b) institucija crnogorskoga zbora,
Zbora Crne Gore (koji se pominje već 1500. godine), pošto je odigrao
krupnu ulogu u okupljanju i političkom ujedinjavanju Crnogoraca, c) od
druge polovine 17. vijeka oslobodilačke borbe Crnogoraca, naročito od
Morejskoga rata (1674-1685). Brdska plemena su se u prvoj polovini
toga vijeka dizala u masovnu oružanu pobunu protiv turske vlasti.
Polemišući sa stavovima Jovana Tomića (“O crnogorskom ustanku
u početku Morejskog rata”, “Crna Gora za Morejskog rata”) B. Pavi-
48
Isto, str. 1179.
49
Isto, str. 1183. Istoriju o Crnoj Gori Vladika Vasilije štampao je na ruskom
jeziku u Moskvi 1754. godine, u kojoj opisuje razvoj i propast srpske države, oslo-
bodilačku borbu Crnogoraca i Brđana, doprinos koji daju Veneciji i Austriji itd.

48
 Crnogorska nacija

ćević priznaje da je bilo i stranoga uticaja, ali ne isključivo mletačke

političke akcije kod Crnogoraca i Brđana, nego da su se i samoniklo u
samom krilu “crnogorskog društva pod turskom vlašću već odigrala
znatna socijalna pomjeranja, koja su u početku Morejskog rata samo
dobila mogućnost da se pretvore u onako snažnu pobunu protiv
Turaka”. On navodi mišljenje Branislava Đurđeva (“Turska vlast u
Crnoj Gori u XVI i XVII vijeku”) da su do Crnogorskoga ustanka u
Morejskome ratu doveli: napad na crnogorsku autonomiju, te pojačane
feudalne dadžbine nad stanovništvom Crne Gore, svakako uticaj Mle-
taka, katolička propaganda itd. Već 1684. godine mnoge knežine Crne
Gore odriču da plaćaju danak. Nakon “neuspjeloga” Crnogorskog
ustanka za Morejskog rata, nastavlja B. Pavićević, ponovo dolazi do
“mira”, Crnogorci ponovo “priznaju” tursku vlast, ali je samo uzet
privremeni predah u započetome pokretu pobune “slobodnih seljaka”
protiv turske feudalne vlasti. Naročito dolaskom na čelo Cetinjske
Mitropolije vladike Danila Šćepčevića nastaje nova faza borbe za
političku emancipaciju od turske vlasti i za nezavisnost Crne Gore.50
Novija kritička teorija u građanskoj istoriografiji je, kako piše dr
Dragoslav Janković, još krajem prošloga vijeka (I. Ruvarac, J. Tomić i
drugi) utvrdila da je i zetska država (država Crnojevića) potpala pod
tursku vlast konačno 1496. godine, nasuprot staroj, nacionalno-ro-
mantičarskoj školi koja je utvrdila da se kontinuitet crnogorske držav-
nosti u slobodi i nezavisnosti počev još od ranoga srednjega vijeka
nikada nije prekidao. Ipak, poslije nabrajanja perioda u kome je Crna
Gora bila u sastavu Turske Carevine u obliku sandžakata i kadiluka,
navodi da počev od 1513. godine “uživala izvjesnu autonomiju, koju
druge pokorene zemlje u Turskoj nijesu imale”.51

50
Up. Branko Pavićević, Stvaranje crnogorske države, Rad, Beograd 1955, str.
27-39.
51
Up. Dr Dragoslav Janković, dr Mirko Mirković, Državnopravna istorija Ju-
goslavije, isto, str. 196.

49
 Dr Dušan Ičević

Na osnovu istraživanja istoričara52 i sopstvenog prosuđivanja dr

Tomica Nikčević utvrđuje da je autonomija Crne Gore pod Turskom
krajem 16. vijeka i u prvoj polovini 17. vijeka nesumnjivo dokazana
time što je:
a) Crna Gora predstavljala posebnu administrativnu oblast,
b) bila oslobođena vojnih obaveza van svojih teritorija, te da je
njeno ljudstvo moglo biti mobilisano isključivo carskim fermanom,
c) Crna Gora uživala ograničenu sudsku autonomiju,
d) crnogorski seljaci bili slobodni i plaćali filuriju po “vlaškom
običaju”, i
e) porez u Crnoj Gori mogli naplaćivati samo lica koja odredi
sultan.
Međutim, neprekidna nastojanja okolnih turskih vlasti da podjarme
Crnogorce natjerala su ih da se odupru oružanim pobunama i nepre-
stanim oslobodilačkim ratovima.
U otporu turskome vojnome feudalizmu postepeno počinju da se
podudaraju i ujedinjuju interesi crnogorskoga seljaštva i dijela glavara
i starješina, praktično feudalnih elemenata. Crnogorska mitropolija,
kao najjači feudalac, kako ocjenjuje T. Nikčević, primorana je da
nadiranjem tuđega feudalizma stupi u borbu protiv turske vlasti.
Crnogorska oslobodilačka borba je “postala opšta borba za oslobo-
đenje od inostranog i novjernog feudalnog porobljivača... Bila je, da-
kle, narodna, oslobodilačka po formi, a po suštini seljačka antifeu-
dalna borba”.53
Oslobodilačka borba bila je moguća na materijalnoj osnovici i raz-
voju društveno-ekonomskih odnosa u Crnoj Gori, ali je i ona dopri-
nosila da se uzdiže sloj organizatora i predvodnika borbe, da se osa-
mostaljuje sloj glavara, koji stiču ratničku i ekonomsku moć. Ona je

52
Up. Vladimir Đurđev, Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII vijeku, Sara-
jevo 1953; Jovan Tomić, Politički odnosi Crne Gore prema Turskoj 1528-1684,
Beograd 1904.
53
Up. Dr Tomica Nikčević, Političke struje u Crnoj Gori u procesu stvaranja
države u XIX vijeku, Narodna knjiga, Cetinje 1958, str. 17-22.

50
 Crnogorska nacija

istovremeno “prinuđavala” na političko ujedinjavanje i stvaranje dr-

žavne organizacije kao sredstva oslobodilačke borbe.
Istrage poturica, koju je Njegoš uzeo za osnovu Gorskog Vijenca
nije ni bilo ili je bila neznatan događaj. Oprečna mišljenja istoričara
zasnivaju se na istim dokazima: narodnom predanju, narodnoj pjesmi i
na zapisu vladike Danila.
U narodnome proznome kazivanju istraga poturica je bila organi-
zovani akt, koji je podstakao vladika Danilo. U zapisu vladike Danila,
koji je sačuvan u prepisu a ne u originalu, navodi se sa koliko je muke
on nagovarao Crnogorce da preuzmu mjere protiv prevjerene braće.
Vladika Danilo je prijetio: “da ako neće Turke pobiti koji su među
njima da ću se ja mać iz Crne Gore”. Glavari su obećali “da će Turke
između sebe izgati”, “ali Crnogorci prevariše”. Oklijevalo se u izvo-
đenju istrage, pošto su Crnogorci bili neskloni da pogube ili protjeraju
svoje saplemenike. Uspio je da nagovori pet Crnogoraca, i to podmi-
ćivanjem. Vladika Danilo se zadovoljio da se ubiju samo poturice,
koji neće da se pokrste. Akcija je izvedena napokon samo u dva na-
selja: Cetinju i Ćeklićima, bila je znači, lokalnoga karaktera. Obja-
šnjava se da je vladici Danilu bilo stalo da se protjeraju poturice iz
crnogorskih plemena i Crnogorci pokrenu u čišćenju Crne Gore od
muslimana i u opštu borbu protiv Turaka. Sam događaj po Danilovom
zapisu “više podsjeća na krvnu osvetu ili zavjeru” nego na veliki
podvig. U narodu je sačuvano vrlo malo uspomena na istragu poturica,
valjda zato što se “nije zbila u cijeloj zemlji u jednom vremenskom
terminu”.54
Grubo je ogrešenje istoričara o istorijsku suštinu, tvrdi dr Dragoje
Živković, koji istragu poturica smatraju istorijskim događajem. Nema
pisanih izvora o istrazi, a tzv. zapis vladike Danila, koji je anegdotska
parafraza deseteračke pjesme Petra I o Badnjoj večeri, nije istorijski
izvor. Proglašenje Badnje večeri za nacionalnu prekretnicu kojom

54
Up. Istorija Crne Gore, 3, grupa autora, Redakcija za istoriju Crne Gore,
Titograd 1975, str. 244-248.

51
 Dr Dušan Ičević

počinje „novo“ poglavlje crnogorske istorije „... ne izlazi iz okvira

legende, romantičarskih iluzija, nedopustivih zabluda“. Vladika Petar
I je tek pred sam kraj tridesetih godina 19. vijeka sastavio deseteračku
pjesmu o istrazi poturica, koju je Sima Milutinović objavio pod
imenom “Osvobod” i “Sveosvobod”, pa Petar II u “Ogledalu srp-
skom” (1845. godine) pod naslovom “Badnje veče”. Ona je uzeta za
osnovu “Gorskoga vijenca”, koji postaje istorijski izvor, mada nema
podloge u istorijskim zbivanjima.
Kako naučnici dokazuju navedene tvrdnje?
Po predanju, istraga poturica se desila 1702. ili 1707. godine ili
eventualno 1709. godine. Tadašnje prilike u podlovćenskoj Crnoj Gori
nijesu bile takve da bi se desila istraga poturica. Ona je u “nazna-
čenom razdoblju imala glavna obilježja faktičke države (Princi-
pat/Vladikat) sa svojim organima lokalne i centralne vlasti”, od
plemena do Opštega crnogorskog zbora, s vladikom na čelu. U njoj
nije moglo biti poturica kao eksponata turske vlasti, pa ni njihove
“istrage”. D. Živković dopušta da “poturice” djeluju samo kao poje-
dinci i grupe, koje su u dugom razdoblju od 15. do 19. vijeka u stal-
nome i žestokome sukobu sa svojom zavičajnom sredinom, s
konkretnim ljudima ili organima vlasti, pa nezadovoljni prelaze na tur-
sku stranu, prevjeravaju i postaju najveći krvnici roda svoga. Poturice,
znači, nijesu mogle opstajati na tlu Crne Gore. Veoma su velike
zasluge vladike Danila za razmah oslobodilačke borbe u Crnoj Gori i
brđanskim područjima, ali tek u vremenu iza “istrage poturica”.55
Očigledno je, čak i ako je bilo istrage poturica, da je događaj kad
se zbio imao sasvim ograničeno područje i domet. Sporno je da li je
zaista bilo muslimana u svim crnogorskim nahijama, koliko i do ko-
jega vremena. Iako etnološka istraživanja J. Erdeljanovića pokazuju,
na osnovu kazivanja samih mještana, da su živjela i posebna musli-
manska bratstva56, vjerovatnije je da “poturice” nijesu mogle opstajati

55
Up. Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda, II, isto, str. 235-236.
56
Up. Istorija Crne Gore, 3, isto, str. 246.

52
 Crnogorska nacija

unutar Crne Gore. U procesima i programima Petra Prvoga i Petra

Drugoga bilo je veoma prikladno da se poetski uobliče određeni
konkretni događaji i ujedine i usmjere sve snage “do istrage turske ali
naše”.
U konkretno-istorijskim prilikama se pričinja da se Cetinjska mi-
tropolija i sloj glavara „domaćim“ feudalizmom vodi borba protiv
drugoga, ali tuđinskoga feudalizma. Međutim, bitni su interesi selja-
štva, što u sve većem klasno-socijalnom diferenciranju crnogorskoga
društva i razvoju robno-novčanih odnosa postepeno prerasta u klasnu
borbu radnih slojeva i vladarsko-glavarskoga sloja.
U protivrječnim okolnostima plemenske autarhije i potrebe zaje-
dničke borbe protiv Turaka, Šćepan Mali, koji se lažno predstavljao za
ruskoga cara, uspijeva da, makar privremeno, zavede unutrašnji mir,
red i apsolutnu poslušnost. No, plemenski sukobi, dvojnost vlasti
guvernadura i vladika,57 dvolična mletačka politika, upadi Turaka,
odnosi i kombinacije velikih sila za interese sfere itd. povremeno
ugrožavaju autonomiju Crne Gore.
Dolaskom za vladiku Petra Prvoga Petrovića nastaju sasvim nove
okolnosti i mogućnosti i za razmah oslobodilačke borbe za samo-
stalnost Crne Gore. Naročito u bojevima i pobjedama na Martinićima i
Krusima nad premoćnom turskom vojskom 1796. godine u novim
istorijskim prilikama Crnogorci postižu faktičku nezavisnost. Uveliko
slabi i proturska struja, koja je bila naročito narasla poslije Svištov-
skoga mira (godina?) i pojačanoga pritiska i stalnih napada Turaka
predvođenih Mahmut-pašom Bušatlijom, koji gine na Krusima. Tada
je zapravo ostvareno opštecrnogorsko borbeno i teritorijalno jedinstvo,
okončava se proces formiranja socijalne organizacije po ugledu na
plemensko društvo i otpočinje organizovanje autonomne državne
vlasti.
57
Iako su bili u stalnim sukobima oko prestiža i vlasti, guvernaduri i mitropoliti
su bili saglasni oko stvaranja crnogorske države sa centralizovanom vlašću, u
suzbijanju plemenskog separatizma, ali i u borbi protiv Turaka. Guvernaduri su
željeli oslanjanje na Austriju, a Petar I na snagu naroda i pomoć Rusije.

53
 Dr Dušan Ičević

Crna Gora i Sedmoro Brda se neposredno i trajno povezuju u za-

jedničkoj borbi; Piperi i Bjelopavlići se svojom voljom 1806. godine
ujedinjuju sa Crnom Gorom.
U ishodu bojeva protiv Turaka i oslobađanja Boke od Francuza
1812. godine, na skupštini Crnogoraca i Bokelja u Dobroti (oktobra
1813. godine) proglašeno je ujedinjenje Crne Gore i Boke, kojom su
dvije pokrajine “prožete božjom pomoći i zbacivši francuski jaram,
svojom krljvu i žrtvama ... jedna drugoj zaklinju Gospodom Bogom
na vjernost, da će uvijek ostati sjedinjene u svakom slučaju i doga-
đaju”. Razmirice u zajedničkoj državi, podjela na rusofile i austrofile,
te odluke Bečkoga kongresa 1814. godine da se poništi ujedinjenje, a
Budva, Paštrovići i Boka Kotorska pripoje Austriji, odlažu zadugo
izlazak Crne Gore na more i ponovno sjedinjenje.
Vladika Petar Prvi svojom mudrošću mnogo čini na mirenju zava-
đenih plemena i ljudi, na suzbijanju krve osvete i na slozi u borbi za
slobodu. I glavari su sve više uviđali da plemenska zavađenost, stra-
danja, nevolje i nesreće ne daju izgleda za dobrobit naroda ni za
njihov položaj, za red i mir, te da je “... jedini spas za Crnu Goru sloga
i jedinstvo i pihvatili su političku koncepciju mitropolita Petra o
organizovanju državne uprave”.58
U sukobu Cetinjske Mitropolije i guvernadura, koji su se sve više
oslanjali na austrijsku državu, konačno se 1831. godine ukida guver-
nadurstvo, odnosno protjeruje posljednji guvernadur, što je olakšalo
unutrašnje ujedinjavanje i nastavljanje izgradnje državne organizacije.
Petar Drugi Petrović Njegoš nastavlja djelo svog predhodnika na
pretvaranju opšteplemenskoga saveza u modernu državu, a najveći us-
pjeh u spoljnoj politici postiže utvrđivanjem granica sa Austrijom
1842. godine. U vrijeme knjaza Danila, prvoga svjetovnoga vladara,
Crna Gora se miješa u ustanak hrišćanskoga naroda u Istočnoj Herce-
govini 1852-1861. godine. Pobjedom Crnogoraca i pobunjenika nad
turskom vojskom (zapravo Turci su pretrpjeli težak poraz) na Gra-

58
Up. Istorija Crne Gore, 3, tom 1, isto, str. 463.

54
 Crnogorska nacija

hovcu 1858. godine Crna Gora proširuje svoju teritoriju. Turska je

pristala na razgraničenje sa Crnom Gorom, čime je praktično priznala
njenu samostalnost.
Veliki preokret na Balkanu nastaja 1875.godine hercegovačkim
seljačkim ustankom, koji izaziva nemire i pobune u Bosni, djelovima
Makedonije i Bugarske, ima odjeke i u Albaniji, U rat protiv Turske
ušle su Srbija i Crna Gora, kasnije i Rusija. Ustanici su se pobunili
protiv feudalne turske vladavine i socijalnoga ropstva, a za stvaranje
svojih samostalnih država “... izvan turskog državnog mehanizma...
Agrarna revolucija dobila je karakter rata za nacionalno oslobođenje,
koje vodi domaća buržoazija, a pomaže joj cijela progresivna južno-
slovenska javnost i politika”.
“Gramzivi kneževi” Srbije i Crne Gore u junu 1876. godine skla-
paju ratni savez protiv Turske, koja ima cilja da oslobodi hrišćane,
posebno srpski narod u evropskoj Turskoj, ali su kneževine pobunjenu
teritoriju podijelile između sebe.59
Istorijska zbivanja potvrđuju nesustalu borbu Crne Gore i Sedmoro
Brda protiv svakoga zavojevača. Oni su formalno ustavno-pravno bili
u sastavu Skadarskoga sandžakata, dok su u susjedstvu na sjeveroza-
padnoj strani nastanjena tzv. istočno-hercegovačka plemena (ili kako
ih dr Dragoje Živković naziva brdsko – naspram hercegovačka, sjeve-
rozapadna crnogorska plemena – Riđani, Nikšići, Banjani, Pivljani i
Drobnjaci), administrativno pripadala Hercegovačkome sandžakatu, i
koja su, podobno brđanskim plemenima, vodila borbu za slobodu.
Crnogorsko primorje od Perasta do Ulcinja bilo je pod Mlečićima.
Primorsko područje do Spiča naziva se i Mletačka Albanija.
Principat podlovćenske Crne Gore je svojevrsni produžetak nasilno
prekinute državnosti Crnojevića. Nakon njihovoga nestanka, vlast
preuzimaju Opštecrnogorski zbor i njegovo izvršno tijelo – Crno-
gorski glavarski zbor, kojima je osnovni cilj i zadatak bio: neodstupno
pružanje oružanoga otpora Turcima u očuvanju nezavisnosti i slobode.

59
Up. Istorija Jugoslavije, isto, str. 315-316.

55
 Dr Dušan Ičević

Iz izvornih dokumenata se saznaje da Crnogorci stalno odbijaju da

plate harač Turcima (na primjer 1505. godine), iako su pod stalnom
prijetnjom, ucjenom, dodvorivanjem, podmićivanjem, poturčivanjem
(Staniša Crnojević). Opštecrnogorski zbor je 1500. godine odlučio da
se podlovćenska Crna Gora u tursko-mletačkome ratu svrsta uz hriš-
ćansku vojsku. Zvanični mletački organi su pregovorima i ugovorima
sa crnogorskim zastupnicima praktično priznali nezavisni status Crne
Gore prema Porti.
U razmacima su turske vojskovođe pokušavale da satru Crnu Goru
i Sedmoro Brda sa različitim ishodima. Sandžak beg je 1532. godine
sakupio veliku vojsku, 10.000 vojnika, napao Pipere i Kuče, ali oni su
se herojski oduprli i uništili veći dio begove vojske. Vladika Ruvim II
Njegoš je početkom 17. vijeka porazio tursku vojsku skadarskoga
sandžak-bega Ali-bega u Lješkopolju. Ruvim II postaje i politički
čelnik crnogorskoga naroda, preuzima dužnost predsjedavajućega Op-
štega crnogorskoga zbora, kada i nastaje simbioza svjetovne i duhovne
vlasti, koja traje od 1603. do 1851. godine. U pokretu otpora protiv
turske vlasti neposredno su povezana albanska i brdska plemena Bje-
lopavlića, Pipera, Kuča i Bratonožića. U bici u Pješivcima 1645. go-
dine Crnogorci su uz pomoć Grbljana i ostalih primoraca nanijeli
težak poraz skadarskome paši.
Oslobodilačke borbe Crnogoraca uprkos svim odmazdama nepre-
kidno traju. Potukli su Turke kod Lješkopolja 1604. godine, što je
“prva veća i značajnija bitka koju su Crnogorci vodili sa Turcima i
prva pobjeda koja je izvojevana pod vođstvom jednog cetinjskog vla-
dike”. Brđani takođe nastavljaju borbu protiv Turske, zajedno s pod-
lovćenskom Crnom Gorom. Održani su značajni skupovi crnogorskih
i brđanskih plemena za pokretanje, organizovanje i razmah oslobo-
dilačke borbe. Tako su u Moračkome manastiru 1604.i 1608. godine
dogovorene zajedničke akcije. Crnogorci i Brđani nanesu jedan poraz
Turcima 1612. godine, a septembra 1613. godine Bjelopavlići stra-
hovito potuku Turke u Kosovome lugu, pri čemu pomogne cetinjski
vladika Rufim s Katunjanima. U Kučima su se sastali narodni glavari

56
 Crnogorska nacija

1614. godine. U ishodu dogovora na oružje ustanu Piperi, Rovčani,

Bjelopavlići, Kuči i Vasojevići, te arbanaška plemena Hoti, Kastrati i
Klimenti čiji su izaslanici bili na prvome skupu u Moračkome
manastiru.
Za odmazdu zbog crnogorskoga nepokora Turci su predvođeni Su-
lejman-pašom Bušatlijom izveli kaznenu ekspediciju sve do Cetinja, a
u boju na Vrtijeljci 1685. godine sa brojčano nadmoćnijim Turcima, i
zbog prevare odbjeglih Mlečića, Crnogorci bivaju poraženi, kada gine
ii znameniti junak Bajo Pivljanin. Veliku pobjedu nad Turcima i Su-
lejman-pašom izvojevali su Kuči na Orljevu u martu 1688. godine,
kada se od 7 hiljada turskih vojnika svega 1300 jedva spasilo ili
pobjeglo u Podgoricu; onda iste godine kada je htio da im se osveti. 60
Prema mapama turske carevine iz 1520. godine i 1683. godine
Crna Gora je bila slobodni državni subjekt, što se ponavlja i nakon
Karlovačkoga mira 1699. godine.
U pripremanju i pokretanju balkanskih naroda za borbu protiv
Turske ruski car Petar Veliki upućuje u Crnu Goru 1711.godine svoja
dva izaslanika (ruske oficire pukovnika Mihaila Miloradovića i kape-
tana Ivana Lukačevića Podgoričanina) sa gramatom, koja se objavljuje
na Opštemu crnogorskome zboru. U gramati se Crnogorci pozivaju na
opšti rat protiv Turaka, obećava pomoć u naoružanju, novcu itd. U
pregovorima nakon bojeva oko Nikšića Crnogorci su prvi put od
turskih zvaničnika oficijelno priznati kao ratujuća strana. Na Care-
vome Lazu su jula 1712.godine Crnogorci izvojevali blistavu pobjedu
nad neuporedivo jačom turskom vojskom.
Za četiri vijeka ratovanja Crnogorci su samo nekoliko puta morali
da ustuknu i “dozvole” Turcima izlazak na Cetinje (1685, 1692, 1712,
1714, 1785.godine).61 Tada su Turci sve ubijali i palili pred sobom, ali
su se Crnogorci ponovo okupljali i “žestoko uzvraćali”. Nacionalno-
oslobodilački ratovi koje Crnogorci neprekidno vode protiv Turske
60
Up. Jagoš Jovanović, Stvaranje crnogorske države, isto, str. 70, 80-85
61
Up. Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda, II, 1920, str. 14, 15, 18,
30, 131, 219, 220...

57
 Dr Dušan Ičević

konačno se završavaju velikim pobjedama na Vučjemu dolu i na

Fundini 1876. godine, oslobađanjem Nikšića, Bara i Ulcinja, ostrva u
Skadarskom jezeru.
Strani putopisci koji su u raznim razdobljima u 19. vijeku pohodili
Crnu Goru potvrđuju da je bila nezavisna država: Englez ser Gardner
Vilkinson 1844. godine i Vilijem Denton 1877. godine, Francuz Gza-
vije Marmije 1852. godine, Česi Jan Vaclik više puta od 1860. godine
i Jozef Holeček u više navrata od 1876. godine. Naročito je Jan Vaclik
u svojoj knjizi „Suverenitet Crne Gore i savremeno međunarodno
pravo u Evropi“ svestrano pravno-stručno dokazivao da je Crna Gora
po svim međunarodnim pravilima suverena država. U vrsti uvjerljivog
obrazloženja naveo je mnoštvo istorijskih događaja, ratova i bitaka
Crnogoraca protiv Osmanske imperije u kojima su oni potvrđivali
svoju nezavisnost. Crna Gora je, po Vacliku, dio evropskog društva;
Crnogorci su učinili bitne usluge hrišćanstvu i civilizaciji boreći se
protiv njihovih neprijatelja; teritorija Crne Gore plaćena je krvlju
Crnogoraca i prirodno je nezavisna država – branik: vladari Crne Gore
iz dinastije Balšića, Crnojevića i Petrovića imali su stvarnu suverenu
vlast i sva prava jedne države: a) pravo na neometano vlastito fizičko
postojanje, b) pravo suvereniteta, c) pravo na poštovanje političkog
personaliteta, i d) pravo na odnose reciprociteta. „Akta vladajućih
kneževa nijesu morala biti sankcionisana od strane Sultana, jer su
vladari bili uvijek potpuno nezavisni, njihova kneževina nije nikada
činila sastavni dio otomanskog carstva, niti je bila priznata uz uslov da
plaća danak sultanu i čiji knjaz bi bio vazal pod sultanovim sizeren-
stvom“. Vaclik se zalaže da velike sile omoguće proširenje Crne Gore
do mora radi ravnoteže u Evropi, humanosti, međunarodnog prava i
korektne moralne politike, i brige za svjetski mir.“62

62
Prema Gzavije Marmije, Pisma o Jadranu i Crnoj Gori, CID, Podgorica
1996; Vilijem Denton, Crna Gora, njen narod i istorija, CID, Podgorica 1996;
Jozef Holeček, Crna Gora, CID, Podgorica, Izdavački centar, Cetinje 1995; Jan
Vaclik, Suverenitet Crne Gore i savremeno međunarodno pravo, CID, Podgorica
1996, str. naročito 195-203.

58
 Crnogorska nacija

Odlukama Berlinskoga kongresa udvostručena je teritorija Crne Gore,

ona je dobila izlaz na more i međunarodno pravno priznata kao nezavi-
sna država. U osobenim procesima političko-teritorijalnoga ujedinjavanja
u borbama za slobodu i samostalnost osvješćuje se i nacionalno biće.
Nova prava ratna iskušenja Crnogorci ponovo doživljavaju u dva
balkanska rata i Prvome svjetskom ratu. U Prvome balkanskome ratu
Crna Gora je zajedno sa saveznicima Srbijom i Bugarskom protiv
Turske najveće vojne operacija imala u oslobađanju Skadra, u kojima
je poginulo mnogo Crnogoraca (oko šest hiljada). Žrtve su bile uza-
ludne, pošto su velike sile Skadar podarile Albaniji. U Drugome
balkanskome ratu Crna Gora je pomagala Srbiji u obračunu s Bugar-
skom u podjeli teritorija. U Prvome svjetskome ratu Crna Gora je
1914. godine odmah pritekla u pomoć Srbiji kada je bila napadnuta od
Austro-Ugarske i mnogo doprinijela da se srpska vojska povuče ispred
neprijatelja.
“Nagrađena” je bila prisajedinjenjem Srbiji, gubitkom državnoga, i
nacionalnoga identiteta između dva svjetska rata.
U početku Drugoga svjetskog rata, na tlu Jugoslavije, Crnogorci su
Trinaestojulskim ustankom 1941. godine srušili kolaboracionalističku
vladu, i masovnim otporom protiv okupatora i Narodnooslobodi-
lačkom antifašističkom borbom izvojevali slobodu, državnu samo-
stalnost i ravnopravnost u federativnoj Jugoslaviji.

5. Čojstvo Crnogoraca

U crnogorskoj narodnoj tradiciji vremenom je stvoren osobit

tip društvenih odnosa, ljudskih vrijednosti i moralnih nazora i postu-
paka koji su oličeni u Č/čojstvu.
U narodu kome je junaštvo uzorita vrlina u borbi za opstanak i slo-
bodu, čojstvo sabira svekolika svojstva individue i zajednice. U
čojstvu je junaštvo, a junaštvo izvan čojstva je sila hrabrosti, ali ne
cjelovite ličnosti. Razdvojeni, čojstvo i junaštvo slabe moć pojedinca i

59
 Dr Dušan Ičević

kolektiva. Spojeni, oni su moć i nada samoodržanja, samoodbrane i

slobodnoga života.
U stereotipu se za Crnogorce kaže da nemaju sredine: ili su
najbolji, ili su najgori. Zavisno od toga ko izriče ocjenu, oni su veći-
nom najbolji, kad tako izjavljuju Crnogorci, a “tanjevine” su samo
mali, skoro prokazani sloj, ili su većinom najgori, a samo tanak sloj je
odabranih, kada izjavljuju oni koji nijesu Crnogorci, dobronamjerno
ili pakosno, ili veoma samokritični Crnogorci, koji znaju prave vri-
jednosti svojih sunarodnika. U stvarnosti, Crnogorci su, kao i svi na-
rodi, sa mnoštvom raznovrsnih osobina koje ispoljavaju u svakodnev-
nome životu prema prilikama, interesima, konkretnim povodima,
prihvaćenom sistemu vrijednosti itd. “Osrednji Crnogorci” su, valjda,
najbrojniji, ali su i “svaštočine” veoma brojni i djelatni.
Možda bi se zbog istorijskih okolnosti razvoja crnogorskog društva
moglo smatrati da su Crnogorci vremenom stvorili uzoran tip vrhunskih
ljudskih vrijednosti i osobina koje se sublimišu u čojstvu. Međutim,
kritička analiza bi pokazala da ono nije jedino društvo sa vrhunskim
moralnim vrlinama, niti da je čojstvo nacionalna karakterna osobina,
koju svi Crnogorci posjeduju, pogotovo svi podjednako.
Zašto bi baš Crnogorci, “mimo svijeta”, sem ako nijesu “odabrani
narod”, bili jedino čojstveni? Ponekad se, kad se nabrajaju sve osobine
čojstva, doima da su Crnogorci nadljudi, da su kolektivno “opijeni”
čojstvom i da su narod bez premca.
U idiličnom opisu čojstva Crnogoraca i popisu svojstava koje ga
čine, Slobodan Tomović sveobuhvatno varira kategoriju moralnosti od
Sokrata i Aristotela, Pitagorejaca, stoičara itd., preko Kanta, Hegela i
Ničea, do samoga sebe. “Građu” za svoje esejističko prebiranje čoj-
stva nalazi u nasljeđu i u svakodnevnome životu Crnogoraca, najviše
u djelima Petra Drugoga Petrovića Njegoša, Marka Miljanova
Popovića, Stjepana Mitrova Ljubiše itd.
U kompleksu i kodeksu čojstva kao sinonima dobra su: dostojan-
stvo, ponos, hrabrost, nesebičnost, darežljivost, dobročinstvo, veliko-
dušnost, umjerenost, pravičnost patriotizam i čovjekoljublje. Čojstvo

60
 Crnogorska nacija

je izgrađeno kao istorijsko-moralna stvarnost u sukobu sa sebičnim

nagonima, utilitarnim navikama, biološkim i čulnim podsticajima. U
njemu nijesu oholost, puzavost, zavist, zluradost, nezahvalnost, laž,
škrtost, kukavičluk, sebičnost, spletkarenje, izdajstvo ... Čojstvo je
moralni ideal, moralni zakon i princip, autohtona moralna vrijednost
spojena sa savješću, suštinsko upoznavanje sebe, volja, moralna
svijest, ljubav prema istini, ideja časti i težnja da se ona zasluži,
sinteza umnosti i nagona.63
Toliko zahtjeva za samo “jednu” osobinu, mkar bila sveobuhvatna,
uistinu postavlja neizvodljive “zadatke”. Ponekad se čini da se čojstvo
uzdiže u natprirodna svojstva, sa mističnom supstancom, koju mogu
da posjeduju samo izuzetni pojedinci.
Autor čojstvo, ipak, smješta u konkretne istorijske okvire crno-
gorskoga društva. Ono je vezano za određeni prostor i određenu ljud-
sku skupinu, spada u pojmove socijalizovane etičke misli. Crnogorci
se, kaže Tomović, nijesu obučavali čojstvu iz knjiga, ili teorijskih
disputa, nego usmenom tradicijom na primjerima čovječnoga pona-
šanja, “preko porodičnog vaspitanja, usvajanjem usmene tradicije,
uticajem neposrednog primjera kroz instituciju plemenske orga-
nizacije”.64
Čojstvo nije novina u teorijskom kontekstu etičke misli, ali jeste
novina u načinu praktičnog poštovanja sveljudske moralne maksime.65
Crnogorska tradicija nije bila opredmećena kroz javne građevine i
zdanja, a oskudni život im nije omogućavao da štampaju knjige, pa su
sile duha usmjerili na stvaranje moralne osovine u obliku kolektiv-
noga javnoga mnenja. Izrađivali su “vrstu pounutrašnjene civilizacije
čija se obilježja obično ubrajaju u patrijarhalne kulture, a ne u teko-
vine modernih društava”. Udio Crnogoraca u stvaranju civilizovanih
normi se, ipak, ne može prenebreći, zbog činjenice da su “stvorili
63
Up. Slobodan Tomović, Esej o čojstvu, Pobjeda, Titograd 1976, str. 15, 21,
26, 32, 55, 65, 76, 91, 119, 125, 153....
64
Isto, str. 24.
65
Isto, str. 40.

61
 Dr Dušan Ičević

naročitu normu etičnosti”, koja povezuje individualno ljudsko posto-

janje za univerzalni moralni sistem.66
Čojstvo je, kako se poima u prvobitnome nastajanju, prirodno
svojstvo. Ono je ontološki sublimat opstanka i napretka ljudskoga
roda, koji je oblikovao i odlikovao Crnogorce u borbi za opstanak. Tu-
mači se da su Crnogorci – polazeći od načela jednake vrijednosti svih
ljudi, bez obzira na nacionalne, vjerske, društvene i druge razlike, a
ocjenjujući ljude prema pokazanim kvalitetima u životu, – vrednuju
pojedince, grupe i populacije slično onome što se zbiva u prirodi, u
životnoj borbi, u kojoj opstaju i produžuju vrstu najkvalitetniji i
najsposobniji za život. U borbi za opstanak biološka komponenta je
dobila prevagu nad drštveno-ekonomskom, što se ovaplotilo u najzna-
čajnijoj vrlini crnogorskoga moralnoga kodeksa – čojstva. Nastajanje
čojstva se “vraća” u rodovsko ili, kako autor radije kaže, neorodovsko
crnogorsko društvo, koje je bilo bez društvenih podjela i sa natural-
nom privredom, znatno više podređeno prirodnim, biološkim, nego
društvenim zakonima, te je i njegova borba bila na liniji prirodnih
zakona, zaštićujući svoje prirodno pravo na opstanak i samobitnost.
Osobenost Crne Gore u svijetu se upravo pokazuje u tome što svijest i
osjećaj solidarnosti izviru iz osnovnih nagona i da su temelj čovječ-
nosti i drugih visokih moralnih kvaliteta. Iako podijeljeni u plemena, i
bez državne organizacije (sem kratkotrajno za Šćepana Malog), za
trista godina, do Petra Drugoga Petrovića Njegoša, Crnogorci su bili
jedinstveni protiv zajedničkoga neprijatelja. Jedinstvo se zasnivalo na
svijesti o zajedništvu po krvi, vjeri i životnim interesima, a naročito na
zajedničkome moralnome kodeksu i pogledu na svijet.67
Autor se sukobljava sa samim sobom, pošto je sada jedinstvo krvi,
vjere i životnih interesa, a jednakost moralne vrijednosti svih ljudi up-
ravo nezavisna od nacionalnih, vjerskih i društvenih razlika. Ako se za-
stane na biološkom, nagonskom porivu čovjekovih osobina i ophođenja,
66
Isto, str. 151-152.
67
Up. Ratomir Popović, Crnogorski moralni kodeks, Pobjeda, Podgorica, 3.
avgust 1992, str. 11; 4. avgust 1992, str. 11; 29. jul 1992, str. 14.

62
 Crnogorska nacija

završiće se neminovno u rasnome i rasističkome tretmanu. Rodovsko ili

neorodovsko uređenje crnogorskoga društva (stvorenoga po Popoviće-
vom mišljenju radi samoodbrane, a ne društveno-ekonomskih potreba)
nije bilo tipa prvobitne zajednice niti imovinski, po statusu pojedinaca
itd., harmonično. I iznutra i u doticaju sa okolnim društvima uveliko je
bilo izdiferencirano, na masovno seljaštvo i glavarasko-vladajući sloj, a
kao društvo ratnika na ratnike i ne-ratnički sloj, najčešće žene, koje su
obavljale mnoge poslove za konkretnu društvenu zajednicu.
Porijeklo čojstva se smješta u vrijeme zadružnoga života, u daleku
slovensku starinu, u crnogorsku kuću, koja je dio stare slovenske
zadruge. Čak je i Toma Mor svoju “Utopiju” kao pravedno društvo
zasnivao na načelima slovenske zadruge. U njoj su sadržani odnosi
koji su omogućavali da se ispolje najbolja čovjekova svojstva.
Za Nika S. Martinovića su kuća, rod i pleme odigrali važnu etičku
ulogu u formiranju karaktera Crnogoraca. Kuća, kaže, vaspitava čo-
vjeka. Za čovjeka je vezana kuća, rod, pleme, narod, domovina. Čo-
vjek je kolektivno biće.68 Time se, vjerovatno, hoće da iskaže kolek-
tivnost moralnoga uzora čojstva, ali je ono svakad individualni čin,
čojstvo pojedinca. N. S. Martinović nije sklon da biologizuje ni
čojstvo ni soj, koje svojstvo dobija čovjek formiran kao uzvišeno biće.
Ono je društvena kategorija. Čovječnost je sastavni dio ljudske i dru-
štvene svijesti, društvenog načina života, običaja, a ne zakona sa
prinudnim izvršenjem. Čovječnost koja je savjest pojedinaca i društva
čini osnovu ljudskog dostojanstva. Svojstva čovjeka su: gordost, go-
stoprimstvo, dosljednost, dostojanstvo, društvo, znanje, istina, kara-
kter, obraz, pamet, pravda, riječ, skromnost, sloboda, stima čast.69
“Inventar” čojstva je zaista pozamašan, ali se ono pojedinačno ne po-
dvaja miti raščlanjuje u konkretnom djelu, nego čini kao sinteza vrlina.
Zanimljivo je da dr N. S. Martinović striktno razdvaja zadružno
društvo, kojemu pripisuje povoljna svojstva, od patrijarhalnoga si-
68
Up. Dr Niko S. Martinović, Evanđelje po narodu, predgovor, isto, str. 18-19,
10-11.
69
Up. Dr Niko S. Martinović, isto, str. 18.

63
 Dr Dušan Ičević

stema, koje nastupa kasnije, nameće se zadružnom sistemu, ali ipak ne

uspijeva da ga zaguši, pošto je sačuvano kroz uzajamnu pomoć, uzaja-
mne radosti, žalosti, kolektivnu svojinu. Kako je navedeno, najčešće se
čojstvo vezuje za patrijarhalno društvo, pa je Martinovićevo razdvajanje
i proiznošenje čojstva iz zadružnog načina života originalno mišljenje.
Istraživači razvoja i karaktera čojstva nalaze da ono u sebi poprima
i osobine, koje su srednjovjekovni vitezovi njegovali. Međutim, vite-
ški moral je bio osobina viteza - ratnika, moral društvene elite, eksklu-
zivan. Čojstvo je univerzalno, a moralna pravila u službi opštih inte-
resa i jednako važeća za sve. R. Popović objašnjava da su naporedo sa
slobodnim seljacima u srednjevjekovnoj Zeti bili brojni i vlasteličići,
koji su nastavili da se zajedno sa narodom bore protiv turskoga zavo-
jevača. Oni su u zajednički moralni kodeks unosili norme i načela
moralne jednakosti i solidarnosti ljudi i viteškoga ponašanja.70
Ni tzv. rodovsko ili neorodovsko društvo, koje je proizvelo moralni
kodeks Crnogoraca, po Popovićevom mišljenju, nije bilo tako jedno-
rodno i nenatrunjeno ostacima feudalnoga makar sitnoga plemstva.
A crnogorsko čojstvo nije ni nastalo ni prestalo rodovsko/neoro-
dovskim društvom. Ono se ne može zavezati ni za patrijarhalno dru-
štvo, kao patrijarhalni moral koji je odživio ili je sa “starinskim” svoj-
stvima, koja su neprikladna ili suprotna ljudskim potrebama. Ono je
proizvod društvenih odnosa, a ne nagona.
Za Gerharda Gezemana čojstvo je svrha junaštva. Čojstvo je kruna
junaštva. Tumači Marka Miljanova da je cilj oplemenjivanje junaka u
čovjeka – junaštva u čojstvo. Čojstvo, humanitas, nije moguće bez ju-
načkog osvjedočenja. Ipak, sudim da ljudi žive čojstveno i u svako-
dnevnom životu i u mirnodopskom vremenu kad nije nužno biti –
junačan, bar spoljnim činom, čojstvo je vrlina i vrijednost života koja
se mjeri svekolikim odnosom prema drugima, zajednici. I kod Marka
Miljanova “Primjeri čojstva i junaštva” počinju jednim bezazlenim
primjerom kako se svako može savladati i bez uobičajenog junačkog

70
Up. Ratimir Popović, Crnogorski moralni kodeks, isto, 22. jul 1992, str. 14.

64
 Crnogorska nacija

podviga. Gezeman ne “povređuje” osnovnu agonalnu potrebu Crnogo-

raca da se uzvisuju čojstvo i junaštvo, ali ih svezuje u Humanitas
heroica. U savlađivanju se oblikuje čojstvo. Crnogorsko viteštvo koje
je, po njegovom mišljenju, “...nesumnjivo moralno nasleđe feudalizma
stare srpske države i evropskih krstaša” bliže je onome što nosi juna-
štvo. Viteško junaštvo Crnogorci nijesu “učili”, nego stvarali u načinu
života, etosu, neprekidnoj borbi za slobodu i ljudski opstanak. Gezeman
s razlogom razlikuje dobrostivosti čojstva od viteške velikodušnosti.71
Naročito je zanimljivo Tomovićevo nastojanje da etos čojstva
uvrsti u osnovnu odliku crnogorskoga nacionalnoga bića. Ono je
fundamentalna odredba crnogorskoga narodnoga bića.72
Čojstvo je proisteklo ne iz čistoga razumskoga umnovanja o vrlini,
nego je proizvod složenih navika, vaspitanja, nasleđa, tradicije i uti-
caja vezanih za određeni etički kontinuitet. Čak je svijest o vrijedno-
stima, obrazovana iz posebnoga načina življenja, mentaliteta i psihofi-
zičkih osobina, djejstvom usmene tradicije i potpomognuta istorijskim
okolnostima, “postala homogena društvena i nacionalna svijest”.73
Moral Crnogoraca postao je neodvojiv od bića narodnoga života,
slobode i sreće njihovih sunarodnika. “Čojstvo nije stvar pojedinačne
volje, već pripada budnom biću određenog nacinalnog tipa ...”.74
Pošto Crnogorci nijesu imali, objašnjava Tomović, moderno orga-
nizovanu državu, koja bi demokratskim ustavnim poretkom jačala
individualne slobode, razvijali su visoke vrijednosti slobodnih ljudi
pojedinaca, koji izuzetno drže do svoga ponosa i do kraja se zalažu za
opštu stvar. Tako se može shvatiti i sposobnost zajednice da sačuva
svoje političko i nacionalno obilježje u izuzetno složenim istorijskim
uslovima nepostojanja ustavnih i pravnih regula.75

71
Up. Gerhard Gezeman, Čojstvo i junaštvo starih Crnogoraca, Unireks, Pod-
gorica 1996, str. 181-187.
72
Up. Slobodan Tomović, Esej o čojstvu, isto, str. 25.
73
Isto, str. 106.
74
Isto, str. 46.
75
Isto, str. 72-73.

65
 Dr Dušan Ičević

Volja pojedinca i volja cjeline harmonično se razvijaju kao djelovi

istoga zakonodavstva istorijski utisnutoga u biće nacije, izvan regula
državne organizacije.76
Čojstvo je steklo zakonodavnu snagu koja je osposobila jednu kon-
kretnu etničku grupu da živi u tradiciji pozitivnih navika, koje pre-
tvara u vladajući moral, a vladjuće navike antropološki uklapa u sile
naroda, koje tako postaju urođene sile i sposobnosti da bude moralan.
Iako čojstvo nije urođena predilekcija, odomaćilo se u konkretnome
narodnome duhu do te mjere da je postalo konsitutivni sastojak i
činilac navika i mentaliteta svakoga pojedinca i cjelokupne zajednice.
Ono je prvenstveno moralna svijest, ali i svijest o pripadnosti odre-
đenoj naciji, rasi, konfesiji, plemenu, užoj i široj zajednici, pa je čak i
psihološki totalitet svih unutrašnjih čovjekovih stanja i pobuda.77
Konačno, čojstvo nosi oznake moralnog univerzuma koji obave-
zuje sva na određeno ponašanje.78
U moralnome kodeksu Crnogoraca izuzetno je razvijen smisao da
se akt življenja poistovjeti sa aktom moralnoga opredjeljenja.79
Način mišljenja gotovo svakoga Crnogorca, odnosno svenarodni
osjećaj moralnoga totaliteta ne dopušta prevagu zla, a Crnogorci su
vjerovali da postoji “apsolutni kriterijum pravde” kojim se jasno mogu
razlikovati dobra i poročna ljudska djela.80
Za čojstvo nije bitno da se zna šta je vrlina, nego da se ona vrši.
“Crnogorce nije zanimao spokojan život, nego akcija”.81
Čojstvo je akciona tehnika, djelanje sa ljudskom svrhom.
Za Tomovića je neosporna istorijska činjenica da je osjećaj pripad-
nosti crnogorskome narodnome biću, u bližoj ili daljoj prošlosti, bio
nužna pretpostavka vršenju određene dužnosti, skladne pomenutome

76
Isto, str. 114.
77
Isto, str. 24.
78
Isto, str. 11.
79
Isto, str. 16.
80
Isto, str. 62.
81
Isto, str. 63. U narodnom etosu je: “Mićunović i zbori i tvori”.

66
 Crnogorska nacija

biću. Istovremeno je kultivisani osjećaj čojstva podsticao svijest o

svrsi kolektivnoga djelovanja i življenja postalo pretpostavka odre-
đene nacionalne i društvene pripadnosti.82
U Tomovićevome esejističkome stilističkome opservisanju ima ro-
mantičarskoga uzdizanja čojstva kao totaliteta vrlina po sebi. Crno-
gorci se u čojstvu simbolišu u izuzetan kolektivitet. Ponekad se doima
da su Crnogorci skupili u sebi sve nabolje osobine ljudskoga roda, do
generičkoga pojma antropološke supstance. No, u suptilnijim zagle-
danjima u sve obrte određenih osobina, on ne zastaje samo na po-
ćudnim oznakama, nego kritički sudi i ponašanja suprotna moralnim
mjerilima Crnogoraca.
Za raspravu o crnogorskoj naciji značajno je da S. Tomović čojstvo
smatra bitnom etničkom, narodnom i nacionalnom osobinom Crno-
goraca. Dovoljno bi bilo samo da se etos čojstva uzme za mjerilo po-
stojanja crnogorske nacije, po kome se Crnogorci oposebljavaju i raz-
likuju od svih nacionalnih skupina. Ako bi se čojstvo apsolutizovalo u
prirodno-istorijski individualnu i kolektivnu supstancu crnogorskoga
etosa i etnosa onda bi oni zaista činili izuzetan entitet u svijetu.
Crnogorski etos nije proizišao iz pravoslavlja, niti iz crkvenosti,
nego iz kolektivnoga iskustva borbe, stradanja i izbavljenja sopstve-
nim činom, a ne višom silom. Junaštvo je svačije, ko je za njega oran,
ali je kod Crnogoraca i čin samoodbrane. Junak bez čojstva nije prava
ličnost. “Junak čojku konja vodi” (Marko Miljanov Popović). Čojstvo
je izbor da se bude svoj na iskonski način: odbrana drugoga od sebe.
Junak može da izgubi život na tren i za tren, ali lišen čojstva gubi i
ovaj i onaj svijet. Čojstvo je “božanski” znak čovjekoljublja, i ljud-
skosti zajednice, bez koga ne može opstati. Zato on od svoga zla, od
zla u sebi, štiti drugoga čovjeka. Etika čojstva, više od hrišćanstva i
pravoslavlja, jeste izvorna, rodna ljudska osobina, očišćena od nanosa
“samarićanstva”, koja je pokorna i pokajnička, sa sudbom pomirena
trpeljivost.

82
Isto, str. 15.

67
 Dr Dušan Ičević

Čovjek čojstveno djela po svom nalogu i nagonu, po vaspitanju i

iskustvu, po svome izboru onoga što mu izgleda da je pravo i pra-
vedno. Čojstvo nije u svakome, ali svako može čojstveno da postupi.
“Udar nađe iskru u kamenu, bez njega bi u kam očajala”. (Njegoš).
Čovjek ne postupa svakad svrhovito, ali svrhu nalazi u odnosu čojstva
prema drugome. On ne postupa tako što drukčije ne može, nego i što
tako hoće. Drukčije ne može da postupi ako hoće da ispuni svoju
unutrašnju težnju za vrlinom i da zadovolji zajednicu u kojoj živi.
Kolektivni patrijarhalni moral priprema, predviđa i očekuje određeno
postupanje, ali ne kažnjava one koji ga ne ispune. Čovjek je sam sebi
sudija i patnik. Griža savjestii se ne osjeća prema “Onom gore” i ne
pati zbog kazne Svevišnjega, nego prema sebi.
U zajednici u kojoj je čovjek sa čovjekom neposredno, u iskuše-
njima opstanka, u kojoj je sve otvoreno, (sve) vidljivo i prozirno do
prve čestice postajanja, a svi odnosi, vrline i namjere očigledne sva-
kome, postupa se i voljno, i moralno, i “pod moranje”. Čojstveni čin
nije ni namet usuda, ni blagoslov Boga, ni spoljašnja prisila Prirode, ni
očekivana nagrada. Čojstvo se ne “isplati”. Pojedinac zna ili u sebi
osjeća da je tako ispravno, makar imao štetu od učinjenoga postupka.
U Sioranovome lelujanju između ništavila i praznine (“Zli demi-
jurg”) u kome se prednost ipak daje Praznini kao očišćenju, Crnogorac
ne bi mogao opstati. On je istorijskom sudbom bačen a svojim izbo-
rom prinuđen da traga za smislom i načinom života: “Šta je čovjek, a
mora biti čovjek?” (Njegoš). Vjersko u čovjeka je da se sveti i da se po-
sveti, ali je ljudsko da se odupre zlu u sebi, i da oprosti, ne da pati i da
se iskupljuje na onome svijetu što je učinio odmazdu, nego što je
čovjeka naspram sebe shvatio kao nesrećno biće, što ga podsjeća da zlo
nije jedini način da se živi. Čojstvo ne bira između Zla i Dobra, nego
Zlo nadvladava Dobrim, a Dobro ne uzvisuje u nepromjenljivu i nepro-
tivrječnu supstancu života, nego ga iskušava kroz sebe prema drugome,
kao konkretno činjenje. U čojstvu je “onaj drugi” isti takav individuum.
Transponovano na kolektivitet, naprimjer na naciju, čojstvo kao
način mišljenja, ophođenja i načina života u Drugome ne vidi supar-

68
 Crnogorska nacija

nika, nego sapatnika ili saradnika sa kojim živi. Možda čojstvo kao
kolektivno mjerilo objašnjava zašto su Crnogorci više kosmopoliti od
drugih nacija. Tzv. kosmopolitizam katoličanstva i građanske civiliza-
cije su naizgled više nadišli ograničenosti plemenskih, nacionalnih itd,
prostora, ali su vjerskom i profitnom pobudom završili u koristo-
ljublju. Crnogorci nijesu fizički, obilaskom “zemnoga šara”, spoznali
da su svi ljudi braća, nego su svojim načinom života, u svakodnev-
nome neposrednome okruženju prirodom, u borbi za opstanak, u tra-
ganju za izbavljenjem izlaz nalazili ne u uništenju bližnjega, nego u
zajedničkome trpeljivome životu.
Čojstvo nije druga i drugačija religija, koja Crnogorcima zamje-
njuje potrebu za vjerskom pripadnošću (dr Slobodan Tomović). Ono
se ne opire hrišćanskoj samilosti, ali je izvan crkvene dogme.
Čojstven čovjek vjerovatno očekuje nagradu, ili zahvalnost, ili
priznanje za svoj čin. Vjerovatno čezne da svako sazna za ono što je
učinio. Čojstvo može da se naruži ili zgasne u želji za javnom
pohvalom. U podsvijesti vjerovatno se učinitelj čojstva nada da će
njegova porodica, rodbina, plemenici, mnogi ljudi biti zadivljeni i
poučeni. U njenu samome je vjerovatno i potreba da tako čini pošto i
njemu samome sam čin i učinak čini zadovoljstvo, daju spokojstvo,
izmiruju ga sa samim sobom.
Čojstvo nije svakad javni čin. Ono može biti i nesaznato. Ponekad
je i ćutanje na nečije uvrede, ili ne-činjenje na nečije terorisanje,
zaparvo ispoljavanje čojstva, pošto se očekuje da se onaj koji nasilno
govori ili postupa makar naknadno i za sebe postidi, pa pokaje ili
preinači u ponašanju.
I Crnogorci su obični ismrtni ljudi, “Božiji stvorovi”, a ne bogovi,
iako u najvišim moralnim zahtjevima traže vrline dostojne bogova. I
Crnogorci su svaštočine, skloni svakakvim nepodopštinama i zlo-
bama. Po mjeri čojstva jesu nepoželjne i prezrene osobine: zavist,
mrzav, pakost, lažljivost, podlost, krađa, udvorištvo, izdajstvo, raz-
metljivost, oholost, siledžijstvo, vjerolomstvo, plašljivost, nezahval-
nost. U “Jevanđelju po nardou”, narodnim poslovicama sadržane su

69
 Dr Dušan Ičević

mane, i poroci, koje crnogorski narod osuđuje. Narod ne trpi zle ljude,
špijune, dvoličnjake, neljude, u koje ubrajaju nesoje, lopove, podlace,
orjate, izrode, ni slabe ljude, u koje pored ostaloga uvršćuju lukavce,
tvrdice, pijanice, sitničare, lenjivce, snalažljivce... Poroci su: sramota,
nemanje srama, zla ćud, pakost, ogovaranje, prekor, neskromnost,
inadžijstvo, hvalisanje, strah, naivnost, mlitavost, prljavština...83
Etnos i etos se spajaju u protirječnim odnosima i procesima, koji
odlikuju ljude i kolektivitete, ali se ne mogu svesti na samo jednu
oznaku i vrijednost.
Svi Crnogorci nijesu ni junaci ni čojstveni, ali su uzori jednaki za
sve. Ni čojstvo ni junaštvo se ne stiči rođenjem, iako bi se moglo po
biogenetskome tumačenju očekivati da se oni nasljeđuju, u spoju
biosa, etosa i etnosa, nego se stiču vaspitanjem i socijalizacijom, mu-
kotrpnim životom samosvjesnoga odricanja i preganjanja sa drugima,
i boljima i gorima od sebe.
Svi Crnogorci nijesu ni junaci ni čojstveni plemenitaši, ali su uzori
jednaki za sve. Čojstvo i junaštvo sublimišu ustvari najbolje tradicije
Crnogoraca u neprekidnim oslobodilačkim borbama i socijalnoj orga-
nizaciji života u kojima se opstajalo samo vrhunskim vrlinama sa-
moodbrane, od sebe i od drugoga.
Patrijarhalno plemensko crnogorsko društvo posjeduje određene
odlike, koje su “označile” Crnogorce. No, ni patrijarhalne zajednice ne
proizvode jednake učinke i uloge. Vrline nastale u patrijarhalnome i
plemenskome društvu ne ostaju i ne zastaju u njegovome okrilju. U
tzv. državnom razdoblju crnogorske istorije još više su se uzdigle i
primjenjivale moralne norme čojstva u junaštva.
U tzv. tradicionalnome crnogorskome etosu sadrže se i opšte ljud-
ske vrijednosti, univerzalni uzori ponašanja i opredjeljivanja individua
i kolektiva, koja su zapravo svojstvena ljudskoj prirodi i društvenome
osvajanju čovjekove slobode. Moderna civilizacija nemilosno ruši
patrijarhalne i plemenske zajednice i obrasce života. Međutim, ne

83
Prema: Dr Niko S. Martinović, Evanđelje po narodu, isto, str. 18.

70
 Crnogorska nacija

može da potre sve vrijednosti stvorene u razvoju čovječanstva. Ona

neminovno prima, izabira, “prerađuje”, prevrjednuje na novi način,
učinke cjelokupne ljudske istorije.
Kada bi urbanizacija, industrijalizacija, tehnologizacija, scijenti-
zacija, kibernetizacija, internetizacija, digitalizacija itd. poništile sve
ranije čovjekove tvorevine i duhovne sposobnosti, onda bi tehnički
univerzum putem robota samo obnovio roba, a ne omogućio samo-
svjesnu ličnost i potpunu ljudsku emancipaciju.
U crnogorskome nacionalnome etosu vrlina čojstva i junaštva, svo-
jim simboličkim i faktičkim značenjem, čine prepoznatljivu sup-
stancu, koja se neprekidno nadgrađuje novim smislom.

6. Narodna demokratija i centralizacija državne vlasti

U crnogorskome društvu, koje je borbom protiv Turaka obez-

bjeđivalo svoju autonomiju, razvijana je svojevrsna samouprava, sa
organima koji su odlučivali o zajedničkim interesima i poslovima.
Tako Opšti crnogorski zbor na kome su odlučivali punoljetni Crno-
gorci, Glavarski zbor, episkop, spahija, knezovi i glavari, čije je
odluke mogao opzvati okupljeni narod na zboru, te narodni sud, koji
je proizilazio iz zbora kao najvišeg organa javne vlasti, donose zajed-
ničke odluke za sve Crnogorce, predstavnici su naroda, posrednici
između turske vlasti i naroda, jemci poretka i svojinskih odnosa.84
Zbor je bio najviši upravni i politički organ u Crnoj Gori, opšti
politički okvir, koji je iznad užih seoskih, bratstveničkih i nahijskih
podvojenosti, u stvari vojno-demokratsko predstavništvo naroda Crne
Gore. Odluke Zbora su načelno bile obavezne za čitavu Crnu Goru.
Suština crnogorske plemenske demokratije je u javnosti rada, pravu
i moralnoj obavezi učešća svakoga plemenika na svim zborskim
nivoima (seoski, bratstvenički, plemenski nahijski i Opšti crnogorski

84
Up. Istorija naroda Jugoslavije, isto, str. 512.

71
 Dr Dušan Ičević

zbor, svaki svoje određene poslove, a Opšti zbor sva pitanja unutrašnjeg
i spoljno-političkog života zemlje). Konkretniji personalni nosioci ple-
menske vlasti su, kako je zabilježio Vuk St. Karadžić, vladika, u svakoj
nahiji serdar, u svakom plemenu vojvoda, knez i barjaktar, čija su zva-
nja nasljedna, u svakom plemenu glavari, ljudi sa ugledom.85 Serdar je
bio nahijski vojni starješina, a vojvoda plemenski, vladika i guvernadur
su bili vrhovni zapovjednici crnogorske vojske u ratu.
Tako je stvarana tipična vojno-demokratska plemenska orgnizacija
izrasla iz oslobodilačke borbe crnogorskoga naroda protiv Turaka, što
je uslovilo i stapanje u čvrstu plemensku cjelinu. Nije, ipak, bila
strogo razgraničena upravna nadležnost u crnogorskome plemensko-
me društvu pa su naprimjer, glavari bili: vojskovođe, političari, sudije,
zelenaši i trgovci. Zvanično izborne funkcije postepeno postaju na-
sljedne, mada nije dovoljno biti imućan i iz ugledne porodice i
bratstva, nego posjedovati i kvalitete koje cijeni crnogorsko ratničko
društvo. Glavarski zborovi i nametanje nekoliko ljudi u odlučivanju
razara plemensku demokratiju, vodi ka plemenskoj samovolji i
anarhiji.86
Principat/Vladikat imao je, kako objašnjava Dragoje Živković,
svoje osobene organe političke vlasti – najvišu je činio Opštecrnogor-
ski zbor, ponekad nazivan “Zborom sve Crne Gore” ili “Jedinokupnim
saborom”. Najviše je narodno tijelo - Crnogorski vojnički parlamenat
- koji štiti politička, ekonomska i druga prava Crnogoraca od svakoga
ugrožavanja spolja, i uređuje međuplemenske odnose na jednakim
pravima plemena kao teritorijalnih, administrativno-upravnih i vojno-
političkih jedinica. “Opštecrnogorski zbor je bio zapravo najviši ‘po-
litički’ izraz narodnoga jedinstva Crnogoraca”. On je bio subjekat
države i zaštitnik njenih političkih interesa. Zbor je, po Stanojeviću,
pretresao spoljna pitanja odnosa s Turcima i Mlečićima, donosio
odluke o regulisanju untračnjih pitanja cijele Crne Gore.

85
Up. Vuk Karadžić, Crna Gora i Boka Kotorska, Beograd 1922, str. 41.
86
Up. Istorija Crne Gore, isto, str. 482-486.

72
 Crnogorska nacija

Pravo učešća na Zboru imao je svaki Crnogorac sposoban za borbu

(zvanično svi od 15. do 70. godine). Prisustvo Zboru je bilo obavezno,
prema normama običajnoga prava. Odluke Zbora su obavezivale sva-
koga pojedinca. Srodne organe Opštecrnogorskome zboru imala su i
brdska i naspramhercegovačka crnogoraska plemena, sazivana, zbog
okolnosti u kojima su bili, samo u izuzetnim slučajevima. Postojali su
i nahijski, plemenski, bratstvenički i seoski zborovi.
Crnogorski glavarski zbor je bio vrsta izvršnoga organa (imale su
ga i nahije i plemena), koji se bave svim pitanjima Opštecrnogorskoga
zbora, ali mu je sudska funkcija uzimala najviše vremena. Svi glavari,
svih stepena: od bratstveničkoga starješine, preko plemenskoga kneza
i barjaktara i nahijskoga vojvode do zastupnika u Crnogorski glavarski
zbor birani su na demokratski način po osobnim najvišim kvalitetima.
Narodne starješine i glavari birani su na odgovarajućim zborovima.
Sudska funkcija glavarskih zborova nesumnjivo je bila izraz državne
vlasti, utemeljena na običajnome pravu. Djelovali su i kmetovski su-
dovi, i umirni sudovi za sporove s mletačkim i turskim podanicima, a
naravno između plemena i nahije.87
Sporno je da je vladikat oblik vladavine, u kojemu su narodni
organi bili tek podređeni kakvoj vrhovnoj vlasti.
U tradiciji slovenske vojne demokratije, u Crnoj Gori se obnavlja i
nastavlja svojevrsno neposredno odlučivanje naroda na zajedničkim
skupovima. Opštecrnogorski zbor i plemenski zborovi donose najvaž-
nije odluke za svakodnevni život i za borbu protiv Turaka.88
Pošto zadugo nije bilo organizovane centralizovane vlasti, plemen-
ska demokratija, naporedo sa moći vladika/vladara, glavara itd. obu-

87
Up. Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda, II, isto, str. 85-87.
88
Dr Vladan Đorđević podsmješljivo prikazuje kako “ležeći Crnogorci” do-
nose, zajedno sa vladikom Petrom I, sve odluke, rješavaju sporove, izriču presude,
kako vladika vješto, najčešće “potokom suza”, uspijeva da obuzda i obrlati
Crnogorce kako ne bi zbacili njegov jaram, ali je slikovito kako se upravo dešava
narodna skupština (Prema: Dr Vladan Đorđević, Crna Gora i Austrija 1814-1894,
Srpska kraljevska akademija nauka i umetnosti, Beograd 1924, str. 22-23).

73
 Dr Dušan Ičević

hvatila je i oličavala interese i težnje slobodnih seljaka - ratnika. Obi-

čajno pravo je presuđivalo u svim odnosima i sporovima, da bi poste-
peno, uz žestoke otpore, bila zavođena državna vlast, sa obaveznim
zakonskim propisima i naređenjima za sve. Možda sada izgleda idi-
ličan opis ruskog naučnika Vladimira Bronjevskoga, koji je nakon
posjete Crnoj Gori, 1806. godine, zapisao da je u njoj zadržana svoje-
vrsna vlast naroda. “Crna Gora je republika u kojoj se jednakost po-
država siromaštvom, nezavisnost hrabrošću, a zakon zamjenjuje obi-
čajem. Ova mala oblast upravlja bez štampanih zakona. Crnogorci ne
plaćaju nikakve poreze, nemaju državne kase, upravljaju sami sobom i
žive spokojno i srećno. Uprava Crne Gore može se nazvati izbornom i
narodnom”.89
Znatno kasnije, ruski pravnik i istoričar književnosti Vladimir Spa-
sovič je pisao za Crnu Goru, povodom donošenja Imovinskog
zakonika 1888.godine, da u Crnoj Gori postoji komunizam roda i
kuće, i da je sva njihova imovina kolektivna.90
Ruski naučnici i putopisci su vjerovatno iznenađeni načinom ži-
vota Crnogoraca, naklonjeni slovenskoj braći, koja se bore za slobodu
i tako spokojno i srećno žive. Zna se, naravno, da je ispod idilične
prekrivke bujao veoma uzbudljiv i tegoban život, ali su svjedočenja
takve vrste veoma ilustrativna za procese u crnogorskome društvu.
No, i neslovenski posjetioci Crne Gore svjedoče o narodnodemo-
kratskom odlučivanju. Ugledni francuski kulturni poslenik, koji je
posjetio Crnu Goru u jesen 1852. godine, zapisuje da su prisutna četiri
osnovna oblika upravljanja: teokratska vlast vladike, patrijarhalna
vlast oca porodice, feudalna vlast kneževa i vojvoda i demokratska
vlast skupštine. „Sporove u svakom plemenu rješavaju sami pripadnici
tog plemena, u nahiji predstavnici raznih sela, u čitavoj zemlji opšti
zbor, kojim predsjedava vladika.” Zanimljiva su poređenja o načinu i
89
Up. Vladimir Bronevski, Zapisi morskega oficira, I, St. Peterburg 1918, str.
250.
90
Up. V. Spasović, Černogorija i Imuščestvenij zakonik Bogišića, Vestnik Ev-
ropi, 180, str. 517.

74
 Crnogorska nacija

svrsi odlučivanja svih ljudi: a) sa malim švajcarskim kantonima, pošto

je svaki seljak imao pravo glasa, dok se odluke donose većinom
glasova, b) sa plemenima Hurona, pošto hiljade ljudi okupljenih pod
vedrim nebom, sjedeći na zemlji, smišlja plan ratničkog pohoda i rje-
šava parnice, pri kojima zbor uzima ulogu porote, dok običajni zakon
zamjenjuje pisani zakonik. Na crnogorskim “Majskim poljima”, kako
naziva skupove Crnogoraca, uticajem većine prilično je neutralizo-
vana vlast glavara, iako nije potpuno i poništena. Poziva se i na Gard-
nera Vilkinsona, koji je posjetio Crnu Goru 1844. godine, i “veoma
razborito opisao” da je vlast u Crnoj Gori zasnovana na republikan-
skom principu. Sva pitanja zajednice se uređuju na opštem zboru.
Narod bira i samog vladara. Istina, vrhovna vlast je postal privilegija
jedne porodice, nasljedna, ali se održava bar privid skupštine, koja se
sa vladikom dogovara o odlukama, sa konačnom voljom vladike. Na-
ravno, Marvije ne može da zaobiđe kobnu primjenu osvete, koja
nadmašuje zakon. Još ranije primjećuje da mu Crnogorci zbog njihove
strasti za pljačkanjem i upadima na tuđe teritorije liče na “bandu
uskoka” in a “varvarsko ostrvo usred mora civilizacije”, ali se i divi
njihovoj čudesnoj hrabrosti za koje bi Polibije i Ksenofont istrošili
svoja pera i svitke papirusa da ih do detalja ispričaju.”91
Upravno-pravna (teritorijalna) struktura vlasti i poretka u 18. vi-
jeku je produžetak ranijega mehanizma, podjelom na nahije i plemena
- knežine, Opštecrnogorski zbor je “Zbor sve Crne Gore”, koji sači-
njavaju ratnici (narodna vojska), i drži na okupu jedinstvo Crne Gore.
Formalno tursko vrovništvo nije uticalo na unutrašnju organizaciju u
Crnoj Gori (G. Stanojević). Za Opštecrnogorski zbor se upotrebljava i
novi naziv: Narodna skupština.
Od 1717. godine u Crnoj Gori se, na osnovu dukala o vojno-poli-
tičkoj saradnji koji je ratifikovao Opšti crnogorski zbor 21. 7. 1717.
godine, uvodi zvanje guvernadura koji je fiktivno predstavljao “naj-

91
Up. Gzavije Marmije, Pisma o Jadranu i Crnoj Gori, isto, str. 98-100, 132-133,
174-175.

75
 Dr Dušan Ičević

višu” mletačku vlast u podlovćenskoj Crnoj Gori. Prvi guvernadur bio

je Vukadin Vukotić, do 1756. godine, kada je na predlog vladike Vasi-
lija ustupio mjesto Stanislavu Stanu Radonjiću. Guvernadur je druga
ličnost u Crnoj Gori, prvi uz vladiku. Opštecrnogorski zbor je na pred-
log vladike Danila 1713. godine formirao iz svoga sastava, od dva-
naest najuglednijih crnogorskih glavara (serdara i vojvoda) Zemaljski
sud. On je bio svojevrsna narodna vlada, sa sudskim funkcijama koji
se stara o sprovođenju odluka Opštecrnogorskoga zbora, posreduje u
sporovima među plemenima i u prekograničnim odnosima s Mleči-
ćima i Turcima. Zemaljski sud pretežno sudi na osnovu običajnoga
prava. Od 1717. godine guvernadur je predsjednik Zemaljskog suda.
Sudski organi (Zemaljski sud, umirni ili kmetski sudovi) sude, kako je
zapisano, “po zakonu černogorskome”. U doba Šćepana Maloga umi-
rni/kmetski sudovi su zamijenjeni stalnim plemenskim sudovima.92
Prvi zakonski spomenik, STEGA (Zakletva), izglasan je na skupštini
crnogorskih glavara 1796. godine, da bi 1798. godine bio donesen Za-
konik Opšći Crnogorski i Brdski, koji je dopunjen pet godina kasnije.
U tadašnjemu crnogorskome društvu nije bilo prinude vlasti, a krvna
osveta, sporovi i sukobi plemena rješavani su “po zakonu černogorsko-
me”, tj. po običajnome pravu. Plemensku anarhiju, krvnu osvetu i otima-
činu privremeno je uspio da drakonskim mjerama i kaznama suzbije Šće-
pan Mali, koji je formirao i oružani odred, prvi organ državne vlasti u
Crnoj Gori. Iako nije bio organ centralne vlasti, nego jedne ličnosti koja
je oličavala centralnu vlast, prvi put u istoriji Crne Gore počinje da funk-
cioniše vrsta vlasti nezavisno od plemena. Ona se nasuprot plemenskoj
anarhiji pretvarala u despotizam. No, shvata se da je upravo potrebna
centralna vlast da bi se uspješnije orgnizovala i oslobodilačka borba Cr-
nogoraca. Pobjeda nad Turcima krajem 18. vijeka započinje nova dr-
žavna organizacija93 na tradiciji ranijih državnosti, naročito Crnojevića.

92
Up. Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda, II, isto, str. 85-87.
93
Od ovog vremena počinje novo doba za Crnu Goru. Od tada počinje njena
nezavisnost. Nikakav danak niti je tražen niti je davan i pogranični Turci već se

76
 Crnogorska nacija

Istina, stvaranje jedinstvene centralne vlasti usporavaju suparništva

vladika i guvernadura, koji su za sebe htjeli svetovnu vlast, ali se više
nije moglo ni odlagati ni sprječavati centralizovanje političke vlasti
kroz državnu organizaciju.
Na formiranje centralnih organa vlasti povoljno utiču i spoljno-po-
litičke okolnosti. Francuska revolucija ruši feudalni poredak, Turska
zapada u duboku i trajnu krizu, Rusija i Austrija povećavaju svoje
interese za Crnu Goru, šalju svoje specijalne misije i materijalnu po-
moć, podstičići stvaranje organa državne vlasti.94
Stvoren je ponovo 1798. godine međuplemenski sud, zvani kuluk,
“Praviteljstvo suda crnogorskoga i brdskoga”, koji je sudovao u pr-
vome i drugome stepenu, a obavljao i određene upravne funkcije. Go-
dine 1803. osnovana je Narodna kancelarija. Sve se to zbivalo za vri-
jeme Petra I Petrovića, koji je državničkom i diplomatskom umješno-
šću uspjevao da nemetne svoj autoritet, pa da bude i “apsolutni
gospodar Crne Gore”.95
Prvi Zakonik iz 1796. godine zavodi primat zakona nad samo-
voljom. “…Svaki Crnogorac i Brđanin neka se spomene das am po
sebi bez pitanja suda i praviteljstva ne čini” samovolju (čl. 18). Crno-
gorci su kodifikovali osnovna ljudska prava i udarili temelj pravnoj
državi. Prihvaćene izvorne ideje Francuske revolucije o Slobodi, Jed-
nakosti i Bratstvu, unijete u Francuski građanski kodeks 1804. godine
– osam godina poslije donošenja Zakonika Petra I, isto toliko prije
Srpskog ustanka pod Karađorđem, četvrt vijeka prije ustanka u Grč-
kom (1821. godine), matice helenske i evropske civilizacije. “Do-
prinos Crnogoraca svjetskoj kulturnoj baštini je u tome što su antici-
pirali razvijeno evropsko društveno pravo i pravili ga na osnovu
svojeg narodnog običajnog prava”. Kasnijim “Imovinskim zakoni-

navikoše da na Crnu Goru gledaju kao na tuđu državu” (Up. Vuk Karadžić, isto,
str. 36).
94
Up. Prof. dr Dimitrije Dimo Vujović, Prilozi izučavanju crnogorskog nacio-
nalnog pitanja, isto, str. 25-26.
95
Up. Prof. dr Dimitrije Dimo Vujović, isto, str. 26.

77
 Dr Dušan Ičević

kom” iz 1888. godine stečen je veliki ugled u pravnoj Evropi upravo

spajanjem običajnog slovenskog prava, sačuvanog u Crnoj Gori, sa
tekovinama rimsko-vizantijske pravne kulture.”96
Njegoš je “energično slijedio nastojanja svoga strica da crnogorski
opšteplemenski savez što brže pretvori u medernu državu”. Krajem
1821. godine osnovana je Praviteljstvujušći senat crnogorski, koji je
činilo 16 senatora, nezavisno od plemenske pripadnosti. On je bio cen-
tralni opšteplemenski sudski i upravni organ vlasti. Formirana je i Gvar-
dija, lokalni sudski i izvršni (policijski) organ od stopedeset i šest čla-
nova iz poznatih crnogorskih porodica. Gvardija je sudila u manjim kri-
vičnim i građanskim sporovima, osigurava red u zemlji. Vladika organi-
zuje i tjelesnu gardu, Perjanike. On redovno sakuplja poreze, od 1837.
godine sastavlja budžet pa predstavnici vlasti dobijaju redovne plate.
Vladika otvara prve škole i štampariju, brine se o unapređenju po-
ljoprivrede i trgovine, znatno proširuje teritoriju Crne Gore. Za Njego-
ševe vladavine, prema tome, nastala je centralizacija crnogorske dr-
žave, koja se dovršaa početkom 1852. godine izborom Danila Petro-
vića za nasljednoga i za prvoga civilnoga vladara Crne Gore.
Knjaz Danilo prisilnim sredstvima vlasti suzbija svaki plemenski
separatizam (oružanom akcijom 1854. godine primiruje pobunjene
Bjelopavliće, a 1856. godine Kuče, koji nijesu htjeli da plaćaju raspi-
sani porez). Dotadašnje plemenske organe zamjenjuje državnim orga-
nima vlasti. Skupština crnogorskih vladara se više i ne saziva, nego je
svedena na organ koji formalno potvrđuje akte apsolutističkoga
vladara. Senat ostaje vrhovni upravni sudski organ (do ukidanja 1879.
godine), ali knjaz smanjuje broj članova i dovodi svoje privrženike, pa
postaje potčinjen knjaževoj vlasti. U zamjenu za dotadašnje lokalne
jedinice uređenja organizuje sistem administrativno-teritorijalnih jedi-
nica tzv. kapetanija, na čijem su čelu kapetani, koji su nosioci sudskih,
upravnih i vojnih funkcija u svojoj teritorijalnoj jedinici.

96
Up. Pavle Mijović, Crnogorski apokrifi, Crnogorski P.E.N., Cetinje 1992, str.
192-193.

78
 Crnogorska nacija

Knjaz Danilo je propisao obaveznu vojnu dužnost za sve crno-

gorske građane i osnovao vojnu silu milicijskoga tipa, tzv. krstonosnu
vojsku, te posebnu knjaževu gardu (oko hiljadu ljudi), dok su perjanici
brojno povećani i bili posebna vojno-policijska formacija režima. Svi
organi su bili podređeni knjazu na principu birokratskog centralizma.97
U političkome smislu bio je zaveden centralistički sistem na
monarhijskome principu. U klasnome značenju, vlast je bila ranobur-
žoaskoga tipa, pošto se oslanjala na privatno vlasništvo, mada je još
trajao i plemenski kolektivizam.98
Nikola I Petrović, knjaz i kralj, pravi novu državnu organizaciju
1879. godine: ukida Senat i uvodi tri nova organa: Državni savjet, kao
savjetodavni organ knjaza u oblasti zakonodavstva, pet ministarstava,
neposredno podređenih knjazu, i Veliki sud. Istovremeno pravi novu
teritorijalno - administrativnu podjelu na deset nahija sa kapetanijama
kao osnovnim jedinicama lokalne vlasti. Pod pritiskom opozicije i
nezadovoljstva mase pokušava da stiša protivnike Nikoljdanskim
zakonima 1902. godine i Oktroisanim Ustavom 1905. godine, kojim
se Crna Gora proglašava za ustavnu monarhiju s narodnim predstav-
ništvom.99
Ustav “darovan narodu” zapravo je ozakonio apsolutističku na-
sljednu monarhiju s elementima pseudoparlamentarizma.100
Knjaz je uprkos određenim formalnim promjenama, bio najviši
faktor vlasti, svima nadređen, nikome podređen. Ipak je samo dono-
šenje Ustava značilo izvjesnu prekretnicu u državno-pravnom razvitku
Crne Gore, pošto se začinju određeni demokratski procesi.
Ubrzo nakon konstituisanja Narodne skupštine (1905. godine) os-
nivaju se i prve političke stranke: Klub narodne stranke (“klubaši”),
koji okuplja progresivni dio seljačkih birača, građanske i intelektualne

97
Up. H. Sirotković – L. Margetić, Povijest države i prava naroda SFR
Jugoslavije, Školska knjiga, Zagreb 1988, str. 129.
98
Up. F. Čulinović, isto, str. 92-93.
99
Up. H. Sirotković – L. Margetić, isto, str. 129-130.
100
Up. F. Čulinović, isto, str. 92.

79
 Dr Dušan Ičević

krugove u borbi protiv vladarskoga despotizma, čini demokratsku

opoziciju knjaževoj volji. Pristalice dvora osnivaju Prvu narodnu
stranku (“pravaši”), koja zastupa konzervativne interese dvorskih kru-
gova i vojno-činovničke kamarile. Politički sukobi stranaka toliko se
zaoštravaju da se neprekidno progone “klubaši” i protiv njih organi-
zuju Bombaški proces 1908. godine i Kolašinski proces 1909. godine.
U nerazvijenoj Crnoj Gori tek početkom 20. vijeka nastaju uslovi
za formiranje radničke klase i njenih političkih organizacija, te se
1903. godine osnova tzv. Radnički savez, koji sarađuje s liberalnim i
sitnoburžoaskim elementima u borbi protiv despotizma.101
U nastojanju da uveća svoj prestiž u narodu, ugled u svijetu i us-
pješnije konkuriše dinastiji Karađorđevića u borbi za nasljedstvo
srpskoga prestola knjaz Nikola 1910.godine proglašava sebe kraljem i
Crnu Goru kraljevinom. U ishodu balkanskih ratova 1912-1913. go-
dine Crna Gora se teritorijalno znatno proširuje djelovima Sandžaka i
Metohijom, povećava stanovništvo na oko 350 000.
Nezavisna crnogorska država prestaje odlukama Podgoričke skup-
štine 26. novembra 1918. godine prisajedinjenjem Srbiji.
U stvaranju državne organizacije, jedinstva u borbi protiv Turaka,
postepenom razaranju autarhične plemenske organizacija itd. osobitu
ulogu imaju vladike, ali i državni organi i osnovni zakonski i ustavni
akti koji su donešeni. Tako je Stega imala karakter programske dekla-
racije, kojom se “objavljuje” da je učešće u oslobodilačkoj borbi pro-
tiv Turaka i zakonska a ne samo moralna obaveza. Njome se deklariše
takođe teritorijalno i političko ujedinjenje Crne Gore i Brda. Zakonik
Petra I (Zakonik opšći crnogorski i brdski) djelimično se naslanja na
običajno pravo Crnogoraca, ali mu je osnovni cilj da obezbijedi uspo-
stavljanje političkoga i pravnoga jedinstva Crne Gore i Brda, što se
smatra obavezom, zajedno sa čuvanjem ličnih i imovinskih sloboda,
jednakosti svih Crnogoraca pred zakonom. Iako se još ostavlja dobroj
volji crnogorskim plemenima, pošto vladika nije raspolagao oružanom

101
Up. F. Čulinović, isto, str. 92-93.

80
 Crnogorska nacija

silom za prinudu, prva zakonska akta crnogorske države imaju veliki

zančaj za normativno suzbijanje plemenskoga partikularizma i za
izgradnju crnogorske ranoburžoaske države. Danilov zakonik (Opšti
zemaljski zakonik) sa ustavnim karakterom utvrđuje neograničenu
knjaževu vlast, a sadrži i propise o jednakosti građana pred sudom, o
zaštiti časti, imovine, života i slobode svih Crnogoraca, pruža potporu
novostvorenome društvenome i državnome uređenju Crne Gore. Uni-
fikacijom pravnih propisa doprinio je postepenome eliminisanju dota-
dašnje plemenske podvojenosti. Opšći imovinski zakonik, koji je izra-
dio dr Valtazar Bogišić, po želji knjaza Nikole, uredio je mnoge od-
nose u društvu, koristeći narodne pravne običaje i logiku modernoga
zakonodavstva.
Oktroisani Ustav 1905. godine uvodi određene parlamentarne ob-
like, pošto je bar formalno Narodna skupština vršila zakonodavnu
vlast, naravno u saglasnosti s Knjazom, ali nije mogla smijeniti vladu,
koja je faktički odgovarala samo Knjazu, koji je imenovao i postavljao
ministre.102
Tako je Knjaz, uprkos određenim formalno-demokratskim promje-
nama, bio najviši faktor vlasti, svima nadređen, nikome podređen. Sva
vlast je, znači, ostavljena Knjazu, koji je proglašen za politički neod-
govornoga nosioca cjelokupne vlasti, a njemu su bili podređeni svi
stanovnici (“podanici”) u državi.103
Apsolutistička centralizovana monarhistička država razbija ple-
mensku zatvorenost, podstiče ekonomski razvoj, tržišne odnose, ula-
ganje stranoga kapitala, spoljno-trgovinsku razmjenu.
Iz plemenske, narodne, u mnogim protivrječnostima, prelazi se u
ustavnu parlamentarnu demokratiju. Crnogorsko društvo poprima ob-
rise i oblike modernog industrijskog i demokratskog načina života.
Crnogorske vladike/vladari spojili su u sebi crkveno-duhovnu i dr-
žavno-političku vlast. Spolja takva simbioza liči na cezaro-papizam

102
Up. H. Sirotković – L. Margetić, isto, str. 130-135.
103
Up. F. Čulinović, isto, str. 92.

81
 Dr Dušan Ičević

(Cezar + Papa) ili papo-cezarizam, koji je primijenjen još u pozno-

rimskome carstvu. Po vladičanskoj odlici liči i na hijerokratiju = vlast
sveštenika. Cezaropapizam se najpotpunije razvio u Vizantiji, gdje je
car smatran Poglavarom crkve, postavljao formalno crkvene patri-
jarhe, crkvene zakone itd. U Vatikanu kao Božjoj državi na zemlji,
papa je istvovrmeno i šef države. Ruski samodržci su bili sveopšta
vlast. U Zapadnoj Evropi su monarsi takođe potčinjavali crkvu, pošto
su oni bili “božiji vladari” na zemlji. Pape su, sa svoje strane, težili da
osvoje i vrše svetovnu vlast.
Za razliku od svega toga, vladike/vladari u Crnoj Gori birao je
narod, što je po kanonskim pravilima potvrđivano u patrijaršijama,
koje su posjedovale kanonsko pravo. Vladari/vladike u istoj ličnosti su
nastali iz potrebe i osobenosti razvoja crnogorskoga društva, organi-
zovanja oslobodilačke borbe i ujedinjavanja naroda protiv tuđina za-
vojevača, ali i konkretnih ekonomsko-političkih procesa (manastirskih
posjeda, ugleda, mirenja zavađenih plemena itd).

7. Prosvijećeni apsolutizam vladara

U Crnoj Gori se organizovala i centralizovala državna vlast,

koja je poprimala obilježja apsolutističke monarhije.
U rađanju klasičnih nacija na Zapadu su centralizovane apsolutisti-
čke monarhije najviše doprinosile državnome jedinstvu i razbijanju feu-
dalne partikularnosti. Na višem stupnju podjele rada, jedinstvu tržišta i
jezičko-kulturnom identitetu narod kao “nacija u mogućnosti” prelazi u
naciju. Nakon staleške monarhije, neograničena vlast vladara se
simbolizuje kroz usklik Luja XIV “Država, to sam ja!”. U Francuskoj
pod njegovom vladavinom, u Rusiji u doba Petra Velikoga i u Engleskoj
u vrijeme Elizabete Tjudor apsolutne monarhije doživljavaju vrhunac.
U Francuskoj velika buržoaska revolucija ruši monarhiju i parolama
slobode, bratstva i jednakosti otvara mogućnost nesmetanoga konsti-
tuisanja francuske nacije, čije se jedinstvo ostvaruje “ognjem i mačem”.

82
 Crnogorska nacija

U Rusiji se razbijanjem boljarske samovolje i feudalnih partikula-

rizama učvršćuje centralna vlast, koja omogućuje da se oblikuje ruska
nacija.
U Engleskoj u borbi, sukobima i pogodbama aristokratije i novona-
stajuće građanske klase u “revoluciji bez krvi” postepeno nastaje en-
gleska nacija, na novim procesima kapitalističkoga načina proizvodnje
i političko-kulturnoga jedinstva.
Austrijska nacija, iz germanskoga naroda, nastala je, naporedo sa
njemačkom nacijom, u posebnim istorijskim okolnostima nezavisne
države i simbioze plemstva, apsolutne monarhije, birokratije i mlade
građanske klase.
U apsolutnim monarhijama se stvara moćna državna organizacija,
koja posjeduju vojne jedinice i policijske snage, obimne izvore finan-
siranja kroz poreze i glomazan birokratski aparat. Mlada građanska
klasa u nastajanju ruši apsolutističku monarhiju ili je prilagođava svo-
jim potrebama, ali nastavlja centralizaciju državne vlasti i uspostavlja
jedinstvo tržišta i privrednoga sistema. Golema centralizatorska moć
buržoazije dovodi do državno-nacionalnoga jedinstva. “Nezavisne, go-
tovo samo savezom povezane provincije s različitim interesima, za-
konima, vladama i carinama sabijene su u jednu naciju, jednu vladu, je-
dan zakon, jedan nacionalni klasni interes, jednu carinsku granicu”.104
Prvi začeci državne (obnovljene) organizacije u Crnoj Gori nago-
vještavaju da će se uspostavljati apsolutistička vlast.
Još je samozvanac Šćepan Mali natjerao nepokorne i neposlušne
Crnogorce da strahuju od odmazde vlasti. Iako nije bilo nikakvih
pisanih zakona, nego je vladalo pravo jačega, on je svojim mjerama
unio takav strah i makar privremeno, pokornost kakvih do tada nije
bilo u Crnoj Gori.105

104
Up. K. Marx – F. Engels, Manifest komunističke partije, Izabrana djela, I,
Kultura, Zagreb 1949, str. 19.
105
Prema: Dimitrije Milaković, Kratka istorija Crne Gore, (Produženje), Gr-
lica, Kalendar crnogorski za 1836, str. 57.

83
 Dr Dušan Ičević

Uspio je, da ukine krađu, i krvnu osvetu, dva velika zla crno-
gorskoga društva. Oružanim odredom, koji je bio i vrsta lične garde,
uzimanjem poreza itd. Šćepan Mali najavljuje centralizovanu vlast.
No, tek je Petar I Petrović Praviteljstvom Suda Crnogorskog i Brd-
skog (“Kuluk”) 1798. godine, prvim organom javne vlasti, i Zakoni-
kom Obšćim Crnogorskim i Brdskim 1798. godine (Stega 1796. godine
priključena je Zakoniku 1803. godine) stvorio faktičke i pravne mo-
gućnosti za centralnu vlast da primjenjuje organizovanu prisilu. Vla-
dika Petar I djelovao je prekorom i primjerom, kletvom i državnom
silom da razbije plemensku zatvorenost, samovolju i bezakonje.
U analizi konkretnih istorijskih prilika i postupaka samoga Petra I
dr Branko Pavićević utvrđuje da je Petar I bio u izvjesnom smislu
apsolutni gospodar u Crnoj Gori. Istina, nije bio apsolutni “monarh”
kakav je kasnije postao Njegoš, ali su tendencije ka apsolutizmu po-
stojale još kod Petra I. Vladika je bio vrhovni zemaljski poglavar, čija
su mišljenja i predlozi na narodnim skupštinama i u vrhovnome pravi-
teljstvu najčešće pobjeđivali. On je bio vrsta suverena: predstavljao je
zemlju pred inostranstvom, bio je predsjedavajući u vrhovnome
zemaljskome sudu (iako nije biran ni u jedno tijelo vlasti), u vrijeme
rata bio je vrhovni vojni zapovjednik, sa izrazitim vojničkim talentom.
Sam je pisao da je ovaj “... narod samovoljni i neposlušni, bez sablje i
konopca ne može nagnati na dobri put kako bi valjalo”. Nije prezao ni
od najteže kazne kada je trebalo.106
Pravi apsolutista je bio Petar II Petrović Njegoš.
Njegoševi savremenici, posebno stranci koji su tada posjetili Crnu
Goru, svjedoče da je on bio apsolutni gospodar Crne Gore, da Crna
Gora potpuno zavisi od Vladičine volje. Austrijski kapetan Fridrih
Orešković u svojim izvještajima austrijskoj vladi navodi da se vladika
“... namjerno pridržava ovoga užasnoga sistema kao sredstva koje je
nužno za njegovu reformu da bi divlji narod zastrašio i odjednom
ukrotio”.

106
Up. Branko Pavićević, Stvaranje crnogorske države, isto, str. 121-130.

84
 Crnogorska nacija

Dosta Crnogoraca, naročito glavara, mrzjeli su svake reforme,

kako ustvrđuje LJuba Nenadović, koji je više puta pohodio Crnu
Goru. One sui m ograničavale plemensko starješinstvo iv last. Čak je i
Njegošev stric Sava Markov preklinjao: “Tako ti živoga Boga, ne pre-
tvaraj Crnogorce u raju!” Nije htio da vidi “da je samovolja plemen-
skih glavara gnječila sirotinju i podržavala u zemlji vječitu anarhiju”.
Jednakost između svih Crnogoraca bila je samo prividna, a samovolja
pojedinaca baš vidna. Jače pleme tlačilo je slabije, a ko se proslavio u
boju protiv Turaka nije htio da zna za granice ni prema svojoj braći.
Vladika Rade je želio da uredi Crnu Goru kako i napredne države, ali
ga je ometala samovolja glavara.”107
Njegoš je nemilosrdno uništavao svaki otpor svojoj vlasti, plemen-
sku i glavarsku samovolju, i krvnu osvetu. Sam je u jednom pismu
kazao da mu je narod odan “... izuzevši rušilaca opšteg mira, koje su
dobili zasluženu kaznu ... Ja sam to divljaštvo uništio, zaveo sam mir i
tišinu, svakome obezbijedio život i imanje”.
U stvaranju i učvršćivanju državne organizacije svakako je bilo nu-
žno da se razbija teritorijalna zatvorenost i svakakvo bezakonje. Nje-
goš je smatrao da ne postoje surove mjere koje ne bi bile dozvoljene
radi održavanja reda i državnoga poretka u Crnoj Gori. Otuda se može
govoriti o despotu, apsolutnom gospodaru i apsolutnom monarhu sui
generis. No, zakasnio za apsolutizmom u Evropi, on je u Crnoj Gori
bio objektivno nužan, jer je omogućavao da se koliko toliko razviju
elementi građanskoga društva.108
U nerazvijenoj Crnoj Gori državna vlast je, nužno, prema dr To-
mici Nikčeviću, morala biti birokratska, autokratska, apsolutistička. I
on objašnjava da je surovi despotizam Petra II Petrovića bio nužan i
opravdan potrebama razvoja crnogorskoga društva. Novonastale drža-
vne institucije korišćene su za apsolutnu vlast vladike i njegove rod-
bine. “Nekoliko godina poslije formiranja Praviteljstvujušćeg senata,
107
Up. Ljubomir P. Nenadović, O Crnogorcima, Srpska književna zadruga,
Beograd 1929, str. 135-136.
108
Up. Branko Pavićević, isto, str. 241-245.

85
 Dr Dušan Ičević

gvardije i perjanika, apsolutistički sistem vladavine postao je potpuno

izrazit”. Njegoš je Senat potčinio svojoj vlasti. Najbliži njegovi rođaci
su imali neograničenu vlast ili su bili strah i trepet u Crnoj Gori. Svoje
rođake i političke pristalice imenovao je u najviše organe vlasti, dari-
vao ih i dobro plaćao.
Tako je apsolutizam Petrovića počivao na političko-privrženi-
čkome i rodbinskome sistemu vlasti. Najimućniji ljudi su postajali i
najuticajniji u vođenju državne politike.
Autokratsko-birokratski karakter crnogorske države, zaključuje T.
Nikčević, bio je prirodna nužnost i aktivna snaga društvenoga razvi-
tka. U njemu su se povezivale najnaprednije društvene snage toga raz-
doblja, prevashodno u obuzdavanju i savlađivanju materijalnoga i
uopšte društvenoga primitivizma, a jedino je preko okrutnoga držav-
noga sistema vladajući sloj mogao obezbijediti svoj prosperitet. Cen-
tralizacija političkoga života i države bila je nužna zbog unutrašnjega
privrednoga razvoja, zbog oslobodilačke borbe i zbog dobijanja i
materijalne i organizacione pomoći.109
Objektivne okolnosti su svakako iznuđivale primjenu despotskih,
autokratskih itd. mjera novonastajuće državne vlasti. Vladika Rade je
u svom duhovničkom poslu više brinuo o ovozemaljskim tegobama
svoje pastve, nego o “rajskim naseljima” zagrobnoga života. Njegoš je
bio zanosni poeta rodoljubne, pa i ljubavne lirike i epike, zagledan u
tajne svemira i vječnosti, ali je iz makrokosmosa češće patio zbog
hude sudbe Crnogoraca u svakodnevnom mikrokosmosu.
Petar II Petrović je bio preduzimljiv državnik ali i okrutni vladar,
koji nije trpio nikakvu opoziciju.
Za razliku od svojih prethodnika, Petra I i Petra II, koji su bili apsolu-
tisti po nuždi, knjaz Danilo, prvi svjetovni vladar iz dinastije Petrovića,
bio je apsolutista po ubjeđenju. Njegova volja bila je vrhovni zemaljski
zakon. “Nije trpio nikakvu opoziciju i prema njoj je bio nemilosrdan.”110
109
Up. Dr Tomica Nikčević, Političke struje u Crnoj Gori u procesu stvaranja
države u XIX vijeku, isto, str. 109-112, 155.
110
Up. Branko Pavićević, Knjaz Danilo, Književne novine, Beograd 1990, str. 9.

86
 Crnogorska nacija

Knjaz Danilo bio je apsolutni monarh, iako formalno nije imao

zvanje kralja, postao apsolutni gospodar da je i stanovništvo Crne
Gore smatrao “svojom rajom”, kako je sam pisao.
Na koji način se izražavala knjaževa apsolutna vladavina?
Knjaz Danilo je bio vrhovni državni poglavar, oličena vrhovna
zemaljska vlast. Predstavljao je Crnu Goru prema inostranstvu i uglav-
nom samostalno vodio cjelokupnu spoljnu politiku. Na području unu-
trašnje politike stvorio je aparat javne vlasti (Senat, kapetane, perja-
nike itd.) preko koga je sprovodio svoju volju, pošto je njegova vlast
bila neograničena. I u zemaljskome Zakoniku je zapisano da Gospodar
ostaje za vazda “neprikosnoveno lice”. Pošto je razdvojio duhovnu i
svetovnu vlast, gubljenjem crkvenoga autoriteta svoje svevlašće zasni-
vao je na sili i autoritetu. “Primitivno” Danilovo samodržavlje se po-
ređuje sa Miloševom vladavinom kneza Miloša u Srbiji.111
U određenome smislu apsolutne vlasti poređenje je prihvatljivo, ali
su okolnosti u Crnoj Gori i Srbiji ipak bile različite: struktura društva,
unutrašnji sukobi, turska vlast, oslobodilačke borbe itd.
Kojim se metodama knjaz Danilo služio da objedini Crnogorce i
suzbije svaki otpor svojoj vlasti?
U samome začetku uspostavljanja apsolutne kneževske vlasti mo-
rao je da ruši dotadašnje moćnike kao Pera Tomova Petrovića, Nje-
goševoga brata, koji se već bio proglasio za gospodara, računajući da
će Danilo biti vladika. Za sve vrijeme svoje vladavine energičnim
sredstvima je progonio svaku opoziciju. “Zeko maniti”, kako su ga
nazivali Crnogorci zbog njegove plahovitosti, osionosti i surovosti,
svetio se za najmanju sitnicu, strijeljao ljude zbog uvrede njegove
žene, siledžijski se ophodio prema najvećim crnogorskim junacima.
Prognao je svoje političke protivnike, ili su oni sami pobjegli, a pri-
jetio je svakome ko ih podržava da će na isti način obršiti, odnosno
biti lišeni svojega života.112

111
Up. Branko Pavićević, Stvaranje crnogorske države, isto, str. 355-360.
112
Up. Tomica Nikčević, Političke struje u Crnoj Gori..., isto, str. 212.

87
 Dr Dušan Ičević

Unutrašnje reforme koje je sprovodio, stvaranje jedinstvenoga trži-

šta i stroge državne organizacije izazivali su otpor pojedinih ple-
menskih starješina, pa i čitavih područja. Proturski raspoložena ple-
mena zbog blizine pazara, a nezadovoljni knjaževom politikom bunila
su se protiv njegovih mjera (Bjelopavlići, Piperi, Kuči). I ona brdska
plemena koja su najprije otpočela oslobodilačke borbe protiv Turaka
opirala su se zavođenju poreza, zabrani trgovanja na turskim paza-
rima, centralističko-birokratskoj samovolji knjaževih doglavnika, pa i
“nemoralnog ponašanja” samoga knjaza težeći da sačuvaju autono-
miju i ranija prava. Oni su objektivno bili protiv modernih društvenih
reformi i državnog ustrojstva, kji bi omogućili napredak Crne Gore.
Međutim, svirepe mjere koje je knjaz Danilo preduzeo da ih slomi
pokazale su svu žestinu apsolutistučke vlasti. Pohara Kuča u dva maha
sa masovnim ubijanjem ljudi, žena i djece, uništavanjem i pljačkanjem
imovine, koje je nemilosrdno izveo knjažev brat Mirko Petrović,
imala je sva obilježja pogroma nad nedužnim stanovništvom. Marko
Miljanov Popović je opisao sve grozote koje su počinjene u odmazdi
zbog neposlušnosti dijela kučkih glavara.113
Nezadovoljstvo Danilovim ponašanjem dovelo je do njegovog ubi-
stva 1960. godine i odmazde nad svim protivnicima i krivcima za
knjaževu nasilnu smrt.
Pravi prosvijećeni apsolutista postaje knjaz/kralj Nikola. On nasta-
vlja autokratsku vladavinu Petrovića, ali postepeno od Crne Gore
stvara modernu građansku državu. U stilu tadašnjih evropskih dvorova
Nikola I Petrović, iako sa oskudnim sredstvima, pokušava da pribavi
dinastički sjaj svom ugledu do proglašenja kraljevine. Poeta, vladar i

113
Zapamćeno je u narodu i zapisano u djelima Marka Miljanova Popovića
kako je u tzv. pohari Kuča na svirep način sve uništavano. Tada su nemilosrdno
ubijana djeca, žene, starci, bolesni i nemoćni, sječene su glave i bacane na gomilu.
Sve je srušeno, čak i crkve, paljeno i pljačkano. Kako opisuje Marko Miljanov,
činjene su svakojake grozote i zločinstva, “gadni i bezbožni užas”, “grozni zulum”,
bracko poklanje” (Up. Marko Miljanov, Pleme Kuči u priči i pjesmi, II, Grafički
zavod, Titograd 1967, str. 148-161).

88
 Crnogorska nacija

ratnik istovremeno uspio je da za vrijeme svoje vladavine dobije i zva-

nično priznanje nezavisnosti Crne Gore, da znatno proširi teritorije
svoje države i da podešava politički režim osnovnim ciljevima nepri-
kosnovene vlasti.
Vješt diplomata i državnik, orodio se sa značajnim evropskim
dinastijama, prilagođavajući spoljnu politiku strateškim, ali i trenut-
nim interesima Crne Gore, najviše oslonjen na pomoć i podršku iz
Rusije, ali i pregovarajući sa Austrijom, dobrim odnosima sa Italijom,
u nadmetanju i ratovima sa Turskom. Sa bratskom Srbijom je u dogo-
vorima o ujedinjenju, ali i trvenjima oko prvjenstva u srpstvu, oko
dinastičkoga prestiža, konkeretnih projekata oko oslobođenja djelova
srpskoga naroda koji su bili pod Otomanskim ropstvom.
Knjaz Nikola je, kako napominju istoričari, bio autokrata koji se
oslanja na glavarsko-vojvodsku vlast. Organizacione promjene institu-
cije vlasti ništa bitno ne mijenjaju u raspodjeli moći. Vlast knjaza, koji
se nalazio na čelu države, nije bila ničim ograničena. Senatu su 1874.
godine smanjene nadležnosti i broj članova, stvorene su uprave, kao
vrsta ministarstava za unutrašnje, za vojne poslove, za finansiranje i
knjaževska kancelarija za inostrana djela. Kako sam za sebe kazuje,
imao je svevlast, a sve što je bilo narodno, bilo je i knjaževo. “Knjaz
je imao sve u svojim rukama i sa cijelim je raspolagao po svojoj
neograničenoj volji”.
U samovlasnome knjaževome položaju upravo nastoji da narod
uvede u sudjelovanje u svome napretku. Zato saziva na Bogojavljenje
1875. godine narodnu skupštinu “da slobodno o svemu kaže svoje mi-
šljenje i da predloži sve što misli da bi služilo napretku narodnom”.
Sve to čini iz najplemenitijih pobuda, iz patriotstva i slobodoumlja.
No, pošto je crnogorski narod “naučen (je) da vjeruje bez razmišljanja,
da sluša bez roptanja sve što dolazi od gospodara njegova”, dopušta
samo da skupština glavara, koje knjaz postavlja, slobodno predloži što
je potrebno za napredak naroda. Oprezan prema ustavnome uređenju i
parlamentarnim institucijama evropske demokratije na opasku austrij-
skoga cara da hoće da uvede ustav i da mu on ne želi takvu glavo-

89
 Dr Dušan Ičević

bolju, knjaz Nikola odgovara da je njegova zemlja mala za tako veliku

ustanovu i da narod nije spreman za nju.114
Knjaz Nikola se nije lako lišavao ni djelića svoje vlasti. U zvanično
nezavisnoj Crnoj Gori nastavlja autokratski režim. Iako spominje da je
državna reorganizacija koju je izveo 1879. godine ukidanjem Senata
priznata kao težnja evropskoj kulturi i savremenome uređenju država, on
zadržava sva prava imenovanja i predodređivanja odluka Državnog
savjeta, ministarstva su odgovorna vladaocu itd. Za ustav je, smatra, još
prerano, a crnogorski narod, kao i ruski, “još i danas samo od Boga i
Gospodara očekuje i prima svaku vlast i čast”. Ipak, donošenjem Op-
štega imovinskoga zakonika 1888. godine više se objektivizuje pravo i
odgovornost svakoga za postupke u skladu sa zakonom. Čak i “Mene,
kao vladaoca vašeg, veže ovaj zakon da budem milostiv prema onima
koji milosti zaslužuju, a neumoljiv prema svima prestupnicima zakona...
Ja (sam) kao vladalac najviši čuvar zakona i zakonskog reda”.115
Sebi daje pravo da utvrđuje ko poštuje zakon, ali o svojim osobnim
obavezama za poštovanje zakonitosti ništa ne govori. ”Sa ćudljivim
gospodarem teško se izlazilo nakraj”. Zagorčavao je, primjećuje V.
Ćorović, život i uglednim srpskim piscima koji su boravili na Cetinju
(Ljuba Nenedović, Laza Kostić, Sima Matavulj), ali i velikom dijelu
svojih vojvoda s kojima je sticao pobjede i širio slavu Crne Gore. Dio
njih se potpuno iselio iz Crne Gore ili je umro u knjaževoj nemilosti.116
Autokratska vlast ne trpi protivnike, svejedno sa kakvim namje-
rama oni nastupali i koliko prava imali.
Razvoj crnogorskoga društva, međunarodne okolnosti, ugledanje
na Rusiju,117 političko nezadovoljstvo djelovanjem neustavne vlade

114
Up. Nikola I Petrović Njegoš, Memoari, Obod, Cetinje i Pobjeda, Titograd
1989, str. 107-109.
115
Isto, str. 610-619.
116
Up. Vladimir Ćorović, Istorija Jugoslavije, isto, str. 540.
117
Milorad Ekmečić tvrdi da je knjaz Nikola odmah poslije obećanja ruskoga
cara da će uvesti ustav, sjutradan obavijestio svoj narod da će isto tako postupiti
(Up. Milorad Ekmečić, Stvaranje Jugoslavije 1890-1918, 2, isto, str. 588).

90
 Crnogorska nacija

privoljeli su knjaza Nikolu da narodu “podari” ustav. U “Proglasu

narodu crnogorskom” na Lučindan 1905. godine najavljuje da će po
ugledu na prosvjećenije i naprednije evropske narode darovati izvje-
sna prava za sudjelovanje u narodnim poslovima i upravi, što će iz
patrijarhalnoga režima postepeno prelaziti na slobodarski građanski
život.118
Darovani ustav nakon 45. godina Nikolinoga samodržavlja sva-
kako predstavlja napredak u demokratskome političkome razvoju
crnogorskoga društva, ali je Knjaz zadržao skoro potpuno svoju neo-
graničenu vladavinu. Istina, on je u obraćanju narodnim poslanicima
ustav nazvao svojim čedom, tvrdim savezom vladaoca sa narodom,
sredstvom koje će ispraviti minulo samodržavlje.119
Crna Gora je postala ustavna, ali ne i parlamentarna demokratska
monarhija. Vlada je zavisila od knjaza, ali ne od skupštine. Knjaz je
poglavar državne vlasti: potvrđuje i proglašuje zakone; vrhovni je
zapovjednik vojske; zastupa Crnu Goru u svim odnosima sa stranim
državama; postavlja sve državne činovnike, koji se nalaze “pod nje-
govim vrhovnim nadzorom”; saziva Narodnu skupštinu, otvara i za-
ključuje njene sjednice. Narodna skupština vrši zakonodavnu vlast
zajedno sa knjazom, ali se bez njene saglasnosti nije mogao ustanoviti
porez ili dacija, niti se država mogla zadužiti. Iako su održani prvi, ali
javni, izbori i otpočeo stranački politički život bilo je veliko neza-
dovoljstvo režimom i stanjem u Crnoj Gori. Izbili su prvi radnički
štrajkovi (na pruzi Bar - Virpazar, u štampariji na Cetinju).
Najžešći protivnici Nikoline vladavine bili su crnogorski omla-
dinci u Beogradu, koji su pokušali i da izvrše atentat na njega. Tzv.
Bombašku aferu i tzv. Kolašinski proces na kome je suđeno
zavjerenicima protiv knjaza iskorišćena je za obračun sa opozicijom,
a Srbija je optužena za podršku zavjerenicima, čak i za organizatora

118
Up. Nikola I Petrović Njegoš, Govori, Obod, Cetinje 1969, str. 178.
119
Isto, str. 180-181.

91
 Dr Dušan Ičević

terorističkih aktivnosti u Crnoj Gori.120 Nikola I proglasio je 1910.

godine, na pedesetogodišnjicu njegove vladavine, Crnu Goru kra-
ljevinom, a sebe kraljem, pa i tako potvrdio svoju neprikosnovenu
vlast. U biti se skoro ništa nije izmijenilo u autokratskome centra-
lističkome režimu.121
Apsolutističkome ponašanju knjaza/kralja Nikole mogli su se upu-
ćivati prigovori, čak i onda kada je narodu “podario” Ustav. Međutim,
bezmjerne hvale su mu neprekidno slane iz Evrope, iz jugoslovenskih
i najviše srpskih zemalja, sve do prevrata na srpskome prestolu 1903.
godine. Na kraju 19. vijeka je s razlogom (oslobodilački ratovi, sjajne
pobjede na Vučjemu dolu, Fundini, oko Nikšića i Bara, nagla izgra-
dnja varoši, saobraćajnica, podizanje škola, učvršćenje zakonitosti
itd.) Nikola Petrović je za crnogorski narod uzor vladara, vojskovođe i
pjesnika: najpopularniji vladar na Balkanskome poluostrvu; u Evropi
poznat i priznat nesrazmjerno snazi i međunarodnome značaju Crne
Gore. Svi ga hvale: srpske novine svuda, ruske novine, istaknuti poli-
tičari i državnici: Svetozar Miletić i Štrosmajer; Gledston; ruski car;
demokrati revolucionari; Garibaldi, Rovinski, Pelagić; poznati pisci:
Zmaj, Jakšić, Lj. Nenadović, L. Kostić, Šantić, Matavulj, J. Ignjatović,
Ivan Vazov; Tenison, Holaček; slikari: Paja Jovanović, Vlaho Buko-
vac, Jaroslav Čermak ...
Dolaskom Petra Karađorđevića na srbijanski presto, nakon ubistva
vladara Obrenovića, i na vlast Radikalne stranke Nikole Pašića, na-
staje potpuni preokret prema Crnoj Gori, odnosno dinastiji Petrovića.
Kako objašnjava Vukoman Džaković, spoljna politika, koja je bila
ausrtofilska za vrijeme Obrenovića, sada se oslonila na podršku carske
Rusije, zbog veličine, geografskoga središnjega položaja na Balkanu
itd. Srbija za imperijalističku politiku Rusije postaje mnogo značajnija
i mnogo korisnija od malene Crne Gore, na koju se vrši pritisak da
svoju politiku podešava prema politici Srbije.
120
Up. Dr Novica Rakočević, Razvitak moderne države i građanskog društva u
Crnoj Gori, Crna Gora, isto, str. 277-282.
121
Up. F. Čulinović, Državnopravni razvitak Jugoslavije, isto, str. 91-92.

92
 Crnogorska nacija

U Srbiji se neposredno nastoji da primjenjuje Garašaninovo “Na-

čertanije” i ona bude Pijemont raskomadane države Nemanjića, te da
postane Velika Srbija. Nezavisna Crna Gora i stečeni ugled kralja
Nikole smetnja su ispunjenju nevedenoga cilja, pa se u Beogradu
odlučilo da se Nikola kompromituje i vremenom ukloni, a na vlast u
Crnoj Gori dovede garnitura koja će biti poslušna Beogradu. Protiv
Nikole se vrbuju crnogorski studenti u Beogradu, intelektualci u Crnoj
Gori, pišu se pamfleti i protesti. Narodna stranka u Crnoj Gori nastoji
da svojim predlozima u crnogorskoj narodnoj skupštini kompromituje
vladara i likvidira suverenitet Crne Gore. Nikola zauzvrat raspušta
Narodnu skupštinu, zabranjuje Narodnu stranku i njene listove, osniva
Pravu narodnu stranku. “Crnogorski velikosrbi”, kako ih naziva Dža-
ković, odgovorili su zavjerama i pokušajem da se kralj Nikola zbaci
oružanim udarom. Istovremeno je i beogradska štampa žestoko napala
kralja Nikolu; da je protivnik ujedinjenja Srbije i Crne Gore, da je de-
spot, da tiranski satire “napredni demokratski pokret” u Crnoj Gori.
Kampanja se proširila svuda gdje je dospijevao srpski uticaj i novac, a
prekinula se privremeno Balkanskim i Prvim svjetskim ratom,122 u ko-
me se, ipak, sve činilo da dinastije Petrovića nestane sa istorijske scene.
Crnogorski gospodari su nastojali da se ugledaju na Evropu u svom
sjaju i vladanju, naročito knjaz/kralj Nikola, koji je, pored ostaloga,
ženidbenim vezama bio “tast Evrope”. Prosvijećeni apsolutizam zaje-
dno, a i u opreci, sa praktikovanim despotizmom ograničavali su mo-
gućnost potpunijega prodora i primjene ideja, principa i institucija gra-
đanskoga društva, koji su uveliko vladali u Evropi. Crnogorske vla-
dike i vladari ispunjavali su Platonovu ideju da filosofi (umni ljudi)
upravljaju državom, pošto su bili za tadašnje vrijeme veoma obrazo-
vani spisatelji, vrhunski poete itd., ali je u istorijskim okolnostimau
kojima su živjeli i djelali bilo isuviše spoljne prinude, zbog stalne
prijetnje za slobodu, i unutrašnjih razdora, da bi bezbrižno i mirolju-

122
Up. Jagoš Jovanović, Stvaranje Crnogorske države…, isto, str. 352, 411,
426, 437.

93
 Dr Dušan Ičević

bivo vladali, pa je neizbježno da se državnom silom, kada nijesu po-

magale ni molbe ni kletve, obuzdavaju prijeteće sile opstanku i neza-
visnosti Crne Gore.
Društveni poredak koji je uspostavio tipični prosvijećeni apsolu-
tista, kakav je bi knjaz/kralj Nikola I, vijek ranije je srušila velika
francuska buržoaska revolucija, i koji takav više nije postojao u
Evropi, ličio je na idiličnu patrijarhalnu zajednicu, uprkos jakoj cen-
tralnoj vlasti, u kojoj gospodar neposredno opšti sa svojim podani-
cima, “svojom đecom”. Idila je bila i sa blagim prelivom uzora
“kralja junaka” i “tasta Evrope”, koji je udavao svoje kćeri za
kraljeve (Vitorio Emanuelo III, kralj Italije, budući kralj Srbije
Petar I Karađorđević), velike knezove Romanove… Međutim, unu-
tra tinjaju protivurječnosti i sukobi, koji prinuđuju kralja Nikolu da
podari ustave i veća prava građanima, iako u količinama koje ne
ometaju njegovu neprikosnovenu vlast.
Uvode se, ipak, makar u rudimentarnome obliku, institucije i pra-
vila parlamentarne demokratije, stranačke podjele, borbe za vlast itd.
koji na iskustvima građanskoga društva i na robno-novčanoj ekono-
miji otvaraju izglede za moderan demokratski razvoj Crne Gore. Kod
samih Crnogoraca, a zavisno od dinastičkih interesa i kod kralja
Nikole, oscilira srpsko i crnogorsko nacionalno osjećanje, koje se ne
suprotstavlja, ali i ne poistovjećuje. Državno-političko ujedinjavanje
crnogorskoga društva na novim teritorijama stvara kod većine Crno-
goraca osjećaj pripadanja crnogorskome društvenome individualitetu.
Crna Gora (Duklja, Zeta) kao “srpska zemlja” bila je, sem perioda
kada je potpala pod vlast Nemanjića, potpuno odvojena od “srpske
matice” Raške i Srbije, sa kojom je imala planove o ujedinjenju, zaje-
dno ratovala protiv Turske, ali se granično spojila tek poslije Prvoga
balkanskoga rata. Skoro potpuno različita organizacija društvenoga
života i zasebne države u vrijeme nacionalnoga buđenja, osvješćivanja
i konstituisanja, naročito u drugoj polovini 19. vijeka, uveliko su
doprinijeli da se stvore i dva zasebna nacionalna entiteta. Pokušaji
ekspanzionističke mlade srpske/srbijanske buržoazije, predvođene

94
 Crnogorska nacija

nacionalnim dinastijama, da osvoje sve teritorije nastanjene Srbima, u

koje su ubrajali i Crnogorce (naročito po Garašaninovom programu -
iako “Načertanije” nije njegovo djelo, ali je postalo priručnik za obje-
dinjavanje Srba), sudarali su se u Crnoj Gori sa istorijskom tradicijom,
nezavisnom državom, načinom života, etičkim kodeksom, a i dinasti-
čkim aspiracijama Petrovića da bi olako mogla zagospodariti.
Neprekidnim samostalnim razvojem, a u vrijeme zvaničnog
priznavanja na Berlinskom kongresu Crna Gora i Srbija, razdvojene i
Sandžakom, svaka za sebe uspostavlja posebne sisteme političkog
sistema, života i djelovanja. Kako napominje Jagoš Jovanović: “Raz-
vojem događaja i sticajem specifičnih uslova razvitka Crna Gora je
pošla svojim putem nacionalnog razvoja, dobivši sve mogućnosti da
se razvija kao nacionalna država. Iako je srbijanska vlast nastojala da
naruži, pa i sruši dinastiju Petrovića, odnosno kralja Nikolu, on nije
prihvatao primamljive ponude Austro-Ugarske da će dobiti ispravku
granica prema Hercegovini i Skadar, Spič i Budvu ako ostane neu-
tralan u sukobu Austro-Ugarske i Srbije. “Srbija može računati na
bratsku i neograničenu pomoć Crne Gore” i u ovom sudbonosnom i u
svakom času. Crna Gora je objavila rat Austro-Ugarskoj i Njemačkoj,
a Mojkovačkom bitkom 1915. godine omogućila povlačenje srpske
vojske. Zauzvrat, Srpska vlada je sve činila da nestane nezavisna
crnogorska država. Kralj Nikola i njegova vlada su bili protiv Krfske
deklaracije (1917. godine), pošto se njome “pokušava inkorporirati
Crna Gora jednoj drugoj državi i nametnuti joj drugu dinastiju mimo i
protiv volje crnogorskog naroda, pa se to ne može i ne smije desiti”.
Deset dana nakon Podgoričke skupštine kralj Nikola se obratio pred-
sjedniku Sjedinjenih Američkih Država Vilsonu s molbom da inter-
veniše “po pitanju sudbine Crne Gore, da se ne dozvoli da se ona kao
saveznička država, vjerna idealima saveznika u vrijeme rata, inkorpo-
riše u jednu drugu državu kao običan srez, suprotno viševjekovnim
tradicijama njenog slobodnog i samostalnog državnog života”. Još
ranije se dokazivala crnogorska nacionalna samosvojnost. Crnogorski
minister finansija Niko Hajduković je u “Dejli kroniklu” u 1917.

95
 Dr Dušan Ičević

godini u više članaka objašnjavao das u Crnogorci i Srbi dva naroda,

pa zbog toga “jedan od njih nema prava nametati svoju volju
drugome, nego se moraju sporazumjeti o svim međusobnim pita-
njima”.123 Uzaludna su bila sva nastojanja da se sačuva samostalnost
Crne Gore ili njena ravnopravnost u novoj zajedničkoj državi. Kralj
Nikola je posljednji put pokušao da je odbrani predlogom za stvaranje
jugoslovenske konfederacije u kojoj će svi biti jednaki.124
Sukobi konkretno-istorijskih interesa “dvije srske države” i dina-
stije udaljavali su Crnogorce i Srbe, da bi nakon pripajanja Crne Gore
Srbiji, odnosno Jugoslaviji 1918. godine, kada je negirano svako drža-
vno, “plemensko” itd. postojanje i identitet Crnogoraca, dovelo do vr-
hunca otpor Crnogoraca za utapanje u Srpstvo. Tada se samoubrzava
nacionalno samoosvješćivanje Crnogoraca u samosvojan entitet.
Balkanski ratovi i Prvi svjetski rat dovode do vrha i do kraha tradi-
cionalni ratnički model crnogorskoga društva. Stvaranjem Kraljevine
Srba Hrvata i Slovenaca Crna Gora se bezlično uključuje u sistem gra-
đanske parlamentarne demokratije, opet ustavne monarhije, sada
Karađorđevića, koji u sebi imaju i gene Petrovića, u kojoj, kako je
više puta napominjano, gubi svaku samostalnost, prava i narodnosni
identitet.
Novo uzvisivanje crnogorske državnosti i nacije nastupa u Trinae-
stojulskom ustanku i Narodno-oslobodilačkoj i antifašističkoj borbi u
Drugome svjetskome ratu, kada crnogorska nacija dobija “konačno
priznanje” .

123
Prema, Glas Crnogorca, 56, 8 (21) 10. 1918.
124
Up. Vukoman Džaković, Kralj Nikola i njegovo doba, Monitor, 11.
septembar 1992, str. 46-47.

96
 Crnogorska nacija

8. Savremena crnogorska država/nacija

U istorijskome razvoju svaka nacija teži sopstvenoj nezavisnoj

nacionalnoj državi. Ona je završni čin političkog nacionalnog konsti-
tuisanja. Samostalna Crna Gora (Stara/Podlovćenska Crna Gora i Sed-
moro Brda) u neprekidnim borbama/ratovima za samoodržanje i me-
đunarodno priznanje stvorila je povoljne ekonomsko-društvene, poli-
tičke, kulturno-duhovne itd. okolnosti i uslove za nacionalnu indivi-
dualnost Crnogoraca. Iako država nije tvoritelj nacije, svuda je ozna-
čavala i nacionalno osamostaljivanje i oposebljavanje. Crnogorska
država je u sebi sublimisala potrebe svestranoga razvoja crnogorskoga
naroda/nacije: ekonomski život, robno-novčane odnose, industrijali-
zaciju, centralizaciju vlasti, teritorijalnu cjelokupnost, kulturno-obra-
zovne itd. ustanove, parlamentarnu ustavnu monarhiju, građanske
demokratske slobode itd.
U ishodu Prvoga svjetskoga rata mijenja se geopolitička karta
Evrope, posebno jugoslovenskih zemalja. Konačno se raspadaju dvije
“vječne imperije”, a jugoslovenski narodi ujedinjuju u zajedničku dr-
žavu: Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. U objektivnome zajedni-
čkome interesu oni su težili i ispunili svoje želje da zajedno žive. Prva
južnoslovenska država istovremeno je potvrđena Versajskim ugovo-
rom, kojim se ona priznaje kao nova tvorevina.
Stupanjem u Jugoslaviju, prethodnim prisajedinjenjem Srbiji, Crna
Gora gubi svoju samostalnost i međunarodno-pravni subjektivitet,
detronizuje se dinastija Petrovića, a uspostavlja se na čitavome jugo-
slovenskome prostoru dinastija Karađorđevića, što označava i gu-
bljenje svakoga državnoga i narodnosnoga identiteta Crne Gore i
Crnogoraca. Crna Gora se prekida u svome samostalnome ekonom-
skome i kulturno-političkome razvoju, i postaje administrativna jedi-
nica u centralizovanome sistemu vlasti.
U Drugome svjetskome ratu, u NOB i socijalističkoj revoluciji
Crnogorci opet zadobijaju svoju državnost, kroz federalnu republiku u
sastavu Demokratske Federativne Jugoslavije i zvanično priznanje

97
 Dr Dušan Ičević

svoje nacionalne individualnosti. U razvoju socijalizma Crne Gora je

ravnopravan subjekt zajedničke države, a crnogorska nacija izjedna-
čena sa svim jugoslovenskim nacijama.
Opštenarodnim ustankom 13. jula 1941.godine Crnogorci su u isto-
rijskoj vertikali oslobodilačkih ratova potvrdili svoju nacionalnu
samosvojnost.
U Crnoj Gori je buknuo prvi masovni ustanak protiv fašističkoga
okupatora u porobljenoj Evropi. U ustanku je provalila ogromna ener-
gija nezadovoljstva masa, koja se usmjerila prvenstveno protivu oku-
patora. Ona je, mđđutim, duže tinjala zbog zaista tegobnoga života
naroda u svakakvim oskudicama u zajedničkoj državi, pa se naprasno
ispoljila i zbog suviše brzoga raspada Jugoslavije i kapitulacije jugo-
slovenske vojske, koja se predala skoro bez borbe.125
Svenarodnim ustankom, u kome je učestvovalo 32.000 ustanika,
Crnogorci su srušili, dan ranije osnovanu, kvislinšku vladu, u naletu
oslobodili većinu teritorije Crne Gore (osim velikih gradova) i nepri-
jatelju nanijeli velike gubitke u ljudstvu i materijalu.
Oslobodilačka suština nacionalnoga identiteta Crnogoraca ponovo
je potvrđena u Narodno-oslobodilačkoj borbi u Drugome svjetskome
ratu, posebno sublimisana u Trinaestojulskome ustanku.
Prvo, Crnogorci su u tradiciji neprekinutih oslobodilačkih borbi za
svoju slobodu i nezavisnost, u slijedu ujedinjenog ratovanja Crne Gore i
Sedmoro Brda, odnosno Crne Gore protiv Turaka, Mlečića, Francuza,
Austro-Ugara itd. našli uporište otpora protiv zavojevača i sada se
složno bore. U borbi protiv okupatora ispoljeno je i snažno nacionalno
osjećanje,126 i ujedinile su se sve slobodoljubive i rodoljubive snage.

125
Crnogorci su, kako komentariše B. Jovanović, sem koje šačice separatista,
doživjeli aprilski slom, okupaciju i rasparčavanje Jugoslavije kao nacionalnu
tragediju, “kao da su pali u najcrnje nacionalno ropstvo” (Up. Batrić Jovanović,
Trinaestojulski ustanak, NIO Pobjeda, Titograd, NIRO Četvrti jul, Beograd 1984,
str. 56).
126
Up. Milija Stanišić, Tokovi revolucije u Crnoj Gori, I, Centar za marksi-
stičko obrazovanje “Nikola Kovačević”, Nikšić 1980, str. 110.

98
 Crnogorska nacija

Drugo, masovnu vojsku ustanka i NOB realno čini seljaštvo, ali su

neposredni učesnici i radnici, a osvješćivačku i organizatorsku ulogu
obavlja mlada inteligencija (najčešće komunisti), pretežno školovana
izvan Crne Gore. KPJ je zapravo bila jedina politička snaga koja se
pripremala za oružanu borbu i koja je nakon potpadanja pod okupa-
torsku vlast bila pripravna da pokrene i prevodi narod u oslobodilačku
borbu. Ona je istovrmeno “širila i homogenizovala crnogorsku nacio-
nalnu svijest na osnovana svoje nacionalne politike”.127
Treće, Crnogorci su ponovo postali naoružan narod, koji se naoru-
žavao pri raspadu jugoslovenske vojske, a novo oružje zadobijao u
bojevima. Stvorena je “nacionalna vojska” (Milovan Đilas). Zvanično
je osnovana Privremena vrhovna komanda nacionalno-oslobodilačkih
trupa Crne Gore, Boke i Sandžaka, što je bilo nacionalno vojno ruko-
vodstvo pod zajedničkom komandom Glavnog štaba NOPOJ.
Četvrto, Crnogorci ne žele da izgubljenu državnost bezuslovnim
ujedinjenjem, odnosno prisajedinjenjem Srbiji povrate pod okupator-
skim nadzorom. Oni nijesu prihvatili ni programe separatista, koji su
nudili tzv. Veliku nezavisnu Crnu Goru, ni velikosrpskih nacionalista,
koji su kroz četnički pokret, nakon raslojavanja ustanka, stremili tzv.
Velikoj Srbiji ili unitarističkoj monarhističkoj Jugoslaviji. Crnogorci
su bili protiv svakoga nacionalizma i unitarizma, a borili su se za
svoju samostalnu državu u okviru Jugoslavije.
Peto, istovremeno sa uspjesima u borbi protiv okupatora i stvara-
njem slobodne teritorije uspostavljana je i nova narodna vlast, koja je
davala nadu da će ekonomski, socijalno, politički, kulturno itd. Crna
Gora svestranije i ravnopravno sa svima razvijati.
Šesto, zvanična obnova crnogorske države, u slijedu tekovina Us-
tanka i NOB-a, bilo je stvaranje Zemaljskoga antifašističkoga vijeća
oslobođenja Crne Gore i Boke, koji prerasta u Crnogorsku antifaši-
stičku skupštinu narodnoga oslobođenja (CASNO) i na svom III zasi-
jedanju odlučuje saglasno odlukama II zasijedanja AVNOJ-a, u čijem

127
Up. Milija Stanišić, Tokovi revolucije u Crnoj Gori, III, isto, str. 235.

99
 Dr Dušan Ičević

donošenju su učestvovali crnogorski predstavnici, da Crna Gora uđe u

sastav Demokratske Federativne Jugoslavije kao ravnopravna fede-
ralna jedinica.
Sedmo, crnogorska nacija je bila osnova i za posebnu crnogorsku
državu i federalnu jedinicu u jugoslovenskoj federaciji. U svim zvani-
čnim dokumentima i izjavama predstavnika nove narodne vlasti crno-
gorska nacija se svuda spominje kao ravnopravni subjekt višenacio-
nalne federativne Jugoslavije. “Završnu” zvaničnu ocjenu o fakti-
čkome postojanju crnogorske nacije dao je, kako je navedeno, Milo-
van Đilas u svome članku “O crnogorskom nacionalnom pitanju”.
Drugi svjetski rat, NOB i revolucija označavaju ”... kulminacionu ta-
čku procesa formiranja Crnogoraca u posebnu naciju, posebnu nacio-
nalnu individualnost”.128
Program SKJ, sva ustavna i politička dokumenta nove Jugoslavije
potvrđuju crnogorsku nacionalnu individualnost i ravnopravnost crno-
gorske nacije sa svim jugoslovenskim nacijama.
Oslobađanjem zemlje i završetkom oružane revolucije otpočinje
stvaranje novoga, socijalističkoga društva. U ciljevima revolucionarne
borbe sadržan je program izgradnje društva pravde i jednakosti za sve.
Pobjednička KPJ je osvajanjem vlasti nastavila da organizuje, obje-
dinjuje i usmjerava jugoslovensko društvo ka izgradnji besklasnoga
društva. Srastanjem partije i države, koncentracijom odlučivanja u
centralizovanoj federaciji, pobuđivanjem masa da same stvaraju svoj
novi život itd. integrišu se sve materijalne i ljudske snage za razvoj.
Izvršena je potpuna agrarna reforma, kasnije izvršena potpuna kolekti-
vizacija seljaštva, izvedena ekproprijacija eksproprijatora, nacionali-
zacija privrednih predužeća, podržavljenje vlasništva.
Međutim, Jugoslavija, i u njoj naročito Crna Gora, naslijedila je
veliku ekonomsku zaostalost, a u ratu je pretrpjela ogromne materi-
jalne i ljudske gubitke. Crna Gora je bila privredno uništena, sela

128
Up. Milovan Đilas, O crnogorskom nacionalnom pitanju, Zbornik, Partijska
škola pri CK KPH, Zagreb 1946, str. 92-98.

100
 Crnogorska nacija

popaljena i opljačkana, gradovi razoreni (Podgorica je bombardovana

72. puta, u 1944. godini, pretežno od saveznika, kada je najviše stra-
dalo nedužno stanovništvo, svedeno nakon rata na polovinu). izginulo
mnogo ljudi (samo na strani NOP-a poginulo je i strijeljano 14.000
ljudi). Prikazujući kako se prvim petogodišnjim planom predviđa
povećanje industrijske proizvodnje po republikama, za Crnu Goru se
kaže da je “... trebalo početi ni od čega”.129
Izuzetni radni entuzijazam naroda, svakodnevne masovne radne
akcije, organizovanje proizvodnje na planskim principima itd. daju
prve zamahe obnovi i izgradnji zemlje. Petogodišnjim planovima se
predviđa ubrzani privredni razvoj i smanjivanje razlika u razvijenosti
područja. No, nove teškoće nastaju zbog totalne ekonomske blokade
koju, nakon sukoba sa Kominforom, zavode zemlje na koje se u svom
socijalističkom razvoju Jugoslavija pretežno oslanjala, zbog suša koje
su pedesetih godina zadesile zemlju, zbog veoma oskudne aku-
mulacije, koja se prvobitno nakuplja makazama cijena između
poljoprivrednih i industrijskih proizvoda itd. Uprkos svemu tome, u
cjelokupnome socijalističkom razvoju postignut je značajan i društve-
no-kulturni napredak Crne Gore. Izgrađeni su mnogi industrijski
kapaciteti sa modernom opremom, nove saobraćajnice, zapošljena
brojna radna snaga, sve više proizveđena roba za široku potrošnju.
Ostvareno je masovno prosvjećivanje naroda, analfabetskim tečajima,
otklonjena nepismenost, otvorene brojne škole, kultune, naučne i
zdravstvene ustanove, prvi fakulteti i Univerzitet, Crnogorska
akademija nauka i umjetnosti, izgrađena komunalna infrastruktura,
izvršena urbanizacija gradova, pa i brojnih sela. Tako je stalno
podizan životni i društveni standard stanovništva, do najnovije sveko-
like društvene krize.130

129
Up. Dušan Bilandžić, Historija Socijalističke Federativne Republike Jugo-
slavije, Školska knjiga, Zagreb 1985, str. 114.
130
Od 1947. do 1974. godine društveni proizvod industrije porastao je 3 puta,
obim industrijske proizvodnje za preko 20 puta, osnovna sredstva u industriji pro-
sječno su godišnje (1952-1973) rasla 14,6%, broj zaposlenih po stopi od 8,8%,

101
 Dr Dušan Ičević

U razdoblju 1952-1987. godine društveni proizvod Crne Gore

porastao je 6,8 puta, a po stanovniku 4,5 puta. Investicije u osnovna
sredstva porasla su preko 3,3 puta, osnovna sredstva industrije (1952-
1986) povećana su 39,8 puta, fizički obim proizvodnje u industriji
veći je čak preko 80 puta, što je razumljivo s obzirom na nisku startnu
osnovu. Produktivnost rada 5,2 puta, ali se smanjivala efikasnost
osnovnih sredstava sa 1,15 na 0,23, dok je efikasnost upotrebe opreme
još više pogoršana: od 3,01 na 0,50. Zaposlenost je porasla od 30
hiljada na 167 hiljada, odnosno 5,5 puta.131
Crnogorska nacija se na novim proizvodnim snagama, podruštvlja-
vanjem sredstvima za proizvodnju i tržišno-planskoj privredi razvija u
modernu društvenu zajednicu.
Nagli prelazak sa sela u gradove, ubrzana industrijalizacija i urba-
nizacija, porast moderne industrijske radničke klase, nove podjele
društvenog rada na savremenoj naučno-tehničkoj opremljenosti sred-
stava za proizvodnju, demokratska prava u odlučivanju o sopstvenim i
zajedničkim interesima itd. oblikuju društveno nacionalno biće Crno-
goraca. Namjesto pretežno seljačke nacije sa tradicionalnim svoj-
stvima i vrednosnim obrascima i mjerilima, ona sve više postaje sa-
vremeni kolektivitet sa kompleksnim ekonomsko-društvenim, klasnim

produktivnost rada je rasla skromnije – po godišnjoj stopi od 4,1%. Industrija je

svoje učešće u stvaranju društvenoga proizvoda na osnovu svega toga povećala sa
5,8% na 32,6% u 1974. godini. Udio stanovništva koje živi od poljoprivrede sma-
njen je od 86% na 31%, broj gradskoga stanovništva povećan sa 14% na blizu
40%. Potrošnja električne energije u domaćinstvima povećana je za oko 70 puta
(1948-1973). U kvalifikacionoj strukturi namjesto siromašnoga seljaštva sve je
veće učešće kvalifikovanih i visokokvalifikovanih radnika, visoko obrazovane hu-
manističke i tehničke inteligencije, moderne industrijske radničke klase. Broj uče-
nika srednjih i studenata viših i visokih škola i fakulteta povećan je oko 3,5 puta,
broj ljekara po broju stanovnika za 4,4 puta, broj radio aparata preko 30 puta itd.
(Prema: Mirko Petrović, Industrija, dr Dragutin Grupković, Pretpostavke, mogu-
ćnosti i pravci dugoročnog razvoja Crne Gore, Crna Gora, isto, str. 457, 464-466,
579).
131
Prema, Jugoslavija 1918-1988, Savezni zavod za statistiku, Beograd 1989.

102
 Crnogorska nacija

političkim, kulturno-duhovnim itd. svojstvenostima. Istovremeno se u

mnoštvu protivurječnosti ekonomske i klasno-socijalne vrste u samoj
njoj i u višenacionalnoj Crnoj Gori i Jugoslaviji izoštravaju nacionalne
surevnjivosti, rađaju nacionalizmi i etnički sukobi.
Crnogorska nacija je u FNRJ, odnosno SFRJ kroz svoju republiku
ravnopravna federalna jedinica sa svima u odlučivanju o zajedničkim
interesima u Federaciji.
U skladu sa Ustavom Federativne Narodne Republike Jugoslavije
donesen je Ustav Narodne Republike Crne Gore 31. decembra 1946.
godine u kome se utvrđuje da se crnogorski narod na osnovu prava na
samoopredjeljenje, uključujući i pravo na otcjepljenje i ujedinjenje
svojom slobodnom voljom ujedinio sa drugim narodima u zajedničku
saveznu državu - FNRJ. Crna Gora je postala država republikanskoga
oblika u kojoj sva vlast proizilazi iz naroda i pripada narodu, a njena
suverenost je ograničena samo pravima koja su Ustavom FNRJ data
Federaciji. Jugoslavija je po Ustavu iz 1974. godine razvijana po fede-
rativno-konfederativnome modelu državnog uređenja. U društvenoj
praksi je apsolutizacijom nacije i narodnosti, odnosno njihovih repu-
blika i autonomnih pokrajina namjesto zvanično najavljenoga samo-
upravnoga uveliko ostvarivan pogodbeni federalizam.
U okviru opštega određenja karakteristike republike, Crna Gora je
definisana kao država crnogorskoga naroda i pripadnika drugih
naroda i narodnosti Ju goslavije koji u njoj žive. U Crnoj Gori su u
svemu ravnopravni: Crnogorci, Muslimani, Srbi, Hrvati, Makedonci,
Slovenci, Albanci i pripadnici drugih narodnosti koji u njoj žive.132
Složena višenacionalna struktura crnogorskoga društva bitno opre-
djeljuje političke procese i odnose. Crna Gora kao nacionalna država
Crnogoraca ima svoju teritoriju, koja je sastavni dio SFRJ, svoje
državljanstvo, koje je istovremeno i državljanstvo SFRJ, svoj grb i
132
Prema popisu stanovništva iz 1981. godine u Crnoj Gori je bilo 400.488
Crnogoraca (u SFRJ 579.023), Muslimana 78.080, Albanaca 37.735, Jugoslovena
31.243, Srba 19.407, Hrvata 6.904, Roma 1.471, Makedonaca 875, Slovenaca
564 itd.

103
 Dr Dušan Ičević

zastavu, a predviđena je i nacionalna himna. Crnogorska nacija je,

jednako kao i sve jugoslovenske nacije, zadobila sve atribute kom-
pletne nacije.
U vrtlozima državnoga preuređenja jugoslovenske federacije, mi-
lom ili silom, pregovorima i ratovima, raspala se SFRJ.
Vrhovnici republika nijesu mogli ili nijesu htjeli da se dobrovoljno
i ravnopravno sporazumiju o novome uređenju zajedničke države, pa
se ona rastrojila na četiri nezavisne države: Sloveniju, Hrvatsku,
Makedoniju i Bosnu i Hercegovinu, i Saveznu Republiku Jugoslaviju,
koja hoće da bude pravni nasljednik bivše SFRJ. Svako je istrajavao
na svome konceptu asimetrične federacije (Slovenija), ili konfede-
racije (Slovenija i Hrvatska), ili kombinacije između federacije i
konfederacije kao državne zajednice (Bosna i Hercegovina i Makedo-
nija), sa krajnjom namjerom da se stvore suverene i samostalne
države, i federacije koja bi obuhvatila sve pripadnike određene nacije
(Srbija i crna Gora). Ono što je bilo razložno da se prihvati u pogod-
nim i poželjnim modalitetima federativno-konfederativnoga tipa odbi-
jano je sa željom da se postignu krajnji nacionalni ciljevi. Svi su, bez
obzira na obrazloženja svojih zahtjeva, težili da se ispune nacionalni
interesi, stvori nezavisna nacionalna država, svejedno kako se privre-
meno zvala, i da okupe sve pripadnike. Apsolutizacija nacije i nacio-
nalne države neminovno je vodila ka nacionalnim imperijumima, koji
osvajačkom politikom obuhvataju sve teritorije na istorijskim/povi-
jesnim/zgodovinskim itd. svetim pravima i na etničkom sastavu, ka-
kav je bio nekada ili je sada etničkim čišćenjem uspostavljen.
Srbija i Crna Gora su bile istrajne u zastupanju federacije, koja se
svela na dvije federalne jedinice. Sporazumom vladajućih partija u
Srbiji i Crnoj Gori, referendumom građana Crne Gore i odlukama Na-
rodne skupštine Srbije i Saveznoga Veća u Skupštini SFRJ ozvaničena
je Savezna Republika Jugoslavija.
Polazeći od slobodarske, demokratske i državotvorne tradicije, is-
torijske povezanosti i zajedničkih interesa država Srbije i Crne Gore,
a na temelju neprekinutoga subjektiviteta Jugoslavije i dobro-

104
 Crnogorska nacija

voljnosti udruživanja Srbije i Crne Gore utvrđuje se Ustav SRJ.

Jugoslavija je suverena savezna država, zasnovana na ravnopravnosti
građana i ravnopravnosti republika članica. Njoj mogu pristupiti
druge države kao republike članice. Granica SRJ je nepovrediva, a
granice između republika članica mogu se mijenjati samo njihovim
sporazumom.
Vlast u SRJ pripada građanima, koju vrše neposredno i preko slo-
bodno izabranih predstavnika. Ona je zasnovana na vladavini prava.
SRJ je jedinstveno privredno područje i jedinstveno tržište. U njoj se
ostvaruje politički pluralizam, parlamentarna i višepartijska demo-
kratija, na principu podjele vlasti. Priznaju se i jamče slobode i prava
čovjeka i građanina, koje priznaje međunarodno pravo, te prava nacio-
nalnih manjina na očuvanje, razvoj i izražavanje njihove etničke, kul-
turne, jezičke i druge posebnosti, kao i na upotrebu nacionalnih
simbola, u skladu sa međunarodnim pravom.
Republike članice su suverene u stvarima koje nijesu u nadležnosti
savezne države, koje su Ustavom određene. One samostalno utvrđuju
organizaciju vlasti svojim ustavima. Republike su države u kojima
vlast pripada građanima.
Ustavotvorci tumače da je Savezna Republika Jugoslavija građan-
ska država, odnosno da je primijenjen građanski a ne nacionalni prin-
cip. Jugoslavija tako ustavnim aktom prestaje da bude višenacionalna
zajednica, a republike članice nacionalne države. Nacije se nigdje ne
spominju, osim u odredbama o pravima građana, koji su jednaki, bez
obzira na nacionalnu pripadnost. Od nacionalne države postepeno se
prelazilo na podjednaku važnost nacije i građanina, da bi u republi-
kama prevladao građanski princip. U stvaranju zajedničke države pri-
mjenjuje se načelo ravnopravnosti građana i republika. Samoopredje-
ljenje se više ne spominje. U pregovorima u Evropskoj zajednici tra-
ženo je da se striktno primijeni princip samoopredjeljenja nacija, a ne
republika, ali se u sopstvenome ustavnome uređivanju priznaje pravo
republika.

105
 Dr Dušan Ičević

Dvije republike se udružuju, ali se ne predviđa i pravo na razdru-

živanje. SRJ mogu da pristupe druge države, ali se ne predviđa pristu-
panje Jugoslavije drugim državam ili asocijacijama.133
Otvorenost bi bila potpuna kada bi se omogućilo svestrano stu-
panje u mnogovrsne odnose, ne samo po konvencionalnom međuna-
rodnom običaju, sa brojnim partnerima u zajedničkom interesu.
Federaciji je svojstven republikanski oblik vladavine.
Tzv. uzorne federacije su republike, čak se izričito tako imenuju.
Ona kao organizacija vlasti ne trpi jednu neprikosnovenu vlast jedi-
noga suverena. U osnovnome demokratskom značenju nijesu lako po-
mirljivi Nj. V. Kralj, Nj. V. Nacija i Nj. V. Građanin. Iako monarhisti,
odnosno zastupnici monarhije objašnjavaju da ugledna demokratija
biva i u monarhijama, te da je u njima monarhija samo formalna, sim-
bol jedinstva suverene države ili samo folklorni ostatak, prenebrega-
vaju da nijesu demokratska samim tim što su monarhije, već da su
demokratske parlamentarne monarhije u dugoj istorijskoj tradiciji ta-
kvih zemalja, i da monarsi odista imaju samo protokolarnu ili simbo-
ličnu važnost. U Jugoslaviji, osim toga, ima suviše folklora i “isto-
rijskih pamćenja” da bi se dodavala i monarhistička figura.
U složenoj državi osnovni princip je jednakost građana i ravno-
pravnost federalnih jedinica, što ispunjava republikanski oblik vlada-
vine. Međutim, federalizacija Belgije, koja je kraljevina, pokazuje da
je moguća i federativna monarhija. U Belgiji je ona proizašla iz po-
trebe da se primiruju i usklađuju nacionalni sukobi, odnosno interesi
Valonaca i Flamanaca, što je proizvelo vrstu tročlane, “trojne” fede-
racije. Čak se smatra da je Belgija danas nezamisliva bez monarhije, a
da je kralj nužan kao moderator političke borbe (Rober Senel). U
tradiciji Ustavne parlamentarne monarhije tako biva primjenljivo i
federativno ustrojstvo. Na brdovitome Balkanu, pak, gdje su vladari
najčešće uzurpatori vlasti, diktatori, itd., i gdje su voždovi, kraljevi
133
Prema: Ustav Savezne Republike Jugoslavije, Novi Ustav na tlu bivše Jugo-
slavije, Međunarodna politika, Pravni fakultet, Fakultet političkih nauka, Beograd
1995.

106
 Crnogorska nacija

itd., izgonjeni, ubijani ili silom svrgavani nije, bar za demokratske

norme, izgleda poćudna monarhijska vladavina. U višenacionalnoj,
dvonacionalnoj itd. zajednici monarhija bi vjerovatno izazvala surev-
njivosti među nacijama, iako se one sada u Ustavu SRJ ne spominju,
ili bi poravnavala nacionalne individualnosti, “prevodila” ih u jednu
jedinstvenu naciju, pod skiptrom dinastije.
Saveznome ustrojstvu Jugoslavije se prigovara da Srbija ima nera-
vnopravan status u zajedničkoj državi, pošto su Crnogorci pet puta
ravnopravniji u Vijeću Građana, a 16 puta u Vijeću republika, gdje
imaju podjednak broj poslanika (dr Kosta Čavoški). Korekcija demo-
kratskoga principa “jedan čovjek - jedan glas” sa odredbom da svaka
republika članica ima najmanje 30 poslanika u Vijeću građana omogu-
ćuje da Crna Gora ima više poslanika, nego što joj po broju sta-
novnika pripada. Takav “ustupak” Crnoj Gori ocjenjuje se “ponižava-
jućim” za Srbiju, pa se tražilo da se ukine. Prenebegava se da je u
Vijeću građana 108 poslanika iz Srbije, a 30 iz Crne Gore. Pošto je to
pretežno većinsko (samo za izuzetne stvari dvostrećinsko, a za pro-
mjenu ustava tročetvrtinsko) odlučivanje u vijećima faktički će biti
premoćni poslanici iz Srbije.
U zajedničku državu mogu da ulaze samo ravnopravni subjekti.
Ona neće biti složena i složna zajednica ako se sumnjiči Crna Gora da
hoće sa 660 hiljada stanovnika da u svemu bude izjednačena sa deset
puta većom Srbijom, ili se podozrijeva prema Srbiji da hoće da pro-
guta Crnu Goru. U raspravama o načinu odlučivanja u zajedničkim
organima savezne države osporavan je princip saglasnosti, pošto
navodno vodi raspadu (dr Ratko Marković), ili je nedemokratičan,
iako je u njemu upravo sadržano pravo manjine da ne bude za osnovne
interese preglasana od većine. Federaciji nije prikladno ni veto ni
majorizacija, ali je potrebno da se i ustavnim uređenjem i zakonskim
propisima obezbijedi stvarna ravnopravnost članica, bez obzira na
veličinu, ekonomsku moć, brojnost stanovništva, trenutno vladajuće
partije itd. Prva iskustva pokazuju da su iskušenja za funkcionisanje
federacije velika kada se ne poštuju ustavne odredbe, i ako se prema

107
 Dr Dušan Ičević

trenutnome rasporedu političkih snaga pokušava da nametne volja

jednih drugima.134
U opredjeljivanju za mogući oblik državnoga uređenja kakav bi bio
prikladan SR Jugoslaviji može se samo ovlašno napomenuti, pošto se
podrobnije zbog same teme ne bavim ustavno-pravnim rešenjima, da
bi ona bila:
a) moderna demokratska federacija, dvije ravnopravne republike
članice, otvorena za nova udruživanja, u kojoj bi članice imale do-
voljnu samostalnost i zajedničke interese, o kojima bi paritetno sasta-
vljeni organi saglasno odlučivali, a funkcije federacije od opšteg inte-
resa za sve građane bile obavljane na demokratskom principu,
b) naporedo sa teritorijalno-političkim infrastrukturnim subjektima
savezne države razvijali bi se modaliteti ekonomskog, regionalnog itd.
federalizma, slobodno jedinstveno tržište, pluralizam svojine, višepar-
tijska parlamentarna demokratija, dopunjena sa funkcionalnim udruži-
vanjem, konsocijativnim principom odlučivanja i poštovanja prava
manjina,
c) na procese federalizma i razvoja zajedničke države neposredno
bi integraciono djelovale nove informacione tehnologije, svestrane
komunikacije i uključivanje u međunarodnu podjelu rada, evropska i
svjetske organizacije i zajednice.
SR Jugoslavija i republike članice bi bile države građana, pravne,
demokratske, socijalne države, koje bi obezbjeđivale nacionalnu rav-
nopravnost i prava manjina po međunarodnim standardima. Federa-
lizmu svojstven pluralizam interesa, političkih partija i središta odluči-
vanja mogao bi se ispunjavati novim ekonomsko-socijalnim sadrža-
jima. Umjesto dnevno-političkog preganjanja oko ustavno-pravnih
formulacija razložno bi bilo da se demokratske snage usmjere na

134
Up. Prof. dr Dušan Ičević, Višenacionalna / jednonacionalna / nenacionalna
zajednička država, Savezna Republika Jugoslavija kao dvočlana federacija, Zbor-
nik radova, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, Podgorica 1995; Demo-
kratska federacija, Demokratičnost poretka u Saveznoj Republici Jugoslaviji, Zbor-
nik radova, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, Podgorica 1996.

108
 Crnogorska nacija

usavršavanje i primjenu dogovorenih osnovnih ustavnih načela i nor-

mi koji su u interesu svih.
Svaka federacija je samosvojna, sui generis. I jugoslovenska save-
zna republika je stvorena ravnopravnim i dobrovoljnim udruživanjem
Srbije i Crne Gore. Pošto nema čistih federativnih modela, nije
moguće ni u dvojnoj federaciji izbjeći određene procese i težnje ka
centralizaciji i konfederaciji. Međutim, u skladu sa objektivnim eko-
nomsko-tehnološkim, razvojnim mogućnostima i osnovnim zajed-
ničkim interesima republika članica na demokratski način će se
dogovarati, mijenjati i ostvarivati utvrđena na načela i norme. Svaki
pokušaj da se nasilno ili proceduralnim “dosjetkama”, većinskim
glasanjem itd., nameće unitaristički koncept, ili da se jednostrano
osamostaljuje nanosi štete udruženim članicama. Opravdano je da se
nastoji da se u osnovnom federativnom smjeru razvija zajednička
država, sa stalnim poboljšanjem konkretnih rešenja. Ako se, među-
tim, razvojem pokaže da je pogodniji savez država od savezne
države onda bi voljom građana obije članica moglo da se odluči za
novo državno uređenje.
U zajedničkoj državi, ili nezavisna, članstvom u regionalnim i
međunarodnim asocijacijama i organizacijama – Crna Gora bi imala
dovoljnu samostalnost da odlučuje i ostvaruje društveni poredak i
razvojne programe koji će omogućiti neprekidan rast društvenog
proizvoda, kvaliteta života, standarda, korišćenje svih komparativnih
pogodnosti u prirodno-ekonomskim resursima i ljudskim spo-
sobnostima.
Crna Gora je prva ekološka država u svijetu. U namjeri da svoja
prirodna bogatstva, prirodne ljepote i kulturna dobra koja su pod
zaštitom Ujedinjenih nacija, i svoje razvojne potrebe ostvaruje na
ekonomski i društveno najpovoljniji način – u središte cjelokupnog
razvoja stavlja ekološku logiku. Kako je i u Deklaraciji o ekološkoj
državi Crnoj Gori utvrđeno, ona, deklaracija, nije samo program no-
vog privrednog razvoja, nego obuhvata ukupne vrijednosti i obilježja
Crne Gore, ekonomiju, tehnologiju, globalne uslove (atmosfera, voda,

109
 Dr Dušan Ičević

prirodna dobra), proizvodnju u ravnoteži s prirodom, odnosno

prirodnim ciklusima.135
Usmjerenost ka tržišnoj ekonomiji i sveobuhvatnoj privatizaciji,
velikih povlastica za ulaganje stranog kapitala, niskih poreza i izgleda
za veoma isplativo poslovanje, mogućnost uspostavljanja slobodne
ekonomske zone, korišćenje svih prirodno-energetskih, turističko-
privrednih, pomorskih dobara, moderno upravljanje u spoju “svetog
trojstva” preduzetništva, menadžerstva i marketinga, racionalna drža-
vna uprava, njegovanje i neprekidno stvaranje novih kulturno-duho-
vnih vrijednosti – okolnosti su za stvarnu samostalnost i razvojne po-
trebe Crne Gore. Crnogorska nacija i država će opstati i napredovati
sopstvenom moći stvaranja i ravnopravnog učešća u svjetskoj
zajednici.

135
Prema: Ekološka država Crna Gora, Podgorica 1992.

110
II ETNOS CRNOGORACA

Nacija je kompleksna zajednica, koja se može svesti na etnos.

Pokušaji da se dokaže etnička prvorođenost ili zavede čisti etnos ne-
minovno vodi do rasističkih teorija i do nacionalističkih programa i
djelatnosti.
Na balkanskome tlu odvajkada se miješaju etnosi, a naročito su ve-
like seobe naroda stvorile “bezgraničnu zbrku” (Fridrih Engels), ili
“mozaik različitih naroda” (Svetozar Marković). Stvaranje jedinstvene
nacije iz “troimenoga naroda” na integralnome jugoslovenstvu nije
uspjelo. Nacionalne individualnosti su istorijskim razvojem već toliko
bile samosvjesne, težeći svaka svojoj nacionalnoj državi, da bi dopu-
stile da se potru ili pretope u novo, više jedinstvo.
Crnogorski narod/nacija je vremenom, sticajem istorijskih okol-
nosti, zadobijala osnovna svojstva posebnoga kolektiviteta, koji je
nastao na osnovnome slovenskome etnosu, ali i na mješavini brojnih
etničkih skupina nastanjenih na balkanskome tlu (starinaca, Kelta,
Ilira, poromanjenih Ilira, ostataka romanskog življa itd.). Uobičajena
shvatanja da su Crnogorci isključivo srpskoga porijekla, i po kome ne
mogu biti posebna nacija, ili su samo posebnost u okviru srpskoga na-
roda, ili su nacionalno Crnogorci, a etnički Srbi itd., ipak završava u
zatvorenome krugu etnosa. Suprotna tumačenja da su Crnogorci pot-
puno izvan srpskoga etnosa, ili da je jezgro nacionalnoga preporoda i
osvješćivanja Crnogoraca nesrpskoga supstrata takođe zastaju na
etnogenetskim odrednicama. Čak i oni koji smatraju da je svejedno
kojega su etnosa, bitno je da su Crnogorci sada posebna nacija, ne
zalaze u sve kompleksnosti značenja, sastojaka i funkcija moderne
nacije.
Crnogorska nacija je i u teorijskome i u praktično-političkome tret-
manu osporavana ili uzvisivana u pradavno postojanje. Crnogorci su
proglašavani za “Crvene Hrvate”, ili za “aristokratiju srpskoga na-
roda”, “čišći od svih Srba”, pa se i sada smatraju Srbima iz Crne Gore,

111
 Dr Dušan Ičević

mada im se pridaje, u primjesama, i neslovensko porijeklo. Sukoblja-

vaju se, kako je već navedeno, dva osnovna shvatanja:
1) da su srpskoga etničkog sastava, nastali u okviru srpskoga
naroda,
2) da su od najranijih Sklavinija, koje su naselile tle današnje Crne
Gore, imali pretežno svoju autohtonu etnogenezu do najnovijih vre-
mena crnogorskoga naroda, odnosno nacije.
Među naučnicima koji objektivno tretiraju postojanje crnogorske
nacije nema saglasnosti o konkretno-istorijskome periodu završnoga
oblikovanja crnogorske nacije:
a) da li je ono izvršeno već u doba bivstvovanja samostalne crno-
gorske države u ishodu oslobodilačkih ratova i ujedinjenja svih crno-
gorskih teritorija, razvoja robno-novčanih odnosa i građanskog dru-
štva, ili je
b) tek između dva svjetska rata došlo do “odsječnijega” oformlji-
vanja crnogorske nacionalne svijesti, kada su Crnogorci izgubili sa-
mostalnost, ime i državu, ili je
c) Narodno-oslobodilačka borba za vrijeme Drugoga svjetskog
rata, začeta opštenarodnim ustankom 13. jula 1941. godine, u istorij-
skoj vertikali potvrdila, obnovom državne suverenosti u Demokratskoj
Federativnoj Jugoslaviji i “priznanjem” nacionalne individualnosti,
crnogorski nacionalni identitet.
Shvatanje da crnogorska nacija objektivno, po etničkim i političkim
svojstvima, nema osnove da postoji spadaju u naučene stereotipe, pogo-
tovu kad se ponavljaju iskazi da je ona politički naturena samovoljom
vladajuće partije, KPJ, ili da je izum pojedinih političara, pa je nju mo-
guće novim političkim odlukama ukinuti, ili potrti kad se “izumitelji”
predomisle, ili otpisati kakvim “narodnim referendumom”.
Na Balkanu se dešava poznati “narcizam malih razlika” (S. Frojd),
kada se iz srodnoga ili opštijega, ovdje slovenskoga, južnosloven-
skoga, a dijelom i srpskoga, etnosa vremenom konstituiše više nacija,
pa nastupaju sporovi i sukobi oko pripadništva. Utoliko je gore što
male novonastale nacije opovrgavaju takođe relativno male nacije, pa

112
 Crnogorska nacija

su sporenja i netrpeljivosti češće i žešće u sredstvima, namjerama i

ishodima.
U novije vrijeme se obnavljaju ili domišljaju, tvrdnje o nesloven-
skome porijeklu nacija, ili o najstarijim narodima. Za Hrvate se po-
novo objašnjava da su iranskoga ili gotskoga porijekla, za Slovence da
su Etrurci, Veneti ili Skandinavci, za Makedonce da su potomci anti-
čkih Makedonaca, za Srbe da su najstariji narod, od koga svi vode
porijeklo, za Crnogorce da su zakavkaski narod, ili Iliri, svakako
odvojeni od Srba, za Muslimane da su baš oni pravi Goti, a za Herce-
govce da su nasljednici Trojanaca, što se “dokazuje” i za Crnogorce,
ili stari Heleni sa Lovćenom i Olimpom. Makar se činilo da su nave-
deni iskazi izvan naučnoga diskursa, ne mogu se prenebreći ni u nau-
čnome propitivanju, a imaju neposredan veliki uticaj na nacionalno
postrojavanje i prebrojavanje.

1. Etnički supstrat jugoslovenskih nacija

U nauci zaista ima dosta nerazjašnjenih stvari o porijeklu i

etnogenezi južnoslovenskih naroda. Opštije su “nedovršene” teorije o
etničkom porijeklu Slovena, pa je odatle moguće “proizvoditi” i po-
sebne nacionalne istine, koje se podešavaju i dnevnim političkim
potrebama. Jer, u “trolistu” Srba, Hrvata i Slovenaca svaki od njih,
odnosno njihovi teoretičari imaju dovoljno “dokaza” da su najstariji i
da im pripada prvjenstvo ili bar prednost u slovenskoj ili neslovenskoj
etničkoj mapi i u zajedničkoj državi, ili se u autohtonome porijeklu
traži osnova i pravo na nezavisnu državu.
Mnogobrojne teorije o porijeklu i razvoju Slovena i Južnih Slovena
prebirao je dr Slobodan V. Jovanović i dao kratak i zanimljiv pregled.
Mišljenja o Srbima i Hrvatima se kreću od navoda da su slovenskog
do iranskog porijekla, Sloveni koji su u masama slovenskih doselje-
nika na Balkanu dali svoja imena i u njih se – utopili, ili su sla-
vinizirani.

113
 Dr Dušan Ičević

U djelu O narodima (prevedeno na latinski De administrando

imperii) vizatijskoga cara Konstantina Porfirogenita (pisanome
949. godine) nalaze se prvi pisani navodi o dolasku Srba i Hrvata na
Balkansko poluostrvo. Hrvati vode porijeklo od nekrštenih Hrvata
nazvanih Bijeli koji su došli i naselili se u Dalmaciju s one strane
Mađarske, a u blizini Franačke i graniče se sa nekrštenim Srbima
nazvanim Bijeli, u kraju koji se zove Bojka. Utvrđeno je da je Bijela
Hrvatska obuhvatala područje gornje Visle, gornje Odre i gornje
Morave, dok se za Bijelu Srbiju istoričari razilaze: da je današnja
Galicija, ili današnja Poljska, ili današnja Saksonija i Češka. Po
Relji Novakoviću (“Odakle su Srbi došli na Balkansko poluostrvo”)
Bojka je današnja Češka, Srbi su došli iz sjeverne Češke i Gornje
Lužice.
Bogo Grafenauer i Ler Splavinski smatraju da su Srbi i Hrvati, koji
su došli na poziv cara Iraklija, bile u srazmjerno malim grupama koje
su postale politička jezgra na širokim prostorima zapadnoga dijela
Balkanskoga poluostrva, stopile se sa masom slovenskih plemena,
doseljenih prije njih u savezu sa Avarima i nametnuli im svoja imena.
Niko Županić (1924. godine) porijeklo Hrvata i Srba nalazi u azijskoj
Sarmatiji, a Ljudmil Hautman (1937. godine) da su prvobitni Srbi i
Hrvati alanskoga i kavkaskoga roda.(1) Na pitanje: Ko su bili ti Hrvati
i Srbi? Francis Dvornik odgovara (1949. godine) da su Hrvati po
porijeklu jedno iransko pleme, druga grana Alana, koji su se zajedno
sa Antima smjestili među Slovene, priješli istočnu i zapadnu Galiciju i
doprli sve do istočne Češke. Srbi su alansko pleme, koje se nametnulo
Slovenima i između Sale i Labe osnovalo svoju državu - Bijelu Srbiju.
Oba naroda su, znači, sarmatskoga porijekla. Imena Hrvata i Srba
nijesu slovenskoga izvora, nego su iranskoga porijekla. Herbert Ludat
(1955. godine) izvodi zaključak da su Hrvati, i s njima srodni Srbi,
sarmatski stepski narodi, koji su se u tadašnjemu kretanju naroda
prema zapadu doselili na područja sjeverno od Karpata, pa tamo
odigrali ulogu sličnu Bugarima i poslovenili se. I Dominik Mandić
traži iransko porijeklo Hrvata, koji su se tokom 5. i 6. stoljeća u svojoj

114
 Crnogorska nacija

novoj domovini stopili s brojnim mjesnim Slovenima, kojima su dali

svoje ime i državno uređenje, a sami primili slovenski jezik.
U “Pregledu povijesti hrvatskog naroda” Ferdo Šišić podsjeća da
su se sve do početka 9. stoljeća spominjalai samo pod opštim nazivom
Sloveni, pa da se tek pri stvaranju političkih oblasti isti narod počeo
skupljati oko dva narodna i politička imena Hrvata i Srba. Jovan Cvi-
jić je u svome istraživanju (“Balkansko poluostrvo i južnoslovenske
zemlje”) za Rašku napisao da je u njoj stanovao jedan dio Srba, koji je
bio asimilovao najviše romanizovanih Ilira i, možda, Kelta. To je za-
pravo jezgro Dinarskih Srba. Za njega je vjerovatno da je polulati-
nizovano stanovništvo, pretapajući se docnije u Srbo-Hrvate, uticalo
na njihove fizičke i psihičke osobine, naročito latinizovani Iliri na
dinarske Srbe. Na osnovu svega izloženoga, dr S. V. Jovanović zaklju-
čuje da su Srbi i Hrvati porijeklom zaista jedan narod.1
U svojom najnovijim spisima o Srbima dr Relja Novaković na-
stavlja da otvara mnoštvo nedoumica i da pripitkuje o porijeklu, seo-
bama, nastanjivanju itd. Slovena, pojedinih etničkih grupacija, pose-
bno Srba i Hrvata, za koje pojedini sitraživači ozbiljno tvrde da ... po
porijeklu nisu bili Sloveni, već pripadnici kavkaskih ili iranskih na-
roda. Po dolasku Slovena na Balkansko poluostrvo, kaže, nema sigur-
nosti “ni u hronologiju njihovog dolaženja, ... njihov geografski raz-
mještaj u prvim vjekovima po dosasku na Balkan”, ni u porijeklo Srba
i Hrvata, niti ostale slovenske mase koja je preplavila Balkansko
poluostrvo i dospjela čak do Male Azije i ostrva na Jegejskom moru.
Nije svejedno ko je iz te velike mase Slovena na Balkanu prije
seoba pripadao Vendima, ko Slovenima ili Antima, trima osnovnim
grupacijama Slovena. Oskudni najstariji izvori kazuju da su Sloveni
najprije poznati pod imenom Venda, koji su u 1. i 2. vijeku n.e. živjeli
između Karpata i Baltičkog mora. Prodorom germanskih plemena
između 2. i 4. vijeka dovodi do razdvajanja na Istočne i Zapadne
1
Up. Dr Slobodan V. Jovanović, Nomadi idu na zapad, Borba, 26. decembar
1989. godine, str. 10; Zajedno u staroj i novoj domovini, Borba, 27. decembar
1989. godine, str. 12.

115
 Dr Dušan Ičević

Slovene. Krajem 5. vijeka Sloveni su podijeljeni u dvije grupe: Ante i

Slovene. Anti su na Balkan upadali preko dunavske nizije, a Sloveni
sa sjevera i sjeverozapada. Prema zapadu grupe Slovena obrazuju
veliku grupaciju u koju se ubrajaju Polapski Sloveni, Bodrići i Ljutići
(koji bi, (Ljutići) po nekim tumačenjima mogli biti preci Slovena koji
su naselili Duklju). Sloveni se nijesu iselili ili preselili iz dotadašnje
otadžbine, nego samo raselili, pošto su oni preostali zadržali svoje
zemlje u Centralnoj i Istočnoj Evropi.
U velikim seobama naroda Sloveni su se doticali, spajali, miješali,
pretapali sa mnogim etničkim grupacijama (Tračanima, Sarmatima,
Alanima, Germanima, Ilirima, Avarima, Hunima) pa ni na Balkansko
poluostrvo nijesu došli u svom “izvornome” sastavu. Rašireno je shva-
tanje da su Balkansko poluostrvo naselili uglavnom Sklavini, zapad-
nije Anti i Bugari, dok se Vendi rijetko spominju. R. Novaković nalazi
da određena mišljenja mogu podstaći da je seoba Sklavina, Anta,
Hrvata, Srba i drugih u 6. i 7. vijeku samo jedna od seoba slovenske
grupacije, kojih je i ranije bilo.2
U knjizi “Srbi ... narod najstariji” dr Olga Luković Pjanović prebira
po mnogim spisima koji daju bilo kakav trag ili dokaz da su Srbi
odista najstariji narod. Iz takvog pabirčenja i domišljanja koje Luković
Pjanović izvodi proizašlo bi da su Srbi najstariji narod na svijetu,
pranarod, od koga potiče većina bar evropskih naroda, prvi i pravi
Arijevci, narod koji je govorio prajezik - osnovu svih indoevropskih
jezika i narod koji je bio rasprostrt još u davna vremena na velikim
prostorima Azije, Afrike i Evrope.3
2
Up. Relja Novaković, Ime Srbi kroz vreme i prostor, IPA “Miroslav”, Beo-
grad 1993, str. 15-16, 17, 50, 57, 60.
3
U okviru opšte konstrukcije o Srbima kao najstarijem narodu dr Olga Luković
Pjanović daje detaljne opise o Dušanovome zakoniku kao nastavku staroindijskih
Veda i Manuovog prastarog arijskog zakonika, o vedskom izvorištu srpskih obi-
čaja, božanstva, brojnih riječi. Srbi su bili pismeni još u vrijeme najstarije vedske
književnosti. Pelazgi su Antički Srbi, Mediteranski Sloveni; Homer je pisao pozna-
tim dijalektom slovenskog, znači srpskog jezika. Grčki i latinski potiču od pelazgij-
skoga jezika. Tračani i Iliri su, takođe, Antički Srbi, a Orfej, Tračanin je napisao:

116
 Crnogorska nacija

Novim istraživanjima, posebno arheološkim artefaktima, pokušava

da se dokaže autohtonost Slovena na Balkanu. Na naučnome skupu
“Autohtonost, seobe, ukrštanja – problemi identiteta”, održanome sre-
dinom 1990. godine u Prohoru Pčinjskom tvrdi se da je istinska
kolijevka civilizacijskoga ciklusa od Starčeva do Vinče, a ne na Bli-
skom Istoku (Vladimir Leković). Tragovi slovenske prisutnosti u
jugoslovenskim zemljama sežu još od 4. vijeka, pa i dalje (Sofija
Živanović). Odbija se teorija o “preslojavanjima” naroda, o prožima-
njima i miješanjima, pošto je istorija pretežno velika borba za životni
prostor (Bogumil Hrabak).
Na jugoslovenskome tlu su nastajali, nadolazili, miješali se, subli-
misali i pretapali mnogi etnički sastojci. Balkansko poluostrvo prvo-
bitno naseljavaju starinci sa drevnom praistorijskom alarodskom,
hetitskom ili pelazgijskom podlogom, koje docnije preplavljuju Iliri,
Tračani, Jelini, Kelti. Goti i drugi, koji se biološki ukrštaju i stvaraju
nov etnički i biološki tip. Osvajanja i vladavina Rimljana od 2. vijeka
nove ere nanose i “proizvode” nove etničke kombinacije, ali ima i
kompleksnije dejstvo na život i razvoj balkanskih naroda. “Romani-
zacija nije imala samo kulturni, već i politički, vjerski i etnoantro-
pološki značaj”. Još do danas su se sačuvale osobene etničke enklave
romanizovanoga stanovništva (istarski Vlasi na sjeverozapadu, mor-
lački vlaški sloj u Dalmaciji, aromunski na jugoistoku).4
Velike “seobe naroda” i dolazak Slovena od 6. i 7. vijeka u ovda-
šnje krajeve, zatim najezda, osvajanja i duga vladavina Turaka od 14.
do početka 20. vijeka uveliko miješaju i mijenjaju etničku kartu Bal-

“Svetu istoriju” koja je preteča Svetoga pisma; Srbi su i prije Orfeja vjerovali u
jednoga vrhovnoga boga (po mišljenju Jovana Deretića). A slovenski jezik je nepo-
sredni izdanak istoga prajezika iz koga je izašao i staroindijski sanskrit. Jezik Ba-
ska sadrži, između ostaloga, 30-40% srpskih riječi. Sloveni su, zapravo, Srbi koji
su pranarod od koga nastaju svi starosjedioci, jer su se Srbi doselili prije svih dru-
gih. Up. Prof. dr Olga Luković Banović, Srbi ... narod najstariji, I, II, AIZ Dosije,
Beograd 1990.)
4
Up. Dr Petar Vlahović, Na životnim raskrsnicama, Prilozi proučavanju etni-
čkih procesa, Prijepolje 1987, str. 228.

117
 Dr Dušan Ičević

kana. Zaustavlja se slovenska ekspanzija na jug i jugoistok, a preus-

mjerava s juga na sjever i sjeverozapad u oblasti sjeverno od Save i
Dunava: u Mađarsku, Austriju, djelimični čak i u Njemačku, kasnije i
u Rusiju. Islamizacija dijela slovenskog stanovništva stvara osnovu
za postepeno posebno etničko individualizovanje. “Etnička struktura
stanovništva se mijenjala i dolaskom pripadnika pojedinih naroda
koji su prispjeli s Turcima ili za Turcima ... Tokom turske okupacije
uglavnom su slovenizovani zaostali Vlasi i Romani u unutrašnjosti
zemlje”.5
Etničko pregrupisavanje tako neprekidno traje.

2. Samosvojnost crnogorskoga naroda/nacije

Može li se, ipak, tragati za kakvim samosvojnostima crno-

gorskoga etnosa?
U vrijeme naseljavanja i “odomaćivanja” Slovena na Balkanu još
nije bila strogo diferencirana etnička masa u savremenome značenju.
Ni sami istorijski izvori nijesu sasvim pouzdani za konačne zaključke
nit svagda daju razgovijetne podatke o etničkome sastavu teritorija.
Slovenske grupe su najčešće poznate pod imenom Sklavinia, ili su,
kako je već pomenuto, za iste skupine davana različita imena, napri-
mjer u Duklji za Srbe koje i Hrvatima nazivaju, odnosno za Hrvate
koje i Srbima nazivaju, a naporedo sa njima su spominjani i Dukljani.
Na osnovi iste istoriorgafske građe dukljanski živalj će se etnički
označavati kako je kome ustrebalo.
S razlogom otuda i profesor dr Nikša Stančić smatra da je pogrešno
“pretpostavljati da su se Slaveni raselili na jug kao profilirane skupine
plemena od kojih izravno vuku porijeklo ondašnje nacije na slaven-
skom jugu. Oni si nosili opće slavenske osobine, a naseljavali su se
kao ispremještani dijelovi starih plemena, te su se po naseljima počeli

5
Up. Dr Petar Vlahović, Na životnim raskrsnicama, isto, str. 106.

118
 Crnogorska nacija

oblikovati nove plemenske individualnosti ...” U 7. vijeku je na

teritoriji Vizantijskoga carstva bilo, računa se, 25 takvih plemensko-
teritorijalnih cjelina, koje tadašnji pisci, kako se zna, nazivaju Skla-
vinijama, koje su imena nosila uglavnom prema georefskim nazivima
teritorija, rijeka i gradova na kojima su se oblikovali. N. Stančić
nabraja mnoge poznate slovenske skupine Neretvljana, Travunjana,
Zahumljana, Konavljana, naravno za temu koju raspravljam bitno
Dukljana, potom Strahumljana, Rinhina, Timočana, Karantanaca itd.
“Samo tri plemena su nosila etničko ime po naknadno doseljenim
ratničkim plemenima, koja su kristalizirala raniji sloj doseljenog sta-
novništva: Hrvati, na području od Cetine do Istre uz obalu i iza Vele-
bita, Srbi, u brdima između Plive i Lima, te Bugari na donjem Du-
navu, koji su dobili ime od tatarskog vremenom slaviniziranog ple-
mena. To je bila početna kristalizacija, koja je ulazila u stoljetne
procese integracije vođene socijalnim, kulturnim i političkim promje-
nama i usmjeravana različitim pravcima prije stvaranja današnje slike
nacionalnih cjelina”.6
Svakako nije lako odgonetati kako se u mnoštvu etničkih miješanja
i neprekidnih migracija, izazvanih ratnim ili ekonomskim prinudama,
prelazilo, prelivalo, pretapalo iz jednih narodnih skupina u druge.
Veliku tegobu za svakoga ko hoće da istražuje crnogorsku naciju
čini apsolutizovanje etnosa kao sveodređujuće karakteristike. U njoj
je, kao i u većini nacija, prava etnička smjesa, koju ona nasljeđuje, na-
stavlja i nosi u sebi, makar što je nacionalnom sintezom u određenim
društveno-istorijskim okolnostima stvoren novi socijalni sublimat.
Naime, u njoj se svakako može prepoznavati osnovni slovenski etnički
sastojak.
Međutim, ni Srbi nijesu kakav čisti etnos. I u srpskome narodu su
vremenom obuhvatane i asimilisane mnoge etničke skupine. Srbi su
se, kako navodi srpski etnolog Radomir Rakić, uobličavali u nacio-
6
Up. Prof. dr Nikša Stančić, Jugoslovenska ideja i jugoslovenski prostor,
Sedamdeset godina Jugoslavije, Intervju, specijalni broj, Beograd 1. decembar
1988, str. 12.

119
 Dr Dušan Ičević

nalnu zajednicu i od etnički nesrodnih naroda kada su se u njih, od

doseljavanja na Balkan i kasnije, u okviru Nemanjićke države, utapali
Avari, Pečenjezi, romanizovani Iliri, Tračani, Aromuni, Šćiptari, Grci,
Sasi. Dolaskom Turaka taj proces je znatno smanjen, ali nije prestao:
do naših dana posrbljavali su se Jermeni, Jevreji, Cincari, Romi i Vlasi
istočne Srbije.7

a) Autohtono porijeklo Crnogoraca

U naučnim spisima, naučnim raspravama, publicističkim tek-

stovima, dnevno-političkim polemikama izdašno se ponavljaju tvrdnje
o samobitnome crnogorskom etnosu. U novije vrijeme obnovljena i
sukobljena mišljenja su samo djelimično pripomogla da se spozna sva
složenost etničkoga razvoja Crnogoraca. Pretežno na osnovu poznate
građe izvođene su tvrdnje o etnogenezi Crnogoraca iz samosvojnih
etničkih supstrata.
Nasuprot uobičajenim naviknutim tvrdnjama o srpskome etnikumu
Crnogoraca, traga se za dokazima da su oni od iskona u nesrpskome,
slovenskome ili neslovenskome supstratu. Crnogorci su, po jednome
tumačenju, prvobitno Crveni Hrvati, koji su nastanjivali Crvenu Hr-
vatsku, odnosno Gornju Dalmaciju ili Duklju, pa su tek kasnije posr-
bljeni pod srpskom državnom vlašću, pod srpskom pravoslavnom
crkvom i usljed naseljavanjem Srba pod djejstvom ratova između
tadašnjih srednjovjekovnih državica.8
Iz najstarijih izvora, uglavnom stranih autora, (osim “Ljetopisa
popa Dukljanina”), ne može se, smatra se, izvoditi ni srpsko ni hrvat-
sko etničko porijeklo Crnogoraca. Oni si nastali iz posebne Sklavinije,
koja je naselila dukljansku zemlju, stvorila svoju državu, potisnula ili
pretopila starinačko, ilirsko i romansko, stanovništvo, pa preko samo-
7
Up. Radomir Rakić, O pojmovima “etnos”, “narod”, “nacija”, Gledišta, 1-2,
Beograd 1983, str. 17.
8
Up. S. M. Štedimlija, Crvena Hrvatska, Politička biblioteka, Zagreb 1937.
godine.

120
 Crnogorska nacija

stalne zetske i crnogorske države do najnovijijh vremena činila po-

seban etnički supstrat.9
Nesrpsko porijeklo Crnogoraca se zasniva na tumačenju istih iz-
vora, koji ga izvode iz srpskoga supstrata.
Etničku osnovu crnogorskoga naroda sačinjavao je, prema
etnologu Špiru Kulišiću, veoma stari sloj slovenskoga stanovništva
još od doseljavanja, koji je “... postepeno asimilovao ostatke
zatečenoga starinačkoga stanovništva svoje teritorije, od kojega je
naslijedilo izvjesne uticaje u načinu života, u fizičkome tipu, u jeziku
i kulturi”. Crnogorski narod zato predstavlja poseban etnos, različit
donekle od drugih jugoslovenskih naroda, naravno uz brojne
sličnosti sa njima.10
Iz istorijskih izvora se izvodi tvrdnja da Dukljani nijesu bili ni Srbi
ni Hrvati, pošto su uvijek zasebno navođeni kao Dukljani, koji su bili
stariji sloj slovenskoga stanovništva, izmiješan sa ostacima više ili
manje poromanjenih balkanskih starinaca. Istovremeno se nalazi srod-
nost ili sličnost crnogorskih običaja, kulturne tradicije i antropološkog
lika sa kavkaskim narodima.11 Ipak, crnogorski narod ima duboke et-
ničke i kulturne korijene, pa “... svojim antropološkim likom, jezikom,
ustanovama, svojom tradicionalnom kulturom predstavlja posebnu
balkansko-slovensku etničku sintezu.12
Uprkos variranju balkansko-slovenske simbioze i bliskosti sa kav-
kaskim narodima, zaključuje se da je crnogorski narod slovenski na-
rod, koji se razvio prožimanjem sa balkanskim starincima u procesima
slovenske asimilacije.13

9
Up. Savo Brković, O postanku i razvoju crnogorske nacije, Grafički zavod,
Titograd 1974. godine.
10
Up. Špiro Kulišić, O etnogenezi Crnogoraca, Pobjeda, Titograd 1980, str. 11.
11
Isto, str. 86.
12
Isto, str. 94.
13
Isto, str. 100.

121
 Dr Dušan Ičević

Po rasnome principu, odnosno po krvi, crnogorski narod pripada,

po dr Sekuli Drljeviću, dinarskim narodima, koji su potomci Ilira.14
Time on Crnogorce potpuno odvaja od slovenskoga, srpskoga itd.
etnosa. Međutim, stvari se relativizuju utoliko što istraživanja dr
Gojka Vukčevića (O porijeklu Ilira) nagovještavaju da su Iliri sa
Kavkaza, pa i Crnogorce “približava” kavkaskome ishodištu. Po isto-
ričaru Ivanu Mužiću (Podrijetlo Hrvata) Iliri su Sloveni, zapravo sta-
rosjedioci Balkana su Sloveni, a ne Iliri.
Za razliku od izvornoga srpskoga etnosa u razvoju Crnogoraca, tek
je kasnije, doseljavanjem, srpski živalj prevladao u Zeti, odnosno
Crnoj Gori. U formiranju crnogorskoga etnosa, po Š. Kulišiću, odlu-
čujuću ulogu su imali brojni doseljenici u vrijeme turskoga perioda,
ali je većina doseljenika bila crnogorskoga porijekla, seobama pre-
težno lokalnoga karaktera.15
Iako smatra da su Dukljani (po Brieniosu) romanizovana ilirska
plemena, a Crnogorci u svoju davnašnju zemlju došli kao Hrvati, i pod
tim imenom u njoj živjeli nekoliko vjekova, Savić Marković Štedi-
mlija ipak priznaje da je bilo neprestano seljenje Srba u tu zemlju.
Ono je počelo već u 9. vijeku za vrijeme bugarsko-srpskih ratova, a
naročito mnogobrojno pred navalom Turaka, kada je “Zeta postala
zasićena srpskim stanovništvom”.16
Suprotno od toga, smatra se zabludom shvatanje o masovnome
doseljavanju u Zetu nakon Kosova, ili da su oni nadošli uskoci iz rani-
jih srpskih krajeva, nego su Crnogorci pravi starosjedioci. U istorij-
skim izvorima nema dokaza o srpskom porijeklu Crnogoraca.17

14
Up. Dr Sekula Drljević, Balkanski sukobi 1905-1941, Putevi, Zagreb 1944,
str. 144.
15
Up. Špiro Kulišić, O etnogenezi Crnogoraca, isto, str. 11.
16
Up. S. M. Štedimlija, Crvena Hrvatska, isto, str. 26, 41, 9; Osnovi
crnogorskog nacionalizma, Zagreb 1937, str. 9. Štedimlija objašnjava da je poste-
peno stvoren novi tip države sa nacionalnim imenom došljaka (srpskim) i politi-
čkim težnjama koje su oni donijeli.
17
Up. Savo Brković, O postanku i razvoju crnogorske nacije, isto, str. 35, 37.

122
 Crnogorska nacija

Prenebregava se očigledno da su slovenska plemena veoma izmi-

ješana, da su bila velika preseljavanja stanovništva tokom istorije, i da
je turska najezda svakako izazvala pomjeranja ljudi.
Srpski i crnogorski etnos su, po mišljenju Sava Brkovića, dva
samostalna entiteta koji se kroz istoriju neposredno razvijaju, među-
sobnim uticajima, vezama i sukobima. Iako su tokom istorijske pro-
šlosti imali, kao susjedi, mnogo zajedničkoga, nije im smetalo da se
etnički samostalno razvijaju. Crnogorci su, kaže Brković, Južni Slo-
veni, kao i Srbi i Hrvati, pa zato u mnogome slični, te sudbinski upu-
ćeni jedni na druge, a istorija im se ukršta. On se suprotstavlja mi-
šljenju i S. M. Štedimlije i B. Jovanovića o hrvatskome ili srpskome
porijeklu Crnogoraca, pošto su oni poseban etnos, ali srodan drugim
južnoslovenskim narodima, “nastao od doseljenih Slovena i staro-
sjedelaca koji su se slovenizirali”.18 Tako se zatvara krug u posebnom
etnosu, iako je neminovno da su se, čak i da su odvajkada i potpuno
zaseban etnos, “natrunjivali” srpskim ali i hrvatskim sastojcima.
Integralno srpstvo zastupa Milisav Glomazić, po kome je veliki dio
Balkana, nakon naseljavanja Slovena, bila srpska država. Oni su naselili
prostrane teritorije, pretopili u sebe zatekle ilirsko-tračko i grčko-vizan-
tijsko stanovništvo, primili hrišćanstvo iz Vizantije i bili pod uticajem
grčko-vizantijske kulture. Sklavinije iz spisa Konstantina Porfirogenita
izjednačuje sa Srbima, pa je “logično” da je i Duklja bila naseljena
Srbima, iako se spominju Srbi i Hrvati. Kada se u Vrijenijevom saop-
štenju iz 11.vijeka spominju Dukljani i Hrvati, onda tumači da je pri-
mijenjen državni a ne teritorijalno-etnički pojam, pa su Dukljani pre-

18
Up. Savo Brković, Etnogenezofobija, prilog kritici velikosrpstva, Književna
opština Cetinje, Cetinje 1988. godine. Savo Brković smatra da je izvršeno posrblja-
vanje Crnogoraca: osvajanjem zetske države od strane Nemanjića, izjednačava-
njem srpstva i pravoslavlja koje je Crnogorcima nametalo srpsko ime, dinastičkim
potrebama za osvajanjem srpskoga prestola, djelovanjem glavarskoga sloja, nema-
njisanjem i dušanisanjem pod indoktrinacijom garašaninovskog tipa, okupacijom
od strane srpskih trupa i velikosrpskim bezuslovnim ujedinjenjem Crne Gore sa
Srbijom (str. 38, 93, 58, 79-81-107-112).

123
 Dr Dušan Ičević

djelno, teritorijalno spomenuti, ali da su etnički Srbi. Crnogorsko je

takođe predjelni naziv, kao što je geografski naziv i sama Crna Gora.19
Kada Glomazić koristi spise Zonare, Skiličinoga nastavljača, Ljeto-
pis popa Dukljanina itd. za dukljansko stanovništvo uvijek nalazi, ili
prevodi, na srpski etnos. U podacima o Nemanjićima traže se dokazi o
srpskome pravu na teritorije koje su nastanjivali Dukljani, odnosno
Zećani. No, baš iz spisa koji se navode valja razjasniti:
a) iz Savinoga životopisa o Stefanu Nemanji što znači da “obnovi
svoju dedinu” (ustvari Rašku), “podiže propalu svoju dedovinu, i
pridobi od pomorske zemlje Zetu s gradovima”, koja nije njegova
dedovina, ili
b) iz Lj. Stojanovića da “Bela Uroš beše gospodar u srpskoj zemlji
i izgnan bi od bugarskog cara i prebegavši u Zetu rodi Tugomila, a on,
u Ribnici, Stefana Nemanju”, što znači da su prebjeglice u tuđoj
zemlji, ili
c) Domentijanov zapis da je Nemanja “carevao svom srpskom i
primorskom zemljom, i Dioklitijom i Dalmacijom i Travunijom”, što
znači da se razlikuju i razdvajaju pomenute zemlje od Nemanjine
države, ili
d) da mu je u tituli stajalo da je bio “veliki gospodar i samodržac
sve srpske zemlje i primorske Dioklitije, Dalmacije, Travunije, Za-
humlja, sa svim okolnim stranama”, što očigledno pokazuje da sve
srpske zemlje nijesu i one koje se posebno nabrajaju.
Nenaučne su, po Glomaziću, tvrdnje S. Brkovića i Š. Kulišića, da
je crnogorski narod postao autohton i autonoman navodnom simbio-
zom ilirskoga i vlaškoga (romanskoga), kao većinom, sa slovenskim
stanovništvom, kao manjinom 20 nego da je slovensko srpsko porije-
klo, tačnije srpsko, pa se i ne može govoriti o crnogorskome etničko-
me određenju, niti o crnogorskoj naciji.21
19
Up. Milisav Glomazić, Etničko i nacionalno biće Crnogoraca, Panpublik,
Beograd 1988, str. 15, 24, 91.
20
Isto, str. 90.
21
Isto, str. 91.

124
 Crnogorska nacija

Zastupnici srpskog porijekla i identiteta Crnogoraca osporavaju

Kulišićeve navode ili dokaze o Dukljanima, koje svode na trećinski
dio stare Crne Gore, dok je, kaže se, 2/3 Crnogoraca po teritorijalnoj
pripadnosti srpskoga etničkoga sastava. Prigovara se upravo što nije
pisao o etničkome sastavu većine stanovnika koje naseljava sadašnju
Crnu Goru. Smatraju da su Rašani u većoj mjeri preci današnjih
Crnogoraca od Dukljana, a Crnogorci su oduvijek smatrali da su
srpskoga porijekla.22 Tako se Crnogorci dijele po teritorijalnoj pri-
padnosti raškoj i dukljanskoj/zetskoj/ crnogorskoj državi do jedin-
stvene Crne Gore.
Nacionalni istoričari pišu istoriju po željenoj nacionalnoj ideji i
konjunkturi. Nacionalno jedinstvo odvajkada je ideal kome se teži od
pravremena, a uzdižu vladari koji su stvarali velike državne tvorevine,
makar one trajale po nekoliko godina (Časlavljeva, Dušanova). Sve se
zaodijeva nacionalnim imenom, čak i onda kada su postojale samo
plemenske grupe a nacija nije bilo.
Proces spskoga etničko-političkoga osvajanja, posvajanja i preta-
panja slikovito opisuje istoričar S. Stanojević. U doba kad su Sloveni
naselili Balkansko poluostrvo, “počelo je ono pleme, koje je nosilo
srpsko ime i koje se bilo nastanilo negdje između Ibra i Lima, oku-
pljati oko sebe okolna, vrlo srodna plemena, koja su u to doba još
imala svoja zasebna plemenska imena”. Nije poznato, kako se vršilo
pretapanje i stapanje centralnoga srpskoga plemena sa okolnim ple-
menima, ali je sklon da domišlja kako je srpsko pleme zbog zgodnoga
geografskoga položaja i svojim fizičkim i intelektualnim sposobno-
stima dosta brzo poslije dolaska u svoju novu postojbinu počelo
okupljati oko sebe okolna plemena u svim pravcima i potčinjavati ih,
politički i kulturno, mada je i ono ponekad podlijegalo jačemu uticaju
pojedinih plemena. Borba srpskoga imena sa drugim raznim plemen-
skim i pokrajinskim imenima i nazivima riješen je uglavnom krajem

22
Up. Batrić Jovanović, Crnogorci o sebi, Narodna knjiga, Beograd 1986, str.
43, 47, 53.

125
 Dr Dušan Ičević

8. i početkom 9. vijeka u korist srpskoga imena. No, priznaje, još dugo

je vladalo sjećanje na ranije plemenske i pokrajinske nazive.23
S. Stanojević ne navodi imena “srodnih plemena”, niti koja su pod-
ručja naseljavala. Bilo bi zanimljivo objasniti kako je pleme koje je
nastanjivalo najsiromašniji kraj uspjelo da se nametne, i otkuda u
mnoštvu slovenskih plemena baš Srbima nadmoćne ili izuzetne fizičke
i intelektualne sposobnosti koje su nametnuli svima.
Uticaj srpske nacije S. Stanojević, slijedeći takvu istoriografsku
logiku, nalazi i u plemenskome načinu života i organizacije društva.
U tumačenju tadašnjih događaja upotrebljava pojmove srpska zemlja,
slovenska i pomorska plemena. Časlavljeva država je najviše uradila
da srpsko ime ovlada skoro kod svih srpskih plemena. Čudno je da i
srpska plemena treba da se natjeraju na prihvatanje svog “imena”. One
koji neće da trpe nad sobom tuđega gospodara nap rimjer Časlava,
okrivljuje za separatustičke težnje, i državne i plemenske.24 Poslije
Časlava, Srbija je raskomadana, pošto se u zajednici nijesu mogli
držati svi oni heterogeni elementi koji su sačinjavali ondašnju Srbiju,
iako se, kako se ranije navodi, radi o srpskim plemenima. Možda se ni
srpska plemena ne bi rado ujedinjavala, ali je vjerovatnije da je bilo
nesrpskih plemena koja nijesu pristajala na srpsku hegemoniju. Po
padu Raške izbjegla su mnoga srpska vlastela i dinasti u primorje,
koje, Pomorje namjesto Polimlja postaje težište srpskoga života, a
primorske oblasti predstavnik srpskoga naroda.25
Dovitljivo je tako ispisivati istoriju u kojoj se bez ikakvih dokaza
sve podvodi pod jedan isti narod. No, S. Stanojević priznaje da je
mnogo teže bilo okupljati i pokoravati srodna plemena u oblastima

23
Up. St. Stanojević, Istorija srpskog naroda, Beograd 1910, str. 40-41. Ako su
srpsko pleme krasile takve osobine da je nadmoćno nad svima, kako se objašnjava
da su u svojim planinama ostali čitavih pet vjekova, kako napominje V. Ćorović,
da bi se tek krajem XII vijeka spustili u susjedne doline i zavladali (Up. Vladimir
Ćorović, Istorija Srba, BIGZ, Beograd 1989, str. 73).
24
Up. St. Stanojević, Istorija srpskog naroda, isto, str. 52.
25
Isto, str. 54.

126
 Crnogorska nacija

primorskih krajeva, koja su više bila svikla na nezavisan život. Sve

više se “među tim primorskim srpskim oblastima” ističe Zeta, zbog
svog geografskoga položaja (opet !), hrabrosti i vladalačke kuće. Pod
Vojislavom, zetskim vladarom, prvi put je srpski narod imao svoju
državu, u kojoj je bio gotovo “ceo srpski narod”, i koja je bila potpuno
slobodna i nezavisna.26 Autor i ne pomišlja da se upita otkuda u Zeti
toliko žudnje za slobodom i svojom nezavisnom državom, ili za sepa-
ratizmom, ako su svi - Srbi. Je li samo dinastička surevnjivost pre-
vladala kod Zećana da su se radije “podložili Vizantiji”, nego da pri-
znaju “prevlast Srba Rašana”.27
Zeta je osvojena 1170. godine. Tada se definitivno odvaja Bosna u
posebnu državu. Otada se istorija srpskog naroda, kako napominje S.
Stojanović, dijeli na istoriju Raške i na istoriju Bosne. Izgleda da i ne
pomišlja na posebnu istoriju Zete, kad se oslobodila Nemanjićke
vlasti, i postala, naročito kao Crna Gora, slobodna i nezavisna država
sve do najnovijih vremena.
Duklja/Zeta i Raška/Srbija su u nastajanju bile u mnogim kara-
kteristikama različite, odvojene i samostalne državne tvorevine. U
njima su se na određen nađin nasljeđivale i nastavljale dvije
civilizacije, vizantijska i rimska tradicija. Zeta je obuhvatala oblasti
sa razvijenim gradovima i gradskim stanovništvom, privredom, zana-
tima, trgovinom, saobraćajnicama, sa plodnim ravnicama, naročito
oko Skadarskoga jezera i Jadranskim morem. Raška je, u unutrašnjo-
sti Balkanskoga poluostrva, bila privredno nerazvijena, bez gradova i
komunikacija, između planinskih masiva Dinare i Šare. Kako napo-
minje istoričar Vl. Ćorović, sticajem čudnih okolnosti i možda naklo-
nosti taj kraj, koji je ostao jedan od najkonzervativnijih na Balkanu,
naselili su, kako on kaže - “baš mi, Srbi”.28 Velike razlike u početku
su bile i u primanju hrišćanstva, istočnoga u Raškoj, i zapadnoga u
Zeti.
26
Isto, str. 63-64.
27
Isto, str. 85.
28
Up. Vladimir Ćorović, Istorija Srba, isto, str. 46.

127
 Dr Dušan Ičević

Proces srbizacije, kojima je i srpsko i nesrpsko stanovništvo pre-

vođeno u isti etnicitet i vodio potpunim nestajanju “starih naroda”
tekao je i u Zeti. Španje, Bukumiri, Macure, Kriči itd. zamjenjivani su
novodošlim plemenima Bjelopavlićima, Piperima, Bratonožićima,
Drobnjacima, Vasojevićima i dr.
V. Ćorović, koji u svojoj “Istoriji Srba” opisuje procese posrblji-
vanja, zapaža neobičnu pojavu na dosta strana, a posebno u Vaso-
jevićima da se ime Srbljak upotrebljava u prezrivom značenju.29 Ako
su svi Srbi, zašto bi se prezirali?
“Srpsko” paštrovsko pleme u svome kolektivnome pamćenju, kako
piše S. M. Ljubiša (“Kanjoš Macedonović”), sadrži sačuvano saznanje
da su u prastarim vremenima, prije nego su se pokrstili, i po kazivanju
carigradskih povjesnika i po mnogim znacia: po prezimenima, nari-
ječju, odijelu i pripovijedanju “... bivali i prije srpske seobe neka slo-
venska naseobina na današnjem zemljištu, koja se izjednačila sa
došljacima”.30 Prvi slovenski doseljenici su, znači, izjednačeni sa do-
šljacima, za koje se tvrdi da su Srbi, ali je u Paštrovićima ako su se
zaista doseljavali Srbi, sačuvano suviše staroslovenskih, autentičnih
oznaka.
Prema Ćorovićevome mišljenju, Srbi su se, najvećim dijelom,
prvobitno smjestili u središnju i istočnu Bosnu, u zapadnu Srbiju do
Rudnika i u područje “današnje zetske banovine”.
Objašnjenje zašto su se održala samo dva plemenska naziva, Srba i
Hrvata, vidi u sticaju prilika i njihovoj sposobnosti da prvi obrazuju
države, Hrvati pod pritiskom Franaka, a Srbi pod pritiskom Bugara.
Ako bi tako bilo, onda Dukljani ne bi bili Srbi, kako tvrdi u svojoj
studiji. Možda se izvjesno razumijevanje Ćorovićevih tvrdnji o prvoj
srpskoj državi i sposobnosti za državnu organizaciju bosansko-raških
Srba nalazi u rasnoj čistoti, koju oni posjeduju. Naime, kako tumači
autor, Zeta je sa homogenim stanovništvom: u gradovima romansko, u

29
Isto, str. 71.
30
Up. Stjepan Mitrov Ljubiša, Pripovijesti, Prosveta, Beograd 1968, str. 40-41.

128
 Crnogorska nacija

Zagorju slovensko. Ona je etnički bila skoro na neuočljivoj granici

između albanskoga i slovenskoga elementa. Do danas održana ple-
menska uz to miješana na zajednicu “nepriviknuta rasa bila je malo
pogodna osnova za jednu disciplinovanu državnu organizaciju”. Zeta
nije zbog toga, te svog periferijskoga položaja i blizine vizantijskoga
dračkoga temata “mogla da postane stalno vodeća snaga u stvaranju
srpske srednjovjekovne države”. Pogodnije su bile Raška i Bosna,
zbog toga što su se nalazile u središtu “naših plemena”, u planinama,
zadugo nijesu bile na udaru, “sa pretežno našim srpskim, odnosno
slovenskim elementom, sa nešto romanskih stočara, kulturno bezo-
pasnih i etnički žilavih”. Oni su “i danas najsvežiji i najaktivniji deo
naše rase”.31 Ako je tako, onda V. Ćorović ili ne računa Zeća-
ne/Crnogorce u “rasne predstvanike” Srba, ili su oni “nešto drugo”,
pošto su se jedini viševjekovnom borbom oduprli svim velikim silama
da ih pokore i potru. Duklja/Zeta/Crna Gora su bili sebi dovoljni da se
održe, bez imperijalnih pretenzija, osim u pojedinim trenucima iluzija
knjaza/kralja Nikola da stvori jedinstvenu veliku srpsku državu.
Srbija se od 7. do 12. vijeka nalazila, prema mišljenju dr Relje No-
vakovića, na prostorima, kako ih je označavao K. Porfirogenit, u
zaleđu Duklje, Travunije i Zahumlja, istočno od Hrvatske i sve do
Bugarske. Novaković nastoji da riješi kuda se i dokle sve prostirala
tadašnja Srbija, koliko je posebna bila Bosna i kako je moguće tretirati
status Raške.
Po podacima iz 12. vijeka Bosna je samostalna teritorija, odvojena
od Srbije, ima poseban način života i upravljanja. Takvi podaci na-
vode Novakovića da pita: ako je narod u Bosni još od početka bio u
sklopu Srbije, pa čak kako neki misle, i istog porijekla kao i Srbi,
otkuda u tome narodu već od 12. vijeka poseban način života i
poseban način upravljanja? On ne prihvata ni stanovište da su Srbija i
Raška isti pojam sa dva imena, pa ni jezgro prvobitne Srbije ne treba
tražiti u Raškoj. Raška je u svoje vrijeme jedino mogla biti uključena

31
Up. Vladimir Ćorović, Istorija Srba, isto, str. 5-6, 15, 20, 23-26, 86.

129
 Dr Dušan Ičević

u srpsku državu, ali ne zamjenjuje Srbiju, iako se pod njom ponekad

podrazumijevala i Srbija. Prvo uključivanje Raške u sastav srpske dr-
žave zbilo se vjerovatno poslije Časlavljavoga uspjeha u borbi sa Uga-
rima. Otuda prostor Srbije za najstariji period valja tražiti ili u pri-
morskim oblastima ili, što je vjerovatnije, na teritoriji koja se nalazila
između pomorskih oblasti, Hrvatske, Bosne, Raške i zaleđa Duklje.
Najveći dio rane Srbije bio je obuhvaćen područjem koje Dukljanin
naziva Podgorjem.
Prema odnosima i etničkome sastavi Zete, Srbije i Raške ne mogu
se jednostavno prevesti kao da su sve one srpske zemlje. Tako se, po
nalazu R. Novakovića, teritorijalno proširenje Bodinove države ni-
kako ne može smatrati proširenjem Srbije, nego Zete, pošto je on bio
vladar Dukljanske, odnosno Zetske države. U borbi za prevlast nad
srpskim zemljama postepeno se učvršćuje srpsko-raški savez, koji
omogućuje pobjedu nad Zetom.
Od Nemanjinoga vremena se već može govoriti o prevlasti Raške,
odnosno srpske države nad Zetom, koja je osvojena silom. Novako-
viću se čini da je Zeta, kao i Bosna, još od samoga početka osobena
zemlja, što je ostala kroz čitavu svoju istoriju, iako se u određenim
periodima nalazila u sklopu srspke države. “Zeta nikad nije postala
Srbija…”32 Ni Crna Gora nikada nije bila Srbija.
Srbija je zvanično ratom pokorila Zetu i držala je pod svojom upra-
vom oko 170 godina. Svi namjesnici Zete bili su tada iz vladarske
kuće Nemanjića, koji su odatle kao pretendenti na presto, uz pomoć
zetske vlastele i zetskoga puka, rušili ustoličene vladare. U Du-
klji/Crnoj Gori živi stanovništvo, koje je vjekovima miješano i sta-
pano u istorodni kolektivitet: narod i naciju.
Srbija nikad nije bila matica Crnogoraca. Seobe iz Srbije su se
kretale na sjever, a ne prema Crnoj Gori. Naknadno je racio-
nalizovana priča o iseljavanju Srba sa Kosova u sadašnju Crnu Goru.
Stihovi “Što se ne šće u lance vezati, to se zbježa u ove planine”

32
Up. Relja Novaković, Gde se nalazila Srbija, isto, str. 14, 41-43, 379-389.

130
 Crnogorska nacija

vrijedi za stanovništvo ravničarskih krajeva Zete, odnosno Crne

Gore, koje se ispred turske najezde,u borbama, povlači u kamenite
crnogorske predjele. Istoričari navode da su ubrzo po zauzimanju
Kosova Turci zapisali da je dobro naseljeno “starim srpskim življem
raznih zanimanja”, a popisan je i “veliki broj sveštenstva”.33 Vlastela
i mnogo vojske je izginulo u Kosovskome boju. Velika seoba Srbalja
pod Arsenijem Čarnojevićem zbila se tek 1690. godine prema
sjevernim krajevima, Panoniji, odnosno Ugarskoj, preko Save i
Dunava.
Istoričar Radovan Samardžić prati rasipanje srpskoga naroda iz os-
novnoga jezgra od Kosovskoga boja do Srpskoga ustanka 1804. go-
dine pretežno prema sjeveru i sjeverozapadu. Nakon pada države Ne-
manjića, obnavlja se srpska država u obliku despotovine, koja kona-
čno potpada pod tursku vlast pogibijom posljednjega srpskoga despota
Pavla Bakića 1537. godine, iako se zvaničan pad srpske despotovine
računa već 1459. godine. Viševjekovno ropstvo pod Turcima uveliko
je unesrećilo srpski narod, ali je on nastavio da se bori.
U pregledu otpora i vojevanja srpskoga naroda protiv Osmanskoga
carstva navode se najčešće hajduci i uskoci, dok se organizovana oslo-
bodilačka borba Crne Gore i Sedmoro Brda uopšte ne ubraja u
neprekidnu borbu sa tuđinom.34 Moguće je da je autor istraživanje us-
mjerio na osnovnu maticu srpskog naroda, koji je naseljavao Srbiju.
Možda rubni “srpski krajevi” nemaju bitan značaj za cjelinu razvoja
srpskoga naroda. R. Samardžić ipak označuje koliko je za stvaranje
srpskoga istorijskoga karaktera bilo vrijedno krajišničko službovanje
Srba u korist Austro-Ugarske u zaštiti od turskih upada. Vjerovatno da
malena Crna Gora, kao srpska država, kako napominje na jednome
mjestu, nema toliki značaj da bi se u kontekstu srpstva izdvajala, ali
je, bar zbog ranijega, pogotovu prošlovjekovnoga uzvisivanja Crno-
goraca, moglo da se “oda priznanje” onima koji su slovili kao “cvijet

33
Up. Radovan Samardžić, Kosovsko opredeljenje, SKZ, Beograd 1990, str. 42.
34
Isto, str. 72-77, 90-91.

131
 Dr Dušan Ičević

srpstva”. Svakako začuđuje što autor u svojim odabranim spisima ne

obrađuje Crnogorce, ako ih je smatrao Srbima.
Slično Samardžiću, i Ž. Vidović “marginalizuje” Crnu Goru, odno-
sno smješta je u teritorijalni pojam Vojne Krajine. Vojna Krajina kao
srpska istorijska ustanova, kako kaže, bila je mletačka (u Crnoj Gori i
Dalmaciji) i austrijska (Lika, Kordun, Banija, Banat do Temišvara).
“Austrijska” Vojna Krajina je bila čvršće vojno organizovana i odi-
grala je presudnu ulogu (“Kočina Krajina”) u Karađorđevome us-
tanku. Područje Crne Gore i Brda predstavlja mletačku vojnu krajinu,
čak sa guvernerom, i eparhiju (vladičanstvo) Pećke patrijaršije.35
Tako se Crna Gora i Sedmoro Brda smještaju u tuđu teritoriju, pod
tuđu vlast ili protektorat ili uticaj, pa stavljaju i na rub srpske istorije.
Viševjekovna osloboidilička borba Crnogoraca je skrajnuta u sporedni
kutak istorije. Možda je odista tako za većinu srpske matice, koja je
bila u viševjekovnom ropstvu pod osmanskim carstvom. Ali se, onda,
ne može “patiti” što Crnogorci hoće da budu svojstveni odvajkada i
kroz svoju burnu istoriju “borbe neprestane”.
Za Porfirogenitovo pominjanje Srba i Srbije dr D. Živković kaže
da se ne može uzimati u značenju kakvo imaju u epohi feudalizma,
pogotovu u njegovo vrijeme (Porfirogenitovo) nije moguće govoriti o
Srbima kao kompaktnome etnosu, niti o Srbiji u smislu državne terito-
rije, koja tada nije mogla imati atribute državnosti. U Porfigenitovo
vrijeme ona prolazi kroz fazu županijskoga ustrojstva, za razliku od
oblasti koje su se naslanjale na jadransku obalu i već bile u knežin-
skome uređenju. Pouzdanije je da se stanovnici primorskih arhontija
koje nominalno priznaju vizantijsku vlast nazivaju imenima teritorija
koje su naselili: Dukljani, Travunjani, (Trebinjani), Zahumljani, Ko-
navljani, Pagani (Neretvljani). Bespredmetno je dokazivati, smatra
Živković, kojim su užim plemenskim skupinama pripadali. U osnovi,
svi pripadaju veoma razuđenoj masi slovenskih grupacija u prekodu-

35
Up. Žarko Vidović, Njegoš i kosovski zavjet u novom vijeku, Filip Višnjić,
Beograd 1989. godine.

132
 Crnogorska nacija

navskoj postojbini, manje ili više izmiješanoj s drugim Indoevro-

pljanima i eventualno zatečenim starincima.36
Prednosti Duklje/Zete nad Raškom/Srbijom su, pored ostaloga, u
tome što je velikom pobjedom nad vizantijskom vojskom
(1042/1043) Duklja bila prva balkanska zemlja koja je izborila
nezavisnost od Vizantije (tada je prvi put pomenuto i njeno novo ime
Zeta), što je prva pokorila Rašku za vladavine kralja Mihaila, što je
Bodin prvi proglašen za cara.37 No, vođstvo preuzima Raška,
pokorava Zetu i drži je pod svojom vlašću više od stosedamdeset
godina. Sukobi između vladara i pretendenata iz dinastije Nemanjića
na srpski presto od tada neprekidno traju, kao nezadovoljstva i
pobune zetskih velikaša i naroda. Još je Stevan Nemanja pokorio
Zetu, “sprovodeći žestoku odmazdu nad narodom u krajevima koji su
pružili žestok oružani otpor”.38
U dokazivanju objektivnoga postojanja crnogorske nacije, a nepre-
kidnoga posrbljavanja Crnogoraca zarad interesa srpstva, dr Danilo
Radojević koristi navode brojnih autora i stare tekstove po kojima ni
srpski feudalni vladari (Stefan Prvovjenčani, Uroš, Dušan i drugi) i
visoki crkveni dostojanstvenici (Sava Nemanjić) nijesu Duklju i
Pomorje uključivali u “srpske zemlje”. Složenica “slovenoserbsko
koleno” iz “Serbskog letopisa” (Budim, 1824) i “Slavenoserbi” je
samo prividno etnikon, pošto označava Južne Slovene koji pripadaju
pravoslavnoj crkvi. Garašaninovo “Načertanije” je naročito pospješilo
posrbljavanje Crnogoraca (ugledni istoričari su Veliku Srbiju
“zahvatali” između Vidina i Jadranskoga mora, Ljubljane i Soluna, ili
južnoslovenskim narodima stavljali srpski/“Srbo”/ predznak,
organizovanje crnogorske emigracije protiv crnogorske države, ili se
praktične pokušaje (“Bombaška Afera”, 1908.) da likvidiraju
crnogorski dvor, vlada i izazove pobuna. Ujedinjenje Crne Gore sa

36
Up. Dr. Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda, isto, str. 103-104.
37
Isto, str. 108-110.
38
Isto, str. 137.

133
 Dr Dušan Ičević

Srbijom nasilno je izvedeno39 i bespravno je likvidirana nezavisna i

suverena crnogorska država.
Vladajući sloj obilato koristi Pravoslavnu crkvu da utre narodnosni
crnogorski identitet, posebno osporavanjem autokefalnosti Crnogorske
pravoslavne crkve. Asimilatorske projekte smišljeno je “pripremala
garašaninovska birokratija kroz školstvo, udruženja (militantna), crk-
venu propagandu i kulturnu djelatnost, pa i naučnu, iako oskudnu i
ograničenu”. Ista politika nastavljena je između dva rata, kada je bilo
predviđeno raseljavanje Crnogoraca u druge krajeve Kraljevine, a
nakon Drugoga svjetskoga rata kolonizacija u Vojvodini, iseljavanje
iz Crne Gore Preko 91.000 Crnogoraca (1948-1971) itd.40
Stereotipi o Crnogorcima kao Srbima odvajkada i zavazda su do-
padljivi za usmeno prepričavanje i ispisivanje tekstova kojima se
samo ponavljaju, sa određenim dosjetkama, poznate svesrpske ideje.
Većina naučnika koja osporav crnogorski nacionalni identitet rijetko
zalazi u društveno-istorijske procese koji su objektivno doveli do
nacionalnoga konstituisanja Crnogoraca. Najviše dokle seže misao
pojedinih osporavatelja crnogorske nacije jeste priznanje da ona
postoji po “političkoj volji” i “političkoj naredbi”. Oni koji su skloni
kritičkijem poimanju složenoga fenomena nacije, pa i konkretno -
istorijskih prilika koje su “porodile” crnogorsku naciju, zastaju na sve-
određujućem srpskome etnosu, koji zadržava Crnogorce “u svome
krugu”. Ugledni srpski naučnici, pak, koji se temeljno bave istraži-

39
“Invazija srpskih trupa i odreda četnika Koste Pećanca (1918), prisajedinje-
nje, bijeli teror nad crnogorskim narodom, razaranje kulturnih institucija, raselja-
vanje i potpuna ekonomska bijeda – ostavili su dubok trag u crnogorskom narodu.”
(Up. Dr Danilo Radojević, Crnogorski narod i njegovi potuđenici, Start 539, Za-
greb 16. septembar 1989. godine, str. 76-77) U Radojevićevom tekstu su sabrane,
odnosno ponovljene uobičajene tvrdnje o “odnarođivanju” Crnogoraca. Crnogorce
koji žive izvan Crne Gore i koji se, kako kaže, bore protiv nje ili iz uvjerenja ili
“zablude” Crnogorce smatraju Srbima, naziva potuđenicima, čime im odriče svaku
valjanost.
40
Up. Dr Danilo Radojević, Crnogorski narod i njegovi potuđenici, isto, str.
76-77

134
 Crnogorska nacija

vanjem integrala nacije i formiranjem jugoslovenskih nacija daju obi-

lje podataka o nastanku, razvoju i bivstvovanju crnogorske nacije.
Najranije države i stanovništvo Duklje, potom Zete i Crne Gore V.
Ćorović, kao i većina srpskih istoričara, tretira kao dio srpske istorije i
etnosa. Čak i onda kada nema osnove u izvornoj građi i dokumentima,
sklon je da na srpske nazive prevede pomenuta područja. Međutim, po
naučničkoj savjesti pretežno objektivno prenosi faktičko stanje odnosa
i događaja u pojedinim vremenskim razdobljima. U “Istoriji Jugo-
slavije” najviše se bavi porijeklom i razvojem Srba i Hrvata. Pošto se
bavim etničkim porijeklom Crnogoraca zadržaću se se samo na
ćorovićevim viđenjima etničkoga sastava prvih balkanskih država,
posebno na dukljansko-zetskome prostoru.
Miješanje stanovništva (starinačkoga sa slovenskim življem), na-
lazi V. Ćorović, bilo je najveće upravo u Duklji. “Albanski etnički
element znatno se miješao sa našim naročito u području stare Duklje,
oko reka Zete i Drima, i dao je veoma zanimljiv etnički i rasni spoj”.
Valjda ne hoteći da “domišlja” imena plemena iz tadašnjega vremena,
upotrebljava izraz “naši” misleći, pri tome, srpski. U dinarskim obla-
stima Balkana živjela su ilirska plemena, između kojih i “naših dose-
ljenika bilo je mnogo stapanja”, o čemu svjedoče i njihova neobična
imena (Kuči, Mataruge, Piperi, Malonšići, Katunjani itd.).
Prvobitno slovensko ime postepeno je zamijenjeno srpskom ozna-
kom. V. Ćorović opisuje kako se od poslovenjivanja prelazilo na
posrbljavanje baš na području Duklje, odnosno Zete. Nakon najsta-
rijih plemena Španja došli su slovenski Lužani, za koje se govorilo da
su “stari Srbi” (iako za to nema nikakvih dokaza), koje su potom
nadvladali Bjelopavlići i djelimično Piperi i Bratonožići. Vasojevići
su sve koje su zatekli i sve nove došljake zvali imenom Srbo i Srbljak,
da bi vremenom svi postali zajednica srpskoga naziva. Ćorović tumači
da su Vasojevići kao čistije bratstveničko i mlađe pleme osjećali raz-
liku “između sebe i onih smešanih raznoplemenika, slovenskih (Lu-
žani) i neslovenskih, koje je vladajuće srpsko pleme osvajajući ih i
asimilujući ih, pribralo pod svoju vlast i naturilo im svoje srpsko ime”.

135
 Dr Dušan Ičević

Slično je bilo sa Kričima između Kolašina i Pljevalja, koje su potisli

Drobnjaci itd. Time se priznaje da je proces posrbljavanja duže trajao i
postepeno prevodio sve neslovenske i nesrpske etničke skupine u
jedan etnički amalgam, “dale im opšte srpsko ime kao gospodujuće i
državno”. Praktikovano je posrbljavanje i slovenskih naziva, pa Ćo-
rović, na primjer, navodi da je u Koporinskom letopisu iz 14.vijeka za
kralja Milutina, koji se pročuo i u svoj grčkoj i slovenskoj zemlji,
docniji Pećki letopis slovensko ime popravio u srpsko.41 Na osnovu
toga detalja bi se moglo pretpostavljati da su naknadne izmjene vršene
i za druge oznake i potrebe.
Sloveni su u naseljavanju, navodi Ćorović, došli sa brojnim ple-
menskim nazivima: Srbi, Hrvati, Duljebi, Bodrići, Drugovići, Severci,
Smoljani itd.. Prema navodima jermenskoga geografa iz 7. vijeka
Mojseja Horenskoga, u Dakiji je živjelo čak 25 slovenskih plemena,
koji su prešavši Dunav zauzeli Trakiju i Makedoniju, Ahaju i Dalma-
ciju. Sloveni su od starinaca primili i zadržali dobar dio starih mjesnih
i većih oblasnih naziva: Dalmacija, Dioklitija, Istra, Maćedonija itd.
Međutim, Ćorović ne priznaje plemenski nego čisto geografski znak
Timočana, Branićevaca, Jezeraca, Zećana, Trebinjaca, Neretvljana i sl.
U isti red stavlja i plemena koja nikad nijesu imala svoju državu. Po-
menuto miješanje, sličnost i identičnost Hrvata i Srba tumači tako da
kada se naporedo ne pominju, nap rimjer u Vrijenijevom tekstu u
kome se pominju Hrvati i Dukljani, podrazumijeva, zapravo domišlja
da se pod Dukljane misli na Srbe.
Srpski istoričar dr Relja Novaković u svojim istraživanjima kritički
prebira i prosuđuje poznata gledišta o tome odakle su Srbi došli na
Balkansko poluostrvo i gdje se nalazila Srbija od 7. do 12. vijeka, da-
jući sopstvena originalna tumačenja. Metodološki pristup koji on ko-
risti omogućuje da se objektivno, svestrano i neprestanim sučelja-
vanjima brojnih shvatanja dolazi do mogućega ili pretpostavljenoga
odgovora na brojne nedoumice iz vremena kada su se Srbi i Južni

41
Up. Vladimir Ćorović, Istorija Jugoslavije, isto, str. 5.

136
 Crnogorska nacija

Sloveni u cjelini naseljavali i stvarali prve države na Balkanu. Pošto je

nova postojbina već bila stanište različitih naroda, dr Novaković upu-
ćuje na proučavanje uticaja zatečenoga stanovništva i susjeda na
razvoj jezika, religije, običaja i oblika materijalne kulture, te zavisno
od toga koliko su živjeli bliže keltskoj, germanskoj, ilirskoj ili grani
neke grupacije azijskih naroda.42
Na osnovu izvorne građe, zapisa i interpretacija naučnika smatra
da su predbalkanske postojbine Srba i Hrvata bile uglavnom na
prostoru od gornje Visle do Labe - Sale. Vjerovatno je da su približno
u isto vrijeme sa srednoevropskoga prostora na Balkan stizale i brojne
druge manje ili veće slovenske grupacije koje su živjele između
srednje Visle i donje Labe, mada se njihov geografski položaj na Bal-
kanu ne zna ili se tek nejasno naslučuje. Oni su mogli biti raspoređeni
istočnije ili jugoistočnije od Srba i Hrvata, ili su možda bili izmiješani
sa njima. Novaković objavljuje i mapu sa nazivima u današnjoj Crnoj
Gori.43
Umjesno je pitanje: jesu li naseljenici tadašnje Duklje bili posebna
Sklavinija koja je prenijela nazive mjesta i rijeka u novu postojbinu?
U istraživanju etničkoga porijekla i sastava stanovništva Duklje dr
R. Novaković navodi osnovne izvore i daje svoje komentare. Zapravo,
u okviru teme gdje je bila Srbije od 7. do 12. vijeka neminovno se
bavi i Dukljom. Proizvoljne interpretacije Porfirogenitovoga spisa o
srpskome ili hrvatskome pripadništvu stanovnika Duklje a ne o samo-
svojnom etnosu, oprečne su metodološkom postupku Novakovića.
Naime, u spisu “O upravljanju državom” Porfirogenit Duklju izdvaja
u posebnu teritoriju čije stanovnike ne smatra Srbima, a nabrajaju se
kao plemena: Hrvati, Srbi, Travunjani, Konavljani, Dukljani i Ne-
retvljani, koji se odvojiše od carstva Romeja, postadoše samostalni i
nezavisni, ne pokoravajući se nikome. Novaković je u nedoumici
zašto Dukljane ne uvršćuje u Srbe, pa zaključuje da su Srbi u njegovo
42
Up. Dr Relja Novaković, Odakle su Srbi došli na Balkansko poluostrvo,
Narodna knjiga i Istorijski institut u Beogradu, Beograd 1977, str. 7.
43
Isto, str. 386-387.

137
 Dr Dušan Ičević

vrijeme živjeli odmah uz Hrvate i u zaleđu Neretljana, Zahumljana,

Travunaca, Konavljana (koja plemena su Srbi) i Dukljana, ali i do-
mišlja da se u toku dva-tri vijeka iz osnovne mase Srba razvilo
nekoliko oblasti po kojima ih naziva, a ne po etničkome imenu pod
kojim su došli na Balkan.44
Za Dukljane se ne kaže da vode porijeklo od Srba koji su iz vre-
mena Iraklija. Novaković pretpostavlja: ili da je car slučajno propustio
da kaže da Dukljani pripadaju Srbima, ili da je,pak, znao da nijesu u
pravome smislu Srbi. Potrebna su arheološka, lingvistička, antropo-
loška i druga istraživanja koja bi pripomogla da se o ranim sta-
novnicima Duklje dobiju pouzdanija saznanja. Međutim, za period
poslije 10. vijeka uglavnom ih svi nazivaju i Dukljanima i Srbima, ali
za doba Porfirogenita se ne može kategorički tvrditi da su ili nijesu
pripadali srpskoj etničkoj grupaciji.45
“Omaške” Porfirogenita o etnikumu Dukljana su se ponavljale, pa
se ne bi moglo tvrditi da su bile slučajne. Kolebanje kod Novakovića
ipak izaziva tekst u kome se navodi da su Avari porobili i Duklju, i
ona je ostala pusta, i za cara Iraklija ponovo je naseljena, kao i Hr-
vatska, Srbija, zemlja Zahumljana, Travunija i Konavlje. Prema tome,
nema sigurnoga zaključka o porijeklu najstarijih stanovnika Duklje.
Zašto ne bi bili posebna Sklavinija?
Kontekstualno pokazujem da su naseljenici Duklje upravo slo-
venski živalj koji čini osnovni supstrat crnogorskoga naroda.

b) Etnički slojevi u Crnoj Gori

Na području današnje Crne Gore prastanovnici su neimeno-

vani starosjedioci, dolaze ilirska i tračka plemena, Romani i romani-
zovano stanovništvo, Dukljani, učestvuju takođe Istočni i Zapadni
Goti, nadolaze Avari i u masama nastupaju Sloveni koji zavladavaju
44
Up. Dr Relja Novaković, Gde se nalazila Srbija od VII do XII veka, Istorijski
institut u Beogradu i Narodna knjiga, Beograd 1981, str. 39-40, 48, 74, 75.
45
Isto, str. 380.

138
 Crnogorska nacija

teritorijom. Preokret u etničkim procesima i odnosima donosi seoba

Sklavinija i Hrvata u vrijeme vladavine cara Iraklija u 7. vijeku.
Etnolozi nalaze tri sloja stanovništva. Tako dr Petar Vlahović sma-
tra da najstarijemu sloju pripadaju “Grci” (rijetko Rimljani), Jaudije,
Kriči, Španje, Bukumiri, Macure i drugi. U srednjemu sloju su Lužani,
ili stari Zećani, koji čine srednjovjekovno slovensko stanovništvo.
Današnji najmlađi sloj seže do rodonačelnika bratstava i plemena iz
16. vijeka, tj. do pada Zete pod Turke krajem 15. vijeka (po 15-16
generacija unazad).46
Pred Turcima su se u slobodnu Crnu Goru sklanjali oni koji se
nijesu pokoriti ili prevjeriti. Crnogorci su se istovremeno, najčešće
zbog nemaštine, iseljavali, najviše u Srbiju, i išli u pečalbu. Nakon
propasti zetske i crnogorske države Crnojevića Crna Gora se teritori-
jalno stješnjava na kamenito područje koje neprekidnim borbama odo-
lijeva potpadanju pod faktičku tursku vlast. Umjesto klasno razdije-
ljenoga feudalnoga društva, postepeno se uspostavlja nezavisna dr-
žavna vlast pod vladikama Petrovića Njegoša, koji spajaju svjetovnu i
duhovnu vlast.
Poslovenjivanje zatečenih starinaca u Crnoj Gori dugo je trajalo, a
spomeni na njih traju do danas. Pomen “o starome narodu” odnosi se
na stara plemena Mataruga, Macura, Kriča, Lužana, Mugoša, Malon-
šića, Riđana, Šekulara, Bukumira, Mataguža. Sve do naseljavanja Slo-
vena održala su se poromanjena ilirska plemena. Njih su potisnula
slovenska plemena (Mataruge i Kriče, razna hercegovačka crnogorska
plemena, naročito Drobnjaci, Lužani, Bjelopavlići, Pješivci i Piperi),
koji su “amalgami” romanizovanih starosjedilaca i Slovena, kao vrsta
prelaznih plemena. U Pješivcima je sačuvana tradicija o Španjima,
kao neslovenskim starosjediocima zetske doline prije Lužana: Španji
su starosjedilački neslovenski sloj, Lužani poluslovenski i Pješivci, od
15. vijeka, slovenski etnički sloj. Piperi i Kuči su imenom i okvirom
stara neslovenska ili poluslovenska plemena, koja su tokom stoljeća

46
Up. Dr Petar Vlahović, Na životnim raskrsnicama, isto, str. 127-128.

139
 Dr Dušan Ičević

poslovenjena. Neslovenska, vjerovatno ilirsko-romanska imena su

Buronje, Kruse, Farmaci, Releza, Korneti itd.
Mnoga naška i arbanaška plemena, po Mitru Vlahoviću, smatraju
da su istoga porijekla: Oti i Krasnići sa Vasojevićima i Piperima, Ga-
šani sa Bjelopavlićima, Grude sa Pješivcima, Moračani sa Klimen-
tima. I u okviru jednoga plemena se opaža smjena etno - antropoloških
etapa: došljaci, koji ulaze kasnije u sastav plemena, postaju “pravi”
predstavnici plemena, a zatečene plemenike proglašuju “starima na-
rodom” ili plemenicima “drugoga reda” (Drekalovići u Kučima, slično
i kod Pipera, koji su sasvim poslovenjeni poslije kosovskim pri-
došlicama).47

47
Prema: Vladimir Dvorniković, Karakterologija Jugoslovena, Kosmos, Beo-
grad 1939, str. 299-300; M. S. Vlahović, Postanak crnogorskih i brdskih plemena,
Zbornik radova III kongresa slovenskih geografa i etnografa u Jugoslaviji 1930, Beo-
grad 1932, str. 231-232.
Zajedničko porijeklo zapamćeno je u narodnim predanjima crnogorsko-brdskih
i arbanaških plemena. Kako prenosi Marko Miljanov Popović, Drekalovići u
Kučima (čiji je i on saplemenik) potomci su Đura Kastriota, dok su ostali Kuči od
Mrnjavčevića. Od pet brata: od Ozdra su Ozrinići “u Crnu Goru”, od Pipa Piperi “u
Brda”, od Vasa Vasojevići “u Naiju”, od Ota Oti (Hoti) “u Arbaniju”, od najmla-
đega brata Krasa “Kastrinići u Staru Srbiju, Đakovicu i njenu okolinu”. Od dva
brata: Bijelog Pavla su Bjelopavlići “u Brda” i Gaša “Gaško pleme” u Staru Srbiju,
Đakovicu i oko nje” (Up. Marko Miljanov Popović, Pleme Kuči u narodnoj priči i
pjesmi, Djela, CID, Podgorica 1996, str. 220-222). Ceklinjani u Crnoj Gori, Kli-
menti u Albaniji “brastve se među sobom, jer se zna da su preci Ceklinjana prese-
ljeni iz Arbanije u Crnu Goru”. Malesijsko pleme Miriditi, zapisuje Jovan Cvijić,
smatraju da su rod sa Gašanima i da im je predak bio Sloven. Iz Klimenata u doba
Ivana Crnojevića doseljen je i predak nekih ceklinskih bratstava. Plemenski preci
bratstava Gruda (osim jednog dijela) Hota, Kastrata, Klimenata i Škrelja koji nase-
ljavaju Malesiju, po narodnom kazivanju, doselili su se iz crnogorskih Brda, Bosne
i Hercegovine. Hoti se, kako je istraživao A. Jovićević, dovode u vezu s Vasojevi-
ćima, Kastrati s Kučima, Klimenti s Piperima i Kučima, Škrelje s Bosancima. U
Klimentima se osnivanje plemena vezuje za jednog pretka doseljenoga iz Morače i
oženjenog iz Kuča. Mještani Hota, Kastrata i Gruda pominjali su Jovićeviću da je
na tom području u davna vremena živio stari narod – Kavuri, a navodili su i Tiho-
mire, Bošnjake i Mataguže. Etnos i etos Srba, Crnogoraca i Albanaca, kako zaklju-

140
 Crnogorska nacija

Splemenjivanje u današnjoj Crnoj Gori nastaje raspadom srednjo-

vjekovne zetske/crnogorske države. Srpska plemena, kako ih naziva
Jovan Cvijić, u granicama Crne Gore dijele se na crnogorska plemena,
u okvirima stare, istorijske Crne Gore, i hercegovačko-brdska ple-
mena, koja on naziva i raškim plemenima. Ako bi se strogo sudilo po
nekadašnjim granicama srednjovjekovnih država, onda bi i tzv. raška
plemena mogla da se smještaju u teritorije koje su pripadale du-
kljanskoj/zetskoj/crnogorskoj državi. No, zanimljivije je istraživanje
koje pokazuje kako su se “amalgamisala” plemena od starinačkoga,
poromanjenoga i slovenskoga stanovništva (Piperi, Kuči, Vasojevići,
Drobnjaci). Prema tvrđenjima Konstantina Jiričeka, crnogorska ple-
mena se spominju još od 14.vijeka: Ćeklići 1381, Ozrinići i Njeguši
1435, Bjelice 1430, Banjani 1319,48 Drobnjaci 1354, Bjelopavlići
1411, Piperi 1416, Vasojevići 1444, Kuči 1455. godine. Prema Cviji-
ćevome mišljenju, novi doseljenici porijeklom iz susjednih oblasti,

čuje dr Pavle S. Radusinović na osnovu pregleda, uveliko se prožimaju (Up. Dr

Pavle S. Radusinović, Riječ o Marku Miljanovu i njegovom odnosu prema Arbana-
sima, Dani Marka Miljanova, Zbornik radova, III, Kulturno-prosvjetna zajednica,
Podgorica 1997, str. 96-99).
Podrobnija istraživanja na već sakupljenom etnografskom materijalu dala bi
pouzdanije dokaze u mješovitome porijeklu i srodnosti crnogorsko-albanskih ple-
mena i slovensko-neslovenskim etničkim sastojcima u crnogorskoj naciji. Etničko
preslojavanje je neprekidno teklo, i traje do danas. Nacionalna pripadnost se, pak,
ne svodi na prvorodne, pogotovo čiste etničke identitete, nego je razvojem u slože-
nim i protivurječnim procesima ekonomsko-političko-kulturno-duhovnoga integri-
sanja nastajao novi samosvojan kvalitet.
Zanesenost plemenitaškim porijeklom kojim pripadnici pojedinih bratstava
dokazuju da su slavnoga roda i pravi Srbi, dovodi do čudnih spojeva. Tako se pori-
jeklo plemena Bijeloga Pavla od Nemanjića u rodoslovu provodi kroz Lekku Du-
kađinija, albanskoga velmožu, sem ako i on nije Srbin. Saplemenici Marka Milja-
nova se diče da su Srbi i da porijeklo vode od Đerđa Kastriota, albanskoga vladara
i vojskovođe.
48
Banjani nalaze da potiču od Miloša Obilića, odnosno od njegove sestre, iako
se spominju kao pleme prije Kosovskoga boja, sem ako ih pretpostavljene prido-
šlice sa Kosova nijesu istisle ili pretopile.

141
 Dr Dušan Ičević

poglavito iz Metohije, sa Kosova, iz Hercegovine, od Sjenice, te iz

Bosne i Moravske Srbije dodaju se plemenima, koja su inače više
stvorena aglomeracijom nego srodstvom. Crnogorska plemena su bila
više zatvorena za brojnije primanje doseljenika.49
Među naučnicima etnolozima nema saglasnosti o tome koliko je,
bježanjem stanovništva ispred Turaka poslije Kosovskoga boja, na-
stupilo masovnih naseljavanja u Crnoj Gori. Njih je svakako bilo, ali
nijesu bitno mijenjala etničku strukturu Crne Gore i Sedmoro Brda,
makar se rodoslovima plemena pokušalo da dokaže da svi vode pori-
jeklo od kraljevsko-carskih, plemićkih srpskih porodica Nemanjića,
Mrnjavčevića, Brankovića, Hrebeljanovića ili albanskih velmoža.
Crnogorci, odnosno stanovnici koji su živjeli u današnjoj Crnoj
Gori, su se neprekidno iseljavali u druge krajeve, i, prema Cvijiću,
preplavili Balkan, posebno Srbiju.
Ranija etnološko-etnografska istraživanja su dokazivala srpsko po-
rijeklo i sastav crnogorskog društva. Temeljno ispitivanje etničkoga
sastava Crnogoraca izvršio je dr Jovan Erdeljanović i objavio u svojim
spisima o staroj Crnoj Gori, o Kučima, o Piperima itd. Po njegovome
mišljenju, crnogorska i brdska plemena pretežno su srpskoga pori-
jekla. Na prikazu plemena stare Crne Gore dovoljno se razabire kako
je Erdeljanović tiupizirao nastajanje i razvoj crnogorske etničke struk-
ture. Naime, u dva sloja, po njemu, nastaju i nastavljaju se plemena
četiri crnogorske nahije: Katunske, Riječke, Crmničke i Lješanske
nahije. Vremenski i strukturno razlikuje stariji ranozećanski i dose-
ljenički sloj poslije 15. vijeka, odnosno nakon dolaska Turaka u srpske
krajeve. Tako je, piše on, etnički sastav Cetinjskoga plemena u vri-
jeme istraživanja koje je obavljao 1910-1911. godine:
a) stariji narodni sloj, koji vodi porijeklo od najstarijega nasta-
njenoga stanovništva i doseljenika do kraja 15. vijeka, obuhvata 4/5
porodica koje su “ili pouzdano ili vrlo verovatno staro-zećanskoga

49
Up. Jovan Cvijić, Iz društvenih nauka, Vuk Karadžić, Beograd 1965, str.
178-181.

142
 Crnogorska nacija

porijekla”, dok su tri bratstva sa trideset i devet porodica porijeklom iz

Starog Vlaha, jedno bratstvo sa pet porodica od Kosova i jedno brat-
stvo sa dvanaest porodica iz primorja,
b) doseljenici poslije 15. vijeka obuhvataju devet bratstava (dvjesta
trideset i jedna porodica) pretežno iz Hercegovine i stare Crne Gore, a
po jedno bratstvo iz Boke i “Stare Srbije”. Prema tome, starozećansko
i hercegovačko porijeklo iz 15. vijeka i ranije, osnova je u Cetinjskoga
plemena.50 Tako je i bilo i sa Cucama, Njegušima itd. Srbi Zećani se,
nastavlja, najprije katunovanjem, a potom naseljavanjem smještaju u
Ćeklićima, s tim što kasniji srpski doseljenici “imaju drugačiji etnički
karakter od starog zećanskog sloja, koji je bio osnovno pleme
Ćeklića”.51 Sa starim Zećanima Srbima katunovali su i Vlasi, čija su
prezimena romanskoga porijekla.52
Erdeljanović je obećao da će predsrpsko stanovništvo u Crnoj Gori
(Španje, Mataruge, Matuloze, Grke i druge) posebno obraditi, “prili-
kom opštih razmatranja o plemenima Crne Gore”53, ali nije ispunio
obećanje: ili nije stigao da to uradi ili mu se to razmatranje nije ukla-
palo u osnovnu koncepciju o srpskome porijeklu Crnogoraca.
Erdeljanvićevo istraživanje etničke prošlosti i formiranja crno-
gorskih plemena sa naučno metodološkom korektnošću je dalo zani-
mljiv materijal. Međutim, u opisivanju i zaključivanju predodređeno
je unaprijed sklopljenim tvrdnjama:
a) da su stanovnici Crne Gore Srbi još od najstarijih vremena
doseljavanja na Balkan. Svuda traži srpske tragove, izjednačuje slo-
vensko i srpsko ime. Novija istraživanja pokazuju da je slovenski
supstrat bio slojevitiji i da se ne može svesti na srpski etnos.
b) da je nemanjićka državna tradicija obuhvatila potpuno, od po-
četaka do najnovijih vremena, državu na tlu Crne Gore. Kod Erdelja-

50
Up. Jovan Erdeljanović, Stara Crna Gora, Slovo ljubve, Beograd 1978, str.
344.
51
Isto, str. 582.
52
Isto, str. 558.
53
Isto, str. 705, 710.

143
 Dr Dušan Ičević

novića nema pomena o samostalnoj i posebnoj dukljanskoj i zetskoj

državi, nego sve uokviruje nemanjićkim državnim kontinuitetom i srp-
skim etnosom. Nauka je dokazala da je samo u jednome periodu
nemanjićka vlast bila uspostavljena u Zeti.
c) da je masovno dobježavanje srpskoga življa u Crnu Goru zbog
turskih osvajanja uveliko osnažilo starije srpsko stanovništvo. U nauci
su oprečna mišljenja o tome koliko je izbjeglica ispred turske najezde
naselilo Crnu Goru.
U svome radu Erdeljanović je, kako primjećuje prof. Mirko Barja-
ktarović, preveliki značaj davao narodnim kazivanjima.54 Ona su veo-
ma korisna kao neposredno saznavanje plemenske etnogeneze, ali ne
mogu biti jedini izvor činjenica, pogotovu kod življa koje je sklono da
svoje porijeklo izvodi iz slavnih carskih porodica i velikaša.
Etnolog dr Petar Vlahović podsjeća da najveći broj izvora govori o
tome da su Južni Sloveni prodrli na Balkansko poluostrvo iz tzv. zona
prikupljanja, koje su bile u današnjoj Vlaškoj i Moravskoj, odnosno u
srednjem Podunavlju. Odatle je otpočeo postepeni prelaz Dunava i
slovensko širenje po Balkanskome poluostrvu. Do 6. vijeka oni su
prelazili u manjim grupama, najčešće u društvu sa drugim ratničkim
plemenima, a upadi se nastavljaju i u 6. vijeku. Ekspanzije Slovena
na jug pojačavaju se dolaskom Avara, pa se Sloveni sa današnje
češko-moravske teritorije šire po čitavome prostoru između srednjega
Dunava i Jadranskoga mora. Za zapadni dio Balkanskoga poluostrva
P. Vlahović napominje da je od starina bio naseljen ilirskim pleme-
nima, u antičkome dobu podvrgnut uticaju jelinske, a kasnije, od 2.
vijeka p.n.e., rimske kulture. “Prodiranje slovenskih plemena sa
severa počelo je još u prvim vekovima naše ere, a u 6. i 7. veku uzelo
je širi zamah”.55 Sloveni su, znači, prodirali na Balkan još od početaka
nove ere, i u više navrata.

54
Up. Prof. Mirko Barjaktarević, Pogovor, Stara Crna Gora, isto, str. 899.
55
Up. Dr Petar Vlahović, Etnologija Jugoslavije, Etnogeneza naroda Jugosla-
vije, skripta, Beograd 1983, str. 132.

144
 Crnogorska nacija

Sloveni su se u 6. i u 7. vijeku izmiješali sa preslovenskim ilirskim

i tračkim stanovništvom, koje je još ranije bilo djelimično romani-
zovano. U nabrajanju koja su slovenska plemena naselila koje teri-
torije dr P. Vlahović navodi da su se u Dinarskim planinama i duž
Jadranskoga mora nastanila plemena – preteče Srba, Crnogoraca i Bo-
sanaca: Srbi, Dukljani, Travunjani, Konavljani, Zahumljani, Nere-
tljani. Slovenska plemena su se u osvajanju Balkana međusobno sve
više izmiješala i “pojačala proces međusobne etničke simbioze, što je
dovodilo do stvaranja novih plemena u geogrfski zaokruženim celi-
nama, pa su ona po tom dobijala i nova teritorijalna imena”. Među
takvim plemenima su i Dukljani. “U međusobnim borbama i drugim
istorijskim procesima, kao i naknadnim seobama, nestala su mnoga
stara slovenska imena, a očuvala su se samo imena najistaknutijih, i to
u okviru plemenskih saveza, kao što su Srbi i Hrvati”.56
Kod Slovena je u doba naseljavanja bilo sačuvano rodovsko-ple-
mensko uređenje. P. Vlahović prati prelaz od rodovskih saveza, u
kojima su objedinjavane teritorijalne i plemenske jedinice - župe, imo-
vinsko raslojavanje i jačanje vlasti knezova, koje je nastalo u ratovima
prilikom naseljavanja, kada se učvršćuje ratničko demokratsko ure-
đenje, stvaranje međuplemenskih saveza trajnijega karaktera pod vla-
šću župana - knezova i postepeno prerastanje u državice.57
O etničkoj prošlosti Crnogoraca dr Vlahović nalazi da su nastali i
razvijali se u srpskome supstratu. Samo ime Crne Gore najprije se
pominje u prvoj polovini 14. vijeka, u jednoj povelji kralja Milutina,
svakako nastalo ranije, i proteže se sve do danas. Vlahović prihvata
mišljenja istoričara o srpskome sastavu Crnogoraca. Stanovništvo koje
je naseljava nazvano je Crnogorcima.
Prema mišljenju Vasa Čubrilovića, ranoslovenska srpska plemena
asimilovala su veliki broj zatečenoga starijega etničkoga sloja, prije sve-
ga u staroj Crnoj Gori, a potom i u Brdima. Prema Jagošu Jovanoviću,

56
Isto, str. 126.
57
Isto, str. 129-134.

145
 Dr Dušan Ičević

pak, u 16. i 17. vijeku u Crnu Gori se masovno naseljava stanovništvo iz

raznih srpskih krajeva, koji brojniji i jači od starosjedelaca, unose velike,
često i bitne promjene u sastav starih plemena. Svi crnogorski vladari su
“svoje podanike smatrali Srbima, ističići uporedo i njihovu geografsku
pripadnost (počev od vladike Vasilija pa do kralja Nikole I)”.58
Etnička struktura je, kako kaže P. Vlahović, potpuno jasna, što se
vidi iz objektivne istorijske građe i izvora. Sve do završetka Drugoga
svjetskoga rata pojam Crnogorac je smatran, za razliku od Srbijanaca,
Srbin iz Crne Gore. “Međutim, u novim uslovima, koristeći kao važan
argument u prošlosti samostalnost i državotvornost, istaknuto je da je
crnogorski živalj posebno nacionalno afirmisan od 19. vijeka u za-
sebnu naciju”. Crnogorci sebe smatraju nacijom, “što im omogućavaju
i državni propisi svih vrsta. Tako je ‘svojatanje’ Crnogoraca konačno
rešeno izjednačavanjem sa drugim narodima i narodnostima Jugo-
slavije i u nacionalnom crnogorskom opredeljenju”.59
Prema navedenim iskazima može se smatrati da dr Petar Vlahović
priznaje crnogorsku naciju, pošto je kako kaže, “svojatanje” Crno-
goraca konačno riješeno izjednačavanjem sa drugim narodima. jedini
“važan argument” je samostalnost i državotvornost. U novije vrijeme
nacionalnost Crnogoraca omogućavaju državni propisi. Međutim, dr
Vlahović je, ipak, suzdržan u prihvatanju zasebne nacionalnosti Crno-
goraca. Naime, u kontekstu izlaganja se naslućuje da je srpski etnos u
svemu bitan. Srpska država je istovremeno obuhvatila i određivala
razvoj crnogorskoga društva. Navodi da istorijski izvori upućuju da je
K. Porfirogenit predjele Panonije, Zahumlja, Travunije i Konavala sma-
trao naseljenim srpskim življem, da bi zatim ustvrdio da u prvo vrijeme
“ime srpske zemlje nije obuhvatalo Duklju, Travuniju i Zahumlje”, da
bi tek od 18. vijeka bile u titulama srpskih kraljeva i careva”.60
Za Srbiju kaže da je od sredine 11. vijeka trajno objedinjavala u
zajedničkoj državnoj organizaciji Rašku, Duklju i Travuniju, a privre-
58
Isto, str. 189.
59
Isto, str. 189.
60
Isto, str. 165-166.

146
 Crnogorska nacija

meno i Zahumlje, Bosnu i Neretljansku kneževinu. Valjda je iz shva-

tanja da su sve to srpske zemlje, smatrao da je normalno da se pod
jednim imenom saberu i posebne državne tvorevine. Tako i naznačuje
da je težište razvoja u 11. vijeku bilo samo u Duklji, da bi se u 12. vi-
jeku ponovo prenijelo u Rašku, a odatle širenjem na okolne teritorije.
Pojam Srbije se primjenjuje još od 11. vijeka, iako se pomen narod-
noga naziva Srbija javlja, prema Ćoroviću, tek u prvoj polovini 13. vi-
jeka, za vrijeme vlade kralja Vladislava.
Bogo Grafenauer navodi da se Srbi kao etnička grupa sa sjedištem
u brdovitim predjelima oko Tare i Lima pominju od zapadne Bosne do
južne Grčke.61 Po tome nalazu, Srbi ne bi bili i u Duklji. Za razliku od
tvrdnje da su Srbi bili Dukljani, sporno je da su Hrvati bili u Duklji,
ili, kako primjećuje P. Vlahović, hroničar zamjenjuje ime i izjedna-
čava ga sa Srbima.
Etnički sastav je bio odlučujući za stvaranje prvih srpskih država.
P. Vlahović navodi Ćirkovićeve podatke da su oblasti oko Zete,
Morače, Bojane, Tare, Lima i drugih rijeka ušle veoma rano u sastav
srpske srednjovjekovne države, što za Vlahovića znači da je vjero-
vatno i etnički sastav stanovništva tome pogodovao. /Zna se u istoriji
da je u srednjemu vijeku u jednome etničkome sastavu bilo više
država, i da je jedna država obuhvatala više etničkih skupina. Vje-
rovatnoća nije i dokaz određene etničke istorodnosti države./ Crna
Gora je po Vlahoviću sticajem okolnosti u turskome periodu vla-
davine prva od hrišćanskih balkanskih država izvojevala samo-
stalnost.62 On ne obrazlaže sticaj okolnosti, valjda zbog vrste teksta,
odnosno građe koju obrađuje, ali bi bilo uputno da je bar nabrojio
koje su okolnosti upravo u Crnoj Gori dovele do stvaranja samo-
stalne države.
U nekoj vrsti zaključka svog shvatanja P. Vlahović navodi da su
Crnogorci savremeni južnoslovenski narod sa posebnim nacionalnim

61
Isto, str. 165.
62
Isto, str. 188-189.

147
 Dr Dušan Ičević

obilježjima. “Prvo se razvijao u okvirima srpskog etničkog jezgra,

zatim postepeno izdvajao u zasebnu zajednicu kao samostalna etnička
cjelina narodna i nacionalna zajednica.”63
Naseljavanja u najbližu Srbiju bivala su još u 15. i 16.vijeku, bar
prema turskim defterima. Nakon austrijsko-turskih ratova od 1684-
1699. i 1716-1718. godine kada se srpsko stanovništvo pomjeralo
prema sjeveru, na nenaseljenim teritorijama se “kolonizuju” pretežno
stočari iz crnogorskih brda. U 18. vijeku u Zapadnu Srbiju, Pešter i
Sjenicu, doseljavaju se Brđani i Crnogorci, izbjegli od odmazde Tu-
raka poslije Beogradskoga mira 1739. godine, ili sušnih godina.
Etnografska ispitivanja pokazuju da su brojni stanovnici u jugoza-
padnoj i zapadnoj Srbiji, u Šumadiji, u Negotinskoj krajini, u Toplici
porijeklom iz Crne Gore i Sedmoro Brda. Preci velikoga broja do-
mova u Srbiji su došli još prije prvoga srpskoga ustanka, ali se upravo
Prvi srpski ustanak smatra za istorijski značajnu prekretnicu u procesu
kretanja siromašnih stanovnika Crne Gore i Crnogorskih Brda u Sr-
biju. Zvanična vlast, posebno vladike i vladari Crne Gore i Srbije
sarađuju u organizovanome i povoljnome razmještaju crnogorsko-brd-
skih naseljenika u Srbiju. Useljavanjem Crnogoraca u Srbiju, kako
kaže dr Pejović, otpočela je još više zajednička istorija dvije bratske
zemlje. U srpskim ustancima doseljenici iz Crne Gore mnogo dopri-
nose oslobođenju i odbrani slobode Srbije.
Iz pisama Petra I i kneza Miloša saznaje se da su prinuđeni da
dolaze “s namjerenijem sebe i svoju familiju u Serbiji za uživlenje
svoje budušće staniti”, stoga što “im je oskudnost u prepitaniju i nemir
od Turaka već dodijao”. Tamo su dolazili “sasvim goli i bosi”, gdje će
ih “dragovoljno, kako braću, primiti da žive kao i ostali narod srbski”.
Naravno, strateški interesi Srbije su nalagali da se nastanjuju
a) na nenaseljenim područjima, gdje se tek krči i osvaja zemlja, bili
su veoma korisni kao radna snaga za obnovu Srbije, i

63
Up. Dr Petar Vlahović, Narodi i etničke zajednice sveta, Vuk Karadžić, Beo-
grad 1984, str. 114.

148
 Crnogorska nacija

b) za odbranu, odnosno sprečavanje Turaka da ponovo osvajaju

Srbiju.
Tada su najviše naseljavani na Drini, na granicama prema Bosni,
na Zlatiboru i u krajinskome okrugu, ali i u unutrašnjosti Srbije.
Masovno naseljavanje u Srbiju nastavlja se i nakon oslobođenja
novih krajeva i proširenja Crne Gore. Ekonomski razlozi prinuđuju
Crnogorce da bježe iz oskudice u zemlju gdje mogu raditi i zaraditi,
naseliti se i trajno obezbijediti pristojan život. U određenim kritičnim
trenucima, naročito poslije više uzastopnih nerodnih godina, čak se
četvrtina crnogorskoga stanovništva kanila preseliti u Srbiju.
Propisima državnih vlasti predviđan je postupak useljavanja i
uslovi pod kojima i gdje se naseljavaju. Dogovorima dvije vlade se na
primjer 1889. godine prema zvaničnim podacima, u Srbiju naselilo
1.061 porodica sa 6.837 članova. Naravno, bilo je brojno iseljavanje
koje nije “zapisano”, na zaradu, “kod rođaka”, u “prolazu” itd. Od
48.186 iseljenika iz Crne Gore u periodu od marta 1879. do kraja
1892. godine u Srbiju je, radi zarade ili nastanjivanja, pošlo čak
20.051 stanovnik. Ponekad se dojmilo da je ovladala prava manija za
seobom, čak i onda kada su, rijetko, bile rodne godine, i onih koji su
imali sređene prilike i službu u Crnoj Gori. Navodi se da su razlozi
bili i u visokim dadžbinama, porezima itd., ali su ipak osnovni pod-
sticaji “gladnoga naroda” bili u velikoj nemaštini i izbavljenju u “obe-
ćanoj zemlji”.
Iseljavanje u Srbiju je povremeno bilo prekidano zabranama srp-
skih vlasti, koje su uslovljavale ulazak, boravak i ostanak Crnogoraca
svojim potrebama. Dinastički sukobi Petrovića i Obrenovića, naročito
nakon Zaječarske bune 1884. godine i atentata na kralja Milana 1899.
godine doveli su do zabrane doseljavanja, vraćanja sa granice ili iz
Srbije i do progona Crnogoraca u Srbiji. Ograničeno i kontrolisano
useljavanje nastupalo je onda kada se zadovolje osnovne potrebe Sr-
bije za radnom snagom, naseljavanjem određenih područja, zaštitom
granice, uvećanjem stanovništva – “razlozi samog održanja rase” kako
se kaže u jednome izvještaju srpske vlade iz 1889. godine. I za vri-

149
 Dr Dušan Ičević

jeme Karađorđevića, na primjer od 1906-1910. godine, bilo je za-

brana ili neznatnoga useljavanja Crnogoraca u Srbiju. I sami dose-
ljenici su ponekad pravili neprilike, nijesu poštovali odluke vlasti ili se
osiono ponašali.64
Prateći metanastažička kretanja J. Cvijić utvrđuje da su mnoga
područja Srbije naselili Crnogorci. Tako u cijeloj Šumadiji sa starim
Vlahom i dolinom Ibra najveću masu doseljenika čine Sjeničani, zatim
doseljenici iz okoline Novoga Pazara, Bijeloga Polja, Bihora i sa crno-
gorskih Brda: od Vasojevića, Morače sa Kolašinom, Rovaca, Pipera,
Kuča i Bratonožića. U podrinskim i valjevskim krajevima prevla-
davaju doseljenici iz Hercegovine, od Nikšića i Nikšićke Župe, Dro-
bnjaka, Pive i Banjana, a u mnogo manjoj mjeri iz istočne Bosne.
Doseljenika iz Stare Crne Gore, iz Katunske nahije, manje iz Riječke,
Lješanske i Crmničke nahije ima dosta rasutih u obije navedene
oblasti, ali mnogo više u Šumadiji.
Cvijić je utvrdio da veliki broj davno doseljenih crnogorskih poro-
dica spada među najbogatije i najviše cijenjene u raznim krajevima
Šumadije. Starinom iz Crne Gore su, kaže, znatan broj vojvoda iz
Prvoga srpskoga ustanka, uglednih seljaka i visokih činovnika. Crno-
gorci su naselili srez Kosjerić u užičkome okrugu i Miroč planinu
iznad Đerdapa, i oba kraja preporodili svojom marljivošću.65 Crno-
gorci su naseljavali i jug Srbije, Toplicu, poslije svjetskih ratova Me-
tohiju i Kosovo, Vojvodinu itd. kao kolonisti. Još iz vremena zetsko -
crnogorske države iseljavali su se ljudi iz tih krajeva u Hrvatsku,
stizali u Sloveniju, bosansko - hercegovačke krajeve, u 17. i 18.vijeku,
i kasnije, u srpske krajeve, potom po svijetu, ali se nijesu raselili.66
Iseljenici iz Crne Gore su, svejedno kako se etnički osjećali, u
novoj sredini poprimali svojstva srpskog naroda. Oni su sačuvali

64
Prema: Đorđije Đoko Pejović, Iseljavanje Crnogoraca u XIX vijeku, Isto-
rijski institut NR Crne Gore, Titograd 1962. godine.
65
Up. Jovan Cvijić, Iz društvenih nauka, isto, str. 259, 252-253. Crnogorci su
porijeklom iz područja koje danas obuhvata Crna Gora.
66
Up. Savo Brković, Etnogenezofobija, isto, str. 93.

150
 Crnogorska nacija

određene odlike društva iz kojeg su došli, način života i sistem

vrijednosti, ali su se nacionalno-etnički poistovjetili sa zatečenim
stanovništvom. U mnogome su postali “živi dokaz” da su Crnogorci
zapravo Srbi i da su svi Srbi isti. Mentalitetske razlike su se
smanjivale ili su iščezle, mada su Crnogorci po čuvanju tradicije u
svom porijeklu i po “dinarskim” crtama u ponašanju često lako
prepoznatljivi.

c) Dukljansko/zetsko/crnogorski entitet

Osobeni crnogorski etnos prati se od najstarijih doseljavanja

Slovena na Balkan. Prije njih Iliri, pa Romani, zatim Iliro-Romani na-
stanjuju područje današnje Crne Gore i čine starince, koje su zatekli
preci Crnogoraca kada su osvojili Duklju.
Prema stanovištu Dragoja Živkovića, Iliro-Romani su, živeći vje-
kovima u zabitim brdsko-planinskim područjima, konzervisali svoje
arhaične društvene odnose, zatvarali se u autarhične etničke skupine i
tako provodili vjekovima. Ništa bitnije se u tome nije mijenjalo, kaže,
ni kada su Rimljane na prostorima Duklje od 7. vijeka naovamo zami-
jenili slovenski kolonizatori. Doseljeni Sloveni su nad njima imali
političku vlast, ali ih nijesu tako brzo asimilisali. Ipak, su do “visokog
srednjeg vijeka potpuno utopljeni u crnogorski etnos u okviru teri-
torije na kojima je ovaj narod izgrađivao svoje istorijsko biće”. Pošto
se i vlaški elemenat nakalemio na zatečene starince, dr Živković ih sve
zajedno naziva ilirsko-romanskim-vlaškim slojem. Oni su preslojavani
slovenskim plemenima: Mataguži Lužanima, a ovi Bjelopavlićima,
Španje Pješivcima; dijelom Španje, Kriče i Mataruge Nikšićani; dije-
lom Mataruge Riđani, a i njih same znatno kasnije Grahovljani; stare
Macure i djelove drugih vlaških pemena Piperi/ Bratonožići/Va-
sojevići; stare Kriče dijelom Rovčani; Španje i Kriče Drobnjaci;
Španje i Mataruge Piperi; Mataruge i Kriče Banjani i Rudinjani itd.
Naporedo sa ilirsko/romano/vlaškim plemenima žive i miješaju se
slovenska plemena, koja su svoja imena donijela iz prapostojbine,

151
 Dr Dušan Ičević

Polablja: Moračani, Zećani, Đeđeši, Riječani, Golješnici, Cuce, Bje-

lice, Nudoljani itd.
Područje vladikata podlovćenske Crne Gore, naspram hercego-
vačkih (zapadnocrnogorskih) i istočnocrnogorskih plemena nastanji-
vala je homogena etnička masa Crnogoraca, s eventualnim rijetkim
infiltratima Albanaca i Cigana. Primorsko stanovništvo pod mleta-
čkom vlašću bilo je etnički crnogorsko, u dvije vjere. Crnogorski na-
rod: Dukljani - Zećani - Crnogorci, zaključuje Živković, kroz veoma
dugi period od ranoga srednjega vijeka do savremenoga doba ima sve
suštinske oznake punoće narodnoga bića.67
U istome misaonome krugu je odbijanje svake etnogenetske srpske
ili hrvatske razvojnosti Crnogoraca. Po shvatanju Slobodana Tomovića
mora se “odbaciti svaka pomisao na srpsku, odnosno hrvatsku etnoge-
nezu Dukljana, Zećana, dakle Crnogoraca. Pleme ili savez plemena od
koga su Crnogorci stvarno postali - Dukljani, kasnije Zećani u to
vrijeme imaju isti politički i teritorijalni status kao Srbi i Hrvati”.68
Srbi, Hrvati i Dukljani su “imena za odgovarajuće plemenske saveze,
odnosno državno administrativne jedinice”, mada se prethodno kaže da u
prednemanjićkome periodu Duklje, odnosno Zete ime i pojam “Srbin”
nijesu imali nikakvo ne samo etničko, već ni adminstrativno-političko
značenje.69 Dukljani su, međutim, u 11. i 12. vijeku “... imali autentično
državno, ali i posebno plemensko bivstvo”, a njihova administrativna i
politička organizacija bila je slična onoj kod Srba i Hrvata.70
Autor smatra da je o balkanskim Slovenima i njihovoj etnogenezi
moguće govoriti isključivo u društveno-istorijskome a ne u generičko-
rasnome kontekstu.71 On zastupa “... evolutivno-istorijsku etnogenezu,

67
Up. Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda, II Montex, Cetinje
1992, str. 9-10, 212, 233, 562.
68
Up. Slobodan Tomović, Komentar Gorskog vijenca, NIO “Univerzitetska
riječ”, Nikšić, IRO “Partizanska knjiga”, OOUR Beograd 1986, str. 398.
69
Isto, str. 397.
70
Isto, str. 398.
71
Isto, str. 390.

152
 Crnogorska nacija

umjesto zastarjelog, posve nenaučnog i politički škodljivog rasno -

rodovskog prilaza”. Za njega ne postoje etnički čiste, dakle rasno,
jezički i kulturno izdiferencirane i samoizgrađene populacije. “... Pri-
marne grupe stanovništva koje čine osnovu bilo kojeg naroda postale
(su) miješanjem, ukrštanjem i saplemenjivanjem različitih supstanci i
kao spregom ambivalentnih, kulturnih i lingvističkih činilaca. Stoga se
ni za jedan savremeni evropski narod ne može reći da vodi porijeklo
od predaka koji su pripadali čistom antropološkom tipu”.72
Naravno, S. Tomović ima pravo kad se suprotstavlja rasnim teori-
jama o čistoti određenog etnosa. Svi narodi i nacije su “grdna mješa-
vina”. Međutim, on apriori odbacuje sliku o jednoplemenosti Crno-
goraca sa drugim balkanskim narodima po osnovama krvi, rase i
jezika.73 Najprije ih, kako je navedeno, plemenski, državno, admini-
strativno, etnički odvaja od Srba i Hrvata.
Kako prikazuje autohtonost Crnogoraca?
Naporedo sa Srbima i Hrvatima bivstvuju i Dukljani, odnosno
Zećani. Sloveni su u više ciklusa i stoljeća naseljavali današnje teri-
torije. Tome pridodaje “i silu uticaja zatečenih starobalkanskih slojeva
stanovništva i njihovo antropološko miješanje sa Slovenima, koji ni do
tada nijesu mogli sačuvati rodovsku čistotu”.74
Geneza etnonima “Crnogorac” seže “u državno-pravne i relativno
razvijene kulturne tradicije dukljansko-zetskog kraljevstva i u znatnoj
mjeri izražava kontinuitet prvobitne slojevitosti naroda koji su nase-
ljavali oblast Zete”. Ona je sačuvala duhovne osobine ranih civili-
zacija na Balkanu, koje su donekle obilježile razvojni put u formiranju
crnogorskoga naroda, što se najbolje ilustruje “specifičnim etičko -
filozofskim i heroičnim shvatanjem svijeta kod Crnogoraca, koje je
veoma blisko antičkim slikama života”.75

72
Isto, str. 400-401.
73
Isto, str. 400-401.
74
Isto, str. 389.
75
Isto, str. 406.

153
 Dr Dušan Ičević

Tomović samosvojnost crnogorskog naroda/nacije prati od “prvih

stanovnika starobalkanskog tipa koji su naselili prostor današnje Crne
Gore”, pri čemu su Crnogorci uglavnom postali od onoga slovenskoga
plemena ili saveza plemena koji su se doselili u rimsku provinciju
Prevalis od 6. vijeka nazvanu Dioklejom, i 11. Zetom, i najzad Crnom
Gorom, od kojega su dijelom sačuvali i današnji jezik, preko samo-
stalne države, potpadanja pod upravu Raške, ponovnoga osamostalji-
vanja sa vladarima Balšićima i Crnojevićima, oslobodilačkih borbi
protiv Turaka, ekonomsko-socijalnih promjena, začetaka i razvoja
robne proizvodnje i kapitalizma u 19. vijeku kada crnogorski narod
izrasta u modernu naciju.76
Tako je i etnonim “Crnogorac” proistekao “iz razvitka autohtonog
narodnog duha suštinski određenog i fizionomiranog viševjekovnom
borbenom tradicijom i postojanjem slobodne crnogorske države, čiji su
osnovni elementi dati u prednemanjićkoj državno-pravnoj tradiciji du-
kljanskih Slovena, u uslovima razvijenog feudalizma, osim toga bogatoj
ostacima materijalne i duhovne kulture (Ljetopis popa Dukljanina), slo-
venskih, ali i preslovenskih civilizacijskih naslaga, što je osnaženo u
postnemanjićkom periodu, posebno u vrijeme Crnojevića “kada su
Crnogorci kao etnonim konačno dobili svoje današnje ime”.77
U vrijeme potpadanja Zete pod vlast Raške 1185. godine, te i kada
je bila u sastavu despotovine, u njoj su bili mnogi nemiri i ustanci i
stalna težnja da se odvoji od srpske srednjovjekovne države.
Tomović ne spori i srpski uticaj na razvoj i na narodno/nacionalno
individualizovanje Crnogoraca naročito kroz pravoslavni religiju, koja
je izjednačavana sa srpstvom, ali nastoji da odvojeno razmatra etnoge-
nezu crnogorske i srpske nacije. Otuda u opisivanju istorijskih zbiva-
nja stalno nalazi samobitnost crnogorskoga etnosa, koji je suzdan na sta-
roblakanskim slojevima stanovništva, posebnim slovenskim supstratima,
koji su naselili Duklju i miješanjima koja su svojstvena svim narodima.

76
Isto, str. 405.
77
Isto, str. 399.

154
 Crnogorska nacija

Srpski etnički sastojak nije bitan za crnogorsku naciju. Pošto upo-

trebljava pojam današnje Crne Gore nije dosljedan u teritorijalnome
razmještanju prvobitnih slovenskih, srpskih i dukljanskih, etničkih
skupina. Ako isključuje srpske primjese u dukljanskoj, zetskoj, staro-
crnogorskoj oblasti, ne bi mogao da prenebregne teritorije koje je obu-
hvatala Raška i koje su nastanjivala srpska plemena. Valjda je u luta-
nju slovenskih plemena po Balkanu, što Tomović smatra značajnim za
etnogenetsko razumijevanje razvoja i crnogorske nacije, koja i srpska
grupa “zalutala” u etnički “čistu” dukljansko-zetsku, pa crnogorsku
sredinu.
Perko Vojinović ljutito prigovara odbijanju svake natrune srpstva u
crnogorskome etničkome sastavu, ponavljajući poznate tvrdnje o
srpskome porijeklu i potpunoj srpskoj etničkoj određenosti Crnogo-
raca. Tomovićeve komentare “Gorskoga vijenca” naziva “serdarskim
razmatranjem”, prigovara mu zbog neohegilijanstva, biologizma,
neistoričnosti i nenaučnosti u tretmanu crnogorskoga naroda i nacije.
Do Tomovića “naivni” Crnogorci nijesu znali da porijeklo Crnogoraca
od Srba nema istorijski oslonac. Njegoš, međutim, kako se u poje-
dinim iskazima može naći i kod Tomovića, kada kaže da ne odvaja
borbenu prošlost srpskoga naroda od borbene istorije Crnogoraca, –
uistinu nije odvajao istoriju crnogorskoga i srpskoga naroda, pošto je
Crnogorce smatrao dijelom srpskoga naroda. “Kad sazriju istorijski
uslovi Crnogorci će izgraditi svoju posebnost i izrasti u posebnu
naciju. Od jednoga naroda postaće dvije nacije”.78
Tomović smatra da je tačno samo da se Crnogorci u novovje-
kovnoj istoriji konstituišu kao nacija.79 Na osnovu srpskoga etničkoga
osnova, po Vojinoviću, razvija se posebnost crnogorskoga naroda u
19. i početkom 20. vijeka. Možda se, kaže, izviiskra te posebnosti
može naći i u doba Crnojevića.80
78
Up. Perko Vojinović, “Komentari” filozofa Slobodana Tomovića ili savremene
zablude o Njegošu i Crnogorcima, Ovdje, 237, Titograd, februar 1989, str. 29.
79
Up. Perko Vojinović, isto, Ovdje, 239, april 1989, str. 24.
80
Up. Perko Vojinović, isto, Ovdje, 239, april 1989, str. 25.

155
 Dr Dušan Ičević

Samosvojnost Crnogoraca se počela zapravo oblikovati od kraja

18. i u 19. vijeku kada se u Crnoj Gori formira državna organizacija.
Crnogorska posebnost se izrazitije ispoljava u drugoj polovini 19. i
početkom 20. vijeka na osnovu tržišnih odnosa. Cjelokupni proces se
odvija “u izrazito srpskim okvirima, jer je i osnova većine stanovni-
štva bila srpska, a u društvenim procesima patrijarhalnih i plemenskih
oblika života. Srpstvo u Crnoj Gori je crnogorska realnost - istorijska,
politička i državna ideja. Samo ako su se Crnogorci smatrali Srbima,
bili Srbi, mogli su: a) proširiti svoju državu, i to pet puta, b) voditi
ratove za oslobođenje svoje porobljene braće, vodti strategiju “oslo-
bođenja Srba” u evropskoj Turskoj.81
Smatram da legitimacija srpstva nije bila potrebna da bi Crno-
gorci vodili oslobodilačke ratove. Nijedan narod nije tako “opravda-
vao” svoje oslobodilačke i ujediniteljske težnje. Ni Srbi u Prvom
svjetskome ratu nijesu oslobađali samo srpske krajeve i pripadnike
srpskoga naroda. Time se ne može dokazivati srpska valjanost ili
pripadnost Crnogoraca.
Na pitanje je li crnogorsko Srpstvo drukčije od ostalih, Vojinović
odgovara da je Srpstvo (piše ga velikim slovom) u Crnoj Gori dobilo
naročitu romantičarsku formu o pijemontskoj ulozi male Crne Gore u
čitavom Srpstvu što je, kaže, prevazilazilo njene moći.82
Za razumijevanje kompleksnosti nastajanja, oposebljavanja i
razvoja crnogorskoga naroda/nacije svakako je značajno proširenje
teritorija i obuhvatanje novoga brojnoga stanovništva u okvir Crne
Gore. Tako P. Vojinović podsjeća da je nakon Prvoga balkanskoga
rata u novooslobođenim krajevima Sandžaka i Metohije koji su pri-
pali Crnoj Gori prošireno crnogorsko ime i politički istorijski pojam
Crne Gore.
Iako je Stara Crna Gora nukleus crnogorske države, prošlost Crne
Gore i formiranje crnogorskoga naroda ne može se sagledati samo iz
81
Up. Perko Vojinović, isto, Ovdje, 239, april 1989, str. 144-245, septembar-
oktobar 1989, str. 34.
82
Isto.

156
 Crnogorska nacija

njenoga užega dijela. Tek uvidom i uvažavanjem društvenih procesa

na četiri petine novovjekovne Crne Gore, dijela Hercegovine, San-
džaka, Brda, Primorja i Boke na kojima je bilo naseljeno, uglavnom,
srpsko stanovništvo moguće je dati objektivnu sliku crnogorske
prošlosti.83
Povodom naznake o Pijemonstvu i nukleusu crnogorske države
primjećujem:
a) značenje izvornoga pojma Pijemonta iz Italije pokazuje da i ma-
nje teritorije mogu biti središte nacionalnoga ujedinjavanja i indi-
vidualizovanja,
b) da je Stara Crna Gora bila stvarno jezgro sveobuhvatnijega na-
cionalnog okupljanja i identifikovanja Crnogoraca.
Etnogenezičari će vjerovatno nesustalo dokazivati autohtonost od
davnina, ili poricati bilo kakav i bilo kada, izvan srpstva, samosvojni
etnos Dukljana /Zećana/Crnogoraca. Prema poznatim izvorima, du-
kljanski Sloveni su bili posebna Sklavinija, odnosno ni Srbi ni Hrvati,
iako se napominje da su tadašnja imena Sklavinija bila po terito-
rijalnome, a ne po narodnosnome principu.
Vrijenije spominje Hrvate i Dukljane, a ne i Srbe u borbu protiv Vi-
zantije 1073. godine. Prvobitni pojam srpske zemlje obuhvata samo raške
oblasti. “Od iskoni srpske zemlje obuhvata Rašku”.84 Računa se da je
bilo oko 25 tzv.Sklavinija, koji još nijesu imali narodnosno obilježje.
U zaključivanju svoga istraživanja o porijeklu, prapostojbini, seoba-
ma itd. predaka Crnogoraca dr Radoslav Rotković utvrđuje da su iz ple-
menskoga saveza Veleta - Ljutića i Obodrita, koji su došli sa krajnjega
sjeverozapada slovenskoga svijeta i naselili se u rimsku provinciju Pre-
valis, “u prožimanju sa starincima, romanizovanim Ilirima i Vlasima i u
kontaktu s drugim slovenskim narodima, Srbima, Hrvatima i Makedon-
cima, postali jezgro iz kojega se razvio savremeni crnogorski narod”.85
83
Isto.
84
Up. Vladimir Ćorović, Istorija Jugoslavije, isto, str. 24, 5.
85
Up. Radoslav Rotković, Odakle su došli Crnogorci, Monitor, broj 83, Podgo-
rica 22. maj 1992, str. 44.

157
 Dr Dušan Ičević

Geopolitičko jezgro u kome je srpsko ime bilo najjače srazmjerno

je maleno: između Pive, Tare i Gornje Drine, a hrvatsko između Ce-
tine i Zrmanje. Između Srba i Hrvata, koji su se najprije oblikovali kao
narodnosni pojmovi, i poslije širenja srpske i hrvatske države “dobar
deo Jugoslovena ostao je nezahvaćen srpskim i hrvatskim imenom i
da se neutralna slovenska zona kroz vekove protezala od panonske
Slavonije preko Bosne do Dubrovnika... Između srpskog i hrvatskog
jezgra ostala zadugo široka, ni srpska ni hrvatska nego samo sloven-
ska, ‘zona’”. Jedino se u Srba, kaže Vl. Dvorniković, pod Nemanji-
ćima osjeća prelaz državnoga u nacionalni pojam (Nemanja kao
“okupitelj Srba”). Početkom “nacionalističkog” 19. vijeka Srbi i Hr-
vati “sortirali” su se prema vjeroispovijesti: “ko se zatekao u pravo-
slavlju bio je Srbin, ko katolik Hrvat”. Dvorniković napominje da ima
više tumačenja etničkoga porijekla: jesu li Srbi i Hrvati kakva nova
pridošla plemena, koja su oslobodila i zatim sebi potčinila balkanske
Slovene, ili su iz slovenskih plemenskih ćelija i balkanskih “Sklavi-
nija” sintezom počele stvarati države oko izvjesnih plemenskih sre-
dišta, ili se ne može izvesti pouzdan zaključak.
Zetska srpska država, kako je naziva, nije ispunila geopolitičku mo-
gućnost, pošto se nalazila uz morsku obalu, da se učvrsti kao državna
formacija, a blizina vizantijskih administrativnih i vojnih uporišta, raz-
norodnost stanovništva (pored Latina, Grci i Arbanasi), suviše opasno
susjedstvo južnoitalske obale, geografske prilike, slabe komunikacije s
unutrašnošću itd. “nisu dopuštale da Zeta postane definitivno jezgro srp-
ske državne i nacionalne sinteze”. Definitivno državno težište Srbi su
našli tek u 12. vijeku osnivanjem centralne Raške - srpske države. Raz-
vojni smjer od Zete ka Raškoj sada je ne samo obrnut, nego i uspješno
ostvaren. “Kao ameba, u zvezdanim tracima, širila se iz raškog jezgra
kroz dvesta godina Nemanjina država”.86 Ona je očigledno započela i
obavljala teritorijalno širenje srpskoga imena države, vjere i naroda.

86
Up. Vladimir Dvorniković, Karakterologija Jugoslovena, isto, str. 286-288,
850-851.

158
 Crnogorska nacija

Po mišljenju Vatroslava Jagića, postojali su prostrani pojasevi gdje

zadugo nijesu upotrebljavana ni srpsko ni hrvatsko, već slovensko
ime. Preimenovanje iz slovenskoga u srpsko rađeno je kasnije.87
U svome istraživanju je i dr Relja Novaković došao do gledi-
šta/pitanja: zašto se stanovništvo istoga etničkoga porijekla razdvojilo,
a nije uvjerljivo da su u Srbiji, Bosni i Duklji prvobitni stanovnici bili
istoga, srpskoga etničkoga sastava.88 Za brojne doseljene etničke slo-
venske grupe on misli sljedeće: “One su se na Balkanu mogle raspore-
diti dalje, istočnije i jugoistočnije, od Hrvata i Srba, ali su možda bile i
izmiješane sa njima”.89 Možda ovdje Novaković ne misli izričito na
Dukljane/Zećane, ali daje povoda da se pomišlja da nijesu sve južno-
slovenske skupine bile samo Srbi i Hrvati, nego da je bilo Sklavinija
sa posebnim plemenskim, pa i narodnosnim statusom, koji su i kroz
svoje državne organizacije, kao na primjer Dukljani/Zećani, zadržavali
svoj identitet, uprkos državno-narodnosnom potčinjavanju.
Zna se da je Nemanja, kao rodonačelnik i uzor dinastije, nepre-
stano širio svoje teritorije i nemilosrdno se obračunavao sa svakim ko
mu se usprotivio, rušio gradove, a vršio odmazdu nad stanovništvom,
na primjer pri osvajanju Zete. Država Srbija se nametala svojim ime-
nom na sve koje je pokorila, pa i u etničkome identitetu; pravoslavna
crkva se preimenovala u srpsku crkvu, a slovensko ime se prevodilo u
srpsko. Nametnulo se i nauci, posebno istoriografiji, da se sve teri-
torije, etničke skupine, državne cjeline posmatraju i izučavaju iz
srpskoga nacionalno-državnoga kruga. Naročito je obnova srpske dr-
žave u 19. vijeku na tradiciji Nemanjića i svetosavlja nametnula svima
istovrsne obrasce.
U Duklji/Zeti svakako je bila slovenska skupina, Sklavinija, koja je
kroz svoju državu, “veliko kraljevstvo otprva”, prva i zadugo jedina

87
Up. Vladimir Ćorović, Istorija Jugoslavije, isto, str. 24, 5.
88
Up. Dr Relja Novaković, Gde se nalazila Srbija od VII do XII veka, isto,
str. 20.
89
Up. Dr Relja Novaković, Odakle su Srbi došli na Balkansko poluostrvo, isto,
str. 387.

159
 Dr Dušan Ičević

nezavisna kao država od Vizantije među svim južnoslovenskim

narodnim skupinama. Najprije je bila katoličke vjere, pa pravoslavne
ili pomiješane, pretapajući zatečeno starinačko i poromanjeno sta-
novništvo. Za sve vrijeme očuvala je svijest o svojoj autentičnosti i
autonomnosti.
Dukljani/Zećani, kao i kasnije Crnogorci, istrajno su se borili za
svoju samostalnost, i kada su bili privremeno pokoreni, pod
Nemanjićima, ili ugroženi od okolnih naroda i država, na primjer od
Vizantije, da bi oslobodilačkim ratovima protiv Turske, Venecije itd.
održali svoju nezavisnost i samobitnost. Da su bili Srbi, ili da su se
osjećali samo Srbima ne bi tako i toliko predano i žestoko branili od
Srba i srpske države svoju nezavisnost, pa i svoje narodno biće.
Prostor sadašnje Crne Gore su, prema tome, nastanjivale Skla-
vinije, koje su pokoravale, potiskivale i pretapale starinačko sta-
novništvo. Već u sopstvenome etničkome oblikovanju u narod na
slovenskoj osnovi, na zatečenome starinačkome stanovništvu, na
demografskim promjenama kroz vjekove stvarala se osobena crno-
gorska individualnost.
Stara Crna Gora može biti jezgro nacionalnoga individualizovanja
i osvješćivanja Crnogoraca. Pristalice autohtonosti crnogorskog
etnosa/nacije upravo odatle proiznose svoje tvrdnje o samobitnosti
odvajkada. Njima se osporava, kako je već navedeno, ikakvo pravo
na čitavu Crnu Goru, pošto je dvije trećine crnogorskoga sta-
novništva izvan Stare Crne Gore, jer je i područje crnogorske države
dugo smatrano “srpskom Spartom”, “Pijemontom srpstva”, a Crno-
gorci sve do sada “najboljim Srbima”. Pominjući mišljenja Tatomira
Vukanovića da su Crnogorci etnogenetski dobrim dijelom Iliri, Špira
Kulišića da su potekli od Dukljana, slovenske grupacije koja nije bila
ni srpske ni hrvatske pripadnosti, i Jovana Erdeljanovića da su samo
dijelom Srbi, dr Mirko Barjaktarović zaključuje da su sve to, ali je
današnje stanovništvo u osnovi srpsko, a da je Duklja od Nemanje
naovamo srpska. No, nalazi da su korijeni ljudskoga života i kulture
na području današnje Crne Gore duboki i davnašnji, pa navodi:

160
 Crnogorska nacija

mediteransku kulturnu zonu, ilirske, keltske, saske, arbanaške,

turske, možda i ciganske itd. primjese, tragove i ostatke.90
Prema tome, čak i u pretpostavljenome posebnome dukljanskome i
zetskome etnosu, koji je zapravo od prvih začetaka pravi konglomerat
starinačkih i slovenskih sastojaka, vršeno je nerekidno “natrunjavanje”
“čistoga etnosa” mnogim pridošlicama ispred turskih osvajača, usko-
cima iz okolnih zemalja, migracijama sve do današnjih dana. Uosta-
lom, i u okviru Sedmoro Brda takođe se nalaze raznovrsni etnički
amalgami, ali je jaka i srpska tradicija.
U predanjima i rodoslovima mnogih crnogorskih bratstava i ple-
mena, kako je navedeno, porijeklo potiče od Nemanjića, Mrnjavče-
vića, Brankovića, ali i Đerđa Kastriota (Drekalovići u Kučima). Od
četiri brata: Vasa, Pipa, Ozra i Krasa nastala su, prema usmenoj tra-
diciji, tri crnogorska i jedno arbanaško pleme. Durmitorci su, po
istraživanjima dr Božine Ivanovića, osoben mediteranski etnički tip.
Potomci Kriča ispod Durmitora tražili su da im se prizna status
posebne etničke grupe. Noviji izum je da su pravi Crnogorci samo oni
čija se prezimena ne završavaju na IČ (Špadijeri, Lubarde, Leverde,
Borozani, Zviceri, Zuberi itd.).
Dokazivanjem da je jezgro crnogorske nacije samosvojnoga etni-
čkoga sastava još od naseljavanja Slovena u današnje predjele Crne
Gore ne bi se moglo zavezati kakvim odvajkada autohtonim ele-
mentom, niti odreći značajno učešće srpskoga etničko-kulturnoga
sastojka. Istovremeno, “posrbljavanje” za sva vremena i odricanje ika-
kve crnogorske samosvojnosti i nacionalne individualnosti suprotno je
i društveno-istorijskim procesima i naučnim činjenicama.
Iako etnos nije sveodređujuća sila individualizacije nacije, svakako
jeste značajno u kome i kakvome etničkome supstratu nastaje. Mnoge
nacije su u osnovnome etničkome supstratu bile “jednorodne”, ali ni-
90
Up. Dr Mirko Barjaktarović, Mnogostruki uticaji, isto, str. 15-19. Uprkos
navedenim “mješovitim” sastojcima, autor tvrdi da su Crnogorci u osnovi Srbi koje
su primili sa strane ili sami stvorili... “i poneku regionalnu crtu” (str. 20). Time se
zatvara krug označenja koji jedino dopušta da je tako bilo i biće uvijek.

161
 Dr Dušan Ičević

jedna nije nastala na kakvome čistome etnosu. Još od vremena sple-

menjivanja u njima se nalaze “pridošlice”, dok su u procesu obli-
kovanja naroda, teritorijalnim seobama, osvajanjima i podređivanjima
drugih plemena ili naroda, brojnije “natrunjivano”.
Crnogorci su od vremena doseljavanja na Balkan, pojedinci nalaze
i ranije, u praslovenskoj prapostojbini, imali posebnosti, koje su vre-
menom omogućile da se konstituišu u naciju. Još od Sklavinije, koja
je naselila Duklju, i koja je bila ni srpska ni hrvatska, sa svojom
nezavisnom državom, i u srpskome etničkome supstratu, naročito na
teritorijama koje su pripadale raškoj državi, potom Srbiji, te preta-
panje zatečenoga stanovništva itd. Crnogorci poprimaju osobine koje
daju poseban nacionalni kolektivitet. Tradicija državnosti, oslobodi-
lačkih ratova, ratnički način života naoružanoga naroda, originalna
socijalna organizacija društva, etička svojstva čojstva i junaštva, kul-
turno-duhovne samosvojnosti itd. bile su “dovoljne” da “savladaju”
etničku mješavinu, pa i srpski etnički supstrat. Time se ne poriče etni-
čko srpsko sudjelovanje, nego samo nastojava da utvrdi kompleksnost
nacionalnoga bića, koje je sazdano i iz etnosa, ali nije svodljivo na
njega. Prema tome, crnogorski narod i crnogorska nacija su poprimile
obilježja koja ga uspostavljaju u origineran subjektivitet modernog
života i razvoja.

3. Prvi spomeni crnogorskoga naroda/nacije

Podaci o crnogorskome narodu i naciji zabilježeni su u kontek-

stu slovenskoga, slavenoserbskoga, srpskoga itd. imena, ili u izriči-
tome nacionalno-crnogorskome navođenju.
Tvrdi se da je kod nas prvo pominjanje nacije u pismu crnogorskog
vladike Save iz 1776. godine moskovskome patrijarhu, kada pro-
testvuje zbog miješanja carigradskoga patrijarha u stvari “srpskog
naciona”, i kod Dositeja, koji piše o slavnoj slavenoserbskoj naciji u

162
 Crnogorska nacija

Srbiji, Bosni, Dalmaciji sa Ercegovinom.91 Međutim, još ranije je

vladika Vasilije Petrović u pismu Mletačkom senatu iz 1757. godine
protestvovao zbog nepravde što “... nacion naš zovete sčjavuni”, koji
je “... rod čestni i slavni”.
U objašnjavanju razloga za svoju “Istoriju” koju je izdao 1754. go-
dine. mitropolit Vasilije (u obraćanju grofu Voroncovu, vicekancelaru
Rusije) govori o slavenosrpskim narodima. Iz teksta “Istorije” može se
utvrditi da on tada razaznaje posebne narode: Srbe, Bugare,
Crnogorce, Makedonjane, Albaneze. Čak izričito razdvaja Crno-
gorce i Srbe kada kaže da su u vrijeme napada Numan-paše Ćuprilića
na Crnu Goru “Crnogorci od svojijeh saveznika Srba, turskih po-
danika, bjehu ostavljeni, a pored toga s Turcima zajedno pođoše u
rat i Hercegovci kojima Turci ne dozvoljavahu da nose oružje, osim
kad idu u rat protiv Crne Gore”. U svom tekstu pominje i Bošnjane.
(moje boldovanje, D. I.)92
Doslovno se etnikon Crnogorac pominje u prezimenu (Đuro Crno-
gorac i Ninko Crnogorac) u turskom defteru za Skadarski sandžakat iz
1485. godine. Ono je srodno prvom pomenu imena Srblji u Bosni
bana Mateja Ninoslava iz 1235. godine. Za Mitra Pešikana ovo je prvo
izvođenje iz imena Crna Gora.93 Napominjem da se prvi put ime Crna
Gora spominje u dubrovačkim dokumentima 1376. godine, iako se
ustaljuje nešto kasnije.
U jednome francuskome izvoru iz 1790. godine navodi se da su
Crnogorci slovenski narod, dok prvi broj “Letopisa Matice srpske” iz
1825. godine u Slavenoserbe ubraja: Bugare, Srbe, Crnogorce, Sla-
vonce i Dalmatince. Naziv “Crna Gora” ustaljuje se od 1435. godine,
pa Crnogorci sebe tako nazivaju uporedo sa naimenovanim Srbima,
Slavenoserbima itd.

91
Prema: Dr Radomir D. Rakić, Etnos, narod, nacija, isto, str. 13-14.
92
Up. Mitropolit Vasilije Petrović, Istorija o Crnoj Gori, Leksikografski za-
vod, Obod-Pobjeda, Cetinje-Titograd 1985. godine.
93
Prema: Vukale Đerković, Prije tri vijeka, Pobjeda, Podgorica 11. avgust 1994,
str. 15.

163
 Dr Dušan Ičević

Stranci koji su putovali u Crnu Goru i susrijetali se sa Crnogorcima

ili izbliza “osmatrali” Crnu Goru dali su zanimljiva ali vrijedna svje-
dočanstva i o crnogorskome narodu/naciji.
U ruskim izvorima se još krajem 17. vijeka nalaze putopisni izvje-
štaji o crnogorskom narodu.
U svome dnevniku moreplovac P. A. Tolstoj bilježi 1698. godine
da blizu Kotora i Perasta žive “slobodni ljudi koji se nazivaju Crno-
gorci ... hrišćanske vjere, jezika slovenskoga i ima ih povelik broj;
nikome ne služe, povremeno ratuju s Turcima, a pokatkad i s Veneci-
jancima”. (moje boldovanje, D. I.) (“Dnevnik moreplovca P. A.
Tolstoja od juna 1698. godine).94 U putopisnome izvještaju nema spo-
mena o srpskom imenu naroda, vjere i jezika Crnogoraca. Valjda se
tako oni i nijesu tretirali. Putopisac Tolstoj u Boki nije dobio takva
obavještenja, pa ih nije mogao ni pribilježiti.
Ruski naučnici, političari, putopisci koji pišu o Crnogorcima spo-
minju “Slovensku Spartu”. Valjda je “Srpska Sparta” tek kasnije “na-
stala”, kada je u vrijeme srpskoga nacionalnoga preporoda u romanti-
čarskome zanosu sve što je ikada bilo pod srpskom državom ili su Srbi
imali pretenzije na teritorije obuhvatano srpskim imenom.
O Crnoj Gori i Crnogorcima početkom 19. vijeka opširno u svom pu-
topisu piše L. K. Viala de Somijer, Napoleonov oficir, koji je, pored osta-
loga, bio komandant mjesta u Herceg Novome i u Kotoru. O svojoj po-
sjeti Crnoj Gori napisao je 1820. godine dvotomno djelo “Istorijsko i po-
litičko putovanje u Crnu Goru” od 1807-1813. godine. Za njega su Cr-
nogorci autohtoni ili starosjedilački narod, koji su naseljavali Prevali-
taniju od Kotorskoga zaliva do Drine, a izvjesno vrijeme i do grada Dra-
ča. U kratkim obrisima, po svojim saznanjima, daje istoriju Crne Gore.
Za Crnogorce, pak, smatra da su najprije uopšteno zvani Epirci, pa Alba-
nci, i napokon Crnogorci. Stare hronike navode da u zapadnim kraje-
vima, u planinama, žive nepoznati narodi, neukrotivi nomadi koji ne pri-

94
Prema: Pavle Mijović, Ipak, nasljeđe / Eppur, patrimoniumm, Crnogorski
P.E.N., Cetinje 1992, str. 152.

164
 Crnogorska nacija

znaju druge zakone osim drevne običaje, ali su čuveni po hrabrosti, neza-
visnosti i datoj riječi, to je, ustvari, Crna Gora. U toj konstrukciji, stanov-
ništvo Albanije, naročito ono koije živi u brdima, obuhvata i pretke dana-
šnjih Crnogoraca, a pravi heroj Epira znači i Crne Gore, jeste Đurađ Ka-
striot nazvan Skenderbeg. Istina, Drekalovići iz Kuča smatraju da su po-
tomci Skenderbega ali se Crnogorci ne mogu poistovjetiti sa Albancima.
Viala de Somijer na više mjesta piše o crnogorskome narodu, koji
se nije pokorio ni Turcima, ni Mlečićima nego se neprekidno borio za
svoju slobodu i nezavisnost. On izričito govori o nacionalnoj nezavi-
snosti i tvrdi da su preci današnjih Crnogoraca stekli “dragocjenu
nacionalnu nezavisnost”. Crnogorci su “nacija koja ljubomorno
čuva svoju slobodu”, u kome trajno živi “duh nacionalne nezavi-
snosti”. Oni su jedini od svih naroda koji nastanjuju Balkan saču-
vali “nacionalno osjećanje nezavisnosti".(moje boldovanje, D. I.) U
nekoj vrsti zaključka de Somijer tvrdi da je dostojna divljenja i intere-
sovanja “ova šačica gorštaka, bez umijeća i saveznika, koji su se odr-
žali od najstarijih mitskih vremena, koje nije ukrotio nijedan osvajač,
a priznaju samo one zakone koji su dobrovoljno prihvatili i pridr-
žavaju ih se i danas”.95
Viala de Somijer govori o Crnogorskoj naciji na osnovu svojih sa-
znanja i neposrednih utisaka. Možda u njegovim zapisima nema naučnih
i kategorijalnih izričitosti ali je značajno da oko postojanja crnogorskoga
etnosa nema dvoumljenja. Nigdje ne pominje ni Srbe ni srpsku tradiciju,
vjerovatno zato što o tome nije ništa nije čuo od Crnogoraca.
Maršal Marmon, Napoleonov vojskovođa i upravitelj Ilirskih pro-
vincija, protv koga su Crnogorci i Bokelji, zajedno sa Rusima, ratovali
od 1806. do 1807. godine, zapisuje u svojim “Memoarima” da je
crnogorski narod “slavenskog porijekla, a ispovijeda pravoslavnu
vjeru”, da Crnogorci govore najčistijim slovenskim jezikom, da su
još od vremena doseljenja (12-13. vijek) živjeli u izolaciji i sačuvali
95
Up. Viala de Somijer, Istorijsko i političko putovanje u Crnu Goru, IC “Ce-
tinje”, Cetinje 1994, str. 5, 11, 16-21, 266-267, 269-270, 275, 279, 318-320, 340,
362, 348.

165
 Dr Dušan Ičević

svoje osobine. (moje boldovanje, D. I.) Vladika vlada svojom zem-

ljom, ali djeluje i Narodna skupština koja odlučuje o svim značajnim
stvarima i imenuje namjesnika svake godine. Ona se često sastaje, a
čini je po jedan predstavnik svake porordice, zapravo svi ugledniji
ljudi društva pozvani su da odlučuju o značajnim stvarima.
Marmon objašnjava da su Crnogorci bili više skloni da prihvate
pokroviteljstvo Rusije nego okolnih država ili Francuske, pošto od
udaljene Rusije nije bilo nikakve opasnosti da podjarmi Crnu Goru. U
položaju kakvom je bila Crna Gora i njen vladika Petar I Petrović,
tumači Marmon, želi se imati podrška dobročinitelja, zaštitnika vođe
jednog sistema, ali ne i gospodara. A zatražiti zaštitu od tako moćnoga
vladara kakav je bio Napoleon, značilo bi nametnuti samom sebi
gospodara.96
Učeni Francuz Andrej Delari napisao je o Crnogorcima 1857. go-
dine: “Veoma razvijene socijalne svijesti, oni pomažu danas, kad pre-
lazi iz stanja plemena u stanje nacija, svoju narodnu upravu sa
svom onom ljubavlju sa kojom su nekad pomagali svoja plemena”.
(moje boldovanje, D. I.)97
U pojedinim kritičnim istorijskim trenutcima, kada se lomila samo-
stalnost Crne Gore i samobitnost Crnogoraca, oni su odrešito potvrđi-
vali svoju nezavisnost i identitet. U oprekama interesa evropskih sila
na Balkanu i u odnosu prema oslabljenoj Turskoj, Crna Gora se našla
u središtu spletke i zavjere kojom se htjelo da svrgne Petar I Petrović
sa vladarskoga i vladičanskoga trona. Rusija je strategijski naumila da
podrži opstanak Osmanskoga carstva, Napoleonova Francuska je pri-
96
Up. Maršal Marmont, Logos, Split 1984, str. 27-28, 69, 106-107. Ljut na
nepokornost Crnogoraca, Marmon predlaže Napoleonu da silom pokori Crnu Goru
koju bi savladao sa 7-8.000 vojnika, od Cetinja bi onda napravio uporište za
francusku vojsku. Da bi oslabio stanovništvo, jedan dio bi unovačio u veliki puk i
poslao bi ga na udaljenije odredište, a dio stanovništva bi, po uzoru na Rimljane i
Karla Velikoga, preselio u daleke krajeve. Napoleon najprije nije prihvatio pome-
nute predloge, a kad je bio sklon tome, Marmon se prebacio na druge poslove, pa
nije isprobao svoju namjeru.
97
Prema: Crnogorska kultura i putevi njenog razvoja, isto, str. 205.

166
 Crnogorska nacija

premala akcije da ga sruši ili bar da osvaja djelove njegovih teritorija

na Balkanu za što je namjeravala da iskoristi Crnogorce, dok je Aus-
trija “vrebala” rasplet događaja. Tada je, 1804. godine, ruski imperator
odaslao svoje emisare rodom iz Boke, u Crnu Goru, snadbio ih svojim
pismom i “gramatom” ruskoga Svetoga Sinoda sa nalogom da se smi-
jeni vladika Petar I, domami i pošalje u progonstvo u Rusiju. Vladika
Petar je optužen kao narodni neprijatelj, nedostojni crkveni pastir i
smutljivac. U poslatim pismima car se obraća blagorodnoj i časnoj
slavenoserbskoj oblasti crnogorskoj i brdskoj gospodi, nazivajući
“jednoplemeni, jednojezični i jednovjerni s nama narod crnogorski i
brdski”. I u gramati Svetoga Sinoda više puta se ponavlja crnogorski
i brdski narod i sasvim izričito imenuje Crnogorska pravoslavna
crkva.(moje boldovanje, D. I.)
U odgovorima Crnogoraca i crnogorske skupštine, koju čine svi gla-
vari i Praviteljstva, odbija se svaki napad na vladiku i crnogorsku neza-
visnost. U pismu caru podsjećaju da je “narod crnogorski po skončanju
posljednjeg vojvode Đurđa, po kome se presjekla porodica za nas slav-
nih Crnojevića, ostao (je) pod upravom mitropolita”, i da su se pod vođ-
stvom svojih poglavara “pod pokroviteljstvom božjim ne samo pravo-
slavnu vjeru i želajemu čovještvu slobodu više od tri stotine godina sop-
stvenim oružjem i hrabrošću branili, nego još u slučaju rata s Turcima i
drugim hrišćanskim državama pomagali, što je poznato čitavoj Evro-
pi”.(moje boldovanje, D. I.) Više puta ponavljaju da narod crnogorski i
brdski na trpi tuđu upravu i tuđe gospodare, a prije će dopustiti da se
istrijebe, nego da se desi i najmanja neprilika “našem dobrom pastiru”.98
Zanimljivo je, međutim, da ruska carica Katarina II znatno prije
toga, “iz daljine”, razaznaje i razlikuje Srbe i Crnogorce. U pro-
glasu (januara 1788. godine) “Svim Srboem, Crnogorcami i pro-
čem žiteljem slavnoga naroda”, ona poziva na ustanak protiv Turaka,
u ime hrišćanske i slovenske solodarnosti.(moje boldovanje, D. I.) U

98
Prema: Dušan D. Vuksan, Petar I Petrović Njegoš i njegovo doba, Narodna
knjiga, Cetinje 1951, str. 101-129.

167
 Dr Dušan Ičević

odgovoru na pismo Jeremija Gagića ruskoga vicekonzula u Dubrov-

niku (Srbina iz Gruže kod Kragujevca) Petar I prigovara što pomoć
koja se šalje “ne ide pravo crnogorskome nego slaveno-serbskome
narodu”.(moje boldovanje, D. I.) Petar I je bio oprezniji prema
srpskom svojatanju Crnogoraca od Petra II.
U okviru rasnih teorija, koje su naciju određivali rasnim elemen-
tima, francuski antropolog Žozef Deniker je 1910. godine Crnogorce
označio za poseban rasni tip. Za Denikera, nacija je mješavina etni-
čkih elemenata: jezika, religije, socijalnih institucija, a svaka etnička
grupa ima u sebi više rasa. U svojoj klasifikaciji rasa u svijetu, koje je
razdijelio na 13. skupina, Južni Sloveni su nazvani Crnogorcima
(Montenegrins), smjestio ih je u sedmu, koju je nazivao arijevskom
skupinom. Kasnije je vršio nove klasifikacije, promijenio crnogorski
u dinarski tip. (moje boldovanje, D. I.) U Južne Slovene je uvrstio:
Slovence, Srbo-Hrvate, Morlake, Uskoke, Hercegovce, Bosance,
“Montenegrine ili Crnogorce na ostalim djelovima Balkanskog polu-
ostrva” i dio Makedonije.99
Francuski antropolog Ežem Pitar nije se složio da se pravi znak
jednakosti između rasnoga tipa i nacije. Divio se ljepoti ljudi na Nje-
gušima, a za Crnogorce kaže da “konstituišu jedan ljudski element sa
svojom posebnom fizionomijom, koja se u cjelini razlikuje od balkan-
skih suseda, sem možda onih na jugu poluostrva.100
Rasne teorije nemaju naučnu valjanost, pogotovu nijesu prihva-
tljive i primjenljive za naučno tumačenje nacije. No, rasno, pa i rasi-
stičko shvatanja superiornosti pojedinih nacija obilato je korišćeno za
političke svrhe određenih nacionalnih vođstava i vođa. Tvrdnje da su
Crnogorci najčistiji, najbolji itd. Srbi vjerovatno je godilo i godi Crno-
gorcima, ali sadrži u sebi takođe primjese “više rase”, rasne čistote,
većih prava itd., mada je bilo primamljivo da sujetni Crnogorci sebe
uzvisuju i prikazuju za “prave” Srbe.

99
Prema: Milorad Ekmečić, Stvaranje Jugoslavije 1790-1918, 2, isto, str. 501-503.
100
Isto, str. 506.

168
 Crnogorska nacija

Engleski putopisac Roj Trevor obišao je 1910. godine Crnu Goru i

objavio 1913. godine knjižicu o Crnoj Gori kao zemlji ratnika. Trevor
sažeto daje viševjekovnu borbu Crnogoraca protiv osmanske najezde,
a spominje i namjeru Napoleona da pokori Crnu Goru. Tada su se
samo Engleska i Crna Gora suprotstavile Napoleonovim osvajanjima.
Bijesan zbog toga, Napoleon je zaprijetio da će Crnoj Gori promijeniti
ime u “Crvena Gora”, krvlju njenoga naroda. U kratkome poglavlju
“Stvaranja nacije”, R.Trevor utvrđuje da je do 1878. godine Crna
Gora bila nepriznata kao država i nacija, ali je na Berlinskome kon-
gresu faktički priznata crnogorska nacionalna državnost. (moje bol-
dovanje, D. I.)101
Putopisci ne daju teorijska, istorijska, sociološka itd. objašnjenja i
obrazloženja nastanka i razvoja nacije. Zanimljivo je da R. Trevor up-
ravo govori o crnogorskoj naciji. On time ne “priznaje” crnogorsku
naciju u doslovnome značenju, nego samo opisuje ono što je doživio.
U svome napisu o pravu nacija na samoopredjeljenje sredinom 1914.
godine V. I. Lenjin je polemisao sa Rozom Luksemburg upravo o pravu
na samoopredjeljenje malih naroda. Naime, R. Luksemburg je smatrala
da je “samoopredjeljenje” formalno nezavisnih Crnogoraca, Bugara, Ru-
muna, Srba, Grka, a dijelom čak i Švajcaraca iluzorno, pošto je i njihova
nezavisnost proizvod političke borbe i diplomatske igre “evropskoga
koncerta”. Nasuprot tome, Lenjin smatra da su najbolji uslovi za razvi-
tak kapitalizma na Balkanu stavraju upravo samostalnim nacionalnim
državama.102 Svakako, Lenjin se nije bavio srpsko-crnogorskim odnosi-
ma i kompleksima, da bi razlučivao šta kome pripada. Iz svoga osnov-
noga stava da je stvaranje nacionalnih država tipično za kapitalistički
razvitak, tretirao je Crnogorce podjednako kao i sve balkanske narode.
Grupa sovjetskih naučnika u Akademiji nauka SSSR-a, u okviru
istraživanja formiranja nacionalnih nezavisnih država na Balkanu
101
Up. Roj Trevor, Montenegro, zemlja ratnika, Pozorište Puž – Izdavački
sektor, Stručna knjiga, Beograd 1990, str. 15-19..
102
Up. V. I. Lenjin, O pravu nacija na samoopredeljenje, Izabrana dela, 8, Kul-
tura, Beograd 1960, str. 366-367.

169
 Dr Dušan Ičević

krajem XVIII do sredine 70-tih godina XIX vijeka, obradila je i Crnu

Goru. U pregledu istorijskih zbivanja u navedenome razdoblju najviše
pažnje posvećuje nacionalno-oslobodilačkim borbama Crnogoraca,
koje su dovele do stavranja i priznavanja nezavisne države. “Posti-
zanje u 1878. godini međunarodnoga priznanja nezavisnosti i prošire-
nje teritorije bilo je važan istorijski rezultat, kojim se završila složena
etapa borbe za nacionalno oslobođenje crnogorske države”. (moje
boldovanje, D. I.)103
Sovjetski autori pretežno koriste spise crnogorskih i srpskih istori-
čara, ruskih naučnika, arhivsku građu iz ruskih izvora, svoja sopstvena
ranija istraživanja. Oni se takođe nijesu određivali prema srpsko-crno-
gorskome etničkome pripadanju, ali su u osnovi dali razvoj crnogor-
ske nacionalne oslobodilačke borbe Crnogoraca za svoju nezavisnost.
Za ovovremenu raspravu o crnogorskoj naciji značajno je njihovo
istraživanje koje, iako doslovno nacionalno ne imenuje, utvrđuje okol-
nosti nastanka crnogorske države.
Prvu suvislu, kako kaže M. Ekmečić, teoriju da su Crnogorci po-
sebna balkanska nacija nalazi se u Memorandumu crnogorske vlade
Društvu naroda iz 1920. godine. Umjesto nacije kao zajednica jezika
nudi se država kao osnov narodnosti. Slovenska plemena koja su se
doselila na Balkan i na područje ondašnje Crne Gore stvorili su prvu
slovensku državu, potom uspjeli da održe nezavisnost u vrijeme Tu-
raka, a u 19. vijeku se borili “za ostvarenje nacionalnih ideala”. Oni se
od jugoslovenskih naroda, iako govore istim jezikom, razlikuju po
političkim, socijalnim itd. koncepcijama, psihičkim i antropološkim
osobinama. Oni su poseban tip, a sa Hercegovcima i stanovnicima Bo-
kokotorskoga zaliva zajedno čine mješavinu slovenskih rasa i starih
Ilira. Zbog posebnih svojstava mora se priznati status nacije Crno-
gorcima. (moje boldovanje, D. I.)

103
Up. Černogorija, Formirovanie nacionaljnih nezavisin gosudarstv na Balka-
nah, grupa autora, Nauka, Moskva 1986, str. 164-210.

170
 Crnogorska nacija

U komentaru navedenih shvatanja, M. Ekmečić tvrdi da se u Italiji

osnovala posebna crnogorska nacija (moje boldovanje, D. I.) iz po-
litičkih aspiracija koje je talijanska vlada imala prema jugoslovenskim
teritorijama. Tako je u Italiji, prije nego su otkrili boljševici, započela
priča o posebnoj balkanskoj crnogorskoj naciji. “Teorije o posebno
crnogorskoj naciji i zahtjevi da Hrvtska i Slovenija treba da postanu
posebne republike, nikle su u italijanskoj, masonskoj i vatikanskoj
spoljnoj politici do 1918. godine. Postepeno će se pretvoriti u politi-
čku platformu jugoslovenskih marksista”.104 U odbijanju svakoga raz-
govora o crnogorskoj naciji, M. Ekmečić i ne pokušava da obrazloži
svoje shvatanje ili da ospori ono koje nalazi svojstvenosti Crnogoraca.
Za njega je sve italijansko-vatikansko-masonsko-marksistička (boljše-
vička) konstrukcija.
U “novoj” obradi iste vrste “otkriva” se da je crnogorska nacija
izumljena od hrvatskoga poglavnika dr Ante Pavelića. U jednome nje-
govome specijalnome ukazu iz 1941. godine prvi put se spominju
Crnogorci kao nesrbi. U njemu se onim Srbima koji se izjasne kao
Crnogorci garantuju sva prava koja pripadaju građanima prijateljskih
nacija i država Nezavisne Države Hrvatske.105
U srpskome etničkome krugu posebna crnogorska nacija najčešće
se priznaje od Drugoga svjetskoga rata, ili se u konstituisanju
pomjera do danas, ili se savim poriče njena individualnost. Za dr
Mirka Barjaktarevića, Crna Gora i crnogorski narod su do prvih
decenija 20. vijeka bili samo politički pojmovi, dok su se Crnogorci
etnički osjećali i iskazivali Srbima. Tek od vremena Drugoga

104
Prema: Milorad Ekmečić, Stvaranje Jugoslavije 1790-1918, 2, isto, str.
825-827.
105
Prema: Vuk Drašković, Intervju, Start, Godišnjak, Zagreb 1989, str. 133.
Tako izgleda da nijesu italijanski rasisti, kako tvrdi dr Novak Kilibarda, ni Komin-
terna i jugoslovenski komunisti, kako tvrdi većina osporavatelja crnogorske nacije,
nego baš Ante Pavelić prvi došao na... “sjajnu ideju da od srpske Sparte napravi
nesrpsku zemlju, što je sticajem okolnosti potvrđeno odlukama Drugog zasijedanja
AVNOJ-a i Jajcu.”

171
 Dr Dušan Ičević

svjetskoga rata i revolucije mogu se vremenski odvojeno posmatrati

kao narod i nacija.106
Međutim, poznati srpski naučnik između dva svjetska rata, profe-
sor prava Živojin Perić u svojoj studiji o Crnoj Gori i jugoslovenskoj
federaciji iz 1940. godine, nalazi dovoljno dokaza za etničku i etičku
posebnost Crnogoraca. Njih čine osobeni crnogorski narodni duh,
etos, karakter; samostalna crnogorska istorija u trajanju od više vje-
kova: originalni i osobeni sistem vrijednosti i poredak na njihovoj ljes-
tvici; crnogorska kultura kao sistem načela i načina svakodnevnog ži-
vota, običaja, odnosa državnih institucija, simbola i kulturnih spome-
nika; crnogorsko osobeno shvatanje pravde i prava itd. Na svemu
tome zasnovano je osjećanje crnogorskog naroda o svojoj posebnosti i
individualnosti, o svojoj sudbinskoj povezanosti, zajedničkim intere-
sima i istupanjima prema drugim narodima, te o sebi kao naciji. Za
Perića, Srbi i Crnogorci nijesu potpuno isti, nego Crnogorci posjeduju
dovoljno svojstava koja ih čine etnički i etički osobenim kolektivi-
tetom i subjektivitetom.107
U svojim istraživanjima istovjetnosti, srodnosti ili različitosti Cr-
nogoraca i Srba dr Radoslav Rotković nalazi da oni nijesu istoga pori-
jekla. Nekada su bili bliži jedni drugima Srbi i Hrvati. Naime, Crno-
gorci su se razvili iz onoga talasa naseljenika koji je na Balkan došao
sa sjeverozapada, dok su preci Srba i Hrvata došli u drugoj seobi. R.
Rotković prilaže i geografske karte na kojima su ucrtana mjesta, po dr
Relji Novakoviću i dopunama Rotkovića, koje pokazuju da su po
toponimima davnašnji preci Crnogoraca živjeli u mjestima odvojeni
106
Up. Dr Mirko Barjaktarević, Mnogostruki uticaji, Praksa 4, Titograd 1981,
str. 15.
107
Među onima koji je osporavaju je i ugledni istoričar dr Vasa Čubrilović koji
kaže da ne postoje istorijski izvori kod nas, domaći i strani, koji govore o Crnoj
Gori i njenom narodu drugačije nego kao dijelu jedne južnoslovenske, srpske
zajednice, dijelu srpskog naroda. Prvi put je čuo 1936. godine na Durmitoru da
studenti pokreću pitanje Crnogoraca kao posebne nacije. (Up. Akademik Vasa
Čubrilović, Prošlost Crne Gore kao predmet naučnog istraživanja i obrade, isto,
diskusija, str. 516-518.)

172
 Crnogorska nacija

od Srba. Kasnije su se, u novoj postojbini, mnogo više miješali Srbi i

Crnogorci, a zbliženju je najviše doprinijela ista “srpska” (pravosla-
vna) vjera” i masovno iseljavanje Crnogoraca u Srbiju.108
Prema navedenim toponimima, kada se “prevedu” na naselja u
Crnoj Gori, može se kombinovati crnogorsko autentično boravljenje u
staroj postojbini i u novoj domovini. Iz Rotkovićevih podataka i spisa
stranih autora koje navodi (na primjer L. Niderlea) zapaža se da su
Dukljani i Srbi imali zasebne teritorije.
Dr Relja Novaković je ustvrdio da je Duklja (Zeta) “oduvek bila
svojstvena država”, ni hrvatska ni srpska, nego slovensko-dukljan-
ska.109 Isto kao i Bosna, i Zeta je bila od samog početka posebna
zemlja, a nijedna nije postala Srbija.110 Za njega nije uvjerljivo da su u
Srbiji, Bosni i Duklji prvobitni slovenski stanovnici bili istoga, srp-
skoga, etničkoga sastava. Jer, ako je bilo tako, zašto pojam Srbije, pita
Novaković, nije odmah obuhvatio sva tri područja i zašto se na cije-
lome tome prostoru nije očuvala država sa nazivom Srbija. Takođe je
upitno: zašto se stanovništvo istoga etničkoga porijekla, ako je takvo
bilo, razdvojilo od uticaja susjedne geografske sredine.111
Srpski istoričar Relja Novaković ne iznosi tvrdnje, nego umjesno
sumnja, pita i pobuđuje na nova istraživanja, koja bi pouzdanije odgo-
vorila na otvorena pitanja. Moglo bi se pametovati i prikazivati da se
već time što se u spisima nalaze pomeni pojedinih etnikuma i u vre-
menima kada nije bilo svremenoga značenja za vazda utvrđivati ko je,
gdje i kako određivao sastav stanovništva.
Neslovenski supstrat Crnogoraca se otkriva u mediteranskome tipu
koji je naseljavao područja Crne Gore i predodredio do današnjih dana
etnička svojstva stanovništva. Zapravo, prema antropološkim istraži-

108
Up. Dr Radoslav Ratković, O crnogrorskom narodu i kontinuitetu njegove
države, Elementa Montenegrina, 1, 1990, str. 20-21.
109
Up. Relja Novaković, Baltički Sloveni u Beogradu i Srbiji, Beograd 1985,
str. 389.
110
Up. Relja Novaković, isto, str. 389.
111
Up. Dr Relja Novaković, Gde se nalazila Srbija od VII do XII veka, isto, str. 20.

173
 Dr Dušan Ičević

vanjima pokušava se dokazati da su Crnogorci autohtonoga porijekla

i pripadaju epirskoj (kontinentalnoj) morfološkoj varijaciji Evrope.
Prema A. N. Pulianosu, epirski ili kontinentalni tip mnogo je stariji na
evropskome tlu od mediteranskoga tipa.112
Naučna otkrića se često ne završavaju određenom utvrđenom istinom.
Zalaženje u daleku praistoriju omogućuje da se nalaze novi znaci ili do-
kazi o prastanovnicima i njihovim potomcima i na tlu Crne Gore. Među-
tim, iz toga se ne mogu izvlačiti zaključci o doslovnome ili nenatrunje-
nome prenošenju kroz pokoljenja kakvih nepromjenjljivih genetskih oso-
bina koje se nasljeđuju i nastavljaju kroz vjekove. Nacija nije predod-
ređena i sveodređena etnosom. Uostalom, varijacije o trojanskome pori-
jeklu Crnogoraca, ili bar ranijih stanovnika na području Crne Gore sa
Lovćenom kao Olimpom pokazuju koliko je primjenjljiva konstrukciona
ili proizvoljna kombinatorika, ali istovremeno i koliko za nauku mogu
biti zanimljiva i naizgled neprihvatljiva gledišta, ili biti povod za dalja
istažiavanja, iako je o Trojancima poprije kazana “zadnja riječ nauke”.
U crnogorskoj tradiciji i kulturnoj baštini najčešće su upotreblja-
vani pojmovi Slovenstvo, Sloveni i slovenski jezik, još od “Kraljev-
stva Slovena” popa Dukljanina iz 12. vijeka. I za stanovništvo Du-
klje/Zete bilo je uobičajeno da se slovenski imenuje. Iako je, kako se
zna, bilo varijacija, nejasnoća, protivrječnih zapisa i u nazivima du-
kljanskoga etnosa, ipak se može dovoljno dokazivati da je bilo osnov-
noga slovenskoga supstrata.
Dr Danilo Radojević prebira po brojnim dokumentima i izvorima, i
navodi sljedeća mišljenja: J. Ferluge da je “još neobjašnjen slučaj Du-
klje”, Ljudmila Hauptmana da K. Porfirogenit ne raspolaže “nika-
kvom tradicijom da bi bila Duklja srpska”, Nade Kljajić da Porfi-
rogenit “nikad nije Duklju ubrajao u tzv. srpske zemlje”, Rajmunda de
Agilesa, koji je s krstaškom vojskom 1096. godine prošao Jadranskom
obalom i srio se s dukljanskim kraljem Bodinom, naziva Dukljane

112
Prema: Dr Radoslav Rotković, O crnogorskom narodu i kontinuitetu
njegove države, Elementa Montenegrina, str. 137-138.

174
 Crnogorska nacija

Sclavi (Sloveni), a Bodinovu državu Slovenskom zemljom. Dr Rado-

jević osporava i pedantno pabirčenje srpskoga imena po zapadnim
krajevima (82. primjera), od doseljavanja Slovena do 1818. godine, i
pokazuje na svakome navedenome primjeru da je posrbljavanje slo-
venskog naziva, ili izvori srpskih crkvenih krugova, tekstovi srpskih
intelektualaca koji su kao došljaci boravili u Crnoj Gori, ili pogrešno
prepisivanje, ili namjerno iskrivljavanje, ili netačno smještanje odre-
đenih teritorija, vjerom koja se izjednačavala sa srpskom pripadnošću,
kroz jezik koji se ozvaničio u srpski, kroz istoriju koja se podvodila
pod srpstvo. Tako se slovenske čitaonice “prepravljaju” u srpske, Nje-
goševo “Srpsko ogledalo” prvobitno je bilo “Ogledalo gorsko”. Sinta-
gma vladike Danila Petrovića “braća Srbi” je iste vrste kojom su se
crnogorski mitropoliti obraćali i Hrvatima i Rusima.113

4. Uzori i upoređenja

Osporavatelji crnogorske nacije žustro i netrpeljivo pitaju: ima

li kakav sličan primjer u istoriji i u savremenome svijetu za dokaz da
može nastati posebna nacija iz okvirua srpske nacije?
Odgovori mogu biti svakakvi i sa mnogo obrazloženja, ali će se
uvijek naći sporne “odredbe” koje će poništavati valjanost “završ-
noga” tvrđenja da crnogorska nacija, uprkos svemu, postoji. Naravno,
nije dovoljno “ubjedljivo” što se Crnogorci tako osjećaju. Jer, uzvraća
se da se neko može osjećati i Papuancem, i Tunguzom, i pripadnikom
koje druge nacije, ali da objektivno njima nije sličan ni podoban.
Čim se zađe u “tamni vilajet” praetnosa i osjećanja, onda se suvisli
razgovori prekidaju ili se pretvaraju u svađu. U dodatku na osnovno
pitanje postavljaju se “zamke”: kakve su razlike na primjer između
Crnogoraca, odnosno Srba u Cnoj Gori i Vranjanaca, Ličana, Herce-

113
Up. Dr Danilo Radojević, Uzroci i pojave srpskog imena u Crnoj Gori, Ce-
tinje 1994. godine.

175
 Dr Dušan Ičević

govaca itd. Naučni razgovori prestaju kada se zađe u emotivnu sferu,

pogotovu ako su shvatanja nadojena “naučenim lekcijama” ili stereo-
tipima, svejedno koje vrste. Koliko je jednostrano naslijeđeno tuma-
čenje da crnogorska nacija ne može postojati ni na kakav način, niti se
naučno dokazivati, toliko je suženo novostvoreno suprotno mišljenje
da je ona opstojeća od vajkada kao poseban etnos.
Usporedbe mogu biti korisne, ali za nauku nijesu ni dovoljan ni
potreban dokaz da bi se utvrdilo postojanje ili nepostojanje određenih
društvenih fenomena. Engleski publicista H. Siton-Vatson bio je u
prilici/neprilici kada je pisao svoje obimno djelo “Nacija i države”, da
se pravda ili objašnjava kako se sve ne može upoređivati i tako
osmisliti da bi bilo jedino moguće i tako prihvatljivo. Samo Barbari,
kaže, postupaju tako u ili-ili relacijama koje dogmatski odbacuju
svaku usporedbu ili koje jedinstvenost smatraju nevažnom. Ni proste
analogije, ni proglašenje konkretnoga fenomena za apsolutno je-
dinstvo, neponovljivo, neuporedivo nijesu preporučljivi za naučno
istraživanje i zaključivanje.
Za crnogorsku naciju (u okviru tvrdnje da je srpskoga etnosa)
analogijom se može smatrati prikladna posebna austrijska nacija na-
stala iz njemačkoga naroda. Posebna austrijska nacija nastala iz velike
skupine germanskih naroda, odnosno njemačkoga naroda. Svoju dugu
državnu samostalnost, koja je pretvorena u “vječnu imperiju”, sa oso-
benim društveno-istorijskim razvojem, geopolitičkim položajem, zase-
bnim načinom života i društvenim ustrojstvom, vremenom je stvorila
nacionalnu individualnost.
A zar Crna Gora (Duklja, Zeta), pod pretpostavkom da je u srp-
skome državno-etničkome okrilju, nije, takođe, imala osobenosti geo-
političkoga prostora samostalnoga državnog razvoja, oslobodilačkih
ratova, osobene društvene organizacije, samosvjesnoga načina života
itd. koji su omogućili da se Crnogorci nacionalno individualizuju?
Napominjem da Siton-Vatson u svojoj knjizi samo na jednome
mjestu spominje kneževinu Crnu Goru, čije pravoslavno slovensko
stanovništvo Turci nikad nijesu uspjeli pokoriti. On ne svrstava Crno-

176
 Crnogorska nacija

gorce u Srbe, valjda zato što zna sporove oko crnogorske nacije, ili što
nije bio pouzdan u etničkome identifikovanju stanovništva Crne Gore.
Ili možda mogu biti, makar u najstarijim vremenima, u istoj vrsti
analogije, srodan primjer slovenska braća Rusi, Malorusi u Bjelorusi?
Zna se da su Istočni Sloveni prvobitno svi bili – Rusi. Na osnovu
drevnoga ruskoga naroda razvile su se tri nacije. Prva ruska država je
bila Kijevska Rusija, koju kasnije, i sada, naseljavaju Ukrajinci, ali u
znatnome broju i Rusi. Ona je nazivana Malom Rusijom i smatrana
dijelom Velike Rusije i teritorijom koju nastanjuje jedinstvena ruska
nacija. Imenovanjem u Ukrajince jedan dio naroda vremenom postaje
oznaka za posebnu naciju. Govorni jezici Istočnih Slovena postepeno
se toliko razlikuju da postaju posebni jezici i čine, prema mišljenju
onih koji smatraju da je nacija jezička zajednica, dovoljnu osnovu za
tri samostalne nacije. Svi su oni u hrišćanstvu prvobitno bili pravo-
slavni narodi, da bi se dio Ukrajinaca pounijatio. Rastureni u više dr-
žava (Rusija, Poljska, Austrija) Ukrajinci su sebe smatrali Rusima, ali
su postepeno zadobijali posebna nacionalna čuvstva i obelježja. Rusi-
fikacija nije uspjela da im zatre jezičke osobenosti i da ga svede na
rusko narječje. Posebnost Ukrajinaca se pogotovo ispoljavala u nacio-
nalnome pokretu sredinom 19. vijeka, naročito jakom u Galiciji koja
je tada bila pod austrijskom vladavinom. Proglašenje nezavisne Ukra-
jine u ishodu Oktobarske revolucije i posebne države u okviru Sovjet-
skoga Saveza, koja je nakon Drugoga svjetskoga rata ujedinila sve
ukrajinske zemlje, konačno je potvrdila nacionalnu samobitnost
Ukrajinaca.
Crnogorci su imali svoju državu, bili su u istome pravoslavnome
ambijentu, sa istim jezikom, iako govornim osobitostima, nijesu bili
raseljeni koliko Ukrajinci, a vodili su, svuda gdje su živjeli, borbe za
ujedinjenje i nezavisnost, konačno ponovo potvrdili svoju nacionalnu i
državnu samobitnost u Narodno-oslobodilačkoj borbi u ishodu Dru-
goga svjetskoga rata u zajedničkoj jugoslovenskoj federaciji.
Da li bi Francuska mogla biti obrnuti uzor? Formiranjem Francu-
ske monarhije i francuske države razvijala se i francuska nacija. I

177
 Dr Dušan Ičević

crnogorska država i crnogorska dinastija su umnogome doprinijele da

se oblikuje crnogorska nacija. No, francuska nacija je klasična evrop-
ska nacija, koja svojim svojstvima daje obrazac za tipično nastajanje
nacija. Međutim, i ona je na osnovnome franačkome etničkome sup-
stratu “preslojavala” u sebi mnogovrsno i mnogobrojno franačko,
oksitansko, bretonsko, korzikansko i drugo stanovništvo.
Po Hegelovoj podjeli na istorijske i neistorijske narode, Crnogorci
bi bili – istorijski narod. Istina, on je sve slovenske nacije smatrao
ratarskim narodima, kod kojih je na djelu priroda i odnos gospodara i
sluge, i sve je manje radinosti i subjektivnoga autoriteta. Zbog toga su
Sloveni sporije i teže došli do osnovnoga osjećaja subjektivnoga
sopstva, do svijesti o onome opštemu, do onoga što Hegel zove držav-
nom moći.114
Istorija kazuje da su i slovenski narodi nakon dugoga trajanja sis-
tema vojne demokratije došli do državotvorne ideje i svojih posebnih
država, koje su u srednjemu vijeku dostigle vrhunac i sjaj zapadnih
državnih tvorevina. Crnogorci (Dukljani, Zećani) su svojim “kraljev-
stvom otprva” i skoro neprekinutom državnom nezavisnošću uistinu
stekli pravo i svojstvo svoje individualnosti i subjektivnosti. U Hege-
lovome značenju, koji je ovaploćenje Apsolutne ideje našao u pru-
skome državnome uređenju, i Crna Gora bi mogla svojom državnom
opstojnošću i samostalnošću, na osnovama apsolutne monarhije, ma-
kar kao “srpska Sparta”, da pribavi status nezavisnoga međunarod-
noga državno-pravnoga subjekta. Ako je “narodni duh” takođe ispu-
njenje apsolutnoga duha, onda su Crnogorci svojim duhovnim tvora-
štvom, tradicijom i vrijednostima čojstva zavrijedili da budu origina-
lan entitet.

114
Up. Georg Wilheim, Fredrich Hegel, Filozofija povijesti, Naprijed, Zagreb,
1966, str. 434-435.

178
III KULTURNO-DUHOVNO BIĆE CRNOGORACA

Nacionalni entitet se osobeno uspostavlja i ispoljava kulturno-

duhovnim identitetom. Nacionalna kultura se smatra oblikovanjem
nacionalnoga duha, koji sjedinjuje sve pripadnike. Osporavanje crno-
gorske nacije se zasniva upravo isticanju srpske duhovnosti koja je
začeta u kosovskome mitu, vrhunac dobila u Njegoševome “najsrpski-
jemu” epu, a danas se potvrđuje kroz stvaralaštvo brojnih pisaca, sli-
kara i drugih umjetnika iz Crne Gore koji sebe smatraju Srbima.
Otvaraju se mnoga pitanja za raspravu, na koja je prave odgovore
moguće dobiti svestranim istraživanjima. Moje nastojanje je da se
iznađu činjenice ili nagovijeste procesi koji su osnova za razgovore o
kulturno - duhovnome “sloju” crnogorske nacije.
Postoji li crnogorska nacionalna kultura? Je li ona samosvojna ili
kao svaka kultura univerzalna? Što je više nacionalna toliko više izra-
žava društveno-kulturno biće crnogorske nacije, pa odatle sa opštekul-
turnim vrijednostima sposobna za opštenje i oplođavanje sa svim
kulturama.
Da li je crnogorska kultura istoobrazna, sa osobenostima koje kul-
turni izrazi za sobom nosi, sa srpskom kulturom: u srednjemu vijeku,
u “prožimanju” sa zatečenim i okolnim južnoslovenskim i mediteran-
skim kulturnim nasljeđem?
Može li savremena crnogorska kultura baštiniti sve kulturne tvore-
vine nastale na crnogorskome tlu?
Kakve nacionalne institucije omogućuju i obezbjeđuju crnogorsku
nacionalnu individualnost?
Nacionalizovanje kulturnih ustanova (pozorišta, muzeja, arhiva, bi-
blioteka, listova, akademija nauka, radio-televizije, izdavačkih kuća,
filma, političkih partija, pokreta), najviše državnih organa ozvaničava
i crnogorsku naciju.
Koliko gubljenje institucionalnoga ustrojstva kulture dovodi do gu-
bljenja nacionalnoga identiteta?

179
 Dr Dušan Ičević

Postoji li crnogorski jezik, ili je srpsko-hrvatski jezik ravnopravno

njihov, ili je najnovije razdvajanje omelo korišćenje bogatstva zajed-
ničkoga jezika? Imaju li Crnogorci pravo da svoj jezik nazivaju svo-
jim nacionalnim imenom?
Da li je pravoslavna crkva, koja je izjednačena sa srpskom naci-
jom, prekinula svaku mogućnost nacionalnoga individualizovanja Cr-
nogoraca. Da li je autokefalna crnogorska crkva istorijska činjenica ili
dnevno - politička potreba radi potvrde crnogorske nacije?
Zašto su Crnogorci najveći “ne-vjernici” u srpskome i u nesrp-
skome etnosu? Da li se Crnogorci odvajkada odlikuju i odvajaju svo-
jom nereligioznošću u crkvenome i dogmatskome smislu? Da li je za
tzv. ateiste bitno da im se nacija prizna samo ako imaju sopstvenu
religiju, odnosno crkvene ustanove?
Odlikuje li se način života Crnogoraca kakvim posebnim svojstvi-
ma, koji ga odvajaju od mase srpstva?
Da li je etika Crnogoraca sublimisana u čojstvu i junaštvu postala
nacionalna osobina, koja ih razlikuje od svih južnoslovenskih
nacija?
Šta stvarno Crnogorci misle o sebi? Da li je stvorena nacionalna
svijest Crnogoraca ili je ona još u procesima stvaranja ili je postala
dvojna svijest srpsko-crnogorskoga “kolebanja”?
Na kakvim su tradicijama i sistemima vrijednosti vaspitavani i os-
vješćivani Crnogorci?
Šta su najumniji Crnogorci mislili o svome etničkome i nacional-
nome identitetu?
Kako se Crnogorci “zvanično” nacionalno izjašnjavaju?

1. Kulturno oblikovanje nacije

Iz mnoštva definicija i postupaka za izučavanje nacije u cilju

“prepoznavanja” crnogorske nacije izdvojiću sintagmu “biti nacijom”,
odnosno “bivanje nacijom” Benedikta Andersona, koju je on primi-

180
 Crnogorska nacija

jenio u izučavanju nacija, pretežno u konstituisanju nacija u zemljama

u razvoju, ali i klasičnih nacija.
Dr Milorad Ekmečić je sakupio podatke o tome kako je sve nacija
shvatana tokom razvoja nacionalnih pokreta, što je veoma poučno i
neophodno za razmatranje crnogorske nacije u jugoslovenskim
prilikama.
U antropološkome duhu, B. Anderson predlaže da se nacija smatra
zamišljenom političkom zajednicom. Ona nastaju iz vjerskih zajednica
i dinastičkih kraljevstava. Začetke nacionalne svijesti nalazi u nasta-
janju štamparstva, odnosno tiskarskome kapitalizmu, kako ga naziva.
Veliki značaj pridaje, znači, jeziku, promjeni karaktera latinskoga
jezika i zamjeni “nacionalnim” jezicima, reformaciji i georgrafski
nejednakome širenju pojedinih vernakultura u službi administrativne
centralizacije.
Zamišljanje novih zajednica bilo je moguće u burnoj interakciji no-
voga načina proizvodnje kapitalizma, tehnologije komunikacija (tiska)
i neumitne raznovrsnosti ljudskih jezika. Naravno, primjećuje on, tis-
kani jezik se ne poklapa sa nacionalnim državnim granicama, što je
očigledno u Latinskoj Americi, a i drugdje.
Takozvani tiskani jezik otpočeo je najprije u Crnoj Gori za vrijeme
Crnojevića, prvom štamparijom na Balkanu, ali nije neposredno do-
prinio da se oblikuje crnogorska nacionalna svijest, što “modeski” izi-
skuje posebno istraživanje. Isto tako, Vukova reforma nije temeljnije
mijenjala ni pisani jezik Crnogoraca, pošto je već bio uveliko sazdan
na narodnim govorima, makar što ima u tekstovima crnogorskih vla-
dika primjesa crkveno-slovenskoga jezika koji se upotrebljavao u zva-
ničnom saobraćanju. Anderson upotrebljava pojam službenoga nacio-
nalizma, koji znači voljno sjedinjenje nacije i dinastičke imperije. U
crnogorskim prilikama naročito je za vrijeme knjaza/kralja Nikole tzv.
službeni nacionalizam služio učvršćenju apsolutističke dinastičke vla-
sti, ali je imao prema potrebi, taktički, i srpski i crnogorski sadržaj.
Ruski grof Uvarov je 1832. godine smatrao da bi carstvo trebalo da
se temelji na autokratiji, pravoslavlju i nacionalnosti. Caristička rusi-

181
 Dr Dušan Ičević

zacija koja je vršena trebalo je da rastegne tijesnu kožu nacije oko

orijaškoga tijela imperije. Crnogorci su bili u neprestanome dodiru, te
i pokroviteljstvu sa carskom Rusijom i vjerovatno se “napajali” nje-
nim idejama. Srpska zvanična politika je takođe bila na interesantnoj
“vjetrometini” Rusije, iako je prvi srpski nacionalni program, po uput-
stvu Adama Čartorijskoga za poljske potrebe, bio uperen protiv ruske
imperije.
U “posljednjemu valu”, kako ga Anderson naziva, nakon nestanka
Habzburgovaca, Hoencolerna, Romanova i Otomana nacionalna dr-
žava je bila legitimna internacionalna norma. Naicionalizam istovre-
meno postaje moćna politička sila. Jezički identitet se zamjenjuje
populizmom, a nacionalno osjećanje i patriotizam nacionalizmom i
rasizmom. B. Anderson utvrđuje da je službeni nacionalizam najčešće
reakcija ugroženih dinastičkih i aristokratskih grupa, viših klasa, na
pučki vernakularni nacionalizam.1
Preoblikovanje nacionalnih država, nakon Francuske, revolucije u
države - nacije oslikava Edgar Moren, nalazeći da se one pretvaraju u
mitske zajednice koje traži pokornost i potpunu identifikaciju svojih
podanika sa vrhovnim Autoritetom, “koji poziva na oružje i dužnosti”,
i postaju “djeca Otadžbine” kojoj se žrtvuju.2
Crna Gora je, faktički, dugo, bila nezavisna država sa režimom ap-
solutne monarhije i svim obilježjima države - nacije, iako nije for-
malno bila tako imenovana. Rascjepi srpstva i crnogorstva, uzvisi-
vanja srpstva kao opšte ideje i okvira ili pravdanja crnogorstva potre-
bom odbrane od ugrožavanja spolja stvarali su neobičnu istorijsku
situaciju u crnogorskoj državi. Priznanje državnosti nije dovedeno do
mogućega nacionalnoga oposebljavanja, nego je u globalnoj strategiji
jedinstva srpstva, ona, crnogorska država tretirana kao dvojstvo u
jednome, a crnogorska nacija osporavana kao “posvojče” srpske nacije
na svim teritorijama koje nastanjuju Srbi.
1
Up. Benedikt Anderson, Nacija: zamišljena zajednica, Školska knjiga, Zagreb
1990.
2
Up. Edgar Morin, Kako zamisliti Evropu, Svjetlost, Sarajevo 1989, str. 41-42.

182
 Crnogorska nacija

U svome obimnome djelu o stvaranju Jugoslavije od 1790. do

1918. godine Milorad Ekmečić razvrstava jugoslovenske nacionalne
pokrete u četiri velika razdoblja.
Doba vjerovanja smjenjuje doba kulture, onda dolazi doba politike
i od 1903. do 1918. godine nastupa doba nasilja.
Borba za jezik i nacionalnu kulturu, kao osnove narodnosti, pri-
sutna je uvijek i svim razdobljima, kao što su i vjera i crkvena ideo-
logija uvijek uticale na nacionalni pokret. Vjerska identifikacija je
prethodila nacionalnoj i političkoj, bila im je podloga, a crkve su odre-
dile i granicu nacija. Religija, pri tome, nije samo vjerovanje, nego
najznačajnija kulturna institucija koju je južnoslovenski svijet imao, a
upravo su institucije odgajale nacionalnu svijest. U jugoslovenskim
prilikama djeluje sektarijanski, religiozni tip nacionalizma i “naciona-
lizam sudnjega dana”. Naravno, prirodni cilj svakoga nacionalnoga
pokreta jeste država zasnovana na principu suvereniteta naroda.3
U tradiciji srpske istoriografije i M. Ekmečić crnogorski narod i
istoriju tretira u sastavu srpskoga etnikuma, a svuda gdje se nazirao ili
zastupao crnogorski nacionalni identitet nalazio je zamjerke, pa se i
podsmješljivo izražavao prema crnogorskim vladarima. No, za ras-
pravu je bitno kako tumači globalne istorijske događaje i kako se na
jugoslovenskome prostoru “prosijavaju” i primjenjuju evropske ideje
o naciji.
Nacionalni preporodi u “Doba kulture” (1830-1860) kod južnoslo-
venskih naroda obuhvataju, pored jezičke istovjetnosti, idejno i po-
litičko konstituisanje nacionalizma. Jugoslovenski preporodi su slije-
dili njemački preporod, u kome je kultura sredstvo za odgajanje svi-
jesti o nacionalnome identitetu. Prema Herderu, jezik određuje dr-
žavne granice, što je kod nas primijenjeno samo kod Slovenaca i kod
Makedonaca. U Hrvatskoj je prva faza preporoda na kajkavskoj jezi-
čkoj osnovi, u Dalmaciji se teži za afirmacijom dalmatinske nacije, u

3
Up. Milorad Ekmečić, Stvaranje Jugoslavije 1790-1918, I, Prosveta, Beograd
1989, str. 12-18.

183
 Dr Dušan Ičević

Slavoniji je dominantna svijest o jezičkoj i etničkoj posebnosti, u

Srbiji i kod Srba u Ugarskoj ona je na slaveno serbskoj osnovi.4
Crna Gora se ne spominje.
U vrijeme nacionalnih preporoda od 1815. do 1848. godine odba-
civana je stara definicija nacije po kojoj je ona vladajuća klasa i stara
feudalna država, a usvaja učenje racionalističke filozofije da je nacija
zajednica jezika i narodnih običaja. Svaki narod ima pravo na svoju
državu, pošto u njoj jedino može biti suveren, pa je težište na narodu a
ne na državi, te se prema rasprostranjenosti jezika naroda crtaju gra-
nice njegove buduće države. Po Fihteovome shvatanju nacija je jezik,
takođe misli i Herder, iako on uvršćuje i fizičku sredinu, uzajamne
veze, tradiciju i nasljedstvo. Herder je Slovene smatrao jednom naci-
jom. Poimanje nacije kao prirodne zajednice koju određuje jezik i čija
se svijest odgaja preko institucija bila je vladajuća u tome razdoblju i
kod nas. To shvatanje zastupao je u svojim djelima Žan Žak Ruso koji
je bio uzor mnogim našim teoretičarima.5
Ekmečić podrobnije opisuje jezičke borbe koje evoluiraju ka poli-
tičkim programima, a kao najveći domet evropskoga liberalnoga kato-
licizma proglašava koncipiranje i dalekosežnost programa o ciljevima
srpske nacionalne politike datih u Garašaninovome “Načertaniju” iz
1844. godine.6
Nakon 1860. godine, u “Doba politike” (1860-1903) malo je no-
voga dodato ranijim teorijama u kojima je nacija shvaćena kao pri-
rodna zajednica ili kao zajednica stare državnosti. Shvatanja nacije su
birana ili prihvatana prema poterebama nacinalnih vođstva i pokreta.
Zadržaću se na odjecima koje evropske koncepcije nacije imaju na
južnoslovenske narode toga doba sa mogućim odrazom na tretman
crnogorskoga nacionalnoga pitanja.
Na shvatanja o naciji u određenome značenju i primjeni uticala je
teorija francuskih istoričara o naciji kao spajanju nejednakih rasa.
4
Isto, str. 349.
5
Isto, str. 381-393.
6
Isto, str. 365.

184
 Crnogorska nacija

U interpretaciji Mađara Josefa Etveša na području Kraljevine

Ugarske postoji samo jedna “politička nacija, sa svim političkim pra-
vima, Mađarska, dok se tzv. genetičke nacije odnosno nemađarske
nacionalne manjine imaju pravo samo na kulturnu i crkvenu autono-
miju u okviru mađarske nacionalne države. Državna administracija
uvijek ostaje mađarska po porijeklu vladajuće klase, službenom jeziku
i istorijskom pravu da asimiluje nemađarske nacije. Zapravo, ona
predstavlja modernizaciju definicije nacije kao vladajuće klase, samo
što se sada koristi za opravdanje povlašćšenoga statusa vladajuće
nacije. Uticaj Etvešove filozofije na južnoslovenski svijet M. Ekmečić
grupiše u tri osnovna gledišta:
1. Identična teorija o političkoj i genetičkoj naciji u ideologiji i
programu jedne hrvatske političke stranke. Nju je zastupao i razvio
Ante Starčević u svojoj Stranki hrvatskoga istorijskoga prava. Osnova
Starčevićevoga učenja je u pobijanju da je nacija zajednica jednoga
jezika nego da je rasna mješavina. Pod uticajem Žozefa Gobinoa, koji
je poznat po svome djelu o nejednakosti ljudskih rasa, A Starčević
piše o Hrvatima kao “normandijskoj pasmini”, kao o onima koji su
superiorna vladajuća rasa i koji su došli na Balkan, pa tamo podredili
sve sužanjske pasmine, Slovene (ili Srbe) koji su inferiorna rasa i
podloga bivših robova iz vremena Rimskoga carstva. Otuda postoji
samo hrvatsko istorijsko pravo na državnost. Kod njegovih sljedbe-
nika su “Hrvatska i Slavonija politički narod”, a hrvatsko državno
pravo ima tisućljetnu tradiciju.
2. Teorija o naciji kao zajednici jezika koja okuplja Južne Slovene
pod hrvatskim vođstvom i koju je zastupala široka grupa pisaca,
većinom na habzburškoj teritoriji, u borbi za jedan jugoslovenski
književni jezik.
3. Teorija o naciji kao zajednici jezika koja okuplja Južne Slovene
pod srpskim vođstvom. Vojvođanski političar M. Polit-Desančić 1862.
godine se suprotstavio genetičkoj teoriji, pošto “država ne konstituiše
narod nego narod državu”. Narodnost je jezik i jedno porijeklo. U listu
“Vidovdan” u 1865. godini objavljeni su članci o naciji u kojima se

185
 Dr Dušan Ičević

nasuprot tezi da je narodnost zajednica stare državnosti, zastupa teza

da je ona svijest zajednice koju čine ljudi jednoga porijekla, jednoga
jezika, jedne prošlosti i sadašnjosti, te otuda jednoga osjećanja i jed-
noga interesa.7
Većina tadašnjih definicija nacije polazila je od jezika i porijekla,
pa je i ideolog srpskoga liberalizma Vladimir Jovanović naciju obja-
šnjavao kao “prirodno srođenu” zajednicu koja sačinjava na sop-
stvenom zemljištu pleme koje ime istu istoriju, isto porijeklo, isti
jezik, iste naravi ... U koncepciji nacije opravdana je tvrdnja Vuka
Karadžića da narod koji govori jednim jezikom ima jedno ime, pa su
shodno tome i svi stanovnici štokavskoga govornoga područja dio
srpskoga naroda.8
Rasuti po južnoslovenskim zemljama, u Habzburškoj i Otomanskoj
imperiji, Srbi su u Kneževini Srbiji vidjeli Pijemont svoga ujedinja-
vanja i snagu oslobađanja od stranoga gospodstva. U Garašaninovome
“Načertaniju” i teorijskim učenjima o naciji, te zvaničnoj politici i
postupcima Srbije našli su osnovu i sredstva za ispunjenje zavjetnih
ideala. U okvire ujedinjavanja srpstva neposredno je bila uključena i
Crna Gora, čije je stanovništvo smatrano izvorno srpskim sastojkom.
U “pridobijanju” Crnogoraca i dokazivanju istovjetnoga etničkoga
porijekla oni su nazvani Spartancima srpstva i najčistijim Srbima. U
obnovljenim rasnim teritorijama, na Renanovome “duhovnome” prin-
cipu nacije, rasa se uzima za faktor koji određuje naciju. Tako Jovan
Bošković 1887. godine nalazi da je narodnost skup sviju tjelesnih i
duhovnih svojstava i da narod čine: jezik, vjera, način življenja, obi-
čaji, crte lica, stas, odijelo, kao i svijest. U Garašaninovim zabilje-
škama (M. Ekmečić misli da bi mogao biti prevod) nađena je odred-

7
Isto, str. 156-160.
U skladu sa pomenutim osnovnim shvatanjima, Milan Đorđević naciju smatra
zajednicom „jednog porekla, jezika i običaja, ali su i svesni prema ostalima te
zajednice i tako osećaju“. Za teologa Teofana Živkovića naciju čine „narodno ime,
svest, osećanje, običaji, jezik i azbuka“ (str. 160).
8
Isto, str. 161.

186
 Crnogorska nacija

nica da je narodnost “više stvar rase, dok je narod isključivo stvar

politike.” Narodnost postoji i bez države, a tek kada stvori državu
narodnost postaje narod. Narodnost je rod, a narod je vrsta. Narodnost
je “zgomilavanje u jednu grupu ljudi istog porijekla, istog jezika, istih
naravi, istih tradicija, a narod je zgomilavanje ljudi istog ili raznog
jezika, iste ili razne vjere u jednu cjelinu”.9
Budući da je bio strateg srpskoga nacionalnoga programa i prak-
tičan političar, Garašanin je i teorijske koncepte prilagođavao i ko-
ristio za političke ciljeve. “Naučeni” da tako “misle” i “stvaraju”
naciju, njegovi nasljednici i sljedbenici su svuda nalazili, nametali ili
zavodili jedan pravi i “pravoverni” etnos, podvodeći sve pod srpsko
ime i srpsku državu, od iskona do tada, i sada.

2. Crnogorski kulturni identitet

Bitna odrednica nacije je i kultura. Definicije nacije obuhvataju

kulturnu srodnost ili istovjetnost. U nacionalnim preporodima kultura
zadobija osnovnu funkciju u osvješćivanju nacionalnoga identiteta.
Novostvorene nacionalne države najčešće koriste kulturu za indivi-
dualizovanje i razlikovanje i od nesrodnih i od srodnih nacija. Kultura
se istovremeno nacionalizuje kroz kulturne institucije koje su zvaničan
znak pripadnosti i upotrebljivosti za nacionalne ciljeve. Naravno,
svaka nacija ima svoju kulturu.
Nacionalna kultura se smatra dokazom samobitnosti nacije. U
kulturno-duhovnome identitetu nalazi se bitno svojstvo nacije, koje
svoju autohtonost i autentičnost stvara od prapočetka do savremenosti
u nacionalnome krugu. Pošto su, Crnogorci, navodno, nastali u srp-
skome kulturnome krugu, kazuje se da je sporno da oni mogu uopšte
imati sopstvenu nacionalnu kulturu, pa se ona prisvaja samo za srpsku
tradiciju. Oni koji srpski etnos priznaju za osnov crnogorske nacije

9
Isto, str. 341.

187
 Dr Dušan Ičević

“razdjeljuju” je na srpsko i crnogorsko nasljeđe, a oni koji smatraju da

je posebni crnogorski etnos odvajkada, sve prisvajaju za crnogorsku
upotrebu.
Nacionalna kultura osobeno sublimiše društveno biće nacije. No, ona
nije sva kultura, kao što ni nacija nije jedina čovjekova potreba,
dovoljna i potpuna zajednica. Nacionalna kultura ne totalizuje kulturu,
niti svi pripadnici nacije “žive” samo nacionalnu kulturu. Otuda nije po
svome nazivu ni po svojstvima supstancijalna emanacija nacionalnoga
društvenoga bića, a ni primarni, pogotovu jedini izraz kulture ljudi.
Crnogorska nacija u svome individualizovanju stvarala je svoju i
osobenu kulturu.
Međutim, ona nije nastala iz kakve za sebe crnogorske kulturno
duhovne situacije, niti samo u vremenu kada nastaje nacije. Sve kom-
pleksnosti nacionalnoga oposebljavanja crnogorske nacije najviše se
ispoljavaju u crnogorskoj kulturi. Naime, i nacija i kultura se, slijedom
određenih društveno-istorijskih okolnosti, stvarane na supstratu sveko-
likih kulturno-duhovnih i civilizacijskih balkansko-mediteranskih pro-
cesa koji su se na ovome balkanskome tlu susrijetali, presijecali, na-
metali, nadmetali, nastavljali i sublimisali:
1. pretežno slovenskih, autentičnih crnogorskih, pa i srpskih, sa na-
sljeđima starinačkoga stanovništva, romanskih i romanizovanih, vi-
zantijskih uticaja, orijentalno-turskih itd. nanosa i djejstava,
2. uticaja velikih religioznih sistema hrišćanskih, pretežno pravo-
slavnih, ali i katoličkih, bogumilskih, te islamskih oduhovljavanja,
3. “novovjekovnih” prožimanja evropske i svjetske kulture,
4. samosvojnih oslobodilačkih sadržaja, plemenske patrijarhalno-
duhovne tradicije, narodnoga umjetničkoga stvaralaštva,
5. neprekidnosti ovovremenoga stvaranja kao tvoračkoga čina indi-
vidua i nacionalnoga kolektiviteta u masovnoj “proizvodnji” i upotrebi
kulturnih dobara i vrijednosti.
S razlogom se u začecima, razvojnim procesima i kulturnoj istoriji
Crne Gore traga za svim tekovinama različitih kultura. Nalazi se da su
današnja Crna Gora i Crnogorci, kao južnoslovenski narod, sinteza i

188
 Crnogorska nacija

asimilacija – etnička, politička, nacionalna, kulturna – svih promjena i

prožimanja kultura na njenome području, prije svega ilirske, slovenske
i romanske, koje su svoje najviše i najosobenije vrijednosti prenijele u
crnogorsko kulturno i prirodno nasljeđe. Takvo saznanje se temelji na
poznavanju osnovnih tvorevina koje je vremenom u sebe primila
crnogorska kultura:
a) od elemenata ilirske kulture, preko tradicionalne patrijarhalne
kulture zatečenih starinaca,
b) obrazaca grčke i romanske kulture u etnografskoj građi, u shva-
tanjima, u načinu života i sistemu vrijednosti,
c) prodora pismenosti iz makedonskih krajeva,
d) srpskoga (raškoga) uticaja,
e) islamsko-orijentalne kulture,
f) nasljeđivanja i korišćenja arhitektonsko-građevinskih stilova,
vrhunskih umjetničkih artefakata od praistorije do poznatih kulturno-
civilizacijskih dostignuća,
g) srednjovjekovne umjetnosti, posebno slikarstva, primorske me-
diteranske tradicije, plodne i mnogovrsne književnosti, kulturnih i
obrazovnih institucija itd.
Posebno se nabrajaju od najranije slovenske pismenosti: prva
slovenska knjiga popa Dukljanina s kraja 12. vijeka, Miroslavljevo
jevanđelje iz 12. vijeka, prva ćirilska štamparija na jugu Evrope iz 15.
vijeka, sa “Oktoihom prvoglasnikoma” – prvom jugoslovenskom
ćirilskom inkunabulom, te prva ćirilska štamparija Božidara Vukovića
Podgoričanina, u Mlecima iz 16. vijeka, brojni spisi crnogorskih
zvaničnika, posebno poslanice Petra I i vrhunska djela Petra II Petro-
vića Njegoša, narodne umotvorine (pjesme, priče, bajke) naročito ep-
ska poezija, koja je temeljni oblik crnogorskoga kulturnoga izraža-
vanja, do najnovijih umjetničkih dometa pisaca, slikara itd. Zbog
geopolitičkih prilika u kojima se nalazila Crna Gora nije bilo mate-
rijalnih i drugih mogućnosti da se ranije osnivaju kulturne institucije,
pa je tek Njegoš 1834. godine uspio da otvori osnovnu školu, kasnije
brojne kulturne ustanove do današnjih brojnih škola, kulturnih insti-

189
 Dr Dušan Ičević

tucija, univerziteta, Crnogorske akademije nauka i umjetnosti, naučnih

ustanova itd.10
U kulturno nasljeđe Crne Gore spadaju umjetnička djela nastala u
primorskim gradovima, pisana na latinskome, talijanskome i narod-
nome jeziku: od tzv. Andreacijeve povelje iz 809. godine, preko Ni-
kole Mainjanina, Dominika Buća, Ljudevita Paskalića, sa ugledom
petrarkističkoga liričara visokoga ranga, Andrije Zmajevića, Stefana
Zanovića, posebno onih koji su pisali i na narodnom jeziku, kao što su
Antun Kojović, Antun Ivan Nenadić itd.11
Prodor Renesanse u primorsko-crnogorske gradove nastupa tek kra-
jem 15. vijeka, a u samu tadašnju Crnu Goru na Cetinje u vrijeme Ivana
Crnojevića. Turskim osvajanjima i okruženjem Crne Gore od neprija-
telja, zastaje se u razvoju umjetnosti. “Više ništa, u slijedećim vjeko-
vima Crne Gore bez suvereniteta, neće imati za motiv simbiozu orijen-
talne, vizantijske i zapadnjačke umjetnosti. Ostaće samo ‘luna i krst, dva
strašna simvola’ kojima je ‘na grobnice carstvo’” (Njegoš).12 Čak su
1852. godine slova Cetinjske štamparije pretvorena u metke za borbu
protiv Turaka, što je za dugo usporilo kulturno-prosvjetni život.13
10
Up. Ratko Đurović, Kultura, oznake i vrijednosti, Stvaranje, 10, Titograd 1980.
U Crnoj Gori u 1987. godini bilo je 56 organizacija za predškolsko vaspitanje i
obrazovanje sa 8.247 djece, 528 osnovnih škola sa 81.832 učenika i 4.381 nastav-
nikom, 32 srednje škole sa 27.128 učenika i 1.580 nastavnika, 12 visokoobrazovnih
institucija sa 6.631 studentom i 526 nastavnika, 14 naučnih organizacija sa 171
naučnim radnikom – istraživačem. Od kulturnih institucija postojalo je: jedno po-
zorište, 20 biblioteka sa 418 hiljada knjiga, 12 naučnih i stručnih biblioteka sa 820
hiljada knjiga, 30 bioskopa, 84 hiljade radio i 78 hiljada TV pretplatnika, raznovr-
sne izdavačke djelatnosti knjiga, novina itd. Ljekara, zubara i farmaceuta bilo je
1.829; rade brojne bolnice, klinike, ambulante itd. Organizacija fizičke kulture bilo
je 1985. godine 241 sa 54.000 aktivnih članova. (Prema: Jugoslavija 1918-1988,
isto)
11
Up. Opća enciklopedija, Jugoslovenski leksikografski zavod, 2-0-Fob, Za-
greb 1977, str. 146-157.
12
Up. Pavle Mijović, Umjetničko blago Crne Gore, Jugoslovenska revija, Beo-
grad i Pobjeda, Titograd, 1980, str. 170-172.
13
Up. Opća enciklopedija, isto, str. 148.

190
 Crnogorska nacija

Uprkos objektivno povoljnim prilikama zbog postojanja samo-

stalne države, nacionalne institucije su se sporo razvijale. Pretežna
obuzetost oslobodilačkim ratovima i ekonomska nerazvijenost ogra-
ničili su razmah kulture.
U raspravi o crnogorskoj kulturi i njenome razvoju, koju je počet-
kom 1968. godine organizovala Kulturno-prosvjetna zajednica Crne
Gore, polemiku je izazvao stav doktora Vuka Pavićevića u prilogu “O
nacionalnoj kulturi i etosu Crne Gore” u kome se govori samo o crno-
gorskoj nacionalnoj osobenosti, a ne i o crnogorskoj naciji, te o “dvo-
nacionalnosti” crnogorske kulture. Radoje Radojević je takvo shva-
tanje nazvao nenaučnom improvizacijom. Radojević podsjeća na isto-
rijske procese i zbitija u kojima se od doseljavanja Slovena na Balkan
stvara samosvojna crnogorska individualnost: slovenska plemena u
Duklji asimilišu romansko i mnogobrojno ilirsko stanovništvo, zetski
kneževi već od 1077. godine stvaraju prvo zetsko kraljevstvo, vla-
davina Nemanjića od oko sto sedamdeset godina nije mogla skrenuti
istorijski proces autohtonoga prerastanja zetskoga stanovništva u crno-
gorski narod, od koga je postala crnogorska nacija. Razvoj feudalizma
u Zeti nije uništio plemensku strukturu, a Crnogorci su se prvi oslo-
bodili feudalnoga jarma. Stara plemenska struktura se obnavlja u borbi
protiv turskoga feudalizma. Crnogorski slobodni seljaci ne prihvataju
“nove gospodare”.
Radojević poredi procese nacionalnoga konstituisanja u Crnoj Gori
na osnovu slobodnoga seljaštva, razvoja građanstva u gradovima
Crnogorskoga primorja, stvaranja osobene građanske klase od glavara
i imućnijih seljaka koji se bave trgovinom i začecima robno-novčane
privrede, te državne centralizacije, naročito za vladavine knjaza Da-
nila, – sa sličnim procesima u Norveškoj u razvoju norveške nacije.
Jer, i tamo, kao i u Kastilji, kako navodi Engels u svome tumačenju,
seljak nikada nije bio u kmetskoj potčinjenosti, a odvojenost Norveške
i prirodni uslovi su takođe tome doprinijeli. Kao argument za svoju
tezu o samosvojnosti Crnogoraca i različitosti “od ostalog srpskog na-
roda” (Pavićević) navodi sintezu latinskoga vizantijskoga kulturnoga

191
 Dr Dušan Ičević

uticaja, narodni jezik za koji nije bila potrebna pravopisna reforma

Vuka Karadžića, etos borbe za slobodu.14
Kotorska ikonopisna škola, koju su vodili zografi iz slikarske poro-
dice Dimitrijević - Rafailović, Tripo Kokolja, najistaknutiji predstav-
nik baroknoga slikarstva u nas, brojni spomenici (doktor Slavko Miju-
šković, “O nekim pitanjima kulturnog razvitka u Boki”) arhitekture,
skulpture i umjetničkih zanata, stara crkva Sv.Tripuna, – sve su pod
međunarodnom zaštitom UNESCO-a, kao vrhunska svjetska kulturna
vrijednost.
Za dr Đoka Pejovića “Crnogorsko usmenjaštvo predstavlja najorigi-
nalniji izraz i najdublji odjek duhovnog bića naroda u toku njegove is-
torije”. (“O putu razvitka crnogorske kulture do prvog svjetskog rata”)
Vidak Vujačić, u diskusiji, nalazi da je Petar I preteča i lučonoša u
stvaranju našega književnoga jezika. Književni jezik stare Zete i
docnije Crne Gore nije posjedovao veće primjese crkveno-sloven-
skoga – dok su “tuđizmi” (iz ruskoga, talijanskoga, turskoga alban-
skoga jezika) bili minimalni. To je bio jezik slobodara, pošto je borba
za odbranu slobode bila i borba za čistotu jezika. Crnogorska aneg-
dota, i kvalitetno i brojno nema premca u jezicima i književnostima
drugih naroda.15
Pavle Radusinović priznaje da je u osnovi antropološka evolucija
crnogorskoga življa ilirsko-romansko-slovenska u cjelokupnoj svojoj
superstrukturi primarno slovenska i u svome posrednome istorij-
skome određenju najsrodnija srpskoj. Sva zgusnuta istorijska zbilja
“opredijelila je Crnu Goru od narodnosti do osnovnih komponenata
nacije, koju je duboko prožimalo i prožima jugoslovenstvo i slo-
venstvo uopšte, a u najnovijoj istoriji i revolucionarni interna-
cionalizam”.16

14
Prema: Crnogorska kultura i putevi njenog razvoja, druga knjiga, Diskusija,
Kulturno-prosvjetna zajednica Crne Gore, Titograd 1968, str. 40-47.
15
Isto.
16
Isto.

192
 Crnogorska nacija

Novak Kilibarda navodi zanimljivi podatak da je Njegoš zaobišao

da u “Ogledalo srpsko” unese odličnu pjesmu Tešana Podrugovića i
pjesmu anonimnoga pjevača “Batrića Perović” ili “Prvi udarac Turski
na Grahovo” 1836., pošto se u njoj pjeva kako su se udružili srpski
knezovi iz Hercegovine sa turskim lokalnim prvacima da mole mo-
starskoga pašu da uguši bunu Jakova Dakovića. Izostavio je pjesme
koje govore o nemilim odnosima Crnogoraca i hercegovačkih ple-
mena koja su tada pripadala Turskoj, nego je unosio samo one poli-
tički funkcionalne. Za njega, klasične narodne pjesme bolje dočara-
vaju boju karaktera i mentaliteta Crnogoraca prošlosti nego diplo-
matski zapisi i bilješke koje se nalaze u arhivima. I on govori o
crnogorskoj nacionalnoj kulturi.17
Radoslav Rotković govori o okrenutosti Crnogoraca prema svijetu.
U Crnoj Gori nikada nije bilo razmirica između pravoslavnih i kato-
lika, a nije bilo ugrožavanja ni šiptarske narodnosti. Crnogorci su
objavili rat mraku kada su iz Venecije umjesto srebrnoga posuđa
donijeli štampariju.18
Kulturne tvorevine, smatram, imaju neposredni i oslobodilačku
misao da duhovno bodre Crnogorce da istraju u neprekidnoj borbi za
sopstveni opstanak i identitet. Oni nijesu samo junačine, koje se rađaju
“ s refleksom kosovske krvi u pogledu” (Ivo Andrić), nego pregaoci
koji svojom mišlju, duhom, etosom i djelom stvaraju nove ljudske i
društvene vrijednosti, nadvisuju one koji hoće da ih pokore ili potru,
ispunjuju i oblikuju svoj nacionalni identitet.
Prvom državnom štamparijom Crnojevića 1492.godine, koja je i
prva ćirilička štamparija, crnogorski vladari se i tako pripremaju da se
pred nastupajućom najezdom Turaka brane i vrhunskim kulturno-
duhovnim sredstvima. Među četiri cetinjske knjige Crnojevića štam-
parije, Oktoih se oslikuje umjetničkim ukrasima, samostalnom pravo-
pisnom simbiozom sopstvenoga iskustva zetske redakcije i lingvi-

17
Isto.
18
Isto.

193
 Dr Dušan Ičević

stičkoga napretka. Novi evropski pokret, naglašava Pavle Mijović,

zadahnjuje i cetinjsku crkvu, koje se ogledaju u ikonografiji, u zda-
njima manastira sa primjenom renesansnoga stila itd.19
Crnogorci su se najvišim umjetničkim, estetskim, kulturnim do-
stignućima, kad god je bilo moguće, trsili da budu “ispred sebe i
ispred vremena”. Maštanja vladike Vasilija se npr. ne mogu razumjeti
ako se cijene na tradicionalistički način. Izgleda neshvatljivo da se u
tadašnjoj malenoj Crnoj Gori, u oskudicama i sa neprijateljima koji je
pritiskaju, kako čini Vladika, zalaže da ona bude predvodnik borbe
za stvaranje jedne balkanske države, bedem pravoslavlja protiv katoli-
čanstva, izviiskra srpske slobode. Posebno je značajno što on smatra
da se Mlečani plaše da se u Crnoj Gori ne osnuje škola filosofije,
filologije i retorike, pošto su Crnogorci toliko umni, iako neuki, da bi
mogli nadmudriti rimske filosofe.20
Koliko su Crnogorci nastojali da prihvate i primijene tekovine
evropske civilizacije prikazuje i Simo Matavulj u svojim pripovi-
jetkama, makar što se pokatkad doima kao da se podsmijeva. On, za-
pravo, kaže da su se te novotarije, na primjer kao kada bi se djeca
igrala države, činile komične, “veoma dirljive”, priznaje da je “diralo
pregnuće naših junaštvom proslavljenih gorštaka da se uvrste u
kulturne narodiće”. Crnogorci su istovremeno prvobitni ljudi sa malo
potreba, još manje misli, i Parizlije, bolje reći sa pretenzijama koje
dolikuju Parizlijama, sa skoro donesenim “jevropskim običajima”.21
Čim je bilo moguće stvarane su kulturne institucije. Još u Nje-
goševo vrijeme osnovane su škole, štamparije itd. Od osamdesetih
godina pa nadalje u Crnoj Gori je stvoreno mnoštvo institucija, koje
autori “Istorije Jugoslavije” smattraju dokazom nacionalnoga osvješći-
vanja i nacionalnoga preporoda: otvaraju se nove škole (krajem 1872.
godine u Crnoj Gori je bilo preko 40 osnovnih škola, a osamdesetih
19
Prema: Pavle Mijović, Pola milenijuma Oktoiha, Monitor, Podgorica, 21. ja-
nuar 1994, str. 38-39.
20
Prema: Istorija Crne Gore, knjiga treća, tom prvi, isto, str. 325, 370.
21
Prema: Simo Matavulj, Bilješke jednog pisca, Obod, Cetinje 1975, str. 75-76.

194
 Crnogorska nacija

godina postoje i tri srednje škole), uvodi poštansko telegrafski sao-

braćaj, kasnije se javlja veći broj listova i časopisa, osniva se pozo-
rište, kulturna društva, dok “matica” nikad nije stvorena. Međutim,
sve te institucije nijesu imale strogo, po imenu i usmjerenosti, crno-
gorsko nacionalno obilježje. Često su bile nazivane i sadržajno ispu-
njavane srpstvom, pogotovu nastavni programi i udžbenici, ali i crno-
gorstvom, pošto nije bio dovoljno izdiferenciran nacionalni osjećaj,
mada su se Crnogorci razlikovali od ostalih južnoslovenskih naroda,
pa i od najsrodnijih Srba.
Kultura se institucionalizuje, pa i nacionalna kultura “kristalizuje”
kroz institucije. Crnogorska država je takođe osnovala kulturne insti-
tucije za svrhe svestranijega samostalnoga razvoja. Međutim, nacio-
nalni predznak sam po sebi ne daje vrijednost kulturi, niti se nacio-
nalnost kulture štiti kakvim državnim propisima ili zastaje na zaslu-
gama prošlosti. Insitucionalni mehanizam ispunjuje određene funkcije
nacionalne kulture, ali ne na tradicionalistički način niti sam za sebe,
nego u cjelini kulturne samodjelatnosti, vrhunskih vrijednosti i stva-
ralaštva ljudi i njihovih nacionalnih kolektiviteta.
Djelo i institucija žive onoliko koliko djeluju (Karel Kosik). I na-
cionalna kultura je valjana koliko je kao način života, istorijsko isku-
stvo i težnja ka višim kvalitetima ljudske egzistencije određenih nacio-
nalnih kolektiviteta djejstvujuća u svakodnevnome životu i društve-
nome razvoju. A sve ono što je stvoreno, što se obuhvata kulturnom
baštinom i kulturnom tradicijom, što se neprekidno stvara mjeri se po
tome koliko djeluje u savremenosti, koliko se nadgrađuje novim
tvoračkim sposobnostima i vrijednostima.
Crnogorska nacionalna kultura tako postaje samosvojni izraz cjelo-
kupnoga razvoja crnogorskoga društva.
Na tlu Crne Gore, kako navodi Pavle Mijović, susrijetali su se, mi-
ješali i prožimali vizantijski i zapadnoevropski kulturni krugovi, sta-
pali stilovi romaničko-gotske, gotičko-renesansne, renesansno-baro-
kne umjetnosti, spojeni i oduhovljeni autentičnim vrijednostima du-
kljansko-zetskih umjetnika, naročito u primorskim gradovima. Takvi

195
 Dr Dušan Ičević

su: antički mozaici ilirske, helenističke, rimske i kasnoantičke ne-

kropole na Jadranu, tragovi starih gradova helenističke i romanske
arhitekture arhitekture, domaće graditeljstvo na Topolici kod Bara iz
6. vijeka, Bogorodica Krajinska u 11. vijeku, na ostrvima Skadarskog
jezera koje je Campo Santo (Sveta Dolina) dukljanskih-barskih epi-
skopa i vladara, Ljetopis popa Dukljanina, odnosno Slovensko Carstvo
prevedeno na latinski – Sclavorum Regnum, Grgura Barskog, i u
njemu legenda o zetskom knezu Vladimiru, i o njegovoj ženi Make-
donki Kosari, poput shansons de gestes francuskih krstaša, srednjo-
vjekovne freske, ikone, minijature i skulpture, slikarska škola u
Kotoru u 14. vijeku, zetsko-humske minijature u jevanđelju kneza Mi-
roslava, staroćirilična slova i renesansne slike cetinjskog kaluđera
Makarija. Još iz praistorije sačuvane su scene iz lova slikane bijelom
bojom na pećinskoj stijeni (npr. u Lipcima kod Risna) koje se mogu
porediti sa sličnim u Italiji i uvrstiti u svjetsku riznicu prvobitne
umjetnosti.
“Zetsko” u toj baštini je i, ono nama svojstveno, preuzimanje iz za-
padnih i istočnih kultura svega što se moglo primiti na tlo Crne Gore,
pošto je propušteno kroz retortu sopstvenih shvatanja, proizašlih,
takođe, iz sopstvene potrebe. Crna Gora tek tako postaje kompleksna
kulturna cjelina, na kojoj se gradi crnogorska nacionalna kukltura.22
Istovremeno se time upija u južnoslovensku, evropsku i svjetsku
kulturnu baštinu.
Nacionalna kultura, prema tome, nije samo ono što je stvoreno u
vrijeme bivstvovanja nacije, niti samo za sebe nacionalna kultura
pripaja i prisvaja samo za sebe sve ono što je stvoreno na određenome
području. Ona, svaka, pa i crnogorska nacionalna kultura pravi tvora-
čke sinteze sopstvenih kreacija, mnoštva kulturnih doticaja, “proži-
manja”. Tako u njenome kulturnome nasljeđu neposredno učestvuju i
narodi sa kojima je živjela i živi, posebno srpski narod, koji u istoj
22
Up. Pavle Mijović, Ozloglašeno nasljeđe, Obod, Cetinje 1971, str. 261-262,
98, 185; Pavle Mijović, Ipak nasljeđe, Eppur, patrimonium, Crnogorski P.E.N.
Centar, Cetinje 1992, str. 33, 47, 261.

196
 Crnogorska nacija

tradiciji ima zajednička dobra sa crnogorskim narodom. Niti Cr-

nogorci mogu za sebe zatvoriti kulturne tvorevine ranijih epoha, niti
Srbi mogu samo sebi prisvajati djela i stvaraoce iz vremena zajedni-
čkoga slovenskoga etnosa. Odricanje svake zajedničke kulturne
tradicije da bi se:
a) dokazivala i uzvisivala autohtonost i zasebnost crnogorske kul-
ture odvajkada, ili
b) poricala samobitnost crnogorske kulture, pošto je navodno sva
nastala iz srpskoga narodnoga bića, oprečna je objektivnim kulturno -
istorijskim činjenicama i svojstvima i svrhama autentične kulture.
Ona može da poprimi i etnocentristička, pa i nacionalistička obi-
lježja suprotstavljanja na pravu “prvoga” ili “vječitoga” nacionalnoga
duha. Svaki nacionalizam je uistinu i praktično antikulturni čin, makar
se zaodijevao u više ciljeve nacionalnoga postajanja i poslanja.
Sporove oko kulturnoga nasljeđa na srpskohrvatskome jezičkome
području, posebno između Srba i Crnogoraca, nastoji da raspravi dr
Sl.Vukomanović na osnovu stava da “... sve što je iz prošlih epoha
prirodnim tokom nastalo u kulturnom krugu onog etničkog elementa
iz kog se konstituisala nacija pripada toj naciji kao njeno kulturno
nasljeđe”. Za književno nasljeđe smatra da je prije svega bitna etnička
svijest na kojoj je utemeljena moderna nacija. On prigovara što se i
sada kada očigledno postoji crnogorska nacija u srpske pisce uvršćuju
znameniti crnogorsku umjetnici. Napominje da nije riječ samo o
piscima, njihovim ujmetničkim tvorevinama, idejnim i etetskim toko-
vima i strujanjima i književnoistorijskim tumačenjima, nego i o odre-
đenju nacionalnoga, kulturnoga nasljeđa. Ako se nacija liši kulture i
istorije, pa i jezika na srpskohrvatskome jezičkom području, onda u
"... izrazitom srpskohrvatskom jednojezičju Crnogorcima jedino ostaje
pusta zemlja, državne granice, kao potvrda njihovog nacionalnog
identiteta”. Zato je neprihvatljivo da se i Njegoš danas uvršćuje u srp-
ske pisce, pošto je cijelog sebe i kao pjesnik, i kao vladika, crkveni i
narodni poglavar, osamljenik i stradalnik cetinjski, prvi, čelni saple-
menik, utkao u sudbinu crnogorskog naroda.

197
 Dr Dušan Ičević

Njegoš i “Gorski vijenac” su ponikli iz bića crnogorskoga naroda,

njegovoga shvatanja života, morala, heroizma. “‘Gorski vijenac’ je ne-
razdvojni deo crnogorske etničke savjesti, opšte dobro svih Crnogoraca,
nacionalna svetinja, čije stihove naizust znaju deca i starci, celi nara-
štaji.” Njegoš jeste veličao i slavio srpstvo i pravoslavlje, što je razum-
ljivo, jer je to bio sastavni dio crnogorske etničke svijesti. U ranijim
vremenima, naročito u nacionalno-preporoditeljskim idejama i pokre-
tima Vuka svi štokavci pa i Hrvati, smatrali su Srbima, Muslimani Srbi
“turskoga zakona”, dok su ilirci propagirali da na cijelome slovenskome
jugu postoji samo jedan (ilirski) narod i jezik, da su svuda samo Hrvati,
pa da su i Nemanjići slavna hrvatska dinastija. No, otkada postoji
crnogorska nacija više se ne može “posrbljivati” Njegoš, niti se od
njega praviti “dvoglavi zmaj - Srbin i Crnogoraca”.23 (Vukmanovićeva
obrazloženja su svakako utemeljena na kulturno-istorijskome ambijentu
razvoja crnogorske nacionalne individualnosti.) Moglo bi se, međutim,
upitati: a) da li je jedino etničnost odrednica samosvojnosti nacionalne
kulture?, b) kako se Srbi mogu odreći, i ko im može odreći, pravo na
Njegoša (čiji “Gorski vijenac” smatraju svojom Biblijom), i na kul-
turno-književnu tradiciju koja je stvarana na crnogorskome tlu?
Svojim dijelom veliki stvaraoci pripadaju najprije i svom i srodnim
narodima, ali i svim narodima, svjetskoj kulturnoj baštini. Što je
konkretna nacionalna kultura, pa i crnogorska, više otvorena za sve,
utoliko je i ona sama vrjednija oplođuje se. Ukoliko ona više izražava
autentično nacionalno društveno biće, utoliko je kulturno djelotvornija
i za sopstvena kulturna dostignuća i za integrisanje u jugoslovenska
kulturna dobra, i za uvršćivanje u sveopšta kulturna dobra čovje-
čanstva. Koliko je neka kultura nacionalna ne zavisi od naziva, pa ni
od ličnoga izjašnjavanja stvaralaca, nego od tvoračke sinteze koju
prave svojim umjetničkim djelima u izražavanju individualno-kolek-
tivnoga “pamćenja”, istorijskoga iskustva i načinu života. Otuda ostaci

23
Prema: Slavko Vukomanović, Jezik, društvo i nacija, Jugoslovenska revija,
Beograd 1987, str. 62-65.

198
 Crnogorska nacija

materijalne kulture preslovenskih skupina, arheološki, građevinski,

likovni i drugi artefakti objektivno čine podlogu, građu, inspiraciju ili
primjesu i tzv. autentičnosti crnogorskoga kulturnoga tvoraštva i
života. Ako se doslovno npr. latinski tekstovi primorskih, posebno
bokeljskih spasitelja, štampara itd. ne mogu umetnuti u crnogorsku
nacionalnu književnost, oni imaju bar dokumentacionu, pa i značenj-
sku upotrebu, a nijesu bez ikakvog uticaja na proučavaoce i savre-
mene pisce, kao kulturna baština, ili vrsta literarnoga obrazovanja,
možda i uzora na koji se ugledaju i sl. Bogata likovna umjetnost
primorskih gradova, fresko-slikarstvo u manastirima, putovanja i ško-
lovanja umjetnika po svijetu, crnogorsko podneblje u čudesnome
spoju čovjeka i krša, neba i mora, razvili su osobenu senzibilnost i
vrhunsku umjetničku transpoziciju crnogorskih slikara.
Zatvaranje samo u ono što je folklorno crnogorsko, ili pravoslavno,
ili ćiriličko, pogotovu ono što je napravljeno samo u vremenskome
odsječku nacionalnoga osvješćivanja osiromašilo bi crnogorsku kul-
turu, svelo je na provincijalnu i samodovoljnu tvorevinu.

3. Jezik Crnogoraca

Nacija je, smatra se, jezička i kulturna zajednica, kulturno-jezička

zajednica, ili posebno jezička zajednica, a posebno kulturna zajednica.
Jeziku se pridaje svojstvo bitnoga konstituensa svake nacije. Još su se u
doba renesanse tzv. novovjekovni narodi razlikovali po jeziku i kulturi.
Hobs, A. R. Agripa i Ž. Boden pišu o “jezičkim nacijama”. U romanti-
čarskoj tradiciji od Herdera nacionalna individualizacija se izdvojila iz
jezika kao izraza “karaktera” i načina mišljenja jednoga naroda. Razli-
kovanje nacija pomoću jezika vrhunac dobija u nacionalnome romanti-
zmu, pa i nacionalističkim interpretacijama, naprimjer Morisa Bara.24

24
Up. Dušan Janjić, Nacionalni jezik u određenju nacije, Sveske, 21, Institut za
proučavanje nacionalnih odnosa, Sarajevo 1988, str. 161-162.

199
 Dr Dušan Ičević

Jezik je “prepoznavajući” znak posebnoga nacionalnoga identiteta.

U savremenome svijetu mnoge nacije govore istim jezikom, ali je
dosta onih koji koriste više jezika, ili više nacija govori istim jezi-
kom.U pojedim državama prava postoji jezička “Vavilonska kula”. U
Indiji se računa da ima oko 720 jezika i dijalekata. Kolonijalna osva-
janja i imperijalistička podjela svijeta izazvali su rasprostranjenje i
primjenu u mnogim zemljama engleskoga, španskoga, francuskoga
itd. jezika. U pojedinim tzv. političkim nacijama, kao što je švajcarska
nacija, u ravnopravnoj upotrebi su njemački, francuski i italijanski
jezik. Srpsko-hrvatskim odnosno hrvatsko-srpskim jezikom u (bivšoj)
Jugoslaviji govore Srbi, Hrvati, Crnogorci i Muslimani, znači, četiri
nacije. Poricanje da postoji poseban crnogorski jezik smatra se
dovoljnim iskazom i za negiranje crnogorske nacionalne
individualnosti.
Među samim Crnogorcima su sukobljena mišljenja oko naziva je-
zika kojim govore. Na istome naučnome skupu se upotrebljavaju
različita imena, bez sučeljavanja i podrobnijih obrazloženja, da je
crnogorski jezik odvajkada,25 odnosno od Dukljana ili da se među
konstituensima crnogorske nacije ne može naći jezik.26
Ako se Crnogorci identifikuju nacionalnim jezikom, onda bi zaista
valjalo tragati za jezičkim posebnostima, koje će svakako dokazivati
da su samosvojan individualitet. Tako se postupa kad se u autohtonim
začecima crnogorskoga etnosa pronalaze i jezičke originalnosti, koje
Crnogorce razlikuju od svih južnoslovenskih naroda. Vuk St. Karadžić
je neke osobenosti govora u Crnoj Gori uzeo kao osnovu za svoju
jezičku reformu.

25
Up. Dr Vojislav Nikčević, O nekim pitanjima etnogeneze Crnogoraca, Praksa
4, Titograd 1981, str. 95. Isti autor je „građu“ za svoju tvrdnju iznio, pored ostalog, i
na naučnom skupu u Crnogorskoj akademiji nauka i umjetnosti, o naučnom istraži-
vanju prošlosti Crne Gore, aprila 1985. godine (Up. Prošlost Crne Gore kao predmet
naučnog istraživanja i obrade, CANU, Titograd 1987, str. 526-527, 407-427)
26
Up. Dr Dragoljub Petrović, Nauka u službi nasilja nad činjenicama, Praksa,
isto, str. 128-129.

200
 Crnogorska nacija

U Crnoj Gori nije trebalo voditi bitku za novi jezik i pravopis, po-
što je narodni govor uveliko bio i u zvaničnoj komunikaciji. Iako ima
svojih jezičkih osobina, pretežno morfoloških i leksičkih, koje mogu
biti i arhaizmi, najviše zadržani u Crnoj Gori, Crnogorci stvarno go-
vore srpskohrvatskim, odnosno hrvatskosrpskim jezikom. Naravno,
oni neprekidno sudjeluju u stvaranju i razvijanju zajedničkoga jezika.
Svaka nacija ima pravo da jezik kojim govori naziva i svojim ime-
nom. U opticaju su postavke da se ne mogu prenebreći istorijske
okolnosti i jezičke zakonitosti koji ne daju da se proizvoljno i kako se
kome prohtje ili ustreba mijenjaju standardne nazive jezika, ili nazivi
standardnoga jezika. Jezičke raspre imaju pravu svrhu ako doprinose
obogaćivanju i razvoju živoga jezika prema savremenim potrebama, a
ne ako se zatvaraju jezičkim nacionalnim krugovima, pa zaprečava
slobodna komunikacija.

a) Crnogorci u kontekstu srpsko-hrvatskoga jezika

U pokušaju da naučno objasni jezičke osobenosti na srpskohr-

vatskome jezičkome području dr Slavko Vukomanović narodni jezik
smatra jednim od najvidljivijih etničkih obilježja. Razloge zašto se na
tome području sa velikom etničkom srodnosti nije obrazovao jedan
narod nalazi u zasebnim srednjovjekovnim državama, u vjerskoj po-
djeli, te u kulturnim i jezičkim razlikama nastalim na tim osnovama.
Naime, Hrvati su pod uticajem renesanse, dugo razvijali književnost
na narodnome jeziku, na pojedinim dijalektima, dok je u Srba vjeko-
vima bio jak uticaj vizantijske kulture, a sve od najranije pismenosti
do Vukove jezičke revolucije bila je izrazita jezička diglosija (narod-
nim jezikom je govorio narod, a drugim jezikom/srpskosloven-
skim/ruskoslovenskim/slavenoserbskim Srbi su stvarali svoju kulturu.
Međutim, nijesu etničke razlike, nego neprirodne političke podjele
koje su nametnuli osvajači sa posebnim državnim granicama spriječile
proces šire etničke (i nacionalne) integracije). Tako su narodi srp-
skohrvatskoga jezičkoga područja u 19. vijeku, kada počinju svoje

201
 Dr Dušan Ičević

nacionalno konstituisanje, ušli politički izdijeljeni, ekonomski poro-

bljeni i kulturno podijeljeni u okviru nekoliko velikih imperijalnih
sila.27
Može se samo nagađati ili pretpostavljati kako bi izgledala nacio-
nalna individualizacija i integracija naroda sa više srednjovjekovnih
feudalnih srpskih, raških, bosanskih, dukljanskih/zetskih/crnogorskih,
te hrvatskih državica. Primjena švajcarskoga demokratskoga konfede-
ralnoga modela, koji očuvava do danas znatne stare etničke (jezičke)
razlike, ili državno-centralističkoga prisilnoga modela (po pruskom
bizmarkovom načinu), koji potire sve etničke (jezičke) posebnosti nije
stvar samo volje, nacionalne svijesti ili spoljne naddeterminacije,
nego, ipak, objektivnih društveno-istorijskih okolnosti.
Crnogorske etničke (nacionalne u njima, valjda, i jezičke samo-
svojnosti) specifičnosti autor uočava ne “... u mutnim vodama ranih
srednjovjekovnih etnogeneza, plemenskih i jezičkih simbioza stare
Duklje i Zete, ni u zasebnome crnogorskome jeziku, ni u golim držav-
nim granicama i političkim podjelama, već u plemenskoj autarhiji (sa-
vezu plemena), teritorijalnoj i političkoj zatvorenosti, toliko tipičnoj za
nekadašnju Crnu Goru i Sedmoro Brda”. Vjekovima se na više načina
gradila crnogorska etnička posebnost – crnogorska nacionalna svijest.
Nacionalnu svijest smatra opštim, univerzalnim svojstvom nacije,
odnosno činiocem kojim se odlikuje i razlikuje svaka nacija, bez koga
bi bila “beživotna, nesposobna za suverenitet, za samostalan život, za
nacionalni pokret, za političko samoodređenje”.28
Podjeća da su se na crnogorskome tlu, kao i na cijelome Bal-
kanskome poluostrvu, u toku istorije zbivala mnoga stara etnička i
jezička ukrštanja, miješanja, pa su u simbiozi vidljivi mnogi romanski,
albanski, a donekle vjerovatno i ilirski tragovi.
Primaran značaj stvaranju crnogorske etničke posebnosti i nacio-
nalne svijesti daje se djejstvu plemenske zajednice i vlastite držav-
27
Slavko Vukomanović, Jezik, društvo i nacija, isto, str. 51-52.
28
Isto, str. 53. Autor stavlja pod navodnike citirani tekst, ali ne daje izvor, pa je
neizvjesno čije mišljenje navodi.

202
 Crnogorska nacija

nosti. U crnogorskome etno-genetskome konstituisanju Crnogoraca su

“... dugo naporedo živele dve svesti – uža, plemensko-patrijarhalna,
rodovska, (i državotvorna), crnogorska, i šira, pravoslavna, kosovsko-
srpska, mitska svest i tradicija”. Smatra, ipak, da ne bi bilo ispravno
izvlačiti zaključak da tada nijesu postojali Crnogorci (u Staroj Crnoj
Gori), nego Srbi, ali oni su od tri jednojezičke nacije Srbima naj-
srodniji. “Sa Srbima ih naročito povezuje jezik, vera i znatan deo
narodne tradicije (kosovski mit i sl.)”.29
Preciznija analiza bi pokazala da se u etnosu “sabiraju” mnoga
kulturno-jezička svojstva koja čine osobenim određeni narod i naciju,
ali se uveliko u svakome nasljeđuju, pretapaju, sublimišu i u novim
sadržajima i oblicima načina života ispoljavaju zajedničke vrijednosti.
Jezik kao stvarnost misli (Marks) takođe bitno određuje određenu
naciju, ali u značenjima izvornoga izražajnoga i komunikacionoga
sredstva ljudi i njihovih zajednica.
Jezik je svakako integraciono sredstvo, ali nije odlučujuće u
nastajanju i razvoju nacije. Na istome španskome jeziku nastale su
brojne mestičke i mulatske nacije u Latinskoj Americi, na spajanju
domorodačkih naroda (Inka, Acteka, Maja), španskih osvajača i
doseljenika iz čitavog svijeta, crnačkog roblja itd. Crnogorskoj
naciji se ne može osporiti pravo postojanja zbog toga što po nazivu
nema svoj jezik. Međutim, jezik kojim govore Crnogorci nije tuđi,
nego njihov sopstveni jezik, koji se stvara od staroslovenske
zajednice do savremenosti. Oni ne pozajmljuju jezik susjednih
naroda, ili osvajača, niti je srpskohrvatski, odnosno hrvatskosrpski
jezik vlasništvo ili više jezik nacija čije ime nosi. Svako razdvajanje
i posebno nacionalizovanje zajedničkoga jezika može da vodi za-
tvaranju i osiromašenju. Naročito je nacionalistička upotreba jezika
pogubna i za zajednički demokratski ravnopravni život i za
slobodni razvoj jezika. Srpskohrvatskim/hrvatskosrpskim stan-
dardnim jezikom sa varijantama govore pripadnici četiri nacije.

29
Isto, str. 54-57.

203
 Dr Dušan Ičević

Svako u njega unosi i svoje osobenosti i svi ga stvaraju, koriste,

bogate i razvijaju.30
Crnogorski nacionalni jezik je, međutim, nađen u narodnom go-
voru Crnogoraca. Prof. dr Vojislav P.Nikčević razvoj crnogorskoga
jezika datira od 9. vijeka otkada traje i posebna povijesnica Crnogo-
raca. Crnogorski jezik je nastao iz staroslovenskoga jezika, zapadne
podgrupe. “Crnogorski govori organski pripadaju istome genetički
određenome sistemu kojemu i govori Srba, Hrvata i Muslimana”.
Crnogorski govori su tzv. štokavskoga ijekavskoga izgovora sa četvo-
roakcentnim sistemom.
Zajedničke osobine crnogorskih govora su se vremenom razvile u
opšti, naddijelekatski tip jezika (koine) u kome se razlikuju tri
osnovna sloja:
a) elementi južnoslovenskoga i praslovenskoga porijekla, zajed-
nički svima koji danas govore srpsko-hrvatskim, odnosno hrvatsko-
srpskim jezikom,
b) elementi koji u Crnoj Gori posjeduju kolektivnu govornu, od-
nosno interdijalektnu upotrebnu vrijednost. Oni su nastali u posebnim
društvenim odnosima i povijesnim okolnostima koji su stvorili crno-
gorski narod i crnogorsku naciju,
c) crnogorski dijalektizmi, u okviru različitih plemena, vjerskih
zajednica i prirodnih uslova.

b) Koje su osobenosti crnogorskoga jezika?

Prema mišljenju dr Nikčevića, crnogorski govori posjeduju

obilje specifičnosti leksičke, fonološke, morfološke, sintaksičke, pro-
zodijske naravi koje određuju njihov identitet, jasno prepoznatljivi
narodni i nacionalni individualitet. Pretežno iz drugoga sloja tzv. crno-
gorizama proističu samosvojnosti crnogorskoga jezika.

30
O nacionalnosti jezika pisao sam u „Nacionalna kultura i kultura nacije“, pa
neću ponavljati osnovne ideje.

204
 Crnogorska nacija

U njemu postoje izrazi ili značenja riječi kojih nema u srodnim

jezicima kao što su, na primjer, fonološki dosljedna ijekavica, posebno
jotovanje, postojanje glasova ś i ź, stari glas (afrikata) 3 (dz): bi3a,
3ipa itd., pj, mj i blj, vlj, dj je obavezno đ, pretvaranje tj u ć, bj, vj, plj,
mlj, suglasnik h se često gubi na početku i unutar riječi i unutar riječi
ili zamjnjuje drugim suglasnicima, a hv se zamjenjuje sa f, dok se z i s
zamjenjuju sa ź i ś, sažimaju vokalne grupe, suglasnici vj se često
gube ispred e.
U morfologiji dolazi do sažimanja određenih riječi, zamjenice ne i
ve umjesto nas i vas itd. pridjevski nastavci - ijeh, - ijem umjesto - ih,
- im. Izjednačeni su akuzativ i lokativ. U dijalektizmima, iz trećega
sloja, takođe ima posebnosti, na primjer, neodređeni glas a (ae), pone-
gdje ikavski izgovor, staro naglašavanje riječi itd. Do primjene Vu-
kova pravopisa tako se pisalo i govorilo u Crnoj Gori.
U novosadskome “Pravopisu” srpskohrvatskoga (hrvatskosrp-
skoga) književnoga jezika iz 1960. godine strukturne osobine iz
drugoga sloja crnogorskoga jezika proglašene su za “provincijalizme”
i “dijalektizme”. Uprkos tome, one do danas dominiraju u beletristi-
čkome stilu crnogorskih pisaca, u toponimima, ličnim imenima i pre-
zimenima, narodnim i vjerskim nazivima praznika. Nikčević predlaže
da se za standardni književni crnogorski jezik prihvate crnogorski
govori sa osobenostima koje navodi. Crnogorci, danas, smatra, “imaju
dovoljan broj strukturnijeh odlika koje zasvjedočuju postojanje crno-
gorskoga standardnoga (književnoga) jezika. Crnogorskome književ-
nome jeziku treba i službeno priznati rang i status standardnoga je-
zika, ravnopravan sa svim ostalim slovenskim jezicima.31
Valja priznati da je dr Nikčević marljivo sabrao sve osobenosti
crnogorskih narodnih govora. U svakodnevnome govornome jeziku
upotrebljavaju se mnogi navedeni oblici. Pravo je pitanje, međutim,
mogu li se svi arhaični, provincijalni i drugi izrazi, fonološki, morfo-

31
Up. Prof. dr Vojislav Nikčević, Crnogorski jezik, Elementi Montenegrina,
isto, str. 30-45.

205
 Dr Dušan Ičević

loški, sintaksički itd. “idiomi” proglašavati za standardni književni

jezik. Po Nikčevićevom modelu moglo bi se napraviti više od dija-
lekatskih specifičnosti.
U zaključku svoje opsežne studije o crnogorskom jeziku dr Voji-
slav Nikčević tvrdi da je crnogorski jezik nastao iz praslovenskog, u
zapadnoj grupi južnoslovenske skupine jezika ili bliže “jedan je od
slovenskijeh, baltoslovenskih, istočnoindoevropskijeh jezika i indoev-
ropskih jezika”. Istovremeno pripada i skupini nostratičkih jezika.
Crnogorski jezik se, zaključuje on, razvio iz nejedinstvenog što-
kavskog dijalekatskog sistema, zajedničkog još srpskom, hrvatskom i
bosanskom (bošnjačkom) jeziku. Isključivo je ijekavskog izgovora,
formiran u okviru štokavštine naslijeđene čak iz pradomovinskog
nejedinstvenog jezikoslovenskog sistema slovenske etničke zajednice.
Zato crnogorski jezik, kao i drugi već pomenuti jezici (iz srpsko-
hrvatske baštine – prim. D.I.), ne predstavlja lingvistički, nego etnički
i nacionalno poseban jezik.
Začetke crnogorskog jezika nalazi još u praslovenskom jeziku u
postojbini Crnogoraca u Polablju, koji zaključno u prvim decenijama
7. vijeka naseljavaju Prevalitanu, odnosno Duklju, u etnosimbiozama
sa starincima, Ilirima, Romanim i pripadnicima drugih etnikuma koji
čine sklaviniju Duklju i gdje se spajaju raznorodni praslovenski i
starobalkanski jezički elementi. Crnogorski jezik teče od 9. vijeka.
Istovremeno se u feudalnoj Duklji oblikuje crnogorski narod i to raz-
vojem svoje nacije i države – prerastanje skavinije Duklje u kneževinu
(arhontiju) i 1070. u Kraljevinu Duklju. Da bi otklonio svaku etničku
istovjetnost sa Srbima i porijeklo jeziku u srpskom jeziku, dr Nikčević
izlaže tezu o Srbima kao socijalnom sloju: sebrima – zavisnim lju-
dima, podajnicima, slugama, robovima, a ne kao plemenu i narodu.32

32
Up. Dr Vojislav Nikčević, Crnogorski jezik, Matica crnogorska, Cetinje
1993, str. 343-347. Kada govori o statusnome, a ne etničkome značenju reči
serbi/servi on se poziva i na Konstantina Porfirogenita koji je u svome poznatome
spisu „De Administrando imperio“ zapisao: „Srbi na jeziku romeja znači robovi
(buloi), pa stoga se i ropska obuća obično naziva serbula, a serbuljani oni koji

206
 Crnogorska nacija

Jezik je u neprekidnim promjenama, kao živo biće koje stvara nove

potrebe i nove pojmove.
U svakome jeziku odvajkada postoje određene gramatičke i druge
konstante koje ga čine samosvojnim, pa je i u crnogorskome jeziku
sadržano i zadržano dosta riječi i pojmova, koji izražavaju kulturno -
duhovno biće naroda. No, ne može se sve što je staro, ili lokalno
dijalekatski preostalo, proglasiti za sveto.
Crnogorska nacija ima jezik bogat mnogim osobenostima, ali se ni
narodni govor ni književni jezik neće nestati time što zajednički jezik
četiri nacije nosi, bar doskora, srpsko-hrvatsko/hrvatsko-srpsko ime.
Zajednički jezik neće biti osporen ni ako mu svako daje svoje nacio-
nalno ime, bez obzira što se odvajanjem imena teži da “očisti” od
“tuđega” jezika. Jer, istom logikom dokazivanja posebnosti jezika vje-
rovatno bi se dalo za svaku naciju: srspku, hrvatsku, crnogorsku i
muslimansku naći dovoljno elemenata da zaključi kako imaju svoj
posebni jezik, svejedno što je nastao iz istoga supstrata.
Savremena svjetska iskustva daju dovoljno osnove da se smatra da,
na primjer, veliki svjetski jezici (engleski, francuski, španski itd.)
rasprostranjeni na mnoge nacije daju pravo svakome da ga naziva po
svome imenu. Zadržavanje izvornoga naziva, pak, upućuje da se,
upkos specifičnostima koje vremenom nastaju, olako ne dira u izvorne
jezičke norme i nazive.
Jezički znalci tvrde da varijantske razlike u srpsko-hrvatskome
jeziku čine prosječno 5-8%, da su one normalne zbog različitih isto-
rijskih uslova razvoja naših naroda, te da obogaćuju standardni jezički
izraz (dr Asim Peco). Računa se da u leksici ima 30-40 riječi koje se
razlikuju; neznatne su razlike u sintaksi i morfologiji, mada je dosta
njih u jezičkoj komuikaciji i zajedničkoj upotrebi (hljeb - kruh, hiljada

jeftinu i siromašnu obuću nose. Ovo ime dobiše Srbi, jer postadoše robovi cara Ro-
meja“. (str. 33) Sasvim suprotno tome tvrdi dr Olga Luković Pjanović: „Nije tačno
ropsko značenje imena Srba, ngo su oni rod, rođaci, sabraća, rabi božiji, ratnički
narod, ujedinjeni, koji potiču od najstarijih vremena“. (Up. Dr Olga Luković Pja-
nović, Srbi... narod najstariji, isto, str. 288)

207
 Dr Dušan Ičević

- tisuća, gvožđe - željezo i dr.). Nacionalno imenovanje je svakako

pravo svakoga, ali ono ne može biti proizvoljno i oprečno objektivnim
razvojnim procesima jezika i naučno-društvenim dostugnućima. Prikla-
dno je da u jezičkoj kulturi konvencije o nazivu jezika budu dogovorno
napravljene, ali je svako samovlasan da ga zove svojim imenom.
Crnogorci imaju svoj jezik koji se do sada zvao srpsko-hrvatski
jezik. U najnovijim ustavnim promjenama se zove srpski jezik. Usta-
votvorci umišljaju da mogu propisati kako se koji jezik zove. Do sada
je bio srpsko-hrvatski jezik, bez obrazloženja. Nakon raspada Jugosla-
vije, on se dobija nacionalna imena i svako ga zove srpskim ili hr-
vatskim nazivom. Naučno-stručne rasprave, pa i dogovori jezikoslo-
vaca su nepristrasno utvrdili da je to jedan jezik, sa varijantama, sa
dijalektima, izgovorima, pismima. Jezički stručnjaci smatraju da je on
i dalje jedan jezik, bez obzira na razdvajanja iz političkih razloga (dr
Drago Ćupić, Ivan Klajn).33
Crnogorski jezik ima semantičke, sintaksičke, pa i morfološke
odlike, koje ga uzdižu u osoben govor, više od običnog dijalekta.
Striktno razdvajanje srpskoga i hrvatskoga jezika, naimenovanje
odvojenoga bošnjačkog jezika itd. navodilo je i do sada da se označi
poseban crnogorski jezik. Pod srpskim imenom više je izgleda da se

33
Prema: Tisuća iz Dušanovog zakonika, Borba, 7. septembar 1992, str. 22.
Ranije je bilo „ponuda“ da se sve „ujednači“ u ekavici, pošto je „ekono-
mičnija“, manje je slova, lakše se rimuje, lepše zvuči itd. Zanimljivo je kako je još
1878. godine Ljuba Nenadović razmišljao o književnome jedinstvu dok je boravio
na Cetinju. Trebalo bi da se uvede „onaj jezik kojim se danas piše u Beogradu i
Novom Sadu“, koji će ostati „za svagda kao srpski književni jezik. Ako Crnogorci
produže da svoje škole kao do sada onda, poslije 100 godina, između ta dva jezika
biće veća razlika nego što je između portugalskog i španskog. Ja ne kažem koji je
jezik lepši, samo napominjem da bi za ljubav književnog jedinstva trebalo da
manjina pristupi većini, i da svi koji jedno srpsko ime na sebi nose počnu i jednim
jezikom pisati. No, na Cetinju ni malo nisu skloni na tome“ (Up. Ljubomir P. Ne-
nadović, O Crnogorcima, isto, str. 201) U jeku najnovijeg rata u Bosni i Herce-
govini Srbi iz novostvorene Republike Srpske predložili su, i sami primijenili, da
se u srpski jezik uvede ekavica „radi srpskog jedistva“.

208
 Crnogorska nacija

uniformiše na isključivoj jezičkoj tradiciji, a čiste sve “natrune”

tuđega hrvatskoga jezika, ili iz hrvatskoga jezika “tuđice” iz srpskoga
jezika, što će osiromašiti svaki od pomenutih jezika. I srpski i hrvat-
ski, i srpsko-hrvatski ... jezik je podjednako i crnogorski jezik. Crno-
gorcima niko ne može oduzeti pravo da govore svojim jezikom, koji
ima jedan ili više naziva. Niko ih ne može spriječiti ni da ga nazovu
svojim nacionalnim imenom. Ako se Srbi i Hrvati jezički odvajaju,
zašto Crnogorci ne bi mogli imati svoj jezik koji obuhvata ono što
koriste iz oba jezika.
Ako se na osnovu dva odvojena jezika budu pravili pravopisi, koji
će zabranjivati korišćenje pojmova, oblika itd. iz “tuđega” jezika, naj-
više će stradati upravo jezik, odnosno ljudi koji ga upotrebljavaju.
Crnogorci ne bi trebalo da pristanu na takvu nacionalno-političku
funkcionalizaciju jezika, pogotovu ako se jedan nacionalni naziv
koristi da se negira crnogorska nacija. Crnogorci mogu da zadrže i
spojenicu srpsko-hrvatskog jezika, koja omogućuje slobodniju i obim-
niju upotrebu svih prednosti i praktičnosti zajedničkoga srpsko-
hrvatskog, ćiriličko-latiničkoga izraza i leksičkoga blaga. Zatvaranje
jezika u striktne nacionalne odore može natjerati Crnogorce da pro-
glase i svoj jezik. Prpopisivanje da je u srpskome jeziku obavezna
ekavica34 može još više uticati na imenovanje posebnoga crno-
gorskoga jezika.

4. Vjersko određenje crnogorske nacije

Religija, kaže se, stvara naciju ili bar odsječno razdvaja nacije u
nastajanju i razvoju. Maks Veber je smatrao da su Srbi i Hrvati dvije
nacije, pošto pripadaju dvijema vjerama. U pravoslavnoj tradiciji na ju-
goslovenskome tlu nastale su: srpska, makedonska i crnogorska nacija.

34
Up. Branislav Đurđev, Uloga crkve u starijoj istoriji srpskog naroda, Svje-
tlost, Sarajevo 1964, str. 19.

209
 Dr Dušan Ičević

Pojedini autori vjeru smatraju “vododjelnicom” nastajanja nacija

na balkanskome tlu. Ona je istorijski bila, kako se tvrdi, tvoritelj,
baštinik i nastavljač srpskoga državnoga i kulturno-duhovnoga na-
sljeđa. Pošto nije priznato da postoji autokefalna crnogorska crkva,
traju sporovi i oko postojanja crnogorske nacije. Za proučavanje reli-
gioznosti/nereligioznosti Crnogoraca zanimljiva je tipologija P. I.
Pučkova (Etnos i religija), koja u osam odnosa postavlja etnos i
konfesiju: etnosi stopljeni sa konfesionalnom zajednicom, monokon-
fesionalni odnosi, etnosi sa jednom dominantnom konfesijom, etnosi u
kojima nijedna konfesija značajno ne prevladava, etnosi u kojima su
različite religije ali jedna izrazitije prevladava, etnosi u kojima ni je-
dna ne prevladava, ali su sve odsječno odvojene, polikonfesionalni
etnosi i etnosi u kojima su zajedno sa vjernicima i oni koji su prikinuli
sa religijom. Po spoljnoj oznaci Crnogorci su pravoslavci, ali istra-
živanja pokazuju da su pretežno nereligiozni, pa čine poseban tip.
U istoj vjeri nastaje više nacija, u istoj naciji postoji više vjera. U
katoličkoj, protestantskoj, muslimanskoj i drugim vjerama razvile su se
brojne posebne nacije. Na vjerskoj osnovi se nastoji da stvori ili se pro-
glašava, na primjer, panislamska nacija, ili u arapskome etnosu jedna
arapska nacija. U jednoj naciji neporedo bivstvuju islamska, katolička i
pravoslavna vjera (albanska nacija). U okviru pravoslavne crkve, vjere i
slovenskog etnosa su srpska, makedonska i crnogorska nacija.
Po formuli da religija predodređuje naciju nastavlja se do najno-
vijih vremena poricanje crnogorske nacije.
Istoričari koji iz svoga nacionalnoga okvira prosuđuju srpsko-crno-
gorski kompleks napominju da su Crnogorci srpskog porijekla, da
govore srpskim jezikom, da imaju srpsku tradiciju i ne razlikuju se
mnogo mentalitetom od većine srpskoga naroda, dok se od Srba sa
kojima se graniče (na primjer Hercegovcima) ne razlikuju po menta-
litetu ni u čemu. Tek je razvitak cnogorskoga društva u 20. vijeku,
kaže se, odvojio Crnogorce od Srba u izvjesnu nacionalnu posebnost,
koja je teritorijalno određena granicama koje je imala bivša država
Crna Gora poslije Berlinskoga kongresa. “Ali se Crnogorci zajedno sa

210
 Crnogorska nacija

Srbima ne samo od ostalih naroda čiji jezik nije srpskohrvatski, nego i

od Hrvata i Muslimana srpskohrvatskog jezika razlikuju time što
imaju srpsku tradiciju, kojoj je srpsko pravoslavlje udarilo pečat”.34

a) Pravoslavlje u crnogorskome etnosu

Koliko je pravoslavlje zaista opredjeljivalo crnogorski etnos do

naroda i nacije?
Da li je naučno prihvatljivo da se na osnovu vjerske pripadnosti
utvrđuje nacionalni identitet?
Jesu li Crnogorci istovjetni sa Srbima u religioznoj saživljenosti sa
Srpskom pravoslavnom crkvom, ili je društveno-istorijski razvoj uslo-
vio i osobeno vjersko osjećanje i ponašanje Crnogoraca?
Može li se u savremenosti uvažavati obrazac nacionalno-vjerskoga
identifikovanja kakav se primjenjivao u vremenu nastajanja nacija?
Crnogorci su se zaista razvijali i u tradiciji srpstva i pravoslavlja. Po-
znato je, međutim, da su Dukljani prvobitno bili u katoličanstvu, a po
istraživanjima P.A. Rovinsko i u bogumilstvu. Naime, u Duklji je u vri-
jeme Mihaila Vojislavljevića “već bila ustanovljena Rimska episkopija,
jer pravoslavne crkve još nije bilo, a tamošnje pravoslavne crkve bile su
u zavisnosti od arhiepiskopije ili mitropolije u Ohridu (prema drugima
od Skopske mitropolije)”. Dukljani su nastojali da stvore svoju crkvu,
samostalnu, originalnu i nezavisnu i od Vizantije i od Rima.
Rovinski napominje da nema podataka o tome kakva je to crkva
bila, ali je pouzdano “da je bila u potpunosti narodna”. Navodi prema
podacima iz “Žitija sv. Save”, da je u vrijeme kad je Nemanja živio u
Zeti “sve bilo zaraženo učenjem bogumilske sekte”, čak je i u nje-
govoj porodici bilo pristalica bogumilstva, zbog čega je Nemanjin
otac morao da pozove latinskog sveštenika da bi krstio svoga sina.
Izgleda da je bila poćudnija katolička od bogumilske “jeresi”.
Rovinski smatra da su Dukljani Srbi. Međutim, zanimljivo je sa ko-
liko netrpeljivosti i odmazde Nemanja proganja i uništava bogumile. Da
li je u dukljanskom narodu bilo i etničke osobenosti koja ih je odvajala

211
 Dr Dušan Ičević

od Srba, pa i odatle, kroz vjeroispovijest i otpor prema osvajačima, te-

žnja da se sačuva samobitnost. “Prema narodnom crnogorskom preda-
nju bogumili su bili vrlo ponosan narod i u svjetovnom i u duhovnom
smislu: nijesu priznavali nikakvu (nenarodnu) vlast i kao hrišćani nijesu
bili prožeti duhom pokornosti i samopožrtvovanja.” Znači, nije ih odli-
kovala samo vjerska zasebnost, nego i narodne osobenosti.
Nemanja se, navodi Rovinski, okomio na bogumile, tj. praktično
na svo tadašnje srpsko stanovništvo. Pri tome je, paleći i na drugi na-
čin uništavajući srpske crkve i knjige uništavao najinteresantnije stra-
nice istorije srpskog naroda.35
Svejedno koliko P.A. Rovinski ima pravo o dukljanskom etnosu,
može se razmišljati o tvrdnjama koje je iznio: da li je srpski velmoža
Nemanja samo iz vjerske obijesti uništavao “srpsko stanovništvo” i
zatirao svaki trag njegove autentičnosti ili je i zbog drugačijeg, nesrp-
skog etnosta Dukljana bio žestok u rušenju dukljanske države.
Slovenska plemena u Zeti, zetska slovenska plemena, kako ih na-
ziva Jagoš Jovanović, zatekla su Ilire i Kelte koji su već bili romani-
zovani i pokršteni. Hrišćanstvo se među Slovenima širilo iz romanskih
dalmatinskih gradova, najprije na dvorovima glavara, župana i kne-
zova, pa preko njih dublje u narod. Slovenska plemena u Zeti su
primala hrišćanstvo iz romanskih obalskih gradova, sa težnjom da ih
uvedu u rimski kulturni krug. Učenici Ćirila i Metodija su širili
hrišćanstvo na slovenskom jeziku, čime se stvarao slovenski kulturni
život, koji je odolijevao rimskom kulturnom uticaju. Na dvoru kneza
Hvalimira (J. Jovanović pominje prije toga zetskog kneza Tješimira s
početka 9. vijeka), kasnije kneza Vladimira pri kraju 10. i početkom
11. vijeka bilo je propovjednika hrišćanstva na slovenskom jeziku,
koji su, kako piše Mavro Orbini, “slovenskim riječima pretakali
hrišćansko učenje u duše slovenskih glavara”. Široke narodne mase su
35
Up. Pavle Apolonović Rovinski, Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti, tom I,
Geografija-istorija, IC Cetinje, Cetinje, Centralna narodna biblioteka „Đurđe
Crnojević“, Cetinje, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, Novi Sad, str. 277-
279.

212
 Crnogorska nacija

se dugo opirale feudalnom poretku i hrišćanstvu. I poslije nasilnog

pokrštavanja, borba nižih društvenih slojeva se izražavala bogumil-
skom “jeresi”, istupanjem protiv “crkve kao feudalca” propovije-
danjem bratstva i jednakosti”.36
Pravoslavna crkva je uistinu bila svezana za srednjevjekovnu dr-
žavu Nemanjića, koje su zajedničke interese nalazile u ispunjenju
klasnih interesa vladajućih slojeva. Potpadanjema pod tursku vlast,
odnosno nakon propasti srpske države, Crkva preuzima određene
funkcije državne organiacije, postaje politički predstavnik srpskoga
naroda, njeguje i razvija kulturnu tradiciju. Naravno, ona je i iz sop-
stvenih interesa postala čuvar nemanjićke državne tradicije.37
Ocjenjuje se da poseban karakter plemenskoj organizaciji u Crnoj
Gori daje vrlo jak uticaj crkve. “Uspomena na Crnojeviće, pogotovu
na Ivana, u narodu se čuvala vrlo živo i nadovezuje se na nemanjićku
tradiciju”, čiji je nosilac bila Cetinjska Mitropolija. “Na taj način
crkva je u Crnoj Gori bila nosilac ideje državnosti. Ona je sama kao
organizacija bila preostatak sdrenjovjekovne feudalne države. Uspo-
mena na negdašnju svoju samostalnu džavu jačala je svijest otpora
protiv Turaka.”

36
Up. Jagoš Jovanović, Stvaranje crnogorske države..., isto, str. 5-9.
Samostalna od 1042. godine pod Vojislavljevićima, država Zeta nastoji da
osamostali i crkvu. Poslije rascijepa između Rima i Carigrada 1054. godine ona je
potpala pod jurisdikciju Rimskoga pape, od koga je kralj Mihailo 1078. godine do-
bio vexilum (zastavu) kojom se priznaje kraljevstvo, a papskom bulom 1089. go-
dine barski episkop Petar uzdignut je na rang arhiepiskopa, odnosno dukljansko-
barskoga mitropolita. U Zeti je on bio nadležan katoličkim i grčkim i „slovenskim“
(pravoslavnim) eparhijama sve do 1219. godine kada je Sava Nemanjić, osnivajući
prvu zetsku episkopiju na Prevlaci, u Boki Kotorskoj, odvojio dio vjernika Du-
kljansko-barske mitropolije i stavio ih, sa novom episkopijom, pod jurisdikciju Ži-
čke arhiepiskopije. (Up. Pavle Mijović, Njegoševe „tužne armonije“, Crnogorski
centar P.E.N., Cetinje 1992, str. 135-136)
37
Up. Nikola Dugandžija, Nacija i religija, Centar za kulturnu djelatnost Za-
greb, Zagreb 1983, str. 176-177.

213
 Dr Dušan Ičević

Crkvi se pridaje značaj glavne snage, koja je ujedinjavala razje-

dinjena plemena i knežine, bila organizator odbrane od turskih napada
na autonomiju Crne Gore.38
Tvrdi se čak da je u napaćenome narodu vjekovima, pod uticajem
crkve, njegovana tradicija o nemanjićkoj državi i o srpskom carstvu.39
Nalazi se istovremeno da su i svjetovni interesi opredjeljivali cetinjske
vladike da budu integrativna snaga crmogorskoga plemenskoga
društva i pokretači borbe protiv Turaka. Cetinjski manastir je jačao
svoje feudalne pozicije iz ranijih vjekova, davao u zakup imanja, pa je
pod izgledom vjerskoga sukoba prikrivao i svoje ekonomske interese.
U zaštiti svojih interesa, vladike su tražile pomoć i od turskih vlasti u
sukobima sa seljacima, koji su morali da plaćaju dažbine.40
Cetinjska eparhija je ulazila u sastav Pećke patrijaršije. Međutim,
pećki patrijarsi nijesu postavljali cetinjske mitropolite, nego su samo
potvrđivali ono što je formalno izglasavao Opšti crnogorski zbor, a
praktično bilo nasljedstvo u kući Petrovića. Od 1766. godine, kada je
srpska crkva podvrgnuta Vaseljenskome patrijarhu u Carigradu, Ce-
tinjska mitropolija postaje samostalna.41
Cetinjska mitropolija postaje duhovno i političko središte Crne
Gore. Ona ima sve više ugleda i kod okolnih brdskih i hercegovačkih
plemena. Cetinjske vladike predvode oslobodilačku borbu, postaju
svjetovne starješine, da bi sa Petrom I postali i gospodari Crne Gore,
koji se osjećaju nasljednicima Crnojevića. Cetinjska mitropolija ne-
posredno doprinosi da se očuva etnička i politička cjelina crno-
gorskih plemena, te razvije integracija sa brdskim i crnogorskim
plemenima.42
Cetinjska mitropolija naporedo održava žive veze sa Srbima u
Dalmaciji, Sremu, Ugarskoj i Ruskom pravoslavnom crkvom. Zani-

38
Up. Istorija naroda Jugoslavije, isto, str. 1178.
39
Isto, str. 1185.
40
Isto, str. 161-162.
41
Isto, str. 1184.
42
Up. Prof. dr Dimitrije Dimo Vujović, isto, str. 19-20.

214
 Crnogorska nacija

mljivo je da cetinjski mitropoliti od vremena vladike Danila izbjega-

vaju “svaki dodir sa srpskom pravoslavnom crkvom pod Turcima”.43
U sukobu sa turskom vlašću i islamskim prevjerenim sunarod-
nicima izjednačava se religijsko i narodno pripadanje. Pravoslavlje se
poistovjećuje sa srpstvom, pa se, shodno tome, i svi koji su pravo-
slavne vjere smatraju Srbima. U narodu se stvarala svijest da su svi
pravoslavci prave vjere – Srbi. Srpska vjera se tako prenosila na sve
koji su bili pravoslavnoga opredjeljenja. “U narodnim govorima veo-
ma široko se upotrebljava izraz srpska vera – u značenju “srpska
narodnost”, “srpstvo”, “Srbin”.44 Ona se proširuje čak i na narode sas-
vim različitoga etničkoga supstrata. “Taj srednjovjekovni srpski tip,
koji identifikuje srpstvo sa pravoslavljem, osnova je onoj sinonimici
po kojoj su gdekojim prostim ljudima našega veka Romuni, Rusi, Grci
– srpske vere zato što su pravoslavni, i po kojoj uopšte ima srpska
vera”.45 Dinarski Srbin je toliko preinačio pravoslavnu vjeru, zapaža
Jovan Cvijić, da je zbilja postala “srpska vera”.46
Poistovjećivanje vjere, države i naroda postalo je osnovni metod
teritorijalnoga širenja srednjovjekovne srpske države i svetosavlja.
Rodonačelnik srpske dinastije Nemanjića, Stevan Nemanja je svim
sredstvima satirao i zatirao bogumilsko učenje. U vrijeme vladavine
Nemanjića Zetom suzbijano je katoličanstvo, u kome je i sam Nema-
nja prvobitno bio kršten, a Stevan Prvovenčani od rimskoga pape
dobio vladalačku krunu. Kad god je ustrebalo, krstom, ognjem i ma-
čem širena je prava vjera, a s njom i ciljevi srpske države ili njene
obnove. Crnogorska crkva preuzela je i nastavila srpsko pravoslavlje
kao svoju ideologiju. Kroz pravoslavno vjeroučenje u Crnogorce je

43
Up. Istorija Crne Gore, isto, str. 496.
44
Up. Milivoj Pavlović, Srpska vjera – srpski zakon, Zbornik za društvene
nauke, 13-14, Matica srpska, Novi Sad 1956, str. 283.
45
Up. Stojan Novaković, Prvi osnovi slovenske književnosti među balkanskim
Slovenima, SKA, Beograd 1893, str. 135.
46
Up. Jovan Cvijić, Iz društvenih nauka, Vuk Karadžić, Beograd 1965, str.
192.

215
 Dr Dušan Ičević

usađivana srpska svijest. Nakon obnove Pećke patrijaršije pod utica-

jem pravoslavne crkve njegovano je i pospješivano srbovanje, kako
piše T. Vukanović.47
Pošto je Crnogorska crkva bila jedina slobodna pravoslavna crkva,
naročito nakon ukidanja Pećke patrijaršije, ona je mogla da činodjej-
stvuje i “primjenjuje” “srpsku vjeru”. Crnogorska crkva je svojatala mit
o “srpskoj vjeri”, koju su revnosno propagirali svi crnogorski vladike iz
kuće Petrovića, zaključno sa Petrom II. Crnogorsko “srpstvo” imalo je,
kako zaključuje Dragoje Živković, “vjersku boju, potom idejno-politi-
čko obilježje, ali ne i narodnosni sadržaj”.48 Uprkos takvoj tvrdnji, ono
je upravo najviše smjeralo ka narodnosnoj identifikaciji srpstva i pravo-
slavlja, kojom su Crnogorci samim tim što su pravoslavci istovremeno i
Srbi. Istrajavanje na poistovjećenju narodnosne/ nacionalne i vjerske
pripadnosti vremenom je postala uzrečica i u svakodnevnome životu.
Kada su razlikovane vjere, govorilo se “turska i srpska vjera”.
Putopisci koji su posjećivali Crnu Goru svjedoče, na primjer
istoričar Pavle Rovinski, da je “serb označalo pravoslavnogo”,49 ili
Jozef Holeček da su Crnogorci kada ih pitaš za vjeru odgovarali da su
Srbi, a po narodnosti Crnogorci.50
I pisac Simo Matavulj, koji je boravio jedno vrijeme u Crnoj Gori,
bilježi da je od iskona Srbin bio samo pravoslavan, a Srpstvo i danas
znači samo pravoslavlje.51
Tako su Crnogorci “navikavani” da jesu i da mogu biti samo Srbi
sve dok su pravoslavne vjere.

47
Up. Tatomir Vukanović, Etnogeneza Južnih Slovena, Vranje 1974, str. 310.
48
Up. Dragoje Živković, Vjersko i nacionalno, Ovdje, Titograd, februar 1987,
str. 26-27.
49
Up. Pavle Rovinski, Černogorija, I, Petersburg 1888, str. 539.
50
Up. Jozef Holeček, Černa Hora, Praha 1876, str. 21.
51
Up. Simo Matavulj, Bilješke jednog pisca, isto.

216
 Crnogorska nacija

b) Autokefalnost Crnogorske pravoslavne crkve

Od primanja hrišćanstva crkva je, u tadašnjoj Duklji, bila u

katoličkome znaku, i samostalna. Pop Dukljanin piše o dukljanskoj
crkvi kao o mitropoliji, čijoj upravi se podrediše crkve: Bar, Budva,
Kotor, Ulcinj, Svač, Skadar, Drivast, Pulaj, Srbija, Bosna, Travunija,
Zahumlje. Prvi srpski vladari su, kako je navedeno, krunu dobijali od
pape (Stevan Prvovjenčani), a Stevan Nemanja je bio kršten u kato-
ličku pa prekršten u pravoslavnu vjeru.
Zastupnici samobitnosti crnogorske nacije ustvrđuju da je ona
imala i svoju autokefalnu crnogorsku pravoslavnu crkvu, koja je
“likvidirana” stvaranjem jedinstvene Srpske pravoslavne crkve u
Kraljevini SHS 1921. godine. Crnogorska pravoslavna crkva po-
stojala je kao samoupravna i samostalna, pa onda autokefalna u
razdobljima od 1459. do 1557. i od 1766. do 1919/1921. godine.
Dokazi se nalaze u izjavama visokih crkvenih dostojanstvenika, u
dokumentima crkvenih i državnih vlasti i ustanova. Tako se navodi
da crnogorski narod i crnogorski vladari samostalno biraju svoje
mitropolite.52
Suprotna tome je tvrdnja da pravoslavna crkva u Crnoj Gori nikada
nije imala autokefalnost, niti su cetinjski mitopoliti kanonskim putem
tražili autokefaliju od Matične crkve - Majke crkve, tj. od crkve kojoj
su pripadali i koja im je jedino mogla dati autokefaliju. Kako se doka-
zuju suprotne tvrdnje?
Radi razumijevanja spora valja utvrditi šta znači autokefalnost
crkve.
Enciklopedijski, autokefalan je nezavisan, samostalan, samoupra-
van. Autokefalne pravoslavne crkve imaju svoju crkvenu suverenost
(čiji je nosilac episkopat), nezavisne su od carigradske patrijaršije, ili
52
U pismu petrogradskome mitropolitu i Sinodu Ruske crkve vladika Petar I
objašnjava da su ga časni duhovni kler i narod Crne Gore i Primorja izabrali za
svojega arhipastira (Up. Petar I Petrović Njegoš, Pisma i druga dokumenta,
Titograd 1987, str. 13-14)

217
 Dr Dušan Ičević

koje druge crkvene organizacije, a rukopoloženje (hirotoniju) vrše

episkopi te crkve.53
Profesor Sergije Troicki objašnjava da se u kanonskim radovima
ne može naći tačna definicija autokefalnosti, niti razlika između
crkvene autokefalije i autonomije. Koristi, međutim, logiku Todora
Valsamona iz 12. vijeka koji je samo po feudalnome nasljeđu u epi-
skopatu priznavao pravo na autokefalnost. Crkva koja nema vlastiti
episkopat, čak i kada posjeduje potpunu nezavisnost u unutrašnjoj
upravi i svojim odnosima sa drugim crkvama, kakve su na primjer
imale crkve Crne Gore i Sinajska crkva, nema pravo na naslov auto-
kefalne, nego samo autonomne.54
Po Arhimandritu Nikodimu Milašu, autokefalni su episkopi koji
samostalno vrše jurisdikciju, nezavisno od nekoga drugoga crkvenoga
starješine.55
Crnogorska pravoslavna crkva je bila samostalna padom Pećke
patrijaršije 1766. godine.
Zapravo, ona je nezavisna sve od sedme decenije 14. vijeka, znači
od pojave Balšića pa do Kraljevine SHS kada je likvidiranja. U doku-
mentima se kaže da je tačno da ona nije tražila autokefalnost ni od
SPC ni od Vaseljenske - Carigradske patrijaršije, pošto prva kao insti-
tucija nije ni postojala (od 1459-1577. i od 1766-1919/1922.godine), a
od druge nije htjela da traži, jer je bila turska ispostava. Ni SPC nije
tražila odobrenje od Ohridske arhiepiskopije da bi se podigla na rang
Raške, odnosno Srpske arhiepiskopije, zbog čega je dugo bila u sporu.
Suprotno duhovnim i svjetovnim kanonima Srpska arhiepiskopija je
podignuta na rang patrijaršije, a kralj Dušan krunisan za cara, zbog
čega je došlo do spora, pa i do toga da carigradski patrijarh Kalist
baci anatemu na srpskog cara, patrijarha i svještenstvo.56

53
Prema: Enciklopedija Leksikografskoga zavoda, Jugoslovenski leksikogra-
fski zavod, 1, Zagreb MCM-LXVI, str. 239.
54
Up. Prof. Sergije Troicki, Suština i faktori autokefalije, Beograd 1933, str. 11.
55
Up. Dr Nikodim Milaš, Pravoslavno crkveno pravo, Zadar 1890, str. 266.
56
Up. Branko Đ. Nikač, Čemu jednostranost, NIN, 10. avgust 1990, str. 5.

218
 Crnogorska nacija

Crnogorski vladike su bile rukopoložene u Karlovačkoj mitropoliji

i u Ruskoj crkvi u Petrogradu. Prema tvrdnjama Durkovića-Jakšića,
Crnogorska mitropolija je sačuvala samo prava koja je imala 1766.
godine kao eparhija SPC. Zbog toga što je Karlovačka mitropoli-
ja/patrijaršija bila u okviru Austro-Ugarske, tadašnji i tamošnji patri-
jarh je bio vrsta crkvene vlasti u izgnanstvu, a pravi nosilac sve-
tosavske autokefalnosti bila je Cetinjska mitropolija u nezavisnoj
Crnoj Gori. Prvo Ruska, pa onda i Carigradska i Grčka crkva su
slobodu Cetinjske mitropolije “prećutno priznale kao autokefalnost,
što po kanonima nije na svom mestu”.57
U vrijeme propadanja Pećke patrijaršije i nakon toga, Crnogorska
crkva, koja je i ranije u uslovima etnarhije imala izuzetan položaj, po
mišljenju dr Branislava Đurđeva, ustvari je postala autokefalna
crkva.58
Smatra se da je poricanje autokefalnosti CPC zbog hirotonisanja na
strani sasvim neodrživo, pošto je srpski arhiepiskop Sava hirotonisan
od carigradskoga, odnosno nikejskoga patrijarha, a ne ohridskoga, a
Njegoš od ruskog sinoda, iako nijesu bili duhovni poglavari vizantij-
skog, odnosno ruskog carstva, ni pripadnici tamošnjih crkava, nego
pripadnici Srpske i Crnogorske pravoslavne crkve. Ne prihvata se ni
da je Crnogorska mitropolija samo “nastavljač” kontinuiteta i tradicije
SPC, odnosno Pećke patrijaršije, pošto od 1695. godine, odnosno
1710. godine postoji Karlovačka (Krušedolska) mitropolija, a Beo-
gradska od 1720. godine. Srpske episkopije, svještena i monaška lica
nijesu zavisila od Crnogorske mitropolije, nego od Austro-Ugarske
carevine i Otomanske imperije, koje su ih imenovale ili davale saglas-
nost njihovim imenovanjima.59

57
Prema: Da li je crkva u Crnoj Gori bila autokefalna, Politikin Svet, 218,
Beograd 22. avgusta do 4. septembra 1990, str. 59-60.
58
Up. Branislav Đurđev, O postanku crnogorskog naroda, Praksa, 4, Titograd
1981, str. 37.
59
Up. Branko Đ. Nikač, Čemu jednostranost, isto.

219
 Dr Dušan Ičević

Spisi i dokumenti u kojima se izražava autokefalnost Crnogorske

pravoslavne crkve daju osnovu da se može tako zaključivati. Osim
izjava pojedinih vladika, kaluđera i jeromonaha da su zetski, crno-
gorski itd., najvažniji izvor je knjiga dr Nikodima Milaša “Pravo-
slavno crkveno pravo” u kojoj se među autokefalnim crkvama navodi
i Crnogorska crkva. Naime, po katalogu Carigradske patrijaršije iz
1855. godine među deset pomjesnih crkava sa svojom samostalnom
upravom ili samoupravne crkve uvršćena je pod rednim brojem devet
i Crnogorska crkva. Zanimljivo je da se među novih pet dodaje i
crkva u Kraljevini Srbiji, bez oznake da je srpska crkva. U okviru
paragrafa 78. “Današnje samostalne crkve” Milaš za Cetinjsku mitro-
poliju kaže da je prvobitno zavisila od Pećke patrijaršije, ali da se
nakon njenog “ukinuća” “pri državnoj samostalnosti Crne Gore, i
crkva u njoj, kojoj je poglavica bio u isto vrijeme i gospodar zemlje,
smatrala (se) samostalnom u svome ustrojstvu i unutrašnjoj samou-
pravi, kao što je samostalna i danas. Samostalnost Cetinjske mitropo-
lije priznala je i Carigradska patrijaršija”.60
Prigovara se da je u Zakoniku knjaza Danila krivotvoren član 92.
(što se pripisuje Miloradu Medakoviću) pa je umjesto stava da u
Crnoj Gori “nema nikakve druge narodnosti i nikakve druge vjere
do jedino pravoslavne istočne”, preinačeno da u zemlji “nema
nikakve druge narodnosti do jedino serbske”. Na faksimilima oba
izdanja Zakonika zaista se vidi razlika u tekstovima. Dr Danilo
Radojević smatra da je namjerno urađeno tako da bi Crnogorci bili
prikazivani kao Srbi.61
Neobično je, međutim, ako je tako, po kome načelu se narodnost i
vjera izjednačavaju u pravoslavnu istočnu. Pravoslavlje je kao drža-
vna religija postepeno izjednačavano sa srpstvom, pa svođeno na sve-
tosavlje, većina srednjovjekovnih srpskih vladara postala je svetite-
ljima, na osnovu pripadnosti pravoslavnoj vjeri, a svi koji su joj pri-
60
Up. Dr Nikodim Milaš, Pravoslavno crkveno pravo, isto, str. 132, 298.
61
Up. Dr Danilo Radojević, Crnogorski narod i njegovi potuđenici, Start, 539,
Zagreb 16. septembar 1989, str. 76.

220
 Crnogorska nacija

padali bili su posrbljivani. No, ne može se naći razložno opravdanje za

poistovjećivanje narodnosti i vjere u istočnoj pravoslavnoj simbiozi,
osim za etničko nacionalno posvojenje svih koji nastanjuju teritoriju
srpske države.
U anketi koju je Valtazar Bogišić sproveo 1873. godine u Crnoj
Gori između ostalih arhimandrit Nićifor Dučić odgovara da je
Crnogorska crkva “Posve avtokefalna i osobenu jerarhiju ima”.
Uzajamnosti sa petrogradskim Sinodom nema, osim što odatle kad-
tad stižu prilozi (crkvene stvari, knjige, odežda i drugo) i što se u
novije vrijeme crnogorske vladike posvećuju u Petrogradu.
Carigradskom patrijarhu pak, niti je kad što davala niti sada daje, a
niko nije ni iskao niti ište. Crnogorska crkva sa srpskom patrijar-
šijom u Karlovcima, sa beogradskim mitropolitom, bugarskim egzar-
hatom i drugim autokefalnim crkvama “Nema zvanična odnošaja,
nego mir i ljubav”.62
Ako priznamo tvrdnju visokoga crkvenoga funkcionera ne bi tre-
balo da bude sumnje u faktičku autokefalnost Crnogorske crkve. I
nezavisna crnogorska država je dugo osporavana sa formalne strane,
ali je faktički uistinu bila u samostalnome statusu.
U prvome članu Ustava Svetoga Sinoda iz 1903. godine takođe je
potvrđeno: “Avtokefalna pravoslavna Mitropolija u Knjaževini Crnoj
Gori, kao član jedine, svete, katoličanske i apostolske crkve, kojoj je
pastironačelnik i glavar Gospod i Bog naš Isus Hristos, čuva i održava
jedinstvo u dogmatima i u kanoničkim ustanovama sa svim drugim
pravoslavnim, avtokefalnim crkvama i ovo će jedinstvo ona čuvati i
održavati do vijeka”.(moji kurzivi, D. I.) Postoji i pečat Pravoslavne
Crnogorske Mitropolije (iz 1907. godine).
Nezavisna crnogorska država je “proglasila” i autokefalnu crno-
gorsku crkvu.
Kakav je bio odnos srpske i crnogorske crkve?

62
Up. Valtazar Bogišić, Pravni običaji u Crnoj Gori, Hercegovini i Albaniji,
CANU, Titograd 1984, str. 238-239.

221
 Dr Dušan Ičević

U opsežnijem pregledu okolnosti u kojima su turske vlasti odlučile

da Carigradska patrijaršija 1766. godine sebi prisvoji Pećku patri-
jaršiju, otkada je jedina eparhija Pećke patrijaršije u kojoj Grci nikada
nijesu mogli da uspostave svoju fanariotsku vlast bila episkopija Crna
Gora, – dr Ljubomir Durković - Jakšić posebno obrađuje spise i
dokumenta kojima se dokazuje autokefalnost Crnogorske pravoslavne
mitropolije. Za njega, Crnogorska mitropolija nikada nije bila
autokefalna, pošto nikada kanonski ni od koga nije tražila autoke-
faliju, niti joj je iko to pravo kanonski dao. Ruska crkva je nekanonski
unijela Eparhiju Crne Gore u svoju listu autokefalnih crkava. Grčki
pravnici Ralis i Potlis u zborniku “Sintagma” iz 1855. godine neo-
pravdano su naveli i autokefaliju Mitropoliju crnogorsku, devetu po
redu na rang listi, prema ruskom Sintagmatu.
Durković - Jakšić objašnjava da kanonsko pravo uopšte ne poznaje
autokefaliju sa egzarhom na čelu, pošto on samo po ovlašćenju zamje-
njuje poglavara crkve u određenim poslovima. Od vladika iz kuće
Petrovića samo je vladika Vasilije kanonski dobio prava egzarha. U
beratu turskoga sultana carigradskome patrijarhu iz 1855. godine
silom državne vlasti cjelokupan prostor Pećke patriajršije, koju je
smatrao svojom teritorijom, dao je na upravljanje carigradskome
patrijarhu. U beratu je pomenuta i eparhija “Karatogli” (Montenegro) .
Po Durkoviću - Jakšiću Crna Gora je pripadala turskoj vlasti, pa i
njena eparhija Pećkoj patrijaršiji.
Turski sultan jeste jeste smatrao Crnu Goru svojim posjedom, pa je
davao i njenu crkvu drugima na upravljanje. Crna Gora je, međutim,
faktički bila nezavisna, a Crnogorska mitropolija od prestanka Pećke
patrijaršije takođe izvan svake turske vlasti i jurisdikcije Carigradske
patrijaršije. I dr Nikodim Milaš je, pošto je napisao Ustav Svetog
Sinoda u Knjaževini Crnoj Gori 1904. godine, a Mitrofana Bana
pozdravio kao poglavara “na čelu autokefalne svete crkve u Crnoj
Gori” 1910. godine, po mišljenju Durkovića - Jakšića “nesmotreno”
izrazio mišljenje da je u Knjaževini Crnoj Gori autokefalna pravo-
slavna mitropolija.

222
 Crnogorska nacija

Dr Durković-Jakšić podsjeća da se pod kanonskim pojmom smatra

da je autokefalna crkva “ona koja ne dobija svoju vlast od druge
crkve, nego od samog osnivača crkve Isusa Hrista preko hirotonije
svog poglavice i ostalih svojih episkopa”. On nastavlja da to znači da
je crkvena vlast hirotonija, koja potiče od jednoga subjekta crkvene
vlasti Isusa Hrista, koji je svoju zemaljsku vlast predao apostolima, a
ovi svojim prijemnicima episkopima. Hirotonija je jezgro
autokefalije.63
Prenebegava se da je Srpska pravoslavna crkva sebe hirotonisala,
što baš ona osporava i Makedonskoj pravoslavnoj crkvi u novije
vrijeme, a pogotovu Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi, koja je vjeko-
vima bila samostalna.
Crnogorska pravoslavna crkva praktično je bila autokefalna, u
političkome pogledu potpuno suprotstvaljena Pećkoj patrijaršiji, koja
je od svoje obnove (1557.godine) bila instrument turske državne
politike (mada je za pojedinih patrijarha odstupala od toga, pa su oni
gubili tron). Cetinjska mitopolija od vladike Ruvima II krajem 16.
vijeka je inspirator i organizator antiturske borbe za očuvanje nezavi-
snosti i slobode. Tako Dragoje Živković objašnjava stvarnu samostal-
nost Crnogorske pravoslavne crkve, koja nije bila podređena Pećkoj
patrijaršiji.
Slobodna i nezavisna podlovćenska Crna Gora od početka 17. vi-
jeka ima i sopstvenu vjersku organizaciju, koja je organizaciono-
kanonski vezana za Pećku patrijaršiju, ali se praktično osamostaljuje i
postaje joj antipod. Cetinjska mitropolija je izvan turske vlasti, a Pe-
ćka patrijaršija je harmonično uklopljena u osmanlijski društveni i
vjerski poredak. Od toga vremena Opštecrnogorski zbor, odnosno
narod bira crnogorske vladike, a pećki patrijarh ih samo rukopolaže,
odnosno uvodi u visoki arhijerejski čin. Odnosi sa Pećkom patrijar-
šijom su svedeni na ceremonijalni postupak koji je predviđala hri-
63
Up. Dr. Ljubomir Durković-Jakšić, Mitropolija crnogorska nikada nije bila
autokefalna, Sveti arhijerejski Sinod SPC i Mitropolija crnogorsko-primorska,
Beograd-Cetinje 1991. godine.

223
 Dr Dušan Ičević

šćanska hijerarhijska i kanonska procedura. Čelnici Pećke patrijaršije

su čak opominjali i prijetili anatemom crnogorske vladike što se ne
pokoravaju turskoj vlasti.
Ukidanje Pećke patrijaršije 1766. godine nije imalo nikakvog
djejstva samo za Crnogorsku mitropoliju, pošto je bila izvan doma-
šaja turske vlasti, iako je formalno pripadala Carigradskoj (fanariot-
skoj) patrijaršiji. Petar I Petrović u svome obraćanju Ruskome
sinodu potvrđuje da je Crnogorska pravoslavna crkva slobodna u
crkvenim pravima. Crnogorske vladike hirotonišu Karlovačka mitro-
polija, Ruska mitropolija. Aleksandar fon Rajc, koji je 1832. godine
bio u posjeti Crnoj Gori, zapisuje da je Crnogorska crkva samo-
stalna. Od okolnosti i shvatanja staroga crkvenoga pravila zavisi što
se njeni poglavari posvećuju izvan zemlje, ali to ne znači da su oni
nekome podložni.64
Obnova autokefalnosti Crnogorske pravoslavne crkve objavljena je
31. oktobra 1993. godine na narodnome skupu na Cetinju. Zbor Crno-
goraca je aklamacijom izabrao mitronosnoga arhimandrita Antonija
Abramovića za duhovnoga poglavara Crnogoraca pravoslavne vjerois-
povjesti. U ime odbora za obnovu autokefalnosti Crnogorske pravo-
slavne crkve objašnjeno je da je CPC između dva rata bila uništena,
svještenstvo lišeno činodjejstva, a ispovijedanje vjere bilo zabranjeno,
što je nastavljeno i nakon Drugoga svjetskog rata.65
Namjera je obnovljene Crkve da njeguje svoje svece, tradiciju i
slavu. Ona neće slati na nebo i huškati na sunaodnike. Crnogorci su,
kao i svi narodi, božiji narod.

64
Up. Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda, II, isto, str. 94, 220-221,
226-228, 540-542.
65
„Narod kaže – tuđa crkva, tuđa i vjera. Srpska crkva je uvodila tuđe svece,
slavila tuđu prošlost i opojala tuđe grobove. Takvu Crkvu narod nije prepoznavao
kao svoju i zato je pobjegao od nje, a zatim zaboravio Hrista. To je uslovilo
ubrzanu dehristijanizaciju i bezvjerstvo.“ (Stevo Vučinić, generalni sekretar Od-
bora za obnovu Crnogorske pravoslavne crkve) / Prema, Oltar pod otvorenim ne-
bom, Monitor, 5. novembar 1993, Podgorica, str. 5.

224
 Crnogorska nacija

Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve proglasio je ni-

štavnim protivcrkveni skup organizovan na Cetinju, a Antonija Abra-
movića svrgnutim, ocijenivši da njegovo postavljanje predstavlja
kanonsku farsu. Utvrdio je da su na njemu prisustvovali mnogi
nepravoslavni, inovjerni, nekršteni i deklarisani ateisti, i pozvao sau-
česnike, neupućene i zabludjele da se pokaju i vrate kanonskome
poretku svetoga pravoslavlja. Obnova CPC upoređena je sa stvara-
njem Hrvatske pravoslavne crkve u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj za
vrijeme Drugoga svjetskoga rata. Za Antonija Abramovića, suspendo-
vanoga klirika Američke pravoslavne crkve, u štampi su objavljeni
kompromitujući podaci iz njegovoga ličnoga života. Najviši pred-
stavnici zvanične crnogorske vlasti su izjavili da u Crnoj Gori postoji
samo jedna pravoslavna crkva, koju predstavlja Mitropolija crno-
gorsko-primorska, i da se nadaju da će sa njom država Crna Gora
razvijati odnose uvažavanja i saradnje.66
U Crnoj Gori će tako nastaviti da djeluju naporedo i konkurentno
dvije pravoslavne crkve, koje će, svaka za sebe, pridobijati “tijelo i
dušu” vjernika. Politički sukobi na srpsko-crnogorskoj podjeli će uve-
liko obilježavati i vjersko - duhovno življenje građana.

c) Dehristijanizacija Crnogoraca

O crnogorskoj pravoslavnoj “pravovjernosti” i u novije vrijeme

otvorene su brojne raspre, u kojima se dokazuje da su Crnogorci
dehristijanizovani ili da su posrbljavani svetosavljem.
U svojoj besjedi u Budvi sredinom 1989. godine Dobrica Ćosić je
ustvrdio da je narod Crne Gore – slijedeći ideologiju Kominterne i
njene Komunističke partije, ali i pod nasiljem, zabludama, korupcijom
– doživio tri vrste samoponištenja: rasrbljavanje, dehristijanizaciju i
66
Prema: Saopštenje u radu vanrednog zasijedanja Svetog Arhijerejskog
Sabora SPC, Politika, 4. novembar 1993, str. 12. Bulatović: U Crnoj Gori postoji
samo jedna pravoslavna crkva, Politika, isto; Oltar pod otvorenim nebom, Monitor,
isto, str. 5-7.

225
 Dr Dušan Ičević

najsuroviji građanski rat na jugoslovenskome prostoru, koji se odvijao

od 1941. godine do 1953. godine, pa i do ovih dana.
Kako D. Ćosić vidi vjersko samoponištenje?
Ćosić spaja rasrbljivanje i dehristijanizaciju u istovjetan proces i
“samogubitak” naroda Crne Gore. “Rasbljivanje je u Crnoj Gori praćeno
dehristijanizacijom koja je najmanje bila vid individualne emancipacije
od pravoslavne religije.” Odricanje od “opijuma za narod” vršeno je na
najgori način: skidanjem glava, rušenjem crkava i Njegoševe kapele i
ubrizgavanjem opijuma koji je otrovniji od onoga pravoslavnoga, ko-
jemu, iako ga takođe smatra “opijanjem”, pridaje veliku moralnu vri-
jednost. “A pravoslavlje, zajedno s Kosovskom i slobodarskom epikom,
tvori moralnu svest crnogorskog čoveka. Nametanjem i prihvatanjem
primitivno shvaćenog ateizma, razarao se crnogorski etos, pa je njego-
ševska svest Crnogoraca doživela još jedan raskol ... .”67
Ćosićeva “jadikovka” nad izgubljenim etosom Crnogoraca može
ganuti dobronamjerne ljude. Svako će se zgražati nad rušenjem crkava
i ubijanjem nedužnih svještenika, čega je zaista bilo u Crnoj Gori.
Međutim, u njoj je, kao i svuda, bilo “crnorizaca” koji su bili u službi
naroda, i onih koji su služili okupatora.
Pravoslavlje nije izvorno stvaralo etos Crnogoraca, nego nepre-
stana borba za slobodu, za “život dostojan čovjeka”, za pravo da se
bude ono što se želi, a ne što drugi hoće da od Crnogoraca naprave.
Upravo zato što nijesu pristajali da im se sudi i sudbina kroji negdje
izvan, Crnogorci su činili ono “što biti ne može”.
Doktrinarni ateizam jeste nastojao da ispražnjava ljudsku suštinu
kroz ideološko-partijsku izvedbu spoljašnjega punjenja oveštalim slo-
ganima i zabranama svakakvoga crkvenoga obreda. Možda je zbog
poznatoga “bezbožništva” Crnogoraca bilo lakše agitpropovskim cen-
zorima da odstranjuju religijske “natrune”. Valja se, međutim, pod-
sjetiti da su nakon rata bile u “modi” sve vjerske svečanosti, vjero-

67
Up. Dobrica Ćosić, Ima li smisla pristajanje na svaku Jugoslaviju, Borba, 13.
jun 1989, str. 6.

226
 Crnogorska nacija

nauka se učila u školama, čak su i u vojsci slavljeni crkveni praznici.

Kada su se komunisti učvrstili na vlasti, a naročito poslije sukoba sa
Kominformom, da bi dokazali da su pravovjerni ateisti naglo su preki-
nute sve religiozne “preostatke prošlosti”.
Po evropskome prosvjetiteljskome i sekularističkome modelu
crkva je odvojena od države, izbačena je vjeronauka iz škola i njen
pomen sa javne scene, vraćena je u svoje vjerske ustanove i obrede, a
ispovijedanje vjere postala je privatna stvar svakoga pojedinca. Čak su
i crkvene narodne svečanosti, kulturno-duhovne tradicije koje je nje-
govala i baštinila crkva, zabranjene ili su ideologizovane novim po-
željnim simbolima. Namjesto crkvenih obreda, svetaca, krsnih slava
itd. zavedeni su socijalistički praznici. Novi socijalistički moral i
humanizam postali su formalna zamjena za hrišćansku etiku.
Dobrica Ćosić može iskreno da bude nesrećan i nezadovoljan sa
“ispiranjem”, u kome je kako kaže i sam učestvovao, duše naroda ko-
munističkom, ili kako navodi, lenjinističkom ideologijom. Potrebno je
razjašnjenje, međutim, zašto u Crnoj Gori spaja rasrbljivanje i dehri-
stijanizaciju. Izjednačuje li on, uobičajeno odavno, srpstvo i pravosla-
vlje ili pati samo zbog gubljenja srpskoga identiteta Crnogoraca.
Izričitiji je Amfilohije Radović (vladika banatski, a sada crno-
gorsko-primorski-skenderijski) kada opaku ateističku bolest zove
“brozomora”. “Rascrkovljeni i brozomorom zbunjeni narod nije teško
zavesti, tako bar misle oni koji bi htjeli da iskoriste njegovu lako-
vjernost i neznanje.” Radović se ustvari obračunava sa autokefa-
listima, koji bi htjeli da sada u narodu probude plemensku svijest.
“Crnogorstvu”, tumači on, treba naći i religiozno utemeljenje, zato je i
toliko zahtjeva za priznavanje autokefalnosti. Međutim, A. Radović
pravo značenje “autokefalnu” (“samoglavu”) crkvu “vraća” na mito-
loške i plemenske kultove, na paganizovanje hrišćanstva i svođenje
narodnoga života i nasljeđa na paganizam.68
68
Nosiocima ideje „autokefalne Crnogorske crkve“ Amfilohije Radović pripisuje
da su zagovornici dohrišćanskoga politeističkoga pojma plemenskoga božanstva i pri-
mitivne plemenske religije, u njenom modernom sekularizovanom značenju. On im

227
 Dr Dušan Ičević

“Glavni zagovornici ‘crnogorskog boga’ i ‘crnogorske crkve’ ne-

maju praktično nikakve veze sa samom Crkvom.” Pitanje je, kako
kaže, da li autokefalisti uopšte vjeruju i da li su kršteni Ova pitanja su,
ipak bespredmetna jer se ne može samo “crkvenim ocima” dati pravo
da govore o stvarima koje se tiču, bar po osnovnome Radovićevome
učenju, čitavoga naroda. Autokefalisti svakako hoće Crnogorsku
crkvu i zbog priznavanja crnogorske nacije, koju A. Radović negira.
Isti ideološki slogani, suprotnih namjera, koriste da se laici opre-
djeljuju ako ih zanimaju sporovi o autokefalnosti crkava.69
Na osnovu tumačenja svetosavskih principa pomjesne crkve moglo
bi se postaviti pitanje: Zašto takvo pravilo ne važi i za nezavisnu
crnogorsku državu? Naravno, kako nastavlja da objašnjava A. Rado-
vić, Cetinjska mitropolija je odvajkada bila u zajedništvu sa Pećkim tro-
nom, rukopolaganje njenih “prejemnika” bilo je na strani, pošto nema
više episkopa koji bi između sebe birali prvoga itd. On se nada da će
“zdravoumlje i trezvoumlje” Crnogoraca prebroditi bezbožne brozo-
mornike, koji pod imenom autokefalne crnogorske crkve zagovaraju
novu sektu i upražnjavanje plemenske religioznosti novoga tipa.70
U izbornome progamu Narodne stranke, koja za sebe kaže da nije
stranka nego narod, zapisano je da su Crnogorci pripadnici srpske
nacije i pravoslavne srpske vjeroispovjesti.71 Njen predsjednik dr

ne priznaje ni da su dospjeli do hrišćanskoga poimanja, a kamoli da mogu stvarati ka-

kvu samostalnu crkvu.
69
A. Radović podučava da je sveti Sava branio i odbranio „povjesnu samosvoj-
nost i punoću Crkve naroda Božijeg na određenom geografskom prostoru, saglasno
drevnom crkvenom ustrojstvu. Po pravoslavnome učenju, istovremeno, svaka epi-
skopija je puna Crkva. Etnos, tj. narod koji treba da ima prvog među episkopima,
kao simbol saglasnosti i pokretač uzajamnosti, ne znači naciju u savremenom smi-
slu riječi, nego kršteni narod Božiji... obično u granicama jedne države, bez obzira
na nacionalnu i jezičku pripadnost.“
70
Up. Vladika Amfilohije Radović, Crnogorski autokefalisti u ogledalu Pravo-
slavne crkve, Ogledalo, 1, Podgorica novembar 1990, str. 21-22.
71
Prema: Izborni program Narodne stranke, Ogledalo, 2, Podgorica 5. decem-
bar 1990, str. 20.

228
 Crnogorska nacija

Novak Kilibarda čak tvrdi da je Crnogorska pravoslavna crkva upravo

bila moralna matica sveukupne Srpske pravoslavne crkve. Međutim,
on se protivi svakoj namisli autokefalnosti crnogorske crkve, koja
ima, pored ostaloga, lukave sadržaje: da se dokaže da Crnogorci nijesu
srpski narod.72 I on je sklon shvatanju da se Crnogorci nijesu pretrgli
kao bogomoljci, oni su “njegoševski religiozni”. Crnogorci su, po
njemu, hrišćanski formirani ljudi, pa se naučno ne može prihvatiti
isticanje njihovoga paganizma. Oni su religiozni, ali nijesu privrženi
liturgijskome protokolu. Borbeno - pravoslavno biće Crnogoraca se
pokazalo i u narodnome revoltu u Crnoj Gori, čime se on vraća
“istorijskoj i moralnoj teizaciji”. U komunističkome režimu u kome je
bio razistorizovan “Crnogorac je nosio Boga u sebi i on nije bio
dostupan režimu”.
U novinskim intervjuima se ne može očekivati kakvo podrobnije
obrazloženje. No, praviti od Crnogoraca borbene pravoslavce, koji
Boga nose u sebi, da ga niko ne vidi, što je, možda, prava suština
religioznosti, ali nije poželjna crkvena pobožnost, ili da pred njim
neprestano kleče, što je “obrazac” pravovjernosti – ne bi opravdali
toliku žestinu protivljenja autokefalnosti Crnogorske crkve ili jeda što
Crnogorci više nijesu obuzeti pravoslavnim srpstvom.
Uostalom, ni crnogorske vladike i sveštenici nijesu bili revnosni
crkveni poslenici, a ni narod nije “bogoradio”. Za Petra I se zapisuje
da vrlo rijetko služi u crkvi, pa i to nerado: ne ide često u crkvu,
izgovarajući se važnim poslovima. Crnogorci ga, ipak, kao duhovnika
veoma poštuju, poglavito zbog njegovoga moralnoga života.73
U odbrani svoga arhipastira od kleveta Sinoda Ruske crkve, crno-
gorski glavari napominju da za razliku od ruskih popova koji se vo-
zaju pozlaćenim kolima, Petar I “obilazi svoju pastvu pješice po bes-
putnim krajevima i sa krvavim znojem, a crkvenim poslovima se
72
Up. Prof. dr Novak Kilibarda, U čemu se slažem sa dr Raškovićem, Politika
13. jul 1990, str. 8; Pravda nagomilanog gnjeva, Borba, 28, 29. i 30. novembar
1989, str. 11.
73
Prema: Dr Vladan Đorđević, Crna Gora i Austrija 1814-1894, isto, str. 126.

229
 Dr Dušan Ičević

može baviti samo onda kad mu to dopuštaju narodni poslovi, a to biva

veoma rijetko”.74
Sveti Petar je odista imao odlike koje su ga mogle uzvisiti među
Crnogorcima, iako nije mnogo činodjejstvovao u crkvi, niti služio
vjerskim dogmama.
Poznato je da ni Petar II nije mnogo mario za crkvene obrede, niti
sebe smatrao znalcem crkvenih kanona. Vuku Karadžiću, koji je za-
molio za vladičanski blagoslov prevoda “Novoga zavjeta”, koji su bile
zabranile zvanične crkvene vlasti, Njegoš odgovara: “Nije to, Vuče, za
mene, niti su to moji posli, nego eto u Ungariji dosta naučenije
srpskije vladika, koji su učili i poznaju sva crkvena pravila i kanone,
pa se ti obrati k njima kano ti pravijema arhijerejima, da ti dadnu
blagoslov, a da išteš od mene blagoslov za oslobođenje braće Srba
ispod nesnosnije jarmova i za nabavku oružja iđenja u rat, u tome sam
ti ja pravi vladika, pa bi ti da blagoslov koliko oćeš”.75
Možda je Njegoš bio oprezan da ne dođe u sukob sa crkvenom
hijerarhijom, ali je vjerovatnije da je odista bio “nevješt” u crkvenim
kanonima, nego je sav bio obuzet oslobodilačkom borbom. I po dr
Nedeljkoviću, Njegoš je “sasvim svesno bio i ostao svetovnjak u sve-
mu”, pošto ga je oduševljavala oslobodilačka borba naših naroda.76
Medaković saopštava da je Njegoš “odveć mlad primio na sebe duho-
vni vladičanski čin, za koji on nigda nije mario”.77 On se jada što se Nje-
goš nije više bavio donošenjem zakona, nego se zanio pjesništvom. Jer,
više bi dobra donio Crnogorcima da je dovršio zakonik kojim se bavio
duže vremena, a i “crkva bi imala tvrđeg osnova u onijem gorama”.78
74
Prema: Dušan S. Vuksan, Petar I Petrović Njegoš i njegovo doba, isto, str.
126.
75
Prema: V.M.G. Medaković, P.P. Njegoš, posljednji vladajući vladika crno-
gorski, Novi Sad 1882, str. 127-128.
76
Prema: Dr Dušan Nedeljković, Predgovor „Luči mikrokozma“, Petar Petro-
vić Njegoš, Luča mikrokozma, Grafički zavod, Titograd 1966, str. 351.
77
Prema: V.M.G. Medaković, P.P. Njegoš, posljednji vladajući vladika crno-
gorski, isto, str. 63.
78
Isto, str. 8-9.

230
 Crnogorska nacija

Istorija je, očigledno osporila Medakovićev vapaj zbog Njegoševih

pjesničkih zaludnosti. I Milan Rešetar potvrđuje da Njegošu “nije bilo
više dosta okvir hrišćanske nauke”, nije strogo vjerovao u nauku hrišćan-
ske crkve, a imao je odvratnost prema vršenju arhijerejske službe.79
Pošto se poborrnici jedinstva SPC i negiranja autokefalnosti CPC
stalno pozivaju na Njegoša za svoje pravoslavne i svetosavske “idile”,
imali bi tegobe da ga “privedu” i “prevedu” u kanonske propise, koje
tako istrajno i žustro zatupaju i tumače. Možda bi i Njegoš “s one
strane” pokazao “odvratnost” prema njima.
Crkva je u Njegoševo vrijeme, kako navodi M. Ekmečić, bila zapu-
štena vjerska institucija.80 U Crnoj Gori su, kaže, bili nezadovoljni
stanjem pravoslavne crkve pod njegovom upravom, ali se ne navodi
ko je i zašto bio nezadovoljan. Zabilješke iz toga vremena pokazuju da
je Njegoš bio više sklon antičkim piscima (Demostenu i Ciceronu),
nego bogoslovskim knjigama. U strahu od štete za balkansko pravo-
slavlje koje time može nastati, nastavlja Ekmečić, ruska politika je
uveliko opredijelila da se Crna Gora pretvori u svetovnu kneževinu
1851. godine, čime ona postaje rivalski centar Srbiji u razvoju srp-
skoga nacionalnoga pokreta. Opasnost za pravoslavlje je nastupalo i
od ofanzivnog katoličanstva.81
Istovremeno, to je bila “nesvesna osveta” ruskog cara za Njego-
ševo herojsko i demokratsko usmjeravanje ideologije srpskog nacio-
nalnog pokreta i zapuštanje pravoslavne strane. Crnu Goru naseljava
hrišćansko stanovništvo, koje je nezavisno i ne priznaje nikakvu drugu
vlast osim svojih duhovnih gospodara, koje bira između sebe.82
79
Prema: Milan Rešetar, Život i rad Petra Petrovića Njegoša, Predgovor „Gor-
skom vijencu“, Beograd 1940, str. XXIII.
80
U 1846. godini izbrojano je 25 kaluđera u 10 manastira i 230 sveštenika, pre-
težno slabo obrazovanih seoskih popova. Pucanje pušaka je često najavljivalo
božiju službu, pošto je Bogu, kako je govoreno, svejedno „ili zvono ili puška, samo
neka se čuje da ga Crnogorci prizivaju“. (Up. Milorad Ekmečić, Stvaranje Jugosla-
vije..., isto, str. 339)
81
Up. M. Ekmečić, Stvaranje Jugoslavije..., isto, str. 625.
82
Isto, str. 625-627.

231
 Dr Dušan Ičević

Jedak što je izgnan iz Rusije, odnosno Petrograda, Vladika Petar I

piše 1785. godine da vlast Sinoda Ruske crkve ne izlazi izvan granica
ruske države, a slavenoilirski narodi odavno imaju svoga ariepiskopa,
koji ima pravo i vlast posvećivati arhijereje. Ako sada, kaže, zbog tur-
skih nasilja nemamo patrijarha, imamo dosta blagočastivih arhijereja i
slobodu u crkvenim pravima.83
Ni svjetovni gospodari Crne Gore nijesu se poćudnije srpsko-pra-
voslavno ophodili. Knjaz/kralj Nikola je bio “dvoiličan”: Sveti sinod
je pod njegovom vladavinom “zapisao”/potvrdio autokefalnost Crno-
gorske pravoslavne crkve, a on je desetak godina kasnije, povodom
postavljenja pećkoga episkopa Gavrila Dožića uzvisivao srpstvo i
Srpsku pravoslavnu crkvu, kome pripada i “moj narod”. I tada, i sada,
težnje za crkvenim jedinstvom bile su usmjerene političkim potre-
bama. Pozivanje na Njegoša za pravoslavnu odanost Crnogoraca i za
osporavanje autokefalnosti Crnogorske crkve može imati samo didak-
tičku upotrebu.
U vrijeme nacionalnoga preporoda, – koji je zahvatio čitavu Ev-
ropu, a u južnoslovenskim zemljama se kroz oslobodilačke borbe Cr-
nogoraca, srpskim narodnim ustankom, kulturno-duhovnim pokretima
i institucijama u Hrvatskoj i Sloveniji, – obnavljaju mitovi o slavnoj
prošlosti, o nezavisnim državama i narodnome okupljanju. U srpsko-
me narodu se prizivaju nemanjićka tradicija, Kosovski boj i podvig
Obilića, zasluge srpskoga pravoslavlja. Crnogorci se uzdižu ili sami
sebe smatraju zatočnicima Srpstva. Na ideologiji srpskoga objedinja-
vanja u jednu državu, Crnogorcima se spolja unosi svijest o “cvijetu
Srpstva”, o “srpskoj Sparti”, a i oni sami bi htjeli da budu oslobodioci
ugnjetene i pokorene braće, pa čak i Pijemont Srba. U Njegoševim
romantičarskim zanosima Srpstvo se stavlja u središte svake misli i
akcije, u programe svetovno-duhovnoga ujedinjavanja Srba, čiji su
Crnogorci “najbolji čest”.

83
Up. Petar Petrović Njegoš, Pisma i druga dokumenta, Istorijski institut Crne
Gore, Univerzitetska riječ, Arhiv Crne Gore, Pobjeda, Titograd 1987, str. 20-21.

232
 Crnogorska nacija

Samo u kontekstu konkretno-istorijskih prilika može se pouzdano

cijeniti kakve su čije sklonosti u namjere.

d) "Bezvjernost" Crnogoraca

Religija ne određuje bitno nastanak života i život nacije.

U svim nacijama vjera nema podjednaki i isti strukturalni i vred-
nosni značaj. Crnogorska nacija se nije individualizovala na pravo-
slavnoj, ni srpskoj ni crnogorskoj, crkvenoj osnovi. Ako bi se “birala”
nacija koja je ateistički određena, onda bi crnogorska nacija mogla biti
posebno zanimljiva za naučno propitivanje.
Crnogorci su u svome istorijskome razvoju od pagana, preko
hrišćanstva, pravoslavne i katoličke usmjerenosti, te islamske vjerois-
povijesti, budući da nikada nijesu bili vjerski zatucani, pogotovu
crkveno podvorni, dospjeli do ne-vjerništva. Pravoslavlje jeste prete-
žno natopljavalo crnogorski religiozni život. Međutim, Crnogorci su i
kao pravoslaci imali samosvojan odnos prema religiji. Navodi se da su
svi stranci, koji su do kraja 18. vijeka posjetili Crnu Goru zapazili da
Crnogorci nijesu pobožni. Crkva je imala više plemenski nego vjerski
karakter. Crnogorci jesu oslovljavali mitropolite sa “sveti vladiko”, ali
njihove zapovjesti nijesu izvršavali ako su se kosile sa njihovim
shvatanjima međuljuskih odnosa. Na popa se više gledalo kao na
plemenika, nego kao na svešteno lice.84 Njegoš je u “Gorskome vi-
jencu” opisao takvoga narodnog popa u liku popa Mića.
Objašnjava se da su to topografske osobine, geopolitički položaj,
svakojake oskudice, način života opredijelili Crnogorce da ne budu
pobožni. “Crnogorci su uvijek bili okrenuti sebi i reklo bi se da su
samozadovoljno uživali u izvjesnom samoizolacionizmu. Čovjek je
sam sebi bio dovoljan. Crnogorac je sam sebi bio gospodar, bez
potrebe za božjom pomoći”.85
84
Up. Istorija Crne Gore, 3, tom 1, Redakcija za istoriju Crne Gore, Titograd
1975, str. 497.
85
Isto, str. 4.

233
 Dr Dušan Ičević

Neprekidno u borbi za golu egzistenciju i ekonomski opstanak,

suočen sa prirodnim silama, u neprekidnim ratovima za slobodu i
nezavisnost, Crnogorci su stvarali svoj način života i shvatanja svijeta
koji je oslonjen na sopstvene snage.
Crnogorac nikada nije bio bogomoljac, niti pobožan u crkvenja-
čkome značenju.
Čak se i do sada zadržala predhrišćanska vjerovanja. Kod Njegoša
se nalazi poštovanje prehrišćanskoga kulta svjetlosti i sunca. U “Luči
mikrokozma” on hvali nevine sinove prirode, presretne poklonike
sunca, kojima je luč sjajna bogoslovija. “Luč vam Tvorca osvjetljava
dušu”.86
Simpatije Njegoša prema predhrišćanskome kultu, koji je bio naro-
čito razvijen u starome Egiptu, Vaviloniji i Persiji, za Vuka Pavićevića
sasvim su razumljive, pošto je i za njega samoga svjetlost simbol reda,
dobra, života, a i sam nije daleko od kulta svjetlosti. “Luča” se može
smatrati himnom svjetlosti.
O narodnim praznovjericama svjedoči Njegoš u “Gorskome vi-
jencu”. Crnogorci vjeruju u gatke, u vještice, u nečastive sile (sugreb i
mađije), proriču sudbinu na osnovu znakova prirode, gavranova, ple-
ćke itd., tolkuju snove, štite se od uroka. Na primjedbu Vuka Miću-
novića što “bajete kao bajalice, ali babe kao u bob vračaju”, odvraćaju
mu da i on više proriče, no “koji mu drago desetinja”. Istoričari
potvrđuju Njegoševe “nalaze”. “... Crnogorci su jako sujevjerni. Gle-
daju u plećku, paze na nebeske pojave, vjeruju u zduhače, vještice,
tenčeve, snove i predskazanje”.87
U etničkoj prošlosti predstanovnika Crne Gore traga se, sa vjer-
skom tolerancijom, za nemističnim i nebigotnim odnosom Crnogoraca
prema religiji.88 Čak i “božje sluge”, koje su obavezne da striktno
obavljaju crkvene obrede, “oglušuju” se o pravila. Iguman Stefan kada
86
Up. Petar Petrović Njegoš, Luča mikrokozma, Grafički zavod, Titograd 1966,
str. 233.
87
Up. Istorija Crne Gore, 3, tom 1, isto, str. 497.
88
Up. Ratko Đurović, Kultura, oznake i vrijednosti, isto, str. 1231.

234
 Crnogorska nacija

je čuo za veliku pobjedu Crnogoraca protiv Turaka, prilikom istrage

poturica, pričešćuje “bez priprave i bez ispovjesti”, a sav grijeh uzima
na sebe, sve miče na svoju dušu.89
U etnografskim spisima o Crnoj Gori Vuk St. Karadžić svjedoči da
se hrišćanska vjera i kod popova i kod naroda više sastoji u vršenju
crkvenijeh obreda (krštenje, vjenčanje, post itd.), nego u vršenju hriš-
ćanskih vrlina. Pravi razliku između pobožnosti Crnogoraca i Srba,
nap rimjer u Srbiji. “Poznata je stvar da Crnogorci nijesu tako pobožni
kao ostali Srbi, na primjer oni u Srbiji, i to se objašnjava raznim uzro-
cima, od kojijeh neće biti najnevažniji i taj, što ovdje kaluđeri ne idu
po zemlji, kao u Srbiji, i narodu predikuju i ako samo o paklu i đavo-
lima”. Popovstvo je u Crnoj Gori nasljedno, dok u Srbiji i Ugarskoj
u popove često idu takvi ljudi koji u drugim granama javnoga života
nemaju izgleda da mogu napredovati, znači iz probitačnosti. U Crnoj
Gori su rjeđi oni ljudi koji se barem jednom u godini pričešćuju, nego
oni koji to nikako ne čine. U Srbiji se mole triput na dan, dok
Crnogorci imaju običaj da nedjeljom i praznikom idu u crkvu, ali
“trostruke” molitve u kući nijesu u običaju. Vuk brani Crnogorce od
onih koji ih opisuju kao manje sujevjernije nego što su. “Za Crnogorce
se može reći da su manje sujevjerni, ali i manje pobožni nego Srbi u
Srbiji”.90
Od Vuka naovamo se što-šta izmijenilo, ali je bitno svojstvo Crno-
goraca da nijesu suviše praznovjerni ili sujevjerni, pošto su u nepre-
kidnoj borbi za opstanak i razboriti u svojim nakanama i djelima. Po-
božnost im nije u društvenome i osjećajnome biću, pošto se praktično
odnose prema svakodnevnim prilikama i potrebama. Romantična ras-
položenjai prizivanja prošlosti više su vezana za istorijske i istinite
događaje, nego za više i nepoznate sile. Narod koji je iskusio sva trp-

89
Primjeri za vjersku toleranciju su: dva oltara u istoj crkvi ili jedan oltar za
dvije hrišćanske vjeroispovijesti; Muslimani Mrkojevića čuvaju krst sv. Vladimira
kao svoju relikviju.
90
Up. Vuk Stefanović Karadžić, Etnografski zapisi, O Crnoj Gori, Prosveta –
Nolit, Beograd 1988, str. 36-37.

235
 Dr Dušan Ičević

ljenja opstanka i zavisio od sebe i svoga pregnuća nije interiorizovao i

sublimisao vjerske poduke kao način mišljenja ili života.
M. Ekmečić nalazi za sve Južne Slovene da im je praznovjerje po
silini vjerskoga doživljaja bilo jače od zvanične crkve i njenoga uče-
nja. Ono je bilo ne samo jedina zajednička, nego i najraširenija vjera
među njima, a ima izuzetan značaj i za etničko jedinstvo toga svijeta.
Ekmečić navodi vidove predhrišćanskih vjerovanja i praznovjerja kroz
narodne običaje.91
Narodno vjerovanje nije uspjela da isčisti ni mnogo netrpeljivija
crkvena organizacija od relativno tolerantne pravoslavne crkve. Ona je
u Crnoj Gori služila narodu koliko i Bogu. Kod priprostoga puka i
danas bez posebnoga naukovanja od roditelja, prenošenjem tradicije
itd., nego spontano, u svakodnevnim odnosuima, stereotipima, sloga-
nima, navikama, načinima mišljenja – nastavljane su ranije praznovje-
rice. U narodu se još praktikuje gatanje (bacanje olova, gledanje u
šolju, čitanje sudbine iz dlana i drugo), vjerovanje u natprirodna iscje-
ljenja, u vidovitost, u proricanje budućnosti, uprkos svim civiliza-
cijskim dostignućima i otkrićima nauke. I industrijski najrazvijenije
zemlje obiluju svakodnevnim hiromantskim i šarlatanskim obredima
praznovjerja.
U čovjeku podsvjesno, ne-svjesno, iracionalno, emotivno tinjaju,
talože se, pa neočekivano, spolja potaknute ili iz nabujaloga unutra-
šnjega pritiska, probijaju izlivi neobjašnjivoga postupanja, izvan usta-
ljenih pravila i obrazaca ponašanja i mišljenja, ili se ispoljavaju
uvjerenja i raspoloženja, koja su parapsihološke i meta-fizičke naravi.
Arhetipovi, predrasude, kolektivno nesvjesno, naslaganje starinskih
uzora neprekidno traju u čovjeku i odnosima ljudi. Oni se ne mogu
prekriti ili zatomiti ili zamijeniti ideologijskim religioznim, političkim
itd. dogmama i porukama. Pravoslavni obredi i običaji sežu još u
paganska vremena, koje je crkva prisvojila, preuzela, prilagodila,
preuredila i upotrijebila za svoje svrhe. Oni su nanovo simbolisani

91
Up. M. Ekmečić, Stvaranje Jugoslavije..., isto, str. 23-24.

236
 Crnogorska nacija

sada jednobožačkim blagoslovom Svetoga tojstva, krsne slave, bad-

njaka, koji se utiskuju u svakodnevni žvot vjernika i ne-vjernika.
Zašto je religiozna svijest imala tako malo uticaja u Crnoj Gori dje-
limično se može objasniti, po Slobodanu Tomoviću, time što je kult
vrline prerastao u fantastičnu svijest, izvjesno obožavanje vrline. Reli-
giozna svijest je naprosto zamijenjena moralnom sviješću, koja je
stekla obilježje i karakteristike religioznoga načina mišljenja. Od vjer-
skoga zanosa se nije razlikovao ideal časnoga djela kao opštenarodno
shvatanje i opsesija, prisutno i u svakome pojedincu. Za zvaničnu
religiju je tako ostalo malo prostora, ako se i ona nije utapala u svoj
primarni razlog.92
“Nova religioznost” obuzima Crnogorce i kao narod/naciju i kao
individuu, zadovoljava osovne pobude i potrebe “više sile”, koja
ispunjava čovjekov život i na ovome i na onome svijetu. Crnogorac
živi da časno umre, a “zagrobni život” nije u rajskome naselju, nego u
dijelu koji se pamti, koje traje u novim pokoljenjima.
“Blago tome ko dovijek živi, imao se rašta i roditi” (Njegoš).
Crnogorci nijesu bili naročito opterećeni, kako napominje S.
Tomović, ali su “neopozivo vjerovali da postoji neki logos, apsolutni
kriterijum pravde, u čijem se svijetlu mogu jasno razlikovati dobra i
poročna ljudska djela”.93 Svoju “prirodnu” religiju Crnogorci su
zamjenjivali ili natapali, nagonski i umno, sviješću o čojstvu. Tomović
piše o zajedničkoj moralnoj vjeri, koja zna šta je pravo, koja se
nadređuje zlu i koja je “ujedno predstavljala i najviši stupanj narodne
religije”.93
U crnogorskome narodu odista nije izvorno izrasla niti uspjela da
se nametne religiozna svijest crkvene dogmatike, makar što su
vladike/vladari bili najveći autoriteti vlasti i vjerskoga učenja i života.
Crnogorci su više vjerovali u vrline i moralna djela svakodnevnoga
života, nego u božja čudesa i “žitija svetaca”. Otuda je u čojstvu sva-

92
Up. Slobodan Tomović, Esej o čojstvu, isto, str. 109.
93
Isto, str. 62.

237
 Dr Dušan Ičević

kako sublimisana i nacionalno-duhovna sposobnost za moralna preg-

nuća i praktična djela, koja se stapaju sa potrebom antropološkoga i
ontološkoga bivanja i s ove i s one strane života.
U uzdizanju čojstva Tomović ga smatra silom za sebe, koja ima
istu sposobnost prinude kao i religiozna svijest, i koja je imala više
obavezujući uticaj na ponašanje i moralne radnje nego na cjelokupnu
strukturu emocija, navika, stavova, interesa, shvatanja. No, ipak pravi
razliku, pošto “sviješću vjernika vladaju njene vlastite tvorevine, dok
je moralna snaga čojstva imala jedan suštinski pozitivan odnos prema
svijetu, njegujući tradiciju objektivno uticajnih vrlina uz bezuslovno
poklonjenje, ne kakvom stranom autoritetu, već vlastitoj svajesti”.94
Time se, čini se, ne izjednačuje religijska i moralno čojstvena pri-
nuda, ali se čojstvu pridaje moć potpune vlasti nad ljudima koji misle i
postupaju u skladu sa vrhovnom vrlinom, pred kojom nema uzmaka i
– spasa.
Po Tomoviću čojstvo je, kako je već navedeno, i vrhovni princip, i
zakon, pa i sudba, iako tako doslovno ne kaže.
Poređenje sa religioznom obligatnošću jeste djelimičo umjesna,
ako se ona smatra najvišom opomenom i odmazdom. Ipak, ona je spo-
ljna prisila, koja nije istovjetna sa zakonom pravnoga poretka, ali
vjernike obavezuje na određeno striktno ponašanje. U čojstvu je i
vrlina, i pravilo, i pravo, i griža savjesti, koje čovjek nosi u sebi, koje
prima od zajednice, koje izvršava po volji, po unutrašnjoj sili, ali i po
očekivanju društva kome pripada. Sam sa sobom čovjek najviše može
da prosuđuje što mu je činiti ili ne činiti, da li je zavrijedio da bude
čojstven i priznat. Kazna ne dolazi spolja, ni ozgo, nego iz moralne
pobude i potrebe čovjeka da bude čojstven. Oproštenje za učinjeni gri-
jeh ili za neučinjenu pravdu ne traži od sile Boga, nego od volje ljudi,
a izbavljenje nije u javnome trpljenju ili u odlaganju za “onaj svijet”,
nego u sopstvenome činu grješnika da se potvrdi dobrim djelom.

94
Isto, str. 24.

238
 Crnogorska nacija

U zbilji, ratničko crnogorsko društvo živjelo je u neprestanim bor-

bama, u vrsti ratničkoga logora, koje je krst časni upotrebljavalo za
slobodu zlatnu, kao “simvol vjere i plemena”, a ne kao cilj.
Stiješnjeni odsvukud tadašnjim velikim silama, na oskudnim pri-
rodnim izvorima egzistencije, sa suviše čestim nerodnim i gladnim go-
dinama, – Crnogorci su najviše vjerovali u sebe same. “Pregaocu Bog
daje mahove” (Njegoš). Kod njih su se miješali zvanična vjerska pri-
padnost pravoslavlju, ali bez revnosti u obredima i crkvenim mo-
lepstvijama, i prirodna religioznost ljudi koji su neprekidno u doticaju
sa prirodom i višim silama, sa Bogom koji je svuda, bez potrebe da
mu metanišu po crkvenim kanonima, ali i predhrišćanska naslijeđena
vjerovanja, pa i praznovjerice.
Veliko odbijanje religije koje je pokušao da zavede ateistički soci-
jalizam samo je privremeno prekinuo ili potisnuo spoljne nanose
crkveno-vjerske privrženosti Bogu. U Crnoj Gori je žešće nego
drugdje iskorijenjavana crkvena pobožnost, čak i fizičkim zlostavlja-
njem svještenika. Međutim, za takvu primitivnu odmazdu nije bilo
nikakvoga razloga: brojni svještenici su učestvovali u NOB. Crno-
gorci nikada nijesu bili zatucani i revnosni vjernici, a crkvena hijerar-
hija je bila lojalna prema novoj vlasti.
Najavljena ponovna hristijanizacija Crnogoraca i unošenje religije u
primarnu supstancu čovjeka i nacije ima više mogućih izvora i ishoda.
Prvo, urođena i stečena religioznost, i kroz pravoslavne obrede i
običaje, može obnoviti potrebu ljudi za bliskošću, za okupljanjem, za
traganjem izgubljenoga identiteta, za naknađivanje brojnih zakinutosti
u svakodnevnome životu. Hrišćansko milosrđe, ljubav prema bliž-
njima, mirotvorstvo itd., daju izglede da se u sveopštoj rasulosti
svakoga sistema vrijednosti nanovo uspostavlja izvorna Hristova
milosrdna poruka.
Drugo, univerzalna svojstva i svrha religije da se čovjek na ovome
svijetu priprema za vječno blaženstvo na Nebu kod iskrenih vjernika
obuzdava nasilničke strasti i tjeraju ih da u strahu od smrti (da smrt
“lakše” dočekaju) poštuju određene moralne norme.

239
 Dr Dušan Ičević

Treće, politička upotreba vjerskih osjećanja i crkvene moći navodi

na klerikalističko ponašanje vjerskih službenika za sopstvene probi-
tačnosti, za miješanje u politički život, navijanje za “Bogu poćudne”
partije ili stvaranje hrišćanskih, muslimanskih itd., političkih partija
koje su obuzete vjerskim sardžajima. U viševjekovnoj Crnoj Gori tako
se začinju surevnjivosti i sukobi koji prerastaju u opšti rat svih protiv
sviju, gdje svako ratuje u ime svoga “jedinoga Boga”.
Četvrto, u Crnoj Gori je naročito sklisko za Srpsku pravoslavnu
crkvu, pošto ne priznaje crnogorsku naciju. Crnogorci su posebna na-
cija, svejedno iz kakvoga etnosa nastala: iz autohtonoga ili srpskoga
supstrata.95

95
Poricanje autokefalnosti Crnogorske pravoslavne crkve u izravnoj je službi
osporavanja i postojanja crnogorske nacije. Srpska pravoslavna crkva u Crnoj Gori
ponaša se kao država u državi, a njen mitropolit kao misionar koji nevjernike
prevodi ili vraća u pravu vjeru, čak opominje, prijeti, proklinje sve koji drukčije
misle. Svojim institucijama, činodejstvima i ideologijom obnavlja srpstvo i sveto-
savlje kod Crnogoraca, zajedno sa državnom idejom o ujedinjenju svih srpskih
zemalja. U djelatnosti najviših crkvenih velikodostojnika u Crnoj Groi najpreči je
posao da se Crnogorci “vrate” svojoj pravoj pravoslavnoj i svetosavskoj duhov-
nosti, pa se u tu svrhu Cetinjski manastir preimenuje u srpski, djeca krste isključivo
u srpsku vjeru, odnosno naciju, crnogorske izbjeglice iz Albanije su najprije pokr-
štene u srpsku vjeru – naciju, pa potom zbrinjavane, podržava se Narodna stranka,
čak je mitropolit u Savjetu njenoga glasila “Ogledalo”, crkveni praznici koriste se
za stranačko nadmetanje i sukobljavanje itd. Time se ne ispunjava hrišćanska mi-
sija, nego “Božja djeca” ustremljuju jedna protiv drugih, svjedeno jesu li vjernici ili
ne – vjernici, i koje su nacionalne pripadnosti.
Akademik Pavle Mijović ocjenjuje da mitropolit Amfilohije ne krši samo si-
nodsku politiku primoravajući vjernike na akcije kao što su: rušenje Njegoševoga
Mauzoleja i već pomenuto posrbljivanje krštenjem, nego krši i kanone hrišćanske
crkve, pošto bespravno prisvaja panagiju koja je pripadala Njegošu; posvećuje
ruševine i kamenje, suprotno hrišćanskoj crkvi koja to čini samo za mjesta na ko-
jima se ljudi mole Bogu, grobove, crkvene zgrade koje se zidaju i pošto se podi-
gnu, mjesta i domove u kojima se obavljaju vjerski obredi; šalje sveštenike da os-
veštaju 400-godišnje ruševine crkve Bogorodice krajinske, koja je prestala biti
bogomolja i uvrštena u nacionalni spomenik kulture, ili na turske bedeme u Tito-
gradu, iako je u tvrđavi samo islamsko; sebe naziva Mitropolitom Skenderijskim,

240
 Crnogorska nacija

Danas su Crnogorci, upkos najnovijem napajanju svetosavljem,

pretežno ateisti, najmanje pobožni od svih južnoslovenskih naroda.
Oni se u sociološkim istraživanjima uzimaju kao poseban pojam utvr-
đivanja vjerske i ne–vjerske opredijeljenosti, na primjer u istraživanju
religioznosti u Beogradu 1984. godine izdvojeni su kao poseban po-
jam u kompleksnoj sociološkoj skali.
U empirijskim istraživanjima se saznaje da je u Crnoj Gori naj-
manja raširenost religioznosti i najveća prihvaćenost ateizma u čitavoj
(bivšoj) Jugoslaviji. Istraživanja sredinom osamdesetih godina kod
zaposlenih lica u društvenome sektoru pokazalo je da u Crnoj Gori
ima najviše nereligioznih – 84%. Najviše protivnika religije, ateista,
ima najviše kod Crnogoraca, svaki treći ispitanik, ali preovlađuju, kao
i kod drugih naroda, tolerantni nereligiozni – 52%. Samo 2% Crnogo-
raca odlazi u Crkvu.96
Istraživanje o klasnome biću jugoslovenskoga društva obavljeno
1986/ 1987. godine takođe potvrđuje da je najmanje religioznosti u
Crnoj Gori – samo 19%, dok je na Kosovu 78%, u Sloveniji 59%, u
Hrvatskoj 55%, u Makedoniji 53%, u Bosni i Hercegovini 50%, u
Srbiji 37%, u Vojvodini tek 28%. Po spoljnim obilježjima, najviše je
religioznih lica u pretežno muslimanskom Kosovu i katoličkim naci-
jama, dok je manje u pravoslavnim i izrazito mješovitim višenacio-
nalnim zajednicama. Među nereligioznim mladim ljudima najčešći su
opet Crnogorci, čak 79%. Nepobožnost mladih Crnogoraca tumači se
ratničkom kulturom crnogorskoga naroda sa izrazito svjetovnim
tendencijama, te činjenicom da u Crnoj Gori ima dosta visoko obra-
zovanih ljudi.97
U anketiranju, koje je obavljeno u okviru empirijskoga istraživanja
o crnogorskom društvu i naciji od 1918. godine, izvršenoga 1986.

iako se Njegoš odrekao te titule pošto je sklopio međudržavni ugovor s Turcima o

granicama... (Up. Pavle Mijović, Crnogorski apokrifi, isto, str. 129-130)
96
Up. Dragomir Pantić, Klasična i svetovna religioznost, Institut društvenih
nauka, Beograd 1988, str. 36-37.
97
Up. Dragomir Pantić, Iz nihilizma – pred oltar, Novosti 8, Beograd 1989, str. 11.

241
 Dr Dušan Ičević

godine, ispitanici su sa samo 2% prihvatili naciju kao vjersku zajed-

nicu. Po nacionalnoj pripadnosti, najviše je takvom smatraju Srbi, ali i
oni samo 5%, pa onda Muslimani i Jugosloveni sa 3%.98
U komparaciji sa vjerovanjem drugih nacija na svijetu može se reći
da je crnogorska nacija vjerovatno naj-nevjerskija nacija. Crnogorci su
pretežno ateisti, ali i humanisti, u smislu da smatraju da se mogućnost
samoostvarivanja cjelovite ličnosti i punoga života na ovom svijetu ne
nalaze u Bogu, nego u čovjeku, bez priznavanja, posredovanja ili sve-
moći “više sile”. Ateizam je takođe vrsta vjerovanja, koje je u nevje-
rovanju u Boga.
Kod Crnogoraca nije samo odnos teizma i ateizma, nego svojevrs-
noga izvanreligioznoga poimanja čovjekove slobode i svjesnog savla-
davanja otuđenosti.

98
Up. Dr Dušan Ičević, Crnogorska nacija od 1918. godine do danas, empi-
rijsko istraživanje, fotokopirano, Titograd 1990, str. 125-126.

242
IV NACIONALNA SVIJEST CRNOGORACA

Sporovi o crnogorskoj naciji neposredno se izražavaju i u shva-

tanjima o izvornosti, dvojnosti ili izvedenosti svijesti Crnogoraca iz
srpskoga nacionalnoga bića.
Nacionalna svijest “objavljuje” da je nacija stvorena. Pošto o crno-
gorskoj naciji postoje kontroverzna tumačenja razumljivo je što se i o
nacionalnoj svijesti daju oprečna gledišta.
U nacionalnoj svijesti se osobeno sublimišu svojstva, opredjeljenja,
osjećanja, doživljavanja itd. nacionalne individualnosti.1
O mogućemu definisanju nacije već je ranije bilo dosta naznaka.
Tvrdi se da je nacionalna svijest određujuća za naciju, odnosno za
osjećanja pripadnika nacije da zajedno sa drugima čine osobenu
zajednicu – naciju.2 Ona je svijest “ljudi o novoj vrsti zajednice koja
se stvara i o sopstvenoj pripadnosti toj zajednici”.3 Naciju upravo čini
nacionalna svijest o pripadnosti istom narodu, zajedno još sa eko-
nomskom podlogom i političkom zajednicom.4 Nacionalni osjećaj je,
pak, osjećaj solidarnosti s njenim članovima, a i želja za jačanjem, slo-
bodom i jedinstvom nacije.5
Nacija se stiče u procesu socijalizacije u kom se primaju jezik,
tradicija i kultura određene grupe i kroz koju se pojedinac poisto-
vjećuje sa grupom, njenim vrijednostima i interesima.6 Smatraju se

1
Up. Dušan Ičević, Nacionalna svijest, Sveske 21, Institut za proučavanje na-
cionalnih odnosa, Sarajevo 1988, str. 7-51.
2
Up. Radomir Lukić, O razlici između naroda i nacije, Etnos naroda i nacija,
Gledišta, 1-2, Beograd 1983, str. 22.
3
Up. Kiro Hadži Vasilev, Socijalizam i nacionalni odnos, I, IC Komunist, Beo-
grad 1982, str. 112.
4
Up. Zvonko Lerotić, Nacija, Kulturni radnik, Zagreb 1977, str. 229.
5
Up. A. Smith, Nationalism, Curent sociology, vol. XXXI, 3, 1973.
6
Up. Ivan Šiber, Socijalno-psihologijski pristupi izučavanju međunacionalnih
odnosa, Institut za političke znanosti Fakulteta političkih nauka u Zagrebu, Zagreb
1984, str. 3.

243
 Dr Dušan Ičević

najpouzdanijim konstitutivnim elementom nacije, pa bez te subjek-

tivne nacionalne svijesti nema ni nacije. Bez nje postoji samo narod,
ali ne i nacija.7
Naučno je prihvatljivo tumačenje da nacionalnom sviješću nastupa
nova sinteza i integrisanost ljudi u globalnu zajednicu kakva je nacija.
U nacionalnom osjećanju se ispoljava doživljavanje i priraslost za
nacionalnu zajednicu, odanost i spremnost da se radi za njeno dobro.
U nacionalnoj svijesti, kao i u naciji, ispunjavaju se određene potrebe
ljudskog društvenog zajedništva.

1. Nacionalno osvješćivanje Crnogoraca

Najčešće se nacionalna svijest “potražuje” u političkome ži-

votu, kada se za političke svrhe priziva i odmjerava koliko je ko na-
cionalan, nacionalno podoban, ili potreban. Zvanično nacionalna se
svijest statistički “kvantifikuje” u popisima stanovništva, koji se uzi-
maju za dovoljan dokaz o nacionalnoj pripadnosti određenih skupina
ili pojedinaca. Izgleda da u nacionalnome priznavanju Crnogoraca nije
dovoljno standardno statističko pitanje: ko je kakve nacionalnosti.
Zato se predlagalo da se, uz objašnjenje da su Crnoorci nacionalno
Srbi, a samo državno – Crnogorci, u pitanju razdvoji nacionalno i
državno pripadanje. Zamućivanje nacionalnoga identiteta tako po-
prima pretežno dnevno-političke nakane.
Zavezivanje Crnogoraca za kakvu isključivu nacionalnu svijest sa-
mo srpskoga, samo crnogorskoga ili samo kakvoga drugoga naboja,
svejedno, sužava kompleksnost bića i potreba ljudi. Kod Crnogoraca je,
uostalom, veoma razvijeno osjećanje nenacionalne, nadnacionalne, kos-
mopolitske bliskosti sa ljudima i narodima, svejedno ko su i odakle su.

7
Up. Mladen Zvonarević, Socijalna psihologija, Školska knjiga, Zagreb 1981,
str. 611.

244
 Crnogorska nacija

Neprekidno u borbi za slobodu, koja pročišćava emocije i odstra-

njuje banalnosti svakodnevnice, u prirodnim okolnostima života, na
rubovima evropske civilizacije, što im omogućuje da poimaju sebe u
nepatvorenim svojstvima, u svakodnevnim oskudicama, do otresite
borbe za održanje gologa života, često u nerodnim godinama, žudeći
za boljitkom, ako igdje postoji, Crnogorci su vremenom stvarali si-
steme vrijednosti i načine života, koji ne znaju za prostorne i vre-
menske granice. Čitav svijet je njihov dom. Otiskujući se u svijet u
pečalbu, na školovanje, vraćajući se u Crnu Goru ili samo prohodeći
kroz nju u nove “svjetove”, oni su nakupljali osobine potpuno netipi-
čne za jedno patrijarhalno vaspitanje i provincijalne okvire svoje ma-
lene države. Oni koji su se otisnuli u svijet najčešće su čeznuli za
rodnom Crnom Gorom, pomagali je izdalje, mukotrpno radili da op-
stanu i uspijevali da se bar prividno srode sa novom sredinom. U
većini je, ipak, ostajala crta individualizma i nemirenja sa kakvom bilo
torturom. No, nijesu rijetki ni Crnogorci koji su se prilagođavali sva-
kakvim okolnostima, čak po svojoj bujnoj prirodi postajali ugledni ili
bar zvanično poznati političari, vođe političkih partija. Unosno je biti
nacionalno svjestan Srbin izvan Crne Gore, pogotovu u Srbiji, još ako
se obećava da će se Crna Gora priklanjati svim projektima i namje-
rama srpske vlasti, što oni, Srbi poreklom iz Crne Gore, jamče.
Tako stiješnjeni sa svih strana, živjeći u prirodnoj sredini, žudeći
za slobodom, boljim životom i prostranstvima svijeta i svemira, Crno-
gorci su odista mahom lišeni provincijalne i parohijalne svijesti, pogo-
tovu kada su “na strani”. U dugim zimskim noćima crnogorski seljaci
vode razgovore o svemu i svačemu, mudruju o prolaznosti života i o
beskrajnosti i vječitosti vaseljene, pitaju se: “Koja li je ura u Evropi,
koje li je doba u svijetu?” Navikli da se bave samo uzvišenim mislima
i stvarima, često zanemaruju svakodnevne potrepštine, ono od čega se
zaista živi.
U tradiciji da je junaštvo mjera spremnosti da se gine za slobodu, a
čojstvo mjerilo čovjeka u cjelokupnosti stvorilo je opšteljudski sistem
vrijednosti, koji se ne sapire u značenju određenoga nacionalnoga

245
 Dr Dušan Ičević

mitosa i etnosa, niti pravila kakvoga političkoga režima ili trenutnoga

zadovoljenja. Crnogorci uistinu nijesu zatupljeni kakvom nacional-
nom idejom, koju bi samo za sebe uzvisivali u vrlinu iznad svih ili u
program koji ih usmjeruje protiv drugoga. Naravno, i oni su, kao i svi
narodi, povodljivi za određenim nacionalnim sloganima i simbolima,
ali opet na svoj način: u oprekama srpske i crnogorske nacionalne po-
bude i potebe. Razdor među Crnogorcima najprije i najbolje mogu na-
praviti oni koji ih “prebrojavaju” i postrojavaju na crnogorsko-srpske
vjernosti.
Crnogorci vjerovatno bolje i više od drugih naroda znaju i pojedi-
načno i ko su i šta su:
a) po porijeklu, najčešće plemenitaškoga i junačkoga roda, što pre-
nose s pokoljenja na pokoljenje ili zapisuju u rodoslovima,
b) u usmenoj narodnoj tradiciji, u junačkim pjesmama koje sma-
traju vjerodostojnim svjedočanstvima o stvarnim događajima,
c) u porodičnim zapisima, dokumentima, u građi u domaćim i tur-
skim, mletačkim itd. arhivima,
d) u istorijskim zbivanjima koje prepričavaju po događajima, često
zgodama anegdotskoga karaktera, o junačkim podvizima, o svojim
slavnim precima. Podrobnije poznavanje činjeničkoga, anegdotskoga,
pa i romantizovanoga istorijskoga vremeplova ponekad prekriva bit
istorijskog procesa, ili se iz prošlosti probira samo ono što uzvisuje
Crnogorce ili pojedina bratstva i plemena.8

8
U narodnome predanju, koje se prenosi kao sveto slovo, većina bratstava i
plemena u Crnoj Gori ima plemenitaško porijeklo. Rodoslovi usmeno prenošeni
zapisuju se u testament. Tako se nadgornjavaju Crnogorci u zavještanjima koja su
dokazana. Na iskustvu plemena Bjelopavlići može se nazreti kako se sve začinje od
slavnih velmoža. Bjelopavlići vode porijeklo od Nemanjića. U Gradini, koju je
podizao Gradinja Nemanjić, rodio se Stevan Nemanja, pa sv. Sava, koji je odatle
otišao u Svetu Goru. Nemanja, znači, nije rođen u Ribnici. Iz Mrnje, u selu
Ćuriocu, potiču Mrnjavčevići: ružnu sestru cara Dušana uzme za ženu Mrnja iz
Kosovoga Luga; odatle predignu u Skadar. Banović Strahinja je takođe odatle, ali i
Kosančić Ivan i Toplica Milan. Pridošlice u Bjelopavlićima, Šobajići, kojima je
prezime po gradu Šapcu, odakle su došli, vode porijeklo od Sibinjanin Janka, koji

246
 Crnogorska nacija

Usmeni poznavaoci crnogorske istorije su zanimljivi pripovjedači,

ali nijesu baš svagda pouzdani prenosioci cjeline i suštine istorijskih
zbivanja. Istorijsko pamćenje Crnogoraca tako sublimiše ono što je
događajno najvrjednije. U kazivanju se spominju samo Crnogorci.
Vjerovatno se podrazumijeva da su Crnogorci u srpskome supstratu,
ali se oni ne naznačavaju, osim kad se izričito pita jesu li Crnogorci
Srbi.
Priviđa se ponekad da svi Crnogorci imaju jedno porijeklo i ista
shvatanja o sebi. Oni bi zaista bili izuzetak u svijetu ako bi čitav narod
i podjednako svi u njemu, kao da su stopljeni kolektivitet, stvarali
istovrsnu nacionalnu svijest, koja je jednoga etničkoga simbola. Idila
o tzv. socijalnoj jednorodnosti crnogorskoga naroda, u kome nije bilo
prave klasno-slojevite diferencijacije samo je pseudo-romantičarska
tlapnja o jedinstvenome junačkome narodu, srpskim Spartancima ko-
jima je usud namijenio da viteški bdiju nad sudbom srpstva.
U vrijeme nacionalnoga oposebljavanja Crnogoraca osvješćivanje
je nadgrađivano i srpskom i crnogorskom identifikacijom. Uspora-
vanje u osvajanju crnogorske nacionalne samosvijesti tumači se za-
visno od viđenja: a) da su Crnogorci proizašli iz srpskoga naroda, pa

je bio Janoš Hunjadi, Mađar. Iz Bjelopavlića je, što je dokumentovano, i poznati

Simo Marković Mlatišuma i još poznatiji Garašani. Najviše teškoća za čisto rasno
srpsko porijeklo Bjelopavlića potiče otuda što im rodoslovljem prolazi jedan čist
Albanac – Leka Dukađini.
Petar Šobajić, koji je napisao knjigu o Bjelopavlićima i Pješivcima, dovija se
da dokaže da Bjelopavlići nemaju albanske krvi. Naime, Bijeli Pavle, rodonačelnik
loze, bio je potomak Leke Dukinog, a on opet potomak kralja Milutina. Bijeli Pavle
je došao iz Dukađina prije Kosova, mada u predanju stoji poslije Kosova; dok Leka
Dukađinski nije bio znameniti arbanaški velmoža, nego je srpski Leka, pa se sve
pripisalo i prisvojilo, kako biva, legendarnome Leki Dukađinu, koji je vodio vite-
ške borbe protiv Turaka. I Albanci vode porijeklo od Leke Dukađina, što Šobajić
objašnjava: „vjerovatno da u tom plemenu ima njihovih rođaka, poarbanašenih
Srba“. Imena sinova Bijelog Pavla su srpska: Dmitar, Pavko, Petrušina, iako je oči-
gledno da su biblijska imena apostola Petra i Pavla i sveca mučenika vizantijskog
pravoslavlja D(i)mitra. (Prema: Petar Šobajić, Bjelopavlići i Pješivci, fototipsko
izdanje, CID, Podgorica 1996, str. 60-69, 73-77, 96-99).

247
 Dr Dušan Ičević

je i normalno što su dugo, sve do danas, zadržali srpsko etničko osje-

ćanje, iako je državna posebnost činila određenu samosvojnost,
b) da su “nastavak” sopstvenoga etnosa, ali ih je odnarođivala ve-
likosrpska građanska ideologija spregnuta sa crkvenim aspiracijama.
Romantičarski zanosi svesrpstvom ili praktičnim dinastičkim kom-
binacijama crnogorskih vladara, ili ekspanzionističkim nastupima
mlade srpske buržoazije, a sa izjednačavanjem srpstva i pravoslavlja,
apriornoga i potpunoga izvođenja crnogorskog etnicizma iz srpskoga
porijekla, uzvisivanje samih Crnogoraca u osvetiteljsku i oslobodi-
lačku misiju za cio srpski naropd, te djelovanje kulturnih poslenika u
Crnoj Gori iz tadašnje Srbije, Vojvodine itd. – učinili su da se crno-
gorska nacionalna individualnost dugo samoizgrađivala i da je bila
potiskivana ili osporavana. Mitovi o plemenitaškome porijeklu i etni-
čkoj čistoti Crnogoraca služili su određenim političko-teritorijalnim i
ideološkim potrebama, ili su bili hrana narcisoidnome međusobnome i
međunacionalnome nadgornjavanju. Teškoće u nacionalnome konsti-
tuisanju Crnogoraca su i u društveno-ekonomskim prilikama i eko-
nomskoj nerazvijenosti, ali i u tradicionalnome tretmanu istorije, na-
sljeđa i organizacije društvenog života. Netipičnosti u nastajanju crno-
gorske nacije su imale takođe velikoga uticaja na osvješćivanje crno-
gorskoga naroda i na njeno diferenciranje, pogotovu kada se sve rješava
po oprobanim formulama ili svevažećim definicijama. Naime, stalno se
ponavljaju pitanja: kako je moguće da se formiraju dvije nacije u istome
etnosu, istome jeziku, istoj vjeroispovjesti? Crnogorska nacionalan sa-
mosvojnost je negirana i kroz svojatanje crnogorskih kulturnih vrijed-
nosti ili kroz potpuno poricanje njenog samostalnog postojanja.
U raspravi o kulturi, jeziku i religiji dato je dosta osnove za utvr-
đivanje određenih osobitosti crnogorske nacije. Za nacionalno os-
vješćivanje, zanimljivo je, svakako, koliko su narodna tradicija, na-
rodne umotvorine, običaji, etos itd. Crnogoraca samosvojni i “do-
voljni” za priznavanje nacionalnoga identiteta.
Crnogorci su se, kao i svi ratnički narodi, vaspitavali i osvješćivali
na usmenoj tradiciji, posebno na epskim junačkim pjesmama. U njima

248
 Crnogorska nacija

su opjevani i veličani podvizi borbe za slobodu i nezavisnost. Većina

crnogorskih junačkih narodnih pjesama prožeta je slobodarstvom, u
opštemu “prizivanju” srpstvom, pretežno crnogorstvom, osjećanjem
crnogorske dike zbog neprestane borbe protiv dušmana tuđe vjere i
ideje.
U većini crnogorskih junačkih narodnih pjesama ili crnogorskih
vladika u njihovome stilu, skoro isključivo se pjeva o Crnogorcima.
Može se tumačiti da se Srbi ne spominju, češće ili izričito, u crno-
gorskim narodnim pjesmama zato što se oni podrazumijevaju, pa nije
potrebno ponavljati ili naglašavati srpsku pripadnost Crnogoraca. Me-
đutim, redovno i revnosno se spominju Crnogorci u mnogim nadje-
vima, te Brđani i brdska plemena, a Srbi samo u pojedinim prilikama,
rijetko ili nikako. Uobičajeno je bilo da se Crnogorcima nazivaju oni
iz Stare Crne Gore, a oni iz Sedmoro Brda po brdskome imenu ili
Srbi. Tada je Crna Gora zvanično obuhvatala četiri nahije, pa su
striktno Crnogorci bili samo njihovi žitelji. Međutim, najčešće su
Crnogorci i Brđani zajedno ratovali i smatrali su se jednim.
Petar I pretežno piše o slavnim pobjedama na Carevome Lazu, u
Martinićima i na Krusima, o Crnogorcima i Brđanima, o Hristijanima
iz Bosne i Hercegovine, Brda i Zete koji treba da se podignu na oružje
i sajedine sa Crnom Gorom (“Miloradović”). U većini narodnih pje-
sama koje je Njegoš sakupio za “Ogledalo srpsko” spominju se, je-
dino, Crnogorci i Brđani, zajedničke borbe, velike pobjede nad Tur-
cima. Srpski kontekst se gdje-gdje nalazi. U njima su najviše opjevane
slavne pobjede Crnogoraca, samostalno i zajedno sa Brđanima, na
Carevome Lazu (1712. godine), na Martinićima i Krusima (1796.
godine), mnogi bojevi protiv Turaka, četovanje, otimanje i preoti-
manje ovaca, podvizi crnogorskih junaka (Vuka Mićunovića, Vuka
Mandušića itd.), podvizi pojedinih plemena.
Narodne pjesme su o tome, takođe, obilato “pripovjedale”. U
pjesmama o osvetničkome četovanju, o Vuku Tomanoviću, o Lopušini
Vuku, o Vuku Mićunoviću itd., opjevaju se bojevi i podvizi Crno-
goraca i Brđana. U pjesmama o Nikcu od Rovina često se spominju

249
 Dr Dušan Ičević

Crnogorci: u bojevima, u megdanima, u zasjedama Turcima, u plje-

nidbi ovaca, u odmazdama. U više verzija iste pjesme: “to isto, samo
malo drukčije”, nejednako se upotrebljava srpsko i crnogorsko ime.
Vjerovatno su i narodni pjevači, prema mjestu odakle su, ili prilikama
u kojima su saopštavali, naučene ili spjevane stihove, prilagođavali
“željenim” namjerama. Više varijanti iste pjesme sa različitim “etni-
čkim” nazivima pokazuju da svuda nije bio istovjetan “srpski zanos”.9
Iz toga se ne može izvući zaključak da Crnogorci i Brđani nemaju
nikakve veze sa Srbima, nego se samo utvrđuje da su u svakodnev-
nome životu i ratničkim pohodima oni sebe osjećali i smatrali po-
sebnom individualnošću.
Srpsko ime su isticali kada su “svetili Kosovo” i prizivali borbeni
duh protiv Turaka.
U narodnoj epskoj poeziji crnogorske junačke pjesme odlikuju se
dokumentarnošću i vjernošću onoga što se tek desilo i što se “stavlja u
pjesmu” za znamen i spomen. Najčešće se “klikuju i sokole” Crno-
gorci da se bore bez uzmaka, da se pritekne u pomoć ili se hvale za
svoje podvige. Crnogorci nijesu robovali, nego vojevali protiv sva-
9
Up. Dr Vido Latković, Narodna epska poezija u Crnoj Gori, Predgovor,
Epska narodna poezija Crne Gore, Grafički zavod, Titograd 1966, str. 40; Up. Petar
Petrović Njegoš, Ogledalo srpsko, Obod, Cetinje, Prosveta, Beograd 1984. godine.
U „Proučavanju u stihovima“ vladika Petar podsjeća na junaštvo Miloša Obilića,
koji je ubio cara, i njegova tri pobratima, ali odmah dodaje i Skender-bega, turskog
pobjeditelja i glasovite dike slovenskog roda i jezika, iako je bio albanski vladar.
Posebnu krivicu za tužnu neslogu, lakomost, zlobu i zavist baca na Vuka
Brankovića, koji izda Srbe na Kosovu, zbog čega padoše u tursko ropstvo. (Up.
P.P. Njegoš, Freske na kamenu, Grafički zavod, Titograd 1965, str. 377-455); Vuk
Stefanović Karadžić, Srpske narodne pjesme, IV Prosveta, Beograd 1969. godine.
Zanimljivo je da se u pjesmi „Smrt Smail-age Čengića“ žalostivo govori o mučenju
Srba iz Hercegovine. Za bega se kaže da „svašta rađaše od jadnijeh Srba“, koje na
muke udaraše. „Pište jadni Srbi siromasi“, koji Boga mole i preklinju da bega
zakolje puška crnogorska, što se i desi. (Up. Crnogorske narodne junačke pjesme,
Narodna knjiga, Cetinje 1949.); Radovan Zogović, Crnogorske epske pjesme raz-
nih vremena, Predgovor, Grafički zavod, Titograd 1970. godine; dr Vojislav Nikče-
vić, Predgovor, Crnogorske bugarštice, Pobjeda, Titograd 1979. godine.

250
 Crnogorska nacija

koga ko je pokušao da ih pokori, najviše protiv Turaka, pa Mlečića, ali

i slavne Napoleonove vojske. Kult junaštva, rodoljublja i slobo-
doljublja ugrađivan je u način života. A junačke pjesme su hrabrile i
samostvarale ličnost.
Crnogorske junačke pjesme su najbolji, gotovo i jedini, pjesnički
“odraz” narodnih vrlina i narodnoga heroizma iz prošlosti, kako pišu
priređivači zbirke “Crnogorske narodne junačke pjesme”. Oni izričito
ističu nacionalno obilježje srpskih, hrvatskih, crnogorskih, slovena-
čkih i makedonskih pjesama. Naporedo, srpske i crnogorske narodne
pjesme stvarane su naročito početkom 19. vijeka u usponu oslobodi-
lačke borbe naših naroda i u predvečerje stvaranja nacionalnih država.
Borbeno seljaštvo po dinarskim planinama, naime, stvaralo je junačke
pjesme baš u vrijeme kada je evropski romantizam proglasio da su
narodne pjesme najčistija poezija. Crnogorska posebnost se u vrijeme
turske vlasti formirala uticajem tri osnovna činioca: planinskoga sto-
čarstva, stalnih nasilja Turaka i poturčenjaka, te plemenskom organi-
zacijom naroda. Pjesme o borbi crnogorskog naroda protiv Turaka su,
pored “Gorskoga vijenca”, najpotpuniji i najubjedljiviji dokument i
odraz istorije i crnogorske psihologije. Crnogorske junačke pjesme,
međutim, ne zabavljaju nego zaprepašćuju čitaoca surovošću životnih
uslova i odvažnošću i prekaljenošću junaka. Oni su najbolji predstav-
nici slobodnoga, naoružanoga, borbenoga crnogorskoga seljaštva
organizovanoga u bratstva i plemena.10
Junačke pjesme su tako odlika i “odraz” nacionalnoga bića
Crnogoraca.
U crnogorskim narodnim junačkim pjesmama opjevaju se, prema
tome, oslobodilački bojevi Crnogoraca, koji su uveliko doprinijeli
oposebljavanju i osvješćivanju crnogorskog naroda. U omjerama po-
minjanja srpstva i crnogorstva ne bi se mogla iznaći prava svojstva ili
djejstva junačkih pjesama. Činjenica je, međutim, da su najčešće
“klikovani” Crnogorci, pogotovu kad se događajno opisivalo ono što

10
Prema: Predgovor, Crnogorske narodne junačke pjesme, isto, str. 3-14.

251
 Dr Dušan Ičević

se zbilo, dok se srpstvo spominje kada se prisjeća na staru slavu ili

kada se pobuđuje na podvige Obilića i kosovskih junaka. Nacionalni
identitet Crnogoraca je epskom pjesmom zadobijao samosvojnosti
koje su ga uzdizale u izrazitu individualnost.

2. “Dvojna” svijest Crnogoraca

Srpsko etničko porijeklo i narodnosna/nacionalna individual-

nost daju povoda da se Crnogorcima pridaje tzv. dvojna svijest. Ona
se ogleda u modalitetima:
a) svijest o nacionalnoj pripadnosti srpstvu i teritorijalno Crnoj
Gori,
b) istovremeno etnička pripadnost srpstvu i nacionalno crno-
gorstvu,
c) pretežna crnogorska nacionalna svijest, sa osjećajem ranijega
etničkoga pripadanja srpskome narodu.
Izvan srpstva je odbijanje svake etničke srodnosti sa Srbima i pri-
znanje samo crnogorske nacionalne pripadnosti i svijesti.
Dvojstvo samo po sebi nanosi nedoumice i teškoće u strogome ka-
tegorijalnome određenju. Međutim, u svakoj naciji se na mješovitome
etničkome supstratu objektivno pretapaju nanosi više slojeva svijesti,
koji se vrmenom sublimišu u osnovno naiconalno opredjeljenje. U
nacijama koje su nastale iz istoga etničkoga supstrata zadržavaju se
“odbljesci” ranijega zajedničkoga života, istorijskih zbivanja, tradi-
cije, kulturnih vrijednosti i tvorevina. U djelovima nacija koje su stvo-
rene iz mnoštva etničkih, nacionalnih itd. skupina traju “sjećanja” na
prvobitno porijeklo i zadržavaju se ili obnavljaju određeni “obredi”,
folklorni sadržaji itd., traga za korijenima, vraća u etničku “toplinu
rodoslova”. Čiste nacionalne svijesti nema ni u jednoj naciji. Prema
tome, i u crnogorskoj naciji, zavisno od intenziteta i kvaliteta nacio-
nalnoga osjećanja, prožimaju se i traju srpsko-crnogorski obrasci za-
jedničkoga života.

252
 Crnogorska nacija

Opsežan pregled šta Crnogorci misle o sebi11 u etničko-

nacionalnome smislu priredio je Batrić Jovanović, koji je revnosno
sabrao gdje i kada su sve Crnogorci rekli za sebe da su Srbi. Dokazi
o srpskome porijeklu, osjećanju i pripadnosti Crnogoraca svakako se
mogu naći u dokumentima, zapisima, izjavama itd. njih samih. Od
vremena vladike Danila do 1941. godine Crnogorci su neprekidno i
izričito govorili i pisali da su Srbi, najbolji Srbi, zatočnici srpstva.
Oni su uzvisivali svoju viševjekovnu borbu za ispunjenje “zavetne
misli Srbinove”, istoriju i tradiciju srpskoga naroda, srpske careve i
velmože, posebno njegovali kult Obilića. U Njegoševim djelima, u
narodnim pjesmama, u književnim radovima i političkim tekstovima
crnogorskih vladika i vladara nalazi se obilje “građe” za srpsku
pripadnost Crnogoraca. Naporedo sa tim zapisuje se da su nazivani
“slovenosrpski narod” (vladike Sava i Vasilije), “sloveno-srpski
černogorski narod” (vladika Vasilije), “crnogorski narod” (vladika
Petar I). Vladika Danilo, “vojevodič srpskoj zemlji”, kako kaže sam
za sebe još 1714. godine, razlikuje “nas Crnorce od drugih”.Njegoš
je najviše “srbovao”, ali je i kod njega B. Jovanović našao i “dvojno”
ili “trojno” osjećanje: slovenosrpskoga naroda, Srba i Crnogoraca (u
pismu Milošu Obrenoviću iz 1837. godine); želi da Crna Gora ne bi
bila polusestra, nego cijela i rodna sestra Srbiji (u pismu knjazu
Aleksandru iz 1851. godine). I knjaz Danilo upotrebljava spojenicu
Srbi - Crnogorci (u pismu austrijskome ministru spoljnih poslova).
Međutm, u Memorandumu ministrima potpisnicima Pariskoga ugo-
vora 1836. godine piše narod Crnogoraca ( la Nation des Monte-
negrines), što može da se prevodi i kao nacija Crnogoraca. Kod
knjaza/kralja Nikole I mogu se naći svakovrsni iskazi najčešće o
srpstvu Crnogoraca (bar prema navodima B. Jovanovića), uglavnom
zavisni od njegovih političkih pretenzija na srpski prijeesto, ili
potpuno osamostaljivanje Crne Gore.

11
Up. Batrić Jovanović, Crnogorci o sebi (od vladike Danila do 1941. godine),
Prilog istoriji crnogorske nacije, Narodna knjiga, Beograd 1986. godine.

253
 Dr Dušan Ičević

U Uvodu svoje hrestomatije B. Jovanović polemiše sa shvatanjima

Sava Brkovića o crnogorskoj naciji i tvrdi “da su se Crnogorci, od-
nosno preci današnjih Crnogoraca, osjećali Srbima, i to najčistijim i
najboljim: jer su se najduže i najkrvavije borili protiv Turaka, a za
opstanak i nacionalno oslobođenje cijelog srpskog naroda”.12
U kontekstu rasprave o crnogorskoj nacionalnoj svijesti naznačiću
samo da B. Jovanović ne prihvata Brkovićeve brisanje srpstva u
etnogenezi Crnogoraca, tumačenja o kultu Nemanjića i Kosovske
bitke, o izjednačavanju i zamjeni srpstva i pravoslavlja, o Njegoše-
vome srbovanju, o karakteru ujedinjenja 1918. godine i o Božićnoj
pobuni itd. Ne prihvata ni Brkovićevu “neosnovanu” tvrdnju o pre-
sudnome uticaju glavara na nacionalna osjećanja Crnogoraca. “Radilo
se o osjećanjima svakog pojedinca, svakog Crnogorca, – što je pre-
nošeno od oca na sina, pa je riječ o kolektivnoj nacionalnoj svijesti”.13
Kolektivna nacionalna svijest se, ipak, napominjem, ne stvara
istovrsnim i podjednakim djelovanjem svih, nego složenim procesom
osvješćivanja koji neprekidno traje. U njemu svakako najviše udjela
imaju određeni slojevi naroda, nacije itd. koji iz izvornih potreba,
težnji i osjećanja mase naroda nadgrađuju interese, simbole, namjere.
Povodom navoda S. Brkovića o pominjanju samo Crnogoraca kod
vladike Vasilija kao navodnoga dokaza da ih ne smatra Srbima, Batrić
Jovanović objašnjava: a) da je tada Crna Gora označavala četiri nahije,
a Crnogorci njihove žitelje, b) da se preci ostalih današnjih Crnogo-
raca nijesu osjećali Crnogorcima, već pripadnicima svojih plemena
(brdskih, hercegovačkih, primorskih i drugih) i Srbima, c) da su se
tadašnji žitelji četiri nahije osjećali Crnogorcima (što, primjećuje, nije
bilo ni etničko ni nacionalno obilježje) i Srbima.14
Osporiti svaku mogućnost da su Crnogorci i tada sebe smatrali
posebnim kolektivitetom u srpstvu i pored njega ne bi se lako moglo
dokazati. Upotreba današnjih pojmova na ovovremene prilike svakako
12
Isto, str. 17.
13
Isto, str. 19.
14
Isto, str. 19.

254
 Crnogorska nacija

nije dovoljno pouzdano mjerilo za utvrđivaje sadržine osjećanja i

svijesti Crnogoraca.
U svome spisu B. Jovanović prigovara svima koji teritoriju Crne
Gore u utvrđivanju etničkoga porijekla i samobitnosti crnogorske na-
cije svode na Staru Crnu Goru, koja obuhvata tek trećinu stanovništva
današnje Crne Gore.15 Većina današnje Crne Gore, blizu dvije trećine
svojevremeno je bila obuhvaćena teritorijama Raške, Zahumlja i
Travunije, te da su Rašani u većoj mjeri preci današnjih Crnogoraca,
nego Dukljani.16 Iz dokumenata koje objavljuje, za Jovanovića
proizlazi da su se u vrijeme ujedinjenja Crnogorci “osjećali Srbima,
pripadnicima srpskog naroda ili srpske nacije, potomcima vjekovnih
zatočenika srpske slobode i čuvara srpske državne ideje”. Štaviše,
takva osjećanja su prožimala gotovo sve Crnogorce i 1941. godine.17
U obrazloženjima svog stava B. Jovanović zapada u protuslovlja,
pa i nelogičnosti. Za pretke današnjih Crnogoraca, koje razvrstava na
Brđane, Crnogorce, Hercegovce, Primorce, Bokelje, Pljevljake i Bje-
lopoljce, “potvrđuje” da su se smatrali Srbima.18
Tako izjednačuje etničko, narodnosno, nacionalno pripadanje sa
državnim, teritorijalnim, lokalnim oznakama. Naporedo sa tvrdnjom
da su se sve do 1941. godine Crnogorci smatrali Srbima pobija
iskazom “da se početkom ovog vijeka samo četvrtina predaka
današnjih Crnogoraca osjećala Srbima”.19
Takva tvrdnja mu je bila potrebna da bi dokazivao kako je samo
dio Crnogoraca porijeklom od Crnogoraca, naravno u opštemu
porijeklu odvajkada od Srba.
U završnome razmatranju, na osnovu dokumentacije koju je izlo-
žio, B. Jovanović daje “čist i neopoziv zaključak: preci današnjih
Crnogoraca osjećali su se dijelom srpskog naroda”. Od druge polovine

15
Isto, str. 43.
16
Isto, str. 53.
17
Isto, str. 31.
18
Isto, str. 36.
19
Isto, str. 56.

255
 Dr Dušan Ičević

prošloga vijeka postupno isčezavaju, sa širenjem crnogorske države,

nazivi Brđanin i Hercegovac, pa se uz ime Srbi, Srbin i srpski ustaljuje
“kao uža oznaka Crnogorac i crnogorski”. “Crnogorstvo se uklapalo u
srpstvo i u srpsku narodnosnu svijest.”20
U konačnome zaključivanju se “priznaje” da danas, zacijelo, “kod
ogromne većine Crnogoraca postoji crnogorska nacionalna svijest.”21
Tako je Batrić Jovanović objektivnom analizom došao do stava da
postoji crnogorska nacija i njena svijest, koji, po njemu, nijesu odvo-
jeni od srpske nacije.
“Crnogorci o sebi” B. Jovanovića pobudilo je reagovanje Sava
Brkovića da napravi “Prilog kritici velikosrpstva” u kome osporava
srpsko porijeklo crnogorske nacije. Jovanovićeva knjiga ima zadatak
“nove” srbizacije Crnogoraca i funkciju restauracije predratne, “tro-
plemenske” Jugoslavije, odnosno velikosrpske buržoasko-birokratske
socijalne i nacionalne dominacije i hegemonije.22
U istome stilu daje pretežno poznate navode koji odriču srpsko
porijeklo Crnogoraca, a pokazuje kontinuitet autohtone crnogorske
države i narodnosti od najstarijih do novih vremena (posebnost Duklje
kao najstarije crnogorske države, statusno značenje oznake Srbin, po-
srbljivanje preko Srpske pravoslavne crkve, u kojoj se spaja teo-
kratsko i azijatsko shvatanje o “prirodnoj spućenosti” vjere, crkve, dr-
žavnosti i narodnosti, garašaninovska politika “sljubljivanja” srpskih
zemalja, srpsko-crnogorske dinastičke aspiracije knjaza/kralja Nikole,
ekavizacija jezika itd.).23
Nakon toga je uslijedila polemika u kojoj su B. Jovanović, S.
Brković i R. Rotković uglavnom ponavljali ranije stavove.
Odnos srpske i crnogorske svijesti u formiranju crogorske nacio-
nalne individualnosti dr Dimo Vujović složenije i suptilnije posmatra
u kontekstu protivrječnih istorijskih procesa. Crnogorci su se, po
20
Isto, str. 397.
21
Isto, str. 406.
22
Up. Savo Brković, Etnogenezofobija, isto, str. 32.
23
Isto, str. 37-38, 56-58, 62, 91, 96-98, 161-163.

256
 Crnogorska nacija

njemu, stalno osjećali i pokazivali kao pripadnici srpske etničke mase.

Svojevremeno je crnogorska svijest odražavala društveno biće neko-
liko plemena oko Cetinja, da bi kasnije obuhvatila mnogo veći i razvi-
jeniji organizam nastao integracijom crnogorskih, brdskih i hercego-
vačkih plemena. Konstanta je, od najranijih vremena, ipak, bila u
etničkome imenu - Srbi i u njihovome jeziku - srpskom.24
U okviru i uporedo sa srpskom sviješću rađa se i razvija crno-
gorska svijest. Od Crnojevića se može pratiti proces individuali-
zovanja i osvješćivanja Crnogoraca u posebni nacionalni entitet. Oni
su se jednovremeno osjećali i iskazivali i kao Srbi i kao Crnogorci. U
njima nijesu konkurentske srpska i crnogorska svijest, niti se isklju-
čuju. Sukob nastaje kada velikosrpska svijest potire svaku posebnost
Crnogoraca, ali je i tada sukob dvije državno-pravne, a ne dvije nacio-
nalne svijesti. I kralj Nikola i zelenaši koji su mnogo srbovali, suprot-
stavljaju se velikosrpskoj politici u odbrani “državno-pravne tradicije i
istorijskih prava Crne Gore”.25 Postupno nacionalno osvješćivanje
Crnogoraca nastaje još od Berlinskoga kongresa, ali se odsječnije
ostvaruje između dva rata. Pri tome, objašnjava D. Vujović, borba
protiv srpskih nacionalnih osjećanja u Crnoj Gori nije vođena zbog
kaprica, ili težnji za razbijanjem srpstva, nego je to bio “realni interes
crnogorskoga naroda, odnosno Crne Gore koja je bila zapostavljena i
ugnjetavana”. I oni koji su se borili za nacionalnu afirmaciju Crno-
goraca, prije svega komunisti, “nijesu se borili protiv svijeti Crnogo-
raca o njihovom srpskom etničkom porijeklu”. Tek kasnije su izvjesne
struje u federalističkome pokretu bile protiv te svijesti, a danas se
obnavlja ista težnja.26
Nacionalno individualizovanje Crnogoraca i Milija Stanišić po-
smatra u kulturno-istorijskome krugu “dvojnosti svijesti”. Zapravo,
nacionalni individualitet nastajao je u okviru duboko ukorijenjene
24
Up. Dimo Vujović, O etnogenezi Crnogoraca i marksističkom opredeljenju
nacije, isto, str. 65.
25
Isto, str. 71-74.
26
Isto, str. 75-77.

257
 Dr Dušan Ičević

svijesti Crnogoraca da su srpskoga porijekla. Oni se najčešće iskazuju

kao Srbi, ali ponekad i Slavenosbi, pa Srbi i Crnogorci istovremeno,
dok se pojam “Crnogorac” češće upotrebljava od doba vladike Vasi-
lija; kod Njegoša je izrazito srpsko osjećanje, ali i svijest o crno-
gorskoj pripadnosti. Postepeno se od teritorijalno-geografskoga zna-
čenja prelazi na osobeno etničko-nacionalno određivanje.
Razvojem i jačanjem crnogorske države i sve većom ekonomskom
integracijom društva sve brže raste, kaže M. Stanišić, svijest Crnogoraca
o sopstvenome identitetu. Zanimljivi obrti nastaju kada mlada građanska
klasa u ispunjenju svojih interesa dolazi u sukob sa glavarskim slojem i
monarhijom. Bivajući u opoziciji zvaničnom režimu, a ne nalazeći u
Crnoj Gori dovoljno uslova za svoju ekspanziju, narastajuća građanska
klasa teži što hitnijem bezuslovnom ujedinjenju sa Srbijom na osnovama
davno ukorijenjene srpske svijesti u Crnoj Gori. U oštrome političkome
sukobu dolazi do dubokoga rascjepa u crnogorskome društvu, pa time i
u ranije relativno homogenoj crnogorskoj svijesti.
Smatrano je da su, stvaranjem Kraljevine SHS poslije nacionalne in-
tegracije Srbije i Crne Gore, Crnogorci ujedinjenjem sa Srbijom “za
vječita vremena riješili svoje nacionalno pitanje”. Prema Crnoj Gori vo-
đena je politika bespravlja i asimilacije, činjeni smišljeni poduhvati da se
potre crnogorska posebnost. Zbog nepovoljnoga položaja Crne Gore u
novoj državi došlo je do nezadovoljstva crnogorskoga naroda izaženoga
u političkome i oružanome otporu. Nacionalnom osvješćivanju Crnogo-
raca naročito je doprinijela borba KPJ, koja je nacionalno pitanje uvrstila
u program socijalne revolucije, bila jedina politička snaga koja je prizna-
vala postojanje crnogorske nacije i pravo samoopredjeljenja kao način
obezbjeđenja nacionalne slobode i ravnopravnosti. U međuratnome pe-
riodu se, zaključuje M. Stanišić, potvrđivao i spoznavao nacionalni iden-
titet i interes Crnogoraca, naročito iskazan u masovnom Trinaestojulsko-
me ustanku i NOB, te svestrano omogućen u socijalističkoj Jugoslaviji.27
27
Up. Milija Stanišić, Teorijski okvir i metodološki pristup izučavanju na-
stanka crnogorske nacije, Prošlost Crne Gore kao predmet naučnog istraživanja i
obrade, isto, str. 203-225.

258
 Crnogorska nacija

3. Njegoševo crnogorstvo, srpstvo i jugoslovenstvo

Njegoš je najčešće uziman za uzor svesrpskoga osjećanja. U

njegovim djelima je apoteoza srpstva, ispunjena zavjetna misao Srbi-
nova i vrhunska umjetnička simbolizacija vjekovne težnje ujedinjenja
svih Srba. Slovi da je najveći srpski pjesnik, koji u svojim spjevovima
izražava dušu i djelo srpskoga naroda. U svojim spisima, djelima i
državničkim pokušajima Njegoš je takođe stremio ujedinjenju Južnih
Slovena, podržavao zajedničke oslobodilačke akcije protiv tuđina,
naročito protiv Osmanske imperije i patio kada su se raspršile nade na
skoro izbavljenje iz ropstva i sjedinjenje sve istoplemene braće. Uis-
tinu je uzdizao prije svega oslobodilačke borbe Crnogoraca, koji su
svojom nepokornošću bili obrazac kako se u zbilji ostvaruje njegov
stih: “Neka bude što biti ne može”. U njegovome djelu tražena su
uporišta za samo srpsko ili za samo crnogorsko nacionalno opredje-
ljenje. Svako je po svome nahođenju i u dokazivanju postavljenih teza
o nacionalnoj pripadnosti Njegoša birao što mu je pružalo opravdanje.
U Drugome svjetskome ratu su ga svojatali i borci za slobodu i na-
rodni odrodi, i partizani i četnici, i komunisti i nacionalisti.
Djelo svakoga velikoga pisca je slojevito, i u značenjskome i u
metaforičnome smislu, pa može biti upotrijebljeno za raznovrsne na-
mjere. Njegoš je živjeći kao vladar i vladika u protivrječnim kon-
kretno-istorijskim prilikama u svojim pismima i u umjetničkim tvore-
vinama izrazio mnogostruku stvarnost i poetsku imaginaciju. Zbog
toga je pogodan da se o njega svako “okoristi” za određene političke
nakane. I u najnovijim rasprama o srpstvu i crnogorstvu Njegoš biva
“vrhovni sudija” postojanja ili nepostojanja crnogorske nacije, ili
njenog doslovnoga izvođenja iz srpskoga etničkoga supstrata ili ospo-
ravanja vazdašnje i sadašnje srpske etnogeneze Crnogoraca.
Dragoje Živković opisuje “prve” susrete Njegoša sa “srpstvom” na
putovanju do Beča, gdje je išao na zavladičenje, i za vrijeme nje-
govoga boravka u ovome gradu 1833. godine. Tada se politički po-
vezuje sa uglednim Srbima, protagonistima “srpstva”, ponajviše

259
 Dr Dušan Ičević

sa Vukom St. Karadžićem. “Srpstvo” koje je držala na okupu Pećka

patrijaršija, primjećuje Živković, s njenom propašću ostaje bez insti-
tucionalnih okvira, ali i dalje živi u vjernicima kao pravoslavlje, u
njenim ranijim granicama, što predstavlja opasnost i stvara mogućnost
njegovoga odumiranja u etničkome sadržaju kod pojedinih naroda ili
njihovih djelova, koji po etnoistorijskim karakteristikama nijesu bili
Srbi, kao na primjer Crnogorci. Vuk St. Karadžić se postarao da dota-
dašnju tezu u kojoj se Srbima smatraju svi južnoslovenski narodi koji
ispovijedaju pravoslavlje u grčko-istočnome obredu, nadogradi lingvi-
stičko-fonološkom teorijom o štokavskome jezičkome dijalektu kao
zajedničkome imenitelju za sve “Srbe”. Njegoš je “prirodno” uletio u
Vukov krug i postao gorljivi zastupnik “srpstva”. Mladoga crnogor-
skoga suverena su izuzetno srdačno dočekali. Vuku bijaše veoma stalo
da ga pridobije za svoj reformatorski rad, koji je odbijen u zvaničnoj
Srbiji i u crkvenoj hijerarhiji sa Stratimirovićem na čelu. Njegoš
postaje veliki pobornik Vukovoga rada (mada je bio suzdržljiv u
ocjeni Vukovoga prevoda “Novoga Zavjeta”). Na Njegoševo “srbo-
vanje” imali su uticaj Njegoševi prvi saradnici Srbi izvanjci.28
U Njegoševome djelu mogu se naći osnove, tragovi i odjeci nacio-
nalnoga pripadništva. Međutim, zavezivanje Njegoša za srpsko, crno-
gorsko opredjeljenje svodi ga na političkoga mislioca, koji je davao
upute ili smjerove nacionalnoga osvješćivanja i razvoja. O Njegošu su
napisane mnoge studije, članci i traktati, koji svestrano osvjetljavaju
njegovu kompleksnu ličnost i djelo. Pošto se ovdje raspravlja o nacio-
nalnoj svijesti Crnogoraca razložno je da se osmotre Njegoševe ideje i
izjave, izričite ili u kontekstu, pa i slobodnome tumačenju, koje su
prikladne za razumijevanje njegovoga stava i shvatanja.
Kako ko „prevodi“ Njegoševe misli u nacionalna opredjeljenja?
U svome izboru „Crnogorci o sebi“ Batrić Jovanović ustvrđuje „...
iz svega onoga što je Njegoš stavio na hartiju, jasno proizilazi da se on
28
Up. Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda, II, Isto, str. 404. Živković
napominje da je svemu tada, i kasnije, u napajanju „srpstvom“ mnogo doprinio i Di-
mitrije Milaković, administrator Narodne kancelarije i lični Njegošev sekretar.

260
 Crnogorska nacija

osjećao Srbinom“.29 I dr Đoko Pejović navodi Njegoševe stihove iz

kojih se zaključuje da je imao srpsku svijest i Crnogorce smatrao
Srbima.30 Primajući Njegoševu nagradu za svoje književno djelo Do-
brica Ćosić Njegoša naziva najumnijim Srbinom, koji je pjesničkom
riječi izrazio duhovnu suštinu našega nacionalnoga bića, postao mo-
ralni ideolog čitavoga srpstva u posljednja dva stoljeća, zvao svoje
Crnogorce da ispune kosovski zavjet i slijede Miloša Obilića.31
U opsežnoj studiji o Njegošu pjesniku, vladaocu i vladici Milovan
Đilas zaključuje da su njegove nacionalne ideje srpstvo i jugoslo-
venstvo, te da je Crna Gora u tome vremenu bila kristalni vrhunac,
čisti duh srpstva i jugoslovenstva, čak da je ona, nezavisna u svim
vidovima, bila u malome već ostvarena nacionalna ideja.32
U tom kontekstu ne pominje se crnogorstvo, Njegoševa
narodnosna/ nacionalna ideju koja je bila moguća ili naporedna srp-
stvu i jugoslovenstvu. Za Đilasa vladika Rade je “... i po ličnom udesu
i stavu i djelu bio kao niko esencijalno i živo srpstvo”.33 Čak je i
“Luča mikrokozma” u krajnoj liniji “transportovana nacionalna
sudbina”.34 Sociološki objašnjava da su pravoslavlje i srpstvo, a ka-
snije i jugoslovenstvo kod Njegoša u suštini antifeudalizam, mada je
dekoracija polufeudalna, pošto znači obnovu - vaskrs srpske državne
samostalnosti.35
Svoditi Njegoša na nacionalnu ideju i sudbinu, makar što je opsjed-
nuto pisao o žalosnome i razjedinjenome srpstvu, ili ga u svemu poi-
stovjećivati sa srpskom nacionalnom misijom, zaista je na parci-
29
Batrić Jovanović, isto, str. 72.
30
Up. Dr Đoko Pejović, Za naučnu istinu i naučni postupak, Praksa, 4, Tito-
grad 1981, str. 162-163.
31
Up. Dobrica Ćosić, Za duhovni preporod, NIN, Beograd 2. novembar 1990,
str. 59-60.
32
Up. Milovan Đilas, Njegoš pjesnik, vladalac, vladika, ZODNE i autor, Beo-
grad-Ljubljana 1988, str. 517.
33
Isto, str. 545.
34
Isto, str. 468.
35
Isto, str. 201.

261
 Dr Dušan Ičević

jalnome i parohijalnome diskursu. Ako se i vrhunska misaona tvorba

posuvraćuje u nacionalnu sudbu, onda ne biva začudno što se Njego-
ševa “vaseljenska” misao srozava u prašinu nacionalne ograničenosti,
pa i banalnosti. Njegoš postoji odista i u srpskome mitosu, ali je, prije
svega, autentično crnogorsko izvorište poetske i misaone savremene i
nadvremene esencije, egzistencije i imaginacije, istovremeno i jugo-
slovenski, i univerzalni tvorac “novih svjetova” i snoviđenja. U njemu
se sublimiše bitna osobina Crnogoraca u nadrastanju lokaliteta i
nacionaliteta kosmopolitskim nazorima i nadanjima.
Sasvim drukčije od Đilasa Njegoša komentariše Slobodan Tomo-
vić. Polazeći od autohtonosti crnogorskoga etnosa, on u Njegoševome
stvaranju nalazi izričito i izrazito crnogorsku nacionalno-kulturnu vri-
jednost. Nakon što je detaljno naveo sve pomene Srba i srpstva, te
Crnogoraca i crnogorstva u “Gorskome vijencu” i u “Šćepanu Ma-
lome” Tomović analizom utvrđuje da kod Njegoša pojmovi “Crno-
gorac” i “Srbin” nijesu sinonimi.36 “Srbin” i “srpstvo” se javljaju “kad
pjesnik uopštava istorijske simbole nastojeći da oživi arhetipske slike
srednjevjekovnog viteštva u svijesti savremenika”. Tako se izražava
najčešće kada podsjeća na vladavinu dinastije Nemanjića u njenoj
najvećoj moći. Kada se obraća savremenicima on upotrebljava riječi
“Crnogorac” i “Crnogorci” u funkciji već izgrađenoga etnonima,37 za
razliku od upotrebe pojma “Srbin” kojim pjesnik nostalgično doziva
slike daleke prošlosti.38
Dinastija Nemanjića je, objašnjava Tomović, ostavila snažan trag
na kulturnu, religioznu i političku svijest stanovništva srednjovje-
kovne zetske države, kasnije Crne Gore. Na korišćenje pojma “Srbin”
i “srpstvo” presudno je uticala državna i politička povezanost Raške i
Zete vojnom suprematijom Raške od kraja 12. vijeka do 1371. godine.
Pravoslavlje se, potisnuvši katoličku crkvu, ukorijenilo u vjersku i
državnu instituciju, kojoj je neposredni zadatak bio da služi političkim
36
Up. Slobodan Tomović, Komentar Gorskog Vijenca, isto, str. 383-386.
37
Isto, str. 387.
38
Isto, str. 394.

262
 Crnogorska nacija

ciljevima raške države. U vrijeme Turaka se romantičarski spaja

pripadnost slovenskoj i hrišćanskoj zajednici sa srednjovjekovnom
državnom tradicijom, što je bilo veoma značajno i za patriotsku i
oslobodilačku aktivnost Crnogoraca.39
Srpsko-pravoslavna tradicija u Crnoj Gori učinila je da se osnaži
kosovsko-vidovdanski mit, koji je simbolizovao otpor hrišćanskoga
svijeta “nevjernicima” i neprestanu borbu Crnogoraca. “Srpska pravo-
slavna tradicija uspjela je da u narodu usadi čvrsto uvjerenje kako su
njegovi fizički preci, u stvari, preživjeli vitezovi u Kosovskom boju,
koji su se zatim povukli u nepristupačne crnogorske gudure da bi
odatle dali posljednji otpor Turcima.” Lišeno je istorijskoga oslonca
takvo uvjerenje, ali je jačalo borbenu svijest naroda i moralno-psiho-
loški doprinosilo čuvanju uspomene na srednjovjekovnu srpsku
državnost.40
Njegoševo “srpstvo” je politička svijest nastala na podlozi crno-
gorske borbene tradicije i crnogorskih istorijskih prilika, pa su i sred-
njovjekovni kosovski ratnici dobili osnovne crte crnogorskih nacional-
nih junaka u Njegoševome spjevu. Međutim, Marko Kraljević, zbog
svoga vazalskoga odnosa, nije imao nikakvu cijenu u Crnoj Gori.
Osnovano se može reći, smatra S. Tomović, da Njegoševo “srpstvo”
ima korijen u crnogorskoj nacionalnoj memoriji, a da srpsko pravo-
slavlje vodi korijene iz vremena srpsko-nemanjićkoga perioda u Zeti,
što se u svijesti Crnogoraca izjednačilo sa “srpskom vjerom”.41
Potpuna identifikacija srpstva i pravoslavlja nastaje nakon propasti
države Crnojevića, kada u Crnoj Gori pravoslavna crkva preuzima sve
državne i društvene ingerencije, obrazuje teokratsku vlast i udiže kult
srpstva do zajedničkoga simbola za sve pravoslavne populacije.42
Odatle potiče i kod Njegoša upotreba srpstva u označavanju i
vjerske i nacionalne pripadnosti.
39
Isto, str. 388.
40
Isto, str. 33.
41
Isto, str. 391.
42
Isto, str. 393.

263
 Dr Dušan Ičević

U svojim spjevovima i pismima Njegoš je koristio više etnonima

ili je jedan koristio u više značenja. Tako pod “našim narodom” pod-
razumijeva slovenske narode u cjelini, ili samo Južne Slovene, ili
Srbe, odnosno Slavenosrbe u srednjevjekovnome smislu. Po Tomo-
viću su i u Njegoševo vrijeme Crnogorci izdiferencirana narodna za-
jednica, ali se najčešće stavljaju u širi etnički ili vjersko-politički
okvir. Oslonac za Crnogorce tražio je u etnički srodnim zajednicama,
posebno onima sa sličnom istorijskom sudbinom, istom vjerskom pri-
padnošću, a južnoslovensko ujedinjenje je mogućnost ostvarenja ko-
načnoga ideala u borbi za slobodu crnogorskoga naroda. Zato često
ističe slovensko porijeklo Crnogoraca.43 Njegoševo “slovenstvo” i
“srpstvo” predstavljaju politički romantizam 19. vijeka u funkciji
zbližavanja i okupljanja naroda Jugoslavije.44
Ipak, Njegoš je svjestan osobitosti i posebnosti Crnogoraca.
Najznačajniji Njegoševi spjevovi, kao i kod svih naroda, sažimaju
“ono što je najtipičnije za duh i karakter konkretne civilizacije”, “izra-
žavaju narodnu samosvijest i kulturnu zrelost…”45 Iz Tomovićevih
opisa se dade zaključiti da se u njima sublimiše i crnogorski nacio-
nalni karakter. Zapravo, autor sabira da iz duha i sadržaja ukupnoga
Njegoševoga djela biva razumljiv “crnogorski nacionalni mentalitet,
običaji i običajno pravo, moralna svijest, borbena istorijska prošlost
Crnogoraca, iskazi i jezičke osobenosti, duhovna i kulturna autarhič-
nost, i sve to u značenju atribucije izgrađenoga narodnoga karaktera
koji nadilazi nahijske i plemenske jedinice, iako je od njih sačinjen”.46
Sporno je koliko je kategorija nacionalnoga karaktera promjenljiva
za označavanje i prepoznavanje nacionalnoga identiteta. Svaki istra-
živač zapada o goleme metodološke tegobe kada pokušava da striktno
odredi ili odvoji nacionalne karaktere srodnih ili susjednih naroda,
koji neminovno u razvoju i u savremenosti imaju mnoge istovrsne ili
43
Isto, str. 16-19.
44
Isto, str. 390.
45
Isto, str. 21-22.
46
Isto, str. 398.

264
 Crnogorska nacija

slične, uzajamno oplođavajuće i prožimajuće kulturne sadržaje, istorij-

ska iskustva, i načine života. Pošto sam o tome, makar sažeto, ras-
pravljao,47 sada samo napominjem da bi tek opsežnija istraživanja dala
pouzdaniju osnovu za naučno zaključivanje, ali valja biti oprezan u
izricanju tvrdnji o kakvome samosvojnome, autohtonome, autentič-
nome itd. nacionalnome karakteru kulture/kulturnome nacionalnome
karakteru Crnogoraca, u zasebnosti ili opreci sa srpskom i drugim
jugoslovenskim nacijama i kulturama.
Svoje tumačenje crnogorskoga nacionalnoga bića, povodom
Njegoša, S. Tomović dovodi do tvrdnje da se ne radi ni o kakvome
etnogenetskome “dvojstvu”, niti o komparativnoj upotrebi pojmova
Srba i Crnogoraca, nego “o paralelizmu dva pojma različita po sadr-
žaju i značenju, a možda jednaka samo po svom uplivu na život i
mišljenje ljudi u Crnoj Gori. Uticaj srpsko-pravoslavne tradicije,
stvorene u vrijeme zetsko-raške državne i crkvene simbioze, održao se
u crnogorskom narodu osim vjerske, dijelom i kao politička i kulturna
svijest”.48
Tomović izgleda leluja između očiglednoga, svejedno koliko “do-
padljivoga”, istorijskoga i ovovremenoga, upliva srpske tradicije, i
sklonost da se crnogorska individualnost izvodi iz sebe same, bez
ikakvih “spoljašnjih” doticaja.
Njegoš se osjećao i Srbinom, ali je pravi izvorni, urođeni Crno-
gorac. Opjevao je staru srpsku slavu, uzdizao srpstvo, prizivao viteške
junake iz srpske istorije, slavio državu Nemanjića, ali i žestoko korio
Srbe zbog razdora i nesloge, a posebno velikaše “proklete im duše”.
Kosovski mit ga je obuzimao kao mogućnost iskupljenja, ali ne na
onome, nego na ovome svijetu. Svojim djelom i djelanjem nije zato-
čen kosovskim predanjem o carstvu nebeskome, koje je zadovijek,
nego se, zajedno sa Crnogorcima, privolio carstvu zemaljskome
neprekidne oslobodilačke borbe protiv tuđina, kojom se stiče i carstvo

47
Up. Dušan Ičević, Nacionalna kultura i kultura nacije, isto, str. 18-23.
48
Up. Slobodan Tomović, Komentar Gorskog vijenca, isto, str. 399-400.

265
 Dr Dušan Ičević

nebesko. Njegoš ne pristaje na žrtvu i poraz, koji će u ropstvu držati

njegov narod, nego se svim silama trsi da pobudi i povede oslobo-
dilačku borbu. Osnovna Njegoševa ideja, kojom opčinjava srpstvo,
jeste da sruši Osmansko carstvo. Okupljanje svih Slovena u borbi pro-
tiv turskoga i svakoga tuđinskoga jarma, oslobađanje potlačene hriš-
ćanske raje od turske vlasti Njegoševo je poimanje kosovskoga
zavjeta. Zato on sve čini da bi se bratski narodi ujedinili u zajedničkoj
borbi.
Njegoševo shvatanje “našega naroda” nije striktno srpski nacio-
nalno vezano. Vuk Karadžić je u Srbe ubrajao sve Srbe koji žive u
Srbiji, u Metohiji, u Bosni, u Hercegovini, u Zeti, u Crnoj Gori, u Ba-
natu, u Bačkoj, u Srijemu, u desnom Podunavlju, od više Osijeka do
Sentandrije, u Slavoniji u Hrvatskoj, u Dalmaciji i u svemu Adrija-
tičkome primorju gotovo od Trsta do Bojane, a ne zna se dokle Srba
ima u Arnautskoj i Macedoniji.49 Suprotno od njega, Ante Starčević
smatra da je sve “horvatsko” od Alpa do Carigrada. U pismu Johanu
A. fon Turskom, dalmatinskome general-gubernatoru, Njegoš razli-
kuje Srbe i Hrvate. Za njega su Hrvati jedno po jednoplemenosti sa
Crnogorcima, zapravo “moja saobraća Srbi i Hrvati pokazuju se na-
javno da pravcem idu naklonjeni k narodnosti i k poretku ... “50
U pojedinim tekstovima izričito razlikuje Srbe i Crnogorce. U pi-
smu Milošu Obrenoviću kazuje da bi za njega bila neograničena ra-
dost kada bi svi Slavenosrbi učinili među sobom jedno pravilo knji-
gopečatanja, a ososbeno Srbi i Crnogorci.51 Na samrti je blagosiljao i
zaklinjao: “I neka Bog vama, i svakom Crnogorcu i Srbinu, đe god
koji bio, blagoslovi i umnoži svaku dobru rabotu ... Ne zaboravite na
moje riječi : Ljubite Crnu Goru i sirotinji činite pravdu.” Obraća se i
Bogu: “O, veliki Samostvoritelju, pomozi jadnome, no junačkome
crnogorskom narodu, održi ga u slozi i viteškom poštenju”.
49
“Crna Gora i Boka Kotorska”, str. 118.
50
Up. Petar Petrović Njegoš, Izabrana pisma, Grafički zavod, Titograd 1967,
str. 135.
51
Isto, str. 106.

266
 Crnogorska nacija

Kada god se Njegoš bavio konkretnim životnim potrebama svoga

naroda nazivao ga je crnogorskim imenom. U političkome djelovanju,
diplomatskim poslovima, u prepiskama, u spjevovima Crnogorci su
najčešće spominjani, samostalno, kao poseban entitet. U kontekstu ili
izričito Crnogorce je često smatrao Srbima, ali je bio svjestan osobi-
tosti Crnogoraca među Srbima, pa i posebnih svojstava koje Crnogorci
imaju prema Srbima. Najizrazitije je Crnogorce od svih susjednih
naroda odvojio kada je dao karakterne osobine Bošnjaka, Arnauta,
Bugara, Grka i Srba.
Njegoš je bio ushićen mogućnošću da se oslobode i ujedine Južni
Sloveni. Bodrio je bana Jelačića, u koga je svaki narodoljubac upro
oči kao u Mesiju i cijeli naš narod, u nadi da će se Južni Sloveni oslo-
boditi od austrijskoga i mađarskoga gospodarenja, a bio spreman da
pošalje vojnu pomoć, ali je i grdno patio što je divna prilika propala i
bila izopačena namjera.52
Jugoslovensku ideju je svesrdno prihvatio i dao joj čak i doslovno
ime. Svoga “Šćepana Maloga” štampao je u Jugoslaviji, koja tada,
naravno, nije ni postojala, a u Predgovoru spominje i “Jugo-
slavenstvo”.53
Njegoš je smislio ili prihvatio ideje, da se ne pita ko se kako krsti,
no čija mu krvca grije dušu (prsi), a različita narječja su u jednome
jeziku, “listići su jednoga cvijeta”. Njemu je takođe narodnost ispred
vjere, pošto se ne pita kako se ko krsti, no čija mu krvca grije dušu i
čije ga mlijeko zadojilo. Njegoš je na “bratstvo” podsjećao i
“prevjerenu” braću. Podsjećajući Osman-pašu Skopljaka na slavne i
glasovite knezove i vojvode, koji su islamizovani: Crnojevići (Bu-
šatlije), Obrenkneževići (Mahmutbegovići), Kulinovići, Skopljaci,
Vidajići, Filipovići, Gradičevići, Stočevići, Ljubovići, Čengići, i
traži da gospoda i cvijet našega naroda svoje otačastvo i svoju slavu
potraži. “Ja bih volio no išta na svijetu viđeti slogu među braćom, u
52
Isto, str. 291-293.
53
Up. Petar Petrović Njegoš, Lažni car Šćepan Mali, Grafički zavod, Titograd
1965, str. 11.

267
 Dr Dušan Ičević

kojima jedna krv kipi, koju je jedno mlijeko odgojilo i jedna

kolijevka odnjihala”.54
U “Gorskome vijencu” naporedo slavi “naše vitezove”: nepobjed-
noga, mladoga Dušana, Obilića, Kastriota Đura, Zrinovića, Ivana,
Milana, Strahinjića, devet Jugovića, Relju Krilatoga, Crnojeviće itd.55
Među njima su i Srbi, i Crnogorci, i Hrvati, i Albanci, ali Njegošu nije
smetalo da ih sjedini u naumu da se savremenici slože u zajedničkoj
borbi protiv zajedničkoga neprijatelja.
Njegoš je bio obuzet sveslovenstvom, velikom slovenskom zajed-
nicom. Crnogorci su se najviše uzdali u Ruse, Rusiju smatrali svojom
pokroviteljicom. Petar I mu je ostavio u amanet: “Moli se Bogu i derž
se Rusije”.56 Moskvi piše ode, kao prestonici plemstva i svetoga oltara
Pravoslavlja i Slovenstva. “Eto jedinoga kruga u svijetu gdje duša
Crnogorčeva može slaviti pobjedu i otkrivati svoju pravu iskrenost iz
osjećaja pripadnosti istome plemenu”.57 Nesrećan je što su Slavljani
još u ropstvu, čak i što ga tako mirno trpe.58 Crnu Goru je smatrao
“gnijezdom slavenskim” i tvrdio da je ona “istina Šparta slavenska", a
ne “basnoslovija i Šparta grečeska”.59
54
Up. Petar Petrović Njegoš, Izabrana pisma, isto, str. 268.
55
Up. Petar Petrović Njegoš, Gorki Vijenac, isto, str. 189.
56
Up. Petar Petrović Njegoš, Izabrana pisma, isto, str. 20.
57
Isto, str. 259.
58
Isto, str. 289-290.
59
Up. Petar Petrović Njegoš, Izabrana pisma, isto, str. 226. Njegoševi iskazi se
svakojako tumače. Oni i doslovno i izravno izražavaju Njegoševa osjećanja, po-
bude i shvatanja. Mogu se razumjeti i u vremenu kad su nastale, i u dejstvu koje su
imala. U „Golubici“ za 1843-1844. godinu objavljena je zgoda o razgovoru između
Njegoša i Sime Milutinovića Sarajlije. Njegoš prkosno odgovara Milutinoviću:
„No, kršna i siromašna Crna Gora ne haje ni za Nemanje, ni za Murate, ni za Bo-
naparte; svi oni biše, pa i preminuše i mač svoj o Crnogorce đekoji opitaše, pa ne-
staše, a Crna Gora ostade dovijeka i strašnog suda, u svojoj volji i slobodi“. Dokaz
o Njegoševom slojevitom osjećanju pripadnosti kazuju navodi: „Jesam Srbin, i Slo-
ven, i mrva praha zemnoga pod ovim nebesima“. Logično bi se moglo zaključiti da
on sve to odista jeste, i u ljudskome, i u narodnosnome i u poetskome značenju.
Međutim, dr Vojislav Nikčević, oslanjajući se na tvrđenja dr Radoslava Rotkovića,

268
 Crnogorska nacija

U slovenskome okrilju je nada da će se ispuniti vjekovne težnje.

Može se “beskrajno” varirati Njegoševo nacionalno izjašnjavanje i
“objektivno” pripadanje. U striktnim nacionalnim oznakama Njegoš
se ne može jednoznačno “prozivati”. U njegovome vremenu se tek
naučno počelo raspravljati o naciji. U njegovim tekstovima se nalazi
obilje građe za narodnosno identifikovanje i Srba i Crnogoraca. Nje-
goš je bio “nasljedni” Srbin, “genetski” Crnogorac, odani Jugosloven,
oduševljeni Sloven ...
Možda se Njegoš može izvesti iz zatvorenoga kruga nacionalnoga
identiteta vrijednosnim određenjem koje je davao samome pojmu
narodnosti. U vrhovne ciljeve borbe on je postavljao “divno ime i
svetu svobodu”. Dr Branko Kovačević nalazi identičnost Njegoševoga
i narodnoga shvatanja srpske i slovenske narodnosti, “na istoj antipo-
robljivačkoj, u konkretnom slučaju antiturskoj borbi”. Pripadnost
narodnosti se potvrđivala borbom za njenu slobodu. Njegoš spaja
narodnost i oslobodilačku borbu, pošto smatra da ko nema slobode
nema ni narodnosti, a kome je nametnuta ili se nameće tuđa narodnost
nema ni slobode.60
Smisaono je zanimljivo i Njegoševo socio - psihološko određenje
narodnosti, po kome s prosvjetom nastaje napredak, a cvjeta narod-
nost. S narodnošću život je duševan, a gdje nije, ondje je “bez duše
kipina”. U nastavku kori one koji se stide majčina mlijeka ili na majku
svoju rodnu hule. U istome “Pozdravu rodu na Novo ljeto” 1848.
godine sadrže se i stihovi o južnoslovenskome jedinstvu posebnosti u
jeziku i o tome da se ne pita ko se kako krsti.
Supstancijalno, a ne samo nacionalno razumijevanje Njegoša daje
nogućnost da se cjelovito obuhvati i shvati. Niko ne može sporiti da se
Njegoš osjećao i Srbinom, ali ni da je bio samosvojni i samosvjesni
Crnogorac, kako god ko htio značenje da daje crnogorskome imenu.

prevodi Srbin u vjersko, a ne narodnosno značenje, pošto je pravoslavlje ustvari

crnogorsko srpstvo. (Up. Dr Vojislav Nikčević, Crnogorski jezik, isto, str. 25)
60
Up. Branko Kovačević, Njegoš – društveno-politička viđenja i pogledi,
Univerzitetska riječ, Nikšić 1987, str. 107-143.

269
 Dr Dušan Ičević

Sadašnje kategorije ili shvatanja doslovno primjenjivati na ovovre-

mene ljude i prilike ne vodi do pouzdanih, bar naučnih, zaključaka.
U cjelokupnome svome djelu i djelanju Njegoš je više etički, nego
etnički, potpunije, ljudski, nego nacionalni simbol. U Njegoševim
tekstovima se odista može naći dosta osnove za tvrdnju da je više stre-
mio oslobodilačkim i ljudskim vrlinama i činovima, nego što se uzno-
sio nacionalnim, bilo koje vrste, nagonima i značenjima. Povodom
Njegoševih misli o Srbima koji svud srpstvuju i savjeta da srpstvuju
djelom, dr Dušan Nedeljković smatra da je “Suprotno svakom crno-
gorskom, srpskom, jugoslovenskom ili ma kakvom drugom uskogru-
dom i samoživom nacionalizmu, koji bi bio isključiv prema drugim
narodima i koji se od Skerlića i Nikolaja Velimirovića ne prestaje da
pripisuje Njegošu. Za Njegoša biti Srbinom, kao i biti Crnogorcem,
Južnim Slavljaninom ili Slavljaninom, i čovjekom uopšte znači samo
“pravu dužnost čojstva ispunjavati”, znači u borbi za slobodu naroda i
ljudi upravo kategorički imperativ čovještva u delo privoditi”.61
Za Njegoša, prema tome, nije bitna samo kakva nacionalna pri-
padnost. Za njega je smisaona mjera u “djelu i vrlini”, a ne u nacio-
nalnome ispovijedanju i zanošenju. Oni koji Njegoša svode na kakvu
striktnu nacionalnost idu protiv samoga Njegoša. Iako jeste u srp-
skome i crnogorskome nacionalnome nasljeđu i vrijednosnome si-
stemu, nadilazi svojom univerzalnošću duha i djela svaku zavezanost
za nacion. Uostalom, od Njegoševa vremena prošlo je već skoro sto
pedeset godina. Otada se mnogo izmijenilo u društvenim porecima,
načinu života i svijesti ljudi.

61
Up. Dr Dušan Nedeljković, isto, str. 57.

270
 Crnogorska nacija

4. Srpstvo, svetosavlje i kosovski mit

Na srpsko nacionalno osvješćivanje nesumnjivo su veliki uticaj

neprekidno vršili kult pravoslavlja/svetosavlja i kosovski mit. U opštoj
srpskoj mitologizaciji kosovskoga predanja i svetosavskoj crkvenoj
ikonografiji obuhvaćeni su i crnogorska istorija i tradicija.
Odakle i zašto kosovski mit u Srba? Kakva je vjerska oduhovlje-
nost Srba u svetosavlju? Koliko su Crnogorci obuzimani kosovskim
mitom i svetosavskom pravovjernošću?
Prema shvatanju dr Radovana Samardžića u istorijskome karakteru
Srba, naslijeđenome još iz doba Nemanjića, sažeti su istorijska tra-
dicija, svetosavska duhovnost i kosovski zavjet. Tako se srpski narod
branio od svih iskušenja koja su ga nemilice zadesila, i vodio borbu za
ispunjenje obnove srpske države na kosovskome opredjeljenju.
Srpski narod je “narod izuzetno pobožan”, od koga je sveti Sava,
kao njegov duhovni predvodnik, stvorio “istinski pobožan narod”, koji
o sebi misli da je sveti narod, stvorio zajednicu “bez unutrašnjeg
raskola”, trepeljivoga prema svim drugim vjerama. Kosovski zavjet je
“sažeta misao srpskog pravoslavlja”, a kosovsko opredjeljenje je “ver-
tikala srpske istorije”, “nacionalna ideja” i “duševna crta koja Srbina
čini Srbinom”. Zaključilo bi se da izvan toga nema srpskoga karak-
tera, duhovnosti i nacionalne svijesti.
Međutim, naizgled neprotivrječno “nasleđeno biće”, naslijeđena
načela iz doba Nemanjića, koje su prihvatili svi Srbi bez obzira na
stalešku pripadnost, doima se, opažam, kao nepromjenljiva
supstanca, koja od Srba pravi trajan i istovjetan karakterološki tip.
Stvoren u znaku stare srpske slave, svetosavskoga nadahnuća i
kosovskoga zavjeta, kako se opisuje, istorijski karakter Srba se
prenosi: pisano i propovjedima crkve, usmeno narodnim predanjem,
neprekidno traje i ponovo se potvrđuje. I sam R. Samardžić, pošto
su Srbi prevjeravali, “grčili” se i “turčili”, unijatili i katoličili,
islamizovali, ali i odnarođivali: mađarili, arbanašili (30-40%
Arbanasa u Jugoslaviji, navodi, neposrednoga su srpskoga

271
 Dr Dušan Ičević

porijekla). Srpsko porijeklo se nalazi u pojedinim djelovima svih

drugih naroda Jugoistočne Evrope.
Rasipanje/rasijanje i prevođenje srpskoga naroda u druge vjere i
nacije uveliko je vršeno iz nevolje, pod svakojakim pritiscima, ali i
voljom, zbog probitačnosti. Većina se, kako primjećuje Samardžić,
držala svoga tradicionalnoga jezgra u kome su bili očuvani istorijsko
pamćenje i duh svetosavlja. U drugome tekstu, pak, napominje da se
samo dio Srba pokazivao u svom svetosavskome pravoslavlju. Zna-
čajna je činjenica da je “islamizacija najtemeljitije sprovedena među
Srbima”. Zbog ubjeđivanja da prelaze u “najbolju vjeru”, ili zbog iz-
gleda za ugodniji život, za ravnopravno učešće u novoj vlasti, ali i
“radi spašavanja života i imovine”… “mnogi Srbi su primali islam”.
No, i tada su nastojali da budu ugledni, pa su “... Srbi prevedeni u is-
lam bili najtvrđi ratnici i najuspešniji državni zvaničnici”.
Naravno, prevjerice, poturčenjaci su se svetili srpskoj raji, nosili u
sebi “kivnu omrazu” i odmazdu. Mimikrijom su se prilagođavali tu-
đinskim vlastima i spasavali od izgona ili istrage. Dirljivo je tuma-
čenje prevjeravanja da su Srbi svoje “nevaljalce” davali drugima. Srp-
ski narod, kaže, nije mogao biti skup slabih, malodušnih i kolebljivih,
pa se jednim procentom stalno osipao dajući takve drugima.
Protivrečna svojstva srpskoga naroda su i u tome što je i miran i
ratnički narod. “Srbi su bili pitom, blagorodan i osjećajan narod”. No,
oni su bili i ratoboran i ratnički narod, koji se borio protiv tuđina ali i
revnosno služio tuđinima. Mirni ratari se pretvaraju u buntovne stočare i
ratnike, koji se sele “sklanjajući se od Turaka i tražeći boljeg
gospodara”. Oni su se “unajmljivali, nazivajući sebe junacima, u tursku,
u ugarsku, austrijsku ili mletačku vojsku”. Srbi su upali i u zamku, koju
im je postavila perfidna osmanlijska uprava, da kolektivno prihvate
razne obaveze u službi turske države i da zajednički za sve odgovaraju,
za što je slijedila i kolektivna kazna ako ne ugode gospodarima.62

62
Up. Radovan Samardžić, Kosovsko opredeljenje, SKZ, Beograd 1990, str.
54, 69, 217-218, 228-229...

272
 Crnogorska nacija

I Crnogorci su prevjeravali, uskakali u Tursku, služili tuđinima, ali

pojedinačno i u manjim grupama. U ogromnoj većini vodili su
“preužasnu borbu” protiv svih osvajača.
Nebesko carstvo kome su se privoljeli Srbi nije, kako objašnjava
Žarko Vidović, carstvo Boga mrtvih, nego “Boga živih”, carstvo Hri-
sta, sam Hristos je Nebesko carstvo. “Biti u Nebeskom carstvu znači
biti poistovjećen s Hristom”. A poistovjećivanje je – Pričešće, koje se
zbiva na Liturgiji. Srpski vladari se po njegovome tumačenju opre-
djeljuju za Nebesko carstvo, koje je za njih neuporedivo značajnije od
zemaljskoga carstva, od zemaljske zajednice (interesne, tjelesne,
krvne, rodbinske, plemenske zajednice vlasti nad nekim tlom itd.).
Srbija istinski postoji tek kao nebesko carstvo, Nebeska Srbija, tj. kao
duhovna zavjetna zajednica, kojoj na čelu stoji Hristos, a nacije nema
ako ona nije “Novi Izrailj”.
Tako se gradi nacija kroz zavjet, koji se zato prvobitno i zove
svetosavski zavjet. On je svoju potvrdu dobio tragedijom na Kosovu.
Porijeklo mu i jeste svetosavsko. A proroštvo, pričešće i posvećenje
kneza Lazara su liturgijska tajna, tajna poistovjećenja s Hristosom, ne
radi vršenja vlasti, nego radi stvaranja zavjetne zajednice koja se drži
u sebi i kad nema vlast. Zavjet i zavjetni lik – ikona nije oličenje
državnoga uređenja, nego ikona od koje počinje “liturgijsko događa-
nje naroda”. Prema Vidoviću, ako se zaboravom prekrije lik – ikona
svetoga cara Lazara, slomljena je kičma Kosovskoga zavjeta i time
uništena i srpska nacija kao takva, pošto je ona “istorijska i nacija
samo samo kao zavjetna zajednica”.
Vidovićevo shvatanje nacije kao zavjetne zajednice je misaona
konstrukcija koja se ne obrazlaže naučnim, nego metafizičkim i filo-
sofskim kategorijama. Ona nije, po njegovome mišljenju, svjetovna
zajednica ili tvoevina neke društvene klase, pošto proizilazi iz trans-
cendencije, iz zavjeta. Na svjetosavskome i kosovskome zavjetu je,
kao liturgijskom događanju nadsvjetovne zajednice Srba, zasnovana
čitava istorija srpskoga naroda. Srpska nacionalna svijest se javlja tek
“sa tragedijskom sviješću i liturgijskim učešćem”, i to baš u sferi

273
 Dr Dušan Ičević

Pećke patrijaršije. Nacija je samo duhovna zajednica (moji kurzivi, D.

I.), začeta u okrilju Srpske pravoslavne crkve, još na dan Hristovoga
Vaznesenja u Žiči 1221. godine, a “zavjet sama supstancija nacije”.
Pošto je “zavjetna zajednica” nacija izvan, bar striktnoga, nauč-
noga diskursa njome se ne bih bavio da nije neposredno primjenjena
na crnogorski nacionalni entitet. Naime, u kontekstu teme kojom se
bavim je Vidovićevo tumačenje Njegoševe “zavjetnosti”, “časnoga
krsta” i Crne Gore u srpskoj istoriji.
Za Vidovića, Njegoševa trilogija (“Gorski vijenac”, “Luča mikro-
kozma” i “Lažni car Šćepan Mali”) su za srpsku istoriju isto što i
Biblija (moji kurzivi, D. I.) za Crkvu hrišćana. U skladu sa svojim poi-
manjem srpske nacije, Nebeskoga carstva i Kosovskoga zavjeta, on
Njegošu pripisuje nadsvjetovnu svijest o istoriji, da je ključ srpske
povijesti (zavjetne svijesti), treći tumač zavjeta (nakon sv. Save i cara
Lazara), koji je zavjetnu misao srpske književnosti (platonsku, liturgij-
sku, anagnostičku) prenio iz Srednjega u Novi vijek. “Luča Mikro-
kozma” nije “nikakav metafizički ili kosmološki spjev”, a Njegoševe
misli o Bogu i čovjeku, koje su svojstvene hristijanstvu, platonski
mislećemu hrišćanstvu, ne dolaze iz teološko-filozofskih studija, nego
liturgijskih crkvenih knjiga. Tajnu zavjeta, Nebeskoga carstva je rije-
šio Njegoš premašivši lirsko tragedijskim, koje je nacionalno. “Gorski
vijenac” je pak, “ikona sabora kojim se konstituiše zajednica, kao
preobražaj nacije, zavjetne zajednice”. Ni “Lažni car Šćepan Mali”
nije kao ni “Gorski vijenac”, obično “istorijsko zbitije”, nego “dram-
ska pojava lažnog zavjeta”.
Njegoš je otvoren za svakojaka tumačenja, ali ga zatvarati u kru-
gove liturgijskoga štiva, ma koliko se ono uzvisivalo u vrhunsku
božansku promisao, ili u praktične upotrebe i nakane, jeste ipak pogre-
šno i posuvraćeno iščitavanje djela genijalnoga pisca.
“Krst časni i sloboda zlatna” nijesu, po Vidovićevome mišljenju,
nikakvi politički ili svjetovni termini, nego liturgijski simboli. Njima
je označeno samo ime Hristovo. U narodnoj pjesmi su oni samo odjek
Liturgije, koja je čuvar Kosovskoga zavjeta. Tek je pounutrenje vjere

274
 Crnogorska nacija

zavjetom moglo da bude duhovno uzdizanje časnoga krsta i zlatne slo-

bode, koji vode u Nebesko carstvo.63
Za razumijevanje vremenskoga i misaonoga konteksta Vidovićevih
transcendencija možda je zanimljiva opaska da su Srbija i srpski narod
i danas “opet a isturenom položaju evropskog fronta prema funda-
mentalističkoj pojavi ‘zelene revolucije’, kojom ona rijeti Evropi”.64
Godine 1989. kada Vidović objavljuje svoju knigu upravo su nanovo
buditelji srpske nacionalne svijesti (nošenje mošti kneza Lazara po
srpskim zemljama, narodni zbor na Gazimestanu, pohodi Srba i Crno-
goraca sa Kosova po Jugoslaviji, tzv. antibirokratska revolucija itd.)
najavili novu eru nacionalnoga i državnoga objedinjavanja srpskoga
naroda. Instrumentalizacija određenih tekstova u praktično-političke
svrhe je očigledna.
Slojevitost, samorazvoj i upotreba kosovskoga zavjeta i mita se ne
mogu ni obajsniti ni dovršiti kakvm crkveno - pravoslavnim “bitijima”
i zbitijima. Name, smislenija su tumačenja preobrazbe “prvobitnih”
iskaza, istorijskih događaja i “mitskih” poruka kroz usmenu narodnu
umjetnost za dnevno-političke potrebe kakve navodi Miodrag Popo-
vić. Pošto je Kosovski mit opjevavan i ovjekovječen najprije u narod-
noj epskoj poeziji, naročito u “biranju” nebeskoga carstva, značajno je
istraživanje M. Popovića da su feudalni, odnosno crkveni krugovi nje-
govi tvorci i prenosioci koji su “obrađivali” i namjenski tumačii isto-
rijska zbivanja. “Opjevajući istorijske motive, sastavljači junačkih pe-
sama ređe polaze od samog istorijskog zbivanja, a češće od interpre-
tacije u feudalnim, odnosno crkvenim krugovima, u kojima su isto-

63
Up. Žarko Vidović, Njegoš i kosovski zavjet u novom vijeku, Filip Višnjić,
Beograd 1989.
64
Isto, str. 88. „Sporedni“ detalji ponekad pokazuju više od debelih knjiga kako
se ophodi prema određenome narodu. Među sto znamenitih Srba nema nikoga iz
slavnih dinastija Vojislavljevića, Balšića, Crnojevića. Ako je Crna Gora „Srpska
Sparta“ čudno je da se ne obuhvati ni jedan znameniti crnogorski junak, ili bar
Marko Miljanov, koji je spojio čojstvo, junaštvo i spisateljske originalne
vrijednosti.

275
 Dr Dušan Ičević

rijski događaji prethodno dobili ideološku obradu. Tek ideološki stili-

zovani, što znači preinačeni, događaji ulaze u ljetopise, rodoslove i
žitija, pa i u usmena kazivanja”. U njima se stalno međusobno pre-
pliću istorija i legenda, stvarni istorijski događaji i hrišćanska me-
todologija.65
Pošto je Srpska pravoslavna crkva pod Otomanskom imperijom
bila jedino priznata srpska ustanova, koja je nesmetano djelovala, pa i
zamjenljivala čak državnu organizaciju (osim u vremenima ukidanja i
zabrane), razumljivo je da je svoje interpretacije istorijskoga događaja
i ličnosti neposredno i neprekidno prenosila kroz pisane tekstove i
bogosluženja.
Kosovski mit je zaobilaznim putevima i načinima dospio od izvora
do usmenoga predanja, od kosovskoga boja, preinačenja turskih ljeto-
pisaca, preko zapadnih obrada do narodnoga pjevača. Najviše zasluga
za “sijanje” i seljenje kosovskog mita u “poželjnoj” nacionalnoj odori
imaju crkveni krugovi, rodoslovi i ljetopisi, koji prelaze u usmeno
kazivanje i pravu narodnu istinu.
“Zapamćeni” u kolektivnoj svijesti naroda, kosovski zavjetni ideali
su kroz crkvene obrade i obrede dospjeli u umjetničku narodnu maštu
i u svakodnevnu slutnju i žudnju otpora i borbe protiv tuđina. Proces
mitizacije istorijskih ličnosti, posebno kneza Lazara i Miloša Obilića,
odnosno spajanje pravoslavne vjere i mitske svijesti tekao je tako da
se do novijih pokoljenja, u vrijeme nacionalnih preporoda i nacionalno
- oslobodilačkih ratova, pretvorio u moćno sredstvo obuzimanja masa
herojskom prošlošću i pobudom za nova pregnuća.
U prvim hrišćanskim izvorima o Kosovskome boju i o knezu La-
zaru sadržane su istorijske činjenice, ali i začetak kosovske legende.
Stvara se kult kneza Lazara mučenika i junaka, koji smrću odlazi u
vječni život. U njima još nema kosovske večere i sukoba Miloša Obi-
lića i Vuka Brankovića. “Služba svetom knezu Lazaru” (1402-1404)

65
Up. Miodrag Popović, Vidovdan i časni krst, Slovo Ljubve, Beograd 1977,
str. 13.

276
 Crnogorska nacija

već sadrži ideju o slavi mučenika koji živi i “posle smrti”. “Slovo o
knezu Lazaru” patrijarha Danila, nastalom neposredno nakon Kosov-
ske bitke (1392-1393), slavi herojski čin kosovskih junaka, koji su
radiji “smrt u podvigu, nego život u sramoti”. A poklik je: “Umrimo
da vječno živi budemo”. Tako se najavljuje “svjesni izbor” za carstvo
nebesko. Još nema, međutim, “pravoga” opravdanja za poraz Srba na
Kosovu.
Rani turski izvori, za razliku od srpskih crkvenih spisa, koji samo
znaju za Lazarevu smrt, odmah govore o nevjerniku koji je mučki i na
prevaru ubio turskoga sultana Murata. Njima je nevjernik bio potreban
da bi opravdali smrt svoga vođe, koji je izgleda bio ostavljen od svoje
pratnje, pa tako izložen “podlome nevjerniku” da ga proburazi, kako
naknadno kaže narodni pjevač, “od učkura do grla bijela”. I on, Murat,
pobjedonosni car, mučenički gine za pravu vjeru.
Zanimljivo je da hrišćanski spisi koji prvi spominju srpskoga
viteza koji je ubio Murata ne potiču iz srpske sredine, nego iz zapad-
nih krajeva. Tek u 15. vijeku se počinje pominjati i ime srpskoga ju-
naka Miloša. Raniji srpski izvori do 1433. godine ne govore o care-
vom ubici, a srpska istoriografija nije “našla” među srpskim feudal-
cima Miloša Obilića, ili lik podoban njemu. M. Popović je sklon da
protumači ili otvori pitanje da pošto prvi srpski dokumenti ne pominju
postojanje Muratovoga ubice, niti se zna mjesto njegovoga rođenja, a
dugo se lutalo oko njegovog imena, – da li je Miloš Obilić uopšte
postojao ili ga je izmislilo tursko predanje kao opravdanje za smrt
sultana Murata.66
Među Srbima u Turskoj u 16. i 17. vijeku još nije stupila mitizacija
kosovskoga poraza. Sve do kraja 17. vijeka se ne spominje Miloševo
ime, a onda se javlja sa brojnim varijacijama i različitoga porijekla. U
zapadnim krajevima, pod mletačkom vlašću, na rubnim krajevima sa
turskom carevinom, epsko narodno pjesništvo, naročito kroz bugar-
štice, opjeva viteške podvige kosovskih junaka. Oni se u novim istorij-

66
Isto, str. 13.

277
 Dr Dušan Ičević

skim prilikama oslobodilačkih ustanaka protiv Turaka prizivaju za

svjedoke viteške prošlosti i uzore za nova pokoljenja. Istovremeno se
preobražavaju u mitske junake, stvara cjelovit kosovski mit.
Legenda sa zapada se preobratila i vratila u obnovljeno kosovsko
predanje, koje postaje “zavetna misao Srbinova”. Obnovljena srpska
država na tradicijama i slavi Nemanjića potrebuje upravo takav pod-
vižnički i herojski mit, koji obuzima srpski narod svuda i sve hrišćane
koji stenju pod turskim jarmom.
Za potrebe novih okolnosti “proizvedeno” je i izdajstvo Vuka
Brankovića, bez koga Srbi ne bi bili poraženi na Kosovu. Istina, još u
“Pećkome ljetopisu” iz 1402-1405. godine napominje se da je Lazar
mogao biti izdan od kojega svoga doglavnika. Međutim, tek je počet-
kom 17. vijeka, najprije kod Orbina 1601. godine, zabilježena sumnja
da je Lazar bio izdan u Kosvskome boju, zbog čega je poraz bio nemi-
novan. Istorijski Vuk Branković, srpski feudalac s kraja 14. vijeka,
nije bio izdajnik na Kosovu. M. Popović pretpostavlja da mu je moglo
biti pripisano izdajstvo zbog neslaganja Vukovih i Lazarevih nasljed-
nika poslije Kosovske bitke, i nedovoljno jasnoga Vukovoga držanja
za vrijeme bitke. No, pravi motivi su ideološko-politički u potrebi da
se naknadno žigošu svi otpadnici od naroda i od pravoslavne vjere.67
Vidovdanski kult nastao je na tradiciji paganskoga, starosloven-
skoga boga Vida, a ne hrišćanskoga sveca Vita. Crkveni i nacionalni
praznik postao je tek u novije vrijeme. U “Šematizmu” za 1864. go-
dinu umjesto proroka Amosa i kneza Lazara, koji su “pokrivali” 15.
juni (po starome kalendaru), odnosno 28. juni, prvi put je zabilježen
Vidovdan, običnim, a ne crkvenim slovima. Čak i kasnije su naporedo
pisani Vidovdan, Amos itd. Nakon pobjeda u Prvome balkanskome
ratu, posebno Kumanovske bitke, Vidovdan je zvanično uveden kao
nacionalni, crkveni i narodni praznik.
Vidovdan se neposredno upotrebljava u nove državotorne svrhe.
Uporedo sa podržavljenjem predanja i veličanja Lazarevoga državo-

67
Isto, str. 100.

278
 Crnogorska nacija

tvornoga lika, i Vidovdan kao kosovski simbol dolazi u središte

osvetničkoga pokreta za konačni obračun sa Turcima. U 19. vijeku
romantičarski pjesnici i ideolozi srpske nacije prihvataju kosovski mit,
ali su njime obuzeti i svi slojevi stanovništva, kojima on služi za
herojsku pobudu. Vidovdanski kult se spaja sa ubojitom krilaticom
“Za krst časni i slobodu zlatnu”, izdvaja se lik Miloša Obilića kao
herojski uzor i osvetnik Kosova. Tako se, po M. Popoviću, “pod ve-
lom viših interesa nacije, koja se poistovjećuje s apsolutom i preuzi-
manja dimenzije vječnosti, stvara kult po kome je bezmalo sve
dozvoljeno…”68
Vidovdan, koji “vodi porijeklo od drevnih svečanosti u slavu boga
Vida, kao nekadašnji dan junačkih ogledanja”, toliko postaje
popularan u 20. vijeku da se za njega vezuju bitni događaji za srpsku
naciju: atentat Gavrila Principa na autrijskoga prijestolonasljednika
Ferdinanda, Vidovdanski ustav 1921. godine u Kraljevini SHS, u
najnovije vrijeme narodni skup na Gazimestanu 1989. godine, kada se
“ponovo uspravlja srpski narod” itd. Nastavak sveprimjenljivoga ko-
sovskoga kulta ponavlja se u najnovije vrijeme u nacionalnome ujedi-
njavanju Srba za konačni obračun sa svim neprijateljima, posebno
muslimanskim življem (Muslimanima, Albancima itd.).
Kosovski mit je obuzeo i Crnogorce, koji su ga uzvisivali kao
simbol borbe i osvete. Njegoš je bio ozaren kosovskim zavjetom, i
poetski ga je uzvisio u svekoliku srpsku sudbu i nadu za vaskrsenje.
Razumljivo je što je veliki pjesnik u njemu našao podsticajni motiv,
pobudu i poruku za izbavljenje hrišćanske braće ispod turskog jarma.
U “Istoriji o Černoj Gori” mitropolita Vasilije Petrovića opširno je
prepričana narodna legenda, potkrijepljena spisima Orbinija itd. o
Kosovskom boju.69 Detalji su navedeni prema narodnim pripovjet-
kama, pjesmama, zapisima rodoslova, istoričara itd. One su mogle ući
u crnogorske narodne pjesme, koje opjevaju staru srpsku slavu i

68
Isto, str. 140-141, 147-148.
69
Up. Mitropolit Vasilije Petrović, Istorija o Crnoj Gori, isto, str. 55-61.

279
 Dr Dušan Ičević

kosovski poraz najčešće u opštim obrisima, kada se podsjeća na veli-

čini stare srpske države Nemanjića, žali za izgubljenim carstvom itd. .
Međutim, kada se neposredno vojuje ibojuje spominju se samo “dični
Crnogorci”, koji su svetili Kosovo oružanom borbom protiv Turaka i
branili svoje otačastvo i slobodu.
U “Kratkoj istoriji Crne Gore” Petra I Petrovića samo se spominje
“srbskoga carstva padenije” i izdaju Vuka Brankovića.70 Oba autora,
Vasilije i Petar, utvrđuju da Zećani, odnosno Balšići sa svojom voj-
skom nijesu učestvovali u Kosovskome boju. Petar I pak daje istorijat
Crne Gore još od Prevale, kako se u stara vremena zvaše Zeta, a
značajno je da navodi da je ona nerazdvojno imala “... svoje vlada-
teljne banove, kako pređe srpskijeh cara od Nemanjića doma, tako i
po presječeniju te carske familije.”71
U svojim deseteračkim spjevovima vladika Petar osuđuje izdajstvo
Vuka Brankovića, koji pobježe, pa Turci pobiše svekoliku vojsku,
porušiše gradove i manastire, u roblje staviše narod. Od toga nesreć-
noga dana jadikuje i Petar I, Turci bez prestanka “Srbe bičem udaraju”
i drže pod jaram. Sve je nastalo zbog nesloge (“Poučenje u stiho-
vima”). U “Pjesmi Karađorđu” ističe jedinstvo u borbi protiv tuđina,
kojim se Srbi oslobodiše vjekovnoga ropstva. “Tako Srblji sebe izba-
više, i bezsmrtnu slavu zadobiše”. U opširnoj pjesmi “Pogibija vezir
Mahmut - paše Bušatlije na selo Kruse” (1796.) Vladika blagosilja
svoju vojsku pred veliku bitku i pominje da Crnogorci “Evo trista i
trideset ljeta” biju boj i prolivaju krv “da u tursko ropstvo ne upanu, i
slobodu ne izgube dragu”. Istovremeno ih, nesrećom u Kosovskome
boju i izdajstvom Vuka Brankovića “kad smo naše carstvo izgubili”
upozorava na ono što Turci pričaju i “vazda Srblje kore”. Zove ih da
se spomenu kojega su roda i plemena i slovenskoga, od iskona, imena.
Podsjeća ih da je Crna Gora gnijezdo sokolova, koji u slobodi žive, i
na pobjede koje su Crnogorci zadobili u bojevima protiv Turaka. Pri-

70
Up. Petar Petrović Njegoš, Freske na kamenu, isto, str. 456.
71
Isto, str. 456.

280
 Crnogorska nacija

zivanje Kosova ima osnovnu svrhu da se podsjeti na nekadašnju

srpsku carsku slavu, na izdajstvo Vuka Brankovića i nesreću koju
nanosi naesloga, pa Crnogorci obodre za viteški boj protiv staroga
dušmanina.
Skliska je otuda tvrdnja Milosava Babovića da je “Gorski vijenac”,
zasnovan na nacionalnom (srpskom), na kosovskom mitu, i da su “Cr-
nogorci i mišlju, i srcem, i duhom živeli s kosovskim mitom”. Pri-
govara pri tome istaknutim istoričarima i književnim kritičarima što
upravo u kosovskom mitu nijesu našli izvorište Njegoševe poetske
tvorbe: Stojanu Novakoviću što tumači da opjeva život i viteštva crno-
gorska, Svetislavu Vuloviću da je skup lirskih osjećaja, Pavlu Popo-
viću da je zasnovan na predanju i pjesmama o borbi za oslobođenje,
da slika naravi i običaje crnogorske, Jovanu Skerliću da je spjev o
oslobođenju Crne Gore. Posebno je iznenađen što dr Vido Latković
nije kosovski mit stavio u središte “Gorskog vijenca”. Ni savremeni
istoričari književnosti ne postupaju ispravno: Miodrag Popović je “bez
razloga prvim srpskim ustankom zamenio ulogu kosovskog mita u
strukturi Njegoševog speva”, dok ga Jovan Deretić nije pomenuo. Pri-
hvatljivo je samo što Ivo Andrić smatra da je “Njegoš tragični junak
kosovske misli”, a Isidora Sekulić da su davno prije nego što će po-
stati pjesnik Njegoševa misao i duh bili obuzeti idejom kosovskog za-
vjeta, osvetom.
Po priznanju Babovića, Njegoš je pjesnik kosovskog mita i tvorac
kulta Obilića u Crnoj Gori. I ranije je u Crnoj Gori postojala svijest o
tragici kosovskog poraza, ali je tek Njegoševim djelom odista poet-
sko-mitski transponovan. Njegoš je htio da i svakodnevni život Crno-
goraca bude prožet simbolima kosovskog mita.72

72
Up. Milosav Babović, Kosovski mit u Njegoševom „Gorskom vijencu“, Ko-
sovski boj u istoriji, tradiciji i stvaralaštvu Crne Gore, Zbornik radova, Crnogorska
akademija nauka i umjetnosti, Titograd 1990, str. 98-111. Kako opisuje M. Ba-
bović, Njegoš je smislio kapu, čija crna svila znači korotu za Kosovom, crvena
čoha srpsku zemlju zalivenu krvlju, a jedan njen kutak, Crnu Goru, sa grbom Ne-
manjića u sredini, ogradio je sa pet zlatnih niti, simbolizujući pet vijekova crno-

281
 Dr Dušan Ičević

Zna se da Petar I Petrović ne spominje Miloša Obilića, u “Pjeva-

niji” Sime Milutinovića iz 1387. godine, koja sadrži 174 pjesme sa
blizu 3.000 stihova, nema ni jedne koja bi se neposredno, u detalju ili
u cjelini odnosila na kosovsku bitku. Nije mogao naći ni jednu pjesmu
o kosovskoj bici na prostorima od Kotora do Ostroga i od Risna do
Rovaca, znači u svoj staroj Crnoj Gori i većini Brda. Tumači se da su
kosovske pjesme inspirativno izvorište jedino imale u Sremu (Sveto-
zar Martić), ili da ih je bilo, ali ih Sima Sarajlija nije htio bilježiti
(Nikola Banašević). Marko Kraljević, a ne Miloš Obilić junak je “Pje-
vanije”. I vladika Petar I poziva na junaštvo Marka Kraljevića, a ne
Miloša Obilića. “Veličanstvene slike kosovske epopeje, koje su u
pjesmama ovaplotili Vukovi pjevači (starac Milija i dr)... u Crnoj Gori
počele su da pamte i prenose dvadesetih i tridesetih godina prošloga
vijeka...” Preokret je učinio Njegoš uzvisujući kosovski kult, a Obilića
u uzor svim Crnogorcima.73
U objašnjenju kulta Obilića leluja se između istorijske ličnosti i us-
mene legende. Iako nema pouzdanih izvora da je odista postojao, na-
vode se posredni dokazi, npr. grad Mileševac kod manastira Mileševe,
koji je navodno pripadao Milošu, koji se vezuje i za Novi Pazar. Do-
daje se da se istorijski ništa pouzdano ne zna ni o glasovitim kosov-
skim junacima Ivanu Kosančiću i Milanu Toplici, ni o Jug Bogdanu i
Jugovićima, što nije smetalo narodnom pjevaču da ih ovjekovječi. I
predanje o Vukovoj izdaji sročeno je znatno kasnije, u vrijeme M.
Orbinija (kraj 16. vijeka) daleko od Kosova.74

gorske odbrane srpstva. Salio je i medalju Obilića da bi onoga ko je časno zasluži

obavezao da brani ime i slobodu (str. 111).
73
Up. Živko Đurković, Kosovska legenda u „Pjevaniji“ Sime Milutinovića Sa-
rajlije, Kosovski boj..., isto, str. 143-144, 146, 149-150.
74
Up. Petar Vlahović, Kosovska legenda u svetlu usmene crnogorske tradicije,
Kosovski boj, isto, str. 73. Legenda o knezu Lazaru, koji je Bogu odani junak, pod-
vižnik i mučenik oko koga se spleo svetački oreol, nastala je u crkvenim krugo-
vima i više značaja je imala u moravsko-podunavskim, nego u crnogorsko-herce-
govačkim predjelima. Miloš Obilić predstavlja srž kosovske legende. Ipak, Miloš
se prvo pojavljuje kao sporedna ličnost, drug ili partner drugih junaka. (M. Kralje-

282
 Crnogorska nacija

Samo Miloševo prezime se domišljato tumači. Zapisano je da se

variralo od Kopiljić, Kobiljić, Obiljević do Obilić. Kopil je ime, nadi-
mak, po Vuku: valjan, umješan, okretan čovjek, a ne pogrdno, kopile,
vanbračno dijete. Kobiljić je od – kobile, koja ga je, po narodnoj
pjesmi, i rodila i odojila. Pošto je, po jednom tumačenju, nedostojno
da se tako veliki junak i narodni ljubimac zove nadjenuto je prezime
Obilić, po – obilu, obilnosti.75
Istorijskoj nauci nije poznato, napominje Jovan R. Bojović, kada se
u Crnoj Gori počinje pominjati kosovska večera, knez Lazar, Miloš
Obilić, Vuk Branković, Kosovska bitka, Vidovdan. Navodi, međutim,
da je u crnogorskom kalendaru “Grlici” za 1835. godinu upisano da su
Srbi prije četiristo četrdeset i pet godina izgubili carstvo na Kosovu, i
spominju se S. Amos i knez Lazar, što se ponavlja u “Grlicama” za
naredne četiri godine. Naravno, Njegoš je u svojim pjesmama i naro-
čito “Gorskom vijencu” obilato obradio Kosovo i kosovske junake,
naročito Miloša Obilića. Za predanja, legende i kult o kosovskim
događajima i ličnostima “zaslužni su naši stari manastiri i
kaluđeri...”76
Za Vuka Brankovića legenda je isplela najcrnje osude i proklet-
stva, što su slijedili i poete i političari. Istorijski se, međutim, zna da je
Vuk Branković poticao iz ugledne vlastelinske porodice, čiji je otac
bio u doba cara Dušana gospodar Ohrida, da je Vuk gospodario
mnogo većim područjima stare Južne Srbije, i sjeveroistočnim predje-

vić, Relja od Pazara, I. Kosančić, M. Toplica) ili se ponekad poistovjećuje s drugim

ličnostima (M. Vojinović). Zanimljivo je Vlahovićevo opažanje da Miloš Obilić
nije pripadnik vladajuće klase, nego čovjek iz naroda (sluga), ali oličenje feudal-
noga, vazalskoga, staleškoga ideala vjernosti, čiji ponos ne dozvoljava ličnu ljagu i
poniženje (str. 205). Moglo bi se raspravljati ako je zaista bio sluga da li bi ga Ba-
njani smatrali rodonačelnikom, a Crnogorci svojim pretkom i Njegoš ga uzdigao u
nad-junake.
75
Up. Radmilo Marojević, Dvije skice za istorijske onomastike, Kosovski
boj..., isto, str. 258-261.
76
Up. Jovan R. Bojović, Vidovdan u Crnoj Gori, Kosovski boj..., isto, str. 214,
220.

283
 Dr Dušan Ičević

lima sadašnje Crne Gore; bio je zet kneza Lazara, da su Lazar i dva
zeta, Vuk i Đurađ Balšić, bili članovi porodičnog saveza, čiji je stare-
šina bio knez Lazar (K. Jireček), da je učestvovao u Kosovskom boju i
preživio (što mu se, izgleda, nije moglo oprostiti). Nakon Kosovskog
boja sklopio je mir s Turcima, ali neprijateljstva među njima nijesu
prestajala; učestvovao je na hrišćanskoj strani u bici protiv turske
vojske 1396. godine, u kojoj je kao turski vazal bio njegov šurak
Stefan Lazarević; sultan Bajazit je uspio da uhvati Vuka i baci ga u
sužanstvo, u kome je umro.77 Za propast srpskog carstva okrivljen je
istrajni borac i pobunjenik protiv zavojevača i pobjednika – Osman-
skog carstva.
U Crnu Goru je kosovski ciklus i kult kosovskih mučenika, kako
ustvrđuje dr Pavle Mijović, uveden početkom 17. vijeka iz primorja.
U Crnoj Gori su Lazarev kult i svetosavlje postali poznati po propa-
gandi vojvođanskih i drugih srpskih izvanjaca na Cetinju u drugoj
polovini 19. vijeka. “Oni su donijeli u Crnu Goru i slavjanoserbstvo i
sveserbstvo, i rasplamsali, od vremena Orbinija i Zmajevića, tinjajući
kosovski mit”. U Njegoševim djelima doživio je vrhunac u romanti-
čarskoj formi, a splasnuo oslobođenjem od Turaka.78
Vrhunac preokretanja mitske zbilje u istorijsku stvarnost valjda
jeste u tvrdnji da “Kosovo predstavlja okosnicu istorije Crne Gore”
(Dr Petar Vlahović),79 i u stereotipu da se “Crnogorci nikad nisu borili
za sebe, već za Srpstvo” (Dr Zoran Kontić).80 Pošto je “mit priča o
porijeklu” i “u mitu može sve da se dogodi” moguće je da se preobrati
za dnevne nacionalne potrebe. Ako je “...mit jedan od praoblika čove-
kovog tvorenja istorije / kulture”, i “nije nikakav simbol istine, već

77
Up. Miomir Dašić, Političke i društvene prilike u oblastima dinastije Crne
Gore u drugoj polovini XIV i prvoj polovini XV vijeka, Kosovski boj..., isto, str. 34,
44-47.
78
Up. Pavle Mijović, Crnogorski apokrifi, Crnogorski P.E.N., Cetinje 1992,
str. 203.
79
Up. Petar Vlahović, isto, str. 203.
80
Prema: Podrška jačanju Jugoslavije, Politika, Beograd, 29. mart 1997, str. 14.

284
 Crnogorska nacija

istina sama”,81 onda je upotreba mita umjesto događajne istorije za-

mamljiva i probitačna za nacionalne svrhe.
U mitu odista sve može da se dogodi, pa tako i ličnosti koje nijesu
postojale, ili bar nema pouzdanih dokaza, odistinski žive, vječito, čak
stvarnije od onih koje su zapisane bile učesnice Kosovskog boja.
Mit posjeduje stvarnost koja se ne da sporiti. Ona je takva, jedino
moguća, neprikosnovena, i bezvremena. Istovremeno postaje sudba
onih koje vodi u prapočetke, i odatle u luku u nove “predjele sna”: u
mitskom simbolu nalaze i ishodište i utočište. Dok je mit poetska
metafora, uzbudljivo se doima onih kojih se tiče. Kad prestane čar
fikcije, a nastupi jeza zbilje, onda je izvodljivo da se pod mitskom
maglinom zanesu i zavedu kolektivne opsjene i upute u nova mitska
polja. Prometnute u svijest i ponašanje pripadnika nacije, mitske slike
navode na činove koji su kobni po namjerama i učincima, i za one koji
ih čine, i za one protiv kojih su upravljeni. U nacionalnim sukobima se
najčešće i najžešće troše i lome mitske istine, jedne jedine. Mitski
stereotipi najviše zala nanose, ipak, onima koji ih nose u sebi, njima se
diče ili postupaju po mitskim uzorima, kada ih doslovno shvate.
Poetičnost mita natkriljuje pouku i biva estetski doživljaj. Kad se,
pak, pretvori u djelatnu poruku biva pogodno sredstvo za opsjenu i –
obmanu. Dok prebiva u umjetnosti, “mitra fikcija” svojim slojevima,
značenjima i vrijednostima obuzima čovjeka čežnjom i nadom za
ispunjenje, makar i nepostojećom. Ako se prenese u nacionalnu “ba-
nalnu svakodnevnicu” može biti zloupotrebljen za sasvim praktične
nakane nacionalnih vođstava, nacionalističkog programa i – pogroma.
U traganju za svojim “izgubljenim vremenom” u tjeskobnim vre-
menima krize određene nacionalne grupe, ili grupe u naciji, pribjega-
vaju mitu kao objašnjenju prošlosti i obasjanju savremenosti. Istina
mita je tada neporeciva i neponovljiva, u njoj se desilo sve što jeste i
što će biti. Božanska poruka u mitu, koju su naslućivali ili osjećali
prvobitni ljudi “u djetinjstvu čovječanstva”, pronosi se kroz kolekti-

81
Up. Veselin Ilić, Mit i stvaranje, Prosveta, Niš 1990, str. 18-95.

285
 Dr Dušan Ičević

vno pamćenje i predodređuje znamenja naroda za sva vremena. Mit se

ponavlja i obnavlja u trenucima nacionalne samospoznaje i pregnuća,
ali i samoobmane.
Mit hoće da je samo on istina sama. Tumači mita ga, pak, pripo-
dobljavaju ovovremenoj svrsi. Oni ga prekrivaju i priviđaju kao jedinu
stvarnost za koju se valja žrtvovati. Stvarnosna ili stvarna istina se
odbija kao posrnuće ili propast, pa je mit izbavljenje.82
Za mitskog čovjeka M. Đurić kaže “da nije svestan sebe”, što je
moguće reći i za modernog čovjeka da nije svjestan mitske koprene
koja prekriva i zamjenjuje zbilju. Mit nudi smisao koji pobuđuje pri-
padnike nacije na djela. U ljudima titraju osjećanja i sjećanja na vite-
šku prošlost i div-junake, koje slijede kada hoće da budu dostojni i da
ponovo zadobiju slavu.
Sve dok je metafora, mit je “divna slika”. Kad prelazi u svakodne-
vni život, i postaje istina, jedina stvarna, kojoj se vjeeruje i koja se
slijedi, onda biva opsjena i opsada uma i čina, koja navodi da se djela.
A djelo je ispunjenje koje je osveta za poraz koji se desio prije šest
stotina godina na Kosovu. Tad zastaje dah pred čudotvorstvom mita.
Mit koliko “... prkosi svim pravilima logike... nedosledan, ćudljiv, ira-
cionalan” (E. Kasirer) utoliko je neobavezan za rasuđivanje. Istovre-
meno i “istinski govor” i “fantastični govor” (Đanbaptista Viko), mit
postaje “pesma naroda”, “... isključivi proizvod fantazije celokupnog
naroda” (Jakob Grim). Dvosmislenost riječi je pravi izvor mitologije
(Boalo) i tako upotrebljiv za više svrha.83
Mitsko kazivanje zamjenjuje istorijske zapise i poništava ih čak i
onda kada postoje. O Kosovskoj bici i junacima sakupljeno je dovo-
ljno građe da se sazna šta se zbilo. Ipak je prevagnulo mitsko: ono što
je preokrenuto u događajima i značenjima prenošenjem crkvenih pra-
voslavnih srpskih poslenika i ono što je narodnim umotvorinama
proneseno i preoblikovano u istinite prizore i ličnosti. Ako se za Crnu
82
Up. Dušan Ičević, Kuda ide nacija, NIO Univerzitetska riječ, Centar za
marksističko obrazovanje „Milun Božović“, Titograd 1986, str. 62-85.
83
Up. Veselin Ilić, isto, str. 21-22, 31, 34, 37, 45-46.

286
 Crnogorska nacija

Goru na sve doda i stvarna istorija, koja se puni mitom, onda je

moguće da se stvori privid nacionalne sudbine i istine koja traje, ne-
promijenjeno do sada, i nadalje. Vjerodostojnost iščezava, čak se po-
nekad optužuje da huli na pravu istinu. Mit nadvladava, pošto je
upravo on vjerodostojan, vjeruje mu se i ne dokazuje se. Obogotvo-
renje dostiže svoj vrhunac i konačni smisao.
Njegoševa apoteoza Kosova ima sasvim razumljive metaforične i
konkretno-istorijske porive i potrebe. One su u literaturi svestrano ob-
rađene. Zanimljivo je, razmotriti zašto kod cetinjskih vladika, posebno
kod Petra I i Njegoša, i kod Crnogoraca nijesu toliko bii razvijeni kult
sv. Save, niti svetosavlje kao što je kod Srba, bilo osnovna vjerska
inspiracija i intonacija. “Njegoš nikad nije spomenuo Savu Nema-
njića” (dr Danilo Radojević). Ako su u srednjovjekovnoj Srbiji crkva i
narod bili jedinstveni, u Crnoj Gori su sve vrijeme oslobodilačkih
borbi i očuvanja nezavisnosti ujedno bili spojeni vladari i vladike sa
narodom, koji ih je birao, a vladike samo, zbog kanonskoga prava,
potvrđivali karlovački mitropolit ili sverosijski patrijarh. Opkoljena u
Osmanskome carstvu, koje je Crnu Goru smatralo svojom teritorijom,
i Mletačkom Republikom, koja je težila da se proširi, Crna Gora je
bila istorijski neobičan prizor malene države, koja se ne predaje
velikim svjetskim silama ili ne prodaje i ne podaje “latinskim
varalicama”.
Crnogorska pravoslavna crkva je sticajem istorijskih prilika bila
samostalna, naročito nakon ukidanja Pećke patrijaršije. Narod je birao
popove i vladike, koji su s narodom svakodnevno opštili i vojevali,
bez crkvenih dogmi, obreda i formalnosti, koje kruto vrše “Božju
volju”.
Crnogorci nijesu bili pobožni na institucionalni način, niti su meta-
nisali pred Bogom i njegovim slugama. Narodski popovi i kaluđeri su
više bili simbol prave vjere protiv nekrsti, i ravnopravni bojovnici,
nego osamljeni isposnici ili crkveni velikodostojnici, koji se sa past-
vom srijeću u trenucima pojanja i propovijedi. Vladike su češće s
narodom u dogovorima pred bojeve, ili radi umira plemena i ljudi, ili

287
 Dr Dušan Ičević

radi zajedničkoga izglasavanja odluka, nego za predikaonicom, držali

svoje propovijedi. Nije svetosavlje, kao vrlina krotkosti i pitomosti, ili
duh kosovske nesreće i zavjeta, odnosno opredjeljenja za carstvoi ne-
besko, nego borbena religija crnogorskoga naroda i vladika “Za krst
čani i slobodu zlatnu” nadahnjivala pokoljenja Crnogoraca za nepreki-
dnu borbu, “do istrage naše ali turske”.
Crnogorci su se opredijelili za ovozemaljski život i borbu protiv
zla svakojega, a ne strpljivo i trpeljivo iščekivanje Božije milosti, koja
će kad-tad obasjati “sveti narod”.
Tek je odista Prvim srpskim ustankom 1804. godine i Drugim srp-
skim ustankom 1815. godine srpski narod počeo da sveti Kosovo i
sebi borbom izvojevuje slobodu i dostojanstven život. Izmišljanje iz-
daje i izabiranje preseljenja u carstvo nebesko može biti opravdanje za
viševjekovno ropstvo, ali ne i sudbinska i egzistencijalna poruka za
pravi i pravedan, pogotovu slobodan život. Svako, naravno, ima pravo
da brani svoje priklonjenje najvišoj sili kao vrhunsku vrlinu, moralan i
žrtveni čin, kojim se iskupljuje za sva vremena, pošto se opredijelio za
vječiti život, ali je ono zakidanje prava čovjeka na slobodan izbor
života u vjekovnoj borbi za uzvišene ideale ljudskosti i praktično
predavanje i priznavanje sopstvene nemoći i klonuća.

5. Crnogorstvo i crnogorska nacionalna svijest

U odgonetanju nacionalne svijesti Crnogoraca domišljaju se i

variraju spojenice o srpskome crnogorstvu i crnogorskome srpstvu (na
primjer u polemici Tomović - Vojinović). Crnogorstvo se izvodi iz
srpstva ili se uzima za vjerodostojni dokaz autohtone crnogorske na-
cionalne svijesti.
O crnogorstvu je, međutim, pisano još u prošlome vijeku. U “Glasu
Crnogorca” su 1884. godine, kako zapisuje S. Matavulj, izlazili “fa-
mozni članci o Crnogorstvu, koji onako nemilo odjeknuše u srpskom
novinarstvu i izazvaše negodovanje u naprednijoj crnogorskoj omla-

288
 Crnogorska nacija

dini”. Ne treba se varati, dodaje Matavulj, da je i u ono doba sva

prosvijetljena crnogorska omladina bila zadojena srpskim i čovječan-
skim naprednijim idejama. U tim člancima se tvrdilo da je “Crno-
gorstvo” pojam zaseban, koji ima sve uslove opstanka i razvića bez
potrebe da se oslanja na drugo što. Matavulj ocjenjuje da se time Crna
Gora kroz svoj službeni organ odricala svoje istorijske misije, koju on
očigledno vidi jedino u Srpstvu. Objavljivanje članaka je izazvalo
graju svih znatnijih srpskih listova, a zatim su naglo prestala.84 Mata-
vulj ne objašnjava podrobnije šta je bilo u člancima, ni koji su
prigovori upućivani “Crnogorstvu”, ali je vjerovatno bilo nepoćudno
za politiku tadašnje Srbije i ideju Srpstva, kojom je Crna Gora
“odgajana”.
U Crnoj Gori su veliku prosvjetiteljsku ulogu obavljali i tzv. iz-
vanjci, najčešće Srbi. Oni su bili ugledni književnici, pisci zakona,
sekretari crnogorskih vladika/vladara, sastavljači programa i udžbe-
nika za škole, izdavači novina, zanesenjaci crnogorskom borbom,
obožavaoci “srpske Sparte”. Među njima su bili i sasvim praktični po-
slenici za “srpsku stvar”, povjerljivi ljudi, pa i uhode i doušnici srbi-
janskih vlada i vladara, koji su kao plaćenici “strane vlade” nastojali i
doprinosili da se u Crnoj Gori srpski misli, govori i djela. Otvoreno je
za naučno istraživanje koliko su Srbi došljaci, zvani “izvanjci”,
upravo srpski prosjetljavali crnogorsku mladež.
Matavulj daje pregled svih značajnijih ličnosti koje su u njegovo
vrijeme, i ranije, boravili na Cetinju. Zanimljivo je opažanje, za koje
ne daje objašnjenje, da se među glavnim odlikama Crnogoraca ističe
nepovjerljivost, gotovo odvratnost prema Srbima “izvanjcima”.85
Crnogorski vladari i vladike čine što najviše mogu na podizanju
prosvjetnih ustanova u Crnoj Gori. Učitelji, školski nadzornici, mi-
nistri prosvjete u crnogorskim školama mahom su bili Srbi izvanjci,
koji, po mišljenju Dragoja Živkovića, podučavaju u srpskome duhu.

84
Up. Simo Matavulj, Bilješke jednog pisca, isto, str. 217.
85
Isto, str. 74.

289
 Dr Dušan Ičević

Tako je prvi učitelj u maloj školi na Cetinju bio obrazovan u šiben-

skome Sjemeništu u slaveno-serbskome duhu istočno-pravoslavne ili
“srpske” vjere. On je i programe, i udžbenike, i nastavu sastavljao je i
izvodio u znaku srpstva: podučavao je crkvenu i srpsku istoriju oslo-
njenu na predanje, i srpsku gramatiku. U Knjigopečatnji upraviteljstva
crnogorskog štampani su i korišćeni Srpski bukvar radi učenja mladeži
graždanskome čitanju (1836. godine) i Srpska gramatika sastavljena za
crnogorsku mladež (1838. godine). U školama je kasnije predavan pred-
met “Srpska istorija”. Učitelji u školama su bili pretežno Srbi iz Voj-
vodine, Dalmacije i Hrvatske (iz austrijske srpske sredine).86 I u vrijeme
knjaza Nikole učiteljuju ili su školski nadzornici, te ministri prosvjete
(Sima Popović, Jovan Pavlović) Srbi iz Vojvodine i Dalmacije.
Činjenice o pretežno prosvjetiteljskome srpskome djelanju “izva-
njaca” u Crnoj Gori D. Živković komentariše tako da Petar II “nije
tada razmišljao da će preko učitelja - izvanjaca, znatno više upućenih
u bogoslovska znanja nego u svijet svetovne nauke, time biti širom
otvorena vrata za plasiranje “srpstva” kao “narodnosne” odrednice,
kroz nastavu o “srpskoj” vjeri kao okviru za sve Južne Slovene (Slo-
veno-Srbe), podanike nekad prostranog Dušanovog carstva”. Oni su
nastojali da ožive kosovski mit i legendu u crnogorskoj sredini, da
tako utiču na shvatanja crnogorskoga podmlatka i stvore svijest da je
Crna Gora dio “srpskih prostora”, pošto ispovjeda “srpsku vjeru” i
govori dijalektom srpskoga jezika.
Njegoš je, po Živkovićevom mišljenju, bio pomirljiv prema uta-
panju crnogorstva u crnogorsko “srpstvo”, smatrajući da nezavisna
Crna Gora može preko zalaganja za “srpstvo” mnogo uticati na oslo-
bodilačku borbu i buđenje srpske raje. Nije predviđao pri tome kako
se to može nepovoljno vratiti kad u Srbiji dođe do formiranja države i
vjersko i jezičko “srpstvo” budu korišćeni za svojatanje crnogorskoga
naroda kao dijela srpskoga naroda.87

86
Up. Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda, II, isto, str. 552-553.
87
Isto, str. 554.

290
 Crnogorska nacija

U slijedu svojih razmatranja o Njegoševome “srpstvu” Tomović

dolazi do novog pojma: “crnogorskoga srpstva”, kojima daje značenje
crnogorske eklezijastičke svijesti u njenoj angažovanoj varijanti, koje
je istorijski presudan, različit od srpstva u kome bilo prostoru na Bal-
kanu i od etničkoga srpstva u Srbiji, te koje je i simbol privrženosti
Crnogoraca jugoslovesnkoj ideji. Oni nije ništilo, nego podizalo crno-
gorsku nacionalnu samosvjojnost, bilo pragmatično političko sredstvo
za ostvarenje narodnih ideala. “Crnogorci su se najčešće nazivali Sr-
bima i srpstvom sve što je među Južnim Slovenima bilo okupljeno
oko hrišćanskog krsta, nalazeći se istovremeno u antiotomanskoj
imperiji”. A Crnogorci su vodili vjekovnu borbu protiv Turaka ispred
i u okviru zajedničkoga fronta i ujediniteljskih težnji balkanskih
naroda. “Rješenje zagonetke” Njegoševoga, valjda i svakoga, “srbo-
vanja” jeste u shvatanju da se umjesto o Crnogorcima - Srbima, od-
nosno o Crnogorcima koji su, u etničkome smislu, derivacija srpskoga
naroda govori “o crnogorskom srpstvu ili preciznije rečeno crnogor-
skoj konfesionalno-političkoj određenosti u okviru ovog pojma”.88
Tomović istrajava na osnovnome tumačenju srpstva u crnogorstvu
izraženome u srpsko-pravoslavnoj simbiozi, ali bi istovremeno htio da
ga relativizuje kroz uvođenje novoga pojma, čime još više zamućuje
stvarnu strukturnu činjenicu u nacionalnome osvješćivanju Crnogo-
raca. Konačno i sam, makar u vidu hipoteze, postavlja da je u
Njegoševome pjesničkome jeziku i u njegovoj praktično-političkoj
djelatnosti srpstvo “idejna, vjerska i kulturno-istorijska datost, interpo-
lovana svijest u jednoj etapi razvoja crnogorskog naroda u složenim
srednjovjekovnim prilikama”, pa u doba otomanske najezde oslonac
oslobodilačkoj ideji pravoslavnoga, hrišćanskoga i slovenskog naroda
na Balkanu.89
Perko Vojinović “nacionalni duh”, koji Slobodan Tomović upo-
trebljava za posebnu nacionalnu svijest koja se kod Crnogoraca izra-

88
Isto, str. 406-407.
89
Isto, str. 405-406.

291
 Dr Dušan Ičević

žava u nacionalnome karakteru romantičarskoga čojstva i junaštva,

smatra najbližim spiritualističkoj teoriji nacije. U težnji da potkrijepi
svoju “hipotezu” da Crnogorci nemaju nikakve veze sa Srbima po
osnovama krvi, rase i jezika Tomović pravi novu etnogenezu “hipote-
tičnih predaka” Crnogoraca za koju nema valjanih dokaza.90
Po Tomovićevome mišljenju u Crnoj Gori i kod Njegoša obnavlja
se antički duh. Vojinović mu prigovara što je korijene “Gorskog vi-
jenca” ne traži u crnogorskoj i evropskoj stvarnosti i u Njegoševoj
samonikloj intelektualnoj genijalnosti, nego “u zapretanoj vatri pri-
marne antičke duhovnosti”.91 Nije prihvatljiva teza da se kod Njegoša
pojam Crnogorac upotrebljava u etničkome, a Srbin u konfesional-
nome smislu. Vojinović ironiše Tomovićeve “zapetljane” i protivslo-
vne iskaze, na primjer o autohtonosti Crnogoraca i o srpskoj pravo-
slavnoj tradiciji u temeljima crnogorske nacionalne individualnosti, o
tome da je u Crnoj Gori bilo Srpstva, ali nikada Srba, o “našem na-
rodu” koji označava, prije svega, pripadnost srpskoj etničkoj zajednici
itd. Crnogorci su u sebe, u Njegoševom vremenu, kaže Vojinović,
smatrali dijelom srpskoga naroda, a Crnu Goru dijelom srpskih ze-
malja, u širem značenju toga pojma (za razliku od Srbijanaca).92
Crnogorci su se, tvrdi Vojinović, hiljadu godina osjećali Srbima,
ali su stvaranjem svoje države od kraja 18. vijeka izgrađivali i svoju
nacionalnu posebnost, koju je i Njegoš izrazio u “Gorskome vijencu”.
Ona se ispoljava u posebnome mentalitetu, etikci, pravnoj svijesti i
običajima.93 U društveno-istorijskome razvoju je postalo “prirodno što
je današnje stanovništvo, po porijeklu nekad srpsko, u specifičnim
istorijskim uslovima postepeno izgrađivalo svoju nacionalnu
samosvijest”.94

90
Up. Perko Vojinović, „Komentari“ filozofa Slobodana Tomovića ili savre-
mene zablude o Njegošu i Crnogorcima, Ovdje, 239, isto, str. 24.
91
Isto, str. 237, 28.
92
Isto, str. 239, 25.
93
Isto, str. 238, 25.
94
Isto, str. 239, 25.

292
 Crnogorska nacija

Na skupu “Etnogeneza Crnogoraca i marksističko određenje na-

cije”, juna 1981. godine u Titogradu, elaborirane su i teme o nacio-
nalnoj svijesti Crnogoraca. Prema osnovnim shvatanjima o nastanku,
razvoju i osobenosti crnogorske nacije u srpskome supstratu ili samo-
bitnosti i samorazvoju iz autohtonoga etničkoga sastava davani su
odgoori i na nacionalno osvješćivanje.
Crna Gora i crnogorski narod su po mišljenju dr Mirka Barjakta-
revića, do prvih decenija 20. stoljeća bili samo politički pojmovi, dok
su se Crnogorci etnički osjećali i iskazivali Srbima. Crnogorce kao
narod i kao naciju vremenski odvojeno, kaže, možemo posmatrati od
Drugoga svjetskoga rata i naše revolucije.95 Crnogorci su, ipak, Srbi
sudeći po jeziku, do skoro čuvanim osnovnim narodnim običajima i
vjerovanjima, opštim pogledima na život i svijet, te njihovoj samoos-
jećajnosti i samoiskazivanju.96
Kada se tako relativizuje početna tvrdnja sa zaključkom da su oni Sr-
bi koji imaju poneku regionalnu crtu i odliku, potire se i makar suzdr-
žano, priznavanje posebnosti crnogorske nacije i nacionalne svijesti.
Shvatajući naciju kao tvorevinu koja nastaje još u feudalnome
društvu na suprotnosti između sela i grada, u vrijeme kada se učvr-
šćuje država tržišnim uređenjem, što je u Crnoj Gori nastupilo poslije
Berlinskoga kongresa, 1878.godine, dr Branislav Đurđev misli da su
Crnogorci posebna južnoslovenska nacija. U nacionalnu svijest Crno-
goraca ugrađeno je shvatanje “o nikad nepokorenoj Crnoj Gori”.97 Na
tradiciji samostalnosti od turske vlasti i nezavisne države “... u 20.
vijeku izrasta civilna država sa dinastijom Petrovića”. Postepeno se
odigrava proces u kome su naročito nakon ujedinjenja jugoslovenskih
naroda “počeli (su) pucati istorijski nastali srpski okviri u suštini
procesa već formirane crnogorske nacije”.98

95
Up. Dr Mirko Barjaktarević, Mnogostruki uticaji, isto, str. 15.
96
Isto, str. 20.
97
Up. Dr Branislav Đurđev, O postanku crnogorskog naroda, isto, str. 36.
98
Isto, str. 39.

293
 Dr Dušan Ičević

Kompleksnije obrazlaže poimanje nastanka, etničkoga pripadanja i

razvoja crnogorske nacije dr Dimitrije Dimo Vujović. U analizi druš-
tveno-istorijskih okolnosti, koje su doprinijele narodnosnome, odno-
sno nacionalnome oposebljavanju Crnogoraca iz srpskoga etnosa na-
lazi osobenosti u naročitome plemenskome uređenju, koje nije identi-
čno sa onim iz prvobitne zajednice, pošto se zasniva na privatnome
vlasništvu (čak je privatno i korišćenje zajedničke svojine), u proce-
sima imovinske i klasne diferencijacije, u jačanju glavarskoga sloja,
postepenoga probijanja početnih kapitalističkih odnosa, stvaranju nat-
plemenskih organa i državne organizacije, oslobodilačkim borbama,
koje su ujedinjavale Crnogorce u borbi protiv tuđinskih osvajača, u
centralizatorskoj funkciji vladika (duhovnih i svjetovnih vladara)
dinastije Petrovića, u nastajanju građanskoga društva. Krajem 18. i
početkom 19.vijeka se već toliko razvila sitna robna proizvodnja da su
joj preuski i seoski i plemenski okviri, pa se javlja sloj sve bogatijih i
brojnijih trgovaca, crnogorski pazari kao jezgra budućih gradova, je-
dinstveno unutrašnje tržište, koje je u cjelinu povezuje Crnu Goru.
Glavarski sloj se pretvara u gospodareći društveni sloj, koji zaposjeda
i političku vlast, stvara državne organe, koje oličavaju crnogorske vla-
dike sa opštecrnogorskim interesima nasuprot plemenskoj anarhiji.99
Moderna crnogorska država je, po Vujovićevom mišljenju, pot-
puno nova tvorevina, odnosno nije ni formom, ni sadržinom, prosti
nastavak srednjevjekovne zetske države, pa ni države Crnojevića, ali
je, ipak, svijest o posebnoj državi živjela u narodnoj tradiciji, kao i
želja da se ona obnovi. Crnogorska država se istovremeno borila pro-
tiv tuđinskoga turskoga feudalizma, i protiv sopstvenoga plemenskoga
društva, koje se razvilo nakon padanja pod tursku vlast,100 čija vlast
nije bila potpuna, ali je umnogome opredjeljivala razvitak Crne Gore.
Svakako, zaključuje dr D.Vujović, “Bez postojanja posebne crnogor-
ske države teško da bi došlo do formiranja individualnosti, koju nazi-
99
Up. Dimitrije Dimo Vujović, Prilozi izučavanju crnogorskog nacionalnog
pitanja, isto, str. 22-26.
100
Isto, str. 15-16.

294
 Crnogorska nacija

vamo crnogorski narod, odnosno kasnije crnogorska nacija. Zahva-

ljujući što su se našli u zajedničkoj državi, crnogorska, brdska i
hercegovačka plemena su se integrisala i slila u jednu cjelinu, koja je
dobila ime po onoj relativno maloj teritoriji oko Cetinja, ali koja je
zbog svojih posebnih geopolitičkih i drugih uslova postala jezgro
jedne slobodne teritorije, odnosno kasnije slobodne države”.101
U raspravi povodom Kulišićeve knjižice, dr D. Vujović, polazeći
od stava da nacija nije etnička kategorija, navodi okolnosti koje su
pridonijele da se “... u okviru ili uporedo sa srpskom sviješću rađa
(se) i razvija i crnogorska svijest”.102 Konstanta stanovništva da-
našnje Crne Gore, koja se uopšte nije mijenjala od najstarijih vre-
mena, bez obzira na istorijske mijene i istorijske tvorevine, pa i na
mijenjanje ili lokalno određivanje svog imena, – jeste etničko ime
Srbi i srpski jezik.103
Vremenom se naporedo upotrebljava i srpsko i crnogorsko ime, ali
nikada u smislu nesrpski narod, nego samo u izražavanju posebnosti i je-
dinstva stanovništva Crne Gore, “koje predstvalja jednu istorijski formi-
ranu cjelinu u odnosu na drugo srpsko ili nesrpsko stanovništvo”.104 A
crnogorska narodna ili kasnije nacionalna individualnost, nastavlja dr
Vujović, istorijska je tvorevina nastala za posljednjih pet stotina godina
istorijskoga razvitka, uglavnom od doba Crnojevića do današnjega
dana.105 Moglo se, istina desiti, kako napominje, da se Crnogorci inte-
grišu u srpsku naciju, pošto je 19. vijek otvorio dvije istorijske moguć-
nosti: za integraciju u srpsku naciju, ili razvoj u posebnu naciju.
101
Konstituisanje posebnog crnogorskog individualiteta koje se zaustavilo na
granicama države, dr D. Vujović ilustruje stanovništvom koje je ostalo izvan gra-
nica crnogorske države, kod njega tada i ne rađa posebna crnogorska svijest, iako
je etnički i duhovno sasvim blisko ili identično onom u granicama Crne Gore (Isto,
str. 28).
102
Up. Dimitrije Dimo Vujović, O etnogenezi Crnogoraca i marksističkom
opredjeljenju nacije, isto, str. 71.
103
Isto, str. 65.
104
Isto, str. 72.
105
Isto, str. 74.

295
 Dr Dušan Ičević

Nacionalno konstituisanje Crnogoraca naročito je omogućeno oslo-

bodilačkim ratovima 1876-878. godine, koji je za Crnu Goru imao
značenje buržoasko-demokratskih revolucija u drugim zemljama,106 te
Berlinskim kongresom. To su vremenske međe od kojih počinju brže
da se razvijaju društveni odnosi koji jedino dovode do konstituisanja u
naciju. U Crnoj Gori taj proces je u toku već stotinu godina i prošao je
tri faze razvitka:
prva, u okvirima nezavisne crnogorske države, odnosno od Berlin-
skog kongresa (1878-1918. godine), završen proces nacionalnoga
individualizovanja,
druga, u okvirima jugoslovenske buržoaske države (1918-1941.
godine), kada se “lomi” između srpske i crnogorske nacionalne
svijesti, i
treća, u periodu socijalističke revolucije i socijalističke izgradnje
(od 1941. godine do danas), kada se određenije oblikuje cnogorska
nacija u poseban entitet.107
Za razumijevanje svojstvenosti crnogorske nacije bitne su, po mi-
šljenju M. Stanišića sopstvena slobodarska tradicija i državna organi-
zovanost, koji su jačali “... jedinstvo etnički srodnog stanovništva, nje-
govu međusobnu solidarnost i svijest o opštecrnogorskom interesu”.
Rađao se i osoben kulturno-duhovni život naroda i duhovno ustrojstvo
(mentalitet) Crnogoraca, etno-psihološke karakteristike, posebnost tzv.
narodnoga karaktera, koji su činili konstitutivni elemenat nacije.
Razvijao se poseban i samonikao pogled na svijet i društvo, koji se po
Stanišićevome mišljenju, znatno razlikovao od pogleda na društveni
život kod ostalih jugoslovenskih naroda. U narodu se oblikovala i
rasprostirala svojevrsna filozofija života u čijem središtu je slobodo-
ljublje, smisao borbe za slobodu. Stvarana je osobita crnogorska etika,
sistem vrijednosti i moralnih normi na društvenoj koheziji plemen-
skoga društva i na čistoti ideala oslobodilačke borbe, koji je bio

106
Isto, str. 61.
107
Isto, str. 75-77.

296
 Crnogorska nacija

primjeren ratničkome načinu života i u kojima su čojstvo i junaštvo

najviše vrline.108
Nacionalna svijest Crnogoraca izrazitije je, znači, oblikovana i
“dovršavana” baš u međuratnome periodu, sa vrhuncem svoga samo-
identifikovanja u zajedničkoj borbi svih jugoslovenskih naroda u borbi
protiv spoljnjega zavojevača i unutrašnjega klasnoga protivnika. Ras-
prave, međutim, još traju da li je nacionalno osvješćivanje Crnogoraca
kao “masovna svijest” postojala i ranije, bez mogućnosti da se pot-
punije ispolji ili je tek tada “dovršeno”, ili se još “samoosvješćuje”.
U novim društveno-istorijskim okolnostima, makar u prekidu sa-
mostalnoga razvitka, zbog gubitka državne nezavisnosti, pripajanja
Srbiji i svođenja u novoj državi na geografski pojam i regionalni sta-
tus, na zetsku oblast i zetsku banovinu, bez mogućnosti faktičkoga
odlučivanja i bez prava na istorijski i nacionalno - politički identitet u
centralističkome režimu upravljanja, do opštenarodnog ustanka protiv
stranog osvajača i buržoaske vladavine, masovne NOB i socijalističke
revolucije, odnosno svoje nacionalne države, federalne Crne Gore u
zajednici ravnopravnih naroda i narodnosti, – crnogorski narod po-
tvrdio svoju nacionalnu individualnost i u kvalitetno drugačijim druš-
tvenim uslovima konstituisao se ponovo u samostalan državno-pravni
subjektivitet.
Najave i namjere da se svakom promjenom političkoga režima, od-
nosno vlasti može iznova “provjeravati” postoji li ili ne postoji crno-
gorska nacija i hoće li opstati crnogorska država ili će se pretvoriti u
kakav region, zapravo je samo manipulacija, iluzoran i antiistorijski
posao. Uputnije je da se omogući svestran moderan razvoj crnogorske
nacije i države u procesima robne ekonomije, integralnoga tržišta,
sveobuhvatne informatičke revolucije, pravne države i višepartijske
parlamentarne demokratije.
Slobodan i svestran napredak Crne Gore kao ravnopravne zajednice
svih koji u njoj žive u skladu je sa savremenim procesima u svijetu.

108
Up. Milija Stanišić, isto, str. 203-225.

297
 Dr Dušan Ičević

6. Srpski naučnici o srpskoj i crnogorskoj naciji

Ugledni srpski naučnici, istoričari, sociolozi, politikolozi, i oni

koji se kompleksno bave nacionalnim fenomenom, izričito ili kon-
tekstualno priznaju crnogorsku naciju. Većina smatra da je ona nastala
kroz nezavisnu državu koja joj je omogućila da se osamostali i odvoji
od srpskoga naroda/ nacije. Pri tome se polazi od srpskoga etničkoga
porijekla ili se ne zalazi u etničku obradu.
Brojni su, naravno, i naučnici koji crnogorsku naciju smatraju poli-
tičkom tvorevinom, izumom Komunističke partije, Kominterne, poje-
dinih političkih osoba. Čak se proglašenje crnogorske nacije uzima za
dokaz o zavjeri protiv srpskoga naroda, sredstvom cijepanja i raza-
ranja srpstva i nasilnom politikom uništenja srpstva. Za njih ne postoji
niti može nastati nikakva crnogorska nacija. pa svi prirodno-istorijski,
etnički, jezički, vjerski, emotivni itd, razlozi dokazuju da su Crnogorci
samo dio Srba na određenoj teritoriji, koji su imali osoben istorijski
razvoj i u jednome razdoblju svoju, ali srpsku, državu, pa su samo
jedan od brojnih naziva za Srbe. (Šumadinci, Hercegovci, Ličani itd.).
Svako ko pominje ili postavlja za raspravu postojanje kakve crnogor-
ske nacionalne posebnosti neprijatelj je srpstva ili je “sumnjiv”
naučnik. Naročito izaziva zazor govorenje i pisanje o crnogorskoj na-
ciji u vrijeme novoga rata na Balkanu kada je srpstvo ponovo na isto-
rijskome iskušenju zbog pokušaja zakletih neprijatelja, Vatikana, Nje-
mačke, oklnih država, svjetske zavjere da satru srpski rod.
Za svestranije naučno spoznavanje i istraživanje, naravno, nije do-
voljno da se samo iskazima dokazuje ili osporava postojanje kakve
nacije, nego je potrebna kompleksna multidisciplinarna obrada.
Kako će biti tretirana, priznata ili poricana crnogorska nacija uve-
liko zavisi od teorijskoga i konkretno-istorijskoga tumačenja nastanka
i razvoja srpske nacije. Istorijske okolnosti da je srpski narod vjeko-
vima živio razdvojen u više država i sa nejednakim statusima ometali
su istovremeno i istovrsno nacionalno osvješćivanje i konstituiasanje
srpske nacije. Jezgro nastajanja srpske države je u Raškoj, Stara Srbija

298
 Crnogorska nacija

je na Kosovu i Metohiji sa najvrjednijim kulturno-duhovnim spome-

nicima, središte Dušanovoga carstva je Makedonija, zvana Južna
Srbija, Bosna je bila srpska feudalna država pod Tvrtkovima, a Herce-
govina pod hercozima. Crna Gora, koja je smatrana srpskom zemljom,
bila je nezavisna država, sem u periodu do vladavine Nemanjića ili u
periodu neprekidne borbe za svoju slobodu i samostalnost. Propašću
srednjevjekovne nemanjićke države srpski narod potpada pod tursku
vlast, ili bježi ispred turske najezde, kroz procese migracije ili velike
seobe pod Čarnojevićima nastanjuje krajeve preko Save i Dunava,
gdje dobija posebne statuse u Vojnoj Krajini ili u Vojvodini, u okviru
austrijske ili austro-ugarske dvojne monarhije. Oslobodilačkim bor-
bama stvorena je nova država u tzv. Beogradskome pašaluku, u na-
mjeri, (Garašaninovo “Načertanije”) da se priljube sve srpske zemlje,
a u Vojvodini se djelovanjem građanstva najprije začinje proces
nacionalnoga preporođenja Srba.
Tako rasut u više država, sa više političkih režima i statusa, srpski
narod nije mogao imati jedinstven pokret niti program nacionalnoga
osklobođenja i oblikovanja. U njemu je, uprkos odvojenosti i rasutosti,
postojala težnja, za samostalnošću i sjedinjenjem.

a) Kako i kada je stvorena srpska nacija?

Teoretičari, istoričari, sociolozi, etnolozi, naciolozi, demografi

itd. spoznali su svu složenost nastajanja i razvitka srpske nacije i
pokušavali da nađu zajedničke metodološke postupke i mjerila. Me-
đutim, uobličila su se bar dva osnovna shvatanja.
Po jednome, srpska nacija je “proživjela” u osnovi istovjetne pro-
cese društveno-istorijskoga konstituisanja shodno klasičnim nacijama
na zapadu, ali označene osobenostima koje je sa sobom nosila istovre-
mena borba protiv vojno-feudalnoga poretka i tuđinske turske vlasti.
Po drugome konceptu, srpska nacija je nastala, prije poznatih pre-
lomnih istorijskih događaja u narodnoj revoluciji, u 18. vijeku srpskim
ustancima i stvaranjem nezavisne srpske države.

299
 Dr Dušan Ičević

Posebno postoji shvatanje da je narod = nacija, pa su i srpski narod

i srpska nacija istoznačni pojmovi.
Na iskustvu formiranja nacije na Balkanu dr Najdan Pašić je
naznačio da one predstavljaju prelaz “između onoga kako su se nacije
formirale u Evropi na početku savremene ere i današnjeg formiranja
nacija u slabo razvijenim zemljama”. On smatra da je nacija specifična
narodna zajednica i istorijski uslovljeni oblik zajedništva i komplek-
sne integracije društvenoga života u ekonomskoj, političkoj, kulturnoj
i idejnoj sferi. Ona nastaje u onoj epohi društvenoga razvoja, kada us-
ljed dostignutoga stepena društvene podjele rada bitan uslov daljega
razvoja materijalnih proizvodnih snaga društva postaje tješnje u
unutrašnjoj povezanostin društvenih djelova. Nastajanje nacije samo
je istorijski trenutak zgušnjavanja i tješnjega povezivanja elemenata
zajedništva stvaranih tokom istorije. I srpska nacija je nastala u oso-
benim uslovima oslobađanja od turske vlasti na istovrsnoj etničkoj i
vjerskoj podlozi, narodnome jeziku, prodoru početnih kapitalističkih
odnosa i postepenoga stvaranja mlade građanske klase. Ostvarenjem
državne nezavisnosti zvanično je označeno konstituisanje srpske
nacije.109
U raspravi o metodološko-teorijskim problemima u izučavanju
nastanka i razvitka srpske nacije iz 1978. godine pretežno je zastupano
stanovište i kompleksnom društveno-istorijskome procesu stvaranja
srpske nacie u toku 19. vijeka, ali i shvatanje da je ona, pošto je isto
što i srpski narod, nastala znatno ranije.
Postanak srpske nacije smatra se izrazom nastajanja nove epohe,
raspada feudalizma i svih srednjovjekovnih oblika življenja i mišlje-
nja. Ona je u suštini proizvod borbe protiv feudalne i tuđinske vlasti.
U ekonomsko-društvenim procesima već krajem 18. vijeka stvara se
sloj trgovaca koji raspolaže kapitalom i značajno učestvuje u srpskim
ustancima. Ipak, srpske ustanke su izrazito nosili selo, knežina, nahija.

109
Up. Dr Najdan Pašić, Nacionalno pitanje u savremenoj epohi, Radnička
štampa, Beograd 1973, str. 85-86, 94, 111 itd.

300
 Crnogorska nacija

Seljaštvo je činilo masovnu vojsku ustanaka, sloj seoskih starešina,

trgovaca itd. postaje predvodnik u oslobodilačkim borbama. Mlada
građanska klasa se sporo formira, u opreci sa naraslim i osiljenim
starješinskim slojem i despotskom vladavinom Miloša Obrenovića
(Miroslav Đorđević). Prvobitna akumulacija, zelenašenje i siroma-
šenje sela stvara nove sukobe. Birokratski režim uprave u Srbiji uspo-
rava demokratske procese koji bi se oslanjali na tradiciju narodne
samouprave i na evropske modele. Gradovi se tek srpsko-etnički obli-
kuju i postaju središta novoga načina proizvodnje i života. Reformama
Vuka Karadžića otkrivena je u narodnome jeziku vrhunska narodna
umjetnost, on postaje književni jezik i uporište preporođenja naroda.
Istovremeno teče proces potpunoga priznavanja nezavisnosti Srbije,
kao osnovnoga jezgra nacionalnoga konstituisanja Srba. U vremenu
od ustanka, preko samouprave Srbije sultanovim hatišerifima iz 1830.
godine, dinastičkih borbi oko prevlasti u Srbiji, želja da Srbija bude
Pijemont za sve srpske zemlje, pa i za oslobođenje balkanskih naroda,
srpsko-turskih ratova 1876-1878. godine i priznavanja nezavisnosti
Srbije na Berlinskome kongresu, – zbivaju se unutrašnji i spoljno-poli-
tički procesi nacionalnoga oblikovanja Srba.
Značajan proces u nacionalnome osvješćivanju Srba ostvaruju se u
Južnoj Ugarskoj odnosno Vojvodini, najprije prosvjetiteljskim racio-
nalizmom Dositeja Obradovića i početkom kapitalističkih odnosa rob-
no-novčanoga tipa koje nosi mlado građanstvo nastalo iz sloja srpskih
trgovaca i zanatlija (Dragoslav Janković). Prvi srpski ustanak, Dosi-
tejev dolazak u ustaničku Srbiju, Vukova borba za srpski narodni jezik
i pravopis, Matica Srpska (osnovana 1826. godine) smatraju se međa-
šima u formiranju moderne srpske nacije sjeverno i južno od Save i
Dunava (Nikola Petrović). Kolijevka buduće srpske nacije bila je u 18.
vijeku upravo na prostoru sjeverno i južno od Save i Dunava (Petar
Vlahović).
Za etničko održanje i osvješćivanje Srba smatra se da su bili bitno
nastavljanje nemanjićke državne tradicije, kontinuirani etnički prostor,
djelovanje srpske pravoslavne crkve koja je obavljala i određene

301
 Dr Dušan Ičević

funkcije države, etnička pomjeranja i naseljavanja srpskoga naroda na

nova područja (kolonizacija Južne Ugarske, naseljavanje opustošenih
bosanskih i hrvatskih krajeva - Bosanske Krajine, Like, sjeverne Dal-
macije). Posebno su u Vojvodini nakon velike seobe 1690. godine
formirala značajna etnička masa Srba koji su se borili zasvoju posebnu
teritoriju ili svoje autonomne organe vlasti (Dragoslav Janković). Iako
se nacija ne svodi na etničku zajednicu, etnosu se pridaje veliki značaj
u nastajanju srpske nacije. Ona se objašnjavaju i kroz ime, narodne
običaje, vjersku pripadnost, čak do srpske nacionalne biljke i srpskoga
nacionalnoga pića. Zaključuje se da su u procesu razvoja stvoreni:
teritorija, zajednički život, istorijska prošlost, antropološki izgled,
jezik, pismo, literatura na narodnome jeziku, vjera, specifičan stil
života, svijest o pripadnosti srpskome narodu i, na osnovi svega toga,
nacionalna država (Petar Vlahović).110
Započeto u tuđim državama, u Austriji i u Turskoj, uobličavanje i
ekonomsko, socijalno i kulturno konsolidovanje srpske nacije se obav-
ljalo u srpskoj državi 19. i 20. vijeka jačanjem kapitalizma i buržoa-
skoga društva.111
Tako se na kompleksu svojstva procesa i vrijednosti srpska nacija
završava nacionalnom državom.
Srpski narod i srpska nacija su, kaže se isto: među njima nema
kvalitativnih razlika. Na svome poimanju da su narod i nacija dva
imena za istu stvar, Radomir D. Lukić ustvrđuje da nema bitnih
razlika “... u onom što je srž naroda i nacije - zajednička kultura,
osjećanje zajedništva i solidarnosti”. U Srba je teritorijalno ujedinjenje
110
Up. Miroslav Đorđević, Političko-istorijski pristup izučavanju postanka i
razvitka srpske nacije, Postanak i razvoj srpske nacije, IRO Narodna knjiga i
Marksistički centar Srbije, Beograd 1978, str. 19-45; Srpska nacija u građanskom
društvu, isti izdavači, Beograd 1979. godine; Dragoslav Janković, Srpska država i
nastajanje srpske nacije, Postanak i..., isto, str. 45-57; Nikola Petrović, Objektivne
pretpostavke i subjektivni faktori u procesu formiranja srpske nacije, isto, str. 179-
189; Petar Vlahović, Postanak i razvoj srpske nacije (etnopsihološki pristup), isto,
str. 85-113.
111
Up. Dragoslav Janković, isto, str. 54.

302
 Crnogorska nacija

izvršeno već za prvih Nemanjića. Srbi su postali Srbi čak i prije Ne-
manjića. Oni koji su neprekidno činili srpski narod nijesu se toliko
promijenili da bi odjednom i uopšte postali kakva nova nacija. Prebi-
rajući po poznatim tvrdnjama o nastajanu nacije u prelazu iz feuda-
lizma u kapitalizam, dr Lukić nalazi da dolazak kapitalizma nije ništa
suštinski “promenio u određivanju Srba kao Srba”. Nema ni jednoga
odlučujućega činioca ni trenutka da bi se u kontinuiranome procesu
razvoja Srba moglo reći da je do njega postojao samo narod, a da je od
njega postala nacija, On odbacije šeme o prelasku naroda u naciju,
pošto je kod Srba bio kontinuirani proces u kome nije bilo ni bur-
žoaske revolucije (bila je samo seljačka revolucija), ni feudalnoga
plemstva niti spajanja naroda itd. Za njega nema kvalitativne razlike
između narodne i nacionalne svijesti, a pripadanje srpstvu, odnosno
osjećanje, svijest itd. odvajkada su istovjetni. Uprkos svemu, on ipak
napominje da su se Srbi kao narod održali sve do kraja 18. vijeka, da
im teritorijalna razbijenost nije smetala da nastankom kapitalizma po-
stanu nacija, da se jezgro srpske nacije stvara na teritoriji oslobođene
Srbije, uglavnom u prvoj polovini 19. vijeka, čemu je najviše dopri-
nijelo državno konstituisanje Srbije. Jezgro srpske nacije se oblikuje i
u Vojvodini, koje se spaja sa Srbijom u jednu naciju. Izvjesni djelovi
Srba koji su teritorijalno odvojeni od matice sa srpskom nacijom čine
jedinstveni srpski narod, dok su se oni najudaljeniji utapali u druge
nacije u čijem su okviru živjeli (u Mađarskoj, Rumuniji, Rusiji,
Austriji, Turskoj).112
Srpska nacija je, po tumačenju Vase Čubrilovića, oblikovana u
toku 18, vijeka. R.Samardžić, koji se poziva na Čubrilovićevo miš-
ljenje, smatra da su tokom 18. vijeka Srbi prilagodivši evropske kul-
turne uticaje sopstvenome istorijskome nasljeđu utvrdili svoju naciju i
pripremili se za revoluciju 1804. godine. Oni su prvi pokrenuli i naj-
zad priveli kraju borbu za ostvarenje nacionalnoga načela na Balkanu.
112
Up. Radomir D. Lukić, O nastanku srpske nacije sa sociološkog gledišta,
Pitanje o razlici naroda i nacije, Postanak i razvoj srpske nacije, isto, str. 74-82,
236-239.

303
 Dr Dušan Ičević

U oslobodilački pokret, kako se naziva revolucija 1804. godine Srbi su

ušli “sa uobličenim nacionalnim svojstvima”. Oni su naspram i nasuprot
Turcima i tuđincima zadržavali svoje etničke osobine, pa su u modernu
epohu ušli kao narod “izuzetno ujednačenih etničkih osobina”. Iako
podijeljeni granicama tuđih država, sačuvali su zajednički karakter.
Odista je bilo izuzetno tegobno da se jedan narod, rasijan i osut,
vjekovima održi u istim svojstvima, makar što su ga istorijsko pam-
ćenje, Kosovski mit i svetosavlje mogli držati u istovrsnoj duhovnoj i
političkoj svezi. I u njemu su vremenom obrazovani, kako kaže Sa-
mardžić, zapaženi karakterni tipovi koje on razvrstava prema soci-
jalnome sastavu stanovništva (seljaštvo, građanstvo, vojnici). On
blago kori Jovana Cvijića što nije dovoljno tražio unutrašnje spone
naroda u “svetu prečišćenih ideja”, nego više u svakodnevno ispo-
ljenim mentalnim i sporednim fizičkim svojstvima. Ipak, ni sam nije
mogao da prenebregne promjene koje su se desile u srpskome nacio-
nalnome biću, u srpskome nacionalnome karakteru, kod dijela Srba
odvojenoga od svoje matice, pa mijenja duhovni sastav i spoljašni
izgled. Promjene su uvijek zavisile od položaja u birokratskome
aparatu i vojsci, od društvenoga ugleda i zanimanja, od imovinskoga
stanja i dr.”.113
Očiglednije je, znači, da se srpski narod iznutra raščlanjuje više
onda kada je sabran u svojoj nacionalnoj državi, Srbiji, nego kada je
više vjekova bio rasut u mnogim državama i pod tuđim gospodstvom.
Za razliku od Samardžića, raznolikost karakterologije Srba koju
opisuje Cvijić, mogla je po Dobrici Ćosiću “biti tačna u patrijarhalnoj
zajednici. Ulaskom Srba u modernu civilizaciju, velike migracije koje
su nastale pod dejstvom ratova, revolucije i osobito urbanizacije,
razlile su, mutirale i preobrazile mnoga etnopsihička i mentalitetska
svojstva srpskog naroda...”114 Ćosićevo tumačenje je prikladnije stvar-
nim procesima u razvoju srpskog naroda i nacije.
113
Isto, str. 74-82, 236-239.
114
Up. Dobrica Ćosić, Srpsko pitanje demokratsko pitanje, Politika, Beograd
1992, str. 148.

304
 Crnogorska nacija

b) Srpska vjera – srpska nacija

Za stvaranje srpskoga nacionalnoga bića i istorijskoga karaktera

najveći doprinos, tvrdi se, dala je Srpska pravoslavna crkva. Čak joj se
pripisuje da je ona “prva povela Srbe u oslobodilačke bune i ustanke”.115
U svetosavlju je srpsko pravoslavlje našlo svoju pravu duhovnost i
duševnost. Sv. Sava, kao bogonosac,116 unosi u srpski narod ideju
spajanja države i crkve, a srpski narod, kao bogonosac,117 neposredno
se spaja sa svojim svetim vladarima. Svetosavski srpski narod priziva
i prihvata carstvo nebesko, koje je vječito, u zamjenu za trošno i pro-
lazno ovozemaljsko carstvo. Kosovski zavjet se utiskuje za sva vre-
mena u nacionalni karakter Srba. U nemoći da savlada tursku silu, a
željan pravde i slobode, srpski narod poraz na Kosovu pripisuje izdaji,
a u izboru carstva nebeskoga traži utjehu, koja mu omogućuje da
trpljenjem i ispaštanjem okaje sve grjehove. Smrt koja ih je zadesila
na Kosovu nada je za vaskrsenje, koje će se postići borbom za slo-
bodu. Izgubljeno carstvo na Kosovu će biti ponovo uspostavljeno,
opet na Kosovu. Kosovski zavjet je obavezivao sve Srbe da istraju u
vjekovnoj borbi protiv Turske.
Srpska pravoslavna crkva imala je značajan upliv na život i održa-
nje srpskoga naroda, ali nije presudno učestvovala u stvaranju srpske
nacije. U srednovjekovnoj srpskoj državi ona je bila spojena sa vlašću,
razvijala je kult vladara svetitelja, a širila se poput srednjovjekovne
srpske države. Veliki je politički i etnički značaj rasprostiranja usta-
nova srpske crkve, koja je tamo gdje je dospijevala prenosila i srpska
etnička obilježja.
Kultom vladalaca stvoritelja ona je jačala svijest o posvećenome
vrhu narodne i vjerske zajednice, a sakralnom simbolikom doprinosila
potčinjavanju, ali i ujedinjavanju (Mirko Mirković). Funkciju povezi-
vanja naroda i formiranja srpske etničke svijesti koju je ostvarivala
115
Up. Radovan Samardžić, Kosovsko opredeljenje, isto, str. 191.
116
Isto, str. 49.
117
Isto, str. 41.

305
 Dr Dušan Ičević

srpska država nastavila je Srpska pravoslavna crkva u jednoj patrijar-

halnoj i konzervativnoj sredini, preuzimajući na sebe i poslove koje je
vršila država. Ona je integrisala srpski narod, okupljala sve pripadnike
srpskoga naroda, pomažući mu da se odupre asimilaciji i da održi cjelinu
(Dragoslav Janković). Pripadanje Srpskoj crkvi se stoljećima smatralo
za bitno obilježje “srpstva” (Sima Ćirković). Turska kategorizacija
stanovništva po vjerama, odnosno legalnim crkvama, olakšavala je etno-
vjersku ekspanziju Pećke patrijaršije, ćiji se poglavar nazivao “gospodin
Srbljem”. Srpska crkva je pod Turcima bila autonomna vjerska organi-
zacija, koja je funkcionisala kao osobeni dio osmanskoga političko-dr-
žavnoga sistema, kada je dosegla i vrhunac u homogenizaciji srpske na-
rodne svijesti, posebno njegovanjem tradicija srpske srednjovjekovne
države i kulta svetitelja - vladalaca (Mirko Mirković). Međutim, ocje-
njuje se da zbog uticaja srpske crkve srpski narod do polovine 18. vijeka
nije vodio nacionalnu borbu za uspostavljanje svoje države, nego za pri-
ključenje hrišćanskome svijetu (Branislav Đurđev).
Kojim činjenicama teoretičari osporavaju shvatanje po kome je
Srpska pravoslavna crkva “tvoritelj” srpske nacije?
Prema Vasi Čubriloviću, nije srpska crkva očuvala srpski narod u
tursko doba, nego je on nju iskoristio (poslije obnove Pećke patri-
jaršije 1557. godine) u svojoj borbi za odbranu narodne individual-
nosti, vjerskoga uvjerenja i kulturne osobenosti. Mirko Mirković pri-
hvata takvo mišljenje kao suštinski pravilno sintetičko zaključivanje,
ali prigovara da je previše jednostavno ako se crkva svodi samo na
puko i iskoristljivo oruđe srpskoga naroda u tadašnjoj njegovoj borbi
za opstanak. Ona je tada bila jedini organizovani odgajivač narodnoga
političkoga i kulturnoga pamćenja. No, i sam Mirković utvrđuje
činjenice da je oslobodilački pokret Srba izbio i pored nepostojanja
Pećke patrijaršije. I po V. Čubriloviću onovremeni srpski oslobodi-
lački pokret malo je zavisio od crkve. U Vojvodini, pak, koja je
neporedo sa Srbijom jezgro stvaranja srpske nacije, Pravoslavna crkva
i kroz njena visoka hijerarhija žestoko su se usprotivile srpskome
nacionalnome preporodu, čiji je predvodnik bio Dositej Obradović.

306
 Crnogorska nacija

Prosvjetiteljski i racionalistički pokret Dositeja Obradovića ruđio

je idejni monopol Srpske pravoslavne crkve u Ugarskoj, a njen
organizacioni monopol stvaranje i rad Matice srpske. Pošto je bila dio
feudalne strukture Habzburške monarhije, a srasla sa slojevima
srednjovjekovnoga cehovskoga grđanstva, ona se svim silama trudila
da zadrži sve povlastice. Srpski klerikalci su sklopili pravi tajni savez
sa bečkom vladom protiv mladoga naprednoga građanstva, koje je
nacionalno osvješćivalo narod i htjelo da demokratizuje i crkvu.
Konzervativno-klerikalni tabor, koji je okupljao crkvenu hijerarhiju i
srpsko plemstvo, vodio je borbu protiv Vukovih jezičkih reformi
(Nikola Petrović).
U srpskim ustancima neposredno je učestvovalo niže sveštenstvo.
U novoj državi koja se postepeno osamostaljivala, vrhovi Srpske pra-
voslavne crkve ponovo srastaju sa vladajućim sloevima i nastoje da
povrate nekadašnje privilegije državne religije. “I prvobitni seljačko-
trgovački i ustaničko-strateški slojevi i potonji nosioci birokratsko-pa-
ragrađanske politike, i, najzad, klasno potpunije izbrušena srbijanska
buržoazija, smatrali su crkvu sekundantom svoga državno-političkoga
stvaranja”.
Glavnina sitnoga srpskoga sveštenstva je svojim nepovoljnim polo-
žajem u predvečerje srpskoga ustanka bila pripremljena da se uvrsti u
oslobodilačka zbivanja. Osim toga, srpska pravoslavna organizacija
nije bila opterećena ni prevelikom dogmatikom ni papocezarističkom
doktrinom. Nacionalizovana u svojim vrhovima i postavljena u polo-
žaj državne crkve, ona je postala aparatura vladajuće srbijanske bur-
žoazije, koja je neposredno učestvovala u sprovođenju državne poli-
tike. U novoj jugoslovenskoj državi je proglašeno (26. maja 1919. go-
dine) ujedinjenje Srpske pravoslavne crkve. U njoj su se nazirale i
težnje da stupi u prozelitsku akciju, odnosno da proširi svoje djelo-
vanje i van srpske crkvene zajednice (Mirko Mirković).118
118
Up. Mirko Mirković, Pravoslavna crkva u Srba na njihovom putu od naroda
do nacije, isto, str. 61-63, 66-69; Dragoslav Janković, Srpska država i nastajanje
srpske nacije, isto, str. 48; Sima Ćirković, Srbi – etnički razvoj, Enciklopedija

307
 Dr Dušan Ičević

Srpska pravoslavna crkva je, prema tome, imala određenu ulogu u

narodnosnome/nacionalnome održanju i osvješćivanju Srba. Ona se
sve vrijeme trudila da se poistovjeti sa srpskim etnosom i sa srpskom
državom, šireći se uporedo sa njom. Izjednačeno srpstvo i pravoslavlje
omogućavalo je da se svuda gdje je “činodejstvovala” zavodi i srpski
etnos. U novije vrijeme se duhovna obnova srpstva nudi u pravo-
slavlju, odnosno svetosavlju koje je ujediniteljska snaga. U nametanju
srpskoga etnosa Crnogorcima za bitno mjerilo uzima se pripadnost
Srpskoj pravoslavnoj crkvi.

c) Posebnost crnogorske nacije

Srpski naučnici su u kompleksu i kontekstu nastajanja srpske

nacije najčešće pominjali i okolnosti za oposebljavanje Crnogoraca u
naciju. Kako je već napomenuto, ona se smješta u proces usposta-
vljanja nezavisne crnogorske države. Dr. Najdan Pašić smatra da je
formiranje posebne crnogorske nacije vrlo interesantan i karakteri-
stičan primjer presudnoga uticaja koji može ona da ima u ostvarenju
posebne državnosti. Crnogorci su dio srpskoga naroda i srpske sred-
njovjekovne države kod kojih se u najčistijemu vidu održalo srpsko
nacionalno predanje i nacionalni mit, vezan za srednjevjekovno kra-
ljevstvo i carstvo, i tragični poraz na Kosovu. No, nakon propasti srp-
ske države i za vrijeme turske vladavine na Balkanu, “crnogorski na-
rod imao je posebnu istorisku sudbinu”, bio je odvojen od drugih dje-
lova srpskoga naroda više vjekova. najviše su samostalna i nepreki-
nuta borba protiv Turaka, te i mletačke hegemonije, naročito formi-
ranje posebne samostalne crnogorske države i dinastije krajem 18. i u
19. vijeku doveli do stvaranja posebne crnogorske nacije. Crnogorci
su, iako srpskoga porijekla i srpske etničke pripadnosti, formirali
posebnu nacionalnu svijest.119

Jugoslavije, 7; Branislav Đurđev, Napomene o određenju nacije, isto, str. 177;

Nikola Petrović, Objektivne pretpostavke i subjektivni faktori, isto.
119
Up. Dr Najdan Pašić, Nacionalno pitanje u savremenoj epohi, isto, str. 91-92.

308
 Crnogorska nacija

Dr N. Pašić nabraja sve osnovne društveno-istoprijske uslove koji

su doveli do formiranja crnogorske nacije: odvojen istorijski razvoj,
oslobodilačke borbe, nezavisna država, sopstvena dinastija. Međutim,
može se primjetiti da se pad srednjovjekovne srpske države i poraz na
Kosovu uzima za opšti istorijski preokret, iako je Zeta/Crna Gora tada
bila nezavisna država, koja nije učestvovala u boju na Kosovu. Po-
sebna istorijska sudbina više vjekova, nepriznavanje turske vlasti i
neprekidne oslobodilačke borbe, osoben ekonomski razvoj, plemenska
organizacija društva, etničko miješanje mnoštva sastojaka osnovne
slovenske mase, zatečenih starinaca, nadošlih doseljenika u čestim
seobama i migracijama, crnogorski etos, osvješćivanje na sopstvenim
tradicijama, spoj svjetovne i sveštene vlasti oličen u vladikama – daju
dovoljno empirijskih dokaza za crnogorsku samobitnost.
Značajno je da dr Pašić spominje i crnogorski narod, znači kao
osnovu za stvaranje crnogorske nacije, a ne samo “otimanje” od već
stvorene srpske nacije, ili njeno cijepanje.
Istoričar Dragoslav Janković podsjeća da je crnogorski narod, čak i
u jednome razdoblju srednjega vijeka, imao svoju posebnu državu,
čiju je istorijsku tradiciju prenio i u 19. vijek, vijek nacinalnih prepo-
roda, da je imao svoju posebnu državu, odvojenu od Srbije, i terito-
rijalno razdvojenu turskom oblašću, što je odlučujuće uticalo na for-
miranje crnogorske nacije. Zapravo, življenje Crnogoraca van Srbije
(u njoj nikada nijesu ni živjeli, osim kada su bili pokoreni od Nema-
njića - D.I.), a u svojoj crnogorskoj državi, značajno je, kaže D. Jan-
ković doprinijelo, podstaklo i ubrzalo formiranje crnogorske nacije. U
Crnoj Gori se sa znatnim zakašnjenjem, zbog njene ekonomske i
društvene nerazvijenosti, najviše tek u novije vrijeme, u Narodnooslo-
bodilačkome ratu i poslije njega, formirala crnogorska nacija.120
U razmatranju okolnosti koje su dovele do različitoga nacional-
noga konstituisanja srpskoga naroda, zavisno od teritorijalne naselje-

120
Up. Dragoslav Janković, Srpska država i nastajanje srpske nacije, Postanak
i razvoj srpske nacije, isto, str. 55.

309
 Dr Dušan Ičević

nosti i rasprostranjenosti u matici, u okolnim ili udaljenim prostorima,

Radomir D. Lukić utvrđuje da su se Cnogorci počeli izdvajati u po-
sebnu naciju, pri čemu je državna granica imala važnu ulogu, pošto je
otežala da se, na osnovu teritorijalne veze, uspostave ostale veze koje
dovode do stvaranja nacije, a ubrzala stvaranje takvih veza u užem
okviru.121 I po Branislavu Đurđevu Crnogorci su se konstituisali u
naciju u okviru države koja je nastala iz patrijarhalnih zajednica.122 Isti
autor u tematskoj raspravi o etnogenezi Crnogoraca i određenju nacije
kompleksnije obrazlaže svoju tvrdnju da nikad nije poricao posebnost
crnogorske nacije. Ranije je, kaže, mislio da je ona nastala u 20.
vijeku kada počinje da se razvija buržoasko društvo. Nacija se rađa na
potrebi civilizacije, tržišnoga uređenja, pa nije pojava povezana isklju-
čivo sa buržoaskim društvenim odnosima. Sad mu je jasno, dodaje, da
nacija izrasta na punoj suprotnosti sela i grada, kada se učvršćuje
država na potrebi tržišnoga uređenja. U unutrašnjemu uređenju Crne
Gore to se zbilo poslije Berlinskoga kongresa.123
Utvrđujući vremenski “trenutak” od kada započinje crnogorska na-
cija B. Đurđev istovremeno otvara za raspravu koliko je odista tek
tada začet proces nacionalnoga individualizovanja Crnogoraca, ili se
tada “samoubzao” na poznatim osnovama konačnoga međunarodnoga
priznanja, velikoga proširenja teritorije, razvoja tržišta, komunikacija,
novih socijalnih snaga koje su na novim društvenim podjelama rada
stvarale modernu ekonomiju i državnu organizaciju.
Navedena mišljenja uglednih srpskih naučnika, koji su i “nacio-
lozi”, o faktičkome postojanju crnogorske nacije valjda su dovoljna za
svakoga ko priznaje nauku i društvenu zbilju. No, pošto istrajavaju i
shvatanja koja negiraju crnogorsku naciju valjalo je nanovo presabrati,

121
Up. Radomir D. Lukić, O nastanku srpske nacije sa sociološkog gledišta, isto,
str. 80.
122
Up. Branislav Đurđev, Napomene o određenju nacije, Nastanak i razvoj
srpske nacije, isto, str. 177
123
Up. Branislav Đurđev, O postanku crnogorskog naroda, Praksa, 4, Titograd
1981, str. 37-38.

310
 Crnogorska nacija

prevrednovati i potvrditi bitne društveno-istorijske okolnosti, državno-

političke, etničke, kulturno-duhovne itd. procese koji su oblikovali
crnogorski nacionalni individualitet.

7. Nacionalno izjašnjavanje Crnogoraca

Mnoge kontroverze oko crnogorske nacije upućuju da se po-

stavi naizgled neumjesno pitanje: da li su Crnogorci svjesni svoga na-
cionalnoga identiteta?
Oni koji spore crnogorsku naciju neprekidno „objavljuju“ da su oni
porijeklom i zavazda Srbi, ili da su sada možda kakva posebnost,
uglavnom mentalitetske vrste, ali da će se kad - tad povratiti u svoje
prvorođeno stanje. Srbi izvan Crne Gore najčešće ističu, pozivanjem
na istoriju ili na svoje osjećanje ili na svoje djedove, da su samo Srbi,
sa određenim vrlinama koje diče srpski narod, te da je samo politička
ujdurma ili zavjera protiv Srba što se hoće da izdvaja crnogorska
nacija. I oni koji su skloni da priznaju neku nacionalnu posebnost
Crnogoraca, istrajavaju na striktnome srpskome etnikumu, koji pred-
određuje Crnogorce u svekolikome i svakodnevnome životu.
Nasuprot njima, kako je već više puta navedeno, zastupnici nesrp-
skoga etničkoga porijekla Crnogoraca, pa i oni koji „miješaju“ više
etničkih sastojaka u crnogorskome nacionalnome biću potpuno prene-
bregavaju objektivne okolnosti nastanka i razvoja crnogorske nacije,
ili čiste svaku natrunu srpstva, ili etničku slojevitost uzimaju za dokaz
da su Crnogorci podjednako i u srpskome i u nesrpskome etničkome
supstratu, ali da je sada potpuno nov etnički kvalitet koji Crnogorce
odvaja od svih.
U raspravi sam nastojao da dokažem da je nacija kompleksna
globalna društvena grupa i zajednica, koja se ne svodi na etnos.
Međutim, ona jeste i etnička zajednica, od osnovnoga jednoga, ili više
etničkih sastojaka, koji u novim sintezama daje samosvojni kolekti-
vitet. Prirodno osjećanje pripadnosti određenoj društvenoj, pa i nacio-

311
 Dr Dušan Ičević

nalnoj, skupini posjeduje većina ljudi. Pojedinci mogu biti nacionalno

indiferentni, i osjećati se nenacionalno, internacionalno, kosmopo-
litski, ili namjerno izjavljivati da su pripadnici nacije izvan kruga svo-
jih sunarodnika. Pravo je svakoga, kako je već navedeno, da se nacio-
nalno izjašnjava kako želi i da se uopšte nacionalno ne iskazuje.
Vaspitanjem u porodici, u obrazovnome sistemu, u svakodnevnim
odnosima, pa i ideologizacijom kroz institucionalne sisteme mas-me-
dija, zvanične politike itd. svakome se „usađuje“ svijest o pripadnosti
određenoj naciji. U njima je sadržana potreba da se nacionalno osvje-
šćuju svi ljudi, da prihvataju određeni način života, sistem vrijednosti i
odanosti svojoj naciji. Istovremeno se stvaraju i aktiviraju stereotipi,
pa i predrasude, koje vlastodršci ili nacionalisti smatraju poželjnim za
svoje ciljeve. Nacionalni pripadnici se identifikuju sa nacionalnim
simbolima, institucijama, partijama, vođama, višim idealima ...
Crnogorci su mahom vaspitavani na tradicijama oslobodilačkih
borbi, nezavisne države, čojstva i junaštva, narodnih umotvorina, kul-
turno-duhovnim vrijednostima, posebno Njegoševoga stvaralaštva,
djelima Marka Miljanova Popovića, moralnom jednakošću i solidar-
nošću ljudi. Zvanično priznavanje crnogorske nacije i obnova crno-
gorske države kroz republiku kao federalnu jedinicu u okviru demo-
kratske federativne republike Jugoslavije u toku Narodno-oslobodi-
lačke borbe i nakon Drugoga svjetskoga rata uveliko su doprinijeli da
se Crnogorci osjećaju ono što su i da se slobodno izjašnjavaju, bez
zazora ili kakvoga osjećaja krivice prema drugima.
Crnogorska nacija nije stvorena odjednom, političkom voljom ili
administrativnom odlukom. Crnogorci u sebi nose saživljenost sa svo-
jom istorijom, samostalnom državom i potrebom da slobodno i ravno-
pravno žive sa drugima, u zajedničkoj državi ili u svojoj suverenoj
državi u uzajamno korisnoj saradnji sa svima. Pravo da se mogu ne-
smetano nacionalno izjašnjavati, potpuno se ispoljilo u svim popisima
stanovništva nakon Drugoga svjetskoga rata. U ogromnoj većini oni
su sebe smatrali, izvorno i autentično, Crnogorcima.

312
 Crnogorska nacija

Nacionalno izjašnjavanje Crnogoraca prilikom popisima se u stra-

načkome nadmetanju ili u poricanju crnogorske individualnosti
pokušava da prikaže kao manipulacija ili čak teror vladajućeg režima.
U programskim načelima Narodne stranke se “upozorava na
činjenicu da je posljednji popis stanovništva u Jugoslaviji, posebno u
Crnoj Gori, neregularan zato što je vladajući režim manipulisao s
nacionalnim opredjeljenjem ne malog broja građana”.124 Dr Radoslav
Stojanović smatra da je proglašenje crnogorske nacije 1945. godine
komunistička ujdurma, pošto je ona jedna od vještačkih komunističkih
montaža koja će nestati raspadom komunizma, koju Srbi nijesu nikada
ozbiljno shvatili.125 Poslije rata komunistički teror u Crnoj Gori bio je
usmjeren i na prisilu ljudi od osnovne škole do zreloga doba da se
nacionalno izjašnjavaju kao Crnogorci.126 Na Stojanovićevu upitnu
tvrdnju: ko je 1945. godine mogao izbjeći teror u Makedoniji ili Crnoj
Gori a da se nije izjasnio onako kako su komunističke vlasti
odredile,127 Slobodan Inić uzvraća: zašto se, ako je zaista bilo tako,
Crnogorci, Makedonci i Muslimani sada, kada nema komunističke
vlasti, i kada su politički slobodni ne vrate da opet budu Srbi, ako su
oni zaista Srbi ? Ako su, nastavlja on, ovi narodi bili prinuđeni od
komunizma da budu Crnogorci, Muslimani i Makedonci, ništa manje
nije tačno ni da su svojevremeno bili natjerani od veliko (srbijanske)
vlasti da se osjećaju samo i jedino Srbima.128
Poznato je da se popisi obavljaju po zakonskim normama. Građani
se izjašnjavaju kako žele. Po doskorašnjemu Ustavu SFRJ svako se
nacionalno izjašnjavao kako je htio, a niko nije imao pravo da ga sili
124
Prema: Programska načela, Stranke u Crnoj Gori 1990, str. 78.
125
Up. Dr Radoslav Stojanović, Nacionalno ili mafijaško pitanje, Borba, 9-10.
maj, str. VIII.
126
Up. Dr Radoslav Stojanović, Ponuda po „ključu“, Borba, 23-24. maj 1992, str.
XVIII.
127
Up. Dr Radoslav Stojanović, Zlo međusrpskog razdora, Borba, 13-14. jun
1992, str. VII.
128
Up. Slobodan Inić, Pogrde diskvalifikuju kritičara, Borba, 20-21. jun 1990,
str. XV.

313
 Dr Dušan Ičević

da se nacionalno opredjeljuje. Narodna stranka nije ponudila nikakve

dokaze o neregularnosti popisa, a nije objelodanjen nijedan dokume-
nat za potvrdu Stojanovićeve izjave o teroru prilikom popisa stanov-
ništva u Crnoj Gori, kada je, kako kaže, protivniku vlasti i prilikom
popisa dolazila glava u pitanje. Crnogorskim vlastodršcima je svakako
trebalo da ima što više Crnogoraca nad kojima se može nesmetano
vladati. Za malenu Crnu Goru je, ipak, neizvodljivo da umnožava
stanovništvo izvan prirodnoga i mehaničkoga priraštaja. Prisile za
obavezno nacionalno izjašnjavanje vjerovatno postoje pri svakome
popisu u većini zemalja. Međutim, pošto je ono po pravilu tajno, teško
se mogu čitavi narodi natjerati da postupaju onako kako se od njih
spolja zahtijeva. Za dnevne političke, nacionalne, partijske itd. potrebe
može se medijskom propagandom, uputstvima popisivačima, razgovo-
rima sa građanima itd. djelovati na volju ljudi, ali nije vjerovatno da se
tako uspijeva da čitave društvene skupine preokrenu suprotno svome
ubjeđenju.
Crnogorci su se nacionalno opredjeljivali slobodnom voljom.
Uostalom, u anketi koja je sprovedena u okviru empirijskoga istraži-
vanja o nacionalnim odnosima u Crnoj Gori 1986. godine opovrgli su
tvrdnje narodnjaka o srpskoj Crnoj Gori, pošto su oni dobili ispod
10% glasova birača. Tako je svedena u realne okvire i tvrdnja čelnika
Narodne stranke dr Novaka Kilibarde da u Crnoj Gori živi srpski
narod. Istina, on izjavljuje da je pravo svakoga pojedinca, da se osjeća
kako hoće, ali uz uslov, kako on kaže, da u Crnoj Gori živi srpski
narod.129
Predizborne ili partijske “parade” ne mogu biti osnova niti dokaz
za stvarna osjećanja ljudi.
Prema popisima, “najviše” Crnogoraca u Crnoj Gori je bilo 1948.
godine, čak 90,7% ukupnoga stanovništva, 1953. godine 86,7%, a 1961.
godine 81,4%. Crnogorce niko nije silio da se tako osjećaju i opredje-

129
Up. Novak Kilibarda, Prvo Srbin, pa sve ostalo, Stav, Novi Sad 27. jul
1990, str. 35.

314
 Crnogorska nacija

ljuju. Izvjesno “osipanje” nastaje od popisa 1971. godine, kada su mu-

slimani kao konfesija dobili mogućnost da se tako i nacionalno upisuju.
Naime, već 1971. godine ima “samo” 67,1% Crnogoraca u Crnoj Gori,
da bi u 1981. godini ponovo narasli na 69,8%. Ponovni znatniji pad
nastupa 1991. godine na 61,84%, vjerovatno zbog žestoke propagande
da su Crnogorci Srbi. Ipak, oni čine ogromnu većinu stanovništva.
Čestim opaskama da su oni nacionalno Crnogorci, a etnički Srbi
nastoji se, koliko je moguće, da se zadrži etnička nepromijenjenost
crnogorskoga porijekla i etnička determinanta nacionalnoga bića.
Ljudi imaju u sebi mnoštvo osjećanja i potreba, koje se ne ispoljavaju
i ne ispunjavaju samo kroz nacionalnu pripadnost. Otuda je i nacio-
nalno izjašnjavanje samo jedna iz čovjekovih kompleksnih osobina i
potreba. Čovjek je prije svega rodno biće, koje se udružuje i stvara
svoje zajednice, način života, sistem vrijednosti i samosvijest, i zado-
voljava svoje svestrane potrebe. Otuda je i njegovo svođenje na etnos i
nacion uistinu bitno sužavanje čovjekove ličnosti, individualnosti,
slobode izbora.
U svakodnevnome životu i u popisima stanovništva Crnogorci se
sasvim neznatno osjećaju i iskazuju Srbima. U popisima je bilo svega
1,8%, pa 3,3% i 3% Srba u Crnoj Gori, da bi se u 1971. godini oni
više nego udvostručili na 7,5%. Napominjem da od 1971.godine u
čitavoj Jugoslaviji narastaju nacionalistički pokreti, koji ostrašćuju
ljude i ustremljuju ih jedne protiv drugih na sukobe, progone, po-
grome i istrebljenja. I u popisima se osjetila nacionalistička povika i
podjela. “Pad” Srba na raniji postotak, odnosno na 3,32% zabilježen je
u 1981.godini, da bi se 1991. godine skoro utrostručio, na 9,29%,
vjerovatno neprekidnom medijskom, partijskom itd. propagandom da
u Crnoj Gori žive samo Srbi, najbolji Srbi, da je svako drukčije
izjašnjavanje izdaja srpstva i svijetlih tradicija Crne Gore.
Pravo Muslimana da budu posebna nacionalna skupina pokazala se
i u popisima. Muslimana je u prva dva popisa bilo samo 0,1% i 1,5%,
ali su narasli na 6,5% u 1961. godini i na 13,3% u 1971. godini, na
kome postotku se ustaljuju: 13,36% u 1981.godini, sa blagim poveća-

315
 Dr Dušan Ičević

njem u 1991. godini na 14,62%. Muslimani u Crnoj Gori su svjesni

svoga pretežnoga crnogorskoga porijekla (ima muslimana albanskog
porijekla, ali se vjerovatno izjašnjavaju kao Albanci). Većina njih zna
iz kojih su bratstava i plemena, sa kojima ne rijetko održavaju prisne
bratstveničke odnose. U Zakoniku knjaza Danila iz 1855. godine mu-
slimani su pravno izjednačeni sa svima. Integraciji muslimana u
crnogorsko društvo mnogo je doprinio knjaz Nikola, koji im se u pro-
klamaciji nakon oslobođenja gradova od Turaka obratio kao Muhame-
dancima, koji će imati sva prava, jednako sa pravoslavnim i rimoka-
toličkim sudržavljanima. “Svaki je slobodan u vjeri svojoj, u svojim
dobrim običajima, u svojem radu”.130 Iako “prevjerena” braća, prema
njima nije vršena nikakva odmazda, nego su bili ravnopravni građani
Crne Gore.
Doskora su se muslimani većinom izjašnjavai kao Crnogorci, pa
kao Crnogorci islamske vjere, da bi i u novijim popisima, naporedo sa
većinom koja se i nacionalno izjašnjava kao Muslimani, zadržali svoje
osjećanje pripadnosti crnogorskome narodu. Vremenom je i kod njih
stvorena posebna psihologija, način života i vjerovanja, koje su “uti-
snuti” dugim životom u okviru Turske, u kojoj su bili povlašćeni
prema hrišćanskoj raji, bili na vlasti, sa većim imetkom itd. Islami-
zacija u Crnoj Gori nije uzela većega maha, a “istrage poturica” u
slobodnoj Crnoj Gori su rano izvršene. Prebjegavanjem na tursku
teritoriju (osim žitelja koji su ranije potpali pod tursku vlast) koje seže
i u 19. vijek, obnavljalo se islamizovano stanovništvo. Posebna istraži-
vanja bi pokazala ima li, kolike su razlike, u procesima i vremenu
islamizacije u Crnoj Gori i Bosni i Hercegovini, ali bi se na osnovu
određenih uvida moglo ustvrditi da nijesu istovjetne ni okolnosti ni
ishodi u nacionalnome konstituisanju. Naime, islamizacija u Bosni i
Hercegovini je uglavnom završena do kraja 16. vijeka, a kompaktno
muslimansko stanovništvo u dužemu istorijskome razdoblju stvorilo je

130
Up. Nikola I Petrović Njegoš, Memoari, Obod – Pobjeda, Cetinje – Titograd
1989, str. 547.

316
 Crnogorska nacija

poseban nacionalni identitet, koji je otpočeo vjerom, ali je zadobijao

osobenosti koje su ga odvojile od srpskoga i hrvatskoga etnosa, iz
koga je pretežno nastalo.131 Najnoviji izum bošnjačke nacije za
muslimanne,objektivno ne dotiče, sem dijela u Sandžaku, muslimane
u Crnoj Gori. No, bez obzira na moguće razlike, Muslimani u Crnoj
Gori imaju sva prava da se izjašnjavaju kao posebna nacionalna
skupina.
Jugoslovena prema zvaničnim popisima u 1991. godini bilo je
4,20%, što je ipak manje nego u 1971. godini kada ih je bilo 5,3%, ali
mnogo više nego 1953. i 1961. godine kada ih je bilo 0,3% i 2,5%.
Mnogo manje je pripadnika južnoslovenskih nacija: Hrvata 1,02%,
Makedonaca 0,14% i Slovenaca 0,07%.
Albanci kao nacionalna manjina predstavljaju skoro konstantan
postotak u stanovništvu Crne Gore: od 5,2% do 6,64%. Neopredije-
ljenih je u 1991.godini bilo 2,18%.
Iz zvaničnih statističkih podataka se može zaključivati da su Crno-
gorci sasvim svjesni svoje nacionalne pripadnosti. Izvjesna kolebanja i
osjeke nastaju u burnim nacionalnim previranjima, kada se preispituju
u svome etničkome porijeklu, koje većina vjerovatno ne spori, ali u
njoj ne zastaje, ili se “vraćaju” na tzv. prvobitno etničko stanje. Svi
oni koji negiraju crnogorsku naciju ne mogu da obore i ospore činje-
nice o objektivnome postojanju crnogorske nacije, koju čine tako
opredijeljeni Crnogorci. Oni nijesu zabludjeli ili zaluđeni pojedinci,
nego samosvjesni pripadnici svoje nacije.

131
Za muslimane se najčešće tvrdi da su porijeklom ili Srbi ili Hrvati. U prvo-
bitnome odvajanju od pravoslavne i katoličke vjere nalazi se da su nastali pretežno
od bogumila. Dr Avdul Kurpejović smatra da nijesu ni Srbi ni Hrvati, nego
slovenskoga porijekla. (Up. Dr Avdul Kurpejović, Muslimani nijesu Srbi, Pobjeda,
7. avgust 1991, str. 2)

317
 PRILOZI

RECENZIJE I MIŠLJENJA O RUKOPISU I KNJIZI

Dr Dušan Janjić, viši naučni saradnik, Institut društvenih nau-

ka, Centar za sociološka istraživanja, Beograd

Recenzija rukopisa:
Dušan Ičević, Crnogorska nacija, Beograd, 1992, str. 411.

Rukopis profesora Ičevića predstavlja jednu od najobimnijih i

najpreglednijih rasprava koja je o ovoj temi napisana. Istovremeno,
ova rasprava se od mnoštva drugih na temu nastanka i razvoja crno-
gorske nacije razlikuje i doslednim nastojanjem da se izlaganje –
pregled i ocena stavova drugih autora, analiza i ocena istorijskih a
posebno savremenih društvenih i političkih događanja – utemelji u
naučne metodološke zahteve i u naučnu argumentaciju. Reč je o mul-
tidisciplinarnom raspravljanju u kome preovlađuje politikološko-so-
ciološki pristup. Ovakav pristup omogućava dr Dušanu Ičeviću da se
po ovoj izuzetno politizovanoj i, u poslednjih pet godina, šovinizo-
vanoj materiji kreće sigurno i objektivno. Takav pristup u postojećoj
javnosti pored odobravanja mora izazvati otpore. Međutim, izgleda da
je, već sada, izvesno da će sporenje oko ovog rukopisa i njegovih
osnovnih teza biti naučno produktivnije nego u ranijim sličnim
prilikama.
Rasprava povodom teksta Ičevića ne može ostati isključivo u sferi
ideološkog i dnevnopolitičkog iskaza s obzirom da je u samom tekstu
izdat nivo teorijsko-naučno zasnovanog raspravljanja. Ovakvim oce-
nama u prilog ide i sama struktura Rukopisa. Moglo bi se reći da ras-
prava započinje najspornijim istorijsko i naučnim pitanjem – pitanjem
etničkog porekla i razvoja Crnogoraca koje je do sada bilo rešavano
pre svega u izuzetno politički obojenoj paradigmi o srpstvu Crno-

319
 Dr Dušan Ičević

goraca – a završava na temu novih ujedinitelja i razjedinitelja, zapravo

o idejama, projektima, grupama, strankama i ličnostima koje sebe i
sopstvenu javnu i političku delatnost organizuje prevashodno oko ob-
navljanja dileme o srpstvu, kao da se u istoriji, svetu oko, kulturi i
nauci ništa nije dogodilo u periodu dok njih nije bilo. Dakle, Ičevićev
tekst, s pravom, završava tamo gde mnogi misle da od njih počinje sva
pamet i sva istorija ovoga sveta, te i Crnogoraca i Srba.
Tekst je struktuiran na sledeći način: posle uvoda sledi sedam
glava. Prva glava je o sporovima o etnosu Crnogoraca (unutar ove
glave raspravlja se pitanje srpsko-crnogorskog etnosa i izlažu stavovi
važnih ličnosti i političkih stranaka o tome ima-nema li Crnogoraca);
II glava je ispisana u nastojanju da se čitaoci podsete na svu složenost
teorijskog određenja nacije (pored izlaganja složenosti nacije, pojma
etnosa i nacije kao i istoričnosti fenomena nacija, Ičević nastoji i da
zabeleži istorijski početak pominjanja i poimanja crnogorskog na-
roda); III glava je o konkretno-istorijskom razvoju crnogorskog druš-
tva i nacije (Ekonomsko-socijalna osnovna crnogorske nacije; Neza-
visna crnogorska država, naslovi su osnovnih odeljaka ove glave); IV
glava je o Crnoj Gori u Zajedničkoj državi (unutar ove glave ras-
pravljaju se najrelevantnija pitanja za ovaj period razvoja crnogorske
nacije kao što su: Ujedinjenje, prisajedinjenje ili; Akteri, planovi i
pokušaji ujedinjenja, ili; Međunarodno-pravni tretman ujedinjenja;
Božićna pobuna; Zatim, Crna Gora u unitarnoj i federativnoj Jugosla-
viji, i to: njena ekonomska nerazvijenost i neravnopravnost, centra-
listički sistem zajedničke države, projekti za federativno uređenje
Jugoslavije, političke partije i inteligencija o crnogorskom narodu,
crnogorski narod u NOB i revoluciji, i crnogorska nacija u socija-
lizmu); V glava je o etnosu Crnogoraca i etnički sindrom nacija (Koji
su narodi najstariji; Etnički suptrat jugoslovenskih nacija; Samo-
voljnost crnogorskog naroda/nacije, naslovi su odeljaka ove glave); VI
glava, Kulturno-duhovno biće nacije (u njoj se raspravlja o crno-
gorskom kulturnom identitetu; jeziku Crnogoraca; vjerskom određenju
crnogorske nacije i nacionalnoj svijesti Crnogoraca); VII glava je

320
 Crnogorska nacija

naslovljena sa „Novi ujedinitelji i razjedinitelji“ (a naslovi odeljaka

su: Ujedinjenje sa Srbijom; Nezavisna Crna Gora; Crna Gora u
federativnoj/konfederativnoj državnoj zajednici; Srpsko-crnogorska
federacija).
Ključni nalaz Ičevićeve rasprave je da postoji osobeno nacionalno
biće Crnogoraca. Dakle, postojanje nacionalne osobenosti i zajednice
Crnogoraca je duhovno-istorijski proizvod. To je jedna vrsta fakta
prema kome se različiti ljudi, grupe, stranke, vlasti i njihovi projekti
različito i često suprotstavljeno opredeljuju. Ova opredeljenja, po Iče-
vićevoj analizi, najčešće su motivisana osobenim interesima i pogle-
dima na svet i naciju, te i na crnogorsku naciju. Pojedini elementi
određenja nacionalnog bića Crnogoraca često služe da se (zanema-
rivanjem ili prenaglašavanjem njihovog značaja za celinu) posebni
interesi i pogledi iskažu i dokažu. To se vidi i iz „ponovnog otvaranja“
crnogorskog nacionalnog pitanja i žustre polemike koju je to izazvalo
pre svega kod pravnika i vođa stranaka u Srbiji i iz čitavog Ičevićevog
prikaza sporova oko ove problematike. Profesor Ičević usvaja objekti-
vno-subjektivna određenja nacije u kome je poseban značaj pridat
sferi političkog i državi. Nacija je, zapravo, osobena moderna politi-
čka zajednica koja ima i niz drugih određenja. Ona se istorijski
nadovezuje i utemeljuje u prethodnim zajednicama i njihovim duhov-
nim, etničkim, istorijskim, političkih i drugim karakteristikama. Otuda
je posebno analiziran najnoviji period. Reč je o pitanjima političkog
konstituisanja nacionalne svesti i volje kao i o osobenosti i izgrađe-
nosti sopstvene države (državnog suvereniteta). Ičević analizira
mnoga relevantna pitanja za odgovor na današnju dilemu koja bi se
mogla postaviti kao: da li su, posle tzv. antibirokratske revolucije,
crnogorske političke stranke i javnost odista nacionalne ili je reč već o
etno-folklornom argumentovanju političkih ciljeva. Sam Ičević ne
eksplicira ovu dilemu ali je nastavljanje rasprave na tu temu jedan od
neposrednih doprinosa Ičevićeve rasprave dijalogu kao sredstvu na-
predovanja ka saznanju. Čini se da je ovo pitanje ključno za odgovor o
budućnosti crnogorske nacije i mjesta Crne Gore u novonastaloj

321
 Dr Dušan Ičević

zajedničkoj državi sa Srbijom. Po nekim svojim dubinskim karakteri-

stikama antibirokratska revolucija je svojevrsno negiranje i samoodri-
canje – najuticajnijih političkih snaga (koje i danas vladaju Crnom
Gorom) i što je posebno važno masovno podržanih – od nacionalno-
političke i državne posebnosti; novouspostavljena a starim imenom
Jugoslavije nazvana država je, u biti, fasadna federacija u kojoj nema
efektivne garancije za ravnopravnost etničkih zajednica i crnogorske i
srpske države. Reč je o tranzicionoj državnoj tvorevini koja, najvero-
vatnije, vodi ka tzv. čvrstoj federaciji sa unutrašnjim regionalizmom.
Takvom izglednom toku nema adekvatnog odgovora u političkim
programima i snagama Crne Gore. Kada se, uz to, uzme u obzir to da
je stara polovina biološkog substrata crnogorske nacije integrisano u
društvo i vlast Srbije, nemogućnost samostalnog finansiranja sop-
stvene državne organizacije i uključenost Crne Gore u bezbednosno-
vojni kompleks SR Jugoslavije odnosno Srbije izgleda da je ozbiljno
teorijsko, ne samo političko, pitanje da li su – mereno kriterijumima
savremene sociologije i teorije – Crnogorci nacija. Da li je reč o pri-
vremeno suspendovanoj i potisnutoj političkoj volji i savesti ili
definitivnom gubitku ove bitne nacionalne karakteristike. Odgovor na
ovo pitanje je pre svega u rukama ljudi koji žive u Crnoj Gori i tvorci
su njene istorije. Izuzetna vrednost Ičevićevog rukopisa je u tome što
dovodi do ovog ključnog pitanja. Nadalje, Rukopis pruža mnoštvo
relevantnih istorijskih teorijskih i socioloških informacija koje olakša-
vaju raspravu i odgovor na postavljeno pitanje.
Zbog sopstvenih kvaliteta Ruskopis zaslužuje da bude objavljen a
njegovo objavljivanje biće i svojevrsno oduživanje potrebi javnosti da
se ova rasprava obavi i na teoriji i razumu primeran način.

Beograd, 17. decembar 1992.

322
 Crnogorska nacija

Dr Radoje Pajović, naučni savjetnik

Mišljenje o rukopisu knjige: Dušan Ičević, Crnogorska nacija

U oblasti društvenih nauka crnogorsko nacionalno pitanje je

već odavno postalo naučni izazov prvoga reda. Do sada je bilo više
pokušaja da se to pitanje naučno rasvijetli i objasni, ali se pokazalo da
je ono vrlo složeno i opterećeno mnogim predrasudama i dnevnopoli-
tičkim gledanjima, tako da je to još više otežavalo objektivni naučni
pristup. Tim pitanjem su se bavili mnogi političari, ali i politikanti,
publicisti i publicisti-amateri. Bilo je, međutim, i ozbiljnih naučnih
priloga, bilo u obliku manjih naučnih rasprava i studija, bilo na nivou
monografija, odnosno posebnih izdanja. Među one koji zaslužuju
posebnu pažnju spadaju radovi Sava Brkovića, Slobodana Tomovića i
Dima Vujovića.
Prof. dr Dušan Ičević se i do sada ogledao na temu nacionalnog
pitanja. Na tu temu je prije nešto manje od deset godina objavio i
zapažen rad u obliku posebnog izdanja – Kuda ide nacija, gdje je na-
stojao da ukaže na osnovne ideje u naučnom definisanju nacije.
U najnovijem rukopisu knjige koji je predmet naše pažnje, obima
preko 400 strana kucanog teksta, pod naslovom Crnogorska nacija dr
Dušan Ičević se predstavlja do sad najiscrpnijom i najpotpunijom
studijom o tom pitanju.
U obradi ovog pitanja Ičević je pošao od sublimirane postavke – da
je nacija kompleksna društveno-istorijska, ekonomska, etnička, kla-
sno-slojevna, politička, kulturna, emotivno-psihološka itd. zajednica,
koja zahtijeva interdisciplinarno, odnosno transdisciplinarno i multi-
disciplinarno istraživanje. Autor takođe polazi od toga da svaku naciju
treba istraživati u razvoju, u konkretnim istorijskim prilikama i kom-
pleksnim svojstvima. Otuda su nastala i autorova poglavlja odnosno
odjeljci: Konkretno-istorijski razvoj crnogorskog društva i nacije (III),
Crna Gora u zajedničkoj državi (IV), Etnos Crnogoraca (V) i Kultur-

323
 Dr Dušan Ičević

no-duhovno biće nacije (VI). Osim ovih Ičević ima i sljedeće glave:
Sporovi o etnosu Crnogoraca (I), Teorijski i razvojni tretman nacije
(II) i posljednji (VII) završnu glavu – Novi ujedinitelji i razjedinitelji,
u kojoj nastoji da ukaže na savremene i aktuelne probleme vezane za
srpsko-crnogorsku federaciju.
U odjeljku (glava III) o konkretno-istorijskom razvoju crnogorskog
društva i nacije, autor, uz razmatranje ekonomsko-socijalnih osnova
crnogorske nacije, ukazuje i na najbitnije faze i momente u razvoju
crnogorske države i državnosti, još od prednemanjićkog perioda, pa
preko oslobodilačkih borbi i ratova Crnogoraca tokom četiri stoljeća
do centralizacije državne vlasti i apsolutizma posljednjih crnogorskih
vladara u XIX i početkom XX vijeka. U odjeljku (glava IV) o Crnoj
Gori u zajedničkoj državi autor razmatra najvažnije i najkarakte-
rističnije momente perioda kraljevske i avnojevske Jugoslavije. Držeći
se hronološkog reda tu su najprije pitanja ujedinjenja ili prisajedi-
njenja ovog državi, međunarodno-pravni tretman toga čina, otpor
naroda novom režimu, a zatim autor razmatra ekonomsku nerazvi-
jenost i neravnopravnost Crne Gore, zatim centralistički sistem zajed-
ničke države, projekte za federativno uređenje Jugoslavije, crnogorski
narod u NOB i revoluciji i crnogorsku naciju u socijalizmu. U okviru
ovog odjeljka autor posebno razmatra stavove političkih partija i
inteligencije o crnogorskom narodu (naciji) u međuratnom periodu i
stavove KPJ o tom pitanju.
U odjeljku (glava V) o etnosu Crnogoraca autor razmatra etnički
sindrom nacije, etnički supstrat jugoslovenskih nacija i na kraju,
samosvojnost crnogorskog naroda (nacije).
U odjeljku (glava VI) o kulturno-duhovnom biću nacije autor
razmatra četiri naučna problema: 1) Crnogorski kulturni identitet, 2)
Jezik Crnogoraca, 3) Vjersko određenje crnogorske nacije i 4) Nacio-
nalnu svijest Crnogoraca. U poglavlju o jeziku Crnogoraca autor
naglašava srpsko-hrvatski kontekst jezika, ali ukazuje i na osobenosti
crnogorskog jezika. U okviru poglavlja o vjerskom određenju crno-
gorske nacije autor raspravlja o pravoslavlju i crnogorskom etnosu, o

324
 Crnogorska nacija

autokefalnosti Crnogorske pravoslavne crkve, o dehristijanizaciji

Crnogoraca i o „bezvjernosti“ Crnogoraca. U poglavlju o nacionalnoj
svijesti Crnogoraca autor najprije objašnjava – šta je nacionalna
svijest, a zatim tumači navodnu „dvojnu“ svijest Crnogoraca, a zatim
raspravlja o Njegoševom crnogorstvu, srpstvu, jugoslovenstvu, a onda
o crnogorskim narodnim pjesmama, o čojstvu Crnogoraca i o
njihovom nacionalnom izjašnjavanju.
I autorov teorijski i razvojni tretman nacije (glava II), u kojoj se
govori o složenosti nacije, određenju etnosa, značenju nacije, razvoj-
nom bivanju nacijom i prvim spomenima crnogorskoga naroda odno-
sno nacije, autor zaokružuje svoj metodološki pristup izučavanju i
tretmanu crnogorskog nacionalnog pitanja.
Autor po mom mišljenju s pravom smatra da etnos nije sveodre-
đujuća „sila“ u nastojanju i diferenciranju nacija, iako je njihov
sastavni dio. Otuda je smatrao da je uputnije istraživati kompleksnost
društveno-istorijskih okolnosti nastojanja i razvoja crnogorske nacije.
Dr Ičević je ovu opsežnu i iscrpnu raspravu započeo sporovima
o crnogorskom nacionalnom pitanju i posebno o etnosu Crnogoraca,
da bi se zatim uputio složenim naučno-istraživačkim stazama, meto-
dom o kojem sam već govorio.
Ičević nije želio da ignoriše ničije mišljenje o ovom problemu, ako
je objavljeno ili izgovoreno javno. Veoma različite, čak dijametralno
suprotne stavove autor izlaže bez pristrasnosti, iako mnogi od autora
takvih stavova jedva da zaslužuju pažnju. U tom pogledu autor bi
morao biti selektivniji i tretirati samo one autore i stavove koji imaju
naučni pristup, bez obzira na rezultate. Smatram da zaista nema smisla
poklanjati pažnju nekakvim politikantskim stavovima, koji ne mogu
da žive ni jedan dan. Iako autorova hladnokrvna analiza različitih
stavova zaslužuje nesumnjivu pažnju i priznanje, ipak se čini da bi u
izvjesnim slučajevima autor morao preciznije izraziti svoj stav o
nekom mišljenju, jer ponekad nije jednostavno tvrditi što je stav
pojedinog autora a šta profesora Ičevića.

325
 Dr Dušan Ičević

Neke manje važne primjedbe i sugestije zabilježio sam na margi-

nama rukopisa sa željom da o njima autor razmisli. Inače, rezultati do
kojih je autor došao čine se logičnim i bez sumnje značajnim. Jedino
bih mu sugerirao da analize o etnogenezi produbi, ili makar da se od
stavova nekih autora ogradi, naravno u slučajevima gdje takvi stavovi
ne djeluju dovoljno naučni niti ubjedljivo.
U cjelini gledano smatram da je dr Dušan Ičević uspješno obavio
jedan značajan naučni posao i dao nezaobilazan naučni prilog, pa ovo
djelo toplo preporučujem za objavljivanje.

U Podgorici, 25. V 1994. godine

326
 Crnogorska nacija

Prof. dr Radovan Radonjić

Dr Dušan Ičević: Crnogorska nacija

S dužnom pažnjom i velikim interesovanjem i zadovoljstvom

pročitao sam rukopis prof. dr Dušana Ičevića „Crnogorska nacija“. U
pitanju su krajnje izazovna i, sticajem okolnosti, veoma osjetljiva
tema, odnosno vrsni istraživač i poznavalac fenomena nacije i nacio-
nalnog u svim njegovim aspektima: od teorije nacije do istorije etni-
čkih realiteta i uslova konstituisanja modernih nacija.
Rukopis obima 425 strana ima uvodni dio i sedam poglavlja, koja
predstavljaju međusobno logički povezane i uglavnom usklađene za-
sebne cjeline.
Prvo poglavlje („Sporovi o etnosu Crnogoraca“) posvećeno je pi-
tanju srpsko-crnogorskog etnosa i najnovijim sporovima o crnogor-
skoj naciji. Ono je neka vrsta kritičkog pogleda aktuelnih kontroverzi
o crnogorskom nacionalnom pitanju, nastalih u krilu tekuće političke
pragme ili sadržanih u interpretacijama poznatijih ličnosti, odnosno
pojedinih političkih partija.
U drugom poglavlju autor se bavi metodološko-teorijskom proble-
matikom analize fenomena nacije i nacionalnog, složenošću kategori-
jalnog aparata koji ova podrazumijeva, te zamkama što prate svaki
pokušaj situiranja ove materije izvan konteksta određenog strogo nau-
čnim principima i kriterijumima. U ovom poglavlju naznačeni su i,
kako autor kaže, „prvi spomeni crnogorskog naroda/nacije“.
Treće poglavlje („Konkretno-istorijski razvoj crnogorskog društva
i nacije“) posvećeno je analizi grupe tzv. objektivnih faktora (prvjen-
stveno socijalno-ekonomskoj osnovi i nezavisnoj državi) formiranjem
crnogorske nacije.
U četvrtom poglavlju („Crna Gora u zajedničkoj državi“) najprije
se razmatraju motivi i način ulaska Crne Gore u zajedničku državu
(ujedinjenje, prisajedinjenje ili...), a zatim položaj Crne Gore u unitar-

327
 Dr Dušan Ičević

noj i federativnoj državi. Završni dio ovog poglavlja posvećen je crno-

gorskom narodu u NOB, odnosno crnogorskoj naciji u socijalizmu.
Peto poglavlje („Etnos Crnogoraca“) obuhvata, najprije, prikaz et-
ničkog sindroma nacije, uz osvrt na pitanje koji su narodi najstariji, a
zatim analizu etničkog supstrata jugoslovenskih nacija, te samosvoj-
nosti crnogorskog naroda/nacije.
U šestom poglavlju („Kulturno-duhovno biće nacije“) analizira se
vjersko određenje crnogorske nacije, crnogorski kulturni identitet, je-
zik i nacionalna svijest Crnogoraca.
Sedmo poglavlje („Novi ujedinitelji i razjedinitelji“) posvećeno je
analizi društvenog konteksta, odnosno ideja i projekata u kojima se,
nakon raspada SFRJ, sa stanovišta „definitivnog rješavanja“ dijela
otvorenih pitanja (prevashodno srpskog) procjenjuje pozicija i perspe-
ktiva Crne Gore i Crnogoraca.
Ovakav sadržaj rukopisa sam po sebi govori da autor nije optere-
ćen dilemom o postojanju crnogorske nacije, a time ni ambicijom da
upravo on bude taj koji će tu dilemu riješiti. Za njega je ta dilema da-
vno riješena, jer je – kako sam kaže – „očigledno da crnogorska nacija
objektivno postoji“. Zato on u fokus stavlja nešto drugo: a) afirmaciju
one naučne aparature i metodologije koja, za razliku od parcijalnih
teorijskih analiza ili dnevnim političkim potrebama uslovljenih i moti-
visanih diskursa, omogućava da se sveobuhvatno odgonetne nacija
kao konkretno istorijska zajednica; b) konkretnu obradu onih relevant-
nih društvenih procesa, pojava i odnosa koji su omogućili da se crno-
gorska nacija individualizuje i istorijski-djelatno iskaže.
Taj poduhvat – koji je podrazumijevao kako naučnu verifikaciju
rezultata istraživanja (koje je sam autor vršio), tako i sabiranje, se-
lekciju i kritičku analizu dostupne građe i velikog broja „starih“ i
„novih“ teza i sudova o ovom „delikatnom“ pitanju – generirao je
brojne izazove i teškoće, prevashodno metodološke, a potom i
konceptualno-strukturalne naravi. Dodatnu teškoću predstavljalo je to,
što je tako složen zadatak trebalo obaviti u vrijeme kada upravo
kontroverze o pitanju nacije i nacionalnog čine glavnu ključajuću

328
 Crnogorska nacija

supstancu datog, po mnogima gotovo katastrofično konsteliranog,

društvenog ambijenta.
Autorov, u mnogom pogledu zaista uspješan, odgovor na sve to
sadržan je u njegovom – kako sam kaže – multidisciplinarnom, trans-
disciplinarnom i interdisciplinarnom naučnom pristupu posmatranom
pitanju. Produkt toga je analiza u kojoj su, u odgovarajućem obimu i
međusobnom skladu, poštovani kriterijumi: a) dosljedne primjene
istorijsko-razvojnog metoda kombinovanog sa metodom tematske
struktuiranosti; b) svestranosti i obuhvatnosti; c) principijelnosti i
naučne objektivnosti; d) uzdržanosti od vrijednosnih sudova političke
provenijencije i ideoloških racionalizacija.
Utemeljen na tim principima, rukopis prof. Ičevića nudi naučno
validnu, sukcesivnu, strpljivu i „mirnu“ analizu u kojoj nema ni „ve-
likih iznenadnih otkrića“, ni „jakih riječi“, ni „konačnih presuda“. On
nije naklonjen jednim a zatvoren za druge izvore i iskaze, ne favori-
zujući jednu na račun druge opcije, ne preferira apriorizam i ne
njeguje nauku prije nauke. Naprotiv, u njemu se ravnopravno pre-
zentiraju gotovo svi poznati izvori i relevantni iskazi i nepristrasno
kritički procjenju njihove vrijednosti i dometi. I onda kada osporava
neku tezu ili iza neke tobože naučne istine otkriva druge sadržaje,
prof. Ičević ne uzvraća „žestoko“. On polemiše otvoreno, bez bole-
ćivosti i predrasuda, ali uvijek naučnički skrupulozno i tolerantno.
Blaga ironija kojom ponekad zaogrće neki iskaz ili sud nije proizvod
njegove zle volje, već (neizbježan) izraz naučne superiornosti argu-
menata koje nudi.
Obimna i raznovrsna faktografija, bogatstvo misli, atraktivna lek-
sika i u ponečemu odista originalni stil kazivanja – a to su neke od
odlika Ičevićevog rukopisa – vrijednosti su po sebi. Ukomponovane u
analizu na način kako je to učinio prof. Ičević, one ovoj daju reference
veoma zanimljivog naučnog rada. Ičevićeva studija, navodno, nije ni
prvi ni jedini uspješni pokušaj da se pitanje crnogorske nacije naučno
obradi i objasni. Na neke vrijedne radove te vrste prof. Ičević se i sam
poziva i oslanja, duboko cijeneći njihove domete i značaj. Njegova

329
 Dr Dušan Ičević

studija je nov, krupan i neporeciv doprinos fondu naučnih saznanja o

crnogorskoj naciji, potpuniji i uvjerljiviji od bilo kojeg ranijeg i, rekli
bismo, dovoljno snažan da u jedan nedovoljno istraženi prostor – pre-
zasićen neznanjem, predrasudama i kompleksima, ali i falsifikatima
svih vrsta – unese, kao dominantne, naučne metode i istine. Njome je
uvjerljivo pokazano da u procesu formiranja crnogorske nacije nije
preskočena nijedna faza ili izgubljen bilo koji neophodni korak i da,
zato, u njenom biću i bitku nema ničega što bi je činilo manjom,
manje vrijednom, samobitnom i cjelishodnom od bilo koje druge
savremene nacije.
Opšti utisak o rukopisu prof. Ičevića bio bi još povoljniji ako bi se
otklonile neke njegove manjkavosti.
U prvom redu, to se odnosi na izvjesnu ekstenzivnost izlaganja u
prvom poglavlju, ponavljanje iste problematike u neznatno izmijenje-
nim kontekstima (prvo i sedmo poglavlje) i „neuvođenje u analizu“
novih relevantnih momenata (primjetno manifestovanih na nedavnim
parlamentarnim i predsjedničkim izborima), koji indiciraju izvjesne
promjene u strateškim opredjeljenjima prema nekim pitanjima obu-
hvaćenim analizom (sedmo poglavlje).
Dalje, autor ponekad svoja razmatranja ne dovodi sasvim do kraja,
u smislu da iz analize ne slijede odgovarajući potpuniji i precizniji
zaključci. Tako, na primjer, analiza cjelokupnog trećeg poglavlja za-
vršava tako što se nužno raznovrsni i suptilni odnos između dviju
varijabli, posebno posmatran sa stanovišta uticaja prve na drugu, sin-
tetizuje u jednu jedinu rečenicu o „isijavanju“ osjećanja za posebnim
identitetom. I u nekim drugim slučajevima (pitanje autokefalnosti
crkve, jezika Crnogoraca) iz analize se ne izvode konsekventni za-
ključci, koje ova inače neodoljivo nameće, već se umjesto njih (po
pitanju jezika, naročito) nameću vrijednosni sudovi.
Zatim, u nekim dijelovima rukopisa ne postiže se uvijek potrebni
međusobni sklad elemenata na kojima se analiza zasniva, što implicira
izvjesne nepreciznosti u utvrđivanju uzročno-posljedične veze između
nekih pojava. Autor, na primjer, uočava i komentariše boravak i ni-

330
 Crnogorska nacija

malo bezazleno djelovanje srpskih emisara (mahom intelektualaca:

književnika, učitelja, istoričara) u Crnoj Gori, kao i pokušaja srpskih
vlasti da se nagode s Njegošem oko ujedinjenja i podjele svjetovnih i
vjerskih funkcija u budućoj zajedničkoj državi, ali propušta da utvrdi
postoji li i kakva je veza između tih događaja i nagle poplave „srpskih
nadahnuća“ u Crnoj Gori. Odgovor na ovo pitanje bio bi utoliko zani-
mljiviji što, na primjer, u doba Petra I i Danila I nema, ne bar izra-
zitije, ni jednog ni drugog i što u Njegoševo vrijeme te varijable
koincidiraju.
Najzad, valja napomenuti da je autor, i pored toga što je građa koju
opservira odista impozantna, propustio da konsultuje neke izuzetno
važne izvore. Tako, na primjer, njegovoj pažnji je izmakla prepiska
između Petra I i Crnogorske skupštine, sa jedne, i Ruskog cara i Sve-
tog sinoda Ruske pravoslavne crkve, sa druge strane, iz 1804. godine,
koja je od izuzetnog značaja za ocjenu stvarne pozicije Crne Gore i
njene pravoslavne crkve prema „slovenskoj braći“ i njihovim držav-
nim i vjerskim institucijama, a time i za demistifikaciju pitanja auto-
kefalnosti Crnogorske pravoslavne crkve. Jako važno za razumi-
jevanje razvoja nacionalne svijesti Crnogoraca je i (takođe ne-
konsultovano) pismo Petra I ruskom konzulu u Dubrovniku, 1826.
godine, a u tu svrhu može poslužiti i dio spomenika materijalne
kulture.
O nekim drugim manjkavostima (ponekad nejasna distinkcija iz-
među autorovog stava i inih iskaza koje opservira, nedovoljno pre-
cizna upotreba pojmova, izvjesne tehničke nedorađenosti teksta i sli-
čno) informisaću autora neposredno.
Izloženim primjedbama se, naravno, ne dovodi u pitanje ranije data
ocjena o vrijednosti i dometima ove studije. Njihovim usvajanjem (što
je isključivo stvar autora), ona bi, vjerovatno, bila još bolja.
Redakciju teksta, međutim, smatramo nužnom. Njome bi – osim
ispravljanja uobičajenih stilskih i tehničkih grešaka – trebalo: a) što je
više moguće eliminisati elemente feljtonističkog u korist ujednačene
naučne analize; b) izvršiti nešto strožiju selekciju autora na koje se

331
 Dr Dušan Ičević

analize oslanja i ograničiti prostor koji se daje nekim njihovim

(ponekad nepotrebno ponavljanim) tezama i iskazima.
Ovo uistinu vrijedno djelo uvaženog naučnika zaslužuje da bude
prezentovano kako stručnoj i naučnoj javnosti, tako i najširem krugu
čitalaca. Stoga rukopis prof. Ičevića „Crnogorska nacija“ svesrdno
preporučujemo za štampanje.

Podgorica, 22. I 1993. godine

332
 Crnogorska nacija

Mišljenje o rukopisu dr Dušana Ičevića – „Crnogorska nacija“

U cilju davanja mišljenja – savjeta o potrebi štampanja ruko-

pisa dr Dušana Ičevića – „Crnogorska nacija“ (u daljem tekstu: Ru-
kopis), pored samog rukopisa, pročitao sam i tri priložene recenzije.
Stavove-primjedbe o rukopisu iznijeću, kako povodom konkretnih
zamjerki, tako i generalno, sve u nastojanju da moj sud o rukopisu
bude što je moguće argumentovaniji.
Rukopis sadrži uvodni dio, te sedam glava.
U rukopisu autor stalno varira srpsko-crnogorska sporenja o posto-
janju, odnosno nepostojanju crnogorske nacije. Za autora, inače, po-
stojanje crnogorske nacije nije sporno, ali, to odmah valja reći, sporan
je, odnosno nije objašnjen naučni način, aparatura, kojom je autor
došao do tog zaključka. U svakom slučaju, brižljiv čitalac će utvrditi
da autor nepobitnost postojanja crnogorske nacije vezuje za period
1941-1945. te poslijeratnu, komunističku epohu, što ozbiljno dovodi u
sumnju njegovu tvrdnju o postojanju crnogorske nacije. To posebno
ima li se u vidu glorifikovanje stava komunističke partije o priznanju
crnogorske nacionalne posebnosti. Vezivati postojanje nacije za an-
gažman jedne političke stranke, ne može a da sadržaj te nacije ne
dovede u pitanje.
Autor, inače, kao da boluje od sindroma neizlječivog jugoslo-
venstva, što se loše odražava po naučnu elaboraciju mnogih problema
koje, inače, tretira. Tako, primjera radi, autor veli da je razdruživanje
Slovenije od SFRJ „akt secesije“. To može značiti, jedino, da su i
ostale republike bivše SFRJ, koje su sada međunarodno-priznate dr-
žavne zajednice, secesionističke. Pitanje koje, nužno, slijedi jeste: od
koga su se te republike odvojile? Od koga ako SFRJ više nema a sve
one su bile njezini konstitutivni elementi? Sve su bivše republike
SFRJ na jednaki način participirale barem na ustavnoj razini u njenom
političko-pravnom uređenju i ne može se, osim ako se ne polazi od
ideoloških premisa, govoriti o secesiji bilo koje republike bivše SFRJ.
Interesantno je da se samo u slučaju raspada SFRJ uporno, iz beo-

333
 Dr Dušan Ičević

gradskih i podgoričkih političkih krugova govori o secesiji bivših

republika bivše SFRJ, pri čemu se za secesiju optužuju, ni manje ni
više, nego četiri republike. To bi trebalo značiti, prevedeno na jezik
logike, da su se te republike odvojile od ove dvije preostale, koje sebe
poistovjećuju sa Jugoslavijom, odnosno sa SFRJ. Međunarodni poli-
tički subjekti govore o razdruženju (Badinterova komisija) a nikako o
aktu secesije. Raspao se i SSSR, raspala se i ČSSR, ali niko ne spo-
minje tamošnje secesije. Svuda su razdruženja, a samo se ovdje govori
o secesiji. Govoreći o razlozima rata u BiH, autor iskazuje veliku
bojazan da SDA želi u BiH stvoriti državu građana, odnosno islamsku
republiku, koja bi bila ostvarena iz, po autoru, proste činjenice, da bi
Muslimani u takvoj republici bili u većini! Po toj logici, kako bi se
trebala zvati SRJ? Nikako tako kako se zove, već drukčije, budući da
Srbi u njoj imaju većinu. Međutim, autora ne brine država u kojoj Srbi
imaju većinu. Njega brine samo država u kojoj su oni manjina, od-
nosno u kojoj drugi imaju većinu. Autor govoreći o ratu u BiH pomi-
nje sve njegove strahote, no ne nalazi ni riječi osude za vinovnike tih
strahota. Čudno da autoru ne smeta činjenica da Srbi, kojih je prije
rata u BiH bilo oko 34%, drže preko 70% teritorije. Zar mu to ne
govori o ratnim ciljevima? Zar mu ništa ne govori činjenica da su
Prijedor, Bijeljina, Srebrenica, Foča, Zvornik, Srebrenica etnički čisti.
U njima više nema Muslimana. U Banjaluci uskoro neće biti ni Mu-
slimana, ni Hrvata.
Govoreći o januaru 1989. u Crnoj Gori autor veli da je srušeno
„dotadašnje birokratizovano rukovodstvo Crne Gore“ (kao da i sva
ostala nijesu bila birokratska!, te kao da je samo ovo naše trebalo
srušiti, upravo zato što je bilo birokratsko!), te da se u „novije vrijeme
saznaje“ da je „AB“ revolucija bila „teledirigovana“ iz „određenih po-
litičkih centara u Srbiji“. Kako je moguće da autor koji ima ambiciju
da proučava crnogorsko nacionalno pitanje, tek u „novije vrijeme“
saznaje da je „AB“ revolucija bila instrument za ostvarenje srpskih
političkih ciljeva? A ako već zna za određene političke krugove iz
Srbije koji su organizovali „AB“ revoluciju, zašto i čitaoce ne upozna

334
 Crnogorska nacija

sa svojim saznanjima, odnosno zašto nam ne saopšti koji su „određeni

politički krugovi“? Koga to autor čuva od svojih saznanja? On bi tre-
balo da bude naučnik, pa da nas upoznaje sa svojim saznanjima, a ne
političar da od nas krije tako važne informacije!
Ove sam primjedbe istakao, mada se može činjeti da su premali
razlog za bilo kakvo kritičko mišljenje, da bi se jasno vidjelo na koji
način autor razmišlja o aktuelnim političkim pitanjima. A, kako je
uočljivo da mu je, u tretiranju aktuelnih političkih pitanja upadljiv
ideološki naboj, zar je moguće očekivati da će na drukčiji način
razmatrati i druga, politička, pitanja?
Autor, da se vratim sadržaju, stalno izvodi „dokaze“ kojima želi
utvrditi da, na njemu nesporan način, postoji crnogorska nacija. Čemu
toliko napora, pitam se, u dokazivanju onoga što autor, inače, i ne
spori – da, naime, crnogorska nacija postoji.
Inače, da se primijetiti da autor ne poznaje u dovoljnoj mjeri
tokove crnogorske istorije, te da je sklon pojednostavljenjima. Uz to,
on naprosto ne konsultuje svu relevantnu literaturu, što ozbiljno šteti
njegovim naporima. Tako, primjera radi, govoreći o atentatu na knjaza
Danila, ni riječju ne spominje radnju dr Danila Radojevića „O atentatu
na knjaza Danila“, objavljenu u „Stvaranju“ 1985. Objašnjavajući
„Načertanije“ veli da to nije Garašaninovo djelo (što je tačno), te da je
postalo priručnik za „objedinjavanje Srba“. Zašto nam ne kaže čije je,
onda, djelo „Načertanije“, ko ga je sačinio, sa kojim namjerama i zbog
čega se pripisuje Garašaninu? Govoreći o trajanju samostalne crno-
gorske države, sve njene vladare naziva despotima (Petra II, knjaza
Danila, knjaza/kralja Nikolu). Govoreći, pak, o socijalističkom toku
crnogorske istorije, ne krije svoje oduševljenje tim poretkom. Inače, u
socijalizmu nema despota – oni su prisutni samo u nezavisnoj Crnoj
Gori!
Autor je svoj odnos prema Crnoj Gori i Jugoslaviji ponajbolje
ispoljio u nastojanju da objasni 1918. godinu. On, naime, smatra da je
1918. došlo do ujedinjenja Crne Gore sa Srbijom, mada sva ozbiljna
literatura govori o prisajedinjenju CG Srbiji. Da njegova konfuzija

335
 Dr Dušan Ičević

bude veća, on veli da su se „jugoslovenski narodi“ ujedinili u zajed-

ničku državu koja se zvala – Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca! On,
dakle, posredno kazuje da kao posebna etnička zajednica 1918. ne
postoje ni Crnogorci, ni Makedonci a pitanje je đe je locirao Mu-
slimane! Veli da je Jugoslavija objektivna istorijska potreba zajedni-
čkog života i razvoja u interesu svih jugoslovenskih naroda“. Me-
đutim, autor odmah potom naglašava da je Jugoslavija stvarana po
zamisli Nikole Pašića, te da je tim činom ispunjena „zavetna misao
Srbinova“, da svi Srbi treba da žive u jednoj državi. „U ideologiji
svesrpstva praktično je značilo teritorijalno proširenje Srbije“ – veli
autor, tako da je nužno pitati: kad je već tako, zar je ta objektivna
potreba jugoslovenskih naroda (ustvari samo tri naroda) za životom u
zajedničkoj državi! Autor ne dopušta da bilo ko kritički opservira
ideju jugoslovenstva, budući da se unaprijed odlučio za nužnost i po-
trebu opstanka svake jugoslovenske tvorevine, pa, naravno i ove koja
se zove SRJ. Tek kad se tako priđe njegovoj naučnoj radnji, može biti
razumljivo, mada ne i oprostivo, što niđe ne spominje rezultat „bijelog
terora“ koji su Srbi sprovodili u vremenu od 1918-1926. (a radi se o
oko 3.000 pobijenih Crnogoraca i oko 5.000 spaljenih kuća). Ako je, a
jeste, bijeli teror u Crnoj Gori sproveden u cilju očuvanja jugoslo-
venske države, posmatrano iz srpske političke optike, onda je taj teror,
po autoru, i nužan i potreban. Njemu je, stalno ističe, nužno i potrebno
postojanje svake jugoslovenske države, nezavisno od karaktera i na-
čina stvaranja te države.
Govoreći o II svjetskom ratu, hvali komunističku partiju, zbog
organizovanja opštenarodnog ustanka, a spominje i „crnogorske sepa-
ratiste“ no ne naglašavajući na koga se ta naznaka odnosi. U svakom
slučaju, on je odlučan protivnik svake crnogorske državne i političke
samostalnosti, jer barem bi, kao naučnik, morao spomenuti Krsta
Popovića, toga, ipak, velikoga borca za samostalnu Crnu Goru. Ne, on
njega i ne pominje, tretirajući ga kao „crnogorskog separatistu“! To
zbog toga, vjerovatno, što on samo komuniste proglašava rodolju-
bima. Sve to liči na jeftini komunistički pamflet koji treba da objavi

336
 Crnogorska nacija

LSCG, ili neko iz LSCG, da se stekne dojam kako liberali, eto,

mijenjaju svoju političku orijentaciju!
Na pošetku treće strane Vulikicevoga teksta nedostaje rečenica,
koja se nastavlja:
... je ponajbolji svjedok kada veli: „Crnogorska nacija se na novim
proizvodnim snagama, podruštvljenim (!) sredstvima za proizvodnju i
tržišno-planskoj(!) privredi razvija u modernu(!) društvenu zajed-
nicu“. Da, a Piperima tek ovih dana (10.12.1994) obećavaju puteve,
telefone, struju, bunare, domove kulture... I, to radi vladajuća stranka,
baš kao da će te radove izvesti svojim, stranačkim parama. Baš kao da
se ništa ne mijenja protekom vremena, ni kod autora, ni kod političke
prakse DPS-a. Odmah, potom, valjda da bi bio uvjerljiviji u odbrani
svojih stavova, autor bezgranično, naravno, bez riječi kritičkih opaski,
hvali samoupravljanje, udruženi rad, društvenu svojinu...
Po istoj matrici autor nastoji da objasni i nastanak crnogorske na-
cije: Crnogorci, naime, po autoru, nijesu ni isključivo autohtonog
(samosvojnog) ali ni srpskog porijekla. Međutim, pri kraju rukopisa,
valjda se zaboravivši, autor, ipak, nalazi za potrebno da ustvrdi kako
su Crnogorci srpskog porijekla („srpsko etničko porijeklo i narodno-
sna/nacionalna individualnost daju povoda da se Crnogorcima pridaje
tzv. dvojna svijest“). Poseban, jugonostalgičarski, galimatijas, autor je
pokazao u nastojanju da odredi ime jezika kojim Crnogorci govore.
Prvo je, naime, ustvrdio da se u najnovijim ustavnim rješenjima jezik
zove samo srpski, pri čemu se usprotivio ustavotvorčevoj volji da
slobodno mijenja ime jezika kojima govore Crnogorci. Potom je kon-
statovao da Crnogorci neprekidno učestvuju u stvaranju i razvijanju
zajedničkog jezika (kojeg i čijeg zajedničkog jezika?), te da svaka
nacija ima pravo da jezik kojim govori nazove svojim imenom. Autor,
dakle, smatra da ustavotvorci ne smiju i ne mogu da samovlasno mi-
jenjaju ime jezika, a on to može i smije. Jer, kako on može tvrditi da
Crnogorci govore jezikom (S/h, h/s) kojim, inače, niko ne govori, te u
ime kojih principa ono što traži za sebe uskraćuje ustavotvorcu? I, pri
tome, uopšte se ne pita zbog čega li to crnogorski ustavotvorci jezik

337
 Dr Dušan Ičević

kojim govore Crnogorci zovu srpskim? A ne pita se jer ako se počne

pitati, i pri tome bude nepristrasan, doći će u pitanje tvorevina za koju
se on zalaže mimo svakog razloga i kriterijuma.
U skladu sa svojim neodređenim stavovima (ni za jednu od mo-
gućih solucija) autor se ponaša i kada govori o autokefalnosti CPC.
Ali, zato, Crnogorce obavezno svrstava u pravoslavni živalj, da bi
potom utvrdio da su Crnogorci „najnevjerskija nacija na svijetu“. Kad
je već tako, valjalo bi postaviti pitanje: otkuda autor zna da su Crno-
gorci u tolikoj mjeri bezbožnički nastrojeni?; ako je već tako, zbog
čega ih, kao nevjernike, odnosno nereligiozne, svrstava u vjernike,
odnosno religiozne, time što ih određuje kao pravoslavce? On iz po-
datka, koji sam navodi, da samo 2% Crnogoraca ide u crkvu zaklju-
čuje da su Crnogorci ateisti! A ispitivanje na koje se poziva obavljeno
je sredinom osamdesetih, dakle, u vremenu kada se to i nije baš
preporučivalo. A i Crkva u koju u mogli ići nije, možda, bila njihova.
No, sve su to preteška pitanja za autora.

Konačni sud o Rukopisu

Rukopis ne preporučujem za štampu, nalazeći da bi njegovo

publikovanje bilo vrlo štetno po problem koji autor tretira. Inače, autor
je protivnik samostalne Crne Gore, što proizilazi iz proste činjenice da
se on iskazuje kao pobornik svake jugoslovenske državne zajednice a
svaka jugoslovenska država isključuje, svojim postojanjem, ne samo
postojanje stamostalne crnogorske države, već i guši takva osjećanja i
potrebu za postojanjem takve države.
Mada je manje važno, autor nema definisanoga stava o postanku i
razvitku crnogorske nacije (ona nije ni autohtona, ni srpskoga pori-
jekla, da bi, na kraju, ipak bila srpskog porijekla) osim što je izričit da
je c. nacija definitivno nastala u II sv. ratu, te da za to osnovnu i jedinu
zaslugu ima KPJ.

338
 Crnogorska nacija

Autor izbjegava da se na decidan način izjasni o velikoj većini

pitanja koja razmatra, sakrivajući se iza predugih prepričavanja autora
koji su ta pitanja već elaborirali.
Autor citira, veoma neselektivno i nereprezentativno, mnoge au-
tore, pri čemu neke vrlo važne izvore nije ni spomenuo.
Sklon sam uvjerenju da je rukopis knjige namjerno doturen do
LSCG ili nekoga iz LSCG, te da je u pitanju politička igra koja treba
da rezultira time da upravo LSCG ili nekog iz LSCG objavi ovaj
rukopis i da se time faktički zaustavi, za duže vrijeme, istraživanje o
ovoj temi. Ova knjiga bi, jednostavno, „poklopila“ svako dalje kvali-
tetno i kritički intonirano propitivanje ove teme, a, što je, po meni,
najgore, je to što je pisana sa pozicija jugoslovenske (čitaj: srpske) i
komunističke (čitaj: srpsko unitarne) političke prakse. U tom kontek-
stu treba gledati i sve tri pohvalne recenzije koje su priložene uz
knjigu.
Štampanje ove knjige, osim toga, ne bi moglo vratiti (čak ni to)
uložena sredstva u njeno štampanje i reklamiranje, jer, naprosto, ne
postoji ništa vrijedno i trajno kvalitetno što bi knjigu moglo prepo-
ručiti za kupovinu i čitanje.
Ovu knjigu bi, eventualno, mogao štampati neko iz SK – Pokret za
Jugoslaviju, jer ona je pisana sa pozicija političke platforme koju ta
partija propagira. Ja ovo, naravno, kažem krajnje ozbiljno, pri čemu
strahujem da će neko, ipak, štampati ovu knjigu.
Pojavi li se ova knjiga, od strane nekog drugog izdavača, ja ću
morati biti njen prvi, najoštriji kritičar, upravo iz razloga koje sam
sada iznio.

U Podgorici,
26.12.1994.
Predrag Vulikić

Napomena: Vulikić se nije oglasio nakon štampanja knjige, nakon

četiri godine poslije „zabrane“ koju je “autoritativno“ izrekao...

339
 Dr Dušan Ičević

Dr Radoje Pajović, naučni savjetnik

Prof. dr Dušan Ičević, Crnogorska nacija

Forum za etničke odnose, Beograd 1998.

Crnogorsko nacionalno pitanje, kao naučni problem, već odavno

je postalo naučni izazov prvoga reda. Do sada je bilo više pokušaja da se
to pitanje naučno rasvijetli i objasni, ali se pokazalo da je ono vrlo
složeno i opterećeno mnogim predrasudama i dnevnopolitičkim gleda-
njima, tako da je to još više otežavalo objektivni naučni pristup. Tim
pitanjem su se bavili mnogi naučnici, političari, publicisti, ali i ljudi koji
za tako nešto nijesu imali ni predznanja, ni naučne reference.
Do Drugog svjetskog rata tim pitanjem su se bavili, ali više uzgred,
mnogi etnolozi, antropolozi, a mnogo rjeđe istoričari i predstavnici
ostalih društvenih nauka. Da pomenem samo neka imena, kao što su:
Pavel Rovinski, Jovan Erdeljanović, Vladimir Popović, a od pravnika
posebnu pažnju zaslužuje profesor Pravnog fakulteta u Beogradu i
jedno od poznatih imena evropske pravne nauke – Živojin Perić. Raz-
nim aspektima crnogorske političke i kulturne istorije u širem smislu
bavili su se i mnogi drugi poznati naučnici i državnici, a samo ću po-
menuti jedno nezaobilazno ime – ne samo južnoslovenske nego i slo-
venske, pa i evropske nauke – Valtazar Bogišić.
Poslije Drugog svjetskog rata, a u stvari u novije vrijeme, zapravo
posljednjih 20-tak godina tim pitanjem su se direktnije bavili Savo
Brković, Slobodan Tomović, Dragoje Živković, Dimo Vujović, Špiro
Kulišić, Radoslav Rotković i, naravno, naš večerašnji gost – prof. dr
Dušan Ičević.
Direktno problemom nacije, a posebno, razumije se – crnogorske,
profesor Ičević se bavi punih 20 godina. On je našu nauku zadužio sa
nekoliko serioznih djela – kao što su posebna izdanja Kuda ide nacija
(Centar za marksističko obrazovanje „Milun Božović“, Titograd 1980)
i Crnogorska nacija od 1918. godine do danas (empirijsko istraži-

340
 Crnogorska nacija

vanje, fotokopirano, IDEI, Titograd 1990), zatim studije Nacionalna

svijest (u izdanju Instituta za proučavanje nacionalnih odnosa u Sara-
jevu, 1988, str. 7-51), Nacionalna kultura i kultura nacije i druge.
Kruna Ičevićevih proučavanja je djelo koje je večeras predmet naše
pažnje, a to je Crnogorska nacija, objavljeno u Beogradu prošle go-
dine, u izdanju „Foruma za etičke odnose“, čiji je glavni urednik naš
večerašnji gost i promotor dr Dušan Janjić.
Prvu verziju ovoga djela imao sam u rukama prije pet godina. Iako
ta verzija nije bila ni približno najnovijoj ili, bolje reći, knjizi koja je
večeras pred nama, ona je u osnovi mogla da zadovolji, pa sam joj dao
zeleno svijetlo, razumije se, uz određene primjedbe i sugestije. Dana-
šnja verzija je donekle plod i sugestija recenzenata, ali i još više auto-
rovih novih saznanja i spoznaja.
Računao sam da ću večeras jevtinije proći, i kao osnova moga izla-
ganja da bude recenzija od prije pet godina. To je bio i razlog da sam,
iako u velikoj vremenskoj stisci, bez pogovora prihvatio da večeras
budem predstavljač ove knjige. Prevario sam se, jer se ova verzija
bitno razlikuje u mnogo čemu, a naročito u metodološkom pristupu.
Od ranije verzije nije, takoreći, ostao ni kamen na kamenu. Bio sam
prinuđen da novo djelo čitam od korice do korice, ali ne žalim jer je
riječ o zaista vrijednom i nesumnjivo do sada najpotpunijem, pa i
najboljem djelu o ovom pitanju.
Ranije je djelo imalo sedam glava, a sada četiri, što je znatno pri-
hvatljivije, a neka pitanja su obrađena potpunije.
I ranije i sada autor je svim gledištima o crnogorskom nacionalnom
pitanju dao ravnopravan tretman. Dakle, nije navodio samo mišljenja
koja autoru odgovaraju, već i ona druga, što rade svi ozbiljni naučni
radnici. Razlika je u odnosu na raniji postupak što je prije autor uzimao
u obzir i mišljenja nekih pisaca – publicista i političara koji nemaju
pravih referenci i čija mišljenja nijesu bila dovoljno fundirana. Ovom
prilikom je takav balast otpao, bez obzira što su i ovom prilikom pred-
stavljena neka mišljenja – bez čvrste osnove, ali su ih saopštili autori
čije se mišljenje ipak ne može ignorisati, a osporiti može.

341
 Dr Dušan Ičević

Danas struktura knjige izgleda ovako: (I) Razvoj crnogorskog

društva, države i nacije, (II) Etnos Crnogoraca, (III) Kulturno-du-
hovno biće Crnogoraca i (IV) Nacionalna svijest Crnogoraca. Ovo su
samo naslovi glava, koje su veoma razuđene na poglavlja i iscrpno se
tretiraju sva kompleksna pitanja koja su od značaja za rasvjetljavanje i
razumijevanje ovoga problema.
U knjizi se razmatraju sve bitne okolnosti nastajanja i razvoja crno-
gorske nacije. Autorov pristup je ne samo nepristrastan, već i sveobu-
hvatan – interdisciplinaran: istoriografski, politikološki, sociološki,
sociopsihološki, filozofski, lingvistički. Na osnovu svih relevantnih
podataka do kojih je došao i koja je proučavao, autor je došao do sa-
znanja da crnogorska nacija i crnogorski narod postoje, uz obrazlo-
ženje da etničko porijeklo nije presudno uticalo na proces individua-
lizacije crnogorske nacije, kao i kompleksne razvojne i konkretno isto-
rijske zajednice.
U jednom ovako kratkom osvrtu nije moguće prikazati sve rezul-
tate i zaključke do kojih je autor došao.
Zato dopustite da pomenem samo neke.
Kao jedan od bitnih istorijskih uslova za utemeljenje crnogorskog
naroda i nacije jeste državno-pravna hiljadugodišnja tradicija, počevši
od Sclavorum regnum, tj. kraljevstva od isprva, nastalog sedamdesetih
godina XI vijeka.
Drugi važan faktor je dugogodišnja viševjekovna oslobodilačka
borba crnogorskog naroda, u kojoj su se Crnogorci „žestoko“ borili za
svoju nezavisnost, slobodu i dostojanstveni život.
U svemu tome našli su svoje mjesto razne crnogorske institucije,
kao što su opštecrnogorski – jedinokupni zbor, crnogorske vladike kao
svetovni gospodari, crnogorska mitropolija, crnogorska etika tzv. čoj-
stvo, sudovi i sudovanje, prosvjećeni apsolutizam posljednjih crno-
gorskih vladara u XIX i početkom XX vijeka.
U glavi o etnosu Crnogoraca autor je došao do zanimljivih poda-
taka i zaključaka o seobama, gdje s pravom dokazuje da se neupore-
divo više, i gotovo jedino selimo iz Crne Gore, a vrlo malo doselja-

342
 Crnogorska nacija

vamo objašnjavajući posebno onu Njegoševu misao – Što se ne kće u

lance vezati... (Jer, u srednjem vijeku običan puk – kmetovi, sebri i
meropsi se nikud ne sele, već samo feudalci, i to naravno samo oni
koji nijesu primili islam, a njih pravac je vodio na sjever – u Ugarsku.
Otuda i konstatacija da Srbija nije bila matica crnogorska itd.
Tu spada i besmislenost da neka crnogorska bratstva i plemena
navodno potiču od Nemanjića, Mrnjavčevića, rijetko od Brankovića, a
pogotovo od nekih nepostojećih kosovskih junaka, koje bilježi samo
narodna pjesma, a ne i istorija.
Veoma važno poglavlje je o crnogorskoj kulturi, odnosno kulturno-
duhovnom biću Crnogoraca, gdje se razmatraju činjenice i procesi u
kulturno-duhovnim slojevima Crnogoraca.
Tu je i pitanje – Ko baštini kulturne tvorevine nastale na tlu Crne
Gore. Tu su Ljetopis Popa Dukljanina (Grgura Barskog), Miro-
slavljevo jevanđelje, „Oktoih“, štamparija Božidara Vukovića, a to
može da se kaže i za kulturne slojeve iz predslovenskog perioda. Tu
su „Gorski vijenac“, kojega drugi svojataju itd.
Tu su i pitanja Jezik Crnogroaca, vjersko određenje crnogorske
nacije, pravoslavlje, autokefalnost CPC i dr.
Svojom sveobuhvatnošću, iscrpnošću, metodološkim pristupom,
objektivnošću, suverenim vladanjem materije, profesor Dušan Ičević
se našoj naučnoj javnosti predstavio na najbolji mogući način. Zbog
svega toga sa neskrivenim zadovoljstvom ga preporučujem ne samo
usko stručnoj nego i široj čitalačkoj publici.

U Podgorici, 23. mart 1999. godine Na promociji knjige

343
 Dr Dušan Ičević

Kako je, zašto je nastala moja Crnogorska nacija

Naučno se bavim nacijom i federalizmom. Na tome sam i

doktorirao. Ja sam naciolog, kako se kaže u izvjesnom žargonu.
Objavio sam , nakon doktorskoga rada, nekolike knjige: Kuda ide na-
cija, Nacionalna kultura i kultura nacije, Nacionalizam – izvori, su-
ština i pojavni oblici, Jugoslovenstvo i jugoslovenska nacija, Konfe-
derNacija (Nacija, federacija, konfederacija...) i mnogo članaka,
rasprava u časopisima, zbornicima. Ispisivao sam za sebe vrstu isto-
rijskoga vremeplova za sve jugoslovenske nacije, naravno
najopsežnije za crnogorsku naciju.
Ko god se bavi nacijom zna u kakvim se sve iskušenjima da se
teorijski, konkretno-istorijski, modelski itd. istražuje. Nacija je veoma
fluidna, neuhvatljiva, skliska za strikno kategorijalno određenje.
Svaka nacija ima osobenosti koje se ne mogu strpati ni u kakve
formule. Uostalom, i Dušan Janjić je naciolog i u svojim knjigama
Otvoreno pitanje nacije, Nacija: šta je to?, Država i nacija, te u
Rečniku nacionalista dao obilje naučnih nalaza o „integralu“ nacije.
Za sebe mogu da kažem: što sam se više bavio nacijom, sve više sam
otkrivao da je suviše slojevita i moguća za svakakvu upotrebu da se ne
može potpuno ovladati. Kažu da je Nikola Tesla kad su ga pitali šta je
električna struja odgovorio da ne zna. Ne poređujem se sa Nikolom
Teslom, nego samo iskazujem tegobe koje imaju naučnici – naciono-
lozi, i svi koji obrađuju naciju. Pogotovu je bilo potrebno mnogo
strpljivosti, radinosti i objektivnosti da se ispiše tekst o crnogorskoj
naciji koja se svakovrsno osporava.
Htio bih da kažem da sam otklonio, najviše što se moglo, svaku
dnevno-političku opsjenu nacionalnoga svrstavanja. Prikupljao sam
građu, prebirao, presabirao, probirao, samjeravao, nadgrađivao, pre-
vrednovao dostupnu literaturu, upoređivao i zaključivao. U opštoj
omami nacijom, vraćanja u prvorođene etnose ili zavođenje čistoga
etnosa svm sredstvima pokušao sam da svoje istraživanje oslobodim
nanosa etničkoga sindroma. Nacija se ne može svesti na etnos. Etnos

344
 Crnogorska nacija

nije sveodređujuća supstanca i sila nacije. Naravno, nijesam ni želio ni

mogao da relativizujem srpsko-crnogorski kompleks. Međutim, u
središte rasprave sam stavio osnovne istorijsko-društvene, ekonomske,
političko-državne, etničke, kulturno-duhovne, jezičke, religijske, emo-
tivno-psihološke... procese oblikovanja crnogorske nacije.
Oni koji spore postojanje crnogorske nacije najčešće navode da
nije moguće iz jedne nacije stvarati dvije i više nacija, da je sve srp-
sko: i etnos, i teritorija, i jezik, i vjera, i kultura, i tradicija, i osjećanje.
Crnogorci su imali svoju državu, koja im je donekle omogućila da
zadobiju određene mentalitetske razlike, ali ne i posebnu naciju.
Svojevremeno sam u jednome tekstu Crnogorci su – Crnogorci poku-
šao da se sporim sa shvatanjima koja su crnogorsku naciju poricali
kao boljševičko-kominternovsku izmišljotinu, ili komunističko-vati-
kansku zavjeru, ili prolaznu tvorevinu vladajuće komunističke partije,
koja gubitkom vlasti prestaje da bude njen garant. Samo sam ovlašno
napominjao oznaku „Srbi svi i svuda“, pa su i Crnogorci samo Srbi iz
Crne Gore, doskočicu da Crnogorci nijesu nacija nego sekta, da je
crnogorska nacija nastala od komunista, da su Crnogorci partija a ne
nacija. Spomenuo sam tada i poznatoga retoričkoga poetu akademika
koji toliko priznaje crnogorsku naciju da je „... ona rođena poslije
mene, a nadam se da će umrijeti prije mene“. Pošto su akademici
upisani u besmrtnike, rekao sam, možda ima nade i za crnogorsku
naciju da će trajati duže od vijeka jednoga smrtnika. Zanimljivo je da
je na moj tekst bilo samo jedno tzv. reagovanje. Zastupnici čistoga
autohtonoga crnogorskoga etnosa prigovorili su mi na „natrune“ srp-
stva u crnogorskoj naciji.
Mogao sam, metodološki, u raspravi da podrobno i revnosno
osporavam navedene iskaze. Ili je bilo moguće da se na oprobani na-
čin, na osnovu određene definicije nacije, napr. Renanove, ili Vebe-
rove, ili austro-marksista, ili Staljinove, ili Kardeljeve, ili Šuvarove,
ili... izvede i crnogorski identitet, možda i sopstvene formule, detaljno
dokazuje da postoji crnogorska nacija. Činilo mi se da je naučno
uputnije i korektnije da se istraživanje usmjeri na osnovne razvojne

345
 Dr Dušan Ičević

procese i protivrječnosti u crnogorskome društvu koji su doveli do

nacionalnoga individualizovanja. Studiju sam zato rasporedio u četiri
poglavlja: I Razvoj crnogorskog društva, države i nacije, II Etnos
Crnogoraca, III Kulturno-duhovno biće Crnogoraca i IV Nacionalna
svijest Crnogoraca. Najprije sam pratio kako se od vremena seobe
Slovena na Balkan i Sklavinije koja je naselila Duklju od prve
nezavisne južnoslovenske države na Balkanu, Zete Vojislavljevića,
vladavine Nemanjića oko 170 godina, preko Balšića i Crnojevića, do
Petrovića Njegoša i savremenoga razdoblja u istorijskoj vertikali, ili,
bolje, spirali razvijalo društvo Duklje/Zete/Crne Gore. Nacionalnom
oposebljavanju i osvješćivanju Crnogoraca najviše su doprinosile
oslobodilačke borbe i ratovi, osobeni etos čojstva, narodna
demokratija, nezavisnost i centralizacija državne vlasti, prosvijećeni
apsolutizam crnogorskih vladara/vladika. U Crnoj Gori je skoro
doslovno primijenjen način nacionalnoga konstituisanja srodan
klasičnim nacijama u stvaranju apsolutnih monarhija, koje su izvršile
potpunu centralizaciju upravljanja razbijajući sve partikularne, u Crnoj
Gori plemenske, i zaostale feudalne, ograde i interese. Zvanično
priznavanje nezavisnosti Crne Gore na Berlinskom konkgresu 1878.
godine, znatno teritorijalno proširenje, izlazak na more, razvoj
privrede, tržišta, početne kapitalizacije, ulaganja stranoga kapitala,
uzdizanje novoga građanskoga sloja, začeci radničke klase,
obrazovani intelektualci, pretežno na strani, parlamentarna
demokratija itd. doprinijeli su da se na novim podjelama i
integracijama društvenoga rada i života oblikuje samosvojna
nacionalna individualnost.
Pregledno sam dao kakav etnos čini osnovu crnogorske nacije. Du-
kljani su zatekli starinačko stanovništvo, Ilire, Romane, romanizovano
stanovništvo, spajali se, pretapali i stvarali novu etničku pa nacionalnu
zajednicu. U zapisima iz toga vremena ne može se uvijek razabrati ko
sve nastanjuje Duklju/Zetu, ali se može smatrati da su pretežno Slo-
veni, posebna grupacija, Sklavinija, da je uveliko srpski supstrat sači-
njavao stanovništvo, naročito u sjevernim krajevima sadašnje Crne

346
 Crnogorska nacija

Gore, da je jezgro nacionalnoga okupljanja i oblikovanja Stara Crna

Gora sjedinjavana sa Sedmoro Brda, da je nacionalna integracija na-
ročito ubrzana nakon Berlinskoga kongresa, razvojem građanskoga
društva i, posebno kada je prisajedinjenem Crne Gore Srbiji, odnosno
Jugoslaviji ona potrta, pretvorena u zaostalu provinciju, jednu od 33
oblasti ili jednu od devet banovina, obespravljena, Crnogorcima oduzeto
ime. Božićna pobuna je bila protest protiv gubljenja svake samobitnosti.
Kulturno-duhovno biće Crnogoraca razmatrao sam kroz kulturni
identitet, vrhunske kulturno-duhovne vrijednosti, jezik Crnogoraca, koji
je srpsko-hrvatski, odnosno hrvatsko-srpski, sada po Ustavu srpski, ali
ga i Crnogorci mogu zvati svojim nacionalnim imenom, vjersko odre-
đenje Crnogoraca, koje je za vjernike pravoslavlje, sa faktički autoke-
falnom Crnogorskom crkvom, ali je mnogo Crnogoraca koji nijesu
vjernici i poseban su nereligiozni tip u sociološkim istraživanjima.
Nacionalna svijest Crnogoraca je samoizgrađivana u složenim
procesima srpsko-crnogorskoga identiteta. Zato sam posebno obrađivao
tzv. dvojnu svijest Crnogoraca. Pošto se Njegoš uzima za uzor i dokaz
srpstva Crnogoraca, posebno sam raspravljao njegovo crnogorstvo,
srpstvo, jugoslovenstvo, slovenstvo. Njegoš se ne može zatvarati ni u
etnos ni u nacion. Bio je i rođeni Crnogorac, i veliki Srbin, i ushićeni
Jugosloven i zaneseni Svesloven. Najčešće se tvrdi da su srpstvo, sve-
tosavlje i kosovski mit potpuno i zavazda odredili Crnogorce. U studiji
sam naveo protivrječne iskaze o tome. Činilo mi se da je uputno da se
posebno obradi kako su srpski naučnici koji u kontekstu razvoja srpske
nacije ili samostalno vide i crnogorsku naciju. Većina smatra da je ona
nastala iz srpskog etnosa, ali da je vremenom, naročito nezavisnom
državom, stvorila posebnosti koje je čine nacijom.
Na kraju, dao sam pregled nacionalnog izjašnjavanja Crnogoraca.
Sva priča je za dnevne potrebe mogla time i da počne i da se završi.
Naime, Crnogorci su se u svim popisima izjašnjavali da su posebna
nacionalna individualnost.

U Podgorici, 23. mart 1999. godine Na promociji knjige

347
 Dr Dušan Ičević

Napomene:

Izostavio sam iz rukopisa djelove: Crna Gora u zajedničkoj

državi (IV), i Novi ujedinitelji i razjedinitelji (VII), koje sam unio u
knjigu Savezna država i savez država (Odnosi Srbije i Crne Gore),
Kulturno-prosvjetna zajednica podgorice, Podgorica 2001.
Poglavlje Teorijski i razvojni tretman nacije (II) obuhvatiću u
novoj, drugoj knjizi o crnogorskoj naciji.

Dodajem sada ono što sam prvobitno izostavio.

Nadodaju se i teškoće da objavim ono što sam napisao. Sve sam
radim: smišljam, čitam, istražujem,pišem, kucam, prekucavam (otprije
laptopišem), što je i pravi fizički napor. Kada sam dovršio, u prvoj
obradi, monografiju o crnogorskoj naciji krenuo sam „ode nemila do
nedraga“ da pribavim novac za štampanje. Moji prijatelji su me
podržali, smješkali se kada sam opisivao što je sve u rukopisu, poneki
obećali materijalnu pomoć. Rekli su mi da je M.V., direktor jedne
podgoričke banke, voljan da finansira štampanje knjiga. Zajedno
sasvojim dobrim prijateljem Dragom Rašovićem pošao sam kod
njega. Ljubazno nas je primio. Dao sam mu sadržaj buduće knjige.
Obećao je da će uraditi što može. Ubrzo je banka „nestala“, a on se
počeo baviti novim poslom (vodio je jednu humanitarnu fondaciju) u
kojemu je takođe mogao da pomogne štampanje knjige. Dao je da se
tekst ukuca u kompjuter i štampa u dovoljno primjeraka da bi se
mogao „razgledati“. Saglasio sam se da semože dati svakome koga
zanima i ko može predložiti korisna poboljšanja. Sve je bilo
dogovoreno za štampanje. Srio sam se i sa akademikom Pavlom
Mijovićem, velikim znalcem kulturnih starina i vrijednosti Crne Gore.
U tek nabavljenoj novoj štampariji trebalo je da budu štampane i
njegove knjige.Rekao mi je da mu je milo što će i moje i njegove
knjige biti prve u novoj štampariji.
Desio se obrt koji je sve prekinuo. Pošto je M. V. Kao poslanik Li-
beralnoga saveza Crne Gore bio u obavezi prema svojoj stranci, zbog

348
 Crnogorska nacija

nepovoljnoga mišljenja Predraga Vulikića, funkcionera u Liberalnome

savezu, vraćen mi je rukopis. Ja sam od početkagovoriodamene zani-
maju partijske stvari, da je, koliko je, moja studija naučno djelo, i da
neću da povlađujem stranačkim mišljenjima. Nažalost, moj nesuđeni
izdavač bio je prinuđen da se prikloni mišljenju partijskoga bosa, koji
je ranije bio i generalni sekretar Liberalnoga saveza, pa smijenjen, da
ne pominjem razloge. Vulikićev tekst vrvi od političke netrpeljivosti i
partijskih floskula, kojima bi se mogao podičiti svaki agitpropovac iz
omraženoga komunističkoga „cenzurizma“. /Neću navoditi izvode iz
teksta, pošto ga sada objavljujem u cjelosti./ Bitno je da „zabranjuje“
štampanje knjige. Naravno, bez prigovora sam primio vraćeni rukopis.
Zahvalan sam M. V. za dobru volju, i što je obavio dovoljno posla
za konačnu pripremu rukopisa za štampu. „Kritičaru“ Vulikiću nije-
sam odgovarao na ljutite diskvalifikacije. Knjiga će sama biti dovoljan
odgovor za svakoga čitaoca.
Vrh liberala ponaša se tako kao da ima tapiju na Crnu Goru i crno-
gorsku naciju, na sve što je crnogorsko. Samo oni imaju pravo na
pravu istinu o crnogorskoj državnosti i nacionalnosti. Ko ne misli isto
što i oni biva kinjen ili proganjan. Za njih crnogorska nacija odvaj-
kada, od prapočetka jeste autohtona, autentična u prvorođenome et-
nosu, bez ikakvih nanosa ili natruna, pogotovu srpskoga etnosa. A
čistoga etnosa, zna se, nema. Sve su nacije „grdne mješavine“
S rukopisom pod pazuhom, čekam „bolja vremena“.
U razgovoru sa dr Dušanom Janjićem kazujem „hudu sudbu“ moje
knjige. „Ja ću je štampati“, kaže iz prve. Tako je rukopis „odležavao“
(u crnogorskome stilu, kako bi rekli „zlobnici“), od 1994. do 1998.
godine, i nakon četiri godine štampan u izdanju Foruma za etničke
odnose u Beogradu.
Sa pravom i na drugo izdanje.

349
 Dr Dušan Ičević

Sreten Perović

„Crnogorska nacija“ Dušana Ičevića

Studija doktora Ičevića – instruktivna hrestomatija misli i
stanovišta o istorijskom putu crnogorskog naroda

Po mnogim elementima bi se moglo zaključiti da su Crnogorci

zaboravan narod. Istina, imali su što i da zaborave. A kad se skonta
što su sve sebi radili dok su se, svjesno ili nesvjesno, povojem
„zaborava“ omotavali (Frojd i tu ima svoj mefistofelovski udio), što
su na svoj račun (ne i za svoj račun) radili i nastavili da rade, ne bi
bilo čudno da je to već i zaboravljen narod. Vjekovima na ovom tlu
traje zbor(ište) osobnika, oljuđenih i obezljuđenih pojedinaca, ljudi
koji sebe vide kao činioce istorije, kao poznavaoce istorije, a dijelom
– i kao programere istorije. A istinska narodna (i)storija, ma koliko
burna (Crna Gora kao Crna tačka!), svima je bila manje po volji a više
po nevolji, ne toliko zbog kolektivnog ishoda koliko zbog nepravog,
preskromnog ili prejakog obasjanja pojedinačnih uloga u crnogorskoj,
balkanskoj ili svjetskoj ratničkoj drami. Pošto se iz takvog ugla Isto-
rija ne prikazuje uvijek kao dovoljno dinamična storija, „naš čovjek“ u
svaku pripovijednu seansu dodaje i magle i prašine, i nimbusa i kumu-
lusa – otkuda nikako da se pojavi cjelovit lik okrijepljenog, osavreme-
njenog, samosvjesnog i prošlošću neopterećenog naroda. Kao i kod
nekih susjednih naroda, i kod Crnogoraca (inače prenapregnutih ratno-
istorijskih pobjedonosaca) se osjeća epska „griža savjesti“ što na vri-
jeme nijesu stigli da pomognu „u nevolji caru“, pa taj svoj kompleks
nadoknađuju neumjerenim nuđenjem predvodništva „braći po krvi i
vjeroimenu“, što daje očigledne dramatične rezultate.
Srećni, naravno, ne raspravljaju o sreći, kao što ni razvijena gra-
đanska društva ne teoretišu o naciji. Ali, kako crnogorci (namjerno
početnim malim slovom, jer pod tim pojmom podrazumijevamo sve
crnogorske građane a ne pripadnike naroda u Crnoj Gori – Crno-
gorce, Albance, Srbe, Muslimane, Hrvate i druge) još ne spadaju ni u

350
 Crnogorska nacija

srećne ni u razvijene države i narode, njima su krupne („svjetske“)

teme verbalno bliže od porodičnih problema i nedaća. Njima je naj-
češće nedostajalo ljekovite autoironije, humora i šale na vlastiti račun,
što ih je „antejski“ vezivalo za mit(omaniju), a njihovu istoričnu ma-
štu usmjeravalo na pokošeno polje koje „treba osvetiti“, nausput pre-
tvarajući simbolično i simbolizovano jednodecenijsko Dušanovo car-
stvo u melem za bratski ožiljak od polumilenijumskog robovanja.
A da crnogorski narod nije zaboravljen i da nije nevažan (osim
samom sebi) svjedoče više njegovi negatori nego afirmatori, kao što
su za afirmaciju njegove istorije zaslužniji njegovi neprijatelji nego
prijatelji i kvaziprijatelji (koji su Crnogorce doživljavali kao ludo hra-
bre, tj. kao lude, zanesene, bolesno ambiciozne, zavidne, pa i pogodne
za mnogostruko manipulisanje i svjesna žrtvovanja). Crnogorci su,
dakle, u nekom smislu sasvim neobičan evropski narod: jedini u ko-
jemu, i u naše dane egzistiraju grupe i pojedinci spremni da se žrtvuju
za ciljeve koji neskriveno obuhvataju i program njegovog uništenja.
Svijest o sunarodničkoj malobrojnosti, o opštoj materijalnoj oskudici,
o ličnoj nemaštini, o (stvarnoj ili fiktivnoj) ugroženosti od okoline,
prožeta opterećenjima iz prošlosti, zavjetima i savjetima predaka,
ipak, samo je manjim dijelom svodljiva na bifurkaciju karaktera u
magli mitomanije, u frustracijama koje se racionalizuju i realizuju u
autodestruktivnim projektima. Jedino Crnogorce još uvijek „dobro-
ćudno“ razapinju na srednjovjekovne idejne čekrke, suprotstavljajući,
i ovih dana, one koji voljno poriču svoje crnogorsko por(ij)eklo onima
sa utemeljenom narodnom i nacionalnom samosviješću, razvrstavajući
ih na „janičare“ i „domobrane“, na „suicidne“ i „antropoidne“, na one
kojima Lovćen simbolizuje tron reanimiranog svetosavlja i one druge,
kojima taj crnogorski Ararat odmagljuje oči i širi vidik, priključujući
dah pozitivnog nasljeđa svijetu u kojemu se odavno ne pita ko se kako
i sučim krsti...
O svemu tome, češće posredno, govori studija prof. doktora Du-
šana Ičevića „Crnogorska nacija“. Ta još uvijek provokativna tema,
kao i sve što je u vezi sa međuodnosima Crne Gore i susjednih naroda,

351
 Dr Dušan Ičević

nalazi čitaoce među pasioniranim „polemičarima“, ali se ne bi moglo

tvrditi da je i dalje komercijalna, ni u bukvalnom ni u prenosnom smi-
slu. Ni najširi čitalački krugovi (a oni nikad nijesu preširoki, pogotovo
danas) nijesu više sasvim neinformisani; edukaciji u ovom pogledu
mnogo je doprinijela i televizija. Poslije više ovovremenih izdanja,
knjiga, studija, popularno pisanih, novinskih tekstova i polemika o
crnogorskoj naciji, a naročito poslije knjige Sava Brkovića „O po-
stanku i razvoju crnogorske nacije“ (1974), Kulišićeve „Etnogeneze
Crnogoraca“ (1980), fundamentalne (nažalost nezavršene sasvim) tro-
tomne „Istorije crnogorskog naroda“ prof. dr Dragoja Živkovića
(1989, 1992, 1998), „Kratke ilustrovane istorije crnogorskog naroda“
(1996) doktora Radoslava Rotkovića (kao i njegovih knjiga „Odakle
su došli preci Crnogoraca“, 1995, „Crna Gora i Dušanovo carstvo“,
1997. i knjiga o Vojislavljevićima, izašla ovih dana), te obimne studije
mladog (dvadesetogodišnjeg!) Novaka Adžića „Stvaranje i razvoj
crnogorske nacije“ (Cetinje, 1995), rekapitulacija koju je uradio dr
Ičević, uz vlastita teorijska uopštavanja, predstavlja dalji doprinos
svestranom razmatranju ove teme. Nije obavezno vrjednosno usvojiti
zapažanja psihijatra Todora Bakovića (relevantan psihoanalitičar –
irelevantan političar?) da je potreba za gratifikacijom („za podrškom
spoljne sredine kroz pohvale, ljubav i nagrade!“) jedna od bitnih ele-
menata depresivnosti Crnogoraca, a depresivnost je, veli on, „hrabrost
Crnogoraca koja je ne samo jedna od njihovih najkarakterističnijih
osobina, nego u dugoj i surovoj istoriji crnogorskog naroda apsolutno
predstavlja uslov njegovog opstanka, postojanja i časnog trajanja“. Ma
koliko izgledalo paradoksalno, epska hrabrost klasičnih Crnogoraca
nije pronašla adekvatan izraz u građanskom miljeu, uprkos depre-
sivnosti koja danas nije ni manja ni manje funkcionalna.
Ičevićeva sociopolitička studija komponovana je u četiri ciklusa:
„Razvoj crnogorskog društva, države i nacije“ (o velikom kraljevstvu
„ot-prva“, tj. o kraljevstvu prve crnogorske, dukljanske dinastije Voji-
slavljevića i istorijskom putu crnogorskog naroda), „Etnos Crnogo-
raca“ (o etničkom supstratu jugoslovenskih nacija, o dukljansko/zet-

352
 Crnogorska nacija

sko/crnogorskom entitetu), „Kulturno-duhovno biće Crnogoraca“ (o

kulturnom oblikovanju crnogorske nacije, o crnogorskom jeziku, o
autokefalnoj Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi, dehristijanizaciji i
bezvjernosti(!)“ Crnogoraca) i „Nacionalna svijest Crnogoraca“ (raču-
najući tu i njihovu „dvojnu“ svijest, ali dajuću pregled izjašnjavanja u
popisima poslije Drugog svjetskog rata). Pokazujući egzaktno kako se
u ukupnom broju stanovnika u Crnoj Gori kreće postotak Crnogoraca
(od 1948. u popisima: 90.7; 86.7; 67.1; 69.8; da bi 1991. „pali“ na
61.84%), doktor Ičević zaključuje: „U svakodnevnom životu i u popi-
sima stanovništva sasvim neznatan broj Crnogoraca se osjeća i iska-
zuje kao Srbi“.
Ovu Ičevićevu studiju, na promotivnom skupu u Podgorici, visoko
su ocijenili istaknuti crnogorski pravnici, sociolozi, istoričari i hroni-
čari kulture. Prividno neutralan autorov stav prema mnoštvu među-
sobno suprotstavljenih mišljenja i „činjenica“ koje navodi u knjizi, u
stvari je najkrupnija vaspitno-edukativna „zamka“ za sve potencijalne
čitaoce studije, naročito za one koji po prirodi svog apriornog opre-
djeljenja nijesu poštovaoci činjeničnog stanja, bar ne kad je u pitanju
istorija, pa i sadašnja sudbina crnogorskog naroda. U svakom slučaju,
studija doktora Ičevića „Crnogorska nacija“ (a on se tom temom bavi
gotovo dvije decenije) predstavlja relevantan doprinos tumačenju
istorijskih i savremenih socijalnih, idejnih i političkih procesa. Razvoj
crnogorske nacije i antinomičnosti u procesu nastajanja građanskog
društva u Crnoj Gori, kao i njena žilava i po mnogo čemu osobena
multikulturalnost – dobili su Ičevićevom studijom novog vrijednog
tumača.
Izdavač: Forum za etničke odnose, urednik dr Dušan Janjić, Beo-
grad, 1998., Monitor, 14.maj 1999, str. 44-45.

353
 Dr Dušan Ičević

Nebojša Burzanović

Vještačka simetrija
Dušan Ičević – „Crnogorska nacija“ (Forum za međuetničke odnose,
Beograd, 1998)

Crnogorska nacija nije stvorena odjednom, političkom voljom

ili administrativnom odlukom. Crnogorci u sebi nose saživljenost sa
svojom istorijom, samostalnom državom i potrebom da slobodno i
ravnopravno žive sa drugima, u zajedničkoj državi ili u svojoj suve-
renoj državi. Pravo da se mogu nesmetano nacionalno izjašnjavati,
potpuno se ispoljilo u svim popisima stanovništva nakon Drugog
svjetskog rata. U ogromnoj većini oni su sebe smatrali izvorno i auten-
tično Crnogorcima. Svi oni koji negiraju crnogorsku naciju ne mogu
da ospore činjenice o objektivnom postojanju crnogorske nacije, koju
čine tako opredijeljeni Crnogorci“, tvrdi u magistarskoj tezi slojevite
studije o crnogorskom nacionalnom pitanju dr Dušan Ičević.
Ovo nije knjiga apologetskog karaktera impregniranog dnevno-po-
litikantskim intencijama. Autor je upravo pokušao da, zaobilazeći
simplifikacije, potisne crno-bijelu tehniku sagledavanja rečene proble-
matike, vješto izbjegavajući agresivnu arbitražu ili grubo derogiranje
stavova. Koristeći interdisciplinarnu metodu, Ičević na kompleksan na-
čin tretira problem crnogorske nacije, razradom širokog spektra feno-
mena u rasponu od etnogeneze, jezika, i crkvenih pitanja do famoznog
dvojnog karaktera kod dijela Crnogoraca. Autor izlaže ispravan stav o
bespredmetnosti traganja za univerzalnom formulom o nastanku nacije.
Pažljivim čitanjem, ipak, Ičević implicitno daje crnogorskoj državi
„kraljevsku“ poziciju osovine u formiranju nacionalne svijesti, oko koje
se nalaze i drugi elementi, ali hegelovska misao u crnogorskom slučaju
ostaje dominantna. Zašto se ovakva konstatacija nameće?
Ni u jednom (sem u slučaju države!) od već navedenih, inače mi-
nuciozno analiziranih socijalnih fenomena koji participiraju u građe-

354
 Crnogorska nacija

vini zvanoj crnogorska nacija, autor nije tako jasan i nedvosmislen.

Čini se da pretjerana citatnost pomalo guši, stvarajući privid gubljenja
autorovog stava uz osjećaj nedorečenosti. U nekim slučajevima Ičevi-
ćevi sudovi imaju izvjesnu dozu kontradikcije. Npr. „Crnogorci su od
vremena doseljavanja na Balkan, pojedinci nalaze i ranije, u sloven-
skoj prapostojbini imali posebnosti koje su vremenom omogućile da
se konstituišu u naciju. Još od Sklavinije, koja nije bila ni srpska ni
hrvatska koja je naselila Duklju, svojom nezavisnom državom i u
srpskom etničkom supstratu, naročito na teritorijama koje su pripadale
raškoj državi, potom Srbiji, te pretapanjem zatečenog stanovništva,
Crnogorci poprimaju osobine koje daju poseban nacionalni kolekti-
vitet“. Gotovo anatomski presjek etnogeneze Crnogoraca koji predsta-
vlja odista rafiniran spoj socio-političkog procesa i istorijski fragmen-
tarnog, autor, samo nekoliko stranica kasnije, potire neprikladnim
poređenjem: „Za crnogorsku naciju analogijom se može smatrati
prikladna posebna austrijska nacija nastala iz njemačkog naroda“.
U pogledu jezika kojim govore Crnogorci slijedi problematičan
sud: „Crnogorci imaju svoj jezik: srpskohrvatski. U najnovijim ustav-
nim promjenama on se zove srpski jezik“. Ičević se, istina, protivi
„sočineniju“ ustavotvoraca, priznaje crnogorskom jeziku semantičke,
sintaksičke i morfološke odlike koje ga uzdižu u osoben govor, viši od
dijalekta, naziva SH jezikom bez obrazloženja, ali ostaje nejasno
kojim to pravno-političkim mehanizmom „Crnogorci ne bi trebalo da
pristanu na nacionalno-političku funkcionalizaciju jezika ako se on
koristi da bi se negirala crnogorska nacija.“ Ni u vjerskom određenju
crnogorske nacije, autor nije dovoljno eksplicitan. Nabrajajući argu-
mente za ali i protiv autokefalnosti Crnogorske pravoslavne crkve,
Ičević problematično-indiferentno konstatuje da će „u Crnoj Gori tako
nastaviti da djeluju naporedo i konkurentno dvije pravoslavne crkve,
koje će, svaka za sebe, pridobijati duše vjernika“. Poglavlje o vjeri au-
tor završava recidiv-sintagmom o Crnogorcima kao „najnevjerskijem“
narodu na svijetu, mišlju u duhu nekih vremena za koja smo vjerovali
da pripadaju prošlosti.

355
 Dr Dušan Ičević

U želji da se izdigne iznad sindroma crnogorsko-srpskih sporova,

autor je u nekim segmentima preuzimao geometrijsku metodu vješta-
čke simetrije svrstavajući u isti, ekstremistički koš i žestoke negatore
crnogorske nacije i one koji su se u svom izučavanju drznuli da povri-
jede dogmu i u „nedovoljnoj“ mjeri istaknu srpski etnički element u
formiranju crnogorske nacije. I pored navedenih nedostataka, knjiga
Dušana Ičevića odista zaslužuje pažnju kako zbog očevidnog naučnog
napora izraženog u apsorbovanju, dešifrovanju i sublimaciji ogromnog
korpusa istorijskih izvora, građe i literature, tako i zbog naučne hra-
brosti koju je autor ispoljio hvatajući se u koštac sa kompleksnom
problematikom crnogorske nacije.

Monitor, 8. septembar 2000, str. 45

356
 Crnogorska nacija

Crnogorska nacija: Politički priručnik za jurišlije na Jugoslaviju, po-

kušaj pokrića za suludi naum otcjepljenja od istorodne Srbije

CRNO SJEME SEPARATIZMA

(Dušan Ičević, Crnogorska nacija, Forum za etničke odnose,
Beograd 1998.)

Sadašnjost se prosuđuje prema prošlosti, koja je svjedok istine.

Ne znati kako se dogodilo ono što je bilo, znači ne znati šta može
sjutra da bude. Ova knjiga obuhvata vremenski luk od velikih seoba, i
prije toga, do dana današnjeg. Aktuelizuju je politički trendovi u Crnoj
Gori. Predstavljanje Crnogorske nacije uporedo je rasprava sa auto-
rom o tako značajnom pitanju koje projektuje sudbinu Crne Gore.
G. Ičević već na početku tvrdi da je nezavisna Crna Gora valjan
dokaz mogućeg postojanja crnogorske nacije. Odmah iza toga slijedi
protivrječnost da „država nije tvorac nacija“! Ova knjiga obiluje ovak-
vim i sličnim nedosljednim mišljenjima.
Ne može se prihvatiti kao činjenica – tvrdnja da se crnogorska na-
cija formira na temeljima buržoaskih snaga, koje su tek u blagom za-
četku u Crnoj Gori.
Autor ispušta iz vida, dajući istorijski pregled nastanka crnogorske
države, da je ona u osnovi etničkog bića – srpska i da teži da se
ponovo nađe sa ostalim srpskim zemljama u jednoj državi, što će se
ostvariti u činu ujedinjenja 1918. Taj događaj nije mogao da mimoiđe
Crnu Goru, koja, kao i Srbija gubi državnost, ali svoj suverenitet pre-
nosi na novu državu Kraljevinu SHS.

Ičević zaobilazi vladiku Savu

Prvi pomen srpske nacije je u pismu vladike Save 1776. rus-

kom mitropolitu Platonu, ali ga istraživač krivo tumači. Zaobilazi da
istakne nabrajanje stanovnika:

357
 Dr Dušan Ičević

„Sada mi svi Srbi iz Crne Gore, Hercegovine, Banjana, Drobnjaka,

Pipera, Bjelopavlića...“ stoji u zvaničnom pismu guvernadura Rado-
njića iz 1789. upućenom ruskoj carici Katarini II. Razumljivo što po-
znati politikolog i na drugim brojnim mjestima izostavlja čvrste do-
kaze da su Crnogorci Srbi, jer tako može da gradi svoju tezu o tzv.
crnogorskoj naciji.
Autor se u svojim istraživanjima bavio pitanjima nacije, nacio-
nalizma, nacionalnih pitanja jugoslovenskih naroda, te kao vjeran tu-
mač i sljedbenik marksističke misli, kao dogmata, konstatuje da je
KPJ homogenizirala crnogorsko nacionalno biće, ali ne razvija put i
proces stvaranja i nametanja crnogorske nacije, jer to ne bi odgovaralo
zadatoj tezi, odnosno kao pravovjerni komunista u nauci nije mogao
drugačije, nego da čuva obraz jednom projektu koji je dosta zla posi-
jao u Crnoj Gori i šire. Ništa o ulozi Kominterne u stvaranju crnogor-
ske nacije i težnji za razvijanjem Jugoslavije, odnosno srpskog naroda.

Ičević ne vjeruje da je Đilas korigovao Đilasa

U knjizi piše o CASNO-u u Kolašinu 1944, o Đilasu i njego-

vom utemeljenju crnogorske nacije, ali opet nema čak ni pomena da se
u odlukama CASNO-a ne spominje crnogorska nacija, niti je I. Milu-
tinović zvanično izjavio da su Srbijanci i Crnogorci narod jednog ple-
mena. Nema ni slova da je Đilas, prvi evropski disident, sebe potpuno
korigovao priznanjem u knjizi o Njegošu – da je vještački obrazlagao
crnogorsko nacionalno pitanje, te da su Crnogorci Srbi.
Nategnuta je tvrdnja autora da se etnički osnov Crnogoraca mora i
može tražiti u preslojavanju i etničkim amalgamima od Kelta, Ilira i
kasnije od Dukljana, odnosno Slovena. Danas svaki živi Crnogorac
zna i mora da prizna da ga nijesu gradili(!) stranci već preci, koji jesu
samo Srbi, a Crnogorci po državi.

358
 Crnogorska nacija

Ičević više voli srp nego Srbina

G. Ičević svoje zaključke temelji, uglavnom, na radovima S.

Drljevića, S. Štedimlije, D. Živkovića, S. Kulišića, V. Nikčevića i dru-
gih, koji bukvalno rade da se istraži sve srpsko u Crnoj Gori i van nje,
naravno neko bi drugi bio izvođač njihovih paklenih zamisli. Jedan od
njih, u ime svih njih tvrdi da svi toponimi i sve srpsko, uopšte, u Crnoj
Gori koji u imenu nosi naznaku srpske pripadnosti, dolazi od alatke
srpa, kojom seljaci kose. Tako, selo Srpska u Zeti potiče od – srpa.
Smiješno, da nije jadno i mrziteljsko.
Slijedom razmišljanja navedenih istraživača, autor se povodeći za
njima, drži mišljenja da pod pojmom Srbin u Crnoj Gori se podrazu-
mijeva vjerska pripadnost. D. Vujović dokazuje da „u svim periodima
i sredinama Crnogorci su nedvosmisleno označavani u etničkom i na-
rodnom smislu kao Srbi.“ Nema dileme.
Jedan naučnik koji prednuje da se uzima ozbiljno, kao što je slučaj
sa g. Ičevićem, koristi neozbiljne stavove, čak i kad iznosi mišljenje
druge strane – koja je jača u dokumentima, istraživanjima, dokazima
itd. – pa pored ostalih pozajmica, nekritički piše o velikosrpskoj hege-
moniji u Jugoslaviji i Crnoj Gori tokom 20. vijeka, kao da ta kobna
ideja nije uzlećela iz Beča, Rima, Moskve, Zagreba, i dr. i postala
veoma razorna za zajedničku državu u decenijama mira, sve u pri-
premi zla u godinama svjetskih vihorova, kada smo platili veliki da-
nak slobodi, i ne poništavali i hegemonisali.

Nauka zarobljena politikom

Mnogi naši istoričari su pisali o toj izmišljenoj kovanici, ali da-

nas se u javnosti ne probija naučna i istorijska istina, jer je zarobljena
politkom. Njihovi su radovi, nažalost, obojeni ostrašćenošću, što nije
slučaj sa g. Ičevićem, i oni pišu po diktatu dnevne politike. Ne žele oni
toliko nezavisnu Crnu Goru koliko žele odvajanje od Srbije i poni-
štavanje svega srpskog u Crnoj Gori. Došle bi, dobro je znano, lomače

359
 Dr Dušan Ičević

i progoni... Velika nam opasnost svima prijeti od nepoznavanja falsi-

fikovanja istorije. Nijesmo sigurni da bi suverenaši veći dio Crno-
goraca usrećili, ali ne sumnjamo da to ne bi sebi i svojima uradili! U
pitanju autokefalne Crnogorske crkve politikolog se poklanja svim
navodima pomenutih i drugih zagovornika tzv. autokefalnosti. Istina,
nigdje ne ističe da ni jedan crnogorski vladar nikad nije ni pomenuo ili
konstatovao postojanje Crnogorske autokefalne crkve, naprotiv Sveti
Petar svjedoči suprotno, o pripadanju Pećkoj patrijaršiji, ali to imeno-
vani zaobilazi iako mu ti izvori moraju biti poznati. Norma o autoke-
falnosti u crkvenim ustavima knjaževine Crne Gore i u Ustavu knja-
ževine iz 1905. nije istorijskog toka i kanonskog prava. Zamislite,
čitaoci, kakva je to nauka u kojoj se pominje jedan raspop A. Avra-
mović, počivši, kao svjedok autokefalnosti. Smiješno ili neozbiljno?!
To čini g. Ičević u svojoj knjizi.
Ovaj univerzitetski profesor sva izdanja i autore koji su, od Svetog
Petra do knjaza i kralja Nikole bivstvovali kulturno u Crnoj Gori,
smatra agentima Srbije, koja ih priprema kao porobljivače crnogorske
duhovnosti. Po takvoj analogiji i logici dotični profesor je već 30 go-
dina asimilator svetosavske duhovnosti u Srbiji, jer je kao ateista i
naučnik-ideolog vršio stvarno poništavanje srpske kulture. Zar nije
tako?! Ičević bi morao da zna da Sveti Petar povodom smrti vožda
Karađorđa piše o srpskoj naciji Crnogoraca, ali on ne uzima ozbiljno
veliku crnogorsku istoriju ličnosti. Piše o dvojnoj svijesti Crnogoraca,
ali je dublje ne objašnjava. Taj tzv. „dvostruki identitet“ se danas
objašnjava raznim teorijama i teritorijicama, ali se namjerno ispušta da
se ukaže na jedinstvo dvojstva Srbin-Crnogorac.
Autor monografije iznosi razna mišljenja o Kosovskom zavjetu, ali
suštinu pitanja ispušta. Kosovski poraz je velika hrišćanska žrtva Srba
koji su položili živote za Isusa Hrista, živog Boga, uvjereni u vaskrs-
nuće Slobode i Države. Komunistima je to strano, makar bili i nauč-
nici. Oni i njegovi istomišljenici od Njegoša prave duhovnog čovje-
čuljka, pravoslavnog ekstremistu i nedopečenog istoričara, pjesnika i
filozofa. Kad je u pitanju besmrtnik sa Lovćena, oni u odnosu na njega

360
 Crnogorska nacija

nijesu još ni pošli u vrtić, niti će ikada završiti one škole koje je
Njegoš uspješno završio pred Bogom i istorijom.

Zbog „šjekire“ uvode crnogorski

Autor ovog prikaza ne traži ono čega nema u Ičevićevoj knjizi,

ali se namučio da utvrdi da pisac „Crnogorske nacije“ nalazi ono čega
nije bilo u istoriji i slično. Oslanja se na različita mišljenja advokata
tzv. Crnogorske nacije koja navode da je nastala sredinom 19. vijeka,
poslije 1918, odnosno nakon 1945. Po svoj prilici ovako velika nesla-
ganja pokazuju da je nije ni bilo!
Na prostorima Crne Gore se preko hiljadu godina govori srpskim
jezikom kao maternjim, ali to nije dovoljno za naučnike suverenaše
koji zbog „šjekire“ uvode tzv. crnogorski jezik, a ovo im oruđe i oru-
žje služi da posjeku i presjeku srpsko ime u Crnoj Gori. Dakle, ime-
novani se ne priklanja velikim lingvistima iz Crne Gore i Jugoslavije,
koji utemeljeno poriču postojanje tzv. crnogorskog jezika.
Glavni adut Ičeviću o postajanju crnogorske nacije je popis u Crnoj
Gori 1948. godine, kada se 90 posto stanovništva pisalo kao Crno-
gorci. Tako je moralo da bude, jer je već 1946. donesen Zakon kojim
se predviđaju represivne mjere za one koji se ne iskazuju kao Crno-
gorci. U danima popisa 1948. godine, vladao je politički i fizički teror,
otuda se svaki Srbin u Crnoj Gori, a to su bili i Crnogorci, morao pi-
sati kao Crnogorac po državi i naciji. O toj strahovladi i teroru u vri-
jeme popisa, piše prof. dr Radoslav Stojanović u „Borbi“ od 23-24.
maja 1992. godine i istom listu od 13-14. juna 1992.

Masoni, vatikanci i kominternovci prije Ičevića

Svodeći naša razmatranja, ukazujemo da je M. Ekmečić naučno

objasnio da je prvo političko utemeljenje tzv. crnogorske nacije na-
stalo u izbjegličkoj vladi kralja Nikole (Evgenije Popović) s ciljem da

361
 Dr Dušan Ičević

se međunarodnoj javnosti predstavi valjanost zahtjeva za stvaranje

nezavisne Crne Gore poslije završetka Drugog svjetskog rata.
Dalje su masoni, vatikanci i kominternovci preuzeli brigu da se
ovaj vještački izum i namet realizuje. Taj slijed i u teoriji i društvenoj
stvarnosti poštuje g. Ičević. Proizilazi, iz svega, da Crnogorci nijesu
slobodnom voljom na referendumu, izborima i potpisivanjem izabrali
crnogorsku naciju, koja je pod crvenom rukom diktatora došla kao na-
met. Iz svijesti generacija rođenih poslije 1948. godine izbrisana je
srpska svijest, koja nikada nije bila u Crnoj Gori osvajačka, jer to
nijesu bili Crnogorci kao nosioci tog imena i svijesti.
Crnogorska država je svetinja najvišeg reda i ona se ne može dovo-
diti u pitanje, ali projekat tzv. Crnogorske nacije usmjeren je na
razbijanje svake zajednice Srbije i Crne Gore za koju su položene
velike žrtve.
O knjizi valja istaći da ne zadovoljava osnovne naučne kriterijume,
jer nema popis izvora (arhivi), literature i registra. Ne možemo tvrditi
da je knjiga naručena, ali je uključena kao pokriće za jedan suludi
naum i juriš na Crnu Goru i otcjepljenje od istorodne Srbije, ne bira-
jući krvava sredstva da se ostvari sebična ideja, na štetu Crnogoraca,
ali radost dušmana iz cijelog svijeta. Od svih zala u Jugoslaviji,
najveće je i najopasnije crno zlo separatizam. Umjesto jedinstva –
podjele i nesreće.
Knjigu smo otvorili sa znatnim iščekivanjem i radoznalošću, a za-
tvorili razočarani i iznevjereni; knjiga je izgubila na naučnoj objektiv-
nosti, ali je dobila kao politički priručnik za jurišlije na Jugoslaviju.

Drago Bratanović

Glas Crnogoraca, Podgorica, 10. jul 1999, str. 8

362
 Crnogorska nacija

Dnevnom listu „Glas Crnogoraca“

Glavnom i odgovornom uredniku
Podgorica
Njegoševa br. 27

Ko priča šta hoće, mora slušati šta neće

Poštovani naslove,

Čitajući nekoliko članaka u Vašem listu br. 78 od 2. septembra

1999. godine nametnulo mi se pitanje: - Šta stoji iza naslova Glas
Crnogoraca? U odgonetanju mi je pomogao jedan članak u „Glasu
Crnogoraca“ na strani 8 od 10. jula 1999. godine. Dileme više nema.
Pitanje rasvjetljava prikaz koji je napisao Drago Bratanović pod
naslovom „Crno sjeme separatizma“ s nadnaslovom „Crnogorska na-
cija: politički priručnik za jurišlije na Jugoslaviju, pokušaj pokrića za
suludi naum otcjepljenja od istorodne Srbije“. Uz obiman podnaslov
prikaz je dat i sa šest međunaslova. Autor Drago Bratanović unosi u
tekst toliko riječi srdžbe, ijetkosti i siktanja na ljude koji nešto više
znaju, kao i na one koji ne čitaju knjige iz njegove biblioteke da
obezvrjeđuje i Vaš list.
Drago Bratanović je tako sročio svoja osjećanja u predmetnom pri-
kazu da čitalac osjetljivijeg nervnog sklopa izgubi dah u strahu što se
kazuje ili zapisuje kao Crnogorac, kao pripadnik crnogorske nacije.
Nakon mnogih stresova i strahova iz tuđih atara grehota je da Crno-
gorce prepadaju tekstovi iz Glasa Crnogoraca.
Na sreću, ima i onih Crnogoraca koje nije lako uplašiti. Jedan od
tih sam i ja (kuća mi ga daje). Usuđujem se zato da napišem ovo pi-
smo kao javni protest protiv onoga što trpi papir ali ne javnost i sa-
vjest ozbiljnih, tj. moralno odgovornih ljudi.
Nije u redu, poštovani naslove, da o vrijednoj naučnoj literaturi go-
vorimo i pišemo u javnim glasilima s mačem u ruci, da po naučnom
štivu udaramo buzdovanom, močugama i ispraznim rečenicama koje

363
 Dr Dušan Ičević

se sve manje čuju i u bircuzima. Takvom načinu opštenja ne može biti

mjesta u intelektualnim raspravama o naučnim djelima. Pred tim smo
obavezni svi kao pred istinom.
Moramo se već jednom odupirati člankopiscima koji bez ustruča-
vanja uzurpiraju pravo da lijepe etikete i šamaraju kao primitivni na-
silnici ljude što radni vijek provedu u traganju za naučnom istinom na
radost umnih koji žele otvorenim očima da prate zbivanja u društvu
koja trpe. Moramo se opirati zlu, jer je opasno zlo u ljudima koji lako
potežu toljagu ili tešku riječ kad se uplaše od sjenke koja im se pričini
kao opasnost.
Pročitao sam pomno knjigu profesora dr Dušana Ičevića kojoj je
dao naslov Crnogorska nacija. Argumentovano mogu tvrditi i obrazlo-
žiti pred svakim objektivnim sudom javnosti da je to veoma valjano
naučno djelo dostojno poštovanja i od koristi za sve koji se bave
knjigom.
Čitajući prikaz te knjige koji je napisao Drago Bratanović, meni se
nametnuo utisak da on uopšte nije pročitao „Crnogorsku naciju“. Ako
i jeste nešto iz nje čitao, bilo je to „na preskoke“. Nameće se utisak da
je Bratanovića iziritirao naslov knjige pa se latio pera da piše ono što
nije umjesno ni u privatnom društvu kazati.
Navešću samo neke kvalifikative iz Bratanovićeva prikaza koji ga
„iz prve“ slikaju kao ličnost.
Citati iz predmetnog prikaza Draga Bratanovića:
- „... kao pravovjerni komunista u nauci nije mogao drukčije nego da
čuva obraz jednom projektu koji je dosta zla posijao u Crnoj Gori i šire.“
- „Smiješno, da nije jadno i mrziteljno.“
- „Jedan naučnik koji prednuje da se uzima ozbiljno, kao što je slu-
čaj sa g. Ičevićem, koristi neozbiljne stavove, čak i kad iznosi mi-
šljenje druge strane.“
- „Masoni, vatikanci i kominternovci prije Ičevića.“
- „Crnogorci nijesu slobodnom voljom na referendumu, izborima i
popisivanjem izabrali crnogorsku naciju koja je pod crvenom rukom
diktatora došla kao namet.“

364
 Crnogorska nacija

- „Ne možemo tvrditi da je knjiga naručena, ali je uključena kao

pokriće za jedan suludi naum i juriš na Crnu Goru i ocjepljenje od
istorodne Srbije.“
- „Ne birajući krvava sredstva da se ostvari sebična ideja, na štetu
Crnogoraca, ali radost dušmana iz cijeloga svijeta.“
Naprijed citirani stavovi iz Bratanovićeva teksta i mnogi drugi iz
tog prikaza koje nije vrijedno taložiti ovdje, zaslužuju narodnu pouku:
ko priča šta hoće – mora slušati što neće.
I ko ne poznaje Draga Bratanovića, kao što ga ne poznajem ja,
upoznaće ga čitajući njegov tekst. Više bih ga volio za neprijatelja
nego za prijatelja. Ne kažem „dušmanina“, jer se u životu nijesam sri-
jetao s tom kategorijom ljudi iako sam dugi niz godina radio, živio i
boravio u mnogim zemljama svijeta. Nije, doduše, niko od mojih
poznanika.
Ne volim da dajem savjet, ali preporučujem Dragu Bratanoviću da
pročita knjigu Crnogorska nacija jednom, pa još jednom, a Bogme, još 3-4
puta po jednom, polako, hladnokrvno, bez krvavih sredstava, bez masona,
vatikanovaca, kominternovaca, bez bogumila, krstaša i zvuka gusala.
Ako još prouči i 470 knjiga naznačenih djela i autora (domaćih i
stranih) koje je prof. dr Ičević proučio, poredio i čitaocima sugerisao,
neće biti potreba da Bratanović piše zapaljivim guščijim perom.

Poštovani naslove,

Profesor dr Dušan Ičević je dugogodišnjim naučnim radom po-

mno pratio sve naučne i društvene vibracije i kao istaknuti naučnik
„naciolog“ napisao značajno i visoko cijenjeno naučno djelo. Zbog
naučne objektivnosti, širine i ubjedljivosti, njegovo djelo uživa respekt
od ljudi koji imaju visok ugled u naučnom svijetu. Javna glasila imaju
odgovornost da u javnost plasiraju ocjene mjeritornih ljudi a ne laika
koji olako zavijore floskulama u javnosti, bez pravog kritičkog suda.
Ne može svako biti sudija na benignoj fudbalskoj utakmici a kamoli
na najsuptilnijim naučnim i društvenim pitanjima.

365
 Dr Dušan Ičević

Nijesam napisao ovaj tekst da razvijem polemiku s Dragom Bra-

tanovićem, jer on hoće, da se svađa. Svađa donosi lomove, ubijanja i
rušenja, a ne dobrotu. Polemiku o sadržini Crnogorske nacije prihva-
tam u svakom miljeu civilizovanog i uljudnog ponašanja.
Upravo mislim da Vaše glasilo samim nazivom svojim mora biti
prvo koje će otvoriti javnu tribinu za rasvjetljavanje pitanja crnogor-
ske nacije do pojedinosti, jer je ona višeslojno utemeljena bez obzira
što nekim to nije jasno, jer ne žele da prihvate stvarnost kakva jeste.
Uvjeren sam da ćete ovo moje pismo objaviti u cjelini, a ne tražim
nikakvu nadoknadu za trud.
Pozdravljam Vas uz zahvalnost za razumijevanje.

U Podgorici, 09.09.1999. godine

Miloš Tomov Uskoković, prof.
Špira Mugoše br. 49
Podgorica

Glas Crnogoraca, 18. septembar 1999. godine, str. 4

366
 Crnogorska nacija

Što ga brani kad ga ne odbrani; reagovanje na zadihani članak „Ko

priča šta hoće, mora slušati šta neće“, kojim se pokušava polemika sa
mojim mišljenjem o knjizi D. Ičevića „Crnogorska nacija“

PASTIRA NIKAD DOSTA

Drago Bratanović

Gospodin Uskoković je u pravu kad tvrdi kako je D. Ičević „proveo

radni vijek u traganju za istinom“, ali je u studiji o crnogorskoj naciji
nije našao, i to mu ne može pomoći ni uskakanje Uskokovića, ni
pozivanje na 470 bibliografskih jedinica.

Novine „Glas Crnogoraca“, otvorene su za front mišljenja i

pogleda u Crnoj Gori. Gospodin M. Uskoković, u broju od 2. sep-
tembra 1999. u vašem listu, emocionalno brani gospodina D. Ičevića,
ali je u zabludi ako misli da će ga vješto sročena krilatica „ko priča šta
hoće, mora slušati šta neće“, spasiti od suda istine.
Gospodin Uskoković, u polemici nigdje ne iznosi argumente koji
mogu obesnažiti naše stavove u prilogu „Crno sjeme separatizma“, od
10. jula ove godine. Istina, polemičar je u pravu kad tvrdi da je D.
Ičević proveo radni vijek „u traganju za naučnom istinom“, ali je u
ovoj knjizi nije našao. Što ga brani, kad ga ne odbrani?!
Besmisleno je dalje raspravljati sa gospodinom Uskokovićem, jer
vidimo da njegov papir – prilog trpi sve i svašta! Vi, gospodine Usko-
koviću, ni sami ne znate koga testirate, provjeravate i zašto branite D.
Ičevića, kojeg ne možete odbraniti ni Vi, ni bilo ko drugi, pa ni od
samog sebe i pored navedenih 470 bibliografskih jedinica, ako hoće
još i deset puta više.
Istina kao činjenica se ne otkriva i utvrđuje, jer je neprikosnovena.
Zakon!
Gospodin Ičević neće povećati broj ljubitelja knjige svojom otrov-
nom studijom „Crnogorska nacija“, a možda će koja zabludjela ovca
preći na njegovu. Pastira nikad dosta!

367
 Dr Dušan Ičević

Zna dotični gospodin dobro da su on i njegovi preci Srbi, ali zbog

položaja i prosperiteta on je samo okorjeli Crnogorac, čega ne treba da
se stidi, ali treba da ustukne od širenja srbo-mržnje u Crnoj Gori. To
nikome dobra neće donijeti, a ni njemu, svakako.
Gospodine Uskokoviću, mnogo ste se zadihali pišući ovaj prilog,
pa će vam dobro doći da se malo odmorite i da vam se misao razbistri.
Pozdravite gospodina Ičevića, i kažite mu da se javi „Glasu Crno-
goraca“. Za odgovor ćemo lako.

368
 Crnogorska nacija

U Forumu za etničke odnose promovisana knjiga Dušana Ičevića

Da li postoji crnogorska nacija?

U Crnoj Gori je rasjeklina srpske i crnogorske svijesti. Mislim

da će vladajuće elite nastaviti da koriste naciju za svoje ciljeve. U
Crnoj Gori će se nastaviti sukob na crnogorsko-srpskoj osnovi – rekao
je sociolog Dušan Ičević, autor knjige „Crnogorska nacija“, koja je
juče promovisana u Forumu za etničke odnose u Beogradu.
- Ukoliko u Crnoj Gori bude više demokratskih procesa, onda je
moguće da će se primirivati i nacionalni etnički sindrom. Bojim se da
će svi htjeti da kroz nacionalne apsolute podržavaju ili dobijaju nove
moći. Proglašavanje Crnogoraca za Srbe sada se vrši sa namjerom da
se preuredi Jugoslavija, da su nepotrebne dvije srpske države i da
treba centralizovati i unitarizovati Jugoslaviju i da se na taj način pot-
puno rješava srpsko nacionalno pitanje. Mislim da će u Crnoj Gori biti
u porastu otpor takvom preuređenju Jugoslavije i zajedničkog života i
vjerujem, ne zbog moje knjige, da će se oni koji hoće da imaju pot-
punu vlast u Crnoj Gori sve više oslanjati na crnogorsku naciju. Oni
su se do sada kolebali da se rečito izjasne o samobitnosti crnogorske
nacije, i čini mi se da će se apsolutizacijom nacije nastaviti procesi
razjedinjavanja Jugoslavije i da će ona ići u neku vrstu konfederacije –
rekao je Ičević, odgovarajući na pitanje kako on vidi taj proces koji se
dogodio u Jugoslaviji i šta će dogoditi u budućnosti.
Autor knjige „Crnogorska nacija“ je naglasio da je pokušao sve-
strano i temeljno da istraži temu koja je „na neprekidnoj probi“, te da
je pokušao kao naučnik koji se dugo i ozbiljno bavi pitanjima nacije i
federalizma da utvrdi da li crnogorska nacija postoji, ili je samo pri-
vremena ili prolazna tvorevina – tlapnja „odrođenih Srba“ ili „zavjera“
iskonskih Crnogoraca“. Stoga bi on želeo da se knjiga čita bez dne-
vno-političkih konotacija.

369
 Dr Dušan Ičević

Ičević je naglasio da je štampanje knjige u Crnoj Gori sprečeno od

„strane onih koji smatraju da imaju tapiju na Crnu Goru i nacionalno
pitanje“, ali nije hteo da kaže o kojoj se stranci radi.
U ime izdavača o knjizi je govorio Dušan Janjić, koji je rekao da je
ovo samo prva u nizu studija o nacionalnim zajednicama na ovim pro-
storima, koje će Forum za etničke odnose ubuduće objavljivati.
- Kad pročitamo ovu knjigu bolje ćemo se razumeti, ne samo me-
đusobno nego i sa svetom – naglasio je Milutin Matić na jučerašnjoj
promociji.(L. J.)

Danas, Beograd 18. februar 1999

370
 Crnogorska nacija

Но било је и оних који су га свесно подржавали у том

послу. Треба забележити да је београдски Форум за етничке од-
носе Душана Јањића 1998. године објавио књигу корифеја но-
воцрногорства Душана Ичевића Црногорска нација (Ичевић,
1998).
МишаЂурковић, Институт за европске студије Београд,
КАКО СЕ КОНСТРУИШУ НАЦИЈЕ: ЦРНОГОРСКИ СЛУЧАЈ
(Социолошки преглед, год. XLIV (2010), бр. 1, стр. 3–36.)
U tekstu, Đurković više ne pominje moju knjigu. Usmjerio se
na poricanje postojanja crnogorske nacije.

371
 Dr Dušan Ičević

Napomene:

Nijesam odgovarao na mišljenja i prikaze o mojemu rukopisu i o

knjizi Crnogorska nacija.
Svako ima pravo na svoje mišljenje.
Opaziću samo da su se Liberalni savez Crne Gore, odnosno njegov
zastupnik Predrag Vulikić i Glas Crnogoraca, odnosno anonimni (?)
Drago Bratanović sa suprotnih pravaca našli na istome smjeru: u pori-
canju valjanosti moga rukopisa, odnosno knjige Crnogorska nacija.
Liberalni savez Crne Gore se zagubio u svome samoljublju da je
jedini u pravu za sve što je crnogorsko, i nestao sa političke scene.
Glas Crnogoraca se zagušio u sopstvenoj pljuvački, i samoukinuo.
Sreten Perović je u svome prikazu nazvao moju knjigu hrestoma-
tijom. Zna se da to znači zbirku odabranih tekstova. Neću zalaziti u
razloge Perovićeve „objede“.
Crnogorska nacija sadrži vjerovatno oko 65% mojih nalaza, opa-
ski, stavova, zaključaka...

372
 SUMMARY

The study of every nation raises numerous methodological,

theoretical, historical and empirical dilemmas. The phenomenon of the
nation is too complex and elusive for any strict categorisation. It is
particularly to find a reliable theoretical and methodological
framework for defining the Montenegrin nation because of the
contradictory attitudes to its existence, development and individuality.
Eminent resarchers agree that the Montenegrin nation has
properties which cannot be defined using the existing formulas. The
existence of the distinct Montenegrin nation is most often based on the
existence of a tistinct Montenegrin state. Disputes about the Monte-
negrin nation concern its ethnic identity – is it an autochtonous ethnic
community or a mere branc of the Serb nation?
Academic works, party political debates and everyday life abounds
with varied and imaginative negation of a distinct Montenegrin
ethnicity, people or nation. Critical discussion of the origin and
development of the Montenegrin nation is seriously burdened by a
state of mind and a national policy which claims that everyone wants
to dissect the Serb nation and claim rights for themselves. The
recognition of Montenegrin or Muslim nations in seen as a Vatican or
Cominform plot against the Serb people. Montenegrins are declared to
be only Serbs from Montenegro, a group but not a nation, an artificial
political creation rather than a genuine community. Even when the
distinctness of the Montenegrin state is recognised, it is described as a
Serbian state, and it is said that it can only survive as part of a joint
federation of Serb states or a region of a unitet Serb state. Monte-
negro’s distinctness is held to be territorial or adminsitrative but not
national. Certain different mental characteristics are not sufficient to
give the Montenegrins a separate national identity. Since the
Montenegrin nation was allegedly created by a political decision, it
can be eliminated by in the same way. It is ignored that history,

373
 Dr Dušan Ičević

freedom-loving traditions, statehood, a value system based on heroism

and decency, cultural achievements, distinct ethnicity and will have
forged the Montenegrins into a genuine nation. Montenegrins have
indetified themselves as members of the Montenegrin nation in all
post-war censuses.
The theoretical and methodoligical framework of the study is based
on the knowledge that a nation is a complex social, historical, eco-
nomic, ethnic, class, political, cultural, emotional and psychological
community which is constantly developing and is contradictory and
changeable.
Every nation is dinstinctive although typologically it can be placed
in one of a number of general categories. The development of the
Montenegrin nation has some unique features which have shaped its
unique individuality. The folllowing processes have been completed
in a contradictory manner: (a) the classic birth of Western nations,
primarily through an absolute monarchy; (b) the national constitution
of a new society through a simultaneous struggle against foreign
overlords and the ruling elite of a closed tribal society and the building
of new civic and democratic institutions; and (c) the establishment of
a distinct national character based on distinct values, way of life and
development.
The Slavs who settled in Duklja created a feudal society composed
of landowners and dependent peasants dominated by the nobility and
the clergy. From a county to a principality to a kingdom, the first Slav
statelets to be recognised by the Pope were ruled by the members of
the Vojislavic, Balsic and Crnojevic families. These were the me-
dieval states of Duklja, Zeta and Montenegro, which had all the
features of feudalism. Independent states with fertile valleys and
coastal towns, they were heavily engaged in trade. Even during the
period of the Nemanjic dynasty, Zeta retained its autonomy, because it
was usually ruled by close relatives and heirs to the throne of the
ruling dynasty. From Zeta they often came to the throne by inheritance
or rebellions in which they were supported by the Zeta nobility.

374
 Crnogorska nacija

After the destruction of Zeta’s independence by the Turks, the part

of Montenegro around Lovcen mountain retain its independence and
never recognised Ottoman rule. In place of developed federalism, a
unique tribal society was established based on private property and
clan organisation under the direction of bishop rulers and a tribal
aristocracy of warriors. This was not a return to the earlier tribal life,
but the organisation of the warrior nation which creates in an unde-
veloped society a war camp for continuous struggle and the defense of
independence against the Ottoman Empire and the rival pretensions of
the Venetian Republic.
Trade gradually undermined this closed tribal society, leading to
the emergence of differences between wealthy classes and peasants
who struggled to survive as a result of the bareness of the land and
frequent droughts. Following the international recognition of Monte-
negro’s independence at the Berlin Congress in 1878, the significant
gains of fertile territory and coastal areas, the growth of the urban
population, development of transport, construction of the first facto-
ries, the appearance of banks, foreign investment, the development of
internal markets, creation of a new currency and gradual inclusion in
international trade marked the beginning of capitalism which inte-
grated Montenegrin society on a new basis.
The incessant struggle for national liberation and frequent wars
raised national awareness and self-reliance. Montenegro and the Seven
Hills were united in common wars which they won on the basis of
heroism and decency towards enemies which became the model of
everyday behaviour. These high moral principles became embedded in
the personality and spirit of Montenegrins, distinguishing them as a
separate social group.
Enlightened absolute monarchy helped to centralise power and
create a common consciousness of the need for a modern state, which
was not abolished following the unification with other states. This
kingdom of domestic rulers of the Vojislavljevic, Balsic, Crnojevic
and Petrovic dynasties, who were chosen by elders and the people at a

375
 Dr Dušan Ičević

democratic national assembly, developed a consciousness that govern-

ment must be capable and responsible and only the best can be
elected. Montenegrins resisted every attempt to replace their elected
rulers or force on them people chosen by the great powers, and they
even elected a false emperor when it was necessary to unite against a
common enemy.
Scholars agree that the state creates the nation and the nation
creates the state. A nation state is the final act of the political consti-
tution of a nation. The independent state is indeed the political frame-
work within which the Montenegrin nation was formed. Montenegro
lost its independence and its dynasty and was turned into one of 33
regions or later part of one nine banovinas in the centralised Kingdom
of Yugoslavia. It became an economically neglected and exploited
region. This made Montenegrins feel endangered and they quickly
became aware of their separate political and economic interests.
The uniqueness of the Montenegrin people or nation lies in the
authentic popular democracy which was created by free peasants on
the model of ancient democracy. All adult males had the right to vote
on decisions of importance for Montenegro at the general assembly.
Although the headmen with their real power and the bishop ruler with
their great authority, knowledge and political skill effectively shaped
decisions, these collective gathering expressed the collective will of
the Montenegrin people.
Montenegrin national consciousness was based on the high cultural
values of the territory, from prehistoric cave drawings, the rich archi-
tecture of the towns and churches, monastery frescoes, literary achie-
vements like Andreazzi’s Charter of 809, Grgur Barski’s “Kingdom of
the Slavs”, which was originally written in Old Slavic and translated
into Latin for intellectual circles of the time, Miroslav’s twelfth-
century Gospel and the establishment by Makarije and his associates
of the first state printing house in the world in 1494, Bozidar Vuko-
vic’s “Man from Podgorica”, Andrija Paltasic’s symbiosis of Hellenic,
Roman, Byzantine and original artistic creativity, the application of

376
 Crnogorska nacija

the Renaissance style in architecture and the Gothic and Baroque

architecture of the coastal towns.
A big role in the creation of Montenegrin national identity was
played by cultural institutions found during the reign of the Petrovic
dynasty. These included schools, printing works, reading rooms,
magazines, newspapers, theatres, cultural societies, although these
were influenced by Serb nationalism and Serbs or Montenegrins edu-
cated in Serbia played a big part in them. They made a big contri-
bution to the development of a European culture in Montenegro. A
truly unique feature was the wisdom and brilliance of Montenegrin
bishop rulers who spoke many languages without an accent and
travelled widely. They replanted European principles, experience and
achievements in the small, impoverished and illiterate Montenegro.
The works of Petar I and Njegos, altbough with strong Serb elements,
reflect in brilliant synthesis of Montenegrin society by combining the
visionary philosophy of the writer with concentrated wisdom of the
people.
Njegos is seen as the best proof of the fact that the Montenegrins
are Serbs. His poetic glorification of Serbia’s past and hope for the
unification of all South Slavs in the struggle against the Turkish yoke
are misinterpreted as proof that Montenegrins have never been
anything but Serbs. Of course, there is no denying that Njegos felt that
he belonged to the Serbs, but he was in his everyday manner of living
and system of values a true Montenegrin. As a born Montenegrin who
felt like a Serb and was a passionate Yugoslav or pan-Slav but was
above all a man of great wisdom and creativity, Njegos cannot be tied
to one ethnic group.
Montenegrins speak and write their own language. To deny that
Montenegrins are a nation because they speak Serbian is a false
argument. Many nations speak English, Spanish and other languages.
The Swiss speak German, French and Italian. In mediaval Europe
people spoke Latin, as well as their local languages. The linguistic
reform of Vuk Karadyic was not necessary in Montenegro, because

377
 Dr Dušan Ičević

Montenegrins spoke and wrote their national language. Serbo-

Croatian or Croato-Serb became the standard language of Serbs,
Croats, Montenegrins and Muslims. The creation of independent
nation states in the former Yugoslavia has caused the language to be
given national names, such as Serb, Croat and more recently Bosnian,
and there are also demands for the recognition of the Montenegrin
language. According to the Constitution, Montenegrins speak and
write the ijekavski dialect of the Serbian language. Every nation has
the right to call its language what it wants, and Montenegrins have the
right to call their language Montenegrin. Extensive studies have been
made about the distinctiveness of the Montenegrin national language,
from the oldest times of Duklja and Zeta, and its distinctive grammar.
Serbo-Croatian and Croato-Serb are objectivicly the same language
with only small variations of between five and eight percent in the
lexicon and insignificant differences in syntax and morphology. It
reflects a rich linguistic tradition, culture and the distinctiveness of all.
Every attempt to split it up impoverishes and limits the development
of the language. However, if the proof of the existence of the
Montenegrin nation is to be sought in the language, then it definitely
has a language of its own which it calls Montenegrin.
The biggest trap is to reduce every nation to its ethnic component.
The ethnic nation is now in fashion. Nations most often seek their
identity in their ethnic composition. Nations are ethnic communities,
but ethnicity is not the only defining factor. Many nacions in the worls
have a basic ethnic substrata, but they become ethnically mixed in
their origin and development. The American, Swiss and Indian nations
are examples of the intermingling of a multitude of nations, ethnic,
confessional and racial groups. The Mexican and Mulatto nations in
Latin American states were formed by the blending of white migrants
with the indigenous coloured ethnic groups. Even older nations such
as the French and the Spanish are mixtures of many ethnic groups.
The Montenegrin nation also originated on its own and a large part
of Serbian territory through the Slavicisation of the earlier Romanised

378
 Crnogorska nacija

Illyrian population. Most disputes concern the question of whether the

Montenegrin nation developed on the basis of an autochtonous ethnic
substrata or grew from only Serb roots. Old documents provide
enough evidence for us to assert that the Montenegrin nation arose
from the basic Slav population of Duklja and Zeta and Serbs who
settled in a large part of modern Montenegro. According to some
authors (Radoslav Rotkovic and Dragoje Zivkovic), the forerunners of
the Montenegrins brought their own tribal organisation, place names,
different way of life and religious beliefs when they firs came from
their original homeland, and developed into a distinct nation with its
own independent state. The opposite view is that Montenegrins have
always been only Serbs.
The widerspread theory that the Serbs are the odest people leads to
the conclusion that many modern nations in this region are of Serb
origin. The attempt has been made to prove that the Srbs are Aryans
who came from India 6000 years B.C. and settled in many parts of
Europe. According to this, they are the predecessors of many peoples,
including the Greeks, Trojans, Etruscans, Prussians and Old Slavs.
According to Dr Olga Lukovic Pjanovic, the Serbs are the first people
to settle in the Balkans 3000 years B.C. Even in more accepted
theories about the migration of the Slavs into the Balkans, it is widely
accepted that Montenegrins are Serbs with a slightly different
mentality.
It is historically well known that Raska or Serbia and Duklja or
Zeta were separate states. As Dr Relja Novakovic has said, Zeta was
never Serbia and Serbia was never the homeland of the Montenegrins.
The populations of these states were also separate. The Nemanjic
dynasty conquered Zeta and ruled it for about 170 years, which might
have had some influence on the ethnic composition of the population.
Following the battle of Kosovo the Serbs mostly migrated towards the
north. In Zeta or Montenegro the mixing of populations was mainly
between people living in mountain areas and those who lived in
valleys. Even eminent Serb historians confirmed that the Monte-

379
 Dr Dušan Ičević

negrins were a separate nation which originated from the Serb nation
but had a distinctive history, their own state and dynasty, and waged
their own liberation wars during the 18th and 19th centuries.
Dr Najdan Pasic says that the Montenegrin nation originated from
a distinctive Montenegrin people, as well as a segment of the Serb
nation. The formative period of the Montenegrin nation lasted until
after World War Two, when it was recognised in the new federal
Yugoslavia.
The multi-tiered ethnic composition of Montenegro makes it
possible to trace the migrations and the merging and creation of the
new substrata from the earliest times. The first Slavic settlers imposed
their rule and Slavicised the earlier inhabitants. Their descendants are
membres of the Krici, Bukumiri, Spanje and Macura clans. The next
to arrive were the Luzanis or people from Old Zeta, who make up the
mediaeval Slavic population. Finally come the youngest founders of
the mountain clans. In the northern part of Montenegro Serbs
comprised the majority of the population.
Modern scholars mostly disagree with the claims that Montene-
grins are either „red Croats“, descendants of the Illyrians, or a Cau-
casian people like the Illyrians, although influences of all these groups
are present. These theories are of a similar nature to the anthropo-
logical theory that Montenegrins are descended from a still earlier
Mediterranean people from Epirus. Dukljani are a special group of
Slavs who are neither Serbs nor Croats. Serbianisation occurred as a
result of conquest and the imposition of Nemanjic rule, the equating of
the Orthodox religion with Serb national identity, the translation of the
Slavic into Serb names and the centralisation of the common state.
Many authors refer to both Serbs and Montenegrins. Foreign
travellers often mention only Montengrins or describe them as Slavs.
The word Serb is used to denote their belonging to a wider
community. It is thought that the ethnic name Montenegrin was first
used im 1485 in a Turkish document from the Skadar administrative
region. In his history of Montenegro written in 1754, Metropolitan

380
 Crnogorska nacija

Vasilije Petrovic distinguishes between Serbs, Bulgarians, Montene-

grins, Macedonians and Albanians. The Russian Empress Catherine
appeals in a proclamation in 1788 to „all Serbs, Montenegrins and
other members of the glorious people“. Peter I often mentions the
Montenegrins people in ceremonial addresses. Peter II mentions the
Serbs and the Montenegrins together. The travel writer Roy Trevor
wrote in 1913 that the Montenegrin nation state was recognised at the
Berlin Congress in 1878.
The Serbian element in the Montenegrin nation is the result of
objective historical developments, the revival of the Kosovo myth and
the Nemanjic state tradition, the Serbian Orthodox Church, the
pretensions of the Petrovic dynasty and especially King Nikola to the
Serbian throne, the liberation struggle against Ottoman rule, the
aspirations of Njegos in particular to former Serbian territory, Serbia’s
need for access to the sea, the unification of all Serb lands and the
Serb ethnic origin and consciousness of a large part of the population
which sttled in Montenegro.
The negation of the Montenegrin nation by Serbian nationalists,
who claim that new nations cannot be created within old peoples and
nations, is refuted by the emergence of separate German and Austrian
nations from the German people and Russian, Ukrainian and Belorus
nations from the Russian people.
Montenegrins were polytheists until they accepted Christianity
when they settled in Duklja. The Great Schism between the Eastern
and Western Churches divided the Dukljanis between the Orthodox
and Catholic Churches and the Bogumil heresy. The traditional view
that religion determines nationality was simplistically applied to
equate the Orthodox religion with the Serb nation. The territorial
expansion of the mediaeval Serbian state under the Nemanjic dynasty
also led to the imposition of the cult of St Sava and the Serbianisation
of other ethnic group. Serb ian rulers ruthlessly eliminated all
competitors to the Orthodox faith.

381
 Dr Dušan Ičević

Another alleged proof that the Montenegrin nation does not exist is
the fact that Montenegrins are membres of the Serbian Orthodox
Church. The autocephality of the Montenegrin Orthodox Church is
totallz denied. The Cetinje Bishopric was in fact the spiritual and
political centre of Montenegrin society. The religious and worldly
rulers of the Petrovic dynasty were the bearers of national and
spiritual awakening of the Montenegrin people and led the liberation
struggle. Although formally part of the Serbian Orthodox Church, the
Montenegrin Church became independent, particularly after the
abolition of the Pec Patriarchate. Montenegro’s Church was auto-
cephalous just like Orthodox Churches in other independent states.
The priests and the people elected their bishops who were then
approved from approved. Although the Montenegrin Orthodox Church
was not formally autocephalous according to strict canonical law, it
was in practice independent, and this is confirmed in official docu-
ments from the Partiarchate in Constantinople, al well as by clerical
authors and historians. This was also stressed in the constitution of the
Holy Synod of the Principality of Montenegro in 1903 and in official
documents of the independent Montenegrin state. The autocephalous
church was abolished after the creation of a united Serbian Orthodox
Churc in the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes in 1921.
Following the renewal of an autocephalous Montenegrin Church in
1993, Montenegro has two compenting Orthodox Churches.
Montenegrin are not religious in a normal sense of the word. They
do not go to church or act in a religious manner. Even Montenegrin
bishops and priests were not fervent chucrh-goers. To this day
Montenegrins have retained many pagan beliefs and superstitions. In
an uninterrupted struggle against the elements and foreign powers,
they have relied on their own forces and beliwved in the power of a
united community reinforced by the principles of heroism and
decency. They are tolerant towards other religions.
Sociological studies have shown that the Montenegrins are a
distinct group A study conducted during the 1980s showed that 84%

382
 Crnogorska nacija

were irreligious, much more than in other republics. Only 2% of

Montenegrins regularly went to church. The revival of religion in all
parts of the former Yugoslavia after the fall of socialism has naturally
affected the Montenegrins as well, and particularly Orthodox
Montenegrins. However, the general prevalence of atheism continues.
National awareness testifies that a nation has been born. Monte-
negrins are becoming nationally aware through their own freedom-
loving, state forming, cultural and spiritual traditions, the distinct
character of their social development and value systems which shape
their distinctive national identity. The dual Montenegrin and Serb
consciousness of some Montenegrins is a reflection of the historical
circumstances in which the Montenegrin nation has originated and
developed from autochtonous Duklja Slav and Serb ethnic roots. A
significant part of modern Montenegro was settled by Serbs. The
sentiments of Montenegrins who sought to avenge Kosovo and free
their oppressed Serb brothers were coloured by Serb and Orthodox
sympathies. Newcomers who performed important political and
educational missions in Montenegro also encouraged Serb national
and religious identification, as did Montenegrins educated in Serbia
and Montenegrins who moved to Serbia.
National awareness was gradually shaped among Montenegrins,
particularly following the international recognition of the independent
Montenegrin state in 1878. The process accelerated after the loss of
independence and annexation by Serbia or Yugoslavia in 1918. This
national awakening culminated during the national liberation struggle
during World War Two and the revival of Montenegro’s statehood
and national identity in the federal Yugoslavia. In all census from
1948 to 1991, Montenegrins identified themselves as a separate
nation. This nation was formed by Montenegrins and not political
decisions.
The centre for unification, national awakening and formation of the
Montenegrin nation remained Old Montenegro with the Seven Hill
region, even after the international recognition of modern Montenegro

383
 Dr Dušan Ičević

at the Berlin Congress. The national individuality of Montenegro is

therefore based od wars of liberation, statehood, cultural hiritage, a
distinct system of values and national self-awareness.

Dusan Icevic

384
 BIOGRAFIJA

Dušan Ičević je rođen u Podgorici 9.

februara 1933. godine.
U rodnome gradu je završio osnovnu
školu, Nižu gimnaziju i Gimnazijsku maturu
(1953. godine). Završio je Srednju poljopri-
vrednu školu u Baru 1950. godine.
Diplomirao je Jugoslovensku književnost
i srpsko-hrvatski jezik na Filozofskome fa-
kultetu u Beogradu 1960. godine.
Bavio se profesionalnim društveno-poli-
tičkim radom od 1958. do 1976. godine. Bio
je član Predsjedništva i sekretar Centralnoga
komiteta Narodne omladine Crne Gore. Obavljao je funkciju člana
Predsjedništva, odnosno Sekretarijata Savezne konferencije Socialisti-
čkoga saveza radnoga naroda Jugoslavije u Beogradu. Biran je za
republičkoga i saveznoga narodnoga poslanika. Bio je član Central-
noga komiteta Saveza komunista Crne Gore i predsjednik Komisije za
politički sistem i međunacionalne odnose, član Komisije za ustavna
pitanja Crne Gore.
U zvaničnim i studijskim delegacijama društveno-političkih i
društvenih organizacija Jugoslavije boravio je u mnogim zemljama
Evrope, te Azije i Afrike.
Magistrirao je i doktorirao na Fakultetu političkih nauka u Beo-
gradu 1976. godine, sa temom o naciji i federalizmu. Bio je univerzi-
tetski profesor: predavao je društvene nauke (Marksističku filozofiju i
sociologiju, odnosno Sociologiju i Društveno-ekonomski i politički
sistem SFRJ, odnosno Savremenu ekonomiju) na Elektrotehničkome
fakultetu u Beogradu od 1. oktobra 1976. do 1. oktobra 1998. godine.
Učestvovao je svojim referatima, saopštenjima i prilozima na broj-
nim domaćim i međunarodnim naučnim skupovima, počevši od juna

385
1968. godine na temu Karakter i funkcije federacije do Međuna-
rodnoga naučnoga skupa Petar Drugi Petrović Njegoš 2014. godine.
Učestvovao je u više naučno-istraživačkih projekata u Institutu za
političke studije Fakulteta političkih nauka i Institutu društvenih nauka
u Beogradu i u Institutu za društveno-ekonomska istraživanja u
Titogradu.
Štampao je dvadesetak knjiga.
Nacija i samopupravljanje, Pobjeda, Titograd 1976, str. 236.
Nacionalizam – izvori, suština i oblici, Borba, Beograd 1983, str.
111.
Nacionalna kultura i kultura nacije, studija, 1984.
Kuda ide nacija, rasprava, 1986.
Moja Podgorica, Narodna biblioteka “Radosav Ljumović”, Kultur-
no-prosvjetna zajednica Podgorice, Titograd 1996.
Savremena ekonomija, Elektrotehnički fakultet, Beograd 1997.
Crnogorska nacija, Forun za etničke odnose, Beograd 1998.
Misao i smisao, CID, Kulturno-prosvjetna zajednica Podgorice, Ti-
tograd 2000.
Savezna država i savez država (Odnosi Srbije i Crne Gore), Kul-
turno- prosvjetna zajednica Podgorice, Titograd 2001.
Omama duha, ogledi, 2002.
Svratak, roman, Kulturno-prosvjetna zajednica Podgorice, Titograd
2004.
Sizifova varka, pjesme, autor, Podgorica 2005.
Njegoševo počelo, monografija, 2006.
Podgorički govor, 2007.
Smrsak, priče, 2008.
Nadošla misao, autorovo izdanje, Podgorica 2012.
Misao, autorovo izdanje, Podgorica 2013.
Misaona po(i)etika, autorovo izdanje, Podgorica 2014.
Objavio je preko 400 naučnih radova u časopisima, zbornicima,
periodičnim publikacijama.

386
CIP - Каталогизација у публикацији
Народна библиотека Србије, Београд

323.1(=1:497.16)

ИЧЕВИЋ, Душан, 1934-

Crnogorska nacija / Dušan Ičević. - 2. izd. -
Beograd : Forum za
etničke odnose, 2015 (Beograd : Dosije studio). -
386 str. ; 25 cm
Autorova slika. - Tiraž 200. - Str. 319-370: Re-
cenzije i mišljenja o
rukopisu i knjizi / Dušan Janjić ... [et al.]. - Bi-
ografija autora: str. 385-386. - Summary.

ISBN 978-86-904383-7-2

a) Црногорско питање b) Црногорци -

Национална свест
COBISS.SR-ID 219753484
CRNOGORSKA NACIJA
Prof. dr Dušan Ičević

CRNOGORSKA
NACIJA
Drugo izdanje

Prof. dr Dušan Ičević

Beograd, 2015.