Madhyamavyayoga With Notes Space

1
Vyoma Labs is a non-profit multidisciplinary organization established

under Section 25 of the Companies Act of 1956, with a vision to develop
‘Saṃskṛtaṃ Saṃskṛti Saṃskāra’* (SSS) consciousness in every individual
on this planet
* Saṃskṛtaṃ = Knowledge System; Saṃskṛti = Culture and Heritage; Saṃskāra’= Values and Virtues
© 2020 – Vyoma Linguistic Labs Foundation
All the content in this material is the intellectual property of Vyoma Linguistic Labs
Foundation.
This Handout is shared with registered students for the Madhyamavyayoga Course
(https://www.sanskritfromhome.in/course/madhyama-vyayoga/ ) on Vyoma Samskrita Pathasala
purely for the purpose of personal study.
Replication/Reuse/Redistribution in any form without written permission from Vyoma

Linguistic Labs Foundation is prohibited.
Vyoma Linguistic Labs Foundation | www.sanskritfromhome.in | All Rights Reserved|

07-10-2020
म म ायोगः
DR. SHOBHA VASUKI
Notes
www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in
2
07-10-2020
का
पक ग प च ूः
बाणभ का लदास भोजराज
१०
काद र रघुवश
ं च ूरामायण
Notes
4
07-10-2020
पक / ना उ ः -
डनीयक म ामो ं ं च य वे || ना.शा.1.11
ज ाह पा ऋ ेदा साम ो गीतमेव च।

यजुवदाद भनया रसानाथवणाद प ॥ ना.शा.1.17
वेदोपवेदःै स ो ना वेदो महा ना ।

एवं भगवता सृ ो णा सववे दना ॥ ना.शा.1.18
Notes
6
07-10-2020
मूल ः -
भरतमुनःे ना शा - प मवेदः
36 अ ायाः 6000 ोकाः
ना - अव ानुकृ तन ।
पक - पं तया उ ते इ त पक |
Notes
8
07-10-2020
ना ं नाम क ?
ःखात न मात न शोकात न तप ना ।

व ा जननं काले ना मेत भव त ॥
(ना.शा.1.114)
Notes
10
07-10-2020
ना प
नानाभावोपप ं नानाव ा रा क ।
लोकवृ ानु करणं ना मेत या कृत ॥ ना.शा.1.112
अव ानुकृ तन । अव ा नाम ेः तगती ।
ना ं भ चेजन ब धा ेकं समाराधन - का लदासः (मा)
न त ानं न त ं न सा व ा न सा कला ।
नासौ योगो न त म ना ेऽ य व ते ॥ ना.शा.1.113
11
Notes
12
07-10-2020
दश पक - धन यक वः
नाटकं स करणं भाणः हसनं डमः ।
ायोगसमवकारौ वी े हामृगा व त ॥
13
Notes
14
07-10-2020
नाटक ईहामृ गः अ ः
अ भ ानशाकु ल कुसुमशेखर वजयः श म ा-यया त
करण वीथी
मृ क टक ल लावती वीथी
दश पक
भाणः समवकारः
ारशेखरभाणः अमृतम न
हसन डमः ायोगः

म वलास हसन पुरदाहः म म ायोगः
15
Notes
16
07-10-2020
ायोगल ण
( व+आ+यु +घ )
ायु े अ अनेकपु षाः

ाते तवृ ो ायोगः ीजनसंयुतः ।
ह नो गभ वश नरै ब भरा ताः ॥ (सा.द.6.231)
एका भवेद ी न म समरोदयः ।
कौ शक वृ र हतः ात नायकः॥ (सा.द.6.232)
राज षरथ द ो वा भवे ीरो त सः ।
हा ारशा े इतरे ऽ ा नो रसाः ॥ (सा.द.6.233)
17
Notes
18
07-10-2020
महाक वभास वर चतः
म म ायोगः
19
Notes
20
07-10-2020
(ना े ततः वश त सू धारः।)
सू धारः - पाया वोऽसुरवधू दयावसादः

पादो हरे ः कुवलयामलख नीलः।
यः ो त भुवन मणे रराज
वैडूयसं म इवा रसागर ॥ 1 ॥
असु र वधू दयावसादः, कु वलयामलख नीलः हरे ः पादः, यः
भु वन मणे ो तः अ रसागर वै डू यस मः इव रराज, सः
वः पाया ।
21
Notes
22
07-10-2020
सू धारः - एवमाय म ा ापया म। अये क ु ख मय

व ापन े श इव य
ू ते। अ प ा म।
(नेप े) - भो ात! को नु ख ेषः।
सू धारः - भवतु, व ात ।
भोःश ो ारणाद ा णोऽयं न संशयः।

ा ते न वश े न केन च ापचेतसा ।। 2 ।।
अ भोः-श ो ारणा अयं ा णः, न सं शयः ।
न वश े न के न च पापचे तसा ा ते ।
23
Notes
24
07-10-2020
(पुननप े) भो ात! को नु ख ेषः।
सू धारः - ह ढं व ात । एष ख
पा वम म ा जो ह ड ार णस त
ू ो
रा सा रकृतवैरं ा णजनं व ासय त। भोः!
क ं क ं ख प ीसुतपिरवृत वृ ा ः।
अ ह –
25
Notes
26
07-10-2020
सू धारः – ा ःै सुतैः पिरवृत णैः सदारै ः
वृ ो जो न शचरानुचरः स एषः ।
ा ानुसारच कतो वृषभः सधेनुः

स व क इवाकुलतामुपै त ।। 3 ।।
स एषः वृ ः जः ा ै ः त णै ः सदारै ः सु तै ः पिरवृ तः
न शचरानु चरः, ा ानु सारच कतः सधे नु ः स व कः वृ षभः
इव आकु लता उपै त ।
(न ा ाः।) ापना।
27
Notes
28
07-10-2020
(ततः वश त सुत यकल पिरवृतः वृ ः ा णः पृ तो

घटो च ।)
वृ ः - भोः! कोनु ख ष
े ः,
त णर वकर क णकेशो ुकु टपुटो ल प लायता ः ।
सत ड दव घनः सक सू ो युग नधने तमाकृ तहर ॥4॥

त णर वकर क णके शः ु कु टपु टो ल प लायता ः
सक सू ः सत ड घन इव यु ग नधने हर तमाकृ तः(अयं
क इ त)।
29
Notes
30
07-10-2020
थमः - भो ात! कोनुख ष

े ः।
हयुगल नभा ः पीन व ीणव ाः
कनकक पलकेशः पीतकौशेयवासाः ।
त मर नवहवणः पा रो ृ दं ो
नव इव जलगभ ल यमाने लु े खः ।। 5 ।।
हयु गल नभा ः पीन व ीणव ाः कनकक पलके शः
पीतकौशे य वासाः त मर नवहवणः पा ु रो ृ दं ः
ल यमाने ुले खः नवः जलगभः इव (अयं कः इ त शे षः )।
31
Notes
32
07-10-2020
तीयः - क एष भोः!
कलभदशनदं ो ला लाकारनासः
किरवरकरबा न लजीमूतवणः ।
त तवहदी ो यः तो भा त भीमः
पुरपुर नह ःु श र ेव रोषः ॥ 6 ||
कलभदशनदं ः ला लाकारनासः किरवरकरबा ः
नीलजीमू तवणः त तवहदी ः यः पु र नह ुः श र
भीमः रोषः इव तः भा त।
33
Notes
34
07-10-2020
तृतीयः - भो ात! कोनु ख यम ा पीडय त?
व पातोऽचले ाण ेनः सवपत णा ।
मृगे ो मृगस ान मृ ःु पु ष व हः ॥ 7 ॥
अचले ाण व पातः सवपत ण े नः मृ गस ान

मृ गे ः अयं मृ ु ः पु ष व हः ( ते )।
ा णी - (क) आय! क एषोऽ ा स ापय त।
35
Notes
36
07-10-2020
घटो चः - भो ा ण! त त ।
कं या स म य वना शतधैयसारो
व दारसुतर णह नश े ! ।
ता प पवनो तरोषव -
ती ः कल स हतो भुजगो यथातः ॥ 8 ॥
व दारसु तर णह नश े ! म य वना शतधै य सारः यथा
ता प पवनो तरोषव ती ः कल स हतः आ ः
भु ज गः (तथा), ( ं ) कं या स।
37
Notes
38
07-10-2020
भो ा ण! न ग ं न ग ।
वृ ः - ा ण! न भेत , पु काः! न भेत ।
स वमश वाणी।
घटो चः -
भोः! क । [ गत ]
39
Notes
40
07-10-2020
घटो चः - जाना म सव सदा च नाम

जो माः पू तमाः पृ थ ा ।
अकायमेत मया काय
मातु नयोगादपनीय श ा ।। 9 ।।
जो माः पृ थ सदा सव च पू तमाः (इ त अहं)

जाना म नाम। क ु मातु ः नयोगा श ा अपनीय
अ मया एत अकाय च काय ।
41
Notes
42
07-10-2020
वृ ः - ा ण! कं न र स त भवता जल न
े मु ननो ं -
अनपेतरा स मदं वनम मादेन ग म त। तदेवो ं
भय ।
ा णी - क मदानीमाय म वण इव ते।
वृ ः - कं किर ा म म भा ः।
ा णी - ननु व ोशामः
थमः - भव त! क वयं व ोशामः।
43
Notes
44
07-10-2020
थमः - इदं ह ं त मरो र भै-

नग कारै रव द थ ।
खगैमगै
ृ ा प समाकुला रं
वनं नवासा भमतं मन ना ॥10॥
ह इदं वनं ं त मरो र भै ः नग कारै ः अव द थं

खगै ः मृ गै ः चा प समाकु ला रं मन न नवासा भमत ।
वृ ः - ा ण! न भेत ं, न भेत । मन जन नवासयो

इत ु ा वगत इव मे स ासः।
45
Notes
46
07-10-2020
वृ ः - श े ना त रे ण पा वा मेण भ वत ।
पा वा ,ु
यु या शरणागतव ला
दीनेषु प प तताः कृतसाहसा ।
एवं वध तभयाकृ तचे तान
द ं यथाह मह धार यतुं समथ ः ||11||
(ते पा वाः) यु याः च शरणागतव लाः च दीने षु प प तताः
कृ तसाहसाः च ( क ) इह एवं वध तभयाकृ तचे तान यथाह
द ं धार यतुं समथ ः (च)।
47
Notes
48
07-10-2020
थमः - भो ात! ना पाणडवा इ त म ।े

वृ ः –
कथं ं जानीषे।
थमः – त
ु ं मया त ादा मादागतेन केन च ा णेन क थतं -
शतकु ं नाम य मनुभ वतुं महषध ा मं गता इ त।
ह , हताः ः।
वृ ः –
थमः – तात! न तु सव एव। आ मपिरपालनाथ मह ा पतः
कल म मः।
वृ ः -
य व
े ं स हताः सव पा वाः।
49
Notes
50
07-10-2020
थमः - स चा वेलाय ायामपिरचयाथ व कृ देश

इत य
ू ते।
वृ ः – ह , नराशाः ः । भवतु पु ! पा य े तावदेन ।
थमः –
अलमलं पिर मेण।
वृ ः –
पु ! नवद थनी ख ाथना। भवतु,
प ाम ाव । भोः पु ष! अ ाकं मो ः?
घटो चः - मो ोऽ समयतः।
वृ ः - कः समयः?
51
Notes
52
07-10-2020
घटो चः - अ मे त भवती जननी। तयाहमा ः। पु !

ममोपवास नसग थम न देशे क ानुषः
तमृ ानेत इ त। ततो मयाऽऽसा दतो भवा ।
प ा चािर शा ल ा पु ो मो म स।
बलाबलं पिर ाय पु मेकं वसजय ||12||
य द चािर शा ल ा प ा सह पु ः ं म ः ं
मो इ स तदा बलाबलं पिर ाय एकं पु ं वसजय।
53
Notes
54
07-10-2020
वृ ः - हं भो रा सापसद! कमहम ा णः?

ा णः त
ु वा ृ ः पु ं शीलगुणा त ।
पु षाद द ाहं कथं नवृ तमा य
ु ा ||13||
अहं वृ ः त
ु वा ा णः। (अतः) शीलगुणा तं पु ं पु षाद
द ा कथं नवृ त आ य
ु ा ?।
घटो चः - य थतो ज े ! पु मेकं न मु स।

सकुटु ः णेनैव वनाशमुपया स ||14||
हे ज े ! य द अ थतः (स ) एकं पु ं न मु स (त ह) णेनैव
सकुटु ः वनाश उपया स।
55
Notes
56
07-10-2020
वृ ः - एष एव मे न यः।
कृतकृ ं शर रं मे पिरणामेन जजर ।
रा सा ौ सुतापे ी हो ा म व धसं ृत ||15||
सुतापे ी पिरणामेन जजरं व धसं ृ तं कृतकृ ं मे शर रं
रा सा ौ हो ा म।
ा णी – आय, मा मैव । प तमा ध मणी प त ते त नाम।

गृह तफले नैतेन शर रे णाय कुलं च र तु म ा म।
घटो चः - भव त! न ख ीजनोऽ भमत भव ा।
57
Notes
58
07-10-2020
वृ ः – अनुग म ा म भव ।
घटो चः – आः वृ मपसर।
थमः - भो ात! वी म ख ताव ।
वृ ः – पु ! कथय ।
मम ाणैगु ाणा न ा म पिरर तु ।

थमः -
र णाथ कुल ा मो ु मह त म भवा ||16||
अहं मम ाणैः गु ाणा पिरर तु इ ा म। अतः
भवा अ कुल र णाथ मा भो ु मह त।
59
Notes
60
07-10-2020
तीयः – आय! मा मैव ।

े ः े ः कुले लोके पतॄण च सुस यः।
ततोऽहमेव या ा म गु वृ मनु र ।। 17 ।।
कुले लोके पतॄण े ः े ः सुसं यः च। ततः गु वृ
अनु र अहमेव या ा म।
तृतीयः - आय ! मा मैव ।
61
Notes
62
07-10-2020
तृतीयः - े ो ाता पतृसमः क थतो वा द भः।

ततोऽहं कतुम ह गु ण ाणर ण ||18||
े ः ाता पतृसमः इ त वा द भः क थतः ततः गु ण ाणर णं
कतु अह अहः अ ।
थमः - व ! मा मैव ।
आपदं ह पता ा ो े पु ण
े तायते।
ततोऽहमेव या ा म गु ण ाणर णा ||19||
ह पता आपदं ा ः े पु ेण तायते ततः अहमेव गु ण
ाणर णा या ा म।
63
Notes
64
07-10-2020
वृ ः – े म तमं न श ो म पिर ु ।
ा णी – यथाय े म त तथाहम प क न म ा म।
तीयः – प ोर न ः क ेदान यः।
घटो चः – अहं ीतोऽ । शी माग ।
तीयः – ध ोऽ य गु ाणाः ैः ाणैः पिरर ताः।
ब ु ेहा महतः काय ेह ु लभः ||20||
ध ः अ । य ैः ाणैः गु ाणाः पिरर ताः ह महतः
ब ु ेहा काय ेहः लभः।
65
Notes
66
07-10-2020
घटो चः – अहो जनवा म ा णवटोः।

तीयः – भो ात! अ भवादये।
वृ ः –
ए े ह पु ।
व नमाय गु ाणा ैः ाणैगु व ल।
तीयः –
अकृता रावापं लोकमवा ु ह ||21||
गु व ल! ैः ाणैः गु ाणा व नमाय अकृता रावापं
लोक अवा ु ह।
ा णी – अनुगृह तोऽ । अ अ भवादये ।

67
Notes
68
07-10-2020
ा णी – जात! चरं जीव।
तीयः – अनुगृह तोऽ । आय । अ भवादये ।
थमः – ए ेह व ।
पिर ज गाढं म पिर ः भैगणै
ु ः ।
क तव पिर ा भव त वसु रा ||22||
(हे व ) भैः गुणैः पिर ः ( ं) म गाढं पिर ज । इयं
वसु रा तव क पिर ा भव त।
69
Notes
70
07-10-2020
तीयः – अनुगह
ृ तोऽ ।
तृतीयः – आय! अ भवादये ।
तीयः – ।
तृतीयः – अनुगह
ृ तोऽ ।
तीयः – भोः पु ष! क वी म ।
घटो चः – ू ह, ू ह शी ।
तीयः – एत वना रे जलाशय इव ते । त मे
क तपरलोक पपासा तीकारं किर ा म ।
घटो चः – ढ वसा य ! ग ता । अ त ाम त मातुराहारकालः ।

शी माग ।
71
Notes
72
07-10-2020
तीयः – भो ात! एष ग ा म । (इ त न ा ः)
वृ ः – हा हा पिरमु षता ो भोः । पिरमु षताः ः ।
य ो मम ासी नो ो वंशपवतः ।
स म भ े न मन प त मे भृश ||23||
यः तु मम वृ मनो ः वंशपवतः ः आसी सः
म म भ े न मे मनः भृशं तप त।
हा पु क ! कथं गत एव ।
73
Notes
74
07-10-2020
त ण! त णत ण! त णतानु पका े!
वृ ः -
नयमपराध न स बु े!
कथ मह गजराजद भ -
िरव या स पु तो वनाश ॥24||
त ण त णतानु पका े! नयमपरा यन स बु े! गज
राजद भ ः पु तः त ः इव कथं वनाशं या स?
75
Notes
76
07-10-2020
घटो चः – चरायते ख ा णवटुः। अ त ाम त

मातुराहारकालः। कं नु ख किर े। भवतु । भो
ा ण! आ यत तव पु ः।
आः, अ तरा सं ख ते वचन ।
वृ ः - कथं त। मषयतु भवा षयतु। अयं मे कृ तदोषः।
घटो चः - अथ क ामा तव पु ः।
वृ ः – एतद प न श ं ोतु ।
घटो चः - यु ं भोः! ा णकुमार! क ामा ते ाता?
77
Notes
78
07-10-2020
थमः - तप ी म मः।
म म इ त स शम । अहमेवा या म। भो
घटो चः -
म म! म म! शी माग ।
(ततः वश त भीमसेनः।)
भीमः - भोः क ायं रः?
79
Notes
80
07-10-2020
भीमः - खगशत व ते वरौ त तारं

म
ु गहने ढसंकटे वनेऽ ।
जनय त च मनो रं रोऽयं
ब स शो ह धन य र ||25||
खगशत व ते ढस टे म
ु गहने अ वने अयं रः तारं
वरौ त। च मनो रं जनय त ह धन य र ब स शः।
81
Notes
82
07-10-2020
चरायते ख ा णवटुः। अ त ाम त
घटो चः –
मातुराहारकालः। क ु ख किर े। भवतु ।
उ ैः श ापया म। भो भो म म! शी माग ।
भीमः - भोः। को नु ख त
े ना रे मम
ायाम व मु ा म म! म म! इ त म
श ापय त। भवतु प ाम ाव ।
(पिर ावलो सव य ) अहो
दशनीयोऽयं पु षः।
83
Notes
84
07-10-2020
अयं ह, -
भीमः -
संहा ः संहदं ो मधु नभनयनः ग ीरक ो
ब ु ूः ेननासो रदप तहनुद व केशः।
ूढोरा व म ो गजवृषभग तल पीन सबा ः
सु ं रा सीजो वपुलबलयुतो लोकवीर पु ः ||26||
संहा ः संहदं ः मधु नभनयनः ग ीरक ः ब ु ूः ेननासः

रदप तहनुः दी व केशः ूढोराः व म ः गजवृषभग तः
ल पीन सबा ः वपुलबलयुतः रा सीजः लोकवीर (अयं) पु ः इ त
सु ।
85
Notes
86
07-10-2020
घटो चः – चरायते ख ा णबटुः। उ ैः श ापया म। भो

भो म म! शी माग ।
भीमः – भोः! ा ोऽ ।
घटो चः - न ख यं ा णवटुः। अहो दशनीयोऽयं पु षः।
87
Notes
88
07-10-2020
य एषः -
घटो चः -
संहाकृ तः कनकतालसमानबा ः
म े तनुग डप व ल प ः।
व भ
ु वे क सता ुजप ने ो
ने े ममाहर त ब िु रवागतोऽय ||27||
संहाकृ तः कनकतालसमानबा ः म े तनुः ग डप वल प ः
वक सता ुजप ने ः ब ःु इव आगतः अयं व ुः भवे यः
मम ने े आहर त।
89
Notes
90
07-10-2020
घटो चः - भो म म! ख हं श ापया म।
भीमः – अतः ख हं ा ः।
घटो चः - कं भवान प म मः।
भीमः - न तावदपरः।
म मोऽहमव ानामु ान च म मः।
म मोऽहं तौ भ ातॄणाम प म मः ||28||
हे भ ! अह अव ान म मः उ ान च म मः तौ
म मः ातॄणाम प म मः (अ )।
91
Notes
92
07-10-2020
घटो चः – भ वत ।
भीमः - अ प च,
म मः प भूतान पा थवान च म मः।

भये च म मो लोके सवकायषु म मः ||29||
प भूतान म मः पा थवान च म मः भवे च म मः
सवलोकेषु म मः (अह )।
93
Notes
94
07-10-2020
म म त स ो े नूनं पा वम मः।
वृ ः -
अ ा ो ु महायातो दप ृ ोिरवो तः ||30||
म म इत स ो े नूनं पा वम मः उ तः यः मृ ोः दप
अ ा मो ु इह आयातः।
( व )
म मः - अ ामाच प परलोकेषु लभ ।
आ नैवा नो द ं प प ो वलं जल ||31||
अ प परलोकेषु लभं प प ो लं जल आच आ ना
एव आ ने द ।
95
Notes
96
07-10-2020
( व )
म मः - अ ामाच प परलोकेषु लभ ।
आ नैवा नो द ं प प ो वलं जल ||31||
अ प परलोकेषु लभं प प ो लं जल आच
आ ना एव आ ने द ।
(उपग ) भोः पु ष ! ा ोऽ
घटो चः – ा वा नदान ख स म मः। म म! इत इतः।
वृ ः - (भीमसेनमुपग ) भो म म! पिर ाय ा णकुल ।
97
Notes
98
07-10-2020
भीमः - न भेत न भेत । म मोऽहम भवादये।

वृ ः – वायुिरव दीघ युभव।
भीमः – अनुगह
ृ तोऽ । कुतो भयमाय ।
वृ ः - य
ू ता । अहं ख कु राजेन यु ध रे णा ध तपूव
कु जा ले यूप ामवा ो माठरसगो क शाखा युः
केशवदासो नाम ा णः। त ममो र दश
उ ामक ामवासी मातुलः कौ शकसगो ो य ब ुन मा ।
त पु ोपनयनाथ सकल ोऽ तः।
99
Notes
100
07-10-2020
भीमः – अिर ोऽ ु प ाः। तत तः।

वृ ः - ततो मामेष ह-
सजलजलदगा ः प प ायता ो
मृगप तग तल लो रा सः ो दं ः।
जग त वगतश धान सम ं
ससुतपिरजनं भो! ह क
ु ामोऽ प
ु ै त ॥32॥
भोः (एषः) सजलजलदगा ः प प ायता ः मृगप तग तल लः
ो दं ः जग त वगतश ः अयं रा सः धान सम ं
ससुतपिरजनं (म ) ह ुकामः अ प
ु ै त।
101
Notes
102
07-10-2020
एव । अनेन ा णजन माग व ः कृतः। भवतु

भीमः -
न ह ा म तावदेन । भोः पु ष! त त ।
घटो चः - एष तोऽ ।
भीमः - कमथ ा णजनमपरा स।

पु न कण प ीका भ च।
वृ व च भवा रा िरवो तः ॥33॥
पु न कण प ीका भ च वृ व च भवा रा ः
इव उ तः।
103
Notes
104
07-10-2020
घटो चः - अथ क । रा रे व।
भीमः - आः,
नवृ वहारोऽयं सदार नयैः सह।
सव पराधेऽव ा ु त जस मः ॥34॥
नवृ वहारः सव पराधे अव ा अयं सदारः जस मः
तनयैः सह मु ता ।
घटो चः - न मु ते।
भीमः - (आ गत ) भोः। क पु ेणानेन भ वत ।
105
Notes
106
07-10-2020
(आ गत ) भोः। क पु ेणानेन भ वत ।
भीमः -
ातॄण मम सवष कोऽयं भोः! गुणत रः।
ै् वत ालशौ ीय सौभ रा ह ॥35॥
भोः मम सवष ातृण गुणत रः अयं कः ? एत
बालशौ ीय ा अहं सौभ रा म।
( काश ) भोः पु ष! मु ता ।
107
Notes
108
07-10-2020
घटो चः - न मु ते।
मु ता म त व ं वी त य द मे पता।
न मु ते तथा ष
े गृह तो मातुरा या ॥36॥
य द मे पता व ं मु ता इत वी त तथा (अ प) ह एष
न मु ते। यतः एषः मातुः आ या गृह तः।
109
Notes
110
07-10-2020
भीमः - (आ गत ) कथं मातुरा े त। अहो गु ष

ू ुः
ख यं तप ी।
माता कल मनु ाण दैवतान च दैवत ।
मातुरा पुर ृ वयमेत दश गताः ॥37॥
मनु ाण माता कल देवतान च दैवत । (यतः) मातुः आ
पुर ृ वय एत दश गताः।
( काश ) भो पु ष! ं ख तावद ।
घटो चः - ूह ू ह, शी ।
111
Notes
112
07-10-2020
भीमः - का नाम भवतो माता।
घटो चः - य
ू त , ह ड ा नाम रा सी,
कौर कुलदीपेन पा वेन महा ना।

सनाथा या महाभागा पूणन ौिरवे न
ु ा ॥38॥
या महाभागा कौर कुलदीपेन महा ना पा वेन पूणन
इ न
ु ा ौः इव सनाथा ।
113
Notes
114
07-10-2020
(सहषमा गत ) एवं ह ड ायाः पु ोऽय ।

भीमः -
स शो गवः।
पं स ं बलं चैव पतृ भः स शं ब ।
जासु वीतका ं मन ैवा क श ॥39॥
अ पं स ं बलं चैव पतृ भः ब स शं जासु वीतका ं
मनः क श ?
( काश ) भोः पु ष! मु ता ।
115
Notes
116
07-10-2020
घटो चः– न मु ते
भीमः – भो ा ण! गृ त तव पु ः। वयमेनमनुग म ामः।
तीयः - मा मा भवानेव ।
ाः ागेव मे ाणाः गु ाणे पे या।
युवा पगुणोपेतो भव तु भूतले ॥40॥
गु ाणेषु अपे या मे ाणाः ागेव ाः। (अतः) युवा भवा
पगुणोपेतः भूतले त तु।
117
Notes
118
07-10-2020
आय! मा मैव । यकुलो ोऽह । पू तमाः

भीमः –
ख ा णाः। त ा र रे ण ा णशर रं
व नमातु म ा म।
घटो चः– [आ गत ] एवं योऽयं, तेना दपः । भवतु,
इममेव ह ा ने ा म। [ काश ] अथ केनायं वािरतः?
भीमः – मया।
घटो चः - कं या?
119
Notes
120
07-10-2020
भीमः – अथ क ।
घटो चः - तेन ह भवानेवाग तु।
भीमः - एवम तबलवीय ानुग ा म। य द ते श र ,

बला ारे ण म नय।
घटो चः - कं म भजानीते भवा ।

भीमः – म ु इ त जाने।
घटो चः - कथं कथं तव पु ोऽह ।
121
Notes
122
07-10-2020
भीमः – कथं त। मषयतु, मषयतु भवा । सव ः जाः

याण पु श ेना भधीय ।े अत एवं मया भ हत ।
घटो चः - भीतानामायुधं गृह त ।
शपा म स न
े भयं न जाने ातुं त द ा म भव मीपे।
भीमः –
कं पमेत द भ ! त गुणागुण ः स शं प े॥41||
(अहं) स ेन शपा म भयं न जाने। भव मीपे त ातु इ ा म।

(हे) भ ! त कं पं गुणागुण ः ( ं) वद। (तदन रं ) स शं
प े।
123
Notes
124
07-10-2020
घटो चः - एष ते भयमुप दशा म, गृ तामायुध ।

भीमः –
आयुध म त, गृह तमेत ।
घटो चः - कथ मव।
भीमः – का न स शो िरपूण न हे रतः ।

अयं तु द णो बा रायुधं सहजं मम ||42||
िरपूण न हे रतः का न स शः अयं द णः बा ः मम स शं
(सहजं) आयुध ।
घटो चः - इदमुपप ं पतुम भीमसेन ।

125
Notes
126
07-10-2020
भीमः – अथ कोऽयं भीमो नाम।

व कत शवः कृ ः श ः श धरो यमः।
एतेषु क त भ केन ते स शः पता ||43||
व कत शवः कृ ः श ः श धरः यमः- (हे) भ ! एतेषु
देवेषु ते पता केन स शः (इ त) क ता ।
घटो चः - सवः।
भीमः - धगनृतमेत ।
127
Notes
128
07-10-2020
कथ ? कथमनृत म ाह। प स मे गु । भवतु,

घटो चः –
इमं ूलं वृ मु ा हरा म। (उ ा हर त।)
कथमनेना प न श ते ह ु । क ु ख किर े।
भवतु, । एत िरकूटमु ा हरा म।
शैलकूटं मया ं ाणानादाय या त।
मया ं शैलकूटं (तव) ाणा आदाय या त।
भीमः - ोऽ प कु रो व ो न ा ं घषये ने ||44||

व ः ः अ प कु रः वने ा ं न धषये ।
129
Notes
130
07-10-2020
घटो चः - ( ) कथमनेना प न श ते ह ु । क ु ख
किर े। भवतु, ।
न हं भीमसेन पु ः पौ ो नभ तः।
त े दान सुस ो नयु े ना म मः ||45||
अहं भीमसेन पु ः नभ तः पौ ः ननु। इदान सुस ः स
त । (यतः) नयु े म मः (क द प) ना ।
(इ ुभौ नयु ं कु तः।) (भीमसेनं ब ा)
131
Notes
132
07-10-2020
ज स कथ मह ं वीयमु बा ो-
घटो चः -
गज इव ढपाशैः पी डतो म ज
ु ा ा ।
ं बा ोः वीय उ म ज
ु ा पी डतः ढपाशैः ब ः गज इव
इह कथं या स?
भीमः - (आ गत ) कथं गृह तोऽ नेन। भोः सुयोधन!

वधते ते श ुप ः। कृतर ो भव।
घटो चः - ( काश ) भोः पु ष! अव हतो भव।
अव हतोऽ ।
133
Notes
134
07-10-2020
( नयु ब मवधूय)
भीमः -
पनय बलदप सारोऽ स वीर!
न ह मम पिरखेदो व ते बा यु े ||46||
हे वीर ! सारः अ स। (अतः) बलदप पनय। ह ( या
समं) बा यु े मम पिरखेदः न व ते।
घटो चः - कथमनेना प न श ते ह ु । कं नु ख किर े।

भवतु, । अ मातृ सादल ो मायापाशः।
तेन ब ैनं ने ा म। कुतः ख ापः।
135
Notes
136
07-10-2020
भो गरे ! आप ाव । ह व त। (आच म ं
घटो चः -
जप त।) भोः पु ष!
मायापाशेन ब ं ववशोऽनुग म स।
राजसे र ु भब ः श ज इवो वे ||47||
ं मायापाशेन ब ः ववशः न ग म स उ वे श जः इव
र ु भः ब ः राजसे।
(इ त मायया ब ा त।)
137
Notes
138
07-10-2020
भीमः – कथं मायापाशेन ब ोऽ । क मदान किर े। भवतु

। अ मे महे र सादा ो मायापाशमो ो म ः।
तं जपा म। कुतः ख ापः। भो ा णकुमार! आनय
कम गता अपः।
वृ ः – इमा आपः।
(भीमः आदायाच म ं ज ा माय मोचय त।)
घटो चः - अये प ततः पाशः। क मदान किर े। भवतु, । भोः

पु ष! पूवसमयं र।
भीमः - समय म त। एष रा म। ग ा तः। (उभौ पिर ामतः।)
139
Notes
140
07-10-2020
वृ ः - पु काः कं कुमः। अयं ग त वृकोदरः।

आ रा स ममं ल प-
मु ण
े बा बलवीणगुणेन यु ।
एष या त शनकैरवधूय शी -
मासारवष मव गोवृषभ लल ||48||
ल उ प उ ेण बा बलवीयगुणेन यु इमं रा स ,
आ एषः शनकैः(शनैः) सल ल आसारवष शी अवधूय
गोवृषभ इव या त।
141
Notes
142
07-10-2020
घटो चः - इह त । दागमनम ायै नवेदया म।

भीमः -
बाढ । ग ।
(उपसृ ) अ ! अ भवादये घटो चोऽह ।
घटो चः -
चरा भल षतो भव ा आहाराथमानीतो मानुषः।
( व )
हड ा – जात! चरं जीव।
घटो चः - अनुगह
ृ तोऽ ।
हड ा - जात, क शो मानुष आनीतः।
143
Notes
144
07-10-2020
घटो चः - भव त पमा ण
े मानुषो, न वीयण।
हड ा – कं ा णः।
घटो चः - न ा णः।
हड ा – अथवा वरः।
घटो चः - न वृ ः।
हड ा – कं बालः।
घटो चः - न बालः।
हड ा - य व
े ं प ा म तावदेन ।
145
Notes
146
07-10-2020
(उभौ पिर ामतः)

हड ा - कमेष मानुष आनीतः।
घटो चः - भव त! कोऽय ।
हड ा – उ क! दैवतं ख ाक ।
घटो चः - आः क दैवत ।
हड ा -
तव च, मम च।
घटो चः -
कः यः।
हड ा - अयं यः! जय ायपु ः।
147
Notes
148
07-10-2020
भीमः - ( वलो ) का पुनिरय । अये देवी ह ड ा।

अ ाकं रा ान मत गहने वने।
जातका या दे व! स ापो ना शत या ||49||
(हे) दे व! गहने वने मत रा ाना अ ाकं जातका या
या (अ ाकं) स ापः ना शतः।
ह ड !े क मद ।
हड ा – (कण) आयपु ! ई श मव।
भीमः - जा ा रा सी, न समुदाचारे ण।

149
Notes
150
07-10-2020
हड ा – उ क! अ भवादय पतर ।
घटो चः - भो ात!
आ ाना ु मया पूव य वा ा भवा दतः।
अ पु ापराध सादं कतुमह स ||50||
हे तात! मया अ ाना य पूव भवा ना भवा दतः अ
पु ापराध सादं कतु अह स।
अहं स धातरा वनदवा घटो चोऽ भवादये।

पु चापलं म
ु ह स।
151
Notes
152
07-10-2020
भीमः – ए े ह पु ! त मकृतं ा मेव। (इ त पिर )
अयं सः धातरा वनदवा ः। पु ापे ी ण ख

पतृ दया न। पु , अ तबलपरा मो भव।
घटो चः - अनुगह
ृ तोऽ म।
वृ ः – एवं भीमसेनपु ोऽयं घटो चः।
भीमः –
पु ! अ भवादया भव ं केशवदास ।
घटो चः - भगव भवादये।

153
Notes
154
07-10-2020
वृ ः – पतृस शगुणक तभव।
घटो चः – अनुगृह तोऽ ।
वृ ः – भो वृकोदर! र तम ु लं , कुलमु त
ृ ं च।
ग ाम ाव ।
भीमः - अनु हा ु भवतः सवमासी ददं भ ।

आ मोऽ रतोऽ ाकं त व ग ता ||51||
तु भवतः अनु हा इदं सव भ आसी । (इतः) अ रतः अ ाक
आ मः। त व ग ता ।
155
Notes
156
07-10-2020
कृतमा त मनेन जी वत दानेन।

वृ ः -
त ा ाम ाव ।
भीमः – ग तु भवा सकुटु ः पुनदशनाय।
वृ ः – बाढ । थमः क ः।
भीमः - ह ड े! इत ाव । व घटो च! इत ाव ।
त भव ं केशवदासं आ मपद ारमा म प

स ाव य ामः।
157
Notes
158
07-10-2020
[भरतवा ]
यथा नदीन भवः समु ो
यथा तीन भवो ताशनः।
यथे याण भवं मनोऽ प
तथा भुन भगवानुपे ः ||52||
यथा नदीन समु ः भवः, यथा आ तीन ताशः भवः, यथा
अप इ याण मनः भवं, तथा नः भगवा उपे ः भुः।
(न ा ाः सव।)
म म ायोगं नाम नाटकं समा
159
Notes
160

Madhyamavyayoga With Notes Space

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Madhyamavyayoga With Notes Space

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

Vyoma Labs is a non-profit multidisciplinary organization established

© 2020 – Vyoma Linguistic Labs Foundation

Replication/Reuse/Redistribution in any form without written permission from Vyoma

Vyoma Linguistic Labs Foundation | www.sanskritfromhome.in | All Rights Reserved|

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

ज ाह पा ऋ ेदा साम ो गीतमेव च।

वेदोपवेदःै स ो ना वेदो महा ना ।

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

ःखात न मात न शोकात न तप ना ।

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

अव ानुकृ तन । अव ा नाम ेः तगती ।

ना ं भ चेजन ब धा ेकं समाराधन - का लदासः (मा)

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

हसन डमः ायोगः

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

ायु े अ अनेकपु षाः

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

महाक वभास वर चतः

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

(ना े ततः वश त सू धारः।)

सू धारः - पाया वोऽसुरवधू दयावसादः

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

सू धारः - एवमाय म ा ापया म। अये क ु ख मय

भोःश ो ारणाद ा णोऽयं न संशयः।

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

(पुननप े) भो ात! को नु ख ेषः।

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

सू धारः – ा ःै सुतैः पिरवृत णैः सदारै ः

ा ानुसारच कतो वृषभः सधेनुः

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

(ततः वश त सुत यकल पिरवृतः वृ ः ा णः पृ तो

त णर वकर क णकेशो ुकु टपुटो ल प लायता ः ।

सत ड दव घनः सक सू ो युग नधने तमाकृ तहर ॥4॥

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

थमः - भो ात! कोनुख ष

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

तृतीयः - भो ात! कोनु ख यम ा पीडय त?

व पातोऽचले ाण ेनः सवपत णा ।

अचले ाण व पातः सवपत ण े नः मृ गस ान

ा णी - (क) आय! क एषोऽ ा स ापय त।

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in

www.sanskritfromhome.in Madhyamavyayoga – Dr. Shobha Vasuki sanskritfromhome@vyomalabs.in