MODYUL

Aurora State College of Technology

YUNIT II
Sa yunit na ito magtatalakay ng apat na aralin na siyang pupukaw ng isipan upang mabuo ang semester
ang ikalawang termino. Huwag magsawang magbasa at gawin ang mga gawain. Paghusayan pa ng husto upang
makarating sa panghuling yunit.

LAYUNIN
 Naisa-isa ang mga taong unang binigyan ni Rizal ng kopya ng Noli Me Tangere.
 Naibibigay ang librong pinahanguan ng Noli Me Tangere.
 Natutukoy kung tungkol saan ang Noli Me Tangere.

PAGTALAKAY
Basahin mo…

Aralin 8. KABANATA 8 - PAGPAPALIMBAG NG NOLI ME TANGERE

Ang Ideya at Pagsulat ng Noli Me Tangere
 Uncle Tom's Cabin - isang nobela na sinulat ni Harriet Beecher Stowe na tumatalakay sa buhay ng mga
aliping itim sa Amerika.
 Enero 2, 1884 - petsa ng pagtitipon kung saan pinanukala ni Rizal sa grupo ng mga Pilipino na magsulat
sila ng isang nobelang ukol sa kalagayan ng Pilipino

 Paghahati ng Pagsulat ng Noli Me Tangere

a. 1/2 sa Espanya
b. 1/4 sa Pransya
c. 1/4 sa Alemanya
 Wilhelmsfeld - dito tinapos ni Rizal ang mga huling kabanata ng Noli Me Tangere.
 Maximo Viola - ang nagsilbing tagapagligtas ng Noli Me Tangere sa pamamagitan ng pagpapahiram
niya kay Rizal ng halagang P300 upang magamit sa pagpapalimbag ng nasabing nobela.
 Pebrero 21, 1887 - petsang natapos ang Noli Me Tangere at inihanda para sa pagpapalimbag.
 Berlin Buchdruckrei-Action-Gesselschaft - ang palimbagan na tumanggap upang ilaathala ang Noli Me
Tangere sa halagang P300 sa daming 2,000 kopya.
 Marso 21, 1887 - lumabas ng palimbagan ang nobelang Noli Me Tangere.

 Mga Unang Pinadalahan ni Rizal ng kopya ng Noli Me Tangere:

a. Ferdinand Blumentritt
b. Dr. Antonio Ma. Regidor
c. Graciano Lopez-Jaena
d. Mariano Ponce
e. Felix Resurrecion- Hidalgo
 Kinuha ni Rizal ang pamagat ng Noli Me Tangere mula sa ebanghelyo ni San Juan.
 Inihandog ni Rizal ang Noli Me Tangere sa inang bayan.
 Elias at Salome - ang isang kabanata na inalis ni Rizal sa Noli Me Tangere upang makatipid siya sa
presyo ng pagpapalimbag ng nobela.

GE 9: Ang Buhay, Akda at Mga Isinulat ni Jose Rizal

MODYUL
Aurora State College of Technology

PAGTATAYA

Sagutan mo…
Gawain 15
 Mga Gawain sa Pagkatuto

Panuto: Sagutin ang mga katanungan na nakatala sa ibaba. Isulat ang kasagutan sa isang buong papel.
1. Sa iyong palagay bakit hinati ni Rizal ang pagsulat sa Noli Me Tangere? Ipaliwanag.
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
2. Bakit kaya inalis ni Rizal ang isang kabanata na pinamagatang Elias at Salome? Magbigay ng ilang
dahilan.
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
3. Hinango ni Rizal ang Noli Me Tangere sa Uncle Tom’s Cabin. Sa iyong palagay, ano-ano ang
pagkakatulad ng dalawang akdang nabanggit.
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
4. Sino-sino ang napiling bigyan ng kopya ng Noli Me Tangere? Bakit kaya niya pinili lamang ang
binigyan nito? Ipaliwanag.
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
5. Tungkol saan ang nilalaman ng Noli Me Tangere? Ano ang dahilan ni Rizal bakit niya ito isinulat at
inilimbag?
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
GE 9: Ang Buhay, Akda at Mga Isinulat ni Jose Rizal
MODYUL
Aurora State College of Technology

Gawain 15

Panuto: Hanapin sa internet ang buod ng Noli Me Tangere, basahin at bigyan ito ng REAKSYON.
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________

GE 9: Ang Buhay, Akda at Mga Isinulat ni Jose Rizal

MODYUL
Aurora State College of Technology

HULING PAGATATAYA

 Gaano Ka na Kahusay?

Pangalan: __________________________________ Petsa: ________________

Kurso at Taon: ______________________________ Marka: _______________

I. Pagtapat-tapat
A. Panuto: Basahin ang tanong sa hanay A at piliing ang titik ng tamang sagot sa hanay B. Ilagay sa
patlang ang titik ng tamang sagot.

HANAY A HANAY B
___________1. Ano ang ginamit na pangalan ni Rizal sa kaniyang a. Wilhelmsfeld
lihim na pag-alis patungo sa Espanya?
___________2. Saan tinapos ni Rizal ang mga huling kabanata ng b. Hulyo 31, 1886
Noli Me Tangere?
___________3. Ano ang tawag sa pandaigdig na kapatiran ng mga c. Uncle Tom’s Cabin
taong may malayang kaisipan?
___________4. Kailan narating ni Rizal ang Singapore? d. Jose Mercado
___________5. Sino ang hiningan ni Rizal ng payo ukol sa kaniyang e. Paris
dapat na maging kurso sa Unibersidad ng Santo Tomas?
___________6. Kailan ang petsa ng unang sulat ni Rizal na ipinadala f. Enero 2, 1884
niya kay Blumentritt?
___________7. Ano ang isang kabanata na inalis ni Rizal sa Noli Me g. Masonerya
Tangere upang makatipid siya sa presyo ng pagpapalimbag ng nobela?
___________8. Sino ang nagsilbing tagapagligtas ng Noli Me Tangere h. Leonor Valenzuela
sa pamamagitan ng pagpapahiram niya kay Rizal ng halagang P300
upang magamit sa pagpapalimbag ng nasabing nobela?
___________9. Saan nagtungo si Rizal sa kanyang layunin na i. Maximo Viola
magpakadalubhasa sa optalmolohiya o paggamot sa mata?
___________10. Ano ang pangalan ng palimbagan na tumanggap upang j. Mayo 8, 1882
ilaathala ang Noli Me Tangere sa halagang P300 sa daming 2,000 kopya?
___________11. Sino ang anak na dalaga ni Don Pablo na umibig kay k. Dr. W. Joest
Rizal?
___________12. Kailan ang petsa ng pagtitipon kung saan pinanukala ni l. Elias at Salome
Rizal sa grupo ng mga Pilipino na magsulat sila ng isang nobelang ukol sa
kalagayan ng Pilipino?
___________13. Ano ang isang nobela na sinulat ni Harriet Beecher Stowe m. Consuelo Ortiga y Perez
na tumatalakay sa buhay ng mga aliping itim sa Amerika?
___________14. Sino ang isang kilalang heograpong Alemanya na n. Berlin Bunchdruckei-
nakilala ni Rizal sa Berlin? Action-Gesselschaft
___________15. Sino ang naging pag-ibig ni Rizal na pinadadalhan ng o. Padre Pablo Ramon S.J
sulat sa pamamagitan ng hindi nakikitang tinta?
GE 9: Ang Buhay, Akda at Mga Isinulat ni Jose Rizal
MODYUL
Aurora State College of Technology

B. Panuto: Basahin ang tanong sa hanay A at piliing ang titik ng tamang sagot sa hanay B. Ilagay sa
patlang ang titik ng tamang sagot.

HANAY A HANAY B

___________16. Ano ang unang akda ni Rizal sa labas ng bansa? a. Diariong Tagalog
___________17. Saan ang paboritong kaininan ng mga mag-aaral na b. Marso 21, 1887
Pilipino sa Barcelona at dito binigyan si Rizal ng isang piging bilang
pagbati sa kaniyang pagdating?
___________18. Kailan ang nagpatala si Rizal sa Unibersidad ng c. San Juan
Santo Tomas?
___________19. Ano ang pangalan ng hotel na tinuluyan ni Rizal sa d. 1880
Singapore?
___________20. Ano ang balangay ng Masoneya na inaniban ni Rizal? e. Amor Patrio
___________21. Pahayagang mapangahas na naglathala ng mga f. Taglog Verskunt
artikulo ni Rizal?
___________22. Ano ang pangalan ng lungsod sa Alemanya na binisita g. Abril 1877
ni Rizal
upang dumalo ng aralin sa Kasaysayan at Sikolohiya?
___________23. Sino ang pastor protestante na tinigilan ni Rizal habang h. Teodoro Basilio
siya ay nagbabakasyon sa Wilhelmsfeld?
___________24. Kalian lumabas ng palimbagan ang nobelang i. Unibersidad Central De
Noli Me Tangere? Madrid
___________25. Sino ang isang kilalang antropolohistang Aleman na j. Hotel de Lapaz
nakilala ni Rizal sa Berlin?
___________26. Kalian lumahok si Rizal sa paligsahan ng Liceo k. Logia de Acacia
Artistico-Literario ukol bilang pag-paparangal sa ika-400 taon ng
kamatayan ni Miguel de Cervantes?
___________27. Sino ang patnugot ng Diariong Tagalog? l. Karl Ullmer
___________28. Saan nagpatala si Rizal ng kursong Medisna m. Plaza de Catalaña
at Pilosopiya at Sulat?
___________29. Saang ebanghelyo kinuha ni Rizal ang n. Leipsig
Noli Me Tangere?
___________30. Ano ang pamagat ng papel panayam na binasa ni o. Dr. Rudolf Virchow
Rizal sa isinagawang pagpupulong ng Ethnographic Society ng Berlin?

GE 9: Ang Buhay, Akda at Mga Isinulat ni Jose Rizal

MODYUL
Aurora State College of Technology

MODUL 3

Ano-ano ang mga Tiyak na Matutunan sa Buong Modyul…

Pagkatapos mong pag-aralan ang modyul na ito, inaasahang matatamo mo ang mga
sumusunod na kasanayan:

1. Naisa-isa ang mga lugar na binisita ni Jose Rizal sa kanyang paglalakbay sa iba’t ibang bansa.
2. Naibibigay ang mga naging dulot ng akdang isinulat ni Jose Rizal na Noli Mee Tangere.
3. Natutukoy ang mga barkong sinakyan at mahahalagang tao na naging parte ng paglalakbay papunta
ng ibang bansa at pabalik ng Pilipinas.

Ano na ba ang alam mo?

Panuto: Basahin ng mabuti ang bawat katanungan. Bilugan ang titik ng tamang sagot sa bawat bilang.

1. Sino ang kasama ni Rizal sa paglalakbay sa Europa?

a. Viola b. Paciano c. Donya Teodora d. Blumentritt
2. Sino ang hindi kabilang sa tumanggi na si Rizal ay magbalik sa Pilipinas?
a. Paciano Rizal b. Sivestre Ubaldo c. Francisco Mercado d. Jose Cecilio
3. Anong bansa ang masagana ng piging kung saan ang mga panauhin ay inaanihan ng labis na pagkain?
a. Singapore b. Hongkong c. Roma d. Europa
4. Sino ang Gobernador Heneral na nagpatawag tungkol sa usapin sa nobela?
a. Pedro Payo b. Fernando Vida c. Gregorio Echavarria d. Emilio Terrero
5. Sino ang babaing iniibig ni Rizal noong siya ay nasa bansa ng Hapon?
a. O-Sei-San b. Segunda Katigbak c. Consuelo y Ortigas d. Leonor Rivera
6. Saan ang bansa ang binisita ni Rizal at nakita niya ang Norfenfals?
a. Roma b. Vienna c. Leipsig d. Hongkong
7. Sino ang isang Espanyol ang bumatikos sa Noli Me Tangere?
a. Segismundo Moret b. Graciano Lopez-Jaena c. Jose Salamanca d. Miguel Morayta
8. Alin ang HINDI kabilang sa wikang sinasalita ng mga taga-Switzerland?
a. Aleman b. Pransya c. Italyan d. Latin
9. Ano ang bansang dinalaw nina Rizal at Viola ang lunsod at panandaliang namasyal upang malasahan
ang Munich beer na bantog sa buong Alemanya?
a. Nuremberg b. Munich c. Dresden d. Nube
10. Sino ang arsobispo ng Maynila na kalaban ng mga Pilipino at nagpadala ng kopya ng Noli Me Tangere
sa rektor ng Unibersidad ng Santo Tomas?
a. Pedro Payo b. Padre Salvador Font c. Techo Suhiro d. Juan Perez Caballero

GE 9: Ang Buhay, Akda at Mga Isinulat ni Jose Rizal

MODYUL
Aurora State College of Technology

LAYUNIN
 Naibibigay ang paglalarawan sa bansang Europa.
 Naisa-isa ang mga bansa sa Europa at mga katangian nito.
 Nabibigyan halaga ang naging paglalakbay ni Rizal kasama si Viola.

PAGTALAKAY
Basahin mo…

Aralin 9. KABANATA 9 – PAGLALAKBAY SA EUROPA KASAMA NI VIOLA

Ang Paglalakbay
 Mayo 11, 1887 – nagsimula ang paglalakbay nina Rizal at Viola sa Europa.
Dresden
 Ang kanilang paglalakbay sa Dresden ay napataon sa Eksposisyon ng mga bulaklak.
 Binisita ni Rizal si Dr. Aldolph Meyer sa Museo ng Sining
 Prometheus Bound – isang obra maestra ng pinta na labis na hinangaan ni rizal sa Dresden.
 Dr. Jagor – nagpayo kay Rizal na padalhan muna ng telegrama si Blumentritt bago siya pumunta ng
Leimeritz
Leimeritz
 Mayo 13, 1887 – dumating si Rizal sa Leitmeritz at dito siya ay sinalubong ni Prof. Ferdinand
Blumentritt sa istasyon ng tren dala ang larawan na pagkakakilalan kay Rizal.
 Hotel Kreb – dito tumira sina Rizal at Blementritt habang bumibisita sa Leimeritz.
 Nakilala ni Rizal ang pamilya ni Blumentritt
a. Rosa – ang asawa ni Blumentritt
b. Dolores, Conrad, at Fritz – anak
 Burgomaster – ipinakilala ni Blumentritt si Rizal at kaniyang hinahangaan ang katalinuhan ni Rizal sa
madaling pagkatuto ng wikang Aleman.
 Dr. Carlos Czepelak – isa sa mga kilalang siyentipiko ng Europa na nakilala ni Rizal sa Leimeritz.
 Robert Klutscha – isang bantog na naturalista na nakilala ni Rizal sa Leimeritz
Prague
 Dinalaw ni Rizal at Viola ang lungsod na ito noong Mayo 17-19, 1887
 Dr. Willkom – ang propesor ng Natural History ng Unibersidad ng Prague na dinalaw ni Rizal sa
lungsod dala ang sulat ng pagpapakilala ni Blumentritt
 Binisita ni Rizal at Viola ang libingan ni Copernicus (dakilang astronomo sa kasaysayan ng
sangkatauhan)
 Binisita din nila ang kuweba na nagsilbing bilangguan ni San Juan Nepomuceno pati na ang tulay
na pinaghulugan nito.
Vienna
GE 9: Ang Buhay, Akda at Mga Isinulat ni Jose Rizal
MODYUL
Aurora State College of Technology
 Binisita ni Rizal sa lunsod na ito si Norfenfals na isa sa mga pinakadakilang nobelista sa Europa
noong panahong iyon. Sa dakong huli hinangaan din niya si Rizal sa katalinuhang taglay nito.
 Hotel Metropole – hotel na tinigilan nina Rizal at Viola sa Vienna
Paglalakbay sa Ilog Danube
 Danube – isa sa mga malalaking ilog ng Europa. Nagsakay sina Rizal at Viola ng Bangka upang
makita ang kagandahan ng ilog at ng kanyang mga pang-pang.
 Dito napansin ni Viola sa unang pagkakataon ang kakaibang gamit ng mga taga-dito na papel na
napkin sa kanilang pagkain
Lintz tungo sa Rheinfall
 Munich – dinalaw nina Rizal at Viola ang lunsod at panandaliang namasyal upang malasahan ang
Munich beer na bantog sa buong Alemanya
 Nuremberg – sa lungsod na ito ay dinalaw nina Rizal at Viola ang museo na nagtataglay ng mga
kagamitang pangpahirap na ginamit sa panahon ng ingkisisyon at ang pagawaan ng manyika na
pinakamalaking industriya ng lunsod.
 Ulm – dinalaw nina Rizal at Viola ang katedral ng lungsod na kilala bilang pinakamalaki at
pinakamataas na pinanhikang tore nito.
 Rheinfall – nakita ni Rizal ang talon na ito na kanyang sinabing “pinakamaganda sa buong Europa”.
Switzerland
 Geneva – kay Rizal ang lungsod na ito ang pinakamaganda sa buong Europa
 Mga wikang sinasalita ng mga taga-Switzerland
a. Aleman
b. Pranses
c. Italyan
 Dito niya natanggap ang isang telegram ukol sa isinagawang eksposisyon sa Madrid na ang
ipinapakita sa Pilipinas ay ang mga tribo ng igorot na suot ay bahag at mga makalumang kagamitan
ay pinagtatawanan ng mga taga-Madrid.
 Sa Geneva inabutan si Rizal ng kanyang ika-26 na taong kaarawan at kanyang pinakain si Viola ng
isang masaganang pagkain.
 Dito sa lungsod ng Geneva naghiwalay sina Rizal at Viola. Si Rizal para ipagpatuloy ang kaniyang
paglalakbay sa Italya at si Viola naman para magbalik sa Barcelona
Italya
a. Mga lungsod na Italya na binisita ni Rizal
1. Turin
2. Milan
3. Venice
4. Florence
5. Rome
 Roma – nakarating si Rizal sa “lungsod ng mga Caesar” nooong Hunyo 27, 1887. Hinangaan
ni Rizal ng labis ang karangyaan ng nasabing lungsod.
 Mga kahanga-hangang tanawin na binisita ni Rizal sa Roma
1. Capitolium
2. Baton g Tarpeian
3. Palatinum
4. Forum Romanum
5. Ampiteatro
6. Simbahan ng Santa Maria Magigiore

GE 9: Ang Buhay, Akda at Mga Isinulat ni Jose Rizal

MODYUL
Aurora State College of Technology
 Vaticano – ang lungsod na sentro ng Katolisismo sa mundo at dinalaw ito ni Rizal noong
Hunyo 29, 1887. Kanyang nakita ang Basilica de San Pedro (pinakamalaking simbahan sa
mundo).
 Nag-aral siya ng pagguhit kay Agustin Saez na kilala ng mahusay na pintor na Espanyol
 Nag-aral siya ng paglililok kay Romualdo de Jesus
 Nag-aral din siya ng eskrima at gymnastics
 Padre Jose Villaclara – nagsabi kay Rizal na tigilan na ang pagsulat ng tula.

Likhang Lilok
 Imahen ng Birheng Maria na ipagkakaloob sana ni Rizal kay Padre Lleonart
Unang Pag-ibig ni Rizal
 Segunda Katigbak – ang babaeng unang minahal ni Rizal
 Mariano Katigbak – kapatid ni Segunda at kaibigan ni Rizal
 La Concordia – ang paaralan na pinasukan ni Segunda
 Manuel Luz – ang lalaking takdang mapangasawa ni Segunda

GE 9: Ang Buhay, Akda at Mga Isinulat ni Jose Rizal

MODYUL
Aurora State College of Technology

PAGTATAYA

Sagutan mo…  Mga Gawain sa Pagkatuto

Gawain 17

Panuto: Gumawa ng isang AKRONYM ayon sa naging makabuluhang paglalakbay ni Rizal sa Europa kasama
si Viola. Isulat sa kalahating papel ang kasagutan.

E - _______________

U -_______________

R -_______________

O -_______________

P - _______________

A - _______________

Gawain 18

Panuto: Gumawa ng isang malikhaing TIME LINE ng mga lugar na napuntahan ni Rizal sa bansang Europa
kasama si Viola. Gumamit ng bond paper sa paggawa nito.

GE 9: Ang Buhay, Akda at Mga Isinulat ni Jose Rizal

MODYUL
Aurora State College of Technology
Leimeritz Vienna Reinfall Italya

Dresden Prague Ilog Danuebe Switzerland

LAYUNIN
 Naisa-isa ang mga taong hindi pumayag sa pagbabalik ni Rizal sa Pilipinas.
 Natutukoy ang naging dahilan ng pagbabalik ni Rizal sa Pilipinas at naging epekto nito.
 Naibibigay ang naging dulot ng Noli Me Tangere sa lipunan.

PAGTALAKAY
Basahin mo…

Aralin 10. KABANATA 10 – ANG UNANG PAGBABALIK

Desisyon na magbalik sa Pilipinas

Mga Tumangging magbalik si Rizal sa Pilipinas
1. Paciano Rizal
2. Silvestre Ubaldo
3. Jose Cecilio
Mga Dahilan ng Pagbabalik
1. Tistisin ang mata ng kanyan ina
2. Paglingkuran ang kanyang mga kababayan
3. Makita ang epekto ng kaniyang nobelang Noli Me Tangere
4. Itanong kung bakit hindi na nasulat si Leonor Rivera
 Hunyo 29, 1887 – tumelegrama si Rizal sa kaniyang ma-ukol sa kanyan pagbabalik sa Pilipinas
Pagbabalik Patungo ng Maynila
 Hulyo 3, 1887 – lumulan si Rizal sa barkong Djemnah, ang barkong kanyang sinakyan noong siya ay
magtungo ng Europa limang taon na ang nakakaraan.
 Hulyo 30, 1887 – nakarating si Rizal sa Saigon at sumakay ng barkong Halpong
 Agosto 5, 1887 – nakarating ang Halpong sa Maynila
 Napansin ni Rizal na sa limang taon niyang pagkakahiwalay sa bansa ay halos walang nagbabago sa
kaayusan at kaanyuan ng lungsod ng Maynila.
Pagbabalik sa Calamba
 Agosto 8, 1887 – petsa ng makarating si Rizal sa Calamba
 Paciano – hindi niya hiniwalayan si Rizal sa mga unang araw ng pagbabalik nito sa Calamba dahilan
ssa kanyang pag-aalala sa kaligtasan ng kanyang nakababatang kapatid.
 Nagtayo si Rizal ng isang klinika sa Calamba upang makapaglingkod siya bilang manggagamot
 Ang kanyang unang naging pasyente ang kanyang ina, ngunit hindi niya ito naoperahan sa dahilang ang
katarata nito ay hindi pa hinog.
GE 9: Ang Buhay, Akda at Mga Isinulat ni Jose Rizal
MODYUL
Aurora State College of Technology
 Tinawag si Rizal na Doktor Uliman ng mga taga-Calamba at naging bantog sa Calamba at mga karatig
bayan at dinayo ng mga tao ang kanyang klinika.
 Kumita si Rizal ng 900 pesos sa unang buwan ng kanyang paggagamot at sa buwan ng Pebrero 1888
ang halaga ay umabot ng 5, 000.
 Nagtayo si Rizal ng isang gymnasium sa Calamba upang mailigtas ang kanyang mga kababayan sa
bisyong tulad ng sugal at sabong.
 Hindi nadalaw ni Rizal si Leonor Rivera dahilan sa pagtutol ng kanyang mga magulang na dalawin ang
dalaga. Ang mga magulang ni Leonor Rivera ay ayaw na makatuluyan ng kanilang anak na si Rizal.

Ang Kaguluhang Bunga ng Noli Me Tangere

 Nilapitan ng mga prayle ang Gobernador Heneral at naghahatid ng mga sumbong na laban sa nobelang
Noli Me Tangere
 Emilio Terrero – ang Gobernador Heneral na nagpatawag kay Rizal ukol sa usapin ng nobela. Walang
kopyang maibigay si Rizal dahilan sa naubos na ang kanyang mga dala.
 Binista ni Rizal sa Ateneo ang kanyang mga dating guro na sina Padre Federico Faura, Francisco Paula
Sanchez, at Jose Bech upang hingin niya ang kopya ng Noli Me Tangere ng kanyang ibinigay sa
Ateneo, ayaw ibigay ng mga paring Heswita ang kanilang kopya.
 Pedro Payo – ang arsobispo ng Maynila na kalaban ng mga Pilipino at nagpadala ng kopya ng Noli Me
Tangere sa rektor ng Unibersidad ng Santo Tomas upang pag-aralan ang nobela.
 Gregorio Echavarria – ang rektor ng Unibersidad ng Santo Tomas at katulong ng lupon ng mga guro
ng unibersidad na gumawa ng pag-aaral sa nobelang Noli Me Tangere.
 Ayon sa pag-aaral ng mga lupon ng mga guro ng Unibersidad ng Santo Tomas ng rekomendasyon na
ang Noli Me Tangere ay heretical, subersibo, at laban sa kaayusang pampubliko
 Hindi nagustuhan ni Terrero ang ulat ng lupon ng mga guro ng Unibersidad ng Santo Tomas dahilan sa
alam niyang kalaban ni Rizal ng mga Dominikano at ipinadala ang kopya ng Noli Me Tangere sa
Permanenteng Lupon ng Sensura na binubuo ng mga pari at mga taong hindi alagad ng simbahan.
 Padre Salvador Font – ang pinuno ng Lupon sa Sensura na nag-ulat na ang Noli Me Tangere ay
subersibo at kontra sa simbahan at pamahalaan. Kanyang iminungkahi ang pagbabawal ng pag-
aangkat, paggawa’t pagbili ng mapanirang papel.
Mga Kaaway ng Noli Me Tangere
1. Padre Jose Rodriguez – prayleng Guadalupe na naglabas ng walong polyeto na bumatikos sa Noli Me
Tangere. Ang mga polyetong isinulat niya ay ipinagbili sa mga nagsisimba.
2. Mga Senador ng Espanya na bumatikos sa Noli Me Tangere
a. Jose Salamanca
b. Luis M. de Pando
c. Fernando Vida
3. Vicente Barrantes – kanyang binatikos ang Noli Me Tangere sa kanyang inilathalang artikulo sa
pahayagang La España Moderna.
Mga Tagapagtanggol ng Noli Me Tangere
1. Marcelo H. del Pilar
2. Antonio Ma. Regidor
3. Graciano Lopez Jaena
4. Mariano Ponce
5. Segismundo Moret – isang Espanyol na dati ng Ministro ng Hari ng Espanya at tagapagtanggol ng
Noli Me Tangere.
6. Miguel Morayta – propesor ng kasaysayan sa Unibersidad Centarl de Madrid
7. Ferdinand Blumentritt
GE 9: Ang Buhay, Akda at Mga Isinulat ni Jose Rizal
MODYUL
Aurora State College of Technology
8. Padre Vicente Garcia – isang iskolar na paring Pilipino na gumawa ng isang polyeto na ginamitan
niya ng pangalang panulat na Desidario Magalang at kanyang sinagot ng mga akusasyon ni Padre
Jose Rodriguez laban sa Noli Me Tangere at sa may akda nito.
Ang pakikipagkaibigan kay Jose Taviel de Andrade
 Jose Taviel de Andrade – isang tenyanteng hukbong Espanyol na inatasan ni Gobernador Heneral
Terrero upang magsilbing taga-bantay ni Rizal laban sa mga liham niyang kaaway.
 Dahilan sa kapwa mga kabataan, edukado, at may kultura na naging ganap na magkaibigan na si
Rizal at Andrade.
 Nakasama ni Rizal si Andrade sa pamamasyal, iskrima, at pagbaril

Suliraning Agraryo sa Calamba

1. Naimpluwesiyahan si Gobernador Heneral Terrero ng kanyang nabasa na Noli Me Tangere at
nagsimula ng imbestigasyon sa mga hacienda na pag-aaral ng mga prayle upang maituwid ang mga
pagmamalabis na nagaganap dito.
2. Tumulong si Rizal sa kanyang mga kababayan sa Calamba sa pagkuha ng mahahalagang datos ukol
sa suliraning agraryo sa kanyang bayan.
3. Lumabas sa pag-aaral na ginawa ni Rizal ang mga sumasakop sa buong bayan ng Calamba.
4. Ang hacienda ay hindi man lamang nagkakaloob ng anumang tulong pinansyal para sa mga
pagdiriwang ng mga kapistahan, sa edukasyon ng mga kabataan at pagpapabuti ng agrikultura.
5. Ang mga kasama na siyang nahirapan ng labis sa paggawa sa hacienda ay pinapaalis na lamang
mula sa lupa sa dahilan lamang sa mga mababaw na kadahilanan.
6. Sinisingil ng mataas na tubo ang mga kasama sa hacienda at kung hindi nakapagbabayad ay
kinukumpiska ng mga taga-pangasiwa ng hacienda ang mga hayop, kagamitan o maging ang bahay
ng mga kasama.

Pag-alis sa Calamba
 Dahilan sa Noli Me Tangere at pakikialam ni Rizal sa suliraning agraryo sa hacienda sa
Calamba, si Rizal ay labis na kinamuhian ng mga prayleng Dominikano.
 Pinilit ng mga prayle ang Gobernador Heneral Terrero na iligpit si Rizal sa pamamagitan ng
pagpapatapon sa kanya ngunit ang Gobernador Heneral ay hindi sumunod sa kagustuhan ng mga
prayle.
 Nakatanggap ng mga pagbabanta sa buhay ni Rizal ng kanyang mga magulang at pinaki-usap
siya ng kanyang mga kamag-anakan pati na ni Tinyente Jose Taviel de Andrande na umalis na
muna ng Pilipinas.
 Pinatawag si Rizal ni Gobernador Heneral Terrero at pinayuhan siya na umalis ng Pilipinas para
sa kabutihan ng una.
 Napapanganib na rin ang buhay ng kanyang mga magulang, kapatid at mga kaibigan.
 Mas higit siyang makalalaban para sa kapakanan ng bayan kung siya ay magsusulat na malaya
sa ibang bansa.

GE 9: Ang Buhay, Akda at Mga Isinulat ni Jose Rizal

MODYUL
Aurora State College of Technology

PAGTATAYA

Sagutan mo…  Mga Gawain sa Pagkatuto

Gawain 19

Panuto: Gamit ang FISH BONE na nasa ibaba ibigay ang BUNGA kung bakit bumalik si Rizal sa Calamba at
ibigay ang SANHI ng kanyang pagbabalik. Isulat sa isang buong papel.

Gawain 20

Panuto: Magtala ng sampung (10) naging epekto ng Noli Me Tangere sa lipunan sa kasalukuyan. Isulat sa
isang buong papel ang mga kasagutan.

Mga Dahilan:
1. ___________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
2. ___________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________

GE 9: Ang Buhay, Akda at Mga Isinulat ni Jose Rizal

MODYUL
Aurora State College of Technology
3. ___________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
4. ___________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
5. ___________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________

LAYUNIN

 Naisa-sa ang mga naging karanasan ni Rizal sa Hongkong at Macao.

 Naibibigay ang mga barkong sinakyan ni Rizal sa kanyang paglalakbay.
 Nabibigyang halaga ang mga karanasan sa paglalakbay ni Rizal sa bansang Hongkong at
Macao.

PAGTALAKAY
Basahin mo…

Aralin 11. KABANATA 11 – HONGKONG AT MACAO

Biyahe Patungo sa Hongkong

 Pebrero 3, 1888 – sumakay si Rizal ng barkong Zafiro patungo ng Hongkong at nakarating sa amoy,
China.
 Hindi lumabas si Rizal ng Amoy bunga ng tatlong dahilan:
1. Hindi mabuti ang kanyang pakiramdam
2. Umuulan noon ng malakas
3. Narinig niya na ang lungsod ay marumi
 Victoria Hotel – dito nanuluyan si Rizal sa pagdating sa Hongkong
 Jose Sainz de Varanda – isang opisyal na Espanyol na sumusubaybay o nagmaman-man kay Rizal sa
Hongkong.
 Nakatagpo ni Rizal sa Hongkong ang mga Pilipinong takas mula sa Mariana na hinuli ng mga
Espanyol noong 1872.
 Nakatagpo ni Rizal sa Hongkong si Jose Basa isang abogadong tumakas sa Mariana at biktima ng
terorismo ng Espanya ng 1872.
Pagbisita sa Macao
 Kiu Kiang – ang barkong sinakyan ni Rizal at Basa patungo sa Macao noong Pebrero 18, 1888 at
nakita niya dito si Jose Sainz de Varanda na sumusunod sa kanya.
 Don Juan Francisco Lecaos – Pilipino na nakapag-asawa ng Portuges at sa kanya ng bahay si Rizal
ay nanunuluyan habang sila ay nasa Macao.
Karanasan sa Hongkong
 Naobserbahan ni Rizal ang mga sumusunod sa Hongkong:
1. Maingay na pagdiriwag ng Bagong Taon ng Pebrero 11-13, 1888.
2. Ang kaibahan ng tanghalan ng mga Tsino at paraan ng pagganap at paglalarawan ng mga galaw
ng mga tauhan.
GE 9: Ang Buhay, Akda at Mga Isinulat ni Jose Rizal
MODYUL
Aurora State College of Technology
3. Ang masagana ng piging kung saan ang mga panauhin ay inaanihan ng labis na pagkain
4. Ang mga Dominikano ang pinakamayamang ordeng pangrelihiyon sa Hongkong dahilan sa pag-
aaring maraming mga bahay paupahan at malaking halagang salapi na nakadeposito sa mga
bangko na tumutubo ng malaking interes.
Paglisan ng Hongkong
 Pebrero 22, 1888 – nilisan ni Rizal ang Hongkong sakay ng barkong Oceanic na pag-aari ng mga
Amerikano at kanyang patutunguhan ay ang bansang Hapon.

PAGTATAYA

Sagutan mo…
Gawain 21
 Mga Gawain sa Pagkatuto

Panuto: Ibigay at ipakita ang mga karanasan ni Rizal sa dalawang lugar na kayang pinuntahan. Gamitin ang
hinandang dayorama na nasa ibaba. Isulat sa isang buong papel ang mga kasagutan.

HONGKONG MACAO

Gawain 22

Panuto: Tukuyin ang mga salitang nasa ibaba ayon sa binasang aralin. Isulat sa isang kalahating papel ang
kasagutan.
1. Victoria Hotel 4. Barkong Zafiro
_____________________________________ _______________________________________
_____________________________________ _______________________________________
_____________________________________ _______________________________________
_____________________________________ _______________________________________
GE 9: Ang Buhay, Akda at Mga Isinulat ni Jose Rizal
MODYUL
Aurora State College of Technology
2. Kiu Kiang 5. Don Juan Francisco Lecos
_____________________________________ _______________________________________
_____________________________________ _______________________________________
_____________________________________ _______________________________________
_____________________________________ _______________________________________
3. Jose Sainz de Veranda
_____________________________________
_____________________________________
_____________________________________
_____________________________________

LAYUNIN
 Naibibigay ang impresyon ni Rizal sa bansang Hapon.
 Natutukoy ang babaeng nagpa-ibig kay Rizal sa bansang Hapon.
 Naisa-isa ang hotel ang dahilan kung bakit tumira si Rizal sa legasyon sa Tokyo.

PAGTALAKAY
Basahin mo…

Aralin 12. KABANATA 12 – SI RIZAL SA HAPON

Ang Pagdating sa Hapon

 Pebrero 28, 1888 – dumating si Rizal sa Yokohama at tumigil sa Grand Hotel.
 Mula sa Yokohoma nagtungo si Rizal sa Tokyo na siyang punong lungsod ng nasabing bansa.
Si Rizal sa Tokyo
 Juan Perez Caballero – opisyal ng Espanya sa Tokyo na bumisita kay Rizal sa hotel at inanyayahan si
Rizal na manirahan sa gusali ng legasyon.
 Tumira si Rizal sa legasyon ng Espanya sa Tokyo dahilan sa mga sumusunod:
1. Makatipid siya ng malaki kung sa legasyon maninirahan
2. Wala naman siyang itinatago sa mga Espanyol
 Sa kaniyang paninirahan sa legasyon ay naging matalik niyang kaibigan si Juan Perez Caballero at
kanyang sinasabi na ang diplomat ay isang bata, matalino, at mahusay na manunulat.
 Sa unang araw ni Rizal sa Tokyo ay napahiya si Rizal sa dahilan na napagkamalan na isang Hapon
na hindi marunong magsalita ng Nihongo.
 Napilitan si Rizal mag-aral ng wikang Nihongo at natutunan niya ito sa loob ng ilang araw lamang.
 Pinag-aralan din ni Rizal ang Kabuki, sining, musika, at jujitsu.
 Nakatagpo ni Rizal sa Tokyo ang mga musikerong Pilipino.
Ang Impresyon ni Rizal sa bansang Hapon
1. Ang kagandahan ng bansa
2. Kalinisan, pagiging magalang, at kasipagan ng mga Hapon
3. Magandang kasuutan at kasimplehan ng mga Hapones
4. Kakaunti ang magnanakaw sa Tokyo
5. Halos wala ng pulubing makikita sa lansangan
Si Osei-San
 Seiko Usui – ang babaing iniibig ni Rizal noong siya ay nasa bansa ng Hapon at mas kilala siya
sa katawagang ibinibigay ni Rizal na O-Sei-San.
GE 9: Ang Buhay, Akda at Mga Isinulat ni Jose Rizal
MODYUL
Aurora State College of Technology
 Nakita ni Rizal si O-Sei-San sa labas ng legasyon ng Espanya sa Tokyo na kung saan malapit
ang tinitirhan ni O-Sei-San.
 Inabangan ni Rizal sa kanya ng pagdaan sa harapan ng legasyon at siya ay ipinakilalang
hardinero ng legasyon kay O-Sei-San na isang manggagamot na mula sa Maynila at panauhin ng
legasyon. Sumagot si O-Sei-San sa salitang Pranses at Ingles.
 Buhat noon ay araw-araw na nagkakatagpo si Rizal at O-Sei-San at nakasama ni Rizal sa
pamamasyal sa mga magagandang lugar ng lungsod ng Tokyo.
 Napamahal si Rizal kay O-Sei-San dahilan sa una ay big okay Leonor Rivera at biktima ng
kawalan ng katarungan.

 Si O-Sei-San ay anak ng isang samurai 23 at walang karanasan sa pag-ibig. Ang magkatulad nila
na interes sa sining ang nagbigay daan sa kanilang pag-ibig.
 Nakita ni Rizal si O-Sei-San ang kaniyang ideayal na bahaging iibigin, Si O-Sei-San ay
maganda, mapanghalina, mahinhin at matalino.
 Naibigan ni O-Sei-San si Rizal sa maraming paraan ng higit sa isang katipan. Si O-Sei-San ay
nagsilbing kasama ni Rizal sa pamamasyal, interpreter at tagapagturo.
 Ang kagandahan ni O-Sei-San ay halos bumihag kay rizal na manirahan sa Hapon at tanggapin
ang magandang hanapbuhay na inaalok ng legasyon ng Espanya sa Tokyo.
 Pinili ni Rizal ang paglilingkod sa bayan kaysa sa pakasalan si O-Sei-San.
 Naging tapat si O-Sei-San kay Jose Rizal nag-asawa lamang ito noong 1897 pagkatapos na
bitayin ni Rizal. Napangasawa ni O-Sei-San si Alfred Chariton na isang Ingles na isang guron ng
kemistriya sa Tokyo.
Pag-alis sa Hapon
 Abril 23, 1888 – petsa ng umalis si Rizal sa Yokohama patungo ng Amerika sakay ng barkong Belgic.
 Sa kanyang paglalakbay sa Pasipiko ay nakatagpo ni Rizal sa barko ang mag-asawang Reinaldo
Turner at Emma Jacson. Itinanong ng kanilang anak kung kilala niya si Rizal na sumulat ng Noli Me
Tangere. Sinabi niya sa mga bata na siya si Rizal.
 Techo Suhiro – isang Hapon na nakasabay ni Rizal sa barko. Siya ay mamahayag, nobelista, at
tagapagtanggol ng karapatang pantao sa Hapon.
a. Magkatulad si Rizal at Techo sa dahilan sa silang dalawa ay pinaalis sa kanilang mga bansang
isang mapagmalupit na pamahalaan.
b. Kapwa sila mga lalaking kapayapaan na gumagamit ng lakas ng panulat sa patuligsa sa
kabuktutan na nagaganap sa kanilang bansa.
c. Nagtungo sila sa ibang bansa upang doon ipagpatuloy ang kanilang pakikipaglaban para sa
karapatang ng kanilang mga kababayan.
d. Kapwa sila mayroong misyon na palayain ang kanilang bansa sa mga mapaniil na pinuno ng
pamahalaan.

GE 9: Ang Buhay, Akda at Mga Isinulat ni Jose Rizal

MODYUL
Aurora State College of Technology

PAGTATAYA

Sagutan mo…
Gawain 23
 Mga Gawain sa Pagkatuto

Panuto: Ilarawan ang pag-ibig ni Rizal sa babaeng si O-Sei-San. Isulat sa isang buong papel ang iyong
kasagutan.

__________________________________
__________________________________
__________________________________
__________________________________
__________________________________
__________________________________
__________________________________
__________________________________

Gawain 24

Panuto: Isa-isahin ang naging impresyon ni Rizal sa bansang Hapon. Isulat sa isang buong papel.

H A P O N

GE 9: Ang Buhay, Akda at Mga Isinulat ni Jose Rizal

MODYUL
Aurora State College of Technology

HULING PAGTATAYA

 Gaano Ka na Kahusay?

Pangalan: __________________________________ Petsa: ________________

Kurso at Taon: ______________________________ Marka: _______________

Panuto: Basahing mabuti ang bawat katanungan. Piliin ang sagot sa loob ng kahon nasa ibaba. Isulat
ang tamang sagot sa bawat patlang bago ang bilang.

Danube Dr. Carlos Czepelak Pebrero 22, 1888

Dr. Willkom Hotel Kreb Segismundo
Moret
Hulyo 30, 1887 Padre Salvador Font Seiko Usui
Kiu Kiang Hongkong Hotel Metropole
900 Hulyo 3, 1887 Juan Perez
Caballero
Geneva Reinfall Agosto 5, 1887
Mayo 11, 1887 Mariano Katigbak Victoria Hotel
Laconcordia Techo Suhiro Padre Jose
Rodriguez

_________________________1. Ano ang lungsod na sinabing pinakamaganda sa buong Europa?

_________________________2. Sino ang isa sa mga kilalang siyentipiko ng Europa na nakilala ni
Rizal sa Leimeritz?
_________________________3. Kailan nakarating si Rizal sa Saigon at sumakay ng barkong Halpong?
_________________________4. Sino isang Hapon na nakasabay ni Rizal sa barko. Siya ay
mamahayag, nobelista, at tagapagtanggol ng karapatang pantao sa Hapon?
_________________________5. Dito nanuluyan si Rizal sa pagdating sa Hongkong?
_________________________6. Sino ang propesor ng Natural History ng Unibersidad ng Prague na
dinalaw ni Rizal sa lungsod dala ang sulat ng pagpapakilala ni Blumentritt?
GE 9: Ang Buhay, Akda at Mga Isinulat ni Jose Rizal
MODYUL
Aurora State College of Technology
_________________________7. Ilang ang kinita ni Rizal sa kanyang unang buwan ng panggamot
_________________________8. Ano ang pangalan ng ang barkong sinakyan ni Rizal at Basa patungo
sa Macao noong Pebrero 18, 1888 at nakita niya dito si Jose Sainz de Varanda na sumusunod sa kanya?
_________________________9. Sino ang prayleng Guadalupe na naglabas ng walong polyeto na
bumatikos sa Noli Me Tangere?
_________________________10. Kailan lumulan si Rizal sa barkong Djemnah, ang barkong kanyang
sinakyan noong siya ay magtungo ng Europa limang taon na ang nakakaraan?
_________________________11. Sino ang opisyal ng Espanya sa Tokyo na bumisita kay Rizal sa hotel
at inanyayahan si Rizal na manirahan sa gusali ng legasyon?
_________________________12. Saan tumira sina Rizal at Blementritt habang bumibisita sa
Leimeritz?
_________________________13. Kailan nilisan ni Rizal ang Hongkong sakay ng barkong Oceanic na
pag-aari ng mga Amerikano?
_________________________14. Isa sa mga malalaking ilog ng Europa?
_________________________15. Sino kapatid ni Segunda at kaibigan ni Rizal?
_________________________16. Kailan nagsimula ang paglalakbay nina Rizal at Viola sa Europa?
_________________________17. Ilan ang halagang kinita ni Rizal noong Pebrero 1888 sa kanyang
panggagamot?
_________________________18. Sino ang babaing iniibig ni Rizal noong siya ay nasa bansa ng
Hapon?
_________________________19. Ano ang pangalan ng hotel na tinigilan nina Rizal at Viola sa
Vienna?
_________________________20. Isang bantog na naturalista na nakilala ni Rizal sa Leimeritz?
_________________________21. Anong bansa ang naobserbahan ni Rizal na maingay ang pagdiriwag
ng Bagong Taon ng Pebrero 11-13, 1888?
_________________________22. Saan ang paaralan na pinasukan ni Segunda?
_________________________23. Kalian nakarating ang Halpong sa Maynila?
_________________________24. Ano ang pangalan ng talon na sinabi ni Rizal na “pinakamaganda sa
buong Europa”?
_________________________25. Sino ang isang Espanyol na dati ng Ministro ng Hari ng Espanya at
tagapagtanggol ng Noli Me Tangere?
_________________________26. Anong lungsod ang hinangaan ni Rizal ng labis sa karangyaan nito?
_________________________27. Saan nagtayo si Rizal ng isang klinika?
_________________________28. Sino ang pinuno ng Lupon sa Sensura na nag-ulat na ang Noli Me
Tangere ay subersibo at kontra sa simbahan at pamahalaan?
_________________________29. Sino ang ipinakilala ni Blumentritt si Rizal at kaniyang hinahangaan
ang katalinuhan ni Rizal sa madaling pagkatuto ng wikang Aleman?
_________________________30. Ano ang lungsod na dinalaw nina Rizal at Viola ang museo na
nagtataglay ng mga kagamitang pangpahirap na ginamit sa panahon ng ingkisisyon at ang pagawaan ng
manyika na pinakamalaking industriya ng lunsod?

GE 9: Ang Buhay, Akda at Mga Isinulat ni Jose Rizal

MODYUL
Aurora State College of Technology

Sanggunian:

Corpuz, D.(2005). The roots of the Filipino Nation, Vols. 1 and 2, Quezon City: University of the Philippines
Press.

Desiderio, D. G., & Estacio, A. P. (2005). Mga piling kuwento ng pag-ibig at pakikipagsapalaran. Manila:
REX Book Store.

Lacandula, C. M. & Salonga, G. V. (2009). Ang pambansang bayani. Quezon City: TCS-Publishing House.

Maguigad L. (2004). Jose Rizal, The First Filipino. Bulacan: Trinitas Publishing, Inc

Pasigui, Ronnie E. and Danilo H. Cabalu (2006). The man and the hero (An Anthology of Legacies and
Controversies). C & E Publishing, Inc.

Purino, A. (2000). Rizal ang pinakdakilang Pilipino. Quezon City: Rex Printing Company.

Zaide, G. F., & and Zaide, S.M. (2015). Buhay, mga ginawa at mga sinulat ng isang henyo, manunulat,
siyentipiko, at pambansang bayani. All Nations Publishing Co. Inc.

Zulueta, Francisco M. (2004). Rizal: Life, Works and Ideals. National Bookstore.

https://www.google.com/search?q=blank+family.tree+template

https://www.modyul/Jose-Rizal-Upa.doc

https://www.venn/diagram-template

https://www.simbolo-katarungan-imahe

https://www.fish-bone-blank-template.ph

https://www.mga-babae-ni-rizal/imahe

https://www.jose-p-rizal/image.ph

GE 9: Ang Buhay, Akda at Mga Isinulat ni Jose Rizal

MODYUL
Aurora State College of Technology
https://www.mga-babae-ni-rizal/imahe

GE 9: Ang Buhay, Akda at Mga Isinulat ni Jose Rizal