KABANATA VII

IKALAWANG PAGBABALIK, BUHAY SA DAPITAN, AT KAMATAYAN NI DR. JOSE RIZAL

Matapos na matalakay ang pangingibang-bansa ni Rizal, ating ipagpapatuloy ang

pagtalakay sa Kanyang pangalawang pagbabalik sa Pilipinas. Tatalakayin din dito ang mga
lekturang gaya nang:Ang bitag sa ikalawang pagbabalik ni Rizal sa Pilipinas, Ang pagkakatatag
ng La Liga Filipina, Layunin ng La Liga Filipina, Pagdakip kay Rizal, Kasaysayan ng Dapitan,
Pagpapatapon sa Dapitan, Buhay sa Dapitan, Ang Katipunan, Pagdalaw ni Dr. Pio Valenzuela,
Muling Paglalakbay, Ang paglilitis kay Rizal, Ang huling araw ni Rizal

MGA LAYUNIN:

1. Maisa-isa ang mga mahahalagang nagawa ni Rizal sa kanyang muling pagbabalik at

ang mga implikasyon nito.
2. Maihambing ang uri ng kabayanihan ni Rizal sa kahulugan ng kabayanihan sa
kasalukuyang panahon.
PANUTO SA MAG-AARAL:

Bago magtungo sa aralin ay hintayin muna ang instraksyon ng propesor/instraktor/lecturer

tungkol sa magiging daloy ng modyul. May mga paunang gawain na kailangan gawin bago
magtungo sa sa lektura. Pagkatapos ng lektura sa aralin ay mag kakaroon ng mga gawain at
maikling pagsusulit. Sa pinakahuling bahagi ay mababasa ang mga dapat tandaan o
pinakabuod ng aralin. At ang pang huli ay ang asignatura. Sagutan muna ang pahina bilang
90 bago magtungo sa aralin.

ALAMIN AT PAG-ARALAN

Ang Bitag sa Ikalawang Pagbabalik ni Rizal sa Pilipinas

 Noong tanghali ng araw ng Linggo, ika-26 ng Hunyo, 1892 bumalik sa Pilipinas si Rizal
kasama ang kaniyang kapatid na si Lucia. Ito ang ikalawa niyang pag-uwi mula noong 1887.
Isinalaysay ni Rizal ang mga pangyayari sa kaniyang talaarawan, ang kanyang mga ginawa
buhat ng siya ay dumating sa Pilipinas hanggang sa maipatapon siya sa Dapitan. Sa kabila ng
mga paalalang ginawa ng mga kaibigan at kamag-anak ay walang nakapigil kay Rizal na muling
maglalakbay pabalik sa Pilipinas. Inihanda na niya ang kaniyang sarili sa anumang mangyayari
sa kanyang pagbabalik.

Sa talumpating binitiwan niya sa mga kababayan sa Europa, sinabi niya na “ang labanan ay
nasa Pilipinas at wala sa Madrid. Doon tayo dapat magtagpo-tagpo, magtulungan, sama-
samang makibaka at magdusa alang-alang sa kapakanan ng ating bayan.”

Ang layunin ni Rizal sa pag-uwi sa Pilipinas ay upang: (1) malaman kung maari pang magbago
ang pasya ni Gobernador Heneral Despujol tungkol sa kaniyang proyekto sa Borneo (Borneo
Colonization Project); (2) maitatag ang samahang La Liga Filipina: (3) Harapin ang mga
paratang sa kaniya upang matigil na ang pagpaparusa sa kaniyang pamilya at kababayan.

Sa pagdating ni Rizal sa Maynila, isang pangkat ng mga kawal kasama ang ilang pinuno ng
guwardiya sibil ang sumalubong sa kaniya sa piyer. Sa Hotel de Oriente siya nagtuloy, ang
pinakamagandang otel sa Maynila ng panahong yaon. Kinahapunan ng araw din iyon, siya ay
nagtungo sa Malacañang upang makipanayam kay Gobernador Heneral Eulogio Despujol
tungkol sa kaso ng kaniyang pamilya at tungkol sa balak na pagtatatag ng kolonya sa Borneo.
Matapos ang ilang ulit na pakikipanayam sa Gobernador Heneral ay pumayag din ito na bawiin
ang parusang pagpapatapon sa kaniyang ama at mga kapatid na babae, subalit hindi sa
kaniyang kapatid na lalaki na si Paciano at si Ubaldo na kaniyang bayaw. Ngunit sa kaniyang
susunod na pakikipanayam noong ika-6 ng Hulyo, 1892 ay naiba ang desisyon ng Gobernador
Heneral. Nang tanungin siya kung may plano pa siyang bumalik sa Hongkong at tinugunan niya
ito ng pagsang-ayon, ipinaalam ng Gobernador Heneral na may natagpuang mga polyeto sa
kanyang mga dalahin. Ang tinutukoy na polyeto ay ang limang babasahing papel na may
pamagat na “Pobres Frailes” na gawa ni Fr. Jacinto at nalimbag sa Imprenta de las Amigos del
Pais Manila.

Ayon sa batikang mananalaysay na si Craig, maaring ang mga ito ay napasama sa ibang mga
walang kabuluhang papel na nadampot ni Lucia sa tahanan ni Jose Maria Basa at
samasamang nilamukot at siniksik sa punda ng kaniyang unan na ginamit niya sa bapor. Ngunit
may kutob si Rizal na sa Maynila na inilagay ng kaniyang mga kaaway ang mga babasahing ito.
Ito ang nakapagwakas ng kaniyang kalayaan. Dahil sa pangyayaring ito, iniutos ni Despujol na
ikulong si Rizal sa Fuerza de Santiago nang walang paglilitis hanggang siya ay ipatapon sa
Dapitan. Ngunit bago naipatapon ay naitatag ni Rizal ang La Liga Filipina.

Pagkakatatag ng La Liga Filipina

Makalipas ng isang linggo mula ng siya ay dumating sa Maynila itinatag ni Rizal ang La Liga
Filipina noong ika-3 ng Hulyo, 1892, kinagabihan ng pakikipanayam ni Rizal kay Gobernador
Heneral Despujol. Itinatag ang samahan sa bahay ni Doroteo Ongjungco, sa Ilaya Street,
Tondo, Manila. Ayon kay Craig, ang samahan ay iminungkahi ng isang kasapi ng masong
Kastila at ang nagpanukala naman ay si Jose Maria Basa. Ang La Liga Filipina ay isang
pansibikong samahan ng mga Pilipino na naglalayon ng pagbabago sa ilalim ng pamamahala
ng mga Kastila. Ang saligang batas nito ay isinulat ni Rizal sa Hongkong. Ang ilan sa mga
naroron ay sina:

KasapiSagisag Pangalan

Pedro Serrano Laktaw-Panday Pira

Domingo Franco-Felipe Leal

Jose A. Ramos-Socorro

Ambrosio Salvador-Gobernadorcillo

Bonifasio Salvador-Gobernadorcillo

Bonifacio Arevalo-Hurem

Ambrosio Flores-Musa

Moises Salvador-Araw

Faustino Villaruel-Ilaw

Numeriano Adriaano-Ipil

Andres Bonifacio-May Pag-asa

Apolinario Mabini-Katibay

Deodato Arellano
Agustin de la Rosa

Mariano Crisostomo

Estanislao Legaspi

Teodoro Plata

Juan Zulueta

Luis Villareal

Ang mga nahalal na opisyales ng La Liga Filipina ay sina: Ambrosio Salvador, pangulo-isang
mason at Gobernadorcillo ng Quiapo; Deodato Arellano, kalihim: Bonifacio Arevalo, Ingat-
yaman; at Agustin dela Rosa, Fiscal.

Layunin ng La Liga Filipina

1. Pagbuklurin ang buong kapuluan sa isang solidong bansa.

2. Pagtutulungan sa bawa’t pangangailangan at kagipitan
3. Pagdadamayan sa lahat ng uri ng pagmamalabis at kawalang katarungan.
4. Pagpapasigla ng edukasyon, agrikultura at pangangalakal.
5. Pag-aaral at pagpupunyaging makamtan ang kahilingang pagbabago.

Ang paniniwala ng La Liga Filipina ay ang “Isa’y katulad ng lahat” (Unus Instar Ominium).

Pagdakip Kay Rizal

Sa muling pakikipanayam ni Rizal kay Gob. Hen. Despujol noong ika-7 ng Hulyo, 1892, ay
nabigla na lamang siya nang siya ay ipadakip. Siya’y inilulan sa isang karwahe ng palasyo at
inihatid sa isang piitan sa Fort Santiago. Nanatili siya rito hanggang hatinggabi ng Hulyo 14 at
kinaumagahan ay lihim na isinakay sa bapor Cebu patungong Dapitan, isang ilang na bayan ng
Zamboanga.

Sa dekretong nilagdaan ni Despujol noong ika-7 ng Hulyo, 1892 ay sinasaad ang sumusunod
na kadahilanan sa pagpapatapon kay Rizal.

1.Naglabas siya ng mga aklat at mga artikulo sa ibang bansa na tumutuligsa sa inang Espanya
pambabatikos sa katolisismo at mga prayle.

2.May natuklasan sa kaniyang maleta nang lumunsad siyang galing sa Hongkong na mga
babasahing may pamagat na Pobre Frailes (Ang kahabag-habag na mga Prayle).

3.Ang kaniyang pangalawang nobelang El Filibusterismo ay inihandog niya sa tatlong paring

martir na sina Mariano Gomez, Jacinto Zamora at Jose Burgos at ipinalimbag pa sa pahina ng
pamagat ang mga salitang “walang nang nalalambing dapat gawin para sa kaligtasan ng
Pilipinas kundi ang humihiwalay sa inang-bayan”.

4.Layunin ng kaniyang mga gawain at sulatin ay upang mawalan ng pananampalataya ang mga
Pilipino sa simbahang katoliko.

Kasaysayan ng Dapitan

Ang Dapitan ay isang bayan ng Zamboanga sa isla ng Mindanao. Sa liham ni Rizal kay Jose
Maria Basa noong Disyembre 18, 1894, kaibigan niya sa Hongkong, sinasaad na: “ang bayan
ng Dapitan ay mahirap. Ito’y ilang at malungkot na lugar”.

Ang pangalang Dapitan, ayon kay Rizal ay nangangahulugang “Tagpuan”. Hango sa salitang
Bisaya dapit, nangangahulugang “nag-aanyaya”.

Ang Dapitan ay natuklasan ng isang datu ng Bohol na si Lagubayan bago pa dumating ang mga
mananakop na Kastila. Ayon sa tradisyon, si Lagubayan ay isang matatag at matapang na datu
ng Bohol. Kasabayan niya sina Sikatuna at Sigala, ang magkapatid na datu rin ng Bohol.

Isang araw, ang mga katutubong mandirigma ay minaltrato ang magandang kapatid ni
Lagubayan na si Illison. Ikinagalit ito ni Lagubayan at hinikayat ang mga ibang kasamahan na
lisanin ang lugar nila at manirahan sa ibang lupain kung saan ligtas sila sa mga masasamang
kasamahan.

Pagkatapos ng ilang araw na paglalakbay, narrating nila ang pampang na iyon, doon sila
nanirahan hanggang maging bayan ng Dapitan.

Dumating ang mga kastila sa Dapitan noong 1565. At nakipagsundo si Datu Lagubayan kay
Miguel Lopez de Legazpi. Maraming Filipino ang hindi natuwa sa hindi paglaban ng mga taga-
Dapitan sa nabanggit na mga dayuhang mananakop, ngunit naniniwala ang pangkat ng mga
taong ito na mainam ang talikuran ang pakikihimok sa mga Kastila at makipagtulungan na
lamang sa mga ito.

Si Lagubayan at ang kaniyang mga inapo ay nagpamalas ng hindi matawarang panglilingkod at

katapatan sa Espanya at sa pananampalatayang katoliko.

Ang kahanga-hangang simbahan ng St. James ang simbolo ng Kristyanismo ng Dapitan. Ito ay
itinayo ng mga paring Heswita noong 1883. Si San Santiago Matanda (St. James the Greater)
ang siyang patron ng Dapitan. Sa mga unang bahagi ng pananakop ng mga Kastila sa ating
bansa, ang Dapitan ay paminsan-minsang sinasalakay ng mga piratang Moro. Itinayo ng mga
paring Heswita ang simbahan ng St. James sa lungsod upang mapangalagaan ang mga
Dapitanons mula sa mga mananakop. At paglipas ng tatlong siglo; ang St. James ay patuloy na
gumaganap ng mahalagang tungkulin sa buhay ng mga Dapitanons.

Kinagabihan nang dalhin sa piitan ng Fuerza Santiago ni Gobernador Despujol si Jose Rizal,
ika-7 ng Hulyo, 1892, sa pamumuno ni Andres Bonifacio ay nagkaisa ang mga Pilipinong may
magkakatulad na paniniwala na magtatag ng Katipunan. Ginanap ang lihim na pulong sa bahay
ni Deodato Arellano sa Azcarraga Street (ngayon ay Claro M. Recto Avenue) Tondo, Maynila.
Ilan sa mga dumalo ay sina Andres Bonifacio, Valentin Diaz, Teodoro Plata, at Ladislao Diwa.
Bumalangkas ng isang kapisanang ang mga layunin ay (1) mapagbuklod ang mga Pilipino, at
(2) lumaban upang makamit ang kalayaan. Tinawag nila ang kapisanan na Anak ng Bayan o
KKK, Kataas-taasang Katipunan ng mga Anak ng Bayan. Lingid sa kaalaman ni Rizal ay
ginamit ng lihim ng samahang ito ang kaniyang pangalan upang makakuha ng higit na
maraming kasapi.

Si Emilio Jacinto na tinaguriang “Utak ng Katipunan” at kinilala bilang si “Pingkian” ang

tumayong kanang kamay ng dakilang Plebian na si Andres Bonifacio

Pagpapatapon sa Dapitan

Sakay ng barkong Cebu si Jose Rizal ay nakarating ng Dapitan ng gabi ng ika-17 ng Hulyo,
1892. Ito ang simula ng maraming taon niyang pagtitiis na mamuhay nang malayo sa mga
mahal sa buhay.

Umalis ang bapor sa ganap na ika-isa ng umaga, Hulyo 15. Sa isang mahusay na kamarote sa
kubyerta tumigil si Rizal. Ang kaniyang kamarote ay malapit sa kamarote ni Kapitan Delgras.
May mga sakay din itong mga sundalong kastila, para sa mga garrison sa Mindanao. May
dalawang bilanggong military na kastila, isang sarhento at isang corporal, na parehong naka-
kadena, sa kaniyang tala-arawan sa paglalakbay, inilarawan ni Rizal ang mga nangyari at
nakikita sa barkong sinasakyan.

Sa pagdaong ng barko sa Dapitan, si Rizal ay ipinailalim sa pangangasiwa ni Kapitan Ricardo

Carnicero. Tumagal nang apat na taon ang kanyang deportasyon sa Dapitan.

Si Padre Pablo Pastells, paring superior ng Samahan ng mga Heswita sa Pilipinas ay lumiham
kay Padre Antonio Obach, Heswitang misyonaryo sa Dapitan. Ayon sa liham ay maaring
manirahan si Rizal sa Kumbento kung susunduin ang mga sumusunod sa kondisyon:

a. Babawiin niya ang kaniyang mga sinabi laban sa mga pari at dapat niyang ipakita ang
kaniyang pagiging maka-Kastila at hindi siya sang-ayon sa rebolusyon.
b. Dadalo sa mga rito ng simbahan at ikukumpisal niya ang lahat ng nakaraang pangyayari
sa kaniyang buhay.
c. Kikilos siyang katulad ng isang Kastila at isang taong relihiyoso.

Hindi pumayag si Rizal sa mga kondisyong inihain sa kanya at tinanggihan niya ang pagtira sa
kumbento kasama si Padre Obach. Doon siya tumigil sa tahanan ng komandanteng
tagapagbantay niya na si Kapitan Ricardo Carnicero.

Buhay sa Dapitan (1892-1896)

Nanirahan si Jose Rizal sa bahay ng komandanteng Kapitan Ricardo Carnicero. Si Carnicero,
na bata pa at noong panahong iyon ay binata pa, ay isang malayong-palaisip, may bukas na
kaisipang tao na nagalak sa pagkakaroon ng isang bisitang katulad ni Dr. Rizal. Sa matagal
tagal ding pananatili nilang magkasama sa iisang tirahan, nalinang sa kanila ang malalim na
pagkakakilanlan na malaunan ay nauwi sa mabuting ugnayan bilang magkaibigan. Sa halip na
antagonistang ugnayan ng komandante o tagabantay sa isang prisonero o bilanggong
ipinatapon ang mamagitan sa kanila, kaya’t maganda ang ulat ng una tungkol kay Rizal. Bilang
katibayan sa pagkakaibigan ng dalawa, lumikha si Rizal ng isang tulang inihandog niya para sa
kaarawan ng kapitan noong ika-26 ng Agosto, 1892. Ito ay may pamagat na A DON RICARDO
CARNICERO.

Dito napag-isipan ni Rizal na napapanahon na upang siya ay mamuhay na nang tahimik.

Naging kapaki-pakinabang ang apat na taong pagkakapatapon kay Rizal sa Dapitan. Ginugol
niya ang kaniyang panahon a iba’t ibang proyektong makatutulong sa mga mamamayan mula
sa Dapitan. Sa halip na mangulila at lunurin ang kanyang sarili sa matinding kalungkutan
nagpasiya Jose Rizal na gamitin ang lahat ng kakayanan mayroon siya upang makagawa ng
mga bagay na produktibo di lamang para sakanyang sarili kundi higit na kapaki-pakinabang sa
mga taong doon ay mga naninirahan.

Pagkaraan ng dalawang buwan niya sa pagdating sa Dapitan, pinalad siyang manalo sa loterya
sa Maynila, ang tiket niya Blg. 9736 na nabili na kasama ni Kap. Carnicero at Francisco Equilor
(isang kastilang nakatira sa Dipolog, isang bayang malapit sa Dapitan) ang nanalo ng ikalawang
premyo ng P20,000. Ang P6,200 na naging parte ni Rizal sa premyo ay ibinahagi niya sa
kaniyang ama (P2,000), kay Mariano Basa (P200) at ang nalabi ay ibinili niya ng lupain sa
Talisay, isang kilometro mula sa Dapitan.

Ipinagpatuloy pa rin ni Rizal ang kaniyang mga gawaing pansining. Nagpinta siya sa langis ng
magagandang kurtina sa simbahan. Naglililok din siya ng mga istatwa. Kabilang sa kaniyang
mga nililok ay ang “Ang Dilag ng Dapitan”, isang busto ni San Pablo, isang busto ni Padre
Guerero, at isang nililok na busto ni Josephine Bracken.

Pagkat isang manggagamot, siya ay nagbukas ng isang klinika para sa lahat ng uri ng tao, lalo
na para sa mahihirap. Naging tanyag siya bilang isang siruhano sa Dapitan at sa buong
Pilipinas. Malaunan sa tulong na din ng kanyang naging kaibigang punong tagabantay nasi
Ricardo Carnicero kanyang ipinamintuho na siya ay mapagbigyan ng mga kastilang otoridad na
makasama niya sa Dapitan ang kanyang ina at ilan sa kanyang mga kapamilya, Hindi man
naging madali o agaran itong napag-bigyan ng mga kastila sa tulong na din ni Kapitan
Carnicero malaunan ito din ay pinahintulutan, Ang kaniyang ina at kapatid na si Maria ay
dumating sa Dapitan, noong Agosto, 1893. Sa pagkakataong ito isinagawa ni Rizal ang ikatlong
pagtitistis sa mata ng kaniyang ina. Ang pagtitistis na ito ay nagtagumpay ngunit ang mga mata
ay nagkaroon ng kumplikasyon nang alisin ng benda ng kaniyang ina, nang hindi nalalaman ni
Rizal. Nasabi tuloy ni Rizal sa kaniyang bayaw na si Hidalgo na, “nauunawaan na niya ngayon
kung bakit hindi dapat gamutin ng isang doctor ang miyembro ng kaniyang pamilya”

Samantala ang kaniyang kaalaman sa pagiging surveyor o agrimensor na kanyang nakamit sa

mahal na paaralan niyang Ateneo Municipal, ay kanyang napakinabangan sa kanyang binalak
na makatuklas ng isang pamamaraan upang ang malinis na tubig mula sa kabundukan ay
kanyang mapadaloy at makarating sa bayan ng Dapitan sa pamamagitan ng mga
pinagsugpong na mga kawayan upang mapakinabangan ng mga Dapitanon. Noong March
1895, inumpisahan ni Rizal ang paggawa ng patubig. Sa panahong iyon si Padre Francisco de
Paula Sanchez,ang kanyang paboritong guro sa Ateneo de Manila ay nangyaring maipadala din
sa Dapitan, kanya ding nakatulong ang kanyang guro upang pagandahin ang liwasang-bayan
ng Dapitan. Pinuri at pinahalagahan ang kakayahan ni Rizal sa inhenyeriya ni G.H.F. Cameron,
isang inhinyerong Amerikano, bagamat hindi niya taglay ang lubos na karunungan sa larangan
ng inhenyeriya, sa dahilang Medisina ang kanyang propesyon , ang kanyang mga nagawa sa
Dapitan ay tunay na maipagmamalaki dahil sa malaking kapakinabangang idinulot nito sa
pamumuhay ng mga naninirahan sa Dapitan.

Hindi nilimitahan ni Jose Rizal ang kanyang sarili sa kanyang mga maaring maitulong sa mga
Dapitanon, dala nang malabis niyang pagpapahalaga sa edukasyon, at ayon na din sa
kanyang pahayag na “ upang ang isang tao ay mabuhay ng marangal at matutong
pangalagaan ang kaniyang karapatan bilang tao ay nararapat ding pahalagahan ang
edukasyon” Dahil dito noong 1893 (hanggang Hulyo 1896) ay nagtayo din siya ng paaralan at
kanyang ginanyak ang mga kabataang Dapitanon na mag-aral. Si Jose Rizal ay nagsilbing
guro sa unang labing-anim na kaniyang naging estudyante. Binigyan diin niya bilang kanilang
guro ang kabuluhan ng sipag at tiyaga, hindi man siya isang tunay na guro ngunit mahusay
niyang binanghay ang balangkas ng mga aralin na binubuo ng pagbasa, pagsulat,
heograpiya, matematika, gawaing industriyal, agham at mga wika tulad ng Ingles at Kastila.
Kasama rin sa kurikulum ang pagpapalakas ng katawan tulad ng boksing, gimnastiks,
pamamangka at iba pa tunay na kumprehensibo na luminang ng kabuuang pagkatao ng bawat
mag-aaral niya. Di nakapagtatakang nagawa niya ang ganito sa dahilang naranasan niya ang
pinakamahusay na edukasyon sa Ateneo at ganundin sa pag-aaral niya sa Europa.

Kabilang pa sa mga naging pinagkaabalahan ni Rizal sa Dapitan ay ang pagmamasid,

pagsusuri at masusing pag-aaral ng kapaligiran a kalikasan. Iba’t ibang hayop ang kaniyang
pinangalap at pinag-aralan. Nakatuklas si Rizal ng mga pambihirang espesimen ng mga
kakaibang hayop na kanyang ipinapadala sa mga siyentipiko sa Europa sa tulong ng kanyang
kaibigang si Ferdinand Blumentritt, bilang pagkilala sa kanya, kinabitan ng kaniyang pangalan
ang mga ilang kaka-ibang hayop na kanyang natuklasan, ang mga ito’y Draco Rizali (isang uri
ng butiki na may kakayahang lumipad) Apogonia Rizali (kakaibang uri ng salagubang at
Rhacophorus Rizali (pambihirang palaka).

Samantala, noong Pebrero, 1895 matapos maging maayos ang paningin ni Doña Teodora,
nagpasya na siyang bumalik sa Maynila. Napansin niya ang pagiging abala ni Rizal at ang
paghinto nito sa pagsulat ng tula. Hiniling ni Doña Teodora na igawa siya ng isang tula. Bilang
tugon sinulat niya ang “Mi Retiro” (My Retreat), isang tulang naglalarawan ng payapa at
matiwasay na pamumuhay ni Jose Rizal sa Dapitan,bilang isang bilanggo. Ipinadala niya sa
kanyang Ina noong Oktubre 22, 1895.

Karagdagan sa mga pinagkaabalahan ni Jose Rizal sa Dapitan ay ang pagsasaka na siyang

nagbigay oportinidad sa kanya upang makapag-negosyo. Kumita siya bilang isang magsasaka
at bilang isang mangangalakal. Si Ramon Carreon isang negosyanteng taga Dapitan ang
kaniyang naging kasosyo. Ipinakita niya ang kaniyang kasanayan bilang imbentor sa
pamamagitan ng pagiimbento ng isang makinang de kahoy na nakakagawa ng 6,000 tisa sa
isang araw. Samantala ang hapdi ng sugat na nilikha ng pagpanaw ni Leonor Rivera noong
ika-28 ng Agosto, 1893 at pangungulila ay nakatakdang maghilom sa pagdating ni Josephine
Bracken sa Dapitan, Mindanao.

Ang huling pag-ibig ni Rizal ay si Josephine Bracken, isang magandang Irish na taga
Hongkong. Isinilang siya noong Oktubre 3,1876. Ang mga magulang niya ay sina james
Bracken, isang corporal sa British Garrison at si Elizabeth Jane Mcbride. Sa batang edad siya
ay naulila at lumaki sa pangangalaga ni George Taufer, isang Amerikanong inhinyero. Noong
Marso 1895, dumating si Josephine at kaniyang ama-amahan, si George Taufer para ipagamot
ang mata ng huli. Sinamahan sila ng isang Pilipinang nagngangalang Manuela Orlac. Sa unang
kita pa lang ni Rizal ay nabighani na siya kay Josephine. Di naglaon at nagkaibigan ang dalawa.
Nang balakin nila ang magpakasal sa simbahan tinanggihan ito ng kura ng Dapitan sa dahilang
siya ay kailangan munang magbitiw sa masoneriya. Naisipan ni Rizal na isaayos na ang lahat
sang-ayon sa batas ng simbahan. Lumiham siya sa Arsobispo ng Cebu upang humingi ng
pahintulot na sila’y ikasal nina Rizal at Josephine ang kanilang sarili sa harap ng Diyos at
nagsama bilang mag-asawa. Naging maligaya ang pagsasama ng dalawa. Ngunit sa kasawiang
palad, ang anak nila, isang lalaki ay namatay tatlong oras pagkapanganak. Francisco ang
ipinangalan sa sanggol, sunod sa pangalan ng ama ni Rizal. Ito ay iniliham ni Rizal sa kaniyang
ina noong Marso 12, 1896.

Ang Katipunan

Bunga ng kabiguan ng La Liga Filipina na mailunsad ang mga layunin nito na bunga ng
pagdakip isa-isa ng mga may kinalaman sa pagbuo nito, nahati sa dalawa ang grupo ng mga
kasapi ng La Liga; ang Cuerpo de Compromisarios na naniniwala pa din na ipagkakaloob ang
reporma at ang kampo naman ng mga karaniwang tao kung saan kabilang si Gat. Andres
Bonifacio na naniniwala sa paggamit ng armas at sa dahas para makamit ang kalayaan ay
itinatag ang Kataastaasan kagalang-galangang Katipunan nang mga Anak ng Bayan o mas
kilala sa tag-uring Katipunan nuong gabi ng Hulyo 7, 1892. Sa parehong araw ng umagang iyon
ipinadakip si Rizal ikinulong sa piitan ng Fuerza Santiago.

Pagdalaw ni Dr. Pio Valenzuela

Noong Hulyo 21, 1896, nang inakala ni Andres Bonifacio na handa na sila sa paghihimagsik,
isinugo niya si Dr. Pio Valenzuela kay Dr. Jose Rizal sa Dapitan upang hingin ang kaniyang
suporta. Nagsama pa si Dr. Valenzuela ng isang bulag na pasyente upang mapagtakpan ang
tunay niyang pakay kay Rizal.

Ayon kay Dr. Valenzuela, nang mapagwari ni Rizal ang kabuuan ng balak ay malungkot niyang
sinabi kay Pio Valenzuela ang hindi niya pagsang-ayon. Sapagkat alam niyang hindi pa handa
ang buong bansa at sanhi na din ng kakulangan sa paghahanda ng mga kailangang sa mga
sandata. Sa inihandog na tulong ng katipunan na siya ay maitakas buhat sa Dapitan, ito ay
malugod na tinanggihan Rizal sa dahilang nakapangako na siya sa otoridad na hindi siya
tatakas at wala siyang balak na sumira sa kaniyang salita. Ipinagtapat ni Rizal na siya ay may
balak na magpunta sa Cuba bilang doktor ng hukbo upang sa gayon ay mapag-aralan niya ang
mga bagay-bagay tungkol sa digmaang nagaganap noon sa bansang Cuba sa pamamaraang
praktikal, na katulad ng Pilipinas ay kolonya din ng Espanya, At kung dumating na ang araw,
kung handa na ang mga Pilipino at mayroon nang sapat na kagamitan ay maari nang
ipagpatuloy ang pakikidigma.

Muling Paglalakbay

Sumulat nang dalawang beses si Rizal kay Gobernador Heneral Blanco, tinanggap ni Rizal ang
kasagutan ng huli na nagpapahintulot sa kaniya sa pagtungo sa Cuba. Ang paglilingkod sa
Cuba ay batay sa minungkahi ni Blumentritt. Mahigit na apat na taon na din noon, na hindi siya
nakapaglakbay kaya’t muli na namang sumilay sa kaniyang mukha ang kasiglahan. Nilisan ang
Dapitan noong Hulyo 31, 1896 lulan ng bapor España patungong Maynila, kasama ang
kaniyang asawang si Josephine, kapatid na si Narcisa, at mga pamangkin. Ayaw na niyang
abutin siya sa Pilipinas ng pagsisimula ng himagsikan. Kailangang abutan niya ang bapor Isla
de Luzon patungong España. Subalit nang siya’y dumating sa Maynila noong Agosto 6, ang
bapor na magdadala sa kaniya sa España ay nakaalis na. kinakailangan pang maghintay siya
ng ibang bapor na masasakyan. Isang buwang naghintay si Rizal ng bapor na maghahatid sa
kaniya sa Espanya patungong Cuba.

Samantala, ang lihim na kilusang katipunan ay natuklasan ng mga kastila noong ika-19 ng
Agosto, 1896 sa pamamagitan ni Teodoro Patino, isang miyembro ng Katipunan na nagtapat sa
kanyang kapatid na si Honoria tungkol sa lihim ng kilusan at siya din namang nagkumpisal sa
mga prayle, di pa lubos ang paghahanda noon ng mga katipuneros sa isang pag-aaklas ngunit
wala na silang magagawa kundi simulan nang maghimaksik noong ika-23 ng Agosto 1896.
Habang lulan naman noon ng bapor de Panay si Rizal, umalis na sa Maynila.

Sa naturang bapor ay binigyan siya ng isang sarili at napakabuting kamarote. Mahusay

ang pakikitungo sa kaniya ng kapitan ng bapor sa simula. Nang ang barko’y nakarating sa
Singapore, si Rizal ay hinikayat nina Don Pedro Roxas at ng ilan pang mga Pilipino na
lumunsad na sa bapor at tumigil na lamang sa Singapore. Ngunit hindi ito pinakinggan ni Rizal
dahil sa siya ay nananalig sa magandang liham na ipinadala sa kaniya ni Gob. Blanco. Hindi
nagkabula ang hinala nina Roxas sapagkat noong Setyembre 30 siya ay ginawang bilanggo sa
barko ng kapitan ng Isla de Panay. Tinangka ding itakas ng mga Pilipino sa Europa si Rizal
tulad nina Dr. Antonio Regidor at Sixto Lopez sa pamamagitan ng paghahain sa Punong
Mahistrado ng Habeas Corpuz ngunit walang nangyari. Sumapit sa Barcelona noong Oktubre 5
ang bapor at si Rizal ay pinabalik sa Pilipinas lulan ng SS Colon, isang bapor pang-militar.
Noong Nobyembre 3, 1896 nakarating sa Maynila si Rizal at agad na ipiniit sa Fort Santiago.

Samantala, patuloy ang madugong labanan ng mga Pilipino at kastila. Lubhang ikinaligalig ni
Gobernador Heneral Ramon Blanco ang pagtatagumpay nina Heneral Mariano Llanera sa
gitnang Luzon at Heneral Emilio Aguinaldo sa Cavite.
Ang Paglilitis kay Rizal, 1896

Nagkaroon ng isang masusing pagsisiyasat bilang pang-una sa pormal na paglilitis sa

hukumang militar. Pinasimulan ang paglilitis kay Rizal noong ika-29 ng Nobyembre 1896. Ang
pag-uusig ay ginampanan ni Koronel Francisco Olive. Dalawang uri ng katibayan ang
inilahad laban sa kaniya: (1) ang sinumpaang pahayag at (2) katibayang dokumento. Sa
paglilitis ang mga dating kasamahan ni Rizal ay nagpahayag ng laban sa kaniya. Ilan sa mga ito
ay sina Moises Salvador at Pio Valenzuela. nakapinsala rin ng malaki ang mga artikulo, tula,
liham at talumpati na nagpapatunay ng kaniyang pagiging makabayan maging ang mga ito man
ay siya o ibang tao ang sumulat.

Disyembre 7, 1896, ang usapin ay iniharap kay huwes Nicolas dela Peña at inihayag ng huwes
ang kaniyang mungkahi:

a) Ang nasasakdal ay kailangang maiharap sa paglilitis sa pinakamadaling panahon.

b) Si Rizal ay mananatili sa piitan.
c) Ang pagtatanggol ay gagampanan ng isang opisyal ng hukbong kastila at hindi ng isang
manananggol.
d) Nagmulta siya ng halagang isang milyong piso.

Disyembre 8, ang usapin ay ibinigay kay Piskal Enrique de Alcocer. Isang karapatan
lamang ang ipinahintulot sa kaniya, ito ay ang makapamili ng kaniyang magiging
tagapagtanggol, sa listahang ibinigay sa kaniya, ang kaniyang pinili ang pangalang
nakapukaw sa kaniyang pansin, at hindi siya nagkamali sapagkat si Tenyente Luis
Taviel de Andrade ay siya ding kapatid ni Jose Andrade, na itinalaga ng noo’y
Gobernador Heneral Emilio Terrero bilang kanyang tagapangalaga nang siya muling
mangibang –bansa sa ikalawang pagkakataon.

Noong Disyembre 11, 1896 ang mga paratang ay binasa kay Rizal at sa kaniyang
tagapagtanggol. Siya ay inakusahan nang: (1) Pag-aalsa; (2) Sedisyon at (3) Pagtatag
ng mga illegal na samahan. Kinamakalawahan, ang usapin ay dinala kay Gobernador
Camilo C. Polavieja at sinabing ang itinakdang huling paglilitis ay gaganapin noon sa
ika- 26 ng Disyembre, 1896.

Naghanda ng isang manipesto si Rizal para sa kaniyang kababayan na humihiling na

itigil na nila ang kanilang paglaban. Ipinahayag pa niya rito ang kaniyang pagtutol sa
rebolusyon. Ngunit ang dokumentong ito ay hindi na nakarating sa mga kamay ng mga
Pilipinong rebolusyunaryo, sapagkat inakala ni Huwes dela Peña na ito’y lalong
makapagpapaalab ng pagnananasang nilang lumaban.
Bisperas ng pasko nang ipahayag ng Huwes ang bubuo ng hukumang lilitis kay Rizal.
Lubhang naging luksa ang Pasko ni Rizal. Sumapit ang Disyembre 26, 1896 araw ng
paglilitis ni Dr. Jose Rizal. Sa Cuartel de Espanya naroroon ang bumubuo ng konsehong
Pandigma na siyang lilitis kay Rizal. Ito’y pinangungunahan ni Tenyente Koronel Jose
Togores Arjona (pangulo) Capt. Santiago Izquedero Osorio, Capt. Braulio Rodriguez,
Capt. Ricardo Muñoz Arias, Capt. Manuel Diaz Escribano at Capt. Fernando Perez
Rodriguez. Ang tumatayong piskal ay si Enrique de Alcocer. Kabilang din doon sina
Josephine Bracken at isang kapatid ni Rizal at marami pang nagnais na makasaksi ng
paglilitis.

Samantala naging mapayapa ang kalooban ni Rizal habang pinakikinggan niya ang
napakahabang talumpati ni Enrique de Alcocer maliban na lamang noong narinig niyang
sinabi ng piskal na siya ay nananawagan sa katarungan, sa pagkaawa, sa damdaming
bayan – “para sa mga asawa at mga nangaulilang nangagdanas nanghirap dahil sa
taksil na digmaan.” Nangalugod ang mga kastila nangt hiniling ng piskal ang parusang
kamatayan para kay Rizal.

Si Luis Taviel ay nagpasimula nang magtanggol sa pamamagitan ng pagsasabing

mahirap maunawaan ang usapin ni Rizal dahil sa mga damdaming laban sa nasasakdal.
Winakasan niya ang kaniyang pagsasalita sa pagsasabing “ang mga hukom ay hindi
dapat maging mapanghiganti manapa’y dapat maging makatarungan”. Naging
mahusay ang pagtatanggol ni Andrade. Ngaunit ang kapalaran ni Rizal ay sadya yatang
nakapinid na, nang araw ding iyon, ibinaba ng hukuman ang kahatulan. Ipinahayag na si
Rizal ay nagkasala kaya’t bilang kaparusahan siya ay nahatulang barilin. Ang usapin ay
muling iniharap kay Gob. Henral Camilo G. de polavieja, noon din ay hiningi ang opinyon
ni Hukom Nicolas dela Peña sa hatol kay Rizal. Sinang-ayunan nito ang hatol na
kamatayan. Pinagtibay ito noong Disyembre 28. Iniutos nang Gobernador Heneral na
barilin si Rizal sa Bagumbayan sa ika- 30 ng Disyembere, 1896.

Ang Huling Araw ni Rizal

Sa silid ng Fort Santiago ay ipiniit ang bayani ng lahi na may bantay na isang opisyal at
dalawang alagad. Sa loob ng silid na ito ay may isang mesang sulatan at mga
kagamitan sa panulat, isang kama at isang altar sa dulo.

Halinhinan siyang dinalaw ng mga pari tulad nina Padre Miguel Saderra Mata (Rektor ng
Ateneo Municipal), Padre Jose Villaclara (guro ni Rizal), Padre Vicente Balaguer, at iba
pa.
Sinasabing si Padre Balaguer ang nag-hikayat kay Rizal na gumawa ng retraksyon. Ang
retraksyon ay isang dokumento na nagpapahayag ng muling pagkilala ni Rizal sa
katolisismo at pagbawi ng salita o gawa na labag sa pagiging isang anak ng simbahan.

Dumalaw din doon sina Donya Teodora, Don Francisco at Narcisa sa Fort Santiago. Si
Donya Teodora at Narcisa lamang ang pinayagang pumasok sa loob. Humingi ng tawad
si Rizal sa kaniyang ina. Bago lumisan ang mga ito ipinamigay ni Rizal sa mga mahal
niya sa buhay ang mga nalalabi pa niyang mga personal na gamit noon. Kapagdaka ay
dumating si Trining upang kunin ang ina, at ang ibinigay kay Trining na lutuang de
alcohol na niregalo ni Paz Pardo de Tavera kay Rizal. Pagkabigay ay ibinulong ni Rizal
kay Trining sa wikang ingles ang “There is something inside” upang hindi ito
maunawaan ng nakatunghay sa kanilang guarda civil. Ang sinabi niyang nasa loob ng
gasera ay ang sipi ng tulang mas kilala ngayun na may pamagat na” Mi Ultimo Adios”
na ayon kay Austin Craig,ang nabanggit na tula ay sinulat ni Rizal noong Disyembre 12,
1896.

Kinabukasan Disyembre 30, 1896 sa 5:30 ng umaga, dumating si Josephine na kasama

si Josefa. Hiniling ni Rizal na ikasal sila. Sa maikling seremonya ay ikinasal ni Padre
Vicente Balaguer ang dalawa. Isang aklat na pangrelihiyon na may pamagat na
Imitacion de Cristo ang ibinigay na alaala ni Rizal kay Josephine sa kanilang kasal.
Sinulatan niya ito “Sa aking minamahal at namimighating asawa, Disyembre 30, 1896.

Nagkaroon din si Rizal ng pagkakataon na makasulat sa kaniyang mga magulang na

humingi ng kapatawaran sa lahat ng paghihirap na idinulot niya sa mga ito. Kay
Paciano, ipinahayag niya ang kaniyang pagmamahal sa kapatid, ang kaniyang
pasasalamat sa pagtaguyod sa kaniya, at ang kaniyang kawalang-malay sa mga
pagbibintang sa kaniya. Kay Blumentritt, sinabi niyang sa pagtanggap ng liham niya
siya ay mangyayaring patay na sapagkat siya ay babarilin at siya ay mamamatay sa
maling paratang na rebelyon.

Nang ika-6:30 ng umaga, Disyembre 30, 1896 mula sa Fort Santiago, lumakad si Rizal
sa daang Malecon patungong Bagumbayan. Noon ay maaliwalas ang umaga. Apat na
sundalo ang nangunguna sa kaniya at sa likuran nila ay si Dr. Rizal, sa kanan niya’y si
Luis Taviel de Andrade at sa kaliw ay si Padre March at Padre Villaclara, mga
Heswitang pari. Siya’y nakadamit na itim. Ang mga kamay ay natatalian sa mga siko
subalit may kaluwagan upang maging malaya sa pagkilos sa kaniyang kamay nakasabit
ang isang rosaryo. Habang siya’y naglalakad ay tumingin sa langit at nasabi niya sa
pari, “Napakaganda ng araw Padre, at tinuran ang,” tuwing umagang ganito ay
naglalakad kami ng aking mahal”. Nang madaanan ang harapan ng Ateneo, nakita niya
ang tuktok ng paaralan. Nagtanong siya, “Iyon ba ng Ateneo, Padre?”

“Oo” ang tugon ng Pari.

 “Pitong taon akong nag-aral diyan”

Hanggang sa marating nila ang Bagumbayan. Punong-puno ng sundalo ang kapaligiran.

At ang lahat ay handa sa pagsaksi sa kamatayan ni Rizal. Tinutulan ni Rizal na siya’y
barilin sa likod sapagkat siya ay hindi naging taksil sa kaniyang bayan. Hinihiling niyang
siya’y humarap sa mga babaril sa kaniya subalit hindi siya pinagbigyan. Nang
pinakawalan na ang mga punlo, pumihit si Rizal kaya’t nag siya ay mabulagta, nakatuon
ang kaniyang mga mata sa langit.

Noong ika-7:30 ng umaga, Disyembre 30, 1896 ay tapos na ang lahat.

Si Rizal ay pumanaw tulad ng pagkakasalarawan niya sa kaniyang tulang “Huling

Paalam”, ikaapat at ikaimang saknong:

Mamamatay akong sa aking pangmalas

silahis ng langit ay nanganganinag
ang pisngi ng araw ay muling sisikat
sa kabila nitong malamlam na ulap.

Kahit aking buhay, aking hinahangad

na aking ihandog kapag kailangan
sa ikaririlag ng yong pagsilang
dugo ko’y ibubo’t kulay ay kuminang.

GINTONG BUTIL NG KAALAMAN

 Hunyo 26, 1892, dumating si Rizal sa Manila kasama si Lucia

 Bumisita siya sa kanyang mga kaibigan sa Gitnang Luzon noong ika-6 ng gabi ng
Hunyo 27, 1892
  Ang mga nabisita niyang mga bahay ay nilusuban ng Guardia Civil na kumuha ng
mga kopya ng Noli at Fili at ng ilang mga ―subersibong‖ papel.
 Hunyo 29 (Miyerkules) – hindi nagwagi si Rizal sa pagkumbinsi kay Despujol na
ipawalang-bisa ang parusang pagtatapon, ngunit may pag-asa pa para sa kanyang
mga kapatid na babae
 Hulyo 3 (Linggo) – tinanggal na ni Despujol ang pagtatapon sa mga kapatid na
babae
  Hulyo 6, 1892 – Bumalik si Rizal sa Malacanang upang ituloy ang mga pakikinayam
nito kay Despujol; ngunit pinakita sa kanya ang mga subersibong babasahin na
natagpuan daw sa punda ng unan ni Lucia• Pobres Frailes – pamagat ng mga papel
na nakita raw sa punda ng unan ni Lucia na isinulat ni Padre Jacinto• Itinatanggi ni
Rizal na ang mga papel na iyon ay nasa kanya o sa bagahe Lucia na tiningnan sa
Hong Kong.
 Ikinulong si Rizal sa Fuerza Santiago at ginawang inkomunikado.• Ito ay nagdulot ng
galit ng maraming Pilipino nang ipalabas sa Gaceta de Manila nang sumunod na
araw (Hulyo 7).
 Hulyo 15 – dinala si Rizal sa barkong Cebu na patungong Dapitan pagkatapos ng
hatinggabi (12:30 ng Hulyo 15 talaga)
 Hulyo 15 – ala-una ng umaga umalis ang barko.
 Hulyo 17 – dumating siya sa Dapitan nang ika-7 ng gabi
 Mula Agosto 1983 – binibisita siya ng kanyang mga kapamilya
 Mga Pinagawa Para sa Dapitan• Sistemang patubig• Inalis ang mga latiang
pinaninirahan ng mga lamok• Sistemang pang-ilaw• Nagtatag ng paaralan
 Mga Kontribusyon sa Agham• Kumolekta ng iba‘t-ibang uri ng insekto, ibon, ahas,
butiki, palaka, kabibe, at halaman• Isang panibagong paraan ng pag-preserba ng
mga specimen gamit ang dahon ng bayabas at avocado• Nakatuklas ng kakaibang
species sa Dapitan na pinangalan sa kanya
 Si Josephine Bracken• Si Josephine ay isang Irish na naulila sa ina at pinaapon na
lang.• Walang makakapagpagamot kay George Taufer, ang ama-amahan ni
Josephine, kaya hinanap nila si Rizal.• Sa unang tingin pa lang, magkaibigan na sina
Rizal at Bracken. Nagpakasundo silang magpakasal pagkaraan ng ilang buwang
panliligaw, ngunit sabi ni Padre Obach na kailangan nila ang permiso ng Obispo ng
Cebu.• Nagalit si Taufer nang malaman niya ito dahil ayaw niyang mawalay kay
Josephine, kaya nagtangkang magpakamatay siya. Pero pinigilan siya ni Rizal.
  Noong Disyembre 17, 1895, sinulatan ni Rizal si Ramon Blanco na iaalay niya ang
kanyang serbisyo bilang manggagamot sa Cuba
 Hulyo 1, 1896 – itinanggap ng pamahalaan ang kanyang alok
 Hulyo 30, 1896 – dumating ang liham na nagsasaad na isang Komandante Politiko
Militar ang magbibigay sa kanya ng permiso para makabalik sa Maynila at kunin ang
pasaporte.
 Oktubre 8 – sinisi si Rizal sa madugong rebolusyon sa Pilipinas
 Oktubre 11 – kinumpiska ang talaarawan niya at pinag-aralan ang mga nakasulat
dito ngunit wala silang makitang ebidensiyang magagamit sa kanya
 Don Luis Taviel de Andrade, Unang Tenyente ng Sandatahang Lakas.• Sa
katunayan, si Ten. Luis Taviel de Andrade ay ang kapatid pala ni Ten. Jose Taviel
de Andrade, ang ―bantay‖ ni Rizal noong nasa Calamba siya noong 1887.
Tinanggap naman ni Luis Taviel de Andrade ang kanyang pagkakapili bilang
manananggol ni Rizal.
 Disyembre 11 – binasa ni Rizal ang impormasyon ukol sa kanyang kaso•
Inakusahan siya ng :pangunahing tagapagtatag at buhay na kaluluwa ng
insureksyong Pilipino, at ang tagapagtatag ng mga samahan, pahayagan, at librong
nagpapaapoy at nagpapalaganap ng mga ideya hinggil sa rebolusyon
 Disyembre 26, 1896 – naganap ang paglilitis ni Jose Rizal• Hukumang militar ang
lumilitis sa kanya.• Dahil may pinapanigan na ang hukumang militar, bingi sila sa
depensang inihahayag ni Ten. Taviel de Andrade.
 Disyembre 28 – Nilagdaan ni Polavieja ang desisyon ng hukumang-militar at
ipinabaril si Rizal sa Disyembre 30 sa Bagumbayan.
 Disyembre 29 – Ginawa ni Rizal ang Mi Ultimo Adios
 Disyembre 30, 1896 – pagsapit ng 7:03 ng umaga, si Rizal ay ibinaril ng firing squad.