ULUSLARARASI

ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU IX

Yayın Kurulu
Prof. Dr. Mehmet Akif Aydın / Dr. Coşkun Yılmaz / Prof. Dr. Cengiz Tomar
Prof. Dr. Mehmet İpşirli / Prof. Dr. Cemalettin Şahin
Prof. Dr. Erhan Afyoncu / Prof. Dr. Ahmet Emre Bilgili
Prof. Dr. Mustafa S. Küçükaşcı / Doç. Dr. Uğur Demir

Yayın Koordinatörü ve Görsel Araştırma

Serkan Osmanlıoğlu / Hasan Yapıcı

İmla ve Tashih
Cemal Toksoy / Serkan Osmanlıoğlu

Fotoğraf
SMEY / İsmail Küçük / Üsküdar Belediyesi / Müellifler

Kapak Fotoğrafları
Kadir Kendüzler (Gülnuş Emetullah Sultan Camii)

Tasarım ve Uygulama
SMEY / Bülent Avnamak

Baskı ve Cilt
BİLNET MATBAACILIK
Dudullu Organize Sanayi Bölgesi Birinci Cadde No: 16
Esenkent-Ümraniye/İSTANBUL

ISBN: 978-605-9719-24-7
İstanbul 2017

Kitabın telif hakları Üsküdar Belediyesi’ne aittir, tamamı veya bir kısmı
izinsiz basılamaz, çoğaltılamaz, kaynak gösterilmedin iktibas yapılamaz.

ÜSKÜDAR BELEDİYESİ
Mimar Sinan Mah. Çavuşdere Cad. No: 35
ÜSKÜDAR / İSTANBUL

Tel: 0216 531 30 00 • Faks: 0216 531 32 25

ULUSLARARASI
ÜSKÜDAR
SEMPOZYUMU
IX
11-13 Kasım 2016

B İ L D İ R İ L E R

CİLT III

EDİTÖR

DR. COŞKUN YILMAZ

 Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I X

364-536
VII. BÖLÜM
ŞEHİRLİŞME ve KENTSEL DÖNÜŞÜM

367-390
Üsküdar’ın Bir Osmanlı Kenti Olarak Şekillenmesinde
Rum Mehmed Paşa Camiisi’nin Etkisi
İRFAN ÖZGÜL-MURAT ÇETİN

391-410
XIX. Yüzyıl Kamu Yapılarının Üsküdar Mahallelerine Etkisi:
Osmanlı Arşiv Belgeleri Işığında Bir Okuma
BİLAL BİLGİLİ-NURHİLAL ŞİMŞEK

411-422
Karacaahmet Mezarlığı’nın Üsküdar İlçesi Yeşil Alanlar İçindeki Yeri ve Önemi
YILDIZ AKSOY-VAHİT ÖZKARDAŞ

423-442
Cumhuriyet Dönemi Üsküdar İlçesi İdari Sınırları
CEMALETTİN ŞAHİN

443-454
Üsküdar’da Rölyefin Yeniden Tanzimi:
Antropojenik Jeomorfoloji ve Yansımaları
ATİLLA KARATAŞ

455-474
Üsküdar’ın Hava Kalitesi ve Zamansal Değişiminin Belirlenmesi
NURİYE GARİPAĞAOĞLU

475-482
Kamusal Alan Olarak Üsküdar Meydanı ve
Çevresinde Mekansal Kalitenin Ölçülmesi
MESUT DURAL

483-504
Üsküdar’da Şehir ve Kültür
SAMİ ŞENER

505-536
Üsküdar Kentsel Siyasetinde Karar Alıcılar
ELİF TOPAL DEMİROĞLU

9
Kamusal Alan Olarak
Üsküdar Meydanı ve Çevresinde
Mekansal Kalitenin Ölçülmesi
A R Ş . G Ö R . M E S U T D U R A L
Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi

D O Ç . D R . M . E B R U E R D Ö N M E Z D İ N Ç E R
Yıldız Teknik Üniversitesi

Kamusal alanlar kent mekânmekânlarındaki boşluklarda insanların karşılaş-

ma alanlarından oluşur. Küçük ölçekte köy meydanları, çeşmeler, cami av-
luları ve kahvehaneler ya da büyük kentlerde parklar, meydanlar, oyun alan-
ları, caddeler ve yollar, rekreasyon alanları ve alışveriş alanları gibi açık alan-
lar bu karşılaşma alanları içinde sıralanabilir. Ancak karşılaşmalar da bir
mekânmekânın kamusal olması için yeterli değildir. Sıraladığımız karşılaşma
alanlarının birer kamusal alan niteliğine bürünmesi için toplumun her ke-
siminden insanın katılabildiği, büyük gruplar halinde etkileşim içinde ola-
bildiği yerler olması gerekir.Bu bağlamda kamusal alanların nitelikleri ölçü-
lürken bazı değerlendirme kriterlerinin göz önüne alınması gerekmektedir.
(Bkz. Şekil-1) İlk olarak alana erişilebilir olması, yaya sirkülasyonunda sürek-
liliğin sağlanması önemli bir etkendir. İkinci olarak kullanım şekli, toplumun
ihtiyaçlarını karşılayabilecek durumda olması, çeşitli etkinliklerin yapılmasına
imkân sağlayacak karakterde olması değerlendirilmelidir. Alanın güvenliği, ne-
zih bir çevre sağlaması, konforu, yön bulma kolaylığı ve algılanabilirliği diğer bir
değerlendirme kriteridir. Son olarak sosyal yaşamın varlığı, sosyal ve kültürel et-
kinliklerin yapılabilmesi, toplumsal deneyimin örgütlenmesine imkân sağlaması
kamusal alanların mekânsal kalitesini ölçme yönünde önemli adımlardır.
Üsküdar meydanına mekânsal ve kentsel anlamda yapılan müdahaleler sürecinde
meydan birçok fiziksel değişime maruz kalmıştır. Bu değişimler yaşanırken mey-

Foto: İsmail Küçük

 Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I X

danın mekânsal kalitesini de eş za-

manlı olarak değişime uğratmıştır.
Bu çalışmada Üsküdar meydanının
mekânsal kalitesinin temel olarak
yukarıda belirtilen kriterler doğrul-
tusunda incelenmesi hedeflenmiştir.
Bu değerlendirmelerin yapılabilme-
si için Üsküdar meydanın ve yakın
çevresinin mekânsal bağlamda ta-
rihsel süreci incelenmiş ve mevcut
doku üzerinden analitik inceleme-
Şekil 1. Kentsel açık alanların değerlendirilmesindeki ölçütler.
(Korkmaz; a.g.e. 2003) ler yapılmıştır. Bu incelemeler kap-
samında dolu boş analizlerine, sir-
külasyon ve yeşil alan analizlerine yer verilmiştir. Ayrıca 2014 yılı Aralık ayının
son 10 günlük dilimi içinde farklı tarihlerde ve saatlerde Üsküdar meydanında
117 kişi ile yapılan anketlerden alınan sonuçlar değerlendirilmiştir.

Üsküdar Meydanı ve Çevresinin Tarihsel Gelişimi

Cumhuriyet dönemi tarihine bakılacak olursa ellili yılların sonlarına kadar Üs-
küdar imarında ciddi değişikliklere rastlanmamıştır. 1922-1930 yılları arasında
İskele çevresinde denizin doldurulup tütün şirketi binalarının yapılmasından
başka ciddi bir müdahale görülmemektedir.
Ancak 1956-1960 yılları arasındaki kamulaştırma çalışmalarında meydandaki
bir çok yapı adası yıkılmış, Hakimiyet-i Milliye caddesinin genişletilmesi için
bu gün Mimar Sinan çarşısı olarak kullanılan Büyük Hamam’ın yarısı ve cadde
etrafındaki bir sıra evler yıkıldı.
Hakimiyet-i Milliye caddesinin genişletilmesi ile birlikte bölgedeki araç trafiği
hızlandı. Bu durum, kamulaştırma çalışmalarıyla açılan kentsel boşluğun araç
trafiği tarafından işgal edilmesiyle sonuçlandı. Dolayısıyla yaya sirkülasyonunun
sürekliliği kısıtlanmış, erişilebilirlik ve konfor koşulları açısından meydan kalite-
li bir kamusal alan olma niteliğinden uzaklaşmıştır.
1987 Yılında Üsküdar Meydanı ve çevresinin düzenlenmesine yönelik bir
yarışma açılmış, yarışmanın amacı “Meydanların gelişme potansiyeli gözö-
nünde buludurularak, çağdaş şehircilik, ulaşım, peyzaj, estetik ve tarihi/

476
 K A M U S A L A L A N O L A R A K Ü S K Ü D A R M E Y D A N I V E Ç E V R E S İ N D E
M E K A N S A L K A L İ T E N İ N Ö L Ç Ü L M E S İ

Şekil 2. Tarihsel gelişim.

477
 Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I X

Şekil 3. [http://v2.arkiv.com.tr/y476-uskudar-meydani-ve-cevresi-duzenleme-yarismasi.html]

kültürel dokunun koruma ve kullanılmasına yönelik çözümlerin elde edilme-

si ve bu vesile ile güzel sanatların teşvik edilmesi” olarak tanımlanmaktaydı.
Yarışmayı kazanan Doruk Pamir ekibi motorlu araç trafiğinin olum-
suz etkilerinden arınmış, kendi içinde bütünleşen, gerçek bir kent
meydanının kurgusunu oluşturmayı hedef aldığını ifade etmiştir.4
Söylemleri arasında erişilebilirlik, konfor, sosyal yaşam kalitesi gibi değerleri
olan bu proje uygulamaya konulmamıştır.
O tarihten sonra Marmaray çalışmaları başlayıncaya dek meydan ve çevresine
ciddi müdehaleler yapılmadı. 2005 yılında Marmaray projesinin Üsküdar ayağı
için meydan araç ve yaya trafiğine kapatıldı, 2013 yılında Marmaray ile birlikte
meydanın da bir kısmı açıldı. Ancak meydanın diğer kısımlarında çalışmalara
devam edildi.5 Uzun yıllar boyunca bir şantiye alanı olarak kalan meydanın hal-
kın belleğinde de bu şekliyle yer ettiği yapılan anketlerde görülmektedir. “Üs-
küdar meydanı denilince aklınıza gelen ilk iki unsur nedir?” sorusuna, 8 madde
içinden üçüncü sırada yer alan “şantiye alanı” cevabı gelmiştir. Bu durum dikka-
te alınmaya değer bir sonuçtur. Şantiye çalışmalarından dolayı oluşan alternatif
yollar ve yaya koridorları konfor koşulları açısından ve yaya güvenliği açısından
yetersiz bir alan oluşturmaktaydı. Aynı soruya verilen cevaplar arasında ilk iki
sırada “transit noktası” ve “tarihi mekânlar” seçenekleri gelir.

478
 K A M U S A L A L A N O L A R A K Ü S K Ü D A R M E Y D A N I V E Ç E V R E S İ N D E
M E K A N S A L K A L İ T E N İ N Ö L Ç Ü L M E S İ

Mevcut Kent Dokusu

Üzerinden Bakış
Meydandaki kütle–boşluk iliş-
kisine bakılacak olursa, makul
oranda kentsel açık alanların yer
aldığı gözlenmektedir. (Şekil 4.)
Ancak yoğun araç sirkülasyo-
nundan dolayı yayaların kulla-
nımına bırakılmış alanlar ciddi
oranda azalmış, ve süreklilik ke-
sintiye uğratılmış durumdadır.
Otopark alanlarının yeterli ol-
madığı göz önüne alındığında,
yol kenarına park eden araçlar
alanda araç yoğunluğunu artıra-
rak trafiği karmaşıklaştırmış ve
yaya dolaşımını problemli hale
getirmektedir. Bu durum meyda-
nı yaya güvenliği açısından başa-
rısız bir duruma sürüklenmekte-
dir. (Şekil 5.)
Yapı adaları arasında kalan boşluk-
lardan bazıları fiziksel olarak sınır-
landırılmış, algılanabilir mekânlar
haline gelmiştir. Bu alanlar motor-
lu taşıtların giremediği ve küçük
çapta sosyal donatıların yer aldı-
ğı mekânlar olduğu için konfor-
lu ve soyal etkileşimlere elverişli
mekânlar haline gelmiştir. Çevre-
lerinde çağdaş gereksinimlere kıs-
men cevap verecek fonksiyonların
yer alması bu alanları başarılı birer
kamusal alan olmaya aday hale ge-
tirmişir. (Şekil 6.)

479
 Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I X

Anket Değerlendirmeleri
Yapılan anket sonuçlarına genel olarak göz atıldığında meydan ve çevresini kul-
lananların %67sinin Üsküdar dışında, %33ünün Üsküdar’da yaşadığı görülmek-
tedir. Üsküdar dışından gelen kullanıcılara meydan da bulunma amaçları sorul-
duğunda %55 oranında ulaşım için olduğu görülmüştür. Üsküdar’da yaşayanlar
ise bu oranın %44 olduğu görülmüştür. Anlaşılabileceği üzere meydan İstanbul
ulaşımında önemli bir kilit nokta konumunda olduğu için geçiş amaçlı kullanıl-
maktadır. Kullanıcıların Üsküdar’a gelmek için hangi vasıtayı kullandıklarına ge-
lince %33,3 oranla otobüs ve minibüslerin, %24lük oranla deniz yolunun, %17lik
oranla Marmaray’ın, %12,8 oranında özel araçların ve %12,8 oranında yaya ula-
şımının tercih edildiği görülmüştür. Alana özel araçla gelenlerden %75inin araç-
larını otoparka, %25’inin yol kenarına park ettikleri görülmüştür. Buna karşın
kullanıcıların %61i otopark alanlarının yeterli olmadığını ifade ederken yalnızca
%3ü yeterli bulmuştur. %36’sı ise bu konuda fikri olmadığını belirtmiştir.
Üsküdar’da yaşayanlar arasında %17 oranıyla meydanı alışveriş için kullananlar
üçüncü sırada bulunmaktadır. Bununla birlikte Üsküdar meydanı denilince ak-
lınıza gelen ilk iki unsur sorusuna Üsküdar’da yaşayanların %21 oranında “çar-
şı” seçeneğini tercih etmesi, meydanın sosyal ihtiyaçları karşılaması açısından
olumlu değerlendirilebilir.
Meydanın konforunu anket sonuçlarıyla değerlendirdiğimizde, kullanıcıların
kendinizi bu meydanda rahat hissediyor musunuz sorusuna %48 oranında evet,
%52 oranında hayır cevabını verdikleri görülmüştür. Öte yandan kendinizi bu
meydanda huzurlu hissediyor musunuz sorusuna kullanıcıların %44ü olumlu
cevap verirken %56sı olumsuz cevap vermiştir. Meydanın güvenliği kullanıcılara
sorulduğunda %59u kendini güvende hissettiğini söylerken %41i olumsuz yanıt-
lamıştır. “Geceleri aydınlatma yeterli mi?” sorusuna verilen cevaplar %30 ora-
nında evet, %31,6 oranında hayır, %37,6 oranında fikrim yok şeklinde olmuştur.

Sonuç
Üsküdar meydanı ve çevresinde mekânsal kalitenin ölçülebilmesi ve bu konuda
bir fikre varılabilmesi için yukarda anlatıldığı gibi analitik incelemelerden, tarih-
sel sürecin mekânsal bağlamda irdelenmesinden ve anket sonuçlarından fayda-
lanılmıştır. Genel olarak görülebiliyor ki meydanın şu anki vaziyetine gelmesin-
de geçmiş yıllarda atılan adımların ciddi bir etkisi mevcuttur. Kentsel boşluklar

480
 K A M U S A L A L A N O L A R A K Ü S K Ü D A R M E Y D A N I V E Ç E V R E S İ N D E
M E K A N S A L K A L İ T E N İ N Ö L Ç Ü L M E S İ

açmak için kamulaştırılan alanlar yanlış kullanımlardan dolayı alanın kalitesini

artırmak yerine erişilebilirliğini azaltarak mekânsal kaliteyi düşürmüştür. Haki-
miyet-i Milliye caddesinde bulunan bu boşluklar doğru bir sirkülasyon şeması
uygulanmadığı için kamusal alan olma niteliğinden uzaklaşmıştır. Bu durumun
oluşmasında alandaki araç yoğunluğu önemli bir etken olmuştur. Zaman içinde
artan otopark ihtiyacının karşılanamaması bu problemi güçlendirmiştir. Alanın
konfor değerleri göz önünde bulundurulduğunda anketlerden çıkan sonuç yak-
laşık olarak aynı oranda olumlu ve olumsuz değerler içermektedir. Alanın gü-
venliği konusunda kullanıcılardan alınan yorumlar olumlu ve olumsuz olarak
yaklaşık aynı oranlara sahiptir. Üsküdar gibi tarihi ve kültürel değerleri ile sakin-
lerine ve ziyaretçilerine kaliteli bir kamusal mekân sunma iddiasındaki bir şehir
için güvenlik konusunda kullanıcıların yarıya yakınının görüşlerinin olumsuz
olması, bu konuda mekânsal kalitenin eksikliğine dair dikkate değer bir fikir ver-
mektedir. Meydan ve çevresi çağdaş gereksinimlere cevap verebilmesi açısından
anket sonuçlarına göre çoğunlukla olumlu karşılanmıştır. Meydanın önemli bir
ulaşım odağı olması erişim kolaylığı açısından olumlu karşılanırken kalabalık,
gürültü ve kirlilik gibi dezavantajları da birlikte getirmektedir. Böyle bir ikileme
rağmen erişim açısından meydan olumlu değerlendirilebilmektedir.
Tüm bu kriterler değerlendirildiğinde birden çok sorunsalı bünyesinde bulun-
durmasına rağmen Üsküdar meydanı başarılı bir kamusal alan olmak yolunda
önemli potansiyellere sahiptir. Kapsamlı incelemeler ve uzun vadeli uygun plan-
lamalar ile nitelikli bir kamusal alan olmaya aday görünmektedir.

481