2ο τευχος PDF

περιεχόµενα
1ο µέρος
Αναλυτική θεωρία και απαντήσεις των ερωτήσεων του σχολικού βιβλίου
Ι. Προφορικός και γραπτός λόγος
1. Επισηµαίνω τα στοιχεία της οµιλίας σελ. 102

2. Συγκρίνω τον προφορικό µε το γραπτό λόγο σελ. 106
α. Ο προφορικός και ο γραπτός λόγος ως µέσα επικοινωνίας σελ. 106
β. ∆ιαφορές του προφορικού λόγου από το γραπτό σελ. 106
γ. Απροσχεδίαστος και προσχεδιασµένος λόγος σελ. 111
δ. Απόδοση του προφορικού λόγου σε γραπτό σελ. 117
ε. Το φανερό και το λανθάνον νόηµα σελ. 117
στ. Τελεστικός λόγος σελ. 117
Θέµατα για συζήτηση και έκφραση - έκθεση
σχετικά µε τον προφορικό και το γραπτό λόγο σελ. 120
ΙΙ. ∆ιάλογος
1. Η σχέση του λόγου µε το σώµα, το χρόνο, το χώρο σελ. 134

2. Προϋποθέσεις για την επιτυχία ενός διαλόγου σελ. 134
3. Λογοτεχνικός διάλογος σελ. 141
α. Ο διάλογος στα αφηγηµατικά λογοτεχνικά κείµενα σελ. 142
β. Ο θεατρικός λόγος σελ. 142
γ. Η φυσικότητα στο διάλογο σελ. 142
Θέµατα για συζήτηση και έκφραση - έκθεση σχετικά µε το διάλογο σελ. 149
Λεξιλόγιο σελ. 155
Θέµατα για συζήτηση και έκφραση - έκθεση σχετικά µε την εφηβεία σελ. 160
σχετικά µε την αγάπη και τον έρωτα σελ. 166
2ο µέρος
Θεµατικοί κύκλοι (Περίληψη, πλαγιότιτλοι, λεξιλόγιο, απαντήσεις των
ερωτήσεων του σχολικού βιβλίου)
Η αξία του διαλόγου σελ. 173
Η νόθη και η γνήσια ψυχαγωγία σελ. 184
ΕΚΦΡΑ Σ Η - Ε ΚΘ Ε Σ Η Ο Λόγος 101
O ËÏÃÏÓ
Αναλυτική θεωρία
και απαντήσεις
1. Επισηµαίνω τα στοιχεία της οµιλίας των ερωτήσεων
2. Συγκρίνω τον προφορικό µε το γραπτό λόγο του σχολικού βιβλίου
α. Ο προφορικός και ο γραπτός λόγος ως µέσα
επικοινωνίας
β. ∆ιαφορές του προφορικού λόγου από το γραπτό
γ. Απροσχεδίαστος και προσχεδιασµένος λόγος
δ. Απόδοση του προφορικού λόγου σε γραπτό
ε. Το φανερό και το λανθάνον νόηµα
στ. Τελεστικός λόγος
1. Η σχέση του λόγου µε το σώµα, το χρόνο, το χώρο
2. Προϋποθέσεις για την επιτυχία ενός διαλόγου
3. Λογοτεχνικός διάλογος
α. Ο διάλογος στα αφηγηµατικά λογοτεχνικά κείµενα
β. Ο θεατρικός διάλογος
γ. Η φυσικότητα στο διάλογο
102 ΕΚΦΡΑ Σ Η - Ε ΚΘ Ε Σ Η Ο Λόγος

1. Επισηµαίνω τα στοιχεία της οµιλίας
Εάν σας ζητούσε κανείς, ύστερα από µία ώρα µάθηµα, να

επαναλάβετε κατά λέξη, όσα ακούσατε στην αρχή του µαθή-
µατος, πολλοί λίγοι από εσάς, αν όχι κανείς, θα µπορούσαν
να το κάνουν. Αυτό, βέβαια, δεν φανερώνει κάποια δική σας
αδυναµία, αλλά σχετίζεται µε το βασικό χαρακτηριστικό του “Ο οπαδός” (µεταλλογραφία,
προφορικού λόγου, την παροδικότητα. Βιβλιοθήκη Τεχνών, Βερολίνο)
Ίσως κάποιοι να σκεφτείτε, ότι θα µπορούσατε να µαγνη-
τοφωνήσετε τον καθηγητή και µε τον τρόπο αυτό να ξανα-
κούσετε όσα ειπώθηκαν όσες φορές επιθυµείτε. Τη δυνατό-
τητα αυτή µας την παρέχουν τα σύγχρονα τεχνικά µέσα (µα-
γνητοφώνηση, βιντεοσκόπηση κλπ.), µε τα οποία καταγρά-
φουµε τον προφορικό λόγο, κάνοντάς τον αθάνατο.
Πάντα, όµως, όταν µιλάµε για προφορικό λόγο, θα πρέπει
να έχουµε υπόψη µας, ότι σε αυτόν, εκτός από το λεκτικό “Ο ρήτορας” (µεταλλογραφία,
φώνηµα, το οποίο µεταδίδει το µήνυµα, µεγάλη σηµασία Βιβλιοθήκη Τεχνών, Βερολίνο)
έχουν και τα εξωγλωσσικά και παραγλωσσικά γνωρίσµα-
τα, τα οποία διαµορφώνουν σηµασίες.
Πιο συγκεκριµένα, εξωγλωσσικά γνωρίσµατα είναι οι
“Ο δηµόσιος κατήγορος”
χειρονοµίες, η έκφραση του προσώπου, το βλέµµα, οι κινή-
(µεταλλογραφία, Βιβλιοθήκη
σεις κλπ., ενώ παραγλωσσικά γνωρίσµατα είναι το ανεβο- Τεχνών, Βερολίνο)
κατέβασµα (επιτονισµός) και η ένταση της φωνής, οι παύ-
σεις, η προφορά κλπ.
“Ο δηµοσιογράφος” (µεταλλο-
γραφία, Βιβλιοθήκη Τεχνών,
Βερολίνο)
; Το παρακάτω αποµαγνητοφωνηµένο απόσπασµα (Α) προέρχεται από απάντηση που δόθηκε στα εξής
ερωτήµατα:
Νοµίζετε ότι υπάρχει αυξηµένη επιθετικότητα στους νέους σήµερα;
Αν δέχεστε ότι υπάρχει, πώς αιτιολογείτε το φαινόµενο;
Παρατηρήστε πώς αποδίδεται σ’ αυτό (το Απόσπασµα Α) ο προφορικός λόγος (σχολ. βιβλ. σ.92).
Απάντηση
Στο απόσπασµα αυτό ο προφορικός λόγος αποδίδεται µε στοιχεία ενδογλωσσικά, δηλαδή λέξεις ή φράσεις
(λεκτικά εκφωνήµατα) και συντακτικά σχήµατα (µορφήµατα) που εξυπηρετούν τις ανάγκες του συγκεκριµένου
οµιλητή. Ταυτόχρονα χρησιµοποιούνται και παραγλωσσικά στοιχεία που υποβοηθούν ακόµη περισσότερο την
προφορική επικοινωνία του οµιλητή.
Παραγλωσσικά στοιχεία: Με τη χρήση της παύλας (-) δηλώνεται η µικρή παύση της οµιλίας του προσώπου.
Με τη χρήση του συν (+) δηλώνεται η µέτρια παύση της οµιλίας. Με τη χρήση του διπλού συν (++) δηλώνεται
η παρατεταµένη παύση. Με τη χρήση του ανοδικού βέλους ( ) δηλώνεται η ανοδική κίνηση της φωνής.
; Αν είχατε τη δυνατότητα να ακούσετε τη µαγνητοφώνηση του ίδιου του αποσπάσµατος ή να παρακο-

λουθήσετε τη µαγνητοσκόπησή του, ποια επιπλέον γνωρίσµατα της οµιλίας θα εντοπίζατε (σχολ. βιβλ.
σ.93);
Απάντηση
Η δυνατότητα να ακούσουµε τη µαγνητοφώνηση του αποσπάσµατος θα µας επέτρεπε να εντοπίσουµε και άλλα
στοιχεία της οµιλίας. Τα στοιχεία αυτά θα µας έδιναν τη δυνατότητα να επισηµάνουµε και κάποια εξωγλωσσικά
στοιχεία που έχουν σχέση µε την έκφραση, τις χειρονοµίες, τη χροιά και ένταση της φωνής, τον τρόπο εκφοράς
του λόγου, τη σηµειολογία του σώµατος ή το βλέµµα του οµιλούντος προσώπου.
; Να παρατηρήσετε τη σχέση του λεκτικού εκφωνήµατος µε τα υπόλοιπα γνωρίσµατα της οµιλίας στις
παρακάτω ασκήσεις (σχολ. βιβλ. σ.95)
1. Να προφέρετε τη φράση “σήµερα το απόγευµα” µε διαφορετικό τόνο φωνής εκφράζοντας κάθε
φορά µια ορισµένη ψυχική κατάσταση. Ο µεγάλος Ρώσος σκηνοθέτης Στανισλάφσκι ζητούσε από τους
ηθοποιούς του να προφέρουν αυτή τη φράση µε σαράντα διαφορετικούς τρόπους.
Απάντηση
Το λεκτικό εκφώνηµα “σήµερα το απόγευµα” έχει στενή σχέση και µε τα υπόλοιπα γνωρίσµατα της οµιλίας.
Συγκεκριµένα σηµαντικό ρόλο παίζουν επίσης τα παραγλωσσικά γνωρίσµατα, όπως η διακύµανση της φωνής
(επιτονισµός), η έντασή της ή η προφορά του οµιλητή. Αυτά τα παραγλωσσικά στοιχεία φορτίζουν αναλόγως το
λεκτικό εκφώνηµα “σήµερα το απόγευµα” παρουσιάζοντας τη διάθεση και την ψυχολογία του οµιλητή. Αν
µάλιστα το γλωσσικό εκφώνηµα συνοδευτεί µε κάποιο σηµείο στίξης, π.χ. τελεία, ερωτηµατικό, θαυµαστικό,
αποσιωπητικά, τότε διαφοροποιείται και το νόηµά του. Εκτός αυτών τα εξωγλωσσικά γνωρίσµατα, όπως οι
χειρονοµίες, οι κινήσεις, η έκφραση του προσώπου ή το βλέµµα του οµιλητή µπορούν να διαφοροποιήσουν
αισθητά το λεκτικό εκφώνηµα. Βασισµένος σε όλες αυτές τις παρατηρήσεις ο Στανισλάφσκι άνοιξε νέες προο-
πτικές στη διδασκαλία της θεατρικής τέχνης.
; 2. Να επαναλάβετε την πρόταση “Ο Γιάννης θα έρθει απόψε” τονίζοντας κάθε φορά ένα διαφορετικό
όρο της (σχολ. βιβλ. σ. 95).
Απάντηση
Με τον τονισµό κάθε φορά ενός διαφορετικού όρου της πρότασης “Ο Γιάννης θα έρθει απόψε” δηλώνεται
ευκρινέστερα το πλήρες νόηµα του λεκτικού εκφωνήµατος. Αν για παράδειγµα τονιστεί η φράση “Ο Γιάννης”
τότε επισηµαίνεται ότι το πρόσωπο που θα έρθει είναι ο ίδιος ο Γιάννης και όχι οποιοσδήποτε άλλος. Αν τονιστεί
η ρηµατική φράση “θα έρθει” τότε δηλώνεται η σηµασία αυτής καθεαυτής της ενέργειας. Αν τέλος τονιστεί το
επίρρηµα “απόψε” τότε προσδιορίζεται ο χρόνος που θα συµβεί το γεγονός και δίνεται έµφαση σε αυτόν.
; 3. Να δείξετε:
α) µε ποιες χειρονοµίες εκφράζουµε τα παρακάτω µηνύµατα: ∆εν ξέρω. Έλα εδώ! Ίσια µπροστά.
Κάτσε κάτω! Αντίο! Σταµαστήστε! Θρίαµβος! Σε παρακαλώ! Ήσυχα!
β) µε ποιους µορφασµούς και τι ήχους εκδηλώνουµε συνήθως την έκπληξη, την αηδία, τον πόνο, την ειρω-
νεία (σχολ. βιβλ. σ. 95).
Απάντηση
α) Μηνύµατα Χειρονοµίες
∆εν ξέρω Ανασήκωµα των ώµων και νεύµα που δηλώνει άγνοια.
Έλα εδώ! Άπλωµα του χεριού µπροστά µε κίνηση των δακτύλων προς την κατεύθυνση που πρέ-
πει να έλθει ο δέκτης του µηνύµατος
Ίσια µπροστά Άπλωµα του χεριού µπροστά και υπόδειξη του σηµείου µε το δείκτη.
Κάτσε κάτω Κίνηση του χεριού προς τα κάτω και υπόδειξη του σηµείου στο οποίο θα καθήσει ο
δέκτης του µηνύµατος.
Αντίο! Σήκωµα του χεριού και κίνηση δεξιά, αριστερά.
Σταµατήστε Απότοµο άπλωµα του χεριού µπροστά µε υψωµένη την παλάµη, ώστε να σχηµατίζει µε
τον καρπό ορθή γωνία. Η παλάµη είναι στραµµένη προς το µέρος του δείκτη.
Θρίαµβος! Σήκωµα και των δύο χεριών επάνω και ανοιγοκλείσιµό τους µε ζωηρό τρόπο.
β) Μηνύµατα Μορφασµοί - ήχοι

έκπληξη Άνοιγµα του στόµατος. Ήχοι έκπληξης όπως Ωω! Ααα!
αηδία Γκριµάτσα και ζάρωµα του στόµατος και της µύτης. Ήχοι όπως ουφ... µπλιάχ...
πόνο Γκριµάτσα του στόµατος µε τέντωµα ή κατέβασµα προς τα κάτω των χειλιών. Συνο-
δεύεται από ήχους όπως Αχ! Ωχ! Οϊ! Αϊ!
ειρωνεία Γκριµάτσα του προσώπου µε µισοκλείσιµο του ενός µατιού, ανασήκωµα του φρυδιού.
Συνοδεύεται µε ήχους όπως Αχά! Ναίαί! Μµµ!
2. Συγκρίνω τον προφορικό µε το γραπτό λόγο

α. Ο προφορικός και ο γραπτός λόγος ως µέσα επικοινωνίας
β. ∆ιαφορές του προφορικού λόγου από το γραπτό
Τόσο ο προφορικός όσο και ο γραπτός λόγος αποτελούν µέσα επικοινωνίας. Όµως στην πρώτη περίπτωση το
µήνυµα λαµβάνεται από το δέκτη την ώρα που εκπέµπεται από τον ποµπό, εποµένως οι όποιες απορίες µπο-
ρούν αµέσως να απαντηθούν και να δοθούν οι απαιτούµενες διευκρινίσεις. Στην περίπτωση του γραπτού
λόγου ο ποµπός απευθύνεται σε ένα δέκτη που όχι µόνο δεν είναι παρών, αλλά µπορεί να λάβει το µήνυµα
µετά από µεγάλο χρονικό διάστηµα, άρα δεν έχει τη δυνατότητα να δώσει εξηγήσεις. Από την άλλη το
γεγονός αυτό δίνει την ευκαιρία στον ποµπό να σκεφτεί τι θα γράψει και να παρουσιάσει ένα φροντισµένο
από άποψη διατύπωσης, σύνταξης κλπ. αποτέλεσµα.
Τις διαφορές που προκύπτουν από τη σύγκριση προφορικού και γραπτού λόγου µπορείτε να τις δείτε
στον πίνακα που ακολουθεί.
Προφορικός λόγος Γραπτός λόγος
Γεµίσµατα (εε, χµ…, ας πούµε),

Σαφής και ακριβής, ολοκληρωµένες φράσεις,
∆ιατύπωση ελλειπτικές προτάσεις, παύσεις,
προσεγµένη διατύπωση (υπάρχει στίξη και
προχειρότητα στην έκφραση,
παραγραφοποίηση)
επαναλήψεις, προσπάθεια για βελτίωση
Λεξιλόγιο Πλούσιο, επεξεργασµένο, επιλογή κατάλ-

Περιορισµένο και ανεπεξέργαστο
ληλης λέξης
Όχι φροντισµένη, ασυνταξίες, παρατα-

Σύνταξη Φροντισµένη, συχνά υποτακτική σύνδεση,
κτική σύνδεση, λίγες και στερεότυπες µε-
µακροπερίοδος λόγος
ταβατικές λέξεις
Συνοχή / Ακρίβεια στην έκφραση, νοηµατική πυκνό-

Συνεκτικότητα Λόγος χαλαρός, αναλυτικός
τητα
Το γεγονός, βέβαια, ότι ο γραπτός λόγος είναι πιο φροντισµένος από τον προφορικό σε καµιά περίπτωση δεν
σηµαίνει ότι είναι και ανώτερος. Κάθε είδος λόγου έχει την αξία του και εξυπηρετεί διαφορετικές ανάγκες.
Θα πρέπει, λοιπόν, να γίνει απολύτως σαφές, ότι αλλιώς µιλούµε και αλλιώς γράφουµε. Γι’ αυτό, όταν
γράφετε θα πρέπει να λαµβάνετε υπόψη σας το δέκτη και να προλαβαίνετε τις απορίες του, θέτοντας στον
εαυτό σας ερωτήµατα όπως:
Είµαι σαφής;
Θα µε αντιληφθεί ο δέκτης;
Ποια γνώση έχει ο δέκτης σχετικά µε το θέµα;
Ποιες πληροφορίες χρειάζεται οπωσδήποτε
να του δώσω;
Ασφαλώς, δεν πρέπει να παραβλέψετε την πρακτική αξία αυτού του κοµµατιού της θεωρίας, αφού αυτά
τα ερωτήµατα θα πρέπει να τα έχετε στο νου σας κάθε φορά που γράφετε έκθεση και να τα απαντάτε στην
ανάπτυξη του θέµατος.
Γραπτός Λόγος
Πλεονεκτήµατα
Είναι σαφής, όταν προηγείται σκέψη και οργανωµένο σχέδιο.

∆εν επιδέχεται αοριστολογίες και αµφισηµίες. Έχει περισσότερο κύρος και δυσκολότερα παρερµηνεύεται
από τον προφορικό λόγο. Υπάρχουν τα συµφραζόµενα για την ακριβή κατανόηση του νοήµατος.
Επιδέχεται εµβάθυνση, µελέτη, σχολιασµό και ανάλυση περισσότερο απ' ό,τι ο προφορικός λόγος.
Έχει επίσηµο χαρακτήρα και επιζεί για αιώνες (µακροβιότητα). Μπορεί και νικά τη φθορά του χρόνου και
τις αδυναµίες της µνήµης.
Μειονεκτήµατα
Είναι περισσότερο ψυχρός, απρόσωπος, τυπικός. ∆εν δηλώνει µε ενάργεια τα συναισθήµατα του συγγραφέα,
αλλά τις περισσότερες φορές τα υποδηλώνει. ∆εν έχει αµεσότητα.
Ο χρόνος που µεσολαβεί φθείρει τα νοήµατα, τα αποστεώνει από την επικαιρότητά τους. ∆εν είναι προσι-
τός στο µέσο άνθρωπο. ∆ε δίνει τη δυνατότητα άµεσης απόκρισης.
Οι λατίνοι έλεγαν: “scripta manent”*.
(από το βιβλίο της ∆. Σµυρνιάδου, Η έκθεση σήµερα,

τόµ. Γ΄, Αθήνα 1991, σσ. 118-119)
*scripta manent = τα γραπτά µένουν.

verba volant = τα λόγια πετούν.
; Συζητήστε τα πλεονεκτήµατα του προφορικού λόγου ως µέσου επικοινωνίας. Τι ρόλο παίζει στην
πρόσληψη και στην κατανόηση του µηνύµατος το γεγονός ότι ο δέκτης είναι παρών στην προφορική
επικοινωνία (σχολ. βιβλ. σ.96);
Απάντηση
Ως µέσο επικοινωνίας ο προφορικός λόγος διαθέτει αρετές ιδιαίτερα σηµαντικές. Με ζωντάνια, αµεσότητα και
πλούσια εκφραστικά µέσα επιτυγχάνεται µε αποτελεσµατικό τρόπο η προφορική επικοινωνία. Τόσο ο ποµπός,
όσο και ο δέκτης είναι παρόντες ταυτόχρονα στη διαδικασία της προφορικής επικοινωνίας. Αυτό το γεγονός
επιτρέπει στον αποδέκτη του προφορικού µηνύµατος να ζητήσει διευκρινίσεις ή επεξηγήσεις από τον ποµπό,
ώστε να γίνει περισσότερο κατανοητή η θέση του. Εξάλλου ο προφορικός λόγος είναι λιγότερο κουραστικός
επειδή είναι ρέων και εύληπτος. Ανεξάρτητα από το µορφωτικό τους επίπεδο, µπορούν όλοι να τον παρακολου-
θήσουν, καθώς δεν απαιτείται η γνώση γραφής και ανάγνωσης.
; Συζητήστε τα πλεονεκτήµατα του γραπτού λόγου ως µέσου επικοινωνίας, λαµβάνοντας υπόψη ότι ο
ποµπός διαθέτει συνήθως χρόνο, για να επεξεργαστεί το κείµενό του, πριν να το παραλάβει ο δέκτης
(σχολ. βιβλ. σ.96).
Απάντηση
Ο γραπτός λόγος είναι οργανωµένος, δοµηµένος και διατυπωµένος µε περισσότερη προσοχή από τον προφορι-
κό, επειδή ο γράφων είναι σε θέση να τον επεξεργαστεί καλύτερα. Βασίζεται σε κανόνες γραµµατικούς και
συντακτικούς µε µεγαλύτερη αυστηρότητα. Αναγκαίες προϋποθέσεις του γραπτού λόγου είναι επίσης η ακρίβεια
και η σαφήνεια επειδή ο λόγος αυτός δεν έχει την αµεσότητα του προφορικού. Ο αναγνώστης - δέκτης κατανοεί
και εµπεδώνει το µήνυµα µόνο µε την ανάγνωση του κειµένου, χωρίς να είναι σε θέση να ζητήσει, ενδεχοµένως,
διευκρινίσεις από τον γράφοντα - ποµπό.
; Να διαβάσετε προσεκτικά τα παρακάτω αποσπάσµατα από προφορικό και γραπτό λόγο του ίδιου
προσώπου για το ίδιο θέµα και να τα συγκρίνετε (σχολ. βιβλ. σ.97).
Απάντηση
Ο αποµαγνητοφωνηµένος προφορικός λόγος παρουσιάζει όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσµατα του λόγου αυ-
τού. Συγκεκριµένα είναι αναλυτικός, άµεσος, όχι ιδιαίτερα φροντισµένος µε αρκετά συντακτικά λάθη, ελλειπτι-
κές προτάσεις, όχι µεγάλη συνοχή και µε λεκτικές επαναλήψεις. Είναι ωστόσο ζωντανός, αυθόρµητος και κυρίως
άµεσος, δεδοµένο που επιτρέπει στον αποδέκτη του να ζητήσει ίσως διευκρινίσεις και επεξηγήσεις από τον
ποµπό. Ο γραπτός λόγος, αντίθετα, είναι πυκνός επιµεληµένος, καλά οργανωµένος και δοµηµένος µε τέτοιο
τρόπο, ώστε να γίνεται εύκολα κατανοητός από τους αναγνώστες στους οποίους απευθύνεται. Βασίζεται σε
κανόνες γραµµατικούς και συντακτικούς και έχει προσεγµένη διατύπωση, χωρίς ασάφειες, νοηµατικές ή λεκτικές
επαναλήψεις, αοριστίες και ελλειπτικές προτάσεις. Εντούτοις τόσο ο προφορικός, όσο και ο γραπτός λόγος που
αναπτύσσουν τον ίδιο προβληµατισµό για το ζήτηµα της επιθετικότητας των νέων, εξυπηρετούν, ο καθένας µε
το δικό του τρόπο, τις επικοινωνιακές ανάγκες των ανθρώπων.
γ. Απροσχεδίαστος και προσχεδιασµένος λόγος
Ένα µεικτό είδος λόγου ανάµεσα στον προφορικό και στο γραπτό
Ιδιαίτερη αναφορά αξίζει να γίνει σε ένα µεικτό είδος λόγου, τον προσχεδιασµένο προφορικό λόγο. Σε αυτό το
είδος λόγου ανήκουν οι διαλέξεις, οι πολιτικές ή άλλες οµιλίες, οι εισηγήσεις.
Εξετάζουµε το συγκεκριµένο είδος λόγου, γιατί είναι πιθανό να σας ζητηθεί να δώσετε σε κάποια έκθεσή σας
τη µορφή οµιλίας, διάλεξης ή εισήγησης. Σε αυτή την περίπτωση θα πρέπει το κείµενό σας να έχει κάποια
συγκεκριµένα χαρακτηριστικά τόσο στη µορφή όσο και στο περιεχόµενο. Στον προσδιορισµό των χαρακτηριστι-
κών αυτών θα µας βοηθήσει ο Ρητοράκης.
Γεια σας παιδιά!!!

Είµαι ο Ρητοράκης και
θα χαρώ να σας βοηθήσω!
Μορφή του λόγου
Παράδειγµα:
Αγαπηµένοι φίλοι/συµµαθητές,
φίλες και φίλοι ... (οικείο ύφος)
Αγαπητοί φίλοι/συµπολίτες,
Προσφώνηση. Κάποιο είδος εισαγωγικού χαιρετισµού, επίσηµου ή οικεί- κυρίες και κύριοι ...
ου ανάλογα µε την περίσταση. Η προσφώνηση τοποθετείται πάντοτε στο (ηµιεπίσηµο ύφος)
πάνω αριστερό τµήµα του λόγου και ακολουθείται από κόµµα. Η προσφώνη- Αξιότιµοι κυρίες και κύριοι,
ση µπορεί να επαναλαµβάνεται και στο κύριο µέρος του κειµένου είτε για να σεβαστοί γονείς/καθηγητές ...
τονίσει τη µετάβαση σε µια νέα θεµατική ενότητα είτε για να προσδώσει (επίσηµο ύφος)
αµεσότητα.
Πρόλογος. Σε αυτόν παρουσιάζεται το θέµα και η σκοπιά από την οποία θα

το αντιµετωπίσει ο οµιλητής.
Επίλογος. Σε αυτό το τελευταίο µέρος του λόγου γίνεται µια ανακεφα-

λαίωση όσων ειπώθηκαν και υπογραµµίζονται τα σπουδαιότερα σηµεία
του λόγου.
Αποφώνηση. Πρόκειται για τον καταληκτικό χαιρετισµό, ο οποίος τοπο-
Ευχαριστώ πολύ / θερµά
θετείται πάντοτε στο κάτω δεξιό µέρος της οµιλίας και είναι και αυτή ανάλο- (οικείο ύφος)
γη µε την περίσταση, όπως και η προσφώνηση.
Σας ευχαριστώ για την προσο-
χή σας / για το θερµό
ενδιαφέρον σας
(ηµιεπίσηµο ύφος)
Σας ευχαριστώ για την προσο-
χή / το ενδιαφέρον που
επιδείξατε, σας απευθύνω τις
ευχαριστίες µου
(επίσηµο ύφος)
Με τον τρόπο αυτό, φίλοι µου, οι νέοι θα Επίλογος,

αγαπήσουν τη γλώσσα και θα δουν ως εν- του λόγου του Ρητοράκη
διαφέρουσα πρόκληση την κατάκτηση ενός
τόσο δυνατού όπλου, όπως η γλώσσα. Απα-
ραίτητη προϋπόθεση, βέβαια, για να γίνει
αυτό, να αποτελέσει η γλωσσική παιδεία το
επίκεντρο της εκπαίδευσής µας, αφού πρώ-
τα προσαρµοστεί στη σύγχρονη πραγµατι-
κότητα.
Ευχαριστώ για την προσοχή σας! Αποφώνηση
; Το κείµενο που ακολουθεί είναι παρµένο από τον ηµερήσιο τύπο και αναφέρεται στα µέσα ενηµέρω-
σης. ∆ιαβάστε το και επιχειρήστε να το παρουσιάσετε σε προσχεδιασµένο προφορικό λόγο στην τάξη.
Σχεδιάστε την εισήγησή σας µε βάση το περιεχόµενο του κειµένου, λαµβάνοντας όµως υπόψη ότι η
εισήγησή σας δε θα διαβαστεί, αλλά θα ακουστεί. Αυτό σηµαίνει ότι πρέπει να µετατρέψετε το γραπτό λόγο
σε προφορικό, ότι δηλαδή πρέπει να κάνετε τις κατάλληλες αλλαγές, π.χ. επιλέξτε µικρότερες φράσεις,
κυρίως παρατακτική σύνταξη, απλούστερο λεξιλόγιο κτλ., για να µπορέσει το κοινό να παρακολουθήσει την
προφορική σας εισήγηση. Φροντίστε ακόµη να αξιοποιήσετε τα παραγλωσσικά και τα εξωγλωσσικά στοιχεία
της οµιλίας, για να γίνει η εισήγησή σας ζωντανή και ενδιαφέρουσα για το κοινό. Η εισήγησή σας µπορεί,
εξάλλου, να βασιστεί σε κάποιο άλλο δηµοσίευµα από τον τύπο ή από το διαδίκτυο που σας ενδιαφέρει
περισσότερο (σχολ. βιβλ. σ.99).
Απάντηση
Αγαπητοί µου συµµαθητές και συµµαθήτριες

Στο τέλος του χρόνου που µας πέρασε έφυγε από κοντά µας ο Μάρσαλ Μακ Λούαν, ο κορυφαίος προφήτης που
εισήγαγε ένα νέο προβληµατισµό για το θέµα των µέσων µαζικής επικοινωνίας. (+)

Σηµαντική είναι η συµβολή του Καναδού συγγραφέα. Επισήµανε την τεράστια εµβέλεια των µέσων αυτών.
Ταυτόχρονα ανέλυσε την ιστορική σηµασία τους για τον τρόπο σκέψης και δράσης των ανθρώπων (++).
Άγνωστος ως τα 50 του χρόνια, έγινε διάσηµος, όταν εκδόθηκαν τα βιβλία του “Ο Γαλαξίας Γκούτεµπεργκ”
και “Για να καταλάβουµε τα µέσα επικοινωνίας”.
Στα βιβλία αυτά, αλλά και σε πολλά άλλα δηµοσιεύµατά του ο Μακ Λούαν διατύπωσε την επαναστατική

θεωρία του για τις επαναστάσεις στην εξέλιξη των επικοινωνιακών µέσων. (+)

Η βασική θέση του Μακ Λουάν είναι ότι “το µέσο αποτελεί το µήνυµα”. (+) Έτσι η διαµόρφωση των κοινω-

νιών και των πολιτισµών επηρεάστηκε περισσότερο από το είδος των “µέσων” αυτών, παρά από το περιεχόµενο
των µηνυµάτων που µετέδιδαν. (+)

Με αυτό το κριτήριο ο Μακ Λούαν χώρισε την ανθρώπινη ιστορία σε τρεις µεγάλες εποχές.
Στην πρώτη, την ακουστική εποχή, µοναδικό µέσο επικοινωνίας ήταν η φωνή του ανθρώπου. Όµως ο λόγος και

ο ήχος έχουν περιορισµένη εµβέλεια. Καθώς οι άνθρωποι ζούσαν σε µικρές κοινότητες και φυλές άκουγαν άµεσα

τη φωνή του αρχηγού που διέταζε ή ρητόρευε. Άκουγαν τη φωνή των υποκριτών και των χορευτών που αναπα-
ράσταιναν διάφορους µύθους και εξόρκιζαν το κακό. (+)

Η δεύτερη είναι η οπτική εποχή της επικοινωνίας. Στην περίοδο αυτή σηµαντικότατο ρόλο διαδραµατίζει ο

γραπτός λόγος . + Με το γραπτό λόγο, έµµεσα και οπτικά επικοινωνεί ένας µε κάποιον άλλο αλλά και µε πολλούς
ακόµη ανθρώπους σε διαφορετικό τόπο και χρόνο. Όµως ο άνθρωπος που ως τότε µάθαινε οµαδικά και ακουστι-
κά σταµάτησε να λειτουργεί κατ’ αυτόν τον τρόπο. Τώρα µόνος του, µπροστά σε ένα κοµµάτι χαρτί γραµµένο,

αντλεί ιδέες µε τη βοήθεια της όρασής του.
Ολόκληρη η επιστήµη - ισχυρίζεται ο Μακ Λούαν - αλλά και ολόκληρος ο πολιτισµός είναι αποτέλεσµα αυτής

της “οπτικοποίησης”. Η οπτικοποίηση βέβαια είναι αποτέλεσµα του αλφάβητου.

Αποφασιστική ώθηση σε αυτήν την εξέλιξη έδωσε η εφεύρεση της τυπογραφίας από το Γουτεµβέργιο. Με τα
26 ανάγλυφα κινητά στοιχεία του, που τυπωνόταν πάνω σε χιλιάδες οµοιόµορφα φύλλα χαρτιού αναπαράγονταν
εύκολα το ίδιο κείµενο. Αυτό αποτέλεσε το πρότυπο της µαζικής παραγωγής και άλλων αντικειµένων. Η επανά-
ληψη της µηχανικής κίνησης, άλλωστε, αποτελεί τη βάση της σύγχρονης τεχνολογίας.
Εκτός αυτών όµως το τυπωµένο βιβλίο, σύµφωνα µε το Μακ Λούαν, έγινε η αφετηρία δύο αποφασιστικών

παραγόντων του ευρωπαϊκού πολιτισµού (+). Πρώτον συνέβαλε στην καλλιέργεια του ατοµικισµού, αφού η

γνώση και η επικοινωνία ήταν ατοµική και όχι συλλογική υπόθεση. ∆εύτερον, καλλιέργησε τον εθνικισµό, αφού
οι ευρωπαϊκοί λαοί είδαν για πρώτη φορά τυπωµένη την εθνική τους γλώσσα και ανακάλυψαν την εθνική

ταυτότητά τους.

Η τρίτη εποχή είναι η ηλεκτρονική εποχή. Αυτή αποτελεί κατά έναν τρόπο επιστροφή στην ακουστική και
στην οπτική εποχή. Η ανθρωπότητα που είχε χωριστεί, εξαιτίας της γραφής και του βιβλίου, σε µοναχικά άτοµα
και έθνη, ξαναγυρίζει σήµερα στην εποχή της φυλής. Σήµερα όµως δεν υπάρχουν άπειρες φυλές και κοινότητες.
Υπάρχει µόνο µία, αυτή των ακροατών του ραδιοφώνου και κυρίως αυτή των τηλεθεατών. + Η υδρόγειος µετα-

τρέπεται έτσι σε ένα µικρό πλανητικό χωριό. +
Εκατοµµύρια άνθρωποι µπορούν να δουν την ίδια στιγµή ένα γεγονός ή να ακούσουν ταυτόχρονα έναν οµιλη-
τή, όπως οι πρωτόγονοι άκουγαν το φύλαρχό τους. Χάρη στο ραδιόφωνο, ο Χίτλερ αφιόνιζε εκατοµµύρια Γερµα-
νούς. Χάρη στην τηλεόραση ο Άρµστρονγκ, όταν πατούσε το φεγγάρι, είχε µαζί του δισεκατοµµύρια ανθρώπους
κάθε φυλής και χρώµατος.

Αλλά η ηλεκτρονική φέρνει και τον αυτοµατισµό που αποτελεί ένα µεγάλο άλµα προς τα εµπρός. Η ηλεκτρική
εποχή των “αυτόµατων υπηρετικών µηχανών” λευτερώνει τον άνθρωπο από τη δουλεία της εξειδίκευσης. Ο
αυτοµατισµός λευτερώνει τον άνθρωπο, όπως η µηχανή και το αυτοκίνητο λευτέρωσαν το άλογο και το µετατά-

ξανε στο χώρο της ψυχαγωγίας. Έτσι όµως απειλούµαστε από µια ελευθερία που βάζει σε σκληρή δοκιµασία τη
δηµιουργική συµµετοχή των ανθρώπων στην κοινωνία. ++
Όπως οι περισσότερες τεχνικές πρόοδοι έτσι και αυτή της τελειοποίησης των Μ.Μ.Ε. είναι υπόσχεση ελευθε-
ρίας αλλά και κατάρα για το σύγχρονο άνθρωπο. Η δύναµη των µέσων δεν περιορίζεται σε µια κοινότητα.
Αντιθέτως επεκτείνεται σε εκατοµµύρια ανθρώπων. Οι “µάζες” µπορούν να γίνουν έρµαια όσων ελέγχουν τα
µαζικά µέσα επικοινωνίας. Τον κίνδυνο αυτό επισηµαίνει και ο Μάσσιµο Ρεντίνα, διευθυντής ιταλικού ραδιοφω-
νικού συστήµατος. Τονίζει µάλιστα ότι η πνευµατική αλλοτρίωση των ανθρώπων σε παγκόσµια κλίµακα είναι

ευεπίφορη σε ύποπτες προπαγάνδες.
Η προπαγάνδα µπορεί να ξεκινήσει από την προβολή προϊόντων διάφορων πολυεθνικών και να φτάσει ως την

επιβολή ενός τρόπου ζωής όπου κυριαρχεί ο αµοραλισµός, η κερδοµανία, η βία. ++

Προφήτης πράγµατι ο Μάρσαλ Μακ Λούαν, δεν απέφυγε τις κατηγορίες για µονοµέρεια της θεωρίας του. Τον
κατηγορούν ότι αποδίδει όλες τις εξελίξεις των κοινωνιών κυρίως στα µέσα επικοινωνίας. + Βεβαίως τα µέσα
αυτά έπαιζαν ρόλο σηµαντικό στην ιστορική διαδροµή των κοινωνιών. Εξίσου όµως σηµαντικό ρόλο διαδραµά-

τισαν και άλλοι παράγοντες, οικονοµικοί, πολιτικοί, κοινωνικοί.

Ωστόσο δεν µπορεί να αγνοήσει κανείς την προσφορά του Μάρσαλ Μακ Λούαν. Αυτός διέγνωσε τη σηµασία
και τις επιδράσεις των µέσων επικοινωνίας. Ειδικά στην εποχή µας, που όλοι είµαστε βυθισµένοι σ’ αυτόν τον
“οπτικοακουστικό χώρο” µε τις αµέτρητες παγίδες, κατανοούµε την τεράστια προσφορά του.

Από εµάς τελικά εξαρτάται ο τρόπος που θα χειριστούµε το γιγάντιο αυτό µέσο. Εµείς θα δείξουµε αν θέλουµε

να το χρησιµοποιήσουµε ως αυτόµατο υπηρέτη µας ή αν θα γίνουµε δουλικά υποχείριά του ++.
Σας ευχαριστώ πολύ

για την προσοχή σας
δ. Απόδοση του προφορικού λόγου σε γραπτό

ε. Το φανερό και το λανθάνον νόηµα
στ. Τελεστικός λόγος
; Να συγκρίνετε το αποµαγνητοφωνηµένο κείµενο (Α) (σ.92) µε τη µεταγραφή του ίδιου κειµένου η

οποία ακολουθεί, για να διαπιστώσετε τις διαφορές (σχολ. βιβλ. σ.104).
Απάντηση
Το Β΄ κείµενο σε σχέση µε το Α΄ είναι λιγότερο αναλυτικό, πιο πυκνό και πιο σύντοµο. Έχουν αφαιρεθεί
αρκετές λεκτικές και νοηµατικές επαναλήψεις, παύσεις και γεµίσµατα. Παραλείπεται η ανοδική και η καθοδική
κίνηση της φωνής. Χρησιµοποιούνται σηµεία στίξης και το κείµενο οργανώνεται και δοµείται µε αυστηρότερο
τρόπο. Χωρίζεται επίσης σε παραγράφους που δοµούνται σε συγκεκριµένο νοηµατικό πυρήνα.
; Με βάση τις παρατηρήσεις που κάνατε προηγουµένως, προσπαθήστε τώρα να διευθετήσετε (στίξη,
παραγραφοποίηση) το ακόλουθο αποµαγνητοφωνηµένο κείµενο (Β) (σχολ. βιβλ. σ.105).
Απάντηση
Επίσης η “καταπίεση” υφίσταται εν µέρει και προέρχεται συχνά µέσα από το σπίτι του νέου. Μερικές φορές ο
ίδιος ο νέος την κρίνει σαν καταπίεση, άλλες φορές όµως είναι πραγµατική. Αυτό οφείλεται συχνά και στην
αλλαγή των εποχών και στην αλλαγή της αντίληψης για τα πράγµατα σήµερα. Η επιθετικότητα είναι ένας
τρόπος να ξεδώσει ο άνθρωπος, αφού δεν έχει άλλον.
Πάντως πραγµατικά παρατηρείται το φαινόµενο της επιθετικότητας των νέων. Όλοι µιλάνε για την επιθετικό-
τητά τους στα γήπεδα. Αλλά είναι γνωστό ότι δε βρίσκεται µόνο εκεί. Βρίσκεται πρώτα-πρώτα στις αντιδράσεις
απέναντι στους γονείς τους, στο σχολείο και στα περισσότερα κατεστηµένα πράγµατα. Άσχετα αν αυτό είναι
καλό ή κακό, µερικές φορές νοµίζω ότι είναι καλό, η αντίδραση αυτή είναι ζωογόνα. Ζωογονεί και τους µαθητές
και το σχολείο. Το ίδιο ισχύει και για την οικογένεια, διότι, αν δεν υπάρχει, θα µένουµε συνέχεια στις ίδιες
αντιλήψεις και στα ίδια πράγµατα. Πρέπει, όµως, µε κάποιο τρόπο, να αλλάζουν αυτά.
; Να χαρακτηρίσετε συντακτικά τις παρακάτω φράσεις ως προς το περιεχόµενό τους. Στη συνέχεια
προσπαθήστε να φανταστείτε σε τι είδους επικοινωνιακή περίσταση µπορεί να εκφωνήθηκε η καθε-
µία και ποια ήταν η πρόθεση του ποµπού. Μπορείτε να αποδώσετε το ίδιο µήνυµα µε διαφορετικό
τρόπο (σχολ. βιβλ. σ.106);
Πέρασε η ώρα.
∆ε νοµίζεις ότι πρέπει να τηλεφωνήσεις στο σπίτι;
Μµ ... Το φαγητό µυρίζει ωραία.
Απάντηση
α) Χαρακτηρισµός προτάσεων
Πέρασε η ώρα. → Πρόταση κρίσεως.
∆ε νοµίζεις ότι πρέπει να τηλεφωνήσεις στο σπίτι; → Ερωτηµατική πρόταση.
Μµ ... Το φαγητό µυρίζει ωραία. → Πρόταση κρίσεως.
β) Επικοινωνιακή περίσταση στην οποία πιθανώς εκφωνήθηκε η πρόταση. Πιθανή πρόθεση ποµπού.
Σε συνάντηση δύο ή περισσότερων ανθρώπων, κάποιος διαπιστώνει ότι πέρασε η ώρα. Πιθανώς αυτός που
κάνει τη διαπίστωση θέλει να φύγει και δηλώνει πλαγίως την επιθυµία του.
Μετά την παρέλευση αρκετού χρονικού διαστήµατος και την απουσία από το σπίτι του δέκτη της ερωτηµα-
τικής πρότασης, αυτός που ρωτάει, δείχνει την πρόθεσή του να τηλεφωνήσει ο δέκτης στους δικούς του, ενηµε-
ρώνοντάς τους για την απουσία του. Πιθανώς η πρόθεσή του ήταν να υπενθυµίσει στο δέκτη την υποχρέωσή του.
Με την είσοδο ενός ανθρώπου σε κάποιο σπίτι ο ίδιος κάνει τη διαπίστωση ότι το φαγητό µυρίζει ωραία.
Πιθανώς η κρίση του αυτή αποτελεί έµµεση δήλωση της επιθυµίας του ότι θέλει να φάει ή ότι του αρέσει
ιδιαίτερα η µυρωδιά του συγκεκριµένου φαγητού.
Απόδοση του µηνύµατος µε διαφορετικό τρόπο

Πρέπει να φύγω.
Τηλεφώνησε στο σπίτι αµέσως.
Μου αρέσει η µυρωδιά του φαγητού και πεινάω πολύ.
; Να διακρίνετε τις φράσεις που ακολουθούν σε δύο κατηγορίες, δικαιολογώντας φυσικά την κατάταξη
που προτείνετε: α) σε αυτές που έχουν στόχο να µεταδώσουν απλώς µια πληροφορία σχετικά µε ένα
γεγονός, και β) σε αυτές που αποτελούν συγχρόνως λεκτικές πράξεις (σχολ. βιβλ. σ.106).
Με ευχαριστεί για το δώρο που του έκανα.
Σ’ ευχαριστώ για το δώρο σου.
Σου αναθέτω το απουσιολόγιο της τάξης.
Βαφτίστηκε χθες το πρωί.
Σε συγχαίρω για την επιτυχία σου.
Στοιχηθείτε.
Καταδικάστηκε σε φυλάκιση τριών ετών.
Ο κατηγορούµενος κρίθηκε ένοχος.
Μου υποσχέθηκε ότι θα έρθει.
Λύεται η συνεδρίαση.
Σου υπόσχοµαι ότι θα έρθω.
Απάντηση
α΄ κατηγορία: Φράσεις που µεταδίδουν πληροφορίες σχετικά µε ένα γεγονός.

Με ευχαριστεί για το δώρο που του έκανα (απλή διατύπωση)
Βαφτίστηκε χθες το πρωί (µεταφορά πληροφορίας)
Στοιχηθείτε (είναι απλή εντολή, µεταφέρεται µια πληροφορία)
Καταδικάστηκε σε φυλάκιση τριών ετών (πληροφορία)
Μου υποσχέθηκε ότι θα έρθει (απλή διαπίστωση)
β΄ κατηγορία: Φράσεις που συγχρόνως αποτελούν λεκτικές προτάσεις.

Σ’ ευχαριστώ για το δώρο σου (αποδοχή άµεσων ευχαριστιών)
Σου αναθέτω το απουσιολόγιο της τάξης (αν η πρόταση διατυπώνεται από τον αρµόδιο εκπαιδευτικό)
Σε συγχαίρω για την επιτυχία σου (άµεση πράξη συγχαρητηρίων)
Ο κατηγορούµενος κρίνεται ένοχος (αν η πρόταση διατυπώνεται από αρµόδιο δικαστικό)
Λύεται η συνεδρίαση (αν η πρόταση διατυπώνεται από τον προεδρεύοντα στη συνεδρίαση)
Σου υπόσχοµαι ότι θα έρθω (εγγύηση υπόσχεσης).

σχετικά µε τον προφορικό και το γραπτό λόγο
; Παλαιότερα η προσήλωση των λογίων στα γραπτά κείµενα και η αποξένωσή τους από τη ζωντανή
γλώσσα οδήγησαν στην αντίληψη ότι ο γραπτός λόγος είναι σηµαντικότερος από τον προφορικό.
Ωστόσο, η σύγχρονη γλωσσολογία δίνει προτεραιότητα στον προφορικό λόγο. Προσπαθήστε να τεκ-
µηριώσετε µε δικά σας επιχειρήµατα αυτή τη θέση (σχολ. βιβλ. σ.107).
Απάντηση
Αρκετοί γλωσσολόγοι στην εποχή µας, τονίζουν τη σηµασία και δίνουν προτεραιότητα στον προφορικό λόγο.
Η έµφαση στην αξία του προέκυψε ως µια διαφορετική προσέγγιση και ερµηνεία του τρόπου λειτουργίας και της
αποτελεσµατικότητάς του. Πράγµατι, ο προφορικός λόγος αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη χρήση του
γραπτού. Ταυτόχρονα είναι ζωντανός και άµεσος, αφού επιτρέπει σε όλους, ανεξάρτητα από το µορφωτικό επίπε-
δό τους, να επικοινωνούν και να συνδιαλέγονται. Άλλωστε, ο προφορικός λόγος, περισσότερο ευέλικτος, εύκολα
προσαρµόζεται στις εκάστοτε εξελίξεις και πλάθεται ικανοποιώντας αποτελεσµατικά τις ανάγκες κάθε γλωσσι-
κής κοινωνίας. Η επιχειρηµατολογία αυτή επιτρέπει σε ορισµένους επιστήµονες να δίνουν προτεραιότητα στον
προφορικό λόγο.
Ωστόσο, δεν µπορούµε να υποτιµήσουµε τη σηµασία και του γραπτού λόγου, καθόλη τη διάρκεια της ιστορικής
διαδροµής του ανθρώπου, από τότε που επινόησε τη γραφή. Όσο κι αν ορισµένοι λόγιοι, στο παρελθόν, προσκολλη-
µένοι στα γραπτά κείµενα, αγνόησαν το ρόλο του προφορικού λόγου, δεν έπεται ότι πρέπει να κατηγορηθεί για την
κατάσταση αυτή ο ίδιος ο γραπτός λόγος. Αντιθέτως, µε την αρωγή του, αποθηκεύτηκε ένας τεράστιος πλούτος
γνώσεων που συνέβαλε στην εξέλιξη των επιστηµών, των γραµµάτων, των τεχνών και της τεχνολογίας. ∆εν είναι
ακόµη τυχαίο ότι ο γραπτός λόγος έδωσε ώθηση στη διάδοση της γνώσης, στον εκδηµοκρατισµό των κοινωνιών,
στην όξυνση της κριτικής σκέψης των ανθρώπων, στην πάταξη της άγνοιας και του σκοταδισµού.
Όλες αυτές οι διαπιστώσεις µας οδηγούν στο συµπέρασµα ότι και οι δύο µορφές λόγου είναι εξίσου σπουδαίες.
Η καθεµιά µε το δικό της τρόπο υπηρετεί τη θεµελιώδη ανάγκη του ανθρώπου να επικοινωνήσει µε τους συναν-
θρώπους του, να γνωρίσει καλύτερα τον κόσµο που τον περιβάλλει και να τον βοηθήσει να διαφωτίσει όσο το
δυνατόν περισσότερες σκοτεινές πτυχές της ζωής.
; Θα ακούσατε να λένε ή θα διαβάσατε ίσως ότι ο γραπτός λόγος:

αποτελεί σταθµό στην ανάπτυξη του πολιτισµού - εξάλλου είναι γνωστό ότι διακρίνει την ιστορική
από την προϊστορική περίοδο του ανθρώπου.
αποθηκεύει γνώσεις, βοηθάει την ανάπτυξη των επιστηµών και των τεχνών και επιταχύνει έτσι την
εξέλιξη της ανθρώπινης κοινότητας.
διέδωσε τη γνώση κατά την αρχαιότητα και περιόρισε τη δύναµη του ιερατείου που τότε τη µονοπωλούσε
(τη γνώση), αφού ήταν το µόνο που χρησιµοποιούσε ανάγνωση και γραφή.
αποτυπώνοντας τους νόµους, τους κάνει γνωστούς σε όλους και συµβάλλει στον εκδηµοκρατισµό.
υποχρεώνει σε αυστηρή και λογική χρήση της γλώσσας.
κάνει το γλωσσικό µήνυµα ανεξάρτητο από το δηµιουργό του και το καθιστά αθάνατο.
α)Ποιες από τις παραπάνω ιδιότητες / λειτουργίες του γραπτού λόγου θεωρείτε σηµαντικότερες και γιατί;
β) Να επιλέξετε µία από αυτές και να την αναπτύξετε (σχολ. βιβλ. σ.107).
Απάντηση
α) Οι παραπάνω ιδιότητες / λειτουργίες του γραπτού λόγου είναι όλες σηµαντικές. Θα µπορούσε κανείς, ωστόσο,
ιεραρχώντας αυτές τις λειτουργίες, να τις κατατάξει σε σειρά προτεραιότητας. Βάσει αυτής της ιεράρχησης
µπορούµε να τονίσουµε την πρώτη λειτουργία του. Πράγµατι είναι γεγονός πως η γραφή αποτέλεσε σταθµό
στην ανάπτυξη του πολιτισµού και στην ιστορική εξέλιξη του ανθρώπου. Συγκεκριµένα η µετάβαση από την
προϊστορική στην ιστορική περίοδο προέκυψε µε την ανακάλυψή της. Από τότε άρχισε σταδιακά, µέσω του
γραπτού λόγου, να κωδικοποιείται και να καταγράφεται η ανθρώπινη σκέψη. Κατ’ αυτόν τον τρόπο προέκυ-
ψαν και οι πρώτες αδιάψευστες ιστορικές µαρτυρίες που αποτέλεσαν τα θεµέλια του ιστορικού πολιτισµού.
Αλλά και η δεύτερη λειτουργία της γλώσσας είναι εξίσου σηµαντική, καθώς δε θα αρκούσε µόνο η απλή
καταγραφή γλωσσικών µηνυµάτων, προκειµένου να εξελιχθεί και να προοδεύσει ο άνθρωπος. Η αποθήκευση
των γνώσεων προσέφερε σ’ αυτόν πλούσια αποθέµατα εµπειριών και διδαγµάτων από το παρελθόν, ώστε να
ερευνήσει αποτελεσµατικότερα άγνωστες πτυχές του κόσµου που τον περιέβαλε. Συνακόλουθα αναπτύσσο-
νται οι επιστήµες και οι τέχνες, η ανθρωπότητα προοδεύει, η γνώση αποτελεί βασικό εφόδιο, απαλλάσσοντας
τον άνθρωπο από το φόβο για το άγνωστο.
β) Η ανακάλυψη της γραφής αποτέλεσε, αναµφίβολα, ορόσηµο στην ιστορική διαδροµή του ανθρώπου. Υπήρξε
το εφαλτήριο για τη µετάβασή του από την προϊστορία στην ιστορία, καθώς για πρώτη φορά η ανθρωπότητα
καταθέτει τις γραπτές παρακαταθήκες της στις επερχόµενες γενιές. Συνακόλουθα ο άνθρωπος, αργά αλλά
σταθερά, παύει να λειτουργεί ενστικτωδώς σαν µια οντότητα που απλώς µεταφέρει στην κοινότητα, µέσω του
προφορικού λόγου, λεκτικά µηνύµατα. Αρχίζει να καταγράφει τα προϊόντα της γνώσης και να κωδικοποιεί το
λόγο, υποτασσόµενος σε αρχές και κανόνες. Έτσι διαµορφώνεται µια κοινωνία διαφορετική η οποία για πρώ-
τη φορά προσπαθεί να καταπολεµήσει το φόβο για το άγνωστο µε το εφόδιο της γνώσης που αντλεί µέσα από
τη γραπτή παράδοσή της. Οι προϋποθέσεις αυτές οπωσδήποτε αποτέλεσαν µια ουσιαστική αφετηρία για την
πρόοδο του ιστορικού ανθρώπου.
; Με βάση το παρακάτω κείµενο να απαντήσετε στο ακόλουθο ερώτηµα:

Ποια προβλήµατα προκύπτουν από τη δυσκαµψία του γραπτού λόγου να παρακολουθήσει την εξέλιξη
της γλώσσας (σχολ. βιβλ. σ.107);
Απάντηση
Ο γραπτός λόγος βασίζεται σε γραµµατικούς και συντακτικούς κανόνες που τον συνδέουν µε τις παλιότερες
µορφές της γλώσσας. Για να είναι κατανοητός και εύληπτος, δεδοµένου ότι στερείται άλλων εξωγλωσσικών
γνωρισµάτων, χρειάζεται ασφαλώς να σέβεται τους κανόνες αυτούς. Εντούτοις η ιδιαιτερότητά του αυτή είναι
δυνατόν να τον καταστήσει ψυχρό, απαρχαιοµένο και δύσκαµπτο, κυρίως όταν δεν αποδέχεται µε ευκολία τις
νεότερες γλωσσικές εξελίξεις. Εποµένως, αν πρέπει να υπάρχει ένας γραπτός λόγος ζωντανός και πλούσιος, είναι
αναγκαία η συνύπαρξη νεότερων και παλαιότερων γλωσσικών ποικιλιών. Η αρµονική αυτή συνύπαρξη θα επι-
τρέψει στο γραπτό λόγο, αφενός µεν να διατηρεί στοιχεία από το παρελθόν και τη γραπτή γλωσσική παράδοση,
αφετέρου να µη µένει απαθής στις νεότερες εξελίξεις, οι οποίες ευκολότερα αποτυπώνονται κυρίως στον προφο-
ρικό λόγο.
; Οργανώστε µια συζήτηση σχετικά µε το κίνηµα του ∆ηµοτικισµού στη χώρα µας. Πληροφορίες σχε-
τικά µε το θέµα µπορείτε να αντλήσετε από το βιβλίο Κ.Ν.Λ. σ. 405 στο οποίο, εξάλλου, περιλαµβάνο-
νται και τα παρακάτω σχετικά κείµενα: Ι. Βηλαρά, “Επιστολή στον Αθανάσιο Ψαλίδα”, Γ. Ψυχάρη
“∆υο λόγια”, Φ. Φωτιάδη “Το γλωσσικό ζήτηµα κι η εκπαιδευτική µας αναγέννηση”, Α. ∆ελµούζου “Το
ανθρωπιστικό ιδανικό”, ∆. Γληνού “∆ηµιουργικός ιστορισµός” (σχολ. βιβλ. σ.108).
Απάντηση
Το 1880 υπήρξε ένα έτος ορόσηµο για τη νεοελληνική λογοτεχνία. Αρχίζουν να χρησιµοποιούνται νέα εκφραστι-
κά µέσα, γεγονός που δεν είναι ανεξάρτητο και από τις γενικότερες πολιτικές εξελίξεις στη χώρα µας την εποχή
εκείνη. Η συντονισµένη ανορθωτική προσπάθεια του Χαριλάου Τρικούπη έφερε στον τόπο έναν νέο αέρα ελευ-
θερίας. Ιδρύθηκαν νέα σχολεία, αυξήθηκαν οι εκδόσεις εφηµερίδων και περιοδικών και, σε συνδυασµό µε την
προσάρτηση της Θεσσαλίας και της Άρτας στο ελληνικό κράτος, δηµιουργήθηκαν συνθήκες πολύ ευνοϊκότερες
για τη διάδοση του δηµοτικισµού. Η πνευµατική ζωή του τόπου ανθίζει. Με την έκδοση του έργου του Ψυχάρη
“Το ταξίδι µου” (1888) και µε τη στροφή στη µελέτη της δηµοτικής µας παράδοσης, µε την αρωγή του Νικολάου
Πολίτη, εγκαινιάζεται µια νέα εποχή. Η δηµοτική γλώσσα χρησιµοποιείται όλο και πιο συχνά, τόσο στην ποίη-
ση, όσο και στην πεζογραφία. Ο Ψυχάρης, θερµός υποστηρικτής της δηµοτικής γλώσσας, σύντοµα βρίσκει
απήχηση και σε άλλους σπουδαίους λογοτέχνες της εποχής, όπως ο Παλαµάς, ο Καρκαβίτσας, ο Ξενόπουλος, ο
Θεοτόκης και άλλοι. Ταυτόχρονα η δηµοτική δεν παρέµεινε γλώσσα µόνο της λογοτεχνίας. Χρησιµοποιήθηκε
και σε µια σειρά έργων που αντιπροσώπευαν τον εκπαιδευτικό δηµοτικισµό. Το κίνηµα αυτό είχε στόχο την
αναγέννηση της νεοελληνικής παιδείας. Πολλοί ήταν οι πνευµατικοί άνθρωποι που συνέγραψαν σηµαντικά
έργα, αντιπροσωπευτικά του κινήµατος. Ενδεικτικά αναφέρουµε το Φ. Φωτιάδη, τον Αλ. ∆ελµουζο, το Γ. Σκλη-
ρό, τον Ίωνα ∆ραγούµη, το Μ. Τριανταφυλλίδη και το ∆. Γληνό.
; Να διαβάσετε και να συζητήσετε τις παρακάτω απόψεις σχετικά µε τον αναλφαβητισµό (σχολ. βιβλ.
σ.108).
Απάντηση
α΄ θέση: Σύνθετο και µε πολλές επιπτώσεις είναι το πρόβληµα του αναλφαβητισµού. Οι επιπτώσεις αυτές
επεκτείνονται τόσο στην κοινωνική και πολιτική ζωή, όσο στον πολιτισµό και την οικονοµία. Ο αναλφάβητος
άνθρωπος ζει στο περιθώριο του κοινωνικού και του πολιτικού βίου, µακριά από τους συµµετοχικούς θεσµούς.
Μη διαθέτοντας µόρφωση, ένα θεµελιώδες αγαθό και αυτονόητο δικαίωµα κάθε ανθρώπου, αδυνατεί να εντα-
χθεί ισότιµα µε τους συνανθρώπους του στις παραγωγικές δοµές της κοινωνίας και να γίνει δηµιουργικός.
β΄ θέση: Η άγνοια της γραφής και της ανάγνωσης αποτελεί σοβαρό µειονέκτηµα που εµποδίζει τη χειραφέτηση
των ανθρώπων και των λαών. Μάλιστα οι φτωχές χώρες του λεγόµενου Τρίτου κόσµου, οι οποίες πάσχουν
έντονα από το πρόβληµα του αναλφαβητισµού, κινδυνεύουν πολύ περισσότερο να µείνουν αµετάκλητα αποµο-
νωµένες στο περιθώριο των εξελίξεων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο διαιωνίζεται η ανάπτυξη των δύο ταχυτήτων και
διευρύνεται το χάσµα ανάµεσα στις πλούσιες χώρες της δύσης και στις υπόλοιπες φτωχές. Ειδικότερα, οι κοινω-
νίες που πάσχουν από το πρόβληµα του αναλφαβητισµού αδυνατούν όχι µόνο να γνωρίσουν άλλους πολιτισµούς,
αλλά και να προασπίσουν το δικό τους. καθώς αγνοούν την ίδια τη σηµασία του.
γ΄ θέση: Το πρόβληµα του αναλφαβητισµού δε µαστίζει µόνο τις φτωχές χώρες του λεγόµενου τρίτου κόσµου.
Πλήττει και τις πλουσιότερες, κυρίως µάλιστα εκείνα τα κοινωνικά στρώµατα που ζουν µε ελάχιστα εισοδήµατα
και σε άθλιες συνθήκες. Τα στρώµατα αυτά, αποκοµµένα από τον υπόλοιπο κοινωνικό ιστό πάσχουν από τον
αναλφαβητισµό εξαιτίας πολλών και διαφόρων λόγων. Μάλιστα στην εποχή µας, εποχή σκληρού ανταγωνι-
σµού, που τα ποσοστά της ανεργίας διαρκώς αυξάνονται, οι προοπτικές για τους αναλφάβητους είναι ακόµη πιο
δυσοίωνες.
Μαρτυρία αναλφάβητου: Η δυνατότητα απορρόφησης στην εργασία, ειδικά στην εποχή µας, εξαρτάται κατά
κύριο λόγο από τα εφόδια που διαθέτει ο άνθρωπος. Όσο λιγότερα είναι τα εφόδια αυτά, τόσο περιορίζονται οι
πιθανότητες εξεύρεσης εργασίας. Ειδικότερα οι αναλφάβητοι, που αγνοούν ανάγνωση και γραφή, αδυνατούν να
δουλέψουν, άρα παραµένουν φτωχοί, αδρανείς και αποµονωµένοι, έξω από κάθε κοινωνική δραστηριότητα, χω-
ρίς προοπτικές για ένα µέλλον µε ανθρωπινότερες συνθήκες ζωής.
; Σύµφωνα µε την πανελλήνια έρευνα για τον αναλφαβητισµό που διεξήγαγε το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου
(1998), ο µισός περίπου πληθυσµός της Ελλάδας είναι υποεκπαιδευόµενος, δηλαδή δεν έχει ολοκλη-
ρώσει την εννιάχρονη υποχρεωτική εκπαίδευση. Πιο συγκεκριµένα το 12,2% των ερωτόµενων δεν
έχει παρακολουθήσει καθόλου το σχολείο ή έχει ολοκληρώσει µόνο µερικές τάξεις του ∆ηµοτικού, το 26,6%
έχει ολοκληρώσει µόνο το ∆ηµοτικό, το 9,1% από τους τελευταίους συνέχισε για ένα δύο χρόνια σε κάποια
τεχνική ή επαγγελµατική σχολή, και οι υπόλοιποι παρακολούθησαν µία ή περισσότερες τάξεις του Γυµνασίου
χωρίς να το ολοκληρώσουν. Συζητήστε σχετικά µε το φαινόµενο της υποεκπαίδευσης στη χώρα µας. Ποιοι
παράγοντες το προκαλούν; Ποιες συνέπειες µπορεί να έχει; Ποια µέτρα πρέπει να ληφθούν για την αντιµετώ-
πισή του; (σχολ. βιβλ. σ.109).
Απάντηση
Η υποεκπαίδευση, πρόβληµα πολυσύνθετο, αφορά άµεσα και τη δική µας χώρα. Αυτό καταδεικνύουν τα ανη-
συχητικά αποτελέσµατα µιας πρόσφατης πανελλήνιας έρευνας που διαπιστώνει ότι το µισό ποσοστό του πληθυ-
σµού είναι υποεκπαιδευµένο.
Η αιτιολογία του φαινοµένου πρέπει να συσχετιστεί µε πολλούς παράγοντες, οικονοµικούς κυρίως και πολι-
τικούς. Συγκεκριµένα οι οικονοµικές αντιξοότητες εµπόδισαν πολλούς ανθρώπους, ιδιαίτερα τις παλιότερες δεκαε-
τίες, να ολοκληρώσουν την εκπαίδευσή τους. Άλλωστε, το σύγχρονο ελληνικό κράτος δεν επέδειξε πάντοτε την
κατάλληλη µέριµνα, ώστε να ενισχύσει κυρίως τα χαµηλά οικονοµικά στρώµατα, δίνοντας κίνητρα για να µορφω-
θούν οι φτωχότεροι νέοι. Πολλοί από αυτούς γρήγορα αναγκάστηκαν να βγουν στη βιοπάλη και να δουλέψουν
σκληρά, εγκαταλείποντας το σχολείο. Επιπλέον, ο ετήσιος προβλεπόµενος κρατικός προϋπολογισµός για τη δηµό-
σια εκπαίδευση είναι αρκετά µικρότερος στη χώρα µας, συγκριτικά µε πολλά άλλα κράτη της Ευρώπης.
Βεβαίως δεν πρέπει να αγνοήσουµε και τις συνέπειες του λειτουργικού αναλφαβητισµού, ειδικά στην εποχή
µας. Σήµερα η ανάπτυξη στην έρευνα, στην τεχνολογία και στην επιστήµη είναι ραγδαία. Ο υποεκπαιδευόµε-
νος άνθρωπος δύσκολα µπορεί να παρακολουθήσει και πολύ περισσότερο να συµµετάσχει στις εξελίξεις αυτές.
Παραµένει αµέτοχος και, αποκοµµένος από την κοινωνική πραγµατικότητα, δεν είναι σε θέση να ανταποκριθεί
στα αιτήµατα των καιρών. Μάλιστα, σε µια εποχή έντονου ανταγωνισµού και σοβαρών προβληµάτων ανεργίας,
τα πρώτα θύµατα των συγκεκριµένων φαινοµένων είναι εκείνοι που δε διαθέτουν επαρκή µόρφωση. Το επακό-
λουθο όλων αυτών είναι τα οικονοµικά αδιέξοδα, ο κοινωνικός αποκλεισµός, τα ψυχολογικά προβλήµατα. Υπό
αυτές τις συνθήκες το µέλλον της χώρας µας δε διαγράφεται ιδιαίτερα ευοίωνο, εφόσον αναγκαία προϋπόθεση
για µια ισόρροπη ανάπτυξη είναι η επαρκής µόρφωση όλων των νέων.
Γι’ αυτούς ακριβώς τους λόγους είναι αναγκαίο οι υπεύθυνοι κρατικοί φορείς να δώσουν προτεραιότητα στην
εκπαιδευτική πολιτική. Όλοι οι νέοι, ισότιµα, πρέπει να µορφώνονται, ολοκληρώνοντας τουλάχιστον την υπο-
χρεωτική δωδεκαετή εκπαίδευση. Από την άλλη πλευρά η εκπαίδευση χρειάζεται να γίνει πιο δελεαστική για
τους νέους µε σύγχρονες εκπαιδευτικές µεθόδους και προγράµµατα που θα καλύπτουν τις ανάγκες και τα ενδια-
φέροντα της νεολαίας.
Αν λοιπόν συνειδητοποιήσουµε όλοι, πολίτες και υπεύθυνοι κρατικοί φορείς, τη σηµασία της µόρφωσης, τότε
υπάρχουν πιθανότητες να περιοριστεί το πρόβληµα της υποεκπαίδευσης.
Το φαινόµενο του αναλφαβητισµού

Ορισµός - Είδη
Αναλφαβητισµός, ονοµάζεται το φαινόµενο κατά το οποίο ένα άτοµο γνωρίζει γραφή και ανάγνωση.
Πρόκειται για την παραδοσιακή µορφή αναλφαβητισµού που καλείται οργανικός και χαρακτηρίζει όσους
δε φοίτησαν καθόλου σε καµία βαθµίδα της εκπαίδευσης.
Στις µέρες µας όµως καθώς η υποχρεωτική εκπαίδευση γενικεύεται, στη χώρα µας είναι 9χρονη, παρου-
σιάζεται το φαινόµενο να ξέρει κανείς να διαβάζει και να γράφει, αλλά όχι σε ικανοποιητικό βαθµό, ο
λεγόµενος λειτουργικός αναλφαβητισµός, µε αποτέλεσµα να µη λειτουργεί οµαλά στην κοινωνική οµάδα.
Έτσι ένα λειτουργικά αναλφάβητο άτοµο µπορεί να διαβάσει ή να γράψει ως ένα βαθµό, αλλά το επίπεδό
του είναι ανεπαρκές, για να κατανοήσει µιαν απλή παρουσίαση γεγονότων τα οποία αναφέρονται στην
καθηµερινή ζωή. ∆ίνοντας έµφαση στο λειτουργικό αναλφαβητισµό και όχι στον οργανικό, διαπιστώνουµε
µια διεύρυνση του όρου “εγγράµµατος”: όχι αυτός που κατέχει µόνο την ικανότητα µιας µηχανιστικής
γραφής και ανάγνωσης αλλά και αυτήν της κριτικής ικανότητας και του προβληµατισµού.
Με τη διάδοση των ΜΜΕ δεν αρκεί πια ο αναγνώστης που γνωρίζει το µηχανισµό της ανάγνωσης και
της γραφής. Χρειάζεται ο κριτικός αναγνώστης που θα ’χει την ικανότητα να διαπερνά την επιφάνεια, το
φλοιό, για ν’ αποκαλύπτει τις τεχνικές που θα τον βοηθήσουν να αποκωδικοποιεί, ν’ αποκρυπτογραφεί τη
σηµασία του µηνύµατος. Ο αναγνώστης καλείται ν’ αποκρυπτογραφεί προγράµµατα και µηνύµατα, ν’
αναλύει τις σηµασίες που είναι κλεισµένες µέσα στις εικόνες και τον αφηγηµατικό λόγο µε την πρόθεση να
εκτιµήσει πώς είναι πολιτιστικά δοµηµένη µια τέτοια έννοια.
Όταν λοιπόν σήµερα κάνουµε λόγο για αναπαραγωγή αναλφαβήτων, αυτή συντελείται µέσα στους χώ-
ρους της εκπαιδευτικής διαδικασίας σε συνάρτηση βέβαια και µε το κοινωνικό εξωσχολικό περιβάλλον και
αναφέρεται σε άτοµα που είτε δεν ολοκλήρωσαν τη βασική υποχρεωτική εκπαίδευση είτε, ενώ την ολοκλή-
ρωσαν µε το πέρασµα του χρόνου, ξέχασαν ό,τι είχαν διδαχτεί στο σχολείο, µε αποτέλεσµα να παρουσιά-
ζουν διάφορα προβλήµατα οµαλής ένταξης στο κοινωνικό σύνολο.
Χαρακτηριστικά του αναλφαβητισµού
Ο αναλφαβητισµός - οργανικός και λειτουργικός - είναι πρόβληµα πολυδιάστατο, κοινωνικό, πολιτικό,

οικονοµικό, πολιτιστικό και ως τέτοιο πρέπει να αντιµετωπιστεί. Τα παιδιά που σήµερα αντιµετωπίζουν
δυσχέρειες στην ανάγνωση, έχουν παράλληλα δυσχέρειες και µε την κοινωνική ζωή της τάξης. Τα παιδιά
αυτά παρουσιάζονται ως κοινωνικά αποµονωµένα, περιθωριακά, έχουν λίγες επαφές µε το δάσκαλο και µε
τα υπόλοιπα παιδιά.
∆ιαστάσεις αναλφαβητισµού
Ο αναλφαβητισµός είναι παγκόσµιο πρόβληµα, που υφίσταται τόσο στις αναπτυσσόµενες όσο και στις
αναπτυγµένες χώρες. Η αναγνώριση του προβλήµατος δεν έγινε ταυτόχρονα από όλες τις χώρες. Οι χώρες
της Βόρειας Ευρώπης που πίστευαν πως είχαν εξαλείψει τον αναλφαβητισµό, χάρη στην εξάπλωση του
δηµοτικού σχολείου, τον ανακάλυψαν ξανά στη συνέχεια. Ανάµεσά τους η Μεγάλη Βρετανία ήταν η πρώτη
που αναγνώρισε επίσηµα το πρόβληµα το 1973 και ακολούθησε η Ιρλανδία. Ήδη το 1973 στη Μεγάλη
Βρετανία το ΒΒC και το Open University ετοιµάζουν την τηλεοπτική σειρά “On the Moove” στα πλαίσια
µιας µεγάλης εκστρατείας αλφαβητισµού. Χρειάστηκε να φθάσουµε στο 1977 για να υπάρξει επίσηµη
συνειδητοποίηση του προβλήµατος στο Ολλανδόφωνο Βέλγιο, το 1981 στη ∆υτική Γερµανία, το 1983 στο
Γαλλόφωνο Βέλγιο και το 1984 στη Γαλλία µε την έκθεση που υποβλήθηκε στον Πρωθυπουργό “Des
Illetres En France?”, που µεταφράζεται “Αγράµµατοι στη Γαλλία;”
Αιτίες αναλφαβητισµού
1. Οικονοµικο-κοινωνικές:
α) Το υποβαθµισµένο οικονοµικά, κοινωνικά και πολιτιστικά περιβάλλον.
β) Η οικονοµική και κοινωνική κατάσταση των γονέων. Οι µαθητές που υστερούν στο σχολείο πολύ συχνά
προέρχονται από κάποια χαµηλή κοινωνικοοικονοµική κατηγορία, που η οικογενειακή µόρφωση και ο τρό-
πος ανατροφής δεν αποτελούν ευνοϊκές προϋποθέσεις για επαρκείς επιδόσεις στις πρώτες τάξεις του ∆ηµο-
τικού. Μερικοί από τους σηµαντικούς παράγοντες που καθορίζουν τη σχολική επίδοση µπορεί να ανάγο-
νται στο οικογενειακό ιστορικό των µαθητών: η στάση απέναντι στην εργασία και τα κίνητρα, η νοηµοσύ-
νη, η προηγούµενη γνώση ανάγνωσης και γραφής κλπ.... Αυτό οφείλεται στο διαχωρισµό της κοινωνίας σε
οικονοµικοκοινωνικές τάξεις. Αποτέλεσµα αυτού του διαχωρισµού είναι ότι τα παιδιά που προέρχονται από
χαµηλότερες κοινωνικά τάξεις δεν είναι αρκετά προετοιµασµένα να πάρουν µέρος στο σύστηµα της εκπαί-
δευσης. ΄Ετσι, αρχίζουν τη σχολική καριέρα από µειονεκτική θέση σε σχέση µε τα παιδιά που προέρχονται
από άλλες, κοινωνικά, ανώτερες οµάδες. Αν τα παιδιά αυτά έρθουν σ’ επαφή µ’ ένα εκπαιδευτικό σύστηµα
ή µε δασκάλους που δε θα υπολογίσουν το µειονέκτηµα αυτό ή αν δε βρεθεί ένα αντισταθµιστικό σύστηµα
γι’ αυτά, οι πιθανότητες να γίνουν αναλφάβητα - όχι όλα βέβαια αλλά ένα µεγάλο ποσοστό από αυτά -
είναι αυξηµένες. Επιπλέον, οι δάσκαλοι που δε λαµβάνουν υπόψη αυτά τα δεδοµένα, πολύ συχνά δεν
περιµένουν κάποιο υψηλό επίπεδο απόδοσης από µαθητές που προέρχονται από κατώτερες κοινωνικές
τάξεις. Αυτή η αρνητική προσδοκία έχει επίσης µια αρνητική επίδραση στη σχολική επίδοση.
Εποµένως το µη µορφωσιογόνο οικογενειακό πλαίσιο βρίσκεται σε ρήξη µε το σχολείο.Οι οικογένειες

των παιδιών που έχουν δυσκολίες στο σχολείο είχαν ν’ αντιµετωπίσουν ένα τριπλό πολιτισµικό χάσµα:
στις σχέσεις µε την εργασία
στις σχέσεις µε την ψυχαγωγία
στις σχέσεις µε τη γνώση
γ) Η οικονοµική διάρθρωση της αγροτικής οικογένειας: αναφέρθηκε και πιο πάνω πως ο τόπος καταγωγής
και ιδιαίτερα το µέρος όπου έζησε το άτοµο µέχρι τα 14 του χρόνια επιδρά στο καταληκτικό του επίπεδο. Τα
εκπαιδευτικά και πολιτισµικά αγαθά κατανέµονται άνισα όχι µόνο ανάµεσα στην πρωτεύουσα και την
υπόλοιπη χώρα αλλά και ανάµεσα στις αστικές και αγροτικές περιοχές του ίδιου νοµού.
δ) Εξάλλου δεν είναι τυχαίο πως στις περιοχές της ∆υτικής Αττικής, τις πιο υποβαθµισµένες από άποψη
οικονοµική - περιβαλλοντική - πολιτισµική, τα ποσοστά όσων δεν τελειώνουν την 9χρονη υποχρεωτική
εκπαίδευση ανέρχονται σε 66 - 85%. Στην “άλλη” Αθήνα είναι µαζικό φαινόµενο η ανεπαρκής φοίτηση και
απόρριψη στα σχολεία “ενός κατώτερου Θεού”. Έτσι, έχουµε κάθε φτωχός και η µοίρα του ή το εκπαιδευ-
τικό του επίπεδο, κοντολογής η αναπαραγωγή των κοινωνικών και εκπαιδευτικών ανισοτήτων σ’ όλο της το
µεγαλείο.
2. Εκπαιδευτικές ή πώς αναπαράγεται ο αναλφαβητισµός στο ∆ηµοτικό σχολείο:

Το ολιγοθέσια δηµοτικά σχολεία. Κρίσιµο πρόβληµα παρουσιάζουν τα µονοθέσια σχολεία, τα διθέσια
και τα τριθέσια δηµοτικά σχολεία. Τα µονοθέσια σχολεία είναι αποµονωµένα σε νησιωτικές ή σε απρό-
σιτες περιοχές. Η αποµόνωση είναι εµφανής. ∆εν υπάρχει πολιτιστική και κοινωνική ζωή, που θα βοη-
θούσε τη λειτουργία του σχολείου και θα τόνωνε ψυχικά το δάσκαλο στο έργο του.
Ο µονόπλευρος προσανατολισµός όλων των σχολικών βαθµίδων στις γενικές εξετάσεις για τα Α.Ε.Ι. και
τα Τ.Ε.Ι. Ο σκοπός κάθε βαθµίδας και το ουσιαστικό της περιεχόµενο συµπιέζονται, για να ικανοποιή-
σουν τις γενικές εξετάσεις, µε συνέπεια κάτω από αυτές τις συνθήκες ο εκπαιδευτικός να λειτουργεί µ’
ένα πολύ περιορισµένο αριθµό επιµελών µαθητών, για να καλύψει την ύλη κι όχι για να βοηθήσει τους
πιο αδύναµους µαθητές.
Οι εµπειρικές γνώσεις που αποκτούν οι δάσκαλοι στην καθηµερινή εργασία τους, παρ’ ότι είναι πολύτι-
µες, είναι αποσπασµατικές και ασυστηµατοποίητες, καθώς απουσιάζει τις περισσότερες φορές η θεωρη-
τική κατάρτιση µε έρευνες, που θα στοχεύουν στην αντιµετώπιση των παραγόντων που αναπαράγουν
τον αναλφαβητισµό.
Η σχολική υποδοµή παίζει επίσης πολλές φορές καθοριστικό ρόλο στην αναπαραγωγή αναλφάβητων -
ηµιαναλφάβητων ατόµων στο σχολείο σε συνδυασµό πάντα και µε άλλους παράγοντες. Οι µεγάλες
αποστάσεις από την κατοικία των µαθητών µέχρι το πλησιέστερο σχολείο στην ύπαιθρο, τα αφιλόξενα
σχολικά κτίρια, η έλλειψη επάρκειας σε οικοτροφεία, υποτροφίες, ο µεγάλος αριθµός των µαθητών που
αναλογεί σε κάθε τάξη ή δάσκαλο, η ανεπάρκεια, καθώς και ο συχνά παρωχηµένος ή ακατάλληλος
χαρακτήρας της εκπαίδευσης των εκπαιδευτικών, όλα αυτά δυσχεραίνουν την εφαρµογή της υποχρεωτι-
κής φοίτησης στο σχολείο.
Η µη προσαρµογή των εκπαιδευτικών µας συστηµάτων στην πολιτισµική εξέλιξη στις χώρες µας µετά το
δεύτερο παγκόσµιο πόλεµο δεσµεύει την ποιότητα της παρεχόµενης εκπαίδευσης και υπονοµεύει τόσο
την αποτελεσµατικότητά της όσο και την αξιοπιστία της στα µάτια εκείνων των τµηµάτων του πληθυ-
σµού που δεν έχουν ακόµα εξοικειωθεί µε τη συστηµατική σχολική παρακολούθηση. Αν εκπαιδευτικές
καινοτοµίες και µεταρριθµίσεις δεν έχουν πάψει να απασχολούν τους υπεύθυνους για τη λήψη αποφάσε-
ων και τους εκπαιδευτικούς, αυτό οφείλεται στο ότι αποτελούν την προϋπόθεση για την επιβίωση των
εκπαιδευτικών συστηµάτων. Με την παράταση της διάρκειας της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (1975)
µαζικοποιήθηκε η σχολική φοίτηση όχι µόνο των παιδιών, αλλά και των εφήβων. Αυτή η µαζικοποίηση
απαιτεί την προσαρµογή των εκπαιδευτικών συστηµάτων που είχαν αρχικά διαµορφωθεί για ένα πολύ
πιο οµοιογενές κοινό, σε ένα σχολικό κοινό απόλυτα διαφοροποιηµένο.
Το αίσθηµα απόρριψης είναι εκείνο που αποκαλύπτει τη διάκριση που γίνεται σε βάρος των παιδιών που
έχουν µαθησιακές δυσκολίες στο σχολείο. Υπάρχουν εκείνοι που µαθαίνουν κι εκείνοι που δε µαθαίνουν.
Πρόκειται µερικές φορές για ετυµηγορία χωρίς δυνατότητα έφεσης. ∆ιάκριση σηµαίνει να εκθέσει κανείς
ένα παιδί στα άλλα µε τη χρήση του χώρου, του λόγου, µε τιµωρία. Είναι κάπως σαν να θέλει να προστα-
τέψει τους “καλούς” µαθητές από τη µόλυνση και ν’ αποδοκιµάσει τους “κακούς” για να τους κάνει να
συνειδητοποιήσουν την απόκλισή τους από τον κανόνα.
Όλα αυτά χαρακτηρίζουν την ανεπάρκεια της διδασκόµενης ύλης αλλά και της µεθόδου διδασκαλίας
που δεν ήταν προσαρµοσµένες:
στις βασικές γνώσεις των µαθητών
στο ρυθµό της µάθησης
στη γλώσσα των µαθητών
στην ικανότητα συγκέντρωσής τους
στην ικανότητα αφοµοίωσης
στη διδασκαλία επισήµανσης των µηνυµάτων και της µεταφοράς τους σε γραπτό λόγο
Η πολλαπλότητα των σηµερινών γλωσσών και η ανικανότητα του σηµερινού σχολείου να καταστήσει
τους µαθητές του ικανούς να κατανοούν αυτές τις γλώσσες. Τα σχολικά προγράµµατα προετοιµάζουν
κατά τρόπο επιδερµικό την ένταξη στην καθηµερινή ζωή, στο επίπεδο είτε της παραγωγής είτε της
κατανάλωσης. Το σχολείο ακόµα και σήµερα διεκδικεί το µονοπώλιο στην πιστοποίηση και αξιολόγηση
των αποκτηµένων γνώσεων και ικανοτήτων. Η πραγµατικότητα όµως είναι εντελώς διαφορετική. Ξέρω
να διαβάζω στο σχολείο, δε σηµαίνει ότι µπορώ να απαντήσω γραπτά σ’ ένα ερωτηµατολόγιο, ούτε ότι
µπορώ να εκφραστώ µε τη γραφή... Αυτή η αναδίπλωση του σχολείου, το κλείσιµο στον εαυτό του
αποτελεί έναν παράγοντα λειτουργικού αναλφαβητισµού. Κι όµως στην καθηµερινή ζωή έχει δηµιουρ-
γηθεί µια σειρά από γλώσσες, των οποίων η αποκωδικοποίηση γίνεται ολοένα και πιο σηµαντική... Το
υποχρεωτικό σχολείο δεν µπορεί πλέον να ισχυρίζεται ότι προετοιµάζει µόνο του τα παιδιά και τους
εφήβους για την αντιµετώπιση αυτής της πολλαπλότητας... To σχολείο δεν καταφέρνει πια, όπως πριν,
να δώσει στο άτοµο τις γλώσσες που θα του είναι απαραίτητες σε όλη του τη ζωή. Η κριτική κατανόηση
της κοινωνίας και του πολιτισµού περνά µέσα από µια προσαρµογή των ικανοτήτων αποκωδικοποίησής
τους. Όµως, η αποκρυπτογράφηση της πραγµατικότητας κάνει όλο και περισσότερο αναγκαίες τις άλλες
γλώσσες: γλώσσα της εικόνας, της πληροφορικής, των κόµικς, των χειρονοµιών.
Η αναγωγή του γραπτού σχολικού λόγου σε γλωσσικό πρότυπο και η συνάρτηση του αλφαβητισµού µε
το βαθµό προσαρµογής σ’ αυτό το πρότυπο. Αυτό το σηµείο δηµιουργεί προβλήµατα σε κάθε άτοµο, το
οποίο για διάφορους λόγους έχει ή είχε προβλήµατα στο σχολείο. Ο αναλφαβητισµός είναι συχνά ο
κληρονόµος της απελπισίας του ατόµου µπροστά στη δυσκολία ν’ αποκτήσει αυτή τη ρυθµισµένη γλώσ-
σα που είναι ο σχολικός γραπτός λόγος.
Η εκµάθηση της ανάγνωσης και η κατανόηση του κειµένου προϋποθέτουν τόσο την ικανότητα αποκωδι-
κοποίησης της γλώσσας όσο και τη γνώση του αντικειµένου και του περιβάλλοντος, καθώς και το βίωµα.
Η εκµάθηση της ανάγνωσης και της γραφής τονίζουν την πρώτη προϋπόθεση, παραβλέπουν όµως τις
άλλες που είναι συνάρτηση κι άλλων εξωσχολικών γνώσεων.
Η εκµάθηση της ανάγνωσης του γραπτού λόγου εδράζεται σε προϋποθέσεις που έχουν διαµορφωθεί είτε
στην οικογένεια είτε στα νηπιαγωγεία. Η διαδικασία λοιπόν της µάθησης αρχίζει κυρίως στην οικογένεια,
που θα δώσει όχι µόνο γνώσεις, αλλά και τρόπους απόκτησης των γνώσεων. Και τότε τίθεται το πρόβληµα
του χάσµατος που µπορεί να υπάρξει µεταξύ της διαδικασίας µάθησης που ακολουθείται στην οικογένεια
και των διαδικασιών που ακολουθούνται στο σχολείο. Η οικογένεια είναι ο πρώτος χώρος µέσα στον οποίο
µεταδίδονται τα “σύµβολα παιδείας”. Μήπως εξάλλου δεν υπάρχει σε ορισµένες περιπτώσεις µια διαφορά,
αν όχι µια ριζική αντίθεση, µεταξύ αξιών και κανόνων της οικογένειας και του σχολείου.
Συνέπειες αναλφαβητισµού
1. Ατοµικές:
Έλλειψη προσόντων και εφοδίων, µε αποτέλεσµα το άτοµο να γίνεται αντιπαραγωγικό και άχρηστο σε
πολλούς τοµείς δράσης.
Ο αναλφάβητος πληθυσµός στις αγροτικές περιοχές δεν µπορεί να παρακολουθήσει µαθήµατα επαγγελ-
µατικής και συνεταιριστικής κατάρτισης, ώστε να χρησιµοποιήσει σύγχρονα τεχνολογικά µέσα, να βελ-
τιώσει την παραγωγή και να εφαρµόσει συλλογικές µεθόδους καλλιέργειας.
Οι αναλφάβητοι στις αστικές περιοχές αδυνατούν ν’ αξιοποιήσουν τις νέες δυνατότητες που προσφέρει
η επιστήµη για την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας.
Οι αναλφάβητοι γονείς αντιµετωπίζουν δυσκολίες στην ανατροφή των παιδιών, στην αγωγή και τη
µόρφωσή τους.
Αδυνατούν να συµµετέχουν στη διαµόρφωση πολιτισµικών αγαθών που εµπεριέχουν γραπτό λόγο και να
γευτούν τ’ αγαθά αυτά.
Ο αναλφάβητος, νιώθοντας κατώτερος από τους άλλους, ανίκανος, ταπεινωµένος, αναζήτησε έναν άλλο
ορισµό για τον εαυτό του. Η κατάσταση έγινε όµως δυσβάσταχτη και εξερράγη: Το σχολείο είναι εκείνο
που σε κάνει επιθετικό. Την ταπείνωση που αισθάνεσαι από το γεγονός ότι δεν ξέρεις να γράφεις και να
διαβάζεις, προσπαθείς να την υπερνικήσεις µε επιθετικότητα. ∆εν το θέλεις, αλλά δεν έχεις κι άλλη λύση,
επειδή αισθάνεσαι ανίκανος. Επειδή ακριβώς δεν έχει πρόσβαση στη γνώση, επειδή αποτελεί αντικείµε-
νο διάκρισης µέσα στο σχολείο, το παιδί απορρίπτει αυτή τη διπλή σχέση µε τρόπους µη αναγνωρισµέ-
νους, επιθετικότητα και εσωστρέφεια, εφόσον οι αναγνωρισµένοι τρόποι, για τη µάθηση και την απόκτη-
ση ενός διπλώµατος, δεν του είναι πια προσιτοί.
2. Θεσµικές:
Όξυνση κοινωνικών προβληµάτων (ανεργία, φτώχεια).
Επίταση φαινοµένων κοινωνικής παθογένειας (επιθετικότητα, εγκληµατικότητα, κοινωνικός ρατσισµός).
∆ιεύρυνση κοινωνικής ανισότητας.
∆υσλειτουργία δηµοκρατικών θεσµών αφού η σχέση δηµοκρατικότητας και µόρφωσης είναι ευθέως ανά-
λογη.
Τρόποι αντιµετώπισης αναλφαβητισµού
1. Ο ρόλος του σχολείου:

∆ηµιουργία ενός σύγχρονου ελληνικού σχολείου που να είναι:
δηµοκρατικό: να προωθεί τη συνεργασία, τη συµµετοχή, την ελευθερία, την ισότητα στη µάθηση και
την αποκέντρωση στη διοίκηση.
κοινωνικό: ανοικτό στην κοινωνία, δεµένο µε τον κοινωνικό περίγυρο, κέντρο πολιτιστικό που θα συµ-
βάλλει στη δηµιουργία νέων αξιών.
δηµιουργικό: ν’ αναπτύσσει τις δραστηριότητες που στηρίζονται στη δηµιουργικότητα των δασκάλων,
των γονιών και των µαθητών και να είναι ικανό για συνεχή ανανέωση.
Καθιέρωση της εσωσχολικής βοήθειας στους αδύνατους µαθητές του δηµοτικού σχολείου και του γυµνα-
σίου.
Εκπόνηση ευέλικτων εξατοµικευµένων και ανατροφοδοτούµενων προγραµµάτων προσαρµοσµένων στον
ατοµικό ρυθµό µάθησης και ανταποκρινόµενων σε προσωπικές ανάγκες και προσδοκίες. Για να γίνει αυτό,
πρέπει η διδακτέα ύλη να είναι διαφοροποιηµένη, να µην είναι ίδια για όλους και να ποικίλει η επεξεργα-
σία της κατά βαθµούς δυσκολίας και τρόπους προσπέλασης.
Στόχος του σχολείου και των αναλυτικών προγραµµάτων δεν πρέπει να είναι η κάλυψη της διδακτέας
ύλης, αλλά το βάθος διείσδυσης στις έννοιες και η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης των µαθητών.
Η “τραπεζική” αντίληψη µάθησης και η αντίληψη ότι είναι άδειο το µυαλό των µαθητών, γεµάτο δοχείο
είναι το µυαλό του δασκάλου κι εποµένως δεν αποµένει παρά το γέµισµα του µυαλού του παιδιού από το
µυαλό του δασκάλου, πρέπει να εγκαταλειφθεί. Τη θέση της “τραπεζικής” αντίληψης της εκπαίδευσης,
όπου καταθέτης είναι ο δάσκαλος, πρέπει να την πάρει η “προβληµατίζουσα” έννοια της µάθησης, όπου ο
δάσκαλος και οι µαθητές είναι συνερευνητές της γνώσης.
Είναι αναγκαίο να παρέχεται στους δασκάλους η παιδαγωγική υποστήριξη από ψυχοπαιδαγωγικές οµά-
δες που να περιλαµβάνουν ψυχολόγους του σχολείου. Να πεισθούν πως όλα τα παιδιά έχουν την ικανότητα
να µάθουν ανάγνωση και γραφή. Να ευαισθητοποιηθούν πάνω στις κοινωνιολογικές ιδιαιτερότητες των
µαθητών.
Πρέπει να εκπαιδευτούν οι δάσκαλοι σε µια διδασκαλία της ανάγνωσης που να είναι λειτουργική και να
στηρίζεται σε µεγάλο βαθµό στη διανοητική προσπάθεια. Η εκµάθηση της ανάγνωσης που µέχρι τώρα
προσεγγιζόταν µέσα από την οπτική µιας ατοµιστικής ψυχολογίας, σαν µια υπόθεση καθαρά ατοµική,
αποδεικνύεται πως είναι υπόθεση κοινωνική. Η εκµάθηση της ανάγνωσης δεν είναι µια λειτουργία που
γίνεται στο χηµείο σε κενό αέρος, ένα πρόβληµα τεχνικής φύσης που ανάγεται κυρίως σε γνωστικές ικανό-
τητες όπως η γλώσσα, η αντίληψη ή η µνήµη. Η εκµάθηση της ανάγνωσης είναι πρώτα απ’ όλα µια
εκµάθηση κοινωνική. Το παιδί δε µαθαίνει από µόνο του ούτε πλάι αλλά µαζί µε άλλα παιδιά και πλαισιω-
µένο από µεγάλους. Τη διάσταση αυτή της εκµάθησης της ανάγνωσης δε θα έπρεπε πλέον να την αγνοή-
σουµε, αλλά αντίθετα να την εκµεταλλευτούµε προς όφελος του ευρύτερου συνόλου. Η ψυχολογία της
ανάγνωσης δεν έχει να κερδίσει τίποτα από το να περιορίζεται σε µια ψυχολογία του µεµονωµένου ατόµου.
Ήρθε η ώρα να συµπληρωθεί µε µια κοινωνική ψυχολογία. ∆ε µαθαίνει να διαβάζει κανείς µόνος του.
2. Ο ρόλος της οικογένειας:

Απαραίτητο είναι να ενθαρρυνθούν οι γονείς να διαβάζουν µε το παιδί τους, µε τη δηµιουργία προγραµ-
µάτων τα οποία να τους οδηγούν στο να διαβάσουν βιβλία που προέρχονται από το σχολείο µαζί µε το
παιδί στο σπίτι.
Πρέπει ν’ αναπτυχθεί η εξωσχολική ανάγνωση, ώστε το παιδί να µη θεωρεί την ανάγνωση δραστηριότη-
τα καθαρά σχολική.
Απαιτείται να γίνει ευρεία ενηµέρωση των γονιών από τα Μ.Μ.Ε., ώστε να στραφεί η προσοχή τους
πάνω στην ανάγκη να εξασφαλιστεί το παιδί στην καθηµερινή σχολική ζωή µε την παροχή, όταν είναι
απαραίτητο, των µέσων για να πετύχουν.
3. Ο ρόλος της πολιτείας:

Οφείλει να µεριµνά όχι µόνο για την τυπική επιµόρφωση των εκπαιδευτικών δίνοντάς τους τεχνικές
µεθόδους, αλλά και να προκαλεί αλλαγή στη συµπεριφορά τους απέναντι στα παιδιά εκείνα που ανήκουν
σε κοινωνικά στρώµατα µη προνοµιούχα και που θίγονται περισσότερο από τη σχολική αποτυχία. Για το
σκοπό αυτό πρέπει να τους επιτρέπει να γνωρίσουν καλύτερα το κοινωνικό, οικονοµικό και µορφωτικό
περιβάλλον αυτών των παιδιών, όχι µόνο σε τοπικό επίπεδο αλλά και γενικότερα.
Απαιτείται µια πολιτική βούληση που θα δίνει κίνητρα για τη δηµιουργία ενός ολοκληρωµένου και δια-
µορφωτικού παιδαγωγικού προγράµµατος, που θα αποδέχεται τις διαφορές και θα αναγνωρίζει τις διαφορε-
τικές πραγµατικότητες.
Λειτουργία ανοικτών - “λαϊκών” πανεπιστηµίων για εκπαίδευση αναλφάβητων γονιών, ώστε να επιτε-
λούν στη συνέχεια σωστά το πολυσύνθετο έργο τους στο χώρο της οικογενειακής αγωγής.
1. Η σχέση του λόγου µε το σώµα, το χρόνο, το χώρο
2. Προϋποθέσεις για την επιτυχία ενός διαλόγου
∆ιάλογος είναι η συνοµιλία / συζήτηση ανάµεσα σε δύο ή περισσότερους ανθρώπους, πάνω σ’ ένα συγκεκριµέ-
νο θέµα, µε σκοπό την αναζήτηση της αλήθειας. Η λέξη προέρχεται από το δια + λέγοµαι που σηµαίνει κουβε-
ντιάζω, συζητώ, µιλώ µε άλλους.
Μορφές:
α. εσωτερικός (διάλογος µε τον εαυτό µας, αυτοέλεγχος, αυτοκριτική)
β. διαπροσωπικός (συζήτηση µε τους άλλους)
γ. διδακτικός (ανάµεσα στο δάσκαλο και το µαθητή)
δ. πνευµατικός (µε λογοτεχνικά βιβλία ή µε άλλα έργα τέχνης)
Προϋποθέσεις εποικοδοµητικού διαλόγου:

α. ειλικρίνεια
β. σαφήνεια
γ. συνάφεια µε το θέµα
δ. πληροφοριακή επάρκεια
Συσχέτιση του διαλόγου
Α Β Γ
µε το σώµα µε το χρόνο µε το χώρο
(εξωγλωσσικά στοιχεία) (παραγλωσσικά στοιχεία)
χειρονοµίες ρυθµός λόγου τοποθέτηση συνοµιλητή
κινήσεις κατανοµή χρόνου ακουστική
στάση µονόλογος (ενός) θόρυβοι / παράσιτα
βλέµµα “µονοπώλιο” λόγου θεατρικότητα
έκφραση συνεκφωνήσεις θέσεις συνοµιλητών
Προϋποθέσεις αποδοτικού διαλόγου

Ο Νεοέλληνας είναι συζητητικός. Έχει την τάση να εκφράζεται και προπαντός να σχολιάζει, να ρωτά για τα
κάθε λογής γεγονότα και τα κάθε µορφής συµβαίνοντα. Η τάση του αυτή καθαυτή δεν είναι καθόλου κακή.
Τουναντίον δείχνει την κοινωνικότητά του, τα ενδιαφέροντά του για ζητήµατα και προβλήµατα της ατοµικής
και συνολικής προκοπής.
Ωστόσο παρά τις τάσεις του αυτές σκοντάφτει στη συζήτηση, στο διάλογο. Αποδεικνύεται πως δεν ξέρει να
συζητεί και τούτο, γιατί δεν τηρεί ή αγνοεί τις προϋποθέσεις του σωστού και καρποφόρου διαλόγου. Κι όταν
απλώς τις γνωρίζει ή τις υποθέτει, υποκύπτει στις αδυναµίες του και στα ελαττώµατά του και δεν καταλήγει σε
συµπέρασµα, δε συζητεί, δε διαλέγεται, παρά νοµίζει ότι συζητεί ή πως διαλέγεται, ενώ ουσιαστικά µονολογεί.
Για να γίνεται όµως καρποφόρος ο διάλογος πρέπει να τηρούνται κατά την εξέλιξή του, την πορεία του, από
τους συζητούντες ορισµένες προϋποθέσεις, που χωρίς την τήρηση βέβαια αυτών των βασικών προϋποθέσεων
δεν µπορούµε να φτάσουµε σε καρποφόρο αποτέλεσµα.
Μια βασική προϋπόθεση, για την καλή πορεία και την πετυχηµένη έκβαση µιας συζήτησης, ενός διαλόγου,
είναι η αυτοπειθαρχία των συζητούντων, κάτι για το οποίο δυστυχώς δεν µπορούµε να περηφανευόµαστε. Την
έλλειψη αυτοπειθαρχίας µας, την αποδίδουµε συνήθως δικαιολογώντας τον εαυτό µας στο µεσογειακό µας
κλίµα. Ωστόσο για κανένα λόγο δε φταίει το ήρεµο, ήπιο, θαλπερό κλίµα µας µε τον πάντα ξάστερο και
γαλάζιο ουρανό µας, παρά φταίει η έλλειψη σε επάρκεια διαπαιδαγώγησής µας. Αφηνόµαστε στις στιγµιαίες
αψιθυµικές καταστάσεις, απόδειξη πως µας λείπει ο έλεγχος του εαυτού µας.
Η υποµονή επίσης είναι µια σπουδαία αρετή. “Μας την έπεµψε ο Θεός” µας λέγει ο εθνικός µας ποιητής ο
Σολωµός. ∆υστυχώς δε διακρινόµαστε γι’ αυτή τη σπουδαία αρετή που µπορεί να προωθήσει και να εξελίξει
το διάλογο προς καρποφόρο και παραγωγικό αποτέλεσµα. Ο Νεοέλληνας κατά κανόνα µπαίνει µέσα στη
συζήτηση προτού να τελειώσει εκείνος που µιλά, τον κύκλο των σκέψεών του. ∆ιακόπτουµε απότοµα τη συζή-
τηση χωρίς να λαµβάνουµε υπόψη µας καθόλου τον ειρµό των λόγων του. ∆ιακόπτουµε για να αντικρούσουµε
κάτι που δεν έχει ακόµη εκφράσει ο συζητητής µας. Κάτι, όπου αυτός ο οποίος απότοµα παρεµβαίνει, νόµισε
ότι θα έλεγε ο άλλος, αυτό που σκέφθηκε αυτός.
Και εδώ είναι το περίεργο, που θέλουµε να εκφράσουµε στο συνοµιλητή µας έννοιες, απόψεις και σκέψεις
που αυτός δεν έκανε ούτε πρόκειται να πει, να εκφράσει, µια και δεν τις σκέφθηκε.
Μια άλλη προϋπόθεση της πετυχηµένης συζήτησης είναι να κρατά κανένας στάση αξιοπρεπή απέναντι στη
γνώµη ή στις γνώµες των άλλων. Να προσέχει τα λεγόµενα του συνδιαλεγοµένου του, να σέβεται τις απόψεις
των άλλων κι ακόµη περισσότερο να τις ανέχεται. Πράγµα που δυστυχώς δεν το sσυναντούµε, παρά κάπως και
µόνο σπάνια στο νεοελληνικό διάλογο. Κι η αξιοπρέπεια κατά τη συζήτηση προϋποθέτει αυτοέλεγχο και αυτο-
πειθαρχία, δεν είναι ανάγκη να κοπιάσει κανένας και πολύ για να διαπιστώσει το πόσο αυτή η αρετή µάς λείπει.
Η συζήτηση είναι σκέψη, είναι σειρά συλλογισµών, πορεία του νου, συζητεί εποικοδοµητικά εκείνος που
σκέπτεται σωστά και καθαρά.
Αν θέλουµε λοιπόν να σκεφτόµαστε και να συζητούµε σωστά και αντικειµενικά, θα πρέπει να έχουµε πάντα
υπόψη µας πόσα πράγµατα µπορούν να εµφιλοχωρήσουν στη νοηµατική διαδικασία µας, που µας κάνουν να
µη σκεφτόµαστε αντικειµενικά κατά τη συζήτησή µας. Γι’ αυτό και πρέπει να είµαστε όχι µόνο προσεκτικοί
σε ό,τι αφορά στον εαυτό µας, αλλά και στο συνοµιλητή µας.
Πολλές φορές στη συζήτησή µας µεταχειριζόµαστε φράσεις “κλισέ” ή του “συρµού”, σαν επιχειρήµατά µας
επάνω στο συζητούµενο θέµα. Ωστόσο τα “κλισέ” επιχειρήµατα είναι κάτι που δεν το έχουµε εξετάσει βαθύ-
τερα, παρά το έχουµε δεχτεί έτσι, όπως π.χ. µια φράση του “συρµού”, της µόδας, κάτι πάλι που δεν το εξετά-
σαµε, δεν το ερευνήσαµε, παρά το δεχτήκαµε έτσι, κατά τρόπο εξωτερικό.
Όταν κανένας εξετάσει στην καθηµερινή ζωή µας τη σκέψη του µέσου ανθρώπου, θα διαπιστώσει στις
συζητήσεις, πως µερικά λογικά σφάλµατά µας έχουν τόσο πολιτογραφηθεί στην ανατροφή των ανθρώπων,
ώστε να περνούν σαν ορθή σκέψη.
Στη συζήτηση επίσης κάνουµε µεγάλη χρήση της γενίκευσης. Η γενίκευση από τα επιµέρους στα πολλά
είναι ένα λογικό σφάλµα στο οποίο πέφτουµε κάθε στιγµή και κάθε ηµέρα στη συζήτησή µας. Η γενίκευση
µάς ευκολύνει, γιατί µας απαλλάσσει από την πολλή σκέψη. Με τη γενίκευση αποφεύγει κανένας την προ-
σπάθεια να σκεφθεί. Το ίδιο συµβαίνει κατά τη συζήτηση, όταν κανένας προσπαθεί ν’ απλοποιήσει, ωστόσο
αυτή η απλοποίηση, αυτός ο τρόπος δεν είναι πάντα πόρισµα του ορθού, του σωστού. Τα θεάµατα ή τα
αντικείµενα της συζήτησης δεν είναι τόσο απλά, όσο τα φανταζόµαστε. Άλλα περισσότερο κι άλλα λιγότερο
είναι κάπως σύνθετα, περιπλεγµένα, αλλά και η απλοποίηση δεν είναι καθόλου εύκολη και χωρίς λογικά
σφάλµατα. Μια απλοποίηση απαιτεί συνεργασία σκέψης µε το συνοµιλητή, πάντως σε πολλά θέµατα επιβάλ-
λεται αυτή, γιατί όλοι οι άνθρωποι δεν είναι κατατοπισµένοι τόσο στις λεπτοµέρειες όσο και στις ιδιαίτερες
αποχρώσεις ή µορφές που παρουσιάζει ένα θέµα συζήτησης.
Τις περισσότερες επίσης φορές ο καθένας από τους συζητητές αντιλαµβάνεται τα πράγµατα σχεδόν πάντα
µε το δικό του τρόπο. Έπειτα αλλιώς εννοεί ο καθένας το περιεχόµενο µιας λέξης ή µιας έννοιας ενός όρου κι
αλλιώτικα ο άλλος. Η ακριβολογία δεν είναι κάτι το συνηθισµένο. Ακόµη και όταν δύο λένε το ίδιο πράγµα,
ποτέ δεν είναι απόλυτα το ίδιο. Κι όταν ακόµα οι λέξεις δεν έχουν περισσότερες από µία σηµασίες.
Αρκετές πάλι φορές πέφτουµε σε συλλογιστικά λάθη από τη βιασύνη µας. Ας µη µας κακοφαίνεται, ο
Νεοέλληνας ρέπει προς την επιπολαιότητα, αυτή που αντιµάχεται την ορθή σκέψη. Έτσι καταλήγουµε σε
εσφαλµένα συµπεράσµατα. Η βιασύνη µας στην εξαγωγή συµπερασµάτων χωρίς επαρκείς λόγους µάς οδηγεί
το λιγότερο στην πλάνη. Μια πλάνη από την οποία µπορούµε ν’ απελευθερωθούµε, όταν ερευνήσουµε περισ-
σότερο το θέµα ή όταν αποκτήσουµε την πείρα µας από νέες καταστάσεις και νέα γεγονότα.
Μια άλλη τέλος βασική προϋπόθεση για να προκόψει ο διάλογος είναι η αποπροσωποποίησή του. ∆υστυχώς
ο Νεοέλληνας δεν αποπροσωποποιεί σχεδόν ποτέ τις συζητήσεις του. Γι’ αυτό και στις συζητήσεις µας παρα-
τηρεί κανένας, σχεδόν κατά κανόνα, δυστυχώς, να παρουσιάζεται τούτο το φαινόµενο. Ύστερα από τις πρώτες
φράσεις οι πολλοί χάνουµε το θέµα µας και στη θέση τοποθετούµε τον εαυτό µας, οπότε η συζήτηση µεταβάλ-
λεται σε διαφωνία, η οποία µετατρέπεται σε προσωπική διένεξη.
∆ε συζητούµε γιατί δε µάθαµε ποτέ ν’ ακούει ο ένας τον άλλο µε προσοχή και υποµονή. Σπάνια κρατούµε τη
συζήτηση σε επίπεδο σοβαρότητας και ευπρέπειας. Συνήθως η συζήτηση εκφυλίζεται σε λογοµαχία κακού και
θλιβερού είδους. Η διαλετική όµως δεν είναι όπλο φιλονικίας και έριδας, παρά µέθοδος, τρόπος, δρόµος να
βρεθεί το σωστό µε την ανταλλαγή απόψεων.
Η νεοελληνική διαλεκτική και συζήτηση πάσχει από τις σοφιστείες και τις “εξυπνάδες” ειδικού τύπου.
(Ι. Ξηροτύρης, περ. Πολιτικά Θέµατα, τεύχ. 580)

; Να παρακολουθήσετε διάφορες συζητήσεις, π.χ. µια φιλική κουβέντα, µια τηλεοπτική συζήτηση ή τη
συζήτηση σε µια γενική συνέλευση της τάξης σας και να παρατηρήσετε σε ποια σχέση βρίσκεται ο
λόγος:
Με το σώµα
Συγκεκριµένα, να παρατηρήσετε τα εξωγλωσσικά στοιχεία της οµιλίας (τις χειρονοµίες, την έκφραση του
προσώπου, το ρόλο του βλέµµατος στην επικοινωνία, τα αποτελέσµατα της σωµατικής κόπωσης στο λόγο
κτλ.).
Με το χρόνο
Είναι ο ρυθµός της συζήτησης αργός ή γρήγορος; Πότε και για ποιους λόγους µεταβάλλεται (επιβραδύ-
νεται, επιταχύνεται);
Πώς κατανέµεται ο χρόνος της οµιλίας ανάµεσα στους συζητητές;
Όταν υπάρχει συντονιστής στη συζήτηση, ποιος είναι ο ρόλος του; Σε περίπτωση που δεν υπάρχει
συντονιστής, µε ποια σήµατα (γλωσσικά ή εξωγλωσσικά) περνάει ο λόγος από τον έναν οµιλητή στον
επόµενο;
Γιατί ορισµένες φορές ένας οµιλητής µονοπωλεί το λόγο και πώς επιδρά αυτό (θετικά - αρνητικά) στη
συζήτηση;
Συµβαίνει ορισµένες φορές να µιλούν δύο ή περισσότερα άτοµα ταυτόχρονα σε µία συζήτηση; Πότε και
για ποιους λόγους παρατηρείται αυτό το φαινόµενο;
Πώς αισθάνεται κάποιο πρόσωπο, όταν στη συζήτηση κανείς δεν του απευθύνει το λόγο;
Γιατί µερικές φορές κάποιο άτοµο δεν παίρνει µέρος σε µια συζήτηση;
Με το χώρο
Να παρατηρήσετε την επίδραση του χώρου στον οµιλητή. Πώς προσαρµόζει ο οµιλητής το λόγο του ανάλο-
γα µε το χώρο (σχολ. βιβλ. σ.110);
Απάντηση
Με το σώµα
Ο λόγος έχει στενή σχέση µε τα εξωγλωσσικά στοιχεία της οµιλίας καθώς οι χειρονοµίες, η στάση του σώµα-
τος, η έκφραση του προσώπου και το βλέµµα των συνοµιλητών έρχονται να ενισχύσουν το διάλογο. ∆ε νοείται
άλλωστε διάλογος µεταξύ ανθρώπων, που διεξάγεται χωρίς τη συνοδεία εξωγλωσσικών στοιχείων. Αυτά ακρι-
βώς, συµπληρώνουν ή αποκαλύπτουν την προσπάθεια των συνδιαλεγοµένων για ειλικρινή διάλογο.
Με το χρόνο
Ο χρόνος που διατίθεται για τη διεξαγωγή ενός διαλόγου παίζει σηµαντικό ρόλο. Όσο επαρκέστερος είναι,
τόσο ικανοποιητικότερα µπορούν να εκτεθούν οι απόψεις των συνδιαλεγόµενων µελών. Εκτός αυτού ο χρόνος
έχει σχέση και µε το γρήγορο ή τον αργό ρυθµό της συζήτησης. Ο ρυθµός της µεταβάλλεται σε αρκετές περι-
πτώσεις. Επιταχύνεται, για παράδειγµα, αν ο υπολοιπόµενος διαθέσιµος χρόνος είναι λίγος και οι συνοµιλητές
πρέπει να τελειώσουν τη συζήτησή τους. Εξάλλου αυτό µπορεί να ρυθµιστεί ανάλογα αν υπάρχει συντονιστής
ενός διαλόγου, ο ρόλος του οποίου είναι να κατανέµει δίκαια το χρόνο σε όλους τους συνοµιλητές. Στην περί-
πτωση που δεν υπάρχει συντονιστής, τότε ο λόγος περνάει από τον έναν οµιλητή στον επόµενο, είτε αυθόρµητα
είτε µετά από κοινή συµφωνία µεταξύ τους. Συχνά βοηθούν και τα εξωγλωσσικά στοιχεία. Αν µάλιστα κάποιος
από τους συνοµιλητές µονοπωλεί το λόγο, τότε τα νεύµατα και οι χειρονοµίες αποτυπώνουν τη δυσφορία των
υπολοίπων. ∆υσφορία, ωστόσο, προκαλεί και η ταυτόχρονη οµιλία πολλών συζητητών, όταν κανείς δεν ακούει
κανέναν. Το φαινόµενο αυτό παρατηρείται συχνά στις τηλεοπτικές συζητήσεις και στα λεγόµενα τηλεοπτικά
παράθυρα, όπου καθένας, αγνοώντας τους υπολοίπους, προσπαθεί να επιβάλλει τις απόψεις του. ∆εν µπορούµε,
επίσης, να αγνοήσουµε και τη δυσφορία που αισθάνεται κάποιο πρόσωπο, όταν σε µια συζήτηση δεν του απευ-
θύνει κανείς το λόγο. Σε µερικές, ωστόσο, περιστάσεις µπορεί κάποιος να µη συµµετέχει στο διάλογο σκόπιµα,
επειδή δεν επιθυµεί να εκθέσει τις απόψεις του, επειδή αδιαφορεί για το θέµα ή επειδή το αγνοεί.
Με το χώρο
Ο χώρος επηρεάζει τον τρόπο της συζήτησης. Ο τρόπος που συζητάµε, λόγου χάρη, σε κάποιο δηµόσιο χώρο
διαφέρει από εκείνον του σπιτιού µας. Προσέχουµε περισσότερο ακόµη και τα εξωγλωσσικά στοιχεία όταν
συµµετέχουµε σε ένα διάλογο δηµόσιο ή σε µια τηλεοπτική συζήτηση. Ο λόγος που αρθρώνουµε επιδιώκουµε να
είναι πιο φροντισµένος. Αντιθέτως σε έναν οικείο φιλικό µας χώρο είµαστε περισσότερο απλοί και αυθόρµητοι,
χωρίς να προσέχουµε την τυπικότητα.
; Σε ποια από τα παρακάτω παραδείγµατα διεξάγεται µε επιτυχία ο διάλογος και σε ποια διαταράσσε-
ται η επικοινωνία; Να παρατηρήσετε τα παραδείγµατα αποτυχηµένου διαλόγου και να βρείτε σε
ποια περίπτωση υπάρχει ασάφεια, σε ποια ανεπάρκεια των πληροφοριών και σε ποια απάντηση
άσχετη µε το θέµα της συζήτησης. Νοµίζετε ότι η αποτυχία της επικοινωνίας οφείλεται σε ανειλικρίνεια
και, εποµένως, σε σκόπιµη παραβίαση των κανόνων της ή στην αδυναµία του οµιλητή να επικοινωνήσει
αποτελεσµατικά (σχολ. βιβλ. σ.112);
Απάντηση
Α. Το αυτοκίνητό µου έπαθε βλάβη.

Β. Υπάρχει ένα γκαράζ µόλις στρίψεις.
Επιτυχηµένος διάλογος
Α. Βούρτσισες τα δόντια σου και τακτοποίησες το δωµάτιό σου;
Β. Ναι, βούρτισα τα δόντια µου.
Ανεπαρκής απάντηση
Α. (Αστυνοµικός): Είναι ο πατέρας ή η µητέρα σου στο σπίτι;
Β. (Γιος): Η µητέρα µου ή είναι µέσα ή βγήκε στην αγορά.
Ανεπαρκής, ασαφής απάντηση
Α. Τι σπουδάζει η κόρη σας;
Β. Πάντως δε σπουδάζει Φιλολογία.
Ανεπαρκής, ασαφής απάντηση
Α. Κατάφερες να συνεννοηθείς µε το συνεργάτη σου τελικά;
Β. Προσπάθησα πολύ.
Ανεπαρκής απάντηση
Α. (Ο τελωνειακός): Τι έχετε να δηλώσετε, κύριε;
Β. (Ο επιβάτης του τρένου): ∆ηλώνω ότι είµαι Έλληνας και αισθάνοµαι ευτυχής που επιστρέφω στην πατρίδα µου.
Απάντηση εκτός θέµατος
Α. (Ο καθηγητής): Ποια είναι τα είδη των προτάσεων ως προς το περιεχόµενο;
Β. (Ο µαθητής): Η οργανωµένη οµάδα λέξεων που εκφράζει µόνο ένα νόηµα, µε σύντοµη συνήθως διατύπωση,
λέγεται πρόταση.
Απάντηση εκτός θέµατος.
Στα προηγούµενα ανεπαρκή δείγµατα του διαλόγου η αποτυχία της επικοινωνίας οφείλεται στην ανειλικρίνεια
και τη σκόπιµη παραβίαση των κανόνων διαλόγου (β, γ, δ, ε, στ, ζ).
3. Λογοτεχνικός διάλογος
Είδη διαλόγου
Λογοτεχνικός Θεατρικός
Καταγράφονται τα γλωσσικά εκφωνήµατα των Καταγράφονται πιστά τα γλωσσικά εκφωνήµατα
διαλεγόµενων προσώπων κανονικά σε ευθύ λόγο. των διαλεγόµενων προσώπων, απαραίτητα σε ευθύ
λόγο.
Αποδίδονται µε τη στίξη πολλά από τα παραγλωσ- Αποδίδονται µε πλούσια σηµεία στίξης όσο γίνε-
σικά γνωρίσµατα του λόγου τους και πολλά άλλα ται περισσότερα από τα παραγλωσσικά γνωρίσµα-
περιγράφονται λεκτικά. τα του λόγου κάθε προσώπου και άλλα δίνονται
στις σκηνοθετικές υποδείξεις που παρεµβάλλει ο
συγγραφέας στο κείµενο.
Περιγράφονται τα εξωγλωσσικά γνωρίσµατα της Σηµειώνονται µε σκηνοθετικές υποδείξεις που πα-
οµιλίας των διαλεγόµενων προσώπων, καθώς και ρεµβάλλει ο συγγραφέας στο κείµενο όλα τα α-
πολλά χαρακτηριστικά της, γύρω τους, πραγµατι- παραίτητα εξωγλωσσικά γνωρίσµατα της οµιλίας
κότητας. των προσώπων και χαρακτηριστικά της πραγµα-
τικότητας γύρω τους.
Με το διάλογο µια λογοτεχνική αφήγηση αποκτά Με την εκφραστική ερµηνεία του διαλόγου ένα
δραµατικότητα. θεατρικό έργο αποκτά δραµατική πειστικότητα.
Φυσικότητα στην αναπαράσταση του διαλόγου Φυσικότητα στην αναπαράσταση του διαλόγου
(το να ηχεί ο διάλογος σαν πραγµατικός) πετυ- (το να ηχεί ο διάλογος σαν πραγµατικός) πετυ-
χαίνεται: χαίνεται:
µε τη χρήση γνωρισµάτων του προφορικού µε τη χρήση γνωρισµάτων του προφορικού
λόγου, λόγου,
µε την ιδιόλεκτο (τη χαρακτηριστική χρήση της µε την ιδιόλεκτο (τη χαρακτηριστική χρήση της
γλώσσας) κάθε προσώπου γλώσσας) κάθε προσώπου.
α. Ο διάλογος στα αφηγηµατικά λογοτεχνικά κείµενα

β. Ο θεατρικός διάλογος
γ. Η φυσικότητα στο διάλογο
Ο διάλογος στα αφηγηµατικά λογοτεχνικά κείµενα
Ήδη από την “Πολιτεία” του Πλάτωνα διαπιστώθηκε πως µια ιστορία µπορεί να µεταδοθεί µε τρεις τρόπους:
α. “απλή διηγήσει”: ο Πλάτων εννοεί την αφήγηση κατά την οποία µιλά ο ίδιος ο ποιητής και δεν προσπαθεί
καθόλου να µας κάνει να αλλάξουµε γνώµη και να υποθέσουµε πως µιλά άλλος κι όχι αυτός.
β. “διά µιµήσεως”: εννοεί την εξοµοίωση του λεκτικού τρόπου του ποιητή µε τον τρόπο καθενός από εκείνους
που έχει εξαγγείλει ως οµιλητές.
γ. “δι’ αµφοτέρων”: η επική (αφηγηµατική) ποίηση αποτελεί µιαν ανάµικτη µορφή στην οποία από καιρό σε
καιρό ο ποιητής χρησιµοποιεί στη διήγησή του τη µίµηση.
Ας ασχοληθούµε, όµως διεξοδικότερα µε το δεύτερο τρόπο αφήγησης, τον αναφερόµενο λόγο, όταν δηλαδή
ο αφηγητής προσποιείται ότι παραχωρεί το λόγο στους χαρακτήρες. Στην περίπτωση αυτή έχουµε ένα δεύτε-
ρο λόγο (το λόγο των ηρώων), που διαστέλλεται από τον πρώτο λόγο (το λόγο του αφηγητή), πράγµα που τον
κάνει όχι µόνο µέσο αναπαράστασης της έκφρασης ηρώων, αλλά και αντικείµενο αυτής της αναπαράστασης.
Ο ευθύς λόγος των ηρώων που εµφανίζεται µε τη µορφή του διαλόγου, έχει χαρακτηριστεί µέσα στο γενικότερο
πλαίσιο της αναπαράστασης του λόγου των ηρώων στην πεζογραφία ως “φωνογραφική” αναµετάδοση και
έχει επαινεθεί για τη ζωντάνια και το χρώµα του.
Κάθε διάλογος απαιτεί τη συνύπαρξη τριών στοιχείων:

α. Την παρουσία τουλάχιστον δύο συνοµιλητών.
β. Την παρουσία της υλικής κατάστασης, δηλαδή το σύνολο των πραγµάτων που περιβάλλουν τους οµιλητές.
γ. Το θέµα του διαλόγου που υποτίθεται πως είναι κοινό για τους συνοµιλητές.
Συνεπώς, κάθε διάλογος ενοποιείται σηµασιολογικά από την παρουσία τόσο των εξωγλωσσικών στοιχείων,
δηλαδή των α) και β) όσο και του θέµατος. Και τα τρία στοιχεία είναι απαραίτητα, αλλά συνήθως κάποιο
κυριαρχεί. Εάν κυριαρχεί το πρώτο, έχουµε προσωπικό διάλογο, εάν το δεύτερο, περιστασιακό διάλογο, εάν το
τρίτο, διάλογο - συζήτηση.
Στο διάλογο που βρίσκεται στο λογοτεχνικό κείµενο τα εξωγλωσσικά στοιχεία (η ψυχολογική και υλική υπό-
σταση) δεν αποτελούν αντικειµενικές πραγµατικότητες εξωτερικές στο διάλογο, αλλά νόηµα που γεννιέται
από τη γλώσσα του διαλόγου. Μπορεί εξάλλου να προέρχεται από το αφηγηµατικό σχόλιο που προστίθεται
µετά το λόγο κάθε συνοµιλητή ή παρατίθεται στα αποσπάσµατα του λόγου των διαλεγοµένων.
(Γ. Φαρίνου - Μαλαµατάρη, 1987)
Παρατηρήστε ποια µέσα χρησιµοποιούνται στο γραπτό αφηγηµατικό λόγο για να αποδοθεί ο προφορικός
λόγος µε τα παραγλωσσικά και εξωγλωσσικά γνωρίσµατά του.
... Ο Παπασίδερος βάδισε µονοµιάς καταπάνω Περιγραφή κίνησης (µε σχόλιο του αφηγητή)
του. Το βλέµµα του γυάλιζε µες στο ηµίφως. Περιγραφή της έκφρασης του προσώπου
Ήτανε πολύ νευριασµένος κι έµοιαζε απειλητικός.
- Τι θες εδώ; ρώτησε βίαια. Χαρακτηρισµός της ποιότητας της οµιλίας
- Θέλω γράµµατα! Αποκρίθηκε ο µικρός αυθόρ-
µητα, µηχανικά, χωρίς να σκεφτεί τι έλεγε, µε το
ίδιο πάντα αφαιρεµένο και παράξενο ύφος. Περιγραφή της έκφρασης του προσώπου
- Γιατί έφυγες, µωρέ, από το σπίτι σου;
- Θέλω γράµµατα! Ξανά ’πε το παιδί.
- Πήγαινε να µε περιµένεις στο προαύλιο: πρόστα- Χαρακτηρισµός της ποιότητας της οµιλίας
ξε ο παπάς.
Κι ενώ ο µικρός στεκότανε απολιθωµένος και τον
κοίταζε κατάµατα δίχως να καταλαβαίνει τα λόγια
του, ο παπάς του φώναξε ακόµα πιο βίαια, σηκώ- Χαρακτηρισµός της ποιότητας της οµιλίας
νοντας κιόλας την κοκαλιάρικη χερούκλα του: Περιγραφή κίνησης (µε σχόλιο του αφηγητή)
Σοβαρή λειτουργική σηµασία έχει και η στίξη για την απόδοση των παραγλωσσικών στοιχείων:
Τα ερωτηµατικά για την απόδοση του τόνου των ερωτήσεων.
Τα κόµµατα χρησιµεύουν εκτός των άλλων και για διαχωρισµό των διαλογικών εκφράσεων από τις
περιγραφικές / αφηγηµατικές.
Οι τελείες δηλώνουν τέλος της εικόνας ενός προσώπου.
Οι παύλες ορίζουν αρχή οµιλίας άλλου προσώπου.
Κατά τη µετατροπή του διαλόγου σε αφηγηµατο-

ποιηµένο λόγο, πρέπει να λάβουµε υπόψη µας τα
εξής, για να µη χάσει την παραστατικότητά του:
Μετατροπή από ευθύ σε πλάγιο
α. Μετατρέπουµε τις κύριες προτάσεις (επιθυµίας, ε-
“Ο Παπασίδερος βάδισε µονοµιάς
ρώτησης, κρίσεως) σε αντίστοιχες πλάγιες και δευ-
τερεύουσες προτάσεις, εξαρτηµένες από ρήµατα που καταπάνω του. Το βλέµµα του γυάλιζε στο
αποδίδουν τα εξωγλωσσικά γνωρίσµατα του λόγου. ηµίφως. Ήταν πολύ νευριασµένος και
έµοιαζε απειλητικός. Ρώτησε βίαια το
µικρό τι ήθελε εκεί. Ο µικρός αποκρίθηκε
β. Μετασχηµατίζουµε το α΄ ή β΄ πρόσωπο ενικού σε
αυθόρµητα, µηχανικά ότι ήθελε γράµµα-
γ΄ πρόσωπο, επίσης ενικού.
τα, χωρίς να σκεφτεί τι έλεγε, µε το ίδιο
πάντα αφαιρεµένο και παράξενο ύφος. Ο
γ. Μεταβάλλουµε τους παροντικούς χρόνους των ρη- Παπασίδερος τον ξαναρώτησε γιατί έφυγε
µάτων του διαλόγου σε παρελθοντικούς, για να συµ-
από το σπίτι του και το παιδί ξανά ’πε ότι
φωνούν µε τους παρελθοντικούς χρόνους των ρη-
ήθελε γράµµατα. Τότε ο παπάς πρόσταξε
µάτων της αφήγησης.
το παιδί να πάει να τον περιµένει στο
προαύλιο. Κι ενώ ο µικρός στεκότανε
δ. Μεταβάλλουµε τις προστακτικές σε προτρεπτικές απολιθωµένος και τον κοίταζε κατάµατα
υποτακτικές, ώστε να υπαχθούν στην εξάρτηση του
δίχως να καταλαβαίνει τα λόγια του, αυτός
πλάγιου λόγου.
ακόµα πιο βίαια, σηκώνοντας κιόλας την
κοκαλιάρικη χερούκλα του, φώναξε στο
µικρό να πάει έξω αµέσως για να µην τον
σπάσει στο ξύλο.
; Ποια µέσα χρησιµοποιούνται στο γραπτό αφηγηµατικό λόγο, για να αποδοθεί ο προφορικός λόγος µε
τα παραγλωσσικά και εξωγλωσσικά γνωρίσµατά του; Να απαντήσετε µε βάση το παρακάτω απόσπα-
σµα από την Αργώ του Γ. Θεοτοκά (σχολ. βιβλ. σ.113);
Απάντηση
Στο απόσπασµα από την “Αργώ” του Γ. Θεοτοκά, για να αποδοθεί όσο το δυνατόν πιο παραστατικά ο προφορικός
λόγος µε όλα τα γνωρίσµατά του χρησιµοποιούνται πολλά µέσα. Συγκεκριµένα α) µε διάλογο αναπαριστάνεται η
επικοινωνία µεταξύ των ηρώων, β) τα παραγλωσσικά στοιχεία αποτυπώνονται µε τη χρήση σηµείων στίξης όπως
τα θαυµαστικά και τα ερωτηµατικά, γ) τα εξωγλωσσικά στοιχεία περιγράφονται λεπτοµερώς. Τέτοια στοιχεία
είναι: “βάδισε µονοµιάς καταπάνω του. Το βλέµµα του γυάλιζε µες στο ηµίφως. Ήτανε πολύ νευριασµένος και
έµοιαζε απειλητικός ... ρώτησε βίαια ... αποκρίθηκε ο µικρός αυθόρµητα, µηχανικά, χωρίς να σκεφθεί τι έλεγε µε το
ίδιο πάντα αφαιρεµένο και παράξενο ύφος ... πρόσταξε ο παπάς ... στεκότανε απολιθωµένος ... τον κοίταζε
κατάµατα ... του φώναξε ακόµα πιο βίαια, σηκώνοντας κιόλας την κοκαλιάρικη χερούκλα του”.
; Να εντοπίσετε τα διαλογικά µέρη σε διάφορα αφηγηµατικά κείµενα και να παρατηρήσετε τις λειτουρ-
γίες του διαλόγου: µε ποιον τρόπο εξυπηρετεί ο διάλογος την εξέλιξη της δράσης κάθε φορά και πώς
συντελεί στη διαγραφή των χαρακτήρων; Μπορείτε π.χ. να ανατρέξετε στα παρακάτω κείµενα από
το βιβλίο Κ.Ν.Λ. “Η µπογάτσα” σ. 350 και “Ο Παπα-Νάρκισσος” σ. 321 (σχολ. βιβλ. σ.113).
Απάντηση
Κείµενο: “Η µπογάτσα” Άγγελος Βλάχος Κ.Ν.Λ. σελ. 350.
∆ιάλογος: “Τι κοιτάζεις, µωρέ, ... Αν δεν τη φάω ... φτύσε µε, αφέντη µου”.
Με το διάλογο αυτόν που εντοπίζεται σε ένα µόνο σηµείο του κειµένου, περιγράφεται η συνάντηση του αχθο-
φόρου µε τον αστυνόµο. Η συνάντηση αυτή είναι καίριο σηµείο για όλη την πορεία της πλοκής του κειµένου. Σ’
αυτό το σηµείο γίνεται η συµφωνία του “στοιχήµατος” µεταξύ των δύο προσώπων.
Άλλωστε µε το διαλεκτικό αυτό κοµµάτι σκιαγραφείται πλήρως η ψυχολογία των δύο ηρώων, δηλαδή η καλο-
ψυχία του αστυνόµου και η απελπισία του πεινασµένου αχθοφόρου.
; Να συγκρίνετε ένα θεατρικό διάλογο από τα Κ.Ν.Λ. µε ένα διάλογο που περιέχεται σε αφηγηµατικό
κείµενο, ως προς τον τρόπο µε τον οποίο προσδιορίζεται ο οµιλητής και τον τρόπο που αποδίδονται
τα εξωγλωσσικά και τα παραγλωσσικά γνωρίσµατα της οµιλίας. Να προσέξετε το είδος της στίξης σε
κάθε περίπτωση (σχολ. βιβλ. σ.114).
Απάντηση
Στο θεατρικό διάλογο οι οµιλητές προσδιορίζονται µε ευθύ και άµεσο τρόπο, τα ονόµατά τους µπαίνουν
αριστερά, πριν το διαλεκτικό µέρος. ∆εν παρεµβαίνουν αφηγηµατικά τµήµατα και η ροή του διαλόγου είναι
συνεχής. Στην περίπτωση που ο θεατρικός συγγραφέας επιθυµεί να δώσει κάποιες κατευθυντήριες γραµµές
στους ερµηνευτές σχετικά µε τον τρόπο απόδοσης του διαλόγου, τότε οι πληροφορίες που δίνονται µπαίνουν
εντός παρενθέσεως. Οι πληροφορίες αυτές είναι δυνατόν να έχουν σχέση µε τα εξωγλωσσικά ή µε άλλα στοιχεία
του έργου. Τα παραγλωσσικά στοιχεία τονίζονται µε τη στίξη (τελεία, θαυµαστικό, ερωτηµατικό). Τα αποσιωπη-
τικά δηλώνουν µεγαλύτερες παύσεις.
Στα διαλεκτικά µέρη των αφηγηµατικών κειµένων τα συνδιαλεγόµενα µέλη προσδιορίζονται µε πιο έµµε-
σο τρόπο είτε σε ευθύ είτε σε πλάγιο λόγο. Ο συγγραφέας αναφέρεται στα πρόσωπα ή στο τέλος κάθε διαλεκτι-
κού µηνύµατος ή πριν το διάλογο όπου πληροφορεί τους αναγνώστες για τα άτοµα που θα συνδιαλεχθούν.
Γίνεται επίσης χρήση της παύλας στην αρχή κάθε οµιλούντος προσώπου. Με τον τρόπο αυτόν δηλώνεται η
εναλλαγή στη ροή του διαλόγου. Ο συγγραφέας, σχολιάζοντας τη συµπεριφορά και την ψυχολογία των συνδια-
λεγόµενων προσώπων, κατά την πορεία του διαλόγου δίνει πληροφορίες για τα εξωγλωσσικά στοιχεία του κειµέ-
νου. Η χρήση αποσιωπητικών δηλώνει µακρά παύση. Χρησιµοποιούνται ακόµη και όλα τα άλλα σηµεία στίξης
(τελεία, ερωτηµατικό, θαυµαστικό) ως παραγλωσσικά στοιχεία.
; Όπως είδαµε, στο αφηγηµατικό κείµενο ο διάλογος συνοδεύεται από µια λεπτοµερή περιγραφή των
εξωγλωσσικών και των παραγλωσσικών στοιχείων. Μπορείτε να πείτε γιατί αυτό δε συµβαίνει σε
τέτοια έκταση και στο θεατρικό κείµενο (σχολ. βιβλ. σ.114);
Απάντηση
Στο θεατρικό κείµενο ο διάλογος δε συνοδεύεται από λεπτοµερή περιγραφή των εξωγλωσσικών και παραγλωσ-
σικών στοιχείων. Αυτό συµβαίνει γιατί στο θεατρικό λόγο, αντίθετα µε τον αφηγηµατικό ο οποίος διαβάζεται, το
κείµενο ερµηνεύεται από τους ηθοποιούς. Συγκεκριµένα, οι ηθοποιοί αναπαριστούν τους χαρακτήρες και ο διά-
λογος ρέει φυσικά, όπως συµβαίνει στην πραγµατικότητα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο από τους ηθοποιούς γίνεται
χρήση όλων των εξωγλωσσικών και παραγλωσσικών στοιχείων µέσω του προφορικού λόγου µε συνέπεια να µην
απαιτείται ιδιαίτερη αναφορά τους στο θεατρικό κείµενο.
; Να παρουσιάσετε στην τάξη µια σκηνή που διαδραµατίζεται ανάµεσα σε έναν έφηβο και στους γονείς
του. Ο διάλογος µπορεί να αρχίζει µε µία από τις παρακάτω φράσεις:
Γιατί γυρίζεις αργά κάθε βράδυ;
∆ε µ’ αρέσουν οι φίλοι σου.
Σας το λέω από τώρα. Φέτος το καλοκαίρι θα πάω διακοπές µε τους φίλους µου.
Θέλω χρήµατα, για να αγοράσω µοτοσικλέτα (ηλεκτρική κιθάρα, ηλεκτρονικό συγκρότηµα κτλ.).
Αποφάσισα να παρατήσω το σχολείο.
Ένας µισθός δε φτάνει. Πρέπει ν’ αφήσεις το σχολείο, για να δουλέψεις.
Αν εξακολουθήσετε αυτή την τακτική, σας το δηλώνω ότι θα φύγω από το σπίτι.
Πρέπει να βελτιώσεις την επίδοσή σου στο σχολείο. ∆εν έχουµε µόνο δικαιώµατα αλλά και υποχρεώσεις
(σχολ. βιβλ. σ.115);
Απάντηση
- ∆ε µ’ αρέσουν οι φίλοι σου, του είπε η µητέρα του.
- Μπορείς να µου εξηγήσεις το λόγο; ρώτησε ο γιος.
- Είναι αγενείς.
- Λάθος κάνεις, κάθε άλλο παρά αγενείς είναι.
- Το γεγονός ότι δεν υπολογίζουν τους άλλους και µιλούν µε τρόπο απαράδεκτο, εσύ δεν το θεωρείς αγένεια;
- Όχι! Είναι απλά ειλικρίνεια. Μιλούν χωρίς περιφράσεις.
- ∆ηλαδή λες ότι η ευγένεια είναι υποκρισία;
- Αυτό ακριβώς υποστηρίζω, γιατί συνήθως αυτός που δείχνει ότι είναι ευγενής δε µιλάει ειλικρινά, είναι υποκρι-
τής και σε κοροϊδεύει πίσω από την πλάτη σου.
- ∆υστυχώς εγώ δεν µπορώ να κατανοήσω τις απόψεις σου αυτές. Έχουµε πολλές διαφορές στον τρόπο που
βλέπουµε τα πράγµατα παιδί µου.
- Ε τι να γίνει! Αλλοίµονο αν όλοι οι άνθρωποι είχαν τις ίδιες αντιλήψεις, απάντησε ο γιος της.
; α) Προσπαθήστε να γράψετε σε θεατρική µορφή έναν από τους διαλόγους που παρουσιάστηκαν στην τάξη.
β) να αφηγηθείτε ύστερα τη σκηνή σε ένα γράµµα που απευθύνεται σε κάποιο φίλο είτε από την
πλευρά / οπτική γωνία του εφήβου είτε από την πλευρά / οπτική γωνία των γονιών. Στο γράµµα σας
να αφηγηθείτε τα γεγονότα και να µεταφέρετε σε πλάγιο λόγο τα βασικά σηµεία της συζήτησης.
Φροντίστε ωστόσο να ζωντανέψετε την αφήγησή σας παρεµβάλλοντας κάποια διαλογικά µέρη
που θα αποδίδουν σε ευθύ λόγο τις χαρακτηριστικές φράσεις των οµιλητών. Εννοείται ότι και στις
δύο περιπτώσεις (α, β) στόχος σας δεν είναι να γράψετε ένα λογοτεχνικό κείµενο, αλλά απλώς να
αποδώσετε µε φυσικότητα ένα διάλογο (σχολ. βιβλ. σ.115).
Απάντηση
α) Ο προηγούµενος διάλογος µπορεί να παρουσιαστεί και ως θεατρικός διάλογος αν παραλειφθούν τα εξωγλωσ-
σικά και παραγλωσσικά στοιχεία.
β) Φίλε Γιώργο,
Σήµερα, για µια ακόµη φορά συγκρούστηκα µε τη µητέρα µου. Συνεχίζει να επιµένει ότι δεν της αρέσουν οι
φίλοι µου, γιατί, λέει, είναι αγενείς και δεν έχουν τρόπους. ∆εν µπορεί να καταλάβει ότι οι εποχές έχουν
αλλάξει και οι νέοι σήµερα δε θέλουν να υποκρίνονται. Μιλούν ελεύθερα, χωρίς ιδιαίτερες ευγένειες και
τυπικότητες.
- Πρόσεχε παιδί µου, µου λέει. Η ευγένεια είναι αρετή και δεν πρέπει να τη συγχέεις µε την υποκρισία.
- Κι όµως, της απαντάω εγώ, τις περισσότερες φορές οι ευγένειες δείχνουν έλλειψη ειλικρίνειας και φαρισαϊ-
σµό.
Τι να σου πω φίλε µου, οι διαφορές µας είναι τόσο πολλές, που µε κάνουν συχνά να προβληµατίζοµαι και να
στεναχωρούµαι. Κάποιες φορές τα βάζω µε τον εαυτό µου που πικραίνω τη µητέρα µου, όταν ξέρω πως µε
αγαπάει και ενδιαφέρεται για το καλό µου.
Με αγάπη
∆ηµήτρης

σχετικά µε το διάλογο
; Να αναπτύξετε τις παρακάτω απόψεις για το διάλογο (σχολ. βιβλ. σ.116).

... ∆ιάλογος είναι, κατά τη δική µου γνώµη, να παραδεχτείς ότι η αλήθεια είναι πολλαπλή. Ότι είναι
ανέφικτη η πλήρης αλήθεια. Και πρέπει να φωτισθεί από πολλές πλευρές, για να τη συλλάβει κανείς.
Εποµένως, έχει ανάγκη από τον έλεγχο του άλλου, από τη δοκιµασία του άλλου, και τον χρειάζεται τον άλλον
η αλήθεια. Όταν λες ότι κατέχεις εσύ την αλήθεια µόνος σου και δε χρειάζεσαι τον άλλον, είσαι δογµατικός,
δεν είσαι κριτικός νους. Και δεύτερο, πρέπει να παραδεχτεί κανείς ότι για να πλησιάσει τον άλλον, ένας
µόνος τρόπος υπάρχει: να τον πείσει. Του διαλόγου µέθοδος είναι µόνο η πειθώ. Ούτε η γοητεία, ούτε η απάτη
- η πειθώ. Είπα και πιστεύω στον αληθινό διάλογο. Στο διάλογο δεν πάµε να σώσουµε τις ιδέες µας. Πάµε να
σώσουµε την αλήθεια...
Ε. Π. Παπανούτσος, από τις εφηµερίδες.
Απάντηση
∆εν είναι τυχαίο ότι η σηµασία του διαλόγου τονίστηκε από πολύ παλιά. Με το λόγο και τον αντίλογο, την
ερώτηση και την απάντηση µπορεί να φωτιστεί η αλήθεια από όσο το δυνατόν περισσότερες πλευρές. Η αλήθεια
δεν είναι µονοδιάστατη, και για να τη συλλάβει κανείς, πρέπει κυρίως να σέβεται την αλήθεια του συνοµιλητή
του. Ο δογµατισµός και η έλλειψη κριτικής ικανότητας υπονοµεύουν το διάλογο, επιβάλλουν το απόλυτο και την
αυθαιρεσία, καταστρατηγώντας τη βασική αρχή του διαλόγου που είναι η πειθώ. ∆ε χρειάζεται κανείς να γοη-
τεύει τους άλλους µε εντυπωσιακά κενά λόγια, ούτε να τον εξαπατά µε ψεύδη. Πρέπει να τον πείθει µε την
ορθότητα και την ακρίβεια των επιχειρηµάτων του. Στο διάλογο, άλλωστε, δεν πρέπει να προσπαθούµε να
επιβάλλουµε τις δικές µας απόψεις. Πρέπει κυρίως να αγωνιζόµαστε για την προάσπιση και το σεβασµό της
αλήθειας.
; Να οργανώσετε µια συζήτηση “στρογγυλής τραπέζης” για το διάλογο, µε εισηγήσεις που θα καλύ-
πτουν διάφορες πλευρές του θέµατος όπως:
διάλογος και δηµοκρατία
διάλογος και επιστήµη
διάλογος και τέχνη
διάλογος και εκπαίδευση
διάλογος και διαπροσωπικές σχέσεις (σχολ. βιβλ. σ.116).
Απάντηση
Η συζήτηση “στρογγυλής τραπέζης” µε γενικό θέµα, για παράδειγµα, “ο διάλογος φωτίζει την αλήθεια” µπο-
ρεί να οργανωθεί ως εξής:
Αρχικά ο συντονιστής της απευθυνόµενος στο κοινό, ανακοινώνει το θέµα της συζήτησης και αναφέρεται στο
σκοπό της. Στη συνέχεια παρουσιάζει τα επιµέρους θέµατα που θα αναλύσουν οι εισηγητές.
Θέµατα:
Εισηγητής Α: Θέµα: ∆ιάλογος και δηµοκρατία
Εισηγητής Β: Θέµα: ∆ιάλογος και επιστήµη
Εισηγητής Γ: Θέµα: ∆ιάλογος και τέχνη
Εισηγητής ∆: Θέµα: ∆ιάλογος και εκπαίδευση
Εισηγητής Ε: Θέµα: ∆ιάλογος και διαπροσωπικές σχέσεις.
Ο χρόνος παρουσίασης κάθε εισήγησης είναι συγκεκριµένος (π.χ. 10 λεπτά) και δεν πρέπει να διακόπτεται
από παρεµβολές ή ερωτήσεις.
Όταν παρουσιαστούν όλες οι εισηγήσεις, µπορεί να ακολουθήσει ο διάλογος και να τεθούν ερωτήσεις από την
πλευρά του κοινού. Το πρόγραµµα ολοκληρώνει ο συντονιστής, ο οποίος ευχαριστεί το κοινό και τους εισηγητές,
αφού πρώτα επισηµαίνει τα συµπεράσµατα που προέκυψαν από τη συζήτηση “στρογγυλής τραπέζης”.
Αναλυτικότερα οι εισηγητές θα µπορούσαν να τονίσουν τα ακόλουθα:
Α εισηγητής: ∆ιάλογος και δηµοκρατία είναι έννοιες αλληλένδετες, καθώς αναγκαία προϋπόθεση για την εύρυθ-
µη λειτουργία της είναι ο διάλογος. Αλλά και για την άσκηση ελεύθερου, δηµιουργικού και εποικοδοµητικού
διαλόγου προϋποτίθεται ένα δηµοκρατικό καθεστώς. Εξάλλου η δηµοκρατία, ως πολίτευµα δυναµικό, θεµελιώνε-
ται στην ελευθερία του λόγου, την πολυφωνία και την ελεύθερη διακίνηση των ιδεών. Οι αρχές αυτές προωθούν
ταυτόχρονα και το διάλογο, εφόσον κατ’ αυτόν τον τρόπο φωτίζεται η αλήθεια από πολλές πλευρές και οξύνεται
η κριτική σκέψη των πολιτών.
Β εισηγητής: Η επιστήµη, σπουδαία πνευµατική κατάκτηση του ανθρώπου, είναι εκείνη που τον απάλλαξε από
το σκοταδισµό και την άγνοια. Άλλωστε, η διαρκής αναζήτηση της αλήθειας προϋποθέτει το διάλογο, εφόσον
µέσα από µια σχέση διαλεκτική πλαταίνουν οι ορίζοντες της γνώσης και η επιστήµη ανοίγει νέους δρόµους στην
έρευνα. Ιδιαίτερα στην εποχή µας, ο επιστήµονας είναι δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να πορευθεί µόνος του, χωρίς
τη συνεργασία µε άλλους συναδέλφους του ή χωρίς τη γόνιµη ανταλλαγή ιδεών µε επιστηµονικά ερευνητικά
κέντρα σε όλον τον πλανήτη.
Γ εισηγητής: Κάθε καλλιτέχνης βρίσκεται πάντα σε µια σχέση διαλεκτική τόσο µε το ίδιο το δηµιούργηµά του,
όσο και µε τον κόσµο που τον περιβάλλει. Αντλώντας την έµπνευσή του από τη ζωή όπως εκτυλίσσεται γύρω του,
τη µετουσιώνει σε έργο τέχνης, το οποίο, στη συνέχεια, επηρεάζει τον ψυχικό κόσµο και διαµορφώνει την αισθη-
τική των ανθρώπων. Το καλλιτεχνικό δηµιούργηµα, ταυτόχρονα, αντικατοπτρίζει τον τρόπο ζωής και αποτυπώ-
νει την πορεία του πολιτισµού. Εποµένως η σχέση του διαλόγου µε την τέχνη είναι σχέση αµφίδροµη και
ουσιαστική.
∆ εισηγητής: Το δηµοκρατικό εκπαιδευτικό σύστηµα στηρίζεται στη θεµελιώδη αρχή του διαλόγου, καθώς ανα-
γκαία προϋπόθεση είναι η διαλεκτική σχέση µεταξύ δασκάλου και µαθητή. Βέβαια στη σχέση αυτή όλοι θεω-
ρούνται ισότιµοι. Ο εκπαιδευτικός, από την πλευρά του, προσπαθεί να µεταδώσει στους µαθητές τις γνώσεις και
την εµπειρία του. Οι µαθητές, πάλι, προσφέρουν στους δασκάλους τους τη ζωντάνια, την αισιοδοξία και τη χαρά
της ζωής. Παράλληλα, ο διάλογος είναι βασικό όπλο της εκπαίδευσης, επειδή έτσι δοκιµάζονται διαρκώς οι
εµπειρίες και οι γνώσεις που κατακτήθηκαν από τις παρελθούσες γενιές, ώστε να δηµιουργηθούν οι κατάλληλες
συνθήκες για ουσιαστική µόρφωση όλων των νέων.
Ε εισηγητής: Στις υγιείς διαπροσωπικές σχέσεις ο διάλογος είναι πάντα παρών. Όλα τα ενδιαφερόµενα µέλη
συνδιαλέγονται µεταξύ τους στα πλαίσια του αµοιβαίου σεβασµού µε ελεύθερο και δηµοκρατικό τρόπο. Όλοι
είναι ισότιµοι και καθένας µπορεί να προσφέρει τις δικές του ιδέες σ’ αυτή τη διαλεκτική σχέση. Εξάλλου, κάθε
άνθρωπος έχει ανάγκη τους συνανθρώπους του, επικοινωνεί και συνεννοείται µ’ αυτούς, εκθέτοντας τους προ-
βληµατισµούς και τις απόψεις του. Κατ’ αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνεται η ισορροπία στις σχέσεις και η αλληλο-
κατανόηση.
; Με βάση τα πορίσµατα από τη συζήτηση “στρογγυλής τραπέζης” και το κείµενο του Ε.Παπανούτσου
για το διάλογο, να εκθέσετε προφορικά ή γραπτά τις απόψεις σας για τα παρακάτω θέµατα:
Η σηµασία του διαλόγου για την ατοµική και συλλογική ζωή.
Για να είναι ο διάλογος γόνιµος και εποικοδοµητικός, απαιτούνται εκτός από τις αντικειµενικές - εξωτερι-
κές προϋποθέσεις (ελευθερία λόγου, δηµοκρατικό κλίµα, και γενικά λειτουργία δηµοκρατικών θεσµών)
και ορισµένες υποκειµενικές - ατοµικές προϋποθέσεις (ικανότητες/προσόντα, στάση/ήθος των οµιλητών).
Να προσδιορίσετε µε µεγαλύτερη ακρίβεια τις υποκειµενικές προϋποθέσεις και να δείξετε πώς αυτές
συµβάλλουν στην επιτυχία ενός διαλόγου µε στόχο την αναζήτηση της αλήθειας.
Εκτός από το διάλογο µε έναν άλλο συνοµιλητή, µπορούµε να κάνουµε “διάλογο” µε τον εαυτό µας, µε ένα
έργο τέχνης, ένα βιβλίο. Σε ποιες περιπτώσεις κάνουµε έναν τέτοιο διάλογο και σε τι αποβλέπει; (σχολ.
βιβλ. σ.118).
Απάντηση
Τόσο στην ατοµική όσο και στη συλλογική ζωή ο διάλογος διαδραµατίζει ιδιαίτερα σηµαντικό ρόλο. Είναι
αδύνατο να οικοδοµηθούν ανθρώπινες σχέσεις, όταν απουσιάζει ο διάλογος, το µέσο εκείνο που επιτρέπει σε
όλους να διατυπώνουν ελεύθερα τις απόψεις τους, να επικοινωνούν µε άλλους αλλά και να συνεννοούνται
πραγµατικά. Ο διάλογος, συνεπώς, προωθεί την ποιότητα των διαπροσωπικών σχέσεων τόσο σε ατοµικό όσο
και σε συλλογικό επίπεδο. Αν αναλογιστούµε µάλιστα ότι η προσωπικότητα των πολιτών σε ένα δηµοκρατικό
πολίτευµα αναδεικνύεται µέσα από τη γόνιµη αντιπαράθεση των ιδεών, τότε µπορούµε να συνειδητοποιή-
σουµε τη βαρύνουσα σηµασία του διαλόγου.
Εκτός από τις αντικειµενικές - εξωτερικές προϋποθέσεις (ελευθερία λόγου, λειτουργία δηµοκρατκών θεσµών
κ.λπ.) απαιτούνται και ορισµένες άλλες αρχές που πρέπει να διέπουν το χαρακτήρα κάθε ανθρώπου, ώστε να
είναι δυνατή η άσκηση γόνιµου και εποικοδοµητικού διαλόγου. Αναλυτικότερα οι συνοµιλητές οφείλουν να
επιδεικνύουν πνεύµα αλληλοσεβασµού και να είναι προικισµένοι µε ηθικές αρχές όπως η ειλικρίνεια,η διαλ-
λακτικότητα, η ηπιότητα και η κατανόηση. Έτσι δηµιουργείται το υπόβαθρο ώστε να µη µετατρέπεται ο
διάλογος σε παράλληλους µονόλογους. Αντιθέτως όλα τα συνδιαλεγόµενα πρόσωπα µε ανιδιοτελή και ισότιµο
τρόπο προσπαθούν να καταλήξουν σε ένα κοινά αποδεκτό αποτέλεσµα.
Ταυτόχρονα απαιτούνται και ορισµένα άλλα προσόντα, όπως η κριτική ικανότητα, η πειθώ, καθώς και η
ευρύτητα του πνεύµατος. Ο διάλογος αποκτά ουσιαστικό περιεχόµενο και ενδιαφέρον όταν τα πρόσωπα που
συµµετέχουν σ’ αυτόν διαθέτουν παιδεία, µε την ευρεία έννοια του όρου. Η πειστικότητα και η υπευθυνότητα
στο διάλογο αντιτάσσονται στο ψεύδος και αποκρούουν την αδιαλλαξία και τη µονοµέρεια των αντιλήψεων.
∆ιάλογος δε γίνεται µόνο µε τους συνανθρώπους µας. Συχνά διαλεγόµαστε για τις πράξεις µας, αναρωτιόµα-
στε για τις επιλογές ή τις ιδέες που έχουµε ασπαστεί. Ο διάλογος µε τον εαυτό µας είναι ιδιαίτερα αποτελε-
σµατικός, γιατί συντελεί ώστε να παίρνουµε σωστές αποφάσεις, να µην είµαστε αδιάλλακτοι, µονοµερείς ή
υποκριτές. Βελτιώνει το χαρακτήρα µας, εφόσον µας επιτρέπει να ελέγχουµε τον εαυτό µας, κάνοντας αυτο-
κριτική, να περιορίζουµε τα ελαττώµατα και να αναδεικνύουµε τα προσόντα µας.
Σε άλλες πάλι περιπτώσεις ο άνθρωπος µπορεί να συνδιαλεχθεί µε ένα βιβλίο ή µε ένα έργο τέχνης. Επιδιώ-
κει να αντλήσει διδάγµατα, να ασπαστεί ιδέες ή να αµφισβητήσει µηνύµατα τα οποία προβάλλονται µέσα
από ένα έργο τέχνης. Με την εσωτερική αυτή διαδικασία εµπλουτίζεται ο ψυχικός του κόσµος και διευρύνο-
νται οι πνευµατικοί του ορίζοντες.
; Οργανώστε στην τάξη σας έναν αγώνα επιχειρηµατολογίας. Επιλέξτε ένα θέµα που σας ενδιαφέρει
και για το οποίο υπάρχουν αντικρουόµενες απόψεις. ∆είτε ενδεικτικά τα παρακάτω θέµατα:
Ο θεσµός των µαθητικών κοινοτήτων (δεν) περνάει κρίση.
Οι σχολικοί περίπατοι (δεν) πρέπει να καταργηθούν.
Οι καταλήψεις των σχολείων (δεν) είναι σωστό µέσο διαµαρτυρίας.
Τα µαθήµατα επιλογής (δεν) είναι χρήσιµα.
Χωριστείτε σε οµάδες. Η πρώτη οµάδα συγκεντρώνει επιχειρήµατα υπέρ της θέσης (κατάφαση). Η δεύτερη
οµάδα επιχειρήµατα κατά της θέσης (απόφανση) και µια τρίτη οµάδα και τα υπέρ και τα κατά. Η διαδικα-
σία αυτή δεν ξεπερνάει τα 15΄.
Στη συνέχεια τρεις εκπρόσωποι των δύο πρώτων οµάδων θα εκθέσουν εναλλάξ τα επιχειρήµατά τους ή και
θα ανασκευάσουν τα επιχειρήµατα της αντίπαλης οµάδας (ο κάθε οµιλητής έχει στη διάθεσή του 5΄). Η
τρίτη οµάδα θα αξιολογήσει τα επιχειρήµατα που παρουσιάστηκαν και θα προσπαθήσει να συνθέσει τις
αντιτιθέµενες απόψεις. Με βάση τη σύνθεση αυτή, ο κάθε µαθητής θα αναπτύξει στη συνέχεια γραπτώς το
θέµα (σχολ. βιβλ. σ.118).
Απάντηση
Επιλεγµένο θέµα: Οι καταλήψεις των σχολείων (δεν) είναι σωστό µέσο διαµαρτυρίας.
Επιχειρήµατα υπέρ των καταλήψεων.
1. Η διεκδίκηση δικαιωµάτων είναι αυτονόητη αρχή της δηµοκρατίας. Με τις καταλήψεις των σχολείων οι
µαθητές προσπαθούν να ασκήσουν πίεση στους πολιτικούς ιθύνοντες προκειµένου να προασπίσουν το δικαί-
ωµά τους για καλύτερη παιδεία.
2. Όταν οι µαθητές δεν έχουν άλλη δυνατότητα να ακουστούν και να προκαλέσουν το πραγµατικό ενδιαφέρον
των ιθυνόντων για τη βελτίωση της παρεχόµενης εκπαίδευσης, τότε εκ των πραγµάτων είναι αναγκασµένοι
να καταλήγουν στις καταλήψεις των σχολείων.
3. Οι καταλήψεις των σχολείων, ως µέσο άσκησης πίεσης, είναι ένας από τους δυναµικότερους τρόπους διαµαρ-
τυρίας των µαθητών. Έτσι αυξάνονται οι πιθανότητες να ευαισθητοποιηθούν οι υπεύθυνοι πολιτικοί φορείς
και να σκύψουν µε κατανόηση στα προβλήµατα της νεολαίας.
4. Σε µια εποχή απάθειας και αδιαφορίας µεγάλου ποσοστού των πολιτών για τα προβλήµατα της κοινωνίας οι
νέοι πρέπει να αντιστέκονται σθεναρά και να επιλέγουν δυναµικούς τρόπους διεκδίκησης των δικαιωµάτων
τους. Ένας τέτοιος τρόπος είναι οι καταλήψεις των σχολείων. Έτσι αυξάνονται οι πιθανότητες να αφυπνιστεί
και να ευαισθητοποιηθεί η κοινή γνώµη.
Επιχειρήµατα κατά των καταλήψεων.

1. ∆εν είναι δυνατόν µικρές µειονότητες µαθητών να καταλαµβάνουν σχολικά κτίρια, εµποδίζοντας τους συµµα-
θητές τους να παρακολουθήσουν απρόσκοπτα τα µαθήµατά τους. Όµως η συµµετοχή στην εκπαίδευση και η
απόκτηση µόρφωσης είναι αναφαίρετο δικαίωµα κάθε νέου.
2. Στις περισσότερες των περιπτώσεων είναι γνωστές οι καταστροφές που υφίστανται τα σχολεία κατά τη διάρ-
κεια των καταλήψεων. Αυτό είναι ιδιαίτερα δυσάρεστο, καθώς τα σχολεία δεν είναι κτήµα κανενός. Αντιθέτως
αποτελούν περιουσία ολόκληρου του ελληνικού λαού και κανείς δε δικαιούται να την καταστρέφει.
3. Αυτός ο τρόπος διεκδίκησης δικαιωµάτων σχεδόν ποτέ δε φέρει θετικά αποτελέσµατα. Συνήθως προκαλεί την
οργή της κοινής γνώµης και αναγκάζει τους εκάστοτε πολιτικούς ιθύνοντες να παίρνουν ολοένα και πιο
σκληρά µέτρα για την πάταξη ανάλογων φαινοµένων.
4. Υπάρχουν άλλοι τρόποι διαµαρτυρίας, ηπιότερης µορφής, που δεν αποκλείεται να φέρουν ουσιαστικότερα
αποτελέσµατα. Τέτοιοι είναι η κατάθεση ψηφισµάτων διαµαρτυρίας των µαθητικών κοινοτήτων προς τους
υπεύθυνους φορείς, η οργάνωση πολιτιστικών εκδηλώσεων µε µορφή διαµαρτυρίας, η προσπάθεια να επιτευ-
χθεί διάλογος µεταξύ των εκπροσώπων των µαθητών και των υπεύθυνων εκπροσώπων της πολιτείας.
Λεξιλόγιο
; Να συµπληρώσετε τα κενά µε µια από τις λέξεις: συνέδριο, συνέλευση, συνεδρίαση, συµβούλιο, σύ-
σκεψη, συνδιάσκεψη (σχολ. βιβλ. σ.120).
Απάντηση
συµβούλιο είναι η ..........................

Ιατρικό .......................... σύσκεψη δύο ή περισσοτέρων γιατρών, για να εξετάσουν την κατά-
σταση του αρρώστου.
Συνέλευση
.......................... είναι η συγκέντρωση πολλών προσώπων, για να συσκεφθούν και να αποφασίσουν για
ορισµένα σηµαντικά θέµατα.
συνδιάσκεψη της Γενεύης πήραν µέρος εκπρόσωποι από όλες τις χώρες - µέλη του Ο.Η.Ε.
Στη ..........................
συνέλευση
Η γενική .......................... των µαθητών θα γίνει την Τρίτη 12 Μαΐου, στις 9 π.µ., στην αίθουσα τελετών του
σχολείου.
συνεδρίαση της Βουλής για την αναθεώρηση του Συντάγµατος έγινε θυελλώδης συζήτηση.
Στη ..........................
συνέλευση που έγινε στην Τροιζήνα το 1827 ψήφισε το “Πολιτικό Σύνταγµα της Ελλάδας”
Η Γ Εθνική ..........................
που θεωρείται ένα από τα πιο προοδευτικά πολιτειακά κείµενα της εποχής του.
; Καταγράψτε όσο το δυνατόν περισσότερες σύνθετες λέξεις µε πρώτο ή µε δεύτερο συνθετικό τις
λέξεις γράφω και λόγος, π.χ. γραφοµηχανή / στενογραφώ, λογοκλόπος / παράλογος (σχολ. βιβλ. σ.120).
Απάντηση
καρδιογράφος, γραφολόγος, γραφολογία, λογογράφος, λαογράφος, τυπογράφος, πεζογράφος, λαογραφία, τυ-

πογραφία, πεζογραφία, ζωγράφος (διά - ανά - υπό - επί - κατά - επί - περί - εν) + γράφω ή + γραφή, σκιαγρα-
φώ, χρονογράφος -ία, ηθογράφος -ία.
καρδιολόγος, κοινωνιολόγος, αρχαιολόγος, οικολόγος, παθολόγος, ουρολόγος, κατάλογος, ανάλογος, υπόλο-
γος, επίλογος, διάλογος, έλλογος, παράλογος, πρόλογος, επίλογος, λογοτεχνία, λογογραφία, λογοκρισία, ηθικο-
λόγος, ψυχολόγος, λογοπαίγνιο, λογοθεραπεία, λογοδοσία, λογοκόπος.
; Σχηµατίστε φράσεις µε τις παρακάτω λέξεις, αφού προηγουµένως αποδώσετε µε συντοµία τη σηµα-
σία τους:
λογοκλόπος, υπόλογος, ετυµολογία, ταυτολογία, λογοδοσία, λεπτολόγος, βραχυλογία (σχολ. βιβλ. σ.120).
Απάντηση
Λογοκλόπος: αυτός που ιδοποιείται ξένη πνευµατική ιδιοκτησία µε µέσα αθέµιτα.

Πολλές από τις ιδέες που παρουσίαζε ως αυθεντικές δικές του ήταν αποτέλεσµα λογοκλοπής. Άλλωστε και
παλιότερα είχε κατηγορηθεί ως λογοκλόπος.
Υπόλογος: εκείνος που οφείλει να εξηγηθεί, δίνοντας λόγο για τις πράξεις και τα λεγόµενά του.
Σε καθιστώ υπόλογο για όσα αυθαίρετα υποστηρίζεις.
Ετυµολογία: ο κλάδος της επιστήµης που µελετά την αρχική µορφή και τη σηµασία των λέξεων.
Μπορείς να µας παρουσιάσεις την ετυµολογία της λέξης λογοτεχνία;
Ταυτολογία: η επανάληψη ίδιων νοηµάτων ή εννοιών µε διαφορετικές λέξεις.
Είναι ταυτολογία να µου λες πως µια ξανθιά είναι ξανθοµαλούσα.
Λογοδοσία: ο απολογισµός για τις ενέργειες ή τα λεγόµενα κάποιου ο οποίος είχε αναλάβει στο παρελθόν µια
υπεύθυνη θέση.
Η λογοδοσία, για τις ευθύνες που είχε αναλάβει, δεν κρίθηκε επαρκής.
Λεπτολόγος: εκείνος που µεριµνά και για τις πιο µικρές λεπτοµέρειες των πράξεων και των λεγοµένων του.
Είναι άνθρωπος ιδιαίτερα λεπτολόγος, προσέχει ακόµη και τις µικρότερες λεπτοµέρειες στον τρόπο που ντύνε-
ται.
Βραχυλογία: Ο λόγος που χαρακτηρίζεται από οικονοµία και συντοµία διατύπωσης.
Η βραχυλογία ήταν γνωστή αρετή των Λακώνων.
; Να βρείτε τα ισοδύναµα επίθετα για τους παρακάτω χαρακτηρισµούς, π.χ. λέει µε λίγα λόγια →
λιγόλογος(σχολ. βιβλ. σ.120).
Απάντηση
Μιλάει µε καλό και γλυκό τρόπο: γλυκοµίλητος

Εκφράζεται µε συντοµία και ευστοχία: επιγραµµατικός, βραχύλογος
Κρατάει το µυστικό που του εµπιστεύθηκαν: εχέµυθος

Μιλάει µε θράσος και µε προπέτεια, χωρίς σεβασµό προς τους άλλους: προπέτης, αυθάδης, αγενής
Έχει έτοιµες τις απαντήσεις στις στιχοµυθίες και στα πειράγµατα: ετοιµόλογος
Λέει µεγάλα και κενά λόγια, υπόσχεται πολλά και δεν κάνει τίποτε: δηµαγωγός, δηµοκόπος
Μιλάει µε ευχέρεια και πειστικότητα: ευφραδής
; Προσπαθήστε να ετυµολογήσετε τις παρακάτω λέξεις και να χρησιµοποιήσετε µερικές από αυτές σε
φράσεις: κοινοτοπία, στιχοµυθία, ακριτοµυθία, διαξιφισµός, νύξη, υπαινιγµός, αµετροέπεια, δηµοκο-
πία, αθυρόστοµος, στρεψόδικος, άρρητος, σχοινοτενής (λόγος), άναυδος, λεξιθηρώ, ακροθιγώς, ευ-
φράδεια (σχολ. βιβλ. σ.120).
Απάντηση
Κοινοτοπία: κοινός + τόπος → κοινότοπος → κοινοτοπία

∆εν απέφυγε τις κοινοτοπίες στο λόγο του γεγονός που απέδειξε ότι οι σκέψεις του στερούνται πρωτοτυπίας.
Στιχοµυθία: στίχος + µυθώ (µύθος)
Οι στιχοµυθίες στη θεατρική αυτή παράσταση ήταν σπουδαίες.
Ακριτοµυθία: α- κριτος + µύθος
∆υστυχώς η ακριτοµυθία είναι βασικό ελάττωµά του, αφού συχνά δεν µπορεί να κρατήσει κανένα µυστικό
εξαιτίας της επιπολαιότητάς του.
∆ιαξιφισµός: διά + ξιφίζοµαι (ξίφος)
Οι διαξιφισµοί δεν αποφεύχθηκαν ούτε αυτή τη φορά. Αυτοί οι άνθρωποι, όταν συναντιούνται, σχεδόν πάντα
διαφωνούν και συγκρούονται.
Νύξη: νύσσω (= τρυπώ, κεντώ)
Του µίλησε µόνο µε νύξεις. ∆εν του µίλησε ευθέως για το πρόβληµα.
Υπαινιγµός: υπό + αινίσσοµαι (= µιλώ αινιγµατικά)
∆εν απέφυγε και αυτή τη φορά τους υπαινιγµούς εις βάρος των αντιπάλων του.
Αµετροέπεια: ά-µετρος + έπος (= λόγος)
Η αµετροέπειά του δεν έχει όρια. Φλυαρεί ακατάσχετα χωρίς να έχει αίσθηση του µέτρου.
∆ηµοκοπία: δήµος + κόπος → κόπτω

Συνηθισµένο µειονέκτηµα πολλών πολιτικών στην εποχή µας είναι η δηµοκοπία.
Αθυρόστοµος: α + θύρα + στόµα
∆εν είναι µόνο αγενής είναι και αθυρόστοµος.
Στρεψόδικος: στρέψω (στρέφω) + δίκος (δίκη)
Ο στρεψόδικος δικηγόρος χρησιµοποιεί επιχειρήµατα σοφιστικά µε στόχο να διαστρεβλώσει την αλήθεια και
να στρέψει αλλού το ενδιαφέρον των δικαστών.
Άρρητος: α + ρητός
Έτρεφε άρρητα συναισθήµατα. Ποτέ δεν είχε κοινοποιήσει την αγάπη του στο πρόσωπο αυτό.
Σχοινοτενής: σχοίνος + τενής (→ τείνω)
Ήταν τόσο σχοινοτενείς οι περιγραφές του που µε κούρασαν πραγµατικά.
Άναυδος: α + ν + αυδή (= φωνή)
Άναυδος άκουσε αυτά που ισχυριζόταν.
Λεξιθηρώ: λέξη + θηρώ (= κυνηγώ)
Οι λογοκλόποι συνήθως λεξιθηρούν.
Ακροθιγώς: ακροθιγής → άκρος + θιγής < θέµα → θιγ-
Έθιξε το ζήτηµα ακροθιγώς. ∆εν παρουσίασε αναλυτικά τις απόψεις του.
Ευφράδεια: ευ + φράζω (= µιλώ)
Ήταν γνωστή η ευφράδεια των αρχαίων Ελλήνων ρητόρων
; Να βρείτε επίθετα που χαρακτηρίζουν το λόγο κάποιου ατόµου, π.χ. αναλυτικός λόγος (σχολ. βιβλ.
σ.121).
Απάντηση
Γλαφυρός, ζωντανός, σύντοµος, επιγραµµατικός, σχοινοτενής, διεξοδικός, εµπεριστατωµένος, πλούσιος, φτωχός,

ενδιαφέρων, αδιάφορος, ποιοτικός, πειστικός, ειρωνικός, κριτικός, εγκωµιαστικός, επικριτικός, απλοϊκός, σύντο-
µος, ακριβής, αόριστος, κουραστικός, επίσηµος, ανεπίσηµος, σαγηνευτικός, δηµαγωγικός, εύστοχος, εµπιστευτι-
κός, θρασύς, επιγραµµατικός, παραστατικός.
; Να αποδώσετε µε διαφορετικό τρόπο τη σηµασία των υπογραµµισµένων φράσεων:

Ξεκινήσαµε τη συζήτηση µε την πρόθεση να γεφυρώσουµε το χάσµα, αλλά εν τη ρύµη του λόγου
ανταλλάξαµε πολλές πικρές κουβέντες.
∆εν αποκαλύπτει ποτέ τις πραγµατικές προθέσεις του. Όσες φορές τον προκαλούν να πάρει ανοιχτή θέση
πάνω στο θέµα, αυτός τηρεί πάντα σιγήν ιχθύος.
Θα µπορούσα να πω ακόµα πολλά σε βάρος του, αλλά... Θου, Κύριε, φυλακήν τω στόµατί µου.
Ο δικαστής έκρινε µε αµεροληψία τον κατηγορούµενο, ο οποίος, ειρήσθω εν παρόδω, υπήρξε παιδικός του
φίλος.
Ο περιορισµός των τροχαίων ατυχηµάτων απασχόλησε κατά καιρούς τις κυβερνήσεις των ευρωπαϊκών
κρατών, αλλά για πρώτη φορά έθεσαν το θέµα επί τάπητος στην Ευρωβουλή, όταν ανακηρύχτηκε η
φετινή χρονιά έτος οδικής ασφάλειας.
Ένας σοβαρός άνθρωπος εκτιµάει µε ρεαλισµό την κατάσταση και δεν παρασύρεται από τα φληναφήµα-
τα και τις ποµφόλυγες των ανοήτων και των λογοκόπων (σχολ. βιβλ. σ.121).
Απάντηση
εν τη ρύµη του λόγου: στη ροή του λόγου, στην πορεία της κουβέντας.
τηρεί πάντα σιγήν ιχθύος: αποφεύγει να µιλήσει, σιωπά.
Θου, Κύριε, φυλακήν τω στόµατί µου: φύλαξέ µε Θεέ µου να µη µιλήσω, δε θα µιλήσω.
ειρήσθω εν παρόδω: να πω µε την ευκαιρία, για να πω µε συντοµία.
έθεσαν το θέµα επί τάπητος: έθεσαν το θέµα σοβαρά, έδωσαν βαρύτητα στο θέµα.
φληναφήµατα και τις ποµφόλυγες: τις ανοησίες και τις κενολογίες, τις ασυναρτησίες και τις αερολογίες.

σχετικά µε την εφηβεία
; Στο παρακάτω κείµενο περιγράφονται οι αλλαγές που υφίστανται οι έφηβοι, οι ανάγκες τους, οι επιθυ-
µίες τους, οι προβληµατισµοί τους, τα συναισθήµατά τους, οι αντιδράσεις τους. Με αφόρµηση το
κείµενο αυτό συζητήστε σε οµάδες: Αναγνωρίζετε κάποια ανάλογα δικά σας βιώµατα; Αισθάνεστε ότι
σας εκφράζει η αναλογία µε τον “αστακό”; Ποιο είναι το δικό σας “µουγγρί” (σχολ. βιβλ. σ. 122);
Απάντηση
Τα βιώµατα που περιγράφονται στο κείµενο, λιγότερο ή περισσότερο, αφορούν όλους τους εφήβους. Πράγµατι
στην εφηβεία συντελούνται τέτοιες αλλαγές στο σώµα και στην ψυχολογία των νέων, ώστε οι ίδιοι να έρχονται
αντιµέτωποι για πρώτη φορά µε τελείως διαφορετικά συναισθήµατα. Από τη µια πλευρά η ανασφάλεια και η
έλλειψη αυτοπεποίθησης, από την άλλη η αισιοδοξία και η διάθεση να απελευθερωθούν από τον προστατευτικό
ιστό της οικογένειας, τους κάνουν να τροµάζουν για το άγνωστο µέλλον που ανοίγεται µπροστά τους. Έχασαν
πια τον παλιό εαυτό τους και ταυτόχρονα δεν έχουν κατορθώσει ακόµη να σταθεροποιήσουν τη νέα προσωπικό-
τητά τους. ∆ικαίως λοιπόν, στη φάση αυτή της ζωής, οι νέοι µοιάζουν µε τους αστακούς όταν χάνουν το προστα-
τευτικό εξωτερικό περίβληµά τους και αφοπλίζονται µέχρι να αποκτήσουν το νέο. Στην περίοδο της εφηβείας,
άλλωστε, πολλοί κίνδυνοι καραδοκούν για τους εφήβους σαν ένα “µουγγρί” που απειλεί. ∆εν είναι µόνο οι
εσωτερικοί κίνδυνοι που έχουν σχέση µε την εκρηκτική ψυχολογία τους. Είναι και άλλοι εξωτερικοί, όπως ο
αυταρχισµός των ενηλίκων, καθώς και οι γενικότερες δυσκολίες της ζωής που ταλαιπωρούν τους νέους. Εντού-
τοις όσες αντιξοότητες κι αν υπάρχουν, σύντοµα οι νέοι θα κατορθώσουν να τις καταπολεµήσουν, συγκροτώντας
µια αυτόνοµη και ελεύθερη προσωπικότητα. Αυτό θα γίνει κατορθωτό αφενός µε τις δικές τους προσπάθειες,
αφετέρου µε την κατανόηση και τη συµπαράσταση των δικών τους ανθρώπων.
; Οι παρακάτω µαρτυρίες προέρχονται από συνεντεύξεις µε εφήβους που “µιλούν” για διάφορα θέµα-
τα, που τους απασχολούν, π.χ. για την εφηβεία, για την εµφάνισή τους, για τη σχέση τους µε τους
γονείς τους και γενικότερα µε τους ενηλίκους. Επιλέξτε ένα θέµα που σας ενδιαφέρει και συζητήστε
το σε οµάδες. Μετά, αφού γράψει ο καθένας τη δική του µαρτυρία, η οµάδα θα τις συγκεντρώσει και θα τις
παρουσιάσει στην τάξη. Προσέξτε ότι είναι σκόπιµο σε κάθε περίπτωση να διατηρηθεί στην καταγραφή των
µαρτυριών το προφορικό ύφος του οµιλητή. Όποια οµάδα θέλει µπορεί επιπλέον να πάρει συνέντευξη και από
άλλους συνοµιλήκους, για να καταρτίσει µια συλλογή από µαρτυρίες µε τον τίτλο “Φωνές των εφήβων”. Για
την εργασία αυτή µπορείτε, εξάλλου, να συνεργαστείτε, µέσω του ηλεκτρονικού ταχυδροµείου, και µε άλλα
σχολεία που ενδιαφέρονται να διερευνήσουν το θέµα της εφηβείας.
Αναζητήστε το σχολείο µε το οποίο θα συνεργαστείτε από τη διεύθυνση του Πανελληνίου Σχολικού ∆ικτύου
http://www.sch.gr. (σχολ. βιβλ. σ.126).
Απάντηση
Είναι δύσκολο σήµερα να αντέξει κανείς τον τρόπο που συµπεριφέρονται και σκέπτονται οι µεγάλοι. Οι γονείς
µου, για παράδειγµα, δουλεύουν και οι δύο. Ελάχιστες ώρες µένουν στο σπίτι και όταν συναντιώνται µιλούν
µεταξύ τους για πολύ πεζά καθηµερινά πράγµατα, για δουλειές και χρήµατα. Εγώ προσπαθώ να τους κατανοή-
σω, συχνά όµως επαναστατώ. Ονειρεύοµαι έναν κόσµο τελείως διαφορετικό, έναν κόσµο που όλοι θα συνεννοού-
νται, θα εκφράζουν τα συναισθήµατά τους και δε θα βάζουν µπροστά µόνο την τετράγωνη λογική. ∆εν πρέπει
όµως να µιλούµε µόνο µε το µυαλό. Χρειάζεται να µιλούµε και µε την καρδιά µας, αν θέλουµε να γίνουν οι
σχέσεις µας πιο ζεστές.
; Να συζητήσετε τις απόψεις του ποιητή Χαλίλ Γκιµπράν για τη σχέση των γονέων µε τα παιδιά τους
στο παρακάτω απόσπασµα (σχολ. βιβλ. σ.128):
... Τα παιδιά σου δεν είναι παιδιά σου. Είναι οι γιοι
και οι κόρες της λαχτάρας της ζωής για τη ζωή.
Για τη ζωή τους είσαι το µέσο και όχι η αρχή,
κι ας µένουν κοντά σου, δεν ανήκουν σε εσένα.
Μπορείς να τους δώσεις την αγάπη σου,
όχι όµως και τις ιδέες σου,
γιατί ιδέες έχουν δικές τους.
Μπορείς να δώσεις µια στέγη στο σώµα τους,
όχι όµως και στην ψυχή τους,
γιατί η ψυχή τους κατοικεί στο σπίτι του αύριο,
που εσύ δεν µπορείς να επισκεφτείς
ούτε και στα όνειρά σου...
Χαλίλ Γκιµπράν, Ο προφήτης
Απάντηση
Ο Χαλίλ Γκιµπράν παρουσιάζει στο ποίηµά του αυτό τον κόσµο των νέων, έναν κόσµο που δεν ανήκει σε
κανέναν άλλο παρά στους ίδιους τους εαυτούς τους. Κανείς δε δικαιούται να σκλαβώσει την ψυχή και να κατευ-
θύνει τα όνειρά τους. Οι γονείς το µόνο που µπορούν να προσφέρουν είναι η αγάπη και µια στέγη για το σώµα
τους. Οι ιδέες τους χρειάζεται να παραµείνουν ελεύθερες, γιατί η ψυχή τους “κατοικεί στο σπίτι του αύριο”, ένα
σπίτι που δικαιωµατικά τους ανήκει και οι ενήλικες ποτέ δε θα το επισκεφθούν. Η νεολαία, άλλωστε, είναι αυτή
που ανανεώνει τον κύκλο της ζωής, ανοίγοντας δρόµους για το µέλλον. Όλες οι κοινωνίες επενδύουν σ’ αυτήν
για να προοδεύσουν και να δηµιουργήσουν νέες προοπτικές για έναν κόσµο περισσότερο ανθρώπινο.
; Επιλέξτε µία από τις παρακάτω ασκήσεις:

Γράψτε ένα γράµµα που αρχίζει µε τη φράση: “Αν θέλεις να µε γνωρίσεις πραγµατικά, διάβασε
αυτό το γράµµα”. Το γράµµα σου µπορείς να το απευθύνεις στους γονείς σου, στον/στην καθηγητή/
καθηγήτριά σου ή σε ένα φίλο.
“Καλό µου ηµερολόγιο, κάθε µέρα παρατηρώ τον εαυτό µου να αλλάζει...”. (Συνέχισε). (σχολ. βιβλ. σ.128):
Απάντηση
“Καλό µου ηµερολόγιο, κάθε µέρα παρατηρώ τον εαυτό µου να αλλάζει ...”. Εκεί που µε αισιοδοξία ατενίζω το
µέλλον, έρχονται ξαφνικά µαύρες σκέψεις που µε βασανίζουν και µε φοβίζουν για το άγνωστο αύριο, κάνοντάς
µε να µελαγχολώ. Τα συναισθήµατά µου δεν είναι καθόλου σταθερά. Μεταπίπτουν από τη χαρά στη λύπη, χωρίς
πάντα να υπάρχει ένας ουσιαστικός λόγος. Συχνά µαλώνω µε τους γονείς µου, γιατί δεν αντέχω τα διαρκή πρέπει
τους. “Πρέπει να κάνεις αυτό!”, “Πρέπει να κάνεις το άλλο!”. Και δε φτάνουν αυτά. Οι αλλαγές που βλέπω στο
σώµα µου είναι µεγάλες. Πάει ο παλιός γνώριµος εαυτός µου, πάνε τα παιδικά χαρακτηριστικά µου. Νοµίζω πως
πάχυνα πολύ και δεν ξέρω πώς να σουλουπωθώ. Νοµίζω ότι όλοι µε κοιτούν µε περιέργεια. Έχω απελπιστεί γιατί
κανένας δε µε καταλαβαίνει.
; Συζητήστε σε οµάδες, µε βάση την εµπειρία σας, το θέµα: “Αναζητώντας ένα πρότυπο ή ένα είδωλο
στην περίοδο της εφηβείας”. Προτείνονται ενδεικτικά οι παρακάτω ερωτήσεις για τη διερεύνηση
του θέµατος:
Τι σηµαίνει πρότυπο και τι είδωλο;
Ποιο είναι το δικό µου πρότυπο ή είδωλο;
Με ποια κριτήρια το επέλεξα;
Ποιες επιδράσεις από το πρότυπο ή από το είδωλό µου αναγνωρίζω στη συµπεριφορά µου και γενικότερα
στη στάση µου απέναντι στα πράγµατα;

Η κάθε οµάδα, µε βάση τις απόψεις που ακούστηκαν, θα καταλήξει σε κάποια γενικά συµπεράσµατα σχετικά
µε την τάση των νέων να αναζητούν ένα πρότυπο ή ένα είδωλο και θα τα παρουσιάσει σε προσχεδιασµένο
προφορικό λόγο (σχολ. βιβλ. σ.129).
Απάντηση
Οι έφηβοι αγωνίζονται να διαµορφώσουν την προσωπικότητά τους. Στην προσπάθειά τους αυτή συχνά θαυ-
µάζουν λαµπερά είδωλα, νοµίζοντας ότι αν ταυτιστούν µε την προσωπικότητα των ειδώλων τους θα αναδείξουν
στους άλλους και το δικό τους εαυτό. Ταυτόχρονα, επειδή δεν έχουν ακόµη δοκιµαστεί στη µικρή διάρκεια της
ζωής τους, αποδέχονται πρότυπα συµπεριφοράς µε αβασάνιστο τρόπο, χωρίς την ανάλογη κριτική επεξεργασία.
Όµως δεν πρέπει να αγνοήσουµε και την ανάγκη των νέων να θαυµάζουν προσωπικότητες, οι οποίες τους εµπνέουν
την εκτίµηση και θέλουν να µοιάσουν σ’ αυτές. Τέτοιες προσωπικότητες, πρότυπα ζωής και συµπεριφοράς, είναι
σπουδαίοι καλλιτέχνες, άνθρωποι των γραµµάτων εκπρόσωποι της επιστήµης και της έρευνας, γνωστοί αθλητές.
Οι έφηβοι επιδιώκουν να µοιάσουν στις προσωπικότητες αυτές, οι οποίες τους οδηγούν, εξοπλίζοντάς τους µε
θέληση, δύναµη και αγωνιστικότητα. Από την άλλη πλευρά, τα είδωλα που προβάλλονται, ιδίως µέσα από την
τηλεόραση, επηρεάζουν τη νεολαία όσον αφορά τον τρόπο που συµπεριφέρονται ή που ντύνονται. Αναµφίβολα
οι επιρροές αυτές δεν είναι πάντοτε γόνιµες και εποικοδοµητικές, ειδικά όταν ισοπεδώνουν την προσωπικότητα
των νέων και τους κάνουν να πιστεύουν στην εύκολη επιτυχία και στο εύκολο χρήµα.
; Να γράψεις µια υποθετική συνέντευξη, που θα επιθυµούσες να πάρεις από κάποιο πρόσωπο που θαυ-
µάζεις. Σκέψου: ποιες ερωτήσεις θα του έκανες; ποιες απαντήσεις θα σου έδινε (σχολ. βιβλ. σ.130);
Απάντηση
Μια τέτοια συνέντευξη θα µπορούσε να αφορά για παράδειγµα έναν γνωστό σπουδαίο αθλητή. Οι ερωτήσεις
που θα ήταν δυνατόν να τεθούν θα ήταν σχετικές α) µε το άθληµά του β) µε τον τρόπο που ζει καθηµερινά και
προπονείται γ) γιατί επέλεξε το συγκεκριµένο άθληµα δ) ποιοι έχουν συµπαρασταθεί στην προσπάθειά του και
τον έχουν βοηθήσει ε) ποια είναι γενικά η γνώµη του για τον αθλητισµό στ) ποια είναι γενικότερα η γνώµη του
για τη ζωή και τις ανθρώπινες σχέσεις και ζ) τι συµβουλές θα µπορούσε να δώσει στους νέους.
Οι απαντήσεις θα είναι σχετικές µε τις ερωτήσεις που τέθηκαν. Χρειάζεται να είναι διατυπωµένες µε ακρίβεια
και σαφήνεια, ίσως µε αναλυτικότερο τρόπο, σε σχέση µε τις ερωτήσεις. Τόσο οι ερωτήσεις, όσο και οι απαντή-
σεις χρειάζεται να σέβονται τους κανόνες του προφορικού λόγου. Μπορούν ακόµη να χρησιµοποιηθούν ορισµένα
εξωγλωσσικά ή παραγλωσσικά στοιχεία, προκειµένου να γίνει ζωντανότερη η συνέντευξη.
; Να γράψετε ένα κείµενο µε θέµα: “Το χάσµα των γενεών”. Να προσδιορίσετε τον όρο, να περιγράψε-
τε τις µορφές µε τις οποίες εκδηλώνεται το φαινόµενο, να εντοπίσετε τις αιτίες που το προκαλούν και
να προτείνετε τρόπους για την αντιµετώπισή του (σχολ. βιβλ. σ.130).
Απάντηση
Από τα οµηρικά ακόµη χρόνια ήταν αντικείµενο προβληµατισµού η αντιπαράθεση µεταξύ των νέων και
των ενηλίκων, µια αντιπαράθεση την οποία συχνά αποκαλούµε µε τον όρο “χάσµα των γενεών”. Βέβαια από
την εποχή εκείνη, µέχρι σήµερα, πολλά έχουν αλλάξει. Ωστόσο ο όρος δεν έπαψε να είναι δηλωτικός µιας
στάσης ζωής, η οποία, λιγότερο ή περισσότερο σηµατοδοτεί τον τρόπο που αντιδρούν και σκέπτονται οι έφη-
βοι και οι ενήλικες.
Συγκεκριµένα, το λεγόµενο “χάσµα των γενεών” εκδηλώνεται µε διάφορες µορφές. Άλλοτε είναι ηπιότερο, η
αλληλοκατανόηση και ο αλληλοσεβασµός πρυτανεύουν µεταξύ των γενιών. Άλλοτε, πάλι, παίρνει τη µορφή της
σύγκρουσης και της άγονης αντιπαράθεσης, όταν τα περιθώρια σύγκλισης των ιδεών είναι περιορισµένα.
Οι λόγοι που οδηγούν στη διάσταση των απόψεων έχουν σχέση τόσο µε τη φύση και την ψυχολογία των νέων,
όσο και µε την τάση των ενηλίκων να είναι συντηρητικοί και όχι σπάνια υπερπροστατευτικοί. Άλλωστε η άγονη
προσκόλληση σε στάσεις ζωής του παρελθόντος, από την πλευρά των ενηλίκων, καθώς και η υπεραισιοδοξία για
ένα µέλλον άγνωστο, εκ µέρους των νέων, γίνονται συχνά αιτία παρεξηγήσεων. Εκτός των άλλων οι συγκρούσεις
µεταξύ των γενιών σήµερα επηρεάζονται από τον τρόπο ζωής της εποχής µας, ο οποίος επιβάλλει την αποθέωση
του χρήµατος, την ανασφάλεια και τον ανταγωνισµό. Γενικότερα, λόγοι προσωπικοί, καθώς και κοινωνικοί δια-
µορφώνουν την ποιότητα των σχέσεων µεταξύ των νέων και των ενηλίκων.
Ωστόσο οι γενιές έχουν τη δυνατότητα να βελτιώσουν τις σχέσεις τους. Ο διάλογος, ο αλληλοσεβασµός, η
αλληλοκατανόηση είναι µερικοί τρόποι που θα συµβάλλουν στην ενδυνάµωση του δεσµού µεταξύ των νέων και
των ενηλίκων. Οι µεγαλύτεροι πρέπει να σκύψουν µε αγάπη στους νέους. Εξοπλισµένοι µε υποµονή πρέπει να
προσφέρουν τη βοήθειά τους, ώστε οι έφηβοι να αποκτήσουν ασφάλεια και να γίνουν συγκροτηµένες προσωπι-
κότητες.
; Να συζητήσετε το θέµα: “Ο ελεύθερος χρόνος των νέων και η συµβολή του σχολείου, και της πολιτεί-
ας στην αξιοποίησή του”. Τις προτάσεις στις οποίες θα καταλήξετε να τις υποβάλετε στους αρµό-
διους φορείς (σχολ. βιβλ. σ.130).
Απάντηση
Οι ρυθµοί της ζωής στην εποχή µας, ο έντονος ανταγωνισµός και οι αυξηµένες απαιτήσεις της κοινωνίας από
τους νέους καθιστούν ιδιαίτερα επίµαχο το ζήτηµα της αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου. Πολλοί µάλιστα
υποστηρίζουν ότι οι µαθητές είναι οι πιο σκληρά εργαζόµενοι άνθρωποι, καθώς διαθέτουν καθηµερινά ελάχιστο
χρόνο. Όµως αν ο νέος δεν έχει χρόνο για να ξεκουραστεί, να εκτονωθεί από την πίεση του σχολείου και να
αξιοποιήσει τις δηµιουργικές ικανότητές του, τότε δεν είναι δυνατό να αποδώσει ικανοποιητικά και στο σχολείο.
Καθίσταται λοιπόν επιτακτική η ανάγκη αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου τους. Αυτό µπορεί να επιτευχθεί
µε τη συµπαράσταση των γονέων, των εκπαιδευτικών αλλά και των ίδιων των υπεύθυνων φορέων της πολιτείας.
Συγκεκριµένα χρειάζεται να ενισχυθούν οι δηµιουργικές πρωτοβουλίες και τα εξωσχολικά ενδιαφέρονται των
µαθητών. Πολιτιστικές και αθλητικές εκδηλώσεις προσφέρουν ψυχαγωγία στους νέους, βοηθώντας τους να εκ-
φραστούν, να γίνουν δηµιουργικοί και να αποκτήσουν ευρύτερα ενδιαφέροντα. Η πολιτεία, από την πλευρά της,
έχει καθήκον να ενισχύσει ανάλογες πρωτοβουλίες, ώστε το σχολείο να µην είναι ένας χώρος που κουράζει τους
µαθητές, προσφέροντας σ’ αυτούς αποκλειστικά άπειρες µονότονες γνώσεις. Οι επισκέψεις των µαθητών σε
µουσεία, σε θεατρικές παραστάσεις αλλά και τα εκπαιδευτικά ταξίδια είναι επίσης ενδιαφέροντες τρόποι που
πλαταίνουν τους ορίζοντες των µαθητών. Ο ελεύθερος χρόνος των νέων µπορεί, συνεπώς, να αξιοποιηθεί δη-
µιουργικά µε την ανάληψη πολλών πρωτοβουλιών εκ µέρους όλων εκείνων που πραγµατικά ενδιαφέρονται για
το µέλλον της νέας γενιάς. Με σωστή συνεργασία, προγραµµατισµό και κυρίως αγάπη και κατανόηση για τους
νέους, όλα µπορούν να γίνουν εφικτά.

σχετικά µε την αγάπη και µε τον έρωτα
; Τι είναι αγάπη; Το ερώτηµα αυτό απασχολεί όλους τους νέους. Χωριστείτε σε οµάδες, για να κάνετε
µια άσκηση “καταιγισµού ιδεών”. Κάθε οµάδα θα καταγράψει σε ένα µεγάλο χαρτόνι τις αυθόρµητες
απαντήσεις των µελών της στο παραπάνω ερώτηµα. Ύστερα θα διαβαστούν όλες οι απαντήσεις και
θα ακολουθήσει συζήτηση (σχολ. βιβλ. σ.131).
Απάντηση
Αγάπη είναι κατάθεση ψυχής.
Αγάπη είναι δώρο του θεού.
Αγάπη είναι καλοσύνη και µακροθυµία.
Αυτός που αγαπάει όλα τα ανέχεται, όλα τα υποµένει, όλα τα συγχωρεί.
Αγάπη είναι δύναµη που γκρεµίζει τα τείχη του µίσους.
Αγάπη είναι αίσθηµα που ενώνει τους ανθρώπους.
Αγάπη είναι αίσθηµα δυναµικό που χαρίζει ενεργητικότητα και ζωντάνια.
Αγάπη είναι να δίνεις χωρίς να περιµένεις να πάρεις.
Αγάπη είναι φροντίδα, σεβασµός για τον άλλο, αλληλεγγύη.
Αγάπη είναι κατανόηση και συµπαράσταση στα βάσανα του άλλου.
Αγάπη είναι ζωή.
Αγάπη είναι χάρισµα που καθρεφτίζει το µεγαλείο του ανθρώπου.
; ∆ιαβάστε τώρα το παρακάτω απόσπασµα από την Επιστολή του Αποστόλου Παύλου προς τους Κο-
ρινθίους και συζητήστε: Ποια είναι η σηµασία της αγάπης για τον άνθρωπο; Ποια είναι τα γωρίσµατα
της αγάπης (σχολ. βιβλ. σ.131);
Απάντηση
Χωρίς την αγάπη ο άνθρωπος δεν µπορεί να ζήσει. Γίνεται σκληρός, εγωκεντρικός και απάνθρωπος, δεν κατανο-
εί τους συνανθρώπους του και δε συµπαραστέκεται στον πόνο του άλλου. Τα λόγια εκείνων που δεν αγαπούν
είναι σαν τους αλαλαγµούς των κυµβάλων. Εντυπωσιάζουν αλλά δεν προσφέρουν τίποτε σε κανέναν. Όσο κι αν
ένας άνθρωπος κατέχει τη δύναµη της γνώσης, που µπορεί να µετακινήσει ακόµη και βουνά, αν δεν έχει µέσα
του αγάπη, τότε σε τίποτε δεν ωφελεί.
Αντίθετα αυτός που αγαπά δείχνει το µεγαλείο της ψυχής του. Είναι µακρόθυµος και καλοσυνάτος, δεν έχει
µέσα του ζήλεια και φθόνο, δεν είναι υπερόπτης και ευερέθιστος. Έχει ευπρέπεια και πλούσια συναισθήµατα,
ώστε να συγχωρεί το κακό που του έχουν κάνει. Αυτός που αγαπά “όλα τα ανέχεται, σε όλα εµπιστεύεται, για όλα
ελπίζει, όλα τα υποµένει” όπως χαρακτηριστικά λέει και ο Απόστολος Παύλος.
; Τα παρακάτω αποσπάσµατα προέρχονται από το βιβλίο του γνωστού ψυχολόγου Έριχ Φροµ “Η τέχνη
της αγάπης”. Πώς αντιλαµβάνεστε την άποψη του Φροµ ότι “η ώριµη αγάπη είναι ένωση, µε τον όρο
ότι ο άνθρωπος διατηρεί ταυτόχρονα την ακεραιότητά του”; Βρίσκετε κοινά ανάµεσα στα γνωρίσµα-
τα της αγάπης, όπως τα περιγράφει ο Παύλος, και στα βασικά στοιχεία της αγάπης που προτείνει ο Φροµ
(σχολ. βιβλ. σ.131);
Απάντηση
Η αγάπη, αν και είναι το συναίσθηµα εκείνο που ενώνει της ψυχές των ανθρώπων, δε σηµαίνει ότι καταστρατη-
γεί την ατοµικότητα. Επειδή η αγάπη είναι δύναµη ψυχής µε ενεργητικό χαρακτήρα, καθιστά τον άνθρωπο
πλουσιότερο σε συναίσθηµα και γνώση. Κατ’ αυτόν τον τρόπο η προσωπικότητα προικίζεται µε αρετές που την
µεταβάλλουν σε µοναδική και ανεπανάληπτη. Άλλωστε η αγάπη δεν είναι αίσθηµα κτητικό, δίνει χωρίς να
περιµένει απολαβές. Γι’ αυτό ο άνθρωπος δεν ισοπεδώνεται.
Οι απόψεις του Φροµ έχουν πολλά κοινά σηµεία µε αυτές του Αποστόλου Παύλου. Τόσο ο ένας, όσο και ο άλλος
αναγνωρίζουν το µεγαλείο του συναισθήµατος της αγάπης. Τονίζουν ότι αυτή γκρεµίζει τα τείχη που χωρίζουν
τους ανθρώπους. Είναι αντίθετη στην αποµόνωση και στον εγωκεντρισµό και, παρότι είναι συναίσθηµα προ-
σφοράς προς τους άλλους, ποτέ δεν υποβιβάζει την ελευθερία και την αυτονοµία της προσωπικότητας.
; Ξαναδιαβάστε αυτά που γράψατε στην άσκηση του “καταιγισµού ιδεών”. ∆ιατηρείτε τις απόψεις που
εκφράσατε στην αρχή ή, µετά από τη συζήτηση που έγινε µε βάση τα παραπάνω κείµενα, θέλετε να
αναιρέσετε κάποιες από αυτές ή να τις τροποποιήσετε (σχολ. βιβλ. σ.132);
Απάντηση
Οι θέσεις που παρουσιάστηκαν στη συγκεκριµένη άσκηση είναι διαχρονικές και δύσκολα µπορούν να αναθεω-
ρηθούν. ∆οκιµάστηκαν και δοκιµάζονται µέσα από την ίδια τη ζωή. Εποµένως δε χρειάζεται να τροποποιηθούν.
; Ας διερευνήσουµε τώρα µια από τις µορφές της αγάπης, την ερωτική. Το παρακάτω κείµενο έχει
συντεθεί µε βάση τις απαντήσεις µαθητών της Α΄ λυκείου που συµπλήρωσαν τη φράση: “ερωτεύοµαι
σηµαίνει...”. Ποια απάντηση από αυτές σας εκφράζει; Ποια άλλη απάντηση θα προτείνατε (σχολ.
βιβλ. σ.132);
Απάντηση
Απάντηση που µε εκφράζει: “Ερωτεύοµαι σηµαίνει: Αγαπώ όλους τους ανθρώπους”. Η θέση αυτή µε εκφράζει
περισσότερο γιατί συµπεριλαµβάνει ολόκληρο το µεγαλείο και το εύρος της ερωτικής αγάπης. Επεκτείνεται στα
αισθήµατα που τρέφουµε όχι µόνο για το σύντροφο ή τη σύντροφό µας, αλλά και για όλους τους ανθρώπους γύρω µας.
Άλλες απόψεις:
Ερωτεύοµαι σηµαίνει: Μοιράζοµαι τη ζωή µου µε κάποιο άλλο -κάποια άλλη- και προσφέρω ό,τι καλύτερο έχω.
Ερωτεύοµαι σηµαίνει: ∆ε λογαριάζω τίποτε, δε φοβάµαι, δε µισώ, ξέρω µόνο να δίνω.
Ερωτεύοµαι σηµαίνει: ∆ηµιουργώ, αισθάνοµαι, φαντάζοµαι.
; ∆ιαβάστε τώρα και τα παρακάτω αποσπάσµατα από την αρχαία ελληνική ποίηση και συζητήστε
σχετικά µε τα γνωρίσµατα της ερωτικής αγάπης (σχολ. βιβλ. σ.133).
Απάντηση
Τα αποσπάσµατα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή και το ποίηµα της Σαπφούς παρουσιάζουν µε τρόπο γλαφυρό
τα γνωρίσµατα της ερωτικής αγάπης. Ο έρωτας είναι ανίκητος, κατακτά όλους τους ανθρώπους και µπαίνει στις
καρδιές τους. Κανένας δεν µπορεί να του αντισταθεί. Οι χαρές αλλά και οι λύπες είναι µεγάλες. Ο καηµός του
έρωτα πληγώνει τις καρδιές και µοιράζει βάσανα στους ανθρώπους.
; Εργαστείτε σε οµάδες και συγκεντρώστε τραγούδια που µιλούν για τον έρωτα ή την αγάπη (σχολ.
βιβλ. σ.134).
Απάντηση
∆ηµοτικά τραγούδια της αγάπης, “Εκλογαί”* Ν. Πολίτη
Ούτε σ’ εγέννα η µάννα σου, ο ήλιος εκατέβη
και σού δωκε την οµορφιά και πάλι µετανέβη
* ∆ιατηρήθηκε η ορθογραφία του βιβλίου.

Ποιος ήλιος λαµπερώτατος σού ’δωκε την ανθάδα,

και ποια µηλιά, γλυκοµηλιά, τη ροδοκοκκινάδα;
Σαν τι το θέλει η µάννα σου τη νύχτα το λυχνάρι,
απόχει µεσ’ ’ς στο σπίτι της τ’ Αυγούστου το φεγγάρι.
Τι να σου πω; τι να µου πεις; Εσύ καλά γνωρίζεις,
και την ψυχή µ’ και την καρδιά µ’ εσύ µε την ορίζεις.
Αν µ’ αγαπάς κ’ είν’ όνειρο, ποτέ να µην ξυπνήσω,
γιατί µε την αγάπη σου ποθώ να ξεψυχήσω.
Χωρίς αέρα το πουλί, χωρίς νερό το ψάρι,
Χωρίς αγάπη δε βαστούν κόρη και παλληκάρι
Εις Φραγκίσκα Φραίζερ “Άπαντα” ∆. Σολωµού, (απόσπασµα)

“Κι ’αν για τα πόδια σου, Καλή, κι αν για την κεφαλή σου,
κρίνους ο λίθος έβγανε, χρυσό στεφάν’ ο ήλιος,
δώρο δεν έχουνε για Σέ και για το µέσα πλούτος.
Όµορφος κόσµος ηθικός, αγγελικά πλασµένος!”.
; Συνθέστε, αν θέλετε, ένα δικό σας ποίηµα ή ένα τραγούδι για τον έρωτα ή την αγάπη (σχολ. βιβλ.
σ.134).
Απάντηση
.... Απόσπασµα από τον “Ύµνο στη Μαρία Νεφέλη”
“Μαρία Νεφέλη” Οδυσσέα Ελύτη
Είσαι ωραία σαν φυσικό φαινόµενο
σ’ ό,τι µέσα σου οδηγεί στο χέλι και στον αγριόγατο.
είσαι η νεροποντή µέσα στις πολυκατοικίες.
η θεόπεµπτη διακοπή του ρεύµατος.
[...]
είσαι ωραία σαν απελπισία
σαν τη ζωγραφική που απεχθάνονται οι αστοί.
; Εργαστείτε σε οµάδες, για να διερευνήσετε µιαν άλλη µορφή αγάπης, π.χ. την αδελφική αγάπη, τη
φιλική, τη µητρική, την αγάπη προς το Θεό, την αγάπη προς τον εαυτό µας. Σκεφτείτε και συζητήστε,
µε βάση την εµπειρία σας, ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της. Παρουσιάστε τα συµπερά-
σµατά σας σε προσχεδιασµένο προφορικό λόγο (σχολ. βιβλ. σ.134).
Απάντηση
Αγαπητοί µαθητές,
Ο άνθρωπος που ζει µόνος, αποκοµµένος από φίλους και δικούς του ανθρώπους, είναι δυστυχισµένος. Όλοι
γνωρίζουµε πως η φιλία είναι ένα αίσθηµα ξεχωριστό και ζωογόνο. Είναι δύσκολο λοιπόν να ζήσει κανείς, αν
στερηθεί τους φίλους του, αν δεν έχει κάποιους δικούς του ανθρώπους να για να εκφράσει τις χαρές και τις λύπες,
τις αγωνίες και τα όνειρά του. Βέβαια η φιλική αγάπη προϋποθέτει πολλές αρετές, όπως η αφοσίωση, ειλικρίνει-
α, αλληλοκατανόηση και αλληλοσεβασµό. Η αγάπη αυτή, ωστόσο, δεν είναι κτητική, ούτε εκρηκτική όπως ο
έρωτας. Περισσότερο ήπια και σταθερή, χωρίς το ερωτικό χτυποκάρδι, δεν εξιδανικεύει τα πρόσωπα και δεν
τυφλώνει τους ανθρώπους. Γι’ αυτό µπορεί να κρατήσει για πάντα, γεγονός που επιβεβαιώνουν πολλά παραδείγ-
µατα φίλων, οι οποίοι διατήρησαν τους φιλικούς τους δεσµούς για πολλά χρόνια.
Στην εποχή µας µάλιστα, που είναι διάχυτο το κλίµα του ανταγωνισµού, ο ατοµισµός και η αποµόνωση, η
ανάγκη για τη στήριξη και την αγάπη των φίλων µας καθίσταται ιδιαίτερα επιτακτική. Ας καταπολεµήσουµε
λοιπόν τους φόβους µέσα µας, ας γίνουµε πιο γενναιόδωροι προς τους συνανθρώπους µας, ας προσφέρουµε τη
φιλία µας σ’ αυτούς, γιατί έτσι κι εµείς θα γίνουµε πολύ καλύτεροι.
; Εργαστείτε ατοµικά ή οµαδικά. Σκεφτείτε ποιοι άνθρωποι από το περιβάλλον σας (οικογενειακό, σχο-
λικό, εξωσχολικό) έχουν ανάγκη από ένα µήνυµα αγάπης και γράψτε τους ένα γράµµα ή εκδηλώστε
ενεργά το ενδιαφέρον σας µε την κατάλληλη πράξη αγάπης (σχολ. βιβλ. σ.134).
Απάντηση
Μήνυµα αγάπης σε έναν παλιό φίλο που χώρισαν οι δρόµοι µας.
Αγαπηµένε µου φίλε.
Τούτες τις Άγιες µέρες που έρχονται σε σκέφτοµαι συχνά και αποφάσισα να σου στείλω αυτό το γράµµα. Αν και
οι δρόµοι µας χώρισαν, χωρίς κανείς από τους δυο µας να φταίει -απλά έτσι ήταν οι συνθήκες- εγώ συχνά
θυµάµαι τις βραδιές που περνούσαµε µαζί στον κήπο του σπιτιού σου, µιλώντας για τα προβλήµατα και τα
όνειρά µας. Τι να σου πω φίλε µου! Σήµερα είναι πολύ δύσκολο να συνεννοηθείς µε τους ανθρώπους γύρω σου,
όπως συνεννοούµασταν εµείς. Πόσο εύκολα γελούσαµε µε απλά ασήµαντα πράγµατα, τι χαρά παίρναµε από
µικρές λεπτοµέρειες που ξέραµε να εκτιµήσουµε και οι δυο µε τον ίδιο τρόπο. Θυµάσαι το βιβλίο εκείνο του
Εξυµπερί που διαβάζαµε µαζί; Βέβαια τότε ήµασταν ακόµη σχεδόν παιδιά και οι καρδιές µας ήταν ανοιχτές στα
όνειρα για τη ζωή. ∆εν είχαµε αισθήµατα φθόνου και αντιζηλίας, ήµασταν ειλικρινείς ο ένας απέναντι στον
άλλο. Τώρα, δυστυχώς, οι καταστάσεις έχουν αλλάξει πολύ. Και εµείς πια µεγαλώσαµε αρκετά. Όµως εγώ δε σε
ξέχασα. Με µεγάλη µου χαρά θα περίµενα ένα δικό σου γράµµα. Εύχοµαι να κατορθώσουµε να συναντηθούµε
γρήγορα.
Με τα θερµότερα
φιλικά αισθήµατά µου.
Èåìáôéêïß Êýêëïé
Κείµενα
H αξία του διαλόγου
Η νόθη και η γνήσια ψυχαγωγία

(Å. Ð. Ðáðáíïýôóïò, “Ôï äßêáéï ôçò ðõãìÞò)
Με όλο που ο διάλογος είναι στον άνθρωπο µια φυσική ανάγκη, της ίδιας ζωτικής σηµασίας για
το πνεύµα όπως η αναπνοή για το σώµα, υπάρχουν περιπτώσεις όπου η σύνεση επιβάλλει την
οριστική διακοπή, το τέλος του. Τότε αισθανόµαστε ότι έχουµε φτάσει στο απροχώρηστο και πρέπει
αµέσως ν’ αλλάξοµε θέµα ή να αναζητήσοµε άλλο συνοµιλητή. Γιατί; - Ολοφάνερα γιατί καταλα-
βαίνοµε ότι ο τρόπος να συνεννοηθούµε, να συναντηθούµε µε τον αντιλέγοντα δεν υπάρχει, και εάν
συνεχίσοµε την αντιδικία, ο διάλογός µας θα µετατραπεί σε διένεξη µε απρόβλεπτες συνέπειες.
Το φαινόµενο αξίζει µεγαλύτερη διερεύνηση.
Το “διαλέγεσθαι” (κατά µιαν ωραία ανακάλυψη κορυφαίων σοφών της ελληνικής αρχαιότητας)
είναι αρχή του σύµπαντος, θεµελιωµένη στη σύσταση του κόσµου, και ταυτόχρονα νόµος του πνεύ-
µατος που καθρεφτίζει τη δοµή του. Στη Φύση τα εναντία: το πλήρες και το κενό, η κίνηση και η
ακινησία, το φως και το σκοτάδι κ.ο.κ. αναζητούνται και έλκονται αµοιβαία για να σµίξουν, και
πάλι να διαχωριστούν και να συγκρουστούν. Αυτός ο δυναµικός διχασµός που τείνει προς τη συναί-
ρεση και όταν τη φτάσει την εγκαταλείπει για να συνεχιστεί η δηµιουργική διαµάχη, είναι και της
δοµής του πνεύµατος εικόνα. Όταν ψηλαφούµε την επιφάνεια ενός ζητήµατος ή όταν προσπαθούµε
να εισχωρήσοµε στο βάθος του, “κουβεντιάζοµε” µε τον εαυτό µας αναλύοντας ένα-ένα τα ευρήµα-
τά µας, και πότε στεκόµαστε σε µιαν ερµηνεία, πότε την αποσύροµε για να την αντικαταστήσοµε
µε µιαν άλλη πιθανότερη, πληρέστερη, ισχυρότερη. Αν µάλιστα η “κουβέντα” µας γίνεται µ’ έναν
οµότεχνο που έχει τα ίδια µε µας διαφέροντα και την ίδια επιµονή να φτάσει στην άκρη του θέµα-
τος, ο διάλογος µαζί του είναι ανεκτίµητος. ανοίγει περισσότερο και φωτίζει το δρόµο της έρευνας
και επισηµαίνοντας τις δυσχέρειες µάς οδηγεί ταχύτερα και ασφαλέστερα στη ζητούµενη λύση,
όπου µόνοι µας θα φτάναµε πολύ αργά ή δεν θα φτάναµε ποτέ.
Έτσι µεθοδεύεται στις επιστήµες η προσπέλαση της αλήθειας: µε τον πολλαπλασιασµό και την
ανάφλεξη των αποριών, µε τη διαρκή ανανέωση του προβλήµατος. Αν καλοεξετάσοµε τα πράγµα-
τα, θα βεβαιωθούµε ότι για το εν εγρήγορσει πνεύµα δεν υπάρχουν λύσεις ανέκκλητες1, τελικές,
1. ανέκκλητος: που δεν µπορεί να ανακληθεί, τελικός

παρά µόνο προσωρινές αναπαύσεις, µικρά διαλείµµατα σε µια πορεία που προχωρεί όχι ίσια και
οµαλά, αλλά περίπλοκα και ανώµαλα, µε “θέσεις” και “αντιθέσεις”, “καταφάσεις” και “αρνήσεις”,
“παραδοχές” και “απορρίψεις” - προς ένα ιδεατό τέρµα, αποµακρυσµένο όσο το πλησιάζοµε, σαν
τις ψευδαισθητικές παραστάσεις των οδοιπόρων της ερήµου. Λογικά µόνο η κίνηση αυτή η αδιά-
κοπη, από το “έτερον” προς το “αυτό”, και πάλι από το “αυτό” προς τον “έτερον” είναι παραγωγική.
Με αντίλογο ο νους προωθείται προς νέα ευρήµατα, ή διασκελίζοντας τα εµπόδια που του αντιστέ-
κονται, ή διευρύνοντας τις έννοιές του για να συµπεριλάβει τα στοιχεία που έχουν µείνει έξω από
την περίµετρο των σχηµατισµών του. Αλλά και ψυχολογικά τίποτα δεν ενεργεί διεγερτικά και δεν
τροφοδοτεί τη σκέψη όσο η διαφωνία. Όταν ο άλλος δεν προβάλλει διαλεκτικά αντίσταση στη
γνώµη που διατυπώνοµε και εύκολα συµφωνεί µαζί µας, δεν κερδίζοµε τίποτα απεναντίας χάνοµε,
γιατί και αν ακόµη βρισκόµαστε στο σωστό δρόµο, βλέποµε µόνο τη γραµµή που έχοµε χαράξει και
δεν παρατηρούµε ούτε δεξιά ούτε αριστερά οπότε το θήραµα - η “αλήθεια” µπορεί να κρύβεται
κάπου εκεί και µεις ανύποπτοι το προσπερνούµε. Αντίθετα, η αντίρρηση, όταν βρίσκει το στόχο,
είναι (έστω και αν προσποιούµαστε ότι δεν της δίνοµε σηµασία) κεντρί “διαρκείας”, που δεν µας
αφήνει να ησυχάσοµε στα αποκτηµένα, αλλά µας παρακινεί να τα συµπληρώσοµε και να τα διευ-
κρινίσοµε, ή να τα τροποποιήσοµε και να τα στερεώσοµε -ακόµη και να τα εγκαταλείψοµε, για να
απαλλαγεί το πνεύµα µας από τις ιδιοκατασκεύαστες δεσµεύσεις του και έτσι να κινηθεί ελεύθερα
προς ευτυχέστερες λύσεις.
Οι ωφέλειες λοιπόν του διαλόγου (του γνήσιου διαλόγου που αναπτύσσεται κοχλιωτά µε τον
προωθητικό ανταγωνισµό θέσης και αντίθεσης) είναι πολλαπλές και αναµφισβήτητες. Και όµως,
είπαµε, υπάρχουν περιπτώσεις όπου είναι άχρηστος και επιζήµιος. Ποιες;
Πρώτα, η δυσάρεστη κατάσταση που δηµιουργείται όταν αυτός που αντιλέγει δεν βρίσκεται στο
ίδιο πνευµατικό επίπεδο µε µας και (παρά την προσπάθεια ίσως που κάνει να παρακολουθήσει το
λογικό ξετύλιγµα των σκέψεων) δεν κατορθώνει να συλλάβει και να εκτιµήσει σωστά το νόηµα των
επιχειρηµάτων µας, όχι από κακή πρόθεση αλλά από άγνοια ή αγροικιά2. Εκθέτοµε λ.χ. µια θεωρία
της Οικονοµικής επιστήµης ότι ο “φρόνιµος” πληθωρισµός, που θερµαίνει µε πιστώσεις την παρα-
γωγή αλλά δεν χάνει τον έλεγχο των τιµών, είναι ορθή νοµισµατική πολιτική. Και διατυπώνοµε τις
θεωρητικές επιφυλάξεις ή τις ανησυχίες µας από την πρακτική εφαρµογή του συστήµατος τούτου
στον δικό µας οικονοµικοπολιτικό χώρο. Αίφνης αντιλέγει ένας συνδαιτηµόνας και η συζήτηση
αρχίζει σε τόνο ζωηρό. ∆ίχως όµως και να προχωρεί, επειδή ο άλλος δεν έχει τον απαιτούµενο
πνευµατικό οπλισµό να την κάνει, µε τις αντιρρήσεις του, παραγωγική ή και απλώς διαφωτιστική.
2. αγροικιά: έλλειψη καλλιέργειας, µόρφωσης
Γίνεται τότε φανερό ότι ο διάλογος είναι ανώφελος, και εάν δεν έχοµε άλλους λόγους να τον συνε-
χίσοµε (από αβρότητα π.χ. ή από διάθεση σκωπτική -για να “παίξοµε” δηλαδή µε τον αντίδικο
όπως η γάτα µε το ποντίκι) το καλύτερο που έχοµε να κάνοµε είναι να τον σταµατήσοµε.
∆εύτερη θα αναφέρω την περίπτωση όπου, ύστερ’ από τους πρώτους κιόλα διαξιφισµούς µε τον
αντιφρονούντα, ανακαλύπτουµε ότι, εξαιτίας της διαφορετικής αγωγής και ασύµπτωτων µας έξεων,
µε τις ίδιες λέξεις ο καθένας µας εννοεί άλλα πράγµατα, και έτσι γεννιέται µοιραία, αναπότρεπτα η
αµοιβαία παρεξήγηση των λεγοµένων µας. Προϋπόθεση του διαλόγου είναι η κοινή γλώσσα. χωρίς
αυτήν το κάθε πρόσωπο µονολογεί - ακούει, αλλά δεν καταλαβαίνει το άλλο. ∆εν φτάνει όµως να
µιλούµε και οι δύο ελληνικά ή αγγλικά, για να συνεννοηθούµε απάνω σε ένα θέµα που απαιτεί
σοβαρήν αντιµετώπιση. Πρέπει, µέσα στη γλώσσα που µιλούµε, να έχοµε παραδεχτεί και να µετα-
χειριζόµαστε σταθερά την ίδια “συµβολική”, να δίνοµε δηλαδή στις λέξεις -έννοιες το ίδιο περιεχό-
µενο και να τις συντάσσοµε γραµµατικά- λογικά σύµφωνα µε τους ίδιους µαταιοπονούµε, εάν επι-
µένοµε µε τη συζήτηση να ανακαλύψοµε πού συµφωνούµε και πού διαφωνούµε. Εάν λ.χ. είµαστε
και οι δύο επιστήµονες και πρόκειται, ιδιωτικό ή δηµόσιο διάλογο, να ξεκαθαρίσοµε τις ιδέες µας
απάνω σ’ ένα επίµαχο θέµα, όπως είναι η έννοια της φυσικής νοµοτέλειας έπειτα από τη θεωρία
των Κβάντα, πρέπει να έχοµε και οι δύο εκπαιδευτεί στην ορολογία και στους φανταστικούς κανό-
νες της σύγχρονης Φυσικής και όταν στη συζήτησή µας µεταχειριζόµαστε τα καθιερωµένα στο
“Λεξικό” και στη “Γραµµατική” της σύµβολα, να εννοούµε και να εκφράζοµε πάντοτε τις ίδιες και
οι δύο µας σκέψεις. Εάν κατά την ανάπτυξη των απόψεών, αν ανακαλύψοµε (και αυτό δεν συµβαί-
νει τόσο σπάνια όσο νοµίζοµε) ότι στου καθενός τη “γλώσσα” οι λέξεις: συνεχές και ασυνέχεια,
χρόνος και κίνηση, νόµος και στατιστικός λογισµός, απροσδιοριστία και συµπληρωµατικότητα κ.ο.κ.
ούτε το ίδιο πράγµα σηµαίνουν ούτε συντάσσονται κατά τον ίδιο λογικό κώδικα, εποµένως τρόπος
να συνεννοηθούµε δεν υπάρχει, πρέπει να διακόψοµε το γρηγορώτερο το διάλογο. διαφορετικά θα
πέσοµε σε πλήρη σύγχυση.
Θα εκθέσω και µια τρίτη ακόµη περίπτωση (περιορίζοµαι στις σπουδαιότερες) που είναι η πιο
συνηθισµένη στην καθηµερινή ζωή. Σ’ αυτήν ο διάλογος αρρωσταίνει από αλλεπάλληλες παρεµβο-
λές στοιχείων όχι απλώς ξένων, αλλά αυτόχρηµα3 εχθρικών προς την οµαλή λειτουργία της διάνοι-
ας, µε αποτέλεσµα να χάσει κάθε ίχνος γονιµότητας, ν’ αρχίσει να περιστρέφεται χωρίς διέξοδο
γύρω από το ίδιο σηµείο, και, όπως η βίδα που άνοιξε πολύ µεγάλη τρύπα δεν πιάνει πια αχρηστεύ-
εται, ή όπως ο τροχός που στριφογυρίζει στην ίδια θέση δεν προχωρεί αλλά ανάβει και φθείρεται,
έτσι κι’ αυτός αποσυντίθεται σε αυτοεπαναλαµβανόµενους µονολόγους που µετατρέπουν τη συζή-
3. αυτόχρηµα: πράγµατι, ακριβώς
τηση σε ανιαρή λογοκοπία και σε διαµάχη λογικής αυτοκαταστροφής ... Τα νοσογόνα στοιχεία
είναι εδώ οι προλήψεις και τα πάθη που τρέφονται από µίση και συµφέροντα και γεννούν (µαζί µε
τις άλλες, τις αγιάτρευτες συχνά κοινωνικές πληγές) το πείσµα και τη µισαλλαδοξία, τη µικρόνοια
και το φανατισµό.
Πού και πώς δρουν υπονοµεύοντας την πνευµατική υγεία του ανθρώπου αυτά τα ψυχικά βακτηρί-
δια, το ξέροµε από τις διενέξεις µας απάνω σε “φλέγοντα” θέµατα της πολιτικής, ακόµα και της
θρησκευτικής ζωής. Στους χρόνους µας (όπου θριαµβεύει η σοφιστεία και η υποκρισία) αποκαλού-
µε αυτή την κονταροµαχία (που δυστυχώς δεν είναι µόνο θεαµατική) “µάχη των ιδεολογιών”. Και
πολλοί τη βρίσκουν φυσική και αναπόφευκτη, αφού κοντά στις άλλες υπάρχει και µια “αλήθεια
προοπτικής” που διαφέρει από κλίµα σε κλίµα, εποχή σε εποχή, τάξη σε τάξη, σύστηµα σε σύστη-
µα, ιδιοσυγκρασία σε ιδιοσυγκρασία κ.ο.κ. Σε τέτοιες περιπτώσεις έχοµε -λέγουν- ασύµπτωτες οπτι-
κές γωνίες και δεν είναι δυνατόν να γίνει ζύγισµα σωστό, γιατί λείπουν τα κοινά σταθµά, όπως λ.χ.
συµβαίνει όταν εµένα µου αρέσει το πορτοκάλι και σε σας αρέσει το µήλο, εγώ προτιµώ ένα σοβαρό
µυθιστόρηµα από ένα διασκεδαστικό φιλµ, ενώ εσείς βάζετε πιο ψηλά τον κινηµατογράφο από τη
λογοτεχνία κτλ. Αλλά εδώ δεν µιλούµε για διαφορές γούστου ή έξεων που ανάµεσα σε ανθρώπους
καλής ανατροφής λύνονται συνήθως ειρηνικά, µε την αµοιβαία αναγνώριση και ανοχή των προσω-
πικών παραλλαγών, αλλά για µια βαριάν αρρώστια του διαλόγου ως µέσου πρόσφορου και αποτελε-
σµατικού στην πρόοδο της γνώσης, αρρώστια που παρουσιάζει πολύ “θορυβώδη συµπτώµατα”,
καθώς συνηθίζουν να τα ονοµάζουν οι γιατροί. Στην περίπτωση αυτή ο λόγος χάνει τον έλεγχο των
πράξεών του, µαίνεται, δεν είναι σε θέση να κάνει πολύπλοκους συσχετισµούς και λεπτές διακρί-
σεις, αποφαίνεται µονοκόµµατα και ανεπιφύλακτα: δύο τα χρώµατα “άσπρο” και “µαύρο”, “το
άσπρο από δω, το µαύρο από κει”, “το µαύρο από δω, το άσπρο από κει”, και παντοτε η επωδός του
τυφλού πάθους: “όποιος δεν είναι µαζί µας είναι εναντίον µας”.
Ο αναγνώστης εύκολα θα βρει τα δικά του παραδείγµατα. Εγώ θα του θυµίσω πόσο συχνά στους
κοινωνικούς µας κύκλους ηλεκτρίζεται η ατµόσφαιρα, όταν από κάποιον απρόσεχτο συνδαιτηµόνα
έρχεται λ.χ. στη µέση το πολύκροτο γλωσσικό µας ζήτηµα και στην σκηνή βρίσκεται κάποιος γνω-
στός πρωταγωνιστής. Οι παρατάξεις σχηµατίζονται αµέσως και το πολεµικό µένος ανάβει. Τέτοιες
ώρες η στοιχειώδης φρόνηση υπαγορεύει την άµεση διακοπή του διαλόγου, τη γρήγορη µετάβαση
σε άλλα θέµατα. Ο έξυπνος άνθρωπος βλέποντας τη διαµάχη από τη δική του σκοπιά, φαντάζοµαι
ότι θα πει τότε µέσα του το απόφθεγµα ενός πασίγνωστου ξένου θεατρικού συγγραφέα: “Όταν λένε
ότι το άσπρο είναι µαύρο και το µαύρο άσπρο, είναι πολύ δύσκολο να βρει κανείς την άκρη” (Ευγέ-
νιος Ionesco)4 -και θα σωπάσει. Τέχνη επίσης για να τον σταµατάει εγκαίρως, όταν γίνεις άγονος
και εριστικός. Ο καλός συζητητής κατέχει και τις δύο.
Ε. Π. Παπανούτσος
“Το δίκαιο της πυγµής”
1. Γιατί νοµίζετε ότι ο συγγραφέας θεωρεί το διάλογο ζωτική ανάγκη;
2. Πότε οδηγεί ένας διάλογος σε αντιδικία τους διαλεγόµενους;
3. Να απαντήσετε στα εξής:

α) Με ποιον τρόπο µεθοδεύεται στις επιστήµες η προσπέλαση της αλήθειας;
β) Πότε γίνεται ανεκτίµητος ο διάλογος και γιατί;
γ) Γιατί η κίνηση από το έτερον προς το “αυτό” είναι παραγωγική;
δ) Γιατί, όταν συµφωνεί ο άλλος, δεν υπάρχει κανένα κέρδος για τη σκέψη;
4. Ποιες προϋποθέσεις θεωρεί ο συγγραφέας απαραίτητες για να αναπτυχθεί ένας εποικοδοµητικός

διάλογος; Πότε γίνεται άγονος και εριστικός;
5. Να γραφεί ένας σύντοµος διάλογος, όπου οι διαλεγόµενοι φτάνουν σε αδιέξοδο. Έπειτα να προσ-
διοριστούν οι λόγοι που οδήγησαν στο αδιέξοδο αυτό. (Αν χρειάζεται, να δοθούν κάποιες διευκρι-
νίσεις για τα πρόσωπα που διαλέγονται).
4. Ευγένιος Ιονέσκο (Eugene Ionesco): Γάλλος θεατρικός συγγραφέας του αιώνα µας, ρουµανικής καταγωγής, βασικός εκπρό-
σωπος του “θεάτρου του παραλόγου”.
Λεξιλόγιο
Ετυµολογία Σηµασία / Συνώνυµα / Αντώνυµα
διένεξη (§1) ρ. διαφέρω < διά + φέρω διαπληκτισµός, φιλονικία, διαφορά,
(θέµα αορ.β΄ ήνεγκον) (αντ. συµφιλίωση, συνεννόηση).
αµοιβαίος (§2) αρχ. αµοιβαίος < αµοιβή σχέση ανταπόδοσης ανάµεσα σε δύο µέρη,
(αντ. µονοµερής).
δυσχέρεια (§2) δυσχερής < (πιθ.) δυσκολία, ενόχληση, αναποδιά,
δυσ- + χειρ (αντ. ευχέρεια).
προσπέλαση (§3) ρ. προσπελάζω προσέγγιση, πλησίασµα, (αντ. αποµάκρυνση).
< προς + πελάζω
διασκελίζω (§3) διά + σκέλος + ίζω δρασκελίζω, περνώ.
κοχλιωτά (§4) κόχλος = σαλίγκαρος µε το σχήµα του κοχλία, ελικοειδώς σπειροειδώς.
συνδαιτηµόνας (§5) συν + δαιτυµών οµοτράπεζος.
< δαιτύς = γεύµα
σκωπτικός (§5) ρ. σκώπτω χλευαστικός, κοροϊδευτικός.
έξη (§6) ρ. έχω (µελλ. έξω) συνήθεια.
µαταιοπονώ (§6) µάταιος + πόνος κοπιάζω, προσπαθώ άδικα.
λογοκοπία (§7) λόγος + κόπτω το να υπόσχεσαι πράγµατα που δε θα µπορέσεις
να ικανοποιήσεις.
µικρόνοια (§7) µικρός + νους στενότητα αντίληψης, στενοµυαλιά.
υπονοµεύω (§8) υπόνοµος < υπο + νέµοµαι ενεργώ µε τρόπο βλαβερό για κάποιον, υποσκάπτω,
= ενεργώ κρυφά (αντ. προστατεύω).
ιδιοσυγκρασία (§8) ίδιο- + σύγκρασις ο ιδιαίτερος τρόπος µε τον οποίο εκδηλώνεται, αντιδρά
συν + κράσις κάποιος, χαρακτήρας, ψυχοσύνθεση.
επωδός (§8) ρ. επάδω < επί + άδω η τελευταία στροφή λυρικού ποιήµατος, (µτφ.) για λόγια
που επαλαµβάνονται συχνά και έχουν καταντήσει βαρετά.
εριστικός (§9) ρ. ερίζω φιλόνικος, που συνηθίζει να τσακώνεται,

(αντ. συµφιλιωτικός).
Περίληψη Πλαγιότιτλοι
Ο διάλογος είναι για το πνεύµα ό,τι η αναπνοή για τον §1 Ο διάλογος, φυσική ανάγκη για το πνεύµα.
οργανισµό. Ωστόσο, κάποιες φορές πρέπει να διακόπτε- §2 Το “διαλέγεσθαι”, αρχή του σύµπαντος και ει-
ται. Στη φύση τα αντίθετα σµίγουν, συγκρούονται, ξανα- κόνα της δοµής του πνεύµατος.
χωρίζουν και συνεχίζεται η δηµιουργία. Με τον ίδιο τρό- §3 Ο διάλογος, η µέθοδος της επιστήµης, την
πο λειτουργούν και το πνεύµα, αλλά και η επιστήµη. Με οποία τροφοδοτεί η διαφωνία.
το διάλογο προσπαθούν να προσπελάσουν την αλήθεια §4 Ωφέλιµος, αλλά κάποιες φορές και βλαβερός
και σ’ αυτή τους την προσπάθεια χρειάζονται πάνω απ’
ο διάλογος.
όλα την αντίρρηση. Προκειµένου, όµως, να επιτελέσει ο
§5 Ο διάλογος απαιτεί ίδιο πνευµατικό επίπεδο
διάλογος την αποστολή του, πρέπει να πληρούνται ορι-
σµένες προϋποθέσεις. Πρέπει καταρχάς αυτοί που παίρ- από τους συνοµιλητές.
νουν µέρος στο διάλογο να έχουν το ίδιο πνευµατικό επί- §6 ∆εύτερη προϋπόθεση του γόνιµου διαλόγου η
πεδο. Πρέπει, επίσης, να χρησιµοποιούν κοινή γλώσσα, κοινή γλώσσα.
νοηµατοδοτηµένη από παρόµοια βιώµατα και τέλος να §7 Πριν προσέλθουµε στο διάλογο πρέπει να
προσέρχονται στο διάλογο απαλλαγµένοι από προλήψεις αποβάλουµε προλήψεις και πάθη.
και προκατασκευασµένες αλήθειες. Η παρουσία τους §8 Η φανατική προσήλωση στη θέση µας, βα-
βλάπτει σοβαρά το διάλογο και γίνεται περισσότερο φα- ριά αρρώστια του διαλόγου.
νερή, όταν αυτός αφορά ιδεολογικά ή θρησκευτικά ζητή- §9 Ο καλός συζητητής ξέρει να διεξάγει αλλά
µατα, στα οποία η διαφωνία µετατρέπει αυτόµατα αυτόν
και να διακόπτει ένα διάλογο.
που την εκφράζει σε εχθρό. Πρέπει, λοιπόν, κάποιος να
κατέχει την τέχνη της διεξαγωγής του διαλόγου, αλλά και
της έγκαιρης διακοπής του, όταν αυτός κινδυνεύει να α-
ποβεί άγονος.
Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου
1. Γιατί νοµίζετε ότι ο συγγραφέας θεωρεί το διάλογο ζωτική ανάγκη;
Ο Παπανούτσος θεωρεί πως, όσο σηµαντική είναι η ανάσα για το σώµα, τόσο σηµαντικός είναι και ο διάλο-
γος για το πνεύµα του ανθρώπου. Η πεποίθησή του στηρίζεται στη σύσταση του κόσµου, η οποία απεικονίζει τη
δοµή του πνεύµατος. Η αρµονία και η ισορροπία του σύµπαντος βασίζονται στη συνύπαρξη των αντιθέτων
(πλήρες - κενό, φως - σκοτάδι, κίνηση - ακινησία κ.α.) που ακολουθούν την εξής πορεία: αµοιβαία έλξη, ένωση,
διαχωρισµός, σύγκρουση κ.ο.κ.
Η αέναη και δηµιουργική διαµάχη συντελείται και στο χώρο του πνεύµατος. Μόνο κατ’ αυτό τον τρόπο ο
άνθρωπος µπορεί να πλησιάσει την αλήθεια, να εισχωρήσει στο βάθος ενός ζητήµατος, να επιτύχει ουσιαστική
επαφή µε τους συνανθρώπους του, να ικανοποιήσει την ανάγκη της επικοινωνίας, που είναι πρωταρχική για την
ανθρώπινη φύση. Χωρίς το διάλογο, ο άνθρωπος θα έµενε ένα άβουλο, αποµονωµένο όν, όπως και ένα σώµα
χωρίς αναπνοή.
2. Πότε οδηγεί ένας διάλογος σε αντιδικία τους διαλεγοµένους;
Ο διάλογος οδηγεί σε αντιδικία τους διαλεγοµένους και γίνεται άχρηστος και επιζήµιος όταν:
α) Υπάρχει διαφορά πνευµατικού επιπέδου των διαλεγοµένων µε αποτέλεσµα να µη γίνονται κατανοητά και να
µη συλλαµβάνονται τα νοήµατα των επιχειρηµάτων του ενός από τον άλλο.
β) Υπάρχει διαφορά αγωγής, γλωσσικής καλλιέργειας αλλά και ασύµπτωτες φραστικές έλξεις, ιδιόλεκτος, όπου
ο καθένας ενώ χρησιµοποιεί τις ίδιες λέξεις εννοεί άλλα πράγµατα και ο διάλογος οδηγείται στην ασυνεννο-
ησία.
γ) Εισβάλλουν στο γόνιµο και υγιή διάλογο νοσογόνα στοιχεία όπως: οι προλήψεις, τα πάθη, τα συµφέροντα, η
µισαλλοδοξία, η µικρόνοια και ο φανατισµός και τον δηλητηριάζουν θανάσιµα, µετατρέποντάς τον σε ανιαρή
λογοκοπία.
Τότε το άσπρο γίνεται µαύρο και το µαύρο άσπρο, δηλαδή επικρατεί η σοφιστεία και η υποκρισία. Ο
διάλογος µετατρέπεται σε µέσο διαβουκόλησης του πλήθους, µετατρέπεται σε στείρα αντιπαράθεση ιδεολό-
γων που, αντί να αποσκοπεί στην εξυπηρέτηση της αλήθειας, εξυπηρετεί το κέρδος της καθεµιάς απ’ τις
αντιµαχόµενες παρατάξεις.
3. Να απαντήσετε στα εξής:

α) Με ποιον τρόπο µεθοδεύεται στις επιστήµες η προσπέλαση της αλήθειας;
β) Πότε γίνεται ανεκτίµητος ο διάλογος και γιατί;
γ) Γιατί η κίνηση από το έτερον προς το ‘‘αυτό’’ είναι παραγωγική;
δ) Γιατί, όταν συµφωνεί ο άλλος, δεν υπάρχει κανένα κέρδος για τη σκέψη;
α) Η προσπέλαση της αλήθειας στις επιστήµες µεθοδεύεται µε τον πολλαπλασιασµό και την ανάφλεξη των
αποριών, µε τη διαρκή ανανέωση του προβλήµατος. Όλη η εξέλιξη και η πρόοδος της επιστήµης βασίζεται
στη συνεχή αµφισβήτηση των κρατούντων απόψεων και των θεωριών, και στην αντικατάστασή τους από
επικρατέστερες, ισχυρότερες, µέσα από µια πορεία περίπλοκη και ανώµαλη, µε ‘‘θέσεις’’ και ‘‘αντιθέσεις’’
που στοχεύει στο ιδεατό τέρµα.
β) Ο διάλογος γίνεται ανεκτίµητος, όταν διεξάγεται από ανθρώπους που έχουν παρόµοια ενδιαφέροντα, παρό-
µοια επιµονή να φτάσουν στην άκρη του θέµατος, που φλέγονται από την επιθυµία της εύρεσης της αλήθειας,
της επίτευξης του στόχου τους. Γίνεται ανεκτίµητος, γιατί φωτίζει και ανοίγει το δρόµο της έρευνας και
οδηγεί ταχύτερα και ασφαλέστερα στη λύση, στην οποία ή δε θα έφτανε ο καθένας µόνος του ποτέ ή θα
καθυστερούσε πάρα πολύ.
γ) Η κίνηση από το έτερον προς το ‘‘αυτό’’ είναι παραγωγική, γιατί συνεχώς παράγει, ‘‘γεννάει’’, ιδέες, απόψεις,
σκέψεις, θέσεις νεότερες, καταλληλότερες, πληρέστερες, που ικανοποιούν την ανάγκη του πνεύµατος για αναζή-
τηση και δηµιουργία. Ο νους και η σκέψη τροφοδοτούνται µε τη διαφωνία, τον αντίλογο, διεγείρονται και
ενεργοποιούνται ώστε προωθούνται προς νέα ευρήµατα, διασκελίζουν τα εµπόδια που τους αντιστέκονται, διευ-
ρύνουν τις έννοιές τους και συµπεριλαµβάνουν τα στοιχεία που έχουν µείνει έξω από την περίµετρο των σχηµα-
τισµών τους.
δ) Όσο κερδίζει η σκέψη µε τον αντίλογο, τόσο χάνει ή δεν έχει κανένα κέρδος µε τη συµφωνία. Η οµογνωµία
δεν προωθεί το διάλογο. ∆ε δραστηριοποιεί τις πνευµατικές δυνάµεις, ώστε να καταστρώσουν σχέδιο µάχης
κατά του αντιπάλου. ‘‘Πόλεµος πατήρ πάντων’’ όπως έλεγε και ο Ηράκλειτος. Πυροδοτεί τη σκέψη και την
οδηγεί σε άλµατα, σε υψηλές κορφές της διανόησης, την κάνει να προσεγγίσει το θήραµα, την αλήθεια, η
οποία χάνεται, κρύβεται µε τη σύµπτωση των απόψεων. Η αλήθεια παίζει κρυφτό και µας ξεφεύγει, όταν δεν
έχουµε τα µάτια µας ανοιχτά και δεν έχουµε βάλει να δουλεύουν στο µέγιστο βαθµό οι πνευµατικές µας
δυνάµεις. Οδηγούµαστε σε µονόδροµο, χάνουµε την κριτική µας ικανότητα και καταλήγουµε στο δογµατι-
σµό, στην απολυτότητα και στο φανατισµό. Ο εφησυχασµός µας αποτελεί και τη νέκρωση της σκέψης.
4. Ποιες προϋποθέσεις θεωρεί ο συγγραφέας απαραίτητες για να αναπτυχθεί ένας εποικοδοµητικός διά-
λογος; Πότε γίνεται άγονος και εριστικός;
Ο διάλογος αποτελεί την τέχνη του λόγου και όπως κάθε τέχνη έχει τα µυστικά της, έτσι και η επιτυχία ενός
διαλόγου συντελείται όταν:
α) Το πνευµατικό επίπεδο των συνοµιλητών είναι παρόµοιο, ώστε να µην υπάρχει πρόβληµα κατανόησης.
β) Οι συνοµιλητές γνωρίζουν τους κανόνες διεξαγωγής ενός διαλόγου (σεβασµός στη γνώµη του συνοµιλητή,
προσεκτική παρακολούθηση και κατανόηση των λεγοµένων του, αποφυγή απότοµων διακοπών της ροής του
λόγου του κ.λπ.). Με λίγα λόγια, όταν έχουν τη σχετική αγωγή και κοινό γλωσσικό κώδικα, δηλαδή αποδίδουν
στις λέξεις που χρησιµοποιούν το ίδιο περιεχόµενο.
γ) Οι συνδιαλεγόµενοι είναι απαλλαγµένοι και αντιστέκονται σθεναρά στη νοσογόνο δράση του φανατι-
σµού, της εµπάθειας, της µισαλλοδοξίας, του ωφελιµισµού και της ιδιοτέλειας.
Συνακόλουθα, όταν δεν τηρούνται αυτά τα µυστικά της επιτυχίας, (όπως αλληλοσεβασµός, αλληλοκατανόηση,
πνευµατική σύµπτωση, κοινή αγωγή, κοινός γλωσσικός κώδικας), τότε ο διάλογος γίνεται άγονος και εριστικός, δεν
οδηγεί πουθενά και είναι προτιµότερο να διακοπεί, για να µην καταλήξει σε οξεία αντιπαράθεση.
5. Να γραφεί ένας σύντοµος διάλογος, όπου οι διαλεγόµενοι φτάνουν σε αδιέξοδο. Έπειτα να προσδιορι-
στούν οι λόγοι που οδήγησαν στο αδιέξοδο αυτό. (Αν χρειάζεται, να δοθούν κάποιες διευκρινίσεις για
τα πρόσωπα που διαλέγονται).
Συζητάνε δύο φίλες για τη συναυλία, την οποία µόλις παρακολούθησαν.

Άννα: Η συναυλία ήταν καταπληκτική, υπέροχη, φανταστική. Κυριολεκτικά µε απογείωσε!
Μαρία: Νοµίζω ότι είσαι υπερβολική. ∆εν ήταν αυτό που περίµενα. Απογοητεύτηκα.
Άννα: Μα, είσαι σοβαρή; Εµένα όλα µου άρεσαν. Η σκηνική παρουσία, τα κοστούµια, τα φώτα και η ακουστική,
αλλά πάνω από όλα η φωνή του τραγουδιστή. Πιστεύω ότι έδωσε ρεσιτάλ ερµηνείας.
Μαρία: Πάντα ενθουσιώδης και παρορµητική! Πρώτα απ’ όλα τα κοστούµια δεν ταίριαζαν µε το ύφος της
µουσικής. Τα βρήκα υπερβολικά φανταχτερά και εξεζητηµένα. Η ακουστική ορισµένες φορές µικροφώνιζε έντο-
να, τα φώτα δεν είχαν τίποτε το εξαιρετικό που να απαιτούσε τεχνικές δεξιότητες και γενικά η σκηνική παρουσία
ήταν καθαρά αντιγραφή του ξένου τραγουδιστή χωρίς προσωπικό ύφος. Όσο για τη φωνή… Ας µη σχολιάσω
καλύτερα!
Άννα: Νοµίζω πως είσαι προκατειληµµένη και κακεντρεχής. ∆εν µπορεί να µη σου άρεσε τίποτα. Μάλλον
προτιµάς άλλο είδος µουσικής και ο τραγουδιστής δεν είναι ο αγαπηµένος σου. Εγώ νοµίζω πως ήταν όλα
τέλεια!
Μαρία: Τώρα γιατί δε σκέφτεσαι λογικά. Έχεις βάλει παρωπίδες και επειδή σ’ αρέσει εµφανισιακά παραβλέ-
πεις τα µειονεκτήµατα.
Άννα: ∆ικαίωµά µου! Εσύ, δεν πρόκειται να µου αλλάξεις γνώµη.
Ο διάλογος οδηγήθηκε σε αδιέξοδο γιατί:
α) Οι δυο κοπέλες βρίσκονταν σε διαφορετικό µήκος κύµατος σε ό, τι αφορά στη µουσική. Η Μαρία έχει και
περισσότερες γνώσεις και εµπειρία στη µουσική και στις συναυλίες, ενώ η Άννα φαίνεται πως έχει παρακο-
λουθήσει λίγες φόρες συναυλία και είναι αδαής στον τοµέα της µουσικής. Εντυπωσιάζεται µε την εµφάνιση
και όχι µε την ποιότητα.
β) Η Μαρία λειτουργεί µε τη λογική ενώ η Άννα µε το συναίσθηµα.
γ) Η Μαρία έχει και θέτει λογικά επιχειρήµατα ενώ η Άννα αδυνατεί να αντιπαρατεθεί πειστικά.
δ) Η Μαρία είναι πιο διαλλακτική ενώ η Άννα, καταλαβαίνοντας την αδυναµία της, γίνεται απότοµη και επιθε-
τική.
(Å. Ð. Ðáðáíïýôóïò, “ÐñáêôéêÞ öéëïóïößá”)
[...] Η νόθη ψυχαγωγία είναι απόπειρα φυγής, επιθυµία απόδρασης από τον κλοιό µιας ζωής που
µόνο πληγές µας δίνει και απογοητεύσεις ή που µας έγινε αφόρητη από το αθεράπευτο κενό της.
Απόπειρα φυγής, όχι φυγή . επιθυµία απόδρασης, όχι απόδραση. Γιατί σε λίγο ξαναγυρίζουµε στην
αρένα βαρύτερα πληγωµένοι, βρισκόµαστε και πάλι στο πηγάδι µας µε µεγαλύτερο άγχος - η απε-
λευθέρωση ήταν ψεύδος, τραγική αυταπάτη. Πίσω λοιπόν από τη νόθη ψυχαγωγία υπάρχει πανικός
και µωρία.1 όταν µαυρίσει από την απελπισία ή ρηµάξει µέσα στην ανία η ψυχή µας, µας πιάνει
τρόµος, και τρέχοµε να αναπληρώσουµε αυτό που µας λείπει µε µια συγκίνηση (ας είναι και αγω-
νία), µε µια διέγερση (ας είναι και αλλοτρίωση του προσώπου µας), µε µιαν εξαντλητική ηδονή (ας
φέρνει και την αποκτήνωση) - µε κάτι τέλος πάντων που έστω και προσωρινά θα δώσει άλλη τροπή
στη ζωή µας. Εκείνο που µας τροµάζει περισσότερο είναι η ερηµιά της ψυχής, το εσωτερικό άδεια-
σµα. Και ριχνόµαστε σ’ εκείνους τους τρόπους της ψυχαγωγίας και ελπίζοµε ότι θα µας βοηθήσουν
να ξεφύγοµε -από τι; Ολοφάνερα από τον “εαυτό µας”. Αυτός µας έχει γίνει ανυπόφορος και,
επειδή µας πονεί ή µας αηδιάζει η παρουσία του, επιχειρούµε να αποδράσουµε “σκοτώνοντας” το
χρόνο που µας πολεµάει ή έχει περιφρονήσει την ψυχή µας. Κάθε ευκαιρία φυγής είναι τότε ευ-
πρόσδεκτη, ακόµη κι’ αν υπονοµεύει την υγεία µας ή µας ντροπιάζει. Και όταν µας παρουσιαστεί (η
κοινωνία έχει και για τούτο προνοήσει µε τις λέσχες, τα καπηλειά, τα καταγώγια) τρέχοµε να επω-
φεληθούµε. Αστόχαστα, αφού στο τέρµα του δρόµου µάς περιµένει ήσυχος ο εχθρός που θέλοµε να
του ξεφύγουµε ... [...]
Αντίθετα προς τη νόθη η γνήσια ψυχαγωγία ως ανάγκη γεννιέται από τη δύναµη και τη χαρά της
ζωής, και εκείνο που προσφέρει είναι να συντηρεί και να ανανεώνει τη δύναµη και τη χαρά της
ζωής. Αυτήν ακριβώς που φθείρει και αφανίζει η νόθη. ∆εν νοµίζω ότι χρειάζονται αποδείξεις για
να βεβαιωθεί κανείς ότι άλλο πράγµα είναι να ρίχνεσαι στο ξεφάντωµα από αµηχανία και άγχος,
για να “διασκεδάσεις” την κατάθλιψη και την ανία που σε ρηµάζει, και άλλο (εντελώς άλλο και στις
προθέσεις και στα αποτελέσµατα) να διασκεδάζεις από περίσσεια δυνάµεων και ευφρόσυνη2 διάθε-
1. µωρία: ανοησία
2. ευφρόσυνος: χαρµόσυνος
ση, για να κρατείς υψηλά την εσωτερική σου θερµοκρασία και να απολαβαίνεις την ακµή του
σώµατος και τη χαρά της ψυχής. Στην πρώτη περίπτωση, όπως είπαµε, η ψυχαγωγία είναι απόπειρα
φυγής, αναζήτηση σωτηρίας από το αδιέξοδο που αντί να δώσει ανακούφιση από το άλγος3 και την
πλήξη, κάνει τη ζωή πιο δύσκολη, ζοφερή4 και αρρωστηµένη. Στη δεύτερη, είναι ακτινοβολία και
θρίαµβος σωµατικής και ψυχικής ευφορίας, άξια επιβράβευση εκείνων που ευδοκιµούν στο σκλη-
ρόν αγώνα της ζωής µε την περίσκεψη, το θάρρος, το τάλαντό τους - και για τούτο προσφέρει ό,τι
υπόσχεται: δύναµη και χαρά µεγαλύτερη. Εάν βρίσκεσαι σε συµφωνία µε τον εαυτό σου (τις διαθέ-
σεις, τις ικανότητες, τα όνειρά σου). εάν µε τους συνανθρώπους ζεις αρµονικά προσπαθώντας µε
καλή προαίρεση5 να γεφυρώνεις τα χάσµατα και ν’ αποφεύγεις την τριβή στις σχέσεις σου µαζί
τους . εάν εργάζεσαι έντιµα και δηµιουργικά και είσαι ικανοποιηµένος από την αναγνώριση των
αποδόσεών σου . εάν στην αισθηµατική ζωή αξιώθηκες να γνωρίσεις την τρυφερότητα και τη στορ-
γή . εάν προπάντων έχεις πεισθεί ότι ο δρόµος του βίου δεν είναι ποτέ οµαλός και γίνεται βατός µόνο
από κείνους που µπορούν να δέχονται τις αποτυχίες µε χαµόγελο και τους πόνους µε εγκαρτέρηση
-τότε θα είσαι δυνατός και χαρούµενος, και αυτή τη δύναµη και τη χαρά σου θα την ξαναβρίσκεις
πολλαπλάσια όταν θα διαθέτεις τον ελεύθερο χρόνο σου σε σύστοιχους6 προς το ψυχικό κλίµα και
το πνευµατικό σου επίπεδο τρόπους ψυχαγωγίας. Ούτε καταπονηµένος και ταπεινωµένος, ούτε
αηδιασµένος από τον εαυτό σου θα βγαίνεις από τους τόπους των διασκεδάσεων - µε την πικρή
γεύση που δίνει ο ανώφελος κάµατος, η αποστροφή και η µεταµέλεια. Ο Spinoza7 έχει λαµπρά
αποδείξει στα θεωρήµατα της δικής του Γεωµετρίας δύο ταυτότητες που επαληθεύονται διαρκώς
από την καθηµερινή πείρα: Ένταση της ζωής , ευφορία ψυχική ίσον δύναµη, ίσον χαρά. Χαλάρωση
της ζωής, ψυχική αφορία ίσον αδυναµία, ίσον θλίψη. Η θέση της νόθης ψυχαγωγίας είναι στο
κεφάλαιο της δεύτερης ταυτότητας . της γνήσιας, στο κεφάλαιο της πρώτης. Ποιας η δωρεά είναι η
ευθυµία των Αρχαίων, περιττεύει -νοµίζω- και να το υπαινιχθούµε.
3. άλγος: πόνος
4. ζοφερός: που εµπνέει φόβο, ανησυχία, θλίψη και µελαγχολία
5. προαίρεση: πρόθεση που οδηγεί σε συγκεκριµένες προτιµήσεις και επιλογές
6. σύστοιχος: οµοειδής
7. Μπαρούχ Σπινόζα (Barough Spinoza, 1632-1677): Ολλανδός φιλόσοφος εβραϊκής καταγωγής, υπέρµαχος της ελευ-
θερίας της σκέψης και του πανθεϊσµού
1. Ποιες είναι οι προϋποθέσεις και ποια τα κριτήρια για να χαρακτηρίσετε την ψυχαγωγία νόθη ή
γνήσια, σύµφωνα µε το κείµενο;
2. Εάν επιχειρούσατε να διαιρέσετε τη δεύτερη µεγάλη παράγραφο σε δύο, σε ποιο σηµείο θα

κάνατε το διαχωρισµό και γιατί;
3. Πιστεύετε ότι υπάρχουν τρόποι ψυχαγωγίας που αντικειµενικά εντάσσονται στις µορφές της
νοθής και της γνήσιας ψυχαγωγίας; Τεκµηριώστε την απάντησή σας τόσο στο υλικό του δοκι-
µίου, όσο και στην προσωπική σας αντίληψη. Επιπλέον, χρησιµοποιήστε παραδείγµατα για να
κάνετε κατανοητή την άποψή σας.
4. Ποιες είναι, κατά την άποψή σας, οι ενέργειες ή οι απασχολήσεις µε τις οποίες πρέπει να γεµίζει
κανείς τον ελεύθερο χρόνο του;
Λεξιλόγιο
Ετυµολογία Σηµασία / Συνώνυµα / Αντώνυµα
νόθος (§1) αρχαία λέξη, αγνώστου ετύµου αυτός που γεννήθηκε εκτός γάµου, εξώγαµος,
(µτφ.) αυτός που έχει χάσει τη γνησιότητά του, πλα-
στός κίβδηλος, κάλπικος, παραποιηµένος, νοθευµένος,
αλλοιωµένος, (αντ. γνήσιος, αυθεντικός, ανόθευτος).
αφόρητος (§1) α- στερητ. + φορητός αυτός που δεν µπορεί να τον υποφέρει κανείς, ανυπό-
αρχ. ρ. φορώ φορος, αβάσταχτος, (αντ. υποφερτός).
= υποφέρω, ανέχοµαι.
αλλοτρίωση (§1) αρχ. αλλοτριόω-ω η αίσθηση της αποξένωσης του ανθρώπου από τον
αλλότριος < άλλος εαυτό του και τον κόσµο που τον περιβάλλει,
+ -τρ- (πα-τρ-ός) + κατάλ. -ιος αποξένωση, αυτοαποξένωση.
ηδονή(§1) αρχ. ρ. ήδοµαι = χαίροµαι, το ευχάριστο συναίσθηµα πλήρωσης και ευδαιµονίας,
ευχαριστιέµαι που δηµιουργεί η ικανοποίηση των φυσικών, βιολογι-
κών αναγκών, απόλαυση, (µτφ.) οποιοδήποτε συναί-
σθηµα έντονης ευχαρίστησης, τέρψη, ικανοποίηση,
(αντ. πίκρα).
καταγώγιο (§1) αρχ. καταγώγιον κλειστός χώρος, συνήθως κατάστηµα, όπου συχνάζουν
κατ(α) + -αγώγιον < αγωγός άνθρωποι του υποκόσµου, άντρο, κέντρο διαφθοράς
αφανίζω (§2) αρχ. αφανής καταστρέφω ολοκληρωτικά, ρηµάζω, ερηµώνω,
α- στερητ. + -φανής < θ. φαν- (µτφ.) εξοντώνω (οικονοµικά, κοινωνικά ή πολιτικά),
(εφάν-ην) του ρ. φαίνοµαι. εξάλείφω,, εξαφανίζω.
ευφορία (§2) αρχ. εύφορος η γονιµότητα, παραγωγικότητα, πολυκαρπία, συναίσθη-
ευ- + φόρος <φέρω µα, ή κατάσταση ψυχικής ή σωµατικής ευεξίας
(αντ. δυστοκία, δυσφορία).
εγκαρτέρηση (§2) αρχ. εγκαρτερώ καρτερική, αδιαµαρτύρητη υποµονή, καρτερία,
εν + καρτερώ (αντ. βιασύνη).
= καρτερώ υποµονετικά
υπαινίσσοµαι (§2) αρχ. υπαινίσσοµαι /-ττοµαι εκφράζω κάτι µε συγκαλυµµένο τρόπο, υπονοώ, υπο-
< υπ(ο) + αινίσσοµαι δηλώνω, (αντ. δηλώνω, αναφέρω).
Περίληψη Πλαγιότιτλοι
Νόθη ψυχαγωγία είναι η προσπάθεια του ανικανοποίητου §1 Τι ονοµάζουµε νόθη ψυχαγωγία.
ανθρώπου να ξεφύγει κυρίως από τον εαυτό του. Στην προ- §2 Η γνήσια ψυχαγωγία και οι διαφορές της από
σπάθειά του αυτή “ρίχνεται” σε διασκεδάσεις που τον απο- τη νόθη.
µακρύνουν ακόµη περισσότερο από τον εαυτό του, που µε-
γαλώνουν το κενό της ζωής του, αφού µετά το τέλος τους
ξαναγυρίζει στη ζωή απ’ την οποία προσπάθησε να ξεφύ-
γει. Στον αντίποδα της νόθης, η γνήσια ψυχαγωγία προ-
κύπτει από την ικανοποίηση του ανθρώπου, ο οποίος τα κα-
ταφέρνει στη ζωή µε τις ικανότητές του και την προσπάθεια
που καταβάλλει. Η γνήσια ψυχαγωγία γεννιέται από τη χαρά
της ζωής που νιώθει ο επιτυχηµένος άνθρωπος και µε τη
σειρά της τροφοδοτεί αυτή τη χαρά. Η γνήσια ψυχαγωγία
είναι χαρά και ανάταση η ίδια, σε αντίθεση µε τη νόθη που
είναι πίκρα και ταπείνωση.
Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου
1. Ποιες είναι οι προϋποθέσεις και ποια τα κριτήρια για να χαρακτηρίσετε την ψυχαγωγία νόθη ή
γνήσια, σύµφωνα µε το κείµενο;
Ο συγγραφέας διακρίνει την ψυχαγωγία σε νόθη και γνήσια εξετάζοντας, αφενός τα εσωτερικά κίνητρα που
ωθούν τον άνθρωπο να επιλέξει τον τρόπο ψυχαγωγίας του, αφετέρου το αποτέλεσµα που έχει και την επίδραση
που ασκεί η κάθε µορφή ψυχαγωγίας.
Ειδικότερα, υποστηρίζει πως η ποιότητα της ζωής και η στάση του ανθρώπου απέναντι σ’ αυτή, καθορίζουν
τον τρόπο µε τον οποίο καθένας αξιοποιεί τον ελεύθερο χρόνο του. Έτσι, όταν αντιµετωπίζει τη ζωή παθητικά και
βρίσκεται σε δυσαρµονία µε τον εαυτό του, βιώνει µόνο τον πόνο, την απογοήτευση και το µόχθο. Επιπλέον, δεν
είναι σε θέση να ανιχνεύσει την ουσία των πραγµάτων που κρύβεται πίσω από την καθηµερινότητα, την ικανο-
ποίηση από τη δηµιουργική εργασία, την απόλαυση από τις ειλικρινείς ανθρώπινες σχέσεις, τη γνώση που
κατακτάται µέσα από τις δύσκολες καταστάσεις της ζωής. Ο άνθρωπος µένει έντροµος µπροστά στο κενό που
αφήνει µια ζωή χωρίς εσωτερικό αντίκρισµα. Επιχειρεί να αποδράσει από την πραγµατικότητα και τον εαυτό του
και διασκορπίζει το χρόνο του κυνηγώντας πρόσκαιρες απολαύσεις και ψευδείς συγκινήσεις. Ως αποτέλεσµα,
αναζητά διέξοδο σε τρόπους ψυχαγωγίας που, αντί να τον ωφελούν, βλάπτουν την υγεία του, κλονίζουν την
ψυχική του ισορροπία και την ηθική του υπόσταση.
Αντίθετα, ο άνθρωπος που διακρίνεται για τη δύναµη των επιλογών του και έχει εµπιστοσύνη στις ικανότητές
του, θεωρεί τη ζωή ως ένα πεδίο στο οποίο δίνονται σκληροί αλλά ωραίοι αγώνες. Με τη θετική µατιά του
απέναντι στα πράγµατα, αξιοποιεί δηµιουργικά το χρόνο εργασίας του, διατηρεί υγιείς και αρµονικές σχέσεις µε
τους συνανθρώπους του, επιδιώκει τη συναισθηµατική ολοκλήρωση. Η ζωή του είναι πλούσια από εµπειρίες που
τον βοηθούν να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό του, να διευρύνει τη σκέψη του και να αναπτύξει τις πνευµατικές
του ικανότητες. Κάθε µέρα δίνει πολλές µικρές µάχες στο στίβο της ζωής και βγαίνει από αυτές πιο δυνατός και
χαρούµενος για τη γνώση που κατέκτησε. Έτσι, είναι σε θέση να αξιοποιήσει δηµιουργικά και αποτελεσµατικά
τον ελεύθερο χρόνο του, εφόσον ικανοποιεί σ’ αυτόν τις πνευµατικές του αναζητήσεις. Αναζητά, εποµένως, στους
τρόπους ψυχαγωγίας του την ποιότητα εκείνη που συνάδει µε την εσωτερική του κατάσταση και εµπλουτίζει τα
πνευµατικά και ψυχικά του αποθέµατα.
Τέλος, αξιολογώντας τα αποτελέσµατα της ψυχαγωγίας στην ψυχή του ανθρώπου, είµαστε σε θέση να σχη-
µατίσουµε µια ολοκληρωµένη εικόνα του διαφορετικού χαρακτήρα της νόθης από τη γνήσια ψυχαγωγία. Η
πρώτη βυθίζει τον άνθρωπο ακόµη περισσότερο στην απελπισία και την απογοήτευση, εφόσον παρέχει την
ψευδαίσθηση της συγκίνησης και όχι αυθεντικές συγκινήσεις. Αντιθέτως, η γνήσια ψυχαγωγία επιτείνει τη χαρά
της ζωής µε την προσφορά γνήσιων ερεθισµάτων και χαλαρώνει την ανθρώπινη ψυχή, χωρίς να την αποκοιµίζει.
2. Εάν επιχειρούσατε να διαιρέσετε τη δεύτερη µεγάλη παράγραφο σε δύο, σε ποιο σηµείο θα κάνατε το
διαχωρισµό και γιατί;
Στη δεύτερη παράγραφο του κειµένου διαπιστώνουµε την ύπαρξη δύο ενοτήτων µε νοηµατική αυτοτέλεια. Η
διαίρεση της παραγράφου σε δύο µικρότερες µπορεί να γίνει µε βάση το περιεχόµενο της κάθε ενότητας. Ειδικότε-
ρα, στην πρώτη ενότητα - παράγραφο (“Αντίθετα προς τη νόθη η γνήσια ψυχαγωγία… και για τούτο προσφέρει
ό,τι υπόσχεται: δύναµη και χαρά µεγαλύτερη”) αντιπαραβάλλεται η γνήσια προς τη νόθη ψυχαγωγία. Στόχος του
συγγραφέα είναι να καταδείξει το χαρακτήρα και τα ιδιαίτερα γνωρίσµατα της γνήσιας ψυχαγωγίας σε αντίθεση
µε τη νόθη. Στη δεύτερη ενότητα – παράγραφο, αντίστοιχα, (“Εάν βρίσκεσαι σε συµφωνία µε τον εαυτό σου…
περιττεύει, νοµίζω, και να υπαινιχθούµε”) τονίζονται οι προϋποθέσεις της γνήσιας ψυχαγωγίας µε τη συχνή χρήση
υποθετικών προτάσεων (“εάν βρίσκεσαι…”, “εάν…ζεις…”, “εάν εργάζεσαι…”, εάν…αξιώθηκες…”, “εάν έχεις
πεισθεί…”). Στην ίδια ενότητα περιλαµβάνεται και το φιλοσοφικό θεώρηµα του Spinoza µε τις δύο ταυτότητες που,
µε µια τελευταία σύγκριση, δίνουν το προβάδισµα στη γνήσια ψυχαγωγία.
3. Πιστεύετε ότι υπάρχουν τρόποι ψυχαγωγίας που αντικειµενικά εντάσσονται στις µορφές της νόθης
και της γνήσιας ψυχαγωγίας; Τεκµηριώστε την απάντησή σας τόσο στο υλικό του δοκιµίου, όσο και
στην προσωπική σας αντίληψη. Επιπλέον, χρησιµοποιήστε παραδείγµατα για να κάνετε κατανοητή
την άποψή σας.
Κάθε µορφή ψυχαγωγίας, νόθη ή γνήσια, χρησιµοποιεί δικά της µέσα και δηµιουργεί συγκεκριµένες µορφές
έκφρασης. Εντούτοις, δεν µπορεί να υπάρξει αυστηρή κατάταξη των τρόπων διασκέδασης στο ένα ή το άλλο είδος,
εφόσον, όπως επισηµαίνεται στο δοκίµιο, εκείνο που καθορίζει την ποιότητα της ψυχαγωγίας είναι η ποιότητα της
ενέργειας µε την οποία το ίδιο το άτοµο συµµετέχει στην ψυχαγωγική δραστηριότητα.
Συγκεκριµένα, ο συγγραφέας του δοκιµίου, αναλύοντας το χαρακτήρα των δύο µορφών ψυχαγωγίας, φέρνει
ως παράδειγµα αντικειµενικούς τρόπους έκφρασης της νόθης και της γνήσιας ψυχαγωγίας. Έτσι, οι λέσχες, τα
καπηλειά και τα καταγώγια, αποτελούν χώρους στους οποίους αναπτύσσεται εκείνο το είδος της δράσης που
οδηγεί τον άνθρωπο στα δίχτυα τη νόθης ψυχαγωγίας. Από την άλλη, ως υπόδειγµα πραγµάτωσης της γνήσιας
ψυχαγωγίας θεωρείται το ιδανικό της “ευθυµίας” που χαρακτήριζε την αρχαία ελληνική σκέψη και υλοποιού-
νταν µέσω των αθλοπαιδιών και των φιλοσοφικών συµποσίων.
Αντίστοιχα, διαπιστώνουµε ότι η εποχή µας χαρακτηρίζεται από ποικιλία και πολυµορφία ως προς τους
τρόπους διασκέδασης και ψυχαγωγίας. Σχηµατικά, θα µπορούσαµε να υποστηρίξουµε ότι η νόθη ψυχαγωγία
εκφράζεται µε µέσα και τρόπους που υποτάσσονται στα κυρίαρχα καταναλωτικά πρότυπα και ακολουθούν τους
νόµους της εµπορικότητας. Σ’ αυτή την περίπτωση, το αντικείµενο της ψυχαγωγίας γίνεται αντιληπτό ως εµπό-
ρευµα και ως τέτοιο διοχετεύεται στην “αγορά του ελεύθερου χρόνου” και “καταναλώνεται” από το σύγχρονο
άνθρωπο. Η νόθη ψυχαγωγική δραστηριότητα αντιπροσωπεύεται, σήµερα, από ένα καλά οργανωµένο δίκτυο
νυχτερινής διασκέδασης και µουσικής υποκουλτούρας· διάσπαρτα είναι τα απρόσωπα νυχτερινά κέντρα όπου οι
άνθρωποι συρρέουν σε µάζες για να παρακολουθήσουν ένα θέαµα µε πρωταγωνιστές ανδρείκελα. Η δισκογρα-
φική παραγωγή που συνοδεύει και ενισχύει αυτόν τον τρόπο διασκέδασης, κατακλύζεται από τραγούδια χαµη-
λής ποιότητας µε στίχους και µουσικά πρότυπα στερηµένα από έµπνευση και δηµιουργική πνοή. Επιπλέον, στα
ίδια πλαίσια κινείται και η πλειοψηφία της τηλεοπτικής και κινηµατογραφικής παραγωγής· αναπαράγονται
πρότυπα παρακµής, προβάλλονται και αποθεώνονται τα πιο επαίσχυντα πάθη του ανθρώπου, η βία, η πορνεία,
ο πλούτος και η διαφθορά της εξουσίας. Σε τούτα έρχονται να προστεθούν η ενασχόληση µε τα κάθε λογής
τυχερά παιγνίδια, η φανατική προσήλωση στα αθλητικά δρώµενα και η αποµόνωση µέσα από τις δυνατότητες
διαφυγής που προσφέρει το διαδίκτυο.
∆ιαφορετική είναι η ποιότητα των µέσων µε τα οποία εκφράζεται η ανάγκη για γνήσια ψυχαγωγία. Το
αντικείµενο της ψυχαγωγικής δράσης εκλαµβάνεται ως ερέθισµα που προσφέρεται στον άνθρωπο για να το
αξιοποιήσει στον ελεύθερο χρόνο του. Ως µέσο δηµιουργικής ενασχόλησης λειτουργεί ένα λογοτεχνικό βιβλίο,
µια αξιόλογη θεατρική ή µουσική παράσταση, µια αξιόπιστη τηλεοπτική εκποµπή πάνω σε θέµατα τέχνης, πολι-
τικής, αθλητισµού και ανθρωπίνων σχέσεων. Εξάλλου, στο ίδιο πνεύµα λειτουργούν δηµόσιοι χώροι όπου πραγµατο-
ποιούνται εκθέσεις, διαλέξεις, εκδηλώσεις και δραστηριότητες από το χώρο του πολιτισµού και των γραµµάτων. Μια
εκδροµή, ένας περίπατος µε στόχο την επαφή του ανθρώπου µε τη φύση και τα ιστορικά µνηµεία, η αναζήτηση
µουσικών ακουσµάτων που ηρεµούν την ψυχή, η υγιής άθληση και οι έξοδοι σε µέρη όπου ευνοείται η επικοινωνία
µεταξύ των ανθρώπων, όλα αυτά συνιστούν τρόπους που καθιστούν την ψυχαγωγία ουσιαστική και δηµιουργική.
Ασφαλώς, όπως διαπιστώνεται, ο ελεύθερος χρόνος αξιοποιείται λιγότερο ή περισσότερο δηµιουργικά σύµφωνα µε
την εσωτερική διάθεση και την προαίρεση του ανθρώπου. Αν και υπάρχουν, λοιπόν, ποικίλοι τρόποι και µέσα ψυχαγω-
γίας και εκτόνωσης που οργανώνονται από διάφορους φορείς του κοινωνικού βίου και προσφέρονται στον άνθρωπο µε
στόχο να τον κατευθύνουν προς τη µία ή την άλλη µορφή ψυχαγωγίας, νόθη ή γνήσια, η τελική κρίση και επιλογή
επαφίενται στο άτοµο. Για παράδειγµα, ένα κινηµατογραφικό έργο, µπορεί να απευθύνεται στο ευρύ κοινό και να
περιέχει τόσο στοιχεία που προσφέρονται για προβληµατισµό όσο και στοιχεία που κολακεύουν τις αισθήσεις και
χαλαρώνουν το κοινό. Ο θεατής που θα αρκεστεί στις κοινοτοπίες του έργου, κινείται στα πλαίσια της νόθης ψυχαγω-
γίας, ενώ ο θεατής που θα εµβαθύνει στα ερεθίσµατα και τα καίρια σηµεία του έργου, κινείται στην αντίθετη κατεύ-
θυνση. Έτσι, το άτοµο κατά τη βούλησή του και ανάλογα προς τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα και τις ευαισθησίες του,
αξιοποιεί τα µέσα, τους τρόπους και τα ερεθίσµατα που του παρέχονται είτε για να διασκορπίσει το χρόνο του ανώφε-
λα είτε µε διάθεση να παιδεύσει την ψυχή και το πνεύµα του.
4. Ποιες είναι, κατά την άποψή σας, οι ενέργειες ή οι απασχολήσεις µε τις οποίες πρέπει να γεµίζει κανείς
τον ελεύθερο χρόνο του;
Είναι σηµαντικό για τον άνθρωπο να αξιοποιεί τον ελεύθερο χρόνο προς όφελός του, προς επίρρωση των
πνευµατικών, νοητικών και σωµατικών ικανοτήτων του. Ως ελεύθερος, θεωρείται ο χρόνος που αποµένει εάν
αφαιρέσουµε τον εργάσιµο χρόνο και εκείνον που έχει ανάγκη ο άνθρωπος, προκειµένου να αναπαυθεί και να
χαλαρώσει από τον κάµατο της εργασίας. Η ορθή αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου προϋποθέτει την ενασχόλη-
ση µε δραστηριότητες που αντισταθµίζουν την ενέργεια που δαπανάται κατά τη διάρκεια της εργασίας, προσφέ-
ρουν διέξοδο από τα άγχη και τις έγνοιες της καθηµερινότητας και παρέχουν ερεθίσµατα εκτόνωσης των ψυχι-
κών και πνευµατικών αναγκών, έτσι ώστε το άτοµο να οδηγηθεί προς την εσωτερική ολοκλήρωση και αρµονία.
Ειδικότερα, η άθληση και η σωµατική αγωγή καθίστανται επιτακτική ανάγκη στο σύγχρονο τρόπο διαβίωσης.
Ως αντιστάθµισµα στην καθιστική εργασία, τις κακές διατροφικές συνήθειες και τη µολυσµένη ατµόσφαιρα των
αστικών κέντρων, έρχεται η ενασχόληση µε τον αθλητισµό. Μέσω της σωµατικής δραστηριότητας, ο άνθρωπος
εξισορροπεί τη νοητική ενέργεια που αναλώνει, κατά κύριο λόγο, στην εργασία, ενώ παράλληλα βελτιώνει τη
φυσική κατάσταση του οργανισµού, αυξάνει τις αντοχές του, αποκτά ευεξία και καλή διάθεση, δηµιουργώντας
τις προϋποθέσεις για υγεία και µακροζωία. Επιπλέον, γυµνάζοντας κανείς το σώµα, γυµνάζει συνάµα το πνεύµα
και την ψυχή του. Η συνειδητή ενασχόληση µε τον αθλητισµό διδάσκει την εγκράτεια και την αρχή του “ευ
αγωνίζεσθαι”. ∆ιότι ο άνθρωπος που κοπιάζει για να βελτιώσει σταδιακά τις σωµατικές του ικανότητες, µαθαίνει
να απολαµβάνει τον ίδιο τον αγώνα, ανεξάρτητα από την έκβασή του και αναγνωρίζει το προβάδισµα σ’ εκείνον
που µε την προσπάθειά του, αναδεικνύεται πρώτος. Έπειτα, αγωνιζόµενος στο στίβο της ζωής, µεταφέρει το
πνεύµα της άµιλλας που διδάχτηκε και επιδιώκει να διακριθεί µε ευγενή µέσα, µε την προσωπική εργασία και τη
βελτίωση των δυνατοτήτων του.
Παράλληλα προς την άθληση, οι αρχαίοι Έλληνες, καλλιεργούσαν τη µουσική, το τραγούδι και το χορό, προσ-
βλέποντας στη δηµιουργία ικανών πολιτών. Πράγµατι, αυτές οι δραστηριότητες παρέχουν ευκαιρίες εκτόνωσης,
εξευµενίζουν τα ήθη και συνιστούν υγιείς τρόπους έκφρασης των ψυχικών διαθέσεων του ανθρώπου. Άλλωστε,
τόσο µε τη µουσική και το τραγούδι όσο και µε το χορό, είναι δυνατή µια βαθύτερη µορφή επικοινωνίας. Οι
άνθρωποι που απολαµβάνουν από κοινού στιγµές ουσιαστικής ψυχικής ανάτασης, έχουν κοινές µουσικές αναζη-
τήσεις και ορµώνται από την ίδια εσωτερική ανάγκη για έκφραση, αναπτύσσουν έντονη ψυχική επαφή και
δηµιουργούν έναν ιδιαίτερο κώδικα επικοινωνίας, µε αποτέλεσµα το άτοµο να απεγκλωβίζεται από την εσωτερι-
κή αποµόνωση που επιβάλλει ο τρόπος ζωής στις µεγαλοπόλεις και να ελαφρύνει το βάρος της ψυχής του.
Ιδιαίτερη θέση, εξάλλου, στον ελεύθερο χρόνο του σύγχρονου ανθρώπου, κατέχει το βιβλίο που είναι η τροφή
του πνεύµατος. Η ενασχόληση µε τη λογοτεχνία καθώς επίσης η ανάγνωση δοκιµίων, κριτικών άρθρων και
ειδικών µελετών, τροφοδοτούν τη σκέψη µε γόνιµα ερεθίσµατα και θέτουν ερωτηµατικά προς προβληµατισµό,
ενώ η επαφή µε την πνευµατική δηµιουργία διαφόρων εποχών και τόπων διευρύνει τους πνευµατικούς ορίζοντες
του ατόµου. Παράλληλα, αναπτύσσεται η κριτική ικανότητα και ο ορθός τρόπος πρόσληψης της γνώσης. Με το
γραπτό λόγο ο νους ασκείται στην επεξεργασία και διερεύνηση των προσφερόµενων γνώσεων, µηνυµάτων,
πληροφοριών, µαθαίνει, δηλαδή, να αναζητά το νόηµα και την αλήθεια που βρίσκεται, συχνά, πίσω από το
κείµενο. Η ικανότητα αυτή, που καλλιεργείται µε την ανάγνωση, ενδυναµώνει τις πνευµατικές αντιστάσεις τις
οποίες οφείλει ο άνθρωπος να ορθώνει ενάντια στον καταιγισµό των πληροφοριών και την κυριαρχία της εικόνας
που µαστίζουν την πνευµατική ζωή του τόπου µας.
∆εν πρέπει, άλλωστε, να λησµονούµε πως το θέατρο και ο κινηµατογράφος προσφέρουν το ερέθισµα για
κοινωνική έξοδο και συµµετοχή σε συλλογικά θεάµατα, ενώ αποτελούν ξεχωριστές απολαύσεις που γεµί-
ζουν ευχάριστα και εποικοδοµητικά τον ελεύθερο χρόνο. Έτσι, ο άνθρωπος ικανοποιεί την ανάγκη του για
εναλλαγή παραστάσεων και εικόνων µε µέσα ανώτερα από εκείνα που του παρέχει η τηλεόραση.
Τέλος, ένας εναλλακτικός τρόπος αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου, ζωτικός για την ψυχική και σωµατική
υγεία του ανθρώπου, είναι ο περίπατος και η εκδροµική έξοδος από το ασφυκτικό περιβάλλον της πόλης και του
διαµερίσµατος. Η περιήγηση σε µουσεία και αρχαιολογικούς χώρους, η επαφή µε τη φύση και τη ζωή στην
επαρχία, αναζωογονούν τον άνθρωπο, τον φέρνουν πιο κοντά στον εαυτό του και την ιστορία του τόπου του.
Ασφαλώς, σε κάθε προσπάθεια αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου, καθοριστικό ρόλο διαδραµατίζει η ατοµική
πρωτοβουλία. Κάθε µορφή ψυχαγωγίας, για να είναι ποιοτική και ουσιαστική, απαιτεί την ενεργό συµµετοχή
του ατόµου. Ο άνθρωπος, δηλαδή, δε συµµετέχει µόνον ως θεατής ή ακροατής στην ψυχαγωγική δραστηριότητα
αλλά µπορεί να επιδίδεται στο γράψιµο, να παίζει µουσική και να διοργανώνει συνεστιάσεις όπου ο κάθε παρευ-
ρισκόµενος θα προσφέρει µε την ευαισθησία και την προσωπικότητά του στην ψυχαγωγία του συνόλου.

2ο τευχος PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

2ο τευχος PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

περιεχόµενα

Ι. Προφορικός και γραπτός λόγος

1. Επισηµαίνω τα στοιχεία της οµιλίας σελ. 102

1. Η σχέση του λόγου µε το σώµα, το χρόνο, το χώρο σελ. 134

Ι. Προφορικός και γραπτός λόγος

Εάν σας ζητούσε κανείς, ύστερα από µία ώρα µάθηµα, να

; Αν είχατε τη δυνατότητα να ακούσετε τη µαγνητοφώνηση του ίδιου του αποσπάσµατος ή να παρακο-

β) Μηνύµατα Μορφασµοί - ήχοι

2. Συγκρίνω τον προφορικό µε το γραπτό λόγο

Προφορικός λόγος Γραπτός λόγος

Γεµίσµατα (εε, χµ…, ας πούµε),

Λεξιλόγιο Πλούσιο, επεξεργασµένο, επιλογή κατάλ-

Όχι φροντισµένη, ασυνταξίες, παρατα-

Συνοχή / Ακρίβεια στην έκφραση, νοηµατική πυκνό-

Είναι σαφής, όταν προηγείται σκέψη και οργανωµένο σχέδιο.

(από το βιβλίο της ∆. Σµυρνιάδου, Η έκθεση σήµερα,

*scripta manent = τα γραπτά µένουν.

γ. Απροσχεδίαστος και προσχεδιασµένος λόγος

Γεια σας παιδιά!!!

Μορφή του λόγου

Πρόλογος. Σε αυτόν παρουσιάζεται το θέµα και η σκοπιά από την οποία θα

Επίλογος. Σε αυτό το τελευταίο µέρος του λόγου γίνεται µια ανακεφα-

Με τον τρόπο αυτό, φίλοι µου, οι νέοι θα Επίλογος,

Αγαπητοί µου συµµαθητές και συµµαθήτριες

Σας ευχαριστώ πολύ

δ. Απόδοση του προφορικού λόγου σε γραπτό

; Να συγκρίνετε το αποµαγνητοφωνηµένο κείµενο (Α) (σ.92) µε τη µεταγραφή του ίδιου κειµένου η

Απόδοση του µηνύµατος µε διαφορετικό τρόπο

α΄ κατηγορία: Φράσεις που µεταδίδουν πληροφορίες σχετικά µε ένα γεγονός.

β΄ κατηγορία: Φράσεις που συγχρόνως αποτελούν λεκτικές προτάσεις.

Θέµατα για συζήτηση και έκφραση - έκθεση

; Θα ακούσατε να λένε ή θα διαβάσατε ίσως ότι ο γραπτός λόγος:

; Με βάση το παρακάτω κείµενο να απαντήσετε στο ακόλουθο ερώτηµα:

Το φαινόµενο του αναλφαβητισµού

Χαρακτηριστικά του αναλφαβητισµού

Ο αναλφαβητισµός - οργανικός και λειτουργικός - είναι πρόβληµα πολυδιάστατο, κοινωνικό, πολιτικό,

Εποµένως το µη µορφωσιογόνο οικογενειακό πλαίσιο βρίσκεται σε ρήξη µε το σχολείο.Οι οικογένειες

2. Εκπαιδευτικές ή πώς αναπαράγεται ο αναλφαβητισµός στο ∆ηµοτικό σχολείο:

Τρόποι αντιµετώπισης αναλφαβητισµού

1. Ο ρόλος του σχολείου:

2. Ο ρόλος της οικογένειας:

3. Ο ρόλος της πολιτείας:

Προϋποθέσεις εποικοδοµητικού διαλόγου:

Συσχέτιση του διαλόγου

Προϋποθέσεις αποδοτικού διαλόγου

(Ι. Ξηροτύρης, περ. Πολιτικά Θέµατα, τεύχ. 580)

Α. Το αυτοκίνητό µου έπαθε βλάβη.

α. Ο διάλογος στα αφηγηµατικά λογοτεχνικά κείµενα

Ο διάλογος στα αφηγηµατικά λογοτεχνικά κείµενα

Κάθε διάλογος απαιτεί τη συνύπαρξη τριών στοιχείων:

Κατά τη µετατροπή του διαλόγου σε αφηγηµατο-

Θέµατα για συζήτηση και έκφραση - έκθεση

; Να αναπτύξετε τις παρακάτω απόψεις για το διάλογο (σχολ. βιβλ. σ.116).

Επιχειρήµατα κατά των καταλήψεων.

συµβούλιο είναι η ..........................

καρδιογράφος, γραφολόγος, γραφολογία, λογογράφος, λαογράφος, τυπογράφος, πεζογράφος, λαογραφία, τυ-

Λογοκλόπος: αυτός που ιδοποιείται ξένη πνευµατική ιδιοκτησία µε µέσα αθέµιτα.

Μιλάει µε καλό και γλυκό τρόπο: γλυκοµίλητος

Κρατάει το µυστικό που του εµπιστεύθηκαν: εχέµυθος

Κοινοτοπία: κοινός + τόπος → κοινότοπος → κοινοτοπία

∆ηµοκοπία: δήµος + κόπος → κόπτω

Γλαφυρός, ζωντανός, σύντοµος, επιγραµµατικός, σχοινοτενής, διεξοδικός, εµπεριστατωµένος, πλούσιος, φτωχός,

; Να αποδώσετε µε διαφορετικό τρόπο τη σηµασία των υπογραµµισµένων φράσεων: