KABANAT 6 SI BASILIO

Nang magsimulang rumepike ang batingaw upang ihudyat ang simbang gabi at
nagising na nagmamaktol, dahil sa mga ingay at pagmamadali, ang mga ibig pang
humimbing sa halip na dumalo sa pagdiriwang at seremonya, maingat na maingat na
pumanaog ng bahay si Basilio. Dalawa o tatlong beses siyang nagpabalik-balik sa ilang
kalye. At nang matiyak niyang walang sinumang sumusunod o nagmamatiyag, tinahak
niya ang di-gaanong dinaraanang landas patungo sa matandang gubat ng mga Ibarra
na naging pagmamay-ari ni Kapitan Tiago nang kumpiskahin at ipagbili. Sapagkat
napataon ang pasko sa pagliit ng buwan, naghahari ang ganap na kadiliman.

Huminto na ang repike at tanging taginting na lamang ang umaalingawngaw sa

katahimikan ng gabi, sa gitna ng pagbulong ng mga sangang iniuugoy ng hangin at sa
ugong ng mga alon sa di-kalayuan lawa. Waring humihing nang malakas ang himbing
na himbing na kalikasa. Napukaw ng pook at pagkakataon, naglakad na nakayuko ang
binata, waring may hinahap sa kadiliman. Manaka-nakang tumitingala siya upabg
hanapin ang mga bituin sa mga nalalabing siwang sa tuktok ng mga punong-kahoy at
patuloy sa paglalakad na hinawi ang mga palumpong at hinahablot ang mga ugat na
nakakasagabal sa kaniya. Manaka-nakang, binabaklas niya pabalik ang kaniyang mga
hakbang, nasasalabid ang mga paa sa palumpong, natitisod sa mga nag-usling ugas, sa
nabuwal na puno.

Makalipas ang kalahating oras, sumapit siya sa isang batis. May nakatindig na
tila punso sa kabilang pampang nito, isang maitim at walang hugis na bunton. Huminto
si Basilio sa harap ng bunton ng bato. Nagtanggal ng sombrero at waring nanalangin.
Doon nakalibing ang kaniyang ina, at ang lingid at walang panandang puntod na iyon
ang una niyang dinadalaw tuwing umuuwi siya sa bayan. Sapagkat kailangan niyang
dalawin ang mag-anak ni Kabesang Tales kinabukasan, sinamantala niya ang gabi
upang tupadin ang tungkulin. Naupo siya sa isang bato at waring nagmuni. Tumambad
sa harap niya ang kanyang nakalipas na mistulang mahabang lasong itim, malarosas sa
simula, malamlam paglaon, may bahid ng dugo, naging itim pagkatapos, itim, abuhin at
luminaw, unti-unting luminaw. Hindi niya matanaw ang dulo nito, natatanbingan ng
ulap na kababanagan ng liwanag at bukang-liwayway.

May labingtatlong taon na sa araw na ito, sa oras na ito, nang mamatay ang
kaniyang ina sa gitna ng napakatinding pagdaralita isang maringal na gabing
maningning ang buwan at nagsisipagsaya ang lahat ng Kristiyano sa buong daigdig.
Sugatan at iika-ika, narating niya ang pook na ito sa paghabol sa kaniyang ina. Dito ito
namatay. May dumating na lalaking hindi niya kilala, nag-utos sa kaniyang magtalaksan
ng mga panggatong. Wala sa loob na sumunod siya, at nang magbalik siya, natagpuan
niya ang isa pang di-kakilalang lalaki na nasa tabi ng bangakay na nauna. Isang
pambihirang gabi at umaga iyon! Tinulungan siya ng di-kakilalang lalaki sa pagpaparikit
ng apoy na pinagsunugan nila ng bangkay ng di-kakilalang lalaki na namatay, humukay
siya ng pinaglibingan ng kaniyang ina, at matapos na abutan siya ng ilang salapi,
inutusan siya nitong tumakas.

Noon lamang niya nakita ang lalaking iyon: matangkas, mapula ang mata,
mapula ang labi, matangos ang ilong... Ulilang lubos, walang mga magulang at kapati,
nilisan niya ang bayang iyon na pinamumunuan ng mga taong tumigib ng takot sa
kaniya at nagtungo siya sa Maynila upang magpaalila sa bahay ng ilang mayaman at
upang kaalinsabay nito'y makapag-aral gaya ng ginagawa ng karamihan. Hindi alintana
ang gutom, naging isang pakikipagsapalaran sa puyat at sindak ang kaniyang
paglalakbay. Ipinantawid gutom niya ang mga bungangkahoy sa mga kakahuyang
madalas niyang pasukin tuwing makatatanaw sa malayo ng uniporme ng Guwardiya
Sibil, unipormeng nagpapagunita sa kanya ng lahat ng sanhi ng kaniyang kasawian.

Unang salta sa Maynila, nanlilimahid at may sakit, nagbahay-bahay siya upang

ialok ang kaniyang pag-lilingkod. Isang paslit na probinsyano, walang nalalaman na
salitang Espanyol at maysakit pa! Pinanawan ng pag-asa, patay gutom at nag-iisa,
nagpagala-gala siya sa mga lansangan ng Maynila. Tumatawag ng pansin ang kahabag-
habag niyang damit. Upang wakasan na ang kaniyang kasawian, ilang ulit siyang
natuksong pasagasa sa mga kabayong nagdaraang parang kidlat, may hilang
karwaheng nangingintab sa pilak at barnis.

Sa kabutihang-palad, natanaw niyang nagdaraan si Kapitan Tiago kasama si Tiya

isabel.Sa San Diego pa lamang, kilala na niya ang mga ito sa kaniyang kagalakan ay
itinuring niyang mga kababayan. Sinundan niya ang karwahe ngunit nawala ito sa
kaniyang paningin. Ipinagtanong-tanong niya kung saan ang bahay ng mga it, at dahil
ng araw na iyon ipinasok sa kumbeto si Maria Clara at malungkot na malungkot si
Kapitan Tiago, natanggap siyang utusan, walang upa ngunit makapag-aarak siya
kailanman niya gustuhin sa San Juan de Letran.

Makaraan ang ilang buwang paninirahan sa Maynila, pumasok siya sa unang

taon mg pag-aaral ng Latin kahit na gusgusin, bihis dukha at nakabakya. Pagkakitang-
pagkakita sa kaniyang ayos, nilayuan na siya ng kanyang mga kamag-aral, at hindi siya
tinanong ni minsan ng kaniyang guro, isang makisig na Dominiko, na napapasimangot
tuwing makikita siya. Sa loob ng walong buwang pag-aaral, tanging ang kaniyang
pangalan ang binabasa ng guro sa talaan at adsum na itinutugun niya araw-araw ang
mga salitang namagitan sa kanila. Tigib siya ng pait tuwing lalabas ng klase, at nang
mapaghulo kung ano ang sanhi ng gayong inaasal sa kaniya, anong bigat ng luhang
nangilid sa kaniyang mga mata at ng mga hinaing na sinupil at kinitil sa kaniyang puso.
Nang nalalapit na ang Pasko at ipagsama siya ni Kapitan Tiago sa pag-uwi sa San
Diego, gayon na lamang ang kaniyang naging pagluha at paghibik sa ibabaw ng puntod
ng kaniyang ina habang isinasalaysay ang kaniyang mga lihim na damdamin,
pagkapahiya at pighati.

Gayunman, bagaman walang gaanong nauunawaan, isinaulo niya ang mga aralin
nang walang kinaliligtaan kahit isang kuwit. Sa wakas, natanggap din niyang sa may
tatlo o apat na mag-aaral sa klase aapatnapu ang nagagawaran ng karangalang
matanong dahil sa kanilang ayos, dahil sa ilang ginawang kabulastugan, dahil
nakakalugdan, o dahil sa kung anupaman aya nakaakit sila ng pansin ng guro. Bagay
itong ikinagagalak ng nakararami pagkat nakakaiwas silang mag-isip at umunawa.

Pumapasok noon sa kolehiyo, hindi upang matuto o mag-aral kundi upang

matapos ang kurso. At kung maisasaulo nila ang aklat, wala nang maaring hingin kayat
nakapapasa pagkatapos ng taon. Sa pamamagitan ng pagsagot ng walang iniwan sa
isang makina, walang paghinto ni paghinga, naipasa ni Basilio ang pagsusulit, nagtamo
ng markang aprobado sa labis na pamamangha ng mga tagasulit.

Ang siyam niyang kasama--- sampu-sampu ang binibigyan ng pagsusulit upang

mabilis matapos ang gawain----sapagkat hindi pinalad makapasa ay nahatulang mag-
ulit ng isang buong taong kahayupan. Sa ikalawang taon, dahil nanalo ng malaki ang
manok na nasa kaniyang pangangalaga, pinagkalooban siya ni Kapitan Tiago ng
malaking pabuya na agad naman niyang ibinili ng sapatos at sombrerobg fieltro.

Sa panamagitab nito at ng mga kasuotang kaloob ng kaniyang panginoon na

inaayos niya upang lumapat sa kaniyang katawan, higit na naging matanggal ang
kaniyang anyo. Ngunit hanggang doon lamang. Sa isang malaking klase, higit pa noon
ang kailangan upang matawag ang pansin ng guro. Ang sinumang hindi napansin o
kinalugdan ng guro dahil sa namumukod na katangian mula sa unang taon ay mahirap
nang makilala pa sa mga nalalabing araw ng pagiging mag-aaral.

Gayunman, patuloy siyang nagsikap, sapagkat tiyaga ang tampok na katangian.

Nagbago ng bahagya ang kaniyang palad pagtungtong niya sa ikatlong taon. Naging
guro niya ang isang Dominikong masiyahin , palabiro at mapagpatawa sa mga mag-
aaral, may katamaran sapagkat sa ilang kinalulugdan mag-aaral ipinauubaya ang
pagpapaliwanag ng aralin.

Ang totoo pa, nasisiyahan ito sa kahit ano na lamang. Sa panahong iyon,
nakapagsasapatos na si Basilio. Nakapagsusuot na rin siya ng mga damit na malinis at
plantsado. Sapagkat napansin ng kaniyang guro na hindi siya gaanong tumatawa sa
mga biro at namasdan nito sa kaniyang mga matang malungkot sa malaki ang walang
hanggang pagtatanong, ipinagpalagay nitong isa siyang kulang-kulang at tinangka itong
patunayan isang araw sa pamamagitan ng pagtatanong sa kaniya tungkol sa aralin.
Binigkas ito ni Basilio mula puno hangganv dulo ng hindi nabulol sa kahit isang f.
Binansagan siyang loro ng guro, at nagsalaysay ito ng kwentong lubos na
nakapagpahalakhak sa buong klase at upang tindihan pa ang halakhakan at upang
patunayan ang ibinansag, tinanong pa siya ng tinanong ng gurong kikindat-kindat pa sa
mga paboritong waring sinasabing " Tingnan niyo kung paabong maaaliw tayo".
Marunong na noon ng kastila sa Basilio, at tumugon siya ng may hayag na hangaring
hindi magpahalakhak sa kahit sino.

Bagay itong ikinasuya ng lahat. Hindi dumating ang kasiyahang inaasahan nila.
Walang sinumang natawa at hindi siya napatawad ng butihing fraile sa pagbigo niya sa
pag-asa ng buong klase at sa pagbaligtad niya sa mga hula nito. Ngunit sino nga ba
naman ang mag-aakalang may lalabas na matino sa hindi nasusuklay na ulo ng Indio?
Ni hindj maayos ang sapatos nito, at kanina lamang ay inuring ibong hindi makalipad!
At kung paanong sadyang hinahangad at ipinagdiriwang ng mga propesor ang ganitong
pagkatuto ng mga mag-aaral sa ibang sentro ng pagtuturo, dito sa mga kolehiyong
pinatatakbo ng mga taong naniniwal ang karamihan na masama ang matuto, kahit man
lamang sa mga mag-aaral, nagbunga ng masama ang kaso ni Basilio at hindi na siya
tinawag pang muli sa nalalabing araw ng taon. Bakit siya tatawagin kung hindi rin
lamang makapagpapatawa?

Bagaman nalulupaypay at natutukso nang isuko ang pag-aaral, naipasa pa rin

niya ang ikaapat na taon ng Latin. Bakit kailangan pang matuto? Bakit hindi na lamang
siya umidlip gaya ng iba at ipagbahala ang lahat sa pagkakataon. Tanyag at minamahal
ng tapat ang isa sa dalawang propesor sa taong iyon. Itinuturing siyang pantas,
dakilang makata at may mga maunlad na pagkukuro. Isang araw na kasamang
namamasyal ang mga mag-aaral, napaaway sa isang kadete ang guro bagay na
humantong sa isang labo-labong at nauwi sa isang hamunan. Naalala marahil ng
propesor ang mga maningning nitong kabataan, kaya naglunsad ng isang krusada at
nangakong magkakaloob ng matataas na marka sa lahat ng lumahok sa sagupaan sa
darating na Linggo ng pamamasayal. Naging napakasigla ang buong linggo. Nagkaroon
ng mga hiwa-hiwalay na pingkian ng mga baston at sable at napatangi si Basilio sa isa
sa mga labanan. Nagbubunying pinasan siya ng mga mag-aaral at iniharap sa guro at
magmula noon, nakilala na siya at kinalugdan ng guro. Dahil dito at dahil din sa
kaniyang pagsisikap, nagtamo siya ng sobresaliente na may kasama pang medalya sa
taong iyon. Sa nakitanv ito, sa paghuhuntahan, inudyukan siya ni Kapitan Tiago na
lumipat sa Ateneo Municipal na nasa tugatog ng katanyagan noon. Mula ng
magmongha ang anak, kinabakasan na ng pagkamuhi sa mga fraile si Kapitan Tiago.
Isang bagong daigdig ang nabuksan sa mga mata ni Basilio. Isang paraan ng
pagtuturong hindi niya inakalang nasa kolehiyong iyon. Maliban sa ilang bagay na
walang malaking kabuluhan at nararapat lamang sa paslit. Humanga si Basilio sa
pamamaraan ng pagtuturo roon at pagmamalasakit ng mga guro. Pinag-ibayo niya ang
pagsisikap. Nagtapos siya ng pagkabatsilyer at galak na galak ang kaniyang mga
propesor. Sa paglilitis ay ipinagmalaki siya ng mga ito sa harap ng mga hahatol na
Dominikong pinapunta roon upang magsiyasat. Pinili ni Basilio ang pag-aaral ng
medisina dahil sa sariling gilig at pag-uugali. Ang ibig sana ni Kapitan Tiago ay
pagkamanananggol upang magkaroon siya ng abogado na walang bayad. Napahinuhod
na rin ang Kapitan sapagkat matagal na siyang humahanap ng lason para sa tari ng
kaniyang mga sasabungin. Makukuha raw ito sa dugo ng Tsino na namatay sa sipilis.
Lalong pinag-ibayo ni Basilio ang sikhay at sikap sa pag-aaral. Nanggamot na siya
noong nasa ikatlong taon pa lamang ng medisina kaya nagkaroon ng sapat na gugulin,
nakapagbihis ng mabuti, at nakapag-ipon ng kaunti. Nasa huling taon na siya ngayon
ng pag-aaral. Dalawang buwan na lamang at doktor na siya. Makauuwi na siya sa
kaniyang bayan upang pakasal kay Huli at mamuhay ng maligaya.
KABANATA 7 SI SIMOUN

Paalis na sa gubat si Basilio nang makabanaag siya ng liwanag sa loob ng gubat.

Nakarinig din siya nag alatiit ng natapakang mga tuyong sanga at kaluskos ng dahon.
Palapit ang mga yabag sa kanyang kinaroroonan. Huminto ang anini sa kabilang ibayo
ng baleteng kinatatayuan ni Basilio. Nakikita siya ng binata sa puwang ng dalawang
matandang ugat ng balete na sa katagalan ay mistula nang maliit na puno. Inilapag ng
anino ang lente at itinama ang talim ng asarol sa dala niyang tungkod. Laking
pagkamangha ni Basilio sapagkat nakilala niyang si Simoun ang kaniyang nakita.
Naghukay ang mag-aalahas.

Sa paminsan-minsang tama ng liwanag sa mukha nito na ngayo'y walang suot

na salaming bughaw, napagsino ni Basilio na ito rin ang di-kilalang taong tumulong sa
paglilibing ng ina niyang si Sisa. Tumanda na ito ng kaunti, maputi na ang buhok, may
bigote, at balbas ngunit hindi pa rin nagbabago ang anyo nitong malungkot. Muli niyang
naalala ang nakaraan. Ngunit ang natuklasan niya ngayon ay nakapagpagulo ng
kaniyang isip. Diyata't s Simoun na ipinalalagay ng lahat na isang Indio-Ingles,
Portugues, Amerikano, mulato, ang kamahal-mahalang itim, masamang espiritu ng
Kapitan-Heneral ay walang iba kundi ang kahanga-hangang taong tumulong sa kaniya?
Ngunit sino kaya ito talaga? Ito kaya ang Ibarra o taong namatay sa kanilang sinunog?
Nang makita niyang napapagod na ang mag-aalahas sa paghuhukay, minabuti ni
Basiliong lumantad na dahil sa malao't madali ay makikita rin siya. Napalundag si
Simoun at animo'y isang tigreng nagulantang, sabay dukot ng rebolber sa bulsa.
Itinutok ito kay Basilio. Hindi natinag si Basilio.

"May labintatlong taon na po ang nakakaraan nang ako ay inyong tulungan sa

paglilibing sa aking ina. Ikaliligaya ko kung kayo naman ang aking tulungan." " At sino
ba ako sa akala ninyo?" "Isang taong para sa akin ay dakila. Isang taong ang mga
kasawian ay akin ding dinaramdam; isang taong inaakala ng lahat ay patay na." "
Basilio, nakababatid ka ng isang lihim na maaari kong ikasawi. Ngayo'y natuklas ng isa
pa na kung mabubunyag ay makasisira sa aking layunin. Maaari kitang patayin.

Ang iyong kamatayan ay ibintang sa mga tulisan sapagkat walabg nakakaalam

na ako'y naririto. Subalit hahayaan kitabg mabuhay at sana ay wag kong pagsisihan ito.
Kapwa tayo may dapat singilin sa lipunan. Kapwa tayo uhaw sa katarungan, kaya sa
halip na tayo'y maglaban, tayo'y magtulungan." Pinawalan ni Simoun ang isang
buntunghininga. Isinalaysay niyang umalis siya sa sariling bayan, naglagalag, at
nagpayaman upang sa kaniyang pagbabalik ay makapaghiganti.

Nagbalatkayo siyang isang mangangalakal. " Nakita kong saanman ako

magtungo, laganao ang kasamaan at kasagwaan sa lipunan---kung minsan ay patago,
kung minsan naman ay hayagan tulad ng isang lawing hayok sa paglamon ng bangkay.
At sapagkat ang bayan ay tulad nga ng isang bangkay na wala nang magawa, pinalala
ko ang kabulukan, dinagdagan ko ang lason upang mamatay ang lawin na sa kanya'y
nanginginain. Pinasigla ko ang kasamaan ng pamahalaan, ang kanyang kalupitan, ang
kanyanv pangangamkam, at pininsala ko ang kabuhayan nang sa gayon ay kumilos at
maghimagsik ang bayan!

"Ngunit nang ako ay magtatagumpay na, nang nasa sukdulan na ang

kabulukang aking pinalala, siya namang pagsulpot ninyong mga kabataan na nagpupuri
at naghahayag ng pagtitiwala sa pamahalaan. Hinihiling ninyo ang pagkakapantay ng
karapatan ng Pilipino sa Espanyol at ang pagkakatnig ng inyong bayan sa Espanya.
Hindi ninyo naisip na ang hinihiling ninyo ay pagkamatay ng inyong lahi at ang
pagtatagumpay ng pambubusabos. Ano kayo sa araw ng bukas? Bayang walang budhi,
bansang walang laya.

Lahat ng taglay niyo, pati kapintasan ay pawang hiram. Ibig ninyong maging
parang Espanyol at hindi na kayo nahiya kung ito ay ipagkait sa inyo. At kung sakaling
ipagkaloob sa inyo, ano ang inyong mapapala? Bayan ng pag-aalsa?, bayan ng digmaan
ng magkakababayan tulad ng ilang Republika sa Timog Amerika! Ano ang hangad ninyo
sa pagtuturo ng wikang Espanyol? Dagdagan pa ng isa pang wika ang mahigit sa
apatnapu't kung ilan pang wikang ginagamit sa kapuluan upang lalo kayong hindi
maintindihan?" " Hindi po! Maaaring sa pagkatuto ng wikang Espanyol ay malapit tayo
sa pamahalaan. Maaari rin pong dahilan ng paglalapit-lapit ng ating mga pulo" wika ni
Basilio. " Kailanman ay hindi magiging wikang panlahat ng mga Pilipino ang wikang
Espanyol salagkat ang laman ng kaniyanv isip at tibukin ng kaniyang puso ay walang
katimbang sa wikang iyan. Kayo, na iilang gagamit ng wikang Espanyol, ano ang
gagawin ninyo? Patayin ang sarili ninyong katangian, ipailalim ang inyong pag-iisip sa
pag-iisip ng iba upang tuluyan ng maging tunay ba alipin? Siyam sa sampung matuto
ng wikang iyan ay tuluyan ng magpapabaya sa kaniyang sariling wika na hindi niya
maisulat ni mawatasan. Ilan na ang nagkukunwaring hindi maalam sa sariling wika?
Pasalamat kayo at nagkaroon kayo ng pamahalaang mulala. Samantalang ipinipilit ng
ibang mananakop ang kanilang wika sa kanilang nasasakupan, ang inyong pamahalaan
naman ay tumatangging ipagamit sa inyo ang wikang Espanyol. Kayo naman ang
nagpipilit na talikdan ang wikang katutubo na isa sa mga katangian ng pagkabansa.
Bawat bansa ay may sariling wika. Habang may sariling wika ang isang bayan ay taglay
niya ang kalayaan.

Ang wika ay pag-iisip ng bayan." Sinabi ni Simoun na ikinaligalig niya ang kilusan
ng kabataan sapagkat ito ay labab sa tinubuang lupa. Ibig na ibig niyang lipulin ang
kabataang tulad nina Isagani at Makaraig. Ito ang dahilan kung bakit di niya pinatay si
Basilio---ang binata sapagkat aakit sa kabataan na makiisa sa mga balakin ni Simoun
laban sa pamahalaan. "Kailangan ko ang tulong mo. Alam mo kung sino ako, ang mga
hirap na aking tiniis. Ibig kong tulungan mo akong kalabanin ang hangarin at ugaling
maka-Espanyol ng kabataan.

Samantalahin ninyo ang pag-aalinlangan ng pamahalaan. Ayaw nilang tularan

ninyo sila, bakit di kayo magtatag ng isang bayang Pilipino? Salamat kung ayaw nila
kayong bigyan ng pag-asa, manalig kayo sa sarili ninyong magagawa. Mainam din kung
ayaw nila magkaroon kayo sa sarili ninyong magagawa. Mainam rin kung ayaw nilang
magkaroon kayo ng kinatawang kayo ang naghalal, dahil wala rin naman silang tinig
doon kundi ang sumang-ayon sa kapaslangan at kamaliang gagawin nila. Habang
kakaunti ang mga karapatang ipinagkaloob sa inyo, wala kayong tatanawing utang na
loob sa kanila at mapabibilis ang pagpuksa sa kanila. Kung ayaw ituro sa inyo ang
wikang Espanyol, pag-aralan ninyo ang inyo.

"Ikinararangal ko po Ginoo, ang mga pagtatapat ninyo sa akin ng inyong mga

balak ngunit hindi po ako nakikialam sa politika. Kaya lamang po ako lumagda sa
kahilingan sa pagtuturo ng wikang Espanyol ay dahil sa makatutulong ito sa pag-aaral.
Ang tangi kong hangarin ay makapaggamot ng sakit ng aking mga kababayan." "Ano
na ang sakit sa katawan kubg ihahambing sa kasamaan ng pag-uugali? Ano na lang
ang kamatayan ng isang tao kung ihahambing sa kamatayan ng isang lipunan? Lalong
dakila ang magbibigay-buhay sa lugmok na bayang ito. Ano ang ginagawa mo para sa
bayang kumupkop sa inyo at nagbigay sa iyo ng buhay at karunungan ? Walanv halaga
ang buhay na hindi iniukol sa isang banal at dakilang layon. Ito ay tulad ng batong
natapon sa ilang at hindi nagamit sa pagtayo ng isang gusali." "Hindi po ako nagkikibit
ng balikat. Gumagawa rin po ako at sa paghahati-hati ng pananagutan, pinili ko ang
karunungan." "Ang karunungan ang hindi siyang hantungan ng tao," ani Simoun. "Ito
ang tinutungo ng lalong mga bihasang bansa." "Siyang totoo, ngunit para lamang
kasangkapin sa pagtuklas ng kaligayahan." "Kapag wala ng busabos at mambubusabos,
kapag walang alipin at mang-aalipin, at laganap na sa daigdig ang karunungan , ang
pag-ibig sa bayan ay isa na lamang bulag na paniniwala. Ang tanging magiging layunin
ng tao ay ang pagkakamit ng karunungan," ani Basilio. "Ano ba ang ginagawa mo para
sa iyong ina at kapatid? Ang dumalaw sa kanilang mga punto taon-taon at tangisan
silang parang isang babae?" ungos ni Simoun nang mapansin niyang hindi makuhang
makiisa si Basilio sa kaniyang layunin. Nasaktan si Basilio at pagalit na nagtanong. "Ano
ang ibig ninyong gawin ko? Sa aba kong kalagayan ngayon ay tiyak na masasawi lang
ako na tulad nila." "Kung ikaw ay tulungan ko?" alok ni Simoun. "Malungkot na umiling
si Basilio. "Lahat ng paghihiganti sa daigdig ay hindi na makabubuhay sa aking ina at
kapatid. Ano ang mapapala ko kung sila'y aking ipaghiganti?" Ang pagpapaumanhin ay
di laging kabaitan lalo pa't kung nag-uudyok ng paniniil. Walang mang-aalipin kung
walang magpapaalipin. Katulad mo rin ako noon ngunit tingnan ninyo ang aking sinapit.
Ililigpit ka rin sa sandaling maaari ka nang iligpit. Hindi nila hahayaang umunlad ka
sapagkat ikaw ay kanilang kinatatakutan at kinamumuhian."

"Kamumuhian ako. Ako, na ginawan nila ng masama?" ang di makapaniwalang

tanong ni Basilio. "Katutubo sa isang tao ang kamuhian ang kanilang inapi." "Wala
naman akong hinihiling kundi hayaan nila akong gumawa at mabuhay ng tahimik," ang
sabi ni Basilio. "Ang kahilingan mo ay kahilingan ng isang alipin. Walang hangaring
lagutin ang tanikala kundi ang sapnan ng basahan ang tanikal upang hindi ito gumitgit
sa laman," ang sagot ni Simoun. At sapagkat magmamadaling-araw na, pinutol na ni
Simoun ang pag-uusap.

“Alam kong malihim ka kaya di ko ipagbibilin pa na itago mo ang aking lihim. Isa
pa'y kung magsusuplong ka ay di ka paniniwalaan. Gayon man sa araw na magbago ka
ng isip, hanapin mo ako sa aking tinutulungan sa Escolta. Paglilingkuran kita nang
buong kasiyahan.

KABANATA 8 MALIGAYANG PASKO

Madilim pa ang paligid nang magising si Huli. Nagkamali ang kaniyang

sapantahang maghihimala ang Birhen. Sisikat din ang araw. Ni ang perang hinihintay na
pantubos sa ama ay wala. Hindi tumitinag sa higaan ang kaniyang Ingkong kaya
nagluto na siya ng agahan at nag-aayos na ng kaniyang gamit sa tampipi. Wala na ang
damdamin niya nang sinundang gabi. Tanggap na niya na ngayon ang simula ng
kaniyang paninilbihan.

Hindi namab kalayuan ang tahanan ng kaniyang paninilbihan. Hindi naman

kalayuan ang tahanan ng kaniyang paglilingkuran kaya maaari niyang madalaw ang
kaniyng Ingkong tuwing makalawa. At sinabi ni Basilio na kapag kasal na sila ni Huli, di
na kakailanganin ng kaniyang ama ang mga lupa. Nasalat ni Hulu ang agnos na kaloob
ni Basilio. Hinagkan niya ito ngunit dali-daling kinuskos ang bibig nang magunitang ito'y
galing sa isang ketongin. Nang lumiwanag na, nakita niya ang kaniyang Ingkong na
nakaupo sa isang sulok. Sinusundan siya nito ng tingin. Nakangiti siyang lumapit dito at
nagpaalam.
 "Kung dumating si Ama, pakisabi ninyong napasok na rin ako sa kolehiyo.
Marunong magsalita ng Espanyol ang aking amo at matuturuan niya ako." Binasbasan
siya ng matandang hindi umiimik. Dali-daling nanaog si Huli nang makitang naluluha
ang kaniyang Ingkong. Nang malayo na si Huli, nilingon niya ang tahanang kaniyang
kinamulatan. Bigla siyang nakadama ng kalungkutan at napahagulhol. Ilang oras nang
nakaalis si Huli. Nakadungaw si Tandang Selo at pinanonood ang pagdaraan ng mga
taong patungo sa bayan upang makinig ng misa. Lahat halos ay may kasamang bata na
magara ang kasuotan. Sa Pilipinas, anf Pasko at para sa mga bata ayon sa matatanda.
Ngunit ang mga bata ay may iba naming palagay marahil sa Pasko. Ito ay
kinatatakutan nila. Gigisingin sila nang maaga, pupunasan, at bibihisan nang
pinakamagandang kasuotan. Sa bawat galaw na makapagpaparumi sa kanilang damit
ay makakatikim sila nf bulyaw at kurot. Isisimba sila sa misa mayor. Sa loob ng isang
oras ay magtitiis nang gayon na lamang sa init at amoy ng mga taong pawisan dahil
siksikan sa loob ng simbahan.

Pagkatapos, dadalhinsila sa mga bahay-bahay upang magmano at mamasko.

Dito ay kailangan nilang umawit o sumayaw kahit laban sa kanilang kalooban. Kung
hindi ay kurot at galit ng magulang ang kanilang tatanggapin. Ang perang
napamaskuhan—sa magulang napupunta. Kaya pagkaraan ng Pasko, ang tanging
naiiwan sa kanila ay bakas ng mga kurot at sakit ng sikmura sa labis na pagkain ng
mga minatamis sa bawat bahay na puntahan.

Sa mga medyo may edad na, ang Pasko ay pagdalaw o pagdadala ng handog sa
kamag-anakan. Nakita ni Tandang Seko ang pagdaan ng kaniyang mga kaibigan. Naisip
niyang wala man lamang siyang pang-aginaldo ngayon. Ang apo niyang si Huli ay
nakaalis nang wala man lang siyang naibigay. Ni hindi rin siya binati ng "Maligayang
Pasko" ni Huli. Dumating ang kaniyang mga kamag-anak na dala-dala ang kanilang
mga anak. Sinalubong sila ni Tandang Selo ngunit nagulumihan ito nang hindi
makapagsalita. Sinikap niyang bumati ngunit walang tinig na pumulas sa kaniyang mga
labi. "Napipi siya! Napipi na!" ang sigawan ng nagkakagulong panauhin ni Tandang
Selo.