Управување со капиталот PDF

УНИВЕРЗИТЕТ “СВЕТИ КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ“
ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ - ПРИЛЕП
АНАЛИЗА, МЕРЕЊЕ И УПРАВУВАЊЕ

НА БАНКАРСКИТЕ РИЗИЦИ
-Докторски труд-
Кандидат, Ментор,
м-р Снежана Кузманоска Проф. Д-р. Димко Кокароски
Прилеп,
2014 година
Анализа, мерење и управување на банкарските ризици 2
Содржина:
Voved .......................................................................................................................................... 5
I ДЕЛ Analiza na izloènosta na bankite na rizici .................................................... 11
1.1. Karakteristiki i specifi~nosti na rizikot............................................................ 11
1.2. Promeni vo opkruùvaweto na bankite ...................................................................... 15
1.3. Analiza na izloènosta na bankite na rizici ........................................................... 19
1.3.1. Krediten rizik ....................................................................................................... 19
1.3.2. Rizik na likvidnost .............................................................................................. 21
1.3.3. Rizik na kamatni stapki ....................................................................................... 24
1.3.4. Pazaren rizik .......................................................................................................... 27
1.3.5. Rizik na devizniot kurs ........................................................................................ 29
1.3.6. Rizik na solventnost ............................................................................................. 30
1.3.7. Operativen rizik ................................................................................................... 31
1.3.8. Rizik na zemjata ...................................................................................................... 33
1.3.9. Strategiski rizik .................................................................................................. 36
1.3.10. Reputaciski rizik ............................................................................................... 36
1.4. Zna~ewe, organizacija i cel na upravuvaweto na rizi~nata izloènost ............ 37
Del 2 U~esnici vo procesot na menaxirawe so rizicite vo bankite ........................... 43
2.1. Koorporativno upravuvawe ............................................................................................ 43
2.2. Klu~ni u~esnici vo procesot na upravuvawe so rizicite ........................................ 45
2.3. Operativno upravuvawe na bankarskite rizici ........................................................ 64
2.4. Organizacija na Sektorot za upravuvawe so rizicite .............................................. 72
2.5. Interni sistemi za kontrola na rizikot na bankite ................................................ 73
2.6. Supervizorski nadzor na bankarskite rizici ............................................................ 76
Del 3. Proces na upravuvawe so kreditniot rizik ........................................................... 80
3.1. Komponenti na kreditniot rizik .................................................................................. 80
3.1.1. Proces na upravuvawe na kreditniot rizik ..................................................... 81
3.1.2. Definirawe na limiti za kreditna izloènost na upravuvawe na
kreditniot rizik ................................................................................................... 85
3.1.3. Interni modeli za ocenka na kreditniot rizik - IRB pristap ................... 87
3.2. Kvantitativno merewe na kreditniot rizik .............................................................. 89
3.2.1. Identifikacija na indikatorite na rizik ...................................................... 95
3.2.2. Merewe na zagubite posledica na kreditniot rizik ...................................... 98
3.2.3. Kalibracija na identifikatorite na kreditniot rizik .............................. 98

3.2.4. Kvantificirawe na identifikatorite na kreditniot rizik ..................... 100
3.3. Politika za upravuvawe na kreditniot rizik ........................................................... 104
3.4. Presmetuvawe na potrebniot kapital za kreditiot rizik soglasno Bazel II ...... 110
Del 4. Upravuvawe so pazarnite rizici i [pekulativnata trgovija ........................... 114
4.1. Vidovi i karakteristiki na pazarniot rizik ............................................................. 114
4.2.Politika na upravuvawe so portfolioto za za[tia od pazarniot rizik ............ 118
4.3. Modeli za merewe na pazarniot rizik ........................................................................ 122
4.3.1. Gap modeli za povtorno utvrduvawe na cenata (kamatnata stapka) ............ 123
4.3.2. Profitirawe pri rizik (EAR) ............................................................................ 125
4.3.3. Vrednost pod rizik (Value at Risk) ......................................................................... 126
4.4. Presmetuvawe na potrebniot kapital za za[tita od pazarniot rizik ................. 133
4.5. Stres testovi ..................................................................................................................... 135
4.6. Devizen rizik .................................................................................................................... 138
4.6.1. Klasifikacija na deviznata izloènost ......................................................... 142
4.6.2. Politika na upravuvawe so devizniot rizik .................................................... 145
Del 5. Politika na upravuvawe so rizikot na kamatni stapki ..................................... 153
5.1. Izvori i efekti na kamaten rizik ................................................................................ 153
5.2. Principi za upravuvawe so rizkot na kamatni stapki ............................................. 156
5.3. Odgovornost za upravuvawe na rizikot na kamatni stapki ...................................... 159
5.4. Merewe na rizikot na kamatnite stapki ..................................................................... 161
5.5. Metodologii za merewe na rizikot na kamatni stapki ............................................. 163
5.5.1. Gep analiza ............................................................................................................... 163
5.5.2. Duraciona analiza ................................................................................................. 164
5.5.3. Konveksnost ............................................................................................................. 166
5.5.4. Monte karlo simulacija ........................................................................................ 169
5.5.5. Simulaciona analiza ............................................................................................. 170
5.6. Kontrola i monitoring na rizikot na kamatni stapki ............................................. 172
Del 6. Upravuvawe so rizikot na likvidnost .................................................................... 176
6.1. Likvidnosta zna~aen faktor za delovna uspe[nost na bankite ............................. 176
6.1.1. Izvori na problemite so likvidnost ............................................................... 177
6.2. Politika na upravuvawe na rizikot na likvidnost .................................................. 180
6.3. Principi za upravuvawe so likvidnosta soglasno Bazeskite na~ela ................... 183
6.4. Tehniki i metodi za merewe i kontrola na rizikot na likvidnost ....................... 187
6.4.1. Analiza na gapovite na likvodnost .................................................................... 188

6.4.2. Indikatori na likvidnost ................................................................................... 192
6.4.3. Indeks na likvidnost ............................................................................................ 193
6.4.4. Likvidnost pod rizik (LaR) ................................................................................... 194
6.4.5. Gotovinski tek pod rizik (CaR) ............................................................................ 194
6.5. Predviduvawe i analiza na potencijalnite rizi~ni scenarija .............................. 196
Del 7. Upravuvawe so operativniot rizik ........................................................................ 199
7.1. Kategorizacija na pri~inite, rizikot, poslеdicite i okolnostite koi
doveduvaat do zaguba ......................................................................................................... 199
7.2. Tipologija na operativniot rizik ................................................................................ 203
7.3. Strategija, politika i proceduri za upravuvawe so operativniot rizik ............ 205
7.4. Tehniki i metodologii za upravuvawe so operativniot rizik ............................... 209
7.4.1. Metodologija na samoocenuvawe na rizikot i kontrola (RCSA)................. 210
7.4.2. Metodologija na klu~nite pokazateli na rizikot .......................................... 213
7.4.3. Pribrawe na podatoci za nastanatite rizici ................................................ 215
7.4.4. Planirawe na aktivnosti ..................................................................................... 216
7.5. Monitoring, kontrola i namaluvawe na posledicite od operativniot rizik .... 217
7.6. Kvantificirawe na operativniot rizik .................................................................... 219
7.6.1. Statisti~ki model ................................................................................................. 220
7.6.2. Monte Karlo metod ................................................................................................ 221
7.6.3. Metod na neto sega[na vrednsot ......................................................................... 222
7.7. Utvrduvawe na potrebniot kapita za operativniot rizik ...................................... 222
Del 8. Kako bankite vo Republika Makedonija upravuvaat so riziciте .................... 228
8.1. Bankarskite rizici i odgovornosta na zakonodavnite i superviziskata vlast 228
8.2. Odnos pome\u analizata na rizicite i kontrola na bankite ................................... 229
8.2.1. Postapka na kontrola i monitoring na bankite od strana na Narodna
231
Banka na Makedonija .............................................................................................
8.2.2 Konsolidirana kontrola ............................................................................... 233
8.2.3. Vrskata me\u vnatre[nata i nadvore[nata revizija i kontrolata ............ 236
8.3. Kapitaliziranost i adekvatnosta na kapitalot na bankite vo R Makedonija ..... 237
8.4. Kvalitet na kreditnite portfolija na makedonskite banki .............................. 241
8.5. Profitabilnosta na bankarskiot sistem vo R Makedonija ..................................... 246
8.7. Nova spogodba za katipal Bazel III i mo`nostite za implementacija vo
Republika Makedonija .................................................................................................... 250
Заклучни согледувања ........................................................................................................ 258

Koristena literatura ............................................................................................................ 269
Вовед
Банкарските институции се најстари, најзначајни и доминантни учесници на

финансискиот пазар. Во современи услови на стопанисување банките управуваат со
економските процеси и директно учествуваат во изнаоѓање на оптимални решенија за
акумулација и употреба на капиталот. Во своето работење тие се соочуваат со сé повеќе
видови ризици кои се манифестираат во различни појавни облици. Ова е резултат на тоа што
банките покрај својата основна дејност станале финасиски холдинг комапнии, т.с.
универзални банки кои своето работење го реазлизираат преку кредитното, инвестициското и
трговското портфолио, и тоа на сите сегменти од глобалниот финасиски пазар.
Голем број од ризиците не може да се кванитфицира односно да се изрази во
апсолутна вредност, а банките стануваат свесни за нив дури тогаш кога ќе се обелоденат
загубите и кога нејзината репутација е веќе нарушена. Поради ова, тие се принудени навреме
да ја препознаат изложеноста на ризиците и со нив ефективно и ефикасно да управуваат – да
ги идентификуваат, проценат, анализираат, измерат, надледуваат, контролираат и
минимизираат.
Во последните години значајно се променети услови на окружувањето во кое банките
функционираат (во поглед на конкуренцијата, производите, регулативата, либерализацијата и
друго) и фактот дека банките работат во изострени конкурентски услови во постојана трка за
раст и создавање на дополнителна вредност за своите акционери, проблематиката на
управувањето на ризици сé повеќе го свртува вниманието на голем број субјекти. Сите
деловни субјекти, сопствениците на трансакциските сметки, државата, локалните и
меѓународните регулатори и финасиските инситуции настојуваат да управуваат со ризиците
на кои се изложени во зависност од тоа дали е во прашање личен, корпоративен или интерес
на пошироката заедница.
Управувањето на ризиците и нивната перманентна контрола претставува интегрален
дел на банкарските обврски за да обезбедат квалитетни и континурирани приноси за своите
акционери. Обезбедувањето на профит за акционерите во секоја банка зависи од
воспоставувањето на оптимален однос помеѓу ризикот и приносот, како во дневните
трансакции и делување, така и на ниво на стратешкото управување на банкарските биланси и
нејзиниот капитал. Затоа за секоја банка е од суштинско значење на ниво на стратешкиот
менаџмент, тргнувајќи од фундаменталниот став кон ризиците и нивното ефективно
управување, да ја дефинира деловната цел - остварување позитивни финансиски резултати.
Основна цел на банкарските институции е да го идентификуваат ризикот, да го

квантифицираат и да го материјализираат преку премијата за ризик (спред) за можарт да го
вкалкулираат во цената на своите производи или да го продадат тој ризик, односно да
тргуваат со нив на некој од сегментите на пазарот на финасиски деривати. Во суштина
банките продавајќи ги банкарски производи (од типот на кредити или депозити) всушност
тргуваат (ги купува или продава) со ризиците кои се наоѓаат во структурата на тие прозиводи.
Светски познатите банки за да бидат што поефикасни при управуавњето на своите
ризични портфолија развиле т.н. интерни методи за мерење и пресметување на ризиците
прилагодени на перфомансите на банката, ослободувајќи еден дел од капиталот во функција
на подршка на одредени деловни линии и создавање на економски капитал на банката.
Имајќи ги предвид претходните укажувања за значењето на банкарските ризици и
потребите од нивното менаџирање, предмет на истражување во овој труд е фокусиран на
најсовремените квантитативни методи за мерење на ризиците како што се: вредност под
ризик (Value at Risk), профитирање при ризик (EAR), Геп анализа, дурациона анализа, Монте
карло симулација, симулациона анализа, ликвидност под ризик(LaR), дефинирање на рамката
за нивно управување, со посебен акцент на усогласување на управувањето на ризици со кои
се соочуваат нашите банки со актуелната меѓународна регулатива која со помош на
стандардите на Базел II, Базел III и директивите на Европската унија се преточени во
најсовремена рамка за нивно управување.
При опсервација на овие проблеми, а имајќи ја притоа предвид нивната комплексност
и зависност од многу други фактори, истражувањето ќе се реализира во осум делови што,
заедно со воведниот дел и заклучните согледување, ја претставуваат истражувачката целина.
Во првиот дел Анализа на изложеноста на банките на ризиците акцент е ставен
на суштината на ризикот, неговите каратктеристики и специфичности. Во секојдневното
работење банкарските институции се соочуваат со бројни препреки и ризици. Банкарското
работење е тесно поврзано со голем број финансиски и нефинансиски ризици кои влијаат
на профитабилноста односно солвентноста на банките. Во овој дел ќе бидат анализирани:
кредитниот ризик, ризик на каматни стапки, пазарниот ризик, ризикот на девизниот курс,
ризикот на солвентност, оперативниот ризик, ризикот на земјата, стратегискиот ризик и
репутацискиот ризик. Поради значењето коишто го имаат ризиците за банкарските
институции ќе биде елабориран начинот на управување со ризиците, организацијата при
управување, како и стратегијата и мисијата за управување со нив.
За управувањето на ризиците во банките се заинтересирани менаџерите, акционерите,
вработените, клиентите, државата и меѓународните регулатори. Токму затоа во вториот дел

од дисертацијата Учесници во процесот на менаџирање со ризиците во банките акцентот
е ставен на лицата и органите кои директно се вклучени во процесот на управување на
ризиците. Во овој дел ќе бидат обработени законската рамка за управување со ризиците,
начелата за корпоративното управување, оперативното управување и ингеренциите и
обврските на надзорниот и управниот одбор и секторот за управување со ризиците, интерни
системи за контрола и важноста на супервизорскиот назор врз ризикот.
Во третиот дел од трудот со наслов Процес на управување со кредитниот ризик
ќе биде елабориран најстариот и најважниот ризик во банкарскотко работење – кредитниот
ризик и неговите компоненти. Во овој дел посебно е истакната важноста од воспоставување
на доследен процесот на управување со кредитниот ризик кој се состои од повеќе фази
почнувајќи од одобрување на кредити, дефинирање на лимити за кредитна изложеност и
развивање на сет до методологија за утврдување на интерни кредитни рејтинзи. Мерењето на
кредитниот ризик е најсложена фаза во процесот на неговото управување. Кај
квантитативното мерење на ризикот е објаснета иднетификацијата на идентикаторите
(драјверите) на ризикот, за да се премине на мерење на загубите кои имаат своја комплесност
и специфичност која произлегува од дефиницијата на дифолтот, временскиот хоризонт во кој
тие се мерат и конечно утврдување дали тие спаѓаат во очекувани или неочекувани загуби.
Бидејќи кредитниот ризик не може да биде директно измерен, затоа неговото мерење се
спрведува на индиректен начин преку мерење, контрола и управување на индикаторите на
кредитниот ризик и тоа: ризичната изложеност (EAD), веројатност дека обврските нема да
бидат платени (PD), загубите при дадено ниво на ненаплатени обврски (LGD) и рокот на
достасувањето. Основата за здраво управување на кредитниот ризик се состои во
дефинирање на јасни и прецизни правила кои неминовно треба да се почитуваат и да се
постапува според нив при извршувањето на кредитната активност. Овие правила се
преточени во политката за управување со кредитниот ризик, политика за ограничување или
намалување на кредитниот ризик и политика на резервирање. Во последниот од овој дел од
трудот ќе биде извршено пресметување на потребниот капитал за кредитиот ризик согласно
Базел II избирајќи еден од трите пристапи - стандардизиран, основен или напреден пристап
за пресметување на потребниот капитал за кредитниот ризик.
Предмет на истражување во четвртиот дел од трудот со наслов Управување со
пазарните ризици и шпекулативната трговија е пазарниот односно ценовниот ризик,
неговите карактеристики и потенцирање на можните негативни ефекти врз финасискиот
резлутат и капиталот како резлутат на промена на цената на хартиите од вредност, девизниот

курс и др. Природата на пазарниот ризик бара континуирано внимание и негова перманентна
контрола од страна на највисокото раководство. Поради ова, политиката на управување на
пазарниот ризик бара прецизно воспоставување на конкретни процедури и политика за да се
заштити капиталот на банката од овие ризици. За квантифицирањето на пазарниот ризик се
имплементирани нови модели и тоа: гап моделот, моделот на профитирање при ризикот
(EAR) и VaR моделот или вредност под ризик. За да се осигуваат банките дека имаат доволно
капитал за да ги покријат евенатуалните потенцијалните загуби неопходно е да го вршат
пресметување на потребниот капитал за заштита од пазарниот ризик согласно стандарите на
Базел II. Поради ограничувањата на претходно наведените методи за мерење на пазарниот
ризик банките пристапуваат кон употреба на сценарио анализата и стрес тестовите.
Во ова подглавје е обработен и девизниот ризик преку идентификацијата на девизните
токови и позиции, презентирање на бројни техники и политики за негово ефективно
управување.
Во услови на перманентните промени во конкурентското окружување на банките и
понудата на нови банкарски производи и услуги, нагласена е потребата од управување на
каматниот ризик кој е предмет на обработка во петтиот дел од дисертацијата - Политика
на управување со ризикот на каматни стапки. Во овој дел се елаборирирани изворите на
ризикот на каматните стапки и неговите ефекти, како и петнаесетте најважни принципи за
менаџирање со него објавени од страна на Базелскиот комитет за супервизија. За адекватно
управување со ризикот на каматни стапки неопходно е воспоставување на ефикасен процес за
управување и поставување на соодветна организациска структура со прецизно дефинирани
одговорности и надлежности. Имено, овој процес треба да биде поткрепен и со
софистицирани техника за мерење на ризикот на каматни стапки како што се: геп анализата,
дурационата анализа, конвексноста, Монте Карло симулација и стрес тестирање.
Дефинирањето на лимитите и правилата за преземање на каматен ризик претставуват
средство за конторола и мониторинг на овој ризик.
Шесттиот дел од ова дисертавија Управување со ризикот на ликвидност е
посветен на способноста на банката да обезбеди средства за раст на активата и непречено
измирување на обврските кои достасуваат, без притоа да се изложува на неочекувани загуби.
Рочната неусогласеност меѓу изворите на средства и пласманите на банките, како и лошата
рочна структура на билансните позиции значајно влијаат на ликвидноста на банките. Заради
ова, политиката на управување со ликвидноста опфаќа низа ограничувања, процедури за
планирање на ликвидноста во различни ситуации, вклучувајќи ги и кризните ситуации,

стратегијата за управување со ликвидност и начини за финансирање. Бидејќи банките
претставуваат стожер на финсискиот систем, во овој дел е истакната улогата и значењето на
контролата на банките од страна на супервизорите кои на соодветен начин ја следат нивната
ликвидност. Успешноста на управување со ризикот на ликвидност на банките е детеримирана
од нивната способност за развивање на системи за негово мерење и контрола. Во овој
контекст, се обработени најчесто користените методи почнувајќи со анализа на гаповите на
ликводност, пресметување на индексот на ликвидност, LaR методот или ликвидноста под
ризик и CaR методот или готовински тек под ризик. Покрај користењето на претходно
наведените методи, анализата на можните сценарија и испитување на кризните ситуации
претставуваат област на кои банките треба непрекинато да работа со единствена цел -
успешно менаџирање на ризикот на ликвидност.
Во седмиот дел од дисертацијата со наслов Управување со оперативниот ризик
акцетот е ставен на оперативниот ризик, неговата типологија, анализа на причините за негово
појавување и категоризација на последиците од овој ризик. Овде ќе бидат обработени
стратегијата, политиката и процедурите за управуањето на оперативниот ризик. Целокупниот
пристап за управаување со овој ризик се темели на: самооценување на ризикот и контрола,
дефинирање на клучните показатели, прибирање на податоци за случувањата кои довеле до
загуби и планирање на идните активности. Во насока на избегнување или минимизирање на
загубите од оперативниот ризик е и мониторинг на ризикот и процедурите за
информирањето. Овде ќе бидат елаборирани и методологиите и алатките за пресметување на
потребниот капитал за оперативниот ризик согласно Базел II стандардите.
Осмиот дел од докторската дисертација ќе претставува апликативен приод кој се
однесува на банките во Република Македонија. Со ваквиот аналитички приод може да се
утврдат можностите и бариерите за имплементација на нови софистицирани методи и
техники за менаџирање со банкарските ризици. Во оваа смисла, комплексната анализа треба
да послужи како добра научна платформа за селектирање и рангирање на методологиите за
квантифицирање на ризиците и мерките за заштите или минимизирање на ризиците со кои се
соочуваат банките во нашата земја. Имплементацијата на најновата капитална спогодба ќе
овозможи подобро управување со банкарските ризици, дизајнирање на нови производи и
адекватно формирање на нивните цени, пазарна дисциплина и финансиска стабилност.
Во заклучните согледувања, врз основа на вкупното истражување ќе бидат
синтетизирани и нагласени најважните согледувања кои се однесуваат на управувањето со
ризиците во банкарските институции. Примарна цел на модениот менаџментот на ризикот е

стимулација на банките за примената и развој на интерните модели за управување со ризици
кое ќе овозможи издвојување на помали резерви на капитал за покривање на потенцијалните
загуби, подобра селекција на клиентите, поефикасно одредување на цените на банкарските
производи, оптимална алокација на капиталот, поголем принос, подобра пазарна позиција и
стекнување на значајна предност пред конкуренцијата.
При изработката на овој докторски труд се користени: методите на анализа и синтеза,
методот на дескрипција или тн. описниот метод, математичко – статистичките методи,
методот на индукција и дедукција, методот на апстракција и конкретизација, методот на
докажување, методот на компарација или тн. графичко прикажување на статистичките
податоци.
I ДЕЛ Анализа на изложеноста на банките на ризиците
1. Карактеристики и специфичности на ризикот
Во финансиската теорија ризикот се дефинира како девијација или отстапување од

очекуваните резултати кои настанале како резултат на варијации на финансиските
променливи. Според ова, за да постои ризикот во финаниското работење тој мора да биде:
можен, да предизвика економска штета, да биде неизвесен и да биде случаен 1. Всушност,
ризикот претставува “опасност од загуба”.
Постојат многу различни дефиниции за ризикот, но она што е заедничко за сите нив
е2:: неизвесноста и можните загуби во услови на неизвесност.
Банките во своето работење се изложени на широк спектар на ризици и истите можат
да се класифицираат на деловни и општи ризици.
Ризиците над банките кои немаат дирекна контрола се нарекуваат општи ризици. Во
оваа група на ризици спаѓаат: стратегискиот ризик, државниот ризик, правниот ризик и
други. Главна карактеристика на овие ризици е нивната непредвидливост и неможност
банката адекватно да се заштити.
Во групата на деловни ризици спаѓаат оние ризици кои банките ги преземаат со цел да
остварат профит. Во оваа група на ризици се идентификуваат: финансискиот ризик,
технолошкиот ризик, ризикот од успешно пласирање на производот, ризик на успешно
маркетинг презентирање на производите и други. Преземањето на деловините ризици е
основна на секое функционирање на банките и истите се неопходни за обезбедување на
просперитет.
Природата на деловните ризици е таква што секогаш можат прецизно да се
класифицираат во одредена категорија, па така некои од овие видови на ризици се
преклопуваат. Поради ова, коралационите врски помеѓу финансиските ризици значајно
можат да ја променат вкупната слика за ризичната изложеност на банките. На пример,
банките што се занимаваат со девизно работење се изложени на валутен ризик, но
дополнително ќе бидат изложени и на ризикот на ликвидност и каматниот ризик ако има
отворени позиции или постои неусогласеност на рочната структура на тие позиции.
Ризиците можат да се класифицираат на различни начини, но најчесто се поделени на:
1
Vaughan, E., Vaughan, T., “Osnovi osiguranja – Upravljanje rizicima”, Mate, Zagreb, 1995
2
Prof. d-r. Cvetinovic. M. Upravljanje rizicima u finansiskom poslovanje, Beograd, 2008
 финансиски и нефинансиски ризици финансиските ризици се јавуваат во ситуации во

кои постои финансика неизвесност (парични загуби), додека нефинансиските ризици не
предизвикуваат финансиски последици;
 динамични и статички ризици – динамичките ризици настанувааат поради економски
промени (промена на нивото на каматните стапки), а на статичките ризици не влијаат
промените во економијата туку промените во природата – опасности од природата,
однесувањето на одредени индивидуи и др.;
 фунадаментални и посебни ризици кои се однесуваат на последиците и причините за
евентуалните загуби. Фундаменталните ризици ги опфаќаат загубите коишто настанале како
последица на економски, општествени, политички и природни појави и опфаќаат големи
сегменти дури и цели популации. Посебни ризици предизвикуваат загуби кои настануваат
како резултат на одговорноста на поединци, последиците од нив ги чувствува самиот
поединец, а не цели групи;
 чисти и шпекулативни ризици - кај шпекулативните ризици постои можност од загуба,
но исто така и можност да се профитира. Чистите ризици ја опфаќа само можност за загуба.
Во оваа категорија спаѓаат: личниот ризик (можност за загуба на приходите или имот кој
настанува како резултат на губење на работната способност предвремена смрт, болест или
неспособност за работа, невработеност), ризик на имотот од уништување или крадење, ризик
од одговорност (ненамерна повредна на други лица или штета на туѓи имоти) и ризик
поради грешка на други.
Во современата литература, се смета дека една од најприфатената класификација на
ризиците е нивото групирање во четири основни категории 3 : финансиски, оперативни,
деловни ризици и ризици на случувањата. Финансиските ризици истовремено опфаќаат два
вида ризика: основни ризици - вклучувајќи ги ризикот на ликвидност, кредитниот и ризикот
на солвентност - можат да резултираат со загуби ако соодветно не се управуваат и
шпекулативните ризици кои се темелат на финансиска арбитража и можат да резултираат со
добивка или загуба, во зависност од тоа дали арбитражата е успешна или не. Основни
шпекулативни ризици се: каматниот, девизниот и ценовниот или позицискиот ризик.
Оперативните ризици се поврзани со севкупната организација и функционирање на
интерните системи вклучувајќи ги информационите системи, синхронизираноста на
банкарската политика и процедури, кражби и сл.
3
Crouhy. M., Galai, D., Mark, R., - Risk Management
Деловните ризици се поврзани со деловното опкружување на банките, вклучувајќи ги

макроекономските и политичките фактори, правната легислатива, инфраструктурата на
финасискиот систем и платниот промет.
Ризиците на случувањето ги вклучуваат сите типови надворешни ризици кои доколку
се материјализираат можат да го нарушат банкарското работење или да ја загрозат
финансиската стабилност и адекватноста на капиталот.
Видовите ризик и степенот на ризичност на кои се изложува една банка се
детерминирани од големината на банката, сложеноста на деловните активности и обемот на
работењето, но сепак банките најчесто се соочуваат со следниве видови ризици: кредитниот
ризик, пазарниот ризик, ризикот на ликвидност, оперативниот ризик, стратешкиот и
репутацискиот ризик.
Зошто банките ризикуваат? Преземањето на ризик е една од главните функции на
банката во современата економија. Ризикот сам по себе не значи ништо лошо. Ризикот пред
сé значи можност да се оствари профит. Ризикот е непосредно вклучен во сите банкарски
активност, без разлика дали тие се поврзани со позициите од активата или пасивата на
банката, пазарите каде што банките се појавуваат, методологијата, системот на контрола на
деловното работење.
Имено, сите финансиски институции својата деловна успешност ја мерат со
задоволството на клиентите, задоволството на вработените и финансиските резултати
(профитабилност), што значи ништо друго, туку раст на вредноста на банката, т.е. создавање
на додатна вредност за акционерите. Финасискиот резултат, гледан низ призмата на
профитабилноста, има значајна тежина и во суштина значи зголемување на вредноста на
акционарскиот капитал на банката. Во современи деловна средина, која се каракатеризира со
предизвици за успешно работење, за една банка да успее не е доволено само да има
квалитетни производи и услуги или способни кадри, туку неопходно е формулирање на
стратегија, која ќе биде фокусирана кон вредноста на банката, односно насочена кон
управување со нејзиниот раст. За да опстои банката и да ја зголеми својата вредност мора да
се развива, да го зголемува бројот на клиенти, да развива нови производи и услуги, да
освојува нови пазари, да мобилизира повеќе средства и истите да ги пласира и да воведува
нова технологија во работењето. Бидејќи, профитот може да се оствари само со преземање на
одреден ризик, со управувањето на ризиците се овозможува менаџментот на банакта да
одреди до кое ниво треба да се ризикува за да се оствари максимален профит.
Може да се заклучи дека основна задача на банката не е избегнувањето на ризикот,

туку професионално управување на потенцијалните ризици. Токму затоа банките треба
внимателно да ги идентификуваат и дефинираат различните видови ризици, истите да ги
измерат и да имплементираат процес на управување на ризиците. Всушност, “risk”
менаџментот или управувањето на ризиците претставува способност при донесување одлуки
во непредвидливи услови на работење. Управувањето на ризиците значи оптимализација на
трошоците за управување на ризикот. Тоа не значи дека банките денес ги избираат исклучиво
активностите кои содржат низок ризик, туку генерална цел на управувањето на ризиците е
оптимализација на односот помеѓу ризикот и приносот. Професионалното управување со
банкарските ризици значи дека преголемите и непоркиени ризици нема да ја доведат во
прашање солвентноста на банката, туку истите ќе остварат доволна стапка на принос на
акционерскиот капитал прифаќајќи притоа одредено ниво на ризик. Изборот на вистинска
техника на управување на ризиците во даден период може да го зголеми профитот на банката,
да овозможи донесување на јасни одлуки за нивото на ризик, притоа намалувајќи ги
трошоците за управување со ризици и остварување на значајна конкурентска предност.
Од ова може да се заклучи дека нема раст на банките и создавање на нова вредност за
акционерите без преземање ризик. Тоа води до профитабилноста на банката усогласена со
регулаторниот и економскиот капитал. На овој начин предизвиците на финасиските
институции се насочени кон создавање на интегрирана рамка за управување со ризиците и
капиталот.
Основната потешкотија при управувањето на банките потекнува од разновидноста на
ризиците, па поради тоа идентификувањето и кванитифицирањето на ризиците стана една од
најважните банкарски функции. Управувањето на ризиците се дефинира како
идентификување на неизвесноста и управување со можностите и опасностите во деловните
банки. Поради ова, управувањето на ризиците претставува процес на воспоставување на
контрола во банката заради минимизирање на можностите да се оствари загуба.
Без оглед на софистицираното мерење, банките често прават разлика помеѓу
очекуваните и неочекуваните загуби. Очекувани загуби се оние кои банката со сигурност
знае дека ќе се случат (на пример, очекувана стапка на неизвршени обврски од страна на
должниците на кредитното портфолио или на прортфолио на кредитните картички).
Неочекуваните загуби се поврзани со непредвидени случувања и во тој случај истите се
покриваат од сопствениот капитал.
Начелно, постојат два начина за заштита од ризиците и тоа:
 поставување на рестриктивни ограничувања при вложувањата со цел да се

минимизира износот на инвестиците со ризичен предзнак; и
 либерален пристап кој дозволува зголемување на ризичната изложеност, проследен
со системско мерење на ризикот на целото портфолио.
Сумирајќи ги горенаведените факти, може да се заклучи дека без изложување на
портфолиото на ризик не е можно да се оствари адекватен принос. На патот на растот и
развојот на банката стојат бројни пречки и ризици. Поради ова, може да се константира дека
банкарското работење е поврзано со голем број ризици кои влијаат на профитабилноста
односно солвентноста на банката. Од друга страна, ризиците се виновни за создавање на
економски или ризичен капитал за покривање на евентуални неочекивани загуби. За
економскиот капитал пред сѐ се заинтересирани акционерите. Но, од друга страна, за здрав
банкарски и целокупен финасиски систем се заинтересирани и регулаторите на национално
ниво. Поради огромното значење на ризиците и заштитата од нив истите заземаат посебно
место и се актуелизиранои и во Базелската спогодба со дефинирање на т.н. регулаторен
капитал.
1.2. Промени во опкружувањето на банките
Карактеристично е дека одделни видови ризици во поголема или помала мера се

појавуваат во одреди историски периоди како резултат на промените на пазарот на капитал.
Имено, најголемите финансиски кризи во изминативе 20 години предизвикале промени на
финансиските пазари кои биле поголеми од три историски стандардни девијациии и тоа:
- 1987 година - крах на пазарот на акции;
- 1900 година - крах на NIKKEI;
- 1992 - криза на европските валути;
- 1994 - промена на каманите стапки на американските пазари;
- 1995 - криза во Латинска Америка
- 1997 - Азиската криза;
- 1998 - Руската криза
- 1999 - Бразилската криза
- 2001 - Аргентинската криза
- 2008 - Светската економска криза.
Поголем број од овие кризи можеле да се предвидат, но сепак за финасискиот свет
запрепастувачки била неочекуваната појава на кризата, големината на евентуалните загуби и

периодот и брзината потребни за озаздравување на финансиските пазари. Поради, сѐ
поголемата глобализација на пазарите на капитал, појавувањето на ризик во еден регион на
светот брзо се пренесува и на другите региони. Исто така, кризата која настанува во еден
сегмент на пазарот, на пример, на девизниот пазар, предизвикува појава на криза во другите
сегменти на пазарот.
Имено, во 70-тите годнини под влијание на бројни фактори банкарските и
финансиските институции биле прилично регурирани, а комерцијалното банкарство се
сведувало на фундирање на банкарски извори и позајмување (кредитирање). Во услови на
ограничена конкуренција, профитабилноста на банките била релативно стабилна, а основна
функција на регулаторите била контролата на сигурноста и стабилноста на банките и нивната
можноста за процесирање на пари. Во вакви услови и спектарот на ризици на кои биле
изложени банките бил многу тесен. Но, појавата на значајни иновации на финасиските
пазари и интернационализацијата на финасиските текови влијаеа на промената на природата
на банкарстовото особено во последниве десеттина години. Технолошкиот напредок и
лабавата законска регулатива овозможија зголемување на конкуренцијата помеѓу банките и
небанкарските инститиуци. Меѓу најважните фактори кои претставуваа движечка сила за
промените во банкарството најзначајни се следниве четири: развојот на информатичката
индустрија, развојот на финансиските пазари и финансиските инструменти, дерегулацијата и
засилената конкуренција .
Кон крајот на 80-тите години маржата која потекнуваше од традиционалните
банкарски работи се намалувала, а висината на капиталот за одржување на капиталната
адекватност се зголемувал. Банките на ова реагирале со воведувње на иновации притоа
навлегувајќи во сфера на нови деловни активности.
На голем број девизни пазари флексибилните девизни курсеви ја зголемија
несигурноста, а монетарната политика ги фаворизираа каматните стапки и ја стимулираа
нивната чувствителност. Во такви услови беше зголемено пазарното финасирањето преку
хратии од вредност и учеството на берзите.
Процесот на дерегулација прогресивно водел до исчезнување на старата односно
постоечката регулатива што се темелела на застарени правила кои воделе до сегментација на
финасиските институции. Традиционалните разлики помеѓу комерцијалните и
инвестициското банкарство континуирано слабеле, а како резултат на тоа почнуваат да
функционираат финасиски холдинг компании кои претставуваат универзални банкарски

институции што истовремено формираат кредитно, инвестициско и пазарно портфолио.
Неконзистентноста меѓу регулацијата и конкуренцијата се зголемуваше и доведуваше
до нелојална конкуренција. Имено, комерцијалните банки мораа да издвојуваат задолжителни
разерви за депозити, а небанкарските институции (инфестиционите фондови) ја немаа таа
обврска и значајно беа поконкуренти со цената на средствата која ја пласираа на своите
клиенти.
Во услови на важење стари правила на кои регулаторите повеќе не можеа да се
ослонат, почнува да се дефинира нова регулатива насочена кон зголемување на сигурноста
на банките. Новите правила беа дефинирани во Базел од Банката за меѓународни
порамнувања.
Процесот на дерегулација којшто доведе до развојот на меѓународните финансиски
пазари и зголемувањето на финасиските инструменти на банките им овозможи широк
пристап кон изворите на финасирање, дизајнирање на нови производи и услуги. Појавата на
бројни производи и услуги им овозможуваше деверзификација на кредитните институции.
Новите производи се креираа константно, особено тие што беа наменети за финасиските
пазари - фјучерси, опции, свопори и др. Исто така и услугите, како што се консалтинг,
аквизиција, проектно финансирање, секјуритизација на хипотеките и кредитните картички,
деривати и слично, се развиваа со брзо темпо.
Иако динамиката на овие проемни во некои земји беше поинтензивна од други,
банките во целиот свет сé повеќе се вклучени во развојот на нови инструменти, производи,
техники и услуги. Традиционалните банкарски работи кои се темелеа на прибирање на
депозити и пласирање на кредити денес се само еден мал дел од профитабилните банкарски
активности.
Основен мотив за иновација било воведување на капитални барања што пак,
резултирало со појава на бројни нови “вонбилансни” инструменти – гаранции и акредитиви,
како и терминските договори. Овие инструменти не секогаш се претставуваат како средства
или обврски, иако ја изложуват банката на одредени ризици. Некои од средствата технички се
многу сложени и, освен за пазарните експерти се непознати, предизвикуваат сложени
проблеми во мерењето, управувањето и контролата на ризикот. Од друга страна пак,
добивката поврзана со овие инструменти е доста висока, бидејќи финасиските пазари од кои
произлегува исто така се многу нестабилни, со што ја изложуваат банката на нови или
повисоки нивоа на ризична изложеност.
Денес, постои мислење дека финасиските иновации во банкарстово, посебно тие

врзани со вонбилансните средства, можат да доведат до концентрација на ризик и
зголемување на нестабилноста на банкарскиот систем во целина. Ова е особено значајно за
валутниот и каматиот ризик. Меѓусебната поврзаност на различните видови ризици, како во
рамките на една банка, така и на ниво на целиот финасиски систем се зголемува и станува сé
посложена. Интернационализацијата и лабавата законска регулатива ги зголемува
можностите за ширење последните две финасиски кризи од Тајланд до остатокот на
Југоисточна Азија односно од САД до западна Европа, како и нивните влијанија на
банкарските системи во остатокот на светот.
Сите овие промени генериираа ризици кои се зголемуваа поради новата конкуренција,
иновацијата на производите, поместувањето од комерцијално кон универзално банкарство,
зголемувањето на пазарната ориентација и исчезнувањето на старите бариери коишто беа
ограничувачки за ширината на банкрарските операции.
Овие промени ја зголемија потребите за напредно на мерење, управување и надзор на
ризикот. Квалитетот на организацијата на корпоративното управување во банките станува сé
почеста тема, а пристапот на уредување и надзорот на банките драматично се промени.
Последната светска економска криза (2007 и 2008) беше проследена со големи загуби
во банкарската индустрија. Банките кои со години искажуваа високи профити одеднаш се
соочиле со големи загуби, благодарение на преголемата изложеност на кредитен ризик и сé
поголемиот број на неизмирени обврски кои произлегуваат од трговското портфолио,
структурираните производи и позициите на финансиските деривати што не биле заштитени
од ризик.
На почетокот на овој милениум макроекономските услови беа многу поволни.
Економскиот раст беше изразито силен и стабилен, со обилни средства на пазарот на капитал
и високи приноси во финасискиот сектор: висока профитабилност, цената на многу активни
позиции растел, а гледајќи ги историските стандарди, волатилноста на цената на пазарот на
акции, обврзници и пазарот на кредити и девизи биле прилично ниски, и конечно премијата
за ризик беше мала. Во исто време, светската економија силно растеше во окружување на
ниска инфлација и стабилно макроекономско опркуржување. Она што многу економисти го
предвидувале било формирање на дебаланс од различни нивоа на глобалната економија и
глобалниот финасиски систем.
Сé побрзиот развој на споменатите производи и инструменти на финансиските пазари
(кои беа во функција на диверзификација и трансфер на ризикот на релација финансиски –
реален сектор) што беше следен со ниско ниво на премија на ризик, сé повеќе наведуваше на
зголемување на вниманието на разбирање и управување со ризиците. Кога финансиката криза
се покажа во право светло тогаш BIS и Форумот за финансиска стабилност ја препознала
главната причина за финасиската криза - потценетост на “основите на ризик” и “количината
на ризик”4.
Поради ова, појавата на глобални кризи, новото банкарско окружување и
зголемувањето на пазарната нестабилност ја наметнаа потребата за уште поголема
внимателност во перцепцијата на ризиците, што пак доведе до развој на заеднички пристапи
во техниките за управување, моделирање и контрола на ризикот во такви ситуации.
1.3. Анализа на изложеноста на банките на ризици
Во нашата земја согласно важечкиот Закон за банки и Одлуката за управување со

ризиците опфатени се следниве банкарските ризици 5 : кредититен, ликвидносен, валутен,
пазарен, оперативен, ризик од промана на каматните стапки, репутацискиот и стратегискиот
ризик.
1.3.1. Кредитен ризик
Согласно Одлуката за управување со ризиците кредитниот ризик претставува ризик од

загуба за банката, поради неможност нејзиниот клиент да ги измири своите обврски кон неа,
во договорениот износ и/или во договорените рокови.
Овој ризик настанува кога клиентот од објективна или субјективна причина нема да
биде во можност да ги изврши своите обврски кон банката. Значаен дел од активата на
банката е концентрирана во кредитните пласмани кои носат најмногу приход, но и се
подложни на најголем ризик. Неизмирувањето на обврските од страна на должникот е главна
причина за настанување на делумна или целосна загуба за банката по основ на позајмени
средства или камата. Затоа се вели дека и овој ризик е еден од најважните во поглед на
големината на потенцијалните загуби.
4
Jean - Claude Trichet, (Under) pricing of risks in the financial Sector, European Central Bank, Jan. 2009
5
Odluka za upravuvawe so rizicite, Slu`ben vesnik na RM, br. 31/2008
Кредитниот ризик се јавува и поради неизвеност дека должникот ќе ги исполни своите

кредитни обврски во предвиденото време. Бидејќи постојат голем број должници, од
физички лица до Владите и многу видови различни обврски – од кредити до деривати,
кредитниот ризик се јавува во повеќе форми. Во традиционалното банкарско кредитниот
ризик претставува најважниот вид ризик. И покрај многуте иновации во финансиските
услуги, кредитниот ризик сé уште е најзначајна причина за стечај на банките поради тоа што
повеќе од 80% од билансот на банката во принцип се однесува на управувањето овој вид
ризик.
Кредитниот ризик, во поширока смисла, го опфаќа и ризикот од намалување на
бонитетот (рејтингот) на корисникот на кредитот. Таквото намалување на рејтингот на
должникот автоматски не претставува дифолт (неизмирување на обврските), што значи дека
доаѓа до зголемување на веројатноста за неисплаќање на обврските.
Во современото банкараство изложеноста на кредитниот ризик се мери преку
проценка на очекуваните загуби за одредена инвестиција врз основа на квантитативни
анализи. Според, Базелскиот комитет за супервизија, евентуалните загуби зависат од три
комполненти:
Кредитниот ризик може значајно да влијае и на несолвентноста на банката, во случај
кога мал број важни клиенти генериираат огромни загуби. Тоа се следи преку класичните
процедури за мониторинг на банката. Системот на лимити поставува ограничувања во поглед
на поврзаните субјекти во внатрешноста на една индустриска гранка или земја. Оценката на
кредитните барање ја вршат кредитните референти или кредитните одбори во банката, чија
задача е да се постигне минимален консензус во поглед на одобрување на дадени кредити,
пред да биде донесена одлуката што води кон преземање одреден ризик.
Процедурите и правилата за одобрување на кредити јасно дефинираат кој е одговороен
за преземање такви обврски. Денес, банките настојуваат сé повеќе да го централизираат
управувањето на кредитното портфолио и известувањето за постоечките кредити, за да се
придржуваат на веќе дефинираните глобални лимити, посебно кога имаат неколку т.н.
“големи” клиенти. Воспоставување правила за диверзификација на пласманите овозможува
еден од начините за заштита од кредитниот ризик.
Иако, постојат бројни процедури за одобрување на кредитите, процесот за мерење на
кредитниот ризик во последниве години е предмет на анализирање. Прво, постоечките
кредитни биланси во време на дифолт не се однапред познати, освен за кредитите кои имаат
амортизационен план, но не и за дозволените минуси на трансакциските сметки или
кредитни картички, со оглед на тоа дека средствата се повлекуваат во рамките на лимитите и

на иницијатива на клиентите, па затоа кредитните биланси во време на дифолт се непознати и
неизвесни. Заради ова, износот под ризикот (LGD) кој може да се изгуби во случај на
неисполнување на обврските од страна на должникот целосно е неизвесен. Исто така, не е
доволно да се има податоци за кредитните обврски, и врз основа на тоа да се измери ризикот.
Ризикот има две категории: квантитет или износот кој потенцијално може да се изгуби и
квалитет – веројатност за неизмирување на обврските. Квалитетот на ризикот се оценува врз
основа на рејтингот на клиентот и истиот се определува врз основа на интерни или екстерни
извори. Мерењето на квалитетот на ризикот води кон квантифицирање на веројатноста за
дифолт на клиетот и веројатноста за наплата при банкрот. Од ова може да се заклучи дека
кредитниот ризик како најстар од сите банкарски ризици е резултат на мултифункционални
ризици па оттаму и парадоксот дека овој ризик, иако е најпознат од сите ризици и понатака
многу тешко може да се квантифицира.
1.3.2. Ризик на ликвидност
Базелскиот комитет за супервизија ликвидноста ја дефинира како способност да се

финасира зголемувањето на активата и навременото исплаќање на обврските што треба да
достасат. Ликвидносниот ризик е ризикот банката да не може да обезбеди доволно средства
за измирување на своите краткорочни обврски во моментот на нивното достасување, или
потребните средства да ги обезбеди со многу повисоки трошоци6. Ризикот на ликвидност
може да се дефинира како неможност на банката со расположливите финансиски средства да
одговори на барањата за одобрување кредити, гаранции и акредитиви, како и да ги исплати
своите обврски. Ризикот на ликвидност претставува сегашен или иден ризик во однос на
приходите и капиталот, кој се појавува во случај кога банката не е во можност да ги измири
обврските кои доспеваат, а притоа да не направи одредени загуби.
Ликвидноста на банките им е потребна за компензација на очекуваните и
неочекуваните нестабилности во билансите и за осигурување на средства за раст. Таа
претставува способност на банката да врши откуп на депозитите и задоволување на другите
обврски, како и можност да ги финасира зголемувањето на кредитното и инвестициското
портфолио. Банките поседуваат ликвидносни потенцијали кога без одлагање можат да
обезбедат потребни средства (преку зголемување на обврските, секјуритизација или
6
Citirana Odluka za upravuvawe so rizicite
продавање на имотот) и тоа по прифатливи цени. Поради ова, ликвидноста е примарна за

одржување на финасиската институција и нејзината важност ги надминува поединечните
финансиски институции, бидејќи неликвидноста на една институција може да има последици
врз целиот банкарски систем во една земја. Поради ова, ликвидноста на банките треба да се
сфати не само како способност за подмирување на достасаните обврски, односно способност
за финансирање на зголемување на активата, туку и како основно банкарско правило. Во
контекс на ова се разликува7:
✔ ликвидност на индивидуалните побарувања - зависи од квалитетот на

должникот, од приносот што го носи таквиот финансиски инструмент и од
функционирањето на пазарот на којшто долговите и побарувањата можат да се
продадат или купат односно да се претворат во пари;
✔ ликвидност на активата - претставува процес во кој без проблем се

овозможува претворање на паричните средства во инвестици и обратно по
однапред планирана динамика;
✔ ликвидност на вкупното стопанство - ја претставува вкупната парична маса за

одреден временкски период којашто се утврдува како разлика помеѓу
дистрибуцијата на достасаните побарувања и обврски .
Поради тоа, овој ризик е примарен ризик со кој се среќаваат банките. Особено треба
да се обрне внимание на т.н. екстремната неликвидност која се јавува како резултат на
банкрот на банката. Но, ваквите екстремни ситуации често се причинети од останатите
ризици. На пример: значајните загуби предизвикани од неизмирување на обврските од страна
на големите клиенти можат да резултираат со намалување на ликвидноста и сомнеж за
идниот опстанок на банката. Овие ситуации често водат кон затворање на кредитните линии
од страна на другите институции кои настојуваат да се заштитат од можен дифолт, а тоа
доведува од несакана криза во ликвидноста и води кон банкрот.
Ризикот на ликвидност исто така, значи дека банката некогаш има проблеми при
обезбедувањето т.н. зголемување на средствата - своите извори. Ризикот на ликвидност се
однесува на можност, банката во даден временски период да ги зголеми средствата со
соодветна цена или трошок. Оваа можност е детерминирана од два фактори: ликвидност на
пазарот која варира во текот на времето и ликвидност на банката. Овие два фактора всушност
ги одредуваат условите на фундирање средства. Трошокот на ликвидност за банката може да
7
Prof. d-r. Cvetinovic. M., Upravljanje rizicima u finansiskom poslovanje, Beograd, 2008
се зголеми благодарение на неликвидните пазари. Индикаторот на ликвидност на пазарите

зависи од обемот на трансакциите, нивото на каматната стапка и нејзините флуктации.
Можностите на банките за пристап до средства зависи и од карактеристиките што ја
модифицираат пазарната перцепцијата на банката, а тоа се: нејзините потреби за
обезбедување на средства (фундирање), стабилност и бонитетот на банката, нејзината
финансиска структура, нејзината солвентност. Некои од овие фактори се поврзани со
нејзиниот кредитен бонитет и други фактори што се однесуваат на политиката за прибирање
средства. Имено, ако перцепцијата на пазарот во поглед на бонитетот на банката се влоши,
тогаш и фундирањето на средствата ќе биде многу поскапо.
Ризикот на ликвидност е нормална последица од стандардните трансакции.
Трансакциите генерираат гап на доспевање меѓу побарувањата и обврските. Често банките
прибираат краткорочни извори и ги позајмуваат како долгорочни. Поради тоа, гапот на
доспевање генерира ризик на ликвидност и трошок на ликвидност кој може да се дефинира
како кој било трошок настанат од ƒзаклучувањеƒ на ликвидноста за временскиот хоризонт на
траење на кредитот.
Процесот на управување на ризикот на ликвидноста за јавноста престставува срж во
создавање на довербата и безбедноста во банкарскиот сектор. Банките како финасиски
институции најчесто користат туѓи средства. Анализите покажуваат дека односот на активата
и основниот капитал на банката е 20:18. Банките управувајќи со својата ликвидност всушност
управуваат со готовината, депозитите и останатиот ликвиден имот. Основната цел која се
постигнува со управување на ризикот на ликвидност се состои во:
 планирање на потребите за ликвидност на дневна основа;
 намалување на трошоците за обезбедување на потребните дополнителни средства
или приходи од пласирање на вишокот на ликвидни средства;
 задоволување на минималнта стапка на задолжителни резерви и другите
супервизорски барања.
Со ризикот на ликвидност управува Одборот за управување на активата и пасивата кој
мора да ја има предвид врската помеѓу ликвидноста и останатите ризици на кои банката е
изложена, како што се кредитниот, каматниот и валутниот ризик. Основни мерки за
управување со овој вид ризик се: дефинирање на политика за ликвидност, перманентна
контрола на ликвидност и воспоставување на лимити преку кои се овозможува добра
диверзификација на изворите на финансирање на банката, како и одржување на доволна
8
Greuning, H., Brajović-Bratanović, Analiza i upravljanje bankovnim rizicima, Zagreb, 2006
ликвидност што ќе ги задоволува сите обврски кои ќе достасаат. Поради суштинското

значењето на овој ризик за ликвидност се заинтересирани банкарските супервизори и
државата. Овие инструкции се насочни кон создавање и унапредување на системот за
супервизија на банките кои имаат задача да го надгледуваат процесот на управување на
ликвидностниот ризик за навремено да се заштити од последиците за неликвидноста на
банките која може да ја разниша довербата на јавноста, како и негативно да влијае на
банкарските институции.
1.3.3. Ризик на каматни стапки
Банките при вршењето на двете темелни функции - прибирање на депозити, извори на

средства и нивно насочување во кредитни пласмани, хартии од вредност и други облици на
позајмување, се среќава со еден од темелните ризици ризикот на каматни стапки. За банките
овој ризик е еден од најзначајните облици на пазарен ризик на кои се изложуваат при
обавувањето на функцијата - финансиски посредник.
Ризикот на каматни стапки претставува сегашен или иден ризик кој носи намалување
на приходите на банката или намалување на финансиската актива во билансот на банката
како резултат на несакани осцилации на каматните стапки. Ризикот на промена на каматните
стапки е ризик од загуба кој произлегува од неповолните промени на каматните стапки, а кои
влијаат на позициите во портфолиото на банкарските активности. Всушност, ризикот на
каматни стапки претставува ризик од намалување на пазарната вредност на портфолиото
како резултат на неизвесни промени на каматните стапки при прибирање на депозити и
пласирење на паричните средства односно одобрување на кредити т.е. ризик што влијае на
добивката или капиталот на банката што настанува од промените на активните и пасивните
каматни стапки9.
Каматниот ризик се појавува при трансформација на краткорочните депозити во
долгорочни пласмани. Изложеноста на банката на каматен ризик настанува поради промена
на каматните стапки и рочна неусогласеност помеѓу пласманите и изворите 10. При собирање
на депозит банката со клиентите може да се договри за фиксна каматна стапка, што остава
впечаток дека за банката нема да има проблем со каматен ризик. Но, ако каматните стапки на
пазарот почнат да паѓаат, во тој случај банката би била соочена со опортуниот трошок во
9
Crouhy, M., Mark, R. i Galai, D., Risk Management, Mc Graw-Hill, New York, 2001
10
Madura, J.: Financial Markets and Institutions, Thomson – South – Western, Ohio, USA
своето работење, што би значело дека таа би можела да профитира доколку прибавела
средства со пониска каматна стапка, иако фикасната каматна стапка претставуа сигурност во
трошоците за извори и едноставност во сервисирањето на долгот за банката.
Влијанието на каматниот ризик на работењето на банката може да се набљудува од два
апсекти и тоа: влијанието на банкарската книга (banking book) и трговската книга (trading
book). Во книговодствената евиденција на банката се класифицираат и се евидентираат сите
традиционални банкарски активности коишто делумно се поклопуваат со инвестициските
активности11. Сите трансакции кои се одвиваат на пазарот се нотираат во трговската книга.
Разликата помеѓу овие два сегменти е видлива во стратегијата на банката. Банкарската книга
почива на филозофијата - купи и држи (buy and hold), додека во трговската книга доминира
стратегијата на тргување. Од овој аспект, каматниот ризик може да се подели на: каматен
ризик содржан во трговските трансакции на банкта (traded interest rate risk) и билансен
каматен ризик (non - traded interest rate risk). Вториот вид каматен ризик се врзува за
структурата на билансот на банката, додека пак каматниот ризик содржан во трговските
трансакции се врзува за влијанието што промената на каматните стапки го имаат на пазарната
вредност на позицијата на банката .
Според книговодствениот аспект, компонентите на каматниот ризик се:
1. базниот ризик - голем број билансни позиции на банката ги генерираат приходите
и трошоците кои се индексирани од каматните стапки. Треба да се нагласи дека учесниците
кои даваат и тие кои позајмуваат се под ударот на ризикот на каматни стапки. Позајмувачите
кои остваруваат приход со промена на каматните стапки имаат ризик дека нивните идни
приходи ќе бидат помали, ако дојде до пад на каматните стапки. Истовремено учесниците кои
плаќаат по променливи каматни стапки имаат поголеми трошоци, кога каматните стапки ќе
пораснат. Двете опции сами по себе се ризични затоа што генериираат приходи и расходи
индексирани спрема пазарните каматни стапки.
2. Ризик од промена на условите - постојат различни индексирање на пазарните
каматни стапки. Во некои случаи каматните стапки на постоечките кредити директно се
поврзани за некои пазарни каматни стапки. Која било трансакција што достасува се
индексира спрема пазарните услови, па дури, и ако нејзината каматна стапка е фиксна,
бидејќи доаѓа до репласирање на средствата. Фиксните каматни стапки стануваат
променливи по втасувањето на главницата. Оние стапки кои се варијабилни, практично се
11
J..Bessis: Risk Management in Banking, John Wiley&Sons LTd, NY, USA 2001
фиксираат помеѓу два прихода одобрување пласмани, односно помеѓу два приходи за
пресметка на камата.
Исто така, и периодот помеѓу две доспевања (ревидирања) не е секогаш константен.
Ова ја зголемува комплексноста при мерење на чувствителноста на побарувањата и
обврсктие на промена на каматните стапки.
3. Опциски ризик – е уште еден извор на ризик на каматен ризик кој се однесува на
опциите што се вградени во банкарските производи. Познат е случајот што се однесува на
предвремена отплата на кредитите и земање кредит по нова каматна стапка - тоа е првото што
може да се изврши кога каматните стапки почнуваат значајно да опаѓаат. Депозитите носат
таква опрција, бидејќи можат да бидат трансферирани во орочени депозити кои носат
поголеми приноси кога растат каматните стапки. Ваквиот ризик не смее да се занемари ако се
има предвид обмот на кредитите во билансот на состојба. Банката која мора да го обнови
кредитот со фиксна каматна стапка по пониска каматна стапка свесна е за овој вид ризик.
Мерењето на опциониот ризик е многу потешко во спордба со мерењето на вообичаениот
ризик кој се појавува со простата индексација согласно пазарните каматни стапки.
Промената на каматната стапка кај банката се гледа во нејзините парични текови, нето
каматните приходи, висината на маржата или оперативниот трошок и економската вредност
на банката. Оттука, може да се рече дека ризикот на каматни стапки ги напаѓа активните
позиции (кредитите, инвестициите), пасивните (депозитите, хартиите од вредност) и
вонбилансните позиции. Влијанието на каматниот ризик на банката зависи од:
 вредноста на билансните и вонбилансните позиции кои се чуствителни на ризик,
т.с. структурата на билансот;
 волатилноста на каматната стапка;
 временскиот интервал во којшто има изложеност на каматен ризик.
Работењето на банката е постојано изложено на каматниот ризик, поради што е
невозможно банката да ги изолира влијанијата на промените на каматната стапка. Меѓутоа, е
можно и потребно да се постигне оптимална изложеност на каматен ризик согласно со
насоките за управување на активата и пасивата. Управувањето со овој вид ризик е важна
задача на банката бидејќи појавата на овој ризик иницира намалување на профитабилноста и
нејзината вредност. Промената на каматните стапки влијае на приходите на банката поради
промена на нето приходите од камата, каматно чувствителна актива и оперативните трошоци.
Управувањето со активата и пасивата претставува еден од моделите кој е насочен кон
управување на каматниот ризик штосе појавува во билансната структура на банката.
1.3.4. Пазарен ризик
Пазарниот ризик претставува ризик од загуба како последица на промената на цената

на финансиските инструменти наменети за тргување.
Пазарниот ризик како сегашен или иден ризик предизвикува негативни ефекти на
резултатот и капитал на банката предизвикан од промената на вредноста на портфолиото на
финанасиски инструменти. Согласно ова, пазарниот ризик настанува како резултат на
промена на цените на: обврзниците, акциите, валутите, дериватите, стоките и друго.
Пазарниот ризик е составен од две компоненти во зависност од причините кои го
предизвикуваат12:
 општ ризик кој зависи од насоката на движењето на финасиските промеливи –
движењето на каматните стапки, девизните курсеви, цената на акциите, цените на
стоките и друго; и
 специфичен ризик кој не е условен од насоката на движењето на финасиските
промеливи – волатилноста, нелинеарната изложеност и изложеноста на хеџинг
позициите.
Волатилноста или нестабилноста на цената на поголемиот број на активни стапки кои
го сочинуваат инвестиционото и трговското е значајна. Ваквата колебливост е
карактеристична дури и за развиените пазари, но повеќе е присутна на новите и неликвидни
пазари. За да го одредиме отстапувањето од вредноста на некој финансиски инструмент,
волатилноста треба да се спореди со осетливоста на дадениот финансиски инстумент на
промена на одреден пазарен фактор. Промените на пазарната вредност можат да се
квантифицираат преку следниве два фактора: волатиноста на пазарните фактори и
осетливоста на инструментот.
Појавата на големи институционални инвеститори, како што се пензиските фондови,
осигурителните друштва и инвестициските фондови значајно влијае на промената на
структурата на пазарот и пазарниот ризик. Институционалите инвеститори во согласност со
своето крупно инвестициско протфолио, најчесто тргуваат во големи размери, што води кон
зголемување на цените на финансиските инструменти. Спротивно на ова, пазарите кај
коишто постои тенденција за намалување на цените стануваат непостојани кога се прадаваат
12
Harrington, S. i Niehaus, G., Risk Management and Insurance, McGraw-Hill/Irwin, New York, 2003
големи пакети на акции. Сето ова води до ширење на амплитудата на цените што дирекно
води кон зголемување на пазарниот ризик.
Сé поголемата изложеност на банката на пазарниот ризик е резултат на широкиот
спектар на активности што ги извршуваат банките и нивниот премин од традиционални –
посреднички активности кон шпекулативна трговија во кои банката распоределува одреден
износ на капитал за активности што содржат извесен степен на ризик.
Пазарниот ризик резултира со несакано отстапување на пазарната вредност на
портфолиото во текот на периодот кој е потребен за да се изврши некоја трансакцијата.
Приходите, како и капиталните добивки или загуби за дадено пазарно портфолио, се
појавуват со самата трансакција, односно финансиските инструменти. Кој било пад на
вредноста ќе резултира со пазарни загуби за одреден период, што е еднакво на разликата
меѓу почетната (набавна) врдност и крајната пазарна вредност (во случај на продажба на
финансиските инструменти). Имено, во кој било момент можеме да одлучиме да го
продадеме некој инструмент или да го задржиме очекувајќи ја неговата идна врдност, но
притоа постои ризик дека во краток временски период неопходен да се изврши трансакцијата
ќе се промени неговата пазарна вредност. Ова произлегува од тоа што пазарниот ризик е
временски ограничен. Поради ова, ако контролата на ризикот не е ефикасна, отстапувањата
од пазарната вредност можат да ја надминат или да бидат многу поголеми од која било
девијација што може да се случи во текот на краток временски период или да дојде до
хеџинг. Некогаш, дури и кога временскиот период е краток, отстапувањата можат да бидат
значајни поради тоа што пазарот е нестабилен, како и тоа дека определени финансиски
инструменти често се неликвидни и тешко е да се продадат без да се намали (дисконтира)
нивната цена. Во таков случај, ликвидациониот период е подолг и отстапувањата од
вредноста стануват реални. Генерално, ликвидациониот период варива во зависност од типот
финасиски инструмент.
Согласно природа и карактеристиките на пазарниот ризик истите наложуват
континуиран мониторинг и примерна анализа на ризичната изложеност. Политиката за
управуавање на пазарниот ризик децидно треба да ја определи присутноста на банката на
новите пазари, тргувањето со новите финансиски инструменти кои се прогласени за ризични,
ограничување на позиците (долги, кратни и нето позиции) притоа замајќи го предвид и
ризикот на ликвидност што може да настане со извршување на нереализираните трансакици
– отворените договори, опциските договори и др. Контролирањето на пазарниот ризик значи
дека варијациите на вредноста на дадено портфолио треба да се движат во интервал од
дадени гранични вредности односно однапред дефинирани лимити. Поради ова,

управувањето на ризикот се темели на константно прилагодување на чувствителноста на
портфолиото, притоа задоволувајќи ги капиталните барања за покривање на пазарниот ризик.
1.3.5. Ризик на девизниот курс
Девизниот ризик е ризик од настанување на негативни ефекти на финансиските

резултати и капиталот кои се појавуваат како реузлтат на промена на девизниот курс.
Варијациите на приходите се причина на индексирањето на приходите и трошоците за
девизните курсеви или номинирањето во странска валута на приходите и обврските. Овој
ризик е резултат на инвестициските активнотсти и банкарски работи кои се вршат во
странство. Девизниот ризик настанува во случаите кога банката или нејзините деловни
единици се соочуваат со нерамнотежа во валутната структура, односно кога пласманите или
остварените приходи се во една валута, а изворите или обврските во друга валута13.
Најчесто се појавуват следниве основни видови девизен ризик14:
 книговодствен – се јавува кај компаниите кои имаат свои органицзациони делови
во странство и финасиското работење го извршува во странски валути. Филијалите кои се
наоѓаат во странство потребно е да доставуват месечни извештаи кои се неопходни за
консолидација на вкупното работење на банката при што потребно да се изврши конверзија
од валутата од земјата во кое е седиштето на филијата во валутата на матичната банка.
 трансакциски - се однесува на можни идни меѓувалутни добивки или загуби од
трансакциите што се извршени или ќе се извршат и кои се дономинирани во странски
валути. Всушност, оваа изложеност настанува кога доаѓа до промена на валутниот курс од
моментот на предавање на налогот до наплатата на истиот или конечно извршување на
трансакцијата;
 економски - настанува како последица на промена на вредноста на
интервалутаните курсеви и домашната валута и доаѓа до промена на износот на очекуваните
приходи и расходи, како и промена на конкуренстката издржливост на банката. Економската
изложеност е ризик од промена на вредноста на банката (мерена како сегашна вредност на
очекуваните парични текови) предизвикана од појвавата на валутниот ризик. Ова изложеност
има карактеристика на комплексна и тешко е да се идентификува и оценува бидејќи е
13
14
Petrovic, P., Globalizacija kapitala i uticaj na devizni kurs, Finansije, Beograd, 1-2/1999
поврзана е со макроекономски ризици промена на валутните курсеви обично е проследена и

со промена на каматните стапки и инфлација.
Традиционалниот начин на покривање и заштита од ризикот на девизен курс
подразбира бројно техники на хеџинг, избегнување или минимизирање на девизниот ризик.
За пазарните трансакции, девизните курсеви се дел од пазарните параметри чии варијации се
разгледуваат заедно со другите пазарни параметри.
1.3.6. Ризик на солвентност
Ризикот на солвентност е ризик дека банката нема да има доволно расположлив

капитал за да ги покрие настанатите загуби генерирани од сите типови ризик. Овој ризик
настапнува поради дифолт на самата банка (и е сличен со кредитниот ризик на банкарските
клиенти кои не се во можност да ги измират своите обврски).
Ризикот на солвентност е крајниот резултат на расположливиот капитал и сите
преземени ризици: кредитниот, каматниот, пазарниот, оперативниот и ризикот на
ликвидност. Поради неговата карактеристика на “критичен” за овој ризик особено се
заинтересирани регулатoрните власти. Имено, основата задача на адекватноста на капиталот
е да го дефинира нивото на капитал потребно за покривање на евентуалните ризици како би
се задржало прифатливото ниво на солвентост на банката.
Токму поради тоа, принципот на адекватност на капиталот претставува главна
ориентација во управувањето со ризикот во банката затоа што15:
 сите ризици генерираат потенцијални загуби;
 конечната заштита од таквите загуби се наоѓа на страна на капиталот;
 капиталот треба во секое време да биде прилагоден на она ниво кое овозможува
апсорбција на потенцијалните загуби коишто произлегуваат од сите ризици.
За имплементацијата на овие приципи неопходно е:
 сите ризици да бидат квантифицирани во однос на можните загуби и
 мерката на агрегатните потенцијални загуби да биде изведена од мерењето на
можните загуби генерирани од различните извори.
Главената насока во управување на ризиците се состои во примената на овие
принципи и дефинирање на квантитативните мерки неопходни за пресметување на
адекватноста на капитали или утврдување на ниво на ризик кое е можно да го преземе
15
Curak, M. i Jakovcevic, D., Osiguranje i rizici, RRIF plus, Zagreb, 2007
банката, а се темели на расположивиот капитал. Поради ова, се вели дека минималното ниво
на гарантираниот капитал е во функција на ризикот. Ризиците се проценуваат низ систем од
кванитативни мерења односно систем кој може да се применува без поголеми потешкотии
преку употребата на единствена мерка. Меѓутоа, ваквиот пристап во мерењето има
недостаток и дадените резултати не се валидни, а утврдениот коефициент претставува
едноставен норматив или генерален стандард, отколку објективна мерка за вистинскиот
ризик. Затоа истражувањето отишло напред настојувајќи да го дефинира “капиталот под
ризик”. Денес за мерење на овој ризик се користат VAR (value at risk – вредноста под ризик)
методата и CaR (capital at risk – капиталот под ризик). Овие методи го дефинираат ризикот и
се применуваат скоро во сите банки.
1.3.7. Оперативен ризик
Оперативниот ризик е ризик кој предизвикува негативни ефекти на финансискиот

резултат и капиталот на банката грешки во работата од страна на вработените, неадекватни
процедури и процеси, несоодветно управување на информационите и другите системи во
банката, како и поради непредвидливи екстерни случувања. Ваката дефиниција на
оперативниот ризик ги склучува системскиот и правниот ризик и ризикот на репутација, а го
опфаќа законскиот ризик16.
Оперативниот ризик е ризик кој настанува поради лошо функционирање на

информацискиот систем, системот за известување, неприменување на пропишаните интерни
процедури за контрола и мониторинг на ризикот во банката. Новата капитална спогодба
Базел II оперативниот ризик го дефинира како загуба која настанува поради неадекватни
процедури и неуспешни интерни процеси, човечки фактори, системски и екстерни
случувања. Во ваквото дефинирање на оперативниот ризик подеднакво се опфатени и
внатрешната организација на работитете, но и неочекуваните надворешни случувања кои
можат да бидат причина за појавувањето на овој ризик. Многуте пристапи на оперативниот
ризик ги потенцираат директните и индиректните финансиски загуби, кои се појавуваат
поради губење на репутацијата на банката и губењето на нејзината пазарна позиција. Една од
најдобите дефиниции за оперативниот ризик е дадена од Британската банкарска асоцијација
(BBA) и гласи: “Оперативниот ризик е ризик кој носи дирекни или индирекни загуби кои
16
Matten, Ch., Operational Risk Management, The Risk Management Association, 2005
настануваат поради неадекватни или неупешни интерни процеси, системски или кадровска
поставеност или екстерни случувања”.
Овој ризик настанува како последица на17:
 измама (погрешно известување, кражба од страна на вработените и др.);
 работните навики и сигурноста на работното место (право на оштета на

вработениот, повреда на здравствените права, општата одговорност);
 постапки поврзани со клиентите, производите и деловните активности

(злоупотреба на доверливите информации, перење пари, продажба на
неавторизирани производи);
 штети на материјалните добра (тероризам, протести, пожари, поплави);
 прекин на работата поради грешки во информацискиот систем (хардвер, софтвер

или телекумуникациски проблеми);
 погрешно управување со процесите (погрешни влезни информации, погрешна

проценка на инструментите за осигурување на податоците, непотполна
документација, неовластено пристапување до важни информации и др.).
Во согласност со наведените причини оперативниот ризик се појавува во различни

категории и тоа:
 ризик од неадекватна или недоволна инфраструктура (застарени мерки и
капацитети, нејасно дефинирани системски одговорности, недостаток на
практично искуство на вработените и др.);
 технолошки ризик (ризици од информациска подршка);
 ризик од извршените операции или деловни процеси ( неадекватни или застарени
процедури, постоење на критични процесни делови поради техничко –
технолошките пробелеми);
 ризик од човечкиот фактор ( недоволна култура во однос изложеноста на банката
на ризици, недоволен број на вработени, ризик од управување, интерни
криминални активности и сл.) и
 ризик од економските случувања (екстерни криминални активности, природни
катастрофи, војни и друго).
17
BIS, Sound Practices for the Management and Supervision of Operational Risk, BSBS, 2003.
Негативните последици од оперативниот ризик можат да се манифестираат како:

целосна финансиска загуба, нарушување на угледот на банката и / или односот со клиентите,
неспособност за извршување на одделни банкарски трансакции и др.
Управувањето на оперативниот ризик не е нова практика. За банките е важно да ги
спречат измамите, да се одржува интегритет на внатрешната контрола, да се елиминираат и
најмалите можности за грешки при извршувањето на трансакциите Но, релативно е нов
погледот во управувањето на оперативниот ризик. Во минатото управувањето на овој вид
ризик банките го извршувале преку механизмите на внатрешна контрола и ревизија. Иако,
овие механизми сé уште важат, во последно време со појавата на специфични прозводи и
процеси неминовно ја наметнуваат потреба од управување на опертивниот ризик. Во ова
смисла сé повеќе финасиски орагнизации доаѓаат до заклучеок дека процесот на управување
на оперативниот ризик осигурува сигурност и стабилност на банката, што оди чекор напред
во третирањето на оперативниот ризик.
1.3.8. Ризик на земјата
Ризикот на земјата претставува можност дека должникот не ќе може да ги измири

своите обврските кон странскиот кредитор заради политички, економски, социјални или
правни промени кои се случуваат во неговата земја. Овој ризик ја претставува веројатноста
дека земјата должник или должникот од некоја земја не може или нема волја да ги измири
своите обврски поради постоење на причини кои не се вклучени во рамките на вообичаениот
кредитен ризик. Во одлуката за управување на ризици ризикот на земјата претставува ризик
од загуба поради изложеност на банките кон определени земја, што може да произлезе од
економски, социјални и политички услови во земјата должник.
Основните детерминанти кои влијаат на појавата и ниво на ризикот на земјата се:
 политички - значајни политички промени во рамките на една земја, поради кои
должникот е спречен уредно да ги сервисира своите обврски (промена на влада
или владината политика, политички нереди, војна и др.);
 економски - ризикот на земјата настанува како резултат на постоење на изразито
неповолни стопански движења во економската сфера на една земја (голем дефицит
во платните биланси) поради кои е доведено во прашање или сосема
оневозможено сервисирањето на надворешните долгови
Основните облици на ризикот на земјата се манифестираат како18:

 ризик од неплаќање - ги опфаќа случаите кога заради политички и економски
промени должникот не е во можност уредно и навремено да ги извршува своите обврски
(домашните финансиски организации не се во можност да ги наплатат своите побарувања од
странските должници), што значи дека должникот не е солвентен;
 ризик при трансфер - претставува веројатност дека должникот кој е солвентен во
својата земја не е во можност да го отплати долгот во договорената валута поради одредени
поместувања кои се случуваат во неговата земја. Под овој вид ризик се подразбира
веројатност од остварување на загуби поради неможност да се наплатат побарувањата
искажани во валута која не е официјална валута во земјата на должникот. Причините за ова
произлегува од ограничените плаќања на обврските кон доверителите во други земји во
одредена валута, утврдени државни акти, односно Централната банка не е во можност да ги
мобилизира девизните резерви доволни за конвертирање на паричните средства од локална
валута во девизни средства.
 ризик при давање гаранција - ризик кој е карактеристичен за финаскиските
институции кои издаваат гаранции на странски должници за плаќање во трета земја. Загубата
настанува поради активирање на гаранцијата на должникот од земјата од која долговите не
можат да бидат нормално сервисирани или се целосно ненаплатливи.
Ризик дека одредена земја нема да го плати кредитот што го дала банката или пак,
одобрената гаранција за банките претставува посебен вид ризик бидејќи кај овој вид ризик не
можат да се користат методите за наплата на долг што се користат кај домашните правни или
физички лица, затоа што нема вообичаени инструменти за обезбедување на побарувањето
како залог на подвижни предмети или недвижен имот. Постои и воен ризик кој поретко се
случува, но може да има фатални последици за банката. Заради ова во последно време се оди
на осигурување на овие ризици.
Банките мора да воспостават адекватен систем за управување на ризикот на земјата кој
опфаќа политики и процедури со кои се утврдува:
 идентификација на потенцијалниот ризик на земајта;
 мерење на ризикот на земјата преку утврдување на процедури и методи за точна и
навремена проценка на тој ризик;
 следење на ризикот на земјата и анализирање на ситуацијата во дадената земја;
18
Jazic, V., Rizici u bankarskom poslovanju, Beograd, 2008
 контролирање на ризикот на земјата и одржување на истиот на прифатливо ниво за

ризичниот профил на банката;
 утврдување на овластувања и одговорности во процесот на преземање и
управување на ризикот на земјата;
 систем за редовно информирање на надлежните органи на банката за управување
со овој вид ризик.
 дефинирање на лимити за изложеност на овој ризик за определени земји, според
концентрацијата на изложеност на овој ризик на регионално ниво, а по потреба и
за поединечни географски региони.
Банката е должна да врши клсификација на акивата и да издвојува резерви за
потенцијални загуби за активните ставки по основ на изложеност на ризикот на земјата. За
класификација на кредитите, хартии од вредност, капитални вложувања, кореспонденски
банкарски сметки, деривати, гаранции и други безусловни вонбилансни ставки се издвојуваат
резерви врз основа на ризикот на земјата според кредитни рејтинзи на должниците објавени
од страна на меѓународно признати рејтинг агенции. Во случај кога рејтинзите на земјите
должници се различно дефинирани од страна на меѓународните агенции тогаш банката е
должна при класификацијата на активата да ги користи најстрогите рејтинзи. Во
исклучителни случаи банката може да додели различен рејтингот на земјата од пропишаните
рејтинзи, но тоа мора во целост да го документира и да ја докаже точноста и ажурноста на
утврдениот рејтинг.
Во следната табела се претставени ознаките за рејтинзите на земјите според
методологијата на Standard & Poors.
Ознаките за рејтинзите на земјите
Минимален
Р.бр. должници според методологијата на
процент
Standard & Poors
1. BBB и подобри 0%
2. BBB минус 2%
3. BB плус и BB 5%
4. BB минус, B плус и B 10%
5. B минус 20%
6. ССС плус 30%
7. ССС и ССС минус 40%
8. СС плус, СС и СС минус 50%

9. С плус, С и С минус 75%
10. DDD и понизок 100%
Врз основа на вака дефинираните проценти се пресметуваат резервациите за

потенцијалните загуби кои настануваат како резултат на ризикот на земјата.
1.3.9. Стратегиски ризик
Стратегискиот ризик е ризик кој може да предизвика негативни ефекти на

финансискиот резултат и капиталот на банката поради лоши деловни одлуки, неадекватно
спроведување на донесените одлуки или непостоење развојна компонента во менаџерскиот
тим на банката.
Управувањето со стратегискиот ризик е област која се занимава со стретегиските
одлуки на банката кои се однесуваат на идните проекции на развојот, оценката на
трошоците, добивката, можностите и ризиците во работењето.
Банките преземаат стратегиски ризик кога започнуваат со нови деловни активности
или при воведување нови напредни начини за извршување на некои важни банкарски
активности. Овој ризик за многу банки е поврзан со другите видови ризици, а некои банки
управувањето на стратегискиот ризик го комбинираат со управување на оперативниот ризик.
1.3.10. Репутациски ризик
Репутацискиот ризик претставува негативно влијание на јавното мислење врз

капиталот и профитот на банката.
Репутацискиот ризик се дефинира како сегашен или иден можен ризк во однос на
постојните приходи и капитал, кој се појавува поради неповолни перцепции на банката од
страна на трансакциските стејкхолдери со кои банката е непосредно поврзана или во
поврзаноста со клиентите, вработените, добавувачите, регулаторите, владините органи или
инвеститорите19.
Јавните стејхолдери, како што се: медиумите, невладините организации, синдикатите,
конкуренцијата или општата јавност, можат значајно да влијаат на тоа како стејкхолдерите ќе
19
Prof. D-r. Ivanovic, P., “Upravljanje rizicima u bankarstvo”, Beograd, 2009
ја прифатат банката и нејзините активности. Затоа вработени во банка се одговорни и мора

да ја чуваат репутацијата на банката. Исто така, банката мора да ги процени очекувањата на
трансакциските и јавните стејкхолдери и да се погрижи сите вработени да се придржуваат на
добро дефинираните и редовно редефинираните воспоставени етички и деловни кодекси на
однесување.
Како основни причини за појава на репутацискиот ризик се јавуваат: непочитување на
законските акти и прописи, како и други активности кои се во индирекна врска со законската
регулатива. Ризикот на репутација е особено штетен за банката, од причини што нејзиното
функционирање налага одржување на тајноста на информациите за депонентите,
корисниците на кредити и други банкарски услуги. Заради ова, неопходно е банкарските
институции да имаат висока репустација (углед и имиџ) и истата да ја одржуваат на високо
ниво поради довербата на клиентите и спротиставување на пазарната конкуренција.
Процесот на утврдување на репутацискиот ризик мора да биде поддржан во банката
од страна на компетентен Центар за репутациски ризик, кој претставува составен дел од
контролата на ризикот и како таков треба да биде независен од деловните функции. Освен
тоа, банката мора да обезбеди и редовно извршување ревизија на процесот на процена на
репутацискиот ризик.
1.4. Значење, организација и цел на управувањето на ризичната изложеност
Ризикот претставува секоја неизвесна ситуација во работењето на банката, односно

веројатност од загуби (намалување на добивката) што е последица на неизвесни случувања
во работењето на банката20. Секоја банка во зависност од нејзината склоност кон ризиците,
може да прифати поголем или помал ризик притоа водејќи се од апсолутната аверзија кон
ризикот и апсолутното преземање ризик. Нивото на преземениот ризик мора да биде
сразмерно на способноста на банката да апсорбира евентуални загуби и да оствари
прифатлива стапка на принос. Во тој контекст, прецизното идентификување, мерење и
управување на ризиците, како и успешното балансирање меѓу приносот и ризикот, се
најважните аспекти на финасиското менаџирање на банката во поглед на остварување високи
перформанси при работењето.
Колку и да постојат софистицирани мерки за ризикот, сепак банките прават разлика
меѓу очекуваните и неочекуваните загуби. Очекуваните загуби се оние за кои со голем
20
Dr. Vasiljevic, B., “Rizici u bankarskom poslovanje”, Fokus, Beograd, 1990
процент на сигурност се знае дека ќе се случат (на пример, очекувана стапка на неизвршени
обврски кај кредитното портфолио или портфолиото на кредитни картички) и за нив се
прават одредени резервации. Кога станува збор за неочекуваните загуби (на пример, рецесија
или паѓање на каматните стапки) банките се потпираат на својот капитал како заштита која ја
апсорбира загубата.
Управувањето на ризикот (risk managemetn) датира од поново време и води потекло од
дејноста осигурување, бидејќи традиционалните процеси на осигурување не биле доволно
ефективни и економски за решавање на проблемите предизвикани од банкарските ризици 21.
Тоа е процес во кој менаџерите ги идентификуваат, проценуваат, наѕираат и контролираат
ризиците кои се поврзани со деловните активности на банките односно финансиските
институции. Управувањето претставува дел од деловната политика на банката, а согласно тоа
управувањето со ризиците може да се дефинира како банкарска функција за осигурување на
ризикот, односно под управување со ризикот се подразбира збир на следниве активности22:
 идентификација на изложеноста на ризикот за сите категории на средства со
проценка на потенцијалните загуби;
 проценка на ризикот која опфаќа мерење и анализа на загубите во минатото, како
би се проценило идното однесување на варијабилите променливи;
 контрола на ризикот значи намалување или елиминирање на ризикот;
 финасирање на ризикот подразбира обезбедување на резерви; и
 развој на административни техники и користење стручни знаење од оваа
област.
Управувањето со ризикот е област која се наоѓа на централна место во секоја банка и
ги опфаќа сите активности што имаат ризичен профил, притоа тргнува од тоа дека:
 поединците кои преземаат или управуваат со ризикот јасно и целосно го разбираат
и согледуваат тој ризик;
 вкупната ризична изложеност е во рамките на претходно дефинираните лимитите;
 донесените одлуки за преземање на ризиците се во согласност со деловната
стратегија и целите на банката;
 очекуваните приноси треба да се компензираат со преземениот ризик;
 одлуките за преземање ризик треба да бидат експлицитни и децидни; и
 постои доволно капитал во функција на одбрана за преземените ризици.
21
Dr. Cirovic, M., “Bankarstvo”, Bridge Company, Beograd, 2001
22
Dr. Djukic, Dj., “Bankarstvo”, Ekonomski faktultet Beograd, 2004
Управувањето на ризците не значи, како што често се мисли нивно минимизирање

туку неговата генерална цел е оптимализација меѓу приносот и ризикот. Согласно ова, во
фокусот на банкарските ризци е управувањето со кредитниот и каматниот ризик, од кој
зависи ризикот на солвентност како дефинитивен ризик на банкта. Каматниот и валутниот
ризик се составни компоненти на пазарниот ризик, а по страна останува ризикот на
ликвидност како специфичен банкраски ризик со кој современите банки, во крајна линија,
можат да управуваат преку финасиските пазари, под услов банката да има висок
кредибилитет и добра солвентност.
Со управување на ризикците банката остварува две основни цели. Првата цел е
избегнување на нејзината несолвентност, а втората цел е насочена кон максимизирање на
стапката на приност на капиталот вклучувајќи ја и корекцијата за ризик. Имено, ако ризиците
во банката се потенцијални, тоа негативно делува на нејзината профитабилност, бидејќи
вистинските загуби би ја намалиле стапката на принос на капитал под очекуваното ниво.
Управувањето на банкарските ризици се врши квалитативно и квантитативно.
Квалитативното управување на ризиците се темели на искуството и оценките на банкарските
експерти и тоа е особено значајно за факторите на ризик кои не можат да се квантифицираат.
Но, генерална тенденција во банкарстовото кога се работи за овие фактори е користење
квантитативни методи при нивното управување.
За разлика од квалитативното, квантитативното управување на ризиците се состои во
согледување на просечниот износ на загуби, како и стапката на дисперзија на загубите од
одреден зададена вредност. Максималниот износ на загуби за банката се пресметува врз
основа на следниве три фактори и тоа:
1. висината на ризичната изложеност или вредноста под ризик (value at risk – VAR) е
максималниот износ на загуба која може да настане при дадено ниво на
толеранција;
2. вредноста на стандардната девијација - позитивен корен од варијантата
(пондерирана сума од квадратното отстапување на поединечните резултати од
средната или очекуваната вредност);
3. избраното ниво на толеранција ја претставува веројатноста дека загубите ќе ја
надминат проектираната граница. Ако нивото на толеранција на пример е 5% тоа
значи дека пресметаната вредност под ризик ќе биде валидна за 95% случаи на
можни промени на рејтинзи на сите должници кои го сочинуваат портфолиото.
Управувањето со ризиците е комплексен и сеопфатен процес кој опфаќа создавање на

адекватно опкружување, одржување на ефикасни структури за управување со ризкот, следење
и амортизирање на ризичните активност и воспоставување адекватни рамки на интерна
контрола23.
Управувањето со ризиците и нивната перманентна контрола се интегрален дел на
банкарското работење и имаат за цел да обезбедат високо квалитетни приноси за акцонерите.
За да се оствари оваа цел неопходно е да се воспостави оптимален однос меѓу ризикот и
приносот, како во рамките на дневните операции, така и на ниво на стратегиското управуање
на билансот на состојба и капиталот на банката. Затоа банката во рамките на својата
стратегија развива целокупен стратешки правец, препознавајќи ги суштинските теми кои се
однесуваат на нејзиниот фундаментален став спрема ризиците и нивното управување,
тргнувајќи притоа од билансот на состојба, деловните цели и проектираните новоостварени
вредности за акционерите. Како резултат на сето ова произлегува еден многу значаен
документ кој се нарекува „Стратегија за управување на ризиците во банката”. На темелите на
овој документ банката ја гради својата култура кон ризикот, терминологијата, деловната
политика и процедурите и го дефинира својот став во однос на управувањето на ризиците
водејќи се притоа од регулаторните барања и најдобрата меѓународна практика. Стратегијата
за управувањето со ризиците покрај тоа што ги препознава целите за раст на банката,
нејзината добивка и ризикот ги дефинира и:
 целите и мисијата за управување со ризиците на банката;
 дефиниција на ризикот преземен од страна на банката;
 принципи за управување со ризиците;
 го дефинира капацитет на ризик, склоноста кон ризик и ризичниот профил на

банката;
 ја дефинира структурата на корпоративното управување со ризиците и
 ги назначува клучните и подобните цели за управување со ризиците.
Целите за управување со ризиците се:
 воспоставување на сет основни стандарди за управување со ризиците на сите

нивоа на банката со цел да се максимизира можната добивка;
23
Casu, B., Girardone, C., and Molyneux, Ph.,”Introduction to Banking”, Harlow, England, 2006
 поддржување на деловната стратегија на банката, на начин што деловните цели ќе

се реализираат со постојан мониторинг и контрола на ризикот со цел да се заштити
стабилноста на приходите од неочекувани загуби;
 подобра употреба и алокацијата на капиталот;
 обезбедување неопходни информаци за ризиците, поддржувајќи го притоа

процесоте на донесување на одлуки во банката;
 обезбедување на конзистентност со најдобрата практика и усогласеност со

квантитативните и квалитативните барања на регулаторите;
 обезбедување трошковна ефективност во управувањето со ризиците, избегнување

неадекватни, непотребни и нејасни политики, процеси, методологии и модели,
како и системски контроли; и
 промовирање на висока култура за управување со ризците .
Банките, како специфични институции во пазарни услови истовремено на себе

преземаат двоен ризик. На една страна ризикот се манифестира кај прибирање и чување на
депозитите од населенито и правните лица, а на друга страна ризикот се појавува при
пласирање на така прибраните средства во кредити, хартии од вредност и други пласмани.
Ваката позиција на банката на пазарот бара од банката да пронајде начини и облици за
заштита од ризикот кои на најсоодветен начин ќе одговараат на видот на пооделните
депозити и пласмани. При изборот на начините и облиците за превентивна заштита, ним им
стојат на располагање четири можни начини и тоа24:
1. дистрибуција и диверзификација на ризикот;
2. осигурување во овластени и специјализирани институции за осигигуврање;
3. самоосигурување и
4. пренесување на ризикот на бизнис партнерите.
Земајќи ги предвид интересите на клинетите и вработените, а тргнувајќи од деловната

стратегија на банката да се креиира вредност за акционерите притоа оптимализирајќи го
односот меѓу ризикот и приносот на начин кој е конзистентен со најдобрата практика и
усогласена со барањата на регулаторите најсликовито ја објаснува мисијата на управувањето
со ризиците.
24
D-r Curic, U., “Bankarski portfolio menadzment”, Feljton, Novi Sad, 2002
Суштинска компонента во процесот на управување со ризикот претставува културата

на ризик. Културата на ризикот има критчина димензија во изградба на ефективна основа за
управуање со ризиците. На основно ниво, културата на ризикот е начин што дава насоки за
организација на банката, влијае на свеста на вработените во однос на ризкот со кој во текот
на работењето се сретнуваат преку извршувањето на дневните операции и остварување на
предвидените цели. Оваа култура претставува степен со кој раководството на банката
препознава потреба за надлежност во доменот на управување со ризикот на ниво на целата
оганизација, опфаќајќи ја толеранцијата и склоноста кон ризик во дневните трансакции или
во процесот на донесување одлуки. Една банка има развиена култура кон ризикот кога
успеала да воспостави стандарди и процедури за идентификување, мерање и управуање на
ризиците.
Дел 2 Учесници во процесот на менаџирање со ризиците во банките
2.1. Корпоративно управување
Нестабилноста на финансиските пазари, либерализацијата и зголемената конкуренција

се повеќе ги изложуваат банките на нови ризици кои бараат континуирано воведување на
новини во начинот на управување, а особено во управување на ризиците што овозможува
одржување на нивната конкурентност. Исто така, нивната сѐ поголема пазарна ориентација
бара промена во пристапот на уредување и надзор на банките.
Корпоративното управување претставува организирана структура преку која банката
ги утврдува своите цели и начините за нивното оставарување и вршење на надзор во
успешноста на оставарување на поставените цели. Всушност, корпоративното управување се
однесува на начинот на деловното управување во банката, вклучувајќи ги дефинираните цели
и утврдената ризична изложеност, организацијата на банкарските активности и однесувањето
во согласност со стандардите за сигурно и стабилно работење кои се поставени пред
управата, како и управување на секојдневните активности во рамките на дефинираниот
ризичен профил, притоа заштитувајќи ги интересите на депонентите и акционерите. Во
суштина, корпоративно управување претставува (интерен) систем којшто ја води и
контролира банката (корпорација). Тоа претставува збир на односи меѓу управата на банката,
нејзините одбори, акционерите и другите носители на материјални интереси; се дефинираат
средствата за оставарување на поставените цели и се сумираат резултатите. Доброто
корпоративно управување им овозможува да ги зголемат пристапите кон надвореншните
извори на финансирање, да ја намалат цената на капиталот, да оставарат подобри оперативни
перформанси преку подобра алокација на средствата и поефикасно управување на истите,
успешно управување на секојдневните активности во рамките на дефинираниот ризичен
профил заштитувајќи ги интересите на депонентите и акционерите.
Поради специфичната улога на финасиски посредници, кај банките е акцентирано
присуството на бројни легитимни носители на различни права: почнувајќи од акционерите и
менаџментот, чиј однос е клучен за примена на принципите на доброто корпоративно
управување, тука се јавуваат и депонентите, како специфични доверители, потоа банкарските
кредитори, како и вработените и државата, чии интереси ги застапуваат различни надзорно -
регулаторни и законски органи.
Историски гледано, неадекватното управување е една од најзначајните и најчестите

прични за настанување на банкарските кризи. Некои од индикаторите за постоење на
неадекватно корпоративно управување се: голема концентрација на изложеност спрема
определени должници, висок степен на кредитирање на поврзани субјекти, лоша кредитна
политика и процедури, несоодветно одлучување од страна на управниот одобор, неадекватно
управување на ризиците, неразбирање на клучните банкарски ризици, конфликт на интереси,
отсуство на независни членови во управниот одбор, неадекватна екстерна ревизија25.
Од овие причини, а имајќи го предвид и суштинското значење на банките на
меѓународните и националните финансиски системи, Базелскиот комитет за банкарска
контрола заклучил дека корпоративното управување заслужува контролирано насочување, па
за таа цел во 2006 година објавил препораки за јакнење на културата на корпоративното
управување. Истовремено, Базелскиот комитет се оградил и децидно истакнал дека овие
препораки немаат цел да се воспостави нова регулаторна рамка која би била поставена над
постоечките национални прописи, туку нивната цел е да се помогне на банките да го
унапредат своето корпоративно управување и да им се помогне на органите за супервизија во
проценка на квалитетот на таквата рамка за корпоративно управување. Принципите на
корпоративното управување се26:
1. Обавување на правата и интересите на акционерите;
2. Транспаретност на сопственичката структрура
3. Општествена одговорност (банката ја прифаќа одговорноста за своите
корпоративни активности кон акционерите, клиентите, деловните партнери, општеството и
државата);
4. Ефикасно корпоративно управување;
5. Поделба на надлежностите;
6. Редовна и ефикасна контрола и ревизија на работењето на банката;
7. Почитување на законските, етичките стандарди и практики;
8. Независност и објективност;
9. Информирање и односи со јавноста;
10. Заштита на довериливите информации
11. Заштита на личните податоци.
25
Eric- Jovic, M., “Korporativno upravljanje u bankama”, 2004
26
Bazelski komitet za kontrola na bankite, “Jaknenje na korporativnoto upravuvanje vo bankarskite
organizacii”, 2006
Од овие принчипи, може да се заклучи дека клучните елементи на доброто

корпоративно управување на банката опфаќаат27:
✔ квалитетно обликување на коорпоративната стратегија преку која ќе можат

индивидуално да се мерат општите резултати и успеси ;
✔ воспоставување на јасна организациона структура со прецизно дефинирани права

и одговорности на членовите на надзорен и Управен одбор и другите вработени во
банката;
✔ ефикасни процедури за идентификување, мерење, следење и контрола на

ризиците на кои е изложена на банката;
✔ ефикасност при управувањето на финасиските ризици преку механизмите на

внатрешна контрола (вклучувајќи ја и екстерната ревизија) и обликување на
функционален процес со задолжителна контрола;
✔ постоење на корпоративни вредности, правила и стандарди на соодветнотно

однесување, системи насочени кон осигурување дека се почитуваат утврдените
правила (овде е опфатена контролата на ризичната изложеност на банката каде
што може да се очекува конфликт на интереси, на пример, односот кон поврзаните
субјекти);
✔ финансиска мотивација или евалуација на трудот вклучувајќи ги бонусите

(бонусите треба да бидат во согласност со целите на банките, успешноста и
етичките вредности), унапредувањата и санкциите за членовите на надзорниот
одбор, управата и вработените;
✔ соодветен тек на информации, интерно и кон јавноста.
2.2. Клучни учесници во процесот на управување со ризиците
Одговорноста за одржливост на банкарскиот систем е редефинирана во голем број

држави така што главен предуслов за тоа е постоење на партнерство помеѓу клучните
учесници кои управуваат со различните видови ризици. Овој пристап потврдува дека
квалитетот на управувањето на банката, со акцент на управување на ризиците е клучен за
одржување на стабилноста и сигурноста како на ниво на поединечните банки, така и на ниво
27
на целокупниот банкарски систем. Во следниов шематски преглед е претставено

партнерството во управување на ризиците со сите клучни учесници и јасно дефинираните
индивидуални одговорности во областа на управување на ризиците.
Партнерство во корпоративното управување на банките
Ризик на солвентност
Ликвидносен ризик
Оперативен ризик
и адекватност на
Кредитен ризик
Каматен ризик
Пазарен ризик
Валутен ризик
капиталот
Клучни учесници
Одговорности на клучните учесници или димензијата на ризик за која
Системски (клучни учесници)
тие се одговорни
Ја воспоставуваат регулаторната рамка, влучувајќи ги ограничувањата на
изложеноста на ризик и останатите параметри за управуање со ризиците, со
цел да се оптимализира процесот на управување со ризиците во
Законодавни и регулаторни тела банкарскиот сектор.
Вршат надзор на финасиската одржливост и делотворност при

управувањето на ризиците и ја проверуваат усогласеноста на интерните
Тела за надзор акти со актуелните законски прописи.
Институционални учесници
Акционери Избираат компетентен Надзорен и Управен одбор.
Ја осмислува и дефинира политиката за управување со ризици и
останатите банкарски политики. Ја имаат конечната одговорност за
Надзорен одбор управувањето на ризиците.
Создаваат услови за примена на пропишаните политика за управување
Управен одбор со ризиците од стана на надзорниот одбор.
Ја проверува усогласеноста на политиката за управување со ризиците со
важечките законски акти, функционирањето на корпоративното
Одбор за ревизија / Интерна ревизија управување и постапките за управување со ризиците.
Ја оценува политиката за управување со ризиците и дава мислење за
Екстерна ревизија финасиските извештаи.
Јавноста или клиентите
Инвеститорите и депонентите Ја прземаат одговорноста за сопствените одлуки.
Информирање на јавноста и нагласување на способноста за сервисирање

Рејтинг агенциите и медиуми на долгот.
Анализирање на информациите за ризичната изложеност и советување на
Аналитичарите клиентите.
Механизмот на партнерство во управувањето со ризците е претставен со следниве

групи учесници:
1. системски – законодавните и регулациските тела и тела за надзор на банките –
основна цел е да служат како потпора во развитокот за управување со ризици, да го
унапредува и контролира законското окружување во кој се одвива процесот на управување со

ризиците. Создавајќи одржливо окружување овие учесници имаа клучна улога и на другите
важни учесници во процесот на управување со ризиците;
2. институционални учесници – во кои спаѓаат:
• акционерите – имаат овластувања и одговорности поради тоа што управувањето
го доверуваат на стручњаци – професионални менаџери кои имаат обврска да управуваат со
банката, притоа водејќи сметка за долгорочниот успех на банката и заштита на нивните
легитимни интереси;
• Надзорен одбор на банката – ги одредува стратешките насоки, ја одбира
управата, ја дефинира оперативната политика и најважната задача, презема одговорност за
осигурување на делотворно функцинирање на банката;
• Управниот одбор – ја спроведува политиката на надзорниот одбор и презема
активности за управување на финансиските ризиците. Управата мора да биде “компетентна и
применлива” што значи не само да се придржува кон етичките правила на однесување, туку
мора да има темелно знаење за финасиските ризици и искуство во управување со истите;
• интерна ревизија – се смета дека е продолжена рака на надзорниот одбор во
управувањето со ризици. Внатрешната ревизија традиционално врши независна проценка на
усогласеноста на банката со законските и сметководствените прописи и информатичката
технологија. Внатрешната ревизија овозможува осигурување во врска со примерното
функционирање на корпоративното управување, системот за контрола и управувањето со
ризиците. Иако одборот за ревизија има важна улога за управните органи во насока на
идентификација и решавање на ризичните области, сепак примарна одговорност за
управувањето со ризиците не ја има само таа, туку истовремено на сите нивоа на управување
• надворешните ревизори - имаат значајна улога во управувањето со ризиците. Тие
се независни и на нивната работа и покрај тоа што ниту има ниту треба да влијае надзорниот
одбор, е нужно да се воспостави механизам за меѓусебна соработка на овие две страни; и
3. јавноста и клиентите – како учесници на финансиските пазар носат одредена
одговорност за сопствените одлуки на инвестирање што се темелат на објавените финасиски
информации и направените финансиски анализи. На пример, јавноста може да помогне при
извршување во улогата на менаџер на ризик доколку во неа се вклучат финасиските медиуми
и финансиските аналитичари како што се: берзанските мешетери и рејтинг агенциите.
Малите и неинформираните инвеститори во начело бараат поголема заштита од обичните

јавни објавени податоци.
Често, надзорните тела на банката се поистоветуваат со правното или
административното дејствување кое претежно е насочено кон носење на банкарската
регулатива. Таквата регулатива често се темели на самостојно донесените прописи од страна
на законодавните тела со кои банките се задолжуваат и оптоваруваат, а ваквите регулаторни
барање имаат органичувачка улога во иновативниот развој на нови производи. Финансиските
трансакции кои се извршуваат во големите банки се многу сложени и поради тоа сé потешко
можат да се следат и проценуваат, а од друга страна активностите на надзорните тела зависат
од интерните надзорни системи. Традиционалните пристапи на регулаторите своевремено
предизвикале пореметување на финансиските пазари и несоодветно управување на ризиците.
Така во доцните 80-ти години се утврдило дека старите пристапи за надзор на банките не
можат успешно да се носат со предизвиците на модерното банкраско окружување и
турбулентните пазари. Сето ова резултирало со воведување на консултации помеѓу банките и
законодавните тела кои заедно настојуваат да воспостават правна рамка за надзор на банките
ориентирана кон пазарното окружување инкорпорирајќи го и менаџирањето на различните
видови ризици. За сето ова да се оствари е неопходно на почеток јасно да се дефинираат
одговорностите на клучните учесници во процесот на управување со ризиците.
Со текот на времето се менувала улогата на надзорните и законодавните власти така
што денес нивната мисија се сведува на “воспоставување на законоска и правна рамка во која
треба да се оптимализира квалитетот и делотворноста во управувањето на ризиците со цел да
се создаде здрав и стабилен банкарски систем“. Според ова, улогата на надзорот на банката
претставува процес преку кој се врши мониторинг и проценка на процесот на управување на
ризиците кои се среќаваат во банктие. Во овој контекс, еден важен напредок се однесува на
поставување на построгите барања за јавно објавување на информациите, а овие критериуми
од друга страна ја намалуваат одговорноста на надзорот кон јавноста.
Во продолжение е претставена организациската шема на една од трите најголеми
банки во Македонија28.
28
www.kb.com.mk
Надзорен одбор
Следен во групата на клучни учесници во корпоративното управување е надзорниот
одбор. Тој е одговорен за заштита на интересите на депонентите и акциониерите на банката
преку информативно, делотворно и активно учество во управувањето на банкарските
институции согласно важечките законски прописи.
Во законската регулатива утврден е начинот на избор на членовите на надзорниот
одбор, нивниот минимален број, квалификациите, нивните обврски и ограничувања, начинот,
процедурите и јавната објава при замена на членови, казните за политички злоупотеби и

намерни грешки, кражби и сите останати прашања.
Составот на надзорниот одбор е од особена важност за банката, па поради тоа
неговите членови треба да бидат квалификувани и способни да ги извршуваат своите
обврски. Истражувањата покажале дека 60% од банките кои банкротирале имале Надзорен
одбор кај коишто недостасувало банкарско искуство и знаење или неговите членови биле
неинформирани и пасивни при вршењето на надзор во банката. Поради ова, се вели дека
силната управа и слабниот надзорен орган се рецепт за катастофа во банките. Една од
основните задачи на независните членови на одборот треба да биде избегнување на
економските и правните грешки кои претставуваат закана за секоја банка.
Иако, членовите на Надзорниот одбор обично оперативното управување го доделуваат
на банкарските службеници од пониските хиерархиски нивоа, сепак не можат да ги избегнат
одговорностите при водење на нефункционални политики и процедури кои се однесуваат на
кредитирањето, инвестирањето, заштитата од интерни злоупотреби или кои било други
банкарски активности.
Составот на надзорниот одбор мора да биде силен, независен и активно вклучен во
работењето на банката. Неговите членови мора да се придржуваат на високите етички
стандарди, да бидат стручни и свесни при извршувањето на своите обврски. Иако членовите
на одборот не мора да бидат банкарски стручњаци истите треба да поседуваат вештини,
знаење и искуства потреби за функцинално извршување на своите обврски.
Најважна обврска на надзорниот одбор е да осигура дека избраната управа на банката
поседува соодветни вештини, знаења, искуства и способности за одлучување со што
управувањето би се водело на здрав и соодветен начин. Членовите на Управата директно
одговараат пред Надзорниот одбор и овој однос мора да биде силно хиерархиски поддржан.
Во период на успешно работење надзорниот одбор го утврдува интензитетот и насоките, ја
следи и поддржува работата на Управата, ги испитува и разгледува препораките пред нивно
одобрување, утврдува дали воспоставените системи се во насока на идентификување и
решавање на потенцијалните проблеми пред истите да станат проблематични. При
настанување на проблеми во работењето Надзорниот одбор активно и ангажирано учествува
во проценување на проблемот, презема корективни активности и доколку е потребно помага
во одржување на банката сé додека не се воспостави ефикасен систем на управуање и не се
решат проблемите.
Одговорниот Надзорен одбор мора да ја познава природата на деловните активности и

да ги има предвид нивните склоности да станат ризични. Дури и кога членовите на
надозрниот одобор не се стручњаци за банкарски ризици и системите за управување на
ризиците, мора да обезбедат расположливи експерти кои имаат соодветни квалификации од
оваа област со можност да се ревидираат системите за управување со ризиците. Исто така,
овој орган мора навремено да преземе активности потребни за осигурување на
капитализацијата на банката која одговара на економското опкружување и на профилите на
ризичната изложеност, да оцени дали системот на внатрешна ревизија е соодветен и во
функција на управување на ризиците, да оцени дали се почитуваат одредбите од Законот за
банки, како и останатата регулатива која се однесува на банкарското работење и да утврди
дали објавените податоци во финансиските извештаи се точни. Ако постојат дилеми и
сомневања да вклучи надворешни ревизорски куќи како би се осигурала валидноста на
претходно објавените податоци.
Правните начела содржани во Законот за банки не оставаат простор за толкување на
значењето и улогата на надзорниот одбор во процесот на управување со ризиците. Според
тоа, основни одговороности на надзорниот одбор се:
 одобрување на деловната политика, развојниот и финансискиот план;
 ја одобрува и редефинира политиката која јасно го квантифицира прифатливиот
ризик и ја утврдува количината и квалитетот на капиталот потребен за сигурно
работење;
 ја дизајнира или одобрува хиерархиската структурата која ги дефинира јасните
поделби на правата и должностите за секое ниво на управување (ги именува и
разрешува членовите на Управниот одбор на банката, Одборот за управување со
ризици, Кредитниот одбор и др.);
 ја утврдува работата на Управниот одбор, Одборот за управување со ризици и
Одборот за ревизија и оценува дали нивните активности се насочени кон
идентификација, мерење, мониторинг и контрола на финансиските и оперативните
ризици;
 одобрува изложеност спрема определени лица од над 10 % од сопствените
средства, трансакции на поврзани лица со банката во износ од над 1.000.000,00
денари;
 ги разгледува извештаите на супервизијата и другите извештаи доставени до

централната банка односно презема мерки и активности за надминување на
утврдените неусогласености и слабости во работењето на банката;
 бара објаснување во случај на пречекорување на одговорностите од членовите на
кредитениот одбор или други поврзани лица при значајна кредитна изложеност
или погрешни пресметувања на резервациите;
 утврдува дали функцијата на внатрешната ревизија се извршува согласно
дефинираните политики и процедури;
 ја утврдува соржината и периодичноста на извештаите;
 овозможува водење на здрава кадровска политика и го одредува систамот за

наградување на вработените;
 ја оценува успешноста на главниот извршен директор или претседател на

управниот одбор на годишно ниво.
Може да се заклучи дека овластувањата на членовите на надзорниот одбор се особено

важни како за водење на политиката за управување на ризиците така и за водење на
целокупната деловна политика на банката. Заради ова, особено е значајно да се изврши
проценака на избраните членови. За таа цел постои механизам кој овозможува собирање на
значајни податоци за самата индивидуа како на пример, (име презиме, улога, поврзаност со
приватни фирми, квалификации, искуство, удели во други друштва, поседување на одреден
процент во други акционерски друштва, можноста да влијаат на политиката на други фирми
и др.) Ваквата проценка секогаш подразбира оценка на структурата и делотворноста на
избраниот одбор, а основа цел е да се утврди дали истиот го сочинуваат стручни и искусни
професионалци кои се способни и спремни да ги преземат своите одговорности, лица кои
целосно ги разбираат и се свесни за своите обврски. Преку преглед на записниците од
одржаните седници на надзорниот одбор е можно да се оцени работата на секој член и да се
утврди неговата активност, а со тоа да се оцени дали надзорниот одбор адекватно ги
исполнува своите одговорности со надзор на банката и дали истите се известени за
состојбите во банката.
Важен дел од проценката е да се провери усогласеноста на банката со законските и

регулативните барања, дали постои судир на интереси или практика на злоупотреба на
овластувањата поради остварување на сопствени интереси. Назорниот одбор кој има ваква
практика е многу опасен и кога преземените одлуки вклучуваат конфиликт на интереси,
членовите на одборот мора во целост да ја објават природата на таквиот конфиликт и да се

воздржат од гласање за таквата одлука, а таквата ситуација треба да се испита поради
потенцијалното делување за сопствени интреси. Често, злоупотребата на овластувањата оди
во таа насока што кредитниот потенцијал на банката се користи за реализација на целите на
членовите на надзориот одобор или одредени големи акционери за добивање кредит за
сопствени потреби или пренасочување на средства во други поврзани субјекти. Издавањето
на необезбедени кредити или кредити со повластени каматни стапки е серизно прашање и за
водењето на кредитната политика на банката, но и за целокупната деловна политика бидејќи
загубите од ваквите кредити се сами по себе доволно штетни, а тоа води кон слабење на
кредитната култура на банката што е уште поопасно. Со ваквите постапки треба да бидат
запознаени аналитичарите и надворешните ревизори.
Управниот одбор и неговите одговорности во процесот на управување на

ризиците
Клучен учесник во процесот на управување со ризиците е Управниот одбор кој има
значајна улога за финансиската стабилност и успешност на банката, стратешкото
позиционирање, природата на ризичната изложеност и создавање на соодветен систем за
идентификација, мерење, мониторинг и контрола на ризиците. Поради ова, квалитетот и
искуството на поединците кои учествуваат во управниот одбор е од особена важност, а во таа
насока и регулаторите практицираат неколку различни пристапи со цел да се осигура
стручноста и адекватноста на членовите на управниот одбор. Така поставените стандарди
обично се однесуваат на потврдување на искуството на менаџерите, нивните технички
способности, способноност за тимска работа и свесност за обврските кои потекнуваат од
таквата функција.
Иако надзорниот и управниот одбор се меѓусебно поврзани, секој од нив има своја
улога и одговорност. Така главниот изршен директор и управниот одбор ја водат деловната
политика на банката во согласност со политиката на надзорниот одбор, законите и
регулативата. Иако надзорниот одбор треба да го препушти оперативното управување на
Управниот одбор и да се задржи првенствено на надзорот на банката, често се случува
мешање на надзорниот одбор во работата на Управниот одобр што значи дека истиот не ја
извршува својата основна задача. Основни задачи на Управниот одбор се следниве:
 предлагаат нови - иновативни идеи и даваат препораки за истите до надзорниот

одбор;
 ја изготвуваат деловната политика, годишниот извештај за работењето на банката,

политиката за управување со ризиците, етичкиот кодекс, политиката за сигурност
на информациониот систем и истите му ги предлагаат на Надзорниот одбор, а
после одобрување на повисокиот орган истите ги применуваат;
 дефинирање на институционалната култура преточена во високи етички стандард

за зголемување на угледот и репутацијата на банката;
 проверување на подготвените правилници кои содржат политика, постапки и

стандарди за извршување на клучните банкарски функции и управување со
ризикот;
 воспоставување на соодветна политика со која се зголемуваат одговорностите на

своите членови, а соодветно на тоа и правила за стимулирање и наградување на
истите;
 одбирање на лица од средните хиерархиски нивоа кои имаат стручни знаење и

достоинство и нивно мотивирање и наградување за управување со човечките
ресурси и континуирано професионално обучување на вработените;
 применување на ефикасен систем за внатрешна контрола кој вклучува

континурирана оценка на сите значајни ризици кои можат негативно да
дејствуваат на остварување на целите на банката;
 утврдување дали се почитуваат поставените лимити за изложеност особено на

стратешките клиенти и поврзаните субјекти;
 утврдување дали системот за информирање дава транспарентни, навремени, точни

и целосни податоци за ризичната изложеност.
За да биде ефикасно управувањето со ризиците, грижата за управувањето со нив

треба да се води од највисокото ниво на банката. Додека целокупната одговорност за
управувањето со ризиците останува во делокругот на Управниот одбор, високото раководство
има должност да ги трансформира стратешките одредби поставени од надзорниот одбор во
форма на деловна политика и процедури за работа и да воспостави ефикасна хиерархија во
насока на извшување и применување на таа политика. Така дефинираната политика на
банката за да биде конзистентна на ризикот кој ќе се движи во границите на толеранција за
акционерите мора да биде потврдена од страна на Управниот одбор. Формулираната
политика која се однесува на управување со ризиците нема да има смисла, доколку истата не
е јасно пренесена на пониските хиерархиски нивоа. Затоа, високото раководство треба да се

погрижи овие правила да ги инкорпорира во културата на организацијата.
Прифатливоста на квантифицираниот ризик се претставува во вид на лимити или
подлимити во однос на кои се преземаат ризици за сметка на банката. Но, сите ризици не се
мерливи па затоа квалитативните разлики можат единствено да се пренесат преку создавање,
со упатства или да се претстават низ деловни одлуки на раководствата.
Секое изложување на ризик кое отстапува од дефинирите лимит од стрна на
управниот одбор, мора да биде пријавено на повисоките органи кои мора да преземат
одредени корективни мерки, а ваквите информации често претставуваат добра можност да се
оцени погодноста на системот и дефинираните процедури за управување на ризиците.
Управниот одбор, исто така треба да врши оценка на политиката, да врши одредени промени
кога ќе се оцени дека истите се неопходни. Промените на интерното и екстерното
окружување може да бараат чести оценки и преиспитувања, но во отсуство на која било
неочекувана акција или реакција се очекува Управниот одбор на банката најмалку еднаш
годишно да ги преиспитува донесените деловни политики.
Една од клучните менаџерски одговорности е да се утврди дали сите основни задачи

во банката се одвиваат согласно утврдените политики и процедури, како и тоа дали банката
има воспоставен соодветен систем кој успешно ги контролира и управува ризиците. На оваа
должност на Управниот одбор особено внимание му посветува и Базелскиот одбор за надзор
на банките кој наведува дека секоја банка која воведува нови финансиски инструменти
претходно и тоа на сите нивоа на управување, неопходно треба да го утврди значењето и
содржината на ризикот за таквиот производ и да го прилагоди постоечкиот книговодствен
систем, како би сигнализирал и овозможил заштита за прекумерно преземање ризик. Исто
така законодавните тела сé повеќе го нагласуваат учеството и овластувањата на управата за
таа да ја преземе клучната одговорност за одржување на сигурноста и стабилноста на
банката.
Управувањето на ризиците треба да биде составен дел на секојдневните активности на

менаџерите за да бидат сигурни дека системот за управување со ризиците е правилно
инкорпориран со процедурите. Обезбедувањето делотворна внатрешна контрола која работи
согласно предвидените ревизорски аранжмани е исто така важна задача на Управниот одбор
бидејќи пропустите во управувањето на ризиците не се резултат на непредвидени или
екстремни ризици, туку се последица од погрешен начин на одлучување и несоодветен
систем на контрола.
Последните промени во меѓународните банкарски стандарди го направија процесот на

управување многу покоплициран и се темели на исполнување на бројни барања. Така на
пример, финансиските иновации го пренесуваат ценовниот или пазарниот ризик од еден
посредник на друг, но не го избегнуваат ризикот, динамиката на иновациите, зголемните
вонбилансни трансакции и комбинациите на различни видови ризик што ја прават
финансиската анализа многу сложена, па менаџерите се среќаваат со многу важни прашања
за начинот за оптималниот мониторинг и управување со ризичната изложеност, како и
начинот на издвојување на вонбилансните активности од останатата изложеност.
Од претходно наведените обврски и одговорнист на управата на банката

недвосмислено се утврдува нејзината значајна улога, па поради тоа особено е важно да се
изврши и проценка на квалитетот на таквата управа. Основната цел на оваа оценка е да се
утврди дали управата на банката:
 поседува соодветни технички способности, знаења, искуство и достоинство

потребно за управување;
 има воспоставено систем за управување и надзор на значајните банкарски ризици

и дали таквите системи се применливи;
 дали менаџерите нудат соодветни насоки и донесуваат одлуки кога се работи за

клучните банкарски работи;
 дали ги почитува сите барања за регистрација кои се применуваат во банката;
 одржуваат контакти со лица кои се способни да вршат контрола или можат

значајно да влијаат на работењето на начин кој е спротивен на интересите на
банката;
 се транспаренти при објавувањето на судирот на интереси во управата на банката.
Акционерите
Акционерите имаат клучна улога во промовирањето на корпоративното управување.
Тие се значајни творци на деловната политика на банката, го назначуваат надзорниот одбор и
даваат согласност за управниот одбор на банката, одборот за ревизија и изборот на
надворешни ревизори, односно акционерите стратешки ја насочуваат банката.
Современиот пазарно – ориентиран пристап на банките уште повеќе ги нагласува

обврските и одговорностите на акционерите. Овие одговорности се преточени и во
регулативите кои вклучуваат построги барања при давање одобрение за работа и стандарди,
како и почитување барања за минимален број акционери за основање банка во кои големите
акционери мора да бидат задолжително идентификувани. Така централната банка изричито
бара лицата кои се основачи на банката или т.н. “големи” акционери процентулано да
учествуваат во банкарскиот акционерски капитал кој обично се движи во интервалот од 10 –
15%. Ова барање произлегува од способноста на акционерите за задоволување на претходно
утврдените критериуми кои се насочени кон повторно уверување на јавноста дека
акционерите се способни и спремни да ги исполнат своите одговорности во можноста за
прибирање на дополнителен капитал за банката тогаш кога ќе е потребен, а не само да ја
сметаат како извор за финансирање на проектите кои тие ги поддржуваат. Централната банка
во голем дел од законодавната регулатива го проверува и одобрува статутот и останатите
политики и постапки со кои се уредуваат специфичните односи на банката и нејзините
акционери.
По правило, акционерите треба да имаат клучна улога при надзорот на работењето на

банката. Од нив се очекува да го изберат стручниот Надзорен одбор чии членови треба да
бидат искусни и квалификувани за донесување здрави политики и цели, способни да усвојат
соодветна деловна стратегија, да ја контролираат финансиската позиција и да одржуваат
соодветна капитализација на банката. Клучните акционери, како и тие кои ефективно го
насочуваат работењето на банката (членовите на Управниот одбор и високото раководство)
треба да бидат подобни за вршење на дадената функција. Често, ова се нарекува тест на
подобноста (fit and proper) што значи дека централната банката треба да се увери, дека секое
лице кое претендира за позицита од која може значајно да влијае на процесот на управување
и одлучување, ги задоволува високи стандарди на интегритет и бонитет (имотната состојба),
да има добра деловна репутација и да поседува соодветни квалификации за изршување на таа
функција.
Утврдувањето на сопственичката и надзорната структура на банката, како и статусот

на нејзиниот капитал се клучни елементи при нејзината проценка. Оваа постапка вклучува
ревизија на книгата на акционери при што сите акционери кои поседуваат повеќе од 2% од
акционерскиот капитал на банката мора да бидат поединечно наведени со име и презиме како
и нивното занимање. Потребно е редовно да се ревидира статутот, како и останатите интерни
акти со кои точно се утврдени односите меѓу акционерите и банката. Посебно при постапката
за проценка треба да се посвети внимание на секоја ситуација во која е потребно повеќе од
50% од гласовите на акционерите за донесување на одлуки. Едно од клучните прашања при

проценката е дали акционерите ги користат своите “привилегии“ од повластените позиции
што ги имаат во банката кои можат да се утврдат со ревидирање на одредени постапки,
вклучувајќи ги и фреквенциите на одржаните состаноци на акционерите, бројот на
акционерите кои биле присутни и уделот во акционерскиот капитал што тие го претставуваат.
Директната поврзаност на одредени акционери со надзорниот одбор или управата на банката
треба да се има предвид, а особено кога акционерите имаат повеќе од 1% од акционерскиот
капитал и истовремно се клиенти, потребно е континуирано да се контролира нејзината
изложеност спрема истите лица, да се проверат инструментите за обезбедување на
одобрените кредити, износот на депозитите и повластените каматни стапки, како и другите
облици на финансирање кои им се одобрени на акционерите.
Интерна ревизија
Надзорниот одбор иако ја има конечната одговорност за управување со ризиците,

внатрешната ревизија претставува продолжение на таа негова улога. Интерната ревизија
обезбедува објективна и независна оценка на адекватноста и ефикасноста на системот
внатрешна контрола, на точноста на сметководствената евиденција и финасиските извештаи,
на усогласеноста на интерните политики и процедури со важечката законска регулатива, и на
општата ефикасност на банката.
Имено, интерната ревизија ñ помага на управата да изврши идентификација на

ризичните подрачја. Мисијата на секторот за ревизија, кој е организиран според модерните
начела треба да гласи “унапредување на управувањето на оперативните ризици на
консолидирано ново”29. Според ова, целите на внатрешната ревизија се слединве:
 идентификација и управување со банкарските ризици;
 независна проценка;
 оценување на работењето на персоналот кој презема ризик и врши усогласување

на политиките и процедурите;
 континуирана оценка и за констатираните недостатоци и пропусти и го

информира Управниот одбор;
 проценување на успешноста и економичноста на работењето;

29
Henner, Bratanovic B. S., Analiza i upravljanje bankovnim rizicima, Zagreb, 2006 god
 воспоставување на соодветните сметководствени процедури контрола на

усогласеноста на работењето и перформансите на функцијата за управуање со
ризици и функцијата за контрола на ризикот согласно законската регулатива;
 оценување на веродостојноста и транспарентноста на податоците кои ги даваат

книговодствените и информатичките системи;
 утврдување на недостатоците на интерните системи за контрола или

неефикасностите во контролирањето на ризикот и за тоа редовно и навремено да
го известува Управниот одбор на банката;
 оценување и обезбедување на постоечката политика и процедури кои треба да

бидат релевантни и адекватни и во функција на активностите на банката
 истражувачка улога за управување на банкарските активност.
Управниот одбор е тој што го назначува Одборот за ревизија, кој е директно одговорен
за надгледување на активностите на банката и е во дирекна врска со екстерните ревизори.
Многу често при анализирање на значењето на секторот за ревизија се јавуваат
спротиставени мислења. Приврзаниците на ваквото мислење истакнуваат дека30:
 ревизорите се стручњаци исклучиво за утврдување на состојбата врз основа на

претходно утврдени критериуми, а управувањето на ризиците не е едноставна анализа на
состојбите;
 ревизорите не даваат правовремени и темелни податоци за управувањето на

ризиците, туку нивниот придонес е во ретроспективна контрола на ризикот;
 секторот за ревизија дава претстава дека управувањето со ризиците е нешто што е

потребно да се ревидира додека не се унапреди. Во поголемиот број случаи работата на
ревизорите е насочена кон утврдување бројки и износи додека фактичките проблеми во
управувањето на ризиците се резултат на интерни и индивидулани грешки или лоши одлуки;
 секторот на ревизија не е делотворен во споредба со динамичноста на процесот на

управување на ризиците, бидејќи сложеноста на финансиските ризици не им овозможува да
направат нешто повеќе од анализирање и ревидирање на ризиците, кои пак претставуваат
само дел од вкупните банакрски ризици.
30
Doherty, N., Integrated Risk Management: Techniques and Strategies for Managing Corporate
Risk, McGraw-Hill, New York, 2000.,
Спротивно на овие тврдења се тврдењата дека ингеренциите на секторот за ревизија

во пазарно орентираните банки излегуваат од границите на административна и
книговодствена контрола. Таа ги опфаќа сите методи и начини кои се усвоени за да се зачуваа
имотот на банката, проверка на точноста и веродостојноста на книговодствените податоци и
давање насоки и предлози за усвојување на деловната политика.
Имено, улогата на внатрешната ревизија може да се објасни како потреба за независна

проценка. Најважна обврска на внатрешната ревизија е давање сигурност во поглед на
корпоративното управување и контрола на процесот на управување со ризиците. Секторот за
интерна ревизија исто така ги ревидира годишните финсиски извештаи пред нивното
прикажување на надзорниот одбор, утврдува дали при нивното изготвување се почитувале
важечките книговодствените стандарди и пракси, ги истакнува сите важни отстапувања и
разлики помеѓу годишните извештаи и менаџерските извештаи.Според ова, секторот за
ревизија дава значаен придонес во процесот на управување на ризиците со тоа што го
контролира профилот на ризичната изложеност и врши ревизија на процедурите за
управување на ризиците. Од интерната ревизија исто така, се очекува да ја процени улогата
на незвисните надворешни ревизори и да го следи решавањето на проблемите кои се
утврдени и наведени во нејзините извештаи.
Надворешна ревизија
Основна цел на надворешната ревизија е да даде мислење за тоа дали прикажаните

финансиски извештаи на банката ја отсликуваат вистинската финансиска состојба на банката
и резултатите од деловното работење за одреден временски период. По правило извештаите
на надворешните ревизорски куќи првенствено се наменети за акционерите, но нив ги
користат и многу други заинтересирани корисници како што се надзорните инститруции,
финансиските аналитичари, депозиторите и кредиторите. Традицоналниот пристап на
екстерната ревизија се извршува согласно општо прифатените ревизорски стандарди
(Internacional Strandard of Auditing ISA), Оваа ревизија врши објективна и назависна ревизија
на билансот на состојба, билансот на успех, извештајот за паричен тек, промената на
висината на сопствените средства и оценка на адекватноста на капиталот, нивото и
промените во висината на исправката на вредноста и издвоената посебна резерва,
функционирањето на внатрешната контрола и интерната ревизија, водењето трговска книга,
сигурноста на информацискиот систем, вреднувањето на билансните и вонбиланските
средства и обврски и усогласеноста со важечката регулатива и системите за управување со

ризиците. Надворешните ревизори ги откриваат пропустите направени при извршување на
функицијата кредитирање, иако нивната работа не опфаќа детаљна кредитна анализа на
пласманите затоа што таа е задача на централната банка.
Ризично чувствителниот пристап на финасиската регулатива исто така бара повторна
проценка на конвенционалните пристапи на надворешната ревизија. Екстерните ревизори,
како составен дел од партнерството за управување на ризиците, имаат специфична улога.
Имено, ако пазарната дисциплина служи за набљудување на стабилноста на банкарскиот
систем, пазарите мораат навреме да ги добиваат различните финасиски податоци, а особено
информациите кои се однесуваат на способнота на управата и надзорниот одбор кои се
единствено одговорни за стабилното работење на банката.
Оттука, произлегува дека филозофијата и пристапот на надворешните ревизори се
клучни за успехот или неуспехот во усогласувањето на стратегијата за управување со
ризиците. Поради ова, работата на надворешните ревизор претставува дополнителна заштита
за клиентите, и нивната работа треба да оди чекор напред и тоа од ревизијата на билансот на
состојба кон проценка на ризикот кој е инкорпориран во мноштвото на финсиските услуги.
Кога ваквиот пристап ќе биде целосно усвоен од страна на сите ревизори на финасиските
институции, процесот на управување со ризиците значајно ќе се унапреди и ќе биде полезен
за сите корисници на таквите услуги.
Рамката на одговорностите на надворешната ревизија во спрега на управување на
ризиците опфаќа:
 проверка на спроведувањето на политиките и процедурите кои се донесени од
надзорниот одбор;
 давање на сигурност во врска со корпоративното управување, системот на
контрола и проценката на ризиците;
 проверка на навременоста и точноста на информациите што му се пласираат на
надзорниот одбор од страна на управата на банката;
 унапредување на комуникацијата меѓу надзорниот и Управниот одобор;
 проценка на соодветноста на избраните методи за мерење на изложеноста на
ризик;
 тестирање на сите видови ризични активности и позиции на изложеност;
 контрола на менаџментот во однос на позициите изложени на ризик и дефинирања
на ограничувањата во случај на пречекорување на овластувањата.
Согласно на ова, улогата на стучањаците за книговодство и ревизија добива на

значење како составен дел во надзорот на банката бидејќи извештаите што тие ги
подготвуваат овозможуваат увид во богатството информации за различните видови банкарско
работење. Ова е посебно важно во ситуациите кога ревизорите укажуваат на причините кои
можат да ја нарушат стабилноста на определена банка или на целиот банкрски систем.
Улогата на општата јавност

Единствената одговорност за донесување одлуки за инвестирање ја сносат самите
инвеститори, кои треба да знаат дека ниедна институција или законска заштита не може да ја
преземе нивната одговорност за донесените инвестициски одлуки. Поради овој факт
инветиторите и депонентите се заинтересирани за почитување на здравите начела за
преземање ризик во финансиската инвестиција. Во ситуациите кога не постои изричито
осигурување на депозитите и во кои кленитите не можат да се заштитат потребно е да се
разработат шеми за ограничено осигурување на депозитите кај банките и поедноставување
на договорните клаузули кај осигурителните компании и другите портфолиски менаџери.
Еден од начините со кој може јавноста да се заштити е спознавање на тој што го
презема ризик - поединецот како инвеститор кој настапува преку избран агент (инвестициски
менаџер или брокер ) или финансиските посрединици кои ги прибираат нивните извори на
средства. Во услови кога јасно ќе се постави разликата и јавноста јасно ќе го разбира
преземениот ризик, главната улога на финасиските посредници ќе биде осигуравањето и
заштита на клиентите.
На инвеститорите може да им се помогне во извршување на нивната функција за
управување со ризиците ако поимањето за јавноста се прошири така што ќе се вклучат и
финасиските медиуми и аналитичарите како што се берзанските мешетари, останатите
советници и рејтинг агенции 31 . Во насока на ова способност на пазарот да овозможува
донесување одлуки мора да се унапреди преку целосно објавување на финансиските
извештаи на банкита и нивно детаљно анализирање кое ќе биде објавено во медиумите.
Интересите на инвестиоторите можат да се осигураат на повеќе начини, но објавувањето на
информации за тоа што моментално се случува е еден од основните начини.
Имено, една од главните причини кои налагаат постоење на банкарска регулатива се
однесуваа токму на несовршеност при објавуваење на информациите. Политиката на
веродостојно објавување на податоците помага при заштита од основните проблеми и
31
Henner, Bratanovic B. S., Analiza i upravljanje bankovnim rizicima, Zagreb, 2006 god
овозможила појава на многуте ограничувања кои се присутни во денешното банкарство. Една

од најкорисните работи при јавната објава на деловните податоците е нивното влијание на
работењето на финансиските институции, која пак од друга страна ја поттикнува желбата за
успешнот и избегнување на проблемите од страна на управата на банката и надзорниот
одбор.
Другите облици на јавно објавување подотоци се тие што ги објавуваат рејтинг
агенциите како што се: Standard&Poor’s, Moody’s Investitors Servis и други кои ги објавуваат
фирмите рангирани според нивната успешност. Овие рејтинг агенции ги усогласуваат
потребите за јавна објава на податоците и доверлировста на таквите податоци.Поради ова, по
пат на објавување на податоците рејтинг агнциите имаат можност побрзо да делуваат и да
даваат оценки отколу што тоа го прават законодавните власти. Ако рејтинг агнциите можат да
изградат репутација која се темели на веродостојни податоци помеѓу финансиските
аналитичари, високата управа во банкарските институции и широката јавност, тие исто така
претставуваат додатен фактор во управување на банкраските ризици.
Во контекс на ова, не смее да се потцени и улогата на финасиските аналитичари при
управувањето со ризиците. Имено, финансиските аналитичари на клиентите им нудат
инвестициски совети и објаснувања на прикажаните финансиски податоции од аспект на
потенцијатниот ризик од евентуалната преземена инвестиција. Инвеститорите кои купуваат
хартии од вредност или останати инструменти на пазарите за пари треба да го сносат ризикот
заедно со останатите кредитори на банката. Соочени со можните загуби од таквите
инвестициски потфати таквите инвеститори мораат да бидат постојано информирани за
работењето на банката како би ги заштитиле своите интереси. Понекогаш, угледот и
репутацијата на банкарските институциите се нарушува кога проблемите се веќе проширени,
а штетата е значајна или катастрофална и истата веќе е настаната. Поради ова, се поставува
прашањето дали пазарот во целост можел да го препознае влошување и зголемување на
ризичноста доволно рано кога би постоеле подостапни информации? Веројатно е потребно
повеќе време за да се развијат техники за препознавање на ризикот и нивна стандардизација
со што ќе се овозможи нивно веродостојно прикажување при јавно објавување на податоците.
Поради ова, ако пазарните аналитичари не можат да ги идентификуваат и адекватно да
ги проценат кредитните и другите проблеми пред истите да предизвикаат големи загуби, а
пазарната дисциплина не е доволна за заштита на целокупната сигурност на банкарскиот
систем или средствата за осигурувње на депозитите, нужно се потребни нови механизми за
заштита на малите и помалку рзвиените инвеститори.
2.3. Оперативно управување на банкарските ризици
Ризикот претставува секоја неизвесна ситуација во работењето на банките, односно

веројатноста од настанување на загуба или намалување на добивката која настанува како
резултат на неизвесните случувања. Во зависност од односот на банкарските менаџери кон
ризикот, секоја банка може да прифати поголем или помал ризик, притоа позиционирајќи се
помеѓу две екстремни ситуации: апсолутна аверзија спрема ризикот и апсолутно прифаќање
на ризикот. Нивото на прифатениот ризик мора да биде сразмерен со способноста на банката
да ги апсорбира евентуалните загуби и да оствари прифатлива стапка на принос. Генерално,
поголемите приноси се можни со преземање на поголеми ризици. Во оваа смисла,
прецизното идентификување, мерење и управување на ризиците, како и успешното
балансирање помеѓу приносот и ризикот, се најважните аспекти на финансиското
менаџирање на банката во поглед на остварување на високи перформанси од работењето.
Комплексноста и широкиот спектар на финансиските производи кои се нудат од
страна на банките уште повеќе го отежнуваат процесот на управување.
Без оглед на софистицираноста на методи за мерење на загубите, банките секогаш
прават разлика помеѓу очекуваните и неочекуваните загуби. Очекуваните загуби се оние за
кои банката знае со голема веројатност дека ќе се случат (на пример, очекувана стапка на
неплатени обврски кај портфолиото на коорпоративните кредити или портфолиото на
кредитни картици) и за кои се прават одредени резерви. Кога станува збор за неочекуваните
загуби (на пример, неочекувани економски рецесии или паѓање на каматните стапки),
банките се потпираат на својот капитал како заштита која ги апсорбира загубите.
Управувањето на ризикот (risk management) е дисциплина која го претставува јадрото
на секоја финасиска институција и ги следи сите деловни активности кои имаат ризичен
профил. Таа опфаќа идентификација, мерење, мониторинг и контрола на ризикот со цел да се
обезбеди дека:
 лицата кои преземаат ризик или управуваат со него јасно го согледуваат тој ризик;
 вкупната ризична изложеност е во рамките на дефинираните лимити;
 донесените одлуки за преземање на ризик се во согласност со деловната
стратегија и целите кои ги поставила управата на банката;
 одлуките за преземање на ризик се експлицитни и јасни и
 постои доволно капитал за амортизација на преземениот ризик.
Во прилог е шематски претставено окружувањето во кое делува функцијата за

управување со ризиците
Sektor za upravuvawe
so rizici
Gi odobruva limitite Regulatori

Tehnoloska
О
podr[ka i
Eksterni revizori
Finansiska
kontrola Funkcija za
upravuvawe so
rizici
Delovni Gi sledi limitite Rejting agencii

operacii
~~ituv i
Interna Klienti
revizija
Delovni edinici koi
prezemaat rizik
(front office)
Gi korisat limitite
Во принцип, ефикасната функција за управување на ризкот во банките треба да ги

опфаќа следниве елементи:
 адекватна организациска структура;
 сеопфатен пристап во управување на ризиците;
 процесот на управување на ризикот кој е одобрен од Управниот одбор и треба да
биде конзистентен со деловната стратегија, капиталната сила, менаџерските
искуства и вкупната спремност за преземање на ризик;
 насоките и параметрите кои се користат за управување на преземениот ризик,
треба да ја вклучуваат и деталната структура на пруденцијалните лимити;
 силен информациски систем за известување, следење и контрола на ризикот;
 јасно дефинирани процедури, ефективна контрола и целосно известување за
ризикот;
 јасна поделба на надлежностите и одговорностите при управување на ризиките од

оперативните одделениа кои што преземаат ризиците; и
 периодично набљудување и проценка на управувачката функција.
Управувањето со ризиците е комплексен и сеопфатен процес кој опфаќа создавање на
адекватно окружување, одржување на ефикасни структури за управување со ризкот, следење
и амортизирање на ризичните активност и воспоставување на адекватни рамки на интерна
контрола32.
Во секоја финансиска институција, па и во банките, управувањето на ризиците се
врши на различни хиерархиски нивоа и тоа:
1. Стратешко ниво - ова ниво ги опфаќа активностите насочени кон управување на

ризиците спроведени од страна на управниот одбор и повисоките раководни органи. Под
нивна надлежност се: дефинирањето на ризикот, утврдување на сколоноста за ризик,
формулирање на стратегијата и политиката за управување на ризик и воспоставување на
адекватен систем за контрола кој ќе обезбеди вкупниот обем на ризик да биде во
предвидените граници така што ќе се оствари проектираниот приход.
2. Макро ниво - ова ниво ги опфаќа активностите за управување со ризиците во

рамките на одредено деловно ниво или помеѓу различни линии на работење. Воглавно, на ова
ниво се извршуваат активностите од тн. среден менаџмент или деловните единици посветени
на оценка на ризикот.
3. Микро ниво ги опфаќа активностите односно местото каде што настануваат

самите ризици. Ова се активност што ги извршуваат вработените, кои преземаат ризик за
сметка на банката и тоа се тн. Фронт оффице и функцијата на пласирење на средствата
односно одобрувањето кредити. На ова ниво управувањето на ризиците се сведува на
следење на оперативните процедури и упатства за работа дефинирани од страна на
раководството на банката.
На ниво на банките, често, оперативно се организираат сектори за управување на

ризиците, односно за поединечни категории на ризици, како што се:
 Сектор за управување на кредитниот ризик;
 Сектор за инвестиции (следење на перформансите на портфолиото на хартии од
вредност);
32
Casu, B., Girardone, C., and Molyneux, Ph.,”Introduction to Banking”, Harlow, England, 2006
 Сектор за управување на активата и пасивата (надзор над консолидираната

ликвидност и капиталната позиција на банкта, вклучувајќи ја и девизната
структура и хеџингот);
 Сектор за управување на оперативниот ризик (надзор над управуваењто на
оперативниот ризик и усогласување со регулаторните барања и прописи) и
 Сектор за структрурни трансакции (надгледување на комплексните трансакции и
следење на остварувањето на политиките за заштита на загрозување на стекнатата
репутација).
Широкот спектар на деловни активности, појвата на нови сегменти на пазарот,
дерегулација и глобализација на финансиските активности, појавата на нови финансиски
производи и зголемување на конкуренцијата неопходно наметнуват неминовна потреба од
ефективно и структурирано менаџирање со банкарските ризици. Поради ова, способноста на
банката да ги мери, следи и сеопфатно да го насочува ризикот, станува нејзин основен
параметер за стратешко позционирање. Природата на банката, големината и сложеноста на
нејзините активност ги детерминираат границите на менаџирањето на ризикот, неговата
софистицираност и адекватност на системот за интерна контрола. Но, сепак постојат неколку
основни принципи кои мора да се применуваат во финансиските институции независно од
нивната големина или комплексност. На пример, активностите кои генерираат ризиците и
управувањето со нив не се врши во иста организациска единица на банката. Имено,
управувањето со ризиците треба да биде организирано спрема принципот на поделености на
тие што преземаат и тие што го надгледуваат ризикот. Така вработените кои преземаат ризик
во име на банката воспоставуваат одредени облигациски односи со клиентите и на тој начин
ја изложуваат банката на одредени ризици и тоа го прават континуирано односно секој ден во
рамките на своите работни активности притоа остварувајќи ги претходно дефинираните
цели. Кога персоналот ќе пристапи кон преземање на ризик притоа соочувајќи се со
потенцијална деловна можност, пристапува кон идентификување, анализирање и
квантифицирање на потенцијалниот ризик наспроти остварување на потенцијален ефект на
билансните позиции или портфолиото на банката. Овие активности всушност претставуваат
оценка на способноста на постоечкиот систем да преземе ризик, а ова ниво е прва линија во
одбрана на ризикот.
Кога веќе е преземен ризикот од страна на вработените (front office) следува процесот
на иницијализација на низа активности кои се наочени кон мониторинг, известување,
контрола, евалуација и управување на портфолиото. Сите овие активности се под надлежност
на фуницијата за управување со ризици. Спроведувањето на овие активности треба да биде

самостојно, а не под влијание на вработените од front office или тие што презеле ризик и се
нарекува втора линија на одбрана.
Интерната ревизија претставува третата линија на одбрана на ризикот и претставува

многу важен и неизоставен дел од системот за управување со ризиците.
Таа врши континуиран мониторинг на процесот на интерната контрола и обезбедува

независни оценки на интегритетот на системот за управување со ризици.
Но, за делотворно управување на ризиците е неопходно постоење на интеракција меѓу

првата, втората и третата линија на одбрана односно постоење на врска меѓу тие што
преземаат ризик, функција за управување на ризици и интерната ревизија.
Современите пристапи за управување со ризиците во банките подразбираат постоење

и почитување на општоприфатени принципи и тоа33:
 управниот одбор е одговорен за одобрување и периодична оценка на профилот на

ризичност и склоност кон ризикот на банката, како и стратегија и политика за управување со
ризиците, овозможувајќи високото раководство да ги преземе сите неопходни чекори во
поглед на мониторинг и контрола на ризикот во согласност на одобрената стратегија и
политика;
 управниот одобор редовно треба да се информира за тековната ризична

изложеност на банката;
 извршниот одбор и високото раководство на банката се одговорни за примена на

стратегијата за управување со ризици на документот кој го одобрил управниот одобор, како и
за идентификување, мерење, мониторинг и контрола на сите типови ризик, во согласност со
природата и комплексноста на релевнтните активности;
 стратегијата за управување со ризици се пренесува во надлежност на одборот за

управување со ризици, како и на директорот на функцијата за управување со ризиците;
 ефикасниот начин за идентификување, мерење, мониторинг и контрола на

ризикот, треба да биде во целост документиран од страна на функцијата за управување со
ризиците, со децидно дефинирана стратегија, политика и процедури одделно за сите деловни
единици кои преземаат ризик за сметка на банката. Рамката за управување со ризиците во
33
Dr. Ivanovic, P., “Upravljanje rizicima u bankama”, Beograd, 2009
банката треба да биде периодично и критички оценувана и прилагодена на вкупниот ризичен

профил на банката и нејзината спремност за преземање на ризик, како и со важечките
интерни и екстерни регулаторни барања. Оваа функција ги покрива сите извори на ризик за
сите портфолија и операции и спорведува адекватен надзор на сите деловни единици;
 моделот за управување со ризиците е определен од организациска структура на

банката и истиот треба да вклучува три нивоа на одбрана и тоа:
 прво ниво – деловните единици кои преземаат ризик, вооедно се одговорни за

проценка и минимизирање на ризикот при дадено ниво на принос;
 второ ниво – функцијата за управување со ризик која е одговорна за

идентификување, мерење, мониторинг и контрола на ризикот, кванитифицирање
на ризикот, обезбедување алатки и методологии, врши координација и помош при
неговото мерење, ги мери перформансите од прилагодувањата на ризик на
деловните линии; ги информира повисоките нивоа и предлага мерки за
намалување на ризикот;
 третото ниво – интерната ревизија има задача да обезбеди независна оценка за

управување со ризиците на пооделни нивоа на банката.
 мора да постои нотирана деловна политика и процедури за работа во кои јасно ќе

бидат делегирани надлежностите и одговорностите за сите деловни единици кои
преземаат ризик и единиците кои им даваат поддршка;
 вработените во банката треба да бидат свесни за ризикот што настанува во

рамките на нивните активности и одговорности и мора да бидат обучени за
управување со ризиците. Затоа, неопходно е банката да врши адекватна обука за
своите вработени и да ги запознае со сите алатки и ресурси за ефективно
управување со ризиците;
 менаџерскиот тим на банката е одговорен за развој и поддржување на процесите и

системите кои би овозможиле ефективно и ефикасно извршување на активносите,
адекватна контрола на ризикот, прудентно водење на работите, вистинско интерно
и екстерно обелоденување на информациите и податоците и усогласување со
интерната и екстерната регулатива;
 функциите за мерење, мониторинг и контрола на ризикот во банките треба да

имаат јасно дефинирани одговорности, кои се целосно независни од функциите
кои преземаат ризик. Информациите за изложеноста на ризик дирекно му се

соопштуваат на високото раководство и Управниот одбор на банката. Системот на
интерна контрола на банката треба да биде така стуктуриран со можност да
обезбеди адекватна поделба на обврските со цел да се спречи конфликтот на
интереси, респектирајќи ги функциите кои преземаат, одобруваат, надгледуваат и
го контролираат ризикот. Треба да постои административна и оперативна
поделеност на функциите кои извршуваат транскации и преземаат ризик (front
line) и функциите кои даваат акредитации и вршат книжење на настанатите
билансни промени;
 склоноста на банките за преземање на ризици е во тесна врска со целите на

акционерите и нивните очекувани приноси и претставува основа за стратешко
планирање и управување на капиталот. На тој начин банките развиваат интегрален
пристап во управување на нивоата, структурата и алокацијата на економскиот,
регулаторниот и статусниот капитал;
 банките треба да развиваат чувствителни системи за мерање на ризик, кои се

насочени кон иднината, вклучувајќи ги новите ИТ апликации и менаџмент на
информациските системи, за да можат што полесно да се пресметаат очекуваните
и неочекуваните загуби, во нормални и стресни ситуации, и тоа за сите видови
ризици;
 функцијата за следење и усогласенос на процедурите за работа има задача да

обезбеди воспоставување на јасни процедури и барања кои навремено ќе ги
испочитуваат поставени рокови од страна на регулаторите. Во рамките на оваа
функција се наоѓаат и одделите за спречување на перење пари и финансиски
тероризам. Оваа функција има задача да ги информира вработените за
релевантните промени во законските регулативи и да подготви соодветни упатства
за работа согласно промените во доменот на интерната регулатива;
 банката е должна пред воведување на нови банкарски производи да обезбеди

соодветна идентификација на ризикот и истите да ги опфати во деловните
процедури и системи за конторла. Исто така, функцијата за управување со ризици
треба активно да учествува во развојот на нови производи, да ја утврди нивната
цена и да пропише нови процедури - сé со цел да усвои соодветен механизам за
управување и контрола на ризикот;
 банката треба да развие адекватни системи за интерна контрола на процесот на

управување на сите видови ризици, вклучувајќи редовна и независна критичка
оценка на нивната ефективност од страна на функцијата за интерна контола.
Резутатот од ваквата критичка оценка е предмет на известување на Одборот за
ревизија кон Управниот одбор;
 банката редовно треба да ги обелоденува своите активности на полето на

управување со ризиците, овозможувајќи ѝ на јавноста и стејкхолдерите да го
оценат нејзиниот пристап на управување со ризиците, а истовремено почитувајќи
ги највисоките стандарди за транспарентност;
 банките треба да усвојуваат, за сите типови активни стапки, политики за

отпишување на побарувањата, пресметувањето и книжењето на издвоените
резервации, а сето тоа во согласност со меѓународните сметководствени
стандарди.
Во овој контекст се наведуваат клучните принципи на Deutsche Bank Group во

управување на ризиците кои се34:
 управувањето со кредитниот, пазарниот, ликвидносниот, оперативниот и
деловниот ризик за спроведување на интегриран начин на сите нивоа во рамките
на организацијата бидејќи истите се нераскинливо поврзани;
 глобалната организација за управување на ризкот е тесно поврзана со структурата
на банкарските сектори;
 управувањето со ризикот е функционално и организациски одвоен сегмент од
останатите деловните сектори на банката;
 Одборот за ризик на Групацијата (од февруари 2001 година, Комитет за ризик на
Групацијата) има одговорност за управување со ризкиот што се однесува на сите
компании во Групацијата;
 Одборот на директори на Групацијата и Надзорниот одбор се целосно одговорни
за ризикот внатре во Групацијата.
Главниот координарот за ризик на Групацијата (Group Chief Risk Officer) е член на
Одборот на директори на Групацијата и ја сноси целокупната одговорност за преземените
активности за управување со ризикот во самата Групација. Одговорните службеници за ризик
на пооделните деловни сектори на Групацијата (во рамките на секој сектор постои
34
Deutsche Bank, “Annual Report 2010”,www.annuealreport.deutchebank
организациски делови за ризик) го известуваат директно Главниот координатор за ризик на

Групацијата. Одборот за ризик на Групацијата со кој управува Главниот координаторот за
ризик, управува со ризикот на ниво на целата Групација. Овој одбор има мандат да го
дефинира нивото на ризик кој треба да се преземе што е конзистентен со вкупната деловна
стратегија на Групацијата, да ја одобри политиката за преземање ризик, процедурите и
методологиите кои се во согласност со оние што се утврдени на ниво на Групацијата, да
управува со ризик портфолио на целата банка, да врши алокација на економскиот капитал на
рационален начин кој е соодветен со квантитетот на ризик што го презеле деловните
сегменти на Групацијата, да ја одобрува организациска структура и да именува клучни луѓе
одговорни за управувањето со ризикот.
2.4. Организација на Секторот за управување со ризиците
За ефикасно управување на ризиците банките треба да воспостават соодветна

организациска структрура која има јасно дефинирани надлежности и одговорности при
преземањето и управувањето со ризиците. Дефинираната организациска структура треба да
одговара на големината, видот и сложеноста на банката, како и на финансиските активности
кои таа ги извршува.
Еден важен дел од оваа организациска поставеност во банката претставува и Секторот
за управување со ризиците. Основни задачи на Секторот за управување со ризиците се:
 воспоставување и спроведување на стратегијата за преземање и управување со
ризиците;
 дефинирање и спорведување на политиката за преземање и управување со
ризиците и давање предлози за нејзино ревидирање;
 утврдување на процедурите, методите и начините за вршење на стрес – тестирање;
 дефинирање на политиката за користење на услуги од надоврешни лица;
 редовно оценување на системот за управување со ризиците;
 анализирање на извештаите за изложеноста на банката на поодделните ризици,
како и извештаите за профилот на ризичност на банката;
 дефинирање и редовно ревидирање на лимитите на изложеност на поодделните
ризици;
 утврдување на евентуалните исклучоци во однос на дефинираните лимити и
доверување на одговорности со одлучување за примената на тие исклучоци;
 редовно известување на повисоките органи за висината и профилот на ризичната

изложеност на банката .
2.5. Интерни системи за контрола на ризиците
Секојдневното извршување на банкарските трансакции кои сами по себе го

инкорпорираат големиот број ризици не е возможно без воспоставување на јасно дефинирани
интетрни системи за контола. Одговорноста за ваквите интерни системи е на Управниот
одбор и менаџментот на банката. Ваквите системи ги содржат процедурите за ревизија и
внатрешна контрола, континуираните програми за ревидирање на средствата со повиска
ризичност, како и ревидирањето на системите кои ги третираат виталните операции на
банките. Можноста на овие системи лесно да се прилагодуваат на променливото и
динамично окружување ја дефинира и нивната ефикасност поради тоа контролните системи
треба да се ревидираат одделно, но и да се подготвени за промптни корекции на утврдени
неправилности.
Воспоставувањето на повеќе вакви интерни системи за контрола и ревизија од страна

на Управниот одбор на банката овозможува одреден степен на сигурност дека менџментот и
вработените постапуваат согласно пропишаните политики и процедури при секојденвното
извршување на своите обврски. Еден од контролните системи за ризик е системот на
интерната контрола и ревизија кој предвидува на кој начин ќе се информира менаџментот за
ефикасноста на системот за внатрешна контрола. Во Базелскиот принцип 14, се дефинирани
обврските на банката што се однесуваат на интерните системи за контрола 35 . Имено,
овластениот суперивизорски орган пропишува обврска со која се задолжуваат банките да
воспостават системи за внатрешна контрола што одговараат на обемот и комплексноста за
активностите на банката. Ова подразбира: јасно разграничување на одговорностите,
овластувањата и работните задачи, во однос, извршување на трансакциите, исплата на
парични средства и проследување низ книговодствената евиденција, заштита на средствата
(активата на банката) и етаблирање на функцијата на независна внатрешна и надворешна
ревизија.
35
BIS, Sound Practices for the Management and Supervision of Operational Risk, BSBS, 2003 .
Основна задача на менаџментот на банката при воспоставување на ефикасен систем за

интерна контрола е да обезбеди:
✔ квалификуван и независен ревизорски тим;
✔ адекватна покриеност на тренсакциите коишто треба да бидат ревидирани;
✔ редовно информирање на менаџметот за остварениот прогрес во решавањето на

проблемите идентификувани од службите - ревизија и контрола.
Поради ваквото значење, системот за контрола треба да има соодветно место во
организациската шема на банката и треба да биде поставен паралелно со највисокото ниво на
менаџментот, а за својата работа да биде одговорен пред Управниот одбор. Со ваквата
поставеност на системот за интерна контрола се овозможува брзо и корективно реагирање на
евентуалните неправилности откриени од внатрешната контрола и ревизија или утврдување
на евентуалните залоупотреби од страна на менаџерите на банката.
Друг значаен систем за контрола на ризикот е книговодствениот и административниот.
Основна задача на овој систем е заштита на средствата, континурирана проверка на точноста
и доверливоста на книговодствените податоци и промовирање на оперативната ефикасност.
Воспоставување на соодветениот систем за контрола на ризикот треба да содржи план за
организација и податоци кои се однесуваат на евидентирање на трансакциите, начинот кој
овозможува подготовка на финансиски извештаи во согласност со општоприфатените
сметководствени принципи или други критериуми за книговодствено евидентирање на
средствата, како и начинот на којшто треба да се извршуваат финансиските трансакции кои
треба се спроведуваат во согласност со општите или посебните овластувања на менаџментот.
Програмите за интерно ревидирање на кредитите и квалитетот на активата треба да
обезбеди независна и системска анализа на кредитното портфолио. Спроведувањето на оваа
анализа овозможува да се идентификуваат проблематичните кредити не само во однос на
начинот на нивното сервисирање туку и преку анализа на финасиските извештаи, да се
оцени квалитетот на кредитниот пласман, да се утврди дали одобрените кредитни пласмани
се во согласност со пропишаните кредитни политики и процедури, да се утврди дали се
преземани корективни акции за подобрување на наплатата на проблематичните кредити од
страна на одговорните лица. Резултатите од програмите за интерно ревидирање на кредитите
се користат како основа за утврдување на адекватноста на резервите за потенцијални загуби.
Овие извештаи им овозможуваат на кредитните службеници да ги идентификуваат
потенцијалните проблематични кредити, пред истите да станат нефункционални пласмани.
Ефикасното управување на финансиските ризици бара дополнителни информации од

оние што ги нуди традиционалното финансиско книговодство. Како гаранција дека
менаџментот ги има сите неопходни информации за следење, оценување и контрола на
ризиците е потребно развивање на сеопфатен информативен систем за управување, кој
вклучува и други некниговодствени, нефинасиски информации кои произлегуваат од интерни
и екстерни извори, како што се: статистика во врска со персоналот, економски услови,
карактеристики на пазарот, технологија и регулативни обврски.
Ефективниот информациски систем за управување треба да обезбеди моделирање и

сензитивност согласно алтернативните деловни сценарија. Неговата ефективност се оценува
преку навременоста и квалитетот на дадените податоци.
Доаѓањето на информациите кои ги пласира информацискиот систем на управување

треба да бидат подготвени така што ќе покажуваат36:
 работење на банката и изложеноста спрема пазарните и кредитните ризици и

ризикот на концентрација согласно капиталот што е на располагање;
 оперативни резултати, како на кумулативна основа, така и по одредени периоди

кои ќе обезбедат вршење на компарација со претходните периоди;
 структура на средствата, обврските и вонбилансните позиции, на кој начин тие се

вреднувани и како се споредуваат со пазарните вредности; и
 врска меѓу приходите и расходите кои произлегуваат од различни категории на

средства, обврски и вонбилансни позиции.
Информациите добиени од ваквите информативни системи се користат во

корпоративното планирање, контрола на управувањето и оперативната контрола.
2.6. Супервизорски надзор на банкарските ризици
Супервизорските органи имаат задача да ги утврдат влијанијата на одредени постојни

или потенцијални прашања со кои се соочуваат банките или банкарскиот сектор врз
природата и степенот на ризичност на тој сектор односно да извршат супервизорски надзор.
Врз основа на така извршениот надзор односно оценката на ризиците, тие дефинираaт
36
M-r Davkov I., Metodologija za utvrduvanje na stabilnosta i efikasnosta na bankite i nejzinata primena vo bankarskiot
sistem na Republika Makedonija, Skopje, 2000
супрвизорски планови и акции. Во фокусот на супервизорскиот надзор според ризикот е

обезбедувањето на конзистетни дефиниции за ризиците, структурата на оценка за истите и
интегрирано користење на оценката за ризикот во процесот на банкарската супервизија.
Со спроведувањето на супервизорски надзор според ризикот се определува
одговорноста за контролирање на ризицитите врз менаџментот на банката односно се
оценува колку добро банката управувала со ризците во текот на времето, а не само оценка на
моменталната состојба во која се наоѓа банката. Овој пристап им овозможува на
супервизорските органи при спроведување на надзорот точно да се концентираат на
системските ризици и областите коишто агрегатно претставуваат потенцијал за преземање на
неприфатливо ниво на ризик за банкарскиот систем. Токму поради ова, основа цел на
супервизорските агенции е да контактираат и да влијаат на банките преку директни
супервизорски надзори, политики и регулативи, а во случаи кога банките неправилно
управуваат со ризиците, супрервизорите треба да ги задолжат банките да ги прилагодат
своите практики и да ги усогласат со основните банкарски принциипи користејќи соодветни
средства, со кои ќе се влијае на менаџментот на банката. Активната улога на супервизорските
власти им дава сила на банките континуирано да ги унапредуваат моделите и системите за
управување со ризиците.
Супервизорскиот надзор според ризикот ги анализира ризиците и спроведува
лимитирани тестови на контролата во истражувањата кои треба да потврдат дали постојат и
функционираат адекватни системи на контрола. Имајќи ја предвид природата на ризиците
односно нивната различност и комплексност особено посложените ризици бараат засилена
контрола и следење, како од страна на банката така и од страна на супервизорите.
Ризиците кои се карактеристични за големите банки се комплексни и барааат ризично
орентирани супервизорски пристап. Генерално, фокусот за ваквиот надзор е да обезбеди
менаџментот на банката точно и навремено да ги идентификува, квантифицира, контролира и
следи ризиците. За разлика од големите банки ризиците со кои се соочуваат помалите банки
се поразлични и помалку комплексни. тргнувајќи од истиот супервизорски пристап,
супервизорските агенции кај овие банки вршат верификација на постоењето на соодветни
контроли и системи за управување на ризиците преку следење на трансакциите.
Супервизорскиот надзор според ризикот алоцира повеќе ресурси во оние области
коишто имаат повисоко ниво за ризик. Ова се остварува преку37:
37
M-r Davkov I., citirano delo
 идентификување на ризиците користејќи заеднички дефиници. Овие ризици

формираат основа за донесување на супервизорска оценка и преземање акции;
 утврдување на ризикот врз база на заеднички фактори за оценка. Утврдувањето на
ризиците не секогаш може да се квантифицира во националната валута или некоја
друга валута; понекогаш тоа е поврзано со оценката на ризичната изложеност;
 оценка на управувањето со ризикот и утврдување на адекватноста на системите на
банката за контролирање и управување со идентификуваните нивоа на ризик.
Степенот на софистицираноста на системите варира во согласност со нивото на
ризик кој е присутен и големината или комплексноста на банкарската институција;
 насочување на повеќе ресурси во областите кои се поризични или кај кои се
зголемува нивото на ризичност, како во пооделните банки така и на ниво на целиот
банкарски систем. Оваа се спроведува со воспоставување на супервизоска
стратегија;
 спроведување на истражувања кои се базираат на ризичноста, донесување на
заклучоци за ризичниот профил и следње на областите кои се критични или се од
посебен интерес за банката.
Пристапот на супервизорскиот надзор според ризикот им овозможува на
супервизорите и на банките:
 високо ниво на конзистентност во супервизорскиот надзор бидејќи утрдува и
користи исти процедури;
 правилна алокација на ресурсите;
 флексибилност, надзорот да биде прилагоден на ризиците кои се присутни во
банката;
 интервенција на супервизијата во областите кои имаат понизок ризик;
 утврдување на адекватното ниво на капитал на банките и системот за управување
Огромната важност и значењето на супервизорскиот надзор во процесот на
управување со ризиците се потврдува и се посветува вториот столб т.н. Процес на
супервизорски надзор. Имено, во овој столб од супервизорите бара да се однесуваат многу
подискретно во својата оценката на адекватноста на капиталот кај секоја банка. Поради ова,
основното прашање на кое супервизорите треба да дадат одговор е: Дали банката треба да
обезбеди дополнителен износ на капитал за покривање на ризиците кои не се целосно или
воопшто покриени со првиот столб?
Базелскиот комитет идентификувал четири клучни принципи за водење на процесот

на супервизја. Овие основни принципи за ефикасна супервизија на банките се формулирани
како Методологија за основни принципи 38, а тоа се:
Прв принцип: Банките треба да утврдат соодветен процес за оценување на вкупната
адекватност на капиталот во однос на својот ризичен профил и стратегијата за одржување на
нивото на потребниот капитал.
Втор принцпи: Супервизорите треба да ги проценуваат и вреднуваат интерните
процеси и стратегии за утврдување надекватноста на капиталот за секоја банка, како и
нејзината способност за следење и усогласување со минималните регулаторни барања за
капитал. Ако супервизорите не се задоволни од резултатите добиени од овие процеси, треба
да преземат соодвени активности.
Трет принцип: Супервизорите треба да очекуваат од банката да работи над
минимално ниво на регулаторен капитал и треба да имаат можност да бараат од банката да
обезбеди поголемо ниво на капитал од минималмите барања.
Четврт принцип: Супервизорите треба навреме (уште во раната фаза) да
интервенираат со цел да се спречи нивото на капиталот на банката да падне под минималното
утврдено ниво, притоа барајќи таа да ги подобри одредените позиции кои негативно влијаат
на капиталот. Исто така, супервизорите можат да бараат од банката да преземе брзи и
адекватни корективни мерки во случај кога капиталот не се одржува на одреден начин
односно ако истиот не се обновува.
38
BIS, Pillar 2 (SupervisoryReview Process), January 2001
Дел 3. Процес на управување со кредитниот ризик
3.1. Компоненти на кредитниот ризик
Кредитниот ризик е најстар и најважен од сите ризици од аспект на загубите што

може да ги предизвика во една банка Овој ризик произлегува од извршувањето на
традиционалните и воедно најпрофитабилните банкарски работи и како таков претставува
најголем и ризик со кој се соочува секоја банка. И покрај иновациите на полето на
финасиските услуги, кредитниот ризик и денес е најзначајна причина која доведува до стечај
на банките.
Под кредитен ризик се подразбира ризик од загуба за банката, поради неможноста
нејзиниот клиент да ги измирува своите обврски спрема неа, во договорениот износ и/или во
договорените рокови39. Во суштина кредитниот ризик претставува сегашен или иден ризик
кој ќе предизвика негативни ефекти на финансискиот резултат и капиталот на банката
бидејќи кредитниот должник не може или не сака да ги исполни условите и обврските
предвидени во договорот за кредит. Кредитниот ризик, покрај загубите од несервисирање на
обврските по основ на креидити, во поширока смисла го опфаќа и ризикот од намалување на
кредитниот рејтинг на должникот што повлекува намалување на пазарната вредност на
побарувањето по основ на кредит, кое пак води кон прокнижување на загуби заради тоа. Но,
денес банките сѐ повеќе се соочуваат со кредитниот ризик кој потекнува од некредитни
финасиски трансакции како што се: гаранциите, акредитивите, меѓубанкарските трансакции,
купувањето и продавањето на девизи и финасиски деривати.
Постојат два основни вида кредитен ризик или како што уште се нарекува ризик на
другата договорна страна и тоа40:
1. кредитен ризик инкорпориран во стандардните банкарски операции и тоа:
- ризик при кредитирање на поединци или физички лица;
- ризик при кредитирање на правни лица или корпоративен ризик;
- ризик при краткорочно кредитирање и
- ризик при финансирање на инвестиции.
2. специфични кредитни ризици
- ризик што произлегува при извршување на вонбилансни операции;
39
Odluka za upravuvawe na kreditniot rizik, Slu`ben vesnik na R Makedonija br. 17/2008
40
Hennie van Greunin, Bratanovic Brajovic S., Analiza i upravljanje bankarskim rizicima, Mate, Zagreb, 2006
- ризик на хартии од вредност и

- државен или ризик на земјата.
Кај кредитниот ризик се среќаваат следниве три димензии:
- ризик од неплаќање (default risk) - настанува кога должникот делумно или
целосно не ги извршува своите договорени кредитни обврски и кога пазарната
вредност на конкретниот кредит падне под вредноста по која бил одобрен. Ова е
во суштина најзначаната димензија на кредитниот ризик;
- ризик на изложеност (exposure risk) – овој ризик произлегува од неизвесноста на
банката, колкав износ на кредити ќе одобри во иднина земено во целина и / или по
поединечен клиент. Оваа димензија на ризикот е изразена во услови кога има
отворени кредитни линии, револвинг – кредити или се работи за кредитни
деривати, па големината на ризикот ќе зависи повеќе од обемот на кредитната
задолженост на комитентите во дадениот момент или од движењата на пазарот, а
не од активностите на самата банка; и
- ризик од надоместување на кредитот (recovery risk) е условен од причината за
неговото невраќање, односно финансиската кондиција на комитентот да го
отплаќа кредитот, од видот на колатералот со кој кредитот бил обезбеден, како и
од неговата реална состојба и пазарна вредност. Имено, дури и ако кредитот не се
отплаќа навремено или воопшто не се плаќа, а истиот е обезбеден со лесно
впаричлив колатерал, тогаш ризикот за надоместување на кредитот е мал, а
загубата е минимална или незначителна.
3.1.1. Процес на управување на кредитниот ризик
Управувањето на кредитниот ризик во суштина претставува идентификување на

постојните и потенцијалните ризици, кои се поврзани за кредитниот процес и преземање на
соодветни мерки и активности, за негово минимизирање или сведување во прифатливо ниво
за банката. Имено, основна цел на управувањето на кредитниот ризик е создавање и
одржување на високо квалитетно кредитно портфолио кое на банката ќе и овозможи
непречено работење и остварување на профит.
Иако причините за лошото работење и слабите резултати на некоја банка можат да
бидат многубројни, сепак клучна причина за соочувањето со серизни финасиски проблеми
при работење најчесто се: слабите кредитни стандарди или критериуми за оценка на
кредитните рејтинзи на комитентите, непридавање важност на промените на економски и

другите околности кои можат да доведат до влошување на кредтиниот рејтинг на
комитентите и лошото управување на кредитното портфолио. Основна цел на управување на
кредитниот ризик е максимизирање на стапката на принос на капиталот притоа изложувајќи
се на кредитен ризик во прифатливи граници.
Основен предуслов за добро управување на кредитниот ризик е почитување на
правилата при извршување на кредитниот процес. Во кредитната политика, како составен дел
на деловната политика на банката е дефинирана структурата на кредитното портфолиот, како
целина, се пропишани стандардите и процедурите при донесувањето на кредитната одлука,
се дефинираат лимитите и се ограничува толеранцијата на ризикот. Елементите на
кредитната политика ги определуваат параметрите на кредитното портофолио, со кои се
прецизира: процентот од банкарските средства кои ќе се користат за кредитирање,
критериумите за рентабилност на кредитниот процес, видови кредити кои ќе се одобруваат и
нивна дистрибуција по типови, географската структура на кредитите, критериумите за
кредитирање, толеранција кон кредитниот ризикот, ограничувања кои се однесуваат на
концентрацијата на кредитите, органи кои одобруваат кредити, процесот на мониторинг на
кредитите, системи на интерен рејтинг на кредитниот ризик, активности сврзани со
проблематичните кредити, управни и судски пракси и процедури во врска со кредитите,
усогласувања со законската регулатива за кредитирање.
Ефикасното управување на кредитниот процес подразбира управување на кредитниот
ризик на повеќе различни нивоа. Прво ниво е кредитното портфолио, второто ниво го
сочинуваат поединечните комитенти, а трето и најниско ниво се поединечните трансакции.
Доброто управување со кредитниот ризик подразбира:
- поставување на адекватно опкружување за управување со кредитниот ризик;
- квалитетен процес на одобрување на кредитите;
- квалитетен процес на администрирање на кредити, мерење и мониторинг на
кредитниот ризик; и
- контрола на квалитетот на процесот на управување сокредитниот ризик.
Поставување на адекватно окружување за управување со кредитниот ризик
подразбира утврдување на стратегија и политика за управување со кредитниот ризик,
поставување на соодвента организациска структура и утврдување на одговорностите и
надлежностите на Управниот одбор, кредитниот одбор, функцијата за управуање на ризици.
Најодговорен за управување на кредитниот ризик е Управниот одбор. Во негова

надлежност е усвојување и периодично ревидирање на стратегијата и политиката за
управување со кредитниот ризик кои треба да бидат во согласност со активностите кои ги
извршува банката на сите нивоа. Во стратегијата се утврдува нивото на ризик кое ќе се
преземе и ќе се толерира, како и стапката на принос која се очекува како компензација за
преземениот ризик.
Менаџментот на банката е одговорен за имплементација на стратегијата и изработка
на кредитната политика и процедури за идентификација, мерење и следење и контрола на
кредитниот ризик.
Функцијата за управување со ризиците е задолжена да помага при управувањето на
кредитниот ризик. Обично во состав на оваа фунција е Секторот за управување сокредитниот
ризик кој ја формулира методологијата за управување со кредитниот ризик и е одговорен за
дневно мерење, мониторинг и проценка на целокупната изложеност на банката на
Втората компонента од процесот на управување со кредитниот ризик го претставува
текот на одобрување на кредитите. Вработените во front office или “продавачите” на кредити
во рамките на утврдената кредитна стратегија и политика, се одговорни за подготвувањето на
кредитна анализа и давањето предлог за одобрување на нови кредити или реконструкција на
постоечките пласмани. Банките треба да имаат квалитетни критериуми врз основа на коишто
ќе ги одобруваат кредитите, да ги испитуваат пазарните и целните групи, целосно да ги
дефинираат комитентите, намената на кредитите и изворите за отплата на одобрениот кредит.
Во исто време е неопходно јасно и прецизно да се дефинираат кредитните лимити, како за
определените комитенти, така и за кредитните производи, да се утврдат процедурите за
рефинансирање на постојните или реструктуирање на проблематичните кредити.
Администрањето на кредитите во банките се извршува од страна на вработените во
back office, кое е посебно одделение и во целост независно работи од front offece. Овој
оганизациски дел е одговорен за примање на документација при одобрување на кредитите,
обезбедување и проценка на вредноста на понудениот колатерал, водење на кредитни
досиеја, исплата на одобрените средства по основ на кредити. Квалитетниот процес на
администрирање на кредитите, што го опфаќа мерењето и следењето на кредитниот ризик
подразбира континуиран мониторинг на кредитното портфолио, субпортфолиото,
поединачните комитенти, нивното класифицирање и адекватно формирање на резервите за
потенцијалните загуби, утврдување интерни модели за определување на кредитниот рејтинг
на клиентите, воспоставување информациски систем што ќе овозможува мерење на

кредитниот ризик, согледување на структурата, квалитетот и концентрацијата на
портфолиото.
Последната компонента од овој процес ја претставува контролата на квалитетот на
управување со кредитниот ризик и подразбира независна и постојана контрола на процесот,
процедурите и политиките дефинирани за управување со овој вид ризик. Паралелно со овој
процес се врши и континуирано известување на Управниот одбор и менаџментот на банката
за резултатите од спроведената контрола. Со интерната контрола раководството на банката
треба да се осигура дека секое непочитување на процедурите и кредитната политика при
одобрувањето кредити или секоја неадекватност ќе бидат навремено препознаени и
отстранети.
Процесот на управување е преставен на следиов графикон:
KREDITEN
PROCES
Identifikacija Merewe Kontrola Sledewe IIzvestuvawe
Limiti na Interno
Barawe Klasifikacija Monitoring Workout
izloènost izvestuvawe
Profilirawe Monitoring na Evidencija na Eksterno

Dokumentacija Interen rejting na rizikot raboteweto problemite izvestuvawe
Izvestuvawe na
Kreditna Diverzifikac Analiza na Potencijalno
Limiti mati~nata
analiza ija na plasmanite bilansite rizi~ni plasmani
banka
Mislewe za Instrumenti za Klasifikacij Rizi~ni

Predlog
rizikot obezbeduvawe a plasmani
Odobruvawe na Korektivnna
Kreditno dosie plasmani Rejting
strategijaja
Baza na Monitoring na Poramnuvawe

podatoci dokumentacijata
Monitoring na
kolateralot
Sudski spor
Otpi[uvawe
Оdovde, може да се заклучи дека управувањето со кредитниот ризик подразбира

идентификување, мерење, следење и контрола на ризикот. Идентификацијата на ризикот е
утврдување на нивото на ризикот на коешто е изложен приносот и капиталот на банката.
Мерењето на ризикот претставува пресметување на загубите што можат да настанат како
резултат на „реализација„ на ризикот. Следењето, пак, на ризикот подразбира надзор над
големината на ризикот на којашто е изложена банката. Контролата на ризикот, всушност е
проверка на усогласеноста меѓу деловната практика и дефинираните политики, стратегии и

лимити за преземање ризик. Сите овие функции треба да бидат јасно дефинирани и
усогласени со стратегијата на банката, нејзината деловна политика и процедурите за
извршување на кредитните активности, при што точно мора да се знаат нивоата на
одговорност и линијата на комуникација и известување. Само со јасно дефинирање и
поставување на функциите на процесот на управување со кредитниот ризик ќе се дојде до
негово минимизирање или елиминирање.
3.1.2. Дефинирање на лимити за кредитна изложеност
Лимитите за кредитна изложеност преставуваат важен елемент во процесот на

управување со кредитниот ризик преку кои активно се управува при одобрувањето на
кредитите и се контролира изложеноста на кредитниот ризик за секој должник или за група
поврзани должници. Банките при дефинирање на лимитите ги има предвид следниве
информации: кредитната способност на должникот, намената и условите под кои е одобрен
кредитот, општите економските услови, толеранцијата на ризикот. Утврдените лимити од
страна на банката секогаш треба да бидат во согласност со ограничувањата поставени од
централната банка. Вообичаено лимитите се поставуваат по должник, по земја, по сектор и
видови кредити и концентрација за голема кредитна изложеност. Ограничувањата на
кредитната изложеност можат да бидат поставени и за одделни банкраски производи или
услуги, за билансни и вонбилансни позиции, за георграфски подрачја со цел да се избегне
ризикот од преголема концентрација.
Со утврдување на лимитите се спречува банката прекумерно да се потпира на еден
голем кредитокорисник или група кредитокорисници и се оневозможува истите да ја
диктираат работата на банката. Од овие причини повеќе замји наметнуваат лимити на
изложеност кон поединечно лице кои се движат во интервалот од 10 до 25% од капиталот на
банката, а Базелскиот комитет за банкарска супервизија препорачува максимум од 25% со
интенција за негово намалување на 10% веднаш штом тоа ќе биде практично можно да се
реализира. Во Република Македонија вкупната изложеност на банката кон поединечно лице
може да се движи во границите од 3 до 10% од сопствените средства на банката, зависно од
тоа дали лицето е акционер, дали има посебни права и одговорности во банката и друго, но
вкупната негова изложеност не смее да надмине 25% од сопствените средства на банката41.
Дефинирањето на лимитите кои се однесуваат на еден сектор на стопанството или на
географско подрачје ја спречуваат концентрацијата на кредитниот ризик. Слабостите на
определена конкретна индустрија или регион може да продуцираат загуби поради слабоста и
неуспехот на неколку клиенти кои се занимаваат со иста дејност или функционираат во исто
географско подрачје.
Со лимитите се ограничува и концентрацијата на голема кредитна изложеност која се
јавува кај поврзаните субјекти. Овие субјекти ги претставуваат поединечните клиенит кои се
меѓусебе поврзани, дирекно или индирено можат да контролираат други клиени, обично
преку право на глас од најмалку 15 – 20%, доминантни акционери или се способни да
активираат контролен пакет на донесување на политики и менаџмент. Кумулативната
изложеност на овие клиенти може да претставува единствен ризик за една банката доколку
постои финасиска корелација и станува забор најчесто за ист извор на отплата на кредитите.
Вообичаено лимитите за поврзани субјекти се дефинирана на максимални 5% од
сопствените средства на банката.
Со кредитната политика се лимитираат и видовите кредити и други кредитни
инструменти кои банките ги нудат на клиентитие. Одлуката за ограничување на видовите
кредити се донесуваат врз основа на информациите за структурата на депозитите,
побарувачката за кредити и врз основа на искуствата со кои располагаат кредитните
службеници. Имено, кредитите кои во минатото резултирале со евидентни загуби, треба да
бидат посебно контролирани од страна на менаџерите на банката или во краен случај да
бидат исклучени од кредитното портфолио.
Банките утврдуваат лимити и во однос на вкупните кредити и рочноста на тие
кредити. Лимитите кои се однесуваат на вкупното кредитно портфолио секогаш се
искажуваат како показател во однос на вкупните депозити, капитал или вкупната актива на
банката. При утврдување на овие лимити е неопходно да се имаат предвид факторите како
што се побарувачката за кредити, постојаноста на депозитната база и нивото на преземениот
ризик на банката. Покрај ова, за секој вид кредит се утврдуваат и лимити кои се однесуваат
на максимална точност имајќи ги предвид реалните податоци добиени од анализите на
планови за отплата на кредитите.
41
Odluka za limitite na izloènosta, Slu`ben vesnik na R Makedonija br. 31/2008
3.1.3. Интерни модели за оценка на кредитниот ризик – IRB пристап
Интерните модели на банките за оцека на кредитиот ризик овозможуваат

методолошки пристап на кредитниот ризик, што се препорачани и од стандардите на Базел II,
a за банките претставуваат цел кон која се стремат да ја остварат.
Интерните модели се дефинираат како процес, сет од методологија, контрола,
информациски системи и база на податоци кои ја помагаат проценката на должникот и
кредитниот ризик, го класифицираат должникот и неговата кредитна партија во соодветна
категорија на ризик или во група со слични карактеристики на ризик, ги квантифицираат
параметрите на ризикот односно дифолтот и загубите за секоја рејтинг категорија. Интерниот
модел како средство на кредитната политика го рангираат должникот според неговиот
кредитен квалитет и затоа се вели дека добро структурирана рамка на кредитниот рејтинг
претставува важно орудие за мониторинг и контрола на ризикот. Интерниот модел
претставува пристап кој помага при калкулацијата на потребниот економски капитал во
однос на изложеноста на кредитниот ризик, кој се утврдува врз основа на банкарските
интерни системи за квалитативно и квантитативно мерење на изложеноста на овој ризик.
Важно е да се истакне дека овој пристап бара примена на високо сосфистицирани
методологии и истите треба да бидат прифатени од страна на супервизорските институции.
Овој пристап се базира на статистички модели и за негова имплементација е
неопходно:
- да постои релевантна и сеопфатна интерна база на податоци за загубите по основ
на изложеност на кредитниот ризик и тоа најмалку за 5 години;
- високи стандарди за известување во банката, кои се предмет на постојана ревизија
и надоградување;
- високо ниво на сигурност од 99,9% во однос на изложеноста при пресметување на
потребниот капитал;
- користење резултати од сценарио анализата и податоците од екстерни бази за
загуби прокнижани како резултат на кредитен ризик.
Вака концепираните модели овозможуваат завидно ниво на прецизност при
калкулацијата на потребниот економски капитал во однос на изложеноста на банките на
кредитен ризик, поради што секогаш се силно подржани од Базелскиот комитет. Интерните
модели за оценка на кредитниот ризик мора да бидат тестирани пред да се пуштат во
употреба и тоа под надзор на националните супервизори, кои даваат одобрување за негова
примена, а банките мора да ги испочитуваат сите квантитативни и квалитативни стандарди

при поднесувањето на барање за примена на интерните модели за пресметка на потребниот
економски капитал пред националните супервизори.
Поради значењето на овој пристап, Базелскиот комитет за супервизија во консултација
со финасиски експерти од најразвиените земји и банки со меѓународна репутација дефинирал
своја рамка која се состои од два пристапа – основен и напреден интерен модел за оценка на
Основниот интерен рејтинг пристап им овозможува на банките кои ги исполниле
пропишаните критериуми да можат да ја проценуваат првата компонента од ризикот –
веројатноста од неисполнување на обврските или веројатноста за дифолт според сопствена
методологија. За останатите компоненти на кредитниот ризик треба да се користат
стандардите пропишани од националите супервизори.
Користењето на напредниот интерен рејтинг пристап им овозможува на банките кои
ги исполниле критериумите пропишани за примена на овој пристап, сите четири компоненти
на кредитниот ризик да ги проценуваат врз основа на сопствени методологии.
Концептот на интерниот рејтинг пристап се темели на три основни елемети и тоа:
- проценка на компоненти на кредитниот ризикот за секоја ставка од активата, која ја
извршува банката или супервизорите во зависност од избраниот интерен рејтинг
пристап;
- дефинирање на пондери на ризик, како средство со помош на кое компонентите на
ризик се трансформираат во ризик, а потоа се пресметуваат капиталните барања и
- минимални барање кои претставуваат пропишани квалитативни и квантитативни
критериуми што мора да ги исполни банката доколку сака да ги пременува
интерниот рејтинг пристапот.
Интерниот рејтиг пристап предвидува категоризација на активата на следните 5
основни категории: побарувања од суверени држави, централни банки и владини агенции,
побарувања од меѓународни развојни банки, побарувања од стопанството, побарувања од
физички лица и побарувања по основ на улога во акционерскиот капитал. Пондерите за ризик
на билансните и вонбилансните активни ставки се следниве:
Пондери за ризик
Посебена придобивка за банките од корстењето на интерните модели за оцека на
кредитиот ризик е зголемената сензитивност на ризикот, која овозможува правилна процена
на потенцијалните загуби, а со тоа и утврдување на потребниот минимален износ на капитал,

како основа на сигурност при справување со ризичната изложеност.
Квалитативните елементите на ИРБ пристапот се42:
 обврска за оценување на кредитниот рејтинг на секој кредитокорисник (прва
компонетнта на ризикот во IRB рамката);
 обврска за процена на ризикот на секоја деловна трансакција што би требало да
биде предмет на кредитирање(втора компонента на ризикот во ИРБ рамката);
 поширока скала на пондерирање на ризикот во однос на стандардниот пристап
(посебна скала на пондерирање на должниците со добар рејтинг, посебна скала за оние со
понизок рејтинг, посебна за деловни трансакции) што овозможува и подобра
диверзификација на ризикот;
 условеност на можноста банките да користат свои интерни модели за процена на
ризикот, со исполнување на пропишани минимални барања за банката од страна на
Базелскиот комитет. Тоа значи, дека интерните модели на банката за проценка на кредитниот
ризик:
 морат да бидат прифатени од страна на супервизорските институции (односно да
исполнуваат строги методолошки стандарди);
 да постои перманентна контрола на банката од страна на контролните органи
(столб 2 на Новата спогодба), што подразбира не само континуирана комуникација меѓу
банките и контролорите, туку и меѓу самите контролори;
 да постои транспарентност - јавност во методолошкиот пристап и резултатите
(столб 3 од Новата спогодба).
3.2. Квантитативно мерење на кредитниот ризик
Мерењето на кредитниот ризик е една од битните функции при управување со овој вид
ризик. Всушност, со мерењето на кредитниот ризик се определува квалитетот на секоја
поединечна трансакција, потоа квалитетот на целокупното портфолио на банката, како и
веројатноста за појава и износот на загубите што можат да резултираат поради
ненавременото извршување на кредитните обврски. Кредитниот квалитет на секој комитент
претставува мерка за довербата што банката ја заснова врз неговата способност и спремност
42
Stojanovic, G., Interni modeli za merenje kreditnog rizika, CID, Beograd, 2007
сите обврски да ги изврши во договорениот рок.

Постојат различни методи за мерење на кредитниот ризик, а најчесто користени се
следниве:
1. финансиско – економска анализа на должникот,
2. скоринг моделите,
3. модели кои се темелата на распределба на веројатноста.
Основен и историски најприсутен е методот на традиционалната финансиско -
економска анализа43. Оваа анализа и денес е составен дел на процесот за управување со
активата и кредитниот ризик Оваа класична методологија за проценка на кредитната
способност на должникот се темели на експертизата извршена од финансиските аналитичари.
Пред да се донесе одлука за одобрување или неодобрување кредити, финансиските
аналитичари во банката вршат испитување на два вида податоци и тоа: квантитативните, како
што се податоците од билансот на состојба, билансот на успех, готовинските текови и други
финансиски извештаи) врз основа на коишто се определува финансиската сила на должникот;
и квалитативните (на пример: податоците за квалитетот на менаџментот, состојбите во
определената стопанска гранка и сл.), па врз основа на добиените показатели се определува
деловната сила на должникот. Клучните податоци од билансот на успех и билансот на
состојба, што ја прикажуваат ликвидноста, солвентноста и профитабилноста на должникот,
најнапред се пресметуваат и се ставаат во сооднос со просеците од конкретната дејност на
гранката.
Процесот на фундаменталната анализа не е ограничен само на контрола на одредени
финасиски показатели, туку е неопходно да се направи детален преглед на основните
карактеристики на работењето на субјектот како што се: конкурентноста на должникот,
неговото позиционирање на пазарот, квалитетот на менаџментот, стратегијата и друго. Иако
оваа проценка има субјективен карактер сепак се поставуваат одредени очекувања за
степенот на ризичност на должникот. Секоја анализа започнува со анализата на условите во
кои стопанисува дадениот субјект, можностите за раст и развој во рамките на таа гранка,
одржување на стабилност, оценка на конкурецијата, осетливост на стопанската гранка на
технолошки промени, промени во законските прописи. Друга важна работа е да се анализира
големината на фирмата, нејзиниот удел на пазарот, деверзификацијата или концентрацијата
43
Sprcic, M., i Spracic, P., Kriticka analiza instrumenata sveobuhvatnog upravljanja korporacijskim rizicima, Zbornik
radova, Ekonomski fakultet, Zagreb, broj 1, 2009.
на нејзиното работење, деловната успешност на нејзиниот менаџмент набљудувана од аспект

на конзистентноста и кредибилитетот, корпоративната култура на фирмата, согледување на
моделот на раст, деловната стратегија и нејзината стабилност во текот на времето.
Откако ќе се утврди конкурентската позиција на должникот и деловното окружување
потоа се преминува на анализа на финаскиските извештаи. Оваа анализа започнува со
преглед на сметководствената политика и нејзините каракстеристики за да се утврди дали
показателите и статистичките показатели претставени во финасиските извештаи можат да се
користат за компарација со такви слични субјекти. Овде најчесто се утврдуваат: начинот на
консолидација на финасиските извештаи, признавањето на приходите и расходите,
вреднување на инвестициите, методот на вреднување на залихите, начинот на амортизација,
третманот на нематеријалните вложување и друго.
Следен чекор е анализата на показателите на профитабилност и степенот на
прокриеност бидејќи способност на фирмата да оствари адекватен профит е клучна за
заштита од кредитниот ризик. Во суштина профитабилност на фимата претставува најдобар
тест за нејзините суштински квалитет и конкурентност. Најзначајни показатели кои се
пресметуваат во овој чекор се: приносот на капитал, приносот на активата и стапката на
деловната добивка, покриеноста на расходите од камата со добивката и други односи.
Во следниот чекор од финасиската анализа се утврдува структурата на капиталот или
употреба на финасискиот левериџ, а најважен показател на финасискиот левериџ е односот
на вкупниот долг и пасивата, но и правилното вреднување на активата е клучно за квалитетна
проценка на задолженоста на фирмата.
Една од најважните компоненти на оваа анализа е утврдување на адекватноста на
паричните текови (cash flow) бидејќи каматите и главниците на кредитите не треба да се
сервисираат од приходот или добивката, туку од паричните текови. Некои од поважните
показатели за паричните текови се: односот на паричниот тек во вкупните обврски, односот
на вкупните обврски и добивката пред оданочување, односот на нето паричните текови,
расходите од камата и платените даноци и вкупните камати и други.
Оваа анализа завршува со анализа на ликвидноста на субјектот. Врз основа на
претходно утврдените финансиски показатели и ликвидноста се донесува заклучок за
општата финансиска и кредитна способност на должникот.
Втората група методи за мерење на кредитниот ризик ја одбелжуваат
статистичките методи, односно тн. Скорин модели. Овие модели тргнуваат од определен
број независни случајни променливи кои се однесуваат на комитентите на банката и врз
основа на нив приближно точно се утврдуваат веројатностите од неисполнување на

финансиските обврски. Одделни студии утврдиле дека 97% од американските банки ги
користат овие модели при издавање на кредитните картички, а дури 70% при кредитирањето
на малите компании.
Скоринг моделите ги комбинираат и пондерираат индивидуалните финансиски
показатели за да се дојде до мерка (скор) за кредитниот квалитет, што ќе диференцира
бонитет од проблематичните клиенти. Најширока примена од овие статистички модели имаат
линеарната анализа на дискриминантата и логит регресијата, а додека најпознат модел во
оваа група е Алтамановиот Z - модел или тн. Зета анализа.
Класичната Фишерова линеарна анализа на дискриминантата ја определува
функцијата на финансиските показатели (променливи) што ја максимизира варијансата на
зависните променливи меѓу две групи фирми, а ја минимизира варијантата на зависните
варијабили, во рамките на една група. Променливите на скоринг моделите се избрани од
многуте финансиски показатели врз основа на нивната статистичка важност. Коефициентот
на дискриминантата го дефинира придонесот на секоја поединечна променлива за конечниот
скор на секој должник, а скорот може да се пресмета како збир од поединечните придонеси
на секој финансиски показател. Потоа должникот се класифицира во онаа група чија
просечен скор е најблизок до скорот на конкретниот должник.
Линеарната анализа на дискриминантата се темели на неколку ограничувања односно
претпоставки. Една од нив е дека независните променливи имаат нормална распределба, а
другата претпоставка укажува дека матриците варијанса / коваријанса се еднакви за двете
групи што се дискриминираат и третата претпоставка е дека постои линеарна врска помеѓу
зависните и независните променливи.
Логит регресијата ги користи финансиските показатели за да ја определи
веројатноста од настанување дифолт. Кај овој метод се претпоставува дека веројатноста за
дифолт има логаритамска функционална форма и нејзините резултати се наоѓаат во
интервалот од 1 - 0.
Главна предност на овој метод е тоа што не бара рестриктивна статистичка хипотеза за
варијабилите. Друга предност е тоа што релативната важност на одделни финансиски
показатели (вклучени во функцијата) може да се провери со едноставни t- тестови, што не е
можно кај линеарната анализа. Главен недостаток, пак, е тоа што со зголемувањето или
намалувањето на веројатноста тоа секогаш не се поклопува со подобрувањето или
влошувањето на самата економска или финансиска состојба на должникот. Ситуацијата во
којашто одделен должник има веројатност на дифолт блиску до 1 (единица) или до 0 (нула) е
потполно јасна, што не е случај кога веројатноста за дифолт е блиску до 0.5.
Од ова може да се заклучи дека скоринг моделите даваат добри показатели. Но, кога се
работи за мали примероци, тогаш точноста од предвидување е меѓу 90% и 95%, а додека со
зголемувањето на примерокот нивната точност се намалува. Анализата на дискриминантата и
логит регресијата доаѓаат до многу слични податоци и затоа најчесто тие се користат во
комбинација.
Алтманов модел Z - скор ги сумира интерните детерминанти на кредитниот ризик и
ги утврдува нето кредитните загуби на следниов начин:
NLL = (VOL + LAR + C&I + INC – ECY + FAIL)

каде
NLL = нето кредитна загуба,
VOL = вкупна кредитна изложеност,
LAR = коефициент кредити / активата,
C&I = коефицинет комерцијални кредити / вкупните кредити,
INC= приходи на банката,
ECY = приход од население усогласени со стапката на инфлација,
FAIL= број или вредност на обврските врз основа на нефункионалните пласмани.
Покрај општиот израз за моделирање на кредитниот ризик, што се користи за
искажување на агрегатниот квалитет на кредитното портфолио на банката, се употребуваат и
модели за предвидување на квалитетот на работењето на одделни (значајни) клиенти на
банката. Меѓу таквите модели спаѓа и т.н. ЗЕТА анализата, односно модел што се користи за
мониторинг на корисниците на кредити.
ЗЕТА анализата („Zeta analusis) претставува израз што го дефинира моделот за
идентификување на ризикот од банкрот на фирмата. Оваа анализа е еден вид
мулидискриминациска анализа што е во функција за предвидување на финансиските услови
на фирамата. Функцијата на овој модел е претставена со следнава формула44:
Altman Z = 0.012 X1 + 0.014 X2 + 0.033X3 + 0.006X4 + 0.999X5
44
Altman I. Edward, Haldeman and Narayanan: 1977, pp 29 - 54
каде
X1 = нето обртен капитал / вкупна актива,
X2 = задржана добивка / вкупна актива,
X3 = добивка пред камата и данок / вкупна актива,
X4 = пазарна вредност на вкупниот акционерски капитал / книговодствена
вредност на вкупните кредити и
X5 = продажба / вкупна актива.
Резултатите на ЗЕТА моделот се толкуваат на следниов начин:
 ако Алтам „Z“ е помал од 1,81, тогаш компанијата има третман на проблематична
група;
 ако Алтам „Z“ е еднаков или поголем од 2,9, тогаш станува збор за стабилна
фирма; и
 ако Алтам „Z“ е во интервалот од 1,81 и 2,9, тогаш овој процес на бодирање е
неубедлив е во т.н. зона на игнорирање.
Во третата група модели за мерање на кредитниот ризик спаѓаат моделите засновани
на распределба на веројатноста. Најпознати модели од оваа група се: сценарио анализата,
односно тн. “што - ако“ моделот, историската симулација, Монте Карло симулацијата и метод
на варијанса – коваријанса. Најзначајни методи од групата „што - ако„ анализата
претставуваат Valut – at – rick методот и стрес тестовите. Овие методи иницијално се
користат за мерење на кредитниот ризик на ниво на портфолиото, а ретко со нив се мери
кредитниот ризик на одделните трансакции или комитенти.
Суштината на VaR пристап е пресметката на очекуваната вредност на портфолиото μп
и неговата стандардна девијација σп. Откако ќе се утврди стандардната девијација на
портфолиото, VaR се пресметува како производ од параметарот х и стандардната девијација
σп на портфолиото. Бројот x зависи од одбраното ниво на доверба и неговите вредности се: -
3.09 за 0.1%, -2.58 за 0.5%, -2.33 за 1%, -2.05 за 2%, -1.96 за 2.5% и 1.65 за 5% статистичка
точност. Пресметувањето на вредноста на VaR во аналитичкиот пристап може да се
претстави со следнава математичка формула:
VaR = x * σp
По претпоставка статистичката точност да биде 1%, пресметаната вредност на VaR,

на горенаведениот начин, покажува колку ќе биде најголемата загуба на постоечкото
портфолио во 99% случаи на можни промени на кредитните рејтинзи на сите должници кои
го сочинуваат портфолиото.
VaR е статистички метод кој го мери нормалниот кредитен ризик, односно загубите
кои настануваат во нормални пазарни и стопански услови. Но, бидејќи во стварноста се
случуваат изненадувања односно шокови кои секогаш носат неочекувани загубни и го
надминуваат нивото на предвидени загуби утврдени со VaR метадата, стрес тестирањата ја
имаат можност да ги измират загубите кои настануваат при такви стресни ситуации. Со
стрес тестирањата се анализираат промената на вредноста на портфолиото при промена на
клучните пазарни фактори (каматни стапки, девизни курсеви, промена на цената на акциите,
повлекување на џ% од депозитната база) и клучни економски фактори (БДП, инфлација,
девизни резерви, кредитен ризик на земјата, ликвидност на пазарите и друго). Суштината на
оваа анализа е да се согледаат најлошите сценарија и шокови и да се утврди нивното влијание
врз вредноста на портфолиото односно приходот на банката и доколку нивото на овие
ризични сценарија е прифатливо од апект на висината на капиталот на банката тоа значи дека
банката е отпорна на негативните пазарни и економски движења кои не се под нејзино
дирекно влијание.
3.2.1. Идентификација на индикаторите на ризик
Кредитните загуби настануваат како резултат на спремноста и способноста на

должникот да го отплати кредитот. Спремноста да се платат обврските зависи од способност
на должникот да генерира готовински текови поддржано од вредноста на активата која е
евидентирана во билансот на состојба на должникот. На спременоста на должникот за
плаќање на кредитите значајно влијание имаат макроекономските но и идивидуалните
(идиосинкратските) фактори што се однесуваат на самиот кредитокорисник или должник.
Факт е дека секоја кредитна изложеност во рамките на едно исто портфолиото не носи ист
кредитен ризик бидејќи тоа е резлутат на разликите во спременоста на должникот да ги
плати настанатите кредидни обврски. Токму затоа спремноста за отплата на крдитот
претставува важен фактор на кредитнот ризик.
Способноста за отплата може да биде измерена со мерење на макроеконосмските
фактори или нивното влијание. Макроекономските фактори се мерат во однос на нивното
влијание што го имаат на кредитниот ризик. Факторите се моделираат како корелација или
волатилност на загубите, веројантост од неплаќање или настанување на дифолт како резултат

на промена на самите фактори.
Идиосинкратските фактори, се оние фактори кои се однесуваат на самиот корисник на
кредитот. Овие фактори се утврдуваат при извршување на кредитната анализа на должникот
и истите се мерат со помош на пресметка на бројни книговодствени односи, квалитет на
менаџментот на банката, цената на акциите, готовиснксте текови. Готовинските текови за
отплата на кредитите доаѓаат или од генерираните готовински токови или од продажба на
активата. Овие два модела (моделот на готовиснки токови или модели на активата) се
развиени со цел да се поврзат многуте индивидуални фактори на должникот потребни за
мерење на драјверите на кредитниот ризик.
Спремноста за плаќање е фактор кој варира кај секоја изложеност и во рамките на иста
изложеност. Спремноста да се плати кредитната обврска потекнува од приоритетите на
наплата на готовиските токови или активата. Спремноста да се плати после настанување на
дифолт се мери со компонентата загуби при неизмирување на обврските (LGD). Спремноста
за плаќање се управувања или се подобрува преку примена на техники на ублажување на
кредитниот ризик (колатерал, гаранции, порамнување или осигурување на ризикот).
3.2.2. Мерење на загубите последица на кредитниот ризик
Како и останатите ризици и кредитниот ризик се мери преку пресметка на загубите

кои имаат посебна и комплексна димензија. Загубите како резултат на кредитниот ризик
можат да бидат очекувани и неочекувани45.
Очекуваните загуби (EL) претставуваат антиципирано просечно ниво на загуби кои
банката очекува дека ќе станат реални во текот на одреден временски период, во рамките на
нејзиното кредитно портфолио. Банките очекуваните загуби ги третираат како трошковна
компонента за извршување на своите работи и управуваат со нив преку вкалкулирањето на
просечната стапка во цената на кредитите (каматна стапка) и провизиите. Поради ова се
смета дека очекуваните загуби не се ризик туку трошок за обезбедување на кредитот кои
мора да бидат покриени со цената на кредитот. Овие загуби се покриваат од извршеното
45
Jakovcevic, D., Upravljanje kreditnim rizikom u suvremenom bankarstvu, Teb poslovno savjetovanje d.o.o., Zagreb,
listopad 2000.
резервирање за потенцијални загуби.

Кредитните загуби не се случуваат секојдневно, но кога ќе се случат можат
потенцијално да бидат доста големи. Загубите кои одстапуваат од очекуваното ниво на загуби
обично се нарекуваат неочекувани загуби (UL). За разлика од очекуваните загуби кои
претставуваат трошок за извршување на работите, неочекуваните загуби се поврзани со
категоријата ризик на банката. Поради ова една од функциите на капшиталот е да
претставува заштита за акционерите на банката од загуби кои можат да го надминат нивото
на очекуваните загуби. Банките често се ориентирани кон минимизирање на капиталот, а
смалувајќи го капиталот автоматски ослободуваат средства кои можат да ги инвестираат
поради остварување на профит. Но, ако банката има помалку од потребниот капитал, постои
голема веројатност дека нема да може навремено да одговори на своите договорени обврски
односно загубите во определена година не ќе може да ги покрие со прифитот и
расположивиот капитал и во тој случај банката станува инсолвентна. Поради ова
супервизорите и банките мора многу внимателно да го балансираат ризикот и профитот од
задржаниот капитал.
Очекувани и неочекувани загуби: очекуваните се претставени на следниов начин со
графичкиот приказ:
Просторот под површината на кривата ја претставува распределбата на фреквенцијата

на потенцијатните загуби односто распределбата на густината на веројатностите за
настанување на загуба. Од кривата се гледа дека многу често се случуваат загуби кои се со
големина до очекуваната или просечната вредност на загубите. Веројатноста дека загубите ќе
ја надминат сумата на очекуваните и неочекуваните загуби при кои банката не ќе може да

одговори на сопствените кредитни обврски со профитот и капиталот еднаква на големината
што је претставува исенчаната површина на десниот крај на кривата за распределба на
веројатности, што претставува 100 % намалена за нивото на доверба.
За утврдување на очекуваните и неочекуваните загуби клучна е временската
димензија.
Постојат два основни начина на избор на временскиот хоризонт при утврдувањето на
кредитниот ризик и тоа46:
- првиот пристап користи стандардизиран временски период за сите банкарски
инструменти. Најголем број банки го прифаќаат периодот од една година за
мерење на загубите, а овој период го признаваат и регулаторните органи;
- вториот пристап се темели на времето потребно за ликвидација односно
временскиот период кој коинцидира со времето на достасување за наплата на кредитите.
3.2.3. Калибрација на идентификаторите на кредитниот ризик
Кредитниот ризик не може дирекно да се измери бидејќи не постои еден туку повеќе
индикатори на кредитниот ризик. Затоа кредитниот ризик се мери индирекно преку мерење,
контролирање и управување на составните компоненти на овој ризик.
Базел II ги идентификувал четирите основни компоненти на кредитниот ризик, а тоа
се47:
 веројатноста од неизмирување на обврските или дифолт (PD);
 загубите при дофолт (LGD);
 изложеноста при дифолт (EAD);
 рочноста (М).
Врз основа на овие параметри се пресметуваат очекуваните загуби (EL) на
кредитното портфолио. Основна дефиниција за очекуваните загуби се пртставува на
следниот начин:
EL = PD * LGD*EAD
46
Gallati, R., Risk management and capital adequacy, New York, 2003
47
Stojanovic, G., Interni modeli za merenje kreditnog rizika, CID, Beograd, 2007
Првата компонента – веројатноста од неизвршување на обврските од страна на

должникот или дифолт се пресметува за секоја ризична категорија, така што врз основа на
историски податоци се утврдува просечната очекувана стапка на дифолт за секоја рејтинг
категорија. Постојат различни дефиниции за дифолтот кои варираат од банка до банка или од
земја до земја но, генерално како дифолт се смета секое задоцнување при измирувањето на
обврските поголемо од 90 дена.
Стапката на загубите при дифолт (LGD) најчесто се зема како константа или се
утврдува врз основа на историските податоци за наплатата на побарувањата кои се нашле во
дифолт.
Изложеноста при дифолт (EAD) претставува просечно ниво на изложеност односно
побарувањата од должникот кој западнал во дифолт во однос на максималниот можен износ
на преостанатите побарувања согласно договорот за кредитирање. Оваа компонента
претставува наједноставна и најдирекна мерка на ризикот. Посебни техники за мерење се
неопохдни само за изложеноста која варира во текот на временскиот период и тешко може да
се измери, а таква изложеност вклучува однапред преземени обврски, неискористени
кредитни линии или деривати.
Кредитниот ризик оди правопропорционално со рочноста односно рокот на
достасување, колку рокот е подолг толку кредитиот ризик за таа изложеност е поголема.
Анализирајќи ги компонентите на кредитниот ризик може да се утврди дека на
веројатноста од незмирување на обврските паѓа целокупната тежина како мерка на
кредитнот ризик, бидејќи рочноста и изложеноста на ризик се познати, а загубите при
дифолт најчесто се земаат како константна големина. Но, секој од наведените индикатори на
кредитниот ризик го мери ризикот од различен аспект, па затоа е неопходно сите
компоненти независно да бидат измерени.
Техниката на мерење на кредитниот ризик всушност ја претставува техниката на
калибрацији и истата се состои од:
- поврзување на индикаторите на ризикот – макроекономските фактори и
идиосинкратските (индивидуални) фактори со компонентите на кредитниот ризик
и ова всушност претставува основа на калибрацијата и
- мерење на секоја компонента на ризикот што води кон квантумот на кредитниот
ризик со цел да се измери ризикот во апсолутен износ.
Со цел калибрацијата да биде ефикасна неопходено е банката да врши т.н. back

тестирања кое се спроведува во редовни временски интервали. Всушност back тестирањето
или валидацијата претставува основа на процесот на мерење на кредитниот ризик.
Калибрацијата и валидацијата претставуваат фактор за разликување на традиционото
администратирање на кредитите од управување со ризиците.
Поради огромното значење на калибрацијата Базел II вложува многу напори издавајќи
бројни студии и публикации со пондери и формули и варијабили во тие формули со кои
коректно го одразуваат економскиот капитал и кредитниот ризик.
3.2.4. Квантифицирање на идентификаторите на кредитниот ризик
Квалитетот на кредитите генерално се третира како константен во текот на одреден

времески период, истиот може да се промени како резултат на настанување на дифолт.
Имено, кредиторите и други лица можат да забележат дека квалитетот на кредитот се
променил. Во меѓувреме должникот може да повлече друга кредитна линија и дополнително
да се задолжи или да склучи договори за користење на финансиски деривати кои пак
претставуваат изложеност пред – измирување. Поради овој факт се истакнува важност од
правилно утврдување на првата компонента од кредитниот ризик – изложеноста при
неизмирување на обврските или дифолт (EAD). Поради значењето на оваа компонента Базел
II пропишал стандарди кон кои треба да се придржуваат банките при калибрацијата на
изложеноста при дифолт:
- да се идентификуваат и анализираат сите компоненти и корелации на изложеноста
при дифолт;
- изложеноста не може да биде помала од моменталниот износ на кредитот;
- да се разликува изложеноста за секој вид кредитна партија во рамките на истото
портфолио;
- мора да се земе предвид нетингот односно пребивањето на позициите и
изведувањето на нето позиции на билансот на состојба;
- треба да се анализира можност за дополнително задолжување на должникот и тоа
до моментот на настанување или после настанувањето на дифолт;
- мора да се располага со долгорочна проценка за дифолт и тоа за слични кредитни
партии и должници во текот на доволно долг временски период;
- мора да се земаат предвид економските циклуси и намалувањето на економската

активност и волатилноста на изложеноста;
- треба да се има предвид влијанието на книговодствената политика и политиката
која го процесира плаќањето;
- проценката на изложеноста треба да биде за временски период кој треба да го
опфаќа комплетниот економски циклус што во никој случај не може да биде
пократок од седум години.
Суштината на мерењето на другата компонента на кредитниот ризик – веројатноста од
настанување на дифолт (PD) се состои во системот на кредитни рејтинзи. Системите на
кредитни рејтинзи успешно го препознаваат релативниот ризик на различни должници во
даден временски период и овозможуваат изразување на ризикот во апсолутен износ. При
утврдувањето на рејтинзите на должниците Базел II пропишал препораки кои се дефинирани
како најдобра практика кон која треба да се придржуваат банките, а истата опфаќа:
- должниците треба да бидат квалификувани или оценети најмалку еднаш годишно,
и кога ќе се добијат некои нови информации за одреден должник;
- при доделувањето на рејтиг на одреден должник, банките треба да ги проценат
факторите на ризик за идниот период и тоа врз основа на тековните информации;
- за да се измери ризикот за секоја рејтинг категорија треба да се дефинира
веројатноста од неизмирување на обврските (PD) во текот на наредните години;
- при мерењето на веројатноста од настанување на дифолт (PD) се тргнува од
претпоставката дека макроекономските и идиосинкратските фактори можат да го
предвидат дифолтот, а другите фактори како што се волатилност на загубите или
корелацијата на факторите на ризик генерално не се земени предвид во постапката
на доделување рејтинг.
Иако корелацијата меѓу веројатноста од настанување на дифолт и кредитните стапени
не може да се дефинира со ниедна проста или дирекна релација, сепак реномираните агенции
со помош на емпириски студии успеале да пронајдат експоненцијална врска помеѓу
веројатноста од настанување на дифолт PD и кредититните рејтинзи.
Банките кои немаат разавиено свои интерни рејтинг системи најчесто ги користат
рејтинг системите на реномираните рејтинг агенции Moody’s, Fithc, Standard and Poor’s и
други како што е претставено на следнава табела:
Moody’s S&P and Fitch Дефиниција Опис

Високо квалитетна
актива, голема
диверзификација, одлична
позиција на пазарот,
Aaa AAA
профилирани менаџерски
вештини и многу добро
Висока обезбедување кое целосно го
инвестициона покрива долгот
Aa1 AA+ оцена Добар квалитет и
Aa2 AA ликвидност на активата,
добра афирмација на
пазарот, добар квалитет
Aa3 AA- на управување и добар
Инвестицион капацитет за покривање
а оцена на долгот
A1 A+ Задоволителен квалитет и
A2 A ликвидност на активата,
просечна афирмација на
Средна
пазарот и квалитет на
инвестициона
управување, нормални
A3 A- оцена
кредитни стандарди и
просечен капацитет за
покривање на долгот
Baa1 BBB+ Прифатлив квалитет и
Baa2 BBB Ниска ликвидност на активата
инвестициона со евидентен степен на
Baa3 BBB- оцена ризик, слаб капацитет за
Ba1 BB+ Прифатлив квалитет и
Под
Ba2 BB Неинвестици ликвидност на активата
инвестициона
Ba3 BB- она оцена со значаен степен на ризик,
оцена
B1 B+ ниска диверзификација,
ограничена маргина за
B2 B Кредити кои бараа
внимание, прифатлив
квалитет на активата, но
Шпекулативна со повремени потешкотии
B3 B- оцена во ликвидноста, висок
финасиски левериџ,
присутни слабости во
управување
Caa CCC Како во претходната
наведениот опис, но со
евидентни потешкотии, а
управувањето на долгот
Висок ризик Висок ризик понекогаш е напнато и
Ca CC
напорно, несигурност во
поглед на плаќањето на
каматите, но не и
главниците
За мерењето на загубите при неизвршување на обврските или настанување на дифолт

најчесто се користат интерни и екстерни бази на податоци, како и субјективната оценка на
менаџерискиот тим. Исто така и податоците за квалитетот на обезбедувањето, ликвидноста и
расположливоста на средствата имаат важна улога при мерењето на загубите (LGD).
Кредитните загуби се добиваат со сумирање на сите кредитни загуби во текот на одредени
период. При пресметувањето на загубите при дифолт се тргнува од просечните загуби
понедерирани со дифолт. На овој начин се утврдува и волатилноста на загубите. Во
зависност од временската димензија, кредитните загуби се пресметуваат:
- долгорочно за период подолг од седум години или за еден производствен циклус и
- просечна загуба пондерирана со дифолт (за секоја година се добива ист пондер).
Базел II за базниот пристап на интерен кредитен рејтинг за неосигураните кредити
одобрени на корпоративните клиенти како пондер го зема 45% при проценка на просечната
загуба за неизвршување на обврските.
Како фактори кои влијаат на проценаката на LGD се:

- обезбедувањето или вредноста на колатералот ја намалува вредноста на LGD;
- од примарно значење е постоењето пазар на кој може да се впаричи применото
обезбедување;
- видот на трошокот би можел да влијае на приоритетот или редот за наплата односно
плаќање на кредитот.
Повеќето кредитни модели компонентата на кредитиот ризик LGD ја третираат како
стохастичка променлива независна од PD или како параметер кој мора да биде специфициран
за секоја изложеност и не го третрира LGD како макроекономска функција. Банките сметаат
дека LGD - дистрибуциите добро се опишуваат со бета дистрибуцијата.
Рокот на достасување како компонента на ризикот за банките отсекогаш бил важен
фактор. Поради тоа банките дефинираат лимити во поглед на рокот на достастување, не
преземаат изложеност над определен временски период и ја диверзификуваат изложеноста во
еден економски циклус или во даден временски период.
Имајќи ги предвид трошоците, Базел II досега не идентификувал индикатори на ризик
за достастувањето, и поради тоа не постои калибрација или мерење на ризкиот, не
препознава посебни понедери на ризик за различни рокови на достаување туку прифаќа
просечно достасување за проценка на понедрите на ризик.
3.3. Политика за управување на кредитниот ризик
Банкарските регулатори посебно внимание му посветуваат на управување на

кредитниот ризик од причини што и покрај многуте видови ризици, кредитниот ризик е еден
на најчестите причини за пропаѓање на банките. Целта на квалитетното управување на
кредитниот ризик е утврдување на постојниот и потенцијален ризик содржан во кредитните
активности. Суштината на политиката на управување на кредитниот ризик претставува
дефинирање на мерки за негово ограничување и утврдување на параметри со кои ќе се
контролира и следи.
Специфичните мерки за управување на кредитниот ризик вклучуваат три вида начела
и тоа48:
 ограничување или намалување на кредитниот ризик,
 класификација на активата и
48
Hennie van Greuning, Bratanovic, B., S., Analiza i upravuvanje bankovnim rizicima, Zagreb, 2006
 резервација за потенцијални загуби.

Првиот сет начела се однесува на ограничување или намалување на кредитниот ризик
што се извршува преку:
- дефинирање на политики за концентрација и голема изложеност;
- соодветна диверзификација и
- кредитирање на поврзани субјекти или пречекорување на изложеноста.
Втората група на начела се однесува на класификација на активата односно средствата
на банката. Периодичното класифицирање на активните билансни и вонбилансни ставки е
едно од клучните средства за управување на кредитниот ризик. Кредитните пласмани се
класифицираат во соодветна ризична категории и нивната ризичност се ревидира секој
нареден квартал.
Третата група се однесува на начелата за резервирање на потенцијалните загуби.
Ризичната класификација на актива обезбедува основа за утврдување на адекватно ниво на
резерви за потенцијалните кредитни загуби кои заедно со општите резервации за
потенцијланите загуби формираа основа за воспоставување на капацитет за покривање на
загубите од страна на банката.
Политиката за управување на кредитниот ризик јасно ја дефинира хиерархијата и
нивоата на одлучување, реализирањето на кредитите и преземање на кредитна изложеност во
рамките на дефинираните лимити, воспоставување на процедури за управување на наплатата
на главницата, каматата и другите кредитни обврски, следење и контрола на целокупниот
кредитниот процес преку воспоставување на квалитетен систем за известување на банката за
нејзината кредитна изложеност.
Процедурата за наплата на сомнителни и спорни побарување е важен дел од процесот
за управување на кредитниот ризик. Непреземањето на активности со кои се решаваат
проблематични кредити, ја намалува можноста за наплата на лошите кредити и овозможува
аклумулирање загубите кои подоцна можат де претставуваат сериозна закана за солвентноста
на банката. Процедурата за наплата на сомнителните и спорни побарување ја вклучува
стретегијата за наплата на проблематичните кредити, организацијата на службата и
одговорноста на вработените кои работат на нивна наплата, ја проценува успешноноста на
овие организациони делови преку споредба на планираните наплати и успешноста на
извршените наплати и просечното време за наплата. Во процесот на наплата на спорните и
сомнителни побарувања кон секој кредит или должник постои индивидуален пристап.
Стратегијата за наплата на лошите пласмани вклучува:
- намалување на ризичната кредитна изложеноста преку обезбедување на

дополнителен капитал, средства, инстументи за осигурување или гаранција од
страна на должникот;
- соработка со должникот при проценка на проблемот и изнаоѓање на начини за
зголемување на способноста за сервисирање на долгот преку давање совети, развој
на програма за намалување на оперативните трошоци или зголемување на
приходите, продажба на активата, осмислување на програма за реструктурирање
на кредитот или промена на кредитните услови;
- посредување при активностите за преземање или купување на должникот од
страна на субјект кој има поголема кредитна способност или посредување при
некои облици на заедничко вложување;
- измирување на обврските по пат на вонсудски постапки или ако тоа не е можно
преземање правни активности, ангажирање на жирантите на кредитори и на крајот
продажба на инструментите со кои е обезбеден кредитот.
Како дел од политиката за управување на кредитниот ризик е јавното објавување на
информации кои се однесуваат на следново:
- политики и методологии кои се користат за оценка на кредитите и начинот на
утврдување на резевациите;
- политика и практика за управување и мониторинг на ризикот;
- кредити, лошите пласмани, достасани а ненаплатени побавувања вклучувајќи ги
соодветните резервации за неидентификуваните загуби и посебните резервации за
идентификуваните загуби спрема категориите на должникот;
- голема изложеност и концентрација на таа изложеност, како и изложеност кон
поврзани субјекти;
- состојбата и други важни податоци кои се однесуваат на реструктурираните
кредити и кредитите кај кои има отстапување од провобитните договори за
кредитирање.
Политиката на концентрација и големи изложености има за цел да ја спречи банката
прекумерно да се потпира на поголем кредитокорисник или група кредитни корисници, да им
оневожможи на истите да го диктираат работење на банката. Оваа политика е преточена
преку дефинирање на лимити за кредитна изложеност кои претходно беа спомената.
Во оваа група начела за управување на кредитниот ризик е и политиката за

диверзификација на кредитниот ризик и тоа според: клиенти, според видови на кредитни
пласмани, според рочноста на пласманите и регинална диверзификација.
Во првата група на начела спаѓа и политиката на кредитирање на поврзани страни.
Кредитирањето на поврзани субјекти е исклучително опасен облик на изложеност на
кредитниот ризик кој вклучува банка – родител, главни акционери, подружници, директори и
извршни фунционири кои се способни да вршат контрола или да влијаат врз политиката и
процесот на донесување кредитни одлуки на банката.
Ризичната класификација на кредитните пласмани е процес во кој на секој кредитен
пласман му се утврдува ризична категорија во согласност со кредитниот ризик, кој се
утврдува врз основа на веројатноста дека кредитните обврски ќе бидат отплатени од страна
на должникот во согласност со утврдените услови на кредитниот договор. Сите средства на
банката што повлекуваат кредитен ризик треба да се класифицираат.
Ризичната класификација на кредитните пласмани како клучно средство за
управување со кредитниот ризик сите кредитни пласмани ги класифицира во соодветни
ризични категории според степенот на ризичност при одобрувањето и нивната ризична
категорија се ревидира секој нареден квартал.
Банките сами ги утврдуваат ризичните класификации, но при тоа ги следат
стандардите утврдени од страна на регулативните органи. Според меѓународните стандарди,
активните билансни и вонбилансни позиции на банките се класифицираат во следниве
категории:
- стандардни или предони – Во оваа категорија се класифицираат должниците за кои
се смета дека обврските ќе ги исплаќаат без никакви проблеми. Кредитните пласмани од оваа
категорија секогаш се целосно обезбедени со готовина или замена за готовината – банкрски
сертификати за депозити, благајнички записи и меници, истите се класифицираат како
стандардни, независно од бонитетот на должникот;
- за внимание - Во оваа категорија како што кажува самото име се класифицираат
должниците на кои треба да им се посвети посебно внимание бидејќи доколку
потенцијалните слабости на должникот навреме не се отстранат може да дојде до влошување
на неговата ризична категорија во иднина. Вообичаено ваквото влошување на ризичноста е
карактеристична за кредитокорисниците кај кои при одобрувањето банката несоодветно ја
оценила нивната платежна способност или направила неправилна проценка на колатералот;
- супстандардни – Во оваа категорија се класифициираат должниците кои имаат јасно
дефинирани кредитни слабости кои го загрозуваат капацитетот за отплата на кредитите,

примарните извори за сервисирање на долгот не се доволни, така што е неопходно банката да
бара дополнителни секундарни извори на средства за отплата на обврските, како што е
заложениот колатерал, рефинасирање на обврските или изнаоѓање нови клиенти кои ќе
пристапат кон долгот. Супстандардните кредити се појавуваат најчесто како резултат на
влошена финасиска состојба на должникот чии што парични текови не се доволни за отплата
на достастаните обврски. Должниците класифицирани во оваа категорија најчесто доцнат во
измирување на обврските подолго од 90 дена;
- сомнителни – Кредитокорисниците кои се класифицирани во оваа ризична
категорија ги имаат истите слабости, како и должниците класифицирани како супстандардни
и нивната целосна наплата врз основа на моменталната состојба е неизвесна. Веројатноста за
настанување на загуба во голема мера е присутна, но има одредени показатели кои во блиска
иднина би можеле да влијаат на подобрувањето при наплата на обврските. Задоцнувањето кај
овие должници најчесто е подолго од 180 дена;
- загуба – во оваа категорија се вбројуваат должниците за кои постојат сериозни
индиции дека нема да бидат наплатени нивните кредитни обврски. Оваа класификација не
значи дека кредитите воопшто нема да бидат наплатени, но се одлага процесот на
отпишување на нивната вредност. Во нефункционални кредити најчесто се касифицираат
должниците кои доцнат во измирувањето на обврските подолго од 365 дена и се книжат како
загуба доколку не се добро обезбедени со колатерал.
Банките во Република Македонија, класификацијата на кредитните пласмнани ја
изведуваат согласно Одлука со која е пропишана методологија за класификација на активните
билнансни и вонбилансни позиции на банката според степенот на нивната ризичност
(Службен весник на РМ бр. 21/2002). При класификација на кредитната изложеност се тргува
од објективните (број на денови на задоцнување во измирување на обврските, финансискиот
резултат, колатералот и др.) и субјективните мерила и врз основа на нив изложеноста на
банката се касифицира во следниве пет ризични категории: А, Б, В, Г и Д.
Ризичната класификација обезбедува основа за утврдување на адекватно ниво на
резерви за потенцијални кредитни загуби. Таквите резерви заедно со општата резерва за
потенцијални загуби, формираат основа за воспоставување на капацитет за покривање на
загуби од страна на банката. Во утврдување на адекватното ниво на резерви за потенцијални
загуби, треба да бидат земени предвид кредитната историја, колатералот квалитетот на
кредитните политики и процедури, искуството со загубите во претходниот период,
зголемувањето на кредитите, квалитетот и длабочината на менаџментот во областа на

кредитирањето, наплата на кредитите, промената на економските и деловните услови и
општите економски трендови. Оценката на вредноста на средствата треба да се спроведува
системски, конзистентно во текот на времето и во согласност со објективните критериуми
воспоставени во политиките на банката. Овие оценки треба да бидат поткрепени со
адекватна документација.
Политиката на формирање на резерви подразбира дефинирање на насоки и начела за
заштита и намалување на изложеноста на банката на кредитен ризик и ризик од солвентност.
Извор за формирање на резерви се приходите кои банката ги остварува од продавање на
своите производи. При утврдување на задолжителната резерва која треба да се издвојува и е
пропишана од НБМ, се разликуваат два вида резерви: резервирање на терет на тековните
приходи и капитални резерви.
Резервирањето на терет на тековните приходи треба да го отсликува актуелното
ризично окружување во кое работи банката. Смислата на оваа резерва е покривање на
идентифицирани загуби, како и заштита од можниот кредитен ризик за време на кредитниот
циклус.
Спротивно на ова, капиталните резерви се формираат после исплата на данокот на
крајот од деловната година и претставуваат заштита на солвентноста на банката. Оваа
резерва е долгорочна или стратешка заштита која би требало да ги покрие можните слабости
во претходно резервирање на терет на тековните приходи.
Резервирањето, всушност претставува компензација за изгубената вредност од
кредитното портфолио, за која менаџментот проценува дека не е неможно да се наплати од
кредитокорисникот. Резервацијата се прави за лошите пласмани кои треба да се
класифицираат и распоредат во разични групи и по одредена методологија треба да се
определи загубата и да се покрие од приходите од работењето. Со резервирањето банката би
требало да го прикаже влијанието на кредитниот ризик на очекуваната добивка.
За обезбедување од потенцијалните загуби кои произлегуваат од кредитниот ризик,
кредитната изложеност класифицирана во петте ризични категории се множи со соодветен
пондер и тоа:
- 0% за кредитните пласмани кои се категоризирани во првата ризична категорија
“A”. Понекогаш банките по сопствена оценка за кредитната изложеност во
ризичната категорија “A“ пресметуваат потенцијлна загуба во висина од 2%;
- 10% за кредитните пласмани категоризирани во ризичната категорија “Б“;
- 25% за кредитните пласмани категоризирани во ризичната категорија “ В“;

- 50% за кредитните пласмани категоризирани во ризичната категорија “ Г“;
- 100% за кредитните пласмани категоризирани во ризичната категорија “ Д“.
Отписот на кредитните побарување претставува техника на намалување на вредноста
на кредитното портфолио, кое како такво ги намалува приходите заради ненаплатените
побарувања по кредитите.
Смислата на целосниот отпис на кредитите е да се намали билансната вредност на
кредитното портфолио за неплатената вредност, но оваа не значи дека банката се откажува од
оваа вредност и нема да ја наплати или од колатералот или во судска постапка.
3.4. Пресметување на потребниот капитал за кредитиот ризик согласно Базел II
За разлика од Базел I, новата капитална спогодба Базел II не пропишува единствен

начин на управување со ризиците за сите банки, туку воведува т.н. "мени" пристап, како во
однос на кредитниот, така и во однос на оперативниот ризик, односно нуди повеќе пристапи
од кои банките можат да го изберат оној за кој сметаат дека е најадекватен. Така, за пресметка
на капиталната база за покривање на кредитниот ризик Базел II на банките им нуди избор
помеѓу следниве три пристапи:
 стандардизиран пристап,
 основен пристап и
 напреден пристап кој се базира на интерно рангирање.
Стандардизираниот пристап е најблизок до Базел I така што на побарувањата на
банките им се доделуваат пропишани пондери на ризици во зависност од карактерот на
побарувањето и надворешниот кредитен рејтинг на должникот, а доколку нема кредитен
рејтинг, неговите побарувања се пондерираат со 100%. Пондерите на ризик се базираат на
екстерни кредитни рејтинзи кои се објавени од познатите и признати агенции за кредитни
рејтинзи.
Пондери на ризик
Рејтинг категории
Суверени должници Банки Корпорации
ААА до АА 0 20 20
А+ до А- 20 50 50
БББ+ до БББ- 50 50 100
ББ+ до ББ- 100 100 100

Б+ до Б- 100 100 100
под Б- 150 150 150
без рејтинг 100 50 100
Пристапот за интерно рангирање е главна новост која е содржана во Базел II, чија цел
е поттикнување на банките за понатамошно вложување во развивање на интерните методи за
мерење на ризиците. За секоја група побарувања е важно да се одредат следниве три клучни
елементи:
1. Компонентите на ризикот (се одредуваат интерно или ги задаваат супервизорите);
 веројатност дека должникот нема уредно да ги исполнува своите обврски;
 загуба во моментот на настанување на неуредност во извршувањето на
обврските;
 изложеност во моментот на настанување неуредност во извршувањето на
обврските;
 ефективно доспевање.
2. Функции на пондерот на ризикот - претставуваат средство со кое компонентите на
ризик за одредено побарување се трансформираат во пондерирана актива и потоа во
капитални барања.
3. Минимални барања - минимални стандарди кои банките мора да ги исполнат ако
сакаат да го применуваат пристапот на интерно рангирање.
Пристапот на интерното рангирање може да биде основен или напреден во зависност
од тоа дали компонентите на ризик ги одредува банката по сопствена проценка или ги
специфицира супервизорот. За примена на овие пристапи е потребно да се добие дозвола од
супервизорот на банката, при што за стекнување на истата задолжително е да се исполнат
строги квлитативни и квантитативни барања. Пристапите на интерно рангирање бараат од
банките да изградат свои интерни методологии за мерење на кредитниот ризик, а тоа е
условено со постоењето висококвалитетна база на податоци која треба да биде најмалку
5 години стара, како за различните банкарски прозводи, така и за ризичните категории
клиенти. Преминот од стандардизиран пристап кон пристапот на интерно рангирање е многу
комплексен и обемен процес кој бара од менаџерите да вложат многу труд, а целиот процес
треба да биде поддржан со напредна информациска технологија и адекватно софтверско и
хардеверско решение. Имплеметацијата на овие интерни методи, иако е скап процес
резултира со награда за банката која се состои во помало теретење на капиталот на банката за

Компонентите на кредитниот ризик PD, LGD, EAD и M претставуваат променливи
потреби за пресметување на потребниот капитал (К) и ризично пондерираната актива (RWA).
За утврдување на ризично пондерираната актива и потребниот капитал за покривање на
загубите од кредитниот ризик се користи следнаве формули49:
RWA = K * 12.5 * EAD
  1  
* G PD   * 1  M  2.5 * b 
R 1
K   LGD * N  * G (0.999)  PD * LGD  *
  1 R 1 R   1  1.5 * b
b  0.11852  0.05478 * ln PD

2
1  e ( 50*PD )  1  e ( 50*PD )   (S  5 
R  0.12 * ( 50 )
 0.24 * 1  ( 50 ) 
 0.04 * 1  
1 e  1 e   45 
Каде што:
RWA - ризично пондерираната актива
EAD - капиталот потребен за покривање на кредитниот ризик
LGD - загуби при дифолт
PD - веројатност за дифолт
R – коефициент на корелација на активата
M - ефиктивна рочност
b – корекција за рочноста
S – големина на должникот (годишен промет).
Коефициентот на корелација R ја покажува зависноста на движењето на имотот на
должникот од општатата економска состојба. Колку должникот е поризичен, односно колку
му е вредноста PD поголема, толку е помала корелацијата со другите должници и општата
економска состојба. Имено, кредитниот ризик во случај со поголема веројатност за дифолт е
повеќе поврзан за специфичноста на самиот должник. Истот важи и за големината на
49
Wittmann, E., Credit Risk Management for Banking: Moving Forward with Great Success, Lisabon, 2005
должникот, помал должник е помаку зависен од општите економски услови и другите

должници. Пример за силна корелација се големите корпоративни должници.
Параметарот b претставува корекција за рочноста и може да се дефинира како
антиципација за дополнителни потреби за капитал како резултат на влошување на
кредитниот рејтинг на должникот во текот на времето. Бидејќи влошувањето на кредитните
рејтинзи на должниците се поверојатни во подолг временски рок потребно е поголем износ
на капитал за покривање на загубите резултирани од кредитниот ризик. Базел II рочноста од
2.5 години ја зема како стандардна рочност и врз основа на оваа претпоставка е изградена
функцијата за потребниот капитал и ризично пондерираната актива. За секое побарување кое
има рочност поголема од стандардната рочност, мора да се изврши корекција. Откако ќе се
утврди потребниот капитал се пресметува ризично пондерираната актива како производ од
потребниот капитал, изложеноста (EAD) и реципрочната вредноста од коефициентот за
адекватност на капиталот (1/8%-12.5).
За пресметка на регулаторниот капитал е непходно да се помножи минималниот
капитал (К) со изложеност во дифолт или
Регулаторниот капитал = K * EAD
При пресметката на капиталот потребен за покривање на кредитниот ризик се јавува и

уште една категорија економски капитал. Економскиот капитал како мерка на ризикот може
да се посматра како износ на капитал кој банката мора да го издвои, за да се избори со
неочекуваните загуби по основ на кредити. Главната разлика помеѓу регулаторниот и
економскиот капитал е во тоа што регулаторниот капитал е минималниот капитал кој се бара
од страна на регулаторите согласно Базел II, а еконмскиот капитал е нивото на капитал за кој
одлучуваат акционерите и кој би претставувал заштита во отсуство на регулаторниот
капитал.
Дел 4. Управување со пазарните ризици и шпекулативната трговија
4.1. Видови и карактеристики на пазарниот ризик
Пазарниот ризик претставува сегашен или иден ризик кој може да има негативни
ефекти на финансискиот резултат и капиталот на банката како резултат на промена на
цените на обврзниците и другите хартии од вредност, девизниот курс, цените на стоките со
кои се тргува или може да се тргува и финансиските деривати. Овој ризик уште се нарекува
и ризик на цените или ценовен ризик. Пазарните ризици ги сочинуваат:
 ризикот од вложување во сопственички инструменти коишто се дел од
портфолиото за тргување;
 ризикот од вложување во должнички инструменти коишто се дел од портфолиото
за тргување;
 ризик од надминување на лимитите на изложеност коешто произлегува од
позиции во од портфолиото за тргување;
 ризикот од порамнување / испорака и
 ризикот од другата договорна страна.
Пазарниот ризик претставува можност дека вредноста на билансните (посебно
трговските позиции) и вонбилансите позиции на банката ќе бидат по влијание на несакани
промени (нарушувања) на пазарните стапки или цени како што се: каматните стапки,
девизните курсеви, цените на акциите, што од една страна резултира дирекни загуби, а
индиректно влијае на вредноста на акциите на банката (акционерскиот капитал).
Ризикот од промена на цени е фокусиран на промените на пазарните фактори (како
што се каматните стапки, ликвидноста на пазарот и волатилноста) кои влијаат на вредноста
на инструментите со кои се тргува. Позиции кои се по влијание на овој ризик се оние кои
редовно се ревалоризираат за потребите на финансиските презентации (како што се
хартиите од вредност, дериватите и инструментите односно договорите кои гласат во
странски валути).
Банките кои извршуваат трговија или активности со дериватите се изложени на
ризикот од промена на цени до оној степен до којшто имаат незаштитена изложеност која се
однесува на трговијата со клиентите или сопствената трговска позиција. Степенот на овој
ризик зависи од ценовната чувствителност на активата и времето во кое овие активности
или позиции ќе бидат ликвидирани или компензирани. Генерално, ценовната
чувствителност е поголема за инструментите со поголем левериџ и подолг рок на

доспевање.
Согласно Базел II за пазарниот ризик, загубите настануваат поради движењето на
пазарните цени. Овој ризик ги опфаќа следниве ризици:
 ризик инкорпориран во инструментите поврзани за каматните стапки и
сопственичката улога во трговската книга,
 девизниот ризик и
 ризикот од промена на цените на стоките.
Ризикот на каматни стапки во трговските книги претставува сегашен или иден ризик
којшто може да предизвика негативни ефекти на финансискиот резултат и капиталот на
банката, како резултат на промена на правец или волатилност на каматните стапки, обликот
на кривата на принос и маржите меѓу различните каматни стапки кои влијаат на позициите
во трговската книга.
Овој ризик, настанува и кога постои неусоласеност помеѓу позициите кои се под
влијание на промените на каматните стапки во рамките на одреден временски период.
Моменталното влијание од варијациите на каматните стапки се одразува на банкарските
нето приходи од камата, додека долгорочните промени влијаат на нето вредноста на
капиталот на банката бидејќи економската вредност на активата и пасивата или
вонбилансните активности биле изложени на удар од каматните стапки.
Големината на изложеност предизвикана од несакани промени на каматните стапки
зависи од чувствителност на финансиските инструменти изложени на таквите промени, како
и од апсолутната промена на каматните стапки. Генерално, вредноста на финансиските
инструменти со подолг рок на востасување се повеќе чувствителни на промените во однос
на вредностите на финасиските инструменти со пократок рок на достасување.
Ризикот од промена на цените на акциите (позицијата на сопственичките хартии од
вредност) претставува евентуален ризик кој може негативно да влијае врз финасискиот
резултат и капиталот на банката, како резултат на промената на цените на хартиите од
вредност или индексите на цените на нивните деривати, или промена во односот меѓу
различните индекси на цените на хартиите од вредност и нивните деривати.
Ризикот кој настанува заради промената на цените на акциите е последица на
преземање или држење на позиции во трговските книги поради што уште се нарекува и
позициски ризик 50 . Овој ризик е составен од две компоненти: специфичен и генерален
50
Odluka za upravuvawe so valutniot rizik (Slu`ben vesnik na R Makedonija br. 17/2009)
ризик. Специфичниот ризик е ризик од промена на цените на финасиските инструменти

како резултат на фактори кои што се поврзани со издавачот на тој инструмент. Генералниот
ризик е ризик од промена на цените на финасиските инструменти како резултат на промена
на пазарните каматни стапки или промените во цените на пазарот на капитал.
Ценовниот ризик кај хартиите од вредност може да биде општ или специфичен ризик
во зависност од причините за настанување на ризикот односно дали тој настанува како
резултат на промените на општото ниво на цените на тие хартии од вредност или промената
на цените е поврзна со случувања кај неговите емитенти.
Ризикот од промена на цените на стоките претставува постоечки или иден ризик кој
предизвикува негативни ефекти на финасискиот резултат и капиталот на банката, како
резултат на промените на правците, или волатилноста на цените на стоките, нивните
деривати или маржите помеѓу спот и форвар на цените на стоките и односот помеѓу
различните цени на стоките и нивните деривати.
Ризикот од промена на цени на стоките се однесува на држење на некоја позиција во
стока, фјучерси или другите деривати со кои се тргува. Цената на стоките може да биде
променлива затоа што пазарите на кои се продаваат истите често се помалку ликвидни од
финасиските пазари, а промената во понудата и побарувачката може драстично да влијае на
цената. Управувањето на стоковото портфолио може да биде многу сложено, бидејќи
вклучува ризик поради промена на локалните цени, базниот ризик заради промена во
односот помеѓу цените на две слични, но не идентички стоки, како и ризикот на гап кој
одржува промени во терминските цени, до кои доаѓа поради рочната неусогласеност.
Ризикот на девизниот курс (валутен ризик) претставува постоечки или иден ризик
кој предизвикува негативни ефекти на финансискиот резултат и капиталот на банката
поради неповолни движења на спот и форвард девизни курсеви во банкарската и трговската
книга. Валутниот ризик се однесува на позициите на шпекулативните трговии во валути и
злато. Нето отворените позици во одредена валута ги вклучуваат “спот” позициите, форвар
позициите, делта – базиран еквивалент на вкупните девизна опции искажани во
книговодствената евиденција, како и можните други ставки од трговската книга кои
претставуваат загуба или добивка искажани во странски валути.
Исто така, банките се изложени на ризикот на каматни стапки, кои настануваат
поради рочната неуслогласеност на плаќањата во странски валути. Во случај кога спот и
форвард позициите во поединечни валути се избалансирани, рочноста на некои форвард
трансакции можат да предизвикаат неусогласеност, поради кои банката може да претрпи

загуби од промената во дисконтни поени на домицилната валута.
Ризикот на опциите се однесува на фактот дека вредноста на опциите е функицја од
неколку варијабили, вклучувајќи ги идните спот цени на предметната актива, волатилноста
на цените на предметната актива, каматните стапки и цената на извршените опции.
Потенцијалната изложеност на опциите се мери со пресметување на чувствителноста
на цените на опциите на промена на факторот ризик на цените. Оваа чвствителност или
изложеност може да биде мерена агрегатно (вкупната вредност на опциите) или по
компоненти. Овие компоненти се третираат како “грчки букви” бидејќи истите така и се
обележуваат. Примарни мерки за чувствителност на опциите се:
 делта (чувствителност на вредноста на опциите на промена на цените на
предметниот инструмет);
 гама (износот на делта кој ќе се промени како одговор на промената на цената на
предметните инстументи);
 вега (осетливост на цената на опциите на промена во волатилностите на цените на
предметните инструменти);
 тета (износ на цената на опциите кои се очекува да се променат во текот на времето);
и
 ро (износ на цените на опциите кои ќе се променат за дополнително поместување
генерално за еден базен поен - во краткорочни каматни стапки).
Ризик на главницата е ризик на промена на корелацијата помеѓу две цени
(коралацијата е врска помеѓу математичките и статистичките варијабили). На пример, ако
една банка користи своп каматни стапки со цена утврдена според Либор, за да го ‘хеџува”
своето кредитно портфолио, таа е изложена на ризик на главницата бидејќи промените во
каматните стапки на кредитите и Либор каматната стапка најверојатно нема да се движат
точно во тандем една со друга.
Слично, промените на вредностите на извесни валути можат да бидат во корелација
во нормални пазарни услови, но исто така овие корелации можат да бидат многу
нестабилни во текот на периодот на волатилноста на пазарот. На пример, ако една банка
користи деривати дениминирани во една валута, за да ја хеџува активата деноминирана во
некоја друга валута, таа себеси се изложува на ризик на главница, иако тие две валути
историски покажале многу блиска корелација.
Генерално, основни карактеристики на изложеноста на пазарниот ризик се

волатилоност (непостојаност) на цените на поголем дел од активните позици кои се
присутни во инвестициското и трговското портфолио која често е висока. Непостојаноста на
цените е присутна и на најразвиените пазри, но особено е карактеристична кај новите и
неликвидните пазари. Појавата на институционалните инвеститори како што се пензиските
фондови, осигурителните компаниии или инвестициските фондови има свое влијание на
структурата на пазарот и пазарниот ризик, бидејќи овие инвеститори на пазарите прават
трансакции во голем обем што самото по себе води кон зголемување на цените. Обратно,
пазарите кои имаат тенденција на опаѓање стануваат нестабилни кога се продаваат големи
пакети на акции што на крај предизвикува ширење на амплитудата на цените и зголемување
на пазарниот ризик.
4.2. Политика на управување со портфолиото за заштита од пазарниот ризик
Според своите катактеристики, пазарниот ризик неопходно бара континуирано

внимание како од највосокото раководство на банката така и перманента контрола на
случувањата на ова поле на дејствуање. Раководството треба да биде свесно за начинот на
кој банката е изложена на пазарен ризик и неговата поврзаност со капиталот на банката.
Сето ова е прецизирано во политиката за управување со овој вид ризик во кој ќе бидат
инкорпорирани целите на одредена банка и воспоставувањето на одредени процедури сѐ со
цел капиталот на банката да се заштити од негативните влијанија кои можат да бидат
предизвикани од несаканите движења на цените на пазарот. Иако, политиките на банките
можат да варираат од банка до банка, сепак некои елементи и содржини се присутни во сите
банки и истите мора да дефинираат насоки и лимити согласно важечките законски и
процедурални рамки.
Процесот Market to market - претставува усогласување на пазарните вредности
претставени во книговодствените методологии и тоа најмаку дневно вреднување на
позициите кои гласат на финансиски инструменти, по актуелните пазарни цени кои се
земаат од независни извори. Ова е процес во кој одредени огранизациски делови од банката
ги вреднуваат сите постоечки позиции од банкарските книги по тековните стапки или
курсеви, кои важат за даден момент на пазарот, како би се одредиле вредностите на истите.
Процесот на усогласување со пазарните вредности изричито ги признава само пазарната
добивка и загуба кои дирекно се појавуваат во билансот на успех, или мора да се претстават
во пресметката на капиталот. Иако, концептуално овој процес е едноставен, усогласувањето

со пазарните вредности може да биде тешко во случај кога пазарите се неразвиени или
недоволно ликвидни. Всушност, овој процес претставува повторно одредување на
вредноста на активата преку одредување на вредностите (цените) на портфолијата на
банките вклучувајќи ги моменталните движења на цените на пазарот. Притоа, периодот од
еден месец се смета за разумен рок за банката да ја процени и повторно да ја одреди цената
на дадено иневестициско портфолио. Во контекс на ова, кога активата на пазарното
портфолио се продава и купува на трајна основа, позицијата на цените кои се однесуваат на
ова портфолио на банката мораат да се проценуваат и усоглсуваат со пазарот барем еднаш
во денот, а извештаите припремени при овој процес, се оценуваат од страна на највисокото
раководство кое е одговорно за инвестициите, управување со ризиците и управување со
активата и пасивата. Затоа, банката барем еднаш месечно треба да врши незвисна проверка
на примените цени, т.н. независно утврдување на позициите, кои треба да откријат каква
било грешка или пристрасност во оценувањето, што резултира со елиминација на неточните
маркирања.
Политиката на управување на пазарниот ризик бара од трговците или дилерите на
трансакциите, истите да ги извршуваат прецизно и точно, притоа почитувајќи ги лимити
определени од страна на овластени органи во банката. Вака дефинираните лимити мора да
се однесуваат на расположивиот капитал за покривање на пазарниот ризик. Особено од
банки кои имаат големи и стабилни инвестициони прортфолија се очекува да постават
индивидуални ограничувања за изложеност на ниво на ризикот кое можат да го преземат
поедини трговци или дилери, Често, таквите лимите се поврзани со следниве фактори:
специфичноста на трговската и инвестициската функција, нивото на стручност на одделни
трговци односно дилери, квалитетот на аналитичката поддршка што им е на располагање на
трговците, специфичностите на инвестициското портфолио особено во поглед на
ликвидноста и квалитетот на капиталот на банката.
Одредби за ограничување од максимални загуби исто така мора да бидат вклучени во
политиката за управување на пазарниот ризик, а особено барањата за продажба на активата
во случај на остварување на максимални загуби. Ограничувањата на ризична изложеност од
максимални загуби се определуваат имајќи ги предвид структурата на капиталот, трендот
на добивка и целокупниот ризичен профил на банката. Кога загубите на одредена позиција
на банката ќе достигнат неприфатливо ниво тогаш таа позиција треба автоматски да се
затвори или да се изврши консулатација со персоналот задолжен за управување на ризиците,

како би се утврдила или потврдила стратегијата за ограничување од максимални загуби.
Ограничувањето за присуство на новите пазари, исто така претставува еден од
начините за заштита од пазарниот ризик. Финансиските иновации се карактеризираат со
добивка што е многу поголема од добивката која ја создаваат стандардните средства со
оглед на тоа дека добивката е клучен мотивирачки фактор за инвестиција. Во услови на
висококонкуретни пазари, иновациите ја потикнуваат конкуренцијата да се ангажира во
нови работи поради стекнување на профит или поради интенција да не го изгуби
дотогашното место на пазарот. Но, ваквите иновации подразбираат преземање на ризик
бидејќи се бара од банката да инвестира или да тргува со новите финансиски инструменти,
дури и кога заработувачката од нивното тргување или очекуваните загуби не се потврдени
на одреден пазар. Затоа, внимателните банки мора да водат политика на упрвување на
ризиците според која нејзината присутност на новите пазари и тргувањата со нови
финансиски инструменти ќе биде означена како ”ризична”, а се разбира ваквите
ограничувања често треба да бидат ревидирани и усогласени со моменталните случувања на
новите пазари.
Ограничувањата во однос на другите страни во договорот се однесуваат на дилерите
од кои се бара да ги извршуваат меѓубанкарските трансакции само со овластени страни во
договорот и во висина воспоставени лимити од страна на Функцијата за управување со
ризици. Ризикот од другите договорени страни во операциите на меѓубанкарски пазари со
кредитните институции на банките го преценува максималниот потенцијален профит од
трговското портфолио за преостанатиот временски период, што од своја страна претставува
идна потенцијална изложеност во случај на банкрот на другата страна од договорот.
Поради ова, банките развиваат методологија за одредување и алокација на лимитите што се
однесуваат на другите страни во договорот (за меѓубанкарски трансакции) главно врз
основа на критериумите за бонитет.
Преку ограничување во однос на пазарниот ризик банките настојуваат да обезбедат
ефективен и директен мониторинг над пазарниот ризик кој неминовно се јавува од
извршувањето на нивните активности што стојат на линијата на стратешки цели. Во
големите банки Функцијата за управување со ризици воспоставува рамка за VaR лимити кои
се темелат на следниве критериуми:
 прифаќање на саканото ниво на ризик во согласност со надлежните органи;
 воспоставување капитална база во согласност со стратегијата на банката.
Ваквите лимити се воспоставуваат на ниво на целокупното трговско портфолио на

баката и тоа како на агрегатно ниво така и на поединачно ниво. Посебно, VaR лимитите ги
опфаќаат:
 агрегатните VaR лимити;
 лимит кој се однесува на ризикот на каматни стапки;
 лимит на ризик на девизниот курс; и
 лимит на ризик на берзанските производи.
Во насока на заштита или намалување на пазарниот ризик банките треба да се
придржуваат и кон следниве принципи51:
- инвестирање во нискоризични хартии од вредност и хартии од вредност издадени
од државата и централната банка;
- инвестирање во котирани хартии од вредност издадени од домашни финансиски и
нефинансиски институции;
- инвестирање во хартии од вредност од странски издавачи согласно законската
регулатива која што се однесува на определување на видот и хартии од вредност
кои овластените банки можат да ги купуваат и продаваат во странство;
- утврдување на структурата на портфолиото во зависност од издавачот на хартии
од вредност;
- утврдување на ограничувања по издавач, по вид хартија од вредност;
- мониторинг на портфолиото од аспект на пазарните и економските промени и
промените по поединечен издавач;
- следење на пазарните циклуси и
- евалуација и ребалансирење на банкарското портфолио.
Банките редовно треба да вршат мониторинг и контрола на изложеноста на
пазарниот ризик со цел редуцирање на истиот на прифатливо ниво кое може да се
контролира и кое ќе овозможи максимизирање на профитот и минимизирање на ризикот.
Ова подразбира покрај почитување на горенаведените принципи и поставување на
соодветна организациска структура со јасно дефинирани надлежности, ефикасен
информациски систем и соодветен систем на внатрешна контрола.
51
Odluka za upravuawe so ostanaite rizici (Slu`ben vesnik na R Makedonija br. 42/2011)
4.3. Модели за мерење на пазарниот ризик
Имајќи предвид дека сѐ повеќе се зголемуваат инвестиционите и трговските

активности на банките и тоа во услови на промени на пазарното опкружување, навременото
и прецизното мерење на пазарниот ризик претставува потреба; притоа вклучувајќи го и
мерењето на изложеноста на инвестициското и трговското портфолио како и нивните
билансни и вонбилансни позиции.
Постојан два пристапи за проценка на пазарниот ризик и тоа: едноставен и
сеопфатен. Првиот пристап го смета како посебна целина секој пазар на кој е изложена
банката не земајќи ја предвид поврзаноста која може да постои помеѓу тие пазари. За
разлика од овој пристап, сеопфатниот го проценува ризикот од консолидирана перспектива;
притоа имајќи го предвид и односот помеѓу пазарите, како и фактот дека активностите на
еден пазар можат да имаат вилијание и на други пазари. На пример, варијабилноста на
девизниот курс може да влијае на цената на обврзниците издадени во одредена валута.
За правилното управување и контрола на ризикот неопходно е точно и благовремено
да се измери пазарниот ризик. Факторите на пазарниот ризик кои влијаат на вредноста на
трговското портфолио и тековите на приходите се идентификуваат и квантифицираат со
помош на податоците кои дирекно се добиваат од пазарите, како резултат на извршени
симулации или врз основа на историски податоци.
За мерење на овој вид ризик постојат голем број техники, почнувајќи од
статистичките техники, геп анализи до високософистицани динамични методи (Монте
Карло симулации). Секоја техника има свои карактеристики и услови неопходни за нејзина
примена. Така на пример:
 геп анализата е едноставен начин за мерење на девизниот и каматниот ризик или
долгорочната изложеност на ризикот на ликвидност;
 симулациите често се користат за мерење на ризикот на каматни стапки, мерење на
приносите прилагодени на ризик (EAR) во случај на х% промени на каматните стапки;
 VaR методот или вредноста под ризик, обично се користи при мерење на изложеност
на пазарниот ризик, но и за мерење на кредитниот и девизниот ризик; а
 изложеноста на пазарните вредности (MVE) е софистицирана методологија со која
се проценува степенот до кој ќе се промени пазарната вредност на банката (односно на
нејзиниот капитал) при х% промени на каматните стапки.
Банката при донесување на одлука која техника да ја применува е детеримнирано од

природата, големината и сложеноста на најзините активности, како и расположливоста и
интегритетот на податоците. Особено е важно банките да употребат методологија за мерење
на заемноста на повеќе ризици вклучувајќи го и пазарниот ризик кој е резултат на
извршување на различни деловни активности, така што да може менаџментот да има
интегриран увид во целокупниот пазарен ризик за сите производи и деловни активности.
Идеалниот систем на мерење треба:
 да ги процени сите материјални фактори на ризикот поврзани со активата, пасивата и
вонбилансните позиции;
 да ги искористи општоприфатливите финансиски концепти и техники за мерење на
ризикот и
 да обезбеди добро документирани претпоставки и параметри што ќе бидат јасни и
разбирливи за лицата кои управуваат со ризиците, како и за високото раководство.
4.3.1. Гап модели за повторно утврдување на цената (каматната стапка)
Еден од најосновните методи кои банката може да ги користи е геп анализата за

повторно утврдување на цената со што ќе го измери својот ризик од промените на каматните
стапки. Гап извештајот е статистички модел каде што активата осетлива на промените на
каматните стапки (interest sensitive asset – ISA), пасивата осетлива на проментите на
каматните стапки (interest sensitive liabilities – ISL) и вонбилансните позиции ги
распоредува во различни временски рамки врз основа на нивниот рок на втасување (ако
станува збор за фиксна каматна стапка) или преостанатото време до следнот утврдување на
цената - повторно утврдување на каматната стапка (ако стапката е променлива).
Актива Биланс на состојба Пасива
Aktiva Pasiva
osetliva na osetliva na
kamata kamata
GEP
Гапот или јазот всушност претставува разлика меѓу каматно чувствителната актива и
каматно чувствителната пасива. Оваа разлика математички се формулира преку следниов
израз:
ГАП = КОН - КОП
каде:
КОН - каматно чувствителна актива
КОП - каматно чувствителна пасива.
Гапот како мерка на чувствителност на каматната стапка служи за пресметување на
приходите под ризик (EaR) при што позитивниот или негативниот гап се множи со
каматните стапки.
Δ Нето каматните приходи = Гап * Δ каматната стапка
Пресметување на големината на јазот што се однесува за одреден временски период

дава индикации за изложеноста на банката спрема ризикот кој потекнува од повторно
утврдување на цената односно каматната стапка. Ако активата е поголема од пасивата во
одреден временски период за банката се вели дека има позитивен гап за тој временски
период и обратно.
Коефициентот на каматната чувствителност претставува уште еден корисен
показател за утврдување на ризичната изложеност на банката. Овој коефициент се
пресметува како однос помеѓу каматно чувствителна актива и каматно чувствителна пасива
односно:
Ккр = КОН / КОП

каде:
Ккр - коефициент на каматен ризик
КОН - каматно чувствителна актива
КОП - каматно чувствителна пасива.
Во случај кога коефициентот е поголем од единица, тогаш гапот е позитивен, а кога
коефициентот е помал од единица, гапот е негативен. Позитивното несовпаѓање има за
последица поголем очекуван профит, но и поголем каматен ризик. Кога каматите растат,
расте и профитабилноста на банката, бидејќи има поголеми износи на средства со

варијабилна камата, отколку извори со варијабилана камата. Кај негативното несовпаѓање,
пак нето приходите се движат обратно пропорционално од нивото на пазарните стапки.
Имено, кога каматните стапки опаѓаат, приходите се "зголемуваат", односно не се
намалуваат со ист интензитет, бидејќи во активата на банката се наоѓаат поголеми износи
на средства со фиксна каматна стапка, отколку во пасивата на билансот на банката. Гапот
изнесува нула кога каматно - чувствителната актива и каматно - чувствителната пасива се
еднакви, односно коефициентот на ризик е еднаков на единица.
Утврдување на гепот нуди можност за проценка на промената во нето каматите
приходи на банката кои настануваат како резултат на промените на каматните стапки. Гапот
за одреден временски период може да биде помножен со хипотетичката вредноста при
промена на каматните стапки со што се добива просечната промена во нето каматните
приходи. Изразот за трансформација на гапот во нето каматен приход во ризик се
претставува на следниов начин:
Промената во нето каматните приходи = перидичниот гап * промената на

каматната стапка * ефективното време на траење на гапот
Иако, ваквото мерење на ризикот за нето каматните приходи на прв поглед изгледа
многу совршено, во практика се јавуваат одредени проблеми бидејќи пасивните каматни
стапки (кои често се краткорочни) се менуваат во споредба со каматите што се добиваат од
активата кои обично се долгорочни. Овој проблем може да се минимизира со доделување на
пондери на различните позиции од каматно чуствителната актива и каматно чуствителната
пасива, кои ги земаат предвид варирањата на каматните стапки и тоа како временски така и
по интензитет.
4.3.2. Профитирање при ризик (EAR)
Банките кои што користат сложени финасиски инструменти или имаат комплексен
ризичен профил, користат многу пософистицирани системи за мерење на ризикот на
каматни стапки од гап анализата. Со ваквите симулациски техники се надминуват
недостатоците и ограничувањата кои се јавуваат кај статистичкиот гап и обично вклучуваат
детална оценка на ефектот од промена на каматната стапка на профитот или економската
вредност на капиталот, преку симулирање на идните промени на каматите стапки и нивното

влијание на готовинските токови.
Во статичките симулации, се проценуваат токовите на готовината кои потекнуваат
исклучиво од моменталните билансни и вонбиланси позиции на банката, а динамичките
стимулации се темелат на детални претпоставки за идниот курс на каматните стапки и
очекуваните промени во активностите на банката во текот на даден временски период.
Ваквите софистицирани техники овозможуват динамична интеракција помеѓу готовинските
токови и каматните стапки.
Независно на кој систем за мерење на ризик ќе се употреби, користа од секоја
техника зависи од валидноста на основните претпоставки и точноста на основните
методологии кои се корисноста за моделирње на ризичната изложеност, а интегритетот и
благовременоста на податоците кои се однесуваат на одредена позиција се клучни елементи
во системот за мерење на ризикот.
При мерењето на ризикот за трговското портфолио банката треба да го користи
софистицираниот пристап MVE - изложеност на пазарните вредности. Банката треба да
развие модел за мерење на ризикот кој ги пренесува факторите на пазарниот ризик на
вредноста на трговското портфолио или на проценката на вредноста на нетрговското
портфолио. Исто така, банката мора да ги препознае и одвои факторите на ризик кои се
карактеристични за секој пазар на капитал на кој банката инвестира, како и за целокупниот
пазар на капитал (пазарниот индекс) така и на одредени сегменти на пазарот на капитал,
како и на ниво на поединечни емисии на акции.
4.3.3. Вредност под ризик (Value at Risk)
Вредноста под ризик (VaR) е општоприфатен и широко употребуван метод за мерење

на пазарниот ризик кој е карактеристичен за трговското портфолио. Суштината на VaR
метода е што со примена на распределбата на веројатностите на вредностите на
портфолиото или приносот на портфолиото се утврдува нивото на ризик на коешто е
изложено портфолиото на банката. И во пазарниот, и во кредитниот VaR метод субјективна
е проценката на независните променливи коишто со своите промени влијаат врз вредноста
на трговското портфолиото на банката. Кај пазарниот VaR метод се јавуваат десетина
независни променливи од коишто зависи вредноста на портфолиото на банката. Тоа,
најчесто, се: девизните курсеви на клучните валути, каматните стапки на најликвидните
хартии од вредност, цената на најквалитетните акции, како и движењето на цените на

суровините со коишто се тргува на берзите. Секоја промена на овие компоненти влијае врз
вредноста на портфолиото, и тоа во позитивна или негативна смисла. Откако ќе се утврдат
овие променливи, врз основа на временските серии на променливите во минатото, се
предвидува нивното движење во иднина. Суштината на овој метод е да се утврди
интервалот на веројатноста на променливите во којшто ќе може да се остварува определена
вредност на трговското портфолио. Кога ќе се утврди интервалот на веројатностите,
вниманието се насочува кон левиот крај на интервалот, односно кон можните загуби што
портфолиото ќе ги претрпи во случај на неповолно движење на независните променливи.
Конечен резултат од овој метод треба да биде VaR, односно вредноста што претставува
најголема загуба којашто постојното портфолио може да ја претрпи во иднина со
веројатност x или, со други зборови портфолиото, не смее да претрпи загуба што ќе биде
поголема од вредноста на VaR во повеќе од x проценти. Овој метод го следи концептот
според кој очекуваната загуба може да се намали така што ќе се процени вредноста на
пазарните стапки, нестабилноста или волатилноста на цените и корелацијата и ќе се добие
вредноста за VaR која ја претставува максималната загуба на одреден хоризонт со одредено
ниво на доверба (веројатност).
Постојат три начини преку кои може да се пресмета вредноста на VaR и тоа:
• параметарски метод или пристапот на варијанса и коваријанса;
• историска симулација и
• Монте Карло методот.
Вредноста под ризик VaR се пресметува за даден интервал на доверба и нејзината
цел е да се измери потенцијалната загуба за дадена позиција или за целото портфолиот во
нормални услови на работење.
За да се разбере смислата на VaR методата неопходно е да се дефинира нормалната
дистрибуција која е критична и претставува важен статистички концепт кој зависи од
институцијата и системот за управување со ризици. Најчесто употребуваните VaR модели
тргнуваат од претпоставката дека цената на финансиската актива на финасискиот пазар има
нормална дистрибуција. Дистрибуцијата се опишува како нормална ако постои голема
веројатност дека која било опсервација ќе има вредност што е блиску до средината односно
просекот, и мала веројатност дека вредноста ќе варира значајно од просечната вредност.
Дистрибуцијата на веројатности или стандардната нормална дистрибуција овозможува
определување на нивоата на доверба кои ги претставува веројатностите за идните
случувања. Всушност, нормалната дистрибуција и добиените нивоа на доверба преку кои се

пресметува стандардната девијација, прикажуваат колку секоја примерок е блиску до
средината. На овој начин и нивото на доверба и стандардната девијација се изведени од
статистичкиот концепт за нормалната дистрибуција и истите се употребуваат за
пресметување на VaR.
Метод на варијанса - коваријанса е аналитички метод. Тоа значи дека кај овој метод
не се врши симулација на промените на вредностите на варијабилите и нивната рефлексија
врз вредност во портфолиото, туку се поаѓа од претпоставката дека променливите имаат
нормална распределба на веројатностите.
Нормалната распределба се претставува со следнава формула:
1  x 
2
1  
2  
f ( x)  e
 2
каде
x е независна променлива;
π = 3.14
e = 2.17
μ - средна очекувана вредност на променливата x и
σ - стандардна девијација на променливата џ од нејзината средна вредност.
Функцијата на нормална распределба може и графички да се претстави со помош на

крива што има ѕвонест облик.
графикон 1 Нормална распределба

Основно својство на нормалната распределба е дека таа е симетрична и може да се

претстави со само два параметра и тоа: средната вредност и стандардната девијација.
Доколку се познати овие два параметра, тогаш е позната и нормалната распределба, а таа се
бележи какo N(μ, σ2). Нормалната распределба N(0, 1) се вика стандардна нормална
распределба. Стандардното отстапување на случајната променлива x и од нејзината
очекувана или средна вредност се обележува со z и се пресметува на следниов начин:
xi  
z

а вредноста на z sе движи во интервал од - < z < + 
Нивото на доверба (CL) -Гледано од статистичка перспектива базирана на теоријата

за нормална дистрибуција, постои веројатност од 84,1% (ниво на доверба) дека идната
вредност ќе биде или една стандардна девијација над или една стандардна девијација под
тековната пазарна вредности или +/- 1 стандардна девијација. За пресметување на VaR
обично се користи ниво на доверба од 95% и 99% (односно +/- 1,64 и +/- 2,32 стандардна
девијација, респективно). Стандардната девијација и неизвесноста одат
правопропорционално, колку е помала стандардната девијација толку е помала и
неизвесноста. Поради тоа, се смета дека стандардната девијација претставува моќен начин
за пренесување на неизвесноста на идната вредност.
Со изборот на нивото на доверба, банката ги анализира износите на потенцијалните

загуби кои можат да настанат во најлош случај, истите да бидат доволно големи, да се
сметаат за материјални, да се случуваат доволно често и со самото тоа да предизвикаат
внимание. Некои аналитичари сметат дека употребата на високи нивоа на доверба како што
е 99.9% претставува конзервативен пристап. Базел II утврдува одредени кванитативни
стандарди за интерните модели кога се користат во рамките на адекватноста на капиталот.
Квантитативните стандарди вклучуваат 99 - процентен интервал на доверба, период за кои
важи оваа доверба од 10 дена и историски податоци од барем една година, бидејќи во
последно време променливоста на цените е висока, пократкиот период на набљудување ќе
даде пообјективни вредности во споредба со подолг временски период. Износите на VaR би
требало едноставно да се соберат за пооделните категории на факторите за ризик земајќи ги
предвид и меѓусебните корелации за секоја поединачна категорија ризик.
Базел II бара вредноста на VaR да се пресметува на дневна основа во функција на

адекватноста на капиталот, а потребниот капитал за покривање на пазарниот ризик да се
задоволува дневно. Потребниот капитал се пресметува како поголем износ помеѓу VaR
пресметан претходниот ден и просек на дневниот VaR измерен за секој од последните 60
работни дена. На овој начин добиениот резултат се множи од вредноста на множителот k
чија минимална вредност е 3,0 и истата ја утврдуваат државните регулаторни органи во
зависност од квалитетот на воспоставениот системот за управување на ризиците за
определена банка. Супервизорите можат да ја промената вредноста на k и истата ќе се
движи во интервалот од 0,0 до 1,0 во зависнот од бројот на случаите во кои со тестрирањето
на интерните модели се покажало дека предвидената вредност на VaR била надмината.
Препораките на Вазел II исто така вклучуваат и барања од банките да воспостават и редовно
да ги користат ‘рутинските и строги програми’ за стрес тестови за навремено да се
препознаат неповолните случувања, како и нивните влијанија кои можат негативно да се
одразат на адекватноста на капиталот.
Стандардна девијација - бидејќи ризикот се дефинира како отстапување од

очекуваните вредности за негова проценка и мерење, економските аналитичари ја користат
дистрибуцијата на вредности. Во теоретски и практичните испитувања како статистичка
мерка на ризикот се користи варијансата. Варијансата е средна квадратна големина или
разлика меѓу акутелните и просечните приноси или средно квадратно отстапување од
ариметичката средина. Математички, пак, варијансата е понедерирана сума од квадратните
отстапувања на поединечните резултати од средината или очекувањето.
За добивање на варијансата се користи следнава формула:

2

n

2
(
kik
)*v
i
i
1
каде
2 - варијанса,
ki - стапка на принос за оценката i,
k - очекувана (пондерирана) стапка на принос,
vi - веројатност на стапката на принос,

n - број на групи случаи.
Стандардната девијација е позитивен корен од варијансата или

n 2

(i
k k
)*v
i
i
1
или
 V
 - стандардна девијација,
V - варијанса.
Стандардната девијација како апсолутна мерка на дисперзијата, не е практична за
мерење и споредување на ризикот кај одделни вложувања, особено кога очекуваните
вредности од нивните приноси се различни. За таква споредба е најдобро да се користи
коефицинетот на варијација, што се пресметува на следниов начин:

V 
k
каде
V - коефициент на варијација
 - стандардна девијација
k - очекувана (пондерирана) стапка на принос.

Со помош на методот варијанса - коваријанса, вредноста на VaR се пресметува на тој
начин што се множи вредноста на стандардната девијација за промена на вредноста на
портфолиото со определената вредност на z, во зависност од нивото на доверба (90%, 95%,
98%, 99%). Вредноста на VaR, всушност, е функција од посакуваното ниво на доверба,
претставено преку параметарот z, стандардната девијација од промената на вредноста на
портфолиото σ и вредноста на портфолиото V.
Табела 1 Пресметување на VaR за различно ниво на доверба

Nivo na doverba VaR
90% -1,28*σ*V
95% -1,65*σ*V
98% -2,05*σ*V
99% -2,33*σ*V
Сепак, најголем проблем при примената на овој метод е пресметувањето на

стандардната девијација, а штом таа ќе се пресмета, тогаш вредноста на VaR се добива како
производ од стандардната девијација, вредноста на z и вредноста на портфолиото V.

Бидејќи во реалноста малку е веројатно дека движењето на кои било две независни
променливи совршено е корелирано, степенот на корелација ρ е низок и се движи во
интервал од -1 до 1, а математички се претставува на следниво начин:
 cov(
xi,y
i)
stdev
(x
i)* stdev
(y
i)
Степенот на корелација се пресметува како количник од коваријансата на две

променливи и производот на нивните стандардни девијаци.
Во случај кога се анализирани две променливи x и y, тогаш стандардната девијација
на портфолиото се пресметува на овој начин:

P2
**
*
2
X
2
y x
,
y x y
Методот варијанса - коваријанса бара многу познавања на финансиската терорија,

статистика и математика. Но, ако правилно се мапира портфолиото на стандардните
позиции и ако претпоставките за нормална распределба за промена на вредностите на
портфолиото се прилично точни, тогаш овој метод е побрз од симуалцијата. За разлика од
методот на симулција, каде што портфолиото се вреднува во повеќе илјади различни
сценарија, кај методот на варијанса - коваријанса, само еднаш се утврдува стандардната
девијација, а потоа вредноста на VaR се пресметува едноставно.
Пресметување на вредноста на VaR - за да се пресмета вредноста на VaR за некоја
актива мора се пресмета стандардната девијација на приносот на активата при дадено ниво
на статистичка доверба. При пресметка на стандардната девијација се употребуваат
историски податоци за нејзината волатилност или променливост. Така, на пример, ако
нивото на доверба е 95% тоа значи дека очекуваме 5% од сите опсервации да бидат на
левата страна од нормалната дистрибуција, а опсервациите во таа зона е одалечени 1.64
стандардни девијации (1.64 *  ) од средината. Следниот чекор во пресметката на VaR е да
се помножи овој резултат на тековната пазарна вредност на набљудуваната актива.
Формулата за пресметка на VaR е претставена на следниов начин:
VaR = CL * σ * CMV
каде што
CL - нивото на доверба,
σ - стандардна девијација,
CMV - тековната пазарна вредност.
На пример, за да се определи вредноста на VaR за евро обврзници со тековната

вредност (CMV) која изнесува 10 милиони евра, стандардната девијација (σ) 1.99% и
нивото на доверба (CL) 95% (или 1,64 * стандардната девијација) се употребува
горенаведената форумула:
VaR = CL * σ * CMV
или
VaR = 1,64 * 0,0199 * 10.000.000
односно
VaR = 326.360 евра
Вака пресметаната вредност на VaR или износот од 326.360 евра ја претставува

максималната загуба која може да се случи во текот на годината и тоа со веројатност од
95%.
4.4. Пресметување на потребниот капитал за заштита од пазарниот ризик
При пресметување на потребниот капитал за заштита од пазарниот ризик банките

можат да избираат меѓу еден од следниве два пристапи:
• стандардизиран пристап или
• пристап кој користи интерни модели.
При користењето на стандардизираниот пристап банката го пресметува теретот на
капиталот пооделно за:
• ризикот на каматни стапки и тоа посебно за “специфициониот” и “општиот
пазарен” ризик преку употреба на два главни методи за мерење на општиот
пазарен ризик и тоа: методот на достасување и дурациониот метод;
• девизниот ризик
• стоковиот ризик и
• опцискиот ризик.
Бараниот капитал по методата на стандрдизирано мерење претставува мерење на

секој од наведените ризици врз основа на насоките и пондерите дадени во рамките на Базел
II преку формирање на аритметичка средина.
Користењето методологија на интерни модели од страна на банката мора да биде
одобрено од националните супервизори. Овој метод им дозволува на банките да го мерат
ризикот преку методи кои се изведени од нивните сопствени одделенија за управување на
ризиците. Ваквите методи треба да ги задоволуваат следниве услови:
• одреден генерален критериум кој се однесува на адекватноста на системот за мерење
на ризик;
• квалитативни стандарди за интерен надзор на користените модели, особено
менаџментот;
• насоки за специфицирање на одредена група фактори кои влијаат на пазарниот ризик
како што се: пазарните цени и цените кои влијаат на цените на банкарските позиции;
• квалитативни стандарди кои бараат користење на заеднички минимални статистички
параметри за мерење на ризикот;
• насоки за извршување на стрес - тестовите;
• процедури за валидација за екстерните надзори на користениот модел; и
• правила при користење комбинации од интерните модели и стандардизираните
методологии.
При развивање на интерните модели банките имаат флексибилност кога станува збор
за квантитативните стандарди, но сепак мора да се применуваат следниве минимални
стандарди за пресметка на потребниот капитал:
• вредноста на VaR мора да се пресметува на дневна основа;
• при пресметката на VaR се користи 99% интервал на доверба;
• при определувањето на VaR треба да се користи минимален период на движење
на цената од 10 трговски дена, а банките по свое определување можат да користат и
пократок од овој период;
• при изборот на историскиот период за пресметување на врдноста на VaR се
ограничува на минимум од една година.
Интерните модели обично го покриваат ризикот на каматните стапки за хартиите од
вредност и другите инструменти со фиксни приходи, ризикот на цената на акциите и
девизниот ризик.
VaR моделот се заснова на емпириски податоци за однесувањето на пазарните

променливи и при тоа го зема предвид и ефектот на диверзификација на различните типови
ризик. Мислењето и оценката на повеќе банки е дека VaR моделот дава попрецизна
претстава за ризикот во трговскта книга, отколку што тоа го прави стандардизираниот
пристап кој користи фиксни пондери, што всушност претставуваат основа за пресметување
на потребниот капитал за еден дел од портфолиото. Имено, стандардизираниот пристап се
употребува при пресметување на потребниот капитал за заштита од пазарниот ризик на т.н.
специфичен каматен ризик кој се пресмета преку методот базиран на достасувањата
(согласно Базел II), со различни фактори на оптеретување на ризичниот капитал во
зависност од категоријата или времето на довтасување.
Кага станува збор за ризикот од цените на акциите, треба да се потенцира дека кај
голем број банки избраниот VaR метод не го покрива нелинеарниот ризик на цените на
акциите, па наместо него за таквите позиции се користи стандардизираниот пристап. Кај
стандардизираниот пристап позициите кои гласат на акции го оптеретуваат капиталот во
зависност од нивниот квалитет и ликвидноста на дадената позицијата.
4.5. Стрес - тестови
При спроведувањето на стрес - тестовите, најнапред се дефинираат клучните

независни променливи кои што влијаат врз рентабилноста на проектот, односно врз
портфолиото на банката. Потоа, се утврдува временскиот хоризонт во којшто се согледуваат
евентуалните промени на наведените променливи и нивното влијание врз вредноста на
портфолиото на банката. Исто така, се утврдуваат вредностите што независните променливи
можат да ги имаат и се врши вреднување на портфолиото на банката според
претпоставените вредности или се утврдуваат различни сценарија за вредностите на
назависните променливи, така што се согледуваат нивните последици врз вредноста на
портфолиото. Во наредната фаза се врши вреднување на портфолиото на банката со новите
вредности на независните варијабили. Имајќи предвид дека избраните неповолни
сценарија ќе ја намалуваат вредноста на портфолиото, разликата меѓу новата
(претпоставената) и моменталната вредност на портфолиото претставува загуба, односно
негативен принос на портфолиото.
Со развојот на информациската технологија се зголемува можноста за примена на
овој метод, така што можат да се анализираат голем број сценарија, бидејќи вреднувањето
на портфолиото сега е многу побрзо и поедноставно.

Основна цел на стрес тестовите е да се препознаат случувањата или влијанијата кои
можат да резултираат со загуби, односно негативните влијанија врз адекватноста на
капиталот на банката. Овие тестови можат да бидат квантитативни или квалитативни.
Квантитативните критериуми би требало да ги предвидат извесните стресни ситуации, кои
би можаеле да се случат под посебно окружување на некоја банка. Квалитативните
критериуми пак, се фокусирани на два клучни вида стрес тестови преку кои ќе се утврди:
• способноста на банката да ги подмири големите потенцијални загуби и
• преземање мерки со кои банката ќе може да го намали ризикот и да го задржи
капиталот.
Бидејќи сите банки не се еднакви и не функционираат во исти услови не може да се
утврди едно генерално сценарио преку кое ќе се спроведуваат стрес тестирањата. Поради
овие причини методологијата за стрес тестовите обично ги опфаќа следниве неколку
чекори:
• преглед на податоци за најголемите (стварно) претрпени загуби евидентирани за
одреден период во споредба со нивото на предвидени загуби определени со помош на
интерните системи за мерење на ризикот за соодветната банка;
• симулација на екстремно стресните ситуации, вклучувајќи и тестирање на сегашните
портфолија во однос на претходните поголеми пореметување, а ваквото тестирање би
требало да ги вклучи и промените на цените и драстичниот пад на ликвидноста кои
нормално се поврзани со таквите случувања;
• оценка на степенот на осетливост на некоја банка на промената во претпоставени
нестабилни ситуации и нивните корелации, или споредување на сегашната позиција на
банката со екстремните вредности за одреден историски период;
• симулирање на специфични банкарски сценарија кои опфаќаат посебни
карактеристички на трговското портфолио при најнеповолни услови.
Задача на управниот и надзорниот одбор на банката е редовно да ги разгледуваат и
анализираат резултатите од стрес тестовита, а сето тоа треба да наоѓа свој одраз во
ревидираните политики и процедури за управување со специфичните ризици и дефинирање
на лимитите за максимална изложеност. Во случај кога стрес тестовите ќе покажат особена
сензитивност, во тој сучај банките би морале промптно да ги анализирааат ризичните
ситуации и ризиците кои се причина за таквата чувствителност.
Сложеноста на стрес тестовите е условена од природата и комплексноста на

изложеноста на банката на пазарниот ризик и окружувањето во кое настанува таквиот
ризик. Одредено ниво на варијабилност што резултира во претпоставениот – потенцијален
процент на загуба се доделува на секоја ефективно нето отворена позиција од различните
активни категори (на пример 20%). Ова овозможува да се пресметаат потенцијалните
влијаните на цените на пазарот на идната вредност на портфолиото на банката. Оваа
анализа може да се примени и кога се проценува влијанието на капиталот на банката во
случај да се материјализира променливоста на пазарните цени. Менаџментот на банката
тогаш би можел да го утврди ризикот и да донесе одлука за отворените позиции на
финансиските каматоносни инструменти, сопствените удели и / или валути.
Појдовната точка во рамките на квантитативното управување со ризикот, гледано од
аспек на овој модел е изложеноста. Таа може да биде во контекст на трговската книга на
банката или со стрес тестирања на финсискиот систем, каде што банкарскиот систем се
тестира преку стрес тестови. Притоа се тргнува од претпоставката дека вредноста,
изложеноста во некое време Т е под дејство на низа егзогени фактори што влијаат на
системскиот ризик. Главниот сегмент на моделот на стрес тестовите опфаќа генерирање на
податоци, кои ја опфаќаат корелацијата на различните фактори на ризик меѓу секој од нив во
одредено време. Кога еднаш ќе се постави моделот можат да се изведуваат многубројни
различни стрес сценраија.
Банките овие стрес тестови ги извршуваат секојдневно и тоа како за целокупната
трговска книга, така и за поединечните портфолија, односно позиции. Главни видови стрес
тестови се:
 историски стрес тестови - овој модел се сведува на употреба на историските
податоци за променливите, а со тоа се дефинира емпирискиот распоред на веројатностите за
можните вредности на портфолиото или приносот на портфолиото. Распределбата на
веројатностите се конструира врз основа на прибараните историски податоци за движењето
на варијабилите во определен - поминат временски период. Така, N хипотетичните
вредности на варијабилите се добиваат како производ од моменталната вредност на
променливата и стапките на нивните приноси, што се забележани во претходниот N период.
Со примената на овие N хипотетички вредности на променливите на моменталното
портфолио се добиваат N хипотетички вредности на потрфолијата.
• субјективни стрес тестови - кај овој вид тестови, портфолиото се изложува на

различни релевантни сценарија во одредено време. Сценаријата се инспирирани од
финансиските, макроекономските или геополитичките ситуации.
• тестовите за чувствителност - се спореведуваат во однос на каматните стапки
вклучувајќи ги тука и промените на каматните стапки, спредовите или волатилноста во
зависност од пазарот.
4.6. Девизен ризик
Еден од основните ризици на пазарот на капитал е девизно - валутниот ризик,

односно ризикот од промена на девизните курсеви. Валутниот ризик се дефинира како
ризик од загуба поради промена на меѓувалутните курсеви, промена на вредноста на
денарот во однос на вредноста на другите странски валути и промена на вредноста на
златото.
Ризикот на девизниот курс или курсниот ризик претставува можност, односно

веројатност банката да претрпи материјално - финансиска загуба од пласираните средства
кај комитентите, главно поради промени (флуктации) на интервалутната вредност на
националната валута. Ваквите осцилации на девизните курсеви се секојдневни,
неконтролирани, непредвидливи, но многузначајни.
Девизниот ризик произлегува од непостојаноста што се должи на неусогласеноста

меѓу девизните средства и обврските, па може да предизвика загуби за банките, пред сѐ како
резултат на неповолните движења на девизните курсеви во текот на периодот во којшто
банките имаат отворени билансни или вонбилансни позиции, независно дали се работи за
спот или форвард позиции, искажани во одделни валути. Овој вид ризик се наметна како
глобален стандард поради пазарното окружување во коешто девизните курсеви се слободно
флуктирачки, проследени со шпекулативни трговски операции, при што се зголемува
ризикот. Релаксирањето на девизните режими и либерализацијата на меѓународното
движење на капиталот доведе до евидентен раст на меѓународните финансиски пазари.
Обемот и растот на глобалното тргување со девизи го надмина растот на меѓународната
трговија и капиталните текови, а на тој начин придонесе за поголема непостојаност на
девизните курсеви и, како резултат на тоа, дојде до зголемување на ризикот од девизните
курсеви.
Ризикот на девизните курсеви произлегува од неусогласеноста меѓу вредноста на

средствата, капиталот и обврските, деноминирани во странска валути, или како резултат на
неусогласеноста меѓу обврските и побарувањата, деноминирани во странски валути и
изразени во домашна валута. Ризикот на девизните курсеви има шпекулативна природа и
може да резултира со добивка или загуба, во зависност од насоката на поместување на
девизните курсеви и од позицијата на банката, односно дали таа има нето - долга или нето-
кратка позиција во одредена странска валута52.
Ризикот на девизните курсеви го сочинуваат следниве елементи:
• трансакцискиот ризик или влијанието на цените засновано на промените на

девизните курсеви на побарувањата и обврските во странски валути, односно
разликата во цената според којашто се тие платени или наплатени и цената
според којашто тие ја евидентираат во локалната валута во финансиските
извештаи на банката; и
• економскиот или деловниот ризик, поврзан со влијанието на промените на

девизните курсеви при дологорочна позиција на земјата или конкурентска
позиција на банката (девалвацијата на домашната валута може да предизвика
намалување на увозот и зголемување на извозот).
Ова се само некои од ризиците со кои се соочуваат банките што извршуваат девизни
трансакции. Постојат и други видови ризици што се поврзани со активностите и операциите
со странски валути. Еден од најчестите ризици претставува кредитниот ризик кој настанува
како резултат на неизвршување на обврските на другата договорна страна при склучување
на договори изразени во странски валути. Друг облик на кредитен ризик, карактеристичен
за девизните операции е ризик од порамнување / испорака поврзан со различните временски
зони. Овој ризик произлегува од разликата во временските зони, т.е. кога девизниот договор
вклучува два договори што се склучуваат во различно време, така што едната договорна
страна не ги плаќа обврските. И рочната неусогласеност на девизните позиции може да
резултира со каматен ризик помеѓу односните валути, кога банката може да претрпи загуби
поради промени на курсните разлики или поради промена во премиите на терминските
криви или во есконтирањето поради постоење на какви било несовпаѓања во терминските
договори или дериватите.
52
„Managing Foreign Exchange Risk“, 1998 Basel Committee, BIS, str. 71
Односот помеѓу вкупните нето отворени девизни позиции (вклучувајќи ги и

апсолутните вредности на нетоотворените позици во злато) и капиталот на банката
претставуваат показател за потенцијалната изложеност на девизниот ризик.
За менаџирање со овој вид ризик е неопходно да се утврдат показателите за
изложеноста на банката на валутен ризик, и тоа53:
• односот на отврената девизна позиција во одделна валута со сопствените

средства на банката и
• односот на агрегатната девизна позиција со сопствените средства на банката.
Отворената девизна позиција на една валута претставува збир на:

 нето - спот позицијата, што е еднаква на разликата меѓу девизната актива и
пасива на таа валута;
 нето - форвард позицијата, што е еднаква на разликата меѓу сите износи
коишто ќе бидат примени и сите износи што ќе бидат платени врз основа на
валутните форвард - договори, вклучувајќи ги и валутните фјучерс - договори и
главницата на валутните своп - договори, што не е вклучена во спот – позицијата
 вонбилансните позиции (неотповикливите гаранции и непокриените
акредитиви), што се класифицирани во ризичните категории „Г и „Д и за коишто
банката е сигурна дека ќе изврши плаќање, но постои веројатност дека нема да
можат да бидат наплатени и покриените акредитиви и гаранции од коишто таа
очекува дека ќе ги наплати, исто така, претставуваат отворени девизни позиции и
носат определено ниво на ризик и
 вредноста на валутните опции.
Отворената девизна позиција се пресметува за секоја одделна странска валута што се
јавува во билансот на банката и може да биде долга девизна позиција, односно да има
позитивен предзнак или кратка девизна позиција, со негативен предзнак, во зависност од
разликата меѓу девизната актива и пасива. Разликата помеѓу агрегатната кратка и долга
девизна позиција ја претставува вкупната изложеност на банката на валутниот ризик.
Управниот одобор, во насока на управувањето со девизните курсеви ги воспоставува
целите и принципите. Имено, треба да се утврдат соодветни лимити што ќе се однесуваат на
ризикот преземен од страна на банката во нејзините девизни операции, како и мерки што
53
Odluka za metodologijata za utvrduvawe na adekvatnosta na kapitalot (Sl. Vesnik na R
Makedonija br. 47/2012
обезбедуваат соодветни интерни процедури за контрола и покривање на оваа област.

Насоките коишто се содржани во политиката треба да ги рефлектираат променливите
околности на домашните и меѓународните пазари, да ја специфицираат фреквентноста на
управување со вредноста на девизните позиции во странски валути за сметководствените и
целите на управување со ризикот. Истите треба периоднично да се ревидираат и обновуваат
за да се усогласи ризичниот профил на банката и квалитетот на системот за управување со
ризикот на којшто таа е изложена54.
Акивностите што се преземаат за заштита на овој вид ризик се детерминирани од

изложеноста на банката на дилерските и трговските операции или изложеноста што е
резултат на традиционалните банкарски активности, односно кредити, депозити, капитал и
непокриени гаранции и акредитиви. Соодветно на видот активности, банките вообичаено
користат два вида процеси на управување со ризикот и тоа:
1. Управување со ризикот на девизните курсеви што вклучува дилерски и трговски

операции. Овој процес мора да биде интензивен и секојдневен и да овозможува силен
надзор врз повисоките нивоа на менаџмент и одборот за управување со ризиците. Во
политиката на банките се регулирани активностите кои се извршуваат во странски валути и
е лимитирана нивната изложеност на ризикот на девизните курсеви, а како резултат на тоа и
потенцијалните загуби. Лимитите треба да се воспоставуваат врз основа на природата на
ризикот на девизните курсеви и видот деловна активност од којшто тој произлегува. Овие
лимити, независно од тоа дали се изразени во апсолутни или релативни износи, треба да
бидат поврзани со ризичниот профил на банката, структурата на капиталот, трендовите на
профитабилност на банката и историските податоци кои се однесуваат на промените на
девизниот пазар. Поради природата на дилерските и трговските операции, вообичаено се
воспоставуваат и дневни лимити. Кај македонските банки агрегатната девизна позиција
може да изнесува најмногу до 30% од сопствените средства на банката55. Но, поради тоа
што меѓу валутите не постои совршена корелација, секоја добро управувана банка треба да
има сет на точно утврдени лимити коишто ќе се однесуваат на ризичната изложеност за
секоја валута, а кога загубите ќе ги достигнат соодветните лимити, тогаш отворените
позиции автоматски треба да бидат покриени;
54
“Supervisory Guidance for Managing Risks in Foreign Exchange Transactions“, 1997, Basel Committee,
BIS
55
Odluka za upravuvawe so valutniot rizik, Narodna banka na RM, („Slu`ben vesnik na RM„,
br. 17/2008)
2. Пазарната вредност на договорите, е изразена во странски валути така што

договорите вообичаено се сензитивни на рочноста и промените на девизните курсеви.
Високата концентрација секогаш доведува до зголемување на ризикот, па затоа банката
треба да воспостави лимите што ќе се однесуваат на максималната номинална вредност на
договорите во определени валути. Комплексноста на овие договори се зголемува со тоа што
можат да вкучуваат договорни странки од различни временски зони или различно време на
извршување на операциите. Во овој случај отворените позиции можат да траат неколку часа
и потенцијалните загуби да бидат големи. Иако овој ризик може да се покрие со постојаното
обезбедување, сепак, банаката треба да воспостави одделни лимити што ќе се однесуваат на
нејзината изложеност на овој ризик. Лимитите треба да бидат во согласност со вкупната
девизна ризична изложеност. Банката, исто така, треба да воспостави лимити коишто ќе се
однесуваат на овој ризик во рамките на лимитот на вкупната изложеност, и тоа во однос на
определените договорни странки. Во такви случаи, лимитот може да се следи како
компонента на кредитниот ризик.
Исто така, сите трансакции во странски валути го вклучуваат и ризикот на

договорните странки или изложеноста на загуба, како резултат на тоа што странките не го
извршиле договореното плаќање. Овој ризик се должи на околностите што преовладуваат во
одделна земја во којашто работи договорната странка, а посебно е изразен во земјите што
имаат недостаток на екстерна конвертибилност и владите воведуваат рестриктивни мерки,
за пристапот до пазарите со странски валути и меѓународните девизни трансакции. Во овие
случаи, за да се намали ризикот, банката треба да воспостави лимити за одделните ризични
земји.
4.6.1. Класификација на девизната изложеност
Идентификацијата на девизните токови и позиции претставува важен предуслов за

воспоставување и развој на валутен менаџмент кој треба да биде свесен за сегашната и
идната девизна изложеност на банката, односно ќе ги идентификува сите форми на
изложеност, а со тоа ќе и помогне на банката да ги избегне или минимизира негативните
ефекти од курсните осцилации. Во насока на ова е и изградба на логичен, сеопфатен и
структурален, интерен информациски систем што ќе може лесно и брзо да ја идентификува
и квантифицира девизната изложеност. Изградбата на адекватен информациски систем ќе
претставува основа за валутниот менаџмент кој го сочинуваат низа книговодствени и други
извештаи, интерни лимити, интерни налози, обрасци и други документи што претставуваат
основни носители на информациите за настанатите или очекуваните деловни промени.
Важноста на ваквите интерни системи е огромна па, токму пради тоа банките кои нема да
изградат адекватни или конзистенти информативни системи не ќе можат да сметаат на
оптимални резултати при управување на девизната изложеност.
Идндивидуален е пристапот при обликување на информацискиот систем кој
неопходно треба да се воспостави во банката со цел да ја идентификува девизната
изложеност и истиот зависи од големината на банката, бројот на валутите во кој таа
извршува трансакции, видот трансакции, нејзиниот однос кон валутниот ризик и слично.
Првиот чекор во процесот на управување на девизниот ризик претставува
дефинирање на изложеноста, која се јавува кога банката има:
◦ трансакции деноминирани во странска валута и
◦ нето - актива или пасива во друга валута која треба да се конвертира во домашна
валута.
Постојат три видови девизна изложеност и тоа:
• трансакциска изложеност;
• транслациска изложеност и
• економска изложеност.
Трансакциската изложеност се јавува во сите случаи во кои трансакциите на
банката немаат однапред воспоставени контра токови (приливи односно одливи) во поглед
на предметната валута и рокот на ефектуираните плаќање односно наплата. Оваа
изложеност се вика трансакциска (cash flow) бидејќи е резултат на трансакциите кои ги
ефектуираат готовинските одливи – плаќање или прилови – наплата во странска валута за
определен ден. Кај овој вид изложеност се присутини сите три компоненти на изложеноста:
домашната валута, странската валута и времето.
Банките обично ги кредитираат своите клиенти во странски валути и со тоа се
изложуваат на ризик кога еден ден ќе достаса каматата или главницата, а курсот на
странската валута депресира за возврат, банката ќе добие помалку средства искажани во
домашна валута. Исто така, банките инвестираат во хартии од вредност и финансиски
деривати, па при ликвидација на овие инструменти се изложени на потенцијален ризик да
добијат помалку средства во домашна валута бидејќи таа апресирала во однос на странската
валута на која тие гласеле. Слично е и со приливот од дивидентите кои банките може да ги
имаат по основ на своите инвестициони портфолија. Бидејќи банката наплаќа камати и
добива дивиденти, јасно е дека овие облици на оперативни приходи се условени од

движењето на девизните курсеви.
Транслациската изложеност уште се нарекува книговодствана или билансна
изложеност. Оваа изложеност настанува како потреба од деноминирање на имотот,
побарувањата, капиталот и обврските на банката во станска валута, како и билансот на
состојба и билансот на успех на субјектите кои се основни во странските земји од страна на
матичната банка да се конвертираат во домашна валута.
Преведувањето (translation) се извршува врз основа на важечките сметководствени
стандарди воспоставени од страна на министерството за финансии или од страна на
официјално избрано сметководствено тело од интерен или меѓународен карактер.
Книговодствениот ефект на девизната изложеност е само дел од валутниот ризик на
кој се изложени банките. Појдовната точка за разбирање и управување на овој вид ризик се
наоѓа во книговодствените методи кои се употребуваат за конверзија на дадена позиција од
билансот на состојба или билансот на успех искажани во различни странски валути во една
заедничка односно домашна валута. Поради ова, транслациската изложеност може да се
претстави и како равенство кое се искажува на следниов начин:
транслациската изложеност = активата - пасивата * тековниот девизен курс
Колку што е поголема девизната изложеност толку се поголеми и можноста за загуби

односно профитирањето е поголемо во случај да се промени девизниот курс. Имено, голем
обем од кредитите кои банките ги даваат во странските земји преку своите странски
филијали, како и интензивното отворање и присуство на банките на сите континенти,
либерализацијата на движењето на каптилот, дерегулацијата на банкарскиот и
финансискиот систем, како и укинувањето на девизните контроли во голем број земји, ги
принудија скоро сите земји детаљно да се занимаваат со книговодствената евиденција на
валутно - девизните позиции. Оттаму, се смета дека девизното книговодство е едно од
најконтраврзните прашања бидејќи книговодствената практика ги опфаќа и ефективните
трансакции, којшто пресметката на реализираната добивка или загуба и консолидацијата на
сметките деноминирани во странски валути може да произведе нереализирана
книговодствена добивка или загуба.
Економската изложеност, всуштност ги претставува ефектите од промената на
релативните цени на валутите кои ќе настанат во блиска или далечна иднина, а овие
промени можат во релативно кратко време да влијаат на ликвидноста на банките, цената на

нивните производи и услуги, цените на финансиската актива, целокупните операции,
финасиските структури и профити. Ова всушност претставува динамичен пристап на
валутната изложеност што, всушност, е главна задача на економската изложеност
претставувајќи ја реалната оперативна изложеност преку идните готовински текови. Оваа
изложеност честопати се смета дека претставува проформа на изложеност или идна
изложеност.
Банките водени од профитот можат да основаат друга банка или да купат друга банка
во земјите со ниска стапка на инфлација, ниски каматни стапки, каде што постои доволно
простор за раст на кредитирањето, каде што лесно се доаѓа до кредити, земјата има суфицит
во платниот биланс и има ниски даночни стапки. Овие поволни услови се основни
економски причини од кои се раководи матичната банка при донесувањето одлука да
инвестира во странство. Но, со тек на време може да дојде до влошување на економската
ситуација - валутата на дадената земја може да депрецира, а локалните власти можат да
извршат значајни промени во курсот односно да настане девалвација и со тоа банката да се
соочи со оперативни потешкотии особено, ако еден поголем дел од нејзиниот биланс гласи
на странски валути. Исто така, и инфлацијата може да ја промени цената на локалната
банка, односно доаѓа до раст на каматните стапки и зголемување на ризичните пласмани, па
дотогашната понуда на нискокаматни кредити може да престане. Рестриктивната монетарна
политика која е неминовна за такви ситуации ќе претставува значително ограничување на
обемот на пласманите.
4.6.2. Политика на управување со девизниот ризик
Ефективното управување и мониторингот на позициите коишто гласат на странски

валути бара употреба на голем број техники и алатки. Какви техники и во кој обем ќе се
применат зависи од вкупната изложеност на банката кон девизниот ризик, односно од
валутната структура на билансот на состојба, активностите на тргување на определени
валути, употребата на финансиски деривати во функција на хедџинг билансни или трговски
позиции. Сепак, меѓуосновни техники за управување на девизната изложеност се следниве:
 дефинирање на лимити;
 ограничување на вкупните нето отворени позиции;

 ограничување на определени валутни позиции;
 одржување на адекватна ликвидност;
 стрес - тестовите;
 дневна ревалоризација;
 одредби за максимални загуби;
 ограничување на концентрацијата;
 ризик од порамнување;
 тестови за чувствителност;
 вредности во ризик;
 поделба на надлежностите;
 известување за утврдените неправилности;
 диверзификација на договорните страни;
 корисење деривати.
Банките употребуваат лимити за да и се намалат потенцијалните загуби од девизниот

ризик. Поради ова, тие мора да имаат пишани политики кои ги дефинираат нивните
активности што ќе се извршуваат во странски валути и на тој начин ја ограничуваат
изложеноста на валутниот ризик и потенцијалните загуби како последица на тоа.
Дефинирањето на лимитите се воспоставува во зависност од природата на девизниот ризик
и видот трансакции коишто се извршуваат, а притоа го вклучуваат истиот на ризик.
Лимитите без разлика дали се искажани во апсолутни или релативни бројки, треба да бидат
поврзани со ризичниот профил на банката, нејзината капитална структура и движењата на
одредена валута на пазарот. Ограничувањата на посредничките или трговските активности
обично се поставувааат на ноќни позиции, но во случај да се работи за диманични
активности како што е промптоното посредување, можат да бидат поставени и меѓудневни
ограничувања. Исто така, колку некој девизен пазар е помалку ликвиден или колку цените
на валутите се непостојани, толку лимитите во однос на валутната изложеност треба да
бидат поставени на пониско ниво.
Лимити за незаштитените позиции претставува воспоставување на максимални

лимити за дадена позиција, изразена како вкупна, сегашна нето - вредност на спот
позициите со што се ограничува износот на странските валути коишто се предмет на спот
девизниот ризик. Форвард режимот може да биде делумно ограничен со употребата на
лимитите за пресметковни (хипотетички) вредности за одреден временски интервал којшто,
вообичаено, изнесува 30 дена. Лимитите на незаштитените позиции можат да бидат
применливи на дневна база или на состојба на крај од денот или состојба во текот на денот.
Ограничувања на вкупните отворени нето - позиции претставуваат ограничување на

изложеноста на банката на валутен ризик во однос на вкупната актива и пасива. Овие
ограничувања честопати се изрзуваат како процент од капиталот на банката, а можат да
бидат прикажани и во однос на вкупната актива.
Лимитите на отворените нето - позиции ги означуваат максималните загуби коишто

банката може да ги оствари поради валутниот ризик. Доколку девизните курсеви на
валутите во кои банката има отворени позиции совршено се совпаѓаат, агрегирањето на
изложеноста спрема различни валути ќе се утврди со едноставно пребивање на долгата и
кратката позиција на различните валути. Во вакви идеални услови поставувањето на
лимитите за отворените нето - позиции би било доволно за управување на девизниот ризик.
Но, пристапот при изборот на начинот за агрегирање на отворени нето - позиции во
различни валути е многу важен показател за да се дојде до вкупната отворена позиција со
односот на самата банка кон управувањето на ризиците, затоа што валутите совршено не се
совпаѓаат. Имено, конзервативните банки ги сумираат апсолутните вредности на сите
отворени девизни позиции и притоа се очекува дека курсевите на сите валути ќе се движат
така што сите позиции би можеле истовремено да забележат загуби. За разлика од
конзервативните банки, посовремените банки често ги агрегираат сите кратки и сите долги
позиции за различни валути, а потоа се зема поголемата позиција како показател за
вкупната отворена позиција. Оваа метода е позната како short – hard метода и истата е
прифатена и од Базел II. Ограничувањата на нето отворените позиции односно на вкупната
изложеност на банките на валутен ризик е различна за различни земји. Во некои земји се
дефинираат заеднички ограничувања кои важат за сите банки каде што извршуваат девизни
трансакции додека пак, во други земји ограничувањата се индивидуални за банките во
зависност од оценките на супервизорите за квалитетот на управување со ризиците и
стучните способности на вработените. Од овие причини, на меѓународен план се прават
напори да се постигне спогодба за утврдување на потребниот капитал за заштита од

валутниот ризик.
Во принцип, пруденционалното ограничување коешто го утврдува една земја треба

да биде поврзано со волатилноста на девизните курсеви. Истото во пракса се поставува во
интервалот од 10 - 15% од капиталот на банката, а во перидот кога се очекува да настане
значајна девалвација на домашната валута, централната банка може да ги зголеми лимитите
за кратиките девизни позиции. Во земјите со релативно стабилни курсеви и надворешна
конвертабилност ограничувањата на нето отворените позиции обично не постојат.
Ограничувања за секоја валутна позиција всушност налага дефинирање на лимити за

секоја валута пооделно или со други зборови треба да се воспостават ограничувања на нето
отворените позиции за секоја пооделна валута. Ваквите ограничувања можат да се
применат на билансните ревалоризирани поени, ноќните позиции или меѓудневните позции
и истите можат да се усогласуваат од случај до случај во зависност од предвидувањата на
банките во поглед на движењето на курсовите на домашните и странските валути.
Ограничувањата на останатите позиции се однесува на промптните позиции за секоја

пооделна валута. Овие ограничувања се однесуваат и на одделни посредници или трговци.
Ако се работи со деривати, треба да се дефинираат ограничувања за големината на
неусогласеноста во девизната книга. Овие ограничувања обично се поставуваат на дневна
основа и ја изразуваат максималната збирна вредност за сите договори кои доспеваат во
наредните шест месеци или на месечна основа за сите други договори.
Бидејќи ликвидноста може да биде ограничена од страна на пазарните услови или

владина интервенција, лимитите се применуваат за да се воспостави максимален нето
готовиски тек за одреден временски период за секоја валута на којашто банката е изложена.
Управувањето на валутниот или девизниот ризик треба да претставува дополнување на
управувањето на ризикот на ликвидност. Трансакциите во девизи било да се билансни или
вонбилански можат да предизвикаат нерамнотежа во готовинскиот тек, па поради тоа треба
да се управува со девизната ликвидност преку поставување на скала за ликвидност или
достасување којашто посочува на неусогласеност и обврски, за одреден период, искажани
за секоја поединечна валута. Имено, во земјите во кои националната валута не е
конвертибилна, рочната неусогласеност резултира со поголеми ризици за ликвидноста со
оглед дека банката може да има потешкотии за навремено прибирање на потребниот износ
на странски валути. Во таквите земји централната банка е активен учесник на девизниот
пазар и на тој начин се обезбедува девизна ликвидност.
Со извршувањето на стрес тестовите се постигнува ревалоризацијата на секое

портфолио преку употреба на екстремни ценовни промени во двата правца и така се
сумираат најлошите резултати. Така банката ќе се заштити од изненадувачките и
неочекуваните промени на цените и лимитите по валути.
Дневна ревалоризација - дневното усогласување на вредностите на позициите со

моменталната вредноста на пазарот (марк то маркет) му овозможува на менаџментот да има
постојан увид во добивката и загубата остварена од секоја поединачна позиција и валута, да
ги оцени перформансите на секој дилер и да интервенира ако за тоа се појави потреба во
смисла на затворање на одредени позиции со цел да се спречи евентуална загуба.
Ревалоризацијата во основа е сведување на пазарната вредност, освен што се

однесува на промените на вредноста во домашна валута на активата, пасивата и
вонбилансните средства деноминирани во девизи. Ревалоризацијата е важно средство во
процесот на управување на ризиците, па поради ова временската димензија на
спроведување мора да биде усогласена со специфичните услови на пазарот и степенот на
застапеност на девизниот ризик во однос на другите ризици. При проценаката на
потенцијалната добивка или загуба банката треба да кориси конзервантивни методи за
евентуалнтите идни движења на девизните курсеви, бидејќи утврдувањето на различни
курсеви може да биде сложено. Од овие причини е полесно да се изврши ревалоризација во
земјите со слободно конвертибилна домашна валута каде што проценката се извршува од
историските движења на девизните курсеви. Додека пак, во земјите во кои нема
конвертибилност или каде што стапките подлежат на манипулации или државни
интервенции тешко е да се изврши проценка бидејќи стапките можат да се менуваат
значително и неочекувано.
Ревалоризацијата како средство за управување на девизниот ризик особено наоѓа

примена во ситуациите со најпесимистички предвидувања бидејќи овозможува навремено
да се одредат мерките кои треба да се преземат, особено во земјите каде што
конвертибилноста и пристапот до пазарите се ограничени, а баникте не можат секогаш да

ги затворат сите позициите.
Одредби за максимална загуба (stop loss) вообичаено го применуваат голем број

банки кои активно учествуваат на девизите. Плафонот за евентуалната загуба се утврдува
врз основа на ризичниот профил на банката, структурата на најзиниот капитал и
тенденцијата за профитирање на банката. Во ситуацијата кога загубите ќе ја достигнат
максималната граница на отворени позции мора автоматски да се покријат. Дефинирањето
на максималната загуба особено е делотворно за неликвидните и нестабилни девизни
пазари.
Ограничување на концентрацијата. Пазарната вредност на договорите кои се

искажани со странски валути особено е чувствителна како на рокот за довтасување така и
на курсевите помеѓу договрените валути, а високата концентрација го зголемува ризикот.
Поради ова, банката мора да утврди ограничување на максималниот номинален износ на кој
треба да гласи договорот изразен во одредена валута и/или на збирната номинална вредност
која произлегува од сите договори.
Ризик од порамнување - порамнувањето е особено сложено заради девизните

операции затоа што ги вклучува различните временски зони и различните работни
времиња. Некои отворени позиции можат да траат некоку часа и додека вистинските загуби
ретко се материјализираат, потенцијалните загуби можат да бидат големи. Заради ова, иако
банките можат да побараат гаранција сепак треба да утврдат посебни ограничувања за
изложеноста како би се заштитиле од ризикот на порамнување. Банките исто така можат да
утврдат и ограничувања за овој вид ризик за одреден партнер во однос на вкупната
изложеност, и во таков случај ограничувањето би требало да се анализира како составен дел
на кредитниот ризик.
Тестовите на чувствителност ја имаат истата фукција, како и лимитите и помагаат

при ограничување на потенцијалните загуби. Разликата е во тоа што тестовите на
чувствителност го употребуваат маргиналното зголемување на цените за изложеноста која
се мери. Резултатите кои се добиваат од примената на ваквото маргиналното зголемување
се добар показател за трговците и манаџерите за чувствителноста на незаштитените
позиции.
Вредноста под ризик - VaR методологијата ја применува теоријата за веројатностите

за нивото на ризик тргнувајќи од историските промени на цените, волатилноста и
диверзификацијата. Имено, ако банката покрај изложеноста искажана во домашна валута
има изложеност уште во две валути, кои се во негативна корелација, загубите од првата
валута ќе бидат компензирани со добивката од другата валута.
Раздвојување на надлежностите - поради бројните шпекулации во тргувањето со

девизи особено е важна поделбата на функцијата на тргување и контрлата за да се спречат
конфликот на интереси и неовластената трговија. Дури и кога лимитите не постојат или се
еднакви на нула мора да постои извесна контрола.
Известување за утврдените неправилности при извршувањето на редовните

контроли коишто се однесуваат на непридржување кон дефинираните лимити, процедури и
протоколи при работењето итно треба да бидат пренесени до повисокото раководство. Исто
така, раководството треба да биде континуирано информирано и во утврдени временски
интервали за резултатите од извршените исправки, стрес - тестовите и тестовите на
осетливост.
Диверзификацијата подрзбира дека банката настојува на пазарите да пронајде што

повеќе партнери како би можела во секој момент кога ќе се појави потреба да изврши
одредена трансакција и на тој начин да отвори или затворни некоја одредена позиција и
колку што има повеќе такви односи толку е поголема веројатноста за добивање на подобри
услови односно цена и котација за одредена валута. Имено, банките ја диверзификуваат
својата врска со други банки и поставуваат лимити на износи кои се предмет на меѓусебна
размена односно тргување со секоја банка поединечно. Во овие трансакции е вклучен и
ризкиот на другата договорна страна поради евентуални пропусти на партнерот во договор
да го изврши плаќањето кое се очекува од него. Овој ризик може да биде поврзан со
околностите во земјата со која банката склучува договор и најчесто е карактеристичен за
земјите кои немаат надворешна конвертибилност или во земји во кои владата воведува
рестрикции за пристапот до девизните пазари. Поради овие причини за заштита од овој вид
ризик банката треба да дефинира ограничувања за ризикот на договорните страни, а
особено за земјите кои функционираат во гореспоменатите економски услови.
Користењето на други финансиски инструменти - деривати кои се на располагање

на банките како што се своповите, опциите, фјучерсите даваат можност за примена на
дополнителни контролни и хеџинг солуции на ризикот. Овие инструменти се ограничени од
кратка дурација на самиот инструмент, вредноста на дадениот договор, ликвидноста на
пазарот и специфичноста на датумот на доспевање. Сите овие инструменти и техники
можат да обезбедат одреден вид хеџинг за банката, но банката треба да утврди во кој
момент кој од овие интрументи е најефиксано средство употребено за хеџинг бидејќи
дериватите се намируват на некој иден датум и во моментот на нивното склучување нема
вложување на парични средства или вложениот износ е незначителен.
Банките извршуваат голем број на активности кои вклучуваат одреден ризик, но

загубите кои можат да ги претрпат од непокриените девизни трансакции можат да бидат
брзи и огромни. Ова е причина поради која девизниот ризик бара посебено и континуирано
внимание од менаџментот на банката.
Одборот за управување со ризици во согласност со целите и начелата за управување

со девизниот ризик треба да постави соодветни рамки за управување со овој вид ризик и да
дефинираа лимити во однос на ризикот на кој банката е изложена при извршување на
девизните трансакции, како и да утврди соодветни мерки за надзор на валутиот ризик. Така
дефинираните политики треба периодично да се ревидираат и ажурираат за да се усогласат
со моменталниот ризичен профил на банката, квалитетот на системот за управување на
ризиците и компетенциите на одредени сектори и вработени во банката. Одредбите од
деловната политика на банката треба да биде одраз на променливите околности на
домашните и странските девизни пазари, да помогне при воведување нови промени во
девизниот систем (на пример, рестикција на тековите на капитал кои се во согласност од
одредени политички одлуки или новите макроекономските услови на дадени земја кои би
можеле да влијаат на промените на девизниот курс). Исто така, во политиката треба да биде
дефиниран и временскиот период за ревалоризација на девизните позиции за
книговодствените потреби и управување на ризиците.
Дел 5. Политика на управување со ризикот на каматни стапки
5.1. Извори и ефекти на каматен ризик
Ризикот на каматни стапки се дефинира како сегашен или иден ризик кој може да
донесе загуби во приходите или нето-каматните приходи и капиталот на банката поради
несакани движења на каматните стапки. Овој ризик претставува изложеност на приходите и
економската вредност на капиталот на банката како резултат на промени на каматните
стапки. Неминовно е прифаќањето на овој вид ризик при извршувањето на банкарските
работи бидејќи истиот претставува значаен извор на профитабилност и раст на
акционерската вредност но, прекумерната изложеност на каматниот ризик претставува
опасност како за банкарските приходи така и за акционерскиот капитал. Имено, промените
на каматните стапки повлекуваат промени на нето - каматните приходи, нивото на каматната
чувствителност на приходите, оперативните трошоци, како и промена во вредноста на
активните, пасивните и вонбилансните инструменти бидејќи сегашната вредност на
очекуваните парични текови се менуваат како последица на промената на каматните стапки.
Од овие причини, за сигурноста на банката многу е важно да се воспостави ефиксен процес
на управување на каматните стапки кој ќе го одржува овој ризик на рационално ниво.
За квалитетно управување на ризикот на каматни стапки неопходно е да се утврдат
изворите на овој ризик, коишто се воедно и примарни видови на кредитен ризик. Темелни
извори (облици) на ризикот на каматни стапки на коишто се изложува банката се56:
 ризик на рочна неусогласеност (muturity risk, repricing risk),
 ризик на кривата на принос (yield curve risk),
 базен или темелен ризик (bassis risk),
 опциски ризик (optinality).
Ризик на рочната неусогласеност на каматночувствителните активни и
пасивни позиции е ризик кој настанува при повторно утврдување на каматните стапки.
Овој ризик прозилегува од временската несинхронизираност на достасувањата (за фиксните
каматни стапки) и повторното утврдување на каматните стапки (за променливите каматни
стапки) на активните, пасивните и вонбилансните позиции на банката. Постоењето на
временската разлики при повторното утврдување на каматните стапки се фундаментални за
56
Basel Committee on Banking Supervision, Principales for Management and Supervision of Interest Rate
Risk, 2003
банкарските работи со тоа што ги изложуваат банкарските приходи и економската вредност

на капиталот на непредвидливи флуктации во зависност од варијациите на каматните
стапки. Имено, ако банката има одобрено долгорочен кредит со фиксна каматна стапка кој е
финансиран од краткорочните депозити може да претрпи загуби во случај да растат
каматните стапки. Растот на каматните стапки ја намалува вредноста на портфолиото на
долгорочни кредити, од друга страна земањето на нови депозити по повисока каматна
стапка доведува до пораст на трошоците на банката, а намалувањето на приходите и растот
на трошоците има за последица намалување на добивката на банката.
Ризик од кривата на принос - претставува веројатност од непредвидени промени во
обликот на кривата за принос и нејзино накривување проследено со негативни влијание врз
профитабилноста и сопствените средства на банката. На пример, кога банката презема
мерки за заштита на своето портфолио кое се состои од десетгодишни државни обврзници и
го заменува со петгодишни државни записи, брзото накривување на кривата на принос може
да влијае на финансиското работење на банката, така што наклонувањето носи раст на
краткорочните каматни стапки над долгорочните, што во овој случај носи загуби за банката.
Базниот или темелниот ризик претставува веројатност од непостоење на
совршена корелација при прилагодувањето на промените на активните и пасивните каматни
стапки на различните финансиски инструмени со слична рочност. Кога разликата помеѓу
тие криви се менува тоа може негативно да се одрази на приходите и на пазарната вредност
на банката. Овие ситуации обично настануваат кога активата, за која цените се одредуваат
на месечна основа врз основа на некои индексни стапки (како што се трезорските записи на
САД) се финасира од пасивата за која цените се одредуваат, исто така на месечно ниво но,
врз основа на некои други индексни стапки (како што е едномесечен ЛИБОР). Во овој
случај банката е изложена на ризик поради неочекуваните промени помеѓу двата различни
индекси на каматни стапки.
Опцискиот ризик - е дополнителен и сé позначаен извор на ризик на каматните
стапки кој произлегува од правото на опциите кои се вклучени во многу активни, пасивни и
вонбилансни портфолија на банката. Опциите му даваат право на сопственикот, но не и
обврска да купува, продава или на некој начин да го промени паричниот тек или
финансиските договори. Тие се јавуваат како независни дериватни инструменти кои
котираат на берза или се содржани во другите стандардни инструменти. Во вториот тип
инструменти спаѓаат: обврзниците и записните со право на купување и продавање,
кредитите кои му овозможуваат на кредитобарателот предвреме да го отплати и различни
типови депозитни инструменти без рок на доспевање кои му даваат право на депонентот да
ги повлече во секој момент, дури и без никакви последици. Зголемувањето на бројот на
опциите може да вклучи и значаен број на левериџ, кои го зголемуваат влијанието (и
позитивното и негативното) на опционите позиции и на финансиката состојба на банката.
Перманентините промени во конкуренското опкружување на банката, понудата на
нови производи и услуги, новините во монетарната политика на глобално ниво и промените
во структурата на активните и пасивните позицити на банките водат кон сѐ поголема
изложеност на банките на волатилноста на каматните стапки. Имено, секојдневните
трансакции кои се вршат со разновидните производи и финансиски инструменти што
банката ги купува и продава стануваат сѐ поразлични и посложени и ја менуваат
структурата на билансите на банките во насока на зголемување на билансните позиции со
долг рок на доспевање што дирекно значи и поголема изложеност на ризикот на каматни
стапки. Ова укажува на фактот дека управувањето на ризикот на каматни стапки станува
многу важно и многу комплексно.
Бидејќи каматниот ризик може негативно да влијае на добивката на банката, како и
на нејзината економска вредност, постојат два одделни, но комплементарни пристапи за
проценка и изложеност на банката на овој вид ризик.
Тргнувајќи од перспективата за добивка, која воедно претставува и традиционален
пристап за проценка на каматниот ризик, акцентот се става на нето каматните приходи како
разлика помеѓу вкупните каматни приходи и вкупните каматни трошоци. Затоа што
некаматните приходи се особено важни бидејќи банките се откажуваат од некои активности
кои генериираа приходи што се добиваат врз основа на провизии и некаматни приходи, се
проширува фокусот на вкупните нето - приходи вклучувајќи ги каматните и некаматните
приходи и трошоците. Некаматните приходи се резултат на различни активности, како што
се сервисирање на долгот, разни програми на тргување и секјуритизација и истите можат да
бидат многу чувствителни и да имаат комплексен однос од пазарните каматни стапки. Во
некаматни приходи спаѓаат и традиционилните провизии за извршување на платниот
промет, кои исто така стануваат се повеќе чувствителни на каматните стапки, а ваквата
зголемена сензитивност ги натерала супервизорите и раководството на банката да посветат
внимание на потенцијалните ефекти на промените на каматните стапки на заработувачката
на банката и истите да ги вклучат во предвидувањето на добивката под различни сценарија
за движење на каматните стапки.
Вториот пристап при проценка на изложеноста на каматните стапки тргнува од

перспективата на економската вредност, бидејќи промените на каматните стапки можат
исто така да влијаат и на економската вредност на банката. Овој пристап е особено важен
гледано од перспектива на акционерите, менаџерите на банката и супервизорите. Имено,
економската вредност на некој инструмент претставува проценка на сегашната вредност од
неговиот очекуван нето готовински ток дисконтиран по пазарните каматни стапки. Овој
пристап подразбира потенцијално влијание на промената на каматните стапки на
моменталната вредност на сите идни парични текови и овозможува многу појасен преглед
на потенцијалните долгорочни ефекти кои што настануваат како резултат на промената на
каматните стапки, отколку што тоа е можно да се увиди со помош на перспективата на
приходите. Овој сеопфатен приход е особено важен бидејќи промените на краткорочните
приходи (што најчесто е во фокусот на традиционалниот пристап) не овозможуваат точна
индикација на промените на каматните стапки на крајните позиции на банката.
Овие два пристапа кои тргнуваат од перспективата на добивка и економската
вредност на банката се фокусирани на тоа како идните промени на каматните стапки можат
да влијаат на финансиските перформанси на банката.
5.2. Принципи за управување со ризкот на каматни стапки
Значењето на каматниот ризик и неговата можност да влијае на резултатот од

работењето на банките, ги принудило светските финансиски институции да му посветат
поголемо внимание со овој ризик. Во таа насока Базелскиот комитет за супервизија на
банките во текот на 2004 година објавил материјал кој го нарекол “Принципи за управување
и надзор на ризикот на каматни стапки” 57 . Овие принципи се наменети за сите
релевантни субјекти: централната банка, супервизорите, банките, нејзините управни
одбори, интерните ревизори, менаџментот и вработените со цел каматниот ризик да се сведе
на минимално ниво. Бидејќи овие принципи претставуваат најдобра светска пракса, сите
светски финансиски институции стриктно се придржуваат кон овие принципи и истите
претставува императив за успешно работење и минимизирање на ризикот,
Вака дефинираните принципи се поделени во некоку целини и тоа:
I. Мониторинг на ризикот на каматни стапки од страна на управниот одбор и
високото раководство
57
BIS, Sound Practices for the Management and Supervision of Interest Rate Risk, BCBS, 2004
Принип 1 Управниот одбор треба да ја одобри стратегијата и политиката за

управување со ризикот на каматни стапки и да обезбеди високото раководство, да преземе
неопходни чекори во правец на мониториг и контрола на овој ризик, согласно усвоената
политика и стратегија. Управниот одбор треба редовно да биде информиран за изложеноста
на банката на ризикот на каматни стапки, за да процени дали истиот се движи во
прифатливите границите.
Принцип 2 Раководството на банката треба ефективно да управува со стрктурата на
активностите и нивото на каматниот ризик кои банката ги прифаќа, како и да воспостави
соодветна политика и процедури за да се контролира и лимитира овој ризик. Исто така,
раководство е одговорно и за обезбедување ресурси за вреднување и контрола на ризикот на
каматни стапки.
Принцип 3 Банката треба јасно да определи личности или одбори одговорни за
управување со ризикот на каматни стапки и да направи соодветна поделба на должностите
во процесот на управување со ризикот, со што би се избегнал конфликтот на интереси.
Банките треба да имаат функција која е задолжена за мерење, мониторинг и контрола на
ризикот со јасно дефинирани одговорности, кои се доволно независни и самостојни од
функијата која што го презема ризикот и функцијата која известува за изложеност на овој
ризик.
II Соодветни политики и процедури при управување со ризикот
Принцип 4 Политиките и процедурите на банките за ризикот на каматни стапки
треба да бидат јасно дефинирани и во согласност со природата и сложеноста на
активностите кои ги извршува самата банка. Политиките треба да се применуваат на
консолидирана основа и на соодветен начин на ниво на филијали.
Принцип 5 Банките треба да ги дефинираат процедури и да се воведе контрола на
ризикот за новите производи и активости пред истите да бидат воведени на пазарот или да
станат извршени.
III Функцијата мерење, монтиринг и контрола на ризикот
Принцип 6 Од суштинско занчење за банките е да имаат систем за мерење на
ризикот на каматни стапки кој ќе ги опфаќа сите значајни извори на овој ризик и ќе ги
проценува ефектите од промена на каматните стапки во согласност со делокругот на
банкарските активности.
Принцип 7 Банките мора да формираат и да ги утврдат оперативните лимити и

останатите практики кои ја поддржуваат изложеноста на ниво коешто е во согласност со
нејзината деловна политика.
Принцип 8 Банките треба да ги мерат своите потенцијални загуби под евентуални
стресни пазарни услови, а добиените резултати да се користат понатака во образовни цели и
за редефинирање на политиките и лимитите поврзани со ризикот на каматни стапки.
Принцип 9 Банките мора да имаат адекватен информациски систем за мерење,
мониторинг, контрола и известување за изложеноста на ризикот на каматни стапки.
Извештаите мора периодично да се доставуваат до управниот одбор, високото раководство и
по потреба до секторските директори.
IV Внатрешна контрола
Принцип 10 Банките мора да воспостават адекватен систем на внатрешна контрола
на процесот на управување со ризикот на каматни стапки, кој ќе вклучува редовна и
независна проценка и вреднување на ефективноста на системот, ревизија и подобрување на
внатрешната контрола.
V. Информации за супервизорите
Принцип 11 Банките се должни на супервизорските органи да им дадат исцрпни и
периодични информации преку кои ќе се оцени нивното ниво на изложеност за каматниот
ризик. Овие информации треба да ги опфаќаат рочните и валутините структури за секое
билансно портфолио, вклучувајќи ги и вонбилнсните позиции, како и другите релеванти
фактори, како разлика меѓу трговските и нетрговските активности.
VI Адекватност на капиталот
Принцип 12 Секоја банка треба да располага со потребниот износ на капитал кој
одговара на нејзиното ниво на преземен ризик на каматни стапки.
VII Транспарентно објавување на ризикот на каматни стапки
Принцип 13 Банките треба јавно да го соопштуваат нивото на ризик на каматни
стапки со кое се соочуваат, како и активностите кои се преземаат за неговото управување.
VIII Прикажување на ризикот на каматни стапки во банкарските книги од
страна на супервизорите
Принцип 14 Супервизорите мора да проценат дали интерните банкарски системи за
мерење активно го опфаќаат ризикот на каматни стапки во нивните книговодствени и
билансни позиции. Доколку се утврди дека овој ризик не е адекватно искажан банката ќе
мора да го доведе системот до бараните стандарди.
Принцип 15 Ако супервизорите утврдат дека банката не ги задоволува капиталните

барање во сообразност на нивото за ризикот на каматни стапки во билансните позиции, тие
преземаат корективни акции, со барање од банката или да го редуцира својот ризик или да
обезбеди дополнителен капитал или, пак, да ги комбинира двете барања.
5.3. Одговорност за управување со ризикот на каматни стапки
Во принцип здравото управување со ризикот на каматни стапки бара соодветен и

перманентен мониторинг од страна на високото раководство на банката. За таа цел е
потребно:
✔ јасно да се истакнат политиките и процедурите за управување со ризиците кои се

усогласени со сложеноста и природата на банкарските активности и нивото на
дефинираната изложеност на каматниот ризик;
✔ адекватно да се мери и следи овој ризик; и
✔ да се спроведе сеопфатна внатрешна контрола и независна ревизија.

Основни цели на управување со ризикот на каматни стапки се:
✔ да се сведе на минимум намалувањето на нето - приходите и економските

вредности на капиталот предизвикани од промената на каматните стапки;
✔ координација на целите за управување со ризикот на каматни стапки со другите

интерни цели за управување во банката;
✔ промовирање на комуникацијата помеѓу носителите на интерес чија активност се

однесува на управување со ризикот на каматни стапки;
✔ да се извршат утвдените цели до одреден степен преку сервисирање на клинтите,

барајќи притоа простор да се искористи можноста на пазарот што произлегува од
промена на каматните стапки.
Каматниот ризик се управува на консолидирана основа вклучувајќи ги притоа и
изложеностите на филијалите. Но, тоа не подразбира користење на конвенционални
книговодствени консолидации кои дозволуваат пребивање помеѓу позициите од кои во
пракса некои банки можеби нема да имаат корист, поради правните или оперативните
ограничувања, туку повеќе користење на правни механизми за да се осигура точноста на
податоците врз основа на кои се донесуваат одлуките за управување со ризиците.
Управниот одбор ја има крајната одговорност за управување со каматниот ризик. Тој

ја одобрува деловната стратегија која го одредува степенот на изложеност на ризик и дава
насоки за нивото на каматниот ризик кој е прифатлив за банката, ја дефинира политиката
преку која се ограничува изложеноста на ризици и ги утврдува правилата кои ги
идентификуваат хиерархијата и одговорностите кои се однесуваат на управувањето со
ризиците. Управниот одбор треба да обезбеди раководството да ги преземе сите неоходни
чекори за идентификација, мерење, мониторинг и контрола на ризикот на каматни стапки.
Овој одбор треба целосно и периодично да ги разгледа хронолошки информации и да ги
процени перформансите на високото раководство при следење и надзор на каматниот
ризикот во согласност со политиката на банката. Управниот одбор периодично треба ги
ревидира правилата за управување на ризикот на каматни стапки, како и делови од општата
стратегија кои се однесува на изложеноста на банката на овој ризик. Управниот одбор треба
да ја поттикне и размената на мислење меѓу своите членови и членовите на високото
раководство, како и меѓу вработените во банката во поглед на изложеноста на банката за
ризикот со каматни стапки и процесот на управување.
Менаџментот на банката е одговорен да обезбеди банката да има адекватна политика
и процедури за управување на ризикот со каматни стапки на долгорочна и секојдневна
осова и да зацрта јасна хиерархија и одговорност за управување и конторла на овој ризик.
Високото раководство на банката е одговорно и за58:
✔ дефинирање на соодветни лимити и исклучоци во однос на дефинираните

лимити при преземање ризик;
✔ поставување на процедури и начинот на вршење на стрес – тестирањето;

утврдување на адекватен систем и стандарди за мерење на ризикот;
✔ утврдување на стандарди за вреднување на позициите и мерење на

перформансите;
✔ воспоставување на информативен систем и систем за известување за ризикот на

каматни стапки и
✔ ефикасна внатрешна контрола.

Вообичаено, дневната проценка на ризикот и неговото управување го врши посебен
одбор или Одборот за управување со активата и пасивата (АLCO). Големите банки често
58
Odluka za upravuvawe so rizikot na kamatni stapki vo portfolioto na bankatrskite
aktivnosti (Slu`ben vesnik na R Makedonija br. 163/2008)
имаат и посебни организациски единици одговорни за планирање и управување со

билансот, како и соодветни системи за внатрешен мониторинг на процесот за управување со
ризикот за каматни стапки. Составен дел на овие системи е редовен и независен преглед и
контрола ефективноста на надлежните тела за надгледување на овој вид ризик.
Друга основна цел на управување на ризикот на каматни стапки е одржувањето на
изложеноста на ризиците во рамките на дозволените лимити кои се изразуваат како однос
од нето - каматните приходи, економската вредност на капиталот или на двата начини.
Поради ова, банката треба да има јасно дефинирани правила и процедури за лимитирање и
контола на ризикот на каматни стапки кои треба да се применуват на сите огранизациски
нивоа. Правилата за управување на ризикот на каматни стапки исто така, треба да ги
идентификува квантитативните параметри кои го дефинираат нивото на ризик на каматни
стапки и тоа пооделно за секој инструмент, портфолио и активност. Сите овие правила
треба периодично да се ревидираат и коригираат по потреба.
5.4. Мерење на ризикот на каматните стапки
Системот за мерење на ризикот на каматни стапки треба така да е поставен што ќе

овозможи идентификација и квалификација на главните извори на ризикот на каматни
стапки. Природата на банкарски активности и нивната зависност од каматните стапки го
детерминираат ситемот за мерење на ризкот на каматни стапки.
Основна задача на избраните методологии, модели и системи за мерење на каматниот
ризик е да ги оценат ефектите од промената на каматните стапки и нивното влијание на
нето - каматните приходи и економската вредност на капиталот.
Мерењето на ризикот на каматни стапки мора да ги опфати сите материјални извори
односно сите договори кои се однесуваат на постоечките позиции од активата и пасивата,
притоа вклучувајќи ги: рокот на втасување, износот на отплата на главниците, природата на
променливите каматни стапки, валутите, договорените каматни стапки, административните
каматни стапки, девизните курсеви, новите износи на средства и позиции, карактеристиката
на новите средства во поглед на повторното утврдување на каматните стапки, повластените
депозитни стапки и други материјални променливи кои се однесуваат на ризикот на
каматни стапки.
Во процесот на мерењето ризик на каматни стапки особено е значајно да се проценат
факторите на ризик како што се: каматната стапка, обемот на средствата и големината на
билансните позиции, предвремената отплата на кредити и предвременото раскинување на

орочените депозити и утврдување на производите кои немаат утврден датум на
достасување.
Со цел да се предвидат релевантите сценарија на каматните стапки кои се вклучени
во сценаријата на нето - каматните приходи и економската вредност на капиталот банката
изработува прогнози кои се однесуваат на движењето на кривата на принос во краток рок и
тоа врз основа на моделот на развој односно движење на каматните стапки. Ваквиот модел
ги оценува сите валути кои надминуваат 5% од структурата на активните или пасивните
билансните позиции. При мерењето ризик на каматни стапки банките посебно внимание
посветуваат на пазарните и административните каматни стапки бидејќи тие претставуваат
важен податок при утврдувањето на каматните стапки од страна на Одборот за управување
со активата и пасивата (АLCO) при планирање на стратегијата за каматните стапки.
Банките секогаш ја проценува чувствителноста на нето - каматните приходи и
економската вредност на капиталот во однос на структурата на тековниот и планираниот
биланс на состојба и големината на билансните позиции според портфолијата и
производите.
Голем број банки ги проценуваат можностите кои се јавуваат во случај на
предвремена отплата на кредитите одобрени со фиксна каматна стапка, како и случајот на
предвремено повлекување на депозитите од страна на депонентите поради промена на
каматните стапки. Овие случувања влијаат на готовинските текови и имаат свои ефекти на
нето - каматните приходи и економската вредност на капиталот. Со цел да се измерат и
вкалкулираат негативните ефкети на ваквите случувања се користат податоците кои се
добиваат како резултат од статистичките анализи на интерните историски податоци со кои
располага банката.
Во овој контекст спаѓа и проценката на компонентите кои се карактеризираат со
недефинирани рокови на втасување на одредени банкарски производи. Овде се мисли на
депозитните орочени по видување, трансакциските сметки и позициите со можност за
предвремена отплата или повлекување. И овие позиции банките ги распоредуваат во
соодветни временски периоди преку утврдување на веројатноста и зачестеноста на
промената на каматните стапки на овие позиции, а потоа се пристапува кон статистички
анализа на истористките податоци за да се испита однесувањето на производите со
двосмислен рок на втасување за одреден временски период односно нивната стабилност и
осетливост на промените на каматните стапки. За оваа статистичка анализа особено се
важни податоците за искуставата од промените на каматните стапки во минатото,

влијанието на промената на пазарните каматни стапки врз промената на каматните стапки
на овие позиции, просечниот рок на втасување на овие позиции, цикличниот карактер на
одделни позиции, движењето на други внатрешни (нето каматната маргина, стратегијата на
банката) и надворешни фактори (репутацискиот ризик, конкуренцијата) кои влијаат на
нивото на каматните стапки и рочноста и валутите во кои се изразени позициите.
5.5. Методологии за мерење на ризикот на каматни стапки
Методологиите за мерење на ризикот на каматни стапки според степенот на нивната

сложеност се категоризирани во: едноставни калкулации, статистички симулации и високо
софистицираните динамички техники. Секоја банка во насока на ефикасно управување со
ризикот на каматни стапки треба да усвои барем една од најпростите методологии за
мерење на изложеноста на овој вид ризик како што се: план на достасување или повторно
утврдување на каматните стапки и изршување на геп анализата која грубо и
апроксимативно ги претставува промените на нето - каматните приходи. Банките коишто
имаат комплексна ризична изложеност се ориентирани кон развивање и имплементација на
софистицирани техники за мерење на ризикот на каматни стапки.
5.5.1. Геп анализа
Со помош на оваа методологија или анализата на гепот се искажува и се мери

аритметичката разлика помеѓу активата и пасивата чувствителност на промена на каматите
стапки, а утврдената разлика се искажува во апсолутени износи.
Анализата на гапот (repricing gap) коај произлегува од повторното утврдување на
каматите стапки се утврдува преку рочната структура односно распоредувајќи ги активните,
пасивните и вонбилансните позиции чувствителни на промените на каматните стапки во
временски зони според рокот на нивното втасување кој е договорен за фиксните каматни
стапки или времето кое преостанува до нивното следно или повторно утврдување на
каматните стапки (кај варијабилните каматни стапки). Така утврдениот јаз помеѓу активата
и пасивата се пресметува одделно за секоја временска зона или кумулативно. Гaпот за
повторно утврдување на каматните стапки се пресметува еднаш месечно и ја искажува
тековната структура на билансот на состојба и неговата чувствителност. Вообичаено се
утврдени следниве временски интервали и тоа: до 1 месец, од 1 - 3 месеци, 3 - 6 месеци, 6 -

12 месеци, 12 - 24 месеци, 2 - 3 години, 3 - 4 години, 4 - 5 години, 5 - 10 години, 10 - 20
години, 20 - 30 години и над 30 години. Активните и пасивните позиции кои не се многу
чувствителни на промени на каматните стапки се прикажуват во посебна колона која е
опфатена во овој извештај или план.
Овој модел е лесно разбирлив и едноставен за употреба при предвидувањето на
промените во профитабилноста на банката, но има свои недостатоци и тоа59:
 ја игнорира пазарната вредност на ефектот од промена на каматните стапки;
 многу е агрегатен;
 ги занемариува готовинските приливи од вонбилансните позиции на банката и
 не го зема предвид предвевременото отплаќање на кредитите или депозитите.
Од горните причини, добиените резултат на оваа гaп анализа претставува груба
проценка на чувствителноста на нето - каматните приходи на промената на каматните
стапки, дадена за определени временска зони.
5.4.2. Дурациона анализа
Со оваа анализа се мерат процентуалните промени на економската вредност на

одредени билансни позиции кои настануваат како резултат од промените на каматните
стапки, притоа одразувајќи го временскот период и обемот на паричните текови кои
настануваа при договарање за рокот на втасување на финансиските инструменти. Имено,
колку е подолг рокот за достасување или датумот на следната промена за цената на
финансиските инструменти толку е поголема дурацијата изразена во апсолутна вредност.
Поголемиот износ на дурацијата значи дека промените на нивото на каматните стапки ќе
имаат поголемо влијание на економската вредност за дадена билансна позиција.
Апроксимативните промени на економската вредност на банката кои се резултат од
промената на каматните стапки се добива, така што се определуваат пондери врз база на
дурацијата за секоја временска зона. Просечната дурација се множи со претпоставените
промени на каматните стапки со што се пресметуваат пондерите за секоја временска зона и
59
McNeil, A.J., Frey, R. i Embrechts, P., Quantitative Risk Management: Concepts, Techniques, and
Tools, Princeton University Press, New York, 2005.
притоа се користат различни пондери за различни позциии кои се наоѓаат во одреден

временски интервал (на пример, еден пондер за активата, а друг пондер за обврските).
Од друга страна, банката може да ги процени ефектите од промената на каматните
стапки, пресметувајќи го точното време на траење на секоја позиција од активата, пасивата
и вонбилансните позиции и врз основа на тоа да ја изведе нето - позицијата на банката,
отколку да користи пондери за просечно траење на сите позиции за даден временски
интервал. На ваков начин се елиминираат потенцијалните грешки кои настануваат поради
групирање на позициите или паричните текови. Пондерите за ризик би можеле да бидат
одредени за секоја временска зона врз основа на стварните процентуални промени на
пазарната вредност на хипотетичките инструменти кои произлегуваат од конкретни
предвидувања на промените на пазарните стапки. Овој пристап се нарекува ефективна
дурација и подобро ги опфаќа движењата на цените кои произлегуваат од значајните
промени на пазарните стапки, а на овој начин се елиминираат ограничувачките фактори при
пресметка на дурацијата.
Со овој метод банките можат да ја измерат изложеноста на економските вредности на
еден финансиски инструмент или портфолиото на финансиските инструменти кои се водат
по пазарна вредност. Во овој случај дурацијата се пресметува со собирање на
пондерисаните просечни достасувања на готовински текови за секој финансиски
инструмент во рамките на даденото портфолио. Банките овој метод најчесто го користат за
да го измерат и да го ограничат ризикот кој се однесува на портфолиото од инструменти со
фиксни каматни стапки. Преку овој методот на дурација или траење се изведува и
дурацијата на капиталот врз основа на дурацијата на побарувањата, обврските и
вонбилансните активни и пасивни билансни ставки.
Постојат следниве видови дурација и тоа60:
✔ Macaulay дурацијата е најпозната мерка и претставува просечно пондерирани

рокови за достасување на готовинските текови на активните и пасивните позиции и
✔ Модифицираната дурација е трансформација на macaulay дурацијата и

обезбедува груба проценка на чувствителноста на економската вредност на капиталот под
влијание на маргиналните промени на каматните стапки.
60
Bierwag, , G. O., 1996. Duration Analysis-Managing Interest rate risk, Cambridge, Massachusetts, Ball-
inger Publishing Company.
Денес, банките секој месец ги пресметуваат Macaulay и Модифицираната дурација за

своите каманто-чувствителни позиции од активата и пасивата и врз основа на тоа ја
проценуваат економската вредност на капиталот на банката во случај каматните стапки да
се променат за еден базен поен или 0.01 %. На пример: ако одредена банка во активата има
побарување од 500 евра, а обврските изнесуваат 450 евра има капитал од 50 евра. За да се
спречи промените на вредност на капиталот да се промени за 10% при промена на
каматната стапка за 100 базни поени или 1%, управувањето на ризикот на каматни стапки ќе
се фокусира на одржување на дурацијата на капиталот со цел таа да не падне под 50 евра.
При оваа пресметка се тргнува од претпоставка дека каматната стапка изнесува 10%.
((пазарната вредност на активата * дурацијата на активата) -(пазарната

Дурацијата на
= вредност на пасивата * дурацијата на пасивата))
капиталот
(пазарната вредност на активата - пазарната вредност на пасивата)
или
дурацијата на капиталот = (500*3)- (450*1)/50 = 21
модифицираната дурација = 21/(1+0,1) = 19
Оттука може да се заклучи дека дурацијата на капиталот изнесува 21, а

модифицираната дурација е 19, што значи дека ако каматната стапка се промени за 1%
вредноста на капиталот ќе се промени за 19 %.
5.5.3. Конвексност
Резултатите добиени од модифицираната дурација се точни само во случај кога

постои линеарна поврзаност меѓу цената и приносот. Врската помеѓу цената и приносот се
претставува со крива линија, а модифицираната дурација се претставува со права линија
која е тангента на претходната крива. Ова тврдење може да се претстави на следниов начин:
Prinos
35
30
25
20 cena
15 prinos
10
5
0
5 10 15 20 Cena
На овој график разликата помеѓу правата линија - модифицираната дурација која е

тангента на главната крива која ја претставува цената и приносот сѐ повеќе се зголемува со
менување на кривата. Конвексноста всушност претставува мерка на искривувањето на
кривата цена - принос и ја мери осетливоста на цената на финансиските инструменти во
однос на промената на каматните стапки. На горниот графикот претставена е позитивна
конвексност, каде што модифицираната дурација го потценува ефектот на промена на
каматните стапки.
Целта на овој метод е да се пресмета најдобриот изглед на кривата односно да се
даде мерка за нагибот на свиткување на кривата. Конвексноста се искажува како број, иако
овој број е позитивен тогаш кривата е свртена нагоре. Колку овој број е поголем толку
кривата цена - принос е посвиткан, односно приносот е помал т.е. цената на инструментите
повеќе расте при понатамошно паѓање на каматните стапки.
Ако овој број е негативен и конвексноста е негативна. Во овој случај кривата е
свртена надолу бидејќи цените растат, а приносот се намалува. Во практика негативната
конвексност е многу ретка.
Пресметувањето на конвекноста е доста комплицирано, а математички изразено
модифицираната дурација е прв диференцијал од цената со респект на приносот, а
конвексноста е втор диференцијал. Конвексноста се пресметува како однос на вториот
диференцијал на цената со бруто - цената на финансиските инструменти. Оваа цена е сума
од нето - сегашната вредност на идните готовински текови кои се врзуваат за тој
инструмент. Нето - цената покажува како еден инструмент котира, не ја вклучува вредноста
на кој било каматен приход што произлегува од тој инструмент и тоа сѐ до крајниот рок на
втасување. Спротивно на оваа цена е т.н. бруто - цената која ја плаќа купувачот
вкулучувајќи го кој било каматен приход остварен до втасувањето на последниот купон.

Оваа цена се пресметува по следнава форумла61:
P
t
CF /1  i / n * d * d  1/ n/ p
t
dn  2
каде што:
CFt - готовински тек во периодот, t,
i - принос по достасувањето,
n - број на плаќања на каматата во текот на годината,
d - број на денот и до готовинскиот тек t поделен со бројот на денови во годината,
P - бруто - цена и истата претставува сума од нето - сегашните вредности на сите
идни готовински текови.
По пресметување на конвексноста истата се користи како апроксимација во смисла
на предвидувањето на тоа како промената на приносот ќе влијае на цената на финсискиот
инструмент. Тоа се прави со пресметка на кривата со најдобар изглед дека ќе се движи што
е можно поблиску до оргиналната крива цена - принос.
Математички оваа крива се претставува со следниов израз:
y=A*x+1/2*B*x2
каде што:
А и B се константи,
y - промена на цената,
x - промена на приносот.
На овој начин се добива:
промена на цената = (А*промената на приносот) + (1/2*B* (промена на приносот)2)
Во поголем број случаи, А ќе биде негативна модифицирана дурација при што

цените растат, а приносот опаѓа, а B е конвексноста. Со цел да се измери стварната промена
61
Christensten, , P. O., Sorensen, B. G., Winter 1994. Duration, convexity and time value, The Journal of
Portfolio Management, Vol. 30
на цената треба вредноста за која било промена на приносот да се помножи со бруто - цена
за финансискиот инструмент.
За да се пресмета дурацијата и конвексноста на портфолиото, треба да се
идентификуваат сите поединечни готовински текови кои произглегуваат од секој
финансиски инструмент кој го сочинува портфолиото.
Пресметувањето на модифицираната дурација на портфолиото се врши на следниов
начин:
(модифицираната дурација на секој инструмент * вредноста на
=
Модифицирана инструментот)
=
дурација вредност на портфолиото
За пресметување на конвексноста се користи следниов израз:
= (конвексноста на секој инструмент * вредноста на инструментот)

Конвексноста =
вредност на портфолиото
Ова е особено важно за менаџерите кои управуваат со ризикот на каматни стапки

затоа што им овозможува управување со изложеноста на промените на каматните стапки за
целото портфолио врз основа на поединечни позиции. Имено, портфолиото кое се користи
од инвестиции и кредитирање, изложеноста која влијае на намалување на приходите од
инвестици поради намалување на каматните стапки, може да биде ублажена со намалување
на обврските кон кредиторите или крајно изложеностите ќе бидат изведени на нето - основа
една спрема друга.
5.5.4. Монте Карло симулација
Монте Карло симулацијата ги мери можните последици од евентуалните случувања,

како што е промената на каматните стапки кои имаат случаен карактер. Овој модел е многу
сличен на историската симулација. Основна разлика е што кај Монте Карло симулацијата не
се користат историските стапки на промена за каматните стапки, туку со помош на
таблицата за случајни броеви се генерираат N случајни промени на каматните стапки.
Ваквите промени на каматните стапки резултираат со дистрибуција на можни сценарија на
каматните стапки. Бидејќи овој метод не користи историски податоци, бројот на
хипотетичките (симулирани) вредности на променливите не се ограничени од должината на
временската серија со којашто се располага. Од тие причини бројот на симулации е многу

поголем, отколку кај историската симулација, а со таа се зголемува квалитетот на добиените
резултати и точноста на кривата на распределба. Бројот на симуалции обично е 10.000 или
повеќе. На крај се проценува вредноста на банката или на различните портфолија за секое
сценарио од симулираните промени на каматните стапки, а како резултат се добива спектар
на можни вредност и резултати.
5.5.5. Симулациона анализа
Една од клучните методологии кои ги користат банките при пресметување и

проценка на изложеноста на ризикот на каматни стапки е мерењето на чувствителноста на
нето - каматните приходи и економската вредноста на капиталот во однос на различни
претпоставки и изведување на симулации во поглед на идното однесување на каматните
стапки.
Вообичаено, симулационите анализи се изведуваат еднаш месечно притоа
симулирајќи го движењето на нето - каматните приходи за наредните 12 месеци при
различни сценарија за промената на каматните стапки. Нето - каматните приходи се
дефинираат како разлика помеѓу вкупните каматни приходи и вкупните каматни трошоци.
За секое сценарио се пресметуваат нето - каматните приходи и добиениот резултат се
споредува со базното сценарио за нето - каматните приходи.
Банките за да ја измерат својата изложеност на долгорочните ефекти на промените на
каматните стапки е потребно еднаш месечно да ја пресметаат и чувствителноста на
економската вредност на капиталот. Економската вредност на капиталот е сегашната
вредност на очекуваните нето готовински текови кои се резултат на постоечките билансни
позиции односно очекуваните готовински текови од побарувањата, минус очекуваните
готовински текови по основ на обврски, плус очекуваните готовиснки текови од
вонбилансните позиции. Така пресметаната вредноста на капиталот се споредува со
економнската вредност на капиталот во однос на базното сценарио.
Во практиката обично се користат следниве сценарија:
✔ базно сценарио - кривата на принос останува константна на нивото од датумот на

истражување во текот на периодот за моделирање;
✔ сценарио на најдобра проценка - кривата на принос, врз основа на макроекономските

податоци се предвидува за секој месец и ја одржува најдобрата проценка од страна на
менаџерите;
✔ сценарио на применети термински каматни стапки - кривата на принос е т.н.

применета и истата е идна крива на принос под претпоставка дака нема политика на
арбитража;
✔ сценарио на паралелно свртување на кривата на принос - кривата на принос се

свртува за +/-50, +/-100 и +/-200 базни поени, а после тоа останува непроменета во текот на
периодот во кој се врши моделирање;
✔ сценарио на стрмно движење на кривата на принос - нагибот на кривата на принос

раст веднаш и тоа за +100 базни поени за рок од 3 месеци до 5 години и за +200 базни поени
за рок подолг од 5 години, а за период пократок од 3 месеци не се менува ниту нивото, ниту
нагибот на кривата;
✔ сценарио за рамно движење на каматните стапки - нагибот на кривата на принос

раст веднаш и тоа за +200 базни поени за рок од 3 месеци и за +100 базни поени за рок меѓу
3 месеци и 5 години, а за период кој поминува повеќе од 5 години не се менува ниту нивото,
ниту нагибот на кривата. Новата крива на принос останува непроменета во текот на
периодот во кој се врши моделирање.
Стрес – тестирање
Стрес – тестирањето претставува систем за мерење на ризикот во стресни услови и
ситуации кои настануваат под влијание на големи промени – шокови на каматните стапки и
оценка на нивното влијание врз добивката и сопствените средства на банката. Стрес –
тестирањата се темелат врз реално најлошите сценарија и ги опфаќаат сите материјални
извори на ризикот од промена на каматните стапки. При спроведување на стрес – тестовите
најчести можни стресни околности се: брзи промени на каматните стапки, промена во
односите помеѓу клучните пазарни стапки (ризик на каматна главница), промена во обликот
и движењето на кривта на приност (ризик на кривата на принос), промена во ликвидноста
на клучни финансиски пазари, промена на клучните деловни претпоставки и параметри.
Поради ова, сценаријата во стресни околности треба да ги опфаќаат и случаите во

кои се нарушуваат клучните параметри и претпоставки. Тестирањето на претпоставките во
стресни околности, користени за неликвидни инструмент и инструменти со неизвесни
рокови на достасување е од особена важност за утврдување на ризичниот профил на
банката. При тестирањето исто така треба да се посвети внимание и на инструментите или
пазарите каде што постои концентрација на изложеност затоа што таквите позиции можат
потешко да се ликвидираат или да се нормализираат во стресни околности.
Банките треба да ја оценат и ефективноста на мерњето на ризикот од каматни стапки.

Во оваа смисла, е потребно на одредено временски интервали да се споредат реално
настанатите промени на нето - каматните приходи и економскта вредност на капиталот со
предвидените вредности за овие параметри при промена на каматните стапки. Од овие
причини голем број банки ги користат т.н. тестирања на добиените резултати или back тест
методологијата и тоа најмалку еднаш годишно за да се оцени валидноста, релевантноста и
конзистентноста на реалните со предвидените вредност со цел навреме да се коригираат
евентуалните грешки или лошите претпоставки.
Ваквото тестирање добива на тежина бидејќи резултатите добиени од тестирањето се

многу важни за калибрација на моделот, лимитирање на субјективноста при избор на
методологијата и како поддршка на виталноста на калкулациите.
5.6. Контрола и мониторинг на ризикот на каматни стапки
При спроведување на мониторингот, банките најчесто на месечно ниво ги утврдуваат

следниве параметри:
✔ промената во нето - каматните приходи и економската вредност на капиталот како

резултат на респективни симулации и тоа во каматните сценарија дефинирани во
политиките за управување на ризикот на каматни стапки на банката;
✔ периодичен и кумулативен гап при повторно утврдување на каматните стапки за

секоја временска зона и тоа поединачно за позиците кои се искажани во домашни валути и
посебно за позициите номинирани во странски валути;
✔ односот на каматно - чувствителната актива и каматно - чуствителната пасива за

секоја временска зона и кумулативно;
✔ Macaulay и Модифицираната дурација за секоја активна и пасивна позиција;

✔ дурациониот гап и чувствителноста на економската вредност на капиталот при

промена на каматните стапки за 1 базен поен;
✔ историски податоци за предвремена отплата на кредитите;
✔ историски податоци за рефинансирање на кредитите;
✔ утврдување на односите на кумулативниот гап при повторно утврдување на

каматните стапки со каматно - чуствителна актива или со капиталот.
Главната цел на контролата и мониторингот на ризикот на каматни стапки е

одржување на прифатливо ниво на изложеност на банката за овој ризик во рамаките на
сопствените утврдени параматри и покрај можните промни на каматните стапки. Едно од
основните средства за постигнување на оваа цел е воспоставување на систем на лимити со
кои се ограничува ризикот на каматни стапки и дефинирање на правила за преземање на
овој вид ризик. Систем со кој се пропишуваат ограничувањата треба да овозможува:
✔ доделување лимити за секое портфолио, деловна единица и видови финансиски

инструменти;
✔ навремено сиглнализирање и идентификување на позициите кои ги надминуваат

однапред предвидените лимити;
✔ контролирање на изложеноста на ризикот на каматните стапки од страна на

менаџментот на банката, како и иницирање на размена на мислења за
потеницјалните можности и ризиците кои ги ностат истите;
✔ споредување на моментално преземениот ризик со предвидените толерантни

граници за ризик.
Вкупните лимити кои се однесуваат на ризикот на каматни стапки јасно и прецизно

ја дефинираат големината на ризикот кој е прифатлив за самата банка, а ги одобрува
Управниот одбор и истите треба повремено да се ревидираат. Ваквите ограничувања треба
да се во согласност со: стратегијата за управување на ризикот, регулаторните барања,
адекватноста на капиталот, тековните и планираните нивоа на приходи, сложеноста и
ликвидноста на банката, како и со способноста на банката да го мери и да управува со
ризикот кој е резултат од промената на каматните стапки.
Почитувањето на воспоставените лимити е една од примарните активности при

преземањето и управувањето на ризикот, па поради тоа раководството на банката треба
секогаш навремено да биде информирано за настанатите пречекорувања. При ова, посебно е
важно да се утврди дали ограничувањата се апсолутни во смисла дека никогаш не можат да
се преминат, или можат да се променат но, под јасно одредени услови и дали
пречекорувањата можат да се толерираат во караток временски период.
Пропишувањето на лимитите треба да биде во согласност со општите банкарски

пристапи за мерење на ризикот на каматни стапки и притоа да се земе предвид нивното
влијаните врз нето - каматните приходи и економскта вредност на капиталот на банката.
Исто така, лимитите можат да бидат утврдени и врз основа на мерењата добиени од
основните статистички дистрибуции на каматните стапки, како што е техниката на профит
преку ризикот или зголемување на економскта вредност на банката преку ризикот. Ваквите
сценарија во целост треба да ги земат предвид сите можни извори на ризкот на каматни
стапки вклучувајќи ги тука можните грешки, кривата на принос, ризикот на каматната
основицата и опциите.
Голем број банки своето ограничување на изложеноста го искажуваат во однос на

чувствителноста на нето - каматните приходи и економската вредност на капиталот и гапот
од повторно утврдување на каматните стапки. Имено, ваквите лимити се претставени на
следниве начини:
А. Лимити за чувствителноста на нето - каматните приходи и економската вредност

на капиталот кои ги вклучуваат процентуалните промни на проектираните нето каматните
приходи и економската вредност на капиталот при промена на:
1. моменталното и паралелното свртување на кривата на принос за +/-100 базни поени

и
2. моменталното и паралелното свртување на кривата на принос за +/-200 базни поени.
Б. Лимитите на гепот при повторно утврдување на каматните стапки како резултат на

промена на:
1. кумулатнивниот геп при повторно утврдување на каматните стапки до 12 месеи /

каматно - чувствителната актива;
2. вкупниот кумулативен геп при повторно утврдување на каматните стапки до 12

месеци / каматно - чувствителната актива;
3. кумулатнивниот геп при повторно утврдување на каматните стапки до 12 месеци /

капиталот и
4. вкупниот кумулативен геп при повторно утврдување на каматните стапки до 12

месеци / капиталот.
Дел 6. Управување со ризикот на ликвидност
6.1. Ликвидноста значаен фактор за деловна успешност на банките
Ликвидноста претставува способност на банката да обезбеди средства за раст на

активата и да ги исплати обврски кои ќе втасаат без притоа да се изложува на неочекувани
загуби. Банката има адекватно ниво на ликвидност кога е во можност да обезбеди доволни
извори на средства, преку зголемување на обврските или преку конвертирање на помалку
ликвидните во високо ликвидни средства, и тоа брзо и прифатлива цена. Цената на
ликвидноста е функција од пазарните услови и пазарната перцепција на ризиците коишто ги
презела банака, како ризикот на каматните стапки така и кредитниот ризик. И приходот на
банката е функција на ликвидноста бидејќи банката за да обезбеди високо ликвидна
позиција, еден значаен дел од средствата ги пласира во ликвидни средства, со кратка
рочност, а овие средства обично се без камата или со ниска каматна стапка, што пак има
негативни ефекти врз профитабилност.
Доколку банката се соочи со неадекватна ликвидност тогаш менаџментот на банкате
ќе биде присилен да ги реконструира или да ги користи дополнителните извори на средства
под понеповолни пазарни услови.
Ликвидната позиција на банката е детерминирана од внатрешни и надворени
фактори. За да се утврди адекватноста на ликвидната позиција на банката неопходно е да се
анализираат следниве фактори:
- тековната ликвидна позиција на банката;
- историски податоци за обврски на банката во врска со изворите на средствата;
- антиципираните идни потреби на изворите на средствата;
- разгледување на опциите за редуцирање на потребите за изворите на средства или
повлекување на дополнителни извори на средства;
- моменталниот и идниот квалитет на активата;
- моменталниот и идниот капацитет на профитабилноста и
- моменталната и планираната капитална позиција.
Банката за да ги обезбеди потребните извори на средства мора да преземе една или
комбинација од следниве активности:
- оптимално да ги распореди ликвидните средства;
- да ги зголеми краткорочните заеми;
- да ги намали позициите на помалку ликвидните средства;

- да го зголеми капиталот на банката.
Суштински за планирањето на ликвидноста со предвидувањето на промените во
економската клима, следењето на финансиските трендови и трендовите на пазарот, но и
поседување на информации за62:
- внатрешната цена на изворите на средствата;
- резидуалната рочна неусогласеност на средствата и обврските;
- антиципираните потреби на страната на изворите на средствата;
- економските и пазарните прогнозирања.
Поради ова, банките треба да имаат ефективен план за веројатноста кој ги
идентификува минималните и максималните потреби за ликвидни средства и дефинирање
на алтернативни акции за задоволување на таквите потреби. Значајни фактори коишто
влијаат врз ликвидноста на банката вклучуваат и63:
- намалување на профитабилноста;
- зголемување на нефункционалните средства;
- концентрацијата на депозитите;
- низок рејтинг од страна на овластените рејтинг агенции;
- проширување на деловните активности;
- спојување и припојување;
- воведување на нови фискални обврски.
Откако ќе се утврди потребното ниво на ликвидност, менаџментот треба да донесе
одлука како да го задоволи потребното ниво на ликвидни средства и дали тоа ќе го направи
преку управување на активата, управување на пасивата или со комбинација на овие два
метода.
6.1.1. Извори на проблемите со ликвидност
Фундаменталната улога на банката која ја има во процесот на рочната

трансформација на краткорочните депозити во долгорочни кредити е извор на ризикот на
ликвидност за дадената банка или за целокупниот банкарски сектор. При рочната
62
BIS, Sound Practices for the Managing Liquidity in Banking Organisations, BSBS, 2000.
63
Brar, R., Liquidity Risk and Impact od Treasury, Lepus, 2005.
трансформација на средствата клучно прашање не е појавувањето на рочната

неусогласеност бидејќи таа секогаш се појавува, туку во која мера е таа неусогласеност или
дали банката може со својата моментална рочна структура, да преживее кога би се соочила
со криза при обезбедувањето на средства и колку време ќе има на располагање за да преземе
адекватни мерки, пред да стане неспособна за исполнување на своите обврски.
Ликвидносниот ризик е ризик од тоа банката да не може да обезбеди доволно
парични средства за измирување на своите краткорочни обврски во моментот на нивното
втасување, или потребните средства да ги обезбеди со многу повисоки трошоци64. Ризикот
на ликвидност се дефинира и како сегашен или иден ризик кој предизвикува негативни
ефекти на финансискиот резултат и капиталот на банката, и се јавува како последициа на
неспособноста на банката да ги извршува своите достасани обврски, а притоа да не создава
дополнителни неприфатливи загуби. Според ова, овој ризик е присутен дури и кога банката
е солвентна, но моментално нема доволно финансиски средства на располагање за да ги
подмири своите достасани обврски, или за да ги обезбеди потребните средства мора да
направи дополнителни трошоци.
Поради ова, ликвидноста како способноста за финансирање на зголемувањето на
активата и измирување на достастаните обврски е пресудна за опстанокот и успешното
работење на секоја банкарска инстириуција.
Ликвидноста на банката ја отсликува нејзината способност да обезбеди средства за
извршување на сите достасани обврски. Ризикот на ликвидност претставува веројатност од
недостаток на средства потребни за одржување на ликвидноста. Постојат два основни
извора преку кои може да се реализира ликвидносниот ризик и тоа:
- намалување на изворите на средствата и
- неквалитетни пласмани на средствата.
Ризикот на ликвидност предизвикан од намалување на изворите на средствата
најчесто настанува како резултат на големиот пад на нивото на депозитите. Имено, кај
ликвидноста пресудна е временската димензија. Дневните повлкувања на средства од
банката се вообичаени и со голема веројатност можат да се предвидат. Проблемот во
управувањето со ликвидноста настанува кога депонентите на банката масовно ги
повлекуваат своите депозити како последица на лошата репутација на банката односно
ширење на информации дека банката има одредени проблем и не е во можност да ги
64
Odluka za upravuvawe so likvidnosniot rizik na bankite, Slu`ben vesnik na R Makedonija
126/2011
исплати сите обврски со што настанува т.н. “јуриш на банките”. Поради ова, ризикот на
ликвидност настанува како последица на брзи промени во подмирувањето на обврските на
банката кои можат да ја доведат во ситуација да мора многу брзо да продаде еден дел од
својата актива по ниска цена или да позајми средства по каматна стапка која е повисока од
реалната цена. Банкротот на една банката може да предизвика повлекување на депозитите и
од другите банки и проблеми со нивната ликвидност. Поради ова, државата преку
спроведување на континуирана супервизија на деловните банки и воведување на системи за
осигурување на депозитите настојува да ги спречи проблемите кои се однесуваат на
ликвидноста.
Последици од ризикот на ликвидност предизвикан поради високиот износ на
ненаплатени или нефункционални кредити се:
- намалување на резервите на ликвидност;
- намалување на каматносната актива, а со тоа и намалување на приходите од
камати;
- недостаток на средства за исплата на депозитите и другите обврски што
предизвикува намалување на ликвидните резерви;
- повлекување на пласманите од другите банки што доведува до намалување на
приходите по основ на камата;
- дополнително задолжување со цел да се одржи одредено ниво на ликвидност што
предизвикува расходи по основ на камата;
- намалување на рентабилноста;
- намалување на капиталот и
- несолвентност на банката.
Оттука може да се заклучи дека независно дали ризикот на ликвидност е резултат на
намалување на изворите на средствата или неквалитетните кредитни пласмани,
последиците се исти:
- намалување на рентабилноста - појава на загуби;
- намалување на капиталот и
- несолвентност на банката.
Средствата потребни за задоволување на барањата за кредити или повлекување на
депозитите се обезбедуваат со продажба на непаричните ставки во активата или со
прибирање на нови извори на средства. Крајно, банката може да побара средства од
централната банка во форма на кредит за одржување на ликвидноста.
Ризикот на ликвидност и профитабилноста се тесно поврзани бидејќи банките

тежнеат што повеќе средства да пласираат за да остварат што поголема профитабилност, а
тоа од друга страна значи зголемување на изложеноста на ризикот на ликвидноста. Оваа
поврзаност помеѓу ликвидносниот ризик и профитабилноста се огледува и во тоа што по
правилно поефтините извори на средства се со краток рок на достасување, а
профитабилните пласмани се со долг рок на достасување.
Ликвидноста на пооделни ставки во актива зависи од способноста на банката да
продаде оделни делови од активата во иднина како би можела да ги подмири своите
достасани обврски со најмал трошок. Готовината е најликвидна актива. Но, фунцијата на
банката е да ги насочи средствата од паричните суфицитарни кон парично дефицитарните
клиенти преку што се врши трансформација на краткорочните извори во долгорочни
пласмани. Поради настанатата рочна неусогласеност на изворите и пламаните настануваат
проблемите во ликвидноста на банкарскиот систем. Банките преку анализа на
моменталните и проценување на идните парични текови настојува да го намали ризикот на
ликвидност во најмала можна мера.
6.2. Политика на управување на ризикот на ликвидност
Во секојдневното финансиско работење управувањето на ликвидносниот ризик се

постигнува преку управувањето на активата на одредена банка. На среден рок со
ликвидноста се управува и преку управување на пасивата на банката. Управувањето на
ризикот на ликвидност се извршува на три начини и тоа преку:
- управување со активата, односно влијание на обемот на ликвидната актива преку
трансформирање на помалку ликвидните облици на средства во пари;
- управување со пасивата, односно зголемување на пасивните обврски во
ситуација на неликвидност преку нови задолжувања на пазарот на капитал,
привлекување на депоненти и друго и;
- управување со активата и пасивата, односно истовремено комбинирање на
предходниве два метода.
Управувањето со активата и пасивата, воедно, претставува управување со ризикот на
ликвидност, но и со останатите поврзани ризици, како што се девизниот ризик, каматниот
ризик и кредитниот ризик. Управувањето со активата и пасивата опфаќа:
- управување со ликвидноста на банката преку кое се обезбедуваат доволно
средства потребни за подмирување на очекуваните обврски без притоа да биде загрозено

потребното ниво на ликвидноста кој е пропишано од супервизорите и акционерите на
банката;
- управување на чувствителните промени на каматните стапки на банкарските
средства и обврски, заради осигурување на нето - каматен приход;
- управување со средствата и обврските на банката на начин на кој нема да
претставува опасност за капиталот на банката, а од друга страна ќе обезбеди нејзин
континуиран раст.
Ефективното управување на ликвидностниот ризик им овозможува на банките да ги
оставарат следниве пет важни функции65:
- на пазарот да демонстрираат сигурност и способност за отплата на своите
долгови;
- да овозможат предвремена отплата на обврските по кредити;
- да овозможат да го избегнат несаканото и непрофитабилно продавање на активата;
- да ја намалат поврзаноста на рејтингот и кредитниот дифолт - кој банките мора да
го платат при позајмување на средства на финасиските пазари; и
- да овозможат избегнување и намалување на привилегираните позиции при
позјмување на средства од централната банка.
За управување со ризикот на ликвидност банката чува одредени ликвидни резерви и
на овој начин не мора да се изложува на дополнителни трошоци за обезбедување на
потребните средства. Постојат два вида резерви: примарни и секундарни. Примарните
ликвидни средства претставуваат портфолио на високо ликвидни финансиски инструменти,
кои по правило носат мали односно незначителни приноси и издвоени средства кои се
чуваат во централната банка кај готовите пари. Средствата издвоени во централната банка
можат да се поделат на задолжителни резерви и оние кои претставуваат повеќе од нив
односно вишокот ликвидни средства.
Основни активни ставки кои банката може да ги користи за да обезбеди непречена
ликвидност се следниве:
- готовината и паричните еквиваленти;
- задолжителните резерви кои се извдовени во централната банка;
- пласманите кај финасиските институции;
- должничките хартии од вредност;
65
D-r Ivnovic, P., Upravljanje rizicima u bankama, Beograd, 2009
- акции;
- уделите во инвестициските фондови и
- основните средства.
Всушност, управувањето со ризикот на ликвидност значи дневно мерење на нето
ликвидните позиции на банката со проценка на изворите на ликвидност и предвидување на
дневните обврски спрема комитентите. Дополнителните средства банката може да ги
обезбеди преку зголемување на своите обврски, секуритизација, продажба на активата и на
други начини. Управувањето на ликвидноста е особено важна во транзициските држави
бидејќи кај нив за разлика од развиените земји износот на кредити имаат поголемо учество
во структурата на активата, заради што управувањето со кредитниот ризик има огромно
влијание и на ликвидноста на банката.
Управувањето на ризикот на ликвидност преку управување на пасивата подразбира
привлекување и зачувување на депозити и позајмување средства на пазарот на пари,
односно од централната банка. Банките со стабилна и разновидна депозитна база имаат
помалку проблеми со ликвидноста од банките кои не располагаат со таква депозитна база.
Поради ова, проценката на структурата и видот на депозитите, како и проценката на
стабилноста и квалитетот на таквите депозити се појдовна точка при проценка на
ликвидноста. За да се спроведе оваа проценка се потребни седниве податоци: изборот на
депозитни производи, управување со депозитите и концентрацијата на депозитите.
Следниот важен аспек во управувањето на пасивата на банката во функција на
ликвидноста е согледување на пристапите до финансиските пазари со цел банката да
обезбеди дополнителни средства. Особено е важна можноста и способноста на банката да
позајми средства на меѓубанкарските пазари на пари. Банката го користи управувањето на
пасивата за да ја зголеми ликвидноста преку продажба на хартии од вредност или преку
позајмување на краткорочни кредити на пазарот на пари за надминување на тековната
ликвидност. На овој начин, банката ја зголемува својата ликвидност, а притоа не мора да ја
намалува својата актива.
При управувањето на ликвидносниот ризик не е доволно само банката да ја процени
рочната структура на активата и пасивата односно приходите и расходите, туку потребно е
да се процени веројатноста при исполнување на достасаните и новите обврски. Ако
навремено и правилно не се превиди димензијата на оваа веројатност банката нема да биде
во можност да продаде дел од својата актива и да ги исполни своите обврски. Од овие
причини, треба да се размислува одвоено за нормални и кризни ситуации бидејќи
веројатноста, пренасочениот дел од активните ставки на пазарот и структурата на

достасување на обврските може да биде различна. Имено, се смета дека во нормални услови
управувањето на ликвидноста на банката секогаш е способност за самофинасирање, има
висококвалитетна ликвидна актива или е во можност да ги плати важечките пазарни цени за
да обезбеди дополнителни потребни средства. Но, во случај на кризни ситуации контролата
на ликвидноста од страна на банката може да биде строго ограничена поради тоа што
другите страни не се во можност да обезбедат средства, дури ниту по дополнителни
односно високи цени или банката не е во можност да ја активира својата актива во
постојните кризни услови кои владеат на пазарот. Она што е особено важно во вакви услови
за банката е да се направи анализи на можноста за продажба на активата во случај на
најлоши можни сценарија - специфични банкарски шокови, кои се проследени со
огрномини загуби и криза која што го зафаќа целоиот систем. За ваквите ситуации банката
ја утврдува границата до која е способна самата да се спротистави на кризната ситуација, ја
процени брзината на настанување на таквата криза и нивните реперкусии врз парични
средства и брзината со која средствата можат да бидат распродадени или брзината со која
банката може да ја постигне потребната ликвидност во кризни стиуации.
6.3. Принципи за управување со ликвидноста согласно Базеските начела
Банките како финасиски институции имаат привилегија да ги собираат слободните

парични средства и да ги пласираат на субјекти на кои им се неопходно потребни. Притоа,
секој депонент на банката потпишува договор со кој банката се обврзува дека по истекот на
договореното време ќе му ги врати и вложените средства и договорената камата.
Сопствениците на банката, односно нејзините избрани менаџери одлучуваат да ги вложат
или пласираат тие средства. Искуствата од најразвиените земји покажуваат дека
сопствениците на банката неретко се склони да преземат висок ризик при вложувањето на
туѓите средства, за да остварат што поголем профит т.н. морален хазард. Бидејќи високиот
ризик не носи само поголема добивка туку и повисоки загуби кои ги сносат акционерите, но
и штедачите и државата, се наметнала потреба со посебна регулатива да се заштитат сите
вложувања од несоодветните постапки на сопствениците на банката или нивните
избраници. На овој начин се штити стабилноста и безбедноста на вкупниот финансиски
систем. Потребата за пропишување на вакви начела произлегува од појавата на банкарските
кризи и пропаѓањата на неколкуте светски познати банки. Така во 80-тите години во САД
настанала големата банкарска криза кога пропаднале голем број депонетни банки, а во 90-
тите години се јавиле и кризи во банкарските сектори во Велика Британија и Франција,
продолжувајќи со кризите на јапонските банки, како и пропаѓањето на многу значајни банки
во последната криза која почна во 2008 година66.
Од своето основање, па сѐ до денес, Базелскиот одбор за супервизија на банките
утврдува соодветни принципи, насоки и стандарди за што посоодветна и делотворна
супервизија на банките, при што особено внимание се посветува на ризикот на ликвидност.
Пропишаните стандарди ги обврзуваат банките, но и националите супервизори да
дејствуваат во насока на подобро управување со ризикот на ликвидност, како и спречување
на пропаѓањето на банките како последица од овој ризик. Софистицираноста на процесот на
применетиот начин за управување на ризикот на ликвидност зависи од големината и
сложеноста на банката, како и од софистицираноста на најзините активности. Но сепак,
независнона големината или обемот на работа кој го извршува банката најважни елементи
за ефикасно управување на ликвидноста се: добриот информацисики систем, анализата на
нето потребните средства за различни сценарија, диверзификацијата на изворите на
финасисрање и алтернативното планирање.
Управувањето на ликвидноста е специфично бидејќи непостојат две банки на кои
можат да се применат исти политики и процедури во функција на управување на
ликвидноста, па затоа набљудувано од супервизорски аспект ликвидноста и управувањето
на ликвидносниот ризик имаат посебно значење. Ваквиот пристап кон ликвидноста е
особено важен бидејќи не постојат строго утврдени правила и коефициенти за мерење кои
би служеле како индикатори за проценка на состојбата на ликвидност за различни банки. На
пример, одредени ликвидни позиции можат да се разликуваат од една банка до друга, но и
внатре во самата банка анализирани во различни временски периоди.
Поради специфичноста и суштинската важност на ризикот на ликвидност и начинот
на организација при управувањето со овој ризик, како и проблемите кои се поврзани со
управувањето на ликвидносниот ризик, Базелскиот одобор за супервизија во 2000 година
издаде документ под името "Sound Practices for Managing Liquidity in Banking Organizations".
Овој документ опфаќа 14 принципи кои што треба да ги почитува секоја банка и тие да
бидат составен дел на нејзината политика и процедурите за управување со ризикот на
ликвидност. Четиринаесетте принципи за управување со ризикот на ликвидност се
66
Zivko, I,. upravljanje rizikom likvidnosti banaka u ranziciskim drzavama
групирани во осум основни групи од начела и тоа67:

1. развивање структура за управување со ликвидноста;
2. мерење и следење на нето задолжителните средства;
3. управување на пристапот до финансискиот пазар;
4. алтернативно планирање;
5. управување со девизната ликвидност;
6. развивање на интерна контрола за управување со ризикот на ликвидност;
7. објавување податоци за подобрување на ликвидноста и
8. улогата на супервизорите.
Првата група од основните принципи за управување на ликвидноста - Развивање на
структура за управување на ликвидноста е составена од следниве принципи:
Принцип 1: Секоја банка мора да има договорена стратегија за секојдневно
управување на ликвидноста. Стратегијата мора да биде позната на целата банка.
Принцип 2: Управниот одбор на банката мора да ја потврди стратегијата и да го
потенцира значењето на политиката која се однесува на управувањето на ликвидноста. Исто
така, управниот одбор мора да обезбеди високото раководство на банката да презема чекори
неопходни за следење и контрола на ликвидносниот ризик. Управниот одбор мора д биде
редовно известуван за состојбата на ликдвидноста на банката,
Принцип 3: Секоја банка треба да има менаџерска структура која е задолжена за
оперативното спроведување на стратегијата за ликвидноста. Оваа структура треба да опфаќа
континуирано учество на членовите на високот раководство. Високото раководство мора да
е сигурно дека со ликвидноста ефективно се управува, дека се воспоставени соодветни
политики и процедури за контрола и лимитирање на ризикот на ликвидноста. Банката треба
да ги воспостави и редовно да ги ревидира лимитите во поглед на големината на својата
ликвидна позиција во текот на временскиот период.
Принцип 4: Банката мора да има адекватен информациски систем за мерење,
следење, контролирање и известување за ликвидносниот ризик. Таквите извештаи треба да
бидат навремено доставени до управниот одбор на банката и останатите одговорни
личности.
Втората група која го носи називот Мерење и следење на нето задолжителните
средства ја сочинуваат следниве три принципи:
67
BIS, Sound Practices for the Managing Liquidity in Banking Organisations, BSBS, 2000.
Принцип 5: Секоја банка би требало да воспостави процес за континуирано мерење

и следење на нето потребните средства;
Принцип 6: Банката би требало да ја анализира ликвидноста користејќи се притоа со
низа различни „што ако” сценарија и
Принцип 7: Банката мора често да ги преиспитува претпоставките користени при
управувањето на ликвидноста како би ја оценила нивната адекватност.
Третата група на принципи кои се однесуваат на пристапот до финасиските
пазари бара:
Принцип 8: Секоја банка мора периодични да ги преиспитува своите активности
преку кои се утврдува и одржува односот со доверителите, диверзификацијата на обврските
и обезбедувањето на капацитети за продажба на дел од нејзината актива.
Седната група на принципи е наречена - Алтернативно планирање или преземање
на активностите во случај на настанување на непредвидени активности и истата е
претставена преку:
Принцип 9: Банката мора да има планови за непредвидени случувања за да управува
со ризикот на ликвидност во кризни ситуации кои ги пропишуваат процедурите за
надоместување на паричните средства кои недостасуваат во исти ситуации.
Проблематиката на управувањето со девизната изложеност е опфатена во
десеттиот и единаесеттиот принцип на следниов начин:
Принцип 10: Секоја банка треба да има систем за мерење, следење и контролирање
на ликвидните позиции изразени во валути коишто ги користи при извршување на своите
активности. Порај тоа, што мора да ги процени своите агрегатни потреби за девизната
ликвидност и да ја одреди прифатливата неусогласеност во комбинација со своите обврски
искажани во домашна валута, таа мора да направи и посебна анализа на својата стратегија
за управување со ликвидноста и тоа пооделно за секоја валута.
Принцип 11: Во зависност од направените анализи кои се пропишани во
претходниов принцип банката би требало во согласност со можностите, да постави и
редовно да ги проценува лимитите кои што се однесуваат на рочната неусогласеност на
паричните тоекови вкупно за сите странски валути, како и поединечно за секоја валута.
Шесттата група принципи која ја обработува ликвидноста се однесува на
Интерната контрола при управувањето на ликвидносниот ризик. Оваа група на
принципи е претставена преку следниов:
Принцип 12: Секоја банка мора да има адекватен систем за внатрешна контрола на
процесот на управување на ликвидносниот ризик. Суштинската компонента на системот за
интерна контрола мора да опфаќа редовна и независна оценка и вреднување на ефектот на
таквиот систем, а таму каде што е потребно да се праваат надоградувања и подобрувања на
таквиот систем.
Претпоследната група од принципите за управување со ризикот на ликвидност се
однесува на Објавување податоци за подобрување на ликвидноста и е претставена преку
Принцип 13: Секоја банка мора да има механизам кој осигурува адекватно ниво на
објавување податоци за банката за да се управува со перцепцијата на јавноста во однос на
банката и нејзината стабилност.
Во фокусот на последната група од принципите кои се однесуваат на управување на
ликвидноста е улогата на супервизорите која е дефинирана преку:
Принцпип 14: Супервизорите мора да спроведуваат независно вреднување на
банкарската стратегија, политиката, процедурите и практиката кои се однесуваат на
управувањето на ликвидноста. Супервизотите треба да настојуваат банките да
имплементираат ефикасен систем за мерење, следење и контрола на ликвидносниот ризик,
веродостојно и навремено да ги објавуваат податоците за вреднување на нејзиното ниво на
ликвидност и да имаат адекватни планови за ликвидноста во случај на кризни ситуации.
6.4. Техники и методи за мерење и контрола на ризикот на ликвидност
Бидејќи последиците што можат да произлезат од ризикот на ликвидност се

рефлектираат и врз целокупниот финансискиот систем, за навремено да се спречи
неликвидноста на банките неопходно е анализа и постојано следење на ликвидноста.
Поради тоа, мониторингот и мерењето на ликвидноста на ниво на банката треба да се биде
континуирано. Особено е важно при управувањето на ликвидноста на банките во
транзициските држави да се посвети внимание на јакнењето на небанкарскиот сектор.
Имено, банките со тек на време се помалку ќе се потпираат на депозитите по видување и
орочените средства, а се повеќе на средствата од големите коминтенти и средствата кои се
достапни на финансиските пазари. Исто така, следејќи го развојот на современите
финансиски пазари и банките воведуваат нови начини на финасирање на своите активности,
но и широка лепеза на современи производи и услуги кои се достапни преку електронски
пат. Поради ова, се поставува прашањето како да се измери ризиот на ликвидност односно
анлизирање на сите готовински приливи и одливи и како истите настануваат? Како резултат
на тоа се јавува износот на нето - потребни средства - променлива која треба да се определи
за да ја утврдиме големината ризик на ликвдисност.
Износот на нето - потребните средства и ликвидните средства со кои располага или
за да не се задоволат нето - потребните средства се дефинира како ризик на ликвидност. Ова
може да се изрази на следниов начин68:
Ризикот на ликвидност (LR) = Ликвидност (L) - нето потребните средства (NPS)
На овој начин математички се квантифицира ликвидносниот ризик. Во случај кога

LR има негативна вредност, тогаш нето - потребните средства се поголеми од
расположливите ликвидносни резерви. Во ситуација кога е LR еднакво на нула, банката е во
можност да ги задоволи сите барања за нето - потребните средства.
Секоја банка развива своја методологија за мерење на ликвидносниот ризик на кој е
изложена. Пред банките стојат на располагање голем број техники почнувајќи од основни
калкулации па сѐ до најсофистицирани модели за управување со ризикот на ликвидност. Но,
секогаш при изборот на методите за квантифицирање на ликвидносниот ризик банките
тргувааат од природата, спектарот и комплексноста на активностите кои тие ги извршуваат.
Притоа најчесто користени начини за мерење на ликвидноста се:
 анализа на јазот (гап) на ликвиднсота;
 индикатори на ликвидност;
 индекс на ликвидност;
 ликвидност под ризик(LaR) и
 готовински тек под ризик (CaR).
6.4.1. Анализа на гаповите на ликводност
Еден од начините за мерење на ликвидноста е со помош на анализа на јазот. Оваа

анализа е традиционален медот за мерење и управување со,мризикот на ликвидност. Јазот
(гап) претставува разлика меѓу просечниот износ на кредитите и просечните депозити 69.
Финансискиот јаз може да биде:
68
Prof.D-r. Ivanovic, P., Upravljane rizicima u bankata, Beograd, 2009
69
Saunders, A. Financial Institutions Management – A modern perspective, Boston, 2000 s. 365)
 позитивен, кога кредитите се поголеми од депозитите, при што се потребни

дополнителни ликвидни сретства што ќе можат да се обезбедат или со продажба
на дел од имотот, или со дополнитено задолжување;
 статички, кога односот на постојната актива и пасива е статичен; и
 динамички, кога односот на активата и пасивата ги вклучува идни проекции за
побарувањата од кредити и расположливоста на новите депозити.
Имено, кога обврските се поголеми од побарувањата, банката се соочува со
ликвидносен ризик кој го создава именуваниот јаз, бидејќи е очигледно дека банките немаат
доволно средства за да ги измират своите достасани обврски. Од друга страна пак, банката
се соочуваа со ризик од неможност да ги обезбеди или прибави потребните средства или не
е во можност да ја плати високата цена за таквите средства за да се осигураат новите нето-
потребни извори на средства.
Според рочната структура потребите за ликвидноста се анализираат на краток,
среден и долг рок. Поради ова, од суштинска важност е да се утврди рочната структура пред
да се изврши анализа на самата ликвидност. Банките обично ја утврдуваат структурата и
потребата за ликвидни средстава на дневна основа, но и на среден и долг рок на следниов
начин:
- дневна или неделна ликвидност - е најкраток рок за утврдување на ликвидноста
која воедно има најнепосредно влијание на ликвидноста на банката. Банките секојдневно
тргнувајќи од нето - потебните средста и предвидувајќи ги евентуалните приливи за тој ден
управуваат со ликвидноста на дневна основа. Ваквиот пристап претставува ефективно
средство на банката со кој се врши континуиран мониторинг на ликвидносниот ризик и
однапред предвидување на потенцијалниот ризик на ликвидност;
- краткорочната ликвидност - ја претставува потребата од ликвидни средства на
краток рок кој се движи во интервалот од една недела до 3 месеци. Се смета дека овој
временски период е многу важен и обезбедува средства за едноставно преминување во
дневна или неделна ликвидност;
- среднорочната ликвидноста - ја дефинира потребата за ликвидноста на рок од 3
месеци до 1 година. Ликвидноста во овој временски период континуирано се набљудува за
одапред, во доволен период да се направи програма за коригирање на ликвидноста;
- долгорочната ликвидност - ја утврдува потреба од ликвидни средства во
временскиот интервал од една година до 10 години и ваквиот долг период најчесто се
однесува на стратешкото позиционирање на банката.
Договорна преостаната рочна структура на средствата и обврските на една од трите

големи банки во Република Македонија на 31.12.2012 година
Ред
ен од 8 до 30 од 31 до од 91 до од 181 до
Опис до 7 дена Вкупно
бро дена 90 дена 180 дена 365 дена
ј
СРЕДСТВА
Парични средства, парични еквиваленти,
1 42,192 23 72 33 17 42,337
злато и благородни метали
2 Финансиски средства чувани за тргување 11 0 62 8 0 81
3 Деривати за тргување 0 0 5 0 0 5
Вградени деривати и деривати чувани за
4 0 0 0 0 0 0
управување со ризик
5 Финансиски средства по објективната 0 0 0 0 0 0
Финансиски средства коишто се чуваат до
6 182 5,576 2,759 62 320 8,898
достасување
Финансиски средства расположливи за
7 2,128 23,764 12,659 203 2,009 40,764
продажба
8 Кредити и побарувања 17,819 9,464 17,024 21,649 37,145 103,101
9 Побарувања врз основа на камати 953 425 29 18 302 1,726
Побарувања врз основа на провизии и
10 98 26 1 1 0 126
надоместоци
11 Останата неспомната билансна актива 1,047 190 133 14 35 1,419
12 ВКУПНИ СРЕДСТВА 60,797 39,445 32,610 22,010 39,819 194,680
ОБВРСКИ 0 0 0 0 0 0
13 Трансакциски сметки 66,267 0 0 0 0 66,267
Финансиски обврски по објективна
14 0 0 0 0 0 0
вредност преку билансот на успех
15 Деривати за тргување 0 0 0 0 0 0
Вградени деривати и деривати чувани за
16 0 0 0 0 0 0
управување со ризик
17 Депозити 21,344 20,318 34,784 38,002 43,086 157,534
18 Обврски врз основа на кредити 1,845 1,136 524 1,488 3,550 8,542
19 Издадени должнички хартии од вредност 0 0 0 0 0 0
20 Обврски врз основа на камати 523 461 256 199 210 1,648
21 Обврски врз основа на провизии и 1 3 2 0 0 6
22 Обврски врз основа на финансиски лизинг 0 0 0 0 1 1
23 Друга неспомната билансна пасива 1,996 894 30 2 1 2,924
24 ВКУПНИ ОБВРСКИ 91,977 22,813 35,596 39,690 46,847 236,924
ВОНБИЛАНСНИ СТАВКИ 0 0 0 0 0 0
25 Вонбилансна актива 622 21 14 187 426 1,271
26 Вонбилансни обврски 17,723 1,750 3,514 4,833 6,088 33,907
27 Нето вонбилансни обврски (25-26) -17,101 -1,728 -3,500 -4,646 -5,661 -32,636
28 РАЗЛИКА (12-24+27) -48,280 14,903 -6,486 -22,326 -12,690 -74,879
29 ЗБИР НА РАЗЛИКАТА -48,280 -33,377 -39,863 -62,189 -74,879
Од оваа мапа на ликвидност може да се заклучи дека:

- за банката не претставуваат потешкотија да се изморат обврските кои
достасуваат до еден месец, па дури има и вишок на ликвидни средства;
- обврските кои достасуваат од 1 до 3 месеци се поголеми од расположливите
средства и наметуваат потреба за прибирање на дополнителни средства;

- неусогласеност на роковите постои и кај обврските кои достасуваат за плаќање
во рок од 3 до 12 месеци, но во спротивна смисла бидејќи овде постои вишок на средства; и
- за измирување на обврските кои достасуваат во рок од 1 до 5 години и преку 5
години банките имаат значајни недостатоци на средства што укажува на идна неликвидност.
Несовпаѓањето или гапот меѓу активата и пасивата е последици на трансакциите
што ги презема банката. Одобрувањето на нови кредити ја зголемува активата во билансот
на банката. Од друга страна, таа може да се најде во ситуација на зголемен прилив на
депозити што ја зголемуваат пасивата, а тоа доведува до јаз меѓу активата и пасивата.
Поради ова, банката за потребите на управување на ликвидноста ги распределува своите
активни и пасивни ставки во одредени временски интервали.
Договорна преостаната рочна (не)усогласеност меѓу средствата и обврските по рочни сегменти на

банкарскиот сектор на Република Македонија со состојба на 31.12.2012 година
Извор: Годишен извештај за банкарскиот систем на Република Македонија со состојба на 31.12.2012 година,
Народна Банка на Република Македониија, април 2013 година
Преку ваквиот преглед на активата и пасивата по рочна структура се утврдува

кумулативниот вишок или недостаток на средства на одреден рок на достасување, а овој
податок претставува добра претпоставка за идните планирања на ликвидноста на банката и

можност за ефективно управување на ликвидносниот ризик. Со цел банката правилно да
управува со ликвидноста врз база на гап моделот притоа, вклучувајќи ги проекциите за
вишок или недостаток на нето - потребни средства, мора да се неутрализира недостатокот
на средства или правилно да се пласира вишокот на средства.
6.4.2. Индикатори на ликвидност
Друг начин за мерење на ликвидноста е пресметување на индикатори на ликвидност

коишто претставуваат релативна позиција (рација) на одредена позиција од активата или
пасивата во билансот на состојбата на банката. Ваквите индикатори на ликвидноста даваат
одраз на:
- трендот и стабилноста на депозитите;
- адекватноста на ликвидните извори на средства;
- прибирање на долгорочна актива со волатилни обврски; и
- практика за обезбедување на средствата.
Најчесто користени индикатори за ликвидност се:
1. показателот на позицијата на паричните средства кој се пресметува на следниов
начин:
готовината + резервите + девизните позиции + хартии од вредност што можат да се

претворат во готовина / вкупната актива
Овој индикатор дава информации за способноста на банката со расположливите

ликвидни средства - готовината, резервите кај Народната банка, состојбата на девизните
сметки и хартиите од вредност) да ги задоволат потребите за ликвидност настанати од
повлекување на депозитите и другите потреби за готовина. Колку вредноста на овој
индикатор е поголема толку е подобра ликвидноста на банката.
2. показател на вкупните депозити = вкупните депозити / вкупната актива
3. показател на краткорочните депозити = краткорочните депозити / вкупната
актива
4. показател на ликвидните резерви = готовината + резервите / депозитите.
Покрај наведените индикатори на ликвидност, поретко се користат и други

индикатори кои се базираат на билансни агрегати и индикатори за концентрација на
средствата. Современите банки при мерењето на ликвидноста прават комбинации од
различни индикатори, а помалите банки само се придржуваат на пропишаните стапки од
страна на националните супервизори. Други најчесто користени индикатори на ликвидност
кои ги користат банките се:
- нивото на неосигурани средства;
- односност на ликвидната актива и вкупната актива;
- однос на ликвидната актива и депозитите по видување;
- концентрација на големите депоненти;
- односот на терминските обврски и неликвидната актива;
- неискористените капацитети во програмите на краткорочни кредити;
- ризикот на државата;
- ризикот на финансиски загуби во рамките на групацијата;
- усогласувањето со стратегијата на хеџинг.
Предноста од примената на овие индикатори при мерењето на ликвидноста е во
нивната едноставна пресметка и можноста за споредување на показатели со вредностите
добиени на ниво на една банка за различни периоди, компарирање со вредноста на истите
индикатори на друга банка или со просекот на ниво на целокупниот банкарски систем.
6.4.3. Индекс на ликвидност
Со индексот на ликвидност (liqudity index) се мерат можните загуби што

произлегуваат од разликите во цени при нужна или принудна продажба на средствата по
пониска цена во однос на нормалната пазарна цена на средствата на банката. Индексот на
ликвидност може да се претстави со следнава форума:
N
P 
I w 
i
i  *
1
i  P i  

Колку разликата меѓу цената што средствата можат да ја постигнат во случај на

ненадејна продажба Pi и нејзината стварна пазарна вредност Pi* е поголема, толку
ливидноста на банката е помала. Овде, wi претставува процент на секој дел од активата во
портфолиото на банката70.
Планирањето на ликвидноста на банката подразбира предвидување на идните
настани што можат да влијаат врз ликвидноста. Анализата на ликвидноста на банката
претставува утврдување на рочноста и износот на нето суфицитарните или дефицитарните
средства на определен ден.
6.4.3. Ликвидност под ризик (LaR)
Следниот начин за мерење на ликвидноста е со помош на моделот за планирање на

ризикот на ликвидност или т.н. Liqudity at Risk - LaR модел. Овој метод, математички се
претставува преку следново равенство:
LaR = p (ликвидност) - CaR
каде што
CaR - претставува max износ на потенцијално потребните финансиски средства;
p - веројатност дека потребните средства ќе бидат достапни, помножени со износот
на тие средства71.
За овој модел е неопходно да се предвидат идните парични текови и да се испитаат
можностите за обезбедување на ликвидност, имајќи ги предвид факторите на овој ризик.
Во процесот на управуање со ликвидноста треба да се води сметка за способноста на
банката за здолжување, односно за нејзината кредитна способност и рејтингот што го има
на меѓубанкарските и останатите финансиски пазари.
6.4.5. Готовински тек под ризик (CaR)
Нето потребните средства можат да се претстават со временски дијаграм, така што ќе

се креираат различни серии од зони кои претставуваат интервали од одредени износ на
потребни средства. На пример, една зона може да ги претставува потребните средства
помеѓу -50 милиони и -40 милиони евра, другата зона може да биде помеѓу - 40 милиони и
- 30 милиони евра, и така во продолжение секоја зона намалена за 10 милиони евра
70
Saunders, A. Financial Institutions Management – A modern perspective, Boston, 2000 s. 364)
71
Igor Zivko, Suncana Slijepcevic, Ekonomski analiu br 168, januari – mart 2006
вклучувајќи и поголеми износи за да се креира вистинска слика за нето потребните

средства. Ако на оската x се претстават нето - потребните средства, а оската во бројот на
направените симулации дијаграмот го добива следниот изглед:
Преку анализа на фреквенцијата односно појавувањето на одреден износ на нето-

потребни средства (на пример, износот во инетрвалот од 50 мили ни и 40 милини се јавува
16 пати) ќе можеме приближно да го пресметаме износот на нето - потребните средства.
Всушност дијаграмот претставува, колку често одреден износ се појавува во даден интервал
на барани износи или зони. Вработените кои работат во секторот за управување на
ликвидноста преку анализа на фреквенциите на ваквиот дијаграм можат да утврдат колку
долго баката била “кратка” или “долга” во однос на одреден износ и да го утврдат просечниот
износ на нето - потребни средства кој е вишок или и недостасува на банката. Исто така,
овој дијаграм дава и многу важни информации за тоа дека на банката еднаш и
недостасувале 100 милини евра, за 80 милини евра била кратка двапати, но дека еднаш
имала 80 милиони повеќе средства. Ваквата дистрибуција им помага на менаџерите да ја
утврдат веројатноста дека овие екстремни ситуации се можни и да се подготват за
неочекувани случувања. На пример, во рамките на прилагодената дистрибуција може да се
утврди со 1,5 % веројатност дека менаџерите кои управуваат со средствата и ликвидноста
ќе мора да обезбедат 60 милиони евра, да се утврди дека тоа ќе се случи трипати во 200
работни дена, но со сигурност не може да се утврди дали тоа ќе случи наредните три дена
или во текот на еден месец или во подолг временски период. Од овие причини, а со цел да
се зголеми грануларноста на CaR анализата, многу банки својот CaR го определат за

различни временски зони. На пример, CaR не се пресметува само на дневна основа, туку
неделно, месечно или полугодишно што им овозможува на банките постојано да ги
предвидуваат и да ги следат екстремни случување, а со самото тоа и изнаоѓање на можности
да се обезбедат дополнителни средства.
6.5. Предвидување и анализа на потенцијалните ризични сценарија
Анализата на вредностите на индикаторите на ликвидност обезбедува значајни

информации кои даваат сигнали за потенцијалното ниско ниво на ликвидност. Поради ова
секторот за управувње со ликвидност или АЛЦО - одборот пристапуваат кон преземање на
активностите во кои се дефинирани алтернативни планови за обезбедување на средства при
настанување на кризни ситуации како што се:
- дополнителни извори на финасирање (обезбедување на средства од други
финансиски центри, stand bay позајмици, билатерални спогодби со важечки
партнери и др);
- утврдување на приоритети при барањето на извори за финансирање во завиност
од времето и трошоците (меѓувалутни свопови, продажба на активата,
прибирање на дополнителни депозити, секјутиризација на активата и др);
- операции поврзани со централната банка;
- јасно идентификување и доделување на одговорност за управување со
ликвидноста;
- процедури кои го предвидуваат брзото и точно информирање на менаџерскиот
тим за мерките кои треба да бидат преземени .
Секторот за управување со ризици или функцијата за управување со ризици имаат
обврска редовно односно секои три месеци и еднаш годишно да вршат различни тестирања
и симулации за да овозможи ефикасно и точно управување со ликвидноста при настанување
на непредвидени ситуации. За испитување на кризните ситуации обично се вршат различни
симулации. Некои од овие симулации се специфични за одреден број банки, а другите имаат
општа природа. При извршувањто на стрес - тестирањата најчесто се вршат симулации на
следниве параметри:
- повлекување на x% од депозитите во банките;
- неможност за рефинансирања на сите средства;
- неможност за рефинансирање на x% од паричните средства / комерцијалните

записи;
- дневен пад од x% на берзанскиот индекс;
- значајна промена на каматните стапки;
- можноста за прелевање на кризните ситуации од регионалните пазари
- загуби по основ на нефункционални кредити.
Вообичаено, анализата на ризикот на ликвидност се темели на тековните, пазарни
услови, но неопходно е да се анализира ризикот на ликвидност и во стресни систуации, кои
можат да бидат извор на сериозни проблеми за ликвидноста на банката. Претпоставките кои
се користат во сценаријата на стрес - тестирањата, треба редовно да се ревидираат од страна
на менаџментот на банката, за да се утврди дека тие и понатаму се вистинските. Ваквите
сценарија се засновуваат на проценката на различните параметри и на нивното влијание на
потребните извори за фундирање на средствата. При идентификувањето на потенцијалните
влијанија на ваквите параметри треба да се има предвид и можната промена на пазарната
перцепција на банката, како и влијанијата на таа перцепција врз пристапот на банката до
пазарите, како на локалните така и на странските меѓубанкарски пазари. Според ова,
банката треба да го определи односот помеѓу нето - вишокот или недостатокот на средства
од предвидените извори на ликвидност и нивната искористеност и ваквиот однос да го
комбинира со различни сценарија и ниво на стре - тестирања кои опфаќаат: функционирање
во нормални услови, системски економски проблеми, пореметувања на пазарите, системски
нарушувања во платниот промет и др. За да се изврши тестрање на влијанието на
неповолните и екстремните услови на пазарот за одредени временки зони врз ликвидноста и
показателите на ликвидноста кои ги воведува и ги следи централната банка, банките
развиваат методологии за стрес - тестрирања во екстремни ситуации, и тоа:
Сценарио Параметар Опис
-30 % во сите временски

1 Депозити
интервали за една недела
-50 % во сите акции за една
2 Акции
недела
Комбинација на двата горенаведени параметри кои се
3
случуваат истовремено
При евентуално настанување на горенаведените стресни услови можностите на

банката да ги обезбеди потребните средства се следниве:
- влошување на способноста за прибирање на средства на домашните и
меѓународните пазари и
- зголемување на трошоците.
Плановите за ликвидноста при настанување на непредвидливи ситуации ги земаат
предвид резултатите добиени од стрес - тестирањата на годишно ниво и за таквите ситуации
повторно се пресметуваат показателите за ликвидноста и гaп анализите. Со извештаите од
стрес - тестирањата на одреден временски период задолжително се известуваат и
менаџерите на банката.
Дел 7. Управување со оперативниот ризик
7.1. Категоризација на причините, ризикот, последиците и околностите кои

доведуваат до загуба
Дерегулацијата и глобализацијата на финансиските услуги, во комбинација со растечкото

ниво на финансиската технологија, ги прават банкарските активности и профилот на банките сѐ
pосложени. Банкарската практика покажала дека покрај кредитниот, каматниот и пазарниот ризик и
останатите ризици можат да бидат значајни. Некои примери од новите ризични ситуации се:
 неправилна контрола при примената на високо автоматизирананите технологии
може да доведе до грешки при обработка на податоците кои се претвораат во
ризик на информацскиот сиситем, заради се поприсутното користењето на
глобални интегрални системи;
 растот на примената на електронското работење носи со себе потенцијални
ризици (екстерни и интерни измами, сигурноста на системите) кои сѐ уште се
нови и не се целосно сфатени;
 спојувањето, раздвојувањето и консолидација на банките кои се одвиваат во
големи размери претставуваат тест за одржливоста на постоечките или ново
интегрирани системи;
 појавата на банкити кои делуваат на глобално ниво наметнуваат потреба за
континуирано одржување на контролата и сигурноста на системите на високо
ниво;
 честото пренесување на дел од активностите на надворешни извршители може да
ги намали некои ризици, но носи други значајни ризици.
Сите претходно наведени ризични ситуации го претставуваат оперативниот ризик.
Овој ризик предизвикува загуби кои настануваат поради неадекватни процедури и
неуспешното извршување на внатрешните процеси, човечки фактори, како и системски или
надворешни влијанија. Оперативниот ризик може да предизвика индирекни или дирекни
загуби кои настануваат поради неадекватни информацски системи, технолошки пропусти,
пропусти во интерната контрола, измами, природни катастрофи или други оперативни
проблеми кои можат да предизвикаат неочекувани материјални загуби или загуби во однос
на репутацијата на банката и нејзината пазарна вредност 72 . Ваквата дефиниција на

оперативниот ризик ги инкорпорира правниот ризик, стратешкиот и репутацискиот ризик.
Некои од следниве случувања можат да предизвикаат големи загуби и да
предизвикаат настанување на оперативниот ризик73:
 внатрешни измами – намерно погрешно известување за одредени позиции,
кражба извршена од страна на вработените и тргување со хартии од вредност од
страна на вработените за сопствени потреби;
 екстерни измами – криминал, штети настанати поради неовластено користење на
туѓи компјутери, издавање на чекови без покритите;
 вработените и нивната заштита на работните места – неисплатени побарувања на
вработените, кршење на правилата за здравствена заштита на вработените,
дискриминација;
 клиенти, производи и деловна практика – нарушување на доверителските
односни, злоупотреба на доверливи информаци за клиентите, неадекватно
тргување на сметка на банката, перење на пари и продажба на неовластени
производи;
 уништување на материјалните средства – тероризам, вандализам, протести,
пожари и поплави;
 неправилно функционирање на информациските системи – пад на системот,
телекуминикациски проблеми, бришење податоци;
 пропусти во извршувањето и управување на процесите - грешки при внесувањето
на податоците, пропусти при управување со колатералот, нецелосна правна
документација, неовластен пристап до сметките на клиентите, лошо постапување
со други договорни страни кои немаат статус на клиенти, спорови со надворешни
извршители на услуги.
Изворите на оперативниот ризик се:
 човечки фактор - се однесува на загуби кои се поврзани со недоволна култура
кон ризиците, а особено кон оперативниот ризик, ненамерно кршење на
интерните политики од страна на актуелните или поранешните вработени,
недоволен број вработени и др.
72
BIS, Operational Risk Transfer Across Financil Sectors, BSBS, 2003
73
Simon M. Walker, Operational Risk management, Connley Walker PTY LTD, 2001
 процеси - ризик од неадекватни или недовлни процедури, критични делови од

процесите кои настануваат поради техничко – технолошки проблеми. Загубите во
оваа категорија можат да бидат последици од човечки грешки или направени
пропусти поради непочитување на важечките процедури. Најчесто, ваквите
загуби предизвикани од процеси се третираат како ненамерни загуби;
 системи - предизвикуваат загуби кои настануваат поради пад на постоечките
информациски системи и технологии. Загубите од оваа категорија се ненамерни,
но доколку истите се поврзани со одредена намера тие се класифициираат во
категоријата во кои причини се човечките фактори или екстерните случувања;
 екстерните случувања - предизвикуваат загуби кои настануваат како последица
на виша сила и природни катастрофи, екстерни дејствија или активности
предизвикани од страна на трети лица.
Под идентификација на изворите на ризик се подразбира74:
1. Интерни грешки и злоупотреби и тоа: неовластено постапување на вработените и
злоупотреба на службената должност.
2. Екстерно кршење на прописите и тоа: незаконско постапување на лица кои не се
вработени во банката и пропусти во сигурносните системи.
3. Пропусти во системите за вработување и заштита при работа и тоа: односот меѓу
врабтените во банката, сигурноста при работа и дискриминацијата на работно
место.
4. Проблеми во функционирање на системот во однос на клиентите, во пласирањето
на производите и деловните процедури ако истите се неадекватни и тоа:
стандардизација на производите, заштита на податоците и деловните тајни,
деловните процедури и тековите на работа (тековите на одлучување и тековите на
информирање), избор на клиенти и изложеноста спрема нив;
5. штета на имотот на банката како резултат на природни катастрофи или други
случувања;
6. Нарушувања во организацијата на банката и грешки во функционирање на
воспоставениот систем
7. Спроведување на деловните процедури и одлуки и тоа: обновување и проверка на
финансиските трансакции, надзор и известување, прием на нови клиенти и
74
Jameson, R., Playing the Name Came, Risk, Oktober, 1998
формирање на документација за нив, управување на побарувањата и обврските

кон клиентите, однос со другите деловни партнери.
Дел од причините за настанување на оперативниот ризик табеларено можат да се
прикажат на следниов начин:
Pri~ini Kategorija na slu~uvawa
Neovlaseni aktivnosti
Kra`bi i izmami od strana na vrabotenite
ôve~ki Uni[tuvawe na sistemot za bezbednost
A
faktori Odnosot kon vrabotenite
Razli~nost i diskriminacija
Neadekvatna delovna praksa
Bezbednost na procesot
Transparentnost i doverlivost
Gre[ki vo uslugite i finansiskite proizvodi
Selekcija, sponzorstvo i izloènost kon klientite
Sovetodavni aktivnosti
B Procesi
Negodi i op[ta sigurnost
Upravuvawe na procesite i izvr[uvaweto na transakciite
Monitoring i izvestuvawe
Pristap kon klientite i adekvatna dokumentacija
Aùrirawe i vodewe na smetkite na klientite
Neadekvatnost, neefikasnost, lo[o funkcionirawe i pa\awe na
V Sistemi
informacionite sistemi
Kra`bi i izmami od strana na treti lica
Sistemot na bezbednost
Drugi namerni aktivnosti
Eksterni Prirodni nepogodi
G
faktori Katastrofi predizvikani od ~ove~kiot faktor
Politi~ki i zakonski rizik
Delovni partneri
Klienti, provajderi i drugi u~esnici vo finansiskiot sistem
Во современото банкарско работење оперативниот ризик се третира како

проблематика која никој не може да ја игнорира, и овој ризик е на второ место по значење
на ризиците, односно се наоѓа веднаш до кредитниот ризик.
Од овие причини целта за управување на оперативниот ризик е иста како и кај
кредитниот ризик, ликвидносниот ризик и пазарниот ризик, а тоа е:
 заштита од потенцијални случувања кои се манифестираат како оперативен
ризик;
 да се ублажат ефектите кои ги предизвикува оперативниот ризик;
 да се идентификуваат внатрешните и надворешните активности кои можат да

помогнат во предвидување на оперативниот ризик;
 да се одреди и алоцира капиталот потребен за покривање на загубите настанати
како последица на оперативниот ризик и
 да се спроведе адекватна контрола на штетите при евентуално настанување на
оперативниот ризик.
Управувањето на одредени видови на оперативниот ризик не е нова практика,
бидејќи банките отсекогаш настојувале да ги спречат измамите, да го сочуваат интегритетот
на внатрешната контрола и да ги намалат грешките при извршувањето на трансакциите.
Сепак, она што е релативно ново е поимањето или перцепцијата на оперативниот ризик и
неговото управување кое треба да биде поставено на еднакво ниво со управувањето на
кредитниот и пазарниот ризик. Неможноста правилно да се разбере и адекватно да се
управува со оперативниот ризик, кој е присутен скоро во секоја банкарска трансакција и
активност, ја зголемува веројатноста дека некои ризици нема да бидат препознати и
соодветно контролирани.
7.2. Типологија на оперативниот ризик
Основната задача на типологијата на оперативниот ризик е да обезбеди користење на

идентична дефиниција, терминологија и категоризација на овој вид на ризик во целата
банка.
Концептуалниот модел на банката за типологија на оперативниот ризик ги опфаќа:
 причините - фактори или околности кои можат да доведат до појава на загуба;
 последици - резултат од настанатите околности кои доведуваат до финансиски
или нефинасиски ризици.
 околности кои доведуваат до ризик - неможност да се остварат дадените деловни
цели; и
 контрола - ги опфаќа факторите кои можат да ги спречат ризичните настани или
да го намалат степенот на загуба.
 Стандардната категоризација на причините кои го предизвикуваат оперативниот
ризик ги опфаќа стандарните причини и нивната квалификација. Анализата на
ризичната изложеност на банката на стандардните причини овозможува да се
идентификуваат најразличните фактори. Стандардните причини се поделени во

осум категории и тоа:
 квалитетот на вработените - недоволоните обуки, знаење и вештини,
каратктеристики или етиката на вработените се причини кои можат да
предизвикаат ризик или загуба;
 квантитет на вработените - појава на ризик поради недоволен број на вработени;
 дизајн на процесите или производите - недостатоци при дизајнирањето на новите
производи или недоволно дефинираните процеси можат да предизвикаат загуби;
 клинтите,
 договорните страни,
 екстерни и трети лица кои не спаѓаат ниту во категоријата на клиенти ниту во
доворни страни можат да бидат причина за појава на ризик;
 информациските системи – неадекватниот развој на системите, поставувањето
или употребата на одредени апликации од информацискиот систем и
 инфраструктурата на банката односно опремата и деловните простории можат да
се причина за загуба поради неадекватно функционирање на опрамата и
инфраструктурата.
Вака пропишаната листа на стандардни причини служи како основа за
квалификација на ризикот и овозможува утврдување на резултатите од спроведените
процеси. Оваа листа го олеснува процесот на прибирање на податоци за случувањата кои
довеле до појава на оперативниот ризик и го помага процесот на самооценување на ризикот
и контрола. Листата на стандардни причинители на оперативниот ризик периодично се
оценува и надополнува за да се земат предвид сите промени на ризичниот профил на
банката.
При квантифицирањето на причините за настанување на ризични сценарија се
утврдува дали истите се направени со или без намера и истите се делат на: смислени или
намерни и ненамерни.
Во методологијата за управување со оперативниот ризик исто така е опфатена и
категоризацијата на последиците бидејќи случувањата кои предизвикале ризик можат да
имаат консеквенции од финансиска или квалитативна природа. Последиците од финасиски
карактер се особено значајни за банката бидејќи таа ги признава само дирекните загуби, а
тоа се:
 намалување на вредноста на активата предизвикана од кражби, измами,

недозволени активности или пазарни и кредитни загуби кои се дирекно поврзани
со оперативниот ризик;
 трошоци од судски пресуди, решенија на одредени спорови односно правни
трошоци;
 регулаторни мерки и казни;
 плаќање на оштета на трети лица на име оперативни загуби за кои банката сноси
правна одговорност;
 загуби по основ на регрес или загуби кои настануваат од трето лице кога не ги
исполнува своите обврски кон банката, а можат да се третираат како во
оперативни загуби;
 штети (физички) на имотот на банката - дирекно намалување на вредноста на
имотот поради несреќи, намерни постапки или настанување на природни
катастрофи;
 останати трошоци - сите релевантни трошоци кои не можат да се каласифицираат
во претходните катергории.
Во втората класификација на последиците се сместени последиците кои имаат
квалитативно влијание и истите се поделени како: правни последици поврзани со поединци
и општеството; последици по репутацијата, влијание на задоволството на клиентите,
влијание на кредитниот ризик и влијание на пазарниот ризик.
Спроведувањето на периодичниот процес во кој се утврдува поврзаноста меѓу
причните и последиците и овозможува на банката да дефинира план за спречување на
идните финасиски и квалитативни влијанија и за подобрување на нејзината способност за
управување со оперативниот ризик.
7.3. Стратегија, политика и процедури за управување со оперативниот ризик
Банките отсекогаш прават напори да ги намалат измамите, да го одржат интегритетот

на внатрешната конрола, како и да ги намалат грешките при извршување на банкарските
трансакции. Во минатото управувањето на оперативниот ризик се потпирало на механизмот
на внатрешна контрола и ревизија на деловните активности. Иако, овие механизми и денес
се многу важни, во последно време се појавија нови спрецифични структури и процеси кои
се ориентирано кон ефикасно управување на оперативниот ризик. Банките се повеќе се
свесни дека со процесот на управување на оперативниот ризик се обезбедува сигурноста на

банката, а со тоа се иновира процесот за управување на оперативниот ризик како посебен
вид ризик на сличен начин како што се третираат и останатите ризици.
Банката континуиранo треба да ги идентификува постоечkите, но и потенцијалните
извори на оперативниот ризик кои можат да настанат при воведување на нови производи,
системи или активности. Суштината за управувањето на оперативниот ризик е да обезбеди
оперативниот ризик доследно и целосно да се идентификува, проценува, контролира и
редовно да се известува за него.
Процесот за управувањето на оперативниот ризик се состои од следниве
компоненти:
 стратегија, политики и процедури за управување на оперативниот ризик;
 организациска и раководна структура (вклучувајќи ги надзорот на Управниот
одбор, одговорностите на директорите, улогата на секторите за управување со
оперативниот ризки и улогата на интерните ревизори);
 културата на ризикот и склоноста кон него;
 принципи за управување на оперативниот ризик и
 процесот за управување на оперативниот ризик (идентификавија, проценката,
мониторинг, контрола и известување за оперативниот ризик).
Процесот за управување на оперативниот ризик започнува преку одредување на
визија, мисии, цели кои се усогласуваат со регулативната односно дефинирање на
стратегијата и деловните цели на банката. Врз основа на стратегијата и намерите за
управување на оперативниот ризик банката ја пропишува својата политика која ги содржи
дефинициите и делокругот на опративниот ризик, целите за управување на оперативниот
ризик, склоноста кон ризикот, принципите за управуање на опративниот ризик, рамката на
раководната стрктура, дефинирање на процесот за управување на оперативниот ризик. За да
може банката ефикасно да го идентификува и проценува опративниот ризик и навремено да
известува за него неопходно е да се дефинираат основните компоненти на оперативниот
ризик за конзистентна употреба на ниво на целата организација. Базел II го дефинира
оперативниот ризик преку неговите основни причини кои го предизвикуваат: процесите,
луѓето, системите и надворешните случувања. Преку дефинирањето на оперативниот ризик
треба да се овозможи јасна поделба помеѓу овој вид ризик и останатите ризици кои можат
да доведат до оперативни загуби.
Организациската и раководната структура во рамките за управување на оперативниот

ризик се темели на три нивоа на одбрана и тоа:
 прво ниво на одбрана која ги опфаќа сите деловни единици на банката и секоја од
нив директно е одговорна за контрола и минимизирање на оперативниот ризикот
во рамките на нејзините активности, а во согласност со стандардите и политиката
на банката;
 вториот степен на одбрана се однесува на функцијата за управување на ризиците
која има задача да развива и избира методологии, алатки и насоки кои ќе ги
користат деловните единици за потребите на управувањето на оперативниот
ризик и
 третото ниво на заштита од оперативниот ризик го сочинува интерната ревизија
која по принципот на независност треба да обезбеди процесот за управување да
биде ефикасен, соодветен и да се споведува во целост.
Во поново време се повеќе внимание се посветува и на културата на ризикот како
неразделна компонента од процесот на управување на оперативниот ризик. Културата на
ризикот генерално ја опфаќа грижата, ставовите и односот на вработените во банката кон
опративниот ризик, но и кон останатите видови ризици. За развој на културата на ризикот на
потребното ниво неопходно е сите вработените на сите нивоа на хиерархија да бидат
информирани за своите одговорности во управувањето на ризикот, директорите и другите
раководни лица преку своите активности и изјави мора да ги соопштуваат корисните
информации и пораки кои се од помош за управувањето со оперативниот ризик, додека пак
Управниот и Извршниот одбор треба да развиваат култура на ризик покажувајќи високи
стандарди на етичко однесување на сите нивоа на банката.
Во насока на стандардизација на процесот за управување на оперативниот ризик
Базелскиот комитет за супервизија на банките во 2003 година издаде документ кој е наречен
“Sound Practices for the Managament and Supervision of Operational Risk” кој опфаќа 10
основни принципи кои треба да бидат почитувани од сите банки независно на нивната
големина или сложеност 75 . Овој комитет констатира дека и покрај овие разлики помеѓу
банките, сепак јасната стратегија за управување на оперативниот ризик под надзор на
Управниот одбор и високото раководство, развивањето на култура за управување на ризикот,
култура на интерната контрола, ефективното интерно известување и планирање во случај на
75
“Sound Practices for the Managament and Supervision of Operational Risk”, February 2003, BIS
несакани активности претставуваат клучен елемент за ефективно управување на

опративниот ризик. Овие принципи се поделени во четири подгрупи и тоа:
I Развивање на соодветно окружување за управување на оперативниот ризик
Принцип 1 Управниот одобор треба да биде внимателен во однос на главните
аспекти на оперативниот ризик со кој се соочува банката и истиот да се третира како
посебна категорија ризик. Управниот одбор треба да го потврдува и периодично да го
оценува процесот за управување на оперативниот ризик, да го дефинира опративниот ризик,
таквата дефиниција да биде позната на целата банка и да ги утврди начините за
идентификација, оценување, мониторинг и контрола на оперативниот ризик.
Принцип 2 Управниот одбор треба да обезбеди рамката за управување на
оперативниот ризик да биде и предмет на ефикасна и целосна интерна ревизија извршена
од страна на независни, добро обучени и компетентни личности. Притоа, интерната
ревизија не е директно одговорна за управувањето на оперативниот ризик.
Принцип 3 Високото раководство треба да биде одговорно за применaта на процесот
на управување со опертивниот ризик кој е потврден од страна на Управниот одбор. Исто
така, ова раководство е одговорно за пропишување на политиките, процесите и стандардите
за управување со опративниот ризик за сите банкраски производи, активности, процеси и
системи.
II Управување на опративниот ризик: идентификација, оценка, мерење и контрола
Принцип 4 Банката треба да го идентификува и оценува опративниот ризик кој е
содржан во сите банкраски производи, активности, процеси и системи. Особено е важно да
се спроведе адекватана процедура за оценка на новите производи, активности, процеси и
системи пред истите да бидат воведени.
Принцип 5 Банката треба да имплементира процес кој редовно ќе го надгледува
ризичниот профил и материјалната изложеност на загуби кај оперативниот ризик.
Принцип 6 Банката треба да има политики, процеси и процедури за контрола и
намалување на оперативниот ризик преку периодично оценување на лимититот поставени
во однос на опративниот ризик.
Принцип 7 Банките би требало да имаат деловен план за непредвидени ситуации,
со посебен акцент на планот за одржување на континуитетот на работење на банката.
III Улогата на супервизорите
Принцип 8 Банкарските супервизори треба да бараат од сите банки, без оглед на

нивната големина, да имаат ефективен процес на идентификување, оценка, следење и
контрола односно намалување на материјалниот оперативен ризик.
Принцип 9 Супервизорите треба независно и редовно да ја објават евалуацијата на
политиката, процедурите и практите на банката во однос на опративниот ризик.
IV Улогата на јавното објавување на податоци
Принцип 10 Банката треба да обезбеди редовно објавување на релевантни податоци
со цел да овозможи пазарот да го оцени нејзиниот пристап на управувањето со
оперативниот ризик.
7.4. Техники и методологии за управување со оперативниот ризик
Основен елемент во процесот на управување со оперативниот ризик е утврдување и

проценка на оперативниот ризик поврзан со сите значајни прозводи, активности, процеси и
системи. Од суштинско заначење за банките е да се осигураат дека инхерентниот
оперативен ризик е подвргнат на адекватни постапки за проценување пред да се изврши
воведување на новите прозиводи, процеси и системи или при преземање нови активности.
Ефикасното управување на овој ризик може да се оствари преку примена на следниве
мерки:
 примена на системот за внатрешна контрола;
 евидентирање на трансакциите, а особено на тие што биле непознати до тој
момент;
 програми за обука;
 воведување на back up системи и
 планирање на сценарија за последиците од системските и непредвидливите
грешки.
Банките треба да воведат постапка за редовно надгледување на профилот на
оперативниот ризик, да имаат политики, процеси и постапки за контролирање и намалување
на оперативниот ризик. Исто така, периодично треба да ја преиспитуваат својата стратегија
во делот во кој се утврдени ограничувањата и контролата на овој вид ризик, имајќи ја
притоа и целокупната склоност на банката кон ризиците и прилагодување на ризичниот
профил на банката со применетата стратегија.
Изработката на планови за функционирање во непредвидени околности и планови за

зачувување на континуитет на банката за да се ограничат евентуалните загуби ако дојде до
сериозни нарушувања на деловниот процес.
Покрај утврдувањето на оперативниот ризик важна е и проценката за
чувствителноста на тој вид ризик. Делотворната проценка на ризикот и овозможува на
банката подобро да го разбере својот ризичен профил и на најдобар можен начин да ги
насочи своите ресурси за управување на тој ризик.
Процесот на управувањето со оперативниот ризик се состои од:
 самооценување на ризикот и контролата RCSA 76 - Risks Controls and Self
Assessments;
 идентификација на контролните гапови (КРП);
 прибирање на податоци за ризичните случувања кои довеле до загуба;
 подготвување на планови за унапредување, одредување на одговорности и
временски приоритети.
Целата на вакиот пристап е да се состави формализирана и транспарентна структура
во која сите компоненти се логички поврзани и една компонента ја зајакнува другата, како
би се спровел динамичен процес за управување на опертивниот ризик во целата банка. Вака
поставениот процес овозможува перспективен развој на профилот на оперативиот ризик на
банката, и претставува алатка за оперативно унапредување преку спроведување на акциони
планови.
7.4.1. Методологија на самооценување за ризикот и контролата РЦСА

( Risks Controls and Self Assessments)
Оваа методологија се фокусира на точно и прецизно утврдување на профилот за

оперативниот ризик на банката. Преку процесот на самооценување за оперативниот ризик
се врши:
 идентификација и оценка на оперативниот ризик;
 идентификација и оценување на нивоата на контрола кои се воспоставени со цел
ефикасно да се управува со оперативниот ризик; и
76
BIS, Sound Practices for the Management and Supervision of Operational Risk, BSBS, 2003.
 подготвување на планови за подобрување на квалитативниот пристап кон

процесот на управување за оперативниот ризик.
Спроведувањето на оваа методологијата има за цел:
 да ги потенцира критичните оперативни ризици и да предложи релевантни
податоци за ублажување на истите;
 овозможување, следење и компарација на профилот за оперативниот ризик на
ниво на деловните единици;
 ја проценува ефикасноста на целиот процес на управување за оперативниот ризик
и овозможува компаративна анализа на резултатите добиени преку оваа методологија и
реалните резултати или податоците за загуби врз основа на заедничката типологија на
управување со оперативниот ризик.
Процесот на самооценување за ризикот и контролата (РЦСА) се темели на
типологијата на оперативниот ризик на банката и ги вклучува следниве компоненти:
 моделирање на активностите и процесите;
 идентификација на оперативниот ризик;
 проценката на оперативниот ризик и
 утврдување на главните ризици.
Првиот чекор од оваа методологија се состои во сеопфатно документирање на сите
активности и процеси кои се извршуваат во една банка. Проценувањето на оперативниот
ризик се спроведува преку користење на скала за проценка за утврдување на веројатноста и
влијанието на секое случување кое продуцира оперативен ризик, притоа овозмужувајќи да
се утврди главниот ризик. Мониторингот на главниот ризик претставува составен дел на
динамичната рамка за управување на оперативниот ризик, вклучувајќи дефинирање и
спроведување на акциони планови.
Вториот чекор од методологијата на самооценување и контрола е идентификација на
оперативниот ризик. Првично, носителите на ризикот се одговорни за идентификација на
оперативниот ризик на кои им даваат помош кореспондентите за управување на
оперативниот ризик, како во рамките на деловната единица во која се појавил овој вид
ризик, така и од страна на Секторот за управување на ризиците. Поради ова, се препорачува
процесот на идентификација на ризикот да вкучува работилници во кои ќе учествуваат
носителите на ризик и вработените од останатите деловни единици со цел да се утврди
ризикот кој е поврзан со секој процес кој се извршува во рамките на една деловна единица и
со помош на типологијата на управување со оперативниот ризик и листата на стандардните
причинители на ризикот да се формулира видот на ризикот и да се квалификуваат неговите

евентуални последици. Во оваа фаза не се проценуваат, туку само се врши идентификација
на потенцијалните финансиски влијанија на оперативниот ризик.
Следниот составен дел на процесот на самооценување и контрола е проценување на
ризикот. Банките во своите политики даваат посебно значење на препознавањето на
оперативниот ризик на секое ниво од страна на вработените или тие што го преземаат
ризикот. Во контекст на ова, секој носител на ризикот е одговорен за валидација на
резултатите од процесот на самооценување и контрола кој се сповредува од страна на
вработени на кои им е доделено и имаат овластувања да управуваат со ризиците во рамките
на својата деловна единица или во областа која е во состав на процесот за кој се задолжени.
Овие области опфаќаат: идентификација на ризикот, проценување на веројатноста и
влијанието на ризикот, проценување на идниот ризик врз основа на историските податоци,
оценување на постојниот процес на контрола, утврдување на главните ризици и предлагање,
планирање и спроведување на соодветни активности за главните ризици кои се
идентификувани.
Проценувањето на ризикот се врши откако ќе се добие информација дека се
идентификувани случувања кои би можеле да доведат до ризик. За секое утврдено ризично
случување се утврдуваат две димензии и тоа: неговата веројатност односно можноста тоа
случување да се материјализира и неговото влијание - финансиските последици кои
настануваат како разултат на таквите ризични ситуации. За ова банките одредуваат скали на
веројатности и влијанија на оперативниот ризик на коишто се утврдуваат два суштински
елемент и тоа:
 димензијата на евентуалните случувања базирана на емпириски искуства и
 споредување на предвидените просечни влијанија со стварните случување.
Како резултат на проценувањето на ризикот од страна на вработените се утврдува:
 просечната веројатност - колкава е веројатноста дека одредено ризично
случување во иднина ќе стане реално;
 проценката на просечното влијание - колкаво е влијанието во случај ризичното
случување да се оствари во иднина и
 утврдување на максималните вредности за веројатноста и влијанието при
спорведување на стрес - сценарија.
Методологијата РЦСА (Risks Controls and Self Assessments) или процесот на
самооценување и контрола е неопходен за:
 да ја определи одговорноста за оперативниот ризик на ниво за секоја деловна

единица, така што тие ја сносат одговорноста за оперативниот ризик, како и за
загубите кои се причинети од овој вид ризик;
 зголемување на културата кон отвореноста и транспарентноста - за оперативниот
ризик е потребно отворено да се зборува за да се подигне свеста и да се определат
соодветни насоки за негово минимизирање;
 имплементирање на проактивни, а не реактивни процеси - работењето ќе биде
многу поуспешно кога ќе се предвидат и корегираат проблемите пред истите да
станат реални.
 откривање на недостатоците - како резултат на самооценувањето се
идентификуваат недостатоците во контролата и се преземаат активности за
коригирање на истите;
 подобрување за одлучувањето преку подобар увид во профилот на ризичната
изложеност на банката и
 зголемување на продуктивноста на ревизијата - преку самооценувањето се
зголемува довербата, а ова им овозможува на ревизорите да се посветат на важни
прашања со кои се соочува банката, а не детаљно да ги контролираат
трансакциите од аспект на направени грешки.
7.4.2. Методологија на клучните показатели на ризикот
Показателите на ризикот се статистички или математички големини, кои најчесто се

однесуваат на финансиските податоци и даваат можност за увид на ризичните позиции на
банката. Поради важноста на овие показатели, банките редовно ги преиспитуваат бидејќи
овозможуваат акцентирање на промените кои можат да бидат индикативни за проблемите
поврзани со ризикот. Како поважни показатели се: бројот на неуспешни трансакции,
стапката на промет од извршени трансакции по вработен, фреквенцијата на пропуст и
грешки и други.
Целта на методологијата на клучни показатели на ризикот е да се помогне при
идентификувањето на ризичната изложеност пред да настанат загубите, односно служат
како рани индикатори кои предупредуваат на одредени проблеми кои водат кон ризик и ги
потикнуваат активности за управување со ризикот пред истите да предизвикаат загуби.
Преку воспоставување на методологијата на клучните показатели банките

остваруваат објективно мерење на нивото на изложеност за оперативниот ризик и следење
на неговите варијации во одреден временски период. Клучните показатели на ризик се
групирани во две групи и тоа:
- генерички клучни показатели - се однесува на ризикот со кој се среќава банката
на високо ниво, а секој од овие показатели се поврзува со една од седумте категории на
случувања што водат кон загуби согласно регулативата на Базел II;
- специфични клучни показатели - кои ја опфаќаат изложеноста на банката на
ризиците во специфични процеси кои се идентификуваат во процесот на самооценување и
контрола.
И двата типа ризици имаа динамична природа бидејќи истите се менуваат заедно со
целокупниот или специфичниот ризичен профил на банката. Генеричките и специфичните
показатели на ризик можат да се предвидливи - обично го следат развојот на случувањата
кои водат до ризик и ретроспективни - кои на ретроспективен начин го следат развојот на
профилот за оперативниот ризик во даден период (откако загубите ќе се материјализираат).
Од овие причини банките предност им даваат на предвидливите критериуми на ризик во
однос на ретроспективните критериуми.
Со цел да се избегне преоптеретеноста со информациите, банките имаат тенденција
да ги користат само клучните показатели кои значајно придонесуваат во управувањето со
ризиците. Поради ова, се дефинирани неколку принципи за применување на процесот на
клучните показатели и тоа77:
 клучните показатели за ризик мора да се фокусирани на мерењето, на влијанието
и веројатноста за настанување на случувањата кои произведуваат ризик;
 клучните показатели за ризик мора да потекнуваат од објективни податоци или
извештаи кои на јасен начин ја мерат изложеноста на ризикот и овозможуваат
адекватно споредување со податоците од други периоди. Периодичното
оценување на изворот за податоците е неопходен заради утврдување на нивната
релевантност и точност;
 клучните показатели за ризик кои го преминуваат утврденото ниво на
толеранција треба да претставуват мотив за банките дополнително да ги
истражуваат ризичните окружувања од кои потекнуваат и нивната контрола и да
состави акционен план;
77
D-r Ivanovic, P, citirano delo
 релутатите од клучните показатели за ризик треба да ги следи Организациониот

оддел кој ги идентификувал и да ги достави до Секторот за управување со
ризици;
 генеричките, клучните показатели за ризик треба да се споредуваат на ниво на
различни организациони делови со цел да се компарираат со релевантите
резултати.
7.4.3. Прибирање на податоци за настанатите ризици
Прибирање на податоци за настанатите ризици и евидентирање на загубите

претставува уште една од насоките и дадени од Базел II за да се овозможи целосно
комплетирање на процесот на управување на оперативниот ризик. Согласно со овие
препораки, секоја банка треба да има точни податоци за висината на загубите коишто
настанале како резултат на оперативните ризици и идентификување, евидентирање и
класификација на причините што го предизвикале овој ризик. Податоците за настанатите
загуби даваат значaен придонес за корекција на постоечките процеси за анализа,
мониторинг и контрола на оперативниот ризик воспоставени во рамките на една банка.
Прибраните податоци за реалните загуби се значајни за:
 создавање на историски интерни бази на податоци за ризичните случувања,;
 споредување на компонентите во рамките на процесот за управување со
оперативниот ризик, како што се методологијата на самооценување и контрола и
методологијата на клучните показатели; и
 исполнување на обврската кон екстерно известување поставена од регулаторните
власти, заедно со интерното известување за настатите кои резултирале со ризични
случувања.
При прибирањето на податоците за настанатите загуби акцентот е ставен само на
директните загуби односно финасиските загуби кои дирекно и негативно влијаат на
финансискиот резултат на банката како последица на оперативниот ризик. Во директните
загуби не влегуваат избегнатите загуби, индиректните загуби, загубите кои се резултат на
кредитниот и пазарниот ризик и други.
Генерално, деловната политика на секоја банка наложува сите организациски
единици во банката кои го поседуваат кој било појавен облик на оперативниот ризик да
известуваат за сите ризични случувања кои предизвикуваат директни загуби. Потоа, сите
случувања кои се поврзани со загуба како резултат на оперативниот ризик се класифицираат

во една од 7-те категории ризични случувања во рамките на Базел II. При категоризацијата
на загубите кои се резултат на оперативниот ризик клучно е да постои квалитетен процес на
прибирање податоци и соодветна почетна категоризација од страна на кореспондентите за
оперативниот ризик која е надполнета со конечната оценка на квалитет од страна на
Секторот за управување со ризици.
Важноста на процесот на прибирањето на податоците за настанатите загуби е
огромна бидејќи истиот ја поддржува проценката и back-тест на резултатите добиени од
сите компонети на процесот на управување на оперативниот ризик, вклучувајќи ги тука
процесот на самоооценување и контрола и утврдувањето на клучните показатели на
ризикот, како и оценка за доследноста и ефикасноста на управувањето на оперативниот
ризик од страна на интерната ревизија и националните супервизори.
7.4.4. Планирање на активности
Планираните активности ги опфаќаат сите неопходни чекори коишто се преземаат за

ублажување на последиците од оперативниот ризик преточени во акциони планови. Овие
планови се активираат откако ќе ескалира ризикот и ќе се признаат пропустите направени
при контролата. Секој акционен план треба да го пропишува спроведувањето на одредени
планирани активности како би се овозможило:
 да се обезбеди амортизирање на оперативниот ризик на адекватен начин;
 да се делегира вработен кој е одговорен за спроведување на планираните
активности;
 да се има предвид економичноста и сложеноста при спроведување на акционите
планови, како да се се разгледаат сите алтернативни решенија за да се изнајде
најисплатлива опција;
 во текот на долгорочното спроведување на активностите од акционите планови
треба да се преземат привремени мерки за претпазливост при прифаќање на нов
ризик и да се избегнат евентуалните загуби.
Спроведувањето на планираните активности започнува кога организацијата на
управувањето и контролата ќе утврдаат дека одредени процеси не се спроведени адекватно
или кога релевантниот ризик е неприфатлив за банката, кога при идентификацијата ќе се
утврди дека ризикот е со голема јачина, кога се евидентирани оперативни загуби кои го
надминуваат релевантно прифатливото ниво на ризик и кога ескалираат клучните

показатели за ризик над предвидените и лимитирани граници.
Секој акционен план содржи мерки за ублажување кои се насочени кон намалување
на загубите настанати како резултат на реалниот оперативен ризик и превентивни мерки
кои имаат за цел да ги спречат или да ги минимизираат можностите за негова појава преку
подобрувањето на процесот на интерната контрола. Покрај споменативе мерки, акционите
планови овозможуваат и оценување на постојните процедури и како резултат на тоа
иницираат воспоставување на нови процедури, оценка на одговроноста на вработените или
целокупната организациска структура на банката, подробурање или имплементација на нови
информациски системи, преземање мерки за пренесување на ризикот преку осигурување.
Во структурата на секој акционен план утврдена е одговорноста за спроведување на
планот, јасно се дефинирани улогите на сите учесници, буџетот кој е на располагање за
остварување на акционите активности и план - проект кој ги опфаќа главните фази,
пријавувањето на проектот и крајните рокови за остварување на акциониот план. Откако ќе
биде објавен акциониот план, истиот треба да биде одобрен од соодветното организациско
ниво на банката, а најчесто тоа е Секторот за управување со ризици.
Првично одговорни за стартување и спроведување на акционите планови се тие што
го преземаат ризикот, во координација со Секторот за управување со ризици на крајот
одговорен е менаџментот на банката.
7.5. Мониторинг, контрола и намалување на последиците од оперативниот ризик
Ефикасниот процес на мониторинг е значаен за адекватно управување на

оперативниот ризик бидејќи овозможува рано откривање и коригирање на недостатоците во
политиките, процесите и процедурите за управување на оперативниот ризик. Мониторингот
на оперативниот ризик ги опфаќа следниве активности: перманентно следење на ризичната
изложеност и тоа за сите типови оперативен ризик со кој се соочува банката, проценка на
квалитетот и адекватноста на акциите кои се преземаат за намалување или ублажување на
ризикот и обезбедување на постојана контрола и имплементација на системи кои ќе можат
да ги идентификуваат и да ги решаваат проблемите пред истите да станат сериозна закана за
капиталот на банката. За да биде надгледувањето на оперативниот ризик ефикасно е
неопходно:
 при делегирање на одговорностите за монторинг и контрола на оперативниот

ризик да се следи истиот тип на организациска структура која е усвоена за другите ризици, а
особено за кредитниот и пазарниот ризик;
 високото раководство треба да обезбеди да се дизајнира и да се примени
договорената дефиниција на оперативниот ризик заедно со механизмите за мониторинг,
проценка и известување и
 избраниот механизам да одговора со скалата на ризик и активностите кои се
преземаат во таа насока.
Резултати кои се добиваат од процесот за управување со оперативниот ризик –
проценка на ризикот, податоци за загубите, пропратните акциони планови, трендовите на
клучните показатели за ризик и капиталните барања за покривање на загубите навремено се
обработуваат и се пласираат во форма на релевантни информации до сите заинтересирани
страни кои се вклучени при управувањето со него. Известувањето за оперативниот ризик
како редовна активност при управувањето има за цел:
 да го помогне процесот на одлучување кога се работи за управување со
оперативниот ризик;
 да ги исполни сите релевантни регулаторни барање во поглед на оперативниот
ризик .
Давањето на информации за процесот на управување на оперативниот ризик особено
е значајно бидејќи:
 на Управниот одбор му овозможува да ја процени ефикасноста на процесот на
управување со него на ниво на целата банка,
 овозможува сите интерни или екстерни страни кои се заинтересирани за
управувањето да ги добијат релевантните информации за преземените активности;
 на сите организациони нивоа се добиваат податоци кои помагаат во неговото
следење и контролата на соодветното ниво;
 се обезбедува точна проценка и мерење на влијанието кое го има врз работењето
на банката;
 овозможува предвидување на одредени случувања кои имаат предзнак на
ризичност со цел навремено да се применат акционите планови на ниво на организациони
единици или на ниво на банката и
 да се обезбеди исполнување на регулаторните барања во поглед на навремено
известување.
Преку спроведување на процесот на информирање за оперативниот ризик банката се

здобива со следниве предности:
 го подобрува процесот на одлучување кое овозможува намалување на
оперативните загуби и унапредување на ефикасноста во управувањето;
 зголемување на транспаретноста и подобрување на профилот на банката кон
регулаторните тела и рејтинг агенциите и
 зголемување на свеста на вработените кон ризиците и јакнење на културата кон
ризикот на ниво на целата банка.
Банките користат неколку техники за намалување и ублажување на оперативниот
ризик, а тоа се78:
 воспоставување на оперативни стандарди и процедури за контролирање;
 осигурување на ризикот преку користење на полиси за осигурување со цел
целосно или делумно да се покријат загубите;
 спроведување на обука за вработените на банката која се спроведува преку нивно
вклучување во различни курсеви, семинари и тренинзи кои се однесуваат на
безбедноста, измамите и перењето пари, објавување на различни публикации,
користење на препорачани линкови и веб сајтови кои ја обработуваат оваа
проблематика со цел да се подигне свесноста и разбирањето за оперативниот
ризик;
 планирање за постапување при настанување на непредвидени случувања кое
обезбедува континуитет во работењето на банката или планови за опоравување од
катастрофални случувања за што е можно повеќе да се намалат загубите.
7.6. Квантифицирање на оперативниот ризик
Квантифицирањето на оперативниот ризик е еден од главните предизвици при

спроведување на процесот на управување на оперативниот ризик. При мерењето на
опертивниот ризик третманот на историските податоци е сосема поразличен отколку
нивното зачење кај кредитниот или пазарниот ризик. Имено, историските податоци за
загубите кои се предизвикани од оперативниот ризик не можат да се земаат со сигурност
како параметри за предвидување на идното ниво. Оваа карактеристика на оперативниот
ризик му дава друга, поинаква димензија при квантифицирањето на оперативниот ризик. Од
78
Crouhy, M., Galai, D. i Mark, R., The Essentials of Risk Management, McGraw-Hill, New York, 2006.
овие причини, оперативниот ризик понекогаш се класифицира само во ризик со низок или
висок приоритет. Иако, во некои случаи постојат квалитетни податоци кои се потребни за
прецизно мерење на опративнот ризик, сепак за нивната обработка, проценка и споредување
неоходно е да се направат поголеми пресметки отколку што тоа е практика кај другите
ризици. Поради ова, се смета дека нејефктивниот пристап при управување на оперативниот
ризик треба да претставува комбинација од квалитативен и квантитативен пристап што
значи дека успешните менаџери мора да ја комбинираат математиските методи со своето
искуство за случувањата на пазарот. При утврдувањето на целокупниот оперетивен ризик на
банката поради корелацијата што постои меѓу овој ризик со кредитниот и пазарниот ризик
неопходно е да се имаат предвид и податоците за движењата на овие ризици.
Во најголем број случаи квантифицирањето на оперативниот ризик е многу
комплицирано бидејќи оперативниот ризик опфаќа широк спектар ризици, почнувајќи од
измами, системски грешки и елементарни непогоди.
7.6.1. Статистички модел
Квантифицирањето на оперативниот ризик преку употреба на статистичките модели

е релативно едноставна и веродостојна техника која се состои од споредување на
просечниот износ на загубите и стапката на отстапување на загубите од средната вредност.
За примената на статистичкиот модел во областа за управување со оперативниот ризик е
неопходно да се утврди функцијата на распределба на веројатностите која може да се
престави графички или со помош на формула. Оваа функција ја дефинира можноста дека
одредени случувања ќе станат реални и сите можни последици од таквите случувања. Од
функцијата за веројатноста можат да се добијат информации и за евентуалните трошоци,
проходи или фреквенција за појавување на некое случување. Оваа фунција се дефинира врз
основа на историски и статистички податоци.
При користењето на статистичкот модел се поминува низ следниве три чекори и тоа:
 проценка на распределбата на густината на фреквенцијата;
 проценка на густината на интензитетот и
 извршување на статистички симулации за добивање на распределба за
густината на загубите.
Статистички очекуваните загуби претставуваат проценка за просечните годишни
загуби кои се добиваат врз основа на средната вредност на годишните загуби добиена врз
основа на долгорочни статистички серии и истите се покриваат од издвоените резервите.

Неочекуваните загуби се максималните загуби кои можат да настанат само во ограничен
број случаи и истите го товарат капиталот на банката.
Катастрофалните случувања кои многу ретко се случуваат не се заштитени со
капиталот на банката. Поради ова, големите банки настојуваат да формираат одредени
резерви кои ќе се користат во такви ситуации како што се силни економски или политички
кризи.
7.6.2. Монте Карло метод
Монте Карло методот функционира по принципот на случајни броеви. Притоа, за

секое ризично случување, по пат на случајни броеви се утврдува фунцијата на распределба
на веројатностите. Ваквиот процес се повторува многупати и се добиваат различни
вредности за оперативнот ризик. Таквите вредности се комбинираат и се дефинира една
функција за густината на распределбата на веројатности заедничка за сите ризични
случувања. Бидејќи при овој метод е неопходо да се извршат огромен број калкулации, за
негово полесно користење се развиени соодветни софтверски решенија кои не вршат оценка
на ризикот, туку само нудат сеопфатна анализа на различите податоци и со тоа
овозможуваат подобар увид на сите ризични подрачја.
Конечниот резултат од Монте Карло методот е добивање на максималниот износ на
загуби кој може да го поднесе една банка, а истиот да не претставува закана за нејзиното
идно функционирање. Максималниот износ на загуба може да биде: максималниот износ
што банката може да го поднесе за еден проект или инвестиција, а притоа да се не загрози
нејзиниот ризичен профил; загуба што банката може да ја поднесе и да продолжи со
нејзините активности; загуба која го оневозможува нејзиното понатамошно работење или
нивото на толеранција да биде параметар кој е регулиран од страна на регулаторните
органи.
При квантифицирање на оперативниот ризик широка примена наоѓа мерката
вредност под ризик или valut at rick – VAR кој претставува максимален износ на загуба кој
настанува при дадено ниво на толеранција. Целта на пресметувањето на вредноста на VaR е
да се обезбеди адекватно ниво на економски капитал на банката односно ризичен капитал.
Вредност под ризик овозможува на аналитичка основа да се се утврди ризикот на ниво на
целата банка, на ниво на една деловна единица, за одредена група на банкарски производи
или за група на клиенти. Вредност на VaR претставува основа за дефинирање на лимитите

на различни нивоа, а со тоа и квантифицирање за ризикот на сите ниво во банката.
7.6.3. Метод на нето - сегашна вредност
Нето - сегашната вредност е важен метод кој се користи при управување на

оперативниот ризик. Кога се врши квантифицирање на ризикот му се доделува неговата
мерлива вредност, можностите кои се добиваат при преземање на ризикот и трошоците
неоходни за заштита од тој ризик. Функцијата на управување на оперативниот ризик е
определување на висината на ризикот за некој временски период, на пример за неколку
години и истиот да се сведе на нето - сегашна вредност, која го овозможува токму овој
метод.
7.7. Утврдување на потребниот капитал за оперативниот ризик
За утврдување на потребниот капитал за покривање на загубите од оперативникот

ризик банките користат соодветни методологии и алатки. Појавата на модерни технолошки
новитети, воведувањето на нови банкарски производи, извршувањето на комплексни
трансакции влијаело на промената на структурата на банкарските ризици, а засилената
конкуренција на финансиските пазари довела до развој на нови модели за управување со
ризиците. Првично, за утврдување на потребниот капитал наменет за оперативниот ризик
постоела стапка на минимален капитал која подоцна се покажала како непрактична. Од овие
причини, Базелскиот комитет давајќи му посебно занчење на оперативниот ризик и
издвојувајќи го од останатите ризици дефинирал дека уделот на оперативниот ризик во
капиталот предвиден за заштита од ризиците треба да изнесува 16%. По извршување низа
на квалитативни студии спороведени од страна на Базелскиот комитет се констатирало дека
оваа стапка е превисока и во јуни 2001 година е донесена одлука за нова стапка на
капиталот за оперативниот ризик која изнесува 12%.
Базел II предлага три методологии за пресметка на ризичниот капитал потребен за
оперативниот ризик и тоа:
 пристап на базичен или темелен индикатор,
 стандардизиран пристап и
 пристап на напредно - интерно мерење.
Банките и супервизорите имаат можност да изберат еден од овие пристапи при

утврдувањето на потребниот капитал кој се однесува на опертивниот ризик во зависност од
нивото на развој на банката и инфраструктурата на финансискиот пазар.
Првиот пристап или пристапот на базичен индикатор предлага банките да имаат
капитал за оперативниот ризик кој се утврдува врз основа на базичен индикатор кој
претставува збир на следниве позитивни и негативни позици: приходи од камата, расходи од
камата, приходи од дивидента со исклучок на вложувањата во подружници и заеднички
вложувања, приходи од провизии и надоместоци, расходи од провизии и надоместоци,
приходи и расходи врз основа на курсни разлики, реализирани приходи и расходи од
позиции коишто не се мерат по објективна вредност преку билансот на успех и останати
оперативни приходи. Капиталот потребен за покривање на оперативниот ризик утврден по
пристапот на базичен индикатор се утврдува како аритметичка средина од претходните три
години од позитивните износи на базичниот индикатор помножен со фиксен процент α кој
е утврден на 15%. Ако во предходните три години вредностите на базичниот индикатор бил
негативен или еднаков на нула таа година се исклучува при пресметка на аритметичката
средина. Потребниот капитал за покривање на оперативниот ризик според овој пристап
математички се искажува на следниов начин:
K BIA   Gl
1.... n 
*  / n
K BIA - потребниот капитал утврден врз основа на базичен - темелен индикатор
Gl1....n - позитивниот годишен базичен индицатор во последните три години
 - 15%, дефиниран од страна на Базелскиот комитет

n - бројот на претходните три години во кои базичниот индикатор бил позитивен.
Базелскиот комитет дефинирал дека оваа мерка треба да биде претставена во бруто-
износ без резервациите извршени за неплатените камати, без вонредните приходи и
расходи, без реализириот профит или загуби од продажбата на хартиите од врдност во
банкарски кризи и без приходите кои се остваруваат по основ на осигурување.
Стандардизираниот пристап за мерење на потребниот капитал за покривање на
оперативниот ризик го пресметува потребниот капитал за секоја деловна линија во банката,
така што нивните базични индикатори се пондерираат според ризикот т.н. фактор бета за
секоја деловна линија и базичниот индикатор пондериран според ризикот за секоја од
последните три. Имено, за да се применува стандардизираниот пристап за утврдување на
капиталот потребен за покривање на оперативниот ризик банката треба да ги распореди

сите финансиски активности во деловни линии. Овој пристап ги препознава следниве осум
деловни линии и тоа: финансирање на средни и големи трговици, тргување и продажба,
банкарство на мало (физички лица), комерцијално банкарство (срдни и големи трговци),
платен промет и порамнување, услуги како агент, управување со средствата и брокерски
услуги на мало. Секоја од овие деловни единица има свој пондер - бета фактор кој се движи
во интервалот од 12 до 18. Збирот на сите базични индикатори пондерирани според ризикот
за таа делона линија во текот на една година го даваат базичниот индикатор за таа година, а
базичниот индикатор пондериран според ризикот за одредена година, ги зема прдвид сите
базични индикатори пондериран според ризикот за секоја деловна линија, без разлика дали
е позитивен или негативен.
Потребниот капитал за покривање на оперативниот ризик се пресметува кога збир од
базичните индикатори пондерирани според ризикот за секоја од последните три години ќе
се подели со 3. Доколку базичниот индикатор за одредена година е негативен, при
утврдување на потребниот капитал за покривање на оперативниот ризик се зема со вредност
која што е еднаква на нула.
Вкупниот капитал за покривање на оперативниот ризик може да се претстави со
следниот израз79:
 
Kisa   god1  3 max Gl18 * 18 ,0 / 3
K isa - потребен капитал согласно стандардизираниот пристап
Gl18 - годишните базични индикатори, за секоја од осумте деловни линии
18 - фиксен процент утврден од страна на Базелскиот комитет за секоја од осумте

деловни линии.
79
Matten, Ch., Operational Risk Management, The Risk Management Association, 2005
Во оваа табела се дадени вредностите на бета за секоја деловна линија80:
Деловна линија Бета (β) фактор
финансирање на трговци кои се сметаат за средни и

18%
големи трговци (β1)
тргување и продажба (β2) 18%
банкарство на мало – физички лица (β3) 12%
комерцијално банкарство (β4) 15%
платен промет и порамнување (β5) 18%
агенциски услуги (β6) 15%
управување со средствата (β7) 12%
брокерски услуги на мало – физички лица (β8) 12%
Банките кои планираат да го применуваат стандардизираниот пристап, покрај

критериумите за поделба на своите финансиски активности во деловни линии треба да ги
исполнуваат и следниве критериуми:
 процесот за управување со оперативниот ризик треба да се однесува на
целокупното работење на банката и да биде целосно документиран;
 јасно да ги дефинира правата и одговорностите на одделни органи во банката,
како и на вработените коишто се вклучени во процесот на управување на
оперативниот ризик;
 да ги следи сите податоци коишто се значајни за управување на оперативниот
ризик, со посебен аццент на податоците за значителните загуби кои се последица
на изложеноста на овој ризик;
 да има воспоставен систем за редовно известување на високите органи во банката
за изложеноста на оперативниот ризик и остварените загуби;
 пропишани процедури за преземање мерки од страна на менаџментот на банката
врз основа на добиените информации за оперативниот ризик; и
 процесот за управување со оперативниот ризик треба редовно и независно да се
проверува од страна на внатрешната ревизија и ревизорските куќи.
80
Odluka za metodologijata za utvrduvawe na adekvatnosta na kapitalot, Slu`ben vesnik na
RM br. 47/2012
Банките кои го применуваат стандардизираниот пристап не можат самостојно да

одлучат да преминат кон пристапот на базичен индикатор за утврдување на капиталот за
покривање на оперативниот ризик, без претходо да ги известат и да добијат согласност од
супервизорските власти, притоа наведувајќи ги причините поради кои планираат да
преминат кон пристапот на базичен индикатор.
Третиот пристап при определувањето на потребниот капитал за покривање на
оперативниот ризик е заснован на интерното мерење. Пристапот на интерно или напредно
мерење е најскап, но долгорочно гледано за финансиските институции тој е најисплатлив,
затоа што им овозможува со помош на интерните модели да се пресмета веројатноста од
појавување на загуби во оделни сегменти од работењето и да се утврди ризичната вредност
на секоја деловна линија за која се применува определен фиксен процент што се нарекува
"гама фактор".
Пристапот на интерно мерење, како еден од напредните пристапи во суштина е
едноставен за примена и претставува прв чекон кон софистицираните методи. Потребниот
капитал за оперативниот ризик по овој напреден пристап од интерните методи се
пресметува на следниов начин81:
K ij  yij * ELij  yij * EI ij * PEij * LGEij 
каде што:
ELij - очекуваните загуби во деловната линија i, кои настануваат поради ризичното
случување j;
EI ij - индикатор на изложеноста базиран на вкупните приходи за деловната линија i и
ризичното случување j;
PEij - веројатност од настанување на ризичното случување j, во деловната линија i;
LGEij - просечна загуба по видови ризични случувања;
y ij - мултипликатор кој ја претвора проценката на очекуваните загуби во капитален
трошок, за деловната линија i, кои настануваат поради ризичното случување j.

За користење на пристапот на напредно мерење банката мора да исполнува одредени
квантитативни и квалитативни критериуми и да има добиено согласност од супервизорските
81
Barjaktarovic, L., Upravljanje rizikom, Beograd, 2009
органи. Квалитативните стандарди кои треба да ги задоволува банката кога пристапува кон
напредното мерење на капиталот наменет за оперативниот ризик во голема мера се
идентични како и критериумите кај стандардизираниот пристап. Што се однесува на
квалитативните стандарди тоа се:
 банката треба да биде во состојба да покаже дека нејзиниот пристап ги опфаќа
сите случувања кои можат да доведат до загуби и врз основа на нив да ја формира
дистрибуцијата на загуби;
 банката треба да биде во состојба на релевантен начин да ги пресмета сите
очекувани и неочекувани загуби;
 системот за мерење на ризикот треба да ги исполнува сите регулаторите барања и
да биде доволно гранулиран, за да ги опфати сите извори на оперативниот ризик
и да ги процени настанатите загуби;
 банката мора да биде во состојба на користи петгодишни интерни и екстерни
податоци при пресметката на потребниот капитал за покривање на оперативниот
ризик.
Применувањето на пристапот на напредно мерење на потребниот капитал
претставува голем предизвик за банките. При имплементација на овој систем е важна
незвисноста и конзистентноста на избраниот пристап со пропишаните политики на банката,
а и расположливоста и способноста на добро едуцирани вработени кои навремено ќе ги
забележат сите матријални ризици. Од овие причини се вели дека пристапот на напредното
мерење на капиталот потребен за покривање на оперативниот ризик е привилегија на
големите банки кои преманентно вложуваат во имплементација на интерни систем кои
овозможуваат помало издвојување на капитал за покривање на загубите. Заради ова,
примената на интерните модели, како и, подобрата селекција на клиентите, поефикасното
определување на цените на банкарските производи, оптималната алокација на капиталот,
овозможуваат, подобра пазарна позиција и стекнување значајна предност пред
конкуренцијата.
Дел 8. Како банките во Република Македонија управуваат со ризиците
8.1. Банкарските ризици и одговорноста на законодавните и супервизиската власт
Банките во Република Македонија, како и во останатите земји, при извршување на

деловните работи секојдневно се соочуваат со широк спектар ризици кои вообичаено се
поделени во следниве четири категории:
° финасиски ризици ( кредитен ризик, ликвидносен ризик, пазарен ризик, валутен
ризик, адекватност на капиталот, структура на билансот на состојба)
° оперативни ризици кои се однесуваат на целокупната деловна стратегија на
банката и функционирањеж на нејзините внатрешни системи, вклучувајќи ги
информациските системи и технологијата, екстерни и интерни измами, пад на системот,
лошо управување, односи со клиентите;
° деловни ризици кои се поврзани со деловното опркуржување на банката
вклучувајќи ги макроекономските, правните, законодавните и политичките фактори,
инфраструктурата на финасискиот сектор, платниот промет, како и сите ризици кои
произлегуваат од деловните активности; и
° ризици поврзани со случувања, коишто настануваат под влијание на одредени
надворешни случувања кои можат да се материјализираат и да го загрозат работењето на
банката или да ја влошат финансиската состојба и адекватноста на капиталот на банката.
Во оваа група на ризици се вбројуваат политичките случувања во земјата, пазарни шокови,
банкарски кризи, природни катастрофи или граѓански војни. Овие ризици имаат
карактристика на неочекувани сѐ до оној момент додека не станат реални, па поради тоа
банките не се во можност соодветно да се подготват и да се заштитат од нив.
Ризиците кои настануваат како резултат од извршувањето на банкарските работи
треба навремено да се препознаат, да се следат и да се контролираат. Адекватното
управување на финасиските ризици, следењето на ризичната изложеност на банката и
почитување на насоките дадени од страна на регулаторните власти претставува основа на
процесот за надзор на банката.
Што се однесува на оперативните ризици доносителите на прописи обично
утврдуваат соодветни насоки и препораки кои се очекува од банката да ги почитува и
применува. Почитувањето на дадените насоки е подложно на мониторинг од страна на
внатрешната контрола на банката. Исто така, внимание се посветува и на деловната
стратегија на банката и тоа уште на самиот почеток при лиценцирањето на банката.

Стратегијата и нејзините ризични импликации се предмет на дискусија во текот на целиот
надзор на банката. Во многу земји високото раководство на банката задолжително, на секои
три месеци дебатираат за деловната стратегија на банката со регулаторните тела, особено
ако станува збор за големите банки кои значајно можат да влијаат на стабилноста на
пазарот.
Категоријата на деловни ризици може, но и не мора да биде во делокругот на
надзорното тело, но овие тела за регулирање на банкарскиот систем обично тесно се
поврзани со многу клучни видови на деловно окружување. На пример, прописите поврзани
со влез и давање лиценци и овластувања на банката ефективно ја одредуваат структурата на
составот на одредената банка, како и нивото и природата на конкурецијата. Поради ова,
критериумите на давање дозвола за работа мора да бидат усогласени со оние кои се
применуваат при супервизорскиот надзор.
Монетарната власт исто така, има важна улога во определувањето на деловното
окружување. Изборот, проектирањето и користењето мерки и инструменти на монетарната
политика неразделно се поврзани со состојбата на банкарскиот систем, банкарската
конкуреција и способноста за иновации во банкарскиот сектор. Поради тоа, од примарна
важност се анализите при изборот и користење средства на монетарната политика.
Супервизорските власти исто така имаат клучна улога и во подрачјето на ризикот од
случувања. Иако, овие ризици не можат да се предвидат и да се спречат надлежните тела
играат важна улога во проценување на влијанијата на тие случувања на статусот и
состојбата на банкарскиот систем и пазарот. Надзорната власт, исто така, поставува
соодветна организација со која би се минимизирало влијанието и спектарот на
нарушувањата и мобилизираат други надлежни органи со цел делотворно решавање на
последиците од настанатите непредвидливи случувања.
8.2. Однос помеѓу анализата на ризиците и контрола на банките
Еден од клучните фактори за одржување на стабилноста и довербата во

финансискиот систем е надзорот над банките, кој се темели на континуиран аналитички
преглед на банката. Контролата на банките е составен дел од еден многу поширот и
долготраен процес и како таква вклучува внатрешна контрола и надворешен надзор. Овој
процес вклучува воспоставување на законска рамка за банкарскиот сектор, поставува
хиерархија при донесување на законски прописи за извршување контрола, дефинирање на

условите и критериумите за доделување на дозвола, како и донесување на правила за
ограничување на ниво за ризик кој е дозволен на секоја банка. Другите чекови вклучуваат:
воспоставување рамка за бонитетно известување при индирекна контрола, како и
извршување на активиности и известување за нив при дирекната контрола. Резултатите од
непосредната контола претставуваат влезни компоненти на процесот за институционалниот
развој на банката кои се предмет на контола, како и подобрување на регулаторното и
надзорното окружување.
Останати важни фактори потребни за стабилност на банкарскиот и финасискиот
систем и пазарот вклучуваат здрава и одржлива макроекономска политика, добро развиена
инфраструктура на финасискиот сектор, постојана пазарна дисциплина и примерна
сигурносна мрежа на банкарскиот сектор.
График Рамка за надзор на банките
Аналитичкиот преглед на банката се одвива во неколку фази при што резултатите од

едната фаза претставуваат влез во наредната фаза. Конечниот резултат од овој процес е низа
препораки коишто ако правилно се применуваат ќе овозможат сигурно, здраво и правилно

функционирање на банкарскиот систем. Вообичаено, аналитичкиот преглед се состои од
преглед на финансиските услови и посебните прашања кои се однесуваат на изложеноста на
ризиците и нивното управување. Покрај проверката на извештаите, контролата опфаќа и
повеќе квалитативни елементи, вклучувајќи ги и расположливоста и квалитетот на
податоците. Во текот на сите фази од процесот на аналитичкиот преглед најчесто
поставувани прашања се: што се случило, зошто се случило, последици од случувањето,
одговор и стратегија на банката и препораки од аналитичарите.
При процесот на анализа најчесто се користат аналитички алатки кои вклучуват
претставување на податоците во табели или графикони. Најчесто показателите се
однесуваат на структурата на билансите, профитабилноста, адекватноста на капиталот,
кредитниот и валутниот ризик и ликвидноста.
8.2.1. Постапка на контрола и мониторинг на банките од страна на

Народна Банка на Македонија
Согласно Законот за Народна банка на Република Македонија и Законот за банки,

Народната банка на Република Македонија е единствената супервизорска агенција која е
надлежна за лиценцирање на банките и штедилниците во Република Македонија, како и за
вршење на супервизија на нивното работење.
Основна цел на Народната банка на Република Македонија при извршувањето на
супервизорската фунција е одржување на сигурен и стабилен банкарски систем и заштита
на интересите на штедилниците и другите крдитори кои имаат вложено сопствени средства
во банките.
Народната банка на Република Македонија супервизијата ја врши преку:
° вонтеренско следење
° непосредна теренска контрола;
° непосредна теренска инспекциска контрола;
° одржување контакти со членовите на органите на банката и со друштвото за
ревизија и
° соработка и размена на податоци и информации со други супервизорски органи.
Со вршењето на супервизијата на банките, Народната банка на Република
Македонија ја оценува сигурноста, стабилноста, ризичноста и усогласеноста на работењето
на банката со важечките прописите. Активностите спроведени од супервизорските тела се

насочени кон82:
° оценка на способноста на банката за управување со ризиците, вклучувајќи ја
кадровската, организациската и техничката опременост за извршување на
банкарските и финасиските активности;
° оценка на адекватноста на капиталот на банката, согласно утврдениот профил на
ризик и способноста на банката да управува со ризиците;
° оценка на деловната политика и стратегија на банката;
° контрола на организацијата и начинот на водење на трговските книги, деловната
и сметководствената документација, од аспект на нивната точност, ажурност и
веродостојност, примената на прописите за сметководство и сметководствените
стандарди, како и тоа дали банката ги составила финансиските извештаи во
согласност со важечките приписи за финансиско известување;
° контрола дали извештаите и податоците што банката ги доставува до Народната
банка се доставени во рамките на пропишаните рокови и дали се составени во
согласност со прописите кои го регулираат работењето на банките;
° оценка дали банката ги исполнува условите за вршење на банкарски и
финансиски активности, како и усогласеноста на работењето на банката со
дозволата за основање и работење, интерните акти на банката и прописите
донесени од страна на Народната банка и другите надлежни институции и
органи;
° проверка и потврдување на функционирањето на системот на интерна контрола,
системот на корпоративно управување, системот за спречување на перење пари
и системот на банката за известување на раководството (менаџмент на
информативниот систем);
° оценка на изборот и начинот на вршење ревизија од страна на друштвото за
годишна ревизија, како и извештајот за извршената ревизија на работењето и на
годишните финасиски извештаи на банката;
° оценка на работењето и ефиканоста на внатрешната ревизија;
° оценка на примената на стандардите за информативна сигурност и планот за
континуитет во работењето.
82
Odluka za na~inot na vr[ewe na supervizija i nadzor, Slu`ben vesnik na RM br. 31/2008
При извршување на својата супервизорска функција, Народната банка на Република

Македонија применува низа супервизорски стандарди кои имаат за цел ограничување на
банкарските ризици. Основните супервизорски стандарди за работењето на банките, кои се
прифатени и воспоставени од страна на Народната банка на Република Македонија, се
базираат на меѓународните стандарди и практики, воспоставени од страна на Базелскиот
комитет за банкарска супервизија и европските директиви. Како најзначајни стандарди кои
се следат од страна на супервизорските власти се83:
° адекватноста на капиталот, односно одржување на адекватно ниво на капитал
што ќе овозможи покривање на ризиците на кои се изложени банките во текот
на своето работење. Стапката на адекватноста на капиталот, како однос на
сопствените средства и активата пондерирана според ризикот, не може да биде
пониска од 8%;
° критериуми за класификација на активните билансни и вонбилансни ставки
според степенот на нивната ризичност и вршењето на исправка на вредноста,
односно издвојувањето на посебните резерви за обезбедување од
потенцијалните или настанатите загуби;
° лимити на изложеност како однос помеѓу вкупните билансни и вонбилансни
побарувања спрема лица и со него поврзани лица, вложување во хартии од
вредност издадени од тоа лице и капиталните вложувања во тоа лице и
сопствените средства на банката;
° лимити за изложеност спрема валутниот ризик и начинот на управување; и
° лимити за ограничување на вложувањето на банката во земјиште, згради,
опрема и капитални делови.
8.2.2 Консолидирана контрола
Делување на банките во меѓународни граници ја зголемува активноста како на

националните така и на глобалните пазари, кое пак од друга страна може да имплицира
потешкотии при поставуањето на основата за контролирање на овие банки. Имено, при
83
Core principles for effective banking supervision, The Basel Committee, December 2011:.
извршување на меѓународните трансации можат да се провлечат и сокријат некои проблеми

кои не можат да ги забележат ревизори од матичната земја, одредни пракси кои се
поддржани од банките кои доаѓаат од помалку уредено окружување се исто така скриени за
ревизорите од матичната земја кои во крајна линија можат да предизвикаат загуби што
можат да го загрозат капиталот на банката. Интернационализацијата на банките би можела
да послужи како начин за избегнување на почитувањето на прописите и контрола во
ситуација кога проблематичната актива ќе се пренесе во подрачје со помалку уредено
окружување. Од овие причини, банките кои се меѓународно активни претставуваат
предизвик за анализа од страна на регулаторните власти.
Пропаѓањето на неколку големи, меѓународно присутни банки го поттикнало
Базелскиот комитет за супервизија да дефинира минимални стандарди за конторла на
банките кои се состојат од следниве начела84:
° постоење на адекватно надлежно тело во матичната земја кое ќе ја контролира
работата на меѓународно активните банки и банкарски групации;
° на создавање на прекуграничните банкраски институци треба да им претходи
дозвола од надзорните власти како во матичната, така и во домашната земја.
Таквиот билатерален договор за контрола на банките детаљно е опишан во
Спогодбата за разбирање која ја потпишуваат и двете тела;
° надзорните органи во матичната земја треба да имаат право на прибирање и
размена на податоци со надлежното тело од домашната земја којашто постапка
треба да се темели на реципроцитет и доверливост на податоците;
° ако надлежното тело на некоја земја при контролата утврди дека контролата на
матичната земја не ги задоволува минималните стандарди има право да ги
забрани прекуграничните операции или да наметне рестриктивни мерки кои ќе
бидат во согласност со нејзините стандарди и
° надлежните надзорни тела на матичната земја имаат обврска да ги известуваат
телата на земјата домаќин за промената на мерките кои значително влијаат на
трансакциите на определена банка.
Една од причините поради кои консолидираната контрола е клучна е настанување на
штети предизвикани од ризикот, губење на доверабата и остварување профит што ја
надминува правната рамка. Бидејќи, надзорните арбитражи и техники се разликуваат
поради правните, институционалните, историските и други фактори, не постојат
84
Hennie van Greuning, Bratanovic B. S., Analiza i upravljanje bankovnim rizicima, Zagreb, 2009
поединечни критериуми со кои конечно ќе се утврди дали консолидираната контрола е или

не е адекватна. Во начело консолидираната контрола траба да процени и да ги земе предвид
сите ризици на кои се изложува некоја банкарска групација без разлика каде тие
настануваат, вклучувајќи ги подружниците и фирмите - ќерќи, небанкарските институции и
финасиски поврзаните субјекти. Всушност, основната цел на консолидираната контрола е да
го почитува начелото дека ниедна банкарска организација, каде и да биде лоцирана, не може
да ја избегна контролата. Исто така, консолидираната контрола овозможува да бидат
проценети и контролирани сите ризици кои ги сносува некоја банкарска групација (без
оглед каде се прокнижени )и тоа на светско ниво.
Во Република Македонија надлежен супервизорски орган за консолидирана
супервизија на банкарските групи е Народната банка. Таа е одговорна и за координирање на
заедничките пристап за консолидирана супервизија на домашните и странските
супервизорски органи надлежни за супервизија и лиценцирање на останатите лица во
банкарската група. Во овој контекст, координацијата опфаќа прибирање и дистрибуција на
информациите кои се разменуваат помеѓу супервизорските органи и планирање и вршење
на консолидираната супервизија.
Домашни супервизорски органи согласно Одлуката за консолидирана супервизија
се85: Комисијата за хартии од вредност, Агенцијата за супервизија на капитално финасирано
пензиско осигурување, Министерството за финансии и Агенцијата за супервизија на
осигурувањето. При вршењето на супервизијата предмет на рагледување се
консолидираните финасиски извештаи и тоа: билансот на успех, билансот на состојба,
извештајот за промена на капиталот и резервите, извештајот за паричниот тек и разни
белешки кон финасиските извештаи. Поради ова е неопходно секое лице од банкарската
група да има адекватен систем кој овозможува добивање на податоци и информации за
финасиската состојба и ризиците на кои е изложена банката, како резултат на нејзината
поврзаност со други лица во рамките на истата банкарска групација. За утврдување на
одговорноста на останатите акционери или содружници, банката која е предмет на
консолидирана супервизија е должна до Народна банка да достави докази за:
° начинот на регулирање на меѓусебните права и обврски на одделни акционери
или содружници;
° висината на капиталот на останатите акционери или содружници;
85
Odlukata za konsolidirana supervizija, Slu`ben vesnik na R Makedonija, br. 17/2008
° висината и начинот на пресметка на стапката на адекватност на капиталот или

друг соодветен показател од кој може да се утврди солвентноста на останатите
акционери.
За потребите на консолидираната супервизија, консолидираните финасиски извештаи
се изработуваат со примена на методот на целосна консолидација на сите подружници на
банкарската групација, а во пооделни случаи може да се користи и пропорционалниот метод
на консолидација.
8.2.3. Врската меѓу внатрешната и надворешната ревизија и контролата
Внатрешната ревизија претставува незавина и објективна активност која ѝ помага на

банката да ги постигне своите цели со помош на дисциплиниран пристап при проценка и
подобрување на процесот на управување на ризиците, надзорот и процесот на управување.
Внатрешната ревизија треба да ги опфаќа сите активности на банката и тоа на сите
нејзини деловни нивоа, мора да биде перманенетна, непристрасна, стручна, самостојна и да
одговоара пред Управниот одбор на банката или генералниот директор.
Надзорните тела ги дефинираат прописите кои се однесуваат на составот на
внатрешната контрола во банката за да воспостави одредени основни начела за составот и
квалитетот на контролата која ја применува банката. Иако, дефинираните начела варираат,
сепак прописите кои се однесуваат на внатрешната ревизија или контрола обично се
однесуваат на политиката и постапката за управување на кредитниот ризик и другите
темелни банкарски ризици како што се: управување со ликвидноста на банката, валутниот и
каматниот ризик и управување со дериватите, како и управување со информациските
системи. Надзорот кој се извршува на лице место ги вклучува проценките на внатрешната
контрола на определена банка и квалитетот на функцијата која ја извршува внатрешната
ревизија. Ако при овој назор се утврди дека се работи за квалитетна внатрешна ревизија,
супервизорите можат да ги користат извештаите добиени од внатрешните ревизори како
примарен маханизам за препознавање на проблемите при ревизијата или управување на
банката.
При вршењето на екстерната ревизија и супервизијата се опфаќа истите подрачја на
анализа, но нивната цел е различна. Првенствено акцентот на ревизорите се става на
веродостојноста на прикажаните годишни извештаи и другите извештаи кои се наменети за
акционерите на банката и јавноста и од нив се очекува да го искажат мислењето за тоа дали
финасиските извештаи и другите бонитетни извештаи објективно ја претставуваат

моменталната состојба на банката и резултатите од работењето на банката. Покрај ова,
ревизорите мора да бидат задоволни и со сметководствената политика и начелата на
банката, како и доследноста на нивата примена, мора да бидат сигурни дека клучните
системи во банката функционираат доследно, навремено и целосно.
Од ревизорите се очекува надзорните власти да ги информираат за можните
пропусти во банката и исполнување на барањата кои се однесуваат на нивното банкарско
овластување или на можното кршење на законите и прописите со кои се загрозува интересот
на депонентите на банките. Во некои земји од екстерните ревизори се бара да извршуваат
одредени задачи кои се од интерес за суперзорските власти, како што е процена на
адекватноста на организациониот и внатрешниот надзорен состав, како и доследноста на
методите и базите на податоци кои се користат за подготвување на бонитентите извештаи,
финасиските извештаи и сопствените интерни извештаи. Исто така, за да се избегне
двојното испитување, супервизорските власти сѐ повеќе се наслонуваат на екстерните
ревизори при вршење надзор на лице место, поради што надзорните власти имаат интерес
да осигураат високи ревизорски стандарди, а ревизорите да исполнуваат одредени
критериуми за квалитет.
Од огромно значење е соработката меѓу надзорните власти и внатрешните ривизори
којашто треба да се постави на траен дијалог на надзорните власти со националните
експерти за книговодство и ревизорските тела.
8.3. Капитализираност и адекватноста на капиталот на банките во Република

Македонија
Капиталот е една од клучните катагории што треба да се анализира при оценка на

сигурност и стабино работење на банките. Соодветната капитална основа служи како
сигурносна зона за различните ризици на кои е изложена банката при секојдневното
извршување на банкарските работи. Имено, капиталот ги амортизира потенцијалните загуби
и на тој начин ја одржува довербата на депонентите кон банката. Исто така, капиталот е
темелна одредница за банкраската кредитна способност. Билансот на состојба на банката
не може да расте над ниво на одреден показател на адекватност на капиталот, односно
расположивиот капитал во согласност со тоа го одредува максималниот обем на активата.
Трошокот и износот на капиталот влијаат на конкурентската позиција на банката.

Имено, банката за да одобрува кредити и други пласмани треба да биде во можност да ги
прифати депозитите, а тоа е тесно поврзано со јавната доверба во банката која се одредува и
одржува со помош на капиталот. Ако банката се соочува со недостаток на капитал или ако е
трошокот за капиталот многу голем, банката мора да ја препушти работата на своите
конкуренти.
Поради ова, суштината на капиталот е одржување на стабилност и апсорбирање на
загубите што претставува заштитна мерка за депонентите на банката и останатите
кредитори во случај на ликвидација. Имено, капиталот за соодветно да ги извршува своите
клучни функции мора да ги исполнува следниве услови:
° да биде стабилен;
° да не повлекува фиксни трошоци што ќе го товарат профитот на банката и
° треба да биде правно субординиран на правата на депозиторите и другите
кредитори.
Вкупниот износ на капиталот е од клучно значење. Сопственичката струкрута на
банката е исто така важна во осигувурањето на целокупниот банкарски капитал и
способноста за прибавување на дополнителен капитал во случај на потреба. Таа не смее
негативно да влијае на капиталната позиција на банката или да ја изложува банката на
дополнителни ризици.
За да се поттикне квалитетно управување со ризиците, законодавните органи во
голем број земји воведуваат одредени стандарди за адекватност на капиталот. Во текот на
80-тите години од минатиот век Базелскиот одбор за надзор на банките презел иницијатива
за развој на ризично осетливи стандарди за адекватност на капиталот што во крајна линија
влијаела на усогласување на меѓународните надзорни прописи со кои се утврдува
адекватноста на капиталот на меѓународните активни банки. Двојната цел на новата
капитална спогодба било засилување на стабилното и здраво работење на меѓународниот
банкарски систам и осигурување поголем степен на доследноста во примената на рамката и
укинување на изворите на конкурентска нееднаквост помеѓу меѓународно активните банки.
Оваа иницијатива резултирала со Базелската капитална спогодба која го дефинира:
° нивото на законски потребниот капитал;
° мерење на изложеноста на ризикот и
° правилата кои го дефинираат нивото на капитал потребно за покривање на
ризиците.
Капиталната спогодба всушност, воведува стандарди за адекватноста на капиталот

кој се темели на ризично пондерираната структура на активните билансни и вонбилансни
ставки, а која осигурува одржување на адекватен износ на капитал и резерви со единствена
цел да се заштити солвентоста на банката. Иако, иницијално во фокусот на капиталната
спогодба биле меѓународно активните банки, подоцна стандардите за адекватноста на
капиталот биле прифатени од 100 земји, а денес преставува составен дел на секој ризично
ориентиран пристап при надзор на банките. Перманентната проврека на нивото на
капиталот што се одржува на ниво на целокупниот банкарски сектор, како и на
поединечните банки е важен дел од процесот за управување со ризиците со што се настојува
да се осигура капиталната позиција на банката дека соодветствува на вкупниот ризичен
профил на банката и нејзината деловна стратегија.
Компонентите од билансот на состојба кои ги исполнува трите претходно наведени
услови го сочинуваат основниот или примарен капитал, а тоа се акционерскиот капитал,
реинвестираниот профит и некумлувативните преференцијални акции. Овој капитал според
Базелската капитална спогодба е означен со ТИЕР 1 капитал. Овој капитал секогаш е
целосно видлив во публицираните финансиски извештаи на банките. Неговата улога е
клучна за банката при детерминирањето на профитните маргини и способноста на банката
да се справува со ризиците и да биде конкурентна. Поради ова, овој капитал се смета за
капитална база со највисок квалитет.
Одредени елементи од билансот на состојба, иако не ги исполнуваат условите за
основен капитал, можат да бидат вклучени во капиталната база на банката за цели на оценка
на показателот за адекватноста на капиталот. Овие компоненти вклучуваат капитални
обврски кои треба да бидат откупени, конвертирани или пак задолжително содржат трошок
што треба да падне на товар на идните приходи, независно од тоа дали ќе биде банката
профитабилна или нема да биде профитабилна. Овој капитал се состои од инструменти
коишто имаат карактеристики на капитал и обврски, и ги вклучуваат: ревалоризационите
резерви, хибридните капитални инструменти и субординираниот рочен долг. Овие
капитални елементи го сочинуват ТИЕР 2 капиталот на банката.
Дел од капиталот на банката кој им овозожува на банките, по дискреција на
националните супрервизори, да покријат дел од пазарните ризици преку емитување на
краткорочен субординиран долг се нарекува ТИЕР 3.
Анализирајќи ја динамиката на адекватноста на капиталот на македонскиот
банкарски сектор може да се забележи дека на крајот од 2000 година истата изнесувала
36,7% и има надолен тренд. На крајот од 2012 година стапката на адекватност на капиталот
изнесува 17,1%. Причина за ваквото намалувањето е подинамичниот раст на билансните и
вонбилансните активности, пред сѐ кредитирањето, во однос на сопствените средства.
Стапката на адекватност на капиталот во најголем дел е резултат на движењата на
основниот капитал и активата пондерирана според ризиците. Ова е последица на
доминацијата на основниот капитал во структурата на сопствените средства на банката.
Најниска стапка на адекватност на капиталот е присутна кај групата големи банки, додека
највисока адекватност на капиталот имаат малите банки.
Графикон Адекватност на капиталот по групи на банки и за банкарскиот систем на

Република Македонија во периодот од 2004 – 2012 година
Извор: Народна Банка на Република Македонија
Факт е дека македонскиот банкарски сектор се карактеризира со релативно високо

ниво на адекватност на капиталот што се движи во интервалот од 11,1% до 83,7% колку
што изнесува и во земјите од поширокиот регион. Анализата на банкарските системи во
Источна и Средна Европа покажува дека банките во нашата земја го заземаат високото
четврто место по висината на капиталот кој го поседуваат. Имено, по унифицираната
методологија која се користи за пресметка на адекватноста на капиталот, банкарските
систем на Србија, Хрватска и Босна и Херцеговина имаат повисоко ниво на адекватност на
капиталот од адекватноста на капиталот на ниво на банкарскиот сектор на Република
Македонија и истото се движи во интервалот од 17.6% до 20,0%. Оваа стапка на

адекватност на капиталот е над пропишаната стапка од страна на Народната банка што
укажува на фактот дека целиот банкарски систем има доволно капитал да ги апсорбира
загубите како резултат на дополнително влошување на економската состојба во државата.
Стапка на адекватност на капиталот во земјите во источна и средна Европа
Извор: База на податоци објавени од страна на ММФ
8.4. Квалитет на кредитните портфолија на македонските банки
Анализата на протфолиото кај банките може да се спроведе на повеќе нивоа и тоа:

анализа според рочноста, анализа на големината на изложеноста и поврзаните корисници на
кредити, анализа на степенот на ризичност, анализа на билансните и вонбилансните
кредитини изложености на банката и степенот на нивната ризичност и друго.
Вкупната кредитна изложеност во банките и институциите во нашите земји во текот
на анализираниот период континуирано се зголемува, па така во 2003 година изнесувала
104.307 милиони денари, а на крајот од 2012 година достигнала ниво од 365.558 милиони
денари што асоцира на значајна кредитна активност на банките и зголемување за 3.5 пати на
вкупната кредитна изложеност во однос на 2003 година. Во вкупната кредитна изложеност
на банкарскиот систем за време на анализираниот период најголемо учесто имаат
пласманите кај претпријатијата кои се на ниво од над 60% од вкупните пласмани.
Графикон Вкупна кредитна изложеност во периодот од 2003 - 2012 година
Извор: Кредитен регистар на Народна банка на Р Македонија.
Од апект на структурата на кредитното портфолио најзначајно учество имаат

редовните кредити кои во периодот, кој е предмет на анализа, учествуваат со над 85%.
Карактеристично за последниве три години, е интересот на банките да вложуваат во
безризични инструменти - благајнички и државни записи што води кон зголемување на
кредитната изложеност кон државата и воедно поддржување на нефинасискиот сектор.
Графикон Квалитет на кредитното прортфолио во периодот од 2003 - 2012 година
Извор: Народна банка на Р Македонија, врз основа на податоците доставени од страна на банките.
При анализа на квалитетот на кредитното портфолио од суштинско значење е

анализата на движењето на нефункционалите кредити и нивното учество во вкупната
кредитна активност на банкарскиот систем. Имено, учеството на нефункционалните
пласмани е во интервалот од 10.3% до 7.3% во вкупната кредитна изложеност, но ако
нивното учество се следи годишно може да се види дека до 2007 година нефункционалните
пласмани имаат тренд на намалување, а од настапување на светската економска криза
истите континуирано растат, иако со забавување. И покрај забавувањето на растот на
нефункционалните кредити, овој ризик е сѐ уште присутен, што се потврдува и со
забрзаниот раст на нефункционалните кредити и во првите три месеци од 2013 година.
Корпоративниот сектор е носител на растот на нефункционалните кредити што е резултат
на влошените економски услови. Имено, големите екстерни шокови во 2008 година се
манифестираат преку губење на светските пазари, зголемување на транспорнтите трошоци,
пад на производството, влошување на ликвидноста на стопанските субјекти, зголемување на
стапката на невработеност. Ваквата состојба во реалниот сектор на економијата се
рефлектира и во банкарството со негативни последици како на квалитетот на пласманите,
така и на показателите на профитабилноста и ефикасноста на банките, пред сѐ како
последица на намалената способност на субјектите за сервисирање на своите обврски
спрема банките и зголемување на нивната ризичност за што банките беа принудени да
издвојат и повисок износ на резервации за потенцијалните загуби, што доведе до
зголемување на нивните расходи.
Графикон: Годишна стапка на промена на нефункционалните кредити
Влошувањето на остварувањата на деловните субјекти може да се потврди преку

реструктурирањето на нивните кредити. Имено, на крајот на претходната година 6% од
вкупната изложеност кон правните лица се реструктуирани од страна на банката за да се
олесни кредитниот товар.
Учеството на нефункционалните кредити во бруто – кредитите кон нефинасиските
субјекти на банкарскиот систем на Република Македонија е на најниско ниво во споредба со
земјите од нашето опкружување. Имено, со состојба на 30.09.2012 година, учеството на
нефункционалните кредити во бруто - кредитите изнесувало: 12.7% во Босна и
Херцеговина, 13.9% во Хрватска, 17.1% во Црна Гора, 19.9% во Србија и 22.7% во
Албанија86.
При оценка на квалитетот на кредитното портфолио како критериум се зема
процентот на кредити коишто добиле нефункционален статус во истата календарска година
во која се одобрени. На ниво на банкарскиот сектор на Република Македонија овој
показател изнесува 11.2% од кредитите одобрени во 2012 година, коишто добиле
нефункционален статус во истата година и истиот има константна вредност во последниве
пет години, со исклучок на 2008 година, кога истиот изнесуваше 19% и беше одбележје на
годината со највисок кредитен раст.
Друг критериум за оценка на квалитетот на кредитното - портфолио е учеството на
нето нефункционалните кредити во вкупните сопствени средства. Овој показател на ниво на
целиот банкарски сектор има ниско ниво и истиот изнесува 10.7% од сопствените средства.
Имено, најниско на скалата е банкарскиот сектор на Турција каде што овој показател во
текот на 2012 година бил 3.2%, додека сите земји од регионот на Источна и Југоисточна
Европа имаат повисок процент во однос на банките на Р.Македонија. Највисоко на скалата
за 2012 година е банкарскиот сектор на Словенија, каде што за покривање на нето
нефункционалните кредити би се искористиле 93.6% од сопствените средства на банките87.
При анализа на квалитетот на кредитното портфолио се анализираат и други
компоненти како што се: датумот на втасување на кредитите на нефинасиските субјекти,
учеството на кредитите со еднократна отплата на главницата во структурата на вкупните
кредити, учеството на износот на големите изложености во сопствените средства на банката
односно концентрацијата на ризикот, учеството на необезбедените кредити во вкупната
кредитна изложеност, просечната задолженост по лице (но не за вкупното населените, туку
86
Baza na pokazateli od MMF za finasiskata stabilnost na R Makedonija
87
Baza na pokazateli za ekonomskata stabilnost objaveni od strana na MMF
само за оние лица кои се задолжени; задолженост во нашата земја на крајот од 2012 година
изнесува 96 илјади денари, а најзадолжени се лицата со месечни примања до 30.000
денари).
Од аспект на вобилнасните активности банките во Република Македонија претежно
извршуваат традиционални услуги во областа на платниот промет во странство односно
отвораат акредитиви и гаранции за своите клиенти. Неразвиениот финасиски пазар е
причина што банките не се инволвирани во дериватните операции, односно форварди,
свопови, фјучерси и опции, а со развој на финансискиот пазар треба да се очекува значаен
пораст на вонбилансните активности на банките кои се во насока на користење на
дериватните продукти за минимизирање на ризиците кои произлегуваат од отворените
ризични позиции и зголемување на профитот. Вонбилансната ризична актива во текот на
десетгодишниот период зафаќа нешто помалку од 1/5 во вкупната кредитна изложеност на
банкарсикиот систем, а над 84% од вкупните вонбилансни ставки на македонските банки
претставуваат ризични вонбилансни позиции кои повлекуваат одреден степен на ризик.
Анализирајќи го нивото на ризичност на показателите за квалитет на изложеноста на
кредитниот ризик на ниво на банкарскиот систем може да се заклучи дека се остварија
предвидувањата и стравувањата од т.н. "младо" кредитно портфолио кое забрзано растеше
сѐ до првата половина на 2007 година, кога се одобруваа кредити во порелаксирани услови,
на голем број клиенти без или со недоволна кредитна историја. Имено, во 2008 година е
прекинат трендот на подобрување на квалитетот на кредитното портфолио на банкарскиот
систем и се појавуваат првите знаци на зголемување на неговата ризичност. Влошувањето е
резултат на:
° забавување на растот на кредитната изложеност;
° „зреење” на кредитното портфолио формирано во услови на кредитна експанзија;
° намалување на вкупната економска активност проследено со намалување на
ликвидност на субјектите во Република Македонија како последица на светската
криза; и
° заострување на кредитната политика на банките.
Како логичен одговор на ефетките на светската финасиска криза и соодветните
реакции и мерки преземени од страна на центранлата банка и во наредниот период може да
се очекува натамошно забавување на растот на кредитната изложеност, но со можност за
влошување на ризичната изложеност кај одделни категори клиенти.
Целокупната ситуација проследена со влошувањето на наплатата на побарувањата,
намалената ликвидност на економијата, заострени услови за рефинасирање на обврските,

растот на нефункционалните кредити уште повеќе го актуелизира значењето на кредитниот
ризик и потребата од негово адекватно управување кое треба да биде во центарот на
вниманието како кај банките, така и кај Народната банка.
8.5. Профитабилноста на банкарскиот систем во Република Македонија
Профитабилноста е показател за способноста на банката да го сноси ризикот или да

го зголемува својот капитал. Поради тоа, профитабилноста во облик на задржана добивка
по правило е еден од клучните извори за создавање на капитал, привлекување на нови
инвеститори и раст на банката. Профитабилноста е квалитетен показател за конкуренската
позиција на банката на банкарскиот пазар и за квалитетот на нејзината управувачка
структура. Банките кои работат профитабилно континуирано ја создаваат довербата кај
јавноста за нивната стабилност и ефикасност, што пак овозможува да ги минимизираат
трошоците за финасирање што придонесува за пристап до најдобрите клиенти.
Овој показател им овозможува на банките да одржуваат одреден ризичен профил и
заштита од кратокорочни проблеми.
Пресметувањето на добивката и загубите, претставуваат клучен извор на
информации за профитабилноста на банката, бидејќи ги содржи изворите на банкарските
приходи, нивниот квалитет и квантитет, квалитетот на кредитното портфолио и клучните
трошоци на банката.
Традиционално, основен извор на профитот на банките биле каматните приходи.
Вообичаено околу 70% од вкупните приход на банката отпаѓаат токму на нето - каматните
приходи. Тука спаѓаат приходите по кредити и останатите пласмани на банката, како што се
обртниот капитал, инвестициите, станбените и хипотекарните кредити, кредитите со
девизни клаузули, пречекорувањето на трансакциските сметки и платежните картици. Исто
така тука се вбројуваат и каматите кои банката ги остварува на депозитите што ги чува кај
другите финасиски институции.
Графикон Структура на приходите на банкарскиот сектор на Република Македонија
Нето - каматните приходи поделени со вкупните просечни средства во текот на
периодот во кој е остварен приходот ја дава нето – каматната маргина. Нето – каматната
маргина е изведена од структурата на билансот на состојба и каматните стапки кои се
применуваат на сметките на пооделни средства и обврски.
Расходите од камати ги опфаќаат каматите кои се платени на депозитите и
позајмените средства порзани за финасирање на кредитното портфолио. Анализата на
структурата на каматните расходи овозможува согледување на изворите на финасирање на
банката, а со тоа и трошоците за финасирање на различните инструментите по вид и по
рочност, како што се депозити по видување, штедни влогови, девизни депозити.
Графикон: Структура на вкупните расходи на банкарскиот сектор на Република
Македонија
Извор: Народна банка на Р Македонија

Банките со ниски каматни расходи се подобро позиционирани во однос на банките со

поголеми каматни трошоци што им овозможува одобрување на кредитни пласмани по
пазарни стапки и остварување на поголема кредитна маржа. врз основа на податоците доставени
од страна на банките.
Зголемената конкуренција помеѓу банките и промената на сметководствените
стандарди за публикување на загубите, ги присилија банките да ги намалат каматните
стапки по кои ги пласираат средствата. Зголемените регулативи во врска со стандарите за
адекватност на капиталот поврзани со големината на средствата, ги поттикна банките да
стават акцент на банкарските производи и услуги кои ностат провизии, како на билансните,
така и на вонбилансните кредитни супститути во напорите да го зголемат приходот,
создавајќи деловни активности без да ги зголемат ризичните средства, и во исто време да ја
избегнат потребата за анагажирање на дополнителен капитал. Ваквите приходи од
провизии, вклучуваат провизии поврзани со одобрување на кредитите, трошоци за
финансиска анализа и обработка на кредитите, одржување на трансакциските сметки,
обезбедување на финансиски услуги поврзани со трговскиот промет во земјата и во
странство.
Оперативните расходи се нераскинливо поврзани со создавањето на профит. Во оваа
група на расходи спаѓаат платите на вработените, материјалните трошоци, осигурувањето,
закупнините, трошоците за ревизорски и советодавни услуги, трошоцита за одржување на
информационите системи, амортизацијата, трошоците за рекламирање и општите
административни трошоци. Во структурата на оперативните расходи најголем процент
отпаѓа на платите на вработените во банката и трошоците за здравствено и пензиско
осигурување. Потоа следуваат трошоците кои се однесуваат на одржување на
информатичката технологија, лиценцирањето на програмската поддршка, развивање на
апликативни решенија. Анализата на структурата и висината на оперативните трошоци
секогаш е поврзано со ефикасноста на банката и адекватното управување со овие трошоци
преку тенденцијата за минимизирање на овие трошоци што овозможува одржување на
конкурентската позиција на банката.
Македонскиот банкарски систем се карактеризира со конзистентна профитабилност.
Така на крајот од минатата година десет банки остварија позитивен финасиски резултат,
шест банки работеле со загуба. Како резултат на овој факт прикажаната добивка на ниво на
банкарскиот систем бележи зголемување од 23.5% со што било прекината митатогодишното
намалување на профитабилноста на банките. Основни фактори за зголемената
профитабилност се порастот на нето - каматните приходи и останатите редовни приходи на

банките и покрај продолжување на трендот на пораст на нето – исправката на вредноста
поради влошување на кредитното портфолио на банките.Во иднина се смета дека најголем
ризик за успешно работење на банките ќе претставува евентуалното понатамошно
влошување на кредитното портфолио на банките и воздржувањето на банките да
кредитираат поради потенцијалните ризици.
Најголем придонес за подобрување на профитабилноста на банкарскиот систем
имаат основните приходи од банкарското работење односно нето - каматните приходи.
Нивното учество во структурата на вкупните приходи е 64.3%, потоа следуваат нето -
приходите од провизии и надоместоци со 21.4%, другите приходи со 14.1% и вонредните
приходи со минимални 0.2%.
За зголемување на профитабилноста на банкарскиот систем во 2012 година
придонесе и намалувањето на каматните расходи во однос на претходната година како
резултат на пониските каматни стапки на депозитите.
Најголем дел од вкупните приходи на банките континуирано се трошат за покривање
на оперативните трошоци и исправка на вредноста. Овие две категории на трошоци во
вкупните расходи учествуваат, скоро, со преку 90%. Во последниве три години дојде до
значително зголемување на исправката на вредноста ( на крајот од 2012 година нето -
исправката на вредноста изнесуваше 5.003 милиони денари што претставува годишен раст
од 25.04%) којашто е резултат на влошување на квалитетот на кредитното портфолио на
банките и примена на новите сметководствени и регулаторни правила за третман на
ненаплатените побарувања.
Профитабилноста на банкарскиот систем во 2012 година може да се согледа и преку
подобрување на дел од основните показатели за профитабилноста на банките, како што се
стапката на повртат на капиталот (ROAE) и на профитната маргина. Останатите показатели
на профитабилноста се: стапка на поврта на просечната актива (ROAA), оператините
трошоци врз вкупните редовни приходи (sost - to – income), некаматните расходи врз
вкупните редовни приходи, трошоци за плата врз вкупните приходи, трошоци за плата врз
оперативните трошоци, актива по вработен, добивка по вработен, оперативни трошоци по
вработен остануваат непроменети во однос на претходната година. При споредба на
показателите на профитабилност на банкарски сектор во Р.Македонија со банкарските
системи од земјите во Европа, како што се стапката на поврат на активата и на капиталот,
покажува дека македонскиот банкарски систем спаѓа во рамките на банкарските системи

коишто имаат позитивни показатели, иако се со најниска вредност.
8.7. Нова спогодба за катипал Базел III и можностите за имплементација во

Република Македонија.
Капиталната спогодба Базел II, развиена од страна на Базелскиот комитет за

банкарска супервизија се занимава со цел спектар на регулаторни и супервизорски
проблематики, вклучувајќи ги стандардите за ликвидност, прашањата за управување со
кредитниот, оперативниот и пазарниот ризик, како и сметководствените стандарди во
сферата на банкарството. Разорниот ефект на последната светска финасиска криза,
проследена со општа глобална рецесија значајно се одрази на банките, а со тоа на целото
стопанство. Оваа криза ги поттикна регулаторите и Базелскиот комитет за банкарска
супервизија да ја преиспитаат меѓународната рамка која го регулира банкарскиот сектор,
познат како Базел II, а како логична последица на тоа е појавата на идејата за построги
регулаторни барања кои би требало да го стабилизираат целиот систем.
Во оваа криза се согледаа недостатоците на Базел II и тоа88:
° несоодветноста на минималната стапка на адекватноста на основниот капитал на
ниво од 4% (односно заедно со дополнителниот капитал на ниво од 8% во однос
на ризично пондерираната актива) да ги издржи огромните загуби кои беа
направени за време на кризата;
° одговорноста за проценка на ризикот на другата страна која е од суштинско
значење за оценување на ризичноста на капиталот, се препушта на рејтинг
агенциите, кои се покажаа како ранливи и немеродавни при потенцијален случај
на конфликт на интереси;
° капиталните барања на Базел II имаат процикличен карактер и ги потенцираат
карактеристиките на определен економски циклус, што особено негативно влијае
во период на рецесија кога кредитниот ризик расте, со тоа што банките го
намалуваат кредитирањето и ги заоструваат условите за кредитирање во услови
на опаѓање на економскиот циклус, што придонесува за пад на економијата,
наместо да претставуваат амортизери на кризата и потикнувачи на развојот;
88
Caruane, J, International banking konferense to Santander bank, Madrid, septembar 2010
° Базел II ги поттикнува банките и другите финасиски институции да прибегнат

кон сѐ поголема “секјуритиразација” на своето кредитно портфолио што води кон
зголемување на вонбилансната актива и на тој начин ја намалуваат ризично
пондерираната актива во однос на која се пресметува минималниот износ на
адекватен капитал за заштита од ризици. Ова од друга страна им овозможува на
банките да го зголемат својот ризик без притоа да го подигнат нивото на капитал
што пак, претставува една од главните причини за ескалирање на финасиската
криза проследена со катастрофални глобални последици.
Како резултат на ова, во јули 2010 година Банкарскиот комитет за банкарска
супервизија издаде серија консултативни документи кои претставуваат дополнување и
измена на постоечката регулаторна рамка. Основна цел на овој реформски пакет наречен
Базел III е зацврстување на правилата кои се однесуваат на управување на капиталот и
ликвидност и осигуравање на поголема отпорност на банкарскиот сектор од непредвидливи
случувања. Воведувањето на новите правила биле со намера да се создаде сигурносна
мрежа која ќе ги штити банките од економски кризи и шокови. Воведувањето на овие
постоги квалитативни и кванитативни критериуми за гарантниот капитал, како и глобални
стандарди за ликвидност, е во насока на спречување на ширење на шоковите на другите
делови од стопанството.
Клучните карактеристики на новите капитални стандарди согласно Базел III се89:
° значајно зголемување на квалитетот на капиталот на банката;
° зголемување на нивото на пропишаниот регулаторен капитал;
° намалување на системскиот ризик и
° доволно време за преминување на новиот режим.
Императив на новите капитални стандарди преточени во Базел III бил адекватно
дефинирање на капиталот пред да бидат дефинирани нивоата на потребниот капитал.
Поголемиот квалитет на капиталот ќе претставува поголема моќ за апсорбција на загубита
кој пак, од друга страна ќе значи дека банките ќе бидат посилни и ќе им биде овозможено
подобро да го поднесат стресниот период. Во контекст на ова акцент е ставен на
акционерскиот капитал како најквалитетна компонента на банкарскиот капитал. Согласно
постоечките стандари банките требаше да држат најмалку половина од својот капитал како
основен капитал (Tier1). Сега се воведува поконцизно дефинирање на основниот капитал
(Tier 1) кој се сведува на износот од обичните акции и задржаната добивка.
89
BIS, Basel III: stronger banks and a more resilient financial system, BSBS, 2011
Капиталот од ниво 2 (Tier 2) повеќе нема да биде поделен на две нивоа: пониско ниво
2 (lower Tier 2) и повисоко ниво (upper Tier 2) туку ќе се воведе единствен сет на
критериуми за вклучување во ова капитално ниво. Согласно ова сите инструменти
содржани во второто структурно ниво на капиталот – приоритетните акции и
субординираните должнички хартии од вредност ќе треба или да бидат конвертирани во
обични акции или да бидат запишани како такви, во случај на состојба на несолвентноста на
банката.
Капиталот од нивото 3 (Tier 3) ќе се укине бидејќи долго време постоело дилема и се
дебатирало дали необезбедениот субординиран долг би требало да се вклучува во
стрктурата на капиталот.
1. Последната финасиска криза покажала дека поквалитетен капитал нема да е
доволен за заштита од ризиците, туку неопходно е да се зголеми квантитетот на капиталот.
Клучен елемент на Базел III е зголемување на минималната стапка за акционерскиот
капитал во однос на ризично пондерираната актива која од 4% се зголемува на 6%, од кои
задолжително 4.5% треба да бидат обични акции.
Новина е и тоа што од банките се бара да држат заштитен капитал за амортизација
т.н. тампон за компензација на ризичноста кој треба да биде над 2.5% од акционерскиот
капитал со единствена цел да може банката да ги издржи идните стресни период (кога
адекватноста на капиталот ќе падне под 7%). Последиците од неисполнувањето на ова
барање се непосредни: колку повеќе нивото на капиталот се приближува кон минимално
пропишаниот капитал, толку е поголемо ограничувањето при распределбата на приходите –
исплатата на дивиденда, откуп на сопствените акции, бонуси кои им следуваат на
менаџерите на банката за деловна успешност сѐ додека не се дојде до пропишаното
минимално ниво на адекватност на капиталот.
2. Новите капитални стандарди предвидуваат воведување и на контрацилкичен
тампон на капитал, со тенденција да биде 2.5%. Овој капитал треба да се користи во
периодот на експанзија на кредитниот раст, којшто веднаш треба да се компензира со
дополнителен капитал. Целта на воведување на оваа заштита е да се поправи
процикличниот карактер на Базел II стандрдите.
3. Крајно овие капитални стандарди се дополнети со коефициент на левериџ кој не е
заснован на ризик и ќе помогне да се спречи екцесниот левериџ на системот и ќе да
послужи како граница на барањата кои се однесуваа на ризикот и да го реши ризикот на
моделот. Првично е предвидено да се тестира стапка од 3% пресметана на основниот
капитал (пресметан согласно новите, построги дефиници согласно Базел III) спрема
непондерирана актива плус вонбилансната изложеност.
Што се однесува на управувањето на ликвидност, новата регулатива воведува
глобални стандарди за управување на ликвидноста што подразбира пресметување и
одржување на показатели за покривање на ликвидноста кои ќе гарантираат дека банката ќе
одржува адекватно ниво на ликвидна имовна која едноставно и брзо ќе може да се претвори
во пари во кризни ситуации.
Базел III предвидеува две стапки на ликвиденост и тоа:
- краткорочна ликвидност – стапка на лидвидна покриеност (Luqudiyt coverag
Ratio – LCR) што претставува барање банките да одржуваат високо ликвидни средства на
ниво пресметано врз основа на одливот на нето готовинските средства за период од 30 дена.
Оваа стапка на покриеност на ликвидноста ќе биде задолжителна почнувајќи од 1 јануари
2015 година и ќе ја зголеми краткорочната отпорност на банките на потенцијалните
нарушување на ликвидноста;.
- долгорочна ликвидност – стапка на нето стабилно финансирање (Net Stabile
Funding Ratio – NSFR) налага банките да имаат воспоставен стабилен систем на
финасирање за да ги задоволат потребите за финасирање за анализиран период од 1 година.
Воведувањата на ова барање за одржување на долгорочна ликвидноста имаат за цел
да ги потикнуваат банките за користење на стабилни извори за финансирање на своите
активности, а со тоа и квалитетно управување на среднорочното и долгорочното
финасирање во насока на зајакнување на стабилноста на финасискиот сектор. Ова барање ќе
биде воведено како минимален стандар до 1 јануари 2018 година.
При спроведување на новите регулаторни промени многу важна е нивната динамика
на спроведување која се карактеризира со постепено воведување на новите мерки кое ќе
овозможи добивање на реална претстава за влијанието на новите регулаторни барања на
банката и пазарот, а со тоа ќе се остави простор за нивно евентуално ревидирање пред
нивната конечна примена. Исто така, долгорочното и постепено воведување на новите
критериуми би требало да ги намали и распредели трошоците за нивното воведување.
Планирано е целиот реформски пакет да биде имплементиран до 2019 година. Имено,
новото дефинирање на капиталот ќе се воведува во текот на пет години, почнувајќи од 2013
година. Капиталните инструменит кои нема да се квалификуваат како неакционерски
капитал Тиер 1 или Тиер 2 капиталот ќе се угаснат во десетгодишен период, сметано од 01
јануари 2013 година. Барањата за минимален акционерски капитал и Тиер 1 капиталот веќе
се воведоа од почетокот на 2013 година и ќе стапат на сила на почетокот на 2015 година.

Динамиката е следна:
° барањето за минимален акционерски капитал и Тиер1 се зголемија од ниво од
2% и 4% на 3.5% и 4.5% соодветно од почетокот на 2013 година;
° барањето за минимален акционерски капитал и Тиер1 ќе биде 4% и 5.5%
соодветно од почетокот на 2014 година; и
° конечно барањето за минимален акционерски капитал и
Тиер 1 капиталот ќе биде биде 4,5% и 6% соодветно од почетокот на 2015
година.
Тампон за компензација на ризичноста кој треба да биде 2.5%, да се состои од
акционерскито капитал и ќе биде дополнување на минималниото барање од 4.5% ќе се
воведува прогресино почнувајќи од 1 јануари 2016 година и постепено ќе стапи на сила до
01 јануари 2019 година.
За коефициентот на левериџ ќе постои т.н. паралелен период кој ќе почне од 2013
година и ќе трае до 2017 година, а практично ќе биде задолжителен од 1 јануари 2018
година.
Новиот начин на дефинирање на капиталот, поставување на повеќе пондери за ризик,
зголемување на минималните барањата кои значајно ќе го зголемат дополнителнито капитал
и долгиот транзиционен период ќе им овозможи на банкарските сектори да ги исполнат
зголемените капитални стандарди преку разумно здружување на приходите и мобилизирање
на капиталот, проследено со непрекинато кредитирање и подржување на целокупниот
економски сектор.
По усвојувањето на финалниот документ на измените на Базелската капитална
спогодба Народна банка на Република Македонија извршила анализа и изработила
информација во која е даден опис на предлозите на Базелскиот комитет за банкарска
супервизија за зајакнување на капиталната рамка (зголемување на потребното ниво на
капитал) и воведување на меѓународен стандард за ликвидност. Оваа информација содржи
и оценка на усогласеноста на постојната методологија која се користи за утврдување на
адекватноста на капиталот пропишана од страна на Народната Банка, со барањата на Базел
III90.
Методологијата на Народна банка се одликува со поголема претпазливост во поглед
на структурата на основниот капитал, во која главен елемент се позициите на
90
Izve[taj za bankarskiot sistem na Republika Makedonija vo 2010 godina, april 2011
акционерскиот капитал. Бидејќи во оваа насока се и измените на Базелската капитална

рамка (зајакнување на квалитетот на капиталот преку зголемување на нивото и учеството на
акционерскиот капитал) постојната методологија на централната банка е значително
усогласена со барањата на Базел III и не се очекува дека банките во Република Македонија
ќе имаат потешкотии при исполнувањето на новите стапки на потребен капитал, содржани
во предложените реформи. И во Република Македонија новите и измените согласно Базел
III ќе се имплементираат постепено и се очекува да завршат до почетокот на 2019 година.
Динамиката за воведување, следење и целосна примена на трите стандарди –
стапката на адекватност на капиталот, стапката на задолженост и стапката на ликвидност е
прикажана на следниот начин:
Степен на исполнување на капиталните барања од Базел III во Р Македонија со

состојба на 31.12.2012 год.
Минимум плус Банкарски сектор

дополнителен износ на Р Македонија -
Минимум
за зачувување на најниска и нависока
капиталот стапка
Стапка на акционерски
капитал и активата 4.5% 7% 8.4% - 83.7%
пондерирана според ризиците
Стапка на основен капитал и
актива пондерирана според 6% 8.5% 8.4% - 83.7%
ризиците
Стапка на адекватност на
8% 10.5% 11.1% 83.7%
капиталот
Стапка на задолженост 3% 4.5% 6.1% - 43.6%
Стапката на задолженост се пресметува како однос помеѓу основниот капитал и

вкупната билансна и вонбилансна актива на банката.
Анализирано по одделни банки, стапката на основниот капитал и активата
пондерирана според ризици е над минималните стапки на акционерски, односно основен
капитал (4.5%, 6%, 7% и 8.5%).

Само кај една банка овој показател е малку помал од вкупниот минимум од 8.5% и
изнесува 8.39%, а само кај уште една банка моменталниот однос на основниот капитал и
активата пондерирана според ризиците е понизок од 10%.
Кај сите други банки стапката на основниот капитал и активата пондерирана според
ризиците е повисока од 10%, што претставува соодветна основа за постигнување и на
вкупната стапка на адекватност на капиталот (8%, односно 10.5%)
Во поглед на висината на стапката на задолженост на банките во Република
Македонија на 31.12.2012 година сите банки се далеку над минимумот на оваа стапка од
3%. Стапката на задолженост по одделни банки се движи од 6.1% до 43.6%, додека
пондерираната просечна стапка на задолженоста на банкарскиот систем изнесува 10.3%.
Ваквите резултати претставуваат задоволителен показател за висината на
дополнителните трошоци коишто ќе треба да ги направат македонските банки за
достигнување на новите капитални барања.
Комплекните барања на Базел III ќе имаат реалени ефекти врз банкрскиот систем, но
и ќе предизвикаат одредени импликации.
Имено, построгите барања на Базел III можат да претставуваат причина помалите
банки да кредитираат по построги кредитни услови и тоа особено негативно да се одрази на
малите и средните фирми.
Поради одредбата која пропишува сите вонбилансни ставки да добијат соодветен
фактор на ризичност кој од сегашните 20% ќе се промена на 100%, банките ќе мора да го
зголемат својот капитал за резервации на име вонбилансни секјуритизирани кредити за 5
пати. Во такви околности банките ќе имаат две опции: или ќе ги пренесат зголемените
трошоци на своите клиенти или ќе треба да се фокусираат на други, попрофиталбилни
активности со истовремено намалување на нивната кредитна изложеност. Како резултат на
поскапување на акредитивите како инструмент за плаќање и краткорочно финасирање се
очекува извозниците да се префрлат на поевтини инструменти, како што е форфертингот
при што треба внимателно да се оцени ризикот на договорената страна.
Одредбите и поголемите капитални барање на Базел III не се однесуваат на
небанкарските финасиски институции, бидејќи тие се надвор од опсегот на новите
прописти. Таканареченото “банкарство во сенка” – осигурителните компани, пензиските
фондови и инвестициските банки одиграа централна улога во нанјновата финансиска криза
и станаа главен снабдувач на кредити. Поради ова, се смета дека Базел III му овозможува
конкурентска предност на небанкарскиот финансиски сектор којшто може да го поттикне

овој сектор да преземе повисок ризик. Уште повеќе што во случај на несолвентност на
небанкарскиот финасиски сектор, кризата може лесно да се пренесе на банкарскиот сектор,
со сите негативни реперкусии.
Заклучни согледувања
Заклучни согледувања
Во согласност со метологијата за научно-истражувачката активност, во завршниот

дел се синтетизирани заклучните согледувања коишто се резултат на направените анализи и
истражувања на проблематиката поврзана со мерење и управување со банкарските ризици.
1. Банкарските институции како најзначајни и доминантни учесници на
финансискиот пазар во своето работење секојдневно се соочуваат со голем број ризици.
Ризикот всушност претставува девијација или отстапување од очекуваните резултати и се
одликува со две карактеристики и тоа: неизвесноста и можните загуби во услови на таа
неизвесност. Преземањето на ризик е една од главните функции на банката во современата
економија. Бидејќи, ризикот и профитот се две нераздвоиви компоненти банките треба
внимателно да ги идентификуваат и дефинираат различните видови ризици, да ги измерат и
да имплементираат процес на управување со нив. Всушност, основна цел на “risk”
менаџментот или управувањето на ризиците е оптимализација на односот помеѓу ризикот и
приносот.
2. Засилената конкуренцијата, дерегулацијата, продорот на информатичката
технологија, појавата на бројни производи и услуги значајно влијаеа на промените на
банкарското окружување и генерираа ризици кои се зголемија поради иновацијата на
производите, иновација на процесите, поместувањето од комерцијално кон универзалното
банкарство, зголемувањето на пазарната ориентација и исчезнувањето на старите бариери
кои беа ограничувачки за ширината на банкарските операции. Овие промени ја зголемија
потребите за напредно мерење, управување и надзор на ризикот.
Сé побрзиот развој на споменатите производи и инструменти на финансиските
пазари (кои беа во функција на диверзификација и трансфер на ризикот на релација
финансиски – реален сектор) кој беше следен со ниско ниво на премија на ризик водеше кон
зголемување на зголемување на вниманието за разбирањето и управувањето со ризиците.
Особено, појавата на глобални кризи проследена со зголемување на пазарната нестабилност
ја наметна потребата за што поголема внимателност во перцепцијата на ризиците, што пак
доведе до развој на заеднички пристапи во техниките за управување, моделирање и
контрола на на ризикот во такви ситуации.
3. Видовите ризик и степенот на ризичност на кои се изложува една банка се
детерминирани од нејзината големина, сложеноста на деловните активности и обемот на
работењето. Банките најчесто се соочуваат со следниве видови ризици: кредитниот ризик,

пазарниот ризик, ризикот на ликвидност, валутниот ризик, ризикот од прмена на каматните
стапки, оперативниот ризик, стратешкиот и репутацискиот ризик.
Секоја банка во зависност од нејзината склоност кон ризиците, може да прифати
поголем или помал ризик при тоа водејќи се од апсолутната аверзија кон ризикот и
апсолутното преземање на ризик. Нивото на преземениот ризик мора да биде сразмерно на
способноста на банката да апсорбира евентуални загуби и да оствари прифатлива стапка на
принос. Во тој контекс, прецизното идентификување, мерење и управување на ризиците,
како и успешното балансирање помеѓу приносот и ризикот, се најважните аспекти на
финасиското менаџирање на банката во поглед на остварување на високи перформанси при
работењето.
4. Сé поголемата пазарна ориентација на банките и појавата на нови ризици наметна
потреба од континуирано воведување на новини во начинот на управување на ризиците и
промена во пристапот на уредувањето и надзорот. Корпоративното управување како
организирана структура ги дефинира односи меѓу управата на банката, нејзините одбори,
акционерите и другите носители на материјални интереси, ги утврдува средствата за
оставарување на поставените цели и ги сумира резултатите. Ефикасното корпоративно
управување на банките им овозможува да ги зголемат пристапите кон надвореншните
извори на финансирање, да ја намалат цената на капиталот, да оставарат подобри
оперативни перформанси преку подобра алокација на средствата и поефикасно управување
на истите и успешно управување на секојдневните активности во рамките на дефинираниот
ризичен профил заштитувајќи ги интересите на депонентите и акционерите.
5. Поради специфичната улога на финасиски посредници, кај банките е акцентирано
присуството на бројни легитимни носители на различни права: почнувајќи од акционерите
и менаџментот, чии однос е клучен за примена на принципите на доброто корпоративно
управување, депонентите- како специфични доверители, банкарските кредитори,
вработените, како и државата, чии интереси ги застапуваат различни надзорно -
регулаторни и законски органи.
6. Историски гледано, неадекватното управување е една од најзначајните и најчестите
прични за настанување на банкарските кризи. Токму поради тоа Базелскиот комитет
дефинирал препораки за јакнење на културата на корпоративното управување кои се
преточени во неколку принципи кои главно се однесуваат на: остварување на правата и
интересите на акционерите, транспарентност на сопственичката структура, општествена
одговорност, поделба на надлежностите, редовна и ефикасна контрола и ревизија на

работењето, почитување на законските, етичките стандарди и практики, независност и
објективност во информирањето и заштита на доверливите и личните податоци.
7. Ефикасностото управување на ризкот во банките е детерминирано од следниве
елементи: адекватна организациска структура, сеопфатен пристап во управување на
ризиците, менаџерските искуства и вкупната спремност за преземање на ризик, силен
информациски систем за известување, следење и контрола на ризикот, јасно дефинирани
процедури, ефективна контрола и целосно известување за ризикот, јасна поделба на
надлежностите и одговорностите при управување на ризиците. За делотворно управување
на ризиците неопходно е постоење на интеракција меѓу институционалните учесници
хиерархиски распоредени во првата, втората и третата линија на одбрана, однсоно постоење
на врска меѓу тие што преземаат ризик, функцијата за управување на ризици и интерната
ревизија и почитување на општо прифатени принципи во кои јасно се дефинирани
одговорностите и праватата на учесниците и се во согласност на одобрената стратегија и
политика.
8. Кредитниот ризик произлегува од извршувањето на традиционалните и воедно

најпрофитабилните банкарски работи и како таков преставува најголем ризик со кој се
соочува секоја банка. И покрај иновациите на полето на финасиските услуги, кредитниот
ризик и денес е најзначајна причина која доведува до стечај на банките. Управувањето на
кредитниот ризик во суштина преставува идентификување на постојните и потенцијалните
ризици, кои се поврзани за кредитниот процес и преземање на соодветни мерки и
активности, за негово минимизирање или сведување во прифатливо ниво за банката. Имено,
основна цел на управувањето на кредитниот ризик е создавање и одржување на високо
квалитетно кредитно портфолио кое на банката ќе и овозможи непречено работење и
остварување на профит. Ефикасното управување со кредитниот ризик подразбира
усвојување на адекватна стратегија и политика за управување со кредитниот ризик,
поставување на соодвента организациска структура и утврдување на одговорностите и
надлежностите на управниот одбор, кредитниот одбор, функцијата за управуање на
ризици. Покрај стратегијата и политиката, важен елемент во процесот на управување на овој
вид на ризик е и дефинирањето на лимити за кредитна изложеност преку кои активно се
управува одобрувањето на кредитите и се контролира изложеноста на кредитниот ризик за
секој должник или за група на поврзани должници. Со утврдување на лимитите се спречува
банката прекумерно да се потпира на еден голем кредитокорисник или група на

кредитокорисници и се оневозможува истите да ја диктираат работата на банката.
9. Најчесто користени методи за мерење на кредитниот ризик се: финансиско –
економска анализа на должникот, скоринг моделите и модели кои се темелата на
распределба на веројатноста.
Кредитниот ризик не може дирекно да се измери бидејќи не постои еден туку повеќе
индикатори на кредитниот ризик, затоа тој се мери индирекно преку мерење, контролирање
и управување на неговите составни компоненти. Од тие причини, Базел II ги
идентификувал четирите основни компоненти на кредитниот ризик, а тоа се: веројатноста
од неизмирување на обврските или дифолт (PD), загубите при дофолт (LGD), изложеноста
при дифолт (EAD) и рочноста (М). Врз основа на овие параметри се пресметуваат
очекуваните загуби (EL) на кредитното портфолио.
10. Пазарниот ризик претставува веројатност дека вредноста на билансните (посебно
трговските позиции) и вонбилансите позиции на банката ќе бидат по влијание на несакани
промени (нарушувања) на пазарните стапки или цени како што се: каматните стапки,
девизните курсеви, цените на акциите, цените на стоките. Последица на овој вид ризик се
дирекни загуби кои индиректно влијае на вредноста на акциите на банката (акционерскиот
капитал). Овој ризик опфаќа повеќе ризици и тоа: ризик инкорпориран во инструментите
поврзани за каматните стапки и сопственичката улога во трговската книга, девизниот ризик
и ризикот од промена на цените на стоките. За да биде ефикасно управувањето со овие
ризици потребно е да се пропишани следниве процедури и практики: усогласување на
пазарните вредности на финансиските инструменти, утврдување на процедурални одредби
за ограничување од максимални загуби, ограничување за присуство на новите пазари и
ограничување во однос на другите страни во договорот се однесуваат на дилерите од кои се
бара да ги извршуваат меѓубанкарските трансакции само со овластени страни во договорот
и во висина на воспоставени лимити од страна на Функцијата за управување со ризици.
За правилното управување и контрола на овој ризик неопходно е точно и
благовремено да се измери пазарниот ризик. За мерење на овој вид ризик постојат голем
број техники, почнувајќи од статистичките техники, геп анализи до високософистицани
динамични методи (Монте Карло симулации).
11. Еден од основните ризици на пазарот на капитал е девизно - валутниот ризик,
односно ризикот од промена на девизните курсеви. Ризикот на девизните курсеви
произлегува од неусогласеноста меѓу вредноста на средствата, капиталот и обврските,
деноминирани во странска валути, или како резултат на неусогласеноста меѓу обврските и

побарувањата, деноминирани во странски валути и изразени во домашна валута. Ризикот на
девизните курсеви има шпекулативна природа и може да резултира со добивка или загуба,
во зависност од насоката на поместување на девизните курсеви и од позицијата на банката,
односно дали таа има нето - долга или нето кратка позиција во одредена странска валута.
Акивностите што се преземаат за заштита на овој вид ризик се детерминирани од
изложеноста на банката на дилерските и трговските операции или изложеноста што е
резултат на традиционалните банкарски активности, односно кредити, депозити, капитал и
непокриени гаранции и акредитиви.
12. Ризикот на каматни стапки се дефинира како сегашен или иден ризик кој може да
донесе загуби во приходите или нетокаматните приходи и капиталот на банката поради
несакани движења на каматните стапки. Овој ризик преставува изложеност на приходите и
економската вредност на капиталот на банката како резултат на промени на каматните
стапки. За правилно менаџирање со овој ризик нужно е да се воспостави системот за
мерење на каматниот ризик што ќе овозможи идентификација и квалификација на главните
извори на ризикот на каматни стапки.
Одговорноста за здраво управување на ризикот на каматни стапки е на високото
раководство на банката кое треба да воспостави соодветен и перманентен процес на
мониторинг, контола и квантификација на ризикот. Како најприменувани методологии за
мерење на каматниот ризик се вбројуваат: гап анализата, дурационата анализа, Монте Карло
симулација и симулационата анализа.
13. Со оглед дека последиците што можат да произлезат од ризикот на ликвидност се
рефлектираат и врз целокупниот финансискиот систем, за навремено да се спречи
неликвидноста на банките неопходно е анализа и постојано следење на ликвидноста.
Управувањето со ризикот на ликвидност опфаќа дневно мерење на нето ликвидните
позиции на банката со проценка на изворите на ликвидноста и предвидување на дневните
обврски спрема комитентите.
14. Поради огромното значење на ризикот на ликвидност, Базелскиот одбор за
супервизија на банките објави документ во кој што се опфатени 14 принципи или стандарди
што ги обврзуваат банките да ги почитуваат и на тој начини да го спречуваат нивното
пропаѓање. Овие принципи се групирани во осум основни групи на начела и тоа: развивање
структура за управување со ликвидноста; мерење и следење на нето задолжителните
средства; управување на пристапот до финансискиот пазар; алтернативно планирање;
управување со девизната ликвидност; развивање на интерна контрола за управување со

ризикот на ликвидност; објавување податоци за подобрување на ликвидноста и улогата на
супервизорите.
15. Дерегулацијата и глобализацијата на финансиските услуги, во комбинација со
растечкото ниво на финансиската технологија, ги прават банкарските активности и
профилот на банките сé pосложен. Оперативниот ризик сé повеќе доаѓа до израз со
неизбежното користење на информациската технологија и автоматизацијата на
финансиските работи. Главни извори на оперативниот ризик се: човечкиот фактор,
процесите, системите и екстерните случувања. Ефикасното управување на овој ризик може
да се оствари преку примена на следниве мерки: примена на системот на внатрешна
контрола, евидентирање на трансакциите, а особено за тие што биле непознати до тој
момент, програми за обука, воведување на back up системи и планирањена сценарија на
последиците од системските и непредвидливите грешки.
Процеосот на управувањето на оперативниот ризик се состои од: самооценување на
ризикот и контрола; идентификација на контролните гапови; прибирање на податоци за
ризичните случувања кои довеле до загуба и подготвување на планови за унапредување,
одредување на одговорности и временски приоритети.
Базел II предлага три методологии за пресметка на ризичниот капитал потребен за
оперативниот ризик и тоа: пристап на базичен или темелен индикатор, стандардизиран
пристап и пристап на напредно - интерно мерење. Банките и супервизорите имаат можност
да изберат еден од овие пристапи при утврдувањето на потребниот капитал кој се однесува
на опертивниот ризик во зависност од нивото на развој на банката и инфраструктурата на
финансискиот пазар.
16. И банките во Република Македониј како и во останатите земји, при извршување
на деловните работи банките секојдневно се соочуваат со широк спектар ризици кои
вообичаено се поделени во следниве четири категории: финасиски, оперативни, деловни
ризици и ризици поврзани со надворешни случувања.
Ризиците кои настануваат како резултат на извршувањето на банкарските работи
треба навремено да се препознаат, да се следат и да се контролираат Еден од клучните
фактори за одржување на стабилноста и довербата во финансискиот систем е надзорот над
банките, кој се темели на континуиран аналитички преглед на банката. Останати важни
фактори потребни за стабилност на банкарскиот и финасискиот систем и пазарот
вклучуваат здрава и одржлива макроекономска политика, добро развиена инфраструктура
на финасискиот сектор, постојана пазарна дисциплина и примерна сигурносна мрежа на

банкарскиот сектор. Аналитичкиот преглед на банката се одвива во неколку фази при што
резултатите од едната фаза преставуваат влез во наредната фаза. Конечниот резултат од овој
процес е низа препораки кои ако правилно се применуваат ќе овозможат сигурно, здраво и
правилно функционирање на банкарскиот систем.
17. Единствената супервисорска агенција која е надлежна за лиценцирање на банките
и штедилниците во Република Македонија, како и за вршење на супервизија на нивното
работење е Народна банка на Република Македонија. Водена од основата цел при
извршувањето на супервизорската фунција да го одржува сигурен и стабилен банкарски
систем и да ги штита на интересите на штедаците и другите крдитори кои имаат вложено
сопствени средства во банките, централната банка својата функција ја врши преку:
вонтеренско следење, непосредна теренска контрола, непосредна теренска инспекциска
контрола, одржување на контакти со членовите на органите на банката и со друштвото за
ревизија и соработка и размена на податоци и информации со други супервисорски органи.
18. Централното место при оценувањето на сигурноста и стабилното работење на
едно банките го има капиталот како една од клучните катагории кој служи како сигурносна
зона за заштита од различните ризици на кои е изложена банката при секојдневното
извршување на банкарските работи. Капиталот за соодветно да ги извршува своите клучни
функции мора да ги исполнува следниве услови: да биде стабилен, да не повлекува фиксни
трошоци што ќе го товарат профитот на банката и треба да биде правно субординиран на
правата на депозиторите и другите кредитори.
19. Македонскиот банкарски сектор се карактеризира со релативно високо ниво на
адекватност на капиталот и истата се движи во интервалот од 11,1% до 83,7% . Оваа стапка
на адекватност на капиталот е над пропишаната стапка од страна на Народната банка што
укажува на фактот дека целиот банкарски систем има доволно капитал да ги апсорбираат
загубите како резултат на дополнително влошување на економската состојба во државата.
20. Во насока на заштита од кредитниот ризик е и постојана оценка на квалитет на
кредитните портфолија на македонските банки. Анализата на протфолиото кај банките се
спроведува на повеќе нивоа и тоа: анализа според рочноста, анализа на големината на
изложеноста и поврзаните корисници на кредити, анализа на степенот на ризичност,
анализа на билансните и вонбилансните кредитини изложености на банката и степенот на
нивната ризичност и друго.
21. При анализа на квалитетот на кредитното портфолио од суштинско значење е

анализата на движењето на нефинкционалите кредити и нивното учество во вкупната
кредитна активност на банкарскиот систем. Учеството на нефункционалните пласмани кај
македонските банки е во интервалот од 10.3% до 7.3% во вкупната кредитна изложеност.
Корпоративниот сектор е носител на растот на нефункционалнтие кредити што е резултат
на влошените економски услови, пред се како последица на намалената способност на
субјектите за сервисирање на своите обврски спрема банките и зголемување на нивната
ризичност за што банките беа принудени да издвојат и повисок износ на резервации за
потенцијалните загуби, што доведе до зголемување на нивните расходи.
22. Друг критериум за оценка на квалитетот на кредитното портфолио е учеството на
нето нефункционалните кредити во вкупните сопствени средства. Овој показател на ниво на
целиот банкарски сектор има ниско ниво и истиот изнесува 10.7%. За споредба, овој
показател за банкарскиот сектор на Турција бил 3.2%, додека сите земји од регионот на
источна и југоисточна Европа имаат повисок процент во однос на банките на Р.Македонија,
а банкарскиот сектор на Словенија за прокривање на нето нефункционалните кредити би
искористил 93.6% од сопствените средства на банките.
23. Целокупната ситуација проследена со влошувањето на наплатата на
побарувањата, намалената ликвидност на економијата, заострени услови за рефинасирање
на обврските, растот на нефункционалните кредити уште повеќе го актуелизира значењето
на кредитниот ризик и потребата од негово адекватно управување кое треба да биде во
центарот на вниманието како кај банките, така и кај Народната банка.
24. Профитабилноста на банкарскиот систем во 2013 година може да се согледа и
преку подобрување на дел од основните показатели за профитабилноста на банките, како
што се стапката на повртат на капиталот (ROAE) и на профитна маргина. При споредба на
показателите на профитабилност на банкарски сектор во Р.Македонија со банкарските
системи од земјите во Европа, како што се стапката на поврат на активата и на капитал,
покажува дека македонскиот банкарски систем спаѓа во рамките на банкарските системи
кои што имаат позитивни показатели, иако се со најниска вредност.
25. Анализата на вредностите на трите воспставени показатели од страна на Базел
III: стапката на основниот капитал и активата понедриран спред ризици, стапката на
адекватност на капиталот и стапката на задолженост покажува дека банките во Република
Македонија во целост ги исполнуваат минималните пропишани вредности. Ваквите
резултати претставуваат задоволителен показател за висината на дополнителните трошоци
коишто ќе треба да ги направат македонските банки за достигнување на новите капитални

барања..
26. По усвојувањето на финалниот докумет на измените на Базелската капитална
спогодба Народна банка на Република Македонија извршила анализа и изработила
информација во која е даден опис на предлозите на Базелскиот комитет за банкарска
супервизија за зајакнување на капиталната рамка (зголемување на потребното ниво на
капитал) и воведување на меѓународен стандард за ликвидност. Оваа информација содржи и
оценка на усогласеноста на постојната методологија која се користи за утврдување на
адекватноста на капиталот пропишана од страна на Народната Банка, со барањата на Базел
III. Методологијата на Народна банка се одликува со поголема претпазливост во поглед на
структурата на основниот капитал, во која главен елемент се позициите на акционерскиот
капитал. Бидејќи во оваа насока се и измените на Базелската капитална рамка (зајакнување
на квалитетот на капиталот преку зголемување на нивото и учеството на акционерскиот
капита) постојната методологија на централната банка е значително усогласена со барањата
на Базел III и не се очекува дека банките во Република Македонија ќе имаат потешкотии при
исполнувањето на новите стапки на потребен капитал, содржани во предложените реформи
Комплексните барања на Базел III кои треба во целост да се имплементираат до 2019
год. ќе имаат реалени ефекти врз банкарскиот систем, но и ќе предизвикаат одредени
импликации. Имено, построгите барање на Базел III можат да претставуваат причина
помалите банки да кредитираат по построги кредитни услови и тоа особено негативно да се
одрази на малите и средните фирми.
Поради одредбите која пропишува сите вонбилансни ставки да добијат соодветен
фактор на ризичност кој од сегашните 20% ќе се промена на 100%, банките ќе мора да го
зголемат својот капитал за резервации на име вонбилансни секјуритизирани кредити за 5
пати.
Koristena literaturа:
1. Allen, S.L., Financial Risk Management: a Practitioner’s Guide to Managing Market and
Credit Risk, Wiley New York, 2003
2. Arsov, D., Rizici vo bankarskoto rabotenje, Skopje 1998 god.
3. Barton, T.L., Shenkir, W.G. i Walker, P.L., Making Enterprise Risk Management Payoff: How
Leading Companies Implement Risk Management, FT Press, New York, 2002
4. BIS, Sound Practices for the Management and Supervision of Operational Risk, BSBS, 2003
5. BIS, Operational Risk Transfer Across Financil Sectors, BSBS, 2003
6. BIS, Internaciona Convergende of Capital Measurement and Capital Standards, BSBS, 2006
7. BIS, Basel III: stronger banks and a more resilient financial system, BSBS, 2011
8. BIS, Sound Practices for the Managing Liquidity in Banking Organisations, BSBS, 2000
9. Brar, R., Liquidity Risk and Impact od Treasury, Lepus, 2005
10. Caric, S., Bankarski poslovi i hartije od vrednost, Naucna knjiga, Beograd, 1987
11. Chapman, C. i Ward, S., Project Risk Management: Processes, Techniques, and
Insights, Wiley, New York, 2003
12. Chapman, C. i Ward, S., Project Risk Management: Processes, Techniques, and
Insights, Wiley, New York, 2003
13. Crouhy, M., Mark, R. i Galai, D., Risk Management, Mc Graw-Hill, New York, 2001
14. Crouhy, M., Galai, D. i Mark, R., The Essentials of Risk Management, McGraw-Hill, New
York, 2006
15. Culp, C.L., Risk Management Process, Business Strategy and Tactics, Wiley, New York, 2001
16. Culp L.C., The revolution in Corporate Risk Management, Journal of Applied Corporate
Finance, broj 14, 2002
17. Curak, M. i Jakovcevic, D., Osiguranje i rizici, RRIF plus, Zagreb, 2007
18. Davkov, I., Metodologija za utvrduvanje na stabilnosta i efikasnosta na bankite i nejzina
primena vo bankarskiot system na R Makedonija, Skopje, 2000
19. Deželjin, J., «Poduzetništvo, neizvjesnost i rizik”, RRiF, br. 8-9, Zagreb, 1998
20. Deželjin, J., «Upravljanje rizikom i mjerenje izloženosti riziku», RRiF, br. 7, Zagreb, 2007
21. Doherty, N., Integrated Risk Management: Techniques and Strategies for Managing Corporate
Risk, McGraw-Hill, New York, 2000
22. Dorfman, M.S., Introduction to Risk Management and Insurance, Prentice Hall, Upper Saddle,
River, NJ, 2004.
23. Dvorski, S., «Rizici u vanjskotrgovinskom poslovanju», Suvremeni promet, časopis za pitanja
teorije i prakse prometa, broj 26, 2006.
24. Dukić, D,. Bjelica V. i Ristic, Z., Bankarstvo, CID Ekonomskog fakulteta, Beograd, 2004.,
25. Froot, K.A., D.S. Scharfstein and J.C. Stein, A framework for risk management, Harvard
Business Review, broj 72, 1994.
26. Froot, K.A., D.S. Scharfstein and J.C. Stein, Risk Management: Coordinating Corporate
Investment and Financing Policies.
27. URL:http://www.people.hbs.edu/kfroot/oldwebsite/cvpaperlinks/risk_management_coordinati
ng.pdf
28. Fusek, G., Identifikacija u procjeni rizika, Svijet osiguranja, casopis za pravo, ekonomiku i
praksu osiguranja i reosiguranja, broj 3, 2000.
29. Galorath, D.D. i Evans, M.V., Software Sizing, Estimation, and Risk Management, Auerbach
Publications, New York, 2006.
30. Haffernan, S., Modern banking, City University, London, 2004
31. Harrington, S. i Niehaus, G., Risk Management and Insurance, McGraw-Hill/Irwin, New York,
2003
32. Hertz, D.B. i Thomas, H., Risk Analysis and its Applications, John Wiley and Sons,
Chichester, 1984.
33. Hrvatska narodna banka, Godisnje izvjestce za 2010. godinu, Zagreb, HNB, 2011.
34. Hunjak, T.,Poslovno odlučivanje i upravljanje rizicima u banci, TEB d.o.o., Zagreb, 1995
35. Ivanovic, P., Zastita od rizika deviznog kursa, Novi Sad, 1994
36. Jakovcević, D., “Upravljanje kreditnim rizikom u suvremenom bankarstvu”, Teb poslovno
savjetovanje d.o.o., Zagreb, listopad 2000
37. Jazic, V., “Rizici u bankarskom poslovanju”, Stubovi culture, Beograd, 2008
38. Jorion, Ph., Value at risk: the new benchmark for managing financial risks, McGraw-Hill, New
York, 2001
39. Jovic, D., Integrated Risk Management and Capital Allocation for Financial Institutionc,
Zirich, 2002
40. Jurman, A., Rizik likvidnosti u poslovnoj banci, Zbornik Pravnog fakulteta Sveučilišta u
Rijeci, 2004
41. Klobucar, D., Risk management i osiguranje, Tectus, Zagreb, 2007
42. Lozic, V., Informacije o bonitetu poslovnog partnera kao faktor smanjenja poslovnog rizika,
Racunovodstvo i financije, broj 37, 1991
43. Markowitz, H. M., Portfolio Selection, Journal of Finance, broj 7, 1952
44. McNeil, A.J., Frey, R. i Embrechts, P., Quantitative Risk Management: Concepts, Techniques,
and Tools, Princeton University Press, New York, 2005
45. Madzova, V., Upravuvanje so keditniot rizik vo komercijalnoto bankarstvo, Skopje, 2010
46. Matten, Ch., Operational Risk Management, The Risk Management Association, 2005
47. Muminovic, S., Vrste bankarskih rizika. Svet finansija, Novi Sad, (2000)
48. Narodna banka na Republika Makedonija, Godisen izvestaj 2010, Skopje, NBRM, 2011
49. Narodna banka Srbije, Bankarski sektor u Srbiji – Godisni izvjestaj 2014. godine, Beograd,
50. NBS, 2011
51. Sprcic, M., Upravljanje korporacijskim rizicima – odabrani pristupi i strategije,
Racunovodstvo i financije, br. 9, 2008
52. Sprcic, M., Tekavcic, M. i Sevic, Z., Corporate Risk Management Practices in Croatian
Companies, Ekonomski pregled, Vol. 59, No. 7-8, srpanj 2008
53. Sprcic, M., Tekavcic, M. i Sevic, Z., "The Relevance of Corporate Risk Management Function
and Its Influence on the Company’s Value", RRiF, broj 5-6, 2007
54. Sprcic, M., i Spracic, P., Kriticka analiza instrumenata sveobuhvatnog upravljanja
korporacijskim rizicima, Zbornik radova, Ekonomski fakultet, Zagreb, broj 1, 2009.
55. URL: http://www.hrcak.srce.hr/file/63588
56. Sprcic, M., i Spracic, P., Upravljanje financijskim rizikom u poduzecima clanicama europskog
udruzenja trgovaca energijom, Zbornik radova, Ekonomski fakultet, Zagreb, godina 5, 2007
57. URL: http://www.hrcak.srce.hr/file/41345
58. Njavro, Dz., Analiza procesa upravljanja rizikom komercijalnih banaka, Hrvatska gospodarska
revija, casopis za ekonomiju i pravo, broj 49, 2000
59. Pelajic, Z., Definiranje rizika: disperzija prinosa
60. URL:
http://www.google.com/search?hl=en&biw=1040&bih=847&q=http://www.poduzetna.hr/defin
iranje_rizika/definiranje_rizika_disperzija_prinosa.html&btnG=Search&aq=f&aqi=&aql=&oq
=
61. Orlic, N., Rizik bankama u uslovima svetske ekonomske krize, "Pravno-ekonomski pogledi",
broj 1, godina I
62. Pelajic, Z., Smanjivanje rizika: moderna teorija portfelja,
63. URL:
www.poduzetna.hr/definiranje_rizika/smanjivanje_rizika_moderna_teorija_portfelja_.ht
ml
64. Peltier, T.R., Information Security Risk Analysis, Auerbach Publications, New York, 2001
65. Petrovic, P., Globalizacija kapitala I uticaj na devizni kurs, Finansije, Beograd, 1-2/1999
66. Pickett, K.H.S., Enterprise Risk Management: a Manager’s Journey, Wiley, New York, 2006
67. Rose, P.S., Menadžment komercijalnih banaka, MATE, Zagreb, 2005
68. Stojanovic, G., Interni modeli za merenje kreditnog rizika, CID, Beograd, 2007
69. Stoneburner, G., Goguen, A. i Feringa, A., Risk Management Guide for Information
Technology Systems (Special Publication 800-30), US National Institute of Standards and
Technology, 2002
70. http://csrc.nist.gov/publications/nistpubs/800-30/sp800-30.pdf
71. Segudovic, H., Prednosti i nedostaci metoda za kvalitativnu analizu rizika, Infigo,
Zagreb, 2006
72. http://www.infigo.hr/files/INFIGO-MD-2006-06-01-RiskAsses.pdf.
73. Topay, A., The New Basel Accord – A New Risk Culture in Banking,Ernst and Young,
Istanbul, 2003
74. Trpeski, Lj., Pari i bankarstvo, Skopje,1995
75. Viducic, Lj., Financijski menadzment, VI. Izdanje, RRiF plus, Zagreb, 2008.
76. Van Greuning, H. i Brajovic Bratanovic, S., Analiza i upravljanje bankovnim rizicima:
Pristupi za ocjenu organizacije i upravljanja rizicima i izlozenost financijskom riziku,
MATE, Zagreb, 2006
77. Van Horne, J.C. i Wachowicz, J.N., Jr., Osnove financijskog menadzmenta, Deveto
izdanje, MATE, Zagreb, 2002
78. Risk Management Standard, Risk Management Organisations in the UK, 2002.,
URL:http://www.theirm.org/publications/documents/Risk_Management_Standard_030
820.pdf
79. Vasiljevic, B., Prinos I rizik finansiskih instumenata, Berza Beograd, 1997
80. Vitanova, G., Finansiski Pazar i institucii, Prilep, 2003
81. Warren S. Carl, Reeve M.James, Fess E.Philip, Financial&Managerial Accounting, 5-
th Edition, The Dryden Press, 1995
82. Wittmann, E., Credit Risk Management for Banking: Moving Forward with Great
Success, Lisabon, 2005

Управување со капиталот PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Управување со капиталот PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

УНИВЕРЗИТЕТ “СВЕТИ КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ“

ЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТ - ПРИЛЕП

АНАЛИЗА, МЕРЕЊЕ И УПРАВУВАЊЕ

3.2.3. Kalibracija na identifikatorite na kreditniot rizik .............................. 98

6.4.1. Analiza na gapovite na likvodnost .................................................................... 188

Заклучни согледувања ........................................................................................................ 258

Банкарските институции се најстари, најзначајни и доминантни учесници на

Основна цел на банкарските институции е да го идентификуваат ризикот, да го

вработените, клиентите, државата и меѓународните регулатори. Токму затоа во вториот дел

резлутат и капиталот како резлутат на промена на цената на хартиите од вредност, девизниот

планирање на ликвидноста во различни ситуации, вклучувајќи ги и кризните ситуации,

ризиците во банкарските институции. Примарна цел на модениот менаџментот на ризикот е

I ДЕЛ Анализа на изложеноста на банките на ризиците

1. Карактеристики и специфичности на ризикот

Во финансиската теорија ризикот се дефинира како девијација или отстапување од

 финансиски и нефинансиски ризици финансиските ризици се јавуваат во ситуации во

Деловните ризици се поврзани со деловното опкружување на банките, вклучувајќи ги

Може да се заклучи дека основна задача на банката не е избегнувањето на ризикот,

 поставување на рестриктивни ограничувања при вложувањата со цел да се

1.2. Промени во опкружувањето на банките

Карактеристично е дека одделни видови ризици во поголема или помала мера се

запрепастувачки била неочекуваната појава на кризата, големината на евентуалните загуби и

функционираат финасиски холдинг компании кои претставуваат универзални банкарски

Денес, постои мислење дека финасиските иновации во банкарстово, посебно тие

1.3. Анализа на изложеноста на банките на ризици

Во нашата земја согласно важечкиот Закон за банки и Одлуката за управување со

1.3.1. Кредитен ризик

Согласно Одлуката за управување со ризиците кредитниот ризик претставува ризик од

Кредитниот ризик се јавува и поради неизвеност дека должникот ќе ги исполни своите

кредитни картички, со оглед на тоа дека средствата се повлекуваат во рамките на лимитите и

1.3.2. Ризик на ликвидност

Базелскиот комитет за супервизија ликвидноста ја дефинира како способност да се

продавање на имотот) и тоа по прифатливи цени. Поради ова, ликвидноста е примарна за

✔ ликвидност на индивидуалните побарувања - зависи од квалитетот на

✔ ликвидност на активата - претставува процес во кој без проблем се

✔ ликвидност на вкупното стопанство - ја претставува вкупната парична маса за

се зголеми благодарение на неликвидните пазари. Индикаторот на ликвидност на пазарите

ликвидност што ќе ги задоволува сите обврски кои ќе достасаат. Поради суштинското

1.3.3. Ризик на каматни стапки

Банките при вршењето на двете темелни функции - прибирање на депозити, извори на

1.3.4. Пазарен ризик

Пазарниот ризик претставува ризик од загуба како последица на промената на цената

дадени гранични вредности односно однапред дефинирани лимити. Поради ова,

1.3.5. Ризик на девизниот курс

Девизниот ризик е ризик од настанување на негативни ефекти на финансиските

поврзана е со макроекономски ризици промена на валутните курсеви обично е проследена и

1.3.6. Ризик на солвентност

Ризикот на солвентност е ризик дека банката нема да има доволно расположлив

1.3.7. Оперативен ризик

Оперативниот ризик е ризик кој предизвикува негативни ефекти на финансискиот

Оперативниот ризик е ризик кој настанува поради лошо функционирање на

 работните навики и сигурноста на работното место (право на оштета на

 постапки поврзани со клиентите, производите и деловните активности

 штети на материјалните добра (тероризам, протести, пожари, поплави);

 прекин на работата поради грешки во информацискиот систем (хардвер, софтвер

 погрешно управување со процесите (погрешни влезни информации, погрешна

Во согласност со наведените причини оперативниот ризик се појавува во различни

Негативните последици од оперативниот ризик можат да се манифестираат како:

1.3.8. Ризик на земјата

Ризикот на земјата претставува можност дека должникот не ќе може да ги измири

Основните облици на ризикот на земјата се манифестираат како18:

 контролирање на ризикот на земјата и одржување на истиот на прифатливо ниво за

8. СС плус, СС и СС минус 50%