Univerzitet u Tuzli

Mašinski fakultet
Predmet: Materijali I
Diplomski studij
Akademska godina : 2018/19

GRAFIČKI RAD
RAVNOTEŽNI Fe-Fe3C DIJAGRAM

Student: Hodžić Sead Asistent: Mr. Sc.Džemal Kovačević

Br. Indeksa: I-19/17
SADRŽAJ:

SADRŽAJ:...............................................................................................................................................2
Zadatak:.................................................................................................................................................3
Ravnotežni Fe3C dijagram.....................................................................................................................4
Izrada i primjena Fe-Fe3C dijagrama.................................................................................................4
Faze koje se javljaju u sistemu...............................................................................................................6
Faze u Fe-Fe3C dijagramu.......................................................................................................................7
Čelik...................................................................................................................................................8
Željezo...............................................................................................................................................8
Metalografija.........................................................................................................................................9
Reakcije.................................................................................................................................................9
Reakcije transformacije u toku hlađenja.............................................................................................10
Strukture legure:.................................................................................................................................11
Zadatak:
1. Nacrtati ravnotežni dijagram Fe-C – Fe-Fe3 C dijagram stanja na A3 formatu u sledećoj
razmjeri:
 na apscisu nanijeti koncentraciju ugljika u željezu u razmjeri 7%/350 mm
 na ordinatu nanijeti temperaturu u razmjeri 1000 ˚C/240 mm
2. Na krivu hlađenja za datu leguru (zadati sadržaj ugljika C u %), u odgovarajućoj razmjeri
po vlastitom izboru.
3. Navesti reakcije transformacije u toku hlađenja legure.
4. Odrediti strukture date legure na zadatim temperaturama (T1, T2, T3).
5. Odrediti proceduralni sadržaj ugljika za svaki strukturni sastojak na datim temperaturama
(T1, T2, T3), te proceduralno učešće zastupljenih strukturnih sastojaka na datim
temperaturama.
Detaljno opisati sve radnje

Zadato je:

1. Sadržaj ugljika (C u %): 2.3

2. Temperatura (°C)
 T1 : 1220
 T2 : 820
 T3 : 650

3
Ravnotežni Fe3C dijagram

Izrada i primjena Fe-Fe3C dijagrama

Dijagram stanja dvojnih legura predstavlja grafički prikaz faza u ranvnoteži u zavisnosti od
temperature i sastava legura.

Struktura čelika u ravnotežnom stanju određuje se na osnovu ravnotežnog dijagrama stanja

Fe-Fe3C. Osnovne komponente su:
-Željezo (Fe)
-Ugljik (C)
Željezo je polimorfan materijal i ima dvije alotropne modifikacije:

Raspored atoma u rešetci zavisi od temperature pri kojoj se željezo nalazi.

Na sobnoj temperaturi željezo ima veoma nisku rastvorljivost ugljika.

Ugljik je metaloid i u prirodi se pojavljuje u tri alotropske modifikacije kao:

-Dijamant
-Grafit
-Amorfni ugljik
U BCC željezu je praktično netopiv, dok je u FCC željezu ograničeno topiv (najviše 2,03% pri
temperaturi 1147° C).

Likvidus linija je linija iznad koje je legura u tečnom stanju.

Solidus linija je linija ispod koje je legura u potpunosti u čvrstom stanju.
Svaka linija i tačka u dijagramu tačno definiše sastav legure.

Strukturne komponente su sastavljene iz jedne ili više faza.

U sistemu Fe-Fe3C strukturne komponente su:
- Delta željezo
- Austenit
- Cementit
- Ferit
- Perlit
- Ledeburit

4
Fe-Fe3C dijagram

Promjena kristalne rešetke u odnosu na temperaturu

5
Dijagram stanja željezo-ugljik obuhvata legure koje sadrže od 0% do 6,6 % ugljika C. Pri
sadržaju 6,67% C obrazuje se Fe-Fe3C (cementit). Legure željeza sa ugljikom do približno
2,11% C nazivaju se čelicima, a preko legure željeza i ugljika sa preko 2,11% C nazivaju se
gvožđe.
Na lijevoj strani dijagrama je predstavljeno čisto željezo (100% Fe; 0% C). Ono u procesu
zagrijavanja doživljava dvije fazne transformacije prije nego se otopi. Fazna transformacija je
prelazak iz jedne u drugu vrstu kristalne rešetke.

Faze koje se javljaju u sistemu

Faze koje se javljaju u sistemu su:

1. Rastop je tečna faza neke legure i nalazi se u gornjem dijelu dijagrama.

2. Čvrste otopine ugljika:

α-Fe ili α-ferit

Na dijagramu se nalazi u području G-P-Q. Postoji između sobne temperature i 910 °C. Na
ovoj temperaturi prelazi u γ-Fe s površinski centrirano kubnom rešetkom (PCK). Ima
zapreminski centriranu kubnu rešetku i maksimalna otopivost ugljika mu je 0,0218% na
temperaturi od 727 °C

Fe ili austenit

Nalazi se u području G-S-E-J-N. Postojan iznad temperature od 727 °C . Ima površinski

centriranu kubnu rešetku a maksimalna otopivost ugljika mu je 2,06% na temperaturi od
1147°C. Postojan je do temperature od 1500 °C sa 0,16 % ugljika , a čist, bez ugljika ,do
temperature od 1392 °C

δ-Fe ili δ-ferit

Nalazi se u području A-H-N. Ima zapreminski centriranu kubnu rešetku sa maksimalnom

otoljivošću ugljika od 0.09% na temperaturi od 1500 °C. Postojan je do temperature od 1539
°C kada prelazi u rastop (talinu) .

Cementit ili željezo karbid (Fe 3C) je vrlo tvrd i krt hemijski spoj, nalazi se u sastavu
tehničkog željeza i uzrokuje njegovu tvrdoću. To je metastabilan intersticijski spoj koji sadrži
6,67% ugljika.
On je tvrd i krhak i to je najtvrđafaza u čeliku, a samostalno se određuje kao keramika.
Prirodni cementit ili željezov karbid (Fe3C) se može pronaći (s minimalnim količinama nikla i
kobalta) u metalnim meteoritima ili sideritima, gdje se naziva kohenit, prema njemačkom
mineralogu Emilu Cohenu, koji ga je prvi opisao.

6
Perlit je eutektoidna mješavina ferita i cementita koja sadrži 0,8 % ugljika i nastaje kod 723
ºC pri vrlo polaganom hlađenju. Lamelarna struktura perlita sastoji se od bijele feritne
osnove ili matrice (koja čini većinu eutektoidne mješavine) i tankih pločica cementita. Perlit
se sastoji od 88% ferita i 12% cementita . Lamele ferita su oko sedam puta deblje od lamela
(listića) cementita i mogu se vidjeti samo kod većeg povećanja optičkog mikroskopa.

Ledeburit je eutektična mješavina austenita i cementita (ili grafita) koja sadrži 4,3 % ugljika i
nastaje kod 1147 °C. Ledeburit nastaje kada je sadržaj ugljika u željezu između 2,06% i
6,67%. Prema sadržaju ugljika legure željeza mogu biti legure koje se skrućuju bez
eutektične mješavine (čelik) i legure s eutektičnom mješavinom (livena gvožđa). U dijagramu
stanja (fazni dijagram) željezo – ugljik ta je granica na 2,06% ugljika.

Faze u Fe-Fe3C dijagramu

Da bismo mogli objasniti faze koje se javljaju u Fe- Fe3C dijagramu prvo moramo prikazati
solidus i likvidus liniju. Likvidus linija je linija koja spaja tačke A-B-C-D, a solidus linija je linija
koja spaja tačke A-H-J-E-C-F.

Postoje tri faze u Fe-Fe3C ravnotežnom dijagramu:

Tečna faza – nalazi se iznad likvidus linije i sastavljena je od rastopa

Kristalna faza – nalazi se između likvidus i solidus linije i u njoj se dešava kristalizacija legure,
na likvidus liniji se izdvajaju prvi kristali dok se na solidus liniji završava kristalizacija. Udio
tečne i čvrste faze računa se pomoću pravila poluge.

Čvrsta faza – nalazi se ispod solidus linije i u njoj postoje samo čvrsti kristali legure.

Čelik

Čelik je metastabilno kristalizirana Fe-C ( željezo-ugljik) legura s manje od 2.11% C uz

prisutne primjese (silicijum, magnan ) nečistoće ( fosfor, sumpor i druge ) i eventualni
dodatak jednog ili više legiranih elemenata. Odlikuju se velikom čvrstoćom, tvrdoćom,
žilavošću, mogućnošću lijevanja i mehaničke obrade, te velikom elastičnošću. Koristi se za
izradu mostova, automobila, brodova, željezničkih vozila i pruga, u građevinarstvu, ali i za
sitnice nužne u svakodnevnom životu poput igle ili spajalice. Čelik je
legura željeza s ugljikom (2,06%). Pri većem udjelu dodanih hemijskih
elemenata za legiranje može udio ugljika biti i nešto veći od 2,06% ugljika.

7
Gotovo sva količina proizvedenog sirovog željeza iz visoke peći prerađuje se u čelik, jer su
njegova mehanička svojstva mnogo bolja od svojstava željeza. Primjena željeza je
prvenstveno u obliku čelika, a manje kao sirovog ili lijevanog željeza. Odlikuju se velikom
čvrstoćom, tvrdoćom, žilavošću, mogućnošću lijevanja i mehaničke obrade, te velikom
elastičnošću. Koristi se za izradu mostova, automobila, brodova, željezničkih vozila i pruga,
golemih građevina, ali i za sitnice nužne u svakodnevnom životu poput igle ili spajalice. Čelik
proizveden recikliranjem (olupina automobila, starih željezničkih tračnica i neupotrebljivih
lokomotiva), čelik je za sutra – za budućnost. U čeličnim spremnicima može se skladištiti
koncentrirana sumporna kiselina jer pasivira željezo, što je dokazano pokusom.

Željezo

Željezo je hemijski element koji u periodnom sustavu elemenata nosi

simbol Fe, atomski (redni) broj mu je 26, a atomska masa mu iznosi 55,845(2) .
Simbol Fe dolazi od ferrum, latinskog naziva za željezo. Ferat je naziv za željezo u anionskom
kompleksu. Telursko željezo je naziv za elementarno željezo, koje je nastalo u Zemljinoj kori.
Željezo, kad je potpuno čisto, srebrnkastog je sjaja i mekano. Poznato je od pradavnih
vremena, a danas sigurno najvažniji tehnički metal koji se upotrebljava na mnogo načina.
Najvažnije je od svih metala i uglavnom se koristi kao čelik, u kojem ima ugljika(do 2,06%).
Željezo hrđa na vlažnom zraku i otapa se u razrijeđenim kiselinama. Željezo je prijelazni
metal 8. skupine periodnog sustava elemenata.
Željezo u prirodi najčešće dolazi kao mineral magnetit. Kristalizira u obliku crnih kubičnih
kristala
Gvožđe ili željezo (Fe, latinski ''Ferrum'' ) je metal 4. Periode i 8 grupe . Ima 16 izotopa čije
se atomske mase nalaze između 49 – 63. Gvožđe je bilo poznato jos prvobitnim
civilizacijama, poznato još od oko 2500 godina prije nove ere.. Gvožđe je sive boje, mekan i
krt metal, poseduje magnetna svojstva. U vlažnom zraku korodira i stvara se takozvana
''hrđa''. Čisto željezo pogodno je za oblikovanje u toplom i hladnom stanju i dobro je
zavarljivo.

Metalografija

Metalografija je dio nauke o metalima i legurama koja se bavi vezama izmedju dijagrama
stanja, struktura i osobina metala i legura. Metalografska ispitivanja se primenjuju pri svim
slučajevima prijemne, tekuće i završne kontrole u cilju provere kvaliteta i uočavanja
eventualnih grešaka. Metalografska ispitivanja se najčešće dopunjuju ostalim vidovima
ispitivanja sa razaranjem i bez razaranja, čime se dobija kompletna slika o stanju metala i
legura.

8
Cilj metalografije je utvrđivanje zavisnosti između dijagrama stanja, struktura i osobina
metala i legura, odnosno da se na osnovu hemijskog sastava i utvrđene makro/mikro
strukture, uz poznavanje svojstava elementarnih struktura, po mogućnosti unaprijed odrede
osobine i ponašanje ispitivanog materijala u uslovima utvrđenog opterećenja ili tehnološke
namjene, kao i da sa navedenog stanovišta odredi najpovoljnija struktura za određenu
namjenu.

Metode ispitivanja:
- rendgenska analiza
- termička analiza
- dilatometrija
- elektronska mikroskopija

U praksi se primjenjuju dvije metode:

- Makroskopska ispitivanja – obuhvata vizuelnu kontrolu kada se mogu koristiti pomoćna
sredstva sa mogućnošću povećanja do 20 puta
- Mikroskopska ispitivanja- realizuje se sa povećanjem do 2000 puta

Reakcije
EUTEKTIČKA REAKCIJA - fazna transformacija koja se odvija pri konstantnoj temperaturi tako
da se cjelokupna tečna faza kristališe u dvije čvrste faze.
U eutektičkoj tački C iz tečne faze (sa sadržajem ugljika od 4,3 %) formiraju se dvije čvrste
faze:
- austenit (2,11% C)
- intermetalno jedinjenje (Fe3C)
Ova reakcija se odvija na temperaturi od 1148 °C

EUTEKTOIDNA REAKCIJA – obavlja se u potpuno čvrstoj fazi i veoma je značajna za neke vrste
termičkih obrada ugljeničnih čelika . Ugljenični čelici nazivaju se eutektoidni čelici pošto im
se cjelokupna struktura sastoji iz ferita i cementita, koji se formiraju kod austenita sporim
hlađenjem ispod eutektoidne temperature.
U eutektičkoj tački S iz austenita (sa 0,77% C) formiraju se dvije čvrste faze:
- ferit (sa 0,022% C)
- Fe3C (sa 6,7 % C)
Ova reakcija se odvija na temperaturi od 727 °C

9
Reakcije transformacije u toku hlađenja

Legura željeza i ugljika je podeutektička legura i spada u livena gvožđa.

Do temperature od 1262 °C legura se nalazi u tečnom stanju, dakle postoji samo rastop i
legura se nalazi u jednofaznom području.

Hlađenjem do temperature od 1262 °C počinju se izdvajati prvi kristali i legura iz

jednofaznog prelazi u dvofazno područje (rastop + austenit) a kristalizacija se završava na
temperaturi od 1147 °C, gdje je i eutektička reakcija.

Hlađenjem do temperatura ispod temperature od 1147°C legura je u dvofaznom području i

u čvrstom stanju sastava austenit + cementit.

Na temperaturi od 727°C (eutektoidna reakcija) austenit se pretvara u perlit pa legura ima

sastav perlit+cementit, dakle i dalje je u dvofaznom području i takva ostaje sve do sobne
temperature.

10
Strukture legure:

Sa dijagrama očitamo:

a = 30 mm c = 60 mm e = 130 mm

b = 92 mm d = 250 mm f = 250 mm

0 A ¿ = 102 mm 0 C ¿ = 56 mm 0 E ¿ = 2 mm

0 B ¿ = 224 mm 0 D ¿ = 381 mm 0 F ¿ = 381 mm

Na temperaturi T1=1220 °C legura se nalazi u dvofaznom području rastop + austenit.

b 92
A’ = * 100 % = * 100 % = 75,4 %
a+b 30+92

a 30
B’ = * 100 % = * 100 % = 24,6 %
a+b 30+92

A" = 0 A ¿ * Uc = 102 mm * 0,0175 = 1,7 % C

B" = 0 B ¿ * Uc = 224 mm * 0,0175 = 3,9 % C

Na temepraturi T2 =820 °C legura je u dvofaznom području cementit + austenit.

d 250
C’ = * 100 % = * 100 % = 80,6 %
c+ d 60+250

c 60
D’ = * 100 % = * 100 % = 19,4 %
c+ d 60+250

C" = 0 C ¿ * Uc = 56 mm * 0,0175 = 0,98 % C

D" = 0 D ¿ * Uc = 381 mm * 0,0175 = 6,67 % C

Na temperaturi T3=650 °C legura je u dvofaznom području perlit + cementit.

f 250
E’ = * 100 % = * 100 % = 65,8 %
e+ f 130+250

e 130
F’ = * 100 % = * 100 % = 34,2 %
e+ f 130+250

E" = 0 E ¿ * Uc = 2 mm * 0,0175 = 0,035 % C

F" = 0 F ¿ * Uc = 381 mm * 0,0175 = 6,67 % C

11
12