Αρχαία Ιστορία Γ’

Καθηγητής: Μπουραζέλης Κωνσταντίνος

Εξάμηνο Ε’ (ΙΙ25)

Μάθημα 12ο (7/1/2015)

Θα δούμε την εξέλιξη της Αυτοκρατορικής Ρώμης.

[ερωτήσεις που τέθηκαν στον κ. Μπουραζέλη:

1) Πως ξεχωρίζουμε τη συνέλευση των πληβείων με την απλή συνέλευση και ποιος
ήταν ο ρόλο των δημάρχων;
Η συνέλευση των πληβείων ήταν θεσμός συνυφασμένος με τα πρώτα προνόμια των
πληβείων. Οι δήμαρχοι ήταν οι προεδρεύοντες. Μετά το τέλος της αντιπαράθεσης
πληβείων και πατρικίων, παύει να υπάρχει μια συνέλευση μόνο των πληβείων, τα
ανώτερα στρώματα έχουν ενταχθεί στα αριστοκρατικά στρώματα. Υπάρχει νέα
μορφή λαϊκής συνέλευσης. Η γεωγραφική βάση είναι ίδια (comitia tributa,
φυλετική εκκλησία). Οι δήμαρχοι εξακολουθούν να προεδρεύουν στη φυλετική
εκκλησία αλλά μπορούν να προεδρεύουν και οι Ύπατοι. Στη λοχίτιδα εκκλησία,
προέδρευε πάντα ο Ύπατος.
2) Ως ποιο βαθμό υπήρχε συνείδηση κοινότητας Ρωμαίων και άλλων Ιταλικών
φύλων για ένταξη σε μια ρωμαϊκή ταυτότητα;
Είχε βραδεία εξέλιξη. Αυτή η αίσθηση κοινότητας αρχικά υπήρχε μεταξύ Ρωμαίων
και Λατίνων – κοινό γλωσσικό υπόστρωμα. Οι γλώσσες που ομιλούνταν δεν ήταν
διάλεκτοι, ήταν γλώσσες. Η γλωσσική απόσταση δεν είναι η μόνη, υπάρχει και η
γεωγραφική. Στη Νότια Ιταλία ήταν μαθημένοι να ζουν σε μικρές κοινότητες (σαν
αρχαία ελληνική συμπολιτεία). Υπήρχε η αντίληψη εκμετάλλευσης της δύναμης
των Ιταλών προς τους άλλους (ύπαρξη λατινικών αποικιών – κύτταρα πολεμικής
άμυνας της Ρώμης. Λειτουργούσαν με αφομοιωτική δύναμη προς τους Ιταλικούς
πληθυσμούς.
Με την εκστρατεία του Αννίβα υπάρχει προσπάθεια να διαχωρίσουν τη θέση τους
με τη Ρώμη. Δεν υπήρχε κάτι συνδετικό, μόνο οι πόλεμοι και οι συχνές εμπορικές
επαφές με τη Ρώμη, καθώς και η ύπαρξη νομίσματος (δηνάριο).
3) γιατί το όνομα Greci (Γραικοί);
Αυτοαποκαλούνταν τα δυτικότερα φύλα και το μετέπλασαν στα Λατινικά. Η
μειωτική έννοια προέκυψε αργότερα με τα υποκοριστικά Greculus (Μικροί
Έλληνες). Δεν χρησιμοποίησαν ποτέ τον όρο Hellenes. Χρησιμοποίησαν το
εθνονύμιο που βρήκαν και ήρθαν σε επαφή λόγω εμπορίου].

Αυτοκρατορικά Χρόνια
Ο Αύγουστος ήταν μεγάλη προσωπικότητα της ρωμαϊκής ιστορίας, γιατί είχε δυο
πρόσωπα (θύμιζε τον θεό Ιανό).
Έως το 27 π.Χ.: Γάιος Ιούλιος Καίσαρας Οκταβιανός. Μετά ονομάζεται Imperator
Caesar Augustus – συνδέει δυο κόσμους.
Το ένα πρόσωπο έβλεπε το παρελθόν της Ρώμης (Ρεπουμπλικανική Ρώμη), το άλλο
το μέλλον (Αυτοκρατορική Ρώμη).
Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία με γεωγραφική έννοια έχουμε και πριν από τον Αύγουστο.
Ένα εκτεταμένο γεωγραφικό κράτος.
Από τον Αύγουστο και μετά, παίρνει και πολιτειακή έννοια (αρχή του πρώτου
ανδρός). Ονομάστηκε Principatus.
Η δεξιοτεχνία του ήταν ότι διδαγμένος από το σκληρό μάθημα του Καίσαρα. Δεν
θέλησε να επαναλάβει το πείραμα της εξέλιξής του σε μοναρχικό αξίωμα.
Ήξερε να κρύβει την εξουσία του για να μην προκαλέσει. Το πολίτευμά του ήταν
μοναρχία. Το πολίτευμά του δεν το έκανε εμφανές, το έκρυψε πίσω από τους
θεσμούς της Ρεπουμπλικανικής Ρώμης. Αποκατέστησε την Res Publica (Res
Publica Restituta). Το ίδιο σύνθημα είχε και η δικτατορία του Σύλλα. Είχε
κατορθώσει να αποκαταστήσει τη ρωμαϊκή πολιτεία, χωρίς να προσβάλλει τις
ρωμαϊκές παραδόσεις.
Δεν έγινε βασιλιάς ούτε αναβίωσε παλαιού τύπου μοναρχίες.
Δεν δέχτηκε να γίνει παρατεταμένα Ύπατος (κατ’ εξαίρεση παροδικά έπαιρνε το
αξίωμα του Υπάτου).
Φρόντιζε να παίρνει το περιεχόμενο μιας εξουσίας χωρίς το τυπικό αξίωμα.

Από το 27 π.Χ. και μετά: Imperium Proconsulare (ανθυπατική εξουσία χωρίς

τυπικά να είναι διοικητής των επιμέρους επαρχιών).
Με τον τίτλο «Αύγουστος», έχουμε τυπική κατανομή των εξουσιών του εαυτού του
και της Συγκλήτου.
Κάνει τυπικό χωρισμό των ρωμαϊκών επαρχιών στα σύνορα. Αυτές μένουν υπό την
ανθυπατική εξουσία του Αυγούστου.
Οι εσωτερικές επαρχίες μένουν στο παραδοσιακό καθεστώς υπό την επίβλεψη της
Συγκλήτου.
Στις συνοριακές επαρχίες, διοικητής είναι ο αυτοκράτορας. Δεν διοικεί προσωπικά,
στέλνει έναν legatus (εκπρόσωπο).

Το 23 π.Χ. του δίνεται το Major Imperium Proconsulare. Γίνεται επόπτης των

επαρχιών που είχε αφήσει υπό την εποπτεία της Συγκλήτου. Έχοντας αυτή τη
διοίκηση ασκεί έλεγχο στους επαρχιακούς διοικητές.
Είναι Αρχιστράτηγος του Ρωμαϊκού Κράτους.
Για να μπορέσει να εξασφαλιστεί από λαϊκές αντιδράσεις, κινείται σε δυο επίπεδα:
δημιουργεί στρατιωτικό σώμα με έδρα του τα περίχωρα (πραιτωριανή φρουρά). Τα
μέλη της είναι Ιταλοί (Ρωμαίοι Πολίτες) που εδρεύουν δίπλα η στο κέντρο της
Ρώμης. Καθήκον ήταν η προστασία του κάθε Αυτοκράτορα.
Ταυτόχρονα δεν βασίζεται μόνο εκεί. Το 23 π.Χ., παίρνει μια δεύτερη εξουσία, που
τον βάζει στη θέση του συνεχιστή των λαϊκών ηγετών της Ρώμης.
Απολαμβάνει τη δημαρχιακή εξουσία (Προσοχή! Δεν γίνεται δήμαρχος.
Καρπώνεται τη δυνατότητα να εισηγείται θέματα στη φυλετική εκκλησία, να
καλύπτει τα συμφέροντα του λαού, το ιερό και απαραβίαστο του προσώπου των
δημάρχων.
Τη δημαρχιακή εξουσία την έχει μονίμως αλλά τη χρησιμοποιεί με βάση τα έτη
κατοχής της δημαρχιακής εξουσίας. Με την ανάρρησή του στην Αυτοκρατορική
εξουσία παίρνει και τη δημαρχική εξουσία.
Ο θεσμός που είχε εκπροσωπήσει την προστασία των λαϊκών θεσμών τώρα
χρονολογεί τα έτη της μοναρχικής εξουσίας. Λειτουργεί ως μέθοδος μέτρησης του
Αυγούστου και των διαδόχων του.
Ενέταξε τον εαυτό του στο σύνολο των ιδεολογικών και θρησκευτικών αξιών της
ρωμαϊκής πολιτείας.
Έψαχνε έναν τίτλο. Στην Ελληνιστική Ανατολή, η λατρεία του ηγεμόνα ήταν κάτι
με βαθιές ρίζες. Προερχόταν από τη λατρεία σημαντικών προσώπων (όπως του
Λυσάνδρου από τους Σάμιους) και εξελίχθηκε ραγδαία με τον Μεγάλο Αλέξανδρο
και τους διαδόχους του.
Δεν αποτελούσε πρόβλημα να τον λατρέψουν ως θεό. Ήταν δύσκολο στους ίδιους
τους Ρωμαίους επειδή δεν υπήρχε η παράδοση της αναγωγής ενός ατόμου σε θεία
κατάσταση.

Λατρεία του genius: υπάρχει στον καθένα ένα δαιμόνιο, μια θεία υπόσταση. Το
θείο στοιχείο που ο καθένας έχει μέσα του μπορεί να λατρευτεί. Ο Αύγουστος είναι
άτομο με αυξημένες εξουσίες.
Οι Ρωμαίοι του απένειμαν τον τίτλο του Pater Patriae. Γινόταν η επίσημη κορυφή
μιας κοινωνικής πυραμίδας των Ρωμαίων. Μπορούσε να διεκδικήσει τη λατρεία
του genius από τους Ρωμαίους.
Λατρευόταν το θείο στοιχείο που είχε μέσα του.
Αυτά τα στοιχεία τα κληροδότησε στους διαδόχους του.
Από τον Αύγουστο και μετά, αρχίζει συστηματική αναγωγή του κάθε αποθανόντα
αυτοκράτορα σε θεοποιημένο αυτοκράτορα (divus).
Δημιουργείται ολόκληρο τυπικό για τη μετάβαση του Αυτοκράτορα στο θεό. Είναι
η διαδικασία της αποθέωσης του Αυτοκράτορα μετά θάνατο (consecratio).
Ο εκάστοτε διάδοχος, επειδή με κάποιο τρόπο φρόντιζε να υιοθετείται ή να είναι
δικό του, γίνεται παιδί κάποιου θεού.
Ο Οκταβιανός ήταν γιος ενός θεού, του Καίσαρα.

Οι διάδοχοι του Αυγούστου

Εκεί που μια μοναρχία κινδυνεύει είναι η ώρα της διαδοχής.
Ο Αύγουστος είχε μεγάλα προβλήματα. Προσπάθησαν να τον διαδεχτούν αλλά δεν
τα κατάφεραν. Είχε μια άτακτη κόρη. Τα εγγόνια του πέθαναν σε νεαρή ηλικία.
Δέχθηκε να τον διαδεχθεί ο Τιβέριος, γιος της συζύγου του, Λιβίας, από άλλον
σύζυγο. Υιοθετήθηκε επίσημα πριν το θάνατό του.
Πρώτη μεγάλη στιγμή αντοχής του συστήματος Principatus.
Πίσω από τον Τιβέριο, υπήρχε η σκιά του Αυγούστου.
Η Ιουλιο (από τον Ιούλιο Καίσαρα) – Κλαυδιανή (από το όνομα του Τιβέριου)
Δυναστεία παρουσίασε Αυτοκράτορες νεαρούς σε ηλικία στο αξίωμα και άπειρους
για εξουσία.
Τον Τιβέριο, διαδέχθηκε ο Καλιγούλας. Ήταν και αυτός μια δοκιμασία για το
αυτοκρατορικό αξίωμα. Παρουσίαζε στοιχεία παράνοιας (ήθελε να κάνει το άλογό
του Ύπατο). Η πραιτωριανή φρουρά μπορούσε αν αντιλαμβανόταν ότι ο
Αυτοκράτορας δεν ήταν ικανός, μπορούσε να τον δολοφονήσει και να βάλει άλλον
συγγενή του Αυγούστου (41 μ.Χ.: δολοφονία Καλιγούλα).
Επόμενος Αυτοκράτορας ήταν ο Κλαύδιος (θείος του Καλιγούλα). Κούτσαινε,
τραύλιζε, δεν ενέπνεε εμπιστοσύνη.
Φάνηκαν τα μειονεκτήματα της κληρονομικής διαδοχής. Ήταν υποχείριο των
εκάστοτε συζύγων του. Δολοφονείται από την Αγριππίνα (σύζυγό του).
Επόμενος Αυτοκράτορας ήταν ο Νέρων (54 μ.Χ.). Ήταν η αποθέωση των
αποκλινουσών τάσεων από το πρότυπο του Αυγούστου.
Οι καλλιτεχνικές του ικανότητες τον οδήγησαν σε ιδιαίτερη εύνοια προς τα
ελληνικά στοιχεία γιατί παραμονές της αυτοκτονίας του ως εχθρός του
πολιτεύματος, ήθελε να δραπετεύσει στην Αλεξάνδρεια. Έγινε επίσημη καθαίρεσή
του και υπήρχε αδυναμία εξεύρεσης λύσης διαδοχής.

Τώρα τι θα γίνει; Επιστροφή στην εξουσία της Συγκλήτου; Θα ήταν

απραγματοποίητο. Έπρεπε να βρεθεί νέος Αυτοκράτορας. Μετά από τέσσερις
υποψήφιους Αυτοκράτορες, το 69 μ.Χ, Αυτοκράτορας γίνεται ο Βεσπασιανός.
Ιδρύει τη Δυναστεία των Φλαβίων, είχε δικά του παιδιά. Ο ένας ήταν ο Τίτος,
διέπρεψε ως στρατηγός. Ο άλλος ήταν ο Δομιτιανός, είχε προσωπικές
προβληματικές τάσεις. Ήθελε να τον λατρεύουν και εν ζωή. Είχε σκληρή
συμπεριφορά προς τα αριστοκρατικά μέλη. Δολοφονήθηκε (96 μ.Χ.).

Αρχίζει η συστηματοποίηση της αρχής της υιοθεσίας.

96 μ.Χ.: Αυτοκράτορας γίνεται ο Νέρβας. Ήταν ηλικιωμένος. Υιοθετεί τον επόμενο
αυτοκράτορα.
Τραϊανός: συνδέεται με την μέγιστη ακμή για τη Ρώμη. Αναιρεί το δόγμα του
Αυγούστου «μην επεκταθείτε παραπέρα». Επεκτάθηκε πέρα από τα ποτάμια σύνορα
του Δούναβη και του Ρήνου. Υπήρχε το φύλο των αρχαίων Δακών, τους οποίους δεν
ανέχτηκε. Επιτυχής πόλεμος εναντίον τους. Δημιούργησε την Αρχαία Δακία
(Ρουμανία). Επεξέτεινε την Αυτοκρατορία προς την Ανατολή και το Βασίλειο των
Ναβαταίων Αράβων, που ενσωματώνει στο κράτος και ιδρύει την Επαρχίας της
Αραβίας. Αντιμετωπίζει τους Πάρθους και επεκτείνεται και εκεί.
117 μ.Χ.: θάνατος Τραϊανού.

Άνοδος του Αυτοκράτορα Αδριανού. Προτιμά να επιστρέψει στο δόγμα του

Αυγούστου (περιορισμό των εδαφών που θα μπορούσε να προασπιστεί). Ενίσχυσε
την αμυντική ικανότητα και πολεμική ετοιμότητα της Αυτοκρατορίας. Είχε
συστηματική πολιτική ενίσχυση των εσωτερικών ερεισμάτων (ίδρυση πόλεων,
Αδριανούπολη). Ήταν συνεχιστής των έργων των Ελληνιστικών Βασιλείων.
Οργάνωση ελληνικών πόλεων με έδρα την Αθήνα και τη λατρεία του Αυτοκράτορα
(θεσμός πανελληνίου).

Θα συνεχιστεί η καθ’ υιοθεσία διαδικασία επιλογής αυτοκράτορα.

Μάρκος Αυρήλιος: είχε ρωμαϊκή πολιτική αντίληψη, προσωπική ηθική, ένταξη
στην πνευματική παράδοση.
Ενταγμένος στην παράδοση των στωικών φιλοσόφων. Ήταν και ο ίδιος συγγραφέας.
Έγραψε ένα ημερολόγιο την περίοδο των εκστρατειών.
Είχε φυσικό παιδί και δεν επέλεξε άλλο. Ήταν ο Κόμοδος. Μιμούταν τους
μονομάχους – δολοφονήθηκε.

Στη δίνη των εμφύλιων συγκρούσεων, στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία επικράτησε

Αυτοκράτορας άλλης προέλευσης. Ένας Αφρικανός Αυτοκράτορας. Ήταν ο
Σεπτίμιος Σεβήρος (από τη σημερινή Λιβύη). Ήταν από αφρικανική οικογένεια που
απέκτησε τα δικαιώματα του Ρωμαίου πολίτη. Σύζυγός του ήταν η Ιουλία Δόμνα,
από την Έμεσα της Συρίας, που υποστήριζε το έργο ενός λόγιου, του Φιλόστρατου,
να γράψει τη βιογραφία του Απολλώνιου του Τυανέως και τους βίους των
σοφιστών.
Ανέβαινε ένα λαϊκό υπόστρωμα στις ανώτατες βαθμίδες της εξουσίας. Ο γιος του,
Καρακάλλας, θα θέσει την τελική υπογραφή στην αναβίβαση των δικαιωμάτων του
Ρωμαίου πολίτη. Το επίσημο όνομά του ήταν Μάρκος Αυρήλιος Αντωνίνος (για να
δείξει ότι συνέχιζε νόμιμα την εξουσία του παππού του). Είχε μια τάση εξίσωσης
των διαφόρων υπηκόων του ρωμαϊκού κράτους. Ήταν λάτρης της φυσιογνωμίας του
Μεγάλου Αλεξάνδρου (αποτελούσε μετενσάρκωση του Αλέξανδρου). Μετά τον
Καρακάλλα, τα άλλα μέλη μετά δυσκολίας κρατήθηκαν στην εξουσία.
235 μ.Χ: τέλος Δυναστείας Σεβήρων.

Μετά από συχνές αλλαγές εξουσίας και αμφισβήτηση της ανθεκτικότητάς της, η
τελευταία προσπάθεια θα συμβεί στα χρόνια του Διοκλητιανού (284 – 305 μ.Χ.),
όταν η υιοθεσία θα επεκταθεί με το σύστημα της Τετραρχίας. Δύο Αύγουστοι και ο
καθένας θα έχει έναν υφιστάμενο Καίσαρα.
Ο Μέγας Κωνσταντίνος αποτελεί παράβαση του άνω θεσμού, αφού έθεσε το γιο του
ως διάδοχο.

Εσωτερική διάρθρωση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας

Άλλο μέτρο που πήρε ήταν η εφαρμογή (η παλιά μέθοδος) των απογραφών, που
εφαρμοζόταν με τους censores. Θα εκτιμούνταν οι περιουσίες τους για να
συλλεχθεί το tributum (εισφορά).
Με την επικράτηση της Ρώμης επί του Περσέα και την εισροή του ρωμαϊκού
θησαυρού στη Ρώμη, δεν χρειαζόταν πλέον συλλογή εισφορών.
Οι απογραφές συνεχίζονταν αλλά ο Αύγουστος το εξήγατε εκτός της Ρωμαϊκής
Ιταλίας και το διεύρυνε σε όλη την έκταση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Έχουμε συστηματική καταγραφή των περιουσιών των Ρωμαίων πολιτών στις
επαρχίες. Χρησιμοποιείται από τις αρχές ως βάση για να υπολογιστεί ένα tributum
για τους μη Ρωμαίους στα πλαίσια της Αυτοκρατορίας. Όφειλαν να το πληρώσουν
οι υπήκοοι, επειδή ήταν υπήκοοι και όχι Ρωμαίοι.
Από αυτή την εισφορά, αντλούνταν πόροι που το ρωμαϊκό κράτος, εισέπραττε σε
δυο μορφές: 1) tributum capitis: το πληρώνουν όλοι οι υπήκοοι για να διατηρούν
το κεφάλι τους (κεφαλικό φόρος). Ποίκιλλε κατά επαρχίες. 2) tributum soli: φόρος
για το έδαφος. Υπαγόντουσαν τα οικοδομήματα και άλλα περιουσιακά στοιχεία.

Το σημαντικό ήταν το επιτελείο που αναλάμβανε αυτή τη δουλειά. Μεταπίπτουμε

σε συλλογή φόρων από τους ταμίες των επαρχιών σε συνεργασία με τις διοικήσεις
των πόλεων. Τα έσοδα [φόροι λιμανιών (portoria), μεταφορών και εισαγωγών, επί
των περιουσιών, τέλη επί διαθηκών] εισέρρεαν στο κρατικό ταμείο. Το κρατικό
ταμείο ήταν μέσα στο μεγάλο ναό του Κρόνου (Aerarium Saturni – εκεί
φυλασσόταν και ο χαλκός). Επικεφαλής ήταν οι quaestores aerarii.

Ο Αυτοκράτορας είχε δική του περιουσία. Ο Αύγουστος πολλές φορές ενίσχυσε το

κράτος με δικά του χρήματα. Ο εκάστοτε Ρωμαίος διοικητής είχε προσωπικό ταμείο
επιχειρήσεων που το ανέφεραν με τον όρο fiscus (καλάθι στρατηγού). Είχε δικό του
επιτελείο που αναλάμβανε στις επαρχίες τη συλλογή φόρων.
Οι προσωπικοί του επίτροποι (procuratores) συγκέντρωναν τα περιουσιακά
προσωπικά του στοιχεία και τα διαχειρίζονταν στις διάφορες επαρχίες.
Πολλοί ιδιοκτήτες ανέφεραν στις διαθήκες τους ότι έδιναν περιουσία και στον
Αυτοκράτορα. Αν δεν τον ανέφεραν μπορούσε να ακυρώσει τη διαθήκη. Οι
επίτροποι συνέλεγαν και τους φόρους (συλλογικό ταμείο του κράτους). Υπερισχύει
ο fiscus του Αυτοκράτορα έναντι του eararium.

Annona: φροντίδα για τη σιτοδοσία των Ρωμαίων. Είχε δημιουργήσει έναν έπαρχο
υπεύθυνο για την τροφοδοσία του Ρωμαϊκού λαού. Αργότερα ο όρος παίρνει την
έννοια της εξασφάλισης παροχών/φόρων από τους υπηκόους.
Η φορολόγηση σε είδος συμπορεύεται με την απόδοση δικαιωμάτων του πολίτη σε
όλους τους υπηκόους από τον Καρακάλλα. Όλοι υποχρεούνται να καταβάλλουν
annona (όχι μόνο τρόφιμα αλλά και ενδύματα για τους στρατιώτες).

Το κράτος δεν μπορούσε να σταθεί όσο στάθηκε χάρη μόνο στα όπλα.
Μπορούσε να αξιοποιήσει ένα προϋπάρχον σύστημα της διοίκησής της.
Η συντηρητικότητα των Ρωμαίων ήταν ευφυής πρακτική.
Η Ρώμη μεταρρύθμιζε με το σταγονόμετρο, για να έχει ομαλή πορεία στην εξέλιξή
της.