Univerzitet u Tuzli

Mašinski Fakultet
Odsjek: Proizvodno mašinstvo
Tuzla, 18.01.2017.godine

SEMINARSKI RAD
Predmet: Materijali I

Student: Nedim Krličević Prof: Dr.sc. Kazafer Bečić, docent

Br. indeksa: II-29/16 Asistent: Mr.sc. Adnan Mustafić, v.as.
SADRŽAJ:

1. Zadatak
2. Dijagram stanja Fe-Fe3C
3. Kristalna rešetka
4. Definisanje važnih pojmova
5. Eutektička i eutektoidna reakcija
6. Čelik
7. Gvožđe
8. Metalografska ispitivanja
9. Reakcije transformacije u toku hlađenja legure
10. Procentualno učešće zastupljenih strukturnih sastojaka na datim temperaturama
11. Procentualni sadržaj ugljika za svaki strukturni sastojak
1.Zadatak

RAVNOTEŽNI Fe-C , Fe-Fe3C DIJAGRAM

1. Nacrtati ravnotežni dijagram Fe-C dijagram – Fe-Fe C dijagram stanja na

3
standardnom A3 formatu u slijedećoj razmjeri:
 na apscisu nanijeti koncentraciju ugljika u željezu u razmjeri 7% / 350mm
 na ordinatu nanijeti temperaturu u razmjeri 100°C / 24 mm
2. Nacrtati krivu hlađenja za datu leguru ( zadati sadržaj ugljika C=0,4% ).
3. Navesti reakcije transformacije u toku hlađenja legure.
4. Odrediti strukture date legure na zadatim temperaturama (T1=730 °C, T2=1150°C i
T3=650°C)
5. Odrediti procentualni sadržaj ugljika za svaki strukturni sastojak na datim
temperaturama(T 1 , T 2 , T 3 ), te procentualno ućešće zastupljenih strukturnih
sastojaka na datim temperaturama.
Detaljno opisati sve radnje.
 2.Dijagram stanja Fe-FeC

Dijagram stanja dvojih legura predstavlja grafički prikaz faza u ravnoteži u zavisnosti od
temperature i sastava legura.

U dijagramu stanja Fe-C:

Fe – željezo je osnovna komponenta
C – ugljenik je druga komponenta sistema.

U željeznim legurama ugljik je u obliku:

- Hemijskog spoja Fe3C (željeznog karbida, cementita) sa 6,67% ugljika
- Ili u obliku grafita (100% -nog heksagonski kristaliziranog ugljika).

Ako se neka legura Fe-C ohlađuje praktično beskonačno sporo iz rastaljenog stanja, ugljik će se
izlučiti u obliku grafita (KCG=100%). Ovakav se oblik skrućivanja naziva stabilnim, a ravnotežni
se dijagram stanja naziva dijagramom Fe-C za stabilnu kristalizaciju.
Ako se neka legura Fe-C ohlađuje umjereno sporo iz rastaljenog stanja, ugljik će se spojiti sa Fe
u željezni karbid (cementit) Fe3C (KCFe3c=6,67%). Ovaj se oblik skrućivanja naziva
metastabilnim, a ravnotežni se dijagram stanja naziva dijagramom Fe-C za metastabilnu
kristalizaciju (ili dijagramom Fe-Fe3C).

Dijagram stanja željezo ugljik podrazumijeva legure čiji je sadržaj ugljika od 0% do 6,67%.
Legure željeza sa sadržajem ugljika do približno 2,11% nazivaju se čelicima, a legure željeza sa
sadržajem ugljika preko 2,11% gvožđe.

U dijagramu egzistiraju tri čvrsta rastvora:

• α čvrsti rastvor (ferit) ima zapreminski centriranu kubnu strukturu. Maksimalna rastvorljivost
ugljika iznosi 0,0218% na temperaturi 727˚C, a na sobnoj temperaturi 0,006%.

• γ čvrsti rastvor (austenit) ima površinski centriranu kubnu strukturu. Maksimalna rastvorljivost
je 2,11% ugljika, na temperaturi 1147˚C. Najniža temperatura postojanja austenita je na
temperaturi 727˚C.

• δ čvrsti rastvor (δ - ferit) ima zapreminski centriranu kubnu strukturu. Maksimalna

rastvorljivnost ugljika je 0,09% , na temperaturi 1495˚C.
Slika 1. Fe – Fe3C dijagram
 3.Kristalna rešetka
Kada se željezo počne zagrijavati ono ima prostorno centriranu kubnu rešetku sve do temperature
927°C. Na toj temperaturi ono mijenja kristalnu rešetku u površinski centriranu. Daljnjim
zagrijavanjem do temperature 1400°C ponovo dolazi do promjene kristalne rešetke u prostornu
centriranu kubnu rešetku.

4.Definisanje važnih pojmova

Ferit se može smatrati čistim željezom (jer mu je čvrstoća 280 N/mm2). Može se definisati kao
čvrsti rastvor ugljika u αželjezu koji sadrži max 0,03%C na 727°C te 0,006%C na sobnoj
temperaturi.

Austenit je čvrsti rastvor ugljika i drugih primjesa u γ željezu koje ima površinski centriranu
kubnu rešetku sa maksimalnom rastvorljivošću ugljika u željezu od 2,06% na 1147˚C.

Cementit ili željezni karbid je hemijski spoj sa formulom Fe3C. To je jedinjenje željeza sa
ugljikom u kome je sadržaj ugljika 6,67% i ima složenu romboedarsku strukturu ugljika. To je
čvrst lakolomljiv materijal klasificiran kao keramika.

Perlit je eutektoidna smješa α-ferita (88%) i cementita (12%), koji su se obrazovali istovremeno
(vrlo mala ravnotežna rastvorljivost ugljika u feritu se zanemaruje). Pojavljuje se kod pojedinih
čelika i lijevanog željeza.

Ledeburit je eutektička smjesa austenita i cementita nastala pri 1147°C uz 4,3%C.

5.Eutektička i eutektoidna reakcija

Eutektik ili eutektička mješavina je kruta otopina sastavljena od dviju ili više tvari koja
ima niže talište od svake čiste komponente ili bilo koje njihove smjese (legura).
Eutektička tačka je najniža temperatura na kojoj eutektična smjesa može postojati u
tekućoj fazi, i u njoj je jednak sastav tekuće i krute faze.

Eutektička reakcija nastaje kada se jedna tečna faza direktno transformiše u dvije, čvrste
faze. Tipičan primjer je rakcija stvaranja ledeburita u čeliku.

Eutektička reakcija - ova reakcija se obavlja na temperaturi 11470C.

Eutektoidna reakcija je veoma je slična eutektičkoj reakciji. Ona nastaje kada se jedna
čvrsta faza direktno transformiše u dvije, takođe čvrste faze. Tipičan primjer je reakcija
stvaranja perlita u čeliku.
Eutektoidna reakcija - ova reakcija se obavlja na temperaturi od 727 0C.
 6.Čelik
Čelik je metastabilno kristalizirana Fe-C (željezo-karbon) legura s manje od 2.11% ugljika uz
prisutne pratioce (silicijum, magnan) nečistoće (fosfor, sumpor i druge) i eventualni dodatak
jednog ili više legiranih elemenata.Odlikuju se velikom čvrstoćom, tvrdoćom, žilavošću,
mogućnošću lijevanja i mehaničke obrade, te velikom elastičnošću. Rabi se za izradu mostova,
automobila, brodova, željezničkih vozila i pruga, golemih građevina, ali i za sitnice nužne u
svakodnevnom životu poput igle ili spajalice.

7.Gvožđe

Gvožđe ili željezo (Fe) potiče od latinskog naziva za željezo – Ferrum. Poznato je od 2 500.
godina prije nove ere. U periodnom sistemu elemenata željezo ima redni broj 26, a nalazi se u 4.
periodi i 8. koloni. Do danas nije proizvedeno apsolutno čisto željezo. Srebrenaste je boje. Za
dobivanje željeza važne su oksidne rude, a u vlažnom zraku korodira i stvara se hrđa. Čisto
željezo je lahko za oblikovanje u toplom i hladnom stanju i dobro je zavarljivo. Ima 16 izotopa
čije se atomske mase nalaze između 49 i 63.

8.Metalografska ispitivanja
Metalografska ispitivanja predstavljaju ispitivanje metala i legura u tehnici, ova
ispitivanja se vrše da bi se utvrdila unutrašnja strtuktura metala i legura.
Postoje dvije metode ispitivanja:
- Mikroskopska
- Makroskopska ispitivanja

Priprema metalografskih uzoraka se sastoji od 5 faza :

- U prvoj fazi se vrši uzimanje uzoraka , to se vrši ( strugovima, glodalicama itd.) sa
malim brzinama rezanja.
- U drugoj fazi vrši se brušenje. Brušenje se izvodi tako da se dobija što ravnija
površina uzorka.
- Treća faza je poliranje i vrši se da bi uklonili sve pruge zaostale brušenjem.
- Četvrta faza je faza ispiranja uzoraka u destilovanoj vodi u kojoj se nalazi kap
amonijaka poslije se stavi u alkohol i isuši na toplom zraku.
- Peta faza je u kojjo se uzorci stavljaju eagense za nagrizanje. Sredstvo za
nagrizanje ima zadatak da nagrize zrna i da se jasno više granice zrna.
9.Reakcije transformacije u toku hlađenja legure
- Na temperaturi od 1504 oC: T → δ + T (legura iz jednofaznog područja prelazi u
dvofazno područje, odnosno rastop (talina prelazi u područje rastop + delta ferit).
- Na temperaturi 1500 oC: δ+T → γ + T (legura iz dvofaznog prelazi u dvofazno područje,
odnosno rastop + delta ferit prelazi u rastop + austentit).
- Na temperaturi od 1484 oC: γ + T → γ (legura iz dvofaznog prelazi u jednofazno
područje, odnosno rastop + austentit prelazi u područje austentit).
- Na temperaturi 793 oC: γ → α + γ (legura iz jednofaznog područja prelazi u dvofazno
područje, odnosno austentit prelazi u područje austentit + ferit).
- Na temperaturi 723 oC: α + γ → α + perlit (legura iz dvofaznog područja prelazi u
dvofazno područje, odnosno austentit + ferit prelazi u podrucje ferit + perlit).

10. Procentualno učešće zastupljenih strukturnih sastojaka na

datim temperaturama
- Na temperaturi T1=730 oC, područje α + γ (austentit + ferit),

b1 17,41
α= ∙ 100 %= ∙ 100 %=48,93 %
a1 +b1 18,17+17,41
a1 18,17
γ= ∙100 %= ∙ 100 %=51,07
a1 +b 1 18,17+17,41

- Na temperaturi T2=1150 oC, nalazimo se u području jedne faze, stoga imamo 100%
austentita.
- Na temperaturi T3=650 oC, područje perlit + ferit,

b3 311,64
α= ∙100 %= ∙ 100 %=94,49 %
a3 +b 3 18,18+311,64

a3 18,18
p= ∙ 100 %= ∙ 100 %=5,51 %
a 3 + b3 18,18+311,64
11.Procentualni sadržaj ugljika za svaki strukturni sastojak
- Na temperaturi T1:
1
1 mm= =0,02 %C
50

Za tacku A1 procentualno učešće ugljika je 0,03%.

A1=1,81 ∙ 0,02=0,03 %C

Za tacku B1 procentualno učešće ugljika je 0,74%.

B1=37,47 ∙ 0,02=0,74 %C

- Na temperaturi T3:

Za tacku A3 procentualno učešće ugljika je 0,03%, kao i u slučaju sa temperaturom T1.

Za tacku B3 procentualno učešće ugljika je 6,63%.

B3=331,67 ∙ 0,02=6,63 %C

- Temperatura T2 se nalazi u jednofaznom području.