Prace IMĽ 3 (2014) 29

Janusz DOBRZAĒSKI

Instytut Metalurgii Ľelaza

Piotr DUDA

Politechnika Krakowska

Leszek MIRECKI

Rafako S.A.

MODELOWANIE ZJAWISKA PEĐZANIA ORAZ

SYMULACJA PRACY WYBRANYCH ELEMENTÓW
PRZEGRZEWACZA PARY CZùĦCI CIĦNIENIOWEJ
KOTĐA O NADKRYTYCZNYCH PARAMETRACH PRACY

Przedstawiono wybrane wyniki badaē uzyskane w projekcie rozwojowym pt. „Ocena zachowania siú i prognoza
dđugotrwađej pracy stali nowej generacji na elementy kotđów eksploatowanych powyľej temperatury granicznej” [1], w
zakresie zbudowania modeli zjawiska peđzania, które to modele wraz z zaproponowanæ analizæ numerycznæ posđuľyđy
do opracowania sposobu wyznaczania trwađoħci eksploatacyjnej elementów o zróľnicowanej geometrii do pracy w czú-
ħci ciħnieniowej kotđów o parametrach nadkrytycznych (ciħnienie do 28,5 MPa; temperatura do 620ûC) wykonanych z
wybranych stali, a w szczególnoħci: wysokochromowych stali martenzytycznych o zawartoħci 9 i 12% Cr w gatunkach
X10CrMoVNb9-1 (P91), X12CrCoWVNb12-2-2 (VM12SHC) oraz austenitycznej stali chromowo-niklowej w gatunku
X10CrNiCuNb18-9-3 (Super 304H), co jest drugæ czúħciæ opracowania.
W pierwszej czúħci przedstawiono sporzædzone charakterystyki materiađowe badanych stali, omówiono zapropono-
wanæ metodologiú oceny stanu materiađu i jego stopnia wyczerpania (zmiany obrazu mikrostruktury, zmiany skđadu
fazowego wydzieleē, model ewolucji mikrostruktury, klasyÞkacja mikrostruktury) oraz narzúdzia do jego oceny [2].
W omawianej czúħci opracowania zaprezentowano zbudowane dla badanych stali modele zjawiska peđzania:
– Garofalo (Soderberga) opisujæce I i II etap peđzania przy stađym naprúľeniu oraz w stađej temperaturze,
– wđasne modele opisujæce odksztađcenie peđzania dla I, II i III etapu peđzania przy stađym naprúľeniu i w stađej tem-
peraturze,
– modele opisujæce zaleľnoħci czasu do zniszczenia od naprúľenia dla wybranych stali,
– modele opisujæce prúdkoħci peđzania w stanie ustalonym od wartoħci naprúľenia dla wybranych stali.
Na ich podstawie zaproponowano matematyczne modele odksztađcenia peđzania w funkcji czasu i naprúľenia dla
wszystkich trzech analizowanych stali. Przedstawiono analizú wytúľenia wybranych elementów konstrukcyjnych
o zróľnicowanej geometrii: kolektora wylotowego wykonanego ze stali P91, przegrzewacza SH3 wykonanego ze stali
Super 304H i przegrzewacza SH3 wykonanego ze stali VM12SHC, w oparciu o uprzednio wykonanæ przez wytwórcú
kotđów dokumentacjú projektowæ. Wykonana analiza przy wykorzystaniu metody elementów skoēczonych pozwoliđa
na wskazanie miejsc koncentracji naprúľeē w tych elementach konstrukcyjnych.
Przeprowadzona analiza numeryczna pozwoliđa na okreħlenie rozkđadu odksztađceē i naprúľeē w nowych elemen-
tach konstrukcyjnych oraz takich, w których jest juľ widoczny wpđyw postúpujæcego procesu peđzania, a ponadto na
symulacjú pracy wybranych elementów krytycznych w czasie znacznie przekraczajæcym czas przeprowadzonych prób
peđzania. Modelowano pracú elementów urzædzeē do 200 000 godzin pracy, podczas gdy najdđuľsze próby peđzania
zrealizowane w ramach projektu trwađy okođo 25 000 godzin.
Sđowa kluczowe: stale dla energetyki, modelowanie peđzania, analiza numeryczna, matematyczne modele odksztađ-
cenia peđzania, kolektor wylotowy, wúľownice przegrzewacza pary

CREEP EFFECT MODELLING AND OPERATION SIMULATION

FOR SELECTED STEAM SUPERHEATER ELEMENTS
IN PRESSURE PART OF BOILER WITH SUPERCRITICAL
WORKING PARAMETERS
This paper presents selected investigation results obtained in the development project “The assessment of behaviour
and forecast about long-term operation of new-generation steel for components of boilers operated above limit tempera-
ture” with regard to building the creep effect models which, along with proposed numerical analysis, were used for
development of the method for determination of life time of elements with different geometry intended for operation in
30 Janusz Dobrzaēski, Piotr Duda, Leszek Mirecki Prace IMĽ 3 (2014)

the pressure part of boilers with supercritical parameters (pressure up to 28.5 MPa; temperature up to 620ûC) made of
selected steels, in particular: high-chromium martensitic steels containing 9 and 12% of Cr – grades X10CrMoVNb9-1
(P91) and X12CrCoWVNb12-2-2 (VM12SHC), and austenitic chromium-nickel steel – grade X10CrNiCuNb18-9-3
(Super 304H), which is the second part of the study.
In the Þrst part, the material characteristics developed for selected steels were presented, the proposed methodology
for the assessment of material condition and exhaustion extent (changes in the image of microstructure, changes in
phase composition of precipitates, microstructure evolution model, microstructure classiÞcation) and the assessment
tools were discussed [1].
In this part of the study, the following creep effect models built for the examined steels were presented:
– Garofalo (Soderberg) model describing stage I and II of the creep at constant stress and constant temperature,
– own models describing creep strain for stage I, II and III of the creep at constant stress and constant temperature,
– models describing the relationships between time to destruction and strain for selected steels,
– models describing steady-state creep rates depending on stress values for selected steels.
On the basis of these, the mathematical models of creep strain as a function of time and stress for all the three ana-
lysed steels were proposed. The effort analysis for selected structural components with different geometry: discharge
collector made of P91 steel, SH3 superheater made of Super 304H steel and SH3 superheater made of VM12SHC
steel, was presented based on the design documentation prepared previously by the boiler manufacturer. The analysis
made using the Þnite-element method allowed the points of stress concentration in these structural components to be
indicated.
The numerical analysis allowed the determination of strain and stress distribution in new structural components
as well as those where the effect of progressing creep process was already visible, and moreover the operation simula-
tion for selected critical elements within the time signiÞcantly exceeding that of completed creep tests. The operation
of the equipment elements was modelled for up to 200,000 hours, while the longest creep tests performed as a part of
the project were approx. 25,000 hours.
Key words: steels for the power industry, creep modelling, numerical analysis, mathematical creep strain models,
discharge collector, steam superheater coils

1. WPROWADZENIE 2. CEL I ZAKRES BADAĒ

Ocena zachowania siú i opracowanie sposobu pro-
gnozowania trwađoħci eksploatacyjnej stali nowej ge-
neracji dla energetyki i wykonanych z nich elementów
krytycznych kotđów o parametrach nadkrytycznych
pracujæcych powyľej temperatury granicznej to zna-
czy w warunkach peđzania w dobie koniecznoħci mak-
symalnego wykorzystania rzeczywistych moľliwoħci
bezpiecznej eksploatacji znacznie dđuľszej niľ wyzna-
czony obliczeniowy czas eksploatacji, przy zminimali-
zowaniu nieplanowanych odstawieē instalacji jest po-
waľnym wyzwaniem. Niezbúdnym w ocenie dynamiki
oraz w ocenie obniľania siú poziomu cech i ich wartoħci
odpowiadajæcych za odpornoħè na peđzanie istotnæ rolú
odgrywajæ charakterystyki materiađowe búdæce powiæ-
zaniem zmian w mikrostrukturze materiađu w wyniku
peđzania z poziomem charakterystycznych wskaļni-
ków odpornoħci na peđzanie. Stworzone charaktery-
styki umoľliwiajæ zbudowanie modeli peđzania, które
w powiæzaniu ze stworzonymi modelami elementów
konstrukcyjnych kotđów pozwalajæ na prognozowanie
czasu bezpiecznej eksploatacji odniesionego do rzeczy-
wistych warunków eksploatacji. Opracowane charak-
terystyki materiađowe dla wybranych gatunków stali
przewidywanych do stosowania w pierwszej kolejnoħci
w kotđach na nadkrytyczne parametry pracy w ener-
getyce krajowej zaprezentowano w pierwszej czúħci
opracowania [2]. Wybrane stale to: wysokochromo-
we martenzytyczne o zawartoħci 9 i 12% Cr w gatun-
kach X10CrMoVNb9-1 (P91) i X12CrCoWVNb12-2-2
(VM12SHC) oraz austenityczna chromowo-niklowa w
gatunku X10CrNiCuNb18-9-3 (Super 304H). Poniľej
natomiast omówiono elementy modelowania peđzania,
budowania modeli wybranych elementów krytycznych
kotđa pracujæcych w warunkach peđzania wykonanych
z tych stali oraz prognozowanie ich pracy do 200 tys.
godzin.
Celem projektu byđa ocena zachowania siú i opra-
cowanie sposobu prognozowania trwađoħci eksploata-
cyjnej wybranych stali nowej generacji dla energetyki
i wykonanych z nich elementów krytycznych kotđów
o parametrach nadkrytycznych pracujæcych powyľej
temperatury granicznej to znaczy w warunkach peđza-
nia.
W ramach projektu opracowano charakterystyki ma-
teriađowe wybranych stali w stanie wyjħciowym (dosta-
wy) i po dđugotrwađej ekspozycji w warunkach peđzania
oraz metodologiú oceny stanu materiađu po dđugotrwađej
pracy w warunkach peđzania, co omówiono w pierwszej
czúħci opracowania [2]. Na ich podstawie opracowano
wđasne modele zjawiska peđzania badanych stali oraz
przeprowadzono symulacjú pracy wybranych elemen-
tów czúħci ciħnieniowej kotđa, co omówiono w poniľszym
opracowaniu, które jest drugæ czúħciæ opracowania.
Modelowanie zostađo przeprowadzone dla wybranych
stali przeznaczonych na elementy przegrzewaczy pary
kotđa o parametrach nadkrytycznych.
W projekcie przedstawiono metodykú budowy mode-
lu peđzania na któræ skđada siú:
– opracowanie modeli Garofalo (Soderberga) opisu-
jæcych I i II etap peđzania przy stađym naprúľeniu
i temperaturze,
– okreħlenie wđasnych modeli opisujæcych odksztađce-
nie peđzania dla I, II i III etapu peđzania przy stađym
naprúľeniu i temperaturze,
– modelowanie zaleľnoħci czasu do zniszczenia od na-
prúľenia dla wybranych stali,
– modelowanie prúdkoħci peđzania w stanie ustalonym
od wartoħci naprúľenia dla wybranych stali.
W oparciu o powyľsze skđadowe zbudowano matema-
tyczne modele odksztađcenia peđzania w funkcji czasu
i naprúľenia dla analizowanych stali.
Prace IMĽ 3 (2014) Modelowanie zjawiska peđzania oraz symulacja pracy... 31

Efektem Þnalnym projektu byđo zamodelowanie pro- 4. MODELOWANIE ZJAWISKA PEĐZANIA

cesu peđzania w wybranych elementach konstrukcyj-
nych o zróľnicowanej geometrii dokonane w oparciu Wizualizacjú mechanizmów peđzania moľna przepro-
o wyniki badaē wđasnych wđaħciwoħci mechanicznych wadziè poprzez nađoľenie na siebie róľnych krzywych
i mikrostruktury i z budowanych charakterystyk ma- odksztađcenia w czasie, jak to pokazano na rysunku 1.
teriađowych. Opracowane charakterystyki materia-
đowe i zbudowane na ich podstawie modele peđzania
pozwoliđy na symulacjú pracy wybranych elementów
krytycznych w czasie znacznie przekraczajæcym czas
przeprowadzonych prób peđzania a odniesionych do
wymaganych parametrów temperaturowo-naprúľenio-
wych i przyjútego obliczeniowego czasu pracy.

3. MATERIAĐ DO MODELOWANIA

Zaproponowana w projekcie metodyka budowy mo-

delu peđzania jest oparta na jednoosiowych próbach
peđzania realizowanych w stađej temperaturze i przy
stađym naprúľeniu podczas próby. W budowie modeli
wykorzystano wyniki prób peđzania przeprowadzonych
bez i z pomiarem wydđuľenia o czasie trwania poje-
dynczych prób maksymalnie do ok. 20 000 godzin, co
umoľliwiađ czas trwania projektu. Badania peđzania
przeprowadzono na materiale elementów czúħci ciħnie-
niowej kotđa pracujæcych w warunkach peđzania wy-
branych gatunków stali przewidzianych do stosowania
Rys. 1. Superpozycja róľnych zjawisk zwiæzanych z peđza-
w pierwszych kotđach o parametrach nadkrytycznych niem
w krajowej energetyce. Wymagane skđady chemiczne Fig. 1. Superposition of different creep-related effects
tych trzech gatunków stali zestawiono w tabeli 1.
Rodzaj wybranych elementów czúħci ciħnieniowej
kotđa o nadkrytycznych parametrach pracy, z których Poczætkowe natychmiastowe odksztađcenie reprezen-
pobrano materiađ do badaē oraz ich zađoľone oblicze- tuje funkcja stađa o wartoħci İ0. Pierwszy etap peđzania
niowe parametry pracy zestawiono w tabeli 2. f I , czyli tak zwane peđzanie nieustalone, rozpoczyna

Tabela 1. Zestawienie wymaganych skđadów chemicznych nowych ľarowytrzymađych stali przewidzianych do stosowania
w pierwszych kotđach o parametrach nadkrytycznych w krajowej energetyce [3-6]
Table 1. Summary of required chemical compositions of new creep resisting steels intended for use in the Þrst boilers with
supercritical parameters in the domestic power sector [3-6]
Gatunek

Zawartoħè pierwiastków, %
stali

C Si Mn Cr Ni Mo Cu V W Nb pozostađe

A 0,08-0,12 0,20-0,50 0,30-0,60 8,0-9,5 < 0,40 0,85-1,05 - 0,18-0,25 - 0,06-0,10 N 0,03-0,07
Co: 1,40-1,60
B 0,11-0,14 0,40-0,60 0,15-0,45 11,0-12,0 0,20-0,40 0,20-0,40 - 0,20-0,30 1,30-1,70 0,03-0,08 N:0,030-0,070
B:0,0030-0,006
C 0,09-0,11 0,11-0,27 0,69-0,80 17,75-18,35 8,87-10,05 min. 0,17 2,71-3,03 0,18-0,25 - 0,20-0,56 N 0,03-0,07
A – X10CrMoVNb9-1 (T/P91); W-1.4903
B – X12CrCoWVNb12-2-2 (VM12)
C – X10CrNiCuNb18-9-3 (Super 304H)

Tabela 2. Zestawienie elementów czúħci ciħnieniowej kotđa o parametrach nadkrytycznych, z których pobrano wycinki do
badaē [1]
Table 2. Summary of elements in pressure part of boiler with supercritical parameters from which samples were taken for
investigation [1]

Rodzaj elementu czúħci ciħnieniowej kotđa Obliczeniowe parametry pracy

Gatunek stali przeznaczony do pracy w warunkach Ciħnienie po, Temperatura To,
peđzania o
MPa C
X10CrMoVNb9-1 (T/P91);
komora wylotowa przegrzewacza pary 28,5 560
W-1.4903
o
wúľownice przegrzewacza pary III
X12CrCoWVNb12-2-2 (VM12) 28,5 590
(od strony wylotu),
X10CrNiCuNb18-39 wúľownice przegrzewacza pary VIo
28,5 620
(Super 304H) (od strony wylotu)
32 Janusz Dobrzaēski, Piotr Duda, Leszek Mirecki
siú z duľæ prúdkoħciæ, która maleje z upđywem czasu.
Drugi etap peđzania fII , peđzania ustalonego, charak-
teryzuje wzglúdnie stađa prúdkoħè peđzania. Prúdkoħè
tú reprezentuje prosta o wspóđczynniku kierunkowym
równym prúdkoħci peđzania w etapie ustalonym tzn.
minimalnej prúdkoħci peđzania. Trzeci etap peđzania,
peđzania progresywnego, przebiega z narastajæcæ prúd-
koħciæ i koēczy siú uszkodzeniem materiađu w chwili
okreħlanej jako czas do zniszczenia. Etap ten jest czústo
pomijany w analizach. Na rysunku zostađ on uwzglúd-
niony tylko w sumarycznej postaci krzywej peđzania
[7–11].
Zmianú odksztađcenia peđzania w funkcji czasu opi-
suje równanie empiryczne (1):
f = f0 (1 + bt1/3) exp (kt)
gdzie: b jest stađæ dla nieustalonego peđzania, k jest
stađæ zwiæzanæ z ustalonæ prúdkoħciæ peđzania, İ jest
odksztađceniem obserwowanym podczas próby peđza-
nia, İ0 to poczætkowe natychmiastowe odksztađcenie,
a t oznacza czas.
Lepsze dopasowanie do danych empirycznych zapew-
nia wzór (2):
1/3
f = f0 + fI - II [1 - exp (bt )] + fo min t
gdzie: b jest stađæ, İI-II jest odksztađceniem przy przej-
ħciu z pierwszego do drugiego etapu peđzania, a fo min
jest minimalnæ prúdkoħciæ peđzania w drugim ustalo-
nym etapie peđzania [12–18].
4.1. MODELE PEĐZANIA NAJCZùĦCIEJ
STOSOWANE W OBLICZENIACH METODä
ELEMENTÓW SKOĒCZONYCH
Procesy peđzania majæ istotny wpđyw na zuľycie
elementów kotđów i rurociægów parowych. Aby wyko-
naè obliczenia dla analizowanego elementu o zđoľonej
geometrii, najpierw przeprowadzono symulacjú proce-
su peđzania dla fragmentu rurociægu o znanej historii
i znanych odksztađceniach zwiæzanych z peđzaniem.
Symulacja ta pozwoliđa na sprawdzenie sposobu obli-
czeē i dobór parametrów peđzania przed wykonaniem
kalkulacji dla wybranego analizowanego elementu.
4.1.1. Modele do stosowania w pierwszym
i drugim okresie peđzania
Model peđzania MTHA Ŧ
ModiÞed Time Hardening
Modelem zalecanym do stosowania w pierwszym
okresie peđzania jest MTHA Ŧ ModiÞed Time Harde-
ning (zmodyÞkowane umacnianie w czasie). Jest on
opisywany równaniem (3):
c1 v c2 t c3 1 e
+ -c4 /T
f=
c3 + 1
gdzie:
İ – zredukowane odksztađcenie peđzania,
ı – naprúľenie zredukowane (wg von Misesa),
t – czas, T – temperatura,
c1–c4 – stađe doħwiadczalne.
Wartoħci wspóđczynników równania peđzania sæ do-
bierane na drodze obliczeniowej.
Najczúħciej dane doħwiadczalne, na podstawie któ-
rych dobierane sæ stađe w równaniu (3) zawierajæ je-
dynie przypadek obciæľenia dla jednej temperatury
Prace IMĽ 3 (2014)
pracy. Nie moľna zatem okreħliè wpđywu temperatury
na wartoħè odksztađcenia peđzania. Odpowiedni wspóđ-
czynnik ma wartoħè zero, a ekspotencjalny czynnik
równania przyjmuje wartoħè jeden i nie wpđywa na ob-
liczenia. Wzór w takiej postaci odpowiada prawu Nor-
tona-Baileya, które jest czústo stosowane w izotermicz-
nych warunkach do obliczeē w pierwszym i drugim
okresie peđzania [19–21].
Model peđzania SHAR Ŧ Strain Hardening
Model peđzania SHAR Ŧ Strain Hardening (umacnia-
nie odksztađceniowe) jest równieľ modelem zalecanym
do stosowania w pierwszym okresie peđzania. Jest on
opisywany równaniem (4):
fo = c1 vc2 (f) c3 e c4 /T
-
(1) (4)
gdzie:
fo – zmiana odksztađcenia peđzania w czasie,
İ – zredukowane odksztađcenie peđzania,
ı – naprúľenie zredukowane (wg von Misesa),
t – czas,
T – temperatura,
c1–c4 – stađe empiryczne.
(2) W modelu tym doboru wymagajæ wartoħci stađych
w równaniu w oparciu o rzeczywiste wyniki prób peđza-
nia badanego materiađu [22].
Model peđzania Garofalo
Bardzo dobre odwzorowanie wđasnoħci jeħli chodzi
o opis procesów peđzania w pierwszym i drugim etapie
daje model Garofalo (Soderberga) [23]. Jest on opisy-
wany równaniem (5):
f (t) = A 81 - exp `- jB + fo min t
t (5)
b
gdzie:
İ – zredukowane jednoosiowe odksztađcenie
peđzania,
t – czas,
A, b, fo min – stađe doħwiadczalne.
We wzorze (5) wielkoħci A [%], b [godz.] i fo min
[%/godz.] sæ stađymi doħwiadczalnymi.
Wyznaczone odksztađcenia rzeczywiste peđzania
w funkcji czasu naleľy podzieliè na trzy etapy peđzania.
W tym celu dokonano interpolacji odksztađceē w czasie
za pomocæ wielomianu dziesiætego stopnia. Wyznaczo-
no nastúpnie jego pierwszæ i drugæ pochodnæ. Pierwsze
miejsce zerowe drugiej pochodnej przyjúto za przybli-
ľenie czasu rozpoczúcia peđzania ustalonego a ostatnie
miejsce zerowe za przybliľenie czasu koēca peđzania
ustalonego. Nastúpnie przebiegi z pierwszego i drugie-
go etapu peđzania wykorzystano przy modelowaniu.
(3) Zbudowane modele opisujæce I i II etap peđzania
badanych stali
Na podstawie wstúpnych obliczeē uznano, ľe model
Garofalo daje najlepsze odwzorowanie procesu peđza-
nia w pierwszym i drugim okresie peđzania. Zostađ on
zastosowany do zbudowania takich modeli dla bada-
nych stali martenzytycznych w gatunkach X10CrMo-
VNb9-1 (P91) X12CrCoWVNb12-2-2 (VM12SHC) oraz
austenitycznej chromowo-niklowej w gatunku X10Cr-
NiCuNb18-9-3 (Super 304H).
Przykđad zbudowanego modelu dla stali X10CrMo-
VNb9-1 (P91) pokazano na rys. 2. Dla jednoosiowego
Prace IMĽ 3 (2014) Modelowanie zjawiska peđzania oraz symulacja pracy...
a)
Rys. 2. Przebieg zmierzonego i zamodelowanego rzeczywistego odksztađcenia peđzania stali X10CrMoVNb9-1 (P91) w tempe-
raturze Tb = 600 C przy poziomie naprúľenia: a) ıb = 125 MPa (A = 6.47E-3, b = 72.01, fo min = 6.98E-6); b) ıb=160 MPa (A = 6.96E-3,
o
b = 11.46925038, fo min = 7.61E-5)
Fig. 2. Course of measured and modelled real creep strain of X10CrMoVNb9-1 (P91) steel at Tb = 600 C and stress level of: a) ıb
= 125 MPa (A = 6.47E-3, b = 72.01, fo min = 6.98E-6); b) ıb = 160 MPa (A = 6.96E-3, b = 11.46925038, fo min = 7.61E-5)
przypadku peđzania w temperaturze Tb = 600oC, przy
naprúľeniu ıb = 125 i 160 MPa materiađu komory wy-
lotowej przegrzewacza pary z tej stali dobrano na dro-
dze obliczeniowej stađe równania (5). Stađe A, b, fo min
w równaniu (5) obliczono metodæ Levenberga-Mar-
quardta [24, 25].
4.1.1. Modelowanie uszkodzeē
(III etapu peđzania)
Szereg zamieszczonych w literaturze wzorów, w tym
równieľ wzór Garofalo (Soderberga), bardzo dobrze
opisuje I i II etap procesu peđzania. Jednak czústo istot-
ne jest zamodelowanie takľe III etapu peđzania. Trze-
ci, ostatni etap peđzania prowadzi do nieuchronnego
zniszczenia elementu i jako taki czústo jest pomijany
w analizach [26].
Jednak III etap peđzania powinno siú braè pod uwagú
z wielu powodów. Przede wszystkim dysponujemy do-
ħwiadczalnymi danymi z prób peđzania, które zwykle
koēczæ siú zniszczeniem próbki. Przy uľyciu wspóđcze-
snych komputerów i oprogramowania, analiza takich
danych jest duľo szybsza i wskazana. Co wiúcej, trzeci
etap peđzania niekoniecznie prowadzi do natychmia-
stowego zniszczenia elementu. W gruboħciennych ele-
mentach ciħnieniowych trzeci etap procesu peđzania
moľe wystæpiè jedynie w niektórych obszarach danego
elementu. W elementach o skomplikowanych ksztađ-
tach procesy peđzania nie zachodzæ równomiernie
w cađym elemencie, lecz najintensywniej w rejonach
koncentracji naprúľeē. Niejednokrotnie w tych obsza-
rach powodujæ relaksacjú naprúľeē. W zwiæzku z tym
w tych rejonach degradacja spowodowana peđzaniem
jest mniejsza siú moľna by oczekiwaè. Taki przypadek
zostanie przedstawiony poniľej. Zatem modelowanie
i analiza trzeciego etapu procesu peđzania mogæ okazaè
siú waľne i uľyteczne.
33
b)
o
Do modelowania odksztađcenia peđzania w III etapie
zaproponowano wzór (6).
t K
f III = M exp ;c
tr m E
(6)
Równanie to opisuje jedynie trzeci etap peđzania
i powinno byè uľywane w pođæczeniu ze wzorem opi-
sujæcym drugi i ewentualnie pierwszy etap peđzania.
Przykđadowo wzór ten moľna zsumowaè z wzorem Ga-
rofalo (Soderberga). Istotnæ cechæ wzoru (6) jest fakt,
ľe wystúpujæce w nim wspóđczynniki opisujæ Þzyczne
parametry procesu peđzania. We wzorze tym tr, K, M sæ
stađymi doħwiadczalnymi. Stađa tr [godz.] oznacza czas
do zniszczenia i jest dobrze opisana w literaturze, moľ-
liwa do pozyskania z prób peđzania prowadzonych do
zniszczenia jak i z danych tablicowych materiađu. Stađe
K, M opisujæ intensywnoħè procesu zniszczenia. Propo-
nowana funkcja dobrze interpoluje dane doħwiadczal-
ne i nadaje siú do analiz komputerowych. Funkcja ta
jest róľniczkowalna i nie zwraca zbyt duľych wartoħci,
co byđoby problemem przy obliczeniach numerycznych
[22, 23, 26–28].
4.1.2. Zbudowane modele opisujæce I, II i III etap
peđzania dla badanych stali
Sumarycznæ funkcjú odksztađcenia peđzania przed-
stawia wzór (7). Opisuje ona wszystkie trzy etapy pro-
cesu peđzania.
f = fI, II + fIII = A 81 - exp `- jB + fo min t + M exp ;c m E (7)
t t K
b tr
Funkcja ta ma wiele zalet. Bardzo dobrze interpoluje
dane doħwiadczalne dla wielu gatunków stali a wiúk-
szoħè wspóđczynników we wzorze odpowiada Þzycznym
parametrom. Funkcja ta bardzo dobrze nadaje siú do
34 Janusz Dobrzaēski, Piotr Duda, Leszek Mirecki Prace IMĽ 3 (2014)

a) b)

Rys. 3. Przebieg zmierzonego i zamodelowanego rzeczywistego odksztađcenia peđzania stali X12CrCoWVNb12-2-2 (VM12SHC)
w temperaturze Tb = 575oC i przy naprúľeniu: ıb = 230 MPa (A = 6.55E-3, b = 2.43E+1, fo min = 3.25E-5, tr = 8.57E+2, K = 4.26,
M = 1.34E-3). ıb = 260 MPa (A = 6.52E-3, b = 7.48, fo min = 4.07E-4, tr = 6.15E+1, K = 2.73, M = 6.22E-4)
Fig. 3. Course of measured and modelled real creep strain of X12CrCoWVNb12-2-2 (VM12SHC) steel at Tb=575oC and stress
level of: ıb = 230 MPa (A = 6.55E-3, b = 2.43E+1, fo min = 3.25E-5, tr = 8.57E+2, K = 4.26, M = 1.34E-3). ıb = 260 MPa (A = 6.52E-3,
b = 7.48, fo min = 4.07E-4, tr = 6.15E+1, K = 2.73, M = 6.22E-4)

obliczeē numerycznych ze wzglúdu na to, ľe jest róľ-
niczkowalna, ciægđa i zwraca skoēczone wartoħci.
Przykđady przeprowadzonego modelowania funkcji
odksztađcenia opisujæcej trzy okresy peđzania dla ma-
teriađu wúľownic przegrzewacza pary wykonanego ze
stali X12CrCoWVNb12-2-2 (VM12SHC) na podstawie
wyników prób peđzania z pomiarem wydđuľenia w cza-
sie próby wykonanych w temperaturze Tb = 575oC
i przy stađym naprúľeniu ıb = 230 i 260 MPa pokazano
na rys. 3.
Na drodze obliczeniowej dobrano stađe równania (7)
dla jednoosiowego przypadku peđzania stali X12CrCo-
WVNb12-2-2 (VM12SHC) w temperaturze Tb = 575oC
i przy stađym naprúľeniu ıb = 230 i 260 MPa. Stađe rów-
nania obliczono metodæ Levenberga-Marquardta.
4.2. MODELE ODKSZTAĐCENIA PEĐZANIA
W FUNKCJI CZASU I NAPRùĽENIA
Procesy peđzania zachodzæ w materiađach poddanych
dziađaniu wysokiej temperatury i obciæľeē w dđugim
okresie czasu. Jednoosiowe odksztađcenie peđzania
w czasie dla ustalonej temperatury i naprúľenia moľ-
na zamodelowaè szeregiem funkcji, np. wzorem (5) lub
(7). Jednak przy obliczeniach rzeczywistych elementów
nie moľna pominæè wpđywu temperatury i naprúľenia.
W pracujæcym gruboħciennym ciħnieniowym elemencie
wystúpujæ naprúľenia o róľnych wartoħciach. Ponadto
podczas uruchamiania i odstawiania w róľnych obsza-
rach elementu wystúpujæ temperatury o róľnych war-
toħciach. Odksztađcenie peđzania zaleľy od wszystkich
tych wielkoħci.
Poniewaľ peđzanie jest procesem dđugotrwađym, za-
chodzæcym w wysokiej temperaturze, a elementy czúħci
ciħnieniowej kotđa przez wiúkszoħè czasu pracujæ przy
nominalnych, stađych wartoħciach temperatury, wpđyw
zmian temperatury moľna pominæè, a proces peđzania
zamodelowaè dla wybranej nominalnej temperatury
pracy.
Uproszczenie to, pozwalajæce na przyjúcie tempera-
tury na stađym poziomie, w której zachodzi peđzanie,
sđuľy zamodelowaniu procesu peđzania. W rzeczywi-
stoħci liczæc peđzanie poħrednio uwzglúdnia siú równieľ
zmiany temperatury, poniewaľ do obliczeē brane sæ
naprúľenia zmienne w czasie, a te pochodzæ nie tylko
od zmian ciħnienia czynnika, ale w znacznym stopniu
równieľ wywođane sæ zmianami temperatury czynni-
ka. Powodujæ one, zwđaszcza dla nowych gatunków
stali o mađym wspóđczynniku przewodnoħci cieplnej
w wysokich temperaturach, duľæ róľnicú temperatury
na gruboħci ħcianki, wywođujæc powstawanie duľych
naprúľeē cieplnych.
4.2.1. Modelowanie zaleľnoħci czasu
do zniszczenia od naprúľenia
Wpđywu naprúľeē nie moľna pominæè w oblicze-
niach, tak jak wpđywu zmian temperatury. Dlatego
zaproponowano sposób pozwalajæcy uwzglúdniè wpđyw
zmiany naprúľeē na krzywæ odksztađcenia peđzania.
Zaleľnoħè odksztađcenia peđzania od czasu i naprúľenia
przedstawiona zostanie z wykorzystaniem zmodyÞko-
wanego wzoru (2).
Z przebiegu krzywych jednoosiowego odksztađcenia
peđzania dla róľnych obciæľeē widaè, ľe odksztađcenie
peđzania zaleľy równieľ od naprúľenia. Zaleľnoħè tú
moľna opisaè wzorem (8). Wyznaczony w ten sposób
czas do zniszczenia tr moľe zostaè nastúpnie podsta-
wiony do wzoru (7):
tr = exp [c1 + c2 ln (v + 1) 2] (8)
gdzie c1, c2 stanowiæ stađe doħwiadczalne, które mogæ
zostaè wyznaczone za pomocæ oprogramowania kom-
puterowego, przy wykorzystaniu wartoħci czasu do
zniszczenia z tablicowych danych materiađowych lub z
Prace IMĽ 3 (2014) Modelowanie zjawiska peđzania oraz symulacja pracy...
wykresów wytrzymađoħci na peđzanie dla danej tempe-
ratury. Równanie (8) opisuje zaleľnoħè Þzycznæ i bar-
dzo dobrze nadaje siú do obliczeē numerycznych. Cha-
rakterystyka proponowanej funkcji pozwala na ekstra-
polacjú odksztađcenia peđzania, bowiem jeħli w dđugim
okresie czasu naprúľenie jest mađe, to funkcja ta przyj-
muje mađe wartoħci, co jest zgodne z rzeczywistym za-
chowaniem materiađu.
Dla badanych stali na podstawie uzyskanych wyni-
ków badan peđzania w oparciu o obliczenia numeryczne
dobrano dla jednoosiowego przypadku peđzania stađe
w równaniu (8). Stađe te obliczono metodæ Levenberga-
Marquardta. Przykđad tak zbudowanej zaleľnoħci na-
prúľenia ı od czasu do zerwania tr w stađej temperatu-
rze dla stali X12CrCoWVNb12-2-2 (VM12SHC) poka-
zano na rys. 4.
Rys. 4. Zmierzona i zamodelowana zaleľnoħè czasu do
zniszczenia od naprúľenia dla stali X10CrNiCuNb18-9-3
(Super 304H) w temperaturze Tb = 650oC
Fig. 4. Measured and modelled relationship between time
to destruction and stress for X10CrNiCuNb18-9-3 (Super
o
304H) steel at Tb = 650 C
Rys. 5. Zmierzona i zamodelowana zaleľnoħè czasu do
zniszczenia od naprúľenia dla stali X10CrMoVNb9-1 (P91)
o
w temperaturze Tb=600 C (c1=-5.24E-2, c2 = 1.08E-3)
Fig. 5. Measured and modelled relationship between time
to destruction and stress for X10CrMoVNb9-1 (P91) steel at
o
Tb = 600 C (c1=-5.24E-2, c2=1.08E-3)
35
4.2.2. Modelowanie zaleľnoħci odksztađcenia
peđzania przy zniszczeniu od naprúľenia
Z przebiegu krzywych jednoosiowego odksztađcenia
peđzania dla róľnych obciæľeē widaè, ľe rzeczywiste
odksztađcenie peđzania przy zniszczeniu fc, r zaleľy
równieľ od naprúľenia. Zaleľnoħè tú moľna opisaè wzo-
rem (9):
fc, r = c1 + c2 v (9)
gdzie: c1, c2 stanowiæ stađe doħwiadczalne i mogæ one
zostaè wyznaczone za pomocæ oprogramowania kom-
puterowego.
Przykđad zbudowanego modelu odksztađcenie peđza-
nia przy zniszczeniu od naprúľenia dla jednoosiowego
peđzania stali X10CrMoVNb9-1 (P91) w temperaturze
o
Tb = 600 C w postaci graÞcznej pokazano na rys. 5 przy
czym stađe w równaniu (9) dobrano na drodze oblicze-
niowej z wykorzystaniem metody Levenberga-Mar-
quardta.
4.3. MODELOWANIE PRùDKOĦCI PEĐZANIA
W STANIE USTALONYM OD WARTOĦCI
NAPRùĽENIA
Jednym z istotnych etapów badania stali jest okre-
ħlenie zaleľnoħci pomiúdzy prúdkoħciæ peđzania w usta-
lonym etapie tego procesu w zaleľnoħci od przyđoľonego
naprúľenia. Aby uwzglúdniè wpđyw temperatury stosu-
je siú model Arrheniusa (10) na prúdkoħè peđzania:
Q
fo min = Av exp c- m
n
(10)
RT
gdzie: n stanowi wykđadnik naprúľenia, Q jest energiæ
aktywacji procesu peđzania, R to uniwersalna stađa ga-
zowa, a T jest temperaturæ absolutnæ.
Dla prób izotermicznych ekspotencjalny czynnik
przyjmuje stađæ wartoħè i wzór (10) przybiera postaè
wzoru Nortona-Baileya (11):
fo min = Bv n (11)
Równanie (11) moľna linearyzowaè logarytmujæc je
obustronnie:
log fo min = log B + n log v (12)
Wykresy logarytmiczno-logarytmiczne zaleľnoħci
minimalnej prúdkoħci peđzania fo min od naprúľenia ı
czústo majæ postaè dwóch linii prostych, których wspóđ-
czynnik kierunkowy n dla mađych naprúľeē ma mniej-
szæ wartoħè, natomiast przy wiúkszych naprúľeniach n
jest wiúksze (Rys. 10), co wskazuje na istnienie róľnych
mechanizmów peđzania dla mniejszych i dla wiúkszych
wartoħci przyđoľonych naprúľeē [24, 25, 31].
Jeľeli logarytmicznæ skalú na osi naprúľeē zamieni-
my na liniowæ to dla wyľszych poziomów temperatury
w cađym zakresie uzyskamy rozkđad zbliľony do linio-
wego.
Opierajæc siú na przeprowadzonych badaniach za-
proponowano nastúpujæcæ funkcjú do opisu zaleľnoħci
minimalnej prúdkoħci peđzania od przyđoľonego naprú-
ľenia
fo min = exp (c3 v - c4) (13)
Parametry c3, c4 stanowiæ stađe doħwiadczalne i mogæ
zostaè wyznaczone za pomocæ odpowiedniego oprogra-
mowania komputerowego.
W oparciu o uzyskane wyniki prób peđzania dla kaľ-
dej z badanych stali zbudowano modele opisujæce zmia-
36 Janusz Dobrzaēski, Piotr Duda, Leszek Mirecki
ny minimalnej prúdkoħci peđzania od naprúľenia. Stađe
dla równania (13) dobrano z wykorzystaniem metody
Levenberga-Marquardta.
Przykđad zbudowanego modelu opisujæce zmiany mi-
nimalnej prúdkoħci peđzania od naprúľenia w tempera-
turze Tb = 650oC dla stali X10CrNiCuNb18-9-3 (Super
304H) pokazano na rys. 6.
Rys. 6. Doħwiadczalna i aproksymowana równaniem (13)
zaleľnoħè minimalnej rzeczywistej prúdkoħci peđzania
w temperaturze Tb = 650oC dla stali X10CrNiCuNb18-9-3
(Super 304H)
Fig. 6. Experimental and approximated with equation (13)
relationship of minimum real creep rate at Tb = 650oC for
X10CrNiCuNb18-9-3 (Super 304H) steel
4.4. MODELE ODKSZTAĐCENIA JAKO
FUNKCJA CZASU I NAPRùĽENIA PEĐZANIA
Do analizy numerycznej niezbúdna jest funkcja opi-
sujæca proces peđzania. Empiryczne dane doħwiad-
czalne zostađy aproksymowane szeregiem funkcji. Do
aproksymacji uľyto programu Statistica.
Poniewaľ zjawiska peđzania zachodzæ zwykle w dđu-
gim okresie czasu, lecz przy ustalonej temperaturze, na
podstawie danych doħwiadczalnych znaleziono funkcjú
aproksymujæcæ proces peđzania w zaleľnoħci od czasu
i naprúľenia przy wybranej temperaturze. Do dalszych
prac zastosowano funkcjú najlepiej modelujæcæ dane
doħwiadczalne. Funkcja ta opisana wzorem (14) zosta-
đa podana przez A. Jakowluka [28]:
f (t, v) = tc1 exp (c2 v - c3)
gdzie:
İ – odksztađcenie peđzania,
t – czas,
ı – naprúľenie,
c1–c3 – stađe doħwiadczalne
Nastúpnie zastosowano model Garofalo (Soderberga)
do opisu pierwszego, drugiego i trzeciego etapu peđza-
nia w stađej temperaturze dla badanych stali.
Do programu ANSYS zastosowanego w obliczeniach
jako funkcjú uľytkownika UPF wkompilowano kod re-
alizujæcy funkcjú Garofalo podanæ wzorem (15):
f (t) = A 81 - exp `- jB exp (p1 v - p2) t +
t +
b gdzie nie ma koncentracji naprúľeē po zađoľonym wy-
Prace IMĽ 3 (2014)
t -K M
+ 'exp ;- c 2 m E1
exp 6 a2 + b2 ln (v + 1) @
(15)
gdzie:
İ – rzeczywiste odksztađcenie peđzania [%],
t – czas, [h]
ı – naprúľenie zredukowane (wg von Misesa)
[MPa],
p1, p2, b, A, a2, b2, K, M– stađe doħwiadczalne
Na drodze obliczeniowej dobrano stađe równania dla
jednoosiowego peđzania w stađej temperaturze bada-
nia Tb. Przykđad porównania zmierzonych przebiegów
odksztađcenia peđzania w czasie oraz przebiegów od-
ksztađcenia peđzania wyznaczonych w oparciu o zbu-
dowany model dla stali X12CrCoWVNb12-2-2 (VM12)
w temperaturze Tb = 575oC przedstawiono na rys. 7.
Rys. 7. Przebieg zmierzonego i zamodelowanego rzeczy-
wistego odksztađcenia peđzania dla X12CrCoWVNb12-2-2
o
(VM12) w temperaturze Tb=575 C
Fig. 7. Course of measured and modelled real creep strain
o
for X12CrCoWVNb12-2-2 (VM12) steel at Tb = 575 C
W podobny sposób zbudowano modele odksztađcenia
peđzania jako funkcji czasu i naprúľenia w stađej tem-
peraturze dla pozostađych badanych stali.
5. ANALIZA WYTùĽENIA WYBRANYCH
ELEMENTÓW KONSTRUKCYJNYCH
Uszkodzenia elementów ogrzewalnych kotđa, w tym
gđównie komór i wúľownic przegrzewaczy pary, spowo-
dowane sæ nie tylko przegrzaniem materiađu czy ko-
rozjæ, ale równieľ lokalnym nadmiernym wytúľeniem
(14) wynikajæcym ze sposobu ich mocowania, powodujæcym
koncentracjú naprúľeē. Koncentracja naprúľeē w istot-
ny sposób wpđywa na nadmiernæ utratú trwađoħci eks-
ploatacyjnej i skrócenie czasu bezawaryjnej pracy tych
elementów. Równoczesne dziađanie ciħnienia i wyso-
kiej temperatury powoduje inicjacjú i rozwój uszkodzeē
peđzaniowych wynikajæcych ze zmian zachodzæcych
w strukturze, których dynamika roħnie z nadmier-
nym lokalnie wystúpujæcym ciħnieniem i temperaturæ,
w konsekwencji eliminujæc z dalszej eksploatacji te ele-
menty konstrukcyjne kotđa.
Z doħwiadczeē eksploatacyjnych wynika, ľe w ele-
mentach pracujæcych w warunkach peđzania zgodnych
z parametrami obliczeniowymi nawet w obszarach
Prace IMĽ 3 (2014) Modelowanie zjawiska peđzania oraz symulacja pracy...
maganym czasie pracy wystúpujæ trwađe odksztađcenia
spowodowane peđzaniem w miejscach o dopuszczalnych
zađoľonych wartoħciach gwarantujæcych bezpiecznæ
eksploatacjú. Natomiast w obszarach o najwiúkszym
wytúľeniu trudno jest przewidzieè wielkoħci tych od-
ksztađceē aby oceniè czy ich wielkoħci nie sæ niebez-
pieczne dla dalszej eksploatacji.
Analizú wytúľenia przeprowadzono dla wybranych
elementów konstrukcyjnych zaprojektowanych dla
kotđa energetycznego o nadkrytycznych parametrach
pracy. W szczególnoħci przedmiotem analizy byđy:
– komora wylotowa przegrzewacza pary wykonana
z wysokochromowej martenzytycznej stali X10CrMo-
VNb9-1 (P 91),
– wúľownice przegrzewacza pary pierwotnej IIIû (SH3)
wykonany z wysokochromowej martenzytycznej stali
X12CrCoWVNb12-2-2(VM12SHC),
– wúľownice przegrzewacza pary pierwotnej IIIû (SH3)
wykonany z chromo-niklowej austenitycznej stali
X10CrNiCuNb18-9-3 (Super 304H).
Rys. 8. Model badanej komory wylotowej przegrzewacza
pary pierwotnej z podziađem na elementy skoēczone
Fig. 8. Model of examined primary steam superheater out-
let chamber with division into Þnite elements
a)
Rys. 9. Rozkđad na wewnútrznej powierzchni komory wylotowej IIIû przegrzewacza pary wykonanej ze stali X10CrMoVNb9-
1(P 91): a) sumarycznych naprúľeē zredukowanych w MPa, b) zredukowanych odksztađceē sprúľystych w %
rd
Fig. 9. Distribution of stresses on the internal surface of 3 stage steam superheater outlet chamber made of X10CrMoVNb9-1
(P91) steel: a) total reduced stresses in MPa, b) reduced elastic strains in %
37
Poniľej przedstawiono niektóre wybrane wyniki ana-
lizy numerycznej przeprowadzonej na komorze wyloto-
wej przegrzewacza pary pierwotnej SH3.
Komora jest czúħciæ instalacji ciħnieniowej kotđa. Ko-
mora o wymiarach 360×60 mm (ħrednica zewnútrzna
× gruboħè) oraz króèce o wymiarach 52×10 mm zostađy
wykonane ze stali X10CrMoVNb9-1 (P 91). Wymagana
temperatura obliczeniowa To komory to 569oC, zaħ ci-
ħnienie obliczeniowe po dziađajæce na jego wewnútrznæ
powierzchniú wynosi 28,4 MPa.
Koncentracje naprúľeē w tym elemencie konstruk-
cyjnym wystúpujæ w okolicy otworów pod króèce. Opra-
cowany model numeryczny powtarzalnego szczegóđu
komory z wykorzystaniem programu ANSYS pokaza-
no na rys. 8. Dla modelu siatki dyskretne stworzono
z 8-wúzđowych elementów typu „brick” opisanych li-
niowymi funkcjami ksztađtu utwierdzajæc go aby za-
pewniè warunki symetrii oraz brak ruchu sztywnego.
Na wszystkich powierzchniach styku z dalszæ czúħciæ
instalacji zađoľono pđatnoħè przekrojów oraz wprowa-
dzono siđy ciægnæce. Na powierzchniach wewnútrznych
pđaszcza komory i króèców zađoľono równieľ wymaga-
ne ciħnienie obliczeniowe oraz wprowadzono wđaħciwo-
ħci wytrzymađoħciowe (Ret, Rmt, moduđ Younga) oraz
wđasnoħci Þzyczne (wspóđczynnik rozszerzalnoħci linio-
wej Į, ciepđo wđaħciwe Cw, przewodnoħè cieplna Ȝ) stali
X10CrMoVNb9-1(P 91).
ZdeÞniowany model numeryczny posđuľyđ do analizy
zjawiska peđzania w wybranym elemencie konstruk-
cyjnym komory wylotowej SH3. W wyniku obciæľenia
ciħnieniem wewnútrznym o wartoħci 28,4 MPa oraz ze
wzglúdu na podniesienie temperatury komory od war-
toħci 20oC do 569oC dochodzi w niej do powstania naprú-
ľeē. Rozkđad sumarycznych zredukowanych naprúľeē
wedđug hipotezy HMH w kolektorze wylotowym poka-
zano na rys. 9a, a rozkđad zredukowanych odksztađceē
sprúľystych wedđug hipotezy HMH w na rys. 9b.
Maksymalne sumaryczne naprúľenia zredukowa-
ne wystúpujæ na powierzchni wewnútrznej na krawú-
dziach otworów pod króèce wlotowe, a ich wartoħè do-
chodzi do 207 MPa. Naprúľenia sæ mniejsze od granicy
plastycznoħci i dlatego nie pojawiajæ siú odksztađcenia
plastyczne.
b)
38 Janusz Dobrzaēski, Piotr Duda, Leszek Mirecki
Natomiast maksymalne zredukowane odksztađce-
nie sprúľyste wystúpuje na powierzchni wewnútrznej
krawúdzi otworów pod króèce wlotowe, a jego wartoħè
dochodzi do 0,13%.
6. SYMULACJA PRACY I WYZNACZANIE
TRWAĐOĦCI EKSPLOATACYJNEJ
WYBRANYCH ELEMENTÓW CZùĦCI
CIĦNIENIOWEJ KOTĐA
Opracowane modele peđzania badanych stali omówio-
ne w rozdziale 5 opracowania umoľliwiđy przeprowa-
dzenie symulacji pracy przez okres 200 tysiúcy godzin
wybranych elementów konstrukcyjnych przegrzewacza
pary pracujæcych w warunkach peđzania w kotle o nad-
krytycznych parametrach pracy wymienionych w roz-
dziale 6 opracowania. Uzyskane wyniki symulacji na
przykđadzie komory wylotowej przegrzewacza pary IIIû
w postaci graÞcznej pokazano na rys. 10 [30].
a)
b)
Rys. 10. Prognozowany rozkđad na wewnútrznej powierzch-
ni komory wylotowej IIIû pary pierwotnej wykonanej ze
stali X10CrMoVNb9-1(P 91) po 200 tysiæcach godzin pracy:
a) sumarycznych naprúľeē zredukowanych w MPa, b) zre-
dukowanych odksztađceē peđzania w %
Fig. 10. Forecast distribution of stresses on the internal
rd
surface of 3 stage primary steam superheater outlet
chamber made of X10CrMoVNb9-1 (P91) steel after 200
thousand hours: a) total reduced stresses in MPa, b) re-
duced creep strains in %
Prace IMĽ 3 (2014)
Na rys. 10a pokazano rozkđad zredukowanych naprú-
ľeē sumarycznych w modelowanym fragmencie pđasz-
cza komory po 200 tysiæcach godzin pracy, a rozkđad
zredukowanych odksztađceē peđzania w chwili 200 tys.
godzin na rys. 10b. Maksymalna wartoħè naprúľeē po-
jawia siú na powierzchni wewnútrznej i zbliľa siú do
84 MPa. Obniľenie naprúľeē jest skutkiem wzrostu
odksztađceē wywođanych zjawiskiem peđzania. Maksy-
malne zredukowane odksztađcenie peđzania (Rys. 10b)
wynosi okođo 0,65%. Stanowi ono gđównæ czúħè maksy-
malnego zredukowanego odksztađcenia cađkowitego,
które osiæga wartoħè okođo 0,70%. Analiza skđadowych
stanu odksztađceē peđzania w punkcie ich koncentracji
pozwala stwierdziè, ľe koncentracja ta jest spowodo-
wana gđównie przez odksztađcenie obwodowe. Wielkoħè
tego odksztađcenia w postaci graÞcznej ujawniono na
rys. 11.Wystúpuje ono w miejscu koncentracji naprúľeē
na wewnútrznej powierzchni komory.
Prognozowane wielkoħci tego odksztađcenia mogæ
byè odczytane z rys. 11 (szczególnie w miejscu koncen-
tracji naprúľeē na wewnútrznej powierzchni komory)
pokazujæcym w postaci graÞcznej rozkđad odksztađceē
peđzania w kierunku osi y na wewnútrznej powierzchni
analizowanej komory wylotowej ze stali X10CrMoV-
Nb9-1(P 91) po 200 tys. godzin eksploatacji w zađoľonej
temperaturze obliczeniowej To = 569oC i przy ciħnieniu
obliczeniowym po = 28,4 MPa.
Rys. 11. Prognozowany rozkđad odksztađceē peđzania
w kierunku osi y na wewnútrznej powierzchni komory wy-
lotowej pary pierwotnej IIIû wykonanej ze stali X10CrMo-
VNb9-1(P91) po 200 tysiæcach godzin pracy
Fig. 11. Forecast distribution of creep strains towards axis
rd
y on the internal surface of 3 stage primary steam super-
heater outlet chamber made of X10CrMoVNb9-1 (P91) steel
after 200 thousand hours
Analiza numeryczna pozwoliđa równieľ na prognozo-
wanie przebiegu obwodowego odksztađcenia peđzania
w punkcie koncentracji naprúľeē na powierzchni we-
wnútrznej analizowanej komory wylotowej przegrze-
wacza pary w zaleľnoħci od czasu co pokazano na rys.
12a. Natomiast prognozowany przebieg maksymalnego
naprúľenia zredukowanego zlokalizowanego w miejscu
koncentracji naprúľeē na wewnútrznej powierzchni
analizowanej komory wylotowego od czasu eksploatacji
pokazano na rys. 12b.
Prace IMĽ 3 (2014) Modelowanie zjawiska peđzania oraz symulacja pracy... 39

a) b)

Rys. 12. Prognozowany przebieg w miejscu koncentracji naprúľeē na wewnútrznej powierzchni komory wylotowej wykona-
nej ze stali X10CrMoVNb9-1 (P91) w zaleľnoħci od czasu eksploatacji do 200 tys. godzin: a) obwodowych odksztađceē peđzania
w %, b) sumarycznych naprúľeē zredukowanych w MPa
Fig. 12. Forecast course of stresses in the area of stress concentration on the internal surface of outlet chamber made of
X10CrMoVNb9-1 (P91) steel depending on the time of operation for up to 200 thousand hours: a) circumferential creep stre-
sses in %, b) total reduced stresses in MPa

znaczyè wartoħè parametru Larsona-Millera. Z wyzna-

Przeprowadzona analiza potwierdziđa moľliwoħè
gwarantowania bezpiecznej pracy badanej komory wy-
lotowej przez czas do 200 tysiúcy godzin przy stađym
obciæľeniu zgodnym z parametrami obliczeniowymi.
Gwarantuje to najwiúksze prognozowane trwađe od-
ksztađcenie obwodowe w wyniku peđzania, które nie
przekroczy dopuszczalnej wielkoħci 1%. Charakter
przebiegu maksymalnego naprúľenia zredukowanego
zlokalizowanego w miejscu koncentracji naprúľeē na
wewnútrznej powierzchni analizowanej komory wylo-
towej przeprowadzono poprzez analizú zmian dwóch
blisko siebie pođoľonych punktów; P1 i P2. W punkcie
P1 maksymalne naprúľenie osiægane jest w poczætko-
wym okresie peđzania, a w punkcie P2 dla okresu cza-
su wiúkszego od 150 godzin. W poczætkowym okresie
naprúľenie szybko spada, aby potem asymptotycznie
dæľyè do wartoħci bliskiej 82 MPa.
Równieľ zaproponowano sposób prognozowania
trwađoħci eksploatacyjnej elementów pracujæcych
w warunkach peđzania. Proponowany sposób omówio-
no na przykđadzie analizowanej powyľej komory wy-
lotowej przegrzewacza pary przeznaczonej do pracy
w warunkach peđzania.
Poniewaľ w analizie zađoľono ciægđæ pracú komory
w temperaturze 569oC, to trwađoħè tego elementu wy-
znaczono z parametrycznej krzywej Larsona-Millera
czasowej wytrzymađoħci na peđzanie (16) [33]. Para-
metr Larsona-Millera jest deÞniowany jako funkcja
temperatury i czasu do zniszczenia o postaci:
czonej wartoħci parametru moľna natomiast, dla wy-
maganej temperatury eksploatacyjnej, wyliczyè moľli-
wy czas eksploatacji do zniszczenia. Na jego podstawie
moľna okreħliè prognozowanæ trwađoħè rozporzædzalnæ
búdæcæ maksymalnym czasem bezpiecznej eksploatacji.
Dla analizowanej komory wylotowej ze stali X10CrMo-
VNb9-1 (P91) dla naprúľenia ıİ = 82 MPa wyznaczony
z parametrycznej krzywej L-M wytrzymađoħci na peđza-
nia wynosi L-M = 33 616. Natomiast wyliczona z war-
toħci wyznaczonego parametru trwađoħè eksploatacyj-
na do zniszczenia w temperaturze Te = 569oC wynosi
8 250 000 godzin. Natomiast trwađoħè rozporzædzalna
wynosi 4 950 000 godzin. Zuľycie spowodowane peđza-
niem podczas 200 tysiúcy godzin pracy kolektora wy-
lotowego wykonanego ze stali X10CrMoVNb9-1 (P91)
wynosi natomiast 2,36%.
W przedstawionej analizie zađoľono, ľe temperatura
komory jest cađy czas równa 569oC, a ciħnienie czynni-
ka cađy czas wynosi 28,4 MPa. W rzeczywistych warun-
kach pracy komory pojawiajæ siú cykle zwiæzane z jego
nagrzewaniem i ochđadzaniem, które mogæ i powodujæ
zwiúkszenie zuľycia i znaczne obniľenie trwađoħci eks-
ploatacyjnej, rozumianej jako dostúpny bezpieczny czas
pracy elementu. Ich wpđyw omówiono we wczeħniejszej
publikacji [2].
7. WNIOSKI

L-M = Te (C + log tr) (16) Przeprowadzone badania i uzyskane wyniki pozwoli-

gdzie:
L-M – parametr Larsona-Millera,
Te – temperatura eksploatacji w K,
te – wymagany czas do zniszczenia,
C – stađa materiađowa
Dla wymaganego poziomu naprúľenia z parame-
trycznej krzywej wytrzymađoħci na peđzanie moľna wy-
đy na sformuđowanie nastúpujæcych wniosków:
1. Zbudowanie matematycznego modelu peđzania
pozwoliđo na opracowanie modeli odksztađcenia
peđzania w funkcji czasu i naprúľenia dla wszyst-
kich trzech analizowanych stali; X10CrMoVNb9-1
(P91), X12CrCoWVNb12-2-2 (VM12SHC) i X10Cr-
NiCuNb18-9-3 (Super 304H). Zaproponowane mo-
40 Janusz Dobrzaēski, Piotr Duda, Leszek Mirecki
dele bardzo dobrze aproksymujæ dane doħwiadczal-
ne dla analizowanych w projekcie stali (Rys. 1–7)
2. Analiza wytúľenia wybranych elementów kon-
strukcyjnych o zróľnicowanej geometrii, a w szcze-
gólnoħci: komory wylotowej wykonanej ze sta-
li X10CrMoVNb9-1 (P91), przegrzewacza SH3
wykonanego ze stali X12CrCoWVNb12-2-2 oraz
przegrzewacza SH3 wykonanego ze stali X10Cr-
NiCuNb18-9-3, przeprowadzona z wykorzysta-
niem metody elementów skoēczonych pozwoliđa
na wskazanie miejsc koncentracji naprúľeē w tych
elementach konstrukcyjnych (Rys. 9).
3. Wyniki modelowania sæ istotnæ wskazówkæ przy
podejmowaniu decyzji o miejscach kontroli pracy
podczas eksploatacji elementów czúħci ciħnienio-
wej kotđów pracujæcych w warunkach peđzania,
a wykonanych z badanych stali.
4. Przeprowadzona analiza numeryczna pozwoliđa na
okreħlenie rozkđadu odksztađceē i naprúľeē w no-
wych elementach konstrukcyjnych oraz búdæcych
w eksploatacji, w których jest juľ widoczny wpđyw
postúpujæcego procesu peđzania (Rys. 9, 10).
5. Przeprowadzona analiza pozwoliđa na symulacjú
pracy wybranych elementów krytycznych w cza-
sie znacznie przekraczajæcym czas przeprowadzo-
nych prób peđzania. Modelowano pracú elementów
urzædzeē do 200 000 godzin pracy, podczas gdy
najdđuľsze próby peđzania zrealizowane w ramach
projektu trwađy okođo 25 000 godzin (Rys. 11, 12).
6. Dla wszystkich zamodelowanych elementów kon-
strukcyjnych uzyskano maksymalne zredukowane
odksztađcenia peđzania o wartoħciach mniejszych od
1%. Potwierdziđo to ich bezpiecznæ pracú przy sta-
LITERATURA
1. Dobrzaēski J., Duda P., Purzyēska H., Mirecki L., Zieliēski
A.: Projekt rozwojowy NR 15 0060 10, Ocena zachowania siú
i prognoza dđugotrwađej pracy stali nowej generacji na ele-
menty kotđów eksploatowanych powyľej temperatury gra-
nicznej; Sprawozdanie merytoryczne z wykonanych badaē
przemysđowych (stosowanych) i prac rozwojowych, Gliwice
2013, niepublikowane
2. Dobrzaēski J., Zieliēski A., Purzyēska H., Mirecki L.: Charak-
terystyki materiađowe i metodologia oceny stanu wybranych
stali nowej generacji elementów kotđów o nadkrytycznych pa-
rametrach pracy, Prace IMĽ, t. 66, nr 3, 2014, s. 13-28
3. Dobrzaēski J.: Nowej generacji martenzytyczne stale 9–12%
Cr do pracy w warunkach peđzania na elementy krytyczne
czúħci ciħnieniowej kotđów energetycznych o nadkrytycznych
parametrach pracy, Prace IMĽ, T 63, 2011, s 1-13
4. Hernas A. i inni: Materiađy i Technologie do budowy kotđów
nadkrytycznych i spalarni odpadów, Praca zbiorowa pod re-
dakcjæ A. Hernasa, Katowice 2009
5. Hernas A. i inni: Materiađy i technologie stosowane w budowie
kotđów o parametrach nadkrytycznych o temperaturze pary
do 700ûC, Praca zbiorowa pod redakcjæ A. Hernasa, Gliwice
2013
6. Dobrzaēski J., Zieliēski A., Hernas A.: Struktura i wđasno-
ħci nowych stali ľarowytrzymađych o osnowie ferrytycznej,
Materiađy i Technologie do budowy kotđów nadkrytycznych
i spalarni odpadów, Praca zbiorowa pod redakcjæ A. Hernasa,
Katowice 2009, s. 48-49
7. Hernas A., Dobrzaēski J.: Trwađoħè i niszczenie elementów
kotđów i turbin parowych, Wydawnictwo Politechniki Ħlæskiej,
Gliwice, 2003
Prace IMĽ 3 (2014)
đej temperaturze i stađym obciæľeniem do 200 000
godzin.
7. Dla wszystkich zamodelowanych elementów kon-
strukcyjnych zaobserwowano w funkcji czasu eks-
ploatacji wzrost odksztađceē peđzania oraz spadek
maksymalnych sumarycznych naprúľeē.
8. Zaproponowano sposób wyznaczania trwađoħci
eksploatacyjnej przy zađoľeniu stađej temperatury
pracy i stađej wartoħci ciħnienia pary we wnútrzu
tych elementów. Dla wszystkich analizowanych
elementów konstrukcyjnych wyznaczono ich zu-
ľycie spowodowane zjawiskiem peđzania powstađe
przez okres numerycznie modelowanej pracy.
9. Przedstawione w projekcie charakterystyki ma-
teriađowe i opracowane na ich podstawie analizy
numeryczne pokazujæ przykđady praktycznych za-
stosowaē opracowanych modeli peđzania.
10. Uzyskane wyniki búdæ wykorzystywane do prowa-
dzenia prawidđowej oceny trwađoħci i trwađoħci roz-
porzædzalnej elementów czúħci ciħnieniowej kotđów
pracujæcych w warunkach peđzania, jak i w ocenie
i prognozowaniu trwađoħci resztkowej i resztkowej
trwađoħci rozporzædzalnej elementów búdæcych
w eksploatacji, które przekroczyđy zađoľony obli-
czeniowy czas pracy.
Wyniki zamieszczone w publikacji zostađy uzy-
skane w ramach badaē wspóđÞnansowanych
przez Narodowe Centrum Badaē i Rozwoju na
podstawie umowy NR15 0060 10/2011 – Projekt:
„Ocena zachowania siú i prognoza dđugotrwađej
pracy stali nowej generacji na elementy kotđów
eksploatowanych powyľej temperatury granicz-
nej”.
8. Dobrzaēski J.: Materiađoznawcza interpretacja trwađoħci stali
dla energetyki, Wyd. Open Access Library, Volume 3, 2011
9. Kowalewski Z.L.: Peđzanie metali. Techniki badaē, mechani-
zmy i przykđadowe wyniki. Biuro Gamma. Warszawa 2005
10. Kowalewski Z. L.: Zjawisko peđzania metali. Eksperyment
i modelowanie. Wydawnictwo Instytutu Podstawowych Pro-
blemów Techniki, PAN, Warszawa 2005
11. Chmielniak T., Kosman G., Rusin A.: Peđzanie elementów tur-
bin cieplnych, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warsza-
wa 1990
12. Duda P.: Monitorowanie cieplno-wytrzymađoħciowych warun-
ków pracy ciħnieniowych elementów urzædzeē energetycz-
nych. MonograÞa nr 305, Politechnika Krakowska, Kraków
2004
13. Seon-Jin Kim, Yu-Sik Kong, Young-Jin Roh, Woo-Gon Kim:
Statistical properties of creep rupture data distribution for
STS304 stainless steels. Mater. Sci. Eng. 483-484A, 2008, pp.
529-532
14. Farris J.P., Lee J.D., Harlow D.G., Delph T.J.: On the scatter
in creep rupture times. Metall. Mater. Trans. A 21, 1990, pp.
345-352
15. Harlow D.G., Delph T.J.: Creep Deformation and Failure:
Effects of Randomness and Scatter. J. Eng. Mater. Tech.-T.
ASME 122, 2000, pp. 342-347
16. Harlow D.G., Delph T.J.: A computational probabilistic model
for creep-damaging solids. Comp. and Struct. 54, 1995, pp.
161-166
17. Davies R.B., Hales R., Harman J.C., Holdsworth S.R.: Statisti-
cal Modeling of Creep Rupture Data. J. Eng. Mater. Tech.-T.
ASME 121, 1999, pp. 579-591
Prace IMĽ 3 (2014) Modelowanie zjawiska peđzania oraz symulacja pracy...
18. Hayhurst D.R.: The effects of test variables on scatter in high-
temperature tensile creep-rupture data. Int. J. Mech. Sci. 16,
1974, pp. 829-841
19. Taler J., Wúglowski B., Zima W., Grædziel S., Zborowski M.:
Analysis of Thermal Stresses in a Boiler Drum During Start-
up, Transactions of the ASME, Journal of Pressure Vessel
Technology, Vol.121, pp.84-93, February 1999
20. Duda P., Taler J., Roos E.: Inverse Method for Temperature
and Stress Monitoring in Complex-Shape-Bodies, Nuclear
Engineering and Design, 227, (2004), pp. 331-347
21. Duda P., Osocha P., Grædziel S., Wúglowski B., Monitoring of
Thermal-Strength State In Thick-Walled Pressure Elements,
Heat Transfer and Renewable Sources of Energy 2004, J. Mi-
kielewicz and W. Nowak (editors), pp.485-492
22. ANSYS User’s Manual, Revision 5.7 A
23. Garofalo F., Whitmore R.W., Domis W.F., Gemmingen F.:
Creep and creep-rupture relationships in an austenitic stain-
less steel. Trans. Metall. Soc. AIME 221, 1961, pp. 310-319
24. Nowak K.: Uncertainty of lifetime for CAFE creep damage
model. Computer Methods in Materials Science 11, 2011, pp.
315-323
25. Chrzanowski M., Nowak K.: Opis zniszczenia mieszanego
w warunkach peđzania przy pomocy automatów komórko-
wych. Acta Mechanica et Automatica 4, 2010, pp. 29-36
41
26. Evans M.: Statistical properties of the failure time distribu-
tion for 0.5Cr0.5Mo0.25V steels. J. Mater. Proc. Techn. 54,
1995, pp. 171-180
27. Whitmarsh Ch.L.: Method for calculating allowable creep
stress in linearly increasing stress environment, NASA Tech-
nical Note, NASA TN D-4352, January 1968
28. Jakowluk A., Procesy peđzania i zmúczenia w materiađach,
WNT, Warszawa 1993
29. Monkman F.C., Grant N.J.: Proc. ASTM, 56 1956, 593
30. Povolo F.: Comments on the Monkman-Grant and modiÞed
Monkman-Grant relationships, Jurnal of materials science
20, 1985, s. 2005-2010
31. Phaniraj C., Choudhary B.K., Bhanu Sankara Rao K., Baldev
Raj:Relationship between time to reach Monkman-Grant duc-
tility and rupturú life, Scripta Materialia 48, 2003, s. 1313-
1318
32. PN-EN 12952-4/2002, Kotđy wodnorurowe i urzædzenia po-
mocnicze. Czúħè 4: Obliczenia oczekiwanej trwađoħci kotđów
podczas eksploatacji
33. Larson F.R., Milller J. : Trans ASME, 74, 1952, 765